Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aafits NI I , 'maaN' SENTI 3:10 hai . tw " " dee ' ' : # !! 4; &
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1257 caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI ke saMskaraNa se punarmadrita evaM prakAzita caukhambA saMskRta sIrIja **** 823048 | 17-12 zrImadbhaTTojIdIkSitapraNItaH zabdakaustubhaH prathamo bhAgaH sampAdakau vindhyezvarIprasAda dvivedI, gaNapatizAstrI mokATe ca ANLOAD (If any defect is found in this book, please return the ___copy by V.P.P. for postage to the publisher ____ for exchange free of cost.) caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI 1991
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI mudraka : caukhambA presa, vArANasI saMskaraNa : dvitIya, vi0 saM0 2048 mUlya : rU0 97-00 ( rupaye sattAnabe ) ( 1-3 bhAga) The Publication has been brought out with the Financial assistance from the Govt. of India, Ministry of Human Resource Development. (c) caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa ke0 37/99, gopAla mandira lena po0 bA01008, vArANasI-221001 ( bhArata ) phona : 333458 aparaM ca prAptisthAnam kRSNadAsa akAdamI po0 bA0 naM0 1118 cauka, (citrA sinemA bilDiGga), vArANasI-221001 (bhArata) phona : 52358
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ REPRINTED AND PUBLISHED FROM THE EARLIER EDITION OF CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE, VARANASI. CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES SABDA KAUSTUBHA OF SRI BHATTOJI DIKSHITA VOL. I Edited by VINDHYESWARI PRASAD DVIVEDI and GANAPATI SASTRI MOKATE (If any defect is found in this book, please return the copy by V. P. P. for postage to the publisher for exchange free of cost. ) CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE VARANASI-221001 1991
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Publisher: Chowkhamba Sanskrit Series Office, Varanasi. Printer : Chowkhamba Press, Varanasi. Edition : Second, 1991. Price : Rs. 97-00 (Rs. Ninety-Seven) The Publication has been brought out with the Financial assistance from the Govt. of India, Ministry of Human Resource Development. O CHOWKHAMBA SANSKRIT SERIES OFFICE K. 37/99, Gopal Mandir Lane Post Box No. 1008, Varanasi-221001 (India) Phone: 333458 Also can be had from KRISHNADAS ACADEMY Oriental Publishers & Distributors Post Box No. 1118 Chowk, (Chitra Cinema Building ), Varanasi-221001 (India) Phone: 52358
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA athaiSa zabdakaustubhaviSaye prasaGgAt kazcana udantavizeSaH prakAzyatetatra svAdhyAyo'dhyetavya iti vidhibodhitaM vedAdhyayanam, te ca sAGgA adhyetavyA iti zikSAdiparyAlocanena spaSTaM pratIyate-'tasmAtsAGgamadhItyaiva brahmaloke mahIyate' iti / vedAGgeSu mukhamiva pradhAnamidaM vyAkaraNam, 'teSu ca indracandrAdibhedena aSTadhA mineSu mahezva. raprasAdalabdhamidaM sarvAnatizayya vartamAnamadhyayanAdhyApanAbhyAM sarvatra prastaM sUtrajAtaM 'darbhapavitrapANirAcAryaH prAGmukha upavizya mahatA prayatnena praNayati smeti tatra 2 Akare bhagavatA adhigatayAthAtaththena viditaveditavyena pataJjalinA prtipaaditm|| ___ na khalu kazcidasya pANinIyatantrasya sarvazAstropakArakatve vipratipatraH nApi vedAittve mahezvaropadiSTAkSarasamAmnAyAparaparyAyazrutimUlakatvAt / gonardadeze bhagavataH pANinerAcAryasyA'Jjalo yato'yaM sandhyAkaraNasamaye patitaH, atazca pataJjaliriti abhidhAnamApanastatrabhavAna bhujagapatireva tadrUpeNAvatIrNastapaHprabhAvAdidaM sUtra jAtaM vyAkhyAnena samalaJcakAra |ksko na jAnAtyasya jagatItale AsetuzItAcalaM prathitasya tapaNevizeSasya mahimAtizayam , nikhilazabdadharmikasAdhutvaprakArakayathArthajJAnavAn sa eSa. yogAcAryaH, yaduktijAte idAnIntanAnAmapi zrutitulyaH samAdaraH / tatpraNIto nitarAmeSaga mbhIrataro bhASyAbdhiH / tatsAramAditsunA bhaTojIdIkSitena bahutarAyAsasahiSNunA tatro pajAyamAnaM zramAtizayamavigaNayya viSNuneva samunmathya bhASyodadhiM tataH samuztamidaM zabdakaustubho nAma grantharatnam / atra ca kAzikAditaH mahAbhASyasya gUDhAbhiprAyavarNane. pUrvottaragranthavirodhaparihAre ca granthakartuH sAtizayo'bhinivezo darIhazyate / granthapraNa. yanakauzalaM ca viduSAM locanapathagocarobhUtamamandAnandasandohe janayiSyati ityatra nAstisandehAvasaraH, tadavekSaNasyaiva tatrivartakatvAt / nikhilavidyAsaMbhArabhAsuraH padavAkyapramANapArAvArapArINaH zrImAn bhaTTojidIkSitaH kadA katamaMdezamadhyuvAsetyAdikaM yadyapi bahubhinirNItam , athApyetasya drAviDapaJcakAtiri. katve na kamapi dRDhatara haitumutpazyAmaH / pratyuta pRthvImaNDalamaulimaNDanamaNeH kAzIsthasya mahArASTrajJAtisamudbhutasya zeSopAbhidhasya zrIkRSNapantasyAntevAsI iti / "nirvizeSamahaM zeSAccheSakRSNaM guruM bhaje / yomAmazeSAH zeSoktIviziSyaivAdhyajIgapat // 1 // iti prAcInatare gavarnameNTa saMskRtakAlejsarasvatIbhavanasthite zabdakaustubhapustake upalammAt vAgdevIyasya jihvAgre narInati sadA mudA // bhaTThojIdIkSitamahaM pitRvyaM naumi siddhaye // ityanena raMgojImaTTasya bhrAtA iti vaiyAkaraNabhUSaNe koNDamaTena sphuTa pratipAdi. tatvAt svaravaidikayo gayomadhye vizeSeNa RkzAkhodAharaNadAnAca tasya drAviDapaJca. kAntarbhUtatA dAkSiNAtyatA kazAkhIyatA ca asmatsamatA // "zevaI iti prasiddhA kAcana jAtiradhunApi dAkSiNAtyeSu vartamAnA gauDasArasvatAparaparyAyA upalabhyate tasyA. meva janireteSAM tena gauDasArasvatatvaM dAkSiNAtyatA RkzAkhIyatA ceti sarvamupapatte
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| iti mAnyAH // tatra gurorityekavacanena sarvavidyAlAbha ekasmAdeva guroriti sUcitamiti vadatA zabdaratnakRtA nikhilavidyAlAbhaH zeSazrIkRSNAdevetyamihitam / nAtra kasyApi vaimatyam / zeSazrIkRSNapantazca nikhilapaNDitamaNDalAkhaNDala: rAmacandrapraNItaprakriyA. kaumudIvyAlyA prakriyAprakAzAbhidhAM cakAra / evametatpraNIto nyAsagrantho gurucaraNAnAM dRSTipathamupAgatopi tallAbhAya prayatamAnarasmAbhiranuSThito bhuyAn parizramo viphalatAmupa. gata iti nitarAM tena dUyAmahe vayam / prathitA caiSAM dAkSiNAtyeSu dvitIyasaparyA // karAle pyasminkalikAle'nudinaM tadanvayasamudbhUtairAhitAgnibhiranuSThIyate'gnihotram // spardhA niralyAsya bhavane zriyo vAgdevyAzca nivAsaH / evamanyepi tadanvaye sadasi vAkpaTavaH dhIradhiSaNAvadhIritavAcaspatayaH veNIrAma bhAIrAma bhikUjIzarmANo vidvattamAH samu. duutaaH| yeSAmadyApi yazorAzirupavarNyate kAzIsthairvRddhasUribhiH / veNIrAmachAtreSu sadasi labdhasamAnAH zabdazAstrapArAvArapArINAzcaturdharopanAmakadIkSitavaidyanAthazarmANo madIyamA. taamhcrnnaaH| yadIyatapaHprabhAvAdidaM duSkaraM zabdakaustubhaprakAzanakAyaM mayA'kAri / 'mahojidIkSitasya putro vIrezvaradIkSitaH, 'tadIyaH putro haridIkSitaH 'tadIyaziSyazca nAge. zamaha 'tadIyaH pAyaguNDopAbhidho vaidyanAthaH' / 'tadIyAzchAtrA ghulopAmidha sadAziva. bhtttthaaH| yeSAM sadasi uccAsanopavezanaM vipratipattinirNAyakatA ca tadAnI prasiddhA / gurUNAM prathamaH aSTaputre ityupAbhidhaH apratimapratibhaH kAzInAthazAstrI pezavAmahodayA. bhitazrImajjaganAthazAstriNAmantevAsI sadasi tadIyaM nirNayaM nAGgIkurute sma / pratyAkhyAtaM va tena tadukam / atha tatra sametaiH sabhyairanyAyyamanenAnuSThitamiti sabhAyAmanimantraNaM nitam / dhIreNa nijeSTadevatAsahAyena tena dhanikAnAM sAhAyyaM kAlenA''sAditam / tadAnI svayameva samAvidhAnaM teSAM ca tatrAdvAnaM vipratipattipradarzanaM cetyAdyakAri / mahAzva bhosale' ityupAmidha nAgapUra mahArAjAllabdhasaMmAnAstatsakAzAtsaMprApya sthira. tarAM vRttiM tatraiva jgmuH| adhunApi tadanvayasaMbhRtAstatra virAjante vidvaaNsH| tadA prabhRti kAzyAmekaH kAzInAtha evAsIt / ya imAM pariSkArazailImAtatAna // jagannAtha vAstriNAma. ntevAsI aparo'pi gaNezazAsI sarAphAbhidhastatsatIkheM gurukRpAbhAjanaM 'samadhikavi. bhava.patraH kAlenAhakRtimApano'yaM ityevaM rUpeNa gurudRSTipathamupagatena kAzInAthazASiNA saha zAstravicAre pravRttastaM vijigAyeti gurujanamukhAcchrutamasmAbhiH / atha kAzInAthazA. ciNAmantevAsino azeSazAsAdhyApako yAgezvarapaNDitakAleMkararAjArAmazAmiNau / teSu gavarnameNTasaMsthApitasaMskRtakAlejapradhAnAdhyApaka: paNDitarAjarAjArAmazAstrI rAjasaMmA. mitaH sa imAM pariSkArazailI samadhikAmAtatAna / vidyAvinayavittebhyaiva ramyatareNa vapuSA virAjamAnasya tasya 'bAlazAsItyabhidhaH 'rAnaDe ityupAbhidhazca' ekapachAtro'tikRpAbhAjana sArasvatasarvasvamivAsIt / somayAjino'sya sadasi vAkpaTutA ananyasahazI prathitA / tathA nItivizAradasya rAjaguroragAvamedhasya tasya catvArapachAtrA AsAna / ya ete mahA. mahopAdhyAyapadavIbhAjaH paM0 dAmodarazAstrI paM0 zivakumArazAstrI paM0 guruvaragaGgAdharazAsI sI0 AI0 I0 paM. rAmakRSNazAstrI ityabhidheyAH paNDitaziromaNayaH, tadalakRteyaM vArANasI tadAnI hasantIvAmarapurImAsIditi zAnubhUtaM nivedayAmaH / athaiSAM sAkSA. tparamparayA vA sarve'pi prAyeNa idAnIntanA vidvAMsAThAtrA eva / ananyasahazAM kula. patikalpAnAmeSAM bhUyaHsu chAtreSu prathamAH mahAmahopAdhyAyapadavIbhAjo madIyaguravaH paNDi. tabaranityAnandapanta parvatIyacaraNAH / yatsAnidhAnema tadIyagaNaikalezabhAjA mayA samApitaM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA / zabdakaustubha saMzodhanakAryam / itare ca madIyaguravaH kAzIstharAjakIya saMskRta vidyAlaya pradhA nAdhyApakA dharmAdhikArI isyupAbhidha paNDitapravaranAgezvarapantamahodayAH / yatpAdAmbujasevayA mayA dhIradhigatA / yadyad vibhUtimatsarvaM zrImadUrjitameva vA / tattadevAvagaccha tvaM mama tejoMzasambhavam // iti bhagavadukke stadavatArarUpANAM gurUNAM yathAmati saMkSepeNopavarNitaM tadIyacaritaM 'yajuhoSi yadaznAsi yatkaroSi dadAsi yat / tapasyasi kaunteya tatkuruSva madarpaNam // iti ca bhagavaduktestadIyacaraNeSveva sanati samarpyate // saMprArthaye ca muhustAnpratyupacIyatAM bhavacaraNeSu anudinaM mAmakIno'nurAga iti / evaM mahAmahopAdhyAyapadavIbhAjAM azeSazAstrAdhyApakAnAM paNDitapravaradharmaprANalakSmaNazA stricaraNAnAmanuyAyinA mayA kRtajJena tadIyacaraNeSu vidhIyante koTizaH praNAmAJjalayaH / yairAtmAnamiva nitarAmupakRtAM manye bharatabhUmim / vidyAtyAgatapomUrtInAM yeSAM yazorAziprakAzena prakAzitamidaM karAlakalikA lAndhIkRtamavanitalam || naisargikI bhUtadayA prANAdhikavaca dharmarakSodyamaH sarvatra eSAM prathitaH / vidvanmaNDalAkhaNDalAnAM puNyacaritAnAmeSAM samadhikA'nukampA'nucare A sIt / evaM kAzIstharAjakIya saMskRta pAThazAlA pradhAnAdhyApakAn 'nene' ityupAbhidha mitravarapaNDitagopAlazAstriNo'neke dhanyavAdA vitIryante / yairatrAdhikatarasAhAyyapradAnenAnugRhIto'smi / evamitarAnapi sarvAn priyasuhRdo vicakSaNapravarAn muhuH saMprArthaye yadatra madI dRSTipathamanAgataM doSaM saMzodhayantu, kSAmyantu ca saMzodhanakAryapravRttirUpaM madIyaM sAhasam iti / viduSAmanucaraH nityAnanda panta gurucaraNAntevAsI puNatAmakaropAbhidho mukunda pantaH
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 7: 11 zabda kaustubha navAhnikaviSayasUcI 1 viSayanirUpaNam 2 sthAninAM bodhakatvamAdezA veti nirUpaNam 3 sphoTanirUpaNam 4 vyAkaraNAdhyayana prayojanam 5 vyAkaraNAdhyayana phalam 6 phalakathanakhyA'vazyakatvam 7 sAdhutvanirUpaNam 8 jAtivyaktyorvAcyatva nirU 1-3 paNam 9 niyamaparisaMkhyAvicAraH 10 apazabdAnAM vAcakatvavicAraH 11 sAdhuzabdaprayogAddharmotpattiH 26-28 25 12 varNasamAmnAyaprayojanam 28-30 13 akSarasamAmnAye sandhyabhAvaH 30-32 12 akArasya vivRtatvasaMvRtatvavicAraH / 4-6 7- 10 10-11 11-18 19 19-21 23 anubandhAnAM pratyAhAreSUpayogaH 21-23 23-25 24 vRddhisaMjJAsUtram 25 ikparibhASAsUtram 26 guNavRddhiniSedhasUtram 32-35 35-38 115-120 29 savarNasaMjJAsUtram 30 savarNasaMjJApratiSedhasUtram 120-124 124 -141 31 pragRhyasaMjJAsUtram 32 ghusaMjJAsUtram 33 atidezasUtram 34 saMkhyAsaMjJAprakaraNam 141-146 146-148 148-151 151-154 35 SaTsaMjJA 36 niSThAsaMjJA 37 sarvanAmasaMjJAsUtram 154-155 99 156-171 38 sarvanAmasaMjJApratiSedhasUtram 171-173 99 99 38-42 15 varNeSu jAtivyaktipakSau 16 kAropadeza prayojanam 17 ardhaikAraardhokArakhaNDanam 42-44 18 sandhyakSareSu taparopadezakhaNDanam 44-47 19 taparasUtre paMcamItatpuruSavicAra : 47-48 20 vaNakadezasya varNagrahaNenAgrahaNam 48- 50 21 hakAra grahaNaprayojanam 50-53 61 pratyayalakSaNasUtram | 22 ayogavAhAnAmakSarasamA nAye upadezaH "1 39 avyayasaMjJAprakaraNam 173-183 40 sarvanAmasthAna saMjJAsUtram 183-184 41 vibhASAsaMjJAsUtram 184-186 188-189 42 saMprasAraNasaMjJA sUtram 43 AgamAdezaprakaraNam 189-191 44 AdezaniyAmakaprakaraNam 191-192 45 antaratamaparibhASApra 202-233 233-255 256-259 259-262 270-272 52 pratyayalakSaNaniSedhasUtram 262-270 53-57 | 53 upadhAsaMjJA sUtram 54 tasmAditi paribhASAsUtram 273-276 55 zabdasya svarUpabodhakasUtram 277-278 66-77 56 savarNagrAhakasUtram 278-289 77-13 67 taparasya samakAla saMjJAsUtram 281-284 08 maNAdisaMjJAsAdhakasUtram 284-285 58-66 94-109 109-111 27 saMyoga saMjJAsUtram 28 anunAsikasaMjJAsUtram 112-115 285-199 295-298 karaNam 192-196 46 raparA dezaniyAmakasUtram 196-199 47 sarvAdeza niyAmakasUtram 48 atidezasUtram 201 49 atidezaniSedhasUtram 50 lugAdisaMjJAsUtram iti / 59 tadantasaMjJAsUtram 60 vRddhasaMjJAsUtram
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIH // bhaTTo jidI kSita vi ra citH| shbdkaustubhH| // zrIgaNezAya namaH // vizvezaM saccidAnandaM vande'haM yo'khilaM jagat // carIkarti barIbharti saMjarIharti lIlayA // 1 // namaskurve jagadvandyaM pANinyAdimunitrayam // zrIbhartRharimukhyAMzca siddhAntasthApakAnbudhAn // 2 // natvA lakSmIdharaM tAtaM sumanovRndavanditam // phaNibhASitabhASyAbdheH zabdakaustubhamuddhare // 3 // paribhAvya bahUn granthAnyo'rthaH klezena labhyate // tamazeSamanAyAsAdito gRhIta sajanAH // 4 // samarNya lakSmIramaNa bhaktyA zrIzabdakaustubham // bhaTTojibhaTTo januSaH sAphalyaM labdhumIhate // 5 // prekSAvatpravRttaye vyAkaraNasya viSayaM bhagavAn bhASyakAraH prAda. zayat "atha zabdAnuzAsanam" iti / athazabdaH prArambhasya dyota. ko na tu vAcakaH, nipAtatvAt upasargavat / na ca te'pi vAcakA eveti vAcyam, 'upAsyate guruH' 'anubhUyate sukham' ityAdau dhAtoH sakarmakakriyAparatvaM vinA karmaNi lakArAyogena vAcakatve sthite upasargANAM dyotakatvasyaiva yuktatvAt / nanuktayuktyA'stUpasargANAM dyotakatAnipAtAntaraMtu vAcakameveti cet ? na, sAkSAtkayate alaMkriyate UrIkriyate ityAdau karmaNi lakAraNa karmIbhUtasya gurvAderabhidhAnasiddhaye dhAtvartha prati karmatvasya vAcyatvAt , upasargatvApekSayA ni. pAtatvasyAdhikavRttitayA tadayacchedenaiva dyotakatAkalpanAcca / sA. mAnye pramANAnAM pakSapAtAt / nipAtatvaM cA'khaNDopAdhirUpaM jAtiH rUpaM zabdasvarUpameva ceti pakSatraye'pi prAdicAdisAdhAraNameva / pra tvAdipratyekaparyavasanaM taditi pakSe'pi prAdInAM cAdibhyo vailakSa.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhnikeNyAnirukteH kevalAnAmaprayogaNa anyalabhyatA'pi tulyaiva / vijayaH te ityatra dhAtorviziSTajaya iva ghaTazcetyatra samucitaghaTe ghaTazabda. syApi lakSaNAyAH saMbhavAt / kizca cAdInAM vAcakatve samAnAdhi. karaNaprAtipadikArthayorabhedAnvaya iti vyutpattinipAtetaraviSayaka tayA vinA pramANaM saMkocanIyA syAt , syAJca samuccayAdizabda. yoga iva cAdiyoge'pi ghaTAdeH SaSThI / kiJca samuccayAdipadairupa. sthite yathA vizeSaNasambandhastathA cAdibhirupasthite'pi syAt / dyotakatvapakSe tu padArthakadezatvAnna tatra vizeSaNAnvayaH / api ca zarairunarivAdIcyAnuddhAraSyan rasAniva / ityAdau usrasadRzaiH zaraiH rasasadRzAnudIcyAnuddhariSyannityAdi. rarthaH / sa ca usrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya ca tAtpa. ryagrAhakatve satyeva labhyate / anyathA pratyayAnAM prakRtyAnvitasvA. rthabodhajanakatA'pi bhajyeta / ivazabdAttu tRtIyA durlabhA, asattvA. rthakatayA kaarkvibhktcyogaat| evamapyurAdibhyastRtIyAyA'nanva. yasyAnuddhArAcca / nanvevaM naJtatpuruSasyottarapadArthAdiprAdhAnyamiH tyAdisiddhAntA bhajyeraniti cet ? na, pUrvapadadyotyaM prati prAdhAnya. miti tadarthAt / dyotyArthenA(1)pyarthavatteti prAtipadikatvasiddhiH / ata eva yeSAM dyotyo'pyoM nAsti "tu hi ca sma ha vai pAdapUraNe" ityamarakozAt "kamImidviti pAdapUraNArthAH" iti niruktAca, tadartha "nipAtasyAnarthakasya" iti vArtikArambha ityavadheyam / sphuTazvedakaiyaTAdigrantheSu / ata evA''kRtyadhikaraNe bhaTTairuktam caturvidhe pade cAtra dvividhsyaarthnirnnyH| kriyate sNshyotptte!psrgnipaatyoH|| tayorAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyte| yadarthadyotakau tau tu vAcakaH sa vicAryate // iti // yattu arthavatsUtre 'adhIte' ityAdau dhAtoranarthakatA upasargavi. ziSTasya vAcakateti kaizciduktaM, tadabhyuccayamAtram / "sarvasya dve" iti sUtre kaiyaTAdigrantho'pyevameva / pUrvottaramImAMsayostatratatra namaH paryudAse lakSaNeti granthA apyevameva, uktayukteH / astu vA matAntaraM nipAtA vAcakA iti, sarvathApi prAdayo dyotakAzcAdayastu vAcakA ityevaMrUpamarddhajaratIyaM naiyAyikAbhyupagatamaprAmANikameveti dik / (1) 'yAtyArthe naivArthavattA' ka0 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ laukikavaidikasamastazabdAnAM viSayatyanirUpaNam / anupUrvakaH zAsirvivicya jJApane dRSTaH / tadyathA-"akSetravit kSetravidaM hyaprAT sa preti kSetravidAnuziSTaH" / yathA vA-"saMpUSanviduSA naya yo aJjasA'nuzAsati / ya evedamiti bravat" / atra hi guNatrayopetena sadguruNA'smAn zikSayeti pUSA prArthate / tatra aJjaseti zaiSyamuktam / anuzAsatIti vivicya bodhakatvam / "bahulanchandasi" iti zo na luk / idamityameveti yo brUyAditi prameyaniSkarSa ukaH / bravadityatra "leToDATo" ityaH / tathAca a. nuziSyante vivicya asAdhubhyo vibhajya bodhyante yeneti karaNe lyuT / tatazzabdAnAmiti karmaNi SaSThI, tadantena samAsaH / na ca "karmaNi ca" iti sUtreNa samAsAnaSedhaH zaGkhyaH, tatra ca za(1)bdA. rthatayA karmaNIti zabdavatA "ubhayaprAptau" itisUtreNa yA SaSThI tadantaM na samasyate ityarthAt / iyaM tu "kartRkarmaNoH" iti vihitA SaSThI, na tu "ubhayaprAptau" iti, AcAryasya ka vastutaH satve'pI. hAnupAdAnAt / 'citraM gavAM doho 'gopana' ityatra hi Azcarya prati. pAdyaM, tacca yadyazikSito dogdhA durdohA gAvazca dogdhavyAstadeva nirvahati, na tvanyathA / ataH kartRkarmaNorviziSyopAdAnAdastyubhaya. praaptiH| iha tu zabdAnAmidamanuzAsanaM na tvarthAnAmityarthanivRttiparaM vAkyaM na tu kartRvizeSanivRttiparamato naastyubhypraaptiH| astu vA dhathAkathaJcidubhayaprAptiH / tathApi na kSatiH, "ubhayaprAptI" itisUtre avizeSeNa vibhASeti pakSasyApi vakSyamANatayA niyamApravRttipakSe AcAryasya zabdAnuzAsanamiti prayogasaMbhavAt / zeSalakSaNA SaSThI vA'stu / tasmAdvaidikA laukikAzca sAdhavaH zabdA iha viSaya iti sthitama / vede bhavA vaidikAH, adhyAtmAditvAkRJ / evaM loke bhavA laukikAH / yadvA loke viditA laukikAH "tatra vidita" iti vartamAne "lokasarvalokAJ" / prAtizAkhyozviva na vaidikaikadezamAtra. miha viSayaH / na vA vyAkaraNAntareSviva chAndasaparityAga iti sU. cayitumubhayopAdAnam // // iti viSayanirUpaNam // (1) 'cazandasya itizabdArthakatayA' ka0 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhnike-- syAdetat, gaurityAdiH zabda iha viSayaH / tatra ca gakAra au* kAro visargazca ghaTakaH / vyutpAdyate tu DopratyayasupratyayavadezAdikam / na caitadrauriti bodhe bhAsate / tathAcArthAntaratA / gaurityanena pariniSThitena saha DoprabhRtInAM sambandhavizeSastatpratipattyupayogitA cAstIti tadvyutpAdanamiti cet ? na, zabdAntaravyAvRttasya sa. mbandhasya upayogasya ca durvacatvAt dravyaguNAdipadArthAnAmiha vyutpAdyatApattezca / asti hi teSAM gaurityamena vAcyavAcakabhAvAdiH sambandhaH / ata eva zAbdabodhe gavi samavAyena gotvamiva zaktayAkhyasambandhena zabdo vizeSaNatayA bhAsate / cAkSuSabodhe'pi vyaktathA smAritaH zabdo vizeSaNamityabhyupagamaH / Aha cana so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarve zabdena bhAsate / grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthite // iti / yatsaMjJAsmaraNaM tatra na tadapyanyahetukam // piNDa eva hi dRSTaH san saMjJAM smArayituM kSamaH // iti ca / yuktaM caitat gRhItazaktikaM prati zabdenArthasyeva arthena zabda - syApi smaraNe bAdhakAbhAvAt / ata eva gotvasyeva gozabdasyApi vyaktivizeSaNasvAvizeSAtsaMsarge'pi tAdAtmyamevAstu / evaM goguNAdibhirapi tadabhinnAbhinnasya tadabhedAdityAzayena "atha gauritya tra kaH zabdaH" iti praghaTTake dravyaguNakarmasAmAnyaiH saha zabdasyAbhe. do mAdhyakRdbhirAzaGkaya nirAkRtaH / tatra nirAkaraNagranthasyAyamAza. yaH - samasattAkabhedAbhedau viruddhAveva / anyathA tvaduktarItyA sattAguNatvAdyabhedAtsukhaduHkhasvarganarakAderapyabhedApattau pravRttinivRtti vyavasthA na syAt, na syAcca bhedagrahAd bhramanivRttiH / jAtivyaktyAdisambandhastvatirikta eveti / evameva zabdenApi sahAsyeva sambandho dravyAdInAmiti sthitam / asti ca dravyAdivyutpAdanastha prakRte upayogo'pi / asminnarthe'yaM sAdhurityarthavizeSaM puraskRtyaiva sAdhutvasya vaktavyatvAt / ata eva vAjini daridre ca krameNa azvazabdo asvazabdadha sAdhuyutkrameNa tvasAdhuriti siddhAntaH / nanu yathA vaizeSikAdInAmetacchAstra siddha meva prakRtipratyaya vi. bhAgamupajIvya padArthavyutpAdanAya pravRttiH prakRtipratyayAdivicArastu 9
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAninAM bodhakatvanirAkaraNenAdezAnAM bodhktvniruupnnm| 5 kAcitkaH prAsaGgikastayehApi lokaprasiddha darzanAntarasiddhaM ca pa. dArthajAtamupajIvya zabdamAtravyutpAdanaM na virudhyate iti cet ? a. stu tAvadevaM, tathApi DoprabhRtivyutpAdanaM niSphalameva; iti cet ? atrocyate, gaustiSThati devadattaH pacatatyAdayaH zRGgamAhikayA tA. vajanmasahasreNApi bodhayituM borbu cAzakyA:, AnanyAt / ataH prakRtipratyayavibhAgakalpanArUpo laghubhUta upAyaH samAzrIyate lipivat / Aropita eva ca tatra smbndhH| prasiddho hi sthUlArundhatI. zAkhAcandrAdinyAyo loke, paJcakozAvataraNanyAyazcottaramImAMsA. yAm / tAtparyaviSayAbAdhAcca prAmANyam / eSaiva harthavAdeSvapi gtiH| AtmavapokhedanaprabhRtInAM bAdhe'pi tAtparyaviSayIbhUtasya prAzastyasyAbAdhitatvAt / uktaM ca hariNA upAyAH zikSamANAnAM bAlAnAmupalAlanAH / asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samohate // iti // upeyapratipatyarthI upAyA avyavasthitAH / iti ca / ata eva hi kecitsupratyayaM vidadhati, apare sim / tathA sU. trarItyA 'pAThitam' ityatra itapratyayaH, bhASyarItyA tapratyayaH, sUtrarItyA tAvAniti vatupa "DAvatAvarthavaizeSyAt" iti vArti koktarItyA DAvaturiti dik / / ___ etena 'pacati' ityAdI AdezaiH smAryamANA laDAdayo bodhakA iti vadantaH praastaaH| tathA hi, vRddhavyavahArAcchaktigraha iti ni. vivaadm| tatazca prayogasamavAyinAmeva tiprabhRtInAM zaktiH sidhyati, na tvalaukikAnAM lAdInAm / evaM DupacaS DukRJ ityAdiprakRtayo vic. kvibAdipratyayAzca na zaktAH kintu apAkSIta papAca pApacyate karoti carkarIti ityAdiprayogasamavAyinaH apAk papAc ityAdaya eva / ___ zrUyamANena dupacaprabhRtInAM smaraNaM tenArthabodha iti cet ? na, lAghavAdyavasthitatvAcca zrUyamANAnAmevArthasambandhakalpanAt , au. pakSikasya smaraNakalpane gauravAt , avyavasthApattezca / 'pacati(1) de. vadattaH', 'pavantaM taM pazya' iti tizatRbhyAM smAritasya laTa eva bodhakatve ekatra AdhArAdheyabhAvena saMsargeNa devadatte AkhyAtAoM yatno vizeSaNAmitaratra tu abhedena saMlagaMNa kadarthaH karcA vizeSaNamiti tvAtsa. ddhAntabhaGgApattazca / etena katradhikaraNe AkhyAtArthatvaM kartunirasya jaja. bhyamAnAdhikaraNe zAnajathatvaM svIkurvanto mImAMsakA api parAstAH / (1) 'dodanam' ka..
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAdaprathamAhnike yattu tairuktaM zAnajaMze "karttari kRt iti vyAkaraNaM zaktigrA hakamastIti tadapyApAtataH, kRdvAkyazeSo'yamanirdiSTArtheSu NvulAdiSUpatiSThate na tu zatrAdiSu sthAnyarthena nirAkAGkSatvAditi vakSyamANatvAt / AkAGkSitavidhAnaM jyAya iti nyAyAt / anyathA kriyamANa iti karmaNi zAnaco daurlabhyApattezca / kiJca "karttari kRtU" iti yatkartRgrahaNaM tadeva "laH karmaNi" ityatrApyanuvRttaM, tatkathaM kRtAM ti* DAM ca vailakSaNyam ? amyalabhyatvAderubhayatra sAmyAt / 39 - yattu nAmArthayorabheda eva saMsarga iti hi zAnajAdau karttA vAcya ityuktam, tattu pacatikalpaM pacatirUpaM devadatta ityAdyanurodhAttiGkSvapi tulyam / tasmAtpararItyA na kazcicchatrantAttiGante vaiSa myahetuH / asmadrItyA tu "bhAvapravAnamAkhyAtaM, satyapradhAnAni nAmAni" iti niruktakArokteH pratyayArtha prAdhAnyamAtsargikaM tiSu tyajyate, 'pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt iti sUtrAcca / zatRzAnajvidhau rUpavidhau ca bhASye'pi sphuTametat / 'pAcako vraja. ti' itivat 'pacativrajati' iti prayogo'pyata eva nopapadyate, pacato. rUpaM pacanti rUpamityAdau rUpabAdyante dvivacanAdikaJca na bhvti| tasmA ciSu kRtsu ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsamAtramastIti vakSyate / "" yatta bhaTTairukaM - karttari yadekatvaM tatraikavacanaM tibiti lAdividheH "hyekayoH" ityAdezcaikavAkyatayA vyAkhyAnAnna karturvAcyatA sU trAdAyAtIti, tadapyApAtataH / dvivacanAdisaMjJA hyAdezaniSThA, tatazca tadvidhinA "hyekayoH" ityasya ekavAkyatA, na ca tatra kartta* rItyasti, yad dvitvAdivizeSaNatayA kathaJcidyojyeta / lavidhitibAdividhyorapyekavAkyatAstIti cet ? satyam, vAkyaikavAkyatA sA, na tu padaikavAkyatA Adezavidherlevidhilabhya lakArAnuvAdena pravRtteH / lavidhau kartRgrahaNam / sa ca dvivacanAdisaMjJA vinirmukta eva / ata eva AdezasmAritA lakArA bodhakA iti pakSe ekatvAdimAnAyA''dezA eva zaraNIkartavyAH / evaM galAdau tibAdidvArakaM liDAdismaraNaM kalpyamiti mahadeva gauravam / na ca paramparAsamba ndhena Naleva bodhakaH, vRttizUnyatvAt / ata evApabhraMzAnAM sAdhusmArakatAbhyupagamastavApIti dik / tasmAt " pUrvatrAsiddham " ityAdau yathA mahAryAropeNaiva vyA. khyAnaM sarvasaMmataM tathA zAstrIyaprakriyAyAM sarvatra /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / vastutastu vAcakatA sphoTekaniSThA / tatra cASTA pakSAH-varNaspho. TaH 1, padasphoTaH 2, vAkyasphoTaH 3, akhaNDapadasphoTaH 4, tAravA. kyasphoTaH 5, itthaM paJca vyaktisphoTAH, varNapadavAkyabhedena trividho jAtisphoTa iti / tathA hi, kiJcidvarNavyatyAsAdinA zaktatAvacche. dakAnupUrvAbhaGgasya prati padamautsargikatvAttatra ca kenacitvacitprathama zaktigrahAkena kasya smAraNamityatra vinigamanAvirahAdRSabho vRSa. bho vRSa ityAdAviva kara kAra kur cakara ityAdInAM prayogasamavAyi. nAM sarveSAmeva varNAnAM tattadAnupUrvyavacchinnAnAM vAcakateti varNa. sphoTapakSaH / karmabhRtayo vAcakA na veti ceha vipratipattizarI. ram // 1 // 'rAma rAmeNa rAmAya haraye harau harIn' ityAdau pariniSThite rUpe kiyAnaMzo dravyAdivAcakaH kiyAMzca karmatvAderityasya vinigantumA zakyatayA rAmamityAdipariniSThitaM padameva vAcakaM karmatvAdivizi. STasyeti padasphoTapakSaH // 2 // dUdhIdaM, hareva, viSNova, ityAdAvapi vinigamanAvirahataulyAdvAkyameva viziSTArtha zaktamiti vAkyaspho. TaH // 3 // ekaH paTa iti vadekaM padaM vAkyaM vetyabAdhitapratItervarNAtiriktameva padaM vAkyaM vA akhaNDaM varNavyaGgyam / ekatvapratItiro. pAdhikIti cet ? paTepi tathAtvApatteH // kaH padArthosAviti cata ? bhAvaH / bhAvavizeSeSu kvAntabhavatIti cet ? tvatparibhASiteSu dravyAdiSu mAntarbhUt / na tAvatA pramANasiddhaM pratyAkhyAtuM zakyaH te / aniyatapadArthavAde gauravamiti cet ? vyaktIyattA tavA. pi nAsti / upAdhIyattA tu sarvaiH suvacA / bhAvatvAbhAvatvA. bhyAM nityatvAnityatvAdinA vA vibhajanAt / bhAvavibhAjakopAdha. yastu ghttvibhaajkopaadhivdevaa'naavshykaaH| asmizca pakSadvaye va. kI apyanAvazyakAH / nanvanubhavasiddhAste iti cet ? vyaJjakadhva. nivizeSopahitasphoTa eva kakArAdyAtmanA vyavahiyate ityabhyupa. gamAta / bhATTamate tAro mando gakAra itivat advaitasiddhAnte viSa. yasaMbandhajanyavRttivaicitryeNa vyaGgaye svarUpasukhe vaicitryavaJca / ata. eva vAcaspatimizrAsta tvabindau "vastutaH kakArAdatiricyamA. namUrtergakArasthAbhAvAt" iti sphoTavAdimatamupanyAsthat / yathA vA akhaNDeSvapi RkArAdiSuvarNeSu varNAntarasamAnAkAraikadezAvabhAsA, tathA'tra pakSe varNAvabhAso'pi bhaviSyati / uktaM ca bopadevena zakyatva iva zaktatve jAteAghavamIkSyatAm / aupAdhiko vA bhedo'stu varNAnAM tAramandavata // iti //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhike bhartRharirapyAha pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana // iti / tasmAdakhaNDaM padaM vAkyaM veti // 5 // paJcApi vyaktisphoTA. ghAntarabhedAH / jAtisphoTavAdinastu ghottaraTatvAdikaM zaktatAvacchedakatayA A. dyapakSatraye'pi yathAyathaM vAcyam / anyathA saro rasa ityAdAvarthavi. zeSapratItyanApatteH / tacca upAdhirUpam / upAdhizca paramparAsaMbaddhA jAtireva / sA ca srvaadhissttaanbrhmsvruupaatmkaa| tathA ca zakyAMza iva zaktAMze'pi nyAyasAmyenAkRtyadhikaraNarItyA brahmatattvameva tatta. dupahitaM vAcyaM vAcakaM ca / avidyavidyakadharmavizeSo vA jAtiri. ti pakSe tu saiva vAcikA'stvityAhuH // 8 // ___aSTAvayete pakSAH siddhAnta grantheSu ttrttropnibddhaaH| tathA hi, sthAnivatsUtre "sarve sarvapadAdezAH" itibhASyagranthaH / padyate'rtho. 'neneti arthavadiha padaM na tu suptiGantameva / tathAca "eruH" ityasya testurityartha iti TIkAgranthazca varNasphoTe'nukUlaH / tathA sthAnya. rthAbhidhAnasamarthasyaivAdezatvamiti sthAnentaratamaparibhASayaiva "tastha. sthamipAm" ityAdiSu nirvAhAttadartha yathAsaMkhyasUtraM nArabdhavyamiti bhASyamapi / padasphoTavAkyasphoTau tu ihaiva praghaTTake "yenoccAritena" iti bhASyapratIkamupAdAya kaiyaTena bhAjyArthatayA varNitau / varNavya. tiriktasya padasya vAkyasya vati vadatA tayorakhaNDatApyuktA / "ni. tyeSu zabdeSu kUTasthairavicAlibhirvarNairbhavitavyam" iti tatratatra bhASye skhnnddtoktaa| mAyAnizcalayantreSu kaitvaanRtraashissu| ayodhane zailazRGge sIrAGge kUTamastriyAm // ityamaraH / paspazAyAmeva praghaTTakAntare "kiMpunaH" ityAdi bhAgya. mupAdAya 'kocidvarNasphoTamapare padasphoTaM vAkyasphoTaM cAhuH' iti vadatA kaiyaTena "aiuN" ityatra vyaktisphoTajAtisphoTayorbalAbalaM cinta. yatA pratyAhArAnhikAnte "akSaraM na kSaraM vidyAt" iti bhASyavyAkhyAvasare vyavahAranityatA tu varNapadavAkyasphoTAnAM, nityatvaM tu jAtisphoTasye. ti pratipAdayatA, anukadameva brahmatattvameva hi zabdarUpatayA pratibhAtI. tyartha iti vyAcakSANena sarva pakSAH sucitA eva / yadA tu avidyaiva jAtiriti pakSastadabhiprAyeNa jAtisphoTasyApi vyavahAranityateti
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / "akSaraM na kSaraM vidyAt" ityasya kaiyaTIye pAThAntaram / "AdyantI Takitau" itisUtre ca bhASya eva varNasphoTapadasphoTAvuktau / asa. tyameva prakRtipratyayavibhAgaM tadartha cAzritya rekhAgavayanyAyana satya. sya padasphoTasya vyutpAdanamabhipretamiti tatraiva kaiyaTaH / "arthavada. dhAtuH" "svaM rUpaM zabdasya" "taparastatkAlasya" ityAdisUtreSvapi spaSTamidaM bhASyakaiyaTAdAvityalaM bhunaa| jAtezca brahmAtmakatvamuktaM hariNA sambandhibhedAtsattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // tAM prAtipadikArtha ca dhAtvartha ca pracakSata / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaH // iti / jAteH sphoTatvamapi praghaTTakAntare sa evAha anekavyaktyabhivyaGgyA jAtiH sphoTa iti smRtaa| kaizvidyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH // iti / yadyapIhASTau pakSA uktAstathApi vAkyasphoTapakSe tAtparya grantha kRtAm / tatrApi jAtisphoTe ityavadheyam, pUrvapUrvopamaInaivottarotta. ropanyAsAt / tathAca prathamavyutpattaryavahArAdhInatayA saMpUrNasya vA. kyasya viziSTa prAthamikaH zaktigraha iti nirvivAdam / sa cAvApo. dvApAbhyAmavayavAnAM zaktiriti nyAyopaSTambhana tyajyata iti darzanA ntarANAM panthAH / ekAdezAdisthale uktarItyA vinigamanAviraheNa kaizcitpararUpAdisthale pUrvalopAdyabhyupagamena ca vyAkaraNAnAM kalahe sati avayavazaktedurupapAdatayA prAthamikazaktigraha eva pramArUpa iti tu saiddhAntikaH panthAH / uktaM ca hariNA tatra yanmukhyamekeSAM tatraiteSAM vipryyH|| iti / brAhmaNArtho yathA nAsti kazcid brAhmaNakambale / devadattAdayo vAkye tathaiva syuranarthakAH // iti ca / evaMsthite nipAtA dyotakA vikaraNA anarthakA ityAdivicAro. 'pi prakriyAdazAyAmeva / Aha ca aDAdInAM vyavasthArtha pRthaktvena prakalpanam / dhAtUpasargayoH zAstre dhAtureva tu tAdRzaH // iti / tArazo'khaNDa ityarthaH / evaJca 'nAmAryayorabheda eva saMsargaH' 'pratyayArthaH pradhAnam' ityAdivyutpattayo'pi prakriyAzrayA eva / uktaM ca kiMgajanye kiMgarbha kIDagbhAtIti no mate / vicAraH phalitaH sarvaH prakRtipratyayAzrayaH // iti /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustabhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhnike AropitasyApi pAramArthike upAyatA na viruddhA / lipisthalA. rundhatIzAkhAcandrAdInAM laukikadRSTAntAnAmarthavAdavAkyapaJcakozA. vataraNAdInAM tantrAntarasiddhAnAM pUrvatrAsiddhAdInAM caitacchAstrasiddhAnAM prAgeva darzitatvAt / tadevaM pakSabhedena avidyaiva brahmaiva vA sphuTatyartho 'smAditi vyutpattyA sphoTa iti sthitam / Aha ca-- zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate / iti / samArambhastu bhAvAnAmanAdi brahma zAzvatam / iti ca / tadevaM varATikAnveSaNAya pravRttazcintAmaNi labdhavAniti vAsiSTharA. mAyaNoktAbhANakanyAyena zabdavicArAya pravRttaH san prasaGgAdadvate aupaniSade brahmaNyapi vyutpadyatAmityabhiprAyeNa bhagavAnbhartRharivivartavAdAdikamapi prasaGgAd vyudapAdayat, tattu tantrAntare sphuTaM prakRte nAtIvopayuktaM ceti neha tanyate / iti sphoTasvarUpavyutpAdanam // syAdetat, caM likha cakArastruTita ityAdivyavahArAllipAvava zabda. bhamavatAM tatraiva vAcakatvAbhimAnajuSAM bAlAnAM pustakamupayujyate yathA. tathaiva bhedagrahavatAmapIti vstusthitiH| evamihApi prakRtyAdivibhAge pAramArthikatvAbhimAnavatAmapi upayujyate eva zAstraM taskimartha kalpanA. vyutpAdanaklezaH / ata eva hi bhASyakAro'pi zabdo nityo'nityo veti vikalpya ubhayathApi vyAkaraNArambhasya niSpratyUhatvAdyathAtathAstvityuH dAsiSyateti cet ? satyaM, vyutpatyartha vastusthitiH kathitA / pakSabhedeSu hi gauNamukhyeSu vyutpAditeSu tatra parasparaviruddhatayAbhAsamAnA api si. ddhAntagranthA vyavasthApayituM zakyante / svArthadravyAdInAM paJcAnAM krameNa bhAnamityAdivakSyamANamapi kalpanayaivopapAdayituM zakSyate iti dik / nanvastu sAdhuzabdo viSayaH, astu ca prakRtipratyayAdikalpanayA tavyutpAdanopapattiH, tathApi vyAkaraNAdhyayanasyAnuSThApakaM kimiti cet ? nityAdhyayanavidhiriti gRhANa / zrUyate hi "brAhmaNena niSkAraNo dharmaH SaDaGgo vedo'dhyeyo zeyazca" iti / niSkAraNo dRSTakAraNaniH rapekSo nitya iti yAvat / kAryate'nuSThApyate'neneti kAraNaM phalam / brAhmaNena SaDaGgo vedo'dhyeyo zeyazcetyanvayaH / tathAca sAGgavedAdhyayaH natadarthajJAnarUpo'yaM dharmo nityaH sndhyopaasnaadivdityrthH| zrutire. Seti haradattAdayaH / smRtiriti tu bhaTTAcAryAH / tatra yadi smRtirevota prAmANikaM tarhi "AgamaH khalvapi" iti bhASyepyAgamamUlakatvAdAgamaH
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAdhyayanaprayojananirUpaNam / smRtireveti vyAkhyeyam / aGgatvaM cAGgatvena saMstavAt / uktaM hi zikSAyAma mukhaM vyAkaraNaM tasya jyotiSaM netramucyate / niruktaM zrotramuddiSTaM chandasAM vicitiH pade // zikSA ghrANaM tu vedasya hastau kalpAnpracakSate // iti / upakArakatayA'pyaGgatvam / vyAkaraNaM hi arthavizeSamAzritya svaravizeSAdIn vidadhat padArthavizeSanirNaye upayujyate / jyotiSa. mapi svAdhyAyopayoginamanuSThAnopayoginaM ca kAlavizeSa pratipAdayaH ti / niruktaM tu vyAkaraNasyaiva pariziSTaprAyaM bAhulakAdisAdhyAnAM lopAgamavikArAdInAM prAyazastatra saGgrahAt / chandovicitirapi gAyavyAdilakSaNadvArA gAyacyA yajatItyAdividhyarthanirNaye upyujyte| zi. kSApi varNoccAraNaprakAraM darzayati / kalpasUtrANyapi prakaraNAntarapaThi. tasya nyAyalabhyasya zAkhAntarAdhItasya cAGgajAtasyopasaMhAreNa prayo. gaM darzayanti / tasmAtSaDaGgAni / teSvapi pradhAnaM vyAkaraNam, padapadA. vigamasya vyAkaraNAdhInatvAt; vAkyArthajJAnasya tanmUlakatvAt / ata eva tasya zikSAyAM mukhatvena nirUpaNaM kRtam / manvAdismRtipvapi aGgAdhyayanavidhayaH prasiddhA eva / tathA cAdhyayanavidhiyAkaraNAdhya. yanasyAnuSThApaka iti sthitam / tathAca sandhyopAsanAderabhAve pratyavA. yo'nuSThAne ca pApakSaya iti yathAbhyupeyate tathA vyAkaraNAdhyayanasyApyananuSThAne anuSThAne ca bodhyam / __ rakSAprabhRtIni phalAntarANyapi santi / tathA ca bhASyama-"kAni punarasya prayojanAni / rakSohAgamaladhvasandehAH prayojanam" iti / atra prayujyate pravartyate'neneti karaNalyuDantaH prayojayatIti kartRvyutpattyA bAhulakAtkartRlyuDanto vA, ubhayathApi pravartakavidhiparaH pulliGgaH prayo. janazabda ekH| phalaparaH kliibo'prH| ubhayoH "napuMsakam" iti napuMsakaikazeSe ekavadbhAvasya vaikalpikatayA prazne bahuvacanamuttare ekavacanaM ca bodhyam / tatra AgamaH pravartakaH, rakSohalAghavAsandehAstu phalAnIti vivekaH / tatra pravartaka Agamo vyAkhyAtaH / phalAni vyAkhyAyante / ___ tatra rakSA vedasaMrakSaNam / tathAhi, bhASAyAmadRSTA lopAgamavarNavi. kArAzchandasi dRzyante / te kevalaprayogazaraNaiH prAmAdikAH sambhAvyara. n / vaiyAkaraNastu lakSaNadarzItadeva rUpaM sthApayati / tatra lopodAharaNam-tmanA deveSu vivide mitadruH / tmanA Atma.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathama pAdaprathamAhnikenetyarthaH / "mantrebhvAGyAderAtmanaH" ityAkAralopaH / Agamo yathA-devAsaH, braahmnnaasH| "Ajaserasuk" itysugaagmH| lopAgamau yathA-devA aduha / aduhatetyarthaH / duherlaGo jhasyAdAde. ze kRte "lopasta AtmanepadeSu" iti talopaH, "bahulaM chandasi" iti ruDAgamaH / etena 'nAziraM druhe' 'vizvA itte' 'dhenavo duhe' ityAdilaDa. ntamapi vyaakhyaatm| __varNavikAro yathA-gRbhNAmi te saubhagatvAya / "hagraho'chandasi" "hasyeti vaktavyam" iti bhakAraH / pratyayo'pi chAndasosti / yathA-udrAbhaM ca nigrAbhaM ceti / "udi praha" itisUtre "udrAbhanigrAbhau ca cchandasi mugudyamananipAtanayoH" iti vacanAdunnipUrvAdbhaherghaJ / tatra utpUrvAtsUtraNa loke'pi siddho ghaJ / nipUrvAnu vArtikoktazchandasyeva / sannivezavizeSayuktAH pAtravi. zeSAH cucaH / iha tu juhUpabhRtoreva grahaNam "udrAbhaM ceti juhU mudyaccha. ti, nigrAbhaJcetyupabhRtaM niyacchati" iti vacanAt / bhakArAdezaHprAgvat / aho'pi prayojanam / tathAhi, yatrAGgajAtaM sampUrNamupadiSTaM sA prakRtiH / yathA-darzapUrNamAsau / yatra nopadiSTaM sA vikRtiH yathA-"sau. ye ca nirvaped brahmavarcasakAmaH" iti vihito yaagH| atra vaikRtasya vidheviSayabhUtAyAM bhAvanAyAM karaNIbhUte yAge upakArakAkAGkSAyAM tanmakhena prAkRtamaGgajAtaM prApyate / vaidike karaNe tAdRzAnAmevAGgAnAma. pakSitatvAt / teSAmeva prakRtau klaptasAmarthyAt / tadvizeSasya caikadeva. tAtvAdinA zakyajJAnatvAt / tasmAt "prakRtivadvikRtiH kartavyA" iti parvamImAMsAyAM sthitam / tatra yasyAGgasya prakRtau ya upakAraH klaptasta. sya vikRtAvasaMbhave nivRttiH| yathA prakRtAvavaghAtasya vaituSyamupakAra. tayA klaptaM tasya kRSNaleSvasaMbhavAdavaghAtasya nivRttiH / mantrA apyaham / teSAM cAnuSThayArthaprakAzanaM kAryam / tatra prakRtau yasya mantrasya yadabhidheyaM tadvikRtau sAkalyena nAsti tadA kRtsnasya mantrasya nivRttiH / yathA"avarakSo divaH sapatnaM vadhyAsam" ityavaghAtamantrasya kRSNaleSu / yasya lekadezasyAbhidheyaM nAsti tasya tAvanmAtraM nivartate / yathA-"agnaye tvA juSTaM nirvapAmi" ityasya mantrasyAvayavabhUtaM devatAbhidhAyi pradamau.. Sadhadravyakatvena ekadevatAkatvena cAmeyavikArabhRte saurya nivartate agni zabda ca luptadvArakatayA nivartamAne ekAro'pi nivrtte| akArAnteta. prakRtisannidhAnenaiva hi ekArasya sampradAnaM vAcyama, akArAntAnu pazabdasya / tatazcaturyantasUryAyetyAyudAttamamaya ityasya madhyodAta.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNadhyayanaphalanirUpaNam / sya sthAne Uhyam / so'yaM prakRtyUhaH / liGgasya kaciduhaH / yathA-"devIrApaH zuddhAH stha" ityapsu vini. yukto mantraH / tasyAjye UhaH devaajyshuddhmsiiti| pratyayamAtrasya kvacidUhaH / yathA-"mA bhermA saMvikthAH" iti puro. ddaashe'vdaanmntrH| tasya dhAnAsUhaH-"mAbhaiSTa mA saMvijidhvam" ityA. diriti haradattAdayaH / yAzikAstu sNvigdhvmityuuhmaahuH| yuktaM caitat, prakRtAvaniTakatayA "vijir pRthagbhAve" ityasya prayogo na tu "ovi. jI bhayacalanayoH" ityasyetyavadhAraNAt / __ lAghavamapi prayojanam / tathAhi, adhyApanaM brAhmaNasya vRttiH / tani. hizca vaiduSyAdhInaH / vaiduSyaM ca saadhvsaadhuvivekH| sa ca na pratipa. pAThAdinA sambhavati, zabdAnAmAnantyAt / tasmAdutsargApavAdarUpala. kSaNadvArA tadvodhane lAghavam / anyathA tu gauravam / asandeho'pi prayojanam / tathAhi, "sthUlapRSatImanaDvAhAmAla. bheta" iti zrUyate / tatra sandehaH-karmadhArayo'yaM bahuvrIhirveti / tatra karmadhArayapakSe pRSatIzabdena matvarthalakSaNayA pRSatvatI bindumatI gauravAbhidhIyate, sthUlApi saiva, bindUnAM sthaulyaM tAnavaM vA yathA tathA'stu / bahuvrIhI tu sthaulyaM pRSatsveveti / gaustu sthUlA kRzA vetyatrAnAdaraH / tatra lakArAkAre udAttatvaM dRSTvA pUrvapadaprakRtisvareNa bahuvrIhiM vaiyAkara. No nizcinoti / tatazca nizcayena pratibandhAtsaMzayAnutpAdaH / sa evA. sandehaH / arthAbhAve'vyayIbhAvAdasandehamiti syAditi cet ? na, paryA. yeNAvyayIbhAvatatpuruSasaMjJAdvayamapIha bhavatIti dvitIye upapAdayiSya. mANatvAt / ata evobhayathA muniprayogaH-adbhutAyAmasaMhitamiti, athAsaMhitayeti ca / evaM "indrapItasyopahUno bhakSayAmi" ityAdAvapi svareNaiva bahuvrIhinirNaye indrapItAdhikaraNamavaiyAkaraNAnprati sArtha. kam / kRtvAcintAnyAyana vA neyamiti dik / tadevaM rakSohalAghavAsandehAkhyAni catvAri phalAni vyAkhyAtAMni / mAgamastu pravartaka ityuktam / bhASye tu sandarbhazuddhartha phalacatuSTayasya prAk pazcAdvA pravartake vaktavye madhye taduktyA phalasandaMzena nityAnA. mapi phalaparyavasAnamastIti sUcitam / phalaM tu pApakSayaH pratyavAyAnutpattiA , "dharmeNa pApamapanudati" vihitasyAnanuSThAnAninditasya ca sevanAt / anigrahAccendriyANAM naraH patanamRcchati // ityAdivacanAnIha sAdhakAnIti vik /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhnike "imAni ca bhUyaH" ityAdibhASyeNa pravartakavacanAntarANi udAha. tya vyAkhyAtAni / tadyathA- "te'surA helayo helaya iti kurvantaH parA. babhUvustasmAd brAhmaNena na mlecchitavai nApabhASitavai mleccho ha vA eSa yadapazabdaH" iti brAhmaNam / atra na mlecchitavai etasya vivaraNaM nApabhASitavai iti / ubhayatrApi "kRtyArthe tavaikenkenyatvanaH" iti ta. vaipratyayaH / dhAtUnAmanekArthatayA nindAvacanAnmlecchadhAtoH karmaNi gha. a / tenApazabdasAmAnAdhikaraNyaM na virudhyate / atra 'na mlechitavyam' iti niSedhasya "te'surAH" ityrthvaadH| na ceha rAtrisatranyAyena Artha. vAdikaM phalamastviti vAcyaM, "dravyasaMskArakarmasu parArthatvAtphalazru. tirarthavAdaH syAt" iti nyAyana apApazlokazravaNavatprAzastyamAtra. paratvAta / prakaraNAtkratvaGgo hyayaM niSedha iti "yarvANastarvANo nAma" ityAdAvuttaragranthe bhASyakAraireva sphuTIkariSyate / ata eva ihApi pa. rAbhUtA mA bhUmetyadhyeyaM vyAkaraNamiti nopasaMhRtaM, kintu mlecchA mA. bhUmetyeva / mlecchA nindyAH, zAstrabodhitaviparItAnuSThAnAditi bhAvaH / atra "haiprayoge haihayoH" iti plute plutatvaprayukte prakRtibhAve ca ka. tavye tadakaraNaM mlecchanamittyeke / nanu "sarvaH plutaH sAhasamanicchatA vibhASA kartavyaH" iti bhASyakRtA vakSyamANatvAnnaiSa doSa iti cet ? satyam , ata evAparitopAd 'vAkyadvivacanaM mlecchanam ' itya. paraiAkhyAtam / "sarvasya dva" ityatra padagrahaNasya coditatvAditi teSAM bhaavH| ___ nanu nedaM zAstrIyaM dvivacanaM kintu tAtparyadyotanArthamaicchikaH punaH prayogaH 'anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt' itivaditi cet ? tA. ttredditsvraanuppttiH| yadi tu tatrAdaMDitasvaravinirmukta eva pAThastarhi arizabde rephasya latvamapazabda ityavadheyam / idaM ca bhASyAdiSu prasiddha zrutipAThamanusRtya vyAkhyAtam / ayaM ca pAThaH kvacicchAkhAyAmanveSa. nniiyH| mAdhyandinAnAM zatapathabrAhmaNe tu "helavo helava iti vadataH" iti paThitvA "tasmAd brAhmaNo na mlecchet" iti paThyate / tatra yakArasthAne vakAro'pazabda iti spaSTameva / tathA zikSAsu paThyatemantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / sa vAgvajro yajamAna hinasti yathendrazatruH svaratoparAdhAt // iti| svareNa svarataH "hIyamAnapApayogAca" iti tasiH / mithyAprayuktaH yadarthapratipAdanAya prayuktastato'rthAntaraM svaravarNadoSAtpratipAdayan
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAdhyayanaphalanirUpaNam / ata eva tamartha nAhetyarthaH / vAgeva vajraH hiMsakatvAt / yajamAna hina. stIti / yathAdhvaryukRtAddhomAdyajamAne dharmotpattiH evamadhvaryukRtAdapa. zabdaprayogAdyajamAne pratyavAya ityarthaH / yathetyudAharaNe / indrazatruH indra zatruzabdaH / purA kila vizvarUpAkhye tvaSTuH putre indreNa hate sati ku. pitastvaSTA indrasya hantAraM vRtrAkhyaM putrAntaramutpipAdayiSurAbhicArika yAgaM kRtavAn / tatra ca indrasya zAtayitA zatruH hiMsaka iti yAvat tathAbhUtaH san vadhasveti pratipAdituM 'indrazatrurvardhasva' iti prayuktam / NyantAcchaderauNAdikaH krunpratyayaH / prajJAdigaNe nipAtanAd hsvH| indrazatrutvasya vidheyatvAna sambodhanavibhaktiH tasyA anuvAdyaviSaya. katvAt / ata eva rAjan yudhyasva rAjA bhava yudhyasvetyanayorvyavasthA yaiva pryogH| rAjatvasya siddhatve sambodhanavibhaktirna tu vidheyatve'pI. ti / evaM sthite indrazatruzabde tatpuruSasamAsaprayukte'ntodAtte vaktavya pramAdAdAdyudAttaH kiloktaH / tathAca pUrvapadaprakRtisvaraNa bahuvrIhyartho lbdhH| indehi dhAtoroNAdike "Rjendra" ityAdinA ranpratyaye kRte indrazabda AdyudAtto vyutpAditaH / tenendra evAsya hiMsakaH sampanna iti zrutItihAsapurANAdiSu prasiddham / tadihodAharaNatayoktam / syAdetat, "yajJakarmaNi" ityekazrutyeha bhavitavyam / sA ca tatpu. ruSabahuvrIhyoraviziSTaMti / atrAhuH-japAdiparyudAsena mantreSveva eka. zrutirvidhIyate / svecchayA prayujyamAnazca mantro na bhavati / taduktaM bhe. dalakSaNe jaimininA-"anAnAteSvamantratvam" iti / ApastambazvAhaanAmnAtA amantrA yathA pravarohanAmadheyagrahaNAni" iti| ata eva "mantro hInaH" iti pAThasya zikSAyAM prasiddhatve'pi UhyamAnasyAmantra. tayA yathendrazatruriti vAkyazeSo'saGganaH syAdato mantrazabdaH zabdamA. trapara ityAzayena bhASye "duSTaH zabdaH" iti paThitam / nanu svAhendrazatrurvarddhasveti vede paThyata eveti ? satyam , UhitaM yadamantrabhUtam anu. kArya tadanukaraNasya pAThe'pi arthaparasyAnukAryasya laukikatvAnapAyA. t / nanvindrazatruzabdasya laukikatve kathaM svaraprayuktayorguNadoSayoH prasaktiH starasya vedamAtraviSayakatvAditi cet ? na, svaravidhau chandodhikArAbhAvAt / etAvAneva hi bhedaH-yacchandasi traisvaryamekazrutizca vyavasthayA''zrIyate, loke svaicchiko vikalpaH / ata eva eka zrutyA sUtrapAThastrasvaryeNa veti pakSadvayamapi tatratatropanyastamiti vakSyAmaH / nanvevaM "uccastarAMvA" itisUtrAdvikalpAnuvRtyaiva siddhau 'vibhASAchandasi" ityatra vibhASAgraho vyarthaH syAt / prasajyapratiSedhe tu nAyaM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhikedoSaH / yajJakarmaNItyasya nivRttaye punarvibhASAgrahaNAt / na ca paryudAsa pakSe'pyevamevAstviti vAcyaM, nityavikalpavidhyArviSayabhedasyAvazya katayA ArambhasAmarthyAdeva tannivRttisiddheH / prasajyapratiSedhe tu nAra: mbhasAmarthya, UhAdiSvamantreSu caritArthasya pUrvavidhairuttareNa chandomAtra. viSayakeNa bAdhasambhavAt / na hAhAdInAM chandastvamasti, mantrabrAhma NetaratvAta / tasmAdasamarthasamAsamAzrityApi prasajyapratiSedha evAga tyA svIkartumucita iti cet ? na, paryudAsapakSe'pi mantre nityaM brA. laNe veti viSayavibhAgasaMbhavena yajJakarmanivRttaye vibhASAgrahaNasambha: vAt / uktAparitoSAdeva tu kecijapAdiSu prasajyapratiSedhamAzritya ihApyeka zruteH prAptau satyAM tadakaraNaM bahuvrIhisvarakaraNaM ca svarato'pa. rAdhAdityasyArtha ityAhuH / zrUyate ca yadadhItamavikSAtaM nigadenaiva zabdyate / ___ anamAviva zuSkaidho na tajjvalati kahiM cit // nigadena pAThamAtreNa / zukaidha iti sAntena klIbena edhamazabdena akArAntena vA pulliGgena nirvAhyam / na jvalati na prakAzate niSphalaM bhavatItyarthaH / nirukke tu-"athApi jJAnaprazaMsA bhavatyajJAnanindA ca" ityupakramya "sthANurayaM bhArahAraH kilAbhUdadhItya vedaM na vijAnAti yo'rtham / yorthajJa itsakalaM bhadramaznute nAkameti jJAnavidhUtapApmA // " iti mantramudAhRtya "yadgRhItamavijJAtam" ityAdi paThitam / tatrA. pi gRhItaM zandataH, avijJAtaM tu arthataH prakRtipratyayAdivibhAgena vetyAdi; zeSaM prAgvat / ___ anyatrApi zrUyate-"ekaH zabdaH samyak zAtaH suSThu prayuktaH svarga loke kAmadhugbhavati" iti / etaca "ekaH pUrvaparayoH" iti sUtre bhAjyadvakSyati / etanmUlakameva kAtyAyanapraNIteSu bhrAjAkhyeSu zlokeSu smaryate yastu prayuGkte kuzalo vizeSe zabdAn ythaavdyvhaarkaale| so'nantamApnoti jayaM paratra vAgyogavid duSyati cApazabdaiH ||iti| duSyati cApazabdarityatra avaiyAkaraNaH kartA sAmarthyAd bodhyaH / tadhA. avidvAMsaH pratyabhivAde nAmno ye na plutiM viduH / kAmaM teSu ta viproSya strIvivAyamahaM vadet //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNAdhyayanaphalanirUpaNam / ayamahamityasya "anukaraNaM cAnitiparam" iti gtisNhaa| tato gatisamAse'pi 'asyavAmIyam' ityAdAvivAnukaraNatvAdeva vibha.. kerluG na / yAkSikAH paThanti prayAjAH savibhaktikAH kAryA iti // yadyapi prakRtau prayAjamantrAH savibhaktikA eva paThyante, tathApi yadi AdhA nAdanantaraM yajamAna udaravyathAvAn syAdyadi vA saMvatsaramadhye tasya mahatI vipatsyAttadA naimittikI punarAdheyeSTiM vidhAya tatredamAnAtaM"prayAjAH savibhaktikAH" iti / tatra kevalavibhakeH prayogAnahatvAtpraka: tiraakssipyte| sA cAgnizabdarUpA na tu yA kAcita / niruke devatAkANDe-"atha kiMdevatAH prayAjAnuyAjAH" iti praznamavatArya mantravarNA dInudAhRtya "AgneyA iti tu sthitiH" ityupasaMhArAt / tasmAdAdita. zcatuSu prayAjeSu catasro vibhaktayo'gnizabdaprakRtikAH paMDyante ityAdi zrautagrantheSu draSTavyam / nathAnyatrApi "yo vA imA padazaH svarazo'kSarazo vAcaM vidadhAti sa AtvijInaH" iti / padaMpadamiti "saMkhyaikavacanAzca vIpsAyAm iMti zas / svara udAttAdiH / akSaraM vyaJjanasahito't / Rtvija. mahatItyAtvijIno yajamAnaH, RtvikkarmAhatItyAtvijIno yAjakA, "yajJaviMgbhyAM ghakhau" itisUtreNa "yajJaviMgbhyAM tatkarmAhatIti co. pasaMkhyAnam" itivArtikena ca khaJ / yajane yAjane ca viduSa evAdhikAra iti bhaavH| __ Rgvede'pi bahavo mantravarNAH-catvArizRGgA, catvArivAk, utatvaH pazyan , saktumiSa, ityaadyH| "titau paripavanaM bhavati" iti bhASyam / "cAlanI titauH pumAn" iti tu amarasya pramAda ityeke| vastutastU. kabhASyAnurodhAdamaragranthe puMstvAyogamAtraM vyavacchedyaM na tvanyayogo'pi / tathA ca punapuMsakavarge-"syAdvAstu hiMgu titau" iti trikANDazeSaH / ata eva 'tita umAcaSTe titApayati' ityabhiyukagranthA api saMgacchante iti dik / yAzikAH paThanti-"mAhitAgnirapazabdaM prayujya prAyazcittIyA sArasvatImiSTiM nirvapeta" iti / tathA-dazamyuttarakAlaM putrasya jAtasya nAma vidadhyAddhoSavadAdhanta. rantasthamavRddhaM tripuruSAnUkamanaripratiSThitaM taddhi pratiSThitatamaM bhavati dvayakSaraM caturakSaraM vA nAma kRtaM kuryAnna taddhitamiti / nAmakaraNe adhi. kAriNaH piturye trayaH puruSAstAnanu kAyati abhidhace iti tripuruSA. zabda. prathama. 2.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhikenUkam / "anyeSAmapi dRzyate" iti diirghH| tripuruSetyatra pAtrAditvA. strItvAbhAvaH, mUlavibhujAditvAtkaH / yatu upapadAvivakSayA "Ata. zyopasarge" iti kaM kRtvA tataH SaSThItatpuruSa iti, tattu "karmaNyam" iti. sUtre "akArAdanupapadAtkarmopapado vipratiSedhena" iti vArtikasya na. dIsUtre strayAkhyAvitimUlavibhujAditvAtka iti bhASyasya ca ananugupam / ata eva gaGgAdharAdizabdAnAM saMkSAzabdatvamiti prAzvaH / vastu. tastu prathamaM karmAvivakSAyAmanUkapadaM vyutpAdya pazcAtkarmasambandhe'pya. doSaH / vArtikAdikaM tu prathamamela karmavivakSAmAbhipretya / anyathA kRtapUrvyAdiSu kA gatiH 1 ata eva "zakyaM ca kSudupahantum" iti bhAjyavyA. khyAyAM bahiraGgastrItvapratItyA antaraGgaH padasaMskAro na vihanyate iti kaiyaTopi vakSyati / vivakSA ca lokaprasiddhanusAriNI na tu svAyatteti "viparAbhyAMjeH" ityAdAvapi pUrva dhAtuH sAdhanana yujyata iti pakSamupaSTabhya vijayatItyAdi nApAdanIyamiti dik / tathA ca Rgvede eva paThayate-"sudevo asi varuNa yasya te sapta sindhavaH / anukSaranti kAkudaM sUye supirAmiva" iti| asyArtha:-he varuNa ! satyadevo'si / yasya te kAkudaM tAlu kAkurjihA sA udyate ukSipyate'sminniti kAkudam / vaderukSepaNamartho dhAtUnAmanekArthatvA. / tato ghatraya kavidhAnamityAdhikaraNe kA, samprasAraNaM, SaSThItatpuruSe zakavAditvAtpararUpam / nui preraNe ityasmAdadhikaraNe kaH pRSodarA. ditvAnnuzabdasya lopa ityanye / nirukasvaraso'pyevam / saptasindhava iva sindhavo vibhakayaH / anukSaranti tAla prApya prakAzante ityrthH| atra dRSTAntaH-yathA sacchidrAM lohamayI pratimA pravizyAgniH prakAzate tayeti / agnirhi tatratyaM malaM bhasmIkRtya pratimAM zuddhAM karoti tathA vibhaktayo'pi zArIraM pApamapAkurvantIti bhaavH| sUrmI sthUNA'yaHprati. metyamaraH / smaryate ca sUrmI jvalantImAlinenmRtyave gurutalpagaH / iti / "ami pUrvaH" ityatra "vA chandAsa" itynuvRtterynnaadeshH| suSirAmityatrArzaAdyac abhedopacAro vetyAhuH / vastutastu "USasuSimuSkamadhoraH" iti matvarthIyo rapratyayaH / "randhra zvanaM vapAsuSiH" ityamaraH "sara suSiraM triSu" iti ca / suSTu syatIti suSiriti kSIrasvAmI / garne garnAnvite vAdye vizeSa suSiraM triSu / ___ iti shaashvtH|| iti pryojnprpnycH||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalakathanasthaAvazyakatvanirUpaNam / ityevaM viSayaprayojanayoruktayoH sambandhAdhikAriNAvuktaprAyAveveti pRthaGnoktau / iha yena prayojanaM pRSTaM tato'nya eva taTastha itthaM pratyavatiSThate / nanu yathA 'adhI' ityAcAryeNokta prayojanapraznamakRtvaiva vedamadhIyate, taha. daGgabhUtaM vyAkaraNamapyadhyeSyante tatki prayojanavarNanaklezeneti ? atre. damuttaram, prAyeNedAnIntanAnAmalpAyuSkatvAdvighnabahulatvAca pradhAnabhU. to vedastAvatpAThyate / tadadhyayanakAle ca bAlyAtprayojanAdikaM praSTumasamarthAH ziSyA guruNA upadizyamAnaM vedaM gRhantIti yutam / tato gRhItavedAH prauDhimApanA vivAhAthai tvaramANA vyAkaraNAdhyayanAya guru. pA preyamANA api na sahasA pravartante / "vedAno vaidikAH zabdAH siddhA lokAca laukikAH, anarthakaM vyAkaraNam" iti pratyavatiSThante / tAnprati yuktameva prayojanAdivarNanam / pUrvakalpeSu vyAkaraNazikSAdIni lakSaNA. ni prathamaM pAThayitvA tattallakSaNAnusandhApanapUrvakaM lakSyabhUtaM vedaM prAha. yantaH sthitAH / tadA paraM bAlyAvasthAyAM vyAkaraNapAThAtprayojanaprazna virahe tatpratipAdanamapi na karttavyameveti / yadyapi zrAvaNyAM prauSThapadyAM vA'pyupAkRtya yathAvidhi / yuktazchandAMsyadhIyIta mAsAnviprocapaJcamAn / / tataH paraM tu chandAMsi zukleSu niyataH paThet / ... vedAGgAni rahasyaM ca kRSNapakSeSu sampaThet // iti manuvacanasya "ita UrdhvamanadhyAyeSvanAnyadhIyIta" ityAdi. smRtyantarANAM ca paryAlocanayA ghedavedAGgAdhyayanasamakAlatA labhyate, tathApi RSivacanatvAvizeSAdbhAdhyakAroktanivAdezca brIhiyavaddhikalpa eveti tattvam / tadevamanubandhacatuSTayasya susthatvAtsAdhuzabdavyutpAdanaM kartavyamiti sthitam / ___ nanu kimidaM sAdhutvam ? sAdhayati bodhayatIti sAdhuriti vyutpa. tyA bodhakatvaM taditi ceta? gAvyAdAvapi tatsatvAt / zaktatvaM taditi ceta ? na, 'pacati' ityAdau vikaraNAnAmasAdhutApatteH, teSAmanaryaka. tvAta; dupaca laT ityAdInAM sAdhutApatteca, lAkSaNikezvavyAptezca teSA. mapi lakSye'rthe 'zaktaH / kacicchaktatAyAstu azvAsvAdiSvatiprasaktaH / vRttimattvaM taditi cet ? na, dyotakeSu nipAtegvavyApteH / aupasaMdAnikI zaktireva dyotaneti cet ? na, prottarajitvaghottaraTatvayoravizeSeNa vini. gamanAvirahAcchakatApattI vyAsajyavRttizaktau vizrAnteH / tatazca ada dvivacanAdyavyavasthApattiH / na ca jAtivizeSe . eva sAdhuteti vAcyaM,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhike katvAdinA saGkarApatteriti / atraahuHanpbhrsstttaa'naadirydvaa'bhyudyyogytaa| vyAkriyA vyaJjanAyA vA jAtiH kA'pIha sAdhutA // iti // asyArtha:-zaktivaikalyAdiprayuktamanyathocAraNamapabhraSTatA, tadviraho. napabhraSTatA, saiva saadhutaa| sA cArthavizeSAntarbhAveNaiva / tathAhi, ya. martha zakathA lakSaNayA vA bodhayituM dyotayituM vA yAdRkzabdo'nAdiH prayuktastasminnarthe doSAdanyathAtvaM prAptaH so'sAdhuH, anyathA tu sAdhu. riti / ye'pi gAvyAdiSveva prathamaM vyutpannAH santastAnprayuate teSAma. pyanyatheccAraNamastyeva / tatra ca doSaprayojyatAstyeva, mUlaprayoktubhra mAdhanyatamatvAt / ___ yadvA, anAditA sAdhutA / anAdariti tu zloke bhAvapradhAno ni. hezaH / AderabhAvo'nAdiriti vA / asandeha itivattatpuruSaH / abhyudayayogyatA vA'stu saadhutaa| ratnatattvavacchAstraparizIlanazAlibhigamyo jAtivizeSo gheti / ya: tu jAtisaGkara ityuktam / tanna; guNagatajAto tasyAdoSatvAt / tathAhi, yasya devadattAderanoSThayA vaNoM eva pUrva bhutAstasya kuDyAdivyavahitasya oSThayavarNeSu zruteSu yadanumAnaM jAyate tadoSThayAnoSThayasAdhAraNatadanumA. pakajAtyaGgIkAre satyeva ghaTate na tu tattadvyApyanAnAjAtisvIkAre, o. SThayavarNavRttyasAdhAraNajAteH prAgagRhItatvenAnumitisAmagrIvaikalyAt / va. stutastu upAdhisaGkaravadeva jAtisaro'pi sarvatrAstu, dUSakatAbIjA nirukta, vinigamakAbhAvena bhUtatvamUrttatvayoriva zarIratvapRthivItvayo yorapi jAtitvabhaGgApattezca / tasmAccaturvidhamapi sAdhutvaM nirdoSa vyAkaraNaikagamyaM c| evamasAdhutvamapi caturdA-apabhraSTatA, sAditA, pratyavAyayogyatA, tadavacchedakajAtivizeSo veti / TighubhAdisaMjJAsu yadyapi puNyapApaja. nakatArUpe sAdhutvAsAdhutve nastastathApi anapabhraSTatvarUpaM sAdhutvamastye. va / tadevAnuzAsanapravRttAvupayogi, "bhaya" ityAdisautranirdezAt "kutvaM kasmAnna bhavati" ityaadibhaassyaacetyaahuH| evaM cAnAditvamabhyudayayo. gyatvaM vA anapabhraSTatAmAtreNa na sidhyati, kintu pauruSeyasaGketaviraha. viziSTenetyavadheyam / tadetaduktam yAstvetAH svecchayA saMjJAH kriyante ttighubhaadyH| kathaM nu tAsAM sAdhutvaM naiva tAH sAdhavo prtaaH||
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhutvanirUpaNam / anpbhrNshruuptvaannaapyaasaampshbdtaa| hastaceSTA yathA loka tathA saGketitA imaaH|| tatazca nAsAM prayoge'bhyudayaH pratyavAyo'pi vA bhavet / lAghavenArthabodhArtha prayujyante tu kevalam // iti / dayaM nirgalito'rthaH yAstvetAH svecchayA saMzAH kriyanta iti pakSe. anidaMprathamAH zabdAH sAdhavaH parikIrtitAH / ta eva zaktivaikalyapramAdAlasatAdibhiH / anyathoccAritAH pumbhirapazabdA itiiritaaH|| iti ca sAdhvasAdhulakSaNe AzrIyamANe. TighubhAdInAM sAdhvasAdhuva. hirbhAvaH spaSTa eva / teSAmapyanAditeti pakSe tu caturvidhA'pi prAguLA sAdhutA'styeva / uktazca vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMzini kacit / nitya eva tu sambandhI DitthAdiSu gavAdivat // vRddhAdInAM ca zAstre'smiJchaktyavacchedalakSaNaH / akRtrimo'bhisambandho vizeSaNavizeSyavat // .. pakSadvaye'pyanuzAsanaviSayatA nirvivAdeti / nAmakaraNe tvayaM vizeSaH kRtaM kuryAnna taddhitamityAdigRhyasUtrAvirodhinAmeva sAdhutA / tadi. rodhinAM tu. dezabhASAnusAreNa kriyamANAnAM kUcImaJcItyAdinAmadhe. yAnAmasAdhutaiva / tadetad RlasUtre vArtikavyAkhyAvasare sphuTIkariSyate // iti sAdhutvanirvacanam / / vyutpAdanaM ca prakRtipratyayAdikalpanayA utsargApavAdarUpalakSaNaireva, na tu sAdhvasAdhvorvA anyatarasya vA pratipadapAThena, zabdAnAmAnantyena tadasambhavAdityuktam / syAdetata, lakSaNapraNayanamapi kiM jAtipakSamA. zritya uta vyaktipakSam ? Adhe sakRdtau yadvAdhitaM tadvAdhitameveti na siddhyet / tathAhi, jAtau padArtha dvayorvidhyoH parasparaparihAreNa tasa. jAtyAkAntavyaktivizeSe caritArthayoMH kacidekara prasane parasparaprati. bandhAdapratipattireva syAt satpratipakSavat / tathA ca vakSyati-"aprati. pattiAbhayostulyabalatvAt" iti / tatra ca vipratiSedhasUtraM vidhyartha-paraM tAvadbhavatIti / tasmizca kRte yadi pUrvasya nimittamasti tarhi bhavatyeva vrata / yathA 'bhindhaki' ityatra minad hi iti sthite paratvAdvibhAve chate
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAdaprathamAhnike punaHprasaGgavijJAnAda kajbhavati / tadevaM jAtipakSe punaH prasaGgavijJAnaM yatha pi siddhyati tathApi sakRdgatAviti na sidhyati / tathA ca 'juhutAt tvam' ityatra juhu hi iti sthite dhibhAvaM bAdhitvA paratvAttAtaGi kRte sthAnivadbhAvena syAdeva dhiH / vyaktipakSe tu sakalavyaktyuddezyakasya zAstrasya vyaktyantare caritArthatvAsambhavAdvikalpaprasaGge niyamArthe sUtraM * parameva bhavati na tu pUrvamiti / tathA caitatsUtrabalena tatra pUrvalakSaNasya vyaktyantaramAtraviSayakatvaM kalpyata iti etadvayaktiviSayakalakSaNAbhAva eva paryavasyati / tathA ca juhutAsvamityAdeH siddhAvapi bhindhakItyAdi vyaktipakSe na sidhyati / tasmAdazakyamanyatarapakSAzrayaNena lakSaNapraNayanamiti cet ? satyam, ata eva lakSyAnurodhAtpakSadvayamapyAzrIyate / kka citkazcitpadArtha iti / tatra jAtivAdinAmayaM bhAvaH - lAghavAjjAtirvA * cyA vyaktInAmAnantyena tAsAM vAcyatve gauravam / vAhadohAdyanvayastu lakSitAyAM vyaktAviti / 22 1 vyaktivAdinastvAhuH- anupapatiM vinApi vyaktipratIteranubhavasiddha. tayA vyaktireva vAcyA / tvapratyayAdikaM vinA jAteH prAdhAnyenApratI* tezca / vAhAdyanvayo 'pyevaM samaJjasaH / yattUkaM vyaktInAmAnantyamiti, naitadvAdhakaM, zakyatAvacchedikAyA jAterekayAt / nanvevaM jAterapi vAcya- tvamAyAtamiti cet ? na, akAryatve'pi kAryatAvacchedakatvavadazakya*zve'pi zakyatAvacchedakatvasambhavAt / ata eva lakSyatAvacchedake la. * kSaNA neti naiyAyikAbhyupagamaH / tasmAjjAtirupalakSaNaM vyatimAtraM tu vAcyamiti / yata sarUpasutre mAdhye vakSyate - "nahyAkRtipadArthakasya dravyaM na padA. rthaH" ityAdi, tattu jAtivyaktyoranyatareNa viziSTasyAparasya vAcyatesyevaM rUpaM matAntaram / tathA cAnutyadhikaraNe maTTairuktam niyogena vikalpena dve vA saha samucite / sambandhaH samudAyo vA viziSTA vaikayetarA // iti / tatra jAtireva vyaktireva vA vAcyeti ihatyaM matadvayaM niyogenetyanemopanibaddham / caturthacaraNena tu sarUpasUtrokaM matadvayamupanibaddhamiti vivekaH / yadyapi jAtivyakti pakSayoranyatarasya nyAyena bAgha AvazyakastathApIha zAstre saMjJA paribhASAdivallakSyasiddhyupAyatayA umayAzrayaNe kimapi bAdhakaM nAstItyavadheyam / vastutastu bhaTTokASThapakSImadhye vikalpeneti tRtIyaH pakSo'tra prakriyAdazAyAM sthitaH / vikalpaJca la. syAnurodhAdvapavasthito na tvaicchika ityanyadetat / samucayapakSaM caturtha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtivyakyorvAcyatvanirUpaNam / 23 mAzrityApi kvacitkasya cidvivakSA aparasya tvavivakSeti gRhItvA prakri. yAnirvAhaH sukara iti dik / yadi hi vyaktirevetyetatsArvatrikamAbhimataM syAttarhi "jAtyAkhyAyAm" iti sUtraM nArabheta / yadi ca jAtireveti, tarhi sarUpasUtraM nArabhateti bhASyam / nanu yasminvane eka pavAmravRkSastatrApi lakSaNayA~ jAtiparatve iha AmrAH santIti prayogaM sAdhayituM "jAtyAkhyAyAm" iti sUtramastu / tathA jAtipakSe'pi nAnArthAnurodhAtsarUpasUtramastu / vakSyati hi. vArti. kakRt-vyartheSu ca muktasaMzayamiti / satyam, lakSyAnurodha eva pakSadvayAzraye zaraNam / ata evodAhRtasUtrayorbhAgyakRtA pratyAravyAsyamAna. tvepydossH| idAnI vArtikakAra: zAstrasya niyamavidhirUpatayA sArthakyamAhasiddha zabdArthasambandhe lokato'rthaprayukta zabdaprayoge zAstreNa dharmani. dhamo yathA laukikavaidikeSu / lokAdeva hi prathamavyutpattiH avyutparya prati vyAkaraNAdInAmapravRtteH / "arthavadadhAtuH" ityAdi hivyAkaraNaM zaktimahopajIvakam / tathA ca samarthasUtre'pi dhArtikam-"arthAnAdeza nAt" iti / "anekamanyapadArtha" ityAdikaM hi lokasikhamarthamanUpa sAdhutvAnvAkhyAnaparama / tatazca lokAdeSa zabde arthe tayoH sambandha siddha arthabodhanAya zabdaprayoge'pi prasake gavAdaya eva prayoktavyAnatu gAvyAdaya iti niyamArtha zAstram / niyamaphalaM tu dharmaH / tatra smArga dRSTAnta:-"prAGmukho'nnAni bhuJjIta" ityaadilaukikshbdenoktH| "nI. hInavahanti" ityAdizca vaidikazabdenoktaH / dharmaniyama iti ca SaSThItatpu. So'zvaghAsAdivat, na tu caturthItatpuruSaH prakRtivikRtibhAvavirahA. t / nanu yadi prayuktAnAmidamanvAkhyAnaM tarhi kimarthamaprayukA mapi USa tera cakra pecetyAdayo vyutpAdyante iti cet ? na, ArSazAnaM vinA aprayuktatAyA duravadhAraNatvAt / mahAnhi prayogaviSayaH / tathA ca mA. jyam-"saptadvIpA vasumatI, trayo lokAzcatvAro vedAH sAjhAH sarahasyA bahudhA bhinnA ekazatamadhvaryuzAkhAH sahasravamA sAmaveda ekaviMzatidhA bAcyaM navadhAyarSaNo vedaH pAkovAkyamitihAsA purANaM vaidyakami tyetAvAn prayogasya viSayaH" iti / bacAnAmAmnAyo bAhuvyam / "chandogaukthikayAkSikabahucanaTAyaH" iti dhyapratyayaH / "dharaNAra mAnAyayoH" ityuktavAdAmnAye / atharvaNA prokto ghedo atharvA / upacArAtprayoga ityeke / basantAdiSu atharvan mAtharvaNa ityumayoH pAThasApha Atprokapratyayasya vaikalpiko lugiti tu tattvam / ata eva mAye.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAhikekyate-tena proktamiti prakRtya RSibhyo lugvaktavyaH / vasiSTho'nuvAkaH / tato SakavyamatharvaNo veti / tamadhIte AtharvaNikaH vasantAditvAThak / pANDinAyanAdisUtre nipaatnaattilopaabhaavH| AtharvaNikasyAmnAya A-, tharvaNaH "ArvaNikasyekalopazca" iti AtharvaNikAdaNa tatsanniyoge. nekalopazca / prakRtamanusarAmaH / etAvantaM prayogaviSayaM paryAlocayitumazakkaira. pyasmadAdibhirlakSaNAnugatAnAM prayogostItyanumeyam / asti ca tvayo. dAhatAnAmapi vede prayogaH-saptAsye revatI reva dUSa / yanme naraH zrutyaM brahma cakra / yatrAnazcakrAjarasaM tanUnAmiti / nanu yadi lakSaNenAnAditAsiddhi starhi vacantyAdInAmapi syAditi cet ? na, "nahi vacirantiparaH prayujya te" ityabhiyuktAnAmavigItavyavahAreNa sAmAnyazAstrasyaM saGkocAt / a. bhyupagatovizeSaviSayiNyA patitasya karmAnadhikArasmRtyA agnihotrAdizrutInAM saGkocaH, vizeSaviSayeNa ziSTAcAreNa sAmAnyasmRteH saGkocazva / taduktam-AnarthakyapratihatAnAM viparItaM balAbalamiti / yatra tu apra. yogaH sandigdhaH zAstrAnugamazca tatra niSpratyUhamanumAnam / taduktam"yathAlakSaNamaprayukta" iti / aprayukta anizcitaprayoge ityarthaH / ni. zcitAprayoge tu lakSaNaM na pravartate eveti niSkarSaH / na caivaM 'brAhmaNo bravaNAd iti kalpasUtraprayogarUpeNApi vizeSaviSayakAcAreNa "bruvovaciH" ityAdInAM saGkocApattiH / trizaGkAdyayAjyayAjanenApi smRtisaGkocA. pattestulyatvAt / tatra dharmabuddhyAnuSThAnaM nAstIti cet ? ihApi sAdhu. tvabuddhA prayogo nAstIti tulyam / yarvANastarvANa itivadabhiyuktAnAmapi asAdhuprayogasya kratobahirupapattezca / ata evetihAsapurANAdiSvapazabdA api santIti haradattaH / nadIsaMjJAsUtre bhAgye'pi spaSTametat / kecitta ArSagrantheSvapi chandasi vihitasya vyatyayasya pravRttyA sAdhutAM samarthayanti / na ca gauNamukhyanyAyena mukhye chandasyeva tatpravRttiH, sva. ritatvapratikSayA tadvAdhAt / vakSyati hi "svaritenAdhikAraH" iti sUtre'vizeSAyAdhikaM kAryamiti / gauNamukhyanyAyo hi svaritatvaprati. zAsthale na pravartate ityarthaH / upapAdayiSyate cedam / ata evArSatvA. sAdhuteti tatra tatrodghoSaH saGgacchate iti dik / yadyapi aprAptAMzapUraNaphalako niyamavidhiH, itaravyAvRttiphalakastu nityaprAptiviSayakaH parisaMkhyAvidhiriti pUrvottaramImAMsayorvyavahArastathApIha zAstre parisaMkhyA'pi niyamazabdena vyavahiyata / tena "pazca paJcanakhA bhakSyAH" ityasya niyamodAharaNatayA upanyAso na viruddhaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamapadasya atra zAstre parisaMkhyAbodhakatvanirUpaNam / 25 na cAsau mImAMsakarItyA'pi niyamo bhavatviti vAcyaM paJcAtiri. kabhakSaNe prAyazcittavidherasaGgatatvApatteH, paJcAnAmabhakSaNe prAyazcittapittau gRhe'pi nivasan vipro munirmAsavivarjanAt / ityAdismRtivyA kopAcca ata eva tridoSA'pi parisaMkhyaiva tatrAzriteti dik / atredamavadheyam, niyamAtikrame kRte apUrva paraM na bhavati, dRSTastvarthAvabodho bhavatyeva avahananAtikrame kRte'pi vaituSyavat digantarAbhimukhabhojane tRptivacca / na cApabhraMzAnAmavAcakatayA kathamarthAvabodha iti vAcyaM, zaktibhramavatAM bAdhakAbhAvAt / vizeSadarzinastu dvivi dhAH--tattadvAcakasaMskRta vizeSajJAnavantastadvikalAzca / tatra AdyAnAM sAdhusmaraNadvArA arthabodhaH, dvitIyAnAM bodhyArtha saMbaddhArthAntaravAcakasya smRtau satyAM tato lakSaNayA bodhaH, sarvanAmasmRnervA, tadarthajJApakatvena rUpeNa sAdhusmRtervA, arthAdhyAhArapakSAzrayaNAdveti yathAyathaM bodhyam / apare tvAhuH - apabhraMzA api vAcakA eva / tathAhi, asmAtpadadiyamartho boddhavya itIzvarecchA zaktiriti mate bhagavadicchAyAH sa. nmAtraviSayakatvAdapabhraMzaistu bodhajananasya zaktibhraMmadazAyAM tenApyabhyupagamAd durvArA zaktiH / padArthAntaraM taditi mate'pi kalpakaM sAdhyasAdhvostulyameva / asAdhuMsmaraNadvArA sAdhurbodhaka iti vaiparItyasyApattezca / svIkRtaM hi pareNa tivAdismAritAnAM lAdInAmasAdhUnAmapi bodhakatvam / nanu sa!dhUnAmalpatvAttatraiva lAghavAcchaktiH kalpyate iti cet ? na vayamapUrva kiJcitkalpayAmaH, kintu yathA ghaTajananasAmarthyameva daNDA* deH zaktiH, tathA ghaTabodhajananasAmarthyameva ghaTAdipadAnAM zaktiH / sA ca kAraNatvAparaparyAyA zaktibhramAd bodhaM vadatA tvayA'pyabhyupetaiva / za ktigrahasya bhramatvaM paraM tyajyatAM viSayAbAdhAditi brUmaH / nanvevaM gauNamukhyavibhAgocchedaH "sarve sarvasya vAcakAH" iti paryavasAnAditi cet ? svatvakSe'pIzvarecchAyA gauNAdAvatiprasaGgasya tulyatvAt / suhRdbhAvena pRcchAmIti cet ? pracurataraprayogatadvirahAbhyAM gauNamukhyavibhAga iti gRhANaM / nanu janakatvenA gRhItAdapi tarhi kAraNAtkAryodayaH sthAdeveti ceta ? padArthasmRtirApAdyate vAkyArthabodho vA ? nAdyaH, sambandhagrahaM vinA tadayogAt / nAntyaH, dvArAbhAvAt / padArthasmaraNaM hi dvAram / evaJca mahadeva lAghavam / sAdhusmAraNakalpanA klezazca na bhavatIti / sA* tvaM tu jAtivizeSAtmakamityuktameva / samAnAyAmarthAvagatI zabdaizvA pazabdaizceti bhAdhyamapyetatpakSapAtIti dik // iti - apazabdAnAM vAcakatvAvAcakatvavicAraH /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAlike prayogazabdamupAdadAno vArtikakAraH prayogAddharmo na tu jJAnamAtrAditi sUcayati / yuktaM caitat, ekaH zabdaH samyagjJAtaH suprayukta ityatra jJAnaprayogayorupAdAnasyAvizeSe'pi pratipadAdhikaraNanyAyena yadaikasmA. dapUrva tadetarattadarthamiti prayogAtphalaM, jJAnaM tu tadaGgamityabhyupagamAt prayogasya phalamprati sannihitatvAca / jJAnasya tu vyavahitatvAt zA. masya prayogAGgatAyAM dRSTArthatAlAbhAcca / uktaM ca bhaTTaiH sarvatraiva hi vijJAnaM saMskAratvena gamyate / parAnaM cAtmavijJAnAdanyatratyavadhAryatAm // iti / ata eva "tarati brahmAhatyAM yo'zvamedhena yajate yau cainamevaM veda" ityAdiSvapi jJAnapUrvakAnuSThAnAtphalamityeva siddhAntaH / taduktaM vArtika chatA-"tanulyaM vedazabdena" iti| vedaH zabdo vidhAyako yasyArthasya azva. medhAdestenedaM tulyamityarthaH / tena vaidikazabdAnAmapi pakSakoTipraviSTatayA dRSTAntAsatiriti nAzaGkanIyam / "te'surAH" iti pUrvodAhata. zrutirapi apazabdaprayogAtmatyavAyaM bodhayantI sAdhuprayogAddharma gamaya. ti / vAjasaneyinAM brAhmaNe-"tasmAdeSA vyAkRtA vAgudyate" iti zru. tirapyevam / bhASye tu abhyupetyavAdena sAdhujJAnAtphalamityayamapi pa. kSA samarthitaH / na caiSamapazabdamAnAvadharmo'pi syAditi vAcyaM, 'yA. ghadvacanaM vAcanikam' ityabhyupagamAt "na mlecchitavai" ityAdinA a. sAdhuprayogasyaiva niSedhAcca / na ca vyAkaraNAdhyayana pravRttasya parini. SThitapacatyAdibodhArtha hupacaprabhRtInAM prayogo'pyAvazyaka eveti vA. vyaM, tadIyazAnamAtreNa nirvAhAt / ata evAlIkikamprakriyAvAkyamUhamAtrasya gocara iti nityasamAse pvasvapadavigrahAbhyupagamaH / atha vyu: tpAdanArtha tatprayoga Avazyaka ityAgrahastathApi na kSatiH, anapabhraSTa. svena teSAM pratyavAyAjanakatvAt / nAte zaktivaikalyAdiprayukAH, yena gAvyAdisAmyaM bhajeran / atha sAvitvAdasAdhutetyAgrahastathApi na kSatiH zabdasvarUpaparatvAt / anukaraNAnAM sarvatra sAdhutAbhyupagamAt / nahi "helayo helayaH" iti zrutipATho'pi pratyavAyajanakaH / zamasva. rUpamAtraparA ete bhitrA evaM sAvadhati tu tulyam / ata eva "svA. hendrazatrurvarddhasva" itizrutAvAdyudAttasya pAThe'pi tatpratyAyyasyArthapara. sya UhitasyAnAmnAnAdamantratayA japAdiparyudAsena mantre vidhIyamAnA ekazrutirna prasaktati prAgukam / ata eva sAdhutvAsAdhutvayorekasmin sadbhAvo abhAvazceti viruddhasya durupapAdatayA arthabhedAcchabdabheda iti darzana pravRtam / na ca "prakRtiSadanukaraNam" ityatidezena apazabdA.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhuzabdaprayogAddharmotpattinirUpaNam / 27 nukaraNasya asAdhutA zakyA asAdhUnAM zAstrIyaprakRtitvAbhAvAt a. sAMdhutvasya zAstrIya kAryatvAbhAvAcca / nahyazAstrIyamapyanidizyate - ti / Rlasutre bhASye sphuTametat / hupacaSprabhRtiprayogAdapazabdazAmAdvA pratyavAyo nAstIti prAguktarItyA sthite'pi abhyupetyApi pratyavAyaM bhASye kUpakhAnakanyAya udAhRtaH / tathAhi, kUpaM khanan yadyapi kaImena lipyata eva tathApi tato labdhena jalena taM malaM dUrIkaroti phalAntaraM ca labhate tathehApi pariniSThita rUpajJAnAtpUrvotpakSapratyavAyanirAsa phalAntaraM ca labhate iti / so'yaM kUpakhAnakanyAyaH / kUpaM khanatIti vigrahe karmaNyaNi prApte vAsarUpanyAyena Nvul / nityasamAsatvAbhAvAtkUpasya khAnaka iti svapadavigrahaH / na ca zilpiniSNunA sa rUpeNa Nvulo bAdhaH syAditi vAcyam, iha khananakarttRtvamAtrasya vi. vakSayA zilpitvasyAvivakSitatvAt / tasmAtsarvathApi gAvyAdiprayoge pratyavAya iti sthitam / tatraiva bhASye siddhAntitam yAjJe karmaNyevAyaM, "na mlecchritavai" ityasya RtuprakaraNe pAThAt / kratuprayogAdvahistu a. pazabda prayuJjAno na duSyati / evaM hi zrUyate - " yarvANastarvANo nAma RSayo babhUvuH pratyakSadharmANaH parAvarazAH" iti / pratyakSadharmANo yogajadharmabalena sAkSAtkRtadharmAH / atrAyaM zruterAzayaH - yogina ete virakaghatizayAllaukikeSvartheSvAgrahaviraheNa yathA tathAsmAkaM bhavatvitivivakSavo yadvAnastadvAna iti vaktavye yarvANastarvANa ityUcuH / yAze karmaNi punaH sAdhUneva prayuktavantastena yarSANastarvANa ityevaMrUpAmeva saMtAM munayo lebhira iti / bhaTTAzcAdduH -EX ssyupAya mAMsabhakSAdipuruSArthamapi zritaH / pratiSedhaH kratoraGgamiSTaH prakaraNAzrayAt // iti / * apare tvAdduH / kratorbahiH prayoge'pi puruSaH pratyavaitIti / teSAmayamAzaya:- "nAnRtaM vadet" ityanArabhyAdhItaH puruSArtho'pi niSedhastAvadastIti nirvivAdam / tatra niSedhyamanRtaM dvidhA - zabdAnRtamarthAnRtaM ceti / zabdasyArthasya vA viparIta pratipattihetubhUtamuccAraNamanRtavadanam / evaJca yathArthAnRtaM vadataH pratyavAyastathA zAbdAnrtamapIti tulyam / kratumadhye punarapabhASaNe puruSo'pi pratyavaiti kraturapi viguNa iti vacanadvayabalAtsidhyatIti dik / yathA ca prayoge sAdhUnAM niyamastathA sAdhutvajJAne'pi vyAkaraNasya niyama evetyavadheyaM; "vyAkRtA vAgudyate" itiprAguktazruteH / vyAkRtA vyAkaraNasaMskRteti hi tadarthaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaprathamAlike vyAkaraNazabdazca yogarUvyA lakSyalakSaNasamudAyaparaH, sutramAtraparo veti pakSadvayamapi bhASye sthitam / tatrAdhe pakSe sUtramAtramadhIyAne vaiyA. karaNazabdapraNego bhAktaH / samudAyavAcakA hi zabdAH kacidavayavepi prayujyante / yathA pUrva paJcAlAH, uttare paJcAlAH, iti / dvitIyapakSe tu vyAkaraNasya sUtramiti prayogo 'rAhoH ziraH' itivanneyaH / aSTAdhyAyyA ekadezaH sUtramityavayavAvayavibhAve SaSThIti pA'stu / asya vanasyAyaM vRkSa ityAdivat / na caivamapi sUtramAtrAcchabdApratipatteniyamAnupapattiH, padacchedavigrahayojanAdibhiH sUtrArthasyaivAbhivyaJjanAt / ata eSa hutsU. tramucyamAnamapyupekSyate / yatraiva tu sUtrasya tAtparyalezo'pyasti tadeva tu gRhyate / taduktam sUtreSveva hi tatsarvaM yad vRttI yacca vAttike / iti / ata eva bahulagrahaNAdikaM sArthakamiti dik // nanvevaM kiM varNopadezena ? na hi tadvalena kasyacicchandasya sAdhuH svmvgmyte| na ca kalamAtAdidoSarahitavarNasvarUpapratipattireva ta. haphalamiti vAcyaM, lokata evAviplutavarNapratItaravazyaM vaacytvaat| anyathA plunAdipAThasyApIha karttavyatApatteH / taduktam-"iSTabuddhayaH rthazcedudAttAnudAttasvaritAnunAsikadIrghaplutAnAmapyupadezaH" iti / ekazrutyA sUtrapAThAdudAttAdisvaratrayasyApi kartavyaH pATha ityuktam / traisvaryeNa pAThe hi anyatamasya uccAraNAdeva siddhau dvayoreva kartavyatA brUyAt / ata eva ca loke traisvayamekazrutyA saha vikalpyata iti jJA. pyate / etacca "vibhASA chandasi" ityatra sphuTIkariSyAmaH / nanu ni. Izasya jAtiparatvAtplutAdisaMgrahaH setsyatIticet ? na, saMvRtaka. laprabhRtInAmapi saMgrahApatteH / taduktam"-AkRtyupadezAt siddhamitice. saMvRtAdInAM pratiSedhaH" iti / tatra -hasvasya avarNasya saMvRtaguNakatve'pi taditareSAmacA saMvRtatvaM doSaH / AdizabdAtkalaH / sa ca svo. citasthAnabhraSTaH / tathA zvAsabhUyiSThatayA -hasvo'pi dIrghavallakSyamA. No dhmAtaH / evaM dIrdhe'pi -hasvavatkAlasaMkocanocyamAno'rdhakaH / evaM karaNAdibhraMzAdapi bahavo doSAH zikSAprAtizAkhyAdiSu prasiddhAH / tattadoSaviziSTAnAmapi atvAdijAtyAkAntatvAjAtiparanirdezapakSe te. dhvativyAptiritisthitam / na ca gargAdividAdipAThasya tantreNobhayArthatayA varNazuddhilAbhaH, apaThiteSu prAtipadikaMSu tdhaapygteH|| syAdatat , sarvA ajvyaktayo haLyaktayazca zAstrAnte zuddhAH paThijyante "a a" itivat / nacaivaM gauravaM, tabalena sarveSAmanuSandhanAM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNasamAmnAya prayojananirUpaNam / pratyAkhyAnAt / itsaMjJAlopayorapi tyAgAt / tathAhi, zIG dhAto. kAraM parityakSyAmaH / IkAraM ca kalaM paThiSyAmaH / Gina Atmanepadamityasya sthAne kalAdAtmanepadamiti paThiSyAmaH / kalazca prakriyAdazAyA. meva yathA GakAraH / prayoge tu zuddha eva / pratyApatteH zAstrAnte karaNa mapi zAstrIya sakalakArya pratyasiddhatAlAbhAya / evaJca prakriyAyAM doSasya kalAderAzrayaNe'pi pariniSThitarUpe na kazciddoSaH / yathA yathAnyAsapakSe'pi akArasya vivRtatA prakriyAmAtraviSayA na tu prayogasamavAyinI tadvadiha pakSe kalAdayopIti na kazvidvizeSaH / dharmikalpanAta iti nyAyazveha bodhyaH / GakArAdayo hi dharmiNa eva tvayA pAThyAH / mayA tu ubhayapaThanIyasya IkArasya kalatvamAtraM kalvyamiti / nanvasminpakSe "svaritatritaH" ityatra kathaM kAryamiti cet ? "dhmAtAtkartrabhiprAye" iti / evam "Adyantau Takitau" ityatra "Adyantau kaladhmAtau" iti / iDAdyAgamAzca niranubandhAH kalAH pAThyAH, AnugAdayo dhmAtAH / DukRJityasya sthAne kR iti dvidoSaM pAThyam / "Adirantyena" ityatrApi "Adikalau saha" ityuktvA 'a u' ityAdikAH saMjJAH kariSyante / kaleneti tRtIyAnirdeze sati tu aprAdhAnyAtsiddhAnta iva caramavarNasya saMjJA na syAt / "dUlope" ityAdI aNa ityapanIya a oriti kariSyate / svarasandhistvasandehAya na kariSyate / tasmAtsarvamanubandhakAryAdikaGkalAdibhireva sidhyatIti cet ? satyam, sidhyatyevam / apANinIyaM tu bhavatIti cet ? atrocyate, iSTasiddhyartho varNopadezaH / evaJcAkRtyupadezAdeva udAttAdisiddhimaGgIkRtya kalAdiSvatiprasaGga itthaM parihAryaH / AgamAzca vikArAzca pratyayAH saha dhAtubhiH / uccAryante tatasteSu neme prAptAH kalAdayaH // iti / 29 tu agrahaNeSu prAtipadikeSu prAptA eveti / tanna, svayApi pratipadapAThasyAvazyAzrayaNIyatvAta / anyathA 'zazaH' ityatra 'paSaH' ityapi syAt; maJcake 'maJjaka' iti, palAze 'palASa' iti / sthAdetat / svavarNAnupUrvanirNayAya yadi pratipadapAThastarhi kalAdinivRttirapi tata vAstu | uNAdisUtrAtpRSodarAdisUtrAdvA sAdhutvAbhyanujJAnaM vizeSAvadhAraNaM tu nighaNTavAdineti cet 1 kalAdinivRttirapi zikSAdigranthenAstu | satyam, AnuSaGgikI kalAdinivRttiH / varNopadezasya mukhyaM phalaM tu pratyAhAraniSpattiH / pratyAhArazabdastu aNAdisaMjJAparaH pratyA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhikehiyante varNA edhviti vyutpatteH / na ca grahaNakazAstreNa niSpAditAsu akArAdisaMzAsvaniprasaktiH, yogarUDhyabhyupagamAta / tasmAdAdirantye. netyetatsUtrasiddhAH saMjJAH pratyAhArazabdavAcyAstaniSpattaye ca varNopade. za iti sthitam / iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathamapAde prathamamAhnikaM samAptam // 1 // aiuN / saMkSAsUtramidam "Adirantyena sahetA" ityanena shaikvaakytvaat| aiuNityeSAmAdirakAraH antyena NakArAdinA sahitaH san AghantA. bhyAmAkSiptAnAM madhyagAnAM svasya ca saMkSeti hi vAkyArthaH / atra akA. rAdInAM svarUpeNa anukAryeNa vA satopyarthavattvasyAvivakSitatvAtprAti. padikatvaM neti 'gavityayamAha' ityAdAviva vibhakeranutpattiH "supAM sulug" iti lugvA "chandovatsUtrANi" iti bhAgyakAreSTyA chandogeSu vyAkaraNasUtreSvapi chAndasakAryAtidezAt "yUcyAkhyo" itisUtre chandaHpradezeSu gauNamukhyanyAyo na pravartate iti vakSyamANatvAdvA / syAdetat, svarasandhineha bhAvyam / tatra a ityatra vibhakeH rutva. yatvalopeSu"vRkSa iha' ityAdAvidha lopAsiyA sandhirneti samAdhAne. 'pi ikArasya "iko'savaNe" iti RkArasya "katyakaH" iti prakRti. bhAvasambhaSe'pi daitorayAyau durvArI / yattu varNopadezakAle ajAdi. saMjJAnAmaniSpAdAtsandhirneti / taccintya, varNopadeze itsaMjJAyAmapra. syAhAre ca niSpanne pravarttamAnAnAM yaNAdInAM 'sudhyupAsya' ityAdI taTasthe iva uddezyatAvacchedakarUpAkrAnte varNopadezAdAvapi pravRtterAva. zyakatvAt / anyathA tulyAsyaprayatnamityAdau savarNadI? na syAt / tathA'rthavatsUtrAntargatAnAM prAtipadikatvaM, "pratyayaH" "parazca" ityAdI supratyayo, "yAprAtipadikAta" "dhekayorvivacanaikavacame" "bahuSu bahuvacanam" ityAdau tattaMdvibhaktiH , "sasajuSo" ityatra ruH, "kharava. sAnayoH" itisUtre visargazca na syAditi sarvopaplavaH syAt / "svAdhyA yo'dhyetavyaH" ityasya "neha nAnA" ityAdizrutezca svasminnapi yathA pravRttistathA dIrghAdInAmapIti cet ? tulyaM yaNAdAvapi / nandhevaM grahaNakazAstramapi "aNopragRhyasya" ityAdau taTasthe iva svasminnapi pravata, tatazca dIrghANAmanaNatvena savarNagrAhakatvaM nAstIti siddhAnto'pi bhajye.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSarasamAnAyesandhyabhAvopapAdanam / teti cet ? na, vaiSamyAt / padArthasaMsargo hi vAkyArthaH / tadvodhazca padArthabodhottarabhAvI / tathAca aNazabdena ye upasthitAsteSAM savarNagrAhakatvaM sUtrArthaH / aNazabdazca "Adirantyena" itisUtreNa akSarasa. mAnAyapaThiteSu saMGketita iti tAnevAnopasthApayati / tathAca aSTAdazA. nAmapi akAsa saMkSeti paryavasanne sUtrAntareSu "asya cvau" ityAdiSu akAro'STAdazAnAmupasthApaka ityucitaM, na tu grahaNakasUtrepi etadvAkyAryabodhAtprAgaSTAdazasvagRhItazaktikatvAt / nahi "sici vRddhiH" ityA. dAvAdaicAmupasthApakopi vRddhizabdo "vRddhirAdaic" iti saMjJAsUtre tAnupasthApayati / kintu svarUpameva / saMkSAsUtre ca sAmAnAdhikaraNyA. dAdaicAM vRddhizabdavAcyatvAvadhAraNe sUtrAntareSu saMzinAmupasthitini: barbAdheti dik| tasmAdaiuNityAdau svarasandhiH prApnotyeveti cet ? satyam, saMhitAvirahAna yodayaH / anityA hi vAkye saMhitA / uktaJca saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH| nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // iti / samAsasya pRthaggrahaNaM gobalIvaInyAyena, ekapada ityanenaiva tatsata. hsiddheH| iyaM ca prAcAM paribhASA ekadezAnumatidvArA saMhitAdhikAraijaiva jJApitA / asaMhitAyAM yaNAdinivRtyoM hi sNhitaadhikaarH| ata eva he rohiNi tvamasi zIlavatISu dhanyA enaM nivAraya patiM sakhi durvinItam / jAlAntareNa mama vAsagRha praviSTaH / zroNItaTaM spRzati kiM kuladharma eSaH / ityatra dhanyA enamityasya nAsAdhutA / ata eva AlaGkArikaizcyu. tasaMskRtitvApakSeyA pRthageva visaMdhitAnAma doSAntaraGgaNitam / tazcaihA. stItyanyadetat / nanvevamapyasaMhitAyAM kAlavyavAyAdeva yaNAderaprAptI kiM saMhitAdhikAreNeti cet ? na, saMhitAdhikArabahirbhUtAnAM kAlavya: pAye'pi pravRtti jhApayituM tadArambhAt / tena "anAviSNU ityamA vi. SNU" ityAdAvavagrahe'pyAnaDAdayaH, "agnimILe" ityatra padavibhAge'pi nighAtaH, "te no rAsantAm" ityAdau nasAdayazca siddhvanti / ... nanvevaM puraH hitamityavagrahe hitazabdasya svaritatvaM bahucaiH paThya. mAnamasalataM syAt, "tayorvAvaci" (pA0 sU0 8-2-108) iti saMhitAdhikAra AzAstrasamAteriti siddhAntAt , svaritavidhezva
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhiketadantarbhUtatvAt / ata eva taittirIyA avagrahe hitazabdamanudAttaM paThanti / ata eva bahucA api "agnimILe" ityasya padavibhAgapAThe nighAtameva kurvanti na tu svaritamapIti cet ? satyam, prAtizAkhye vizeSavidhA. nAtsvaritasiddhiH / uktaM hi yathA sandhIyamAnAnAmanekIbhavatAM svaraH / upadiSTastathA vidyAdakSarANAmavagrahe // iti / tadevam "aiuN" (mA0 sa0 1) ityAdau saMhitAvirahAna sandhiriti sthitam / ke cittu cAdiSu pAThAbhipAtasaMzA, "nipAta ekAja" (pA0 sU0 1-1-14) iti pragRtyatvaM, tataH prkRtibhaavH| yadyapi anipAtAnAmapIha prahaNamiSTaM 'dadhyazvaH' 'dAkSiH' 'plAkSiH' ityAdisiddhaye, tathApi na sarvA vyaktayaH sAkSAnirdeSTavyAH, AnannyAta, kintu kAcidyaktinirdi zyamAnA svasahazIritarA api gRNhAtIti vakSyate / tatra kiM nipAta. vyaktireva nirdizyatAmuta taditareti saMzaye AdyakoTireva yuktaa| saMhitAkAryaviraheNa nirdizyamAnarUpasya sphuTapratItisiddharityAhuH / kArapratyayastu na bhavati bahulagrahaNAt / sa hi "rogAkhyAyAM Nvul bahulam" (pA0 sU0 3-3-10. ) ityatropasaMkhyAtaH / anye tu "iztipo dhAtuni ze" ( kA0 vA0 ) ityato nirdezaza. bdaH kArapratyayavidhAvanuvartate / nirdezazca pratipAdanam / tena prayogavi. zeSanirdiSTAnAM varNAnAM pratipAdane pratyayaH, iha tu AnupUrvIsampAdanamAtre tAtparya, na tu 'kaviputra' ityAdau dRSTAnAmakArAdInAM pratipAdane / ataH kArapratyayAbhAva ityAhuH / anukAryAnukaraNayorabhedavivakSApakSe tu arthavatvasyAvivakSitatayA varNavAcitvAbhAvAtkArapratyayAbhAvaH / ___ atredamavadheyam , akAraH saMvRtaH "vivRtakaraNAH svarAH, tebhya e o vivRtatarI, tAbhyAmaiau vivRtataratarI, tAbhyAmapyAkAraH, saMvRto. 'kAraH" iti zikSAvAkyAt vivRtasaMvRtAdayaH zabdAH zuklAdivaddharme dharmiNi ca prayujyante / tena vivRtaM karaNaM prayatno yeSAM te tathAbhUtAH svarA ikArAdaya ityrthH| yattu chandogavizeSairivarNovarNaR. kArANAM saMvRtatAmicchadbhiruktaM "svRtaH saMvRtA anyatrArbhavasAmnaH" iti, tatta tIvazAkhAvizeSamAtraparaM na tu sArvatrikam / yathA sAtyamuni. rANAyanIyAnAmeva "sujAte e azvasunate" "adhvaryo o adribhiH sutam" ityAdAvekamAtra ekAra okArazca na tvanekeSAM, tdvt| ikArAdI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aiunnsuutre'kaarsyvivRtsNvRttvvicaarH| 33 thA yathA tathAstu / akArasya saMvRtatvaM tu nirvivAdameva / tathApyaso prakriyAdazAyAmAkAreNa dIrpaNa plutena ca saha sAvarNyasiddhaye vivRtataH ro'sminsUtre nirdizyate / vivRtataratvaM ca prayogadazAyAM mA bhUdipeta. dartha zAstrAnte "a a" (pA.su08-4-68) iti sUtraM kRtam / tena hi vivRtataramanUdya saMvRto vidhIyate / na cAnuvAdyasamarpakeNAkAreNa dIrghaH plutayorapi grahaNakazAstrabalAtsakahaH syAditi vAcyam, ada iti taparanirdezasya ekazeSeNa isvaSaTkanirdezasya vA siddhAntayiSyamANaH tvAt / vakSyati hi tatra vArtikakAra:-"siddhaM tu taparanirdezAda, ekaze. panirdezAdvA svarAnunAsikabhinnAnAM bhagavataH pANineH sikham" iti / zAstrAnte ca vidhIyamAnaM pratyApattivacanameva sApakamiha vikRtatara upa. viSTa.ityasyArthasya / yatnu atratyaM vArtikam-"akArasya vivRtopadeza AkAramahaNArtha" iti, tatra vivRtazabdo vivRtataratvaparaH udAhRtazikSAturodhAta / nanu zuklataro'pi.zuklo bhavatyeva yathA, tatheha vivRtatarasyAkArasya vivRta. svAnapAyAtsAvAyeM yathAzrute'pi setsyatIti cet ? na, savarNasaMjJAyAM tulyaprayatnatvasya vivRtataratvAdyavAntaradharmapuraskAreNaiva vktvytvaat| anyathA odautorapi sAvApattau 'gAM gAH, ityatreva nAvaM nAva:' 'glAvaM glAvaH' ityAdAvapi "auto'mzasoH" ityAtvaM pravata / "dU. veda" (pAsU01-1-11) ityekArAntasya vidhIyamAnA pragRhyasaMkSA 'kara. vAvahai' ityAdAvapi pravarceta / "eGa padAntAdati" (pA0sa06-1107) iti pUrvarUpaM 'kasmai adAt' 'viSNau asti' ityAdAvapi syaad| kiMvaivaM hakArAdInAzva vivRtatvAtsAvAprasakteH "nAjjhalau" (pA0sa0. 1-1-10) iti sUtraM na kartavyamiti bhASyasiddhAnto vyAkupayeta / "e. o" (mAsU0 3) ityAdistradvaye ukAracakArarUpAnubandhahayakaraNaM ceha liGgam / anyathA hi anyatareNaiva sarvatra vyavaharet / kimbahunAe. kAraukArAvapina nihizedAkArAdInAmiva sAvaNyena siddheriti dik| tasmAdatratyabhAjyavArtikayorvivRtazabdo vivRtataraMlakSayatItyeva tsvm| yahA, vivRtapratikSAnasAmarthyAdvivRtatareNa saha sAvaNya setsthatI. tyvdheym| evazva bhAjyAdigrantho yathAzruta evAstu / etacca nyAsa. kAraharadattayorgranthamanusRtya udAhRtazikSAvAkyopaSTambhena vyaakhyaatm| paramArthastu-AkAro vivRtta ityeva bhASyavArtikasvarasasiddhaM na tu vivRtatara iti / tathA ca pANinIyazikSA svarANAmUmaNAM caiva vivRtaM karaNaM smRtam / zabda. prathama. 3
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zabdakaustabhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike tebhyo'pi vivRtADau tAbhyAmaicau tathaiva ca (pA0zi0zlo021)iti / prAgukaM tu matAntaraM, na tu pANinIyam / ata eva eostre bhA. 'nyakaiyaTAdau akArasya vivRtatvAdvivRtatarAbhyAM sandhyakSaramAgAbhyAM na sAvarNyamityuktam / evaJca vRttigranthasyApi yathAzrutasya sauSThave nyAsa. kAraharadattAbhyAM kRtaM bhaktvA vyAkhyAnamanAdeyam / athavA "nAjjha. lau" (pAsU01-1-10) iti paThataH sUtrakRto mate vivRtatarasyApi vi. vRtatvamAtreNa sAvarNyamastu, catvAra AbhyantarAH prayatnAH savarNasaMjJA. yAmAzrIyante iti vRttigranthasvarasAt / na caivamecauratiprasaGgaH, varNa. samAmnAye pRthak nirdezasAmarthyAt anubandhadvayasAmarthyAdvA tatra sAvApravRtteriti dik / nanu 'daNDADhakam' ityAdau dIrgheNa saha dIrgha ekAdezaH sAvarNyasya phalamityastu, plutena tu sAvarNya kiM phalamiti cet ? 'iha agnidatta' iti "guroranRtaH" (pA0sa08-2-86) iti plute kRte tena saha pUrvasya dIrdha ekAdezaH phalamiti gRhANa / na ca dIrdhe kartavye plutasyAsiddhatvaM zakyam, "plutapragRhyA aci" (pA090 6-1-125) iMtijJApakena "si. chaH plutaH svarasandhiSu" iti vakSyamANatvAt / syAdetat, AkSarasamAmnAyikasya akArasya kRte'pi vivRtatve dhAtuprAtipadikapratyayanipAtasthasya saMvRtatvAdactvaM na syAt, AkSa. rasamAmnAyikena minaprayatnAnAmamISAmagrahaNAt / tatazca "zamAmaSTA. nAm" (pAsU0 7-3-74) .. itidIrgho'lontyaparibhASayA'ntyasyaiva 'syAna tvakArasya "acazca" (pA0sU0 1-1-28) iti paribhASAyA bA. dhaadnupsthiteH| tathA 'dRSad' ityatra prAtipadikasyAnta udAtto bhavatItyetana syAt / 'nAyakaH' ityatra pratyayAkArasyAnacatvAdAyA. dezo na syAt / 'avanamati' ityatra "nipAtA AdhudAttAH" "upasargAzvAbhivarjam" ( phisU03-81) ityAdyudAttatvaM na syAt / kica"asya vo" (pA0su07-4-32) ityAdau akArasya saMvRtatvenAnaNtvAdasati prAhakatve 'zuklIbhavati' ityAdAvevetvaM syAnna tu 'mAlIbhavati' ityAdau / na cAkSarasamAmnAyikasya vivRtatvapratikSAsAmarthyAttatsadRzeSu dhAtvA. vistheSvapi tatkAryapravRttiriti vAcyaM, 'khaTvADhakam' ityAdau dIrgha sampAdanena vivRtatvapratijJAyAH sAphalye sati sAmarthyavirahAt / ta. thAhi, "akaH savarNe" (pAsu0 6-1-101) ityatra. "Adirantyena" (pAsU0 1-1-71) itivacanAdanayorevAkArakakArayoranukaraNamiti ni. gItam / tena pratyAhAragatena vivRtenAkAraNa sAvaparyAdIrghaplutayograhaNe
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNeSu jAtivyakti pakSau / 36 'khaTvADhakam' ityAdi sidhyati / asati tu vivRtatve "asya vo" (pA0sU0 7-4-72) ityAdiSviva pratyAhAreSvapi saMvRtasya hasvasyaiva kArya syAnna tu dIrghaplutayoriti phalabhedasya spaSTatayA va vivratatvapra tijJAyAH sAmarthyam ? arthAcyeta pratyApattyA''kSarasamAmnAyikasyaiva vivRtasvaM jJApyate iti na brUmaH, kintu sAmAnyApekSaM jJApakam - "iha zAstre yAvAnakAraH sa sarvo'pi prakriyAyAM vivRto boddhavyaH" iti / evamapi pratyuccAraNaM va. rNAnAM bhedena "asya cvau" (pA0sU074-72 ) ityAdA buccAritasthAnatvena savarNagrAhakatA na syAt, kintu "akaH savarNe" (pA0sU06-1109) ityAdau pratyAhAra eva savarNagrAhakatvaM syAt / evamikArAdayo. pi "ikoyaNaci " ( pA0su0 6-1-77 ) ityAdAveva grAhakAH syurna tu ". ranekAco" (pA0sU0 6-4-82) "yasyetica" ( pA0sU06-4-14) syAdau / nanuM eka evAkAraH tatkasthAnaNatvamAzaGkyate ? nacaivamudAcAnudA satyAdiviruddha dharmAnupapattiH, teSAM vyaJjakadhvanidharmatvAt / anubandhavyavasthA'pi lokavad bhaviSyati / loke hi 'iha muNDo bhavaM, iha jaTilo bhava' ityAdikrameNa aikalyAne kadharmopadeze'pi tattaddezabhedena dharmA vyavati SThante tathehApi "karmaNyaN" (pA0sU03-2-1) ityatraiva NizvaM, "careSTaH" (pA0sU03-2-16) ityatra TizvaM, gApoSTak " (pA0su03-2-8) ityatra Ti. svakitve "a sAmpratike" (pA0sU03-4-9) ityAdau tu naikamapyanubandhakAryamiti vyavasthA / ata eva " prAgdIvyato'N" "zivAdibhyoN" ityAdau punaH punarNitkaraNaM sArthakam / kathaM tarhi ghaTena taratIti ghaTikaH, "ta rati" (pA0su04-4-5) ityadhikAre "naudvayacaSThan " ( pA0sU0 4-4-7) iti Than ? kathaM ca dhanasya nimittaM saMyoga utpAto vA dhanyaH, "tasya nimittaM saMyogotpAtau" (pA0sU05-1-38) ityadhikAre "goyaco'saM khyAparimANAzvAdayet" (pA0su0 5-1-39) iti cet ? AvRttikRtAd vyapadezAdbhaviSyati / na ca "bAhukaH' ityAdau mukhyadyaci caritAkAryAsambhava iti vAcyam azvAdipratiSedheneha gauNasyApi mukhya samakakSatAyA jJApanAt / ata eva 'kiriNA' ityAdI "sAvekAcaH " (pA0sU0 6-1-168) iti vibhakterudAttatvaM na bhavati, AvRttikRtenaM vyapadezena svAthryasya ekAvyapadezasya nivarttitatvAt / nahi tri. putro dviputravyapadezaM labhate / tasmAduktarItyA bAdhakAbhAvAllAgha varUpaH sAdhakabalAccAkAravyatirekaiveti sarve susthamiticeta ? na. udAravA diviruddha dharmAdhyAsena vyavasyaikyasya bAdhAt / dhvanidharmA pavaitadratyu. 9
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAnike kamiti cettarhi katvagatvAdikamapi tasyaivAstviti akArekArAdInA. madhyekyaprasaGgaH / tadetaducyate-akhaNDaM padaM vAkyaM vA vAcakamiti / kiM bahunA mAstveva vyaGgayo varNaH, vyaJjakatvAbhimatairdhvanibhireva sarvanirvA hAt / uktaM ca hariNA anekavyaktyabhivyaGgyA jAtiH sphoTa iti smRtaa| kaizvidyataya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH // iti / tasmAdyadi dhvanibhireva nirvAhastahi jAtisphoTa eva, no cet ka ayorivodAttAnudAcAdInAmapi bheda eveti nyAyataH pariniSThite sati evaM dhvanigatAna bhedAnudAttasvaritAdikAn / varNA anupatantaH syurathAvagatihetavaH // * iti mImAMsakamatamarddhajaratIyatvAdupekSyamiti sthitam / evaJca anantA varNA iti naiyAyikAdyabhyupagatarItyA yadyayaM jAtiparo nirdezastarhi "asya jvau" (pA0407-4-32) ityatrApi tathaivA. sviti kiM grahaNakazAstreNa ? tadukam-"savarNeNagrahaNamaparibhASyamA. kaMtigrahaNAt" iti / taparasUtraM tu jAtinirdezaprayuktasyaivAtiprasAstha bhanAya / "tyadAdInAmaH" (pA0sU07-2-102) ityAdau tu ekamAtravya. kirapi jAtivizeSaNatayA vivakSyate vidheyavizeSaNatvAt / pazve. kasvavat / "bhasya cyauM" (pA0sU0 7-4-32) ityAdau tu anuSA. pavizeSaNatvAnna vyaktirvivakSitA grahaikatvavata / kiM tu aNgrahaNaM kurvataH sutrakRto nAyaM pakSo'bhipretaH / ekA avarNavyatiriti pakSastu dUSita eva / aSTAdaza avarNavyaktayaH iti pakSe tu "uNa" (mA001) iti yadi jAtiparo nirdezastarhi punaragrahaNavaiyartham / vyaktinirdeze tUka. rItyA "asya vo" (pAsU07-4-32) ityAdau savarNagrahaNAnupapatti. riti mahatsaGkaTam / tasmAdiha sUtrakArasyAzayo durvaca iti cet ? ucyate, viSvapi pakSeSu astyeva sUtrasyopapattiH / tathA hi, sa evAyamaH kAra itipratyabhikSAbalAdakAra eka eveti pakSe dharmavyavasthAyAstvayavo. papAdanAdyathA ke aNakArya na bhavati, yathA cApratyayAdividhisthale na dIrghAdipravRttiH, tathA "asya cvau" (pAsU07-4-32) itividhirapi mAlIbhavati' ityAdau na pravartateti grahaNakazAstraM kriyateta sApa paryAdhInamiti isvasya vivRtatvaM pravijJAyate / tattu AkSarasamAmnAyi. "kasyaiva cetpunarapi na vyavatiSThateti sArvatrikIpratikSA / evamapi "asya jyo" (pAsU07-4-32) ityAdI anaNatvAdeva prAhakatvaM na syAditi cet ? vivRtahasvatvAderavizeSeNa tasyApyaNatvAt / nahi muNDatvajaTi.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNeSu jaativyktipkssau| latvAdivadezabhedenAnupAttAH svarUpamAtrAnuvAdena vihitA api zyAmo dIrghazcaturbAhurityAdayo vyavatiSThante / udAttAnudAttasvAratAnunAsika tvaguNAstu zabdenAnupAtA na bhedakA iti vRddhisUtre vakSyate / anantA eva vyaktaya iti pakSe aSTAdaza avarNavyaktaya iti pakSe ca yadyapi sva. dIrghaplutasAdhAraNI ekA jAtiH kaNThAdijanyatAvacchedikA tajjanyavaH nivyaGgyatAvacchedikA vA'styeSa, tathApi tadyApyahasvamAtravRttiraphi jAtirasti / tathA ca aiuNasutre vyApyajAtiparo nirdezaH / tena tajA tIye ekatra kRtaM vivRtatvaM sarveSvapi sidhyati / ata eva sarve'pisvA aNo bhavantyeveti "asya vyau" (pA007-4-32) ityAdau na kadhi. hossH| 'avAtAm' ityAdivapi haraiva gatiH / anyathA avAtamatAmiH ti sthite sicaH pUrvaparayostakArayormadhye anyatarasyaiva jhalatvaM syA tUbhayoH akSarasamAmnAye ubhayorapAThAt / tatazca "jhalojhali" (pAsU0. 8-2-26) iti na pravartata / sUtrasyAvakAzastu 'abhitthAH' ityAdiH syA t / evaJca dIrghANAmanaNatvena savarNagrAhakatvaM nAstItyapi siddhAntA saMgacchate / atha vyApakajAtiparameva nirdezaM svIkRtya aNagrahaNaM tyajya. tAmiti cet ? evamapi "upasargAhati" (pAsU06-1-71) ityAdau lavarNagrahaNAya grahaNakazAstrasyAvazyakatvAt / na ca "RlavarNayoH". (kAbhvA0) iti sAvarNyavidhAnasAmarthyAttagrahaH "akaH savarNe" (pA. sU0 6.1.101) ityAdau cAritArthAt / kizca, "asya cvau" (pAsU07. 432) ityAdau vyApakajAtinirdezaH "tyadAdInAmaH" (pAsU07-2-102) ityAdau tu vyApyajAtinirdeza ityasya niyAmakAbhAve saro'pi syA. t / na cAnuvAdyavizeSaNaM vidheyavizeSaNaM ca grahaikatvapazvekatvavadviva. kSitamavivakSitaM ceti mImAMsakamaryAdA vaiyAkaraNaH svIkatuM zakza "u. peyivAnanAzvAnanUcAnazca" (pAsU0 3-2-109) ityatra upetyavivakSitaM naprabhRti tu vivakSitamiti svIkArAt "ArddhadhAtukasyeD valAdeH (pAsU072-35) ityAdAvanuvAdyavizeSaNasyApi bahuzo vivkssnnaaNc| tasmAd vyAkhyAnato vizeSapratipattiH" (10bhA0 1) iti paribhASaiva siddhAnte zaraNam / vyAkhyAnaM tu lakSyAnurodhIti yadyapyagatyA tatra tatrAzrIyate, tathApi naitabalena prahaNakazAstrasya pratyAkhyAnaM camatkAra. mAvahate / grahaNakazAstrabalena hi apratyayo'vidhIyamAnaH savarNaprAhaka iti sphuTataraM pratIyate / ullavitA ceyaM mImAMsakamaryAdA dharmazAro'pi bahuzaH zreyAMsaM na prabodhayedityAdiSu / "ekaH pUrvaparayoH" (pA090 6.1. 84)iti sUtre ekaprahaNamapIhazApakama / anyathA AdguNaH (pAsU06.1.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike87) ityekatvasya pazvekatvavadvivakSAsaMbhavArtika teneti dik / athavArthavazvasyAvivakSAyAmapi ihocArito'kArAdiH svasaha. zIH Sad vyaktIH sArazyAkhyasambandhenopasthApayati / nacaivamapi vRtyA. 'nupasthitAnAM zAbdabodhe'nvayapratiyogitAnupapattiH, arthAdhyAhAravAde bAdhakAmAvAt / atiprasaGgabhaGgastu tAtparyagrAhakabalenaiva / anyathA tavApi lakSaNAdhyAhArAderatiprasaGgasya vadavasthatvAt / "spRherIpsi. a" (pAsU01-4-46) ityanuzAsanabalAt 'puNebhyaH' ityAdau paH dAdhyAhAra klapta iti cet ? na, "lyablope karmaNi" "kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH" (0sU02-4-14) ityAdyanuzAsanAdarthAdhyA. hArasyApi sthalavizeSe klaptatvAt / anyathA 'gavityayamAha' ityAdA vagatazceti vakSyate / : alak (mA0 suu02)| nanu vidhivAkyeSu RkAro grahaNakazAstra balena RkArAdInaSTAdaza yathA gRNhAti tathA lavarNAnapi dvAdaza pra. hoNyati tarika pRthamlakAropadezena ? na ca minnasthAnatayA sAvarNyavi. rahAdagrahaNamiti vAcyam , "RkAralakArayoH savarNavidhiH" / kAvA) iti pAkibalena vAcanikasya sAvarNyasyAvazyaM vAcyatvAt / anya. thA ihopadiSTe'pi lakAre 'prAlkArIyati' ityAdau "upasargAdati dhA. to" (pA0 sa06-1-91) "vAsupyApizaleH" (pA0 sU06-1-92 ) ityasyApravRttiprasaGgAt / nanu klapisthasya lakArasyedamanukaraNam / ta. sya ca svarakAryapvasiddhatvAkAra pavAyamiti "upasargArati" (pAsU0 6-1-91)ityAdi setsyatIti cet ? na, "kRpo rola" (pAsU08-218) iti vihitasyAsiddhatve'pi tadanukaraNasthAsyAsikhatvavirahAt / .. syAdetat ,, "prakRtivadanukaraNam" (pa0bhA036) ityatidezAdayaH mapyasiddha eva / sa cAMtidezo'va yAzrayaNIyaH / "vi: pacantvisyAha" iti taittirIyavAkye yadyapi pacantvityAdhudA paThyate, tathApi bhASyoM. vAhate zAkhAntarIye pacantuzabdasya " titiH " (pAsU'8-1-28) iti nighAto yathA syAt / nahAtattiGantaM, tingntpdaarthktvaat| svAH tpattistviha vivakSAbhedena vaikalpikItyarthavatsUtre vakSyate / 'agnI i. tyAha' syAdau pragRhyatvamapyatidezAdeva / atideze jhApakaM tu "yadete. bhyA parimANe" (pAsU05-2-39) iti sautranirdezaH / natrAtidezaM vimA tyavAcatvaM labhyate "abhivyaktapadA.ye" iti nyAyena lokamaH sikhArthaparatoyAmeva tatpravRtteH / tathAca prayujyate-"yasadonityasambaH dhaH" iti / nanvanenaivAtidezena atvasyAMvazyakatvAdudAhataprayogo'nu.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ . luksUtre lRkAropadezaprayojanam / . 39 papanna eveti cet ? ma udAhRtajJApakasUtra evaM "tyadAdIni sarve: " ( pA0 su. 1-2-72) ityekazeSasyAkaraNena "patatadoH sulopaH" (pA0sU061-132) ityAdinizedhAtidezasyAnityatAjJApanAt / * athavA "prAvRTAraskA ladiyAM jaM" (pA0sU06-3-15) iti sUtre "ma poyoniyanmatuSu ca (kA0 vA0 ) iti vArtikeneyaM paribhASA avA anityatA cetyubhayamapi jJApyate / tathAhi kA (1) ryAm "apsumantA. vAjyabhAgI " iti zrutam / "apsu me somaH" "apsvagne sadhiSTava" iti hi tatra mantrI / tatrApazabdAdanukaraNabhUtAnmatupi 'asya vAmIyam' ityA. - dAvivAnukaraNasya vibhaktitvAbhAvAdeva luko prasaGgAdalugvidhAnamuktaparibhASAM jJApayati / matubutpatezca prathamAntatAM vinA durlabhatvAtprAtipadikatApyAvazyakI / sA ca pratyayAntatve sati durlabheti prAtipadikasaMjJAyAmatidezapravRttivirahAbhyanujJAnAdanityatA'pi siddhA / etena 'yu* SmadasmatpratyayagocarayoH' ityAdiprayogA vyAkhyAtAH / prakRtamanusarAmaH, lRkArAnukaraNasyApyatidezenAsiddhatvAt 'prAkA yati" ityAdau "upasargAditi" (pA0su06-7-91 ) ityasya pravR tisiddhau kiM sAvayeneti cet ? na, tathA sati rephaparatvaprAptAvapi la. kAraparatvAsiddhapA prakRte'nityatvenAtidezA pravRttereva svayA'pi vAcyavAt / nanu rephaparatve siddhe'tidezAdrephasya lakAMro bhaviSyatIti ceta ? na, evamapi gamlasRplAtyAdisthasya lukArasyAnukaraNe tvaduktAti: dezoderuktisambhavAbhAvAt / tasmAtsavarNatvasyAvazyake lakAropadezo vyartha eveti cet ? 1 atrocyate, na tAvadvArttikaM dRSTvA sutrakRtaH pravRttiH / Arabdhe'pi vA siMke RkAralRkArayoH sAvarNyasyAnityatAM zApayituM karttavya evaM lakAropadezaH / tena 'kla 3tazikhA' ityatra "guroranRtaH" (0su08-2-86) iti plutaH sidhyati / anyathA 'anRta:' iti niSedhaH syAt RkAreNa lRkAragrahaNAtu / 'klupyamAnaH, calAklupyamAnaH' ityAdI "varNAza: sya" (kA0vA0 ) isyopasaMkhyA nikaNatvasyApravRttistu kSumnAditvenApi suvacA / anyathA praklRpyamAnAdau " kRtyacaH " ( pA0su08-4-29) iti Natvasya durvAratvAt / idaM tvavadheyam, vArttikamate savarNe'NgrahaNamaparibhASyamiti siddhA. ntAhakAre lakArasAdhAraNajAtiviraheNa kRtiprahaNAsambhavAcca 'mAlkAriyati' ityatra kAryAnirvAhastadavasthaH / sAvarNyavidhistu savarNadIrghe (1) karIrISTriyakaraNe /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike ' holakAraH, ityatra "iko'savaNe" (pAsU06-10.127) ityasya pra. vRtipratibandhena caritArthaH / na ca "RtyakaH" (pAsU06.1 128). tyasya prAptiH, prahaNakazAstrAbhAvAdeva / evaMca dIrgha sampAdya kRtArtha la. kArapAThaH sAvAmityatvamapi kathaM jhApayediti / tasmAdagrahaNaM pratyA. pakSANasya tatsthAne RgrahaNaM kartavyam , apratyayagrahaNaM cana kAryami. tyAzayaH kalpyaH / yadyapyevaM paralaprabhRtInAM lUditAM "nAgalopi"(pA0sU0 1.4.1) ityaditkArya prApnoti, pRthaganubandhakaraNaM tu laditvaprayuktasya aAdezasya RditsvapravRtyA caritAryatvAdasaGkaraM zApayitumasamartha, ta yApi sAdhayAnityatayaivedamapi samAdheyam / yadvA, svarasandhiprakaraNe lavarNasya kavadbhAva eva vAcyaH, sAvarNya ca nopasaMkhyeyaM plutastu pra. karaNAntarastha iti na ttraatideshprvRttiH| "uraNa raparaH" (pA.sU.1..1 51) iti pari(1)bhASA tu kAryakAlatayA svarasandhiprakaraNasthati uri. tyanena lvrnngrhnnoppttiH| asminnapi pakSe lakAropadeza iha kara dhya eva.'kla3ptazikhaH' ityatra pluto yathA syAt, klapta iti ca hi. svama , praklapta iti ca svritH| atra hyantarbhAvitaNyarthAt krmnniktH| tena "gatiranantaraH"[pA0sa06..2.49] iti pUrvapadaprakRtisvaraH, karmaNi yaHkastadante uttarapade tadvidhAnAt / tataH zeSanighAte kRte "udAsAda nudAttasya svaritaH" [pA. sU. 8.4.66] 1.na cAtra "kRpo rola"[pAla su. 8.2.18] ityasyAsiddhatvAzaGkApi, pUrvatvAt / paraM hi pUrva pratyasi. khaM na tu paraM prati pUrvam / evaJca gamlaprabhRtInAM lakArasyetsaMthApyanA. yAsena sidhyti| anyathA tu "puSAdidyutAyladita" [pA0sU0 3.1.55] iti lakAre parataH kRtena yaNAdezena itsaMjJAnuvAdena ca zApakena kathaM citsAdhanIyA syAt / evam / "idito num" [pAsU07.1.58] ityA. anuvAdAnAm "RtyakaH" [pA0sU06-10-128] ityAdinirdezAnAM ca sA. myAdikArAdayo'pi na nirdizyeran / yathAzrutasUtrarItyA tu dhUmaH / R. kAramucArayituM pravRttA kumArI karaNApATavAyadA lakAramuccAraya. ti vadanukaraNasyApyackAsiddhiH phalam , anukaraNAnAmanukAryeNArtha batAM sarvatra sAdhutAbhyupagamAt / banyevaM lavarNasya dIrghA na santIti vyAhanyeta / anukaraNasya tatrApi sulabhatvAditi cet, nyAyaprAptasyApi bacanena bAdhAta / idaca "nyAyyabhAvAtkalpana saMjhAdiSu" iti vaarti| kaalbhyte| tathAhi, "lakAropadezo yahacchAzaktijAnukaraNaplutyA. parthaH" iti pUrvavArtikena lakAropadezasya prayojanatrayamuktam / 'dasyala. (1) bhasya paribhASAtvaM vidhimakavAkyatayA'rthabodhakatvAt /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ "RlasUtre lukAropadezaprayojanam / takAya dehi' iti yahacchAzabdaH, 'kumArI laju ityAha' ityazaktijAnu. karaNam, 'plutadvirvacanasvaritAzca plutyAdayaH, etadartha lakAropadeza iti hi tasyArthaH / tatra prathamaprayojananirAkaraNAyedaM vArtikama-"nyA. yyabhAvAt" iti / asyArtha:-RtistAvad "RterIya" (pAsU0 3-1-29) itinirdiSTaH sautro dhAtuH, tasmAdauNAdikaH kSun / tatra yevaM sUtritam-"kyun zilpisaMzayorapUrvasyApi" ( u002-200) iti / zilpinyabhidheye saMjJAyAM ca sopapadAnirupapadAca dhAtoH kvun syAdityarthaH / rajakaH, takSakaH, ityAdi zilpini; carakaH, bhaSakaH, kaTakaM, kanakam, ityAdi saMzAyAmudAharaNam / tathA ca Rtakazabda: zAstrAnugatatvAnnyAyyaH / tatsadbhAvAtsa eva saMzA / tathAca "kRtaM kuryAna taddhitam" ityAdi gRhyasmRtirapyanukUlitA bhavatIti / evaM vadatA zAstrAnanugataM dezabhASayA yat 'kUrcI' ityAdi nAma kriyate tada. sAviti sphuTIkRtam / AdizabdAdanukaraNe'pi ziSTAnurodhaM darzayatA 'lavarNasya dIrghA na santi' iti zAstramaryAdAmullaGya kriyamANasya dIrghAnukaraNasyApyasAdhutA darzitA / tasmAghuibhAdibhyaH kUcImA jacyAdInAmiva gAdhIgoNyAdhanukaraNebhyo dIrghalavarNAnukaraNasthApi nyAyato na kiJcidvailakSaNyaM, kintu vAcanikamiti sthitam / mantrazA. ne tu mAtRkAnyAsAdau dIrgha lavarNoM yadyapi svIkRtastathApi prAtizA. khyanyAyena anyatrAsau nopayujyata evetyvdheym| evaM vacantyAdInAmapi ziSTairanaGgIkRtAnAM nyAyasAmyAdasAdhutokA / tathA cAhu:-"nahi va. cirantiparaH prayujyate" iti / eSazca "nyAyyabhAvAt' iti vArtikena pUrvavArtikoktaprayojanatrayamadhye prathamaprayojanaM nirAkRtam / latakazcA. sAdhureva / idaM ca 'trayIzabdAnAM pravRttirna santi yadRcchA zabdA' iti prakSeNoktam / pakSAntarairapi hi parihArA bhavantIti bhASyakAraH / eta. dranthaparyAlocanayA tu catuSTayoti pakSe latakAdayo'pi TighumAdiva. sAdhvasAdhubahirbhUtAH sAdhava eva na tu TighubhAdivilakSaNA iti labhyate / anyathA hi pakSAntariti na yAditi / na ca gRhyasmRtivirodhaH, tAvatA'pi kRtaM kuryAna taddhitamiti gRhyamulladhya kRtasyApyaupa. gavAderiva zabdasAdhutAbhyupagame bAdhakAbhAvAt / puruSastu sAdhUnapi prayukhAno devabrAhmaNAdinindakavaddharmazAstrolacanAtpratyavaitItyanyadatava / - yattu dvitIyaprayojananirAkaraNAthai vArtikam-"anukaraNaM ziSTA. ziSTApratiSiddheSu" iti, tasyAyamarthaH-ziSTasya sAdhoranukaraNaM sAdhve. va / aziSTaM ca tadapratiSiddhaM ca sAdhvasAdhuvahirbhUtaM TighubhAdi tasyAnuH
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhikekaraNamapi tADageva, arthAdasAdhoranukaraNamapyasAdheveti / idaM tu bhASye dUSitameva, helayo helaya ityAdInAM ziSTaparigRhItAnAmasAdhutAyAM bIjAbhAvAt / nApazabdavAcakatvamAtreNa tathAsvama, apazabda ityaH syApyasAdhutApatteH / na ca "prakRtivadanukaraNam" (pAsU036) itya mena sAdhutA'tidezaH, azAstrIyasyAtidezAyogAditi dik / tasmA. dvArtikatA dUSitamapi dvitIyaprayojanaM bhAgyarItyA sthitama / - yadapi tRtIyaprayojananirAkaraNaparaM vArtikam-"ekadezavikRtasyAH nanyatvAt plutyAdayaH" iti / tasyAyamartha:-"nuvidhilAdezavinAmeSu pratividhAnam" itivakSyamANatvAhakAraikadezasya rephasya latve kRte ekadezavikRtanyAyanAcakAryasiddhiriti / na caivamanRta iti pratiSedhApa. ttiH, aravata iti nyAsAt / nokadezavikRtanyAyena rephvttaapyaayaa| ti / lokepi hi chinnapucchasya pucchavattvaprayuktakArya nAyAtyeva / na caivaM hotRkArAderdIrghasyApyaravata iti plutapratiSedhApattiH, -hasvasya ravato neti nyAsAt / kinvevaM sati ekasya lakArasya pratyAkhyAnAya sUtrabhaGgAzrayaNe viparItameva gauravamiti / tadetadAha bhASyakAra:-"seyaM mahato vaMzastambAlaTvA'nukRpyate" iti / laTvA pakSivizeSaH phala. vizeSo vA / "(1)laTa laulye" ( bhvA0pa0 / iti dhAtoH "azUpruSilaTikaNikhaTivizibhyaH kan" ( u0pU01-157 ) ityauNAdikaH kan / "neD pazi kRti" ( pA0sU07-1-8) itIDabhAvaH / laTvA karaJjabhede syAtphale'vadhe khagAntare / iti vizvaH / nanu "kapo ro laH" (pAsU08-2-18) iti sUtram "a a" (pAsU0 4-4-68 ) ityasmAtpUrvamastu / evaJca latvasyAsiddhatvAdeva plutyAdayaH setsyantIti cet ? na, evaM hi sati "pro yaGi" (pAsU0802-20) ityasyApyutkarSaH syAttatazca latvasyAsiddhatayA 'nijegilyate' ityatra "ha. li ca" (pAsu08-2-77) iti dIrghaH syAt / nanu bahucaprAtizA. khye "RkAralakArAvathaSaSThomA jiDvAmUlIyAH" (RprA01-8) iti alavarNayoH sthAnasAmyokestadrItyA prahaNakazAstreNaiva nirvAhAda la. kAropadazo mAstviti cet ? na, utarItyA kalavarNayoH sAvoMpasaMkhyAna paraM pratyAkhyAyatAm lakAropadezastUkarItyA klasazikhe plutasiddhaye sAvAnityatAM zApayituM karttavya eveti dik / (1) 'laTa bAlye' iti kaumudI pAThaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhaiMkArAdhIkArakhaNDanam / emoG / aiauca ( mA0sU03,4) / yadyapi chandogAnAM madhye sA. tyamunirANAyanIyA arddhamekArama arddhamokAraM cAdhIyate 'sujAte e azvasunRte' 'adhvaryo o adribhiH sutam' iti antaHpAdasthasthAnyaparasya tadIyaprAtizAkhye'rddhamekAramokAraM ca vidadhati, tathApi prAtizAsyasamAkhyAbalAdeva sarvazAkhAsAdhAraNe'smin zAstre tasya na grahaNam ; zApakAcca / yadi hi akArAdibhiraSTAdazAnAmiva ebhirapi ekamAtrANAM grahaNaM saMmataM syAhi lAghavArthamekamAtrAveva eDAvu: padizeta, akArAdivat / na caivam "adeG guNaH" (pAsU01-1-2) ityatra taparatvAnmAtrikayoreva guNasaMjJA syAditi vAcyam, tatra eo. iti svarUpeNaiva dIrghayonirdeze'naNatvena savarNAgrahaNopapatteH, evamapya. mAtrAlAghavAt / tava hi varNopadeze eo iti dIrghayormAnAcatuSTayama, guNasaMjJAyAM tu varNopadeze mAtrAdvayam, guNasaMjJAyAM tu catasra iti mi. litAH SaDeva mAtrAH / tasmAd dvimAnirdezasAmarthyAdapyekamAtrayora. nabhimatatvaM nirNIyate / nanvevam "eca igghrasvAdeze" (pAsU01-1-48) iti vyartha syAt taddhi sthAnentaratamaparibhASayA prApnuvatora?kArA. DauMkArayonivRttyartha kriyate iti cet ? na, vaikalpikaprAptimato'kArasya vyAvRttaye tadArambhAt / ecAM hi pUrvo bhAgo'kArasadRzaH, uttarastu iva!varNasahazA, tatra ubhayAntaratamasya vhasvasyAbhAvAtparyAyeNAkAra: syAt, ikArokArau ca syAtAm / tasmAnmA kadApyavarNa bhUditi sU. pArambhaH / vastutastu pratyAkhyAsyate sUtram / tathAca tatra vArtikakAro pazyati-"siddhameGaH sasthAnatvAt" "aicozcottarabhUyastvAt" iti / asyArtha:-zabdaparavipratiSedhena eGa uttarabhAgAntaratamau uvarNAve. ti siddham / yadvA, ekAraH zuddhatAlavyaH, aukArastu zuddhauSThya iti mate siddhmityrthH| tathAca bacAnAM prAtizAkhyam-"tAlavyAvekA. racavargAvikArakArI yakAraH zakAraH" (R0prA01-9) iti / "zeSa oSThyopapAdhaH" (R0prA01-9) iti ca / pUrvoktabhyaH zeSo varNarAziro. ThAbhyAmupapAdayitavyaH / uvarNaH pavargaH o au upadhmAnIyazca oSThya pati satrArthaH / idaM ca prAtizAkhyavRttikRtA vyAkhyAtam / tadbhApye tu "zeSamaoSThyopavAya" iti pAThaH / tatra apavAdyetyasya uttarasUtre vakSyamA jAna vihAyetyarthaH / nyAyasiddhasyaiva bAdhyabAdhakabhAvasya sphaTIkara. nArtha cedaM sUtram / tadevaM "zabdaparavipratiSedhAnmatabhedena sthAnasAmyA. hA sikham" iti samAdhAnadvayaM ekSu phalitam / etacca yadyapyasvapi tulyaM tathApi tatra samAdhAnAntaramadhyastItyAha-"aicozca" iti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAnike kAro bhinnakramo hetoranantaraM bodhyaH / arddhamAtrA'varNasya, adhyarddhamAtrA varNovarNayoritipakSe mallayAmAdivabhUyasA vyapadezAdapi ikArokA. rau bhaviSyata ityarthaH / samapravibhAgapakSo'pyastItyaSTame vakSyate / tatra tu pUrvokasamAdhAnadvayameva zaraNam / tatrApi zabdaparavipratiSedhaparaM prathamavyAkhyAnaM yadyapi vivaraNe sthitam , tathApi tadabhyupagame "apra. tipattiAbhayoH" ityAdi "vipraSedhe param" (pA001-4-2) itisUtre vArtikam bhApyaM ca virudhyeta / nahi "gostriyoH" (pA001-2-48) itisUtreNa gozabde vidhIyamAno -hasvo'nyatra caritArthaH, yenApratipaH ttiH syAt / nanu pratilasyaM lakSaNabhedena vikalpa prApte parameveti niyamo'stvi. ti cet ? na, evaM hi sati "acaH parasmin" (pAsu01-157) itisUtre nityaH parayaNAdezaH parazcAsau vyavasthayA / yugapatsambhavo nAsti bahiraGgeNa sidhyati // ityAdibhASyasandarbho virudhyate / tabalena hi lakSaNavAkyayoH pUrvAparIbhAva eva vipratiSedhasUtrasya viSayo 'nyastu "antaraGgambalavat" (pa0bhA0) ityasyeti labhyate / idaM ca tatraiva sphuTIkariSyAmaH / dvitIyavyAkhyAnamapi akArAdivatprAtizAkhyotasya prAyeNAnAdarAdurbalam / atha chandogAbhimatasyApi caturmAtrasya taparakaraNa. vyAvaya'tokestadvadihApyabhyupagamastarhi RlaksUtrokarItyA "RkAra. lakArayoH savarNavidhiH" itivArtikamapi pratyAkhyAtuM zakyam / atha zikSAntarAnusAreNa vArtikArambhastarhi "ecaig" (pAsU011-48) itisUtrArambhopi tathaivAstviti dik / tasmAd "eca itisUtrabalenAkArAaukArau na labhyeta iti sthi. tm| nanu prAtizAkhyokAvapi tAviha gRhyate cettadA kimaniSTamApa. gheta? yena tayoragrahaNaM yatnataH pratipAdayasIti cet ? na, eco husva. vidhI antaratamatvena tayoreva prasaGgAt / "eca i" (pAsU011-48) iti sUtraM tu pratyAkhyAtameva / etadarthameva sUtrAbhyupagame tu gauravameva doSaH / syAdetat, pat ota ityAdikrameNa taparAneva nirdekSyAmaH / tathAca UkAlasUtre aczabdena taparANAmevopasthitI satyAM tatkAla. grahaNAdardha ekAra okAroghA isvasaM na labheta / tena isvavidhiH
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandhyakSareSu taparopadezakhaNDanam / vidheyo'pyaso neti / maivam, trimaatraannaampyncvaaptteH| tatazca 'go 3 prAtaH' ityatra "anaci ca" (pAsU08-4-48) ityacaH parasya vidhIyamAnaM dvitvaM kArasya na syAtU / 'pratyaGalaitikAyana:' 'udaGaGau. pagavaH' iti GamuT na syAt / plutasaMjJAvirahAt plutavidhina prvceN| ta / na ca "omabhyAdAne" (pA0sU08-2-87) ityAdividhisAmarthyA. tttsiddhiH| uvarNavidhAnena caritArthatvApatteriti dik / tadetadAha. vArtikakAra:-"sandhyakSareSu taparopadezazcettaparoccAraNam, plutyAdiva. vidhiH / plutasaMkSA ca / atapara eca igghrasvAdeze ekAdeze dIrghagraha. Nam" iti| asyArtha:-zliSyamANavarNadvayasahazASayavatvAtsaMdhIyamAna. makSaraM sandhyakSaramityanvarthA pUrvAcAryasiddhA ecAM saMjJA / tapara upa. dizyate'neneti karaNavyutpattyA prayojanamucyate / tathAca ecAM taparatvocAraNe phalamasti cetarhi taparoccAraNaM tAvatkartavyam / plutatve satyapyavidhiviGamuDAdirna siddhyati / tatra plutasyaiva muDAdiH tasmAtparasya dvitvamiti suucyitumaadishbdH| plute taduttaravaNeSu ceSTaM kArya sidhyatItyarthaH / abhyupetyavAdo'yam / vastutastu anatvAtplutasaMjhaiva na sidhyati / tasmAdduSTastapara. nirdeza iti vArtikatrayeNoktam / yathAnyAsapAThe svAha-atapara iti / sUtraM kartavyaM syAdakArAdinivRttaye ityrthH| vastutastu ubhAbhyAmapi vA na karttavyamiti smnntrmevoppaaditm| tasmAnAyaM doSa udbhAvanAhaH pakSadvayasAdhAraNyAt / sthAdetat, taparatvAbhAvapakSe 'gaGgodakaM' 'ramezaH' ityAdau trimAtra caturmAtrANAM sthAne trimAtracaturmAtrA evAdezAH syuH, AntaratamyAt / naca "akaH savarNe" (pA0sa06-1-101) iti sUtre dIrgha iti yogaM vi. bhajya "ekaH pUrvaparayoH" (pAsU06-1-84) ityadhikAre yo vihitaH sa dIrghA bhavatIti vyAkhyAnAnna trimAtrAdyAdeza iti vAcyam, 'pazuM' 'viddhaM' 'pacanti' ityatra doSaprasaGgAt / ___ nanu "ami" ityeva sUtramastu / "prathamayoH" (pAsu06-1-102) iti sUtrAtpUrvasavarNonuvartate "ekaH pUrvaparayoH" (pAsU06-1-84) iti ca / evaM siddhe pUrvagrahaNaM yathAjAtIyakaH pUrvaH sa eva yathA syAt dI? mA bhUditi / tena pazumiti tAvatsiddham / "samprasAraNAcca" (pA. sU06-7-108) ityatrApi sa eva pUrvazabdo'nuvartate / "hala" (pAsU0 6-4-2) iti sUtrArambhasAmathyAvA "saMprasAraNAcca" (pAsU061-108) ityanena dI? na vidhIyate / tena 'viddham' ityapi siddham /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhi ke "ato guNe" (pA0sa06-1-97) ityatrApi para ityeva siddha rUpagrahaNasAmarthyAcAzaH, parastAdRza evAdezo na tu tadvilakSaNaH / tena pacanti' ityapi siddham / tasmAdyogavibhAgena ekAdezo dI? bhavatIti pakSo nihoSa eveti cet ? na, evaM sati 'kRSNarddhi:' 'tavalakAraH' ityAdha. siddhiprasaGgAt / iha hi dIrghavacanAdakAro na / anAntaryAdedotau na / tasmAhIrgha iti yogavibhAgo duSTa eva / tena 'gaGgodakaM' 'ramezaH' ityatra trimAtracaturmAtraprasaktirduAraiveti / na ca plutazca viSaye smRta iti vAcyam, plutAplutaprasaGge satyeva taditi vakSyamANatvAt / nanu tathApi caturmAtraH kathamApadyate ? tasya lokavedayoraprasiddheriti cet ? na, chAndogye prsiddhrityaahuH| vastutastu loke'pyasti prasiddhiH tathAca "plutAvaica iduto" (pAsU08-2-106) iti sutre bhASyakAro vakSya. ti-"iNyata eva caturmAtraH plutaH" iti / atrocyate-guNasaMkSAyAM vRddhi. saMjJAyAM ca tprnishaanokdossH| tadetadukaM vArtikakRtA-"ekA. deze dIrghagrahaNam" iti / tasyaiva saMkSitvAditi bhaavH| na tvetadvArtikaM dIrghagrahaNAntarakartavyatAparaM nApi yogavibhAgaparama, uktyuktH| syAdetat, saMkSAsUtre adAtostaparakaraNe'pi ecoH kathaM tatkA. lgraahktaa| "sahivahorota" (pA0sU06-3-112) iti sUtre varNapra. haNana tAtpara iti paJcamIsamAsasyApi zApitatvAditi cet ? evamapi tAtparAbhyAmecchabdAbhyAmastu dIrghANAmevopasthitirupasthitaistu dIrvaiH svasavarNAnAmazeSANAM grahaNaM durvArameva / nahi te'pi tAtparAH, anu. cAritatvAt / grAhakatvaM paramanuccAritAnAmapi pratyAhArairupasthitAnAmastyeva "dIrghAjasica" (pA0sU06-1-105) iti jhApakAta / "svAdibhyaH" (pAsU08-2-44) "pvAdInAm" (pAsu07-3-80) ityAdinirdezAcca / tena camUsvityAdiSu SatvAdikaM sidhyatIti vakSyate / tAtparastakAlasyeti tu uccAriteveva syAditi cet ? satyam, "GamohasvAda" (pAsU08-3-32) iti sUtre GamuDiti pratyAhAre kRtaM TittvaM saMkSAyAM vyartha tatsAmarthyAtsaMkSiSu DAdiSu upakarotIti yathA svIkRtaM, tathehApi tAtparatvaM saMjJAyAmanupayujyamAnaM tadupasthApyeSu saMkSiSu tatkAlAvadhAraNaM sAmarthyAtkarotIti na kshcihossH| yadvA, aNuditsUtre'zabdasaMkhetyanuvarcate "UkAlo" (pAsU01-2-27) ityaH prabhASye sphuTam / upapAdayiSyAmazcedaM tatraiva / ato guNavRddhisaMjJA. vidhAvapi na savarNagrahaNam / taparakaraNaM tu spaSTArtham, "Ide" (pA001-1-11) itivana / anyathA hi kimevAveveha nirdiSTau ki
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ taparasUtre paJcamItatpuruSavicAraH / vA AkAropItyAdisandehaH syAt / tatra ca "mAlAdInAM (pA0su0 6-2-95) ityAdijJApakAnusaraNaklezaH syAditi dik / 6.8 yuktatarazcAyameva pakSaH / AdyapaMkSe hi vRddhisaMjJAyAm A iti dIrghasyAnapavanaH savarNagrAhakatayA taparakaraNamaijarthamiti sthite GamuTIva sAmarthyamastu, guNasaMjJAyAM tu taparakaraNasyobhayArthatAbhyupagamAtpUrvatra caritArthasya kva sAmarthya yenedaM saMjJinoredotorupakuryAditi tatra savarNagrahaNaM syAdeva / asminnapi pakSe "ekAdeze dIrghagrahaNam" iti vArtti kaM dIrghasyaiva saMzitvAditi pUrvavadeva vyAkhyeyam / syAdetat prathamapakSe tAdapi parasya tatkAlagrAhakatvAd "Rdora. p" (pA0s03-3-57) 'yavaH' 'stavaH' ityAdAveva syAnna tu 'lavaH 'pavaH ' ityAdAvapIti cet ? atra bhASyam, nAyaM takAraH kiM tarhi asandehArtho mukhasukhArtho vA dakAro'yamiti / nanvetadbhASyaM " titipratyayagrahaNam" ( kA0vA0 ) ityetadvArttikapratyAkhyAnapareNa "titsvaritam" ( pA0sU06-1-185 ) ityatratyabhASyeNa saha virudhyeta / tathAhi, tatra titi pratyayagrahaNaM karttavyam / iha mA bhUt - " diva ut" (pA0sU06-1131 ) 'zubhiraktubhiH' iti pUrvapakSayitvA divamAzritya samAhitam / tato bhAvyamAnasyApyukArasya " adaso serdAd" ( pA0su08-2-80 ) ityatreva savarNagrAhakatA syAdityAzaGkya taparasUtre dakArasyApi cabhUtasya nirdezAddaparo'pi tatkAlagrAhaka iti parihRtam / evaJca "u rRt" (pA0su07-4-7) ityAdAvapi daparatvameva / anyathA svaritaprasaGgAt / ayameva ca daparanirdezo bhAvyamAnasyApyukArasya savarNagrAhakatAM jJApayatIti sthitam / iha tu 'Rdo:' ( pA0sU03-3-57) iti da kAranirdezAt 'lavaH 'pavaH' ityAdau dIrghe'pISTaM sAdhyate / atra prAJcaH-dhakArasthAniko dhakArasthAniko vA dakAro'tra bhAyakRto vivakSitaH, ato na pUrvottaravirodha iti / Rjavastu vArSikamate sthitvedaM bhASyamato na virodha ityAhuH / vastutastu "taparastatkAlasya" (pA0sU01-1-70) ityatra dakAro na nirdizyate prayojanAbhAvAt / "divaut" (pA0su06-1-131) "Rtaut" (pA0sU06-1-111) ityAdau tu taparatvAdeveSTasiddhiH / nanvevaM "titsvaritam" (pA0sU061-185) ityasya prasaGga iti cet ? na, " pratyayApratyayayoH pratyayasya grahaNam" (pa0bhA0100) iti paribhASayA tatsamAdhAnAt / yantu "tisvaritam" (pA0su06-1-185) iti sUtre haradattenoktam - "tasyAstu paribhASAyA bhAgyavArttikayorihAdarzanAdayaM yatno mahAnasmAbhirAdataH"
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAda dvitIyAhike-- iti, tatredaM vaktavyam-thakArasthAniko dhakArasthAniko vA dakAra ityevaMrUpo yatnastAvadeosutre sthitvA pUrvAcAryairevoka ityatratyakai - yaTagrantha eva sphuTam / nanvata evAsmAbhirAdRta iti brUmo natunIta itIti cet ? satyamAhataH, tathApi paribhASAyA adarzanAdityasiddho hetuH "aGgasya " ( pA0sU06-4- 1) iti sUtrapratyAkhyAnAya bhASye kaNTharaveNaiva etatparibhASopanyAsAt / 'nirutaM' 'durutam' ityAdisiddhaye sUtraM karttavyamiti sthite vyartheyaM paribhASetyAzaya iti cet ? tathApi thakAradhakArasthAniko dakAra ityartha iti vyAkhyAnaklezo niSphalatayA mUlasvarasaviruddhatayA cAdaraNAnaI ev| "diva ut" (pA0sU06-1139) ityAdI "titsvaritam" (pA0su06-1-185) ityasya prAptereva vi. raheNa dakAraprazleSAdernirbIjatvAt / tathAhi udityeSA ukArasya saMjJA tayA pratyAyita ukArastu vidhIyate / tathAca saMjJAyAstitve'pi saMjJinaH kimAyAtam ? vastutastu saMjJApi tAntA na tu tit / " taparaH " ( pA0 sU01-1-70) iti hi sUtritaM na tu tiditi / yadi hi saMjJAvat saMzyapi tAnta eva tarhi "ato bhisa pes" (pA0sU07-1 - 9) 'bhavadbhiH' ityAdAveva syAnna tu 'vRkSaiH' ityAdau / "taparastatkAlasya" (pA0su01-170) iti sUtraM ca vyarthameva syAt "svaM rUpaM zabdasya " ( pA0su01-1-68) ityanenaiva gatArthatvAt / na ca GamuDAdAviva saMjJAyAM kRtaM liGgaM saMjJini labdhuM zakyam, tadvadiha sAmarthyAvirahAt / evaJca "titsvaritam" (pA0su06-1-185) iti sUtre bhASyavArttikagranthaH sarvo'pyabhyupetyavAda eva / "sthAsvoricca" (pA0sU01-2 - 17) iti sUtre itra kasya takAretvamityAdigrantho'pyevameva / tasmAnnAyaM takAraH kintarhi dakAra iti iddatyabhASyagrantho yathAzruta eva sAdhuriti sahRdayairAkalanIyam / ayameva ca grantho'bhyupetyavAdarUpatAmuttaragranthAnAM gamayati / etena "bhaut" (pA0su07-3 - 118) "iTo't" (pA0su03 -4 -146 ) ityAdiSvapi vidheyasya taparatvAbhAvo vyAkhyAtaH / tittvaM tu dUrApAstamiti dik / * iha akArAdayo varNAH sAMzA iSyante / yadAha "tasyAdita udA tamarddhahasvam / " (pA0su09 - 2 - 32) pUrvasyArddhasyAduttarasyedutAviti / vArttikakAropyAha- "aicozcottarabhUyastvAt" iti / tatra santi keci daMzAH svatantravarNAntarasadRzAH, yathA AkArAdiSvakArasya sadRzau bhAgau, pakSu pUrvabhAgo'kArasya uttara ivarNovarNayoH, RkAre ubhayato'jbhakararddha mAtrA madhye rephasya sadRzo'rddhamAtra bhAgaH, lakAre'pyubhayato' bhaktiH madhye svatantralakArasadRzo bhAgaH / tatra svatantratacadvarNagrahaNena.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNaikadezasya varNagrahaNAgrahaNam ' vidhIyamAnaM kArye tattatsadRze'vaMzeSu na pravarttate / tatsadRzA hIme na tu `ta eva nrsiNhvjaatyntr| krAntatvAt / gonograhaNaM cAtra jJApakam / yadi hi bhAgA api svatantravarNaprayuktaM kArya pravartayeyustarhi "godya co saMkhyAparimANAzvAderyat" ( pA0su05-1-39) iti "naudyaca' chan " ( pA0su04-4-7 ) iti ca sUtradvaye dyajgrahaNenaiva gatArthatvAdro zabdaM nauzabdaM ca nopAdadIta / tena 'agne indra, 'vAyo udakam' ityatra savarNadIrgho na / na ca "eco'yavAyAvaH" (pA0su06-1-78) ityamena tasya bAdhostviti vAcyam, ayAdayoM hi yena nAprAptinyAyena madhyepa: vAdanyAyena vA yaNa evaM bAdhakatayA 'agna AyAhi' ityAdau caritArthA 'agne indram' ityAdau pareNa dIrgheNa bAMdhyeran / antaraGgo'pi dIrghA'vaya mAtrApekSatvAt / tathA 'agna pati' iti "eGaH padAntAt " ( pA0sU0 6-1-109) ityetanna, 'AlUya' 'pramAya' ityatra tuG na, 'mAlAbhiH' ityatra aisna, 'yAtA' ityAdAvatolopo na, 'vAcA tarati' 'vAco nimittam' ityatra yajlakSaNau Thanyatau neti dik / nuvidhilAdezavinAmeSu tu pratividheyam / tathAhi, dvilgrahaNamapanIya "tasmAnnud" ityeva sUtraM karttavyam / nacaivam 'AnRdhatuH' ityazeva 'ATatuH' ityAdAvapi nRTprasaGgaH "aznotezca" (pA0sU07-4-72) ityasya niyamArthatvAt / niyamazca sAmAnyApekSaH - akAropadhasya yadi bhavatyaznotereva na tu aTatyAderiti / yadi tvanAtimAtraM nivartya syAntarhi 'nAznaH' ityeva brUyAt / 'rolaH' ityatra svatantrA svatantrasAdhAraNI jAtiranuvAdyaM vidheye ca vivakSitA / ekAdezasya ca pRthaniSkarSAyogAttadvArA RkArasyaiva lukArAdezaH phalati / svatantravarNavRttijAternAyaM nirdezaH kintu azAMzisAdhAraNyA eveti / atra jJApakaM tu "luTi ca klRpaH " (pAM0 su01-3-93) "tAsi ca klapaH" (pA0sU07-2-60 ) " RdupadhAccAklupicRteH " (pA0sU03-1-110) iti nirdezAH / yadvA kRpa uH raH la iti chedaH, kRpa iti luptaSaSThIkaM padam / tacca tantreNA''vRtyA vA yojyam / kRperyo rephastasya laH kRpeRkArasyAvayavo yo rephaH rephasadRza iti yAvat, tasya ca lakAra iti / tena 'calI klRpyate' ityAdi siddham / IdRzapadavibhAgapradarzana parabhASyAdeva kRperiti sUtrapAThasya prAmAdikatvaM nirNIyate / tadevaM nuvidhilAdezayoH sa. mAhitam / vinAmo natiH, tallakSaNaM coktaM prAtizAkhye - " natirdantya mUrddhanya zabda. prathama. 4.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ , HHA 50 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhi kebhAvaH" (R0mA05-57) iti / prakRte tu nasya gatvaM natiH, tatre pratividhAnam-"chandasya'davaprahAta" ( pAsU08-4-26 ) ityatra yogavibhAgaH kAryaH, RtaH, RtaH parasya nasya NaH syAt , 'gRNAti' 'vRNoti' ityAdi / tataH-chandasyavagrahAt / Rta ityeva, 'pitRyANaM' 'ghumat' ityAdi / nanveSamapi taparakaraNAt 'pitRNAm' ityAdau NatvaM na syAditi cet / evaM tarhi latvavidhAvivehApi raSAbhyAm' iti rephatatsarazabhAgasAdhAraNI jAtirnihizyate kSumnAdiSu tRmotizabdapA. ThAnabApakAra / na ca parayA'jbhaktyA vyavadhAnaM, 'vyavAye'pi' iti vibhajya sAmAnyena vyavAye'pi nntvvidhaanaat| na caivaM kRtena' ityAdAva. tiprasA, "aTkupvAinubhiH" iti niyamAt / AkSarasamAnAyi statpratyAyitairvA vyavAye yadi bhavati tAtaireveti niyamasUtrasyArthaH / yadvA tRmotizabdapAThena "hotRpotRprazAmtRNAm" (pAsu06-4-11) ityAdinirdezena va RvarNAnnasya Natvameva jJApyate lAghavAta / evaM hi vyavAya'pIti yogavibhAgo'pi na kartavyo bhavatIti / bhASye tu "vaNe. kadezA varNagrahaNena na gRhyante" iti dvitIyo'pi pakSaH samarthitaH / sa tu bahupratiSidheyatvena gauravabhayAnaha prapaMJcyate / nanu yadi varNekadezA varNagrahaNena na gRhyante tarhi 'kukkuTaH' 'pi. ppalI' 'pittam ityAdau saMyogasaMkSA na syAt akhaNDasya mAtrAkAlasya kpat ityasya ekahattvAt / tadavayavayozca halagrahaNenAgrahaNAt / nanvakhaNDasyAnupadezAt kathaM halatvamiti cet ? mA bhUttarhi tadapi / avayavAnAM halatvaM tu kutaH1 'sarajantA' 'saMvatsaraH''yallokam' ityAdau tu ekavarNAnAmapi halvaM bhaviSyAMta, aNsUpadiSTaigrahaNAt / tadavayava. yostu halvaM na syAdeva / tatazca saMyogasaMjJAvirahe tataH pUrvasya guru. svAbhAve pluto na syAditi / atrAhuH, vyaJjanamardhamAtrameva / AzUccA. raNAtu tulyarUpayoyorakatvabhramaH / idaM ca ziSTasamAcArAt prakriyA: dazAyAmavazyaM bokAryam / paramArthadazAyAM tu pade na varNA vidyante varNevavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana // iti vAkyapadIyoktarItyA sphoTaM siddhAntayatAM kAsya puurvpksssyaavsrH|| hayavaraTa (mA0su05) hakAro'yaM dvirupadizyate / yadi tu paratraivopa. dizyateM aDaragrahaNeSu na gRhyeta / tatazca 'ahNa' ityatrA(1)vya. (1) 'bhaTkupvAnumvyavAye'pi" (pA0sa08-1-2) iti sUtreNetyarthaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ hakAragrahaNaprayojanam / vAye'pIti NatvaM na syaat|'mhaan hi' iti sthite mahA~hi' iti na syAt / atra hi "dIrghAvaTi samAnapAde" (pAsU08-3-9) iti ruH, "mAto'Ti nityam" (pAsU08-3-3) ityanunAsikaH,"bho bhago agho apUrvasya (pA0 sU08-3-17) iti yatvam , "hali sarveSAm" (pAsU08-3-22) iti yalopaH / tatrApyItyanuvartata iti vakSyate / 'brAhmaNo hamati' ityatra "harzi ca" (pAsU06-1-114) ityutvaM na syAt / tathA 'lilihidave, lilihidhve, ityatra "vibhASeTaH" (pAsU08-3-79) iti mUrdhanyavika. lpo na syAt / tatra hi "haNaH pIdhvam" (pA0sU08-3-78) itisUtrA. diNa ityanuvartate / tadevamaTi azi hazi iNi ceti caturyu grahaNaM prathaH mopadezasya phalamiti sthitam / yadi tu paratra nopadizyeta, valraljhalzalpAhaNeSu na gRhyata / tata. zca 'rudihi' 'svapihi' ityatra "rudAdibhyaH sArvadhAtuke" (pAsU07-276) iti valAditvaprayukta ina syAt / "riNaha prIto" (di010) 'snihitvA, snehitvA' 'sisnihiSati, sisnahiSati' ityatra "raloM vyupadhAt" (pA0sa01-2-26) iti kittvaM na syAt / 'adAgdhAm' 'adAgdham' ityatra ghatvasyAsiddhatvAddhakArAdajhalaH paraH sijiti "jhalo jhali"(pAsU08-2-26) iti na pravarttata / 'adhukSat 'alikSat' ityatra "zala igupadhAdaniTaH" (pAsU03-1-45) iti kso na syAt / tasmAtpratyAhArANAM catuSTaye prathamopadezasya catuSTaye ca dvitIyopa. dezasya phalamastIti sthitam / syAdetat , rephasya yAryANi prApnuvanti / tadyathA 'madrahado' 'bhadrahadaH' ityatra acaH parAddhakArAt parasya yara iti vidhIyamAnaM dvitvaM 'nAsti' ityAdau yakArasyeva prApnoti / na ca "rori" (pA.sU. 8-3-14) iti lopaH sukaraH, lopaM prati dvitvasyAsiddheH / "halo yamAm" (pA0sa08-4-64) iti lopastu vaikalpika iti vakSyamANatvAt pakSe rephadvayaM zrUyeta / na ca vyaJjanaparasyaikasyAnekasya vA uccAraNa vizeSo nAstItyasiddhavatsUtre bhASyakRtA pakSyamANatvAnnAyaM doSa iti vAcyA samavAdadurlakSyo vizeSa iti tadarthAt / na tu sarvathA vi. zeSAMkabhi / "zaroci" (pAsU08-4-49) "halo yamAma" (pAsU08-4-64) ityAdizAstravaiyApatteH / tathA 'caturmukhaH' ityAdI "yaro'nunAsike'nunAsiko vA" (pAsu08-4-45) iti pakSe NakAraH pravata, sthAnasAmyAt / 'kuNDaM rathena'ityAdau "vA padAntasya" (pA. sU04-4-59) iti pakSe rephaH pravarteta / "raphomaNAM savarNA na santi"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike (bhA010) ityetadvijAtIyaH savarNo nAstItyevaM param / svasya svayaM savarNo bhavatyeva, tulyAsyaprayatnatvAt / "ro ri" (pAsU08-3-14) iti lopastu nAsti taM prati parasavarNasyAsiddhatvAt / atha dvitvonuH nAsikaparasavarNanivRttaye yavAbhyAM pUrvatra repho'nukRSyeta-"harayavaT" iti ? tarhi "ralo vyupadhAda" (pAsU01-2-26) ityetadvakArAnteSvapi pravartata / tatazca devitvA' 'dideviSati' ityatra pakSe guNo niSidhyeta / nandhavyupadhAditi cchitvA avakArAntAd vyupadhAditi vyAkhyAsyate iti cet ? evamapi 'gaudheraH' 'paceran' ityAdI "lopo vyoH" (pA0 sa06-1-76) iti na pravatta, rephasya valyanantarbhAvAt / rili' iti vakSyAmIti cet ? "haya gatI" (bhvA0pa0) 'hayyAt' ityAdau yakAre'ti. prasanaH / nanu yathAzrute eva sUtre 'vali' iti sarephaM padaM chitvA rephe vali ceti vyAkhyAnAnokadoSa iti cet ? evamapi "iko raNaci" (pAsU06-1-77) "saMyogAderAtodhAtoraNvataH" (pAsU08-2-43) "udAttaraNo halpUrvAta" (pA0sa01-1-45) "igraNaH samprasAraNam" (pAsU01-1-45) ityAdikrameNa yaNgrahaNAni sarvANi repheNa grAhyANi syuH / na caitAvatApISTanirvAhaH "iko raNa" ityatra saMkhyAtAnudezenekArasya rephaH ukArasya yakAraH RkArasya vakAra iti bahUpaplavaprasaGgAt / nanu yathAzrute'pi yathAsaMkhyena nirvAho durupapAdaH / tathAhi vidhIyamAnatayA yavalAH savarNAnna gRhNantIti catvArastAvad yaNaH, guNAnAmabhedakatayA'nunAsikasakahe'pi pRthagA. janAvirahAt / ikastu savarNagrahaNAt SaTSaSTiH / na ca SaTpaSTarupasthApakAnAmikzabdavAcyAnAmikArAdInAM catuSTumastyeveti vAcyam, tRtIyacaturthAbhyAmRkArAbhyAM pratyekaM tasyA evaM triMzata upasthitI satyAm lakAra rephAdezasya prakAre ca lakArAdezasya durvArasvAt / tasmAt "sthAne'ntaratamaH"(pA0su01-1-50) ityanenaiva prakRte nirvAhaH / yathAsaGkhyasUtraM tu "nandigrahipadAdibhyaH" (pA0sa03-1-134) ityA. diSpayokSyate ityeva niSkarSaH / tathA ca 'ikoraNa' iti nyAse'pi tenaiva nirvAho'stviti cet ? na, vaiSamyAt / yathAzrute yavirodhAtparibhASA. dvayamapi "iko yaN" (pA006-1-77) ityatra pravarttate / iko yathAsaM. khyamantaratamo yaNa syAditi / raNiti nyAse tu paribhASayorvirodhAta paratvena yathAsaMkhyameva pravartata / tasmadanucito rephasya svasthAnAda. pakarSaH / yathAzrute tu dvitvAdidoSatrayaM durvAramiti / / atrocyate, rephasyAvizeSataH zrutena dvitvaM prati nimittatvena sAmA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogavAhAnAmAkSarasamAnAye updeshH| nyataH zrutaM kAryitvaM bAdhyate / yathA 'brAhmaNA bhojyantAM, mATharakauNDi. nyau pariveviSTAm , iti vizeSataH zrutena pariveSaNena mATharakauNDinyayoH sAmAnyataH prAptaM bhojanaM bAdhyate, tadvata / yadyapIha lakSyavyaktibhedenobhayaM sambhavati, satyapi sambhave sAmAnyataH prAptaM vizeSaprAptena bAdhyate i. tyabhyupagamAtra doSaH / evaJca "aco rahAbhyAm" (pA0 sU08-4-46 ) iti sUtre yara iti rephabhitraparameveti sthite "anaci ca" (pA0sU08-4 47) ityatrApi tathaivaM arthAdhikArAzrayaNAt / tena 'haryanubhavaH' ityA. dAvapi rephasya na dvitvam / nanvevaM dadhyudakAdau yaNa na syAta, vizeSa. taH zrutena sthAnitvenekAM nimittatvasya bAdhAditi cet ? na, tatra lakSyA. nurodhena vyaktipakSAzrayaNAt / vyaktipakSe hi pratilakSyamasakallakSaNaM pravartate / yadvA, pratilabhyaM bhinnAnAM sarveSAM lakSaNAnAM tantreNoccAraNam "iko yaNaci" (pA sU06-1-77) iti / tatazcekAmapi tAtparyato nimittatvapratipAdanAdadoSaH / nacaivaM 'zrIzaH' ityAdAvapi yaNaprasaGgaH, vyaktipakSe vipratiSedhe parameveti niyamabalena tadyaktiviSayakazAstrasyaiH va virahakalpanAt / evamapavAdaviSaye'pi 'sudhiyau' ityAdau bodhyam / "parihatyApavAdaviSayaM tata utsargo 'bhinivizate" iti nyAyAt / jAtivyaktipakSau ca lakSyAnurodhAdyavasthayA''zrIyete iti paspazA. yAmevoktam / "tasmAdityuttarasya" (pAsU01-1-67) "patyuttarapadA. paNyaH" (pA0sa0e04-1-85) ityAdinirdezAceha liGgam / bhApye tu "ne. mau rahau kAryiNau dvivacanasya, kiM tarhi nimittamimau" ityuktam / tatra hakAragrahaNaM dRSTAntArtha, tasya yarbahirbhUtatayA yathA na dvitve kAryitA tathA yarantarbhUtasyApi rephasyeti / evamanunAsikaparasavarNavidhI api sthAnentaratamaparibhASAsaMskRtau sthAnaprayatnobhayAntaratame 'etanmurAriH' 'svaGkaroSi' ityAdau kacillabdhAvakAzau anantaratame prAgukte na pravartate jAtipakSAzrayaNAdeveti saMkSepaH / atra vArtikam -"ayogavAhAnAmaTsu NatvaM, zadhU jarAbhAvaSatve, avizeSeNa saMyogopadhasaMzA'lonyavidhitiH vacanasthAnivatvaniSedhAH" iti / asyArthaH-avidyamAno yogaH pra. tyAhAreSu sambandhI yeSAM te'yogAH anupadiSTatvAdupadiSTairagRhItatvAza pratyAhArasambandhazUnyA. ityrthH| vAhayanti nirvAhayanti prayogamiti vAhAH, ayogAzca te vAhAzceti karmadhArayaH / anupadiSTatve upadiSTura. gRhItatve ca sati zrUyamANA ityarthaH / "te ca visarjanIyajivhAmU. lIyopadhmAnIyAnusvArayamAH" iti bhAjyam / etaca "Rti Rar" (kA0vA0) "luti layA" (kAbhvA0) iti vihitayorISatspRSTayorapyuH
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike palakSaNam / tathAca tulyAsyasUtre bhAgyam- 'tayoracvaM vakSyAmi" iti / tatphalaM tu tatraiva spaSTam / tatra yamAnAM lakSaNamanunAsikasaM. zAstre prapaJcayiSyAmaH / eSAmaTsUpadezaH kartavyaH, NatvaM phalam / 'ura.. keNa' 'uraHpeNa' 'ura 4 keNa' 'ura peNa' aDvyavAye iti gatvaM visarjanIyajihvAmUlIyopadhmAnIyavyavAye'pi sidhyati / nAyamajhAtAdyarthe kA, "so'padAdau" (pA0sa08-3-38) iti satvaprasaGgAt / kintu uraH kAyati urampAtIti vigrahaH / "kai zabde" "pA rakSaNe" (a0pa0) A. bhyAm "Ato'nupasarge kaH" (pAsU03-2-3) "kupvo kApau ca" (pAsU08-3-37) iti cakArAta pAkSiko visargaH / na caivamapi gatikArakopapadAnAM prAksubutpatteH samAsAbhyupagamAt "sopadAdo" (pAsU08-3-38) iti pravarttateti vAcyam , tasya 'dadhisecau' 'dhana. kItA' ityAdisiddhArthamanityatAyA vakSyamANatvAt "pAzakalpa" (kA. vA0) ityAdiparigaNanAza / 'prombhaNam' "aTakupvAG"pA0sa08-4-2) itisUtre numagrahaNaM na karttavyaM bhavati / ___ atredamavadheyam-asu kriyamANa upadezo'kArAnantaramikArAt praakrtvyH| teneNsu anantarbhAvAt 'payaH suyazaHsuityAdau "iNa koH" (pA008-3-57) ityadhikRtya vidhIyamAnam "AdezapratyayayoH" (pA0 su08-3-51) iti SatvaM na bhavati / akSu cAntarbhAvAta 'saMskartA' ityatrAnusvArAdatraH paratvamAzritya sakArasya dvitvaM kaiyaTenASTame vakSyamANaM saMgacchate / na caivaM 'hariH karoti' ityAdI "iko yaNaci" (pAsU. 6-1-77) iti yaprasaGgaH, visargasyAsiddhatvAt / evaM 'hariH pazyati' ityAdAvanusvArasyAsiddhatvaM bodhyam / zarSu copadezaH karttavyaH / jazbhAvastAvatprayojanam / tathAhi, vA. tikamate "ubja Ajave' (tu010) iti dhAturupadhmAnIyopadhaH paThyate / tatra "jhalAM jaz jhazi" (pAsU08-4-53) iti jazbhAve AntaratamyA. ikArAdezaH-"ubjitA' 'ubjitum' za'padezAddhi nAntarIyakatvAdeva jhalvamanyAyAti / bhASyakArastu naitanmene / tathAhi, upadhmAnIyo. padhatvapakSe 'ujijiSati' iti na sidhyati, abhyAse bakAramAtrazraya 'NaprasaGgAt / halAdiHzeSaNa jakArasya nivRttiH| yadi tu "pUrvavAsi. bamadvivacane". (pa0mA0125) ityukeH sabakArasya dvitvaM sadA spaSTa eva bakArasya shessH| atha "umau sAbhyAsasya" (pAsU08-4-21) ityanenAnityatAmApanAd dvivacanepyasiddhatvamAdhIyate, 'aujiDhat' ityatra SathA, tathApyabhyAse upadhmAnIyasya zeSe "mAse carca" (pAsU08
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayoga vAhAnAmAkSarasamAmnAye upadezaH / " 4-54) iti jaztvena bakAra eva zrUyeta / iSyate svabhyAse jaMkAra iti prAJcaH / vastutastu dvitIyapakSe upadhmAnIya mAtramabhyAse zrUyeta tocArayitumapyazakyam / jaztvaM tu durlabhaM prakRticarAM prakRticara ityaSTame siddhAntayiSyamANatvAt upadhmAnIye'ctvasyApi sakhena tAvanmAtra. dvitvApasyAbhyAse ikAradaurlabhyAcca / kizca atra pakSe asmAt ghaJi kRte upadhmAnIyasya jaztve 'abhyubjA:' 'samubjA:' iti syAt / iSyate tu 'abhyudbhaH' 'samudraH' iti / nanvata eva "kupvoH " (pA0sU08-3-37) ityadhikAre "lopadAdI" (pA0su08-3-38) iti sUtre 'upadhmAnIyasya ca' iti vArttikena kavarge parata upadhmAnIyasya sakAro vidhayate / tato jaztvena datvaM vidhIyate iti cet ? satyam, 'upadhmAnIyasya ca' iti vArttikArambha eva tu gauravAI iti brUmaH / bakAropadho'yamiti vRttikAramate tu bakArasya dvitvaniSedhaH 'samudraH' ityAdI dakArAdeza. zvetyubhayamapi vacanenaiva sAdhanIyaM syAt / tasmAddakAropadha evAyama 'abhyudraH ' 'samudraH' iti yathA syAt / kathaM tahiM 'ubjitA' 'ubjitum' ityA di sidhyatIti cet ? zRNu, "bhujanyubjau pANyupatApayoH" ( pA0su073-61) ityasminkutvAbhAvanipAtanArthe sUtre bakAroccAraNenAnumIyate - ubjera kutvaviSaye dakArasya bhakAravidhAyakaM bakAravidhAyakaM vA vacanamastIti taccAnumIyamAnaM vacanaM 'bha udjeH' iti vA 'ba udUjeH' iti vA / ubhayathApi "hatoH zcunA zcuH" (pA0su0 8 -4 - 40 ) ityasyAnantaraM kalpate / udjJeH stordakArasyeti yAvat / zcunA yoge bhakAro bakAro vA bhavatIti sUtrArthaH / udjeriti kim ? tajjaH / zcuneti kim ? abhyudraH samudraH / iha hi "cajoH kudhiNNyato : " ( pA0su07-3-52 ) iti kutve kRte cunA yogo nAsti, 'stoH' zcunA' iti padadvayopajIvanArthe cokasthale eva kalpanaM yuktam / anyathA bahutarakalpane gauravaM syAt / evama 'ubjijiSati' ityapi siddham "nandrAH " ( pA0sU06-1-3) iti dakArasya dvitvaniSedhAt / na ca paratvAdbhatvavatve " pUrvatrAsiddhe nAsti vipratiSedho'bhAvAduttarasya " (bhA060) iti vakSyamANatvAt / antaraGga tvAdravatve ityapi na, asiddhatvAdeva / na ca " pUrvatrAsiddhIyamadvirSacane" (pa0bhA0125) ityasiddhatvapratiSedhaH zaGakyaH, dvitve karttavye sati hi sa niSedhaH, na tu dvitvaniSedhe'pi / iha tu "nandrA : " ( pA0sU06-1-3) iti sUtreNa dvitvaniSedhe karttavye nirbAdhamevAsiddhatvamiti dik / athavA mA'stu vAkyazeSAnumAnaM, "bhuja nyubjI (pA0sU07 - 3-61 ) iti nipAtanAdeva bakAro'stu / na caivamasiddhatAvirahAdvakArasyaiva
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhikedvitvaM syAditi vAcyam, dakAropadhanirdezasAmAjizabdasya dvitve kRte tato dakArasya bakArapravRtteH / na cAsminpakSe abhyudgaH' ityAdA. vapi bakAraprasaGgaH, akutvaviSaye eva bakAro nipAtyane ityabhyupagaH maat| nanvevaM kuttaviSaye caritArthatvAtkathaM dakAropadezasya sAmarthyamuktam / yena dvitvAnantarameva bakAsa pravateti cet ? anabhidhAnAna / ato ghajAdi mA'stu, nipAtanaM caivamavizeSeNAstu / 'abhyudgaH 'samudraH' ityetamoje rUpam, kintu upasargadvayapUrvakAdmeH "anyeSvapi dRzyate" (pAsu03-2. 101) iti DapratyayaH / vyutpattimAtraM cedama, ruDhizabdattvA. ta / "samudrakA sampuTaka' (ko02-6-139) itymrH| tadevamayoga. vAhAnI zapadezasya jaztvAbhAvarUpaM.prayojanaM vArtikamate'sti / bhASya. kAramate tu nAstIti sthitam / tathAH patvamapi prayojanaM 'sarpiHSu' 'dhnuHssu'| "nuvisarjanIyazaryavAyapi" (pAsU08-3-58) iti sUtre visarjanIyagrahaNaM na kartavyaM bhavati zarvyavAya ityeva siddhatvAt / numgrahaNaM tUbhayathA'pi karttavyameva / numsthAnikenaivAnusvAreNa vyava. dhAne yayA syAt , iha mA bhUt 'su' iti / numgrahaNaM hi svasthAni. kasyAnusvArasya lakSakam , anyathA'sambhavAt / na hi iNkavA. bhyAmutsaraH sakAro numA vyavahinaH Satvavidhau sambhavati, anusvAre sstvsyaasiddhtvaadityaahuH| astu vA sthAnivadbhAvena numatvam, tathApi svAzrayasyAnusvAratvasyApi sattvAra zarvenaiva siddha niyamArthatA yuktA niyamazca sajAtIyApekSa ityanusvAreNa vyavAye cedbhavati tarhi numaiva na tvanyeneti phalitam / vastutastvatidezaM prati anusvArasyAsiddhatvAdatideza eva durlabhaH 'suhinsu' ityAdau vidhAyakatvasambhave niyAmakatvAnupapattizca, tathApi lakSyAnurodhAllakSaNetyeva zaraNam, ya. thaa'ttkupvaangmuH| tatra prenvanAdau NatvaM mA bhUt prombhaNAdau ca syA. dityevamartha lakSaNeti cet ? ihApi 'suhinsu' 'puMsu' ityAdau mA bhU. diti tulyam / NatvavidhAvanusvAramAtre lakSaNA Satve tu numasthAnika evetyanyadetat / asmizca pakSe za'padeze'pi jhaltvamiva halavayatve api nAntarIyakatvAdeva siddhe / tatphalaM tUttaravArtikavyAkhyAnAtsa. manantarameva sphuTI bhaviSyati / tathA kharvamapi / tena "kupvo ka pau ca" (pA0sa08-3..37) iti sUtrAntargato visargaH siddhaH / evaJca sau. anirdezanaivoktavArtikasyAoM prApyate iti bodhyam / anena sautraM visargaprahaNamevopaSTabhya zartepadezaM pratyAcakSANA yathAzrutamaTsUpadezaparaM vRttipranya vyAcakSANAH parAstAH, aTsapadezenAltvActvayolAbhe'pi
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogavAhAnAmAkSarasamAmnAye upadezaH / hastvayarthyAlAbhAt, tatphalasya ca vakSyamANatvAt / na cATsveva yakArotaramupadezAttallAbha iti vAcyam, tathA sati 'pavaHsu' ityAdASiNaH paratvena patvApatteH; acvAsiddhyA "samaH suTi" (pA0sU08 - 3.5) ityatratyakaiyaTA di pranthavirodhApasazcaiti dik / 57 avizeSeNetyAdi vArttikasyAyamarthaH yatra yatra pradeze prayojanaM zyate tatra tatropadezaH kartavyaH, prayojanAni tu saMyogasaMjJAdIni paJce ti / tathAhi, vArttikamate ubjerupadhmAnIyopadhatayA upadhmAnIyasya halsaMjJAM vinA saMyogasaMjJA na siddhyati / jaztvaM tvasiddham / tatazca "saM. yoge guru" [pA0su01-4-11] iti gurusaMjJAyA api virahAdU 'u3bjaka' ityatra "guroranRtaH" [pA0su08-2-86] iti pluto na syAt / tasmAtplutaguru saMjJAha saMjJAnAmuttarottarasApekSatayA plutasiddhyarthaM halsaMjJA paSitavyA / tadetadabhipretyoktam - "saMyogasaMjJA prayojanam" iti / tathopadhAsaMjJA'pi prayojanam - 'niSkRtaM' 'duSkRtam' "idudupadhasya ca " [pA0su08-3-41] iti SatvaM yathA syAt / bhASyakArastvAha- idudupasthAniko yo visarga iti vyAkhyAnAnnedaM prayojanam, upadhAgrahaNaMpratyAkhyAnAdvA / idudbhayAM parasya visargasyetyeveSTasiddhiriti / alontya vidhizca prayojanam -'vRkSastarati ' / visarjanIyAntasya padasya sa iti pakSe aantyasya satvaM yathA syAt / padasya yo visarjanIya iti vyAkhyAnAt "nirdizyamAnasya'" [pA0sU012] iti paribhASayA vA siddhatvAdidamapi na prayojanam / dvirvacanaM ca prayojanam / 'uraH kaH, uraH paH' "anaci ca " [pA0sU08-4-47] ityaca uttarasya yaro vidhIyamAnaM dvitvaM siddhaM bha. vati / tathA sthAnivadbhAvapratiSedho'pi prayojanam / yathA 'uraH keNa' ityAdI aDvyavAyeti NatvaM siddhaM bhavati / evaM 'vyUDhoraskena' ityAdAvapi prApnoti sthAnivadbhAvAtsakArasya tatra "analvidhau" [pA0sU0e0 1-1-56] iti pratiSedho'latve sati sidhyati / na ca " pUrvatrAsiddhe na sthAnivat" [bhA060] iti niSedho'stviti vAcyam, na padAntastrazeSabhUtasya tasya "acaH parasmin " [ pA0sU01-1-57 ] ityetadviSayakatvAt / sthAnivadbhAvaM prati tripAdIsthasyAsiddhatayA nyAyasiddhaM taditi pakSe tu nedaM prayojanam / 'uraH keNa' iti NatvaM 'saMskartA' ityatra sakArasya dvittvaM cAdhikaM prayojanaM bodhyamiti dik / yadyapi sarvamidamaTza rorupadezena siddhyatyeva, tathApi vArttikAbhararacanAyA dvedhApi sambhava iti bhAvaH // laN [mA0su06] / atrAkAro'nunAsikaH pratijJAyate, na tu hakA .
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike rAdigviSocAraNArthaH / tena "uraN raparaH " [pA0sU01-1-51] ityatra rapratyAhAragrahaNaM bhavati / pratyAhAragrahaNe jJApakastu "RkAralRkArayoH savarNavidhiH" [kA0vA0] iti vArtikanirdezaH / nanu " aiuN" [mA0 sU01] ityatrAnubaddho NakAraH sa evehAnubadhyate / tenAgrahaNeSviNhaNeSu ca pUrveNa pareNa veti sandehaH prApnoti / tasmAdasandehA yehAnubandhAntarameva kuto na kRtamiti cet ? na, vyAkhyAnato vizeSapratipasine hi sandehAdalakSaNam" [pa0mA0 1] iti paribhASAM jJApayitumanubaddhasyaiva punaranubandhAt / 58 JamaGaNanam / jhabhaJ [mA0su07-8 ] / atra makArAnubandho bhASye pratyAkhyAtaH / sa hi pratyAhAratraye upayujyate-am yam Gamiti / taca trayaM prakAreNaiva nirvahati / tathAhi, "pumaH svayyam pare" ityevAstu | na ca jhakArabhakAraparaH khayasti, yenAtiprasaGgaH syAt / tathA "halo yatrAM yaJi lopaH" ityeva pAThyam / na ca jhakArabhakArau jhakArabhakAraparau staH / hala uttarayostayoH sambhave tu "jharo jhari" [pA0 suM08-2-39] iti lopena bhAvyameva / tathA "Gajo hasvAdaci Gatrunityam" iti pAThyam / na ca jhakArabhakArI padAntau staH / ujhela. bhezva vipi tau sta eveti cet ? na, ujjherdopaghatayA saMyogAntalopa sati 'ud' iti rUpAbhyupagamAt, labhestu jatvavidhAnAt / nanvevama pyAgaminastrayo GaNanebhyaH pare acaH AgamAstu pazceti saMkhyAtAnudezo na syAditi cet ? na, "yathAsaMkhyam " [pA0su01-3-10] ityatra hi vidhyarthapramitivelAyAM nirdizyamAnagata saMkhyAsAmyamAzrIyate, na tu lakSyasaMskAravelAyAM prayogagatam / tasmAnmA'stu makAro'nubandha iti sthitam / ghaDhaghaS // jabagaDadaz // khaphachaThathacaTatav // RpayU | zaSasar // hal [maa0su09|10|11|12|13/14) // iti mAhezvarANyakSarasamAmnAya sUtrANi / atrAyaM saMgrahaH pakasmAnGaaNavaTA dvAbhyAM Sastribhya eva kaNamAH syuH / zeyau cayau catubhyo raH paJcabhyaH zalau SaDbhyaH // iti / asyArthaH - JaNavaTA ekasmAtparaM grAhyAH syuH / tathAhi, GakAra ekArAdeva paro grAhyaH "paDi pararUpam" (pA0sU06-1-94) iti yathA / nanu "SidbhidAdibhyo '" (pA0su03-3-104) "asyativaktikhyAtibhyo 99 " [pA0s03-1-52] ityakAreNa grahaNamastviti cet 1 naM, "Adiransyena" [pA0sU01-1-71] ityatra " aNuditsavarNasya ca" [pA0su011-69] ityato'pratyaya ityanuvRtteH / ata eva "roH supi" [pA0su08
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazasUtrIsthAnubandhAnAM prtyaahaaressupyogH| 56 3-16] iti na pratyAhAragrahaNam / "supi ca" [pAsu07-3-102] ityatra tu apratyaya iti pratiSedho nAsti, yamAdAviti vizeSaNAd utsA ratra ca "bahuvacane jhali" [pA0sU07-3-103] iti vizeSaNAt / "su. ptiGantaM padama" [pAsU01-4-34] ityatra tiGsAhacaryAt "zAsa idaGha. lo" [vA0sa06-4-34] ityatra tu ahaNasAmarthyAdapi pratyAhAragrahaNaM na bhavati / aGAdI halAdau ceti hi vyAkhyAne abhaloriti vyarthameva syAt / dvividhA eva hi GitaH pratyayA aGAdayo halAdayazca / 'vyati. zAsai' ityatra tu viGatvameva nAsti, aTA sahaikAdezasya sthAnivadbhAve. nAGAditvAca / "phaTazo'Gi" [pAsU07-4-16] ityapi na pratyAhAraH, kArAnteSu "kacchatyUtAm" [pAsU07 4-11] iti guNavidhAnAjjJA. pakAt / "sani ca" [pA0sU02-4-47] "iGazca" [pAsU02-4-48] iti na pratyAhAraH "iko jhal" [pAsU01-2-9] iti kittvavidhAnAt "ajjhanagamAM sani" [pA0sa06-4-16] iti dIrghavidhAnAca / iGantA. nAM sani gamyAdeze hi sati udAhRtasUtradvayaM nirviSayaM syAt / "parimA. NAkhyAyAM sarvebhyaH" [pA0sU03-3-20] "iGazca" [pAsU03-3-21] ityapi na pratyAhAraH vaiyarthyaprasaGgAt / tathAhi, ikArAntebhya eracA bhA. vyam / ukArAntebhya "Rdora" [pA0su03-3-57] ityapA / lakArA. ntAssannyeva na / ejantAnAmapyanaimittikenAtvena pratyayotpatteH prAgeva bhAvyam / ataH pratyayotpattivelAyAmajantA na santyeva / RdantAH parama. vaziSyante / tatra 'uH' ityeva lAghavAda brUyAt / vastutastu sAmAnyalakSa. Nenaiva RdanteSu ghanaH siddhatvAtsUtramevedaM na kuryAt / athocyeta-"iGazca" [pA0sU03-3-21] ityArambhasAmAdivarNovarNAntavevAjambhyAM saha vaikalpiko ghaJ samAvizatviti, tadapi na; evaM hi sati ajayo. vidhAveva vAgrahaNaM kuryAt / "krIGjInAM No" [pAsU06-1-18] iti na pratyAhAraH krIjyoH pRthagrahaNavaiyarthyAMpatteH / na cekArAntAnAM madhye etayoreveti niyamArtha pRthagrahaNamiti vAcyam, evaM hi 'ika' ityeva bayAt, ejantAnAM sAmAnyalakSaNenaivAtvasya siddhatvAta / "idhAryo:" [pA0sa03-2-130] ityapi na pratyAhAraH, dhAriNA sAhacaryAt / tasmA. siddhaM kAra eksmaadeveti| tathA akAro'pyekasmAdeva / "ato dI? yaSi" (pAsU07-3101] iti / , tathA "mAuN" [mA0601] ityeva nnkaaro'pyeksmaadev| aNiti yathA / atha "iNaH vImyam" [pA008-3-78] ityAdAviNapratyAhAro.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAMtrika'pyanena kuto neti cet ? na, "aci nudhAturuvAM voH" [pAsU064-77] ityatrekArokArayoH svarUpeNa nirdezAt / anyathA hi saMhitAyAM mAtrAlAghavAtpadacchede'pyarddhamAtrAlAghavAd 'iNaH' ityeva jayAt / vyAkhyAnAca pUrveNa na tu pareNa grahISyate / vyAkhyAnaM ca siddhAnte'pi zaraNam / yvorityapi hi nirdeze kiM hasvayorgrahaNamuta dadhiyoruta yakA. ravakArayoriti sandehaH syAdeva / evaJca "eca igghrasvAdeze' [pA0sU0 1-1-48] iti sUtra iNityeva pratipattilAghavArtha vaktavye iggrahaNamapIha liGgam / iNgrahaNe hi tatra yathAsaMkhyaprAptireva netina tatparihArAya yati. tavyamiti dik / evaM vakAro'pyekasmAdeva "nazchavyaprazAn" [pAsU08-3-7] iti "eco'yavAyAvaH" [pAsU06-1-7:] iti sUtre aviti na pratyAhAraH, ayAdisAhacaryAt / evaM TakAro'pyekasmAt "aT kupvA" [pA0su08-4-2] iti / dvAbhyAM SaH "ekAco bazo bhaS jhapantasya sdhvoH" [pAsU08-237] iti ythaa| kakArastribhyaH / "akaH savarNe" [pAsU06-1-101] "iko yaN" [pAsU06-1-77] "isusuktAntAtkaH" [pAsU07-3-51] iti ythaa| __ "laN" [mA0sU06] ityatratyo NakAro'pi tribhyaH "aNuditsavarNa stha" [pAsU01-1-69] ityeka evANa, / "iNaH SIdhvam" [pAsu0 8-3-78] ityAdayaH sarve iNaH, "iko yaN" [pA0sU06-1-77] ityAdau yaNa c| tatra yaNa tAvatpUrveNa na sambhavatyeva / iNtu sambhavanapijJApa kAsyaktaH / aNastu ubhAbhyAM grahaNe sthite ka pUrveNa ka vA pareNeti vi vakSA grahaNakazAstre pareNaivAnyatra tu pUrveNaiveti siddhAntaH / uktaM hi"vyAkhyAnato vizeSapratipattiH" [pa0bhA01] iti / na hi "parezca ghAGkayoH" [pA008-2-22] ityAdau vyAkhyAnAdanyaniyAmakamasti / kiJca, aNa grahaNAni tAvatpaJca-"uraNa raparaH" [pAsU01-1-51] "a. NuditsavarNasya" [pAsU01-1-69] "dalope pUrvasya dIrghANaH" [pAsU0 6-3-111] "ke'NaH" [pAsu07-4-13] "aNo'pragRhyasya" [pAsU084-57] iti / tatra "uraNa raparaH" [pAsU01-1-51] iti tAvatpUrveNa "Rta iddhAtoH" [pA0sU07-1-100] iti dhAtugrahaNAmApakAt / ta. ddhi 'mAtRNAm' ityAdivyAvRtyarthe kriyate / pareNa ca prahaNe "nAmi" [pA su06-4-3] iti dIrghasyApi raparatvAparayA vyAvAprasiddhiH / nanu cikIrSati' ityatra "ajjhanagamAm" [pA0sa06-4-16] iti dIrdhe
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazasUtrIsthAnuSandhAnAM prtyaahaaressupyogH| 61 raparatve ca sati "upadhAyAzca" [pAsU07-1-1] itItvameSitavyam / tadvat 'mAtRNAm' ityatrApi prasaGge tadyAvartakatayottarArtha dhAtugrahaNaM bha. viSyatIti cet ? na, evaM hi satyuttaratraiva kuryAt / iha karaNaM zApakame. va / tathA ca vakSyati-"nuDvAcya uttarArtha tu, iha kizcit po iti" iti / kizca aNagrahaNasAmAdapi pUrveNaivAyam / yadi hi pareNa syAd 'urac' ityagrahaNameva kuryAt 'kRttiH' 'kRtaM' 'prakRtaM' 'naHpAhi' mAtR. NAm' ityAdAvAdyudAttAnudAttasvaritAnunAsikadIrghANAM raparatAyAH pareNANpraheNopapAdayitavyAyAstAvatApi lAbhAt / 'kartA' 'kArakaH' ityAdau guNavRddhiprasaGge ecAmavarNasya cAvizeSAdraparatvasya vikalpena prasaGga ityapyagrahaNena sidhyatyeva / syAdetat, 'karbartham' ityatra iko yaNi raparatve rephadvayazravaNArtha. maNgrahaNaM syAt / na tadagrahaNena sidhyati / "halo yamAm" [pA0sa0 8-4-64] iti lopastu vaikalpikaH "jhayo ho'nyatarasyAm" [pA0sU0 8-4-62] ityatonyatarasyAMgrahaNAnuvRtteH / atra ca zApakaM grahaNakazA. leDaNgrahaNam / taddhi 'sayyantA' samvatlara' / yala~lokam' ityAdau para. savarNasya sAnunAsikasya ya grahaNena grahaNAd "anaci ca" (pAsU0 8-4-47] iti dvitve kRte pakSe yavalAnAM trikasya zravaNArtha kriyate / "haloyamAma" pAsU08-4-64] ityasya nityatve tu vyarthameva tatsyAt / yadyapi guNAnAmabhedakatvenaiva sAnunAsikayavalAnAM dvitvasiddhagrahaNa. kazAstrajmahaNamevocitaM na tvaNgrahaNaM, tathApi 'guNA bhedakAH' [pa0bhA0] ityapi pakSaM zApayitumaNgrahaNam / bhedakAbhedakapakSayozca jAtivyaktipa. kSayoriva lakSyAnurodhAdyavasthA / ata eva "catasaryAyudAttanipAtanam" [bhA060] ityAdi saGgacchate / ata eva ca "aSTana A vibhaktau" [pA0sU0 7-2-84] ityAdAvidamastyadAdyatve cAnunAsikoneti vakSyAmaH / __yattu vikalpAnuvRttau cApakAntaravarNanam-anuvartate vibhASA zaro. 'ci yadvArayatyayaM dvitvaM, nitye hi tasya lope pratiSedhArtho na kazci. tsyAd iti, tatu bhAgye duSitam / tathAhi, lopasya nityatve "aco rahAbhyAma"[pAsU08-4-46] iti dvitvenaarmbhsaamrthyaattdvaadhH| vivi. dhA eva hi yarA-yamo jharazceti / tatra "halo yamAm" [pA0sU08-4-64] iti "jharo jhari" [pA008-2-39] iti ca lope kRte dvitvaM vRthA syAta / kiM tarhi tayoryogayorudAharaNamiti cet ? yatrAntareNa dvitvaM vyajanatrayaM labhyate, yathA Adityo devatA'sya AdityaH, prattam, ava. tamiti / evaM sthite 'catuSu' ityatrApi yadi dvitvaM syAttarhi lopo
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhikena syAdeva / tatazca sArthakaH "zaro'ci" [pAsU08-4-49] iti ni SedhaH kathaM vibhASAnuvRtti jJApayedityAstAM tAvat / sarvathApi vika. lpAnuvRtteH sthitatvAtpAkSikarephavayazravaNArthamaNgrahaNamastviti / atrocyate, 'karbarthama' ityAdau satyapi raparatve rephaddhayazravaNaM durlabham rori" [pA0sU08-3-14] iti lopAt / na ca tatra 'padAntasya' iti vyAkhyAtuM yuktaM, jarpadherlaG 'ajarghAH' pAsparddhalaG 'apAspAH' ityAdera. siddhiprasaGgAt / na cANagrahaNasAmarthyAttadvAdhaH, pUrveNApi grahaNe 'bAdhe. naivopapatteriti dik / tammAddhAtugrahaNasAmarthyAdaNagrahaNasAmarthyAdvA "uraNa raparaH" iti pUrveNa grahaNamiti sthitam / vastutastu dhAtugraha. Nameva zApakam, aNagrahaNasya 'lAkRtiH' ityAdI laparatAphalamityapi vaktuM zakyatvAt / "aNuditsavarNasya cApratyayaH" [pAsU01-1-69] iti ta pareNaiva "UrRta" [pAsU07-4-7] iti likAta / tatra hi "kRta saMzabdane" [cu0u0] ityasmAccurAdigyantAllaGi caGi 'acIkRtat ityatra kArasya dIrghasyApi sthAne isva eva yathA syAdityevamartha tapara* karaNaM kRtam / grahaNakazAstre pUrveNa grahaNe tu dIrghasya RkArasya na sthA. nitvaM na vA''dezatvaM prasaktamiti vyathai taparatvaM syAt / nanu satyapi pareNa grahaNe "Urjata" [pAsU0-7-4-7] ityatra taparatvaM vRthaiva / bhAvya. mAnena savarNagrahaNAprasakeriti cet ? na, vakSyati hi tatra vRttikAraH-na cAyambhAvyamAno'Na kintu AdezAntaranivRtyartha svarUpeNAbhyanujJAyate iti / kRte tu taparatve tadvalAdeva dIrghasthAne bhAvyamAnatA'pi labhyate ityanyadetat / tasmAd grahaNakazAstreNa pareNeti sthitam / tatphalaM tu "uraNa raparaH' (pA0sa01-1-51] ityatra urityanena prakArasya grahaNAd "Rta iddhAtoH" [pA0sU07-1-100] 'udoSThyapUrvasya" [pA0 sU07-1-1-102] ityAdau raparatvasiddhiH / "ThUlope pUrvasya dIrghoDaNaH" (pAsU06-3-111) ityatrApi halAmaNAmasambhavAdecAntu vizeSAbhA. vAdanarthakamevANagrahaNaM syAt / tatazca "acazca" (pA001-2-28) ityeva siddhamityaNgrahaNasAmarthyAtpUrveNa nanu "vRhU udyamane" [tu0pa0] asmAttRci UditvAdiDabhAve guNe DhatvadhatvaSTutvaDhalopeSu rephasya dIrdhe sthAnasAmyAdRkAre DhalopasyAsiddhatvAd "upadhAyAzca" (pA0sU071-1-101) itItve pUrvavad guNe 'vI' iti yathA syAditi pareNa grahaNaM syAt / evaM tarhi 'tRtIyA' iti nirdezAlliGgAtpUrveNaiva / pareNa hi grahaNe "halaH" [pA0sU06-4-2] ityatrApyasyaivANgrahaNasyAnuvRttesraH samprasA. raNe chate dIrghaH syAt / tathA haDhAdiSu vRDhazabdasya pATho'pi zApako
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazasUtrIsthAnubandhAnA prtyaahaaressuupyogH| 63 bodhyaH / "vRha udyamane" [tu0pa0] asmAniSThAyAM DhatvadhatvaSTutvaDhalopeSu kRteSu 'vRDhaH' iti rUpam / dantyoSThyAdizcAyam / "uddhRharakSaH saha mUlamindra" iti darzanAt / "mUlamasyAbarhi" [pA0904-4-88] iti satre haradattAdigranthe spaSTametat / tudAdau etaddhAtUttaratvena paThyamAnayoH "tuhU stuMha hiMsAyAm" [tu0pa0] iti dhAtvorapi niSThAyAM 'tRDhaH' stRDhaH' iti rUpaM bodhyam / "dRDhaH sthUlabalayoH" [pA0sU07-2-20] iti tu iDabhAvo nakArahakArayorlopo niSThAtakArasya DhatvaM ca nipAtyate ma tvasiddhakANDasthaDhatvAderiha pravRttiriti pakSyate / tena 'paridraDhayya' 'pAridraDhI kanyA' ityAdI laghutvaprayukto rayAdezaH pyaGabhAvazca sidhyatIti dik / tena dUlopasUtre pareNApagrahaNapakSepi vRDhatRDhastRDhe. prehAtiprasaGgo na tu dRDhe'pIti vivekaH / "ke'NaH" [pA0907-4-13] ityatra pareNApagrahaNe 'gokA' 'naukA' gISkA''upAnakA' 'catuSkam' iti dhatvavisarjanIyayorasiddhatvAddhasvaprasaGgaH, tathApIha hasvazrutyopasthi. tasya "aca:" [pA0sa01-2-28] ityasyAbAdhAya pUrvaNa bhvissyti| abAdhenopapattau hi bAdho na nyaayyH| "aNo'pragRhyasya" (pA0084-57) ityatra pareNa sati-kartR' 'agne 'vAyo' 'matyai' 'papo' 'mAlAmAcakSANo mAl' 'vRkSavayatera pratyayaH vRkSa' atrApi prApnoti / rephava. rjitA antasthAH sAnunAsikaniranunAsikabhedena vidhetyuktatvAt / tasmAdihApragRhyasyeti paryudAsAdaca evAnunAsiko bodhyH| na cA. egrahaNasAmarthyAnnatrivayuktanyAyasya bAdhA, tasya pUrveNApyupapannatvAt / atra lasutre sthitvA vRkSavazabdamitthaM kaiyaTo vyudapAdayat-vRkSaM vRzca. tIti vipi kRte vRkSavRzcamAcaSTa iti Nici Tilope ca kRte vRkSavayate. vici vRkSava iti bhavati / vipi tu "ko luptaM na sthAnivat" "ko vidhi prati na sthAnivat" ityubhayathApi sthAnivadbhAvaniSedhAtsamprasAraNaprasano "lopo vyorvali" [pAsU06-1-76] iti lopaM bAdhitvA tada. pavAdasyoThaH prasaGgazca / vici tu sthAnivadbhAvAdvanimitto valopona bhavati / nanvevamapi vRkSa karotItyatra "hali sarveSAm" [pAsU08-323] iti prApnoti / na ca sthAnivadbhAvaH pUrvatrAsiddhe taniSedhAditi cet ? na, "bho bhago" [pA0sU08-3-17] ityato'zItyanuvAzi hali tadvidhAnAditi / na ca vipakSe'pi NicaH prAgbhAvinaM vipamevA. zrityoTa prasaJjanIyaH, atabhUtakivAzrayatayA'ntaraGge kartavye bahirbhUta. NijapekSatayA bahiraGgasya TilopasyAsiddhatvAt / idaM tviha vaktavyam / vipakSe'pyekadezavikRtasyAnanyatvena brazcatigrahaNena grahaNAd "vazva"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike[pA0sU08-2-36] iti SatvaM durSArama / na ca Nilopasya sthAnivasvam 'pa(1)dAntavidhI na' iti niSedhAt "pUrvatrAsiddha na" [bhA060] iti niSedhAca / tasmAnAyaM vRzcatirapi tu vetirvAtirvA, vRkSaM vetIti vRkSavIH vRkSaM pAtIti vRkSavAH / vRkSavyaM vRkSavAM pA''caSTe vRkSa, vic, na tu kie janasamAt, ko vidhi prati sthAnivatvaniSedhAt / tathA va deghayateH 'vayuH' iti siddhAntitam / na caiSamapi "lopo nyoH" [pA0 mU06-1-76] ityasya prasaGga sthAniSatvAt / na ca padAntavidhitvam , padAntavidhIyate ityarthAta, lopasya cAnavayavatvAt / vibhAvitaM cedaM "bho bhago" [pAsU08-2-17] iti sUtre kaiyaTeneti dikta ___ yattu "hali sarveSAm" (pAsU08-3-22) iti sUtre haradattenoktam"vRkSad karotItyevaM rUpaH prayogo nAstyeva, anabhidhAnAt / laNasUtre "na padAntA haloNaH santi" (bhA010) iti bhAgyakAroktazcAnamidhAnaM nizcIyate iti, taccintyam laNsatrabhASye "na padAntAH pare'NaH sa. nti" iti pAThAt apragRhyasyeti paryudAsAzrayaNenAcAmeva kAryabhAvA. ditare kAryabhAjo na santItyevaMparatayA kaiyaTena tadvivaraNAca, "nanu cAyamasti kartR" ityuttarabhASyeNAsya dRSitatvAcca, tvadudAhatapAThe uttarabhAgyasyokkisambhavAlAbhAcca / ata eva "mo bhago" (pAsU082-17) itisUtre bhASyakAravRttikArAdibhiH sarvairapi 'vRkSa' ityudA. hRtam / svayamapIha tathaivodAhRtamiti pUrvAparasvagranthavirodho bhASyavR. ttikaiyaTAdisakalamahAgranthavirodho mUlayuktyabhAvazceti tiSThatu tAvat / prkRtmnusraamH| makAro'pi tribhyo grAhyaH-"pumaH khayyampare" (pAsU08-3-6) "halo yamA yami lopaH" (pAsU08-4-64) "Gamo hasvAdaci" (pAsU08-3-12) iti / cakArazcaturyaH-"ikoyaNaci" (pAsu06-1-77) "ica ekAco 'ma" (pAsU06-3-68) "eco'yavAyAvaH" (pA0sU06-1-78) "pUrvI tu tAbhyAmac" (pA0su07-3-3) iti / ___ yakAro'pi caturya:-"anusvArasya yayi" (pAsU08-4-45) "maya uH" (pAsU08-3-33) "jhayo ho'nyatarasyAm" (pA0sa08-4-62) "pumaH khayi" (pA008-3-6) iti / raH paJcabhyaH-"yaronunAsike" (pAsU08-4-45) "jharo jhari sa. varNe" (pAsU08-2-39) "kharica" (pAsU08-4-55) "abhyAse ca. ca" (pAsU08-4-54) "vA zari" (paasuu08-3-36)| (1) " na padAnta" (pAsU01-1-58) iti sUtreNa /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturdazasUtrIsthAnubandhAnAM prtyaahaarekhuupyogH| 65 zakAraH SaDbhyaH -"bho bhago agho apUrvasya yo'zi" (pA00/3-17) "hazi ca" (pAsU06-1-114) "neDvazi kRti" (pAsU07:2-8) "jhalAM jaz jhazi" (pAsU08-4-53) "ekAco bazo bhaS" (pA008-2-37) ___ lakAropi SaDbhyaH - "alo'ntyasya" (pAsU01-1-52) "hali sa. veSAm" (pAsU08-3-22) "iD balAdeH" (pAsU0e07-2-35) "ralo nyupadhAa" (pAsU01-2-26) "jhalAM jaz" (pA0sU08-4-53) "zala gupadhAd' (pAsU03-1-45) iti / ayaM ca caturdazasutrIsthairhalbhiridbhiH sampannAnAmaSTAdhyAyyAM vyava. hatAnAM pratyAhArANAM sNgrhH| tena suptiGAde rapratyAhArasya "amantA. huH" (unsU01-119) ityuNAdiSu vyavahRtasya ampratyAhArasya "yami. amantemvaniDeka ipyate" iti vyAghrabhUtinA vyavahatasya ca "cayo dvi. tIyAH zari pauSkarasAdeH" (kAvA0) iti vArtikakRtA vyavahatasya cayapratyAhArasya cAdhikye'pyadoSaH / saMkhyAniyamazcAyamattaratra ekaca. svAriMzadbhirvyavahArAdadhyavasIyate iti bodhyam / atra zlokadhArtikamapratyAhAre'nubandhAnAM kathamagrahaNeSu na / AcArAdapradhAnatvAllopazca blvttrH|| pratyAhAro'kSarasamAmnAyaH / tatra yenubandhAsteSAmagrahaNeSvityupa. lakSaNam / ajAdipratyAhAragrahaNeSu / kathaM neti / 'grahaNam' iti shessH| "Adirantyena" (pA0sa01-1-71) iti sUtreNa hi akAramArabhyAss. cakArAdvarNAnAM bhavantyacsaMjJA madhyasthatvAvizeSAdikArAdInAmiva Na. kArakakAraGakArANAmapi syAt / tatazca 'dadhi-NakAraH''dadhi-kakAraH' 'dadhi-ukAraH' ityAdau yaN syAt / evamagrahaNe cakArasyApi grh| NAd 'rucInAm' ityAdau "aDvyavAye" iti NatvaM syAt / evamiNagra. haNena cakAragrahaNAd 'rucirva' ityAdau "vibhASeTaH'(pAsU08-3-79) iti DhaH syAditi pUrvapakSaH pUrvArddhasyArthaH / __uttaramAha-AcArAditi / AcAro'tra sUtrakRto nirdezaH / "u. NAdayo bahulam" (pAsU03-3-1) "tRSimRSikRzeH" (pA0sU01-2-25) "GasiGasoca" (pA0sU06-10-110) ityAdau yaNo'kRtatvAnmadhyasthAnAmapyanubandhAnAM saMzitvaM neti zApyate ityarthaH / samAdhAnAntaramAhaapradhAnatvAditi / aNinyAdisaMzAH praNetuM tadrUpapratipAdanAyAnubandhA uccAryante / tatazca parArthamupAdIyamAnatayA teSAmaprAdhAnyam / itareSAM zabda. prathama. 5.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdadvitIyAhike 1 tu svArthamupAdIyamAnatvAtprAdhAnyam / tena teSAmeva saMjJA na tvanubandhAnAma | "pradhAnApradhAnayoH pradhAne kAryasampratyayaH " (10mA0105 ) iti nyAyAt / nanvevamakArasyAcsaMjJA na syAt, saMjJApratipAdane cakArasyeva tasyApyatvAvizeSAditi cet ? na, "svaM rUpam" (pA0sU01-1.68) ityanuvRtyA''derapi saMzitvAt / svaM rUpaM cAdereva gRhyate nAntyasya, sarvanAmnAM pradhAnaparAmarzakatAyA autsargikatvAt / iteti tRtIyayA ito'prAdhAnyalAbhAt / tadevaM saMjJApravRttikAle'nubandhAnAM saMnidhAnamabhyupetya dvedhA samAhitam / vastutastu tadeva nAstItyAha-lopazveti / balavAneva balavattaraH svArthe tarap / "alpActaram" (pA0sU0 2-2-34) iti yathA / " halantyam" ( pA0sU01-3-3) itItsaMjJAyAM hi kRtAyAM NakArAdInAmacsaMjJA prApnoti lopazca / tatra paratvAnnityatvA dantaraGgatvAcca lope kRte saMjJApravRttikAle NakArAdInAmasattvAdeva tebAmajAdisaMjJA neti bhAvaH / yasmiMstu pratyAhAre yo'nubandho'pekSitastasya vacanasAmarthyAttatpravRtteH H prAg lopAbhAvaH / lupte'pi vA tasmin bhUtapUrveNa tena sahita Adi: saMjJA bhaviSyati / antaHpAtinAM tu luptA. nAM na saMjJA zrUyamANeSvikArAdiSu sAvakAzatvAditi / nanu halmatyAhAre'kArasya pravezo durvAraH / na hi tatra lopo labhyate / tataH prAgacsaMjJAviraheNa "upadeze'j" (pA0sU01-3-2 ) itItsaMjJAyA apravRtteH / evaJcAdyasamAdhAnamapi durupapAdam / udAhRtasyAcArasya "lopazca balavattaraH" ityanenaiva gatArthatvAditi cet ? na, "so'syAdiH " ( pA0sU0 4-2-55) itinirdezena prathamasya guNAnAM bhedakatvena caramasya ca samAdhAnasya sUpapAdatvAditi dik // iti zrIzabda kaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde dvitIyamAnhikam // 2 // vRddhirAdaic (pA0sU01 - 1 - 1) AkAra aikAra aukArazca vRddhisaMzaH syAt / saMjJApradezA "vRddhireci" (vA0sU06 - 1 - 88) ityAdayaH / tadudAharaNamevAsyApyudAharaNaM bodhyam iddAcca aicce tItaretarayogadvandvaH "su. pAM suluk" (pA0sU0 :- 1-39) iti sulugvA / athavA samAhAre dvandvaH / nacaivaM "handvAccudaSahAntAt" (pA0sU05-4-106) iti Tac syAditi vAcyaM, samAsAntavidheranityatvAt / atra jJApakaM tu dvitribhyAM Sa mUrdhva:" (pA0su05-4 -115) iti vidhAnam / naddhi "bahuvrIhau sakthya
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaNe vRddhisaMkSAsUtram / No" (pA0sU05-4-193) iti Saci prakRte'pi kriyate / pacazcittva. sAmAjjAyamAnamantodAttatvaM bahuvrIhitvaprayuktaM pUrvapadaprakRtisvaraM ya. thA bAdhate tathA "dvitribhyAM pAinmUrdhasu bahuvIhI" (pAsU06-2-197) iti vidhIyamAnamantodAttatvavikalpaM mA bAdhiSTetyevamartham / tacca "vi. tribhyAma" (pAsU06-2-43) ityasya kvacillabdhAvakAzatve satyeva saGgacchate, na tvanyathA / avakAzazva samAsAntAnAmanityatAyAM satyA. meva labhyate / 'trimUrddhAnaM saptarazmi gRNISe iti yathA / tasmAtSapratya. yavidhAnaM sApakamiti sthitam / tathA "dvitribhyAm" (pA0sa06-2197) iti sUtre bahuvrIhigrahaNamapIha sApakam / anyathA 'pAhanamUSu' ityeva nirdizet / evaM hi sati kRtasamAsAntapAhatprakramo'pi na viro. syate / bahuvrIhibhinnaM ca samAsAntavirahAdeva vaaryissyte| nanu SaSThItatpuruSAdivAraNAya bahuvrIhigrahaNamastu / tathAhi dvayo. dantA iti vigRhya 'dvidataH pazya' iti prayoge "pahana" (pA0sa06-163) iti datAdezaH / sa eveha niranubandhakatvAdvA gRhota / na ca ". in" (pAsU06-1-63) iti sUtre tadantavidhidaurlabhyAtkathametaditi pAcyam "vyaGaH samprasAraNam' (pAsU06-1-13) iti sUtrasthapUrvapa. kSamyAyena "siddhaM tvavayavAnanyatvAt" (bhAi0) ityASTamikamANyavArtikanyAyena cAvayavasya kAryalAbhAta / anyathA 'hAstizID. upaiSi' ityAdAgateriti vakSyate / tasmAtkathaM bahuvrIhigrahaNaM jhApakamiti cet ? na, pUrvottarasAhacaryabalenApi bahuvrIhyapraviSTasya vAraNasambhavAt datu iti sAnubandhasyApi supaThatvAcca / "sphigapUtavINAo'dhvakukSi. sIranAmanAma ca" (pA0sa06-2-187) iti sUtre "apAcca" (pAsU0 6-2-186) ityanuvRtyA 'apasphigam' ityAdAvuttarapadAntodAttavidhA. yake'dhvazabdagrahaNamapIha liGgam / "upasargAdadhvanaH" (pA0sU05-4.85) ityapratyayasya nityatve hi cittvAdeva siddhaM syAt / tathA "prateraMzvA. dayastatpuruSe" (pA0sU06-2-113) iti sUtraM'zvAdigaNe rAjanza. bdasya pATho'pIha liGgam / anyathA "rAjAhaH sakhibhyaSTha" (pA0ma0 5-4-91) iti Tacaiva siddha kintena ? yattu "RpUrabdhaH pathAm" (pA0 sU054-74) ityatra Tilopasyeva "prakRtivadanukaraNam" (10bhA036) ityatidezena pratyayasyApi prAptau tadakaraNaM zApakamiti / tanna, atide. zo'yamanitya iti RlaksUtre prapaJcitatvAditi dika / "kRtamanayoH sA. dhutvam" ityAdibhASyagranthAzcAsminpakSenukalAH / anayoH padayoriti svarasAt / athavA 'At' ityasamastameva "paspazAyAM zabdApratipatti"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhikeiti vArtike bhASyakAraireva vRddhiH Adaijiti padavibhAgapradarzanAt / a. smizca pakSe anayoH sUtrakhaNDayoriti neyam / pakSAntarAbhiprAyakameva vA tat / vRddhizabdastu tantreNAvRttyA vA yojniiyH| "dvirvacane'ci" (pA0sU01-1-59) "igyaNaH samprasAraNam" (pA0sU01-1-45) ityAdA. vivAbhayathA'pyadoSAt / Aditi taparakaraNamaijathe, tena trimAtracaturmAtrANAmaicAM saMjJAna bhavatItyAdi "eo""aiauca" suutryoHprpnycitm| nacaivaM takArasyottarazeSataiva syAditi padAntatAvirahAjjaztvaM na syAditi vA. cyam , asandehAryatayA''kArazeSatvasyApi sambhavAt / astu vA''dai. jiti padam , "Rta iddhAtoH" (pAsU07-1-100) ityAdau daparatva. mevAzritya taparasUtre dakAropi prazliSyate iti "titsvaritam" (pA0 sU06-1-185) iti sUtre bhASyakArairvakSyamANatvAd dAtparasyApi tatkA. lagrAhakatvAta / vastutastu dakAraprazleSapakSo'bhyuzcayamAtram / iha tu taparakaraNaM spaSTArthamevetyAdi prAgevoktaM na vismarttavyam / / nanu "cAH kuH" [pA0sU08-2-30] iti kutvamaicchabde prApnoti ca. tuSTayI zabdAnAM pravRttiriti pakSe'sya saMjJAzabdatayA laukikatvenAnuzAsa. naviSayatvAt / trayIpakSe'pi jAtizabdatvasambhavAt / vaizeSikaparibhASa yA dravyatvaguNatvAdijAtisvIkAre vaiyAkaraNaparibhASayApi tatsvIkArasya darvAratvAt / vastutastu siddhAnte vyaktivizeSopahitasattAyA eva jA. titvasvIkArAdihApi sA'stu / vyaktivizeSAzca svarUpasattA atadbha. denAnugatIkRtAssattopadhAyakAH / taduktam-"tasyAM sarva zabdA vyava. sthitAH" iti / AdyantAvayavadvArA samudAyAnukaraNaM aic vA zabdaH / anukaraNazabdAzca jAtizabdA eva tatrAnukAryaniSTha jAteH pravRttinimi ttatvAt / na cAdyapakSe sUtravaiyarthyam, madIyazAstre vRddhizabdenAdaica eva grAhyA iti niyamArtha sUtrArambhAt / taduktaM kaiyaTena-"anekazaktaH za. bdasya zaktyavacchedena saMzini viniyogAnityatvAcca sarvasaMcAnAM lau* kikatvAt" iti / anekasminnanekA vA zaktirasyati vigrahaH / ava. cchedakabhede'pi lAghavAcchaktirekaiva / aupAdhiko bheda iti pravAdastu upAdhibhinna ityatra paryavasanna iti matenA''dyaH pakSaH / upAdhisthityaH dhInasthitiko jIvabrahmabhedavadupadheye'pi bhedo'stIti matena dvitIyaH klpH| "na kopadhAyAH" [pA0sa06-3-37] iti puMvadbhAvaniSedhastu naasti| "taddhitavugrahaNaM kartavyam" (kAvA0) iti vakSyamANatvAt / avacchedaH saMkocaH / sa ca yadyapi zaktaniravayavatayA na sambhavati tathA. pi taditarasmistAtparyaviraha eva zaktisaGkocA'trAbhimataH / "sarve sa.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhisaMkSAsUtram / barthivAcakAH" ityabhyupagame'pi tAtparya kacidevetyasya nirvivAdatvAt / zaktiH paraM kAraNatAparaparyAyA sarvatra duvAretyuktama / na caivam "anyAya. dhAnekArthatvam" ityasya nirviSayatA, gairuSayasaGketanirapekSasya prasiddha tarasambandhasya vinA pramANaM bahuSu na kalpanamiti tadarthAt / gauNamukhya. vibhAgo'pi prasiddhaprasiddhinibandhana eva / gAvyAdInAmasAdhutApi saGketavirahe satyeva / ataeva prasiddhe'pi pakSe goNyAdInAM goNyAM sAdhutvamastyevetyanyatra vistaraH / uktaMca vyavahArAya niyamaH saMkSAyAH saMzini kacit / nitya eva tu sambandho DityAdiSu gavAdivat / / vRddhavAdInAM ca zAstre'smin zaktyavacchedalakSaNaH / akRtrimo'bhisambandho vizeSaNavizeSyavat // iti / vastatastu sAdhvasAdhubahirbhAvapakSe'pyeSAmanuzAsanaviSayatA'styeve. ti paspazAyAM sAdhutvanirvacanaprasaGgenopapAditam / tasmAtsarvathApi kutvaM prApnotyeveti cet ? satyam, "ayasmayAdIni chandasi" (pA0sU0 1-4-20) iti bhatvapravRttyAkutvopayoginI padasaMjJA pratibadhyate / ja. zvavidhyekavAkyatApannA tu padasaMjJA'styeva / 'sasuSTubhA sa RkvatA gaNena' ityatra tu viparItam-kutve padatvamasti jaztve tu neti / viSaya. bhedena saMjJAdvayamastItyaMze paraM dRSTAntatA bocA / tena "upadezejanunA. sika ita" (pA0sU01-3-2) ityAdau kutvAbhAvo jaratvaM ca siddhyati / "chandasi vihitasya sUtre kathaM pravRttiH" ityAzaGkaca, 'chandovatsUtrANi. bhavanti" iti bhASyam iTiriyaM bhASyakRtaH / yadvA, chandaHzabdaH svaryate / "svaritenAdhikAraH" (pA0ma01-3-11) adhikaM kArya gauNasyApi gra. haNamityarthaH / tena chandoGgeSvapi tattatkAryapravRttirbodhyA saMjJAdvayasa. mAvezastu "ubhayasaMzAnyapIti vaktavyam" iti vArtikavacanAt "SaSThI. yukta (pA0sa01-4-9) iti sUtre 'chandasi vA' iti vibhajya ekA saMkSeti niyamasya chandasi vikalpanAdvA / yadvA, "ayasmayAdIni" (pA. sa.1-4-20) ityanenobhayasaMjJAprayuktakAryabhAjaH samudAyA nipAtya. nte, na tu prakRtA bhasaMkSaiva vidhIyate / ata eva kAryavizeSapuraskArasambha. va iti bodhyam / tasmAtkutvaM neti sthitam / kuzabdasya "aNudita" (pAsU01-1-69) ityanena saMzAtvena viniyogAttatra ca prAgukarItya matabhedasatvAjAtivizeSaH pravRttinimittama, vyaktivizeSopahitA satva vA, zabdasvarUpaM vA, tasyApi grAhyatvaM grAhakatvaM ceti paspazokaratyiA vyaktivizeSaNatayA bhAnAbhyupagamAt / tathAcokatri.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhiketayAnyatamamihatvapratyayAH, prakRtijanyabodhe prakArIbhUtatvaM, prayogopAdhi. mAzritya tathAbhUtadharmasya tvatalarthatAyA vakSyamANatvAt / yadvA, prakRtiH zabdasvarUpaparA, tatpravRttinimittatve tu tvatalAdInAM zakireveti ma. tAntaramapi vakSyate / ubhayathA'pahi tvapratyayena svArthAzrayaH kakAro lakyate / tena kutvam netyasya kakArAdezo neti paryavasito'rthaH / Aha ca sAmAnyAnyabhidhIyante sattA vA tairvishessitaa| saMzAzabdasvarUpaM vA pratyayaistvatalAdibhiH // iti / itthaM padavibhAgaH padasAdhutvaM cokam / vAkyArthastu saMjJAsaMkSibhA. ghaH / tathAhi, samAnavibhaktikanAmArthayorabhedAnvayasya vyutpannatayAss. kArAdayo vRddhiM pratyabhedena saMsargeNa vizeSyAH / virUpopasthitistu vi. zeSaNIbhUtaM zabdasvarUpamAdAya bodhyA / etena "indro marutvAnmaghavA" (a0ko01-1-44) ityAdi vyAkhyAtam / na tu tatrApi marutvadAdizabdAnAM tattavAcye lakSaNeti grAhyam, uktarItyA lakSaNAM vinavopapatteH / ata evodbhidadhikaraNe viziSTavidhipazaM matvarthalakSaNAprasaGgena dUSayitvA nAmadheyatvaM siddhAntitam / anyathA nAmadheyatve'pi lakSaNAyAstulyatayA 'dhikaraNasyAsambhavaduktikatApatteriti dik| syAdetat / kimAdaijmAtrasya vRddhisaMhA mAhosvid vRddhizabdamA* vartya vRddhiriti ye Adacaste vRddhisaMjJA iti vyAkhyAnAllukalulupsaM. bAvattadbhAvitAnAmeveti ? nAghaH, 'sarvabhAsaH' 'sarvakAkaH' ityAdau "uttarapadavRddhau sarva ca" (pA0sU06-2-105) iti sUtreNa pUrvapadAntodA. tatvaprasaGgAt / iSyate tu "samAsasya" (pAsU06-1-223) ityanto. daaNtH| na ca "sarvasya suMpi" (pAsU06-1-191) ityAdhudAttatA zaGkhyA satiziSTena samAsasvareNa bAdhAt / sarvastoma' ityAdau tu "bahuvrIhI prakRtyA pUrvapadam" [pA0sU06-1] ityanena samAsAnto. dAttatve bAdhite "sarvasya supi" (pA0906-1-191) iti bhavatyeva / iha tu karmadhArayatvAtsamAsAntAdAtatvameveti bodhyam / kiza tAvatI mAryA yasyeti bahuvrIhI "tAvadArya na siyet / "vRddhinimittasya ca taddhitasya' (pAsU06-3-39) iti vadbhAvapratiSedhaprasaGgAt / na dvitIyaH, 'zAlIya 'mAlIyaH' ityAdI vRkhalakSaNasya chapratya. yasyAsidiprasavAt / kizcaivam 'mAnamayaH 'zAlamayama ityAdI "nityaM yazarAdibhya (pAsU04-3-144) iti nityo mama na syAt / kiza 'AmraguptAyani' 'zAlaguptAyani:'. "udIvAM vRddhAvagotrAt'
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhisaMkSAsUtram / (pA0sa04-1-157) iti vRddhalakSaNaH phiJja syAt / nanu "prAcAma: dvAtphin bahulam' (pA0ma04-1-160) iti phinA'pyetatsiddham / nahyatra phiphinoH svare rUpe vA vizeSo'sti "nityAdinityam" (pAsU06-1-197) ityAdhudAttasyobhayatrAviziSTatvAt / na ca 'Amra. guptAyanIbhAryaH' ityatra "vRddhinimittasya ca taddhitasyArakavikAre" (pAsU06-3-39) iti puMvadbhAvapratiSedhasiddhaye phiJava kartavya iti vAcyam "jAtezva" (pA0sU06-3-41) ityanenApi pratiSedhasiddhaH / na cAmraguptAyanezchAtrA iti vRddhAcche vivakSite "phakphioranyatarasyAm". (pA0sa04-1-91) iti lugvikalpena 'AmraguptIyA, 'AmraguptAyanIyA" iti dvairupyamiSTaM, tacca phitraM vinA na sidhyatIti vAcyam "phakphi. mo" (pAsU04-1-91) ityatra yUnItyanuvRtyA tvadudAhRtarUpayasya siddhAnte'pyasammatatvAt / ata eva tatra yUnyevAdAhRtam / yaskasyA. patyam "zivAdibhyo'N" (pA.sU04-1-112) yAskaH, tasyApatyaM yuvA "aNo duvyacaH" (pAsU04-1-156) iti phiJyAskAyaniH, tasya chAtrAH 'yAskIyA' 'yAskAyanIyAH, iti tasmAriphanA'pi siddhau kimartha phioveSyate iti cet ? ucyate, uktarItyA rUpasiddhAvapi prA. cAmudIcAM vAcAryANAM svasvamatapracyutireva tAvadoSaH / siddhAnte DyuH dIcAm / 'AmraguptAyaniH' iSTaH, prAcAM tvaniSTaH / uktarItyA tUdIcAM na sicet , prAcAM tu sidhyediti spaSTa evobhayorapi svamatapracyavaH / tathA ca "Rto bhAradvAjasya" (pAsU07-2-63) iti sUtre 'jahartha' ityAdau guNe raparatve ca kRte 'najantatvAd "acastAsvat" (pAsU0 7-2-61) ityasyAprAptau niyamAnupapatteH "Rto bhAradvAjasya" (pA0sU0 7-2-63) itIdaM vidhAyakaM syAttatazca 'pecitha' ityAdAviNna syAditi dUSaNe prApte "acastAsvatthalyAniTo nityaM bhAradvAjasya / upadeze tvataH, bhAradvAjasyetyeva / tataH-RtaH, bhAradvAjasyeti nivRttam / evaJca sa. kalalakSyaprasiddhi" iti satrabhaGgena samAdhAya bhASyakAro vakSyati-"si. dhyatyevam / ayaM tu bhAradvAjaH svasmAnmatAtpracyAvito bhavati" iti / ata eva "acastAsvat" (pA0sa07-2-61) ityatra "upadeze'tvataH" (pA0sa07-2-62) ityetadupadezagrahaNamapakRSya siddhAntayiSyatIti dik / kiJca phini satyAmraguptAyanerapatyaM kutsitamityarthe sauvIragotre "phezchaca" (pA0sU04-1-149) iti chaThako na syAtAm / tatra phitreva gRhyate na tu phin vRddhAdityadhikArAditi sthitam / tatazca 'AmraguptA. yanIyaH' 'AmraguptAyanikaH' iti na syAt / na ca /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhike yamundazca suSAmAca vArSyAyaNiH philaH smRtaaH| iti vRttI trayANAmeva parigaNanAdanyebhyazchaThako na bhavata eveti vAcyam , bhASyakRtA parigaNanasyAnAzrayaNAt / anyathA'traiva sUtre 'saudhIrogviti kim ? tekAyaniH' itipratyudAharaNaM na saGgaccheta / taikA. yanizabdasya tatrApAThAt / ata eva "yUni luk" (pA0sU04-1-90) ityatrodAhiyate-tikasyApatyaM "tikAdibhyaH phiJ" (pA0sU04-1154) taikAyaniH, tasyApatyaM yuvA "phezchaca" (pA0sa04-1-149) taikAyanIyaH, tasya chAtrAH yuvapratyayasya luki kRte "vRddhAcchaH" (pA0sa04-2-114) 'taikAyanIyAH' iti / na hi sati. parigaNane taikA. yanezchaH sambhavati na vA tallopaH / ata eva yUniluksatre sthitvA pari. gaNanamarvAcInamiti haradattAdayo'pyAhuH / apica phitri satyAghraguH ptAyanerapatyaM yuvA "prAgdIvyato'N" (pA0sa04-1-83) tasya "NyakSa. triyArSabhito yUni lugaNioH " (pA0sU01-4-58) iti luki 'Amra. guptAyaniH' ityevaM rUpaM pitari putre ceSyate / phini tu sati tana syAt tritaH paratvAbhAvAt / na ca 'abrAhmaNagotramAtrAghuvapratyayasyopasaMkhyA. nam' iti tasiddhiH, brAhmaNagotre tdprvRttH| kiJca tadbhAvitagrahaNapakSe "mAlAdInAM ca" (pA0sU06-2-88) ityanArambhaNIyaM syAta "prasthe vR. dhamakaryAdInAma" (pA0sU06-2-87) ityanenaiva pUrvapadAghudAttatvasi. ddheH| apica vRddhizabde tantrAvRttyAdyAzrayaNAgauravam / "mRjevRddhi" (pAsU07-2-114) ityAdividhipradezeSvitaretarAzrayaNaparihArAya satra zATakavadbhAvisaMzA vizeyA syAditi cAparaM gauravabhiti / ___ atrocyate, AdaijmAtrasya vRddhisaMjJA / nacaivaM sarvabhAsAdAvuktadoSaH sthAditi vAcyam "uttarapadavRddhau sarva ca" (pAsU06-2-205) ityatra chattarapadagrahaNaM svaryate / svaritenAdhikArI vijJAyate / tenottarapadasye. tyadhikRtya yA vRddhirvihitA saiva gRhyate / yathA 'sarvapAzcAla' "susarvA. jjinapadasya" (pA0sU07-3-12) iti vRddhiH / idaM ca tadbhAvitagraha. Ne'pyavazyaM vaktavyameva / anyathA 'sarvaH kArakaH' 'sarvakArakaH' ityAdA. vatiprasaktaH / evaM tAvadbhAryepyadoSaH, tantrAvRtNadyAzravaNena vRddhizabdena vihitAyA vRddharyanimittaM tatraiva puMvadbhAvapratiSedhAt / vRddhizabdena ca vidhau kRtsnA vRddhiH pratIyate ityAzayenaivokaM bhAgye-yat kRtsnAyA vRddhanimittam" iti / na ca vaiyAkaraNabhAyeM tathA sauvazvabhArye'tiprasaGgaH phalopahitasyaiva nimittanvena vivakSitatvAt / aicau prati phalopadhAnama.. pyastIti cet ? na, tayovRddhizabdenAvidhAnAta /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhisaMjJAsUtram / kecitu yAvaddhijananayogyatve sati kizitphalopahitastadhito nimittazabdenAcyate / vaiyAkaraNe tu aicaM prati taddhito na nimittaM niSedha. sanniyogaziSTatAmAtreNAtiprasaGgamanAt / tena vaiyAkaraNamAyeM nAtipra. saGgaH / "pariSado NyaH" (pAsU04-4-44) 'pAriSadyA bhAryA ityAdI svAkAramAtropahitatve'pi svarUpayogyatA sakalavRddhiM prtystiityaahuH| tasmAt AvRttau gauravApatteH zAlIyAderasiddhitaH / mAlAdInAM ceti liGgAdhAptinyAyAttathaiva ca // bhAvisaMzAtvavikSAne gauravAcceha nizcitam / AdajmAtrasyAvizeSAdRddhisaMzA vidhIyate // anarthakaM sAdhvanuzAsanaM prayoganiyamArthamAdezArthamAgamArtha vizeSa. vizeSyabhAvArtha cedaM sUtramiti SaTpakSI tu bhASya eva nirAkRtatvAda. sambhavaduktikatvAcca neha tanyate / saMjJAsaMzibhAva satyapi kA saMjJA kaH saMkSItyatra tAtparyagrAhakAstu bahavo nyAyAH / tathAhi, yacchandayogaH prAthamyamityAdhuhezyalakSaNam / tacchanda edhakArazca syAdupAdeyalakSaNam // ityabhiyuktoktastathaivAnubhavAzca prAthamyaM . tAvatsaMzitve liGgam / tara "adaG guNaH" (pAsU01-1-2) ityAdI spaSTameva / vRddhisaMjJA. sUtre tu maGgalArtha vRddhizabdasyAdI prayoga'pi vakSyamANeAyAntararA. decAM saMzitve nirNIte satyAdaiRddhirityAkArakapadAnupUrvIjJAnAnantara meva vAkyArthabodhAbhyupagamAttajanakIbhUtAnupUrvIzAne AdacAmeva prAtha. myAnna vyabhicAraH / padAnupUrvIzAnameva cAsattijJAnamityucyate / idaM ca zAbdabodhe heturiti yarnepyate teSAmAsannAnAsannakathocchedaH syAt, padasamUhAlambane sakalapadAnAM padArthasmaraNe ca sakalapadArthAnAM viSayatvAvizeSAt / AvRttizca saMjJAtve liGgam , vyavahArArthameva saM. zAkaraNAt / bhedAbhedAbhyAmapi saMzitvasaMjJAtve kvacinirNIyete / bahUnAM ghekA saMzocitA lAghavAt, na tvekasya bahvayaH saMzA gauravAt / nyU. nAdhikavyaktikAstu bahvayaH saMzA iSyanta eva, tattatprayuktakAryavailakSa. NyAta, kRtkRtyapratyayasaMzAvat, taddhitatadrAjapratyayasaMzAvaccAladhvakSara. tvamapi TighumAdau saMzAliGgaM yathAyathaM bodhyam / iha tvAvRttyA'bhedena ca vRddhizabdaH saMkSeti sthite tadvalena zrutAnupUrvIbhanAdAdaicAM prAthamyamapi yojanIyam / yadvA, svecchayA saMjJAH kriyante iti pakSaM vihAya vyava. hArAya niyama iti pakSe yojyam / Adhe'pi kAryakAlapakSAzrayaNena vA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhike samAdheyamiti dik / etena "ArddhadhAtukaM zeSaH" (vAsu03-4-114) "kRdati" (pA0sa03-1-93) "apRkta ekAlpratyayaH" (pAsU01-241) "svaM rUpaM zabdasya" (pAsU01-1-68) "aNudit" (pAsU011-69) "taparaH" (pAsU01-1-70) "Adirantyena" (pA0sU01-1-71) "yenavidhistadantasya" (pAsU01-1-72) ityAdAvapi vyabhicAra udhRtaH, tatrApi viparItAnupUrvIkalpanAt / kalpakatvasya ca prAgevo. katvAt pakSAntarairapi samAdhAnAcca / ata eva sthAnivatsutre 'vatkara NaGkimartham' ityAzaGkhya "sthAnyAdezasya saMkSA mA vijJAyi" iti bhA. jyamapyupapannam / yattu "apRkta ekAl" (pAsU01-2-41) iti pari. bhASA, na tu saMjJA ityuktaM, tad vRddhAdAvapi suvacam / "apRktasaMjJAyAM halagrahaNaM svAdilope halo grahaNArtham" iti vArtikasya tadbhAgyasya ca pratikUlam / tasmAdukkaivagatiH samIcIneti dik| nanu "mRjervRddhiH' (pAsU07-2-114) ityAdAvanyonyAzrayaH, saM. zayAhi vidhirvihitAnAM ca saMkSeti / na ca mAlAdau saMzApravRttisambhave sataha bhAvisaMjhAvijJAnaM sambhavati / tasmAd vRddhizabda evAdezaH syAta / anyatra vRddhisaMjJApravRttAvapi mAlAdizabdAntargatasyAkArasya tata utkRpyeha vidhAtumazakyatvAditi / ___ atrAhuH-'mArTi' ityAdau siddhasyaivAkArasya mRjyupadezAdasAdhutve prasate sAdhutvaM "mRjevRddhiH" ityAdinA bodhyate na tvapUrva AkAro bhAvyate, yenAnyonyAzrayaH syAt / uktaM ca vArtikakRtA-"sato vRddhyA. diSu nimittabhAvAttadozraya itretraashrytvaadprsiddhiH| siddhaM tu ni. tyazabdatvAt" iti / atha lakSaNakacakSukaH kazcidyAkaraNabalenaiva'mArTi' ityAdiprayogeSu vyutpitseta, tathApi na kSatiH zAlAmAlAdAvAkAre zrute AtvasAmAnyalakSaNapratyAsatyA 'mArTi' ityAdiprayogasamavAyinAM sarveSAmAkArANAM vRddhizabdavAcyatAgrahAt / sAmAnyalakSaNAnabhyupaga. mapakSe tvAvajAtau zaktimahAt zaktyanubhavapadArthasmaraNavAkyArthabodhAnAM samAnaprakArakatvenaivAtiprasaGgabhaGgAbhyupagamAdvA / anyathA 'gahe ghaTo. 'sti' iti vAkyAdaNyapUrvavyaktina gRhAtAta dik / ata.evaM "naveti vibhASA" (pAsU01-1-44) iti sUtre bhASyakAro vakSyati-sAdhu tvasya vidheyatve "vibhASA zveH" (pAsu06-1-30) ityAdinA tasya / vikalpApattiH / tasmAtsamprasAraNAdya vikalpyata iti / eSaiva laDA. dividhau gatiH / na caivaM sAdhvanuzAsanatvamaGgaH, sAdhutvaviziSTasyaiva sarvatra lakSaNayA vidhAnagiti kRnmejantasUtre vivaraNakArAdibhiruka.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhisaMjJAsUtram / svAt, kevala vidhAnepi 'yadiha pariniSThitaM, tatsAdhu' iti zrutArthApatti prakalpya vAkyAtsAdhutvasiddhazca / iha ca pratyekaM vAkyaparisamAptiH "mAlAdInAM ca" (pAsU06-2-88) ityAdiliGgAt 'brAhmaNA bhojya. ntAm' ityAdI tathA darzanAcca / yadyapi 'gargAH zataM daNDyantAm' ityAdI samudAye'pi vAkyaparisamAptidRzyate guNakarmabhUtAnAmapAdAna. sthAnApanAnAM gargANAmanurodhenepsitatamakarmatayA pradhAnabhUtasya zatasyA. vRtyayogAt, tathApIha zAstre yatnaM vinA samudAye zAstraM na samApyate / ata eva "ubhe abhyastaM saha" iti sahagrahaNaM vArtikakudvakSyati / bhASya. kArastUbhegrahaNamevaitadarthamiti vakSyati / anyathA "ekAco dve" (pA0sU0 6-1-1) ityanuvRtyA siddheH kimubhegrahaNena ? saMyogasaMjJAyAM samAsasaM. jhAyAMca mahAsaMjJAkaraNamevAnvarthatAvijJAnArthamiti ytnH| ataeva "saha supA" (pAsu02-1-4) iti sahagrahaNaM yogavibhAgena tiGantAdisa. mAsavidhAnArthamiti sthApayiSyate / iha taparakaraNamaijarthamIdeditiva. vAraNArthamasandehAthai ceti prapaJcitam "eo" "aiauca" (mA0sU0 3 / 4) itisUtrayoH / yatvihotaM vArtikakRtA-"AkArasya taparakaraNaM savarNArtham" iti, tattu 'bhedakA guNAH' taparasutraM cAnaNi vidhyartham' ityabhipretya / bhASye tvabhedakA guNA iti sthitam / guNA udAttAnudA. tasvaritAnunAsikA nAstarIyakatayoccAryamANA api yatnaM vinA na vivakSyante ityarthaH / "anadAttaH" (pA0sa0e07-1-75) "aDudAttaH" (pAsU0e06-4-71) ityAdAvudAttagrahaNaM ceha sApakam / anyathA yudAttamevoccArayellAghavAt / nanu yadyabhedakA guNAstahi yavakSyati bhAgyakAra:-"hanyAdezasya vadheH sthAnivadbhAvAdanudAttatvAdipratiSedhe prApte tadvAraNAya vadhyAdeze udAttanipAtanaM kariSyate / tathAca "ekAca upadeze" (pAsU07-2-10) iti sUtre ekAgrahaNaM na karttavyam" iti, tadetadvirudhyeta, avivakSAprasannAt / athocyeta-tatrApi"sthAnentaratamaH" (pAsU01-1-50) iti vacanAdAdezasya yaH svaraH prAptastasminnuccAra* yitavye udAttoccAraNaM yatnena vivakSArtha jJAyate iti / evamapi yadvakSyati SaSThe "catasaryAdhudAttanipAtanaM kariSyate sa. nipAtanasvaraH "catura zasi"(pAsU06-1-167) ityasya bAdhako bhaviSyati" iti tadvirudhyate / catuzzabdo vyutpattipakSe "praH saMkhyAyAH" (phinsU028) iti phida. suutrennaadhudaattH| "cateruran"(u0sU0757) iti vyutpAdane'pi nitsvaraNA. cudAtta eva / tatsthAnikasya catasRzabdasyApi sthAnisvareNAdyudAtta. syoccAraNopapattau "caturA zasi" (pA0sU06-1-167) ityetadvAdhaka.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhikesvAyogAt / apica asthyAdInAmapyAyudAttatvAdantAdezasyAno'pi sthAnyanurUpe'nudAte evoccAraNIye ujhattocAraNaM vivakSArtha bhaviSya tItyudAttagrahaNaM niSphalameva, pratyuta kriyamANaM tadyanAdhikye'pyavivakSA jJApayet / yadapyeka zrutyA sUtrapAThAtvacidudAttoccAraNaM vivakSArthamiti, tadapi cintyam, evaM satyano'pyudAttoccAraNenaiva siddhAvudAttagraha NavaiyathyApatteH uktajJApanAsambhavAca / tathAhi, kiM jhApyam-svazaH bdenAnupAtto guNo na vivakSyate iti Ahosvidasati yatnavizeSe na vivakSyate iti ? Adhe nipAtanasvaro na vivakSyeta / antye tUdAtto. ccAraNa evaM vivakSAhetau yatnavizeSe sthite kathaM jJApakotthAnaM, mUlaze. thilyAt / tasmAd guNAnAmabhedakatvapratipAdakamatratyaM bhASyamuttaragra. nthaviruddhameveti cet ? . ucyate, "vibhASA chandasi" (pA0sU01-2-36) iti vaikalpika maikazratyaGgIkRtya "pakSAntarairapi parihArA bhavanti" iti nyAyena tatra tatrAyadAttanipAtanaM kariSyate ityuktam , iha tu traisvaryeNa sUtrANAM pATha. mAzritya svarUpeNopAttasya guNasya nAntarIyakatvenAvivakSitatvasambha. vAdadAttagrahaNaM jJApakamityuktam , ato na virodhH| yadvA, "aNuditsa. varNasya" (pAsU01-1-67) ityatrAgrahaNenaiva siddhe guNabhinnAnAM yava. lAnAM saMgrahAya kriyamANamaNagrahaNaM guNAnAM bhedakatAmapi jhApayati / bhedakAbhedakatvapakSayozca jAtivyaktipakSayoriva lakSyAnurodhAdvayavasthe. tyuktaM halstre / tena bhedakatvapakSAzrayaNena "AdyudAttanipAtanaM karidhyate" ityAdi bhASyaM bodhyam / ata eva cedamastyadAdyatve "aSTana A vibhakto" (pA0su07-2-84) ityAdau cAnunAsiko na pravartate / nanva. NagrahaNaM "halo yamAm" (pA0sU08-4-64) iti lope'nyatarasyAMgraha. NAnuvRttijJApanArthamityuktamiti cet ? na, ubhayacApakatve'pyaviro. dhAt / na hakanaikameva jJApyamiti niyamaH, yAvatA vinAnupapattistasya sarvasya jJApyatvAt / ata evA''tvavikalpaH kRtAtvasya SaTsaMkSA ce tyubhayamapi "aSTano dIrghAt" (pA0pa06-1-172) iti dIrghagrahaNena jhaapyissyte| ata eva ca "saMhitAyAm" (pA0sU06-1-72) ityadhi. kAreNa saMhitAyA anityatvaM kAlavyavAyepyAnaDAdipravRttivetyubhayaM bApyate iti dik / evaJcAkArasya taparakaraNaM savarNArthamitIhatyaM vA. tikamapi bhedakatvapakSeNa sAdhveva / bhAgye tu pakSAntarAbhiprAyeNa aijarthatvamuktam, tadapi yathohezapakSe bodhyam , AdecAM saMcAvidhAvanuvAdya. svena savarNagrAhakatvaprasake / kAryakAlapakSe tu vidhivAkyenaiva vRddhi.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikparibhASAsUtram / saMkSA viziSTAnAmAdaicAM bhAvyamAnatayA savarNagrahaNaM na prApnotyeva / yathA ca jyotiSTomarAjasUyAdizabdAnAM yAgavidhAveva sAmAnAdhikaraNyAnA. madhayatvAvagatina tu vAkyAntaraNa, tathA'sminpakSe vRddhayAdInAmapi, "vRddhirAdaic" (pAsU01-1-1) iti sUtraM tu "iko guNavRddhI" (pA0 sU01-1-3) itivatpadopasthApakam / upasthApyasya saMzitayA paraM saMjJA sUtravyavahAraH / AdyapakSe tu "yanna dukhena" ityAdau svargazabdArthAvagamavadihaiva vRdhAdizabdArthAvagama iti vizeSaH / tadayaM nirgalitaH sUtrArtha:-kRtAnAmakRtAnAM cAdaicAM pratyekaM vRddhi saMjJA syAt / AzvalAyanaH, aitikaaynH| azvaletikazabdAbhyAM naDA. ditvaatphlyaadivRddhiH| upagorapatyamopagavaH // ____ ade guNaH (pAsU01-1-2) / adeGa guNasaMkSA syAt / taparakara. Namiha sarvArtham / tena 'tarati' ityatrAkAra eva na tu kdaacidaakaarH| na ca pramANata AntayaNa niyamasiddhiH, raparatve kRte ekasyAdhya mAtra. tvAdaparasyArddhatRtIyamAnatvAt / pacanti' 'catA' 'stotaa|| iko guNavRddhI (pA.su01-1-3) // yatra brUyAd guNo bhavati vRddhirbha: vatIti tatra 'ikaH' iti SaSThyantamupasthitaM bodhyam / cetA, stotA; a. hArSIt ityAdi / ika ityukterneha-yAtA, glAyati, ubhbhiteti / tathAca vArtikam-"iggrahaNamAtsandhyakSaravyaJjananivRtyartham" iti / nanu nai. tAni santi prayojanAni, jJApakenAnikAM vyAvRttisiddhaH / tathAhi, a. kArasya 'pacati' ityAdau zapaM tipaM cAzritya yathAkramaM "puganta" (pA. sU07-3-86) iti "sArvadhAtukArddhadhAtukayoH" (pA0sa07-3-84) iti ca sutreNa satyapi guNe rUpe vizeSo nAsti / 'acikIrSIt' ityAdau svatologena vRddhirbAdhyate "Nyallopau' (kAvA0) iti pUrvavipratiSedha. sya vakSyamANatvAt / sUtrArambhapakSe'pi hyeSaiva 'cikIrSakaH' ityAdau gtiH| "aco Niti" (pA0sa07-2-115) ityatra nirdiSasthAnikatve. na iparibhASAyA apravRtteH / 'ayAsIt' ityAdau tu sici vRddhau satyAmapi na kSatiH / vastutastu sA paratvAt sagiDbhyAM bAdhyate / yenanAprA. ptinyAyenApavAdatvAdvAdhyate iti tu nisskrssH| na ca 'yAtA' 'vAtA' i. tyAdAvAto guNaprasaGgaH "gApoSTaka" (pA0sU03-2-8) iti TakaH kittve. nAkArasya guNo na bhavatIti zApitatvAt / taddhi kitvaM 'sAmagaH' i. tyAdAvAllopArtha kriyate / yadi tvAkArasya guNaH syAttarhi dvayorakA. gyoH pararUpeNa 'sAmagaH' ityAdirUpasiddhau kiM kitvena ? na ceha 'cikIrSakaH' ityAdAviva paratvAdAGgatvAccAto lopa evodAhartumucito na tu
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhike pararUpamiti vAcyam , tAvatApi jJApakatve bAdhakAbhAvAt / vastutastu neha lopena bhavitavyam / tatra hi "anudAttopadeza" (pA0sa06-4-37) ityatonuvRttenopadezagrahaNenArddhadhAtukasya vizeSaNAdArddhadhAtukopadeze. yadakArAntaM tasyAto lopo vidhIyate / anyathA 'gato gatavAn' ityA. dAvatiprasaGgAt / na cAsiddhavatsUtreNa nirvAhaH, tasya bhAjyakRtA pratyA. khyAsyamAnatvAt / kizva "aya paya gatau" (bhvA0mA0) AbhyAM kipi 'at' 'pat' iti rUpaM mAdhavAdimirudAhataM, tadapi yathAzrute na sidhda / tasmAdupadezAnuvRttireva zaraNama / kayaM tarhi 'dhinutaH' 'kRNutaH' ityAdI "mato lopaH" (pAsU06-4-48) iti cet ? saniyogaziSTatayA upra. syayopadezavelAyAmevAkArasyApi buddhazArohAditi kecit / anye tu "dhinvikRbyora ca" (pAsU03-1-80) iti saunakramAnurodhAtprathama. makArAdezastadanantaraM cazabdAkRSTa upratyaya iti noktadoSa ityaahuH| 'manvevaM 'sAmagAya' ityAdAvekAdezasya pUrvAntatvena prahaNAdU "Ato dhAtoH" (pA0sU06-4-140) ityAlopaH syAditi cet ? atra kaiyaTa:"akAramAzritya kRto yazabdaH sannipAtaparibhASayA lopaM na pravartaya. ti| dIrghatvaM tu "kaSTAya" (pAsu03-1-14) iti nipAtanAdbhavati" iti "e o"satre sthitvA samAhitavAn / tasyAyamAzaya:-yAdeze hi hasvatvaviziSTamatvaM prayojakam, tadvidhAvata ityanuvRtteH / tatra yadyapi dI. dhaiMNa hasvatvAMzI nivartitastathApyatvamAtramAdeze'pyanuvartate / tadapi ce. llopena nivatyaita tarhi paribhASAvirodhaH / doze paraMzApakAtparibhASA bAdhyate / na caivamaMzAntare'pi tadvAdho'sviti vAcyam , tadabAdheDa. pyupapatteH / prakRtasUtre "eo sUtre ca gApoSTakaH kittvasyAnanyArthatAM vadan bhAgyakArazcAtra pramANam / etena zubhaMyAzabdasya napuMsake isvatve DeryAdeze dIrgha ca sati "Ato dhAtoH" (pA0sU06-4-140) ityA. lope ca 'zubhaMyyaH' ityAdi mAdhavodAhRtaM bhAgyavirodhAcintyam / ata eva napuMsake "zrIpaM jJAnavat" iti pranyaM zrIpAyetirUpaparatayA yathA. zrutameva samajasaM maGkatvA mAdhavAnurodhena 'prAyeNa prAnavat' iti vyAH cakSANA api pratyuktAH / tathA 'glAyati' ityAdau sandhyakSarANAmapyu padezasAmarthyAda guNo na bhaviSyati / itarathA hi ekAramevopadizet / mAtrAlAghavavirahe'pi prakriyAlAghaSasattvAt / na caivamAyAdezo'pi na syAditi vAcyam , "yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirbAdhyate ya. sya tu vidhenimittameva nAsau bAdhyate" iti nyAyAt / guNaM prati hai. kAropadezo'narthakA, gle ityasyApi suNThatvAt / mAyAdezasya tu ni.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikparibhASAsUtram / mittameva / na ca palAya' ityeva paThyatAmiti vAcyam , tathA sati hi 'tvayA glAyate' iti rUpaM na syAt, yakAradvaya zravaNaprasaGgAt 'jaglau' ityAdhasikhApattezca / yattu ekAjajantatvAbhAvAdiprasanena 'glAtA' ityAdi na syAditi / tanna, anudAsopadezaveSAM supaThatvAt / na caiH vam 'aglAsiSTAma' ityAcasiddhiH anAdantatvena sagiTorasambhavAditi pAcyam "lopo byoH" (pAsu06-1-66) iti yalope kRte sagiTo: sulabhatvAt / sanipAtaparibhASA tvanityeti kRtitugagrahaNena jhApayi. jyate / tena valsannipAtena kRto yalopo palsannipAtavighAtakamapITaM pravartayiSyatyeva / anityatAzrayaNenaiva hi 'dAkSiH' 'godaH' ityAdA. vadAtolopaH / , anyathA iJ kapratyayau prati tayorupajIvyatvAllopona syAt / astu vA 'sannipAtaparibhASAzrayaNAd 'aglAsiSTAm' ityAdi na sidhyed ityapi yAntopadeze doSAntaram / sarvathApi saMdhyakSarANAmupa. dezasAmarthyAd guNo na / AyAdayastu bhavantyeveti siddham / syAdetat / "Adeca" (pAsu06-1-45) ityAtvamapi tarhi bAdhya. tAm / nAjupadeza Atvasya nimittam , gle ityupadeze'pi tasya su. karatvAt / ziti guNenAzityAtvenaico'pahAre prApta paijupadezasAmarthena guNAtvayormadhye kataradAdhyaM kataranetyatra vinigamanAviraheNobhayabAdhadhau. vyAt / na caivamAtvavidheH ko'vakAza iti vAcyam "dheTa pAne" (di. 10) "zo tanUkaraNe" ityAderavakAzasya spaSTatvAt / nanvevamAdeitye. va brUyAt , tathA caijgrahaNaM niravakAzameveti cet ? na, uttarArthatvAt / "mInAtiminoti" (pA0sU06-1-50) ityatra dheca ityanuvRttyA 'mAkA. rAntAnAmejantAH prakRtayaH, ejantAnAmapIkArAntAH' iti ghusaMjJAsUtre vArtikakAraH sphuTIkariSyati / atrAhuH-anyatarabAdhenaiva sambhave lAyabAdhakalpanaM tApadanyAyyam tatra yadyaNurapi vizeSo nAvadhAryata tArha vinigamanAvirahAtsyAdevo. bhybaadhH| asti ceha vinigamakam "na dhyAkhyA' (pAsu08-2-57) iti sUtre dhyAyateH kRtAtvasya nirdezanAtvAbAdhApanAt / kizca ejya. haNasAmarthyAdapyAtvaM bhavati / yattUktamuttarArtha saditi / tanna, "mInA. ti" (pAsU06-1-50) iti sUtreNa hi naicaH sthAne AtvaM vidhIyate / kintvenimitte pratyaye vivakSite upadezAvasthAyAmevAntyamAvAsyAtvaM vidhIyate / anyathA 'dAya' ityAdau bhAve ghanaM bAdhitvA "erac" (pAsU0 3-3-56) syAt , 'ISadavadAnaH' 'svavadAna' iti "Ato yuc" (pA0sa0 3-3-128) na syAt 'avadAyaH' iti "zyAyadhA" (pAsu03-1-141)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathama pAdatRtIyAhnike iti No na syAt / spaSTIkariSyate cedaM SaSThe eva bhASyakRtA / eva nimitte pratyaye ityucyamAne'pi 'dApayati' mApayati' ityAdi sidhyatyeva, Nico guNaM pratyapi svarUpayogyatvAt, vRddhyA guNavAdhe'pi yo. gyatAnapAyAt / na ceha phalopadhAnaM vivakSitam, AtvasyaijviSaye prA. geva pravRtterabhyupagamAt / anyathA vaJyucNapratyAyA na syuriti samanantaramevoktam / tasmAdAtvaM bhavatyeva / guNastvaikA ropadezasAmarthyAdU bA dhyate iti sthitam / 80 vyaJjanAnAM guNaH syAditi paramavaziSyate / tatazca hitA' ityatra hakArasya kaNThyatvAdakAraH syAt 'umbhitA' ityatra bhakArasyoSThya tvAdokAraH; tatazca 'yetA' 'unavinA' iti syAt / IkArasya yaNi kRteSkArasyeTA sahAdguNo na tvallopaH, ArddhadhAtukopadeze yadakArAntaM tasya lopa iti vyAkhyAtatvAt / ummezvAnusvAraparalavarNayorguNe karttavye'siddhatvAditi / naiSadoSaH "saptamyAM janarDaH " ( pA0su03-297) ityatra Dapratyayasya DitkaraNaM jJApakaM na vyaJjanasya guNo bhavatIti / yadi hi syAttarhi nakArasyArddhamAtrikasya mAtrike akAre guNe kRte trayANAmakArANAm "ato guNe" (pA0su06-1- 97 ) iti pararUpe ca siddhaM rUpam 'upasarajAH' 'mandurajaH' iti, tatki TilopArthena DitkaraNena ? strIgavISu puMgavAnAM garbhAdhAnAya prathamamupasaraNamupasaraH / " prajane sacaiH" (pA0sU03-3-71 ) ityadhpratyayo ghaJo'pavAdaH / prajanaH syAdupasaraH" (a0ko03-2-25) iti saGkIrNavarge'maraH ! prajAyate'sminprajanaH pa* zUnAM garbhagrahaNakAla iti kSIrasvAmI / upasare jAta upasarajaH, mandurA yAM jAto mandurajaH "udyA poH saMjJAchandasorbahulam' (pA0su06-3-63) iti hrasvaH / " vAjizAlA tu mandurA" (a0ko02-2-7) ityamaraH / na ca DakAraH zravaNArtho'sviti vAcyam " prAvRTzaratkAladivAM je" [pA0 sU06-3-15] iti kRtaTilopanirdezA liGgAt / nanu nedaM liGgaM "jai kSaye" (svA0pa0) ityasya kapratyayAntasya 'ja' iti nirdezopapatteH / kathaM tarhi ka rmaNyupapade vihita AtaH kaH 'prAvRSijaH' ityAdau syAditi cet ? 'dvipaH ' 'pAdapaH' ityAdisiddhaye "supi stha: " ( pA0sU03-2-4) ityatra supIti yogavibhAgAbhyupagamAt / satyam, DakArasya zravaNArthatve itsaMzAzAstraM bAdhyeta / na ca prayojanAbhAvaH, TilopArthatvAt / na ca guNenAnyathAsiddhiH, tadabhAvasyApi zApyatvAt / niSAdasthapatyadhikaraNanyAyena (jai0nyA06 - 1-13) phalamukha gaurava syAdoSatvAt, DakArasya zravaNArthanAbhyupagame "siddhaM tu nityazabdatvAtkimarthaM zAstramiti cenivarttaka *
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikpribhaassaasuutrm| 1 svAtsitam" iti vRddhisUtrasthavArtikavirodhAzca / nanvasati Dittve rUpaM na sidhyati, nakArasthAne guNasyApi sAnunAsikasya prasaGgAt / na ca niranunAsikena pratyayAkAreNa saha pararUpAcchuddho bhaviSyatIti vAcyam, pararUpavidhAne'pi guNAnAmabhedakatayA paryAyeNa sAnunAsi. kaprasaktarduritvAditi / maivama , "eGi paraH" itIyatA siddha rUpagraha. NAdadhikAdyatnAd guNavivakSopapatteH / tasya ghetadevaphalam-yAzaM para. sya rUpaM niranunAsikatvAdyupetaM tAgeva yathA syAditi / tasmAjjanerDavacanaM zApakaM na vyaanasya guNo bhavatIti / evaJca "iggrahaNamAtsandhyakSa. rakhyaananivRttyartham" iti vArtikamasalatamiti prApte bhagavAn bhASyakAra itthaM siddhAntamAha--uktarItyA zApakenaivAtsandhyakSarANAM nirAse'pi vyaJjananivRtyartha sUtraM karttavyameva / yattUktaM janerDavacanaM zApakamiti / tanna, gamerapi hyayaM Do vaktavyaH / gamezca guNe kriyamANe Antaryata o. kAraH syAt / tatazca 'nagaH' 'agaH' 'abhyudgaH' 'samudgaH' ityAdi na si. dhyet / tatazca tatra caritArtha DivaM kathaM vyaJjanasya guNAbhAvaM jJApayedi. ti / nanu "janerDaH" [pAsU0e03-2-97] ityeva Dapratyayo gamena vidhI. yate kiMtu "gamazca" [pAsU03-2-47] "antAtyantAdhvadUrapAra" [dA0 sU03-2-48] iti prakaraNe paThitena "anyatrApi dRzyate" [kA0vA0] iti vArtikena DapratyayAntarameva / tathAca kathaM bhASyakRtoktaM "gamerapyayaM DaH" iti ? satyam , "saptamyAM janerDaH" [pA0sU03-2-97] iti prakaraNe tAvad "anyeSvapi dRzyate" [pAsU03-2-101] iti sUtreNa Do vidhI. yate iti nirvivAdama / tatra cAnyeSvapyupapadeSu janejhai dRzyate ityakSarA. rthaH / tena 'ajaH' 'dvijaH' 'anujaH' ityAdi siddham / evamapi dhAtvantaH rAividhAyakAbhAvAt 'paritaH khAtA parikhA' ityAdi na sivedityAzaDya tatra vArtikakRtoktam "anyebhyo'pi dRzyate" [kA vA0] iti / ayaM ca sautrahazyapigrahaNasUcita evArtho vArtikena vivRto na tvapUrvaH saMgRhItaH / tathAca tatra vRttikAra Aha--"apizabdaH sarvopAdhivyabhicArArthaH / tena dhAtvantarAdapi bhavati-paritaH khAtA pariskheti / dRzi. grahaNAtkArakAntare kAlAntare ca" ityAdi tatraiva spaSTam / evaM sthite sautreNaivAnena 'parikhA' ityAderiva 'nagaH' 'aga' ityAdarapi siddhau "a. tAtyanta" [pAsU03-2-48] iti prakaraNe "anyatrApi dRzyate" iti vArtikaM na karttavyameva / kriyamANaM vA patasUtra siddhArthavivaraNaparatayA neyamityAzayena bhagavatoktam-"gamerapi hyayaM Do vaktavyaH" iti / nanve. vamaNi dvitvaM seva. gameniveva sijhe "goH " iti joprAgAvidhAnena zabda. prathama. 6
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhikemakArasya guNa okAro na bhavatIti zApitatvAt / tasmAipratyayasya DittvaM pUrvottarItyA zApakameva / kiza, DopratyayavidhAnameva vyaJjanasya guNa iti jJApayati / anyathA vicaiva siddhau kiM teneti cet ? na, vici hi sati guNaH kriyamANaH sAnunAsika okAraH syAditi niranunAsi. kasikhaye DopratyayavidhAnAditi dik / bhatra vadanti-"tenoterDauH sanvaJca" iti DitkaraNAna vyaanasya guNo bhaviSyati / yattu zAstrAtidezo'yaM kAryAtidezo vA ? Adhe 'U. naviSati' ityatreva "dvivaMcane 'ci" [pAsU01-1-59] iti sthAni padbhAvena tata au' iti sthite "sanyataH" [pAsU07-4-79] itI. kAraH sAnunAsikaH syAt / dvitIye svabhyAsakArya durlabhamiti / tanna, mAghe guNAnAM bhedakatvAd 'mau' 'ime' iti vadupapatteH / dvitIye'pi 'baru!' 'juhaH' ityAdyartha dhAtvadhikArIyadvitve 'bhyAsasaMzAsvIkArAt / ata eva "liTidhAtoH" [pAsU06-1-8] iti sUtre "dhAtugrahaNaM tiSThatu tAvatsAMnyAsikama" iti bhAgyam / "Adeca" [pAsU06-1 45] i. tisUtre dhAtugrahaNAnuvRtterApAtato bhAjye pradarzitatve'pi pyavidhi. bhAgye'nanuvRttereva siddhAntitatayA bhASyAzayasyetthameva varNanIyavA. diti dik / kiJca, yathA sthAnentaratamaparibhASAsaMskRtAvanunAsikaparasavarNavidhI sthAnaprayatnAbhyAmantaratama 'etanmurAri:' 'tvaM karoSi' ityAdikaM viSayaM labdhvA caritArthoM 'caturmukhaH' 'kuNDaM rathena' ityAdau na pravartate iti hayavaraTsUtre siddhAntitam, tayehApi sArvadhAtuke jusi guNaH sici vRddhayAdayaH 'netA' 'avibhayuH' 'anaiSIt' ityAdau caritArthAH 'umbhitA' 'anenijuH' 'abhaitsIt' ityAdiSu na bhaviSyanti / na caivaM 'netA' 'anaiSIt' ityAdAveSa sthAnaguNapramANainimirAntaryalAbhAt 'ce. tA' 'avaiSIt' ityAdI pramANAntaryadhiraheNa guNavRddhI na syAtAmiti vAcyam "mRghasyadaH kmarac" [pA0su03-2-160] iti kamaracA knozca kitkaraNena pramANata AntaryasyAvivakSAyA zApanAt / nacaivamapi 'IhitA' izitA' ityatra kaNThyatAlavyayorvivRtayozca hakArazakArayo. stAdRzAvAdetau syAtAmiti vAcyam, "nAjjhalau" [paa0s01-1-10|| iti satrasya pratyAkhyAnAvasare USmaNAmISadvivRtatAyAH siddhAntayiSya. mANatvAt / na caivaM vivRtakaraNAH svarAstebhya emao vivRtatarAvityAdi zikSA'nurodhAt 'cetA' 'netA' ityAdAvapi guNApravRttiH syAdvivRtavivR. tataratvakRtavailakSaNyasatvAditi vAcyama, tathAsati vidhenirviSayatApase,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikparibhASAsUtram / "jayaH karaNam" [pAsU06-1-202] ityAdinirdezaiH kanasunkmaracyA bhRtInAM kittvena kArAviSu guNapravRttyanumAnAcca / AsandhyakSaravya. aneSu tu guNAdyapravRttirevocitA / tathA nirdezAH "yAtivAtidrAti. psAti" [pAsU0e08-4-17] "dhyAyateH samprasAraNaM ca" [kA0vA0] "vahaticinotidegdhiSu ca" [pAsU0508-4-17) ityAdi / atha kno kittvenApi guNavRddhividhAvantaratamaparibhASA'nupasthitireva jhApyatA. miti cetana, satyAmapIparibhASAyAmIkArasyAkArAdinivRttaye'ntara. tamaparibhASANa AvazyakatvAditi / tadevaM ddordditvaadnaantryaanirde| zAca nirAkRtaM vyajanaM bhASya evaica AkArazca niraakRtH| tasmAdyartha sUtramidam / atha yadhuttarArthatA, vibhajya yoga kimiti paribhASAtvamiNyate ? anocyate, " viti ca" (pAsU01-1-5) iti sUtre cakArasya itizabdaparyAyatAmAzrityeka iti ye guNavRddhI tayoniSedha iti tAvata: kSyate / anyathA 'laigavAyanaH' ityatra orguNopi niSidhyeta / aupagavA. distu tasyAvakAzaH / tathA 'paurohityam' ityatrAdivRddhizca na syAt / evaM sthite yadIyaM paribhASA pratyAkhyAyate tadA kathaJcittatratatra guNa. vRddhividhAvikAmeva sthAnitvaparyavasAne'pIka iti padAnuzAraNeneglakSa. NatvavirahAnniSedho na pravata / tatazca 'kRtA' 'kRtavAn' 'kurutaH' 'chintra' 'chintravAn' ityAdi na sidhyet / niSedhasutraM ca nirviSayaM syAt paribhA. SAparityAgapakSe iglakSaNayorguNavRddhyoraprasiddhatvAt / tadetatsphuTIkRtaM bhASyakRtA--"uttarArthameva tarhi sijartha vRddhigrahaNam" iti / tasya hyayamAzayaH-yadyapi "sici vRddhiH" (pA0su07-2-1) iti vidhau vakSyamANarItyA parizeSAdikAmeva sthAnitvaM labhyate / tathApIglakSaNa. tvaM vinA niSedho na pravateta / tasmAduttarArtha niSedhapravRtyartha ca vRddhi. grahaNamiti / evazva vadatA nyAyasAmyAd guNagrahaNasyApyetadeSa prayojana sUcitam / kathaM punarguNavRddhividhI sarvatra paribhASAvyatirekeNekara sthA. nitvaparyavasAnaM yena niSedhArthatA varNyate iti cet ? zRNu, "sArvadhAta. kArddhadhAtukayoH" (pAsU07-3-84) "jusi ca" (pAsU07-3-83) iti guNau tAvadalontyaparibhASayAGgAntye'li prAptau prAguktazApakAdibhirAsandhyakSaravyaJjanebhyo vyAvartitAvizveva vizrAmyataH / midi pugantalaghUpadhAdiguNeSu tu sthAnI nirdiSTa eva / tathAhi, "midegurNaH" (pAsU07-3-82) ityatra mida imidistasya miderityarthaH, pukyantaH pagantaH lavI upadhA ladUpadhA pugatazca laracA ceni pa nchAta
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamaM pAdatRtIyAhnike SaSThI / na caivaM 'yApayati' ityAdAvaviprasaGgaH, snnipaatlkssnnpribhaass| yA''dantalakSaNasya puko guNApravarttakatvAt / "RcchatyRtAm " ( pA0 sU07-4 -11) ityatrApi dvayorRtordIrghasya ceti trayANAM praliSTanirdezaH / tadyathA - Aca Rzca RtaH RcchaterA RcchatyA, sa ca Rtazca teSA miti SaSThItatpuruSa dvandvobhayagarbho dvandvaH : RcchatyA ca bhaca Rtazceti tripadadvandvo vA / tena RcchatyRkArasya sthAni. vaM labhyate / vastutastu caturNAmiha prazleSA bodhyAH tena 'ArivAn sarvabhrUNAnyAruSi' ityA-dAvartteH kasau guNaH siddhaH punarvidhAnasAmarthyAt / anyathA kasoH ki tkaraNasAmarthyAt 'titIrthAn' ityatreva guNo niSidhyeta / etacca "kvasuzca" (pA0su03-2-107 ) iti sUtre sphuTIkariSyAmaH / tathA "RDazo'Gi" (pA0sU07-4-16) ityatrApyuraGi guNa iti yogo vibhajyate / tato dRzaH / urityAdyanuvarttate / "sthUladUra" (pA0su06-4-956 iti sutre'pi yogavibhAgaH karttavyaH 'sthUladUrayuvaisvAnAM yaNAdiparam' ityako yogaH, 'kSiprakSudrayoH pUrvasya ca guNaH' iti yogAntaram / tatra 'sthavIyAn' ityAdAvorguNena siddham / AbhIyasyAsiddhatvasya "nasoralopaH " ( pA0su06-4- 111 ) iti taparakaraNenAnityatAzApanAt bhASya kRtA pratyAkhyAnAcca / yaNa AdiryaNAdiH tataH paramiti samAsaH / tathAca kSiprakSudrayoryaNa AdI pakAradakArau tataH parasya razabdasya lopastAbhyAmeva ca pUrvasyekArasyokArasya ca guNa ityarthaH / taditthaM guNAH sarve ki vizrAntAH / mRjervRddhAvapyaca ityapakRSyate / mRjervRdviracaH, tato JNiti, aca ityeva / na caitram 'amArT' ityatrATopi vRddhiH syAditi vAcyam lAdezeSu kRteSvaDiti pakSe paratvAd vRddhau satyAmad / tatra kRte punarvRddhirna bhavati sakRtpravRttyA caritArthatvAt / yadA tvasiddhavatsUtrapratyAsthAnAya "lluMG" iti dvilakArakanirdezamAzrityopadeze ArddhadhAtuka ityanayoranyataradanuvartya vA lAvasthAyA* mevAT kriyate, " eranekAcaH " (pA0su06-4-82 ) iti vibhajya 'iNo yaNa' ityanurvarthAne kAcazcetahiNa eveti niyamamAzritya 'addhacaiyAtAm' 'ityAdau yaN vAryate, tadA lAvasthAyAM yadyapi vRddhirna bhavati lakArANAM - Gitvena 'mRSTaH' ityAdAviva tanniSedhAt / tatazcAntaraGgatvA daMDAgama eva, tathApi 'ansyAbhAve'ntyasadezasya' (pa0mA0104) iti paribhASA mAzrityATo 'vRddhirnivartanIyA / paribhASApratyAkhyAnapakSe svaGgAkSiptena pratyayenAvizecyate yena nAvyavadhAnanyAyAca siddham 'amArT' ityAdi rUpam / sici vRddhAvapi vidheyAyAM nAstIkUparibhASAyA upayogaH vyAvartyabhAvAt / na
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe paribhASAsUtram / ca'acikIrSAt' ityakArovyAvartyaH "jyallopAdhiyayaNguNavRddhidIrghabhyaH pUrvavipratiSiddham" (kAbhvA0) iti vacanAdallopenaiva siddhatvAt / anyathA 'cikIrSaka:' iti na syAt 'cikIrSAyakaH' iti ca prasajyeta / A. kArasya tu nAsti vizeSaH sagiDbhyAM bAdhazcetyuktam / ejantamapi na sambhavati, AtvavidhAnAt / 'udavoDhAm' ityAdau tu DhalopasyAsiddha. taa| rainauglauzabdAnAmAcAravibantAnAM satyAmasatyAM vA vRddhau na ka. cidvishessH| gozabdAkvipi 'agavIt' ityatrApi nAtiprasaGgaH / "Rta iddhAtoH" (pAsU07-1-100) ityato'nuvRttena dhAtugrahaNena sijAkSi. tasya dhAtorvizeSaNe sati dhAtureva yo dhAtuna tu kathaMcitprAtipadikamiti vyAkhyAnAditi kaiyaTAdayaH / nanvevaM kaveH akavAyIt, vidhoH avidhAvIt , pituH apitA. rIt, antaraGgamapi guNaM sici vRddhirbAdhata iti vadanmAdhavo viru. dhyeta / satyam, yadyavirodhaH sampAdanIya ityAgrahastItthaM varNanIyam --dhAtoriti. vadota itypynuvrtte| taca vAkyabhedena sambadhyamAnaM niyamArtha sampadyate-odantasya dhAtozced vRddhistarhi dhAtoreva dhAtorna tu nAmadhAtoriti / yadvA, "neTi" (pA0su07-2-4) ityatra neti yogaM vibhajya maNDUkaplutyA sambandhAnuvRtyA vA 'gotaH' ityanuvatyaukArAntasya dhA. tovRddhiniSidhyate / athavA "bahulaM chandasi' (pA0sU07-1-103) itya. to bahulamityanuvartya sici vRddhirnAmadhAtAvigantasya bhavati na voda. ntasyeti kathaM citsamAdheyam / vyaJjanemvantaratamaparibhASAbalenaivAnunAsikaparasavarNayorivAtiprasa. uddhRta eva / abhyupetya tu bamaH, nAprAptAyAM sivi vRddhAvArabhyamANA halantalakSaNA vRddhirvAdhikA bhaviSyati / "neTi' (pA0sa07-1-4), iti niSedhastu halantasya yAvatI vRddhiH prAptA "sici vRddhiH" (pAsU0. 7-2-1) iti vA "halantasya" (pA0sa0e07-2-3) iti vA tasyAH sarvasyAH , na tu satravizeSaprApitatve AgrahaH / tena 'akoSIt' 'amo. pIt' ityAdau dvividhA'pi vRddhiniSidhyate iti susthama / tasmAniSedha. siddharthamiglakSaNatAM sampAdayituM sUtramiti sthitam / syAdetat 'kRtaH kRtavAn' 'chinazchinnavAn' ityAdau niSedhasiddha. ye guNaprahaNamastu / vRddhigrahaNaM tu vyartham / na ca 'mRSTo mRSTavAn' ityA. dau niSedhasiddhistatphalaM, yogavibhAgena siddhatvAt / tathAhi, mRje. dirityasyAnantaram 'ajAdau viti vA ityevaM rUpaM vacanamavazyaM ka.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zabdakaustumaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhike vyam-bhRjanti' 'mArjanti'ityAdisiddhayartham / evaM sthite ajAdau kjitIti yogo vibhajyate / niyamArtha cedam-kGiti cedbhavasyajAdA. veti / tena 'mRSTo mRSTavAn'ityAdi siddham / tato'jAdAvapi vikA lpanetyetadartha 'cA' iti dvitIyo yoga iti / tasmAdvaddhigrahaNasya phalaM durupapAdamiti / atrAhuH / "NU stutau" "dhU vidhUnane" kuTAdiSu pa. vyete / tAbhyAM luGi 'anuvIt 'adhuvIta'itIpyate / tatra sicivRddhaH viDatIti niSedhAyeglakSaNatAM sampAdayitumiha vRddhigrahaNamiti / na. vihAntarbhUtasijmAtrApekSatvAdantarale uvali kate halantatvAt "neTi" [pA0sa07-1-4] iti niSedhaH sikha iti ceda ? na, sicyantara nA. stIti siddhAntAduvaGaH prAgeva vRddhiprasaGgAt / syAdetat / "antaraGgaM balIyaH"[10mA050] iti tAvada "acaH para. smin" [pAsU01-1-57] iti sUtre sthApayiSyate / tadavizeSAnsi. dhyapyastu / na caivama 'acaiSIta' 'maheSIt' ityAdau guNaH syAditi vA. cyam , tasyaiva vRddhisambhaveneSTApatteH / nahIdAnI vidhAviggrahaNamasti yenaikArasya vRddhirna labhyeta / na caivamapi 'astauSIt' ityAdAvantaraka. tvAdu guNe kRte oto neti vyAkhyAnapakSe vRddhvasambhavaH, bahulagrahaNAda. nigantAnAM neti pakSe tu 'avaiSIt' ityAdAvapi doSa eveti vAcyam , oto dhAtoreva dhAtorna tu nAmadhAtoriti tRtIyapakSAzrayaNena sarvasa. mAdhAnAt / 'akArSIt' ityAdI halantalakSaNA vRddhirastu / 'atArIt' ityAdau tvantaratvAd guNe halantalakSaNAyAM vRddhau "neTi" [pAsU071-4] iti pratiSiddhAyAm "ato halAdeH" [pAsu07-2-7] iti vi. kalpaM bAdhitvA "ato lAntasya" [pA0sa07-2-2 iti nityA vRddhiH| 'alAvIt' ityAdAvapyantaraGgatvAdguNAvAdezayoH kRtayoH "ato lA. ntasya" [pAsU07-2-2] ityatra "lopo vyoH" [pAsu06-1-76] iti lopena vakArasyApi vyAkhyAnAnnityA vRddhirbhaviSyati-mA bhavAnavIta / 'amavIt' ityatrApi tarhi nityA vRddhiH syAditi cet ? na, Nizvina. haNamapanIya tatsthAne AvimavyoH prakSepeNa vRddhiniSedhAtU / na Asmi. pakSe NizvigrahaNamupayujyate / 'aunayIta' azvayIt' ityatrAntaraNa tvAd guNAyAdezayoH kRtayoryAntAnAM netyeva niSedhasiddhaH / namvevamA veriva maverapi nityaM niSedha eva syAt , iNyate tu vikalpaH / naiSa do. SaH "ato lAntasya" [pAsU07-2-2] ityatra vakAraprazleSeNa yA nityA ddhiH prAptA saivehAvimavyornetyanena maveniSidhya te na tu "tohalAdeH" [pAsU07-2-7] ityeSA'pi / "madhyepavAdaH pUrvAnviInbAdhante notta.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe iSaparibhASAsUtram / rAn" [10bhA060] iti nyAyAt / na caivaM jAgarterapi tathA prasaGgaH, tatra bAdhyasAmAnyacintAmAzritya svaviSaye prAptaM sarva bAdhyate iti svIkArAta / yadvA, apavAde niSio utsargoM na pravarttate iti jAgarmApAzrayaNIya mavato tu pravartate iti bAdhyasAmAnyavizeSacintayodhike niSide bAdhyasya pravRttyapravRtyozca lakSyAnurodhena vyavasthAyA anupadaH meva vakSyamANatvAt / na caivam 'agarvAt' ityatrApi nityA vRddhiH syAdva. kAraprazleSAditi vAcyam ,sici vRddherivAsyA api dhAtugrahaNena vAraH NAt / tasmAtsicyantaramAzrayaNenaiva'anuvIta' 'adhuSIta' ityAdeH si. Dau "kGiti ca" [pAsU01-1-5] iti pratiSedhasyAnapekSaNAdvRddhigrahaNaM vyarthameveti / atrocyate-vakAraprazleSe sati "zavatirgatikarmA kambojeSu vikAra. evainamAryA bhASante" iti paspazAyAM bhASyakArairabhyupagatasya zabdhAtora pi nityavRddhiprasaGgaH, tasthApi pratiSedhe vA kathaM NizvibhyAM nimAnam ? gauravaprasaGgAt / kiJca, na vayaM vyasanitayA sicyantaraGgaM nAstIti bamaH, kintu nyAyabalAjyApakabalAtphalAnurodhAzca / tathAhi, yenanApraptinyA yenAntaraGgaM vRddhA bAdhyate 'satyapi sambhave bAdhanaM bhavati' ityabhyupagaH mAt / anyathA takreNa dadhi na bAdhyeta, inamakajAdibhizca zappratyayaka. pratyayAdayo na bAdhyeran, dezabhedenobhayasambhavAt / na ca madhyepavAda. nyAyenovaDeva vRddhyA bAdhyate na tu guNo'pIti vAcyam , bAdhyasya bhedena vivakSAyAM khetadevaM syAt / bAdhyasya sAmAnyacintAyAM tu svaviSaye prAptaM svAnapavAdabhUtaM sarva bAdhyate, yathA "acira (pAsU07-2-100) ityetena guNadIrghotvAni / anyathA tatrApi madhyepavAdanyAyena repho dI?tve eva bAdhyeta na tu guNama ,tasya paratvAt bAdhyasya ca kvacidbhedena cintA kvacitsAmAnyarUpeNetyubhayamapi lazyAnurodhAttatratatrAdhIyate / NizvigrahaNaM cAtra liGgam / anyathAntaraGgatvAd guNAyAdezayoH chata. yoryAntAnAMneti niSedhAdeva aunayIt 'azvayIta' ityAdeH siddhau kiMNi. zivaprahaNena sApakAntaramapyukaM bhASye-yaca karotyakAragrahaNaM laghoriti kRte'pIti / asyAyamAzaya:-"ato halAdeH" [pAsU07-2-7] iti satre'grahaNasya na tAvatsandhyakSarAdikaM vyAvartyama, laghugrahaNenaiva vyu.. dAsAt / duhatA paramavaziSyante 'acetIta 'akoSIt ' 'anIta iti / te'pyantaraNa guNenApahatAzvetarhi vyarthamagrahaNaM syAt / na ca 'akuTIt' 'apuTIt' ityAdAvukAravyudAsAya taditi vAcyama, tatrApyantarakSaNa guNena vRddhibAghe sati guNe jivAniSiddhe'pi vRddharama
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhikavRtteH, na hi devadattasya hantari hate devadattasya punarunmajjanaM bhavatIti. nyAyAt / ata eva "nAntaH pAdam" iti pAThe pUrvarUpaniSedhe satyayA. dayo'pi na pravartante / tena 'sujAte azvasUnRte, ityAdi ca sidhyatIti svIkRtaM bhASye / na caivamapavAdAbhAve punarutsargasya sthitiriti nirvi SayaM syAd 'vRkSau' ityAdau "nAdici" [pAsU06-104] iti pUrvasavaNe niSiddha vRddhizca na pravartateti vAcyam "bhidyojyau nade" (pAsU031-115] "to sat" [pA0sU03-2-127] ityAdi liGganApavAde niSiddha utsagoM'pi na pravartate ityasyAsArvatrikatvAbhyupagamAta / tadetattatratatro. cyate-"notsahate pratiSiddhA satI bAdhitum" iti / tathAca pakSabhedAzra yeNa "ato halAdeH" (pAsU07-2-7) ityadgrahaNamapi zApakamiti sthitam / phalamapyasti / yadi hi sicyantaraGgaM syAttarhi cinIprabhRtibhyo yaGlugantebhyaH ciriNotijiriNotibhyAM ca luGi sici 'acecAyIt anenAyItU' 'acirAyaryAt' 'ajirAyIt' iti na syAta, guNAyAdezayoH kRtayoryAntAnAM neti pratiSedhAsaGgAt / yadi tu bAdhyavizeSacintAyAM ma. dhyepavAdanyAyamAzritya uva. bAdhyate na tu guNa ityAzrIyate tadApye. tanna siddhyedeva / tasmAlini parvamapyaMtaraGgaM nAstyeveti siddhAntaM sAdha. yituM bAdhyasAmAnyacintavANIyA / etadarthameva hi bhASye jhApakopa nyAsaH kRtaH / anyathA nyAya va siddhe'ntaraGgasyApi bAdhe kiM jJApakava: rNanena ? evaM sthite 'nyanubIna' nyadhuvIt' ityatra "Gitica" (pAsU0 1-1-5) iti niSedha evAzraya yastathA ceglakSaNatvasiddhaye vRddhigrahaNa. mapIha karttavyameveti sthita ' evaJca satyasambhavAdapi vRddhyA sicya. ntaraGgaM sarva bAdhyate / yadi hi syAttarhi kApi sicIganta maGgaM na labhyate. tyavadheyam / tathA ceglakSaNa vasya niSedhapravRtyarthamAvazyakatve sthite tatra tatrAtsandhyakSaravyaJjanAdipAvRttirapIparibhASayaiva sidhyatIti zA. pakavarNanAdiklezo'pi nAzrayaNIyaH / na caivaM 'dyauH' 'panthAH' 'imam' ityAdAvapIkapadopasthitivazAdikAmevautvamAtvamatvaM ca syAditi vA. cyam , guNavRddhizabdayoranuvRttI punarguNavRddhigrahaNasAmarthyAddhi zabdavyApAro'pyAzrIyate, guNavRddhI ye guNavRddhI na tu zabdAntareNa vihite itya. nuvRttAbhyAM vizeSaNAdvA / nanu "acazca" (pA001-2-28] iti sUtre hasvAdigrahaNAnuvRtyA saMzayA vidhAne padopasthitiriti sthAsyati tatsA. mAd" "diva aut" pAsU0-7-1-84] "pathimathyabhukSAmAt" [pA0sa07-1-85] "tyadAdInAmaH" [pAsU07-2-1-2] ityatrapadopa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikparibhASAsUtram / sthAnaM na bhaviSyati / yadi hi syAttarhi "acazca" [pAsU01-2-28] ityatra saMzayA vidhAne'tiyatAzrayaNaM vyartha syAditi cet ? na, "diva ut" [pAsU06-1-131] ityAdigvaguNavRddhisaMjhakevaparibhASAni. vartanena caritArthatvAta "aSTana mA vibhakto" [pAsU07-2-84] ityA. dAviko'sambhavena tatra caritArthatvAca / tasmAt 'cauH' 'panthAH' 'imam' ityAdisiddhaye ihApi saMjhAvidhAne niyamaM saMpAdayituM punarguNavRddhigrahaH Namiti prAcaH / nanu 'panthAH' ityanudAharaNam "ito't'' [pAsu071-86] iti siddhe AdvidhisAmarthyAdevepadasyAnupasthiteriti cet ? na, RbhukSikArokArayorathai AdvidhisambhavAt / na cekaH socAnantayavivakSaNAyananAvyavadhAnAzrayaNAca naivamiti vAcyam , tathApi sa. mbuyarthatayA sAmopakSayAt / na caivam 'ita At' ityeva yAditi vAcyam , RbhukssnnmindrmitysyaasikhaaptteH| Advidhau hi "vA SapUrva sya" [pA0sa06-4-9] iti tatsiddhiriti dik / yattu bhASye 'saH' 'imam' ityudAhRtaM, tatra "sa imaM mantramapazyata" iti brAhmaNavAkyaikadezAnukaraNamAtram / udAharaNaM tu 'imam' ityeva na tu 'saH' ityapi, tacchadve iko'sambhavena "ikaH" [pAsU01-1-3] iti niyamasyApravRtterityAhuH / . vastutastu sa ityapyudAharaNaM sAdhveva / "tyadAdInAmaH" [pAsU0721-2] iti vidhivAkyama / tatra ceka ityasyopasthitI dvIdamoravAtvaM sthAna tvanyeSAm / gaNena nirdezastu saMzopasarjanavyAvRtyarthamuttarArtha ca syAt / "tadoH saH sau" [pAsU07-2-106] iti satvaM hi tyadAdI. nAmeva tdorvidhiiyte| atredamavadheyama , zabdavyApArAzrayaNAnurodhenApi guNavRddhigrahaNaM mAstu, ikastAvityetAvataiva siddhH| vastutastu tAvityapi vyarthama / ika ityeva sUjyatAm / sampUrNa pUrvasUtradvayamanuvartya vRddhirityAdaicau yatra vi. dhIyete, guNa iti cAdeDau, tatreka ityupatiSThate iti vyAkhyAnAt / vyA. khyAne liGgaM tu "ito'ta" [pAsU07-1-86] itIbrahaNam / anyathA tatrApIkapadopasthitAvuktarItyA yenanAvyavadhAnanyAyAkArokArakhyA. tau ca satyAM kiM teneti / tadetad "iggrahaNaM kimarthama" iti bhAgyeNa "iggrahaNamAtsandhyakSara" ityAdivArtikena ca sucyte| anyathA hi sUtraM kimarthamityAyeva brUyAta / yatUttarArtha guNavRddhigrahaNaM karttavyamevetyAzaye. neggrahaNamityuktamiti bhASyAbhiprAyavarNanam , tanna, pUrvasUtrAnuvRtyaiva si. khAvRttarArthatvasyApi durupapAdatvAt , samudAyApekSAyAM maNDUkapluteH
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdatRtIyAhikesambandhAnuvRttervAtvayApi vAcyatvAt , iggrahaNasyApyuttarArthatayA tadaMze 'pi zaGkAnutthAnAca / ika iti yogaH kimartha vibhajyate iti praznabIjamiti cettarhi guNavRddhyaMze'pi tasyAviziSTatayA sUtraM kimarthamityeva bUyAditi dik / yatu pradhAnAvayavadvArA samudAyAkSepo'yamiti, tadapi nAtIva zabda. svarasAnuguNam / tasmAdukta evAzayaH sAdhuH / na caivaM "guNavRddhadhikAre punarguNavRddhigrahaNasAmarthyAd" ityuttaragranthAsaGgatiH, tasya yathAzrutAbhiH prAyakatvAt / grahaNapadasyAnuvRttiparatayA sampUrNasUtradvayAnuvRttiparatyA. sampUrNasUtradvayAvRttisAmarthyaparatvAvati dik / evaM ceka iti yogavibhAga eva pUrvapakSasiddhAntAbhyAM samarthyate itIha paryavasito'rthaH / tatazcA. nenaikena yogavibhAgena sakaleSTasiddhau 'mRjevRddhiracaH' 'uraGa guNaH' i. tyAdi bahutarayogavibhAgAdyAzrayaNenAnyathAsiddhivarNanaM nAdartavyamiti sthitam / iyaM ca paribhASA'lontyaparibhASAyAH zeSovA zeSibhUtA vA tayA saha samuccitA vA vaikalpikI vA tadapavAdo vA pUrvavipratiSedhAttadvA. dhikA vA padopasthApikA veti saptapakSAH sambhAvyante yadyapi, tathApyAdyAnAM SaNNAM duSTatvAtsaptama eva siddhAntitaH / tathAhi, "sArvadhAtukA dhAtukayoH" (pA0sU07-3-84) ityatra svasvanimittavazAtparimASAdvayaM sannihitam / tatrAGgasyeti SaSThI yadi pUrvamevAntyamalaM nItA aGgAntyasya guNa iti, pazcAdikA'ntyo vizeSyate, tadevaparibhASA zeSa. bhRtA / yadi tu pUrvamikA'Ggasya vizeSaNAttadantavidhirigantasyAGgasyeti, tataH sa ca bhavanalontyasyeti, tadA dvitIyaH pakSaH / tadidaM pakSadvayamapi SaSThItatpuruSaM bahuvrIhiM cAzritya 'taccheSapakSa' iti bhASye vyavahRtam / iha pakSadvaye'pi "miderguNaH" (pA0sU07-3-82) ityAdau doSaH / yo hi miderantyaH nAsAvika, yazcek nAsAvantyaH / tathA cAvazyamparibhASAyAM tyaktAyAM satyAM vinigamakAmAvAdumayatyAge sarvAdezo guNaH syAt / taduktaM vArtikakRtA-"vRddhiguNAvalontyasyeti cenmidimRjipugantala. ghUpaJchizikSiprakSudragvigrahaNaM sarvAdezaprasaGgazcAnigantasya" iti / cakAro hetvarthaH / tatazca sarvAdezaprasaGgo hoti phlitm| - ___ atha mida irmidiH tasya miderityAdipUrvottarItyA kathaM cidiha sarvatreka eva sthAnitvaM labhyeta, tathApi 'bhinnam' ityAdAvaniglakSaNa. svAd guNaniSedho na syAt / atha koH kittvAzApakAdaniglakSaNa. tve'pi niSedhastarhi "laigavAyana:' 'paurohityam' ityaadaaptiprsnggH|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ikparibhASAsUtram / aya lakSyAnurodhAlaghUpadhaguNamAtraviSayakaM jJApakaM tarhi padopasthitipakSa eva lakSyasiddhaye samAzrIyatAm / evaM hi sApakAzrayaNaklezo'pi na bhavati / kitvenApi padopasthitireva zApyatAm / evaM hi jJApakamUlakaM vAkyAntaraM na kalpyamiti lAghavam / _____ astu tarhi tRtIyaH pakSA-miderantyasyekazca dvayorapi guNa iti / maiSam, sthAneyogAvayavasambandharUpasyArthadvayasya yugapaduccAritayA SaSThayA durlabhatvAt / sthAneyogaM ca vinA'lontyavidhyalAbhAt / sthAna SaSThI hi tadupasthito liGgamiti vakSyate / ika ityanena sahAvayavaSaSThI vinA'nvayAyogAt AvRttyAdau pramANAbhAvAcca / etena miderantyasya veko veti caturthapakSopi pratyuktaH, vikalpasyASTadoSagrastatvAcca / astu tarhi tadapavAda iti paJcamaH pkssH| tathAhi, guNavidhAvaNasyeti na sthaansssstthii| kintu igapekSayA'vayavaSaSThI / tatazca liGgAbhAvA. dalontyaparibhASAyA anupasthitiH / ayameva ca bAdhapadArthaH / yadIpa. ribhASA na bhavettarhi sthAnaSaSThItvaM tanmUlakAlontyaparibhASopasthitizca syAt / satyAnvikaparibhASAyAM tadubhayaM netyetAvataivApavAdatvavyava. hAraH / na hi vastuto vacanena prApitasya bAdhaH sambhavati zAstrAprA. mANyaprasaGgAt / ata eva zAstratAtparyasaGkoco bAdha ityAhuH / etena dvandvApavAda ekazeSa ityapi vyAkhyAtam / natyanutpannAyAM vibhakto dvandvasya prasaGgaH, kintu yadyekazeSo na bhavettarhi pratyeka vibhaktirdvandhazca syAtsati tvekazeSe tannetyeva tatvam / asmizca pakSe jusi guNo 'ajuH havuH' ityatreva 'anenijuH' 'paryaveviSuH' ityAdAvapi syAt / "sArvadhAtukArddhadhAtukayoH" (pAsU07-3-84) iti guNo 'bhavati' ityAdAviva 'ihitA' ityatrApi syAt / tathA ca vArtikam-"iGmAtrasyeti cejjusi sArvadhAtukArdhadhAtukahasvAdyorguNeSvanantyapratiSedhaH" (kAbhvA0) iti / atra hasvAdIti "isvasya guNaH" (pAsU07-3-108) "jusi ca" (pAsU073-109) "Rto'Gi sarvanAmasthAnayoH" (pAsU07-3-110) "gheDiMti" [pAsU07-3-111] iti guNacatuSTayaM gRhyate / tatazca 'he agne' 'agnayaH' 'kartari' 'agnaye 'bAbhravyaH' ityatra yathA orguNAntaM guNapaJcakaM bhavati, evaM 'he agnicit 'agnicitaH santi' 'sukRti' 'agnicite' 'sau. zruta' ityatrApi syAditi vArtikArthaH / yadyapIha nirdiSTasthAnikatvAtpa. ribhASA durlabhA / agnicicchandasya ghisaMjJAbhAvAca "gheiita" (pA. su07-3-111) ityetana prApnoti, tathApi vArtikasyokisambhavamitthaM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAdatRtIyAhi ke varNayanti - "hasvasya guNaH " ( pA0sU07-3 - 108) "jasi ca " ( pA0sU0 7-6-109) iti sUtrayostAvaddha svenegvizeSyate / dIrghavyAvRttizca phalam / athAniyame niyamakAriNI paribhASA kathamihopatiSThatAm ? na. hiM i. svasya sthAnitve'tiprasaGgo'sti, akArasya hyakAra eva guNo bhavidhyatIti brUyAt / tatredaM vaktavyam / hrasvAntasyAGgasyeko guNa iti sUtrArthaH syAt / tatazca 'he indra' 'he upago' ityAdAvanantyasyApi syAt, 'agnicit' ityAdikaM tu vizeSaNavyavacchedyaM syAt / tathA ca hasvasyeka ityanayorna parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvaH / kintvanayorekamaGgasya vizeSaNamaparamaGgasya vizeSyamiti / yadvA, hrasvasyetyetadaGgasya vi. zeSaNaM mA bhUdityaGgasya sthAnaSaSThAtvaM bAdhitumanantyasyApi guNaM sampAdayitumikparibhASopatiSTheta / evam "RtaH " ( pA0sU07-3-1910) "oH" pA0sU06-4-146) ityubhayatrApyanantyasya guNavidhAnArthe paribhASA sthAdeva / ghisaMjJA tu varNayoreva na tu tadantasyeti pakSaM gRhItvA "gherDiti" ( pA0sU07 - 3-111) ityasya " agnicitaH" ityAdAvatiprasaGgo yojyaH / nahyasminpakSe Rta orityAbhyAM gheH kiJcidvailakSaNyamastIti dik / 92 nanvasminpakSe "puganta" (pA0sU07-3-86) iti sUtrasya niyamArthasvAdu 'IhitA' ityAdau na doSa iti cet ? na, yadi hi sArvadhAtukArddhadhAtukayorlaghUpadhasyaiveti niyamastarhi hrasvAdyorguNe doSastadavasthaH / yadi tu laghUpadhasya sArvadhAtukArddhadhAtukayoreveti niyamastathApi 'IhitA' ityAdI doSa eva / athAvRtyA dvividho'pi niyamastarhi 'aneni - juH' ityatra doSaH / na hyetanniyamadvayenApi vArayituM zakyaM, laghUpadhatvAtsA rvadhAtukaparatvAzca | 'he buddhe' 'buddhayaH' 'picave hitaH picavyaH "ugavAdibhyo yat " ( pA0su05-1-2) 'buddhaye' 'vRddhaye' ityAdAvanupadhAbhUneSva tiprasaGgastu durvAra eveti tAvadvArttikahRdayam / vastutastvaGgAkSiptena pratyayena zrUyamANena ca jusAdinA iko vize SaNAtsakaladoSanirAse sati tadapavAdapakSo'pi samarthayituM zakyate eva / aGgameva pratyayena vizeSyate iti gRhItvA paraM bhAgyavarttikagranthapravRttirityavadheyam / astu tarhi pUrvavipratiSedha iti kroSTrIyasammataH SaSThaH pakSa iti cet 1na, ikparibhASAyA niravakAzatvAt / na hi parasparaparihAreNAvakAzalA bhe'saMti vipratiSedhaH / tasmAdyadi 'satyapi sambhave bAdhanaM bhavati' ityAzrIyate tarhi yenanAprAptinyAyAdapavAdatvamastyeva / yadi tu "asambhave bAdhyabAdhakabhAvaH" asti ceha sambhavo yadubhayaM syAdityAzrIyate tarhi *
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSa prakaraNe ikparibhASAsUtram / 93 - taccheSAdiSvanyatamaparyavasAnaM na tu kroSTrIyamatasyAvakAza iti sthitam / tasmAtpadopasthApanamiti saptamaH pakSaH siddhAntasammataH / tathAhi, ika iti SaSThyantAnukaraNam, na tu saMjJiparam, "svarUpam " [pA0 sU01-1-68 ] iti vacanAt / na ca "azabdasaMjJA " ( pA0sU001-1-68) iti niSedhaH, SaSThayantasyAsaMjJAtvAt / tadayamarthaH yatra brUyAdguNo bhavati vRddhirbhavatIti tatreka iti SaSThyantamupatiSThate iti / tasya ca padai - kavAkyatayA'nvayo 'ntaraGgo'lontyaparibhASA tu vidhivAkyeSvavAntaravAkyArthe budhvA tadekavAkyatayA sambadhyate iti tadanvayo bahiraGgaH / tatazca " jusica" (pA0sU07-3-83) ityAdAviko'Ggasyeti sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvAdikA'Gge vizeSite sthASaSThI na vihiteti bhavatyevA'lontyaparibhASopasthitiH / "miderguNaH" ( pA0su07 - 3-83) ityAdau tu sAmAnAdhikaraNyAnvayasyAsambhavAnmiderika iti vaiyadhikaraNyenAnvaye sati sthAna SaSThIvirahAdalontyaparibhASA nopatiSThate / na ca mideraGgasyetyanayoravayavaSaSThItvepIka iti sthAnaSaSTya styeveti vAcyam, na hyeSA'lontyaparibhASopasthitAvupayujyate, alsamudAyAtmakasthAninaH parabhUtAyA etra SaSThayAstadupasthApakatvAt, ikazcAlrUpatvAt / tathA cAlontyaparibhASA ikparibhASAnantaropasthitikA na tu tayA saha yugapadupatiSThate yenAvizeSAdubhayornivRttiH syA diti sakaleSTasiddhiH / taccheSa tadapavAdapakSayorapi dUSaNamuddharttu zakyamityuktameva / tadiha saptapakSImadhye pakSatrayaM duSTameva / pakSacatuSTayantu sAdhviti sthitam / nanvetatsUtram "aGgasya" ( pA0sU06-4-1 ) ityAdivadadhikArArthameva kiM na syAditi cet ? evaM hi satIkoguNavRddhI neti natrA saMyujyaiva paThet / "sarvasya dve" (pA0su08-1-1) "pUrvatrAsiddham " (pA0sU08-2-1) ityAdivat / na hyuttarasUtropasthitikatvAvizeSe kiMcitsaMyujya kiMcittu vibhajya paThitumucitam, vairUpye hetvabhAvAt / " pratyayaH " ( pA0sU03-1-1) "parazca" (pA.su. 3- 1-2 ) ityAdau tu pArArthyAvizeSe'pyasaMyujya nirdezo vidheyabhedAnna virudhyate / nApIdaM vidhisUtram, punarguNavRddhigrahaNasAmarthyAt, tatpratyAkhyAnapakSe'pi viziSTAnuvRttisAmarthyAditi dik / // iti zrIzabda kaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde tRtIyamAhnikam // *
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zabda kaustubhaprathamAdhyAya prathamapAdacaturthAhi ke - na dhAtulopa ArddhadhAtuke (pA0s01-1-4) / dhAtvaMzalopanimitte ArddhadhAtuke pare tannimittike guNavRddhI iko na staH / 'loluvaH' 'po. puvaH' 'marImRjaH' / loluyAdibhyo yaGantebhyaH pacAdyaci kRte "yaGo'ci ca" (pA0su02-4-74) iti yaGluki luGnimittabhUtamacamevAzritya prApte guNavRddhI niSidhyete / yadyapi kRtsnasya dhAtorapi kcillopo'sti| tadyathA, "durINo lopazca" (pA0sU01-2-187) duHzabde upapade iNo dhAto rak pratyayo bhavati dhAtozca lopaH duHkhena Iyate prApyate dUramitiH tathApyevaMvidhe viSaye guNavRddhyoH prAptivirahAnniSedhavaiyarthyam / ato'tra dhAtuzabdena tadekadezo lakSyate / 1 , dhAtulopa iti ca yadi SaSThItatpuruSaH syAttadArddhadhAtukagrahaNaM lopa* vizeSaNaM vA guNavRddhyorvizeSaNaM vA tantrAvRtyAdibhirubhayavizeSaNaM veti trayaH kalpAH / tatrAdye pakSe ArddhadhAtukanimittake dhAtulope sati ya tkiJcinnimittike guNavRddhI na bhavata iti sUtrArthaH syAt / tatazca prapU* rvAdindheH kapratyaye tannimittake naloTe ca sati 'preddha:' ityatra prApnuva zrAdguNo'pi niSidhyeta / yo hi dvayoH SaSThInirdiSTayoH sthAne bhavati, labhate 'sAMvanyatarato vyapadezamitI sthAnikatvasyApi sattvAt / na caivamapIglakSaNatvavirahAna niSedhaH laigavAyane orguNasyeveti vAcyam / nahyasminsUtre ika ityasya svarUpaparatAyAM pramANamastyutta (1) rasUtre tu cakAra itizabdArthakaH pramANamityAhuH / astu vA'rthAdhikArAzrayaNabalenehApIka iti svarUpa paraM tathApi 'bhe dyate' ityAdau guNo na syAditi tRtIyapakSe vakSyamANo doSa AdyapakSadva ye'pyastyeveti bodhyam / nanu 'upeddhaH ' 'preddhaH' ityudAharaNasyehA tisa mbhava eva nAsti / tathAhi, "pUrva dhAtuH sAdhanena yujyate" iti ma 'iddham' ityatra nalopo'ntaraGgaH prathamopanataktapratyayApekSatvAt / "pUrva dhAturupasargeNa " iti darzane tu guNo'ntaraGga, ubhayathA'pi guNo bhavi vyati bahiraGgasya guNazyAsiddhatayA niSedhAyogAt bahiraGgasya niSedhasyAsiddhau guNapravRtternirbAdhatvAcca / satyam, "asiddhaM bAheraGgamantaraGge" (pa0bhA050) iti paribhASA neha pravarttate "nAjAnantarye bahiSTvaprakla ptiH" (pa0bhA051) iti niSedhAt / yatrAntaraGge bahiraGge vA'cAMrAnantarya - mAzrIyate tatraiSA paribhASA neti vyAkhyAnAditi haradattAnuyAyinaH / kintvasminpakSe "eta ai" (pA0su03-4-93) iti sUtre 'pacAvedaM' 'pacA medam' ityAdau pata aitvaM kuto netyAzaGkya bahiraGgatvena guNasyAsiddha (1) "acazca (pA001-2-28) iti sUtre ityarthaH /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe gunnvRddhinissedhsuutrm| 95 svAditi haradattena vakSyamANaM virudhyate, tathAca bahiraGgasyAsiddhatAbale. na 'preddham' ityAdisiddhiriti pratipAdanaparamihatyaM bhAgyamapi virudhyt| tasmAdyatrottarakAlapravRttike aca . Anantarya tatra bahiraGgaparibhASA na syAditi kaiyaTasammata eva "nAjAnantaryaH (10bhA051) ityasyArthaH sAdhuH / 'pacAvedam' ityAdau hi pUrva guNapravRttiH / tatra cAjAnantaryAzrayaNe'pi guNottarapravRttike "eta ai" (pA0sU03-4-93) ityatra tadanAzrayaNAdhuka eva bahiraGgatayoddhAraH / 'upeddhaH' 'preddhaH' ityAdau tu guNaM prApayya niSedhaH kArya ityuttarakAlapravRttiko niSedhaH / tatrAjAnantaryA. zrayaNAbhAvAdvahiraGgaparibhASayA siddhamevaitat / ato'natyaM bhAjyamapi snggcchte| ___ nanu "SatvatukorasiddhaH" (pA006-1-86) iti sUtreeSA paribhASA jhApayiSyate / tatra ca 'ko'sicat' 'ko'sya' ityAdau prathamapravRttike "e. GaH padAntAda" (pAsU06-1-109) ityasminnajAnantaye na tUttarakAlapra. vRtte Satve'pIti kathaM kaiyaTamataM samarthanIyam / tasmAdyatrAntaraGga bahiH rahe vA acorAnantaryamiti haradattoktarItireva zaraNIkartavyeti cet ? na, kaiyaTamate acoriti dvitvasyAvivakSayA sarvasAmaJjasyAt / asti jhutta. rakAlapravRttike Satve aca AnantaryAzrayaNam , iNaH parasya ssyetyuke| evaJca prathamapakSe 'preddhaH' ityAdau doSAbhAve'pi (1)bhecate' ityAdyasi dhireva dUSaNamiti dik / dvitIyapakSe tu yatkiJcinimittake dhAtulope satyArddhadhAtukanimitte guNavRddhI na sta iti sUtrArthaH syAt / tatazca "knUyI zabde" ityasmANici puki yalope chate pugantalakSaNo guNo niSidhyeta / tathAca 'kno. payati' iti na sidhyet / yadi tu "ghele kopeH, (pA0sU03-4-33) iti nirdezAd guNastahIhApi 'bhedyate' ityasyAsiddhireva doSaH / tRtIyapakSe tvArdhadhAtukanimittake dhAtulope satyArddhadhAtukanimitte guNavRddhI na sta iti sUtrArthaH syAt / tatra tantrAvRtyAdyAzrayaNaprayuktaM gauravaM tAvatspaSTameva lopena saha guNavRddhyorekanimittakatvaM ca na lbhyet| tatazca bhedyate' ityatra bhiMdaryantAtkarmaNi yaki bhidya iti sthite nityatvANilope kRte pratyayalakSaNena NicamAzritya kriyamANo'pi gu. No niSidhyeta / na ca NilopAtprAgevAntaraGgatvAd guNo'stviti vAcyam ,vibhajyAnvAkhyAnapakSe tadasambhavAt "upasaMjaniSyamANanimi. copyapavAda upasaMjAtanimittamapyutsarga bAdhate'' (10bhA065) iti (1) miyateNici tataH karmaNi laTo rUpaM bodhyama /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhike nyAyAzca / anyathA 'dadhati' ityAdAvantarakatvAt "jhontaH" (pAsU0 7-1-3) ityantAdezaH pravarceta / na ca zlau dvitve caivaMkRte antAdezasya sthAnivadbhAvena "adabhyastAt" (pAsU07-1-4) ityasya pravRttira stviti vAcyam , alvidhau sthAnivadbhAvAsambhavAt / kiJca, "samarthA. nAM prathamAdvA" (pA su04-1-82) iti sUtre "akRtavyUhAH pANinIyAH" (pa0bhA056) "kRtamapi zAstraM nivartayanti" iti zApayituM samarthagraha. Namiti vakSyate / dve ete paribhASe samAnaphale iti ca tatraiva sphuTI. kariSyate / tathA cehApi pUrva guNo na kriyeta, kRto'pi vA nivarteta 'jagmuSaH' ityAdAviDAdivat / tasmAddhAtorlopo yasminniti bahuvrI. hireva sAdhuH / evaM hi sati lopasya guNavRddhyozcaikanimittakatvaM labhyate iti na kshcitpuurvoktdossH|| syAdetat , ArabhyamANe'pyasminsUtre 'loluvaH' ityAdau guNo durvA. raH / tathAhi, iha sutre "Gkitica" (pAsu01-1-5) iti sUtre ca niSedhyaM kimityAkAlAyAM pUrvatra nirNItA ikpadopasthitireva sambadhyeta-dhAtvaM. zalopanimitte ArddhadhAtuke ikpadaM nopatiSThate / tatazca 'bebhidaH' 'marImRjaH' 'bhinnaH' 'mRSTaH' ityAdau vyaJjanasya guNavRddhiprAptiH parametasya pragha. TTakasya phalaM syAt / loluvAdau tu syAdeva gunnH| na ca paribhASAM prati zeSibhUtatayA'rthataH pradhAnayorguNavRdhoreva niSedho'stviti vAcyama, zAbdabodhe zAbdaprAdhAnyasyaivAnvayaniyAmakatAyA ucitatvAt / nahi 'rAjapuruSamAnaya' ityAdAvarthataH pradhAnabhUto'pi rAjA AnayanenA'nveti, api tu puruSa eva / prakRte ca zAbdaM prAdhAnyaM vAkyArthabhUtAyAH padopa. sthitereva, kArakaviziSTA kriyA vAkyArtha iti siddhAntAta / Aha ca sAkADhAvayavaM bheda parAnAkAGkSazabdakam / karmapradhAnaM guNavadekArthe vAkyamucyate // iti / / kiza siddhAnte prasajyapratiSedhe sarvatra kriyayaiva saha no'nvayo na tu nAmArthena / taduktam prasajyapratiSedho'yaM kriyayA saha yatra naJ / iti / ata eva puruSavacanayorasaGkaraH / anyathA hi 'ghaTo nAsti' 'tvaM nA. si' ahaM nAsmi' iti puruSavyavasthA na syAt / ghaTAbhAvastvadabhAvo madabhAvazcAstItivatsarvatra prathamapuruSApatteH na hi paramate 'tvaM nAsi' 'tvadabhAvo'sti' ityanayorarthe kazcidvizeSaH, nArtha prati prathamAntapadopasthApitasyAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatyena saMsargeNa pra. kAratAbhyapagame'pi yaSmatsAmAnAdhikaraNyavirahasyAviziSTatvAta /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhiniSedhasUtram / 97 evaMdhAyau rUpANAmabhAvo'stItivadrapANi na mantItyatrApyastItyekavacanaM sthAdityanyatra vistrH| evaM kArakavibhakterapi kriyAyoge satyeva sAdhutvaM na tvanyathA'pIti "kArake" (pAsU01-4-23) iti sUtre vakSyamANatvAd 'bhUtale ghaTo nA. sti' ityAdAvadhikaraNatvaM kriyAnvayyeva na tu naarthAnvayi / tathAca sakalakArakaviziSTakriyAyAM naarthAnvayaH / nao dyotakateti niSkRSpakSa tu kriyApadasyaiva tadvirahaparateti siddhaantH| ubhayathA'pIha guNavRSyoH pratiSedho durlabha eveti / ___ atrAhuH-kriyayaiva saha vidheriva niSadhasyAnvayaH zAbda iti satya. meva, kintu kriyaiva keti saMzaye tvaduktarItyA sannihitApIpadopasthita tiriha na sambadhyate / tathAhi sati "dIdhIvevITAm" (pAsU01-1-6) iti sUtrasya vyarthatApateH / na hi tokparibhASA'lontyaparibhASayoH phale vizeSo'sti / evaM sthite "astirbhavantIparo'prayujyamAno'pyasti" iti prAtipadikArthasUtre vakSyamANarItyA 'bhavataH' ityasyopasthitasya guNavRddhI ityAdibhiranvitasya niSedhAnvaye sati guNavRdhorabhAvaH phali to bhavatItyetAvatA guNavRddhayoniSedha ityucyate / yathA''ghArAgnihotrA dhikaraNe (jainyA02-2-5) pratItitaH sarvo'pi viziSTavidhireva, tA. tparyatastu kazcid guNavidhiriti siddhAntitaM, tadvaniSedhe'pi bodhyaM nyAyasAmyAt / ata eva hi vidhinissedhyorvaakyaarthgocrtetybhiyuktaaH| tasmAt 'loluvaH' 'popuvaH' 'marImRjaH' ityudAharaNaM siddham / pratyudA. haraNaM tUcyate-dhAtulopa iti kim ? ArddhadhAtuke vidhiniSedhAbhyAM SoDazigrahaNAgrahaNayoriva guNavRddhyorvikalo mA bhUt / ArddhadhAtuka iti kima ? "turvI thurvI durvI dhurvI hiMsAyAM" (dhaa.suu.5711572|573|574) "muI mohasamucchrAyayoH" (dhA.su. 212) ebhyo yaGlugante. bhyastibAdau sArvadhAtuke piti pare 'totorti' 'momorti' ityAdau niSe. dho mA bhUt "rAllopaH" (pAsU06-4-21) iti cchvorlopasya guNasya caikanimittakatvAt / idaM ca rAllope DibrahaNAnanuvRttipakSa. mAzrityoktam / tadanuvRttipakSe tu 'totImi' ityAdyuttamapuruSaikava. canaudAharaNaM bodhyam , anunAsikAdipratyayatvena tatra rAllopapravRtteH / nanu 'tototi' ityAdi prAguktamapyudAharaNasastu / rAlopasyApravRttAvavi "lopo vyoH" (pAsU06-1-66) iti lopAditi cet ? na, tasya varNa. mAtranimitakatayA guNena sahakanimittakatvAbhAvAt / na hi tatra pratya. pagrahaNaM tadAkSepakaM vA kiJcidasti / ata eva gaudherAdiSu pratyayaparatAM zabda. prathama. 7.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacatuthohika vinA'pi yalopa iti dik| ___ ika iti kim ? 'abhAji' 'rAgaH' / "bhajezca ciNi" (pA0sU06-433) "ghani ca bhAvakaraNayoH" (pAsu06-4-27) ityupadhAlope kRte vRddhiryathA syAt / kathaM tarhi 'pApacakaH' ityatra vRddhipratiSedha iti cet ? zRNu, pApacyatevuli "yasya halaH" (pA0sa06-4-49) ityatra 'a. hIt' 'amanyIt ityAdivAraNAya yasyeti saMghAtagrahaNe'pi "AdeH parasya" (pA0sU01-1-54) iti halmAtralope kRte "ato lopaH"(pA0 su06-4-48) iti pRthagallope tasya sthAniSadbhAvena pApacakAdau na vR. ddhiH / na tviha "na dhAtulope" (pAsu01-1-4) iti sUtrasya kazcida. pi vyApAraH / yaGlugantANNvuli 'pApAcakaH' iti bhavatyeva vRddhiH 'nonAva' itivat / etena 'na dhAtulopa' (pAsu01-1-4) ityatraka itya. nuvRtte: 'pApAcakaH' itivannadhAtusUtre 'bebhiditA' 'marImRjitA' ityudAhasaMzca kaumudIkAraH parAstaH, pRthagallopasya nyAyyatve bhASyAdisammatatve ca sati vRddharasambhavAt / ata eva vRttikArAdayo'pyatra sUtre 'pratyaH yAntAnyeva loluvaadiinyudaajnhuH| bhidimRjyostu yadi yaGluka tarhi tasyAnaimittikatvAd guNavRddhI sta eva, 'bebheditA' 'marImArjitA' iti yathA / yadi tu "yasya halaH" (pAsU06-4-49) ityavayavalopastahi sthAnivadbhAvAdeva guNAdhaprasaGga ityubhayathApi naitatsUtrodAharaNatvami. tyavadheyam / bhASyakArastu "yasya" (pAsu06-4-148) iti lopa havA. ci lukyapi pRthagallopamAzrityaitatputraM prtyaaclyo| na ca yenanAprApti nyAyenAci yaGo lugatolopaM bAdheteti vAcyam , "yasya halaH" (pA0 sU06-4-49) ityatra yasyeti yogaM vibhajyAto lopa iti cAnuvartya ya. zabdasyAto lopavidhAnena lugbAdhanAt / avaziSTaM vyaJjanamAtra luko. 'vakAzaH / tatazcAllopasya sthAnivattvAdeva 'bebhiditA' 'marImRjitA' 'pApacakaH' ityAdivalloluvAdayo'pi sidhyantIti kiM sUtreNa ? na caivaM 'nonAva' ityAdAvapi pRthagallopApattiH, cakArAnukRSTabahulagrahaNAjjA. yamAnasyAnaimittikasya luko'ntaragatayA lakArotpatteH prAgeva samudAye pravRttaH / nanvevaM 'cekriyaH' 'loluvaH' 'toSTuvaH' ityAdAkllopasya sthAni. vattvAdyathA guNo na, emiyaGavaGAvapi na syAtAmiti cet ? satyam acamAzritya na bhavata eva, uktayukta; kintu sthAnivadbhAvalabdhamakA ramAzritya bhvissytH| sa hi yakAre lupte pratyayasaMzakaH / syAdetat , loluvAdisvakAre lupta yalugiti krmH| tatra yakArA. vasthAnakAle akAraNa pratyayatvaM na labdhameva / lupte'pi tasminnakAro
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhiniSedhasUtram / nAstyeva tataH prAgeva lopaat| soyamasatkathaM pratyayatAM labheta ? tallopaH sya sthAnivadbhAvena pratyayatvamiti cet ? sthAnini dRSTaM hi kArya tadvada tidezena labhyate, na tu tatrASTamapi / atrAhuH-tatra sambhAvitamAtramatidizyate / yadi hi lopasya sthAni. bhUto 'kAra iha lupte'pi yakAre tiSThattarhi pratyayatAM labhetovaGAdikaM ca pravartayediti kathaM nAtidezaH / vaniSedhazceha liGgam / sa hi yAteya. GantAdvaracyallopayalopayoH kRtayoH sthAnivadbhAvena "Ato lopa iTi ca" (pAsU06-4-64) ityAlopo mA bhUdityetadartha kriyate / sthAninidRSTasyaivAtideze tu kintena ? na hi 'yA-yA-ya' ityasyAmavasthAyAmA. to lopasya prAptiH anajAditvAditi dik / nanvevaM 'cekSiyaH' 'toSTuvaH' ityatra "antaraGgAnapi" (pa0bhA052) iti nyAyenAkRte eva "akRtsArvadhAtukayoH" (pAsU07-4-25) iti dI. ghe yaGo luk / tato'llopasya sthAnivadbhAve satyapi cekSi a a to. Tu a a iti sthAnyakAreNa saha laghUpadhamaGgamacpratyayaparaM jAtamiti la. ghUpadhaguNaH syAdeva / satyam , antaraGgAviyaGavaGo bhvissytH| yathAha vArtikakAra:-"zacaGantasyAntaraGgalakSaNatvAt" (kA0vA0) iti / tathAca "ripi gatau" (dhaasuu0124|125) "dhi dhAraNe" (dhA su0126) ityeSAM tudAditvAcche kRte 'riyati' 'piyati' 'dhiyati' iti bhavati / 'azizriyat' 'prAdudruvat' iti ca "Nizri" (pAsU03-1-48) iti ca. GIyavaGo bhvtH| tasmAtpRthagallopenaiva sakalanirvAhAt "na dhAtu lope" (pAsU01-1-4) iti sUtrannArambhaNIyam / na caivaM 'marImRjaH' ityatra "mRjerajAdau saMkramaH" (kAvA0) iti pAkSikavRddhipra. saGgaH, haradattAdimate mukhyAjAdAveva tatpravRttaH, niSkarSe tu "yathottaraM munInAmprAmANyAt" iSTApatteH / vyavasthitavibhASA vaa'stu| atra vadantiH guNopadhAlopayuTAM na lopAlopayorapi prasaGgAtpRthagallopo luki vaktuM na zakyate / tathAhi, sarvatra dIrghAnteSu hrasvAnteSu ceyakuvaGoH kRtayo. laghapadhalakSaNo guNaH prApnoti / na ceha sthAnivadbhAvaH AdiSTAdacaH pUrvatvAt / kizca 'jaGgamaH' ityatra "gamahana" (pA0sU06-4-98) ityupa. dhAlopaH syAt / athAtrAnaGIti prativedhastarhi 'darIdRzaH' ityatra "RDazo'Di" (pAsU07-4-16) iti guNaH syAt / api ca 'dedyaH' ityatra "dii| yuDaci" (pAsU06-4-63) iti yuT syAt / kiJca 'sa. nIsaMsaH' 'da dhvaMsaH' "aniditAm" (pA0sa06-4-24) ityupadhAlopaH syAna / api ca 'yAyAH' 'vAcA' ityAdiSvAkAralI. syAt / tasmA.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAtasamudAyalugaivaiSTavyo loluvAdisiddhaye ca sUtramArambhaNIyamiti / atro. cyate, loluvAdiSu guNastAvanna bhavati sthAnidvArakasyAnAdiSTAdacaH pUrvatvasya sattvena sthAnivadbhAvAt / ata eva hi "na padAnta" (pA. su01-1-58) iti sUtre savarNagrahaNaM kRtam / 'ziNDhi' ityAdAvanusvAra. sya sthAnidvArakamanAdiSTAdacaH pUrvatvamAzritya tasya savarNe kartavye zrasorallopastha sthAnivadbhAvo mA bhUditi / nanvanAdiSTAdacaH pUrvatva. sya zAstrIyakAryatvAbhAvAtkathamatideza iti cet ? anAdiSTAdacaH pU. patvApekSe "acaH parasmina" (vA001-1-57) ityatideze kartavye "sthAnivadAdeza' (pAsU01-1-56) ityasya pravRtisambhavAt savarNa. grahaNavyAkhyAvasare sabairitthamevopapAditatvAcca / nanu yotrAdeza uvaG sonAdiSTAdacaH pUrvatAM sthAnidvArA kathaJcillabhatAM na tu tasyeha ki. zcitkArya vidhIyate yenAllopaH sthAnivatsyAt / yasya ca kArya vidhIyate ukArasya nAsAvAdezaH yena sthAnidvArA'pi pUrvatAM labheta / satyam , 'sarve sarvapadAdezAH' ityAzrayaNAsthAnyAdezibhAvastAvadarthavati vi. zrAmyati / ata eva "eruH" (pA0sU03-4-86) ityasya testuriti paryavasitArthamAzritya sthAnivatsUtreNaiva siddhatvAdekadezavikRtasyopa. saGkhaghAnaM nArabdhavyamiti vakSyate / ata eva ca sthAnivadityuko sambadhizabdatvAdevAdeza ityasya lAbhe siddha punarAdezagrahaNamAnumAnika syApyAdezasya parigrahArthamiti vakSyate / evaJcahApi lolU ityasya lo. lupa ityAdezaH, sa cAnAdiSTAdacaH pUrvaH sthAnivadbhAvAt / tasya ca lo. lopa ityAdeze kArye'llopaH sthAnivaditi yuktameva / kizca, "zAjano. rjA" (pA0407-3-79) iti "rIG RtaH" (pA0sU07-4-27) iti ca sUtre dIrghoccAraNena "aGgavRtte punarvRttAvavidhiniSThitasya" (pa0bhA093) iti paribhASA jJApayiSyate : tenovAGa kRte guNo na bhaviSyati / 'darI. dRzaH' ityatra guNo na bhavati pratipadoktasyAGo grahaNAt / 'adarzat' iti ythaa| yaGastvakAra upadezavelAyAM na pratyayaH kintu tadavayavaH, ya. kAre lupte tu nAso GakAraviziSTo na vA zrUyate / kintu takagocara. svAllAkSaNikavadvilambitopasthitikaH / nanvevamanaGIti paryadAse'pya. syAgrahaNAt 'jaGgamaH' ityatrAllopaH syAditi cet ? na, anaGIti pry| dAsenAGsadRze aupadazike ajAdau zrUyamANAjAdau vopadhAlopavidhA. nAt / arthavAnevANavidhau gRhyate iti tu na samyak vikaraNAnAma. narthakatvAt / yattu 'dedyaH' ityatra yuT syAditi ! tanna, anubandhanirde. zAta / taduktam -
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhiniSedhasUtram / ritapA zapAnubandhena nirdiSTaM yat gaNena ca / yatrakAjyahaNaM caiva pazcaitAni na yaGluki // (10bhA0131) iti / "dIDo yuDaci" (pA0sU06-4-63) iti sUtre dIDa ityanubandha. nirdezo yaGlunivRtyartha iti tvayaivoktatvAcca ! atra ca jJApakam "ekAca upadeze" (pAsU01-3-2) iti sutre yaGlunivRttimuddizya kriyamANamekAjgrahaNam / na hi tasminkRte'pyuktaparibhASAM vinA 'bebhedi. tA' ityAdi siddhayati / 'vibhetsati' ityAdisiddhaye tantrAvRttyAdyAzrayaNe. nopadezagrahaNasyobhayavizeSaNatAyAH siddhAntayiSyamANatvAt / na caivama piztipAzapetyAdhaMzAntare kathaM jJApakamiti vAcyam , ekadezAnumatidvArA pUrvAcAryapaThitaparibhASAjJApanasya "gatikArakopapadAnAm" (pa0bhA076) ityAdI bahuzo dRSTatvAt / na caivamakAca iti vidhIyamAnaM dvitvamapi yaGluki na syAditi vAcyam "guNo yaGlukoH" (pA0sU07-4-82) iti jJApana tatpravRtteH / yaluki 'bebheditA' ityAdAviDAgame tUdAha taparibhASeva zaraNam / "dviHprayogo dvirvacanaM SASTham" (mA0i0 ) iti vakSyamANatayA dhAtvantaratvasya vaktuma zakyatvAt 'bebheditA' iti yaGa. mte tu pRthagallopAbhyupagamAttasya ca sthAnivadbhAvAnapinaSedhaH pUrvasmA dapi vidhI sthAnivadbhAvasya vakSyamANatvAt / kiJca, "yasya" (pA.sUH 6-4-148) iti lopasya tvayA'pyavayavalopatvaM svIkRtam / tatra yadyapi 'dedhakaH' ityatra yuT syAditi nApAdanAham , halaH paratvAbhAveneha yalopApravRttyA 'dedIyakaH iti rUpAbhyupagamAt / 'sanastrisakaH' ityAdau. nalopopi sarvasammatatvAdeva nApAdyaH, 'yAyAyakaH' 'vAvAyakaH' ityAdA. vAllopo'pyanApAdyaH, yalopaviraheNAjAdikGidAddhadhAtukaparatvAbhAvA t ; tathApi gameyaGantApavuli 'jaGgamakaH' ityatrAllopasya sthAnivadbhA. vAda vRSbhAva havopadhAlopa: syAt / athAtrAnoti pratiSedhastarhi 'darIzakaH' ityatra "Rzo'Gi" (pA0107-4-16) iti guNaH syAt / atha yadIhAGgavRttaparibhASayA "saMjJApUrvako vidhiranityaH" [10bhA094] iti vA samAdhIyate tarhi yaGlukyapi 'sanIsraMsaH' ityatra nalopo 'yA. yAH' 'vAvAH' ityAlopazca na zakyaH, samAdhAnasya tulyatvAdi. ti dik| viGati ca (pA0sU01-1-5) / ika iti zabdamuccArya vihite guNa. vRddhI gitaM kitaM Gitazca nimittatayA''zritya ye prApnutaste na stH| git jiSNuH, "glAjisthazca rasnuH" (pAsU03-2-139) na cAyaM ki. devAstviti vAcyam . 'sthAmnuH' ityatra "ghumAsthA" (0sU06-4-63)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAdacaturthAhnike itItvaprasaGgAt / na caivaM 'bhUSNuH' ityatreTprasaGgaH "zrUyukaH kiti" (pA0 sU07-4-19) ityatrApi carcena gakAraprazleSamAzritya tanniSedhAt / na 'caivaM catvasyAsiddhatayA visarjanIyo na syAdrorutvaJca pravarttateti vA cyam, "na mune" [pA0sU08-2-3] ityatra neti yogavibhAgAtsautratvAdvA / tathAca ""lAjistha" [pA0su03-2-139] iti sutre zlokavArttikam - 102 kanorivAna stha ikAraH kinGitorItvazAsanAt / 99 guNAbhAvastriSu smAryaH zruthako 'niTtvaM kagoritoH // iti / jayAdityo'pyevam / vAmanastu "glAjisthazca" (pA0sU03-2-139) ityatra sthA A ityAkAraM prazliSya kasnupratyayAntasya tiSThaterAkAra eva na tvatvami ti vyAkhyAnAdeva sthAsnoH siddhau na kvApi gakAraprazleSaH kArya ityAha / nanvetena tanmate "daMzecchandasyupasaMkhyAnam " [ kA0vA0] iti kasnaiau 'dakSNavaH pazavaH' ityatra " aniditAm " (pA0sU06-4-24) iti nalopaH syAt / satyam, chAndasatvAtsamAdheyaH / kit- 'citaM' 'stutaM' 'mRSTam' / Git - 'cinutaH' 'sunutaH' 'mRSTAt' / nimittasaptamyAzrayaNaM kim ? vyavahite'pi yathA syAt -'chinnaM' 'bhinnam' / ika iti kim ? kAmayate / zabdavyApArAzrayaNaM kim ? laigavAyanaH / orguNo hIka eva pravatete na tatrekpadopasthitiH oritiniddiSTasthAnikatvAt / tadukam - "taddhitakAmyorikaprakaraNAt ' iti / nanu kGitIti saptamInirddezAta " tasminniti nirdiSTe pUrvasya" (pA0su01-1-66 ) iti paribhASopatiSTheta, tatra niH zabdasya nairantarya paratvAhizezcoccAraNakriyatvAdavyava* hitozcAritasya niSedhaH syAnna tu 'chinnaM' 'bhinnam' ityAderapIti cet ? bha. vedevaM, yadi kGitItyetanniSedhyayA kriyayA sAkSAtsambadhyeta / iha tu gu. NavRddhibhyAM sambadhyate / "yasya ce bhAvena" [pA0sU02-3-37] iti satamI, kriyAntarAzrayaNA dautsargikasattAkSepaH / tatazca kGiti sati prApte ye guNavRddhI iti sambandhe kRte siddhasAdhyasamabhivyAhAranyAyenopalakSaNIbhUtasattAzrayaNasya nimittatvamutsargataH phalati na tviha viziSyanimi catAyAM saptamIvidhAnamasti / na cAtra nirdiSThaparibhASAM sambhavati, vi. dhyaGgabhUtAnAM paribhASANAM sAkSAdvidheyaniSedhya kriyAnvayinyeva pravRtteH / idantu kriyAnvayino vizeSaNaM na tu kriyAyAH / ato'tra na paribhASApra vRttiH / anyathA "vRddhiryasyAcAmAdiH" (pA0sU01-1-73) ityatrakparibhASopasthAne zAlIyAdirna sidhyet / na hyatrekaH sthAne vRddhiH / ataH eSa "udIcAmAtaH sthAne" (pA0sU07-3-46 ] iti sUtre sthAne grahaNaM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhiAnaSedhasUtram / 103 kRtam / AtaH sthAne yo'kAra ityanudyamAnasya vizeSaNe Ata isyasmin "SaSThI sthAne yogA" [pAsU01-1-49) iti pari bhASAyA apravRtteH / "guNAnAJca parArthatvAdasambandhaH samatvAtsyA. t" [jaisuu03|1|22) iti nyaayopytraanusndheyH| nanu tInenaiva nyAyena ddhitItyetatpradhAnabhUtakriyayA sambadhyatAM na tu taccheSabhUtAbhyAM guNavRddhibhyAM, pradhAnAnvayasya sambhavatasyAgAyogAditi cet ? na, yatra hi guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnopakArAya mahate prabhavati tatrAtmano'pi saMskAramanubhUya pradhAnena sambadhyate / yathA pAnIyamelAdisaMskRtaM puru SeNa / uktazca guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAnaM pratipadyate / pradhAnasyopakAre hi tathA bhUyasi vartate // iti // iha guNavRddhyoH GidrahaNena vizeSitayoHpradhAnasya mahAnupakAro bhavati vyavahitasyApi prtissedhsiddhH| koH kitkaraNazcAtra jJApakam / anyathA pradhAnenaivAnvaye nirdiSTaparibhASAyAzcopasthitau satyAM vyavahite niSedha. syApravRttI vyarthameva koH kittvaM syAta / tasmAdyathAvyAkhyAnameva sAdhu / nanuna yadIyaM parasaptamI tarhi zacaGante doSaH laghUpadhalakSaNaguNaprApteriti cet?na, antrnggtvaadiykuvprvRtteH| "dhidhAraNe" (dhA0sa0126) 'ripi gato"[dhA0sa01246129) tudAdayaH, dhiyati riyati piyti| "Nizri bhyaH kartari caG" (pAsU03-1-48) azizriyata, aduvat asunuvat iha tipamAzritya prApto guNo bhirnggHshcngaashryaaviyngvngaavntrnggii| ta. duktam "zacaGantasyAntaraGgalakSaNatvAt" iti| (kA0vA0)"mRjerajAdau saM. krame vRddhirveSyate"iti kaashikaayaam| idazca "iko gunnvRddhii"(paasuu011.3)itisuutrprsnggdviyaakrnnaantrmttvenoktNbhaacy| asyArtha:-saMkrAmato guNavRddhI asmAditi vyutpatyA guNavRddhipratiSedhanimittabhUtaH Dipratyayo. 'tra saMkramazabdenocyate, yogruuddheH| tena 'marImRjaH' ityatra dhAtvaMzalopanimittatayA vRddhipratiSadhahetAvapyacpratyaye nAsau vikalpaH pravartata ityava. dheyama / ata eva "kRGityacivA" iti vacanaM tatra bhASye kRtam / mRjaH nti, mArjanti / atra haradatta:-acItyucyamAne'pi "yasminvidhistadAdAvalmahaNe" (pa0bhA033) iti siddhe AdigrahaNaM mukhyAjAdigraha 'NArtham / vyapadezivadbhAvenAjAdau 'yUyaM mamRja' 'tvayA mamRje' ityAdI na bhavatIti / tazcintyama, mukhyAjAdiparigrahe pramANAbhAvAt / na hi mAjye AdigrahaNaM kRtaM yena tvadutArthoM labhyeta, kintu "Gityaci dhA" .iti vacanaM paThitam / yattu tataH prAgukkaM bhASye "ihAnye vaiyAkaraNA mRje.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhikerajAdau saMkrame vibhASA vRddhimArabhante' iti, tattu tadAdiparibhASAbala. labdhavAkyArthAnuvAdamA na tu parakIyavidhivAkyazarIramidaM, yena tva. dukkamartha zApayet / ata evAyo 'mRjA' iti bhidAdipAThAda gaNapA. ThAdeva vRdhyabhAva ityAha / ata eva rakSitenApi dhAtupradIpe 'tundapari mRjaH' tundaparimArjaH' ityubhayaM darzitam / durghaTavRttau tu 'tundaparimRjaH' ityatra vyavasthitavibhASayA nRddhirnetyuktam / ata eva dhAtuvRttiSu 'yUyaM mamRja, mamAja' iti rUpadvayamudAhRtam / yattu mukhyAjAdigrahaNavAdi. no'pi mate 'tra vRddhivikalpo durvAra eva / tathAhi, madhyamapuruSabahuvaca. nasya yasya "parasmaipadAnAm" (pAsU03-4-82) iti sUtreNa vidhIya mAno'kArAdezo'lontyasya prApnoti / na caivaM vidhivaiyarthyam, NalAdI nAM yathAsaMkhyasampAdanena caritArthavAdityAzaya bhAjyaeva vedhA samA. dhaasyti-akaardvyaatmko'ymnekaaltvaatsrvaadeshH| yadvA, "dhAtoH" (pA0sU03-1-91) ityadhikArAd "AdeH parasya" (pAsU01-1-54) iti thakAramAtrasyAkAra iti / tatra pakSadvayepi "ato guNe" (pA0061-97) iti pararUpasya "acaH parasmin" (pAsu01-1-57) iti sthA. nivadbhAvAmukhyAjAditvamapyastyeveti kaizciddharadattamizramate dUSaNamu. ktam / tatra, "Adyantavad" (pA0sa01-1-21) ityatideza iva sthAniva. dbhAve'pi mukhyatvAbhAvasya suvacatvAditi dik / syAdetat, 'acinot' 'amArTa' ityAdau sthAnivadbhAvena tipo DitvAt "Giti ca" (pA0sa01-1-5) iti . guNavRddhiniSedhaH syAt / na cAlvidhitvAtsthAnivadbhAvAsambhavaH anubandhakAryadhvanaH lvidhAviti niSedhasyApravRtteH / anyathA 'acinavam' 'amAjam' i. ityAdAvapittvena "sArvadhAtukamapit" (pA0su01-2-4) iti DisvApa. tteH / iha ca zApakaM "na lyapi'' (pA0sU06-4-69) iti sUtram / anya. thA lyapaH kittvAbhAvAdevatvAprAptau kintaniSedhArthena sUtreNa? yattu "sahya pica" [pA0sU03-4-27] ityapidvacanaM jhApakamiti / tanna, "zRNIhi vi. zvataH prati" ityAdau sthAnentaratamaparibhASayA pittvAdanudAttasya si. paH sthAne'nudAttasyaiva heH prAptAvudAttasampAdanena caritArthatvAt / a. pittvasAmAddhi tatrAntaratamaparibhASA bAdhyate / pratipatilAghavArtha mudAtta iti vaktavye 'pidvacanaM zApakamiti vA'stu / nyAyasiddho'pyaya. marthaH, anubandhAnAmanekAntatvena sthAnikoTAvapraviSTatayA sthAnyalAzrayavidhiviSayakasya "analvidhau" (pAsU0e01-1-56) iti niSedhasyApravRtteH, "anubandhA ekAntAH" (pa0bhA05) ini ro'pi
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhiniSedhasUcan / 105 sthAnitvapratIteH prAgevAtarazeNa lopena teSAmapahArAt / tasmAlaDA. zAdezAnAM tibAdInAM sthAnivadbhAvena GitvaM durvAramiti / __atrAhu:-"yAsud parasmaipadeSu" (pA0sU03-4-103) iti sUtreli. dvacanaM sApakaM-lAdezAnAM sthAnivadbhAvena Gittvanna bhavatIti / tathAca vArtikam-"lakArasya jitvAdAdezeSu sthAnivadbhAvaprasaGga iti cedyAsu. To jivacanAsiddham" iti / nanu 'stuyAta' ityAdAvaniglakSaNavRddhi pratiSedhArtha 'cinuyuH' ityAdau "jusica" (pA0907-2-83) ityasya pratiSedhArthaJca yAsuTo Gitvamastu / "uto vRddhilaki hali" (pAsU0 7-3-89) ityatra tdhuta iti nirdiSTasthAnikatayekparibhASA nopatiSThate / "jusi ca" (pA0su07-2-83) iti tu "kGiti ca" (pAsU01-1-5) ityasyApavAda eva / tathAca sthAnivadbhAvalabdhaM GitvaM 'stuyAt ' 'cinu. yuH' ityatra vRddhiguNau niSedhuM nAlam / punarDisvasAmarthyAttu tadubhaya. niSedho bhaviSyati / tathAca vRddhiguNaniSadhe caritArtha yAsuTo GitvaGkathaM lAdezeSu lAzrayaGittvasya virahaM jJApayaditi cet ? ucyate, "uta au. ta" iti vaktavye vRddhigrahaNaM saMkSApUrvako vidhiranityo yathA sthAdityeva. martham / tena 'stuyAt ' ityatra na vRddhiH, tathA 'cinuyuH' ityatra na guNaH "ksasyAci" (pAsU07-3-82) ityato'cItyanuvAjAdau jusi gu. NavidhAnAt / "miderguNo'jusi ca" ityakAraM prazliSyAccAsAvus ce. ti karmadhArayAzrayaNenAjAdAvusi guNavidhAnAzrayaNe tu 'cakruH 'janhu' ityaadaavtiprsnggH| guNeti luptavibhakikamujusIti ca cchedaH / ukArAdau jusIti cA. thaH / "jusi guNe yAsupratiSedhaH" (kAvA0) iti vArtikamapyuktarItyA siddhArthakathanaparamiti tAvadvArtikakArasya hRdayam / ___ bhASyakAramate tu "sArvadhAtukamapit" (pAsU01-2-4) iti sUtre piditi yogaM vibhajya Diditi cAnuvAvRttizcAzritya Gicca pina pica jina bhavatIti vAkyArthadvayaM varNyate / idazca "halaH znaH" (pA0sU03-183)iti sUtre bhAgye spaSTam / tena'brUtAt' ityatra bruva INna tAtaGa aupade. zikaDitvanAntaraleNAtidezikasya bahiraGgasya pitvasya bAdhAt , 'ati. viSTAdupadiSTa balIyaH' iti nyAyAta / 'acinot' ityAdau tvaupadezi. kena tibAdInAM pitvena lAzrayamAtidezikaM DimtvambAdhyate / tena guNA. disiddhiH| asmizca pakSe yAsuTo GitvavacanaM na zApakaM kintu 'mRjyA. t' ityAdAvaprAptaGitvavidhAyakam / tena ca pittvasya 'cinoti' ityAdau sAvakAzasya vAdhaH / ataH 'stuyAt' ityAdau piti halIti vidhIya.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhikemAnA vRddhirna pravartate / 'cinuyuH' iti tu prAgvadeva samarthanIyam / pUrvA. dAhRtavArtikamate tu 'brUtAt' ityatreTa prApnoti / "AgamazAsanamAnatyam" iti tu kathaM citsmaadheyH| vastutastu "halaH zna: zAnajjhau' (pA0sa03-1-83) iti zAnacaH zitkaraNena "kacidanubandhakAryepyana. vidhAviti niSedhaH pravartate" iti jhApyate / tena 'brUtAt' ityAdau na kazcidoSa iti / ata eva bhAjyamate 'bhavirSASTa' ityatra jivana 'kariH pyamANA' ityatrogillakSaNaTillakSaNazca DInneti dik / dIdhIvevITAm (pAsU01-1-6) / dAdhIvevyoriTazca guNavRddhI na staH / AdIdhyanam , AdIdhyakaH / Avenyanam AvevyakaH / akANaSam / araNiSam / kaNitA zvo raNitA zvaH / ihAmaM prati sijantamajam / tipo DAdezaM prati tu 'kaNit ' 'raNit ' iti tAntamaGgaM, tasyAmaM DAdezaM ca sArvadhAtukaM nimittIkRtya laghUpadhaguNaH prApto'nena niSidhyate / vRddhistviTo na sambhavatyeva / luDantatAM sphoTayituM zva ityasya prayogaH / na hi tRjante tRSante veTo guNaprAptiH pratyayAvayavatvAttasya / atha "dIG kSaye" (dhA sU028 ) "dhI anAdare" (dhAsU030) "vem ta. ntusantAne" (dhA0sU01031 ) "vI gatyAdiSu" (dhAsU038)te. SAmiha grahaNaM kuto neti cet ? na, avayavaprasiddhapekSayA samudAyapra. siddharbalavatvAt / kiJca caturNA prahaNe'bhiprete'sandehArthe "dIvedhIvI. TAm' ityeva brUyAt / iT cAtrAgama eva gRhyate na "iT gatau" (dhAsU0 319) iti dhAtuH / nanu dhAtusAhacaryAddhAtureva gRhyatAma / maivam , sA. hacaryasya sarvatrAniyAmakatvAt / abhyathA "dvistrizcaturiti kRtvorthe" (paasuu08|3|43) iti sUtre chatvorthagrahaNaM na kuryAt , dvistririti suja. ntAbhyAM sAhacaryeNa caturityasyApi sujantasya grahaNasambhavAt / ata evAgamApekSayA prakRterabhyarhitatvAhIdhIGaH pUrvanipAtaH sUtre kRtH|tto'pi dhAtunve tu prakRtitvAvizeSe'pyalpActaratvAttasyaiva pUrvanipAtaH syAt / atredamavadheyam , 'dIdhyakaH' 'vevyakaH' iti yadudAhRtaM tahIdhIvevIbhyAM zuddhAbhyAmeva Nvuli rUpaM na tu NyantAbhyAmapi / yattu "yovrnnyo|' (pAsU07-4-53) iti sUtre haradattenoktam-varNazabdo "varNa vistaareN| (dhA0sU0406) itidhAtoH pacAdyajantaH, dhUyamANa eva vaNe yathA syAllute mA bhRdityevmrthH| tena NyantAbhyAM vuli NilApasya pUrvavi. dhau sthAnivattvapi bhUyamANatvAbhAvAllopAbhAve yaNi kRte 'dIdhyakaH' 've. vyakaH' ityeva zuddhana samAnAkAraM rUpaM bhavatIti, tadetata "nAglopizA. svRditAm" (pA0907-4-2) ityetasminsUtre bhASyakAraireva pyantasya
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe guNavRddhi niSedhasUtram / 'dIdhakaH' iti rUpaM zuddhasya tu 'dodhyakaH' iti vyutpAditatvAtsiddhAntavirodhAdupekSyam / tatra hi varNagrahaNaM lupte'pi varNe yathA syAdityevamarthamityAzaGkaya sthAnivadbhAvena siddherantaraGgatvANilopAtprAg "yIvarNayoH" (pA0sU07-4-53) iti lopasiddhezca varNagrahaNaM pratyAkhyAtam / nanu varNagrahaNaM kurvataH sUtrakArasyAzayaM bhASyakAroktAdanyamevAnusRtya zrama iti cet ? satyam, tathApi "yathottaraM munInAM prAmANyApAzuddhistadavasthaveti dika / 107 * " syAdetat dIdhIvevyorDitvAt "Gkiti ca' (pA0sU01-1-5) iti sUtreNaiva niSedho'stu kimiha dIdhIvevIgrahaNena ? maivam, iglakSaNayorhi sa niSedha ityuktam / na ca "aco triNati" ( pA0sU07-2-115) iti vRddhiriglakSaNA / kiJca kAryiNo nimittatve pUrveNa siddhiH sambhavedapi / na ca kAryoM nimittatayA''zrIyate 'cyavate' 'plavate' ityAdAvapi guNaniSedhApatteH / atra ca liGgaM kuTAdimadhye "kUG zabde" (dhA0su0121) ityasya pAThaH "sthaNDilAcchayitari" (pA0sU04 - 2 - 15) iti nirdezazca / yattu prakRtasUtre dIdhIvevyAgrahaNamevaitatparibhASAjJApakamiti / tanna, aniglakSaNavRddhi niSedhena caritArthatvAt bhASyamate etatsutrasya pratyAkhyA syamAnatayokaparibhASAyAM liGgAntarasyaivAnusarttavyatvAcca / syAdetat, yadi kAryoM nimittatvena nAzrIyate kathaM tarhi 'UrNunavipati' ityatra "dvirvacane'ci" ( pA0sU01-1-59) iti nuzabdasya dvitvam, iSa ityasya ajAditve'pi dvitvaM prati kAryimadhye praviSTatayA ni. mittatvAsambhavAt " samyaGoH " (pA0sU06-1-9) iti SaSThamAzritya sa. antasya dvitvavidhAnAt / anyathA 'pratISiSati' iti sano dvitvaM na syAt / yattu " sanyaGoH " ( pA0sU06 - 1 - 9) iti saptamyAzrayaNe'pi sabhyaGorakArozcAraNasAmarthyAd dvitvaM bhaviSyatIti, tanna, ditsa dhitsAdibhyo yatpattipratibandhena "aco yas" (pA0su03-1- 97 iti yatpratyayotpAdanena cAkAroccAraNasya caritArthatvAt / anyatha 'aririSati' ityAdyasiddhezca / yadi hi tatrApi sthAnivatsyAdi / so dvirvacane kRte 'marISati' iti syAt / 'atrocyate-kAryamanubhavanneva kArthI nimittatayA nAzrIyata iti pari bhASArthaH / 'aririSati' ityatra hi "ajAderdvitIyasya" (pA0sU06-1-2) iti rizabde vipravRttiH / tadantargatazcesazabda iti nAsI dvitvaM prati nimittaM kAryabhAvAt / 'UrjunaviSati' ityatra tu navzabdasya dvitvaM prAptaM tadanantargata besazabda iti bhavatyeva nimittaM tadbhAkabhASi
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhiketAmAtreNeha nimittateti "sanyoH " (pAsU06-1-9) iti sUtre bhASya kAraireva sphuTIkRtatvAt / tathA ca "dvivacane'ci" (pA0sa01-1-59) iti sthAnivadbhAvAnnuzabdasya dvittvamucitameva / yatu "dvivaMcane'ci" (pAsU01-159) iti satre 'aci kiM' ? jeghIyate 'dedhmIyate' iti prAcA pratyudAharaNaM, tadApAtataH, ghrIya dhamIr ityasya dvitvabhAktayA "I ghrA. dhmoH" (pAsU07-4-31) itItvaM prati nimittabhUtasya yaGo dvittvampra. tyanimittatvAt / tasmAttatrAcItyasya 'adhijage' ityetadeva vyAvatyai bo. dhyam , "gAliTi" (pA0sU02-4-49) iti dvilakArakanirdezamAzritya lAvasthAyAmeva gAGAdezavidhAnAta / ajgrahaNantu zApakaM rUpasthAniva. dbhAvasyeti tatratyavArtikamapi 'adhijage' ityetasminnudAharaNe kAryAti. dezAzrayaNe'jyahaNavaiyarthya syAdityeva yojyAmiti dik / yattvasiddhavatsutre vakSyate-'atra grahaNaM samAnAzrayapratipatyartham tatra, AzrayatvaM sthAnitayA nimittatayA vA kathaJcidAzrayaNamAtreNa na tu ni. mittatayaivetyAgrahaH / tena "zA hau" (pAsU06-4-35)iti zAbhAvo he. dhitve kartavye 'siddho bhavati / anyathA dhitve heH kAryitayA nimitta. tvAbhAvAdasiddhatvaM na syAt / ata eva samAnAzrayamAbhIyamAmIye 'si. ddhamityevAhuna tu samAnanimittamiti / idazca sUtraM bhAgyavArtikayoH pratyAkhyAtam / tathAhi, dIdhIvevyo chAndasau dhAtU na tu loke pryogaat| chandasi cAnayorguNo dRzyate-'ho. trAya vRtaH kRpayanadIdhet' 'adIdhayuizirAze vRtAsaH' ityaadii| na cA. yambAhulakena samAdheyaH, tathA sati niSedhasUtrAnArambhasyaiva lAghaveno. citatvAt / tatheTo'pi grahaNaM vyartham "ArddhadhAtukasyeT" (pA0sU072-35) ityatra hi "neD vazi kRti" (pA0sU07-2-8) iti sUtrAdiDgrahaH Namanuvartate / tacceTo vikArAbhAvArtham iTa iDeva na tu vikRta iti vyAkhyAnAt / tato laghUpadhaguNAbhAvAtsiddhaM kaNitA zvaH' 'raNitA zvaH' ityAdi / na caivaM 'pipaThIH' ityatra dIrgho na syAditi vAcyam , tasya ni yama pratyasiddhatvAt / apAThIt' ityatra savarNadIrghastu na vAryate "sijlopa ekAdeze siddho vaktavyaH" (kAvA0) iticApakAt / yadvA, anAdhikAre kriyamANo niyama AGgameva vikAraM vyAvayati / tena "rvopAsU082-76) iti "akaH savarNe" (pAsU06-1-101) iti ca dI? bhava. tyeva / 'prahItA' ityatra tu"graholiTi" (pAsU07-2-37) ityArambhasA. mAhI? bhavatyeva / idaM tvavaziSyate-'pipaThIMSi brAhmaNakulAni' ityatra "sAntamahataH
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 vidhizeSaprakaraNe saMyogasaMjJAsUtram / saMyogasya" (pA0sa06-4-10) iti dIrghatvaM na syAt / siddhatvAdAna tvAta 'tejAMsi' ityAdau caritArthatvAca 'pipaThI:' 'apAThItU' 'grahItA' ityAdipUrvodAhRtebhyo'sya vailakSaNyAditi / atrAhuH-'pipaThISi' iti pra. yogo'sAdhureva / na chatra numAgamo labhyate allopasya sthAnivadbhAvenA. jhalantatvAt / na caivamajantatvaprayukto numa syAdeveti vAcyam , tasya sakArAduttaratra prasaktyA dIrghasya tathApyapravRtteH, sAntasaMyogAbhAvAt / vastutastvajantatvaprayukto numatra na bhavatyeva sthAnivadbhAvAsaMbhavAta / anAdiSTAdacaH pUrvasya vidhau hi sH| na cAjantamanAviSTAdacaH pUrva, yena tasya numi karttavye'llopaH sthAnivatsyAta / nanu jhalantatvaprayuko num durvAraH / na ca tasminkartavye sthAnivadbhAvaH zaGkayA, "kvau luptaM na sthAnivat" (kAbhvA0) iti niSedhAt / anyathA sakhIyateH kvipi sastrI, sutIyateH sutIrityAdi na syAt , allopasya sthAnivadbhAvena yaNAdezaprasaGgAt / bhatrocyate, "kvilugupadhAtvacaparanihA~sakutveSUpasaMkhyAnam"(kA0 pA.)iti tAvadvArtikazarIram / tatravItyaMzo yadyapidvedhA vyAkhyAsyatekvau luptaM na sthAniSaditi, 'kvau vidhimprati na sthAnivaditi ca / de. vayataH kvipi 'dayUH' ityAderanyataravyAkhyAnAzrayaNena siddhAvapi sakhIyateH sakhIrityasyAdyavyAkhyAnaM vinA AsiddheH, lavamAcakSANo 'lauH' ityasya dvitIyavyAkhyAnaM vinA'siddhezca, tathApi 'kvau vidhi prati' iti dvi. tIyavyAkhyAnameva sArvatrikam / "kvau luptam" iti tukvAcikaM "khyatyAt' (pAsU06-1-122) ityatra "maparyantasya' (pAsU07-2-91 ) ityatra ca bhASyAdAvAzritaM na tu sArvatrikam / atra ceDgrahaNapratyAkhyAnaparamatratya. bhASyameva pramANam / kathamanyathA 'pipaThISi' ityAdau dIrghasyeSTatve sUtrarItyA ca tallAbhe iDgrahaNaM pratyAcakSIta / tasmAt 'pipaThiSi brAhmaNakulAni' ityeva rUpaM bhavatIti sthitam / halonantarAH saMyogaH (paasuu01-1-7)| ajibharavyavahitA halaH saMyogasaMjJA syuH| saMzApradezAH "saMyogAntasya" (pA0sU08-2-23) ityevamAdayaH / ihAntarazabdena chidravAcinA bahuvrIhau nizchidrA itya. rthalAbhAdavagrahe saMzayA na bhAvyam / AdheyapradhAnenAntaretyavyayena saha bahubAhau svAdheyaniSedhapratIteravagrahe'pi bhAvyameva saMzayA / na hi tatrA. ntarA madhye kizcidasti kintu madhyamAnaM vartate "mAtrA isvastAvadava. grahAntaram' (ka. prA-1-6) iti prAtizAkhyabalena tatra mAtrAkAlAva. sAnAbhyupagamAt / yattu prAtizAkhyAtaram -".ddhAtro'vagrahaH" iti,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhiketattu sarvatra saMhitAyAmarddhamAtrAkAlasya sattvAttato'tiriko'rddhamAtrA. kAlo'vagrahe'stItyevaMparam / ataH prAtizAkhyayoravirodhaH / tadiha ka. taraH pano grAhya iti cet ? ubhayathA'pyadoSa iti bhaassykaaraaH| nanu 'apsu' ityAdI satyAM saMyogasaMjJAyAM "saMyoge guru" (pA0401-4-10) iti gurutvAd "guroranRta" (pA0su08-2-86) iti plutena bhAvyaM na tva. nyatheti mahAnphale vizeSaH / tatkathaM pakSadvayAbhyupagama iti ceta ? na, 'apsu' ityasyAdhikaraNavRttadUrAddhRtasambandhAbhAvAt / "vicAryamANA. nAm" (pa0su08-2-97) ityAdau tu "vAkyasya Te" (pAsU08-282) ityanuvartate na tu "guroranRtaH" (pAsu08-2-86) iti / nanu 'apsu bhavo'pasavyaH', digAdiSu pAThAdyat "apo yoniyanmatuSu ca" (kAvA0) iti saptamyA aluk / tataH sambuddhau 'he apasavya' itya. trasyAdeva phalabheda iti cet ? atrAhuH-naivaM vidhe viSaye'vagrahaM padakArAH kurvantIti / atra ca sa. mpradAya eva zaraNamiti bodhyam / uktazcaitat-'gobhyo gAtuM' 'go. mirmadAya' 'citraidAjA rAjakA idanyake' ityAdI gomyo gobhiH rAja. kA ityAdInAM satyapi padatve'vagrahAkaraNAt / "IyivAMsamatinidha ityAdAvIyivAMsamiti vinApi padasaMjJAM kasoH pUrvamiDAgamAnte'vana hakaraNAcca / etena 'sisAsan' 'ukthazasaH' 'ririSaH ityAdI padakAle sattvahasvatvAdayopi vyaakhyaataaH| yattu "mAno mahAntam" [kra0saM0] iti mantre vedabhAdhyakArairuktam-"chAndasaH padakAlIno hasvaH" iti, tadapi saMpradAyamAtraparatayA kathaM cinneyam / "na lakSaNena padakArAH" iti bhASye, "padavibhAgaH pauruSeyaH" iti kaiyaTAdibhirukta tvAditi dik / ___ kathaM tarhi tatratatrAvagrahe vizeSa ityucyate iti ceta ? avAntarapada. tve satyavagrahaH kriyate ityutsargamabhipretyeti gRhANa / "apsuyonirvA azvaH" ityAdAvapi suzabdAtpUrva nAstyavagrahaH, avAntarapadasaMjJAnekatve uttarakAlapravRttikayA'vagraha iti vaidikasampradAyAt / ata eva 'mayUra rAmabhiH' ityatra bhisaH pUrvamavagrahaH / 'namauktibhiH' ityatrApyevam / "i ndraprANaH puraeteva" ityatra cevazabdAtprAgiti dik / mahAsaMjJAkaraNamanvarthasaMjJAvijJAnArtham / saMyujyante 'sminsamudA. ye varNA iti / tenAtra samudAya vAkyaparimamAptinaM tu guNavRddhAdisaM. jJAvatpratyekam / tathA hi sati 'niryAyAt' ityAdau yakAraH saMyoga iti "vA'nyasya saMyogAdeH" (pA0sa06-4.6) ityA : 'gAt / siddhAnte.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe saMyogasaMjJAsUtram / 111 tu "aco rahAbhyAm" (pAsU08-4-46) iti dvitve satyapi tasyAsiddhatayA 'niryAyAt' ityAdAvetvaM na bhavati / kiJca, pratyekaM saMkSeti pakSe 'saMhaSISTa' ityatra "Rtazca saMyogAdeH" (pAsU07-2-43) itITsyAt / 'saMhiyate' ityatra "guNortisaMyogAdyoH" (pAsU07-4-29) iti guNaH syAt / 'dRSatkaroti' ityatra kakArasannidhau dakArasya saMyogatvA. saMyogAntalopaH syAt / 'zakA' 'vastA' ityatra jhAle takAre parataH "skoH" (pAsU08-2-29) iti lopaH syAt / 'niryAtaH' ityAdI "saM. yogAderAto dhAtoryaNvataH" (pA0sa08-2-43) iti niSThAnatvaM syAt / jAto cedaM bahuvacanaM hala iti "jAtyAkhyAyAmekasmin" (pAsU0 1-2-58) iti vacanAt / tena dvayorapi saMyogasaMjJA bhavati / ataH 'zi. kSA'ityAdau "gurozca hala" (pAsu03-3-103) ityAtyayaH sidhyati / yatra tu bahavo halaH saMzliSTAstatra dvayobahUnAM vA vizeSeNasaMjJA / na cai. kAdvivacananyAyena samudAyasyaiva syAditi vAcyama, vaiSamyAta / ta. thAhi, dvirvacanaM samudAyAvayavaikAcoryugapatkartumazakyam / saMjJA tu za. kyA / tazA samudAye dvirukte'vayavA api dviruktA bhavanti "vRkSaH praca. lansahAvayavaiH pracalati" iti nyAyAt / iha tu samudAye pravRttayA saM. yogasaMzayA nAvayavAnAM ttkaarysiddhiH| ato'vizeSeNa dvayobahUnAM ca saMkSeti sthitam / yadi tu bahUnAmeva syAttarhi 'saMsvayate' ityatra "guNo. tivA0407-4-29] iti guNo na syAt / 'gomAnkaroti' ityatra saMyogAntalopo na syAt / 'niglAnaH' ityAdau niSThAnatvaM na syAditi dik| nanu yadi dvayorapi saMkSA tahandriIyateH sani indidriyiSati' iti na syAt / iha hi saMyogo dvau nadI darau ca / natra nakArasyeva dakArasyApi "nandrAH " (pA0ma06-1-2) iti dvitvaniSedhaH praapnoti| naiSa doSaH / tatra hajAderityanuvartane / sA ca karmadhArayAtpaJcamI / tenAderacaH pare nadarAH saMyogAdayo na dvirucyante iti sUtrArthaH / evaJca pUrvasatre dvitIyasyeti na kartavyameveti vakSyate / halaH kim ? titaubhyAm / atra "tanoterDauH sanvaJca' (u0sa0) iti DaupratyayaH, sanvadbhAvAd dvitvaM, "sa. nyataH" (pA0sa07-4-89) itItvaM ca / vyastoccAraNasAmarthyAd guNA. bhAvaH / yadi hyacorapyanantarayoH saMyogasaMjJA syAttIMha "saMyogAntasya" (pA0ma08-3-23) ityukAralopa: syAt / anantarA iti kim ? panasam / yadIha sakAramakArayoH saMyogasaMzA syAttarhi "skoH" (pAsU0 8-2-29) iti sUtreNa sakAralopa: syAditi dik /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zabdakaustumaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhije mukhanAsikAvacano'nunAsikaH (paasuu01-1-8)| mukhasahitA nAsikA mukhanAsikA tayoccAryamANo'nunAsikasaMzaH syAt / saMhA. pradezA "mADo'nunAsikazchandasi" (pA0ma06-1-126) ityAdayaH / amraA~ apo vRNAnA, garbhAraA~ ugraputre / hocyata iti vacanaH, "kRtyalyuTo bahulam (pA0mU03-3-113) iti bAhulakAtkarmaNi lyuTa / 'rAjabhojanAH zAlayaH' itivaditi vRtsya. nusaarinnH| ___ bhAgyakaiyaTayostu ucyate'neneti vacanama / karaNe lyuTa sAmAnye napuMsakam 'zakyaM ca kSudapahantum itivat , "tena tulyaM kriyA cet" (pAsU05-1-115) "saMskRtaM bhakSAH" (pA0sU04-2-16) itissss| idazca"vizeSaNAnAcAjAteH" (pAsU01-2-52) ityatra vakSyamANena pada. saMskArapakSe guNavacanAnAmityAdi vAcanikamityanena saha yathA na vi. rudhyate, tathA tatraiva vakSyAmaH / tato mukhanAsikA vacanaM yasyeti bahuH vrIhiH / mukheti kim ? yamAnusvArANAmeva mA bhUditi bhAgyama / tatra vargavAditazcatu pazcame pare tanmadhye pUrvavarNasamAnAkAraM varNAntaraM prA. tizAkhyevAgamatvena vihitaM tadyamasaMkSam / yama iva yamaH yamau hi loke prAyeNa samAnAkArI bhvtH| yathA palikkI' 'cakhasnatuH' 'agniH' 'aghanan' ityatra kakhagagha ityebhyaH parabhAge tattatsadRzo yamAgamaH / ya. takaM vivaraNe "vargapaJcamayuktAH prathamAdayo yamAH" iti / tazcintyam, ayogavAhatvapratipAdakena hayavaraTsUtrasthabhASyeNa saha virodhAt. keva. lanAsikyatvapareNa yamAnusvArANAmeveti bhASyeNa saha virodhAcca / yathedaM bhASyaM na kevalanAsikyatvaraM kintu A~ ityAdInAM bhAgamAtraM nAsikyaM, yamAnusvArANAM tu mukhanAsikyatve'pi prAsAdavAsinyAyena nAsikyatvamapyasti, na tu tadIyaM bhAgamAtraM tathetyevaMparaM; tathApyAdi. tazcaturNA tadasambhava eva / kizcaivaM "naiva doSo naiva prayojanam"iti ta duttarabhASyagranthavirodhaH 'yad nanti'ityAdau"yaronunAsike" (pA0 sU08-4-45) ityasya pravRttyApatyA tvatpakSe doSasyodbhaTatvAt / ata eva prAtizAkhye "sparzA yamAnananunAsikA svAnpareSu sparzeSvanunAsikeSu" (R0prA06-29) ityupakramya 'pradodhuvacchma zruSu' ityatra yamaM niSenumA. rabdhe"na sparzasyomaprakRteH pa(1)rastAdyamApattim" (R0prA06-30) iti saH parastAcchabdaH prayuktaH / "yamaH prakRtyaiva sak" "zrutirvA ya. mena mukhyAsti samAnakAle" (R0prA06-33) ityAdisUtrAntareSvapi spa. (1) manIyAdyaH' sUtra pAThaH /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe 'nunAsikasaMjJAsUtram / emeva yamasya varNAntaratvam / tathA nAradIyazikSAyAmapi anantyazca bhavetpUrvo ghantazca parato yadi / tatra madhye yamastiSThatsavarNaH pUrvavarNayoH // iti / savarNaH sadRzaH / atra pUrvavarNayoriti dvittvamavivakSitam / 'yajyaH' i. tyAdau jakAradvayasattvepi 'jamayA atra vasavorantadevA ityAdI jakAra. dvayAbhAvAditi tadyAkhyAtAraH / tathA RktantravyAkaraNAsyasya chAndo. gyalakSaNasya praNetA audavajirapyasUtrayat "anantyAntyasaMyoge madhye yamaH pUrvasya guNaH" iti / pUrvasya guNa ityasya pUrvabhakta ityarthaH / ete. nAgamatvaM sphuTIkaroti / tathA saMyogazaGkhalAkhyAyAM gautamazikSAyAmapi "atha caturakSarANAmudAharaNaM 'sayamAyamAbhyAm / sayamAmatAvadyathA 'agniH' iti dvau gakArau yamanakAro, 'yajajJaH' iti dvo jaikArI yamana: kArau" ityAdi / tathA'traiva granthArambhe-"ayaspiNDo dArupiNDa UrgApiNDazceti tredhA saMyogaM vibhajya yamasahitamayaspiNDama"ityuktvA, "antastha yamasaMyoge vizeSo noplbhyte| azarIraM yamaM prAhurantasthaH pinnddnaaykH||" ityuktam / antastho'tra vrgpnycmH| azarIramiti svarabhaktyAdi. pdvynyjkliaapvishessshnymityrthH| lakSaNavazenaiva tadIyasthalavizeSa. nizcayasaMbhavAllipisaMpradAyapravartakAcAyaH gbhaktariva yamasyApi vyaJjakIbhUtA lipirna kalpitetyarthaH / 'ralayorUmaNi pare madhye svarabha. ktiH' iti hi prasiddha zikSAdau / yatra tu naivaMvidhena lakSaNena palAvadhA, raNaM kartuM zakyate, tatrAgatyA lipyantaraM pravartitam / yathA visargAdau / pANinIyazikSAyAmapi / triSaSTizcatuHSaSTiA varNAH sambhavato matAH / prAkRte saMskRte cApi svayaM prAktAH svayaMbhuvA // svarA viMzatirekazca sparzAnAM pnycviNshtiH|| yAdayazca smRtA hyaSTau catvArazca yamAH smRtaaH|| anusvAro visargazcaka pau cApi parAzrayo / duHspRSTazceti vikSayA lakAraH pluta eva ca // [paa0shi03|45Jiti / atra hi yamAnAM pRthagaNanAspaSTameva varNAntaratvam / gaNanA vi. sthama-AiuR iti caturNA hasvadIrghaplunabhedAtraividhye dvAdaza, lakAra ekaH, ecAM dIrghaplutabhedAdaSTI, itthaM svarA ekaviMzatiH / sparzAH paJcaviMzatiH / yaralavazaSasahetyaSTau / yamAzcatvAraH prathamayamadvitIyayamA. zabda. prathama. 8..
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhike dibhedena vibhajanAt / ata eva kuMkhu guM ghu iti yamacatuSTayaM nyA. sAdAvudAhRtam / 'kacaTatapAH kuH' 'khachaThazaphAH khuH' ityAdiparibhASA. mAzritya tattadusarasthAzarIrasyApi kathaJcitpradarzanatAparyakaM cadamiti dhyeyam / anusvAravisarga kapAzcatvAraH, duspRSTazca bahavRcAnAM prasiddhaH ILe voLheti / itthaM triSaSTiH / lakArasya plutasambhavAttena saha catuH. SaSTiH / tadetaduktaM 'sambhavataH' iti / hayavaraTsutre kSIrodakAro'pyAha--"vargAntyenantyAtpare tayormadhyavartI nAsikAsthAno yamaH" iti / yattu kazcidAha-yamA AdezAH / na ca teSAmAnunAsikyapakSe 'tajjJaH' 'tad nanti' ityAdau "yaro'nunA. sike" [pA0sU08-4-45) ityanunAsikAdezApattyA "naiva doSo naiva prayojanam" iti bhASyaM virudhyateti vAcyam, vyavasthitavibhASAzraya. NAditi / tanuccham, prAguktaprAtizAkhyanAradIyazikSAdisakalagrantha. virodhana AdezapakSasya garbhasrAvaNaiva gatatvAt, vyavasthitavibhASAkalpanasya/nirmUlatvAcca / etena patadIyalekhanaprAmANyamrameNa "anupasa. rgAt saH" (pA0sa01-3-76) ityAdau cavargAbhAvaM dRDhIkRtya zcutvAbhAvaM sAdhayantastadanugAmino'pi parAstAH, nAradena 'yajJaH' ityatra jakAra dvayasya sphuTamabhidhAnAt "nasyatasya trayasyAsthanAmanAM parvaNAmiti" ityAraNyakaprayAMga iva sajAtIyasamabhivyAhArAnna spaSTo bheda iti tu prasiddha zAstra / ata eva "vyaJjanaparasyaikasyAnekamya vA vizeSosti" iti mAdhyama / vyaJjanAtparasya vyaJjanaM paraM yasyetyevambhUtasya ca durlakSo bhedAbhedavibhAga ityevamparanayA tatratatra kaiyaTena vyAkhyAtam / ata eva ca bahuSu pustakeSu "tajjJApayatyAcAryaH" iti bhASyagranthaH / "anupasa. rgAta" (pA0su01-3-76) iti sUtre'pi keSAzcit zcutvapAThaH sammata eva / pAThAntaraM tu "alpActaram' (pAsU02-2-34) 'Aluc' 'tada. sahane' itivatsautratvAdasaMhitayA vA samAdheyamiti dik| ___ tadetatsakalamabhidhAya prakriyAprakAze gurucaraNairuktam-"tajjJAnamityAdau tu zcutvaM bhavatyeva" / yamaca mukhanAsikyaH kevalanAsikAsthAno veti matadvayam "nAsikyA nAsikAsthAnAH mukhanAsikyA vA" iti taittirIyaprAtizAkhyAt / anunAmikaviSaye tu darzanatrayam-kRtlo voM mukhana nAsikayA cocAryata ityekam, pUrvoM bhAgo mukhena paro nAsikayeti dvitIya, tadvaiparItyAttRtIyam / dvitIyatRtIyayorbhAgamAtrasya nAsikyatve'pi taduparAgAdbhAgAntaramApa tadvadavabhAsate / tathA ca nA. sikAnvayasya bhAgamAtraviSayatayA nAsikAvacanaprahaNena mukhnaasikyo|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe savaNasaMzAsUtram / voM na gRtyeta / kintu matavizeSe kevalanAsikAsthAnatayA samAdayaH eva gRoran / tatazca vidhipradeze "AGo'nunAsikaH" (pA0sa06-1126) ityAdau yamAnusvArA eva vidhIyeran / "viDvanoranunAsikA sthAta" (pAsU06-4-41) ityAdau tvanuvAde apratipattireva syAdityu. dAhRtabhAjyAzayaH / tasmAirzanavaye mukhapadopAdAnaM sArthakamiti sthi: tam / prathamadarzane tu prAsAdavAsinyAyAzrayaNenobhayavacanAnAmapi si. DA saMkSA / AntaratamyAcca vidhipradezeSu yamAnusvArANAmapravRttiH / tathAca mukhazabdopAdAnaM na karttavyamiti bhApye sthitama / mukhavacana ityavAkta tu kacaTatapAdInAmapi syAt / tatazca 'zaktaH' ityatra kalopaH syAt / 'pakkaH' ityatra cakAralopa: syAt / 'taptam' ityatra palopaH syA. t / 'modanapag' ityAdau "anunAsikasya vijhaloH" (pA.su06-4-15) iti dIrghaH syAt / anu pazcAnnAsikA vyApriyate yasminAsikAyAH pa. zvAnmukhaM vyApriyate yasminniti vA'nvarthasaMjJeyam / tena nAsikAvyApArasya bhAgaviSayakatvasucanAtprAsAdavAsinyAyasyAviSayo'yamiti dhva. nitam / etacca sUtraM pratyAkhyAtuM zakyam / pradezavAkyeSveva prAguktasya nAsikAmanugata ityasya vA yogasyAzrayaNena sakaleSTasiddhiriti dik / tulyAsyaprayatnaM savarNama (pAsU01-1-9) / tAlvAdisthAnamAbhya. ntaraprayatnazcatyubhayaM yasya varNasya yena varNena saha samAnaM sa tasya sava. o bodhyaH / saMjJApradezAH "akaH savarNe doghaH" (pAsU06-1-101) ityA. dayaH / yadyapi tulayA sammitaM tulyamityavayavArthaH "nauvayodharmaviSamUlamUlasItAtulAbhyastAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamitapammiteSu" (pA0sa04-4-7) iti sUtreNa tulAzabdAtsammite yavidhAnAt, tathApyayaM sadRzamA rUDhaH zabdaH / asyanti uccArayanti anena vAnityAsyam / "asu kSepaNe" (di0 50 1210) bAhulakAtkaraNa Nyat |y dvA, Asyandate annaM prApya dravIbhavatItyAsyam / "anyeSvapi" (pAsU0 3-2-101) iti DapratyayaH / athavA 'annena dravIkriyate ityAsyam' a. ntarbhAvitaNyatkirmaNi DaH 'paritaH khAtA parikhA' itivat / tatra bhavamAsyaM tAlvAdisthAnam / "zarIrAvayavAdyat" (pA0su05-1-6) / "ya. sya" (pAsU06-4-148) itilope "halo yamAm" (pAsU-8-4-6) iti yalopaH / na cAllopasya sthAnivadbhAvaH zaGkhyaH, yalope kartavye tAniSedhAt / prakaSTo yatnaH prytnH| prakarSazcAbhyantaratvam / prArambhe yarano vA prayatnaH / AbhyantaraprayatmA hi varNaprArambhakAla eva vyApriyate / tathA. ca tulyau sthAnaprayatnau yasyeti dvandvagarbho bahuvIhiH / yatA, tulyaH bhA.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAtike sve prayatno yeSAmiti tripado bahuvrIhiH / Asye iti vizeSaNAdvAhapra. yatnavyudAsaH / Asya ityekatvaM vivakSitaM, taddhitAntAsyazabdopAdA. nasAmarthyAta / tena bhinnasthAnAnAmarthAd vyudAsaH / yadvA, tulyaH Asye tulyAsyA, mayUravyaMsakAditvAtsAdhuH / tulyAsyaH prayatno yasyati vina. haH / yadvA, Asye prayatnaH AmyaprayatnaH, sa tulyo yasyeti / ekatvavi. vakSAdikaM prAgvat / tadevaM samAsacatuSTayamapi bhASye sthitama-"dvandvaga. bhoM bahuvrIhiH, tripado vA, pUrvabhAge tatpuruSagarbhaH, taduttarabhAge vA" iti / tulya zabdasya sambandhizabdatvAcca yena saha tulyasthAnaprayatnaM tena saha savarNamini labhyate / nahi mAtA pUjyatyukte svasunamAtA bhAryA pU. jyate kintu pUjakasyaiva mAteti dik / __tulyasthAnamiti kim ? tulyaprayatnAnAmapi kacaTatapAnAM mA bhUt / tena 'tI' ityatra "jharo jhari" (pAsU08-4-65) iti pakAralopona mavati / yatnagrahaNaM kim ? cakArazakArayormA bhUta / sati hi sAvAyeM 'vAkpracyotati' ityatra zakAralopa: syAt / AbhyantaratvavizeSaNamapye. tadarthameva / asti hi zvAsAghoSavivArAkhyabAhyaprayatnasAmyaM cazayora. pi| nanu alpaprANatvamahAprANatvakRto bhedo'stIti ceta ? kiM tataH / nahi sarvaprayatna sAmyaM vivakSituM zakyam 'aGkitaH' ityAdyasiddhiprasa. jAta , kaGayorapi bAhyaprayatnabhedAt / sarvaprayatnasAmyaM hi svasya svenaivAyAti na tu pareNa / tathA ca savarNasaMjJApraNayanamapi vyathai syAt, "aNu. dittulyAsyaprayatnasya" ityuktau sarvasAmaJjasyAt / "jharo jhari" (pAsU0 8-4-65) ityuktaM "halo yamAM yami" (pA0sU08-4-64) ityatreva yathAsaM. jyapravRttyA 'mAhAtmyam' ityAdI makArasyeva 'ziNDhi' ityAdau DakArasthApi lopo na syAditi hi siddhAnte savarNagrahaNaM kRtam / sa cAvyA. ptidoSo yAvatprayatnasAmyavivakSAyAM tadavastha eva syAta / atha yAvadvA. hAsAmyaM yAvadAbhyantarasAmyaM vA vivakSyeta evamapi 'mdhulittrsthaanm| ityatra "jharojhAra" (pAsU08-4-65) iti salopaH syAt, sakArathakArayoH zvAsAghoSavivAramahAprANatvarUpabAhAprayatnacatuSTayenApi sAmyAt / atha sthAnaprayatnavivekaH-akuhavisarjanIyAH kaNThyAH / icuyazA. stAlavyAH / RTuraSA mUrddhanyAH / latulasA dntyaaH| sappadhmAnIyA o. ThyAH / eai kaNThyatAlavyau / AoM kaNThyASThyau / vakAro dantyo. pThyaH / jivhAmUlIyo jivhAmUlasthAnaH / anumbAro nAsikyaH / yatno dvidhA-Abhyantaro bAhyazca / tatrAbhyantarazcatu --spRSTAta ISatspRSTatA vivRtatA saMvRnatA ceni / tatra spRSTatA sparzAnAm / ISa.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe savarNasaMjJAsUtram / 117 spRSTatA antasthAnAm / hasvasyAvarNasya prayoge saMvRtatA / zAstrIye kAya tu vivRtatA pratijJAyate iti AiuNsUne pratipAditam : "svRtaH saMvRtAH" iti tu prAtizAkhyokatvAnna marvasAdhAraNam / USmaNAM svarANAJca vivRtatA / eSAM caturNAmapyAbhyantaratvaM varNotpattiprAgbhAvitvAt / tathA hi nAbhipradezAtprayatnapreritA vAyuH prANo nAma urdhvamAkrAmannusa prabhRtIni sthAnAnyAhAmna / tato varNasya nadabhigaJjakadhvanarvA utpttiH| tatrotpatteH prAgyadA jivhAgropAyamadhyamUlAni tattadvarNotpattisthAnaM tA. lvAdi samyak spRzanti tadA spRSTatA / ISadyadA spazanti tadA iSa. spRSTatA / samIpAvasthAnamAtre saMvRtatA / dUratve vivRtatA / ata eva icuthazAnAM tAlavyatvAvizeSa'pi tAlasthAnena saha jivhAgrAdInAM cava. gauccAraNe kartavye samyak sparzaH, yakAre ISat sparzaH, zakAre. kArayostu revasthitirityAdyanubhavaM zikSAkAroktiM cAnusRtya vi. vecanIyam / __ bhASyakArAstu "nAzalau" (pAsU01-1-20) ityasya pratyAkhyA. nAvasare USmaNAM svarANAM ca ISadvivRtatvaM vivRtatvaM ceti vailakSaNyaM . vakSyanti / tadapyanubhavAnusAryeveti sahRdayairAkalanIyam / . bAhAH prayatnAH punarekAdaza-vivAraH saMvAraH zvAso nAdo ghoSo'ghoSo'lpaprANo mahAprANa udAtto'nudAttaH svaritazceti / ete ca varNotpatteH pazcAnmuni pratihate nivRtta prANAkhye vAyA utpadyante / ata ekacAhA ityucyante / galabilasya saGkocAtsaMvAraH / tasyaiva vikAsAdvivAraH / etI ca saMvRtavivRtattvarUpAbhyAmAbhyantarAbhyAM mi. nAveva / tayoH samIpadurAvasthAnAtmakatvAdityavadheyam / tatra "vANAM prathamadvitIyAH zaSasavisarjanIyajivhAmUlIyopadhmAnIyA yamau ca pra. thamadvitIyau vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAH, vargayamAnAM prathame alpaprANAH, itare sarve mahAprANAH, vargANAM tRtIyacaturthA antasthA hakArAnusvArau yamau ca tRtIyacaturthoM saMvRtakaNThA nAdAnapradAnA ghoSa. vanto vargANAM tRtIyA antasthAzcAlpaprANAH, yathAtRtIyAstathA paJcamA AnunAsikyamevAmaparo guNaH" iti zikSAsu sthitam / saMgrahazca khayAM yamAH khaya ka pA visargaH zara eva ca / pate pravAsAnupradAnA aghoSAzca vivRNyate // kaNThamanye tu ghoSAH syuH saMvRtA nAdabhAginaH / ayugmA vargayamagA. ynncaalpaasvHsmRtaaH|| yadyapyete bAhAH prayatnAH savarNasaMjJAyAmanupayuktAstathApyantaratamA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118- zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhikesvaparIkSAyAmupayokSyante itIha AbhyantaratvavizeSaNavyAvartyatayA vyu: tpaaditaaH| nanviha sUtre prayatnagrahaNaM vyartha , taddhitAntAsyazabdabalAdeva tAlvA. visthAnasya prayatnasya ca lAbhAditi cet ? na, pratyeka vyApAranirAsA. thamubhayorupAdAnAt / tena sthAnaprayatnobhayasAmye satyeva saMkSA na tvanya. tarasAmye'pi / evaM sthite yatphalitaM tatspaSTatvArthamupanyasyate / aSTAdaza avarNAH parasparaM savarNAH, evamivarNovau~ / RkArA aSTAdaza, laka. stu dvAdazeti trizanmithaH savarNAH, lavarNasya dIrghA na santItyukta. tvAt RlavarNayomithaH sAvaparyasyopasaMkhyAnAcca / ecastu dvAdaza mithaH savarNAH, na tu ekArakAroM okAraukAro vA mithaHsavau~ / yathA caitattathA "aiuN" ( mA0 sU01) ityatrava pratipAditam / akAre. NApyecAM na sAvarNya prayatnabhedAditi ihaiva sUtre bhApye spaSTam / ataeva edainorapi zakAreNa na sAvarNyamiti neSAM "nAjjhalo" (pA0sU01-1-110) iti sUtre udAharaNatvaM nAsti / na cAtra sthAnabhedena nirvAhaH ecAmakAre. Na saha kaNThasthAnasAmyAt , edaitoH zakAreNa saha tAlusthAnasAmyAt / nahi yAvatsthAnasAmyaM vivakSitam , amaGaNanAnAM svavayaH saha asAvApatteH yavalAnAM sAnunAsikaniranunAsikAnAmasAva. yApattezca / nahi niranunAsikAnAmapi nAsikAsthAnam , yena sarvasA. myaM syAt / nanu taddhitAntAsyazabdabalAttAlvAdisAmyamAnaM lbhyte| oSThAtprabhRti prAkkAkalakAddhi Asyam / kAkalakaM ca grIvAyA unnata. tapradezaH yaM kaNThamaNirityAcakSate / tatkathaM nAsikAsthAnabhedenAsava. tvamApAdyate iti cet ? nAsikA hi na bAhyA varNotpattI nimittam , tatra jihvAgrAdivyApAravirahAta kintu antarAsye vitataM carmAsti paNa. pacarmavat , tatsaMbaddhorekhAvizeSo nAsikA, savai votpattau nimittamiti siddhAntAt / tasyAzca oSThAdibhyo'vizeSAt vayoM paryeNa savarNaH tulyAsyaprayatnatvAt / rephasya repha eva savarNaH, evamUma. NAmapi USmANa eva savarNA na tvanye, tulyAsyaprayatnatvAbhAvAt / za. asahAnAM yathAkramam ikAraRkAralakArAkArAH sUtrakAramate yadyapi tulyAsyaprayatnAstathApi na savarNAH "nAjjhalau' (pAsU01-1-110) iti niSedhAt / bhASyakAramate tu prayatnabheda eveti vakSyate / iha sthAna. medAdaprAptAM savarNasaMzAM vidhAtuM vArtikamArabhyate-"RkAralakArayoH savarNavidhiH" (kA. vA0 ) iti / hotRlakAraH hotRkAraH / ubhayAnta samanadIpoM na. sammavatIti prishessaarkaar| .
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe svrnnsNjnyaasuutrm| 119 syAdetata, "akaH savarNe dIrghaH" (pA0sa06-1-101) ityatra "Rti ka dhA"vacana "lati lavA" vacanamiti vakSyati / tasyAyamartha:-akaH savarNe Rti pare pUrvaparayoH sthAne vA kra ayamAdezo bhavati / dvimAtro'yam / madhye dvau rephau, tayorekA mAtrA, abhito'bhaktaraparA / ISatspRSTazcAyam / tatra prayatnabhedArakAreNAgrahaNAdanacvAighi saMjJAyA abhAvAdaprApto'yaM vidhIyate "lAta la vA" (kA vA0) iti / ayamapi dvimAtraH, ISatspRSTaH zca / madhye dvau lakArau tayorekA mAtrA, abhitojbhaktaraparA / pUrvavadaprApto vidhIyate / tatra vAvacanamiti vAzabdo dIrghasamuccayArtho bhaviSyAta / vA syAdvikalpopamayorevArthe'pi smuccye| ityabhidhAnAt / tenAprAptaeva dI? bhaviSyati / tanki savarNasaMjJa. yA ? nanu "lAta lavA" ityatra savarNe ityanuvartate na vA ? Aye hota. lakAra' ityatra RlavarNayoH savarNasaMjJAvidhAnaM vinA neSTasiddhiH, antye. 'dalakAroM' 'madhlakAra' ityAdAvatiprasaGga iti cet ? na, prathamavAti ke "Rti" ityapanIya 'RtaH' iti paJcamgantapAThenaiva sarvasAmaJjasyAt / savarNa iti ca pUrvavArtike'nuvartate / tena dhAtraMzaH' ityAdau nAtiprasaGgaH / dvitIyavArtike tu savarNa iti nivRttam / Rna ityanuvartate / tasmAd "akaH savarNe" (pA0sU06-1-101) ityatrAvazyakarttavyaMna vacanadvayanaiva sakalanirvAhAhakAralakArayoH savarNavidhiritIhatyaM vArtikaM vyrthmiti| maivam , ihatyamekaM vArtikamAzritya SASThavacanadvayapratyAkhyAnasyaiva nyAyyatvAt / tathAhi, tadvacanadvayaM kurvanA'pi rephadvayalakAradvayagarbhayo. stavidhayayoracatvaM tAvadeSTavyam / tannirvAhArtha varNasamAmnAye to paThanI. yo / anyathA hi vidhAnamAtramanayoH syAnna tvakArya plunaH / tadvidhAne hi "acazca" (pA0sU02-2-28) iti paribhASayA 'acaH' ityupatiSThate / nanu ISatspRSTasyAnactvAnmA bhUta plunaH, vivRtasya tukArasyAntvena plu. taH siddha eveti cata ? satyama / vivRnaH plutaH siddhaH, ISatspRSTau tu plutau rephadvayalakAradvayagarbho na sidhyataH / ata evAcsaMjJAmAtreNApi na nistA. ragrahaNakazAstrapravRttastAvanmAtreNAnirvAhAt kinavaNsu pATha eva kartavya ityuktam / sati tvaNsu pAThe tAbhyAM trimAtrayorapi grahaNA. splutasaMjJAyAM satyAM pakSa ISatspRSTau plunau bhvtH| evaM sthite pASThaM vacanadvayaM mA'stu, tadvidheyayorapi dIrghatayA "akaH savarNe" (pAsu0 6-1-101)ityanenaiva siddheH| nanu 'sthAnantaratamaparibhASayA vivRtasya sthAninovivRtAveSa dIpoM syAtAM na tvIpaspRSTAviti cet ? na, rephadvayayuka pavAdezaH 'susahazaH' ityapi hi sambhavati / tathA ca kiM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zabdakostubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhikephaddhayayuktatvamAdattavyaM, kiM vA vivRtatvaniyaMtra vinigamakAbhAvena paryAyeNAbhayapravRttau siSAdhayiSitasya rUpadvayasya nirvAhAt / la. kAre'pi kadAcitrakArAntaratamo vivRtadIrghaH kadAcid lakArAntaratamo lakAradvayagarbha ISatspRSTa iti sklessttsiddheH| tadevaM SASThaM vacanadvayaM na kartavyamiti sthitam / - nanu nadevAstu saMjJAvidhAnaM tu mAstviti ceta ? na, vacanadvayArambhe goravasya spaSTatvAt / kizca, saMzAbhAve "RtyakaH" (pA0sU06-2-128) "upasargAdati" (pA006-1-92) "uraNaparaH" (pAsU01-1-51) i. tyAdiSu RkAreNa lakAragrahaNaM na syAt / na caivaM siddhAnte'pi tava. kAraH' ityAdau raparatvaprasaGgaH rapratyAhAraparatvasya vakSyamANatayA lapa. ratvasiddhaH / RditAmladitAM ca dhAtUnAmanubandhakAryeSu saGkarastu na bhacati dhAtUpadeze pRthaganubandhakaraNasAmarthyAt , vidhivAkyaSyapi pRthaganu. vAdasAmarthyAt / anyathA hi sarvAn Rdita eva ladita patra vA paThitvA vidhAvapi tenaiva rUpeNAnuvadat / sambhavatyaikarUpye veruupyaashrynnaayogaat| nAjjhalI [pAsu01-1-10] / anjhalau mithaH savarNoM na staH / a. kArahakArayorikArazakArayo RkAraSakArayorlakArasakArayozceti stha. lacatuSTaye pUrvasUtreNa prApta sAvaNyamanena niSidhyate / tena 'AnaDuhaM carma' 'vaipAzo matsyaH ' ityatra "yasyeti ca" (pA0sa06-4-138) iti hakArazakArayorlopona / anyathA hi 'yasya' ityanena dIrghANAmiva hakAra. zakArayorapi grahaNaM syAt / tathA 'daNDahastaH' 'dadhizItaM' 'kartRSaTkam ityAdau savarNadIrghaH syAt / 'dadhisAndram' ityAdau yaNAdazazca syAt / ihAjjhalI kasyApi na savarNo sta iti vAkyArtho na grAhAH saMjJArambha. vaiyApattaH / vihitapratiSiddhatvana vikalpa tu lAghavAt "tulyAsyapra. yatnaM vA" ityeva sUtrayat / nApyacAmabhihalAM halAbhaH sAvAyeM niSidhyate / "nAjjhalau" [pA0sU02-2-20] ityatraiva sUtre savarNadIrghasya "jha. yo haH" [pAsU08-4-62] iti pUrvasavarNAdezasya ca nirdezAt / nanu jhalaMbAtra nirdiSTo na tu hal , tAvataivaSTasiddhariti cettarhi dIrghAnirdeza eva jJApako'stu / tena hyacAmabhiH sAvarNyamaniSiddhamiti jJApine pa. rizeSAdajjhalomitho niSedha eva paryavasyati, / "jharA jhAre savaNe" [pAsU08-4-65] iti jJApakAcca / yattu nANzalAvityeva kuto na sUtritamiti / tanna, 'kartRpadakaM' 'dadhisAndram ' ityAdyasiyApattaH, RlakAvIranatvAt ; grahaNakasUtrAtirikte pUrva evANityutatvAt / astu vAparaNa, tathApyajapekSayA vyakiMgauravamevaM syAdityagrahaNama.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe svrnnsNjnyaaprtissedhsuutrm| 121 panIyANgrahaNaM kriyatAmiti zaGkAyA garbhasrAva gatArthatvAt / zalaMze tu vyaktilAghave satyapi varNoccAraNe vizeSo nAstItyevottaram / vastuta. stu "nAkzalo" ityeva sUtrayitumucitam / syAdetat , zarI zabhirapi sAvarthe niSiddhyeta / te hokArAdibhiH gRhItatvAdacsaMzakAH halSapadezAddhalazca / na cAsmAdeva niSedhAdikArA. dayo na savA iti vAcyam , etadvAkyArthabodhAtprAk padArthopasthite. rAvazyakatayA tasyAmavasthAyAmikArAdibhiH zarAmupasthApanasya durvAratvAta / tatazca 'parazzatAH' 'rAmaSaSThaH' 'yazaslAram' ityAdau "jharA jhari" (pA008-4-65) ityasya pravRttirna syAt / tatazcaikaikatra zatrayaM zrUyeta / iSyate tu vayam / tathA ca pUrvapakSavArtikam-"ajjhaloH prati. Sedhe SakArapratiSedhojjhalatvAta" iti / atra zakAragrahaNaM zarAmupalakSa. Nam / kizvAvarNasyASTAdazadhA bhinnasya parasparaM sAvAye na syAt / tatazca 'daNDAgram' ityAdau dI? na syAt / tathAhi, hakAreNa grahaNAda. kAro hala akSu pAThAccAn / na cAsminneva sUtre enasya pravRttiH, yena grahaNakazAstramasAvAntra pravartateti / atra siddhAntaM vArtikakAra e. vAha-"siddhamanavAdvAkyAparisamAptervA, iti| tatra sUtrapratyAkhyA. nenottaraM prathamavArtike'bhipretam / tathAhi, zikSAvAkye vivRtamUmaNAmiti yogo vibhajyate / tatra ceSadityanuvartate / svarANAzceti vivRta. mityanuvartate / ISaditi nivRttama / tathAca prayatnabhedAdUSmasvarayoH sA. vAprAptau kiM sUtreNa ? tathAca zarAmanacatvAdeva siddhamityarthaH / upa. lakSaNazcedamakArasyAhalatvAdityapi bodhyam / sUtrArambhamabhyupetyevam / vastutastUktarItyA sUtrameva naarmbhnniiymityrthH| ISadityasyAnanuvRtti samAnaprayatnatAca svIkRtya sutrArambhapakSe'. pyAha-vAkyAparisamApterveti / ayamAzayaH-daha pUrva vrnnaanaamupdeshH| tata itsaMjJA / tata "Adirantyena sahetA, (pAsU01-1-71) iti pra. tyAhArasiddhiH / tato "nAjjhalau" (pA0pU01-1-10) ityetadvAkyArthaH bodhaH / tato'pavAdaviSayaparihAreNa savarNasaMjJAnizcaye sati grahaNaka. zAstrapravRttiH, natvetatsUtraniSpattisamaye / anyathA tatsUtreNaivekArazakA. rAdInAM sAvarNyaniSedhAdikAreNa zakArAgrahaNe satyajjhaltvAditi he. torasiddhyA tvadIyaH pUrvapakSo'sambhava duktika eva syAt / atha pada - khaan ayaathaaghnghnaaghaathaaghaat naathaarthaprahAbhAvAdiha satre hakAreNa zakAraprahaH syAdevetaH pUrva sAvarNyaniSe. dhAgrahAditi Se tahatiH pUrva prahaNakazAstrameva na niSpAmiti kathaM naH
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdacaturthAhikeparyAlocayeH 1 nanvevaM "tulyAsyaprayatna" (pAsU01-1-9) "nAjjhalI" (pA0su01-1-10) ityAdau "akaH savarNa dIrghaH" (pAsU06-1-101) iti dIrgho'pi na pravarttateti cet 1 na, savarNasaMzAdhuttarakAle pravartamAnasya dIrghazAstrasya daNDADhakAdAvivehApyapratibaddhapravRttikatvAta, uddezyatAvacchedakarUpAkrAntatvAvizeSAt / na ca savarNadIrghavidhAnAtprAgeta. tsutrArthabodhAnupapattiriti vAcyam, padArthopasthitiprabhRtisAmagrI. sampattI satyAM sAdhutvabodhakavAkyArthajJAnavilambana zAbdabodhe vi. lambAdarzanAt / anyathA vyAkaraNazAstraparizIlanavikalAnAM vApi zAbdabodho na syAt / tathA vaiyAkaraNAnAmapi vyAkaraNasUtraghaTakaza bdeSu vyAkaraNAdava sAdhutvabodhe taduttarakAle ca vAkyArthAvagatAvA. tmAzrayAnyonyAzrayacakrakANAM durvAratvAditi dik / sAdhutvajJAnaM tu na zAbdabodhahetuH / astu vAbhiyuktavAkyatvena sAdhutvAnumatiH, tataH zabdabodhe jAte lakSyAntarogviva lakSaNavAkyA. ntargateSvapi lakSaNapravRttiriti dik / nika vastutastu zarAM parasparaM sAvarNyaniSedhe satyapi na ksstiH| paraH zatAdiSu hi rUpavayaM siddhAnte'tIpyate / zatAtparANIti vigrahe "ka. rtRkaraNe kRtA bahulam" (pAsU02-1-32) iti bahulavacanAdvA "su. psupA" (pA0sU02-1-4) iti vA samAse kRte pAraskarAditvAtsuTi sakArasya zcutvam / tataH "anaci ca" (pA0sa08-4-47) iti dvirSa. canam / nanu "zaro'ci" (pAsU08 4-49) iti "anaci" (pA0 sU08-4-47) iti vA dvitvaniSedho'stviti ceta? na, tatra "nAjjhalau" (pA0901-1-10) iti niSedhAdikAreNa zakArAgrahaNAt / tato "jharo jhari" (pA008-4-65) iti lopavikalpAd dvizakAraM trizakAraM vA rUpamiti sAvarNyaniSedhe'pi sidhyatyevedaM rUpadvayama , "anaci ca" (pA0su08-4-47) iti dvitvasyApi vaikalpikatvAta / tatra dvitvasya vaikalpikatvaM "yaronunAsike'nunAsiko vA" (pA0sa08-4-45) ityato vetyanuvartanAta "sarvatra zAkalyasya" (pA008-4-51) iti pAkSikaniSedhAdvA / lopasya vaikalpikatvaM tu "jhayo ho'nyatarasyAma" (pAsu0 8-4-62) ityato'nyatarasyAMgrahaNAnuvRttarityavadheyam / tasmAtsAvaye satyasati vA 'parazatAH' iti dvizakArakatrizakArakarUpayoravizeSaH / parazzatAdhAste yeSAM parA saMkhyA zatAdikAt / (a0ko03-1-64) ityamaraH / evaM 'rAmaSaSThaH' 'yazassAram' ityAdAvapi / ata eva bhAgye-"apara mAha" ityupakramya vArSikadvayamapyekahetutayA vyAkhyAya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe svrnnsNjnyaaprtissedhsuutrm| 123 "astu vA grahaNAmakArAdibhiH zakArAdInAm" iti vAkyazeSAdhyA. hAreNa pratizAvikalpArtho vAzabda iti vyAkhyAtam / tatra apara Ahe. syaparitoSodbhAvanam / tadvIjantUktarItyA zaryu sAvarNyaniSedhAniSedhayoH phalAvizeSe'pi prAguktarItyA 'daNDAnam' ityAdi na sicet / tadartha ca sUtrapratyAkhyAnasya vAkyAparisamAptinyAyasya vA''zrayaNe Avazyake zarAM zarbhiH sAvAbhAvAbhyupagamo nirmUla eveti| syAdetat , agRhItasavarNAnAmeva "nAjjhalau' (pA0su01-1-10) iti niSedha iti tAvasthitam / tathA cekAgadInAM sakArAdibhiH sA. vAniSedhAta 'kumArI zete' ityAdau savarNadIrghaH syAdityAzaGkhyAcI. tyanuvRtyA samAhitam / evaM sthite 'mAlAsu' ityAdau SatvaM syAt / hakAreNAkAragrahaNe sati 'gaurISu' ityAdivadiNaH paratvAnapAyAta / ki. ca 'vizvapAbhiH' ityatra "ho DhaH' (pAsU08-2-31) iti DhatvaM syAt, 'vAgAzIH' ityatra "jhayo honyatarasyAm" (pA0sU08 -4-62) ityAkAra* sya ghakAraH syAt , 'gAsIdhvam' ityatra "iNaH SIdhvam" (pA0083-78) iti mUrdhanyAdezaH syAta, 'dAsISTa' ityAdau "dAderdhAtoghaH" (pA0sU08-2-32) iti ghatvaM syAt , 'rAma AyAti' ityAdau "hazi ca" (pAsU06-1-114) ityutvaM syAtU, 'devA AyAnti' ityAdau "hali sarveSAm" (pAsU08-3-22) iti nityo yalopaH syAt , 'cAkhAyitA' ityAdau "yasya halaH" (pA0su06-4-49) iti yalopaH syAt, 'zyenA. yitA' ityAdau "kyasya vibhASA' (pA0su06-4-50) iti lopa: syAt , 'nicAyya' ityAdau "halo yamAm" (pAsu08-4-64) iti yalopazca bhyAditi bhuupplvprsnggH| atrocyate, AkAro na hakArasya savarNaH "tato'pyAkAraH" iti ahauNsutrodAhRtazikSArItyA bhinna prayatnatvAt / "svnnenngrhnnmpri| bhASyamAkRtigrahaNAt" iti vArtikamate tu hakArAkArayorekajAtyanA. kAntatvAdeva nAtiprasaGgaH / yadvA, AkArasahito'ca Ac sa ca halaca AjjhalAviti sutre AkAraprazleSo vyAkhyeyaH / tenAkArasyAcAM ca halbhiH saha lAvaNe niSidhyate / AkAraprazleSe liGgaM tu "kAlasamaya. lAsu tumun" (pAsU03-3-164) ityAdinirdezAH / atra pakSe Azca Azceti dvandana savarNadIrgheNa ca "nAjjhalo" (pAsU01-1-10) iti mUtre dIrghAt paraH plutopi nihita iti vyAkhyeyam / tena 'yiyAlo. tyAdau "guroranRtaH" (pAsU08-2-86) iti plutAdAkAsAparasya sanaH sasya patvaM netyaSadheyam / bhAgyamate tumaNAmISadvivRtatAbhyupagamena sA.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhikevarNyaprasaktireva nAstIti sUtrapratyAkhyAnAtsakalamanAvilam // iti zabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathame pAde caturthamAnhikam // 4 // IdUded dvivacanaM pragRhyam (pA0sU01-1-11) IdUdedantaM dvivacanaM pra. gRhyasaMjhaM syAt / 'harI etau' 'viSNU imau' 'gaGge amU' / "taparakaraNamasandehArtham' iti vRttikaaraaH| anyathA hi yaNAdaze kRte hasvasyAyaM nirdeza ityapi sambhAvyeta / tatazca 'akurvatra' ityAdAvatiprasaGgaH syA diti bhAvaH / bhASye tu vyaktiH padArtho, bhedakAzca guNA iti pakSamAzri. tya guNAntarayuktAnAM dIrghANAM saGgrahArtha taparakaraNamityuktam / idaca 'i' iti prathamatakArasyaiva phalamityavadheyam , tAvataiva UkAre'pi siddheH; tAtpara iti paJcamIsamAsapakSasyApi sthitatvAt / ekArasya tvatvAde. ghANuditsUtreNa savarNagrAhakatAsiddheH / IdUtoH paramanaNavAd guNAntara. yuktasaGgrahAya yukto ytnH| tasmAdbhAdhyamate'pi UdetostaparakaraNamasandehArthameva guNAnAmabhedakatve tvIdityapi tathetyabhipretyaikarUpyaM vRttidbhiru. kam / iha "taparaH" (pA0pnu0-1-1-70) iti sUtre paJcamIsamAsomA. 'svityabhipretya aditi, tathA'tapara evaikAro nirdiSTa ityapi suvacam / syAdetat , asandehAyApi kriyamANaM taparatvaM plutaM vyAvanyadeva 'ghaTAyonmIlitaM cakSuH paTaM na hi na pazyati' iti nyAyAt / athAyaM da. kAra: "Rdoram" (pAsU03-3-57) itivaditi cet ? evamapyekAro gRhAtu plutam , aNtvAt ; na tvIdUtau vAkyAparisamAptinyAyenAnapratvAt / jAtiparo nirdeza iti cet 1 tarhi hrasve'pyatiprasaktiH / dIrgha. vyaktirapi vizeSaNIbhUtA vivakSiteti cet ? kathaM tarhi plutasaGkahaH ? na ca plutavyAvRttiriSTaiveti vAcyam 'agnI 3 iti' ityatra "aplutava. dupasthite" (pA0su0-6-1-29) iti sUtreNa plunatvaprayukta prakRtibhAve niSiddhe'pi pragRhyatvaprayuktasya tasyeSyamANatvAt / "aplutavat" (pAsU0 6-1-129) ityasya tu'devadatteti' ityAdau caritArthatvAdvaiyarthaM na zakyam / tathA ca SaSThi vArtikam-"vadvacanaM plutakAryapratiSedhArtha plutapratiSedhe hi pragRhyaplutapratiSedhaprasaGgo'nyena vihitatvAt" iti / atrAha bhAgya. kAra:-"yathoddezaM saMzAparibhASama" (pA0bhA02)ityAzrayaNAt pragRhyasaMhAM prati pluto'siddhaH / tathAca dvimAtratvabuddharapratighAtAt siddhA saMkSA / kAryakAlapakSe paraM pragRhyasaMkSAyA api "aNo'pragRhyasya" (pA0 908-4-57) ityetaddezatayA tAM prati plutasya sidatvenA'nunAsikaH pravateveti syAdeva doSaH / etena 'agnI 3 iti' ityAdau pratibhAvo
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMzAsUtram / 125 'pi vyAkhyAtaH, "plunapragRhyA aci" (pA0sa06-1-125) iti mApakAtsvarasandhiSu plutasya siddhatve'pi saMkSA pratyasiddhatvAnA yAt , yathAdezapakSa evehAzrIyata ityuktatvAt / vastutastvanunA. sikapravRttibhayenaiveha yathodezapakSAzrayaNam / prakRtibhAvastu kaary| kAlapakSepi sUpapAdaH / na ca pragRhyaH prakRnyetyanenaikavAkyatApanAM saMAM prati plunasya siddhatayA trimAtrasya saMjJA durupapAdeti vAcyam , plutasya siddhatAyAM bIjAbhAvAt / yattataM plutaH prakRtyetyetadeva zA. pakamiti / tanna, plutazabdena tatsthAnino lakSaNayA sarvasAmaJjasyAt / na caivaM lakSaNaiva doSa iti vAcyam , zrutArthApattimUlakavAkyAntarakA lpanApekSayA lakSaNAyA evAbhyAhatatvAta / astu vA vizeSApekSaM zAphkam / siddhaH plutaH plutatvaprayuktaM prakRtibhAva iti, na tu pra. gRhyatvaprayukte'pi / tasmAtkAryakAlapakSamAzritya prakRtibhAvasya sama. yayituM zakyatve'pyanunAsikapravRttivAraNAyaveha yathohezapakSAzrayaNa. miti sthitam / atra haradattaH yadyapi saMjJAyAmasiddhaH plutastathApyanunAsikapa. yudAse siddha eva / tatazca yasyAnena sajAkRtA dvimAtrasya na so. 'nunAsikavidhau sthAnI kintu trimAtraH / na ca sthAnivadbhAvAta. sthApi pragRhyatvam, alvidhitvAt / kizAvazyaM "siddhaH plutaH svarasandhiSu" ityAzrayaNIyam / 'daNDa ADhakam' iti plutasya dA. gheNa nivRttiryathA syAt / ata eva 'suzlokA 3 iti, suzloketi' ityatra guNo bhavan plutameva nivartayati na tu sthAninam / anyathA hA. dezarUpe plunaH zrayeta tadiha yathoDeze'pi saMcAparibhASe kathamiveSTasi. ddhiH, kathaM vA grantheSu na pUrvAparavirodha iti vipazcitaH praSTavyA iti ? ___ atrAhuH-yadyapi dvimAtrastrimANApahRtastathApi "pUrvatrAsiddham" (pA0sU08-2-1) iti zAstrAsiddhatvabodhanAnimAtre'pi dvimAtra evA. yamiti buddhA pragRhyasaMzA kriyate / ata eva 'amunA' ityatra mutve kRte tadupajIvanena nAbhAve ca kRte "supi ca" (pA0su07-3-102) iti dI. ? muzabda eva dazabdo'yamiti buddhvA prApnoti tatparihArAya tantrA. vRtyAdyAzrayaNena nAbhAve kartavye kRte ca sati mubhAvo nAsiddha itya. Tame vyAkhyAtam / kRnmejantasUtre ca sannipAtaparibhASayA samAhitam / na viha dvimAtre kRtAM saMkSAM sthAnivadbhAvena trimAtre AnayAmaH, yena "a. nalIvadhI" (pAsU0e01-1-56) iti niSedhaH zayeta / na hi rajatabhrama. prayuktA pravRttiH zuktiM na gocarayatIti yuktam / etAvAneva para vizeSaH
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAhnikerajatabhramo'nAhAryaH pravartakaH, iha tu zAstraprAmANyAdAhAryAropo'pi na. tacchAstrapravRttAvapravRttau ca niyAmaka iti| tadetatkayyaTenaiva sphuttiikRtm| yadAha zAstrAsiddhatvAzrayaNAca plutabuddhAvasatyAM pragRhyatve vidhIyamAne dvimAtratvabuddhiH pravartate / tathA ca vakSyati-"asiddhavacanamutsargalakSaNa. bhAvArthamAdezalakSaNapratiSadhArthaca" iti| "SatvatakorasiddhaH"(pA0sa061-86) ityatatsUtrasthaM vArtikamidam / utsRjyate nivartyate Adezenetyutsa. rgaH sthAnI, sa lakSaNaM nimittaM yasya kAryasya tugAdestasya pravRtyarthamiH tyarthaH / tathA caikarUpayArtha sarvatra zAstrAsiddhatvameveti bhAvaH / etena ya. syAnena saMjJA kRtA na so'nunAsikavidhau sthAnIti prathamadUSaNamu. dhRtam / yadapi 'daNDADhakaM' "suzloketi" ityAdAvAdezaH plutaH zrUyene. ti / tadapi na, uktarItyA tatrApyAdezena plutasyaiva nivRtteH| pluto mayA'pahiyate iti buddhiH paraM tasya nAstItyanyadetat / yattu SaSThe bhASyakAro vakSyati-"siddhaH plutaH svarasandhiSu" iti, tavihAnunAsikaparyudAsAnurodhAdhathoddezapakSa evAzrayaNIya iti sthi. te svarasandhisAmAnyApekSavApakAzrayaNe'pi na doSa ityAzayena, na tu sAmAnyApekSatAyAmeva kiJcidAgrahe bIjamastIti dik / nanUdAharaNevIdAdikameva dvivacanaM na tu tadantamiti cet ? , vyapa. dezivadbhAvena tadantatvAt / nanvadintaM dvivacanAntamityeva kathaM na vyAkhyAtam ? evaM hi sati vyapadezivadbhAvo nAzrayaNIya iti ceta ? na, 'kumAryoraMgAraM kumAryagAraM 'vadhvoragAraM vadhvagAram' ityatra pratyayalakSa. jena dvivacanAnte'tivyApteH "saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti" (50mA027) iti "suptiGantaM padam" (pAsU01-4-14) ityatrAntagra. haNena zApitatvAcca / etenedAdyantaM yad dvivacanaM tadantaM pragRhyaM, kumA. ryagArAdau tu sakArAntaM dvivacanaM na svIdAdyannamiti parAstam, saMjJA. vidhau pratyayagrahaNe tadantAgrahaNAt / yatsvasminpakSe dUSaNAntaramuktam'azukle zukle samapadyetAM zuklyAstAM vastre' ityatra zabdAntaraprAptyA 'ni. tyaM lukaM bAdhitvA paratvAcchIbhAve kRte tasya luki pratyayalakSaNena zuklItyasya pragRhyatA syAditi / tanna, "antaraGgAnapi vidhIn bahirano lugbAdhate" (pa0bhA052) iti paribhASayaukArasyaiva lopAt, ta. sya cedAdhantasvavirahAt / astu tarhi iMdAdi vizeSyaM, tathA ca dvivaca. nasaMjhaM IdAdi pragRhyamityartha iti cet ? na, 'gale' ityAdeH siddhAvapi 'dRzyate' syaadysiddhH| dvivacanASayavo hyayamekAro na tu dvivacanam / kizca prAhyamityasya sannihitatvAd dvivacanameva saMkSi na tvIdAdiH,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMjJAsUtram / viprakRSTatvAt / tasmAdyathAvyAkhyAnameva manoramam / atra vRttikArAH - " maNIvAdInAM pratiSedho vaktavyaH" iti paThitvA 'maNIva' 'rodasIva' 'dampatIva' 'jampatIva' ityudAjahuH / munitrayAnuktatvAdapramANamidamiti kaiyaTAdayaH / evaM vadadbhiH samAnanyAyatayA'nyeSAM munitrayAnuktAnAM vRttikRnmAtroktAnAM turIyasyeSTiH, zasiduhiguhibhyo vA, krameke chandAsa, bhASAyAM ca aGgagAtrakaNThebhyastviSyata ityAdInAma* nAdarttavyatoktA | maNavoSTrasya lambete iti tu ivArthakena vAzabdena ni. rvAhyamityAhuH / nyAsakArastu "sambuddhau zAkalyasyetau" (pA0sU01-116) iti zAkalyagrahaNasya siMhAvalokitanyAyeneha sambandhAdvayavasthi tavibhASAzrayaNAccedaM labhyate ityAha / kecitvivArtheyaM vazabdaH prayukto bhImo bhImasena itivat / 'kAdambakhaNDitadalAniva paGkajAni' ityAdivazcetyAhuH / vastutastu "vadvA yathA tathevaivaM sAmye" (a0ko03-4-9) ityamaragranthe vaveti pAThamAzritya " zAtravaM va papuryazaH" (ra0vaM04-42) iti kAlidAsaprayogasya tayAkhyAtRbhirudAharaNAtsarve sustham / yuktaMzcAya. meva pAThaH prAtipadikaprakrame taddhitasya vaterananuguNatvAt / etena - sphuTotpalAbhyAmalidampatIva vilocanAbhyAM kucakuDmalAzayA / nipatya bindU hRdi kajjalAbilau maNIva nIlau taralau virejatuH // nai0) iti zrIharSa prayogo'pi gatArthaH / 127 adaso mAt (pA0sU01 - 1 - 12) / asmAtparAvIdUnau pragRhyau staH / amI IzAH / rAmakRSNAvamU AsAte / na cAmU ityudAharaNaM pUrvasUtreNa gatArthamiti vAcyam, tasmin karttavye mutvasyAsiddhatvAt / "adaso mAt" (pA0su01-1-12) iti sUtraM prati tu nAsiddhatvam, ArambhasAmarthyAt / tathA ca vArttikam - "AzrayAtsiddhatvaM ca yathA rorutve" iti / puMvadvacanamevodAharaNaM strInapuMsakayordvivacane tu mutvasyAsiddhatve'pyekA rAntatvAtpUrveNaiva siddhA saMjJA / tataJca prakRtibhAvo'nunAsikaparyudAsazrI siddha evetyavadheyam / yattu haradattenoktam "aNo'pragRhyasya" (pA0sU08 -4 -57) ityatropa* sthitena pUrvasUtreNa saMjJAyAM kriyamANAyAM mutvasya siddhatvAlliGgatrayepi dvivacane'nunAsikaparyudAsaH pUrveNaiva siddhaH / etatsUtrArambhastvadvivaca* nArthaH, puMsi dvivacane prakRtibhAvArthazceti / taccintyam, plutasaMgrahAnurodhana pUrvasUtre yathoddezapakSasyaiva sthApitatvAt / tasmAt puMsi dvi.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAlikevacane'nunAsikaparyudAso'pyetatsUtrasya phalaM na tu prakRtibhAvamA. tramityavadheyam / ___ athApi kazikharadattokissamarthayitavyetyAgrahastahi itthaM samartha. nIyA-pUrvasUtre kAryakAlapakSa evAstu / na caivaM plutasyAnunAsikaparyuH dAso na syAditi vAcyam I I 3 t' 'U U 3 t' iti dIrghAtparabhAge plutasyApi prazliSTanirdezAt / ekArastvaNavAdeva plutaM grahISyati / na ca tAdapi parastapara iti tankAlagrahaNApattiH "Rorae" (pA0sa033-57) itivahakAra evAyamityAzayAt / yuktazcaitat, yathoddezapane plutAta prAgeva saMzApravRttI satyAM tataH plute kRte tameva dvimAtratvena pazya. nyA api saMzAyAH punaH pravRttI bIjAbhAvAt / nAbhAvastu mubhAvAtprA. gaprAptastato mutvanimittakaM nAmAvamAzritya mubhAve dazabdo'yamiti bu. ddhacA prApnuvan dIrghaH pratividhIyate ityucitam / natyaso plutAt prAk pragRhyasaMjhAvanmubhAvAt prAgeva pravRtto yena punarna pravartata / etena pUrvasU. prasthaheradattagrantho'pyujIvita iti yAvadAdhaM sAdhu / bhASyakaiyaTayo. stvayaM bhAvaH-plutAt prAk prAptA'pi pragRhyasaMzA phalAbhAvAna kripate / na ca plute'nunAsikapravRttireva phalamastviti vAcyam, saMjJAyA apra. vRttAvapi tallAmAt, pragRhyatvaprayukaparyudAsasyaiva vidhispRSTasya tatpha. latvaucityAceti / 'suzloketi' ityAdAvapyantaraGgatvAtplutaH 'antaraGga. mbalIyaH' (10bhA038) iti nyAyAt / prakRtamanusarAmaH-nanvArabhyamANe'pyasmin sUtre pUrvasutreNekarUpyA. thai yathoddezapakSa evAzrayaNIyaH / tathAca rutvasyotvaM pratIva pragRhyasaMjJAM pratyeva mutvamItvayoH siddhatvaM syAt , na tvayAdIn prtypi| tatazca 'a. mI Asate' ityatrAyAdezaprasaGgaH, 'amU AsAte' ityatra puMsyAvAdezaH, 'amI atra' ityatra "eGaH padAntAdati" (pA0sU06-1-109) ityekAdeza. prasaGgazca / na ca saMhAM pratyeva siddhatve vacanAnarthakyaM syAditi vAcyam , anunAsikapayudAsena caritArthatvAt / / __bhatrocyate-padyanunAsikaparyudAsamAtra prayojanaM sthAsahi saMkSAsUtraM na praNayet / "aNo'pragRhyasyAnunAsikaH""adasona" ityeva brUyAt / aso' 'amuke"amukAbhyAm' ityAdau tu siddhAnte'pi na bhavatyanunAsikaH, anaNavAdanavasAnatvAca / atastatra mAdrahaNamIdrahaNaM vA na karttavyam / na caivaM 'he amuka' ityatrApi niSedhApattiH, tyadAdInAM sambodhanavibhakti. virahasyautsargikatvAt / ataH saMjJArambhasAmAtprakRtibhAvArthatvamAyA sya vijJAyate / tadalAccAyAdiviraho'pi siddhathati, prakRtibhAvasyA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMjJAstram / pavAdarUpatayA "upasaJjAtanimitto'pyutsarga upajaniSyamANanimittenA. pyapavAdena bAdhyate" (pa0bhA065) iti paribhASAvatArAcca / yattu saMjJArambhasAmarthyAdayAdInsaMjJAM ca prati mutvamIzvayoH siddhatvajJApanAdayAdIn bAdhitvA paratvAnmutvamItve iti tanna, ayAdyabhAvasya jJApane lAghavAt / arthApatterhi sAkSAdupapAdakaviSayatautsargikI / kiJca mutvamIzvayoreka padAzrayatvena balIyastvam, 'antaraGgambalIyaH' (pa0bhA038) iti nyAyAt / tatkathaM vipratiSedhopanyAsaH ? " nAjAnantayeM" (pa0 bhA051) iti niSedhastu, " asiddhaM bahiraGgam" (pa0bhA050) ityasyaiva na tudAttaparibhASAyAH / yadyapi " asiddhaM bahiraGgamantaraGge" (10bhA050) ityanayaiva gatArthatvAda: ntaraGgambalavaditi pRthak paribhASA na karttavyeti "vipratiSedhe param" (pA0su01-4-2 ) iti sUtre bhASyakRdvazyati / tathA'pyabhyuccayamAtraM tata, sApavAdanirapavAdatvAbhyAM phale vizeSAt / 'vRkSa iha' ityatra hi saptamyekavacanena saha guNo'ntaraGgaH / savarNadIrghatvaM tu bahiraGgam / na cehAsiddhaparibhASayA guNo labhyate "nAjAnantayai" (pa0bhA051) iti niSedhAt / ata eva "acaH parasmin " ( vA0sU01-1-57) iti sUtre bhASyakRdrakSyatiArabhyamANe nityosau parazcAsau vyavasthayA / yugapat sambhavo nAsti bahiraGgeNa siddhyati // iti // 129 etacca tatraiva sphuTIkariSyate / ata evoktaM vArttikakRtA, - " zaca* GantasyAntaraGgalakSaNatvAt" iti 'dhiyati' 'aduduvat' ityAdi ca tatrodAthRtam / jJApakaM cAtra " omAGozca" (pA0su06-1-95) ityAGgrahaNam / taddhi 'khaTvA-A-UDhA' ityatra paramapi savarNadIrgha bAdhitvA dhAtUpala yoH kAryamantaraGgAmityantaraGgatvAd guNe kRte vRddhiprAptau satyAM rUpa yathA syAditi kriyate / etacca "samprasAraNAcca" (pA0su06-1-108) iti sUtre bhASye spaSTam / kathaM tarhi vArtikakRtoktaM vipratiSedhAdveti ? satyam, ata evAparitoSAdbhASyakAreNAthaveti pakSAntaramAzritamiti dik / mAt kim ? amuke'tra / nanviha sUtre IdUtAvevAnuvarttitau na tvekAraH / sati mAha ekAro nAnuvarttate adaso mAt parasya tasyAsambhavAt / anyathA tvanuvartteta / ekadezAnuvRttistu durzAnA / tasmAdekArAnanuvRttitAtparyagrAhakaphalakaM mADrahaNamiti sthitam / atredaM cintyam / "IdUtau saptamyarthe pragRhyau, adasaH, ecca dvivacanam" ityeva kuto na sUtritam ? evaM hi pUrvasUtrasthamIdRgrahaNaM prakRtasUtre mAdrahaNaM ca na karttavyamiti mahallAghavam / ekadezAnuvRttizca nAzrayaNIyA bhavatIti // ze (pA0sU01-1-13) / ayaM pragRhyaH syAt / asme indrAbRhaspatI / satyam, zabda. prathama. 9.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhnike caturthIbahuvacanasya sthAne "supAM suluka" (pA0sU07-1-39) iti sUtreNa ze AdezaH / zittvAt srvaadeshH|"shesse lopaH" (pAsU07-2-90) na yuSme vAjabandhavaH / yuSmAsvityarthaH / atra padapAThakAle 'yugme' ityu. dAharaNaM bodhyam / saMhitAyAntvacaparatvAbhAvena satyasati vA pragRtyatve vizeSAlAbhAt / evaM 'sverAyaH sudughAste hyazvAH' ityAdInAmapi padapATha. kAle udAharaNatvaM bodhyam / "lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaH Nam (p0bhaa0114)| teneha na-'kAze' 'kuze' 'vaze' 'harize' 'bbhrushe'| hari baru AbhyAM lomAdittvAcchapratyayaH / tataH saptamyekavacanam // nipAta ekAjanAG (pA0sU01-1-14) / eko'ja nipAta AbhinnaH pragRhyaH syAt / a niSedhAdhikSepayoH, 'a avadyam' / i vismaye, i indraH' u jugupsAsaMtApAnvaryApyartheSu 'u umezaH / ekAjiti karmadhArayaH varti. padArthaprAdhAnyenAntaraGgatvAt "vyAharati mRgaH" (pAsU01-3-83) ityA. dinirdezAcca / teneha-predaM brahmavRtratUryevAvitha' 'preddhaH' ityAdi / __ syAdetat, yadyayaM karmadhArayastarhi ekagrahaNaM vyartham / nipAto yo'. ca ityetaavtaivaabhimtsiddheH| na ca viparItavizeSaNavizeSyamAvenAja. nto yo nipAta ityarthaH syAdvizeSaNena tadantavidheriti vAcyam, tathAsati vyAvAlAbhena vishessnnvaiyrryaaNptteH| na ca halantaM vyAvaya'm , tasya sajJAyAM satyAmapi bAdhakAbhAvAt / na ca 'puro'sti' ityAdau halantasya saMjJAyAM satyAM prakRtibhAvAdro rutvaM na syAditi vAcyam pragRhA. sajJAM prati rutvasyAsiddhatayA doSAbhAvAt / na ca sAntasya kRtA pragR hasajhA ekadezavikRtasyAnanyatayA rephAntasyApi syAdeveti prakRtibhAva. prasaGgastadavastha paveti vAcyam, pragRhyasaJjAM pratIva prakRtibhAvaM pratyapi rutvasyAsiddhatvAt / sakArAntasya tu na kiJcidapi siddhakANDasthaM prApnoti yatprakRtibhAvena vyAvayeta / tasmAdacA nipAtasya vizeSaNe ajgrahaNaM vyarthameva syAditi suSThUktam / nanvajantasyaiva yathA syAdajmA. asya mA bhUdityevamathai vizeSaNaM kinna syAditi cet ? na, vyapadeziva. dbhAvena tasyApyajantatvAnapAyAt / vizeSaNasAmarthyAdyapadezivadbhAvo na pravartate iti cet ? na, tadantavidhiparityAgenApi tatsArthakyasya suva catvAt / tathApyanyataraparityAge AvazyakaM vinigamakaM kimiti cedAGgrahaNamevetyavehi / taddhi vyapadezivadbhAvamAtrabAdhe vyartha syAt' tasmAdaco vizeSaNatvenAzAhaNAzApakAttadantavidhina / aco vi. zeSyatve tu sutayaM tadantavidhiriti / ubhayathA'pyekagrahaNaM vyarthameve. ti sthitam / nandhasamudAyanivRsyarthamekarahaNamastu |'bhaau apehi' iti
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMjJAsUtram / 131 samudAyasyaiva saMzA syAnAvayavAnAmekAdvirvacananyAyAditi. carama. syaiva prakRtibhAvaH syAnna tu pUrvayoriti / maivam, ajityekatvasya vivakSayaiva samudAyanirAsasambhavAt / atrAha bhAgyakAra:--acasamu. dAyagrahaNazaGkAnirAsArthamekagrahaNaM kurvan zApayati varNagrahaNeSu vya. ktisaGkhyA na vivakSyate kintu jAtireva nirdizyate iti / tena "dambherhalgrahaNasya jAtivAcakatvArisaddham" iti vArtikakRtA va. kSyamANaM sUtreNaiva zApitaM bhavati / dambheH siddhamityanvayaH / atra hetuhalpahaNasya jAtivAcakatvAditi / tena dambheH sani kRte "sanIvanta" (pA0sU07-2-49) iti vikalpAdiDabhAve "dambha icca" (pAsU-7-456) itIdItoH kRtayoH "atra lopo'bhyAsasya" (pA0sU07-4-58). tyabhyAsalope "halantAcca" (pA0sU01-2.-10) iti sanaH kitvAbalope bhabhAve ca kRte 'dhipsati' 'dhIpsati' iti rUpavayaM siddhyati / halmaha. Nasya vyaktiparatve tu yo'trekaH samIpo hala nakAro na tataH paraH san , yasmAcca paraH san bhakArAnnAsAvikaH samIpa iti kitvaM na syAt / tathA "tuMhU hiMsAyAM' (tu0pa01215) tudAdiH, UditvAdid vA tituMhiSati titRkSatIti syAditi dik / . syAdetata, 'au apehi' ityatra ekAdhirvacananyAyopanyAsona yuktaH samudAyasakhaMyA'vayavAnAmananugrahAt / ata eva hi nilAyAt' 'nirleyAt' ityAdI bahUnAM sannipAte vayoH saMjJA svIkRtA / nApi ni. pAtagrahaNena grahaNamekaikasminnipAte, saMkSAvidhAnasambhavAt / satyama, ekAusamudAyagrahaNazaGkAmAtraM tu syAdeva / tannirAsAyaiva kriyamANamekagrahaNaM prAguktamartha zApayati / vastutastvapRktasaMjJAyAmekagrahaNamuktArthe jJApakamityAzritya prakRtasUtre ekagrahaNasya parityAga eva jyAyAn / nipAta iti kim ? cakArAtra / tathA ataterDa: A, he Agaccha' itya. pi pratyudAharaNam / AGanAGoyavasthAmAha bhASyakAra: ISadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / etamAtaM tiM vidyAdvAkyasmaraNayoraDit // iti // iha etacchandena pUrvamanirdiSTatvAdetamityasyainAdezo na kRta iti kazcit / tana,-anvAdezazca kayitAnukathanamAtraM na vidameva kathi. tasyedamA'nukathanamiti bhASyakRtA vakSyamANatvAt / tasmAdyat kiJciti. dhAya vAkyAntareNAnyadupadizyate so'nvAdezaH / iha tu ISadarthAdau yo vartate iti vRttina vidheyA, kintu paricAyakatAmAtreNopAttAH / ato nainAdezaH / etena
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 132 zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhnike naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM prApaya / ityapi vyAkhyAtam / bhIrutvasya vidheyatvAvivakSaNAt siddhasyaiva hetutvenAnuvAdAditi dik / ISadarthe - a -A uSNam oSNam / AGISadarthe iti "kugati" (pA0su0 2- 2 - 18) iti sUtre vArttikakRtA GidyavahRtaH / kriyAyogaM-A itaH pataH / prAdiSu GitpaThitaH / maryAdA'bhividhau ceti samAhAradvandve A gamazAsanasyAnityatvAnnumabhAvaH / maryAdayA sahite abhividhAviti madhyapadalopI vA samAsaH / maryAdAyAm A udakAntAt odakAmhAt / abhividhau - A ahicchatrAt AhicchatrAt / vinA teneti ma ryAdA, saha tenetyAbhividhiH "AG maryAdAbhividhyoH" (pA0su02-1-13) iti ca DinirdiSTaH / pUrvaprakrAntasya vAkyArthasyAnyathAtvadyotanAya A kAraH prayujyate - 'A evaM nu manyase' / naivaM pUrvamamaMsthAH, saMpratyevaM mamyase ityarthaH / vAkyArambhasUcanAya AkAra ityapare / tathA smRteH sUcaka AkAraH prayujyate / tataH smRto'rtho nirdizyate - A evaGkila taditi / atra ca vAkyasmaraNayoraGidityatraiva tAtparyam / ato vAkyasmara* NAbhyAmanyatreSadarthAdyabhAve'pi GitvaM bodhyam / tena " Amanyasya rajaso * yadabhrama apo vRNAnA" ityatra saptamyarthavRtterapyAkArasya Gitvena "A Go'nunAsika zchandAsa" ( pA0su06-1-126) iti pravarttate iti SaSThe haradaptAdayaH / yutazcaitat / GidAGadoranyataralakSaNamAtreNArthAdubhayavivekalAbhe tatrApi lAghavAdaGilakSaNe tAtparyyamAzritya bhAgAntarasyAvayutyAnuvAdarUpatvAt / bhada (pA0su01-1-15) / odanto nipAtaH pragRhya saMjJaH syAt / Aho iti, utAho iti / nipAta iti kim ? devo'si / vaSaT te viSNavAsa A / vAyavAyAhi / viSNova / yattu 'gavityayamAha' ityetadeva nipAtagrahaNasya vyAvartyamiti / tanna, pragRhya saMjJAyAM satyAmapi kSatyabhAvAt / na caivaM prakRtibhAvApattiH, prakRtibhAvavidhau padAntAdhikArAt / na cAyaM padAntA bhavatyeveti bhramitavyam, anukAryAnukaraNayeArabhedavivakSayA'rthavatvAbhAvenAprAtipadikatvAdvibhakeranutpattAvevaitadrUpAbhyupagamAt / anyathA vibhaktizravaNApatteH / na caivamapadasya prayogAsaGgatiriti vAcyam, "apadaM na prayuJjIta" ityudghoSasya apariniSThitaM na prayuJjItetyevaM parasvAta, tasya ca suptiGAdiviSayakatacadvidhizAstra mUlakatvAt, iha tarItyA sumbhikerayaprAya go iti svarUpasyaiva pariniSThita
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMkSAsUtram / svAta / ata eveha "lopaH zAkalyasya" (pA0sU08-3-19) ityapi na pravartate / kathaM tarhi pUrvasUtre "ze'rthavat grahaNAt" iti vArtike "eka padAntAt" (pA0ma0-61-109) iti pUrvarUpaM kRtamiti cet ? tatrAnukAryA. nukaraNayorbhedaM vivakSitvA vibhaktiM ca kRtvAzeSvarthavAn ze'rthavAniti sa. mAlena supo lukaM kRtvAvyAkhyAnAt / etenottarasUtre 'sambuddhAviti kim? 'gavityayamAha' ityudAharanto vRttikArA api pratyuktAH / tasmAdiha 'de. gho'si' ityAdikameva pratyudAharaNaM bodhyam / na ca "eGaH padAntAt" (pAsU06-1-109) ityArambhasAmodeva tasiddhiH, 'hare'va gaccha' ityAdau caritArthatvAt / na caivaraNasAmarthyam / "GasiGasoca" (pA. su06-1-110) ityuttarArthatvAt / uttarasUtre tu sambuddhigrahaNAbhAve 'mA. ho iti' ityAdAvapi paratvAdvikalpApattiH, pUrvasUtrasya 'aho| IzA' ityAdAvuttarasya tu 'viSNo iti' ityAdau labdhAvakAzatayA vipratiSe. ghasambhavAt / na ceha odantasya kAryitayottaratra tu vizeSyAsanidhAnena tadantavidhivirahAdokAramAtrasya kAryitayA bhinnaviSayakatve kathaM vipratiSedha iti vAcyam / 'pUNAm' ityAdau prakRtipratyayAvayaSayo. nmanuTorihApi phalavirodhena viSayabhede'pi vipratiSedhasambhavAt, pa. rthAdhikArapakSe uttarasUtre'pyokArAntasya saMzitvAca, zabdAdhikArapakSe. 'pi "iko jhal" (pA001-2-9) ityatra sanAkSiptasya dhAtorikA vi. zeSaNavadihApi sambudhyAkSiptAyAH prakRterokAraNa vizeSaNe tadantaSi. ghisambhavAca / tasmAtsUtradvaye'pi 'gavityayamAha' iti pratyudAharaNaM neti sthitam / prakRtibhAve padAntagrahaNaM na sambadhyate ityAzayena tu vRtti grantho yojyaH / asmizca pakSe maNDUkaplutinyAyena "iko'savaNe" (pA sU06-1-127) ityatra padAntagrahaNaM sambandhanIyameva / anyathA 'gAryoM 'gauryaH' ityAdAvatiprasaktariti dik / __syAdetat , nipAtasamudAyA ete / Aha u Aho, uta Aho utA. ho ityAdi / tatazcAdivadbhAvAt "nipAta ekAja" (pAsU01-1-14) ityanenaiva siddhA sNkssaa| na caivama 'Aho iti' ityAdiSu "OM" (pA0sa0 1-1-18) ityasya prasaGgaH, niranuSandhako'yamukAraH na tUm iti samAdhA. nAt / ata eva "unaH" (pAsU01-1-17) iti sUtre akArobAraNa mapi sArthakam / ata eva ca "unaH" (pAsU01-1-17). "OM" (pAsa0 1-1-18) ityatra bhASyakRtokama-"bAbukArAvimau . / eko'nanubandha. kA, apara sAnubandhakaH" iti / na caivamapi mA u o ityatrAmAkorekAdezasyAnAkiti pratiSedhe prApta pratiprasavAyedamiti vAcyam ,, -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAvi kenAjiyasya paryudAsAzrayaNenA''GanAGorekAdezasyAdivadbhAvAdanAGka haNena prahaNAt / prasajyapratiSedhe hasamarthasamAso vAkyabhedazca syAt / mAdhye'pi pratiSiddhArthametadityuktirabhyuccayamAtram / kathamanyathA'nupaH dameva 'adobhavat' ityatrAtiprasaGgamAzaGkaya pratipadoktasyaivIkArasya grahaNamiti samAdadhIta / tasmAdidaM sUtraM vinA'pi sarve lakSyaM ni!. Dhameveti cet ? ___ atrocyate-Aho utAho ityAdayo na nipAtasamudAyAH, kintva. khaNDA eva / etaca etatsUtrabalAtpratipadoktasyaukArasya grahaNamiti bhA. jyabalAbAdhyavasIyate / tena 'Ama Aho devadatta' ityatra "mAma ekA. ntaramAmantritam' (pAsU08-1-55) iti nighAtapratiSedhaH siddhH| ata eva pakSakArairapi "oSuvartamaruta" ityAdau 'o' ityAyaikapadyenaiva paThyate / tadevaM satrakAramAdhyakArapadakArANAM samvAda eveti sthite ni. pAtasamudAya evAyamityAzrityaitatsUtraM pratyAcakSANAH parAstAH / syAdetat , anaMdo'daH samabhavadityatrAtiprasaGgaH, ccyantasya nipA. tatvAt "UryAdiviDAcazca' (pA0sa01-4-61) iti gatisaMhAvidhA. ne'pi "prANIzvarAgnipAtAH" (pAsU01-4-56) ityasyAdhikArAt / na ca lakSaNapratipadoktaparibhASayA lAkSaNika okAro vyAvartyata iti vA. vyam , varNagrahaNeSUkaparibhASAyA apravRtteH / anyathA "eco'yavAyAvaH" (pA0sa06-1-78) ityapi 'haraye' ityAdau na pravartata, 'cakre' 'cakrire' ityAdau pratipadoke cAritArthyAt / varNasya prAdhAnye mA'stu paribhASA, vizeSeNatve tu syAdeveti cet ! na, avizeSeNApyapravRtteH sUpapAdatvAt / tathA ca SaSThe vakSyAma:-"abhyupetyApi brUmaH-ago!H samabhavadgo'bhavadi. sthAdau "game?" (u0sU01-2-235) ityokArasya pratipadoktatayA'ti. prasaGga syAdeva' / nanviha gauNamukhyanyAyena samAdhAnamastu / tathAhi, 'saMghIbhavanti brAhmaNAH' 'tvadbhavati devadattaH' 'madbhavasi tvaM tvadbhavAmya hama ityAdau vacanapuruSavyavasthAnurodhena vipratyayasthale sarvatra prakRte va kartutvamiti siddhAntasthitiH / tathAca prakRtAvAropeNa vartamAnA. vikRtivAcakAchabdAcverutpattau dhipratyayaM prati prakRtibhUtasya vAhI. sAvitrgozabdasya gauNArthatA spaSTaiSa / ata eva 'amahAna mahAna bhUto mahabUtazcandramA ityAdI "mAnamahata" (pA0sa06-3-46) ityAtvaM na prakAryate iti cetaH1.na, iSTAntadAntikayoSamyAt / tathAhi, vizi. chajopAdAne gauNamukhyAtyAyaH / tasya "arthavadrahaNe nAnarthakasya" (50 mApatyavatparibhASAmUlakatvAt ,.. arthopasthiteca rUpavizeSagraha.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasakSAsUtram / sApekSatvAt / tathA ca "AnmahataH" (pAsU06-3-46) iti vizi. STarUpaprahaNena vidhIyamAnamAtvaM gauNe na bhavatIti yuktam / iha tu "ot" (pA0sU01-1-15) iti varNapuraskAreNa vidhIyamAnA pragRhya. saMjJA kathaM gauNArthavRttenaM bhaveta / nipAtasaMkSA tu tasyApi mukhyaiva / mata eva saMzAzvazurasyApatyaM-'zvAzuriH' ityatra "rAjazvazurAdhat" (pAsu04-1-136) na pravartate / "ata is" (pAsU04-1-95) tu pravartate eva / anyathA iJo yatazca tulyayogakSemataiva syAt / ata eva 'gaurvAhIko brate' 'gAM vAhIkaM pAThaya' ityAdau vRddhyAtve sta eva tayorapi varNAzrayatvAta, "gotaH" (pA0su07-1-90) iti taparatvamokArAnto. palakSaNArthamiti vakSyamANatvAt / tathA ca "auto'm" (pA0sU06-193) iti sUtre bhASyakRdvakSyati-"gAmityatra parA'pi vRddhiniravakAzenA''tvena bAdhyate" iti / tatraiva kaiyaTo'pi vakSyati-ota iti sUtraM pAThyam / okArAntopalakSaNatayA vA "gota'' (pA0sU07-1-90) itye. tadyAkhyeyam' iti / vRttyAdigranthevapyevameva sthitam / ___yattu vadanti-mukhyaeva svArthe sAnAdimati gozabdo vRddhyAtve labhate / tato vaahiikaadishbdaantrsnnidhaanaagaunntaaprtiitiH| 'gobhavat' ityatra tu gauNArthatAM vinA vireva durlabha iti vaiSamyam / tasmAt pada. kArye vayaM nyAyo na prAtipadikakAryeSviti sthitamiti / taccintyam, vAkyasaMskArapakSe vRddhyAtvapravRttitaH prAgeva gauNArthAvagateH / yattu kArakANAM kriyayaiva zrotaHsambandhastata ekakriyAvazIkRtAnAmaruNaikahAya. nInyAyena pANikaH parasparAvacchedaH / tathAca 'gAmAnaya' ityanvayace. lAyAM na gauNArthatA, kintu vAhIkana saha pANikAvacchedavelAyAm / na cAntaraGgatvena pravRttaH padasaMskAro bahiraGgagauNatvapratItAvapi nivartate iti / tadapi na, nAvatA'pi 'brUte' 'pAThaya' iti kriyAnvayAyaiva gauNa. tAyA AzrayaNIyatvAta , kaTo'pi karma, bhImAdayo'pIti pakSe kathaJci duktisambhave'pi sAmAnAdhikaraNyAdbhImAderdvitIyetyevaM rUpe bhApyoktaH pakSAntare tvadukanyAyAnavatArAcca, 'zvAzuriH' ityatrenopyabhAvApa ttezca, zabdaprayokA vAhIkaniSThasyaiva karmatvAdervivakSitatvAcca / tasmA. varNAzrayatvAd vRddhyAtve ityeva tattvaM, na tu prAtipadikakAryatvAditi / ata eva ca "ekAcca prAcAm" pA0sU05-3-94) ityAdau prAtipadi. kakAryatve'pi na smAyAdayaH, viziSTarUpapuraskAreNaiva sarvanAmasaMjJA. vidhAnAt / "abhivyaktapadArthA ye" ityapi gauNamukhyanyAyasiddhArthakathanaparaM, prasiddhAprasiddhatve eva hi mukhyatvagauNatve ityanyatra vistaraH /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhike ata eva sarvAdisUtre "saMjhopasarjanapratiSedhaH" iti vArtikaM pratyAga kSANo haradatta Aha-"saMjJApratiSedhastAvanna vaktavyaH abhivyaktapadArthA ye ityeva siddhatvAt" iti / yattu tatra kaiyaTo vakSyati-"prasiddhvaprasi. ddhivazAtsambhavannapi gauNamukhyanyAyo nehoktH| padakAryevayaM na tu prAtipadikakAryeSvityotsUtre uktatvAt" iti / tadabhyuccayamAtrama, yuSmadasmadoH svarUpamAtrAzrayANAM kAryANAmupasarjanatAyAmiva saMzAyAM pravRttyApatteH, "yuSmadhupapade" (pA.su01-4-105) "asmAttamaH" (pA0 sa01-4-107) ityAdAvapi tadApattezceti dik / tadevam 'adobhavata' 'gobhavata' ityAdau "ot" (pAsU01-1-15) iti pragRhyasaMzA'vyayatvAdivad durvAreti pUrvapakSaH pryvsnnH| ___ atrocyate, pUrvasUtre'nAGiti paryudAsAdAGsadRzAH pratipadaghaTitA eva nipAtA gRhyante / ihApyarthAdhikAreNAnAmhaNAnuvRttyA vA tathaiveti sarva sustham / tathAca sarvAdisUtre "akArAtkArau anupasarjanatve satyeva bhavataH" iti praghaTTake "tadoH saH sau" (pAsU07-2-106) iti satvaM tahavizeSitatvAdrauNatAyAmapi syAdityAzaya "tyadAdInAmaH" (pA0 su07-2-102) ityatra "anupasarjanAt" (pA0sa04-1-14) iti pariH bhASayA'nupasarjanAnAmeva grahaNe siddha tathAbhUtAnAmeva satvavidhAvanuva. sanAna kazciddoSa iti samAdhatta kyttH| sambuddhau zAkalyasyetAvanArSe (pA0sa01-1-16) / RSirvedaH "tadukkamRSiNA" ityAdau tathA darzanAt / saMmbuddhinimittaka okAro. 'vaidike itau pare pragRhyo vA syAt / 'viSNo iti' 'viSNaviti' / saM. mbuddhAviti kim ? gavityayamAheti vRttikaarH| etaniSkarSazca pUrvasUtre ukta eva / anArSe kim ? brahmabandhavityabravIt / itAviti kim ? paTo'tra / uH (paa001-1-17)| uJa itau pragRhyasaMkSA vA syAt / 'u iti 'viti'| __U~ (pAsU01-1-18) / uJa ityanuvartate, zAkalyasyeti, pragRhya. miti ca / pragRhyasya uJa itau pare OM Adezo vA syAt / dIrgho'nunA. sikazca OM iti / iha yadheko yogaH syAtU uJa OM iti, tadAdeze vi. kalpite rUpadvayameva syAt---OM iti' 'u iti'| ato yoga vibhajya pragRhya-saMjJA'pi viklpitaa| evamapi "OM" (pAsu01-1-18) iti dvitIyako yadi pragRhyagrahaNaM zAkalyagrahaNaM cetyubhayamapi nAnuvarceta, tadA umAtrasya nityamuMbhAvavidhAnAtpragRhyasyevApragRhyasyApyAdezaH
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pragRhyasaMkSAsUtram / 137 syAt / tatra pragRhyasyAdeze kRte sthAnivadbhAvena pragRhyatvAt 'OM iti' iti rUpaM siddham / na ca "analvidhau" (pA0sU09-1-1-56) iti pratiSedhaH, ua iti smudaayruupennaashrynnaat| tathA ca "iTa ITi" (pA0 sU07-2-28)iti sUtre iTa iti samudAyarUpAzrayaNAd 'agrahIt' ityatra ca "graholiTi" [pAsU07-2-37] iti dIrghasya sthAnivadbhAvamA. zritya sijlopaH siddhyatIti sthAnivatsUtre vakSyate / apragRhAsya tvAde ze'nunAsiko yaNa syAt / tathA ceSTarUpatritayamadhye 'OM iti' ityekameva siddhaM na tvaraM dvymityvyaaptiH| ativyAptizca sAnunAsikavakArayukta syAniSTasyApi prasaGgAta / atha pragRhyagrahaNamAtramanuSaHta tadA pragRhya. syoo nityamAdezaH syAttatazca 'viti' 'OM iti' iti dve eva rUpe syA. tAM, na tu 'u iti' iti tRtIyam / atha zAkalyagrahaNamAtramanuvartata tata umAtrasyAdezavikalpanAd 'U~iti' 'u iti' iti dvayaM pragRhyasya, 'viti' 'viti' iti dvayamapragRhyasyeti saMkalanayA rUpacatuSTayaM syAt / tatra trita. yasyeSTatve'pi sAnunAsikavakArayuktamaniSTamApatati / tasmAcchAkalyagrahaNaM pragRhyagrahaNaM cetyubhayamanuvartata ityuktam / iha vibhaktiviparita NAmena pragRhyasyoJa iti vyAkhyAtam / AdezasAmAnAdhikaraNyena pragRhyaM OM ityetadAdezo bhavatIti vyAkhyAne'pi na kazcidvizeSa ityavadheyam / nanu pariniSThitameva prayogArha, pariniSThitatvaM ca apravRttanityavidhyuH hezyatAvacchedakAnAkrAntatvam / nihate tiGantAdAvavyAptivAraNAyApra. vRtteti / vaikalpikeDAgamoddezyatAvacchedakAkrAnte 'seddhA' ityAdAva. vyAptivAraNAyokaM nityeti / ata eva pac' 'laT' ityAdInAmalaukikateti siddhAntaH / tathAca 'u iti' ityetadrUpaM na syAdeva / atra hi zA. kalyamate U~Adezena bhAvyameva / itareSAM mate tu pragRhyatvameva nAstIti ceta ? bhavedevaM yadi zAkalyagrahaNaM yathAzrutaM syAt, tattu vikalpamAtra. tAtparyakam / tathAca bhASyam-"zAkalyasya vibhASA yathA syAt" iti "UMvA zAkalyasya" iti ca / tathAca tatra kaiyyaTa:-"zAkalyazru. tereva phalaM vAgrahaNena pratipAdayati" iti, "smRtyantarAnusandhAnadvAreNa vibhASA sampadyate" iti ca / yadvA astu zAkalyagrahaNaM yathAzrutam / tathApi "nipAta ekAja" (pA0sa01-1-14) ityanenaiva siddhe "utraH" (pAsU01-1-17) iti tAvaniyamArtham / tathA ca zAkalyabhinnamate na pragRhyateti prathamasUtrArthaH / uttarasUtreca pragRhyasyoga ityetAvataiva zAka. lye labdhe punaH zAkalyAnuvRttyetareSAmapi mate pAkSikaH pragRhyo'stItyanumIyate / tena 'u iti paMsiddham / atha vottarasUtre punaH zAkalyA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhike 'nuvRttisAmarthyAcchandAdhikArAzrayaNena zakalasyaiva RSarapatyAntaraM gR hyate / asmizca pakSe pragRhyasyoSa ityanuvAdasAmarthyAdeva pragRhyatA'pi labhyate yathA "Dhaki lopaH" (pAsU04-1-133) ityanuvAdasAmarthyA. hugiti dik / __ AdezazcAyamanunAsika iti nirdezAdeva vyakam / tathA ca bahucaprAtizAkhyam-"ukArazceti karaNena yukto rako pRko drAghitaH zAkalena" (R0prA01-18) iti / raktasaMzo'nunAsika iti ca / ata eva 'yadetaD iti padakArAH paThanti' ityanukaraNe "yaro'nunAsike'nunA. siko vA" (pAsU08-4-45) ityeSa vidhiH pravartate / IdUtau ca saptamyartha (pA0sU01-1-19) / zAkalyasya itAviti ni. vRttam / IdantamUdantaM ca zabdarUpaM saptamyarthe vartamAnaM pragRhyaM syAt / 'adhyasyAM mAmakItanU' / mAmakyAM tanvAmiti prApte "supAM sulu" (pAsU07-1-39) iti luptasaptamIkAvetau / mAmakI iti, tanU itIti padakAle kAryodAharaNe bodhye / 'somo gaurI AdhizritaH' iti saMhitA. yAmapyudAharaNam / IdUtAviti kim ? priyaH sUrye priyo apanA bhvaati| agnizabdAtparasyAH saptamyA DAAdezaH / padakAraiH pragRhyogvitizabda. prayogasya niyamitatvenehApi padakAle itizabdaprayogaprasaGga iti pratyu. dAharaNamidam / saptamIgrahaNaM kim / dhItI, matI, sussttutii| dhItyA, matyA, suSTutyeti prApte tRtIyaikavacanasya pUrvasavarNa IkAraH / tataH "a. kaH savaNe dIrghaH" (pAsU06-1-109) ityekAdezaH / na tviha supo luka hasvazravaNApatteH / arthagrahaNaM kim ? vApyAmazvo vApyazvaH / nadyAmAtinadyAtiH "saMjJAyAm" (pAsU02-1-44) iti sptmiismaasH| nanu saptamyarthopIhAstyeva tatkathamarthagrahaNe kRte'pASTasiddhiriti cet ? itthama, jahatsvArthAvRttiriti pakSe pade varNavadvattau vartipadAnAmAnarthakyAdIdantamihAnarthakaM, na tu saptamyarthavRttIti spaSTameva / ajahatsvArthA. vRttiriti pakSe'pi upasarjanapadaM na svArthamAtre paryavasyati kintu tatsaM. sRSTe pradhAnArthe / arthagrahaNasAmaci yAvAnarthaH saptamyA'bhidhIyate AghayAsaMgaSTo niSkRSTAdhikaraNarUpastAvanmAtrasyaha grahaNamiti vRtti. praviSTena bhaviSyati / yadyapi dhAkyavatsamAse'pi luptasaptamIbalenAdhi. karaNamAtrabodhaH pazcAdvAkyArthatayA saMsRSTabodha iti vaktuM zakyate, ta. thApi siddhAnte tAvat "samarthaH padavidhiH" (pAsU02-1-1) iti paribhASAnurodhAt samAsasthale ekArthIbhAva eva sAmarthya, na tu vypekssaa| ata eva "upasarjane vizeSaNAnvayo na bhavati zakyaikadezatvAta" iti
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSa prakaraNe pragRhyasaMkSAsUtram / 139 dvitIye pkssyte| mImAMsakAdInAmapi niSAdasthapatinyAyena pUrvapadArtha. sambandhini lakSaNA'bhyupagamAyuktavArthagrahaNena vApyazvanadyAtiprabhRte. AvRttiH / AtiH blaakaa| zarArirAtirATizca balAkA bisakaNTikA / (a0 ko02-5-27) ityamaraH / AdyAstrayo'pi strIliGgAH balAkAsAhacaryAditi ke. cit / vastutastu zarAryAdayastrayaH pakSivizeSavAcakA na tu balAkApa. ryaayaaH| ato balAkAsAhacaryamakiJcitkaraM strItvaM paramastyeva / ratna. koze strIliGgakANDe-"ATiH zarArivaraTI" ityukteH / Aterapi ta. tsAhacaryAt / taparakaraNamasandehArthamiti vRttiH / atra vArtikamIdUtau saptamItyeva lupte'rthagrahaNAdbhavet / pUrvasya cetsavarNo'sAvADAmbhAvaH prasajyate // vacanAdyatra dIrghatvaM tatrApi sarasI yadi / vApakaM syAttadantatve mA vA pUrvapadasya bhUt // asyArthaH-IdUtau saptamItyevAstu nArtho'rthagrahaNena / atrottaramAhalupta iti / saMsAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidherabhAvAt / saptamyA eva saMzA syAt / lupte'pi supi prakRtibhAgasya saMzAsiddhaye tu kartavyame vArthagrahaNamityarthaH / nanu 'somo gaurI' ityAdau vibhaktirna lupyate kintu 'dhItI' 'matI' ityAdAviva pUrvasavaNe kRte "akaH savarNe" iti dIdhaiMkA. deze tasyAdivadbhAvAtsaptamIgrahaNAdastyeva saptamItyAzajhyAha-pUrvasyeti / ADAmbhAva iti / ekAdezaM vAdhitvA paratvAdAGgatvAccA''DA. mau syAtAmityarthaH / tasmAllugeveti sthite'rthagrahaNaM karttavyameveti bhA. ghH| nanvarthagrahaNaM mA'stu vacanasAmarthyAcca saMjJAvidhAvapi tadAtavi. dhirbhaviSyatItyAzaGyAha-vacanAditi / yatra dIrghatvaM tatraiva vacanAtsyAt "hatiM na zuSkaM sarasI zayAnam" iti yathA / atra hi sarazzadAtpara. sya saptamyekavacanasya "iyADiyAjIkArANAmupasaMkhyAnam" (kAvA0) itIkArAdeze saptamI zrUyate / tathAca 'somo gaurI' ityAdau na syAde. vetyarthaH / etad dUSayati-tatrApIti / tatrApi saptamyA lugeva na svIkA. / yadi sarasIzabdo'pi vartate / asandigdhe sandigdhavacanametacchA. trANi cetpramANaM syuriti yathA / asti hi sarasIzabdo "dakSiNApathe hi mahAnti sarAMsi sarasya ityucyante" iti bhagavadukke "kAsAraH sa. rasIsaraH"(ako01-10-28) ityamarakozAcca / tathAca "sarassI pari zIlituM mayA" ityAdi prayogo'pi dRzyate / evaJca sarasIzando'pi
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAhnike luptavibhaktika eveti vacanAttadantavidhiriti sthitam / nanUktarItyA. 'stu sarasIzabdaH, saraszabdo'pi sAnto nirvivAda eva / tathAca sAntAdevekArAdezo'yamastu / evaM hi sati saMkSAvidhau zApakAsyaktasya tadantagrahaNasya punarAzrayaNaM na karttavyaM bhavatIti cet ? na, tathA satI. kArasya suptvanAnudAttatayA saraH zabdasya ca sRdhAtorasuni vyutpAdi. tasya nitsvareNa sarasIti padamAdayudAttaM prasajyeta / gaurAdiSu "pippa. lyAdayazca" - ( kAvA. ) iti pAThApippalyAdyantaHpAtinaH saraH. zabdAnGISA tvantodAttamiSyate / tathaiva vede pAThAta / evantarhi pragRhya. saMzAprakaraNe pratyayalakSaNaM nAstIti jJApanAyedamarthagrahaNamastu / evaJca "idUded dvivacanam (pA0sU01-1-11) iti sUtre IdUdedantaM dvivacanA. ntamiti pakSe iMdUdedantaM yAhi vacanaM tadantamiti pakSazva samarthito bhavati / tatra hi kumAryoragAraM kumAryagArama, azukle zukle sampadyatAM zuklyAstAM vastre ityatrAtivyAptiriti doSaH / sa ca pratyayalakSaNavirahAdevo. ddhata ityAha-bArakamiti / pragRhyasaMzAprakaraNe pratyayalakSaNAbhAvasyati zeSaH / kedaM chApanamupayujyate, tadAha-tadantatva iti / tadantagarne pakSa. dvaye'pItyarthaH / nanu saMkSAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidherabhAvAdekha tadantapakSastatra na sthita ityaparitoSAdAha-mA veti 'vApyazvaH' ityAdI mA bhuudityrthH| ___ atredamavadheyam, "avitRstRtasbiA (u0sa03-446) iti 8. prAdIrityanuvartamAne "yApoH kiM ca"(u0sU03-447) "vAtapramIH"(u0 104-49) iti sUtrAbhyAM zabdatrayaM vyutpaaditm| yAntyaneneti yayI. muktimArgaH / pibati rasAnpAti vA lokamiti papIH sUryaH vAtaM prami. bhIte sammukhadhAvanAditi vAtapramIH niHzRGgo mRgAkRtirvAtamRganAmA pazuvizeSaH / emyastribhyo'pi Gau savarNadIrghAt 'papI' 'yayI' 'vAtapramI' iti rUpaM nirvivAdam / tathAceha zrUyamANasyakArasya saptamItvAt 'tatrApi sarasI yaditya saGgatam, IkArasya zrUyamANasyAsambhavAt / saamrthyaacdntvidhirbhvissytiitysyaarthH| tasmAdakArAMze sAmarthyA. tadantavidhau labdhe 'somo gaurI' ityAdAvapi bhAveSyatItyAzayaH / 'yayI AsakaH' ityAdau tu bhAvyameva prakRtibhAvena / na cAyaM yoga chAndasa. stathAvidhAnAmevodAharaNAnAM dattatvAditi vAcyam, munitrayoti vi. nA'smadicchayA chAndasatvakalpane'tiprasaGgAt, loke pragRhyatvaM na bhavatItyasminna pramANAnupalambhAva, apratiSidmanumataM bhavati', iti. nyAyena loke 'yayI' 'papI' 'vAtapramI' ityeteSAM pragRhyatvasyaiva myAgya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ghusaMjJAsUtram / 141 svAca / ata eva "Dagzva tuSu" (pA0sU06-3-89) iti sUtre "dRzze ca" (kA0vA0) iti vArtikamupAdAya ksapratyayaH sAdezazca chandasyeva, bhAgye 'sarakSAsaH' ityudAhRtatvAditi keciditi vyAcakSANA haradattAda. yazchAndasatvaM vadatAM mate svasyAparitoSamAvizcakruriti dik| dAMdhAdhvadAp (pAsU01-1-20) / dArUpA dhArUpAzca dhAtavo ghu saMjJAH syurdApdaipau varjayitvA / tatra dArUpAzcatvAra:-"dudAm" (ju0u01091) praNidadAti, "dANa" (bhvA0pa0930) praNiyacchati, "do" (di0101948) praNidhati, "de" (bhvA00962) praNi dayate / dhArUpo dvau-"dudhAm" (ju0701092) praNidadhAti, "dheT" (bhvA0pa0902) praNidhayati vatso mAtaram / adAbiti kim ? "dAp lavane" (a0pa01059) dAtaM brhiH| lUnamityarthaH / ghutvAbhAvAd "dodoH " (pAsU07-4-46) iti na pravartate / "dep zodhane" (bhvA050924) avadAtaM mukham / iha ghutvAbhAvAda "aca upasargAtaH". (pAsU07-4-47) ityetanna / ghupradezA "nergada. mada" (pA.su08-4-17) ityAdayaH / iha dodedheTAmanukaraNAni vyava. sthApya tatra "prakRtivadanukaraNam" (pa0bhA0 ) ityatidezAd "Adeca upadeze'ziti" (pAsU06-1-45) ityAtvaM kriyate, anaimittikamAtvaM ziti tu pratiSedha iti siddhAntAt / na caivaM vibhaktarutpattirna syAdadhA. turiti prAtipadikasaMjJAniSedhAditi vAcyam , adhAturiti payuMdA. so'yaM na tu prsjyprtissedhH| asti ceha svAzrayamadhAtutvam / yadvA, "yattadetebhyaH" (pA0pU05-1-39) ityAdAvivehApi kAryavizeSapura. skAreNaivAtidezapravRtyapravRttI bhaviSyataH / tatazcaturNA dArUpANAM dvayozca dhArUpayorekazeSaM kRtvA dvandvaH kartavyaH / 'praNidAtA' ityAdau kRtAtvAnAM dodedheTAM tu sthAnivadbhAvAtsiddhaM ghutvaM lakSaNapratipadoktapari. bhASAyA "niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya" (10bhA082)ityasyAzca neha pravRttiH, sarveSAM svarUpeNaivAnurutatvAt / ata eva dArayatidhAraya. tyo tiprasaGgaH, tayoranukaraNe AtvAlambhaveneha idhR ityanayoranupAta. svAt / nanu kRtAtvasya sUtre nirdezAt 'praNiyati' 'praNidhayati' ityAdau cAsvavirahAtkathaM ghutvamiti cet ? bhrAnto'si / na hi vayaM chatAtva. manukurmo yenoktadoSaH syAta , api tu vedodhe ityeGatemvevAnukriyamANeSu lakSaNavazaniSpanamAtvamityuktam / na ca lakSaNena svarUpAnyatve'pyanu. karaNatA hIyate "sakhyurasambuddhau" (pA0sU07-1-92) ityatrApi sakhi. rUpamatIte, 'gavityayamAha' ityatra gozApapratizca / dIDastu neha pra.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAhnike haNaM, tadanukaraNe AvAsambhavAt / vArtikamate ejantAnAM dIGAdInA. mAtvavidhAnAt / bhASyamate tvenimitte paratastadvidhAnAt / tena dIGa. stRjAdAvAtve kRte'pi ghusaMzAvirahAt 'pranidAtA' ityatra "nergada" (pAsU08-4-17) iti,nityaM NatvaM na bhavati "zeSe vibhASA" (pA0sU0 1-2-27) iti vaikalpikaM tu syAdeva / tathA 'upAdAstAsya svaraH zikSakasya' ityatra "sthAdhvorizca" (pA0sa01-2-17)ratItvaM na bhavatIti sUtrakArasya matam / nanvasminpakSe dApdaipAvanukRtI na vA ? Aye'nu. karaNaparyudAsobhayasAmarthyAttayoryusaMjJAvikalpaH syAt, antye adA. biti vyartha syAt ananukRtatvAdeva dApdaipo saMjJAprAptivirahAditi cet ? na, adAvityasminnasati tayorapyanukaraNaM sambhAvyeta / na hi lakSaNaikacakSuSA doGAdInAM dApdaipozca vailakSaNyaM kiJcidanubhUyate yada lAd prahaNAgrahaNe vyavasthApyeyAtAm / "vyAkhyAnato vizeSapratipattiH" (pa0mA01) iti paramavaziSyate / kinavagatikagatireSA'nabhidhAnavat / na ca tadvalena siddhasya pratyAkhyAnaM zobhate / vArtikakAramate tu prayogasthAnAmeva dAdhArUpANAmidamanukaraNam / na caivaM praNidyati' 'praNidayate' ityAdau ziti na syAt, aatvaabhaavaat| tathA 'deGa rakSaNe" (bhvA0A0962) adita "dheTa' (bhvA0pa0 902)vyatyadhita, 'praNidAtA' 'praNidhAtA' ityAdAvapi na syAdA. tvasya lAkSaNikatvAt "lakSaNapratipadoktayoH pratipadokasya prahaNam" (pa0bhA0114) iti nyAyAditi vAcyam, vacanabalenaiva tatsamAdhAnAt / tathAca kAtyAyanavArtikam -."ghusaMjJAyAM prakRtigrahaNaM zidarthama" iti / bhAradvAjIyAstu paThanti-"zidvikRtArtham" iti| tathAca dAdhAprakRtayo ghu iti paThitvA dAzca dhAzca prakRtayazceti dvandvaM kRtvA sannidhAnAhAdhAmeva prakRtayaH iti vyAkhyeyam / bhASyakArAstu vArtikaM pratyAcakhyuH / tathAhi, "nergada'' (pA0sU0 8-4-17) iti sUtre tAvadavazyaM prakRtigrahaNaM karttavyaM praNimayate' 'praNya. mayata' ityatrApi NatvaM yathA syAt / tadeva purastAdapakRSya ghuprakRtimA iti paThiSyAmaH / ghuzca prakRtizca mAzceti dvandvaH / sanidhAnAcca pU. rvottarayoH prakRtiprehavyite / na caivaM mInAtiminotyorapi mAprakRtitvA. brahaNApattiH, mAGo ukArAnubandhasyaiva tatrAvazyaM paThanIyatvAta / anya. thA 'mAmAnaH' ityatrAtiprasaGgAt / tasmAda ghuprakRtimAGiti pAThena 'praNi. cati' 'pratidayate' ityAdeH siddhatvAcchidarthe tAvad ghusaMkSAyAM prakRtipra. haNaM na kartavyamiti sthitam / bhAradvAjIyoktarItyA 'vikRtArtha karsa.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ghusaMzAsUtram / 143 vyam' iti punaravaziSyate / tadapi na, "gAmAdAgrahaNeva vizeSaH" (pa0bhA0 195) iti paribhASayaiva lAkSaNikasyApi dArUpasya ghusaMzAsiddheH / asyAM ca paribhASAyAM daipaH pittvaM liGgam / taddhadAbiti sAmAnyagrahaNArtha kri. yate lAkSaNikatvAdeva ghusaMkSAyAM daipgrahaNAbhAve tu kiM niSedhe sAmAnya. grahaNArthena pitvena ? na caivamapi dheTo ghusaMzA na syAdevati vAcyam "do dada gho', (pAsU07-4-46) ityatra dheTo nivRtyartha kriyamANena da ityanena dheTo'pi ghusaMzAzApanAta / na ca dadhAtinivRtyartha da ityukamiti vAcyam, tatra dadhAtehiH' (pAsU07-4-42) iti hyAdezavidhA: nAdeva dadbhAvAprasaGgAt / nanvevamapi "gAmAdAgrahaNeSvavizeSaH" (10mA0 115) ityetena lakSaNapratipadoktaparibhASAyA "niranubandhakagrahaNe"(pa. bhA082) iti paribhASAyAzca yathA bAdhastathArthavadrahaNaparibhASAyA api bAdhaH syAt / tathAca 'pranidArayati' 'pranidhArayati ityatrApyatiprasA iti cet ? na, gadAdInAM ya upasargastatsthAnimittAduttarasya tAneva gadAdIn pratyupasargasya neriti vyAkhyAnAt / dArayatidhArayatyavayavayostu dAdhArUpayoranarthakatvAnna taM pratyupasargatvam, yakriyAyuktAH prAdayastaM pratyeva gatyupasargasaMjJA iti vakSyamANatvAt / na caivaM 'praNidApayati' 'praNidhApayati' ityatrApi NatvaM na syAditi vAcyam, tatra pugAgamAtpUrva dA dhA ityavasthAyAM ghusaMhApravRttau pugaviziSTasyApi ghugrahaNena grhnnaat| 'anAgamakAnAM sAgamakA AdezAH' iti pakSe tu sthAnivadbhAvena ghusaMzA. pravRtteH / nanvanAntaryamevaitayorAntarya samprayogo vA naSTAzvadagdharathava. diti sthAnantaratamasUtrasthabhASyaratyA dArayatyAderapi dApayatyAdisA. myameva, niSpannasyANo raparatvAbhyupagamena rephapukoravizeSAditi cet ? satyama, "siddhantu prasaGge raparatvAt" ityuraNaparasUtrasthavArtikarItyA samAdhAnaM kRtam / uktabhASyarItyA tu prasakto doSaH prAgukasUtrakAramata. maashrityoddhrtvyH| na hi dhR ityanayoranukaraNe AtvaM labhyate iti dik / idaM tvavadheyam, 'praNidApayati' ityatrApyupasargayoH prakRtyarthavizeSa. Natve satyeva "nergada" (pAsU08-4-17) iti nityaM NatvaM, NyarthavizeSa. katve tu ghusaMzakaM pratyanupasargatvAt "zeSe vibhASA" iti vikalpa eva na tu nityaM nntvmiti| syAdetat , 'upadidISate' ityatra "sani mImA" (pAsU07-4-54) itImabhAvaH syAt, vArtikakRtA ghusaMjJAyAM prakRtigrahaNAta / sUtrakAra. bhAgyakArayostu nAsau doSaH, sUtrakRtA dIDonanukRtatvAta, bhAjyamate gatve pratigrahaNepi ghusaMjJAyAntadvirahAditi cet ? satyam, dhArmika
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhike mate'pi neyaM dAprakRtiH, ejantAnAmAtvavidhAnAbhyupagamAt / na caiva. mAdantatvanibandhanayucapratyayAsiddhiH, tatrAkArAntalakSaNapratyayavidhiri. ti vacanenaiva ttsiddhH| bhASye tvetadvacanapratyAkhyAnAyaviSaye AtvaM sikhAntitamityanyadetat / idaM tvavaziSyate, bhASyavArtikobhayamate'pi "upAdAstAsya svaraH zikSakasya" ityatra "sthAdhvoH" (pA0sU01-2-27) itItvaM prAptaM, tacca bhAgye sannipAtaparibhASayA prihRtm| upadI ma ta iti sthita pavi. Saye pravartamAnamAtvaM sico'kittvamupajIvati / yadi cAtra ghusaMzA syAtarhi "sthAdhvoricca" (pAsu01-2-27) iti sicaH kittvaM syAdato'kitva. mupajIvya pravRtta AkAraH kitvapravartikAM ghusaMjJAM na pravarttayatyeveti / . vArtikakatA tu "dIGa pratiSedhaH sthAdhvoritve"(kAvA0) iti vacanameva kRtam / ubhayamate'pi dostRjAdAvAtve kRte 'praNidAtA' ityAdI "nergada" [pAsU08-4-17] iti NatvaM bhavati / ata eva vArtikakatA "dIGaH pratiSedhaH" ityeva noktaM kintu "sthAdhvIritva" iti viSayavi. zeSo nirdissttH| ___ sUtramate tu na bhAvyaM gatveneti spaSTameva / kiJca bhAjyavArtikayorna kevalaM sUtrakRtA saha virodhaH kintu paraspareNApi / tathAhi, bhAjyamate 'praNidIyate' 'praNidInaH' ityAdAvapi nityaM NatvaM Natvavidhau prakRtigrahaNAt / vArtikamate tu vaikalpikam, ejantAnAmeva prakRtitvAbhyupagamene. dantasyAprakRtitvAt / anyathA 'upadidISate' ityatremabhAvApatteH / tadevaM 'praNidAtA' ityAdau sUtrakRtA saha dvayorvirodhaH / 'praNidInaH' ityAdI tu bhASyakRtA sahetarayorvirodho duSparihara iti / atredaM vaktavyam, 'yathottaraM munInAM prAmANyam' iti siddhAntAdbhA pyoktarItyA sarvatra dIGi pare nenityaM Natvamiti sthite sUtravArtikamate. 'pi "zeSe vibhASA" (pAsU08-4-18) iti vyavasthitavibhASAmA. zritya bhASyAvirodhaH sampAdanIyaH, ekavAkyatayaiva sarvanirvAhasambhave matabhedakalpanasthAnAzrayaNayitvAditi / nanvadAbiti pratiSedhe "dApa: lavane" (a0101059) ityasyaiva grahaNaM yuktam, na tu daipH| pakAre zrUyamANe AvAyogAditi cet ? na, "anubandhA anekAntAH" (10. bhA04) iti pakSe zrUyamANasyApi pakArasya kAkAdivadanavayavatvena dhAtorejantatvAnapAye AtvapravRtteH / "ekAntA anubandhAH" (10bhA05) iti pakSe'pi bhavatyevAtyam "nAnubandhakatamane janakatvam" (50mA07) iti siddhAntAt / atra ca "udIcAM mAGo vyatAkSare (pAsU03-4-19)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe ghusaMzAprakaraNam / iti kRtAtvasya meDo nirdezo zApakaH / na ca "mAkhyAne (ju A01088) ityasyaivAyaM nirdezo 'vyatimimIte' ityAdau tasyApi kadAcidhatIhAre vRttisambhavAditi vAcyam, apUrvakAlArthasya ktvApratyayasya "mAra mAne" ityasmAdanabhidhAnAt / atra ca bhAyokereSa pramANatvAdityAhuH / evaza meU ityeva paThanIye "mAGo vyatIhAra" iti gurukaraNaM "nAnuba. ndhakatamanejantatvam" (10bhA07) iti jJApanArthameva / bhASyakArAstu nAyaM daipa kintu divAdiSu "dAp zodhane" ityeva pa. ThipyataityAhuH / na ca svare bhedaH 'dAyati' ityAdarubhayathApyAdayudAta. vAt / nanu tAcchIlike cAnazi 'dAyamAnaH' ityatra svare bhedaH / zyani dhAtorAdayudAttatvaM zapi tu cAnazo'ntodAttatvamiti ceta ? na, umaH yathA'pyantodAttatvAnapAyAt / na ca zyansvarasya satiziSTatvena prAva lyamiti vAcyam "anyatra vikaraNebhyaH" (pa0bhA0e0) iti paryudAsAt, "AtmamAne khazca" (pAsU03-2-43) ityatratyabhAgyakaiyaTabalena khazIva cAnazyapyantodAttatayA nirnnyaat| sthAnivatsUtrIyaH kaiyaTagranthastu khazsa. asthamASyasvoktibhyAM virodhAtprAmAdika iti vakSyate / dhyAyatyAdayastu divAdigvevAdantatvenana paThitAH "gaNakAryamanityam" (pa0bhA096) iti jhApayitum / tena "na vizvasedavizvastaM" "pathikavanitAH pratyayAdAzvasa. nyaH" ( mendU0) ityAdi siddham / yattu bhASye ekAntatvapakSe'pi na doSa ityupakramya pakAralope kRte bhaviSyati, dAptvaM tu bhUtapUrvamanubandha. mAzritya vyutpAdanIyamiti siddhAntitama / tatthaM pratyavatiSThante-satya. pyejantatve upadeze ejantatvaM kathamiti ? atrocyate-pitkaraNasAma Adupadeze ejantatvAbhAve'pyAtvapravRttiH / vastutastupadezagrahaNaM bhASya kAro na manyate / tathAca tatra vakSyati-upadezagrahaNaM na kariSyate / yadhupadezagrahaNaMna kriyate 'cetA' 'stotA' ityatrApi prApnoti / atrApyAcA. ryapravRttiApayati na paranimittasyaica AtvaM bhavatIti / yadayaM krIjI. nAM NAveca AtvaM zAsti / naitadasti sApaka niyamArthametatsyAt krIDa. jInAM NAveveti / yattarhi "mInAtiminotidIGa lyapi ca" (pAsa 6-1-50) itytraijgrhnnmnuvrttytiiti| nanu 'praNidApayati' ityatrApya. dAbiti pratiSedhaH syAditi cet ? na, yathohezapakSe'ntaraGgatvAdAvasthA yAmeva ghasaMjJAyA nivRtatvAt / kAryakAlapakSe tu ghusaMjJAyA NatvasamAna. dezatayA pukaM prati NatvaghusaMjJayorasiddhatvena prAgeva puk tato ghusaMzA na syAditi doSaH prasajatyeva / ata eva bhASye dvedhA samAhitama-dAdhA. dhvaviditi vakSyAmi / yadvA, bAntAvetau dhAtU matramapi bAntam / catvena zabda. prathama. 10.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhnike-- sarvatra pakAro nirdiSTaH / ato 'dApayati' ityatra nAsau niSedhaH tasyApi khAdabAntatvAcceti / Adyantavadekasmin aSTA0sU01-1-21) / asahAye AdAvivAnta iva kAryANi syuH / aupagavaH / yathA tavyAdInAM pratyayAdyudAttatvaM pravarttate, evamihANopi / AbhyAm / yathA 'vRkSAbhyAm' ityAdau "supi ca " (pA0sU07 - 3 -102 ) iti dIrghatvaM bhavati, evamihApi / "IGgatau" divAdiH - payam / " aco yat'' (pA0sU03 - 3 - 57 ) iti ajantAddhAtorvaghayimA no yatpratyaye yathA 'ceyaM'' jeyam' ityAdau bhavati tathehApi / iNastu 'patistu' ( pA0sU03-1-109) iti kyapi ' ityam' ityevarUpaM na tu 'eyam' iti / ekasminniti kim ? sabhAsannayane bhavaH sAbhAsannayanaH / atra hyAkA* rasyAditve sati tamevAzritya sabhAsannayanazabdasya vRddhattvaM syAt / tatacANaM bAdhitvA "vRddhAcchaH " (pA0sU04 - 2 - 114) iti chaH prasajyeta / nanu "vRddhiryasyAcAmAdiH" (pA0sU01-1-73) iti sUtre AdigrahaNasyApIdameva vyAvarttyam / tatsAmarthyAdeva sabhAsannayanazabde vRddhasaMjJA na bhaviSyatIti cet ? na, yadi hi vRddhasaMjJAsUtre AdigrahaNasAmarthyAdanAtidezikasya mukhyasyaivAdergrahaNaM tarhi jAnAtIti zA brAhmaNItyAdirasahAyo'pi vRddho na syAt / tavazca jJAyA ayaM 'zIyaH' ityAdi na si vat / asati hi prakRtasUtrasthaikagrahaNe yatrAdivyapadezo mukhyo nAsti asahAye madhye ante ca sa sarvo'pyavizeSAdatidezasya viSayaH syAt / yadi tvatidezasAmathrya jyAzabde vRddhatvaM tarhyavizeSAtlabhAsannayane'pi syAt / vRddhasaMjJAyAmAdigrahaNaM tarhi vyarthameveti cet ? hantevamatidezasyAdigrahaNasya ca sAmarthyAtsarvatra vikalpApattiH / ihaikagrahaNe kRte tvanya madhyayorvyAvRttyA vRddhasaMjJAyAmAdigrahaNaM sArthakamiti dik / yatu nyAsakRtoktam - atidezasUtre ekagrahaNAbhAve vRddhasaMjJAsUtrasthamAdigrahaNamanAtidezikapratipatyarthe sadasahAyAnAM jJAdInAmeva vRddha. sajJAM vArayena tu sabhAsannayanasya, sannayanetyetadantargatAMzcaturo'co'pekSyAnAtidezika syAditvasya tatra sattvAditi / taccintyam, parasmi. nsati yasmAtpUrvI nAsti sa Adiriti siddhAntararItyA madhyasthe'pyAditvavirahAt / iyAneva hi vizeSaH - asahAye satyantavizeSaNavirahAdviziSTAbhAvaH, madhyasthe tu vizeSyAbhAvAdviziSTAbhAva iti / . vArtikakArastu lAghavAdapUrvatvamAtramAdizabdasya pravRttinimittamanuttaratvamAtraM cAntazabdasya na tu satyabhyasminnityapi vizeSaNaM, gauravAt / tathA cAsahAye'li mukhyayorevAdyantayoH sambhava iti manvAnaH 1
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe atidezaprakaraNam / suutrmettprtyaaclyo| Aha ca-"apUrvAnuttaralakSaNatvAvAdyantayoH li. mekasmin" iti / bhASyakArastu naitanmene, satyanyasminniti vizeSaNaprakSepaprayuktasya gauravasya prAmANikatvAt / loke hyayamAdiranto vetyuke'vaziSTamapi kiJcidastIti niyamena pratIyanti / padAniyatopasthitizca zaktisA. dhyA / anubhavamapalapyaikadezamAne zaktikalpane tu zvazurAdipadAnAmapi lAghavAdbhAryAtvamA pitRtvamAtraM taddhaTakapuMstvamA vA zakyatAvacchedakaM syAditi viziSTaviSayakazaktyucchedena sakalaziSTavyavahAravyAkopaH syAditi / nanvevamapi vyapadezivadvacanaM kartavyameva, 'iyAya' 'Ara' i. tyAdI dhAtvavayavatvaM prAthamyamekAcvaM cAzritya dvitvaM yathA syAta / ekAca iti hi bahuvrIhiriti vakSyate / na ceNo vRddhAyAdezayArattezva vRddhauraparatve ca kRte Aya Ar ityanayorekAntvaM pacAderiva mukhyamevA. stIti vAcyam , "dvirvacane'ci" (pA0sU01-1-59) iti rUpAtidezena ianayoreva dviruktH| kiJca yajeH paJcamalakAre 'sa devAn yakSadiSito yajIyAni' ityAdau "sibbahulaM .leTi" (pAsU03-1-34) iti sip / tasya SatvaM vyapadezivadbhAvanaiva sAdhyaM, pratyayasya yaH sakAra. stasya Satvamiti siddhaantaat| tasmAd "vyapadezivadakasmin" (50mA0 32) ityeva sUyatAM kiM prakRtasUtreNa? vyapadezo nAma viziSTo mukhyo'pa. dezo vyavahAra ekAca ityAdiH so'syAstIti vyapadezI, paciprabhRti. stasminivAsahAye'pi kArya sthAdityarthaH / atrAha bhASyakAra: "ava canAlokavijJAnAsiddham" iti / vacana nirapekSAllokavyavahArAdeva vya. padezivadbhAvasiddharAdyantavaditi vyapadezivaditi cobhayamapi na satra. yitavyamityarthaH / asti hi loke nirUDho'yaM vyavahAro'yameva meM jyeSThaH putro'yameva madhyamo'yameva kaniSTha iti / tathA asUtAyAmasodhyamANAyAM ca prathamagarbheNa hateti vyavaharanti / tathA pUrvamanAgato'gre'napajegaH miSuzvAhaM idaM me prathamamAgamanamiti / nanu sabai ime gauNA vyavahArA. statkathaM mukhya caritArtha zAstraM gauNe pravatteti ceta ? na, nimaDhavara. tayA gauNasyApyasya mukhyasamakakSatvAt , hApakAcca / yadayam "iTa iTi" (pAsU08-2-28 iti) sico lopaM zAsti tApayaMti vyapade. zivadekasmitriti / na hanyatheTa labhyate / valrUpatve'pi palAditvavira. hAt / tathA "dIrgha iNaH kiti" (pAsU07-4-67 ) ityAdInyapi zApa. kAni / na hi vyapadezivagAvaM vinA iNobhyAso labhyate iti dik| yatakaM kaipaTena-arthaSatA vyapadezivaDAvAskuruta ityAdI taya..
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148. zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAlikedAkArasyAnarthakatvena tatra TisaMhAsiddhaye AdivadbhAvo vacanenaiva sAdha. nIya iti / atredaM vaktavyam, arthavatA vyapadezivadbhAva iti tAvaneyaM paribhASA tasyA vidhyaGgatvAta / vyapadezivadbhAvastu laukika ityukA tayA taM pratyahatvAyogAt / kintu zAstre vyapadezivadbhAvayojanAya za. bdArthasamudAyamAzritya tasyaikadezaH zabda iti vyutpAdayitumarthavattA'pe. kSiteti paraM tasyAzayaH / ata eva SaSThe "nijI catvAra ekAcaH" itye.. teSu vyutpAdanAvasare bhAgyakaiyaTayoranarthakenApi vyapadazivadbhAva: svIkRto loka ivaM zAstre'pyanarthakasya vyapadezivadbhAvasambhavAt / tasmAdarthavateti prAyovAdamAtraM, sUtrapratyAkhyAnaM tu samyageveti dik // taraptamapau ghaH (paasuu01-1-22)| etau ghasaMjJA staH / kumArita. raa| kumAritamA / "gharUpa" (pAsU06-3-47)iti isvaH / nadhAstaro nadItara ityatra tu na bhavati, tamapA sAhacaryeNa pratyayasyaiva tarapo prahajAt / yadvA, tarabiti rUpaM saMjJApravRttAvAzritaM tacca pariniSThite prayo. * ge kApi nAstItyaupadozakaM gRhyate / tacca tara prtyysyaivaasti| pica pratipadokatvamapIha sulabham / tenAvayaSazo vyutpAdite nadItare nAti. prsaaH| ki samAnAdhikaraNe strIlile pare isvatvaM vidhIyate / a. nyathA 'mahiSIya rUpaM mahiSIrUpam' ityatrApi syAt / "sue supA" iti smaasH| rUpamAkRtiH, mahiSIvayamAkRtirityarthaH / sAmAnAdhikaraNya. strItve ca svArthikatvAdAtizAyanikasya sto na tu nadItare, ato no. tadoSaH / nanvAtizAyanikaprakaraNa eva tAdI gha iti, pitau gha iti vA kriyatAM lAghavAditi cet ? na, prakaraNotkarSaNeha saMzAprakaraNasyA. nyo'pi tarabastIti jJApanArthatvAt / sa cAnirdiSTArthatvAtsvArthe bhava. ti / tena "alpAntaram" "lopazca balavattaraH" ityAdi siddham / keci. tu sAmAnyApekSaM zApakamAzritya Iyasuno'pi svArthikatAmAhuH / tenA. ho mahIyastava sAhasikyamityAdi prayogAH samarthitA bhavanti / bahugaNavatuDati saGkhyA (paasuu01-1-23)| ete saGkhyAsaMzAH syuH / bahukRtvaH "saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuca' (pAsU. 5-4-17) / bahudhA "saMkhyAyA vidhArthe dhA" (paasuu05-3-42)| ba. hubhiH krIto bahukaH "saMkhyAyA atizadantAyAH kan" (pAsU05-1-22) bAzaH "bavhalpArthAcchaskArakAt" (pAsU05-4-42) ityanuvartamAne "saMkhyaikavacanAcca vIptAyAm" (pAsU05-4-43) iti zas / gaNa kRtvA, gaNadhA, gaNakaH, gaNazaH, tAvatkRtvaH, tAvaDA, tAvatkA, tAva. chaH / "yattadetebhyaH parimANe vatue" (paasuu05-1-39)| "A sarva.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe saMkhyAsaMhAprakaraNam / 19 nAmnA (pAsU06-3-21) zeSaM prAgvata / katikRtvaH katikA, katidhA katiza: "kimaH saMkhyAparimANe Dati ca" (pAsU05-2-41) zeSaM prAgvat / * syAdetat, vaipulye'pi bahuzabdo vartate, bahuhimavAniti / saGkeca gaNa. zabdA, bhikSukANAM gaNa iti / "samavAyazcayo gaNaH" (ko02-5-40) ityamaraH / tathAca savaipulyavAcinorapyanayoH saMkhyA saMjJA syAditi bet ? na, saMkhyAyate'nayetyanvarthasaMkSAvijJAnAt / tasmAtsaMkhyAvAcino. rekha bahugaNazabdayoriha grahaNam / tacca niyamArtham-aniyatabahutva. vAcinAM madhye'nayoreva saMkhyA saMjJA na tu bhUryAdInAmiti / tena bahu. viSayayorcekayoniyatabahutvavAcinAM dhyAdInAM ca na vyAvRttiH / manu niyamArthatve siddha sajAtIyApekSatvAniyamasya tvadukavyavasthA si. cata / niyamArthatvameva tu durupapAdam , vidhyarthatAyA evaucityAt / 1. thAhi, asti tAvat "kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH" (pa0mA0 ava09) iti paribhASA / sA ca nyaaymuulaa| saMkSAsUtreNa saM. zivizeSe niyamyamAno hi saMhAzabdaH kathaM taditaraM bodhayet / evaM sthi. te bahugaNayoriha prahaNAbhAve saMkhyApradezeSu prahaNameva na syAt, akRtri. matvAt / tasmAtsvasaGgrahArthameva bahugaNagrahaNaM na tu bhUryAdinivRttyarthami. ti / atrAhuH-saMzivizeSe kriyamANaH saMhAniyamo yadi sAmAnyApekSA stadA yuktA'kRtrimasya vyAvRttiH! vizeSaparatve tu sajAtIyaM kRtrimA. starameva niyamena vyAvIta ma tvakRtrimamapi / tadetaducyate-"ubhaya. gatiriha zAstre bhavati" ( pa0bhA09 ) iti kRtrimAkRtrimayoru. bhayorapi prahaNamityarthaH / asti ca saMkhyApradezeSUbhayagrahaNe liGgaM "saM. khyAyA atizadantAyAH kan" (pA0sU05-1-22) iti sUtre zadantapa. yuvAsaH / na hi kRtrimA saMkhyA zadantA'stIti dik / tena 'pazadhA' 'paJcakarayaH' ityAdi siddhaM bhavati / yadyapi saMhAvidhI pratyayagrahaNe tadA ntagrahaNaM nAsti, tathApi catuDatyoH kevalayoH saMhAyAH prayojanAmA. vAtsAmarthyAttadantagrahaNam / taddhitaSidhI hi "sAmAtipadikAt" (pAsU04-1-1) ityAdhikRtaM, na ca . kevalasya pratyayasya prAtipadika. svamastIti bodhyam / etacca sUtraM bhASye pratyAkhyAtam / "bahupUgagaNasAsya vithuk" (pA0.5-2-52) "dhatorithuk" (pA0sU05-2-53). "SaTkatikatipayacatugaM zuk" (pAsU05-2-21) iti sUtrairDati pare bhAgamA vidhIyamAmA bahuprabhRtInAM DaTo nirvAhakaM saMkhyAtvaM jJApayantI ti kimanena sUtreNa ? nanu "bApUgagaNasA' (pAsU05-2-52) hatyA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhike do vizeSAzrayaNAsaMghavaipulyAcinorapi bahugaNazabdayoH saMkhyAkArya syAditi cet ? na, aniyatasaMkhyAvAcinorapyetayoH saMkhyAkArya bhava. tItyetAvanmAtramApanena caritArthatve sati sarvathA saMkhyAmapratipAdaya. torapi saMkhyAkAryakalpanasya gauravaparAstatvAt / bhUryAdInAM tvaniyata. saMkhyAvAcinAM grahaNaM na bhavati, niyatasaMkhyAvAcinAM paJcAdInAmeva loke saMkhyAzabdatvena prasiddhataratvAt , prasiddhAprasiddhayoH prasiddhana. haNasya nyAyyatvAt / nanvevamapi bahugaNayoriva pugasaMghAdInAmapi dhA. zas-kRtvasujAdisaMkhyAkAryaprasaGgaH / na ca bahugaNayoH sAmAnyApekSa sApakaM pUgAdInAM tu DaviSayakameveti vAcyam , anupapatteH / samAnatvana ekasUtropAttatvena ca vaiSamye bIjAbhAvAditi cet ? maivam, lkssyaanuro| dhena kacitsAmAnyApekSaM kacidvizeSApekSaM jhApakamityAzrayaNAttadanurodhena vaikapyasya soDhavyatvAditi dik / imAM kusRSTimasahamAnenaiva sUtrakRtA sUtramidaM praNItamiti tu prmaarthH| atra vArtikAni-adhyaddhagrahaNa samAsakavidhyartham / arddhanAdhi kamadhyardham / ekadezavAcako'yamarddha zabdaH / tasyAdhizabdena samAse kRte yaugikAryaH pratIyatena saMmpati bArtikArambhaH / adhyarddhana zUrpaNa krIta. maddhaparsazUrpa "diksaMkhye"(pA0sa02-1-50) ityanuvartamAne "taddhitArtha (pA0sa02-1-51) iti samAsA, tataH "zAdaanyatarasyAm" [pA0sa0 5-1-26) ityaaSTho yA "abhyarddhapUrva" [pAsu05-1-28) iti luk / madhyasena krItamadhyarddhakam "saMkhyAyA atizavantAyAH kan" [pAsU0 5-1-22] iti kan / iha samAsavidhyarthamiti sambandhasAmAnye sssstthii| samAse vidhIyamAne samAsAnimitte vA'nyasminkAyeM vidhIyamAne itya. rthH| tena dvigunimito lugapi labhyate / tathAca "adhyaddhapUrva' [pAsU0 5-1-28) iti so'dhyagrahaNaM na kartavyaM bhavati / tadukaM, luki cA. prahaNAmiti / adhyarddhapUrvapadazca purnnprtyyaantH| saMkhyetyanuvartate / pUraNa pratyayAnta ityasya praNapratyayAntottarapada ityarthaH / samAsaka vidhya. thamityeva / arddha pacama yeSAmiti bahuvrIhiH / arddhapaJcabhairarvAdhikaizca turmiH zUH krItamarvapaJcamazUrNa, pUrvavadAno vA luk / arddhapazamena krItamIpaJcamakam / adhikaprahaNaM cAluki samAsottarapadavRdyartham / adhikayA SaSTayA karato'dhikaSASThikaH, adhikasAptatikA,"taddhitArtha" (pA0sa02-1-51) iti samAsa: / "prAgvateSTha" (paa005.1-18)| alukIti vacanAva ki kAvya saMkhyAsaMzA nAstIti vigutvamapi na tena- "mdhypuurv|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe SaTsazAprakaraNam / dvigoH" (pAsU05-1--28) iti luG na / tataH "saMkhyAyAH saMvatsarasaM. tyasya ca" (pAsU07-3-15) ityuttarapadavRddhiH / nanvalukIti vyarthama, uttarapadavRdharthamiti vacanAdeva lugabhAvasyAkSeptuM zakyatvAditi cet ? na, ahaMtyarthAtparevartheSu ye pratyayAsteSAM lugaprAptyA tatraivottarapadavRddhaH sAvakAzatvAta / NAntA SaT (pA0sU01-1-24) / bAntA nAntA ca saMkhyA SaTsaMdhA syAt / SaT tiSThanti' 'SaT pazya' 'pA' 'sapta' ityAdi / saMkhyeti kim ? vipuSaH, paamaanH| nanu 'zatAni' 'sahasrANi' ityatra numi kRte tasya pUrvamakatayA nAntA saMkhyeti SaTsaMjJA syAditi cet ? astu / na caivaM "padbhyo luk" (pAsU07-1-22) iti luk syAditi vAcyama, sarvanAmasthAnasannipAtena kRtasya numastadavighAtakatvAt / nanvevamapi * 'aSTAnAm' iti na siddhati / tathAhi, 'aSTan Am'iti sthite paratvAni. tyatvAza "aSTana A vibhaktau" (pAsU07-2-84) ityAtve kRte'nAnta. tvAta saMjhAyAmasatyAM SaTcaturgyazca" (pAsU07-1-55) iti nuNna prAnotIti cet ? na, yathohezapakSe AtvAtprAgeva SaTsaMjJA, antarakatvAt / tataH kRtepyAtve ekadezavikRtasyAnanyatayA SaTsazakatvena nuTaH sida. tvAt / kAryakAlapakSe tayuktadoSastadavastha eva / kizca yathoDeze'pya. libadhitvAdatidezo durlbhH| ata eva vavazva' iti "acaH parasmin" (pAsu01-1-57) ityasya phalamiti kaiyaTa iti cet ? na, "aSTano dIrghAt" (pAsU07-2-84) iti dIrghagrahaNena kRtAtvasyApi ssttsNshaahaagnaat| tathAhi, "vraH saMkhyAyAH" (pAsU07-3-15) ityAdhudAttatvaM vA. ghetvA ghRtaadipaatthaadntodaatto'ssttnshbdHsaadhitH| tasmAdbhisi aSTamiH' 'aSTAbhiH' iti rUpadvayam / tatrAtvAbhAve madhyodAttamAtvapakSe tvantodAtta. miti siddhAntaH / tatra "pazicatubhyo halAdiH" (pA006-1-179) iti satreNa SaNNAM' 'SabhiH ' ityAdAviva vibhakerudAttatvaM prAptaM tadA dhitvA "jhalyupottamam" (pA0sa06-1-180) iti prAptam / Sanicaturyo yA salAdirvibhaktistadante pade upottamamudAttaM bhavatIti hi tasyArthaH / tadvAdhanAya "aSTano dIrghAt" (pAmU06-1-172) ityaarbhyte| dIrghA. ntAdaSTanaH parA'sarvanAmasthAnavibhaktirudAttA bhavatIti suutraarthH| taba yadyAtvapakSe SaTsaMjJA na syAttarhi sAvakAzoSTanaH svaraH paratvAdAtvA. bhAvapakSe "jhalyuNottamam" (pAsU06-1-180) iti SaTsvareNa bAdhinyate iti kiM dIrghagrahaNena ? kutAtvasyApi SaT saMjJAyAM satyAM tu SaTsvara syAhana svaro'pavAdaH sampayate / na cATanaH svaraH zasi sAvakAkSa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapaJcamAhikeiti vAcyama, tatra "ekAdeza udAnodAttaH" (pAsU08-2-5) iti satreNaiva gatArthatvAt ; 'aSTana zabdo'ntodAttaH' iti samanantaramevoka. tvAt / tena dIrghapakSa iva tadabhAvapakSe'pi vibhaktarudAsatA syAditi tayAvRttyarthe kriyamANaM dIrghagrahaNaM sArthakameva / tasmAhIdhagrahaNenAtvapa me'pi SaTsaMjJA jhApyate iti sthitam / na caivaM dIrghagrahaNasyAtvavika. lpazApakatvaM na syAditi vAcyam , umayasApakatvasambhavAt / na ke. naikameva jhApyate iti niyamaH, yAvatA vinA'nupapattistAvato jJApya. svAt / tacaikamanakaM vetyanyadetat / prakRte cobhayaM vinA dIrghagrahaNavaiyA AnuddhArAditi dik / yadi tu SNAH SakAranakArAkArA ante yasyAH sA NAntati prakRta. so evAkAro'pi prazlimyeta tadA "dvAbhyAm" ityatra "SadhicatabhyoM halAdiH" (pAsU06-1-179) iti vibhakerudAsatvaM syAt / "bhA dvA. bhyAM haribhyAmindra yAhi" ityAdAvAdyudAttameva dvAbhyAmiti padaM paThyate tasmAdihAkAraprazleSo na varNanIyaH, kintUkaprakAra evAdartavya i. ti sthitama / tathA saptame yogavibhAgaM kRtvA tadalenApi vaghA bhASye samAhitam / tathAhi, "SaDyo luka" (pAsU07-1-22) ityatra SaDmya iti vimajyate / "aSTAbhya auz" (pAsU07-1-21) iti sUtrAdaSTAbhya ityanuvarcate / tena SaDbhyo yaduktaM kRtAkArAdaSTano'pi tatsyAditi saH pArthaH / na caivaM jazzasoluMgapyatidizyateti vAcyama, auztvavidhivaiyA ApateH / athavA "aSTana mA vibhako" (pAsU07-2-84) ityasmA. danantaraM "rAyaH" (pAsU07-2-85) iti yogaM vibhajya hliityubhyo| yogayoH zeSo vyaakhyeyH| tena 'aSTAnAm' ityatra nuTaH pazcAdevAta na tu tataH prAna caivaM jazzasorAtvaM na syAditi vAcyama, lAghavArthama ebhya iti nirdeSTavye "aSTAbhya aura" (pAsU07-1-21) iti kRtAtva. nirdezana azzasorviSaye AtvAnumAnAta / yatrAtvaM tatraivaumtvaM yathA syA. dityetadartha hi tatra dIpoMccAraNaM kRtamiti / syAdetava, halIti yadyubhayoH zeSastahi priyASTanazabde aujasamauTa zasTAsisosAmbyossu vaikalpikatayepyamANamAtvaM na sicet / na ca tatrAtvaM neNyata eveti vAcyam, itaHprAcInapakSANAmatiH bhyAptiprasaGgAt / teSu yAtvaM prApyate eva vibhaktimAtre tadvidhAnAt / na ca "ghaDbhyo luk (pAsU07-1-22) "SaTcaturgyazva" (pAsU07-1-55) iti sUtrAbhyAM vidhIyamAnau lugnuTau yathA gauNatAyAM na stastathAtvamapi masyAdeveti vAcyam , vaiSamyAt / lugnuTorvidhau hi SaDbhyaH' iti
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe psshaaprkrnnm| 153 'SaTcaturya'ti bahudha cananidezAta SaDayaMprAdhAnya eva to prvrtte| Asva. vidhau tu 'aSTanaH' ityakavacananirdezAd gINa'pi priyASTAbhyAm' ityAtvaM pravartate eva"padAGgAdhikAre tasya taduttarapadasya ca"(pa0bhA029)iti vakSya. maanntvaat| na ca jazzasoraSTAbhya oziti kRtAtvanirdezanAnumIyamAnamA. tvaM kevale prAdhAnye ca 'aSTau' 'paramASTau' ityatra yathA bhavatyevaM gauNatve'pi bhaviSyatIti tadaMza nAnupapattiriti vAcyam , auzatvaM hi lugnuTAviSa gauNatve na bhavati 'aSTAbhyaH' iti bahuvacananirdezAta / anyathA hi kR. tAtvAnukaraNe'pyekavacananaiva nirdizat-aSTA auziti aSTa iti thaa| spaSTaM caitadihaiva sUtre bhAgyaphaiyaTayoH / tathA cauravAvadhau kRtAtvanirde zabalenAnumIyamAnamAtvamapi prAdhAnye eva syAna tu gauNatAyAmiti tavaMze'pyanupapattisAmyAt / tasmAda halItyubhayazeSazcanna syAdAtvaM priyASTanaH / TAGasiGasosAmsu tathaivaujasamauTchasi // prAgukkeSu tu pakSeSu bhavadAtvamamIvapi / phalabhede mahatyevaM kathaM pakSavikalpanam // anocyate, priyASTanazabdasyAjAdAvAtvamaniSTameva, halItyubhayoHzeSa. sya bhAjye eva siddhAntitatvAt / tathA satyaujasAH krameNa 'priyASTAno' 'priyASTAnaH' ityeva rUpaM syAnna tu 'priyASTau' 'priyASTA' ityapItyAzaGkaya "yathAlakSaNamaprayukta' ityabhihitatvAca / ata eva yathAlakSaNamiti pratIkamupAdAya na bhavatyevAtrAtvamityartha iti kaiyaTo 'vyAkhyat / evaM sthite prAcInAH 1kSA aparitoSaprastA evaM vyavasthitavibhASayA gauNa. tAyAmajAdiSvAtvaM na bhavatItyAzayena vA yojyAH, udAhatabhAgyakaiyaTa prAmANyAt / tasmAtpriyASTnaH sarveSu vacaneSu rAjanzabdasAdhAraNaM rUpaM, halAdau tu hAhAzabdasAdhAraNamaparaM rUpam / auznuTostu prAptireva nA. stIti prAmANikaH panthAH / ata eva "sarvAdIni sarvanAmAni" (pAsU01-1-27) iti sUtre haradattena gauNatve auzna bhavatIti spaSTa. mevAbhihitam / ata eva "aSTAbhya auza" (pA0sU07-1-21) iti matre "tadantagrahaNamapyate paramASTo" ityuktvA "priyASTAna ityatrAtva. syAmAvAdozna bhavati" iti kAzikA saMgacchate / ata eva ca "aSTana A vibhakto" (pA0sU07-2-84) iti sUtre tadantavidhizcAtreyate / priyA aSTau yasya priyASTAvityapi yathA syAditi kAzikAgrantho'pi samacchate, halAdAvAtvasya nirbAdhatvAt / haradattastu "aSTAbhya mau' (pA0sa07-1-21) iti sau priyATAna ityatreti vRttigranthamupA.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapazcamAlike dAya yathA punargauNatAyAmAtvaM na bhavati tathA tadvidhAveva vakSyata iti pratikSAya "aSTana A vibhaktau (pAsU07-4-84) iti sUtre ekavacananirdezAtsvarUpasya prahaNaM nArthasya, tenopasarjana'pyaSTani bhavati tatrApi vikalpitatvAt / 'priyASTA, priyASTAnau, priyASTAnaH' ityapi bhavati / tatrApyAtvapakSe bhasaMjJAviSaye Ato lopamicchanti priyASTaH pazya' ityA cAvAbhAvapakSe'pyallope STutvaM 'priyASTa' iti bhavatItyantana granthena pUrva. pratijJAtAviparItaM bhASyavRttyAdiviruddhaM ca kathamabhihitadhAniti ta. syAzayaM sa eSa prssttvyH| allope STutvamityapi taduktizcintyaiva, pUrva smAdapi vidhAvallopasya sthAnivadbhAvena ssttutvaayogaat| na ca "pUrvatrA. siddhIye na sthAnivat' (bhA040) iti niSedhaH "tasya doSaH saMyogAdi. lopalavaNatveSu" (bhA030) iti sApavAdatvAt / nanu "raSAbhyAM no NaH" (pAsU08-4-1) iti pratipadoktaM gatvaM tatra gRhyate na tu STutvaMvidhi: lamyamapi vilambitapranItikavAditi cet ? na, "apadAntasya mUrkha " (pAsU08-3-55) iti sUtraM saMpUrNa "raSAbhyAma" (pA0sa08-4-1) iti sUtre'nuvartya tatyasya grahaNasya "padAntasya' (pA0sU08-4-37) iti niSedhastrasya ca bhAjye pratyAkhyAtatvAt; yathottaraM munInAM prAmA* NyAt / na ca mUrdhanyazabdena 'Tuzabdena vA nirvaya'mAne NakAre vaiSampa. masti sUtrakArarItyA kathaMcitsaMbhavanapi nyAyo'tra. bhASyAnurodhAsyAjya eva / tathAca "zapUrvAH khayaH" (pA.su07-4-61) iti sUtre khapUrvagrahaNa kartavyamiti vArtikaM pratyAcakSANo bhagavAnAha-abhyAsajaztvacatvaM si. bamityeva etvatuggrahaNaM na kartavyamiti / tathAca halAdiH zeSe kartavye tukAcutvena niSpannasya cakArasyApi catvena siddhatayA 'ucicchipatiH iti rUpaM siddhamiti tadAzayaH kaiyaTena varNitaH / tadekaM 'priyaattn|' ityAdyeva rUpamucitam / na 'caivaM pUSNaH' ityAdAvapi nakAra eva paThyateti vAcyam , tatra "aT kupvAG" (pA0sa08-4-2) iti sUtreNa NatvapravR. teriti dik / Dati ca (pAsU01-1-25) / DatyantA saMkhyA SaTsaMjJA syAt / kati santi, katyadrAkSIH / SaTvAjazzasoluk / saMkhyati kim ? pAte. DetiH, patayaH / na cAsya saMkhyAsaMjJA'pi syAditi vAcyama, batusAha. caryeNa tatra taddhitasyaiva grahaNAt / idaM sUtraM pratyAkhyAtaM bhAjye / bahugaNa. patasaMkhyA" "Dati" saMkhyetyanuvartate / tataH "ruNAntA SaT" saMkhyA . tItyubhayamapyanuvartate / pUrvasUtrepyanvarthasaMkSAvijJAnAt saMkhyApraznaviSaya. syaiva itehaNaM na tvauNAdikasyeti /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSizeSaprakaraNe niSThAsaMkSAprakaraNam / kaktavatU niSThA (paa0suu01-1-26)| etau niSThAsaMgo staH / kRtaH / kRtavAn / nanu vihitayoH pratyayayoranena saMjJA / saMzayA ca vidhAnam / pazyati hi tRtIye-niSTheti / tathAcAnyonyAzraya iti cet ? na, sUtra. zATakavadbhAvisaMzAvijJAnAt / tau bhUte kAle bhavato yayorvihitayonichetyeSA saMjJA bhvissytiiti|| __ syAdetat , anubandhAH kAryArthamupAdIyante na tu zravaNArtha, teSAM lopavidhAnAt / tathAca luptAnubandhasya pariniSThitasya yatra sArUpyaM tatra kAnubandhakArya bhavatuka vA neti tu nishcetumshkym| na ca kAkAdi: vadupalakSaNasyApi vyAvartakatA bhaviSyatIti vAcyam, kAkAdinA'pi hi vedikApuNDarIkAdikaM sthiraM kizcitparicAyyate tadalAboDIne'pi kAke vyavahAro na saGkIryate / na ceha pariceyAntaramupalabhyate kapratyayatanpratyayayoH kAkAdikalpau hi kAranakArI tadapagame saMvRtte-'ta' ityatra pariceyasya parasparavyAvRttasya durvacatvAditi / atrAhuH-kAlakArakavizeSAdayo arthA evAtra vedikApuNDarIkAdi.. sthAnApannAstadarzanAcAnubandhasmRtau satyAM tattatprayukta kArya sAdhutayA jJAyate / tathA 'lUnaH zAliH' iti kenacitprayukta lakSaNona karmabhUta. kAlabalAttapratyayo'yamiti nirNIyate / "lotamAlabheta" iti prayukta tu meSavAcI lotazabdastanpratyayAntaH prayukta iti nirNIyate "hasima. priNvAmidamilUpadhUrvibhyastana" ( usU03-373) ityuNAdisUtrAta / "lotaH syAvazvameSayoH" iti tu paJcapAdIvRttau sthitam / tathA 'prAbhita ghaTaM devadattaH' iti prayoge karbakatvAdyavagamAllubntasyAyaM prayogona tu niSThAntasyeti nirNIyate / - syAdetat, "ajighRsibhyaH kaH" (u0sU03-376) iti phapratyaye 'a' 'ghRtaM' 'sitam' iti vyutpAditam / tatrApi niSThA saMjJA syAt / tataca "niSThA ca dhajanAt" (pA0pU06-1-205) iti svaraH syAt / niSThAntaM dhakaM saMjJAyAmAdhudAttaM syAtsa cedAdirAkAro neti sa. trArthaH / na ceSTApattiH "ghRtaM mimikSe" ityAdAvantodAtasyaiva pacyA mAnatvAditi / ___atrAhu:-"ataH kRkami" (pAsU08-6-46) iti sUtre kamigrahaNe. naiva siddha kaMsagrahaNena zApitamuNAdayaH kvacid vyutpattikArya na lama. nte iti / ato nAtra niSThA saMkheti / yadvA "ghRtAdInAM ca" (ki0sa0 1-21) iti phiTstreNa sikham / iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde pshmaanhikm| Rococoom
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhnike sarvAdIni sarvanAmAni ( pA0sU01-1-27) / etAni sarvanAmasaMjJAni syuH / tadguNasaMvijJAno'yaM bahuvrIhiH / tasyAnyapadArthasya guNAnAM varttipadArtharUpANAM vizeSaNAnAM kAryAnvayitayA saMvijJAnaM yatra sa ta* NasaMvijJAnaH / tatra sarva AdiryeSAM tAnIti vigrahaH / tacchabdaprayoge. NAnyapadArthaprAdhAnyaM labhyate / evaM citrA gAvo yasya sa ityAdAvapi / anyathA hi yasya gAvazcitrA iti gozabdArthaprAdhAnyaM syAt / na caiSaMvidhe'rthe bahuvrIhiriSyate / yattu vRttivAkyayorvizeSyaikyasampattaye citrANAM gavAmayamityAdi vigrahavarNanaM mImAMsAvArttike kRtam, tattu na munivacasAmanukUlam, aprathamAvibhaktyarthe bahuvrIhiriti vArttikakRtA vkssymaanntvaat| bhASyakRtA ca "zeSAM bahuvrIhiH " ( pA0sU02-2-23) iti sUtre trikataH zeSamAzritya sUtrAkSarairevokasyArthasya sAdhitatvAt / dvi tIyA zritAtItAdibhistRtIyA tatkRtArthenatyAdi krameNa hi SaNNAM trikANAM samAsa uktastadapekSayA zeSaH prathamArUpaH trikastasyaiva bahuvrI hisaMjJeti 'vRSTe deve gataH' ityAdekhi citrANAM gavAmityasyApi dUrApAstaM bahuvrIhitvam / kiJca " matvarthe bahuvrIhiH" (kA0vA0 ) iti kAtyA yanavacanAtkathaM citrANAM gavAmityatra tatprasakti: ? nanu 'daNDI' ityA dApi daNDasyAyamiti vigrahAbhyupagamAdasmadrItyA'yameva matvartha iti cettarhi sutarAM munivacanavirodhaH "tadasyAstyasmin " ( pA0su05-294) iti sUtreNa prathamAntAdastyupAdhikAtsabandhini matubvidhAnAt "samarthAnAM prathamAdvA" (1004-1-82) iti sUtreNa prathamanirdiSTasyaiva prakRtitvAvadhAraNAcca / nanvetAnyapi sutravArttikamANyavacAMsi kathaJcidbhaGktvA neSyAma iti cet ? "samarthaH padavidhiH " ( pA0su02-1-1) ityAdIni "vrIhibhiryajata" ityAdiSu padavidhibhinneSvapi yojayitvA sAmarthyaM ca bhASyAdisammatAdviparItameva varNayan bhavAdRzo niraGkuzaH kiM kiM na kuryAt ? kintu vyAkaraNAdhikaraNe siddhAntitaM vyAkaraNaprA mANyaM kathaM svecchayA vyAkulayasIti paraM paryyanuyoge samAdhAnaM vi. bhAvaya / tasmAccitrA gAvo yasyetyeva vigrahaH sakalaziSTasampradAyasiddho munitrayavacasAmanukUlazcaMti dik / 156 AdizabdasyAvayavavAcitvAduddhRtAvayavabhedaH samudAyaH samAsArthasta sya ca samudAyasya yugapalakSye prayogAbhAvAdAnarthakyAtaineSviti nyAvega tadavayaveSu pravarttamAnA saMjJA'vizeSAtsarvazabde'pi pravarttate iti suSaM tadguNasaMvijJAnatvam / "chali sarveSAm " ( pA0sU08-3-22) ityAdinirdezAzceha liGgam | "jakSityAdayaH SaTa" (pA0su06-1-1) iti sUtre *
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe srvnaamsNshaaprkrnnm| 157 tu jakSiti yoga vibhajya jakSeH saMzAvidhAnasAmarthyAdeva ityAdaya ityata. duguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / etena 'katantebhyaH' 'kaNvAdibhyaH' ityubha. yatrApi zakalazabdasaGgrahArya yathA tatpuruSabahuvrIhoreka zeSa iti caturthe vakSyate, tahApi "napuMsakamanapuMsakena" (pA0sa 1-2-69) iti vA 'svarabhimAnAM yasyottaraH svaravidhiH saziSyate" iti vA tatpuruSa. bahuvIyoH saha vivakSAyAM bahuvIheH zeSa iti parAstam, tadgu. saMvijJAnabahuvrIhiNaiva sarvazabdasyApi saMgrahe siddhe ekazeSAzrayaNasya gauravaparAhatatvAt / mahAsaMcAkaraNamandharthasaMkSAvijJAnArtha sarveSAM nAmAnIti / tatsAmayAMcca sarvArthAbhidhAnasAmarthya viziSTAnAmeva sNbitvmnumiiyte| tathA ca tathAbhUtAnAM gaNe pAThasyAvazyakatayA prakarAntarajuSAM ca pAThe pramA. NAbhAvAdeva vizeSe'vasthitAnAM saMjJAnAmupasarjanAnAM ca sarvAditvameva nAsti / tena teSAM gaNakArya saMzAprayuktakArya cetyubhayamapi na bhavati / gaNakArya yathA-"tyadAdInAma:" (pAsU07-2-102) / tad nAma ka. zcita, atikrAntastamatitat / yathA-"aDutarAdibhyaH" (pAsU07-125) / anyamatikAntamatyanyam / atikataram / saMcAprayuktaM yathA-"sarva. nAmnaH smai" (pA0sa07-1-14) / atisarvAya / tadetadabhipretyoktaM vArtikakRtA-"saMzopasarjanapratiSedhaH pAThAtparyudAsaH paThitAnAM saMzAka. raNam" iti / tasmAtprasiddhana pravRttinimittena prayukta itaraM pratyanupasa. rjanIbhUta eveha saMjhIti sthitam / __ yatta svarUpamAtrAzrayaM kArya na tu gaNapAThaM saMjJAM vApekSate / yathA "yuSmadasmadgayAM uso'z" (pA0sU07-1-27) ityAdi, tadupasarjanatve. 'pi bhavatyevatyavadheyam / na caivaM "yuSmadyupapade" (pA0sU01-4-105) ityAdAvapi tvamAdiprasaGgaH, lokaprasiddhArthaparatAyAmeva tatpravRtteH / "a. bhivyaktapadArthA ye" iti nyAyAt / tadantagrahaNamatra boddhavyaM "dvandve ca" (pA0sU01-1-31) iti jhApakAt / tacca tatraiva vakSyate, "prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAm" iti vArtikavacanAcca / tena 'paramasarvataH' 'parama. sarvatra paramasarvaka' ityatra samastAttasil al akacca sidhyati / na ca tasilAdividhau prAtipadikAdityanuvRtteH sarvanAmnA ca tadvize. SaNe tadantavidhirbhaviSyatIti vAcyam "samAsapratyayavidhau na tadantavidhiH" (kAbhvA0) iti niSedhAt / na caivam 'atisarvAya' ityAdAvatiprasaGgaH, upasarjanaparyudAsasyoktatvAt / ata eva 'paramasarvasmai' ityAdau smAyAdayo bhavantyeva /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhike ___ syAdetat , 'asa!' 'atasmin' 'aneSaH' ityAdAvapyatvasatvasmi. bhAdIni na syuH 'atisarva' ityatrevopasarjanatvAt / tathA cAbrAhmaNa i. tyAdebrAhmaNabhinna ityAdikrameNa pUrvapadArthaprAdhAnyena vivaraNaM kurvanti / satyam, vaiyAkaraNamate namasamAsasyottarapadArthaprAdhAnyameva / namasUtre bhASyakAreNa tathaiva siddhAntitatvAt / tathAhi, AropitatvaM nArthaH / tathAca mAyAmanuSyamAyAmRgavyAjanizAkarakapaTabrAhmaNAdizabdebhya iva Aropito mithyAbhUto'yaM brAhmaNa ityevaM zAbdabodhaparyavasAne brAhmaNabhinna ityAdikamArthikAryavivaraNaM na tu zAbdo'yamarthaH / ata eSa "etattadoH" (pAsU06-1-1-132) iti sUtre'naGsamAsa iti sArthakam / ata eva cautsargikI tatpuruSasyottarapadArthapradhAnatA'pi nirvahatIti dik| nanu yadIha tadantavidhiriSTastarhi bhAjyavirodhaH / tatra hi "saMjJo. pasarjanapratiSedhaH" iti vArtikasya pratyAkhyAnamupakramyArthadvArakaM vibhaH ktivizeSaNamAzrityAtiprasaGga uddhRtaH / sarvanAmArthasamavetasaMkhyAkAra. kAdyabhidhAyino ke| smaiH sthAdityAdinokarItyA tadantavidhau sati tu'atisarvAya' ityAdI samudAyasya sarvanAmatayA'rthadvArakAvimAkayAgA. zrayaNe'pi smAyAdiprasaGgastadavastha eva syAditi cet ? satyam , ata evAparitoSAdbhAvye "athavA mahatIyaM saMjJA kriyate" iti pakSA. ntaramupanyastamiti gRhANa / nanu yadIyamanvarthasaMkSA tarhi "pUrvapadAtsaM. jJAyAmagaH" (pA0408-4-3) iti NatvaM syAditi cet ? satyam , ata eva nipaatnaannnntvaabhaavH| saNatvaM tu rUpamasAdhveva nipAtanena NatvazA. strasya bAdhitatvAt / ata eva 'zAzvatkaH' ityAdyapyasAdhveva / "yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH', (pAsU02-4-9) iti nipAtanena "isusukA. ntAt" (pAsU07-3-51) ityasya bAdhitatvAt / nanvevam "aparasparAH kriyAsAtatye' (pAsU06-1-144) iti nipAtanena santatazabdo bA. dhyeteti cet ? na, tatra 'sAtatye' ityanenaikadezAnumatidvArA "lumpedava. zyamaH kRtye" iti pUrvAcAryapaThitasya zlokasyaivajJApanAt / nanvevamapi "purANaprokeSu brAhmaNakalpeSu" (pA004-3-105) iti purANazabdena purAtanazabdasya bAdhaH prApnoti / satyam , pRSodarAdiSu purAtanazabdasya pATho boddhavyaH / AgamazAstrasyAyayaTilopasya cAnityatAmA purA* Neti nirdezena zApyate iti tu tatvam / tadeva bAdhakAnyeva nipAtanA. nIti bhAgya sthitam / yahA, nedaM saMzAstram, kintu gaNazuddhimAtraphalakam , yAni sarva
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sarvanAmasaMzAprakaraNam / nAmAni tAnyeva sarvAdIni na vitarANyapIti vyAkhyAnAt / yathA "tiGo gotrAdIni kutsanAbhIkSaNyayoH" (pA0sU08-1-27) iti sUtre kutsanAbhIkSaNyayoriti yogaM vibhajya gotrAdInItyanuvatyaitayorarthayoryAni vartante tAnyeva gotrAdIni iti gaNazuddhiparatayA vyAkhyAsyate tena "canacidiva gotrAditaddhitAmraDiteSvagateH' (pAsU08-1-57) "kutsane ca supyagotrAdau" (pA0sU08-1-69) iti sUtrayorapi viziSTArthAnA. meva gotrAdInAM grahaNaM tathahApi / nanUktarItyA "tyaM dAdInAmaH" (pAsU0 7-2-102) ityAdyantargaNakArya siddhtu "sarvanAmnaH smai" (pAsu071-14) ityAdikaM tu kRtsnasakalAdizabdavativyAptaM syAditi cet ? na, gaNapAThasAmarthyAttatra paThitAnAmeva grahaNAt / etAvAneva hi bhedaH / yatpUrvokta pakSe saMjJA vidheyA gaNazuddhistvArthikI asmistu pakSe gaNazu. ddhiAzAbdI kRtsnAdivyAvRttistvarthAditi / athavobhayamanena kriyate pAThazuddhiH saMjJA ca, tantrAvRttyekazeSANAmanyatamAzrayaNAt / tatra saha vivakSAM vinA'pi vAcanika ekazeSaH / AkRtipakSe hi pratyAkhyAtaM sarUpasUtram "iko guNavRddhI" (pAsU01-1-3) ityAdi yacchAstraprakri yArtha latsahavivakSAM vinA'pyekazeSaM vidhatte / taditthaM pazcApi pakSAH sthitAH / saMkSAbhUtAnAM vyAvRttistu gauNamukhyanyAyenApi siddhyati / na cAsau padakAryeSveveti vAcyam , viziSTarUpopAdAne sarvatra tatpravRtteri. tyupapAditamotsUtre / vArtikarItyA tvekasaMjhAdhikAre sarvanAmasaMjJAna ntaramekadravyanivezinI saMkSeti saMjJAsaMjJayA sarvanAmasaMjJA bAdhyate i. tyapi samAdhAnAntaraM boddhavyam / yadvA "pUrvaparAvara" iti gaNasutre'saM. prAyAmiti yoga vibhajya pUrvottarayoH zeSo vyaakhyeyH| uktAH sarvAdayo vakSyamANAH svAdayazcAsaMzAyAmiti / tasmAdupasarjanavyAvRttirevAnvaH rthasaMjJAzrayaNasya mukhyaM phalam / nanu "anupasarjanAt" (pAsU04-1-14 iti yoga prakArAntareNa vyAkhyAya tadvalenaivAntargaNakArya vAritaM bhAjye / tadyathA-'anupasarjana' iti luptaSaSThIkaM padam / a Aditi ca cchedH| azva acca tayoH samAhAraH At / akArAtparau a at ityAdezau yatra kriyete tatrAnupasarjanasya grahaNamiti paribhASArthaH / tena tyadAdyatvam "aDatarAdibhyaH" (pAsU07-1-25) ityadabhAvazca gauNatAyAM na bha. vati / akArAtparatvena vizeSaNatvaM kim ? "pazcamyA at" (pA0sa071-31) yuSmAnatikrAntebhyo'tiyuSmat / "ekavacanasya ca" (pAsU0 7-1-32] yuSmAnanikAntAdatiyugmat / na ghayamakArAtparoM vidhIyate iti / tathA copasarjanavyAvRtterapyanyathAsiddhau kiM mahAsaMkSayeti cet ?
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhike na, 'atisarvAya' ityAdivAraNasya tadekalAdhyatvAt / na hIdam "anupa. sarjanAt" (pA0404-1-14) ityanena sAdhayituM zakyate / etadapari. toSAdeva hi bhAjye pakSAntarAzrayaNamiti dik / evaJca "anupasarja. nA" (pA0su04-1-14) iti sUtraM paribhASAtvenApi nopayujyate ityaH rthAtpratyAkhyAnameva bhavatItyavadhayam / syAdetat, kaumbhakAreyasiddhaye sUtramArambhaNIyam tatra hi kumbhaH kArIzamdAdeva ddhgutpaadyitvyH| anyathA kumbhetyukArasya vRddhirna syaat| tathAca viziSTasya strIpratyayAntatApyeSTavyA / sA ca tadaiva nirvahati / yadi "TiDDhANam" (pA0sU04-1-15) iti sUtre pratyaya grahaNaparibhASa. yANityanenANantagrahaNe tena ca prAtipadikavizeSaNAdaNNantAntaM prakR. tiH syAta / taca "samAsapratyayavidhau pratiSedhaH" (kAlvA0) iti "grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhina' (pa0bhA031) iti ca prati. SedhAd durlabham / "anupasarjanAt"(pAsU04-1-14) ityupasarjananiSedha. sAmarthyAnu pradhAnena tadantavidhau zApite kaumbhakArayaH siddhatIti spaSTameva / na ca "kRdrahaNe gatikArakapUrvasyApi" (pa0bhA028) iti paribhASayA kumbhakArazabdAdeva strIpratyayo'stviti vAcyam, aNiti hi taddhito'pi gRhyate / aupagavIti ythaa| "kadhaNe" (pa0bhA028) iti paribhASA tu kRnmAtragrahaNe pravartate na tu kRdakRdrahaNe'pi evamarthamevedaM sUtramiti bhAgyakRtaiva caturthe sthApayiSyate / tatkatha. mihoktam "anupasarjanAt" (pA0sU04-1-14) ityayaM yogaH pratyA. khyAyate iti ? ___ atrocyate, caturthe sUtrakArAbhiprAyavarNanamAtraM kariSyate / niSkarSe tu kriyamANe sUtravaiyarthyamavAyAtItyAzayaneha bhagavatotaM pratyAkhyAyate iti / tathAhi, kArazabdAnGIbutpattAvapi kaumbhakAreyaH sidhyatyeva "jyaGaH samprasAraNam" (pA0sU06-1-13) ityatra bhASyakRtA paThiSyamA mANayA vAcanikyA "stra pratyaye cAnupasarjanena'' (pa0bhA026) iti paribhASayA'nupasarjane strIpratyaye tadAdiniyamaniSadhana kumbhakArIza. bdaadgutptteH| ata eva hi 'paramakASigandhIputraH ityatra pyaGanta. syocyamAnaM samprasAraNaM paramakArISagandhyAzabdasyapi bhavatyeva / na caivam 'atikArISagandhyAputraH' ityAdAvatiprasaGgaH / "anupasarjana i. tyuktatvenopasarjane tdaadiniymstvaat| na caivam 'ardhapippalI' ityA. do halGayAdilopo na syAditi vAcyam, halGayAdisUtre dIrghagrahaNa. sAmarthyana tatropasarjanenApi tadAdiniyamo nAstIti jJApitatvAt /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sarvanAmasaMzAprakaraNam / vastutastu niSkauzAmbyAdI samudAyasyAGayAvantatve'pyasyaSasya jayA. bantatayA tataH parasya sorlopaprApte tajjJApakam / arddhapippalyAdAvapyaSa. yavasya Dyantatavaiva nirvAhaH / na ca vihitavizeSaNatA vaktuM zakyA 'yA' 'sA' ityAdAvavyApteH / na ca tatra halantAd vihitavana nirvAha 'kI 'hI' ityAdAvalopApatteH , 'yaH' 'saH' ityAdau lopApattezca / yadvA, sutisItipratyayaiH prakRtirAkSipyate halantyasUtre kaiyaTagranthanirvAhAya vivaraNe tathaiva varNanAt / evaJca zApakaM susthamekadezasthApakatitvAt / ata eva paJcamasamAptau "gotriyorupasarjanasya" (pA050 1-2-48) iti sUtre ca kaiyaTena zApakatvapakSa evokH| nanUbhayathApi 'mA. lA dRSTA' ityAdI samudAyAdAbantatvaprayuktaH suH syAtaMtazcaikapaTukasva. ryayorApattiH / ekavAkyatayA vidhiriti pakSe'pi 'pacatikalpam' ityA. disiddhaye ekavacanamutsarga ityasyAvazyAzrayaNIyatvAditi cet na, GayAgrahaNasyAnyArthatayA yathAkathaJcitprAtipadikagrahaNe liGgaviziSTa grahaNena DyAbantatvAtsubutpattezca vakSyamANatvAt / iha ca samudAya syAprAtipadikatvAt / arthavatsamudAyAnAM samAsagrahaNaM niyamArthamiti hi sthAsyati / na caivamapi kadAcitkArIzabdAD Dhaka sthAdeSeti vA. cyam ekAdvivacananyAyena samudAyAdevotpatteH, kumbhenaikArthIbhUtasya niSkRpyApatyena yoga iti vaktumazakyatvAzca / kiJca sUtramArabhamANa sthApyeSaiva gatiH / 'aupagavI' ityAdAviva kevalAtkArazabdAdapi kadA. cinIprasaGgena kaumbhakAreye pAkSikadoSasya tvatpakSe'pi tulytvaat| sthAdetat , akriyamANe'smin sUtre 'kumbhakArI' ityatra loveva na syAt / kumbhenaikArthIbhUtasyANNantasya strItvenAyogAt / yasya ca strI. tvena yogo viziSTasya, na tadaNNantam / tasmAdamahatpUrvAditi niSedhena jhApyamAnastadantavidhiruttaratrApyabhyupagantavyaH / sa ca yathA dho. pasarjanenApi bhavati "na SaTsvastrAdibhyaH" (pAsU04-1-10) priyapa. nA draupadI, "vano ra ca" (pA0su04-1-7) atidhIvarI iti, tathA TidAdAvapi sthAt / tatazca 'bahukurucarA' ityAdAvatiprasaH / ato niSedhasUtramidaM sArthakam / nanu pUrvatropAcaM vadantaM ca khiSAmityamena vizeSyate "TiDhDhANa" (pA0sU04-1-15) ityAdau tUpAtaM divAvika. meva tena 'bahakurucarA ityAdI TidAderanIsvAnna ap / 'kambhakArI' ityAdau tvaNantasya striyAM vRttestadantAdapi DIpa bhaviSyatIti veta, na. patadviSayavimAgasya durUhatayA tajjJAnArthameva sutrArambhasyocita svaat| naitadevam, pArabdhe'pyasminsUtre vyAkhyAnasyaiva zaraNIyatvAta zabda. prathama. 11
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhnike anyathA 'paJcAjI' ityatrAjAnAmastrItve'pi tadantasya striyAM vRtyA TA* pprasaGgAt / ato vizeSaNavizeSyabhAvaM prati kAmacArAd "ajAdyataSTA' p" (pA0su04-1-4) ityatra "TiDhDha NaJ" (pA0su04-1-15) ityAdau co. pAttaM strItvena vizeSyate "vano ra ca" (pA0su04-1-7) ityAdau tUpAce tadantaM ceti sakaleSTasiddheH sUtraM vyarthameva / spAdetat, tadantavidhijJApanArthamevedaM sUtramArambhaNIyam / na ca 'amahatpUrvA' (kA0 vA0 e0 ) ityanenaiva tatsiddhiriti vAcyam, tasya jJApakatvAyogAt / 'paJcAjI' ityAdisiddhyarthamajAdibhiH strItvaM vi zeSyate iti hi vakSyate / tathAca 'mahAzUdrI' ityatra samudAyasya. stri yAM vRttAvapyavayavasyAtathAtvena satyapi tadantavidhau TAp na prApnotIti kathaM tadantavidhiM jJApayitvA niSedhaH paryavasyet ? maivam, itarairajAdibhiH strItvavizeSaNe'pi zUdrazabdenAvizeSaNAt / evaJca spaSTameva [jhApakaparyavasAnam / na caivaM 'paJcazUdrI' ityatrApi prasaGgaH jAtirityanena zUdrasya vizeSaNAt / syAdetat, "pUrvasUtranirdezo vApizalamadhIta iti" iti kAtyAyanokarItyA sUtraM sArthakam / tathAhi, apradhAnamupasarjanam, tathaiva pUrvAcAryasUtreSu loke ca vyavahArAt / tatazcA''pizalinA proktam " iJa ca" (pA0s04-2-112 ) ityaN / tatodhyeyAM "tadadhIte" (pA0sU0 4-1-59) ityaN / tasya "proktAlluk" ( pA0s04-2-64 ) iti luk / ApizalA brAhmaNI / atra proktArthasyANo'pradhAnatvAttadantAnna GIp / aN yaH aH anupasarjanamapradhAnamiti vizeSaNAt / na caivamapyadhyejyAmutpannasyANo'nupasarjanatayA tadAzrayo GIp syAdeveti vAcyam, tasya luptatvAt / na ca pratyayalakSaNaM zaGkhayam, varNAzraye tanniSedhAt / "TiDDhA. NaJ" (pA0su04-1-15) ityatra hyata ityanuvartate / aNA ca akAro vizeSyate / anyo'kAra iti na tu viparIto vizeSaNavizeSyabhAvaH / varNasyAprAdhAnye pratyayalakSaNApatteH 'atRNeD' ityatra tRNahaim vata / nanu striyAmityanenANo vizeSaNAnokadoSa iti cet ? na, kozakR. sninA proktA mImAMsA kAzakRtsnI, tAmadhIte kAzakRtsnA brAhmaNI / atra dvitIye'Ni "prokkAlluk" (pA0su04-2-64 ) iti lupte prathamo 'pyaN striyAmevotpanna iti tadantAd brAhmaNyAM varttamAnAt GI syAt / tasmAtpradhAnAdyathA syAdapradhAnAnmA bhUdityetadarthamArambhaNIyaM sUtramiti / atrocyate, madhyejyAmabhidheyAyAmaNa IkAreNa bhavitavyam / yace.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe svnaamsNshaaprkrnnm| 163 hAdhyejyAmaNutpannaH sa lupta eva / yazca zrUyate tasmAdIkAra utpanno luptazceti punarna bhavati sakRtpravRttyA lakSaNasya caritArthatvAt / tasmAd "anupasarjanAt" (pAsU04-2-14) ityayaM yogaH pratyAkhyAta iti bhaya. vaduktinirbAdhaiveti dik / sarvAdayazca paJcatriMzat-sarva, vizva, ubha, ubhaya, Datara, Datama, anya, anyatara, itara, tvat, tva, nema, sama, sima, pUrvaparAvaradakSiNo. ttarAparAdharANi vyavasthAryAmasaMjJAyAm / svamazAtidhanAkhyAyAm / a. ntaraM bahiryogopasaMvyAnayoH / tyad , tad , yad, etad, idam, adara, eka, dvi, yuSmad, asmad, bhavatu, kim, iti / tatra sarvavizvazabdo kRtsnaparyAyau sarvazabdasya "svAgaziTAm" (phi0sU02-27) ityAdhudAtatve prApte'ntodAttatvaM gaNe nipAtyate / tena sarveSAM vikAra ityatra "anudAttAde" (pAsU04-2-44) siddhaH / sa hanudAttAdiprakRti kAdvidhIyate iti DyApsUtre bhASye sthitam / prayoge tu "sarvasya supi" (pAsU06-1-191) ityAdyudAtta eva / ubhazabdo dvitvaviziSTasya vaackH| ata eva nityaM dvivcnaantH| yadyevaM tarhi kimarthamaso sarvAdiSu paThyate ? na hyatra smAyAdayaH sambha. vanti / kAkacostu nAsti rUpe svare vA vizeSaH / avagrahastu kama tyaye'pi padakArana kriyate "citra idrAjA rAjakAH" "idanyake" ityAdI tathaiva nirNItatvAt / na ca 'ubhAbhyAM hetubhyAm' 'ubhayorhetvoH' ityatra "sarvanAmnastRtIyA ca" (pAsU02-3-27) iti pAkSikatRtIyAsiyartha iha pATha iti vAcyam, "nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanam" (kAvA0) iti vArtikena gatArthatvAt / na ca vRttikRtA "sarvanAmnastRtIyA ca' (pAsU02-3-27) iti sUtre paThitatvAdidaM vArtikamapi sarvanAmasaMjJAsApekSameveti vAcyam , bhASye "hetau" (pAsU02-3-23) iti sUtre tasya paThitatvAt / ata eva 'annena kAraNena vasati' 'annasya kAraNasya' ityudAhRtaM haradattena / ____ atrocyate, ubhazabdastAvad dvivacanamAtraviSayaH / vRttau tu dvivaca. nalopAnAsau prayujyate,' ubhAbhyAM pakSAbhyAM vinItanidrA iti vigrahe 'ubhayapakSa' (ra0vaM05-72) ityAdiprayogadarzanAt / kathaM tarhi ubhasthAne ubhayazabdasiddhiriti cet ? ittham , "ubhAdudAtto nityamA (pAsU05-2-44) ityatrobhAditi yogo vibhajyate / avayavavRtteH saMkhyA. pAcina ubhazabdAdavayavinyarthe ayac syAt / ubhayo maNiH / tato "nityam" ubhazabdAdU vRttiviSaye nityamayac syAt / anirdiSTArtha
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdapAhnike 1 vAtsvArthe | tadetaduktaM vArttikakRtA - " ubhayo'nyatra " iti / evaM sthite 'ubhayataH' 'ubhayatra' ityAdAviva kapratyaye'pyubhaya eva prAptaH / akaci tu 'ubhakau" ityAdi sidhyati / na cehApi 'ubhaye' iti syAdeveti vA . iyam, akajartha sarvAdiSu pAThenAyaco bAdhAt / anyathA pAThavaiyarthyA. patteriti dik / "svAGgazaTAmadantAnAm'' (phi0sU02-29) ityAdyudAsAthai pATha iti tu na yuktam, gaNe evAntodAttasya nipAtyamAnatvAt / anyathA " use bhadre joSayete' 'ubhAu nUnam' 'ubhAbhyAM deva savitaH ' 'sapatyata ubhayornRmNamayoH' ityAdAvAdyudAttaprasaGgAt / ubhayazabdastva - vayavadvayArabdhe'vayavini varttate 'ubhayo maNiH' iti yathA / zyAmalohi tAbhyAmavayavAbhyAmArabdha ityarthaH / tirohitAvayavabhedatvAdekavacanam / 'ubhayameva vadanti manISiNaH' ityAdau tu samudAyadvayaghaTitaH samudAyo 'rthaH / tirohitAvayavabhedatvaM tu tulyameva / yadA tu vargadvayArabdhe mahAsamudAye varttate tadAvargyabhinnena vargyadvayena mahAbhedavivakSayodbhUtAvayava. bhedatvAdbahuvacanAnta eva, ubhaye devamanuSyAH / t tasya mitrANyamitrAste ye ca ye cobhaye nRpAH / iti yathA / yadA tu prAguktarItyA 'ubhayo maNiH' iti vyutpAdya tAdRzameva maNidvayaM saha vivakSyate, tadaikazeSeNa dvivacanaM prApnoti / manabhidhAnAntu na bhavati / tathAca " taddhitazcAsarvavibhaktiH" (pA0sU011-38) iti sUtre "kRttaddhitAnAM grahaNaM ca pATha" iti bhAgyamavatAraya. kaiyaTa Aha - "ubhayazabdasya dvivacanAnutpAdAda sarvavibhaktitvam" iti haradattastu tasminneva sUtre ubhayazabdAd dvivacanamaGgIkRtya pAThAzrayaNaM tu 'pacavikalpa' 'pacatirUpam' ityAdAvatiprasaGgaM vArayitumityAha / ihAyajAdezasya sthAnivadbhAvena tayappratyayAntatayA "prathamacarama" (pA0 sU01-1-33) iti sUtreNa jasi vibhASA prApnoti vyavasthitavibhASayA pUrvavipratiSedhena vA nityameva jasi sarvanAmateti kecit / vibhaktinirapekSatvenAntaraGgayA nityasaMjJayA bahiraGgA vaikalpikI bAdhyate iti tu siddhAntaH / " na veti vibhASA" ( pA0su01-1-44 ) iti sUtre bhASyakArasbAha-bhayac pratyayAntarameva na tvasau tayasvAdezaH " ubhAdu* dAsaH" (pA0su05-2-44) iti sUtre tayapo'nanuvRtteH / na caivam 'ubha vI' ityatra "TiDDhANaJ" (pA0su04-1-15) iti sUtreNa tayabantatvaprayukto GIp na syAditi vAcyam, tatra mAtra jiti mAtrazabdAtprabhRtyayacazcakAreNa pratyAhAragrahaNAt / evaJca taya grahaNamapi na tatra kAryam / padvA, ivasajiti pratyAhAraH / tathAca daghnamAtracorapi grahaNaM na kartta.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sapanAmasaMjJAprakaraNaMm / vyamiti mahadeva lAghavam / vastutastu "pramANe mAtraccayasacdanacaH" iti pAThyamiti bhASyAzayaH / tathA ca tato'pi lAghavam / na caivaM 'kati striyaH' ityatrAtiprasaGgaH ata ityanuvRtteH, "na SaTsvastrAdibhyaH" (pAsU06-4-137) iti niSedhAdvA / na caivaM 'tailamAtrA' ityAdAvati. prasaGgaH, sahazasyApyasya pratyAhAre'sanniviSTatvAditi / atra kazcit , ubhayetyarthaparo nirdezaH / tena "vyarthI dvayeSAmapi medinIbhRtAm" (mA0kA0 ) iti mAghaprayogaH samarthito bhavatI. tyAha / tanna, arthaparatAyAM vRttikArAdyabhiyuktavacanAnupalambhAt / mahA. kaviprayogavalAdeva kalpyate iti cet ? na, mahAkavibhireva tadviparI. tasya bahuzaHprayogAt / tathAca mAghaH "gurudvayAya guruNoH" (mAkA 2-6) iti / kAlidAso'pi-'asmin dvaye rUpavidhAnayatna" iti / zrIharSazva aye mamodAsitameva jivhayA dvayepi tasmina ntipryojne| iti / tasmAd dvayaM dvaidhamiSyanti gachantIti dvayeSasteSAM dvayeSAmitIH kivantasya rUpaM bodhyam / yattu kazcidAha-cAkravarmaNavyAkaraNe dvayazabdasyApi sarvanAmatA. bhyupagamAttadrItyA'yaM prayoga iti tadapi na, munitrayamatenedAnIM sAdhya. sAdhuvibhAgastasyaivedAnIMtanaziSTairvedAGgatayA parigRhItatvAt / dRzyante hi niyatakAlAH smRtayaH / yathA kalau pArAzarasmRtirityAdIti "za. tApa ThanyatAvazate" (pAsU05-1-22) iti sUtre sarvaikavAkyatayA siddhAntitatvAt / DataraDatamau prtyyau| yadyapi "saMkSAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nA. sti"(pa0bhA0-27)tathApIha"prayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAm"(kA0vA0) itivAcanikastadantavidhiH, kevalayoH saMkSAyAHprayojanAbhAvAdvA / anyo bhinnH| anyatarAnyatama zabdAvavyutpanno svabhAvAd dvibahuviSaye nirdhAraNe varttate iti paspazAyAM kaiyaTaH / tatrAnyatamaMzabdasya gaNe pAThAbhAvAma sarva. nAmakAryama / nApi "atarAdibhyaH"(pA0pU07-1-25) ityAdhantargaNakA. ya'm / tathAca prayujyate "na tAvatsAmAnyAdivanyatamaM tamaH" iti| zA. kaTAyanasvanyatarAnyatamau utaraDatamAnto vyutpAditavAn / tanmate'pya. nyatarazabdapAThasya niyamArthatvAdanyatamazabdo'ntargaNakArya sarvanAmasaMkSA. kArya ca na labhyate iti tadyAkhyAtAraH .itarastvanyanIcayoH" (ako. 3-3-200) ityamaraH / tvatva iti dvAvaSyadantAvanyaparyAyau tatraika udA., paro'nudAttaH / "pataM tvaM manye daza puSamutsam" ityudAsasya prayogaH /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhike "uta tvaH pazyan" ityAdiranudAttasyeti vivekaH / kecittu tvaditi tAntamekaM paThanti / tathAca jayadevaH prAyuta-"svadadharamadhuramadhUni pibantam" iti| tvatto'nyasyA adhara iti SaSThItatpuruSo na tu tavAdharastvadadhara iti, "pazyati dizidizi rahasi bhavantam" iti pUrvavAkyena sahAnanva. yApatteH / anudAttazcAyam "tvatvasamasimetyanuccAni" ( phisU0478) iti phiTasUtrAta / tathAca prayujyate "starIrutvadbhavati sUta u. tvat" iti / tvaditi sarvanAmasu paThito'nudAtto'yamanyaparyAya iti tayAkhyAyAM vedabhASyakArAH / iha prAgukarItyodAttAnudAttayorakArAntayoranudAttasya takArAntasya ca prAmANikatvaM nirvivAdameva / gaNa. pAThe paraM vipratipattiH / tatrApyanudAttasyAkArAntasya gaNapAThe na saMzayaH "uto tvasmai tanvam" ityAdiprayogAt / avaziSTayomadhye katarasya gaNe pATha iti tu saMzayodAhRtaprayogANAM tatraudAsInyAt / tasmAttAntasyAkajAdikamudAttasya vA smAyAdikaM kacicchAkhAyAM prayujyate naveti vibhAvya tatvaM nirNeyaM bahuzrutairiti dik / vastutastvAcasya tAntaccheda eva yuktaH / anyathA aizvAkazabda iva svarasarvanAmnA ekazrutyobhayasaGgrahasambhavAvazabdamekamevApaThipyadi. ti dhyeyam / 'tve vasUni' 'tve rAyaH' ityAdayastu zepratyayAntasya yu madaH prayogo na tu tvazabdasya / padakAraiH pragRhyatvaprayuktasyatizabdasya prayogAditi sthitaM ghedabhASye / / mema itya / prayogazca "pranemasmindadRze soma" iti / samaH sarva. paryAyaH / "nabhantAmanyake sme"| "mAnovRkAya vRkye smsmai"| "uru. jyANo aghAyataH samasmAt" / "uto smaasmn"| tulyaparyAyasya tu samazabdasya na sarvanAmatA "yathAsaMkhyamanudezaH samAnAm" (pAsU0 1-3-10) iti zApakAt / "kunmejantaH" (pAsU01-1-39) iti sUtre "ete doSAH samA bhUyAMso vA"iti bhAjyakAraprayogAcca / etena "same yajeta"iti prayogo vyaakhyaatH| simaH kRtsne ca zake ca syAnmayAMdAvaSaddhayoH / iti nighnnttuH| "drAtrIvAsastanute simsmai"| "ucchukamatkamajate khimasmAt" / yadyapIha "svatva samasimetyanuccAni' (phi004-78) iti prAptaM tathApi "simasvAtharvaNe'nta udAttaH" (phi004-79) ityu pAtratA / atharvavedapraviSTe mantre RgvedAdigate'pItyabhiyuktAsthAtatvA: dityvdheym| pUrvaparAvarottarAparAH paza dikakAlayostadavacchinne ca / pUrvasyAM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe srvnaamsNjnyaaprkrnnm| 165 dizi pUrvasminkAle pUrvasyAM vApyAm pUrvasmingurAvityAdi / dakSiNA. dharazabdau dizi tadavacchinne ca / arthaniyamazcAyaM vyavasthAyAmityukte. gamyate / svAbhidhayenApekSyamANasyAvaniyamo hi vyavasthA / pUrvAdi. zabdAnAmukkortho hi niyamena kazcidavadhimapekSate / "sthAgApApaco bhAve" (pAsU03-3-25) iti ktini prApte 'ta eva nipAtanAda / vyavasthAyAM kim ? dakSiNA gAthakAH / pravINA ityarthaH / 'adhare tA. mbUlarAgaH' 'uttare pratyuttare vA zaktaH / kathaM tarhi "tathA pareSAM yudhi ca" (ra0vaM3-21) iti kAlidAsaH ? "apare pratyavatiSThante'' i. tyAdi.ca ? atrAhuH, dezavAcitayA vyavasthAviSayayoreva parAparazabda. yorupacArAczatrau prativAdini ca prayogaH / na caivamupasarjanatA / na hi lAkSiNikatvamupasarjanatvaM, kintu svArthaviziSTArthAntarasaMkramaH / sa tu na vRttipraviSTasyApi pradhAnasya na vA lAkSaNikasyApi vRttimapraviSTasya / ata eva 'tasmAdahimAn' ityAdau zAnalakSaNApakSe'pi sarvanAmakAryam / tadyo'haM so'sau, yo'sau so'hamityatra bhAgatyAgalakSaNAyAmapi sarva nAmakAryapravRttiriti / bhUvAdisUtre 'etAnyapItyetatpratipAdyAni vastU. nItyarthaH' iti kaiyaTazca / vastutastvatra zatrutvAdiprakArakobodho'nazvA. dizabdebhyo bhinnatvAderivArthikaH / zabdAtu dezAntaraniSThatvAdiprakAraka pavati ttvm| - asaMjJAyAGkim ? uttarAH kuravaH / sumerumavadhimapekSya kuruSattarazabdo vartate ityastIha vyvsthaa| prasiddhatvAttu nAvadheH prayogaH / 'megho varSati' ityatra jalasya yathA / evaM 'dizaH sapatnI bhava dakSiNasyA" ityAdAvapi vastuto vyavasthA'stIti sarvanAmakArya sambhavatyeva / na ca saMjJAtvAniSedhaH Adhunikasanto hi saMjJA / na ca dikSu sAstIti paJcame'stAti prakaraNe kaiytthrdttaadyH| atra dikSu cirantanaH kuruSu svAdhunikaH saGketa ityatra vyAkhyAtRvacanamava pramANam / svazabdasya catvAro'rthAH AtmA AtmIyo zAtirdhanaM ceti / svo zAtAvAtmani svaM tridhyAtmIye svo'striyAM dhne| ( ko03-3-219) ityamaraH / yadyapi "svAminaizcarye" (pAsU05-2-126). iti sUtre IzvaratvavAcyapi svazabdaH svIkRtastapApyasau matvarthIyemanicpratyayaH mAtraviSayo na tu kevala:-prayogAIH / satra hAtidhanayoniSedhAdAsmAtmI. ayoreva saMkSA | AkhyAgrahaNaM krima 1 AtmIyatvaM puraskRtya hAtidhanayorapi pravRttI.sarvanAmatA yathA.syAt / mAtmAtmIyayorityeva tu vaktu. mihovitam / svasmai ityAdi......jasi, vibhASAvidhAyake'STAdhyAyIsye
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhikeso'pyevam / yatu tatra svamAtmIyatyeva vaktumucitamAtmaghAcino naH puMsakatayA jasi vibhASAyAmupayogAbhAvAditi kecit / taccintyam , sUtrasAmarthyAdevAtmabhyapi puMstvalAbhAt / ata evAmarakoze'pyAtmanIti pUrvAnvayi, sthamiti tUsarAnvayi / tathA ca hemacandra: cauH svarganabhasoH svo zAtyAtmanoH-svaM nije dhane / iti / medinIkAro'pi svaH syAtpuMsyAtmani kSAtau vizvAtmIye striyAM dhane / iti / vastutastu "pUrvapara" ityAditrisUtryAmarthanirdezaH pAThavizeSaNam / tenetareSAM pAThAdeva paryudAsaH / tathAca "vibhASA jAsa" (pA0su01-132) "iti prakaraNe "pUrvAdIni nava"ityeva lAghavAkarttavyam / trisUtrI tuna paThanIyati niSkarSaH / athavA gaNapATha eva pUrvAdinavakapAThAna. ntaraM "vibhASA jasi" (pAsu01-1-32) iti kartavyaM, pUrvAdIni cArtha. viziSTAmyanuvartanIyAni / na ca sarvAdInAmapyanuvRttiH zayA, nemasya asi vibhASArambhAt / yadvA, 'jasGasiGInAM zismAsminaH" "pUrvAdi. myo nabanyo.dhA' "auGa ApaH zI" "napuMsakA iti saptame nyAsaH kartavyaH / paramArthastu saptame yathAnyAsamevAstu / "pUrvAdibhyo navabhyo vA" (pAsU07-1-16) ityetatu"jasaH zI" (pA0su07-1-17) itya. prAnuvartya vAkya bhedena sambhanarasyate "vA chandasi" (pA0sU06-1-106) ityetad ami pUrvaH' (pA006-1-107) ityatra yathA tathA ceyaM trisUtrI aSTAdhyAyyAM na pAThyeti sthitam / asaMjJAyAmiti tu na kAryamanvarthasaM. yA abhivyaktapadArthA ye' iti nyAyena vA saMsAyA vyudastatvAta / mantarazabdastu nAnArthaH / tathA cAmara: antrmvkaashaavdhipridhaanaantddhimedtaadyeN| chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhyentarAtmani ca // (a0ko03-3.94) iti / ta bahiyogopasaMvyAnayorevArthayoH saMzA / bahirityanAvRtto dezo baba cocyate / tatrAdye antare antarA vA gRhAH / nagarabAhyAzcANDAlA. vipahA ityrthH| dvitIye nagarAbhyantaragRhA ityrthH| upasaMvyAnazabdo'pi karaNagyutpasyottarIyaparaH / savyutpattyA tvntriiyprH| ubhayathApi ba. hivoMgeNa gatArthatvAt upasavyAnagrahaNaM na kartavyamiti bhASye sthitam / kecittu zArakAnAM traye zarIrasaMyuktasya tRtIyasya, catuSTaye tu caturthasya saMyukasva thA, tRtIyasya bahiryogAbhAvAdupasaMvyAnagrahaNaM kartavya zArayunAyamiti.pavato vArSikakArasyApyayamevAzaya mAdizabda.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSizeSaprakaraNe spnaamsNjnyaaprkrnnm| 169 baLAdavagamyate / bhASyamate tu bahiryogaprahaNaM svaryate tena "zItoSNA. bhyAM kAriNi" (pA0405-2-72) ityAdAviva gauNagrahaNAtparamparayA bAhyasambaddhasyApi bhaviSyatItyAhuH / satyapi bahioMge purIviSayatAyAM na sarvanAmatA "apurIti ca vaktavyam" iti dhArtikAta / taddhi gaNasu. asya zeSo na tu jasi vibhASAvidhAyakasya, ata ityadhikRtya jasaH zIvidhAnAdAbantAprAptyabhAvAt / antarAyAM puri / prAkArAdvAhyAyAMtada. ntartiyAM ghetyrthH| liGgaviziSTaparibhASayaikAdezasya pUntigrahaNena grahaNAvA praaptirssodhyaa| tyad , tad , patau puurvoktpraamrshko| ttraadyshchaandsH| 'eSa sya bhAnu' iti gaNaratnakArastana, tathA sati "syazchandasi bahulam" (pA0 sU06-1-133) iti sUtre chandograhaNavaiyApatteH / yada uddezyasamarpakaH / etadidamau pratyakSopasthita / adas vyvhite| ekonyArthe pradhAne ca prathame kevale tthaa| sAdhAraNe samAne ca saMkhyAyAM ca prayujyate // dvizabdo dvitvvishissttelinggH| sambodhanakaviSayazca yujmdrthH| asma. cchbdstuuccaaryitrrthH| saliGgaH saMbodhanavyabhicArI ca bhvtvryH|"bhaale. DavatuH' (u0sU0166) iti vyutpAdito'yam / yadyapyasmAtsmAyAdayo na sambhavanti, "sarvanAmnastRtIyA ca"(pAsU02-3-27) iti "nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyadarzanam" (kAbhvA0) ityanenaiva gatArtha, tathApi phidimayaTaH pUrvanipAtaSThakchasau tthaa| AtvaikazeSaSyavirahA akacca bhavataH phalama // phiJ-bhAvatAyaniH, tyadAditvena vRddhatvAd "udIcAM vRddhA" (pAsU04-1-157) iti phiJ / bhavantamazcatIti bhavadyA, "vizva gdevayozca" (pA0sa06-3-92) iti cakAreNa sarvanAnonukarSaNAdanyAde. zaH / bhavanmayaH, "nityaM vRddhazarAdibhyaH" (pAsu04-3-14) iti. maya. T / bhavanmitraH, "sarvanAmasaMkhyayo" (kAvA0) iti praanipaatH| bhAvatkA, bhavadIyaH, "bhavataSThakchasau" (pA0sU04-2-115) ityatra hi zatrantanivRttaye vRddhAdityanuvartyate / Atvam-bhavAra , " sarva. nAnaH" (pA0sU06-3-91) ityAtvam / devadattazca bhavAMva bhavantI "tya. dAdIni sarvaiH" (pA.su01-2-72) ityekazeSaH / 'bhavato bhAvo bhavattA' ityatra sarvanAmasaMjhayA guNavacanasaMjJASAdhAt pyaviraho'pi phalam / anyathA hi bhAvatyamiti syAt / akacca-bhavakAn , "sarvanAno vRtti. mAne" (mA060) iti puMvadbhAvo'pi phalama-bhavatyAH putro bhavatputraH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zabdakaustumaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhikekiMzabdaH prazne AkSepe ceti dik / vRt sarvAdigaNo vRttaH samApta ityarthaH / "yadindrAnI aSamasyAM pRthi. vyAMmadhyamasyAM paramasyAmutamthe" ityatra svavamamadhyamaparamazabdeSuchandasi sakalavidhivyatyayAt syaaddaagmH| na tvetadanurodhana sAdegakRtigaNava. miti mantavyam / ata eva chandasyapi sarvanAmakArvameSAM na niyatam / "ye madhyamAH pitaraH," "viSNoH pade parame" ityAdau tadabhAvAt / "vyUhAvu. bhau tAvitaretarasmAt ," "anyonyeSAM puSkarairAmRzanta" ityAdi tu dvi. prayogo dvirvacanamiti pakSe tadantavidhinA siddham / sthAne dvivaMcanapakSe tu sthAnivadbhAvanetyavadheyam / nanu vasnasAdAviva prakRtipratyayavibhAgasya saMmohAtsthAnivadbhAve. nApi padatvamA syAt , natu sarvanAmatA, suviziSTa sthAnini tadvi. rahAditi cet 1 na, sanniyogaziSTatvenAntaraGgamapi dvitvaM bAdhitvA "sa. mAsavacca bahulam" (kA0 vA. 50) iti samAsavadbhAvaprayukta. sya lukaH prathama pravRtteH, "antarakAnapi vidhIn bahirako lug bAdhate" (pa0bhA052) iti vakSyamANatvAta , tataH pratyayalakSaNena padatvamAzritya dvittvapravRtteH / etena 'tattattAmasabhUtabhItaya' ityAdi vyAkhyAtam / nandA stUktarItyA 'itaretarasmAt' ityasya siddhiH, 'anyonyeSAm' iti tu katham ? na chatra samAsaSadbhAvo'stIti cet ? tatra prathamaikavacanAntatvaM pUrvapadasya dvitIyAdayastu parapada iti vacanabalenaiva prakRtipratyayavibhAgasya siddheriti dik / / ___ "vanyetarA jAnapadopadAbhiH" (ra0va041) iti tu dhanyA itare yebhya iti bahuvrIhiNA samAdhayama / "taparaH" (pAsU01-1-70) iti zApa. kAtsarvanAmnaH pUrvanipAto 'nityH| "putrAdekAtparAjayaH" iti tu prA. dhAnyAdinA pAkhyAtAdityarthe AkhyAtaNijantAda gharthe kapratyaye lA. kSaNikasya sarvanAmatAvirahAtsamAdheyam / vibhASA diksamAse bahuvrIhau (pAsU01-1-28) / atra sarvanAmasaM. kSA vA syAt / uttarapUrvasyai / uttarapUrvAyai / "diGnAmAbhyantarAle" (pAsU02-2-26) iti pratipadoko viksamAlo gRhyate / teneha na-yA pUrvA saivottarA yasya bhrAntasya tasmai pUrvottarAya / evaM va bahuvAhigrahaNa na kartavyam , dakSiNottarapUrvANAmiti dvaMdvasya lakSaNapratipadota. paribhASayaiva vAraNAt / nanUttarArtha tat / tathAhi, "eka bahuvrIhivat" (pAsU08-1-9) "AbAdhe ca" (pAsU0:-1-10) iti virbhAve 'ekai. kasmai dehi' 'dakSiNadakSiNasyai' ityaadiipyte| tanottarasUtreNa niSadho
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sarvanAmasaMjJApratiSedhaprakaraNam / 171 mA bhUt / bahuvrIhireva yo bahuvrIhirna svanidiSTabahuvrIhistatraiva yathA syAditi / maivam samAsagrahaNAnuvRttyApyuktArthalAbhAt uttarasUtrasya pratyAkhyAnAcca / na bahuvrIhau (pA0sU01 - 1 - 29 ) / bahuvrIhau karttavye sati sarvanAmasaMjJA na syAt / tvakaM pitA yasya tvatkapitRkaH / ahakaM pitA yasya mapitRkaH / dvau putrau yasya dvikaputraH / iha hi samAsapravRtteH prAgantaraGgatayAM'kac pravartteta, sa ca samAse satyapi zrUyeta, 'atikrAnto bhavakantarmAtibhavakAn' itivat / na hi vRtteH prAgapyupasarjanatA'sti / nanu yadi prAgeva prApnuvannakac nivartitastarhi 'tvakampitA' ityAdi kathaM vi. gRhyate ? svatkaH pitaMtyAdi kapratyayadarzanaucityAditi cet ? bhrAnto. 'si / na hi yasminprakriyAvAkye utprekSAmAtragocare bahuvrIhisaMjJA pravRttA sarvanAmasaMjJA ca niSiddhA tatprayujyate, apariniSThitatvAt ; kintu tatsadRzaM bahuvrIhiMsaMjJAzUnyaM vAkyAntarameva / yadAha kaiyaTaH / "a. prayogasamavAyi yatprakriyAvAkyaM tatrAyaM niSedho na tu laukike, tasya pRthageva prayogAttAdarthyAbhAvAt" iti / ata eva dRSTAH sarve yenetyeva vigraho na tu sarvA iti / rAzaH puruSa ityAdivigrahepi hyatraiva gAteH, alaukike vAkye "allopo'naH " ( pA0s 6-4-1934) ityAderapravRtteH; "antaraGgAnapi vidhIn' (pa0bhA052) iti siddhAntAt / ata eva 'gomatpriyaH' ityAdI soluMgava na tu halDyAdilopaH / tena numdIrghAdayo na pravarttante / bhASye 'svakalpitRkaH' ityAdyeva rUpaM svIkRtyedaM sUtraM pratyAkhyAtam / yadAha akacsvarau tu karttavyau pratyaGgaM muktasaMzaya iti / aGgampratIti pratyaGgam | anakArAnteSu tvakalpitRko dvikaputra ityAdivyakac / vizvapriya ityAdiSvadantaSu tu "svAGgaziTAmadantAnAm" (phi0s01-29) ityAdyudAttateti viSayaviveko bodhya ityarthaH / yathosaraM munInAM prAmANyAt bhAgyoktyaiva vyavasthetyavadheyam / 'tRtIyAsamAse ( pA0su01-1-30) / atra sarvanAmatA na syAt / mAsapUrvAya / lakSaNapratipadokaparibhASayA " pUrvasadRza" ( pA0su021-31) iti samAso gRhyate, na tu "kartRkaraNe kRtA" (pA0su02-1-32) ityAdirapi / tena 'tvayakA: kRtaM tvakatkRtam' ityAdI niSedho na / samAsa ityanuvarttamAne punaH samAsagrahaNaM gauNArthasyApi saGgrahArthama / tena samAsArthavAkye'pi niSedhaH / mAsena pUrvAya / ayaM ca laukike vAkye niSedho na tu "na bahuvIhI" (pA0su01-1-21) itivadalaukika, makA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhikerAnte kAkacoravizeSeNAnakArAntAnAM pratipadoktatRtIyAsamAsaviraheNa cAlaukika niSedhasya vaiyarthyAMpatteH / dvandve ca (pA0sa01-1-31) / ihoktasaMjJA na syAt / pUrvAparAdharA NAm / samudAyasyAyaM niSedho na tvavayavAnAm / tathAhi, tyadAdInAM tAvad dvandva eva nAsti"tyadAdIni sarvairnityam"(pA0sU01-2-72) ityeka zeSeNa bAdhitatvAt / na ca dvandu kRte ekazeSa ini mramitavyam, ekaSa. dbhAvasvarasamAsAntaprasaGgena dvandvApavAdatvapakSasyaiva sthApayiSyamANa. tvAt / anyathA 'teSAm' ityAdAvapi "dvandva ca" (pA0su01-1-31) iti niSedhApattezca / tyadAdibhyaH prAcInAstvadantAH / tatra kAkacoravizeSaH / "sarvanAmno vRttimAtre" ( bhA010 ) iti puMvadbhAvastvijyate evadakSiNottarapUrvANAmiti / kizca sarvanAmasaMzAniSedhenApyasau durvAraH / tatra hi mAtragrahaNaM kvacitsarvanAmatvena dRSTAnAM sampratyasarvanAmatve'pi puMvadbhAvArtham / ata eva 'dakSiNapUrvAyai' ityatra saMjJAbhAve'pi puMvadbhAvaH / nanvavayave sacA cenna niSiddhA tarhi 'aGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ca' (pa0bhA0e029) iti vacanAd 'dakSiNottarapUrvANAm' ityAdau suDAgamAdiprasaGgaH / na ca niSedhavaiyarthyam manAGgasya alAdeAvR. syA caritArthatvAditi cet? na, aGgakAryeSu sarvanAmno vihitasyAmo ke. sikyorityAdikrameNa vyAkhyAnAt / vihitavizeSaNatvasyAzrayaNe pramANaM tu 'dakSiNottarapUrvANAm' iti bhASyaprayoga eva / tasmAtsamudAyasyaiH vAya pratiSedho nAvayavAnAmiti sthitam / ata eva sarvanAmasaJjJAyAM tadantavidhisadbhAve "dvandve ca" (pA0sU01-1-31) iti sApaka. mityuktam / vibhASA jasi (pA0sa01-1-32) / jasIti kAryApekSayAdhikaraNa. saptamI / jasAdhAraM yatkArya zImAvAkhyaM tatra kartavye dvanche uktA saM. zA vA syAt / varNAzrametare / vrnnaashrmetraaH| zIbhAvaM pratyeveyaM vi. bhASeti vyAkhyAtam / tenAkac na bhavati tasminkartavye "vanda ca" (pAsU01-1-31) iti nityaM niSedhAt / atastatra kapratyaya eva bhvti| varNAzrametarakAH / kena vyavadhAnAneha zIbhAvaH akaci chate tu tanmadhyA patitamyAyena zIbhASaH syAdeva / prathamacaramatayAlpAcakatipayanemAzca (pAsU01-1-33) / ete jasaH kArya prati sarvanAmasaLA vA syuH / prathame, prathamAH, ityAdi / zeSa rAmavat / neme, nemAH zeSaM sarvavat / ihApi prAgvacchImA pratyeva sa. bhASikalpaH / tena 'prathamakAH' ityAdApakajJa na / anyathA 'prathamake'
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe avyayasaMzAprakaraNam / iti syAt / ubhayazabdasya tu neyaM vibhASA kintu nityA saMkSeti gaNa. vyAkhyAprasaGgenopapAditam / pUrvaparAvaradakSiNottarAparAdharANi vyavasthAyAmasaMkSAyAm (pA0 su01-1-34)| svamahAtadhanAkhyAyAm (paa0s01-1-35)| antaraM bahiryogopasaMvyAnayoH (pAsU01-1-36) / eSA trisutrI gaNamadhye'pi paThyate / sA ca vyaakhyaataa| tayA yasminnevopAdhI nityA saMzA prAptA tatraiva jasi vibhASA'nayA vidhIyate / pUrve, pUrvAH, ityaadi| sve, svAH, AtmIyA ityathaH, AtmAna iti vA / iha trisUtryAM yadvaktavyaM tatsarvaM gaNavyAkhyAvasara evoktam / "vibhASAprakaraNe tIyasya GitsupasaM. khyAnam" (kAbhvA0 ) / dvitIyasmai, dvitIyAya, ityAdi / ekAdezasya pUrvAntagrahaNena grahaNAlliGgaviziSTaparibhASayA vA dvitIyasyai, dvitIyAya, ityAdyapi siddham / evaJca "vibhASA dvitIyAtRtIyAbhyAm" (pAsU07. 3105)iti sUtraM na karttavyaM bhavati, arthavatvAt, prAtepadoktatvAcA "dvestI. yaH"(pA0sU05-2-54) "H samprasAraNaM ca"(pAsU05-2-55)ityayameva gRhyate / teneha na-"prakAravacane jAtIya" (pAsU05-3-69) paTujA. tIyAya / "jAtyantAccha bandhuni" (pA0sU05-4-9) brAhmaNajAtIyAya / mukhapArzvazabdAbhyAM tasantAbhyAM "gahAdibhyazca" (pA0sa04-2-138) iti chaH, mukhatIyAya / pArvatIyAya / tathA dvitIyAya bhAgAya' ityatrA. pi na bhavati "pUraNAdbhAge tIyAdan" (pAsU05-3-48) ityani kate "yasyota ca' (pAsU06-4-148) ityakAralope ca sati tIyasya lAkSaNikatvAditi dik // iti sarvanAmasaMjJAprakaraNam // ___ svarAdinipAtamavyayam (pA0sa01-1-37) / svarAdayo nipAtAcA. dhyayasaMzAH syuH / "prANIzvarAnnipAtAH" (pAsU01-4-56) ityArabhya "adhirIzvare" (pA001-4-97) ityetatparyantaM ye vakSyante te nipaataaH| nanvevaM cAdivedha svarAdayo'pi paThyantAM, prakRtasUtraM ca tyajyatAma, avyayapradezeSu nipAtazabdenaiva vyavAhiyatAmiti cet ? na, cAdInAM prasasvAcinAmeSa nipaatsNhaa| yathA "loghaM nayanti pazu manyamAnAH" ityatra samyagarthasya pazuzabdasya, na tu satvacinAm yathA "pazUstA. zvake vAyavyAn" (R00) ityAdI / svarAdInAM tu sasvavacaH nAnAmavyayasaMzeSyate / "svasti vAcayati" "svaH pazye" iti yathA / atha "prANIzvarAnnipAtAH" "svarAdini" "cAdayo'sattve" iti kuto masamitamiti cetana, evaM hi sati "nipAta ekAjanAkA (pA00
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhike 1-1-14) iti pragRhyasaMzA svarAdInAmapyekAcAM prasajyeta / sto hi svarAviSu "kimo't" (pAsU05-3-12) "dakSiNAdAja" (pAsU053-36) ityekAcau taddhitau / kenprabhRtayastu kRta ekaacH| yadi tu "cAdirekAjanAG" iti kriyate, tadA cAdInAmasattvavacanatvaM vize. SaNaM na labhyeta / tatazcAsyApatyamimadanastasya sambodhanam "e adha" ityatra pragRhyatvaM syAt / nanu "cAdayo'satve" (pAsU01-4-57) itya. trAsatvaiti pAThavizeSaNam / tathAhi, cAdaya iti yogo vibhajyate / cAdayo nipAtasaMjJAH syuH| tato 'satve / iha zAstra cAdayo 'sa. tve zeyAH / tatazca cAdInAM sattvavAcinAM pAThAtpayudAsastena 'e ava' ityAdau na doSaH / evaM cobhe saMjhe na ? kartavye avyayaM, nipAtA iti / kintu "prAgrIzvarAnnipAtAH" iti vA "anyayAni" iti vA mujyatAm / tataH svarAdIni / "taddhitazcAsarvavibhaktiH" (pAsU01-1-38) ityAdi "avyayIbhAvazca" (pA0sa01-1-41) ityannaM sUjyatAm / tataH "cAdayo 'satve" (pA0sU01-4-57) ityArabhya yAvad "adhirIzvare" (pAsu0 1-4-97) "vibhASA kRtri" (pAsU01-4-98) iti / tatra yasminpradeze nipAtagrahaNaM natra cAdigrahaNamastu, avyayapradeze'vyayagrahaNaM veni| ucyate, avyayasaMjJAvirahe'nvarthasaMzAbalalabhyaM vakSyamANaprayojanaM na sicet / nipAtasaMjhAvirahe tu zAntanavAcAryapraNAtasya "nipAtA AdyudAttAH" ( phisU04-80)iti phiTasUtrasya viSayavibhAgo na labhyeta / atha phiTa: ziTnabAdizabdAnAmiva nipAtazabdasyApyanyata evArthAdhyavasAyaH tA. vyayasaMjJAmAtreNa nirvAhaH sukara evetyavadheyam / ___mahAsaMjhAkaraNamanvarthasaMkSAvijJAnArtha na vyeti vividha vikAraM na gacchati, sattvadharmAn liGgasaMkhyAkArakAdIna gRhAtIti yAvat / tenopasarjanapratiSedhaH sikhH| atyuccaisau, atyuccaisa iti / atikrAntapra. dhAnatvena sttvdhrmprigrhaanehaavyysNhaa| nanu svarAdiSUccaiHzabdaH pa. vyate, tatraM kathaM tadantasva saMzati ceta ? na, anvarthasaMzayaiva tadantavidherapi jJApanAt / anyathopasarjane prasaGgAbhAvena tannivRttyAyAsta. syA vaiyaaptteH| tena 'paramasvaH, 'paramoccaiH' ityAdau svarAdiprAdhAnye. 'vyayatvaM siddham / avyayasaMjJAyA anvarthatvamAtharvaNe praNavavidyAyAM zu. tirapi darzayati sarazaM triSu lineSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu cA sarveSu yanna vyeti tadavyayam // iti // pateSu yA vyeti kintu sahazamekaprakAraM tavyayamiti yojnaa|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe avyayasaMjJAprakaraNam / 175 yadvA, yasmAnna vyeti tasmAdavyayamiti / triSu liGgeSu sadRzaM liGgavizeSapratipAdane sAmarthyAbhAvAditi bhAvaH / vibhaktiSu kArakeSu vacaneSu caikatvAdisaMkhyAsvavyayabhAvasya yadyapi liGgakAraka saMkhyAyogo'sti tathApi vacanAdavyayatvam / atha svarAdayaH svariti svargaparalokayoH / svarge - chAyaiva yA svarjaladherjaleSu / ( mA0tR035) / paraloke - "svaryAtasya hyaputrasya" iti / - antariti madhye | antarvApazciramanucaraH / (me0pU03) prAtariti pratyuSe / prAtaH saMdhyAmupAsIta / ete trayo'ntodAttA iti kAzikA / tazcintyaM, svaH zabdasya svari* tatvAt / tathA ca phiTstram - "nyasvarau svaritau" (phi0su04-74) iti / prayogazca - "antarikSamatho svaH" / yattu prAtaHzabda AdyudAnta iti kazcit / tanna, "prAtaragni prAtarindra havAmahe" ityAdAvantodAttasyaiva prasiddhataratvAt / punarityAdyudAtto'prathame vizeSe ca / aprathame punaruktam / vizeSe kiM punarbrAhmaNAH puNyAH / sanutarityantarddhAne / sanutazcoro gacchati / I uccairiti mahati / nIcairityalpe / zanairiti kiyAmAnche / Rdhagiti satye | viyogazIghra sAmIpyalAghaveSvityanye / Rte iti varjane / yugapadityekakAle / ArAd dUrasamIpayoH / pRthagiti bhinne / ete sanutarprabhRtayo navAntodAttA iti kAzikA / " zanaizcidyanto adrivaH" "RdhagitthA samartyaH" ityatra tu zanairRdhakzabdAvAdyudAcau prayujyate / hyasiti atIte'hni / zvo'nAgate'hni / diveti divase / rAtrAviti nizi / sAyamiti nizAmukhe / ciramiti bahukAle / manAgiti ISadarthe / ISadityalpe | joSamiti sukhamaunayoH / tUSNImiti maune / bahis avas ityetau bAhye | samayeti samIpe | madhye ca grAmaM samayA / I nikaSatyantike / vilaGghya laGkAM nikaSA haniSyati / svayamityAtmanetyarthe / svayaM kRtam / vRtheti vyarthe / naktamiti rAtrau / naJiti niSadhe / hetAviti nimi* sArthe / iddhati prAkAzye / addheti sphuTAvadhAraNayoH / tattvAvizaya yori
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zabdakaustumaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhikesyeke / sAmItyardajugupsitayoH / pate ghasprabhRtayaH sAmyantA dvAviMzatirantodAcA iti kAzikA / "divA cittama kRNvanti," "vRthA sRjtyrthibhiH"| "naktaM dahaze kuha ciddeveSu' ityAdau tu AdyudAttAH pryujynte| pt| patpratyayAntamavyayasaMjhaM syAt / brAhmaNavat "tena tulyam" (pA0sa05-1-115) ityAdibhirvihito patiriha gRhyate na tu "upasargA. ddhAtvarthe" iti vihitaH, sasvArthakatvAt / yadudvatonivato yAsi vapsadaH saneti nitye / sanA tAta indraH, snaatnH| sanat / idamapi nitye / sntkumaarH| tirasityantajhai tiryagarthe ca / tirohitH| tiraskASThaM kuru| paribhUte tu lakSaNA / tiraskRtoririti yathA / sanetyAdayastirontA AdhudAttA iti kAzikA / "sanA hotA navyazvasatsi" "tiraH purucidazvinA" ityAdau tvantodAttaM prayujyate / antaretyantodAtto madhye vinArthe ca / tvAM mAM cAntarA kamaNDaluH / sthAmantarA taamrsaaytaakssi| antareNeti varjane / antareNa hariM na sukham / jyogiti kAlabhUyastve prazne zIghrAthai sampratyarthe ca / kamiti vArimUrddhanindAsukhaSu / vAriNa-kaaM pamam / mUpriMkakSAH kacAH / nindAyAM-kandarpaH / sukhe-kaMyuH / zamiti sukhe / shNkrH| sahasetyAkasmikAvimarzayoH / "divaH prasUnaM sahasA papAta" "sa. hasA vivadhIta na kriyAm" (ki02-30)| svadheti pitRdAne / alamiti bhUSaNaparyAptizativAraNaniSedheSu / bhUSaNe-alaGkAraH / paryAptau-alamasya dhanam / bavhityarthaH / zakI-alaM mallo mallAya, zakka ityarthaH / vAraNe-alamatiprasaGgaMna / niSedhe AlapyAlamidaM bamroryatsa dArAnapAhara / (mA0vi040) na vakavyamityarthaH / vaSaDiti havirdAne / vinati varjane / nAnetyanekaSinAryayoH / nAnAbhRtaM dehabhRtAM samAjam / nAnA rI. tiniSphalA lokyaatraa| svastIti mAle / anyadityanyArthe / devadaca AkhyAto'nyAya data iti / astIti sattAyAm / astiparaloka iti matirasyAstikaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe avyayasaMzAprakaraNam / upAzviti aprkaashoccaarnnrhsyyoH| kSameti kSAntau / kSamA karotu bhavAn / vihAyaseti viyadarthe / vihAyasA ramyamito vibhAti / doSeti rAtrau / mRSAmithyatyetau vitathe / mudheti vyarthe / kravAtosunakasunaH / jnmkaarsNdhykssraantaaH| avyayIbhAtazca / idaM gaNasUtratrayam / aSTAdhyAyIsthatrisUcyA samAnArtham / vaivarya tU. brissyte| pureti avirate cirAtIte bhaviSyadAsane ca / purAdhIte / avirata. mapAThIdityarthaH / "puri luG ca" (pAsU03-2-222) iti laT / ci. rAtIte-purApi navaM purANam / puredamUrva bhavatIti vedhasA / samanantaraM bhvissytiityrthH| syAtpravandhe cirAtIte nikaTAgAmike purA / (a0ko03-3-261) itymrH| __ mitho iti rahaHsahAryayoH / mantrayante mitho / mithasityapi pUrvavat / prAyasiti bAhulye / muhusiti punararthe / pravAhukamiti samakAle urvArthe ca / kecitu pravAhiketi paThanti / Aryahalamiti balAtkAre / zAkaTAyanastvAha-Ayeti pratibandhe, halamiti pratiSedhavivAdeyoriti / ____ abhISaNamiti paunApunthe / sAkaM sArddhamityeto shaarthe| namAsati matau / hirugiti varjane / dhigiti nindaabhrsnyoH| tasilAdistaddhita edhAparyantaH / zastasI, kRtvasuca,suca, AsathAlau, vyarthAzceti / tasilAdirityAderayamartha:-"paJcamyAstasil"(pA. sU05-3-7) ityArabhya "edhAcca" (pAsU05-3-46) ityetadetaiH satrailako yastaddhitastadantAH svarAdiSu boddhavyAH / tathAca "bavhalapArthA. nchas" (pAsU05-4-42) / "pratiyoge paJcamyAstasiH" (pAsU0 5-4-44) / "kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc" (paasuu05-4-17)| "dvitricaturthyaH suc" (paa0105-2-18)| "hA mAsiH" (jasU04671 ) ityuNAdisUtreNa Alipratyayo vihitaH / 'yA' ityuvAhara. Nam / "prataparvavizvamAtthAla chandasi" (pA0sa05-3-111) / samya. dhakartari viH" (pA0su05-4-50) / "vibhASA sAtikAtmya" (paas05-4-52)| "deye trAca" (pA0sU05-4-15) / etadantA api praayaaH| am iti "amuca chandasi" (pA0sU05-4-12) iti vihita mAmityaGgIkAre / Am kurmaH / "kimattivyayaghAdAma" (Aroan zabda. prathama. 12
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhike5-4-11) / "kAspratyayAdAmamantre liTi" (paasuu03-1-35).| izyapI. ti kecit / __pratAmiti glaanau| prazAniti samAnArthe / prazAn devadatto ya. zadattena / pratAniti vistAre / mA iti niSedhe / mA bhavatu mA bhaviSyati / mAhiti nissedhaashngkyoH| mA kArSIt / asya pApaM mA bhUditi / AkRtigaNazcAyam / tenAnye'pi prAhAH / tadyathA-amiti zeSye alpe ca / kAmamiti svAcchandye / prakAmamityatizaye / bhUya iti punararthe / sAmpratamiti nyAyye / paramiti kinvarthe / guNavAnasi pa. rmhNkaarii| sAkSAditi prtyksse| sAcIti tiryagarthe / satyamityAGgIkAre / madivati zainye / Azviti ca / saMvaditi varSe / avazyamiti nizcaH ye / sapadi zainye / balavadityatizaye / balavadapi zikSitAnAm / prAdus Avis iti prakAze / anizaM nitye / nityadA, sadA, a. jastraM, santatam ete sAtatye / uSeti rAtrI / uSAtano vAyuH / rodasI dyAvApRthivyarthe / momiti brahmavAcI / bhUrbhuvariti pRthivyantarikSalokayoH / bhUrlokaH / bhuvarlokaH / jhaTiti jhagiti tarasA zainye / drAk dutaM zainye, kSipramiti ca / atIvetyatizaye / suSTu iti prazaMsAyAm / ku iti kutsiteSadarthayoH / kApathaH, kavoNam / aaseti tattva. zIghrArthayoH / a iti bahirarthe / mithu iti dvAvityarthe / mithu mntryete| vizvagiti samantAt bhAve / bhAjagiti shaissye| bhAjapacati / anvgityaanukuulye| cirAya cirarAtrAya cirasyAdyAzcirArthakAH / (ko03-4-1) AdhazabdAciraM cireNa cirAditi gRhyante / astamiti vinAze / AnuSagityAnupU] / AnuSak pravizatIha bandhutA / anumAne'nuSa. giti zAkaTAyanaH / AnuSaditi dAntaM kecit / / __anas iti zIghrasAmpratikayoH / ana eva gcchti| amnareveti repho vA / sthAne iti yuktArthe / varamiti hi ISadutkarSe / duSTuniSkRSTA. theM / balAditi haThArthe /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe avyayasaMjJAprakaraNam / zu iti pUjAyAm / zunAzIraH / kSameti kSAntau / arvAgiti prAcIne / zudi zuklapakSe / vadi kRssnnpksse| iti svraadiH| __ taddhitazcAsarvavibhaktiH (paasu01-1-38)| taddhitAntaH zabdo'vyayaM syAt / yasmAtsarvA vacanatrayAtmikA vibhaktirnotpadyate kintveka. vacanam / tataH, tatra / taddhita iti kim ? ekaH, dvau bahavaH / asa. vibhaktiriti kim ? aupagavaH / nanu 'godau' 'varaNAH' ityAdAvativyAptiH / na ca "lubyogAprakhyAnAt' (pAsU01-2-54) / "yogapramANe ca tadabhAve darzanaM syAt (pA0sU01-2-55) iti paThataH sUtrakRto mate naite taddhitAntA iti vAcyam, evamapi paJcaiva paJcakAH zakunayaH, ubha. yo mnniH| pacatikalpaM, pacatirUpaM, ityAdAvativyApterduritvAditi ceta ? atrAha vArtikakAra:-"siddhantu pAThAt / tasilAdayaH prAkpA. zapaH / zasprabhRtayaH prAk smaasaantebhyH| mAntaH kRtvorthH| tasivatI, nAnAau" iti / na ca "ive pratikRtI" (pAsU05-3-96) ityadhikA. re "pratnapUrvavizvemAtthAlchandasi" (pA0sU05-3-111) iti vidhAnA. tadantasyAsaGgraha iti vAcyam, "prakAravacane thAl" (pAsU05-3-33) iti prakaraNa eva "pratAdibhya ive thAl chandasi' "prakAravacanairidama. sthamuH" iti paThituM zakyatvAt svarAdigaNe AsthAlAviti pAThena siddhatvAca ! mAnta iti / bhAm am cetyarthaH / tasi-"pratiyoge pazca. myAstasiH" (pAsu05-4-44) / "tenaikadika" (pAsU04-3-112) "tasizca" (pAsU04-3-193) iti dvAvapi gRhyate / syAdetat / sutramate kathamuktisambhavaH yAvatA "karmaNi dvitIyA" (pA0sa02-3-2) / "yekayordvivacanakavacane" (pA0sU01-4-22) ityAdInAM svAdivAkyenaikavAkyatApakSe'vyayebhyaH svAdInAM prAptireSa nAsti / "avyayAdApsupaH" (pAsu02-4-82) iti zApakena tu sarvA vibhakayaH / ucyante, avyayebhyaH saptAnAmapi vibhaktInAM trINyapi va. canAni, tathA saptAnAmapyekavacanAnyeva, athavA prathamAyA eva vacana prayama, yadvA prathamAyA ekavacanameveti pakSacatuSTayaM yadyapi prantheSapala. bhyate; tathApi prathamaikavacanamAtrameveti caturthapakSaeva kSodakSamaH / tame. va gRhItvA sUtrasyApyuktisambhavaH spaSTaH / itarattu pakSatrikamabhyacca. yavAdamAtreNopanyasyate na tu tAtvikam / tathAhi, yadi karmaNi dvitIya abhihite prathamaiva, ekatve ekavacanamevetyAdirarthaniyamaH / yadi vA dvitIyA karmaNyevetyAdiH prakRtArthApekSo vibhakiniyamaH / yadi vA paka.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zabdakaustubhaprayamA ghvAvaprathamapAdapaSTAhi ke vAkyatve sAmAnyApekSavacanavibhaktiniya me'pi vA "avyayAdASsupaH" (pA0sU02-4-82) iti sAmAnyApekSajJApakAdvirmAkasiddhistadA avize SAt saptAnAmapi vibhaktInAM trINyapi vacanAnIti pakSo labhyate / yadA tu dvitve dvivacanamiti sUtrayitvA ekavacanamityeva pRthak sU'vate / tadanyathAnupapattyA ca karmaNyeva dvitIyA na karaNAdau dvitvabaDutvayoreva dvivacanabahuvacanaM na tvakatvaM ityAdikrameNa sajAtIyApekSo niyamaH / tatazcAvyayebhyaH sakalavibhaktiprAptAvekavacanamityanena niyamaH kriyate / yatraikavacanaM cAnyacca prApnoti tatraikavacanameveti / yadi vA sAmAnyApekSaniyamAzrayaNAdavyayAdaprAptAvekavacanamiti sUtraM kriyate tasya ca "GayApprAtipadikAt " ( pA0su04 - 1 - 1) ityanenaikavAkyatA / tathA ca kyAbAdibhyaH karmAdiSvekavacanaM siddhameveti / etatsUtrabalA davyayebhva eva bhavati tiGantAttu na bhavati / ekavacanamityasyAprAptaprA. paNArthatve'pi jyA dhutreNaikavAkyatvAt pradezAntare pAThasAmarthyAcca / svAtantryeNApi GayApsUtraM vidhAyakamiti dvitve dvivacanamityAderni - yAmakatvaM saGgacchate / tadAvyayebhyaH sarvANyekavacanAnIti dvitIyaH pakSo labhyate / badA tu dvitIyA karmaNyevetyAdiH sAmAnyApekSaH gratvayaniyamo 'vya - bebhyastu prathamaiva / prathamA prAtipadikArthe eveti niyamena hi karmAdyAvikyasthale eva sA nivAryyate / " hyekayoH" (pA0su01-4-22) iti tu vathAmyAsameva tatra caikatve evaikavacanaM na saMkhyAntare iti sajAtIyApekSapratyayaniyamapakSastadA niHsaMkhyebhyo'vyayebhyaH prathamAyA vacanatrayamapi bhavatIti tRtIyaH pakSo labhyate / triSvapyamISu pakSeSu 'pacatikalpaM ' 'pacatirUpam' ityAdau doSaH / tatra hi prathamaikavacanamAtramiSyate / uktapakSatraye'pyadhikaM prApnoti / tasmAd dvitIyapakSarItyA sakalaikavacanAni prApayyaikavacanamityekatvasya viva kSitatvAt prathamAtikrame kAraNAbhAvAtprathamaikavacanameva karttavyamiti siddhAntaH / evaJca satyapi sutrasyoktisambhave 'pacatirUpam' ityAdAvativyAptibhayAtparigaNanameva karttavyaM sUtraM tu na karttavyamiti sthitam / kummejantaH (pA0sU01-1-39 / kudyo mAnta ejantazca tadantamavyayasaM syAt / svAduGkAraM bhuGkte / vakSerAyaH / "tumarthe se" (pA0sU03-4-9) iti vacceH sepratyaye rUpam / nanvevaM kArayAMcakAra' ityAmantasya na prApnoti, atrAtiGbhAvitayA liTaH kRtvepi mAntatvAbhAvAt / satyama, svarAdiSyAmiti pAThAtsiddham / yadi tu tatra taddhitasyaiva grahaNaM taha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe avyayasaMjJAprakaraNam / 181 kRdantasvAdutpannAnAmapi supAm "Ama:" ( pA0sU02-4-81 ) iti lug bhaviSyati / tatra hi leriti nAnuvarttate / na caivaM tarabAderapi lugApattiH, aparisamAptArthatayA taravAdyutpatterevAbhAvAt / aparisamAptArthatvaM ca saMkhyAka zradiviSaya kotthitAkAGgatvam / ata evAnuprayogaH prArthyate / AmantArthagataprakarSAdipratItistu anupryog| dutpannena tarabAdinA bhavi vyati / ata eva sUtritaM "kRJcAnuprayujyate" (pA0su03-1-40) iti / anuzabdo hi vyavahitasya viparItasya ca prayoganivRttaye iti vakSyate / yadvA, pUrvasUtroktaniSkarSarItyA AmantAt sorevotpattau halGayAdilopo bhabiSyati / astu vA kRdantaM yanmejantamiti vAkyArthaH / AmantaM hi pratyayalakSaNena kRdantaM, zrUyate ca mAntam / na caivaM 'pratAmau' 'pratAma H ' 'lavamAcakSANo lauH' ityAdAvatiprasaGga iti vAcyam, svarAdiSu prazAnzabdasya pAThena dhAtoH pratyayalakSaNena kRdantatvamupajavyiAvyayasaMjJA na bha vatIti jJApitatvAt / na ca "monodhAtoH (pA0su08-2-64 ) iti natve chate naitanmAntamiti kathaM jJApakateti vAcyam / natvasyAsiddhatvAt / na ca "jJAna tejane" (strA030995) ityasyArthAntaravRttitve zAnayatItyAdipra yogasiddhyarthe curAdityasvIkAreNa nityasannantatvAbhAvAttasyaivAyaM svarAdiSu pATha iti vAcyam, anabhidhAnAt tasmAtkiponutpatteH / atra ca jJApakatvavarNanaparaM bhASyameva pramANam / avyayamityanvarthasaMjJAbalAdasattvArthasya sAmyavAcina evaM prazAn zabdasya tatra grahaNaM na tu zAnti madvAcakasya / tena 'prazAmau' 'prazAmaH ityudAharaNaM na virudhyate / svastyAdInAM tu sattvavAcinAmapi pAThasAmarthyAdavyayatvamiti vizeSaH / antagrahaNasAmarthyAnnityayoge bahuvrIhirAzrIyate / tenaupadezika ej gRhyate / neha - 'Adhaye' 'cikIrSave' 'kumbhakArebhyaH / vastutastvantagrahaNaM vyartham, lakSaNapratipadokta paribhASayaivAtiprasaGgabhaGgAt / nanu varNagrahaNe iyaM paribhASA na pravarttate / anyathA "eco'yavAyAvaH " ( pA0sU06-178) ityAdAvatiprasaGgAditi cet ? na, evamapi bahiraGgaparibhASayA "sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya " (pa0bhA086) iti pari bhASayA veSTasiddheH / ayamantrArthaH - sannipAtaH saMzleSaH, tanimitto yo vidhiH sa tadvighAtasyAnimittam / taM sannipAtaM yo vihanti sa tadvighAtastasyetyarthaH / evaJca supsannipAtalakSaNasya " gherDiti" (pA0sU07-3111) iti guNasya ''bahuvacane jhalyet" (pA0sU07-3-103) ityetvasya cAvyayasaMjJAM prati nimittatvaM netyavadheyam / tathA paribhASAyAH prayoja nAntarANyapi santi dilAnaM tUcyate, zrIpaM kulaM tasmai zrIpAyatyatrAto
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAhikelopo na bhavati / tathA agavyAt , anAvyAta, "yasya halaH' (pAsU0 6-4-49) iti lopo na / tathA atijaraM kulam, atijareNa, atijaraiH, atijarAd ityatra am ina aisa At ityeteSu akAramupajIvya kRteSu satsu jarasAdezo na bhavatItyAdi / anityA ceyaM paribhASA "kaSTAya kramaNe" (pAsU03-1-14) "na yAsayoH" (pA0sU07-3-45) ityAdi. zApakAt / tena 'agnimAn' ityatra "hasvanuDbhyAM matub" (pA0sa06-1176) ityantodAttAdbhasvAntAt parasya matupa udAttatve kRte zeSanighA. tena prakRteranudAttatvaM bhavatyeveti dik / 'gauH' 'gloH' 'nauH' ityatra nedaM sUtraM pravartate uNAdInAmavyutpannatvAt / vyutpattipakSe'pi "viravyayam" (u0sU02-233) ityuNAdisUtreNa DoDopratyayAntAzvyantA evAvyaya. miti niyamasya kRtatvAt / kvAtosunkasunaH (paasuu01-1-40)| etadantamavyayaM syAt / kRtvA / puraasuurysyodetoH| purAvatsAnAmapAkoMH / "bhAvalakSaNe. stheNa kRJvadicaritamijanibhyastosun' (pA0sU03-4-16) / purA karasya visRpo virazin / purA jatrubhya aatRdH| "sRpitRdoH kasun" iti kasun / ___ avyayIbhAvazca (paa0suu01-1-41)| ayamavyayasaMzaH syAt / viSaya. parigaNanaM kartavyam-luki mukhasvaropacArayonivRttau ceti / upAni, pratyA gni, "avyayAdApsupaH"(pAsu02-4-82) iti supo luk upAni mukhaH, pratyanimukhaH / "mukhaM svAGgam" (pAsU06-2-167) ityuttarapadAntodA catve prApte "nAvyayadizabdagomahatasthUlamuSTipRthuvassebhyaH" (pAsU0 6-2-168) iti prtissedhH| tathAca "bahuvIhI prakRtyA" (pAsU06-2-1) iti pUrvapadaprakRtisvara eva bhavati / pUrvapadaM ca samAsasvareNAntodAttam / visargasthAnikasya sakArasyopacAra iti prAcAM saMkSA / tannivRttau yathAupapayaH kAraH, upapayaH kAmaH / iha "ataH kRkami" (pAsU08-3-46) iti prAptaM satvam "anavyayasya" (kA0vA0) iti paryudasyate / iha mukha. svaranivRttireva mukhyaM prayojanam / luk tu "nAvyayIbhAvAdataH" (pA0 sU02-4-83) iti vizeSapratiSedhAt siddhaH / upacAranivRttirapi na prayojanam / "ataH kakami" (pA0sU08-3-46) ityatrAnuttarapadasthasye. tyanuvRtyaiva tsiddhH| parigaNanaM kim ? upAgbhyadhIyAna / parAjaya dbhAvena pASTham "Amantritasya ca" (pA0sa06-1-198) ityAdhudAttatvaM yathA syAt / tatra vyayAnAM pratiSedha upasaMkhyAta uradhIyAnetyAdI mA bhUditi / tathA "upAnikam" ityAdau "avyayasarvanAnAm" (pA0
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe srvnaamsthaansNshaaprkrnnm| 183 su05-3-71) ityaka na / upakumbhammanyaH, "khityanavyayasya' (pA0su0 6-3-66) ityanuvartamAne "aruSi' (pA0su06-3-67) iti mumpra. tiSedho na / upakumbhIbhUtaH "asya cvau" (pAsU07-4-32) ityasyau. pasaMkhyAnikaH pratiSedho na bhavati / vastutastvidaM sUtraM na kartavyam, luka upacAranivRttezcAnyathopapatterukatvAt / mukhasvaranivRttiH paramavaziSyate / tatra kecidAhuH-mukhasva. ro'pyate eva / yadyetAvat prayojanaM syAt tatraivArya dhyAnAvyayIbhAvA. khetIti bhASyasvarasAditi / anye tu ananyayamavyayaM bhavatItyanvarthasaMkSA. vijJAnAdeva mukhasvaranivRttirbhaviSyatIti / syAdetat / svarAditvenaiva siddhatvAta "taddhitazca" (pAsU01-138) ityAdicatuHsUtrI vyarthA / tatra hi "tasilAdistaddhita edhAe. ryantaH' ityAdinA "vyarthAzca" ityantena bhAsimauNAdikaM varjayitvA "taddhitazcAsarvavibhaktiH" (pA0sU01-1-38) ityasyArthaH saJjayate / "kRnmakArasandhyakSarAntA" ityanena "kRnmejantaH" (pA0sU01-1-39) ityasyArthaH sngguhyte| ktvAtosunkasunA" (pAsU01-1-40) "avyayIbhAvazca" (pAsU01-1-41) iti sUtradvayaM tu svarUpeNaiva paThyate iti / atrAhu, punarvacanamanityatvajJApanArtham / tena prAguktaM "luGmukhasvaro. pacArAH" iti parigaNanaM labhyate / "na lokAvyaya' (pAsU02-3-69) ityatrAvyayapratiSedhe tosunkasunorapratiSedha iti vakSyamANaM ca labhyate iti / vastutastu mAstu catuHsUtrI, "avyayIbhAvazca" (pA0sa01-1-41) iti tu gaNe'pi mAstu, uttarItyA'nvarthasaMkSaiva siddheH| "tosunkasunora. pratiSedhaH" ityeva lAghavAt paThyatAmiti yuktaH pnthaaH| zi sarvanAmasthAnam (paa0suu01-1-42)| zi ityetatsarvanAmasthAna saMzaM syAt / pArINi; "sarvanAmasthAne cAsambuddhau" (pAsU06-4-8) iti diirghH| yadi tu pradezeSveva "zau ca" ityAdhucyeta tarhi suTi na syAt / atha "zisuToH" ityucyeta tarhi napuMsakasuTo'pi prahaNaM syAt / zigrahaNaM tu zasathai syAt / tasmAtsaMjJA tAvatpraNeyA / mahAsaMzAkaraNaM tu pUrvAcAryAnurodhAt / : suDanapuMsakasya (pA0sU01-1-43) / suDiti prtyaahaarH| napuMsaka bhitrasya svAdipaJcavacanAni uktasaMjJAni syuH / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH, ityAdi / prAgvahIrghaH / anapuMsakasyeti kim ? sAmanI "vibhASA Di. zyoH" (pA0sU06-4-136) ityallopAbhAve dIrtho na bhavati / anapuMsaka syeti paryudAsastenAsya sUtrasya strIpuMsayoreva pravRttiriti napuMsake na
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSaSThAzikavidhirnApi pratiSedhaH / tena 'vanAni santi' ityatra pUrvasUtreNa prAptA maMtrA. bhavatyeva / prasajyapratiSedhe tu so'pi niSidhyeta / yadyapi "anantarasya vidhirSA bhavati pratiSedho vA" iti samAdhAtuM zakyate tathApi asamarthaH samAso vAkyabhedazceti gauravaM syAdeva / yadvA suTstrIpuMsayoriti vaktavye'napuMsakasyeti sUtrayataH prasajyapratiSedha eva smmtH| gauravaM va prAmANikam / etena hi kecinasamAsA asAmarthe'pi sAdhava iti jhApyate / tena 'azrAddhabhojI brAhmaNaH' ityAdi siddhaM bhavati / naveti vibhASA (paa0suu01-1-44)| itizabdaH kAkAkSinyAyeno bhAbhyAM sambadhyate / sa ca padArthaviparyAsakRt / tenArtha eveha saMjhI saMjJA ca / niSedhavikalpayorvikalpasaMkSA syAt / na ca tayorapadArthatayA'na. nvayaprasaGgaH / etatsUtrArambhasAmarthyAdeva vidhivAkyeSu vikalpavAcipa. dasya lAkSaNikatvAt / ubhayatravibhASArtha cedaM sUtram / prAptavibhASAyA. maprAptavibhASAyAM ca nAsyopayogaH / tathAhi, "vibhASopapadena pratIyamA ne" (pA0sa01-3-77) / iti praaptvibhaassaa| tatra "svaritaSitaH' (pA0 ma01-3-72) / ityAdinA nityamAtmanepade prApta vibhASAzrutyA pakSe tabhivRttimAtraM kriyate, pakSe bhavatIti tvanuvAdaH / tathA "vibhASo!" (pA0sa01-2-3) itypraaptvibhaassaa| 'aurNavI' ityatra paratvAt "sArva. dhAtukamapit' (pA0sU01-2-4) iti nityaGitvAbhyupagamAt / tatra 'UrNavitA' ityAdAvabhAvAMzasya sthitatvAdbhAvAMzamAtra paratA "vibhA. SA praveH" (pA0sa06-1-30) ityubhayatravibhASAyAM tu yadi vidhimukhena pravRttistahi pitsveva vikalpa: syAt, kitsu tu yajAdisvAmityameva syAt / atha pratiSedhamukhena pravRttistarhi kitsveva vikalpaH syAnna tu pitsu / na ca pitsu vidhimukhena, kitsu niSedhamukhenetyubhayathApi pravRtti rassviti vAcyama, vairUpyalakSaNavAkyabhedApateH / sajJAkaraNe tu sati. zrutakramAnurodhena neti niSedhaH prathamaM kitsu pravartate tataH kidakipe sarvasmin liTi aikarUpyaM prApite sati pakSe bhavatItyaikarUpyeNa vidhi mukhenaiva vikalpaH pravartate / AkRtI padArthe samudAya sakallakSaNaM pravartate iti darzane idaM sUtramArabhyate / __ yadA tu pratilasyaM "vibhASA zveH'' (pA0sU06-1-30) ityetanighate, tadA kacidvidhimukhena kaciniSedhamukhena pravRtteH sambhavAnedaM sUtramAra. maNIyam / tathAca vArtikam-aziSyo vA viditatvAditi / vastutasyA. katipakSe'pi pradezegveva, navA zverityAdi paThitvedaM sUtraM pratyAkhyAtuM zakyam / yukaM caitat / anyathA'nyArthamapyArabdhA samajhA "vibhAgo!"
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vibhASAsazAprakaraNam / 185 (pAsU01-2-3) ityatra pravarteta / "pratiSedhAzca balIyAMso bhavanti" iti 'audvIt' ityatrApi "sArvadhAtukamapitaM" (paasuu01-2-4)| ityasya niSedhastato vikalpazca syAta / nanvArabhyamANe sUtre navetyakha. NDanipAtasyArthoM niSedha eva saJIti kiM na syAditi cet ? na, tathA sati "na bahuvIho" (pA su01-1-29) ityanenaiva siddhau "vibhASA diksamAse" (pAsU01-1-28) ityasya paiyApatteH / itIti kim ? ghusaMzAvat "svarUpam" (pAsu01-1-68) iti vacanA. cchabdasya sajhA mA bhUta / tathAhi sati "vibhASA zvaH" (pA0su0 6-1-30) ityasya navAzabdaH zvayaterAdeza ityarthaH syAt / itizabde tu satyarthaH saJjIti labhyate / tathAhi, loke harthapradhAnaH zabdaH gaurityayamAha' ityAdau tu zabdasvarUpaparaH sampadyate / vyAkaraNe tu "svarUpam" (pA0sa01-1-68) iti paribhASaNAt svarUpaparatvamautsa. nikam / itizabdasamabhivyAhAre tvarthaparateti vizeSaH / arthasyaiva sajJAtvamapi, na tu vibhASAzabdasyetyuktam / tena "hakroranyatarasyAm" (pA0su01-4-53) ityAdAvapi vairUpyoddhAro bodhyaH / etatprasaGgena trividhA api vibhASAH prAyeNa bhASye vivecitaaH| tatrAprAptavibhASAmadhye "proyaGi' (pAsU08-2-20) "acivibhASA" (pAsU08-1-21) iti paThitam / atra badanti-aprAptavibhASeyamiti satyaM, kintu trisaMzayA ityupakramya prApte'prApte ubhayatra vetyevaMrUpakoTi. prayaprakArakasaMzayaviSayIbhUtAnAmeva vyutpAdyamAnatvAdatrApi koTitraya. yasyoktisambhavo vaktavyaH / sa ca durvacaH / tathAhi, 'nijegilyate' ityatra "gro yaDi" (pAsU08-2-20) iti nityaM latvaM vibhASAyAstu tatra prAptireva nAsti / 'gilati' 'girati' ityAdau tu vibhASA, "pro yaGi" (pAsU08-2-20) ityasya tu prAptireva nAsti / tat kutaH prA. tavimASApakSaH ? athocyeta-"aci vibhASA" (pAsU08-2-21) itya. trayItyanuvartya yanimittasya rephasyAci anantare vA latvamiti vyAkhyAnAdastyevoktisambhava iti / tana, nijegir ya ac iti sthi. te hi "gro yaGi" (pA0sU08-2-20) iti prApnoti / na cAsyAmava. sthAyAM vibhASAyAH prAptiH, acparatvAbhAvAt atha brUyAH vibhASAra. mbhasAmarthyAdyaGlukaH pUrva "gro yaDi" (pAsU08-2-20) iti na bhavatIti, evamapyubhayatravibhASAtvaM durlabhameva / 'gilati' 'girati' ityAdau vibhASAyAzcaritArthatvena yaGalukaH prAgeva "gro yaGi" (pA0sU08-2-20) ityasya pravRtterubhayorasamAnakAlikatvAt / na ca latvasyAsinatayA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasaptamAlike tataH prAgeva lugiti vAcyam, antarbhUtayaGapekSatvenAntaraGga latvam prati bahirbhUtAcapratyayApekSatvena bahiraGgasya luko'siddhatvAt pUrvAbhAvena "pUrvatrAsiddham" (pA0sU08-2-1) ityasyApravRttariti / ____ atrocyate-prAptavibhASAtve tAvat smnntroktriityaivoktismbhvH| ubhayatravibhASAtve vittham-"antaraGgAnapi" (pa0bhA052) iti nyAyena latvAt pUrva luk / na ca lunimittamajeva durlabhaH, tasyApekSatvena bahiraGgatayA'siddhatvAt pUrvAbhAvena "pUrvatrAsiddham" (pA0sU08-2-1) itysyaaprvRtteH| tathAcAcaH pUrvameva latvaM syAditi vAcyam, kRtitu. vidhigrahaNena hi bAharaGgaparibhASAyA anityatvajJApanAt dharmigrA. hakapramANena luka iva tadupajIvyAnAM samAsAdInAmapi prAbalyAsi. ddhazca / nanu kRte'ci tannimitte luki ca sati nijegira ac iti sthite "yo yaGi" (pAsU08-2-20) iti na prApnoti, yaparatvA. bhAvAt / pratyayalakSaNaM tu "na lumatA" (pAsU02-3-69) iti niSi. dham / tatra hyaGgasyetyanenAGgAdhikAro na nirdizyate iti vakSyate / na ca sthAnivadbhAvaH lukA lutaM na sthAnivaditi niSedhAt ajjhalAdeza tvAca / tathA ca kathamubhayatra vibhASeti cet ? na, nadhAtulopasUtra. pratyAkhyAnapakSe pRthagallopAzrayaNena sthAnivadbhAvasambhavAt / na ca "pUrvatrAsiddhe na sthAnivat" (bhA030) iti niSedhaH "tasya doSaH saMyo. gAdilopalavaNatveSu' (bhA030) iti sApavAdatvAt / yadyapi "aci. vibhASA" (pA0sU08-2-21) ityasya "pUrvatrAsiddham" (pAsU08-2-1) iti "pro yaDi" (pAsU08-2-20) iti pratyasiddhatvAdvipratiSedhAsa. mbhvH| tatazca satyAmapi yaGItyasya nivRttAvubhayatravibhASAtvaM na sa. mbhavati / tathApi 'adhunA' ityAdivallAghavArtha 'amunA' ityeva vaktavye "na mune" (pAsU08-2-3) ityukteyogavibhAgArthatayA na yoge yo. go'siddhaH kintu prakaraNe prakaraNamiti cAsiddhatvaM na bhavatItyAzaye. nobhayatravibhASAtve uktisambhavo bodhvyH| siddhAnte tu vibhASAyA asiddhatvAdeva nityaM latvaM samudAyalopavAdinAM tu mate ajapekSayAntara. RtvAnityaM latvamiti vyavasthitavibhASeti vA samarthayitavyam / iti zrIzabdakaustubhe prathamasyAdhyAyasya prathameM pAde SaSThamAnhikam // igyaNaH samprasAraNam (pA0sU01-1-45) / yaNaH sthAne ika bhavatItyevaMrUpo vAkyArthaH, yaNasthAnika igrUpo varNazcetyubhayamapi samprasAraNasajhaM syAt / tatra "vyaGaH samprasAraNam"(pAsU06-1-13)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe samprasAraNasaMjJAprakaraNam / ityAdiSu vidhipradezeSu vAkyArthasya grahaNaM "samprasAraNAca" (pA0sU0 6-1-108) ityAdyanuvAdapradezeSu varNasyeti vivekaH / pUrvasUtrAditi. zabdAnuvRttavAkyArthasya saMzitvamiti labhyate / tatpratyAkhyAnapakSe tu vAkyameva saMkSi / na caivaM tadeva vidheyaM syAditi vAcyam , "vAha UTa" samprasAraNamitisAmAnAdhikaraNyabalena tadupasthApitArthasyaiva vidheyatvanirNayAt / na caivamapi "yaGaH samprasAraNam" (pA0sa06-113) ityAdau doSatAdavasthyam , sAmAnyApekSazApakAzrayaNAt / nanu tathApi vAkyatadarthayoranyatarasya saMkSitvamastu varNasya tu kathamiti cet 1 tantrAvRttyekazeSANAmanyatamAzrayaNenArthadvayAbhyupagamAdityavehi / atra ca vidheyAnuvAdyasamarpakavibhaktyA sUtre nirdeza eva liGgam / Aha ca-vibhaktivizeSanirdezastu sApaka ubhayasaMzAtvasyati / ubhayoH saMkSe. ti sssstthiittpurussH| bhartRharizcAha-, samprasAraNasaMjJAyAM liGgAbhyAM varNavAkyayoH / pravibhAgastathA sUtra ekasminneva jAyate // tathA dvivacanecIti tantropAyAdilakSaNaH / ekazeSeNa nirdezo bhASya eva samarthitaH // iti // tantraM ca zabdatantramarthatantraM veti matabhedena vyavasthA boddhavyA / a. rthabhedAcchabdabhede AdyaH pkssH| zabdaikye dvitIyaH / mAghe'pi vyaJjaka dhvanimAtrabhede vyAyaikye AvRttirevetyAdi bodhyam / eva-- tantratvamaikarUpyeNa bhvettulyopkaartH| upakArAnyathAtve tu bhavedAvRttilakSaNam // iti mImAMsakamaryAdAnurodho vaiyAkaraNairna kartavyaH, tasya bhAjyA. disakalavaiyAkaraNagranthaviruddhatvAt , mUlayuktizUnyatayA durupapAda: svAti dik / yadvA, vAkyArtha eva saMkSI anuvAde tu tannirvRtto varNo lakSyate / samprasAraNAjAtaM samprasAraNamiti / atha vA varNa eva saM. kssii| vidhipradezeSu tu sUtrazATakavadbhAvisaMzAzrayaNIyeti / sarvepyete pa. kSA bhAjye sthitaaH| ___ syAdetat , 'aduhitarAm' ityatra lakArasya yaNaH sthAne uttamapu. rupaikavacanamiT / tasya ca samprasAraNasaMjJAyAM satyAM "hala" (pAsU0 6-4-2) iti dIrghaH syAt tarapaM prati lantasyAGgatvAditi / atrA. hu:-saMkhyAtAnudezAdyakArasthAnikasyava ikArasya saMjJA na tu lakArasthAnikasyeti / atredamavadheyam-vAkyArthaH saMghIti pakSe tasyoddezyavidheyasaMsargaH
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasatamAlikerUpatayA tatra yathAsaMkhyaparibhASopasthitau yaNAsthAne iksyAdyathAsaMkhyA mityvaantrvaakyaarthH| so'yaM samprasAraNasaMzaH syAditi mhaavaakyaarthH| nacAvAntaravAkyAthai gRhItvA "yAtivAtidrAta" (pA0sa0e08-4-17) ityAdAvatiprasaGgaH, tasya saMjJAsambandhamAtraphalakatvAt / anyathA "pya. GaH samprasAraNam" (sU06-1-13) ityAdayApatterato noktado. SaH, aduhItyAdesta javAbhAvAcca / ubhayasaMjJAtvapaze'pi upasthitatvA. yathAsaMkhyapravRtta eva varNaH saMjhIti / ataH 'aduhitarAm' ityatra nAti. prasaGgaH / idaM ca karmakartari rUpamiti haradattaH / upalakSaNaM caitata , keva le kartaryapi sambhavAt / varNa evaM saMkSIti pakSe tu yathAsaMkhyaM durlabham , anuvAde paribhASANAmanupasthAnasyopapAditatvAt / na caivaM sthAneyogo. 'pyasminpakSe na labhyeteti vAcyam "SaSThI sthAne yogA''(pAsU01-1-49) ityatrAnuvayaM etatsUtrasya vyAkhyeyatvAt / uktaM hi "iko guNavRddhI" (pA0sa01-1-3) iti sUtre-"siddhaM tu SaSThayadhikAre vacanAd" iti / ihaiva vA siMhAvalokananyAyena sthAnagrahaNApakarSAstu, yathAsaMkhyaM tu durlabhamityuktam / kathaM tarhi 'aduhitarAm' ityatra nAtiprasana iti cet ? tantrAvRttyAdyAzrayaNena saMprasAraNasyetyatra tadbhAvi. tarahaNAt / yadvA, kAryakAlapakSe yaNaH sthAne saMprasAraNamigbhava. tIti vAkyArthAdanuvAdatava nAsti tatra paribhASopasthitau satyAM yathAsaMkhyapravRtta eva saMjhI / sa eva samprasAraNasyetyAdI upa. tiSThate / athavA sthAnakrameNa sambandho laukikanyAyasiddhatvAdanu vAde'pi sulabhaH / yathAsaMkhyasUtraM paraM na pravartatAmiti dik / 'dhubhyAm ityatra "hala" (pAsU06-4-2) iti dI| na "diva uta" (pAsu06-1-131) iti taparakaraNAt / ata eva 'dhulokaH' i. tyatra "saMprasAraNasya" (pA0406-3-139) iti dI? na / nanvevaM "bhAgyamAno'pyukAraH savarNAngRhNAti" (pa0bhA020) ityarthe jhApakatayA kathamasyopanyAsa iti cet ? na, tasya vAkyArthaH saMjhAti pakSeNoktatvAt "saMprasAraNasya" (pA su06-3-139) ityatra tadbhAvitagrahaNAdvA / pa. kSAntare tu "Rta uta" (pAsU06-1-111) iti zApakaM boddhavyam / nanvevam 'akSadhavI' 'akSayuvaH' ityAdau UThaH samprasAraNasaMjJAyAM "saM. prasAraNAca" (pAsU06-1-108) iti pUrvarUpaM syAditi cet / na, saMpra. sAraNapUrvatve samAnAGgagrahaNasya vArtikakatA kRtatvAt / tatpratyAkhyAna pakSe tu " vAdAcaM balIyaH" (50bhA055) ityuva bhaviSyati / vA. kyArthaH saMjhItyAdipakSAntare tu pUrvarUpaprAptireva nAsti / 'ta: 'jIna'
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe Agama dezaprakaraNam / ityAdau tu " halaH " (pA0sU06-4-2) iti sUtrasAmarthyAtsamprasAraNanivRttasyAdeze'pi dIrghapravRttiH / varNasaMjJApakSepi alvidhau sthAnivadbhA vAsambhavena "ddala" (pA0su06-4-2 ) iti sUtrArambhasAmarthyAtsamprasAraNasyAdeze kAryapravRttervAcyatvAditi dik // Adyantau Takitau (pA0sU01-1-46) / Tikitau yasyoktau tasya kramAdAdyantAvayavau staH / bhavitA / yApayati / " purastAdapavAdAH" (pa0bhA0 60 ) iti nyAyena sthAneyogatvasyAyamapavAdaH / " pratyayaH " (pA0su03-1-1) " parazva" (pA0sU03-1-2) ityanena tu paratvAdvAdhyate / tena "careSTaH " ( pA0s03-2-2) "gApoSTak " ( pA0su03-2-16) "vrIhizAlyoDhak" (pA0su05-2-2 ) ityAdayaH parA eva bhavanti / pareNa paribhASAprakaraNena sAhacaryAtparibhASeyam / bhASye tu saMjJApakSo'pi sthApitaH / tathAhi, TakitAviti karmadhArayaH / itsaMjJakau TakArakakA rau AdyantayoH saMjJe staH / tathA ca iT iti bahuvrIhiH iH T Adiryasyeti vigrahaH / tathA ca sthAnentaratamaparibhASayA tavyasya itavyAdeze si. ddhamiSTam / evaM 'yApayati' ityatra yAteryAp AdezaH, puH k yasyeti vyAkhyAnAt / na caivamAdyantau Takau ityevAstviti vAcyam "AlajA* Tacau" (pA0sU0-52-125 ) " ThasyekaH " (pA0sU07-3 - 50 ) ityAdAvapi Ta. kayorAdyantasaMjJAtvaprasaGgAt / itsaMjJakatvena tu dezavizeSo lakSyate / tena itsaMjJakasya yo dezastatrAvasthitau Takau saMjJe / na cATacaSTakAra ikAdezasya kakArazca tatheti noktadoSaH / nanvasminpakSe "luGlaGla' GGkSu" (pA0su06-4-71 ) ityAdinA bhU ityasyAbhU ityAdezaH syAtsa codAtta ityantodAttaH prasajyeta / naiSa doSaH / aH T udAttazca yasyeti tripadabahuvrIhyAzrayaNAt / vizeSaNasyApi udAttasya sautraH paranipAtaH / tenodAsAkArAdirAdeza iti siddham / na caivamapi "ADajAdInAm" (pA0sR06-4-72) ityatra doSatAdavasthyam / anuvRttenodAttazabdena saha zrUyamANasya bahuvrIhyasambhavAditi vAcyam, "ADajAdInAm" (pAo su06-4-72) iti sUtrasya pratyAkhyAsyamAnatvAt / vakSyati hi - "ajAdInAmaTA siddham' ityAdi / 189 midaco'ntyAtparaH ( pA0sU01-1-47 ) / sanniviSTAnAmacAM madhye ansyo yo'c tasmAtparo mitsyAt sa ca pUrvAntaH sthAnayogasya parazceti paratvasya cApavAdaH / vanAni / yazAMsi / ruNaddhiM / nanu pUrva yogavadayamapi purastAdapavAdanyAyena sthAneyogamAtrasyApavAdo'stu, na tu "pratyayaH" ( pA0sU03-1-1) " parazca" (pA0su03-1-2) itya. .
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasaptamAhikesyApIti cet ? na, bAdhyasAmAnyacintAmAzritya svaviSaye prAptaM sarva bAdhyate itIhAbhyupagamAt / anyathA namo mitkaraNaM vyartha syAt / na. ca zravaNArtha eva zramo makAra iti vAcyam , "tRNaha" (pA0sU07-392) iti nirdezAt / aca iti jAtyabhiprAyeNekavacanam / nirdhAraNe SaSThI / na cAntyAdityanena sAmAnAdhikaraNyAdaca iti paJcamyevAstA. miti vAcyam "ze mucAdInAm" (pAsU07-1-59) ityAdAvantya. syAco'sambhavenaitatparibhASAyA apravRttAvalontyaparibhASAprasaGgAt / tathAca tatra mitkaraNavaiyApatteH / pUrvasUtre AdyantAvitisamAsanirde: ze'pAhAntaprahaNamAtramanuvartate ekadeza eva svaritatvapratijJAnAta / tena mitpUrvAntaH / yadi tvabhaktaH syAttadA 'tAtA piNDAnAm' ityAdau "zezchandasi bahulam" (pA0sU06-1-70) iti zerlope kRte nalopo na syaat,praatipdikaanttvaabhaavaat| tathA 'vahaMlihaH' ityatra"vahAbhre lihaH" (pAsU03-2-32) iti khazi "aruSidajantasya" (pA0sa06-3-67) itimami"mo'nusvAraH"(pAsU08-3-23)ityanusvArona syAta , apadA. ntasvAt / yadi tvAdigrahaNamanuvayaM parAdiH kriyeta, tadA 'vAriNe' ityA. dau 'gheDiMti" (pA0sU07-3-111) iti guNaH syAt , 'vahaMlihaH' ityatrA. nusvAro na syAt , 'atizayitaH sakhA yeSAM tAnyatisakhIni brAhmaNaku. lAni' ityatra "sakhyurasambuddhau' (pA007-1-92) iti NittvaprayuH kA vRddhiH prApnoti / sA hi gauNatve'pIpyate asthyAdhanavat / eta. ceha sUtre bhAgyakaiyaTayoH sphuTam / tasmAtpUrvAntapakSa evAtra sthitaH / atra vArtikam-antyAtpUrvo masjeranuSAsaMyogAdilopArtham / ma naH / manavAn / "oditazca" (pAsnu08-2-45) iti niSThAnatvam / tasyAsiddhatvAtkutvam / "masjinazojhali" (pA0su07-1-60) iti num / sa ca yadyantAdacaH paraH syAttadA "aniditAm" (pAsU064-24) ityanuSaGgalopo na syAt / upadhAbhUtasya nakArasyAnuSaGga iti prAcAM saMkSA / atha "skoH " (pA0sU08-2-29) iti salope kRte nakAra upadhAtvAllupyatAmiti cet ? na, nalopaM prati "skoH" (pAsu082-29) itilopasyAsiddhatvAt , bahUnAM samavAye samudAyasyaiva saMyo. gasaMkSeti pakSe salopasyAprAptezca / tathAca 'malA' 'matavyam' ityAdyapi prayojanaM bodhyam / bharjimayozca / antyAtpUrvo mit ityanuvartate / "bhRjI bharjane" (bhvA0A0178) asmAdauNAdike Aci kRte UmAgamaH bhruujaa| "marca zabdArthe"(cu0pa01650)curAdikaH,asmAd,"aca "(u0pU04-588) i.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe AdezaniyAmakaprakaraNam / 191 tyaiANAdika ipratyaya ImAgamaH / nipAtanAtsiddham / bharujAzabdo hyaGgulyAdiSu paThyate marIcizabdo bAvhAdiSu / uNAdiSu tu "mRkaNibhyA mIciH" ( u0sU04 - 519) iti IcipratyayaM kRtvA marIcizabdo vyutpA. ditaH / tadupAyAntaraM bodhyam / eca igghrasvAdeze ( pA0sU01-1-48 ) / AdizyamAneSu hasveSu madhye eca igeva syAt / hezabdamatikrAntaM kulamatihi kulam | citraguH / atiriH / atinu / yadatra vaktavyaM tadabhosutre evoktam / SaSThI sthAne yogA ( pA0sU01-1-49) / anekasambandhaparatayA sa. mbhAvyamAnA SaSThI sthAnaprayuktasambandhapareti bodhyam / "asterbhUH" ( pA0s02 - 4 - 52) asteH samIpo'nantaro veti saMzaye tatsthAne uccAraNIya ityarthaH / sthAnaM ca prasaGgaH / darbhANAM sthAne zaraiH prastaritavyami tivat / tathA ca iguccAraNe prasakte yaNuccAraNIya ityAdyarthaparyavasAne sAmIpyAdayaH sambandhA arthAdyA vRttAH / yogaH sambandhaH, sa bahuvi gho'styasyA iti yogA / arzaAditvAnmatvarthIyo'c / sa ca bhUti, anyathA vizeSaNavaiyarthyApatteH / tenAnekasambandhaparatayA sambhAvyamA netyartho labhyate / ayoge'ti vA chedaH / anizcitayogavizeSatyarthaH / yogetyayogeti vA kim ? "UdupadhAyA gohaH " ( pA0su06-4-89 ) "zAsa idaDhaloH" (pA0sU06-4-34) ityAdau zAsa ityatra mA bhUt / sati hi tatrApi sthAnayogatve gohizAsoH sthAne dhAtumAtrasyopadhAyAzca Uditau syAtAmiti dik / yadvA, sthAne yogo yasyA iti bahuvrIhiH / ata eva nipAtanAtsatamyA aluk / yadvA, sthAnena yogo'syA iti vigrahaH / nipAtanAde. tvam / na cAnayoH pakSayorgohaH zAsa ityAdAvatiprasaGgaH, paribhASANAmaniyame niyantuM pravRtteH / yuktaM caitat / AkAGkSA pUrvakatvAtsambandhasya, iha copadhAsannidhAnenAvayavaSaSThItve nirNIte AkAGkSAvicchedAt / loke'pi hi panthAnaM pRcchantaM pratyamuSminnavakAze dakSiNo grahItavyoSmuSminnuttara ityAdAvupadiSTa sati yatra mArgadvaidhAtsaMzayastatraiva tadupatiSThate na tvasaMdigdhe tiryakpathe'pIti dik / bhASyakArAstvAdduH -"asterbhUH " ( pA0s02 - 4 - 52 ) ityAdAvanekasambandhaprasaGge'pi lakSyAnurodhAdantaraGgatvAta "sthAnivadAdezaH " ( pA0 su01-1-56) iti jJApakAcca sthAneyogataiva vyAkhyAsyate / tasmAnnAyametasya sutrasya sutrArthaH, kintu SaSThyantamuccAryamANameva sthAnena yujyate na tu pratIyamAnamiti sutrArthaH / tadetaducyate "nirdizyamAnasyA:
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zabdakaustubhaprathamAdhyAprathamapAdasaptamAlikedezA bhavanti" (pa0bhA012) iti / tena "pAdaH pat"(pA0su06-4-130) ityasyAyamarthaH-pAcchabdAntaM yadaGgaM tadavayavasya pAcchabdasya sarvasya padAdeza iti / "alo'ntyasya"(pAsU01-1-52) "AdeH parasya" (pA0 sU01-1-54) iti tu yogI ArambhasAmarthyAdasya baadhkii| "anekAla. zitsarvasya' (pA0sU01-1-55) ityanena tu sahAvirodhAdasya samucca. yena pravRttiriti / evaM sthite mantrAdyAzrayaNena prAgukto'pi sUtrArthaH su. vacaH / phalaM tu sphuTapratipattiriti dik / ___ sthAne'ntaratamaH (paasuu01-1-50)| prApyamANAnAM madhye sarazatama AdezaH syAt / sArazyaM ca caturdhA / sthAnato'rthato guH NataH pramANatazceti / sthAnato yathA-sudhyupAsyaH / madhvariH / dhAtraMzaH / lAkRtiH / yattu yathAsaMkhyasUtreNaivehAnyathAsiddhirityuktaM bhAjyAdau, tadabhyuccayamAtram, arthataH sAmyavivakSAyAM yathAsaMkhyAlA. bhAt / iko hi SaTSaSTiH yaNastu saptati vaiSamyAt / athekzabdAdyaNaza. bdAca prathamaM caturNI caturNAmupasthiterastyeva sAmyamiti cettarhi su. dhyupAsyeti dIrghasya kathaM yaNAdezaH / ikAreNa grahaNAditi cehi ta tIyena RkAreNa caturthena lakAreNa ca parasparasya mahaNAllAkRtI repha. prasaGgaH dhAtraMze ca lakAraprasaGgaH, yavau ca sAnunAsikaniranunAsiko na vyavatiSThayAtAmiti dik / daityAriH, zrIzaH, ityAdyapIhodAharaNam / arthato yathA / vAtaNDyayuvatiH / vataNDazabdAda "vataNDAca" (pAsu04-1-108) ityapatye yaJ / tasya "lustriyAm" (pAsU0 4-1-109) iti luk / zAGgaravAditvAn GIn / vataNDI cAso yuvatizceti vigrahe "poTAyuvati'' (pA0sU02-1-69) ityAdinA samAsaH / "puMvatkarmadhAraya" (pAsU06-3-42) ityatidizyamAnaH puMzabdo vataNDApatyavAcino vataNDIzabdasya tadapatyavAcI vAta. NDyazabdo bhavati / guNato ythaa-paakH| tyAgaH / "cajoH kupiNNyatoH" (pAsU0 7-3-52) iti cakArasyAlpaprANasyAghoSasya tAza eva kakArA / jakArasya tu ghoSasyAlpaprANasya nAdavataH sthAne tADageva gkaarH| pramANato yathA-amuma / amU / amUn / "adaso'seH" (pAsU0 8-2-80) ityanena isvasya isvo dIrghasya dIrgha ukaarH|| iha sthAne ityanuvartamAne punaH sthAnegrahaNAdanyo'pi vAkyArthaH sammataH / tAlvAdirUpe sthAne yo'ntaratamastatprayuktAntaryavAniti yAH
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe antaratamaparibhASAprakaraNam / vat / sa prApyamANAnAM madhye syAditi / taduktam- "yatrAnekavidhamAntaM tatra sthAnata Antarya balIyaH" iti / tena 'cetA' 'stotA' ityA dau pramANata AntaryavAnapyakAro na bhavati / vAkyabhede ca tamabgrahaNameva liGgam / ekasminneva vAkyArthe saMmate hi "sthAne'ntara" ityeva brUyAt / siddhAnte tu 'vAgghariH' ityAdau "soSmaNaH soSmANaH" iti dvitIyAH prasaktAH ' "nAdavato nAdavanta" iti tRtIyAH prasaktAH, tamagrahaNAttu caturthA bhavanti / te hi soSmANo nAdavantazca / USmA U matvaM varNadharmastatsahitAH soSmANaH / tathA ca bahucAnAM prAtizA khyam - "varge varge ca prathamAvaghoSau yugmau soSmANAvanunAsiko'ntyaH " ( R0pra01 - 3 ) iti / " zAdaya USmANaH sasthAnena dvitIyA hakAreNa caturthAH iti zikSA / iha trINi vAkyAni / uSmazabdazca dharmivacanaH / zaSasahA uSmANa iti prathamavAkyArthaH / sasthAnene. ti "itthaMbhUtalakSaNe tRtiiy| " (pA0sU02-3 - 21) | hazaSasAH krameNa kha-cha-Tha-thAnAM dvitIyAnAM sasthAnAH / yathA hAdaya uSmANastathaiva khAdayo'pItyarthaH / phakArasya tu yadyapi sasthAna USmA nAsti tathApi tasya viziSyaiva USmatvaM bodhyam / hakAreNa caturthA iti / yathA hakAra USmA evaM te'pItyarthaH / nanvevam 'iSTaH' 'uptaH' ityAdAvAntaryAdardhamAtrasya yaNaH sthAne arddhamAtra ik syAt / 'dadhyatra' 'sudhyupAsyaH' ityA dau tu mAtrikadvimAtrikayArikAstathAvidha eva yaN syAditi cet ? na, arddhamAtrasyeko mAtrikadvimAtrikavyaJjanasya ca lokavedayoraprasiddha tvAt / yosti sa eva bhaviSyati / 193 iha bhASye antaratama iti saptamyantapATho'pyupanyasya dUSitaH / taH thAhi, "antaratama uraN raparaH" iti saMhitayA tAvatsutrakRdapAThIt / padakArAstu vyAkhyAtAraH / tatra saptamyantamapi zakyaM chettama / SaSThIti cAnuvarttate / antaratame sthAnini SaSThI upasaMharttavye sUtrArthaH / evaM ca "aka savarNe dIrghaH " ( pA0su06-1-101) ityatrasya dIrghasyAntara. tame sthAniyaka iti SaSThyA upasaMhArAtsiddhamiSTam / tathA " vAnto yi -pratyaye" (pA0sU06-1-79) ityatra eca ityanuvRttAyAH SaSThyA vAntAdezasyAntaratamayorodautorupasaMhArAtsiddham / anyathA ejmAtrasya va entAdezaH syAt / atredaM dUSaNam - "iko yaNaci" (pA0sU06-1-77) iti yaN hasvA nameva syAnna tu dIrghANAm / bharddhamAtrasya hi mAtrikaH sannikRSTa iti tatrai veka iti SaSThyA upasaMhArAt / tathA "iko guNavRddhI" (pA0su01-1-3) zabda prathama. 19.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasaptamAhike "acoNiti" (pA0sU07-2-115) iti SaSThyorguNavRchorantaratameSveva svakSu copasaMhArAt 'netA' 'lavitA' 'nAyakaH' 'lAvakaH' ityAdAvevasyA. t / 'cetA' 'stotA' 'cAyakaH' 'stAvakaH' ityAdau tu na syAditidika / tadevaM saptamyantapakSasya duSTatvAtprathamAntapakSa eva yukta iti sthitam / syAdetat, evaM sati ejamAtrasya vAntAdezaH syAditi cet ? atrAhuH-pUrvasUtre tAvadyathAsaMkhyaM pravRttam / antaratamaparibhASA vA / arthAdhikArazcehAzrIyate / yAdRzo vAntAdezaH pUrva dRSTa okArasthA. niko'va aukArasthAnikazcAva tAdRzI yi pratyaye bhavatIti sutrArthaH / yadvA, vAnta iti na kariSyate / na caivaM 'ceyaM' 'neyam' ityAdAvati. prasaGgaH "kSayyajayyau" ( pAsU06-1-82 iti yAMgo vibhajyate kaNThatA. lavyasya cedvati kSijyoreveti niyamaparatayA vyAkhyAnAt / kSijyoH zakyArtha eveti dvitIyasUtrArthaH / tenAhAdyarthe tayorapi neti bodhyam / nanvevamapi zAharavAdigaNapaThitena "nRnarayovRddhizca" (gasU0125) iti sUtreNa narazabdasya 'nArI' iti rUpaM na sicet / tathA hi, narazabdasya GInsaMniyogena vidhIyamAnA vRddhiH "alo'ntyasya" (pA0sU01-1-52) ityantyasya syAt / tathAca "yasyeti ca' (pA0sa06-4-148) iti lopena tasyAnivRttau vRddhivacanaM vyartha syAt / na ca nRzabdArtha taditi vAcyama, evaM hi sati 'nuvRddhizca' ityeva brUyAt / na ca narazande'pi paratvAd "yasya" (pA0sU06-4-148) iti lope kRte vRddhirbhavantI nAnathiMketi vAcyama, pratyayasanniyogaziSTatvena vRddherantaraGgatvAt / nanu vacanasAmarthyAvRdhA lopo bAdhyatAm, Aho svidantaraGgaparibhASAM bAdhitvA paratvAdyasyeti lope kRte vRddhirbhavatviti saMzaye paribhASA bAdha eva nyaayyH| taduktam "aGgaguNavirodhe ca tAdAt" (jaisU0 12-2-9-25) iti / kizca "vAha UTh' (pA0sU06-4-132)ityatra zA. pitatvenAnumeyAyAH paribhASAyA eva bAdhenopapattau sAkSAcchutasya "yasya" (pA0sa06-4-148) itilopasya bAdho'nucitaH / tathAca lope kRte vRddhiriti siddhaM 'nArI' iti rUpamiti ceta ? satyaM siddhaM, kintu saptamyamsacchedapakSa eva / tatra hi prakRtito'ntaratamAnivRttiriti vRdhantaratame sthAnini SaSThyA upasaMhArAta akArasya vRddhirbhvti| pra. thamAntacchedapakSe tvAdezato'ntaratamanivRttiriti "alo'ntyasya" (pA0sa01-1-52) iti vacanAdrephasya syAt / tasmAtsiddhAnte 'nArI' iti rUpaM narazabdasya duHsAdhamiti pUrvaH pkssH| atrAhuH-garazabdapAThasya pratyAkhyAnameva bhAgyakRto'bhipreta sa.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdhizeSaprakaraNe antaratamaparibhASAsUtram / samyantapakSanirAkaraNabhASyeNa tathaivAnumAnAt / na caivaM narazabdAjjAtilakSaNaGISi sati 'narI' iti rupaM syAditi vAcyam , iSTApatteH / tathAca prayujyate "kinnarINAM nArINAm" iti / yadvA, narazabdasya niyatapulliM. gatvamevAstu / tathAca kAtiprasaGgaH ? uktaprayogastu puMyogalakSaNe GoSi bhaviSyati, yathAnyAse'pi tasya durvAratvAt / athavA "nRnarayoH" (ga0sU0125) ityatrAta iti vartate "ajAdyataSTAp' (pA0sU041-7) iti sUtrAt / taccAnuvRttisAmarthyAtSapThyA vipariNataM naraza. bdena saha vaiyadhikaraNyena sambadhyate, na tu nRzabdena, asambhavAt / tasmAtsiddhaM 'nArI' iti / __ atredaM vaktavyam / pratyAkhyAyatAM nAma narazabdaH "nRnarayoH" (ga. sU0125) iti paThataH sUtrakRto mate tu kathamuktisambhavaH ? 'na ca 'narI' ityeveSTamiti vAcyam , vRddhividhAyakasUtramadhye narazabdapAThasya vaipha. lyApatteH / ata ityanuvRttyA samarthanamapi kliSTam , ekadezAnuvRttivibha. ktivipariNAmAdyAzrayaNAt / kizca'nRnarayoH" (gasU0125)iti gaNapATha paThyate, na tvaSTAdhyAyyAm / gaNe cAta iti na prakRtam / tathA "zAI. ravAdyaH " (pA0sU04-1-73) ityAdizabdena gaNasUtramapi hRdayamAga. madhya tatrAta ityasyAnvayo vAcyaH, sa ca kliSTatara iti spaSTameva / tasmAditthaM samAdheyam-nara iti rAntaM luptAkArAnukaraNaM tasya A naraH / nuzca narasyeveti dvandvaH / cAdaNe pAThAca GIn / yadvA, "sthAne. 'ntaratamaH" (pA0sU01-1-50) ityatra tantreNa vedhA chedaH sUtrakRtaH sa. mmataH, bhASyoktarItyA laukikanyAyAzrayaNena mutrapratyAkhyAnapakSe'pi hi prakRtita AdezatazcetyubhayathApyantaratamanivRttirastyeva / sUtrakRto mate vAcanikI saa| bhAjyakRtastu nyAyasiddhetyanyadetat / tathA ca "vAnto yi" (pAsU06-1-79) "nRnarayoH" (ga0sU0125) ityAdi sarva susthameva / ata eva caturthe sthAnito'ntaratamanivRttimAzritya 'nArI' iti rUpaM sAdhayanharadattopi na virudhyate / "iko yaja' (pA0sa061-77) ityAdApatiprasaGgaH paramavaziSyate / sa ca "lvAdibhyaH (pA0sU0 4-4-44) "svAdInAM isvaH" (pA0sU07-3-80) ityAdizApakena vAca. nikyA nyAyamUlikAyA vA sthAnitontaratamanivRtteranityatAmAzritya parihartavya iti dik| sUtrapratyAkhyAnaprakArastUcyate / sabhAyAmAsyatAmityukte hi paNDi. tA paNDitaiH saha samAsate, zUrAH zaraiH, kavayaH kavibhiH, ma tu saGka reNa / kiMbahunA gavAM saDaM prati gaurdhAvati, azvo'zvAnAmityAdivya.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196. zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapadisaptamAhnike-- vasthA tiryakSvapi dRzyate / tasmAtprathamavAkyArthasya lokata eva lA bhAnna tadarthe sumamArambhaNIyam / evaM" sthAnata Antarya balIyaH " (pa0bhA0 13) ityapi lokata eva siddham / tathAhi, bhUyaH sahacaritayorazvayo. gorvA sajAtIyAntarasambalane satyapi kRzatvapANDutvAdiguNasadRzAnapi hitvA sthAnasAmyapuraskAreNaiva parasparApekSA dRzyate / tadevaM lokataH siddhe kiM vacaneneti // uraN raparaH (pA0su01-1-51) / RvarNasya sthAne yo 'N sa prasa GgAvasthAyAmeva rapratyAhAraparassyAt / RkAreNa sAvayatrizata upasthAne sati sthAne'ntaratamaparibhASayA razzrutimataH sthAne raparo lazrute. stu lapara iti vivektavyam / 'kRSNArddhaH' 'tavalkAraH' / RlasthAne yo'N iti granthastu yathAsaMkhyabhramApAda ko'saGgatazca, zabdataH sAmyenAbhimatAnirvAhAt / na hi sUtre zabdadvayamasti / arthatastu natarAM sAmyam / athAtra na yathAsaMkhyamabhimataM tarhi kiM vRttimadhye dvayoreva viziSyollekhanena ? A ca bhA ca ralau RloH sthAnamiti vigrahe uzca ul ca Rloritivigrahe vA dvandvasya durlabhatvAcca / sa hi "virUpANA matri samAnArthAnAm' (kA0vA0 ) ityekazeSeNa bAdhyate / citraguzahRdasya citragavI paratAyAmiva sAdhutvanirvAhArthe lakSaNamAzritya lakSitalakSaNayA zakyArthe paryavasAnamiti kathaJcinnirvAhastu granthe zraddhAlubhi. rAstheya iti dik / 18 atra pakSacatuSTayaM sambhAvyate - u:- sthAne raparo 'N syAditi rapatvaviziSTo'N vidhIyata iti prathamaH pakSaH / uH sthAne aNAmanaNAM ca prasaGge aNeveti niyamaH / sa ca rapara iti vAkyabhedena raparatvaM vi dhIyata iti dvitIyaH pakSaH / uH sthAne yo'NityanUdya tasya raparatvaM vi. dhayita iti tRtIyaH pakSaH / prasaGgAvasthAyAmeva raparatvaM vidhIyata iti caturthaH / tatrAdye pakSe nAprApteSUdAttAdiSu vidhIyamAno'N teSAM bAdhakaH syAt, tairanavaruddhasya viSayasyAlAbhAt / evaM tadA vacanavyaktiHSaSThInirdiSTamAtrasya bhavannAdezo 'ntaratamaH syAt, RvarNasya tvaN rapara iti / tatazcodAttAnudAttasvaritAnunAsikeSu doSaH / tathAhi, 'kRtiH' ityatra "nityAdirnityam" (pA0sU06-1-197) iti prAptam RkAraM bAdhitvA'N raparaH syAt / tathA 'prakRtaM ' 'prahRtam' ityatra "gatiranantaraH" - ( pA0sa06-2-49) iti pUrvapadaprakRtisvare kRte zeSanighAtam "udAttAinudAttasya" (pA0su08-4-66 ) iti svaritaM ca bAdheta / tathA 'nRHpAhi' ityatra " nRmpe" pA0sU08-3-10) iti jJApakAt pUrvasavarNadarghi sambhave
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe raparA dezaniyAmakasUtram / LE strnunAsikaM bAdhitvA'N raparaH syAt / kiJca 'karttA' 'kArakaH ' ityatra guNavRddhI bAdhitvA'N bhavannakAra eveti niyamAbhAvAt kadA cidikAra ukArazca syAt / apica ye'mI pratipadoktA itvotvAdaya "Rta iddhAtoH" (pA0sU07-1-101) "udo STya pUrvasya " ( pA0s07-1102) iti teSu raparatvaM na syAt / dvitIye tu guNavRcyorna doSaH, aNanaNoH prasaktAvarNavati niyamena 'karttA' 'kArakaH' ityAdisiddheH / nanu hastre sthAnini sarvA vRddhiranantaratamA 'tArakaH' ityAdau dIrghe tu sarvA'pi pramANato'ntaratametyavizeSAdubhayatrApi sakalavRddhiprasaGge niyamo'stu, guNastu 'karttA' ityAdau mAtrika eva prAptaH / 'taritA' ityAdI dvimA trasya tu dvimAtra eDeva prAptaH / tathAca aNanaNoH prasaGgAbhAvena niyamA pravRttau dIrgheSveva syAt / hasveSu tvakAro bhavannapi raparo na syAt / yo hi prathamavAkyenANeveti niyamyate, tasyedaM dvitIyena raparatvaM vidhI yate / tathAca guNe doSo'sttheceti cet ? "cajoH kudhiNNyatoH " (pA0su0 7-3-52) ityAdau sAvakAzAyAH sthAnentaratama paribhASAyA vRddhividhau caritArthayApi "uraNaparaH " ( vA0su01-1-51) ityanayA guNaprasaGge raparatvena bAdhyatvAt / tasmAd dvitIyapakSe guNavRddhyorna kazciddoSa iti sthitam / udAttAdiSu doSastu syAdeva / tathA pratipadokeSvitvAdiSvapi / tRtIye tUdAcAdiSu na doSaH, tattadvidhibhirantaratama paribhASAsaMskRtairRvarNasyaiva vidhAnAt / 'kirati' ityAdAvapi na doSaH / guNavRyostu doSa eva / tathAhi Antaryato mAtrikasya mAtrike guNe raparatve ca 'karttA' ityAdi yadyapi siddhyati, tathApi 'taritA' ityAdAveDeva syAttathA avizeSAd vRddhitraye'pi pravRtte akArasyANatvAdraparatve kRte 'kArakaH' 'tArakaH' ityAdi yadyapi siddhyati 'tathApi kAyaka:' 'tAvakaH' dayAdyaniSTamapyApadyate / yantu pUrvasUtre bhASyakAraismiM pakSamAzritya sa mAhitama-"anAntaryamevaitayorAntaryam" iti / yacca tatraiva vArttika. kArairutaM "samprayogo vA naSTAzvadagdharathavad" iti / tadubhayamapi pAkSikaM bodhyam / tathAhi, yadA RdhvajAtyavacchinnasya ko'ntaratama iti parIkSyate atvajAtyavacchinnazca kasyeti tadA'nurUpaprati sambandhirAhityenaiva dharmeNa tayorAntaryam / na hyAntarye caturkheti munitrayoktirasti pratyuta "somaNaH somANaH" iti bhASyAd vRtezcAniyama eva labhyate / pavazca naSTAzvadagdharathanyAyo'pi jAtyavacchedena parIkSAyAmeva / vya kiMpuraskAreNa parIkSAyAM tUkarItyA duSTo'yaM pakSaH / tathAcAtra sUtre vArttikam - "ya ussthAne 'N sa rapara iti ced guNavRjyoravarNApratipa
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasaptamAlike ttiH" iti / kizcAsminpakSeka rephaparatvaM ka vA lakAraparatvamiti vyava. sthApi durupapAdA syAt / "svatantraH karmA" (pA0sa01-4-54) iti nirdezAnna vinimayo "pro yaGi' (pAsU08-2-20) "aci vibhASA" (pA0sU08-21) ityArambhAzca na vikalpa iti samarthane'pi pratipatti gauravaM syAdeva / rephasya pUrvAntatAM sAdhayitum "Adyantau' (pA0sU011-46) iti sUtrAtsamAsaikadezabhUtamantagrahaNamanuva] tasya rapara itya. bhyapadArthavizeSaNIbhUtena rephAnvayazca vAcya iti mhaankleshH| caturthapakSe tu naitadupayujyate iti vkssyaamH| tasmAnirdoSatvAccaturthapakSa evAdhiH taH / sa cetyamupapAdanIyaH / sthAnazabdadvayamihAnuvartate tatraikamuH sthAne yo'NityanuvAde'pi sthAnasambandhalAbhAya / dvitIyaM tu prasajhAvasthA. yAmeva raparo bhavatIti kAlavidhAnArtham / sthAnentaratamasUtre sthAnaza bdasya tAlvAdiparatve'pi zabdAdhikArAzrayaNAdiha prasaGgaparatvaM bo. dhyam / evaJca guNavRddhoH prAptyavasthAyAmevANo raparAH sampannA iti pramANato'ntaratamAvaigAvaicau bAdhitvA sthAnatontaratamo'Neva bhavatIti na kazcidoSaH // evamudAttAdividhivapyantaratamatvAkAro bhavati na tu arir ityavadheyam / na caivaM 'kartA' ityAdAvanekAlatvAtsarvAde zaprasaGgaH, AnupUyaNa siddhatvAta / tathAhi, RsthAnitvamupajIvya pravRttaM raparatvaM sarvAdezatAM nApAdayati, upajIvyavirodhAt / tathAca pUrvasUtre vArtikam --"sarvAdezaprasAstvanekAlatvAt / na pA'nekAlava sya tadAzrayatvAhavarNAdezasyAvighAtaH" iti / aNagrahaNaM kim ? rIzikAdInAM raparatvaM mA bhUt / mAtrIyati / kriyate / tathA Dhaki lopo'pi raparaH syAt / "eveca" sUtravaiyApattI sAmarthyAdanenAlontyavidhi bAdhitvA sarvAdezaH syAt / tathA 'hotApo. tArI' ityatrA'naGo'pi raparatve saMyogAntalope ca kRte tasyAsiddhatvA. alopo na syAditi dik : __ atha yo rikAdipvaNa sa raparaH kuto neti cet ? anAdezasvAda / mAdezatvaM hi samudAya vizrAntam / na caivaM kRSNaddhiH' ityaad| raparatvaM nasyAtpUrvaparasamudAyasya sthAnitvAditi vAcyam pUrvapara riti dvi. bacananirdezana sahitayoravayaSayoreva sthAnitvAvagamAt / ata eva dayoH mAninobhinnAdiSu natvavad dvAvAdezo mA bhUtAmiti tatraikagrahaNaM kRtam / tasmArakArasyApi sAnitvamastyeva / taduktam-"yo dhubhayoH sthAne bhavati lamate'sAvanyatarato vyapadezam" (bhASya.) iti| tasmAdekA. deze'pi raparatvaM bhavatIti sthitam /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe rpraadeshniyaamksuutrm| 199 syAdetat / uktarItyA "Rta ut" (pA0sU06-1-11) ityukArAde. zasyApi raparatvaM syAt / tathA ca vibhaktisakArasya rutve kRte pUrvasya "rori" (pA0pnu08-3-14) iti lope "ThUlope" (pA0sa06-3-111) iti dIrgheNa mAtUH pitUriti prApnotIti cet ? maivam, rutvasyAsiddha. tvena "rAtsasya' (pA0pU08-2-24) iti sakAralope rephasya visargeNa rUpasiddheH / nanvevaM 'mAtuHkAryam' ityatra SatvaM syAt / "idudupadhasya. cIpratyayasya" (pA0sU08-3-41) iti sUtrAt / na cAyaM pratyayavisarjanI. ya eveti vAcyam, akArasya pratyayAvayavatve'pyapratyayatayA tadAdezasya sutarAmatathAtvAditi cet ? ucyate, "Rta ut" (pAsU06-1-111). ityekAdezasya parAdigrahaNena prahaNAdasti tAvatsAntasya pratyayasakSA' sakAre lupte tvavaziSTasyaiva pratyayasamA ekadezavikRtasyopasaMkhyA. nAt sthAnivadAdeza ityatrAdezagrahaNAdvA / ata eva yaGo yakAre lute akArasya pratyayasaJjhetyuktam / tathAcApratyayasyeti SatvaniSedhaH si. khaH / na caivaM pratyayAvayavasthAnikatve'pi pratyayasthAnikatvAbhAvAta SatvaM syAdeveti vAcyam, apratyayasyetyanuvAde paribhASAnupasthAnena sthAnayogasya durlabhatvAt / avayavAvayavibhAvasya SaSThyarthatvasambhavAt / nanvapratyayastheti paryudAsaH tathAca pUrvAntatvenaikAdezagrahaNA. SatvaM syAdeva / kiJca prasajyapratiSedhapakSe'pi sambhavati sAmAnAdhi. karaNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvAt apratyayo yo visargastasya SatvaM syAditi vAkyArthaH / tathA ca 'agniH karoti' ityAdau sthAnivadbhA. vena visaya pratyayatvAnmA bhUt Satvam / 'mAtuHkAryam' ityAdau tu syAdevedhivat ? ihedaM tattvam-kaskAdiSu bhrAtupputrazabdasya pATho sApaka ekAdezazAstreNa nirvRttAtparasya SatvaM na syAditi / yadvA, prasa. jyapratiSadhavaiyadhikaraNyAnvayAveva bApyate / yattu bhASyaM "lupyate pratyayo rAtsasya" iti / yacca kaiyaTakRtaM tadyAkhyAnam-"utve kRte. 'vaziSTaH sakAra eva pratyayasaJaH sa ca luptaH" iti / tadubhayamapi cintyama, iha "siddhaM tu prasaGge raparatvAt" iti pakSe yadyapyarArAdirU. peNa vidhAnAdabhakatvAdizava nAsti tathApi samprayogo veti pUrva. sUtroktarItyA tRtIyapakSamAzritya bhASye pakSatrayaM cintitam / tatrAmA tatvapakSe parAditvapakSe ca 'vatre' ityAdAvuradatve raparatve ca kRte halAdiH zeSaNa repho na nivarteta, abhyAsAvayavasyAnAdeIla eva tena nivartanAt / tasmAdantagrahaNamanuvartya pUrvAntapakSa eveha sthApita iti sopH|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdasaptamAhike alo'ntyasya (paa0s01-1-52)| sthAnaSaSThInirdiSTasya yaducyate tattadantyasyAlaH sthAne bodhyam / "tyadAdInAmaH'-(pA0ma07-2-102) saH, yaH / sthAnaSaSThIti kim ? AddhadhAtukasyeT tRca RkArAtpUrvo mA bhUta / idaM ca SaSThI sthAneyogA" (pA0sU01-1-49) iti sUtrasyAnu vRtterlabhyate / ala iti kim ? "padasya" (pA0sa08-1-16) ityadhi. kRtya vidhIyamAnaM "vasusraMsu" (pA0sU08-2-72) iti datvaM 'paramAna hudbhayAm' ityadAvantyasya padasya mA bhUt / etenAla iti jasantamA. zrityAlAtmakA AdezA antyasya syuriti vyAcakSANAH parAstAH, antyasya padasthApi prasaGgAt / kizcaivaM lAghavArthamalantyasyetyeva sUtra. yet / api ca 'arumanazcakSuzcatorahorajasA lopaH" (pAsU05-4-51) "pAdazatasya saMkhyAdeH'' (pA0sU05-4-1) iti lopo Dhaki lopazca sarvAdezaH syAt / tatazca 'virajIkaroti' ityAdi na sidhyet / yattu ala iti jasantamiti pakSe "anekAlizatsarvasya" (0sU01-1-52) iti satre anekAlagrahaNaM na karttavyamiti lAghavopavarNanaM, tadapi na, SaSThIti pakSe'pi "Gicca" ityatra GidevAnekAla antyasya syAt, na tu AGadapI. ti niyamAzrayaNenAnekAlgrahaNapratyAkhyAnasambhavAt / vastutastu pakSadvaye'pyanekAlgrahaNaM karttavyameva / anyathA "ato bhisa aisa (pA0 sU07-1-9) ityAdipaJcamInirdezaMvanekAlapyAdezaH parasyAdeH syAt / satyamekAlagrahaNe paratvAtsarvAdezaH / ata eva "tasmAdityuttarasyAdeH' iti na sUSitam / tathAhi, "alo'ntyasya" (pA0sa01-1-52) ityasya dvAvapavAdo-"AdeH parasya" (pA0ma01-1-54) "anekAlAzatsarvasya' (pA0sU01-1-55) iti / tatra prathamasyAvakAza:-"IdAsaH' (pAsU072-83) "bahorlopaH" (pA0sU06-4-158) iti / AsInaH 'bhuuyaan| dvitIya syAvakAzaH-"asterbhUH" (pA0ma02-4-52) ityAdi / "ato bhisa" (pA0sU07-1-9) ityAdeH paratvAtsarvAdezatva siddhaM 'rAmaiH' ityAdi / na ca "AdeH parasya' (pA0sa01-1-54) ityatrAla iti jasa. ntamanuvayaM 'rAmaiH' ityAdi sAdhanIyamiti vAcyam , tathA sati bhUyAn' 'bhUmI' ityAdyasiddhyApatteH / tadevaM kAryasyAntyalyanusaMhAro vyAkhyAtaH "Gica" (pA0sa01-1-53) ityAdyagrimasandarbhAnuguNatvAt / yadvA, SaSThyA evAyamanusaMhAraH / yA sthAnayogA SaSThI sA'ntyasyAlo bodhyote / atra pakSe Gicca" (pA0ma01-1-53) 3 prasthAyamarthaHyatra GidAdezo vidhIyate tatra yA SaSThI sA antyasyAla iti / evama gre'pi /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sarvAdezaniyAmakasUtram / 201 Gizca (pA0su01-1-53) / Gidane kAlapyantyasya syAt / dadhnA / dadhne | ananyArthaGittvadhvanaGAdiSu caritArthamidaM tAtaGi pareNa "anekAlzitsarvasya" ( pA0sa01-1-55) ityanena bAdhyate / nanUtsargApavA-dayeorayukto vipratiSedha iti cet ? satyam, sarvAdeze'pi tAtaGi guNavRddhipratiSedharUpaM prayojanaM sambhAvyate / tAvatA ca kiJcidvilambana pravRtto'yamapavAdo'pyasminviSaye utsargeNa samakakSatAmApanna iti 'yukto vipratiSedhaH / yadvA, " eruH " (pA0sU03-4-86 ) ityasyAnantaraM 'tihyostAt' iti vaktavye GitkaraNaM guNavRddhipratiSedhArthameveti vipra tiSedhopapattiH / astu vA vinA'pi vipratiSedhaM sarvAdezaH pradarzitasya guNavRddhipratiSedhArthatvasya sarvAdezatAmantareNAnupapatteH // AdeH parasya (pA0sU01-1-54) / parasya yadvidhIyate tadAdaralo bodhyam / "IdAsa:" ( pA0sU07-2-83) / atra "tasmAdityuttarasya " (pA0su01-1-67) ityupatiSThate / tenAderIkAraH, AsInaH // anekA zitsarvasya (pA0sU01-1-55) / anekAla AdezaH zica sarvasya syAt / "asterbhUH" (pA0su02-4-52) bhavitA / " idama izU " - (pA0su05 - 3-3) itaH / "Gicca" (pA0sU01-1-53) iti niyamA* tsiddhe'nekAlgrahaNamapavAdavipratiSedhArthamityuktam / yattu vRttikAraiH "jazasoH ziH " (pA0sU07-1-20) iti zita udAharaNaM dattam / tazccintyam, sarvadezatAM vinA tatra zitvasyaivAlAbhAva / sarvAdezatAyAzvAnupUrvyAdane kAllvenaiva NalDAdezAdiSviva siddhatvAt / tathAhi, NalDAziprabhRtayo yadA sarvAdezAstadA pratyayasaMjJAH / tataH pratyayAditvaprayuktA itsaMjJA / tato lopaH / tata ekAltve satyapi na sarvAdezatvakSatiH upajIvyavirodhApatteH / ata eva hi 'kartA' ityAdau na sarvadeza tetyuktam / zakAreNAnubandhena izprabhRtInAmanekAltvAdeva siddhe ziddha. haNaM "nAnubandhakRtamanekAllvam" (10mA06) iti jJApanArtham / tena "diva ut" (pA0sU06 - 1 - 131) " arvaNastrasau" (pA0sU06-4- 127) ityAderna sarvadezateti bodhyam / nanu kathaM jJApakatA "dhvasoreddhAvabhyAsalopazca" (pA0su06-4-119) ityetadarthatayA zigrahaNasya caritArtha - tvAt / tatra hi lopaz iti chidyate saMjJAyAM ca kRtaM zivaM tatrAnupa* yuktaM satsaMzini phalati, GamuTaSTittvavaditi siddhAnta iti cet ? satyam ' "anekAntA anubandhAH " ( pa0bhA04) iti pakSe "nAnubandhakRta manekAlavam" (pa0bhA06 ) ityasya prayojanAbhAvAttadabhiprAyako lopaziti"ccheda -iti siddhAntaH / ekAntA iti pakSe tukararItyA jJApakamAvazya V
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaaSTamAlike kam / dhvasorityatra tu lopa ityeSa chedaH / "lopo yi" (pAsU06-4118) iti prahatte punarlopagrahaNasAmarthyAssarvAdezaH / vArtikamate tu "mA. naryake lontyavidhiH" (pa0bhA0105) ityeva siddham / na cAmabhyAsadhi. kAregviti paryudAsasyAyaM viSayaH, lopasya vikArasvAbhAvAt / rUpA. tarApattirhi vikAraH / yathA "bhRzAmit" (pA0sU07-4-76) "Arta pipayo" (pA0su07-4-77) ityAdiH / ata eva paspazAyAM lopo vikArAtpRthagupAttaH "lopAgamavarNavikArajho hi vedaM paripAlayiSyati" iti / uktaM ca "pRSodarAdIni" (pA0sa06-3-109) iti sUtre kaiyaTena"dvau vAparau varNavikAranAzau" iti / vastutastUpadezAvasthAyAmevAnta. raatyetsNkssaa| ata evoccaritapradhvaMsinonubandhAH smaryamANAH santa eva kArya nirvAhayantIti siddhAntaH / idaM cottaraH eva kaiyaTe sphu. 'Tam / tathAca "diva ut' (pAsU06-1-131) "arvaNastR" (pA0su064-127) ityAderekAlvAdekAntapakSe'pi na sarvAdezatA prasajyate / evaJca "nAnubandhakRtamanekAlatvam" (pa0bhA06) iti jJApanaM vyartham / zigrahaNaM ca sutarAm / "idama iz' (pAsU05-3-3) "idaM kimorI. zko" (pA0su06-3-90) itIzAzostu zakArovAraNasAmAtsarvA. dezatAyAH prAva nalopaH / yatnu kRte'pi sarvAdeze prayojanAbhAvAcchakA. rasyetsaMjJA na syAditi haradattenoktam / tanna, lopasyaiva prayojanatvAt / na caivamuccAraNavayarthya, sarvAdezasvasampAdanena kRtArthatvAditi dik / tasmAdiha sUtrabhAjyakRtorabhiprAyazcintyaH / iha nAnekAlziditi paThi. svA antyasyAderiti cAnuvAMnusaMhAradvayaniSadhe sarvasyeti zakya. makartum // iti zrIzabdakaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde saptamamAnhikama // sthAnivadAdezo'nalvidhau (pA0sa01-1-56) / AdezaH sthAni. vatkAryaM labhate pravartayati ca / tRtIyAntAdvatinA sthAninA tulyaM vartate iti vAkyArthalAbhAt / yadUpavaikalyAdupadezApravRttI sanyAmatidezo mRgyate taccedrapaM sthAnyalo'sAdhAraNaM na bhaveta / AvadhiSISTa / atra hantarvidhIyamAnamAtmanepadamatidezAdvadherapi bhavati / "AGo yamahanaH" (pAsU01-3-28) ityatra hi alnAzrIyate / 'rAmAya' ityAdau "supi. ca' (pAsU07-3-102) iti dIrghe kartavye yadyapi yatrAdau ityalAzrI. yate tathApi na tatra tadvirahaprayukkA "supica" (pAsU07-3-102) ityasyApravRttiH, yAdezasya yatrAditvAt / suptvavaikalyAnUpadezasyApra.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe atidezasUtram / 203 vRttiH / suptvaJceha yadyapi e ityasminnali varttate tathApi na tadaloSsAdhAraNam, bhyAmAdau samudAye vizrAnteH / idaM ca kAryakAlapakSA: zrayeNoktam / yathoddezapakSe tu supsaJjJAyA api zAstrIyatvAtsaivAti-" dizyate / tata upadezenaiva dIrgha iti na kiJcitkaSTam / etena 'arudi tAm' 'aruditam' ityAdAviDAgamo'pi vyAkhyAtaH / tatrApi sArvadhAtu kasaJjJAtidezasambhavAditi dik / C / atra dhArakhaGgakRttaddhitAvyaya suptiGpadAdezAH prayojanamiti vRti kRtaH / udAharaNadika ceyam, na tu parigaNanamiti bhramitavyam "cle| sic" (pA0su03-1-44 ) ityAdInAmasaGgrahApatteH / krameNodAharaNAni -- "asterbhUH " (pA0sU02 - 4 - 52 ) ArddhadhAtuke vivakSite / ata evAGgA tpRthak dhAtUpAdAnam / dhAtutvAddhAtupratyayAH -- bhavyam / kena, kAbhyAM, kaiH / aGgatvAdinAdeza dIdhaisbhAvAH / kRt -- prakRtya, kRtvA / "hasvasya piti kRti" (pA0su06-1-71 ) iti tuk / adyatanam taddhitatvAttadantaH svaprayuktA prAtipadikasaJjJA / 'kadazvaH' sthAnivadbhAvenAvyayasvAdavya* pUrvapadaprakRtisvara ityAhuH / taccintyam, sthAnentaratamaparibhASayA gatArthatvAt / 'adho'dhaH' itti tUdAharaNamASTamika dvitvasya sthAnedvirvacanarUpatvAtsambhAvyate, kintu tatrApi phalaM durvacam / tasmAd 'ma' tho'dhaH kAmaH' ityudAhAryam / "ataH kRkami (pA0su08-3-46 ) iti prAptasya satvasyAnyayatvAtparyudAsaH / yattu vRttau 'prastutya' ityavyayAdezodAharaNam / taccintyam, ktvAmAtrasthAnavyayatvAt / tadantavidheH sarvaikavAkyatayA siddhAntitatvAt / na ca jahatsvArthAyAM vRttau ktva anarthakyAtsarve sarvapadAdezA ityabhiprAyeNedamiti vAcyam, "hasvasya piti kRti" (pA0su06-1-71) iti tugabhAvApatteriti dik / suprAmAya / tiG -- apacatAm, tiGantatvAtpadatvam / vaH, naH, padatvAsvAdi / nanvevam 'adho'dhaH' ityasyApi padAdezatvAdeva gatArthateti cet ? satyam, gobalIvardanyAyenAvyayagrahaNAditi dik / iha 'kAbhyAm' ityAdAvAdezaH kArye labhate 'kena' 'kaiH' ityAdau tu parasya pravartayatIti vivekaH / manu vatkaraNaM mAstu, sthAmyAdeza ityetAvatA'pi "asaMyogAlida kiT" (pA0su01-2-5) ityAdAviva vatyarthalAbhAt / yadAhuH - " paratra parazabdaH prayujyamAnoM vinApi vati vatyarthe gamayati" iti / na ca sthAnI AdezaM pratipadyate ityeva vAkyArthaH kiM na syAditi vAcyam, tattadAdezavidhAyakaireva gatArthatvAt / na cAdezaH sthAnirUpamApadyate,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaSTamAlike vacanadvayaprAmANyAcca vikalpa iti vAcyam, "vA liTi" (pA0sU02-456) ityArambhAt / na ca cakSiGaH khyAu AdezaH sthAnIti vacanadvaya. prAmANyAtsarvatra vikalpApattau liTyeveti niyamArtha tatsyAditi vA. cyam, evamapi "vibhASA luGlaGoH" (pA0sa02-4-50)ityAdyaprAptavi. bhASAsu vAgrahaNavaiphalyApattaH / AstabhUbhyAM rUpadvayAsiddhau "aste " (pAsU02-4-52) ityasya dhaiyarthyApattezca / atrAhuH-vatkaraNAbhAve sthAnI Adezasya saMjJA syAt / prAyeNa hA. sminpAde saMjJAsUtrANyevArabhyante / tatazca "AGo yamahanaH"(pA0sU01-328) ityAtmanepadaM vadhereva syAnatu hantaH / naca "svaM rUpama" (pAsU0 1-1-60) iti hanterapi grahaNam , azabda saMkSeti niSedhAt / na ca sthA. ninaH saMzAtve siddhaM dharmiNamityAdinyAyabAdhaH, anekazakteH zandasya zaktyavacchedena saMkSini viniyoga iti pakSe saMjJAyA evodezyakoTini. vezAt / na caivam "AGo vadhiyamaH" ityeva brUyAditi vAcyam , "vadha hiMsAyAm" iti bhauvAdikasyApi grahaNApatteH / na caivam "AGo vadhayamaH" iti paThyatAm, akArasya vivakSitatvAcana bhauvA. dike'tiprasaGga iti vAcyama, sakalahantyAdezasaMgrahArtham "Alo yamaH hanaH" (pAsU01-3-28) ityasyaiva vAcyatvAt / tathA cAvadhiSTavad 'Ajamne' ityatrApyAtmanepadaM siddham / tathAhi, hantorliTi lasAmAnyA. pekSatvAdantaraGgatvAttibAdiSu kRteSu paratvanityatvAbhyAM "zeSAtkartari" (prA0su01-3-78) iti bAdhitvA "liTi dhAtoH" (pA.su06-1-8) iti diHprayoge 'bhyAsasya cutve'bhyAsAtparasya ghatve ekadevikArA. sambhavena samudAyasya samudAyAdezatvAddhantyAdezatvaM, tato vadhinA saha tulyayogakSemataiveti dik / astu vA sthAnina AdezaH saMjJA, tathApya. niSTaM tulyameva / tathAhi, "asyativakti"(pA0su03-1-52) ityatra rA. tipadena cakSiva gRhyate, kRtrimatvAt / tathAca 'samacakSiSTa'ityatrA'G syAt 'Akhyata' ityatra ca na syAt / na caivaM "vakSiH " ityeva brayAta, anubandhanirdezenApi yaGlugvAraNasambhavAditi vAcyam, evamapi gA. akuTAdisUtre gAGA iGgAGorgrahaNApatteH / iGityavacanasAmAda yama yagatiH syaat| "gameriTa parasmaipadeSu"(pA0sa07-2-58) ityatra viNi. DikAmeva grahaNaM syAt / tasmAtkarttavyameva vatkaraNam / nanvevaM patkara NAbhAvAdhInalAghavAnurodhAtsaMzAprakaraNAdanyatraiva sthAnivadbhAvaprakaraNaM kriyatAmiti cet ? na, tathA satyAdazagrahaNaM vinA vAkyAnirvAda bahugauravApatteH / siddhAnte tvAdezagrahaNamatiricyamAnamAnumAnikapra.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe atidezasUtram / 205 hArthaM bhavatIti tadvalena "ekadezavikRtasyopasaMkhyAnam" itivArtikaM pratyAkhyAsyate / apica "kAmamatidizyatAM vA" (bhA0i0 ) iti vakSyamANamapi vatkaraNAyattamiti dik / syAdetat, yadi saMjJAprakaraNe vatkaraNaM vinA atidezAlAbhastarhi kit Git ityAdau kA gatiriti cet ? ucyate, kiditi na saMjJA "na kvA seT " ( pA0sU01-2-18) iti jJApakAt / yahi ktvaH kitsaMjJA prAptA yA niSidhyeta / nanu" mRDamRda" (pA02-2-7) iti prAptA sA niSidhyatAm, vacanadvayasArthakyAya ca vikalpo'stviti cet ? na, "mRDamRda" (pa0. sU01-2-7)ityatraiva vAgrahaNasya sambhavAt / kiJcaivaM "niSThAzI" (pA0 sU01-2-19) ityAdi vyarthe syAt / na hi zIGAdibhyo niSThAyAH kena. citsaMjJA prAptA / evaM GidityatidezaH, kitsAhacaryAt / kiJca Gidi. tyasya saMjJAtve prahijyAdisUtre 'syaiva grahaNaM syAt, kRtrimatvAt / tathAca'na vazaH' (pA0sU06 - 1 - - 20) iti sUtraM vyartha syAt, 'vAvazyate' ityatra saMprasAraNAprApteH / kiJca "Gkiti ca" ( pA0sU01 - 1 - 5 ) ityatrAsvAgrahaNaM syAt, saMjJAsvarUpAnuccAraNAt / tathAca "gAGkuTAdi" (pA0sU01-2-1) ityatra kuTAdigrahaNaM vyarthe sthAt / "bahugaNa" (pA0. sU01-1-23) ityatra tu saMkhyetyatidezaH / anyathA TighubhAdivadekAkSarAyA eva saMjJAyAH karttavyatApatteH / " kikinau liTca" (pA0sU0e032- 171) ityAdi tu na saMjJAprakaraNaM, tena livadityatidezo nirbAdha iti dik / athAdezagrahaNaM kimartham ? sthAnivadityetAvattaiva sambandhizabdamahimnA tallAbhAt / yathA 'pitRvadadhIte' ityukte putra iti gamyate iti cet satyam, dvividha Adeza :- "asterbhUH" (pA0sU02-4-52) ityAdiH pratyakSaH, "testuH" ityAdistvAnumAnikaH / atra hIkAraNekArAntaH sthAnyanumIyate, ukAreNa cokArAnta AdezaH / tathAca" testuH" iti pha litaarthH| tatrAsatyAdezagrahaNe pratyakSasyaiva grahaNaM syAnnAnumAnikasya / AdezagrahaNasAmarthyAttUbhayaparigrahaH / tena 'pacatu' ityAdestiGantatvAtpadasaMjJA siddhayati / nanu " eruH " (pA0sU03-4-86 ) ityAdi yathAzrutamastu, ekadezavikRtasyAnanyatvAcca padatvaM bhaviSyatIti cet 1 na, arthavatyeva sthAnyAdaza bhAva vizrAntervAcyatvAttasyaiva prasaGgasambhavAt / tathAhi, "SaSThI sthAneyogA" (pA0sU01-1-49) ityuktam / sthAnaM ca prasaGgaH / sa cArthavataH, arthapratyAyanArthe zabdaprayogAta / yadyapi cle| sijAdAvasambhavadim, tathApi sati sambhave 'rtha prayuktaprasaGga eva grAhya
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAda aSTamAhnike ityAdezagrahaNenaiva jJApyate / uktaJca sarve sarvapadAdezA dAkSIputrasya pANineH / ekadezavikAre hi nityatvaM nopapadyate // padamihArthavat padyate'neneti vyutpatteH / yadyapi sarvavikAre suta. rAM nityatvAnupapattiH, tathApIha vikAra eva nAstIti tAtparyam / tathAca vArtikam - "kaaryviprinnaamaadv|" iti / kAryamiha jJAnaM yogyatAbalAt / tathAca jJAnaniSThamutpAdavinAzAdikaM viSaye Aropyate iti bhAvaH / nanvevaM buddhivipariNAmamAtrasya sthAnyA dezabhAvatve'pavAde'yutsarga kRtaM syAt / tathAhi, kapratyayAntAdapyaNNantatvaprayukto GIp syAt / atrAha vArttikakAraH- "siddhantu SaSThInirdiSTasya sthAnivadvacanAt " iti / " SaSThI sthAneyogA" ( pA0sU01 - 1 - 49) ityanuvRtteriti bhAvaH / na cApavAdaH SaSThInirdiSTasya sthAne vidhIyate / "nAbhi nabhaJca" (kA0vA0 ) ityA* dau tu SaSThayAH sthAne prathamA bodhyA / vizravaNaravaNetyAdIni tu zabdAntarANi pratyayaviSayANi bodhyAni / vizravaH zabdAta pratyayo na bhavati anabhidhAnAditi bhAvaH / tathAca "vidUra(JyaH" (pA0sU04-3-84) iti sUtre bhASyam -- " bAlavayo viduraM ca prakRtyantarameva vA / na vai tatreti ca brUyAjjitvarIvadupAcaret // iti // asminpakSe SaSThInirdiSTasya sthAne AdezA vidhIyante iti vRddhis trasthaM bhASyaM yathAzrutameveti nirbAdham / yattu sthAmyarthAbhidhAnasamarthasyaivAdezatetyevaMparatayA kaiyaTena bhaGktvA vyAkhyAtam, tadatratyapakSA ntarAbhiprAyeNetyavadheyam / atha vA iyanaH zitkaraNaM zApakam - apavAde utsargakRtaM neti / na ca pitvanivRttyarthe taditi vAcyam, nittvAdeva tasiddheH / nitvaM hyAdyudAcArtham / iyanaH pitve tu pitvAdanudAttatve la. sArvadhAtukAnudAttatve ca dhAtusvareNaiva siddhau kiM nizvena ? na cAnekA kSu vizeSaH divAdau tdbhaavaat| "vAvRtu varttane " ( di0) ityastIti cet ? na, vAzabdasya vikalpArthakhAt / na ca svAdipAThena siddhestadvaiyarthyam svAdipAThasya "vRdbhayaH syasano: " ( pA0sU01-3-22 ) ityAdyantargaNakArye upakSINatvAt / nanvevaM- " tato vAvRtyamAnA sA rAmazAlAM nyavIkSata | (bha0kA0 ) 2 iti bhaTTiprayogAnupapatiriti cet ? na tatra vAzabdasyevArthatayA kAmayamAneva na tu tathA / kintu chalanArthamAgatetyarthAt / atra kaiyaTaH / tAcchIlyAdiviSaye cAnAza iyamo nitvaM prakRterAyudAttArthe syAditi /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe atidezasUtram / satra hi lasArvadhAtukAbhAvAdanudAcAprAptyA"citaH"(pA0sa06-1-163) ityantodAttatvameva prAptamiSTaM ca / tatrAniSTArthameva nittvaM kinna syAditi tasyAzayaH / na tvetad yuktam "anyatra vikaraNebhyaH" iti paryudAsAcchya. svarasya durbalatvAt / na ca nitvasAmAttadvAdhaH,lasArvadhAtuke cari. tArthatvAt / tatra sthAnivadbhAvalabdhana pittvena gatArthateti cet ? na, iha nisvenAtidezaparyudAsayoranyatarasminnavazyabAdhye'tidezabAghasyaiva nyA. yyatvAt , "pUrvAna bAdhante nottarAn" (pa.bhA0e0 61) iti nyAyA. cca / yattu kaizciccAnazantasyAyudAttatvamiSTamityevaMparatayA keyaTana. nthaM vyAkhyAya "vikaraNebhyo'nyatra" iti paryudAsastu yatra vikaraNaH svarabhAk tadviSayaH, iha tu vikaraNo na svarabhAk "sauvaryaH saptamyastadantasaptamyaH" iti siddhAntAdityuktam / tadetanirmUlam , ghusaMjJAsUtrazeSasthena kharasUtrasthena ca bhAgyeNa viruddhaM cetyupekSyam / kizca "Ato'nupasarge kaH' (pAsU03-2-3) iti kApavAdasya "gApoSTaka" (pAsU03-2-8) iti TakaH kirakaraNaM jJApakamanApavAde utsargakRtaM bhavatIti / analvidhAviti kim ? tena tasmAttasya tasmizca vidhau mA bhUta / tatrAlA vidhau yathA vyUDhoraskena / atra "sopadAdo" (pAsU08-3-38) iti visarjanIyasya sthAna vihitasya sakArasya sthAnivatvAdvisarjanI. yasya aTasupadezAd "aDvyavAye" iti NatvaM "pa., / alaH parasya vidhau ythaa--dyauH| pnthaaH| sH| atra halGayAdilopo na bhvti| alo vidhau yathA--"diva ut" ( pA0sU06-1-31) yukAmaH / "lopovyorvali' (pAsU06-1-66) iti lopo na bhavati / utvavidhAnaM tu 'aharvimaladyu' ityAdau caritArthama / ali vidhau yathA--yajeH kaH iSTaH / ka iSTa ityatra samprasAraNasya sthAnivatvAt 'koyaSTA' ityAdAviva "hazi ca'' (pAsU06-1-114) ityutvaM na bhvti| 'sa iSTaH' ityatra etattadoH sulopo na bhavati / anala ityuktapi sambandhasAmAnya SaSThayA prAgukAnekavibhaktyarthasaho yadyapi sambhavati, tathApi vidhizabdopAdAnamaprAdhAnyenApyala AzrayaNe niSe. dhArtham / tena 'prapaThya' ityAdi siddham / atra hi valAderityaprAdhAnyenAlAzritaH na tu prAdhAnyena / syAdetat / sthAnyanubandhakAryANyapi tarhi niSidhyeran / tathAca pra. dIvya' ityatra sthAnivadbhAvena kittvaM na labhyetati cet ? na,"anekAntA anabandhAH' (pA0sU04 ) iti pakSe anubandhAnAM sthAnyattvAbhAvAta /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ hadakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdaapamAhikeekAntapakSe'pyantaraGgeNa lopenAdezasambandhAtprAgevAnubandhAnAmapahA. rAt "na lyapi" (pA0sU06-4-69) iti liGgAcca / yattu "saha pi. " (pA0sa03-4-87) iti jJApakamucyate, tatpAkSikam , apivacanasA. mAsthAne'ntaratamaparibhASayA prAptamanudAttatvaM na bhavatItyasyApi suvacatvAt / yadyapi 'sAmAnyAtideze vizeSAnatidezaH' iti siddhA. mtaH, upasthitasAmAnyaprayuktadharmastadAkSiptavyApakasAmAnyadharmazca ghi. dhyAkAGkSApUraNe satyanupasthitasya. vizeSasya grahaNe pramANA. bhAvAta / ata eva 'brAhmaNavadasmin kSatriye vartitavyam' ityukke mATha. rAdivizeSakArya naatidishyte| ata eva ca "mAzaMsAyAM bhUtapaJca"(pA0 sU03-3-132) ityatra bhUtasAmAnye vihitayoluniSThayorevAtidezo na tu bhUtavizeSe vihitayolaDliTorapIti siddhAntaH / tathApIha sUtre "na lyapi" (pAsU06-4-69) iti linggaadvishesso'pytidishyte| kiti para. to vihitamitvaM niSedhuM hi "na lyapi" (pA0sa06-4-69) ityArabhyate / kityazca tvAvizeSadharmaH, seTake tadabhAvAt / tena 'pradIvya' i. tyAdisiddham / tasmAt "na lyapi" (pA0sU06-4-69) ityeva sUtraM vizeSAtideze'nubandhakAryAtideze cetyubhayatrApi sApakamiti sthitam / yatu prAJcaH-"analvidhau' (pA0sa01-1-56) iti niSedho vizeSA tidezajJApaka iti / taccintyam , 'vyUDhoraskena' 'ka iSTaH' ityAdau vi. sargatvasya yaNtvasya ca vyApakIbhUtayoraTvahazatvayoniSedhena caritA rthavAta / yadI svAdeze kRtvapratyayatvAdyatidezamabhyupetya 'ka iSTaH' ityAdI hazatvAdivizeSAtidezo na prApnotIti mitrairuktam / tatra vi sargatvayaNatvayoraTvaharatve kathaM vizeSadharmAviti vipazcita eva vi. dAvantu / yadyapi tatsthAnApannastaddharma labhate iti nyAyasiddham / ata eva brIhisthAnApaneSu nIvAreSu vacanaM vinaiva vrIhidharmA avaghAtA. dayaH kriyante / tathApi teSAM prakRtApUrvasAdhanatvaprayuktatayA yuktaM nIvArA. dAvanuSThAnam / "AGo yamahanaH' (pA0sU01-3-28) iti hantarAtmanepadaM tu na hiMsAdyarthAbhidhAnaprayuktaM yena vadhau bhavet / kintu "svaM rUpam" (pA0sU01-1-68) itivacanAtsvarUpavizeSaprayukam / ata eva 'atRNe. D' ityAdau na bhavati / tasmAdyukta evaatideshaarmbhH| syAdetat / mA bhUnnyAyena gatArthatA, jJApakAnu bhaviSyati / ta. zAhi, "yuSmadasmadoranAdeze' (pAsU07-2-86) iti sUtre'nAdezagrahaNaM sApayati,-AdezaH sthAnivatsyAditi / "ado jagdhiH" (pAsU02.4-36) iti sUtre tikitItyeva siddhe lyavagrahaNamanalivadhAvitImamaMzaM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / jhApayati, aprAdhAnyenApyalAzrayaNe niSedha ityaMzaM c| tathAca kiM khu. Neti ? ucyate, uttarArtha tAvat 'sthAnivadAdezaH' iti kartavyameva / tasyaiva yogavibhAgamAtreNopapattau satyAmApattikaM vacanaM na kalpyama / evaM sthite 'nalvidhAvityayamadhyaMzaH spaSTapratipasyartha kriyate, uttarasUtre dvitIyavidhigrahaNasyAnuvRzyartha ca / tatprayojanaM tu tatraiva vakSyate / etadeva ca sakalamabhisamdhAyoktaM bhagavatA-"mArabhyamANe'pyasmi. sUtre" iti / ___syAdetat / astu sUtrArambhaH, tathApi kAryAtideza evAyamiti ku. saH 1 prakArAmtarANAmapi sambhavAt / tathAhi, atidezaH SoDhA-mimi. tavyapadezatAdAtmyazAlakAryarUpAtidezabhedAt / tatra nimittamazakya. matideSTum / brAhmaNyavat / na hi brAhmaNasyAprabhojanAdau nimitamataM brAhmaNyaM vacanazatenApi kSatriyAtideSTuM zakyate / "pUrvavatsanaH" (pA. sU01-3-62) ityatrApi prakRtigataM nimittaM kinvAdi na sannante'tidi. zyate / kintu prakRtigatameva tatsanA vyavadhAne satyavyAtmanepadaM praka taiyatItyetAvanmAtramatidizyate / etAvataiva ca nimittAtidezo'yamiH ti vyavahAraH / na cAyaM kAryAtideza evAstAmiti vAcyam 'cikaMsate' 'pracikaMsate' ityAdAviprasaGgAt / nimittAtidezapakSa tvanupasargaHprapU. vazca kramireveha sanA vyavahito'pyAtmanepadaM pravartitavAniti "snukramo. ranAtmanepadanimitta" (pA0sU07-2-36) iti niyamAdiN na bhavati / nimittaM hi tatra phalopahitameva gRhyate na tu svarUpayogyatAmAtramiti vakSyAmaH / "siddhaM tvAtmanepadena samAnapadasthasyapratiSedhAt" iti vArtikarItyA vihApi kAryAtidezatA suvacA nyAyyA ceti tatraiva ka. kSyate / vyapadezAtidezastu "Adyantavadekasmin". (pA001-1-21) ityekasminnapyAdiranta iti ca vyapadezetidiSTe tattastraireva kAryANI. ti bhAvaH / tathA ca prAzca: Adyantavadyapadezo nimittaM pUrvavatsanaH / iti / pataJca nirmUlamiti tasminneva sUtre hrdttH| tasyAyaM bhAvaH-kAryA. tideza eva tatra yuktaH, sarvAtidezAnAM kAryArthatayA kAryasyaiva prAdhA. nyAt / ata eva kAryAtidezAbhyupagame yatra bAdhakAvatArastatraiva prakA. rAntarAnusaraNam / na cAdyantavatsUtre tadasti, pratyuta vyapadezAtidezapakSe eva baadhkm| tathAhi, 'kuruta' 'kurve' ityAdAvantyavyapadeza Adivyapade. zazcAstu / tathApyantyo'jAdiryasyetyevaMrUpasya bahuvrIhyarthasthAbhAvAM siMhAyA abhAve TeretvaM na syAt / 'kurvAte' ityAdau dRSTasya TerevAsyA zabda. prathama. 14.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike sya kAryasyAtideze tu na kazciddoSa iti / tAdAtmyAtidezastu bhinna. yorabhadAnidezaH / "subAmantrita pagaGgavatsvare" (pA0sU02-1-2) iti yathA / tena "yatto divo duhitamatabhAjanam" ityAdau "Amantritasya ca'' (pA0su08-1-19) ityASTamikasUtreNa padAtparasyAmantritasya kriya. mANo nighAto divo duhitara' iti samudAye pravartate / zAstrAtideza. stu "karmavatkarmaNA'(pAsU03-1-87) ityatra pAkSiko vakSyate / kAryA. tidezo "goto Nit" (pA0sa07-1-90) ityAdiH / rUpAtidezastu "dvirSacane'ci" (pA0sU07-1-95) "sRjvakroSTuH" (pA0sa01-1-59) ityAdiH / tadiha kAryAnideza evetyatra kiM vinigamakamiti cet ? ucyate, kAryasya prAdhAnyAttadatideza evAyam , atidezAntare bAdha. kasatvAcca / tathAhi, nimittavyapadezAnidezau tAvatpAkSikAvityu. * kam / zAstrAtidezo'pyevam / tAdAtmyAtidezastu dvayoH sahAvasthi. toH myAt / subAmantritayoriva / iha tu sthAnI Adezana apahRta iti tadasambhavaH / rUpAtideza tvAdezavidhAnaM vyarthaM syAt / na ca paca nayaprAmANyAdvikalpa:-"vibhASA luGlaGoH" (pA0sU02-4-50) iti vikalpArambhAt / tammAtkAryAtideza evAyamiti sthitam / yatu nyAsakAreNoktama-vyapadezAtidezassaMzApakSe paryavasannaH / sa ca patkaraNasAmAdava na bhaviSyatIti / natredaM vaktavyam-astIha saM. jhApakSAdvaiSamyama / tathAhi, "AGo yamahana" (pA0sU01-3-28) ityA do badhereva prahaNaM myAna tu hantaH / tathA 'kena' 'kasmAd' ityAdAva kAryAdIni na myuriti saMjJApale doSadvayam |n cedaM vyapadezAtide. ze'sti / "svaM rUpam" (pAsU01-1-68) iti vacanAddhi hantahantireSa saMkSA / tadyapadezasya vadhAvapyatideze [bhAbhyAmAtmanepadaM labhyate, na tu hantereSa / evaM sthAniniSThAnAM dhAtvanAdivyapadezAnAmAdeze'tidezAddhA. svAdikAryANyapi sulabhAnyava / tasmAtprAdhAnyAtkAryAtidezo'ya mityeva tasvam / ___ atra dhArtikakArA:-"tasya doSaH" (bhA00) ityupakramya "tayAdeze ubhayapratiSedhaH" "jhAbagrahaNe 'dIrghaH" "mAhimuvArIpratiSedhaH" ityAdi paMchuH / tatrobhayazabde yathA nAtiprasAstathA sarvAdigaNavyA. syAvasare evopapAditam / GayAgrahaNe'pi DI I mA Abini dIrghapra. laSAd 'atisvaTvena' 'atikhaTveM' ityAdI nAtiprasaGgaH / na caivamapi 'bhatikhaTUvAya' ityatra doSatAdadhasthyam , upasarjanaprityaye tadAdini. samasaravAt / na caivaM prazleSavarNanaSeyaryam 'atikhaTveM' ityAdAvahAdhi.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhishessprkrnne'tideshsuutrm| 'kAraviraheNAvayavAhAbantAtparatvamAzritya halGayAdilopApatteH / na hi tatra vihitavizeSaNAzrayaNaM yuktam / 'yaH "saH' ityAdAvativyAptaH yA sA' ityAdAvavyAptazcetyuktam / ata eva sUtrakAro'pi tatra dIrghagrahaNaM kutaH vAn / dIrghaprazleSastu tatpratyAkhyAnAya varNyate ityanyadetat / yuktaM . tat , vArtikamate 'atikhaTvAya' ityAdAvanAdhikArabalena kathaJciNi (he'pi 'jarase' 'nase 'te' ityAdAvatiprasaGgasya durvArasvAt , sutA. micchan 'sunIH' ityAdI sulorApattezceti dik / astu vA AkArAnta. ramapi prazilaNya tasAmAnmadhye isvatAmApatrasya parihAra iti.dik| "mAhibhuvoH" iti vArtikaM vitthaM bhASyakArAH pratyAcakhyuH-'mAtya' ityatra Ahe. sthAnivadbhAvena prApto'pi bruba Ina bhavati-"AsthA " (pAsU08-2-35) iti zApakAt / tena hi jhalAdau pare thatvaM vidhI. yate / na ca kRtepITi bhUtapUrvagatyA jhalAditvAtthakAro'stviti vA. cyam, evaM hi satyAthameva vidadhyAlAghavAt, tibAdInAM pacAnAmapi jhalAditayA jalAdAnAmapi bhUtapUrvagatyA jhalAditvAt / tasmAda "mAhasthaH" (pA0sa08-2-35) hote zApakAdAhoraDvidhau sthAniya brAvo neti sthitam / "asterbhUH" (pA0sa02-4-52) iti vihitasya bhuvo'pi sthAnivatvaniSedho na vaktavyaH / "astisico'pake" (pA0 7-3-96) iti dvisakArakanirdezena sakArAntAdevAsteH parasyevi dhAnAditi / sthAdetat / as s iti sakAradvayAnadeze dhAtubAbhAvAt zitave. dhAnupapatraH, padamadhyapraviSTana sakAreNa sico vizeSaNAve sijA. zrayasya ITaH prasAzca / na cAsteH sAntatvena vizeSaNalAmAMtsicyA yukto'pINa neti vAcyam, tathApi svatantrasya bhavatAtiprasaGgasya durvA. ratvAt / tathAcArthabhedAbhAve'pi svatantrAsvatantrAbhyAM bhUbhyAm 'bhabhUH ghIta' 'abhUt' iti rUpadvayApattiH / yattvetahoSopanyAsapUrvakaM mAdhavAcAryaruktam-"sicolpAkavAdaviSayatvenAbhyarhitatvAca pUrvanipAte kartavye "astisicaH" (pA0sU07-3-96) iti vacanAtantrAdinA vi. 'pamAnAstica ityarthoM labhyate / ata eva zitapprayogo'pi sArthakaH / anyathA 'simasbhyAm' ityeva pUyAt / na caivamasatAvasyA vAviprasAH, vikaraNavyavadhAnena tAbhyAM parasyApRktasArvadhAtukasyAsasvAta" iti / tacintyama, evamapi zitapratyayAsamAdhAnena hisakArako nirdeza iti bhASyasyAnirvAhAta / etena sima as ca sicam / samAhArabanda luptapaJcamIkaM padam / ayasmayAdista bhattA khajaztve / mastica.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhiketassijas ceti karmadhArayaH / tena luptAsico bhUbhAvenApahRtAdastazca parasya neti kalpanApi pratyuktA, uktarItyA rUpasiddhAvapi bhASyAna. hiAn / tasmAdiha bhagavato'bhiprAyAntarameva vakajyAmiti / ___ matrocyate, astisivas s iticchedaH / sAntAdastana tu kRnabhUbhA. vAt / sAntAtsivaH zrUyamANAditi yAvat / tathAca siMca ityasyAnantaraM sakAra prazilapyate na tu stipaH prAka, yena mAdhavoktaH zitapratyayAnu. papattirUpo doSaH syAt / ata eva 'sico 'pRkta' iti dvisakArako nirdeza ityuktaM bhASye / anyathA hAstIti nirdeza ityeva brUyAt / nanveva. mastisico'pake iti saMhitA kathaM nirvahatIti cet ? ityam , "saM. yogAntasya lopaH" (pAsU08-2-23) iti dvitIyaH sakAro lupyate / manu luptavibhaktikaM s iti padam / na caitatsaMyogAntam / tathAca saMyo. gAntaM yatpadaM tasya vidhIyamAno lopaH kathamiha syAditi cet 1 na, saMyogAntasya padAntasya lopaH syAditi vyAkhyAnAt / saMyogati hi luptaSaSThIkaM pRthak padama / saMyogasya padasyetyubhayaM cAstasya vizeSaNam / eSa eva ca suutrkRto'nyaashyH| yadi hyayaM bahuvrIhiH padaM cAnyapadArtha iti vRttikArakRtaM vyAkhyAnaM saMmataM syAttAntagrahaNaM na kuryAta . saM. yogena padavizeSaNAdeva tadantalAmAt / apica sarUpasUtra pRthak sarve bhyo vibhakAvekazeSa iti pakSe 'vRkSas s' iti prasajyetatyAzaGkaya saMyo. gAntalopAtsiddhAmati bhASyagranthaH prakRtavyAkhyAna evAnukUlaH / yatta tatra kaiyaTo vakSyati-"vastutassaMyogAntasya lopAddhalyAdilopAta" iti / tattu mulasvarasaviruddham , atra vyAcakSata ityupakramAdaparitoSa prastaza / ata eva halantyasUtre anyonyAzrayoddhArArthamanyalakArastha. saMjJAyAM jalo litvaM svarArtha kriyamANaM zApakamiti prakramya nana la. kAraH zravaNArtha evetyAzaGkayApUktaM haliti halpahaNaM NalyAvRttaye kriyamANaM Nalo'pRktatAM zApayatIti vakSyati / tasya hyayamAzayaH-'bhe. tA' ityAdI DAdezo halgrahaNasya vyAvayoM na sambhavAte / sutisIti. pratyayaiH prakRterAkSepeNa halantAyAH prakRteH pareSAM svAdInAM lopaH / na ca DAdezaM prati tAsantA prakRtiriti / evaM cehApi vRkSas ityasya prakRti svAbhAvAtkathaM hallyAdilopaH / "astisicopuke" (pA0sU07-3-96) iti hisakArako nirdeza iti prakRtapradhopyuktavyAkhyAyAmanukUla eSa / namvastRtarItyA saMyogAntalopastathApi tasyAsiddhatvAdrorutvaM durlabhamiti cet 1 na. "saMyogAntalopo rorutve" iti dhAttikenAsiba svaniSedhAt 'hariyo medinaM tvA' ityAdivat / siyo ke iti prakRta.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / nirdeza eva ca vArttikottArthe jJApako bodhyaH / athavA astu vRtikArokta eva "saMyogAntasya lopaH " ( pA0su08-2-23) iti sUtrasyArthaH / antagrahaNantu pratyekaM saMyogasaMjJeti pakSe saMyogAvantau yasyeti dvitvAdagataye'stu, saMyogasaMjJAsUtre bhAgya kaiTayostathaivAbhidhAnAt / prakRte tu mA'stu saMyogAntalopaH / kintu dvayoH sakArayo rutve kRte "ato roH" ( pA0su06-1-113) ityanena eka evokAro bhaviSyati vidheyavizeSaNasyaikatvasya patrakatvavadvivakSitatvAt, roriti jAtipara nirdezenAtaH paratvasya pUrvatvasya ca sambhavAta / jAtiparatve prakRtinirdeza eva pramANamastu / na ca paratvAdU "hazi ca " ( pA0sU06-1-114) iti prathamasyaivaroruH syAditi vAcyam, rutvasyAsiddhatayA haraparatvAbhAvAt / na cAzrayAtsiddhatvamiti vAcyam, sthAnyaMze tathAtve'pi nimittIbhUta. hazaMze tadasambhavAt / eSa eva ca dvisakArakAnardezaM vadato bhASyakArasyAzayaH / na tu saMyogAntalopa iti / ata eva " nudavida" (pA0s0 8-2-54) iti sUtre "zuSaH kaH" (pA0sU08-2-51) ityAdi bahuyogavicchinnasya nakArasya kathamanuvRttirityAzaGkaya " anyatarasyAmadhyAkhyA" ( pA0su08-2-57) iti saMhitApAThena nakArAntaraprazleSa ityukaM bhASye / "halo yamAm" ( pA0sU08-4-64 ) iti lopa iti hi tasyAzayaH / pUrvokarIsthA tu saMyogAntalopenaiva siddhau saMhitApAThaparyantaM nopanyasyet | saMhitAyAmapi hi "halo yamAm" (pA0sU08 - 4-64 ) iti lopasya bahiraGgatvatripAdasthitvAbhyAmasiddhatvAtsaMyogAntalopeneva bhAgya | "saMyogAnta lope yaNaH pratiSedhaH " na vA jhalo lopAdvahiraGgalakSaNatvAdvA" iti vArttikotapakSatraye prathamacaramayostasya durbArasvAt / tasmAtsamudAye pratyekaM vA saMyogasaMkSeti pakSadvayAnurodheneha samAdhAnadvayaM vyavasthitamiti bhASyArthaH / pUrvoktaratyA sicas iti samAhAramAzritya tadupari s iticcheda iti pakSe tvastigrahaNapratyAkhyAnaparatayA'pIdaM bhASyaM yojayituM zakyamiti dik / etena "saMyo grAntasya lopaH " ( pA0s08 - 2 - 23) iti mutre'ntagrahaNaM zakyamakartumi * ti padamaJjarI pratyuktA, pakSadvaye'pi prayojanasyokatvAt / vidyamAnaM yatsicas iti pakSe vA yojyA / vastutastu jhala itivat sasyetyapakabhyate tassAmarthyAt saMyogAntasya padatvAbhAve'pi lopa ityalam / yastu sicaH parasvAdITi prApte "mahibhuvorIpratiSedhaH" iti vA cikabalAniSedha iti kaizcidukam / tana, "tasya doSaH" ityupakramAssthAnivadbhAvapratiSedhA pareNoktavArthikenAsteH paratvamupajIvya prahasaspe
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zabdakostumaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhikeronivRtAvapi sipayuktasyAnivAryatvAt 'asthAt 'agAva' ityA. dAvukadoSatAvasthyAla / tasmAtmAgukkevAnyatamaH panthAH zaraNa. mityalaM bahunA / paNyAdeza vRditatvapratiSedha vidhizceti vAkAntaram / - - svArtha:-hantevuli chate "bahulantaNyanaSadhakagAvicakSaNAjirAdha. m" (kAvA0) iti vArtikena saMzAchandasorvadhAdezaH / sa ca hala. nta iti matvA vRddhirApAdyate "hanastociNNaloH" (pAsU07-3-32) iti takArazca / tayoH karttavyayoH sthaanissdbhaavprtissedhH| tathA 'mA. badhiSISTa' ityAdau sthAnivadbhAvenAGgatayA "ekAcaH" (pAsu07-2-10) itIniSedhaH prAptaH / tasminnapi kartavye sthAnivadbhAdhenAGgatA neti vA. vyam / tadetadividhizvetyanenArthAdukam / etadapi bhAjye pratyAkhyA. tam / tathAhi, vadhAdezastAvavadantaH / anyathA 'avadhIt' ityatra "ma. vohalAdeH" (pA0sa07-2-7) iti vRddhiprasakAta / etazcottarasutre bhAjye eva spaSTam ]. 'SadhakaH' iti tu nAyaM Nvula kintu "hano badha. (u010204) ityoNAdikasUtreNa dhunpratyayaH / tathAceha vRddhi svayoH prasA eva nAsti / 'mAvadhiSISTa' ityAdAvipinaSedhopana bhavati adhyAdeze AdhudAnipAtanasAmathyAt / na caivaM satiziSTena Thena yadAdhiSISTetyAdI pratyayasvaro pAdhyeteti vAcyam / ArddhadhAtuH kIyAnAmAdezAnAM pratyayavivakSAmAtreNa pravRtyA pratyayasvarasyaiva sati zivatvAditi / syAdetat / ividhizcetyaMze pUrvapakSa eva shithilH| tathAhi upade. me'nudAnAdiniSidhyate / na ca vadhistathA / sthAnivadbhAvanAyaM tatheti cetana, alvidhau sthAnivadbhApavirahAt / satyam , neha sthAniSadbhAvaM namaH / kintu hantyupadeza eva vdherupdeshH| kaghupadeza iva 'kartA' 'ka. jam' ityAdI karityAdInAm / sthAnivadrAvastvajasaMhAthai mRgyate ityu: kameva / nandhevamapi parihArapranyo'saGgata eva / yadi hi prAgeva pratyayo. parvaghAdezAbhyupagamastahi "vadhamAvAsIyuTi ciNvadbhAvo vipratiSe. dhena" iti syasicstrIyaM vArtikaM virudhyeta, antarajavAhiraGgayorviprati. dhAyogAt / tathAca karmaNi sIyuTi 'vadhiSISTa' ityekameva rUpaM syAta / prayate tu 'dhAniSISTa' iti dvitIyamapi / atrocyate vArtikamate "mAI. dhAtuke" ityasya viSayasaptamItve'pi liGiluGItyAdInAM parasaptamItvA. bhyupagamena vipratiSedhaH sambhavatyeva / ata evehAyudAttanipAtanAsaMbhavA. vividhivetyupasaMkhyAtam / bhASyakArANAM tvayamAzayaH--ArddhadhAtu.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / kAtivalliGItyAdirapi viSayasaptamyeva / tathAcAghudAttanipAtanenaivo. papattau ividhizcati na kartavyameva / 'ghAniSISTa' iti kathaM sidhyediti paramavaziSyate / tatredamuttaram--pratipadavidhabalIyastvAzciNvadbhASa iti| etaca syasicasUtra kaiyaTena spaSTamuktam / tasmAdvArtikamate dhipratiSedhA. ciNvadbhAvaH, bhAjyamate tu pratipadoktatvAditi vivekaH / etena "ekAca upadeza" (pAsU07-2-10) iti sUtrapi "ArddhadhAtukIyAH sAmA. nyena bhavanti' ityAdibhASya granthA vyaakhyaataaH| yattu tatra kaiyaTeno. kaM vipratiSedhe upapacizcintyeti, tanu prAguktApapattireva smartavye syeparam / syAdetat , pratipadavidhitva kimiha vivakSitam--anavakAzatvaM vA sAkSAdupAdAnamAtra vA ? nAyaH, syasicsutre hangrahaNasya 'praghAniyate' ityAdI labdhAvakAzatvAt / tatratyasya sIyugrahaNasya tu 'kAriSISTa' ityAdI kRtArthatvAt / na cAjantAdInAM caturNA syAdicatuSkasambandhe asvaritatvAuca yathAsaMkhyAbhAve hantaH sIyuTIti yo'zastasyAnarthakyameva / antaraGgatvAddhi vadhabhAve kRte tasya sthAnivatvena hantigrahaNena grahaNAtsIyuTi ciNvadiTi kRte "NyallopAviya" (kAbhvA0 )iti pUrvavipratiSedhenAllope sati 'vadhiSISTa' ityeva rUpaM syAditi vAcyam , antaraleNa vadhinApahAre nyAyye satyasambhavAdeva hantaH sIyuTA samaM smbndhaayogaat| saMbhave vyabhicAre ca syAdvizeSaNamarthavat / iti nyAyAt / ata eva bhastrAdisUtra Ata: sthAne ityetasvazabdaH syaiva vizeSaNaM na tu bhalAdInAmAta vakSyate / tathA "nityaM krIDAjI. vikayoH" (pA0sU02-2-17) ityatra krIDAyAM tRco'sambhavAdekenaiva. tadanvaya iti vkssyte| nAtyaH, vadhAdeze'pi "hano valiGi" (pA0902-4-42) iti sAkSAdupAdAnasyAviziSTatvAta / antaraGgatvasyAdhikatvAccati cet ! atrocyate, "ciNvadiTa ca" (pA0sU0e06-4-62) iti cakArasyAnuktA samuccayArthatvena vyAkhyAnAddhanterapi parasya sIyuTazciNvadbhAvo vidhI. yate / tasya cAnarthakatvameva pratipadavidhivam / anuktasamuccayArthatvaM cAsya bhASyakAra eva vakSyati-"caM bhagavAnkRtavAMstu tadartham" iti / ata eva hyAbhAtsUtrapratyAkhyAnapakSe kRte'pITi NilopaH siddhyati / sUtrA. rambhe paramiTa cAsiddhastena me lupyate Niriti vakSyamANaM bodhyam / yadvA liGgIti sAmAnyamArdhadhAtuke sIyuTIti vishessH| hanterityubhayatrASi.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zabdakAstubhaprathamAdhyAprathamapAde'STamAmhike-- zima / tathAcApavAdatvameva ciNvadiDiti nAstyasambhavaH, yena ha. ki sIbuTA nAnviyAt / tathAca kaiyaToktaM pratipadavidhitvamapi yuvata / yadi asambhavastahi cenApyasambhavino vidhAnAyogena prAnupAsya durbalatvAt / athavA vakSyamANaniSkarSarItyA "antaraGgaM bI"50 50) ityasya "bhasiddhaM bahiranam" (pa0bhA050) ityanena pratyAkhyAnAsasya kati tuggrahaNenAnityatvAllakSyAnurodheneha tyAgA. guko viprtissedhH| athavA liDIti parasaptamyevAstu / paratvAcca ci. jvavida / AdhadAttanipAtanaM tu mA'stu / na caivaM 'vadhiSISTa' ityatreNa niSedhApatiH 'kartA' ityAdAviveti vAcyam / varhi dvAvupadezau / hamtyu padezo badhyupadezazceti "ekAca' (pAsU07-2-10) iti sUtre bhAjye eva spaSTam / tathAca vadhyupadeze'nakAcnvAdiniSedho na bhaviSyati / eketi vizeSaNasAmayinakA kopadezo vyAvaya'te / nanvaca ityukte. jimtasyaiva syAt / maivam , pacAdInAmanudAttatvasya vaiyaaNpteH| ata evaikatvavivakSayA aca ityasyaiko yo'ca tadvata ityarthe labdhe ekagrahaNa. sAmAMdukkArthalAbhaH / na ca "yatrakAgrahaNam" (pa0bhA0e0131) iti paribhASApravRttaye ekaprahaNamiti yuktam, zabdavizeSamanAhatya ekAca ityarthamevAzritya paribhASApravRtteH suvacatvAta / na camiheSa vizeSaNa. sArthakye "ritapA zapA" (pa0bhA0131) ityAdiparibhASAzApakatvaM na syAditi vAcyam , "zIGaH sArvadhAtuke guNaH" (pA0sa07-4-21) "do yuDaci" (pA0psU06-4-63) ityAdisAnubandhanirdezAnAmeva ta. sApakatvasammavAt / tadevaM sarvathA'pi vadhaH parasyeDastyeveti sthitam / mata evAniTakArikAsu vyAghrabhUtinA'dantapayudAsaH kRtaH "adantamadantamRtAJca vRddhRto" ityAdinA / yanu kaumudyAM bhAvakamalakAravyu: tpAdanAvasare 'ghAniSISTa' ityudAhatya pakSe vadhAdeza ityuktaM tasUktarI. syA bhAgyamate vArtikamate vA ubhayathApi nirbAdhameva / evaM sthite pakSe vadhAdeza iti pratIkamupAdAya 'idantu siddhAntaviruddhaM bhAjyAdau vadhA. pezAnabhyupagamAt' iti vadan prasAdakAraH pratyuta svasyaiva kalaGkamAvi. rakarot / yadapi tena svakIyabhramabIjabhUtaM vAttikamudAhRtaM "haniNi. dezapratiSedhazca" iti / naitalliGi prAptasya niSadhaparaM, kintu syAdi. pApi civadityatidezena prAptasya / ata evAGgAdhikArAdAGgasyaivAtizo na tu haniNiGAdezAnAm anAkavAdityatAdhikArabalenaiva bhAjya sArtikaM pratyAkhyAtam / yadyapyetatsivAntaprandhaNyaSivAdameva tathAH
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 'pi "andhasyeSAmghalanasya" iti nyAyena prasAdagrantha haTA pAlAmA bhrAmyeyuriyatadarthamasmAbhiH sphuTIkRtam / prakRtamanularAmaH, maakaaraantaannukssukprtissedhH| loDAdeze zAmA jabhAvadhipahilopatvapratiSedhaH / ayAdeze santapratiSedhaH / aavidhauc| svare ca varavAdeze / etAnyapi paJca vArtikAni prtyaakhyaataani| tathAhi, 'vilApayati' 'bhApayati' ityatra nukSuko na bhaviSyatA, lIIbhI I isIkA. raprazleSAt haravalaSAdvA / tathA 'ziSTAt''hatAt' 'bhimtAt''kurutA 'stAt' ityatra paraspAsAGa kRte "zAha" (pAsU06-4-35) "hamke ja:" (pA0sa06-4-36) "hujhalbhyo haddhiH " (pAsU06-4-101) "Dasa. zca pratyayAsayogapUrvIt' (pAsU06-4-106) "vasorechau" (pAsa. 6-4-119) ityete vidhayo yadyapi prApnuvanti tAta sthAnivadbhAvana higrahaNena grahaNAt / tathApi "sakuda to vipratiSedha yavAdhitaM tAdhiH tameva" (pa0bhA040) iti nyAyAna bhavantiH / evaM 'puSpAlA' svitra "hala zraH zAnajjhau" (pAsU03-1-83) iti na bhavati, upa. ponizvayoH parasvAttAta prvRttH| tathA 'tisRNAm' ityatra paramAkti samAveza bAdhitaH yaH" (pAsU06-3-48) iti prayAdezopiyA khita pava / evaM 'catamrastiSThanti' ityatra pareNa catasRbhAvena "caturana. huhoH" (pA.su07-1-28) ityAm bAdhyate / tathA 'prazAsanvAviduSI sasminnahan' ityatra "videH zaturvasuH" (pAsU07-1-36) iti vazvAH dezasya zasRgrahaNena prahaNAt "zaturanumo nadyajAdI" (pAsu06-18 173) iti sUtreNAntodAttAcchantAtparatvamupajIvya prA nadyA udA tatvam , "yasyaivaM viduSognihotraM jukati" ityA viduSa ityatra praSTyA udAcatvaM ca na bhavati, anuma iti niSedhAt / tathAhi, avidyamAna um yasyeti bahuvrIhiH / umiti ca "sanAzaMsa" (pA0sa03-2-168) ityukArAtmabhRtvAnumo makArAtpratyAhAraH "tanAdibhya" (pAsa, 2-1-79) ityukArAtAbhRti vA / tatra ca "vasoH samprasAraNaM' (pA su06-4-131) cAntarbhUtam / nanvevaM dvitIyapakSe "lunatA sakArakhaM prathamA jAmatImAt" ityAdAvapi nissedhaapttiH| "tanAdikRmasyA" (pA0903-1-79) ityupakrame inApratyayasyApi tatrAvirbhAvAditi cet ? na, zatari pare nApravRttAvapi zaturanumkavAnapAyAt / numA. gamaprahaNapakSe'pi hi zatureva tadrAhityaM vizeSaNaM na tu zatrastasya, 'muJcatA' 'muzzave ityAdrAvapi niSedhApatteH / idantu vAsikaM si. khAmte'pi sthitam- "goH pUrvaNitvAtvasvareSu pratiSeSaNa iti /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike'vizavapram' ityatra hi "sarvatra vibhASA go:' (pAsU06-1-122) iti pUrvarUpaM prAptam / "nAntaH pAdam" (pAsU06-1-115) iti pAThasya "iko guNavRddhI" (pA.su.1-1-3) iti sUtre pASThabhAgya ca sthitatvena tadrotyA "sarvatra" (pA0sa06-1-122) iti sUtrasyApi pUrvarUpavidhAya. katvaucityAt / kaiya Tastu zAkalasUtre "svaca" (pAsU0e06-1 -127) iti cakAraNa prakRtyetyanukRpyata iti bhASyadarzanAt "prakRtyA. ''ntaH pAdam" (pA0sa06-1-115) iti pAThamanusRtya vArtikasthaM pUrva. padaM tatprApti pUrvaka prakRtibhAvopalakSaNamiti sUcitavAn / na ca "sarva. pravibhASA' (pAsU06-1-122) ityatra ityanuvAlvidhitvAbhiSe. dhaH suvacaH 'he citrago agram' ityatraidhamapyatiprasaGgAt / nAtra sthA. nyala AzrayaNaM svata eva paGantatvAt / 'citraguH' ityatra "goto Nit" (pAsU07-1-90) iti NitvaM prAptam / 'citraguM' 'citragUn' ityatra tu "mAgotAm zasoH" iti pAThavAttikarItyA AtvaM prAptam / atra Ni. vAgrahaNaM tu zakyamakarnuma , gota iti taparakaraNasAmadeiva NisvA svApravRtteH, otomiti pAThasyaiva sthApayiSyamANatvAsa / 'acinavam' isyAdAvatiprasaGgasya zasA sAhacaryeNApi vAraNasambhavAt / svara-ba. hugumAn / iha "isvanuDbhyAM matup" (pAsu06-1-176) ityudAttatA. yA "nagozvana" (vA0sU06-1-182) iti niSedhaH prAptaH / tasmAd goH pUrvasvarayoriti paThanIyamiti sthitam / evaJca "nagozvan' (pAsU0 6-1-182) iti sUtra vRttau yatpaThyate 'bahugunA' 'bahugubhyAm ityAdI. "antodAtAduttarapadAdanyatarasyAm' (pAsU06-1-169) iti prAptaH pratiSidhyate iti, taccintyam , bhAgyavArtikaviruddhatvAt / / ___acaH parasminpUrvavidhau (paasuu01-1-57)|| paranimitto'ca A. dezaH sthAnivatsyAtsthAnibhUtAdacaH pUrvatvena yo dRSTastasya tasmAdvA nimittabhUtAdvidhau kartavye / vanazca / iha "urat" (0907-4-66 ) ityatvasya sthAnivadbhAdhena "na saMprasAraNe" (pA0106-1-37) iti niSedhAdvakArasya na samprasAraNam / na ca pUrvasUtreNa gatArthatA, malvi. dhitvAt / na ca paranimittatvamasiddhamiti vAcyam , anAkSiptapratyaya. nimittakatvAt / ma ca prAgabhyAsavikArebhyo'GgAdhikAra iti vAcyam , mAsaptamAdhyAyasamAptariti pakSasya siddhAntayiSyamANatvAt / pUrvasmA. dvidhau yathA-tanvanti, tanvate / iha yaNAdezasya sthAnivadbhAvAneTa / taprItan ityaGgaM nimittam , tokArAtpUrvamiti / aca iti kim ? viznA, praznaH / tvA, syUtvA / abhigatya / tathAhi, 'viznaH' 'praznaH'
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / ityA chakArasya zakAraH paranimittakaH, -tasya sthAnivadbhAvAta "cha ca" (pAsU06-1-73) iti tuk prAptaH bhaca iti vacanAnna bhavati / ___ syAdetat / ihAntaraGgatvAt pUrvameva tukA bhAvyam / na ca "vArNA. dAbalIyaH" (pa0bhA055) iti zakAra: syAditi vAcyam , yatra hoka meSa nimittIkRtya yugapadAGgavArNayoH prAptistatra vArNAdAja balIyaH / yathA karoliTi gali kR a iti sthite gaurityatra sAvakAzAm "aco miNati" (pA007-2-115) iti vRddhiM bAdhitvAntaraGgatvA. prAptaM yaNaM vRddhireva bAdhate / 'praznaH' ityatra tu zasya nanimittam / tu. kastu chH| bhinnakAlA cAnayoH prAptiH / nanu yatraikasminviSaye yugapa. va prAptistatraiveyaM paribhASetyatra kiM pramANamiti cet ? migrAhakamA. nameveti gRhANa / tathAhi, "abhyAsasyAsavarNe' (pAsu06-4-78) iti sUtre 'savarNagrahaNamasyAH paribhASAyA zApakam / etaca SaSThe prathaH mAnhikAnte bhASye sthitam / taddhi 'ISatuH''USatuH' ityAdivAraNAya no. payujyate, antaraGgeNa savarNadIrgheNa tatreyaDuvaGorvAdhAt / tau hyAsaM. zAmabhyAsasaMzAM cApekSamANo bahiraGgI / na caivamapyapavAdatvAttAdheva syAtAmiti vAcyam, yena nAprAptinyAyena tayoryaNaM pratyevApavAdatvAt / nanu 'iyeSa' ityAdI pravRttasyApi guNasya 'iyAya' ityatra pravRttAyA vRddha. "dvivacane'ci" (pA001-1-59) iti rUpAtidezenApahAre dvisve ca te savarNadIrghasyApi prAptyA so'pi yenanAprAptinyAyeneyakubar3A bhyAM bAdhyateti cet 1 tahiM kRtepyasavarNagrahaNe nirviSayatApattiH / a savarNagrahaNasAmarthyAtpunarguNavRddhI savarNadIrghabAdhitvA syAtAmiti cet / na, yati' ityAdau critaarthtvaat| nanvevaM satyasavarNaprahaNaM vinApiH yena nAprAptinyAyena 'iyati' iti yaNo bAdhane siddhetana kuryAditi cet / sahi sAmarNat 'iyeSa' ityAdau guNAdipravRttiriti phalito'rthaH / ta. yAca punarayasavarNamahaNaM vyarthameva / "arcezva" iti sUtrayitvA kho. riti cAnuvArikArastha lAvAdiyaDi vidheye 'abhyAsasya'. syaktisAmarthanApi 'iyeSa' ityAdeH susAdhatvAt / nanvariti ritapA nirdeze 'ariyati' iti yaGluki iyaG na syAditi cet 1 tahamurityevo jyatAm / "haNoM yaNa" (pA006-4-82) iti sAhacaryAzca dhAtagrahaNa bhaviSyati, anena urvizeSaNAdvA / tena arimatikrAntairatyarcabhirityAdau nAtiprasaktaH / nanvevamapi 'iyeSa' ityatreva 'ISatuH' ityatrApIya syAdi. ti ceta? na, antaraGgaNa dIrghaNa bAdha ityukatvAdAna. caiSam 'yeSa' ityatrApi tulyamiti vAcyam , tatra guNasambhAvanAyAM vinAzonmukhena
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260. zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhikemimiktena dIrghApravartanAt / vakSyate hi "samarthAnAM prathamAda" (pA040 4-1-82) iti sUtre samarthagrahaNam "akRtavyUhAH pANinIyAH" (50 mA056) iti paribhASAM zApayatIti / ata eva 'sausthitiH' 'vaikSamANiH' ityatra bhAvinyA AdivRddhyA antaraGgasyApi savarNadIrghastha nimittaSighA. tAdapravRttirmA bhUditi 'sAvusthitiH' 'vAyIkSamANiH' ityaniSTarUpaM vArayituM samarthagrahaNam / pariniSThitatvaM ca tatra samarthazabdasyArthaH / kRtamapi nivartayantIti vA jJApyatAm / phalaM tu tulyameva / gauravaM para. madhikamiti dik / tatazceyeSetyAdau guNe kRte savarNadIrdhAprAptI yaNi prApte tasyaiveyaGapavAdaH / ISaturityAdAvantaraGgatvAtsavarNadIrgheNa bAdhya. ta ityasavarNagrahaNamanarthakaM sajjJApakamevokaparibhASAyAH / nanu guNena kathaM nimittavighAtaH "acaH parasmin" (pA0pU01-1-57) iti sthA. nivatvena saMvarNadIrghaprAptestadavasthatvAditi cet ? na, dIdhastha pUrvapara. vidhitvena tasminkartavye sthAnivatvAbhAvAt / pUrvasyaiva vidhau hi saH, ma tu pUrvaparayoriti vidhipravaNavyAvartyanirUpaNAvasare upapAdayiSyamA. masvAda , lavaNe yo vidhiH so'pi savarNasya vidhiriti tatra kartavye "ma padAnta" (pAsU01-1-58) iti niSedhAcca / etenAsavarNagrahaNe kRte sthAnivadbhAvena 'iyeSa' ityatreya na syAt / na cAsavargagrahaNasAmarthA. chotAsavarNamAzrityeyapravarzatA 'inAsti' iti dhasvavaditi SAdhyama , tathA sati paribhASAzApanAsambhavAt / 'yati' ityekojamAya hi 'ukha' iti vaktavye 'bhyAsasyeti paJcamasAmadbhivatA. viyadvakkI galIpAtusi doghamapyavizeSAdheiyAtAmiti dhaavRty| pAsavarNagrahaNasya caritArthatvAditi pratyukam, savarNa parena bhava. nIti prasampapratiSedhAzravaNAt / tatra dhokarItyA sthAnivadbhAve prati piche yeSa' ityAdI yaNa eva prAptyA. tapavAdana nirNAyoriyA parantaraGgeNa dIrgheNa 'ISatuH' ityAdI bAbasammavAda / khAzA mAnA samAnAbhaye yugapatprAto cetyevaMrUpavizeSaviSayaka lakSyAmarodhe. ati prAcAM bhAvaH / ata eva 'syonA' iti siveroNAdika namratyaye valopApA UDi ca kRte si U na iti sthite'staraGgasthAyaNa, syAGgoSyupadhAguNA, vyAzrayatvAta / na coThaM bAdhitvA paratvAd guNaH zakyaH, laghubhUtAmiglakSaNAmupadhAmahaM cApekSamANastha guNasya baDA pezavena bahirakatvAt / etacca "yena vidhiH" (pA001-1-72) iti sume kaipaTe spaSTam / vRttikAropyeSam / prAtamanusarAmaH / uktarItyA tuki kRte zAdezaH / tathA ca vimA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 221 praznayostu zrUyetaiveti tannivRttau yatnAntaramAstheyam , aca ityasya pratyudAharaNAntarazceti cet ? satyama, astyeSa yatnAntaram , "cchoH-(pAsU06-4-19) iti satukkanirdezasya pASThabhAdhyAdau sthi. ttvaat| __syAdetat / "akRttavyahAH pANinIyA" (pa0bhA06-4-19) "kRtaM vA nivartayanti" iti paribhASAbhyAM vibhapraznayoH siddhau ki satukani. dezena ? na cokaparibhASayoranityatvajJApanaM taraphalam / tena 'cAkhAya. tA' iti siddham / anyathA "yastha halaH" (pA0sU06-4-45) iti mA. dhinaM lopamAlokya prAgevAtvaM na kriyeta, kRtaM vA nivatyeta, 'vika pitRkaH' 'atibhavakAn' ityAdI cAkam na zrUyateti vAcyam "ado jagdhi" (pA0sa02-4-36) iti sutre tyagrahaNasya "pratyayottarapa.. dayoH" (pAsU07-2-98) iti sUtre uttarapadagrahaNasya ca krameNa syA blukorantaraGgabAdhakatAzApanAryatayA siddhAntamanyeSu prasiddhasyaivoktA paribhASAdvayAnityatvajJApakatvasambhavAt / atha niyuktikA siddhAnta. pravAho na zraddhayaH lyabuttarapadagrahaNayoraprAptaviddhyarthatvAdakRtavyUhapari. bhASAvazAdaprAptaH spaSTatvAditi cettarhi mA bhUtAM lyabuttarapadagrahAyapi, akRtavyUhaparibhASAyA anityatve prakRtipratyApattivavanasyaiva sApaka. svasambhavAt / mAstu vA tadapi, "ke'NaH" (pAsU07-4-13) "so'ci lopa" (pAsU06-1-134) ityAdinirdezAnAmeva sApakatvAt / tathAhi, ka isa u itIdutoH padAntaraprayuke yaNAdeze kRte AhuNasya nimitta. vighAtAd "akRtabyUhA' (pa0bhA056) iti nyAyena guNo na syAt / na ca "asiddhambahiraGgama" (50bhA050) "antaraGgaM balIyaH" iti pari. bhASAbhyAM nistAraH' vRkSa i idamityAdau kRte'pi dIrdhe nimittAvighAsana tatra pacAvedam' ityAdau ca sAvakAzayoyorapi paribhASayoryena nA. praptinyAyanAkRtabyUhaparibhASAbAdhyatvAt / anyathA 'upeyuSA' 'jagmuSaH' ityApi na sidhkhet / evaM viznaH' ityatra gugaM niSedhuM kriyaNaM nako DitvamevAtavyUhaparibhASAM jJApayet / samarthAnAmiti ca mAstu / ata eva "samarthaH padavidhiH" (pA0sa02-1-1) iti sUtre "makartavya ca kriyate samarthAnAM prathamAd' iti bhASyaM saGgacchate / tasmAt , pratyA. pattisamarthatvalyabuttarapadagrahAH satukatvaM ca pazcApi na kAryANItyA vasthitam / __ atrocyate, "vArNAdAsambalIyaH (pabA065) iti paribhASAyA anityatvaM zApayituM satukaprahaH / tathAhi, 'samAnAzraya' iti prA.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 zabda kaustubha prathamAdhyAya prathamapAde'mAnhike 6 1 cAM granthAnanusRtya prAguktaM, na tu kSodakSamam, vyAzrayeSvapi bahudhA tatsvIkArAt / tathAca kaiyaTenAsiddhavatsUtre 'zunaH' ityatra vArNAdAGgasya balIyastvAtpUrvekAdezaM bAdhitvA'llopa uktaH / na ca tatrobhayorakArAMze samAnAzrayatvamastyeveti vAcyam, 'viznaH' 'syonaH' ityatrApi chakArekArAMzasAmyena vyAzrayatvopanyAsavirodhAt / kiJcAGgasya "AcchInadyoH " ( pA0su07-1-80 ) "zIGo ruT" (pA0sU07-1-6) "acaH parasmin" (pA0sU01-1-57) "yena vidhiH" (pA0sU01-1-72 ) "upeyivAnanAzvAn" (pA0su03-2-109) "ADajAdInAm" (pA0su0 6-4-72) ajAderdvitIyasya" (pA0sU06-1-2) "adasa au sulopazca " (pA0sU07-2-107) "sArvadhAtukamapit" (pA0su01-2-4) "upasargAdUH hasvaUhate: " ( pA0sU07-4-23) "snukramoranAtmanepada" (pA0su072- 36) ityAdisUtreSu kaiyaTaharadattAdisakalapranthAH samAnAzrayatAM kaci dAhRtya kacidanAdRtya pravRttAviti spaSTameva siddhAntaparizAlinAm / pASThabhASye prathamAhikAnte "vArNAdAGgam" (pa0mA055) iti paribhASAyAH prayojanmanyapi vyAzrayasAdharaNAnyeva | "na mAGayoge" (pA0sU064-74) iti sUtrasthakaiyaTagranthe 'pyevameva / "Atonupasarge kaH" (pA0pu0 3-2-3) iti sUtre mAdhyepyevameva / tasmAdvahiraGgaparibhASA'kRtavyUhaparibhASayoriva "vArNAdAGgam' (10mA055) ityasyA apyanityatvameva zaraNam / tacca satukkagrahaNena jJApyate / na ca parAsmanpUrvavidhAvapi sthAnivadbhAvena tukaM vArayituM saH anyArtha tayA'vazya karttavyenAca ityanena gatArthatvAt / evaJcAnyArthe kriyamANaM satukkaprahaNam vyUha" (10mA056 ) ityasyApyanityatAM kAmaM jJApayatu / prakRtasUtre 'viznaH' iti pratyudAharaNantu yathAzrutarItyA / evaM sthite naGo Di sya guNaniSedhe caritArthatvAdakRtavyuha paribhASAyAM jJApakAntaramAsthe yam / tazca pratyayavacanamuttarapadagrahaNaM samarthagrahaNaM vA / tebhyo laghutvAt lyagrahaNameveti tu niSkarSaH / AcArakibantArthe pratyayahaNaM tavamamA diMbAdhanArthamaprAptavidhyarthaJcottarapadmaddaNamiti hi sthAsyati / maparya ntAnuvRttireva jJApiketi haradatotprekSA svantaraGgasyApavAdaba AdhyatvAdayuketi saptame vakSyate / evaJca (1) pAmAdyantargaNasUtre "vizvagityuttara. padalopazcAkRtasandheH " (kA0vA0 ) ityatrAkRta sandhigrahaNa mapyanAvazya. kam | vIkSamANAdibhyaH kRtasandhibhya eva taddhitA iti spaSTIkaraNArthe "akRta (1) "lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanailavaH" (pA 005-2010 0 ) iti sUtrasthetyAdiH /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 223 vAstu | evaM "striyAH puMvad" ( pA0su06-3-34) iti sUtre natyeSA paribhASA sarvatra zrIyate iti kaiyaTaH samIcIna eva / AbhAtsUtrasthakaiyaTastu "nimittApAye" iti paribhASA bhASyAsammatetyevaMrUpa ApAtataH / chvoH zUTsUtre na hIdaM vacanaM nApi nyAya ityevaMrUpo haradattapra mdho'pyApAtata eva "samarthAnAm" (pA0su04-1-82) iti sUtre paribhA SApariSkArasya svayameva kRtatvAt / athavoktaparibhASayormadhye 'kRtavyUhaparibhASaiva lAghavAdAdarttavyA na tu kRtamapIti gauravAdityevamparatayA kathaJcidrantho neyaH / phalantu nirvivAdam, jJApakAntarANAmapi sulabhatvAt / tadyathA- "ca" (pA0su06-2-138) iti sUtraM dIrgha vidadhadiha zApakam / antaraGge hi yaNi kRte 'pratIcaH' ityAdau kathaM dIrghasya viSayalAbhaH ? laukikanyAyo'pIha suvacaH / loke hi nimi tamubhayavidhamapi dRSTam / kAryasya sthitau niyAmakaM tadaniyAmakaM ca / AdyaM yathA-nyAyanaye 'pekSA buddhiH, tanAzena dvisvnaash| myupagamAt / tathA vedAntanaye prArabdhasya vikSepasthitiniyAmakatvamupAdheH sphaTika lauhisyAdisthitiniyAmakatvaM ca prasiddhameva / dvitIyaM tu daNDAdi / tannAze'pi ghaTanAzAdarzanAt / evaM sthite lakSyAnurodhenehApi dvaiSi-dhyaM kathaM na bhavet ? tathAca yasya ca lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate nAsAvanitya ityasya kacidAzrayaNaM kacinnetyevaMrUpe siddhAnte laukikadvividhavyavahAra upaSTambhakatvenodAhRtaH kaiyaTAdibhiH / vAlisugrIvayoryudhyamAnayorbhagavatA vAlini hate'pi na sugrIvasya vAlitaH prAbalyaM vyavaharanti / bhagavatsahAyaiH pANDavairjaye labdhe'pi pANDavAnAM prAbalyaM vyavaharanti ceti dik / .. syAdetat / yadi " chvoH " ( pA0su06-4-19) iti satukkanirdeza. starhi rAllope tasyaivAnuvRttiH syAt / tathAca 'hU, hurau, hura:' ityatra lopo na syAt, vitukkatvAt / na cAnuvRttisAmarthyAttukaM vinaiva tatra gRhyatAm "rAghohiMsAyAm" ( vA0su06-4- 123) ityatrAta ityanuvRttevyavarNa iveti vAcyam, vakAramAtrAnvayasyApi suvacatvAt / yattu satukavitukkau dvAvapIha nirdizyete iti / tanna, samAhAradvandve ekavaca. nApatteH / itaretarayoge bahuvacanApatteH / chakArayoH samAhAre samAsaM kRtvA vakAreNetaretarayogadvandvaM kariSyAma iti cet ? na, samAhAre Tac prasaGgAt, yathAsaMkhyAsambhavApattezca / atrocyate-- chakAravakArayoH samAhAradvandve kRte chakArAntasya dvandvAntaramastu / Adeze'pi zabdaprazleSaH / tathAcAntaratamyAdyathAsaM:
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike-- hyanyAyASTaM siddham / astu vA satukasyaiva nirdezaH / rAlloSe tu sAmotkevalasyAnvayaH "nadhyAkhyA" (pA0su08-2-57) iti nasva. niSedhAliGgAzca / 'mUrtaH' ityatra hi chalopaM vinA navaprAptireva na sambha bati / evaM "mRttauM ghanaH" (pA0sa03-3-77) "dravamUrtisparzayo: iyaH" (pAsU06-1-24) ityAdinirdezA api saGgacchante iti dik / asmi. pakSaM aca ityasya pratyudAharaNantu 'dhUtvA' 'syUtvA' iti / atra yUTha: sthAniyavAcaNa na syAt / nanu svAzrayamantvaM bhaviSyati / atidazA. nAM svAzraya kAryAnidhartakasvAditi cet ? na, vidhigrahaNaprayojanakA thamAvasare iha sUtre svAzrayanivRttaH siddhAntayiSyamANatvAt / manvaMSa mapi yo'tra yaNvidhAvAdhIyate ac nAsAvAdezaH, yazcAdeza UDiti samudAyaH, mAsau pravidhI nimittamiti cet ? na, anubandhAmAmanekA. ntatayA ekAmtasve'pyuccaritapradhvaMsitayokArasyavAdezasvAt , patinirdezAdabhAvo'pyatidizyate iti vakSyamANatvAcca / evam 'abhigAya' hAyapi pratyudAharaNam / atra chanunAsikalopaH paranimittakastasya sthAnivadrAbAd "hasvasya piti kRti" (pAsU06-2-71) iti tuG na prApnoti / atha parasminniti kimartham ? yuvajAniH / atra jA. yAyA nikhaH sthAnivadbhAvAdyalopo na prApnoti / svAzrayanivR. siramAvAtidezazca vakSyate iti hayuktameva / kiJca vyAghrasyeva pAdAvasya vyAghrapAd "pAdasya lopo 'hastyAdibhyaH" (pA0sU05-4-138) itya. paranimittako lopastato gargAditvAdyaJ / vaiyAghrapadyaH / lopasya sthA. nivadbhAvAt "pAdaH pat" (pA0sU06-4-130) iti padbhAvo na syAt / vacanasAmarthyAdbhaviSyatIti cet ? 'pAdena' ityAdAvatiprasaGgaH / kiJca "pAdazatasya" (pAsU05-4-1) iti lopavacanasAmAtsthAnivadbhA. bApravRttI satyAM 'dvipadikA' ityAdau padbhAvavacanaM caritArthamiti ka tasya sAmarthyam ? parasminniti kRte tu 'vaiyAghrapadyaH' ityAdI padbhAvasya cari. sAtayA 'pAdena' ityAdAvekAdezasya sthAnivadbhAvAt "pAdaH pat' iti padbhAvo neti sthitm| nanvekAdezo nAcaH kiNtvcoH| tatkathaM sthAnivatva miti cet ? na, varNanideze jAtigrahaNAt / ata eva 'zrAyasI' 'gaumatI' 'cAturau' 'AnaDuho' ityAdi sidhyati / zreyaso'patyamityaN / "devi kAziMzapAdityavAdIrghasatrazreyasAm" (pA0sU07-3-1) ityAkArA. deshH| tatazcaturyopyaNantebhya aupratyaye ekAdezasyAdivatvAtprAptI numAmau na bhavataH / tathA-udavAhe / udakaM vahatIti karmaNyaN / saMkSA. yaamudbhaavH| tato lavekAdezasyAdivatvAdbhatve sati prApto vAha agna
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 225 bhavati / pUrvavidhAviti kim ? naidheyH| nipUrvAddhAma "upasarge ghoH kiH" (pA0sa03-3-9.2) Ato lopaH / "yacaH" (pAsU04-1-121) "itazcAninaH' ( pA0sU04-1-122 ) iti Dhak / AkAralopasya sthA. nivattve tu sati vyakatvavyapadezena dyakatvaM viruddhatvAdvAdhyeta / nahi triputro dviputravyapadezaM labhate / nanvevamapi vidhigrahaNaM mAstu pUrvasyeti SaSThayA kArye kartavye ityarthasyAkSeptuM zakyatvAditi cet ? na, pUrvasya vidhiH pUrvasmAdvidhiriti samAsadvayatAbhArtha vidhigrahaNam / paJcamIsa mAse udAharaNaM tu 'tanvanti' ityuktameva / / ___syAdetata, yadi paJcamIsamAso'pISTastarhi 'vigaNayya' ityAdi na sidhyati "lyapi laghupUrvAt" (pA0sU06-4-56 ) ityayAdeze kartaH vye'llopasya sthAnivadbhAvAt / na cArambhasAmarthyam 'anugamayya' ityAdau mitsu caritArthatvAt / atrocyate / pUrvasmAdvidhau sthAnivattvamanityam "niSThAyAM seTi' (pAsU06-4-52) iti jJApakAt / tathAhi / tatra seTIti padaM na tAvadaniDavyAvRttyartha NijantAttadasambhavAt / nanu 'saMkSa. pitaH pazuH' ityatra "yasya vibhASA" ( pA0sU07-2-15 ) itIniSedhaH sambhavatyeva / "sanIvanta" (pA0 nu07-2-49) iti vikalpiteTakatvA. diti cet ?."yasya vibhASA" ( pA0sU07-2-1) ityatraikAca ityanu vRtteH / anyathA 'daridritaH' itINna syAt / tasmAtkAlAvadhAraNArtha se grahaNam / iTi kRte Nilopo na tu tataH prAgiti / anyathA 'kAritama' ityAdau Nilope kRte "ekAca upadeze" (pA0 su07-2-10) itIgni. SedhaH syAditi seTIti vadato bhAvaH / pUrvasmAdvidhau sthAnivasve tu na prApta eva niSedhaH, NicA vyavadhAnAt / tasmAtseTgrahaNamanityatAM jJApa. yatIti sthitama / tathA cASTame "anta::' (pA0 sU08-4-20) iti sutre haradattaH-"anityaH pUrvasmAdvidhau sthAnivadbhAvaH "niSThAyAM seTiM" (pA0 sU06-4-52) iti seTgrahaNAt / etacca sthAnivadbhAvaprakaraNe eva vyAkhyAtam" iti / yadyapIha prakaraNe svayaM na vyAkhyAtaM tathApi nyAsa. kArAdibhirvyAkhyAtAmiti tadranthasyArthaH / lekhakapramAdAnthabhraMzo vA kalpyaH / etena "oH puyaNa" (pA* sU0 7-4-80) iti sUtre yadatra vakta. vyaM tad "dvirvacaneci" (pA0 sU0 1-1-55) ityatraivoktamityapi harada. ttagrantho vyAkhyAtaH / tathAca vasvekAcsUtre kaiyaTa:-pUrvasmAdapi vidhA. vityetadanityamiti / mAdhavAcAryAstu 'parivaDhayya gataH' ityatrAsiddhatA. mudbhAvya vyAzrayatvAttAM parihatya pUrvasmAdapIti sthAnivatvamAzajhA 'prabebhidayya' 'prastanayya' ityAdibhASyodAharaNabalena samAdadhuH / yadA zabda. prathama. 15.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ -226 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike "lyapi laghupUrvAt" (pA0sa06-4-56) ityanena sAmarthyAdanyapadArthasya varNasyApekSAyAM varNagrahaNe jAtigrahaNAdyavadhAne'pi na doSa iti / ke. cittu paJcamIsamAsa iha mAstu, prayojanAbhAvAt / tathAhi, 'bebhiditA' 'mAthitikaH' 'apIpacan' iti prayojanatrayaM bhApye uktama / tatra 'bebhi. ditA' iti tAvadanyathAsiddham "ekAca upadeze' (pA0 sU07-2-10) ityatra vihitavizeSaNAzrayaNAt / mAthitiketi mathitaM paNyamasyeti vi. grahe "tadasyapaNyam" (pA0sa04-4-51) iti ThAka tasyekAdeze "yasye. ti ca" (pAsU06-4-148) ityallope kRte "isusuktAntAta" (pAsU0 9-3-51) iti kAdezo na bhaviSyati "anavidhau" (pAsU01-156) itiniSedhena sthAnivadbhAvAsambhavAt / "ThasyekaH' (pA0sa07-3-50) ityatra sthAnyAdezayorakArasya uccAraNArthatayA varNamAtrasya sthA. nitvAt / astu vA sthAnyAdezayorakArasya vivakSA / na caiH vamanalviAdhitvAtkAdezaprasaGgaH sannipAtaparibhASayA samAdhAnAt / na cApIpacannityudAharaNam / iha hi anterakArasya cakArasya ca "ato guNe" (pA0 sU06-1-97) iti pararUpatve tasya paraM pratyA. divadbhAvAjjhigrahaNena grahaNe sati "sijabhyasta" (pA090 3.4109) iti jus prAptA NilopasyaikAdezasya vA sthAnivadbhAvAna bha. vatIti vAcyam, vattarhi laGayevAnantaro jhiH sambhavatIti tatsAhaca. dibhyastAdapi laGa eva jharjuvidhAnAt / na ca sicA sAhacaryAllu Do'pi grahaNamastviti vAcyam "vipratiSedhe param" (pA0 sU01-4-2) iti parasAhacaryasya balIyasvAditi / ata eva bhavateryaGluGantAlluGi 'abobhUvan' iti mAdhavaH / paJcamIsamAsaprayojanatayA 'apIpacan' ityuH dAharato bhagavatastu neha sAhacarya niyAmakatayA sammatam / kRtvo'rthana haNAddhi jJApakAtsAhacarya na sarvatrAzrIyate ityuktaM "dIdhIvevITAm" (pA0sU01-1-6) iti sUtre / tasmAdyaGluki bhuvo luGi jusevocitaH "AtaH" (pA0sa03-4-110) iti niyamasya sicaH paratvamAzritya yo jusprAptastanmAtraparatAyA mAdhavenaivoktatvAt / abhyastAzrayasya juso durvAratvAt / yadi tu lAghavAd "Ata:'' (pAsU03-5-110) iti niya. maH sAmAnyApekSastadA musabhAve "adabhyastAtU' (pA0 sa07-1-4) ityatU, tathA ca 'abobhUvuH' 'ayobhUvat' iti pakSabhedena rUpadvayaM labhyate, nityatvena vuko guNavAdhakatvAt / mAdhavodAttam 'abobhUvan' iti tu cintyameva, antyAdezasya durlabhatvAt / 'apIpacan' ityetatsiddhaya 1 paJcamIsamAsa AzrayaNIyaH / vigaNayya' ityAdAvatiprasa.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 227 Ggasya tu pUrvoktA * evoddhArAH smartavyA iti yuktaH panthAH / nanu paJcamIsamAso mAstviti vadato mate 'tanvanti' ityatreT syAditi kuto nodbhAvitamiti cet ? na, bahiraGgasya yaNo'siddhatvAt / na ca "nAjAnantarye" (pa0bhA051) iti niSedhaH, anantare kAryavidhau yatrAca Anantaryamiti kaiyaTenAbhyupagamAt / kathaM tarhi 'tanvanti' iti paJcamI. samAsodAharaNaM prAgdattamiti cet ? haradattamatenetyavehi / sa hi yatrA. ntara bahiraGge vA acorAnantaryamiti vyAkhyat / nanvevaM na padAntasUtre 'dadhyatra' iti vRttimupAdAya sthAnivadbhAvapratiSedhasAmarthyAdvahiraGgaparibhASA na pravartata iti mizroktivirudhyeta, bahiraGge yaNi acorAzrayaNena "nAjAnantarye" (pra0bhA051) iti niSedhAdeva paribhASAyA apravRtteH / kiJca "saMyogAntasya lopaH" (pAsU08-2-23) iti sUtre "asiddhaM bahiraGgam' (pa0bhA050) iti paribhASAmAzritya kriyamANaM "yaNaH prati. SedhaH" (kAvA0 ) iti vArtikasya pratyAkhyAnamapi virudhyata / api ca "laN" (mAsu06) iti sUtre "uraNaparaH" (pAsU01-1-51) iti pareNa cet 'karbartham' ityatra rephadvayaM dhUyetetyuktam, tadapi virudhyeta "ro ri(pAsu08-3-14) iti lopasambhavAt , asiddhaparibhASAyA. zvoktarItyA niSedhAt / kiJca "na dhAtulopa" (pA0sU01-1-4) iti sUtre 'preddham' ityatratyabhASyeNa "saMyogAntasya" (pAsU08-2-23) ityatra "yaNaH" (kAbhvA0 ) ityasya pratyAkhyAnabhASyeNApi virodhH| kiJca "eta ai' (pAsU03-4-93) ityatra 'pacAvedam' ityAdau atiprasaGga. mAzaDya bahiraGgatayA svIkRtaM samAdhAnamapi bhajyateti dika / tasmA. ddharadattakRtA vyAkhyA pUrvAparasvagranthena bhASyeNa ca viruddheti cet ? satyam, ata evemA vyAkhyAM nadhAtulopasUtra evAnupAdeyAmavocAma / "ke'NaH" (pA0sU07-4-13) ityAdijJApakAt "nAjAnantarye" (pa0bhA0 51) ityasyAnityatAmAzritya vA kthnycitsmrthniiym| syAdetat / kaiyaTamate'pyacoriti dvitvaM vivakSitaM na vA? Adhe malabhUtakSApakavirodhaH / nahi 'kosicat' 'kosya' ityAdAvanantare Satva. vidhAvacorAzrayaNam / dvitIye tu mUlabhUtaM jJApakaM sambhavet yadINagrahaNaM parvaNa syAt, tattu pareNaiveti sthitam / atha pareNeNgrahaNe halo'pi kecidantarbhavantu nAma, ajAnantaryantu na gatamityAzayaH, tahasta katha. vijJApakanirvAhaH / 'ayaja indram' 'vRkSe indram' ityAdau paratvAtsavarNa. dIrghastu durvAra eva / na hAtra "AsiddhaM bahiraGgam" (50bhA050) iti prApnoti "nAjAnantarye' (pa0bhA051) iti niSedhAt / nanvantaraGgaM balata
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike diti paribhASAntareNedaM siddhyati / tathAca vipratiSedhasUtre 'antaraGgaM ca' ityupakramya iGizInAmAdguNaH savarNadIrghatvAditi prayojanaM paThitamiti cet ? satyaM paThitam, kintu bahutamaprayojanAni paThitvA asi. paribhASayaiva gatArthatvAnneyaM karttavyetyupasaMhRtam / etena prakRtasUtre 'paTTTyA' 'mRdhyA' ityudAharaNadUSaNaprastAve 'siddhaparibhASAM bhASyakArerudAhRtAmantaraGgambalIya ityetadupalakSaNatayA vyAcakSANo'pi kaiyaTa : pratyuktaH, vipratiSedhasutrasthabhASyavirodhAt / tasmAdiha siddhAntatatvamanyadeva vaktavyamiti / ucyate, antaraGgaparibhASAyA nirapavAdatvAda. siddhaparibhASAyAstu " nAjAnantarye" (pa0bhA051) iti sApavAdatvAdubhayorAvazyakatA / vipratiSedhasutrasthaM bhASyaM tvabhyuccayaparameveti bhAgavRttikArAH / kaiyaTalaghuvivaraNAdayo'pyevam / bRhadvivaraNakArAstu" nAjAnantarye" ( 10 bhA051) iti paribhASA mAstu / tajjJApakatayA yatsammataM tenAsiddhaparibhASAyA anityatvameva jJApyate ityAhuH / asmizca pakSe vipratiSedhasUtrasthaM "nAjAntarye" iti bhASyamapyanityatvaparatayA bhaGktvA neyam / anyathA hi tatraiva "antaraGgaM balIyaH" ityasya pratyAkhyAnaM virudhyeta / ata eva vRttau " nalopaH supasvara" ( pA0sU0 8-2-2) ityatra nalopasyAsiddhatvAt "hasvasya" (pA0sU06 - 1-71 ) iti tuk netyupakramya sannipAta bahiraGgaparibhASAbhyAM gatArthatAmAzaGkya paribhASAdvayasyApyanityatAM jJApayituM tuggrahaNamityuktam / ata eva tatra mizrairapyuktam--bahiraGga paribhASAyA anityatvAt 'yA' 'sA' ityatra bahiraGgamapi tyadAdyatvamantaraGge TApi nAsiddhamiti / tathA 'pratidIvanaH ' ityAdisiddhayepyasiddha paribhASAyA anityatvaM svIkRtam / ata eva ca 'akSadyUH' ityatra yalope kArye UTh nAsiddha iti dik / etadapavAdazca "akRtavyUhAH " (pa0 bhA0 56 ) ityAdiH / utsargApa vAdayordvayorapyanityatve sthite lakSyAnurodha eva vyavasthAheturiti sarva sustham | syAdetat / pUrvasyeti sambandhasAmAnye SaSThI / sambandhazca dvi vidhaH- kAryitvena nimittatvena vA / evaJca vidhigrahaNaM vinaiva samAsa dvayasya phalaM labdham / vidhigrahaNe satyapi hi pUrvasmAnnimittatvenAzritA diti vyAkhyeyameva, anyathA 'he gauH' ityatra gakArAtparasya vidhau vRddha sthAnivadbhAvAd "eGhasvAt" (pA0s06 - 1-69) iti sambuddhilopaH syAt / satyam / vidhigrahaNaM yogavibhAgArtham / tena 'pUrvasya vidhau sthA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 229 nivadeva' iti niyamAtsvAzrayaM vyAvartyate / yadvA, mA'stu yogavibhAgaH / vidhigrahaNasAmarthyAdvidhimAtre sthAnivadbhAvo bhaviSyati zAstrIye'zAstrIye ca tena 'paTayati' ityAdau vRddhyabhAvo'zAstrIyo'pi sidhyati / namveSamapi pUrvasUtrAdeva vidhigrahaNamanuvartayiSyate ? satyama, punarvidhi grahaNAt dvitIyo niyamaH kriyate - pUrvasyaiva vidhau sthAnivanna tu pUrvaparayorvidhAviti / tena 'IyatuH' iti siddhyati / anyathA hi iNo'tusi "dvirvacane'ci' (pA0sU01-1-59) iti yaNAdezasya sthAnirUpAtide zAda dvitve kRte dvitvakAle yaNo'pahArAt punaH pravRttivelAyAM vyAzrayatvena "vArNAdAGgaM balIyaH " (pa0bhA055) ityasminnapravRtte varNamAtrAzrayaH tvenAntaraGgatvAtsavarNadIrghaH syAt / na ca "akRtavyUhAH" (pa0mA056) iti yaNiti vAcyam, nimittavighAtAbhAvAt / kRte'pi yaNi sthAni vatvena savarNadIrghaprApteH / tatazca savarNadIrghe kRte "antAdivacca" (pA0 sU06-1-85) ityanenAbhyAsagrahaNena grahAdabhyAsahasvatve "dIrgha iNaH kiti" (pA0su07-4-69) iti dIrghatve kRte dIrghavidhAnasAmarthyAdiNo yaNabhAve 'IatuH' iti syAt / siddhAnte tu pUrvaparayorvidhI sthAnivatvAbhAvAnnimittavighAtenAkRtavyUha paribhASayeNo yaNi siddhaM rUpam / yadvA, sthAnivaditi vatibalenAbhAvo'pyatidizyate, uttarasUtre dvirvacanAdigrahaNAlliGgAt / vidhigrahaNaM tu pUrvasyaiva na tu pUrvaparayorityetadarthamiti dik / iha sthAnyAdeza nimittAnAM trayANAM sannidhAnAvizeSe'pi sthAnyapekSameva pUrvazvaM gRhyate na tu AdezApekSaM nimittApekSaM vA 'vaiyAkaraNaH ' ityatra AyAdezApatteH / taduktam - " acaH pUrvatvavijJAnAdaicaH siddham " ( bhA0i0 ) iti / nanvevaM 'samAdya' ityatra jagdhyAdezaprasaGgaH "vyallopau" (kA0vA0 ) iti pUrvavipratiSedhena Nilope kRte tataH pratyayalakSaNena vRddhau satyAmekadezavikRtasyAnanyatayA'digrahaNena grahaNAt / evaM 'ghAtyAt' ityatra vadhA dezaprasaGga iti cet ? na, AdighAtyorapi sthAnidvArA'nAdiSTAdacaH pUrvatvAt / nanu sthAninaH pUrvatve'pi Adezasya kimAyAtam ? nAnAdiSTAdavaH pUrvatvaM nAma zAstrIya kArye, yat "sthAnivadAdezaH " ( pA0sU0 1-1-66) iti pUrvasUtreNAtidizyeteti cet ? na, anAdiSTAdacaH pUrvatvamupajIvya " acaH parasmin" ( pA0su01-1-57) iti zAstre pravartayitavye "sthAnivadAdezaH " (pA0sU01-1-56 ) ityasya pravRttisambhavAt / tathAca "acaH parasmin" (pA0sU01-1-56) ityatideza eva zAstrIyaM *
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhike kArya, taca pUrvasUtreNAtidizyate iti phalito'rthaH / ata eva napadAnta. sUtre savarNagrahaNaM kRtam / anyathA nasorallope kRte pazcAdbhavannanusvAro nAnAdiSTAdacaH pUrva iti tasya vidhau sthAnivadbhAvavirahAtsavarNagrahaNaM vyarthameva syAt / nanvavaM 'kSatriyakaNDUtiH' iti na siddhati / tathAhi, kaNDUyateH ktici allopayalopayoH kRtayorallopasya sthAnivatvenovaDi kRte UkArasyAnAdiSTAdacaH pUrvasya sthAne jAtasyovaGaH "sthAnivadA. dezaH" (pAsU01-1-56) iti sthAnivadbhAvenAnAdiSTAdavaH pUrvavAd "acaH parasmin" (pAsU01-1-57) itisthAnivatvenAkAraNa vyavA. yAdRTho'nAvena sthAnivatvAdeva "lopo vyorvali" (pA006-1-66) iti palopAbhAvena "hali ca"(pA0sU08-2-77) iti dIrgha kRte 'kaNDa: tti' iti prApnoti / yattu yaH sthAnidvArA pUrva uvaG na tastroTha, kasya tahi ? vakArasya / yasya coTha vakArasya, na sa sthAnidvArA pUrva iti / tanna, testuritivatkaNDU ityasya kaNDava iti AdezAt , tasya ca ka NDaU ityAdeze kartavye sthAnivadbhAvAvazyambhAvAt / uktaM hi-"sarve sarvapadAdezAH" iti / anyathA ' nirAdya' 'ghAtyAt' ityAdAvapi sthAni. vadbhAvAnApattyA mUlazaithilyApatteriti / / atrocyate / anAdiSTAdacaH pUrvatAyAH sthAnidvArakatvamanityaM, napa. dAntasUtre 'kaNDUtiH' iti bhAgyodAharaNAzApakAt / "Ato'nupasarge kaH" (pA0ma03-2-3) iti sUtre "kavidhau sarvatra prasAraNibhyo DaH" iti vArtikasya tatpraghaTTakabhAjyasya da paryAlocanayApyevameva labhyate / tathA ca tatra bhASyam-yo'nAdiSTAdacaH pUrvastarakAyeM sthAnivatvaM hI ti / sthAnidvArake tu pUrvatve gRhyamANe sampUrNaH praghaTTaka evAsaGgataH syA diti tatraiva sphuTIkariSyate / tatratyaH kayaTastvApAtataH / etena. titaumAcaSTe titApayatIti haradattagrantho'pi vyAkhyAtaH / tatra hi Nau Tilope kRte tasya sthAnivattvAd "acI Niti" (pA0 su07-2-115) iti vRddhyabhAve'pi "ata upadhAyAH" (pAsU07-2116) iti vRddhau AkAre kRte tasya sthAnidvArA ukArAtpUrvatvena pugviH dhAbukAralopasya sthAnivattvAtpuG na prApnoti / na ca yasya puk AkA rAntasya, nAsau pUrvaH, yazca pUrva AkAraH, na tasya pugiti vAcyam , ekadezavikRtasyAnanyatayA "sarve sarvapadAdezAH" ityuktarItyA cAkA. rAntasyApi pUrvavAnapAyAt / tasmAt sthAnidvArakaM pUrvatvamanityAmatyeva haradattasya zaraNam / atra kecita-'titApayati' ityasAdhveva / tathAhi titau Nica
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe'tidezasUtram / 232 iti sthite TilApazca prApnoti "ata upadhAyAH" (pAsu07-2-166) iti vRddhizca / ubhayornityayoH paratvAd vRddhiH| tataSTilope kRte svata evAnAdi STAdacaH pUrvamAdantaM na tu sthAnidvAreti puna prApnoti / tasmAcchapiNico guNe kRte eci vRddhAvAyAdeze 'titAyati' iti bhavati / na ca titA Nic iti sthite antaraGgatvAdAdguNe zapyayAdeze titayati' iti syAditi vAcyam, zapi hi guNe sati "vRddhiroci" (pA0sU06-1-88) iti bAdhenAdguNasya nimittavighAtasyotpatsyamAnatayA'kRtavyUha paribhASayA pUrvamantaraGgasyApyAdguNasyApravRtteH / akRtavyUhaparibhASA hyantaraGgapari. bhASAyA apavAda ityuktam / na ca zapi guNasya "acaH parasmin" (pA0 sU01-1-57) iti sthAnivasvAdAdguNasya na nimittavighAta iti vA. cyam, pUrvasyaiva vidhau sthAnivadbhAvo na tu pUrvaparayorvighAvityukta svaat| tasmAt 'titAyati' ityeva 'dhu, na tu 'titayati' 'titApayati' iti vA / caGi tu titA Nic caG tip iti sthite "tanotarDauH sa nvaca" (u0sU0541) iti vyutpattipakSe "anabhyAsasya" iti dvitvani Sedhe Tilopasya caparanihA~se sthAnivatvaniSedhAd hrasvAbhAve Nilope tasya sthAnivatvAdasiddhatvAdvA''tolopAbhAve dIrghavidhi prati sthAnivattvaniSedhAtsavarNadIrgha 'atitAt' iti bhavati na 'atitApat' iti / atredaM vaktavyam-paratvAd vRddhirityasaGgataM nityatvena TilopAt / na ca vRddhinityA "acaH parasmin" (pAsU01-1-57) iti kAryAtide. zena vRddhiprAptAvapi "lakSaNAntareNa prApnuvannanityaH" iti nyAyenAni tyatvAt / evaM ca haradattoktiH suSThaveva / kintu anityatve'pi sthAni dvArakaM pUrvatvamiha neSyate ityasminnarthe pramANaM cintyam / tadevaM sthAnidvArakaM vA svato vA ubhayathApyacaH pUrvatvamiha gRhyate iti sthitam / vidhIyate iti vidhiriti karmaNi kipratyayaH / pUrvasyeti zeSe SaSThI, anuvAde paribhASAnupasthAnAt / pugAdyAgame'pi vidheye sthA. nivadbhAvaH / ava ityatra tu Adeza iti samabhivyAhArAt yogyatAbalAta sthAnisambandhalAbhaH, "SaSThI sthAne yogA" (pA0 su01-1-49) ityataH pUrvasUtre'nuvartitasya sthAnegrahaNasyehApyanuvRtterveti prasiddhaH panthAH / ___ nyAsakArastu nimittApekSamAdezApekSaM vA pUrvatvamityapi pakSI bhASye upanyastatvAtsvIcakAra / vaiyAkaraNAdau tu bahiraGgayoraicorasi. ddhatvAnna doSa ityAha / idaM ca nAjAnantaryaparibhASAyA bahiraGgaparibhA. SAyA eva vA anityateti prAguktamupaSTabhya samarthanIyam / asminpale vidhiriti bhAve kiH, SaSThI tu anabhihitatvAtkarmaNItyapi susthameva /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAnhikaikiM tu nimittApekSayA pUrvatve tyadAdyatvasya sthAnivatvAta 'dvAbhyAm' ityAdI dI? na syAta / "Idyati"(pA0 sU06-4-65) itItvasya sthA. nivasvAdigantalakSaNo guNo na syAt 'deyam' iti / tathA guNavRddhayoH sthAnivattvAt 'lavanaM' 'lAvakaH' ityavAvI na syAtAm / "yorekasya" (pA0 sU0 e05-3-92) "deyamRNe" (pA0 mU0 4-3-47) "kirato lavane" (pA0 sU06-1-140) ityAdinirdezAparambhenAnityatAzrayaNaM tu kliSTamiti dik / pUrvatvaM ca nAvyavadhAnagarbha kiM tu vyavahitasAdhAraNaM "tasminniti nirdiSTe" (pA0 sU01-1-66) iti sUtre nirdiSTagrahaNAliGgAta, capara. nihAse niSedhArambhAzca / tena 'paTayati' 'avadhIt' ityAdau sthAniva 'dbhAvaH siddhayati / vadhAdezo hyadantaH / syAdetat / 'paTayati' ityatrAntarvartinI vibhaktimAzritya padatvAja itvaM prApnoti / na ca sthAnivadbhAvaH, jaztvavidhau tatpratiSedhAt / sa. tyam, karmasamarpakAt prAtipadikAdeva Nijutpattirna tu subantAditi vakSyamANatvAt ;subantANijiti pakSepi iSThavadityatidiSTayA bhasaMzayA padasaMjJAyA bAdhAt / paTumityasyaiva hi bhasaMjJA pravRtteti kathaM tatra pada: saMjhA pravarteta ? tatra cApravRttA kathantarAmekadezavikRte labhyeta ? sragvi. NamAcaSTe najayatItyAdau hi prAtipadikANijutpattiriti pakSepyeSeva gatiriti vakSyAmaH / 'avadhIt' ityudAharaNaM tu bhASyamate, ArddhadhAtu. kIyAH sAmAnyena bhavantIti pUrvasUtre evopapAditatvenArddhadhAtukopadeze yadakArAntaM tasya lopa iti lopasambhavAt / vArtikamate tu liGIti parasaptamItyuktam / tathAca 'at' 'pat' ityAdAvivAto lopo na prApno. ti / ata eva halanta evAyamAdeza iti tanmatam / vRddhistu na bhavati "vadhyAdeze vRddhitatvapratiSedhaH' iti pUrvasUtrasthavArttikAt / evam 'a. khaTvakaH' 'bahukhaTvakaH' ityAdI "keNaH" (pAsU07-4.13) "Apo 'nyatarasyAm" (pA0 sU0 7-4-15) iti hasvasya sthAnivadbhAvAt "hasvAnte'ntyAtpUrvam" (pA0 sU0 6-2-174) iti khakArAkArasyo. dAto na bhavati, kintu "kapi pUrvama" (pA0 sa06-2-173) ityuttara. padAntodAttatvameva bhavati / 'acitIka' 'bahucitIkaH' ityAdau tu "citeH kapi" (pA0 sU06-3-127) iti dIrghasya sthAnivadbhAvAzi. zabdekArasya udAttatA bhavati / na cobhayatrApi sva(1)ravidhI na sthA. (1) "na padAnta" itisUtreNeti bhAvaH /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / 233 nivaditi niSedhaH zaGkayaH, lopAjAdezamAtraviSayaH sa iti vakSyamANasvAt / evaM 'paTvyA' 'mRya' iti bahubhirvRtikArairudAhRtatvAt mUrkhAbhiSiktamiti bhASye vyavahRtamapyudAharaNaM sAdhveSa, akRtamyUhanyAyena prathamaM pUrvayaNAdezAyogAt / na caivaM 'kartyA' 'haya' ityAdI "udA. yaNaH" (pA0su0 6-1-174) iti vibhakterudAttatvaM na syAditi vA vyam, svaravidhau vyaJjanasyAvidyamAnavadbhAvena pUrvayaNamevAzritya ta samAdhAnAt / na ca pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvAhyajanameva nevi vAcyam, rephasyAdiSTAvacaH pUrvatvAt sthAnidvArakasya pUrvatvasyAnityatvAt "niSThAyAM seTi" ( pA0su06-4-52 ) iti sedgrahaNena pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvasya anityatvAcca / tasmAnmUrddhAbhiSiktamudAharaNamitipakSo nAtIva duSyati / ata eva hyAzrIyamANAyAmeva prakRtau sthAnivasvamiti pakSe 'akurvyAzAma' 'alunyAzAma' 'vyatyajanyAzAm' 'rAyyA* zAm' ityatra krameNa "ye ca" ( pA0su0 6-4-113) isyulopaH, "I ha lyaghoH" (pA0su0 6-4-109) itItvaM, "ye vibhASA" (pA0sU0 6-443) "rAyo hali" pA0sU0 7-2-85) ityAtvaM ca prApnotIti bhASyavArttikayoruktam / yasvantaraGgaM balavaditi vA 'siddhaparibhASAM vAzritya 'paTTTyA' 'mRDyA' ityudAharaNanirAkaraNaparaM bhAgyaM, tattu akRtavyUhavacalo'nityatAbhiprAyeNa kathaJcineyamiti dik / na padAntadvirvacanavareyalopasvarasavarNAnusvAradIrgha jazcarSidhiSu ( pA0sU0 1-1-58 ) // padAntAdikarmakeSu vidhiSu pUrveNa prAptaH sthAnivadbhAvo na syAt / padAnte- 'kAni santi' 'kau staH' / iha yaNAvAdezayoH karttavyayoH inasorallopo na sthAnivat / na cAnAdiSTAdacaH pUrvatvAvarahAdeva na sthAnivaditi vAcyam, vAkyAdapoddhRtya padAni saM. skriyante iti pakSe'nAdiSTAdacaH pUrvatvasya sattvAt / na hi padAntara: nirapekSameva padamiha zAstre saMskAryamiti niyamaH, "yuSmadyupapade" ( pA0 01-4-105) ityAdyanuzAsanasyAsaMgatiprasaGgAt / etacAGgasaMjJAsUtre kaiyaTena dhvanitam | kevala padasaMskArapakSe 'adadrIcaH' ityAdI "acaH " ( pA0sU06-4138) ityallopo na sthAnivadityudAhAryam / vidhizabdazveha na karmasAdhanaH / tathAtve hi karmadhArayo vA syAt zeSaSaSThayantena saha tatpuruSo vA 1 nAdyaH, vidhizabdasya kriyAzabdatayA pUrvanipAtaprasaGgAt / nAmsyaH, padAntasya kasmizcitkarttavye na sthAniSaditi paryavasAnena 'vRkSava' ityatra valopApase, dvandvanirdiSTeSu dvirSacanA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAdeSTamAhrike viSu ananvayApattezca / tasmAdbhAvasAdhana evA'ntaraGgatvAcca / ata eva karmaSaSThyantena samAsaH / 'zukI' 'taTI' ityAdI padasaMjJAyAM karta. vyAyAM "yasya' (pA0sU06-4 148) iti lopaH sthAnivadeva / na hi "svAdiSu'' (pAsU01-4-17) iti sUtreNa padasyAnto vidhIyate, yena niSedhaH syAt / kiM tu saMzAmAtram / tatrApi yathoddezapakSaH / jaztvA. dikAryakAlatve "pUrvatrAsiche na" (bhA060) iti niSedhApatteH / ekadezavikRtasyAnanyatvAd 'veta svAn' ityatra ruH prAptaH bahiraGgasyAsiddha. tvAnneti vakSyate / bhAgye tu padasaMzAyAH padAntatA svIkRtya pade anta iti bhasaMjhApi padakAryamiti ca dedhA samAhitam / tatrAntye SaDike vacanasAmAditi bodhyam / vAcikaSaDiko tu parame vakSyete / virvacane-suddhyupAsyaH / sthAnivadbhAvaniSedhasAmA deva bahirakA paribhASApIha na pravartate / "nAjAnantarye" (pa0mA051) iti nissedhaadvaa| ghare iti nipAtanAdaluk dvandazca / vare yo'jAdezaH sa na sthAni yat / yAyAvaraH / yAteH "nityaM kauTilye" (pA0903-1-23) iti yaG "yazca yaGaH' (pA0sa03-2-176) iti varac tanimittako'to lo. pH| sa ca "Ato lopa iTi ca" (pAsU06-5-64) ityAlope kartavye na sthAnivat / nanviha paranimittakatvameva nAsti, ArddhadhAtuke iti viSayasaptamyabhyupagamAt / ata eva hi "aco yat" (pAsU03-1-97) iti sUtra'grahaNaM kRtm| anyathA halantANNyato vizeSavihitatayA pa. rizeSAdaca eva yadbhaviSyati kiM tena ? viSayasaptamyAM tu 'ditsyam"dhi. tsyam' ityAdAvajantabhUtapUrvAdapi yatisamaye agrahaNamiti "yato'nA. vaH" (pA0sU06-1-213) ityAdhudAttassidhyati / satyam , ghareprahaNena parasaptamIpakSo jJApyate / tathA ca "anudAttatazca halAdeH" (pAsU032-149) iti sUtre AdigrahaNaM kRtam-halantAditi mA vizAyIti / asti ca halantavizeSaNasya vyAvatyai 'jugupsanaH' 'mImAMsanaH' iti / viSayasaptamIsvevihApi atolopa halantatvAdhucA bhAvyameveti halantavizeSaNavaiyAtsAmadeivAdiparigrahasikhau hala ityeva brUyAt / evaza yAteryajantAt ktici ato lope yalopavidhi prati sthAnivattvaniSedhA. ghalope ca 'yAyA' iti sthite yaGakAralopasya sthAnivattvAd "Ato lopa hITa ca" (pA006-4-64) ityAkAralope punaryalope yAtiriti bhavati / na ca punarAkArayakArayolope sati kicpratyayamAtraM dhUyateti vAcyam , Allopasya sthAnivatvAt ciNolubnyAyanAsiddhatvAhA / yalope udAharaNAntaramapi / tadyathA-kaNyateH kic-knnitiH|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / 235 ktimiti tu kAzikAyAM pramAdaH / "apratyayAt" (pAsU03-3-102) ityanena bAdhAt / na ca 'zaptiH' ityAdAviveha AbAditvakalpanaM bahulagrahaNaM vA zaraNIkaraNAham , bhAgyakAreNeva 'kaNDUyA' ityeva bhavita vyamiti vadatA etsyaapshbdtoktH| tasmAdayaM ktijeva / tato'llopa. yalopau / allopasya sthAnivavAduvaG / tataH "chavoH zU' (pA0pU0 6-4-19) ityUTha / na coThyapi sthAnivatvam , AdiSTAdacaH pUrvatvAt / ata eva UThaH punaruvaG na bhavati / "sarve sarvapadAdezAH" (bhA060) ityAzritya sthAnidvArakaM pUrvatvaM yadyapIha vaktuM zakyate,bhAgyamate 'lo. luvaH' 'popuvaH' ityAdau yadhA, tathApi sthAnidvArakaM pUrvatvaM kvAcitkame. veti pUrvasUtre evoktam / tathA tiSThateyaGantAt ktic allopayalopayoH 'teSThIti' iti sthite allopasya sthAnivatvAdiyaG, ylopH| teSThiniH / tathA pepIyateH ktici allopayalopayoH "eranekAcaH"(pA0sU06-4-82) iti yaNi yalope kRte 'peptiH' iti bhavati / "zo tanUkaraNe' yaGantAt kici allApayalopA''llopeSu "pUrvatrAsiddha na' (bhA060) iti sthA. nivattvaniSedhAt "chazAM SaH" (pAsU08-2-36) iti Satve kRte 'zASTiH iti bhavati / evaM cecIyatezcetiriti dik / tadevaM ghareyalopeti naikaM nimittaM kintu ve iti sthitam / kacittu varga iti IkAraM prazlipya IkAre parato vidhau na sthAniva. diti vyAcalyuH / tenA''malakyAH phalamAmalakam "nityaM vRddhazarAdi. bhyaH" (pAsU04-3-144) iti mayaT / "phale luka" (pA004-3163) tato "luk taddhitaluki" (pAsU01-2-49) iti GISo lum / sa ca "yasya" (pAsU06-4-148) iti lope na sthAnivat / pUrvokta. vyAkhyAne tu "lukA luptaM na sthAnivat" iti vacanaM kariSyate / tatra ca luptamiti "napuMsake bhAve kA" (pAsU03-3-114) luGna sthAniva diti phlito'rthH| svare-cikIrSakaH / sano'to lopo "liti" (pA0su06-1-193) iti kakArekArasyodAttatve kartavye na sthAnivat / na ca "liti" (pA0406-1-193) ityasyArambhasAmarthyam 'kArakaH' ityAdau sAva. kAzatvAt / bhASye tu 'AkarSikaH' ityudAhRtaM, tadApAtataH, SThalo li. svasAmarthyAt sthAnivadbhAvakRtavyavadhAne satyapi litsvarasya suvaca. svAt 'nanti' ityAdI kutvavat / savarNAnusvArayoH-ziNDhi / piNTi / inasorallopo'tra na sthAnika pat / manusvArasthAnAdiSTAdacA pUrvatvaM tu sthAnihAratyutam / yadya taajyaa|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zabdakostubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'SThamAhikepi savarNagrahaNamAtreNAnusvAro'pyAkSeptuM zakyate tathApi vizeSApekSaM bApakamityapi sambhAvyeta / tathA ca yatra na parasavarNaprasaGgaH 'ziMSanti' ityAdau, tatra sthAnivadbhAvaM niSedhumanusvAragrahaNam "acaH parasmi. n' (pA0sa01-1-57) iti sUtre uktarItyA "abhyAsasyAsavaNe"(pA0 sa06-4-78) ityAdiSu savarNa iti niSedhasya labdhAvakAzatayA 'zi. jiTa' ityAderapi asikhApattedheti dik / dI-pratidInnA / iha "hali ca" (pA0908-2-77) iti dIrdhe 'llopo na sthAnivat / yattu kAzikAyAmuktam "upadhAyAM ca" (pA. su08-2-78) iti, tatprAmAdikam / tathAca "upadhAyAM ca" (pA0sa0 8-2-78) ityatroktama-pratidInetyatra "hali ca" (pAsU08-2-77) iti dIrgha iti / yadvA, AcAravibantAt "kie ca" (pAsU03-276) iti kipi samAdheyam / nanveSam "anunAsikasya kvijhaloH" (pA0sa06-4-15) iti dIrghaH syAt ? satyama , akRtavyUhaparibhA. SayA bhAdhinamallopamAlocyAntarako'pi dIrgho na kariSyate, 'jagmuSaH' ityatreDAgamanakArAdezAviveti bodhyam / nanu sthAnivatsvAbhAve'pi"a. siddhaM bahiraGgam" (pa0bhA050) ityallopasyAsitvAhI? na syAdi. ti cetna , kRtitugvidhigrahaNena bahiraGgaparibhASAyA anityatvasya zApitatvAta , yathohezapakSe pASThI paribhASAM prati dIrghasyAsikhanayA. 'ntaraGgAbhAvena paribhASAyA apravRttezca / jazi-sagdhizca me, bandhAnte harI / tathAhi, adanaM gdhiH| adeH ktini "bahulaM chandasi" (pA0sU02-4-39) iti ghaslAdezaH / "ghasi. bhasAIli ca" (vA0sU06-4-100) ityupadhAlopaH / "jhalo jhali" (pA0pU08-2-26) iti sakAralopaH 'ghisakAre sico lopaH' ityasya bhAgyakutAnAzrayaNAt / vattikamate chAndaso varNalopaH / "jhaSastatho" (pA0sU08-2-40) iti dhatvama / na ca tasminkartavye pUrvasmAdapIti sthAnivadbhAvaH pazcamIsamAsasyAnityatAyAH pUrvasUtre evopapAditatvAta / ghasya "jhalAaz" (pA0sa08-4-53) iti jaztve kartavye upadhAlopo na sthAnivat / samAnA gdhiH sandhiH "sahasya saH saMjJAyAma" (are sU06-3-78) iti sUtrAtsa ityanuvartamAne "samAnasya chandasyamUrkhapra. bhRtyudakeSu" (pA0sa06-3-84) iti sUtreNa samAnasya sabhAvaH / ba. jyAmiti bhaserloT / tasastAm / zapaH zluH / antaragatvAd dvitvama. bhyAsakAryam / tato "ghasimasoH" (pA0sa06-4-100) ityupadhAlopA. dimaagbdr|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthaanivdraavnissedhsuutrm| 237 cari-jakSatuH, jakSuH / ghaserliT atum us ca / "gamahana" (pA0 su06-4-68 ) ityupadhAlopaH / "khari ca" (pAsU08-4-55) iti ca. ve prati na sthAnivat / tatra vArtikam-"svaradIrghayalopeSu lopAjAdezo na sthAnivat" iti / tenAnyaH sthAnivadeva / paJcabhirarAtnibhiH krItAH pazcAratnayaH / ghede tu pazcAratnyaH / "jasAdiSu chandasi vAvacanaM prAGNau caGyupadhAyAH" (kAvA0) iti guNAbhAve yaN / tasya sthAnivadbhAvAd "iga ntakAla" (pAsU06-3-29) ityAdinA pUrvapadaprakRtisvara ityAhuH / yadyapi "asiddhaM bahiraGgam" (pa0bhA050)ityanenApIdaM sidhyati tathApi akRtamyUhaparibhASAmAzritya yojyam / 'acitIkaH' 'akhaTvakA' ityatra "hUsvAnte'ntyAtpUrvam" (pA0su06-2-174) ityasya krameNa pravRtyapra. vRttI phalamiti tu pUrvasUtre evoktam / na ca tatra bahiraGgaparibhASAyAH prasaGgo'sti / kiryoH, giryoH / vyutpattipakSe "hali ca" (pA0su08-2-77) iti dIrghaHprApto yaNaH sthAnivadbhAvAnabhavati / "aca" (u0sa0588) ityadhikAre "bhujeH kiJca" (u0ma0591) "kRgRpRkuTibhidichidibhyaH zca" (u0su05-9-2) iti i., sa ca kit / yattu haradattena nyAsaka. tA ca "kRporicca" ityupanyastaM, tat kaciduNAdivRttau anveSaNIyam / vAyvoH iha yalopo na / ___ asmizca vAttike svaragrahaNamAtramAvazyakam / 'kiyoH' giryo|' iti tu "upadhAyAM ca' (pAsU08-2-78) iti sutre vRttikAroktarI. tyA uNAdInAmavyutpattipakSAlambenApi siddham / 'vAyvoH' iti tu bahiH raGgasyAsiddhatayA siddham / kilugupadhAtvacaparanirvAsakutveSapasaMkhyAnam / pUrvatrAsiche ca / tasya doSaH saMyogAdilopalatvaNatveSu / asyArtha:-kvo vidhi prati na sthAnivat / lavamAcakSANo lauH| atra Nici yaSTilopo yazca kvau NilopastadubhayaM "cchavoH zaD" (pAsU06-4-19) iti vakArasya kvinimitte UThi kartavye na sthAnivat / "etyedhatyUTha" (pAsU061-89) iti vRddhiH / tathA 'pipaThiSi brAhmaNakulAni' iti "dIdhIve. pITAma" (pA0sa01-1-6) itisutre yadudAhRtaM tadapi kvo vidhi pra. tIti vyAkhyAne eva saGgacchate / kvau luptaM prati na sthAnivaditi vyA. khyAne tu 'lauH' 'pipaThiSi' ityubhayamapi na siddhayet , Nici Tilopa. sya sthAnivadbhAve UTho 'sambhavAt , pipaThiSaterapratyaye ato lope
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhikenapuMsakabahuvacane zau jhallakSaNe numi kartavye ato lopasya sthAniva. svaniSedhena numprasaGgAcca / etacca "dAdhIvevITAma" (pA0sa01-1-6) iti sUtre kaNDvAdisUtre ca mizragranthe sphuTam / kaiyaTo'pi "dIdhIvavI. TAm" (pA0sa01-1-6) ityatra kvau vidhi pratItyartho vyavasthito na tu kvau luptaM na sthAnivaditItyAha / atra vyavasthita iti vadatA ko luptaM na sthAnivaditi pakSo'pi kvacidAzrIyate eva, niyamaH paraM nAstIti sUcitam / luptamiti napuMsake bhAve kH| eva sakhyuH gomAn padaH tvam ahamiti siddham / tathAhi, "tyatyAtparasya" (pA0 sU06-1-112) itisUtre bhAgyam-sastrIyateH sakhyuH lUnIyatelUnyuriti / tatra sakhIyateH kvipi allope yalope allopasya sthAnivadbhAvAta paratvAtkvilopaM bAdhitvA "ikoyaNaci" (pA0sa06-1-77) iti ya. N syAt / tato yalope 'sakhaH' 'lUnaH' iti syAt / ata eva kvau luptaM na sthAnivaditi tatra yaNaM parijahAra kaiyttH| tathA "ugicAma' (pA0907-1-70) iti sUtre adhAtubhUtapUrva syApi numarthamadhAtuprahaNamityuktvA gomatyaterapratyaye 'gomAn' ityuH dAhRtaM bhaagye| tatrApyallopasya sthAniSatvAtsarvanAmasthAnaparatvaM nA. stIti numa na syAt / na cAdhAtugrahaNasAmadhyAMtasthAnivadbhAvakRtavya. vAye satyapi num syAditi vAcyam, mAcArakSibantAt "kvipna' (pA0sa03-2-76) iti kvipi caritArthatvAt / tasmAtkvau luptaM ne. tyeva zaraNam / nanu gomatyateomatatervA ubhayathApi, 'gomAn' iti na sidhyati "atvasantasya" (pAsU06-4-14) iti dIrghavidhau adhAto. riti vizeSaNAt / satyam, tatrAdhAtugrahaNamasantasyaiva vizeSaNaM na. svatvantasyApIti vakSyamANatvAnna dossH|| tathA "yenavidhistadantasya" (pAsU01-1-72) iti sUtre kevalo'pi pAcchabdo'sti / pAdayateH pAta , padaH" iti bhAgyam / atrApi sthA. nivadbhAvAvayavadhAnena pAvo na syAt / kvau luptaM neti sidhyati / ata eva "pAdasya pAdahastyAdibhyaH" iti na sUtritam / pratipadokta. syAsyaiva padAdezo mA bhUt, kintu kvibantasyApi yathA syAditi / evaja "pAdasya lopa" (pAsu05-4-138) iti gurunirdezaM kurvatA sUtrakRtaiva kvau luptaM na sthAnivaditi zApitam / tacca kvAcitkamiti tu prakRtasUtrasthenaivaM vijJAyate kvau luptaM neti bhAjyasyArthaH, vizabdamA* hAtmyAta khyatyAtsUtrAdibhANyAcceti vyavasthitazabdaM prayukhAnena kaiya. Tena dhvanitam /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / 239 yuSmAnAcaSTe yuSmayati / tataH kvipi Nilope sau "tvAhau sau " ( pA0su07-2-64 ) iti karttavye Nilopo na sthAnivat / taduktamsthAnivattvaM ca Neratra kvau luptatvAnna vidyate / iti sthAnivattvAmati / lopasyeti zeSaH / NeH kvau luptatvAdityanvayaH / astu tarhi kvauluptamityapi nityameva / tAvatA'pi lavamAcakSANo laurityasya siddheriti cet 1 na, 'pipaThiSi' ityasyAsiddhiprasaGgAt / devayateriti tu idda kaithaTena yadudAthasaM kvau luptaM neti sidhyatIti, tasyAyamAzayaH - yadyapIdda kvau vidhi pratyUt siddha:, tathApi tasya sthAnidvArA anAdiSTAdacaH pUrvatvena Nilopasya sthAnivadbhAvAd "aco triNati" (pA0su07-3-115) iti buddhiprasaGgaH / tasmAtvau luptaM netyeva zaraNam / yattu 'lopo vyoH" (pA0su06-1-66 ) iti sUtre kaNDUyateH kyajantAdapratyaye 'kaNDUH' 'kaNDavau' iti vyutpAdayan kaiyaTa Ahaallopasya sthAnivadbhAvAdyaN / tasya Ud / na ca UThi karttavye sthA* nivattvena pratibandhaH syAditi vAcyam, vakArasyAdiSTAdacaH pUrvasvAditi tattu sthAnidvArakaM pUrvatvamanityamityAzritya / taddvItyA tu 'dayU:' ityapi susAdhameva / nanubhayathApi 'dayU:' ityatra pratyayalakSaNena vRddhiH syAdeveti cet 1 na, bahiraGgasya UTho vRddhiM pratyasiddhatvAt / evaJca sthAnivadbhAve satya. pina kAcitkSatiH, bahiraGgatvenaiva sarvasamAdhAnAt / tasmAd dayUriti pakSadvaye'pi siddhyatItyeva tattvam / nanvekadezavikRtasyAnanyatvAdviva autsyAditi cet ? na niranubandhaparibhASayA adhAtugrahaNAnuvRcaivA 'akSadyUH' ityatra na auditi divamatsUtre bhASye eva spaSTatvAt / yadyapi "ugidacAm'' (pA0su07-1-70) iti sUtre adhAtubhUtapUrvAdityarthastathApIha zabdAdhikAra iti bhAvaH / etena "hali ca" (pA0sU08-2-77) iti dIrghaH 'dIvyati' iti nAmadhAtuprakaraNe kaumudIprA. sAdau pratyuktau / divoDiviriti nyAsohitasUtreNa Diviriti vadan mAdhavopi 'divyati' iti hasvamevopajagAma / prakRtamanusarAmaH / dvirvacanAdau tu "o: supi" ( pA0s06-4-23) iti yaN / 'daytrau' 'dayvaH' ityAdi khalapUvatu / 'kaNDUH, kaNDuvau; kaNDavaH, ityAdi tUvaDeva saMyogapUrvakatayA yaNo'prApteriti vikU / atrAyaM saMgraha : - sakhyurgomAn padastvaM ca kvau luptasya nidarzanama / anityatve pipaThiSi kvau vidhau lordvayordayUH !!
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhike lukna sthAnivat / AmalakyAH phalam Amalakam / phale lukA pratyAkhyAnapakSe tu paJcabhiH paTvIbhiH krItaH paJcapaTurityuvAhAryam / tathA paJca indrANyo 'gnAyyazva devatA'sya pazcandraH, pazcAgniH, jIpA sabhiyuka bAnuka aikArazca zrUyate / na ca sanniyogaziSTanyAyena ni. vRttiH, parataddhitalunimittAyA kISanivRttaH pUrvayorAnugekArayoni: vRttau kartavyAyAm "acaH parasmin" (pAsU01-1-67) iti sthA. nivatvAt / ye tu poMkararItyA para itIkAraprazleSaM kurvanti teSA. miha luggrahaNa na kAryam / ___ upadhAtve kartavye na sthAnivat / tena parivAzabdAzcAturarthike a. Ni kRte "vRddhAdakekAntakhopadhAt" (pA004-2-141) iti pArikha zabdAtkhopaghalakSaNe chapratyaye 'pAristrIyaH' sidhyati / anyathA upadhAsaMkSAyAH pUrvavidhitvena tatra kartavyAyAmAllopaH sthAnivatsyAt / na. nvevaM 'paTayati' ityAdI vRddhiH syAditi cet ? na, yatrAMpadhAsaMjJAmupaH jIvya pratyayo vidhitsitastatraivAyaM niSedha iti mAye sthitatvAt / atra caparAnahAMsagrahaNameva sApakam / kathaM tarhi bhASye yalope sau. rI balAkA'ityudAharaNaM dattvA upadhAvidhau netyeva siddhamityuktamiti cet ? anAsthAvAdamA tadityavehi / tatra hi "tenaikadik" (pA0sU0 4-3-112) ityaNNantAnDIpyallopadvayasyApi yalope kartavye sthAniva. dAve niSiddha samAnAzrayasyANo lopasyAbhIyatvenAsiddhatAyAM yalopaH siddhayatIti yalopena sthAnivadityasyaiva 'saurI' ityudAharaNam / u. padhAtvaM tatra lope upayogi na tu pratyayavidhAviti sthitama / __ capare Nau yo hasvaH sa caparanihUsastatra na sthAnivat / vA. ditavantaM prayojitavAn avavidadvINAM parivAdakena / prathamANico lo. pasya sthAnivatvAdanupadhAkAra iti "NIcaDi" (pA0sa07-4-1) ityupadhAhasvo na prApnoti / NisAmAnyagrahaNAdapyetAtsiddham / idaM tadAha. raNam-vAri Akhyata avIvarat / na ca "nAglopi" (pAsa07-4-2) iti niSedhaH zaGkyaH , 'paratvAd vRddhI satyAM TilopaH' ityupagamanA. glopitvAbhAvAt / ata eva halakaletyadantanipAtanaM sArthakam / kutve na sthAnivat / arcayateroNAdikaH kapratyayaH, arkaH / pAca yateH tica, pAktiH "coH ku: (pA008-2-30) iti kutve Nilopo na sthAnivat / iha sutre "jazvaSu'ityava siddha vidhigrahaNaM dvandvAzrayeNa vidhyantaropasaMgrahArtham / tadavyutpAdanArthe ca "kvilug" ityAdi vArtiH kamiti niSkarSaH / tatrApi kvicaparanihAsopadhAnAM prahaNamAvazya.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / kam | luka IkAraprazleSeNa gatArthatvAtkutvasya pUrvatrAsiddhIyatvAccetyavadheyam | "cajo " ( pA0sU07-3-53) iti kutve vodAharaNamanveH paNIyam / 241 pUrvatrAsi ca na sthAnivat / pApacyateH tic, pApAMktaH / yAyajyateryAyaSTiH / pAcayateH pAktiH / yAjayateryASTiH / iddAllopaNilopau kutvaSatvayorna sthAnivat / evaM leddayaterleDhiH / dohayate dagdhiH / vezayaterveSTiH / dAzayatedAMSTirityAhyam / nyAyasiddhaM cedam "acaH parasmin " ( pA0sU01-1-57) ityatideza prati tripAdIsthasyAsiddhatayA tasmin karttavye'tidezAprApteH / na caivaM sthAnivatsUtrasyApyapravRttau 'rAma' iti visargo na syAditi vAcyam "pratyayaH" "parazca" ( pA0sU03 - 1 - 1, 2) ityAdinirdezaiH "bho bhago agho" (pA0su03 - 1-2 ) iti sUtre'zgrahaNena ca tatpravRtterjJApitatvAdityavadheyam / evaM sthite dvirvacanasavarNAnusvAradIrghajazcaraH sutre na pAThyAH / kiM tu napadAntavareyalopasvareSvityeva pAThyamiti bhASyavArtikayoH sthitam / syAdetat / yadi dIrghagrahaNaM tyajyate tarhi sAptamike dIrghavidhau sthAnivadbhAvaH prasajyeta / tathA ca "ciNNamuloH" (pA0su06-4-13) iti sUtre yaGantANijantAdvA Nici tatazciNi 'azaMzAmi' 'azAmi' iti yadudAhiyate tanna siddhyet / na ca dIrghagrahaNasAmarthyAtsthAnivadbhA vabAdhaH, kamerNiGsutre haradacAdyuktarItyA "ciNNamulodIrgha" (pA0sU0 6-4-93) ityatra kaiyaTAyuktarItyA ca 'ahiDi' 'ahIDi' ityetatsi yA 'aheDa' ityasya nivRttyA tasya caritArthatvAt / ucyate / NitvajAtyakyaM gRhItvA 'azAmi' iti siddham / 'azaM zAmi' iti tu yaGlugantANNici bhaviSyati / na hi yaGyaGlukoH sva. re'rthe vA kazcidvizeSo'sti / yena yaGyeva sAdhayituM klizyeta / eva zca 'grAhitam' ityAdyapi siddham, pUrvasmAdapi vidhau sthAnivadbhAvena NicA vyavadhAne sati " graho liTi" (pA0sU07-2-37) iti dIrghasyApravRtteH / sutramate tu vihitavizeSaNAzrayaNAd 'grAhitam' ityAdauna dIrghaH / ata eva yaGantAttRci 'jarIgRhita" ityatra na dIrghaH, sthAni vadbhAvAt, sUtramate vihitavizeSaNAcceti sthitam / yaGlugantAtu tRjAdAviTo dIrgho bhavatyeveti mAdhavaH "dviH prayogo dvirvacanaM SASTham" iti siddhAntAt pradervihitatvAnapAyAt / yaGluko'naimittikatayA. zabda. prathama 16.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubha prathamAdhyAyaprathamapAde'mAhnike SjjJalAdezatayA lukA luptatvAcca sthAnivadbhAvo'pi nAstIti mAdhavasyAzayaH / vaistutastu yaGlukyapi iTo dIrgho'niSTa eva "ekAco dve prathamasya " ( pA0 sU0 6-1-1 ) iti sUtre bhAgya kaiyaTAdipa ryAlocanayA tathaiva nirNayAt / tathA ca tatra " graheraGgAd" iti bhASya. supAdAya kaiyaTa Aha-tRco hi jarigRhityaGgaM na tu grahiH / vizeSaNasA marthyAddhi yathAzrutarUpAzrayaNamini / yadyapi tatra yaGantaM prakramyedamukkaM tathApi yuktisAmyAdyaGluGante'pi na dIrgha iti lakSyate / ata eva "ekAco dve" (pA0sU06 - 1 - 1) iti sUtre haradatto'pi yaGante dIrghamA zaGkayAha--"ekAca upadeze" (pA0su07-2 - 10 ) ityato dIrghavidhAvekAjgrahaNamanuvarttate iti / na hyatra pakSe yaGluki dIrghasyoktisambhavo'pyasti / nanvevaM "graho'liTi" (pA0su07-2-37) iti sUtre " yaGlope coktam" iti vArtikavyAkhyAvasare sthAnivadbhAvAdvihitavizeSaNAzraya. NAdvA yaGante dIrghaM pariharan kaiyaTI virudhyeta yaGlugarthe yathAzrutarUpa - zrayaNasyaikAjgrahaNAnuvartanasya vA AvazyakatayA tenaiva gatArthatvAditi cet ? na, " graho'liTi' (pA0su07-2-37) ityatratya kaiyaTagranthasyopAyasyopAyAntarAdUSakatvAditi nyAyena yaGante upAyAntarAbhidhAnaparatvAt / ata eva tatra kaiyaTa Aha- "anyatrAsya doSasya samyaguddhRtatvAt " iti / evaM hi vadan tatratyaparihArasyAvyApakatAmekAcsutrakasyaivAvazyAdartavyatAM cAbhipraiti / na ca yathAzrutarUpapakSe 'gRhItam' ityAdyasi ddhiH, aGgasaMjJApravRttivelAyAM yathAzrutarUpatyava tatra sattvAt / grAhitA. dau tu naivam / 'ekAcaH' iti samAdhAnaM tu NijbhinnaviSayakameva / tasmAt / 242 yaGlugantANNijantAcca yaGantAcca graheriTaH / dvidhA tridhA caturddhA ca dIrgho neti vyavasthitam // mAdhavagranthastu vihitavizeSaNapakSasya mukhyatAM pakSAntarANAmabhyu yatAM va parikalpya kathaJcinneya iti pratibhAtIti dik / tasya doSa ityAderayamarthaH - tasya " pUrvatrAsiddheca" (bhA0 i0 ) ityasva sthalatraye doSaH atiprasaktiH, tasmAttatra sthAnivadbhAvasya praviprasavaH karttavya ityarthaH / tena 'vAkyarthe' 'vAsyartham' ityatra "skoH" (pA0su08-2-26) iti lopo na / nigAryate, nigAlyate / "Ace vi. bhASA" (pA0su08-2-21) iti latvaM siddhyati / tathA 'mASavapanI' ityatra NatvaM na bhavati, allopasya sthAnivatvena nakArasya samAsAntatvAbhAvAt / na cAsatyapi sthAnivadbhAve GIbeva samAsAnto na tu na.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / 243 kAra iti vAcyam, GIbutpatteH prAgeva samAsa iti dvitIye vakSyamANatvAt / evaM sthite takSayateH kvipi 'tak' rakSayatestu 'rak' ityAdi. bodhyam / atra hi saMyogAdilope karttavye Nilopasya sthAnivadbhAvAnna tatpravRttiH / saMyogAntalope tu sthAnivadbhAvaniSedhAdbhavatyevAsau / 'goraT' iti tu zu (1) ddhAtvipi bodhyam / yattu " acaH parasmin " ( pA0 sU01-1-57) iti sUtre 'dadhyatra' iti bhASyamupAdAya kaiyaTenokam - "pUrvatrAsiddhe vetyetadatra nAsti, tasya doSa ityeva saMyogAdilopasya saMyogopalakSitalopopalakSaNatvAt" iti / tanna vAstavam / kintu ta RtyapUrvapakSiNo'bhiprAyavarNanamAtram / ata eva "napadAnta" ( pA0su0 1-1-58) iti sUtrazeSe tenaivokam - "skandayateH 'skan' takSayateH tak" iti / yattu "siddhakANDe zcutvaM ghuTtve" iti vArttikavyAkhyAva* sare kaiyaTenoktam - "madhugitIdhyate, madhuDiti prApnoti" iti / tantu sakAropadezasAmarthyAditi bodhyam / 'san zrotati' ityatra "zi tuk" (pA0su08 - 3-31) ityasyApravRtyA sakArazcaritArtha iti cettarhi "kau. luptam" iti samAdheyam | "kusmanAmnovA" (ga0su0 ) ityatra 'kU' iti mAdhavodAttaM samyageva tatra sAmarthyaviraheNa saMyogAdilopApravRtteH riti dik / syAdetat / iha saMyogAdigrahaNaM mAstu / na caivaM 'vAkyartham' ityAdau "sko: " ( pA0su08-2-29) iti lopapattiH / "skoH saMyoga" (pA0sU08-2-29) ityatra "jhalo jhali" (pA0su08-2-26) ityato jhala ityanuvartate / taccopasarjanasyApi saMyogetyasya vizeSaNam, na tu pradhA* nayorapi skoH, avyabhicArAt / tatazca jhalanto yaH saMyogastadAdyoH skorlopaH syAditi sUtrArthAt, bahiraGgatayA yaNo'siddhatvAdvA / ata eva hi 'dadhyatra' ityAdau saMyogAntalopo na pravartate / tathA cAme vA rtikam - na vA jhalo logadbahiraGgalakSaNatvAdveti / na caivamapi 'kASTha tak' 'rASTrarak' ityAdi na sidhyati vAcyam, anabhidhAnAttatra kvi* pa eva durlabhatvAt / anabhivA "kASThazageva nAsti" ityApramika* bhASyabalena nyAyasAmyAnnirNIyate iti / atrocyate / kusmayateH 'kUH' ityAdisiddhaye saMyogAdIti vAcya* meva / kiJca 'tak' 'rak' ityAdyarthamapi vaktavyam / na cAnabhidhAnam, pramANAbhAvAt kaiyaTAdibhirudAhRtatvAcca / na ca kASThazageva nAstIti 1 (1) NijrahitAt kevalAditiyAvat /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhike bhAyaM tatra pramANam, nyAyavaiSamyAt / tathAhi, 'kASThazak sthAtA' ityatra jhalparo yaH saMyogastadAdeH kakArasya lopamAzaya taduktam / tena yatra kalopaprasaktistadabhiprAyakamanabhidhAnam / ata eva kAntebhyaH vipa netyevamparatayA tayAkhyAtam / na ca NijantebhyaH kipi kalopapra. saktirasti, Nilopasya sthAnivadbhAvAt / na ca "pUrvatrAsiddhe ca" iti taniSedhaH saMyogAdilope pratiprasavasya jAgarUkatvAt / tasmAtsaMyo. godilopagrahaNaM karttavyameveti sthitam / idaM tvaSadheyam / "saMyogAntasya lopaH" (pAsa08-2-23) itya. a"na vA jhalo lopAdvahiraGgalakSaNatvAdvA" iti vidhA siddhAntavyava. sthApanAt 'kU' iti saMyogAntalopo'pi durlabhaH / tena 'kusm' ityeva. bhavati prathamapakSe / dvitIyapakSAbhiprAyeNa tu mAdhavaH / ___ manveSamapi latvaprahaNaM vyartham , 'nigAlyate' ityatra satyapi Nilope pratyayalakSaNena latvasiddhaH / na ca varNAzrayatvam , dhAtoH svarUpe tatpratyaye kAryavijJAnAt / idaM ca dANDinAyanAdisutre 'bhroNa. hatyA' iti tatvanipAtanena jhApayiSyate / kizcAntaraGgatvAdapi latvaM susscmiti| ___ atrocyate, "tuNaha im" (pAsU07-3-92) ityatrAci netyanuvarta. te / halIti nivRttam / tathA ca 'atRNeT' ityAdisiddhaye pratyayalakSaNaM nArambhaNIyam , kintu niyamArtha tadArambha iti bhASye sthitam / ita. rakhyAvRttimAtraphalakaM pratyayalakSaNasUtram / tattatkAryANi tu sthAniva. tsatreNa nirvAhyANi / tatraca 'pradIvya' itInivRttaye aprAdhAnyanApya. lAzrayaNe niSedhaH sthitaH / tathAcAci pratyaye vidhIyamAnaM latvaM sthAni. vadbhAvaM vinA durlabhameva / yadapyantaraGgatvAllatvamityuktaM, tadapi na; akR. tamyUhaparibhASayA latvApravRtteH / kizca "upasargasyAyatau" (pA0082-19) iti sUtre pakSadvayaM vakSyate-ayatiparatvamupasargasya vizeSaNaM repha sya veti / tatrAce pakSa 'palyayate' iti sidhyati, 'plAyate' iti tu na sidhyet ekAdeze kRte vyapavargAbhAvAt , ubhayata Azraye antAdiva. drAvAyogAzca / tasmAttatra sthAnivadbhAvenaiva vyapavargoM vaktavyaH / saca "pUrvazAsiddhe ca" iti niSiddha iti latve pratiprasavaH sArthaka eva / dvi. tIyapakSe tu 'palyayate' iti na syAt , yakAreNa vyavadhAnAt / 'plAyate' ityatraiva paraM latvaM syAta , "pUrvatrAsiddhe ca" iti sthAnivasvaniSedhena tatra rephasyAyatiparatvAvighAtAt / kRte sviha latvagrahaNe yena nAvya. SadhAnanyAyena 'palyayate' ityatrApi latvaM sidhyati / sphuTaM cedamASTame
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / bhAgye eva / tasmAdiha latvagrahaNaM karttavyameveti sthitam / NatvagrahaNaM tu vyartham / tathAhi, 'mASavapanI' iti tAvahiraGgaparibhASayA'pi siddham / na ca 'prahiNoti' 'pramINIte' ityAdisiddhaye taditi vAcyam "acaH parasmin" (pAsU01-1-57) iti sUtrasya pra. vRtti vinApyekadezavikRtasyAnanyatayA "hinumAnA' (pA0su08-4-15) ityasya pravRttisambhavAt / na ca "haNAntA SaT" (pA001-1-24) iti sUtra varNitarItyA 'priyApTanaH' ityAdisiddhaye NatvagrahaNamiti vA. cyam , kAryakAlapakSe bahiraGgaparibhASayaiva tasyApi siddhaH / yathoddeza. pakSastu na grahIyate pratyAkhyeyena Natvena saha phalasAmyArtham / etena 'priyApTaNaH' iti NatvAbhyupagamaparaH pdmnyjriigrntho'pypaastH| bahi. raGkaparibhASAyA anityatvepIha tadapravRttI pramANAmAvAta / tasmAdiha NatvagrahaNaM vRtheti sthitam / pratyuta Natve sthAnivattvAbhyupagame bAdhakama. pyasti / tathAhi-"aniterantaH" (pA0sU08-4-19) iti sUtre "antaH" (pAsU08-4-20) iti yogaM vibhajya 'he prANa' iti rUpasiddhaye "padAnta. sya (pA0su08-4-37) iti pratiSedhaM bAdhitum "antaH' (pAsu084-20) iti sUtraNa padAntasyAniterNatvaM vidhIyate ityekA vyAkhyA / a. ntazabdaM samarmApaparyAyamAzritya nimittasamIpastho yo'nitenakArastasya NatvaM, nimittasamIpasthasyAniyoM nakArastasya Natvamiti ca yogavi. bhAgaM vinApi vyAkhyAnadvayaM bhAjye sthitam / tatra prathamapakSe "prANiti" ityAdAvekenA''kAreNa vyavadhAne'pi vacanasAmathyANNatvaM pravartate / dvitIyapakSe tvekAdezasyAdivadbhAvAdrephAdavyavahitasyAniteH sambhavApravartate / 'paryaniti' ityatra tu varNadvayenaikena ca vyavAyAtpakSadvaye'pi NatvaM na pravartate iti spaSTamaSTame / yadi ceha NatvagrahaNaM kriyate tahi 'paryaniti' itivat 'prANiti' ityatrApi dvayena kena vA varNena yathAsambha. vaM vyavadhAnANNatvaM na syAt / na ca vacanasAmarthyAtsthAnivadbhAvakRtaM vyavadhAnamAzrayiSyate 'vRtraghnaH' iti kutva iveti vAcyam 'niraNiti' 'duraNiti' ityatra caritArthatvAt / na caivaM "nirduroraniteH" ityeva bra. yAta , na tu "aniterantaH" iti sAmAnyalakSaNaM praNayediti vAcyam, mAvRttimAzritya 'he prAN' ityatra Natvasya pratiprasavArtha nirdurorityape. jhayA 'antaH' ityuktAvakSaralAghavAnurodhAcca sAmAnya lakSaNapraNayamasa: mbhavAt / tasmAdAmikabhASyapAlocaneneha NatvagrahaNaM na kartavyamiti nirNIyate / mata eSa 'vyUDhoraskena' ityatra gatvaM na / anyathA visarga.. syATtvena tadAdezasya sasya sthAnivadrAvANNatvaM syAvAsa patvaprahaH
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhikeNasya prayojanAbhAvastUkta eva / tatazca "tasya doSaH saMyogAdilopala. tvayoH' ityeva vAcyam / vastutastu tadapi na vAcyama "pUrvatrAsiddhe ca" iti hyasiddhatvA. deva nyAyasiddhamityuktam / taccAsiddhatvamanityam , "adhunA" (pA0 sU05-3-17) itivad "amunA" iti vAcye "namune" (pA0sU08-2-3) ityukterneti yogavibhAgAt , nuTIti vAcye "nAmi" (pA0sU06-4-3) itiliGgAcca / 'anazvaH' ityAderaGgasyetyanena vyAvRttau satyAmapi 'a. (1)kSaNvantaH' ityAdau hi dIrgha vArayituM hi "nAmi" (pAsU06-4-3) ityuktam / "rudhAdibhyaH znam" (pA0sU03-1-78) "znAnnalopaH" (pA0 sU06-4-23) iti sUtradvaye bhAjyakaiyaTAdyAlocanenArambhasAmotsa. nipAtaparibhASAyA ivAsiddhatvasyApyavizeSAdvAdhe prApte "nAmi' ityuktiriti cet ? na, kRti tuggrahaNAdinA sannipAtaparibhASAyA ani tyatvajJApanAtsAmarthyAMdvAdha iti pakSe'pyakSaNvanta ityAdAvubhayabAdhe gauravAca / tasmAdanityatAjJApanArthameva tat / tena siddhakANDamapi saMgRhItaM bhavati / etena 'rAmaH' 'rAmabhyaH' ityAdau rutvasyAsiddhatvAdro. rukArasyetsaMzAlopo kathaM syAtAmityetadapi samAhitam / "pratyayaH" (pAsu03-1-1) "parazca" (pA0su03-1-2) ityAdiliGgAzca / yatvanu. nAsikanirdezasAmAditsaMjJAlopau pratyasiddhatvaM neti / tanna, 'tarumU. lam' ityAdau "hazi ca" (pAsU06-1-114) ityasya vyAvRttaye "a. toro" (pA0906-1-1) ityatra sAnunAsikasyaiva nirdezAmyupagamena cAritArthyAta / 'rAmaH' ityAdAvapi sAnunAsikazravaNasthApAdyamAna tayA cAritArthyasya spaSTatvAditi dik / tena saMyogAdilopalatva. yorasiddhatAvirahAtsthAnivatvaM bhaviSyatIti sklessttsiddhiH| dvivacane'ci (pAsu01-1-59) / ruupaatidesho'ym| dvitvAnimitte. 'ci yo'nAdezaH sa sthAnivapaM labhate dvitve kartavye / cakratuH, cakruH / dvitvanimittatvenAvizeSaNAdiha na-dudhUSati, susyUSati / na hayUda dvitvanimittam / nanvevaM'cakratuH" iti yaNo'pi sthAnivadbhAvo na syAta, atuso dvitvanimittatve'thakArasyAtayAtvAt / sUtraM tu cakre ityAdI sAvakAzamiti ? satyama, iha nimittazabdena sAkSAdvA samudAyaghaTaka. (1) makSizabdAnmatue / "asthidaghisakthyaNAmanakudAttaH" (pA0907-1-75) "chandasyapi dRzyate" (pA0sa07-1-76) ityana. hAdezaH / nuTo'siddhatvAtpUrva nalope bhUtapUrvagatyA antasvamAdAya "mano uda(pA0ma08-2-16)iti nuTi Natve tava sidhyatIti bodhyam /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / tayA vA dvitvaprayojakatvamAzrIyate na tu sAkSAdevetyAgrahaH, lakSyAnurodhAt / kiJca sUtre nimittazabdo nAstyeva / kintu lakSaNayA vA dviru vyate'sminniti dvirvacanamiti vyutpattyA vA dvirvacanamastyasminniti arzaAdyacA vA dvirvacananimittaM labdhavyam / tacca prakAratrayaM sAkSA tparamparAsAdhAraNe prayojake'pi suvacam / etacca' ThasyekaH " (pA0sU0. 7-3-50) iti sUtre kaiyaTe spaSTam / ata eva UrNoteH sani" sanIvanta " ( pA0sU07-2-49) itITpakSe "vibhASorNoH" (pA0sU01-2-3 ) iti vivirahe 'UrNunaviSati' iti siddham, sannantasya dvitvavidhAne'pi sano dvitvaprayojakatvena tasmin guNAvadezayordvitve karttavye sthAnivadbhA vAt / taduktam--tadbhAvabhAvitAmAtreNeha nimittatvamiti / vastutastu dvirvacanAkSiptaH pratyayo'cItyanena vizeSyate / parasminnityanuvarttate / 'amISAM madhye devadattAtparamAnaya' ityukte yathA sajAtIyena manuSyAntareNAvyavahitaH para AnIyate, tathehApi pratyayAntareNAvyavahitaH paro - gRhyate / tena dvitvanimitte ajAdau pratyaye pratyayAntareNAvyavahite pare sati yo'jAdezaH sa sthAnivatsyAditi sutrArthaH / evaJca'cakratuH, ityAdau na kA'pyanupapattiH / vakSyamANajJApakabalena NicA vyavahite pravRttAvapi 'didevanIyiSati' ityAdAvane kapratyayavyavadhAnAdapravRttiH / 'apIpyat' ityatra varNavyavadhAne'pi pratyayAntarAbhAvAtpravRttiH / anu* vAde paribhASAnupasthAne'pi nirdiSTaparibhASAkarttavyasya nirvAhazceti bodhyam / ata eveha parasminnityanuvartate iti nyAsakAraH / tathA dvirvacaneneha pratyayAkSepaM vadan Nijbhinnena vyavahite jJApakasyApravRttiM buvakaiyaTopyetadabhipraiti / 'UrNunaviSati' ityAdisiddhaye tu tadbhAvabhAvi tAmAtreNa nimittatoti svIkriyate evetyavadheyam / 247 . nanvevam 'aririSati' iti na siddhyet, RdhAtoH sani "smipUDraJjavazAM sani" (pA0su07 - 2 - 74 ) itITi kRte isa zabdanimittakasya guNasya sthAnivadbhAve" ajAderdvitIyasya " (pA0sU06 - 1-2 ) itIso dvitvaprasaGgAt / iSyate tu riszabdasya dvitvam / atrAMcyate / na hi kAryoM nimittataH yaISS zrIyate iti "dIdhIvevITAm" (pA0su01-1-6) ityatropapAditatvAneha isa zabdo nimittam / ato na sthAnivadbhAvaH / na caivaM sannantasya kAryitvAd 'UrNunaviSati' ityapi na syAditi vAcyam, matvarthIyene.. ninA kAryamanubhavata eva kAryitvalAbhAt / tatra tu dvitIya ekAc dvitvarUpaM kAryamanubhavati na tu san / 'aririSati' ityatra tu riszabda syaiva kAryabhAktvamiti vaiSamyAt / nanvevamacItyasya 'jetrIyate, deSmI
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zabdakaustu maMprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhi ke yate' iti vyAvartya na saGgacchate, ghrIy dhmIy iti dvitIyAjavadhikasyai * kAcaH kAryitayA yo'pi dvitvanimittatvAbhAvAditi cet 1 satyam, 'adhijage' ityevAjgrahaNavyAvazyamastu / tatra hi "gAG liTi" (pA0su024-49)" iti dvilakArakanirde zamAzritya lAvasthAyAmeva gAGAdeza iti bhASye eva spaSTam / idaJca vArttikamatamanusRtyoktama, tatra liTi liGItyAdInAM parasaptatrItvAbhyupagamAt / bhASyamate tvArddhadhAtukIyAH sAmAnyena bhavantItyabhyupagamAlliTItyAdayopi viSayasaptamyevetyuktaM sthAnivatsUtre / tanmate tvacItyasya 'jagle' ityAdi vyAvartya bodhyam / tathAhi, "Adeca" (pA0su06-1-45 ) iti sUtre'zitIti parasaptamIti pakSe za (1) it iti karmadhArayAzrayaNAd "yasminvidhistadAdAvalgrahaNe" (pa0mA0 ) ityasya pravRttyA Adizino'nyasminpare vidhIyamAnamAtvaM lAvasthAyAM kriyate / ato na sthAnivat / na cAntaraGgatvAttivAdiSvezi ca kRte AtvaM syAttathA ca sthAnivattvaM durvAramiti vAcyam, "na samprasAraNe samprasAraNaMlliTi vayo yaH " ( pA0sU06 - 2 - 37/38) iti dvilakAraka nirdezamAzritya taM ca tatrAnupayuktatvAdihAnuvartya liTi tu lAvasthAyA mevetyAtvavidhau vyAkhyAnAt / kathaM tarhi 'jeghrIyate" dedhmIyate' iti bhASyavRtyAdiSu pratyudAsdatamiti cet 1 prAtizAkhyarItyetyavehi / tathAhi, "anusvAro vyaJjanaM cAkSarAGgam " ( R0pra01 - 5 ) ityuktvA "sva. rAntare vyaJjanAnyuttarasya (R0 prA0 1-5) iti sUtritam / evaJca 'neni' jati' 'anenijuH' ityAdAvekAvyatya dhAtoH sampUrNasya dvirvacanAdabhyaH stAzrayam adbhAvajusAdi sidhyatu / dvadhacke tu madhyavartinAM halAmuttarAGgatvAtprathamAjantameva dvirucyatAm / yathA daridrAtau da iti, jAgata jA iti / na caitAvatA kacidrUpe'niSTamApadyate, yena prAtizAkhyaparibhA SAmupekSya 'naTabhAryAvadvyaJjanAni' iti cAzritya 'dar' 'jAg' ityAdi dvirucyate / ata eva 'caturazchyatAvAdyakSaralopazca" (kA0vA0 ) iti saGgaccha te iti dik / yadA tu SASThabhASyavArttikarItyA dvitIyAjavadhika ekAc gRhyate, "gAG liTi" (pA0su02-4-49) iti ca viSayasaptamyAzrIyate, anaimittikamAtvaM, ziti tu pratiSedha iti vA, azitIti viSayasaptamI cA Azrayate, tadA 'jeghrIyate' 'adhijage' 'jagle' iti trividhasyApi vyAvartyasyAsambhavAdacItyasya phalaM kimiti vibhAvanIyaM sUribhiH / syAdetat / bhaseH kkasau"ghasibhasoIli" (pA0sU06-4-100) ityupadhAlope kRte dvitvaM mA bhUdityetadarthamajgrahaNaM bhaviSyatIti cet 1 satyavati vA dvitve plAniti zrutau vizeSAbhAvAt / nanu durlakSyo'pi
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthaanivdbhaavnivedhsuutrm| 249 vizeSaH sUkSmadRzaM prati duvAra iti cet 1 na, 'dAti priyANi' 'vIrava. dhAtu' ityAdAviva dvitvAmAvasambhavAt / vakSyati hi SaSThe "liTi dhA. toH" (pAsu06-1-8) iti sUtre, "anabhyAsaprahaNAnarthakyaM ca, chanda si vAvacanAt" iti / na caivamapi pAkSikaM dvitvaM syAdeveti vAcyam , dRSTAnuvidhAnasyaiva chandasi kartavyatvAt / ata eva hi "ut" (pA0 su07-4-7) ityeva siddha "nityaM chandasi' (pAsU07-4-8) iti sUtra niSphalamityabhiyuktAH / loke tu bhASyamate kasurdurlabhaH / upadhAlopazcA chAndasa eva / tadevaM 'jedhIyate' 'adhijage' 'jagle' ityetatsiddhaye kriyamANa.. majgrahaNameveha rUpAtidezatve pramANam / kAryAtidezapakSe hi ghrIgA. glAityeSAmeva bhAvyaM dvitveneti kiM tena ? tathA ca vArtikam-ajgraha Na tu sApakaM rUpasthAnivadbhAvasyeti / 'dedhmIyate' 'zAzayyate' ityapi 'jaghroyate' ityanena samAnayogakSemamudAharaNam / "I ghrAdhmoH"(pAsU074-31) iti IkAraH, "ayaG yi Giti" (pAsU07-4-22) iti zI. Go'yakAdezaH / acItyasya pratyAkhyAnapakSe tu lakSyAnurodhAdeva zabdA. dhikAramAzrityeha rUpAtidezo vyaakhyeyH| pUrvasutrAvaca iti SaSThayanta. syAnuvRttiriha kimartheti ceta ? 'zuzuvatuH' ityAdisiddhaye iti gRhA. Na / tathAhi, "vibhASA zveH" (pA0sa06-1-30) iti sUtraM yadyapi 'zu. zAva' ityAdau pitsu sAvakAzaM, tathApi 'zUnaH' ityAdau caritArthasya "vacisvapi"(pAsU06-1-15) ityasya bAdhakameva, paratvAt / "liTya. bhyAsasyobhayeSAm' (pA0su06-1-17) ityasya tu na bAdhakam zvaya. tyabhyAsaviSayakasya vidherniravakAzatvAt / ata eva "vibhASA zve(pA. sa06-1-30) iti sutre "zverliTyabhyAsalakSaNapratiSedhaH" iti vArtikamA. rabdham / "liTyabhyAsasya"(pA0sU0(6-1-17) iti sUtre azvayatInAmi ti pUraNIyamiti tdaashyH| anyathA hi vihitapratiSiddhatayA vikalpAt 'zuzvAya' 'zuzviyatuH' ityaniSThamapi pakSe prasajyeta / evaM sthite "dvirSa co'ci"pAsU01-1-59) ityatrAca ityasyAnanuvRttI 'zuzAva' ityaH vRyAvAdezayoriva samprasAraNasyApi sthAnivadrAvaH syAt / tathA. 'zizAva' 'zizuvatuH' ityAdhaniSTamApadheta / na ca "samprasAraNaM vadA. zrayaM ca kArya balavat" (10bhA0128)iti tibAdyavasthAyAmeva samprasA. raNapravRtteracIti nAstIti vAcyam , evamapi 'vyatizuzuvAte' ityAdI doSadhovyAt / na ca "vimASA zveH" (pAsU06-1-30) iti lAva. sthAyAmeva pravaryate iti vAcyam , evamapi 'IjAte jAyeMtyAdraudo.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAya prathamapAde'STamAhnike batAdavasthyAt, lAvasthAyAM kitvAbhAvena tatra samprasAraNApravRteH / na ca kittvamapi pravarttatAmiti vAcyam, antaraGgaisti bAdibhirbAdhitatvAt / kizca "svApezvaDiM" (pA0sU06-1-18) iti samprasAraNe 'asuSupat' itI. myate / sthAnivadbhAve tu sati "na samprasAraNe" (pA0su06-1-37) iti niSedhAdabhyAse uvarNo na bhUyeteti dik / 250 tantrAvRtyekazeSANAmanyatamAzrayaNAdiha kAlAvadhAraNamapi kriya* te / tathA ca vyAkhyAtama-dvitve karttavye iti / tena 'cakratuH' ityAdAvuttaradale punaryathAyathaM yaNAdayo bhavantyeva / anyathA prakRtibhAva eva syAt / 'ninyatuH' ityatra tu prathamapravRttasyApIyaDo dvitvakAle'pahArAtpunaH prApto'vyayam " eranekAcaH" ( pA0su06-4-82 ) iti yaNA bAdhyate / yadvA, pUrvamapIyaG na pravartate "prakalpya cApavAdaviSayaM tata utsargo'bhinivizate" iti nyAyAt / yadvA, AmIyatvemeyaGo'siddha* svAd yaN bhaviSyati / syAdetat / sthAnivadgrahaNaM nivartya natraM cAnuvartya dvitvanimitte'ci aca Adezo na syAd dvitve kArye ityeSa vyAkhyAyatAm / evaM hi sati sthAnivaditi zabdAdhikAraklezo'pi na bhavatIti ? satyam, asminnapi pakSe namaH svaritatvaM pratijJAtavyam / sthAniSacchabdasya tu klRptameva taditi lAghavam / astu vA vyAkhyAnadvayamapi phale vizeSAbhAvAditi dik / nanvevamapi "Nau sthAnivadvacanaM karttavyam 'nunAvayiSati' 'cujhAvayiSati' 'tuSTAvabiSati' ityAdyartham / atrAhuH - moH puryANjiSu vacanaM jJApakaM Nau sthAnivadbhAvasyeti / asyArthaH - yIteH pUGazca "sanIvanta " (pA0sU07-2-49) iti "smi pUjvazAm" (pA0s07-2-74) iti sUtrAbhyAmiTi kRte 'yiyaviSati' 'pipaviSate' ityatra 'dvirvacane'ci " ( pA01-1-59) iti sthAnivadbhAvAdyakArapakArayoravarNaparayoH parato yadyapyabhyAse ukAro labhyate / tasya cakArAdezavidhAnena oH puyaNasUtre pakArayakAragrahaNaM caritArtham / tathA'pi vargagrahaNaM pratyAhAragrahaNaM janahaNaM ca jJApakaM dvitvanimittasyAco NicA vyavadhAne'pi sthAnivadbhAvaH pravardhate iti / taM vinA avarNapareSu puryANjiSu pareSu uvarNAntasyAbhyAsa. sya durlabhatvAt / yena nAvyavadhAnAcca Nicaivaikena dvitvanimittasyAco vyavadhAnamAdhIyate / tena 'minavanAyiSati' ityAdau na sthAnivat lyuT* kvajbhyAM vyavadhAnAt / evaM NijantAllyuTkyacsansvapi na sthAnivat, 'minAvanIbhiSati' ityAdi / na hi jau kRtaM sthAnivaditi vacanamasti
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthaanivdbhaavnissedhsuutrm| 251 kintu kSApyamAnaH sthAniSadbhAvo lAghavAdekenaiva vyavadhAne ityuktam / iha tvanekena vyavadhAnaM spaSTamava / yadyapyanudyamAnAdezavizeSaNatvAgni rdiSTaparibhASA nopatiSThata, tathApyacItyaupazleSikasaptamIbalAdeva tada. thA paryavasyati / SadviprakRSTalAme ca nAtyantaviprakaSTasya grahaNamiH ti bodhyam / vastutastu 'parasmin' ityanu(1)vartate iti sUtropakrame; evo kam / evaM ca 'abIbhavata' 'amImavat' 'arIravat' 'alIlavat' ityAdiSu 'bibhAvayiSati' ityAdiSu ca "oH puyaNa" (pAsU07-4-80) itItvaM pravartate / zApanaphalantu yatra"oH puyaNa"(pAsU07-4-80)itya. syAprAptistatra bodhyam / tadyathA-cunAvayiSati / uDurivAcarati uDa. vati / uDavateau~ san / uDuDAvayiSati / caGi-auDUDavat / tutAva. yiSati / atRtavat / sautro'yaM "turustuzami" (pAsU07-3-95) itya. pranirdiSTaH / UrNanAvayiSati / auNUnavat / "cisphuroreM" (pAsU0 6-1-54) ityAtvasya sthAnivadbhAvAt 'pusphArayiSati, apuspharat' ityAdi bodhyam / tulyajAtIyApekSaM ca sApakam / tenAvarNapare halyeva sthAnivatvam / tena 'acikIrtata' ityAdI nAtiprasaGga iti bhAgya sthi. tam / yattu kAzikAyAM "pUrvatrAsiddham" (pAsU08-2-1) iti sUtra vaharniSThAtANici caGi 'aujaDhat' ityudAhRtya ktinantasya tu 'au. jiDhata' ityuktam tatraiva nyAse'pi Nau kRtasya TiLopasya sthAnivadbhAva iti vyAkhyAtaM; tadubhavaM bhAgyaviruddhatvAdupekSyam / 'acikIt' ityasya sidaye'varNaparadhAtvakSaraviSayakameva sApakamiti spaSTaM bhASye / praka tasutrapratyAkhyAnapare vAttike avyAptirUpadoSodbhAvanapareNa "odau. dAdezasya cuTutuzarAdeH" ityAdibhASyeNApyayamoM labhyate ityanupada meva sphuTIkAraNyate / ata eva'zakikA zuSkajaGghA ckssaamimaanaujiddhsthaa| iti vaiyAghrapadyavArtike jizabda eva paThyate / jazabdapAThastu kA. citkaH prAmAdika eveti bopadevo durgasiMhAdisammatipradarzanapUrvaka kAmadhenau sthApitavAn / vaiyAghrapadyavArtikaM tu "pUrvaprasiddham"(pA0 sU08-2-1) iti sutrasya prayojanasaGkahaparaM, tazca tasminneva sUtre vyAsyAsyAmaH / evadha "aGkapade lakSaNe ca" (cu070395) ityasya caGi saNikasya dvitvena 'mAzcikara' ityeva rUpaM na tu 'Azakata' iti|n caivamadantapAThavaiyarthaM syAditi vAcyam / tatsAmAdalopasyApravRttI satyAM vRddhipukodha sato kApayati' iti pAbhyupagamAt / na caivaM (1) "macaH parasmin pUrvavidhau (pA0sa01-1-57)ti straadityrthH|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhnike sati 'aGkayati' rUpaM na syAditi vAcyam "sucisutri" (kA0vA0 ) ityA divArttike 'sosucyate' 'sosatryate' ityAdibhASyodAharaNena pakSe'llopasyAbhyupagamAt / sUcitryAdayo hyadantAH / ata evAne kAcatvena SopadezatvAbhAvAnna Satvam / bopadezalakSaNe kAcatvaM vivakSitamiti mAdhavIye spaSTam / etaca saMgAdiparyudAsAt SvaSkasvidAdi sAhaca - yat 'sosUcyate' ityAdibhASyodAharaNAcca nirNIyate' iti vakSyate / evaM vAkyazeSaM samarthayiSyAmahe / "prArthanAdhyavasAyaiH" "sampraznaprArtha. neSu liG" ityAdiprayogAzveha mAnam / tadetatsakalamabhisandhAyAda - nvatvasArdhyakyAya vA'llopa ityAhuH / uktazca kAmadhenau I aglopitvaM sthAnivattvaM cAdantatvaprayojanam / yatra tvetena vidyete tatrAllopavikalpanam // iti / " kathayatyAdyabhiprAyeNa pUrvArddham aGkayasyAdyabhiprAyaM dUtarArddhamiti vivekaH / nanu 'AzJcakat' ityatra "dIrgho laghoH" (pA0sU07-4-94) iti prApte'anaglopa" (pA0su0e07-4-93) iti niSedhenAkArazcaritArtha iti cet ? na, caGpare Nau yadaGga tasya yo'bhyAsa iti sUtrArthavyavasthApanAt / iha tvaGgAvayavasyAbhyAso na tvaGgasya / etacorNudhAtau mAdhavapranthe spaSTham / ata eva 'ATiTat' ityAdau na dIrghaH / yattu dIrghavidhau ilAdiriti vizeSaNaM kaumudyAM dattaM tanirmUlam / 'aurjunavat' ityAdeH siddhAvapi "samballaghuni ( pA0sU07-4-93) ityatra caGpare ityaGgasya vizeSaNaM laghorveti matabhedeneSyamANe 'acicakAsat' 'acacakAsat' iti rUpadvaye'pyatiprasaktaM ca / dIrghavidhau 'caGpare ' ityasya laghuvizeSaNatAmAzrityArthasiddhakathanaM taditi vA samAdheyam / siddhAnte tu mAghaghokarItyA UrNAvayateriva cakAsayaterapi dIrghAbhAvaH spaSTa eveti dik / etacca sUtraM vArttikakAraH pratyAcakhyau / tathAhi, SaSThe dvitvapra karaNAnte vipratiSedhaH paThyate - "dvirvacanaM yaNayavAyAvAdezA'llo po. padhAlopaNilopakikinorutvebhyaH" iti / tathAca 'dadhyantra' ityAdau sAvakAzo yaj' 'cayanaM'cAyakaH' 'lavanaM 'lAvakaH' ityAdau cAyavAyAdhaH, 'goda' 'kambaladaH' ityAdAvAllopaH, 'leSmaghnaH' ityAdAvupadhAlopaH, 'kAraNA' 'hAraNA' ityAdau jilopaH, 'nipUrcA' ityAdAvutvaM cetyetAni nava 'bibhidatuH' ityAdI sAvakAzena dvitvena pUrvavipratiSedhAdvAbhyante / tena 'cakratuH' 'cicAya' 'lulAva' 'cicayeitha' 'hulavitha' 'papatuH' 'tasthatuH' 'jagmatuH, 'jaghnatuH' 'maTiTata' 'taturiH, 'jaguriH' ityAdi siddham / basdevaM 'ninyatuH' iti na syAt, iyaDa ihAparigaNitatvAditi cet ?
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthaanivdbhaavnissedhsuutrm| 253 na, "eranekAcaH" (pA0sa06-4-82) iti yaha mAvyamiti prAgapI. yo'pravRtteH "prakalpya ca" iti nyAyAt / tasmAd "dvivaMcane'ci" (pA0sa0 1-3-59) iti sUtraM vinA'pi sarve siddhamiti / bhAgyakArAstu sUtraM samarthayante / tathAhi, vipratiSedhastAvadayuktaH, AlApAdInAM nityatvAt dvitvasyAnityatvenAtulyabalatvAt / kiM ca pUrvavipraniSedhe sarvatra vacanasyArambhaNIyatvAdiha tu sutarAM tathetika lAghavam ? apica, kriyamANamapi vacanaM yadyantaraGgANAmapi bAdhakaM tarhi 'ninavanIyiSati' 'didavanIyiSati' ityAdAvayabhyAse ukAraH zrayeta / a. thAnAntaraNatvAdavAdezaH, vacanaM tu nAntaraGgANAM bAdhakaM kintu nityAnA. meti brayAH, evamapi 'cunAvayiSati' ityAdau vRddhayAvAdezayoH pravarta. nAdabhyAsa itvaM syAt / tathAca tadvAdhanAya utvaM vidheyam / tathAca tvayA itthaM nyAsaH kartavyaH "utparasyAna" (pAsU07-4-88) "tica" (pA0 su07-4-89) "odaudAdezasya cuTutuzarAdeH' iti / abhyAsasyati varttate / odautorAdezo yasminnate tasya yo'bhyAsacuTutuzarAdista. sya yo'kArastasya utsyAdityarthaH / yathA-cukSAyiSati, uDuDAva. yiSati, tutAvayiSati, UrgunAvayiSati, zuzAvayiSati, pusphArayiSa. tIti / atra "cisphurorNI" (pA0sa06-1-54) ityAtvam / yadyapIha khayaH zeSa kRte zarAditvaM nAsti tathApyabhyAsasaMzApravRttikAle'stye. vetyavadheyam / odaudAdezasyeti kim ? "cAya pUjAyAM" (bhvA0 u0905) cicAyiSati / "khada sthairye' (bhvA0pa050) cikhadiSati / cuTutuzarAdeH kima 1 bibhAvayiSati / ata iti kim ? Rjum aNum Rtum aMzu cAkhyat Arjijat, ANiNat , Arcitat , AMzizat' ityatra paratvAd vRddhau satyAM Tilope saNickasya dvitve kRte mA bhUta / abhyAsasyeti kim ? cuTutvityAdi tahaGgasyAto vA vizeSaNaM syAt / ubhayathApi doSaH-zItaM lunAti zItaluH sUryaH, tamAkhyAtumicchati 'zizItala. yiSati' ityatra takArAduttarasyAta utprasaGgAta / nandhevamapi "aujaDhat" "mAkata" ityAdAvabhyAse'kArazravaNArtha yatnAntaramAsthayameveti gaura. vAntaraM vArtikakAraM prati kuto nApAditamiti cet 1 na, tarakAra eveSTa ityuktatvAta / sajAtIyApekSaM hi siddhAnte'pi sApakam / anya. thA 'acikIrtat ityatrAbhyAse'kArazravaNApatteH / tasmAdvAtikakRtA vacanadvayamapi kartavyaM syAditi sthitam / tathA 'jaglau' ityAdisi. iye vipratiSedhavArtike vRddhirapi paatthyaa| tathA "oH puyaNaji"(pA0sU0 7-4-80) iti tRtIyamapi karttavyameva / 'pipaviSate' 'biyaviSati' ji.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhikejAvayiSati' ityatra itvaM yathA syAt / tathAhi / pu yu ityanayoH sani iTi paratvAd guNe kRne pUrvavipratiSedhenAvAdezAtpUrva dvitvamitItvaM va. ktavyameva / tathA "jucakramya''(pAsU03-2-150) ityatra nirdiSTA. sautrAjjudhAtoNyaMntAtsani jijAvayiSatItyatra "cuTutuzarAdeH" ityutve prApte tadvAdhanAyetvaM vktvym| na ca tatra cakArameva paThipyAmi na tu cuza bdamiti vAcyam "guG ghuG dhvanau"(bhvA0 A0979) AbhyAM NijantA. bhyAM caGi sati ca ajUgavat , ajUghavata, jugAvayiSati, jughAvayi. Sati ityAdhasiddhiprasaGgAt / kiJca. 'didavanIyiSIta' 'ninavanIyiSa. ti ityatra "cuTutuzarAdeH" ityutvaM syAditi tadvAraNAya vacanAntara. mAsthayam / atha vA "sanyataH"(pAsu07-4-79) iti sutrAd guNo yaGlukoH (pA0su07-4-82) ityAdyaSTasUcyA viAcchannamapi sangrahaNaM maNDUkaplutyA(1)nuvartya sUtramatoktarotyA 'yena nAvyavadhAna'nyAyena NijAmanarvyavadhAne utvaM neti samAdheyam / evamapi tanuzabdAdAcA. raktibantA tumaNNau satyasati vA yadA san tatra 'titanaviSati' 'ti. tanAvAyaSati' ityatrApyutvaM syA' tadvAraNAya odaudAdezasye. ti vArtikamanyathaiva vyAkhyeyam, tadyathA, abhyaassytyvyvsssstthii| odaudityAdistu sambandhasAmAnye SaSThI / ubhayamapyato vizeSaNam / tadayamarthaH-abhyAsasyAvayavabhUtastathA odaudAdazasya yathAyathamava. yava Adezo vA yo'ttasyodbhavati / 'cunAvayiSati' ityavayavaH / 'pu. sphArayiSati' ityAdezaH / tathAcAdgrahaNamapi sArthakam / anyathA 'ATiTat' ityAdisiddhaye capara No yadahaM tadavayave laghau sanvadati. dezAd Arjija'ityAdAtiprasaGgavirahAdata iti vyartha syAditi dik / tathAca sUtramatApekSayA bArtikamate mahadeva gauravamiti / syAdetat / mA'stu prakRtasUtraM mA ca vArtikam / "oH purANa" (pAsU07-4-80) ityetadeva zApayiSyati antaraGgaM nityaM ca bAdhitvA dvirvacanaM syAditi / tato dvitve kRte yathAprAptaM yaNAdi kariSyate / maiM. vam , 'ninavanIyiSati' 'didavanIyiSati' ityaadysiddhH| kiza sA. mAnyApekSaM jhApakaM vizeSApekSaM vA ? Adhe 'acikIrtava' iti na si. dhyeta / antye 'cakratuH' ityAdi na sidhyet / tasmAtsatraM kartavyameva / 'cukSAvayiSati' ityAdisiddhaye tu "oH puyaNa" (pA0907-4-80) iti zApakamAzrayaNIyam / tacca tulyajAtIyApekSamiti sthitam / ana eva vAmanodAhRtam 'aujaDhat' ityetadbhAgyaviruddhamiti bopadevopaSTa (1) prachatanyAsasUtre odaudAdezasya cuTutuzarAveH" itytretyrthH|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe sthAnivadbhAvaniSedhasUtram / 255 mbhena prapaJcitaM prAk / vastutastu vAmanoktaM samyagedha / yataH bopadevamahAgrAhagrasto vAmanadiggajaH / kIrtereva prasaGgana mAdhavena bimocitaH // tathAhi, kiM vAmanokto pAkidUSaNaparabhASyavirodhaH, kiM vA sa. jAtIyaviSayajJApakatAvarNanabhAjyavirodhaH ? nAdyaH, nityAnityayorvipra. tiSedhAnupapattiriti, 'didavanIyiSati, ityAdyasiAddhariti ca duSaNayorbhA. jye'nukkatayA bhASyaM dUSaNAntarANAmapyupalakSaNamiti sthite 'aujaDhata' ityabhyAse'kArAdezopi vidheyaH syAditi dhArtike dUSaNAntarasyApi deyatvAt / tadevaM vArtikaM racanIyam-odaudAdazesya cuTutuzarAdera. bhyAsasyautsani / tato'llopavato Nico't / allopavato'GgasyAbhyAsasya Nico'tsyAt / aujaDhat , AJcakaditi / na dvitIyaH, yatra dvi ruktAvabhyAsasyottarakhaNDasyAdyo'javarNastatra sthAnivaditi hi mAya. sya phalito'rthaH / asti ca hatazabdasya dviruktI prakriyAdazAyAmutta. ratrAvarNaH / nanu punaH pravRttena TilopenApahArAnnAsau prayoge samavatIti cet ? kiM tataH ? nahi prayogasamavAyitvaM vizeSaNaM bhAgye dattam / evaJca 'nunAvayiSati' ityAdau dvitvapravRttivelAyAmavarNAbhAve'pi pazcAdbhAvinaM tamAzritya yathA sthAnivadbhAvasthA hatazabdasya pazcA. tadvirahe'pi 'adhyajIgapat' ityatra tu sthAnivadbhAve satyajAditayA Nica eSa dvitvaM syAt tathAca na dvitvapravRttivelAyAM nApi pazcAdavarNapa. rateti 'acikIrtat' ityAdAviva na sthAnivadbhAvaH / evaJcovarNasthAni. kasyaiva sthAnivadbhAva iti durAgraho nirmUla eva / ata eva "lopaH pi. bateH" (pAsU07-4-4) iti sUtre 'apIpyat' ityatra pibtero yuphi caGi upadhAlope ca tasya sthAnivantvAtpAyazabdasya dvirukiriti vRttigrantho'pi saGgacchate / evaJca 'azakat' ityeva sAdhu, natu 'a. cikat' iti / 'aGkApayati' 'AzcIkapat' ityAdi tu durApAstam , allopasya durvAratvAt / akAroccAraNaM tvabhyAse'kArazrutyAdinA caritArtham / yadapyaglopitvaM sthAnivantvaM cetyAdhuktam / tadapi na, ci. ntariditkaraNena "ghuSiravizabdane" (pAsU07-2-23) ityetatsUtraH syabhAgyeNa ca Nijvikalpasya susthatayA allopavikalpasya nirmUla. latvAta / NijabhAvapakSe hi "anakAcaH" (bhA060) ityAmpravRttyA dhAtorantodAttapravRttyA cAkAraH kRtArthaH / 'mayAt' ityAdau nalopapra. tibandho'pi phalamiti dik / na caivamapi 'maujaDhat' ityabhyAse DakAraH dhUyeta' 'pUrvatrA.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zabdakostumaprathamAdhyAyaprathamapAde'STamAhikesiddhIyamadvivacane'' (pa0mA0126) ityuktariti vAcyam "ubhau sAra bhyAsasya" (pAsU08-4-21) iti tadanityatAmApanAt / yanu padadvivacanaviSayaM taditi bopadevaH / tanna, "suvinirdubhya" (pA0 sU08-3-88) iti sUtre "supibhUto dvirucyate" iti vAttikena tandrA. jyeNa ca saha virodhAt / ata evAbhyAse DakAraM durgaguptAdaya AhuH / evaJca vaiyAghrapadyavArtike 'aujaDhat' iti pAThasya prAmAdikatvakalpana. meva prAmAdikam / jizabdapAThastu kinA nirvaahyH| yatvadanteSUnadhAto 'mA bhavAnuninata' ityabhyAse ikArazravaNaM, tadapi lipipramAdaprayu: kam, anyathA "kRta saMzabdane'' (cu030120) ityatra subdhAtau ca svo. kena samaM virodhApatteH / tasmAd 'Unanat' ityeva dhAtuvRttau sAmpradA yikaH paatthH| "nonayativanayati" (pAsU0 3-1-51) iti sUtre kA. zikApadamajorapyevamevatyavadheyam / evaJcaha bhASyakAzikayoravirodha paveti sthite sarasvatIkaNThAbharaNAdigranthA api nirbAdhA pavetyavadhe. yam / yattu "stautiNyoH " (pA0sa08-3-61) iti sUtre 'siSacayiSati' ityatra sirhe tumaNNau guNe sani iTi guNAyAdezayoH kRtayorguNasya sthAnivadbhAvArisacchabdasya dvitvamiti nyAsakAreNoktam / tasUttarakhaNDa'kArAbhAvAdbhAgyaviruddhaM, sthAnivadbhAvaM vinA'pyAbhimatarUpasi. niSphalaM cetyupekSyam / etena 'aujaDhat' 'ApIpyat' ityAdisiddhaye. sAmAnyApekSatAM vadan 'acikIrtat' ityAdisiddhaye cAnityatAM zara* NIkurvan sIradevo'pyapAstaH // iti zrIzabdakaustume prathamasyAdhyAyasya prathame pAde aSTamAnhikaM samAptam // adarzanaM lopaH (pA0su01-1-60) // sthAne ityanuvartate / tadarthazca prasane, iti / prasaktasyAnuzcAraNaM lopasaMjhaM syAt / saMkSApradezA "lo. po vyoli" (pAsU06-1-66) ityAdayaH / arthasyaiSA saMkSA na tu zabdasya mahAsaMcAkaraNasAmAta / nanvecaM pradezeSveva lopa iti lo. kiko'rtho prahIyate, pazurapatyaM devatetivat / tatki saMzayeti cet / na, prasaktasyatyevaMrUpavizeSalAbhAya sUtrArammAt / anyathA 'dadhi, madhu ityAdau tugAgamaprasaGgAt / asti hi tatra vipo'darzanam , taca lopa iti pratyayalakSaNApatteH / nanvevaM vArtikamate, bhAjyamate tu pratyaya. lakSaNasUtraM niyamArtham / tatkathaM dadhyAdau tukaprasaGgaH ? sthAnivatsUtraM tu na tukaM prati pravartayati, SaSThIgrahaNasya tatrAnuvartitatvAt / ata eva prA.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe lugAdisaMjJAsUtram / maNI:' ityAdAvaNakArye na bhavati / tathAca bhASyarItyA 'saMhitAvasAnayorloka siddhatvAt' iti vakSyamANanyAyenedaM sUtraM mAstviti cet ? na, 'ghaTaGkaroti' 'jAme tiSThati' ityAdI "lyablope" (kA0vA0 ) iti paJcamyApatteH' "agnimILe" (kra0saM01-1-1-1) ityAdI "cAdilope" iti nighAtapratiSedhApattezca / Arabdhe tu sutre tatra zAstrato lokato vA dayapazcAdInAM cAprasaktatvAnoktadoSaH / nanu vArttikamate prasaktasyetyuktaMSpi 'grAmaNIH' ityatra vRddhiH syAt karmaNyaNaH prasaGgasatvAditi cet ? na, vAsarUpanyAyena pakSeNaH sambhave'pi vipakSe tenANprasaGgasya bAdhitatvAt / vaikalpikayorekAnuSThAne tasminprayoge itarAnuSThApakazAstra - prAmANyasya zAstrasiddhatvAt / 257 pratyayasya lukzlulupaH ( pA001-1-61 ) // anekasaMjJAkaraNasAmarthyAttantrAvRttyAdyAzritya tadbhAvitasaMjJA iha vijJAyante / lukzlulup. zabdaiH kRtaM pratyayAdarzanaM kramAdetatsaMjJaM syAt / saMjJApradezA "luk taddhi taluki" (pA0sU01-2-49 ) " juhotyAdibhyaH zluH" (pA0su02-4-75 ) "janapade lup" (pA0su04-2-81 ) iti / vidhipradezeSu bhAvisaMjJAvijJAnanAnyonyAzrayaH / vizeSavihitA adhyetAH saMjJA lopasaMjJAM na bAdhante / ekasaMjJAdhikArAdanyatra sanAnAM bAdhyabAdhakabhAvo nAstIti 'AkaDA' 'sUtre vakSyamANatvAt / pratyayasyeti zakyamakarttum / na caivaM "luk taddhi taluki " (pA0su01-2-49) iti vidhIyamAnamadarzanaM " gostriyoH" (pAo su01-2-46) ityanuvRtte gazabdasyApi syAditi vAcyam, "gorupasarja nasya" iti yogaM vibhajya "striyAH" "luk taddhitaluki" (pA0sU012-49) iti sUtre strIgrahaNasyaivAnuvartana saMbhavAt / anyathA pratyayatrahaNe kRte'pi gameDaluk syAt / "kaMsIyaparazavyayoryatro luk ca '2 ( pA0su04 - 3 - 168) iti lugapi prakRterna bhaviSyati "GavASprAtipadikAM t" ( pA0sU04-1-1) ityadhikArAtprAtipadikAtparasya lugvidhAnAt / kRte'pi hi pratyayagrahaNe kameH saH kaMsaH, parAn zRNAti parazuriti ukArasakArayorluk prApta evameva parihAryaH / na caivaM yaJaJoreva lugastu vidhAnasAmarthyAcca yaJaJlukAM vikalpaH / vetyanuktistu yatraJbhyAM mukta aurasargikasya zravaNaM mAbhUdityevamarthamiti vAcyam, yaJaJlukA mekakAlapratI tAnAmuddezya vidheyabhAvAsambhavAt / "TyuTyulau tu" (pA0su05043-23) ityatra tu "ghakAlataneSu" (pA0su06-3- 17) iti "anadyatane laD" (pA0su03-2-111) iti ca jJApakAdvAkyabhedamAzritya TyuTyulostuD vidhIyate / tasmAdapratyayanivRttaye tAtrat pratyayagrahaNaM na karttavyam / zabda. prathama 17 *
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike sthAnivizeSasamarpaNArthamapina / tathAhi,"atribhRgukutsa"(pA0sU024-65)ityatra tAvat "yaskAdibhyo gotre" (pA0sU02-4-63) ityato 'gotre' ityanuvartate / tenAdhyAdibhyo yo vihitastasya luka siddhaH / "ja. napade lupa" (pA004-2-81) ityatra tu "jyAprAtipadikAta' (pA0 sU04-1-1) "pratyayaH" (pAsU03-1-1) ityanuvRttaH janapade vihitasya cAturarthikapratyayasya lup / "lavaNAlluk" (pA0sU04-4-24) ityatra prakRtatvAThaka eva / sarvatrApi iha 'pratyayaH' ityasya SaSThI kalpayiSyate "tasmAdityuttarasya" (pA0sa01-1-67) iti / syAdetat / sarvAdezArtha pratyayagrahaNam / tena "yatraJozca" (pAsU0 2-4-64) "supo dhAtuprAtipadikayoH" (pA0sa02-4-71) ityAdiSu yatronakAl pratyayastatra "alo'ntyasya" (pAsU01-1-52) iti na bhavati / tathA "lavaNAlluka" (pAsU04-4-24) ityAdau "AdeH para. sya" (pA0sU01-1-54) iti na bhavatIti / maivam, jJApakAdeva sarvAde. zatvasiddheH / "ghorlopo leTivA" (pAsU07-2-7) iti hi lope prakRte "lugvA duha" (pAsU07-3-73) iti luggrahaNaM zApayati lugAdayaH sarvA dezA iti / alo'ntyasya hyadarzanaM prakRtena lopenApi siddham / na ca vaiparItyApattiH, asaJjAtavirodhitvena lope'lontyaparibhASAyAH prvRtteH| sAmAnyena lumadviSayaM zApakaM na tu luGmAtraviSayamiti sarva siddham / __ syAdetat / "AgastyakauNDinyayoH (pAsU02-4-70) ityatra "lu. gaNioH " (prA0sa0e02-4-58) ityato luggrahaNamanuvartate na vA? A. ye sthAninau dvau AdezAstu lukA saha trayaH, iti vaiSamyAdyathAsaGkhyA bhAve ekaikasya traya AdazAH paryAyeNa syuH| tatazcAgastayo'pi kuNDi nAH syuH, kuNDinAzcAgastayassyuH / lukca kriyamANo zApakAtsarvA. deza iti ubhayatrApi vibhaktimA zrayeta / atha nivRttaM tato'gastayaH kuNDinA ityatra na kshcidossH| kintu agastInAM chAtrAH 'AgastIyAH' ityatra prAgadIvyatIye, ajAdau pratyaye viSakSite'pyagastyAdezasya niSe. dhAbhAvAda nivRttAvavRddhatvAccho na syAt / pratyayagrahaNe sati tu lugna. haNAnuvRttyA AgastyakauNDinyayoH pratyayAMzasya lagmavati, avaziSTabhA* gayoryathAsaMkhyamagastikuNDinacau / tena 'agastayaH' 'kuNDinAH' iti siddhama / prAgdIvyatIye vivakSite tu gotre lugaci" (pA0sa04-1-89) iti luki pratiSiddha tatsanniyogaziSTatvAdagastyAdeza'pi nivRtte Aga. styazabdAdvRddhAcche kRte "sUryatiSya" (pAsU06-4-149) iti yalope ca AgastIyAH' iti siddhyati / kauNDinye tu nAsti vishessH| nivRtte'pi,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pratyayalakSaNasUtram / kuNDinajAdeze kauNDinyazabdAdapi "kaNvAdibhyo gotre" (pA0042-111) ityaNi kRte, "Apatyasya" (pAsU06-4-151) iti yalope 'kauNDinAH ityeva bhavitavyam / tasmAd "AgastyakauNDinyayoH (pA0 su02-4-70) ityatrAvazyamanuva] luggrahaNam / tatazceha pratyayagrahaNama. pi kartavyameveti / maivam , "AgastyakauNDinyayoH" (pA0sU02-4-70) ityatra "yaskAdibhyo gotre" (pAsU02-4-63) iti gotragrahaNamanuvartya gotra yo vihitastasya lugiti vyAkhyAnenApISTasiddhaH / tasmAdatra pratyA yagrahaNaM mA'stviti sthitam / syAdetat / evaM sati lopasaMjhayA laha lugAdisaMjJAnAM tulyavyakti. katvaM syAta / tadbhAvitasya saMkSeti cet ? avizeSAllope'pi tathA syAt / ucyate / asajAtavirodhitvAllopasaMkSA tAvadadarzanamAtrasya bhavati / lugAdisaMjJAsu paramanekasaMkSApraNayanasAmarthyAttadbhAvita prahaH / tena saMzAsaGkaro netyuktam / sati tu saGkare 'hanti' iti zabalAka "lo" (pA0sa06-1-10) iti dvitvaM syAt / 'juhoti' ityatra zlo sati "uto vRddhiluki hali" (pAsU07-3-89) iti vRddhiH syAt / na ca tatrAbhyastasya na(1)ityanuvRtteH yoyoti' 'nonoti' ityAdAviva vRddhina bhaviSyatIti vAcyam , saMkSAsaMkarapakSe tadanuvRttyasammavAt / anyathA sutrasya nirvissytaaptteH| na ca yotirautItyAdiravakAzaH, saMzAsaDare tatrApi dvitvasya durvArasvAt / lopasaMzA tu lugAdisaMjJAnAM vyApiketyuktam / tena 'paza' ityAdau pratyayalakSaNaM sidhya. tIti dik / bhASyamate tu yadyapi sthAnivatsUtreNa 'paJca' ityAdi siddhamaH, tathA. pi 'suhaSad brAhmaNaH' ityatra vakSyamANarItyottarapadAdhudAttatvasyopadhA. dIrghasya ca vAraNAya lope sati pratyayalakSaNameveti niyamo'pazyaM prava. stanIyaH / tathAca tatra lukaH pratyayasaMcA'pyAdartavyetyavadheyam / pratyayalope pratyayalakSaNam (paa0su01-1-62)| pratyaye lutte'pitadA. kArya sthAna / "alvidhyarthamidam" iti vArmikamatam / tathA. hi, 'atRNeT' ityatra tipo halGayAdilope kRte "tRNaha im" (pA0sa0 7-3-22) iti sUtreNa vidhIyamAnohalAdipitsArvadhAtukanimitta imA. gamo'smAdvacanAdbhavati / sthAnivatsUtreNa tu na sidhyati, alvidhi (1) "nAbhyastasyAci miti sArvadhAtuke' (pAsU07-3-87) iti sUtrAditi shessH|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zabdakAstubhaprathamAdhyAyaprathamapAda nadhamAhnike tvAt / nanvevaM pratyayalakSaNamapi na syAt , "varNAzraye nAsti pratyayaH lakSaNam' (pa0bhA021) iti niSedhAditi cet ? na, novaMrUpaM vacanamasti, kintu prakRtasUtre pratyayalope tallakSaNamityevAstu, yadvA tallakSa. Namityapi mAstu, sthaanivditynuvRttyevessttsiddheH| evaM sati pratyayala. kSaNAmityukeH phalaM tatpaThyate / punaH pratyaya grahaNasAmAddhi yatkArya prati pratyayasyAsAdhAraNaM rUpaM nimittatayA''zrIyate suptvativAdi, tadeva bhavatIti labhyate / tena 'gave hitaM gohitam' ityavAdezo na bhava. ti, tadvidhAvasvamAtrAzrayaNAtU , tasya ca pratyayApratyayasAdhAraNyAt / athAtra "na lumatA" (pA0 sU01-1-63) iti niSedhaH / tarhi 'suyazAH' ityatra "visarjanIyasya saH" (pA0008-3-34) syAta, 'suvRD' ityAdI * "svari ca" (pA0sU08-4-54) iti cavaM syAditi dik / imAgame tu halAdau sAvadhAtuke iti pratyaya eva prAdhAnyenAzrIyate iti vaiSamyam / tasmAdvarNaprAdhAnye pratyayalakSaNaM nAsti pratyayaprAdhAnye svastIti vivekaH / anenaiva nyAyena "na dhAtulopa" (pA0sU01-1-4) i. tyatra dhAtulopa iti bahuvrIhiNaiva siddha ArddhadhAtukagrahaNasAmarthyAtta. svena nimittatA labhyate / tena 'dhinvikajyorvici' "lopo vyoH" (pAsU06-1-66)iti valopasya valinamittatvAttatrArddhadhAtukatayA vico nimittatvAbhAvAd guNo bhavatyeva / tena, sudhe, sudhenau, sudhena:' 'sukaH, sukarNI, sukarNaH' ityAdi bhavati / paThanti ca sudhe sudhevArivadhAtsurANAM sukAraNe lAghavatazca rAmaH / vizeSaNe dve ya ihAdikatrtarvadedItI sa hi kaiyaTIyaH // iti / na ca 'tototi' ityAdivyAvRttyA ArddhadhAtukagrahaNasya sArthakyAkathaM sAmarthyoti vAcyam , yaGlukazchAndasatvAt / bhASAviSayatva. pakSe tvArddhadhAtukagrahaNamAvartya sAmarthyamupapAdanIyam / nanvetat "Gkiti ca" (pA0sU01-1-5) ityetatsUtrasthabhASyeNa saha viruddham / pUrvasmi. yoge yadArddhadhAtukagrahaNaM tadanavakAzamiti tatroktatvAditi ceta ? na, anAsthayA tthoktvaadityaahuH| tadapaSTambhenAtra vijevAnabhimata ityeva kiM na syAditi cintyam / kipi tu UTh / tena 'dhinUH' 'dhinvau' 'dhinvaH' 'kRNU' 'kRNvau' 'kRNvaH' iti bhavati / 'sudhI' 'sudhinau, sudhinaH' 'sukIH, sukaNI, sukRNaH' ityA. di tu na bhavatyevetyAhuH / yaGalako bhASAviSayatve ArddhadhAtukagrahaNasya 'totorti' ityatra cA. ritAr2yAMdAvRttau ca mAnAbhAvAd guNaniSedhapravRttyA 'sudhI, 'sudhinau'
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pratyayalakSaNasUtram / 261 ityevAstu / kRNotestu dIrgha 'sukIH, sukIrNo, sukIrNaH' ityAdi bhava. svityapi cintyam / nanvavaM parivIH' ityatra tugdIqa paryAyeNa syAtAm / anenaivobhayaH vidhAne paurvAparyAbhAvena "vipratiSedhe param' (pA su01-4-2) ityasyApravRttaH / satyam , zAstrAtidezasya vyapadezAtidezasya vAzrayaNA. dadoSaH / yadvA, sati pratyaye yatkArya bhavitumarhati tadevAtidizyate iti parivIya' ityAdAviva 'parivIH' ityatrApi dIrgha eva bhavati na tu tugiti kaaryaatideshe'pydossH| __bhASyakArAstvAhuH-tRNahaimartha tAvannadaM sUtram, sthAnivatsUtre. Neva gatArthatvAt / na cAlvidhirayam , halItyasya nivartanAt / na caivaM 'tRNahAni' ityatrApIm syAditi vAcyam "nAbhyastasyAci" (pAsU0 7-3-87) ityato'ci netyanuvartanAt / nApi 'AzIH' ityatra "zAsaidaGhaloH" (pA0406-4-34) itItvArthamidam , AzAsaH kAvupasaM. khyAnanaiva siddheH / taddhi tvayA'pi vAcyam / "zAsa idahaloH" (pA0su06-4-34) ityatra zAsimAtragrahaNamiti pakSe niyamArthama-A. zAsaH kAveva yathA syAta 'AzAste' ityAdau mA bhUditi / yasmA. cchAseraG vihitastasyaivAGsAhacaryAditvavidhau grahaNamiti pakSe yathA 'AzAsta' ityAdau na bhavati, tathA vipyapi na syAditi vidhyartham / tasmAtpratyayalope sati pratyayalakSaNameveti niyamArthamidaM sUtram / pratyaH yApratyayasAdhAraNaM rUpamAzritya yatkArya vidhIyate tannivRttiH phalam / tena zobhanA iSado'sya prAsAdasya suSat / atra "sormanasIalomo. SasI" (pAsU06-2-117) iti sUtreNa suzabdAtparasya manantasyAsa. ntasya cottarapadasya bahuvIhI vidhIyamAnamAdyudAttatvaM na bhavati / atra hi lupte'pi jasi sthAnivadbhAvenAsantamuttarapadamastyeva / kintvas iti rUpaM pratyayApratyayasAdhAraNam, "aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakana ca tadantavidhi prayojayanti" (pa0bhA016) iti vakSyamANatvAt / ato niyamenAdyudAttavyAvRttiH siddhA / tathAca "nasubhyAm" (pA006-2172) ityantodAttaM padaM bhavati / idantvavadheyam / na kevalaM svarArthamevedaM sutram / kintUkodAharaNe. eva prApnuvan "atvasantasya" (pA0sU06-4-14) ityupadhAdI?'pi u. ktaniyamenaiva vyAvartyaH / vArtikamate tu ukasvarasya dIrdhanyAvattezva siddhaye upAyAntaramanveSaNIyamiti / nanu yadi niyamArtha sUtraM tarhi 'para' ityatra pratyayalakSaNena padasva.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhi ke mitivRttiH kathaM yojyA ? evaM "samAsatvAtprAtipadikatvam" "snu kramoH" (pAsU07-2-36) itI" "ubhayaprAptI karmaNi' (pAsU023-66) itikarmaNi SaSThI ityAdayo'pi tatratatrA'bhiyuktagranthAH kathaM yojyA iti ? atrocyate, yo'smAkaM niyamavidhiH sa mImAMsakarItyA parisalayAvidhiriti tAvatspaSTaM vivaraNAdau / tatra doSatrayaM-svArtha. hAniH, parArthaparikalpanA, prAptabAdhazceti / tacca yadyagatyA sahyate, iti pakSastadA niyamavidherniSedha evArthaH / pratyaya lakSaNazabdena tadbhinaM lakSya te, bhavatAtyanena tu na bhavatIti / tathAca sthAne'ntaratamasutre bhASyam"nAnenAntaratamA nivartyante" 'mapi tu' 'anantaratamA nivartyante" iti / ata eva vArtikakAropi vakSyati-"ubhayaprAptI karmaNIti pratiSedhe'kAdi prayoge'pratiSedhaH"(kAvA0) iti / asminpakSe ubhayaprAptI"(pAsU023-66) iti parizetitA SaSThItyAdikrameNa vyAkhyeyaM, natu vihitati / yadi tu doSatrayagauravaparihArArtha pratyayalakSaNasutraM yathAzrutaM vyAkhyAya aMtaeva zApakAta sthAnivatsUtrasya pratyayalopatarAvaSayakatA ka. lpyate sAmAnyapuraskArapravRttasya zAstrasya vizeSatAtparya hi tvayA'pi kalpyameva / anyathA vikalpApatteH / bhAmate "na to pazau karoti" ityatra yathA / "pade juhoti" ityAdibhirAhavanIyavidheriva vizeSa vidhinA sAmAnyavidheH saGkocasambhavAcca / na caivaM sAmAnyasya vizeSe upasaMhArApattiH, sAmAnyazAstrapraNayanavaiyyApatteH / vede tu na kazcitpraNetA yenaivaM paryanuyujyateti caturdAkaraNasyAgneye upasaMhAro miimaaNsaayaambhyupetH| kalpasUtrakArAstu tatrApi vyutthA eva / tathAca bhagavatA kAtyAyanena sutritam "avizeSAdubhau vA" (kA0ausU0) iti / evaJca sAmAnyazAstrasya vizeSalakSaNAyA ubhayavAcyatvAttathaivo. papattI doSatrayaM na soDhavyamiti pakSastadodAhRtagranthAH samyagava / nayA. yikamate tu tAtparyasaGkocasthale lakSaNA nAstyeveti nirvivAdam, vi. zeSadharmaprakArakabodhasyoddezyatAyAmeva tadabhyupagamAt / sAmAnyaprakA rakasya vizeSavizeSyakasyApi lakSaNAM vinA nirvAhAditi sudhIbhi. rAkalanIyam / ma lumatAGgasya (pAsU01-1-63) // lumatA zabdena pratyayalope sati pratyayalakSaNamaGgasya kArya na syAt / pArtikamate pUrvasUtraprApta. sthAyaM niSedhaH / bhASyamate tu sthAnivatsutraprAptasya / niyamavidhAnAM tAtparyasaGkocakatvamAtraM na tu niSedhakateti prAguktarItyA tu mAdhyamaH te'pi pUrvasUtreNa prAptasyAya niSedha ityavadheyam / evamapi / 'grgaaH'|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pratyayalakSaNaniSedhasUtram / 263 'mRSTaH' 'juhutaH / iha yazapolamatA luptayoraGgasya guNavRddhI na bhvtH| lumateti kim ? kAryate, hAryate / "NeraniTi' (pA.su06-4-51) iti Nilope kRte NijapekSA vRddhirbhavatyeva / amAla / halaGayAdilope ni. syatvAtkRte'pi vRddhiH / aGgasyeti kim ? 'paJca' 'sapta' atrAGgasyati sva. yate / tenAGgAdhikAro gRhyate "svaritenAdhikAraH" (pAsU01-3-11) iti vacanAditi vaartikkaaraaH| bhAjye tu idaM dUSitam / tathAhi, evaM sati 'utkrAma' ityatra"ato heH" (pAsU06-4-105) iti heluki kRte "kramaH parasmaipadeSu" (pA0sa07-3-76) iti dIrtho na syAt / tathA 'jigamiSa' ityatra "gameriTa parasmaipadeSu" (pAsU07-2-58) itINa na syAt / tathA 'vivRtsa' ityatra "na vRdbhapazcatubhyaH" (pA0sU07-2-59) itIniSedho na syAt / tasmAt "na lumatA'(pA0su01-1-63) ityatra nAnAdhikAraH pratinirdizyate, kintu lumatA lupte pratyaye yadahaM tasyA. amanAGgaM ca sarva pratiSidhyate iti / na caivamuktadoSatAdavasthyamiti pAcyam, 'utkrAma' ityatra luptaM parasmaipadam / tadapekSayA yadahaM zabantaM na tasya dIrghA vidhIyate, kintu krameH / sa tu zapaM pratyaGgaM na tu lupta pratIti niSedhApravRttI pratyayalakSaNena diirghprvRtteH| evaM 'jigamiSa' 'vi. vRtsa' ityatrApi iTo vidhipratiSedhau bhavata eva / tau hi lumatA lupta parasmaipade yadahaM sannantaM tasya na kriyate, kintu sakArAdeH pratyayasya / sa cA neti spaSTameva / syAdetat / pakSadvaye'pi "nityAdinityam" (pAsU06-1-197) "kitaH" (pAsu06-1-165) "pathimayoH sarvanAmasthAne" (pA0sa061-119) iti trisUcyA vidhIyamAnAH svarA luki kRte'pi prApnuvanti / tathAhi, gargAH, bidAH, / yaaJoluk / uSTragrInAH / "ive pratikRtI" (pAsU05-3-66) iti kano "devapathAdibhyazca" (pAsU05-3-100) iti lue| tato "jnityAdi'' (pA0sa06-1-197) ityAnudAttatA prApnoti / tathA aberapatyAni atrayaH / "itazcAniJaH" (pAsU041-122) iti DhakaH "atribhRgukutsa" (pA0sa02-4-65) ityAdinA lk| tataH kitastaddhitasyAnta udAtto bhavatItyantodAttatA prA. pnoti / sA hi pratyayagrahaNe tadantagrahaNAttaddhitAntasya vidhIyate / na ca siddhAnte'pi phiTsvareNAntodAttatayA bhAvyameveti vAcyam "rAzadibhyAM tripa" (u0sU0516) "adastrinizca" (u0sU0517) ityu. NAdisUtreNa hyadevakArAnukRSTe trippratyaye tasya pitvenAnudAttatvAdA. dhudAtto'trizabdaH / tathAca prayujyate "atreriva zRNutaM pUrvastutima"
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike yathA "zRNoratreH karmANi kRNvataH" iti / tathA Dhako lukyapyAdyudAnta eva prayujyate 'atrINAM somamadrivaH" iti, "atrINAM zRNutaM havam" iti ca | trinpratyayAntastvantodAto nakArAntazcetyanyadetat / so'pi prayujyate "dUre vA ye anti vA ke cidatriNaH" iti / tathA, panthAH pri. yo yasya pathipriyaH / " supo dhAtu" (za0su02-4-71 ) iti soluki "pathimatheoH sarvanAmasthAne" (pA0su06 - 1 - 119) ityAdyudAttatA prA. pnoti / na hyeSA trisUtrI, aGgAdhikArasthA, yena "na lumatA" ( pA0sU0 1-1-163) iti niSedhaH pravarttate / nApyetadvastuto'Ggasya kAryam "su tiGantam" (pA0su01-4-14) iti padasaMjJAvaduktasvarANAM pratyayAnta kAryatvAt / nanvastu "kitaH " ( pA0su06-1-165 ) iti tathA, itaratu dvayaM 'niti' 'sarvanAmasthAne' iti saptamInirdezAdvastuto'Ggasya kAryabhavatyeveti cet ? na vinadantasyAderityAdikrameNa pratyayAntasyaiva tadvidhAnAt, "sauvarNyaH saptamyastadanta saptamyaH" iti siddhAntAt / etacca "mIiobhRhUmadajanadhanadaridrAjAgarAM pratyayAtpUrve piti" iti pUrvagrahaNena jJApyata iti tatraiva bhASye spaSTam / ata eva "upottamaM riti" (pA0s06-1-217) ityAyudAttatvam, 'AhavanIyaH' ityAdau ridanta. syopottame nazibdasyekAre pravarttate " caDanyanyatarasyAm" ( pA0su06-1-218) iti caGantasya / na caivaM "caturazzasi" (pA0s06-1-167) ityudAttatvaM zasantasya syAttathAca 'baTUtriMzAMzca caturaH kalpayantaH' ityAdI catura iti padaM madhyodAttamiSyamANaM na siddhayediti vAcyam, tatra zasprahaNasAmarthyAttadantasaptamItvabAdhAt / itarathA hi "UDida mpadAdyappupraidyucaturbhyaH" ityeva brUyAt / tatra sarvanAmasthAnagrahaNa!nuvRtteH zasa eva bhaviSyati, "SatricatubhyaddalAdiH " ( pA0su06-1179) iti halAdeH siddhAntepyudAttaMvidhAnAt / na caivaM svaravidhiSu SaSThayeva nirdizyatAmiti vAcyam, ritazvaGa ityAdyapekSayA riti caGItyukkAvarddha mAtrAlAghavasambhavena saptamIprayogAditi / 9 atrocyate / aGgAdhikAranirdezapakSe tAvaduktadoSarihArAya vArttikamA* ramyate "lumati pratiSedhe ekapadasvarasyopasaMkhyAnam" (kA0 vA0 ) / "sarvAmantritasijluk svaravarjam' (kA0vA0 ) | prayojanaM trini killukasvarAH 'pa grimatheoH sarvanAmasthAne luki" iti / asyArthaH lumati lumatsaMjJayA pratipAdite'darzane yaH pratiSedhaH tasminnekapadAzrayo yaH svarastasyopasaMkhyAnam / pratyayalakSaNena prApto'pyekapadasvaro na bhavatItyarthaH / padadvayAzrayastu syAdeva / yathA 'tiSThati' ityatra "padasya" (pA0sU08-1-16) "padAt"
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe pratyayalakSaNaniSedhasUtram / 265 (8-1-17)ityadhikRtya vihitaH"tiGatiGaH"(pAsU08-1-28)iti niH ghaatH| atra hi dadhi ityasya padasaMjJArtha pratyayalakSaNamapekSyate / tathA 'iha tiSTha' ityAdau tiGantatvalAbhAyApi / nanvevaM 'sarvastomo'tirAtraH' ityatra "sarvasya supi" (pAsU06-1-161) ityAyudAttatvaM na syAt / tathA 'sa. pirAgaccha' 'saptAgacchata' ityatra "Amantritasya ca" (pA0sU06-1-198) iti SASThamAyudAttatvaM na syAt / tathA'mA hi dAtA, mA hi dhAtAm' ityatra "AdiH sico'nyatarasyAm" (pA0su06-1-187)ityAdhudAttatvaM na syAdityata Aha sarvetyAdi / idaM svaratrayaM vihAya svarAntare pratiSedha ityarthaH / na ca 'sarvastomaH' ityatra "bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam" (pAsu06-2-1) iti padavayasvaro'yamiti vAcyam "sarvasya supi" (pA0sa06-1-191) iti yadAdhudAttatvaM tasyaiva hyanena prakRtibhAvamAtraM kartavyam, tathA ca tatprAptiravazyApapAdayitavyeti bhAvAta / na ca sarpizabdasyAmantritaH svaraM vinA'pyAdhudAttatA labdhaM zakyA "arcizucihusRpichAdichardi: bhyaH" (u0sU0273)ityauNAdike isi pratyaye kRte'ntodAttatvAt / avyuH spattipakSe'pi phiTsvareNa tathAtvAt / na ca "naviSayasya" (phi0sU026) ityAdyadAsaH 'anisantasya' iti paryudAsAta / kaiyaTena tu sarpiHzabda. sya ghRtAditvaM kimartha kalpitamiti cintyam / nanu saptazabdaH "sapya. zUbhyAM tu ca" (u0sU0163) iti kaninanto vyutpaaditH| tathAca nittvAt AdhudAttaH, avyutpattipakSe'pi tathaiva "braH saMkhyAyAH" (phisU028) iti vacanAditi ceta ? na, ubhayathA'pi ghRtAditve. nAntodAttatvAt / tathA ca prayujyate "lapta yuJjanti rathamekacakam" iti / iha sijluggrahaNaM mA'stu / "gAtisthA" (pA0sU02-4-77) ityatra sigrahaNasAmarthyAlluki svaraH siddhaH / anyathA hi lAghavArtha clereva lukaM vidadhyAtA evaM hi 'abhUt' 'apAt' ityAdisiddhaye "astisi. co'pRkta' (pA007-3-96) ityatra sakArAntaraprazleSaklezo'pi nAzra. yaNIya iti / na caivaM cleluki "AtaH" (pAsu03-4-110) iti sUtra vidhyarthameva syAna tu niyamArtham , tathAca tatra lanivRttaye lilukIti vaktavyaM syAditi viparItagauravApattiriti vAcyam ? Gita ityanuvRttyaiva laTo vyudastatvAt / tasmAtsarvAmantritasvaravarjamityevAvazyakama / vArtikArambhasya prayojanamAha-prayojanamiti / prinizabdayorikAra u. cAraNArtha: "sutitho" (pA0sa03-4-107) itivat / ete svarA nivaH ya'mAnatayA pryojnmityrthH| prayojanAntaramAha-pathimathoriti / tadevaM vacanabalena trisUcyA ativyAptiruddhartavyetIha sUtre sthitama /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike vastutastu naitadarthe vacanaM kriyate jJApakabalenaiva 'bidAH' 'gargAH' ityAdeH siddhatvAt / tathAca "saMjJAyAmupamAnam" (pA0su06-1-204) iti sutre vArttikam - "upamAnasyAdyudAttatvavacanaM zApakamanubandhalakSaNe svare pratyapalakSaNapratiSedhasya" iti / asmizca pakSe "pathimayoH sarvanAmasthAne lumatA lupte pratyayalakSaNaM na bhavati" iti vacanameva karttavyam / na hAyamanubandhalakSaNaH svaraH, yenoktazApakabalena vAryeta / na ca svaramAtraviSa yakaM jJApakamiti vAcyam, AmantritasvarasijluksvarayorasiddhipralaGgAt / na caivamapi saptamInirdiSTe svare pratyayalakSaNaM na bhavatIti jJApya tAmiti vAcyaM, 'sarvastomaH' ityatrAdyudAttA'siddhiprasaGgAt / yadvA, astu saptamInirdiSTasvaraviSayakameva zApakam / "sarvasya supi" (pA0su06-1-191) iti saptamImapanIya supa iti SaSThI pAThyA / tathAca pathisvarArthe vacanaM nArambhaNIyam / nitkitsvarArthe tUmayathA'pi nArambhaNIyamiti sarve sustham / pakSadvayamapIdaM "saMjJAyAmupamAnam'' (pA0su06-1204) iti sUtre bhASyakAraiH spaSTamuktam / tadayaM nirgalitArthaH - trisutryAM zaGkitasyAtivyAptidoSasya vacanenoddhAramApAtata uktvA zApakenaivaiSTa siddhiriti niSkarSo'gre kRta iti / etacca samAdhAnamaGgAdhikAro nirdizyata iti pakSa iva vastuto'Ggasya yatkAryamiti niSkRSTapakSe'pi tulyam / ata eva "saMjJAyAmupamAnam" (pA0su06-1-204) iti sUtre bhAgyakAraiH pakSadvaya sAdhAraNyenaivoktazApanavArtikaM yojitam / prakRtasutrasthabhASyakaiyaTayostu niSkaSTapakSe ukadoSaprasaGga eva nAstIti labhyate / tatretthamAzayamabhiyuktA varNayanti - zApakaM dvividhaM sAmAnyApekSaM vizeSApekSaM ca / tatra yadA "bhIhI" (pA0su06 - 1 - 192) ityatra pUrvaprahaNena yaMtra saptamyarthapakSe tadantaprahaNapakSe va phalabhedaH tatraiva sauvaryaH saptamyastadantasaptamya iti jJApyate / yathA "bhIhI" (pA0su06-1-192 ) ityatraiva pUrvagrahaNAbhAve tadantasya kAryitve pratyayAntAnAM bhyAdInAmuddAsa ityalA'ntya parimA* 266 yA pratyayAnta evodAttaH syAt, saptamyarthAzrayaNe tu pitamapahAya bhyAdInAmevodAsaH syAditi spaSTaH phalabhedaH / tathA "upottamaM riti" (pA0su06-1-217) "caDayanyatarasyAm" (pA0s06-1-218) ityaprApi / "nityAdirnityam" (pA0s06-1-197) "pathimayoH sarvanAmasthAne" (pA0s06-1-1999) ityAdI tu nAsti phalamedaH / tadantasya hi kAryitve prakRtyAderevodAttatvaM nidAdipUrvasyApi kAryitve tathaiveti / tathAca tatra saudharya ityasyApravRttyA tadantAkAryitvAduktadoSasyAprasaGga eveti / " saMjJAyAmupamAnam" (pA0su06-1-204) ityatra bhASya
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ " vidhizeSaprakaraNe pratyayalakSaNaniSedhasUtram / 267 kaiyaTAvipranyAstu sAmAnyApekSaM jhApakamAzritya yojayitavyA iti / 'atrayaH' ityatra tu svaro na bhavati, luki kRte kAryiNo'bhAvAt / pratya. yalakSaNaM hi yadanyasya kArya tatpratyayalope'pi bhavati, na tu pratyayasyaiSa yatkArya tadapi / na ca pra(1)tyayagrahaNaparibhASayA tadantagrahaNaM syAditi pAcyam / "yena vidhiH, (pAsU01-1-72) itisUtreNaiva tallAbhasva va. kSyamANatvAt / vizeSaNavizeSyabhAve ca kAmacArAt / nanvevamapi sthA. niSatstreNa syAdevodAttateti cet ?na, lopasyAbhAvarUpatayA tadIyAnta. sya tadudAsatAyAzca bAdhAt / ata eva hi 'abhUt' ityAdauluptasya sico neT / na hAmAvastha bhAvo'vayavaH sambhavati / bhAgyamate "analvidhI" (pAsU0e01-1-56) iti niSedhAca / vidhijAdInAM ta "neDavArI" (pA0ma07-2-8) itIniSedho'pyasti / na caivaM navanirbhinne aisprasaGgaH, tasyApi lukApahArAditi vik / vastuto yadaGgamiti vyAkhyAnAdaH'rA. japuruSaH' ityApi nirbAdham, bhasaMkSAyA niSedhenAllopAbhAvAta, suba. ntatvaprayuktapadasaMkhayA nlopaac| tathA 'ahardadAti' ityatra repho'pi siH / asupIti niSedho hi vastuto'Ggasya kAryamiti neha pravartate / agAdhikAranirdeze tu pravartatAsau / ata eva "aho ravidhau" iti Saca. mamArabhyate / na cAsupIti vacanasAmarthyAtpratyayalakSaNenAsupIti niSedho neti vAcyam, 'dIrghAho nidAghaH' ityAdI halaGayAdilope'pi rephApa. seH| etena 'asupi' iti payuvAsamAzritya 'mahardadAti' ityatra dAdhAtoH summinnasya satvAdrepha ityapi kalpanamapAstam, 'dIrghAho nidAghaH' itya. prAtiprasaGgAt / yadyapi rutvaratvayorasiddhatayA pUrva nalope kRte'kArasyaiva rutvaratve prApnutastathApi rutvaratvayorviSaye nalopo nepyate, rutvaratvo. bhayArambhasAmarthyAt / nAkArasya rau re vA vizeSo'sti / na ca sambu. khau nalopaniSedhAd 'he ahargaccha' 'he dIrdhAho nidAgha' ityatra caritA. rthatA, evamapi "rUparAtri" (kA0yA0) iti rutvasya vaiyApatteH / nanve. tadapi sambodhane caritArthamiti cet 1 satyam, "ahan" (pA0sa082-68) ityAvatyaikena nalopAbhAvanipAtanAssimiti dik / syAdetavA paramavAcA, paramagoduhA, paramalihA, paramadaNDinA, para. madivA, paramakumAryA' ityatrAntarvartinI vibhaktimAzrityottarakhaNDasya pada. saMjJA syAt / tatazca "co kuH"(pA0908-2-30)"dAderdhAtoH "(pA.sU. 8-2-32)"hoDhaH" (pAsU08-2-31) "nalopaHprAtipadikAntasya"(pA. (1) "pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya prahaNam" itynyetyrthH|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhnikesU08-2-7) "diva ut" (pA0sU06-1-131) 'iko'savarNa zAkalyasya husvazca" (pA0sU06-1-127) ityete vidhayaHprasajyeran / na ca bhasaMzayA padasaMjJAyA bAdhaH, bhinnAvadhikatvAt / bhasaMjJA hi samastasya prAptA pada. saMjJA tutsarakhaNDasya / atra bhASyam / masaMjJAsUtre "suptiGantam" (pA0 sU01-4-14) iti sUtrAtsubantamityanuvartanIyam / tadayaM sUtrArthaH yajAdo asarvanAmasthAne pare yasmAtpratyayavidhistathAbhUtaH pUrvaH samudAyo bhasaMso bhavati, tadavayavabhUnaM subantaM yadyasti tarhi tadapi bhasaMzaM syAt yajAdAvanantare iti / iha ca samudAyasya bhasaMjJA pradhAnaziSTA, avaya. ghasya tvanvAcayaziSTA "kartuH kyaG salopazca" (pAsU03-1-11) iti pt| tena 'rAzaH' ityAdau subantAvayavAbhAve'pi bhavati, subantAvayava. satve tu tava samudAyasya cetyubhayorapi bhavatIti vivekaH / nanvevamapi 'paramavAcau' 'paramavAcaH' ityAdau bhatvAbhAvAtpadakArya syAdeveti cet ? na, tatra bhatvAbhAvapi "asarvanAmasthAne" iti padasaMzAniSedhAt / "svA. divasarvanAmasthAne" (pAsU01-4-17) ityatrApi hi subantamityanu. dhartate / prasajyapratiSedhazcAyam / tatsAmaryAdanantarasya vidhirveti nyA. yo nAzrIyate / tadayamartha:-sarvanAmasthAne parataH pUrvaH samudAyaH padaM na syAt, tadavayavabhUtaM subantaM ca padaM na syAditi / tatra samudAyasya "svA viSa" (pAsU01-4-17) iti prAptA, avayavasya tu su(1)bantamiti prAptA padasaMbA'nena niSiddhati 'paramavAcau' ityAdi siddham / nanvevaM 'su. dhAka surAjA' ityAdI kutvAdi na syAt , sAvapi samudAyasyAvayavasya ca prAptayodayorapi padasaMjJayoniSedhAditi cet ? na, asarvanAmasthAna ha. tyatrottarasUtrAdhacItyapakuSya yajAdau sarvanAmasthAne ubhayavidhapadasaMjJA. niSedhAt / sau tu dvividhApi padasaMjJA bhavatyeva / nanvevaM zrayamANe so pUrvasya padasaMha syAditi cet ? iSTApatteH / nanvevam "eco'pragRhyasyA. darAdadhate pUrvasthAIsyAduttarasyedutau'' (pAsU08-2-107) iti sUtre bhavaGkaroSi gauH' ityatrAtiprasanaM vArayituM padAntagrahaNaM kartavyamiti dhArtikakRtA vakSyamANaM virudhyeta, kriyamANe'pi padAntagrahaNe doSatA. havasthyAditi cet 1 na, tatrAntagrahaNamAnaM kRtvA "vAkyasya Te" (pA0 sa08-2-82) ityato vAkyaprahaNamanuvayaM vAkyAntasyeti vyAkhyAnasa mbhavAt / tadeva samAse caramabhAgasya padasaMjJA yajAdau kApi nAstIti sthitam / kaciniSedhArakvacita bhatvena bAdhAditi vizeSaH / nanvevaM 'dAnmuktam' ityAdAvaluG na syAta, 'hotApAtArau' ityatrA''naG na syAta, (1) "suptiGantaM padam" (pAsU01-4-14) itynenetyrthH|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe prtyylkssnnnissedhsuutrm| 269 uttarapade tadvidhAnAditi ceta ? na, uttarapada zabdasya samAsottarAvayave rUDhatayA padasaMzAvirahe'pi ttprvRtteH| sarvAnta eva ceyaM rUDhiH / tena 'hotRpotaneSTodgAtAraH' ityatra madhyamAnAmuttarapadatvAbhAvAttataH pUrvasyAs'naGa neti dik| nanvevaM 'dadhisecau, 'dadhisecaH' ityatra "sAtpadA. ghoH" (pA0sa08-3-111) iti SatvaniSedho na syAditi cet 1 na, padAH dAdiH padAdistasya SatvaM neti vyAkhyAnAta / na caivaM 'rAmeSu' 'hariSu' ityatrApi niSedhaH syAditi vAcyam svAdAviti yA padasaMjJA tAmupajIvya padAdeti niSedhApravRttaH / etaca sAtpratiSedhena zApyate / ukta zva-padAdAdenetyeva vyANyAnaM na tu padasyAderiti / tathA sati "gati. kArakopapadAnAma' (pa0bhA076) iti subutpatteH prAgeva samAse 'dadhiseka' ityAdau Satvasya duAratApatteH / nanvevamapi 'bahusecau, 'bahusecaH' ityatra SatvaM sthAdeva bahuco'padatvena SatvapratiSedhAprApteriti cet ? sa. tyam, vacanameveha karttavyam-"bahucapUrvasya na" iti / atrAyaM sutranyA. sa:-"sAteH" saH SatvaM na syAt / tataH "bahucapadAbhyAm" AbhyAmutta. rasya sasya SatvaM na syaat| AdigrahaNaM na kartavyam "tasmAdityuttarasya" (pA0su01-1-67) ityeva sikheH / tadidaM bahugrahaNamAdigrahaNena nimA. tavyamiti / vArtike tu "uttarapadanve cApadAdividhau" iti vacanenaiva 'paramavAcaH' ityAdi sAdhitam / uttarasya samAsottarabhAgasya padatve kartavye lumatA lupte pratyayalakSaNaM na syAt / ato na kutvAdi / padAdividhau tu pratyayalakSaNaM syAdeva / tena SatvaniSedhAd 'dadhisecA' ityAdisiddhiH / asmizca pakSe prAk subutpatteH samAso'tra nAbhyupagantavyaH 'dhanakItA' ityAdisiddhaye tasyAnityatAyA vakSyamANatvAt / kaiyaTastvA. ha-'danaH secau' iti vigrahe "SaSThI" (pAsU02-2-8) iti samAsaH na tvayamupapadasamAsaH / sopapadAttu vij nAsti, anabhidhAnAt / a. taH 'dadhiSecau' ityAdi na bhavatyeva / asminnapi pakSe "bahupUrvasya ca" iti vacanaM kattaLameva / kRte hi bahuci viziSTasyArthavattvena prAtipadi. katve supo luki ca kRte punarviziSTAtsubantaramutpadyate ityarthavatsUtre va. jhyate / tatrAntarvartinI vibhaktimAzritya prAptaM padatvaM, tatkutvAdo kartavye mA bhUta, SatvaniSedha eva yathA syAditi / atrAyaM niSkarSaH-pUrva(1) sUtre eva sthitvA "uttarapadatve ca padAdividhau" "bahupUrvasya ca" iti pAThyam / padAdividhAveva pratyayalakSaNaM bhavati na tu padAntavidhAviti niyamArtha cedaM vacanadvayamiti vyAkhyeyam / evaJca na na karttavya iti (1)"pratyayalope pratyayalakSaNam" (pAsU01-1-62) itytretyrthH|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhikelAghavam / asminpakSe sau padatvaM nAsti prAguktakusRSTarabhAvAt / tade. tatpakSadvayamabhipretya halaGayAdisUtre bhASyakArairutam-"atha sAvapi padaM bhavati / evamapyubhayataspAzA rajjuH" iti / nanvaGgAdhikAragrahaNapakSe vastuto'Ggasyeti pakSe ca 'abhUvan' ityatra jusa prApnotIti ceta? satyam , "AtaH" (pA0sa03-4-110) iti niyamAna bhavati / nanu 'devadattaM yA. jayAprakAra' ityatra lukaM bAdhitvA paratvAttibAdiSu kRteSu "AmaH" (pAsU05-4-81) iti teSAM luki pratyayalakSaNena tiGantatvAdAmantasya nighAtaH syAttataH parasya ca na syAditi cet ? na, lAvasthAyAmeva yenanAprAptinyAyena tivAdInbAdhitvA lukprvRttH| taduktam-Ami si. lopAttasya cAnighAtastasmA nighAta iti / nanu 'devadatto yupmatputraH' ityAdau SaSThayantasya vidhIyamAnA yuSmadasmadorAdezAH prApnuvantIti cet / satyam , sthagrahaNAna bhavanti / na ca vibhaktI parataH pUrvabhAgamA asya mA bhUtkintu vibhaktiviziSTasyetyetadartha sthagrahaNaM syAditi pA. cyam, SaSThIcaturthIdvitIyAnAmiti nirdezenApi gatArthatvAt sarvasya padastya nuvRttedha / tasmAdvibhaktilope kRte mA bhUdityetadarthameSa sthana haNam / avasthAnaM hi zrUyamANAsveSa saMbhavati yadvA, tiSThatirahAnau va. te / yathA "samaye tiSTha suprIva" iti / sama mA haasiirityrthH| tathA cAparityaktavibhaktikayorityuktyA zrayamANavibhaktikatvaM spaSTameva la. bhyte| idantvavaziSyate / vastuto'tasyeti siddhAnte "ciNo luk"(pA0 sa06-4-104) iti talope kRte hani NiGAdezA na syu:-'avadhi bhavatA dasyuH' 'agAyi bhavatA prAmaH' 'adhyagAyi bhavatAnuvAkaH' iti,luGi. parato hote vidhIyante, iti cet ? maivama luGi yadArthadhAtukaM tatra hani NikAdezavidhAnAta / tasmAdvastuto'Ggasyeti pakSo nirduSTa iti sthim / ___ aco'ntyAdi Ti (pA0su01-1-64) // aca iti nirdhAraNe SaSThI / jAto ekavacanam / acAM madhye yo'ntyastadAdizabdarUpaM TisaMkhaM syAt / TipradezA:-"Tita mAtmanepadAnAM Te:'(pAsU03-4-79) ityaadyH| paca. te, pacete ityAdi / ante bhavo'nsyaH / digAditvAcata / mansya AviryaH syeti bAbIhiH / nitysaapeksstvaatsmaasH| .. alo'ntyAtpUrva upadhA (pA001-1-65) // antyAvalaH pUrvo varNa upadhAsaMzaH syAt / upadhAguNa:-cetani, jyotati, paryata ityAdi / nanu pUrvasyAvizeSitatvAcchAsidhAtau zA iti samudAyasya saMjJA syAditi ceta? maratu / nacaivaM "zAsa idahaloH" (pA0906-4-34) itItvaM zA iti samudAyastha syAditi vAcyam, alontypribhaassyessttsiddhH| sthA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe upaghAsaMjJAsUtram / 271 detat |"naanrthke'lontyvidhirnbhyaasvikaaressu"(p0bhaa0125)iti ni. SedhaH prApnoti / iha ca 'bibharti' ityatra "bhRJAmit" (pAsU07-4-76) antyasya yathA syAdityetadarthamanabhyAsavikAregvityuktam / vikAro nA. ma varNAtmaka AdezaH / ata eva 'dehi' ityatra lopaH sarvAdeza eva bhavatIti / atrocyate / na tAvadeSA paribhASA sUtrakRtaH sammatA "tasya lo. para" (pA0sa01-3-9) iti sUtre miTuDUnAM sarvalopArtha tasya grahaNAt / nApi bhAjyakArasya sammatA / etatprayojanAnAmanyathopapatterbhAgye ukta. svAt / tathAhi, "avyaktAnukaraNasya" (pAsu06-1-98) iti tAvadantAdezo na bhavati "nAneDinasyAntyasya tu vA"(pA0su06-1-99) iti bApakAt / itarathA hyADitasya vetyeva brUyAt / "yasoreddhau" (pA0sa0 6-4-119) ityatrApi "lopo yi" (pA0sU06-4-198) iti prakRte punalopagrahaNasAmAtsarvAdezaH / tathA cetthaM sutranyAsaH-"ghorabhyAsasya lopaH" lopazabdAntarasyAnuvRtyA sarvalopaH syAta / "astezcait" a. ste?zcaidbhavati hAviti / athavA, lopaz iticchedaH saMjJAyAM kRto'nu. bandhaH saMzini phalati, yathA GamuTi / bhApye tu dvizakArako nirdeza ityu. kam / tatra lope iti bhinnaM padam / z ityasya copadeza evetsNkssaa| tatphalaM tu prayoge, sarvatrAnubandhAnAM kAkAdivadanavayavIbhUyaiva vyAvata: katvAditi bhAvaH / asminnapi pakSe jhali pare yaH saMyogastadAditvAtso. lauMpe ekazakAraka eva pAThaH suvacaH / spaSTArtham "ana upadhAlopina', (pAsU04-1-28) ityAdAvakArasyevehApi sakArasya lopo mA'stvi. ti tu bhASyAzayaH / 'AbhyAm' ityAdau "hali lopaH" (pAsU07-2113) iti sUtreNAkakArasyedama ido vidhIyamAno lopo'pi tahantyisya syAditi ceta? na, "anAyakaH" (pAsU07-2-112) iti sutrAdanityanuvayaM tasya halIti saptamyA SaSThI prakalpya ana eva lopavidhAnAt / tathAca tatrAlontyaparibhASayA nakAralope "ato guNe" (pAsU06-197) iti pararUpe ca kune bhyAm eSAm' ityAdi siddham / "atra lo. po'bhyAsasya' (pA0sU07-68) iti sUtre'pi atrAbhyAsatvAzraye na tu tadekadeze iti vyAkhyAnAdatragrahaNasAmaryAtsarvalopaH / yadyapi 'sani' ityapekSitaM dadau, vadhau' ityA, vAraNAya, 'sAdau' iti ca 'jijJapayiSa. ti' ityetadvAraNAya, prakRtayozapa 'pipakSati' ityAdivAraNAya, viSayo. 'pyapekSitaH "muco'karmakasya guNo vA" (pA0sU07-4-57) iti 'muma. kSati gAm' ityAdivAraNAya, tathApIdaM sarvamanuvRtyaiva sulabhamiti sarva. lopArthamevAnagrahaNaM bodhyam / nanvevamapi "vibhASA bhavadbhagavadaghavatAmo.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike zvAvasya" iti vArttikena vidhIyamAna okAro'ntyasya syAditi cet ? na, vamyati siddhe avasyeti gurukaraNasAmarthyAtsarvAdezasiddheH / tasmA nAnarthaka iti paribhASA niSphalA sUtrabhASyAsammatA ceti sthitam / evaJca zAseH zAzabdasyopadhAtve'pi 'ziSTaH' ityAdi sidhyati / 'saM. yogopadhagrahaNaM kRJartham' ityAdivyavahArAzcAsminpakSe saMgacchante iti dik / yadvA, avadhyavadhimadbhAvaH sajAtIyAnAmevetyutsargaH / loke hAmISAM brahmaNAnAmantyAtpUrvamAnayetyukte eka evA'ntyAdavyavahitapUrva AnIyate na tu samudAyaH / evaJcehApyalo'vyavahitapUrvo'leva saMzI na tu sa mudAyaH, na vA vyavahito'l / saMyogopadhavyavahArastu bhAktaH, avayavadhaasya samudAye upacArAt / evaM sthite'la iti jasantamapi suvacam / " jAtyAkhyAyAm" ( pA0su01-2-58) iti bahuvacanam / pUrva ityapi jasantam / antyo'pyaleva sAjAtyAllabhyate / yadvA, ala iti nirdhAraNe SaSThI / jAtau caikavacanam / alAM madhye'ntyAtpUrva ityarthaH / tathA cehAla iti jasGasirDas ceti pakSatrayamapi sthitam / tasminniti nirdiSTa pUrvasya (pA0sU01-1-66 ) // saptamInirdezeSu pUrvasyaiva kArye syAttacca nirdiSTe'vyavahitozcArite satItyarthaH / niH zaH bdo nairantarye, diziruccAraNakriyaH / nirantaraM diSTo nirdiSTaH / niyamArthamidaM sUtram / tathAhi, "iko yaNaci" (pA0su06-1-77 ) ityatrAcIti "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" (pA0su02-3-37) iti saptamI / azrU. yamANakriyatvAJcAntaraGgasyAstyarthasya lAbhaH tenAci sati yaN bhavatItya * rthaH / yadvA, 'gaGgAyAM ghoSaH' itivadaupazleSike'dhikaraNe saptamI / tatra sattvaM parasyeva pUrvasyApi sambhavati / evamupazleSo'pi / tatra yugapadekasya kAryitvanimittatvayorasaMmbhavAd 'dadhyudakaM' 'madhvidam' ityAdAvikArokArayoH paryAyeNa yaN prAptaH pUrvasyaiveti niyamyate / tathA 'agnicidatra' iti vyavahitasyApi yaN prAptaH anantarasyaiveti niyamyate / nanu 'ga vityayamAha' ityAdau svarUpapadArthakatAmitizabdaH karoti, yathehApi / e. vaJca " tasminnaNi" (pA0su04-3 - 2) ityataiveyaM paribhASA pravartteta / asti hi tatra vyavacchedyama, he yauSmAkINa asmabhyaM dehi' 'he AsmAkIna yuSmabhyaM dadAmi ityAdau khaJaNabhyAM prsyaapyaadeshprsnggvaat| satyam, itikaraNaH padArthaviparyAsakRt / loke'rthaparatAyA autsargikatvAttatra zabdaparatAM karoti / zAstre tu viparItama / kiJca yadi tasminnaNi" (pA0 su04-3-2) ityatraiveyaM pravartteta tarhi tatraiva pUrvagrahaNaM kuryAt tasmAda tasmityanukaraNam / kintvAci halItyAdisakala vizeSa saMgrahArthe sva. 1 1 I 1
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tasmAditi pribhaassaasuutrm| 273 tantasya sarvanAno'yaM nirdezaH / "tasthApatyam" (pA0sa04-1-92) tatra bhavaH" (pAsU04-3-53) ityAdivat / ___ tasmAdityuttarasva (paa0s01-1-67)|| paJcamInirdezeStarasyaiva kArya syAttaccAvyavahitoccArite / " tiGatiGA" (pA008-128) agnimILe / iha na bhavati-ILe'nim / iha kArakavibhaktarasambha. pAhigyogalakSaNA patramI / tatra dikzabdo'dhyAhiyamANottarazabdava. tpUrvazabdo'pyavizeSAdadhyAhiyeta, vyavahito'pi ca gRhyata / tathA va 'utsaMsthAtA' ityatrApi "udaH sthAstambhoH" (pA090 8-4-61) ityasya prsnH| tadevaM pUrvasUtrametatsUtraM ceti dvayamapi niyamArthamiti sthitam / tathA ca vArtikam-tasmistasmAditi pUrvottarayoogA. vizeSAniyamArtha vacanaM dadhyudakaM pacatyoranamiti / ihApi tasmAditi svatantrasya sarvanAmno nirdezaH prAgvat / na svanukaraNam / tathAhi sati yadyapi "tasmAnnudihalaH" (pAsU0 7-4-71) ityatra "mata AdeH" (pAsU07-4-70) iti dIrghApUrvasyAGgasyAsambhavAtprayojanAmAvA. naitatparibhASopasthitistathApi "tasmAcchaso naH puMsi" (pA00 61-103) "tasmAnnuDaci" (pAsU06-3-74) iti yogadvaye syAda, (ucarata Anupalabhate' 'gauranazvaH' ityAdeviyasya tatra sambhavA. diti dik / ____ syAdetat / etatsUtraM niyamArthamastu / pUrvastramapyaupazleSikasata. mIpakSa niyAmakamastu / satsaptamIpakSe tu niyAmakatvamayuktam, pASTha. bhAjyakaiyaTavirodhAt / tathAhi, "znAnalopaH" ( pA0906-4-23 ) ityatra bhAgyam-'naiSA parasaptamI / kA tarhi ? satsaptamI, Diti sati' iti / tatraiva kaiyaTa:--kathaM punaH sambhavatyA parasaptamyAM satsaptamyAzrayitu yuktA ? yatheSTaM vaakyaadhyaahaaraavdossH| kiti satI. tyeva hi vizAyamAne paurvAparyAnAzrayaNAnAsti "tasmin, (pA0sa0 1-1-66) ityasyAH paribhASAyA upasthAnam / yadA hyaupazleSike'dhi. karaNe saptamI, tadA kiM pUrvasya kAryamatha parasyetyaniyame niyamAya pari. bhaassopsthaanmiti| __atrocyate, pASThapranthasya prakRtamAtraparatvAdavirodhaH / tathAhi, "nA. alopaH" (pA0sU06-4-23) iti sUtre zakAravato grahaNaM mA'stu nAdityeSAstviti prazna nandanAdAvati prasA ityuttaritam / 'anidi. vAma' ityasyAnukarSaNe tu 'hinasti' ityatra na syAt / tataH ritItya. avayaM znamameva stimAdhisya 'hinasti' ityatra lopo'stviti zaraya. zabda. prathama. 18.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAya prathamapAde navamAhike te / yadi cAsyAmavasthAyAM "tasmin" ( pA0su0 1-1-66 ) iti pari0 bhASopatiSThata tadA nandamAnAdau cAnazo DivAllopaH pravartteta / inamaH zitkaraNaM cAnarthakaM syAt / taddhi zizvAtsArvadhAtukatayA Gitami mamevAzritya 'hinasti' ityatra nalope kriyamANe sArthakaM na tvanyathA / nambArddhadhAtukasaMjJAnivRttyA zivaM sArthakam / tasyAM hi satyAm 'anakti' 'bhanakti' ityatrAto lopaH syAt, 'ruNaddhi' 'bhinatti' ityatra guNaH syAt, 'tRNeDhi' itIDAgamaH syAt, "neD vazi" (pA0su07-2-8) iti tu na pravarttate akRtvAditi cet ? na, inamaH pUrvabhAgasyAnaGgatayo kavidhInAmaprApteH / kathamanaGgateti cet ? ittham, pratyayavidhau yatpaJcamInirdiSTaM vAtoH prAtipadikAdityAdi, tadAdi, tasminpratyaye parato. 'Ggamiti hi sutrArthaH / iha tu yatpaJcamInirdiSTaM 'rudhAdibhyaH' iti, nAsmAtpratyayaH paraH / yasmAzca paraH pUrvabhAgAnnAsau tasminvidhIyamAne paJcamInirdiSTaH / ata eva 'bhanakti' ityAdau "ato dIrgho yaJi" (are sU0 7-3 - 101) iti na pravarttate / na ca "zna sorallopaH" (pA0su0 6-4-111) ityatra vizeSaNArthe zitkaraNaM syAditi vAcyam, 'naso. ralopaH' ityukte'pi doSAbhAvAt / nanvevaM nAntAsyorgrahaNaM syAt / tathAca kaneryaGluki 'caGkAntaH' ityatrApi syAditi cet ? na, si. dvAntepi zranapratyayasAntayorgrahaNApattau ' vastaH' ityAdAvatiprasaGgasAmyAt / sAhacaryAtpratyayadhAtvorgrahaNamiti tu tulyam / nanu "nasora * llopaH" ityucyamAne yatra napratyayasya GkityAnantarya tatraiva bhavi. yati 'yatna ivAcarataH yatnataH, pAmanataH' iti ? maivam, anuvartamAnena sArvadhAtukagrahaNena pratyayo vizeSyate / tathAca vidhyasaMsparzA nirdiSTaparibhASAnupasthitau nimittasaptamI / tarI 'kanimittasya napratyayasyAstaMzcAllopaH Gkityanantare iti / nanu ca utsArvadhAtuke " (pA0sU06-4-110) iti sUtre sArvadhAtukagrahaNaM pratyAkhyAtamiti ce 1 na, sati zittve pratyAkhyAnAt / tadevaM inamaH zitvakaraNasAmarthyAt GitIti satsaptamyAmapi paribhASA nopatiSThate iti sthitam / pUrvapakSatvAdanAsthayA tathoktamiti vA varNanIyam / 274 idda sUtradvaye SaSThIpraklRptipakSo'pi bhASye sthitaH / tathAhi " baSThI sthAneyogA" (pA0su0 1-1-49) iti sUtrAtSaSThItyanuvarttame / saptasvarthanirdeze pUrvasyAvyavahitasya SaSThI syAt paJcamyarthanirdeza uttaraspAvyavahitasya SaSThI syAditi / tatra "iko yaNaci" (pA0sU0 6-177) ityAdI sUtre eva SaSThIbhravaNAttAM SaSThImanUya pUrvasyAnantarasyaiSA na
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe tasmAditi paribhASAsUtram / 205 tUtarasya na vA pUrvasyApi vyavahitasyetyetAvanmAtramucyate / "mAne muk" (pA0su0 7-2-82) ityAdau tu SaSThayA azravaNAtsA'pi prakalpyate iti vizeSaH / sA cAniyatayogatvAtsthAnaSaSThI / yasya ca sthAnaSaSThI tasyaiva kAryaniyama iti so'pyarthAtsiyati / yatra tumabanirdezastatroH bhayaM tAvanna prakalpakaM kAryitvanimittatvayorekatra yugapadasambhavAjyApa kAvya / tathAca "ekaH pUrvaparayoH " (pA0sU06-1-84) iti sUtre kaiyaTaH- "sUtradvayapramANatvAd dve bhavetAM prakalpike SaSThayau vibhaktI / tenAra tra jJApanArthatvamAzritam" iti / na ca paryAyeNobhaya kalpanam, atulyaba latvAt / tathAhi, "Ane muk" (pA0sU07-2-82) ityatra saptamI niMravakAzA / sA pUrvatra caritArthAyA "ato yeya:" (pA0sU0 7-2080) iti paJcamyAH SaSThIM kalpayati / evam "IdAsaH" (pA0sU07-2-83) iti paJcamI 'Ane' iti saptamyAH / tathA tAsyanudAttetsUtre abhyasta sijarthe 'sArvadhAtuke' iti saptamI nirdezaM vakSyati / sA ca saptamyucaratra caritArtheti tasyA eva SaSThI kalpyate / tathA "bahorlopaH" (pA0sU0 6-4-108) ityatra bahoriti paJcamI akRtArthAyA 'iSThemeyaHsu' iti saptamyAH SaSThIM kalpayati / ata eva 'bhU ca bahoH' iti pRthak SaSThInirde zaH / tathA "goto Nit" (pA0su0 7-1-90) iti paJcamI 'sarvanAasthAne' iti saptamyAH SaSThIM kalpayati, gozabdasya Nittve prayojanAbhAvAcca / na ca 'tiSThati gauH' ityAdI pUrvasya vRddhiH phalamiti vAcyaMma, gozabda prati tiSThateranaGgatvAt / evaM prAyeNa paJcamyA akRtArthateti bhA dhye spaSTam / "Ami sarvanAmnaH suT (pA0su0 7-1-52) ityatrApi paJcamyanavakAzA, AmIti saptamI tUttarArthatayA sAvakAzA / yadi tviha AdityanuvRttayA paJcamyA sAmAnAdhikaraNyaM sampAdya sarvanAmna iti paJcamyapi kRtArtheti brUyAttarhi yathoddezapakSAzrayaNena paratvAt "tasmAdityucarasya" (pA0sU0 1-1-67) iti bhaviSyati / taduktam-ubhayanirdeze vipratiSedhAtpaJcamInirdeza iti / vastutastu neha sAmAnAdhikaraNyam, 'varNAzrametarANAm' ityasya siddhaye sarvanAmno vihitasyeti vyAkhyAnAt, 'yeSAM teSAm' ityAdyarthamakArAtparasyeti vyAkhyAmAMca / dIrghAcche tug bhavatItyatra tu SaSThazvAH sthAne paJcamI / tena dIrghaH syaiva tug bhavati na tu chakArasya / 'surAcchAyA' iti nirdezadheha li. Ggam / anyathA hi "khari ca" (pA0s08-4-55) iti carcena sura.. bAyeti cakAradvayaM nirdizet / pratyayavidhau tu paJcamyo na prakalpikAra, SaSTyA anuvAda vibhaktitvAt / aprasiddhasya cAnuvAdAsambhavAt
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhnike zrAniyamAprasaGgena niyamakAriNyAH paribhASAyA apravRttezceti dik // svaM rUpaM zabdasyAzabdasaMzA ( pA0sU01-1-68 ) / zabdasya svaM rUpaM saMni zabdazAstre yA saMjJA, tAM vinA / " agnerdak" ( pA0sU0 4-2 33) Agneyam / "AGo yamahanaH" (pA0sU0 1-3-28 ) Ayacchate, A. te / iha agni AG yam han eSAmetatsUtropAttAnAM prayogasama vAyinasta eva saMcinaH azabdasaMjJeti kim ? ' upasarge ghoH kiH" (pA0su0 3-3-92) dAdhAbhyo yathA syAt, ghudhAtAH zabdArthAnmA bhUt / zabdaH zabdazAstraM, tatra saMjJeti saptamIsamAsaH, na tu zabdasya saMjJeti; 'karma' 'karaNam' ityAdiSvarthasaMjJAsu svarUpagrahaNApatteH / 276 syAdetat / rUpagrahaNaM vinApi svazabdena tadeva grahISyate, pratItAkhupadezAnapekSatvAdasAdhAraNattvAdantaraGgatvAnniSatopasthitikatvAcca / a thoM hi pratItau sambandhagrahaNamapekSate, sAdhAraNazca paryAyairapi pratyA'vanAt / bahiraGgazca padajJAnajanyabodhaviSayatvAt / aniyatopasthiti kamdhAnukaraNadazAyAmapratIteH / tatkiM rUpagrahaNeneti cet 1 atrAhuH / iha zAstre atho'pi vivakSito rUpavaditi jJApanArthe rUpagrahaNam / tena "arthavadgrahaNe nAnarthakasya" (pa0 bhA0 ) ityupapannaM bhavati / tatroktacApakAdartho grAhyaH, 'svaM rUpam' iti vacanAdrUpaM ceti sA. marthyAdarthavato rUpasya grahaNam / tena 'kAze, kuze' ityatra "ze" (pA0 su0-1-1-13) iti pragRhyasaMjJA na bhavati / patatsUtraM bhASye pratyAkhyAtam / tathAhi / ArabhyamANe'pi sUtre pazuH, apatyaM, devatA, prAJcaH, udaJcaH, bharatAH ityAdayastAvallokavada - rthA eva gRhyante / "agnerDhak" (pA0su0 4-2-33) ityAdau tu zabda eva grahIyate, arthasya pratyayena paurvAparyAsambhavAt "GaghAprAtipadikAt " (pA0su0 4-1-1 ) ityadhikArAca / "upasarge ghoH kaH ? (pA0su033-92) ityAdI tu ghudhAturna prahISyate "dAdhA ghuM' (pA0sU0 1-1-20) itvArambhAt / ukkaM hi vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMjJini ka civa / iti / arthavagrahaNaparibhASA'pi vacAdisUtre rAjiM paThitvA punarkhAjipAThAtsiddhA, nyAyasiddhA ca / "agnerDhak" (pA0su04-2-33) ityAdI hi zabdaviziSTasyArthasyotsargata upasthitau vizeSye kAryabAdhAdvizevaNIbhUte zabde pravartamAnaM kAryamupasthitArthopahite eva, na svamarthake'pi, arthasva vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsamAtreNopapattau sarvAtmanA tyAgAyogAt / gauNamukhyamyAyo'pyetanmUlA, gauNasya prathamato'nupasthiteH / etena
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe zabdasya svruupbodhksuutrm| 277 "abhivyakapadArthA ye" ityapi vyAkhyAtam / tasmAnnyAyata eva sakala. nirvAhe sUtraM nArambhaNIyamiti / nanUttaratra catuHsUcyAmanuvRttaye "svaM rUpama" (pA0sa01-1-68) ityavazyaM vAcyameveti cet ? na, anuvRtte. ranAvazyakatvAta / tathAhi, aNuditsUtre tAvatsvasyApi svasAdhAdeva siddham / kathamanyathA "avAttAm" ityatra "jharo jhAra" (pA008-465) iti lopH| tatra vyaktibhedAtsAvaya'miti cet 1 ihApi boya. bodhakamyaktyorbhedAt / tathA "taparastatkAlasya" (pA0sU0 1-1-70) ityatrApi / "Adirantyena" (pAsU01-1-71) ityatrApyAdigrahaNA. vRttyA siddham / AvRttI liGgaM tu "nAdici" (pAsU0 6-1-104) ityAdi / "yena vidhiH" (pA0sa01-1-72) ityatra tu vArSikakArA "tasva ca" iti vakSyatyeva / vastutastu tadapi na vAcyam, vyapadeziva. bAdhenaiva siddheH / "aprAtipadikena" iti tu tatraiva pratyAkhyAsyAmaH / ata eva "yenavidhistadAdhantatve prayojanam" ityAdyantavatsUtrasthaM vA. sikaM samacchate' iti dik| sittadvizeSANAM vRkSAdyartham / atra sidityupalakSaNaM kizilliA. mAsajya itthaM lijA vizeSANAM saMkSeti vktvym| tacca likaM vRkSAdA. bAsakhanIyamityarthaH / evamagre'pi / tena "vibhASA vRkSamRga" (pA0sa0 2-4-12) iti sUtre vizeSANAmeva grahaNAt 'plakSanyagrodha, plakSanya. prodhAH' iti sidyti| pitparyAyavacanasya ca svArtham / cakArAdvizeSANAM svarUpasya ca prahaNam / "sve puSaH" (pAsu02-4-40) raipoSaM puSTaH, azvapoSam, svapoSam / jitparyAyavacanasyaiva rAjAdyartham / "sabhA rAjAmanuSyapUrvA" (pA. sa.2-4-23) inasabham , Izvarasabham / naha rAjasabhA, harizcandrasa. bhaa| paryAyeNa yo pakki sa hi paryAyavacanaH / na ca svasya svena saha vikalpaH, nApi vizeSeNa, sAmAnyavizeSayobhinnaprakArakabodhajanakata. yA tulyArthatvAbhAvAt / tulyArthAstu vikalperathiti nyAyAta / inazabdo rAjazabdaparyAya ityAdivyavahArAstu 'bhImo bhImasenaH' itivat / / zit tasya tadvizeSANAM ca matsyAdyartham / "pakSimatsyamRgAn hara nti" (pA084-4-35) mAsikaH, zApharikaH / paryAyavacanAnAM na animiSAna hanti / "mInasyeSyate" iti bhAjyam / mainikH|| mRgapakSiNostu picirdezaH kartavyaH / tena svarUpasva paLayANAM vi. zeSANAM ca prahaNamiti paasvaavaar|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278. zabdakostubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike iha vRkSAdau rAjAdau ca nyAyenaivAmimataM sidhyatIti tatraiva . syate / itaranu sarva vAcanikametyavadheyam // __aNuditsavarNasya cApratyayaH (pAsU0 1-1-66) / atrANa pareNa prakAreNetyutam / aNudicca savarNasya saMjJA syAt vidhIyamAnaM vi. maa| cakArAt svarUpasya / "asya cvau" (pA0sa07-4-32) zuklI svAt , mAlI svAt / "eranekAco'saMyogapUrvasya" (pA0sa0 6-4-82) cicyatuH, ninytu|| "Rdorap" (pAsU0 3-3-56) yavaH, stavaH, lavaH, padaH / "uraNa raparaH" (pAsU0 1-1-51) kartA, kirati / na caivam korae hasvAntezyA kutrAdibhyo'pi syAditi vAcyama , darboiccAra savaiyApateH / nanvevamapi "aSTana mA vibhakto" (pA0sU0 7-2-84 ityatra savarNamaho durvaarH| na hi tatrApi sAmarthyam , husvodhAraNe ha. mAtrikasya mAtrika evaM yathA syAditi dIrghagrahaNasyobhayArthatopapaH riti cet ! na, "apratyayaH" (pA0sa0e06-1-69) iti niSedhAt, dIrghANAmanaNatvena savarNagrAhakatA nAstIti prAgevokatvAcca / nanu dIrghAzcedanaNastahi kAraka:' 'hArakaH' ityAdau raparatvaM na labhyateti veda ? mrAnto'si / mahidIrghA kApyaNagrahaNena nopasthApyante iti. mA, kintu prahaNakazAsra sadupajIvyeSu varNopadezAdiSu ca itaratra tu vAkyAparisamAptinyAyAmavatArAdastyeSAgrahaNena dIrghaprahaNamiti tasvam / udit-"kuhopracuH" (sU07-4-62) cakAra, jagAda / apra. tyavAti niSedhastu ugiranu na pravartate, ugitkaraNasAmarthyAt / ata pavAhu:-"mAvyamAnoNa savarNA guNhAti"(pA0bhA0) iti / tuk-mukamuktuDAdayastu noditaH,"pratihAnunAsikyA:pANinIyA(bhA) tvamyupagamAt / apratyaya iti kim ? vidhIyamAnAnAM pratyayAgamAdezAnAM savarNaprAhakatvaM mA bhUva / "mata i" (pAsU04-1-25) "idama iz" (pAsa. 1-1-3) "mAdhAtukasyeD" (pA. 7-2-35) "bhuvo buda (pAsU06-5-88) "ma sambuddhI" (pAsU08-1-99) iha hisarvopadeza iti vacanAtsUtrAntargateveva mAvizabdemvitsaMjJA prava. saMtesistu tatrAnupAdAdhito'pi padasvarUpaparyAlaMcanAyAM prvRttH| mata: "svaM pam" (pAsU01-1-68) iti saMhAvalAta zAyamAnA padA. yopasthitinubandhavinirmukasyaiva bhavati / tathA copasthApakasyANa satsaMvargAhaNaM prAsaM niSidhyate ityucitam / ata eva caturdazasyA mukhcAraNArthasyAkArasyevetsaMjhakAnAmapi pArAdInAM samasyAkArastha
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe savarNagrAhakasUtram / ca padaparyAlocanAyAmeva "lopazca balavattaraH" iti nyAyenApahArAditarAntarbhAveNaiva saMjJA pravarttate iti siddhAntaH / idaM ca "alo'ntyAtpUrva upadhA" (pA0su0 1-1-65) iti sUtre " tasminniti nirdiSTeM" (pA0sU0 1-1-66 ) ityatra ca kaiyaTagranthe spaSTam / iT aka ikocItyAdau sAnubandhAdvibhaktistu prAthamika bodhe viziSTasya viSayatayA tasyaivArthavatvamAdAya / anyo hi pazcAdupatiSThate na tu prayujyate iti kathaM tato vi. bhaktiH kriyatAm ? itsaMjJAkArye tu manarthakyAttadaGgeSviti nyAyena pra. tyAyye pravarttate / vibhaktyarthAnvayo'pyevam / dRSTaM hi GamuDAdAvupasthApake kRtasya liGgasya tadbodhye phalapravarttakatvamiti dik / syAdetat / uktarItyA "udoSThapapUrvasya" (pA0su0 7-1-102 ) iti sUtre ucchande pravRttA itsaMjJA lakSye titsvaraM pravarttayediti cet ? satyama, ata evaitatsamAdhAnAya pUrvAcAryaiH parAkrAntAmiti gRhANa / kathaM tarhi 'eoG' sUtre tadUdUSaNAya pravRttamiti ceta ? tatkAlAvadhAraNena kRtArthasya takArasyAnubandhAntaravaiSamyAditi gRhANa / ata eva 'vaiyAkaraNaH' ityatra aicazcitsvaro na bhavati / 'pacasva' iti zapo'pyevam / "na yvAbhyAm" (pA0su0 7 - 3 - 3) iti sUtre 'acaH parasya dve' ityatra ca aicozcakArasya pratyAhAre upakSayAt / yadvA, iJizAdiSvapi mA'stu sutrAntargateSvitsaMjJA, kintu phalapratyAsatteH padArtheSveva sA'stu / naite upadiSTA iti cet ? na te phalabhAja iti tu* lyam / sAmarthyAtparaMparAsambandhe phalamiti cet ? saMjJApi tatraivAstu sAmarthyAditi tulyam / upadeze'ntyatvaM hi prAyogikeSvasambhavAttatpratyAya kaniSThamAnupUrvIsAjAtyAdAzrIyate / na caitatta pareSvasti, pratyAyye takArAbhAvAditi dik / 279 prakRtamanusarAmaH / mAvyamAno'pyukArAdezaH savarNAn gRhNAti "Rta uta" (pA0su0 6-1-111) iti tapakaraNAliGgAt / tena 'amunA' 'am' bhyAm' ityatra hasvasya hrasvo dIrghasya dIrghaH siddhayati / na caivaM "sanA zaMsa" (pA0su0 3-2- 168) ityupratyayo'pi savarNe gRhNAtviti vAcyam AdezaviSayakaM jJApakamityuktatvAt / yadvA, "adaso'se: " ( pA0su0 8-2-80) iti sUtre eva uzca Uzceti samAhAradvandvo'stu / ata eva solukA nirdezaH kRtaH / ata eva ca "UdupadhAyAH " ( pA0su0 6-4-89) iti sUtre goha iti vikRtanirdezaM pratyAkhyAtuM bhAgyakArairUkArAntaraprazleSa ukaH / nanvevamapi "akaH savarNe ( pA0sU0 6-1-101) ityatra akAse'STAda
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike zAnAM grAhako'stu, aNatvAt / astu ca sa eva ikArAdInAmapi grAhaka, "mAdirantyena" (pA0su0 1-1-71) ityukteH, IkArAdayastu kathaM prAhyAH ? na hi tadvAcakaH zabdastasminsUtre upAtto'sti / nanvakzabdena ikArAda mo'pyupasthitA iti cetarhi vAkyArthe te nayantu nAma, padArtha saMsargasya vAkyArthatvAt / na tu te'pi svArthopasthApakAH, anuccAritatvAdityuktam / ata eva 'RcaM vetti' ityAdau zabdavizeSaM ventItyevArtho na tu tadarthe cIti / tadukaM vArttikahatA "tatra pratyAhAragrahaNe savarNAgrahaNamanupadezAt / hasvasampratyayAditi ceduccAryamANasampratyAyakatvAcchanda syAvacanam" iti / zabdasya pratIyamAnasya : avacanam arthApratipAdakatvamityarthaH / atrocyate / pratyAhAragrahaNe sarvatra svaSAcyavAcye nirUDhA lakSaNA "dIghAMjasica" (pA0su06-1-105) iti jJApakAt / "prathamayoH pUrvasavarNaH" (pA0su0 6-1-102 ) ityatra hi aka ityanuvarttate / na cAkzabdavAcyo dIrgho'sti, yo'sya niSedhasya viSayaH syAt / nanvAkAro'stIti cet ? na, "nAdici" (pA0sU0 6-1-104) ityanenaiva tatra niSedhasiddheH / "vvAdInAma" (pA0su0 7-3-80) ityAdinirdezA apIha liGgam / nanvevam "iko yaNaci" (pA0su0 6-1-77) iti sUtre IdAtorgrahaNaM na syAt, yugapadRttidrayavirodhAt / tathA ca 'sudhyupAsyaH' 'dadhyAnaya' ityAdi na siddhyediti cet ? na, sati tAtparye yugapadvRttidvayasya svIkAre bAdhakAbhAvAt / iha ca "ApanadyAH" (pA0sU0 7-3 - 112 ) ityAdinirdezAnAM tAtparyagrAhakatvAt / yadi tu prAcAM mate zraddhAvazAdyugapadvRttidvayaM nAmyupaiMSi, tahaha IdAtorapi igacchanda vorlakSaNaivAstu / svavAcyasvavAcya tvAvizeSAt / svavAcyatApi paramastatyinyadetat / nanvevamapi 'zarIram' ityAdau zakArasya sthAnasAmyAdyakArAdezaH prApnoti, ikAravAcyo hi dIrghaH tatsavarNazca zakAra iti tasyApagrahaNena grahaNAMta / tathA 'zItalam' ityAdAvapi yaNpralaGgA, 'dIrghaH paraM na bhavati, akzabdavAcyavAcyatAyAH dIrghe vizrAntyA tatsambandhagrahe mAnAbhAvAditi / azrocyate / bhavedayaM zakArasya yakArAdezarUpo doSaH / yadi svavAMvyasavarNe lakSaNAM vadAma / vayantu svavAcyavAcye satyeva brUmaH / na ca IkAraH zakArasya vAcakaH, dIrghANAmanaNUtvena savarNAgrAhakatAyA asadAvoditatvAt / bhASyamate svajjhaloH sAvarNyameva nAstItyuktam / varSArSamiSTa nirgalito'rthaH / akAro'STAdazAnAM saMjJA / evamidutau /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSizeSaprakaraNe taparasya smkaalsNjhaatvbodhksuutrm| 281 RlaM. ityeto tu paryAyazabdau triMzataH saMjhe, alavarNayoH sAvarNyasyopasaM. khyAtatvAta, 'Rlak' (mA0sU02)sUtre"RtyakA" (pAsU06-1-128) iti prakRtibhAvadarzanenaiva zApitatvAdvA / na ca tulyavyaktikasaMjhAdvayapraNayana. vaiyaye, tadarthamiha sutrAntarApraNayanAt / ecastu dvAdazAnAM saMzAH / yavalA dvyoH| raho tu svasyaiveti / yadyapi hakAra AkArasya sajheti prApta tathApi tatparihArAya "nAjjhalau" (pAsU0 1-1-10) ityatraiva yakSaH kRto na vismrtvyH|| vAttikakArastvihANgrahaNaM pratyAcakhyuH / tanmate "asya vdhau" (pAsU07-4-32) ityAdau jAtinirdezAtsiddham / anuSAdhAvizeSa Nasya ca hasvatvasya prahakAyavadaviSakSA / vidhipradeze tu pazvekatvava. 'dvivakSeti sarveSTasiddhiH / yadyapyasminpakSe RkAraNa lakAragrahaNa duHsA. dhyaM tathApi RlakasutroktarItyA samAdhayamiti dik / taparastatkAlasya (paasu01-1-70)| taH paro yasmAtsa tpH| tAtparo'pi naparaH / vividho'pyayaM svasamAnakAlasya grAhakaH syAt / tena at it uditi SaNNAM saMzAH / Rditi dvAdazAnAm / mata pava "upasargAti dhAtau" (pA0sU06-1-91) ityatra sAvAt lavarNasya grahaNaM taparatvAhIdhai nati siddhAntaH / paJcamIsamAsodAharaNantu "pR. dhirAdec" (pA001-1-1) iti / iha hi saMjJAyAM kRtaM tAtparatvaM saMjhinoH phalati muTATattvamivetyuktam / paramparAsambandhana lAkSaNi. kasya smArakatati pakSe tu na kazcidoSaH / "adeG guNaH" (pAsU0 1-1-2) ityatrApyevaM siddham, tatra takArasthobhayAtayA sAmaSi. rahAta / yadi tUkAlasUtre vakSyamANarItyA'NudisUtre'zabda saMjJAyAmisya. nuvartate, yadi vA kAryakAlapakSamAzritya bhAvyamAnatvAdeva savarNagrahaNaM vAryate, tadA vRddhisUtre taparakaraNaM spaSTArtham / iha tu paJcamIsamAso mAzrayaNIyaH / ata eva zAstrAnte "adata" iti bhAgyaM saGgacchate / 'guNA bhedakAH' iti pakSe tu vRdhisutre taparakaraNamubhayArtham , gaNAtarayuktasya grAhakatvAt / bhedakatve jJApakaM tvaNuditsutrasthamaNgrahaNa. miti "hal" (mA0sU014) iti sUtra evopapAditam / tathaitatsaH asthaM tatkAlasyeti padamapIha sApakam / anyathA hi svasya rUpasye. tyanuvRtyaiva sidadhe kiM tena ? na ca sAvAllavarNagrahaNAthai tat / evaM hi tatraiva lagrahaNaM kuryAt, "Rti RvA" ( kAvA) iti vi. hitaM rephaddhayamadhyaM voccArayet / A ityeva siddha "ato do| ya. ji' (pA0sa07-3-101) iti sUtre dIrghagrahaNamapIha limiti din /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike ata evaitatsUtraM bhAjyAdau dvedhA vyAkhyAtaM vidhyartha niyamArtha ceti / tathAhi, aNiti nAnuvartate / tenA''kArAdAvanaNi tatkAlAnAM sarvaNA nAM guNabhede'pyanena grahaNam / "ato bhisa aim" (pA0sU0 7-1-9) ityAdau tUbhayaprasaGge paratvAdasyaiva pravRttiH / nanu saMjJAnAM bAdhyabAdhaka. bhAvo netyuktamiti cet ? satyam , avirodhe phalabhede ca bhavatyeva sa. mAvazaH / iha tu virodha evAsti / aSTAdaza grAhyAH, Sad prAhyA iti hi viruddham , saMkhyAkRtavyavahArasya parasparaparihAreNaiva dRSTatvAt / ata eva "chAda'" (pAsU06-4-96) iti sUtre "adviprabhRtyupasarga sya" iti vaktavyamiti vArmikaM saGgacchate ityAhuH / vastutastu neha saMjJAsutradvaye saMkhyopAttA, yena virodhaH syAt , kintu "ato bhisa" (pAsU07-1-9) ityAdau taparakaraNasAmarthyAdvAdhyabAdhakabhAvo'nu. mIyate iti tatvam / vastutastu takAraviziSTayaM saMzA, na tvaNmAtram / tatkAlasyeti tacchandastu vizeSyamAnaM parAmRzati, na tu viziSTam / taduccAraNakAlasadRze lakSaNA tu prAcAM mate'pyastyeva / sarvanAmapade pi "etasyaiva vAravantIyaM" "tatvamasi' ityAdI lakSaNAyAH pUrvottara. tantrayoH sthitatvAt / tathAca TighumAghantargatANvadiha padaikadezatve. nAnakyAbAhakatAprasaGga eva nAsti / vibhaktyutpattirapyevaM sati saGgacchate / vRddhisUtre "atrAkAraH prayogasthaukAraikArairarthavAn" iti hara dattapranyastu prAcAM rItyA netavya iti niSkarSaH / so'yaM vidhyarthatApakSaH / __yadA tvaNityanuvartate, nadA niyamArthamidaM 'taparo'Na tatkAlasyaiva' iti / guNAnAmabhedakatvAdanaNasu na kazcihoSaH / asmirca pakSe ta. kAlatvagrahaNaM zakyamakattum , aNgrahaNAna vRttizcAnAvazyakI, tagaraH svarUpasyaiveti niyamenApISTasiddhaH / "diva auta" (pAsU07-1-84) ityatra taparakaraNaM svarArtha na tu kAlAvadhAraNArtha, bhAvyamAnatayA sava. grahaNAprasakteH / tathAca svaritaH prayujyate-"dyauH pitaH pRthivi mA. tara dhuk" iti / "pRthivI uta dyauH" ityudAttaprayogastu ghozabdasya bodhyH| "aut" (pAsU0 7-3-128) "aba dheH" (pA0sU07-3119) ityatra tu mukhasukhArtha taparakaraNaM, vyAkhyAnAta / tena "samiH dhAne agnau" ityAdau titsvaro neti vRttikAraharadattAdayaH / yattu "na. vibhaktI tusmAH" (pA0sU0 1-3-4) ityatra jayAdityAdibhiruktam"iTo't' (pA.su. 3-4-106) ityatrAyaM niSedho na bhavati "idama sthamuH" (pA0su05-3-24) ityukaaraanubndhkrnnaadnitytvaadsthti| tadabhyupagamavAdamAtrama, titsvaraprasaGgAt / na ceSTApattiH 'bhakSIya tava.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ -vidhizeSaprakaraNe aNAdisaMjJA sAdhaka sUtram / 283 * rAdhasa' ityAdAvantodAttazravaNAt / tasmAd "iTot" ( 3-4-106) " ityatrApi mukha sukhArthastakAraH / eta Idbahuvacane " ( pA0su08-2-81) "urRt" (pA0su07-4-6) ityAdiSvapyevameveti dik / vastutastu "diva aut" ( pA0su0 7-1-84 ) ityatrApyevameva, halaH sraMsanadharmiNo'nudAtte kRte "udAttasvaritayoryaNaH" (pA0 sU0 8-2 - 4 ) ityeva svritaasiddheH| syAdetat / drutA madhyamA vilambitA ceti tisro vRttayaH / taduktama (1)bhyAsArthe drutA vRttiH prayogArthe tu madhyamA / ziSyANAM tUpadezArthaM vRttiriSTA vilambitA // iti / tAzva krameNa tribhAgAdhikAH / tathAhi, drutavRttyA yasyAm Rci paThyamAnAyAM nava pAnIyapalAni stravanti tasyAmeva Rci madhyapravRttya / paThyamAnAyAM dvAdaza, vilambitAyAntu SoDaza / evaM sthite yadi sutrakRdvilambitAyAM taparakaraNamakArSInmadhyamAyAM drutAyAM vA tarhi vRtyantareNa pAThakAle "ato misa ais" (pA0 sU0 7-1-9) na syAt, kAlAvadhAraNena dIrghaplutayoriva vRtyantarasyApi vAraNAditi / tathA ca vArttikam - " drutAyA taparakaraNe madhyamavilambitayorupasaMkhyAnaM kAlabhedAt" iti / ata eva nipAtanAnmadhyazabde hrasva iti saMhitAsaM* zAstre kaiyaTaH / atra siddhAntavArtikakArA evamAhuH - 'siddhaM tvavasthitA varNA vaktuzcirAciravacanAd vRttayo vizeSyante' iti / asyArthaH- iya akIbhUto dhvaniryadyapi bahukAlAnuvarttI, tathApi kazcinmAtrAparyyanta. mevAbhivyanakti, taduttarakAlopahitastu svayamevAnuvarttate na tu parama bhivyanAkte / yadvA, hrasvastha vyaJjako dhvanirvRttitraye'pi mAtrAkAla eva / madhyamavilambitayoH prathamagRhItadhvanyanuniSpAdinA tato nyUna. kAlena dhvanyantareNAbhivyakayantaraM janyate, abhivyaGgyastu na bhidyate / evaM dIrghavyaJjako'pi sarvatrA''dyo dhvanirdvimAtra eva / anu niSpAdI tato nyUna ityAdyUAm / vyaGgayAstu svata eva paraspara vilakSaNAH / etaca sarve kaiyaTena dhvanitam tu tasmAduccAraNaM teSAM mAtrAkAlaM pratIyate / dvimAtraM vA trimAtraM vA na varNo mAtrikaH svayam // iti / zabdAntarAdhikaraNastharANakakAroktistu kathaM neyeti sUribhikhisyam / varNAstu nityA eva / varNotpattipakSe tu tadanuniSpAdI dUrA (1) ayameva zloko dvitIyAntarAyA iSTetyasya sthAne ca 'kuryAdU' iti pAThastareNa paThita RkprAtizAkhoM (paTala 14 sU0 49 )
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zabda kaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhnike dapi prAhyaH kazcid dhvaniravazyAbhyupeyaH / tasyaiva kAlabhedAd vRttitrai vidhyam / varNAstu vRttibhede'pyekarUpA eva / kaizvidvayaktaya evAsya dhvanitvena prakalpitAH / ( vai0 bhU0 kA0 ) iti pakSe tu kAlarUpopAdhivizeSAvacchinnasyaiva vyaktitvamiti dik / uktaM ca bhASye- dhvaniH sphoTazca zabdAnAM dhvanistu khalu lakSyate / alpo mahAMzca keSAMcidubhayaM tatsvabhAvataH // iti / asyArthaH -- zabdo dvidhA vyaJjako vyaGgayazca / zabdAnAM vyaGgAnAM vya. akatvena sambandhI yo dhvaniH sa eva mahAnalpazca lakSyate / tadubhayaM vyaGgadhaM vyaJjakarUpaM keSAMcideva tAltrAdivyApArajanyAnAmeva na tu bheryAdijanyAnAmapi / kutaH ? svabhAvataH, kAraNavailakSaNyAt / atrobhayamiti bhAvapradhAno nirdezaH / ubhayarUpatetyarthaH / Adirantyena sahetA ( pA0 sU0 1-1-71 ) / antyenetA sahocArya - mANa AdivarNo varNasaGghAto vA madhyagAnAM saMjJA syAdAdeH svarUpasya ca / varNo yathA al / laGghAtastu kRJ / iha abhUtatadbhAve "kRsvasti" ( pA0 sU0 5-4-50 ) ityataH "kRJo dvitIya " ( pA0 sU0 5-4-58 ) iti JakAreNa pratyAhAraH / Adyantau tAvadavayavau / tAsvAmavayavI samudAya AkSipyate / tasya ca yugapallakSye prayogAbhAvAtadavayaveSu saMjJA'vatarantI madhyageSu vizrAmyati na svAdyantayoH, saMjJAsvarUpAntarbhAveNa tayoH pArArthyanirNayAt / ataH svarUpamityanu. varttate / svaM rUpaM cAdereva gRhyate, nAntyasya, aprAdhAnyAt / anyeneti hyapradhAne tRtIyA / tena 'dadhyatra' ityAdau kevala eva yakAraH pravartate na NakArasahita iti kaiyaTAdayaH / atredaM vaktavyam -"pratyAhAravAdyA vAcakAstatra grahaNakazAstraM sAvakAzam" iti grahaNakazAstrasthabhAgyAdiparyAlocanayA bAcakatvaM tASadAdyavarNe vizrAntam, antyastu tAtparyagrAhakaH / lahagrahaNAntu vi. ziSTAdvibhaktyutpattiriti dyotakAntaravaiSamyamiti sthitam / tatrAntyasyetsaMzayA'pathRtasya kathaM saMzitvaprasatiH 1 anyathA'jAdisaMjJAnA. mapi NakArAdAvatiprasakteH ka uddhAraH ? kiJca astu viziSTasya yaNsaMjJA, tathApi 'dadhyatra' ityatra yaNyabdApAdanamasaGgatameva, nyAyasAmyenekza byusyaiSa sthAnitvaprasaktayA ikArasya sthAnitvAsambhavAt / anyeneti kim ? suDiti tRtIyaikavacanAvayavena mA bhUditi pR.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vizeSaNasya tadantasaMjJAsUtram / 285 tikArAH / "TAGasiGalAm" (pA0 sU0 7-1-22) ityAdinirdezaiSTaH kAro na pUrvAnta iti nirNayAditi bhAvaH / nanvevamapi TakArAntasya saGghasya TATakAro'ntyo bhavatyeveti cet ? na, vyavasitAntyatAvi. rahAt / iha hi antyatvaprayuktA yasyetsaMjJA tena pratyAhAra iti "suDa. napuMsakasya" (pAsU0 1-1-43) iti sUtre haradattaH / na caivaM rapratyAhArAsiddhiH, laNasUtre'nunAsikapratijJAsAmadinantyenApi pratyAH hArAt / idaM tu vaktavyam / auTaSTitvasthAnanyArthatayA tenaiva suTpratyAhAraH, pratyAsattezca / tathA cAntyagrahaNaM mAstviti / atredaM samAdhAnam--madhyamenetA sahita AdistaduttareSAmapi prA. hako mA bhUt / evamantyena sahito madhyamaH pUrveSAM saMkSA mA bhUdityAdigrahaNam / iteti kim ? rapratyAhAro yathA syAt / sa hanantyenApyanunAsi. kapratijJAsAmAdbhavatItyuktam / na caitaditetyasya virahe labhyate / navInAstu sahA''samantAdetIti sahetA madhyamo varNaH / antye. nAdiH aNityAdisAko bhavatItyarthaH / mAdyantasamabhivyAhArAca sahetA madhyamo varNo labhyate / svaM rUpamiti cAnuvartate / vRddhiguNAdi. saMjJAsvivehApi sAmAnAdhikaraNyAsaMjhAtvAvagatiH / asmizca vyA. khyAne "halantyam" (pA0 sU0 1-3-3) ityatretaretarAzrayazaGkA'pi nAstItyAhuH / AdyantAvayavadvArA samudAyAnukaraNena siddhe'mtyavyA. vRttaye idam / yena vidhistadantasya (pA0 su01-1-72) // vizeSaNaM tadantasya saMvA syAt svasya ca rUpasya / "eraca" (pA0 sU03-3-56) vayaH, jayaH, ayH| "orAvazyake" (pAsU03-1-125) azyalAyam / iha yeneti karaNe tRtIyA, na tu kartari, kRyogalakSaNaSaSThayA bAdhita. svAt / vidhiriti hi karmaNi kiprtyyH| tena karmaNo'bhihitatvAda "ubhayaprAptau" (pA0902-3-66) iti niyamasya nAyaM viSayaH / ka. raNaM ca paratantraM, kadhiSThitasyaiva karaNatvAt / ecazeha tRtIyayA pA. ratana lakSyate "sub vibhako na lakSaNA" iti naiyAyikodoSasta ni. malaH / na ca pratyayAnuzAsanavayathyAMpattistanmUlam, tinavapi tasya tulyatvAt , 'ratho gacchati' ityAdau vyApAre lakSaNAyAstva(1)yApi (1) naiyAyikenetyarthaH / sa hi AsyAtasya tau zakti mgymaanii| inAramani rathe kRterasasvAdyApAre lakSaNAM vdti|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhi kesvIkArAt / ata eva "prayAjazeSeNa havIMSyabhighArayati" ityatra prayA. jazeSaM haviSyukSArayediti mImAMsakA vyAcakhyuriti dik / na ca "e. raca" (pA0 nu0 3-3-56) ityAdAvikArAdInAM pAratantryaM dhAvA. dInAM ca svAtanyaM vAsyAdAnAmiva takSAdInAmiva ca svarUpataH sambha. vati, kiMtu vaivakSikam / tena vizeSaNamapradhAnaM tazAtmAntasya vize. pyasya saMkSeti phalitam / vizeSyasannidhau ca vizeSaNatvaM bhavati / sannidhistu kvacitsAkSA. nirdezena, yathA "IdRded dvivacanampragRhyam" (pA001-1-11) iti dvi. vacanasya, kacicchadAdhikArAt, yathA "eraca"(pA0sU03-3-56) ityatra dhAtoH, kvacidAkSepAdyathA "iko jhala" (pA0 su01-2-9) i. tyatra sanA dhAtoH / "iko yaNaci" ( pA0 su06-1-77) "ecos yavAyAvaH" ( pAsu06-1-78 ) ityAdau ta na kathaJcidapi vizeSyasa nidhiH / ato nedaM pravartate / __ syAdetat / "udoSThayapUrvasya" ( pA0 sU0 7-1-102) ityatra o. ThayapUrvakatvaM dhAtoreva vizeSaNaM sthAna tu RkArasya / sa(1) hi vize paNatvAdantasya sNjnyaa| saMjJA ca saMkSinaM pratyAyayakti,natu svayaM vizeSa NAdiyogamanubhavati / tatazca 'sorNam' ityAdApativyAptiH, 'pRtam' ityAdAvavyAptizca / evam "utazca pratyayAt" ( pA0 sU0 6-4-106 ) ityatrApyasayogapUrvatvamaGgasya pratyayasya vA vizeSaNaM syAnna tukArAnta. sya / tatazca 'aznuhi' ityAdAvativyAptiH / vizeSaNaM ca yadyatasya, tadA 'takSNuhi' ityAdAvativyAptiH / atha pratyayasya, tarhi 'takSNuhi' ityAdi siddhadyatu, 'aznuhi' ityAdau tu doSa eveti / atrAhuH / gugapradhAnabhAvasApekSeyaM saMjJA / tathAca "utazca pratya. yAt" ( pA0 sU0 6-4-106 ) ityAdau vizeSaNasambandhavelAyAM guNa. bhAvAsphuraNAttanubhUya pazcAdvazeSyaplambandhe viziSTA saMjJA bhavati / iha hi viziSTasya vaiziSTayam, na tu vizeSye vizeSaNamiti, vyAkhyA. nAt / ata eva na viziSTe vaiziSTayaM nApyekatra dvayamiti dik / tathAca vArtikam-"yena vidhistadantasyeti cet ? grahaNopAdhInAM tadantopAdhi taaprsnggH| siddhaM tu vizeSaNavizeSyayoryatheSTatvAt" iti / grahaNopAdhInAM gRhyamANavizeSaNatvena sammatAnAmoSThayapUrvavAdInAmityarthaH / yatheSTatvA dityanenedaM darzayati-caturvidheSu viziSTavaiziSTayabodheSu madhye viziSTasya vaiziSTyameveha sammataM na vitaratrikaM vyAkhyAnAllakSyAnurodhAta / (1)kaarH|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vizeSaNasya tadantasaMjJAsUtram / 287 iha siddhAntAbhimataM vizeSaNavizeSyabhAvaM sphuTIkata bahUni vA tikAni pravRttAni / tadyathA-"samAsapratyayavidhau pratiSedhaH" ( kA0 vA0 ) "dvitIyAzrita" (pA0 sU0 2-2-24 ) ityAdau zritAdayo vi. zepyAstadvizeSaNaM ca sup / evaM "naDAdibhyaH phaka" (pA0 sU04-199 ) ityAdau naDAdi vizeSyaM prAtipadikaM vizeSaNamiti phlito'rthH| etena "grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAsti' ityapi vyAkhyAtaM tasyApyudAttapratiSedhasamAnaviSayakatvasya"didha ut"sutre kaiyaTAdibhirukatvAt / ata eva "gostriyoH" ( pA0 sa01-2-48 ) iti sUtre gontaM yatprAtipadikamiti vyAkhyAtam / etena "zeSo dhyasakhi" (pA0 sU01-4-7) ityAdI prahaNavateti pratiSedhaM samArayanto haradattAdayaH prtyuktaaH| prakRtamanusarAmaH, zritAdayo vizeSyA ityuktam / tena "dvitIyA zrita" (pA0 su0 2-1-24) iti samAsaH 'kRSNAzrataH' ityatraiva bhavati, na 'kRSNaM paramazritaH' ityAdAvapi / tathA "naDAdibhyaH phak" (pA0 sU04-1-99 ) nADAyanaH / neha sUtranaDasyApatyaM sautranADiH / anu. zatikAditvAdubhayapadavRddhiH / nanu "kRSNaM paramazritaH' ityatra samAsa prAptireva nAsti / atra hi samAsAtsuba vihitaH / tena zritAntaM suba. ntameva bhavati / atra kaiyaTaharadattau-sambuddhyantamuvAhartavyaM kRSNaM para. mazrita' iti / etAddha pratyayalakSaNena subantaM bhavati, zritAntaM ca zrUyate iti / syAdetat / siddhAnte zritAdInAM vizeSyatve'pi tatra subantatvaM bAdhitam / na cAta evAnvayAnupapattyA zritAdizabdAnAM tatprakRtike lakSaNeti vAcyama, sambudyante eva mukhyArthapuraskAreNAvakAzalAbhAt / tathAca 'kRSNazritam' ityAdi na siddhayediti / ucyate, samAsataddhita. prakaraNe sarvatra zritAdInAM naDAdInAM ca tattatprakRtika lakSaNaiva "khaTavA kSepe" (pA0 sU0 2-1-26) "nadIbhizca" (pA0 sU02-1-20) i. tyAdAvabhedasya bAdhAt / na hi tatra sambuddhayantatA sambhavati / "pUrva. kAlaika" (pA0 su02-1-46) ityAdau sambuddhyantatAsambhavepi "ekavimako" (pA0 sU0 e01-2-64 )ityAdisautranirdezo na si. dhyate / tasmAtsAmAnyApekSApakabalenaikarUpyAya sarvatra tattatpratike lakSaNeti sthite ihatyabhASyavRttyoH kaiyaTaharadattakRtaM bhavA vyAkhyAna. manAdeyamityavadheyam / asyApavAdamAha-ugidvarNagrahaNavarjamiti / uAMgatA varNena ca prAtipaH dikaM vizeSyate iti phalito'rthaH mhaantmtikaantaaatimhtii|upsrj.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zayakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike nasvAaurAdilakSaNasya GISo'bhAve ugidantatvAn ddiie| bRhanmahatogaurA vitvaM nAstItyapi kecitA yuktaM caitat / "mahate saubhagAya" ityAdau vibha. kerudAttasvasiddhaye "zaturanumaH"(pAsU06-1-176) iti sUtre "naghajA. ghudAsatve bRhanmahatorupasaMkhyAnam" (kAbhvA0) iti vArtikasyArabhyamA. NatvAmkopo'pyudAttatvasiddheH / "ata iJ" (pA0905-1-95) daakssiH| na ceha sAmarthyAttadantavidhiH, asthApatyamiH kAma ityatra caritArthavA. t / na caivamitro jitvaM vyartha syAditi vAcyam "bAhAdibhyazca" (pA0 sU04-1-96 ) ityatra yathAyathaM vRddhazAAdAttAbhyAM caritArthatvAt / namvevamapi 'aupagaviH' ityAdASeva syAnna tu 'dAkSiH' iti, akArasye. hAnaryakatvAditi cet ? na, varNagrahaNe athavatparibhASAyA aprvRttH| tathAcaitatstrazeSa vArtikam-alaivAnarthakanati / ata eva saMghAtenAryava. taiva / tena "triyAH" (pA0sU06-4-79) itIyaG ihaiva bhavati striyo 'paramastriyoM neha 'shsyau"shstryH'|tthaa "inhanpUSAryamNAM zau"(pAsU0 6-4-12)"sau ca"(pA0 sU06-4-13) ityatra han ityatra saMghAtagrahaNe plIhanugrahaNaM n| tena 'plIhAnau' ityAdI "sau ca" (pA0sU06-4-13) iti niyamApravRtteH dIrghaH sidhyati / "udaH sthAstambhoH" (pA0sa08-461 ) ityatra "vA padAntasya" (pA0 sU08-4-59) ityataH padagrahaNAnu vRttipakSepyudeva vishssyH| ananuvRttI tu na kAcit ksstiH| ubhayathApya. narthakasyAgrahaNAnneha 'garmutsthAsyati' 'gamatsuvarNataNayoH / nanu 'zasyo" 'plIhAnI' ityatra prAptireva nAsti'padAGgAdhikAre tasya taduttarapadasya ca" (10 bhA0-29) iti vacanAt / na hIdantanApi taduttaramiti cat ? satyam, 'padAGgAdhikAre' iti vacanasatve tathaiva, kiM tvetad dUSitaM bhAjye, sautreNa tadantavidhinaiSa gatArthatvAt / ata eva paramazvAsAvatimahAM. zveti vigrahe 'paramAtimahAn' iti sidhyati vacanAzrayaNe tu naitatsi. dhyet / atimahacchabdasya mahaduttarapadatve'pyanatvAt , paramAvaziSTa. syAGgatve'pi mahaduttarapadatvAbhAvAt sautreNa tadantAvadhinA tu "sA. ntamahataH" (pA0 sa06-4-10) iti dIrghamugillakSaNo numAgamaceha siJcati |n ceha "grahaNavatA" ( 10 mA0 31) iti niSedhaH zakyaH "samAsapratyayavidhI (kA0 vA0) ityanena saha samAnaviSayaH saha tyuktatvAta / etena patijanmajarasaH paraM zuci brahmaNaH padamupatumicchatAm / (ki05-22) iti mAraviprayogo vyAkhyAtaH / 'alaiva' ityasyApavAdaH paThyate jAye, "maninasmangrahamAnyaryavatA cAmaryakena ca tadantavidhi prayoja
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vizeSaNasya tadantasaMjJAsUtram / 289 yanti" ( pa0 bhA0 16) iti / an-'rAjA' ityarthavatA, 'sAmnA' ityanathakena / in-'daNDI' ityarthavatA, 'vAgmI' ityanarthakena, as-'supayAH' ityarthavatA, 'susrotA:' ityanarthakena / man-'suzarmA' ityarthavatA, 'supra. thimA, ityanarthakena / taca "iNaH bAdhvam" (pA0 su0 8-3-78) iti sUtre'jahaNenArthavadrahaNaparibhASAyA anityatvajJApanAsiddham / 'parive. viSIdhvam' ityatra hi SIdhvaMzabdasyAnarthakatvAdevAgrahaNe siddhe kiM tnni| vRttyarthanAGgagrahaNeneti dik / sutrasyodAharaNAntarANyAha pArtikakAraHprayojanaM sarvanAmAvyayasaMjJAyAm / anvarthasaMzayA''kSiptaH saMhI sa. dibhirviziSyate iti phlito'rthH| ____ upapadavidhau bhayAvyAdigrahaNam / bhayaJca AkhyAdayazcati bnchH| tena khacaprakaraNe"meghartibhayeSu kRSa" (pA0 sa03-2-53) itisUtre vAkyaM bhisvA upapadena meghartI vizeSyete bhayena tuuppdm| yadi tu bhayAvyazabdayodvandvaM kRtvA Adizabdena bahuvIhiH kriyeta tadA kSemapri. yamadrairapyupapadaM vizegyeta / siddhAnte tu kSamAdaya upapadena vizeSyante / bhayaGkaraH, abhayaGkaraH / AyaGkaraNaM, svADhyaMkaraNam / GopapratiSedhe svasrAdigrahaNam / svasA, prmsvsaa| aparimANavistAdigrahaNaM ca / pratiSedhe pryojnmitynuvrtte| dvi. gunA sannidhApitamuttarapadaM vistAdibhirvizeSyate iti bhaavH| dvivi stA, dviparamabistA / dvayAcitA, dviparamAcitA / ditiH-daityaH, A. dityaH / "dityadityAditya" (pA0 su04-1-85) iti sUtre'ditigrahaNaM na kartavyaM, paramadityAdibhyastvanabhidhAnAnna bhavatIti bhAvaH / roNyA aNa "roNA" (pAsU0 3-2-78 ) iti sUtreNa cAturarthikaH / rauNaH, AjakaroNaH, saiNhkronnH| tasya ca / tasya cati vaktavyam / uktAnAM vakSyamANAnAM ca sarveSA mayaM zeSaH / tathAceha sUtre 'svaM rUpam' ityanuvartate iti phalito'. thH| nanu vyapadazivadbhAvena 'roNaH' iti siddhamiti cet ? na, "vyapa. dezivadbhAvoprAtipadikena (pa0 bhA0 32) iti niSedhAditi bhAgyaH kaaraaH| yadyapi roNIzabdo na prAtipadikaM, tathApyatipadikenatyatra vAkye prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNAstrIpratyayAnvairapi vyapadezivadbhAvo nAstIti bhAvaH / yathAkazcitprAtipadikagrahaNe li. viziSTagrahaNamiti hi DyApsutre vakSyate / nanu yadi tasya cetyacyate svarUpagrahaNaM cAnuvaya'te, tarhi vyapadezivadbhAvo'prAtipadikena zabda. prathama. 19.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike (pA0 A0 32) ityasya nirviSayatvaM syAditi ceta ?na, "sUtrAntA. Thak" (pA0 sU04-2-60 ) "dazAntADuH" ( pA0 sU05-2-45) ityAdo sAvakAzatvAt / na ca tatrAntagrahaNasAmarthyAdeva vyapadezidbhAvo na bhaviSyatIti vAcyam "samAsapratyayavidhau pratiSedhaH" (kA0 vA0 ) ityetadbAdhenAntagrahaNasya caritArthatvAt / zApakasiddhayaM pribhaassaa| pU. ssipUrvAdiniriti vaktavye "pUrvAdiniH" ( pA0 su0 5-2-86) "sa pUrvAcca" ( pA0 su05-2-87 ) iti yogavibhAgazceha jhApakaH / vastu tastu bhayAvyAdAviva "strAntAka" (pA0 su0 e04-2-60 ) "dazA ntAH " (pA0 su05-2-4-5) ityAdAvapi vizeSaNavizeSyabhAvavyatyA. samAtreNa siddha antagrahaNasAmarthyamapi supapAdamiti paribhASAzrayaNaM vyartham / na caiva 'gokulam' ityatra hasvaH syAditi vAcyam , upasa. jaivaM yo gozabdastadantasya prAtipadikasya hasvavidhAnAt / sannidhAnAta prAtipadikaM pratyeva vizeSaNatAzrayaNAt / gozabde ca tadabhAvAt / ata eva "rAjakumArIputraH" ityatra na hsvH| upasarjanaM yatstrIpratyayAntaM tadantasya prAtipadikasyetyatrApi sannidhAnAzrayaNAt / eSa eva tavApi gtiH| na yuktaparibhASeha sambhavati "vyapadezivadbhAvo'prAtipAdikena" (50. bhA033) "grahaNavatA" (pa0 bhA031) iti ca paribhASAdvayamapi pra. tyayavidhiviSaya kAmati divautsutre kaiyaTaharadattAbhyAmuktatvAt / evaJca "pUrvAdiniH" (pA0 sa05-2-87) iti yogavibhAgo vyarthaH / kimba. hunA "pUrvAdiniH" ( pA0 sU05-2-87) ityatra tadantagrahaNasambhavAta "sapUrvAcca" (pA0su05-2-87) iti sUtraM vyartham / vyapadazivagAvena siddhe tasyeti prakRtavArtikamapi na karttavyam / svaM rUpamiti tu prAgeva pratyAkhyAtamiti dik / / rathasItAhalebhyo yadvidhau / "tadvahati (pA0 ma04-4-76) iti yat / rathyaH; prmrthyH| sItya, paramasItyaM kssetrm| sItayAsammitaM, sammatamityarthaH / "nauvayodharma" (pA004-4-91) iti yatAha. lasya karSoM halyaH "matajanahalAtkaraNajalpakarSeSu" (pA0sa0 4-4-7) iti yata / yadvidhAviti kima ? "halasIrAk" (pA0 sa0 4-3-124) iti Thavidhau tadantagrahaNaM mA bhUditi kaiyaTaH / atre vaktavyam / "ha lasIrAt" ( pA0 sU04-3-124 ) iti dviH paThyate "tasyedam" (pA0 su04-3-120 ) ityAdhikAre"tadvahati"( pA0 sU04-4-81 ityadhikA. re ca / tatrobhayatrApi tadantAvAdhariSTa eva / Adyasya prAgdIvyatIya. tvAlluk-dvihalaH / aparasya shrvnnm-baihlikH| spaSTaM cedaM caturthe ha.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vizeSaNasya tdntsNkssaasuutrm| 291 radattapranthe / yuktaM caitat / "rathAdyat" (pA0 sU04-3-111) "tabahA ti" ( pA0 sU0 4-4-76) iti rathazabdasya dvirupAdAnametadarthamiti bhASyepyuktatvAt / vahatyAdhikArastharathahalayorupAdAnasAmarthyAllabhyo hi tadantavidhiravizeSAdubhayatrApi syAdeva / na caivamiha yadvidhAvityaH saGgasamiti vAcyam , tasyopalakSaNatvAt / yadvA, "rathAdyava" (pA0 sU0 4-3-121) iti sUtre rathAdrathAGge itivadvoDharItyukto tatprakArakzA . dabodhasyopapAdayituM zakyatve'pi halagrahaNe tadupapAdanasya vaktumaza. kyatvena halagrahaNena na tadantavidhiH / astu vA saMkhyApUrvapada eveti kai. yaTAzayaH / "tasmai hitam' (pA0 su05-1-5) iti prakaraNe "zarI. rAvayavAdyat" (pA0 sU05-1-6) iti sUtre "rathAcca" (kA.pA.) iti vArtikam / tatrApyayaM tadantavidhiodhyaH / yattu tatra kaiyaTo vakSyati halasItAzabdAbhyAM sAhacaryAccaturthAdhyAyavihita eva yaditi tadantavidhimAhuriti / tatrAhurityasvarasodbhAvanam "asamAse niSkAdibhyaH" ityasamAsaprahaNena tasminprakaraNe viziSyApi tadantavidha pitatayA sAhacaryAzrayaNe'pi tadantavidherduArasvAdityavadhayem / susaddhidikzabdebhyo janapadasya / supAJcAlakaH / sumAgadhakaH / sarvapAzAlakaH / arddhapAcAlakaH / "avRddhAdapi bahuvacanaviSayAta" (pA0 sU04-1-125) iti vuJ / "susarvArdhAjjanapadasya" (pA0 sU07-3-12) ityuttarapadavRddhiH / dikzabdaH-pUrvapAzcAlakaH / a. parapAJcAlakaH / pUrvavad vuJ / "dizo'madrANAm" (pA0 su07.3-23) ityuttrpdvRddhiH| RtorvRddhimaddhidhAvavayavAnAm / RtuvAcina: zabdAdyo vRddhimAn vaddhinimittaH pratyayastAdvadhAne avayavAnAM pUrvapadatve iti zeSaH / tada. tavidhiriha vAcanika eva / zaradaH pUrvo bhAgaH pUrvazarat / "pUrvAparA. dharottaram" (pA0 sU02-2-1) ityekdeshismaasH| tatra bhavaM pUrvazA. radama / "sandhivelAtunakSatrebhyo'Na" (pA0 suu04-3-16)| "avayaH bADatoH" (pA0 su07-3-11) ityuttarapadavRddhiH / vRddhimaditi kim ? "prAvRSa eNyaH" (pA0 sU0 4-3-17 ) ityatra tadantavidhirmA bhUt / tena tatra RtvaNeva bhavati-pUrvaprAvRSamiti / avayavAnAM kim ? pUrvasyAM zaradi bhavaM paurvazAradikamityatrANa na bhavati kiM tu kAlAneva bhava ti / vahi yathAkathaJcitkAlavAcino gRhyante na tu satyavetyAgrahaH, u. taratra sandhivalAtunakSatrebhya iti vizeSaNAt / ata eva sAyamprAti. kA, paunAponikA, ityAdi siddhati /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike Thavidhau sNkhyaayaaH| dve SaSTI parimANamasveti vigrahe "taddhitArtha. (pA0 su02-1-51)ityanena samAse kRte ArhAd" (pA0 su06-1-19) iti Thak na bhavati, saMkhyAyAstadantavidhau sati saMkhyAntAdapi Thak. pratiSedhAt / tena "prAgvateH"(pA0 sa05-9-18) iti Thaneva bhavati / "adhyarddhapUrva' (pA0 sU05-1-28) iti luktu na bhavati "sosyAMzavasnabhRtayaH" (pA0 sU05-1-56) ityataH so'syetyanuvartamAne "tadasya parimANaM( pA0 su05-1-57 ) ityatra punaHpratyayArthasya samarthavibhaktezca nirdezAt / punarnirdezena hi prakRtAlllukasambaddhAdvilakSaNamidamiti sucyate / yatA, anuvartamAnena sosyetyanena sahitaM parimANaM saMkhyAyA ityetattAvatpratyayaM vidhtte| tatastasya luki kRte punaH "tadasyaparimANam' (pA0 sU05-1-57) iti vacanasAmarthyAtsvAyeM tajAtIyaH pratyayaH / tasya vidhAnasAmarthyAt dvigunimittatvAbhAvAdvA luG na bhaviSyati / etaca vRttikaarmtmaashrityokm| bhASyakAramate tu "tamadhISTa"(pA0 sa05-1-88) iti sUtraNa bhUtAthe pratyayaM kRtvA "dviSASTikaH" ityAdi saadhym| na Atra "adhyarddha" (pA005-1-28) itiluk prApnoti, anA. hIyatvAt / yadyapi "tamadhISTa"(pA0sU05-1-86)ityatra kAlAditi vartate tathApi kAle saMkhyeye vartamAnAt SaSTizabdAdutpattina virudhyate ramaNI. yAdibhyastvanabhidhAnAna bhavati / parimANArthe tu luk durvAraH / tathAhi "prAgvateSThaJ"(pA0 sU05-1-18)iti ThaJ "tadarhati"(pA0 sU05-163)ityataHprAk "tena krItam"(pA0 sU05-1-63)iTeyevamAdyA ye'rthAsteSu bhavati, arhatyarthaca / tataH pare'pi ye'rthI vartayatItyAdayaH "A. kAlikaDAdyantavacane"(pA0 sU05-1-114 )ityevamantAsteSvapi bhavati evaJca ThaJa AhIyAnA yArthasAdhAraNatvepi parimANasya tadarhati" (pAsU05-1-63)ityataH prAG nirdezAttatrotpannaSThaJ AIya eva / na ca tadasyeti punrupaadaanmaatrennaaptvmpgcchti| na hi kAko vAzyata ityAhIyatvaM nivrttte| kiJca, yadyAyitvaM nivartate, tarhi jIvitaparimANAdanyatrApi luG na syAt / dvau niSko parimANamastha dviniSkaH / na ca "dvitripUrvAniSkAt" ( pA0 sU05-1-30)iti vacaH nasAmarthyAtsyAditi vAcyam , parimANAtirikeSvAhAyArtheSu vacanasya sAvakAzatvAt / tasmAdyasya SaSTiIvitaparimANaM SaSTimasau bhUto bhava. tIti "tamASTo bhRta" (pA0 sU05-1-80) ityeva dviSASTikA sAdhanIyaH / tadasyoti tu tyaktanyaM sosyetyanuvRttyaveSTasiddhoriti sthitam / dhrmaannyH| "dhamai carati dhaarmikH| adharma carati AdharmikaH /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vizeSaNasya tadantasaMjJAsUtram / 293 "adharmAcca" ( kA0 vA0 ) ityetanna vaktavyam / padAGgAdhikAre tasya ca taduttarapadasya ca prayojanam / iSTakebIkAmAlA nAJcitatUlabhAriSu" ( pA0 sU0 6-3-65 ) iSTakacitam, pakkeSTakacitam / iSIkatUlena, muJjeSIkatulena / mAlabhArI, utpalamAlabhArI / ihottarapadAdhikare prayojanasyodAharaNAtpadAGgeti padazabda uttarapadapara iti kaiyaTAdayaH / ata eva 'paramamahatparimANam' ityatra paramamahato dravyasya pari0 mANamiti SaSThItatpuruSaH / sAmAnAdhikaraNye hi "Anmahata H " ( pA0 su 6-3-46 ) ityAtvaM syAdityudayanAcAryA vyAcakhyuH / yattu tatra varddhamAnenoktam - "padAGgAdhikAre" ityatra kevalapadAdhikAro gRhyate na tUttara. padAdhikAraH / anyathA "iSTakeSIkAmAlAnAm" ( pA0 sU0 6-3-65 ) ityatra punastadantavidhyupasaMkhyAnaM vyartha syAt / tathAca 'paramamahatparimA* Namityatra karmadhArayapakSeNyAtvaprasaktirnAstyeveti tadetadanavahitAbhidhAnam, "iSTakeSIka" (pA0 sU0 6-3-65) ityasya prayojanatvenodAharaNAt, upasaMkhyAnAntarasya gaganakusumAyamAnatvAt" / tasmAdAcAryo. ktameva samyak / etena " satatanaizatamovRtamanyataH " ( ki0 5-2 ) iti bhAraviprayoge "ojaH sahombhastamasastRtIyAyAH " (pA0 sU0 6-3-3) ityaluk kuto netyAzaGkya vardhamAnokarItyottarapadAdhikAre taduttarapadagrahaNaM nAstIti durghaTavRttikArookaravyapAstA / yadapi " ojaH saha " (pA0 sU0 6-3-3) iti sUtre haradattene kam-ojaH prabhRtInAmuttarapadAkSiptaM pUrvapadaM prati vizeSyatvAditi tadapi vArtikavirodhAtupekSyam, vizeSyavizeSaNabhAvanirNayAyai ve hatyavArtikAnAM pravRttiriti kaiyaTavadeva svayamapi vyAkhyAtatvAt / bhAraviprayogastvitthaM samAdheyaH / vRttaM vRttiH naizatamaso vRtamiti SaSThItatpuruSaH / napuMsake bhAve kasya yoge zeSatva* vivakSAyAM SaSThI / tataH satataM naizatamaso vRtaM yasminniti bahuvrIhiH / yadvA, "vRtu vartane" ( vA0 A0 756 ) ghaJarthe kavidhAnamiti bhAve kaH / satataM naizatamaso vRtaM vRttiryasminniti prAgvat / aGgAdhikAre prayojanAnyAha - prayojanaM mahadapsvasRnaptRNAM dIrghavidhau / mahAn, paramamahAn / ApastiSThanti, svApaH / "na pUjanAt " ( pA0 sU0 5-4-19) iti samAsAntaniSedhaH / nanvevamapi "dvadhanvarupasarge. bhyo'paIt" (pA0 su0 6-3-47) itIkAraH prApnoti / na hyayaM samAsAntaH yena "RkpaH" ( pA0 sU0 5-4-74 ) ityapratyayaiva niSidhyeta iti cet ? satyam, "dvadhantarupasargebhya" ( pA0su0 6-3-97 ) ityatrApa
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zabda kaustubha prathamAdhyAyaprathamapAde navamAhike iti kRtasamAsAntasyAnukaraNaM prathamAntam / "anho'dantAt " ( pA0 sU0 8-4-7 ) itivadyatyayena SaSThyarthe prathamA / ihatyaM "svApa" iti bhAgyaM cAsmin vyAkhyAne pramANamityavadheyam / svasArau, paramasvasArau / naptArau, paramanaptArau / padyuSmadasmadasthyAdyanaDuho num / padbhAvaH prayojanam / dvipadaH pazya / kevalasyodAharaNaM tu pAdayaterapratyayaH, pAt, padaH, padA, ityAdi / 66 ko luptatvANilopo na sthAnivat / uttarapadAdhikAre tu pAdazabdo vizeSya eva / tena " pAdasya padAjyAtigopahateSu" ( pA0 sU0 6-3-52 ) iti padmAvaH 'pAdenopahataM padopahatam' ityatraiva bhavati / iha tu na digdha pAdenopahataM digdhapAdopahatam, iti| uttarasUtrepyevam / tena "padyatya tadarthe" (pA0 0 6-3-53) himakASihatiSu ca (pA0 sU0 6-6-54 ) iti padbhAva ihaiva bhavati - pAdau karatIti patkASI / iha tu na paramapAdakASI / yastu "paramapatkASIti prayogaH / sa paramazcAsau patkASI ceti vigraheNa samA zreya iti bhASyakaiyaTayoH sthitam / 1 yUyaM vayam atiyUyam atiSayam / asTanA, paramAsthanAM / anaD vAn paramAnaDvAn / yupadhimAthi pugosa khicaMtunaDustrigrahaNam / dyauH, sudyoH / panthAH, supanthAH / "na pUjanAt " ( pA0 su0 5-4-69 ) iti samAsAntA * bhAvaH / panthAH, paramamanthAH / pumAn, paramapumAn / gauH, sugauH / sakhA, sulakhA / sakhAyau, susakhAyau / catvAraH, paramacatvAraH / anaDvAhaH, paramAnavAhaH / trayANAM paramatrayANAm / mAdhye tu paramapanthAH, para0 magauH ityudAhRtam / tatra samAsAntApatiH / "na pUjanAt " ( pA0 su0 5-4-19 ) iti niSedhastu nAsti "svatibhyAmeva" ( kA0 vA0 ) iti vakSyamANatvAt / ata eva kAcitko'yamapapATha iti kaiyaTaH / samAsA tavidharanityatayA vA samAdheyam / yadvA, paramudAharaNAntaramityarthaH / apranthAH, agaurityatra naJastatpuruSAt "patho vibhASa ( " ( pA0 sU0 5-4-72 ) iti sAdhutvam / yattu 'paramasakhAyau' iti paThitaM bhASye / tatra bahuvrIhirbodhyaH / gauNatve 'pi hyanaNitve iSyete evAsthyAdyanavat / patalA "mircontyAt" ( pA0 10 1-1-47 ) ityatra "dvitIyA -bhita" ( pA0 sR0 !-1-24 ) ityatra ca spaSTam / "arudyukSovaruNa indrasakhA" "AgneyAhimarutsakhA" ityAdi prayogAzcaivameva saGgacchante / aMtena visaMjJAsUtre zobhanaH sakhA asya sulasvirityudAharan hakhaco myAsakArakA(pAstaH / " tretrayaH " ( pA0 sU0 6-3-48 ) iti tu tri.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhasaMhAsUtram / zabdArthasamavetasaMkhyAdhamidhAyibhyAmipare iti vyAkhyAnAdvauNe na bhavaH ti-priyatrINAm, atitrINAm / prAdhAnye tu syAdeva-"paramaprayA. NAm" ityAhuH / atra vyAkhyAne pramANaM mRgyam / iha 'padAGgAdhikAra' iti kartavyam, tadantagrahaNenaiva sakaleSTasikhe. rityuktaM na vismarttavyam / "pratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya grahaNam" (50 bhA0 23) / iha pratyayAkSiptasya dhAtuprAtipadikAdyavayavakasamudAyasya pratyayena vishessnnaattdntvidhirlbhyte| aGgasaMjJAsUtre yasmAtpratyayapi dhistadAdipratyaye iti yogaM vibhajya paribhASAtvena vyAkhyAnAdaMzAnta. ralAbhaH / idaM ca saMjJAvidhau na pravartate, "sutiGantaM padam" (pA. sU0 1-4-14) iti zApakAt / uttarapadAdhikAre'pi na pravartate "hRdayasya hallekhayadaNlAseSu" (pA0 su06-3-50) iti sUtre lekhagrahaNAjhA. pakAditi vakSyate / asyApavAdamAha-"pratyayagrahaNaM cApazamyA" (pA0 bhA0 24) iti / yatra paJcamyantaM pratyayasya vizeSaNaM tatra tadanta. grahaNaM netyarthaH / yathA "radAbhyAM niSThAtaH" (pA0 sa. 8-2-42) itya pr| tena 'eSattIrNA' ityatra tRdhAtostakArasya niSThAntapratyayAvayavIbhUH tasya matvaM na bhavati / iha praghaTTake saMjJAvidhAvuttarapadAdhikAre "radA. bhyA" (pA0 sU08-2-42) "syatAsI laluToH" (pA0 su03-1-33) ityAdau ca pratyayo vizeSyatayA''zrIyate, itaratra tu vizeSaNatayeti phlito'rthH| tadidaM sakalaM sUtreNaiva siddhatIti sthitam / sautrasya tadantavidhervAcanikamapaMvAdamAha vArtikakAra:-yasmin vidhistadAdAvalagrahaNe / "aci znudhAtu" ( pA0 sa06-4-77 ) itI. yavaGa ca yatheha bhavati thiyo, ruvAviti, evamihApi siddhati zriyaH, bhAvaH iti / tadantavidhyapavAdastadAdividhirato vizeSaNenaiva / / vRddhiryasthAcAmAdistakham ( pA0 sU0 1-1-73) // yasya samu. dAyasyAvayavAnAmacA madhye prAthamiko'ja vRddhisaMkSakaH sa vRddhasaMkSakaH syAt / AmraguptIyaH / "vRddhAcchaH" (pA0 sU0 4-2-114) / acA. miti jAto bahuvacanaM tena dvayorapi bhvti-shaaliiyH| ekasyApi ca bhavati vyapadezivadbhAvAt-zA brAhmaNI, tasyA ayaM shiiyH| "vA nAma: dheyasya" (kA0 vA0)-pauruSeyaM nAma tasya vRddhasaMjJA vA syAdityarthaH / ubhayatra vibhASeyama, devadattAdInAmaprApte vAmanAdInAM ca prApta aarmbhaat| devadattIyAH, devadattAH / "vidhAya mUrti kapaTena vAmanIm" ivi shriihrssH| "gotrottarapadasya ca" / nityaM vRddhasaMjJA pakAyeti shessm|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde naSamAhike kmblcaaraaynniiyaaH| odnpaanniniiyaaH| dhRtrauddhiiyaaH| kambalaniH yasya cArAyaNasya ziSyA ityaadirrthH| paNanaM pnnH| "gharthe kavi. dhAnam" iti kaH / so'syAstIti paNI / paNino gotrApatyaM pANinaH / aN / "gAthividayikazigaNipaNinazca (pA0 sU06-4-165) iti prkRtibhaavH| tato yUnIJ / pANiniH / syAdetat / "NyakSatriyArSaSitaH" ( pA0 sU0 2-4-58) iti sUtre. jeha io luka prApnoti, Adi yunyutpannatvAditi cetana , ArSagrahaNena "RSyandhaka" ( pA0 sU04-1-114 ) iti sUtravihitasya RSyaNa eva prahaNAt / asya cautsargikatvAt / yadvA, paNinzabdo yaugiko na tu RSI kaDhaH / lugvidhau tu ruDhasyaiva prahaNam / etaca zAstrAnte "ekaze. panirdezAdA bhagavataH pANinaH rikham' (kA0 vA0 ) iti pAttikani. dezAd "dAkSIputrasya pANineH" ( bhA0 10) iti bhAjyakAravyavahA. rANa nirnniiyte| ___ nanvavapi pANinachAtrAH pANinIyAH iti na sidhyati / vRddhA. cchaM bAdhitvA "aca" (pA0 sU04-2-112) ityaNaH prasaGgAt / na cacha vivakSite "yUni. luka" (pA0 sU0 4-1-10) itIko luki sati nAyamianta iti vAcyam / pratyayalakSaNena iantatyAnapAyAta / anAhuH / azvapA0 su04-2-112)ityatra "kaNvAdibhyogotra" ( pA0 sa05-2-111)ityato gotrgrhnnmnussttte| taca pUrvasUtra eva svayaMte / tenApatyAdhikArAdanyatvena prAptaM lokikaM gAtraM vihAya gotrAdhi. kAro gRhyate "svAratenAdhikAraH" (pA0 su01-3-11 ) iti vacanAt / kaNvAdizca ggaaNdhtgNnnH| tato "gAdibhyo yam"(sU05-1-105) iti vidhIyamAno yaJ pAribhASika eva gotra bhavati, tatrApatyAdhikArasattvAt / tena "izca"(pAsU04-2-112)ityatrApi pAribhASike gotra ya iJ tadantAccheSe'NityazaH phalitaH / yadvA, lakSaNapratipadoktaparibhA. payA kaNvAdisUtra yaMtrava gRhyate sa ca pAribhASike vihitatvAttasyaiva prtyaaykH| evaJcAryAdhikArAdizca (pA0 sa04-2-112)ityatrApi tthaa| pANiniriti tu yUni im, na tu gotra / tenANo'prAptarnibAMdha. zchapratyaya iti sthitam / / ruDhasyApatyaM rauDhiH / "ata i" (pA0 sU0 4-1-15) anantare gotre vA / na cavam "aca" (pA0 sU04-2-112) ityaNa prasaGgaH, "na ghanaH prAcyabharateSu' (pA0 sU04-2-113) iti niSedhAt / / syAdetat / yadi gotrottarapadasya vRddhasaMjhA virghAyate, tarhi piGgala.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhizeSaprakaraNe vRddhsNjnyaasuutrm| 267 kAvyasya chAtrAH paiGgalakANvA ityatra vRddhAcchaH syAt / imyate tu "ka NvAdibhyo gotre" (pAsU04-2-111) ityaNa / satyam / ata evApari* toSAduktaM vArnikakRtA "gotrAntAdvAsamastavata' (kAbhvA0) iti / zai. SikAdhikAre "prAgdIvyato'N" (pAsU04-1-183) ityatra vA ittha. matidezaH kartavya ityarthaH / apatyAdhikArAdanyatvAca laukikagotragraha. NAd "odanapANinIyAH" ityAdi siddhayatIti bhAvaH / kimavizeSe. Na ? netyAha / jivhAkAtyaharitakAtyavarjam / katazabdo gargAdiH / jivhA capalo, haritavarNazca kAtyaH / tasya chAtrA ityarthe'Neva bhavatijaivhAkAtAH, haaritkaataaH|| tyadAdIni ca (paasuu01-1-74)| etAni vRddhasaMjJAni syuH / tya. dIyam , adasIyam , idamIyam kimIyam tvAdAyaniH, mAdAyaniH / "udIcAM vRddhAd' (pAsU04-1-157)iti phiJ / pratyayottarapadayozca" (pAsU05-2-98) iti tvamAvAdezI // eDprAcAM deze // (pAsu01-1-75) / yasyAcAmAdiriti maNDUka plutyA'nuvartate / ekU yasyAcAmAdistadRddhasaMkhaM vA syAhazAmidhAne / eNIpacanIyaH / gonardIyaH / bhojakaTIyaH / eDiti kim ? aahicchtrH| kaanykubjH| vidheyasaMzAsambandhabalena pRthagvibhaktyubAraNAzca prAna. haNamAcAryanirdezArtham / vyavasthitavibhASA ceyam / tena kroDadevadattazaH bdayoraprAgadezavAcinorna vRddhasaMzA tena 'koDa:' 'devadattaH' ityaNeva bhava. ti / prAgadezavAcinastu devadattazabdasya bhavatyeva vRddhasaMjJA / tataH kA. zyAditvAdRddhalakSaNo ThaajiTho bhavataH / zaiSikegviti vaktavyam / saipu. rikI, saipurikA / skaunagarikI, skaungrikaa| sepuraM skonagaraM ca vAhIkagrAmau / tatra vRddhatvAd "vAhIkagrAmebhyazca (pAsU04-2-117) iti ThabhiThauM bhavataH / zaiSikenviti vacanAdapatye vRddhalakSaNaH phila n| vikAre ca "nityaM vRddha" (pAsU04-6-144) iti mayaNa na / tadevaM kuNimataM bhAgyamataM cAnusRtya prAgagrahaNamAcAryanirdezArthamiti vyA khyAtam / jayAdityastu prAci deze ye santi te prAcaH puruSAsteSAM yo dezastadabhidhAna iti vyAcakhyo / prAcAmityasya ca zrUyamANadezavize. SaNatve sambhavati adhyAhavyena matenetyanenAnvayo na kalpya iti ta. syaashyH| asmin pakSe vAhIkagrAma 'devadattaH' ityatra vA'vRddhatvAdeva uThiI na bhavata iti spaSTam / kintu 'saipurikI' ityAdibhASyodAthata vacanenaiva sAdhanIyaM syAditi dik / dezati kim ? gomatI nAma prAgadezanadI, tatra bhavA matsyAH 'gau.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zabdakaustubhaprathamAdhyAyaprathamapAde navamAhikematAH' / dezaprahaNena nadI gRhyate "nadIdezo'grAmAH"(pAsU0e02-4-7) iti pRthagupAdAnAlliGgAt / prAgAdidezavibhAgIstvattham zarAvatInAma nadI uttrpuurvaabhimukhii| tasyA dakSiNapUrvasyAM dizi vyavasthito dezaH prAgdezaH / uttraaprsyaamudgdeshH| uktaJca prAgudaJcau vibhajate haMsaH kSIrodakaM ythaa| viduSAM zabdasiddhartha lAnaH pAtu zarAvatI // iti / amarasiMhopyAhaloko'yaM bhArataM varSe zarAvatyAstu yo'vdheH| dezaH prAradakSiNaH prAcyaH udIcyaH pazcimottaraH (a0ko0) iti / amaravyAkhyAtArastu aizAnIto nairRtyAM pazcimAdhigAminI za rAvatIti vadanti / ubhayathA'pi prAgudasvarUpe na vivAdaH / vAhIkade. zastu prAgudagbahirbhUtaH / "bahiSaSTilopo yazca(kAbhvA0) iti vyutpAdanA diti vivaraNam / tazcintyam , "avyayAtyap" (pA0sa04-2-104) ti sutre "kAzyAdibhyaSThaThiau " (kAbhvA0) iti vArtikaM vyAcakSANena bhaga vatA zAkalanAno grAmasyaudIcyavAhIkobhayarUpatAbhyupagamAt / tatraharadattAdibhistathaivAnuvAdAca / tasmAdvAhIko dezavizeSa ityeva tattvam / tathAca karNaparvaNi paJcAnAM sindhuSaSThAnAmantaraM ye smaashritaaH| vAhIkA nAma te dezA na tatra divasaM vaset // iti / etena dharmabahirbhUtatvAdvAhIkA ityuktaM bhavati / zatarvipAzA irAva. tI vitastA candrabhAgeti pazca nadyaH, sindhunadastu SaSThaH, tanmadhyadezo vAhIka iti tdvyaakhyaataarH| vyutpatyantaraM tu tatraiva darzitam / vahikazca vahIkazca vipAzAyAM pishaacko| tayorapatyaM vAhIkA naiSA sRSTiH prajApateH // iti / pataJca vivecanaM "vAhIkagrAmebhyazca" (pAsU04-3-117) ityAdA. dhupayokSyata iti sarve sustham // iti zrIvidvanmukuTaratnasya lakSmIdharasUreH sUnunA bhaTTojibhaTTena kRte zabdakaustubhe prathamAdhyAyasya prathame pAde navamamAnhikam // pAdazcAyaM prathamaH samAsaH //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
_