Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI krama saMkhyA 4604 kAla na0-5 krama saMkhyA madavA kAla na0 khaNDa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI paccIsa-sau vI nirvANa tithi samAroha ke upalakSya meM ka lapa sU vra (bhumakevalI bhamabAhu radhina) dizA-nirdezaka gaMbhIra tattvacintaka, prasiddha vaktA parama zraddhaya, paNDita pravara zrI puSkara muni jI mahArAja sampAdaka aura vivekSaka zrI devendra muni, zAstrI, sAhityaratna prakAzaka: zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna, sivAnA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustaka : kalpasUtra *dizA nirdezaka . paNDita pravara, zraddheya sadguru varya zrI puSkara muni jI mahArAja sampAdaka-vivecaka : devendra muni zAstrI, sAhityaratna . prakAzaka : zrI amara jaina Agama zodha samthAna gaDha sivAnA ( (bADamera-gajasthAna ) prAptisthala : zrI lakSmI pustaka bhaNDAra gAdhI mArga, ahamadAbAda 1 prathama praveza : 15 agasta 1668 mudraka : prema priTiMga presa, AgarA vAste para jamudraNAlaya mUlya: solaha rupae
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ On the occasion of Twenty five hundredth years Lord Mahavira KALP-SUTRA BY ( SHRUT KEWALI BHADRA BAHU) Directions - Instructed By Gambhir Tatva Chintak, Prasidha Vakta Param Shradhyaya Pandit Pravar Shri Dushkar Munniji Maharaj Edited & Annoted By Derendra Mum, Shastri, Salatya Ratna Published By Sri Amar Jain Agam Shodh Sansthan, SHIVANA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ O Book Kalpa Sutra - Edited & Annoted by Devendra Muul, Shastri Sahitya Ratana O Available Sri Laxmi Pustak Bhandar Gandhi Marag Ahmedabad O Printed Prem Printing Press, Agra For, Raj Mudranalay O Directions-Intrasted by Gambhir Tatva Chintak Prasidha Vakta Param Shradhyaya Pandit Pravar Shri Pushkar Muniji Maharaj Published by Sri Amar Jain Agam Shodh Sansthan Shivana (Marwar) First Entrance 15th August 1968 O Price Rs. 16/ only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa sUrya kI taraha jinakA jIvana tejasvI thA, candra kI taraha jinakA mana saumya thA, svarNa kI taraha jinakA AcAra nirmala thA, sAgara kI taraha jinake vicAra gaMbhIra the, madhu kI taraha jinakI vANI mIThI thI, jo dUsaro ke prati phUla se bhI adhika komala the, aura apanI saMyama-sAdhanA ke prati . vajra se bhI adhika kaThora the| apane una parama guru parama zraddheyaratna mahAsthavira, svargIya pUjyapAda zrI tArAcandra jI mahArAja ko sabhaktibhAva, samarpita vinayAvata - devendra bhUmi
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakoya-prakAza prabuddha pAThako ke pANi-patroM meM cira-abhilaSita-cira pratIkSita zrI kalpasUtra kA sarvAGga-sundara evaM mahattvapUrNa zraddhAsnigdha upahAra arpita karate hue hama apane ko gauravAnvita anubhava karate haiM / apanI taraha kA yaha eka anupama aura abhUtapUrva grantha hai, jo hindI sAhitya ko eka navIna dena hai| yahA~ para yaha ullekha karanA anucita eva aprAsAMgika na hogA ki hindI meM hI nahIM, apitu kisI bhI bhASA meM kalpasUtra para isa prakAra zatAdhika granthoM ke vimalaprakAza meM likhA gayA sasandarbha prAmANika vivecana adyAvadhi prakAzita nahIM huA hai / prastuta prantha me vidvAn eva vicAraka lekhaka zrI devendra muni jI, zAstrI, sAhitya, ratna ne kalpasUtra ke sambandha meM bahupracalita bhrAntiyAM eva ajJAnamUlaka dhAraNAoM kA pariSkAra tathA parimArjana hI nahI kiyA, apitu vaha matya-tathya prakaTa kiyA jo Agama sammata hai. itihAsa-siddha hai aura prAmANika grantho se pramANita hai, etadartha yaha grantharatna nayI pIDhI ke naye vicArazIla manISI yuvako ke lie tathA zraddhAzIla vRddhoM ke lie, eva bhAvanAzIla mahilAo ke lie paThanIya tathA mananIya hai| ___ prastuta grantha ke sampAdaka, zramaNa saMghIya gambhIra tattva cintaka, prasiddha vaktA, paNDita pravara parama zraddheya zrI puSkara muni jI ma0 ke suyogya ziSya zrI devendra muni jI haiM / ve kuzala lekhaka, suyogya sampAdaka evaM madhura pravaktA hai| unake dvArA likhita RSabhadeva : eka parizIlana, dharma aura darzana, saskRti ke acala me, cintana kI cA~danI sAhitya aura saMskRti prabhRti grantha atyadhika lokapriya hue hai| muni zrI dvArA sampAdita do darjana se bhI adhika grantha hindI, gujarAtI evaM rAjasthAnI bhASA meM prakAzita ho cuke hai| anya Avazyaka lekhana kArya me atyanta vyasta hone para bhI hamAre prema bhare Agraha ko sammAna dekara kalpasUtra kA atyanta zrama ke sAtha aura hamArI bhAvanA ke anurUpa sampAdana kiyA, tadartha hama grantha ke dizAnirdezaka sadguruvarya zrI puSkara muni jI ma. ke va sampAdaka devendra muni jI ke atyanta AbhArI haiM / grantha ko mudraNakalA kI dRSTi se adhikAdhika zuddha va sundara banAne meM tathA prUpha sazodhana meM zrIcandra jI sugaNA 'sarasa' kA madhura sahayoga mamprApta huA hai tathA sampAdana Adi ke lie granthopalabdhi meM zrI amara jaina jJAna bhaNDAra, khA Dapa, zrI jinadatta sUri jJAnamandira, gar3ha sivAnA, zrI tAraka guru granthAlaya. padagaDA kA snehapUrNa sahakAra prApta huA hai jo sadA smaraNIya rhegaa| sAtha hI artha sahayogiyo kA udAra sahayoga vismaraNa nahI kiyA jA sakatA, jinake udAtta mahayoga ke kAraNa hI hama prastuta grantha ko isa rUpa meM prakAzita karavA sake haiN| mulatAnamala rAMkA mantrI zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna gar3ha sivAnA, ji0 bADamera ( rAjasthAna)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra ke prakAzana meM artha sahayogI 2000) zrImAn hastImalajI jeThamala jI, jinANI, gar3ha sivAnA (mAravAr3a) 2000) zrImAn rikhabacanda jI pArasamala jI jinANI, gar3ha sivAnA , 1000) zrImAn sukhalAla jI chogAlAla jI jinANI, gar3ha sivAnA , 1000) zrImAn dIpacanda jI premacanda jI jinANI, gar3ha sivAnA ,, 1000) zrImAn mulatAnamala jI mANakacanda jI rAMkA, gar3ha sivAnA , 1000) zrImAn mulatAnamala jI hajArImala jI gaMkA, gaDha sivAnA , 700) zrImAn dhIMgaDamala jI mulatAnamala jI kAnugA, gar3ha sivAnA , 500) zrImAn DUgaracanda jI rAjamala jI lalavANI, gar3ha sivAnA , 29 ON 60 OJA 00
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha sahayogiyoM kI : paricaya rekhA rAjasthAnI itihAsa ke nirmANa meM sivAnA gar3ha kI apanI viziSTa dena rahI hai / isa bhUkhaNDa kA atIta atyanta gauravamaya rahA hai / rAjapUta saMskRti aura Arya dharma kA gaDha samajhA jAne vAlA yaha bhUkhaNDa parama zraddheya AcArya pravara zrI amarasiMha jI mahArAja eva unakI paramparA ke zraddhAspada muni puGgavoM kI sAdhanAbhUmi rahA hai| dhArmika dRSTi se sivAnAgaDha kA mahattva akSuNNa hai / mahAnuyogI zrI jeSThamala jI mahArAja, tapomUrti zrI hindumala jI mahArAja evaM mahAsthavira zrI tArAcandra jI mahArAja se saMbaddha dharmamUlaka kathAe~, puNya saMsmaraNa Aja bhI jana mAnasa meM anuprANita haiN| unakA sivAnA gar3ha se ghaniSTa saMparka rahA hai, balki kahanA cAhie, sivAnA gaDha ina mahApuruSoM ke dhArmika aura sAMskRtika sAdhanA kA kendra hI thaa| ve aneka bAra padhAre aura varSAvAsa kiye tathA apanI cAritrikasaurabha se jana-mAnasa ko prabhAvita karate rhe| Aja bhI parama zraddheya gurudeva, prasiddha vaktA paNDita pravara zrI puSkara muni jI mahArAja kI gar3ha sivAnA para apAra kRpA dRSTi hai / zaMkA parivAra : sivAnAgaDha kA rAMkA parivAra atIta kAla se hI dharmaniSTha rahA hai| isa parivAra ke anekoM vyaktiyo ne jainendrI dIkSA grahaNa kI hai aura apane jIvana ko sAdhanA ke dvArA svarNa kI taraha nikhArA hai / sattarahavI zatAbdI me zrI somacandra jI rAMkA ne aura ugaNIsavIM zatAbdI meM akSayacandra jI ne, eva zrI hindUmala jI ne ArhatI dIkSA lI hai| hindU mala jI mahArAja eka taponiSTha santa ratna the| unakI tyAganiSThA apUrva thI, saMyama saMgrahaNa karane ke sAtha hI unhoMne pAMcoM vigaya kA yAvat jIvana paryanta ke lie tyAga kara diyA thaa| unakI putravadhU ne bhI saMyama ko svIkAra kara apane jIvana ko pAvana banAyA thA zrImAn multAnamala jI mANakacanda jI rAMkA : zrI mulatAnamala jI kA jinakI prabala preraNA ke kAraNa hI prastuta grantha ne mUrtarUpa dhAraNa kiyA, ve eka pratibhA sampanna, viveka niSTha zraddhAlu zrAvaka haiM / sarvaprathama sthAnaka - vAsI jaina samAja meM kalpasUtra ko prakAzita karavAne kA zreya Apako hI hai, ApakI hI preraNA se svargIya upAdhyAya zrI pyAracanda jI mahArAja ne kalpasUtra taiyAra kiyA thA, aura vaha patrAkAra jainodaya presa se mudrita huA thaa| vaha saMskaraNa kabhI kA samApta ho cukA thA aura samAja kI ora se pratidina mAMga bar3hatI huI dekhakara Apane zraddhaya sadgurudeva prasiddha vaktA, gambhIra tattvacintaka paNDita pravara zrI puSkara muni jI mahArAja ke suziSya aneka
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthoM ke lekhaka evaM sampAdaka zrI devendra muni jI zAstrI se prArthanA kI aura muni zrI ne atyanta parizrama ke sAtha navIna zailI se yaha grantha taiyAra kiyaa| zrI mulatAnamala jI rAMkA kI dharmapatnI dharmAnurAgiNI pyArakuvara bahina ne ubharate hue yauvana me jaba dIkSA grahaNa karanA cAhA taba apanI icchA se ApakA dvitIya pANigrahaNa zrI rAjamala jI bhaMsAlI kI supurI DAI bAI ke sAtha karavAyA aura asAra saMsAra ko chor3akara, pati ke pyAra se mukha moDakara, viduSI mahAsatI zrI kisturakuvara jo ke pAsa dIkSA grahaNa kii| chaH varSa taka utkRSTa sayama-sAdhanA kara Daga (jhAlAvADa) gAMva meM sathArA lekhanA kara svargastha hii| zrI rAMkA jI ke vartamAna me eka patra haiM, jinakA nAma zrI mANikacanda jI haiM aura cAra putriyA~ hai| sakSepa meM kahA jAya to zrI mulatAnamala jI rAMkA sivAnA gaDha ke sthAnakavAsI samAja ke gaurava hai| prastuna prakAzana meM 1001 rupaye pradAna kara sAhityika suruci eva udAratA kA paricaya diyA hai| zrImAn mulatAnamala jI hajArImala jI rAMkA : ye bhI gar3ha sivAnA ke nivAsI the, bar3e hI samajhadAra, vivekazIla va dharmapremI the| abhI-abhI ApakA akasmAt svargavAsa ho gyaa| ApakA vyavasAya mesUra sTeTa me ballArI grAma meM thA, Apa eka kuzala vyApArI the, ballArI meM jaina sthAnaka ke bhavya-bhavana ke nirmANa karAne me ApakA pUrNa sahayoga rhaa| aneka bAdhAo ke bAvajUda bhI Apane sthAnaka kA kArya pUrNa karake hI chodd'aa| kalpasUtra ke nirmANa me 1001 rupaye kA sahayoga pradAna kara zAstra prema kA paricaya diyaa| bAgarecA parivAra : sivAnAgaDha ke rAMkA parivAra kI taraha hI vAgarecA (jinANI) parivAra kA bhI dhArmika, sAmAjika evaM rAjanaitika dRSTi se bahata mahattva rahA hai| sAmAjika dRSTi se hI nahI, dhArmika dRSTi se bhI yaha parivAra sadA aguA rahA hai / santa bhagavanto kI hI nahIM, apitu zraddhAlu svadharmI bandhuo ko bhI sevA-zuzrUSA karanA isa parivAra ko atyadhika priya rahA hai| / svargIya suzrAvaka bhabhUta mala jI eka dharma premI thAvaka the, jo svabhAva se bhadra aura prakRti se vinIta the| jinhone jIvana kI sAndhya velA me sathArA kara samAdhi pUrvaka Ayu pUrNa kiyA thaa| unake cAra suputra the, zrI chogAlAla jI, cunIlAla jI, mizrImala jI aura hastImala jI, ye cAro bhAI pUjya pitA ko taraha hI dharma niSTha the| Age tIna bhAI to svargastha ho cuke haiM, kevala hastImala jI sAhaba isa samaya upasthita haiN| zrImAn hastImala jI jeThamala jI : ___ Apa prakRti se bar3e udAra, milanasAra tathA dharmaniSTha haiN| ApakI Agama svAdhyAya ke prati sahaja niSThA hai tathA stoka (thokar3e) sAhitya kA ApakA gaharA abhyAsa hai| Apa varSoM taka sivAnA gaDha ke sthAnakavAsI saMgha ke maMtrI rahe haiN| ApakI taraha Apake suputra
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha sahayogiyoM ko paricaya rekhA 11 jeThamala jI dharma premI Agama abhyAsI haiM / zrImAn hastImala jI sAhaba ne prastuta prakAzana meM do hajAra ru0 pradAna kara apanI Agama abhiruci kA paricaya diyA hai| zrImAn chogAlAla jI: zrImAna chogAlAla jI sAhaba vartamAna meM hamAre sAmane nahIM haiM, kintu unakI puNya smRti Ate hI hRdaya gadgad ho jAtA hai / kyA thI unameM atithi satkAra kI utkaTa bhAvanA ! aura kyA thI unameM muniyoM ke prati gajaba kI niSThA ! vartamAna me Apake tIna putra haiM(1) zrI sukharAja jI / (2) zrI ghevaracanda jI aura (3) zrI lAlacandra jii| zrImAn sukharAja jI : zrI sukharAja jI sAhaba eka bahuta hI maghara prakRti ke vyakti haiN| hRdaya se udAra haiM aura mana se sApha haiM / Agama-va stoka mAhitya ke acche abhyAsI haiN| ApakI dhArmika bhAvanA prazasanIya hai / ApakA vyavasAya beMgalora, madrAsa, aura bambaI meM vAgarecA eNDa kampanI ke nAma se calatA hai / Apake donoM laghubhrAtA bhI dharma premI va zraddhAlu zrAvaka haiM / zrI sukharAja jI sAhaba ne kalpasUtra ke prakAzana meM eka hajAra kA artha sahayoga diyA hai| Apa baigalora meM bhI zrAvaka saMgha ke adhyakSa va upAdhyakSa padoM para raha cuke haiN| svargIya zrI cannIlAla jI ke suputra canaNamala jI eka utsAhI, dharma premI sajjana haiN| zrImAn mizrImala jI aura unake suputra : zrI mizrImala jI sAhaba kA bhautika deha bhI Aja hamAre sAmane nahI hai, para ApakI madhura smRti mAnasa paTala para akita hai| Apane vIra puruSa kI taraha saMthArA kara apane jIvana ko saphala kiyA thaa| Apake vartamAna meM do putra haiM jinakA nAma kramazaH zrI RSabha canda jo aura pArasamala jI haiN| dono bhAI pUjya pitA kI taraha hI dharmaniSTha haiM, aura bahuta hI udAra haiM, Apane bhI prastuta kalpasUtra ke prakAzana meM do hajAra rupaye pradAna kiye haiN| zrImAna premacanda jI: svargastha zrI premacanda jI vAgarecA bahuta hI madhura svabhAva ke sajjana the| dharma ke prati unake mana meM aTUTa zraddhA thI, mantoM ke prati gaharI bhakti thii| Apake cAra putra hai (1) harakhacanda jI (2) dIpacanda jI (3) rANamala jI, aura (4) devIcanda jii| zrI dIpacanda jI: zrI dIpacanda jI eka utsAhI yuvaka haiM / pUjya pitA kI taraha hI ApakI dhArmika bhAvanA hai| sAhitya ke prati sahaja abhiruci hai| Apane 1001 rupaye kalpa satra ke lie pradAna kiye haiM / isa prakAra vAgarecA parivAra kI aura se 6 hajAra rupaye kalpasUtra ke lie prApta hue haiN| zrI dhIgar3amala jI kAnugA : rAMkA aura vAgarecA parivAra kI taraha hI sivAnA gar3ha kA kAnugA parivAra bhI eka samRddha parivAra hai / zrImAn mulatAnamala jI kAnugA ke suputra zrI dhIgar3amala jo sAhaba
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAnugA eka sulajhe hue vicAraka evaM samajhadAra yuvaka haiN| ApakI dhArmika bhAvanA sarAhanIya hai / ApakA dhArmika adhyayana acchA hai / ApakA vyavasAya ahamadAbAda meM hai| pUjya zrI ghAsIlAla jI mahArAja ke zAstra prakAzana me bhI Apane acchA sahayoga diyA hai / kalpasUtra ke prakAzana meM Apane 701 rupaye kA artha sahayoga diyA hai| zrI canda jI lalavANI : sivAnA gar3ha ke sAMskRtika dhArmika evaM sAmAjika utthAna meM lalavANI parivAra kA yogadAna bhI apUrva rahA hai / zrImAn rAjamala jI lalavANI ke suputra zrI DuMgaracanda jI vANI eka vivekaniSTha dharmapremI yuvaka sajjana haiM / tyAga va sayama ke prati inameM gaharI AsthA hai / san 1665 meM zraddheya sadguruvarya zrI puSkara muni jI mahArAja ke pAsa zrI pUnamacanda jI gumAnamalajI dozI, vaDu (mAravADa) nivAsI ke suputra bAlabrahmacArI rameza kumAra jI aura rAjendra kumAra jI kI dIkSAeM gar3ha sivAnA meM bar3e utsAha ke sAtha sampanna huI thIM, usameM zrI ramezakumAra jI kI dIkSA Apake ghara se huI thI aura unakI mAtezvarI dhApa vara bahina kI dIkSA khANDapa meM candanabAlA zramaNI sagha kI adhyakSA tyAgamUrti svargIya mahAsatI zrI sohanakuvara jI mahAsatI kI suziSyA parama viduSI mahAsatI puSpavatI jI, pratibhAmUrti prabhAvatI jI ma0 ke pAsa sampanna huI thI / unakA nAma mahAsatI prakAzavatI jI haiM / prastuta kalpasUtra ke prakAzana me lalavANI jI ne 501 kA artha sahayoga pradAna kiyA hai| sarva prathama svAdhyAyI saMgha, gulAbapurA ne eka sAtha kalpasUtra kI 100 pratiyA~ agrima lekara hamAre utsAha ko baDhAyA hai / hama una sabhI sajjanoM ko hArdika dhanyavAda dete haiM, jinhoMne atyadhika udAratA ke sAtha apanI svecchA se prastuta prakAzana ke lie artha sahayoga pradAna kiyA va zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna kA nirmANa kiyA / prastuta saMsthAna marudhara deza meM sarva prathama sthAnakavAsI jaina dharma kA pracAra karane vAle AcArya samrAT zrI amarasiMha jI mahArAja ke smRti meM sthApita kiyA jA rahA hai / prastuta saMsthAna kA uddezya sthAnakavAsI jaina dharma kA pracAra karanA hai / kalpasUtra isa saMsthAna kA prathama prakAzana hai / antagaDa sUtra isI prakAra navya bhavya rUpa meM dvitIya puSSa ke rUpa meM arpita karane kA saMsthAna kA vicAra hai, ataH hama bhaviSya meM bhI Apa sabhI ke udAra sahayoga kI magala kAmanA karate hai / mantrI, zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna gar3ha sivAnA ( rAjasthAna)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nandIsUtra me Agama sAhitya kI savistRta sUcI prApta hotI hai| Agama kI jitanI bhI zAkhAeM hai, unakA nirUpaNa usameM kiyA gayA hai| prathama Agama ko aMga praviSTa aura aga bAhya meM vibhakta kara phira aMga bAhya aura Avazyaka vyatireka ina do bhAgo me vibhakta kiyA hai, usake pazcAt Avazyaka vyatireka ke bhI do bheda kiye haiM, kAlika aura utkAlika kAlika zruta kI sUci me eka kalpa kA nAma AyA hai jo vartamAna me bRhatkala ke nAma se jAnA pahacAnA jAtA hai, aura utkAlika zruta kI sUcI me 'culla kalpazruta' aura 'mahAkalpazta' ina do kalpasUtro ke nAma Aye hai / paM0 gaNi zrI kalyANavijaya jI kA mAnanA hai ki mahAkalpa ko viccheda hue hajAra varSa se bhI adhika samaya ho gayA hai aura 'cullakalpata ko Aja paryuSaNA kalpasUtra kahate hai|" parantu lekha me muni zrI kalyANavijaya jI ne koI prAcIna grantha kA AdhAra prastuta nahIM kiyaa| Agama prabhAvaka pa0 muni zrI puNyavijaya jI kA abhimata hai ki 'mahAkalpa' aura cullakalpa ye Agama nandIsUkAra devagaNI kSamAzramaNa ke samaya meM bhI nahIM the| unhone usa samaya kucha yathAzruta evaM kucha yathAdRSTa nAmo kA saMgraha mAtra kiyA hai / ataH 'cullakalpa zruta' ko paryupaNA kalpasUtra mAnane kA muni zrI kalyANavijaya jI kA abhimata yuktiyukta aura Agama sammata nahIM hai|" sthAnAGga sUtra me dazAzruta skadha kA nAma 'AyAra dasA (AcAra dazA) diyA hai| usake dasa adhyayana hai, usame AThavA adhyayana paryuSaNA kalpa hai| jo vartamAna me paryupaNA kalpasUtra hai, vaha dazAbuta skaMdha kA hI AThavA adhyayana hai / dazAbhUtaskaMdha kI prAcInatama pratiyA (14vIM zatAbdI se pUrva kI ) jo puNyavijaya jI mahArAja ke saujanya se mujhe dekhane ko milI hai, usame AThave adhyayana me pUrNa kalpasUtra AyA hai| jo yaha spaSTa pramANita karatA hai ki kalpasUtra koI svataMtra evaM managaDhanta racanA nahIM hai, apitu dazAtha taskaMdha kA hI AThavA adhyayana hai / dUsarI bAta dazA taskaSa para jo dvitIya bhadrabAhu kI niyukti hai, jinakA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI hai, usame aura usa niyukti ke AdhAra se nirmita pUNi me, dazA taskaMdha ke AThaveM adhyayana meM jo vartamAna meM paryuSaNA kalpasUtra pracalita hai, unake pado kI vyAkhyA milatI hai| muni zrI puNyavijaya jI kA abhimata hai ki dazA taskara kI bhUmi lagabhaga solaha sau varSa purAnI hai| 1. prabaMdha pArijAta muni kalyANavijaya jI pR0 143 2. lekhaka ke nAma likhe patra kA makSipta sAgaNa patra saM0 2024 vaizAkha zudi 5 zukravAra ahamadAbAda se / bArasa 3. AcAravamANaM dasa nayaNA paNNatA ta jahA-bIsaM asamAhiThANA, egavIsa sabalA, tetIsa AmAyaNAtA aTThabihA gaNitapayA, dasa cittasamAhiThANA, egArasa uvAsagapaDimAto, bhikkhuDimAto posavaNa kappo, tIsaM mohaNijjaThANA, AjAiTThANaM / 4. kalpasUtra, prastAvanA pR0 8 sthAnAGga 10 sthAna 13
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prazna ho sakatA hai ki Adhunika dazAbhUtaskaMdha kI pratiyoM meM kalpasUtra kyo nahI milatA ? isakA uttara yahI hai ki jaba se kalpasUtra kA vAcana pRthak prAraMbha huA taba se sthAnazUnyArthaM usameM sakSipta kara diyA gayA hogA / yadi pahale se hI saMkSipta hotA to niyukti aura cUrNi me unake pado kI vyAkhyA kaise AtI ? sthAnakavAsI jaina samAja dazAzruta skaMdha ko eka prAmANika Agama svIkAra karatA hai, to kalpasUtra usI kA eka vibhAga hone ke kAraNa use aprAmANika mAnane kA koI kAraNa nahI hai / mUla kalpasUtra me aisA koI prasaMga aura na ghaTanA ho AyI hai jo sthAnakavAsI jaina paramparA kI mAnyatA ke viparIta ho / zramaNa bhagavAn mahAvIra ko jIvana jhAkI kA varNana AcArAMga ke dvitIya zrutaska ke mAtha milatA julatA hai| bhagavAn RSabhadeva kA varNana bhI jambUdvIpa prajJapti se viparIta nahIM hai, anya tIrtha karo kA varNana jaisA sUtra rUpa me anya Agama sAhitya meM bikharA par3A hai, usI prakAra kA isame bhI hai / samAcArI kA varNana bhI Agama sammata hai / sthavirAvalI kA nirUpaNa bhI kucha parivartana ke sAtha nandI sUtra meM AyA hI hai, ataH hamArI dRSTi se kalpasUtra ko prAmANika mAnane meM bAdhA nahI hai / pAzcAtya vicArakoM kA yaha abhimata haiM ki kalpasUtra me caudaha svapnoM kA AlaMkArika varNana pIche se jor3A gayA hai, evaM sthavirAvalI tathA samAcArI kA kucha aMza bhI bAda me prakSipta kiyA gayA hai| paM0 puNyavijaya jI kA mantavya hai ki una vicArako ke kathana me avazya hI kucha satya tathya rahA huA hai, kyoMki kalpasUtra kI prAcInatama prati vi0 sa0 1247 kI tADapatrIya prApta huI hai, usame caudaha svapnoM kA varNana nahI hai aura kucha prAcIna pratiyo me svapnoM kA varNana AyA bhI hai to ati saMkSipta rUpa se AyA hai| niyukti, cUrNa evaM pRthvIcandra TippaNa Adi meM bhI svapna sambandhI varNana kI vyAkhyA nahIM hai, parantu itanA nizcita hai ki jo Aja kalpasUtra me svapna sambandhI AlaMkArika varNana hai vaha eka hajAra varSa se bhI kama prAcIna nahIM haiM, yaha kisakA nirmita hai yaha anveSaNIya hai / kalpasUtra ko niyukti, cUrNi Adi se yaha siddha haiM ki indra Agamana, garbhacaMkramaNa, aTTa, NazAlA, janma, prItidAna, dIkSA, kevala jJAna, varSAvAsa nirvANa antakRdabhUmi Adi kA varNana usake nirmANa ke samaya kalpasUtra me thA aura yaha bhI spaSTa hai ki jinacaritAvalI ke sAtha usa samaya sthavirAbalI aura samAcArI vibhAga bhI thaa| 5. kalpasUtra - prastAvanA - pR0 6 kA sArAza 6. purimacarimANa kappo, maMgalaM vayamANatitvammi / daha parikahiyA jiNa gaNaharAiyerAvali carita N / - kalpasUtra niyu kina gA0 62 purimacarimANa yatitvagagaMNaM esa mammo caiva jahA vAsAvAsaM pajjosaveyavvaM pacatu vA vAmaM mAvA majjhimagANaM puNa bhayitaM / avi va vaddhamANatityammi maMgasaNimittaM jiNagaNahara (rAzi) baliyA sambesi ca jiNANaM samosaraNANi parikahijjeti / - kalpasUtra pUrNa pa0 101 puNyavijaya jI sampAdita
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki sthavirAvalI me jo devaddhagaNI kSamAzramaNa taka ke nAma Aye haiM, ve zrutakevalI bhadrabAhu ke dvArA varNita nahIM hai, apitu Agama vAcanA ke samaya isameM saMkalita kara diye gaye haiN| muni zrI puNyavijaya jI ke abhimatAnusAra samAcArI vibhAga meM 'aMtarA vi se kapaI no se ears taM raryANi uvAyaNAvittae" yaha pATha, saMbhavata AcArya kAlaka ke pazcAt kA banAyA gayA ho / saMkSepa me sAra yaha hai - zrutakevalI bhadrabAhu ke racita kalpasUtra me anya AgamoM kI taraha kucha aMza prakSipta huA hai| prakSipta aMza ko dekhakara zrI bevara ne jo yaha dhAraNA banAyI ki kalpasUtra kA mukhya bhAga devadvigaNI ke dvArA racita hai, aura muni amaravijayajI ke ziSya caturavijaya jI ne dvitIya bhadrabAhu kI racanA mAnI hai, yaha kathana prAmANika nahIM hai| Aja anekAneka pramANo se yaha siddha ho cukA hai ki kalpasUtra batakevalI bhadrabAhu kI racanA hai, jaba dazA zruta svastha bhadrabAhu nirmita hai, to kalpasUtra usI kA eka vibhAga hone ke kAraNa vaha bhadrabAhu kA ho nirmita hai, vA niryUTha hai / yahA~ para yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki zrutakevalI bhadrabAhu ne dazAbhUtaskandha Adi jo Agama likhe hai, ve kalpanA kI ur3Ana meM nahIM likhe hai apitu unhone daNAdha taskadha, nizISa, vyavahAra, aura vRhatkalpa se sabhI Agama nauveM pUrva ke pratyAsthAna vibhAga se uddhRta kiye haiN| pUrva gaNadharakRta hai, to ye Agama bhI pUrvo se niyUMDha hone ke kAraNa eka dRSTi se gaNadharakRta hI hai / 0 dazA taskaMdha cheda sUtra me hone para bhI prAyazcitta sUtra nahI hai, kintu AcAra sUtra hai etadarthaM AcAryoM ne ise caraNakaraNAnuyoga ke vibhAga meM liyA hai|" chedasUtro me dazAataskagha ko mukhya sthAna diyA gayA hai| jaba dazAdha taskaMdha cheda sUtro me mukhya hai, to usI kA vibhAga hone se kalpasUtra kI mukhyatA svataH siddha hai / dazAzru taskaMdha kA ullekha mUlasUtra uttagadhyayana ke ikatIsaveM adhyayana me bhI haA hai / 13 15 7 iNDiyana eNTIkverI ji0 210 212-213 maMtrAdhirAja cintAmaNi jaina stotra sa doha, prastAvanA 10 12-13 prakAzaka- sArAbhAI maNilAla navAba ahamadAbAda san 1936 / 9. (ka) vaMdAmi bhaTTa bAhU pADaNaM carimasayalasuvaNANi tassa kAramisi dasAsu kappe ya bavahAre / (kha) tega bhagavayA AyArapakappa dasAvayavavahArA ya navamapubvanIsa dabhUtAnijyUThA 11. ihaM caraNakaraNANuogeNa adhikArI / 12. imaM puNacche muhabhUta | 11. paNavIsabhAvanAhiM, usesu - dazAzrutaskaMdha niyukti mA0 1 10. kataraM sutaM ? dasA ukappo yavahAro ya / katarAtI uddhRta ? ucyate - pancakkhANapumbAo / dazAiNaM / je bhikkhu jayaI nicca se na acchAI maNDale / / - paMcakalpabhASya gAthA 23 ghUrNi - dazAzunaskaMdha pUNi patra 2 - dazAzrutaskaMdha, cUrNi patra 2 - dazAna skaMdha, cUrNi patra 2 - uttarAdhyayana a0 31 gA0 17
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 niyukti-pUrNi kalpasUtra kI sabase prAcIna vyAkhyA niyukti aura cUrNi hai| niyukti gAyA rUpa hai aura pUrNi gadya rUpa hai / dono kI bhASA prAkRta hai / niyukti ke racayitA dvitIya bhadrabAhu haiM / cUrNi ke racayitA ke sambandha meM abhI koI nirNaya nahIM ho sakA hai| kalpAntaa for niyukti aura kUNi ke pazcAt kalpAntavacya prApta hote hai / ye vyAkhyA grantha nahIM haiM, apitu vaktA kalpasUtra kA vAcana karate samaya pravacana ko rasaprada banAne ke lie anyAnya granthoM se jo noTsa letA thA unhe hI kalpAntarvAcya kI saMjJA dI gayI hai| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jitane kalpAnta rvAcya prApta hote hai ve sabhI eka ko hI pratilipiyAM nahIM hai, apitu vividha lekhakoM ne apanI-apanI dRSTi se unako taiyAra kiye haiN| kucha lekhaka tapAgacchIya, kucha kharataragacchIya aura kucha aMcalagacchIya rahe haiN| kyoki sAmpradAyika mAnyatAoM ke varNana se yaha spaSTa ho jAtA hai| eka kalpAntarvAcya ko zrI sAgarAnanda sUri ne 'kalpa samarthana' ke nAma se prasiddha karavAyA hai / TIkAe~ - jainAcAryoM ne saMskRta vAG maya ko atyadhika abhivRddhi dekhakara AgamoM para bhI saMskRta bhASA meM TIkAe~ likhii| kahAsUtra ko TIkAoM me niyukti aura pUrNi ke prayoga ke sAtha hI apanI ora se lekhako ne usameM bahuta kucha nayA saMdarbha milAyA hai| sandeha viSauSadhi kalpapaMjikA isa TIkA ke racayitA 'jinaprabhamUri' hai| bRhadvipanikA ke abhimatAnusAra TIkA kA racanA kAla sa N0 1364 hai| zloka parimANa 2500 ke lagabhaga hai| bhASA prauDha hai, kahI kahI anAgamika varNana bhI A gayA hai| 14 inhoMne bhagavAn mahAvIra ke baTukalyANako kI carcA bhI kI hai| kalpa- kiraNAvalI - isa TIkA ke nirmAtA tapAgacchIya upAdhyAya zrI dharmasAgarajI haiM / vikrama sa0 1628 me isakA nirmANa huA hai / zloka parimANa 4814 hai / isa TIkA kI parisamApti rAdhanapura meM huI hai / itivRtta sambandhI aneka bhUleM TIkA me dRSTigocara hotI haiM / isa para sandehaviSauSadhI TIkA kA spaSTa prabhAva bhI parilakSita hotA hai / pradIpikA vRtti isake TIkAkAra panyAsa saMghavijaya hai TIkA kA parimArjana upAdhyAya dhanavijaya jI ne 1681 meM kiyA thaa| zloka parimANa 3250 hai TIkA kI sabase mahatvapUrNa vizeSatA hai ki lekhaka khaNDana-maNDana kI pravRtti se alaga-thalaga rahA hai / pUrvaM TIkAo kI taraha isa TIkA meM bhI kucha sthalo para truTiyA~ avazya huI haiM / kalpadIpikA isa TIkA ke lekhaka paM0 panyAsa jayavijayajI hai aura saMzodhana kartA haiM bhAva vijayagaNI / sa N0 1677 ke kArtika zuklA saptamI ko yaha TIkA samApta huI hai / lekhaka ne prazasti me apane guru kA nAma upAdhyAya vimala harSa diyA hai| zloka parimANa 3432 hai, bhASA prAjjala hai| 14. prabandha pArijAta -muni kalyANa vijaya, pa0 150
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 apane mantabyoM ke viruddha viSayoM kA laNDana bhI kiyA hai, para madhuratA, ziSTatA evaM tarka ke sAtha, jisase pAThaka ko akharatA nahI hai / kalpa pradIpikA - isa TIkA ke racayitA saMghavijaya hai| vikrama saM0 1676 meM yaha TIkAsamApta huI hai| kalpa subodhikA - isa TIkA ke lekhaka upAdhyAya vinayavijaya jI haiN| vikrama saM0 1666 me yaha TIkA nirmita kI gayI hai| pUrva kI sabhI TIkAo se prastuta TIkA vistRta hai| bhASA ko saralatA evaM viSaya kI subodhatA ke kAraNa yaha anya TIkAoM se adhika lokapriya huI hai| kalpa kiraNAvalI aura kalpa dIpikA TIkAo kA khaNDana bhI yatra-tatra kiyA gayA hai, prazasti se spaSTa hai ki TIkA kA sa zodhana upAdhyAya bhAvavijaya jI ne kiyA hai| kalpa kaumudI isa TIkA ke lekhaka upAdhyAya zAntisAgara jI hai vikrama saM0 1707 me unhone yaha TIkA pATaNa me likhI / zloka saMkhyA 3707 hai| TIkA meM upAdhyAya vinayavijaya jo kI kaTu AlocanA kI gaI hai / upAdhyAya jI ne subodhikA TIkA meM jo kalpa kiraNAvalI TIkA kA khaNDana kiyA usI kA pratyuttara isameM diyA gayA hai| 1 kalpa- vyAkhyAna-paddhati- isake saMkalanakAra vAcaka zrI harSasAra ziSya zrI zivanidhAna gaNI hai| isame pUrNa kalAsUtra kA abhAva hai, muni zrI kalyANa vijaya jI ke abhimatAnusAra isakI racanA 17 vI zatAbdI me honI caahie| kalpada mama kalikA - isa TIkA ke racayitA kharataragacchIya upAdhyAya lakSmIvallabha hai| TIkA me kahI para bhI racanA kAla kA nirdeza nahI kiyA gayA hai| bhagavAna pArzva kI jIvanI meM sarpayugala kI ghaTanA, tathA bhagavAna ke mukhAravinda se mahAmaMtra sunAne kI ghaTanAeM zvetAmbara caritra granthoM se viparIta hai / kalpalatA - isa TIkA ke racayitA samayasundara gaNI hai / vikrama saM0 1666 ke AsapAsa unhone yaha racanA kI hai / vRtti kA granthamAna 7700 zloka pramANa hai / harSavardhana ne isa TIkA kA saMzodhana kiyA hai / - kalpasUtra Tippanaka -- isake racayitA A0 pRthvIcandasUri haiN| zrI puNyavijaya jI ke abhimatAnusAra ve caudahavI zatAbdI me hone caahie| zloka parimANa 685 hai / kalpapradIpa isa TIkA ke racayitA saMghavijaya gaNI hai| kalpasUtrArtha prabodhanI - isa TIkA ke racayitA abhighAnarAjendra koSa ke sampAdaka zrI gajendra sUri hai TIkA kAphI vistRta hai| ina TIkAoM ke atirikta kalpasUtra vRtti udayasAgara kalpadurgapadanirukti, paryuSaNA STAhikA vyAkhyAna paryuSaNa parva vicAra, kalpamaMjarI - ratnasAgara, kalpasUtra jJAna dIpikA - jJAnavijaya, avacUrNi, avacUri, TabbA bAdi aneka TIkAeM upalabdha hotI haiN| DAkTara harmana jekobI ne kalpasUtra kA 15. lekhaka kA graMtha - 'pArzvanAthaH eka adhyayana' dekheM /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 iMgliza meM anuvAda prakAzita kiyA hai aura usa para mahattvapUrNa bhUmikA bhI likhI hai / sthAnakavAsI muni upAdhyAya zrI pyAracanda jI ma0 ne makSipta hindI anuvAda sahita kalpasUtra prakAzita kiyA hai / suttA game ke dvitIya bhAga meM muni puphphabhikkhujI ne bhI mUla kalpasUtra chApA hai| pUjya paM0 muni zrI ghAsI lAlajI ma. ne bhI navIna maulika kalpamUtra kA nirmANa kiyA hai| isa prakAra kalpasUtra para vizAla vyAkhyA sAhitya samaya-samaya para nirmita huA hai, jo usakI lokapriyatA kA jvalaMta pramANa hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra DAkTara viTaraniTsa ke abhimatAnusAra kalpasUtra tIna bhAgo meM vibhakta hai, jinacaritra, sthavirAvalI aura smaacaarii| jinacaritra meM sarvaprathama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko jIvana gAthA AyI hai / bhagavAn mahAdora ke garbha saMkramaNa kI ghaTanA atyadhika vistAra ke sAtha citrita kI gaI hai| yaha ghaTanA batAtI hai ki zramaNa saMskRti meM hI kyA vaidika saMskRti me bhI kSatriyoM ko hI adhyAtma-vidyA kA guru mAnA hai| dIghanikAya meM mahAtmA buddha ne kahA-"vAziSTha / brahmA sanatkumAra ne bhI gAthA kahI haigotra lekara calane vAle jano meM kSatriya zreSTha hai / jo vidyA aura AcAraNa se yukta hai, vaha deva mAnavoM me zreSTha hai| vAziSTha ! prastuta gAthA sanatkumAra ne ThIka kahI hai, galata nahI / sArthaka kahI hai, nirarthaka nahI, maiM bhI isakA anumodana karatA huuN|"16 chAndogyopa iSad meM AruNI ke putra zvetaketu aura pravAhaNa kSatriya kA madhura saMvAda hai / saMkSepa me sArAMza yaha hai ki zvetaketu sabhA meM jAtA hai / pravAhaNa usase pAca prazna karatA hai, kintu vaha eka bhI prazna kA uttara nahIM de sakatA / tathA vaha apane vidyA guru pitA ke pAsa jAtA hai aura pravAhaNa ke prAno nahI jAnatA thA / etadartha ve rAjA ke pAsa gaye aura unase apanI jijJAsA abhivyakta kii| taba rAjA ne kahA-gautama ! tumane mujhase kahA hai, pUrva-kAla me tumase pahale yaha vidyA brAhmaNoM ke pAsa nahI gaI hai / isI se sampUrNa loko me kSatriyo kA hI (ziSyo ke prati) anuzAsana hotA rahA hai / tAtparya yaha hai ki kSatriyoM kI zreSThatA rakSAtmaka zakti aura Atma-vidyA ke kAraNa atyadhika mAnI jAtI thii| vRhadAraNyaka upaniSad meM bhI rAjA pravAhaNa ne AruNI se kahA-isake pUrva yaha adhyAtma vidyA kisI brAhmaNa ke pAsa nahI rahI, vaha maiM tumheM bslaauuNgaa| 16. dIghanikAya 3 / 4, pR0 245 17. yatheyaM na prAk tvattaH purA vidyA brAhmaNAn gacchati tasmAduH sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prazAsanamabhUditi tasyai ho vAca-chAndogyopaniSad / 5 / 3 / 1-70 pR0 472-476 / 18. yatheyaMvidyetaH pUrva na kazmizcana brAhmaga uvAsa tA tvahaM tubhyaM vakSyAmi / --vRhadAraNyakopaniSad 6 / /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 viSNu purANa ke anusAra- prAyaH sabhI maithila ke rAjA bAtma-vidyA ko Azraya dete the / 14 brAhmaNoM ke brahmatva para karArA vyaMga karate hue ajAtazatru ne gArgya se kahA - " brAhmaNa kSatriya kI zaraNa meM isa AzA se jAya ki vaha mujhe brahma kA upadeza karegA, yaha to viparIta hai, tathApi maiM tumheM usakA jJAna karAUMgA hI / 20 atitant bAhmaNa 21, zatapatha brAhmaNa 22 Adi grantho me bhI brAhmaNoM se kSatriya zreSTha hai, yaha pratipAdita kiyA hai| brAhmaNa paramparA meM hiMsA kA prAdhAnya thA aura kSatriya paramparA meM ahisA kA ahiMsA premI hone ke kAraNa kSatriya atyadhika Adara kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| 'saMskRti ke cAra adhyAya' meM rAmadhArI siMha dinakara likhate haiM- "avatAroM me vAmana aura parazurAma ye do hI haiM, jinakA janma brAhmaNa kula meM huA thaa| bAkI sabhI avatAra kSatriyoM ke vaMza me hue hai| vaha Akasmika ghaTanA ho sakatI hai, kintu isase yaha anumAna AsAnI se nikala AtA hai ki yajJoM para palane ke kAraNa brAhmaNa itane hiMsA priya ho gae the ki samAja unase ghRNA karane lagA aura brAhmaNo kA pada unhone kSatriyoM ko de diyaa| pratikriyA kevala brAhmaNa dharma ke prati hI nahIM, brAhmaNoM ke gaDha kuru paMcAla ke khilApha bhI jagI aura vaidika sabhyatA ke bAda vaha samaya A gayA jaba ijjata kuru paMcAla kI nahI, balki magadha aura videha kI hone lgii| kapila vastu meM janma lene ke ThIka pUrva jaba tathAgata svarga me devayoni meM virAja rahe the, taba ko kathA hai ki devatAoM ne unase kahA ki aba dApakA avatAra honA caahie| ataeva Apa soca lIjie ki kisa deva aura kisa kula meM janma grahaNa kIjiyegA / tathAgata ne soca samajha kara batAyA ki magadhadeza aura kSatriyavaMza hI ho sakatA hai|" mahAbuddha ke avatAra ke yogya to "bhagavAn mahAvIra varddhamAna bhI pahale eka brAhmaNI ke garbha me Aye the| lekina indra ne socAitane baDe mahApuruSa kA janma brAhmaNavaMza me kaise ho sakatA haiM ? ataeva usane brAhmaNI kA garma curAkara use eka kSatriyANI kI kukSI me DAla diyaa| ina kahAniyo kA niSkarSa nikalatA hai ki una dinoM yaha anubhava kiyA jAne lagA thA ki ahiMsA dharma kA mahApracAraka brAhmaNa nahI ho sakatA, isalie buddha aura mahAvIra ke kSatriya vaMza meM utpanna hone kI kalpanA logo ko bahuta acchI lagane lagI / 23 bRhadAraNyaka upaniSada meM bhI AyA hai ki "kSatriya se utkRSTa koI nahIM hai| rAjasUya yajJa meM brAhmaNa nIce baiThakara kSatriya kI upAsanA karatA hai| vaha kSatriya me hI apane yaza ko sthApita karatA hai | 24 19. prAyeNeta AtmavidyAzrayiNo bhUpAlA bhavanti / 20. bRhadAraNyakopaniSad 2 / 1 / 15 11. kauzItakI brAhmaNa 2605 22. zatapatha brAhmaNa 11vI kaNDikA 23. saMskRti ke cAra adhyAya pR0 10-6-110 24. bRhadAraNyakopaniSad 1 / 4 / 11, pR0 236 - viSNupurANa 4 / 5 / 14
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta kapana kI tulanA zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke usa prasaMga se kI jA sakatI hai-jaba bhagavAna samavasaraNa meM sphaTika siMhAsana para baiThate haiM unake pramukha ziSya gautamAdi jo varNa se brAhmaNa haiM, ve nIce baiThakara unakI upAsanA karate haiM, jJAna kA alaukika prakAza prApta karate hai / 25 jisa prakAra kalpasUtra meM kahA hai 'na aisA kabhI huA hai, na hotA hai aura na hogA hI ki arihanta, cakravartI, baladeva athavA vAsudeva anta-prAnta, succha, kRpaNa, bhikSuka aura brAhmaNa kuloM me janme the, janme haiM aura janmege / arihanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva ugra. bhoga, rAjanya, kSatriya, harivaMza kUla meM yA isI prakAra ke ucca kula meM janme the, janme haiM aura janmege / 26 isI prakAra bauddha grantha lalita vistarA meM bhI kahA hai-bodhi satva cANDAla kUla, veNakAra kula, rathakAra kula, pukkasa kula jaise hona kUloM meM janma nahIM lete| ve yA to brAhmaNa kula me janma lete hai yA kSatriya kula meN| jaba loka brAhmaNapradhAna hotA hai to brAhmaNa kula me janma lete hai aura jaba kSatriya-pradhAna hotA hai taba kSatriya kUla meM janma lete haiN|27 uparokta carcA se hama isa niSkarSa para pahuMcate hai ki bhAratIya saskRti me kSatriya kA mahattva adhika rahA hai| jaina saMskRti ke sabhI tIrtha kara kSatriya rahe hai, ve Atma-vidyA ke puraskattA evaM ahiMsA ke prabala pracAraka rahe haiN| bhagavAna mahAvIra ke jIvana kI divya evaM bhavya jhAkI svayaM sUtrakAra ne prastuta kI hai| ata. pAThakoM se anurodha hai ki ve usakA rasAsvAdana mUla grantha se hI kreN| aura vizeSa jijJAsu lekhaka kA 'mahAvIra jIvana darzana' grantha dekheN| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke sambandha meM yaha eka bhrAnta dhAraNA cala rahI hai ki unhoMne savaMtaMtra svataMtra dharma kI saMsthApanA kI thI, ve eka naye dharma ke pravartaka the,' para yaha bAta sahI nahI hai, unhone kimo naye dharma kI sasthApanA nahI kI, para jo pUrva tIrtha karo kI lambI paramparA calI A rahI thI ve usake unnAyaka the, sudhAraka the, pracAraka the aura uddhAraka the| AcArAga meM svayaM bhagavAna ne kahA-jo ahaMta ho cake haiM, jo vartamAna meM hai aura Age hoge una sabakA yahI nirUpaNa hai ki kisI bhI jIva kI hiMsA na kro|28 yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki deza-kAla ke anusAra tIrtha kara kI zAsana vyavasthA meM bheda bhI hotA hai, para sarvathA hI bheda ho yaha bAta nahIM hotii| bhagavAn pAzvaM aura mahAvIra kI zAsana vyavasthA me aneka bAto meM bheda rahA hai, para bheda me bho abheda adhika thaa| 25. Avazyaka niyukti / 26. kalpasUtra 27 lalita vistarA pR0 22 28. AcArAMga 1141
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn pArtha * DAkTara harmana jekobI bhagavAn pAzva ko aitihAsika vyakti mAnate haiN| unhoMne jainAgamoM ke sAtha hI bauddha piTakoM ke pramANoM ke prakAza meM yaha siddha kiyA ki bhagavAn pAzvaM eka aitihAsika puruSa haiN| unake isa kathana kA samarthana anya aneka vidvAno ne bhI kiyA hai| DAkTara vAsama ke mantavyAnusAra 'bhagavAn mahAvIra ko bauddha piTakoM meM buddha pratisAddha ke rUpa me uhaGkita kiyA hai, etadarthaM unakI aitihA sikatA asaMdigdha hai| bhagavAn pArzvanAtha caubIsa tIrtha karo me se tevIsaveM tIrthaMkara ke rUpa me vidhuta haiN| 10 bhagavAn pA kA astitva kAla IsvI pUrva dasavI vAtAbdI hai| ve bhagavAn mahAvIra ke do sau pacAsa varSa pUrva hue the| unakA jIvana kAla sau varSa kA thaa| digambara AcArya guNabhadra ke abhimatAnusAra bhagavAn pApa ke parinirvANa ke 250 varSa pazcAt bhagavAn mahAvIra kA nirvANa huA / 2 yadi isa abhimata ko svIkAra kiyA jAya to pArzvanAtha kA astitva IsvI pUrva nauvI zatAbdI ThaharatA hai / jaja kArpeNTiyara kA mantavya hai 'pArzva aitihAsika puruSa haiM aura Aja jainadharma ke sacce sthApanakartA ke rUpa meM mAne jAne lage haiN| kahA jAtA hai ki mahAvIra se 250 varSa pUrva unakA nirvANa huA / ve saMbhavata: IsA se pUrva vI zatAbdI meM rahe hoge 33 eca0 sI0 rAya codharI ne likhA hai "jaina tIrthaMkara pArva kA janma IsA pUrva 877 aura nirvANa kAla IsA pUrva 777 hai| 14 ? That Parshva was a historical person, is now admitted by all as very probeble... .... -- The Sacred Books of the East, Vol. XIV, Introduction p. 21. 30. As he (Vardhamen Mahavira ) is referrd to in the Buddhist scriptures as one of the Buddha's chief opponents his historicity is beyond doubt......... Parshva was remembered as the twenty third of the twenty four great feachers or Tirthankaras "ford-makers' of the Jaina Faith The Wonder that was India (A. L Basham, B. A. Ph-D., F. R. A. S.) Reprinted 1956, pp. 287-88. -- Avazyaka niyukti, malayagirivRtti 10241 31 pAyajaNAmo ya hoi borajiNo / aDDAjjama gae carimo samutpanno / pArzvagatIrthamanAne paMcAzadadvizatAbdake / tadabhyantaratyu- mahAvIro'tra jAtavAn / - mahApurANa (uttara purANa) 1 74 pR0 462 prakA0 bhAratIya jJAnapITha kAzI 33 kaimbrija hisTrI Ava iNDiyA jilda 1 pR0 153 me 'da' hisTrI Ava jainAja | 34. poliTikala hisTrI oNpha enmiyanTa iNDiyA pR0 17 hamArI dRSTi se bha0 pAzrva ke samaya me jo vidvAnoM meM matabheda dRSTigocara hotA hai usakA mUla kAraNa kisI ne bha0 pArzva kA nirvANa bha0 mahAvIra me 250 varSa pUrva mAnA hai, kisI ne bha0 pArzva ke janma ke 250 varSa pazcAt mahAvIra kA janma mAnA hai aura kimI ne bha0 pArzva ke janma ke pazcAt 250 varSa bAda bha0 mahAvIra kA nirmANa mAnA hai / -- lekhaka 21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 1 zvetAmbara aura digambara donoM paramparA ke graMthoM ke AdhAra se yaha pUrNa siddha hai ki bhagavAna pAva kI janmabhUmi suprasiddha kAzI rASTra kI rAjadhAnI vArANasI ghI kAzI nareza azvasena unake pitA the aura vAmA unakI mAtA thii| poSa kRSNA dazamI ko unakA janma huA / 35 Apake yuga meM tApasa paramparA kA prAbalya thaa| ajJAna tapa kA hI saccA aura sahI tapa samajhA jAtA thA / gRhasthAzrama meM ho Apane paMcAgni tapa karate hue kamaTha ko ahiMsA kA upadeza diyA aura punI meM jalate hue sarpa ko namaskAra mahAmaMtra sunavAkara usakA uddhAra kiyA 135 saMyama grahaNa karane ke pazcAt upra sAdhanA kara kaivalyajJAna prApta kiyaa| kuru, kauzala, kAzI, sumha, avantI, puNDra, mAlava, aMga, baga kaliMga, pAcAla, magadha, vidarbha, bhadra, dazArNa, saurASTra, karNATaka' kokaNa, mevADa, lATa, drAviDa, kAzmIra kaccha, zAka, pallava, vatsa, AbhIra Adi pradezoM meM paribhramaNa kara viveka mUlaka dharma sAdhanA ke mArga ko btaayaa| bhagavAn pArzvanAtha ke AtmA vrata Adi tAtvika viSayoM kA jana mAnasa para itanA adhika prabhAva par3A ki vaidika saMskRti ke upAsakoM ne bhI use apnaayaa| bhagavAna pArzvanAtha ke upadezo kI spaSTa jhAMkI upaniSado me bhI AyI hai| prAcInatama upaniSad bhI pAra ke bAda ke hai / 38 DAkTara vimalAcaraNa laoN ke abhimatAnusAra 'bhagavAna pArzva ke dharma kA pracAra bhArata ke uttaravartI kSatriyoM meM thA aura usakA pramukha kendra vaizAlI thA / vRtigaNa ke pramukha mahArAjA peTaka bhagavAna pArzva ke dharma kA pAlana karane vAle the / 40 bhagavAna mahAvIra ke mAtA pitA pArzvanAtha kI paramparA ke mAnane vAle zramaNopAsaka the / 41 35. (ka) pAmanAha pariyaM devabhadrasUri (kha) pAdavanAtha caritra bhAvadeva sUri - 36. to bhagavayA niyamapurisavayaNa davAvio se pacaNamokkAro paJcavakhANaM va paDidriyaM tena / uppanna mahApurisa cariyaM pR0 262 - 37. sakalakIrti, pArzvanAtha caritra, 15076-85 / 23 / 17-18 38. rAdhAkRSNan - iNDiyana philosaphI bhAga 110 142 'aitareya, kauzItakI, taittirIya, chAndogya aura vRhadAraNyaka - ye sabhI upaniSad prAcInatama haiM / ye buddha ke pUrva ke haiN| inakA kAla mAna IsA pUrva dasavI zatAbdI se tIsarI zatAbdI taka mAnA jA sakatA hai| rAdhAkRSNana (kha) dI priMsipala upaniSadAj 10 22 (ga) poliTikala hisTrI oNpha ensiyanTa iNDiyA, pR0 52, eca0 sI0 rAya caudharI (gha) dI vedAja, pa0 146-148 epha0 meksamUlara, 36. Kshatriya claus in Buddhist India p. 82 40. besAlIe purIe siriyAsajiNesasAmaNasaNAho kulasaMbhUo beDaganAmAniyoasi || --upadezamAlA zloka 12 41. samasta naM bhagavao mahAvIrassa bammApiyaro pAsAvaccijjA samaNovAsanA vAvihotyA- AcArAMga 2, cUlikA 3 sU0 401 --- , -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 suprasiddha bauddha dharmAnuya yI aura vidvAna dharmAnanda kauzAmbI kahate haiM ki tathAgata buddha ne apane pUrva jIvana me pAzrvanAtha paramparA kA anusaraNa kiyA thaa| 2 AThavIM sadI ke digambarAcArya devasena ke abhimatAnusAra mahAtmA buddha prAraMbha meM jaina the| jainAcArya pihitAsaba ne sarayUnadI para avasthita palAza nAmaka prAma me pAva ke saMgha meM unheM dIkSA dI thI aura unakA nAma 'buddhakIti' rkhaa|43 zrImatI rAisa DeviDsa ke mantavyAnusAra buddha sarvaprathama guru ko anveSaNA me vaizAlI phuNce| vahAM para AcAra aura udaka se unakA samparka huaa| usake pazcAta unhoMne jaina dharma kI tapavidhi kA abhyAsa kiyaa| DAkTara rAdhAkumuda mukarjI kA mAnanA hai ki buddha ne usa yuga meM pracalita donoM sAdhanAoM kA AtmAnubhava ke lie abhyAsa kiyaa| AcAra aura udaka ke nirdeza se brAhmaNa mArga kA phira jaina mArga kA aura usake pazcAta apane svatantra sAdhanA mArga kA / 44 mahAtmA buddha ne jaina dharma me dIkSA grahaNa kI yA nahIM, isa prazna ko hama mahattva na bhI deM tathApi yaha spaSTa hai ki unake ahiMmA dharma ke upadeza kA mUla AdhAra bha0 pArzvanAtha kI paramparA hai, kyoMki jina zabdo kA prayoga kiyA hai ve bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke adhika sannikaTa hai| mahAtmA buddha kA mukhya zipya modgalyAyana bhI pUrva bhagavAna pArzvanAtha kI ziSya paramparA meM thaa|45 kapilavastu me bhI bhagavAn pAzrva kA dharma phailA huA thaa| aMguttara nikAya kI aTThakathA ke anusAra gautama buddha ke cAcA 'vappa' nirgantha zrAvaka the|46 nyagrodhArAma me unake sAtha buddha kA saMvAda huA thaa|47 bhagavAna mahAvIra ke zAsana kAla me aneka pApityIya zrAvaka va zrAvikA the jinakA ullekha Agamo me evaM vyAkhyA grantho me milatA hai|48 vistArabhaya se yahA~ una sabhI kA ullekha nahIM kiyA jA 42 bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, tathA 'pArzvanAtha cA cAturyAma dharma, pustake 43 siripAsaNAhatitthe, sarayUtIre plaasnnyrttho| pihiyAsavassa misso, mahAsudo buDDhakinti munnii| -darzanasAra 6 44. hindu sabhyatA, pR0 236 45 dharma parIkSA, adhyAya 18 46. aMguttara nikAya kI aTThakathA, bhAga 2 pR0 556 47. eka samayaM bhagavA sakkasuviharati kapilavatthusmi atha vo vappo sakko nigaNTha sAvago i0|| --aguttara nikAya, catuSkanipAta mahAvarga, vappasutta bhAga0 pR. 210-213 48, (ka) bhagavattI 1 16 (kha) bhagavatI 5/6 (ga) uttarAdhyana 23 | 24 (dh| sUtrakRtAGga 27 (ca) Avazyaka niyukti, vRtti patra 278 46. vistAra ke lie dekhie-bhagavAn pAzvaH eka adhyayana, lekhaka kA any|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn pariSTanemi bhagavAn ariSTanemi vAIsaveM tIrtha kara the| Adhunika itihAsakAro ne unako aitihAsika puruSoM kI paMkti me sthAna nahI diyA hai, kintu jaba ve karmayogI zrI kRSNa ko aitihAsika puruSa mAnate hai to ariSTanemi bhI usI yuga me hue the| unake nikaTa ke pArivArika sambandha the, arthAt zrI kRSNa ke pitA basudeva aura ariSTanemi ke pitA samudravijaya donoM sahodara-sage bhAI the / ataH unheM aitihAsika puruSa mAnane meM saMkoca nahI honA caahie| Rgveda me 'ariSTanemi' zabda cAra bAra prayukta huA hai| "svasti nastAyo ariSTanemiH" (Rgveda 1314 / 86 / 6) yahA~ para ariSTanemi zabda bhagavAn ariSTanemi ke lie hI AyA hai / 50 chAndogyopaniSad me bhagavAn ariSTanemi kA nAma 'ghora Agirasa RSi' AyA hai| ghora Agirasa ne zrI kRSNa ko Atma-yajJa kI zikSA pradAna kI thii| unakI dakSiNA tapazcaryA, dAna, RjubhAva, ahiMsA, satyavacana rUpa thii|51 dharmAnaMda kauzAmbI kA mAnanA hai ki Agirasa bhagavAn neminAtha kA hI nAma thaa| 52 Rgveda kAra ne magavAna ariSTanemi ko tAkSya ariSTanemi bhI likhA hai|53 mahAbhArata me bhI 'tAkSya' zabda kA prayoga huA hai / jo bhagavAn ariSTanemi kA hI apara nAma honA caahie|14 unhoMne rAjA sAgara ko mokSamArga kA jo. upadeza diyA hai vaha jaina dharma ke mokSa mantavyoM ke atyadhika anukUla hai| use paDhate hI aisA jJAta hotA hai ki mokSa sambandhI Agamika varNana hI par3ha rahe haiN| unhone kahA sAgara / mokSa kA sukha hI vastuta. sahI sukha hai, jo ahaniza dhana-dhAnya upArjana me vyasta hai, putra aura pazuoM me hI anurakta hai vaha mUrkha hai, use yathArtha jJAna nahI hotaa| jisakI buddhi viSayo me Amakta hai, jisakA mana azAnta hai, aise mAnava kA upacAra kaThina hai, kyo ki jo rAga ke baMdhana meM baMdhA huA hai, vaha mUDha haiM tathA mokSa pAne ke lie ayogya hai / 55 50. Rgveda 1 / 14 / 866 1 / 241180 / 10 3 / 4 / 53 / 17 10 / 12 / 178 / 1 51. ataH yat tapodAnamAjavamahisAsatyavacanamititA asya dakSiNA . - chAndogya upaniSad 33174 52. bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, pR0 57 53. tyamU Su vAjinaM devajUtaM sahAvAnaM taruvAraM rathAnAm ariSTanemi pRtanAjamAzu svastaye tAyamihAhuvema / -Rgveda 10112117811 54. evamuktastadA tAya. sarvazAstravidAvaraH / vibudhya saMpadaM cAgrayAM sadAkyamidamababIna / -mahAbhArata, zAntiparva 2884 55. mahAbhArata, zAntiparva 288 / 5,6
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 yajurveda meM ariSTanemi kA ullekha AyA hai| "adhyAtma yajJa ko pragaTa karane vAle, saMsAra ke bhavya jIvoM ko saba prakAra se yathArtha upadeza dene vAle aura jinake uradeza se jIvo kI AtmA balavAna hotI hai una sarvajJa neminAtha ke lie bAhuti samarpita karatA huuN|" prabhAsa purANa meM bhI ariSTanemi kI stuti kI gaI hai| *7 sAmpradAyika abhiniveza ke kAraNa kaI sthaloM para spaSTa nAma kA nirdeza hone para bhI TIkAkAroM ne artha meM parivartana kiyA hai| ataH bAja mAvazyakatA hai taTastha dRSTi se usa para cintana karane kI / bhagavAna ariSTanemi kA nAma ahiMsA kI akhaNDa jyoti jagAne ke kAraNa itanA atyadhika lokapriya huA ki mahAtmA buddha ke nAmoM kI sUcI meM eka nAma ariSTanemi bhI hai| ikkIsaveM torthaM kara nami, bosaveM munisubata aura unnIsaveM mallI bhagavatI kA varNana vaidika aura bauddha vAGmaya me nahI milatA / aThArahaveM tIrtha kara 'ara' kA varNana aMguttara nikAya meM bhI AtA hai| vahA~ para mahAtmA ne apane se pUrva jo sAta tIrtha kara ho gaye the unakA varNana karate hue kahA ki unameM se sAtave tIrthaM kara 'araka' the| 56 'araka' tIrtha kara ke samaya kA nirUpaNa karate hue kahA ki 'araka tIrthakara ke samaya manuSya kI Ayu 60 hajAra varSa kI hotI thii| 500 varSa kI lar3akI vivAha ke yogya samajho jAtI thI / usa yuga me mAnavo ko kevala chaha prakAra kA kaSTa thA-- (1) zota, (2) uSNa, (3) bhUkha, (4) tRSA, (5) pezAba, (6) malotsarga isake atirikta kisI bhI prakAra kI pIr3A aura vyApi nahI tho / tathApi araka ne mAnavoM ko nazvaratA kA upadeza dekara dharma karane kA sandeza diyaa| unake usa upadeza kI tulanA uttarAdhyayana ke dasaveM adhyayana se ko jA sakatI hai / 56. vAjasya tu prasava AvabhUrvamAca vizvA bhuvanAni sarvataH / sa nemirAjA pariyAti vidvAn prajA puSTi - yajurveda, adhyAya 8 maMtra 25 pR0 43 va mAno'asmai svAhA / --- 57. kailAze vimale ramye vRSabho'yaM jinezvaraH, cakAra svAvatAraM ca sarvajJaH sarvagaH zivaH / revatAdrI jino nemiyugAdivimalAcale, RSINA yA zramAdeva muktimArgasya kAraNam // - prabhAsa purANa 58. bauddha dharma darzana, pR0 162 'mugapaksa' 59. bhUtapuNvaM bhikkhave sunesonAma satyA ahosi tisthakaro kAmeha vItarAgo .........aranemi" "kuddAlaka''''''''hatyipAla, "hatthipAla, jotipAla arako nAma satyA ahoti titmaka kAmesu viitraago| arakassa kho pana, bhikkhane satyuno anekAni sAvakasatAni bahesu / -- aMguttaranikAya, bhAga haiM, pR0 356-257 saM0 bhikSu, jagadIza kassapo, pAli prakAzana maNDala bihAra rAjya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jainAgama ke anusAra bhagavAn 'ara' kI Ayu 84000 varSa haiM aura unake zcAt hone vAlI tIrya kara mallI kI Ayu 55000 varSa kI hai| isa dRSTi se 'baraka' kA samaya 'bhagavAna 'ara' aura bhagavatI mallI ke madhya meM ThaharatA hai| yahA~ para yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki 'araka' tIthaM kara se pUrva buddha ke mata me 'aranemi' nAmaka eka tIrthaMkara aura hae hai| buddha ke batAye hue aranami aura jaina tIrthakara 'ara' saMbhavataH donoM eka hoM ! bhagavAna zAnti bhagavAn zAntinAtha solahaveM tIrtha kara haiN| ve pUrvabhava meM jaba megharatha the taba kabUtara kI rakSA kI, yaha ghaTanA vasudeva hiMDI,12 triSaSTizAlAkA puruSa caritra3 Adi me milatI hai| tathA zivi rAjA ke upAkhyAna ke rUpa me vaidika graMtha mahAbhArata meM prApta hotI hai aura bauddha vAGamaya me 'jImatavAhana, ke rUpa meM citrita kI gaI hai| prastuta ghaTanA hame batAtI hai ki jaina paramparA kevala nivRtti rUpa ahiMsA me hI nahI, para marate hue kI rakSA ke rUpa me-pravRtti rUpa ahiMsA me bhI dharma mAnatI hai / sorensana ne mahAbhArata ke viSeza nAmo kA koSa banAyA hai / usa koSa me supAzvaM, candra, aura sumati ye tIna nAma jaina tIrtha karoM ke Aye hai| mahAbhAratakAra ne ina tIno ko asura batAyA hai / 64 vaidika mAnyatA ke anusAra jaina dharma asuroM kA dharma rahA hai| yadyapi asura loga AhaMta dharma ke upAsaka the isa prakAra kA varNana jaina sAhitya me nahI milatA, kintu viSNu purANa,64 padma purANa,6 matsya purANa,7 devI bhAgavata aura mahAbhArata Adi me asuroM ko ahaMta yA jainadharma kA anuyAyo batAyA hai / avatAro ke nirUpaNa me jisa prakAra bhagavAn RSabha ko viSNu kA avatAra kahA hai, vaise hI supArzva ko kupatha nAmaka asura kA azAvatAra kahA hai tathA sumati nAmaka asura ke lie varNana milatA hai ki varuNaprAsAda me unakA sthAna daityoM aura dAnavoM me thA / 60. appakaM jIvitaM manussAnaM parina lahuka bahudukkhaM 'bahupAyAsa mantayaM boddhadhvaM katabba kusalaM, carittamva, brahmacariyaM, natthi jAtassa amaraNaM / -aMguttara nikAya, arakasutta bhAga 3 pR. 257 saM0 vahI, prakAzana vahI / 61. bAvazyaka niyukti gAthA 325-227 56 62. vasudeva hihI 21 lambhaka, 63. triSaSTi0 za0 pu0 24 64. jaina sAhitya kA vRhada itihAsa, prastAvanA, pR0 26 65. viSNu purANa 3 // 1718 66. padma purANa saSTi khaNDa, adhyAya 13 zlo0 170-413 67, matsya purANa 24143-46 68. devI bhAgavata // 13 // 54-57 66. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa pR0 26
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 nAmoM kI sUcI me 'zreyasa' ananta, tIrthaMkara bhI the| hamArI dRSTi se mahAbhArata meM viSNu aura ziva ke jo sahasra nAma hai una dharma, zAnti aura saMbhava ye nAma viSNu ke bhI Aye haiM jo jaina dharma ke ina tIrthaMkaroM ke prabhAvapUrNa vyaktitva aura kRtitva ke kAraNa hI inako vaidika paramparA ne bhI viSNu ke rUpa meM apanAyA hai / nAma sAmya ke atirikta ina mahApuruSoM kA sambandha asuro se joDA gayA hai, kyoMki ve veda virodhI the| veda virodhI hone ke kAraNa unakA sambandha bhramaNa paramparA se honA caahie| yaha bAta pUrNa rUpa se siddha hai / bhagavAna prati bauddha theragAyA me eka gAyA ajitabera ke nAma se AyI hai| usa gAyA kI aTTha kathA me batAyA gayA hai ye ajita 11 kalpa se pUrva pratyeka buddha ho gaye haiN| jaina sAhitya meM ajita nAma ke dvitIya tIcaM kara haiM aura saMbhavataH bauddha sAhitya meM unheM hI pratyeka buddha ajita kahA gayA ho, kyoMki donoM kI yogyatA, paurANikatA, eva nAma sAmya hai| mahAbhArata me ajita aura ziva ko eka citrita kiyA gayA hai| hamArI dRSTi se jaina tIrthaMkara ajita hI vaidika bauddha paramparA me bhI pUjanIya rahe haiM aura unake nAma kA smaraNa apanI dRSTi se unhone kiyA hai / bhagavAn RSabha zramaNa paramparA kA udgama bhagavAn RSabhadeva se huA hai / jayaghoSa brAhmaNa ne nirgrantha vijaya ghoSa se pUchA -- dharma kA mukha kyA hai ? vijayaghoSa ne uttara diyA- dharma kA mukha kAzyapa RSabha hai / 1 zrImad bhAgavan ke anusAra bhagavAn RSabha zramaNoM RSiyoM tathA brahmacAriyoM (UmanthinaH ) kA dharma prakaTa karane ke lie zukla-satyamaya vigraha se prakaTa hue| 72 bhagavAn RSabha jaina saMskRti kI dRSTi se prathama rAjA, prathama jina, prathama kevalI, prathama tIrthaMkara aura prathama dharma cakravartI the / 73 zrI madbhAgavat se bhI prastuta kathana kA samarthana hotA hai / vahA~ para batAyA gayA hai ki vAsudeva ne AThavA~ avatAra nAbhi aura marudevI ke vahA~ dhAraNa kiyaa| ve RSabha rUpa meM avatarita hue aura unhoMne saba AzramoM dvArA namaskRta mArga dikhalAyA / 4 etadartha RSabha ko mokSa dharma kI vivakSA se vAsudevAMza kahA hai|75 70. maraNe me bhayaM natthi nikanti natthi jIvite / sandehaM nikkhipissAmi sampajAno parissato / - beragAthA | 20 71. uttarAdhyayana 25|14|16 72. dharmAn darzayitukAmo vAtarazanAnAM zramaNA nAmRSINAmUrdhvamanyinA zuklayA tanunAvatAra: / - zrImadbhAgavata 5 / 3 / 20 73. usake nAma arahA kosalie paDhamarAyA paDhamajiNe paDamakevalI paDhamatityakare paDha madhammavaracakkavaTTI, - jambUdvIpa prajJapti 2 / 30 samupajjatthe / 74. aSTame marudevyAM tu nAbherjAta utakramaH / darzayan vartma dhoraNAM sarvAzramanamaskRtam / 75. tamAha vasudevAMzaM mokSadharmavivakSayA / - zrImadbhAgavata 1 / 3 / 13 vahI 11 / 2 / 16
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhagavAn RSabha kA eka nAma brahmA bhI rahA hai aura hiraNyagarbha bhI / Rgveda ke anusAra hiraNyagarbha bhUta jagat kA eka mAtra pati hai / sAyaNa ke anusAra vaha dehacArI hai|73 mahAbhArata anusAra hiraNyagarbha hI yoga kA purAtana vidvAn hai, anya nahIM bhagavAn RSabha ko hiraNyagarbha kahane kA kAraNa yaha hai ki jaba ve garbha meM Aye taba kubera ne hiraNya kI kahA gayA hai|76 dRSTi kI, etadarthaM unhe hiraNyagarbha bhI mi0 bAlisa kA kahanA hai ki hiraNyagarbha zabda lAkSaNika hai| yaha vizva kI eka mahAn zakti ko sUcita karatA hai| zrImad bhAgavatakAra ne RSabha ko yogezvara kahA hai / 11 kiyA thA / haThayogiyoM ne bhagavAn RSabha ko haThayoga vidyA ke hai| jainAcAryoM ne bhI unheM yoga vidyA kA saMsthApaka mAnA hai| 'hiraNyagarbha' aura brahmA Adi aneka nAmoM se sambodhita kiye gaye hai| Rgveda meM bhagavAn RSabhadeva ko kezI bhI kahA gayA hai| vahA~ para vAtarazana muni ke ullekha ke prakaraNa me hI kezI kI stuti AyI haiM / 5 jo RSabhadeva kI vAcaka hai / Rgveda me anyatra kezI aura RSabha kA eka sAtha ullekha bhI milatA hai| mudgala RSi kI 76. hiraNyagarbhaH 1 samavartatAgre bhUtasya jAtaH patireka AsIt / sa sadAdhAra pRthivIM dyAmutemA kasmai devAya haviSA vidhema // - Rgveda 10 / 10 / 12 / 111 77. hiraNyagarbhaH hiraNmayasyANDasya garbhabhUta prajApatihiraNyagarbha tathA ca taitirIyakaprajApani hiraNyagarbhaH prajApateranurUpAya ( tai0 sa0 sa0 5 / 5 / 1 / 2 yadvA hiraNyamayo'aNDo garbhavadyasyodare vartate so'mau sUtrAtmA hiraNyagarbha ucyate / agre prapaJcotpatteH prAk samavartata mAyAdhyakSAt mimRkSoH paramAtmanaH sAkAzAt samajAyata / " sarvasya jagat patirIzvara AsIt ... unhone nAnA yoga carcAoM kA caraNa upadeSTA ke rUpa me namaskAra kiyA isa prakAra bha0 RSabha AdinAtha - taittirIyAraNyaka, prapAThaka 10 anuvAka 62 sAyaNabhASya 78. hiraNyagabha yogasya, vettA nAnyaH purAtanaH / - mahAbhArata zAnti parva 346 / 65 76. sevA hiraNyamayI dRSTiH dhanezena nipAtitA, vibhohiraNyagarbhatvamiva bopayitu] jagat / / - mahApurANa 1265 (kha) ganbhaTThiassa jassa u hiraNNabuDI sakacaNApaDiyA | teNaM hiraNNaganbho jayammi uvagiJjae usabho - paumacariu 368 / vimalagaNiracita hisTrI Apha pro0 buddhisTika iMDiyana philosaphI DA0 bAlima | 81 bhagavAn RSabhadevo yogezvaraH 80 82. nAnAyogacaryAcaraNo bhagavAn kevalyapati RSabhaH zrI AdinAthAya namostu tasmai, yenopadiSTA haThayogavidyA / 83 84. yogikalpataru naumi deva-devaM vRSadhvajam / 85. kezvarina kesI viSaM kezI vibhata rodazI / kezI vizvaM svahaze kesIdaM jyoti rumpate / 1 86. kakadeveM vRSabho yukta AsIdavAvacItsArathirasya keshii| dupeyuktasya dravataH sahAnasa Rcchanti SmA niSpado mudgalAnIm / zrImad bhAgavat 543 - zrImad bhAgavat 5 / 5 / 25 - haThayoga pradIpikA -jJAnArNava 12 -Rgveda 10 / 11 / 1369 Rgveda 1019/102/6
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 mAyeM (indriyA~) curAI jA rahI thIM taba RSi ke sArathI kezI vRSabha ke bacana se ve apane sthAna para lauTa AyIM / arthAt ve indriyA~ RSabha ke upadeza se antarmukhI ho gii| jambUdvIpa prajJapti ke anasAra bhagavAn RSabha jaba muni bane taba unhone cAra muSTi kezaloca kiyA thaa| yoM sAmAnya paramparA paMca muSTi kezaloca karane kI hai| jaba bhagavAn kezaloca kara rahe the donoM bhAgoM kA keza loca karanA avazeSa thA, usI samaya devagaja zakrandra ne bhagavAna se namra prArthanA kI -'itanI ramaNIya kezarAzi ko rahane deN| taba bhagavAna ne indra kI prArthanA ko svIkAra kara vase hI keza rahane diye / yahI kAraNa hai ki keza hone ke kAraNa se ve kezI yA kezariyA jI kahalAye / jisa prakAra siMha apane kezoM ke kAraNa kezarI kahalAtA hai. isI prakAra RSabhadeva bhI kezI, kezarI aura kezariyA jI Adi nAmo se pukAre jAte haiN| ___ bhagavAna RSabhadeva ke vyaktitva aura kRtitva ke sambandha me 'RSabhadeva, eka parizIlana' grantha me bistAra se paryAlocana kiyA gayA hai etadartha usake avalokana kI sUcanA ke sAtha-sAtha me viSaya ko sampanna kara rahA huuN| sthavirAvalI jinacarita ke pazcAt sthavirAvalI me devaddhigaNI kSamAzramaNa taka kI paramparA AyI hai / devaddhi gaNI kSamAzramaNa taka kI paramparA eka vizuddha paramparA rahI hai| abhayadeva sUri ke zabdoM me dekhiye --'devaddhigaNI kSamAzramaNa taka ko paramparA ko maiM bhAva-paramparA mAnatA huuN| isake bAda zithilAcAriyoM ne aneka dravya-paramparAo kA pravartana kara diyaa| sthavigavalI me Aye hue sthaviro kI paricaya rekhA, tathA kUla, gaNa Adi kA paricaya vivecana meM diyA hai| samAcAro sthavirAvalI ke pazcAt antima vibhAga samAcArI kA pAtA hai| jJAna kA sAra AcAra hai|86 vaha mukti kA sAdhana hai / yaho kAraNa hai ki jainAgamo meM jahA~ dArzanika tattvo kI sUkSma vivecanA kI gaI hai nugrahaM vidhAya cAhiM aTaThAhiM loa karei / vRti-tIyakRtA paMcamUpTi locasaMbhave'pi asya bhagavatazcatama STikalocagocara. zrI hemAcAryakRta RSabhacaritrAdyabhiprAyo'yaM prathamamekayA muTyA smazra kUrcayArloce tisabhizca ziroloce kRte ekA muSTimavaziSyamANA pavanAndolitA kanakAvadAtayo' prabhuskandhayoruri luThantI marakatopamAnabibhratI paramaramaNIyA vIkSya pramodamAnena zakraNa bhagavana ! dhriyatAmiyamitthameveti vijJapte bhagavatApi sA tathaiva rakSiteti, na hyakAntabhaktAnA yAcA manugrahItAra khaNDayantIni / -jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra 2 sU0 30 88. devaDhikhamAsamaNajA, paraparaM bhAvao viyANemi / siDhilAyAre ThaviyA, davyeNa paraMparA bhuaa| -Agama aDDuttarI gAthA 14 86. gANassa sAra AyAro
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahAM para AcAra kA bhI sUkSmatama nirUpaNa kiyA hai / samyak-AcAra hI samAcAra, yA samAcArI hai| digambara granthoM meM bhI ye zabda vyavahRta hue hai aura usake cAra artha kiye gaye haiM : (1) samatA kA AcAra (2) samyak AcAra (3) sama (tulya) AcAra (4) samAna (parimANa yukta) AcAra. saMkSepa meM samAcArI zabda kA artha hai-muni kA AcAra-vyavahAra, eva itikartavyatA / prastata paribhASA ke prakAza meM zramaNa jIvana ko ve sArI pravRttiyA samAcArI me A jAtI hai jo vaha maharniza karatA hai| Avazyaka niyuktikAra bhadrabAhu ne samAcArI ke tIna prakAra batalAye hai-(1) oghasamAcArI (2) dasa-vidha samAcArI, (3) pada vibhAga smaacaarii|" ogha samAcArI kA nirUpaNa 'ogha niyukti' meM kiyA gayA hai| usake (1) pratilekhana, (2) piNDa, (3) upadhi-pramANa (0) anAyatana (asthAna) varjana, (5) pratisevanA-doSAcaraNa, (6) AlocanA aura vizodhi,62 ye sAta dvAra hai| dasavidha samAcArI kA varNana bhagavatI 3 sthAnAga 4 uttarAdhyayana5 Avazyaka niyukti mAdi meM milatA hai / pada-vibhAga samAcArI kA varNana cheda sUtro meM varNita hai| kalpasUtra meM jo samAcArI kA varNana hai vaha pada-vibhAga-samAcArI me AtA hai| vAdibetAlazAnti sari ne uttarAdhyayana ko vRhadavRtti me oghasamAcArI kA antarbhAva dharmakathAnuyoga me aura padavibhAga samAcArI kA antarbhAva caraNa karaNAnayoga meM kiyA hai| kalpasUtra kI samAcArI caraNa karaNAnayoga ke antargata hai| rAkTara vinTara nITasa ne bhI samAcArI vibhAga ko kalpasUtra kA prAcInatama bhAga hone kI sabhAvanA kI hai, aura apane anumAna kI puSTi meM unakA yaha kahanA hai ki kalpasUtra kA pUrA nAma 'payuSaNA kalpa' yaha samAcArI vibhAga ke kAraNa hI hai| 60. samadA samAcAro, sammAcAro samo va aacaaro| sabvesi sammANaM samAcAro hu aacaage|| -mUlAcAra gAthA 123 11. Avazyaka niyukti, gAthA 665 12. paDilehaNaM ca piNDaM, uvahipamANa aNAyayaNa vajja / paDisevaNamAloaNa, jaha ya visohI suvihiyANaM / -odhaniyukti , 2 63. bhagavatI 2517 14. sthAnAMga 101746 15. uttarAdhyayana-a066 mA0 2-3-4 66. mAvazyaka niyukti (1) AvazyakI, (2) naSedhiko, (6) ApRcchA (4) pratipRcchA (5) vandanA, (6) icchAkAra, (7) micchAkAra, (8) tathAkAra, () abhyutthAna (10) upasaMpada / 17 hisTrI Apha iMDiyana liTarecara pR0 DA0 viTaranITsa likhita
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizItha meM paryuSaNA kalpa kI savistRta vidhi dI hai| pahale ke yuga meM zramaNa sasudAya rAtri ke prathama prahara meM kAla grahaNa pUrvaka payuSaNA-kalpa (samAcArI) kA zravaNa aura paThana karate the| kisI mI gRhastha yA gRhasthinI ke sAmane. anya tIthika ke sAmane, eva avasannasayatI ke sAmane use par3hane kA niSedha thaa| kyoMki unake sAmane par3hane se saMvAsa doSa, saMthAiyA doSa, saMmizravAsa doSa, prabhRti aneka doSoM ko lagane kI saMbhAvanA hotI hai ataH use sabhI ke sAmane par3hane kA spaSTa niSedha kiyA gyaa| aura par3hane vAle ke lie prAyazcitta kA vidhAna bhI kiyaa| sarva prathama payuSaNA kalpasUtra kA sabhA ke samakSa paThana Anandapura meM rAjA dhruvasena ke putrazoka ko naSTa karane ke lie caityavAsI zithilAcArI zramaNoM ne caturvidha saMgha ke samakSa kiyA / dhruvasena nAmaka maitraka vaMzIya vallabhI meM tIna rAjA hue haiM, jinakA astitva isa prakAra hai-prathama dhruvasena (gu0 saM0 200-230 taka) I0 sa0 516 se 546 / dvi0 dhruvasena (gu0 saM0 308 se 323) I0 saM0 627 se 642 / tRtIya dhruvasena (gu0 saM0 331 se 335) I0 sa0 650 se 654 / / ina rAjAoM kI rAjadhAnI vallabhI me bhI thii| para 'mahAsthAna' hone ke kAraNa ye Anandapura meM bhI rahate the| para anveSaNIya yaha hai ki kisa rAjA ke samaya isakA paThana kiyA gyaa| kalpasUtra kI kahAnI suzrAvaka gulatAnamalajI gakA, zrI hastImalajI evaM sukharAja jI jinANI prabhRti sajjanoM kA Agraha thA ki Apa kalpasUtra kA sampAdana kreN| prArambha me maiM unake prema bhare Agraha ko TAlatA rahA para anta me unakI utkRSTa abhIpsA se parama zraddhaya gurudeva ne mujhe Adeza ke svara me kahA-yaha kArya tujhe karanA hai| 'AjJA guruNAmavicAraNIyA' ke anusAra maiMne isake sampAdana kA kArya svIkAra kiyaa| 68. pajjosavaNAkappaM, pajjosavaNAIjo u kddiddhjaa| gihi-annatithi-osanna-majaINaM ca ANAI // 1 // pajjosavaNA-pUvvavanniyA / gihitthANaM annatisthiyANaM ti gihatthINaM annatitthiyANaM osannANaM ya saMjaINa ya jo 'e pajjosavei' eSAmane paryuSaNAvalpaM paThatItyarthaH tassa cauguru' ANAIyA yA dossaa| gihi annatithi-osannadugaM te tagguNehaSNuvaveyA / sammIsavAsa saMkAiNo ya dosA samaNivagge // 2 // vyAkhyA-gihatthA gihatthIo egaM darga, annatitthigA annatithiNIo, ahavA osannA osannIo / ee dugA saMjamaguhi aNuvaveyA, teNa tesi purao na kaDiDhajjai / ahavA eehi saha saMvAsadoso bhavaI / itthIsu ya saMkAiyA dosA bhavati / saMjaIo jai vi sajamaguNehi uvaveyAo tahAvi sammIsavAsadoso sakAsadoso ya bhavaI / / -kalpasUtra pRthvIcanda TippaNa me uddhata 66. kalpasUtra cUNi 100. kalpasUtra TIkAeM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ sampAdana kArya sarala nahI hai, apitu kaThina hai aura phira prAcIna granthoM ke sampAdana kA to kahanA hI kyA? jinakI bhASA aura bhAvadhArA vartamAna yuga kI bhASA aura bhAvadhArA se atyadhika vyavadhAna pA cukI hai| kintu jaba sampAdana kA kArya hAtha meM liyA to bhanDAroM meM se prAcIna hastalikhita kalpasUtra kI pratiyoM kA avalokana karanA prArabha kiyA, para koI bhI prati pUrNa zuddha nahI milii| mataH anta meM hamane yahI nirNaya liyA ki zrI puNyavijaya jI ma0 ke dvArA sampAdita kalpasUtra ke pATha ko ho mUla AdhAra rakhA jAya aura vahI hamane svIkAra kiyA hai| upAdhyAya paNDita prabara zraddhaya hastI. mala jI ma. sampAdita kalpasUtra kI pANDulipi bhI mere sAmane rahI hai / artha Adi kI dRSTi se usakA bhI upayoga kiyA gayA hai, tathA prAcIna niyukti, cUNi, pRthvIcanda TippaNa, va aneka kalpaTIkAmao se upayukta sAmagrI bhI maiMne lI hai, isa prakAra prastuta sampAdana meM apanI ora se kucha na milAkara idhara-udhara se sAmagrI baTorakara vyavasthita rUpa dene kA kArya maiMne kiyA hai| una sabhI pratha aura granthakAroM kA maiM RNI hai, jinakA pratyakSa yA parokSa rUpa se kisI bhI prakAra kA mujhe sahayoga milA hai| prantho kI pUrNa upalabdhi na hone se tathA zIghratA ke kAraNa, maiM jaisA cAhatA thA vaisA nahI likha sakA haiM, ataH apanI durbalatA ke lie prArambha me hI kSamA yAcanA kara letA hai, tathApi kucha likhA hai, vaha kaisA hai yaha nirNaya karanA prabuddha pAThako kA kAma hai / pUrNa sAvadhAnI rakhane para bhI sambhava hai kahI idhara-udhara likhA gayA ho, mUla bhAvanAeM pUrNa spaSTa na ho sakI ho, viparyAsa bhI ho gayA ho to una sabake lie maiM vijJo se yahI namra nivedana karUMgA ki ve mujhe AtmIyatA kI parama pavitra bhAvanA ke sAtha truTiyoM kI ora merA dhyAna kendrita kareM jisase maiM unakA parimArjana kara skuu| parama zraddheya sadguruvarya prasiddhavaktA gaMbhIra tatvacintaka zrI puSkara muni jI ma0 kA mujhe gurutara lekhana kArya meM sakriya yoga, patha pradarzana, evaM protmAhana prApta huA hai, jisase merI kArya dizAe sadA bhAlokita rahI hai| unakI apAra kRga ke binA yaha kArya kabhI sundara rIti se pUrNa nahI ho sakatA thaa| unakI vizAla jJAna rAzi evaM gaMbhIra cintana me se maiM jJAna ke jyAti sphuliMga prApta kara sakA hU~ yaha merA parama saubhAgya hai / maiM zraddheya gurudeva ke prati kRtajJatA jJApana kara bhAramukta banU isakI apekSA majhe yahI zreyaskara laga rahA hai ki unake AzIrvAda kA zakti-sabala prApta kara adhika bhArI banU aura naye zodhapUrNa lekhana kArya meM dattacita se laga jAUM / sneha-saujanyamUrti zrIhIrAmunijI, sAhitya ratna, zAstrI zrIgaNeza munijI, jinendramuni, gajendra muni aura punIta muni prabhRti muni-maNDala kA snehAspada vyavahAra bhulAyA nahI jA sakatA aura na zrIcanda jI sarANA 'sarasa' kA mudraNa Adi kI dRSTi se kiyA gayA madhura vyavahAra va saphala prayAsa bhI vismaraNa kiyA jA sakatA, jisake kAraNa hI grantha chapAI saphAI Adi kI dRSTi se sundara banA hai| seTha meghajI thomaNa jaina dharma sthaan| 170, kAMdAbAr3o, bambaI / -devendra muni
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka lpa sUtra kA anu krama 41 77 . bhagavAna mahAvIra-caritra * upakrama * dasa kalpa * prathama pravacana * bhagavAna mahAvIra ke pUrva bhava * garbhasaMharaNa * trizalA kA svapna darzana * svapna-carcA * janma mahotsava * abhiniSkramaNa * sAdhanAkAla * kevalajJAna * tIrthapravartana * parinirvANa 62 133 160 156 186 166 0 bhagavAna mahAvIra kI pUrva paramparA * puruSAdAnIya pArzva * arhat ariSTanemi 212 226
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) 236 * arhat nami se arhat ajit * bhagavAna RSabhadeva * tIrthaGkara caritra sUcaka patra (lekhA) 247 276 281 sthavirAvalI * gaNadhara caritra * Arya jambU * Arya bhadrabAhu * Arya sthUlibhadra * vibhinna zAkhAeM 286 262 268 0 samAcArI * varSAvAsakalpa * bhikSAcarIkalpa * kezalucana * kSamApanA * upasaMhAra 317 320 352 354 358 0 pariziSTa (1 se 7) 0 saMkSipta pAribhASika zabdakoza 0 sandarbha grantha sUco 0 zuddhi-patraka
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kalpa sUtra upakrama
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpaH, kalpo rasAyanaM samyak, AcArAttapasA kalpaH kalpasa / kalpastattvArtha- dIpakaH // samarthanam, kalpamahimA zloka 1 - kalpa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama --.kalpa kI paribhASA aura bheda kalpa kA artha hai-nIti, AcAra, maryAdA, vidhi bhaura smaacaarii| AcArya umAsvAti kahate hai jo kArya jJAna, zIla, tapa, kA upagraha (vRddhi) karatA hai aura doSoM kA nigraha (zamana) karatA hai vaha nizcaya dRSTi se kalpa hai aura zeSa akalpa hai|' kalpa sUtra kI TIkA ke anusAra zramaNo kA AcAra kalpa hai|2 kalpa ke Agama, bhASya, niyukti aura cUNi sAhitya me aneka bheda, prabheda nirUpita hue haiN| una sabhI kI yahA~ carcA na kara kevala dasa kalpo arthAt kalpa ke dasa prakAroM para hI vicAra kiyA jA rahA hai / ve dasa kalpa isa prakAra haiM : (1) Acelakya, (2) auddezika, (3) zayyAtara-piNDa, (4) rAja-piNDa, (5) kRtikarma, (6) vrata, (7) jyeSTha, (8) pratikramaNa, (6) mAsakalpa, (10) paryuSaNA-kalpa / Acelakya 'cela' zabda kA artha-vastra hai / na-cela, acela hai / 'a' zabda kA eka artha alpa bhI hai / jaise- anudraa| AcArAMga ke TIkAkAra ne ISat (alpa) artha meM naJ-samAsa mAna kara acela kA artha 'alpavastra' kiyA hai|" uttarAdhyayana aura kalpa sUtra kI TIkAoM me bhI yahI artha mAnya huA hai| zramaNa saMskRti meM zramaNoM ke lie do prakAra ke kalpa vihita haiM-jinakalpa aura sthavirakalpa / niyukti aura bhASya ke anusAra jinakalpI zramaNa vaha hotA hai jo vajaRSabhanArAca saMhanana vAlA ho, tathA kama se kama nava pUrva kI tRtIya AcAra vastu kA zru tapAThI ho aura adhika se adhika kucha kama dasa pUrva taka zra tapoThI ho| jinakalpika zramaNa bhI pahale sthavirakalpI hI hotA hai| sthavirakalpika zramaNa hI jinakalpa ko svIkAratA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra jinakalpika zramaNa nagna, niSpratikarma aura vividha abhiprahadhArI hote haiM / unake do prakAra haiM (1) pANipAtra - hAtha me bhojana karane vAle / (2) pAtradhArI - pAtra meM bhojana karane vAle / pANipAtra jinakalpika zramaNa bhI upadhi kI dRSTi se cAra prakAra ke hote haiM / kitane hI zramaNa mukha- vastrikA aura rajoharaNa - ye do upadhi rakhate haiN| kitane hI zramaNa mukha- vastrikA, rajoharaNa aura eka caddara rakhate hai / kitane hI zramaNa mukha vastrikA, rajoharaNa aura do caddara rakhate haiM, aura kitane hI zramaNa mukha vastrikA, rajoharaNa tathA tIna caddara rakhate haiM / pAtradhArI jinakalpika zramaNa bhI ukta do, tIna, cAra, aura pA~ca upakaraNoM ke atirikta sAta prakAra ke pAtra - niryoga rakhane se kramazaH nau, dasa, gyAraha, aura bAraha prakAra kI upadhi se unake bhI cAra bheda hote haiN| isa prakAra jinakalpika zramaNoM ke mukhya do, aura uttara bheda ATha hote haiM / AgamAnusAra sthavirakalpika zramaNa ke bhI upadhi kI dRSTi se aneka bheda kie jA sakate haiN| kitane hI zramaNa tIna vastra aura eka pAtra rakhate the| kitane hI zramaNa do pAtra aura eka vastra rakhate the aura kitane hI zramaNa eka pAtra aura eka vastra rakhate 1 uparokta carcA kA sAra yaha hai ki jinakalpika ho yA sthavirakalpika, ve kama se kama mukha vastrikA aura rajoharaNa ye do upakaraNa to rakhate hI haiN| ataH yahA~ para Acelakya-kalpa kA artha saMpUrNa vastro kA abhAva nahI, kintu alpa mUlya vAle pramANopeta jIrNa-zIrNa vastra dhAraNa karanA hai / pUrvAcArya racita kalpasamarthana meM kahA hai ki - prathama aura antima tIrthakara kA dharma (AcAra) acelaka hai aura bAvIsa tIrthaMkaro kA dharma ( AcAra) sacelaka aura acelaka donoM prakAra kA hai / " isakA artha yaha hai ki bhagavAn RSabhadeva aura bhagavAn mahAvIra ke zramaNoM ke lie yaha vidhAna hai ki ve zveta aura pramANopeta vastra rakhe, para bAvIsa tIrthaMkaroM ke zramaNoM ke lie prastuta vidhAna nahI hai / 10 ve viveka-niSTha aura jAgarUka sAdhaka the / ataH camakIle raMgabiraMge pramANa se adhika vastra bhI rakha sakate the / una baDhiyA vastroM ke prati unake mana meM Asakti nahIM hotI thI / uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAn pArzvanAtha ke zramaNa kezIkumAra aura bhagavAna mahAvIra ke pradhAna antevAsI gaNadhara gautama kA madhura saMvAda hai / kezIkumAra zramaNa ne gautama se jijJAsA prastuta kI, ki "bhagavAn mahAvIra kA dharma acelaka hai aura bhagavAn pArzvanAtha kA sacelaka hai| kyA isa liMga bheda ko dekha kara Apake mAnasa meM zaMkA nahIM hotI ?11
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama : basa kalpa samAdhAna karate hue gautama ne kahA--" vijJavara ! vijJAna se tasva ko jAnakara hI dharma sAdhanoM kI AjJA dI gaI hai| loka me pratIti ke lie, saMyama nirvAha ke lie, jJAnAdi guNa-grahaNa ke lie, varSAkalpa Adi meM sayama pAlana ke lie hI vastrAdi upakaraNoM kI AvazyakatA hai / vastutaH dono tIrthakaro kI pratijJA (prarUpaNA ) mokSa ke sadbhUta sAdhana jJAna, darzana aura cAritra rUpa hI hai| usameM koI antara nahI hai / " 12 AgamAnusAra sabhI tIrthaMkara devadUSya vastra ke sAtha pravrajyA grahaNa karate haiM / 13 kucha samaya taka ve devadRSya vastra ko rakhate haiN| 134 bhagavAn zrI mahAvIra ne bhI eka varSa taka devadRSya vastra ko dhAraNa kie rakhA thA, usake bAda ve pUrNa acelaka bane / 14 bAvIsa parISahoM me chaTTA parISaha acela parISaha hai / " usakA bhI artha hai- 'vastroM ke jIrNa hone para zramaNa yaha cintA na kare ki maiM vastra rahita ho jAU~gA, athavA yaha bhI vicAra na kare ki acchA huA vastra jIrNa ho gae haiM aura aba maiM naye vastroM se sacelaka ho jAU~gA / sacela aura acela dono hI avasthA meM zramaNa khinna na ho / 16 hA~ to Alakya-kalpa kA sakSepa me artha huA - alpa pramANopeta evaM zveta vastra dhAraNa karane kI maryAdA / * audda zika free frortha hai zramaNa ko dAna dene ke uddezya se, yA paritrAjaka, zramaNa, nirgrantha Adi sabhI ko uddezya kara nirmita azana, vasana, bhavana Adi / 17 vaha zramaNa ke lie agrAhya eva asevya hai / yadi zramaNa ko yaha jJAta ho jAya to vaha spaSTa rUpa se kahe ki yaha azanAdi mujhe nahIM kalpatA / 18 prathama aura antima tIrthakaro ke zramaNoM ke lie yaha vidhAna hai ki 'eka zramaNa ko uddezya karake nirmita AhAra Adi na use grahaNa karanA kalpatA hai, aura na anya zramaNoM ko hI grahaNa karanA kalpatA hai / ' kintu bAvIsa tIrthakaro ke samaya meM jisa zramaNa ko uddezya kara AhAra Adi nirmita kiyA gayA ho vaha use grahaNa karanA nahI kalpatA, para zeSa zramaNo ke lie vaha grAhya ho sakatA hai / 19 21 dazavaikAlika, 20 praznavyAkaraNa, sUtrakRtAGga, 23 22 uttarAdhyayana, AcArAMga, 14 aura bhagavatI 2" Adi AgamoM meM aneka sthaloM para audde zika AhAra Adi grahaNa karane kA niSedha hai, kyoMki audde zika Adi grahaNa karane se trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA kA anumodana hotA hai, 26 ataH vaha zramaNa ke lie agrAhya hai / 27 * zayyAtara - piNDa zramaNa ko zayyA ( vasati - upAzraya) dekara saMsAra - samudra ko tairane vAlA gRhastha zayyAra kahalAtA hai / 28 arthAt vaha gRhapati jisake makAna meM zramaNa Thahare hue hoM zayyAtara
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra hai / nizIthabhASya ke abhimatAnusAra svayaM gRhapati yA usake dvArA nirdiSTa koI bhI anya vyakti zayyAtara hotA hai / 30 zayyAtara kaba hotA hai ? isa para AcAryoM ke vibhinna mata haiN| nizItha bhASya aura cUrNi meM una sabhI matoM kA nirdeza kiyA gayA hai, tathA bhASyakAra ne apanA spaSTa abhimata isa prakAra diyA hai 'zramaNa jisa sthAna meM rAtri rahe, soe, aura caramAvazyaka kArya kare usa sthAna kA adhipati zayyAtara hotA hai / 12 zramaNa ke lie zayyAtara ke azana, pAna, khAdima, svAdima, vastra, pAtra, Adi agrAhya haiM aura tRNa, rAkha, pATa bAjoTa, Adi grAhya haiM / sUtrakRtAGga meM zayyAtara ke sthAna meM "sAgaripiNDa" likhA hai, 34 para usakA artha bhI TIkAkAra ne zayyAtarapiNDa kiyA hai / 34 rAja- piNDa mUrdhAbhiSikta arthAt jisakA rAjyAbhiSeka huA ho vaha 'rAjA' kahalAtA hai / usakA bhojana rAjapiNDa hai / 30 jinadAsagaNI mahattara ke abhimatAnusAra senApati, amAtya, purohita, zreSThI aura sArthavAha sahita jo rAjA rAjya kA upabhoga karatA hai| usakA piNDa (bhojana) grahaNa nahI karanA caahie| anya rAjAoM ke lie niyama nahI hai / yadi doSa kI sambhAvanA ho to grahaNa nahIM karanA cAhie, aura nirdoSa ho to grahaNa kiyA jA sakatA hai / 37 rAjapiNDa kA tAtparya - rAjakIya bhojana hai / rAjakIya bhojana sarasa, madhura va mAdaka hotA hai / jisake sevana se rasa- lolupatA baDhane kI sambhAvanA rahatI hai| sAtha hI vaha uttejaka bhI hotA hai| isa prakAra kA sarasa AhAra sarvatra prApta bhI honA sambhava nahI, rasa-lolupa muni kahI aneSaNIya AhAra saMgrahaNa na kare, isa dRSTi se rAjapiNDa kA niSedha kiyA gayA hai / eSaNAzuddhi hI prastuta vidhAna kI mUla dRSTi hai / 3 yadi koI isa vidhAna ko vismRta karake rAjapiNDa ko grahaNa karatA hai, yA rAjapiNDa kA upayoga karatA hai to usa zramaNa ko cAturmAsika prAyazcitta AtA hai / 3 rAjapiNDa ke niSedha ke pIche anya aneka tathya rahe hue hai / 40 jinakA ullekha, nizIthabhASya aura cUrNi meM kiyA gayA hai| rAjabhavana meM prAyaH senApati Adi kA AvAgamana rahatA hai| kabhI zIghratAdi ke kAraNa zramaNa ke coTa lagane kI aura pAtrAdi phUTane kI sambhAvanA bhI rahatI hai| kisI kAryavaza jAte hue sAdhu ko dekhane para usako ve apazakuna bhI samajha sakate haiM / 41 ina kAraNo se rAjapiNDa ko agrAhya tathA aneSaNIya mAnA hai tathA usako grahaNa karanA anAcAra hai / 43 bhagavAna mahAvIra aura zrI RSabhadeva ke zramaNoM ke lie hI rAjapiNDa kA niSedha hai, para bAvIsa tIrthaMkara ke zramaNo ke lie nahI / 43 rAjapiNDa se abhiprAya hai cAra prakAra ke AhAra, vastra, pAtra, kambala, rajoharaNa-ye ATha vastue~, aura ye AThoM agrAhya mAnI haiM / 44
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama : basa kalpa * kRtikarma kRtikarma kA artha hai apane se saMyamAdi meM jyeSTha va sadguNoM meM zreSTha zramaNoM kA khar3e hokara hRdaya se svAgata krnaa| unheM bahumAna denA, unakI hitazikSAoM ko zraddhA se natamastaka hokara svIkAra karanA / 45 caubIsa hI tIrthaMkaroM ke zramaNa apane se cAritra meM jyeSTha zramaNoM ko vandananamaskAra karate haiM / yaha kalpa sArvakAlika haiM / 46 vrata vrata kA artha hai virati / 47 virati asat pravRtti kI hotI hai / akaraNa, nivRtti, uparama aura virati ye ekArthaka zabda haiM / 48 vrata zabda kA prayoga nivRtti aura pravRtti dono hI arthoM meM hotA hai / jaise "vRSalAntaM vratayati" arthAt vaha zUdra ke anna kA parihAra karatA hai / "payovratayati" arthAt kevala dUdha pItA hai, isake atirikta anya kucha bhI nahI khAtA / isI taraha asat pravRtti kA parihAra aura sat meM pravRtti ina donoM arthoM meM vrata zabda kA prayoga huA hai / 49 bhagavAn zrI mahAvIra aura RSabhadeva ke zramaNa pA~ca mahAvrata rUpa dharma kA pAlana karate haiM aura anya bAvIsa tIrthaMkaroM ke zramaNa cAra yAmoM kA / isakA kyA rahasya hai, yaha prazna bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA ke antima pratinidhi kezIkumAra zramaNa ke mana ko kacoTa rahA thaa| unhoMne gautama gaNadhara se puuchaa| gautama ne samAdhAna karate hue kahA" vijJavara ! prathama tIrthakara ke zramaNa Rju jar3a hote haiM, antima tIrthaMkara ke zramaNa vakra jar3a hote haiM aura madhya ke tIrthakaroM ke zramaNa Rju -prAjJa hote haiN| prathama tIrthakara ke muni kaThinatA se samajhate haiM aura antima tIrthaMkara ke ziSyoM ko dharmapAlana karanA kaThina hotA hai, kintu madhyavartI yuga ke zramaNo ke lie samajhanA aura pAlanA sulabha hotA hai / 51 cAturyAma aura paMcayAma kA jo bheda hai vaha bhI bahirdRSTi se hai, na ki antardRSTi se / madhyavartI zramaNa parigraha tyAga meM hI caturthavrata kA samAveza kara lete the / kaJcana aura kAMtA donoM kA ve anyonyAzraya sambandha samajhate the / 12 strI ko bhI parigraha meM ginate the / kucha Adhunika cintakoM ne likhA hai ki ve kAntAyukta the, para unakI yaha kalpanA anAgamika evaM asaMgata hai / * jyeSTha jaina dharma guNa pradhAna hone para bhI isakI paramparA puruSa jyeSTha rahI hai| sau varSa kI dIkSitA sAdhvI bhI Aja ke dIkSita zramaNa ko zraddhA-bhaktipUrvaka namaskAra karatI hai 143 jyeSTha kalpa kA dUsarA artha hai -bAvIsa tIrthaMkaroM ke samaya zramaNoM ke sAmAyika cAritra hI hotA hai, para prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya zramaNoM ke sAmAyika cAritra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra ke sAtha hI chedopasthApanika cAritra bhI hotA hai| usake AdhAra se hI zramaNa jyeSTha yA kaniSTha hotA hai| Aja ke yuga meM sAmAyika cAritra ke grahaNa ko laghu-dIkSA aura chedopasthApanika cAritra ke grahaNa ko bar3I-dIkSA kahate haiN|" jyeSTha kalpa kA tIsarA artha hai ki pitA-putra, rAjA-mantrI, seTha-munIma, mAtAputrI Adi yadi eka hI sAtha pravajyA grahaNa kare to pitA, rAjA, seTha, mAtA Adi jyeSTha mAne jaaeN| yadi putra Adi ne prathama sAmAyika cAritra Adi grahaNa kara liyA hai aura phira pitA Adi ke antarmAnasa meM pravrajyA lene kI bhAvanA ubuddha hotI hai to cAra-chaha mAha taka use chedopasthApanika cAritra na de| prathama pitA Adi ko cAritra dekara jyeSTha banAve / -.pratikramaNa pratikramaNa jaina dharma kI sAdhanA kA pramukhatama aga hai| pratikramaNa kA artha hai "pramAdavaza sva-sthAna se cyuta hokara para-sthAna ko prApta karane ke pazcAt punaH sva-sthAna ko prApta karanA / 56 atikramaNa kA artha samajhane se pratikramaNa kA artha-bodha spaSTa ho jaayegaa| atikramaNa kA artha hai sImA ko lAdhanA aura taba pratikramaNa kA artha huA punaH apanI sImA meM lauTa aanaa| AtmA nija svarUpa se para svarUpa me calA jAne para use punaH apane svarUpa meM le Ane kI kriyA pratikramaNa hai| mithyAtva, avirati, kaSAya, aura aprazasta yoga ye cAra doSa sAdhanA ke kSetra me bahuta hI bhayakara mAne gae haiM, ataH sAdhaka ko ina doSoM ke parihAra hetu pratikramaNa karanA caahie| mithyAtva ko tyAga kara, samyaktva ko svIkAra karanA caahie| avirati ko chor3a kara, vrata agIkAra karanA caahie| kaSAya se mukta hokara, kSamA, vinamratA, saralatA, nirlobhatA dhAraNa karanA caahie| aprazasta yogo ko chor3a kara prazasta yogo me ramaNa karanA caahie|" bAvIsa tIrthakaroM ke samaya ke sAdhaka atIva vivekaniSTha eva jAgarUka the, ataH ve doSa lagane para hI pratikramaNa karate the|"8 kucha AcAryoM kA abhimata hai ki devasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika, ina pAca pratikramaNo me se bAvIsa tIrthaMkaroM ke samaya devasika aura rAtrika ye do hI pratikramaNa hote the zeSa nahI / 51 jinadAsagaNI mahattara ne spaSTa kahA hai ki "prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya niyamita rUpa se ubhaya kAla pratikramaNa karane kA vidhAna hai aura sAtha hI doSa kAla meM bhI IryApatha evaM bhikSA Adi ke rUpa meM tatkAla pratikramaNa kA vidhAna hai| bAvIsa tIrthakaroM ke zAsana kAla meM doSa lagate hI zRddhi karalI jAtI thI, ubhaya kAla niyamena pratikramaNa kA vidhAna nahIM thaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ upalabasa kalpa -mAsakalpa zramaNa kA AcAra hai ki vaha eka sthAna para sthira hokara nahIM rhtaa| cAturmAsa ke sivAya vaha zIta (hemanta) aura grISma Rtu me vihAra karatA rahatA hai / 1 bhAraNDapakSI kI taraha apramatta hokara grAmAnugrAma vihAra karatA hai / 62 vihAra kI dRSTi se kAla ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai-varSAkAla aura Rtubaddha kAla / varSAkAla meM zramaNa cAra mAsa taka eka sthAna para sthira raha sakatA hai aura Rtubaddha kAla meM eka mAsa taka / varSAkAla kA samaya eka sthAna para sthira rahane kA utkRSTa samaya hai| ataH use savatsara kahA hai / 63 bRhatkalpa bhASya meM varSAMvAsa kA paramapramANa cAramAsa batAyA hai| aura zeSa kAla kA parama pramANa eka mAsa / 15 jisa sthAna para zramaNa utkRSTa kAla raha cukA ho, arthAt jisa sthAna meM varSA Rtu meM varSAvAsa kiyA ho usa sthAna meM do cAturmAsya anyatra kie binA cAturmAsya na kare, aura jisa sthAna para mAsakalpa kiyA ho usa sthAna para do mAsa anyatra bitAe vinA na rhe|66 yadyapi gAthA meM tRtIya bAra kA spaSTa ullekha nahIM hai, kiMtu sthavira agastyasiMha ke abhimatAnusAra cakAra ke dvArA vaha pratipAdita hai / 17 bhagavAn RSabhadeva aura mahAvIra ke zramaNoM ke lie hI mAsakalpa kA vidhAna hai, zeSa bAvIsa tIrthaGkaro ke zramaNoM ke lie nahIM / 68 ve cAheM to dIrghakAla taka bhI eka sthAna para raha sakate haiM aura cAheM to zIghra hI eka sthAna se dUsare sthAna para prasthAna kara jAte haiN| ---. paryuSaNAkalpa 'pari" upasarga pUrvaka vas dhAtu se "ana." pratyaya lagAkara paryuSaNa zabda banA hai| jisakA artha hai AtmA ke samIpa rahanA, para-bhAva se haTakara sva-bhAva me ramaNa krnaa| Atma-majjana, Atma-ramaNa yA Atmastha honaa| Atma-ramaNa kA yaha kArya eka dina sAmUhika rUpa se manAyA jAtA hai aura vaha 'parva' kahalAtA hai| yaha pavitra parva ASAr3hI pUrNimA se unapacAsa athavA pacAsaveM dina manAyA jAtA hai| jise savatsarI mahAparva kahate hai| paryaSaNA-kalpa kA dUsarA artha hai eka sthAna para nivAsa krnaa| vaha sAlaMbana aura nirAlabana rUpa do prakAra kA hai| sAlabana kA artha hai sakAraNa aura nirAlabana kA artha hai kAraNa rahita / nirAlaMbana ke bhI jaghanya aura utkRSTa-rUna do bheda hai| paryuSaNA ke paryAyavAcI zabda isa prakAra batalAe gae haiM-(1) pariyAya batpavaNA (2) pajjosamaNA (3) pAgaiyA (4) parivasanA (5) pajjusaNA () vAsAvAsa (7) paDhamasamosaraNa (8) ThavaNA aura (8) jettttoggh| yadyapi ye saba nAma ekArthaka hai tathApi vyutpatti bheda ke AdhAra para unameM kiMcit arthabheda bhI haiM aura yaha artha bheda paryuSaNA se sambandhita vividha paramparAoM, evaM usa niyata
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kalpasUtra kAla meM kI jAne vAlI kriyAo kA mahattvapUrNa nidarzana karatA hai / ina arthoM se kucha aitihAsika tathya bhI vyakta hote haiM / paryuSaNA kAla ke AdhAra se kAla gaNanA karake dIkSAparyAya ko jyeSThatA va kaniSThatA ginI jAtI hai arthAt jitane paryuSaNa- - utanI hI dIkSAparyAya jyeSTha ! paryuSaNAkAla eka prakAra kA 'varSamAna' ginA jAtA rahA hai| ataeva paryuSaNA ko dIkSAparyAya kI vyavasthA kA kAraNa mAnA hai / varSAvAsa meM bhinna prakAra ke dravya-kSetra kAla-bhAva sambandhI kucha vizeSa paryAyoM ( kriyAoM) kA AcaraNa kiyA jAtA hai, isa kAraNa paryuSaNa kA dUsarA nAma "pajjo samaNA" hai / gRhastha Adi sabhI ke lie samAnabhAvena ArAdhanIya hone ke kAraNa yaha kalpa 'pAgaiyA' (prAkRtika) kahalAtA hai| isa niyata avadhi meM sAdhaka AtmA ke adhika nikaTa rahane kA prayatna karatA hai, ataH vaha 'parivasanA' bhI kahA jA sakatA hai| pajjusaNA - kA artha sevA bhI hai| isa kAla meM sAdhaka AtmA ke jJAna, darzana Adi nija guNoM kI sevA - upAsanA karatA hai, ata ise 'gajjusaNA' bhI kahate haiM / isa kalpa meM zramaNa eka sthAna para vAra mAsa taka nivAsa karatA hai, ataeva ise 'vAsAvAsa - varSAvAsa' kahA gayA hai / koI vizeSa kAraNa na ho to prAvRT kAla meM hI cAturmAsya vyatIta karane yogya kSetra me praveza kiyA jAtA hai, ataeva ise 'paDhamasamosaraNa' (prathama samavazaraNa kahate haiM / Rtuvaddha kAla kI apekSA isakI maryAdAe~ bhinna hotI haiN| ataeva yaha 'ThavaNA' hai| Rtubaddha kAla meM eka-eka mAsa kA kSetrAvagraha hotA hai, kintu varSAkAla me cAra mAsa kA, ataeva ise jeThThoggaha- jyeSThAvagraha kahate haiM / 71 agara sAdhu ASADhI pUrNimA taka niyata sthAna para A pahu~cA ho aura varSAvAsa kI jAhirAta karadI ho to zrAvaNakRSNA patramI se hI varSAvAsa prArambha ho jAtA hai| upayukta kSetra na milane para zrAvaNakRSNA dazamI ko, phira bhI yogya kSetra kI prApti na ho to zrAvaNa mAsa kI paMcadazamI (amAvazyA) kA varSAvAsa Arambha karanA caahie| itane para bhI yogya kSetra na mile to pA~ca-pA~ca dina bar3hAte hue antataH bhAdrapada zuklA pacamI taka to prArambha kara denA anivArya mAnA gayA hai| isa samaya taka bhI upayukta kSetra prApta na huA ho to antataH vRkSa ke nIce hI paryuSaNA kalpa karanA caahie| para isa tithi kA kisI bhI sthiti me ullaghana nahIM karanA cAhie / paMcamI, dazamI aura pacadazamI, ina parvo meM hI paryuSaNAkalpa karanA cAhie. anya tithi - aparva meM nahI / isa prakAra kA sAmAnya vidhAna hone para bhI viziSTa kAraNa se
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama : vasa kalpa 11 Arya kAlaka ne caturthI tithi meM paryuSaNA kI ArAdhanA kI thI, magara use sAmAnya niyama nahIM samajhanA cAhie aura vaha kisI paramparA ke rUpa meM mAnya nahIM kI jA sakatI / 72 varSAvAsa me bhI vizeSa kAraNa se zramaNa vihAra kara sakatA hai| sthAnAGga meM pAMca kAraNoM kA nirdeza kiyA hai / ve kAraNa ye haiM - (1) jJAna ke lie (2) darzana ke lie (3) vAritra ke lie, (4) AcArya aura upAdhyAya ke kAla karane para (5) AcArya, upAdhyAya Adi kI vaiyAvRtya ke lie / 73 kalpasUtra kI TIkAo me kucha anya kAraNa bhI varSAvAsa meM vihAra karane ke batAye haiN| jaise ki ' dukAla ke kAraNa bhikSA kI upalabdhi na hone se, rAja- prakopa hone se, roga utpanna hone se / jIva utpatti kA Adhikya hone se, Adi Adi / 74 varSAvAsa samApta hone para zramaNa ko vihAra karanA caahie| para, yadi varSA kA Adhikya ho, varSA se mArga durgama va bhagna ho gaye hoM, kIcar3a adhika ho, bImArI Adi koI kAraNa ho to vaha adhika bhI Thahara sakatA hai / 75 varSAvAsa ke lie bhI vahI kSetra uttama mAnA gayA hai, jahA~ para terahaguNa hoN| ve guNa isa prakAra hai : - - ( 1 ) jahA~ para vizeSa kIcaDa na ho, (2) adhika jIvo kI utpatti na ho, (3) zauca-sthala nirdoSa ho, (4) rahane kA sthAna zAntiprada ho, (5) gorasa kI upalabdhi yathocita hotI ho, (6) janasamUha vizAla aura bhadra ho, (7) (8) auSadha sulabha ho, (6) gRhastha varga dhana dhAnyAdi se samRddha ho, (10) ho, (11) zramaNa brAhmaNa kA apamAna na hotA ho, (12) bhikSA sulabha ho, para svAdhyAya ke yogya sthAna ho / 76 bhagavAn RSabhadeva aura mahAvIra ke zramaNo ke lie varSAvAsa - paryuSaNA kA pUrNa vidhAna hai, arthAt ve vAramAsa taka ke niyata kAla meM eka hI kSetra meM vAsa karate haiM / zeSa bAvIsa tIrthaGkara ke zramaNoM ke lie aisA nahI hai / ve varSA prAdi ke kAraNa Thaharate bhI the aura kAraNAbhAva meM vihAra bhI kara jAte the 7 7 sujJa vaidha ho, rAjA dhArmika (13) jahA~ ina dasakalpo meM (1) Avelakya, (2) audda zika, (3) pratikramaNa, (4) rAjapiNDa, (5) mAsakalpa, (6) paryuSaNA kalpa, ye chaha kalpa asthira haiM / 78 (1) zayyAtara piNDa, (2) caturtha mahAvrata rUpa dharma, (3) puruSajyeSTha (4) kRtikarma ye cAkalpa avasthita haiM aura caubIsa hI tIrthaGkaro ke zAsana meM mAnya hote haiM / 79 ----* kalpa : tIsarI auSadha diyA hai / kalpa ke mahattva kA pratipAdana karate hue pUrvAcAryoM ne eka vicAra pradhAna dRSTAMta kSitipratiSTha nagara thA / jitazatru nAmakA rAjA vahA~ rAjya karatA thA / cirapratIkSA ke bAda, DhalatI huI Ayu meM use putra ratna kI upalabdhi huI / putra sadA svastha aura
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kalpa sUca prasanna banA rahe etadartha rAjA ne apane rAjya ke tIna suprasiddha vaidyoM ko bulAyA aura unase kahA--"vaidyarAja ! aisI auSadha batalAo jisake sevana se merA putra gulAba ke phUla kI taraha sadA khilA rahe / " una vaidyoM meM se prathama vaidya ne kahA- " rAjan ! merI auSadha meM vaha camatkAra hai| ki yadi zarIra meM kisI bhI prakAra kA koI roga ho to sevana karate hI naSTa ho jAyegA aura yadi zarIra me roga nahI hai to roga utpanna ho jAyegA / " rAjA ne kahA - " vaidyavara ! mujhe aisI auSadha kI AvazyakatA nahI hai / roga kA nimantraNa dene vAlI yaha auSadha kisa kAma kI !" dUsare vaidya ne kahA - "rAjan ! merI auSadha meM grasita hai to vyAdhi se mukta ho jAyegA, yadi zarIra meM karegI, na hAni hI karegI / " , apUrva zakti hai / zarIra vyAdhi se vyAdhi nahI to auSadha na lAbha rAjA ne kahA- "vaidyavara ! ApakI auSadha to rAkha meM ghI DAlane ke samAna hai / isa auSadha kI bhI mujhe AvazyakatA nahI hai / " tRtIya vaidya ne kahA - "rAjan ! merI auSadha vilakSaNa guNavAlI hai| yadi zarIra me roga hai to usase mukti mila jAyegI, roga nahI, to bhaviSya meM roga utpanna nahI hogA / isake sevana se zarIra meM abhinava cetanA, tathA navasphUrti kA saMcAra hogA / bala, vIrya ko vRddhi hogii| zarIra sadA svastha aura mana prasanna rahegA / " rAjA ne prasanna hokara kahA - "vaidyavara / tumhArI auSAdha vastuta uttama hai| rAjakumAra ke lie yahI upayukta hai / " auSadha ke sevana se rAjakumAra svastha, sazakta aura tejasvI ho gayA / AcAryo ne prastuta dRSTAta ke dvArA yaha bhAva vyakta kiyA hai ki kalpa kA pAlana bhI tRtIya - auSadha ke samAna hitAvaha hai| doSa lagane para bhI aura doSamukta avasthA me bhI / doSa lagA hai to zuddhi ho jAtI hai aura doSa nahIM lagA hai to sadA sAvadhAnI aura jAgRti rakhane se bhUla kI dhUla nahI lagatI / isa prakAra kalpa eka rasAyana hai, jo AtmA ke jJAna, darzana, vAritra, tapa Adi guNoM ko paripuSTa karatA hai| * asthira aura avasthita kalpa kyoM ? eka jijJAsA ho sakatI hai ki sabhI tIrthaGkaroM ke zramaNoM kA lakSya mokSa prApti hai, phira prathama, antima aura madhya ke bAvIsa tIrthaGkaroM ke zramaNoM ke AcAra kalpa meM yaha antara kyo hai ? asthira aura avasthita kalpa kA bheda kyoM hai ? samAdhAna hai - prathama tIrthaGkara ke zramaNa jar3a aura sarala hote the| ajita - Adi bAvIsa tIrthaGkaroM ke kAla meM zramaNa vijJa aura sarala hote the / bhagavAn mahAvIra ke
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama : sakalpa zramaNa jar3a aura vakra hote the, ataH unheM sukha-bodhya eva supAlya ho, isa dRSTi se mokSa mArga eka hone para bhI AcAra-kalpa me antara kiyA gayA hai| prathama tIrtha Gkara ke zramaNa jar3a hote the, uname bAvIsa tIrthaGkaroM ke zramaNoM jitanI pratibhA kI tejasvitA nahI hotii| ve kisI bhI vastu ke antastala taka jaldI nahIM pahuMca pAte, sarala hone ke kAraNa ve bhUla ko sahaja rUpa meM svIkAra kara lete the| jaise ki nimna udAharaNa se spaSTa hai eka bAra bhagavAn RSabhadeva ke zramaNa zauca ke lie ge| bahuta vilamba se lotte| gurU ne pachA- "itanA vilamba kaise huA?" ziSyo ne nivedana kiyA-"gurudeva ! mArga meM eka naTa nRtya kara rahA thA, hama use dekhane ke lie ruka ge|" gurU ne upAlambha data hue kahA- "vatsa / zramaNoM ko naTa kA natya nahI dekhanA caahie|" "tahati" kahakara unhoMne gurU ke Adeza ko zirodhArya kiyaa| ___ kucha hI dina vyatIta hue, eka dina puna: ziSya vilamba se aaye| gurU ne kAraNa puuchaa| unhone batAyA, 'gurudeva / mArga meM eka naTanI kA manohara natya ho rahA thA, use dekhane ke lie hama ruka gye|' AjJA kI avahelanA karane ke kAraNa gurU ne vizeSa upAlambha dete hue kahA-jaba naTa kA natya dekhane kA niSedha kiyA gayA to svataH hI naTanI ke nRtya kA niSedha bhI samajha lenA caahie| kyoMki vaha vizeSa rAga kA kAraNa hai| ziSyoM ne apanI bhUla svIkAra kI aura bhaviSya meM sAvadhAnI rakhane kA sakalpa kiyaa| bAvIsa tIrtharo ke zramaNa medhAvI hote the| unake jIvana meM bhI aisA hI prasaMga aayaa| guru ne naTa-nRtya kA niSedha kiyA, unhoMne buddhi kI prakharatA se naTanI Adi sabhI prakAra ke nRtyo kA niSedha samajha liyaa| mahAvIra ke zramaNa jaDa aura vakra hote the| unake jIvana meM jaba aisA prasaMga AyA to unhoMne guru ko upAlambha dete hue kahA-'ApakI bhUla hai| Apane prathama spaSTIkaraNa kyoM nahI kiyA ki 'naTa kA natya nahIM dekhanA aura naTanI kA bhI nahI dekhanA caahie| Apane aisA kahA nahIM, sirpha naTa ke nRtya kA niSedha kiyA, ataH hama naTanI kA nRtya dekhane laga ge|' yaha hai jaDatA ke sAtha vakratA kA nidarzana ! -- jar3a aura sarala dUsarA dRSTAnta dekhiye-kokaNa deza me eka zreSThI rahatA thaa| AcArya ke vairAgyamaya upadeza ko sunakara use saMsAra se virakti huii| dIkSA grahaNa kii| eka dina IryAvahI ke kAyotsarga meM use adhika samaya lgaa| guru ne pUchA-'vatsa ! itane samaya taka dhyAna meM kyA ciMtana kiyA thA ? ziSya ne kahA-"gurudeva ! jIva dayA kA sUkSma ciMtana kara rahA thaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kalpasUtra guru ne punaH pUchA-"batAo kisa prakAra citana kara rahe the ?' zijya-"gurudeva ! mere ghara khetI kA dhandhA thaa| maiM kheta ko rezama kI taraha mulAyama karatA, varSA hone para usame dhAnya botA, phira usame ghAsa Adi jo bhI paidA ho jAtA use ukhAr3a kara eka tarapha karatA, aura khetI kI tallInatA se rakSA krtaa| gA~dha me merI hI khetI sabase baDhiyA hotI thii| aba mere bhole-bhAle lar3ake kyA karate hoMge? yadi dhyAna nahI rakhege to dhAna acchA nahI paidA hogA aura vinA ghAna ke unakI kaisI dayanIya dazA hogI?" guru ne kahA-"ziSya / isa prakAra kA dhyAna dharma-dhyAna nahIM, durdhyAna hai| ahiMsaka dhyAna nahI, hiMsaka dhyAna hai| bhaviSya meM isa prakAra kA dhyAna na krnaa|" ziSya ne bhUla svIkAra kii| yaha hai jar3atA ke sAtha sarala mAnama kA citraNa / bhagavAna RSabhadeva ke zAsana kAla kI sarala manovRtti kA paricaya dene vAlA eka udAharaNa hai / eka ziSya bhikSA lekara aayaa| guru ne bhikSA pAtra kholA, pAtra me eka hI bar3A dekhakara gurU ne sAzcarya mudrA meM pUchA-'vatma ' aisA kauna dAtA milA, jisane eka hI bar3A diyA ?' ziSya ne vinamra zabdo me nivedana kiyA - "gurudeva ! gRhastha ne mujhe udAra bhAvanA se battIsa garmAgarma bar3e die the / maine socA, ye sAre bar3e akele gurUjI nahI khaayege| Adhe mujhe bhI dege hii| phira garmAgarma baDo ko ThaNDA karane se lAbha kyA hai ? maiMne apane hisse ke solaha bar3e khA lie| bar3e bahuta hI acche lge| phira socA, solaha bar3oM ke bhI to do vibhAga kie jaayege| yaha soca ATha ora khA gyaa| pUrvavat vicAra karatA huA, cAra aura khA gyaa| phira do khA gyaa| phira vibhAga kA vicAra karatA huA eka khA gyaa| isa prakAra ikatIsa bar3e maiMne khAye / " guru ne kahA-'vatsa ! vinA gurUjI ko khilAe ve bar3e tumhAre gale ke nIce kaise utara gae ? ___ eka bar3A jo pAtra meM par3A thA use muMha meM DAlate hue ziSya ne kahA-'gurUjI ! isa prakAra ve gale ke nIce utara ge|' ziSya kI saralatA dekhakara gurUjI kI A~khoM meM manda-smita kI rekhAyeM thiraka utthiiN| gurUjI ne samajhAyA-vatsa ! mArga meM calate hue, tathA gurujI ko vinA digvalAe khAnA zramaNAcAra ke viruddha hai|' ziSya ko apanI bhUla kA parijJAna huA, bhaviSya meM aisI bhUla na karane kA vacana diyaa| aba dekhie eka vakra zreSThI putra kA udAharaNa bhii| eka seTha ne apane vAcAla putra ko zikSA dete hue kahA-'putra ! bar3oM ke sAmane nahIM bolanA caahie|'
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakrama : basa kalpa 15 putra ne socA - 'pitA ko aisA chaTThI kA dUdha pilAU~ jisase pitA bhI yAda rakhe / eka dina sabhI ghara vAle bAhara gaye hue the / vaha akelA hI ghara meM thaa| ghara ke sabhI dvAra banda kara vaha eka kamare meM baiTha gayA / pitA lauTe, AvAja dI, para vaha na bolA aura na dvAra hI kholA / seTha ne socA, sambhava hai kucha anahonI ghaTanA ghaTita ho gaI ho, cintAtura dIvAla ko lAMgha kara andara pahu~cA / lar3akA andara baiThA huA mana hI mana haMsa rahA thA / seTha ne kahA 'are mUrkha / itano AvAje dI, bolA kyoM nahIM ? usane khilakhilAkara hasate hue kahA- 'Apane hI to kahA thA ki bar3oM ke sAmane bolanA nahI / ' AcAryoM ne ina udAharaNoM se prathama, atima eva madhyama tIrthaGkaroM ke yuga kA manovizleSaNa upasthita kiyA hai ki tadyugIna manuSyoM kI vRttiyA~ evaM mana sthiti kisa prakAra, RjujaDa, vakrajaDa eva Rju prAjJa hotI thI / * paryuSaNa aura kalpasUtra kA mahatva bhAratavarSa parva pradhAna deza hai / parvo kA jitanA sUkSmavivecana aura vizada vizleSaNa bhAratIya sAhitya meM dRSTigocara hotA hai utanA anya sAhitya meM nahI / yahA~ sAta vAra haiM to nau tyohAra / parva do prakAra ke hote haiM, laukika tathA lokottara / laukika parva, Ananda, bhoga evaM khela kUda se manAye jAte haiM, kiMtu lokottara parva - tyAga, tapasyA eva sAdhanA ke dvArA / lokottara parvoM me bhI paryuSaNaparva kA apanA viziSTa sthAna hai / apanI kucha maulika vizeSatAo ke kAraNa hI yaha 'mahAparva' kahalAtA hai / jaise - kSIro me gokSIra, jalo me gaMgA nIra, paTa sUtroM meM hIra, vastro me cIra, alakAro me cUr3AmaNi, jyotiSko me nizAmaNi, turaGgI meM pacavallabha kizora, nRtya me mayUra nRtya, gajo me airAvata, daityo me vano meM nandana vana, kASThoM se vandana, tejasviyo me Aditya, rAjAoM meM vikramAditya, nyAyakarttAoM meM zrIrAma, rUpa me kAma, satiyoM me rAjImatI, zAstroM me bhagavatI, vAdyo me bhabhA, striyoM meM rambhA, sugandhoM me kastUrI, vastuoM me tejamaturI, puNyadhAriyo me nala, puSpoM meM kamala, vaise hI parvoM meM paryuSaNa parva hai / paryuSaNa parva ke puNya-palo me sAdhaka ko bahirAtmabhAva se adhikAdhika haTakara antarAtmA me ramaNa karanA caahie| tyAga, vairAgya aura pratyAkhyAna se jIvana ko camakAnA caahie| rAvaNa, paryuSaNa me jIvanotthAna kI maMgalamaya preraNA prApta karane ke lie hI kalpasUtra ke vAcana va zravaNa kI paramparA hai / kalpasUtra dazAzruta skadha kA AThavA~ adhyayana hai / isake tIna vibhAga hai / prathama vibhAga meM caubIsa tIrthaMkaroM kA pavitra caritra hai / dvitIya vibhAga meM sthavirAvalI hai aura tRtIya vibhAga meM samAcArI hai / 1 kalpasUtra mahattva kA pratipAdana karate hue AcAryoM ne kahA hai - kalpasUtra AcAra aura tapa ke mahattva kA pratipAdana karane vAlA mahattvapUrNa sUtra hai / yaha kalpavRkSa ke
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna manovAMchita Rddhi, samRddhi aura Atma-sukha kA pradAtA hai / 2 jo mAnava jinazAsana kI prabhAvanA karatA huA, jina dharma para dRDha-niSThA rakhatA huA, ekAgracitta se kalpasatra kA zravaNa aura paThana karatA hai vaha zIghra hI sasAra sAgara se pAra ho jAtA hai| 3 mahApuruSoM ke guNAnuvAda karane se karmoM kI nirjarA hotI hai| samyagdarzana kI vizaddhi hotI hai / 4 samyagdarzana, samyag jJAna aura samyak cAritra kA lAbha hotA hai / tathA inake lAbha se jIva siddha, buddha aura mukta hotA hai / 5 .. . ....... . 40. kA WAVAYAVAL ARANA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ arham namo'tthuNaM samaNassa bhagavao vIravaddhamANasAmissa carimasuyakevalisiribhaddabAhusAmiviraiya sirikappasutaM [ damAmuyakkhaMdhamuttassa aTThamaM ajjhayaNaM ] amadhan... AAAAAAAw mUla, artha, vivecana
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ // namaH zrI srvjnyaay|| Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM Namoloe savvasAhUNaM eso paMcanamukkAro, svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // 1 // artha-arihantoM ko namaskAra ho / siddhoM ko namaskAra ho| AcAryoM ko namaskAra ho| loka meM sthita sarva sAdhuoM ko namaskAra ho / yaha paMca namaskAra sarva pApoM ko nAza karane vAlA aura sarvamaMgaloM meM prathama maMgala hai| vivecana-namaskAra mahAmantra, jaina saMskRti kA eka sarvamAnya prabhAbazAlI mantra hai| yaha saMsAra ke samasta mantroM meM mukuTamaNi ke samAna hai| kalpataru, ciMtAmaNi, kAmakumbha aura kAmadhenu ke samAna samasta kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hai| loka meM anupama hai| AdhyAtmika, Adhibhautika aura Adhidaivika sabhI prakAra kI bAdhAoM ko dUra karane vAlA amoghamantra hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kalpa sUtra isake jApa se pApa naSTa hotA hai, buddhi kI zuddhi hotI hai, lakSmI kI vRddhi hotI hai, siddhi kI upalabdhi hotI hai, Arogya kI prApti hotI hai, cintAe~ naSTa hotI haiM / bhUta, preta, rAkSasa, pizAca, DAkinI zAkinI Adi sabhI prakAra ke upadravoM kA upazamana hotA hai / laukika aura lokottara sabhI prakAra ke sukha prApta hote hai / lina se malina evaM patita-se patita AtmA bhI namaskAra maMtra ke jApa se nirmala tathA pavitra ho jAtA hai / AcArya kahate hai -- 'namaskAra mahAmaMtra ke eka akSara kA dhyAna karane se bhI sAta sAgaropama kAla meM kie gae pApa naSTa ho jAte haiM / sampUrNa mahAmaMtra kA dhyAna karane se pA~ca sau sAgaropama kAla meM maJcita pApoM kA vinAza hotA hai / " jo namaskAra mahAmaMtra kA niSkAmabhAva se vidhipUrvaka eka lAkha bAra jApa karatA hai, usakI arcanA karatA hai, vaha tIrthakaranAmakarma kI upArjanA karatA hai, vaha zAzvata dhAma (mukti) ko prApta hotA hai / jo bhAvuka bhakta ATha karor3a, ATha hajAra, ATha sau ATha bAra namaskAra mahAmantra kA jApa karatA hai vaha tIsare bhava meM mokSa prApta karatA hai / jaina Agama va Agametara sAhitya meM aisI aneka kathAe~ vidyamAna haiM jinameM namaskAra mahAmantra kA adbhuta prabhAva pradarzita kiyA gayA hai| mahAmaMtra ke prabala prabhAva se hI zreSThI sudarzana ne zUlI ko siMhAsana ke rUpa meM pariNata kiyA thA / nAga jaise kSudra jIva ko bhI dharaNendra kI padavI prApta huI thI / satI subhadrA ne kacce dhAgoM se chalanI ko bA~dha kara kue~ me pAnI nikAlA thA aura campA ke dvAra khole the| satI mItA ne agni kuNDa ko jala-kuNDa ke rUpa meM badala diyA thaa| Aga kI lapalapAtI lapaTeM bhI barpha-sI zItala ho gaI thI / matI zrImatI ne bhayaMkara viSadhara ko sumana-mAlA ke rUpa meM parivartita kara diyA thA / isI mahAmantra ke camatkAra se hI zrIpAla aura mainA sundarI kA jIvana sukhI banA thA / draupadI kA cIra bar3hA thA / viSa ko pIyUSa, zatru ko mitra, agni ko pAnI, duHkhI ko mukhI banAne vAlA divyaprabhAvazAlI yaha mahAmantra namaskAra hI hai / yaha mahAmantra anAdi hai, bhUtakAla meM ananta tIrthaMkara hue haiM, bhaviSya "
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama pravacana 21 meM ananta tIrthakara hoMge, para koI bhI isa mahAmantra kI Adi nahI jAnatA hai / jisakI Adi hai nahI, usakI Adi jAnI bhI kaise jA sakatI hai ? yaha anAdi-nidhana mantra hai | isa mahAmantra meM vyakti-vizeSa kI upAsanA nahIM, kintu guNoM kI upAsanA kI gaI hai| Atmika guNoM ko vikasita karane vAle jo mahApuruSa haiM, unako namaskAra kiyA gayA hai / yaha mahAmantra pantha, paramparA va sampradAya kI paridhi se mukta hai / ataH mAnavamAtra kI eka anamola nidhi hai, aura sabake lie samAna bhAva se sadA smaraNIya hai / mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre paMca hatthuttare hotthA / taM jahA - hatthuttarAhiM cue caittA gabbhaM vakkaMte 1 hatthutta rAhiM TobhAo gabrbha sAharie 2 hatthuttarAhiM jAe3 hatthuttarAhiM muNDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie4 hatthuttarAhiM anaMte aNuttare nivvAdhAra nirAvaraNe kasiNe paDipunne kevalavaranANadaMsaNe samupapanne5 sAiNA parinivvue bhayavaM // 1 // artha - usa kAla usa samaya bhagavAn mahAvIra ke pA~ca [ kalyANa ] hastottara [ uttarAphAlgunI ] nakSatra meM hue / hastottara nakSatra meM bhagavAn svarga se vyavakara garbha meM Aye (1) / hastottara nakSatra meM bhagavAn eka garbha se dUsare garbha meM saMharaNa kie gae ( 2 ) / hastottara nakSatra meM bhagavAn janme ( 3 ) | hastottara nakSatra meM muNDita hokara gRhatyAga kara anagAratva svIkAra kiyA (4) / hastottara nakSatra meM bhagavAn ko ananta, anuttara, avyAbAdha, nirAvaraNa samagra aura paripUrNa zreSTha kevalajJAna aura kevala darzana utpanna huA ( 5 ) / tathA svAti nakSatra meM bhagavAn parinirvANa ko prApta hue ( 6 ) ||1|| vivecana - prastuta sUtra meM tIna zabda cintanIya haiN| "samaNe" "bhagavaM" aura " mahAvIre" / AcArAMga aura kalpasUtra meM bhagavAn mahAvIra ke tIna nAma
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ae haiM, unameM dUsarA nAma "samaNa" hai| "samaNa" zabda ke 'samana' 'sumanas' aura 'zramaNa' ye tIna saMskRta rUpa hote haiM / ___ sabhI jIvoM ko Atma-tulA kI dRSTi se tolane vAlA samatAyogI "samana" kahalAtA hai| rAga dveSa rahita madhyasthavRtti vAlA 'samanas' athavA 'sumanas' kahalAtA hai| 'samanas' ke sthAna para 'sumanas' kA prayoga milatA hai, jisakA artha hai-'jisakA citta sadA kalyANakArI kAryoM meM lagA rahatA ho, mana se kabhI pApa kA ciMtana na karatA ho use 'samanas' yA 'sumanas' kahA jAtA hai|' tapasyA se khinna kSINakAya aura tapasvI 'zramaNa'' kahalAtA hai / samabhAva prabhRti sadguNoM se sampanna hone se bhagavAn zramaNa kahalAte the| bhagavAna meM-"bhaga" zabda kA prayoga aizvarya, rUpa, yaza, zrI, dharma aura prayatna ina chaha artho meM hotA hai / jisake yaza Adi kA mahAna vistAra hotA hai use bhagavAn kahate haiN|'' yajurveda (15 / 38) ke prasiddha bhASyakAra AcArya uvvaTa ne bhI 'bhaga' zabda ke ye hI artha mAnya kie hai / bauddha granthoM ke anusAra bhagavAn zabda kI vyutpatti yoM hai-jisake rAga, dveSa, moha evaM Azrava bhagna-naSTa ho gaye haiM-vaha bhagavAn hai / '2 mahAvIra-yaza aura guNoM meM mahAn vIra hone se bhagavAna mahAvIra khlaae| jo zUra-vikrAnta hotA hai use vIra kahate haiM, kaSAyAdi mahAn zatruoM ko jItane se bhagavAn mahAvikrAMta-mahAvIra kahalAye / 14 AcArAMga me kahA hai-'bhayaMkara bhaya-bhairava tathA acelakatA Adi kaThina tathA ghorAtighora parISaho ko dRr3hatApUrvaka sahana karane ke kAraNa devoM ne unakA nAma mahAvIra rkhaa|'5 ___ kalpasUtra ke cUrNikAra ne56 aura TippaNakAra AcArya pRthvIcandra ne hastottarA kA artha kiyA hai "hasta se uttara hastottara hai", arthAt uttarA phAlgunI nakSatra / nakSatroM kI gaNanA karane se hasta nakSatra jisake uttara (pahale) AtA hai vaha nakSatra, isI nakSatra meM bhagavAna mahAvIra ke pA~ca kalyANaka hue|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva pIThikA mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhayavaM mahAvIre je se gimhANaM cautthe mAse ahame pakkhe AsADhasuddhe tassa NaM AsADhasuddhassa chahIpakkheNaM mahAvijayapupphuttarapavarapuMDarIyAo mahAvimANAo vIsaM sAgarovamaTThiyAo AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM aNaMtaraM cayaM caittA iheva jambuddIve dIve bhArahe vAse dAhiNaddhabharahe imIse osappiNIe susamasusamAe samAe viikkaMtAe susamAe samAe viikkaMtAe dussamasusamAe samAe bahuviikkaMtAe sAgarovamakoDAkoDIe bAyAlIsavAsasahassehiM UNiyAe paMcahattarIe vAsehiM addhanavamehiM ya mAsehiM sesehiM ikkavIsAe titthayarehiM ikkhAgakulasamuppannehiM kAsavagutta hiM dohi ya harivaMsakulasamuppannehiM gotamasaguttahiM tevIsAe titthayarehiM vIikkatehiM samaNe bhagavaM mahAvIre carime titthakare puvvatitthakaraniddiThe mAhaNakuNDaggAme nagare usabhadattassa mAhaNassa koDAlasaguttassa bhAriyAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe puvvarattAvarattakAlasamayaMsi hatthuttarAhiM nakkhateNaM jogamuvAgaeNaM AhAravakkaMtIe bhavavakkaMtIe sarIravakkaMtIe kucchisi gabbhattAe vakkate // 2 // artha-usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra grISmakAla ke caturthamAsa aura AThaveM pakSa arthAt ASADha zukla cha8 ke dina mahAvijaya puSpottarapravara puNDarIka mahAvimAna se bIsa sAgaropama kI Ayu, bhava aura sthiti kA kSaya karane ke pazcAt cyavakara isI jambUdvIpa ke dakSiNArddha bharata meM, isI avasarpiNI kAla meM, jaba suSamAsuSama, suSama, suSama-duSama, nAmaka Are
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyatIta ho cuke the aura duSama-suSama nAmaka ArA bhI prAyaH samApta ho gayA thA, arthAt eka koTAkoTI sAgaropama meM bayAlIsa hajAra varSa nyUna pramANavAlA duSama suSama-nAmaka Are kA bahubhAga vyatIta ho gayA thaa| kevala pacahattara (75) varSa aura sAr3he ATha mAha zeSa raha gaye the| isase pUrva hI ikSvAku kula meM janma grahaNa kiye hue aura kAzyapagotrIya ikkIsa tIrthakara ho gaye the aura harivaMza kula meM janma pAye hue gautamagotra vAle do tIrthakara bhI ho cuke the| isa prakAra tevIsa tIrthakara ho cukane para 'zramaNa bhagavAna mahAvIra antima tIrthaMkara hoMge' isa prakAra pUrva-tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa bhagavAna mahAvIra mAhaNakuNDagrAma nagara meM koDAla gotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI patnI jAlandhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM, arddharAtri ke samaya, hastottarA [ uttara-phAlgunI] nakSatra ke yoga meM, deva sambandhI AhAra, bhava aura zarIra tyAga kara garbha rUpa meM utpanna huye| vivecana-jainAgamoM me bIsa koTAkoTI sAgaropama parimita samaya ko kAla-cakra kahA hai| usake do vibhAga haiM, avasarpiNI aura utsapiNI / dasa koTAkoTI sAgaropama parimita vaha hrAsakAla, jisameM samasta padArtho ke varNAdi guNoM kI kramazaH hAni hotI hai, avasarpiNI hai aura dasa koTAkoTI mAgaropama parimita vaha utkrAnti kAla, jisameM samasta padArthoM ke varNAdi guNoM kI kramazaH vRddhi hotI hai, umarpiNI kahalAtA hai / 20 pratyeka kAla-cakrArdha meM chaha-chaha Are hote haiM / 21 avasapiNI kAla ke prathama Are kA nAma "suSama-suSama" hai / yaha cAra koTAkoTI sAgaropama pramANa haiN| usa samaya hasta-tala kI bhAMti bhUmi sama hotI hai| paMcavarNa maNiyoM ke samAna sundara tRNAdi se yukta pRthvI hotI hai| yatra-tatra uddAla, koddAla, moddAla, kRtamAla, nRtamAla, daMtamAla, nAgamAla, zrRMgamAla, zaMkhamAla aura zvetamAla vRkSoM kI chaTAdAra chAyA hI nahIM, apitu una vRkSoM meM sugandhita puSpa aura madhura phala lage hote haiN| sAtha hI bherutAlavana, herutAlavana, merutAlavana, pamayAlavana, sAlavana, saralavana, saptavarNavana, pUgaphalIvana, khajurIvana, nArikelavana prabhRti saghanavana21 bhI yatra tatra hote haiN| mAnava, prakRti se sarala, mAnasa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlacaka 25 se komala aura upazAnta rAgadveSa vAle hote hai| zarIra se sundara evaM svastha hote haiN| usa samaya mAnava kI utkRSTa UMcAI tIna kosa kI aura utkRSTa Ayu tInapalyopama kI hotI hai / 4 tIna dina ke pazcAt unhe kSudhA lagatI haiN| taba ve arahara kI dAla ke barAbara mAtrAvAlA alpatama bhojana karate haiM / 25 dasa prakAra ke kalpavRkSoM se manovAMchita sukhasAdhanoM kI upalabdhi hotI hai| isa yuga meM mAnava sukhI hI nahI, paramasukhI tathA satuSTa hotA hai| dvitIya Are kA nAma 'suSama' hai| yaha tIna koTAkoTI sAgaropama pramANa hotA hai| pUrvApekSayA varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI utkRSTatA kA hrAsa ho jAtA hai| isa Are ke prArambha me mAnava kI Ayu do palyopama kI hotI hai aura Are ke anta ke mamaya eka palyopama kii| U~cAI bhI prArambha meM do kosa kI aura antima samaya eka kosa kii| pUrvavat inakI bhI icchAe~ kalpavRkSoM se pUrNa hoto haiM : tRtIya Are kA nAma 'suSama-duSama' hai| yaha do koTAkoTI sAgaropama pramANa hai| isa Are ke prArambha meM mAnava kI UMcAI eka kosa kI aura utarate Are pA~ca sau dhanuSya kI hotI hai| AyuSya Adi meM eka palyopama kA aura utarate Are karoDa pUrva kA hotA hai| isa Are ke eka palyopama kA AThavA~ bhAga jaba zeSa rahatA hai taba prathamakulakara kA janma hotA hai aura caurAsI lAkha pUrva, tIna varSa va sAr3he ATha mAha zeSa rahane para prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai| caturtha Are kA nAma 'duSama-suSama' hai| yaha bayAlIsa hajAra varSa nyUna eka koTAkoTI sAgaropama kA hotA hai| prArambha meM mAnava kI U~cAI pA~ca sau dhanuSya kI aura utarate Are sAta hAtha kI hotI hai| prArambha meM karoDa pUrva kI Ayu aura anta meM sau varSa se kucha adhika umra hotI hai| isa Are meM tevIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI, nau vAsudeva tathA baladeva hote haiM / 27 paMcama Are kA nAma 'duSama' hai| yaha ikkIsa hajAra varSa kA hotA hai / isameM mAnava kI Ayu prArambha meM eka sau se kucha adhika varSoM kI hotI hai aura
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kalpa sUtra anta meM bIsa varSa kI / prArambha meM sAta hAtha kI U~cAI hotI hai" aura bAda dhIre dhIre kama hote hue eka hAtha kI raha jAtI hai / isa Are meM janma grahaNa kiyA huA vyakti mokSa nahIM pAtA / mAnava svabhAva amaryAdita va ucchRGkhala hotA hai / chaTTa Are kA nAma 'duSama-duSama' hai / yaha bhI ikkIsa hajAra varSa kA hotA hai / isa Are ke prArambha meM mAnava kI utkRSTa Ayu bIsa varSa kI aura antima samaya solaha varSa kI hotI hai / prArambha meM eka hAtha kI U~cAI aura dhIre-dhIre muNDa hAtha kI / isa Are meM pRthvI aGgAre ke samAna tapta hotI hai / mAnava kurUpa, nirlajja, kapaTo aura amaryAdita svabhAva vAle hote haiM / ve bahattara prakAra ke biloM meM nivAsa karate haiM / isa prakAra avasarpiNI kAla ke chaha Are samApta hone para utsarpiNI kAla prArambha hotA hai / usameM duSama-duSama, duSama, duSama- suSama, suSama-duSama suSama, aura suSama - suSama Are hote haiM / utsarpiNI kAla meM kramaza adhikAdhika sukha Adi kI abhivRddhi hotI hai / 1 0 pratyeka kAlacakrArdha meM caubIsa tIrthakara hote hai / bhagavAn zrI mahAvIra ke pUrva tebIsa tIrthakara ho cuke the / unameM se bhagavAn zrImunisuvrata aura neminAtha ye do tIrthaMkara harivaMza meM utpanna hue the aura zeSa, ikkIsa tIrthakara kAzyapa gotrIya (ikSvAkuvaMzIya ) the / " kAzya kA artha ikSu-rama hai, usakA pAna karane ke kAraNa bhagavAn RSabha kAzyapa khlaaye| bhagavAn RSabhadeva ke gotra meM utpanna hone se anya tIrthaMkara bhI kAzyapa gotrIya kahalAye | 3 kAzya kA dUsarA artha kSatriyateja hai aura usa kSatriya teja kI rakSA karane vAle ko kAzyapa kahA hai / 34 12 33 bhagavAn zrI mahAvIra ke lie prastuta sUtra meM 'pUrvanirdiSTa ' vizeSaNa AyA hai / usakA tAtparya bhagavAn zrI RSabhadeva Adi pUrvavartI tevIsa tIrthaMkaroM kI bhaviSyavANI se hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ magavAna ke pUrvamava 27 - bhagavAna mahAvIra ke pUrvabhava jainadharma avatAravAdo nahIM, kiMtu uttAravAdo hai| usaka yahA sunizcita mantavya hai ki koI bhI AtmA yA satpuruSa Izvara yA Izvara kA aMza nahIM hotaa| pUrNa zuddhasthiti prApta karane ke pazcAt punaH azuddhasthiti meM nahIM A sktaa| avatAra kA artha hai Izvaratva se nIce utara kara mAnava bnnaa| aura uttAra kA artha hai mAnava se bhagavAn bananA / jainadharma ke tIrthakara nityabuddha va nityamukta rUpa meM rahane vAle Izvara nahIM haiM aura na ve Izvara ke avatAra yA aMza hI hai| unakI jIvana gAthAoM se spaSTa hai ki unakA jIvana bhI prArambha meM hamArI hI taraha rAga-dveSa Adi se kaluSita thA / parantu saMyamasAdhanA evaM tapaH ArAdhanA karake unhoMne jIvana ko nikhArA thaa| eka jIvana kI mAdhanA se nahI, apitu aneka janmoM ko mAdhanA-ArAdhanA se ve tIrthakara bne| Avazyakaniyukti, AvazyakacUNi, triSaSTi-zalAkApuruSacaritra, mahAvIracariyaM, aura kalpasUtra kI vibhinna TIkAoM meM mahAvIra ke sattAIsa pUrva bhavoM kA varNana hai aura digambarAcArya guNabhadra racita uttarapurANa meM tetIsa bhavoM kA nirUpaNa hai / isake atirikta nAma, sthala tathA Ayu Adi ke sambandha me bhI donoM paramparAoM meM antara hai36 kiMtu itanA to spaSTa hai ki unakA tIrthakaratva aneka janmoM kI sAdhanA kA nizcita pariNAma thA / prazna ho sakatA hai-sattAIsa pUrvabhavoM kA hI nirUpaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara hai-kisI bhI jIva ke bhavabhramaNa kI Adi nahI hai, ataeva pUrvabhavoM kI gaNanA karanA bhI sambhava nahIM hai, tathApi jisa pUrvabhava se mokSamArga kI ArAdhanA kA Arambha hotA hai, usI bhava se pUrvabhavoM kI gaNanA kI jAtI hai| ima dRSTi se umI bhava evaM usI janma kA mahatva hai jisa bhava tathA jisa janma meM mokSamArga ke prathama caraNa rUpa samyagdarzana, athavA sadabodhi kI prApti hotI hai| mahAvIra ke jIva ne nayamAra ke bhava meM hI sarvaprathama samyagdarzana prApta kiyA thA, ataH usI bhava se unake pUrvabhavoM kI parigaNanA kI gaI hai| yahA~ eka bAta smaraNa rakhanA cAhie ki sattAIsa bhavoM kI jo gaNanA hai, vaha bhI kramabaddha nahIM hai| ina bhavoM ke atirikta aneka bAra unhoMne naraka, deva Adi ke bhava bhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ grahaNa kiye haiM, para, una kSudrabhavoM kA nAma nirdeza nahIM hai| vahA~ AcArya "saMsAre kiyantamapi kAlamaTitvA"3" arthAt kucha kAla paryanta saMsAra-bhramaNa karake, aisA likhakara Age bar3ha gaye haiM / sattAIsa bhavoM kI parigaNanA ke bhI do prakAra granthoM meM prApta hote haiM / Avazyakaniyukti, cUNi, malayagirivRtti, triSaSTizalAkApuruSacaritra, kalpasUtra kI TIkAoM aura purAtattvavettA zrI kalyANavijayajI ke mantavyAnusAra sattAIsavA~ bhava devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM janma honA hai jaba ki samavAyAGga sUtra tathA usakI vRtti ke anusAra chabbIsavA~ bhava devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM janma grahaNa karane kA hai aura sattAIsavA~ bhava trizalArAnI ke garbha meM Ane kA / zrI mahAvIra ke una bhavoM kA saMkSipta varNana isa prakAra hai(1) nayasAra aparamahAvideha ke mahAvapra vijayakSetra kI jayantI nagaro ke zatrumardana nAmaka samrATa the / " prastuta prAnta ke purapratiSThAna grAma meM bhagavAn mahAvIra kA jIva usa samaya nayasAra nAmaka grAmacintaka bnaa|39 samrATa ko navya-bhavya prAsAda hetu kASTha kI AvazyakatA huii|0 samrATa ke AdezAnumAra nayamAra aneka gAr3iyoM ko lekara araNya meM phuNcaa| bhojana taiyAra karake jImane ko baiThane kA vicAra kara hI rahA thA ki sArtha (samUha) se paribhraSTa aura mArgavismRta, kSudhA aura pipAsA se pIDita tapasvI muni udhara nikala aaye| nayasAra ke pUchane para uttara dete hue muniyoM ne kahA-"bhadra ! hamane sArthavAha ke sAtha prasthAna kiyA thA, sArthavAha ne vizrAma liyA aura hama nikaTastha grAma meM bhikSA hetu gaye / punaH apane vizrAma sthala para gaye to dekhA ki-sArthavAha pUrva hI prasthAna kara gayA thA, aba hama mArga bhUlakara jaMgala meM idhara udhara ghUma raheM haiN|" nayasAra ne bhakti-bhAvanA se vibhora hokara vaha nirdoSa AhAra munijanoM ko pradAna kiyA, mArga batAyA, muniyoM ne bhI upadeza dekara use mokSa kA mArga btlaayaa| nayasAra samyaktva ko prApta huA.2 aura parita-saMsArI (alpasaMsAro) bnaa|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke pUrvamaya 26 (2) prathama devaloka nayasAra vahAM se Ayu pUrNakara saudharmakalpa meM eka palyopama kI sthiti vAlA mahardika deva bnaa| (3) marIci [tridaNDI] nayasAra kA jIva svarga se Ayu pUrNa hone para tRtIya bhava meM cakravartI samrAT bharata kA putra marIci ke rUpa meM utpanna huaa| vahAM bhagavAn zrI RSabhadeva ke prathama pravacana ko zravaNa kara zramaNatva svIkAra kiyaa|" para eka bAra bhISma-grISma ke Atapa se pratADita hokara marIci sAdhanA ke kaThora kaMTakAkorNa mahAmArga se vicalita ho gyaa| usake antarmAnasa meM ye vicAra lahariyA~ taragita huI ki "meru parvata sadRza yaha saMyama kA gurutara bhAra maiM eka muhUrta bhI sahana karane meM asamartha huuN| kyA mujhe punaH gRhasthAzrama svIkAra karanA cAhie ? nahIM, kadApi nhiiN| kintu jabaki saMyama kA vizuddhatA se pAlana nahI kara pAtA, taba phira zramaNa veSa ko chor3akara navIna veSa-bhUSA apanAnA hI ucita hai|"4 usane sakalpa kiyA-"zramaNa saMskRti ke zramaNa tridaNDa-mana,vacana kAya ke azubha vyApAroM se rahita hote haiM, indriya-vijetAhote haiM, para maiM tridaNDa se yukta hU~ aura ajitendriya hU~ ataH isake pratIka rUpa meM tridaNDa dhAraNa kruuNgaa|"47 "zramaNa dravya aura bhAva se muNDita hote haiM, sarvaprANAtipAtaviramaNa mahAvrata ke dhAraka hote hai, para maiM zikhA sahita hU~, kSuramuDana karAUMgA aura sthUla prANAtipAta kA viramaNa kruuNgaa|" zramaNa akiMcana tathA zIla kI saurabha se surabhita hote haiM, para maiM vaisA nahIM hU~, maiM saparigraha rahakara zIla kI saurabha ke abhAva meM candanAdi kI sugandha se sugandhita rhuuNgaa|"49 "zramaNa nirmohI hote haiM, para maiM moha-mamatA ke marusthala meM ghUma rahA haiN| isake pratIka rUpa maiM chatra dhAraNa karU~gA / zramaNa naMge paira hote haiM para maiM upAnaha (kASTa pAdukA) phnuugaa|"50
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 "zramaNa jo sthavirakalpI haiM, ve zvetavastra dhAraNa karate haiM aura jinakalpI nirvastra hote haiM, para, maiM kaSAya se kaluSita hU~ ataH usake pratIka svarUpa kASAyavastra dhAraNa kruuNgaa|'51 "zramaNa pApa bhIru aura bahuta jIvoM kI ghAta karane vAle Arambha-parigraha se mukta hote hai / sacitta jala kA prayoga nahIM krte| para maiM vaisA nahI kara pAtA ataH parimita jala, snAna aura pIne ke lie grahaNa kruuNgaa|"52 / / , isa prakAra marIci ne apanI navIna parikalpanA se parivrAjaka-paridhAna evaM maryAdA kA nirmANa kiyA / aura bhagavAn ke sAtha hI grAma, nagara Adi meM vicarane lagA / 54 bhagavAn ke zramaNoM se marIci kI pRthak veSa-bhUSA ko dekha kara jana-jana ke mAnasa meM kutUhala utpanna hotaa| jijJAsu banakara ve usake pAsa pahu~cate / 55 marIci pratibodha dekara unheM bhagavAn kA ziSya banAtA / "56 eka samaya samrATa bharata ne bhagavAn zrI RSabha deva se jijJAsA kI-"prabho! kyA isa pariSad meM koI vyakti aisA hai jo Apake sadRza hI bharata kSetra meM tIrtha kara banegA ?"57 jijJAsA kA samAdhAna karate hue bhagavAna ne kahA- 'svAdhyAya dhyAna se AtmA ko dhyAtA huA tumhArA putra marIci parivrAjaka bhaviSya me vardhamAna (mahAvIra) nAmaka antima tIrthakara hogaa| isase pUrva vaha potanapura kA adhipati tripRSTa vAsudeva banegA aura videhakSetra kI mUkAnagarI me tumhAre jaisA hI priyamitra nAmaka cakravartI bnegaa|8 isa prakAra tIna viziSTa upAdhiyoM ko vaha akelA hI prApta kregaa|" bhagavAn kI bhaviSyavANI ko zravaNa kara samrATa bharata bhagavAn ko vandana kara marIci parivrAjaka ke pAsa pahu~ce aura bhagavAn kI bhaviSyavANI sunAte hue bole-"he marIci [tridaNDI] parivrAjaka! tuma antima tIrthaMkara banoge, ata maiM tumhArA abhinandana karatA huuN| 59 sAtha hI vAsudeva va cakravartI bhI hooge|" yaha sunakara marIci kI hattatrI ke sukumAra tAra jhanajhanA uThe / "maiM vAsudeva banUgA, maiM cakravartI pada prApta karU~gA aura tIrthakara hoU~gA ! * mere pitA cakravartI haiM, mere pitAmaha tIrthaMkara hai aura maiM akelA hI tIna padaviyoM ko dhAraNa karU~gA,' merA kula kitanA mahAna hai, kitanA uttama hai ?" yoM kahatA huA mAre khuzI ke vaha bA~so uchalane lgaa|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke pUrvamava eka dina marIci kA svAsthya bigaDa gyaa| koI usakI sevA karane vAlA thA nahIM, sevA karane vAle ke abhAva meM kSubdha hokara marIci ke mAnasa meM ye vicAra uThe ki "maiMne anekoM ko upadeza dekara bhagavAn kA ziSya banAyA, para, Aja maiM svayaM sevA karane vAle ziSya se vaMcita hU~, svastha hone para maiM svayaM apanA ziSya bnaauNgaa|"62 vaha svastha huaa| rAjakumAra kapila dharma kI jijJAsA se usake pAsa AyA / umane AhatI dIkSA kI preraNA dii| kapila ne prazna kiyA-"Apa svayaM Ahata dharma kA pAlana kyoM nahIM karate ?' uttara meM marIci ne kahA-"maiM use pAlana karane meM asamartha huuN|" kapila ne puna. prazna kiyA-"kyA Apa jisa mArga kA anusaraNa kara rahe hai, usameM dharma nahI haiM" isa prazna ne marIci ke mAnama me AtmasammAna kA saMgharSa paidA karadiyA aura kucha kSaNa rukakara usane kahA-"yahAM para bhI vahI hai jo jinadharma meM hai|"63 kapila marIci kA ziSya banA aura mithyAmata kI saMsthApanA kI, jisake kAraNa vaha bahu-saMsArI banA aura koTAkoTI sAgaropama pramANa saMsAra bhramaNa karanA pahA / " kRta-doSoM kI AlocanA kie binA hI usane AyupUrNa kiyaa| (4) brahmadevaloka caurAmI lakSapUrva kI Ayu pUrNa kara marIci kA jIva brahmadeva loka meM dasa sAgara kI sthiti vAlA deva huaa|15 (5) kauzika vahA~ se cyavakara kollAkasanniveza meM assI lAkha pUrva kI Ayu vAle kauzika brAhmaNa ke rUpa meM janma liyaa| (6) puSpamitra kauzika kA Ayu pUrNa karake vaha sthUNA nagarI meM puSpamitra nAmakA brAhmaNa huaa| usakI bahattara lAkha pUrva kI Ayu thii| anta samaya meM tridaNDI parivrAjaka bnaa|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 (7) saudharma devaloka vahA~ se Ayu pUrNakara saudharmakalpa meM madhyamasthiti vAlA deva banA / (8) agnidyota kalpa vahA~ se cyavakara vaha caityasanniveza meM agnidyota nAmaka brAhmaNa huA / usakI Ayu causaTha lAkha pUrva kI thI / anta meM tridaNDI parivrAjaka huA / (e) IzAna devaloka vahAM se Ayu pUrNakara IzAna devaloka meM madhyamasthiti vAlA deva banA / (10) agnibhUti tatpazcAt mandira nAmaka sanniveza meM agnibhUti nAmaka brAhmaNa ke rUpa meM janma liyA / usakI Ayu chappanalAkha pUrva kI thii| jIvana kI sAMdhyavelA meM vahAM bhI vaha tridaNDI parivrAjaka banA / (11) sanatkumAra devaloka vahA~ se Ayu pUrNa kara sanatkumArakalpa meM madhyamasthiti vAlA deva huA / (12) bhAradvAja sanatkumArakalpa se AyupUrNa kara zvetAmbikA nagarI meM bhAradvAja nAma kA brAhmaNa huA / usakI Ayu cavAlIsa lakSa pUrva kI thI / antima samaya meM tridaNDI parivrAjaka banA / (13) mAhendra devaloka 68 vahAM se Ayu pUrNakara vaha mAhendrakalpa meM madhyama sthiti vAlA deva banA / ' (14) sthAvara brAhmaNa devaloka se vyavakara aura kitane hI kAla taka saMsAra meM paribhramaNa kara, vaha rAjagRha nagara meM sthAvara nAmaka brAhmaNa huaa| vahAM para usakI Ayu cautIsa lakSa pUrva kI huI / jIvana ke prAnta bhAga meM tridaNDI parivrAjaka banA / (15) brahma devaloka pandrahaveM bhAva meM vaha brahma devaloka meM madhyamasthiti vAlA deva huA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke pUrvabhava 33 (16) vizvabhUti devaloka kI Ayu pUrNa hone para lambe samaya taka saMsAra meM paribhramaNa karane ke pazcAt vaha rAjagRha nagara meM vizvanandI rAjA ke bhrAtA tathA yuvarAja vizAkhabhUti kA putra vizvabhUti huA / rAjA vizvanandI ke putra kA nAma vizAkhanandI thA / eka samaya vizvabhUti puSpa karaMDaka udyAna meM apanI patniyoM ke sAtha unmukta-krIDA kara rahA thaa| mahArAnI kI dAsiyAM usa udyAna meM puSpa Adi lene ke lie AyI, unhoMne vizvabhUti ko yoM sukha ke sAgara meM tairatA huA dekhA to IrSyA se unakA mukha mlAna ho gayA, unhoMne rAjarAnI se kahA"mahArAnIjI ! saccA sukha to vizva bhUti kumAra bhogatA hai| vizAkhanandI ko rAjakumAra hone para bhI vizvabhUti kI taraha sukha kahAM hai ? kahalAne ko Apa bhale hI apanA rAjya kaheM, para saccA rAjya to vizvabhUti kA hai|" dAsiyoM ke kathana se rAnI ke hRdaya meM IrSyAgni bhar3aka utthii| vaha Ape se bAhara ho gii| rAjA ne usako zAnta karane kA prayAsa kiyA, para vaha kar3aka kara bolI-"jaba Apake rahate yaha sthiti hai to bAda meM kyA hogA ?" rAjA ne samajhAyA-"yaha hamArI kula-maryAdA ke pratikUla hai, jaba taka prathama puruSa antaHpura sahita udyAna meM hai taba taka dvitIya puruSa usameM praveza nahI kara sktaa|" anta meM amAtya ne prastuta samasyA ko sulajhAne ke lie ajJAta manuSyoM ke hAtha rAjA ke pAsa kRtrima lekha pahu~cAyA / lekha par3hate hI rAjA ne yuddha kI udghoSaNA kii| raNabherI baja gaI / vaha yAtrA ke lie prasthAna karane lgaa| vizvabhUti ko yaha sUcanA milate hI vaha udyAna se nikalakara rAjA ke pAsa pahu~cA / rAjA ko rokakara svayaM yuddha ke lie cala diyaa| yuddha ke maidAna meM kisI bhI zatru ko na dekhakara vaha punaH dalabala sahita lauTa aayaa| idhara vizvabhUti ke jAne ke pazcAt rAjakumAra vizAkhanandI ne antaHpura sahita udyAna meM apanA DerA DAla diyaa| vizvabhUti udyAna meM praveza karane lagA to daNDadhArI dvArapAloM ne roka diyaa| kahA-andara sapatnIka vizAkha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 34 nandI rAjakumAra haiM / yaha sunakara vizvabhUti ko sAre rahasya kA parijJAna ho gayA ki yuddha ke bahAne mujhe yahAM se nikAlA gayA hai| usane kupita hokara vahIM para kapittha ( kaitha) ke vRkSa para eka joradAra prahAra kiyA, jisase sAre kapittha ke phala bhUmi para gira pdd'e| usane dvArapAloM ko lalakArate hue kahA" isI prakAra maiM tumhAre sira ko naSTa kara sakatA hU~, para rAjA ke gaurava kI rakSA ke lie aisA nahIM karatA / mujhase mAMgakara yaha udyAna liyA jA sakatA thA / parantu isa prakAra chala-chadma karanA anucita hai / " vizvabhUti ko isa apamAna se bar3A AghAta lagA / saMsAra se virakti ho gaI / usane Arya saMbhUti sthavira ke pAsa saMyama grahaNa kara liyA / utkRSTa tapa se AtmA ko bhAvita karate hue aneka labdhiyA~ prApta kI / 17 68 eka samaya vihAra karate hue vizvabhUti anagAra mathurA nagarI meM Aye / idhara vizAkhanandI kumAra bhI vahA~ kI rAjakanyA se vivAha karane bahA~ AyA aura mukhya mArga para sthita rAjaprAsAda meM tthhraa| vizvabhUti anagAra mAsikavrata ke pAraNA hetu ghUmate hue udhara nikala Aye / vizAkhanandI ke anucaroM ne muni ko pahacAna kara use saMvAda sunaayaa| muni ko dekhate hI usake antamanasa meM krodha kI A~dhI utthii| saroSa netroM se vaha muni ko dekha hI rahA thA ki sadyaHprasUtA gAya kI Takkara se vizvabhUti anagAra pRthvI para gira paDe / gire hue muni kA upahAsa karate hue, vizAkhanandI kumAra ne kahA- "tumhArA vaha parAkrama, jo kapittha ko tor3ate samaya dekhA thA, Aja kahA~ gAyaba ho gayA hai ?" aura vaha khilakhilA kara ha~sa par3A / " vizvabhUti anagAra ne bhI Aveza meM Akara gAya ke zrRGgoM ko pakar3a kara, cakra kI taraha ghumAkara AkAza meM uchAla diyA aura kahA - "kyA durbala siMha zRgAla se bhI gayA gujarA hotA hai ? yaha durAtmA Aja bhI mere prati durbhAvanA rakhatA hai ? yadi mere tapa-japa va brahmacarya kA phala ho to AgAmI bhava meM aparimita bala vAlA banu / 70 isa prakAra nidAna kara isa doSa kI AlocanA kiye binA hI unhoMne Ayu pUrNa kii| (17) mahAzukra devaloka vahA~ se AyupUrNakara mahAzukra kalpa meM utkRSTa sthiti vAlA deva huA / "
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke pUrva bhava (18) tripRSTha devaloka kI Ayu pUrNa hone para vaha potanapura nagara meM prajApati rAjA kI mahArAnI mRgAvatI kI kukSi meM utpanna huA / 12 mAtA ne sAta svapna dekhe / janma hone para putra ke pRSTha bhAga meM tIna pasalie~ hone ke kAraNa usakA "tripRSTha " nAma rakhA / yauvanAvasthA prApta kI / 35 rAjA prajApati prativAsudeva azvagrIva ke mANDalika the / eka bAra prativAsudeva ne nimittajJa se yaha jijJAsA prastuta kI ki merI mRtyu kaise hogI ? nimittajJa ne batAyA ki " jo Apake caNDamegha dUta ko pITegA, tuGgagiri para rahe hue kesarI siMha ko mAregA usake hAtha se ApakI mRtyu hogI / " yaha sunakara azvagrIva bhayabhIta huA / usane sunA - prajApati rAjA ke putra bar3e hI balavAn hai | parIkSA karane caNDamegha dUta ko vahA~ preSita kiyA / rAjA prajApati apane putra tathA sabhAsadoM ke sAtha rAjasabhA meM baiThA thA / saMgIta kI bhaMkAra se rAjasabhA jhaMkRta ho rahI thI / sabhI tanmaya hokara nRtya aura saMgIta kA Ananda lUTa rahe the / ThIka usI samaya abhimAnI dUta ne vinA pUrva sUcanA diye hI rAjasabhA meM praveza kiyaa| rAjA ne saMbhrAnta ho dUta kA svAgata kiyA / saMgIta aura nRtya kA kArya sthagita kara usakA sandeza sunA / tripRSTha ko raMga meM bhaMga karane vAle dUta kI uddaNDatA akharI / unhoMne apane anucaroM ko yaha Adeza diyA ki jaba yaha dUta yahA~ se ravAnA ho taba hameM sUcita karanA / rAjA ne satkArapUrvaka dUta ko vidA kiyaa| idhara donoM rAjakumAroM ko sUcanA milI / ve jaMgala meM dUta ko pakar3a kara burI taraha pITane lage / dUta jo bhI sAthI - sahAyaka the ve sabhI bhAga chUTe, dUta kI khUba piTAI huI / jaba prajApati ko yaha vRttAnta jJAta huA to ve cintAtura ho gae / dUta ko punaH apane pAsa bulAkara atyadhika pAritoSika pradAna kiyA aura kahA ki"putroM kI yaha bhUla azvagrIva se na kahanA / " dUta ne svIkAra kara liyA, para, usake sAthI jo pahale pahu~ca cuke the, unhoMne sArA vRtAnta azvagrIva ko batA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra 36 diyA thA / azvagrIva atyadhika kruddha huA / donoM rAjakumAroM ko maravAne kA usane nizcaya kiyA / azvagrIva ne tuGgagrIva kSetra meM zAlidhAnya kI khetI karavAyI, aura kucha samaya ke bAda prajApati ke pAsa dUta bhejA / dUta ne Adeza sunAyA ki "zAli ke khetoM meM eka krUra siMha ne upadrava macA rakhA hai, vahA~ rakhavAlI karane vAloM ko usane mAra DAlA, pUrA kSetra bhayagrasta hai, ataH Apa jAkara siMha se zAlikSetra kI rakSA kIjie / " prajApati ne putroM se kahA - " tumane dUta ke sAtha jo vyavahAra kiyA usIke phalasvarUpa vArI na hone para bhI yaha AjJA AI hai / " prajApati svayaM zAlikSetra kI ora prasthAna karane lagA / putroM ne prArthanA kI - 'pitAjI ! Apa Thahariye ! hama jAyeMge / ' ve gaye, aura vahA~ jAkara kheta ke rakSakoM se pUchA- anya rAjA yahA~ para kisa prakAra aura kitanA samaya rahate haiM ? unhoMne nivedana kiyA- "jaba taka zAli - (dhAnya) paka nahI jAtA hai, taba taka caturaMginI senA kA gherA DAlakara yahAM rahate haiM aura siMhase rakSA karate haiM / 74 tripRSTha ne kahA- mujhe vaha sthAna batAo jahA~ vaha navahatthA kesarIsiMha rahatA hai / rathArUDha hokara sazastra tripRSTha vahA~ pahu~cA / siMha ko lalakArA / siMha bhI aMgar3AI lekara uThA aura megha - gambhIra-garjanA se parvata kI coTiyoM ko kaMpAtA huA bAhara nikala AyA tripRSTha ne socA "yaha paidala hai aura hama rathArUr3ha haiM / yaha zastra rahita hai aura hama zastroM se sajjita haiN| isa prakAra kI sthiti meM AkramaNa karanA ucita nahIM / " aisA vicAra kara vaha ratha se nIce utara gayA, aura zastra bhI pheMka die / 75 / siMha ne socA " yaha vajra - mUrkha hai / prathama to ekAkI merI guphA para AyA hai, dUsare ratha se bhI utara gayA hai, tIsare zastra bhI DAla diye haiM / aba eka jhapATe meM hI ise cIra DAlU / " aisA socakara vaha tripRSTha para TUTa par3A / tripRSTha ne bhI uchalakara pUrI zakti ke sAtha ( pUrvakRta nidAna ke anusAra ) usake jabar3oM ko pakar3A aura purAne vastra kI taraha use cIra DAlA / yaha dekha darzaka Ananda vibhora ho utthe| siMha vizAkhanandI kA jIva thA /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna ke pUrva mana tripRSTha siMha-carma lekara apane nagara AyA / Ane ke pUrva usane kRSakoM se kahA - 'ghoTakagrIva se kaha denA ki vaha aba nizcinta rahe / ' jaba usane yaha bAta sunI to vaha adhika kruddha huA / azvagrova ne donoM rAjakumAroM ko bulavAyA / ve jaba na gaye taba azvagrova ne sasainya potanapura para caDhAI karadI / tripRSTha bhI apanI senA ke sAtha deza kI sImA para A gayA / bhayaMkara yuddha huA / tripRSTha ko yaha saMhAra acchA na lagA / usane azvagrIva se kahA - ' niraparAdha sainikoM ko mArane se lAbha kyA hai ? acchA ho, hama donoM hI yuddha kareM / ' azvagrIva ne prastAva svIkAra kiyaa| donoM meM tumula yuddha huA / azvagrIva ke sabhI zastra samApta ho gaye / usane cakra ratna pheMkA / tripRSTha ne use pakar3a liyA aura usI se apane zatru ke sira kA chedana kara DAlA / tabhI divyavANI se nabhomaNDala gU~ja uThA--" tripRSTha nAmaka prathama vAsudeva prakaTa ho gayA / "7: 37 / eka bAra saMdhyA kI suhAvanI velA thI / sUrya astAcala kI ora pahu~ca gayA thA / usa samaya tripRSTha vAsudeva ke pAsa kucha saMgItajJa Aye / unhoMne saMgIta kI sumadhura svaralaharI se vAtAvaraNa ko mukharita kara diyA / nidrA Ane kA samaya hone para vAsudeva ne zayyApAlakoM se kahA- jaba mujhe nidrA A jAya usa samaya tuma gAyakoM ko roka denA / zayyApAlakoM ne 'tathAstu' kahA / kucha hI samaya meM samrAT nidrAdhIna ho gaye zayyApAlaka saMgIta para itanA adhika mugdha ho gayA ki saMgItajJoM ko usane visarjita nahIM kiyaa| rAta bhara saMgIta calatA rahA / USA kI sunaharI kiraNeM muskarAne vAlI thI ki samrAT kI nidrA TUTI / samrAT ne pUrvavat hI saMgIta cAlU dekhA / zayyApAlaka se pUchAinheM visarjita kyoM nahI kiyA ? usane namra nivedana kiyA- 'deva ! zravaNa ke sukha meM anurakta ho jAne se inako nahIM rokaa| yaha suna tripRSTha ko krodha bhaDaka AyA / apane sevakoM ko bulAkara kahA - " - " AjJA kI avahelanA karane vAle evaM saMgIta lobhI isa zayyApAlaka ke karNa-kuharoM meM garmAgarma zIzA ur3ela do / " samrAT kI kaThora AjJA se zayyApAlaka ke kAnoM meM zIzA uMr3elA gayA / bhayaMkara vedanA se chaTapaTAte hue usane prANa tyAga diye / " tripRSTha ne sattA ke mada meM unmatta banakara isa krUrakRtya ke kAraNa nikAcita karmoM kA '77
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kalpa sUtra bandhana kiyaa| mahAraMbha aura mahAparigraha meM mazagUla banakara caurAsI lAkha varSa taka rAjya zrI kA upabhoga karatA rahA / (16) sAtavIM naraka tripRSTha vAsudeva Ayu pUrNakara sAtaveM tamastamA naraka ke apratiSThAna nArakAvAsa meM narayika rUpa meM utpanna huaa| 80 (20) siMha vahAM se nikalakara vaha kesarIsiMha bnaa| (21) caturtha naraka vahAM se Ayu pUrNakara vaha caturtha naraka meM gayA / ' naraka se nikalane ke pazcAt usane aneka bhava tiryaJca aura manuSya ke kiye / 2 Avazyaka niyukti, Avazyaka malayagirivRtti, triSaSTi zalAkA puruSa caritra aura "zramaNa bhagavAn mahAvIra" meM bAvIsavAM bhava mAnava kA likhA hai| para usake nAma, AyuSya Adi kA ullekha nahIM hai aura na yaha ullekha hI hai ki cakravartI ke yogya puNya upArjana kina zubha kRtyoM se kiyA thaa| samavAyAGga sUtra meM aura usakI vRtti meM mahAvIra ke prathama chaha bhava diye hai| bAvIsavAM bhava mAnava kA mAnane para, samavAyAGga kA krama nahI baiThatA hai| ataH hamane yahAM bAvIsavAM bhava mAnava kA nahI likhA hai| (22) priyamitra cakravartI vahAM se vaha Ayu samApta kara mahAvideha kSetra kI mUkA nagarI meM dhanajaya rAjA kI dhAraNI rAnI se priyamitra cakravartI huaa| 3 poTTilAcArya ke pAvana pravacana rUpI pIyUSa kA pAna kara mana meM vairAgya kI jyoti prajjvalita huI / dIkSA grahaNa kI / eka karor3a varSa taka saMyama kI kaThora sAdhanA kI / " samavAyAGga sUtra meM zramaNa bhagavAn zrI mahAvIra ne tIrthaMkara ke bhavagrahaNa se pUrva chaTThA poTTila kA bhava grahaNa kiyA aura eka karor3a varSa taka zramaNa paryAya kA pAlana kiyA / 85 navAGgI TIkAkAra AcArya abhayadeva ne prastuta
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAle bhagavAna ke pUrvamaya sUtra para TIkA karate hue bhagavAn poTTila nAmaka rAjaputra hue likhA hai / bhagavAn ke jIva ne do bAra poTTilAcAya ke pAsa pravrajyA grahaNa kI, para svayaM kA nAma poTTila thA, yaha samavAyAGga ke atirikta Avazyaka niyukti, cUrNi Adi meM nahI milatA / saMbhava hai ki poTTilAcArya ke pAsa pravrajyA grahaNa karane ke kAraNa priyamitra cakravartI hI poTTila kahe gaye hoN| yA priyamitra kA hI apara nAma poTila ho, para guru ziSya kA eka nAma hone se bhrama na ho jAya, isa dRSTi se niyuktikAra Adi ne yaha nAma na diyA ho| hamArI dRSTi se priyamitra hI poTila honA cAhie, kyoMki ve hI cha? bhava meM Ate haiM / aura priyamitra va poTTila donoM kI zramaNa-paryAya eka varSakoTi kI hai, jo yaha siddha karatI hai ki ve donoM pRthak-pRthak nahI the| (23) mahAzukra __ vahAM se Ayu pUrNakara vaha mahAzukra kalpa ke sarvArtha vimAna meM samutpanna hue / samavAyAGga meM mahAzukra ke sthAna para sahasrAra kalpa ke sarvArthavimAna kA ullekha hai / AcArya abhayadeva ne nAma nirdeza nahIM kiyA haiN| uttarapurANakAra ne bhI samavAyAGga kI taraha hI sahasrArakalpa kA nirdeza kiyA hai| niyuktikAra ne mahAzukra kA nAma na dekara "savva?" hI likhA hai|" AcArya jinadAsa mahattara va AcArya malayagiri ne mahAzukrakalpa kA artha sarvArthavimAna kiyA hai / sataraha sAgaropama taka vahA~ deva sambandhI sukhoM kA upabhoga karate rhe| (24) nandana vahA~ se cyavakara bharata kSetra kI chatrAnagarI meM jitazatru samrATa kI bhadrA mahArAnI kI kukSi meM utpanna hue| nandana nAma rakhA gyaa|92 paccIsa lakSa varSa kI umra huii| caubIsa lakSa varSa taka gRhavAsa meM rahe eka lakSa varSa avazeSa rahane para poTTilAcArya ke pAma saMyama grahaNa kiyaa|94 eka lAkha varSa taka nirantara mAsa khamaNa kI tapasyA kI / 15 gyAraha lAkha sATha hajAra mAsa khamaNa hue, aura tIna hajAra tIna sau tetIsa varSa tIna mAsa unatIsa dina
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAma sUtra pAraNA ke hue / bIsa sthAnakoM kI ArAdhanA karake tIrthakara nAmakarma upArjita kiyA aura anta meM mAsika saMlekhanA karake Ayu pUrNa kiyaa| (25) prANata devaloka vahA~ se Ayu pUrNa hone para vaha prANata devaloka ke puSpottarAvataMsaka vimAna meM bIsa sAgara kI sthiti vAle deva hue / (26) devAnandA ke garbha meM svarga se cyavana kara vaha brAhmaNa kuNDa-grAma meM koDAlasagotrIya somila nAmaka brAhmaNa kI patnI devAnandA ke garbha meM putra rUpa meM utpanna hue / " marIci ke bhava meM jAti va kula kI zreSThatA ke darpa ke sarpa ne jo DasA thA, usakA viSa abhI taka utarA nahIM thA, usI ke phalasvarUpa yahA~ devAnandA ke garbha meM AnA par3A / aura bayAsI rAtri taka usa garbha meM rheN| (27) vardhamAna mahAvIra tirAsIvIM rAtri ko zakrendra kI AjJA se hariNagameSI deva ne unako siddhArtha rAjA kI rAnI trizalA kSatriyANI ke udara meM prasthApita kiyA aura vahIM janma lekara vardhamAna mahAvIra ke nAma se prasiddha hue / - garbha saMharaNa uparyukta sattAIsa bhavoM ke nirUpaNa kA sArAMza yaha hai ki prathama tIrthaMkara RSabha deva ne aneka bhavoM pUrva marIci tApasa ko lakSya karake jo kahA thA-'yaha antima tIrthaMkara mahAvIra hogaa|' vahI marIci kA jIva chabbIsaveM bhava meM devA nandA ke garbha meM AyA aura vahA~ se saMharita hokara trizalA rAnI ke garbha se vardhamAna ke rUpa meM avatarita huaa| mUla samaNe bhayavaM mahAvIre tiNNANovagae Avi hotthA-caIssAmi tti jANai, cayamANe na jANai, cue mitti jANai // 3 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra tIna jJAna [mati, zruta aura avadhi se yukta the / 'maiM deva bhava se caU~gA' aisA ve jAnate the, 'vartamAna meM cyavamAna hU~' yaha nahIM jAnate the, aura 'deva bhava se cyava gayA hU~' aisA ve jAnate the| vivecana-jo deva bhAvI janma meM tIrthakara banane vAle hote haiM ve tIrthaGkaratva ke vaiziSTya ke kAraNa jIvana ke antima samaya taka bhI adhika kAntimAna aura prasanna rahate haiM, para anya deva chaha mAha pUrva se hI cyavana ke bhaya se bhayabhIta bana jAte haiM / murajhAye hue phUla kI taraha mlAna ho jAte haiM / 95 sUtra meM "cayamANe na jANai" jo pATha AyA hai isake rahasya kA udghATana karate hue-cUrNikAra aura TippaNakAra ne kahA hai ki-eka samaya meM upayoga nahI lgtaa| chadmastha jIvoM kA upayoga antaramuhUrta kA hotA hai| kintu cyavanakAla eka samaya kA hI hotA hai| ataH cyavana kAla ke atyaMta sUkSma samaya ko chadmastha jIva cyavana kara rahA hU~, aisA nahIM jAna paate| tIna jJAna hone se maiM cyavagayA hU~ yaha jAnate haiM / '' -. devAnaMdA ke garbha meM mala: jaM rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchisi gabbhattAe vakkate taM rayaNi ca NaM sA devANaMdA mAhaNI sayaNijjaMsi suttajAgarA ohIramANI ohIramANI imeyArUve orAle kallANe sive dhanna maMgalle sassirIe coisa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhA // 4 // artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM garbha rUpa meM avatarita hue, usa rAtri ko devAnandA brAhmaNI ardhanidrAvasthA meM thii| usa samaya usane udAra, kalyANa, ziva, dhanya va maMgalarUpa tathA sobhA yukta caudaha mahAsvapna dekhe aura phira jaagii|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra vivecana-nidrA darzanAvaraNIya karma kA udaya hai| usake pAMca bheda haiM(1) nidrA, (2) nidrA-nidrA, (3) pracalA, (4) pracalA-pracalA (5) aura styaanddhi-nidraa| ina pA~ca nidrA me se tRtIya pracalA nidrA-avasthA meM devAnandA caturdaza svapna dekhatI hai / ' 02 yahA~ udAra kA artha pradhAna, kalyANa kA artha Arogyakara, ziva kA artha upadravoM ko zamana karane vAlA, dhanya kA artha dhana (acchAI ko dhAraNa karane vAlA, maMgala kA artha pavitra, zrIyukta kA artha zobhA se manohara hai|'.3 mUla : taMjahA gaya vasaha sIha abhiseya, dAma sasi diNayaraM jhayaM kubhaM / paumasara sAgara vimANa, bhavaNa rayaNuccaya sihiM ca // 5 // artha--una caudaha mahAsvapnoM ke nAma isa prakAra hai-(1) hastI, (2) vRSabha, (3) siMha, (4) lakSmI-devI kA abhiSeka, (5) puSpa mAlA, (6) candra (7) sUrya, (8) dhvajA, (9) kumbha, (10) padma sarovara, (11) sAgara, (12) deva-vimAna athavA bhavana (13) ratna rAzi (14) nirdhU ma agni / mUla : tae NaM sA devANaMdA mAhaNI imetArUve orAle kallANe sive dhanna maMgalle sassirIe cohasa mahAsumiNe pAsittA gaM paDibuddhA samANI hahatuddacittamANaMdiyA pIimaNA paramasomaNasiyA harisavasavisappamANahiyayA dhArAhayakalaMbuyaM piva samussasiyaromakUvA sumiNoggahaM karei, sumiNoggahaM karittA sayaNijjAo abbhutui, sayaNijjAo abbhuttA aturiyamacavalamasaMbhaMtAe rAihaMsasarisIe gaIe jeNeva usabhadatta mAhaNe teNeva uvAgacchai,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 saharaNa uvAgacchattA usabhadattaM mAhaNaM jANaM vijaeNaM vaddhAvei, vaDAvittA bhaddA saNavaragayA AsatthA vIsatthA karayala pariggahiyaM sirasAvattaM dasanahaM matthae aMjali kaTu evaM kyAsI evaM khalu ahaM devAppiyA ! ajja sayaNijjaMsi suttajAgarA ohIramANI oharamANI ime yAve orAle jAva sassirIe coisa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhA taM jahA -gaya jAva sihiM ca / eesi NaM devANuppiyA ! orAlANaM jAva codasaNhaM mahAsumiNANaM ke manna kallANe phalavittivisese bhavissai ? // 6 // artha - usa samaya devAnandA brAhmaNI isa prakAra udAra kalyANa, ziva, --- dhanya, maMgala va zrIyukta caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta huI, harSita evaM tuSTa hokara Anandita va prItimanA huI / parama saumanasya ko prApta huI / usakA hRdaya harSa se praphullita ho gayA / jaise kadambapuSpa megha kI dhArAoM se khila jAtA hai, usake kA~Te khar3e ho jAte haiM, usI prakAra devAnaMdA ke roma khar3e ho gaye / svapnoM ko smaraNa kara vaha apanI zayyA se uThI, aura zanaiH zanaiH acapalagati se rAjahaMsa kI taraha calatI huI jahA~ para RSabhadatta brAhmaNa hai vahAM AtI hai aura RSabhadatta brAhmaNa kI "jaya ho, vijaya ho" isa prakAra prazasti karatI hai / bhadrAsana para baiThakara Azvasta aura vizvasta hone para hAthoM ko jor3akara mastiSka para aMjali ghumAkara isa prakAra bolI- 'nizcaya hI he devAnupriya ! maiM Aja ardhanidrAvasthA meM zayyA para soI huI thI, usa samaya isa prakAra udAra va zobhAyukta caudaha mahAsvapna dekhakara jAgRta huI / ve svapna isa prakAra haiM-gaja se lekara nighU ma agni taka / he devAnupriya ! una udAra yAvat caudaha mahAsvapnoM kA kyA kalyANamaya phala vizeSa hogA ? : mUla : taNaM se usa datta mAhaNe devANaMdAe mAhaNIe aMtie eyama soccA nisamma hahatuTTha jAva hiyae dhArAhaya kalaMbuyaM piva
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUca samussasiyaromakUve sumiNoggahaM karei, karittA IhaM aNupavisai, IhaM aNupavisittA appaNo sAbhAvieNaM maipuvvaeNaM buddhi vinnANeNaM tesiM sumiNANaM atthoggahaM karei, 2 karettA devAnaMdAM mAhaNi evaM vayAsI // 7 // jojo artha - usake pazcAt vaha RSabhadatta brAhmaNa devAnandA brAhmaNI se isa bAta ko zravaNa kara evaM dhAraNa kara harSita va tuSTa huA, atyanta AhlAda ko prApta huA / jaise megha kI dhArA se siMcita hone para kadamba - puSpa khila uThatA hai vaise hI usako romAJca ho gayA / vaha svapnoM ko avagrahaNa kara unake phala ke anusaMdhAna meM vicAra karane lagA, apanI svAbhAvika manana yukta buddhi vijJAna se una svapnoM kA artha avadhAraNa kara devAnandA brAhmaNI se isa prakAra bolA / mUla :-- orAlA gaM tume devANuppie ! sumiNA diTThA, kallANA 0 sivA dhannA maMgallA sassirIyA AroggatuTTidIhAukallANamaMgallakAragANaM tume devANupie ! sumiNA diTThA / taM jahAatthalAbha devANuppie ! bhoga lAbho devANuppie ! putta lAbho devAppie! sokkhalAbho devANuppie! evaM khalu tumaM devANuppie ! navahaM mAsANaM bahupaDipunnANaM aTTamANaM rAiMdiyANaM vir3akkaMtANaM sukumAlapANipAyaM ahINapaDipunnapaMciMdiyasarIraM lakkhaNavaMjaNa guNovaveyaM mANummANapamANapaDipuNNaM sujAyasavvaMgasudaraMga sasisomAkAra kaMtaM piyadasaNaM surUvaM devakumArovamaM dArayaM payAhisi // 8 // artha - he devAnupriye ! nizcaya hI tumane udAra (viziSTa) svapna dekhe | kalyANakArI, zivarUpa, dhanya aura maMgalarUpa svapna dekhe haiN| tumane Arogyavardhaka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa dIrghAyupradAtA kalyANa karane vAle, maMgala karane vAle, svapna dekhe haiM / he devApriye ! ina svapnoM kA vizeSa phala tumheM arthalAbha, bhogalAbha, putralAbha aura sukhalAbha rUpa hogA / he devAnupriye ! nizcaya hI navamAsa aura sAr3he sAta rAtri vyatIta hone para tuma putra ratna ko janma dogii| vaha putra hAtha pairoM se bar3A hI sukumAla, hInatA rahita pAMcoM indriyoM se paripUrNa zarIra vAlA hogA, zubhalakSaNoM, zubha vyajano aura zreSTha guNo vAlA hogA, mAna, unmAna evaM pramANa se yukta, sarvAGga sundara, candra kI taraha saumya, kAnta, priya, devakumAra sadRza hogA / 45 vivecana - bhAratIya sAmudrika zAstra meM mAnava zarIra ke lakSaNa, vyaMjana aura hastarekhAoM ke sambandha me bahuta vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai / lakSaNamAnava ke vyaktitva aura kRtitva ke pratIka haiM / tIrthakara va cakravartI samrAT ke zarIra para eka hajAra ATha lakSaNa hote haiM / vAsudeva ke eka sau ATha tathA sAmAnya pratibhA sampanna vyakti ke battIsa lakSaNa hote haiM / battIsa lakSaNa kI gaNanA ke aneka prakAra haiN| eka gaNanA isa prakAra haiM(1) chatra, (2) kamala, (3) ratha, (4) vajra, (5) kUrma, (6) aMkuza, (7) vApikA, 8) dhanuSya, ( 9 ) svastika, (10) toraNa ( bandaravAra ), (11) sarovara, (12) siMha, (13) rudra, (14) zaMkha, (15) cakra, (16) hastI, ( 17 ) samudra, (18) kalaza, (16) mahala, (20) matsya, (21) yava, (22) yajJastambha, (23) stUpa, (24) kamaNDalu, (25), parvata, (26) cAmara, (27) darpaNa, ( 28 ) vRSabha, (29) patAkA, (30) lakSmI, (31) mAlA, (32) mayUra / 14 bhAgyazAlI mAnava ke ye lakSaNa hAtha yA paira Adi meM hote hai| dvitIya gaNanA isa prakAra hai (1) nAkhUna, (2) hAtha, (3) paira ( 4 ) jihvA, (5) oSTha, (6) tAlu, (7) netra ke koNa ye sAta rakta hoM, (8) kakSA, (9) hRdaya ( vakSa:sthala ) (10) grIvA, (11) nAsikA, (12) nAkhUna, (13) mukha, ye chaha aga unnata hoM, (14) dA~ta, (15) tvacA, (16) keza, (18) nAkhUna ye pAMca bArIka - choTe hoM, (19) netra, ( 20 ) hRdaya, (21) nAsikA, (22) hanu (DhoDI), (23) bhujAe~ pAMca aMga lambe hoM, (24) lalATa, (17) uMgaliyoM ke parva,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 (25) chAto, (26) mukha ye tIna vizAla hoM, (27) grIvA, (28) jaDA, (29) puruSa cihna ye tIna laghu ho, (30) satva, (31) svara, (32) aura nAbhi ye tona gaMbhIra hoN| ina battIsa lakSaNo se yukta vyakti AkRti se bhavya aura prakRti se saumya aura bhAgyazAlI hotA hai| vyaJjana kA artha-masa tila Adi hai| puruSa ke dAhine bhAga meM yadi ye cihna hote hai to uttama phala pradAtA mAne gaye haiM aura baoNyeM bhAga me hone para madhyama phldaataa| mahilAoM ke bAyIM ora zreSTha mAne gaye haiN| hastarekhA ke dvArA bhI mAnava ke bhAgya aura vyaktitva kA patA lagatA hai / sAmudrika zAstra ke anusAra mAnA jAtA hai ki jisake hAtha meM atyadhika rekhAe~ hotI haiM, yA bahuta hI kama rekhAe~ hotI hai vaha duHkhI hotA hai / jisa vyakti ke anAmikA aMgulI ke prathama parva se kaniSThikA agulI baDI hotI hai, vaha dhanavAna hotA hai| maNibandha se jo rekhA calatI hai vaha pitA kI rekhA hai / karabha se kaniSThikA agulI ke mUla kI ora se jo rekhAeM calatI hai ve vaibhava aura Ayu kI pratoka haiN| ye tInoM hI rekhAe~ tarjanI aura aMgUThe ke bIca jA milatI hai / jisako ye tInoM rekhAe~ pUrNa aura doSa vajita hoM vaha dhana dhAnya se samRddha hotA hai| pUrNa Ayu kA upabhoga karatA hai| jisake dAhine hAtha ke a~gUThe meM yava kA cihna hotA hai usakA janma zukla pakSa kA tathA vaha yazasvI hotA hai| jala se sampUrita bartana me eka puruSa praveza kre| usa samaya jo pAnI bartana meM se bAhara nikale yadi vaha pAnI droNa (battIsa mera) pramANa ho to vaha puruSa mAnayukta kahalAtA hai| tarAjU meM tolane para yadi puruSa ardhabhAra (prAcIna tola vizeSa) pramANa ho to unmAna yukta mAnA jAtA hai| AtmAGgala se zarIra kA nApa-pramANa kahalAtA hai / AtmAGgala se nApane para eka sau ATha aMgula U~cAI vAlA hone para uttama puruSa, chayAnaveM aura caurAsI aMgula vAlA madhyama puruSa kahA jAtA hai, kintu tIrthaMkara kA deha sarvottama hotA hai| ve sabhI ucita lakSaNa, vyaMjana, mAna, unmAna aura pramANa se yukta hote haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbhasaMharaNa 47 mUla : sevi ya NaM dArae ummukkabAlabhAve vinnAyapariNayamitte jovvaNagamaNapatte riuvveya jauvveya sAmaveya athavvaNaveya itihAsapaMcamANaM nighaMTudvANaM saMgovaMgANaM sarahassANaM caunhaM veyANaM sArae pArae dhArae saDaMgavI sadvitaMtavisAraNa saMkhANe sikkhANe sikkhAkappe vAgaNe baMde nirutte joisAmayaNe aNNesu ya bahusu bhannaesa parivvAyaesa nae pariniTThie yAvi bhavissa // 6 // artha- vaha bAlaka bAlavaya se unmukta hone para, samajhadAra evaM samajha meM pakkA hone para yauvana vaya ko prApta karegA / taba vaha sAMgopAMga tathA rahasya yukta Rgveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda kA, pA~cave (veda) itihAsa kA tathA chaTTa nighaNTu ( zabda koSa ) kA jJAtA hogaa| cAroM vedo ke vismRta viSaya ko smaraNa karane vAlA, cAroM vedoM ke rahasya kA pAragAmI tathA cAroM vedo kA dhAraka hogA / SaDaGga jJAtA, SaSThitaMtra vizArada, sAMkhya, gaNita, AcAra zAstra, vyAkaraNa, chanda vyutpattizAstra, jyotiSacakra aura anya anekoM brAhmaNa sambandhI evaM parivrAjakazAstroM meM pariniSNAta hogA / mUla : taM orAlA gaM tume devANupie! sumiNA diTThA jAva AroggatuTThidI hAuya maMgalakallANakAragA NaM tume devANuppie / sumiNA diTThA // 10 // artha - isa kAraNa he devAnupriye ! tumane jo udAra svapna dekhe hai, ve Arogya vardhaka, satoSapradAtA, dIrghAyu, maMgala va kalyANa kAraka haiM / mUla -! taNaM sA devAnaMdA mAhaNI usabhadattassa mAhaNassa yaMtie
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kalpa sUtra eyamaTThe socca Nisamma haTThatuTTha jAva hiyayA karayalapariggahiyaM dasanahaM sirasAvattaM matthae aMjali kaTTu usabhadattaM mAhaNaM evaM vayAsI // 11 // artha - usake pazcAt vaha devAnandA brAhmaNI RSabhadatta brAhmaNa se svapna - ke phaloM ko sunakara aura samajhakara prasanna huI. hRSTa-tuSTa yAvat dazanAkhUnoM ko sAtha milAkara Avarta karatI huI arthAt mastiSka para aMjali caDhAMkara RSabhadatta brAhmaNa se isa prakAra bolI / mUla : evameyaM devA NupiyA ! tahameyaM devANuppiyA ! avitahameyaM devAppiyA ! asaMdiddhameyaM devApiyA ! icchiyameyaM devANupiyA ! paDicciyameyaM devANupiyA ! icciyapaDicciyameyaM devANupiyA ! sacce NaM esamaTThe se jaheyaM tumbhe vayaha tti kaTTu te sumiNe sammaM paDinchaha, te sumiNe sammaM paDicchittA usabhadatteNaM mAhaNeNaM saddhiM orAlAI mANussAI bhogabhogAI bhujamANI viharai // 12 // artha- 'he devAnupriya ! Apane jina svapnoM kA artha pratipAdana kiyA hai vaha sarvathA satya hai, avitatha (sahI) hai, asaMdigdha hai, icchita ( cAhane yogya) hai, pratIcchita hai aura icchita pratIcchita hai / he devAnupriya ! yaha artha satya hai jo Apa kahate haiM, maiM una svapnoM ke phala ko mAnya karatI hU~ / ' usake pazcAt vaha devAnaMdA RSabhadatta brAhmaNa ke sAtha mAnava sambandhI zreSTha sukhopabhoga karatI huI vicarane lagI / zakra kI vicAraNA mUla : te kANaM teNa samaeNaM sakke deviMde devarAyA vajjapANI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ garna saharaNa : zaka kI vicAraNA puraMdare satakkatU sahassakkhe maghavaM pAkasAsaNe dAhiNalogAhibaI battIsavimANasayasahassAhivaI erAvaNavAhaNe suriMde arayaMbaravatthadhare AlaiyamAlamauDe navahemacArucittacaMcalakuDalavilihijjamANagaMDe bhAsuraboMdI palaMbavaNamAladhare sohammakappe sohammavaDiMsae vimANe suhammAe sabhAe sakkaMsi sIhAsaNaMsi nisaNNe // 13 // ___ artha-usa kAla usa samaya zakra, devendra, devarAja, vajrapANi, paraMdara, zatakratu, sahasrAkSa, maghavAn, pAkazAsana, dakSiNArdhalokAdhipati, battIsa lAkha vimAnoM kA svAmI, airAvata nAmaka hAthI para baiThane vAlA surendra, raja rahita zreSTha-uttama vastroM ko dhAraNa karane vAlA, mAlA aura mukuTa se sulalita zarIra vAlA jisake komala kapola navanirmita sundara caMcala citra-vicitra evaM calAyamAna svarNamaya kuNDala yugala kI prabhA se pradIpta haiM / jo virAT Rddhi va dyuti ko dhAraNa karane vAlA hai, mahAbalI mahAyazasvI hai, jisake gale meM laTakatI huI sundara vana mAlA hai, jo saudharma devaloka ke saudharmAvataMsaka vimAna kI sudharmA sabhA meM zaka nAmaka siMhAsana para baiThA hai| vivecana-bhAratIya sAhitya meM indra ke sahasra nAma prasiddha haiN| jaina, bauddha aura vaidika ina tInoM hI paramparAoM meM indra ke sambandha meM carcAe~ haiM / prastuta sUtra meM indra ke aneka nAmoM meM se kucha viziSTa nAmoM kA ullekha yahA~ para huA hai| zakra nAmaka siMhAsana para baiThane ke kAraNa yA sAmarthyavAna hone se vaha zakra kahalAtA hai / devatAoM ke madhya parama aizvaryayukta hone ke kAraNa vaha indra ke nAma se pahacAnA jAtA hai| devatAoM kA rAjA hone se devarAja hai| hAtha meM vajra nAmaka zastra ko dhAraNa karane se vaja-pANi hai| zatruoM ke nagaroM (puroM) ko naSTa karane ke kAraNa vaha purandara hai| kArtika zreSThI ke bhava meM sau bAra zrAvaka kI pAMcavI pratimA arthAt abhigraha vizeSa ko dhAraNa karane ke kAraNa vaha zatakratu kahalAtA hai / vaidika paramparA ke anusAra zatakratu kA artha sau yajJa karane vAlA hotA hai| sudharma deva loka kA indra pUrvabhava meM pRthvI bhUSaNa nagara meM kArtika nAmaka
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha thA / vItarAga dharma para usakI avicala AsthA thii| usakI raga-raga, meM mana ke aNu-aNu meM vItarAga dharma ramA huA thaa| usane sau bAra zrAvaka kI pAMcavIM paDimA (pratijJA) taka kI ArAdhanA kii| eka bAra nagara meM gairika nAmaka eka ugra tapasvI (tApasa) aayaa| usake kaThora tapa kI mahimA jana-jana kI jihvA para nAcane lgii| jana samUha darzanArtha umar3A, tapasvI ne virAT jana-samUha ko dekhakara garva ke sAtha pUchA'kyA aba bhI nagara meM aisA koI vyakti hai jo mere darzana ke lie nahIM AyA ?' eka bhakta ne nivedana kiyA 'prabho ! kArtika zreSThI ko chor3akara anya sabhI, rAjA se raMka taka Apake darzanArtha A cuke haiN|' __krodha aura ahaMkAra ke vaza tapasvI ne abhigraha kiyA-"acchA ! to lo maiM kArtika zreSThI kI hI pITha para thAlI rakhakara pAraNA karU~gA, anyathA nahI / " tapasvI ko tapa karate hue eka mAha pUrA ho gayA, kiMtu kArtika zreSThI kabhI usake pAsa nahI aayaa| rAjA ne pAraNA karane ke lie prArthanA kI taba tapasvI ne abhigraha kI bAta dohraaii| rAjA ne zreSThI ko bulaayaa| garmAgarma khIra taiyAra kI gii| rAjA ke Adeza se seTha jhukA, aura tapasvI ne krUratApUrvaka seTha kI pITha para vaha garma thAlI rakhI, camar3I jalane lagI, tapasvI nAka para aMgulI rakhakara seTha se kahane lagAdekho, tuma mujhe vandana karane nahI Ae / anta meM maiMne tumhArA nAka kATa hI diyaa| seTha mana meM socane lagA-yadi maiM isake pUrva hI pravajita ho jAtA to Aja yaha dazA nahIM hotii| usane samabhAvapUrvaka yaha bhayaMkara kaSTa sahana kiyA / dhIre-dhIre upacAra se camar3I ThIka huii| vairAgya udbuddha huA, eka hajAra ATha zreSThI putroM ke sAtha munisuvrata svAmI ke pAsa saMyama grahaNa kiyaa| dvAdazAGgI kA adhyayana kara utkRSTa tapa karatA huA AyuSyapUrNa kara saudharma devaloka kA indra banA / gairika tApasa bhI vahA~ se Ayu pUrNa kara isI indra kA airAvata hAthI huaa| indra ko apane Upara baiThA dekhakara ghabarAyA, rUpa bdlaa| indra ne bhI avadhijJAna se pUrvabhava dekha use DAMTA-phaTakArA, vaha zAnta ho gyaa|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma saMharaNa : zaka kI vicAraNA 51 hajAra netra hone se indra kA eka nAma sahasrAkSa hai / jainAcAryoM kA yaha mantavya hai ki indra ke pAMca sau maMtrI haiM, unake parAmarza se hI vaha zAsana sUtra kA saMcAlana tathA rAjya vyavasthA karatA hai | AlaMkArika bhASA meM maMtrI rAjA kI A~kha hotI hai isa dRSTi se pAMca sau maMtrI hone se indra 'sahasrAkSa' kahalAtA hai / vaidika paramparA ke anusAra eka bAra indra gautamaRSi kI patnI ahilyA para Asakta huA, RSi ne sahasrabhaga hone kA zrApa denA cAhA / para abhyarthanA karane para usane sahasrAkSa hone kA zrApa diyA, jisase vaha sahasrAkSa kahalAyA / Rgveda meM bhI indra ko sahasrAkSa kahA hai / " 105 mahAmegha ( vRSTi Adi kA svAmI) usake vaza meM hone se vaha maghavA kahalAtA hai / 'pAka' nAmaka eka balavAna daitya para zAsana karane se vaha pAkazAsana kahalAyA / dakSiNArdha bharata kA adhipati hone se dakSiNArdhapati hai / battIsa lakSa vimAnoM kA svAnI hai / airAvata hAthI kA upayoga karane se airAvataadhipati hai / " 106 mUla : se NaM tattha battIsAra vimANAvAsasayasAhassINaM, caurAsIe sAmANiyasAhassINaM, tAyattIsAe tAyattIsagANaM, caunhaM logapAlANaM, aTThaNhaM aggamahisINaM, saparivArANaM tinhaM parisANaM, sattaNhaM aNiyANaM, sattaNhaM aNiyAhivaINaM, unhaM caurAsIe AyarakkhadevasAhassINaM, aNNesiM ca bahUNaM sohammakappavAsIrNa vemANiyANa devANaM devINa ya Ahevacca porevaccaM sAmittaM bhaTTitta mahattaragattaM ANAIsara seNAvaccaM kAremANe pAlemANe mahayAhayanaTTagIyavAiyataM tItalatAla tuDiyaghaNamuiMgapaDupaDahavAiyaraveNaM divvAI bhogabhogAI bhujamANe viharaha // 14 // artha- vaha indra vahA~ battIsa lAkha vimAnoM kA, caurAsI hajAra sAmAnika
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (indra tulya Rddhi vAle) devoM kA, tetIsa trAyastrizaka deva (maMtrI tulya devoM kA, prAyastriMzaka devoM ko indra ke pUjyasthAnIya deva bhI kahe jAte haiN|).07 cAra lokapAloM (soma, yama, varuNa, kubera) kA, parivAra sahita aSTa agramahiSiyoM (pamA, zivA, zacI, aju,amalA, apsarA, navamikA, rohiNI) kA, tIna pariSadoM (bAhya, madhyama aura Abhyantara) kA, sapta sainya (gandharva, nATaka, azva, gaja, ratha, subhaTa-padAti aura vRSabha) sapta senApatiyoM, cAra caurAsI sahasra (tIna lAkha chattIsa hajAra) aGgarakSaka devoM aura anya aneka saudharmastha deva-deviyoM kA Adhipatya karatA thaa| vaha sabhI meM agrasara thaa| svAmI ke samAna vaha prajA kA pAlana poSaNa karatA thA aura guru ke samAna mahAmAnya thA / ina sabhI devoM ke Upara apane dvArA niyukta devoM dvArA diye gaye apane Adeza ko pradarzita karane vAlA thaa| vaha nirantara ucca dhvani vAle nATya saMgIta, mukharita vINA, karatAla, truTita, anya vAdya yatra, megha gaMbhIra rava karane vAlA mRdaga zreSTha zabda karane vAlA paTaha, ina sabhI ke madhura zabdoM ko zravaNa karatA huA Ananda se rahatA hai| vivecana-prastuta sUtra meM indra ke virAT vaibhava kA varNana hai| indra ke Amoda pramoda hetu nATya, saMgIta va vividha vAdya yatra prayukta hote the / B108 mala: imaM ca NaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM viuleNaM zrohiNA AbhoemANe 2 viharai, tattha NaM samaNaM bhagavaM mahAvIraM jaMbuddIve dIve bhArahe vAse dAhiNaDDabharahe mAhaNa kuDaggAme nagare usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa bhAriyAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaM. dharasagottAe kucchimi gambhattAe vaktaM pAsai, pAsittA hatu cittamANadie gadie paramANadie pIimaNe paramasomaNasie harisavasavisappamANahiyae dhArAhayanIvasurahikusumacaMcumAlaiyaUsasiyaromakUve viyasiyavarakamalanayaNavayaNe payaliyavarakaDagatuDiyakeUra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : zaka kI vicAraNA mauDakuDalahAravirAyaMtavacche pAlaMbapalabamANagholaMtabhUsaNadhare sasaMbhama turiyaM cavalaM suriMde sIhAsaNAo abbhuTheha, sIhAsaNAo abbhuTiThattA pAyapIDhAo paccoruhai, 2 veruliyava riTThariTThaaMjaNaniuNoviyamisimisitamaNirayaNamaMDiyAo pAuyAto omuyai, 2omuittA egasADiyaM uttarAsaMgaM karei,egasADiyaM uttarAsaMgaMkaritA aMjalimauliyaggahatthe titthayarAbhimuhe sattaTTha payAI aNugacchai, aNugacchittA vAmaM jANu aMcei. vAmaM jANu 2 ttA dAhiNaM jANaM dharaNitalaMsi sAhaTu tikhutto muddhANaM dharaNitalaMsi nivesei, tikkhutto muddhANaM dharaNitalaMsi nivesittA IsiM paccuNNamai, paccuNNamittA kaDagatuDiyarthabhiyAo bhuyAo sAharai, kaDa0 2 ttA karayalapariggahiyaM sirasAvattaM dasanahaM matthae aMjali kaTu evaM vayAsI // 15 // ___ artha-vaha indra apane vipula avadhijJAna se sampUrNa jambUdvIpa kI ora dekhatA hai| usa samaya vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra ko jambUdvIpastha bhAratavarSa ke dakSiNArdhabharata ke brAhmaNakuNDagrAma nagara meM koDAlagotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI bhAryA jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM garbha rUpa meM utpanna hue dekhatA hai| usakA hRdaya hRSTa, tuSTa, Anandita, paramAnandita, va prItiyukta hotA hai / parama saumanasya ko prApta karatA hai| harSa se usakA hRdaya phUla uThatA hai| meghadhArA se sicita kadamba vRkSa ke sugandhayukta vikasita kusumoM kI taraha romAMcayukta ho jAtA hai| praphullita uttama kamala kI taraha netra va mukha khila uThate haiM / zreSTha kaDa, puhacI, ke yUra (bAjUbaMdha) mukuTa [sira kA AbhUSaNa] kuNDala (kAna kA bhUSaNa) pahane hue, tathA hAra se suzobhita bakSasthala vAlA, lambe laTakate hue puna: puna. dolAyamAna AbhUSaNoM ko dhAraNa kiyA huA, surendra sasaMbhrama-sahasA zIghra hI sihAsana se uThakara khar3A huaa|01 pAdapITha se nIce
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra utarA, nIce utarakara uttama vaiDUrya, variSTha, ariSTa aJjana Adi ratnoM se yukta, kuzala kArIgaroM dvArA nirmita camacamAte hue maNi- muktAoM se maNDita pAdukA ( khar3AU - jUtoM) ko utArakara, dupaTTe se uttarAsana karake (muMha kI yatanA karake) aMjila se mukulita agra hAthavAlA vaha indra tIrthaMkara ke sammukha sAtaATha kadama Age calakara dAhine ghuTane ko UMcA karake, bAMye ghuTane ko bhUmi para rakhakara tIna bAra mastiSka ko pRthvI para lagAkara kiJcit U~cA hAtA hai aura sIdhA hokara kar3e aura truTina se yukta bhujA ko saMkucita karatA hai, donoM bhujAoM ko saMkucita kara dasanAkhUna eka dUsare se saMyukta rahe isa prakAra sammilita karake mastiSka para aMjali karatA huA isa prakAra bolA RY mUla :-- namotthUNaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM // 1 // AigarANaM titthagarANaM sayaMsaMbuddhANaM // 2 // purisuttamANaM purisasIhANaM purisavarapuMDariyANaM purisavaragaMdhahatthINaM ||3|| loguttamANaM loganAhANaM logahiyANaM logapaIvANaM logapajjoyagarANaM // 4 // abhayadayANaM cakkhudayANaM maggadayANaM saraNadayANaM jIvadayANaM bohidayANaM // 5 // dhammadayANaM dhammadesayANaM dhammanAyagANaM dhammasArahINaM dhammavaracAuraMta kavaTTINaM // 6 // dIvo tANaM saraNaM gaI pahaTThA, (NaM) appaDi hayavaranA NadaMsaNadharANaM viyadRchaumANaM ||7|| jiNANaM jAvayANaM tinnANaM tArayANaM buddhANaM bohayANaM muttANaM moyagANaM // 8 // savvannaNaM savvadarisINaM sivamayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAvAhamapuNarAvitti siddhigahanAmadheyaM ThANaM saMpattANaM namo jiNANaM jiyabhayANaM // 6 // namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrasma Adigarassa carimatitthayarassa puvvatitthayaraniddiTThassa jAva saMpAviukAmassa, vaMdAmi NaM bhagavaMtaM tatthagayaM ihagaye pAsau me bhagavaM tatthagae
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : zaka kI vicAraNA ihagarya,ti kaTu samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, 2 sIhAsaNavaraMsi puratthAbhimuhe sannisanne // 16 // artha-"arihanta bhagavAn ko namaskAra ho (arihanta bhagavAn kaise haiM?) dharma kI Adi karane vAle,dharma tIrtha kI sthApanA karane vAle,apane Apa hI samyakbodha ko pAne vAle, puruSoM meM zreSTha, puruSoM meM siMha, puruSoM meM zreSTha zveta-kamala ke samAna, puruSoM meM zreSTha gaMdhahastI ke samAna,loka meM uttama,loka ke nAtha,loka ke hitakartA, loka me dopaka tulya, loka meM udyota karane vAle, abhayadAna dene vAle, jJAna rUpI netra ke dene vAle, mokSa mArga kA upadeza dene vAle, zaraNa ke dene vAle, saMyama jIvana ko dene vAle, samyaktvarUpI bodhi ke dene vAle, dharma ke dene vAle, dharma ke upadezaka, dharma ke netA, dharma-ratha ke sArathI haiN| cAra gati kA anta karane vAle, zreSTha dharma ke cakravartI haiM / bhavasAgara meM dvIpa rUpa, rakSA rUpa, zaraNa rUpa, Azraya rUpa aura AdhAra rUpa haiM / apratihata evaM zreSTha jJAna darzana ke dhAraNa karane vAle, pramAda se rahita, svayaM rAgadveSa ko jItane vAle, dUsaroM ko jitAne vAle, svayaM saMsAra sAgara se tire hue aura dUsaroM ko tArane vAle haiN| svayaM bodha pA cuke haiM, dUsaroM ko bodha dene vAle haiN| svayaM karma se mukta hai dUsaroM ko mukta karAne vAle haiM, sarvajJa haiM, sarvadarzI haiM tathA zivarUpa (maMgalamaya) hai / acalasthira-rUpa aruja-rogarahita, ananta-anta rahita, akSaya-kSaya rahita, avyAbAdhabAdhA pIr3A rahita, apunarAvRtti-jahA~ se puna: lauTanA nahIM par3atA aisI siddhigati nAmaka sthAna ko prApta kara cuke haiM, bhaya ko jItane vAle haiM, rAgadveSa ko jItane vAle haiM / una jina bhagavAn ko merA namaskAra ho| namaskAra ho zramaNa bhagavAna mahAvIra ko, jo dharmarUpa Adi ke karane vAle, carama tIrthaMkara, pUrva tIrthakaroM dvArA nirdiSTa aura apunarAvRtti-siddhigati ko pAne kI abhilASA vAle haiM / yahA~ (svarga) meM rahA huA maiM vahA~ (devAnanda ke garbha meM) rahe hue bhagavAn ko vandanA karatA huuN| vahAM rahe hue bhagavAn yahA~ rahe hue mujhe dekheM / isa prakAra bhAvanA vyakta karake devarAja devendra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana va namana karatA hai aura apane zreSTha siMhAsana para pUrva dizA kI ora muMha karake baiThatA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra vivecana prastuta sUtra ke tIna nAma upalabdha hote hai / kalpasUtra, jambUdvIpaprajJapti Adi AgamoM meM zakendra dvArA vandana prayukta hone se yaha 'zakrastava' ke nAma se prasiddha hai / anuyogadvAra sUtra ke AdAnapada nAma ke ullekhAnusAra isa stuti kA 'namutthuNaM' nAma prAraMbhika pada ke Upara se cala par3A hai / "yogazAstra " svopajJavRtti, pratikramaNavRtti Adi granthoM meM isakA nAma praNipAta sUtra ( namaskAra sUtra ) diyA hai / 56 yaha stuti atyanta prabhAvazAlI hai / isake eka-eka akSara meM bhaktirasa kUTa-kUTakara bharA hai / isa stuti meM tIrthaMkaroM ke AdhyAtmika guNoM kA utkIrtana sarvatra mukharita huA hai / AdhyAtmika utkarSa ke lie, sAdhaka ko ise pratidina ekasau ATha bAra zraddhA ke sAtha smaraNa karanA caahie| jo sAdhaka bhaktibhAvanA se vibhora hokara isakA pratidina niyamita jApa karatA hai usake caraNoM meM akhila saMsAra kA bhautika aura AdhyAtmika vaibhava apane Apa Akara upasthita ho jAtA hai / usake antarmAnasa meM kisI prakAra kI nirAzA nahIM rahatI, vaha sadA-sarvadA sukha va Ananda ko prApta karatA hai / ------ mUla tae NaM tassa sakkssa deviMdassa devaranno ayameyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkaSpe samuppajjitthAna evaM bhUyaM, na eyaM bhavvaM, na eyaM bhavissaM, jaM naM arahaMtA vA cakkavaTTI vA baladevA vA vAsudevA vA aMtakulesu vA paMtakulesu vA tucchakulesu vA dariddakulesu vA kiviNakulesu vA bhikkhAyakulesu vA mAhaNakulesu vA AyAiMsu vA AyAiMti vA AyAiti vA evaM khalu arahaMtA vA cakkavaTTI vA baladevA vA vAsudevA vA uggakulesu vA bhogakulesu vA rAiSNakulesuvA ikkhAgakulesu vA khattiyakulesu vA harivaMsakulesu vA annataresu vA tahappagAresu visuddha jAtikulavaMsesu AyAiMsuvA AyAiMti vA AyAissaMtiva / / 17 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 ei saharaNa: zaka kI vicAraNA artha - tatpazcAt usa zakra devendra devarAja ko isa prakAra kA adhyavasAya, citana rUpa tathA abhilASA rUpa meM, manameM jAgRta huA, saMkalpa utpanna huA ki aisA na kabhI pUrva huA hai, na vartamAna meM hotA hI hai aura na bhaviSya meM hogA hI'arihanta [ tIrthaMkara ] cakravartI, baladeva, vAsudeva antyakula meM, prAntakula meM adhamakula meM, tucchakula meM, daridrakula meM, kRpaNakula meM, bhikSukakula meM, athavA brAhmaNa kula meM janme hoM, janmate hoM athavA janmeMge / isa prakAra nizcaya hI arihanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva ye ugrakula meM, bhogakula meM, rAjanyakula meM, ikSvAkukula meM, kSatriyakula meM, harivaMzakula meM tathAprakAra ke anya bhI vizuddha jAti kula vAle vaMzoM meM janme the, janmate haiM aura janmeMge | vivecana-- ugrakula, bhogakula, rAjanyakula aura kSatriyakula ina kuloM kI sthApanA bhagavAn RSabhadeva ne kI thii| rAjya kI suvyavasthA ke lie ArakSaka dala banAyA, jisake adhikArI daNDa Adi dhAraNa karane se 'ugra' khlaaye| maMtrImaNDala banAyA jisake adhikArI guru sthAnIya the ve 'bhoga' nAma se prasiddha hue| rAjA ke samIpastha jana, jo samAna vaya vAle mitra rUpa meM parAmarza pradAtA the ve 'rAjabhya' ke nAma se vikhyAta hue| zeSa anya rAjakula meM utpanna kSatriya nAma se pahacAne gaye / 110 bhagavAn RSabhadeva eka varSa se kucha kama ke the taba nAbhirAjA kI goda meM baiThe hue krIr3A kara rahe the / usa samaya zakrendra hAtha meM ikSu lekara Ae, bhagavAn ne hAtha Age bar3hAyA / "" taba indra ne socA bhagavAn ikSu kI icchA kara rahe haiM, ataH inakA vaMza ikSvAku ho, isa prakAra ne kI / 113 ikSvAkuvaMza kI sthApanA indra harivarSa kSetra se lAye gaye yugala se harivaMza utpanna huA / 113 993 tathAprakAra ke anya vizuddha jAti kula vaMza se tAtparya hai - mahAn zakti va tejaH sampanna yoddhA jaise mallavI tathA licchavI rAjavaMza ke rAjAgaNa, yuvarAja, madhika rAjAgaNa jinake tejasvI vyaktitva para prasanna hokara puraskAra pradAna kiyA jAya vaise vIra, sanniveza nAyaka, kuTumba ke nAyaka Adi /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 mUla * vasa Azcarya ---- kalpa sUtra asthipuNa ese vi bhAve logaccherayabhUe anaMtAhi osappiNIussappiNIhi vIikkaMtAhiM samuppajjati, ( pra 0 100 ) nAmagottassavA kammassa akkhINassa aveiyassa aNijjiNNassa udapaNaM janna arahaMtA vA cakkvaTTI vA baladevA vA vAsudevA vA aMtakulesu vA paMtakulesu vA tucchakulesu vA, dariddakulesu vA bhikkhAgakulesu vA kiviNakulesu vA mAhaNakulesu vA, AyAiMsu vA Ayaiti vA AyA issaMti vA kucchisi gavbhattAe vakkamiMsu vA vakkamati vA vakkamissaMti vA, no ceva NaM joNIjammaNanikkhahi nikkha maMsa vA nikkhamaMti vA nikkhamissaMti vA // 18 // " artha - kintu loka meM isa prakAra kA AzcaryabhUta kArya bhI ananta avasarpiNI utsarpiNI vyatIta hone ke pazcAt hotA hai, jaba ki arihanta bhagavAna cakravartI, baladeva, vAsudeva, usa prakAra ke nAma gotra karma ke kSINa nahI hone se ( sthiti kSaya ke abhAva me ) rasa - vipAka dvArA karma ke nahI bhoge jAne se, karma kI nirjarA nahI hone se evaM usa karma ke udaya se ve antyakula meM, prAntakula meM, tucchakula meM, daridra kula meM, kRpaNa kula meM, bhikSuka kula meM, brAhmaNa kula meM atIta kAla meM Aye hai, vartamAna meM Ate haiM aura bhaviSya meM AyeMge, kukSi me garbha rUpa meM atIta kAla meM utpanna hue hai, vartamAna meM hote hai aura bhaviSya meM bhI utpanna hoge, parantu atIta kAla meM bhI unhoMne vahA~ para janma nahI liyA hai, vartamAna meM bhI nahIM lete hai aura na bhaviSya meM hI janma lege / vivecana - Agama ke samartha TIkAkAra AcArya abhayadeva ne kahA hai " jo bAta abhUtapUrva va alaukika ho, jise dekhakara mana meM vismaya utpanna ho vaha Azcarya hai / 04 Azcarya aura asabhava zabdoMke artha meM bahuta antara hai / asabhava kA artha hai jo kabhI ho na sakatA ho, para Azcarya asaMbhava nahIM hai, kevala virala ghaTanA hai / yahA~ para vizva ke anya AzcaryoM kA varNana na kara kevala jainAgamoM meM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa: zakra kI vicAraNA 58 Ae hue Azcaryo kA vizleSaNa karanA hai| jainAgamoM meM jisa prakAra AzcaryoM kA varNana hai vaisA bauddha aura vaidika sAhitya meM dRSTigocara nahIM hotA / isakA artha yaha nahIM ki una paramparAoM meM Azcarya janaka ghaTanAeM nahIM haiN| ghaTanAe~ to aneka ho sakatI hai para unhoMne unakA isa zailI se nirUpaNa nahIM kiyA / sthAnAGga, 116 115 pravacana sAroddhAra, evaM kalpasUtra kI vibhinna TIkAoM meM dasa Azcaryo kA ullekha hai / ( 1 ) upasarga, (2) garbhApaharaNa, (3) strItIrtha, (4) abhAvitapariSad ( ayogya pariSad), (5) kRSNa kA aparakakAgamana, (6) candra sUrya kA AkAza se utaranA, (7) harivaMza kula kI utpatti, (8) camarendra kA utpAta, (6) utkRSTa avagAhanA ke eka sau ATha siddha, (10) asaMyata pUjA / inakA sakSipta vivaraNa yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai / ( 1 ) upasarga - eka samaya AryAvarta ke mahAmAnava bhagavAn mahAvIra dharmopadeza karate hue zrAvastI ke udyAna meM padhAre / gaNadhara gautama bhikSA ke lie nagarI meM ge| unhoMne sunA - gozAlaka apane Apako jina va sarvajJa sarvadarzI kahatA hai / gautama ne mahAvIra se nivedana kiyaa| mahAvIra ne kahA- 'gautama ! maMkhalIputra gozAlaka merA kuziSya hai / vaha jina nahIM para 'jina' kA pralApa karane vAlA hai / mahAvIra kA prastuta kathana zrAvastI meM prasArita ho gayA / gozAlaka ne bhI sunaa| usane chaTTa ke pAraNA hetu gaye hue mahAvIra ke ziSya Ananda se kahA"he Ananda ! dhana prApta karane kI lAlasA se kucha vaNik azana-pAna kI vyavasthA kara bhANDa Adi lekara videza cale / bhayaMkara araNya meM pahuMcane para sAtha kA jala samApta ho gayA / tRSA se chaTapaTAne lage, jala kI anveSaNA karate hue unheM cAra bAMbI dRSTigocara huI / prathama bAMbI kholI / amRta-sA madhura jala nikalA, jise prApta kara sabhI Ananda-vibhora ho gaye / dUsarI bA~bI kholI to camacamAtA huA svarNa nikalA, tIsarI bAMbI kholI to amUlya maNi-muktAe~ upalabdha huIM / jyoM hI ve cauthI bAMbI kholane ke lie udhara kadama bar3hAne lage tyoM hI eka subuddhi vaNik ne rokA / para unhoMne nahIM mAnA / kholate hI usameM se dRSTi viSa sarpa nikalA, jisakI viSailI phUtkAra se ve saba vahIM para bhasma ho gaye / prastuta rUpaka tumhAre dharmAcArya mahAvIra
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa 60 para bhI ghaTita hotA hai / unheM bhI sabhI vastue~ prApta ho gaI haiM, para kheda hai ki unheM aba bhI santoSa nahIM hai / ve mujhe 'maMkhaliputra' 'chadmastha' aura apanA 'kuziSya' kahate haiM / tU jAkara unheM sAvadhAna karade, anyathA maiM svayaM Akara unakI dazA 'durbuddhi vaNikputroM se samAna kara dU~gA / ' Ananda muni bhagavAn ke pAsa pahu~cA / gozAlaka kA dhamakI bharA kathana nivedana kiyA / sarvajJa sarvadarzI bhagavAn to pUrva hI jAnate the / bhagavAn ne kahA"Ananda, tuma jAo aura gautamAdi zramaNoM ko sUcita kara do ki gozAlaka yahA~ A rahA hai, koI bhI zramaNa usase sambhASaNa na kare / " gozAlaka mahAvIra ke pAsa pahu~cA aura bolA - " he kAzyapa ! tumhArA ziSya maMkhalI putra to mara gayA hai| vaha anya thA, maiM anya huuN| usake zarIra ko parISaha sahana karane meM sudRr3ha samajha kara maiMne usameM praveza kiyA hai|" mahAvIra ne kahA - 'gozAlaka ! jaise koI taskara chipane kA sthAna prApta na hone para tRNa kI oTa meM chipane kA prayAsa karatA hai, vaise hI tuma bhI anya na hote hue bhI apane Apa ko anya batA rahe ho ?' bhagavAn zrI mahAvIra ke satya kathana ko zravaNa kara gozAlaka stambhita evaM avAk thA / vaha mana hI mana tilamilA utthaa| vaha apane Apako chipAne kI dRSTi se anargala pralApa karane lgaa| mahAvIra ke samakSa anargala bolate hue dekhakara bhagavAn ke antevAsI ziSya 'sarvAnubhUti' aura 'sunakSatra' anagAra ne kahA - ' hai gozAlaka, tumheM apane dharmAcArya ke prati isa prakAra aziSTatA pradarzita nahIM karanI cAhie / ' 117 gozAlaka ne kruddha hokara una donoM anagAroM ko tejolezyA se vahIM para bhasma kara diyaa| donoM Ayu pUrNa kara AThaveM aura bArahaveM devaloka meM utpanna hue / bhagavAn ke dvArA pratibodha dene para bhI gozAlaka na samajhA / payaHpAnaM bhujaGgAnAM kevalaM viSavardhanam kI ukti ke anusAra usane bhagavAn zrI mahAvIra para bhI tejolezyA pheMkI / para vaha tejolezyA bhagavAn ke irdagirda cakkara kATatI huI Upara AkAza meM uchalI aura punaH gozAlaka ke zarIra meM praviSTa ho gaI / apanI tejolezyA se bhagavAn ko bhasma huA na dekhakara gozAlaka
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : zakra kI vicAraNA Akula-vyAkula ho gyaa| vaha bolA-'he kAzyapa ! tU chaha mAsa meM pitta va dAha-jvara se pIr3ita hokara mara jaayegaa|' mahAvIra ne gaMbhIra garjanA karate hue kahA-'gozAlaka ! maiM to abhI solaha varSa taka gaMdhahastI kI taraha isa mahItala para vicaraNa karUMgA, parantusmaraNa rakhanA, tU svayaM sAta rAtri meM pitta-jvara se pIr3ita hokara chadmasthAvasthA meM hI kAla kregaa| bhagavAn kI yaha bhaviSyavANI satya siddha huii| tejolezyA ke prabhAva se bhagavAn mahAvIra ko bhI chahamAsa taka pitta-jvara va raktAtisAra ho gayA thaa|18 kevalajJAna prApta hone ke pazcAt tIrthakara kA yaha atizaya hotA hai ki ve jahA~ bhI rahate haiM vahA~ aura usake Asa pAsa sau yojana taka kisI bhI prakAra kA vairabhAva, mRgI, roga evaM durbhikSa Adi upadrava nahIM hotA, para bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna hone ke pazcAt aura unhIM ke samavasaraNa meM yaha upasarga huA jo eka Azcarya hai / (2) garbhApaharaNa-dvitIya Azcarya garbhApaharaNa haiN| tIrthakaroM ke garbha kA apaharaNa nahI hotA, para zramaNa bhagavAna mahAvIra kA huaa| digambara paramparA prastuta ghaTanA ko mAnya nahI karatI, para zvetAmbara paramparA ke mAnanIya AgamoM meM isakA spaSTa ullekha hai| AcArAGga'20 samavAyAGga21 sthAnAGga'22 Avazyaka niyukti' 23 prabhRti meM spaSTa varNana hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra bayAsI [82] rAtridivasa vyatIta hone para eka garbha se dUsare garbha meM le jAye gye| bhagavatI sUtra meM devAnandA brAhmaNI kA paricaya dete hue bhagavAna mahAvIra ne gautama se kahA-'he gautama ! devAnandA brAhmaNI merI mAtA hai|' 24 jainAgamoM kI taraha vaidika paramparA meM bhI garbha parivartana-vidhiyoM kA ullekha hai / kaMsa jaba vasudeva kI santAnoM ko samApta kara detA thA,taba vizvAtmA yogamAyA ko yaha Adeza detA hai ki vaha devakI kA garbha rohiNI ke udara meM rkhe| vizvAtmA ke Adeza va nirdeza se yogamAyA devakI kA garbha rohiNI ke
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 62 udara meM rakha detI hai / taba puravAsI atyanta duHkha ke sAtha kahane lagate haiM 'hAya becArI devakI kA yaha garbha naSTa ho gayA / 25 Aja kA yuga vaijJAnika yuga hai| vaijJAnikoM ne aneka sthaloM para yaha parIkSaNa kara pramANita kara diyA hai ki garbha-parivartana asambhava nahI hai / isa sambandha meM 'gujarAta varnAkyUlara sosAyaTI' dvArA prakAzita 'jIvana-vijJAna' ( pRSTha 43 ) meM eka varNana prakAzita huA hai, vaha draSTavya hai / 'eka amarIkana DAkTara ko eka bhATiyA strI ke peTa kA Aparezana karanA thA / samasyA yaha thI ki strI garbhavatI thI / ata DAkTara ne eka garbhiNI bakarI kA peTa cIrakara usake peTa kA baccA bijalI-cAlita eka Dibbe meM rakhA aura usa strI ke peTa kA baccA bakarI ke peTa meM / Aparezana kara cukane ke bAda DAkTara ne punaH strI kA baccA strI ke peTa meM aura bakarI kA baccA bakarI ke peTa meM rakha diyA / kAlAntara meM strI aura bakarI ne jina baccoM ko janma diyA ve svastha aura svAbhAvika rahe / ' 28 (3) strItIrtha - tIrthaGkara puruSa hI hote hai, 126 strI nahI, parantu prastuta avasarpiNI kAla meM unnIsaveM tIrthaGkara malli bhagavatI strI huI haiM / 27 malli bhagavatI kA jIva pUrva bhava meM apara videha ke salilAvatI vijaya meM mahAbala rAjA thA / unhoMne apane chaha mitroM sahita dIkSA grahaNa kii| mahAbala muni ke antarmAnasa meM yaha vicAra ubuddha huA ki yahA~ maiM apane chahoM sAthiyoM kA netA hU~ / yadi maiM inake sAtha hI samAna japa-tapa karatA rahUMgA to bhaviSya me inase jyeSTha va zreSTha nahI bana sakUMgA / isa prakAra vicAra kara mahAbala muni pAraNA ke samaya bahAnAbAjI kara ugra tapa karane lage / tapAdi ke prabhAva se tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kiyA / 129 aura mAyA ke kAraNa samyaktva se cyuta hokara strI veda kA / jisase ve strI tIrthaGkara hue / ' yaha bhI eka Azcarya hai / 30 939 (4) abhAvita pariSad - tIrthaGkara kA prathama pravacana itanA prabhAva pUrNa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMharaNa: za kI vicAraNA 61 hotA hai ki use zravaNakara bhautikatA meM nimagna mAnava bhI tyAga mArga ko svIkAra kara lete haiM / bhagavAn zrI mahAvIra ko jR bhikA gA~va ke bAhara Rju bAlikA nadI ke kinAre zAla vRkSa ke nIce kevalajJAna - kevaladarzana utpanna huA / devoM ne kevalajJAna mahotsava kiyaa| samavasaraNa kI racanA huI bhagavAn ne yaha jAna kara ki yahA~ koI bhI cAritra dharma agIkAra karane vAlA nahI hai, ataH eka kSaNa taka pravacana kiyA / 32 para kisIne bho cAritra svIkAranahI kiyA 1233 etadartha hI prathamapariSad ko abhAvita kahA hai| tIrthaMkara kA pravacana pAtra kI apekSA se niSkala gayA, yaha bhI eka Azcarya hai / 2 134 (5) kRSNa kA aparakaMkA gamana - satIziromaNi draupadI ke rUpa lAvaNya kI prazamA sarvatra phaila cukI thii| nArada RSi ne bhI sunI aura vaha use nihArane ke liye rAjaprAsAda meM pahu~ce / dRDhadharmA draupadI ne guru buddhi se nArada ko namaskAra nahIM kiyA / nArada RSi ne apanA apamAna samajhA aura ve kupita ho ge| draupadI ko isa apamAna kA phala cakhAne ke lie nArada ne upAya socA / dhAtakIkhaNDa dvIpa ke aparakakAdhIza padmanAbha ko jo paradAra- lubdha thA, draupadI kA rUpa varNana karate hue kahA-pANDavoM kI patnI draupadI itanI sundara haiM, mAna cAMda kA TukaDA ho / yadi tuma use prAptakara sako to tumhAre raNavAsa meM cAra-cAMda laga jAe~ge / " padmanAbha ne apane mitra deva kI sahAyatA se soI huI draupadI ko apane rAjaprAsAda me maMgavA liyA / draupadI se bhoga kI bhASA meM abhyarthanA kI, para pativratA draupadI ne use vivekapUrvaka samajhAkara rokaa| dropadI ko rAjaprAsAda meM na pAkara pANDava cintita hue / yatra-tatra sarvatra khoja kI, parantu draupadI kA kahI atA-patA na lagA / dvArikAdhIza zrI kRSNa se nivedana kiyA / kRSNa ne upahAsa karate hue kahA - ' kheda hai tuma pAMca pati hote hue bhI draupadI kI rakSA nahIM kara sake / ' phira zrIkRSNa ne nArada RSi se patA pA liyA ki vaha aparakaMkA meM hai / pANDavoM sahita zrIkRSNa vahA~ pahu~ce / nRsiha rUpa banA zrIkRSNa ne padmanAbha ko parAjita kiyA aura vApasa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ lauTate hue vijaya zaMkha bajAyA,jisakA gaMbhIra rava tIrthakara munisuvrata ke pIyUSavarSI pravacanoM kA pAna karate hue dhAtakIkhaNDastha bharata kSetra ke vAsudeva zrI kapila ne sunA / zrIkRSNa se milane ke liye ve drutagati se cale, para zrIkRSNa to pUrva hI vahAM se prasthAna kara cuke the| dUra se hI ratha kI dhvajA ko nihAra kara kapila vAsudeva ne zakhanAda kiyA aura usake pratyuttara meM zrIkRSNa ne bhii| yaha niyama hai ki vAsudeva va cakravartI samrATa apanI sImA se bAhara anya sImA meM nahIM jAte, para zrI kRSNa gae, yaha eka Azcarya hai / 135 (6) candra sUrya kA AkAza se utaranA-eka samaya zramaNa bhagavAn zrI mahAvIra chadmasthAvasthA meM kauzAmbI meM virAja rahe the| usa samaya bhagavAn ke darzana hetu sUrya aura candra donoM apane zAzvata vimAnoM ke sAtha upasthita hue|6 sUrya aura candra tIrthakaroM ke darzanahetu Ate haiM, para zAzvata vimAnoM meM nhiiN| phira bhI Aye, yaha Azcarya hai| isa sambandha meM eka bhinna mAnyatA yaha bhI hai-candra sUrya kA Agamana mahAvIra ke samavasaraNa meM huaa| usa samaya satI mRgAvatI bhI vahIM baiThI thI, rAta hone para bhI aMdhakAra na huaa| candra sUrya gae, aMdhakAra huaa| mRgAvatI apane sthAna para gaI, agraNI satI candanabAlA ne akAla-velA karane para ulAhanA diyA taba AtmAlocana karate karate mRgAvatI ko kevalajJAna hogyaa| 37 yaha ghaTanA mahAvora ke 24veM varSAvAsa kI hai| (7) harivaMza kula kI utpatti-kauzAmbI ke 'sammukha' nAmaka samrAT ne eka bAra vIraka kI patnI vanamAlA ko dekhaa| yauvana ke mada meM madamAtI vanamAlA ke saundarya ne samrATa ko unmatta banA diyaa| samrATa ke anunayavinaya se vaha bhI apane dharma se cyuta ho vIraka kI jhoMpar3I chor3akara vaha gagana cumbI rAjaprAsAda meM phuNcii| vIraka usake viyoga se vyathita hokara pAgala ho gayA varSA kI suhAvanI velA thii| AkAza meM umar3a-ghumar3akara ghanaghora ghaTAe~ A rahI thii| cAru-capalA camaka rahI thii| vanamAlA ke sAtha samrATa Amodapramoda meM tallIna thaa| pIka thUkane ke liye gavAkSa se jyoMhI muha nikAlA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ garna baharaNa : saka ko vidhAraNA tyoMhI nIce khar3e vIraka kI dayanIya dazA dekhakara usakA hRdaya dravita ho gyaa| socA-'dhikkAra hai hameM! hama vAsanA ke kIr3e haiN|' yaha viveka kA prakAza jagA hI thA ki AkAza se bijalI girI aura dekhate-hI-dekhate donoM ke prANa-pakherU ur3a gaye / vIraka ne jaba yaha sunA to usakA mastiSka svastha ho gayA aura saMsAra ke vinazvara svabhAva ko samajhakara vaha eka ekAnta zAnta kAnana meM tapa karane lgaa| prazasta bhAvanA se sammukha aura vanamAlA vahAM se harivarSa kSetra meM yugaliye bane aura vIraka bhI tapa ke prabhAva se Ayu pUrNakara saudharma kalpa meM tripalyopama kI sthitivAlA kilviSika deva huA / ' 38 usa yugala ko kIr3A meM nimagna dekhakara usa deva kA pUrva vaira ubuddha ho gyaa| usane socA-yahA~ bhI ye sukha ke sAgara para taira rahe haiM aura yahAM se devaloka me jAyeMge, vahAM bhI isI taraha Ananda kreNge| ataH aisA prayatna karU~ jisase inakA bhAvI jIvana duHkhamaya bane / deva-zakti se do kosa kI UMcAI ko sau dhanuSya kI karadI / 139 vahAM se donoM ko uThAkara bharatakSetra kI campAnagarI meM laayaa| vahAM ke ikSvAkukula samrATa kA nidhana ho gayA thA ataH vaha 'hari' vahAM kA sammAnanIya samrAT banA aura hariNI rAjamahiSI / kusaMgati se donoM ne sapta vyasanoM kA sevana kiyaa| jisase ve vahA se marakara naraka meM ge| yaugalika vyasanoM kA sevana nahIM karate aura naraka meM nahI jAte para ve gaye, ataH yaha Azcarya hai| (8) camarendra kA utpAta-asurarAja camarendra pUrva bhava meM "pUraNa' nAma kA eka bAla-tapasvI thA vaha chaTTha-cha? kA tapa karatA aura pAraNA ke dina kASTha ke catuSpuTa pAtra meM bhikSA laataa| prathama puTa kI bhikSA pathikoM ko pradAna karatA, dvitIya puTa kI bhikSA pakSiyoM ko cugAtA, tRtIya puTa kI bhikSA jalacaroM ko detA aura caturtha puTa kI bhikSA samabhAva se svayaM grahaNa krtaa| dvAdaza varSa taka isa prakAra ghora tapa kiyA aura eka mAsa ke anazana ke pazcAt Ayu pUrNakara camaracaMcA rAjadhAnI meM indra bnaa| indra banate hI usane avadhijJAna se apane Upara saudharmAvataMsaka vimAna meM zaka nAmaka siMhAsana para zakendra ko divya bhoga bhogate hue dekhaa| antarmAnasa meM vicAra kiyA-"yaha mRtyu ko cAhane vAlA, azubha lakSaNoMvAlA, lajjA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 kalpasUtra aura zobhA rahita caturdazI ko janma lene vAlA, hIna puNya kauna hai ? maiM isakI zobhA ko naSTa karadU / para mujhameM itanI zakti kahA hai?' vaha asurarAja susumArapura nagara ke nikaTavartI upavana meM azoka vRkSa ke nIce jahA~ bhagavAna mahAvIra chadmasthAvasthA ke bArahabe varSa meM dhyAnastha khar3e the, vahA~ aayaa| usane bhagavAn mahAvIra kI zaraNa grahaNakara zakrendra aura unake devoMko trAsa deneke lie virAT evaM vidrUpa kA vikurvaNA kI aura sIdhA sudharmAsabhA ke dvAra para pahu~cakara DarAne dhamakAne lagA / zakendra ne bhI kopa karake apanA vajrAyudha usakI tarapha pheNkaa| Aga kI cinagAriyA~ ugalate hue vajra ko dekhakara camarendra jisa mArga se AyA thA usI mArga se puna: lauTa gayA / zakrendra ne avadhijJAna se dekhA to patA calA ki yaha zramaNa bhagavAn mahAvIra kI zaraNa lekara yahA~ AyA hai aura punaH vahI bhAgA jA rahA hai | kahI yaha vajra bhagavAn mahAvIra ko kaSTa na de ! tadartha vaha zIghra hI use lene ke lie daur3A / camarendra ne apanA sUkSma rUpa banAyA aura mahAvIra ke caraNAravindoM meM Akara chipa gayA / vajra mahAvIra ke nikaTa taka pahu~cane se pUrva hI indra ne vajra ko pakar3a liyA aura camarendra ko mahAvIra kA zaraNAgata hone se kSamA kara diyA / amurarAja saudharmasabhA meM kabhI jAte nahI hai kintu anantakAla ke pazcAt ve arihaMta kI zaraNa lekara gaye, yaha bhI eka Azcarya hai / | 41 (e) utkRSTa avagAhanA ke eka sau ATha siddha - bhagavAn zrI RSabhadeva va unake ninyAnaveM putra ( bharata ko chor3akara) aura bharata ke ATha putra isa prakAra pAMca sau dhanuSya kI utkRSTa avagAhanA vAle eka sau ATha siddha eka hI samaya meM hue / utkRSTa avagAhanA vAle eka sAtha do siddha hote haiM, eka sau ATha siddha eka sAtha nahI hote, aisA zAzvata niyama hai " para ve hue, ataH Azcarya huA / Avazyaka niyukti 143 Adi meM dasa sahasra muniyoM ke sAtha bhagavAn zrI RSabhadeva kI nirvANaprApti kA ullekha hai / vaha pRthak-pRthak samaya aura nyUnAdhika avagAhanA kI dRSTi se hai / eka samaya meM eka sau ATha se adhika siddha nahIM hote / 144 62
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : haribhegamevI ko mAhvAna (10) asaMyata pUjA-saMyata sadApUjanIya aura vandanIya hote haiN| kintu saMyata kI taraha asaMyata kI pUjA honA eka mahAra Azcarya hai| prastuta avasarpiNI kAla meM bhagavAn suvidhinAtha ke tIrtha meM aisA samaya AyA jisa samaya zramaNa va zramaNiyAM nahIM rahIM aura asaMyatiyoM kI hI pUjA huii| yaha bhI Azcarya mAnA gyaa|'45 ye dasa Azcarya nimna tIrthaMkaroM ke samaya meM hue haiM:-(1) bhagavAn RSabha ke samaya utkRSTa avagAhanA vAle eka sau ATha muni mokSa gaye / (2) bhagavAn zItalanAtha ke samaya harivaza kI utpatti huii| (3) bhagavAn ariSTanemi ke samaya zrIkRSNa aparakakA gaye / (4) malli bhagavatI svayaM strI tIrthakara huii| (5) bhagavAn suvidhinAtha ke tIrthakAla meM asaMyata kI pUjA huii| zeSa pA~ca Azcarya (6) garbhApaharaNa / (7) camarendra kA utpAta (8) abhAvita pariSad (8) sUrya caMdra kA AkAza se utaranA (10) aura arihaMta ko upasarga ye bhagavAn zrI mahAvIra ke samaya meM hue / 14 mUla: ayaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jaMbuddIve dIve bhArahevAse mAhaNakuDaggAme nayare usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa bhAriAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasaguttAe kucchisi gambhatAe vakate // 16 // artha-(zakendra vicAra karatA hai) ye zramaNa bhagavAna mahAvIra jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, bhAratavarSa meM, brAhmaNa kuNDagrAma nAmaka nagara meM koDAlagotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI patnI jAlandhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM garbharUpa meM Aye haiN| - hariNaMgameSI ko AhvAna mUla : taM jIyameyaM tIyapaccuppaNNamaNAgayANaM sakkANaM deviMdANaM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kalpasUtra 0 devarAINaM arahaMte bhagavaMte tahappagArehiMto aMtakulehiMto vA paMta0 tuccha0 dari60 bhikkhAga0 kiviNakulehiMto vA tahappagAresu uggakulesu vA bhogakulesu vA rAinnakulesu vA nAya0 khattiya* harivaMsa aNNataresu vA tahappagAresu visuddhajAtikulavaMsesu vA sAharAvittae / taM seyaM khalu mamavi samaNaM bhagavaM mahAvIraM carimatitthayaraM puvvatitthayaraniTThi mANaku DaggAmAo nayarAo usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa bhAriyAe devAnaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchIo khattiyaku DaggAme nayare nAyANaM khattiyANaM siddhatthassa khattiyassa kAsavagottassa bhAriyAe tisalAe khattiyANIe vAsi - sagottAe kucchisi ganbhattAe sAharAvittae, je vi ya NaM se tisa lAe khattiyANIe ganbhe taM pi ya NaM devANaMdAe mAhaNIe, jAlaMdharasagottApa kacchisi ganbhattAe sAharAvittAe tti kaTTu evaM saMpes, evaM saMpehittA hariNegamesiM pAyattANiyAhivaraM devaM sahAve, hariNegamesi0 devaM saddAvittA evaM vayAsI // 20 // artha - atItakAla, vartamAnakAla aura bhaviSyatkAla ke devendra devarAja zakrendra kA yaha jItAcAra hai ki arihata bhagavAn ko tathA prakAra ke antakula, prAntakula, tucchakula, daridrakula, bhikSukakula, kRpaNakula, meM se lekara ugrakula, bhogakula, rAjanyakula, jJAtakula, kSatriyakula, harivaMzakula eva tathAprakAra ke anya bhI vizuddha jAti kula vaMzoM meM saMharita karanA / to mere liye zreyaskara hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra carama tIrthaMkara ko, pUrva tIrthakaroM dvArA nirdiSTa brAhmaNakuNDagrAma nagara se koDAlagotrIya RSabhadana brAhmaNa kI patnI jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi se kSatriya kuNDagrAma nagara ke jJAtavaMzIya kSatriyoM meM se kAzyapagotrIya siddhArtha kSatriya kI bhAryA vAsiSTha gotrIya trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbha rUpa me
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : harirNagamethI ko AhvAna 68 parivartana karanA, aura jo usa trizalA kSatriyANI kA garbha hai, va usa jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM garbharUpa meM sthApita karanA / zakrendra ne isa prakAra vicAra kiyA aura vicAra karake padAtisenA ke adhipati hariNagameSI 147 deva ko bulAtA hai aura bulAkara hariNagameSI deva se isa prakAra Adeza karatA hai / mUla ---- evaM khalu devANuppiyA ! na eyaM bhUyaM na eyaM bhavvaM, na evaM bhavissaM jannaM arahaMtA vA cakkavaTTI vA, baladevA vA, vAsudevA vA, aMtakulesu vA paMta0 kiviNa0 daridda 0 tuccha0 bhikkhAgakulesu vA AyAiMsu vA3 evaM khalu arahaMtA vA cakka0 bala0 vAsudevA vA ugga kulesu vA bhogakulesu vA rAina 0 nAya 0 khattiya 0 ikkhAga 0 harivaMsakule vA annayaresu vA tahappagAremu visuddhajAikulavaMsesu AyAI suvA3 // 21 // artha - he devAnupriya / isa prakAra nizcaya hI atItakAla meM na aisA huA, na vartamAna kAla me aisA hotA hai aura na bhaviSya kAla meM aisA hogA hI ki arihanta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, antakula, prAntakula, kRpaNakula, daridra kula, tucchakula, bhikSukakula- Adi me atItakAla me Aye the, vartamAna meM Ate hai athavA bhaviSya meM Ayege hii| nizcaya hI isa prakAra arihanta, cakravartI, baladeva, vasudeva ugrakula meM, bhogakula me rAjanyakula meM, jJAtRkula meM, kSatriyakula meM, ikSvAkukula meM harivaMzakula me tathAprakAra ke vizuddha jAti kula vazoM meM atItakAla meM Aye the, vartamAna meM Ate haiM aura bhaviSya meM AyeMge / mUla : - asthi puNa esa bhAve logaccherayabhUe aNaMtAhiM osappi - Ni ussappiNIhiM vikkatAhiM samuppajjati, nAmagottarasa vA kamma
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ssa akkhINassa aveiyassa aNijjinnassa udaeNaM jannaM arahaMtA vA cakkavaTTI vA baladevA vA vAsudevA vA aMtakulesu vA paMtakulesu vA tucchakulesu vA kiviNakulesu vA darida0 bhikkhAgakulesu vA AyAiMsu vA3, no ceva NaM joNIjammaNanikkhamaNeNaM nikkhamisu vA 3 // 22 // artha:- kintu yaha bhAva bhI loga meM AzcaryabhUta hai| aisI ghaTanA ananta avasapiNI, utsarpiNI vyatIta hone para hotI hai jaba nAma gotra karma kSINa nahIM hotA, usakA pUrNa vedana nahI hotA, pUrNa nirjIrNa nahIM hotA, pratyuta jisake udaya me A gayA hai ve arihanta, cakravartI, baladeva vAsudeva, antakula me, prAMta kula meM, bhikSukakala meM atIta meM Aye the, vartamAna meM Ate haiM aura bhaviSya me AyeMge / kintu unhone vahAM para atItakAla me janma nahIM liyA, vartamAna meM ve janma nahIM lete aura bhaviSya meM janma nahI leNge| mala: ayaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jaMbuddIve dIve bhArahevAse mAhaNakuDaggAme nayare usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa bhAriyAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchisi gambhatAe vakate // 23 // artha-(kintu) ye zramaNa bhagavAna mahAvIra jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bhAratavarSa kSetra meM brAhmaNa kuNDa grAma nAmaka nagara meM koDAla gotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI patnI jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi se garbharUpa meM utpanna hue haiN| mala: taM jIyameyaM tIyapaccuppaNNamaNAgayANaM sakkANaM deviMdANaM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha saMharaNa : harigaMgameSI ko AhvAna 71 devarAINaM arahate bhagavate tahappagArehito vA aMta0 paMta0 tuccha0 kiviNa0 daridda 0 vaNImaga jAva mAhaNakulehito tahappagAresu vA umgakulesu vA bhogakulesu vA rAinaH nAya0 khattiya0 ikkhAga0 harivaMsa0 aNNayaresu vA tahappagAresu visuddhajAti kulavaMsesu mAharAvittae // 24 // artha- to atItakAla ke, vartamAnakAla ke aura bhaviSyakAla ke devendra devarAja zakendra kA yaha kartavya (kulaparamparA-kulAcAra) hotA hai ki ve arihaMta bhagavaMta ko tathAprakAra ke aMtakula, prAMtakula, tucchakula kRpaNakula, daridrakula bhikSukakula yAvat brAhmaNakuloM meM se una ugravaMza ke kuloM meM bhogabaza ke kuloM meM rAjanyavaMza ke kuloM meM jJAtRvaMza ke kuloM meM kSatriyavaMza ke kuloM meM ikSvAku vaMza ke kuloM me ha ivaMza ke kuloM meM tathAprakAra ke anya bhI vizuddha jAti kula vAle vaMzoM meM parivartita kara dete hai| mUla: taM gaccha NaM tuma devANuppiyA ! samaNaM bhagavaM mahAvIra mAhaNakuDaggAmAo nayarAo usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagotassa bhAriyAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchiIo khattiyakuMDaggAme nayare nAyANaM khattiyANaM siddhatthassa khattiyassa kAsavasagottassa bhAriyAe tisalAe khattiyANIe vAsiTTha magottAe kucchisi ganbhattAe sAharAhi, sAharittA mama eyamANattiyaM khippameva paccappiNAhi // 25 // atha-(hariNagamaiSI ko Adeza dete hue) he devAnupriya ! to tuma jAo, zramaNa bhagavAna mahAvIra ko brAhmaNakuNDa grAma nagara se koDAla gotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI patnI jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM se kSatriya kuNDa grAma nagara ke jJAtavaMzIya kSatriyoM ke kAzyapa gotrIya siddhArtha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kSatriya kI vAsiSThagotrIyA trizalA kSatriyANI kI kukSi meM karo, aura garbharUpa meM sthApita karake punaH merI AjJA mujhe mujhe sUcita karo / mUla kalpasUtra garbharUpa meM sthApita arpita karo arthAt tae NaM se hariNegamesI pAyattANiyAhivaI deve sakeNaM deviMdeNaM devarannA evaM vRtte samANe haTThe jAva hayahiyae karayala jAva tti kaTTu evaM jaM devo ANaveha tti ANAe viNaNaM vayaNaM paDisuNei, vayaNaM paDiNittA sakkarasa deviMdassa devaranno aMtiyAo paDinikkhamai paDinikkhamittA uttarapurAcchimadisIbhAgaM avakkamai, avakkamittA veDavviyasamugdhAeNaM samohaNai, veDavviyasamughANaM samohaNaittA, saMkhejjAI joyaNAI daMDanisiraha / taMjahArayaNANaM vayarANaM veruliyANaM lohiyakkhANaM masAragallANaM haMsagabhANaM pulayANaM sogaMdhiyANaM joirasANaM aMjaNANaM aMjaNapulayANaM rayayANaM jAyarUvANaM subhagANaM aMkANaM phalihANaM riTThANaM ahAbAyarepoggale parisADei, 2 ttA ahAsuhume poggale pariyAdiyati // 26 // artha-usake pazcAt pAdati senA kA senApati hariNagameSI deva devendra devarAja zakrendra kI AjJA zravaNakara prasanna huA / yAvat harSita hRdaya se donoM hAthoM ko sammilita kara aMjalibaddha ho, "deva kI jisa prakAra kI AjJA hai" isa prakAra vaha AjJA-vacana ko vinaya pUrvaka svIkAra karatA hai aura svIkAra karake devendra devarAja zakendra ke pAsa se nikalatA hai, nikalakara ke uttara pUrva dizA kI ora arthAt IzAnakoNa meM jAtA hai / vahA~ jAkara ke vaikiyasamudghAta se svazarIra meM sthita Atma-pradezoM ke va karma puloM ke samUha ko saMkhyAta yojana vistRta lambe daNDe ke AkAra kA bAhara nikAlatA hai / bhagavAn ko eka
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ paharaNa : garma se dUsare garbha meM sthApita karane ke lie, apane zarIra ko atyanta nirmala banAne ke lie, zarIrastha sthUla pudgala-paramANuoM ko bAhara nikAlatA hai jaise ki ratna ke, vajra ke, gair3arya ke, lohitAkSa ke, masAragalla ke, ha~sagarbha ke, pulaka ke, saugandhika ke, jyotirasa ke, aMjana ke, aJjana-palaka ke, rajata ke, jAtarUpa ke, subhaga ke, aGka ke, sphaTika ke, aura ariSTa Adi sabhI jAti ke, ratnoM ke, sthUla pudgala hote haiM vaise hI apane zarIra meM jo sthUla pudgala haiM unako nikAlatA hai aura unake badale meM sUkSma aura sAra rUpa pudgoM ko grahaNa karatA hai| mala: pariyAdittA doccaM pi veuvviyasamugyAeNaM samohaNai, samohaNittA uttaraveubviyaM rUvaM viuvvai, uttaraveubviyaM rUvaM viuvvittA tAe ukkihAe turiyAe cavalAe caMDAe jayaNAe uddh yAe sigyAe divvAe devagaIe vIyIvayamANe vItI 2 tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamudANaM majhamajhaNaMjeNeva jaMbuddIve dIve jeNeva bhArahe vAse jeNeva mAhaNakuMDaggAme nayare jeNeva usamadattassa mAhaNassa gihe jeNeva devANaMdA mAhaNI teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA Aloe samaNassa bhagavaomahAvIrassa paNAmaM karei, karitA devANaMdAe mAhaNIe saparijaNAe osovaNiM dalayai, osovaNi dalaittA asuhe poggale avaharai, avaha rittA suhepoggale pakkhivai, suhe poggale pakkhivaittA 'aNujANau me bhagavaM!' ti kaTu samaNaM bhagavaM mahAvIraM avvAbAhaM avvAbAheNaM karayalasaMpuDeNaM giNhai, samaNaM bhagavaM mahAvIraM avvAvAhaM0 2 tA jeNeva khattiyakuMDaggAme nayare, jeNeva siddhatthassa khattiyassa gihe, jeNeva tisalA khattiyANI teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA tisalAe
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa na khattiyANIe saparijaNAe osovaNiM dalayai. osovaNiM dalayittA asuhepoggale avaharai, asuhepoggale avaharittA suhepoggale pakkhivai, suhepoggale pakkhivaittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM avvAbAhaM avvAbAheNaM tisalAe khattiyANIe kucchisi gabmattAe sAharai / je vi ya NaM te tisalAe khattiyANIe gabbhe taM pi ya NaM devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchisi gabbhattAe sAharai, sAharittA jAmeva disaM pAubbhUe tAmeva disiM paDigae // 27 // artha-isa prakAra vaha (hariNagameSI) bhagavAna ke pAsa meM jAne ke lie apane zarIra ko zreSTha banAne hetu sUkSma aura zubha pudgalo ko grahaNakara punaH dUsarI bAra bhI vaikriya samudghAta karatA hai / apane mUla zarIra se pRthak dvitIya uttara vaikriya zarIra banAtA hai| banAkara usa utkRSTa tvarAyukta capala, atyanta tIvra gativAlI pracaNDa, atyanta begavAlI pracaNDa-pavana-pratAr3ita dhUmra kI taraha teja vegavAlI, zIghra divya devagati se calatA hai| calakara tirache asakhya dvIpa samudroM ke madhya meM hotA huA jahA~ jambUdvIpa hai, jahA~ bhAratavarSa hai, jahA~ brAhmaNakuNDagrAma nagara hai, jahA~ para RSabhadatta brAhmaNa kA ghara hai, jahA~ para devAnandA brAhmaNI hai, vahAM AtA hai| Akara ke zramaNa bhagavAna mahAvIra ko (garbhastha) dekhate hI praNAma karatA hai| praNAma karake devAnandA brAhmaNI ko aura saba parijanoM ko avasvApinI nidrA (besudha karane vAlI nidrA) dilAtA hai arthAt sulA detA hai| avasvApinI nidrA dekara ke azubha pudagaloM ko dUra haTAtA hai, dUra haTAkara zubha pudgaloM ko prakSipta karatA hai| zubha padgaloM ko prakSipta karake 'he bhagavan / ApakI AjJA ho" isa prakAra kahakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko kiJcit bhI kaSTa na ho, isa taraha aMjali (dono hAthoM) meM grahaNa karatA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra ko grahaNa karake jahAM kSatriyakuNDa - grAma nagara hai, jahA~ siddhArtha kSatriya kA ghara haiM, jahAM trizalA kSatriyANI haiM, vahA~ AtA hai / vahAM Akara ke trizalA kSatriyANI ko saparivAra avasvApinI nidrA dilAtA hai| avasvApinI nidrA meM sulAkara azubha va asvaccha
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nasaharaNa : trizalA kI kukSi meM 75 pudgaloM ko dUra karatA hai aura zubha pudgaloM ko prakSipta karatA hai / zubha pudgaloM ko prakSipta karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ko sukhapUrvaka bAdhArahita trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbharUpa meM prasthApita karatA haiN|' aura jo trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbha thA use jAlaMdhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM garbharUpa meM sthApita karatA hai| sthApita karake jisa dazA se vaha AyA thA usI dizA meM punaH calA gayA / '48 mala: ukiTThAe turiyAe cavalAe jaiNAe uddh yAe sigghAe divAe devagaIe tiriyamasaMkhejjANaM dIvasamudANaM mamaM majjhaNaM joyaNasAhassIehiM viggahehiM uppayamANe 2 jeNAmeva sohammekappe mohammavaDisae vimANe sakkaMsi sIhAsaNaMsi sakke deviMde devarAyA teNAmeva uvAgacchai, uvAgacchittA sakassa deviMdassa devarano eyamANattiyaM khippAmeva paccappiNai // 28 // artha-(taba vaha) utkRSTa, tvarita (zIghratAyukta) capala, (sphUtiyukta) vegayukta Upara kI ora jAne vAlI zIghra divya devagati se tirache asaMkhyAta dvIpa samudroM ke bIco-bIca hokara aura hajAra-hajAra yojana ke virATa padanyAsa (kadama) bharatA huA Upara caDhatA hai, Upara car3hakara ke jisa ora saudharma nAmaka kalpa meM, saudharmAvataMsaka vimAna meM, zakra nAmaka sihAsana para devendra devarAja zakrandra baiThA hai vahAM AtA hai| Akara ke devendra devarAja zakra ko usakI AjJA zIghra hI samarpita karatA hai arthAt AjJAnusAra kArya kara dene kI sUcanA detA hai| mala: - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre tiNNANovagae yAvi hotthA, sAharijjissAmi ti jANai, sAharijjamANe no jANai, sAharie mi tti jANai // 26 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra tIna jJAna se yukta the| mujhe yahAM se saMharaNa kiyA jAegA, yaha ve jAnate the, saMharaNa karate hue nahIM jAnate the, kintu 'saMharaNa' ho gayA, yaha jAnate the / 149 mUla: - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre je se vAsANaM tacce mAse paMcame pakkhe Asoyabahule tassa NaM Asoya bahulassa terasIpakkheNaM bAsIirAiMdiehiM viikkatehiM tesIimassa rAiMdiyassa aMtarA vaTTamANe hiyANukaMpaeNaM deveNaM hariNegaNesiNA sakavayaNasaMdi?NaM mAhaNakuDaggAmAo nayarAo usabhadattassa mAhaNassa koDAlasagottassa bhAriyAe devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchIo khattiyakuDaggAme nayara nAyaNaM khattiyANaM siddhatthassa khattiyassa kAsavasagottassa bhAriyAe tisalAe khattiyANIevAsiTThasagottAe pujvarattAvarattakAlasamayasi hatthuttarAhi nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM abvAbAhaM avvAbAheNaM kuJchisi sAharie // 30 // __ artha-usa kAla usa samaya jaba barSARtu calatI thI aura barSARtu kA vaha prasiddha tRtIya mAsa aura pAMcavAM pakSa calatA thA arthAt Azvina kRSNA trayodazI ke dina bhagavAna ko svarga se cyuta hue aura devAnandA brAhmaNI ke garma meM Aye hue bayAsI rAtri dina vyatIta ho gaye the, aura tirAsIvAM dina cala rahA thA, taba trayodazI ke dina madhyarAtri ke samaya, uttarAphAlgunI nakSatra kA yoga Ate hI hitAnukampI hariNagameSI deva ne zaka kI AjJA se mAhaNakuNDa grAma nagara meM se koDAlagotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI bhAryA jAlaMdhara gotrIyA devAnaMdA brAhmaNI kI kukSi se kSatriyakuNDagrAma nagara ke jJAtRkSatriya, kAzyapagotrIya siddhArtha kSatriya kI bhAyA~ vAsiSThagotrIyA trizalA kSatriyANI kI kukSi meM apane divya prabhAva se sukha pUrvaka saMsthApita kiyaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizalA kA svapna-darzana 77 mUla :samaNe bhagavaM mahAvIre tiNNANovagae Avi hotyA, sAharijjissAmi tti jANaha, sAharijjamANe no jANaha, sAharie, mitti jANa // 31 // artha - zramaNa bhagavAna mahAvIra ( usa samaya ) tIna jJAna se yukta the, "merA yahAM se saMharaNa hogA" yaha jAnate the, 'saMharaNa ho rahA hai' yaha nahIM jAnate the, 'saharaNa ho gayA hai' yaha jAnate the / mUla : jaM rayaNi caNaM samaNe bhagavaM mahAvIre devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharasagottAe kucchIo tisalAe khattiyANIe vAsisagotApa kucchisi bhattAe sAharie taM syaNiM ca NaM sA devAnaMdA mAhaNI sayaNijjaMsi suttajAgarA ohIramANI ohIramANI swara orAle kallANe sive dhanne maMgalle sassirIe coisa mahAsumi tisalAe khattiyANIe haDe tti pAsittA NaM paDibuddhA / taM jahA - gayausaha0 gAhA ||32|| artha - jisa rAtri ko zramaNa bhagavAna mahAvIra jAlaMdhara gotrIyA devAnaMdA brAhmaNI kI kukSi meM se vAsiSTha gotrIyA trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbharUpa me saMsthApita kie gae usa rAtri meM vaha devAnaMdA brAhmaNI apanI zayyA meM ardha nidrAvasthA me thI, usa samaya usane svapna dekhA ki mere udAra, kalyANarUpa, zivarUpa, dhanya, maMgalarUpa zrIyukta caudaha mahAsvapna trizalA kSatriyANI hara lie haiN| aisA dekhakara vaha jAgRta huI / ve caudaha mahAsvapna haiM hAthI vRSabha Adi / * trizalA kA svapna-darzana mUla : jaM rayaNi caNaM samaNe bhagavaM mahAvIre devANaMdAe mAhaNIe
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUca jAlaMdharasagottAe kuaIo tisalAe khattiyANIe vAsisagoare kucchisi ganbhattAe sAharie taM rayaNiM ca NaM sA tisalA khattiyANI taMsitArisa gaMsi vAsagharaMsi bhitarao sacittakamme bAhirao dUmiyaghaTTamaTThe vicittaulloyatale maNirayaNapaNAsiyaMdhayAre bahusamasuvibhattabhUmibhAge paMcavaNNasara sasura himukkapupphapu' jovayArakalie kAlAgarupavaraku durukkaturukkaDajyaMtadhUvamaghamagheM tagaMdhuddha yAbhirAme sugaMdhavaragaMdhagaMdhie gaMdhavaTTibhUe taMsi tArisagaMsi sayaNijjaMsi sAliMgaNa vaTTie ubhao bibboyaNe ubhao unnaye majke NayagaMbhIre gaMgApulinavAluuddAlasAlisae toyaviyakhomi yadugullapaTTapaDicchanna suvirahayarayattANe rattaMsuyasaMvue suramme AyINagarUyavUranavaNIyatUla phAse sugaMdhavarakusumacuNNasayaNovayArakalie puvvaratta varattakAlasamayaMmi suttajAgarA ohIramANI ohIramANI imeyArUve orAle coisa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhA |33| 78 artha -- jisa rAtri meM zramaNa bhagavAn mahAvIra jAlaMdharagotrIyA devAnaMdA brAhmaNa kI kukSi se vAsiSThagotrIyA trizalA kSatriyANI kI kukSi meM garbharupa meM saMsthApita kie gae, usa rAtri meM vaha trizalA kSatriyANI bhavya bhavana meM pracalA nidrA le rahI thI / usa vAsagRha kA AbhyaMtarIya bhAga citroM se citrita thA, bAhyabhAga cUne se potA huA thA aura ghisakara cikanA va camakadAra banAyA huA thaa| Upara chata meM vividha prakAra ke citra banAe hue the / maNi ratnoM kI jagamagAhaTa jyoti se vahAM kA andhakAra naSTa ho gayA thA, tala-bhAga ( bhUmi bhAga - pharza ) sama aura suracita thA, usa para pA~ca varNoM ke sarasa-surabhita- sumana yatra tatra bikhare hue the / vaha vAsagRha kAle agara, uttama kundaru, lomAna, Adi vividha prakAra kI dhUpa se mahaka rahA thA / anya bhI sugandhita padArthoM ke saurabha se vaha surabhita thaa| gaMdha dravya kI guTikA kI taraha vaha sugandhita thA / aise zreSTha vAsagRha meM vaha usa prakAra ke palaMga para prasupta thI jisa para pramANa
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizalA kA svAma-darzana yukta upadhAna (takiyA) thA, zira aura paira ke donoM ora upadhAna rakhe hue the| vaha zayyA donoM ora se unnata aura madhya meM nIcI thii| gaMgA nadI ke taTa kI retI ke samAna vaha mulAyama thii| svaccha alasI ke vastra se veSTita thii| rajastrANa se AcchAdita thii| usa para raktavastra kI maccharadAnI lagI huI thii| vaha mRgacarma, baDhiyAruI, bUra vanaspati, makkhana, Aka kI huI, Adi komala vastuoM kI taraha mulAyama thii| tathA zayyA sajAne kI kalA ke anusAra vaha sajAI huI thI, usake sannikaTa sugandhita puSpa aura sugandhita cUrNa bikharA huA thaa| usa zayyA para ardhanidrAvasthA meM prasupta (trizalA kSatriyANI ne), pazcima rAtri meM isa prakAra ke udAra caudaha mahAsvapnoM ko dekhA aura dekha kara jAgRta huI / '50 mala: taM jahAgaya vamaha mIha abhiseya, dAma sasi diNayaraM maya kuMbha / paumasara sAgara vimANa bhavaNa rayaNuccaya sihiM ca // 1 // artha-ve caudaha mahAsvapna ye haiM. (1) gaja, (2) vRSabha, (3) siMha, (4) lakSmI, (5) puSpamAlA, (6) candra, (7) sUrya, (8) dhvajA, (6) kumbha, (10) padmasarovara, (11) samudra, (12) vimAna, (13) ratna-rAzi, (14) nirdhUma agni / mala: tae NaM sA tisalA khattiyANI tappaDhamayAe taoyacauddatamUsiyagaliyavipulajalaharahAranikarakhIrasAgarasasaMkakiraNadagarayarayayamahAselapaMDarataraM samAgayamahuyarasugaMdhadANavAsiyakavolamUlaM devarAyakuMjaraMvarappamANaM pecchai, sajalaghaNavipulajalaharagajjiyagaMbhIracAraghosaM imaM subhaM savvalakkhaNakayaMbiyaM varoru 1 // 34 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-vaha trizalA kSatriyANI sarva prathama svapna meM hAthI ko dekhatI hai| vaha hAthI cAra dA~ta vAlA aura U cA thA, tathA vaha barase hue megha kI taraha zveta, sammilita muktAhAra kI taraha ujjvala, kSIrasamudra kI taraha dhavala, candra kiraNoM kI taraha camakadAra, pAnI kI bUda kI taraha nirmala, aura cAMdI ke parvata kI taraha zveta thaa| usake gaMDasthala se mada cU rahA thaa| saurabha lene ke lie bhramara maMDarA rahe the| vaha hAthI zakendra ke airAvata hAthI ko taraha upata thA, sajala va sadhana megha kI taraha gambhIra garjanA karane vAlA thA, vaha atyanta zubha tathA zubha lakSaNoM se yukta thaa| usakA uru bhAga vizAla thaa| aise hAthI ko trizalA prathama svapna meM dekhatI hai|'5' mala: tao puNo dhavalakamalapattapayarAiregarUvappamaM pahAsamudaovahArehiM savvao ceva dIvayaMtaM aisiribharapillaNAvisappaMtakaMtasohaMtacArukakuhaM taNusuisukumAlalomaniddhacchavi thirasubaddhamaMsalovaciyalahasuvibhattasuMdaraMgaM pecchai, ghaNavaTTalahaukiDavisihatuppaggatikkhasiMgaM daMtaM sivaM samANasobhaMtasuddhadaMtaM vasabhaM amiyaguNamaMgalamuhaM 2 // 35 // artha usake pazcAt trizalA mAtA vRSabha ko dekhatI hai| vaha vRSabha zveta kamala kI pakhuDiyoM ke samUha se bhI adhika rUpa kI prabhAvAlA thaa| kAMtipuJja kI divya prabhA se sarvatra pradIpta thaa| usakA virAT skaMdha atyanta ubharA huA va manohara thA, usake roma sUkSma va ati sundara the, va sukomala the / usake aMga sthira, sugaThita, mAMsala va puSTa the| usake zRMga vartulAkAra, sundara dhI jaise cikane va tIkSNa the| usake dAMta akrUra, upadrava rahita, eka sadRza, kAntivAle, pramANopeta tathA zveta the| vaha vRSabha agaNita guNoM vAlA aura mAMgalika mukhavAlA thaa|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ trizalA kA svapna-darzana ----- tao puNo hAranikarakhIrasAgarasasaMka kiraNada garayarayayamahAsela paMDaragoraM ramaNijjapecchaNijjaM thiralaTThapauTThe vaTTapIvara susilivisiddhatikkhadADhA viDaMbiya muhaM parikammiyajaccakamalakomalabhAiyaso tala uTTha rattoppalapa tama uyasukumAlatAlu nillAliyaggajIhaM mUsAgayapavarakaNagatAviyaAvattAyaMta vaTTavimala Disa risanayaNaM visAlapIvaravaroru paDipunnavimalakhaMdhaM miuvisayasu humalakkhaNapasatyavicchinnakesarADovasohiya UsiyasunimmiyasujAyaapphoDiyanaMmUlaM sommaM sommAkAraM lIlAyaMtaM nahayalAo ovayamANaM niyagavayaNamaivayaMtaM pecchai sA gADhatikkhanahaM sIhaM vayaNasirIpallavapattacArujIhaM 3 // 36 // mUla artha -- usake pazcAt trizalA kSatriyANI svapna meM siMha dekhatI hai| vaha siMha hAra-samUha, kSIra sAgara, candra kiraNeM, jala-kaNa evaM rajata-parvata ke samAna atyanta ujjvala thA, ramaNIya thA, darzanIya thA, sthira aura dRDha paMjoM vAlA thA / usakI dAMTheM gola, anIva puSTa evaM antara-rahita, zreSTha va tIkSNa thIM, jina se usakA muMha suzobhita ho rahA thA / usake donoM oSTha svaccha, uttama kamala kI taraha komala, pramANopeta va sundara the / usakA tAlu raktakamala kI taraha lAla va sukomala thA / usakI agra-jihvA lapalapA rahI thI / usake donoM netra suvarNakAra ke pAtra meM rakhe huye tapta gola svarNa ke samAna camakadAra aura vidya kI taraha camakIle the / usakI vizAla jaMghAe~ atyanta puSTa va uttama thI / usake skaMdha paripUrNa aura nirmala the| usakI dIrgha kesara ( ayAla ) komala, sUkSma, ujjvala, zreSTha lakSaNayukta va vistRta thI / usakI unnata pUMcha kuNDalAkAra evaM zobhAyukta thI / usake nAkhUna atIva tIkSNa the, usakI AkRti bar3I hI saumya thI, aura navIna pallava kI taraha phailI huI manohara jihvA thii| aise siMha ko AkAza se jIlA pUrvaka, nIce utarate aura muMha meM praveza karate dekhatI hai /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 mala: tao puNo puNNacaMdavayaNA uccAgayaThANalaTThasaMThiyaM pasattharUvaM supaiTThiyakaNagakumbhasarisovamANacalaNaM accunnayapINaraiyamaMsalaunnayataNutaMbaniddhanahaM kamalapalAsasukumAlakaracaraNakomalavaraMguliM kuruviMdAvattavaTTANupubbajaMghaM nigUDhajANu gayavarakarasarisapIvaroru cAmIkararaiyamehalAjuttakaMtavicchinnasoNicaka jaccaMjaNabhamarajalayapakaraujjuyasamasaMhiyataNuyaAdejjalaDahasukumAlamauyaramaNijjaromarAI nAbhImaMDalavisAlasudarapasatthajaghaNaM karayalamAiyapasasthativalIyamajha nANAmaNirayaNakaNagavimalamahAtavaNijjAhAraNabhUsaNavirAiyaMgamaMgiM hAravirAyaMtakudamAlapariNaddhajalajaliMtathaNajuyalavimalakalasaM AiyapattiyavibhUmieNa ya subhagajAlujjaleNa muttAkalAvaeNaM uratthadINAramAliyaviraieNaM kaMThamaNisuttaeNa ya kuMDalajuyalullasaMtaaMsovasattasobhatasappabheNaM sobhAguNasamudaeNa ANaNakuDubieNa kamalAmalavisAlaramaNijjaloyaNaM kamalapajjalaMtakaragahiyamukatoyaM lIlAvAyakyapakkhaeNaM suvisayakamiNaghaNasapahalavaMtakesahatthaM paumadahakamalavAsiNi siriM bhagavaI picchai himavaMtaselasihare disAgaiMdorupIvarakarAbhisiccamANiM 4 // 37 // artha-usake pazcAt pUrNa candravadanA trizalA kSatriyANI svapna meM lakSmI devI ko dekhatI hai / vaha lakSmI samunnata himavAn parvata para utpanna hue zreSTha kamala ke Asana para saMsthita thii| prazasta rupavatI thI, usake caraNa-yugala samyak prakAra se rakkhe hue suvarNamaya kacchapa ke samAna unnata the| usake bhaMguSTha ubhare hue aura puSTa the| usake nAkhUna raMga se raMjita na hone para bhI rajita pratIta ho rahe the, tathA mAMsa-yukta, ubhare hue, patale tAmra kI taraha rakta
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizAlA kA svapma-darzana aura snigdha the| usake hAtha aura paira kamala-dala ke samAna komala the| usakI aMguliyAM bhI sukomala va zreSTha thii| piMDaliyA~-jaMghAe~ kuruvRnda (nAgaramothA) ke Avarta ke samAna anukrama gola thiiN| usake donoM ghuTane zarIra puSTa hone se bAhara dikhalAI nahIM de rahe the| usakI jaMghAe~ uttama hAthI kI sUDa kI taraha puripuSTa thii| usakA kaTi taTa kAnta aura suvistRta kanakamaya kaTi-sUtra se yukta thaa| usakI romarAji zreSTha aJjana, bhramara va megha samUha ke samAna zyAma varNavAlI tathA sarasa sIdhI, kramabaddha, atyanta patalI, manohara, puSpAdi kI taraha mRdu aura ramaNIya thI / nAbhimaNDala ke kAraNa usakI jaMghAeM sarasa, sundara aura vizAla thii| usakI kamara muTThI meM A jAya itanI patalI aura mundara trivalI se yukta thii| usake aGgopAGga aneka vidha maNiyoM, ratnoM, svarNa tathA vimalalAla suvarNa ke AbhUSaNoM se suzobhita the| usake stanayugala suvarNa kalaza kI taraha gola va kaThina the tathA vakSasthala motiyoM ke hAra se aura kunda puSpamAlA se dedIpyamAna thA / usake gale meM netroM ko priya lage isa prakAra ke hAra the, jinameM motiyoM ke jhumake laTaka rahe the| suvarNamAlA bhI virAja rahI thI aura maNisUtra bhii| usake donoM kAnoM meM camakadAra kuNDala pahane hue the aura ve skandha taka laTaka rahe the| mukha se abhinna zobhA guNa ke kAraNa vaha atIva suzobhita thii| usake vizAla locana kamala ke samAna nirmala evaM manohara the| usake donoM karo meM dedIpyamAna kamala the| jinameM se makaranda kI bUMde Tapaka rahI thii| vaha Ananda ke lie (garmI ke abhAva meM bhI) bIje jAte pa~khe se suzobhita thI / usakA kezapAza pRthaka-pRthak va gucche rahita tathA kAlA, saghana, sucikkaNa aura kamara taka lambAyamAna thA / usakA nivAsa padmadraha ke kamala para thaa| usakA abhiSeka himavanta parvata ke zikhara para sthita diggajoM kI vizAla aura puSTa zuNDa se nikalatI huI jaladhArA se ho rahA thA / aisI bhagavatI lakSmI devI ko trizalA mAtA ne svapna meM dekhaa| mula: tao puNo sarasakusumamaMdAradAmaramaNijjabhUyaM caMpagAsoga
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNNAganAgapiyaMgusirIsamoggaragamalliyAjAijUhiyaMkollakojakoriMTapattadamaNayaNavamAliyabaulatilayavAsaMtiyapaumuppalapADalakudAimuttasahakArasurabhigaMdhi aNuvamamaNohareNaM gaMdheNaM dasa disAo vi vAsayaMta sabbouyasurabhikusumamalladhavalavilasaMtakaMtabahuvanabhatticittaM chappayamahuyaribhamaragaNagumugumAyaMtamilatagujaMtadesabhAgaM dAma pecchaha nabhaMgaNatalAo aovayaMtaM 5 // 38 // artha-usake pazcAt trizalA kSatriyANI ne svapna meM AkAza meM se nIce utaratI huI sundara puSpoM kI mAlA dekhI / vaha mAlA mandAra ke tAjA phUloM se guMthI huI bar3I ramaNIya thii| usa mAlA meM campaka, azoka, punnAga, nAgakesara, priyaMgu, zirISa, mogarA, mallikA, jAI, jUhI, aMkola, kojja, koraMTa, damanakapatra navamallikA, vakula, tilaka, vAsantI, sUrya vikAsI aura candra vikAsI kamala, pATala, (gulAba) kunda, atimuktaka, aura sahakAra ke phUla guthe hue the, jisase usakI madhura saurabha se dazoM dizAe~ mahaka rahI thiiN| sarva RtuoM meM khilane vAle puSpoM se vaha nirmita thii| usa mAlA kA raMga mukhyataH zveta thA aura yatratatra vividha raMgoM ke puSpa bhI guthe hue the, jisase vaha bahuta hI manohara aura ramaNIya pratIta ho rahI thii| vividha raMgoM ke kAraNa vaha Azcarya utpanna karatI thii| usake Upara-madhya aura nIce sarvatra bhore gujAra karate hue maDarA rahe the / aisI mAlA ko trizalA mAtA ne dekhA / mala: sasi ca gokhIrapheNadagarayarayayakalasapaMDaraM mubhaM hiyayanayaNakaMtaM paDipuna timiranikaraghaNagahiravitimirakara pamANapakkhaM. tarAyalehaM kumudavaNavibohayaM nisAsobhagaM suparimaTTadappaNatalovama haMsapaDuvanna joisamuhamaMDagaM tamaripu mayaNasarApUraM samuhadagapUraga dummaNaM jaNaM datiyavajjiyaM pAyaehiM sosayaMtaM puNo sommacArarUvaM
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilA kA svapna-varzana pecchaha sA gagaNamaMDala visAlasommacakammamANatilagaM rohiNimaNahiyayavallahaM devI punacaMdaM samullasaMtaM 6 // 3 // __artha-usake pazcAt chaThe svapna meM trizalA mAtA candra ko dekhatI hai / vaha candra godugdha, pAnI ke jhAga, jalakaNa, evaM rajata-ghaTa kI taraha zubhra thA, zubha thA,aura hRdaya va nayanoM ko atyanta priya thA, paripUrNa thA,gahanatama andhakAra ko naSTa karane vAlA thaa| pUrNimA ke candra kI taraha pUrNakalA yukta thA / kumudavanoM ko vikasita karane vAlA thA, rAtri kI zobhA ko bar3hAne vAlA thaa| vaha svaccha kie hue darpaNa ne samAna camaka rahA thaa| haMsa ke samAna zveta thaa| vaha tArAgaNa aura nakSatroM meM pradhAna thaa| unakI zrI kI abhivRddhi karane vAlA thaa| vaha andhakAra kA zatru thaa| anaGgadeva ke bANoM ko bharane vAlA tarakasa thA, samudra ke pAnI ko uchAlane vAlA thA, virahiNiyoM ko vyathita karane vAlA thA, vaha saumya aura sundara thA, virAT gagana maNDala meM acchI taraha se paribhramaNa karane vAlA thA, mAno vaha AkAza maNDala kA calatA phiratA tilaka ho| vaha rohiNI ke mana ko AlhAdita karane vAlA usakA pati thaa| isa prakAra samullisita pUrNacandra ko trizalA mAtA dekhatI hai| mUla : tao puNo tamapaDalaparipphuDaM ceva teyasA pajjalaMtarUvaM rattAsogapagAsakimayasugamuhaguMjaddharAgasarisaM kamalavaNAlaMkaraNaM aMkaNaM joisassa aMbaratalapaIvaM himapaDalagalaggahaM gahagaNosnAyagaM rattiviNAsaM udayatthamaNesu muhuttasuhRdaMsaNaM dunirikkharUvaM rattimuddhAyaMtaduppayArapamadaNaM sIyavegamahaNaM pecchai merugirisayayapariyaTTayaM visAlaM sUraM rassIsahassapayaliyadittasohaM 7 // 40 // __artha-usake pazcAt trizalAmAtA svapna meM sUrya ko dekhatI hai| vaha sUrya aMdhakAra ke samUha ko naSTa karane vAlA aura teja se jAjvalyamAna thaa| rakta azoka, vikasita kiMzuka, tote kI coMca, cirmI ke ardha lAla bhAga ke
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 samAna vaha rakta varNa vAlA thA / kamala vanoM ko suzobhita karane vAlA, jyotiSacakra para saMkramaNa karane ke kAraNa usake lakSaNoM ko batAne vAlA thA / vaha AkAza kA pradIpa, hima ko naSTa karane vAlA, grahamaNDala kA mukhya nAyaka, rAtri ko naSTa karane vAlA, udaya aura asta ke samaya hI thor3I dera sukhapUrvaka dekhA jA sakane yogya, anya samayame nahI dekhane yogya, nizA me vicaraNa karane vAle jAroM va taskaroM kA pramardaka, zIta-hartA, meruparvata kI pradakSiNA karane vAlA, apanI sahasrakiraNoM se camakate hue cA~da aura tArAgaNoM kI zobhA ko naSTa karane vAlA thA / aise sUrya ko trizalAmAtA dekhatI hai / : mUla tao puNo jaccakaNagalaTThipaiTThiyaM samUhanIlarattapIyasukillasukumAlullasiyamorapiMchakayamuddhayaM phAliyasaMkhaMkaku dadagarayarayayakalasapaMDareNa matthayattheNa sIheNa rAyamANeNaM rAyamANaM bhetta gagaNatalamaMDalaM caiva vavasieNaM pecchai sivamauyamAkhyalayAhayapaka~pamANaM atippamANaM jaNapicchaNijjarUvaM 8 // 41 // artha -- usake pazcAt trizalAmAtA svapna meM dhvajA dekhatI hai / vaha dhvajA zreSTha suvarNa kI yaSTi para pratiSThita thI / vaha nIla, rakta, pIta, zveta Adi vividha raMgoM ke vastroM se nirmita thii| havA se laharAtI huI vaha dhvajA mayUrapaMkha ke samAna zobhita ho rahI thI / vaha dhvajA atyadhika zobhA-sundaratA yukta thI / usa dhvajA ke Urdhva bhAga meM zveta varNa kA siMha citrita thA jo sphaTika, TUTe zaMkha, aMka- ratna, mogarA, jala-kaNa evaM rajata-kalaza ke samAna ujjvala thA / pavana pratAr3ita dhvajA idhara-udhara DolAyamAna ho rahI thii| jisase yaha pratIta hotA thA ki siMha AkAzamaNDala ko bhedana karane kA udyama kara rahA haiN| vaha dhvajA sukhakArI manda manda pavana se laharA rahI thI, vaha atizaya unnata thI, manuSyoM ke lie darzanIya thI, aisI dhvajA trizalAmAtA dekhatI hai / --- mUla tao puNo jaccakaMcaNujjalaMtarUvaM nimmalajalapunnamuttamaM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizalA kA svapna-varzana dippamANasohaM kamalakalAvaparirAyamANaM paDipuNNasavvamaMgalabheyasamAgarma pavararayaNaparAyatakamalaTThiyaM nayaNabhUsaNakaraM pabhAsamANaM savvao ceva dIvayaMta somalacchInibhelaNaM savvapAvaparivajjiyaM subhaM bhAsuraM simkhiraM sabvouyasurabhikusumaAsattamalladAmaM pecchai sA rayayapunnakalasaM 6 // 42 // artha-usake pazcAt trizalAmAtA kalaza kA svapna dekhatI hai| vaha kalaza vizuddha suvarNa kI taraha camaka rahA thaa| nirmala nIra se paripUrNa thA, dedIpyamAna thA, cAroM ora kamaloMse pariveSTita thA, sabhI prakAra ke maMgala-citra usa para citrita hone se vaha sarva maMgalamaya thA / zreSTha ratnoM se nirmita kamala para vaha kalaza suzobhita thA jise nihArate hI netra Ananda vibhora ho jAte the| usakI prabhA cAroM dizAoM meM phaila rahI thii| jisase sabhI dizAe Alokita thii| lakSmI devI kA vaha prazasta ghara thA / sabhI prakAra ke dUSaNoM se rahita, zubha aura camakadAra va uttama thaa| sarva RtuoM ke sugandhita sumanoM kI mAlAeM kalaza ke kaMTha para rakhI huI thI, aise cA~dI ke pUrNa kalaza ko trizalA mAtA svapna meM dekhatI hai| mala: tao puNo ravikiraNataruNabohiyasahassapattasurahitarapiMjarajalaM jalacarapahagaraparihatthagamacchaparibhujjamANajalasaMcayaM mahaMtaM jalaMtamiva kamalakuvalayauppalatAmararasapuMDarIyaurusappamANasirisamudaehiM ramaNijjarUvasobhaM pamuiyaMtabhamaragaNamattamahukarigaNokarolibbhamANakamalaM kAdaMbagabalAhagacakkAkakalahaMsasArasagavviyasauNagaNamihuNasevijjamANasalilaM paumiNipattovalaggajalabiMdumuttacittaM ca pecchai sA hiyayaNayaNakaMtaM paumasaraM nAma saraM sararuhAbhirAmaM 10 // 43 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayaM-usake pazcAt trizalAmAtA svapna meM padmasarovara ko dekhatI hai| baha papasarovara prAtaHkAlIna sUrya razmiyoM se vikasita sahasra paMkhur3iyoM vAle kamala ke saurabha se sugandhita thaa| usakA pAnI kamala parAga ke girane se rakta aura pItavarNa kA dRSTigocara ho rahA thaa| usameM jalacara jIvoM kA samUha itastataH paribhramaNa kara rahA thaa| matsyAdi usake madhura jala kA pAna kara rahe the / vaha sarovara atyanta maharA aura lambA caur3A thaa| sUrya vikAsI kamala, candra vikAsI kamala, rakta kamala, bar3e kamala, zveta kamala, ina sabhI prakAra ke kamaloM se vaha zobhAyukta thaa| vaha atIva ramaNIya thA / pramoda yukta bhramara aura matta madhumakSikAeM kamaloM para baiThakara unakA rasapAna kara rahI thiiN| usa sarovara para madhura kalarava karane vAle kalahaMsa, bagule, cakravAka, rAjahaMsa, sArasa, Adi vividha pakSiyoM ke yugala jala-krIr3A kara rahe the| usameM kamalinI dala para gire hue jala-kaNa sUrya kI kiraNoM se muktA kI taraha camaka rahe the| vaha sarovara hRdaya aura netroM ko parama zAnti pradAtA thA aura kamaloM se ramaNIya thaa| aise sarovara ko trizalA mAtA svapna meM dekhatI hai / mala: tao puNo caMda kiraNarAsisarisasirivacchasohaM caugamaNapavaDhamANajalasaMcayaM cavalacaMcaluccAyappamANakallolalolatoyapaDupavaNAhayacAliyacavalapAgaDataraMgaraMgaMtabhaMgakhokhubbhamANasobhaMtanimmalaukkaDaummIsahasaMbaMdhadhAvamANoniyattabhAsuratarAbhirAmaM mahAmagaramacchatimiratimigilaniruddhatilitiliyAbhidhAyakapparapheNapasaramahAnaIturiyavegasamAgayabhamagaMgAvattaguppamANuccalaMtapacconiyattabhamamANalolasalilaM pecchai khIroyasAgAraM sarayarayaNikarasommavayaNA 11 // 44 // artha-usake pazcAt vaha trizalA mAtA svapna meM kSIra sAgara ko dekhatI hai| isa kSIra sAgara kA madhya bhAga candra kiraNoM ke samUha kI taraha zobhAyamAna
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ FNAI kA snAna 84 thA aura atyanta ujjvala thaa| cAroM ora pravardhamAna pAnI se atyanta gaharA thA, usakI lahareM caMcala thiiN| ve adhika uchala rahI thIM, jisase usakA pAnI tara gita thaa| pavana se pratAr3ita hone para vaha bAra-bAra zIghra taragita hI nahIM ho rahA thA apitu aisA laga rahA thA ki taTa se TakarAkara daur3a rahA ho| usa samaya ve lahareM nRtya karatI huI-sI aura bhaya-vihvala huI-sI atizaya kSubdha pratIta ho rahI thiiN| ve uddhata evaM suhAvanI umiyA~ kabhI isa prakAra jJAta hotI thI mAno abhI-abhI taTa ko ullaMghana kara jAyeMgI aura kabhI punaH lauTatI huI jJAta hotI thiiN| usameM sthita virATa makaramaccha, timimaccha, timiGgalamaccha, niruddha, tilatilaya Adi jalacara apanI pUcha ko jaba pAnI para phaTakArate the taba unake cAro ora kapUra jaise ujjvala phena phaila jAte the| mahA nadiyoM ke prabala pravAha girane se usameM gagAvarta nAmaka bhaMvara (cakra) utpanna hote the| una bhaMvaroM meM pAnI uchalatA, punaH vahI giratA tathA cAroM ora cakkara lagAtA haA caMcala pratIta hotA thaa| aise kSora samudra ko zaradRtu ke candra samAna saumya mukha vAlI trizalA mAtA ne dekhaa| mala: tao puNo taruNasUramaMDalasamappabhaM uttamakaMcaNamahAmaNisamUhapavarateyaaTThasahassadipaMtanabhappaIvaM kaNagapayarapalaMbamANamuttAsamujjalaM jalaMtadivvadAma IhAmigausabhaturaganaramagaravihagavAlagakinararurusarabhacamarasaMsattakuMjaravaNalayapaumalayabhatticittaM gaMdhabbopavajjamANasaMpuNNaghosa niccaM sajalaghaNaviulajalaharagajjiyasadANuNAdiNA devaduduhimahAraveNaM sayalamavijIvaloyaM papUrayaMtaM kAlAgarupavara kudurukaturukkaDajhatadhUvamaghamadhitagaMdhuddhayAbhirAmaM niccAloyaM seyaM seyappabhaM suravarAbhirAmaM picchA sA sAtovabhogaM vimANavarapuMDarIyaM / 12 // 45 // artha-usake pazcAt trizalAmAtA svapna meM zreSThadeva vimAna dekhatI hai /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha devavimAna navodita sUrya-bimba ke sadRza prabhA vAlA-dedIpyamAna thaa| usameM svarNa nirmita aura mahAmaNiyoM se jaTita eka sahasra aSTa stambha the, jo apane alaukika Aloka se AkAza maNDala ko Alokita kara rahe the| usameM svarNa patroM para jar3e hue muktAoM ke gucche laTaka rahe the| isa kAraNa usameM AkAza adhika camakIlA laga rahA thA / divya mAlAe~ bhI laTaka rahI thiiN| usa vimAna para vRka, vRSabha, azva, nara, makara, vihaga, sarpa, kinnara, rurumRga, zarabha, (aSTApada) camarIgAya, tathA vizeSa prakAra ke jagalI pazu, hastI, vanalatA, padmalatA, Adi ke vividha prakAra ke citra citrita the| usameM gandharva madhura gIta gA rahe the, vAdya baja rahe the jisase vaha garjatA huA pratIta ho rahA thaa| usame devadundubhi kA ghoSa ho rahA thA jisase vaha vipula megha kI gambhIra garjanA kI taraha sampUrNa devaloka ko zabdAyamAna karatA huA-sA lagatA thaa| kAlAgaru, zreSThakundaruka, turuSka (lomAna) tathA jalatI huI dhUpa se vaha mahaka rahA thA aura manohara laga rahA thA / usa vimAna meM nitya prakAza rahatA thA, vaha zveta aura ujjvala prabhA vAlA thaa| devoM se suzobhita sukhopabhoga rUpa zreSTha puNDarIka ke sadRza vimAna ko mAtA trizalA dekhatI hai / 153 mala:- tao puNo pulagaveriMdanIlasAsagakaka yaNalohiyakkhamaragayamasAragallapavAlaphalihasogaMdhiyahaMsagabbhaaMjaNacaMdappabhavararayaNamahiyalapaiTThiyaM gagaNamaMDalaM taM pabhAsayaMta tugaM merugirisannigAsaM picchai sA rynnniyrraasiN| 13 // 46 // artha-usake pazcAt trizalAmAtA ne svapna meM ratnarAzi dekhii| vaha ratnarAzi bhUmi para rakhI huI thI, para usakI camaka-damaka gagana maNDala ke antima chora taka parivyApta thI, usameM pulaka, vajra, indranIla, sAsaka, karketana, lohitAkSa, marakata, masAragalla, pravAla, sphaTika, saugandhika, haMsagarbha, aMjana, candraprabha, prabhRti zreSTha ratna prabhAsvara ho rahe the| vaha ratnoM kA samUha meruparvata, ke samAna ucca pratIta ho rahA thaa| aisI ratna rAzi mAtA ne svapna meM dekhii|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizAlA kA svapnAna mUla: sihiM ca sA viulujjalapiMgalamahughayaparisiccamANani- . madhagadhagAiyajalaMtajAlujjalAbhirAmaM taratamajogehiM jAlapayarehi aNNamaNNamiva aNupaiNNaM pecchai jAlujjalaNaga aMbaraM va kathaipayaMtaM aivegacaMcala, sihi / 14 // 47 // ___artha - usake pazcAt trizalA mAtA svapna me niSUma agni dekhatI hai / usa agni kI zikhAeM Upara kI ora uTha rahI thii| vaha ujjvala ghRta aura pIta madhu se parisiMcita hone ke kAraNa nirdhUma dedIpyamAna ujjvala jvAlAoM se manohara thiiN| ve jvAlAeM eka dUsare se milI huI pratIta hotI thiiN| unameM kucha jvAlAe~ choTI thI aura kucha jvAlAe~ bar3I thIM, ve isa prakAra jJAta ho rahI thI ki mAno AkAza ko pakar3a rahI haiN| ve jvAlAe~ atizaya vega ke kAraNa atyadhika caMcala thiiN| isa prakAra caudahaveM svapna meM trizalA mAtA nirdhUma prajjvalita agni zikhA dekhatI hai| mala: emete eyArise subhe some piyadasaNe surUve suviNe daLUNa mayaNamajjhe paDibuddhA araviMdaloyaNA hrispuliyNgii| ee coisa sumiNe savvA pAsei titthyrmaayaa| jaM rayaNiM vakkamaI, kucchisi mahAyaso arhaa| 1 // 48 // artha-isa prakAra ke ina zubha, saumya priyadarzana evaM surUpa svapnoM ko nihArakara aravinda ke samAna vikasita nayana vAlI mAtA trizalA ke zarIra ke roma-roma prasannatA se pulakita ho gae / vaha apanI zayyA para jAgRta huii| jisa rAtri ko mahAyazasvI tIrthakara mAtA kI kukSi meM Ate haiM, usa rAtri meM pratyeka tIrthakara kI mAtAeM ina caudaha svapnoM ko dekhatI haiM /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ --. siddhArtha se svapna-carcA mala:... tae NaM sA tisalA khattiyANI imeyArUve orAle codasa mahAsumiNe pAsittA gaM paDibuddhA samANI haTTa jAva hayahiyayA dhArAhayakalaMbapuSpharga piva samUsasiyaromakUvA sumiNoggahaM karei, sumiNomgahaM karittA sayaNijjAo abbhuDhei, sayaNijjAo anbhudvittA pAyapIDhAto paccoruhai, paccoruhitA aturiyaM acavalamasaMbhatAe avilaMbiyAe rAyahaMsasarisIe gaIe jeNeva sayaNijje jeNeva siddhatthe khattie teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA siddhatyaM khattiyaM tAhiM iTTAhiM katAhiM piyAhi maNunAhiM maNAmAhiM orAlAhiM kallANAhiM sivAhiM dhannAhiM maMgallAhiM sassiriyAhiM hiyayagamaNijjAhiM hiyayapalhAyaNijjAhiM miyamahuramaMjulAhiM girAhiM saMlavamANI saMlavamANI paDibohei // 4 // . artha-usake pazcAt vaha trizalA kSatriyANI isa prakAra pUrvokta caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta huI / harSita aura santuSTa huI yAvat meghadhArA se Ahata kadamba puSpa ke samAna usake roma-roma pulakita ho ge| vaha svapnoM ko smaraNa karatI hai, smaraNa karake zayyA se uThatI hai aura uThakara pAdapITha para utaratI hai aura utarakara a-tvarita,(dhIme-dhIme) acapala, asaMbhrAnta,(dhairyapUrvaka) avilamba rAjahasI-sI manda-manda gati se calakara jahAM para siddhArtha kSatriya kA zayana kakSa hai aura jahAM para siddhArtha kSatriya sukhapUrvaka soyA hai, vahA~ mAtI hai| Akara siddhArtha kSatriya ko iSTa, kAnta, priya manojJa, manohara, udAra, kalyANarUpa, zivarUpa, dhanya, maMgalakArI, zobhAyukta hRdaya ko rucikara aura hRdaya ko AlhAdakArI mita, madhura evaM maJjula zabdoM se jagAtI hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sercA 83 mUla : tara f sA tisalA khattiyANI siddhattheNaM rannA avbhaNunnAyA samANI nANAmaNirayaNabhatticittaMsi bhaddAruNaMsi nisIyaha, nisIittA AsatyA vIsatyA suhAsaNavaragayA siddhatthaM khattiyaM tAhiM iThAhiM jAva saMlavamANI saMlavamANI evaM vayAsI // 50 // artha-usake pazcAt vaha trizalA kSatriyANI siddhArtha rAjA kI AjJA prApta kara vividha maNi-ratnoM se racita bhadrAsana para baiThatI hai / baMThakara calane ke zrama ko dUra kara, kSobha rahita hokara siddhArtha kSatriya ko iSTa yAvat hRdaya ko AhlAdita karane vAlI vANI se saMlApa karatI - karatI vaha isa prakAra bolI: mUla : evaM khalu ahaM sAmI ! ajja taMsi tArisayaMsi saryANijjaMsi vannao jAva paDibuddhA / taM jahA gayavasaha0 gAhA / taM etesiM sAmI ! orAlANaM codanahaM mahAsumiNANaM ke mana kallANe phalavittivisese bhavissaha 1 // 51 // artha - isa prakAra he svAmin ! maiM Aja usa ramaNIya zayanIya kakSa meM zayyA para soI huI thI ( jisakA varNana pUrva kiyA jA cukA hai) yAvat pratibuddha huI / ve caudaha mahAsvapna gaja, vRSabha, Adi jo the dekhe / he svAmin! una udAra caudaha mahAsvapnoM kA kyA kalyANa rUpa phala vizeSa hogA ? mUla : taNaM se siddhatthe rAyA tisalAe khattiyANIe pratie eyamaTThe soccA nisamma haTThatuTThacitte AnaMdie pIimaNe paramasomaNasie harisavasavisappamANa hiyae dhArA hayanIvasurahidu sumacu cumAlaiyaromakUve te sumiNe ogiNhati, te sumiNaM ogiNhittA IhaM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNupavisai, IhaM aNupavisittA appaNo sAhAvieNaM maipuvvaeNaM buddhivinnANeNaM tesiM sumiNANaM atthoggahaM karei, atthoggahaM karittA salAkhattiyANI tAhi ihAhiM jAva maMgallAhiM miyamahuraMsassirIyAhi vaggUrhi saMlavamANe saMlavamANe evaM vayAsI // 52 // artha-usake pazcAt vaha siddhArtha rAjA trizalA kSatriyANI se isa artha . ko zravaNa kara aura hRdaya meM vicArakara harSita aura santuSTa cittavAlA huaa| Anandita huaa| mana meM prIti samutpanna huii| usakA mana atyadhika AhlAdita haa| harSa se usakA hRdaya phUlane lgaa| megha kI dhArA se Ahata kadamba puSpa kI taraha usake roma-roma ullasita ho ge| vaha una svapnoM ko grahaNa karatA hai | grahaNa karake una para sAmAnya vicAra karatA hai aura sAmAnya vicAra karane ke pazcAt punaH una svapnoM kA pRthaka pRthaka rUpa se viziSTa vicAra karatA hai / viziSTa vicAra karake apanI svAbhAvika prajJA sahita buddhi vijJAna se una svapnoM kA vizeSa phala pRthaka-pRthaka rUpa se nizcaya karatA hai| vizeSa prakAra se nizcaya karake iSTa yAvat maMgalarUpa parimita madhura evaM zobhAyukta vANI se trizalA kSatriyANI ko isa prakAra bolA:mala:* orAlA NaM tume devANuppie ! sumiNA dihA, kallANA NaM tume devANuppie ! sumiNA divA, evaM sivA dhannA maMgallA sassirIyA AroggatuThThidIhAuyakallANamaMgallakAragA gaM tume devANuppie ! sumiNA dihA! taM jahA-atthalAbho devANuppie ! bhogalAbho devANuppie ! puttalAbho devANuppie ! sokkhalAmo devANuppie ! rajjalAbho devANuppie! evaM khalu tumaM devANuppie! navagraha mAsANaM bahupaDipunnANaM aTThamANa ya rAIdiyANaM viitANaM amhaM kulake amhaM kuladIvaM kulapavvayaM kulabaDiMsayaM kulatilayaM kulakittikaraM kulavittikaraM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhArtha se thapna carcA kuladiNayaraM kulaAhAraM kulanaMdikaraM kulajasakaraM kulapAyavaM kulavivarddhaNakaraM sukumAlapANipAyaM ahINasaMpunnapaMceMdiyasarIraM lakkhaNavaMjaNaguNovaveyaM mANummANapamANapaDipunnasujAyasavvaMgasudaraMgaM sasisomAkAraM kaMtaM piyaM sudaMsaNaM dArayaM payAhisi // 53 // Zhan 14 artha - he devAnupriye / tumane udAra, kalyANakArI, zivarUpa, magalakArI, zobhAyukta, arogyaprada " tuSTiprada, dIrghAyuprada, kalyANaprada svapna dekhe haiM / he devAnupriye ! tumane jo svapna dekhe hai unase arthalAbha, bhogalAbha, putralAbha, sukha lAbha, aura rAjyalAbha hogA / he devAnupriye ! tuma paripUrNa no mAsa aura sAr3he mAta ahorAtri ke vyatIta hone para hamAre kulameM ketu rUpa ( dhvajA ke samAna) kulapradIpa, kulaparvata, ( kula meM parvata ke samAna ucca) kulAvataMsaka, ( mukuTa ke samAna) kulatilaka, kulakIrtikara, kulavRttikara, kula dinakara, kulAdhAra, kula meM Ananda karane vAlA, kula yazaskara, kula pAdapa ( vRkSa ke samAna saba ko Azraya dAtA ) kula vivardhaka, sukomala hAtha paira vAle, sampUrNa paMcendriya zarIra vAle, lakSaNo (svastika Adi cinha ) vyaMjanoM (maSa tila Adi ) evaM guNo se yukta mAna, unmAna, pramANa se paripUrNa, zobhAyukta, sarvAGga sundara zarIra vAle, candra ke samAna saumyAkAra kAnta, priyadarzI eva surUpa bAlaka ko janma dogI / 157 156 mUla :-- seviyAM dArae ummukkabAlabhAve vinnAyapariNayamitte jovvaNagamaNuppatte sUre vIre vikkate vicchinnaviula balavAhaNe rajjavaI rAyA bhavissai, taM jahA orAlA gaM tume jAva doccaM pi tacca pi aNuvUhai // 14 // artha-- aura vaha bAlaka bAlabhAva ( bacapana ) se unmukta hokara samajhadAra tathA kalAdi meM kuzala banakara yuvAvasthA ko prApta karane para dAna meM zUra, saMgrAma
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ m meM vIra-parAkramI hogaa| usake pAsa vipula bala, vAhana (senA Adi) hoMge / vaha rAjya kA adhipati rAjA hogA / he devAnupriye ! tumane jo mahAsvapna dekhe haiM, ve uttama hai", isa prakAra siddhArtha rAjA trizalA rAnI se dUsarI aura tIsarI vAra kahakara usake citta ko bar3hAvA dekara praphullita karatA hai / --- mUla taNaM sA tisalA khattiyANI siddhatthassa ranno aMtie eyama soccA nisamma haTThatuTThA jAva hiyayA karayalapariggA hayaM dasanahaM sirasAvattaM matthae aMjali kaTTu evaM vayAsI / / 55 / / artha - usake pazcAt vaha trizalA kSatriyANI siddhArtha rAjA se isa prakAra svapna kA artha zravaNakara hRdaya meM dhAraNa kara harSita santuSTa yAvat prasanna cittavAlI hotI huI donoM hAtha jor3a kara, dasa nakha sammilita karake mastiSka para zirasAvarta yukta ajali karake isa prakAra bolI -- mUla evameyaM sAmI ! tahameyaM sAmI ! avitahameyaM sAmI ! asaMdiddhameya sAmI ! icchiyameyaM sAmI ! paDicchiyameyaM sAmI ! icchiyapaDicchiyameya' sAmI! sacce NaM esamaTThe se jaheyaM tubbhe vayaha ti kaTTu te sumi sammaM paDicchai, te sumiNe sammaM paDicchittA siddhattheNaM rannA anbhaNunnAyAsamANI nANAmaNirayaNabhatticitAo bhAsaNAo abmuTThei, abbhuTThittA aturiyamacavalamasaMitAe avilaMbiyA rAyahaMsasarisIe gaIe, jeNeva sae sayaNijje teNeva uvAgacchai teNeva uvAgacchittA evaM vayAsI // 56 // atha - - ' he svAmin ! yaha aisA hI hai / jaisA Apane kahA hai vaisA hI hai / ApakA kathana satya hai / yaha sandeha rahita / yaha iSTa hai / yaha punaH punaH iSTa hai / he svAmina ! yaha iSTa aura atyadhika iSTa hai / Apane svapnoM kA jo phala *
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSiA se svarga batAyA hai vaha satya hai|' isa prakAra kahakara vaha svapnoM ke artha ko samyak prakAra se svIkAra karatI hai tathA siddhArtha rAjA kI AjJA prApta karake vividha prakAra ke ratnAdi se jar3e hue bhadrAsana se khar3I hotI hai| khaDI hokara zanaiH zanaiH, acapala, zIghratA rahita, avilamba, rAjahaMsI ke samAna maMda gati se cala kara jahA~ para apanI zayyA hai, vahA~ AtI hai| vahA~ Akara isa prakAra mana-hI-mana bolI arthAt mana meM vicAra karane lgii| mUla : __mA me te uttamA pahANA maMgallA mahAsumiNA annohiM pAvasumiNehiM paDihammissaMti ti kaTTu devayagurujaNasaMbaddhAhiM pasatthAhiM maMgallAhiM dhammiyAhi laDhAhiM kahAhiM sumiNajAgariyaM jAgaramANI paDijAgaramANI viharai // 57 // __ artha-mere ve uttama, pradhAna, maMgala rUpa, mahAsvapna anya svapnoM se pratihata niSphala na ho jAe~, etadartha mujhe jAgRta rahanA caahie| aisA vicAra karake deva-gurujana sambandhI prazasta, mAMgalika, dhArmika rasaprada kathAoM ke anucintana se apane mahAsvapnoM kI rakSA ke lie acchI taraha jAgRta rahane lgii| mala: tae NaM siddhatye khattie paccUsakAlasamayasi koDa biyapurise sahAvei koDubiyapurise sahAvittA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! ajja savisesaM bAhirijjaM uvaTThANasAlaM gaMdhodayasittasammajjivalittaM sugaMdhavarapaMcavannapupphovayArakaliyaM kAlAgarupavarakuMdurukkaturukaDajmaMtadhUvamaghamaghetagaMdhuddhayAbhirAmaM sugaMdhavaragaMdhiyaM gaMdhavaTTibhUyaM kareha, kAraveha, karettA kAravettA ya sIhAsaNaM rayAveha, sIhAsaNaM rayAvittA mameyamANattiyaM khippAmeva paccappiNaha // 5 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ de . artha-anantara siddhArtha kSatriya prabhAta kAla hone para kauTumbika puruSoM kI bulavAtA hai| bulavAkara ke isa prakAra kahatA hai-he devAnupriyo ! zIghra hI Aja bAhara kI upasthAnazAlA (rAja-sabhA bhavana) ko vizeSa rUpa se sugandhita jala se siMcana kro| sApha karake usakA (gobara Adi se) lepana karo, sthAnasthAna para zreSTha sugandhita paJcavarNoM ke puSpa samUha se suzobhita karo / kAle agara, uttama-kundaru turkI dhUpa se sugandhita bnaao| yatra-tatra sugandhita cUrNo ko chiTakakara sugandhita guTikA ke samAna bnaao| svayaM karo, dUsaroM se karavAo, aura karake tathA karavAkarake, vahA~ para eka siMhAsana rakkho, siMhAsana rakhakara (kArya sampanna karake) mujhe merI AjJA puna. zIghra hI lauTAo arthAt sUcita kro| mala: tae NaM te koDubiyapurisA siddhatyeNaM raNNA evaM vuttA samANA haTTa jAva hiyayA karayala jAva kaTu 'evaM sAmi !' tti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNaMti, evaM sAmi ! tti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNittA siddhatthassa khattiyassa aMtiyAo paDinikkhamaMti, paDinikkhamittA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA khippAmeva savisesaM bAhiriyaM uvaTThANasAlaM gaMdhodayasitta jAva sIhAsaNaM rayAveMti, sIhAsaNaM rayAvittA jeNeva siddhatye khattie teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA karayalapariggahiyaM dasanahaM sirasAvattaM matthae aMjaliM kaTu siddhatthassa khattiyassa tamANattiyaM paccappiNaMti // 56 // . artha-anantara ve kauTumbika puruSa siddhArtha rAjA ke dvArA isa prakAra Adeza dene para atyanta prasanna hue, yAvat ullasita hdaya se pUrva kI bhAMti mastiSka para aJjali karake "he svAmin jaisI ApakI AjJA hai" isa prakAra kahakara AjJA ko vinayapUrvaka vacana se svIkArate haiN| vinayapUrvaka svIkAra
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhArtha se svapna-carcA karake siddhArtha kSatriya ke pAsa se bAhara nikalate haiN| bAhara nikala karake jahAM para bAhya upasthAnazAlA hai, vahA~ Ate hai / Akara ke zIghra hI upasthAnazAlA ko sugandhita jala se siMcana kara yAvat siMhAsana sajAte haiN| siMhAsana sajAkara jahA para siddhArtha kSatriya hai vahAM para Ate haiM / A karake karatala parigRhIta daza nakhoM se mastiSka para zirasAvarta ke sAtha aMjalibaddha hokara siddhArtha kSatriya kI AjJA ko punaH samarpita karate haiM / mUla : tae NaM siddhatthe khattie kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe phulluppalakamalakomalummilliyammi aha paMDare pahAe rattAsoyapagAsakisuyasuyamuhagujaddharAgasarise kamalAyarasaMDabohae uTThiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA jalate ya sayaNijjAo abbhuTei // 60 // ___ artha-anantara vaha siddhArtha kSatriya prAtaHkAla ke samaya (uSaH kAla meM) jaba utpala kamala-vikasita hone lage haiM, hariNoM ke komala netra khulane lage haiM, ujjvala prabhAta hone lagA hai, aura rakta azoka ke prabhA-puJja sadRza, kiMzuka ke raMga ke samAna, tote kI coMca aura cirmI ke ardha-lAla raMga ke samAna Arakta bar3e bar3e jalAzayoM meM samutpanna kamaloM ko vikasita karane vAlA, sahasrarazmi, teja se pradIpta dinakara udita huA, taba zayanAsana se uThate haiM arthAta zayanakakSa se bAhara Ate haiN| sayaNijjAo amuThittA pAyapIDhAo paccoruhai, pAyapIDhAo paccoruhitA jeNeva aTTaNasAlA teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA aTTaNasAlaM aNupavisai, aTTaNasAlaM aNupavisittA aNegavAyAmajogavaggaNavAmaddaNamallajuddhakaraNehiM saMte parissate
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 'sayapAga sahassapAgehiM sugaMdhavaratellamAiehiM pINaNijjehi jiMghaNijjehiM dIvaNijjehiM dappaNijjehiM mayaNijjehiM vihaNijjehiM savidiyagAyapalhAyaNijjehiM abhaMgie samANe tellacammasi NiuNehiM paDipunapANipAyasukumAlakomalatalehiM purisehiM abhaMgaNaparimadaNuvvalaNakaraNaguNanimmAehiM cheehiM dakkhehiM paThehiM kusalehiM medhAvIhiM jiyaparissamehiM aTiThasuhAe maMsasuhAetayAsuhAe romasuhAe cauvihAe suhaparikammaNAe saMvAhie samANe avagayaparissame aTTaNasAlAo paDinikkhamai // 61 // ___ artha-mahArAja siddhArtha zayana Asana se uThate haiM, pAdapIThikA se nIce utarate haiM, pAdapIThikA se utarakara jahAM vyAyAmazAlA thI vahA~ Ate haiM, vahAM Akara ke vyAyAmazAlA meM praveza karate haiN| praveza karake vyAyAma karane ke lie zrama karate haiM (1) yogyA (zastroM kA abhyAsa), (2) valgana-kUdanA, (3) vyAmardana-eka dUsare kI bhujA, Adi aMgo ko maroDanA, (4) mallayuddha-kuztI karanA, (5) karaNa-padmAsana Adi vividha Asana krnaa| ina vyAyAmoM ko karane se jaba ve parizrAnta ho gaye taba thakAna ko dUra karane ke lie vividha auSadhiyoM ke saMmizraNa se sau bAra pakAye gaye athavA sau mudrAo ke vyaya se bane hue aise zatapAkatala se, evaM jo hajAra bAra pakAyA gayA ho, yA jisako pakAne meM hajAra mohareM lagI ho aise sahasrapAka Adi sugandhita teloM se mardana kiyA / " ve taila atyanta guNakArI rasarudhira Adi dhAtuoM kI vRddhi karane vAle, kSudhA ko dIpta karane vAle, bala, mAMsa aura tejasa ko bar3hAne vAle, kAmoddIpaka, puSTikAraka aura saba indriyoM ko sukhadAyaka the| aMgamardana karane vAle bhI sampUrNa u~galiyoM sahita sukumAra hAtha paira vAle, mardana karane meM pravINa, sphUti se mardana karane vAle, mardana kalA ke vizeSajJa, bolane meM catura, zarIra ke saMketa samajhane meM kuzala, buddhimAna tathA parizrama se hAra nahIM mAnane vAle the| aise mAliza karane vAle puruSoM ne asthi ke sukha ke lie, mAMsa ke sukha ke lie, tvacA ke / sukha ke lie, romarAji ke sukha ke lie, isa prakAra cAra prakAra kI sukhadAyaka
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ siDA se svapna-parcA 101 aMgazuzrUSA vAlI mAliza kii| mAliza se jaba thakAna naSTa ho gaI, taba kSatriya siddhArtha vyAyAmazAlA se bAhara niklaa| mUla : __ aTTaNasAlAo paDinikkhamittA jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA majjaNagharaM aNupavisai, aNuppavisittA samuttajAlakalAvAbhirAme vicittamaNirayaNakoTTimatale ramaNijjeNhANamaMDavaMsi nANAmaNirayaNabhatticittaM si kahANapIDhaMsi suhanisanna pupphodaehi ya gaMdhodaehi ya uNhodaehi ya suhodaehi ya suddhodaehi ya kallANakaraNapavaramajjaNavihIe majjie, tatya kouyasaehiM bahuvihehiM kallANagapavaramajjaNAvasANe pamhalamukumAlagaMdhakAsAtiyalUhiyaMge ahayasumahagghadUsarayaNasusaMvue sarasasurahigosIsacaMdaNANulittagatte suimAlAvannagavilevaNe AviddhamaNisuvanna kappiyahAradahAratisarayapAlaMbapalaMbamANakaDisuttayakayasohe piNaddhagovijje aMgulijjagalaliyakayAbharaNe varakaDagatuDiyathaMbhiyabhue ahiyarUvasassirIe kuMDalaujjoiyANaNe mauDadittasirae hArotthayasukayaraiyavacche muhiyApiMgalaMgulIe pAlaMbapalaMbamANasukayapaDauttarijje nANAmaNikANagarayaNavimalamaharihani uNoviyamisimisitaviraiyasusilihavisihalaTThaAviddhavIravalae / kiM bahuNA ? kapparukkhate caiva alaMkiyavibhUsie nariMde sakoriMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijjamANeNaM seyavaracAmarAhiM uddhuvvamANIhiM maMgalajayasabakyAloe aNegagaNanAyagadaMDanAyagarAIsaratalavaramADaMbiyakoDubiyamaMtimahAmaMtigaNagadovAriyaamaccaceDapIDhamahaNa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra garanigamasedviseNAvaisatthavAhadUyasaMdhipAlasaddhi saMparivuDe dhavalamaThe frore iva gagaNadippaMtarikkhatArAgaNANamajjhe sasi vva piyadaMsaNe naravaI majjaNagharAo paDinikkhamai // 62 // 102 158 artha - (siddhArtha ) vyAyAmazAlA se bAhara nikala kara jahAM para majjanagRha ( snAnagRha ) hai vahAM para Ate hai| vahAM Akara ke majjanagRha meM praveza karate haiM / praveza karake muktAoM ke samUha se ramaNIya, vividha maNiyoM tathA ratnoM se jaTita bhAga vAle sundara snAna - maNDapa meM vividha maNi ratnAdi kI kalApUrNa kArIgarI se nirmita adbhuta snAna- pITha para sukhapUrvaka baiThate haiM / vahA~ siddhArtha kSatriya ko puSpodaka, gadhodaka, uSNodaka, zubhodaka, zuddhodaka se kalyANakAraka vidhi se snAna vidhi vizeSajJoM dvArA snAna karAyA gayA / tathA snAna karate samaya bahuta prakAra ke saikar3oM kautuka unake zarIra para kie gaye | kalyANaprada zreSTha snAna vidhi pUrNa hone para roeMdAra, mulAyama, sugandhita rakta vastra (aMgochA ) se zarIra ko pochA gayA / anantara zreSTha navIna evaM bahumUlya vastra dhAraNa kiye / 159 zarIra para sarasa sugaMdhita gozIrSa candana se lepa kiyA / pavitra mAlA pahanI / zarIra para kesara mizrita sugaMdhita cUrNa kA chiTakAva kiyA / maNiyoM se jar3e hue svarNa AbhUSaNa pahane | aThAraha, nau, tIna, aura eka lar3I ke hAra gale meM dhAraNa kie / lambA laTakatA huA kaTisUtra ( karaghanI ) dhAraNa kara suzobhita lagane lage / aura kaMTha ko zobhita karane vAle vividha prakAra ke bhUSaNa dhAraNa kie / a~guliyoM meM aMgUThiyAM pahanIM / ratna jaTita svarNa ke kar3e se aura bhujabaMdha se rAjA siddhArtha kI donoM bhujAe~ prabhAsvara ho uThI / isa prakAra vaha siddhArtha rAjA zarIra saundarya kI adabhuta prabhA se divya lagane lgaa| kuNDala pahanane se usakA mukha camaka rahA thA, aura mukuTa dhAraNa karane se mastaka Aloka se jagamagAne lagA thA / hRdaya hAroM se Acchanna hone para darzanIya bana gayA / aMgUThiyoM se aMguliyoM kI AbhA damaka utthii| anantara lambe laTakate hue bahumUlya vastra kA uttarAsana dhAraNa kiyA / nipuNa kalAkAroM dvArA nirmita vividha maNi ratnoM se jaTita zreSTha bahumUlya prabhAsamAna sundara vIra-valaya phne| adhika varNana kyA kiyA jAe ! mAno vaha siddhArtha kSatriya sAkSAt kalpavRkSa hI ho, isa prakAra alaMkRta
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhArtha se svapna-carcA aura vibhUSita huaa| aise siddhArtha rAjA ke sira para chatra dhArakoM ne koraMTa ke puSpoM kI mAlAe~ jisameM laTaka rahI thIM, aisA chatra dhAraNa kiyaa| zveta va uttama cAmaroM se bIMjana kiyA gyaa| unheM nihArate hI janatA ke mukha se 'jaya ho, jaya ho, isa prakAra kA maMgalanAda jhaMkRta hone lgaa| isa prakAra alaMkRta hokara aneka gaNanAyakoM, (gaNa ke svAmiyoM) daNDanAyakoM (tantra kA pAlana karane vAloM aura apane rASTra kI cintA karane vAloM) rAisaroM (yuvarAja) talavaroM (prasanna hokara rAjA ne jinheM paTTabaMdha se vibhUSita kiyA ho) mADambiko (jisake cAroM ora Adhe yojana taka grAma na ho use maDamba kahate hai| aura maDamba ke svAmI mADambika kahalAte hai) kauTumbikoM (katipaya kuTumboM ke svAmI) maMtriyoM (rAjya ke adhiSThAyaka saciva) mahAmatriyoM (maMtrimaNDala ke pradhAna) gaNakoM (jyotiSI) dauvArikoM (dvArapAla) amAtyo (pradhAna) tathA ceTa (dAsa) pIThamardaka (nikaTa meM rahakara sevA karane vAle) nAgara (nagara nivAsI) nigama (vyApAra karane vAle) zreSThI (nagara ke mukhya vyavasAyI) senApati (caturaga senAdhipita) sArthavAha (sArtha kA mukhiyA) dUta (dUsaro ko rAjyAdeza kA nivedana karane vAle) mandhipAla (sandhi kI rakSA karane vAle) Adi se ghirA huA siddhArtha jaise zveta mahAmegha se candra nikalatA hai, vaise hI nikalA / jaise graha, nakSatra, aura tArAgaNoM ke madhya candra zobhatA hai, vaise hI vaha zobhAyamAna ho rahA thA / candra kI taraha vaha priyadarzI narapati majjana gRha se bAhara niklaa| mala: majjaNagharAo paDinikkhamittA jeNeva bAhiriyA uvahANasAlA teNeva uvAgacchai teNeva uvAgacchittA sIhAsaNaMsi puratthAbhimuhe nisIyai, nisIittA appaNo uttarapurathime disImAe ahamadAsaNAI seyavatthapaccatthuyAI siddhatthayakayamaMgalovayArAI rayAvei, rayAvittA appaNo adUrasAmaMte nANAmaNirayaNamaMDiyaM
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ahiyapecchaNijjaM mahagyavarapaTTaNuggayaM sahapaTTabhattisatacittamANaM IhAmiyausahaturaganaramagaravihagavAlagakinnararurusarabhacamarakuMjarakhaNalayapaumalayabhatticittaM abhitariyaM javaNiyaM aMchAvei, aMchAvettA nANAmaNirayaNabhatticittaM attharayamiumasUragotthayaM seyavasthapaccatthuyaM sumauyaM aMgasuhapharisagaM visihatisalAe khattiyANIe bhadAsaNaM syAvei // 63 // ___ artha-majjanagRha se bAhara nikalakara (siddhArtha) jahAM bAhya upasthAna zAlA hai, vahAM para Ate haiM / vahAM Akara ke siMhAsana para pUrva dizA kI ora muMha kara baiThate haiM / baiThakara apane se uttara pUrva dizA meM (IzAna koNa meM) zveta vastra se AcchAdita aura jina para sarasoM Adi se mAMgalika upacAra kie gaye haiM aise ATha bhadrAsana lagavAe / lagavAkara ke apane pAsa se na atisannikaTa aura na atidUra vividha maNiratnoM se maNDita, bahuta darzanIya, va mahAmUlyavAlI, bar3e aura pratiSThita nagara meM nirmita pAradarzaka paTTasUtra para saikar3oM citroM se citrita kI huI, IhAmRga, vRSabha, azva, manuSya, magara, pakSI sarpa, kinnara, ruru (mRga vizeSa), aSTApada, camarIgAya, hastI, vanalatA, padmalatA Adi ke citra khice hue aisI anta:pura meM lagAne yogya yavanikA (pardA) lagavAtA hai / yavanikA ke andara ke bhAga meM vividha maNi-ratnoM se jaTita, citravicitra, takiyevAlA, malAyama gaddIvAlA, zveta vastra se AcchAdita, atyadhika mRdu, zarIra ke lie sukhakArI sparzavAlA viziSTa prakAra kA bhadrAsana trizalA kSatriyANI ke lie lagavAtA hai / - svapna-pAThaka ko bulAnA mUla : bhaddAsaNaM rayAvittA koDa biyapurise sahAvei, sahAvittA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! aTuMgamahAnimittasuttasthapArae vivihasatthakusale suviNalakkhaNapADhae sadAveha // 6 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ spana-pAThakako bulAnA artha-bhadrAsana lagavA karake rAjA siddhArtha kauTumbika puruSoM ko bulAtA hai / bulAkara unheM isa prakAra kahatA hai-he devAnupriyo ! zIghra hI aSTAGgamahAnimitta ke sUtra va artha ke pAragAmI, vividhazAstroM meM kuzala aise svapna-lakSaNapAThakoM-svapnazAstriyoM ko bulAke lAo ! mUla : tae NaM te koDubiyapurisA siddhattheNaM ranA evaM vuttA samANA haTThA jAva hayahiyayA karayala jAva paDisurNeti paDisuNittA siddhatthassa khattiyasma aMtiyAtro paDinikkhamaMti, paDinikkhamittA kuDaggAmaM nagaraM majha majjheNaM jeNeva sumiNalakkhaNapADhagANaM gihAI teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA suviNalakkhaNapADhae sadAviti // 65 // artha-anantara ve kauTumbika puruSa siddhArtharAjA ke dvArA isa prakAra kahane para prasanna hue, yAvat unakA hRdaya Anandita huaa| ve donoM hAthoM ko jor3akara rAjAjJA ko vinayayukta vacana se svIkAra karate haiN| svIkAra karake siddhArtha kSatriya ke pAsa se nikalate hai / nikala karake ve kuNDagrAma nagara ke bIcoMbIca hokara jahA~ svapna-lakSaNa-pAThakoM ke gRha haiM, vahAM Ate haiN| vahAM Akara ke svapna-lakSaNa pAThakoM ko bulAte hai / mala: ___ tae NaM te suviNalakkhaNapADhagA siddhatthassa khattiyassa koDa biyapurisehiM sahAviyA samANA haTTatuTTha jAva hiyayA pahAyA kyabalikammA kayakouyamaMgalapAyacchittA suddhappAvesAI maMgalAI vatthAI pavarAI parihiyA appamahagyAbharaNAlaMkiyasarIrA siddhatthakahariyAliyakayamaMgalamuddhANA sarahiMsarahiM gehehito niggcchti|66||
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ .106 artha-tadanantara siddhArthakSatriya ke kauTumbika puruSoM dvArA bulAye gaye ve svapnalakSaNa pAThaka harSita evaM tuSTa hue, yAvat prasannacitta hue| unhoMne snAna kiyA, balikarma kiyA, kautuka (kapAla meM tilaka Adi) tathA sarasoM, dahI, akSata, dUrvAdi maMgaloM se mAMgalika kRtya (duSTasvapna Adi ke phala ko niSphala karane ke lie prAyazcitta rUpa kRtya) kiyaa| 160 rAjya sabhA meM jAne yogya zuddha maMgalarUpa uttama vastroM ko dhAraNa kiyaa| alpa (bhAra) kiMtu bahamUlya AbharaNoM se zarIra ko alaMkRta kiyA, mastiSka para zvetasarasoM aura aura akSata Adi maMgala hetu lagAye, aura ve apane-apane gRha se nikle| mala : niggacchittA khattiyakuDaggAmaM nagaraM majha majbheNaM jeNeva siddhatthassa ranno bhavaNavaravaDiMsagapaDiduvAre teNeva uvAgacchati, teNeva uvAgacchittA bhavaNavaravaDisagapaDiduvAre egayao milaMti,egayao milittAjeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA jeNeva siddhatthe khattieteNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA karatalapariggahiyaM jAva kaTu siddhatyaM khattiyaM jaeNa vijaeNaM vaddhAviti // 67 // artha-bAhara nikalakara kSatriya kuNDagrAma nagara ke madhya me hote hue jahAM siddhArtharAjA ke uttama bhavana kA pradhAna pravezadvAra hai, vahAM Ate haiN| vahA Akarake ikaTThe hote hai / ikaTTha hokara jahAM bAhya upasthApanazAlA hai aura jahAM siddhArtha kSatriya hai, vahAM Ate hai| vahA~ Akarake hAtha jor3akara mastiSka para aMjali kara 'jaya ho, vijaya ho' isa prakAra AzIrvAda vacanoM se badhAte haiN| mUla : tae NaM te suviNalakkhaNapADhagA siddhatyeNaM rannA vaMdiyapUiyasakkAriyasammANiyA samANA patteyaM patteyaM puvaNNatthesu bhadAsaNesu nisIyaMti // 6 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-anantara siddhArtharAjA ne svapna-lakSaNa pAThakoM ko vandana kiyA, unakI arcanA kI, satkAra aura sammAna kiyaa| phira ve (svapna pAThaka) pRthakapRthaka pUrva sthApita bhadrAsanoM para baiTha jAte haiM / mala: tae NaM siddhatthe khattie tisalaM khattiyANi javaNiyaMtariyaM ThAvei, ThAvittA pupphaphalapaDipunahatthe pareNaM viNaeNaM te sumiNalakkhaNapADhae evaM vayAsi-evaM khalu devANuppiyA ! ajja tisalA khattiyANI taMsi tArisagaMsi jAva suttajAgarA ohIramANI ohIramANI imeyArUve orAle jAva codasa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhA / taM jahA-gaya usabha0 gAhA / taM etesiM codasaNhaM mahAsumiNANaM devANuppiyA ! orAlANaM jAva ke maNNe kallANe phalavittivisese bhavissai ? // 6 // artha-tadanantara siddhArtha kSatriya trizalA kSatriyANI ko yavanikA (parde) ke pIche biThAtA hai| baiThAkara hAtha meM phala-phUla lekara vizeSa vinaya ke sAtha svapna-lakSaNa pAThako ko isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! nizcaya hI Aja trizalA kSatriyANI ne tathA prakAra kI uttama zayyA para zayana karate hue adhaMnidrAvasthA meM isa prakAra ke udAra, caudaha mahAn svapna dekhe, svapna dekhakara jAgRta huI / ve svapna haiM--gaja, vRSabha Adi / he devAnupriyo ! una udAra caudaha mahAsvapnoM kA kyA kalyANakArI phala vizeSa hogA ? --. svapna-phala kathana mala: tae NaM te sumiNalakkhaNapADhagA siddhatthassa khattiyassa aMtie eyama8 soccA nisamma haTTa jAva hiyayA te saviNe ogiNhaMti, ogiNhittA IhaM aNupavisaMti, IhaM 2 tA annamanaNaM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kalpa ma saddhi saMlAviMti saMlAvitA tesiM sumiNANaM laddhaTThA gahiyaTThA pucchiyA viNicchiyaThA ahigayaTaThA siddhatthassa rano purao sumiNasatthAI uccAremANA uccAremANA siddhatthaM khattiyaM evaM vayAsI // 70 // artha - usake pazcAt ve svapna - lakSaNa - pAThaka siddhArtha kSatriya se prastuta vRtta ko jAnakara evaM samajhakara, atyanta praphullita hue| unhoMne prathama una svapnoM para sAmAnya rUpa se vicAra kiyaa| usake pazcAt svapnoM ke artha para vizeSa rUpa se cintana karane lge| usa sambandha me ve eka dUsare se paraspara saMlApavicAra-vinimaya karane lage / isa prakAra ve svayaM cintana evaM vicAra-vinimaya ke dvArA svapnoM ke artha ko jAna pAye / unhoMne usa viSaya meM paraspara eka dUsare kA abhiprAya pUchA aura tadanantara nizcitamata nirdhAraNa kiyA / jaba ve sabhI ekamata ho gaye taba siddhArtharAjA ke samakSa svapna zAstroM ke anusAra vacana bolate hue isa prakAra kahane lage / vivecana - bhAratIya sAhitya me svapna ke sambandha meM gaharAI se cintana kiyA gayA hai / vahA~ svapna Ane ke nau nimitta batAye gae haiM / (1) jina vastuoM kA anubhava kiyA ho (2) jinake sambandha meM zravaNa kiyA ho (3) jo vastu dekhI ho ( 4 ) vAta, pitta athavA kapha kI vikRti ke kAraNa ( 5 ) svapnila prakRti ke kAraNa (6) citta- cintA yukta hone ke kAraNa (7) devatA Adi kA sAnnidhya hone para (8) dhArmika-svabhAva hone para ( 6 ) atizaya pApa kA udaya hone para | svapna Ane ke ina nau prakAroM meM se prathama chaha prakAra ke svapna zubha aura azubha donoM hote haiM, para unakA koI phala nahI hotA / tIna prakAra ke antima svapna satya hote haiM aura unakA zubha evaM azubha phala nizcita milatA hai / 161 svapna zAstra kI eka yaha bhI dhAraNA hai ki rAtri ke prathama pahara meM jo svapna dIkhatA hai usakA phala bAraha mAsa meM prApta hotA hai / dvitIya pahara meM jo svapna dekhe jAte haiM, unakA phala chaha mAsa meM prApta hotA hai / tRtIya prahara meM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapnaphala kathana 106 dekhe gae svapna kA phala tIna mAsa meM prApta hotA hai aura caturtha pahara meM jo svapna dIkhate haiM unakA phala eka mAsa meM prApta hotA haiM / sUryodaya se do ghar3I pUrva jo svapna dekhe jAte haiM unakA phala dasa dina meM prApta hotA hai aura sUryodaya ke samaya dekhe jAne vAle svapna kA phala zIghra hI prApta hotA hai / ' 162 bhArata kI prAcIna svapna zAstra sambandhI mAnyatA kA kucha digdarzana nIce karAyA jAtA hai - jo vyakti eka svapna ke pazcAt dUsarA svapna dekhatA ho, mAnasika athavA zArIrika vyAdhi se grasita hokara svapna dekhatA ho, malasUtra kI rukAvaTa ke kAraNa svapna dekhatA ho usakA svapna nirarthaka hotA hai / ' 163 jo vyakti dharmaniSTha hai, jisake zarIra kI dhAtue~ sama hai, citta sthira hai jo indriya vijetA hai, saMyamI aura dayAlu hai, usakA svapna yatheSTa phala pradAtA hotA hai| yadi kisI ko kisI prakAra kA dusvapna A jAe to, use kisI bhI anya vyakti ke sAmane nahIM kahanA caahie| na kahane se detA / yadi duHsvapna Ane ke pazcAt nIMda A jAya to naSTa ho jAtA hai / vaha svapna phala nahIM duHsvapna kA phala bhI kisI ne uttama svapna dekhA ho to usa svapna ko guru yA yogya vyakti ke sAmane kahanA cAhie / yadi yogya vyakti kA abhAva ho to gAya ke kAna meM hI kaha denA cAhie | uttama svapna dekhakara puna: nahIM sonA cAhie, kyoki sone se usakA phala naSTa ho jAtA hai / ataH zeSa rAtri dharma dhyAna va bhagavat - smaraNa meM hI vyatIta karanI cAhie / jo mAnava prathama azubha svapna dekhatA hai aura usake pazcAt zubha-svapna dekhatA hai, usako zubha svapna kA hI phala prApta hotA hai| jo prathama zubha svapna dekhatA hai aura pazcAt azubha svapna dekhatA hai usako azubha svapna kA phala prApta hotA hai / jo manuSya svapna meM siMha, turaGga, hastI vRSabha aura gAya se yukta (jute hue) ratha para svayaM ko ArUr3ha dekhatA hai. vaha rAjA banatA hai / jo svapna me hastI, vAhana, Asana, gRha yA vastra Adi kA apaharaNa hotA dekhatA hai usa para rAjA kI zaMkA hotI hai / bandhuoM se virodha, aura dhana kI hAni hotI hai /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo svapna meM sUrya, candra ko nigalatA hai, vaha daridra hone para bhI rAjA banatA hai| jo svapna meM zastra, maNi-muktA, svarNa, rajata Adi kA apaharaNa hote dekhatA hai, usake dhana kI hAni hotI hai, apamAna hotA hai, aura vaha mRtyu ko prApta karatA hai| jo mAnava svapna meM gajArUDha hotA hai, saritA ke sundara taTa para cAvala kA bhojana karatA hai, vaha dharmaniSTha aura dhanavAna hotA hai / jo svapna meM dAhinI bhUjA ko zveta sarpa se daMsita dekhatA haiM, usako pA~ca hI rAtri meM eka hajAra svarNa mudrAeM prApta hotI haiN| jo svapna meM kisI mAnava ke mastiSka kA bhakSaNa karatA huA dekhatA hai use rAjya prApta hotA hai| jo paira kA bhakSaNa karatA hai use sahasra svarNa mudrAe~ prApta hotI haiM / jo bhujA kA bhakSaNa karatA hai use pA~ca sau mudrAe~ prApta hotI haiM / jo svapna meM sarovara, samudra, jala-paripUrita saritA, aura mitra maraNa dekhatA hai, vaha akasmAt hI atyadhika dhana prApta karatA hai| jo svapna meM ha~satA hai vaha zokAkula hokara rotA hai, jo svapna meM nRtya karatA hai, vaha vadha aura bandhana ko prApta karatA hai / svapna meM gAya, vRSabha, turaGga, rAjA aura hastI ke atirikta koI kAlI vastu dekhanA azubha hai| kapAsa aura namaka ke atirikta anya zveta vastu dekhanA zubha hai| jo mAnava svapna meM svayaM se sambandhita koI vastu dekhatA hai usakA zubhAzubha use hI milatA hai, yadi dUsare ke lie dekhatA hai to use milatA hai| jo svapna meM ghRta, madhu, aura paya-kumbha ko sira para letA hai vaha usI bhava meM mokSa prApta karatA hai / jo svapna meM svarNa rAzi, ratna-rAzi, rajata-rAzi, tathA sIze kI rAzi para baiThatA hai vaha samyaktva ko prApta kara mokSa jAtA hai| mala: evaM khalu devANuppiyA ! amhaM sumiNasatthe bAyAlIsa suviNA tIsaM mahAsumiNA bAhattara savvasumiNA diThA, tattha NaM
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 devANuppiyA ! arahaMtamAtaro vA cakavaTTimAyaro vA arahaMtasi vA cakaharaMsi vo ganbhaM vakkamamANaMsi etesiM tIsAe mahAsumiNANaM ime codasa mahAsumiNe pAmittA NaM paDibujhati, taM jahA-gaya gAhA // 7 // __ artha-he devAnupriya ! nizcita rUpa se hamAre svapna-zAsra meM bayAlIsa svapna (sAmAnya phala vAle) kahe hai, aura tIsa mahAsvapna (vizeSa phala vAle) batAe haiM / isa prakAra bayAlIsa aura tIma kula milAkara bahattara svapna batalAe gae haiN| unameM se he devAnupriya / arihanta ko mAtA, aura cakravartI kI mAtA jaba arihanta yA cakravartI garbha me Ate hai taba vaha tIsa mahAsvapnoM meM se ina caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hotI hai| jaise ki hAthI, vRSabha Adi / '6" mala : vAsudevamAyaro vA vAsudevaMsi gambhaM vakamamANaM siM eesi coddasaNhaM mahAsumiNANaM aNNatare satta mahAsumiNe pAsittA NaM paDibujhaMti // 72 // artha-vAsudeva kI mAtAe vAsudeva ke garbha meM Ane para ina caudaha mahA svapno meM se koI sAta mahAsvapno ko dekhakara jAgRta hotI hai| mala: baladevamAyaro vA baladevaMsi gambhaM vakamamANaMsi eesiM codadasaNhaM mahAsumiNANaM annayare cattAri mahAsumiNe pAsittA NaM paDibujjhati // 73 // . artha-baladeva kI mAtAe~, jaba baladeva garbha meM Ate hai taba ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI bhI cAra mahAsvapnoM ko dekhakara jAgRta hotI haiN|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 mUla : maMDaliyamAyaro vA maMDaliyaMsi garbha vakate samANe eesi codasaNhaM mahAsumiNANaM annayaraM egaMmahAsumiNaM pAsittA NaM paDibujjhati // 7 // artha-mANDalikarAjA kI mAtAe~ jaba mANDalika garbha meM Ate haiM, taba ina caudaha mahAsvapnoM meM se koI eka mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI haiN| mUla : ime ya NaM devANuppiyA! tisalAe khattiyANIe sumiNA dihA, jAva maMgallakAragA NaM devANuppiyA ! tisalAe khattiyANIe sumiNA dihA, taM jahA-atthalAbho devANuppiyA! bhogalAbho devANuppiyA! puttalAbho devANuppiyA ! sukkhalAmo devANuppiyA ! rajjalAbho devANuppiyA !, evaM khalu devANuppiyA! tisalA khattiyANIyA navaNhaM mAsANaM bahupaDipunnANaM aTThamANa ya rAiMdiyANaM viikatANaM tumheM kulakeu kuladIvaM kulapavvayaM kulavaDiMsayaM kulatilakaM kulakittikaraM kulanaMdikaraM kulajasakaraM kulAdhAraM kulapAyavaM kula vividdhikaraM sukumAlapANipAyaM ahINapaDipunnapaMciMdiyasarIraM lakkhaNavaMjaNaguNovaveyaM mANummANappamANapaDipunnasujAyasavvaMgasudaraMgaM sasisomAkAraM kaMtaM piyadaMsaNaM surUvaM dArayaM payAhii // 7 // ___ artha he devAnupriya ! trizalA kSatriyANI ne jo ye caudaha mahAsvapna dekhe haiM / ve maMgalakArI haiM / he devAnupriya ! trizalA kSatriyANI ne ye jo svapna
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 dekhe haiM, ve artha kA lAbha karane vAle / bhoga kA lAbha karane vAle hai / putra kA lAbha karane vAle haiM, sukha kA lAbha karane vAle haiM, rAjya kA lAbha karane vAle haiM / he devAnupriya ! nizcita hI trizalA kSatriyANI nau mAsa aura sAr3he sAta dina vyatIta hone para, tumhAre kula meM dhvajA ke samAna, kula meM dIpaka ke samAna, kula meM parvata ke samAna, kula meM mukuTa ke samAna, kula meM tilaka ke samAna aura kula kI kIrti baDhAnevAlA, kula ko samRddhi karane vAlA, kula ke yaza kA vistAra karanevAlA, kula ke AdhAra ke samAna, kula meM vRkSa ke samAna, kula kI vizeSa vRddhi karanevAlA, hAtha paira me sukumAra, hInatA rahita, pAMca iMdriyoM lakSaNoM, vyaMjanoM aura guNoM se yukta, mAna, unmAna, pramANa se pratipUrNa, sujAta, sarvAGga-sundara candra ke samAna, saumya AkRtivAlA, kAnta priyadarzI aura surUpa putra ko janma degI / vAlA, svapna phala kathama vivecana - svapna pAThako ne svapna zAstra ke anusAra vyAkhyA karake caudaha mahAsvapnoM kA pRthak-pRthak artha bhI batalAyA / 1 cAra dAMta vAle hAthI ko dekhane se vaha cAra prakAra ke dharma (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa ) kA kahane vAlA hogA / 2 vRSabha ko dekhane se bharata kSetra me bodhi-bIja kA vapana karegA / 3 siMha ko dekhane se kAmadeva Adi vikAra rUpa unmatta hAthiyo se naSTa hote bhavyajIva rUpa vana kA saMrakSaNa karegA / 4 lakSmI ko dekhane se vArSika dAna dekara tIrthaMkara pada ke apAra aizvarya kA upabhoga karegA / 5. mAlA ko dekhane se tIna bhuvana ke mastaka para dhAraNa karane yogya arthAt trilokapUjya hogA / 6 candra ko dekhane se bhavya jIvarUpa candravikAsI kamalo ko vikasita karane vAlA hogA, athavA candramA ke samAna zAnti dAyI kSamAdharma kA upadeza karegA /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 sUrya ko dekhane se ajJAnarUpa andhakAra nAza karake jJAna kA udyota phailaaegaa| 8 dhvajA-darzana se artha hai dharma rUpa-dhvajA ko vizva kSitija para laharAyegA, yA jJAta-kula meM dhvajA rUpa hogaa| 9 kalaza dekhane se kula yA dharma rUpI prAsAda ke zikhara para yaha kalazarUpa hogaa| 10 padmasarovara ko dekhane se deva-nirmita svarNakamala para unakA Asana lgegaa| 11 samudra ko dekhane se samudra ko taraha ananta jJAna-darzana rUpa maNiratnoM kA dhAraka hogaa| 12 vimAna ko dekhane se vaimAnika devatAoM kA pUjya hogaa| 13 ratnarAzi ko dekhane se maNi-ratnoM se vibhUSita hogaa| 14 ni ma agni ko dekhane se dharmarUpa suvarNa ko vizuddha va nirmala karane vAlA hogaa| mUla: se vi ya NaM dArae ummukkabAlabhAve viNaNAyapariNayamette jovvaNagamaNuppatte sure vIre vikkate vicchiNNavipulabalavAhaNe cAuraMtacakkavaTTI rajjavaI rAyA bhavissai jiNe vA tilokkanAyae dhammavaracakkavaTTI, taM orAlA NaM devANuppiyA ! tisalAe khattiyANIe sumiNA dihA jAva AroggatuhidIhAukallANamaMgalakAragA NaM devANuppiyA! tisalAe khattiyANIe sumiNA dihA // 76 // artha-aura vaha putra bhI bAlyAvasthA pUrNakara, par3ha likhakara jaba pUrNa jJAna vAlA hogA, yauvana ko prApta karegA taba vaha zUra, vIra aura atyanta parA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapna-phala kapana 115 kamI hogaa| usake pAsa virATa senA va vAhana hoge| caturdika samudra ke anta paryanta bhUmaNDala kA svAmI cakravartI samrAT hogaa| athavA tIna loka kA netA dharma cakravartI, dharmacakra pravartana karane vAlA jina nIrthakara bnegaa| isa prakAra he devAnupriya ! trizalA kSatriyANI ne udAra svapna dekhe haiM, yAvat he devAnupriya ! trizalA kSatriyANI ne jo svapna dekhe hai ve Arogya karane vAle, tuSTi karane vAle, dIrgha AyuSya ke sUcaka. kalyANa aura maMgala karane vAle hai| mala : tae NaM se siddhatthe rAyA tesiM suviNalakkhaNapADhagANaM aMtie eyamaha soccA nisamma hadvatuha jAva hiyae karayala jAva te sumiNalakkhaNapADhage evaM vayAsI // 77 // artha-usake pazcAt vaha siddhArtha rAjA svapna-lakSaNapAThako se yaha vRtta sunakara, samajhakara, atyanta pramanna huA, atyadhika tuSTa huaa| prasannatA se usakA hRdaya phUlane lgaa| umane hAtha joDakara svapnalakSaNapAThakoM se isa prakAra kahA - mUla : evameyaM devANuppiyA ! tahameyaM devANuppiyA ! avitahameyaM devANuppiyA ! icchiyameyaM devANuppiyA ! paDicchiyameyaM devANuppiyA ! icchiyapaDicchiyameyaM devANuppiyA ! sacce NaM esama8 se jaheyaM tumbhe vayaha tti kaTu te sumiNe sammaviNaeNaM paDicchai, te sumiNe 2 tA te sumiNalakkhaNapADhae NaM viuleNaM puSpagaMdhavatthamallAlaMkAreNaM sarakArei sammANei, saskAritA sammANittA vipulaM jIviyArihaM pIidANaM dalapati, vipulaM jIvayArihaM pIidANaM dalaittA paDivisajjei // 7 // artha-he devAnupriyo ! Apane jo kahA hai vaha isI prakAra hai / he devA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa pUna nupriyo ! Apane jo kahA hai vaha anyathA nahIM hai| ApakA kathana yathArtha hai| ApakA yaha kathana hameM iSTa hai, svIkRta hai, mana ko pasanda hai| he devAnupriyo ! yaha kathana satya hai jo Apane kahA hai| isa prakAra ve una svapnoM ko vinaya ke sAtha svIkAra karate haiN| svIkAra kara svapnalakSaNapAThakoM ko vipula puSpa-sugandhita cUrNa, vastra, mAlAeM, AbhUSaNa Adi pradAna kara unakA atyanta satkAra sammAna karate hai| satkAra-sammAnakara unake sampUrNa jIvana ke yogya prItidAna dete haiM / isa prakAra prItidAna dekara unhoMne svapnalakSaNa-pAThakoM ko sammAna pUrvaka vidA kiyaa| vivecana-prItidAna kA bhAvAtmaka artha hai-dAtA prasanna hokara apanI icchA se jo dAna detA hai| jisa dAna meM arthI kI ora se yAcanA yA prastAva rakhA jAtA hai aura usa para mana nahIM hote hue bhI dAtA ko denA par3atA hai vaha prItidAna nahIM hai| prItidAna kA vyAvahArika artha hai-inAma yA puraskAra, paaritossik|14 mUla : tae NaM se siddhatthe khattie sIhAsaNAo abbhuhoi, sIhAsaNAoanmuhittA jeNeva tisalA khattiyANIjavaNiyaMtariyA teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA tisalaM khattiyANi evaM vayAsI // 7 // artha-usake pazcAt siddhArtha kSatriya apane siMhAsana se uThate hai / siMhA sana se uThakara jahAM trizalA kSatriyANI parde ke pIche thIM vahA~ Ate haiM, vahA~ Akara trizalA kSatriyANI ko isa prakAra kahate haiMmUla : evaM khalu devANuppie ! suviNasatthaMsi bAyAlIsaM sumiNA jAva egaM mahAsumiNaM sumiNe pAsittA NaM paDibujhati // 20 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha--he devAnapriye ! isa prakAra nizcaya hI ravapnazAstra meM bayAlIsa svapna kahe haiM-'tIrthakara, cakravartI, mANDalika rAjA Adi jaba garbha meM Ate haiM taba unakI mAtA tIsa mahAsvapnoM meM se koI bhI eka mahAsvapna dekhakara jAgRta hotI hai, vahAM taka sampUrNa vRtta, jo svapnalakSaNapAThakoM ne kahA thA, trizalA kSatriyANI ko sunAte haiN| mUla: ime ya NaM tume devANuppie ! coisa mahAsumiNA diThA, taM0 orAlA NaM tume jAva jiNe vA telokkanAyae dhmmvrckkvttttii||1|| ___artha-he devAnupriye ! tumane jo ye caudaha mahAsvapna dekhe haiM, ve sabhI bahuta hI zreSTha haiM, yahAM se lekara tuma tIna loka ke nAyaka, dharmacakra kA pravartana karane vAle, jina banane vAle putra ko janma pradAna karogI, yahA~ taka kA sampUrNa vRtta trizalA kSatriyANI ko sunAte haiN| mala: tae NaM sA tisalA khatiyANI siddhatthassa ranno aMtie eyamaDhaM soccA nisamma haTtuTThA jAva hiyayA karayala jAva te sumiNe samma paDicchai // 2 // artha-usake pazcAt vaha trizalA kSatriyANI siddhArtha se yaha vRtta sunakara, samajhakara bahuta prasanna huI, atyadhika santoSa ko prApta huI / atyanta prasanna hone se usakA hRdaya vikasita huaa| vaha donoM hAtha jor3akara svapnoM ke artha ko samyaka prakAra se svIkAra karatI hai| mala: samma paDicchittA siddhattheNaM rannA anbhaNunnAyA samANI nANAmaNirayaNabhatticittAo bhaddAsaNAo abbhuThei abbhudvittA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kalpasUtra aturiyaM acavalaM asaMbhaMtAe avilaMbiyAe rAyahaMsasarisIe gaIe jeNeva sate bhavaNe teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA sayaM bhavaNaM aNupaviTThA // 83 // artha - svapnoM ke artha ko samyak prakAra se svIkAra karane ke pazcAt siddhArtha rAjA kI AjJA pAkara vaha vividha maNi-ratnoM kI racanA se camacamAte hue bhadrAsana se khar3I hotI hai| khar3I hokara zIghratA rahita, capalatA rahita, garahita, avilamba rAjahaMsI jaisI gati se calakara jahA~ apanA bhavana hai, vahA Akara apane bhavana meM praviSTa huI / :-- mUla jappabhiI ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre taM nAyakulaM sAharie tappabhiraM ca NaM bahave vesama NakuDadhAriNo tiriyajaMbhagA devA sakkavayaNeNaM se jAI imAI purAporANAI mahAnihANAiM bhavaMti taM jahA - pahINa sAmiyAiM pahINaseuyAiM pahINagottAgArAI ucchannasAmiyAiM ucchannaseukAI ucchannagottAgArAI gAmA''garanagarakheDa kavvaDamaDaMbadoNa muhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu siMghADaesa vA tirasu vA caukkesu vA caccaresu vA caummuhesu vA mahApahesu vA gAmaTTAsu vA nagaraTThANesu vA gAmaniddhamaNesu vA nagaraniddhamaNesa vA AvaNesu vA devakulesu vA sabhAsu vA pavAsu vA ArAmesu vA ujjANesu vA vaNesu vA vaNasaMDesu vA susANasunnAgAragirikaMdarasaMtiselovaTThANabhavaNagihesu vA mantrikkhittADaM ciTThati nAiM siddhattharAyabhavasi sAharaMti || 4 || artha-jaba se zramaNa bhagavAn mahAvIra jJAtakula meM saMharita hue taba se vaizramaNa ( kubera) ke adhInastha tiryak loka meM nivAsa karane vAle, bahuta se jRmbhakadeva indra kI AjJA se jo atyanta prAcIna mahAnidhAna the unheM lAkara
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhArtha rAjA ke bhavana meM ekatrita karane lge| prApta hone vAle una prAcIna mahAnidhAnoM (dhana bhaNDAroM) kA paricaya isa prakAra hai: una dhana bhaNDAroM kA vartamAna meM koI bhI adhikRta adhikArI nahIM rahA, usameM koI bhI vRddhi karane vAlA nahI rahA, una dhana bhaNDAroM ke jo svAmI the unake gotra me bhI koI nahIM rhaa| una dhana bhaNDAroM ke adhikAriyoM kA bhI uccheda ho gayA, aura adhikAriyoM ke gotrastha vyaktiyoM kA bhI uccheda ho gayA, una gharoM kA nAma nizAna bhI avazeSa nahIM rhaa| aise dhanabhaNDAra jahAM kahI bhI grAmoM meM, (jahAM para kara Adi nahI lagatA) AgarakhadAnoM meM, nagaroM meM, kheTakoM meM (dhUlI se nirmita gaDhavAle grAmoM me) nagara kI paMkti meM na zobhita hoM aise grAmoM me, jina grAmoM ke sannikaTa cAroM tarapha do-do kosa taka grAma na hoM, aise maDamboM meM, jala aura sthala ina donoM mArgoM se jahA~ jAyA jA sake aise droNamukhoM meM, jala aura sthala mArga meM se jahA~ kevala eka mArga se jAyA jAe aise pattanoM meM, tIrthasthala yA tApaso ke nivAsasthala AzramoM meM, sama-bhUmi meM jahAM kisAna kRSi karake dhAnya kI rakSA hetu dhAnya rakhatA hai aise saMvAhoM meM, senAe~, sArthavAha aura pathika jahA Thaharate haiM aise sannivezoM meM arthAt par3AvoM meM, yA siMghAr3e kI taraha tIna mArga ekatrita hote hai vahAM tirAhe, para, cAramArga ekatrita hote hai vahAM caurAhe para, yA aneka mArga ekatrita hote hai vahAM para, rAjapatha me, devAlayoM meM, grAma athavA nagara ke ucca sthAnoM meM nirjana gA~va aura nagara ke sthaloM me, nAliyoM me, bAjAra aura dukAneM jahA~ ho, aise sthaloM meM, devagRha, caurAhA, pyAU aura udyAnoM meM, ujAmaNa (goTha) karane ke sthaloM meM, vana meM, vana khaNDoM me, zmazAna meM, zUnyagRhoM meM, parvata kI guphAoM meM, zAnti gRhoM meM, (jahAM para baiThakara zAnti karma kiyA jAtA hai) parvata ko kureda kara banAe gae gRhoM meM, sabhAsthaloM meM, kisAna jahAM rahate hoM aise gharoM meM, bhUmi meM, jahA~ para gupta rUpa se ravakhe hue dhana bhaNDAra hai, unheM lAkara ve jambhakadeva siddhArtha rAjA ke bhavana meM sthApita karate haiN| mUla : jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre nAyakulaMsi
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 sAharie taM rayaNi ca NaM nAyakulaM hiraNNaNaM vaDhitthA suvaNNeNaM vaDhitthA dhaNeNaM dhanneNaM rajjeNaM raTTeNaM baleNaM vAhaNeNaM koseNaM koThAgAreNaM pureNaM aMteureNaM jaNavaeNaM jasavAeNaM vaDhitthA, vipuladhaNakaNagarayaNamaNimottiyasaMkhasilappavAlarattarayaNamAieNaM saMtasArasAvaejjeNaM pIisakkArasamudaeNaM aIva aIva abhivaDhitthA / / 85 // artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAn mahAvIra jJAtRkula meM lAye gaye usa rAtri se hI sampUrNa jJAtRkula cA~dI se, svarNa se, dhana-dhAnya se, rAjya se, rASTra (janapada) se, senA se, vAhana se, koza se, koSThAgAra (dhAnyagRha) se, nagara se, antaHpura se, janapada se, yaza aura kIrti se vRddhi prApta karane lgaa| ___ usI prakAra vipula dhana (gokula), svarNa, ratna, maNi, muktA, dakSiNAvarta zaMkha, rAjapaTTa, pravAla, padmarAga, mANika, Adi sArabhUta sampatti se bhI jJAtRkula kI vRddhi hone lagI / jJAtRkula ke logoM meM paraspara prIti, Adara aura satkAra-sadbhAva bar3hane lgaa| vivecana-prastuta sUtra meM jo dhana zabda vyavahRta huA hai, uma dhana ke cAra prakAra hai (1) gaNima-jo vastu ginakara dI jAe, jaise phala-phUla Adi / (2) dharima-jo vastu tolakara dI jAe-jaise zakkara gur3a aadi| (3) meyajo vastu mApa karadI jAe jaise kapaDA Adi / (4) paricchedya-jo vastu parakha kara dI jAe jaise hIrA pannA Adi jvaahraat| dhAnya zabda ke antargata caubIsa prakAra ke dhAnyoM ko liyA gayA hai, ve dhAnya yoM hai: (1) gehUM, (2) jo, (3) juvAra, (4) bAjarI, (5) DAMgera (zAla) (6) varI, (7) baMTI (varaTI), (8) bAbaTI, (6) kAMganI, (10) ciNyojhiNyo, (11) kodarA, (12) makkA / ina bAraha kI dAla na banane ke kAraNa ye 'lahA' dhAnya kahalAte hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) maMga, (14) moTha, (15) ur3ada, (16) tuvara, (17) jhAlara kAbalI cane, (18) maTara, (19) caMvale, (20) cane, (21) kulatthI, (22) kAMga, (rAjagare ke samAna eka jAti kA anna), (23) masura, (24) alasI ina bAraha kI dAla bana sakane ke kAraNa ye 'kaThola' kahe jAte hai| mala : tae NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa ammApiUNaM ayameyArUve ajjhathie ciMtie patthie maNogae saMkappe samuppajjitthA-jappabhiI ca NaM amhaM esa dArae kucchisi gabbhattAe vakte tappabhiI ca NaM amhe hiraNNeNaM vaDDhAmo suvannaNaM vaDaDhAmo, dhaNeNaM dhannaNaM rajjeNaM rahaNaM baleNaM vAhaNeNaM koseNaM koDAgAreNaM pureNaM aMteureNaM jaNavaeNaM jasavAeNaM vaDDhAmo, vipuladhaNakaNagarayaNamaNimottiyasaMkhasilappavAlarattarayaNamAieNaM saMtasArasAvaejjeNaM piisakArasamudaeNaM atIva atIva abhivaDDhAmo taM jayA NaM amhaM esa dArae jAe bhavissai tayA NaM amhe eyassa dAragassa eyANurUvaM gonnaM guNanipphana nAmadhijja karissAmo 'vaddhamANoM tti // 86 // artha-usake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ke mAtA-pitA ke mAnasa meM isa prakAra cintana, abhilASA rUpa manogata saMkalpa utpanna huA ki jaba se yaha hamArA putra kukSi meM, garbha rUpa se AyA hai taba se hamAro hiraNya se, suvarNa se, dhana se, dhAnya se, rAjya se, rASTra se, senA se, vAhanoM se, dhana-bhaNDAra se, pura se, antaHpura se, janapada se, yazaHkIrti se vRddhi ho rahI hai| tathA dhana, kanaka, ratna, maNi, muktA, zaMkha, zilA, pravAla aura mANika Adi nizcaya hI hamAre yahA~ atyadhika rUpa se bar3hane lage hai tathA hamAre sampUrNa jJAtRkula meM paraspara atyanta prIti bar3hane lagI hai, evaM atyadhika Adara-satkAra bhI bar3hane
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 lagA hai, ataeva jaba hamArA yaha putra janma legA taba hama isa putra kA isake anurUpa guNoM kA anusaraNa karane vAlA, guNa niSpanna 'vartamAna' nAma rakheMge / ---* garbha kI sthiratA para zoka mUla : tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre mAuaNukaMpaTThAe niccale nippaMde nirayaNe allINapallINagutte yA vi hotthA // 7 // ___artha-usake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra mAtA ke prati anukampA karane ke lie arthAt 'garbha meM halana-calana karUMgA to mAtA ko kaSTa hogA' yaha socakara nizcala ho gaye, unhoMne hilanA-DulanA banda kara diyA, akampa bana gaye, apane aGgopAGga ko sikor3a lie, isa prakAra mAtA kI kukSi meM halanacalana rahita ho ge| mUla : tae NaM tIse tisalAe khattiyANIe ayameyArUve jAva samuppajjithA-'haDe me se gabbhe, mar3e me se ganbhe, cue me se gambhe, galie me se gambhe esa me gambhe pubi eyati iyANiM no eyati tti kaTu ohatamaNasaMkappA ciMtAsogasAyaraM saMpaviTThA karayalapalhasthamuhI aTTajmANovagayA bhUmigayadiTThIyA miyaayi| taM pi ya siddhattharAyabhavaNaM uvarayamuiMgataMtItalatAlanADaijjajaNamaNujjaMdINavimaNaM viharaha // 8 // ___ artha-taba trizalA kSatriyANI ke mana meM isa prakAra kA yaha vicAra AyA ki-merA yaha garbha haraNa kara liyA gayA hai, merA garbha mara gayA hai, merA yaha garbha cyuta ho gayA hai, merA garbha pahale hilatA-DulatA thA, aba hilatADulatA nahIM hai| isa prakAra vicAra kara vaha khinna mana vAlI hokara cintA aura zoka ke mAgara meM nimagna ho gii| hathelI para muha rakhakara ArtadhyAna
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ garSa ko sthiratA para zoka 123 karane lgii| bhUmi kI ora dRSTi kendrita kara cintA karane lgii| usa samaya siddhArtha rAjA kA sampUrNa ghara zokAkula ho gyaa| jahAM para pahale mRdaGga, vINA Adi vAdya bajate the, rAsa krIr3Ae~ hotI thI, nATaka hote the jaya-jayakAra hotA thA, vahA~ sarvatra zUnyatA vyApta ho gaI, udAsI chA gii| vivecana-mA~ vAtsalya ko amaramUrti hai| usakI mamatA nirAlI hai| saMsAra kI koI bhI zakti usa mamatA kI hor3a nahI kara sktii| putra, moM kI mamatA kA meru hai, hRdaya hai, prANa hai ! usake lie vaha svayaM kaSTa kI dhadhakatI jvAlAoM meM jhulasatI hai, para pyAre lAla ko tanika bhI kaSTa meM dekhanA nahIM caahtii| usakA tanika kaSTa bhI usake lie asahya hai| bhagavAna mahAvIra ne mAtRsneha ke kAraNa jyoMhI hilanA-DulanA banda kiyA, tyoMhI mAtA trizalA akalpanIya kalpanA ke pravAha meM bahakara phUTa-phUTakara rone lgii| dAruNa-vilApa karane lgii| "hAya ! yaha kyA ho gyaa| merA garbhastha bAlaka hilatA-DulatA kyo nahI hai ? kyA usakA apaharaNa ho gayA hai ? kyA vaha naSTa ho gayA hai ? kyA kisI ne mere putra-ratna ko chIna liyA hai ?" "he bhagavan ! aisA maiMne kauna-sA bhayakara pApa kiyA thA jisake kAraNa aisA anartha huA hai / he bhagavan ! kyA maiMne pUrvabhava meM kisI kA garbha girAyA ? kyA maine kisI mA~ se pyAre lAla kA bichoha karAyA? kyA maiMne kinhIM pakSiyoM ke aNDe naSTa kiye ? kyA maiMne cUhoM ke bilo meM garma pAnI DAlakara unake baccoM kA ghAta kiyA ? hAya prabho ! aba yaha karuNa kahAnI kise sunAU~ ? he bhagavan ! maiM vastutaH pApinI hU~ ! abhAginI hU~ !" mahArAnI trizalA ke karuNa-krandana ko sunakara dAsiyAM daur3a AyIM / vANI meM mizrI gholatI haI bolI-"rAnIjI / Apa kyoM ro rahI haiM ? ApakA mukha kamala kyoM murajhA gayA hai ? ApakA deha to svastha hai na ? ApakA garbhastha bAlaka to sakuzala hai na ? rAnI ne nizvAsa DAlate hue kahA-"kyA kahU~ ! hRdaya phaTa rahA hai, mana
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedanA se vidIrNa ho rahA hai / pyArA lAla"....kahate kahate galA rudha gyaa| A~khoM se AMsuoM kI varSA hone lagI, rAnI mUrchita hokara bhUmi para gira par3I / mahArAnI kI yaha avasthA dekhakara dAsiyA~ ghabarA gaI, ve pakhe se havA karane lagI, sAre antaHpura meM zoka kI lahara vyApta ho gii| mahArAja siddhArtha ne sunA, vaha bhI daur3akara mahala meM Aye / mahArAnI kI yaha dayanIya dazA dekhakara unake AMkhoM se bhI AMsU chalaka pdd'e| tathApi dhairya baTora kahA-"rAnI ! ghabarAo mata, dhairya rkho| saba kucha ThIka ho jAyegA, adhIra mata bno|" mala : tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre mAUe ayameyArUvaM abhathiyaM patthiyaM maNogayaM saMkappaM samuppaNNaM vijANittA egademeNaM eyai // 86 // artha-tatpazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra mAtA ke mana me utpanna hue isa prakAra ke vicAra, cintana abhilASA rUpa manogata sakalpa ko jAnakara apane zarIra ke eka bhAga ko hilAte haiN| vivecana-bhagavAna ne avadhijJAna se mAtA pitA aura parijano ko zoka vihvala dekhA / mocA ki kurma. ? kasya vA mo?, mohasya gatirozI / duSerSAtorivAsmAkaM, govaniSpattaye guNaH // 'are ! yaha kyA ho rhaa| maiMne to mAtA ke sukha ke lie yaha kArya kiyA thA para yaha to ulTA unake duHkha kA kAraNa bana gyaa| moha kI gati bar3I vicitra hai| jaise duS dhAtu se guNa karane se 'doSa' kI niSpatti hotI haiM vaise hI maiMne sukha ke lie jo kArya kiyA usase ulTA duHkha hI niSpanna huaa|' aisA vicAra kara unhoMne apane zarIra ke eka bhAga ko hilaayaa|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbha kI sthiratA para zoka 125 mUla : tae NaM sA tisalA khattiyANI haTTatuTTha jAva hiyayA evaM kyAsino khalu me gabbhe haDe jAva no galie, me gabbhe pubbi no eyai iyANiM eyai tti kaTu haThatuTha jAva evaM vA viharai // 10 // artha--usake pazcAt vaha trizalA kSatriyANI parama prasanna huI, tuSTa huii| prasannatA se usakA hRdaya vikasita huaa| prasanna hokara vaha isa prakAra socane lagI-"nizcaya hI mere garbha kA haraNa nahIM huA hai aura na merA garbha galA hI hai| merA garbha pahale hilatA nahIM thA, aba hilane lagA hai|" isa prakAra socakara vaha atyanta prasanna huI, santoSa ko prApta huI aura atIva AhlAda pUrvaka rahane lgii| -. abhigraha mala: tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre gabbhatthe ceva imeyArUvaM abhiggahaM abhigiNhai no khalu me kappai ammApiehiM jIvaMtehiM muMDe bhavittA agAravAsAzro aNagAriyaM pabbaittae // 61 // artha-usake pazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ne garbha meM rahate hI isa prakAra abhigraha (niyama saMkalpa) svIkAra kiyA- "jaba taka mere mAtA pitA jIvita rahege taba taka maiM muNDita hokara gRhavAsa kA tyAga kara dIkSA aMgIkAra nahI kruuNgaa|" vivecana-zramaNa bhagavAna mahAvIra ne socA "abhI to mai garbha meM hU~, mAM ne merA muha bhI nahI dekhA hai tathApi mAtA kA itanA moha hai, to janma ke pazcAt kitanA moha hogA ? mAtA pitA kI vidyamAnatA meM yadi maiM saMyama lUgA to unheM bahuta hI kaSTa hogA, ataH mAtR-sneha ke vaza sAtaveM mahIne meM unhoMne uparyukta pratijJA grahaNa ko / '66
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---, garma paripAlanA mala: tae NaM sA tisalA khattiyANI NhAyA kayabalikammA kayakouyamaMgalapAyacchittA savAlaMkArabhUsiyA taM gabhaM nAisIehiM nAi uNhehiM nAitittehiM nAikaDuehiM nAikasAie hiMnAiaMbilehiM nAimahurehiM nAtiniddhehiM nAtilukkhehiM nAtiullehinAtisukkehiM uDubhayamANasuhehi bhoyaNacchAyaNagaMdhamallehiM vavagayarogasogamohabhayaparittAsA jaM tassa gambhassa hiyaM miyaM patthaM gabbhaposaNaM taM dese ya kAle ya AhAramAhAremANI vivittamauehiM sayaNAsaNehiM pairikkasuhAe maNANukUlAe vihArabhUmIe pasatthadohalA saMpunadohalA sammANiyadohalA avimANiyadohalA vucchinnadohalA viNIyadohalA suhaM suheNaM prAsayai sayati ciTaThai nisIyai tuyaTTai suhaM suheNaM taM gabbhaM parivahada // 2 // ___ artha-usake pazcAt trizalA kSatriyANI ne snAna kiyA, balikarma kiyA kautUka magala aura prAyazcitta kiyaa| sampUrNa alaMkAroM se bhUSita huii| vaha garbha kA poSaNa karane lagI / usane atyanta zIta, atyanta uSNa, atyanta tIkSNa, atyanta kaTuka, atyanta kasaile, atyanta khaTTe, atyanta mIThe, atyanta snigdha, atyanta rUkSa, atyanta Ardra Rtu se pratikUla bhojana, vastra, gaMdha aura mAlAo kA tyAga kara diyaa| Rtu ke anukUla sukhakArI bhojana, vastra, gaMdha aura mAlAoM ko dhAraNa kiyaa| vaha rogarahita, zokarahita, moharahita, bhayarahita, trAsa rahita, rahane lgii| tathA usa garbha ke lie hitakara, parimita pathya aura garbha kA poSaNa karane vAlA AhAra-vihAra karatI huI upayoga pUrvaka rhnelgii| vaha deza aura kAla ke anusAra AhAra krtii| doSa rahita, mulAyama Asanapara baiThatI, ekAnta zAnta-vihArabhUmi meM rahane lgii| usako garbha ke prabhAva se prazasta dohada utpanna hue| una dohadoM ko
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa paripAlanA 127 sammAna pUrvaka pUrNa kiyA / dohadoM kA tanikamAtra bhI apamAna ( upekSA) nahIM kiyA / usake manovAMcchita dohada pUrNa hone se hRdaya zAnta ho gayA / aba use dohada utpanna nahIM hote, vaha sukhapUrvaka sahArA lekara baiThatI hai, sotI hai, khar3I rahatI hai, Asana para baiThatI hai, zayyA para sotI hai aura sukha pUrvaka garbha ko dhAraNa karatI hai / vivecana - bhAratIya Ayurveda sAhitya meM jo jaina dRSTi se prANAvAya pUrva kA hI eka aGga hai, garbhavatI mAtA kA AhAra, vihAra aura caryA kaisI honI cAhie isa para gaharAI se vicAra kiyA gayA hai| yahAM para hama vistAra meM na jAkara saMkSepa meM hI usakA sArAMza sUcita kara rahe haiM / garbhavatI mAtA ko kisa Rtu meM kauna-sA padArtha adhika lAbhaprada hotA hai ? isa para carcA karate hue batAyA hai ki varSA Rtu meM namaka, zarad Rtu meM pAnI, hemanta Rtu meM godugdha, ziziraRtu meM Amla rasa, vasanta Rtu meM ghRta aura grISmaRtu meM gur3a kA sevana hitakArI hai / ' 167 vAgbhaTTa ne kahA hai- 'yadi garbhavatI mAtA vAta- pradhAna AhAra karatI hai to garbhastha bAlaka kubja, aMdha, mUrkha aura vAmana hotA hai| yadi pitta pradhAna AhAra karatI hai to garbhastha bAlaka ke sira me TATa, va zarIra pItavarNa vAlA hotA hai / yadi kaphapradhAna AhAra karatI hai to garbhastha bAlaka zveta kuSThI hotA hai / 'atyanta uSNa AhAra karane se garbhastha bAlaka kA bala naSTa hotA hai / atyanta zIta AhAra karane se garbhastha bAlaka ko vAyu prakopa hotA hai / atyanta namaka pradhAna AhAra karane se garbhastha bAlaka ke netra naSTa hote haiM / atyanta ghRta pradhAna snigdha AhAra karane se pAcanakriyA vikRta hotI hai / ' suzruta meM kahA hai- 'yadi garbhavatI mahilA dina meM sotI hai, to usakI santAna AlasI va nidrAlu hotI hai / yadi netroM meM aJjana A~jatI hai to saMtAna aMdhI hotI hai / yadi vaha rotI hai to santAna kI dRSTi vikRta hotI hai / yadi vaha adhika snAna aura vilepana karatI hai to saMtAna durAcAriNI hotI hai / zarIra para tela Adi kA mardana karatI hai to saMtAna kuSTha rogI hotI hai| bAra
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bAra nAkhUna kATatI hai, to santAna ke nAkhUna asundara hote haiN| daur3atI hai to saMtAna kI prakRti caMcala hotI hai / jora se aTTahAsa karatI haiM to saMtAna ke dAMta oSTha, tAlu aura jIbha zyAma hote hai| yadi vaha bahuta bolatI hai, to santAna bhI adhika bakavAsa karane vAlI hotI hai| adhika gAtI yA vINA Adi vAdya adhika bajAtI hai to satAna baharI hotI hai| yadi vaha adhika bhUmi ko khodatI hai to saMtAna ke sira me keza virala hote haiM arthAt kahIM-kahI para TATa nikala jAtI hai / yadi vaha paMkhe Adi ko havA karatI hai to santAna unmatta prakRti kI hotI hai / garbhavatI mAtA ke cintana, AcaraNa vyavahAra, vAtAvaraNa Adi kA santAna ke nirmANa meM, usake caritra evaM zarIra saMghaTanA para bahuta asara hotA hai| yaha tathya prAcIna Ayurveda se hI sammata nahIM, balki Adhunika zarIra-vijJAna evaM manovijJAna ke parIkSaNoM se bhI sampuSTa hai| hAM, to mahArAnI trizalA kI pratibhA sampanna vilakSaNa saheliyAM samaya samaya para mahArAnI ko isa bAta kA dhyAna dilAtI rahatI thI ki Apa "zana: zanaiH cale / zanaiH zanaiH bole, krodha na kareM, hitamita aura pathya bhojana kareM / peTa ko adhika na kase, adhika cintA va adhika hAsa-parihAsa na kreN| adhika car3hane utarane kA zrama bhI na kreN|" ___ mahArAnI trizalA bhI saheliyoM kI bAta ko dhyAna se sunatI aura vivekapUrvaka garbha kA pAlana krtii| garbha ke prabhAva se mAtA trizalA ko divya dohada utpanna hue / maiM apane hAthoM se dAna dU, sadguruoM ko AhAra Adi pradAna karU, deza meM amArI paTaha bajavAU', kaidiyoM ko kArAgRha se mukta karAU samudra, candra aura pIyUSa kA pAna karU~, uttama prakAra ke bhojana, AbhUSaNa dhAraNa karu, siMhAsana para baiThakara zAsana kA saMcAlana karuM aura hastI para baiThakara udyAna meM Amoda-pramoda karUM / rAjA siddhArtha ne rAnI ke samasta dohada pUrNa kiye| kahA jAtA hai ki eka bAra rAnI trizalA ko eka vicitra dohada utpanna huaa| maiM indrANI ke kAnoM se kuNDala-yugala chInakara pahanU / dohada pUrNa
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ garma paripAlanA 125 honA asaMbhava thaa| usI samaya indra ne avadhijJAna se dekhA, rAnI ke dohada ko pUrNa karane ke lie vaha bhUmaNDala para aayaa| kile kA nirmANa kara siddhArtha ko yuddha ke lie AhvAna kiyaa| svayaM yuddha meM parAjita huA, kile para siddhArtha ne adhikAra kiyA, idrANI ke kAnoM se kuNDala chInakara trizalA rAnI ko pahanAye, dohada pUrNa hone se trizalA atyanta pramudita huii| isa prakAra ke dohadoM dvArA garbhastha zizu ke dayA, zaurya, vIratA Adi guNo kA mAtA ke mana para spaSTa pratibimbita honA dRSTigocara hotA hai / mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre je se gihmANaM paDhame mAse docce parakhe cittasuddhe tassa NaM cittasuddhassa terasIdivaseNa navaNhaM mAsANaM bahupaDipunANaM addhaTThamANa ya rAI. diyANaM viikkaMtANaM uccaTThANagatesu gahesu paDhame caMdajoge somAsu disAsu vitimirAsu visuddhAsu jatiesu sabbasauNesu payAhiNANukUlaMsi bhUmisapisi mAruyasi pavAtaMsi nippaNNamediNIyaMsi kAlaMsi pamuditapakkIliesu jaNavaesu pubbarattAvarattakAlasamayasi hatyuttarAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM ArogaM dArayaM payAyA // 3 // ___ artha-usa kAla usa samaya me (zramaNa bhagavAna mahAvIra) jaba grISma Rtu cala rahI thI, grISma kA prathama mAsa-caitra mAsa aura usakA dvitIya pakSa (zukla pakSa ) cala rahA thA, caitra mAsa ke zukla pakSa kA terahavAM dina thA arthAt caMtra zuklA trayodazI ke dina, nava mAsa aura sArddha sapta dina vyatIta hone para jaba sabhI graha ucca sthAna meM Aye hue the, candra kA prathama yoga cala rahA thA dizAe~ sabhI saumya, aMdhakAra rahita aura vizuddha thI, jaya-vijaya ke sUcaka sabhI prakAra ke zakuna the, dAkSiNAtya (dakSiNa dizikA) zItala-manda sugaMdhita pavana pravAhita thA, pRthvI dhAnya se susamRddha thI, deza ke sabhI janoM ke mana meM pramoda bhAvanAeM aThakheliyAM kara rahI thIM, taba madhyarAtri ke samaya hastottarA nakSatra
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 arthAt uttarA phAlgunI nakSatra ke yoga meM trizalA kSatriyANI ne Arogya pUrvaka aura nIroga, svastha putra ko janma diyaa| vivecana-AcAryoM ne sabhI tIrthaMkaroM ke garbhakAla kA ullekha karate hue yaha batAyA hai ki kauna tIrthakara kitane kAla taka mAtA ke garbha meM rahe / bhagavAna RSabhadeva nava mAsa aura cAra dina garbha meM rhe| zrI ajitanAtha ATha mAsa aura paccosa dina, zrI saMbhavanAtha nau mAsa aura chaha dina zrI abhinandana ATha mAsa aura aTThAIsa dina, zrI sumitanAtha nau mAsa aura chaha dina, zrI padma prama nau mAsa aura chaha dina, zrI supArzvanAtha nau mAsa aura unnIsa dina, zrI candraprabha nau mAsa aura sAta dina, zrI suvidhinAtha ATha mAsa aura chabbIsa dina, zrI zItalanAtha nau mAsa aura chaha dina, zrI zreyAMsanAtha nau mAsa aura chaha dina, zrI vAsupUjya ATha mAha aura bIsa dina, zrI vimalanAtha ATha mAha aura ikkIma dina, zrI anantanAtha nau mAha aura chaha dina, zrI dharmanAtha ATha mAha aura chabbIsa dina, zrI zAntinAtha nau mAha aura chaha dina, zrI kuthunAtha nau mAha aura pAMca dina, zrI aranAtha nau mAha aura ATha dina, zrI mallinAtha nau mAha aura sAta dina, zrI munisuvrata svAmI nau mAha aura ATha dina, zrI naminAtha nau mAha aura ATha dina, zrI neminAtha nau mAha aura ATha dina, zrI pArzvanAtha nau mAha aura chaha dina, zrI mahAvIra nau mAha aura sAta dina garbha meM rhe| bhagavAna mahAvIra ke janma ke samaya sabhI graha ucca sthAna me the| jaise janma kuNDalI mummmmmmmmmm. rAzi graha aza meSa 12 .10 me. vRSabha candra makara maMgala sUrya awwwewww kanyA mIna 27 tulA zani 20
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 prAcIna jyotiSa sambandhI mAnyatA ke anusAra jisake janma samaya meM tIna graha ucca hote haiM vaha rAjA hotA hai| pAMca graha ucca hone para adhaM cakravartI hotA hai, chaha graha ucca sthAna meM ho to cakravartI hotA hai aura sAta graha ucca hone para tIrthakara banatA hai| bhagavAna mahAvIra ke janma lene se kevala kSatriyakuNDapura hI nahIM, apitu kSaNa bhara ke lie samasta saMsAra lokottara prakAza se prakAzita ho gyaa| rAjA siddhArtha ne hI nahIM, saMsAra bhara ke prANigaNa ne anirvacanIya Ananda kA anubhava kiyA / tIrthakara kA dharA para janma dhAraNa karanA adhyAtma, dharma aura jJAna ke mahAprakAza kA sAkSAt rUpa meM avataraNa hai| unake upadeza va jJAna se sirpha manuSyaloka hI nahIM, balki tInoM loka prakAzamAna ho jAte haiN| isI dRSTi se tIrthaMkara ke janma samaya meM, dIkSA evaM kevala jJAnotpatti ke samaya meM tInoM loka meM apUrva udyota hone kI bAta Agama meM AI hai|'65 -. janma mahotsava mala: jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAe sANaM rayaNI bahUhiM devehi ya devIhi ya uvayaMtehi ya uppayaMtehi ya uppiMjalamANabhUyA kahakahabhUyA yAvi hotthA // 14 // ___ artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ne janma grahaNa kiyA usa rAtri meM bahuta se deva aura deviyoM ke Upara-nIce AvAgamana se loka meM eka halacala maca gaI aura sarvatra kala-kalanAda vyApta ho gayA / vivecana-bhagavAna kA janmotsava karane ke lie chappana dikkumArikAe~ aaii| dikkumArikAoM ke nAma isa prakAra haiM (1) bhogaMkarA, (2) bhogavatI, (3) subhogA, (4) bhogamAlinI, (5) suvatsA, (6) vatsamitrA, (7) puSpamAlA, (8) aninditaa| ye AThoM dikkumAriyA~ adholoka meM rahatI haiN| unhoMne Akara namaskAra kara
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kalpa sUtra IzAna dizA meM sUtikA gRha kA nirmANa kiyA (6) meghakarA, (10) meghavatI, (11) sumeghA, (12) meghamAlinI, (13) toyadhArA, (14) vicitrA, (15) vAriSeNA, (16) balAhikA / ye AThoM dikkumAriyA~ Urvaloka meM rahatI haiN| unhoMne Akara namaskAra kiyA, sugandhita jala aura puSpoM kI vRSTi kii| (17) naMdA, (18) uttarAnandA, (16) AnandA, (20) naMdivardhanA, (21) vijayA, (22) vaijayantI, (23) jayaMtI, (24) apraajitaa| ye AThoM dikakumAriyA~ pUrva dizA ke rucaka parvata meM rahatI haiM / mukha dikhAne hetu darpaNa sAmane karatI haiN| (25) samAhArA, (26) supradattA, (27) suprabuddhA, (28) yazodharA, (26) lakSmIvatI, (30) zeSavatI, (31) citraguptA, (32) vsundhraa| ye AThoM dikkumAriyAM dakSiNa dizA ke rucaka parvata meM rahatI haiM, snAna hetu jala sampUrita kalaza lAtI hai / (33) ilAdevI, (34) surAdevI, (35) pRthivI, (36) padmavatI, (37) ekanAsA, (38) navamikA, (36) bhadrA aura (40) zItA, ye AThoM dikkumAriyA~ pazcima dizA ke rucaka parvata para rahatI haiN| ye pavana karane ke lie paMkhA lekara AtI haiN| (41) alabusA, (42) mitakezI, (43) puDarIkA, (44) vAruNI, (45) hAsA, (46) sarvaprabhA, (47) zrI aura (48) hI ye AThoM dikkumAriyA~ uttara dizA ke rUcaka parvata para rahatI haiN| ye cAmara vIMjatI hai / (46) citrA, (50) citrakanakA, (51) zatorA, (52) vasudAminI, ye cAroM dikkumAriyAM rUcaka parvata kI vidizAo meM se AtI haiM / dIpaka lekara vidizAo meM khar3I rahatI hai| (53) rUpA, (54) rUpAsikA, (55) surUpA aura (56) rUpakAvatI ye cAroM dikkumAriyA~ rucaka dvIpa meM rahatI haiN| ye bhagavAn ke nAla kA chedana karatI hai| tela kA mardana kara snAna karAtI hai| vibhinna dizAoM meM rahane vAlI ye dikkumAriyAM AI aura bhagavAna kA sUtikA karma karake, janmotsava manAyA aura apane sthAna ko calI gii| bhagavAn kA janma hote hI zakrendra kA siMhAsana kampita huaa| vaha avadhijJAna se bhagavAna kA janma jAnakara AhlAdita huaa| aneka deva-deviyoM ke parivAra ke sAtha kuNDapura aayaa| sAtha hI, bhavana pati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devanikAya ke indra aura devagaNa bhI aaye| unhoMne bhagavAn
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAna mahotsava 133 ko aura mAtA trizalA ko tIna bAra pradakSiNA kara namaskAra kiyaa| mAM ko avasvApinI nidrA dekara aura bhagavAna kA pratibimba vahA~ rakhakara bhagavAn ko meruzikhara para le gye| snAtrAbhiSeka karane ke lie jaba saba deva jalakalaza lekara khar3e hue to saudharmendra ke mAnasa meM zaMkA huI ki yaha navajAta bAlaka itane jala pravAha ko kaise sahana karegA? avadhijJAna se indra kI zaMkA ko jAnakara bhagavAn ne bAe~ pAMva ke aMgUThe se meru parvata ko dabAyA jisase sampUrNa parvata kampAyamAna ho gayA / '75 indra ko prathama krodha AyA, kiMtu jaba ise navajAta bAlaka rUpa meM anantazakti sapanna bhagavAn kA hI kRtya samajhA to, use bhagavAn kI ananta zakti kA parijJAna huA, usane kSamA yAcanA kii| janmotsava manAne ke pazcAt punaH indra ne bhagavAna ko mAtA ke pAsa rakha diyaa| evaM nandIzvara dvIpa meM aSTAnhika mahotsava kara svasthAna gaye / mUla : jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAe taM rayaNiM ca NaM bahave vesamaNakuMDadhAriNo tiriyajaMbhagA devA siddhattharAyabhavaNaMsi hirannavAsaM ca suvannavAsaMca rayaNavAsaM ca vayaravAsaM ca vatthavAsaM ca AharaNavAsaM ca pattavAsaM ca puSpavAsaM ca phalavAsaM ca bIyavAsaM ca mallavAsaM ca gaMdhavAsaM ca vaNNavAsaM ca cuNNavAsaM ca vasuhAravAsaM ca vAsiM su // 65 // artha-jisa rAtri ko zramaNa bhagavAn mahAvIra ne janma grahaNa kiyA usa rAtri meM kubera kI AjJA meM rahe hue, tiryak loka meM rahane vAle aneka jRmbhika devoM ne siddhArtha rAjA ke bhavana meM cAMdI kI, svarNa kI, ratnoM kI, vaja ratnoM kI, vastroM kI, AbhUSaNoM kI, (nAgara) patroM kI, puSpoM kI, phaloM kI, bIjoM kI, mAlAo kI, sugandhita padArthoM kI, vividha prakAra ke raMgoM kI, sugandhita cUrNoM kI aura svarNa mudrAoM kI vRSTi kii| vivecana-trizalA rAnI ne jaba putraratna ko janma diyA taba sarvaprathama priyaMvadA nAma kI dAsI ne rAjA siddhArtha ke pAsa jAkara putra janma kI zubha
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.34 sUcanA dii| yaha zubha sUcanA sunakara rAjA bahuta hI prasanna huaa| aura isa prasannatA ke upalakSa meM rAjA ne mukuTa ke sivAya apane samasta AbhUSaNa utAra kara dAsI ko puraskAra meM de DAle aura use dAsI karma se mukta karake ucita sanmAnArha pada diyaa| mUla : tae NaM se siddhatthe khattie bhavaNavaivANamantarajoisavemANiehiM devehiM titthayarajammaNAbhiseyamahimAe kayAe samANIe paccUsakAlasamayaMsi nagaraguttie sahAvei nagaraguttie sahAvittA evaM vayAsI // 66 // ___artha-usake pazcAt siddhArtha kSatriya, bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM dvArA tIrthaMkara janmAbhiSeka-mahimA saMpannakara cukane ke pazcAt prAtaH nagararakSaka ko bulAtA hai, nagara rakSaka ko bulAkara isa prakAra kahatA hai:mala: khippAmeva bho devANuppiyA ! kuDapure nagare cAragasohaNaM kareha, cAragasohaNaM karittA, mANummANavaddhaNaM kareha, mANummANavaddhaNaM karittA kuDapuraM nagaraM sabbhitarabAhiriyaM AsiyasammajjiyovaleviyaM siMghADagatiyacaukkacaccaracaummuhamahApahapahesu sittasuisammaTTaratyaMtarAvaNavohiyaM maMcAimaMcakaliyaM nANAviharAgabhUsiyajjhayapaDAgamaMDiyaM lAulloiyamahiyaM gosIsasarasarattacaMdaNadaharadiNNapaMcaMgulitalaM uvaciyacaMdaNakalasaM caMdaNaghaDasukayatoraNapaDiduvAradesabhAgaM AsattosattavipulavaTTavagdhAriyamalladAmakalAvaM paMcavannasarasasurahimukkapuSpajovayArakaliyaM kAlAgurupavarakuMdara
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bamma mahotsava kkaturukkaDajyaMta dhUvamaghamardhitagaMdhuddhayAbhirAmaM sugaMdha varagaMdhiyaM gaMdhavaTTibhUyaM naDanaTTagajalla malla muTThiyavelaMbaga pavagaka haga paDhakalAsakaAIkhagalaMkha maMkhatUNaillatu vavIrNiya aNegatAlAyarANucariyaM kareha kAraveha, karettA kAravettAya jUyasahassaM ca musalasahassaM ca usaveha, ussavittAya mama eyamANattiyaM paccappiha // 67 // 135 artha - he devAnupriya / zIghra hI kuNDapura nagara ke kArAgRha ko khAlI karado arthAt saba bandiyoM ko mukta karado / tola-mApa ko bar3hAo, (arthAt vyApAriyoM se kaho ki ghRta annAdi padArtha saste beco, ( saste becane se jo nukamAna hogA usakI pUrti rAjyakoSa se kI jAyegI / tola mApa ko bar3hAne ke pazcAt kuNDapura nagara ke andara aura bAhara sugandhita pAnI kA chir3akAva karAo, sApha karAo, lepana karAo, kuNDapura nagara ke trikoM meM, catuSkoM meM, catvaroM (jahAM bahuta se rAste milate hoM) meM, rAjamArga yA sAmAnya sabhI mArgoM meM pAnI kA chir3akAva karAo, unheM pavitra banAo, jahA~ tahA~ sabhI galiyoM meM aura sabhI bAjAroM meM pAnI kA chir3akAva aura svaccha kara una sthAnoM para dekhane hetu Ane vAle darzakoM ke baiThane ke lie maMca banAo, vividha raMgo se suzobhita dhvajA aura patAkAeN baMdhAo, mAre nagara ko lipA-putAkara svaccha banAo, nagara ke bhavanoM kI bhItoM para gozIrSa candana ke, sarama rakta candana ke, dardara (malaya) candana ke, pAMcoM aMguliyAM ubharI huI dRSTigocara hoM isa prakAra thApe lagAo / gharoM ke bhItara cauka meM candana kalaza rakhAo, dvAra-dvAra para - candana ghaToM ke sundara toraNa baMdhAo, jahAM tahAM sundara pratIta hone vAlI evaM pRthvI ko sparza karatI lambI gola mAlAe~ laTakavAo, paJcavarNa ke sundara sugaMdhita sumanoM ke Dhera karAo, puSpoM ko idhara-udhara vikIrNa karavAo, sthAnasthAna para guladaste rakhAo, yatra-tatra sarvatra prajvalita zyAma agara, uttama kundaru, lomAna tathA dhUpa kI sugandha se sampUrNa nagara ko sugaMdhita karo / sugaMdha se sArA nagara mahaka uThe aisA kro| sugaMdha kI atyadhikatA ke kAraNa sArA nagara gaMdha guTikA ke samAna pratIta ho aisA banAo /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jana-raJjana ke lie sthAna-sthAna para naTa nATaka kareM, nRtya karane vAle nRtya kareM, rassI para khela batAne vAle khela batAe~, malla kuztI kareM, muSTi se kuztI karane vAle muSTi se kuztI kareM, vidUSaka logoM ko ha~sAve, kUdane vAle kUdakara apane khela batAeM, kathAvAcaka kathA kara jana-mana ko prasanna kareM, subhASita bolane vAle pAThaka subhASita bole / rAsa krIr3A karane vAle rAsa kI krIr3A kareM, bhaviSya kahane vAle bhaviSya kaheM, lambe bAMsa para khelane vAle bAMsa para khela kareM, mekhaloga-hAtha meM citra rakhakara citra batAe, tUNI loga tUNa nAmaka vAdya bajAveM / vINA bajAne vAle vINA bajAveM, tAla dekara nATaka karane vAle nATaka dikhAyeM, isa prakAra jana raJjana hetu nagara meM yaha saba vyavasthA karo, aura dUsaroM se karAo, aura aisA karavA ke hajAroM gAr3iyoM ke jUe aura hajAro mUsala UMce sthAna para khar3e karavAo arthAt jUe meM jur3e hue bailoM ko baMdhana mukta karake ArAma pAne do, aura muzala Adi se hone vAlI hiMsA ko roko yaha saba upakrama karake merI AjJA punaH arpita karo, arthAt jo maiMne kahA hai vaha sabhI kArya karake mujhe sUcita kro| mUla: tae NaM te NagaraguttiyA siddhattheNaM rannA evaM vuttA samANA hatuTTa jAva hiyayA karayala jAva paDisuNittA khippAmeva kuMDapure nagare cAragasohaNaM jAva ussavettA jeNeva siddhatthe rAyA teNeva uvAgacchaMti uvAgacchittA karayala jAva kaTu siddhatthassa rano eyamANattiyaM paccappiNaMti // 8 // artha-usake pazcAt siddhArtha rAjA ne jinako AjJA pradAna kI una nagaraguptika ko (nagara ke rakSaka, kotavAla)72 ko apAra Ananda huAsantoSa huA, yAvat prasanna hone se unakA hRdaya praphullita huaa| unhoMne donoM hAtha jor3akara siddhArtha rAjA kI AjJA vinayapUrvaka svIkAra kii| aba ve zIghra hI kuNDapura nagara meM sarva prathama kArAgRha ko kholakara bandiyoM ko mukta karate haiM aura mUsala uThavAkara rakhane taka ke pUrvokta sabhI kArya karate haiN| kArya karane
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-mahotsava ke pazcAt ve jahAM siddhArtha rAjA hai, vahAM Ate haiM, Akara donoM hAtha jor3akara mastiSka para aMjali karake siddhArtha rAjA ko unakA vaha Adeza punaH apita karate haiM arthAt "Apane jo Adeza pradAna kiyA thA usake anusAra sabhI kArya hama kara Ae haiM" yaha sUcanA dete haiM / mala : tae NaM se siddhatthe rAyA jeNeva aTTaNasAlA teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA jAva mavvoroheNaM savvapupphagaMdhavatthamallAlaMkAravibhUsAe savvatuDiyasadaninAeNa mahayA iDDhIe mahayA jutIe mahayA baleNaM mahayA vAhaNeNaM mahayA samudaeNaM mahayA varatuDiyajamagasamagappavAieNaM saMkhapaNavapaDahabherijhallarikharamuhihuDukkamukhamuiMgaduMduhinigghosaNAditaraveNaM ussukaM ukkara ukkiTTha adejjaM amejjaM abhaDappavesaM aDaMDakoDaMDimaM adharimaM gaNiyAvaranADaijjakaliyaM aNagatAlAyarANucariyaM aNu yamuiMgaM amilAyamalladAmaM pamuiyapakkIliyasapurajaNajANavayaM dasadi. vasahiipaDiyaM karei // 66 ___ artha-usake pazcAt siddhArtha rAjA jahA~ akhAr3A arthAt jahAM sArvajanika utsava karane kA sthAna hai vahAM AtA hai, Akara ke yAvat apane antaHpura ke sAtha sabhI prakAra ke puSpa, gaMdha, vastra, mAlAeM Adi alaMkAroM se alaMkRta hokara, mabhI prakAra ke vAdyoM ko bajavA karake, bar3e vaibhava ke sAtha, mahatI dyuti ke sAtha, mahAn lazkara ke sAtha, bahuta se vAhano ke sAtha, bRhad samudAya ke sAtha aura eka sAtha bajate hue aneka vAdyoM kI dhvani ke sAtha arthAt zaMkha, paNava, bherI, jhallarI kharamukhI huDUka, Dhola, mRdaMga aura duMdubhI Adi vAdyoM kI dhvani ke sAtha dasa dina taka apanI kulamaryAdA ke anusAra utsava karatA hai / isa utsava ke samaya nagara meM se cuMgI (jakAta) tathA kara lenA banda kara diyA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kalpa sUtra gyaa| jisako kisI vastu kI AvazyakatA hai vaha binA mUlya diye dukAnoM se prApta kara sakatA hai, isa prakAra kI vyavasthA kI gii| kharIdanA aura becanA banda kara diyA gayA / kisI bhI sthAna para japtI karane vAle rAjapuruSoM kA praveza niSiddha kara diyA gyaa| jisa kisI para RNa hai use svayaM rAjA cukAegA, jisase kisI ko bhI RNa cukAne kI AvazyakatA na rahe, aisI vyavasthA kI gaI / usa utsava meM aneka prakAra ke aparimita padArtha ekatrita kiye gaye / utsava meM sabhI ko adaNDanIya kara diyA gayA / uttama gaNikAo aura nATaka karane vAloM ke nRtya prArambha kiye gaye / utsava meM nirantara mRdaMga bajate rahe, tAjA mAlAe~ laTakAI gaIM, nagara ke tathA deza ke sabhI mAnava pramudita krIDA parAyaNa hue, dasa dina taka isa prakAra kA utsava manAte rahe / mUla : tae NaM se siddhatthe rAyA dasAhiyAe ThiipaDiyAte vaTTamAfre sai ya sAhassie ya sayasAhassie ya jAe ya dAe ya bhAe ya dalamANe ya davAvemANe ya saie ya sAhassie ya sayasAhassie ya laMbhe paDicchemANe ya paDicchAvemANe ya evaM vA viharai // 100 // artha - usake pazcAt vaha siddhArtha rAjA dasa dina taka jo utsava calA usameM saikar3oM hajAroM aura lAkhoM prakAra ke yAgo ( pUjA sAmagriyoM) ko dAnoM aura bhogoM (vizeSa deya hissA) ko detA aura dilavAtA tathA saikaDo - hajAroM aura lAkhoM prakAra kI bheMTa svIkAra karanA aura karavAtA rahA / mUla : tae NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro paDhame divase ThiipaDiya kareMti, taie divase caMdasUrassa daMsaNiya kariMti, chaTThe divase jAgariyaM kareMti, ekkArasame divase viikkate nivva
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ manma mahotsava 136 ttie asutijAtakammakaraNe saMpatte bArasAhadivase viulaM asaNapANakhAimasAimaM uvakkhaDAviti, uvakkhADAvittA mittanAiniyagasayaNasaMbaMdhiparijaNaM nAyae ya khattie ya AmaMtettA tao pacchA vhAyA kyabalikammA kayakouyamaMgalapAyacchittA suddhappAvesAI maMgallAI vatthAI pavaraparihita bhoyaNavelAe bhoyaNamaMDavaMsi suhAsaNavaragayA teNaM mittanAiniyagasayaNasaMbaMdhiparijaNeNaM nAyaehi ya saddhiM taM viulaM asaNaM pANaM khAimaM sAimaM AsAemANA visAemANA paribhujemANA paribhAemANA viharaMti // 101 // artha--usake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra ke mAtA-pitA prathama dina kula paramparA ke anusAra putra janma nimitta karane yogya anuSThAna karate hai / tRtIya dina candra aura sUrya ke darzana kA utsava karate haiN| cha8 dina rAtri jAgaraNa kA utsava karate hai / gyArahavAM dina vyatIta hone ke pazcAt sarvaprakAra kI azuci nivAraNa hone para jaba bArahavA dina AyA taba vipula pramANa me bhojana pAnI vividha svAdima aura khAdima padArtha taiyyAra karAte hai, taiyyAra karAke apane mitroM, jAtijanoM, svajanoM aura apane sAtha sambandha rakhane vAle parivAravAloM ko tathA jJAtRvaMza ke kSatriyoM ko AmaMtraNa dete hai| putra janma-samAroha meM Ane ke lie nimaMtrita karate hai| phira snAna kie hue, balikarma kie hue TIle-Tapake aura doSa nivAraNa hetu magalarUpa prAyazcita kie hue, zreSTha aura utsava meM jAne yogya maMgalamaya vastroM ko dhAraNa kie hue, bhojana kA samaya hone para bhojana maNDapa meM Ate haiN| bhojana maNDapa meM Akara uttama sukhAsana para baiThate hai aura mitroM, jJAtijanoM, svajanoM, parijanoM va jJAtRvaMza ke kSatriyoM ke sAtha vividha prakAra ke bhojana pAna khAdya aura svAdya kA AsvAdana karate hai-svayaM bhojana karate haiM aura dUsaroM ko karavAte hai / mUla : jimiyamuttottarAgayA vi ya NaM samANA AyaMtA cokkhA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kalpa sUtra paramasuIbhUyA taM mittanAiniyagasayaNasaMbaMdhiparijaNaM nAyae ya khattie ya viuleNaM pupphavatthagaMdhamallAlaMkAreNaM sakkAreMti sammANeti sakAritA sammANittA tasseva mittanAiniyagasayaNasaMbaMdhiparijaNassa nAyANa ya khattiyANa ya purao evaM vayAsI // 102 // . artha-bhojana karane ke pazcAt vizuddha jala se kulle karate hai, dAta aura mukha ko svaccha karate hai| isa prakAra parama vizuddha svaccha bane hue, mAtA-pitA, Ae hue una mitroM, jJAtijanoM, svajano, parijano aura jJAtRvaMza ke kSatriyo ko bahuta se puSpa, vastra, sugaMdhita mAlAe aura AbhUSaNa pradAna kara unakA svAgata karate hai / satkAra aura sammAna karate hai| satkAra aura sammAna karake ina mitroM, jJAtijanoM, svajano, parijano aura jJAtRvaMzIya kSatriyo ke mamakSa bhagavAna ke mAtA-pitA isa prakAra bole -- mUla : puci pi ya NaM devANuppiyA ! amhaM eyaMsi dAragaMmi gambhaM vaktaMsi samANaM si imeyArUve abbhatthie ciMtie jAva samuppajjitthA-jappabhiI ca NaM amhaM esa dArae kucchisi gabbhattAe vakkate tappabhiI ca NaM amhe hirannaNaM vaDDhAmo suvanaNaM dhaNeNaM dhannaNaM jAva sAvaejjeNaM pIisakAreNaM aIva aIva abhivaDDhAmo sAmaMtarAyANo vasamAgayA ya taM jayA NaM amhaM esa dArae jAe bhavissai tayA NaM amhe eyassa dAragasma eyANurUvaM gonna guNanipphanna nAmadhijjaM karissAmo vaddhamANu ti, taM hou NaM kumAre vaddhamANe vaddhamANe nAmeNaM // 103 // artha-he devAnupriyo ! jaba yaha putra garbha meM AyA taba (usa samaya) hamAre mana meM isa prakAra kA vicAra cintana yAvat saMkalpa utpanna huA ki
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma mahotsava 141 jaba se hamArA yaha putra garbha meM AyA taba se lekara hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya kI dRSTi se va prIti aura satkAra kI dRSTi se hamArI abhivRddhi hone lagI hai, sAmanta rAjA loga bhI hamAre vaza meM hue hai, isa kAraNa jaba hamArA putra janma legA taba hama usake anurUpa usake guNoM kA anusaraNa karane vAlA, guNa niSpanna aura yathArthanAma 'varddhamAna' rkhege| to aba isa kumAra kA nAma 'varddhabhAna ho arthAt yaha kumAra varddhamAna ke nAma se prasiddha ho (aimA hamArA vicAra hai)| ------. bAlya kAla evaM yauvana mUla : samaNe bhagavaM mahAvIre kAsavagotte NaM, tassa NaM tao nAmadhejjA evamAhijjati. taM jahA-ammApiusaMtie vaddhamANe1, sahasammuIyAte samaNe2, ayale bhayabheravANaM parIsahovasaggANaM khaMtikhame paDimANaM pAlae dhImaM aratiratisahe davie vIriyasaMpanna devehiM se NAma kayaM samaNe bhagavaM mahAvIre3 // 104 // ____ artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra kAzyapa gotra ke the| unake tIna nAma isa prakAra kahe jAte hai-unake mAtA-pitA ne unakA prathama nAma 'varddhamAna' rkhaa| svAbhAvika smaraNa zakti ke kAraNa (mahaja sadbuddhi ke kAraNa bhI) unakA dvitIya nAma 'zramaNa' huA arthAt mahaja zArIrika eva bauddhika sphUrti va zakti se unhone tapa Adi AdhyAtmika mAdhanA ke mArga meM kaThina parizrama kiyA etadartha ve zramaNa kahalAye / kisI bhI prakAra kA bhaya, (deva, dAnava, mAnava aura tiryaca sambandhI) utpanna hone para bhI acala rahane vAle, apane sakalpa se tanika mAtra bhI vicalita nahI hone vAle niSkampa, kisI bhI prakAra ke parISahakSudhA, tRSA, zIta, uSNa Adi ke sakaTa Ae yA upasarga upasthita ho tathApi calita nahIM hote| una parISaho aura upasargoM ko zAnta bhAva se mahana karane meM samartha bhikSu pratimAoM kA pAlana karane vAle, dhImAna zoka aura harSa me samabhAvI, madguNoM ke AgAra atulabalI hone ke kAraNa devatAoM ne unakA tRtIya nAma 'mahAvIra' rkhaa|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 kth bum vivecana-bhagavAna mahAvIra kA lAlana pAlana ucca evaM pavitra saMskAroM ke bhavya vAtAvaraNa meM huaa| unake sabhI lakSaNa honahAra ke the / sukumAra sumana kI taraha unakA bacapana naI aMgar3AI le rahA thaa| unakA iThalAtA huA tana sugaThita, baliSTha aura svarNa prabhA-sA kAntimAna thA aura mukhamaNDala sUrya-sA tejasvitApUrNa / unakA hRdaya makhamala-mA komala aura bhAvanAe~ mamudra-sI virATa thii| bAlaka hone para bhI ve vIra, sAhasI aura dhairyazAlI the / zukla pakSa ke candra ko taraha ve baDha rahe the| unake mana me sahaja zaurya aura parAkrama kI lahareM uTha rahI thii| eka bAra ve apane hamajole sagI sAthiyoM ke sAtha gRhodyAna (pramadavana) meM krIr3A kara rahe the| isa krIDA meM sabhI bAlaka kisI eka vRkSa ko lakSya karake daur3ate, jo bAlaka sabase pahale vRkSa para car3hakara nIce utara AtA vaha jIta jaataa| vijayI bAlaka parAjita bacco ke kaMdhoM para car3hakara usa sthAna para jAtA jahA~ se daur3a zuru kI thii| ise sukalI yA AmalakI krIr3A kahA jAtA thaa| usa samaya devarAja devendra ne bAlaka vardhamAna ke voratva evaM parAkrama kI prazaMsA kii| eka abhimAnI deva zakra kI prazasA kI cunautI detA huA unake sAhasa kI parIkSA lene ke lie bhayaMkara sarpa kA rUpa dhAraNa kara usa vRkSa para lipaTa gyaa| anya sabhI bAlaka phukAra karate hue nAgarAja ko nihAra kara bhayabhIta hokara vahAM se bhAga gaye, para kizora vardhamAna ne binA Dare aura binA jhijhake usa sarpa ko pakaDa eka tarapha rakha diyA / '74 bAlaka punaH ekatra hue aura khela phira prArambha huA, isa bAra ve 'tiduSaka krIr3A' khelane lge| jisameM kisI eka vRkSa ko anulakSa kara sabhI bAlaka daudd'te| jo sarvaprathama vRkSa ko chU letA, vaha vijayI hotA aura jo parAjita hotA usakI pITha para vijayI bAlaka ArUr3ha hotaa| isa bAra vaha deva bhI kizora kA rUpa dhAraNa kara usa krIr3Adala meM sammilita ho gyaa| khela meM vardhamAna ke sAtha hAra jAne para niyamAnusAra use vardhamAna ko pITha para baiThAkara daur3anA pdd'aa| kizora rUpa dhArI deva daur3atA-daur3atA bahuta Age nikala gyaa| aura usane apanA vikarAla rUpa banA vardhamAna ko DarAnA caahaa| dekhate hI dekhate kizora ne lambA tAr3a-mA bhayakara pizAca rUpa banA liyA / 75 kintu
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlyakAla evaM yauvana 143 vardhamAna usakI yaha karatUta dekhakara ke bhI ghabarAye nhii| ve avicalita rahe aura sAhasa ke sAtha usakI pITha para aisA muSThi prahAra kiyA ki devatA vedanA se cIkha uThA / zIghra hI vikarAla pizAca kA rUpa simaTa kara nanhA-sA kizora bana gyaa| usakA garva khaNDita ho gyaa| usane bAlaka vardhamAna ke parAkrama kA lohA mAnA aura vandana karate hue kahA-"prabho ! Apa meM indra ke dvArA prazaMsita va vaNita zakti se bhI adhika zakti hai, Apa vIra hI nahIM apitu mahAvIra haiN|'76 mai parIkSaka banakara AyA thA, magara prazaMsaka banakara jA mahAvIra bAlyakAla se hI viziSTa pratibhA ke dhanI the / unakI vIratA, dhIratA, yogyatA aura jJAna-garimA apUrva tathA anUThI thii| sAgara kI taraha gaMbhIra prakRti hone ke kAraNa unakI kuzAgra buddhi, eva camatkArapUrNa pratibhA kA parijJAna mAtA pitA ko bhI na ho sakA / ATha varSa pUrNa hone para unhoMne bAlaka mahAvIra ko lekhazAlA meM vidyAdhyayana ke lie bhejaa| mahAvIra ke buddhi vaibhava tathA sahaja pratibhA kA paricaya vidyAguru tathA janatA ko karAne kI dRSTi se devarAja indra vRddha brAhmaNa kA rUpa banAkara lekhazAlA me aaye| usane bAlaka mahAvIra se vyAkaraNa sambandhI aneka jaTila jijJAsAe~ prastuta kii| unakA tarka pUrNa aura askhalita uttara sunakara adhyApaka avAk aura hataprabha raha gyaa| usane bhI apane mana kI kucha purAnI zaMkAe nivedana kI, bhagavAna se samAdhAna pAkara vaha Azcarya mudrA meM mahAvIra ko dekhane lagA / taba usa vRddha brAhmaNa ne kahA-'paNDita ! Apa inhe sAdhAraNa bAlaka na mamajhe / yaha vidyA kA sAgara aura jJAna kA nidhi hai / sakala zAstra meM pAraMgata hai, yaha mahAna AtmA bhaviSya meM dharmatIrtha kA pravartana kara sasAra kA uddhArasamuddhAra kregaa| bAlaka mahAvIra ke uttaroM ko sunakara brAhmaNa ne use 'aindra vyAkaraNa' ke rUpa meM saMgrathita kiyA / 77 usI samaya indra ne apanA amalI rUpa prakaTa kiyA aura bhagavAn ko vandana kara antardhAna ho gyaa| __ mahAvIra kI nava nava unmeSazAlinI pratibhA se mAtA-pitA parijanapaurajana sabhI cakita hue, sabhI kA mana atyanta pramudita ho uThA /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana ke uSa.kAla se hI mahAvIra cintanazIla the| unakA urvara mastiSka sadA-sarvadA adhyAtma sAgara kI gaharAI meM DubakiyAM lagAtA rahatA thaa| ve saMsAra meM the, kintu jala me kamala kI taraha usase sadA nirlipta rahate / bAhara meM saba kucha thA para antara me ve sadA apane ko ekAkI AtmarUpa, dekhate the| bacapana se jaba yauvana ke madhura udyAna meM praveza kiyA taba bhI ve umI prakAra anAsakta evaM udAsIna the| unakI yaha udAsInatA dekhakara mAtA-pitA ke mana meM citA bhare vikalpa uThe ki-kahI putra zramaNa na bana jAya / tadartha unhoMne mahAvIra ko masAra kI mohamAyA me bAdhane hetu vivAha kA prastAva kiyaa| udhara vasantapura ke mahAsAmanta samaravIra ne bhI lAvaNya va rUpa me advitIya mundarI apanI putrI yazodA ke sAtha vardhamAna ke pANigrahaNa kA prastAva siddhArtha gajA ke pAsa bhejaa| mahAvIra kI antarAtmA use svIkAra karanA nahI cAhatI, kintu mAtA ke prema bhare Agraha ko aura pitA ke haTha ko unakA bhAvuka hRdaya TAla nahI skaa| unhoMne vivAha kA bandhana svIkAra kiyA kintu viSaya-vAsanA kI kardama me ve kamala kI bhA~ti sadA Upara uThe rahe / yazodA kI kukSi se eka putrI bhI huI, jisakA nAma priyadarzanA rakhA gayA / 8deg umakA pANigrahaNa bhagavAna kI bhaginI sudarzanA ke putra jamAli ke mAtha huaa|' .. mUla : samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa piyA kAsave gotteNaM, tassa NaM tao nAmadhejjA evamAhijjaMti, taM jahA-siddhatthe i vA sejjaMse i vA jasaMse i vA // 105 // artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pitA kAzyapa gotra ke the| unake tIna nAma isa prakAra hai yathA - siddhArtha, zreyAMsa aura yshsvii| mUla : samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa mAyA vAsihA gotteNaM
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlya kAla eva yauvana 145 tIseNaM tao nAmadhijjA evamAhijjaMti, taM jahA - tisalA i vA videhadiNNA i vA piyakAriNo i vA // 106 // artha - zramaNa bhagavAn mahAvIra kI mAtA vAsiSTha gotra kI thii| unake tIna nAma isa prakAra kahane meM Aye hai / yathA - | - ( 1 ) trizalA, (2) videha diNNA aura ( 3 ) priyakAriNI / mUla : samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa pittijje supAse jeTTha bhAyA naMdivaDaNe, bhagiNI sudaMsaNA bhAriyA jasoyA koMDinnA gottaNaM // 107 // artha- zramaNa bhagavAn mahAvIra ke cAcA kA nAma supArzva thA / bar3e bhrAtA kA nAma nandivardhana thA, bahina kA nAma sudarzanA thA, patnI kA nAma yazodA thA aura usakA gotra kauDinya thA / vivecana - - bhagavAna mahAvIra ke vivAha ke prazna para zvetAmbara aura digambara paramparA me gaharA matabheda hai / bhagavAna ke vivAha ke sambandha meM zvetAmbara AmnAya ke mUla AgamoM AcArAMga Adi meM tathA niyukti, bhASya eva cUrNi sAhitya me paryApta pramANa upalabdha hote hai / digambara granthoM meM mahAvIra ke lie 'kumAra' zabda kA prayoga huA hai / " aura saMbhavata isI zabda ke kAraNa unheM avivAhita mAnane kI bhrAMti huI hai / prastutaH 'kumAra' kA artha 'kuArA' avivAhita hI nahI hotA hai, balki kumAra kA artha 'yuvarAja'' " 'rAjakumAra'' 183 Adi bhI hotA hai aura isI artha ko vyakta karate hue zvetAmbara grantho ne bhI vIra, aSTinemi, pArzva, malli aura vAsupUjya ke lie 'kumAra vAsamma pavvaiyA' kahakara 'kumAra' zabda kA prayoga kiyA hai / 182 mUla : 1184 samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa NaM dhUyA kAsavI gotteNaM,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kalpa sUtra tIse NaM do nAmadhijjA evamAhijjaMti, taM jahA-aNojjA i vA piyadaMsaNA i vA // 10 // artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra kI putrI kAzyapa gotra kI thii| usake do nAma isa prakAra kahe jAte hai / aNojjA (anavadyA) eva priydrshnaa| mala: samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa nattuI kAsavI gotteNaM nIse NaM do nAmadhijjA evamAhijjati, taM jahA-sesaI i vA jassavaI i vA // 10 // artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra kI dauhitrI (putrI kI putrI) kAzyapa gotra kI thii| usake do nAma isa prakAra kahane me Ate hai-zeSavatI aura yshsvtii| --. abhiniSkramaNa mUla: samaNe bhagavaM mahAvIre dakkhe dakkhapatinne paDirUve AlINe bhadae viNIe nAe nAyaputte nAyakulacaMde videhe videhadinna videhajacce videhasUmAle tImaM vAsAI videhaMsi kaTu ammApiIhiM devattagaehiM gurumahattaraehiM abbhaNunAe samattapainna puNaravi loyaMtiehiM jiyakappiehiM devehiM tAhiM ihAhi kaMtAhiM piyAhiM maNunnAhiM maNAmAhi orAlAhiM kallANAhiM sivAhi dhannAhiM maMgallAhiM miyamahurasassirIyAhiM hiyayagamaNijjAhiM hiyayapalhAyaNijjAhiM gaMbhIrAhiM apuNaruttAhiM vaggRhiM aNavarayaM abhinaMdANA ya abhithujvamANA ya evaM vayAsI jaya jaya naMdA ! jaya jaya bhaddA ! bhadaM te jaya jaya khattiyavaravasahA ! bujjhAhi
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ aminiyama 147 bhagavaM loganAhA! pavatte hidhammatitthaM hiyasuhanisseyasakaraM savvaloe savvajIvANaM bhavissaI tti kaTu jaya jaya sadda pauMjjati // 11 // ___ artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra dakSa the| unakI pratijJA bhI dakSa (viveka yukta) thii| ve atyanta rUpavAn the, AlIna (kUrma kI taraha indriyoM ko gopana karane vAle) the / bhadra, vinIta aura jJAta (suprasiddha) the athavA jJAta vaza ke the| jJAtRvaMza ke putra the, arthAt jJAtRvaMzIya rAjA siddhArtha ke putra the, jJAtRvaMza ke kula me candra ke samAna the, videha the arthAta unakA deha dUsaroM ke deha kI apekSA vilakSaNa thaa| videhadinna-yA videhadinnA-trizalA mAtA ke putra the / videhajacca arthAt trizalA mAtA ke zarIra se janma grahaNa kiyA huA thA / 85 athavA videhavAsiyo me zreSTha (videha jAtya) the,'videha sukumAla' the arthAt ve 'atyanta mukumAla the / tIsa varSa taka gRhasthAzrama me rahakara apane mAtA pitA ke svargastha hone para apane se jyeSTha puruSoM kI anujA prApta kara apanI pratijJA pUrNa hone para tathA lokAntika jItakalpI devoM ne uma prakAra kI iSTa, manohara, priya, manojJa, mana ko AhlAda karane vAlI udAra, kalyANarUpa, zivarUpa, dhanyarUpa, magalarUpa, parimita, madhura-zobhAyukta, hRdaya ko rucikara lagane vAlI, hRdaya ko prasanna karane vAlI gaMbhIra, punarukti Adi se rahita vANI se bhagavAn ko nirantara abhinandana arpita karake bhagavAn kI stuti karate hue ve deva isa prakAra bole-he nanda ! (Ananda rUpa) tumhArI jaya ho, vijaya ho, he bhadra ! tumhArI jaya ho, vijaya ho, bhadra ho ! he uttamottama kSatriya ! he kSatriyanarapuGgava ! tumhArI jaya ho, vijaya ho, he bhagavan ! lokanAtha | bodha prApta karo ! sampUrNa jagata meM sabhI jIvo kA hita, sukha aura ni zreyas karane vAlA dharmatIrtha, dharmacakra pravartana karo ! yaha dharmacakra sampUrNa jagat me sabhI jIvoM ke hitakara, sukhakara aura niHzreyasa ko karane vAlA hogaa| isa prakAra kahakara ve deva 'jaya-jaya' kA nAda karane lagate hai| vivecana-aTThAIsa varSa kI umra meM mAtA-pitA ke svargastha hone para bhagavAna se parijana aura prajA kA prema bharA Agraha rahA ki Apa rAjya siMhAsana
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ko suzobhita kareM, parantu bhagavAna mahAvIra ne spaSTa rUpa se niSedha karate hue saMyama grahaNa kI atyutkaTa bhAvanA abhivyakta kI / 186 jyeSTha bhrAtA nandivardhana ne sneha-vihvala hokara kahA-bandhuvara ! isa samaya ApakA gRha tyAga kA kathana ghAva para namaka chir3akane jaisA hai, kucha samaya taka Apa ghara meM aura tthhreN|87 jyeSTha bhrAtA ke Agraha se ve do varSa gRhasthAzrama meM rahe / para usa samaya unhoMne sacitta jala kA upayoga nahI kiyaa| rAtri bhojana nahIM kiyA, sarvasnAna nahIM kiyaa| ve pUrNa brahmacarya kA pAlana karate hue nirlepa rahe / udAramanA mahAvIra ne unatIsavA~ varSa dIna dukhiyoM ke uddhAra meM lgaayaa| ve pratidina prAtaH eka prahara dina car3he taka 1 karoDa 8 lAkha svarNa180 (sikkA vizeSa) kA dAna karate the| unhone eka varSa meM tIna araba aThAsI karor3a assI lAkha svarNa mudrAe~ dAna meM dii| ___ abhiniSkramaNa kA saMkalpa karate hI nau lokAntika deva vahA~ upasthita hue| unhoMne bhagavAn ke nizcaya kA anumodana karate hue kahA-'he bhagavan ApakI jaya ho ! aba Apa zIghra hI dharmatIrtha kA pravartana kare jisase sabhI jIvo kA kalyANa ho| mUla : pubi pi ya NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa mANussAo gihatthadhammAo aNuttare Ahohie appaDivAI nANadaMsaNe hotthaa| tae NaM mamaNe bhagavaM mahAvIre teNaM aNuttareNaM AhohieNaM nANadaMsaNeNaM appaNo nikkhamaNakAlaM Abhoei, appaNo nikkhamaNakAlaM AbhoittA ceccA hiraNaM ceccA suvanna ceccA dhaNaM ceccA rajjaM ceccA raTuM evaM valaM vAhaNaM kosaM koTThAgAraM ceccA puraM ceccA aMteuraM ceccA jaNavayaM ceccA vipuladhaNakaNagarayaNamaNimottiyasaMkhasilappavAlarattarayaNamAiyaM saMtasArasAvatejjaM vicchaDDaittA vigo
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ amifrosof 146 vahattA dANaM dAyArehiM paribhAettA dAiyANaM paribhAettA je se hemaMtANaM paDhame mAse paDhame pakkhe maggasirabahule tassa NaM maggasirabahulassa dasamIpakveNaM pAINagAmiNIe chAyAe porisIe abhiniviTTAe pamANapattAe suvvaeNaM divaseNaM vijaeNaM muhutteNaM caMdappabhAe sIyAe sadevamayAsurAe parisAe samaNugammamANamagge saMkhiyacakkiyanaMgaliyamuha maMgaliyavaddhamANagapUsamANagaghaMTiyagaNehiM tAhi iTThAhi kaMtAhiM piyAhiM maNuSNAhiM maNAmAhiM orAlAhiM kallANAhiM sivAhiM dhannAhiM maMgallAhiM miyamahurasassirIyAhiM vaggUhiM abhinaMdamANA abhisaMdhuvamANA ya evaM vyAsI // 111 // artha - zramaNa bhagavAn mahAvIra ko prathama gRhasthadharma meM praveza karane ke pUrva bhI uttama, Abhogika-- jo kabhI bhI naSTa na ho aisA avadhi jJAna va avadhi darzana prApta thA / usame zramaNa bhagavAna 'abhiniSkramaNa ke yogya kAla A gayA haiM' aisA dekhate haiM | isa prakAra dekhakara jAnakara, hiraNya ko tyAgakara, suvarNa ko tyAga kara, dhana ko tyAgakara, rAjya ko tyAga kara, rASTra ko tyAgakara, isI prakAra senA, vAhana, dhana-bhaNDAra, koSThAgAra ko tyAga kara, nagara, antaHpura, janapada ko tyAgakara, vizAla dhana, kanaka, ratna, maNi muktA, zaMkha, rAjapaTTa, rAjAvarta, pravAla, mANika Adi satvayukta, sArayukta sabhI dravyoM ko chor3akara, apane dvArA niyukta dene vAloM se vaha sampUrNa dhana khulA karake usako dAna rUpa meM dene kA vicAra karake apane gotra ke logoM meM sampUrNa dhana-dhAnya, hiraNya, ratna, Adi ko pradAna karake, haimanta Rtu kA prathama mAsa aura prathama pakSa arthAt mRgasara kRSNA dazamI kA dina Ane para jaba chAyA pUrva dizA kI ora Dhala rahI thI, pramANayukta paurasI AI thI, usa samaya suvrata nAmaka dina meM, vijaya nAmaka muhUrta meM bhagavAna candraprabhA nAmaka pAlakI meM ( pUrva dizA kI ora mukha karake ) baiThe / pAlakI ke pIche deva, dAnava aura mAnavoM ke samUha cala rahe the / usa jalUsa meM kitane hI deva Age zaMkha bajA rahe the, kitane hI deva Age cakra
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kalpa sUtra dhArI cala rahe the / kitane hI haladhArI cala rahe the| kitane hI gale me svarNa kA hala laTakAne vAle vizeSa prakAra ke bhATa loga cala rahe the| kitane hI muMha se mIThA zabda bolane vAle the| kitane hI vardhamAnaka arthAt apane kaMdhoM para dUsaroM ko baiThAe hue the| kitane hI cAraNa the, kitane hI ghaNTe bajAne vAle ghAMTika the| ina sabhI se ghire hue, bhagavAn ko pAlakI me baiThe hue dekhakara bhagavAn ke kula mahattara (kula ke vRddha puruSa) iSTa prakAra kI manohara, karNapriya, mana ko pramudita karane vAlI udAra, kalyANarUpa, zivarUpa, dhanya magalarUpa parimita, madhura, aura zobhAyukta vANI se bhagavAn kA abhinandana karate hai, ve bhagavAn kI stuti karate hue isa prakAra kahane lage - mUla : jaya jaya naMdA ! jaya jaya bhaddA ! bhaite abhaggehiM NANadasaNacarittehiM ajiyAiM jiNAhi iMdiyAI, jiyaM ca pAlehi mamaNadhammaM, jiavigdho vi ya vasAhi taM deva ! siddhimajjhe nihaNAhi rAgadosamalle taveNaM, dhiidhaNiyabaddhakacche madAhi aTThakammasattU bhANeNaM uttameNaM sukkeNaM appamatto hAhi ArAhaNapaDAgaM ca vIra ! telokkaraMgamajjha, pAvaya vitimiramaNuttaraM kevalaM varaNANaM, gaccha ya mokkhaM paramapayaM jiNavarovadiTTeNaM maggeNaM akuDileNaM, haMtA parIsahacamU, jaya jaya khattiyavaravasahA ! bahaI divasAI bahUI pakkhAI bahUI mAsAI bahUI uUI bahUI ayaNAI bahUI saMvaccharAiM abhIe parIsahovasaggANaM khaMtikhame bhayabheravANaM dhamme te avigdhaM bhavau tti kaTu jaya jaya saI pauMjaMti // 112 // ___ artha-he nanda ! ApakI jaya ho / vijaya ho ! he bhadra ! ApakI jaya ho ! jaya ho ! ApakA bhadra (kalyANa) ho ! niraticAra jJAna darzana aura cAritra se tuma nahI jItI huI indriyoM ko jIto, jIte hue zramaNa dharma kA pAlana kro|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ alinikssn 151 vighnoM ko jItakara he deva ! tuma apane sAdhya kI siddhi meM rho| tapa se tuma rAga dveSa rUpI malloM kA hanana kro| dhairya rUpa majabUta kaccha bAMdhakara uttama zukla dhyAna se aSTa karma zatruoM ko masala do| he vIra ! apramatta banakara tIna loka ke raMga maNDapa meM vijaya patAkA phaharA do, andhakAra rahita uttama prakAzarUpa kevala jJAna prApta kro| jinezvaroM dvArA upadiSTa sarala mArga kA anusaraNa kara tuma paramapada rUpa mokSa ko prApta kro| parISahoM kI senA ko parAjita kro| he uttama kSatriya ! he kSatriya narapuGgava ! tumhArI jaya ho ! vijaya ho ! bahuta dinoM taka, bahuta pakSo taka, bahuta mahInoM taka, bahuta varSoM taka, parISaho aura upasargoM se nirbhaya hokara, bhayakara aura atyanta bhaya utpanna karane vAle prasaMgo meM kSamApradhAna hokara tuma vicaraNa kro| tumhArI dharma sAdhanA meM vighna na ho" isa prakAra kahakara ve loga bhagavAna kA jaya jayakAra karane lge| mala : tae NaM mamaNe bhagavaM mahAvIre nayaNamAlAsahassehiM pecchijjamANe pecchijjamANe vayaNamAlAsahassehiM abhithuvvamANe abhithubbamANe hiyayamAlAsahasmehiM onaMdijjamANe onaMdijjamANe maNorahamAlAsahassehiM vicchippamANe vicchippamANe kaMtirUvaguNehiM patthijjamANe patthinjamANe aMgulimAlAmahassehiM dAijjamANe dAijjamANe dAhiNahattheNaM bahUNaM naranArisahassANaM aMjalimAlAsahassAI paDicchamANe paDicchamANe bhavaNapaMtisahassAI samaticchamANe samaticchamANe taMtItalatAlatuDiyagIyavAiyaraveNaM mahureNa ya maNahareNaM jayajayasaddaghosamIsieNaM maMjumaMjuNA ghoseNa ya paDibujhamANe paDibujjhamANe sabviDDIe sabvajuIe savvabaleNaM sabvavAhaNeNaM savvasamudaeNaM savvAdareNaM savvavibhUtIe savvavibhUsAe savvasaMbhameNaM
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 savvasaMgameNaM savvapagatIhiM savvaNADaehiM savvatAlAyarehiM sabboroheNaM sabbapuSpavatthagaMdhamallAlaMkAravibhUsAe savvatuDiyasahasaNNiNAdeNaM mahatA iDDIe mahatAjutIe mahatA baleNaM mahatA vAhaNeNaMmahatA samudaeNaM mahattA varatuDitajamagasamagappavAditeNaM saMkhapaNavapaDahabherijhallarikharamuhihuDakkaduMdubhinigghosanAdiyaraveNaM kuDapuraM nagaraM majhamajjhaNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva NAyasaMDavaNe ujjANe jeNeva asogavarapAyave teNeva uvAgacchaha // 113 // artha-usake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra hajAro netroM se dekhe jAte hue, hajAroM mukhoM se prazaMsA kie jAte hue, hajAroM hRdayoM se abhinandana prApta karate hue cale / bhagavAn ko nihArakara loga hajAroM prakAra ke manoratha (sakalpa) karane lge| bhagavAn kI manohara kAMti aura rUpa ko dekhakara loga vaise hI kAMti va rUpa kI cAhanA karane lge| ve hajAroM aMguliyoM se dikhalAe jA rahe the| bhagavAn apane dAhine hAtha se hajAroM nara-nAriyoM ke praNAma ko svIkAra karate hue, hajAroM gRhoM kI paMktiyoM ko pAra karate hue, vINA, hastatAla, vAditra, gAne aura bajAne ke madhura va sundara jaya-jayanAda ke sAtha, madhura madhura jayanAda ke ghoSa ko sunakara sAvadhAna banate banate, chatra, cAmara Adi sabhI vaibhava se yukta, agaaGga me pahine hue samasta AbhUSaNoM kI kAMti se maNDita, sampUrNa senA se parivRta, hastI, azva, U~Ta, khaccara, pAlakhI, myAnA Adi sabhI vAhanoM se parivRta, sampUrNa jana samudAya ke sAtha, pUrNa Adara arthAt aucitya pUrvaka, apanI sampatti va sampUrNa zobhA ke sAtha, sampUrNa prakAra kI utkaNThA ke sAtha, samasta prajA arthAt vaNika, caMDAla, bhilla Adi aThAraha varNo ke sAtha, sabhI prakAra ke nATaka karane vAle va sabhI prakAra ke tAla bajAne vAle se saMvRta sabhI prakAra ke antaHpura tathA phUla gadha, mAlA aura alaMkAro kI zobhA ke sAtha sabhI prakAra ke vAdyo ke zabdoM ke sAtha, isa prakAra mahAn Rddhi, mahAn dyuti, virATa senA, vizAla vAhana, vRhad samudAya aura eka sAtha bajate hue vAdyoM kI pratidhvani ke sAtha, arthAt zaMkha, miTTI ke Dhola, kASTha ke Dhola, bherI, jhAlara, kharamukhI,
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiniSkramaNa 153 huDukka, dundubhi Adi vAdyoM ke ninAda ke sAtha, bhagavAn kuNDapura nagara ke madhyamadhya meM hokara nikale / nikalakara jahA~ para jJAtakhaNDavana nAmaka udyAna hai| aura jahA~ uttama azoka vRkSa hai, vahA~ Ate haiM / mUla : jeNeva asogavarapAyave teNeva uvAgacchittA asogavarapAyavassa ahe sIyaM ThAvei, ahe sIyaM ThAvittA sIyAo paccoruhai, sIyAo paccoruhittA sayameva AharaNamallAlaMkAraM omuyai, AharaNamallAlaMkAraM omuittA sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karei, sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karitA chaTTaNaM bhatteNaM apANaeNaM hatthuttarAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM egaM devadUtamAdAya ege abIe muDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaie // 114 // artha- jahA~ uttama azoka vRkSa hai vahA~ pahu~ca kara usa azoka vRkSa ke nIce bhagavAn kI pAlakI rakhI jAtI hai| bhagavAna pAlakI se nIce utarate hai, utarakara apane hAtha se hAra Adi AbhUSaNa, puSpoM kI mAlAe~, aMgUThiyA~ Adi alakAra utArate haiM, utArakara svayaM hI paJcamuSThi loca karate haiM arthAt cAra muSThi sira ke aura eka muSThi se dAr3hI ke bAla nikAlate hai / isa prakAra keza luMcana karake nirjala SaSTha bhakta (belA) kie hue, hastottarA nakSatra kA yoga ( uttarA phAlgunI nakSatra) Ate hI eka devadUSya vastra ko lekara akele hI mu MDita hokara AgAravAsa ko tyAgakara anagAra dharma ko svIkAra karate haiM / vivecana - tIsa varSa ke kusumita yauvana meM rAjya vaibhava ko ThukarAkara, bhoga vilAsa ko tilAJjali dekara mRgasara kRSNa dazamI ke dina vijaya muhUrta meM rAjakumAra mahAvIra Atma-jyoti ko prajjvalita karane ke lie, jyeSTha bhrAtA nandivardhana kI anumati lekara svayaM AbharaNoM ko haTAte haiM, svayaM sira kA lucana karate haiM "" aura siddhoM ko namaskAra karake yaha pratijJA grahaNa karate 90
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 192 " maiM samabhAva ko svIkAra karatA hU~, sarva sAvadyayoga kA tyAga karatA / Aja se jIvana paryanta mAnasika, vAcika aura kAyika sAvadya yogamaya AcaraNa na maiM karU~gA, na karAU~gA aura na karate hue kA anumodana karUMgA / pUrva-kRta sAvadya AcaraNa se nivRtta hotA hU~ usakI garhA karatA hU~, aura apane pUrvakAlika sAvadya jIvana kA tyAga karatA hU~ / kalpa bha 193 ukta pratijJA pUrvaka sarvavirati cAritra ko svIkAra karate ho bhagavAn ko manaH paryavajJAna kI upalabdhi huI / usa samaya bhagavAna ne yaha dRr3ha nizcaya kiyA ki 'jaba taka mujhe kevala jJAna prApta nahI hogA taba taka mai isa zarIra kI sevA-zuzrUSA va sAra-saMbhAla nahI karU~gA / deva mAnava aura tiryaca sambandhI jo bhI upasarga Ae~ge unheM samabhAva se sahana karU~gA aura mana meM kimI bhI prakAra kA kiJcit bhI udvega nahI Ane dU~gA / 194 bhagavAn zrI mahAvIra ne jisa samaya dIkSA grahaNa kI, unake sAtha dUsarA koI bhI dIkSita nahI huA / jabaki pUrvavartI tIrthaMkaro ke sAtha aneka puruSa dIkSita hue| jaise ki bhagavAn RSabhadeva ne cAra hajAra puruSo ke sAtha, bhagavatI mallI aura bhagavAn pArzvanAtha ne tIna-tIna sau puruSoM ke sAtha, bhagavAn vAsupUjya ne chaha sau puruSoM ke sAtha aura avazeSa unnIsa tIrthakaro ne hajArahajAra puruSoM ke sAtha dIkSA grahaNa kI thI / ' sAdhanA kAla mUla - samaNe bhagavaM mahAvIre saMvaccharaM sAhiyaM mAsaM jAva cIvaradhArI hotyA. teNa paraM acele pANipaDiggahae / / 115 // artha - zramaNa bhagavAna mahAvIra eka varSa se adhika eka mahIne taka yAvat cIvaradhArI arthAt vastra ko dhAraNa karane vAle the, usake pazcAt acela -- vastra rahita hue, tathA pANi- pAtra hue / vivecana - prastuta sUtra meM evaM AcArAMga ke mUla meM daridra brAhmaNa ko vastra dene kA ullekha nahIM hai / parantu AvazyakacUrNa, niyukti, vRtti, cauppa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla 155 namahApuruSacariyaM, triSaSTizalAkApuruSacaritra aura kalpa sUtra kI TIkAoM meM vaha varNana AyA hai jo isa prakAra hai pravrajyA grahaNa karane ke pazcAt bhagavAna vahA~ se prasthAna karate haiM / janajana ke nayana taba taka TakaTakI lagAkara nihArate rahe jaba taka bhagavAna najara se ojhala na ho gae / ojhala hote hI netroM se AMsUoM ke motI barasa par3e aura unake hRttaMtrI ke sukumAra tAra jhanajhanA utthe| --.daridra brAhmaNa kA uddhAra samabhAva meM nimagna mahAvIra akiMcana bhikSu banakara bar3he jA rahe the| unheM mArga meM siddhArtha kA paricita mitra soma nAmaka vRddha brAhmaNa milaa|97 mahAvIra se namra nivedana karatA huA kahane lagA-bhagavan ! maiM dIna aura daridra hU~, na khAne ko anna hai, na pahanane ko pUre vastra haiM aura na rahane ko acchA jhoMpar3A hI hai| bhagavan ! jisa samaya Apane sAMvatsarika dAna kiyA thA usa samaya mai bhUkha se vilakhate parivAra ko chor3akara dhana kI AzA se dUrastha pradeza meM bhIkha mAMgane gayA huA thaa| mujha abhAge ko yaha patA hI na calA ki Apa dhana kI varSA kara rahe haiN| hatAza aura nirAza hokara khAlI hAtha ghara lauTA / patnI ne bhAgya kI bhartsanA karate hue kahA-patideva ! yahA~ sone kA meha umar3a-ghumar3akara barasa rahA thA, usa samaya Apa kahA~ bhaTakate rahe ? aba bhI zIghra jAo aura mahAvIra se yAcanA kro| ve dInabandhu Apako nihAla kara deNge|99 bhagavan ! kRpA kIjie, yaha dona brAhmaNa Apake sAmane bhIkha mAga rahA hai| mahAvIra-bhadra ! isa samaya maiM eka akiMcana bhikSu huuN|.. brAhmaNa-bhagavan / kyA kalpavRkSa ke pAsa Akara ke bhI merI manovAMchita kAmanA pUrNa nahIM hogI? yaha kahate-kahate usakA galA haMdha gyaa| AMkheM A~suoM me chalachalA aaii| vaha mahAvIra ke caraNAravindoM se lipaTa gyaa| brAhmaNa kI dayanIya dazA ko dekhakara mahAvIra kA dayAlu hRdaya dravita ho gyaa| unhoMne usI kSaNa indra dvArA pradatta devadUSya cIvara kA ardha bhAga use pradAna kara diyaa|' brAhmaNa apane bhAgya ko sarAhatA huA cala diyaa|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra usake chora ko ThIka karane brAhmaNI use dekhakara parama santuSTa huI / ke lie usane raphUgara ko vaha cIvara diyA / 202 raphUgara usa amUlya cIvara kI camaka-damaka dekhakara cauMka uThA / brAhmaNa ne usake Azcarya kA samAdhAna karate hue sArI kahAnI sunA dii| raphUgara kI preraNA se utprerita hokara vaha punaH ardha cIvara ko lene gyaa| eka varSa aura eka mAsa ke pazcAt vaha cIvara mahAvIra ke skaMdha se nIce gira pdd'aa| brAhmaNa ne lekara usa raphUgara ko diyA, usane use ThIka kara diyA aura eka lAkha dInAra meM nandIvardhana ko beca diyA / brAhmaNa jIvana bhara ke lie parama sukhI bana gayA / 203 204 * kSamAmUrti mahAvIra 156 grAma meM 20 kSamAsUrti mahAvIra usa dina eka muhUrta dina avazeSa rahane para kurmAra205 jisakA nAma vartamAna meM 'kAmana chaparA' hai 206 vahA~ padhAre / gA~va ke bAhara vRkSa ke nIce nAsikA ke agrabhAga para dRSTi kendrita kara sthANu kI taraha dhyAna meM sthira ho gaye / usa samaya eka gvAlA vahA~ AyA / vaha bhagavAn ke pAsa bailoM ko chor3akara gAyoM ko dohane ke lie gA~va meM calA gayA / kSudhA aura pipAsA se pIr3ita ve baila carate carate aTavI meM dUra taka cale gye| kucha samaya ke pazcAt vaha gvAlA lauTA, para bailo ko vahA~ nahI dekhA, taba usane mahAvIra se pUchAbatalAo ! mere baila kahA~ gae ? mahAvIra dhyAnastha the / kucha uttara nahI pAkara vaha Age bar3ha gayA aura rAta bhara bailoM kI jaMgala meM khojabIna karatA rahA / prAtaH nirAza hokara puna: lauTA aura idhara ve baila bhI aTavI meM se phirate-phirate mahAvIra ke pAsa Akara baiTha gaye / gvAle ne mahAvIra ke pAsa bailoM ko baiThe hue dekhA to vaha Ape se bAhara ho gyaa| vaha rAta bhara ghUmane se thakA huA to thA ho, mahAvIra ko usane cora samajhakara mana kA sArA krodha aura kuDhana una para nikAlane ke lie bailoM ko bA~dhane kI rassI se mahAvIra ko mArane daur3A / usa samaya sabhA meM baiThe hue devarAja indra ne vicAra kiyA ki dekhU isa samaya bhagavAna mahAvIra kyA kara rahe hai ? avadhijJAna se gvAle ko isa prakAra
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla mArane ko sannaddha dekhakara indra ne use vahIM stambhita kara diyA aura sAkSAt prakaTa hokara kahA- "are duSTa! kyA kara rahA hai ? tujhe patA nahIM hai ye siddhArtha nandana vardhamAna haiN|" gvAlA hakkA-bakkA raha gayA, phira kSamA mAMgI aura bhagavAna ko tathA indra ko vandana kara calA gayA / 207 --. svAvalambI mahAvIra mahAvIra kI sAdhanA pUrNa svAvalambI thii| apanI sahAyatA ke lie kisI ke sAmane hAtha pasAranA to dUra rahA, bhakti-bhAvanA se vibhora hokara abhyarthanA karane vAloM kA sahayoga bhI unhoMne kabhI nahIM cAhA / gvAle kI sUr3hatA ko dekhakara devarAja ke mana meM AyA aura prabhu se prArthanA kI-bhagavan ! vartamAna meM mAnava ajJAnI va mUr3ha haiN| vaha Apa jaise ghora tapasviyoM ko bhI pratADita karane para utArU ho jAtA hai, Ane vAle bAraha varSa taka Apako vividha kaSToM kA sAmanA karanA par3egA, ataH AjJA pradAna kIjie ki taba taka maiM ApakI sevA meM rahakara kaSTa-nivAraNa kiyA karU~ / 208 _uttara dete hue mahAvIra ne kahA- devarAja / na atIta meM kabhI aisA huA hai, na vartamAna me ho sakatA hai aura na bhaviSya meM hogA ki "devendra yA asurendra kI sahAyatA se arhana kevala jJAna aura siddhi prApta kreN| arhana to apane hI bala aura puruSArtha se kevala jJAna aura siddhi prApta karate haiN|201 -~. prathama pAraNA dvitIya dina vahA~ se vihAra kara bhagavAna vardhamAna kollAga manniveza meM phuNce| vahA~ bahula nAmaka brAhmaNa ke ghara ghRta aura zakkara mizrita paramAnna (khIra) kI bhikSA prApta kara SaSThabhakta kA pAraNA kiyA / 1. samavAyAGga meM kahA hai-"RSabhadeva ke atirikta zeSa tevIsa tIrthakaroM ne dUsare dina pAraNA kiyA aura pAraNA meM amRta sadRza madhura khIra unhe prApta huii|"211 ___ vahA~ se vihArakara bhagavAn morAkasanniveza ke duIjjantaka jAti ke tApasoM (pASaNDasthoM) ke Azrama meM padhAre / vahA~ kA kulapati bhagavAna ke pitA siddhArtha kA parama mitra thaa|12 bhagavAn ko Ate dekhakara vaha svAgatArtha khar3A
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 158 huA / bhagavAn ne bhI pUrva ke abhyAsavaza unase milane hetu donoM bAhe pasArI aura unake madhura Agraha ko sammAna dekara ve eka dina vahA~ virAje / prasthAna karate samaya kulapati ne nivedana kiyA- " kumAra vara ! prastuta Azrama ApakA hI hai| Apa ise dUsare kA na samajhe / kucha samaya yahA~ para sthiti rakheM va ekAnta zAnta sthAna meM varSAvAsa kI icchA ho to yahA~ avazya pdhaareN| maiM anugrahIta hoUgA / 214 bhagavAn ne vahA~ se vihAra kiyA, sannikaTastha kSetroM meM paribhramaNa kara punaH varSAvAsa hetu vahA~ padhAre / kulapati ne eka parNakuTI pradAna kI / bhagavAn vahA~ himAlaya kI taraha acala, niSkaMpa, dhyAna-yoga meM sthira ho gaye / varSA vilamba se hone ke kAraNa abhI taka ghAsa nahIM ugI thI, ataH kSudhA se pIDita gAyeM Adi pazu parNakuTiyoM kA ghAsa khAne ko mu~ha mAratI thI, anya tApasagaNa unheM bhagAkara kuTiyoM kI rakSA karate para, mahAvIra to dhyAna meM tallIna the / ve gAyoM ko rokate bhI kaise ? tApasoM ne kulapati se kahA- tumhArA yaha mehamAna kaMsA AlasI hai, apanI kuTiyA kI bhI rakSA nahIM kara sakatA ? dUsarI kuTI kauna chAkara degA ?215 kulapati ne bhI mahAvIra se nivedana kiyAkumAravara | pakSigaNa bhI apane ghoMsale kI rakSA karate haiM, para Apa rAjakumAra hokara bhI itanI upekSA kyo rakhate haiM ? duSToM ko daNDa denA ApakA kartavya hai / phira kartavya vimukha kyoM ho rahe hai ?216 isa prakAra saMketa kara kulapati apane sthAna calA gayA / mahAvIra ne vicAra kiyA mere kAraNa Azramastha vyaktiyoM kA mAnasa vyathita ho rahA hai ataH merA yahA~ rahanA ucita nahIM hai / " varSAvAsa ke pandraha dina vyatIta hone para bhI unhoMne vahA~ se vihAra kiyA / 217 usa samaya bhagavAn mahAvIra ne pA~ca pratijJAe~ grahaNa kI / (1) aprItikAraka sthAna meM nahIM rahU~gA / (2) sadA dhyAnastha rahU~gA / (3) mauna rakhU~gA / (4) hAtha meM bhojana karU~gA / (5) gRhasthoM kA vinaya nahIM karU~gA / smaraNa rakhanA cAhie ki AcArAMga 19 213 ke anusAra mahAvIra ne kabhI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla bhI dUsare ke pAtra meM bhojana nahI kiyaa| para AcArya malayagiri ke abhimatA. nusAra prastuta pratijJA gahaNa karane ke pUrva bhagavAn ne gRhastha ke pAtra kA upayoga kiyA thA aura kevala jJAna hone ke pazcAt pravacana lAghava ke kAraNa ve svayaM bhikSA hetu nahI padhArate the| usa samaya ziSyoM ke dvArA pAtra meM lAI gaI bhikSA kA upayoga karate the|' etadartha hI vaha lohArya anagAra dhanya mAnA gayA jisane bhagavAna ko kevala jJAna hone para bhikSA lAkara pradAna kI / 222 ---. zUlapANi yakSa kA upadrava bhagavAn zrI mahAvIra Azrama se vihAra kara asthigrAma kI aura cala pdd'e| saMdhyA ke dhuMdhalake (godhUlivelA) meM vahA~ pahu~ce / gA~va meM ekAnta sthAna kI yAcanA karate hue nagara ke bAhara yakSAyatana me Thaharane kI AjJA lI, taba gAMva vAsiyoM ne kahA-"bhagavan ! vahA~ eka yakSa rahatA hai, usakA svabhAva bar3A hI krUra hai, vaha rAtri meM kisI ko rahane nahI detA hai| ataH Apa yahAM na Thahara kara anya sthAna me tthhre| 19 para, bhagavAn ne yakSa ko pratibodha dene hetu usI sthAna kI puna. yAcanA kI, grAma nivAsiyo ne AjJA pradAna kii| bhagavAn eka kone me dhyAnastha ho gye| mAdhya arcanA hetu indrazarmA nAma kA pujArI AyA, arcanA ke pazcAt sabhI yAtriyo ko yakSAyatana se bAhara nikaalaa| bhagavAna se usane kahA-parantu ve mauna the, dhyAnastha the, indrazarmA ne puna: yakSa ke bhayaMkara utpAta kA romAMcaka varNana kiyA, phira bhI bhagavAn vicalita nahIM hue aura ve vahI sthira rahe, indrazarmA calA gayA / 224 sandhyA kI suhAvanI velA samApta huii| kucha adhakAra hone para zUlapANi yakSa prakaTa huaa| bhagavAn ko vahAM dekhakara usane kahA-mRtyu ko cAhane vAlA yaha gAMva nivAsiyoM va devArcaka dvArA niSedha karane para bhI na mAnA / jAta hotA hai ise abhI taka mere prabala parAkrama kA paricaya nahIM hai|" parAkrama kA paricaya dene ke lie usane bhayaMkara aTTahAsa kiyA225 jisase mArA vanaprAnta kAMpa utthaa| para mahAvIra to meru kI taraha aDola va akampa khar3e rahe / usane hAthI kA rUpa banAyA, danta prahAra karane aura pAMva se rauMdane para bhI veM acala rhe| yakSa ne pizAca kA vikarAla rUpa banAkara tIkSNa nAkhUna va dA~toM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 se mahAvIra ke aGgoM ko noMcA to bhI unake mana me roSa nahIM aayaa| muMha se 'sI' nahIM niklaa| usane sarpa banakara jora se kATA to bhI mahAvIra kA dhyAna bhaGga nahIM huaa| anta meM usane apanI divya deva zakti se unake A~kha, kAna, nAka, sira, dAMta, nakha aura pITha meM bhayaMkara vedanA utpanna kii| isa prakAra kI eka vedanA se bho sAdhAraNa prANI chaTapaTAtA huA tatkSaNa mRtyu ko prApta ho jAtA hai| para mahAvIra to una sabhI prakAra kI vedanAoM ko zAnta bhAva se sahana kara gye| rAkSasI-bala mahAvIra ke Atmabala se parAsta ho gyaa| usakA dhairya dhvasta ho gyaa| prabhu ko adbhuta titikSA dekhakara vaha cakita va staMbhita-sA raha gayA, anta meM hArakara mahAvIra ke caraNoM me gira pdd'aa| "bhagavan ! merA aparAdha kSamA kiijie| maiMne Apako pahacAnA nahIM !" isa prakAra vaha vinamra hokara prabhu kI stuti karane laga gyaa| - bhagavAna ke svapna eka muhUrta rAtri avazeSa rahane para bhagavAn ko usa rAta meM nidrA A gaI / 220 usa samaya unhoMne dasa svapna dekhe / 228 (1) maiM eka bhayaMkara tADa-sadRza pizAca ko mAra rahA huuN| (2) mere sAmane eka zveta puskokila upasthita hai| (3) mere sAmane eka raMga-biraMgA puskokila upasthita hai| (4) do ratna mAlAe~ mere sammukha haiN| (5) eka zveta gokula mere sammukha hai| (6) eka vikasita padmasarovara mere sAmane sthita hai| (7) maiM taraMgAkula mahAsamudra ko apane hAthoM se taira kara pAra kara cukA hai| (8) jAjjvalyamAna sUrya sAre vizva ko Alokita kara rahA hai| (9) maiM apano vaiDUrya varNa AtoM se mAnuSottara parvata ko AveSTita kara rahA huuN| (10) mai meru parvata para car3ha rahA huuN| svapnAnantara bhagavAna kI nIMda khula gaI / sAdhanA kAla meM bhagavAn ko isI rAtri meM kucha nIMda AI thI aura vaha bho soye-soye nahIM,apitu khar3e-khar3e hii| 220
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : zula-pANi kA upadraya rAtri meM zUlapANi ke bhayaMkara aTTahAsa ko zravaNa kara grAmavAsiyoM ne usI samaya anumAna lagA liyA thA ki maMdira meM sthita vaha sAdhu sadA ke lie cala basA hai / aura prAta:kAla ke pUrva jaba saMgIta kI sumadhura svara lahariyAM sunI to unakA anumAna aura adhika dRr3ha ho gayA ki sAdhu kI mRtyu se hI yakSa apane hRdaya kI prasannatA saMgIta ke mAdhyama se abhivyakta kara rahA hai / utpala nAmaka eka nimittajJa asthika grAma meM rahatA thaa| pahale vaha bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA meM zramaNa banA thaa| para kucha kAraNoM se zramaNatva se bhraSTa ho gayA thaa| jaba use bhagavAn mahAvIra ke yakSAyatana meM Thaharane ke samAcAra jJAta hue to aniSTa kI kalpanA se usakA hRdaya dhar3aka utthaa|" prAtaH indrazarmA pujArI ke sAtha vaha yakSAyatana pahu~cA, para apanI kalpanA se viparIta yakSa ke dvArA bhagavAn mahAvIra ko acita dekhakara usake Azcarya kA Ara-pAra nahIM rahA / ve donoM hI prabhu ke caraNoM meM namaskAra karane lage-"prabho, ApakA Atma-teja apUrva hai / Apane yakSaprakopa ko zAnta kara diyA hai|" nimittajJa ne nivedana kiyA-"prabho, Apane jo rAtri ke pazcima prahara meM dasa svapna dekhe haiM unakA phala isa prakAra hogA (1) Apa mohanIya karma ko naSTa kreNge| (2) sadA-sarvadA Apa zukla dhyAna meM rheNge| (3) vividha jJAnamaya dvAdazAGga zruta kI prarupaNA kreNge| (4) .... ? (5) caturvidha sagha ApakI sevA meM saMlagna rhegaa| (6) caturvidha deva bhI ApakI sevA meM rheNge| (7) saMsAra sAgara ko Apa pAra kreNge| (8) kevala jJAna aura kevala darzana ko Apa prApta kreNge| (8) yatra-tatra sarvatra ApakI kIrti-kaumudI cmkegii| (10) samavaraNa meM siMhAsana para virAjakara Apa dharma kI saMsthApanA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 isa prakAra ina nau svapnoM kA phala mujhe jJAta ho gayA, para caturtha svapna kA phala merI samajha meM nahI aayaa| bhagavAn ne caturtha svapna kA phala batAte hue kahA-utpala, maiM sarvavirati va deza-virati rUpa do prakAra ke dharma kI prarupaNA karUgA / 233 prastuta varSAvAsa meM bhagavAn ne pandraha-pandaha dina ke ATha arghamAsa upavAsa kiye / 234 vahA~ se varSAvAsa ke pazcAt vihAra kara bhagavAn morAkasagniveza padhAre aura udyAna meM virAje / 235 vahA~ bhagavAn ke tapaHpUta jIvana aura jJAna kI tejasvitA se jana-jana ke mana meM zraddhA ke dIpa prajvalita ho utthe| dhyAna parAyaNa mahAvIra ke cAroM ora janatA zraddhA pUrvaka Akara jamane lgii| prastuta sanniveza meM acchandaka pASaNDastha rahate the jo apanI jIvikA jyotiSa Adi se calAte the| mahAvIra kI tejasvI pratibhA se unakI pratibhA prabhAhIna ho gii| unhoMne bhagavAn se nivedana kiyA-"bhagavan ! ApakA vyaktittva apUrva hai / Apa anyatra padhAreM, kyoMki Apake yahA~ virAjane se hamArI jIvikA nahIM calatI, hama anyatra jAyeM to paricaya aura pratibhA ke abhAva meM hameM koI bhI pUchegA nhii| karuNAvatAra mahAvIra ne vahA~ se vihAra kara diyA / 276 --.caNDa kauzika ko pratibodha dakSiNa vAcAlA se uttara vAcAlA jAne ke do mArga the| eka kanakhala Azrama se hokara aura dUsarA bAhara se| Azrama kA mArga sIdhA hone para bhI nirjana, bhayAnaka va vikaTa saMkaTa se yukta thaa| bAhara kA patha kezarAzi kI taraha kuTila va dIrgha thA, para sugama aura vipadA se mukta thA / AtmA kI mastI meM gajarAja kI taraha jhUmate hue mahAvIra sIdhe patha para hI apane kadama bar3hAte hue cale jA rahe the|237 gvAloM ne Tokate hue kahA-"devArya ! idhara na padhAriye ! isa patha meM eka bhayaMkara dRSTi viSa sarpa rahatA hai jisakI viSailI phukAra se mAnava to kyA, pazu-pakSI gaNa bhI sadA ke lie A~kha mUMda lete haiN| vaha itanA bhayaMkara hai ki
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : para kauzika ko pratiyoSa 163 jidhara dekhatA hai, jahara barasane lagatA hai, Aga kI lapaTeM uThane lagatI haiN| usake kAraNa Asa-pAsa ke vRkSa bhI sUkha gaye haiN| cAroM ora sunasAna ho gayA hai / ataH zreyaskara yahI hai ki Apa bAhara ke mArga se pdhaareN| para mahAvora mauna the| ve apane lakSya kI ora baDhe jA rahe the| patha se vicalita honA unhoMne sIkhA ho na thaa| gvAloM ne punarvAra rokane kA prayAsa kiyA, kintu ve saphala na ho sake / bhagavAn Age bar3ha gye| caNDakauzika ke sthAna para jAkara dhyAna lagAkara khaDe ho gaye / 238 unake mana meM prema kA payodhi uchvalita ho rahA thaa| bhayaMkara phukAra karatA huA nAgarAja bAhara niklaa| bAMbI ke pAsa bhagavAn ko dekhakara vaha sahama gyaa| usane kSubdha hokara phukAra maarii| kintu bhagavAna para kucha bhI asara nahIM huaa| usane aneka bAra daMza prahAra kiyA, tathApi bhagavAna ko zAnta-prazAnta dekhakara vaha stabdha ho gayA / 239 ___ Azcarya meM nimagna viSadhara mahAvIra kI mukha-mudrA ko eka Taka dekha rahA thaa| usame kahI para bhI roSa aura krodha kI rekhAe~ nahIM thI, apitu madhura muskAna khila rahI thii| anta meM amRta ne viSa ko parAsta kara diyaa| __ mahAvIra ne nAgarAja ko zAnta dekhakara dhyAna se nivRtta hokara kahA"caNDakauzika ! zAnta hoo ! uvasama bho caNDakosiyA ! jAgRta hoo ! ajJAnAndhakAra meM kahA~ bhaTaka rahe ho, pUrva janma ke duSkarmoM ke kAraNa tumheM sarpa bananA par3A hai, yadi aba bhI tuma na sa~bhale to bhaviSya timirAcchanna hai|4. bhagavAn ke sudhA-sikta vacanoM ne nAgarAja ke antarmAnasa me vicAra jyoti prajjvalita kara dii| cintana karate-karate pUrva janma kA calacitra netroM ke sAmane nAcane lagA / 241 "maiM pUrva janma meM zramaNa thA, asAvadhAnI se bhikSA ke lie jAte samaya paira ke nIce maNDakI A gaI / ziSya ke dvArA preraNA dene para bhI meMne AlocanA nahI kI aura asmitA ke vaza ziSya ko mArane daur3A / aMdhakAra meM stambha se zira TakarAyA, Ayu:pUrNa kara jyotiSka deva banA aura vahA~ se prastuta Azrama meM kauzika tApasa bnaa| merI krUra prakRti se sabhI kAMpate the|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 eka bAra zvetAmbI ke rAjakumAroM ne Azrama ke phala-phUla todd'e| meM tIkSNa kulhAr3I se unheM mArane daur3A para pA~va phisala gayA aura usa tIkSNa kulhAr3I se maiM svayaM kaTa gayA, vahA~ se Ayu pUrNa kara sarpa banA / " isa prakAra pUrva - pApoM kI saMsmRti se hRdaya vikala va vihvala ho uThA / Atma-bhAna hote hI vaha apanI kI huI bhUloM para pazcAttApa karane lagA / bhagavAn ke caraNAravindoM meM Akara jhuka gayA / usakA prastara hRdaya pighala gayA / bhagavAn ke pAvana pravacana se baha pavitra ho gayA / usane dRr3ha pratijJA grahaNa kI ki 'Aja se maiM kisI ko na satAU~gA / usane AjIvana anazana kara liyA / dekhakara loga Ane lage / nAgarAja meM yaha adbhuta cakita thI / jise mArane ke lie ekadina janatA usakI arcanA kara Ananda-vibhora ho rahI thI / 242 kalpa bhagavAna ko vahA~ khar3A parivartana dekhakara janatA unmatta thI, Aja vahI vahA~ se bhagavAn uttara vAcAlA pdhaare| 'nAgasena' ke yahA~ pandraha dina ke upavAsa kA pAraNA kara zvetAmbI pdhaare| samrAT pradezI ne bhAvabhInA svAgata kiyA, vahA~ se surabhipura padhAra rahe the ki mArga meM samrAT pradezI ke pAsa jAte hue pAMca naiyika rAjAoM ne bhagavAn kI vandanA - nandanA kI / " * mAva kinAre laga gaI surabhipura padhArate samaya gaMgA ko pAra karane hetu bhagavAn siddhadatta kI naukA me ArUr3ha hue / naukA ne jyoM hI prasthAna kiyA, tyoMhI dAhinI ora se ullUka ke karNa kaTu zabdoM ko zravaNa kara khemila nimittajJa ne yAtriyoM se kahAbar3A apazakuna huA hai, para prastuta mahApuruSa kI prabala puNyavAnI se hama baca jAyeMge / 144 Age bar3hate hI AMdhI aura tUphAna naukA Avarta me pha~sa gaI / kahate haiM ki tripRSTa vAsudeva ke bhava meM jisa siMha ko mArA thA vaha sudaMSTra nAma kA deva huA aura pUrva vaira ke kAraNa usane gaMgA meM tUphAna khar3A kara diyA | anya yAtrIgaNa bhaya se kA~pa uThe, para, mahAvIra niSkampa the / anta meM mahAvIra ke prabhAvapUrNa vyaktitva se naukA kinAre laga gaI / * dharma cakravartI nAva se utarakara bhagavAna gaMgA ke kinAre sthita thUNAka sanniveza ke
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : pozAlaka ko bheMTa bAhara dhyAna mudrA lekara khar3e ho ge| bhagavAn ke caraNa-cihnoM ko dekhakara puSya nAmaka eka nimittajJa ke mAnasa meM vicAra uThA ki ye caraNa-cihna to avazya hI kisI cakravartI samrAT ke haiM jo abhI kisI vipadA se grasita hokara akelA ghUma rahA hai| maiM jAkara usakI sevA kruuN| cakravartI samrATa banane para vaha prasanna hokara mujhe nihAla kara degA / 45 vaha caraNa-cihnoM ko dekhatA huA bhagavAna ke pAsa pahuMcA, kintu bhikSuka ke veSa meM bhagavAna ko dekhakara usake Azcarya kA pAra nahIM rhaa| vaha yaha nahIM samajha sakA ki cakravartI samrAT ke sampUrNa lakSaNa zarIra para vidyamAna hote hue bhI yaha bhikSaka kaise ? use jyotiSa zAstra kA kathana mithyA pratIta huaa| vaha jyotiSa zAstra ko gagA me bahAne ke lie taiyAra ho hI rahA thA ki devendra ne prakaTa hokara kahA"puSya / yaha koI sAdhAraNa bhikSuka nahI hai| dharma-cakravartI haiN| cakravartI samrAT se bhI baDhakara haiN| devoM va indroM ke dvArA bhI vandanIya aura arcanIya hai / 246 puSya bhagavAn ko vandanA karake cala diyaa| ---. gozAlaka kI bheMTa : bhagavAn mahAvIra ne dvitIya varSAvAsa rAjagRha ke upanagara nAlandA ko tantuvAyazAlA (bunakara kI udyogazAlA) meM kiyA / vahA~ maMkhali putra gozAlaka 247 bhI varSAvAsa hetu AyA huA thaa| vaha bhagavAn ke tapa aura tyAga se AkarSita huA / vAstava me usane bhagavAna ke mAsakSapaNa ke pAraNe meM pAMca divya prakaTa hue dekhe, AkAza meM deva-dundubhi sunI to vaha unake cAmatkArika tapa se AkRSTa hokara unakA ziSya banane ke lie utsuka ho gayA / vaha bhagavAna se ziSya banAne kI prArthanA karane lagA, prabhu mauna rahe / usa varSAvAsa meM bhagavAn ne eka-eka mAsa kA dIrgha-tapa kiyA / varSAvAsa kI pUrNAhuti ke dina gozAlaka bhikSA ke lie nikalA to usane prabhu se jijJAsA kI-tapasvI ! "Aja mujhe bhikSA meM kyA prApta hogA ?" uttara dete hue bhagavAn ne kahA-'kodoM kA bAsI tandula, khaTTI chAcha aura khoTA rupyaa|" bhagavAna kI bhaviSyavANI ko mithyA karane hetu vaha zreSThiyoM ke gaganacumbI bhavya bhavanoM meM pahu~cA, para hatAza aura nirAza hokara punaH khAlI lauTa aayaa| phira garIboM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 166 kI jhoMpar3iyoM kI ora bddh'aa| eka luhAra ke ghara para use khaTTI chAcha, bAsI bhAta, va dakSiNA meM eka rupayA prApta huA / basa, isa ghaTanA ne use niyativAda kI ora AkarSita kiyaa| vaha socane lagA-jo honA hotA hai, vaha hokara rahatA hai. aura vaha saba kucha pahale se hI nizcita rahatA hai / bhagavAn mahAvIra nAlaMdA se vihAra kara kollAgasanniveza padhAre aura vahA~ eka brAhmaNa ke ghara para caturmAsakSapaNa kA pAraNA kiyaa| idhara gozAlaka bhikSA se lauTA / bhagavAn ko vahA~ nahIM pAkara DhU~DhatA huA kollAga - saniveza meM A phuNcaa| bhagavAn se ziSya banA lene ko punaH punaH abhyarthanA kI, kintu bhagavAn ne svIkAra nahI kI / 249 gozAlaka prakRti se cacala, uddhata va lolupa thA / vaha bhagavAn sAtha hI kollAga sanniveza se suvarNakhala jA rahA thA / mArga meM eka gvAla maNDalI khIra pakA rahI thI / khIra ko dekhakara gozAlaka kA mana use khAne ke lie macala uThA / mahAvIra se nivedana kiyaa| mahAvIra ne kahA - "khIra pakane ke pUrva hI haNDI phUTane ke kAraNa dhUla me mila jAyegI / " gozAlaka ne vAloM ko saceta kiyA aura svayaM khIra khAne ko abhilASA se vahIM ruka gayA / bhagavAn Age bar3ha gaye / gvAloM ke dvArA haNDI kI surakSA karane para bhI haNDI phUTa gaI aura khIra dhUla me mila gaI / 250 gozAlaka nanhA sA mu~ha lie mahAvIra ke pAsa phuNcaa| isa ghaTanA se usakI yaha dhAraNA dRr3ha ho gaI ki honahAra kabhI Tala nahI sakatI / vaha 'niyativAda' kA pakkA samarthaka bana gayA / vahA~ se vihAra kara bhagavAn 'brAhmaNa gaoNva' pdhaare| usake do vibhAga the / eka 'nandapATaka' aura dvitIya 'upanandapATaka' / bhagavAn nandapATaka meM nanda ke ghara para bhikSA ke lie pdhaare| bhagavAn ko vAsI bhojana prApta huA, paraMtu zAnta bhAva se unhoMne usako svIkAra kiyA / gozAlaka upanandapATaka meM upananda ke yahA~ bhikSA ke lie gayA, dAsI bAsI tanduloM kI bhikSA dene lagI to gozAlaka ne mu~ha maMcakA kara use lene se inkAra kara diyA / gauzAlaka ke abhadra vyavahAra se upananda kruddha ho gayA aura dAsI se kahA- vaha bhikSA na le
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : gozAlaka ko bheTa 167 to usake zira para pheMka deN| dAsI ne svAmI kI AjJA se usI ke zira para DAla diyaa| gozAlaka Ape se bAhara ho gyaa| zApa dekara bakatA huA vahA~ se cala diyaa| bhagavAn vahAM se aMgadeza kI rAjadhAnI campAnagarI padhAre / 251 gozAlaka bhI sAtha hI thaa| bhagavAn ne tRtIya varSAvAsa vahIM vyatIta kiyaa| varSAvAsa meM do-do mAsa ke utkaTa tapa ke sAtha vividha Asana va dhyAna-yoga kI sAdhanA kii| prathama pAraNA campA meM kiyA aura dvitIya campA se bAhara / varSAvAsa ke pazcAt kAlAya sanniveza padhAre, vahA~ se pattakAlAya padhAre ora donoM hI sthAnoM para khaNDaharoM meM sthita hokara dhyAna kiyaa| donoM hI sthAnoM para gozAlaka apanI vikAra yukta evaM avivekI pravRtti ke kAraNa logoM ke dvArA pITA gayA / 252 bhagavAn to rAta-rAta bhara dhyAna meM lIna rhe| ___vahA~ se bhagavAda kumAraka sanniveza padhAre, vahA~ para campakaramaNoya udyAna meM kAyotsarga pratimA dhAraNa karake rhe|253 bhikSA kA samaya hone para gozAlaka ne bhikSA ke lie calane hetu mahAvIra se prArthanA kI / bhagavAn ne kahA-'mere upavAsa hai|' gozAlaka calA ! usa samaya pArvApatya municandrasthavira kumArasanniveza meM kumhAra kUvaNaya kI zAlA meM Thahare hue the| gozAlaka ne pArvApatya muniyoM ke raMga viraMge vastra dekhakara pUchA-"tuma kauna ho ?" unhoMne uttara diyA-"hama nirgrantha haiM aura bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya haiN|" gozAlaka ne kahA-"tuma kaise nigrantha ho ? itanA sArA vastra aura pAtra rakhA hai, phira bhI apane ko nirgrantha kahate ho| jJAta hotA hai apanI AjIvikA calAne ke lie hI yaha prapaMca kara rakhA hai| dekhie-sacce nirgrantha to mere dharmAcArya haiM, jo vastra va pAtra se rahita haiM tathA tapa aura tyAga kI mAkSAt pratimUrti haiN|" pApitya zramaNoM ne kahA-"jaisA tU hai, vaise hI tere dharmAcArya bhI svayaM-gRhItaliMga hoNge|"
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ . :gozAlaka ne kruddha hokara kahA-"mere dharmAcArya kI tuma loga nindA kara rahe ho| mere dharmAcArya ke divya tapasteja se tumhArA upAzraya jalakara bhasma ho jaayeN|" pAvapitya zramaNoM ne kahA-"hama tumhAre jaiso ke zApa se bhasma hone vAle nahIM haiN|" lambe samaya taka vAda-vivAda karane ke pazcAt gozAlaka lauTakara mahAvIra ke pAsa AyA aura bolA-"Aja merI sArambha aura saparigraha zramaNoM se bheMTa huI / mere zApa dene para bhI unakA tanika bhI bAlavAkA nahI huA / " bhagavAn ne batAyA ki ve pApitya anagAra hai / 254 . vahA~ se vihAra kara bhagavAn corAka saniveza padhAre / 251 vahAM taskaro kA atyadhika bhaya thA / ata: ArakSaka (paharedAra) satata sAvadhAna rahate the| bhArakSakoM ne paricaya prApta karane ke lie bhagavAna se prazna kiyA, para bhagavAn mauna rahe / ArakSako te guptacara samajhakara bhagavAna ko aneka yAtanAeM dii| somA aura jayantI nAmaka parivAjikAoM ko jo utpala naimittika ko bahaneM thI, jaba vaha jJAta huA taba ve zIghra hI vahA~ pahu~cI aura ArakSako ko batAyA ki ye 'siddhArthanandana mahAvIra haiN| ArakSakoM ne unhe mukta kara diyaa| vahA~ se pRSTha campA padhAre aura caturtha varSAvAsa vahAM para vyatIta kiyaa| prastuta varSAvAsa meM cAra mAsa ke lie AhAra kA parihAra kara Atma-cintana, va dhyAna mudrA meM khar3e rhe| varSAvAsa ke pazcAt bhagavAn kayaMgalA nagarI padhAre, vahAM dariddathera ke devala me dhyAnastha hue / 27 vahAM se vihAra kara zrAvaratI ke bAhara dhyAna kiyaa| kar3akar3AtI sardI par3a rahI thI, tathApi bhagavAn sardI kI binA paravAha kiye rAta bhara dhyAna meM rahe / 258 sardI se gozAlaka bahuta parezAna huA / idhara devala meM dhArmika utsava hone se strI-puruSa Adi ekatra hokara nRtya-gAnA bajAnA kara rahe the| gozAlaka unakI majAka karane lagA- "yaha kaisA dharma hai, jisameM strI-puruSa sAtha-sAtha nirlajja hokara nAce jaayeN|" logoM ne gozAlaka ko pakar3a
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : lAi pradeza meM 168 kara bAhara dhakela diyaa| vaha sardI meM ThiThurane lagA, bolA-"isa sasAra meM saca bola kara vipatti mola lenA hai / ' logoM ne devArya kA ziSya samajhakara punaH bhItara bulAyA, magara vaha to apanI Adata se lAcAra thA, pahale yuvakoM ne pITA, phira vRddhoM ne usakI bAteM anasunI karake khUba jora se bAje bajAne ke lie khaa| prAtaH bhagavAna vahAM se vihAra kara zrAvastI padhAre / zrAvastI meM zivadatta brAhmaNa kI patnI ne mRta bAlaka ke rudhira mAMsa se khIra banAI aura vaha gozAlaka ko dii| gozAlaka ne khAI, prabhu ne rahasyodghATana kiyaa| gozAlaka ne vamana kiyA, vahI saba cIjeM dekhakara use niyativAda pada dRDha vizvAsa ho gyaa| ___ zrAvastI se vihAra kara "halidduga" gA~va pdhaare| gAMva ke samIpa hI eka "haliduga" nAmaka virAT vRkSa thA / bhagavAn ne dhyAna hetu upayukta sthala samajha kA vahIM avasthiti kii| anya aneka pathikoM ne bhI rAtri meM vahA~ vizrAma liyaa| unhoMne sardI se bacane ke lie agni jlaaii| una pathikoM ne sUryodaya ke pUrva hI vahA~ se Age prasthAna kara diyaa| vaha agni dhIre-dhIre dhyAnastha mahAvIra ke nikaTa taka A phuNcii| gozAlaka ne jyoM hI Aga kI lapalapAtI lapaToM ko apanI ora Ate hue dekhA tyoM hI vahAM se bhAga chuuttaa| parantu mahAvIra apane dhyAna meM magna the| jvAlA Age bar3hI, mahAvIra ke paira usa jvAlA kI lapaTa se jhulasa gaye, tathApi ve dhyAna se vicalita nahI hue / 25" madhyAhna meM vahA~ se Age prayANa kiyaa| 'naMgalA' hote hue "Avarta" padhAre aura kramazaH vAsudeva tathA baladeva ke mandiroM meM dhyAna kiyaa| isa prakAra anya aneka kSetroM ko pAda-padoM se pavitra karate hue bhagavAn 'corAka sanniveza' pdhaare| yahA~ gozAlaka ko guptacara samajhakara bahuta pITA gayA / 26. vahAM se bhagavAna 'kalaMbukA' sanniveza ko jA rahe the ki mArga se vahA~ ke adhikArI kAlahastI taskaroM kA pIchA karate hue udhara se nikale to mArga meM bhagavAna mahAvIra aura gozAlaka mile| unhoMne paricaya pUchA, parantu mahAvIra mauna the aura kutUhala dekhane ke lie gozAlaka bhI cupa rhaa| dono ko taskara samajhakara unhoMne aneka yAtanAe~ dii| tathApi mauna bhaMga nahI kiyaa| Akhira rassiyoM se jakar3a kara unheM apane jyeSTha bhrAtA megha ke pAsa bheja diyaa|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 megha ne gRhasthAzrama meM kSatriyakuNDa meM mahAvIra ko dekhA thA, ataH dekhate hI smRti jAga uThI, aura pahacAna liyA, zIghra hI bandhanoM se mukta kara apane ajJAnavaza kie gae aparAdha kI kSamA yAcanA kI / 265 - lAr3ha pradeza meM gaMbhIra vicAra-maMthana ke pazcAt bhagavAna mahAvIra ne karmoM kI vizeSa nirjarA hetu lAr3ha pradeza (saMbhavataH baMgAla meM gaMgA kA pazcima kinArA) kI ora prasthAna kiyaa|62 yaha pradeza usa yuga meM anArya mAnA jAtA thaa| vahA~ vicaraNa karanA atyanta duSkara thaa|263 usa prAnta ke do bhAga the| eka vanabhUmi aura dvitIya zubhra bhUmi / 264 ye uttara rAr3ha aura dakSiNa rAr3ha ke nAma se bhI prasiddha the| ina donoM ke madhya meM ajaya nadI bahatI thii| bhagavAn ne donoM hI sthAnoM meM vicaraNa kiyaa| usa kSetra meM bhagavAna ko jo ugra upasarga upasthita hae usakA romAMcaka varNana Arya sudharmA ne AcArAMga meM nimna prakAra se kiyA hai ___ "vahA~ rahane ke lie unheM anukUla AvAsa prApta nahIM hue| aneka prakAra ke upasarga sahana karane pdd'e| rUkhA-sUkhA vAsI bhojana bhI kaThinatA se upalabdha hotA thaa| kutte bhagavAn ko dUra se dekhakara hI kATane ke lie jhapaTate the| vahA~ para aise bahuta kama vyakti the jo kATate aura naucate hue kuttoM ko haTAte, kintu isake viparIta ve kuttoM ko chuchakAra kara kATane ke lie utprerita karate / para bhagavAna mahAvIra una prANiyoM para kisI bhI prakAra kA durbhAva nahIM laate| unheM apane tana para kisI prakAra kI mamatva buddhi nahIM thii| Atma-vikAsa kA hetu samajha kara grAma-saMkaToM ko saharSa sahana karate hue ve sadA prasanna rhte|"265 "jaise saMgrAma meM gajarAja zatruoM ke tIkhe prahAroM ko tanika bhI paravAha kiye binA Age hI bar3hatA jAtA hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra bhI lAr3ha pradeza meM upasargoM ko kicit paravAha kie binA Age bar3hate rhe| vahAM unheM Thaharane ke lie kabhI dUra-dUra taka gAMva bhI upalabdha nahIM hote, to bhayaMkara araNya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : lAr3ha pradeza meM 171 meM hI rAtrivAsa karate / jaba ve kisI gA~va meM jAte to gA~va ke sannikaTa pahu~cate hI gA~va ke loga bAhara nikalakara unheM mArane-pITane lagate aura anya gA~va jAne ko kahate / ve anArya loga bhagavAn para daNDa, muSThi, bhAlA, patthara va DheloM se prahAra karate aura phira prasanna hokara cillAte / 260 1 vahA~ ke krUra manuSyoM ne bhagavAn ke sundara zarIra ko nauMca DAlA, una para vividha prakAra ke prahAra kiye| bhayaMkara parISaha unake lie upasthita kiye| una para dhUla pheNkii| ve bhagavAn ko Upara uchAla-uchAla kara geMda kI taraha paTakate / Asana para se dhakela dete, tathApi bhagavAna zarIra ke mamatva se rahita hokara binA kisI prakAra kI icchA va AkAkSA ke saMyama-sAdhanA meM sthira rahakara kaSToM ko zAnti se sahana karate / 267 " jaise kavaca pahane hue zUravIra kA zarIra yuddha meM akSata rahatA hai, vaise hI acela bhagavAn mahAvIra ne atyanta kaThora kaSToM ko sahate hue bhI apane sayama ko akSata rakhA / 268 isa prakAra samabhAva pUrvaka bhayaMkara upasargoM ko sahanakara bhagavAn ne bahuta karmoM kI nirjarA kara ddaalii| ve puna Arya pradeza kI ora kadama bar3hA rahe the ki pUrNakalaza sImA prAnta para do taskara mile| ve anArya pradeza meM corI karane jA rahe the / bhagavAn ko sAmane se Ate dekha unhoMne apazakuna samajhA / ve tIkSNa zastra lekara bhagavAn ko mArane ke lie lpke| usa samaya svayaM indra ne prakaTa hokara taskaroM kA nivAraNa kiyA / 269 bhagavAn Arya pradeza ke malaya deza me vihAra karane lage aura usa varSa malaya kI rAjadhAnI bhaddilA nagarI meM apanA pA~cavA cAturmAsa kiyA, cAturmAsika tapa aura vividha AsanoM ke sAtha dhyAna sAdhanA karate hue varSAvAsa vyatIta kiyA / 270 varSAvAsa pUrNa hone para bhaddila nagarI ke bAhara cAturmAsika tapa kA pAraNA kara 'kadalI samAgama' "jambU saNDa', hokara 'taMbAya sanniveza' pdhaare|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 usa samaya pApitya sthavira nandiSeNa vahA~ para virAja rahe the| gozAlaka ne unase bhI vAda-vivAda kiyaa| taMbAya se 'kUpiya sanniveza' pdhaare| vahA~ logoM ne guptacara samajhakara bhagavAna ko pakar3a liyaa| aneka yAtanAeM dI aura kArAgRha meM kaida kara liyA gyaa| "vijayA' aura 'pragalbhA' nAma kI parivrAjikAoM ko parijJAta hone para ve vahA~ pahu~cI, aura adhikAriyoM ko bhagavAna kA paricaya diyaa| adhikAriyo ne apanI ajJatA para pazcAttApa karate hue bhagavAn ko mukta kara diyA / 271 bhagavAn ne vahA~ se vaizAlI kI ora vihAra kiyaa| gozAlaka ne bhagavAna mahAvIra se kahA-"mujhe Apake sAtha rahate hue aneka duHsaha yAtanAe~ bhoganI par3atI haiN| peTa kI samasyA bhI hala nahIM ho paatii| Apa inakA nivAraNa nahIM karate, ataH maiM aba pRthak vihAra kruuNgaa|" isa bAta para bhagavAn mauna rahe / gozAlaka ne rAjagRha kI ora prasthAna kara diyA / ____ bhagavAn kramazaH vihAra karate hue vaizAlI padhAre aura luhAra ke yaMtrAlaya (kammArazAlA) meM dhyAnastha sthira hue| vaha luhAra chaha mAsa se asvastha thaa| bhagavAn ke Ane ke dUsare hI dina kucha svasthatA anubhava hone para vaha apane yaMtra lekara yaMtrAlaya meM phuNcaa| vahA~ ekAnta me bhagavAn ko dhyAna mudrA meM dekhakara usane amaMgala rUpa samajhA aura hathor3A lekara mahAvIra para prahAra karane ke lie jyoM hI vaha udhara bar3hA tyoM hI divya deva-zakti se sahasA vahI stabdha ho gayA / 277 vaizAlI se vihAra kara bhagavAn grAmaka-sanniveza padhAre aura vibhelaka yakSa ke yakSAyatana meM dhyAna kiyaa| bhagavAn ke tapomaya jIvana se yakSa prabhAvita hokara guNakIrtana karane lagA / 274 --. kUTapUtanA kA upadrava bhagavAna mahAvIra grAmaka saniveza se vihAra kara zAlIzIrSa ke ramaNIya udyAna meM pdhaare| mAgha mAha kA sanasanAtA samIra pravahamAna thaa| sAdhAraNa manuSya gharoM meM garma vastroM se veSTita hone para bhI kAMpa rahe the, kintu usa ThaNDI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : kUTapUtanA kA upAya 173 rAta meM bhI bhagavAn vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e the| usa samaya kUTapUtanA (kaTapUtanA) nAmaka vyantarI devI vahA~ bAI / bhagavAn ko dhyAnAvasthA meM dekhakara usakA pUrva-vaira udbuddha ho gyaa| vaha paribrAjikA kA rUpa banA kara meghadhArA kI taraha jaTAoM se bhISaNa jala barasAne lagI aura bhagavAn ke komala skaMdhoM para khar3I hokara teja havA karane lgii| barpha-sA zItala vaha jala aura pavana talavAra ke prahAra se bhI adhika tIkSNa pratIta ho rahA thA, tathApi bhagavAna dhyAna se vicalita nahI hue| usa samaya samabhAvoM kI ucca zreNI para car3hane se bhagavAn ko viziSTa avadhijJAna (parama avadhijJAna) kI upalabdhi huii| parISaha sahana karane kI amita kSamatA ko dekhakara kUTapUtanA avAk thI, vismita thii| prabhu ke dhairya ke samakSa vaha parAjita hokara caraNoM meM jhuka gaI aura apane aparAdha ke lie kSamAyAcanA karane lgii| 275 gozAlaka bhI chaha mAsa taka pRthak bhramaNa kara aneka kaSTa pAtA huA Akhira puna: mahAvIra ke pAsa A gyaa| bhagavAna vahA~ se paribhramaNa karate hue bhaddiyA nagarI padhAre / cAturmAsika tapa tathA Asana va dhyAna kI sAdhanA karate hue chaTThA varSAvAsa vahIM para kiyaa| varSAvAsa pUrNa hone para nagara ke bAhara pAraNA kara magadha kI ora prayANa kiyaa| magadha ke aneka grAmo meM ghUmate hue AlaMbhiyA padhAre / cAturmAsika tapa ke mAtha dhyAna karate hue sAtavA~ cAturmAsa vahA~ pUrNa kiyA / 276 cAturmAsika tapa kA nagara ke bAhara pAraNA kara kuDAga-sanniveza aura phira maddanasaniveza padhAre / donoM hI sthaloM para kramazaH vAsudeva aura baladeva ke Alaya (maMdira) meM sthira hokara dhyAna kiyaa| __ vahA~ se lohArgalA pdhaare| usa samaya lohArgalA ke par3osI rAjyoM se kucha saMgharSa cala rahe the, ataH vahA~ ke sabhI adhikArIgaNa Ane jAne vAle yAtriyoM se pUrNa satarka rahate the| paricaya ke binA rAjadhAnI meM kisI kA bhI praveza niSiddha thaa| bhagavAn se bhI paricaya pUchA gayA, para ve mauna the / paricayAbhAva se adhikArI unheM nigRhIta kara rAjasabhA meM le gye| vahA~ asthika grAma me utpala naimittika AyA huA thaa| usane jyoM hI bhagavAna ko dekhA tyoM hI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 374 uThakara vandana kiyA aura bolA - "ye guptacara nahIM, apitu siddhArtha nandana mahAvIra haiM, dharmacakravartI haiM / " paricaya prApta hote hI rAjA jitazatru ne bhagavAn aura gozAlaka ko satkAra pUrvaka vidA kiyA / 277 1 270 lohArgalA se bhagavAn ne purimatAla nagara kI ora prasthAna kiyA / nagara ke bAhara kucha samaya taka zakaTamukha udyAna meM dhyAna kiyA / 'vaggura' zrAvaka ne yahA~ ApakA satkAra kiyA / vahA~ se unnAga, gobhUmi ko pAvana karate hue rAjagRha padhAre / vahA~ cAturmAsika tapa grahaNa kara vividha Asano ke sAtha dhyAna karate rahe / 278 UMcI-nIcI aura tirachI tInoM dizAoM meM sthita padArthoM para apanA dhyAna kendrita karate hue prabhu ne vahA~ dhyAna kiyA, vahIM para AThavA~ varSAvAsa vyatIta kiyaa| nagara ke bAhara cAturmAsika tapa kA pAraNA kara vizeSa karmanirjarA karane ke lie puna. anAryabhUmi kI ora ( rAr3ha deza kI ora) prayANa kiyaa| pUrva kI bhA~ti hI anArya pradeza me kaSToM se krIr3A karate hue karmoM kI ghora nirjarA kI / yogya AvAsa na milane ke kAraNa vRkSo ke nIce khaNDaharoM meM tathA ghUmate-ghAmate varSAvAsa pUrNa kiyaa| chaha mAsa taka anArya pradeza meM vicaraNa kara punaH Arya pradeza meM pdhaare| 20 tila kA prazna : vaizyAyana tApasa Arya bhUmi meM praveza kara bhagavAn siddhArthapura se kUrmagrAma kI ora padhAra I rahe the / gozAlaka bhI sAtha hI thA / patha meM sapta puSpavAle eka tila ke lahalahAte hue paudhe ko dekhakara gozAlaka ne jijJAsA kI ki 'bhagavan ! kyA yaha paudhA phalayukta hogA ?" samAdhAna karate hue bhagavAn ne kahA- 'yaha paudhA phalavAna hogA aura sAtoM hI phUloM ke jIva eka phalI meM utpanna hoMge / ' bhagavAn ke kathana ko mithyA karane kI dRSTi se gozAlaka ne pIche rahakara usa paudhe ko ukhAr3akara eka kinAre pheMka diyA / 281 saMyogavaza usI samaya thor3I vRSTi huI aura vaha tila kA paudhA punaH jar3a jamAkara khar3A ho gyaa| ve sAta puSpa bhI ukta prakAra se tila kI phalI meM sAta tila ke rUpa meM utpanna hue /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : tila kA pradana : bezyAyana tApasa 175 bhagavAn karmagrAma Aye / kUrmagrAma ke bAhara vezyAyana nAmaka tApasa prANAyAmA- pravrajyA svIkAra kara sUryamaMDala ke sammukha dRSTi kendrita kara donoM hAtha Upara uThAye AtApanA le rahA thA / Atapa saMtapta hokara jaTA se yUkAe~ (jue~) pRthvI para gira rahI thIM aura vaha unheM uThA-uThAkara punaH jaTA meM rakha rahA thA / gozAlaka ne yaha dRzya dekhA to, kutUhalavaza bhagavAn ke pAsa se uTha kara usa tapasvI ke nikaTa AyA aura bolA- 'tU koI tapasvI hai, yA jUoM kA zayyAtara ? tapasvI zAnta rhaa| isI bAta ko gozAlaka punaH punaH duharAtA rahA / tapasvI krodha meM A gyaa| vaha apanI AtApanA bhUmi se sAta-ATha paga pIche gayA aura joza meM Akara usane apanI tapolabdha tejolabdhi gozAlaka ko bhasma karane ke lie chor3a dI / gozAlaka mAre Dara ke bhAgA, aura prabhu ke caraNoM chupa gayA, dayAlu mahAvIra ne zItalalezyA se usako prazAnta kara diyA / gozAlaka ko surakSita khar3A dekhakara tApasa sArA rahasya samajha gayA / usane apanI tejolezyA kA pratyAvartana kiyA aura vinamra zabdoM meM bolatA rahA"bhagavan ! maiMne Apako jaanaa| maiMne Apako jAna liyA / " gozAlaka ne isa camatkArI zakti ko prApta karane kI vidhi puuchii| bhagavAn mahAvIra ne use tejolezyA kI upalabdhi kI vidhi batalAI / 282 meM bhagavAn ne kucha samaya ke pazcAt punaH vahA~ se siddhArthapura kI ora prayANa kiyA / tila paudhe ke sthAna para Ate hI gozAlaka ko atIta kI ghaTanA kI smRti ho AI / usane kahA - "bhagavan ! ApakI vaha bhaviSya vANI mithyA ho gaI hai / ' mahAvIra ne kahA - 'nahIM, vaha anya sthAna para lagA huA jo tila kA paudhA hai, vahI hai jise tUne ukhADa kara pheMkA thA / ' gozAlaka zraddhAhIna thA, vaha tila ke paudhe ke pAsa gayA aura tila kI phalI ko tor3akara dekhA to sAta hI tila nikale / prastuta ghaTanA se bhI gozAlaka niyativAda kI ora AkRSTa huA / usakA yaha vizvAsa sudRr3ha bana gayA ki 'sabhI jIva mara kara punaH apanI hI yoni meM utpanna hote haiM / 28 1283 vahA se gozAlaka ne bhagavAn kA sAtha chor3a diyaa| vaha zrAvastI gayA, aura 'hAlAhalA' nAma kI ku bhArina kI bhANDazAlA meM Thahara kara mahAvIra dvArA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kalpasUtra batAI vidhi ke anusAra tejolabdhi kI sAdhanA karane lagA / yathAsamaya siddhi prApta huI / usakA prathama parIkSaNa karane ke lie kueN para gyaa| vahAM para jala bharatI huI eka mahilA ke ghar3e para kakar3a mArA / ghaDA Tukar3e hokara gira par3A, pAnI vaha gayA / mahilA ne kruddha hokara gAlI dI, to gozAlaka ne tejolezyA se use vahIM bhasma karake Dhera banA diyA / phira aSTAMganimitta ke jJAtA zoNa, kalinda, kArNIkAra achidra, agnivezAyana aura arjuna prabhRti se gozAlaka ne nimitta zAstra kA adhyayana kiyA / jisase vaha sukha-duHkha, lAbha-hAni, jIvana aura maraNa Adi batAne lagA aura logoM meM vacanasiddha naimittika ho gayA / ina siddhiyoM ke camatkAra se prasiddhi huI aura vaha apane Apako AjIvaka sampradAya kA tIrthakara batAkara prakhyAta huA / 284 bhagavAn siddhArthaMpura se vaizAlI pdhaare| nagara ke bAhara dhyAnastha mudrA meM bhagavAn ko dekhakara abodha bAlakoM ne unheM pizAca samajhA / ve aneka yAtanAe~ dene lage / akasmAt usa patha se rAjA siddhArtha ke snehI makhA zaMkha nRpati nikala Aye / unhoMne bAlakoM ko haTAyA aura svayaM bhagavAn kA abhivAdana kara Age cala diye / 205 vahAM se bhagavAn ne vANijya grAma kI ora vihAra kiyaa| bIca me gaMDakI nadI AtI thI, use pAra karane ke lie naukA me baiThakara parale kinAre pahu~ce, nAvika ne bhADA maaNgaa| para bhagavAn mauna the / usane kruddha hokara bhaga vAn ko kirAyA na dene ke kAraNa tapta tave-sI retI para khar3A kara diyA / saMyogavaza usa samaya zaMkha rAjA kA bhaginIputra 'citra' vahAM A pahu~cA aura usane nAvika se bhagavAn ko mukta karavA diyA / 286 vahA~ se bhagavAna vANijyagrAma padhAre / vahA~ para Ananda nAma ke zramavaha mahAvIra ke caraNoM meM pahu~cA zIghra hI kevalajJAna utpanna upAsakadazAMga sUtra me varNita gopAsaka ko avadhijJAna kI upalabdhi huI thii| aura namra nivedana kiyA- 'prabho ! Apako hogaa| yahA~ para smaraNa rakhanA cAhie ki 'gAthApati Ananda se yaha Ananda bhinna hai / 287
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : saMgama ke upasarva 177 bhagavAna vANijyagrAma se vihAra kara zrAvastI pdhaare| vividha prakAra ke tapa va yoga-kriyAoM kI sAdhanA ke dvArA AtmA ko bhAvita karate hue dasabA varSAvAsa vahAM pUrNa kiyA / __ varSAvAsa ke pUrNa hone para 'sAnulaTThiya sanniveza' padhAre aura vahAM solaha dina kA nirantara upavAsa kiyA, tathA vividha prakriyA ke dvArA dhyAvamagna hokara bhadra, mahAbhadra, aura sarvatobhadra pratimAoM kI ArAdhanA karate rahe / 289 pAraNA karane ke lie bhagavAn paribhramaNa karate hue Ananda ke vahA~ padhAre / usakI bahulA bhRttikA (dAsI) avazeSa anna ko bAhara phekane ke lie jyoMhI nikalI bhagavAn ko dvAra para khar3A dekhA, usane prabhu kI aura praznabharI dRSTi se dekhA to prabhu ne dono hAtha bhikSA ke lie phailAe, dAsI ne bhakti-bhAvanA se vibhora hokara vaha avazeSa anna prabhu ko bhikSA meM pradAna kiyA, aura bhagavAn ne usa bAsI anna se hI pAraNA kiyA / 290 --. saMgama ke upasarga ___ bhagavAn ne vahA~ se dRr3habhUmi kI ora prasthAna kiyaa| peDhAla gAMva ke sanikaTa peDhAla udyAna meM aSTamatapa kara aura eka acitta pudgala para dRSTi kendrita kara dhyAnastha ho ge|291 bhagavAn kI isa apUrva ekAgratA, kaSTa sahiSNutA aura acala dhairya ko dekhakara devarAja indra ne bharI sabhA meM gad-gad svara meM prabhu ko vandana karate hue kahA-"prabho / ApakA dhairya, ApakA sAhasa, ApakA dhyAna anUThA hai ! mAnava to kyA zaktizAlI deva aura daitya bhI Apako isa sAdhanA se vicalita nahIM kara sakate / "292 zakra kI bhAvanA kA sArI sabhA ne tumula jayaghoSa ke sAtha anumodana kiyA / kintu saMgamadeva ke antarmAnasa meM yaha bAta na paiTha skii| use apanI divya daivI zakti para bar3A garva thaa| usane virodha kiyA, aura bhagavAna ko sAdhanA mArga se calita karane kI dRSTi se devendra kA vacana lekara vahIM pahuMcA jahA~ bhagavAn dhyAnamagna the| usane Ate hI upasoM kA jAla bichA diyA / 293 eka ke pazcAt eka bhayaMkara vipattiyoM kA vAtyAcakra claayaa| jitanA bhI vaha kaSTa de sakatA thA diyaa| tana ke kaNa-kaNa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM pIr3A utpanna kii| para, bhagavAna jaba pratikUla upasagoM se tanika bhI prakampita nahIM hue taba anukala upasarga prArambha kie / pralobhana ke aura viSaya vAsanA ke mohaka dRzya upasthita kiye / gagana-maNDala se taruNa sundariyA~ utarI, hAva-bhAva aura kaTAkSa karatI huI prabhu se kAma-yAcanA karane lgii| para mahAvIra to niSprakaMpa the, prastaramUrti jyoM, una para koI asara nahIM huaa| ve sumeru kI taraha dhyAna meM aDiga rahe / eka rAta bhara me bIsa bhayaMkara upasarga 204 dene para bhI unakA mukha kundana-sA camaka rahA thA / mAno madhyAhna kA sUrya ho| pau phaTI, adherA chaMTa gayA, dhIre-dhIre uSA kI lAlI camaka uTho, aura sUrya kI tejasvI kiraNeM dharatI para utarI / mahAvIra ne dhyAna se nivRtta ho Age prayANa kiyaa| yadyapi mahAvIra kI adamya-zakti se eka rAta meM hI magama kI samasta AzAoM para tuSArApAta ho gayA thA, tathApi vaha dhITha prabhu kA pIchA nahIM chor3akara sAtha rahA, aura 'bAlukA' 'subhoga' 'succhettA' 'malaya' aura hastIzIrSa Adi nagaroM meM jahAM bhI bhagavAn padhAre vahA~, apanI kAlI karatUto kA paricaya detA rahA / 295 jaba bhagavAna tosali gAMva ke udyAna me dhyAnastha the taba vaha sagama zramaNa kI veSabhUSA pahanakara gA~va meM gayA aura gharoM meM sedha lagAne lgaa| pakar3A jAne para bolA-"mujhe kyoM pakar3ate ho ?, maiMne guru AjJA kA pAlana kiyA hai / yadi tumheM pakar3anA hI hai to udyAna me jo dhyAna kiye mere guru khar3e haiM, unheM pkdd'o|" usI kSaNa loga vahA~ Aye aura mahAvIra ko pakaDane lge| rassiyo se jakar3akara gAMva meM le jAne lage ki mahAbhUtila aindrijAlika ne bhagavAn ko pahacAna liyA aura logoM ko DAMTate hue samajhAyA / loga saMgama ke pIche daur3e to usakA kahIM atApatA nahI lagA / 291 jaba bhagavAn mosali grAma padhAre taba saMgama ne vahAM para bhI bhagavAna para taskarakRtya kA Aropa lgaayaa| bhagavAn ko pakaDakara rAjya pariSad meM le jAyA gayA, taba vahA~ samrAT siddhArtha ke snehI-sAthI sumAgadya rASTrIya (prAnta kA adhi pati-vartamAna kamiznara jaisA) baiThe the| unhoMne bhagavAna kA abhivAdana kiyA aura bandhana mukta krvaayaa|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ sApanA kAla : saMgama ke upasarga 146 vahA~ se tosali ke udyAna me padhArakara puna: dhyAna kiyaa| saMgama ne corI kara ke bhArI zastrAstra mahAvIra ke sannikaTa lAkara rakhe / logoM ne cora samajhakara mahAvIra ko pakar3A / paricaya pUchA gayA, para, prazna kA uttara na milane se tosali kSatriya ne chadmavezI zramaNa samajhakara phAMsI kI sajA dii| phA~sI ke takhte para caDhAkara gardana meM phAMsI kA phandA DAla diyaa| ora nIce se takhte ko httaayaa| para jyoM hI takhtA haTA ki phandA TUTa gyaa| punaH phaMdA lagAyA aura punaH TUTa gyaa| isa prakAra sAta bAra phaMdA TUTa jAne para sabhI cakita raha gye| kSatriya ko sUcanA dI, usane prabhu ko koI mahApuruSa samajhakara mukta kara diyo| ___ bhagavAn vahA~ se siddhArthapura Aye, saMgama jo zikArI kutte kI taraha mahAvIra ke pIche lagA huA thA, vahA~ bhI usane mahAvIra para corI kA Aropa lagAkara pakaDavAyA, para kauzika nAmaka ghor3e ke vyApArI ne bhagavAna kA paricaya dekara mukta karavAyA / 207 bhagavAn vahA~ se vrajagAMva padhAre / usa dina parva kA punIta dina hone se saba gharoM meM khIra banI huI thii| bhagavAna bhikSA ke lie pdhaare| para saMgama ne sarvatra aneSaNIya kara diyaa| bhagavAn bhikSA binA lie hI lauTa Ae / 218 chaha mAsa taka agaNita kaSTa dene ke pazcAt bhI mahAvIra sAdhanA patha se vicalita nahIM hue to saMgama kA dhairya dhvasta ho gyaa| vaha hatAza aura nirAza ho gayA / usakA mukha malina ho gyaa| vaha hArA huA bhagavAn ke pAsa Akara bolA-"bhagavan ! devarAja indra ne jo Apake sambandha meM kahA vaha pUrNa satya hai / maiM bhagna pratijJa hUM, Apa satya pratijJa haiM / 299 aba Apa prasannatA se bhikSA ke lie pdhaariye| maiM kisI prakAra ko vighna-bAdhAe~ upasthita nahIM kruuNgaa|" chaha mAsa taka maiMne aneka kaSTa diye hai, jisase Apa sukhapUrvaka saMyama sAdhanA nahIM kara sake haiN| aba Ananda ke sAtha sAdhanA kIjie, maiM jA rahA huuN| anya devoM ko bhI maiM roka duuNgaa| ve Apako koI kaSTa nahI deNge|.. saMgama ke kathana para bhagavAn ne kahA-'saMgama ! maiM kisI kI preraNA se
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra prerita hokara yA kisI ke kathana ko saMkalpa meM rakhakara tapa nahI karatA / mujhe kisI ke AzvAsana vacana kI apekSA nahIM hai / 302 saMgama ke prasthAna ke pazcAt dvitIya dina bhagavAn chaha mAsa kI kaThina tapasyA pUrNakara vrajagrAma meM pAraNA hetu pdhaare| vahA~ vatsapAlaka vRddhA ne prasannatA se prabhu ko pAyasa kI bhikSA dI / 303 wr' vrajagrAma se AlaMbhiyA, zvetAmbikA, zrAvastI, kauzAmbI, bArANasI, rAjagRha, mithilA Adi ko pAvana karate hue vaizAlI padhAre aura nagara ke bAhara samarodyAna meM baladeva ke mandira meM cAturmAsika tapa ke sAtha varSAvAsa vyatIta kiyA / 304 * jIrNa kI bhAvanA pUrNa kA dAna vaizAlI meM eka bhAvuka zrAvaka jinadatta rahatA thA, usakI saMpatti kSINa ho jAne se loga use jIrNa seTha kahane laga ge| vaha sAmudrika zAstra kA vettA thA / " bhagavAn kI pAda-rekhAoM ke anusaMdhAna meM vaha usI udyAna meM gayA, vahAM prabhu ko dhyAnastha dekhakara atyanta prasanna huA / aba vaha pratidina bhagavAn ko namaskAra karane AtA aura AhArAdi kI abhyarthanA karatA / nirantara cAra mAsa taka cAtaka kI taraha cAhane para bhI usakI bhavya bhAvanA pUrNa nahIM huI / cAturmAsa samApti ke pazcAt bhagavAn bhikSA ke lie nikale aura apane saMkalpa ke anusAra bhikSAnveSaNa karate hue abhinava zreSThI ke dvAra para ruke, yaha nayA dhanI thA, mUlanAma 'pUrNa' thA / zreSThI ne lAparavAhI se dAsI ko Adeza diyA, aura usane eka cammaca kulattha ( bAkule ) diye aura bhagavAna ne usI se cAra mAha kI tapasyA kA pAraNA kiyA / " deva dundubhi bajI, paMca divyavRSTi huI, kiMtu idhara jIrNa zreSThI kI pratIkSA, pratIkSA hI rahI, vaha bhAvanA ke atyanta ucca va nirmala zikhara para pahu~ca rahA thaa| kahate haiM yadi do ghar3I devadundubhi nahIM suna pAtA to kevalajJAna ho jAtA / varSAvAsa pUrNakara bhagavAna vahA~ se susumararAra pdhaare| zakrendra ke vajra se bhayabhIta huA camarendra bhagavAna ke caraNAravindoM meM AyA aura zaraNa grahaNa kara mukta huA / isakA vistRta varNana bhagavatI sUtra meM bhagavAna ne svayaM zrImukha se kiyA hai / " jo pIche dasa Azcarya prakaraNa meM kara cuke haiN| 209
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmanA kAla : thora abhiya 181 vahA~ se bhogapura, nandIgrAma aura meDhiyagrAma pdhaare| vahAM gvAloM ne upasarga diyA / 309 * ghora abhigraha grAma se bhagavAna kauzAmbI padhAre aura pauSa - kRSNA pratipadA ke dina eka ghora abhigraha grahaNa kiyA "avivAhita kulIna rAjakanyA ho, dAsI banakara raha rahI ho; usake hAthoM meM hathakar3iyA~ aura pairoM meM beDiyA~ ho, sira mu~r3A huA ho, tIna dina kI upavAsI ho, pake hue uDaTa ke bAkule sUpa ke eka kaune meM lekara bhikSA kA samaya vyatIta hone ke pazcAt jo apalaka pratIkSA kara rahI ho, gRhadvAra ke bIca baiTho ho, eka paira bAhara, eka bhItara ho, A~khoM meM A~sU ho, aisI rAjakanyA se bhikSA prApta hogI to lU~gA anyathA nahIM lU~gA / 310 kucha isa prakAra kaThoratama pratijJA ko svIkAra karake mahAvIra pratidina bhikSA ke lie kauzAmbI me paryaTana karate / ucca aTTAlikAoM se lekara garIboM kI jhoMpa r3iyoM taka padhArate / bhAvuka bhakta bhikSA dene ke lie lapakate, para, bhagavAn binA lie ulaTe pairoM lauTa jAte / jana-jana ke antarmAnasa meM eka prazna kacoTa rahA thA ki inheM kyA cAhie / amAtyA nandA ke yahA~ se jaba binA kucha lie lauTe to usakA mana khinna ho gayA / vaha jala rahita mauna kI taraha chaTapaTAne lgii| apane bhAgya ko bhartsanA karane lagI / paricArikAoM ne kahA- Apa itanI kyoM ghabarAtI haiN| devArya to Aja hI nahIM cAra-cAra mAsa se binA kucha lie hI isI taraha lauTa jAte haiM / jaba usane yaha bAta sunI to vaha aura adhika cintita ho gaI / usane amAtya sugupta se namra nivedana kiyA ki "Apa kaise pradhAna maMtrI hai, ki cAra mAsa pUrNa ho gaye haiM, bhagavAn zrI mahAvIra ko bhikSA upalabdha nahIM ho rahI hai| unakA kyA abhigraha hai, patA nahIM lagA pAye haiM / yaha buddhimAnI phira kyA kAma AyegI / " amAtya ko apanI truTi kA anubhava huA / zIghra hI anveSaNA kA AzvAsana diyA / prastuta saMlApa vijayA pratihArI ne suna liyA, usane mahArAnI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 mRgAvatI se nivedana kiyA aura mRgAvatI ne mamrAT zatAnIka se 13: samrATa aura sugupta nAmaka amAtya ne atyadhika prayAsa kiyA, taba rAjA ne prajA ko bho niyamopaniyama kA paricaya karAkara prabhu kA abhigraha pUrNa karane kI sUcanA dI, parantu bhagavAn kA abhigraha pUrNa nahIM huaa| pAMca mAsa aura paccIsa dina vyatIta ho jAne para bhI unako mukha mudrA usI prakAra tejodIpta thii| eka dina apane niyamAnusAra kauzAmbI meM paribhramaNa karate hue bhagavAn dhannAzreSThI ke dvAra para pahu~ce / rAjakumArI candanA sUpa meM ur3ada ke bAkule lie hae tIna dina kI bhUkhI-pyAsI dvAra ke bIca vahIM pitA ke Agamana kI pratIkSA kara rahI thii| dUra se hI bhagavAn mahAvIra ko Ate dekhakara usakA mana-mayUra nAca utthaa| hRdaya kamala khila uThA / hathakar3iyA~ aura ber3iyA~ jhanajhanA utthii| vaha apalaka dRSTi me prabhu ko nihAra rahI thI ki bhagavAn Ae aura jaise kucha dekhakara binA kucha lie ho lauTane lge| yaha dekha usakI A~kheM chalachalA aaii| galA rudha gayA, hRdaya bhara gyaa| avaruddha kaMTha se hI usane pukArA"prabho ! isa abhAginI se kyA aparAdha ho gayA hai ?" binA kucha lie yoM hI loTe gae ? A~khoM se A~sU Dhulakate hue dekhakara bhagavAn punaH lauTe aura candanA ke Age karapAtra phailA diyaa| candanA ne bhakti bhAvanA se gadgad hokara ur3ada ke bAkule pradAna kiye| bhISma pratijJA pUrNa huI / 12 AkAza me devadundubhi bajI, paMcadivya pragaTa hue, candanA kA rUpa saundarya pahale se sau gunA camaka utthaa| bhagavAn zrI mahAvIra vahA~ se prasthAna kara sumagala, succhettA, pAlaka, prabhRti kSetroM ko pAvana karate hue campAnagarI padhAre aura cAturmAsika tapa me AtmA ko bhAvita karate hue svAtidatta brAhmaNa kI yajJazAlA meM bArahavA~ varSAvAsa vyatIta kiyaa|311 __bhagavAn ke tapaHpUta jIvana me prabhAvita hokara pUrNabhadra aura mANibhadra nAma ke do yakSa sevA karane ke lie Ate / jise nihAra kara svAtidatta ko bhI yaha dRr3ha vizvAsa ho gayA ki yaha devArya avazya hI koI viziSTa jJAnI hai| usane bhagavAn zrI mahAvIra se jijJAmA kI-AtmA kyA hai ?
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : kAmoM meM zalAkA 183 prabhu ne samAdhAna diyA- "jo mai' zabda kA vAcyArtha hai / vahI AtmA hai / " svAtidana ne puna jijJAsA kI - AtmA kA svarUpa aura lakSaNa kyA hai ? prabhu ne samAdhAna diyA- 'vaha atyanta sUkSma aura rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi se rahita hai, tathA cetanA guNa se yukta hai / ' prazna utpanna huA - "sUkSma kyA hai ?" uttara diyA- "jo indriyoM se jAnA pahacAnA na jAya / " puna: jijJAsA prastuta huI ki kyA AtmA ko zabda, rupa, gaMdha aura pavana ke sadRza sUkSma samajhA jAya / prabhu ne spaSTIkaraNa kiyA "nahI, ye indriya-grAhya haiM / zrotra ke dvArA zabda, netra ke dvArA rUpa, ghrANa ke dvArA gaMdha aura sparza ke dvArA pavana grAhya haiM, para jo indriya grAhya nahIM ho vaha sUkSma hai / " prazna- kyA jJAna kA nAma hI AtmA hai ? uttara- jJAna AtmA kA asAdhAraNa guNa hai, jJAna kA AdhAra AtmA - jJAnI hai | isa prakAra kI jijJAsAo ke samAdhAna se usakA mana atyadhika AhlAdita thA / 314 * kAnoM meM zalAkA varSAvAsa pUrNa hone para bhagavAn jabhiya grAma 'miDhiya grAma' hote hue 'chammANi' padhAre aura gA~va ke bAhara dhyAna mudrA me avasthita hue / sAndhyavelA me eka gvAlA bailoM ko lekara vahA~ aayaa| bailoM ko mahAvIra ke pAsa rakhakara vaha gA~va meM kArya hetu gyaa| baila carate carate AsapAsa kI jhAr3iyoM meM chipa gae / gvAlA lauTakara AyA, baila dikhAI nahI die to mahAvIra se pUchA bhagavAn mauna the / kruddha hokara usane bhagavAn mahAvIra ke kAnoM meM kA~se kI tIkSNa zalAkAe~ DAla dIM aura una zalAkAoM ko koI na dekhale ata. unakA bAhya bhAga cheda diyA / bhagavAn ko atyadhika vedanA ho rahI thI tathApi ve zAnta evaM prasanna the| unake antarmAnasa meM kiJcit bhI khinnatA nahIM thI /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ve cintana kara rahe the ki tripRSTha vAsudeva ke bhava meM haMsate hue maiMne jo zayyApAlaka ke kAnoM meM garma zIzA uDelavAyA thA usI ghora karma kA yaha pratiphala mujhe prApta huA hai| vahA~ se vihAra kara bhagavAn madhyamapAvA pdhaare| bhikSA ke lie paribhramaNa karate hue siddhArtha zreSThI ke ghara para phuNce| usa samaya siddhArtha zreSThI vaidya-pravara kharaka se vArtAlApa kara rahA thA / pratibhA sampanna vaidya ne sarva lakSaNa sampanna mahAvIra ke sundara va suDaula tana ko dekhakara kahA ki inake "zarIra meM zalya hai / use nikAlanA hamArA kartavya hai|" vaidya aura zreSTho ke dvArA abhyarthanA karane para bhI bhagavAn vahA~ ruke nhiiN| ve vahA~ se cala diye aura gA~va ke bAhara Akara dhyAnastha ho ge| kharaka vaidya aura zreSThI auSadhi Adi sAmagrI lekara bhagavAn ko dekhatedekhate udyAna meM gye| vahA~ bhagavAna dhyAnastha the| unhoMne kAnoM meM se zalAkAe~ nikAlane ke pUrva bhagavAn ke zarIra kA tela se mardana kiyA aura sanDAsI se pakar3akara zalAkAe~ nikaaliiN| kAnoM se rakta kI dhArAe~ pravAhita ho gii| kahA jAtA hai ki usa atIva bhayaMkara vedanA se bhagavAn ke muha se eka cItkAra nikala par3I jisase sArA udyAna va devakula saMbhramita ho gyaa| vaidya ne zIghra hI saMrohaNa auSadhi se rakta ko banda kara diyA aura ghAva para lagA dii| prabhu ko namana va kSamAyAcanA kara vaidya aura zreSThI apane sthAna para cale Aye / 31 isa prakAra bhagavAn ko sAdhanA kAla meM aneka roma-harSaka kaSToM kA sAmanA karanA pdd'aa| tAr3anA, tarjanA, apamAna aura utpIDana ne prAyaH pada-pada para prabhu kI kaThora parIkSA lii| una sabhI upasargoM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kareM to jaghanya upasargoM meM kUTapUtanA kA upasarga mahAn thaa| madhyama upasargoM meM saMgamaka kA kAlacakra upasarga viziSTa thA aura utkRSTa upasargoM meM karNoM se zalAkAe nikAlanA atyanta utkRSTa thA / 16 Azcarya kI bAta hai ki bhagavAn kA pahalA upasarga bhI karmAra grAma meM eka gvAle se prArambha huA thA, yaha antima upasarga bhI eka gvAle ke dvArA upasthita kiyA gyaa|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmanA kAla: 184 mUla : samaNe bhagavaM mahAvIre sAiregAi duvAlasa vAsAI niccaM vosahakAe ciyattadehe je kei uvasaggA uppajjati, taM jahA-divvA vA, mANussA vA, tirikkhajoNiyA vA aNulomA vA paDilomA vA te uppanne samma sahai khamai titikkhai ahiyAsei // 116 // __artha - zramaNa bhagavAn mahAvora dIkSA svIkAra karane ke pazcAt bAraha varSa se kucha adhika samaya taka mAdhanAkAla meM zarIra kI ora se vilkula udAsIna rahe / utane samaya taka unhoMne zarIra kI ora tanika mAtra bhI dhyAna nahIM diyA, zarIra ko tyAga diyA ho isa prakAra rhe| sAdhanA kAla meM deva, manuSya aura tiryaca sambandhI jo anukUla aura pratikUla upasarga Ate unako nirbhaya hokara samyak prakAra se sahana karate; krodha rahita, binA kisI kI bhI apekSA rakhe, mana ko sthira kara sahana karate / mala : tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre aNagAre jAe iriyAsamie, bhAsAsamie, esaNAsamie AyANabhaMDamatta nikkhevaNAsamie uccArapAsavaNakhelasiMghANajallapAridvAvaNiyAsamie maNasamie, vaisamie kAyasamie maNagutte vayagutte kAyagutte gutte guttidie guttabaMbhayArI akohe amANe amAe alobhe saMte pasaMte uvasaMte parinivvuDe aNAsave asame akiMcaNe chinnagaMthe niruvaleve, kaMsapAI iva mukkatoye, saMkho iva niraMjaNe, jIvo iva appaDihayagai, gagaNaM piva nirAvalavaNe, vAyuriva appaDibaddhe, sArayasalilaM va suddhahiyae, pukkharapatta va niruvaleve, kummo iva guttidie khaggivisANaM va egajAe, vihaga iva vippamukke, bhAruDapakkhI iva appamatte, kuMjaro iva soDIre, vasabho iva jAyathAme, sIho
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 iva duddharise, maMdaro iva appakaMpe, sAgaro iva gaMbhIre; caMdo iva somalese, sUro iva dittatee jaccakaNagaM va jAyasave, vasuMdharA iva savvaphAsavisahe, suhRya huyAsaNo iva teyasA jalate // 117 // artha-usake pazcAt zramaNa bhagavAna mahAvIra anagAra hue| IryAsamiti bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAnabhA~DamAtranikSepaNA samiti, uccArapAsavaNakhelasiMghANajallaparisthApanikA samiti, mana samiti, vacana samiti, kAya samiti, managupti, vatana gupti, kAya gupti, guptendriya, gupta brahmacArI, krodha, mAna, mAyA aura lobha se rahita hue / zAnta, upazAnta, aura sabhI prakAra ke saMtApa se mukta hue / ve Azrava rahita, mamatA rahita, parigraha rahita, akiMcana nirgrantha hue / kAMsya pAtra kI taraha nirlepa hue| jaise zakha para kisI bhI prakAra ke raMga kA asara nahIM hotA vaise hI bhagavAn para rAga-dveSa ke raMga kA asara nahIM hotA thaa| jIva kI taraha apratihata gati vAle hue| gagana kI taraha AlaMbana rahita hue, vAyu kI taraha apratibaddha vihArI hue / zaradaRtu ke pAnI kI taraha unakA hRdaya nirmala huaa| kamalapatra kI taraha nirlepa hue / kUrma kI taraha guptendriya hue| mahAvarAha ke muMha para jaise eka hI sIMga hotA hai, vaise hI bhagavAn ekAkI hue / pakSI kI taraha vipramukta hue / bhAraMDapakSI kI taraha apramatta hue, hAthI kI taraha zUra hue, baila kI taraha parAkramI hue, siMha kI taraha vijetA hue, sumeru parvata kI taraha aDiga, susthira hue, sAgara kI taraha gaMbhIra, candra kI taraha saumya, sUrya ko taraha tejasvI, svarNa kI taraha kAntimAna pRthvI kI taraha kSamAzIla aura agni kI taraha jAjvalyamAna tejasvI hue / mala: etesiM padANaM imAto dunni saMghayaNagAhAoHkase saMkhe jIve, gagaNe vAyU ya sarayasalile ya / pukkharapatte kumme, vihage khagge ya bhAraMDe // 1 // kuMjara vasabhe sIhe, NagarAyA ceva sAgaramakhobhe / caMde sUre kaNage, vasuMdharA ceva hUyavahe // 2 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla: 14 nasthi NaM tassa bhagavaMtassa kathai paDibaMdho bhavati / se ya paDibaMdhe cauvihe paNNatte, taM jahA-davvao khettao kAlao bhaavo| davao NaM saccittAcittamIsiesu davvesu / khettao NaM gAme vA nagare vA araNNe vA khitte vA khale vA ghare vA aMgaNe vA Nahe vA / kAlao NaM samae vA AvaliyAe vA ANApANue vA thove vA khaNe vA lave vA muhutte vA ahoratte vA pakkhe vA mAse vA uU vA ayaNe vA saMvacchare vA annayare vA dIhakAla saMjoge vA / bhAvao NaM kohe vA mANevA mAyAe vA lobhe vA bhaye vA hAse vA pejje vA dose vA kalahe vA abbhakkhANe vA pesunne vA paraparivAe vA aratiratI vA mAyAmose vA micchAdasaNasalle vaa| (graM0 600) tassa NaM bhagavaMtassa no evaM bhavai // 118 // artha-ina padoM kI do saMgraha gAthAeM haiM:-kAMsya vartana, zaMkha, jova, AkAza, vAyu, zarad Rtu kA pAnI, kamala patra, kUrma, pakSI, mahAvarAha, bhAraNDa pakSI, hastI, vRSabha siMha. parvatarAja sumeru, sAgara, candra, sUrya, suvarNa pRthvI, aura agni / una bhagavAn ko kahI para bhI pratibandha nahIM thA, ve apratibadha vihArI the| pratibaMdha cAra prakAra kA hotA hai-dravya, kSetra, kAla aura bhAva se / dravya se-sacitta, acitta aura mizra / kSetra se-gAva, nagara, araNya, kheta, khalihAna. gRha, AMgana aura AkAza / kAla se-samaya, AvalikA, Ana prANa, stoka, kSaNa, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mahinA Rtu, ayana, varSa, athavA dUsarA koI bhI dIrgha kAla kA saMyoga, aisA kisI bhI prakAra kA sUkSma yA sthUla, laghu yA dIrghakAla kA baMdhana nahIM hotA / bhAva se-krodha mAna, mAyA, lobha, bhaya, hAsya, rAga dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratiratI, mAyA mRSAvAda mithyAdarzana zalya / ve ina sabhI prakAra ke prati bandhanoM se mukta hue / mala: se NaM bhagavaM vAsAvAsavajjaM aTTha gimhahemaMtie mAse gAme
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanya sUtra 104 gha egarAIe nagare paMcarAIe vAsIcaMdaNasamANakappe samatiNamaNile - TU kaMcaNe samadukkhasuhe ihaloga paraloga apaDibaddhe jIviyamaraNe niravakaMkhe saMsArapAragAmI kammasaMga nigvAyaNaTThAe abbhuTThie evaM caNaM viharai // 116 // artha - bhagavAn varSAvAsa ke samaya ke atirikta grISma aura hemanta Rtu meM ATha mAsa taka vicaraNa karate the| gAMva meM eka rAtri aura nagara meM pAMca rAtri se adhika nahIM rahate the / basUnA aura candana ke sparza meM bhI samAna saMkalpa vAle, tRNa evaM maNi meM loSTa aura suvarNa ina sabhI ke prati samAna vRtti vAle, duHkha aura sukha ko eka bhAva se sahana karane vAle, ihaloka aura paraloka ke pratibaMdha se rahita, jIvana aura maraNa kI AkAMkSA se mukta ho saMsAra ko pAra karane vAle, karma aura saMga ko nAza karane vAle samyak prakAra se udyamavaMta bane, tatpara hue isa prakAra vihAra karate haiM / w vivecana - uparyukta cAra sUtroM meM bhagavAna mahAvIra ke sAdhaka jIvana At afte manaH sthiti kA sundara citra upasthita kiyA gayA haiM / dIkSA grahaNa karate hI unhoMne vajjra saMkalpa kiyA- ki bhaviSya meM mujhaM jo bhI ghorAtighora upasarga upasthita hoMge, unheM avicala dhairya evaM manobala ke sAtha vijaya karU~gAva saMkalpa hI sAdhaka jIvana kA vijaya saMkalpa hai / hAthI, siMha, vRSabha, sumeru evaM pRthvI kI upamA ke dvArA unake ananta parAkrama eva manobala kA paricaya karAyA gayA hai tathA zakha, zarada salila kamala patra, mahAvarAha, vAyu Adi kI upamA se bhagavAna kI AMtarika pavitratA, niHsaMgatA tathA apratibaddhatA kA digdarzana huA hai / vastutaH unakA manobala evaM jIvana kI ujjvalatA to anupameya thI / zramaNa bhagavAn mahAvIra pakke ghumakkar3a the taka sthira hokara rahanA unheM pasanda nahIM thA / ke lie cAra mAsa taka eka sthAna para rukate the hue sAdhanA karate the / bhagavAn ko sAdhanA kAla meM / eka sthAna para dIrghakAla varSAvAsa meM jIvoM kI rakSA aura ATha mAsa taka ghUmate aneka upasarga Aye /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA kAla : kAmoM meM jhalAkA 185 parantu bhagavAn upasargoM meM sarvadA zAnta rahe, kabhI bhI unhoMne roSa aura dveSa nahIM kiyA, virodhiyoM ke prati bhI unake hRdaya meM sneha kA sAgara umar3atA rahA / varSA meM, sardI meM, dhUpa meM, chAyA meM, AMdhI aura tUphAnoM meM bhI unakA sAdhanA-dIpa jagamagAtA rahA / deva-dAnava mAnava aura pazuoM ke dvArA bhISaNa kaSTa dene para bhI adInabhAva se, avyathita mana se, amlAna citta se, mana vacana aura kAyA ko vaza meM rakhate hue saba kucha sahana kiyaa| ve vIra senAnI kI bhA~ti nirantara Age bar3hate rahe, kabhI pIche kadama nahIM rakhA / 17 niyuktikAra AcArya bhadrabAhu kA mantavya hai ki anya tIrthaMkaroM kI apekSA mahAvIra kA tapaH karma adhika umra thA / 'jaise samudroM meM svayaMbhUramaNa zreSTha hai, rasoM meM ikSurasa zreSTha hai, usI prakAra tapa upadhAna meM muni vardhamAna jayavanta zreSTha haiM / '318 1316 bhagavAna ne bAraha varSa aura teraha pakSa kI lambI avadhi meM kevala tIna mau unapacAsa dina AhAra grahaNa kiyaa| zeSa dina rahe / 319 nirjala aura nirAhAra saMkSepa meM bhagavAna kA chadmasthakAla kA tapa isa eka cha: mAsI tapa, eka pA~ca dina nyUna cha mAsI nau cAturmAsika do trimAsika do sArdhaM dvimAsika chaha dvimAsika do sArdhaM mAsika bAraha mAsika bahattara pAkSika eka bhadra pratimA, (do dina) eka mahAbhadra pratimA ( cAra dina ) eka sarvatobhadra pratimA ( dasa dina ) 320 prakAra hai- '
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 do sau unatIsa chaTubhakta bAraha aSTamabhakta tIna sau una paccAsa dina pAraNe ke / para sUca eka dina dIkSA kA / AcArAMga ke anusAra dazamabhakta Adi tapasyAe~ bhI bhagavAna ne ko thI / 321 kevala jJAnotpatti mUla : tassa NaM bhagavaMtassa aNuttareNaM nANeNaM aNuttareNaM daMsaNeNaM aNuttareNaM caritaNaM aNuttareNaM AlaeNaM aNuttareNaM vihAreNaM aNuttareNaM vIrieNaM aNuttareNaM ajjaveNaM aNuttareNaM maddaveNaM aNuttareNaM lAghaveNaM aNuttarAe khaMtIe aNuttarAe muttIe aNuttarAe guttIe aNuttarAe tuTTIe aNuttareNaM saccasaMjamatavasucariya sovacaiyaphalaparinivvANamaggeNaM appANaM bhAvemANassa duvAlasa saMvaccharAI viikkaMtAI / terasamassa saMvaccharassa aMtarA vaTTamANassa je se gimhANaM docce mAse cautthe pakkhe vaisAhasuddhe tassa NaM vaisAhasuddhassa dasamI pakkheNaM pAINagAmiNIe chAyAe porisIe abhinivaTTAe pamANapattAe suvvaeNaM divaseNaM vijaeNaM muhatteNaM jaMbhiyagAmassa nagarassa bahiyA ujjuvA liyAe naIe tIre viyAvattassa ceIyassa adUrasAmaMte sAmAgassa gAhAvaissa kaTTakaraNaMsi sAlApAyavassa ahe godohiyAe ukkuDuyani sijjAe AyAvaNAe AyAvemANassa chaNaM bhatteNaM apANaeNaM hatthuttarAhiM nakkhatteNaM jogamuvA gaeNaM jhANaMtariyAe vaTTamANassa anaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipunna kevalavaranANadaMsaNe samuppanna // 120 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ sIkara kAla : kevala mAnotpatti 187 artha-isa prakAra vicaraNa karate-karate anupama uttama jJAna, anupama darzana, anupama saMyama, anupama nirdoSa vasati, anupama vihAra, anupama vIrya, anupama saralatA, anupama komalatA, (namratA) anupama aparigraha bhAva, anupama kSamA anupama alobha, anupama gupti, anupama prasannatA, anupama sanya, saMyama, tapa Adi sadguNoM kA samyak AcaraNa karane se, jinase ki nirvANa kA mArga arthAt samyakadarzana, samyakjJAna, aura samyakcAritra puSTa banate haiM tathA jina sadguNoM se mukti kA lAbha atyanta sannikaTa AtA hai, una sabhI sadguNoM se AtmA ko bhAvita karate hue bhagavAn ko bAraha varSa vyatIta ho jAte hai| terahaveM varSa kA madhyabhAga arthAt grISma Rtu kA dvitIya mAsa aura caturtha pakSa calatA hai, vaha caturtha pakSa, arthAt vaisAkha mAsa kA zukla pakSa, usa vaizAkha mAsa ke zukla pakSa kI dazamI ke dina jaba chAyA pUrva kI ora Dhala rahI thI, pichalI paurasI pUrNa huI, jaba suvrata nAmaka dina thA, vijaya nAmaka muhUrta thA, taba bhagavAn jU bhikAgrAma ke bAhara, RjubAlikA nadI ke kinAre eka khaNDahara jaise purAne caitya 2' se na atyadhika sannikaTa aura na atyadhika dUra hI zyAmaka nAmaka gRhapati ke kheta meM zAla vRkSa ke nIce godohikA Asana meM avasthita the| AtApanA dvArA tapa kara rahe the / chaTThama tapa thaa| jisa samaya uttarAphAlgunI nakSatra kA yoga AyA, bhagavAn dhyAnAntarikA meM magna the| usa samaya bhagavAn ko antarahita uttamottama, vyAghAtarahita, AvaraNa rahita, samagra va paripUrNa aisA kevalajJAna aura kevala darzana utpanna huaa| mala: tae NaM se bhagavaM arahA jAe jiNe kevalI savvanna savvadarisI sadevamaNuyAsurassa logassa pariyAyaM jANai pAsai, savvaloe savvajIvANaM AgaI gaI ThiI cavaNaM uvavAyaM takaM maNo mANasiyaM bhuttaM kaDaM paDiseviyaM AvikammaM rahokammaM arahAarahassabhAgI taM taM kAlaM maNavayaNakAyajoge vaTTamANANaM savvajIvANaM savvabhAve jANamANe pAsamANe viharai // 121 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra artha - usake pazcAt bhagavAn arhat hue, jina kevalI, sarvajJa aura sarvadarzI hue / aba bhagavAn deva mAnava aura asura sahita loka meM sampUrNa paryAya jAnate haiM, dekhate haiM / sampUrNa loka meM sabhI jIvoM ke Agamana, gamana, sthiti, cyavana, upaghAta, unakA mAnasika saMkalpa, bhojana, prabhRti sabhI zreSTha aura kaniSTha pravRttiyA~, cAhe ve ( AvIkamma) prakaTa haiM, yA ( rahokamma) aprakaTa haiMunheM bhagavAn jAnate hai / bhagavAn arhat hue ataH unase aba koI bhI rahasya chipA huA nahIM hai, arahasya ke bhAgI hue unake samIpa karor3oM deva sevA meM saMlagna rahane ke kAraNa aba ekAnta meM rahane kI sthiti nahIM rahI / isa prakAra arhat hue, bhagavAn usa kAla meM mAnasika, vAcika aura kAyika pravRttiyoM meM rahate hue samagra loka ke, samasta jIvoM ke, sampUrNa bhAvoM ko jAnate hue, dekhate hue vicarate haiM / vivecana - madhyama pAvA se prasthAna kara bhagavAn jaMbhiyagrAma ke nikaTa RjubAlikA saritA ke uttara taTa para sAdhanA meM lIna hue / sAdhanA meM bAraha varSa pUrNa ho cuke the / terahavA~ varSa cala rahA thA / 322 vaizAkha mAsa thA, zuklA dazamI ke dina kA antima prahara thA / bhagavAn saghana zAlavRkSa ke nIce godohikA Asana se AtApanA le rahe the / Atma maMthana carama sImA para pahu~ca rahA thA, AtmA para se ghanaghAti karmoM kA AvaraNa httaa| sAdhanA saphala huI, kevalajJAna, kevaladarzana prakaTa huA / bhagavAn aba jina aura arihanta bana gaye ! sarvajJa aura sarvadarzI ho gaye / 185 aisA eka zAzvata niyama hai ki jisa sthAna para kevalajJAna kI upalabdhi hotI hai vahAM para tIrthaMkara eka muhUrta taka Thaharate haiM / bhagavAn bhI eka muhUrta taka vahA~ Thahare / 23 bhagavAn ko kevalajJAna utpanna hote hI devagaNa Ae, samavasaraNa kI racanA kI / para, devatA sarvavirati ke yogya na hone ke kAraNa bhagavAn ne eka kSaNa hI upadeza diyA / vahAM para manuSya kI upasthiti nahIM thI, ataH kisI ne bhI viratirUpa dharma cAritra-dharma svIkAra nahIM kiyaa| isa prakAra kI ghaTanA jainA gamoM meM eka Azcarya ke rUpa meM uTTaGkita kI gaI hai|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara kAla : prathama dezanA : gaNadhara dIkSA indrabhUti una dinoM madhyamapAvApurI meM somilArya nAmaka dhanADhya brAhmaNa apane yahAM eka virAT yajJa kA Ayojana kara rahA thA / usa yajJa meM bhAga lene ke lie bhArata ke jAne-mAne coTI ke kriyAkANDI vidvAn aura AcArya Ae hue the / inameM iMdrabhUti, agnibhUti aura vAyubhUti ye tIna vidvAn caudaha vidyAoM ke pAraMgata the / pratyeka ke sAtha pA~ca-pA~ca sau ziSya (chAtra) the| tInoM hI gautama gotrIya va magadha janapada ke govaragrAma ke nivAsI the / 1 186 vyakta aura sudharmA nAma ke do vidvAn kollAga - sanniveza se Aye the / vyakta bhAradvAja gotrIya the aura sudharmA agni vaizyAyana / inake sAtha bhI pA~capAca sau chAtra the / usa yajJa meM maMDita va mauryaputra- ye do vidvAna maurya sanniveza se Ae the / ift vAsiSTha gotra ke evaM mauryaputra kAzyapa gotra ke the| donoM ke sAtha bhI 350-350 ziSya the / 1 akampita, acala bhrAtA, metArya aura prabhAsa nAma ke cAra anya vidvAna bhI usa sabhA meM the / jo kramazaH mithilA ke gautama gotrIya, kauzala ke hArita gotrIya, turaMgika ( kauzAmbI) ke kauDinya gotrIya evaM rAjagRha ke kauDinya gotrIya the / ina sabhI vidvAnoM ke mana meM eka- eka zaMkA bhI chupI huI thI / 324 ye gyAraha vidvAn una sabhI vidvAnoM me pramukha the / sarvajJa sarvadarzI bhagavAn ne dekhA madhyama pAvApurI kA prastuta prasaMga apUrva lAbha kA kAraNa hai / bhArata ke sUrdhanya manISI vijJagaNa bhI ajJAnAndhakAra meM bhaTaka rahe haiM, sAtha hI dUsaroM ko bhI ajJAnAndhakAra meM Dhakela rahe haiM / ye bodha prApta kareMge to hajAroM prANiyoM ko satya mArga para calane ko prerita kara sakate haiN| bhagavAn mahAvIra jaMbhiya grAma se vihAra kara madhyama pAvApurI meM padhAre / devAtAoM ne samavasaraNa kI racanA kI / vizAla mAnava medinI ekatrita huI / sura aura asura sabhI upadeza sunane ke lie upasthita hue / mahAvIra kI meghagaMbhIra garjanA sunakara sabhI ke mana-mayUra nAca uThe / jana-jana kI jihvA para
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kalpasUtra mahAvIra kI sarvajJatA kI carcA hone lagI / AkAzamArga se Ate hue devagaNo ko dekhakara paMDitoM ne socA- 'hamAre yajJa se AkRSTa hue devagaNa Arahe haiM / ' kintu jaba unheM sIdhe hI Age nikala jAte dekhA aura pArzvasthita bhagavAn mahAvIra ke samavazaraNa meM utarate dekhA to nirAzA ke sAtha Azcarya huA / indrabhUti ko jJAta huA ki Aja yahA~ para sarvajJa mahAvIra Aye haiM, to unheM apane prakANDa pANDitya para AMca AtI-sI lagI / socA- calakara dekhUM mahAvIra kaisA jJAnI hai ? mere sAmane vaha kitane samaya taka Tika sakatA hai / Aja taka koI bhI vidvAn mujhe parAjita nahI kara sakA hai| bhAratavarSa ke eka chora se dUsare chora taka merI kIrti kaumudI camaka rahI hai / Aja mahAvIra se bhI zAstrArtha kara unhe parAjita karU" / sarvazAstra pAraMgata indrabhUti apane pA~ca sau ziSyoM ke mAtha zAstrArtha ke lie prasthita hue / prabhu kI tejodIpta mukhamudrA ne pahale hI kSaNa indrabhUti ko prabhAvita kara diyaa| mahAvIra ne jyoM hI unhe 'gautama ! ' kahakara sambodhita kiyA tyoM hI vaha stambhita se raha gae loka vyApinI khyAti ke kAraNa hI inheM mere nAma kA patA hai / vicArA - "merI / ' para jaba taka ye mere antara ke saMzayoM kA chedana nahI kara dete taba taka maiM inheM sarvajJa nahI mAna sakatA / " gautama ke mAnasa meM saMkalpa kI udher3abuna cala hI rahI thI ki mahAvIra ne kahA- "gautama ! cirakAla se AtmA ke astittva ke sambandha me tuma zaMkAzIla ho ?" * indrabhUti apane antarlIna prazna ko sunakara cakita va pramudita hue / unhoMne kahA - "hA~ mujhe isa viSaya meM zaMkA hai, kyoMki "vijJAnaghanae vaitebhyo bhUtebhya. samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pretya saMjJAsti / " prabhRti zruti vAkya cetanA kI utpatti bhI prastuta kathana kA samarthana karate haiN| bhUta samudAya se hI hotI hai aura usI meM vaha punaH tirohita ( lIna) ho jAtI hai / ata paraloka kA abhAva hai / bhUta samudAya hI jaba vijJAnamaya caitanya kA prAdurbhAva hotA hai to bhUtasamudAya ke atirikta puruSa kA astitva kaise saMbhava hai ?
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sokara kAla : prathama dezanA : gaNadhara bImA 161 mahAvIra-indrabhUti ! tumheM yaha bhI to jJAta hai na ki veda se puruSa ke astittva kI bhI siddhi hotI hai ? indrabhUti-"hA~, "sa vai ayamAtmA jJAnamayaH" prabhRti zrutivAkya AtmA ke astitva ko pramANita karate haiN| ina paraspara virodhI vidhAnoM ke kAraNa hI to yaha zaMkA utpanna hotI hai ki kisa vAkya ko prAmANika mAnA jAya / " ___mahAvIra-indrabhUti ! jaisA tuma "vijJAnadhana" zrutivAkya kA artha mamajha rahe ho vastutaH vaisA artha nahIM hai| tuma vijJAnaghana kA artha bhUta samudAyotpanna 'cetanApiNDa' karate ho, kintu 'vijJAnaghana' kA sahI artha vividha jJAnaparyAyoM se haiN| AtmA meM pratipala pratikSaNa-nitya-navIna jJAna paryAyoM kA AvirbhAva hotA hai aura pUrvakAlIna jJAnaparyAyoM kA vinAza hotA hai| jaba eka puruSa ghaTa ko dekha rahA hai, usakA cintana aura manana kara rahA hai usa samaya AtmA meM ghaTaviSayaka jJAnopayoga samutpanna hotA hai| use hama ghaTaviSayaka jJAnaparyAya kahate haiN| jaba vahI puruSa ghaTa ke bAda paTa Adi anya padArthoM ko nihAratA hai taba use paTa Adi kA jJAna hotA hai aura pUrvakAlIna ghaTa jJAna paryAya vinaSTa ho jAtA hai / vividha padArtha viSayaka jJAna ke paryAya hI vijJAnaghana (vividha paryAyoM kA piNDa) hai, jisakI utpatti bhUtoM ke nimitta se hotI hai| yahA~ bhUta zabda kA artha pRthivyAdi paJca bhUta nahIM, apitu prameya hai-jar3a aura cetana Adi samasta jJeya padArtha haiN|" sabhI jJeya padArtha AtmA meM apane sva-svarUpa se pratibhASita hote haiN| jaise ghaTa-ghaTa rUpa meM aura paTa-paTa rUpa meN| ye vibhinna pratibhAsa hI jJAnaparyAya hai| bhinna-bhinna jJayoM ke nimitta se vijJAnadhana (jJAnaparyAya) utpanna hote haiM aura usa kAla meM ve paryAya naSTa ho jAte haiN| 'na pretyasaMjJAsti' vAkya kA artha 'paraloka nahIM' aisA nahIM, apitu pUrvaparyAya kI sattA nahIM, aisA hai / jaba puruSa meM uttara kAlika jJAna paryAya samutpanna hotA hai taba pUrvakAlIna jJAnaparyAya vinaSTa ho jAtA hai, kyoMki kisI bhI dravya yA guNa kI uttaraparyAya ke samaya pUrvaparyAya kI sattA nahIM raha sktii| ataH 'na pretya saMjJAsti' kahA hai|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhagavAna mahAvIra ke tarka pradhAna vedavAkyoM ke artha-samanvaya ko sunakara gautama ke hRdaya kI gAMTha khula gii| mithyA jJAna kA nazA utara gyaa| mAnasika saMdeha kA nirAkaraNa ho gyaa| ve zraddhA gadgad ho gye| prabhu ke caraNoM meM jhuka gaye / parama satya kA darzana pAkara kRtArtha ho gye| pA~ca sau ziSyoM ke sAtha bhagavAn mahAvIra ke ziSya bana gye| -----agnibhUti indrabhUti kI pravajyA ke samAcAra sunakara agnibhUti apane ziSyoM sahita zAstrArtha ke lie Ae / agnibhUti ke mana para "puruSa evedaM sarva padbhUtaM yacca bhAvyaM utAmRtatvasyezAno yadannanAtirohati yadejati yana jati yadre yadu antike yadantarasya sarvasya yadu sarvasyAsya baahytH|25 prabhRti zrutivAkyoM kI chApa thI / ve puruSA'dvaitavAdI the| kintu "puNyaH puNyena, pApa: pApenaH karmaNA" Adi virodhI vacanoM se puruSA'dvaitavAda meM zaMkAzIla the| bhagavAn mahAvIra ne vaidika vAkyoM ke samanvaya se dvaita kI siddhi kara unake saMzayoM kA uccheda kiyA, ve bhI pratibodha pAkara chAtra maMDalI sahita pravajita hue| -* vAyubhUti agnibhUti ke pravrajyA grahaNa karane ke pazcAt vAyubhUti zAstrArtha ke lie cle| unake dArzanika vicAroM kA jhukAva "tajjIvataccharIvAdI" nAstikamata kI ora thA / 'vijJAnaghana evaMtebhyoH 'prabhRti zrutivAkyoM ko ve apane mata kA samarthaka mAnate the| kintu dUsarI ora "satyena labhyastapasA hyeSa brahmacaryeNa nityaM jyotirmayo hi zuddho yaM pazyanti dhIrA yatayaH saMzatAtmAnaH"26 prabhRti upaniSad vAkyoM se dehAtirikta AtmA kI siddhi hotI thii| yaha dvividha vedavANI vAyubhUti kI zaMkA kA kAraNa thii| bhagavAna mahAvIra ne zarIrAtirikta Atmatattva kA vizleSaNa kara zaMkAoM kA samAdhAna kiyaa| pAMca sau ziSyoM ke sAtha unhoMne bhI pravrajyA grahaNa kii|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara kAla : prathama dezanA : gaNapara bolA -. Arya vyakta usake pazcAt Arya vyakta aaye| 'svapnopamaM ye sakalamityeSa brahmavidhiraJjasA vijJayaH' ityAdi zrutivAkyoM se ve brahmavAda kI ora jhuke hue the| kintu 'khAvApRthivI' tathA 'pRthivIdevatA, Apo devatA' ityAdi vacanoM se dRzya jagat ko bhI mithyA nahIM mAna sakate the| isa dvividha vedavANI se ve bhI zaMkAzIla the| bhagavAn mahAvIra ne unakI pracchanna zaMkA kA vedapadoM ke samanvaya pUrvaka dvaita kI siddhi kara samAdhAna kiyaa| samAdhAna hote hI ve bhI chAtragaNa mahita pravajita hue| ----. sudharmA usake pazcAt sudharmA Aye / 'puruSo vai puruSatvamaznute pazavaH pazuttvam 27 Adi zruti vacanoM se sudharmA kI vicAradhArA janmAntarasAdRzyavAda kI ora thI, kintu "zRgAlo vai eSa jAyate yaH sapurISo dahyate" Adi vAkyoM se ve janmAntara ke vaisAdRzya kA khaNDana nahI kara sakate the| ina vividha veda vacanoM se ve zaMkA-grasta the| bhagavAn mahAvIra ne prastuta vedavAkyoM kA sundara samanvaya kara sudharmA kI zaMkAoM kA nirAkaraNa kiyaa| samAdhAna hote hI ve bhI pravajita --. maNDita usake pazcAt maNDita zAstrArtha ke lie aaye| ve sAMkhyadarzana ke samarthaka the / "sa eSa viguNo vibhurna badhyate saMsarati vA na mucyate mocayati vA na vA eSa bAhyamabhyaMtara vA veda" Adi zrutivAkya unake mantavya kI puSTi ke lie the| parantu isake viparIta 'na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti azarIraM vA vasantaM priyA'priye na spRzataH 32. isa zrutivAkya se ve bandha aura mokSa ke astittva ke sambandha meM bhI vicAra karane lagate the| kisI nizcaya para nahIM pahu~ca pA rahe the| bhagavAna ne veda vAkyoM kA samanvaya kara AtmA kA saMsAritva siddha kiyaa| samAdhAna hone para sAr3he tIna sau chAtroM ke sAtha pravrajyA lii| -----. mauryaputra usake pazcAt mauryaputra Aye / "ko jAnAti mAyopamAna gIrvANAnindra
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kalpa sUtra 1329 yamavaruNa kuberAdIn" ityAdi zruti vAkyoM se devatAoM va svargaloka ke astitva ke sambandha meM zaGkA thI aura idhara "sa eSa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svargalokaM gacchati' va 'apAma somamamRtA abhUma agaman / jyotiH avidAma devAn, ki nUnamasmAMstRNavadarAtiH, kimu dhRtiramRtamayasya' ina veda vAkyoM se svarga aura devatAoM kA astitva siddha hotA thA / bhagavAn mahAvIra ne devoM kA astitva siddha kara mauryaputra ke saMzaya kA samAdhAna kiyA / samAdhAna hote hI tIna sau pacAsa chAtroM ke sAtha pravrajyA grahaNa kii| akampita usake pazcAt akampita Aye / unheM " na ha vai pretya narake nArakA santi" isa zruti vAkya se naraka aura nArakajIvoM ke astitva ke sambandha me zakA huI / para "nArako vaM eSa jAyate yaH zUdrAnnamaznAti isa vAkya se nArako kA astitva bhI siddha hotA thA / ina dvividha veda vacanoM se vaha zaMkAgrasta the / bhagavAn mahAvIra ne veda vAkyoM kA samanvaya kara unakI zaMkA kA samAdhAna kiyaa| tIna sau chAtroM ke sAtha unhone pravrajyA grahaNa kii| acalabhrAtA 330 usake pazcAt acala bhrAtA Aye, unhe " puruSa evedaM gni sarva yadbhUtaM yacca bhAvyaM utAmRtatvasyezAno' Adi zrutivAkyoM se kevala puruSa kA astitva hI siddha hotA hai, puNya pApa kA astitva nahIM / kintu dUsarI tarapha 'puNyaH puNyena, pApaH pApena karmaNA' Adi vacana puNya pApa ke astitva ko bhI siddha karate hai / isa sambandha meM zaMkA thI / bhagavAn ne puNya pApa kA astitva middhakara zaMkA kA samAdhAna kiyaa| tIna sau chAtroM ke sAtha unhoMne bhI pravrajyA grahaNa kii| tArya usake pazcAt zAstrArtha ke lie maitArya aae| unheM 'vijJAnaghana evaM tebhyo bhUtebhya' Adi vedavANI se punarjanma ke sambandha meM zakA thI / para sAtha hI 'nityaM jyotirmarya : ' Adi se AtmA kI sasiddhi ora 'zRgAlo vaM eSa jAyate'
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 tIrthakara kAla : tIrtha sthApanA Adi se punarjanma dhvanita hone se ve dRr3ha nizcaya nahIM kara pA rahe the / bhagavAn ne veda vAkyoM kA sahI artha samajhAte hue punarjanma kI sattA pramANita kI / samAdhAna hote hI tIna sau chAtroM ke sAtha pravrajyA grahaNa kii| prabhAsa 7339 isa 11332 usake pazcAt prabhAsa Ae / unheM AtmA kI mukti ke sambandha meM saMzaya thA / aura use bala milA thA 'jarAmayaM vA etatsarvaM yadagnihotram vAkya se / kintu 'dva e brAhmaNI veditavye paramaparaM ca tatra paraM satyaM jJAnamanantaM brahma" isa vAkya se AtmA kI baddha aura mukta donoM avasthAoM kA pratipAdana hotA thA / jisase Atma-nirvANa ke sambandha meM prabhAsa zaMkAzIla the / bhagavAn mahAvIra ne una veda vAkyoM kA sahI artha samajhAyA / samAdhAna hote hI ve bhI apane tIna sau chAtroM ke sAtha pravrajita ho gae / * tIrtha sthApanA isa prakAra madhyamapAvApurI ke eka hI pravacana meM 4411 vedavijJa brAhmaNo ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa zramaNa dharma ko svIkAra kiyA / indrabhUti Adi gyAraha vidvAn bhagavAn ke pramukha ziSya bane aura ve gaNa dhara ke mahatvapUrNa pada para pratiSThita hue / 333 AryA candanabAlA, jisakA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai, usa samaya Satara meM thI / devagaNoM ko gagana mArga se jAte hue dekhakara vaha samajha gaI ki bhagavAn mahAvIra ko kevalajJAna prApta ho gayA hai / usake hRdaya meM dIkSA grahaNa karane kI atyutkaTa bhAvanA ubuddha huI / devagaNa usake dIkSA lene ke dRr3ha sakalpa ko dekhakara vahA~ se bhagavAn ke samavasaraNa meM lAye / bhagavAn ko vaMdana kara dIkSA kI bhAvanA abhivyakta kI / bhagavAn ne dIkSA dekara use sAdhvI-samudAya kI pramukhA banAI / 334 sahasroM nara-nAriyoM ne bhagavAn ke tyAga vairAgya se chalachalAte hue pravana ko sunakara saMyama dharma svIkAra kiyA, aura jo usa kaMTakAkIrNa patha para
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kalpa sUtra bar3hane meM asamartha the unhoMne zramaNopAsaka aura zramaNopAsikA ke vrata grahaNa kiye / ye sabhI saMgha meM sammilita hue| isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra ne vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina madhyama pAvApurI ke mahAsena nAmaka udyAna meM zramaNa-zramaNI zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMgha-tIrtha kI saMsthApanA kii| tIrtha kI sthApanA karane se tIrthakara nAma kI bhAva rUpa se sArthakatA huii| 35 bhagavAn ne 'uppannai vA vigameha vA dhuvei vA' kI tripadI ke mAdhyama se dvAdazAGgI ke gahana jJAna kI kuJjI indrabhUti prabhRti gaNadharoM ko soNpii| gaNadharoM ne usa tripadI ke AdhAra para dvAdazAGgI kI racanA kii| sAta gaNadharoM kI vAcanA pRthak-pRthak thI, akampita aura acala mrAtA kI eka tathA metArya evaM prabhAsa gaNadhara kI eka thii| isalie gaNadhara gyAraha hote bhI gaNa nau khlaae|336 bhagavAn ne vahA~ se phira rAjagRha Adi kI ora vihAra kiyaa| - pAzvanAtha paramparA kA milana bhagavAna ke prabhAvazAlI pravacanoM se prabhAvita hokara bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke zramaNopAsaka eva zramaNa bhI bhagavAn mahAvIra kI ora AkarSita hue / uttarAdhyayana sUtra me pAzrvApatya kezIkumAra aura gaNadhara gautama kA bodhaprada saMvAda hai| rAjagRha meM kezIkumAra zramaNa evaM gaNadhara gautama kA aitihAsika saMvAda aura phira unakA pArasparika samAdhAna evaM milana vastutaH nirgrantha paramparA meM eka nayA mor3a thaa| kezIkumAra pArzvanAtha ke cAturyAma dharma ke sthAna para paMcamahAvata rUpa dharma ko svIkAra karate haiN| 336 vANijyagrAma meM bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI gAMgeya anagAra aura bhagavAna mahAvIra ke bIca mahattvapUrNa praznottara hue / bhagavAna mahAvIra ko sarvajJa sarvadarzI samajha saMgha meM sammilita hue / 338 nirgrantha uDhaka peDhAlaputra kA mautama ke sAtha saMvAda huA aura vaha bhI mahAvIra ke saMgha meM sammilita hue| 33'
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthakara kAla : pAzrvanAtha paramparA kA milana sthaviroM ne kAlasyaveSi ko mahAvIra ke darzana kA paricaya diyA, paricaya prApta kara ve bhI mahAvIra ke zAsana meM Ae / 340 bhagavAna mahAvIra kI pariSad meM anyatIthika saMnyAsI bhI upasthita hote the| Arya skaMdaka'4', ambaDa , pudgala aura ziva Adi parivAjakoM ne bhagavAn se aneka prazna kiye aura samAdhAna pAkara bhagavAna ke ziSya bane / bhagavAn mahAvIra gahana se gahana praznoM ko bhI anekAnta dRSTi se zIghra hI sulajhA dete the| somila brAhmaNa, tugiyAnagarI ke zramaNopAsaka rAjakumArI jayantI, mAkandI rohama piGgala Adi ke praznoM ke uttara isa bAta ke spaSTa pratIka haiN| bhagavAn ke upadeza se ATha rAjAoM ne rAjyazrI ko chor3akara saMyama grahaNa kiyA thaa| (1) vIrAMgaka, (2) vIrayaza, (3) saMjaya,342 (4) eNeyaka (5) seya., (6) ziva, (7) udayana, (8) zaMkha kAzIvardhana 4 / / magadhAdhIza samrATa zreNika ke abhayakumAra Adi aneka putro ne bhagavAn ke pAsa saMyama liyA 44 / zreNika kI sukAlI, mahAkAlI, kRSNA Adi dama rAniyoM ne bhI pravrajyA lI / 145 dhannA46 aura zAlibhadra 547 jaise dhanakuberoM ne bhI saMyama mArga svIkAra kiyaa| Ardra kumAra jaise Aryetara jAti ke yuvakoM ne aura harikezI4. jaise cANDAla jAtIya mumukSuoM ne aura arjunamAlAkAra 50 jaise hatyAroM ne bhI apanI vRttiyoM meM utkrAnti karake bhagavAn ke zramaNa saMgha meM sthAna pAyA thaa| vaizAlI gaNarAjya ke pramukha mahArAjA ceTaka mahAvIra ke mukhya zrAvaka the|"1 unake chahoM jAmAtA 52 udAyana, dadhivAhana, zatAnIka, candrapradyota, nandivardhana tathA zreNika aura nau mallavI aura nau licchavI ye aThAraha gaNanareza bhI bhagavAna ke parama bhakta the| 35 bhagavAn ne strI-puruSa, brAhmaNa, zUdra, kSatriya, vaizya, Arya-anArya Adi sabhI ko binA kisI bheda bhAva ke apane dharma-tIrtha meM sthAna diyA aura akhila vizva ke sabhI mumukSuoM ke lie dharmasAdhanA kA maMgala dvAra khola diyaa|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhagavAna ke varSAvAsa mUla kalpasUca : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre zradviyagAmaM nIsAe paDhamaM aMtarAvAsaM vAsAvAsaM uvAgae ! caMpaM ca piTTicapaM ca nissAe tao aMtarAvAse vAsAvAsaM uvAgae / vesAliM nagariM vANiyagAmaM ca nissAe duvAlasa aMtarAvAse vAsAvAsaM uvAgae / rAyagihaM nagaraM nAlaMdaM ca bAhariyaM nissAe coisa aMtarAvAse vAsAvAsaM uvAgae / va mmihilAe do bhaddiyAe egaM AlaMbhiyAe egaM sAvatthIe egaM paNIyabhUmie egaM pAvAe majjhimAe hatthivAlassa ranno rajjugasahAe apacchimaM aMtarAvAsaM vAsAvAsaM uvaage| 122 / artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ne asthika grAma kI nizrAya (Azraya lekara ) meM varSAvAsa kiyA / arthAt bhagavAn kA prathama varSAvAsa asthika grAma meM huA / campAnagarI me aura pRSThacampA meM bhagavAn ne tIna cAturmAsa kiye| vaizAlI nagarI meM aura vANiyA grAma me bhagavAn bAraha bAra cAturmAsya karane ke lie Aye the / rAjagRha me aura usake bAhara nAlaMdApAr3A meM bhagavAn caudaha bAra cAturmAsa karane ke lie Aye the / mithilA nagarI meM bhagavAn chaha bAra cAturmAsa karane ke lie Aye the / bhaddiyA nagarI meM do bAra zrAvastI me eka bAra praNIta bhUmi arthAt vajrabhUmi nAmaka anArya deza meM eka bAra bhagavAn varSAvAsa karane ke lie padhAre the aura antima cAturmAsa karane ke lie bhagavAn madhyama pAvA ke rAjA hastipAla kI rajjuka sabhA meM padhAre / 344 * cAturmAsa sUcI zramaNa bhagavAna mahAvIra ne 30 varSa kI Ayu meM sarvaviratirUpa zramaNa dharma kI dIkSA grahaNa kii| aura 72 varSa kI Ayu meM bhautika deha kA tyAgakara
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ parinirvANa 128 ananta avyAbAdha akSaya sukhamaya mokSagati prApta kii| isa 42 varSa kI avadhi meM bhagavAna ne jahAM jahAM para apane jitane-jitane cAturmAsa vyatIta kiye unakI, sUcI isa prakAra hai : 1 asthikagrAma (prathama) 1 2 campAnagarI 3 3 vaizAlI-vANiyAgrAma 12 4 rAjagRha-nAlaMdApADA 14 5 mithilA nagarI 6 6 bhaddiyA nagarI 2 7 AlaMbhikA 1 8 zrAvastI nagarI 1 6 vajrabhUmi (anArya) 1 10 pAvApurI (antima) 1 iname bAraha cAturmAsa chadmastha kAla meM vyatIta kiye, evaM 3. cAturmAsa tIrthakara kAla me / tIrthaMkara kAla kA prathama cAturmAsa rAjagRha me vyatIta kiyA jahAM para meghakumAra ko dIkSA huii| ----. parinirvANa mala : tattha NaM je se pAvAe majjhimAe hathivAlassa ratno rajjugasabhAe apacchimaM aMtarAvAsaM vAsAvAsaM uvAgae. tassa NaM aMtarAvAsassa je se vAsANaM cautthe mAse sattame pakkhe kattiyabahule tassa NaM kattiyabahulassa pannarasIpakkheNaM jA sA carimA rayaNiM taM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae viikkate samujjAe chinnajAijarAmaraNavaMdhaNe siddhe buddhe mutte aMtagaDe parinivvuDe savva
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra dukkhapahINe caMde nAma se docce saMvacchare pItivaddhaNe pakkhe suvvayaggI nAma se divase uvasami tti pavaccai devANaMdA nAma sA rayaNI nirai ti pavaccaha acce lave muhatte pANa thove siddhe nAge karaNe savvasiddhe muhutte sAiNA nakkhatteNaM jogamuvAgaraNaM kAlagae vikkate jAva savvadukkhappahI // 123 // 200 artha - bhagavAna antima varSAvAsa karane ke lie madhyamapAvA nagarI ke rAjA hastipAla kI rajjuka sabhA meM rahe hue the, cAturmAsa kA caturtha mAsa aura varSARtu kA sAtavAM pakSa cala rahA thA arthAt kArtika kRSNA amAvasyA AI / antima rAtri kA samaya thA / usa rAtri ko zramaNa bhagavAna mahAvIra kAla- dharma ko prApta hue / saMsAra ko tyAgakara cale gaye / janma grahaNa kI paramparA kA uccheda kara cale gaye / unake janma, jarA aura maraNa ke sabhI bandhana naSTa ho gae / bhagavAna siddha hue, buddha hue, mukta hue, saba duHkhoM kA anta kara parinirvANa ko prApta hue / 1 zramaNa bhagavAna mahAvIra jisa samaya kAla dharma ko prApta hue usa samaya candra nAmaka dvitIya saMvatsara cala rahA thA, prItivardhana nAmaka mAsa thA / nandivardhana nAmaka pakSa thA / aggiveza - ( agnivezma) nAmaka dina thA jisakA dvitIya nAma 'uvasama' bhI kahA jAtA hai / devAnadA nAmaka rAtri thI jisakA dvitIya nAma "nirai" kahA jAtA hai / usa rAtri ko artha nAmaka lava thA, muhUrta nAmaka prANa thA, siddha nAmaka stoka thA, nAga nAmaka karaNa thA, sarvArtha siddha nAmaka muhUrta thA, aura barAbara svAti nakSatra kA yoga AyA huA thA, aise samaya meM bhagavAn kAla dharma ko prApta hue, saMsAra chor3akara cale ge| unake sampUrNa duHkha naSTa ho gaye / 344 355 mUla : jaM rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva savvadukkhappahINe sA NaM rayaNI bahUhiM devehi ya devehi ya ovaya
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 mANehi ya uppayamANehi ya ujjoviyA yAvi hotthaa||124|| jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva sambadukkhappahINe sA NaM rayaNI bahUhiM devehi ya devIhi ya ovayamANehi ya uppayamA. Nehi ya uppiMjalagamANabhUyA kahakahagabhUyA yA vi hotthA // 125 // ___ artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa duHkha pUrNa rUpa se naSTa ho gaye, usa rAtri meM bahuta-se deva aura deviyA~ nIce A rahI thI aura Upara jA rahI thIM jisase vaha rAtri khUba udyotamayI ho gayI thI // 124 / / jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa duHkha pUrNarUpa se naSTa ho gaye, usa rAtri meM bahuta-se deva va deviyAM A-jA rahI thIM, jisase atyadhika kolAhala aura zabda ho rahA thaa| mUla: jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva mavvadukkhappahINe taM rayaNiM ca NaM jeTaThassa goyamassa iMdabhUissa aNagArasa aMtevAsissa nAyae pejjabaMdhaNe vocchinne aNaMte aNuttare jAva kevalavaranANadaMsaNe samuppanne // 126 // __artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAn mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa du kha naSTa ho gaye, usa rAtri meM unake paTTadhara ziSya gautamagotra ke indrabhUti anagAra kA bhagavAn mahAvIra se jo prema bandhana thA, vaha vicchinna ho gayA, aura indrabhUti anagAra ko anta rahita uttamottama yAvat kevalajJAna va kevaladarzana utpanna huaa| vivecana-indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadharoM meM pramukha the / ve prakANDa paNDita, caudaha pUrva ke jJAtA, caturjJAnI, sarvAkSara sannipAtI, tejolabdhi ke dhAraka aura ghoratapasvI the|35 Agama sAhitya kA adhikAMza bhAga
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kalpa mautama kI hI jijJAsA kA samAdhAna hai| ve hI jJAna-gaMgA ke mUla udgama srota kahe jA sakate haiN| bhagavAna mahAvIra ke prati gautama kA atyadhika anurAga thaa| eka bAra ve apane se laghu-zramaNoM ko kevalajJAna kI upalibdha hote dekhakara cintita ho uThe ki 'abhI taka mujhe kevalajJAna kyoM nahI huA?' isa para bhagavAn ne kevalajJAna kI anupalabdhi kA kAraNa batAte hue kahA- gautama ! cirakAla se tU mere sneha meM baMdhA huA hai / cirakAla setU merI prazaMsA karatA rahA hai, sevA karatA rahA hai, mere sAtha cirakAla se paricaya rakhatA rahA hai, merA anusaraNa karanevAlA rahA hai| aneka deva aura manuSya bhava meM hama sAtha-sAtha rahe haiM aura yahA~ se Ayu pUrNa karake bhI donoM eka hI sthAna para phuNceNge|'357 prabhu kA samAdhAna pAkara gautama atyadhika AhlAdita hue / parinirvANa ke pUrva bhagavAna ne gautama ko sannikaTavartI grAma meM devazarmA brAhmaNa ko pratibodha dene ke lie bheja diyA thA / ve puna: lauTakara mahAvIra ke caraNoM meM pahuMcanA cAhate the, para sandhyA ho jAne se vahI ruka gye| rAtri meM bhagavAna ke nirvANa ke samAcAra ko sunakara gautama bhAva-vihvala hokara vicAro ke sAgara meM DubakiyA~ lagAne lage-'he prabho ! nirvANa ke dina kima kAraNa se Apane mujhe dUra bhejA ! he prabho / itane samaya taka maiM ApakI sevA karatA rahA, anta samaya me mujhe darzana se kyoM vaMcita rakhA / ''.... kucha kSaNa taka isa prakAra bhAva-pravAha meM bahane ke bAda vicAroM kA pravAha badala gayA / 'are, mai yaha kyA soca rahA huuN|' bhagavAna vItarAga the| ve rAga aura dveSa se mukta the| maiM una para moha rakha rahA thA, para ve mohamukta the|" isa prakAra vicAra Ate hI ve zukladhyAna dhyAte hue ghAtikarmoM ko naSTa karane lge| anurAga kI kar3I ko tor3a DAlI aura usI rAta ke anta meM kevalajJAna kevaladarzana ke dhAraka bana ge| kArtika amAvasyA kI madhyarAtri meM bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa huA aura antima rAtri meM gautamasvAmI ne bhI cAra karmoM kA kSaya karake kevala jJAna kevaladarzana prApta kara liyaa| isI kAraNa kArtika zukla pratipadA 'gautama
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ parinirvANa 203 pratipadA' ke nAma se vizruta hai / isI dina aruNodaya ke prArambha se hI abhinava varSa kA Arambha hotA hai / 58 usake pazcAt bAraha varSoM taka kevalajJAnI gautama bhavya prANiyoM ko pratibodha dete hue vicarate haiN| gautama ko kevalajJAna hone para samagra saMgha ke saMcAlana kA nAyakattva Arya sudharmA para AyA / gyAraha gaNadharoM meM se agnibhUti Adi nava gaNadhara to bhagavAna ke sAmane hI nirvANa ko prApta ho cuke the, ataH sudharmA ne hI gaNa kA netRttva kiyA / gautama ke mokSa padhArane para Arya sudharmA ko kevalajJAna huA, aura ATha varSa taka kevalI avasthA meM rhe| sudharmA ko kevala jJAna hone para Arya jambUsvAmI ne saMgha kA saMcAlana kiyA / 359 mala : jaM rayaNi ca NaM samaNe jAva sambadukkhappahINe taM rayaNiM ca NaM nava mallaI nava licchaI kAsIkosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo amAvasAe pArAbhoyaM posahovavAsaM paTThavaiMsu, gate se bhAvujjoe davvujjovaM karissAmo // 127 // artha-jisa rAtri me zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa du.kha naSTa ho gae, usa rAtri meM kAzI deza ke, mallavI vaMzIya nau gaNarAjA aura kauzala deza ke, licchavI vaMzIya dUsare nau gaNarAjAisa prakAra aThAraha gaNa rAjA amAvasyA ke dina, ATha prahara kA pauSadhopAvAsa karake vahA~ rahe hue the, unhone yaha vicAra kiyA ki bhAvodyota arthAt jJAnarUpI prakAza calA gayA hai ataH aba hama dravyodyota krege|| vivecana- kArtika kRSNA amAvasyA kI rAtri meM bhagavAn mahAvIra mokSa padhAre / vaha rAtri devo ke AvAgamana se prakAzamaya hogaI / aThAraha gaNarAjAoM ne usa samaya pauSadhopavAsa kiyA huA thA, unhoMne dekhA jJAnarUpI vaha divya prakAza calA gayA hai, samasta saMsAra aMdhakArAcchanna ho gayA hai| isalie devoM ne dravyodyoTha kiyA hai| aba hama bhagavAn mahAvIra ke jJAna ke pratIka ke rUpa meM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prativarSa isa dina dIpa jalAkara prakAza kreNge|' usa dina dIpa jalAkara prakAza karane se dIpAvalI parva prArambha huaa| 360 bhagavAna ke nirvANa kA duHkhada vRttAnta sunakara bhagavAna ke jyeSTha mrAtA mahArAja nandivardhana zoka-vihvala ho ge| unake netroM se AMsuoM kI vegavatI dhArA pravAhita hone lgii| mana khinna ho gayA / bahina sudarzanA ne unako apane yahAM para bulavAyA aura sAntvanA dii| tabhI se bhaiyAdUja ke rUpa meM yaha parva smaraNa kiyA jAtA hai|' -. bhasmagraha : zakra ko prArthanA mala: jaM rayaNiM ca NaM samaNe jAva savvadukkhappahINe taM rayaNi ca caNaM khudAe bhAsarAsImahaggahe dovAsasahassaTiThaI samaNassa bhagavao mahAvIrassa jammanakkhattaM saMkaMte // 128 // artha-jisa rAtri meM zramaNa bhagavAna mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa du:kha naSTa ho gaye, usa rAtri me bhagavAna mahAvIra ke janma nakSatra para kSudra kara svabhAva kA do hajAra varSa taka rahane vAlA bhasmarAzi nAmaka mahAgraha AyA thaa| mUla : ___ jappabhiI ca NaM se khuDDAe bhAsarAsI mahaggahe do vAsasahassaTiI samaNassa bhagavao mahAvIrassa jammanakkhattaM saMkaMte tappabhiI ca NaM samaNANaM niggaMthANaM niggaMthINa ya no udie udie pUyAsakAre pavattati // 12 // artha-jaba se kSudra krUra svabhAva vAlA, do hajAra varSa taka rahane vAlA bhasma rAzi nAmaka mahAgraha bhagavAna mahAvIra ke janma nakSatra para AyA taba se
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ malmagraha:zakI prArthanA 205 zramaNa nimrantha aura nigraMthaniyoM ke satkAra aura sammAna meM uttarottara vRddhi nahI hotI hai| vivecana-kahA jAtA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa kA samaya sannikaTa jAnakara zakendra Ae aura hAya jor3akara nivedana kiyA-'he nAtha ! Apake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna ke samaya meM hastotarA nakSatra thA aura isa samaya usameM bhasmaka-graha saMkrAnta hone vAlA hai| Apa zrI ke janma-nakSatra meM saMkrAnta vaha graha do hajAra varSa taka Apake zramaNa-zramaNiyoM ko abhivRddhi ko kama karatA rhegaa| ata: kRpA kara bhasmaka-graha jaba taka Apake janma-nakSatra se saMkramaNa kare, taba taka ApazrI pratIkSA kareM, kyoMki vaha Apako vidyamAnatA meM saMkramaNa kara jAyegA to Apake prabala prabhAva se svata: niSphala ho jAyegA, ataH eka kSaNa taka apanI jIvana ghar3I ko dIrgha kara rakheM jisase isa duSTa graha kA upazama ho jaae|362 ___ indra kI abhyarthanA para bhagavAn ne kahA-he indra ! tuma yaha jAnate ho ki Ayu ko eka kSaNa bhara bhI nyUnAdhika karane kI zakti kisI meM nahI hai| phira bhI tuma zAsana prema me mugdha hokara isa prakAra anahonI bAta kaha rahe ho? AgAmI duSamA kAla ke prabhAva se tIrtha ko hAni pahu~cane vAlI hai| usameM bhAvI ke anusAra yaha bhasmaka-graha bhI apanA phala dikhAyegA / '63 mula: jayA NaM se khuDDAe jAva jammanakkhattAo vItikate bhavissai tayA NaM samaNANaM niggaMthANaM niggaMthINa ya udie udie pUyAsakAre pavattissati // 130 // ___ artha-jaba vaha kSudra ka ra svabhAva vAlA bhasma-rAzi graha bhagavAna ke janma nakSatra se haTa jAyegA taba zramaNa nirgrantha va nirgranthaniyoM kA satkAra sammAna dina pratidina abhivRddhi ko prApta hogaa|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 mUla : jaM rayaNiM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae jAva savvadukkhappahINe taM rayaNiM ca NaM kutha aNuddharI nAma samuppannA, jA ThiyA acalamANA chaumatthANaM niggaMthANaM niggaMthINa ya no cakkhuphAsa havvamAgacchai, jA aThiyA calamANA chaumatthANaM niggaMthANaM niggaMthINa ya cakkhuphAsaM havvamAgacchai, jaM pAsittA bahUhiM niggaMthehiM niggaMthIhi ya bhattAI paccakkhAyAI // 131 // artha-jisa rAtri ko zramaNa bhagavAn mahAvIra kAladharma ko prApta hue, yAvat unake sampUrNa duHkha naSTa ho gaye, usa rAtri ko bacAI na jA sake aisI kunthavA364 nAmaka sUkSma jIvarAzi utpanna ho gii| yadi ve jIva sthira hoM, halana-calana na karate hoM to chamastha nirgrantha aura nirgrantha niyoM ko dRSTi gocara nahI hote the| jaba ve jIva calate-phirate taba chadmastha nirgrantha aura nirgranthaniyoM ko dikhalAI dete the| isa prakAra jIvoM kI utpatti ko dekhakara bahata se nirgrantha aura nirgranthaniyo ne anazana svIkAra kara liyA thA / mUla : se kimAhu bhaMte! ajjappabhiI durArAhae saMjame bhvissi|132|| artha-prazna-he bhagavan ! yaha kisa prakAra huA ? arthAt jIvoM ko nihAra kara jo nimrantha aura nirgranthaniyoM ne anazana kiyA, vaha anazana kyA sUcita karatA hai ? ... uttara-Aja se sayama kA pAlana karanA atyanta kaThina hogA, vaha anazana yaha sUcita karatA hai / -. bhagavAna kI ziSya-saMpadA mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavatro mahAvIrassa
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 bhagavAna kI ziSya-saMpadA iMdabhUipAmokkhAo coisa samaNasAhassIo ukkosiyA samaNa saMpayA hotthA // 133 / / samaNassa bhagavao mahAvIrassa ajjacaMdaNApAmokkhAo chattIsaM ajjiyAsAhassIo ukkosiyA ajjiyAsaMpayA hotthA // 134 // samaNassa bhagavao mahAvIrassa saMkhasayagapAmokkhANaM samaNovAsagANaM egA sayasAhassI auNaTTi ca sahassA ukkosiyAsamaNovAsayANaM saMpayA hotthaa||135|| samaNassa bhagavao mahAvIrassa sulasArevaIpAmokkhANaM samaNovAmiyANaM tiNNisayasAhassIo aTThArama ya sahasmA ukkosiyA samaNovAsiyANaM saMpayA hotthA // 136 // samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa tini sayA coddasapuvINaM ajiNANaM jiNasaMkAsANaM sabakkharasannivAINaM jiNo viva avitahaM vAgaramANANaM ukkosiyA codasapubbINaM saMpayA hotthA // 137 // samaNasma NaM bhagavao mahAvIrassa terama mayA ohinANINaM atisesapattANaM ukkomiyA ohinANINaM saMpayA hotthA // 138 // samaNasma NaM bhagavao mahAvIrassa satta mayA kevalanANINaM maMbhinnavaranANadaMsaNadharANaM ukkosiyA kevalanANisaMpayA hotthA // 13 // mamaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa satta sayA veubbINaM adevANaM deviDipattANaM ukkosiyA veubvisaMpayA hotthA // 14 // samaNassa NaM bhagavaomahAvIrassa paMcasayA viulamaINaM aDhAijjesu dIvesu dosu ya samuddesu saNNINaM paMciMdiyANaM pajjattagANaM jIvANaM maNogae bhAve jANamANANaM ukkosiyA viulamaIsaMpayA hotthA // 141 // samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa cattAri sayA vAINaM sadevamaNuyAsurAe parisAe vAe aparAjiyANaM ukkosiyA vAisaMpayA hotthA // 142 // samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa satta
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kalpa sUtra aMtevAsisayAI siddhAiM jAva savvadukkhappahINAI, cauddasa ajjiyAsayAI siddhAI // 143 // samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa aTTha sayA aNuttarovavAiyANaM gaikallANANaM ThiikallANANaM AgamesibhadANaM ukkosiyA aNuttarovavAiyANaM saMpayA hotthaa|144|| ____ artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra ke indrabhUti Adi caudaha hajAra zramaNoM kI utkRSTa zramaNa sampadA thI ||133||shrmnn bhagavAn mahAvIra kI AryAcandanA Adi chattIsa hajAra AryikAoM kI utkRSTa zramaNI sampadA thI // 134 // zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zaMkha zataka Adi eka lAkha unasaTha hajAra zrAvakoM kI utkRSTa zramaNopAsaka-sampadA thI // 135 / / zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sulasA revatI Adi tIna lAkha aThAraha hajAra zramaNopAsikAoM kI utkRSTa zrAvikA sampadA thI, // 136 // zramaNa bhagavAn mahAvIra kI jina nahI tathApi jina ke samAna, sarvAkSara sannipAtI, 'jina ke samAna satya-tathya kA spaSTIkaraNa karane vAle, tIna sau caturdaza pUrvadharoM kI utkRSTa sampadA thI / / 137 // zramaNa bhagavAn mahAvIra ke vizeSa prakAra ko labdhivAle terahaso avadhijJAniyoM kI utkRSTa sampadA thI // 138 // zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sampUrNa uttama kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta aise sAta sau kevalajJAniyoM kI utkRSTa sampadA thI / / 13 / / zramaNa bhagavAna mahAvIra kI deva nahI, kintu devoM kI Rddhi ko prApta aise sAta sau vainiyalabdhi vAle zramaNoM kI utkRSTa sampadA thii||14|| zramaNa bhagavAn mahAvIra kI ar3hAI dvIpa meM, aura do samudroM meM rahane vAle, mana vAle, paryApta paMcendriya prANiyoM ke mana ke bhAvoM ko jAnane vAle, pAMca sau vipulamati mana paryavajJAnI zramaNoM kI utkRSTa sampadA thI // 141 // zramaNa bhagavAna mahAvIra kI deva, mAnava aura asuroM vAlI sabhAoM meM vAda karate hue, parAjita na hoveM, aise cArasI vAdiyoM kI arthAt zAstrArtha karane vAloM kI utkRSTa sampadA thii||142|| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke sAta sau ziSya siddha hue, yAvat unake saMpUrNa duHkha naSTa ho gaye / nirvANa ko prApta hue aura zramaNa bhagavAn mahAvIra kI caudaha sau ziSyAe~ siddha huI / nirvANa ko prApta huI // 143 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ magavAna ko ziSya-saMpadA 206 zramaNa bhagavAna mahAvIra ke bhaviSya gati meM kalyANa prApta karane vAle, vartamAna sthiti meM kalyANa anubhava karane vAle, aura bhaviSya meM bhadra prApta karane vAle aise ATha-ATha sau anuttaropapAtika muniyoM kI utkRSTa sampadA thii| arthAt aise ATha sau zramaNa the jo anuttara vimAno meM utpanna hone vAle the // 144 // mala: samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa duvihA aMtakaDabhUmI hotthA, taM jahA-jugaMtakaDabhUmI ya pariyAyaMtakaDabhUmI ya / jAva taccAo purisajugAo jugaMtakaDabhUmI, cauvAsapariyAe aMtamakAsI // 14 // ___ artha-zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya meM mokSa prApta karane vAle sAdhakoM kI do prakAra ko bhUmikA thI,-yugAntakRt bhUmikA aura paryAyAntakRt bhUmikA / yugAntakRt bhamikA-arthAt jo sAdhaka anukrama se mukti prApta kareM, jaise prathama guru mukti prApta kare, usake pazcAt usakA ziSya mukti prApta kareM aura usake pazcAt usakA praziSya mukti prApta kreN| isa prakAra jo anukrama se mukti prApta kI jAtI hai vaha yugAntakRt bhUmikA kahalAtI hai| paryAyAntakRt bhUmikA-arthAt bhagavAn ko kevalajJAna hone ke pazcAt jo sAdhaka mukti prApta kare, unakI vaha mokSa sambandhI paryAyAntakRt bhUmikA kahalAtI hai|367 bhagavAn se tIsare puruSa taka yugAntakRt bhUmikA thii| arthAt prathama bhagavAn mokSa gae, unake pazcAt unake ziSya mokSa gaye, aura unake pazcAt unake praziSya jambUsvAmI mokSa gae / yaha yugAntakRt bhUmikA jambUsvAmI taka calI, aura usake pazcAt baMda ho gaI / bhagavAn ko kevalajJAna hone ke cAra varSa ke bAda unake ziSyoM kA mukti gamana prArambha huA aura vaha jambUsvAmI taka calatA rhaa|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre tIsaM vAsAiM agAravAsamajhe vasittA, sAiregAI duvAlasa vAsAiM chaumatthapariyAgaM pAuNittA, desUNAI tIsaM vAsAiM kevalipariyAgaM pAuNittA, bAyAlIsaM vAsAiM sAmanapariyAyaM pAuNittA, bAbattari vAsAiM savvAuyaM pAlaittA, khINe veyaNijjAuyanAmagotte imIse osappiNIe dusamasusamAe samAe bahuvIikatAe tihiM vAsehi addhanavamehi ya mAsehiM sesaehiM pAvAe majjhimAe hatthipAlagassa ranno rajjugasamAe ege abIe cha?NaM bhatteNaM apANaeNaM sAiNA nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM paccUsakAlasamayaMsi saMpaliyaMkanisanna paNapanna ajjhayaNAI kallANaphalavivAgAI paNapanna ajjhayaNAI pAvaphalavivAgAiM chattIsaM ca apuDhavAgaraNAI vAgarittA padhANaM nAma ajjhayaNaM vibhAvamANe vibhAvamANe kAlagae vitikate samujjAe chinnajAijarAmaraNabaMdhaNe siddha buddhe mutte aMtakaDe parinivvuDe savvadukkhappahINe // 146 // artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahakara, bAraha varSa se bhI adhika samaya taka chadmastha zramaNa paryAya meM rahakara, usake pazcAt tIsa varSa se kucha kama samaya taka kevalaparyAya ko prApta kara, kula bayAlIsa varSa taka zramaNa paryAya ko pAlana kara, bahattara varSa kA Ayu pUrNa kara vedanIya, Ayu, nAma aura gotra karma kSINa hone ke pazcAt isa avasarpiNI kAla kA duSama-suSama nAmaka caturtha ArA bahuta kucha vyatIta hone para tathA usa caturtha Are ke tIna varSa aura sAr3he ATha mahInA zeSa rahane para madhyama pAvA nagarI meM hastipAla rAjA kI rajjuka sabhA meM ekAkI, SaSThama tapa ke sAtha, svAti nakSatra kA yoga hote hI, pratyUSakAla ke samaya (cAra ghaTikA rAtri avazeSa rahane
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ parinirvANa 211 para) padmAsana se baiThe hue bhagavAna kalyANaphala-vipAka ke pacapana adhyayana, aura pApa-phala vipAka ke dUsare pacapana adhyayana, aura apRSTha arthAt kisI ke dvArA prazna na kiye jAne para bhI, unake samAdhAna karane vAle chattIsa adhyayanoM ko kahate-kahate kAladharma ko prApta hue, saMsAra ko tyAgakara cale gaye, urdhvagati ko prApta hue / unake janma, jarA, maraNa ke baMdhana vicchinna ho gaye / ve siddha hue buddha hue, mukta hue, sampUrNa karmoM kA unhoMne nAza kiyA, sabhI prakAra ke saMtApoM se mukta hue, unake sampUrNa duHkha naSTa ho gye| mala: samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa jAva savvadukkhappahINassa nava vAsasayAI viikkaMtAI,dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvaccharakAle gacchai / vAyaNaMtare puNa-ayaM teNaue saMvaccharakAle gacchai iti dIsai // 147 // artha-jinake sampUrNa duHkha naSTa ho gaye hai aise siddha buddha yAvat zramaNa bhagavAn mahAvIra ke nirvANa hone ko Aja nau sau varSa vyatIta ho gaye hai| usake uparAMta yaha hajArave varSa kA assIvAM varSa kA samaya cala rahA hai arthAt bhagavAn mahAvIra ko nirvANa prApta hue Aja nau sau assI (680) varSa vyatIta ho gye| dUsarI vAcanA me kitane hI aisA bhI kahate hai-nau sau varSa uparAnta hajArave varSa ke terAnave (63) varSa kA kAla cala rahA hai, aisA pATha dRSTigocara hotA hai, arthAt unake mata se bhagavAna mahAvIra ko nirvANa ke nau sau terAnave (663) varSa hue hai|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kI pUrva paramparA * puruSAdAnIya arhat pArzvanAtha mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAse arahA purisAdANIe paMcavisAhe hotthA, taM jahA-visAhAhiM cue caittA gabhaM vakate? visAhAhiM jAe2 visAhArhi muMDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pavvaie3 visAhAhiM aNaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipuna kevalavaranANadaMsaNe samuppanna 4 visAhAhiM parinivvue5 // 14 // ___ artha-usa kAla usa samaya puruSAdAnIya' arhanta pArzva paMca vizAkhAvAle the| arthAt unake pA~coM kalyANakoM meM vizAkhA nakSatra AyA huA thaa| jaise-(1) pArzva arahanta vizAkhA nakSatra meM cyuta hue, cyuta hokara garbha meM Aye (2) vizAkhA nakSatra meM janma grahaNa kiyA (3) vizAkhA nakSatra meM muNDita hokara ghara se bAhara nikale arthAt unhoMne anagArattva grahaNa kiyA, (4) vizAkhA nakSatra meM unheM ananta, uttamottama, vyAghAtarahita, AvaraNarahita, sampUrNa, pratipUrNa kevalajJAna kevaladarzana utpanna huA, (5) bhagavAn pArzva vizAkhA nakSatra meM hI nirvANa ko prApta hue| mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAse arahA purisAdANIe je
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAbAnIya arhat pArzvanAtha : pUrva bhava 213 se gimhANaM paDhame mAse paDhame pakkhe cittabahule tassa NaM cittabahulassa cautthIpakkheNaM pANayAo kappAo vIsaM sAgarovamadvitIyAo aNaMtaraM cayaM caittA iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vAse vANArasIe nayarIe AsaseNassa ranno vammAe devIe puvvarattAvarattakAlasamayaMsi visAhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM AhAravakkatIe bhavavakaMtIe sarIkhakkaMtIe kucchisi gavbhattAe vakate // 146 // artha-usa kAla usa samaya puruSAdAnIya arhata pArzva, jaba grISma Rtu kA prathama mAsa, prathama pakSa arthAt caitra mAsa kA kRSNa pakSa thA, usa caitra kRSNA caturthI ke dina bIsa sAgaropama kI Ayu vAle prANata nAmaka kalpa se AyuSya pUrNakara divya AhAra, divya janma aura divya zarIra chUTate hI zIghra cyavana karake isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa kI vArANasI nagarI meM azvasena rAjA kI rAnI vAmAdevI kI kukSi meM, jaba rAtri kA pUrvabhAga samApta ho rahA thA aura pichalA bhAga prArambha hone jA rahA thA, usa sandhivelA meM madhyarAtri meM vizAkhA nakSatra kA yoga hote hI garbha rUpa meM utpanna hue| vivecana-koI bhI jIva yakAyaka tIrthakara nahI bana jAtA, kintu tIrthakara banane ke pUrva usa jIva ko lambe samaya taka sAdhanA karanI par3atI hai| jaise bhagavAna mahAvIra ke jIva ko sattAIsa bhava pUrva samyaktva kI upalabdhi huI thI vaise hI bhagavAna pArzvanAtha ke jIva ko dasa bhava pUrva samyaktva prApta huA thaa| (1) marubhUti-eka bAra bhagavAn pArzvanAtha kA jIva jambUdvIpastha bharatakSetra ke potanapura meM vizvabhUti purohita kA putra marubhUti bnaa| bar3e bhrAtA kA nAma kamaTha thaa| pitA ke svargastha ho jAne para kamaTha rAjapurohita bnaa| marubhati prakRti se sarala, vinIta aura dharmaniSTha thaa| kamaTha kara, abhimAnI aura vyabhicArI thaa| marubhUti kI patnI vasundharA ke rUpa para vaha mugdha ho gyaa| usakI abhyarthanA para vasundharA bhI apane dharma se cyuta ho gii|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kr' mukh kamaTha kI patnI se unakA vaha asad vyavahAra chipa na skaa| usane pati ko samajhAyA, para vaha nahIM mAnA, taba usane marubhUti se kahA / marubhUti ghara se nikala gayA aura kucha dinoM ke pazcAt rUpa parivartana kara punaH vahA~ aayaa| patnI aura bhrAtA ke asad vyavahAra ko svayaM ke netroM se nihArakara usane rAjA se nivedana kiyaa| rAjA ne kruddha hokara kamaTha ko deza se niSkASita kara diyaa| kama tApasa banakara potanapura ke sannikaTa parvata para ugratapa karane lgaa| tapa kA camatkarI prabhAva huA, jana-jana kI jihvA para kamaTha kA nAma camakane lagA / marubhUti ne bhI usakI prazasA sunii| apane kRtya para use pazcAttApa hone lgaa| jyeSTha bhrAtA se kSamAyAcanA karane ke lie vaha vahAM pahu~cA / caraNoM meM jhukA, parantu ka ra kamaTha ne namana karate hue marubhUti ke zira para bar3A-sA patthara de mArA, bhayaMkara vedanA se vikala marubhUti kA vahI para anta ho gyaa| (2) yUthapatigaja_ArtadhyAnavaza AyupUrNa karane se marubhUti kA jIva vindhyAcala kI aTavI meM hAthiyoM ke yUtha kA svAmI gajarAja huaa| kamaTha kI patnI varuNA vahA~ se kAla prApta kara yUthapati gajarAja kI priyA hastinI huii| idhara rAjA ne jaba kamaTha ke dvArA marubhUti kI hatyA ke samAcAra sune to rAjA ko bhI saMsAra kI svArthaparAyaNatA eva viSayAndhatA se virakti huI / saMyama grahaNa kiyaa| utkRSTa sAdhanA karate hue ve ekadA usI aTavI meM dhyAna mudrA meM khar3e the ki marubhUti kA jIva, jo hAthI banA thA, udhara A niklaa| muniko dhyAnamudrA meM nihAra kara use jAtismaraNa jJAna huaa| pUrva janma kA smaraNa karake gajarAja ne muni se zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| eka bAra vana meM bhayaMkara agni prakopa huaa| sArA vana jalane lagA, taba apane prANa bacAne ke lie hAthI ne sarovara meM praveza kiyaa| idhara kamaTha kA jIva jo kukuTa jAti kA sarpa banA thA, vaha AkAza meM uDatA huA vahA~ AyA aura hAthI ko dekhakara usakA vaira ubuddha ho gyaa| krodhavaza hAthI ke sira para daMza mArA, jisake jahara se gajarAja kA sArA zarIra viSagrasta ho gayA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAdAnIya arhat pArzvanAtha : pUrva nava 215 tathApi hAthI ne samabhAva pUrvaka pIr3A sahana ko, samabhAva meM hI Ayu pUrNa kiyaa| (3) AThaveM devaloka meM-Ayu pUrNakara marubhUti kA jIva AThaveM sahasrAra devaloka meM utpanna huaa| (4) kiraNa vega-vahA~ se Ayu pUrNa hone para marubhUti kA jIva jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM vidyutagati vidyAdhara rAjA ke vahA~ kanakavatI rAnI kA putra 'ki raNavega' huA / yauvanAvasthA meM apanI patniyoM ke sAtha Amoda-pramoda kara rahA thA ki-saMdhyA kI lAlimA dekhakara vairAgya jAgRta huaa| dIkSA grahaNa kI, muni bane / eka bAra puSkaravaradvIpa ke vaitADhya giri ke hima zaila parvata para dhyAnArUr3ha the / usa samaya kamaTha ke jIva ne jo kurkaTa sarpa kA AyupUrNa hone para pA~cave naraka meM gayA thA aura vahAM se nikala kara vaha punaH sarpa banA thA, dhyAnA rUDha muni ko dekhA to pUrva vaira-vaza kruddha hokara muni ko iMsA, muni ne samabhAva se AyupUrNa kiyaa| (5) acyuta kalpa meM- vahA~ se muni bArahaveM acyuta kalpa nAmaka devaloka meM deva bane / (6) vajranAbha-bArahaveM devaloka se cyavakara jambUdvIpa ke pazcima mahA videha meM zubhaMkarA nagarI ke adhipati vajravIrya rAjA kI rAnI lakSmIvatI kA putra vajranAbha huaa| rAjyazrI kA upabhoga karate hue, kSemaMkara tIrthakara kA upadeza sunakara pravrajyA grahaNa kii| eka bAra sukaccha vijaya ke madhyavartI jvalaMta parvata para kAyotsarga mudrA meM avasthita the| udhara kamaTha kA jIva, jo sarpa thA vaha vahA~ se mara kara pA~cave naraka meM gayA thaa| naraka se nikalakara aneka bhavoM meM paribhramaNa karatA huA isa pradeza meM kuraMgaka nAma kA bhIla banA / muni ko dekhakara pUrva vaira ubuddha huaa| vANa mArA, Ahata hokara muni gira par3e tathA samabhAva se Ayu pUrNa kiyA / (7) madhyama graMveyaka-muni vahA~ se madhyama graMveyaka meM deva bne| aura kamaTha kA jIva bhIla, vahA~ se marakara sAtaveM naraka meM gayA /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kalpa sUtra (8) suvarNabAhu cakravartI-madhyama graMveyaka se Ayu pUrNakara marubhUti kA jIva jambUdvIpa ke pUrva mahAvideha meM zubhakara vijaya ke purANapura meM kuzalabAhu rAjA kI sudarzanA rAnI kA putra suvarNabAhu cakravartI banA / SaTkhaNDa ke rAjya kA upabhoga karane ke pazcAt saMyama grahaNa kiyA, aura ugra tapaH sAdhanA kii| tIrthaMkara nAmagotropArjana ke yogya bIsa sthAnako kA sevana kiyaa| eka bAra nirjana vana meM kAyotsarga karake khar3e the / kamaTha kA jIva sAtaveM naraka se nikala kara isI araNya meM siha banA thaa| usane dhyAnastha muni ko dekhaa| pUrva vaira udbuddha huaa| muni para jhapaTA / muni ne usa pIr3A ko samabhAva pUrvakara sahana kara atyanta zuddha pariNAmoM ke sAtha Ayu pUrNa kiyaa| (9) dasarve devaloka meM-muni, jo marubhUti kA jIva thA, vahA~ se AyupUrNa kara dasaveM devaloka meM bIsa sAgara kI Ayu vAlA deva bnaa| kamaTha kA jIva, jo siMha thA, marakara naraka meM gayA / (10) pArzvanAtha-marubhUti kA jIva dasaveM devaloka se cyavakara vArANasI nagarI meM azvasena rAjA kI rAnI vAmAdevI kI kukSi me bhagavAn pArzvanAtha ke rUpa meM avatarita huaa| ---. janma mUla : pAse NaM arahA purisAdANIe tiNNANovagae yAvi hotthAcaissAmi tti jANai. cayamANe na jANai, cue mi tti jANai, teNaM ceva abhilAveNaM suviNadaMsaNavihANeNaM savvaM jAva niyayaM gihaM aNuppaviTThA jAva suhaM suheNaM taM gambhaM parivahai // 150 // artha-puruSAdAnIya arhata pArzva tIna jJAna se yukta the| 'maiM yahA~ se cyuta hoUMgA' yaha jAnate the ! cyuta hote hue nahI jAnate the, aura 'cyuta ho gayA' hUM' yaha jAnate the| yahAM se lekara bhagavAna mahAvIra ke prakaraNa meM svapna se sambandhita sArA varNana pUrvavat samajhanA cAhie / yAvat mAtA apane gRha meM praveza karatI hai aura sukhapUrvaka garbha ko dhAraNa karatI hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNyAvAnIya mahaMta pAnAtha : janma : nAga kA mAra 217 mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAse arahA purisAdANIe je se hemaMtANaM docce mAse tacce pakkhe posabahule tassa NaM posabahulassa dasamIpakkheNaM navaNhaM mAsANaM bahupaDipunnANaM aTThamANa ya rAIdiyANaM viikvatANaM pubarattAvarattakAlasamayaMsi visAhAhi nakkhattaNaM jogamuvAgaeNaM arogA arogaM payAyA, jammaNaM savvaM pAsAbhilAveNa bhANiyavvaM jAva taM hou NaM kumAre pAse nAmeNaM // 15 // ___ artha-usa kAla usa samaya hemanta Rtu kA dvitIya mAsa, tRtIya pakSa, arthAt pauSa mAsa ke kRSNa pakSa kI dazamI ke dina, nau mAha pUrNa hone para aura sADhe sAta rAta-dina vyatIta hone para rAtri kA pUrva bhAga samApta hone jA rahA thA aura pichalA bhAga prArambha hone jA rahA thA, usa sandhi-velA meM, arthAt madhyarAtri meM vizAkhA nakSatra kA yoga hote hI, Arogya vAlI mAtA ne Arogya pUrvaka puruSAdAnIya arhat pArzva nAmaka putra ko janma diyaa| jima rAtri ko puruSAdAnIya arhat pArzva ne janma grahaNa kiyA, usa rAtri ko bahuta se deva aura deviyA~ janma kalyANaka manAne ke lie AI, jisase vaha rAtri prakAzamAna ho gaI aura deva deviyoM ke vArtAlApa se zabdAyamAna bhI ho gii| svapna va janma sambandhI anya sArA vRttAnta bhagavAna mahAvIra ke varNana meM Ae hue vRttAnta ke samAna yahAM bhI samajhanA caahie| vizeSa bhagavAn mahAvIra ke sthAna para bhagavAna pArzva kA nAma lenA caahie| yAvat mAtA-pitA ne kumAra kA nAma 'pArzva' rkhaa| vivecana-rAjakumAra pArzvanAtha bar3e hote haiM / yuvAvasthA Ane para unakA pANigrahaNa kuzalastha (kannauja) ke rAjA prasena jit kI putrI parama sundarI prabhAvatI ke sAtha huaa|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 - nAga kA uddhAra eka dina rAjakumAra pArzva rAjaprAsAda ke gavAkSa meM baiThe hue nagarAvalokana kara rahe the ki arcanA kI sAmagrI lie hue jana-samUha ko nagara ke bAhara jAte hue dekhA / kutUhalavaza kumAra ne pUchA- 'kyA Aja koI mahotsava hai, yA anya koI vizeSa prasaMga hai jisa kAraNa ye loga jA rahe haiM ?' - uttara milA kumAra vara / nagara ke bAhara eka kamaTha nApaka ugra tapasvI AyA huA hai, jo paMcAgni-tapa tapa rahA hai, vaha bahata ugra tapasvI hai| usakI pUjA aura arcanA karane ke lie hI ye loga jA rahe hai / kutUhalavaza rAjakumAra pAva bhI kamaTha ko dekhane ke lie cle| yaha kamaTha vahI thA jisakA sambandha pArzvanAtha ke jIva ke sAtha pichale aneka bhavo se calA A rahA thaa| vaha naraka se nikalakara eka atyanta garIba kula me janmA thA, bhUkha va daridratA se vyAkula hokara usane tApasI-pravrajyA grahaNa kI thii| bahuta ugra tapasyA karane se janatA me usake tapa kI dhAka jama gaI thii| rAjakumAra pArzvanAtha ne dekhA- 'tapasvI pacAgni tapa rahA hai| cAro dizAo me agni jala rahI hai, aura mastaka para sUrya tapa rahA hai, agnikuNDa meM baDe-baDe lakkar3a jala rahe haiN| usameM eka sarpa bhI jala rahA hai| sarpa ko dekhakara pArzvakumAra kA hRdaya karuNA se dravita ho uThA / tApasa ke isa vivekazUnya kriyAkANDa ko dekhakara pArzvanAtha ne kahA--tapasvin ! yaha kaisA ajJAna tapa hai ! pacendriya jIvoM ko bhasma kara tuma apanA kalyANa cAhate ho? tapasvI- rAjakumAra | tuma dharma ke rahasya ko nahI samajhate / rAjaputra to hAthI ghor3oM para krIr3A karanA aura yuddha karanA jAnate haiM, dharma ke rahasya ko to hamAre jaise tapasvI samajha sakate hai / tuma yahA~ se cale jAo, abhI to dUdha muhebacce ho / kyA tuma merI dhUnI me kisI jIva ko jalatA batA sakate ho ? rAjakumAra--tapasvI ! isa bar3e lakar3a meM sarpa jala rahA hai / tapasvI-tumhArA kathana mithyA hai / tabhI rAjakumAra ne apane sevaka ko AjJA dI, sevaka ne agnikuNDa se usa lakar3a ko bAhara nikAlA aura mAvadhAnI se cIrA to usa samaya tilamilAtA huA sarpa bAhara nikalA / vaha maraNA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAvAmIya mahat pArzvanAtha : domA 216 sanna sthiti meM thaa| pArzvanAtha ne use navakAra maMtra sunaayaa| vaha samAdhipUrvaka mara kara dharaNendra (nAgakumAra jAti ke devoM kA indra) deva huaa| logoM ne kamaTha kI bhartsanA kI, ve use dhikkArane lge| tApasa pAzrbakumAra para bahuta ruSTa huaa| para karatA bhI kyA ? Akhira meM ajJAna-tapa ke kAraNa kamaTha tApasa vahA~ se marakara meghamAlI nAmaka deva bnaa| bhAvI tIrthaMkaroM dvArA gRhasthAvAsa meM isa prakAra dharma krAnti kA yaha advitIya udAharaNa hai| mUla : pAse NaM arahA purisAdANIe dakkhe dakkhapaiNNe paDirUce allINe bhaddae viNIe tIsaM vAsAI agAravAsamajhe vasittA NaM puNaravi loyaMtiehiM jiyakappiehiM devehiM tAhiM iTAhiM jAva evaM vayAsI-jaya jaya naMdA jaya jaya bhaddA, bhadaM te jAva jaya jaya maI pauMjaMti // 152 // __ artha-puruSAdAnIya arhat pArzva dakSa the, dakSa pratijJA vAle the, uttama rUpa vAle, sarva guNo se yukta bhadra va vinIta the| ve tIsa varSa taka gRhavAsa me rahe / usake pazcAt apanI paramparA kA pAlana karate hue lokAMtika devoM ne Akara ke iSTavANI ke dvArA isa prakAra kahA-"he nanda ! (AnandakAro) tumhArI jaya ho, vijaya ho! he bhadra ! tumhArI jaya ho, vijaya ho ! yAvat isa prakAra jaya-jaya zabda kA prayoga karate haiN| --. dIkSA mUla : pubi pi NaM pAsassa arahao purisAdANiyassa mANussagAo gihatthadhammAo aNuttare Ahohiyae taM caiva sabvaM jAva dAyaM dAiyANaM paribhAettA je se hemaMtANaM docce mAse tacce pakkhe posa
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bahule tassa NaM posabahulassa ekArasIdivaseNaM puvvaNhakAlasamayaMsi visAlAe siviyAe sadevamaNuyAsurAe parisAe taM caiva savvaM navaraM vANArasiM nagariM mamaM majhaNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva Asamapae ujjANe jeNeva asogavarapAyave teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA asogavarapAyavassa ahe sIyaM ThAvei, ThAvittA sIyAo paccoruhai, sIyAo paccoruhittA sayameva AbharaNamallAlaMkAraM omuyati, omuittA sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karei, paMcamuTThiyaM loyaM karittA aTTameNaM bhatteNaM apANaeNaM visAhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM egaM devadUsamAyAya tihiM purisasaehiM saddhi muDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pabvaie // 153 // artha-puruSAdAnIya arhat pArzva ko mAnavIya gRhastha-dharma se pahale bhI uttama AbhogikajJAna (avadhijJAna) thaa| vaha sArA varNana bhagavAn mahAvIra ke varNana ke samAna yahA~ bhI samajhanA cAhie / abhiniSkramaNa ke pUrva vArSika dAna dekara ke, hemanta Rtu ke dvitIya mAsa, tRtIya pakSa, arthAt poSa mAsa ke kRSNa pakSa kI gyArasa ke dina, pUrva bhAga ke samaya (car3hate hue prahara me) vizAlA zivikA meM baiThakara deva, mAnava, aura asuroM ke virAT samUha ke sAtha (bhagavAna mahAvIra ke varNana ke samAna) vArANasI nagarI ke madhya meM hokara nikalate hai / nikalakara jisa ora Azramapada nAmaka udyAna hai, jahAM para azoka kA uttama vRkSa hai, usake sannikaTa jAte hai| sannikaTa jAkara ke zivikA ko khar3I rakhavAte hai / zivikA khar3I rakhavAkara ke zivikA se nIce uttarate haiN| nIce utarakara, apane hI hAthoM se AbhUSaNa, mAlAeM aura alaMkAra utArate haiN| alakAra utArakara, svayaM ke hAtha se paMca-muSThi loca karate haiN| loca karake nirjala aSTama bhakta karate haiN| vizAkhA nakSatra kA yoga Ate hI, eka devadUSya vastra ko lekara dUsare tIna sau puruSoM ke sAtha muDita hokara gRhavAsa se nikalakara anagAra avasthA ko svIkAra karate haiN|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAdAnIya arhat pArzvanAtha : kamaTha kA upasarga * kamaTha kA upasarga mUla : 221 pAse NaM arahA purisAdANIe tesIiM rAiMdiyAI nicca vosakAe ciyattadehe je kei uvasaggA uppajjaMti, taM jahA - divvA vA mANussA vA, tirikkhajoNiyA vA, aNulomA vA paDilomA vA, te uppanna sammaM sahaha titikkhara khamaha ahiyAsei // 154 // artha - puruSAdAnIya arhat pArzva terAsI (83) dinoM taka nitya satata zarIra kI ora se lakSya ko vyutsarga kie hue the / arthAt unhone zarIra kA khyAla chor3a diyA thA / isa kAraNa anagAra dazA meM unheM jo koI bhI upasarga hue, cAhe ve daivika the, mAnavIya the, yA pazu-pakSiyoM kI ora se utpanna hue the, una upasargoM ko ve nirbhaya rUpa se, samyak prakAra se sahana karate the, tanika mAtra bhI krodha nahIM karate, upasargoM kI ora unakI sAmarthya yukta titikSA vRtti rahatI aura ve zarIra ko pUrNa acala aura dRr3ha rakhakara upamargoM ko sahana karate the / vivecana - bhagavAn pArzvanAtha ne poSa kRSNa ekAdazI ke dina saMyama lekara vArANasI se prasthAna kiyA / saMyama sAdhanA, tapa ArAdhanA karate hue eka grAma ke sannikaTa tApasoM ke Azrama meM pdhaare| kue ke sannikaTa vaTa vRkSa ke nIce ve dhyAna lagAkara khar3e ho gaye / kamaTha tApasa, jo marakara meghamAlI deva banA thA, avadhijJAna ( vibhaMgaajJAna ) se bhagavAn ko dhyAnastha dekhakara vahA~ AyA / pUrva vaira ko yAda karake siMha hastI, rIcha, sarpa, bicchU, prabhRti banakara bhagavAn ko nAnA prakAra se kaSTa dene lagA, tathApi bhagavAn sumeru kI taraha sthira rahe, apane aDiga dharma dhyAna se vicalita nahI hue, taba usane khrimiyAkara gaMbhIra garjanA karate hue apAra jalavRSTi kI / nAsAgra taka pAnI A jAne para bhI bhagavAn kA dhyAna bhagna nahIM huA / usa samaya avadhijJAna me dharaNendra ne meghamAlI ke upasarga ko dekhA, taba dharaNendra deva ne sAta phanoM se chatra banAkara upasarga kA nivAraNa kiyA / bhakti bhAvanA se gadgad hokara usane bhagavAn kI stuti kii| dhyAnamagna samadarzI bhagavAn na to stuti karane vAle dharaNendra deva para tuSTa hue aura na
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 upasarga karane vAle duSTa kamaTha para ruSTa hI hue| isIlie AcArya hemacandra ne prabhu pAzvanAtha kI stuti karate hue kahA hai - kamaThe dharaNendra ca svocite kamakurvati / pramostulya manovRttiH pArzvanAthaH zriye'stu vH||" parAnita ho meghamAlI bhI bhagavAn ke caraNoM me gira gyaa| aparAdha kI kSamA yAcanA karane lgaa| .. kevalajJAna mala: tae NaM se pAse bhagavaM aNagAre jAe iriyAsamie jAva appANaM bhAvamANasma tesIiM rAiMdiyAI vikatAI caurAmIimassa rAiMdiyassa aMtarA vaTTamANe je se gimhANaM paDhame mAse paDhame pakkhe cittabahule tassa NaM cittabahulassa cautthIpakhaNaM puNhakAlasamayaMsi dhAyatipAyavasma ahe chaTheNaM bhatteNaM apANaeNaM visAhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM jhANaMtariyAe vaTTamANasma aNate aNuttare nivvAdhAe nirAvaraNe jAva kevalavaranANadaMsaNe mamuppanne jAva jANamANe pAmamANe viharaD // 155 // ___ artha-usake pazcAt bhagavAn pArzva anagAra hue, yAvat IryAsamiti se yukta hue aura isa prakAra AtmA ko bhAvita karate-karate tirAsI (83) rAtri dina vyatIta ho gye| caurAsIvA~ diva cala rahA thaa| grISma Rtu kA prathama mAsa, prathama pakSa arthAt caitra mAsa kA kRSNa pakSa AyA, usa caitra mAsa kI caturthI ko, pUrvAhna meM A~vale (dhAtakI) ke vRkSa ke nIce SaSTha tapa kiye hue, zukla dhyAna me lIna the| taba vizAkhA nakSatra kA yoga AyA, unhe uttamottama kevalajJAna kevaladarzana utpanna huaa| yAvat ve sampUrNa lokAloka ke bhAvoM ko dekhate hue vicarane lge|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAdAnIya arhat pArzvanAtha : ziSya saMpavA * ziSya-saMpadA mUla -- pAsassa NaM arahao purisAdANIyasma aTUTha gaNA aTTha gaNaharA hotyA, taM jahA subheya ajjaghose ya vasiTTe baMbhayAri ya / some sirihare caiva vIrabhadde jame viya // 156 // 223 artha - puruSAdAnIya arhata pArzva ke ATha gaNadhara the / ve isa prakAra hai(1) zubha, (2) ajjaghoSa - AryaghoSa, (3) vasiSTha, (4) brahmacArI, (5) soma (6) zrIdhara ( 7 ) vIrabhadra aura (8) yaza / mUla : G pAsamma NaM arahao purisAdANIyasma ajjadiNNapAmokkhAo solasma mamaNasAhasmIo ukkomiyA samaNasaMpayA hotthA / pAmasma NaM arahao purisAdANIyasma puSphacUlApA mokkhAyo aTaThattIsaM ajjiyA sAhasmIo ukkosiyA ajjiyAsaMpadA hotthA / pAmassa NaM arahao purisAdANIyassa sunaMdapA mokkhANaM samaNovAmagANaM egA sayasAhassI causa TiMTha ca mahassA ukosiyA samaNovAsagasaMpayA hotyA / pAsassa NaM arahao purisAdANIyasma sunaMdApAmokkhANaM samaNovAsigANaM tinni sayasAhasmIo sattAvIsa ca sahassA kosiyA samaNovAsiyANaM saMpayA hotthA / pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa aTThasayA cohasapuvvINaM ajiNANaM jiNasaMkAsANa savvakkhara jAva cohasapuvvINaM saMpayA hotthA / pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa codama sayA ohinANINaM,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 dasa sayA kevalanANINaM, ekkArasa sayA veubviyANaM, addhahamasayA viulamaINaM, chassayA vAINaM, cha sayA riumaINaM, bArasa sayA aNutarovavAiyANaM saMpayA hotthaa||157|| artha-puruSAdAnIya arhat pArzva ke saMgha meM ajjadiNNa (Aryadatta) Adi solaha hajAra sAdhuoM kI utkRSTa zramaNa-sampadA thii| puruSAdAnIya arhat pArzva ke samudAya meM puSpacUlA Adi ar3atIsa hajAra AyikAoM kI utkRSTa AyikA-sampadA thii| puruSAdAnIya arhat pArzva ke saMgha meM sunanda Adi eka lAkha cauMsaTha hajAra zramaNopAsakoM kI utkRSTa zramaNopAsaka-saMpadA thii| puruSAdAnIya arhat pArzva ke samudAya meM sunandA Adi tIna lAkha aura sattAvIsa hajAra zramaNopAsikAoM kI utkRSTa zramaNopAsikA-sampadA thii| puruSAdAnIya arhat pArzva ke samudAya meM sAr3he tIna sau jina nahI, kintu jinake sadRza sarvAkSara saMyogoM ko jAnane vAle yAvat codaha-pUrvadhAriyoM kI sampadA thI / puruSAdAnIya arhana pArzva ke samudAya meM caudaha sau avadhijJAniyoM kI sampadA tho| puruSAdAnIya arhata pAva ke samudAya meM eka hajAra kevalajJAniyoM kI sampadA thii| gyArahamI vaikriya labdhivAloM kI tathA chaha sau Rjumati jJAna vAloM kI sampadA thii| bhagavAna pArzvanAtha ke eka hajAra zramaNa siddha hue, tathA unakI do hajAra AyikAeM siddha huii| puruSAdAnIya arhat pArzva ke saMgha meM sAr3he sAta sau vipulamatiyoM kI (vipulamati manaHparyava jJAna vAloM kI), chaha sau vAdiyoM kI aura bAraha sau anuttaropapAtikoM kI-arthAt anuttara vimAna meM jAne vAloM kI saMpadA thii| mala : pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa duvihA aMtakaDabhUmI hotthA, taM jahA-jayatakahabhUmI ya, pariyAyaMtakaDabhUmI y|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 pusvAdAnIya mahat pArzvanAtha : parinirvANa jAva cautthAo purisajagAo jayaMtakaDabhUmi tivAsapariyAe aMtamakAsI // 158 // artha-puruSAdAnIya arhat pArzva ke samaya meM antakRtoM kI bhUmi arthAt sarva duHkhoM kA anta karane vAlo kI bhUmikA do prakAra kI thii| jaise ki eka to yuga-atakRta bhUmi, aura dUsarI paryAya-antakRt bhUmi / yAvat arhata pArzva se caturtha yugapuruSa taka yugAntakRta bhUmi thI arthAt caturtha puruSa taka mukti mArga calA thA / arhat pArzva kA kevalIparyAya tIna varSa kA hone para arthAta-unako kevalajJAna hue tIna varSa vyatIta hone para kisI sAdhaka ne mukti prApta kii| arthAt muktimArga prArambha huaa| vaha unake samaya kI paryAyAntakRtabhUmi huii| mala: teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAse arahA purisAdANIe tIsaM vAsAI agAvAsamajjhe vasittA, tesIti rAiMdiyAI chaumasthapariyAya pAuNittA, desUNAI sattari vAsAI kevalipariyAyaM pAuNittA, bahupaDipunnAI sattari vAsAI sAmanapariyAyaM pAuNittA, ekka vAsasayaM savvAuyaM pAlittA khINe veyaNijjAuyanAmagotte imIse osappiNIe dUsamasUsamAe samAe bahuvIikatAe je se vAsANaM paDhame mAse docce pakkhe sAvaNasuddhe tassa NaM sAvaNasuddhassa ahamIpakkheNaM uppi sammeyaselasiharaMsi appacottIsaime mAsieNaM bhatteNaM apANaeNaM visAhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM puvvaNhakAlasamayaMsi vagdhAriyapANI kAlagae jAva savvadukkhappahINe // 15 // artha- usa kAla usa samaya purisAdAnIya arhat pArzva tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahakarake, tirAsI (83) rAtri dina chaprastha paryAya meM raha karake, pUrNa
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra 226 nahIM, kintu kucha kama sattara (70) varSa taka kevalIparyAya meM raha karake, isa prakAra pUrNa sattara varSa taka zramaNaparyAya kA pAlana karake, kula sau varSa taka apanA sampUrNa Ayu bhogakara vedanIya karma, AyuSyakarma, nAma karma, aura gotra karma ke kSINa hone para duSama- suSama nAmaka avasarpiNI kAla ke bahuta vyatIta ho jAne para, varSARtu kA prathama mAsa, dvitIya pakSa, arthAt jaba zrAvaNa mAsa kA zukla pakSa AyA, taba zrAvaNa zuklA aSTamI ke dina sammeda zikhara parvata para apane sahita cotosa- puruSoM ke sAtha ( 1 pArzvanAtha aura dUsare tetIsa zramaNa isa prakAra kula 34) mAsika bhakta kA anazana kara pUrvAhna ke samaya, vizAkhA nakSatra kA yoga Ane para donoM hAtha lambe kiye hue isa prakAra dhyAna mudrA meM avasthita raha kara kAla dharma ko prApta hue, yAvat sarvaM duHkhoM se mukta hue / mUla : pAsassa NaM arahao purisAdANiyassa kAlagatassa jAva savvadukkhappahINassa duvAlasa vAsasayADaM viika' tAI terasamassa ya vAsasayassa ayaM tIsaime saMvaccharakAle gacchai // 160 // artha - purisAdAnIya arhatu pArzva ko kAladharma prApta hue, yAvat sarva duHkhoM se pUrNa tayA mukta hue bAraha sau varSa vyatIta ho gaye' aura yaha teraha sau varSa kA samaya cala rahA hai / * arhat ariSTanemi mUla :--- teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM arahA arinemI paMcacitta hotthA, taM jahA - cittAhi cue caittA gabrbha vakka te jAva cittAhi parini // 169 // artha - usa kAla usa samaya arhat ariSTanemi pA~ca citrA yukta the, arthAt
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ marhat ariSTanemi janma parAkrama darzana unake jIvana ke pA~ca prasaMgo me citrA nakSatra AyA thA / jaise- arhat ariSTanemi citrA nakSatra me svarga se cyuta hue, cyuta hokara garbha meM Aye, ityAdi sampUrNavRtta citrA nakSatra ke pATha ke sAtha pUrva ke samAna samajhanA caahie| yAvat citrA nakSatra meM ve parinirvANa ko prApta hue / * janma mUla : 227 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM arahA ariTThanemI je se vAsANaM cautthe mAse sattame pakkhe kattiyabahule tassa NaM kattiyabahulassa bArasIpakkheNaM aparAjiyAo mahAvimANAo battIsaM sAgarovamadvitIyAo anaMtaraM cayaM caittA iheva jaMbuddIve dIve bhAradevAse soriyapure nagare samuddavijayassa ranno bhAriyAe sivAe devIe puvvarattAvarattakAlasamayaMsi jAva cittAhiM ganmattAe vakka te savvaM tava sumiNadaMsaNadaviNasaMharaNAiyaM ettha bhaNiyavvaM // 162 // artha--usa kAla usa samaya arhat ariSTa nemi, jaba varSA Rtu kA caturtha mAma, mAtavA~ pakSa arthAt kArtika mAsa ke kRSNa pakSa kA samaya AyA, taba kArtika kRSNA dvAdazI ke dina, battIsa sAgaropama kI AyuSya maryAdA vAle aparAjita nAmaka mahAvimAna se cyavakara isI jambUdvIpa meM bhAratavarSa ke soriyapura nAmaka nagara meM samudravijaya rAjA kI patnI zivAdevI kI kukSi meM, rAtri ke pUrva aura apara bhAga kI sandhi-velA me, arthAt madhyarAtri meM citrA nakSatra kA yoga hone para garbha rUpa meM utpanna hue| usake pazcAt kA sabhI varNana bhagavAn mahAvIra ke prakaraNa me Aye hue svapna darzana, dhana-dhAnya kI vRddhi ityAdi ke samAna yahA~ para bhI kahanA cAhie / mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM arihA ariTThanemI je se
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra 228 vAsANaM paDhame mAse docce pakkhe sAvaNasuddhe tassa NaM sAvaNasuddhassa paMcamIpakkheNaM navaNhaM mAsANaM jAva cittAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM arogA arogaM payAyA / jammaNaM samuddavijayAbhiveNaM netavvaM jAva taM hou NaM kumAre aridvanemI nAmeNaM / / 163 / / artha - usa kAla usa samaya varSARtu kA prathama mAsa, dvitIya pakSa arthAt zrAvaNa mAsa kA zukla pakSa AyA, usa samaya zrAvaNa zuklA pacamI ke dina nau mAsa aura sAr3he sAta dina paripUrNa hue, yAvat madhyarAtri ko citrA nakSatra kA yoga hote hI, Arogya-yukta (svastha ) mAtA ne Arogya pUrvaka arhat ariSTa nemi ko janma diyA | janma kA itivRtta 'pitA samudravijaya' isa pATha ke sAtha pUrvavat samajhanA cAhie, yAvat isa kumAra kA nAma ariSTanemi kumAra ho ityAdi sabhI kaha lenA cAhie / 12 3 14 vivecana- arhat ariSTanemi bAIsaveM tIrthakara the| unake pitA kA nAma samudra vijaya aura mAtA kA nAma zivA thA / unake tIna bhrAtA aura the jinake nAma isa prakAra haiM- rathanemi, satyanemi aura dRr3hanemi ra unakA gotra gautama thA aura kula vRSNi thA, unakA zarIra zyAmavarNa thA / kintu mukhAkRti atyadhika manamohaka thii| ve eka hajAra ATha zubha lakSaNoM ke dhAraka the, "vajra RSabha nArAcasaMhanana aura samacaturasra saMsthAna vAle the / matsya ke AkAra kA unakA udara thA, ve atula balI the / unake parAkrama darzana kA eka madhura prasaga hai / 15 parAkrama darzana eka bAra ghUmate-ghAmate arhat ariSTanemi zrIkRSNa kI AyudhazAlA meM pahu~ce / snehI sAthiyoM kI preraNA se prerita ho vAsudeva zrI kRSNa ke sudarzana cakra ko aMgulI para rakhakara kumbhakAra ke cakra ke samAna phirA diyaa| zAraMga dhanuSa ko kamala kI nAla kI taraha mor3a diyaa| kaumudI gadA sahaja rUpa se uThAkara skaMdha para rakha lI aura pA~cajanya zaMkha ko isa prakAra bajAyA ki sArI dvArikA bhaya se kA~pa uThI / usa dhvani ko sunakara zrIkRSNa kA hRdaya bhI dhar3akane lagA / ' zatru ke bhaya se bhayabhIta bane zrIkRSNa AyudhazAlA meM Aye / ariSTanemi dvArA 7
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahan mariSTanemi : rAla ko maMganI 22 zaMkha bajAye jAne kI bAta jAnakara cakita hue| phira bhI zakti parIkSaNa ke lie zrIkRSNa ne ariSTanemi se kahA-calie vyAyAmazAlA meM jahA~ apane bAhubala kI parIkSA kreN| kyoMki pAMcajanya zaMkha ko phUkane kI zakti mere atirikta anya kisI meM nahIM hai|| ariSTanemi ne svIkRti dI, donoM hI vyAyAmazAlA meM pahuMce / kRSNa ne bhujA lambI kI aura kahA-jarA ise jhukA to do| ariSTanemi ne usa bhujA ko aise jhukA diyA jaise vRkSa kI DAlI ko jhukA diyA ho| jaba ariSTanemi ne bhujA lambI kI to kRSNa, atyadhika prayatna karane para bhI use nahIM jhukA sake', yaha ghaTanA-citra unake mahAn dhairya, zaurya aura prabala parAkrama ke bhAva ko ujAgara kara rahA hai| zrIkRSNa ariSTanemi ke atula bala ko dekhakara cakita ho gaye, sAtha hI cintAmagna bhii| tabhI AkAzavANI huI ki ariSTanemi kumArAvasthA meM hI pravrajyA grahaNa kreNge| --. rAjula kI maMganI zrIkRSNa ne kumAra neminAtha ko vivAha ke lie prema pUrvaka Agraha kiyA, para ve svIkAra nahI hue| ve cAhate the ki nemikumAra vivAhita ho jAye to inakA atulanIya parAkrama kSINa ho jAyegA aura phira mujhe kabhI bhI isase bhaya va zaMkA nahI hogii| isake lie satyabhAmA Adi ko zrIkRSNa ne saMketa kiyaa| zrIkRSNa ke saketAnusAra satyabhAmA Adi rAniyoM ne vasata Rtu me raivatAcala para vasaMta kIr3A karate hue hAva-bhAva-kaTAkSAdi ke dvArA nemikumAra ke antarhRdaya meM vAsanA jAgRta karane kA prayAsa kiyA, kintu saphala na ho skii| taba rukmiNI, satyabhAmA, jAmbavatI, padmAvatI, gAMdhArI, lakSmaNA Adi ne strI ke mahattva para prakAza DAlate hue kahA-strI ke binA mAnava apUrNa hai, strI amRta hai, nArI hI nArAyaNI hai, Adi / apanI bhAbhiyoM ke moha bhare vacanoM ko sunakara nemikumAra mauna rahe aura unakI ajJatA para mana hI mana muskarAne lge| kumAra ko mauna dekhakara, 'aniSiddham anumatam' ke anusAra sabhI rAniyAM Ananda se nAca uThI aura sarvatra samAcAra prasArita kara diyA ki ariSTanemi vivAha ke lie prastuta ho gae haiN|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra zrIkRSNa ne mahArAjA ugrasena kI rUpavatI kanyA rAjImato kI yAcanA kI / rAjImatI sarvalakSaNoM se sampanna, vidyut aura saudAminI ke samAna prabhAvAlI rAjakanyA thI / 21 rAjImatI ke pitA ugrasena ne kRSNa se kahA- "kumAra, yahA~ bAe~ to maiM unheM apanI rAjakanyA dU~ / " zrI kRSNa ne svIkRti pradAna kI / 230 donoM ora vivAha kI taiyAriyA~ hone lagI / maMgalagIta gAye jAne lge| ariSTanemi ko sarva auSadhiyA~ ke jala se snAna karAyA gayA, kautukamaMgala kiye gaye, divya vastra aura AbhUSaNa pahinAye gaye / vAsudeva zrIkRSNa ke madonmatta gadhahastI para ve ArUDha hue / usa samaya ve isa prakAra suzobhita ho rahe the mAno mastaka para cUDAmaNi ho / sira para chatra suzobhita ho rahA thaa| dono aura camara bIje jA rahe the / dazArha cakra se ve cAro ora se ghire hue the| vAdyoM se nabha gUMja rahA thA / caturaginI senA ke sAtha unakI barAta Age baDhI calI jA rahI thii| sabhI kA hRdaya khuzI se uchAleM mAra rahA thA / * toraNa se lauTa gae usa yuga meM mAMsAhAra kA bahuta adhika pracAra thaa| rAjA ugrasena ne barAtiyoM ke bhojana ke lie saikar3oM pazu aura pakSI ekatrita kiye / vara ke rUpa meM jaba ariSTanemi vahA~ pahu~ce, to unheM eka vAr3e meM baMda kie hue pazuo kA karuNa krandana sunAI diyaa| unakA hRdaya dayA se dravita ho gayA / " bhagavAn ne sArathI se pUchA - 'he mahAbhAga ! ye saba sukhArthI jIva vAr3oM aura piMjaroM meM kisalie DAle gaye haiM ? sArathI ne kahA- "ye samasta bhadra prANI Apake vivAha kArya me Aye hue vyaktiyoM ke bhojana ke lie haiM / 24 karuNAmUrti ariSTanemi ne socA- 'mere kAraNa se ye bahuta se jIva mAre jAte haiM, to mere lie yaha bhaviSya meM kalyANaprada nahI hogA / yaha kahakara unhoMne apane kuNDala, kaTisUtra Adi AbhUSaNa utAra kara sArathI ko de diye aura ratha ko mor3ane ke lie kahA - "sArathi ! vApasa calo ! mujhe isa prakAra kA hiMsAkArI vivAha nahIM karanA hai / ' zrIkRSNa Adi bahutoM ke samajhAne para bhI ve nahI mAne aura dvArikA kI ora binA vyAhe hI lauTa cale /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 bahat asSTinemi : bIkA rAjImatI ke cehare para jo gulAbI khuziyAM chAI huI thI, vaha prabhu ke vApasa lauTa jAne para gAyaba ho gii| vaha apane bhAgya ko kosane lgii| use bahuta hI duHkha huA, ariSTanemi usake hRdaya meM base hue the| mAtA, pitA aura sakhiyoM ne samajhAyA 'ariSTanemi cale gae to kyA huA bahuta se acche vara prApta ho jaayNge|' usane dRDhatA se kahA-"vivAha kA bAhya rItirasma (varaNa) bhale hI na huA ho kintu antaraMga hRdaya se maiMne varaNa kara liyA hai, aba maiM Ajanma usI prabhu kI upAsanA kruuNgii| - vIkSA mala: __arahA arihanemI dakkhe jAva tini vAsasayAI agAravAsamajhe vasittA NaM puNaravi loyaMtiehiM jIyakappiehiM devehi taM ceva savvaM bhANiyavvaM jAva dAyaM dAiyANaM paribhAettA je se vAsANaM paDhame mAse docce pakkhe sAvaNasuddhai tassa NaM sAvaNasuddhassa chaTThopakkheNaM puvvaNhakAlasamayaMsi uttarakurAe sIyAe sadevamaNu yAsurAe parisAe aNu gammamANamagge jAvabAravaIe nagarIe majjha niggacchai, niggacchittA jeNeva vaya ujjANe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA asogavarapAyavassa ahe sIya ThAvei, sIyaM ThavittA sIyAe paccoruhai, sIyAe pacoruhittA sayameva AbharaNa mallAlaMkAraM omuyai, omuittA sayameva paMcamuTThiyaM loya karei, karittA cha?rNa bhatteNaM apANaeNaM cittAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM egaM devadUsamAdAya egeNaM purisasahasseNaM saddhiM muNDe bhavittA agArAo aNagAriyauM pavvaie // 164 // artha-arhat ariSTanemi dakSa the, yAvat ve tIna sau varSa taka kumAra
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 avasthA meM gRhavAsa meM rhe| usake pazcAt jinake kahane kA AcAra hai aise lokAntika devoM ne Akarake unase prArthanA kI, saMsAra kA kalyANa karane ke lie ityAdi kathana jo pUrva A gayA hai vaisA hI yahA~ para bhI khnaa| yAvat abhinikramaNa ke pUrva eka varSa taka dAna diyaa| ___ jaba varSA Rtu kA prathama mAma, dvitIya pakSa, arthAt zrAvaNa mAsa kA zukla pakSa AyA, usa zrAvaNa zuklA cha? ke dina, pUrvAhna ke samaya jinake pIche deva, mAnava aura asuroM kI maNDalI cala rahI hai, aise ariSTanemi uttarakurA nAmaka zivikA me baiThakara yAvat dvArikA nagarI ke madhya-madhya meM hokara nikalate haiN| nikalakara jisa tarapha raivata nAmaka udyAna hai,26 vahA~ Ate hai, Akara ke uttama azoka vRkSa ke nIce, zivikA ko khar3I rakhate hai, khar3I rakhakara zivikA se utarate hai, utarakara apane hI hAtho se AbharaNa, mAlAe~ aura alakAroM ko nIce utArate haiN| utAra kara apane hI hAthoM se pacamuSTi loca karate haiM, loca karake, pAnI rahita, SaSThabhakta karake, citrA nakSatra kA yoga Ate hI, eka devadUSya vastra ko lekara hajAra puruSoM ke sAtha, muDita hokara gRhavAsa ko tyAgakara anagAratva ko svIkAra karate hai| vivecana-hiMsA ko rokane ke lie bhagavAn binA vivAha kiye hI lauTe, kintu yaha smaraNa rakhanA cAhie ki lauTakara sIdhe hI zivikA me baiThakara pravrajyA ke lie prasthita nahIM hue| yadi sIdhe hI prasthita hote haiM to prazna yaha hai ki unhoMne varSIdAna kaba diyA ? kyA dUlhA banakara Ane ke pUrva hI varSIdAna de cuke the? nhiiN| ve vahA~ se lauTakara ghara para Ate hai, eka varSa taka varSIdAna dete haiN| usake pazcAt eka hajAra puruSoM ke sAtha pravrajyA grahaNa karata haiM / sAmAyika caritra grahaNa karate hue prabhu ko manaH paryava jJAna utpanna ho jAtA hai| isa bIca premamUrti rAjImatI ariSTanemi kI apalaka pratIkSA karato rhii| vaha nirantara yaha socatI rahI ki bhagavAn merI avazya hI sudha leNge| para usakI vaha bhAvanA pUrNa nahIM ho sakI / bAraha mAsa taka usake antarha daya meM vividha saMkalpa vikalpa ubuddha hote rahe, jinheM kaviyoM ne bAraha mAsA ke ke rUpa meM citrita kiyA hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahaMta bariSTanemi : kevalajJAna 233 --. kevala jJAna mUla : ____ arahA NaM ariTunemI cauppanna rAiMdiyAI niccaM vosa?kAe ciyattadehe taM ceva savvaM jAva paNapannaimassa rAiMdiyassa aMta. rAvaTTamANe, je se vAsANaM tacce mAse paMcame pakkhe assoyabahule tasma NaM assoyavahulassa pannarasIpakkheNaM divasassa pacchime bhAge uppiM ujjitaselasihare veupAyavasma ahe aTaNaM bhatteNaM apANaeNaM cittAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM jhANaMtariyAe vaTTamANassa jAva aNate aNuttare jAva savvaloe savvajIvANaM bhAve jANamANe pAsamANe viharai // 16 // artha-arhat ariSTanemi caupana rAtri-dina dhyAna meM rhe| unhoMne zarIra ke lakSya ko choDa diyaa| zArIrika vAsanA choDa dI thii| ityAdi sabhI jo pUrva A cukA hai, yahA~ bhI samajha lenA cAhie / arhat ariSTanemi ke isa prakAra dhyAna meM rahate hue pacapanavA~ rAtri-dina A gyaa| jaba ve pacapanaveM rAtridina me saMcaraNa kara rahe the taba varSARtu kA tRtIya mAma, pA~cavA~ pakSa, arthAt Azvina kRSNA amAvasyA ke dina aparAhna meM ujjayata zaila zikhara (raivatAcala parvata) para veMta (vetasa) ke vRkSa ke nIce pAnI rahita, aSTama bhakta kA tapa kie hue the, isI samaya citrA nakSatra kA yoga Ane para dhyAna me rahe hue unheM ananta yAvat uttama kevalajJAna, kevaladarzana utpanna huaa| aba ve samasta dravya aura unakI sampUrNa paryAyoM ko jAnate hue, dekhate hue vicarane lge| vivecana-bhagavAn neminAtha ke dIkSA grahaNa karane ke bAda rAjImatI ke rUpa para bhagavAn neminAtha kA laghubhrAtA rathanemi mugdha ho gayA thaa| vaha rAjI. matI ko apane vaza me karane ke lie nitya-navIna upahAra bhejtaa| bholI-bhAlI rAjImatI usakI vaha kuTila cAla na samajha skii| vaha ariSTanemi kA hI upahAra samajhakara premapUrvaka grahaNa karatI rhii|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kalpasUtra eka dina ekAnta meM rAjImatI ko dekha, rathanemi ne apane hRdaya kI icchA abhivyakta kI / rAjImatI ne jaba vaha bAta sunI to sArA rahasya samajha gii| dUsare dina jaba rathanemi AyA taba use samajhAne ke lie usane sugaMdhita paya-pAna kiyA, aura usake pazcAt vamana kI davA ( madanaphala ) lI / jaba davA ke prabhAva se vamana huA to use eka svarNapAtra meM grahaNa kara liyA, aura ratha nemi se bolI - 'jarA isakA pAna kariye / ' - rathanemi ne nAka bhauM sikor3ate hue kahA- 'kyA maiM zvAna haiM, jo isakA pAna karU ?' vamana kA pAna to zvAna karatA hai, insAna nahIM / ' rAjamatI ne kahA- "bahuta acchA ! to maiM bhI ariSTanemi ke dvArA vamana kI huI haiM, phira mujha para mugdha hokara merI icchA kyoM kara rahe ho ? tumhArA viveka kyoM naSTa ho gayA hai ? kyA yaha bhI vamanapAna nahI hai " rAjImatI kI phaTakAra se rathanemi lajjita hokara nIcA zira kiye apane ghara ko calA AyA / 27 bhagavAn ke kevalajJAna kI sUcanA prApta hote hI zrIkRSNa Adi pahuce / bhagavAn ke upadeza se varadatta Adi do hajAra rAjAoM ne pravajyA grahaNa kI / prabhu ne caturvidha saMgha kI sthApanA kI / zrI kRSNa ne bhagavAn se jijJAsA prastuta kI ki bhagavan! rAjImatI kA Apa para itanA apAra sneha kyoM hai ? samAdhAna karate huI bhagavAn ne kahA- Aja se nauveM bhAva meM maiM 'dhana' nAmaka rAjaputra thA ora yaha rAjImatI kA jIva dhanavatI nAma kI merI patnI thI / vahA~ se maiM prathama devaloka meM deva banA aura yaha devI bnii| vahAM se cyuta hokara merA jIva citragati nAmaka vidyAdhara huA, aura yaha merI ratnavatI nAmaka patnI huI / vahA~ se hama donoM caturthadeva loka meM utpanna hue| vahA~ se cyuta hokara maiM aparAjita nAmaka rAjA huA, aura yaha priyatamA nAmaka rAnI huI / vahA~ se hama donoM gyArahaveM devaloka deva hue, / tatpazcAt maiM zaMkha nAmaka meM rAjA huA, aura yaha yazomatI nAmaka rAnI huii| vahIM se hama donoM aparAjita
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 pahat mariSTanemi : rAjomatI ko dokSA : rayanemi ko pratibodha devaloka meM deva hue aura vahAM se cyuta hokara maiM ariSTanemi huA aura yaha rAjImatI huI hai / pUrvabhavoM kA sneha sambandha hone ke kAraNa hI isakA atyadhika anurAga mere prati haiN| --- . rAjImatI ko dIkSA . rathanemi ko pratibodha bhagavAn vahA~ se vihAra karake raivataka parvata para padhAre / samavasaraNa ko racanA huI / rAjImatI vicArane lagI. bhagavAn ko dhanya hai, jinhone moha ko jIta liyA hai| dhikkAra hai mujhe jo maiM moha ke dala-dala meM phasI huuN| mere lie yahI zreyaskara hai ki mai dokSA le luuN|" _aisA dRDha sakalpa karake rAjImatI ne kAMgasI-kadhI se saMvAre hue bhaMvara sadRza kAle kezoM ko ukhAr3a ddaalaa| sarva iMdriyoM ko jItakara dIkSA ke lie taiyAra huI / zrI kRSNa ne AzIrvAda diyA he kanyA ! isa bhayaMkara saMmAra-sAgara se tU zIghra hI tara / " rAjImatI ne dIkSA grahaNa kii| dIkSA lene ke pazcAt eka bAra rAjImatI raivataka parvata kI ora jA rahI thI ki mUsalAdhAra varSA hone se usake vastra bhIga gye| sAtha ko anya sAdhviyAM bhI idhara-udhara ho gii| rAjImatI ne varSA se bacane ke lie eka aMdherI guphA kA Azraya liyA / ekAnta sthAna samajhakara samasta gIle vastra utArakara sUkhane ke lie phailA diye / rAjImatI kI phaTakAra se pratibuddha hokara rathanemi pravajita ho gae the| aura vaha usI guphA meM dhyAna magna the| Aja bijalI kI camaka meM rAjImatI ko akelI aura nirvastra dekhakara usakA mana puna calita ho gyaa| itane meM ekAeka rAjomatI ko bhI dRSTi una para pdd'ii| unheM dekhate hI vaha sahama gaI, bhayabhIta banI, apane aMgoM kA gopana kara jamIna para baiTha gii|'' kAma-vihvala rathanemi ne rAjImatI se kahA- he surUpe ! mai rathanemi huuN| tU mujhe aMgIkAra kara / tanika mAtra bhI sakoca na kr| Ao! isa ekAnta sthAna meM hama bhoga bhogeM aura sAMsArika bhogoM kA Ananda lene ke pazcAt phira sayama le leMge /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- - rAjImatI ne dekhA - rathanemi kA manobala TUTa gayA hai| ve vAsanAvihvala hokara saMyama se bhraSTa ho rahe haiN| usane dhairya ke sAtha kahA - bhale hI tuma rUpa meM vaizramaNa ke sadRza ho, bhoga-lIlA me nala-kubera yA sAkSAt indra ke samAna ho, to bhI maiM tumhArI icchA nahI karatI / " agaMdhanakula meM utpanna hue sarpa prajvalita agni meM jalakara maranA pasaMda karate haiM, kintu vamana kiye hue viSa ko puna: pIne kI icchA nahIM karate / he kAmI ! vamana kI huI vastu ko khAkara tU jIvita rahanA cAhatA hai| isase to maranA zreyaskara hai / 32 sAdhvI rAjImatI ke subhASita vacana sunakara jaise hamtI akuza se vaza meM AtA hai vaise hI rathanemi kA mana sthira ho gayA / rathanemi ne bhagavAna ke pAsa jAkara AlocanA kI / ve utkRSTa tapa tapakara mokSa gaye / rAjImatI cAra sau varSa taka gRhasthAzrama meM rahI, eka varSa chadmAvasthA meM rahI aura paoNcasau varSa kevalI paryAya meM rahakara mukta huI / ziSya-saMpadA 236 mUla : arahao NaM ariTThanemissa aTThArasa gaNA gaNaharA hotthA / arahao NaM ariSTanemissa varadattapAmokkhAo aTThArasa samaNasAhasIo ukkosiyA samaNasaMpayA hotthA / arahao NaM arinemimsa ajjajakkhiNipAmokravAo cattAlIsaM ajjiyAsAhasIo ukkosiyA ajjiyA saMpayA hotthA / arahao ariTThanemissa naMdapA mokkhANaM samaNovAsagANaM egA rAyasAhasmI auNattari ca sahasmA ukkosiyA samaNovAsaga saMpayA hotthA / arahao ariSTanemissa ariTThanemissa mahAsuvvayApAmokkhANaM tinni sayasAhassIo chattIsaM ca sahassA ukkosiyA samaNovAsiyANaM saMpayA hotthA / arahao ariTThanemissa cattAri sayA cohasapuvvINaM
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat ariSTanemi: ziSya-saMpadA 137 ajiNANaM jiNasaMkAsANaM savvakkhara jAva hotthA / paNNarasa sayA ohinANINaM, pannarasa sayA kevalanANINaM, pannarasa sayA vevviyANaM, dasa yA viulamatINaM, aTha sayA vAINaM, solasa sayA aNuttarovavAiyANaM, pannarasasamaNasayA siddhA, tIsaM ajjiyAsayAI siddhAI // 166 // artha - arhat ariSTanemi ke tIrtha meM aThAraha gaNa, aura aThAraha gaNadhara the / arhat ariSTanemi ke samudAya meM varadatta Adi aThAraha hajAra zramaNoM kI utkRSTa zramaNa saMpadA thI / arhat ariSTanemi ke samudAya meM Arya-yakSiNI Adi cAlIsa hajAra AryikAoM kI utkRSTa AryikA sampadA thI / arhat aSTami ke samudAya meM 'nanda' Adi eka lAkha unahattara hajAra zramaNopAsakoM kI utkRSTa zramaNopAsaka saMpadA thI / arhat ariSTanemi ke samudAya ke mahAsuvratA Adi tIna lAkha chattIsa hajAra zramaNopAsikAoM kI utkRSTa zramaNasaMpadA thI / arhan ariSTanemi ke saMgha meM jina nahIM, kintu jina ke samAna, tathA sabhI akSaroM ke saMyoga ko yathArtha jAnane vAle aise cArasau caudaha pUrvadhAriyoM kI sampadA thI / isI prakAra pandrahaso avadhijJAniyoM ko, pandrahasau kevalajJAniyoM kI, pandraha sau vaiyilabdhi dhAriyoM kI, eka hajAra vipulamati manaHparyavajJAniyoM kI. AThasau vAdiyoM kI, aura saulahasau anuttaropapAtikoM kI utkRSTa sapadA thI / unake zramaNa samudAya meM pandrahasau zramaNa siddha hue, aura tIna hajAra zramaNiyA~ siddha huIM / yaha unake siddhoM kI sampadA thI / -- mUla : arahao NaM ariTUTanemissa duvihA aMtakaDabhUmI hotthA, taM jahA - jugaMtakaDabhUmI ya pariyAyaMtakaDabhUmI ya jAva aTUTamAo purisajjugAo jugaMtakaDabhUmI duvAsapariyAra aMtamakAsI // 167 // artha - arhat ariSTanemi ke samaya meM antakRtoM kI arthAt nirvANa prApta
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 karane vAloM kI bhUmikA do prakAra kI thii| jaise-yuga antakRtbhUmi aura paryAya aMtakRtabhUmi / yAvat arhat ariSTanemi ke pIche AThaveM yugapuruSa taka nirvANa kA mArga calatA rahA, vaha unakI yuga-aMtakRt bhUmi thii| arhat ariSTanemi ko kevalajJAna hone ke do varSa pazcAt kisI zramaNa ne sarva duHkhoM kA anta kara nirvANa prApta kiyA, arthAt bhagavAna ko kevalajJAna hone ke pazcAt do varSa ke bAda nirvANa mArga prArambha huaa| --.parinirvANa teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM arihA asTinemI tinni vAsasayAI kumAravAsamajhe vasittA, cauppannaM rAiMdiyAI chaumatthapariyAgaM pAuNittA, desUNAI satta vAmamayAiM kevalipariyAgaM pAuNittA, paDipunnAI satta vAsasayAI sAmannapariyAgaM pAuNittA, egaM vAsasahassa sabAuyaM pAlaittA, khINe veyaNijjAuyanAmagotte imIse osappiNIe dusamasusamAe mamAe bahuvIikkaMtAe je me gimhANaM cautthe mAse aTame pakkhe AsADhasuddhe tassa NaM AsADhasuddhasma aThaTamIpakhaNaM uppi ujjitaselasiharaMsi paMcahiM chattIsehiM aNagArasaehiM saddhiM mAsieNaM bhatteNaM apANaeNaM cittAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM puvvarattAvarattakAlasamayasi nesajjie kAlagae jAva sabbadukkhappahINe // 16 // artha-usa kAla usa samaya arhana ariSTanemi tIna sau varSa taka kumAra avasthA me rahe / copana rAtri dina chadmastha paryAya meM rhe| kucha kama sAta sau varSa taka kevalajJAnI avasthA me rhe| yoM pUrNa sAta sau varSa taka zramaNa paryAya ko pAlana karake, aura kula eka hajAra varSa kA AyuSya bhoga karake, vedanIya karma, AyuSya karma, nAma karma, aura gotra karma ina cAroM aghAtI karmoM ko pUrNatayA kSoNa karake, duHSamA-suSamA nAmaka avasarpiNI kAla ke bahuta vyatIta ho
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahat mariSTanemi : parinirvANa 236 jAne para, jaba groSmaRtu ke caturthamAsa kA AThavAM pakSa, arthAt ASAr3ha mAsa kA zukla pakSa AyA, taba ASAr3ha zuklA aSTamI ke dina ujjita [ujjayaMta] zaila zikhara para dUsare pAMca sau chattIsa anagAroM ke sAtha unhoMne nirjala mAsika tapa kiyaa| usa samaya citrA nakSatra kA yoga Ane para rAtri ke pUrva aura apara bhAga kI sandhivelA me, arthAt madhyarAtri ko niSadyA meM rahe hue, [baiThe baiThe] arhat-ariSTanemi kAlagata hue / yAvat sabhI dukhoM se pUrNatayA mukta hue / mala: __ arahao NaM ariThaTanemissa kAlagayassa jAva savvadukkhapahINassa caurAsIi vAsasahassAI viikkaMtAI, paMcAsIimassa ya vAmasahassassa nava vAsasayAI viikkatAi, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai // 16 // artha-arhata ariSTanemi ko kAlagata hue, yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue, caurAsI hajAra varSa vyatIta ho gaye / aura usa para pacAsIveM hajAra varSa ke nau sau varSa bhI vyatIta ho gye| usa para dazavIM zatAbdI kA yaha assIveM varSa kA samaya cala rahA hai / arthAt arhat ariSTanemi ko kAlagata hue caurAsI hajAra nau sau assI varSa vyatIta ho ge| - arhatnami se ahaMda ajita mala : namissa NaM arahao kAlagayassa jAva pahINassa paMca vAsasayasahassAha caurAsIiMca vAsasahassAiM nava ya vAsasayAI vihakkaMtAi, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchaha // 17 //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 artha - arhat nami ko kAlagata hue hue pA~ca lAkha caurAsI hajAra nau sau varSa zatAbdI kA yaha assIbeM varSa kA samaya cala rahA hai / mUla : kalpa sUna yAvat sarvaduHkhoM se pUrNatayA mukta vyatIta ho gaye, usa para dazamI munisuvvayassa NaM arahao kAlagayassa jAva ppahINassa ekkAsa vAsasyasahassAiM caurAsI ca vAsahassA nava ya vAsasayAI vikkatAI dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare gacchaha || 171 // artha - arhat munisuvrata ko yAvat sarvaduHkho se mukta hue gyAraha lAkha caurAsI hajAra aura nau sau varSa vyatIta ho gae, usa para yaha dazavIM zatAbdI kA assIva varSa kA samaya cala rahA hai / vivecana - arhat munisuvrata jaina paramparA ke bIsave tIrthakara hue| unakA samaya vartamAna bhAratIya kAlagaNanA ke sAtha kucha mela nahI khAtA hai, isake kaI kAraNa ho sakate haiM / kiMtu unakI aitihAsikatA to isI bAta se siddha hai ki mahApadma cakravartI unhI ke samaya meM hue jinakA pradhAna namuci huA, jisase viSNukumAra muni ne tIna caraNa bhUmi mAMgakara zramaNoM kA saMkaTa miTAyA / nauveM baladeva maryAdA puruSottama rAma, vAsudeva lakSmaNa eva prati vAsudeva rAvaNa bho arhat munisuvrata svAmI ke samaya meM hue, aisA jaina itihAsakAro kA sudRr3ha mata hai / 4 3 mUla -X mallisa NaM arahao jAva ppahINassa pannaTThi vAsasayasahassAiM caurAsIiM vAsasahassAiM nava ya vAsa sayAi viikka - tAI, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai / / 172 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahaMta mara-kunthu-zAnti-dharma-ananta artha-arhat malli ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue paiMsaTha lAkha caurAsI hajAra nau sau varSa vyatIta ho gye| aba usa para dazavIM zatAbdI kA assIveM varSa kA samaya cala rahA hai|35 mala: arassa NaM arahao jAva ppahINassa ege vAsakoDisahasse vitikate, sesaM jahA mallissa / taM ca evaM-paMcasarTi lakkhA caurAsIisahassA viikatA tammi samae mahAvIro nivvuo, tato paraM nava sayA viikatA, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime savacchare gacchai / evaM aggao jAva seyaMso tAva daTThavvaM // 173 // artha-arhat jara ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue eka hajAra karor3a varSa vyatIta ho cuke / yahA~ sampUrNa vRtta zrI malli bhagavatI ke sambandha meM kahA vaisA hI jAnanA / vaha isa prakAra kahA hai-"arhat 'ara' ke nirvANa gamana ke pazcAt eka hajAra karor3a varSa meM zrI malli arhat kA nirvANa huA, aura arhata malli ke nirvANa ke bAda, paiMsaTha lAkha caurAsI hajAra varSa vyatIta ho gaye usa samaya mahAvIra nirvANa prApta hue| unake nirvANa ke bAda nau sau varSa vyatIta ho gaye, usa para yaha dazavIM zatAbdI kA assIvAM varSa cala rahA hai| isI prakAra Age zreyAMsanAtha kA itivRtta AtA hai vahA~ taka samajhanA cAhie / mUla : kuMthussa NaM arahao jAva ppahINassa ege caubhAgapaliovame viika te paMcasahiM ca sayasahassA sesaM jahA mallissa // 174 // __artha-ahaMt kunthu ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue eka palyopama kA caturtha bhAga jitanA samaya vyatIta ho gyaa| usake pazcAt paiMsaTha lAkha,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 varSa vyatIta hone para ityAdi jo kathana bhagavatI malli ke sambandha meM kahA hai vaisA hI saba samajhanA cAhie / mala: saMtissa NaM arahao jAva ppahINassa ege caubhAgUNe palitovame viikka te pannahiM ca, sesaM jahA mallissa // 175 // ____ artha-arhat zAnti ko yAvat sarva duHkhoMse pUrNatayA mukta hue cAra bhAga kama eka palyopama arthAt ardhapalyopama jitanA samaya vyatIta ho gayA, usake pazcAt paiMsaTha lAkha varSa vyatIta hue, ityAdi sabhI vRta jaisA bhagavatI malli ke sambandha meM kahA hai vaisA hI samajhanA cAhie / 36 mUla : dhammassa NaM arahao jAva ppahINassa tinni sAgarovamAI viikatAI pannahiM ca, sesaM jahA mallissa // 176 // ___artha-arhat dharma ko yAvat sarva du.khoM se pUrNatayA mukta hue tIna sAgaropama jitanA samaya vyatIta huA, usake pazcAt paisaTha lAkha varSa vyatIta hone para ityAdi sabhI jaise bhagavatI malli ke sambandha meM jaisA kahA hai, vaisA hI yahA~ bhI samajhanA caahie| mUla : aNaMtassa NaM jAva ppahINassa satta sAgarovamAI viikatAiM pannahiM ca, sesaM jahA mallissa // 177 // ___artha-arhat ananta ko yAvat sarva du:khoMse pUrNatayA mukta hue sAtasAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gayA, usake pazcAt paiMsaTha lAkha varSa vyatIta hone para ityAdi sabhI jaise bhagavatI malli ke sambandha meM kahA hai, vaise hI jAnanA cAhie /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahat vimala-vAsupUjya-ayAMsa-zItala-sudhiSi-vandaprama 243 mUla : vimalassa NaM jAva ppahINassa solasa sAgarovamAI viDakatAI pannahi ca sesaM jahA mallisa // 17 // artha-arhat vimala ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue solaha sAgaropama vyatIta ho gaye, aura usake pazcAt paiMsaTha lAkha varSa vyatIta hue ityAdi sabhI jaisA malli bhagavatI ke sambandha meM kahA vaisA hI jaannaa| mUla : vAsupujjassa NaM arahao jAva ppahINassa chAyAlIsaM sAgarovamAI viikaMtAI sesaM jahA mallisa // 17 // artha-arhat vAsupUjya ko yAvat sarva duHkhoMse pUrNatayA mukta hue chiyAlIsa sAgaropama jitanA samaya vyatIta huA, aura usake bAda paiMsaTha lAkha varSa vyatIta ho jAne para, ityAdi sabhI vRtta jaise malli bhagavatI ke sambandha meM kahA vaise hI jaannaa| mala: sejjaMsassa NaM arahao jAva ppahINassa ege sAgarovamasae viikvate pannahiM ca sesaM jahA mallissa // 18 // ___artha-arhat zreyAMsa ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue eka sau sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gyaa| usake pazcAta paiMsaTha lAkha varSa vyatIta hone para ityAdi sabhI jaise malli bhagavato ke sambandha meM kahA, vaise hI jAnanA / mala: sIyalassa NaM jAva ppahINassa egA sAgarovamakoDI tivAsaaDDhanavamAsAhiyabAyAlIsavAsasahassehiM uNiyA vikatA
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 eyammi samae vIre nivvue, tao vi ya NaM paraM nava vAsasayAI vikatAI, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvacchare kAle gacchai // 181 // __artha-arhat zItala ko yAvat sarva du:khoMse pUrNatayA mukta hue bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa nyUna eka karor3a sAgaropama vyatIta hone para bhagavAna mahAvIra nirvANa ko prApta hue, aura usake pazcAt nau sau varSa vyatIta ho gaye, usake uparAnta yaha dazavIM zatAbdI kA assIvAM varSa cala rahA hai| mUla: suvihissa NaM arahao puSpadaMtassa kAla jAva savvadukkhappahINassa dasa sAgarovamakoDIo viikatAo, sesaM jahA sIalassa, taM ca imaM-tivAsaaddhanavamAsAhiabAyAlIsavAsasahassehiM UNiA viikatA iccAi // 182 // artha--arhat suvidhi ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue dasa karor3a sAgaropama kA samaya vyatIta ho gayA, anya sabhI vRttAnta jaisA zItala arhat ke sambandha meM kahA hai vaisA jaannaa| vaha isa prakAra hai-arthAt dasa karoDa sAgaropama meM se bayAlIsa hajAra aura tIna varSa, tathA sArdha aSTamAsa kama karake jo samaya AtA hai usa samaya mahAvIra nirvANa ko prApta hue| usake pazcAt nau sau varSa vyatIta hue, ityAdi sabhI pUrvavat khnaa| mala: caMdappahassa NaM arahao jAva ppahINassa egaM sAgarovamakoDisayaM viikkata sesaM jahA sItalassa, taM ca imaM-tivAsaaddhanavamAsAhiya bAyAlIsa (vAsa) sahassehiM UNigAmiccAi / / 183 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhat supArzva padmaprabha sumati - prabhinaMdana saMbhava 141 artha - arhat candraprabha ko yAvat sarva duHkhoM se mukta hue eka sau karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gayA, zeSa sabhI jaise zItala arhat ke viSaya meM kahA vaise jAnanA / vaha isa prakAra hai- ina sau karor3a sAgaropama meM se bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa vyatIta hone para jo samaya AtA hai, usa samaya mahAvIra nirvANa prApta hue, aura usake pazcAt nau sau varSa vyatIta ho gae, ityAdi pUrvavat samAna samajhanA / mUla : supAsassa NaM jAva ppahINassa ege sAgarovamakoDI sahasse viika te, sesaM jahA - sIyalassa, taM ca imaM - tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsa sahassehiM UNiyA viikkatA iccAi // 184 // artha - arhat supArzva ko yAvat sarva duHkhoMse pUrNatayA mukta hue eka hajAra karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gayA, zeSa sabhI jaise zItala ke viSaya meM kahA hai vaise jAnanA / vaha isa prakAra hai-eka hajAra karor3a sAgaro pama meM se bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa kama karake jo samaya AtA hai usa samaya bhagavAn mahAvIra nirvANa ko prApta hue| ityAdi sabhI pUrvavat hI kahanA cAhie / mUla -- pauma pabhassa NaM jAva ppahINassa dasasAgarovamakoDasahassA vikkatA, sesaM jahA -sIyalassa, tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsasahassehiM UNiyA viikkatA iccAiyaM // 185 // artha - arhat padmaprabha ko yAvat sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue dasa hajAra karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gayA / zeSa sArA vRtta jaise zItala ke sambandha me kahA hai vaisA jAnanA / vaha isa prakAra hai- ina dasa hajAra karor3a sAgaropama jitane samaya meM se bayAlIsa hajAra, tIna varSa aura sAr3he ATha
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUdha mAsa kama karake jo samaya AtA hai usa samaya mahAvIra kA nirvANa huaa| ityAdi sabhI pUrvavat kahanA caahie| mUla : sumaissa NaM jAva ppahINassa ege sAgarovamakoDI sayasahasse viikate, sesaM jahA sIyalassa, tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsasahassehi icAiyaM // 186 // artha-arhat sumati ko yAvat sarva duHkhoMse pUrNatayA mukta hue eka lAkha karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gayA, zeSa sabhI zItala ke sambandha meM jo kahA vaise hI jaannaa| vaha isa prakAra hai- eka lAkha karor3a sAgaropama jitane samaya me se bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa kama karake jo samaya AtA hai usa samaya mahAvIra nirvANa ko prApta hue ityAdi / mUla : abhinaMdaNassa NaM jAva ppahINassa dasa sAgarovamakoDIsayasahassA viikkaMtA, sesaM jahA soyalassa, tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsasahassehiM iccAiyaM // 7 // artha-arhat abhinandana ko yAvat sarva du.khoM se pUrNatayA mukta hue dasa lAkha karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gyaa| zeSa sabhI jaise zItala ke sambandha meM kahA vaise hI jaannaa| arthAt dasa lAkha karor3a sAgaropama meM se bayAlIsa hajAra aura tIna varSa tathA sAr3he ATha mAsa kama karane para jo samaya AtA hai, usa samaya mahAvIra nirvANa ko prApta hue| ityAdi sabhI pUrva ke samAna smjhnaa| mUla : saMbhavassa NaM arahao jAva ppahINassa vIsaM sAgarovama
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahat ajita : bhagavAna bamadeva 247 koDisayasahassA vikatA sesaM jahA sIyalassa, tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsavAsasahassehiM iccAiyaM // 18 // artha-arhat saMbhava ko yAvat sarva du.khoM se mukta hue bIsa lAkha karor3a sAgaropama jitanA samaya vyatIta ho gyaa| zeSa sabhI zItala ke sambandha meM kahA vaise hI jAnanA caahie| arthAt bIsa lAkha karor3a sAgaropama jitane samaya meM se bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa ko kama karake jo samaya AtA hai usa samaya mahAvIra nirvANa ko prApta hue| mUla :-- ajiyassa NaM jAva ppahINassa pannAsaM sAgarovamakoDisayasahassA viikkatA, sesaM jahA sIyalassa, tivAsaaddhanavamAsAhiyabAyAlIsadAsasahassehiM iccAiyaM // 18 // artha-arhat ajita ko yAvat sarva duHkhoM se mukta hue pacAsa lAkha karor3a sAgaropama bIta gae / isa samaya meM bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sAr3he ATha mAsa kama karake jo samaya AtA hai usa samaya mahAvIra nirvANa ko prApta hue ityAdi sabhI pUrvavat smjhnaa| ----. bhagavAna RSabhadeva mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM usahe NaM arahA kosalie cau uttarAsADhe abhIipaMcame hotthA, taM jahA-uttarAsADhAhiM cue caittA gabbha vakte jAva abhIiNA parinivvue // 10 // ___ artha-usa kAla usa samaya kaulika (kozalA-ayodhyA nagarI meM hue) arhat RSabha cAra uttarASADhA vAle aura pAMcaveM abhijita nakSatra vAle the| arthAt unake cAra kalyANakoM meM uttarASADhA nakSatra AyA thaa| pAMcaveM kalyANaka ke samaya abhijita nakSatra thaa| jaise-kozalika arhat RSabhadeva
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra uttarASADhA nakSatra meM cyuta hue aura cyuta hokara garbha meM Aye, yAvat abhijita nakSatra meM nirvANa ko prApta hue / : mUla 248 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM usame NaM arahA kosalie je se gimhANaM cautthe mAse sattame pakkhe AsAr3habahule tassa NaM AsAr3habahulassa cautthIpakkheNaM savvadvasiddhAo mahAvimANAo tettIsa sAgaromadvitIyAo praNaMtaraM cayaM caitA iheva jaMbuddIve dIve bhAra vAse ikkhAgabhUmIe nAbhissa kulagarassa marudevIe bhAriyAe puvvarattAvaratta kAlasamayaMsi AhAravakkaMtIe jAva gabhattAe vakkate // 161 // artha - usa kAla usa samaya kozalika arhat RSabha grISma Rtu kA caturtha mAsa, sAtavA~ pakSa arthAt ASADha mAsa kA kRSNa pakSa AyA, taba usa ASADha kRSNA caturthI ke dina jisameM tetIsa sAgaropama kI Ayu hotI hai, usa sarvArthasiddha nAmaka mahAvimAna meM se AyuSya Adi pUrNa hone para, divya AhAra Adi chUTa jAne para yAvat zIghra hI vyavakara isI jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM, bhAratavarSa meM, ikSvAkubhUmi meM nAbhi kulakara kI bhAryA marudevo ko kukSi meM rAtri ke pUrvAnha aura aparAnha kI sandhivelA meM, arthAt madhyarAtri meM uttarASADhA nakSatra kA yoga hone para garbha rUpa meM utpanna hue / * pUrvabhava vivecana - bhagavAn zrI RSabhadeva ke jIva ko sarva prathama dhannA sArthavAha ke bhava meM samyagdarzana kA Aloka prApta huA thA / usa samaya ve mithyAtva se mukta hue the, ataH RSabhadeva ke teraha pUrva bhavoM kA ullekha aneka granthoM meM kiyA gayA hai| (1) dhanA sArthavAha - bhagavAn zrI RSabhadeva kA jIva eka bAra apara mahAvideha kSetra ke kSitipratiSTha nagara meM dhanya nAmaka sArthavAha huA / usake 315
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn aSamadeva : pUrvamava 246 pAsa vipUla vaibhava thaa| vaha sudUra videzoM meM vyApAra karatA thaa| eka bAra usane yaha udghoSaNA karavAI ki jise vasantapura vyApArArtha calanA ho vaha mere sAtha cle| maiM use sabhI prakAra ko suvidhAeM duuNgaa| zatAdhika vyakti vyApArArtha usake sAtha prasthita hue| dharmaghoSa AcArya ziSyoM sahita vasantapura dharma pracArArtha jAnA cAhate the| vikaTa saMkaTamaya patha hone se binA sAtha ke jAnA asaMbhava thA, udghoSaNA suna, AcArya zreSThI ke pAsa gaye aura mAtha calane kI bhAvanA abhivyakta kii| zreSThI ne apane bhAgya kI sarAhanA karate hue anucaroM ko Adeza diyA ki zramaNoM ke lie bhojanAdi kI suvidhA kA pUrNa dhyAna rkhnaa| AcArya ne zramaNAcAra kA vizleSaNa karate hue batAyA ki zramaNa ke lie auddezika, AdhArmika Adi doSayukta AhAra niSiddha hai| usI samaya eka anucara Ama lekara AyA / zreSThI ne Ama grahaNa karane ke lie prArthanA kii| AcArya ne batAyA ki jaina zramaNa ke lie sacitta padArtha bhI agrAhya hai| zramaNa kI kaThoracaryA ko sunakara zreSThI zraddhAvanata ho gyaa| ___ AcArya bhI sArtha ke sAtha patha ko pAra karate hue bar3he jA rahe the / varSA Rtu AI / AkAza meM umar3a-ghumar3akara ghanaghora ghaTAeM chAne lagI aura rimajhima varSA barasane lgii| usa samaya sArtha bhayAnaka aTavI meM se gujara rahA thaa| mArga kIcar3a se vyApta thaa| sArtha usI aTavI meM varSAvAsa vyatIta karane hetu ruka gayA / AcArya bhI nirdoSa sthAna meM sthita ho gye| usa aTavI meM sArtha ko saMbhAvanA se adhika rukanA par3A, ata: sAtha kI khAdya-sAmagrI samApta ho gyii| kSudhA se pIr3ita ho sArtha ke loga araNya meM kanda mUlAdi kI anveSaNA kara jIvana vyatIta karane lge| varSAvAsa ke upasahAra kAla meM dhanya sArthavAha ko akasmAt smRti AI ki mere sAtha jo AcArya pravara Aye the, maiMne unakI sudha nahIM lii| unake AhAra kI kyA vyavasthA hai ? vaha zIghra hI AcArya ke pAsa gayA, aura AhAra kI abhyarthanA kii| AcArya ne use kalpa aura akalpa ko samajhAyA, kalpa aura
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 akalpa kA parijJAna kara usane utkRSTa bhAvanA se prAsuka vipula ghRta dAna diyaa| zuddha bhAvanA ke phalasvarUpa samyaktva kI upalabdhi huI / 39 (2) uttara kuru meM manuSya-vahA~ se dhanya sArthavAha kA jIva AyupUrNakara dAna ke prabhAva se uttara kuru me manuSya huaa| (3) saudharma devaloka-vahA~ se dhannA sArthavAha kA jIva saudharma kalpa meM deva rUpa meM utpanna huaa| (4) mahAbala-vahAM se cyavakara dhannA sArthavAha kA jIva pazcima mahAvideha ke gaMdhilAvatI vijaya meM vaitADhya parvata kI vidyAdharazreNI ke adhipati zatabala rAjA kA putra mahAbala huaa| mahAbala ke pitA ko saMsAra se virakti huI putra ko rAjya dekara svaya zramaNa bana gye| __eka bAra samrATa mahAbala apane pramukha amAtyoM ke sAtha rAja-sabhA me baiThe hue manovinoda kara rahe the / taba svaya buddha amAtya ne rAjA ko dharma kA marma samajhAyA, rAjA putra ko rAjya dekara muni banA, duSkRtyo kI AlocanA kI aura bAIsa dina kA saMthArA kara samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kiyaa| (5) lalitAGga deva-vahA~ se dhannA sArthavAha kA jIva aizAnakalpa meM lalitAGga deva banA, vahA~ svayaprabhA devI me vaha itanA Asakta ho gayA ki svayaM prabhAdevI kA cyavana hone para lalitAMga deva usake viraha me Akula-vyAkula bana gyaa| taba svayaM buddha amAtya ke jIva ne jo usI kalpa meM deva huA thA, Akara use sAMtvanA dii| svayaM prabhAdevI bhI vahA se cyavakara mAnava loka meM niryAmikA nAma kI bAlikA huii| kevalI ke upadeza se zrAvikA banakara puna: Ayu pUrNakara usI kalpa meM svayaMprabhA devI ho gii| lalitAGgadeva punaH usameM Asakta ho gayA / jIvana ke anta meM namaskAra mahAmatra kA jApa karate hue Ayu pUrNa kii| (6) vanajaMgha-vahA~ se cyavakara lalitAGgadeva kA jIva jambUdvIpa kI puSkalAvatI vijaya meM lohArgalA nagara ke adhipati svarNagaMdha samrAT kI patnI lakSmI devI kI kukSi meM utpanna huaa| vajrajagha nAma diyA gyaa|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn apamadeva : pUrvamava 251 ___svayaMprabhA devI bhI vahA~ se Ayu pUrNa kara puNDarIkinI nagarI meM vajrasena rAjA kI putrI 'zrImatI' huI / eka bAra 'zrImatI' mahala kI chata para ghUma rahI thI ki usa samaya pAsa ke eka udyAna meM muni ko kevalajJAna huaa| usake mahotsava karane hetu deva-gaNa AkAza mArga se jA rahe the / AkAza mArga se jAte hue deva samUha ko nihArakara zrImatI ko pUrva bhava kI smRti ubuddha huii| usane vaha smRti eka citrapaTTa para aMkita kii| paNDitA paricArikA uma citrapaTTa ko lekara rAjapatha para, jahA~ cakravartI vajrasena kI varSagAMTha manAne hetu aneka dezoM ke rAjakumAra A-jA rahe the, vahA~ khar3I ho gii| vajrajaMgha rAjakumAra ne jyoMhI vaha citra dekhA tyoMhI use bhI pUrvabhava kI smRti jAgRta ho gii| citra-paTTa kA sArA itivRtta paNDitA paricArikA ko btaayaa| paricArikA ne zrImatI ko, aura punaH zrImatI kI preraNA se cakravartI vajrasena ko paricaya de zrImatI kA vajrajaMgha ke sAtha pANigrahaNa krvaayaa| zrImatI ke pitA vajrasena ne saMyama le liyA / taba sImA prAntIya nareza samrAT puSkarapAla kI AjJA kA ullaMghana karane lge| vajrajaMgha usakI sahAyatArtha gayA eva zatruoM para vijaya vaijayaMtI phaharAkara vaha punaH apanI rAjadhAnI ko lauTa rahA thA, use jJAta huA ki prastuta araNya meM do muniyoM ko kevalajJAna utpanna huA hai, unake divya prabhAva se dRSTiviSa sarpa bhI nirviSa ho gayA / vajrajaMgha muniyoM ke darzana karane ke lie gyaa| upadeza suna vairAgya huaa| putra ko rAjya dekara saMyama grahaNa karU~gA, isa bhAvanA ke sAtha vaha vahA~ se prasthAna kara rAjadhAnI pahu~cA / idhara putra ne socA ki pitAjI jIte jI mujhe rAjya deMge nahI, ataeva rAjya lobha meM phaMsakara usane usI rAtri ko vajrajaMgha ke mahala meM jaharIlA dhuA phailAyA, jisakI gaMdha se vajrajaMgha aura 'zrImatI' donoM hI mRtyu ko prApta hue| (7) yugalika-vahA~ se donoM hI Ayu pUrNa kara uttarakuru meM yugala-yugalinI bne| (8) saudharma kalpa-vahA~ se Ayu pUrNa kara saudharma kalpa meM deva bane /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUma (6) jIvAnanda vaidya - vahA~ se vyavakara dhannAseTha kA jIva jIvAnanda vaidya banA / usa samaya vahA~ pA~ca anya jIva bhI utpanna hue (1) rAjA kA putramahIdhara, (2) matrIputra subuddhi, (3) sArthavAha putra pUrNabhadra, (4) zreSThIputra guNAkara ( 5 ) Izvaradatta putra kezava ( jo zrImatI kA jIva thA ) ina chahoM mitroM meM payaH pAnI jaisA prema thA / 252 apane pitA kI taraha jIvAnanda vaidya bhI Ayurveda vidyA meM pravINa thA / usakI pratibhA kI tejasvitA se sabhI prabhAvita the / eka dina sabhI snehI sAtha vArtAlApa kara rahe the ki vahA~ eka dIrghatapasvI muni bhikSA ke lie Aye / ve kRmi kuSTha kI bhayaMkara vyAdhi se grasita the / samrAT putra mahIdhara ne jIvAnaMda se kahA - mitravara ! Apa anya gRhastha logoM kI cikitsA karane meM dakSa haiM, para kRmikuSTa roga se grasita ina tapasvI muni ko nihAra karake bhI unakI cikitsA hetu pravRtta kyoM nahI hote ? jIvAnanda - mitra, tumhArA kathana satya hai, para mere pAsa lakSapAka taila ke atirikta anya Avazyaka auSadhiyA~ abhI upalabdha nahI haiM / unhoMne kahA--- batAie, kyA auSadhiyA~ cAhie ? hama mUlya deMge, jahA~ bhI upalabdha ho sakeMgI, lAne kA prayAsa kareMge / jIvAnanda - do vastue~ cAhie, ratna- kaMbala, aura gozIrSa candana ? pA~coM hI sAthI auSadhi lAne ke lie eka zreSThI kI dukAna para pahuMce / zreSThI ne kahA- pratyeka vastu kA mUlya eka-eka lAkha dInAra hai / ve usa mUlya ko dene ke lie jyoMhI prastuta hue, tyoMhI zreSThI ne prazna kiyA ki ye amUlya vastue~ kisalie cAhie ? unhoMne kahA- muni kI cikitsA ke lie / muni kA nAma sunakara ve donoM hI vastue~ binA mUlya liye zreSThI ne de dii| ve una vastuoM ko lekara vaidya ke pAsa ge| sAthiyoM ke sAtha hI jIvAnanda vaMdya auSadhiyAM lekara muni ke pAsa gyaa| muni dhyAnamudrA me lIna the| muni kI binA svIkRti liye hI muni ko Arogya pradAna karane hetu unhoMne tela kA mardana kiyA / uSNavIrya taila ke prabhAva
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva : pUrvabhava se kRmiyAM bAhara nikalane lgiiN| to zItavIrya ratna kambala se unake zarIra ko AcchAdita kara diyA gayA, jisase ve kRmiyA~ ratna - kambala meM A gaI / usake pazcAt ratna-kambala kI kRmiyoM ko go-carma meM rakha diyaa| punaH mardana kiyA, to mAMsastha kRmiyA~ nikala gaIM, tRtIya bAra ke mardana se asthigata kRmiyA~ nikala gaI / usake pazcAt gozIrSa candana kA lepa kiyA, jisase muni pUrNa svastha ho gye| chahoM mitra muni kI svasthatA dekhakara bahuta pramudita hue / 253 chahoM mitroM ko saMsAra se virakti huii| unhoMne dIkSA grahaNakara utkRSTa tapaH sAdhanA kI / (10) bArahaveM devaloka meM - vahA~ se Ayu pUrNakara bArahaveM acyuta deva loka meM ve utpanna hue / (11) vaStranAbha - jIvAnaMda kA jIva vahA~ se Ayu samApta hone para puSkalAvatI vijaya kI puNDarIkiNI nagarI ke adhipati vajrasena rAjA kI dhAriNI rAnI kI kukSi meM utpanna huA / utpanna hote hI mAtA ne caudaha mahAsvapna dekhe | janma hone para putra kA nAma vajranAbha rakhA gyaa| pUrva ke pAMcoM sAthiyoM meM se cAra to kramazaH bAhu, subAhU, pITha, mahApITha, unake bhrAtA hue aura eka unakA sArathI huA / vajranAbha ko rAjya dekara vajyasena ne saMyama grahaNa kiyA aura utkRSTa sayama sAdhanA kara kaivalya prApta kiyA / vaha tIrthakara bane / samrAT vajranAbha ne bhI cakra ratna utpanna hone para SaTkhaNDa ko vijaya kara cakravartI pada prApta kiyA / dIrghakAla taka SaTkhaNDa kA rAjya kiyA aura anta meM pitA vajrasena ke upadezaprada pravacana sunakara virakti huI / vajranAbha bhI apane priya bhrAtAoM aura sArathI ke sAtha pravrajita huA / AgamoM kA gambhIra cintana manana kiyA, utkRSTa tapa kI sAdhanA kI, aneka cAmatkArika labdhiyA~ prApta huI / tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kiyaa| anta meM mAsika saMlekhanA pUrvaka pAdapopagamana saMthArA kara samAdhipUrvaka Ayu pUrNa kiyA / yahA~ para smaraNa rakhanA cAhie ki vajranAbha ke zeSa cAroM laghu
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 alpa bhrAtAoM ne ekAdaza aMgoM kA adhyayana kiyaa| uname se bAhamuni muniyoM kI vayAvRtya karatA, aura subAhumuni parizrAnta muniyoM ko vizrAmaNA detA, arthAt thake hue muniyoM ke avayavoM ke mardana Adi rUpa antaraMga mevA krtaa| donoM ko sevA-bhakti ko nihArakara vajranAbha atyadhika prasanna hue aura unakI prazasA karate hue kahA-tumane sevA aura vizrAmaNA ke dvArA apane jIvana ko saphala kiyA hai| ___ jyeSTha bhrAtA ke dvArA apane majhale bhrAtAoM kI prazaMsA sunakara pITha, mahApITha muni ke antarmAnasa meM ye vicAra utpanna hue ki hama svAdhyAya Adi me tanmaya rahate haiM, hamArI koI prazaMsA nahIM karatA, para vaiyAvRtya karane vAloM kI prazaMsA hotI hai / isa prakAra mana meM ISyA utpanna huii| usa IA-buddhi se va mAyA kI tIvratA se mithyAtva AyA aura strI veda kA bandhana huA / kRtadoSa kI AlocanA nahI kI / yadi ni zalya hokara AlocanA karate to jIvana avazya hI vizuddha bntaa|' (12) sarvArthasiddha meM-vahA~ se Ayu pUrNakara vajranAbha Adi pA~co bhAI sarvArthasiddha vimAna me utpanna hue / vahA tetIma sAgaropama taka sukha ke sAgara meM nimagna rhe| (13) RSabhadeva-vahA~ se sarvaprathama Ayu pUrNakara vajranAbha kA jIva, bhagavAn RSabhadeva huaa| bAhumuni kA jIva vaiyAvRtya ke prabhAva se zrI RSabhadeva ke putra bharata cakravartI ke rUpa meM janmA, subAhumuni kA jIva muniyoM ko vizrAmaNA dene se viziSTa bAhubala kA adhipati RSabhadeva kA putra bAhubalI huaa| pITha, mahApITha muni ke jIva kRta-doSoM kI AlocanA na karane se RSabhadeva kI putriyA~ brAhmI aura sundarI huii| aura sArathI kA jIva zreyAMsakumAra huaa| mUla : usabhe arahA kosalie tinnANovagae hotthA taM jahAcahassAmi tti jANai jAva sumiNe pAsai, taM jahA-gaya usaha0
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaan yemn : jm 255 gAhA, savvaM tahevaM, navaraM suviNapADhagA, gatthi, nAbhI kulagaro vAgarei // 162 // artha-kauza lika arhat RSabha tIna jJAna se yukta the| vaha isa prakAra'maiM cyuta hoU~gA', isa prakAra ve jAnate the, ityAdi sabhI pahale bhagavAn mahAvIra ke prakaraNa meM jo kahA hai vaisA hI kahanA, yAvat mAtA svapna dekhatI hai / ve svapna isa prakAra hai gaja, vRSabha Adi / vizeSa yaha ki vaha prathama svapna meM vRSabha ko mukha meM praveza karatI huI dekhatI hai / (smaraNa rakhanA cAhie ki anya sabhI tIrthaMkaroM kI mAtAe~ prathama svapna meM mukha meM praveza karate hue hAthI ko dekhatI haiM) svapna kA sArA vRttAnta marudevI nAbhi kulakara se kahatI hai / yahA~ svapnoM ke phala batAne vAle, svapna pAThaka nahI hai / ataH svapnoM ke phala ko nAbhi kulakara svaya kahate haiN| ---* janma mala : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM usame arahA kosalie je se gihmANaM paDhame mAse paDhame pakkhe cittabahule tasma NaM cittabahulassa aTThamIpakkheNaM navaNhaM mAsANaM bahupaDipuNNANaM addhaTThamANa ya rAiMdiyANaM jAva AsADhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM AroggA AroggaM payAyA, taM ceva jAva devA devIo ya vasuhAravAsaM vAsiMsu sesaM taheva cAragasohaNaM mANummANavaDaNaM ussukamAIyaM ThiipaDiyavajja savvaM bhANiyavvaM // 13 // artha- usa kAla usa samaya grISma Rtu kA prathama mAsa, prathama pakSa, arthAt jaba caitra mAsa kA kRSNa pakSa AyA, taba caitra kRSNA aSTamI ke dina, nau mAsa aura Upara sAr3he sAta rAtri dina vyatIta hone para, yAvat ASAr3hA nakSatra kA yoga hote hI ArogyavAlI mAtA ne ArogyapUrvaka kozalika arhat RSabha nAmaka putra ko janma diyA /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 yahAM pahale kahe hue ke samAna janma sambandhI sArA vRtta khnaa| yAvat deva-deviyA~ AtI haiM, vasudhArAe~ varSAtI hai Adi, kintu kArAgRha se bandiyo ko mukta karanA, kara mApha karanA, paramparAnusAra janmotsava Adi prastuta varNana jo pUrva pATha meM AyA hai vaha yahAM para nahIM kahanA cAhie, kyoMki usa yuga meM na kArAgRha the aura na kara Adi hI the| mala: usame NaM kosalie kAsavagutteNaM, tassa NaM paMca nAmadhijjA evamAhijjaMti,taM jahA-usame ivA, paDhamarAyA ivA, paDhamabhikkhAcare ivA, paDhamajiNe i vA, paDhamatitthakare i vA // 164 // ___ artha - kauzalika arhata RSabha kAzyapagotrIya the| unake pA~ca nAma isa prakAra kahe jAte haiM (1) RSabha, (2) prathama rAjA, (3) prathama bhikSAcara, (4) prathama jina aura (5) prathama tIrthaMkara / bhagavAna RSabhadeva ke janma se pahale yogalika kAla thA, kintu usameM parivartana hotA jA rahA thaa| anukrama se AvazyakatAeM to bar3ha rahI thIM, para kalpavRkSoM kI zakti kSINa hotI jAne se AvazyakatAoM kI pUrti nahIM ho pArahI thii| sAdhanAbhAva se paraspara saMgharSa hone lgaa| aparAdhI manovRtti jaba vyavasthA kA atikramaNa karane lagI, taba aparAdhoM ke nirodha ke lie kulakara vyavasthA AI, jisane sarvaprathama daNDanIti kA pracalana kiyaa|43 tIna nIti :hAkAra nIti-prathama kulakara vimalavAhana ke samaya hAkAra nIti kA pracalana huaa| usa yuga kA mAnava Aja ke mAnava kI taraha amaryAdita va ucchRkhala nahI thaa| vaha svabhAva se saMkocazIla evaM lajjAlu thaa| aparAdha karane para aparAdhI ko itanA hI kahA jAtA- 'hA ! tumane yaha kyA kiyA ?' basa, yaha zabda-pratADanA usa yuga kA mahAnatama daNDa thaa| ise sunate hI aparAdhI pAnI-pAnI ho jaataa|" yaha nIti dvitIya kulakara cakSuSmAna ke samaya taka calatI rhii|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva : prathama rAjA 257 mAkAra nIti- jaba 'hAkAra nIti' asaphala hone lagI, taba mAkAra nIti kA prayoga prAraMbha huA / " tRtIya aura caturtha kulakara 'yazasvI' aura 'abhicandra' kulakaroM ke samaya taka laghu aparAdha ke lie 'hAkAra' nIti aura gurutara aparAdha ke lie 'mAkAra' nIti kA prayoga calatA rahA / 'mata karo' isa niSedhAjJA ko bahuta bar3A daDa samajhA jAtA thA / dhikkAra nIti- jaba mAkAra nIti bhI viphala hone lagI, taba 'dhikkAra' nIti kA prAdurbhAva huA / yaha nIti pA~caveM prasenajit, chaThe marudeva aura sAtaveM kulakara nAbhi taka calatI rhii| isa prakAra kheda, niSedha aura tiraskAra ye mRtyu daNDa se bhI adhika prabhAvazAlI siddha hue / kyoki usa samaya kI prajA svabhAva se sarala, mAnasa se komala, svayaM zAsita aura maryAdApriya thI / 46 antima kulakara nAbhi ke samaya yaugalika sabhyatA tejI se kSINa hone lgii| aise samaya me bhagavAn RSabhadeva kA janma huA / 7 mAtA marudevI ne jo caudaha mahAsvapna dekhe the, unameM sarvaprathama RSabha ( vRSabha ) kA svapna thA aura janma ke pazcAt zizu ke uru-sthala para RSabha kA lAMchana thA, ata: unakA nAma RSabha rakhA gayA / " vaMza utpatti - jaba RSabhadeva eka varSa se kucha kama the, usa samaya pitA nAbhi kI goda meM baiThe hue krIr3A kara rahe the| taba zakrendra hAtha meM ikSu lekara AyA / bAlaka RSabhadeva ne lene ke lie hAtha Age bddh'aayaa| bAlaka ne ikSuAku (ikSu bhakSaNa karanA cAhA, isa dRSTi se unakA vaMza ikSvAkuvaMza ke nAma se vizva meM vizruta huA / vivAha paramparA - yaugalika paramparA meM eka hI mAtA ke udara se eka sAtha janmA nara-nArI kA yugala hI pati va patnI ke rUpa meM parivartita ho jAtA thA / sunandA ke bhrAtA kI akAla-mRtya ho jAne se RSabhadeva ne sunandA va sahajAta sumaGgalA ke sAtha pANigrahaNa kara naI vyavasthA kA sUtrapAta bharata aura brAhmI ko tathA sunandA ne bAhubalI aura usake pazcAt sumaMgalA ke kramaza: aTThAnaveM putra aura kiyA / 50 sumaMgalA ne sundarI ko janma diyaa| hue / 51
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 bharata aura bAhubalI kA vivAha zrI RSabhadeva ne yaugalika dharma ko nivAraNa karane ke lie jaba bharata aura bAhubalI yuvA hu~e taba bharata kI sahajAta brAhmI kA pANigrahaNa bAhubalI se karavAyA aura bAhubalI kI sahajAta sundarI kA pANigrahaNa bharata se karavAyA / 52 ina vivAhoM kA anusaraNa kara janatA ne bhI bhinna gotra meM samutpanna kanyAo ko unake mAtA pitA Adi abhibhAvakoM dvArA dAna meM prAptakara pANigrahaNa karanA zurU kiyaa|53 isa prakAra eka navIna paramparA prArambha huI / yahIM se vivAha prathA kA Arambha huaa| -~-~. prathama rAjA pahale batAyA jA cukA hai ki RSabhadeva ke pitA 'nAbhi' antima kulakara the| jaba unake netRtva meM hI dhikkAra nIti kA ullaghana hone lagA taba ghabarAkara yUgalika zrI RSabhadeva ke pAsa pahu~ce, aura unheM sArI sthiti kA parijJAna kraayaa| bhagavAna RSabhadeva ne kahA-jo maryAdAoM kA atikramaNa kara rahe hai, unhe daNDa milanA cAhie aura yaha vyavasthA rAjA hI kara sakatA hai, kyoMki zakti ke sAre srota usameM kendrita hote haiM / samaya ke pArakhI kulakara nAbhi ne yugaliko kI vinamra prArthanA para RSabhadeva kA rAjyAbhiSeka kara unheM 'rAjA' ghoSita kiyA / 54 RSabha deva prathama rAjA bane, aura zeSa janatA prjaa| isa prakAra pUrva calI A rahI 'kulakara' vyavasthA kA anta huA aura navIna rAjya vyavasthA kA prArambha / rAjyAbhiSeka ke samaya yugala samUha kamala patroM meM pAnI lAkara RSabhadeva ke pAda-padyoM kA siMcana karane lge| unake vinIta svabhAva ko anulakSa meM rakhakara nagara kA nAma 'vinItA' rkhaa|55 usakA dUsarA nAma ayodhyA bho hai|56 usa prAnta kA nAma 'vinIta bhUmi'57 aura 'ikkhAga bhUmi'58 pdd'aa| kucha samaya ke bAda vaha madhyadeza ke nAma se vikhyAta huI / rAjya vyavasthA kA vikAsa-rAjA banane ke pazcAt RSabhadeva ne rAjya kI suvyavasthA hetu ArakSaka dala ko sthApanA kii| jisake adhikArI 'ugra' khlaaye| maMtri-maNDala banAyA jisake adhikArI 'bhoga' nAma se prasiddha hue| samrATa ke samIpastha jana jo parAmarza pradAtA the ve 'rAjanya' ke nAma se vikhyAta hue aura anya rAjakarmacArI 'kSatriya' nAma se vizruta hue|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva : prathamarAjA 256 rAjya ke sarakSaNArtha cAra prakAra kI senA va senApatiyoM kA nirmANa sAma, dAma, daNDa aura bheda nIti kA pracalana kiyaa| cAra prakAra kI daNDavyavasthA - paribhASa, (2) maNDala vandha, (3) cAraka, (4) chaviccheda kA nirmANa kiyA / kiyA / 61 paribhASa- kucha samaya ke lie sAparAdha vyakti ko Akroza pUrNa zabdoM ke sAtha najarabandI Adi kA daNDa denA / maNDala bandha-sImita kSetra meM rahane kA daNDa denA / (eka prakAra kI najara kaida ) arth - bandIgRha meM banda karane kA daNDa denA / ( kArAvAsa ) chaviccheda- hAtha paira Adi agopAGgo ke chedana kA daNDa denA / 52 ye cAra nItiyA~ kaba calIM, isameM vidvAnoM ke vibhinna mata haiM / kucha vidvAno kA mantavya hai ki prathama do nItiyA~ RSabha ke samaya calI aura do bharata ke samaya / AcArya abhayadeva ke mantavyAnusAra ye cAroM nItiyA~ bharata ke samaya me calI / `4 AcArya bhadrabAhu " aura AcArya malayagiri ke abhimatAnusAra bandha ( beDI kA prayoga ) aura ghAta ( DanDe kA prayoga ) RSabhanAtha ke samaya prArambha ho gaye the / mRtyu daNDa kA Arambha bharata samaya huA / 7 6 6 67 khAdya samasyA kA samAdhAna - RSabhadeva ke pUrva mAnavoM kA AhAra kanda, mUla, patra, puSpa aura phala thA / kintu janasaMkhyA kI abhivRddhi hone para kanda, sula paryApta mAtrA meM upalabdha na hone se mAnavoM ne annAdi ( kacce ) kA upayoga prArambha kiyA / kintu pakAne ke sAdhana na hone se kaccA anna duSpaca hone para loga RSabhadeva ke pAsa pahu~ce aura unase apanI samasyA kA samAdhAna mAMgA / RSabhadeva ne hAtha se malakara khAne kI salAha dii| jaba vaha bhI duSpaca ho gayA to pAnI meM bhigokara aura muTThI va bagala me rakhakara garma kara khAne kI rAya dI / usase bhI ajIrNa kI vyAdhi samApta nahI huI / bhagavAn zrI RSabhadeva agni ke sambandha meM jAnate the, para vaha kAla
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sUtra 260 ekAnta snigdha thA, ataH agni utpanna nahIM ho sakatI thI / agni kI utpatti ke lie ekAnta snigdha aura ekAnta rukSa donoM hI kAla anupayukta hote haiM / samaya ke kadama Age bddh'e| jaba kAla snigdha se rukSa huA taba lakar3iyoM ko ghisa kara agni paidA kI aura pAka nirmANa kara tathA pAkavidyA sikhAkara khAdya samasyA kA samAdhAna kiyA / " 3 kalA kA adhyayana - jambUdvIpa prajJapti kI vRtti ke anusAra samrAT RSabhadeva ne apane jyeSTha putra bharata ko bahattara kalAe~ aura kaniSTa - putra bAhubalI ko prANilakSaNa kA jJAna karAyA / priyaputrI brAhmI ko aThAraha lipiyoM kA adhyayana karAyA aura sundarI ko gaNitavidyA kA parijJAna karAyA / ' vyavahAra sAdhana hetu mAna ( mApa) unmAna ( tolA, mAsA Adi vajana ) avamAna ( gaja phuTa iMca ) pratimAna ( chaTAMka, sera, mana Adi) pracalita kie aura maNi Adi pirone kI kalA batAI / 30 isa prakAra samrAT RSabhadeva ne prajA ke hita ke lie, abhyudaya ke lie puruSoM ko bahattara kalAe~, striyoM ko causaTha kalAe~ aura sau zilpoM kA parijJAna karAyA / asi, maSi aura kRSi (surakSA, vyApAra, utpAdana) kI vyavasthA kI, kalAoM kA nirmANa kiyA, pravRttiyoM kA vikAsa kara jIvana ko sarasa, ziSTa aura vyavahAra yogya banAyA / anta meM apanI rAjya vyavasthA kA bhAra bharata ko sauMpakara aura zeSa ninyAnaveM putroM ko alaga-alaga rAjya de, dIkSA grahaNa ke lie prastuta hue / prathama mikSAcara mUla :-- usame arA kosalie davakhe pani paDirUve allINaree vINIe vIsaM puvvasayasaharasAI kumAravAsamajke vasaI, vIsaM puvvasayasahassAiM kumAravAsamajbhe vasittA tevaTThi puvvasayasahassAI rajjavAsamajhe vasamANe lehAiyAo gaNiyappahANAo sauNaruyapa
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 mayavAna zaSamadeva : prathama mikSAcara jjavasANAo bAhattaraM kalAo covarddhi mahilAguNe sippasayaM ca kammANaM tini vi payAhiyAe uvadisai, uvadisittA puttasayaM rajjasae abhisiMcai, abhisiMcittA puNaravi loyaMtiehiM jiakappie0 sesaM taM ceva savvaM bhANiyabvaM jAva dAyaM dAiyANaM paribhAettA je se gimhANaM paDhame mAse paDhame pakkhe cettabahule tassa NaM cettabahulassa aTTamIpakkheNaM divasassa pacchime bhAge sudaMsaNAe siviyAe sadevamaNuyAsurAe parisAe samaNugammamANamagge jAva viNIyaM rAyahANiM majha majjhaNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva siddhatthavaNe ujjANe jeNeva asogavarapAyave teNeva uvAgacchittA asogavarapAyavassa ahe jAva sayameva caumuTiThayaM loyaM karei, loyaM karittA cha?NaM bhatteNaM appANaeNaM AsADhAhiM nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM uggANaM bhogANaM rAinnANaM ca khattiyANaM ca carahiM sahassehiM saddhi ega devadUsamAdAya muDe bhavittA AgArAo aNagAriyaM pbvie||16|| ___ artha - kauza lika arhat RSabhadeva dakSa the / dakSa pratijJA vAle, uttama rUpa vAle, sarva guNoM se yukta bhadra aura vinIta the| ve bIsa lAkha pUrva taka kumAra avasthA meM rhe| usake pazcAt zresaTha lAkha pUrva varSa taka rAjyavAsa meM rhe| vesaTha lAkha pUrva varSa taka rAjya avasthA meM rahate hue unhoMne jisa kalA meM gaNita prathama hai aura zakunaruta arthAt pakSI ke zabda se zubhAzubha jAnane kI kalA antima hai, aisI bahattara kalAe~ va mahilAoM ke coMsaTha guNa tathA sau zilpa ye tInoM cIjeM prajA ke hita ke lie upadeza kii| ina sabhI kA adhyayana karavAne ke pazcAt sau rAjyoM meM sau putroM kA abhiSeka kara diyaa| usake pazcAt jinakA kahane kA AcAra hai aise lokAntika deva unake pAsa aae| unhoMne priya vANI se bhagavAna ko kahA, ityAdi sabhI pUrva kathana ke samAna yahA~ bhI kahanA naahie| yAvat vArSikadAna dekara ke, grISma Rtu kA prathama mAsa,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 prathama pakSa arthAt jaba caitra mAsa kA kRSNa pakSa AyA taba caitra kRSNA aSTamI ke dina pichale prahara meM jinake pIche mArga meM deva, mAnava aura asuroM ko virATa maNDalI cala rahI hai aise kauzalika arhat RSabha sudarzana nAmaka zivikA meM baiThakara yAvat vinItA rAjadhAnI ke madhya-madhya meM hokara nikalate haiN| nikalakara jisa ora siddhArtha vana nAmaka udyAna hai, jisa tarapha azoka kA uttama vRkSa hai, usa tarapha Ate haiM, Akara ke azoka ke uttama vRkSa ke nIce, zivikA khar3I rakhate haiN| ityAdi pUrva kahe hue ke samAna yahA~ bhI kathana karanA cAhie / yAvat svayaM apane hAthoM se cAra muSTi loca karate hai| unhoMne usa samaya pAnI rahita SaSTha bhakta kA tapa kara rakhA thaa| ASADhA nakSatra kA yoga hote hI ugravaMza ke, bhogavaMza ke, rAjanyavaza ke aura kSatriyavaMza ke cAra hajAra puruSo ke sAtha eka devadUSya vastra ko lekara muMDita hokara gRhavAsa se nikalate haiM aura anagAra-dazA ko svIkAra karate haiN| vivecana-bhagavAna ne cAra hajAra sAdhako ko apane hAtha se pravrajyA pradAna nahI kI, kintu unhoMne bhagavAn kA anukaraNa kara svayaM lucana Adi kriyAeM kii| zramaNa banane ke pazcAt bhagavAn akhaNDa maunavratI banakara ekAta-zAnta sthAna me dhyAnastha hokara rahane lge| ghora abhigrahoM ko grahaNa kara anAsakta bana bhikSA hetu grAmAnugrAma vicaraNa karate, para bhikSA aura usakI vidhi se janatA anabhijJa hone se bhikSA upalabdha nahIM hotii| ve cAra sahasra zramaNa cirakAla taka yaha pratIkSA karate rahe ki bhagavAn mauna chor3akara hamArI sUdhabudha leMge / sukha-suvidhA kA prayatna kareMge, para bhagavAn Atmastha the, kucha bole nahIM / ve zramaNa bhUkha pyAsa se saMtrasta ho samrATa bharata ke bhaya se punaH gRhastha na banakara valkaladhArI tApasa Adi ho gaye / 2 vastutaH viveka ke abhAva meM sAdhaka sAdhanA se pathabhraSTa ho jAtA hai / bhagavAn RSabhadeva amlAna citta se, avyathita mana se bhikSA ke lie nagaroM va grAmoM meM paribhramaNa karate / bhAvuka mAnava bhagavAn ko nihAra kara bhakti bhAvanA se vibhora hokara apanI rUpavatI kanyAoM ko, sundara vastroM ko,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna aSamadeva : prathama mikSAvara 263 amUlya AbhUSaNoM ko aura gaja, turaGga, ratha, sihAsana Adi grahaNa karane ke lie abhyarthanA karate, para koI bhI bhikSA ke lie nahIM khtaa| bhagavAna una vastuo ko binA grahaNa kie jaba ulTe pairoM lauTa jAte to ve nahIM samajha pAte ki bhaga vAn ko kisa vastu ko AvazyakatA hai ? eka varSa pUrNa huA / kurujanapadIya gajapura ke adhipati bAhubalI ke putra somaprabha rAjA ke putra zreyAMsa ne svapna dekhA ki "sumeru parvata zyAmavarNa kA ho gayA hai| use maiMne amRta kalaza se abhiSikta kara punaH cmkaayaa|"73 subuddhi nagara zreSThI ne bho svapna dekhA "sUrya kI hajAra kiraNeM apane sthAna se calita ho rahI thI ki zreyAMma ne una razmiyoM ko punaH sUrya meM saMsthApita kara diyaa|" rAjA somaprabha ne svapna dekhA ki "eka mahAn puruSa zatruoM se yuddha kara rahA hai, zreyA~sa ne use sahAyatA pradAna kii| usase zatru kA bala naSTa ho gayA / " prAtaH hone para sabhI svapna ke sambandha meM cintana manana karane lge| cintana kA navanIta nikalA ki avazya hI zreyA~sa ko viziSTa lAbha hogaa| 74 bhagavAn usI dina vicaraNa karate hue gajapura pdhaare| cirakAla ke pazcAt bhagavAn ko dekha paurajana AhlAdita hue| zreyaoNsa ko bhI atyadhika prasannatA huI / bhagavAn paribhramaNa karate hue zreyA~sa ke yahA~ padhAre / bhagavAn ke darzana aura cintana se pUrvabhava kI smRti udbuddha huI / svapna kA sahI tathya parijJAta huaa| usane bhakti-vibhora hRdaya se tAje Aye hue ikSu rasa ke kalaza ko hAtha meM grahaNa kara bhagavAna ke kara kamaloM meM rasa pradAna kiyA / bhagavAn ne bhI vizuddha AhAra jAnakara grahaNa kiyaa| isa prakAra bhagavAn zrI RSabhadeva ko eka saMvatsara ke pazcAt bhikSA prApta huI aura sarvaprathama ikSu-rasa kA pAna karane ke kAraNa ve kAzyapa nAma se bhI vizruta hue| 6 ___ prastuta avasarpiNI kAla meM sarvaprathama vaizAkha zuklA tRtIyA ko zreyA~sa ne ikSu rasa kA dAna diyA. ataH vaha tRtIyA 'ikSu-tRtIyA' yA 'akSaya tRtIyA' ke rUpa meM prasiddha huI / usa mahAna dAna se tithi bhI akSaya ho gii|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 mUla : usame gaM arahA kosalie egaM vAsasahassaM niccaM vosaTThakAye ciyattadehe jAva appANaM bhAvemANassa ekkaM vAsasahassaM viikkataM tao NaM je se hemaMtANaM cautthe mAse sattame pakkhe phagguNabahule tassa NaM phagguNabahulasma ekkArasIpakkheNaM puvaNhakAlasamayaMsi purimatAlassa nayarassa bahiyA sagaDamuhaMsi ujjANaMsi naggohavarapAyavassa ahe aThameNaM bhatteNaM apANaeNaM AsADhAhiM nakkhateNaM jogamuvAgaeNaM jhANaMtariyAe vaTTamANassa aNaMte jAva jANamANe pAsamANe viharai // 16 // artha-kauzalika arhat RSabhadeva ne apane zarIra kI ora lakSya denA chor3a diyA thaa| unhoMne zarIra kI saMbhAla chor3a dI thii| isa prakAra apanI AtmA ko bhAvita karate-karate eka hajAra varSa vyatIta ho gaye, taba hemanta Rtu ke caturtha mAsa aura sAtaveM pakSa, arthAt phAlguna mAsa ke kRSNa pakSa kI ekAdazI ke dina, pUrvAhna meM, purimatAla nagara ke bAhara, zakaTamukha nAmaka udyAna me, uttama vaTa vRkSa ke nIce, rahakara dhyAna kara rahe the| usa samaya nirjala aSTama tapa kiyA huA thA, ASAr3hA nakSatra kA yoga Ane para, dhyAna meM rahe hue bhagavAn ko uttama ananta kevalajJAna kevaladarzana utpanna huaa| usase ve sabhI lokAloka ke bhAva jAnate-dekhate hue vicarane lge| vivecana-bhagavAn zrI RSabhadeva ko kevalajJAna kI upalabdhi baTa vRkSa ke noce huI thI ata vaha Aja bhI Adara kI dRSTi se dekhA jAtA hai / jisa samaya bhagavAn RSabhadeva ko kevalajJAna kI upalabdhi huI usI samaya samrATa bharata kI AyudhazAlA meM cakraratna bhI utpanna huaa| aura usakI sUcanA eka sAtha hI yamaka aura zamaka dUtoM ke dvArA samrAT bharata ko milI / " bharata eka sAtha do sUcanAeM milane se eka kSaNa asamajasa meM par3a gye| unhoMne socA-prathama cakraratna kI arcanA karanI cAhie, yA bhagavAna
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadeva : prathama dharma cakravartI 265 kI upAsanA karanI cAhie / kahA~ abhaya kA pradAtA kevalajJAna aura kahA~ prANiyoM kA vinAza karane vAlA cakraratna, mujhe prathama catraratna ko nahI, kintu bhagavAn kI upAsanA karanI caahie|" aisA soca samrAT bharata bhagavAn ke darzana hetu saparijana prasthita hue / " " mA~ marudevA bhI apane lAr3ale putra ke darzana hetu cirakAla se chaTapaTA rahI thI / putra ke viyoga se vaha vyathita thI / usake dAruNa kaSTa kI kalpanA karake vaha kalapa rahI thI / pratipala pratikSaNa lAr3ale lAla kI smRti se usake netroM se A~sU barasa rahe the / jaba usane sunA ki RSabha vinItA ke bAga meM AyA hai, to vaha bharata ke sAtha hI hastI para ArUDha hokara cala paDI / bharata ke virAT vaibhava ko dekhakara usane kahA- beTA bharata eka dina merA pyArA RSabha bhI isI prakAra rAjyazrI kA upabhoga karatA thA / para isa samaya vaha kSudhA pipAsA se pIr3ita hokara kahI kaSToM ko sahana karatA hogA ? putra prema se A~kheM chalachalA AI / bharata ke dvArA tIrthakaroM kI divya vibhUti kA zabda citra sunane para bhI mAtA ke hRdaya ko saMtoSa nahIM ho rahA thA / samavasaraNa ke satrikaTa pahu~cane para jyoMhI bhagavAn RSabha ko indroM dvArA arcita dekhA, tyoMhI mAtA kA cintana kA pravAha baDhatA gyaa| ArtadhyAna se zukladhyAna meM lIna ho gaI / dhyAna kA utkarSa bddh'aa| mohakarma kA bandhana TUTA, phira jJAnAvaraNa, darzanAkaraNa aura antarAya ko naSTa kara kevalajJAna kevaladarzana prApta kara liyA / usI kSaNa zeSa karmo ko bhI naSTa kara hastI para ArUr3ha huI siddha buddha aura mukta ho gaI / " kitane hI AcAryoM kA abhimata hai ki bhagavAn ke zabda unake kAnoM meM girane se, unheM AtmajJAna huA aura mukti prApta huI / 2 prastuta avasarpiNI kAla meM sarva prathama kevalajJAna zrI RSabhadeva ko prApta huA aura mokSa marudevA mAtA ko / prathama dharma cakravartI- bhagavAn RSabhadeva kA prathama pravacana phAlguna kRSNA ekAdazI ko huA / use zravaNakara samrAT bharata ke pA~ca sau putro aura sAta sau pautroM ne, tathA brAhmI Adi ne pravrajyA grahaNa kI / bharata Adi ne zrAvakavrata grahaNa kiye aura sundarI ne bhI / isa prakAra zramaNa, zramaNI zrAvaka,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrAvikA rUpa caturvidha tIrtha kI saMsthApanA kara ve sarvaprathamatIrthakara bane / zramaNa dharma ke lie pAMca mahAvrata aura gRhastha dharma ke lie dvAdaza vratoM kA nirupaNa kiyA, isIlie bhagavAn RSabhadeva ko dharma kA mukha kahA hai|4 __ bhagavAn ke prathama gaNadhara samrATa bharata ke putra RSabhamena hue| unhe hI sarvaprathama bhagavAna ne Atma-vidyA kA parijJAna kraayaa| bhagavAn ko kevala jJAna kI sUcanA prApta hote hI pUrva dIkSita zramaNa, jo kSudhA-pipAsA se pIr3ita hokara tApasa bana gae the, bhagavAn kI sevA meM A ge| unhoMne punaH vidhivat pravrajyA grahaNa kI, sirpha kaccha aura sukaccha hI aise the jo nahIM aae|'5 sundarI kA saMyama-bhagavAna zrI RSabha ke prathama pravacana ko zravaNakara sundarI bhI saMyama grahaNa karanA cAhatI thI, umane yaha bhavya bhAvanA abhivyakta bhI kI thI, kintu samrAT bharata ke dvArA AjJA prApta na hone se vaha zrAvikA bnii| usake antarmAnasa meM vairAgya kA sAgara uchAleM mAra rahA thaa| vaha tana se gRhasthAzrama me thI, para usakA mana saMyama me rama rahA thaa| SaTkhaNDa para vijaya-vaijayantI phaharAkara jaba samrATa bharata dIrghakAla ke pazcAt vinItA loTe taba sundarI ke kRza zarIra ko dekhakara ve cakita raha gae / prazna karane para jJAta huA ki yaha avasthA jisa dina se dIkSA grahaNa kA niSedha kiyA thA usa dina se nirantara AcAmla vrata karane se huI hai| sundarI kI saMyama lene kI prabala bhAvanA ko dekhakara bharata ne anumati pradAna kI aura sundarI ne RSabhadeva kI AjJAnuvartinI brAhmI ke pAsa dIkSA grahaNa kI / 8 / aTTAna bhrAtAoM ko dIkSA. batAyA jA cukA hai ki zrI RSabhadeva apane sau putroM ko pRthak-pRthak gajya dekara zramaNa bane the| samrATa bharata cakravartI bananA cAhate the| unhoMne apane laghu bhrAtAoM ko apane adhIna karane ke lie unake pAsa dUta bheje / aThThAnaveM bhrAtAoM ne milakara paraspara parAmarza kiyA, parantu ve nirNaya para nahIM pahuMca ske| usa samaya bhagavAn aSTApada mAgadha meM vicara rahe the| ve sabhI bhagavAn zrI RSabhadeva ke pAsa phuNce| sthiti kA paricaya dete hue nivedana kiyA-"prabho ! Apake dvArA pradatta rAjya
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAnapadeva: prathama dharma cakravartI 267 para bhAI bharata lalacA rahA hai, vaha hamArA rAjya lenA cAhatA hai| kyA binA yuddha kiye hama use rAjya de deM ? yadi dete hai to usako sAmrAjya-lipsA bar3ha jAyagI aura hama parAdhInatA ke patra meM DUba jaayeNge| yadi hama apane jyeSTha bhrAtA se yuddha karate haiM to bhrAtR yuddha kI eka anucita paramparA prArambha ho jAyegI / hameM kyA karanA cAhie ?" bhagavAn bole-putro ! tumhArA cintana Thoka hai| yuddha bhI burA hai, aura kAyara bananA bhI burA hai| yuddha isalie burA hai ki usake anta meM vijetA aura parAjita donoM ko satApa evaM hI nirAzA milatI hai| apanI sattA ko gavAkara parAjita pachatAtA hai aura kucha nahI pAkara vijetA pachatAtA hai / kAyara banane kA bhI maiM tumheM parAmarza nahI de sakatA / maiM tumheM aimA rAjya denA cAhatA hUM, jo yuddha aura valIvatva se Upara hai / bhagavAn kI AzvAsana bharI vANI ko sunakara sabhI ke mukha kamala khila uThe, mana mayUra nAca utthe| ve animeSa dRSTi se bhagavAn ko nihArane lge| bhagavAna ko bhAvanA ko ve chu nahI sake / yaha unakI kalpanA me nahI A sakA ki bhautika rAjya ke atirikta bhI koI rAjya ho sakatA hai| ve bhagavAna ke dvArA kahe gaye rAjya ko pAne ke lie vyagra ho gye| unakI tIvra lAlasA dekha kara bhagavAn bole- 'eka lakar3ahArA thA, vaha bhAgyahIna aura mUrkha thA / pratidina koyale banAne ke lie vaha jaMgala me jAtA aura jo kucha bhI prApta hotA usase apanA bharaNa poSaNa karatA / eka bAra vaha bhISma-grISma kI cilacilAtI dhUpa meM thoDA-sA pAnI lekara jagala meM gayA aura sUkhI lakar3iyAM ekatrita kara koyale banAne ke lie una lakar3iyoM meM Aga lagAdI / cilacilAtI dhUpa va pracaNDa jvAlA ke kAraNa use atyadhika pyAsa lgii| sAtha meM jo pAnI lAyA thA vaha pI gayA, para pyAma zAnta nahIM huii| idhara udhara jaMgala meM pAnI kI anveSaNA kI, parantu kahIM bhI pAnI upalabdha nahIM huaa| mannikaTa koI bhI gA~va nahIM thaa| pyAsa se galA sUkha gayA thA / ghabarAhaTa bar3ha rahI thI, vaha eka vRkSa ke nIce leTa gayA / nIda A gaI / usane svapna dekhA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kalpa sUtra ki ghara meM jitanA bhI pAnI hai vaha pI gayA hai, tathApi pyAsa zAnta nahIM huii| kue para gayA, aura vahA~ kA bhI sArA pAnI pI gayA, para pyAsa na bujhI / nadI, nAle, aura drahoM kA pAnI pItA huA samudra para pahu~cA, sArA pAnI pI lene para bhI usakI pyAsa kama nahIM huii| pyAsa se chaTapaTAtA huA vaha samudra ke kinAre bhIne hue tinakoM ko nicor3akara pyAsa bujhAne kA prayAsa kara rahA thA ki nIMda khula gii|" rUpaka kA upasaMhAra karate hue bhagavAna ke kahA--kyA putro ! una bhIge hue tinakoM se usakI pyAsa zAnta ho sakatI hai, jabaki kue aura samudra ke pAnI se nahI huI ? putroM ne kahA-nahIM bhagavan ! bhagavAn ne apane abhimata kI ora putroM ko AkRSTa karate hue kahAbhautika rAjyazrI se tRSNA ko zAnta karane kA prayAsa bhI bhIge hue tinakoM ko nicor3ane ke samAna hai| svargIya sukhoM se bhI jaba tRSNA zAnta nahI huI, to isa tuccha aura alpakAlika rAjya se zAnta honA kaise sambhava hai ? ataH sambodhi prApta kro| vastutaH bhautika rAjya se AdhyAtmika rAjya mahAn hai, sAsArika sukhoM se AdhyAtmika sukha uttama hai| ise grahaNa karo, inameM na kAyaratA ko AvazyakatA hai aura na yuddha kA hI prasaMga hai| jaba taka svarAjya nahIM milatA taba taka para-svarAjya kI kAmanA rahatI hai| svarAjya milane para parasvarAjya kA moha nahIM rhtaa| bhagavAn ke upadeza se prabhAvita ho aThThAnaveM hI bhrAtAoM ne rAjya tyAgakara saMyama grahaNa kara liyaa| bharata ko yaha sUcanA prApta hote hI vaha daur3e-daur3e aae|' bhrAtR-prema se unakI A~kheM gIlI ho gii| para unakI gIlI A~kheM aThAnaveM bhrAtAoM ko patha se vicalita nahIM kara skii| bharata nirAza hokara punaH apane ghara lauTa ge| bhrAtR-yuddha-samrATa bharata eka zAsana sUtra meM samagra bhAratavarSa ko pironA cAhate the / ata: apane laghubhrAtA bAhubalI ko yaha sandeza pahu~cAyA ki vaha cakravartI kI adhInatA svIkAra kara le| bharata kA yaha sandeza sunate hI bAhubalI kI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna bamadeva : bharata-bAhubalI kA bhAta-yuTa bhRkuTi tana gii| krodha ubhara aayaa| dAMtoM ko pIsate hue usane kahA-kyA bhAI bharata kI bhUkha abhI taka zAnta nahIM huI hai ? apane laghu bhrAtAoM ke rAjya ko chIna karake bhI use santoSa nahIM huA ! kyA vaha mere rAjya ko bhI har3apanA cAhatA hai| yadi vaha yaha samajhatA hai ki maiM zaktizAlI hU~ aura zakti se sabhI ko caTa kara jAU~ to yaha zakti kA sadupayoga nahIM, durupayoga hai| mAnavatA kA bhayaMkara apamAna hai aura kula maryAdA kA atikramaNa hai| hamAre pUjya pitA vyavasthA ke nirmAtA haiM, aura hama unake putra hokara vyavasthA ko bhaga karate haiM, to yaha hamAre lie ucita nahI hai| bAha-bala meM maiM bharata se kisI bhI prakAra kama nahI hU~, yadi vaha apane bar3appana ko vismRta kara anucita vyavahAra karatA hai to maiM cuppI nahI sAdha sktaa| maiM dikhA dUMgA bharata ko ki AkramaNa karanA kitanA anucita hai / bharata virAT senA lekara bAhubalI se yuddha karane ke lie 'bahalI' kI sImA para pahu~ca gye| aura bAhubalI bhI apanI choTI senA ko sajAkara yuddha ke maidAna meM A gyaa| bAhubalo ke vIra sainikoM ne bharata kI virATa senA ke chakke chuDA diye / lambe samaya taka yuddha calatA rahA, para na bharata jIte aura na bAhabalI ho| hAra-jIta kA koI phaisalA nahIM haa| Akhira bAhubalI ne manuSyo kA yaha rakta bahatA dekhakara narasaMhAra banda karake dvandva yuddha ke lie AmaMtrita kiyA / 91 dRSTiyuddha, vAkyuddha, bAhuyuddha, muSTiyuddha aura daNDayuddha nizcita hue| sabhI meM samrATa bharata parAjita hue aura bAhubalI vijayI hue| bharata ko apane laghubhrAtA se parAjita honA atyadhika akhraa| Aveza meM Akara aura maryAdA ko vismRta kara bAhubalI kA zirocchedana karane hetu bharata ne cakra kA prayoga kiyaa| yaha dekha bAhubalI kA khUna ubala gyaa| bAhubalI ne uchalakara cakra ko pakar3anA cAhA, para cakra bAhubalI kI pradakSiNA kara punaH bharata ke pAsa lauTa gayA / vaha bAhubalI kA bAla bhI bAMkA na kara sakA / yaha dekha sabhI sanna raha gye| bAhubalI kI virudAvaliyoM se bhU-nabha gUMja utthaa| bharata apane kRtya para lajjita ho gye| bhAI bharata kI bhUla ko bhulAne ke lie lAkhoM kaNThoM se ye svara-lahariyAM
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 phUTa par3I-"samrATa bharata ne bhUla kI hai, para Apa bhUla na kreN| laghu bhAI ke dvArA bar3e bhAI kI hatyA anucita hI nahI, atyanta anucita hai| mahAn pitA ke putra bhI mahAna hote haiM, kSamA kIjie, kSamA karane vAlA kabhI choTA nahIM hotaa|" bAhubalI kA roSa kama huA, hRdaya prabuddha huaa| kula-maryAdA aura yuga kI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara ve cintanamagna ho ge| bharata ko mArane ke lie uThA huA hAtha bharata para nahI par3akara, svayaM ke sira para girA aura ve lucana kara zramaNa bana gaye / rAjya ko ThukarA kara pitA ke caraNa-cihnoM para cala pdd'e| bAhubalI ko kevala jJAna-bAhabalI ke para calate-calate ruka gye| ve pitA kI zaraNa meM pahu~cane para bhI caraNa me nahI pahu~ca ske| pUrva dIkSita laghubhrAtAoM ko namana karane kI bAta smRti meM Ate hI unake caraNa ekAnta-zAnna kAnana meM hI stabdha ho gye| asantoSa para vijaya pAne vAle bAhubalI asmitA se parAjita ho gaye / eka varSa taka himAlaya kI taraha aDola dhyAna-mudrA meM avasthita rahane para bhI kevalajJAna kA divya Aloka prApta nahIM ho skaa| zarIra para latAe~ car3ha gaI, pakSiyo ne ghoMsale banA diye, tathApi maphalatA nahI mila sakI / kevalajJAna nahIM huaa| "hastI para ArUDha vyakti ko kabhI kevalajJAna kI upalabdhi nahI hotI, ataH bhAI nIce utaro" ye zabda ekadina bAhubalI ke kAnoM meM pdd'e| bAhubalI ne cintana kiyA-maiM hAthI para kahA~ Arur3ha hU~ ? phira vicAradhArA ne mor3a liyA, netra khole, sAmane vinIta mudrA me bhaginiyoM ko nihAra kara socane lage--mai vyartha hI abhimAna ke hAthI para car3hA thaa| maiM avasthA ke bheda meM ulajha gyaa| ve bhAI Ayu meM mujha se bhale hI choTe haiM, para cAritrika dRSTi se baDe hai / mujhe namana karanA caahie|" namana karane ke lie jyoM hI paira uThe tyoM hI bandhana TUTa gae / vinaya ne ahaMkAra ko parAjita kara diyaa| bAhubalI vahI para kevalI bana gye| bhagavAn zrI RSabhadeva ko namana kara kevalIpariSad me Akara sammilita hue / 16 bharata ko kaivalya-rAjanaitika va sAMskRtika ekatA ke lie bharata ne
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 bhagavAna zivamadeva : ziSya-saMpadA bhrAtAoM ke sAtha jo vyavahAra kiyA thA usase ve svayaM lajjita the| bhrAtAoM ko gaMvAkara rAjya prApta kara lene para bhI unake mAnasa ko prasannatA nahIM huii| virAT rAjya kA upabhoga karate hue bhI ve aba usameM Asakta nahIM the / samrATa hone para bhI ve sAmrAjyavAdI vRtti ke nahIM the| dIrghakAla taka rAjyazrI kA upayoga karane ke pazcAt bhagavAn zrI RSabhadeva ke mokSa padhArane ke bAda eka bAra bharata vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara Adarza bhavana (kA~ca ke mahala) me ge| aMgulI se aMgaThI gira gaI jisase vaha asundara pratIta ho rahI thii| bharata ne dekhA to anya AbhUSaNa bhI utAre, sundaratA kA rUpa badalA dekhakara cintana kA pravAha umar3a par3A / bharata socane lage-"yaha saba saundarya kRtrima hai, kRtrimatA sadA kSaNa bhaMgura hotI hai| sundaratA to vaha hai jo akSaya, ajara, amara ho, jo kisI anya kI apekSA se nahI, kintu svayaM ke rUpa meM hI sundara ho, vaha saundarya bAhara meM nahI, bhItara meM haiM, AtmA ke bhItara...ananta jJAna ! ananta darzana / yahI mere akSaya saundarya kA bhaNDAra hai|" isa prakAra cintana karate hue kRtrimamaundarya se Atma-saundarya meM pahu~ca ge| karmamala kA prakSAlana karate-karate kevala jJAnI bana gaye / isa prakAra bhagavAna ke sau hI putroM ne tathA brAhmI sundarI donoM putriyo ne zramaNatva svIkAra kara kaivalya prApta kiyA aura mokSa gaye / -. bhagavAna RSabhadeva ko ziSya saMpadA ___ usabhassa NaM arahao kosaliyassa caurAsIiM gaNA caurAsIiM gaNaharA hotthaa| usabhassa NaM arahao kosaliyassa usabhaseNapAmokkhAo caurAsIiM samaNasAhassIo ukkosiyA samaNasaMpayA hotthA / usabhassa NaM arahao kosaliyassa baMbhIsundaripAmokkhANaM ajjiyANaM tinni sayasAhassIo ukkosiyA ajjiyAsaMpayA hotthaa| usabhassa NaM arahao kosaliyassa sejjasapAmokkhANaM samaNovAsAgANaM tini sayasAhassIo paMca sahassA ukkosiyA samaNovAsayasaMpayA hotthaa| usamassa NaM
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 alpa sUtra arahao kosaliyassa subhahApAmokkhANaM samaNovAsiyANaM paMca sayasAhassIo cauppanna ca sahassA ukkosiyA samaNovAsiyANaM saMpayA hotthaa| usabhassa NaM arahao kosaliyassa cattAri sahassA satta sayA pannAsA cohasapuvvINaM ajiNANaM jiNasaMkAsANaM ukkosiyA cohasapuvvisaMpayA hotthA / usabhassa NaM arahao kosaliyassa nava sahassA ohinANINaM ukkosiyA saMpayA hotthA / usabhassa NaM arahao kosaliyassa vIsasahassA kevalaNANINaM ukkosiyA saMpayA hotthA / usabhassa NaM arahao vIsasahassa chacca sayA veubviyANaM ukkosiyA saMpayA hotthaa| usabharasa NaM arahao kosaliyassa bArasasahassA chacca sayA pannAsA viulamaINaM aDDhAijjesu dIvasamuddesu sannINaM paMcidiyANaM pajjattagANaM maNogae bhAve jANamANANaM pAsamANANaM ukkosiyA vipulamai saMpayA hotthaa| usabhassa NaM arahao kosaliyassa bArasasahassA chacca sayA pannAsA vAINaM saMpayA hotthA / usabhassa NaM arahao kosaliyassa bIsaM aMtevAsi sayA siddhA, cattAlIsaM ajjiyAsAhassIo siddhaao| bAvIsa sahassA nava ya sayA aNuttarovavAiyANaM gati kallANANaM jAva bhadANaM ukkosiyA saMpayA hotthA // 167 // artha-kaugalika arhat RSabha ke caurAsI gaNa aura caurAsI gaNadhara the| kauzalika arhat RSabha ke saMgha meM RSabhasena pramukha caurAsI hajAra zramaNoM kI utkRSTa zramaNa saMpadA thii| kozalika arhat RSabha ke samudAya meM brAhmI Adi tIna lAkha AyikAoM kI utkRSTa AryikA sampadA thii| kauzalika arhat RSabha ke samudAya meM zreyAMsa pramukha tIna lAkha aura pAMca hajAra zramaNopAsakoM kI utkRSTa zramaNopAsaka saMpadA thii| kaugalika arhat RSabha ke samudAya meM
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn balamadeva : ziSya saMparA 273 subhadrA pramukha pA~ca lAkha cauvana hajAra zramaNopAsikAoM kI utkRSTa saMpadA thii| kauzalika arhat RSabha ke samudAya meM jina nahI kintu 'jina' ke samAna cAra hajAra sAta sau pacAsa caudaha pUrvadhAriyoM kI utkRSTa saMpadA thI / kozalika arhat RSabha ke samudAya meM nau hajAra avadhijJAniyoM kI utkRSTa sapadA thii| kauzalika arhat RSabha ke samudAya meM bIsa hajAra kevalajJAniyoM kI utkRSTa kevalajJAnI-sampadA thii| kauzalika arhat RSabha ke samudAya meM bIsa hajAra cha: sau vaikriya labdhidhAriyoM kI utkRSTa saMpadA thii| kozalika arhat RSabha ke samudAya meM DhAI dvIpa meM aura donoM samudroM meM rahate hue paryApta saMjJI paMcendriyoM ke manobhAvoM ko jAnane vAle aise vipalamati manaHparyavajJAniyoM kI bAraha hajAra cha: sau pacAsa jitanI utkRSTa saMpadA thii| kauzalika arhat RSabha ke samudAya meM bAraha hajAra cha sau pacAsa vAdiyoM kI utkRSTa sapadA thI / kozalika arhat RSabha ke saMgha meM se unake bIsa hajAra antevAsI ziSya aura cAlIsa hajAra AryikAe~ siddha huI / kozalika arhat RSabha ke samudAya meM bAvIsa hajAra nau sau kalyANa gati vAla, yAvat bhaviSya meM bhadra prApta karane vAle anuttaropapAtikoM kI arthAt anuttara vimAna meM jAne vAloM kI utkRSTa saMpadA thii| mUla : usabhassa NaM arahao kosaliyassa duvihA aMtagaDabhUmI hotthA, taM jahA-jugaMtakaDabhUmI ya pariyAyaMtakaDabhUmI ya / jAva asaMkhejjAo purisajugAo jugaMtagaDabhUmI, aMtomuhuttapariyAe aNtmkaasii||16|| __ artha-kauzalika arhat RSabha kI do prakAra kI antakRt bhUmi thii| yugAntakRt bhUmi aura paryAyAntakRt bhUmi / zrI RSabha ke nirvANa ke pazcAt asaMkhyayuga puruSoM taka mokSa mArga calatA rahA, yaha unakI yugAntakRt bhUmi hai / zrI RSabha ko kevalajJAna hone para antarmuhUMta ke pazcAt mokSa mArga cAlU huaa| arthAt zrI RSabha kA kevalIparyAya antamuharta kA hote hI marudevA mAtA ne
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna aSamadeSa : parinirvANa 275 Ayukarma, nAmakarma, gotrakarma kSINa hote hI isa avasarpiNI kAla ke suSamaduSama nAmaka Are kA bahuta samaya vyatIta ho jAne aura tIna varSa aura sADhe ATha mAma avazeSa rahane para hemantaRtu ke tRtIya mAsa, pAMcave pakSa, arthAt mAgha mAsa kA kRSNa pakSa AyA, usa mAgha kRSNA trayodazI ke dina, aSTApada parvata ke zikhara para zrI RSabhadeva arhat, dUsare dasa hajAra anagAroM ke sAtha, pAnI rahita, caturdaza bhakta kA tapa karate hue, abhijita nakSatra kA yoga hote ho, pUrvAhna meM palyaMkAmana se rahe hue kAlagata hue, yAvan sarva duHkhoM se pUrNatayA mukta hue. nirvANa ko prApta hue| mala: ___ usabhassa NaM arahao kosaliyassa kAlagayassa jAva savvadukkhappahINassa tini vAsA addhanavamA ya mAsA viikatA, tao vi paraM egA sAgarovamakoDAkoDI tivAsaaddhanavamAsAhiehiM bAyAlIsAe vAsasahassehiM UNiyA vIikatA, eyammi samae samaNe bhagavaM mahAvIre parinivvuDe, tao vi paraM nava vAsasayA vIikkatA, dasamassa ya vAsasayassa ayaM asIime saMvaccharakAle gacchai // 20 // artha -- kozalika arhat RSabha ko nirvANa hue, yAvat unako sarvaduHkhoM se mukta hue, tIna varSa sAr3he ATha mAsa vyatIta ho gaye, usake pazcAt bayAlIsa hajAra tIna varSa aura sADhe ATha mAsa kama eka koTAkoTi sAgaropama jitanA samaya vyatIta huaa| usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra parinirvANa ko prApta hue| usake pazcAt bhI nau sau varSa vyatIta ho gaye aura aba dazavI zatAbdI kA yaha assovA varSa cala rahA hai|"
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI -. gaNadhara caritra mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa nava gaNA ekArasa gaNaharA hotthA // 201 // artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nau gaNa aura gyAraha gaNadhara the| mUla : se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-samaNarasa bhagavao mahAvIrassa nava gaNA ekArasa gaNaharA hotthA ? / samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTTe iMdabhUI aNagAre goyame gottaNaM paMca samaNasayAiM vAtei, majjhime aNagAre aggibhUI nAmeNaM goyame gotteNaM paMca samaNasayAiM vAei, kaNIyase aNagAre vAubhUI nAmeNaM goyame gotteNaM paMca samaNasayAiM vAei, there ajjaviyatte bhAradAye gotteNaM paMca samaNasayAI vAei, there ajasuhamme aggivesAyaNe gotteNaM paMca samaNasayAI vAei, there maMDiyaputte vAsiha gotteNaM adbhuDhAI samaNasayAI vAei, there moriyaputte kAsavagotteNaM adbhuhAiM samaNasayAI vAei, there akaMpie goyame gotteNaM, there ayalabhAyA hAriyAyaNe gotteNaM te duni
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI : gaNadhara - caritra 277 vi therA tinni tinni samaNasayAI vAiMti, there meyajje there ya bhAse ee donni vi therA koDinnA gotteNaM tinni tinni samaNasayAI vAeMti se eteNaM adveNaM ajjo ! evaM vuccaisamaNassa bhagavao mahAvIrassa nava gaNA ekkArasa gaNaharA hotthA // 202 // artha - -prazna- - bhagavan ! yaha kisa dRSTi se kahA jAtA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nau gaNa aura gyAraha gaNadhara the ? uttara- zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti nAmaka gautama gotrIya anagAra pA~caso zramaNoM ko vAcanA dete the / dvitIya ziSya agnibhUti nAmaka gautama gotrIya anagAra ne pA~casI zramaNoM ko vAcanA dI / tRtIya ziSya laghu anagAra vAyubhUti gautama gotrIya ne pAMca sau zramaNoM ko vAcanA dI / caturtha ziSya Arya vyakta bhAradvAja gotrIya sthavira ne pAMca sau zramaNoM ko vAcanA dI / pA~caveM ziSya Arya sudharmA nAmaka agnivezAyana gotrIya sthavira ne pA~ca sau zramaNoM ko vAcanA dI / chaTThe ziSya maNDitaputra nAmaka vAsiSTha gotrIya sthavira ne tIna sau pacAsa zramaNoM ko vAcanA dii| sAtaveM ziSya mauryaputra nAmaka kAzyapa gotrIya sthavira ne tIna sau pacAsa zramaNoM ko vAcanA dii| AThaveM ziSya akaMpita nAmaka gotrIya sthavira ne aura nauveM ziSya acalabhrAtA nAmaka haritAyana gotrIya sthavira ne tIna sau zramaNoM ko vAcanA dii| dazaveM ziSya metArya nAmaka kauDinya gotrIya sthavira ne aura gyArahaveM ziSya prabhAsa nAmaka sthavira ne tIna sau-tIna sau zramaNoM ko vAcanA dI / etadartha he Aryo ! aisA kahA jAtA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nau gaNa aura gyAraha gaNadhara the / arthAt AThaveM nauveM gaNadhara kI eka vAcanA thI aura dazaveM va gyArahaveM gaNadhara kI bhI eka vAcanA thI / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke virAjate hue hI nau gaNadhara apanA gaNa Arya sudharmA ko dekara mokSa cale gaye the / ' vivecana - indrabhUti gautama bhagavAn mahAvIra ke pradhAna ziSya the / magadha kI rAjadhAnI rAjagRha ke pAsa gorvara ( gobara gA~va) grAma ke rahane vAle the, 2
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kampa sUtra jo Aja nAlandA kA hI eka vibhAga mAnA jAtA hai / unake pitA vasubhUti' aura mAtA 'pRthvI' thii| unakA nAma yadyapi indrabhUti thA para apane gotrAbhidhAna 'gautama"" isa nAma se hI ve adhika vizruta the| pacAsa varSa kI Ayu meM Apane pAMca sau chAtroM ke sAtha pravrajyA grahaNa kI, tIsa varSa taka chadmastha rahe, aura bAraha varSa jIvanmukta kevalI / guNazIla caitya meM mAsika anazana karake bAnave (92) varSa kI umra meM nirvANa ko prApta hue / ". ___ agnibhati-agnibhUti indrabhUti gautama ke majhale bhAI the| chayAlIsa varSa kI avasthA me dIkSA grahaNa kI, bAraha varSa taka chadmasthAvasthA meM tapa japa kara kevalajJAna prApta kiyA / solaha varSa taka kevalI avasthA meM vicaraNa kara, bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se do varSa pUrva rAjagRha ke guNazIla caitya meM mAsika anazana kara cauhattara (74) varSa kI avasthA meM nirvANa ko prApta hue| vAyubhUti-ye indrabhUti ke laghu bhrAtA the / bayAlIsa varSa kI avasthA meM gRhavAsa ko tyAgakara zramaNa dharma svIkAra kiyA thaa| dasa varSa chadmasthAvasthA me rhe|" aThAraha varSa kevalI avasthA meM rahe / 6 sattara varSa kI avasthA me rAjagRha ke guNazIla caitya meM mAsika anazana ke sAtha nirvANa prApta hue / ye tInoM hI gaNadhara sahodara the, aura vedoM Adi ke prakANDa paNDita the / (4) Aryavyakta-ye kollAgasaMniveza ke nivAsI the aura bhAradvAja gotrIya brAhmaNa the / 19 unake pitA kA nAma dhanamitra aura mAtA kA nAma vAruNI thA / 21 pacAsa varSa kI avasthA meM pAMca sau chAtroM ke sAtha zramaNadharma svIkAra kiyaa,22| bAraha varSa taka chadmasthAvasthA meM rahe aura aThAraha varSa taka kevalIparyAya pAlakara24, assI varSa kI avasthA meM mAsika anazana ke sAtha rAjagRha ke guNazola caitya meM nirvANa ko prApta hue / (5) sudharmA-ye kollAgasaM niveza ke nivAsI,26 agni vaizyAyana gotrIya brAhmaNa the / 27 inake pitA dhammila the8 aura mAtA mahilA thii|29
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 syavirAvalI : gaNapara caritra pAMcasau chAtra inake pAma adhyayana karate the| pacAsa varSa kI avasthA meM ziSyoM ke sAtha pravrajyA lii| bayAlIsa varSa paryanta chadmasthAvasthA meM rhe|31 mahAvIra ke nirvANa ke bAda bAraha varSa vyatIta hone para kevalI hue aura ATha varSa taka kevalI avasthA meM rhe| zramaNa bhagavAna ke sarva gaNadharoM meM sudharmA dIrghajIvI the, ata: anyAnya gaNadharoM ne apane apane nirvANa ke samaya apane gaNa sudharmA ko arpita kara die the| mahAvIra-nirvANa ke 12 varSa bAda sudharmA ko kevalajJAna prApta huA aura bIsa varSa ke pazcAt sau varSa kI avasthA me mAsika anazana pUrvaka rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa prApta kiyA / 32 (6) mANDika_mANDika maurya saMniveza ke rahane vAle vAsiSTha gotrIya brAhmaNa the|33 inake pitA dhanadeva34 aura mAtA vijayadevA thii|35 inhoMne tIna mau pacAsa chAtro ke sAtha pana (53) varSa kI avasthA meM pravrajyA lii| mar3asaTha (67) varSa kI avasthA meM kevalajJAna prApta kiyA, aura tirAsI varSa ko avasthA meM guNazIla caitya meM nirvANa ko prApta hue|38 / (7) mauryaputra-ye kAzyapagotrIya brAhmaNa the| inake pitA kA nAma maurya' aura mAtA kA nAma vijayadevA thaa| 1 mauryamanniveza ke nivAsI the| tIna sau pacAsa chAtroM ke sAtha vepana varSa kI avasthA meM dIkSA lii| unAmI varSa kI avasthA meM kevalajJAna prApta kiyA, aura bhagavAn ke antima varSa me tirAso (83) varSa 5 ko avasthA meM mAsika anazana pUrvaka rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa prApta kiyaa| (E) akampita -ye mithilA ke rahane vAle gautama gotrIya brAhmaNa the|7 inake pitA deva aura mAtA jayantI thii| tIna sau chAtroM ke sAtha ar3atAlIsa varSa kI avasthA meM dIkSA lii| sattAvana varSa kI avasthA meM kevala jJAna prApta kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke antima varSa meM aThahattara varSa ko" avasthA meM rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa prApta kiyaa|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 (8) acalamAtA-ye kozalA grAma ke nivAsI 2 hArIta gotrIya brAhmaNa the| Apake pitA vasu54 aura mAtA nandA thii|55 tIna sau chAtroM ke sAtha chayAlIsa varSa kI avasthA meM zramaNatva svIkAra kiyaa| bAraha varSa taka chadmasthAvasthA me rahe aura caudaha varSa kevalI avasthA meM vicaraNa kara, bahattara varSa kI57 avasthA meM mAsika anazana ke sAtha rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa ko prApta hue| (10) metArya-ye vatsadezAntargata tugika saniveza ke nivAsI58, kauDinya gotrIya brAhmaNa the / 59 inake pitA kA nAma datta thA aura mAtA kA nAma varuNadevA thaa|6| inhoMne tIna sau chAtroM ke sAtha chattIsa varSa kI 62 avasthA meM dIkSA grahaNa kii| dasa varSa taka chadmasthAvasthA meM rahe, aura solaha varSa taka kevalI avasthA meM rhe| bhagavAn mahAvIra ke nirvANa se cAra varSa pUrva bAsaTha varSa kI avasthA meM, rAjagRha ke guNazIla caitya meM nirvANa huaa| (11) prabhAsa-ye rAjagRha ke nivAsI 4, kauDinyagotrIya brAhmaNa the|65 inake pitA kA nAma 'bala'66 aura mAtA kA nAma 'atibhadrA' thaa|" inhoMne solaha varSa kI avasthA meM zramaNa dharma svIkAra kiyA, ATha varSa taka chadmasthAvasthA meM rahe aura solaha varSa taka kevalI avasthA me| bhagavAn mahAvIra ke sarvajJa jIvana ke paccIsaveM varSa meM guNazIla caitya meM mAsika anazana pUrvaka cAlIsa varNa ko avasthA meM nirvANa prApta kiyaa| ina gyAraha hI brAhmaNa vidvAnoM ne bhagavAna ke dvitIya samavasaraNa pAvA meM dIkSA grahaNa kI aura sabhI gaNadhara ke mahattvapUrNa pada para pratiSThita mala: savve ee samaNassa bhagavao mahAvIrassa ekkArasa vi gaNaharA duvAlasaMgiNo codasapugviNo samattagaNipiDagadharA rAyagihe nagare mAsieNaM bhattieNaM apANaeNaM kAlagayA jAva sabbadu.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ spavirAvalI : gaNadhara caritra kkhapahINA there iMdabhUI there ajjasuhamme siddhiM gae mahAvIre paccA dona vi parinivvuyA // 203 // 201 artha - zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ye gyArahoM gaNadhara dvAdazAGgI ke jJAtA the, caudaha pUrva ke vettA the, aura samagra gaNipiTaka ke dhAraka the| ye sabhI rAjagRha nagara meM eka mAsa taka pAnI rahita anazana kara kAladharma ko prApta hue, sarva duHkhoM se rahita hue / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt sthavira indrabhUti aura sthavira Arya sudharmAparinirvANa ko prApta hue / mUla : je ime ajjattAte samaNA niggaMthA viharaMti ee NaM savve ajjamuhammassa aNagArassa AvaccijjA, avasesA gaNaharA nirabaccA vocchinnA // 204 // artha - Aja jo zramaNa nirgrantha vicarate haiM, yA vidyamAna haiM, ve sabhI Arya sudharmA anagAra kI santAna haiN| zeSa sabhI gaNadharoM kI ziSya paramparA vyucchanna ho gaI / Arya jambU mUla : samaNe bhagavaM mahAvIre kAsavagotteNaM samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa kAsavagottassa ajja suhamme there antevAsI agnivesAyaNagotte therarasa NaM ajjasuhamsassa zrabhgivesAyaNa sagottarasa ajjajaMbunAme there aMtevAsI kAsavagotte / therassa NaM ajjajaMbunAmassa kAsavagottassa ajjappabhave there aMtevAsI kaccAyaNasagotte / therassa NaM ajjappabhavassa kaccAyaNasagottassa ajjasejjaMbhave there aMtevAsI maNagapiyA vacchagotte / therassa NaM ajjasejjaMbhavassa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasU 22 maNagapiuNo vacchasagottassa ajjajasabhadde there aMtevAsI tugiyAyaNasagotte // 20 // artha-zramaNa bhagavAna mahAvIra kAzyapagotrI the| kAzyapagotrI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke agnivaizAyana gotrI sthavira AryasudharmA nAmaka antevAsI ziSya the| agnivaizAyana gotrI sthavira AryasudharmA ke kAzyapagotrI sthavira Arya jambU nAmaka antevAso re / kAzyapagotrI sthavira Arya jambU ke kAtyAyana gotrI sthavira Arya prabhava nAmaka antevAsI the| kAtyAyana gotrI sthavira Arya prabhava ke vAtsyagotrI sthavira Arya sijjabhava (zayyabhava) nAmaka antevAsI the| manaka ke pitA aura vAtsyagotrI sthavira AryasijjaMbhava ke tugiyAyana gotrI sthavira jasabha6 (Arya yazobhadra) nAmaka antevAsI the| vivecana-zramaNa bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke solaha varSa pUrva magadha kI rAjadhAnI rAjagRha meM jambUkumAra kA janma huaa| unake pitA kA nAma zreSThI RSabhadatta aura mAtA kA nAma dhAriNI thaa| ye apane mAtA-pitA ke ikalaute putra the| solaha varSa kI umra meM ATha kanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huaa| pANigrahaNa se pUrva hI saMyama lene kA sakalpa kiyA, kintu mAtA-pitA ke Agraha para sundariyoM se pANigrahaNa kiyA, daheja meM 8 karor3a kA dhana milaa| kintu sudharmA svAmI ke vairAgyaraMga se pariplAvita pravacana ko sunakara itane virakta hue ki binA suhAga rAta manAye hI ATha sundara patniyoM kA, evaM apAra vaibhava kA parityAga kara bhagavAn sudharmA ke caraNoM meM dIkSA grahaNa kii| jambU ke sAtha hI unake mAtA-pitA ne tathA AThoM patniyAM aura unake bhI mAtA-pitAoM ne, tathA dasyurAja prabhava va usake sAtha ke pAMca sau coroM ne isa prakAra pAMca sau sattAvIsa vyaktiyoM ne eka sAtha dIkSA grahaNa kii| karor3oM kA dhana janakalyANa ke lie nyaucchAvara kara diyaa| solaha varSa kI umra meM dIkSA grahaNa kI / bAraha varSa taka sudharmA svAmI se Agama kI vAcanA prApta karate rhe| vIra nirvANa saMvat eka meM dIkSA grahaNa
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI : mAryajamyU 283 kI, vIra saMvat 13 meM sudharmAsvAmI ke kevalajJAnI hone ke pazcAt unake paTTa para AsIna hue / ATha varSa taka saMgha kA kuzala netRtva karane ke pazcAt vIra saMvat bosa meM kevala jJAna prApta kiyA aura vIra saMvat cauMsaTha meM assI varSa kI Ayu pUrNa kara mathurA nagarI meM nirvANa prApta kiyA / Aja jo Agama- sAhitya upalabdha hai usakA bahuta sArA zreya jambUsvAmI ko hI hai / unakI prabala jijJAsA se hI sudharmA svAmI ne Agama kI vAcanA dI / jambUsvAmI isa avasarpiNI kAlacakra ke antima kevalI the / unake pazcAt koI bhI mokSa nahIM gayA / unake mokSa padhArane ke pazcAt nimna dasa bAteM vicchinna ho gaI : (1) manaH paryabajJAna, (2) paramAvadhijJAna, (3) pulAka labdhi, (4) AhAraka zarIra, (5) kSapaka zreNI, (6) upazama zreNI, (7) jinakalpa, ( 8 ) saMyama trika ( parihAra vizuddha cAritra, sUkSmasAMparAya cAritra, yathAkhyAta cAritra), (6) kevala jJAna (10) aura siddhapada | B * Arya prabhava svAmI Arya prabhava vindhyAcala ke sannikaTavartI jayapura ke nivAsI the / pitA kA nAma vindhya rAjA thaa| eka bAra kisI kAraNavaza pitA se anabana ho jAne ke kAraNa apane pAMca sau sAthiyoM ke sAtha rAjya ko chor3akara nikala par3e / apane sAthiyoM ke sAtha idhara udhara DAkA DAlanA aura lUTa mAra karanA, isa pravRtti se prabhava rAjakumAra dasyurAja ke rUpa meM vikhyAta ho ge| unake nAma se loga kAMpane lage / jisa dina jambUkumAra kA vivAha thA, usI dina vahAM DAkA DAlane ke lie prabhava unake ghara para pahu~ce / prabhava ke pAsa do vidyAe~ thI, tAlodghATanI ( tAlA tor3ane kI ) evaM avasvApinI ( nIMda dilAne kI) unakI vidyA ke prabhAva se ghara ke sabhI sadasya so gae, para, Upara jambUkumAra apanI navapariNItA patniyoM ke sAtha vairAgyacarcA kara rahe the / prabhava vahAM pahu~cA, chupakara sunane lagA, vairAgya rasa se chalachalAte hue upadeza ko sunakara prabhava sasAra se virakta ho gaye / apane sAthiyoM ke sAtha hI unhoMne tIsa varSa
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 kalpa-sUtra kI avasthA meM pravrajyA grahaNa kii| pacAsa varSa kI avasthA meM AcAryapada para pratiSThita hue, aura eka sau pA~ca varSa kI umra meM anazana kara svargavAsI hue / Arya zayyaMbhava * AcArya prabhava svAmI ke svargastha hone para Arya zayyaMbhava unake paTTa para AsIna hue| ye rAjagRha ke nivAsI vatsa gotrIya brAhmaNa the / vaidika sAhitya ke udbhaTa vidvAn the / eka samaya ve bahuta bar3A yajJa kara rahe the / Arya prabhava ke AdezAnusAra kucha ziSya unake samIpa Ae aura kahate hue Age nikala gae 'aho kaSTamaho kaSTaM punastatvaM na jJAyate' "atyanta kheda hai ki tatva ko koI nahIM jAnatA / " yaha vAkya zayyaMbhava ke pANDitya para eka karArI coTa thii| unhone gaharAI se socA, para tatva kA rahasya jJAta na ho sakA, taba unhoMne inhI muniyoM se pUchA-tatva kyA hai ? batAo ! ziSyoM ne kahA - tatva kyA hai ? yaha to hamAre guru batAe~ge / yadi tatva kI jijJAsA haiM to hamAre guru Arya prabhava ke caraNoM meM clo| usI kSaNa zayyaMbhava Arya prabhava ke pAsa Aye / prabhavasvAmI ne batAyA- " yajJa karanA eka tatva hai, para vaha yajJa bAhya nahIM, Abhyantara honA cAhie, vikAroM ke pazuoM ko homanA hI yajJa kA tatva hai / " prabhava svAmI ke prabhAvapUrNa pravacana se prabuddha hokara prabrajyA grahaNa kii| caturdaza pUrva kA adhyayana kiyA / jaba inhoMne pravrajyA grahaNa kI thI taba patnI sagarbhA thI / pazcAt putra laghuvaya meM hI campAnagarI meM huA / 'manaka' nAma rakhA gayA / 'manaka' ne Apake darzana kiye, aura vaha bhI muni bana gayA / viziSTa jJAna se putra ko chaha mAsa kA alpajIvI samajhakara alpakAla meM hI zramaNAcAra kA samyak paricaya dene hetu pUrvazruta ke AdhAra se AcAra saMhitA kA saMkalana kiyaa| usake dasa adhyayana the / vikAla meM racA jAne ke kAraNa usakA nAma 'dazavaikAlika' rakhA gyaa|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI : mAryazamyaMmatra : mArya yazomaya 285 ___ inhoMne aThThAIsa varSa kI vaya meM pravrajyA grahaNa kii| cauMtIsa varSa sAdhAraNa muni avasthA meM rahe aura tevIsa varSa yuga pradhAna AcArya pada para / vIra saM0 68 meM 85 varSa kI Ayu pUrNakara svargastha hue| - Arya yazobhadra ye AcArya zayyaMbhava ke parama medhAvI ziSya the| tugiyAyana gotrIya brAhmaNa the| unake jIvana vRtta ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai| pATaliputra kA nanda-rAjavaMza aura maMtrI-vaMza inake prabhAva se pUrNa prabhAvita thaa| tathA videha, magadha aura aMga Adi Apake pAda-padmoM se sadA pAvana hote rahe / bAvIsa varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa kii| caudaha varSa taka muni avasthA meM rahe, aura pacAsa varSa yugapradhAna AcArya pada para rhe| vIra saMvat 148 meM 86 varSa kI Ayu pUrNakara svargastha hue / yahA~ yaha spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka hai ki sthavirAvalI kA lekhana eka samaya meM nahI huA hai, jaise AgamoM ko tIna bAra vyavasthita kiyA gayA thA vaise hI sthavirAvalI bhI tIna bhAgoM meM vyavasthita kI gaI hai| Arya yazobhadra taka sthavirAvalI kI eka paramparA rahI hai| usake pazcAt do dhArAe~ ho gaI, eka saMkSipta aura dUsarI vistRta / Arya yazobhadra taka kI sthavirAvalI bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se karIba 160 varSa pazcAt pATaliputra meM jo prathama vAcanA huI thI usake pUrva kI hai| usake pazcAt kI saMkSipta aura vistRta donoM hI sthavirAvaliyAM, jinakI parisamApti kramazaH Arya tApasa aura phagumitra taka huI hai| dvitIya vAcanA ke samaya mUla ke sAtha sammilita kI gaI haiN| saMkSipta sthavirAvalI meM mUla paramparA ke sthaviroM kA hI mukhyataH nirdeza kiyA gayA hai aura vistRta sthavirAvalI meM mUla paTTadharoM ke atirikta unake gurubhrAtA aura unase prAdurbhUta hone vAle gaNa, gaNoM ke kula aura zAkhAoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| Arya tApasa aura phaggumitra ke pazcAt sthavirAvalI tatIya vAcanA ke samaya pUrvatana sthavirAvalI meM saMlagna karadI gii|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 mUla : sakhittavAyaNAe ajjajasabhadAo aggao evaM therAvalI bhaNiyA, taM jahA-therassa NaM ajjajasabhahassa tugiyAyaNasagottassa aMtevAsI duve therA-there ajjasaMbhUyavijae mADharasagotte; there ajjabhadabAhU pAiNasagotte / therassa NaM ajjasaMbhUyavijayassa mADharasagottassa aMtevAsI there ajjathUlabhadde goymsgotte| therassa NaM ajjathUlabhadassa goyamasagottassa aMtevAsI duve therA-there ajjamahAgirI elAvacchasagotte / therassa NaM ajjasuhatthissa vAsiTThasagottassa aMtevAsI duve therA suTTiyasupaDibuddhA koDiyakAkaMdagA vgyaavccsgottaa| therANaM suThisupaDibuddhANaM koDiyakAkaMdagANaM vagyAvaccasagottANaM aMtevAsI there ajjaiMdadinna kosiyagotte / therassa NaM ajjaiMdadinnassa kosiyagottassa aMtevAsI there ajjadinna goyamasagotte / therassa NaM ajjadinnassa goyamasagottassa aMtevAsI there ajjasIhagirI jAissare kosiyagotte / therassa NaM ajjasIhagirissa jAtisarassa kosiyagottassa aMtevAsI there ajjavaire goyamasagotte / therassa NaM ajjavairassa goyamagottassa aMtevAsI cattAri therA-there ajjanAile, there ajjapogile there ajjajayaMte, there ajjatAvase / therAo ajanAilAo ajanAilA sAhA niggayA, therAo ajjapogilAo ajjapogilA sAhA niggayA, therAo ajjajayaMtAo ajajayaMtI sAhA niggayA, therAo ajjatAvasAo ajjatAvasI sAhA niggayA iti // 206 // artha-Arya yazobhadra se Age kI sthavirAvali saMkSipta vAcanA ke dvArA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ svavirAvalI: vidhi zAkhAe 287 1 1 isa prakAra kahI gaI hai / jaise - tu giyAyana gotrIya sthavira Arya yazobhadra ke do sthavira antevAsI the / eka mATharagotra ke sthavira Arya saMbhUtavijaya aura dUsare prAcIna gotra ke sthavira Arya bhadrabAhu / mAThara gotrIya sthavira Arya sabhUtavijaya ke gautama gotrIya Arya sthUlabhadra nAmaka antevAsI the / gautama gotrIya sthavira Arya sthUlabhadra ke do sthavira antevAsI the / prathama elAvacca gotrIya (elAvatsa ) sthavira AryamahAgiri, aura dUsare vAsiSThagotrIya sthavira AryasuhastI / vAsiSThagotrIya sthavira AryasuhastI ke do sthavira antevAsI the / prathama susthita sthavira aura dvitIya suppaDibuddha ( supratibuddha) sthavira / ye donoM koDiya - kAkaMdaka" kahalAte the aura ye donoM vagdhAvacca ( vyAghrApatya) gotra ke the / koDiyakAkadaka ke rUpa meM prasiddha hue aura vagghAvaccagotrI (vyAghrApatyagotrI ) susthita aura suppaDibuddha sthavira ke kauzika gotrI Arya iMdra dinna nAmaka sthavira antevAsI the / kauzika gotrIya Arya indradina sthavira ke gautama gotrIya sthavira Aryadina nAmaka aMtevAsI the / gautamagotrIya sthavira AryaMdina ke kauzika gotrIya AryaMsiMhagiri nAmaka sthavira antevAsI the / AryaMsiMhagiri ko jAtismaraNa jJAna huA thA / jAtismaraNa jJAna ko prApta kauzikagotrIya AryasaMhagiri sthavira ke gautamagotrIya Arya vajranAmaka sthavira antevAsI the / gautamagotrIya sthavira Arya vajra ke ukkosiyagotrI Arya vajrasena nAmaka sthavira antevAsI the / ukkosiyagotrI Arya vajrasena sthavira ke cAra sthavira antevAsI the - ( 1 ) sthavira Arya nAIla, (2) sthavira Arya pomila (padmila) (3) sthavira Arya jayaMta ( 4 ) aura sthavira Arya tApasa / sthavira Arya nAIla se Arya nAIlA zAkhA nikalI / sthavira Arya pomila (padmila) se Arya pomilA (padmilA) zAkhA nikalI / sthavira Arya jayaMta se Arya jayaMtI zAkhA niklii| sthavira Arya tApasa se Arya tApasI zAkhA nikalI / mUla : vittharavAyaNAe puNa ajjajasamaddAo parao therAvalI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kampa sUtra evaM paloijai, taM jahA-therassa NaM ajajasabhahassa ime do therA aMtevAsI ahAvaccA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there ajjamahabAhU pAINasagotte, there ajja saMbhayavijaye mADharasagotte / therassa NaM ajjabhaddabAhussa pAINagottassa ime cattAri therA aMtevAsI ahAvaccA abhiNNAyA hotthA, taM jahA-there godAse there aggidatte there jaNNadatte there somadatte kAsavagotte nnN| therehiMto NaM godAsehiMto kAsavagottehiMto ettha NaM godAsagaNe nAmaM gaNe niggae, tassa NaM imAo cattAri sAhAo evamAhijjaMti, taM jahAtAmalittiyA koDIvarisiyA poMDavaddhaNiyA daasiikhbvddiyaa|207|| artha-aba Arya yazobhadra se Age kI sthavirAvalI vistRta vAcanA se isa prakAra dRSTigocara hotI hai| jaise tugiyAna gotrIya sthavira Arya yazobhadra ke putra-samAna ye do prakhyAta sthavira antevAsI the| jaise-prAcIna gotrIya Arya bhadrabAhu sthavira aura mAThara gotrI Arya saMbhUtavijaya sthavira / prAcIna gotrIya Arya bhadrabAhu sthavira ke putra ke samAna, prakhyAta ye cAra sthavira antevAsI the| jaise- 1) sthavira godAsa, (2) sthavira agnidatta, (3) sthavira yajJadatta aura (4) sthavira somadatta, ye cAroM sthavira kAzyapa gotrIya the| kAzyapa gotrIya sthavira godAsa se godAsa gaNa prArambha huaa| usa gaNa kI ye cAra zAkhAe~ isa prakAra haiN| jaise-(1) tAmalittiyA (tAmraliptikA), (2) koDivarisiyA (koTivarSIyA), (3) paMDubaddhaNiyA (pauNDravardhanikA), (4) dAsI khabbaDiyA (daasiikrpttikaa)| vivecana-saMkSipta sthavirAvalI meM Arya saMbhUtavijaya kA nAma prathama AyA hai aura Arya bhadrabAhu kA dvitIya / kintu isa vistRta sthavirAvalI meM prathama bhadrabAhu kA nAma AyA hai aura phira saMbhUtavijaya kaa| paTTavalIkAra kA bhI yahI abhimata hai ki saMbhUtavijaya ke laghu gurubhrAtA bhadrabAhu the aura yazobhadra ke pazcAt unake donoM hI ziSya paTTadhara bane the|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthalI Aye bhadrabAhu 286 Arya * bhadrabAhu ye jaina saMskRti ke eka jyotirdhara AcArya the| jaina AgamoM para sarvaprathama vyAkhyAtmaka cintana ke rUpa meM Apane hI niyuktiyoM kI sarjanA kI hai| maMtrazAstra aura jyotiSa ke prakANDa vidvAna the| jaina sAhitya sarjanA ke ye AdipuruSa mAne jA sakate haiM / AgamavyAkhyAtA, itihAsakAra aura sAhitya ke navasarjaka ke rUpa meM vastuta. AcArya bhadrabAhu apane yuga ke bahumukhI pratibhA sampanna evaM prabhAvazAlI AcArya the / ApakA janma pratiSThAnapura nagara meM huA thA / 45 varSa kI vaya meM Arya yazobhadra ke pAsa prabrajyA grahaNa kI, sattaraha varSa taka sAdhAraNa muni avasthA meM rahe aura caudaha varSa taka yugapradhAna AcArya pada para / vIra saMvat 170 meM 76 varSa kI Ayu meM svargastha hue / Arya prabhava se prArambha hone vAlI zrutakevalI paramparA meM bhadrabAhu paMcama zrutakevalI hai, caturdaza pUrvadhara haiM / unake pazcAt koI bhI sAdhaka catupUrvI nahIM huA / ataH ye antima zrutakevalI mAne jAte haiM / 1 3 dazAzruta, bRhatkalpa, vyavahAra aura kalpasUtra ye Apake dvArA race gaye haiM / Avazyaka niryukti Adi dasa niryuktiyoM kI racanA bhI Apane kI hai / Avazyaka niyukti to vastuta: jaina sAhitya kA eka 'Akara' grantha hai, jisameM sarvaprathama isa avasarpiNI kAla ke jaina mahApuruSoM kA jIvana caritra grathita huA | Apane sapAdalakSa gAvAbaddha vasudeva caritra ( prAkRta bhASA meM) likhA thA / camatkArI uvasaggahara stotra bhI Apa hI kI racanA hai| isa kRti ke sambandha meM anuzruti hai ki varAhamihira saMhitA kA racayitA varAhamihira ApakA laghubhrAtA thA / usane bhI ArhatI dIkSA grahaNa kI thii| jaba sthUlibhadra ko AcArya pada denA nizcita huA taba vaha IrSyA se bhramaNa paridhAna kA parityAga kara gRhastha bana gayA, aura varAhamihira saMhitA kA nirmANa kiyA / vidvAnoM kI yaha dhAraNA hai ki vartamAna meM jo varAhamihira saMhitA upalabdha hai, vaha usase bhinna hai| jaba vaha marakara vyantara deva huA taba pUrva vaira se jaina zAsanAnurAgiyoM ko upasargaM dene lagA, taba AcArya ne prastuta stotra kI racanA kI, jisake pATha se sAre upasarga naSTa ho gaye / 74
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kalpa sUdha kahA jAtA hai ki prAkRta bhASA meM Apane bhadrabAhu saMhitA nAmaka jyotiSa grantha likhA thA, jo Aja anupalabdha hai / usake prakAza meM hI dvitIya bhadrabAhu ne saMskRta bhASA meM bhadrabAhuM sahitA kA nirmANa kiyA / 75 AgamoM kI prathama vAcanA pATalIputra meM Apake dvArA hI sampanna huI thI / usa samaya ( vI0 ni0 155 ke AsapAsa) dvAdazavarSIya bhayaMkara duSkAla par3A / zramaNa saMgha samudra taTa para calA gayA / aneka zrutadhara kAla-kavalita ho gae | duSkAla Adi aneka kAraNoM se yathAvasthita sUtra pArAyaNa nahI ho sakA, jisase Agama jJAna kI zrRMkhalA chinna-bhinna ho gaI / durbhikSa samApta huA / usa samaya vidyamAna viziSTa AcArya pATalIputra meM ekatrita hue / ekAdaza aMga saMkalita kie ge| bArahaveM aMga ke eka mAtra jJAtA bhadrabAhu svAmI usa samaya nepAla meM mahAprANadhyAna kI sAdhanA kara rahe the| saMgha ke Agraha se unhoMne sthUlabhadra muni ko bArahaveM aMga kI vAcanA denA svIkAra kiyaa| dasa pUrva artha sahita sikhAe, gyArahaveM pUrva kI vAcanA cala rahI thI ki eka bAra Arya sthUlabhadra se milane ke lie, jahA~ ve dhyAna kara rahe the vahA~ unakI bahaneM aaiiN| bahano ko camatkAra dikhAne ke kautuka vaza sthUlibhadra ne siMha kA rUpa banAyA / isa ghaTanA para, bhadrabAhu ne Age vAcanA denA banda kara diyA ki vaha jJAna ko pacA nahI sakatA / para saMgha ke atyAgraha se antima cAra pUrvo kI vAcanA to do, para artha nahIM batAyA aura dUsaroM ko usakI vAcanA dene kI spaSTa manAI kI" / artha kI dRSTi se antima zruta kevalI bhadrabAhu hI haiM / sthUlibhadra zAbdika dRSTi se caudahapUrvI the aura artha dRSTi se dasapUrvI the / 1 maurya samrAT candragupta Apake ananya bhakta the / unake dvArA dekhe gaye 16 svapnoM kA phala Apane batAyA thA jinameM paMcamakAla kI bhaviSyakAlIna sthiti kA rekhAcitra thA / saMbhavataH bhadrabAhu ke isa virAT vyaktittva ke kAraNa ho zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM meM unake prati samAna zraddhAbhAva hai / donoM hI unheM apanI paramparA ke jyotirdhara AcArya mAnate haiM / vI0 saM0 170 meM arthAt vi0 pU0 300 meM unakA svargavAsa mAnA jAtA hai /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAbalo : prArya sthali bhatra 261 mala: therassa NaM ajjasaMbhUyavijayassa mADharasagottassa ima duvAlasa therA aMtevAsI ahAvacA abhiNNAyA hotthA, taM jahA naMdaNabhadde uvanaMdabhadda taha tIsabhadda jasabhadde / there ya sumiNabhadde maNibhadde ya punnabhadde ya // 1 // there ya thUlabhade ujjamatI jaMbunAmadhejje ya / there ya dIhabhadde there taha paMDubhadde ya // 2 // therassa NaM ajjasaMbhUivijayassa mADharasagottassa imAo satta aMtevAsiNIo ahAvaccAo abhinnatAo hotthA, taM jahA jakkhA ya jakkhadinnA bhUyA taha hoi bhUyadinnA ya / seNA veNA reNA bhagiNIo thUlabhaddassa / 1 // 20 // artha-mADharagotrIya sthavira Arya saMbhUtivijaya ke putra samAna evaM prakhyAta ye bAraha sthavira aMtevAsI the| jaise-(1) nandanabhadra, (2) upanandana bhadra, (3) tiSyabhadra, (4) yazobhadra, (5) sthavira sumanabhadra, (svapnabhadra) (6) maNibhadra, (7) puNyabhadra (pUrNabhadra), (8) Arya sthUlabhadra (9) Rjumati, (10) jambU, (11) sthavira dIrghabhadra, (12) sthavira paannddubhdr| mADhara gotrIya sthavira Arya saMbhUtavijaya kI putrI samAna tathA prakhyAta ye sAta aMtevAsiniyA~ (ziSyAe~) thIM, jaise ki-(1) yakSA, (2) yakSadattA, (3) bhUtA, (4) bhUtadattA (5) seNA,(6) veNA,(7) aura reNA ye sAtoM hI Arya sthUlabhadra kI bahineM thiiN| vivecana-AcArya saMbhUtavijaya mADhara gotrIya brAhmaNa vidvAna the| Arya yazobhadra ke pAsa 42 varSa kI vaya meM dIkSA grahaNa kI, 40 varSa sAmAnya sAdhu avasthA meM rahe aura 8 varSa yugapradhAna AcArya pada para / 60 varSa kI Ayu meM vIra saM0 156 meM svargavAsI hue| ___ ApakA ziSya parivAra bahuta hI vistRta thaa| yahAM to pramukha 12 ziSyoM kA hI nAma nirdeza kiyA gayA hai|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 - Arya sthUlibhadra mala: therassa NaM ajjathUlabhadassa goyamagottassa ime do therA ahAvacA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there ajjamahAgirI elAvacchasagotte, there ajja suhatthI vAsihasagotte / therassa NaM ajjamahAgirissa elAvacchasagottassa ime aha aMtevAsI ahAvaccA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there usare there balissahe there dhaNaDDhe thare koDinna there nAge there nAgamitte there chalue rohagutte kosie gotteNaM / therehiMto NaM chaluehito rohagutte hito kosiyagottehiMto tattha NaM terAsiyA niggyaa| therehiMto NaM uttarabalissahehito tattha NaM uttarabalissahagaNe nAmaM gaNe niggae / tassa NaM imAo cattAri sAhAo evamAhijjati, taM jahA-kosaMbiyA sotittiyA koDavANI caMdanAgarI // 26 // artha-gautama gotrIya Arya sthUlibhadra, sthavira ke putra samAna evaM prakhyAta ye do sthavira antevAsI the jaise ki-eka ailAvacca (elAvatsa) gotrIya sthavira Arya mahAgiri, aura dUsare vasiSTha gotrIya sthavira AyaM suhstii| ailAvaccagotrIya sthavira Arya mahAgiri ke putra samAna prakhyAta ye ATha sthavira antevAsI the / jaise-(1) sthavira uttara, (2) sthavira balissaha, (3) sthavira dhaNaDDha (dhanADhya), (4) sthavira siriDDha (zrIALya), (5) sthavira koDinna (kauDinya), (6) sthavira nAga, (7) sthavira nAgamitta (nAgamitra), (8) SaDulUka, kauzikagotrIya sthavira rohgupt| kauzika gotrIya sthavira SaDulUka rohagupta se rAzika sampradAya niklaa| sthavira uttara se aura sthavira balissaha se 'uttarabalissaha" nAmaka gaNa
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ erferent : mArya sthUlabhadra 283 nikalA / usakI ye cAra zAkhAeM isa prakAra kahI jAtI hai| jaise - (1) kosaM(2) soItiyA ( zuktimatIyA) 78 (3) koDaMbANI " biyA ( kauzAmbikA) ( 4 ) candanAgarI / " P vivecana - Arya sthUlabhadra jaina jagat ke ve ujjvala nakSatra haiM, jinakI jIvana-prabhA se Aja bhI jana jIvana Alokita haiN| magalAcaraNa meM tRtIya maMgala ke rUpa meM unakA smaraNa kiyA jAtA hai / ye magadha kI rAjadhAnI pATalIputra ke nivAsI the / inake pitA kA nAma zakaDAla thA, jo nanda sAmrAjya ke mahAmantrI the / ve vilakSaNa pratibhA ke dhanI aura rAjanItijJa the / jaba taka ve vidyamAna rahe taba taka nanda sAmrAjya pratidina vikAsa karatA rahA / / sthUlabhadra ke laghubhrAtA zreyaka the yakSA Adi sAta bhaginiyA~ thIM / sthUlabhadra jaba yauvana kI caukhaTa para pahu~ce taba kozAgaNikA ( yuga kI sundarI gaNikA tathA nartakI) ke rUpa- jAla meM phaMsa gae / mahApaNDita vararuci ke Sar3ayaMtra se zreya ne pitA ko mAra diyA / pitA ke amAtyapada ko grahaNa karane ke lie sthUlabhadra se nivedana kiyA gayA / kintu pitA kI mRtyu se unheM vairAgya ho gayA unhone AcArya sabhUtivijaya se pravrajyA grahaNa ko / prathama varSAvAsa kA samaya AyA / anya sAthI muniyoM meM se eka ne siMha guphA para cAturmAsa rahane kI AjJA maaNgii| dUsare ne dRSTi viSa sarpa kI bA~bI para, tIsare ne kueM ke koThe para, aura sthUlibhadra ne kozA kI citrazAlA meM / guruAjJA lekara sthUlabhadra kozA ke bhavana para pahu~ce / cAroM ora vAsanA kA vAtAvaraNa, kozA vezyA ke hAva bhAva aura vibhAva se bhI sthUlibhadra calita na hue / anta meM sthUlabhadra ke tyAgamaya upadeza se vaha zrAvikA bana gaI / varSAvAsa pUrNa hone para sabhI ziSya guru ke caraNoM meM lauTe, / tInoM kA 'duSkarakAraka' tapasvI ke rUpa meM svAgata kiyA gayA / sthUlibhadra ke lauTane para guru sAta-ATha kadama sAmane gaye aura 'duSkara - duSkara kAraka tapasvI' kahakara svAgata kiyA / siMhaguphA bAsI muni yaha dekhakara kSubdha huA / AcArya ne brahmacarya kI duSkaratA para prakAza DAlA, para usakA kSobha zAnta nahIM huA /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 dUsare varSa siMhaguphAvAsI muni kozA vezyA ke yahA~ phuNcaa| vezyA ne parIkSA ke lie jyoMhI kaTAkSa kA bANa chor3A ki ghAyala ho gayA aura vratabhaMga karane ke lie prastuta ho gayA / kozA ne pratibodha dene hetu nepAla nareza ke yahAM ke ratnakambala kI yAcanA kii| viSayAkula banA huA vaha varSAvAsa meM hI nepAla phuNcaa| ratnakambala lekara lauTa rahA thA ki mArga meM coroM ne use aneka kaSTa die| bahuta-sI kaThinAiyoM ko sahatA huA punaH pATaliputra phuNcaa| ratnakambala vezyA ko diyaa| vezyA ne gande pAnI kI nAlI meM use pheMka diyaa| Akroza pUrNa bhASA meM sAdhu ne kahA -- atyanta kaThinatA se jisa ratnakambala ko prApta kiyA gayA hai usako gandI nAlI meM DAlate hue tumhe lajjA nahIM AtI ? vezyA ne kahA-ratna-kambala se bhI adhika mUlyavAna saMyama ratna ko kSaNika vAsanA ke lie bhaMga karanA kyA saMyama ratana ko gaMdI nAlI meM DAlanA nahIM hai ? vezyA ke eka hI vAkya se siMha guphA vAsI muni ko apanI bhUla mAlUma ho gii| use guru ke kathana kA rahasya jJAta ho gyaa| Akara guru se kSamA yAcanA ko| AcArya sthUlibhadra kA mahattva kAmavijetA hone ke kAraNa hI nahIM, apitu pUrvadhArI hone ke kAraNa bhI rahA hai / vIra saMvat 116 meM inakA janma huaa| tIsa varSa kI vaya meM dIkSA grahaNa kI / 24 varSa taka sAdhAraNa muni paryAya meM rahe, bhaura 45 varSa taka yuga pradhAna AcArya pada para / 66 varSa kA Ayu bhogakara vaibhAragiri parvata para paMdraha dina kA anazana kara vIra saMvat 215 (matAntara se 216) meM svargastha hue| 2 AcArya pravara sthUlibhadra ke paTTa para unake ziSya ratna, mahAn medhAvI aura cAritraniSTha AyaM mahAgiri aura Arya suhastI AsIna hue| ye donoM hI Arya sthUlibhadra kI bahina yakSA sAdhvI dvArA pratibuddha hue the| Arya mahAgiri ugra tapasvI the| dasa pUrva taka adhyayana karane ke pazcAt saMgha saMcAlana kA uttaradAyittva apane laghu gurubhrAtA Arya suhastI ko samarpita
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAbalI: vimisa zAkhAe~ 265 kara svayaM Arya jambU ke samaya se vicchinna jinakalpa kI atyanta kaThora sAdhanA karane ke lie ekAnta-zAnta kAnana meM cale gye| anuzruti hai ki eka bAra donoM AcArya kauzAmbI meM gye| duSkAla se asita eka dramaka (bhikhArI) ko pravrajyA dI / yahI dramaka samAdhi pUrvaka Ayu pUrNakara kuNAlaputra saMprati huaa| avantI (ujjayanI) meM Arya sUhastI ke darzana kara jAtismaraNa huA aura pravacana sunakara jainadharmAvalambI bnaa| yaha bar3A hI pratApI rAjA huaa| hRdaya se dayAlu prakRti kA thaa| isane 700 dAnazAlAe~ khulavAI, aura jainadharma ke pracAra ke lie apane viziSTa adhikAriyo ko zramaNaveza meM Andhra Adi pradezoM meM bhejaa| donoM hI AcAryoM kI ziSya paramparAe~ bahuta hI vistRta rahI hai, jinakA varNana mUlArtha me kiyA gayA hai| Arya mahAgiri kA janma vIra saMvat 145 meM huA, aura dIkSA 175 me huI, 215 meM AcArya pada para pratiSThita hue aura 245 meM 100 varSa kI Ayu pUrNakara dazANaM pradezastha gajendra pada tIrtha meM svargastha hue| Arya muhastI kA janma vIra saMvat 161 meM huA, dIkSA 215 meM huI, yugapradhAna AcArya pada para 245 meM pratiSThita hue aura 100 varSa kI Ayu pUrNakara ujjayinI meM 261 meM svargastha hue| __Arya suhastI kI zipya sampadA agale sUtra meM svaya sUtrakAra nirdiSTa kara rahe haiN| mala : therassa Na ajjasuhatthissa vAsihasagottassa ime duvAlasa therA aMtevAsI ahAvaccA abhinnAyA hotthA, taM jahA there stha ajarohaNa, bhadajase mehagaNI ya kaamiddddhii| suhiyasuppaDibuddhe, rakkhiya taha rohagutte ya // 1 //
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ isigutte sirigutte, gaNI ya baMbhe gaNo ya taha some / dasa do ya gaNaharA, khalu ee sIsA suhatthissa // 2 // 210 // artha-vAsiSTha gotrIya sthavira Arya suhastI ke putra samAna evaM prakhyAta ye bAraha sthavira antevAsI the| jaise (1) sthavira Arya rohaNa, (2) jasabhadra (bhadrayazA), (3) mehagaNI (meghagaNI), (4) kAmiDDhi (kAmAdi), (5) susthita, (6) suppaDibuddha (pratibuddha), (7) rakSita, (8) rohagupta, (6) IsIgupta (RSigupta). (10) sirigupta (zrI gupta), (11) baMbhagaNi (brahmaNi), (12) aura somagaNi, bAraha gaNadhara ke samAna, ye bAraha ziSya suhastI ke the| vivecana-ina bAraha ziSyoM meM Arya susthita aura Arya suppaDibuddha (supratibuddha) ye donoM AcArya bne| ye donoM kAkaMdI nagarI ke nivAsI the, rAjakulotpanna vyAghrApatya gotrIya sahodara the| kumAragiri parvata para donoM ne ugra tapa sAdhanA kI / saMgha saMcAlana kA kArya susthita ke adhIna thA aura vAcanA kA kArya supratibuddha ke / himavanta sthavirAvalI ke abhimatAnusAra inake yuga meM kumAragiri para eka choTA-sA zramaNa sammelana huA thaa| aura dvitIya Agama vAcanA bhii| 31 varSa kI avasthA meM Arya susthita ne pravrajyA grahaNa kI, 17 varSa sAdhAraNa zramaNa avasthA meM rahe aura 48 varSa AcArya pada para rahe 96 varSa kI avasthA meM vIra sa0 336 meM kumAragiri parvata para svargastha hue / mUla : therehito NaM ajarohaNehito kAsavaguttehito tattha NaM uddahagaNe nAmaM gaNe nigge| tassimAo cattAri sAhAo niggayAo chacca kulAiM evamAhijjaMti / se ki taM sAhAo? evamAhija ti-uduMbarijiyA mAsayUriyA matipattiyA suvannapa
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ spavirAvalI : vibhinna zAkhAe~ 267 ttiyA, se taM saahaao| se kiM taM kulAI ? evamAhija ti, taM jahA paDhamaM ca nAgabhUyaM, bIyaM puNa somabhUiyaM hoi / aha ullagaccha taiyaM, cautthayaM hathilijatu // 1 // paMcamaga naMdija, cha8 puNa pArihAsiyaM hoi / udda hagaNassete, ucca kulA hoti nAyavvA // 2 // 211 // artha - kAzyapagotrIya sthavira Arya rohaNa se yahAM para uddehagaNa nAmaka gaNa nikalA / unakI ye cAra zAkhAe~ aura chaha kula isa prakAra kahalAte haiM prazna-ve zAkhAeM kaunasI-kaunasI haiM ? uttara-ve zAkhAe~ isa prakAra kahI jAtI haiM / jaise-(1) udubarijjiyA (udumbarIyA)5 (2) mAsapUriA" (yA) (3) maIpattiyA (4) punnnnpttiyaa| prazna-ve kula kauna se haiM ? __uttara-ve kula isa prakAra kahalAte haiM-jaise (1) nAgabhUya (nAgabhUta), (2) somabhUtika, (3) ullagaccha (Ardra kaccha), (4) hatthalijja (hastalehya) (5) nandijja (nandIya), (6) pArihAsiya (pArihAsika) ye uddehagaNa ke chaha kula jaannaa| mUla : therehito NaM siriguttehito NaM hAriyasagottehitto ettha NaM cAraNagaNe nAmaM gaNe nigge| tassa NaM imAo cattAri sAhAo satta ya kulAI evamAhiti / se kiM taM sAhAto ? evamAhijjaMti, taM jahA-hAriyamAlAgArI saMkAsiyA gavedhUyA vajanAgarI, se taM saahaao| se kiM taM kulAiM? evamAhijati, taM jahA
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 paDhamettha vacchalija, bIyaM puNa vIcidhammakaM hoi / ' taiyaM puNa hAlija, cautthagaM pUsamittejjaM // 1 // paMcamagaM mAlija, chaTTha puNa ajjaceDayaM hoi| sattamagaM kaNhasahaM, satta kulA cAraNagaNassa // 2 // 212 // artha-hAriyagotrIya sthavira sirigutta se yahA~ cAraNagaNa nAma kA gaNa nikalA / usakI ye cAra zAkhAe~ aura sAta kula hue| prazna-ve zAkhAe~ kaunasI-kaunasI haiM ? uttara-zAkhAe~ isa prakAra haiM:-(1) hAriyamAlAgArI (2) saMkAsoA (3) gavedhuyA (4) vajjanAgarI ye cAra zAkhAe~ haiN| prazna-ve kula kaunase haiM ? uttara-kula isa prakAra haiM-(1) prathama vatsalIya, (2) dvitIya pIIdhammia (prItidharmaka), (3) tRtIya hAlijja (hAlIpa), (4) caturtha pUsamittijja (puSpamitrIya), (5) pAMcaveM mAlijja (mAlIya), (6) chaThe ajjaceDaya (AryaceTaka), (7) sAtaveM kaNhasaha (kRssnnskh)| cAraNa gaNa ke ye mAta kula haiN| mUla : therehiMto bhadajasehiMto bhArahAyasagottehiMto ettha NaM uDuvADiyagaye nAmaM gaNe nigge| tassa NaM imAo cattAri sAhAo tinni kulAiMevamAhijjati / se kiM taM sAhAo ? evamAhijjati, taM jahA-caMpijiyA bhadidajiyA kAkaMdiyA mehalijiyA, se taM sAhAo / se kiM taM kulAI ? evamAhijati bhadajasiyaM taha bhadaguttiyaM, taiyaM ca hoi jasabhadaM / eyAiM uDuvADiyagaNassa, tinna va ya kulAiM // 1 // 213 // * goyaM puNa poiSammayaM hodd| -pAThAntare
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAbarAvalI: vibhinna zAkhAe~ 266 artha-bhAradvAja gotrIya sthavira bhaddajasa (bhadrayaza) se yahAM ur3avAr3iyagaNa (RtuvATika) nAmaka gaNa niklaa| usakI ye cAra zAkhAe~ nikalI, aura tIna kula nikale, isa prakAra kahA jAtA hai| prazna-ve kaunasI-kaunasI zAkhAeM haiM ? uttara - ve zAkhAe~ ye haiM, jaise- (1) caMpijjiyA, (2) bhaddijjiyA (bhadrIyA)" (3) kAkaMdIyA, (4) mehalijjiyA'", (maithiliiyaa)| prazna-ve kula kauna se hai ? uttara-ve kula isa prakAra haiM-(1) bhaddajasiya (bhadrayazIya), (2) bhadraguttiya (bhadraguptIya), (3) jasabhadra (yazobhadrIya) kula ye tInoM kula, uDuvADiya (RtuvATikA)", kula ke hai / mUla : therehiMto NaM kAmiDDhihito kuDilasagottehiMto ettha NaM vesavADiyagaNe nAmaM gaNe niggae ! tassa NaM imAo cattAri sAhAo cattAri kulAiM evamAhijati / se kiM taM sAhAo? evamAhijati-sAvatthiyArajapAliyA antarijiyA khemalijjiyA se taM saahaao| se kiM taM kulAI ? evamAhijjati gaNiyaM mehiya kAmaDDhiyaM ca, taha hoi iMdapuragaM c| eyAI vesavADiyagaNassa cattAri u kulAi // 1 // 214 // artha-kuDilagotrIya kAmiDDi sthavira se yahA~ vesavADiyagaNa nAmaka gaNa niklaa| usase cAra zAkhAe~ aura cAra kula nikle| prazna-ve zAkhAe~ kaunasI-kaunasI haiM / uttara-ve zAkhAe~ isa prakAra haiM-(1) sAvatthiyA (zrAvastikA), (2)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 rajjapAliyA (rAjyapAlitA ) (3) antarijjiyA ( antaraMjiyA ) ( 4 ) khemalijjiyA ( kSaumilIyA ) " ye cAra zAkhAeM haiM / kula kaunase kaunase haiM ? prazna_ve uttara- ve kula isa prakAra haiM (1) gaNiya ( gaNika) (2) mehiya (medhika) (3) kAmaDDaa ( kAmarddhika) ( 4 ) aura indapuraga ( indrapuraka) / devADiyagaNa ( vaMzavATika) ke ye cAra kula haiM / mUla : thererhito NaM isigotarhito NaM kAkaMdaehiMto vAsidvasagotahiMto ettha NaM mANavagaNe nAmaM gaNe niggae / tarasa NaM imAo cattAri sAhAo tiSNi ya kulAI evamA hijjaMti / se kiM taM sAhAo ? sahAo evamAhijjeti - kAsavijjiyA, goyamijjiyA vAsiTTiyA soraDiyA, se ttaM sAhAo / se kiM taM kulAI ? kulAI evamAhijjaMti, taM jahA isigottiyatthapaDhamaM, biiyaM isidattiyaM muNeyavvaM / taiyaM ca abhijasaMtaM, " tinni kulA mANavagaNassa // 1 // 215 // artha - vAsiSThagotrI aura kAkaMdaka Isigupta (RSigupta ) sthavira se mANavagaNa (mAnavagaNa) nAmaka gaNa nikalA, unakI cAra zAkhAe~ aura tIna kula isa prakAra haiM / prazna - ve zAkhAeM kauna so kaunasI haiM ? uttara - ve zAkhAe~ isa prakAra haiM - ( 1 ) kAsavijjiyA ( kAzyapIyA ) (2) goyamijjiyA ( gautamIyA), (3) vAsiTTiyA ( vAsiSThIyA), (4) sauraTThIyA ( saurASTrIyA) ye cAra zAkhAe~ haiM / 'amita' iti kalyANavijayaH / - paTTAvalI parAge
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ pavirAmalI: vinimazAlAe~ prazna-ve kula kaunase-kaunase haiM ? uttara-ve kula isa prakAra haiN| (1) Isigottiya (RSiguptika), (2) Isidattiya (RSidattika) (3) aura abhijasaMta-ye tInoM kula mANavaka (mAnavaka) gaNa ke haiN| mala: therehito NaM sudviyasuppaDibuddhahito koDiyakAkadiehito vagdhAvaccasagottehiMto ettha NaM koDiyagaNe nAmaM gaNe nigge| tassa NaM imAo cattAri sAhAo cattAri kulAI evamAhijjaMti / se kiM taM sAhAo ? evamAhijjaMti, taM jahA uccAnAgari vijjAharI ya, vairI ya majjhimillA ya / koDiyagaNassa eyA, havaM ti cattAri saahaao||1|| se kiM taM kulAI ? kulAI evamAhijjati, taM jahApaDhamettha baMbhalijjaM, bitiyaM nAmeNa vacchalijaM tu / tatiyaM puNa vANijja, cautthayaM pannavAhaNayaM // 1 // 216 // artha--koTika kAkaMdaka kahalAne vAle aura vagdhAvacca (vyAghrApatya) gotrIya sthavira suTThiya (susthita) aura suSpaDibuddha (supratibuddha) se yahA~ koDiyagaNa4 nAmaka gaNa niklaa| unakI cAra zAkhAe~ aura kula isa prakAra haiM prazna-ve zAkhAe~ kaunasI kaunasI haiM ? uttara-ve zAkhAe~ isa prakAra haiM--(1) uccAnAgarI 5 (2) vijjAhari (vidyAdharI), (3) vaIrI, (vAjI) (4) majjhimillA (madhyamA) / " ye cAroM zAkhAeM koTikagaNa kI haiN| prazna. ve kula kaunase kaunase haiM ? uttara-ve kula isa prakAra haiM- prathama baMbhalijja 'brahmalIya'"kula, dvitIya
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 vacchalijja 'vastralIya' kula, tRtIya vANijja 'vANijya'" kula, aura caturtha praznavAhanaka 'praznavAhana' kula / mala: therANaM suDhiyasupaDibuddhANaM koDiyakAkaMdANaM vagyAvaccasagottANaM ime paMca therA aMtevAsI ahAvaccA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there ajjaiMdadinna there piyagaMthe there vijjAharagovAle kAsavagotte NaM there isidatte there arahadatte / therehito NaM piyagaMthehiMto ettha NaM majjhimA sAhA niggyaa| therehiMto NaM vijjAharagovAlehito tattha NaM vijjAharI sAhA niggayAM // 217 // artha- koTikakAkaMdaka kahalAne vAle aura vagghAvacca (vyAghrApatya) gotrIya sthavira susthita tathA supratibuddha ke ye pAMca sthavira putra samAna eva prakhyAta antevAsI the| jaise (1) sthavira Arya indradinna, 'iMdradatta' (2) sthavira piyagaMtha, "priyagrantha' (3) sthavira vidyAdhara gopAla kAzyapagotrI, (4) sthavira IsIdatta 'RSidatta' (5) aura sthavira arahadatta 'arhdtt| ___ sthavira priyagrantha se yahA~ madhyamAzAkhA nikalI / kAzyapagotrI sthavira vidyAdhara gopAla se vidyAdharIzAkhA prArambha huii| vivecana-AcArya indradinna (indradatta) yuga prabhAvaka AcArya the / Apake jIvana ke sambandha meM viziSTa jAnakArI prApta nahIM hai| Apake laghu gurubhrAtA Arya piyagaMtha (priyagrantha) bhI apane yuga ke parama prabhAvaka yuga puruSa the| Apane harSapura meM hone vAle ajamedha kA nivAraNa kiyA aura hiMsAdharmI brAhmaNavijJoM ko ahiMsA dharma kA pATha pddh'aayaa| mala: therassa NaM ajjaiMdadinnassa kAsavagottassa ajjadinna
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 sthavirAvalI : vibhinna zAkhAeM :mAryakAlaka there aMtevAsI goyamasagotte / therassaNaM ajjadinnassa goyamasagottassa ime do therA aMtevAsI ahAvaccA abhinAyA vi hotthA, taM jahA-there ajjasaMtiseNie mADharasagotte there ajjasIhagirI jAissare kosiygotte| therehito NaM ajjasaMtiseNiehiMto NaM mADharasagohito ettha NaM uccAnAgarI sAhA niggayA // 218 // artha-kAzyapagotrI sthavira Arya indradatta ke gautama gotrIya sthavira Arya dinna (datta) antevAsI the| gautama gotrIya sthavira Arya dina ke ye do sthavira pUtra samAna evaM prakhyAta antevAsI the| Arya saMttiseNiya [zAntizreNika] sthavira mADharagotrI aura jAtismaraNa jJAna vAle kauzika gotrI sthavira Arya siMhagiri / mADharagotrI [mATharagotrI] sthavira Arya zAnti zreNika se uccAnAgarI zAkhA prArambha huii| --. Arya kAlaka vivecana- Arya dinna (indradatta) eka pratibhA sampanna AcArya the| Apane dakSiNa meM karnATaka paryanta sudUra pradezoM meM dharma kI dhvajA phaharAI thii| ApakA vizeSa paricaya upalabdha nahIM hai| Arya santiseNiya (zAntizreNika) se uccA nAgara zAkhA kA prAdurbhAva huaa| isI zAkhA meM pratibhAmUrti AcArya umAsvAti hue, jinhone sarva prathama darzana zailI se tattvArtha sUtra kA nirmANa kiyaa| Apake hI nikaTa samaya meM AryakAlaka, Arya khapuTAcArya, indradeva, zramaNasiMha, vRddhavAdI aura siddhasena Adi AcArya hue haiN| Arya kAlaka ke nAma se cAra AcArya hue haiN| prathama kAlaka, jinakA dUsarA nAma zyAmAcArya bhI vizruta hai, aura jinhoMne prajJApanA sUtra kA nirmANa kiyaa| ye dravyAnayoga ke viziSTajJAtA the| kahA jAtA hai ki zakendra ne eka bAra bhagavAn zrI sImandhara svAmI se nigoda para gambhIra vivecana sunA / unhoMne yaha jijJAsA vyakta kI ki isa prakAra kI vyAkhyA bharata kSetra meM koI kara
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 sakatA hai ? bhagavAn sImandhara svAmI ne AcArya kAlaka kA nAma batAyA / ve sIdhe hI kAlakAcArya ke pAsa aae| jaisA bhagavAn ne kahA thA vaisA hI varNana sunakara atyanta AhlAdita hue / ApakA janma vIra saMvat 280 meM huA, vIra saM0 300 meM dIkSA lI, 335 meM yugapradhAna AcArya pada para AsIna hue, aura 376 meM svargArohaNa huA / (2) dvitIya AcArya kAlaka bhI inhIM ke sannikaTavartI haiM / ye dhArA nagarI ke nivAsI the / inake pitA kA nAma rAjA vIrasiMha aura mAtA kA nAma surasundaro thA / inako eka choTI bahina thI, jisakA nAma sarasvatI thA / vaha atyanta rUpavatI thI / donoM ne hI guNAkara sUri ke pAsa pravrajyA grahaNa kI / eka bAra sAdhvI sarasvatI ke rUpa para mugdha hokara ujjayinI ke rAjA gardabhilla ne usakA apaharaNa kiyA / AcArya kAlaka ko jaba yaha vRtta jJAta huA to ve atyanta kruddha hue / unhoMne zaka rAjAoM se milakara gardabhilla kA sAmrAjya naSTa bhraSTa kiyA / kahA jAtA hai ki ve siMdhu saritA ko pAra kara phArasa (IrAna) tathA varmA aura sumAtrA bhI gae / inhoMne hI bhAdrapada zuklA caturthI ko paryuSaNa parva kI ArAdhanA kI thI / vaha prasaMga isa prakAra hai eka bAra AcArya kA varSAvAsa dakSiNa ke pratiSThAnapura meM thA / vahA~ kA rAjA sAtavAhana jaina dharmAvalambI thA / usa rAjya meM bhAdrapada zuklApaMcamI ko indraparva manAyA jAtA thA jisameM rAjA se lekara raMka taka sabhI ko sammi lita honA anivArya mAnA jAtA thA / rAjA ne AcAryakAlaka se nivedana kiyA -- mujhe bhI saMvatsarI mahAparva kI ArAdhanA karanI hai etadartha saMvatsarI mahAparva chaTTa ko manAyA jAya to zreyaskara hai| AcArya ne kahA--usa dina kA ullaMghana kadApi nahIM kiyA jA sktaa| rAjA ke Agraha vaza AcArya ne kAraNa se caturthI ko saMvatsarI parva manAyA / yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki AcArya ne apavAda rUpa meM caturthI ko samvatsarI parva kI ArAdhanA kI hai, na ki utsarga- 100 sAmAnya sthiti ke rUpa meM /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthacirApalI : vimisa zAkhAe~ 305 / ajatAvasa ko ettha NaM ajjakubarA mala: therassa NaM ajasaMtiseNiyassa mADharasagottassa ime cattAri therA aMtevAsI ahAvacA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there ajaseNie there anjatAvase there ajjakubere there ajjisipaalite| therehito NaM ajjaseNitehiMto ettha NaM ajjaseNiyA sAhA niggyaa| theraihito NaM ajjakuberehiMto ettha NaM ajjakuberA sAhA niggyaa| therehito NaM ajjaisipAlehiMto ettha NaM ajjaisipAliyA sAhA niggayA // 21 // artha--mADharagotrI sthavira AryasantiseNiya ke cAra sthavira putra samAna antevAsI the| jaise (1) sthavira AryaseNiya (AryazreNika) (2) sthavira Arya tApasa (3) sthavira Arya kubera (4) sthavira Arya isipAlita (Rssipaalit)| sthavira AryaseNiya se yahA~ AryaseNiyA (zreNikA) zAkhA niklii| sthavira Arya tApasa se yahA~ AryatApasI zAkhA niklii| sthavira Arya kubera se yahA~ Arya kuberI zAkhA niklii| sthavira Arya IsipAlita (RSipAlita) se yahA~ Arya IsipAlitA (RSipAlitA) zAkhA niklii| mUla : therassa NaM ajjasIhagirissa jAtIsarassa kosiyago. tassa ime cattAri therA aMtevAsI ahAvaccA abhiNNAyA hotthA, taM jahA-there dhaNagirI there ajjavaire there ajjasamie there arahadinne / therehiMto NaM ajjasamiehiMto ettha NaM babhadevIyA sAhA niggayA / therehiMto NaM ajjavairehito goyamasagottehiMto ettha NaM ajjavairA sAhA niggayA // 220 //
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 artha-jAtismaraNajJAna vAle kauzikagotrIya AryasiMhagiri sthavira ke ye cAra sthavira putra samAna suvikhyAta antevAsI the| jaise-(1) sthavira dhanagiri (2) sthavira Aryavajra (3) sthavira Aryasamita aura (4) sthavira arahadatta (arhdtt)| sthavira Aryasamita se yahA~ para baMbhadevIyA 'brahmadIpikA' zAkhA prArambha huii| gautama gotrIya sthavira Aryavajra se Arya vajrI zAkhA niklii| vivecana-Arya sihagiri ke jovana vRtta ke sambandha meM vizeSa sAmagrI anupalabdha hai / yahA~ para unhe kauzika gotrIya batAyA hai, tathA jAtismaraNa jJAna vAlA kahA hai| inake cAra mukhya ziSya the-Arya samita, Arya dhanagiri Arya vajrasvAmI aura Arya arhaddatta / Arya samita kA janma avantI deza ke tumbavana grAma meM huA thaa| inake pitA kA nAma dhanapAla thA, ye jAti se vaizya the| inakI eka bahina thI jisakA nAma sunandA thaa| usakA pANigrahaNa tumbavana'01 ke dhanagiri ke sAtha huA thaa|02 Arya samita yoganiSTha aura ugra tapasvI the| anuzruti hai ki AbhIra deza ke acalapura grAma meM inhoMne kRSNA aura pUrNA saritAoM ko yoga bala se pAra kiyA, aura brahmadvIpa phuNce| brahmadvIpastha pA~ca sau tApasoM ko apane camatkAra se camatkRtakara una sabako apane ziSya banAye / Arya vajra svAmI--Arya samita kI bahina kA vivAha ibbhaputra dhanagiri ke sAtha huA thaa|03 dhanagiri dharmaparAyaNa vyakti the| jaba unake sAmane dhanapAla kI ora se vivAha kA prastAva AyA taba usane spaSTa asvIkAra karate hue kahA ki maiM vivAha nahIM karUMgA, saMyama luugaa| parantu dhanapAla ne unake mAtha vivAha kara diyA / vivAha ho jAne para bhI unakA mana saMsAra meM na lgaa| apanI patnI ko garbhavatI chor3akara hI unhoMne Arya siMhagiri ke pAsa dIkSA grahaNa ko / jaba bacce kA janma huA taba usane pitA kI dIkSA kI bAta sunI / sunate hI jAtismaraNa jJAna huA, mAtA ke moha ko kama karane ke lie vaha rAta dina rone lgaa| eka dina dhanagiri aura samita bhikSA hetu jA rahe the, taba Arya
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ spavirAvalI : vibhinna zAkhAe~ : mArya balasvAmI 307 siMhagiri ne zubha lakSaNa dekhakara ziSyoM ko Adeza diyA ki jo bhI bhikSA meM mile use le lenA / donoM hI bhikSA ke lie sunandA ke yahA~ para pahu~ce / sunandA bacce se Uba gaI thii| jyoMhI bhikSA ke lie pAtra Age rakkhA ki sunandA ne Aveza meM Akara bAlaka ko pAtra meM DAla diyA, aura bolI Apa to cale gaye, aura ise chor3a diyA, ro-rokara isane mujhe parezAna kara liyA, ise bhI le jaaie|' dhanagiri ne samajhAne kA prayAsa kiyA, para vaha na smjho| dhanagiri ne chaha mAsa ke bAlaka ko le liyA aura lAkara guru ko sauMpa diyA / ati bhArI hone ke kAraNa guru ne bacce kA nAma vajra rakha diyA / 104 pAlana poSaNa hetu vaha gRhastha ko de diyA gyaa| zrAvikA ke sAtha vaha upAzraya jaataa| sAdhviyoM ke samparka meM rahane se, aura nirantara svAdhyAya sunane se use gyAraha aMga kaMThasya ho ge| jaba baccA tIna varSa kA huA taba usakI mAtA ne bacce ko lene ke lie rAjasabhA meM vivAda kiyaa| mAtA ne bAlaka ko atyadhika pralobhana dikhAe, para bAlaka udhara AkRSTa nahIM huA aura dhanagiri ke pAsa Akara rajo haraNa uThA liyaa| jaba bAlaka kI umra ATha varSa kI huI taba guru dhanagiri ne use dIkSA de dI va vajramuni ke nAma se prasiddha hue| jRbhaka devoM ne avantI meM AhAra zuddhi kI parIkSA lI, Apa pUrNa khare utre| devatAoM ne laghuvaya meM hI Apako vakriyalabdhi aura AkAzagAminI vidyA de dii| eka bAra uttara bhArata meM bhayaMkara dubhikSa par3A / usa samaya vidyA ke bala se Apa zramaNa saMgha ko kaliMga pradeza meM le gae the| pATalIpUtra ke ibhyazreSThI dhanadeva kI putrI rukmiNI Apake anupama rUpa para mugdha ho gaI / dhanazreSThI ne bhI putrI ke sAtha karor3oM kI sampatti daheja meM dene kA prastAva kiyA, para tanika mAtra bhI kanaka aura kAntA ke moha meM ulajhe nahIM, kintu rukmiNI ko pratibodha dekara pravrajyA pradAna kI / vajrasvAmI ke camatkAroM kI aneka ghaTanAe~ jaina sAhitya meM udRGkita haiN|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kalpa sUtra vajrasvAmI kI zAkhA meM aneka vajra nAma ke prabhAvazAlI, yugapuruSa, dArzanika aura bhaviSyadraSTA AcArya hue haiN| IsvI san 646 meM cInI yAtrI huenatsAMga bhArata AyA thA / nAlandA se vaha punaH apane deza jAnA cAhatA thA, kintu asahAya thA / usa samaya vajra svAmI ne usase kahA- tuma cintA na karo asama ke rAjA kumAra aura kAnyakubja ke rAjA zrIharSa tumhArI sahAyatA kareMge / rAjA kumAra kA dUta tumheM livAne ke lie A rahA hai| vajrasvAmI kI ye bhaviSya vANiyAM pUrNa satya siddha huii| huenatsAga ne apanI yAtrA kI pustaka meM unakA mahAn bhaviSyadraSTA ke rUpa meM ullekha kiyA hai / eka bAra vajrasvAmI ko kapha ko vyAdhi ho gii| tadartha unhone eka soMTha kA Tukar3A bhojana ke pazcAt grahaNa karane hetu kAna meM DAla rakhA thA, para ve use lenA bhUla ge| sAMdhya pratikramaNa ke samaya vandana karate samaya vaha nIce gira gyaa| apanA antima samaya sanikaTa samajha apane ziSya vajrasena se kahAdvAdazavarSIya duSkAla par3egA, ataH sAdhu saMgha ke sAtha tuma saurASTra aura koMkaNa pradeza meM jAo aura maiM rathAvarta parvata para anazana karane jAtA huuN| jisa dina tumheM lakSa mUlya vAle cAvala meM se bhikSA prApta ho, usake dUsare dina sukAla hogA, aisA kaha AcArya saMthArA karane hetu cala diye|| ___ vajra svAmI kA janma vIra nirvANa sa0 466 meM huaa| 504 (pA~ca sau cAra) meM dIkSA grahaNa kI, 536 me AcArya pada para AsIna hue aura 584 meM svargastha hue / mala: therassa NaM ajjavairassa gotamasagottassa ime tinni therA antevAsI ahAvacA abhinnAyA hotthA, taM jahA-there ajjavairaseNie there ajjapaume there ajjrhe| therehito NaM ajjavairaseNiehiMto ettha NaM ajjanAilI sAhA niggyaa| therehiMto NaM
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 sthavirAvalI : vibhinna zAkhAe : Arya rakSita ajjapaumehiMto ettha NaM ajjapaumA sAhA niggyaa| therehito NaM ajjarahehiMto ettha NaM ajjajayaMtI sAhA niggayA // 221 // ___artha-gautamagotrIya sthavira Aryavajra ke ye tIna sthavira putra samAna evaM sukhyAta antevAsI the| jaise ki-(1) sthavira Aryavajrasena, (2) sthavira Arya padma, (3) sthavira Arya ratha / sthavira Aryavajrasena se Arya nAIlI (nAgilo) zAkhA nikalI, sthavira Aryapadma se Arya padmA zAkhA nikalI, aura sthavira Arya ratha se Arya jayantI zAkhA niklii| vivecana-Arya vajrasvAmI ke pada para Arya vajrasena AsIna hae / inake samaya bhayaMkara durbhikSa pdd'aa| nirdoSa bhikSA kA milanA asaMbhava ho gayA, jisake kAraNa 784 zramaNa anazana kara paralokavAsI hue / kSudhA se sabhI chaTapaTAne lge| jinadAsa zreSThI ne eka lAkha dInAra se eka ajali anna mola liyA / vaha daliyA meM viSa milAkara samasta parivAra ke sAtha khAne ko taiyArI kara rahA thA ki AcArya vajrasvAmI ke kahane ke anusAra Apane subhikSa kI ghoSaNA kI aura sabake prANoM kI rakSA kii| dUsare hI dina anna se paripUrNa jahAja A ge| jinadAsa ne vaha anna lekara binA mUlya lie donoM ko vitaraNa kara diyA / kucha samaya ke pazcAt varSA ho jAne se sarvatra Ananda kI miyAM uchalane lagI / jinadAsa seTha ne apanI virATa sampatti ko janakalyANa ke lie nyauchAvara kara apane nAgendra, candra, nivRtti aura vidyAdhara Adi cAra putroM ke sAtha dIkSA grahaNa kii| Arya vajrasena pratibhA sampanna AcArya the / dukAla ke parisamApta hone para unhoMne punaH zramaNa saMgha ko ekatA ke sUtra meM piroyA aura zramaNa saMgha meM abhinava cetanA jAgRta kii| kitu isa duSkAla se aneka zramaNoM kA svargavAsa ho jAne se kaI vaMza, kula, va gaNa viccheda ho ge| * Arya rakSita Arya vajrasena ke hI samaya meM AgamavettA AryarakSita sUri hue / unakI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmabhUmi dazapura (mandasaura) thii| pitA kA nAma rudrasoma thaa| Apa jaba kAzI se gaMbhIra adhyayana karake lauTe taba bhI mAtA prasanna nahIM huii| mAtA kI prabala preraNA se utprerita hokara dRSTivAda kA adhyayana karane ke lie usI samaya dazapura ke isuvana meM virAjita AcArya tosalIputra ke pAsa gae aura zramaNa bane / tosalI putra se Agama kA adhyayana kiyaa| usake pazcAt dRSTivAda kA adhyayana karane hetu Arya vajrasvAmI ke pAsa phuNce| sAr3he nau pUrva taka adhyayana kiyaa| Apane anuyogadvAra sUtra kI racanA kI aura AgamoM ko dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga gaNitAnuyoga aura dharmakathAnuyoga ke rUpa meM vibhakta kiyaa| Apake samaya taka pratyeka Agama pATha ko dravya Adi rUpa meM cAra-cAra vyAkhyAe~ kI jAtI thii| Apane zrutadharoM kI smaraNazakti ke daurbalya ko dekha kara jina pAThoM se jo anuyoga spaSTa rUpa se pratibhAsita hotA thA, usI pradhAna anuyoga ko rakhakara zeSa anya gauNa arthoM kA pracalana banda kara diyaa| jaise-- gyAraha aMgoM-mahAkalpazrata aura chedasUtroM kA samAveza caraNakaraNAnuyoga meM kiyA gayA / RSibhASitoM kA dharmakayAnuyoga meM, sUryaprajJapti Adi kA gaNitAnuyoga meM aura dRSTivAda kA samAveza dravyAnuyoga meM kiyA gayA / / 106 isa prakAra jaba anuyogoM kA pArthakya kiyA gayA taba se nayAvatAra bhI anAvazyaka ho gyaa|'07 yaha kArya dvAdazavarSIya duSkAla ke pazcAt dazapura meM kiyA gayA thA / itihAsajJoM kA abhimata hai ki prastuta AgamavAcanA vIra saMvat 562 ke lagabhaga huI thii| isa AgamavAcanA meM vAcanAcArya Arya nandila, yugapradhAna AcArya AryarakSita aura gaNAcArya vajrasena Adi upasthita the| vidvAnoM kI yaha bhI dhAraNA hai ki Agama sAhitya meM uttarakAlIna mahattvapUrNa ghaTanAoM kA jo citraNa huA hai usakA zreya bhI AryarakSita ko hI hai| vIra saMvat 597 meM Arya rakSita svargastha hue| unake uttarAdhikArI durbalikA puSyamitra hue / Arya rathasvAmI-Arya rathasvAmI Arya vajrasvAmI ke dvitIya paTTadhara the| Apa vasiSThagotrIya the aura bar3e hI prabhAvazAlI the| ApakA aparanAma Arya jayanta bhI thA, jisake nAma para hI jayantI zAkhA kA prAdurbhAva huA ! Apake jIvanavRtta ke sambandha meM vizeSa sAmagrI nahIM miltii|
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI : vibhinna zAlAeM 311 mUla : therassa NaM ajjarahassa vacchasagottassa ajjapUsagirI there aMtevAsI kosiyagotte / therassa NaM ajjapUsagirissa kosiyagottassaajjaphaggumitta there aMtevAsI goyamasagutte // 222 // __ artha-vAtsyagotrIya sthavira Arya ratha ke kauzika gotrIya sthavira AryapuSyagiri antevAsI the| kauzikagotrIya sthavira AryapuSyagiri ke gautamagotrIya sthavira Arya phaggumitta antevAsI the| therasma Na ajjaphaggumittasma goyamasaguttassa / ajjadhaNagirI there aMtevAsI vAsiTThasagotte // 3 // therassa NaM ajjadhaNagirissa vAsiThThasagottassa / ajjamivabhUI there aMtevAsI kucchasagotte // 4 // therassa Na ajjasivabhUissa kucchasagottassa / / ajjabhadde there antevAsI kAsavagutte // 5 // therasma Na ajabhahassa kAsavaguttassa / ajjanakkhatte there antevAsI kAsavagutte // 6 // therassa NaM ajjanakkhattassa kAsavaguttassa / ajjarakkhe there antevAsI kAsavagutte // 7 // therassa NaM ajjarakkhassa kAsavaguttassa / ajjanAge there antevAsI goyamasagotte / / 8 / / therassa NaM ajjanAgassa goyamasaguttassa / ajjajehile here antevAsI vAsiTThasagutte // 6 // therassa NaM ajjajehilassa vAsiThThasaguttassa / ajjaviNha there antevAsI maaddhrsgotte||10|| therassa NaM ajjaviNhussa mADharasaguttassa /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kalpasUtra mala: vaMdAmi phaggumittaM ca goyamaM dhaNagiriM ca vaasih| kocchi sivabhUI pi ya, kosiya dojitakaMTe ya // 1 // taM vaMdiUNa sirasA cittaM vadAmi kAsavaM gotaM / NakkhaM kAsavagottaM rakkhaM pi ya kAsavaM vaMde // 2 // ajjakAlae there antevAsI goyamasagotte / / 11 / / therassa NaM ajjakAlagassa goyamasaguttassa / ime duve therA antevAsI goyamasagottAthere ajjasaMpalie there ajjabhadde // 12 // eesi duNha vi therANa goyamasaguttANaM / ajjavuDDhe there antevAsI goyamasagutte // 13 // therassa NaM ajjavuDDhassa goyamasagottassa / ajjasaMghapAlie there antevAsI goyamasagotte // 14 // therassa NaM ajjasaMghapAliyassa goyamasagottassa / / ajjahatthI there antevAsI kAsavagutte // 15 // therassa NaM ajjahatthissa kAsavaguttassa / ajjadhamme there antevAsI subbayagotte // 16 // therassa NaM ajjadhamassa subbayagottassa / ajjasIhe there antevAsI kAsavagutte // 17 // therassa NaM ajjasIhassa kAsavaguttassa / ajjadhamme there antevAsI kAsavagutte // 18 // therassa NaM ajjadhammassa kAsavaguttassa / ajjasaMDille antevAsI // 19 // -arvAcInAsu pratiSu pAThaH
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaSirAvalI : vibhinna zAkhAe~ vaMdAmi ajjanAgaM ca goyamaM jehilaM ca vaasih| viN9 mATaragottaM kAlagamavi goyamaM vaMde // 3 // goyamagottamabhAraM* sappalayaM taha ya bhaiyaM vNde| 'theraM ca saMghavAliyakAsavagottaM paNivayAmi // 4 // * goyamagottakumAraM- itikalyANavijaya- paTTAvalIparAge pR0 26 theraM ca ajjavuDDhaM, goyamaguttaM namasAmi // 4 // taM vaMdiUNa sirasA thirasattacarittanANasaMpanna / theraM ca saMghavAliya goyamaguttaM paNivayAmi // 5 // vaMdAmi ajjahathi ca kAsavaM khaMtisAgaraM dhIraM / gimhANapaDhamamAse kAlagayaM ceva suddhassa / / 6 / / vaMdAmi ajjadhammaM ca suvvayaM sIlaladdhisaMpannaM / jassa nikkhamaNe devo chattaM varamuttamaM vahai // 7 // hatthi kAsavaguttaM dhammaM sivasAhagaM pnnivyaami| sIhaM kAsavaguttaM dhammaM pia kAsavaM vaMde // 8 // taM vaMdiUNa sirasA thirsttcrittnaannsNpnn| theraM ca ajjajaMbu goamaguttaM namasAmi // 6 miumadavasaMpannaM uvauttaM naanndsnncritte| theraM ca naMdiraM pi ya kAsavaguttaM paNivayAmi // 10 // tatto a thiracaritaM uttamasammattasattasaMjuttaM / desigaNikhamAsamaNaM mADharaguttaM namasAmi // 11 // tatto aNuogadharaM dhIraM maisAgaraM mhosttN| thiraguttakhamAsamaNaM vacchasaguttaM paNivayAmi // 12 // tatto ya nANadaMsaNacarittatavasuTThiaMguNamahaMtaM / theraM kumAradhammaM vaMdAmi gaNi guNoveyaM // 13 // suttattharayaNabharie, khamadamamaddavaguNehiM sNpnne| deviDDikhamAsamaNe kAsavagutte paNivayAmi // 14 // -arvAcInAsu pratiSu pAThaH
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 vaMdAmi ajahatthi ca kAsavaM khaMtisAgaraM dhIraM / gimhANa paDhamamAse kAlagayaM cettesuddhassa // 5 // vaMdAmi ajadhammaM ca suvvayaM siislddhisNpnn| jassa nikkhamaNe devo chattaM varamuttamaM vahai // 6 // hatthaM kAsavagottaM dhammaM sivasAhagaM paNivayAmi / sIhaM kAsavagottaM dhamma pi ya kAsavaM vaMde // 7 // suttattharayaNabharie khamadamamavaguNehiM saMpanna / deviDhikhamAsamaNe kAsavagotte paNivayAmi // 8 // 223 // artha-gautamagotrIya phaggumitra (phalgumitra) ko, vAsiSThagotrIya dhanagiri ko, kautsyagotrI zivabhUti ko aura kauzikagotrI dojjata kaTaka ko vaMdana karatA hU~ / una sabhI ko mastiSka jhukAkara vandana karake kAzyapagotrI citta ko vandana karatA huuN| kAzyapagotrI nakSatra ko aura kAzyapagotrIya rakSa ko bhI vandana karatA huuN| gautama gotrI Arya nAga ko aura vAsiSThagotrI jehila (jeSThila) ko tathA mADharagotrI viSNu ko aura gautama gotrI kAlaka ko bhI vandana karatA hU~ / gotama gotrI mabhAra ko, athavA abhAra ko, sappalaya (saMpalita) ko tathA bhadraka ko vandana karatA huuN| kAzyapagotrI sthavira saMghapAlita ko namaskAra karatA huuN| kAzyapagotrI Arya hastI ko vandana karatA huuN| ye Arya hastI kSamA ke sAgara aura dhIra the tathA grISmaRtu ke prathama mAsa meM zukla pakSa ke dinoM meM kAladharma ko prApta hue the| jinake niSkramaNa-dIkSA lene ke samaya meM deva ne uttama chatra dhAraNa kiyA thA, una suvrata vAle, ziSyoM kI labdhi se sampanna Arya dharma ko vandana karatA huuN| kAzyapagotrI 'hasta' ko aura zivasAdhaka dharma ko namaskAra karatA huuN| kAzyapagotrI 'siMha' ko aura kAzyapagotrI 'dharma' ko bhI vandana karatA huuN| sUtrarUpa aura usake artha rUpa ratnoM se bhare hue kSamA sampanna, dama saMpanna, aura mArdava guNa sampanna kAzyapagotrI devaDhikSamAzramaNa ko praNipAta karatA huuN|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthavirAvalI: devadvigaNI kSamAzramaNa vivecana - Arya dharma ke Arya skandila aura Arya jambU ye do pramukha ziSya ratna the / Arya skandila kI janmabhUmi mathurA thI / gRhasthAzrama meM ApakA nAma somaratha thA / Arya siMha ke vairAgya rasa se paripUrNa pravacana ko zravaNakara saMsAra se virakti huI aura Arya dharma ke sannikaTa pravrajyA svIkAra kI / brahmadIpikA zAkhA ke vAcanAcArya AryasiMha sUri se AgamoM (pUrvI) kA talasparzI adhyayana kiyA aura vAcaka pada prApta kiyA tathA yuga pradhAna AcArya bane / 215 itihAsajJo kA abhimata hai ki usa samaya bhArata kI vicitra paristhiti thI / hUNoM aura guptoM meM bhayakara yuddha huA thA / dvAdazavarSIya duSkAla se mAnava samAja jarjarita ho cukA thA / 10" jaina, bauddha aura vaidika dharma ke anuyAyI bhI eka dUsare kA khaNDana maNDana kara rahe the / ityAdi aneka kAraNoM se AgamajJa zrutadharoM kI saMkhyA dinAnudina kama hotI calI jA rahI thI / usa vikaTa velA me Arya skandila ne zruta kI surakSA ke lie mathurA meM uttarApatha ke muniyoM kA eka sammelana bulavAyA aura AgamoM kA pustakoM ke rUpa meM lekhana kiyA / yaha sammelana vIra saM0 827 se 840 ke Asa pAsa huA thA / " udhara AcArya nAgArjuna ne bhI vallabhI ( saurASTra ) meM dakSiNApatha ke muniyoM kA sammelana bulAyA aura AgamoM kA lekhana va saMkalana kiyA / yaha sammelana dUra-dUra hone ke kAraNa sthavira eka dUsare ke vicAroM se avagata nahIM ho sake ataH pAThoM meM kucha sthaloM para bheda ho gaye / uparyukta vAcanAoM ko sampanna hue lagabhaga Der3ha sau varSa se bhI adhika samaya vyatIta ho gayA taba valabhI nagara me devadhigaNI kSamA zramaNa kI adhyakSatA meM zramaNa saMgha ekatrita huaa| donoM vAcanAoM ke samaya jina-jina viSayoM meM matabheda ho gayA thA una bhedoM kA devaddhigaNI kSamA zramaNa ne samanvaya kiyA / jina pAThoM meM samanvaya na ho sakA una sthaloM para skandilAcArya ke pATha ko pramukhatA dekara nAgArjuna ke pAThoM ko pAThAntara ke rUpa meM sthAna diyA / TIkAkAroM ne 'nAgArjunIyAstu paThanti' ke rUpa meM unakA ullekha kiyA hai / yaha AgamoM kI caturtha vAcanA hai / AcArya dafagaNI - AcArya pravara devagaNI kSamAzramaNa jaina Agama sAhitya ke prakAzamAna nakSatra haiN| unakI prakhara prabhA se Aja bhI jaina sAhitya
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpa sU 316 jagamagA rahA hai / Agama sAhitya vartamAna meM jisa rUpa meM Aja upalabdha hai usakA sampUrNa zreya AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa ko hI hai / ApakA janma verAvala (saurASTra) meM huA thA / Apake pitA kA nAma kAma aura mAtA kA nAma kalAvatI thaa| kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya jo saudharmendra zakrendra kA senApati hariNagameSI deva thA vaho Ayu pUrNa kara devadhigaNI banA / prastuta sthavirAvalI ke anusAra kumAra dharmagaNI ke paTTadhara devadhigaNI haiM / nandI sUtra kI cUrNi ke anusAra unake guru kA nAma duSya gaNI hai aura nandI sUtra kI paTTAvalI ke anusAra unake guru kA nAma AcArya lohityasUri thA / upakezagacchIya Arya devagupta ke pAsa unhoMne eka pUrva taka artha sahita aura dUsare pUrva kA mUla par3hA thA / Apa antima pUrvadhara the / Apake bAda koI bhI pUrvaghara nahIM huA / 110 ApakA dvitIya nAma devavAcaka bhI vizruta 1 eka virAT 111 hai / "" vIra savat 680 ke AsapAsa valabhI ( saurASTra) meM zramaNa sammelana huA, jisakA kuzala netRtva Apa hI ne kiyA / vahA~ pA~cavI Agama vAcanA huI / Agama pustakArUr3ha kiye gaye / isa Agama vAcanA meM nAgArjuna kI caturtha valabhI vAcanA ke gambhIra abhyAsI caturtha kAlakAcArya vidyamAna the / ye bahI kAlakAcArya the jinhoMne vIra saMvat 663 meM Anandapura meM rAjA dhruvasena ke sAmane zrI saMgha ko kalpasUtra sunAyA thA / isa prakAra AcArya devadhigaNI ko namaskAra ke sAtha yaha sthavirAvalI kA prakaraNa samApta hotA hai / sthavirAvalI sampUrNa
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI --. varSAvAsa kalpa mUla : teNaM kAle NaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsairAe mAse viikkate vAsAvAsaM pajosavei // 224 // artha-usa kAla usa samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para arthAt ASAr3hI cAturmAsI hone ke pazcAt pacAsa dina vyatIta hone para varSAvAsa rahe / ' mUla : se keNa?NaM bhaMte ! evaM bucai-samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsairAe mAse viika te vAsAvAsaM pajjosavei ? jato NaM pAeNaM agArINa agArAiM kaDiyAiM ukta piyAI channAI littAI ghaTThAI mahAI saMpadhUmiyAiM khAodagAiM khAtaniddhamaNAI appaNo ahAe kayAI paribhottAI pariNAmiyAI bhavaMti se eteNa 'haNaM evaM vuccai samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsairAe mAse vIika te vAsAvAsaM pajjosaveti // 225 // artha prazna-he bhagavan ! kisa kAraNa se isa prakAra kahA jAtA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe ?
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ n- uttara - kAraNa yaha hai ki prAyaH usa samaya gRhastho ke gRha cAroM ora se caTAI Adi se AcchAdita hote haiM / cUne Adi se pote hue hote haiM / ghAsa Adi se DhaMke hue hote haiM / cAradIvArI se surakSita hote haiM / ghisaghisAkara viSama bhUmi ko sama kie hue va mulAyama banAye hue hote haiM / suvAsita dhUpoM se sugandhita kie hue hote haiM / pAnI nikalane ke lie paranAle Adi banAe hue hote haiM, gharoM ke bAhara nAliyAM Adi khudavAI huI hotI haiM / ve ghara, gRhastha svaya ke lie acchA karatA hai / ve ghara gRhastha ke upayoga meM lie hue hote haiM / svayaM ke rahane ke lie vaha unheM sApha kara jIva jantu rahita banAtA hai etadartha yaha kahA jAtA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe / mala : 318 jahA NaM samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsairAe mAse aisa'te vAsAvAsaM pajjosavei tahA NaM gaNaharA vi vAsANaM savIsairAe mAse viikka te vAsAvAsaM pajjosaviMti // 226 // artha - jaise zramaNa bhagavAna mahAvIra varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe haiM vaise hI gaNadhara bhI varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe haiM / mUla :-- jahA NaM gaNaharA vAsANaM jAva pajjosarveti tahA NaM gaNaharasIsA vi vAsANaM jAva pajjosaviMti // 227 // artha - jaise gaNadhara varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe, vaise hI gaNadharoM ke ziSya bhI varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe haiM /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : barSAvAsa kalpa 316 mUla : jahA NaM gaNaharasIsA vAsANaM jAva pajosarviti tahA NaM therA vi vAsANaM jAva pajosarviti // 228 // artha-jaise gaNadharoM ke ziSya varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe haiM vaise hI sthavira bhI varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahe hai / mUla : jahA NaM therA vAsANaM jAva pajosarviti tahA NaM je ime ajattAe samaNA niggaMthA viharati ee vi NaM vAsANaM jAva pajosarviti // 226 // artha - jaise sthavira varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone ke pazcAt varSAvAsa rahe, vaise hI Ajakala jo zramaNa nirgrantha vicarate haiMyA vidyamAna hai, ve bhI varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahate hai| mUla : jahA NaM je ime ajjattAe samaNA niggaMthA vAsANaM savIsairAe mAse viika te vAsAvAsaM pajjosarviti tahA NaM amhaM pi AyariyauvajjhAyA vAsANaM savIsairAe mAse viikate vAsAvAsaM pajjosarveti // 230 // artha-jaise Ajakala zramaNa nigrantha varSARtu kA bosa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahate haiM, vaise hI hamAre bhI AcArya upAdhyAya varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahate haiN|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 mUla : jahA NaM amhaM AyariyauvajjhAyA vAsANaM jAva pajjosarveti tahA NaM amhe vi ajjo! vAsANaM savIsairAe mAse viika te vAsAvAsaM pajjosavemo / aMtarA vi ya se kappai pajjo. savittAe no se kappai taM rayaNi uvAyaNAvittae // 231 // - artha jaise hamAre AcArya, upAdhyAya, yAvat varSAvAsa raite haiM, vaise hI hama bhI varSARtu kA bIsa rAtri sahita eka mAsa vyatIta hone para varSAvAsa rahate haiM / isa samaya se pUrva bhI varSAvAsa rahanA kalpatA hai, parantu usa rAtri ko ullaMghana karanA nahIM kalpatA / arthAt varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa kI antima rAtri ko ullaMghana karanA nahIM kalpatA etadartha isa antima rAtri ke pUrva hI varSAvAsa karanA cAhie / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niggathINa vA savvao samaMtA sakosaM joyaNaM uggahaM ogiNhittA NaM cihiu ahAlaMdamavi uggahe // 232 // artha-varSAvAsa rahe hue nimrantha aura nirgranthiniyoM ko sabhI ora pAMca kosa taka avagraha ko svIkAra kara rahanA kalpatA hai| pAnI se Ardra banA huA hAtha jaba taka na sUkhe taba taka bhI avagraha meM rahanA kalpatA hai, aura bahuta samaya taka bhI avagraha meM rahanA kalpatA hai, kintu avagraha se bAhara rahanA nahIM klptaa| - bhikSAvarI kalpa vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niggaM
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcArIkalpa 321 thINa vA savvao samaMtA sakosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtu paDiyattae / jattha NaM naI nicoyagA nicasaMdaNA no se kappai savvao samaMtA sakosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtu paDiyattae / rade kuNAlA jattha cakkiyA egaM pAyaM jale kiccA egaM pAyaM thale kiccA evaM cakkiyA evaM NaM kappai savvao samaMtA sakosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtu paDiyattae, evaM no cakkiyA evaM NaM no kappai savvao samaMtA sakosaM joyaNaM gaMtu paDiniyattae // 233 // artha - varSAvAsa rahe hue nigrantha aura nirgranthiniyoM ko cAroM ora pAMca kosa taka bhikSAcArya ke lie jAnA kalpatA hai, aura pIchA AnA kalpatA hai / jahA~ para nadI hamezA acche pAnI se bharo huI rahatI hai, nitya bahatI rahatI hai, vahA~ para sabhI ora pAMca kosa taka bhikSAcArya ke lie jAnA aura pIchA lauTanA nahIM kalpatA / airAvatI nadI kuNAlA nagarI meM meM rakhakara calA jA sakatA hai aura eka paira sthala meM calA jA sakatA hai arthAt aise sthala para cAroM ora pA~ca kosa taka bhikSA ke lie jAnA aura pIchA loTanA kalpatA hai | hai, vahA~ eka paira pAnI pAnI se bAhara rakhakara mUla : vAsAvAsaM pajjosavitANaM atthegatiyANaM evaM vRttapuvvaM bhavai 'dAve bhaMte!' evaM se kappai dAvittae no se kappai paDigAhittae || 234 || artha - varSAvAsa meM rahe hue kitane hI zramaNoM ko prArambha meM hI isa prakAra kahA huA hotA hai ki 'bhagavan ! tuma denA' to unheM isa prakAra denA kalpatA hai, kintu unheM svayaM ke lie lenA nahIM kalpatA' arthAt varSAvAsa sthita zramaNa zramaNiyoM ko gurujanoM ne yaha Adeza diyA ho ki amuka glAnAdi ke lie amuka azanAdi lAkara denA to vaha lAyA huA azanAdi svayaM ko bhoganA nahIM kalpatA /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kalpasa vAsAvAsaM pajjosaviyANaM atthegaIyANaM evaM vRttapuvvaM bhavai 'paDigAhe bhaMte !' evaM se kappai paDigAhittae no se kappai dAvittae // 23 // artha-varSAvAsa meM rahe hue kitane hI zramaNoM ko isa prakAra prArambha meM hI kahA huA hotA hai, "bhagavan ! tU lenA', to usako isa prakAra svayaM lenA kalpatA hai, kintu dUsaroM ko denA nahIM kalpatA / ' mala: vAsAvAsa pajjosaviyANaM atthegaIyANaM evaM vRttapuvvaM bhavai 'dAve bhaMte ! paDigAhe bhaMte ! evaM se kappai dAvittae vi paDigAhittae vi // 236 // artha-varSAvAsa meM rahe hue kitane hI zramaNo ko pUrva hI isa prakAra kahA huA hotA hai ki he bhagavan ! tU, dUsaroM ko bhI denA aura svayaM bhI lenA' to usako isa prakAra dUsaroM ko denA aura svayaM ko lenA kalpatA hai|" mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa kA niggaMthINaM vA haTThANaM AroggANaM baliyasarIrANaM imAo navarasavigaIo abhikkhaNaM abhikkhaNaM AhArittae, taM jahA-khIraM dahiM navaNIyaM sappi tillaM guDaM mahuM majjaM maMsaM // 237 // artha-varSAvAsa meM rahe hue nirgrantha aura nimranthiniyAM hRSTapuSTa hoM, nIroga hoM, balavAn dehavAle hoM, unako ye nau rasa-vikRtiyoM kA bAra-bAra khAnA nahIM kalpatA, jaise- (1) kSIra-dUdha, (2) dahI, (3) makkhana, (4) ghRta, (5) tela, (6) guDa, (7) madhu, (8) madya, (6) mAMsa /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarIkalpa ka vivecana - Agama sAhitya meM dUdha-dahI Adi ko kahI para vikRti " kahA gayA hai aura kahIM para 'rasa' kahA hai| dUdha, dahI Adi vikAra - vRddhi karate haiM etadartha inakA nAma vikRti hai / ga prastuta sUtra kI taraha sthAnAGga meM bhI nau vikRtiyoM kA varNana hai / sthAnAGga meM tela, ghRta, vasA ( carbI ) aura makkhana ko sneha - vikRta bhI kahA hai ca aura Age calakara madhu, madya, mAMsa aura makkhana ko mahAvikRti bhI kahA hai / cha vikRti khAne se moha kA udaya hotA hai ja etadartha unheM bAra-bAra khAne kA niSedha kiyA gayA hai / madya-mAMsa ye do vikRtiyA~ aura vasA carbI ) abhakSya hai / kucha AcArya madhu aura makkhana ko bhI abhakSya mAnate hai aura kucha AcArya madhu aura makkhana ko vizeSa paristhiti meM bhakSya bhI mAnate haiM / jo vikRtiyA~ bhakSya haiM, unhIM vikRtiyoM ko punaH punaH khAne kA niSedha kiyA gayA hai / madya aura mAMsa to zramaNa ke lie sarvathA tyAjya hai hI, ata: usake khAne kA prasaMga ho nahIM uTha sakatA / mUla : 323 vAsAvAsaM pajjosaviyANaM atthegatiyANaM evaM vuttapuvvaM bhavai 'aTTho bhaMte! gilANassa ?' se ya vayijjA 'aTTho' se ya pucchiyavve siyA 'kevaIeNaM aTTho !' se ya vaejjA 'evaieNaM aTTho gilANassa' / jaM se pamANaM vadati se pamANato ghettavve / se ya vinnavejjA, se ya vinnavemANe labhijjA, se ya pamANapatte, 'hou, alAhi' iti vattavvaM siyA / se kimAhu bhaMte ! evaieNaM aTTho gilANassa / siyA NaM evaM vayaMtaM paro vaejjA 'paDiggAhehi ajjo / ' tumaM pacchA bhokkhasi vA dehisi vA' evaM se kappai paDiggAhittae, no se kappai gilANanIsAe paDiggAhittae // 238 // artha - varSAvAsa meM rahe hue kitane hI zramaNoM ko pUrva hI isa prakAra kahA huA hotA hai - 'he bhagavan ! asvastha vyakti ke lie AvazyakatA hai ? yadi vaha
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kahe ki AvazyakatA hai, to usake pazcAt usa asvastha vyakti se pUchanA cAhie ki kitane pramANa meM (dUdha Adi kI ) AvazyakatA hai aura dUdha Adi kA pramANa asvastha vyakti se jAna lene ke pazcAt vaha kahe ki itane pramANa meM asvastha vyakti (santa) ko dUdha kI AvazyakatA hai| bImAra jitane pramANa meM kahe utane hI pramANa meM lAnA caahie| lAne ke lie jAne vAlA prArthanA kare aura prArthanA karatA huA dUdha Adi prApta kare / jaba dUdha Adi pramANayukta prApta ho jAya taba use paryApta (basa) hai, isa prakAra kahanA caahie| usake pazcAt dUdha dene vAlA usa zramaNa se kahe ki - 'he bhagavan ! 'basa, paryApta hai' aisA Apa kaise kaha rahe haiN| uttara meM lene vAlA bhikSuka kahe, ki bImAra ke lie itane kI hI AvazyakatA hai / isa prakAra kahate hue bhikSuka ko dUdha Adi pradAna karane vAlA gRhastha kadAcit yaha kahe ki he Arya ! Apa le jAveM bAda meM Apa khA lenA, yA pI lenA, isa prakAra vArtA huI ho to use adhika lenA kalpatA hai, kintu lAne vAle ko bImAra vyakti ke bahAne adhika lAnA nahI kalpatA / mUla :vAsAvAsaM pajjosaviyANaM atthi NaM therANaM tahappagArAI kulAI kaDAI pattiyAiM thejjAI vesAsiyAI sammayAI bahumayAI aNumayAI bhavati tattha se no kappar3a zrahakha vahattae 'atthi te Auso ! imaMvA imaM vA ? se kimAhu bhaMte! saDDhI gihI ginhai vA teNiyaM pi kujjA // 236 // artha- varSAvAsa meM rahe hue sthaviroM ke tathA prakAra ke kula Adi kiye hue hote haiM, jo kula prItipAtra hote haiM sthiratA vAle hote haiM, vizvAsa vAle hote haiM, sammata hote haiM, bahumata hote haiM aura anumati vAle hote haiM, una kuloM meM jAkara Avazyaka vastu na dekhakara una sthaviroM ko isa prakAra kahanA nahIM kalpatA ki he AyuSman ! yaha vastu yA yaha vastu tumhAre yahA~ para hai ? unheM isa prakAra kahanA nahIM kalpatA, yaha kisa prazna- he bhagavan ! uddezya se kahA gayA hai ?
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarIkalpa 325 uttara- ra - he AyuSman ! aisA kahane se zraddhAvAn gRhastha vaha vastu na hone para navIna grahaNa kare, salya se kharIdakara lAye, athavA corI karake bhI le Ae / mUla :-- vAsAvAsaM pajjosaviyANaM niccabhattiyassa bhikkhussa kappa evaM goyarakAlaM gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavesitae vA nannattha AyariyaveyAvacceNa vA uvajjhAyaveyAvacceNa tavassigilANaveyAvacceNa khuDaNNaM vA avaNajAyapaNaM // 240 // artha - varSAvAsa meM rahe hue nityabhojI bhikSu ko gocarI ke samaya meM AhAra ke lie athavA pAnI ke lie gRhastha ke kula kI tarapha eka bAra nikalanA kalpatA hai aura eka bAra praveza karanA kalpatA hai| sivAya isake ki AcArya kI sevA kA kAraNa ho, upAdhyAya kI sevA kA kAraNa ho, tapasvI yA rugNa santa kI sevA kA kAraNa ho, jinake dAr3ho cha athavA bagala meM keza na Aye hoM aise laghu (bAla) zramaNa aura zramaNiyoM kI sevA kA kAraNa ho / arthAt yadi iname se koI kAraNa vidyamAna ho to eka se adhika bAra bhI bhikSA ke lie jAnA kalpatA hai / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM cautthabhattiyassa bhikkhussa ayaM evaie visese jaM se pAo nikkhamma puvvAmeva viyaDagaM bhoccA peccA paDiggahagaM saMlihiyA saMpamajjiyA, se ya saMtharijjA kappai se taddivasaM teNeva bhattaTThe NaM pajjosavittae, se ya no saMtharijjA evaM se kappai doccaM pi gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamitta vA pavisittae vA // 249 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 artha-varSAvAsa meM rahe hue caturtha bhakta karane vAle bhikSu ke lie yaha vizeSatA hai ki vaha upavAsa ke pazcAt prAta gocarI ke lie nikalakara prathama vikaTaka (spaSTa-zuddha) arthAt nirdoSa bhojana karake aura nirdoSa pAnaka pIkara ke pazcAt pAtra ko sApha karake, dhokara ke, yadi utane hI AhAra pAnI se nirvAha ho sakatA ho to, utane hI bhojana pAnI se calAve / yadi utane se nirvAha nahIM ho sakatA ho, to usako gRhapati ke kula kI tarapha dvitIya bAra bhI nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai| mala: ___ vAsAvAsaM pajosaviyANaM chaTThabhattiyassa bhikkhussa kapaMti do goyarakAlA gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vaa||24|| artha-varSAvAsa meM rahe hue SaSTha bhakta karane vAle bhikSa ko gocarI ke samaya AhAra ke lie athavA pAnI ke lie gRhastha ke kula kI ora do bAra nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai|" mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM ahamabhattiyassa bhikkhussa kappaMti tao goyarakAlA gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA // 243 // artha-varSAvAsa meM sthita aSTabhakta karane vAle bhikSa ka ko gocarI ke samaya AhAra ke lie athavA pAnI ke lie gRhasthoM ke kula kI ora tora bAra nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai / mala: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM vikihamattiyassa bhikkhussa
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 samAcArI : mikSAvarIkalpa kappati savve vi goyarakAlA gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA // 24 // artha-varSAvAsa rahe hue vikRSTabhakta (aSTama bhakta se adhika tapa) karane vAle bhikSuka ko AhAra ke lie athavA pAnI ke lie gRhastha ke kula kI ora jisa samaya icchA ho usa samaya nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai / arthAt vikRSTa bhakta karane vAle bhikSuka ko gocarI ke lie sabhI samaya praveza karane kI AjJA hai / mala: vAsAvAsaM pajosaviyANaM niccabhattiyassa bhikkhussa kappaMti savvAiM pANagAiM paDigAhittae // 245 // artha-varSAvAsa meM rahe hue nityabhojI bhikSuka ko sabhI prakAra kA pAnI lenA kalpatA hai| mala: vAsAvAsaM pajosaviyANaM cautthabhattiyassa bhikkhussa kappaMti tao pANagAiM paDigAhettae, taM jahA-usseimaM saMseimaM cAulodagaM // 246 // artha-varSAvAsa meM rahe hue caturthabhakta karane vAle bhikSuka ko tIna prakAra ke pAnI lenA kalpatA hai| jaise ki utsvedima (ATe kA dhovana) saMsvedima, (uSNa, ubAlA huA jala) cAulodaka (cAvala kA dhovn)| mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM cha?bhattiyassa bhikkhussa kappati tao pANagAiM paDigAhettae, taM jahA-tilodae tusodae javodae // 24 //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-varSAvAsa meM rahe hae SaSThabhakta karane vAle bhikSaka ko tIna prakAra kA pAnI pInA kalpatA hai jaise ki-tilodaka, tuSodaka aura javodaka / mala: vAsAvAsaM pajosaviyANaM aTThamabhattiyassa bhikkhussa kappaMti tao pANayAI paDigAhittae, taM jahA-AyAmae sovIrae suddhaviyaDe // 24 // artha-varSAvAsa rahe hue aSTama bhakta karane vAle bhikSuka ko tIna pAnI lenA kalpatA haiM / jaise - AyAma, sauvIra (kAMjI) aura zuddhavikaTa (ussnnodk)| mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM vikiTThabhattiyassa bhikkhussa kappai ege usiNodae viyaDe paDigAhettae, se vi ya NaM asitthe No vi ya NaM sasitthe // 24 // __ artha-varSAvAsa meM avasthita vikRSTa bhakta karane vAle bhikSuka ko eka uSNabikaTa (zuddha uSNodaka) pAnI lenA kalpatA hai, vaha bhI annakaNa rahita, annakaNa yukta nhiiN| mUla : vAsAvAsaM pajosaviyANaM bhattapaDiyAikkhiyassa bhikkhussa kappai ege usiNodae paDigAhittae, se vi ya NaM asitthe no ceva NaM sasitthe, se vi ya NaM paripUte no ceva NaM aparipUe, se vi ya NaM parimie no ceva NaM aparimie se vi ya NaM bahusaMpaNNe no ceva NaM abahusaMpaNNe // 250 // artha-varSAvAsa rahe hue bhakta pratyAkhyAnI bhikSuka ko eka uSNa bikaTa
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarI kalpa 326 pAnI lenA kalpatA hai, vaha bhI annakaNa rahita, annakaNa yukta nahIM / vaha bhI kapar3e se chAnA huA, binA chAnA huA nhiiN| vaha bhI parimita, aparimita nahIM / vaha bhI jitanI AvazyakatA ho utanA, pUrA, adhika yA kama nahIM / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM saMkhAdattiyassa bhikkhussa kappaMti paMca dattIo bhoyaNassa paDigAhittae paMca pANagassa, ahavA cattAri bhoyaNassa paMca pANagassa ahavA paMca bhoyaNassa cattAri pANagassa, tattha NaM egA dattI loNAsAyaNamettamavipaDigAhiyA siyA kapa se taddivasaM teNeva bhattaTThaNaM pajjosavittae, no se kappai doccaM pi gAhAvaikula bhattAe vA pANAe vA nikkhamitta vA pavisittae vA / / 259 / / artha -- varSAvAsa meM rahe hue niyata saMkhyA vAlI datti pramANa (eka bAra meM dI jAne vAlI thor3I sI bhI parimita bhikSA eka datti hotI hai) AhAra lene vAle bhikSuka ko bhojana kI pAMca dattiyAM aura pAnI kI pAMca dattiyAM lenI yogya hai / athavA bhojana kI cAra dattiyAM aura pAnI kI pAMca dattiyAM bhI lo jA sakatI haiM / tathA bhojana kI pAMca dattiyAM aura pAnI kI cAra dattiyAM lI jA sakatI haiN| namaka ke eka kaNa jitanA bhI jisakA AsvAda liyA jA sake vaha bhI eka dattika ginI jAtI hai| aisI datti le lene ke pazcAt usa bhikSuka ko usa dina usa bhojana se hI nirvAha karanA cAhie / usa bhikSuka ko dUsarI bAra punaH gRhapati ke kula kI ora bhojana ke lie yA pAnI ke lie nikalanA aura praveza karanA nahI kalpatA / " mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no se kappati niggaMthANa vA
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 niggaMthINa vA jAva uvassayAo sattagharaMtaraM saMkhaDisanniyaTTacArissa ettae / ege puNa evamAhaMsu - no kappar3a jAva uvassayAo pareNa saMkhaDi sanniyaTTacArissa ettae / ege puNa evamAhaMsu-no kappai jAva uvassayAo paraMpareNa saMkharDi sanniyaTTacArissa ettae / / 252 // kalpa sUtra artha -- varSAvAsa meM hue niSiddha ghara kA tyAga karane vAle nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko upAzraya se lekara sAta ghara taka jahA~ sakhaDi ( jImanavAra ) ho, vahA~ jAnA nahIM kalpatA / kitane hI aisA kahate haiM ki upAzraya se lagAkara Age Ane vAle gharoM meM jahAM saMkhaDi ho vahA~ niSiddha ghara kA tyAga karane vAle nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko jAnA nahIM kalpatA / kitane hI aisA bhI kahate haiM ki upAzraya se lagA kara paramparA se Ate hue gharoM meM jahAM jImanavAra hotI ho vahAM niSiddha ghara kA tyAga karane vAle nirgrantha aura nigranthiniyo ko jAnA nahIM kalpatA / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai pANipaDiggahiyassa bhikkhussa kaNagaphusiya mittamavi vuTTikAyaMsi nivayamANaMsi gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhabhittae vA pavisittae vA / 253 | artha - varSAvAsa meM rahe hue kara pAtro bhikSuka ko, kaNamAtra bhI sparza ho isa prakAra kA vRSTikAya (osa aura ghundha ) giratA ho taba gRhapati ke kula kI ora bhojana aura pAnI ke lie nikalanA aura praveza karanA nahI kalpatA / 12 mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyarasa pANipaDiggAhiyassa bhikkhussa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapAcArI : mikSAvarI kalpa no kappai agihaMsi piMDavAyaM paDiggAhittA pajjosavittae, pajosavemANassa sahasA buTikAe nivaDijjA desaM bhocA desamAyAya pANiNA pANi paripihittA uraMsi vA NaM nilijijjA, kakkhaMsi vA NaM samAhaDijA, ahAchannANi vA layaNANi uvAgacchijjA, rukkhamUlANi vA uvAgacchijjA, jahA se pANisi date vA datarae vA dagaphusiyA vA no pariyAvajjai // 254 // artha-varSAvAsa meM rahe hue kara pAtrI bhikSuka ko piNDapAtra bhikSA-lekara ke jahAM ghara na ho vahA~ arthAt khule AkAza meM rahakara bhojana karanA nahIM kalpatA / khule AkAza meM rahakara khAte samaya acAnaka vRSTikAya gire to jitane bhAga ko khA liyA hai use khAkara ke aura bace hue avazeSa bhAga ko lekara ke use hAtha se DhaMka karake aura usa hAtha ko sIne se cipakAkara rakhe yA kakSA (kAMkha) meM chipAkara rakhe / aisA karane ke pazcAt gRhasthoM ne apane lie samyak prakAra se jo ghara chAye hoM usa ora jAye, athavA vRkSa ke mUla (nIce) kI ora jAye, jisa hAtha meM bhojana hai usa hAtha se jisa prakAra pAnI kI bUMdoM kI yA phuhAroM Adi kI virAdhanA na ho isa prakAra pravRtti kre| mala: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM pANipaDiggahiyassa bhikkhussa jaM kiMci kaNagaphusiyamittaM pi nivaDai no se kappai bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA // 25 // artha-varSAvAsa meM rahe hue karapAtrI bhikSa ka ko kaNamAtra bhI sparza ho, isa prakAra atyanta halkI bUdeM AtI hoM taba bhojana aura pAnI ke lie gRhastha ke ghara kI ora nikalanA aura praveza karanA nahI klptaa| mala: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM paDiggahadhArissa bhikkhussa
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 no kappai vagdhAriyabuThThikAryasi gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA kappai se appabuTThikAryasi saMtaruttaraMsi gAhAvaikulaM bhattAe pANAe vA nimittae vA pavisittae vA // 256 // __ artha-varSAvAsa meM rahe hue pAtradhAro bhikSuka ko avicchinna dhArA (vagghAriya vuTTikAyaMsi) se varSA barasa rahI ho taba bhojana aura pAnI ke lie gRhapati ke kula kI ora jAnA nahIM kalpatA, aura praveza karanA bhI nahIM klptaa| kama varSA (alpa varSA) barasa rahI ho, taba andara sUtI vastra aura usake Upara UnI vastra or3hakara rajoharaNa eva pAtra ko prAvaraNa se Dhaka kara bhojana ke lie athavA pAnI ke lie gRhapati ke kula kI ora nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai| vivecana-prastuta pATha meM joradAra varSA-jaba avicchinnadhArA se varSA barasa rahI ho usa samaya bhikSA ke lie jAne kA niSedha kiyA hai aura Age halakI varSA meM jAne kI anumati dI hai| pATha meM 'saMttaruttarasi' zabda AyA hai| yaha zabda AcArAMga aura uttarAdhyayana' meM bhI milatA hai, para vahA~ para prakaraNa ke anusAra TIkAkAroM ne dUsarA artha kiyA hai| yahA~ para kalpasUtra ke cUrNikAra aura TippaNakAra ne antara zabda ke tIna artha kie haiM-(1) sUtI vastra, (2) rajoharaNa, (3) aura pAtra / tathA uttara zabda ke do artha kie haiM (1) kambala aura (2) Upara or3hane kA uttarIya vastra / '6 sArAMza yaha hai ki halakI varSA meM bhItara sUtI vastra aura Upara UnI vastra or3hakara bhikSA ke lie jaay| odhaniyukti, dharmasaMgraha vRtti aura yogazAstra svopajJavRtti meM prastuta paramparA kA ullekha kiyA hai| kintu AcArAMga meM "tivvadosIyaM vAsaM vAsamANaM pehAe ke dvArA teja varSA meM jAne kA niSedha kiyA hai| dazavaikAlika meM bhI 'na carejja vAse vAsaMte" pATha meM spaSTa rUpa se varSA barasate samaya bhikSA ke lie jAne kA niSedha hai / agastyasiMha sthavira22 jinadAsa mahattara aura AcArya haribhadra 24 ne bhI apanI cUNi aura TIkA meM batAyA hai ki bhikSA
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarIkalpa 333 25 kA kAla hone para yadi varSA ho rahI ho to bhikSuka bAhara na nikale / bhikSA ke lie nikalane ke pazcAt yadi varSA hone lage to Dhake hue sthAna meM khar3A ho jAya, Age na jaay| ukta prakaraNa ke sandarbha meM alpavRSTi meM jAne kA ullekha nahIM huA hai, apitu niSedha hI hai / tIvra vRSTi, dhundha " aura kuharA gira rahA ho usa samaya nahIM jAnA aura alpavRSTi meM jAnA yaha zramaNAcAra kI vidhi ke anusAra kisa prakAra saMgata ho sakatA hai yaha gItArtha zramaNoM va Agama marmajJoM ke lie vicAraNIya hai / hamArI dRSTi se varSA meM bhikSA ke lie jAne kI paramparA vizuddha zramaNAcAra kI paramparA nahI hai / 6 mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM niggaMthassa niggaMdhIe vA gAhA va kulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviTThassa nigijjhiya nigijjhiya vuTTikAe nivaejjA kappai se ahe ArAmaMsi vA ahe uvasyaM vA ahe viyaDagihaMsi vA ahe rukkhamUlaMsi, vA uvAgacchittae, tattha se puvvAgamaNeNaM puvvAutte cAulodaNe pacchAutte bhilaMga sUve kappara se cAulodaNe paDiggAhittae no se kappai bhaliMgasUve paDiggAhittae tattha se puvvAgamaNeNaM puvvAutte miliMga sUve pacchAutte cAulodaNe kappai se bhirliMgasUve paDiggA hittae no se kappai cAulodaNe paDiggAhittae, tattha se puvvAgamaNeNaM do vipuvvAuttAiM vahati kappaMti se do vi paDigAhittae, tatha se puvvAgamaNeNaM do vi pacchAuttAiM no se kappaMti do vi paDiggAhittae, je se tattha puvvAgamaNeNaM puvvAutte se kappai paDigAhittae, je se tattha puvvAgamaNeNaM pacchAutte se no kappa paDaggAhittae || 257 // " artha- varSAMvAsa meM rahe hue aura bhikSA lene kI icchA se gRhastha ke kula
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 meM praveza kie hue nigrantha aura nimranthiniyoM ko raha rahakara thor3I-thor3I dera se varSA gira rahI ho taba bagIce meM athavA upAzraya meM, athavA vikaTagRha meM jahAM gAMva ke loga ekatra hokara baiThate hai, usa sabhA bhavana meM athavA vRkSa ke nIce jAnA kalpatA hai / uparyukta sthAnoM para jAne ke pazcAt vahAM yadi pahu~cane ke pUrva hI taiyAra kiyA huA cAvalaodana milatA ho to nirgrantha aura nimranthinI grahaNa kara sakate haiN| unake pahu~cane ke pazcAt pIche se taiyAra kiyA huA bhiliMgasUpa27 arthAt masUra kI dAla, ur3ada kI dAla yA tela vAlA sUpa milatA ho to unheM cAvalaodana lenA to kalpatA hai para bhiliMgasUpa lenA nahIM kalpatA / / vahA~ yadi zramaNoM ke pahu~cane ke pUrva hI taiyAra kiyA huA bhiliMgasUpa milatA ho aura cAvalaodana unake pahuMcane ke pazcAt pIche se taiyAra kiyA huA prApta hotA ho, to unheM bhiliMgasUpa to lenA kalpatA hai para cAvalaodana lenA nahIM klptaa| vahAM para pahu~cane ke pUrva hI yadi donoM vastueM taiyAra kI huI milatI hoM to unheM donoM hI vastueM lenI kalpatI haiN| vahAM para pahu~cane ke pUrva yadi donoM hI vastue~ prArambha se hI taiyAra kI haI nahIM milatI haiM, aura unake pahuMcane ke pazcAt taiyAra kI huI prApta hotI haiM to unheM donoM hI vastueM lenA nahIM klptaa| unake pahuMcane ke pUrva jo vastue~ taiyAra kI huI haiM, unheM lenA kalpatA hai, para pahuMcane ke pazcAt taiyAra kI huI vastu lenA nahIM kalpatA / mUla : __ vAsAvAsaM pajjosaviyANaM niggaMthassa gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupavihassa nigijhiya niginmiya buTikAe nivaejjA kappai se ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA ahe viyaDagihaMsi vA ahe rukkhamUlaMsi vA uvAgacchittae, no se kappai
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAghArI kalpa 335 puvvagahieNaM bhattapANeNaM velaM uvAiNAvittae, kappai se puvAmeva viyaDagaMbhocA piccA paDiggahagaMsaMlihiya saMlihiya pamajiya pamajiya egAyagaM bhaMDagaM kaTu jAva sese sUrie jeNeva uvassae teNeva uvAgacchittae,nose kappai taM rayaNi tattheva uvaaynnaavitte||258|| artha-varSAvAsa meM rahe hae aura bhikSA lene kI vRtti se gRhastha ke kula meM praveza kiye hue nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko jaba raha rahakara varSA barasa rahI ho taba unhe yA to udyAna ke mUla ke nIce, (bAga kI dIvAla kI chAyA meM) jahA~ chIMTe na lage yA upAzraya ke nIce, yA vikaTagraha ke nIce, yA vRkSa ke mUla ke nIce calA jAnA kalpatA hai| vahA~ jAne ke pazcAt pUrva lAye hue AhAra pAnI ko rakhakara samaya ko naSTa karanA nahI kalpatA / vahAM pahu~cate hI vikaTaka (nirdoSa AhAra-pAno) ko khA pIkara pAtra ko sApha kara eka sAtha samyak prakAra se bAMdhakara sUrya avazeSa rahe vahA taka upAzraya kI ora jAnA kalpatA hai, kintu vaho para usa rAtri ko vyatIta karanA nahIM klptaa| mUla : vAsAvAsaM pajosaviyANaM niggaMthassa gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviTThassa nigijjhiya nigijhiya vuTTikAe nivaijjA kappai se ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA jAva uvAgacchittae, tatya no kappai egassa ya niggaMthassa egAe ya niggaMthIe egayao cihittae, tattha no kappai egassa niggaMthassa doNha ya niggaMthINaM egayao ciTTittae, tattha no kappai egassa niggaMthassa doNha ya niggaMthINaM egayao cihittae, tattha no kappai doNha ya niggaMthANaM egAe ya niggaMthIe egayao cidvittae, tattha no kappai doNha ya niggaMthANaM doNha ya niggaMthINaM egayao
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ yayu cidvittae, asthi yA ittha kei paMcamae khuhue vA khuDiyA vA annasiM vA saMloe sapaDiduvAre evaNhaM kappai egayao cidvittae // 256 // artha-varSAvAsa meM rahe hue aura bhikSA lene kI vRtti se gRhastha ke kula meM praveza kiye hue nirgrantha yA nirgranthiniyoM ko jaba raha rahakara antarasahita varSA gira rahI ho taba unheM yA to bagIce ke nIce, yA upAzraya ke nIce, yAvat calA jAnA kalpatA hai| (1) vahA~ para usa akele sAdhu ko akelI sAdhvI ke sAtha sammilita rahanA nahIM kalpatA / (2) vahAM para usa akele nirgrantha ko do nimranthiniyoM ke sAtha sammilita rahanA nahIM kalpatA / (3) vahA~ para do nirgranthoM ko akelI nirganthinI ke sAtha sammilita rahanA nahIM kalpatA / (4) vahA~ para do nirgranthoM ko do nimranthiniyoM ke sAtha sammilita rahanA nahIM klptaa| vahA~ para kisI pAMcaveM kI sAkSI rahanI cAhie / bhale hI vaha kSullaka ho yA kSullikA ho, athavA dUsare unheM dekha sakate hoM, dUsaroM kI dRSTi meM ve A sakate ho, athavA ghara ke cAroM ora ke dvAra khule hue hoM to isa prakAra unako akelA rahanA kalpatA hai / mala: vAsAvAsaM pajosaviyANaM niggathassa gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNuppaviTThassa nigijjhiya buThikAe nivaejA kappai se ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA uvAgacchittae, tattha no kappai egassa niggaMthassa egAe ya agArIe egayao cittie, evaM caubhaMgo, atthi yA ittha kei paMcamae there vo theriyA vA anne si vA saMlote sapaDiduvAre evaM kappai egayao cittie // 260 //
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAvarI kalpa 317 martha-varSAvAsa meM rahe hue aura bhikSA lene kI vRtti se gRhastha ke kula meM praveza kie hue nirgrantha ko jaba raha rahakara sAntara varSA gira rahI ho, taba use yA to bagIce kI chAyA meM, yA upAzraya ke nIce jAnA kalpatA hai| vahAM para akele nirgrantha ko akelI mahilA ke sAtha sammilita rahanA nahI kalpatA / yahAM para bhI sammilita nahIM rahane ke sambandha meM pUrva sUtra kI taraha cAra bhaMga samajha lene caahie| vahA~ para pAMcavA koI bhI sthavira yA sthavirA honI caahie| athavA dUsaroM kI dRSTi se dekhe jA sakeM aisA honA cAhie, athavA ghara ke cAroM tarapha ke dvAra khule rahane caahie| isa prakAra unhe akelA rahanA kalpatA hai| mUla : evaM ceva niggaMthIe agArassa ya bhANiyavvaM // 261 // artha aura isI prakAra akelI nirganthinI aura akele gRhastha ke sammilita nahI rahane ke sambandha meM cAra bhaMga samajhane caahie| vivecana-prastuta vidhAna vyavahAra zuddhi aura brahmacarya kI vizuddhi ke lie kiyA gayA hai| brahmacArI sAdhaka ko satata jAgarUka rahane kI AvazyakatA hai| jarA-sI asAvadhAnI bhI sAdhaka ko patha se vicalita kara sakatI hai, ataH zAstrakAra ne sajaga rahane kI preraNA dI hai / dUsarI bAta sAdhaka svayaM meM bhale hI jAgRta ho kintu agara vyavahAra azuddha ho to aise sthAna meM bhI nahIM rahanA cAhie / isIlie kahA gayA hai-'yadyapi zuddhaM lokaviruddha nAcaraNIyaM na karaNIyam / ' mUla : vAsAvAsaM pajosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA aparinnaeNaM aparignayassa aTThAe asaNaM vA 4
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kalpa jAva paDiggAhittae, se kimAhu bhaMte ! icchA paro apaDinnate bhujijA, icchA paro na bhujijjA // 262 // ___ artha-varSAvAsa me rahe hue nirgrantha ko yA nirgranthiniyoM ko dUsare kisI ke kahe binA yA dUsare ko sUcanA kiye binA unake lie azana, pAna, khAdima, svAdima cAroM prakAra kA AhAra lAnA nahIM kalpatA / prazna-he bhagavan ! isa prakAra kyoM kahate haiM ? uttara-he ziSya ! dUsare ke dvArA binA kahe hue yA dUsare ke dvArA binA sUcita kiye hue, lAyA gayA AhAra Adi yadi usakI icchA hogI to vaha khAyegA, yadi icchA na hogI to vaha nahI khAyegA / arthAt dUsare ke lie binA pUche yA dUsare ke binA kahe AhAra Adi nahIM lAnA cAhie / kyoMki binA pUche lAyA gayA AhAra yadi usako icchA nahIM hai aura binA icchA ke vaha khAtA hai to yA to use roga ho jAyagA, aura yadi vaha nahIM khAegA to pariSThApanadoSa lgegaa| mala: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA udaulleNa vA sasaNidveNa vA kAraNaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhArittae // 263 // ____ artha-varSAvAsa rahe hue nirgrantha yA nimra nthiniyoM ko unake zarIra para se pAnI giratA ho yA unakA zarIra Ardra ho to azana, pAna, khAdima aura svAdima ko khAnA nahIM klptaa|| mUla : se kimAhu bhaMte ! satta siNehAyataNA, taM jahA-pANI, pANIlehA, nahA, nahasihA, bhamuhA, aharohA, uttarohA / aha
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : bhikSAcarI kalpa: ATha sUkSma 338 puNa evaM jANejjA - vigaoae se kAe chinnasiNehe evaM se kappara asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhAritae || 264 || artha - prazna - he bhagavan ! kisa dRSTi se Apa aisA kahate haiM ? uttara - zarIra meM sAta bhAga snehAyatana batAye gaye haiM arthAt zarIra meM sAta bhAga aise haiM jahA~ para pAnI Tika sakatA hai, jaise- (1) donoM hAtha, (2) donoM hAthoM kI rekhAeM, (3) nAkhUna, (4) nAkhUna ke agrabhAga, (5) donoM bhauMheM, (6) nIce kA oSTha arthAt DhAr3hI, (7) Upara kA oSTa arthAt sUcheM / jaba nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko aisA jJAta ho ki aba mere zarIra pAnI kA Apa bilkula nahI rahA hai to unako azana, pAna, khAdima aura svAdima kA AhAra karanA kallatA hai / AThasUkSma mUla --- vAsAvAsaM pajjosaviyANaM iha khalu niggaMthANa vA niggaMthINa vA imAI aTTha suhumAI, jAI chaumatyeNaM niggaMtheNa vA niggaMthIe vA abhikkhaNaM abhikkhaNaM jANiyavvAiM pAsiyavvAiM paDile hiyavvAiM bhavati, taM0 pANasuhumaM paNagasuhumaM bIyasuhumaM, hariyasuhumaM pupphasumaM aMDasuhumaM leNasuhumaM siNehasahumaM / / 265 / / - artha - yahA~ (nirgrantha zAsana meM ) varSAvAsa rahe hue nirgrantha aura nigraeNnthiniyoM ko ye ATha sUkSma jAnane yogya haiM / pratyeka chadmastha nirgrantha yA nirgranthinI ko punaH punaH samyak prakAra se ATha sUkSma jAnane ( Agama se ) yogya haiM, dekhane (cakSu se ) yogya haiM - aura sAvadhAnI pUrvaka pratilekhanA karane yogya haiM / jaise ki - (1) prANasUkSma, (2) panaka sUkSma, (3) bIja sUkSma, (4) harita sUkSma, (5) puSpa sUkSma, (6) aNDasUkSma (7) layana sUkSma, aura (8) sneha sUkSma /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 mala - se kiM taM pANahume ! pANasuhume paMcavihe paNNatte, taM jahAki, nIle, lohie, hAlidda, sukile, atthi kuMthU aNuddharI nAmaM jA ThiyA acalamANA chaumatthANaM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA no cakkhuphAsaM havvamAgacchara, jA aniyA calamANA chaumatthANaM cakkhuphAsaM havvamAgacchai, jA chaumattheNaM niggaMtheNa vA niggaMthIe vA abhikkhaNaM abhikkhaNaM jANiyavvA pAsiyavvA paDilehiyavvA bhavai, se ttaM pANasuhume 1 / / 266 // artha - prazna - he bhagavan ! vaha prANa sUkSma kyA hai ? mUla kalpasUtra uttara - prANasUkSma arthAt atyanta bArIka jo sAdhAraNa netroM se na dekhA jA sake, vaise beindriya Adi sUkSma prANI / prANasUkSma ke pA~ca prakAra batAye haiM / jaise - ( 1 ) kRSNa raMga ke sUkSma prANI / ( 2 ) nIle raMga ke sUkSma prANI, (3) lAla raMga ke sUkSma prANI, (4) pIle raMga ke sUkSma prANI, ( 5 ) zveta raga ke sUkSma prANI / anuddharI kuMthuA nAmaka sUkSma prANI jo yadi sthira ho, calatA phiratA na ho, to chadmastha nirgrantha yA nirgranthinI kI dRSTi meM zIghra nahIM A sakatA / yadi vaha sthira na ho, calatA phiratA ho to chadmastha nirgrantha aura nirgranthinI ko zIghra hI dRSTi gocara ho sakatA hai / ataH chadmastha nirgrantha aura nirgranthinI ko punaH punaH use jAnanA cAhie, dekhanA cAhie, sAvadhAnI se tallonatA pUrvaka pratilekhanA karanI caahie| yaha prANasUkSma kI vyAkhyA * se kiM taM paNagasuhame ? paNagasuhume paMcavihe paNNatte, taM jahA - kiNhe nIle lohie hAlida e sukile, asthi paNagasuhume
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarIkalpa : ATha sUkSma 341 taddavvasamANavannae nAmaM paNNatte, je chaumattheNaM niggaMtheNa vA niggaMthIe vA jAva paDilehiyavve bhavati se taM paNagasuhume 2 // 267 // artha - prazna - he bhagavan ! vaha panaka sUkSma kyA hai ? uttara - atyanta bArIka jo sAdhAraNa netroM se na dekhI jA sake vaisI lIlana phUlana ( sevAla ) panaka sUkSma hai / panaka sUkSma ke pA~ca prakAra batAye haiM, jaise -- (1) kRSNa panaka, (2) nIlI panaka, (3) lAla panaka, (4) pIlI panaka aura ( 5 ) zveta panaka / tAtparya yaha hai ki lIlana - phUlana, phugI yA sevAla, jo atyanta bArIka hotI hai, vastu ke sAtha milI hone ke kAraNa, usa jaise raMga kI hotI hai, ata: vaha zIghra dikhalAI nahIM detI hai / ataeva chadmastha nirgrantha aura nirgrathinI ko samyak prakAra se jAnanA cAhie, dekhanA cAhie aura usakI pratilekhanA karanA caahie| yaha hai panaka sUkSma kI vyAkhyA / mUla : se kiM taM bIyasuhume ? bIyasuhume paMcavihe paNNatte, taM jahA - kiNhe jAva sukille, atthi bIyasahume kaNNiyAsamANavannae nAmaM paNNatte, je chaumattheNaM niggaMtheNa vA niggaMthIe vA jAva paDilehiyavve bhavai, se ttaM bIyasuhume 3 // 268 // artha prazna he bhagavan ! bIja sUkSma kyA hai ? uttara - jo bIja sAdhAraNa netroM se na dekhA jA sake, vaha bIja-sUkSma haiM / vaha bIjasUkSma pA~ca prakAra kA hai, jaise - ( 1 ) zyAma bIja sUkSma, (2) nIlA bIja sUkSma, (3) lAla bIja sUkSma, (4) pIlA bIja sUkSma, (5) zveta bIja sUkSma / laghu laghu kaNa ke samAna raMgavAlA bIja sUkSma kahA hai / arthAt jisa raMga ke anna ke kaNa ho usI raMga ke bIja sUkSma hote haiM / chadmastha nirgrantha aura nirgranthano ko unheM bArambAra jAnanA cAhie, aura pratilekhanA karanI caahie| yaha bIja sUkSma kI vyAkhyA huI /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 mUla : se kiM taM hariyasuhume ? hariyasuhume paMcavihe pannatte, taM jahA-kiNhe jAva sukille, asthi hariyasuhume puDhavIsamANavannae, je chaumatyeNaM niggaMtheNa vA niggaMthINa vA, abhikkhaNaM abhikkhaNaM jANiyavve jAva paDilehiyabve bhavai,settaM hariyasuhume 4 // 266 / / artha-prazna-he bhagavan vaha haritasUkSma kyA hai ? uttara-harita arthAt abhinava utpanna huA atyanta bArIka netroM se bhI na nihArA jAga vaisA harita / vaha harita sUkSma pA~ca prakAra kA kahA gayA hai / vaha jaise-(1) kRSNa harita sUkSma, (2) nIlA harita sUkSma, (3) lAla harita sUkSma, (4) pIlA harita sUkSma, (5) zveta harita sUkSma / ye harita sUkSma pRthvI para utpanna hote haiN| jisa pRthvI kA jaisA raMga hotA hai vaisA hI raga usa harita sUkSma kA hotA hai / chamastha nirgrantha aura nirgranthinI ko use bArambAra jAnanA, dekhanA aura pratilekhana karanA cAhie / yaha harita sUkSma kA kathana huaa| mala: se kiM taM pupphasuhume ? pupphasahume paMcavihe pannatte, taM jahAkiNhe jAva sukille, atthi pupphasahume rukkhasamANavanne nAma pannatte, je chaumattheNaM niggatheNa vA nigaMthINa vA abhikkhaNaM abhikkhaNaM jANiyavve jAva paDilehiyavve bhavati, se taM pupphasuhame 5 // 27 // artha - prazna-he bhagavan ! vaha puSpasUkSma kyA hai ? uttara-jo puSpa atyanta bArIka ho, sAdhAraNa netroM se na nihArA jA sake / jaise vaTa udumbara Adi ke phUla zvAsa mAtra se jinakI virAdhanA ho sakatI hai, vaha puSpasUkSma hotA hai| yaha puSpa sUkSma pAMca prakAra kA hai- (1)
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarI kalpa : pATha sUkSma kRSNa puSpa sUkSma, (2) nIlA puSpa sUkSma, (3) lAla puSpa sUkSma, (4) pIlA puSpa sUkSma (5) zveta puSpa sUkSma / ye puSpa sUkSma jisa vRkSa para utpanna hote haiM usa vRkSa ke raMga ke sadRza raMga vAle hote hai| chadmastha nigrantha yA nirganthinI ko unheM samyak prakAra jAnanA cAhie, dekhanA cAhie aura pratilekhana karanA cAhie / yaha puSpasUkSma kI vivecanA huii| mala: se kiM taM aMDasahume ? aMDasahume paMcavihe pannatte, taM jahAuddasaMDe ukkaliyaMDe pipIliyaMDe haliyaMDe hallohaliyaMDe, je chaumattheNaM niggaMtheNa vA niggaMthINa vA jAva paDilehiyabve bhavai, se taM aMDasuhume 6 // 271 // artha-prazna-he bhagavan vaha aMDa sUkSma kyA hai ? uttara-jo aNDA atyanta bArIka ho, AMkhoM se bhI nahIM dekhA jA sake vaha aNDa sUkSma hai / aNDasUkSma pAMca prakAra kA hai| jaise (1) madhumakSikA Adi daMza dene vAle prANiyoM ke aNDe / (2) makar3I ke aNDe, (3) cIMTiyoM ke aNDe (4) chipakalI ke aNDe, (5) kAkoDA (giragiTa) ke aNDe / chadmastha nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko, ye aNDe samyak prakAra jAnane cAhie, dekhane cAhie aura pratilekhana karane cAhie / yaha aNDasUkSma kI vivecanA huii| mUla : se ki taM leNasuhume ? leNasuhume paMcavihe pannatte, taM jahAuttiMgaleNe bhiMguleNe ujjue tAlamUlae saMvokAvaTTe nAma paMcame, je chaumatyeNaM niggaMtheNa vA niggaMthIe vA abhikkhaNaM abhikkhaNaM jANiyavve jAva paDilehiyavve bhavai se taM leNasuhame 7 // 272 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 artha- prazna - he bhagavan layana sUkSma kyA hai / uttara - leNa (layana) arthAt bila jo atyanta bArIka hone se sAdhAraNa AMkhoM se dekhA na jA sake, vaha layanasUkSma hai / layanasUkSma pA~ca prakAra kA hai, jaise - gadheyA Adi jIva apane rahane hetu pRthvI meM jamIna ko khodakara bila banAte haiM vaha uttigaNa hai / (2) pAnI sUkhane ke pazcAt jahA~ para bar3I-bar3I darAreM par3a gaI hoM unameM jo bila banAye gaye hoM vaha bhiguleNa hai / (3) bilabhoNa (4) tAr3a ke mUla jaisI AkRtivAlA bila jo Upara se saMkucita aura andara se vistRta hotA hai vaha tAlamUlaka hai / (5) zaMkha ke sadRza AkRti vAlA jo bila hotA hai vaha zaMbUkAvarta hai, jaise bhramara ke bila / chadmastha nimra nya aura nirgranthI ko ye bila bArambAra jAnane, dekhane aura pratilekhanA karane yogya hai / yaha leNasUkSma kI vivecanA huI / mUla : se kiM taM siNehasudume ? siNehasuhume paMcavihe paNNatte, taM jahA - ussA himae mahiyA karae harataNue, je chaumattheNaM nimgaMtheNa vA niggathINa vA jAva paDilehiyavve bhavaha, se ttaM siNeha suhume 8 // 273 // artha - prazna - vaha sneha sUkSma kyA hai ? uttara - sneha arthAt ArdratA, jo ArdratA zIghra hI dRSTigocara na ho ( jase - dhuara, ole, barpha, osa Adi ) vaha sneha sUkSma hai / sneha sUkSma pAMca prakAra kA hai| jaise - (1) osa, (2) hima, (3) ghUmasa, (4) gaDe, (5) haratanu-bhUmi se uThakara ghAsa ke agrabhAga para avasthita pAnI kI sUkSma bUdeM / astr nigrantha aura nirgranthiniyoM ko ye pA~ca sneha sUkSma acchI prakAra jAnane, dekhane aura pratilekhana karane yogya hai / isa prakAra yaha ATha sUkSmoM kI vivecanA huI /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarI kalpa 345 mala: vAsavAsaM pajjosavie bhikkhu icchijjA gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA no se kappai aNApucchittA AyariyaM vA uvajjhAyaM vA theraM vA pavatti vA gaNiM vA gaNaharaM vA gaNAvaccheyayaM vA jaMvA purao kAuM viharai, kappai se Apucchiu~ AyariyaM jAva jaM vA purao kAu viharai-icchAmi NaM bhaMte ! tubbhehiM abbhaNunnAe samANe gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA, te ya se viyarejjA evaM se kappai gAhAvaikulaM bhattAe vA jAva pavisittae vA, te ya se no viyarejjA evaM se no kappai gAhAvai kulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA pavisittae vA, se kimAhu bhatte ! ? AyariyA paccavAyaM jANaMti // 274 // artha-varSAvAsa meM rahe hae bhikSu ko AhAra ke lie yA pAnI ke lie gRhastha ke ghara jAne kI yA praveza karane kI icchA ho to AcArya se, athavA upAdhyAya se, athavA sthavira se, athavA pravartaka se, athavA gaNi se, athavA gaNadhara se, athavA gaNAvacchedaka se, athavA jisa kiso ko pramukhamAna kara vicaraNa karatA ho, usase binA pUche use isa prakAra karanA nahIM kalpatA hai| AcArya, athavA upAdhyAya, athavA sthavira, athavA pravartaka, athavA gaNi athavA gaNadhara athavA gaNAvacchedaka athavA jisako mukhiyA karake vicaratA hai usase pUchakara use jAnA evaM praveza karanA kalpatA hai| bhikSu unheM isa prakAra pUchatA hai- he bhagavan ! ApakI AjJA prApta hone para maiM gRhapati ke kula kI ora AhAra ke lie yA pAnI ke lie, jAne kI evaM praveza karane kI iccho karatA huuN| isa prakAra pUchane ke pazcAt jo ve anumati deM to usa bhikSu ko gRhastha ke kula kI ora AhAra ke liye yA pAnI ke lie nikalanA athavA praveza karanA kalpatA hai| jo ve
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pHl - 346 anumati na deM to bhikSu ko AhAra ke lie athavA pAnI ke lie gRhastha ke kula kI ora nikalanA aura usameM praveza karanA nahIM kalpatA / prazna - he bhagavan ! Apa aisA kyoM kahate haiM ? uttara - anumati dene meM athavA na dene meM AcArya pratyavAya (vighna) Adi ko jAnate hote haiM / mUla : evaM vihArabhUmiM vA viyArabhUmiM vA annaM vA jaM kiM pi payaNaM, evaM gAmANugAmaM duijjittae || 275 // artha - isa prakAra vihArabhUmi kI ora jAne ke lie, athavA vicAra bhUmi kI ora jAne ke lie, athavA anya kisI bhI prayojana ke lie yA eka gA~va se dUsare gA~va jAnA Adi sabhI pravRttiyoM ke lie isI prakAra anumati prApta karanA cAhie / mUla : vAsAvAsaM pajjosavie bhikkhu ya icchijjA annayariM viga AhAritae no se kappai aNApucchittA AyariyaM vA jAva gaNAvaccheyayaM vA jaM vA purao kaTTu viharai, kappar3a se ApucchittA NaM taM ceva-icchAmi NaM bhaMte! tubbhehiM abbhaNunnAe samANe annayariM vigaI AhAritae, taM evaiyaM vA evatikkhutto vA, te ya se viyarejjA evaM se kappai annayariM vigaI AhAritae, te ya se no viyarejjA evaM se no kappai annayariM vigaI Aharittae, se kimAhu te !! AryArayA paccavAyaM jANaMti || 276 // ? artha - varSAvAsa meM rahA huA bhikSu kisI bhI eka vigaya ko khAne kI icchA kare to AcArya se athavA upAdhyAya se, sthavira se, pravartaka se, gaNi se,
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : bhikSAvarI kalpa 347 gaNadhara se, gaNAvacchedaka se, athavA jise bhI pramukha mAnakara vicaraNa karatA ho usase binA pUche use vaisA karanA nahIM kalpatA hai| AcArya athavA upAdhyAya, athavA sthavira, athavA pravartaka, gaNi, gaNadhara, gaNAvacchedaka athavA jisa kisI ko pramukha mAnakara vicaraNa karatA ho usase pUchakara use isa prakAra karanA kalpatA hai / bhikSu unheM isa prakAra pUche- "he bhagavan ! ApakI AjJA prApta hone para maiM koI bhI eka vigaya ko itane pramANa meM aura itanI bAra khAnA cAhatA huuN|" isa prakAra pUchane para jo ve use anumati pradAna kare to isa prakAra usa bhikSu ko koI eka vigaya khAnA kalpatA hai / jo ve use anumati pradAna na kare to usa bhikSu ko koI bhI eka vigaya khAnA nahIM klptaa| prazna- he bhagavan ! Apa isa prakAra kisalie kahate haiM ? uttara-AcArya pratyavAya ko aura apratyavAya ko, arthAt hAni aura lAbha ko jAnate hote haiM / 29 mUla :-- vAsAvAsaM pajjosaviyANaM bhikkhu ya icchejjA annayariM tei cha AuTTittae, ta ceva savvaM // 277 // artha-varSAvAsa meM sthita bhikSu yadi kisI prakAra kI cikitsA karavAne kI icchA kare to isa sambandha meM bhI pUrvavat hI jAnanA cAhie / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM bhikkhu ya icchijjA annayaraM orAlaM tavokamma uvasaMpajjittA NaM viharittae, taM ceva savvaM // 278 / / ___artha-varSAvAsa meM rahA huA bhikSu, koI eka prakAra kA prazasta, kalyANa kArI, upadravoM ko dUra karane vAlA, jIvana ko dhanya karane vAlA, maMgala karane vAlA, suzobhana, aura bar3A prabhAvazAlI tapakarma svIkAra kara vicarane kI icchA
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ kare to usa sambandha meM bhI pUrvavat hI kahanA cAhie / arthAt gurujanoM kI AjJA prApta karake hI tapa karanA cAhie / mula: vAsavAsaM pajjosavie bhikkhu ya icchijjA apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNAjUsaNAbhUsie bhattapANapaDiyAikkhie pAovagae kAlaM aNavakakhamANe viharattae vA nikkhamittaevA pavisittae vA, asaNaM vA pANaM vA khAima vA sAimaM vA AhArittae vA, uccArapAsavaNaM vA parihAvittae sajjhAyaM vA karittae dhammajAgariyaM vA jAgarittae no se kappai aNApucchittA taM ceva // 276 / / artha-varSAvAsa meM rahe hue bhikSu ko sabase antima, mAraNAntika saMlekhanA kA Azraya lekara ke usake dvArA zarIra ko khapAne kI vRtti se AhAra pAnI kA tyAga karake, pAdapopagata (vRkSa kI taraha nizcala) hokara mRtyu kI abhilASA nahIM rakhate hue vicaraNa karane ko icchA kare aura saMlekhanA kI dRSTi se gRhastha ke kula kI ora nikalane kI aura usameM praveza karane kI icchA kare athavA azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra kI icchA kare athavA malasUtra ke paristhApana kI icchA kare athavA svAdhyAya karane kI icchA kare athavA dharma jAgaraNa ke sAtha jAgane kI icchA kare to yaha sabhI pravRtti bhI AcArya Adi se binA pUche karanI nahIM kalpatI hai| ina sabhI pravRttiyoM ke sambandha meM pUrva pramANa hI kahanA cAhie / mUla : __ vAsAvAsaM pajjosavie bhikkhu ya icchijjA vatthaM vA paDiggaraM vA kaMbalaM vA pAyapuchaNaM vA annayariM vA uvahiM AyAvittae vA payAvittae vA, no se kappai egaMvA aNegaM vA apaDiNNavittA gAhAvaikulaM bhattAe vA pANAe vA nikkhamittae vA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : mikSAcarI kalpa vA pavisittae vA asaNaM vA pANaM vA khAima vA sAimaM vA AhArittae, bahiyA vihArabhUmI vA viyArabhUmi vA sajjhAyaM vA karittae, kAussaggaM vA ThANaM vA ThAittae, asthi yA ittha kei ahAsannihie ege vA aNege vA kappai se evaM vadittae-imaM tA ajo ! tumaM muhattagaM jANAhi jAva tAva ahaM gAhAvaikulaM jAva kAussaggaM vA ThANaM vA ThAittae, se ya se paDimuNijjA evaM se kappai gAhAvai taM ceva, se ya se no paDisuNijA evaM se no kappar3a gAhAvaikulaM jAva kAussaggaM vA ThANaM vA ThAittae // 28 // ____ artha-varSAvAsa meM rahA huA bhikSu vastra ko, pAtra ko athavA kambala ko, athavA pAdaprocchana ko, athavA anya kisI bhI upAdhi ko dhUpa meM tapAne ko icchA kare, athavA dhUpa me bArambAra tapAne kI icchA kare to eka vyakti ko yA aneka vyaktiyoM ko samyak prakAra se batAe binA gRhapati ke kula kI ora AhAra ke lie, athavA pAnI ke lie nikalanA aura praveza karanA nahIM kalpatA hai| athavA azana, pAna, khAdima aura svAdima kA AhAra karanA nahIM kalpatA, bAhara vihAra bhUmi athavA vicAra bhUmi kI ora jAnA nahIM kalpatA, athavA svAdhyAya karanA, kAyotsarga karanA, yA dhyAna ke lie anya Asana Adi se khar3A rahanA nahIM klptaa| koI eka athavA aneka sAdhu jo upasthita hoM unase bhikSa ko isa prakAra kahanA cAhie. he Aryo ! Apa kucha samaya taka idhara dhyAna rakheM jaba taka ki maiM gRhapati ke kula kI ora jAkara AtA hUM yAvan kAyotsarga karake AtA hUM athavA dhyAna ke lie kisI Asana se khar3A rahakara AtA huuN| jo ve bhikSuka kI bAta ko svIkAra kareM aura dhyAna rakhane kI svIkRti deM to bhikSuka ko gRhapati ke kula kI ora AhAra ke lie athavA pAnI ke lie nikalanA aura praveza karanA kalpatA hai, yAvat kAyotsarga karanA, yA dhyAna ke lie kisI Asana se khar3A rahanA kalpatA hai / jo ve sAdhu yA sAdhviyAM usa bhikSu kI bAta
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ kampa-sUtra 350 svIkAra na kareM, athavA dhyAna rakhane kI asvIkRti kareM to usa bhikSu ko gRhapati ke kula kI ora nikalanA aura praveza karanA nahIM kalpatA yAvat kAyotsarga karanA yA dhyAna ke lie kisI Asana se khar3A rahanA nahIM kalpatA / vivecana - prastuta vidhAna adhkAya ke jIvoM kI virAdhanA na ho ityAdi dRSTi se kiyA gayA hai / dhUpa meM vastroM ko sukhAkara yadi zramaNa AhArA di ke lie bAhara calA gayA yA sAdhanA-ArAdhanA meM tallIna ho gayA, usa samaya kadAcit varSA A jAya taba usake ve vastrAdi Ardra ho jAe~ge / ataH pratyeka sAdhanA karate samaya ahiMsA aura viveka kI dRSTi rakhanA atIva Avazyaka haiM / 0 mUla : vAsavAsaM pajjosaviyANaM no kappar3a niggaMthANa vA niggaMthINa vA aNabhigga hiyasejjAsaNiyaM hottae, AyANametaM, aNabhi gahiyasejjAsaNiyassaaNuccAkuiyassa aNaTTAbaMdhissa amiyAsaNiyassa aNAtAviyarasa asamiyarasa abhikkhaNaM abhikkhaNaM appaDilehaNAsIlassa appamajjaNAsIlassa tahA tahAM NaM saMjame durArAhae bhavai, aNAyANametaM, abhiggahiyasejjAsaNiyassa uccAkuviyassa aTThAbaMdhissa miyAsaNiyassa AyAvissa samiyassa abhikkhaNaM abhikkhaNaM paDilehaNAsIlassa pamajjaNAsIlassa tahA tahA NaM saMjame suArAhae bhavai // 289 // artha -- varSAvAsa meM rahe hue zramaNoM aura zramaNiyoM ko zayyA aura Asana kA abhigraha kie binA rahanA nahIM kalpatA / isa prakAra rahanA AdAna hai, arthAt karmabandha yA doSa kA kAraNa hai / jo zramaNa aura zramaNiyAM Asana kA abhigraha nahIM karate, zayyA yA Asana ko jamIna se UMcA nahIM rakhate tathA sthira nahIM rakhate, binA kAraNa hI
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAro : bhikSAvarI kalpa 351 unheM bAMdhate rahate haiM, pramANa rahita Asana rakhate haiM, Asana Adi ko dhUpa dikhAte nahIM hai, pAMca samitiyoM meM sAvadhAnI nahI rakhate haiM, punaH punaH pratilekhanA nahIM karate haiM, pramArjana karane meM sAvadhAnI nahIM rakhate haiM, unako saMyama kI ArAdhanA karanA kaThina hotA hai| yaha AdAna (doSa) nahIM hai jo nigrantha aura nirgranthI zayyA aura Asana kA abhigraha karate haiM, unako U~ce aura sthira rakhate haiM, unako prayojana ke binA punaH punaH bAMdhate nahI haiM, pramANa purassara Asana rakhate haiM, zayyA aura Asana ko dhUpa dikhAte haiM, pAMca samiti meM sAvadhAna rahate haiM, bArambAra pratilekhanA karate haiM, pramArjanA karane meM pUrNa sAvadhAnI rakhate hai, unako saMyama kI ArAdhanA karanA sugama hai / mala: ___ vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niggathINa vA tao uccArapAsavaNabhUmIzro paDilehittae na tahA hemaMtagimhAsu jahA NaM vAsAvAsesu, se kimAhu bhaMte !? vAsAvAsaesu NaM osannaM pANAya taNA ya bIyA ya paNagA ya hariyAyaNA ya bhaMvati // 28 // artha-varSAvAsa meM rahe hue zramaNa aura zramaNiyoM ko zauca ke lie yA laghuzaMkA ke lie tIna sthAnoM kI pratilekhanA karanA kalpatA hai| jisa prakAra varSARtu meM karane kA hotA hai usa prakAra hemanta aura grISma Rtu meM karane kA nahIM hotaa| prazna- he bhagavan ! yaha kisa dRSTi se kahA hai ? uttara-varSARtu meM prAyaH indragopAdi laghujIva, bIja panaka, (lIlanaphUlana) aura harita ye sabhI prAyaH bArambAra hote rahate /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 mUla -- vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappar3a niggaMthANa vA niggaMthINa vA tao mattagAIM giNhittae, taMjahA - uccAramatta e pAsavaNamatta khelamattae || 283 || kalpasUtra artha - varSAvAsa meM rahe hue zramaNoM aura zramaNiyoM ko tIna pAtra grahaNa karanA kalpatA hai / ve isa prakAra ( 1 ) zauca ke lie eka pAtra ( 2 ) laghuzaMkA ke lie dvitIya pAtra, (3) kapha Adi thUkane ke lie tRtIya pAtra / keza luMcana mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappar3a niggaMthANa vA niggaMthINa vA paraM pajjosavaNAo golomappamANamitte vi kese taM syaNi uvAyaNAvitta, pakkhiyA ArovaNA, mAsite khuramuDe addhamAsie kattarimuDe, chammA sie loe, saMvaccharie vA therakappe // 284|| artha - varSAvAsa meM rahe hue nirgranthoM aura nirgranthiniyoM ko sira para gAya ke roma jitane bhI keza hoM, to isa prakAra paryuSaNA ke pazcAt usa rAtri ko ullaMghana karanA nahIM kalpatA / arthAt varSARtu ke bIsa rAtri sahita eka mAsa kI antima rAtri ko gAya ke roma jitane bhI keza zira para rakhanA nahI kalpatA / arthAt isase pahale hI keza luMcana kara lenA cAhie / pakSa pakSa meM AropaNA karanI caahie| eka eka mAha se muNDa honA caahie| kaiMcI se muNDa honA cAhie, lucana se muNDa hone vAle cAhie aura sthaviroM ko vArSika loca karanA cAhie / " ustare se muNDa hone vAle ko muNDa hone vAle ko pandraha dina ko chaha mAsa se muMDa honA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhArI : keza lucana 353 vivecana- hAtha se nocakara bAloM ko nikAlanA kezaloca hai| sabhI tIrthakara pravrajyA grahaNa karate samaya apane hAtha se paMcamuSTi loca karate haiM,32 etadartha yaha paramparA bhagavAn RSabhadeva se calI A rahI hai / loca ugra tapa hai, kaSTa-sahiSNutA kI bar3I-bhArI kasauTI hai| AcArya haribhadra ne dazavakAlika vRtti meM loca ko kAya-kleza mAnA hai, vaha saMsAra virakti kA mukhya kAraNa hai| kAya-kleza ke vIrAsana, ukaDUAsana, aura loca mukhya bheda haiN| tathA loca karane se (1) nirlepatA, (2) pazcAt karma varjana, (3) puraH karma varjana, (4) kaSTa sahiSNutA ye cAra guNa prApta hote haiN| hAM to, prastuta sUtra meM yaha batAyA gayA hai ki saMvatsarI ke pUrva loca avazya karanA cAhie / loca karane ke kucha hetu cUNi aura vyAkhyA sAhitya; meM isa prakAra batAye gaye haiM:-(1) keza hone se apkAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai| (2) bhIMgane se jueM utpanna hotI haiN| (3) khujalAtA huA zramaNa usakA hanana kara detA hai| (4) khujalAne se sira meM nakha-kSata ho jAte haiM (5) yadi koI muni kSura (ustare) yA kaiMcI se bAloM ko kATatA hai to use AjJA bhaMga kA doSa hotA hai / (6) aisA karane se saMyama aura AtmA donoM kI virAdhanA hotI hai / (7) jue~ mara jAtI haiN| (8) nAI apane ustare aura kaiMcI ko sacitta jala se sApha karatA hai, etadartha pazcAt karma doSa hotA haiN| (8) jaina zAsana kI avahelanA hotI hai| ina hetuoM ko saMlakSya meM rakhakara muni kezoM ko hAtha se noMca DAle, yahI usake lie zreyaskara hai| prastuta sUtra meM ApavAdika sthiti kA ullekha kiyA gayA hai, para jaina dharma ke marma ko samajhane ke lie utsarga aura apavAda mArga ko samajhanA Avazyaka hai / AgamoM ke kitane hI vidhAna utsarga mArga ke haiM aura kitane hI vidhAna apavAda mArga ke haiN| apavAda mArga ke vidhAnoM ko jaba kabhI utsarga kA rUpa de diyA jAtA hai, taba artha kA anartha ho jAtA hai| zramaNa ke lie hAtha se kezaloca karanA utsarga mArga hai| usake lie anivArya hai ki vaha loca kare, para rogAdi kI vizeSa paristhiti meM apavAda rUpa se churA kaiMcI Adi anya sAdhana kA bhI upayoga kiyA jA sakatA hai, parantu yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vaha utsarga mArga nahIM hai|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 -- kaThora vANI : kSamApanA mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaM thINa vA paraM pajjosavaNAo ahigaraNaM vadittae, jo NaM niggaMtho vA 2 paraM pajjosavaNAo ahigaraNaM vayai se NaM akappeNaM ajjo ! vayasI, ti vattavve siyA, jo NaM niggaMtho vA 2 paraM pajjosavaNAo ahigaraNaM vayai se NaM nihiyabve siyA // 28 // artha-varSAvAsa meM rahe hue nirgranthoM aura nimranthiniyoM ko paryuSaNA ke pazcAt adhikaraNa vAlI vANI arthAt hisA asatya Adi doSa se dUSita vANI bolanA nahIM kalpatA hai / jo nirgrantha yA nirgranthinI paryuSaNA ke pazcAt aisau adhikaraNa vAlI vANI bole use isa prakAra kahanA cAhie-he Arya ! isa prakAra kI vANI bolane kA AcAra nahIM hai| jo Apa bola rahe hai vaha akanpa nIya hai, ApakA aisA AcAra nahI hai| jo nirgrantha yA nirgranthinI paryuSaNA ke pazcAt adhikaraNa vAlI vANI bolatA hai use gaccha se bAhara kara denA caahie| vivecana-adhikaraNa vAlI vANI kA prayoga sAdhu aura sAdhvI ko yadyapi paryuSaNA se pahale bhI nahI karanA cAhie magara bAda me to karanA hI nahIM caahie| paryuSaNA se pUrva adhikaraNa-vANI kA prayoga kiyA gayA ho to paryuSaNA ke avasara para adhyavasAya Adi kI viziSTa nirmalatA hone se kSamApanA kA prasaMga sahajatayA prApta ho sakatA hai, kiMtu paryuSaNA ke bAda meM vaisI nirmalatA kA prasaMga durlabha hotA hai / sambhavata: isI vicAra se yaha vidhAna kiyA gayA hai / zramaNa-zramaNI kA kartavya hai ki jisa dina aisI vANI kA prayoga ho jAya usI dina usake lie kSamApanA krle|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : kaThora vANI : samApanA mala: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM ihakhalu niggaMthANa vA niggaM thINa vA ajjevaM kakkhaDe kaDue buggahe samuppajjijjA sehe rAiNiyaM khAmijjA, rAiNie vi sehaM khAmijjA, khamiyavvaM khamAveyavvaM, upasamiyavvaM uvasamAveyavvaM, sammuisaMpucchaNAbahuleNaM hoyavvaM, jo uvasamai tassa atthi ArAhaNA, jo na uvasamai tassa natthi ArAhaNA, tamhA appaNA ceva uvasamiyabvaM, se kimAhu bhaMte ! ? uvasamasAraM khu sAmaNNaM // 28 // artha-nizcaya hI yahA~ para varSAvAsa rahe hue nirgranthoM aura nirgranthiniyoM ko Aja hI paryuSaNA ke dina hI-karkaza aura kaTuka kleza utpanna ho to zaikSa-laghu zramaNa rAtnika gurujana zramaNoM ko khmaale| aura rAtnika (gurujana) bhI zaikSa ko khamAle / khamanA, khamAnA, upazamana karanA, upazamana karavAnA, kalaha ke samaya zramaNa ko sanmati rakhakara samyak prakAra se paraspara pRcchA karane kI vizeSatA rakhanI caahie| jo (kaSAyoM kA) upazamana karatA hai, usakI ArAdhanA hotI hai aura jo upazamana nahIM karatA hai usakI ArAdhanA nahIM hotii| ataH svayaM ko upazama (zAnta) rakhanA caahie| prazna-he bhagavan ! aisA kisalie kahA hai ? uttara-zramaNatva kA sAra upazama hI hai, ataH aisA kahA hai| vivecana-zramaNa dharma kA sAra upazama hai, kSamA hai| krodha, vigraha Adi honA to eka mAnavIya durbalatA hai, para hone ke bAda use mana meM gA~Tha bAMdha ke rakhanA yaha sabase bar3A Atmika doSa hai| isalie yahAM para isI bAta para bala diyA gayA hai ki paryuSaNa ke dina, usase pahale yA bAda meM bhI jisa
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ dina bhI paraspara meM yadi kaThora, kaTuka zabdoM se kalaha ho gayA ho, lar3AI jhagar3A ho gayA ho, to laghu ko turanta hI bar3oM ke pAsa jAkara vinayapUrvaka khamAnA cAhie aura yadi bar3oM se kucha bhUla huI ho to unheM laghu ko sneha pUrvaka khamAnA caahie| mUla meM 'khamiyavvaM' khAmiyavvaM ke dvArA do bAtoM kA nirdeza kiyA hai, dUsaroM ke kaTuvacana Adi ko svayaM khamanA-sahana karanA cAhie aura apane kaTu vacana Adi ko dUsaroM ko khamAnA cAhie / aura svayaM ko upazAnta karanA cAhie tathA dUsaroM ko bhI upazAnta karAnA caahie| yadi sArmikoM meM paraspara kalaha zAnta nahIM hotA hai to usase unake tapa, niyama, brahmacarya, svAdhyAya Adi jJAna-darzana cAritra kI hAni hotI hai saMsAra kI vRddhi hotI hai aura lokoM meM unakI aprIti-azraddhA utpanna hotI hai| isIlie bhagavAna ne kahA hai-zramaNa dharma kA sAra upazama-zAnti hai / paraspara kSamA yAcanA karane se AtmA meM prasannatA kI anubhUti hotI hai / mUla: vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA tao uvassayA giNhittae, veubviyA paDilehA sAijjiyA pamajjaNA // 28 // artha-varSAvAsa meM rahe hue nigranthoM aura nirgranthiniyoM ko tIna upAzraya grahaNa karanA kalpatA hai / tIna upAzrayoM meM se do upAzrayoM kI pratidina samyakatayA pratilekhanA karanI cAhie aura jisa upAzraya kA upayoga kiyA jAtA hai usakI pramArjanA karanI cAhie / vivecana-varSAvAsa meM jIvoM kI utpati adhika mAtrA meM hotI hai| saMbhava hai jisa sthAna meM zramaNa avasthita hai, usa sthAna para jIvoM kI utpatti ho gaI to vaha jina do anya sthAnoM kA avagraha lekara rakhatA hai usameM jA
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : kaThora vANI : kSamApanA sakatA hai / yadi varSAvAsa se pUrva avagraha nahIM letA hai, to varSAvAsa meM anya sthAna para rAtri nivAsa nahI kara sakatA, ataH tIna makAnoM kA vidhAna kiyA hai| aura sAtha hI unakI pratilekhanA karane kA bhI / pratilekhana ke samaya kA sUcana samaya bAhara jAne para, pUrvAhna meM eka bAra avazya pratilekhanA karanI / karate hue cUrNikAra ne kahA hai, bhikSA ke yA sAyaMkAla (tAliyaM) taka dina meM cAhie 134 mUla : 350 vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niggaM thI vA annayariM disaM vA aNudisaM vA avagijjhiya bhattapANaM gavetti se kimAhu bhaMte ! ? osannaM samaNA vAsAsu tavasaMpauttA bhavati, tavassI dubbale kilaMte mucchijja vA pavaDijja vA tAmeva disaM vA aNudisaM vA samaNA bhagavaMto paDijAgaraMti // 288 // artha - varSAvAsa meM rahe hue nirgrantha aura nirgranthiniyoM ko kisI eka nizcita dizA ko yA vidizA ko uddezya kara bhakta pAna ke lie gaveSaNA karane ke lie jAnA kalpatA hai / prazna - he bhagavana ! aisA kisalie kahA hai ? uttara-- zramaNa bhagavAn varSARtu meM adhikatara tapa meM samyak prakAra se saMlagna hote haiM / tapasvI tana se durbala aura thake hue hote haiM / kadAcit ve mArga meM mUrcchA ko prApta ho jAeM yA gira jAe~ to yadi ve eka nizcita dizA yA vidizA meM gaye hoM to usa ora zramaNa bhagavAn tapasvI kI khoja kara sakate haiM / mUla : vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANaM vA niggaM
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ thINa vA jAva cattAri paMca joyaNAi gaMtu paDiyatta e, aMtarA vi se kappai vatthae, no se kappai taM rayaNi tattheva uvAyaNAvittae // 28 // artha-varSAvAsa meM rahe hue nirgrantha yA nigranthiniyoM ko glAna yA rugNa (sevA, auSadhi Adi) ke kAraNa yAvat cAra yA pAMca yojana taka jAkara ke punaH lauTanA kalpatA hai / athavA itanI maryAdA ke andara rahanA bhI kalpatA hai, parantu jisa kArya ke lie jisa dina jahA~ para gaye hoM, vahAM kA kArya pUrNa karane ke pazcAta vahA~ se zIghra hI nikala jAnA caahie| vahA~ para rAtri vyatIta nahIM karanI cAhie, arthAt rAtri to apane sthAna para hI Akara bitAnI caahie| - * upasaMhAra mUla : icceyaM saMvacchariyaM therakappaM ahAsuttaM ahAkappaM ahAmaggaM ahAtaccaM sammaM kAraNaM phAsittA pAlittA sobhittA tIrittA kiTTittA ArAhittA ANAe aNupAlittA atthegaiyA samaNA NiggaMthA teNeva bhavaggahaNeNaM sijhati bujhati muccaMti parinivvAyaMti sabbadukkhANamaMtaMkareMti, atthegaiyA docceNaM bhavaggahaNaNaM sijhati jAva savvadukkhANamaMtaMkareMti, atthegaiyA tacceNaM bhavaggahaNeNaM jAva aMta kareMti, sattaTTa bhavaggahaNAiM nAikkamaMti // 26 // artha isa prakAra ke isa sthavirakalpa ko sUtra ke kathanAnusAra kalpaAcAra kI maryAdA ke anusAra, dharma mArga ke kathanAnusAra, yathArtha rUpa se zarIra ke dvArA sparNa kara-AcaraNa karake, samyak prakAra se pAlana kara, zuddha kara athavA
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcArI : upasahAra 256 zuzobhana prakAra se dipAkara ke, kinAre taka lejAkara ke, jIvana ke anta taka pAlana karake, dUsaroM ko samajhAkara ke, acchI taraha se ArAdhanA karake aura bhagavAn kI AjJA ke anusAra pAlana karake, kitane hI zramaNa nigraMtha usI bhava meM siddha , buddha mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta hote haiM / aura sarva duHkhoM kA anta karate haiN| kitane hI zramaNa dvitIya bhava meM siddha hote haiM, koI-koI zramaNa tIsare bhava meM siddha hote haiM yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiN| ve sAta ATha bhava se adhika to saMsAra meM paribhramaNa karate hI nahIM hai| arthAt adhika se adhika sAta-ATha bhavoM meM avazya siddha hote haiM yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM / mUla : teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre rAyagihe nagare guNasilae cehae bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahUNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM bahUNaM devANaM vahaNaM devINaM majbhagae ceva evamAikkhai evaM bhAsai evaM paNNavei eva paruvei pajjosavaNAkappo nAma 'jjhayaNaM saaha maheuyaM sakAraNaM masuttaM samatthaM saubhayaM savAgaraNaM bhujjo mujjo uvadaMsei, tti bemi // 261 // pajjosavaNA kappo smmtto| amajjhayaNaM sammattaM // artha--usa kAla usa samaya rAjagRha nagara ke guNazilaka caitya meM bahuta zramaNoM ke, bahuta zramaNiyoM ke, bahuta zrAvakoM ke, bahuta zrAvikAo ke bahuta devoM ke aura bahata deviyoM ke madhya meM virAjamAna zramaNa bhagavAna mahAvIra isa prakAra kahate hai, isa prakAra bhASaNa karate haiM, isa prakAra batAte haiM, isa prakAra prarUpaNA karate haiM aura pajjosavaNAkappa ko arthAt paryupazamana ke AcAra pradhAna kSamApradhAna AcAra nAmaka adhyayana ko artha ke sAtha, hetu ke sAtha, kAraNa ke
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha, sUtra ke sAtha, artha ke sAtha, sUtra aura artha donoM ke sAtha spaSTIkaraNa pUrvaka bArambAra dikhAte haiM, samajhAte haiM, aisA meM kahatA huuN|" pajjosavaNA kappa samApta huA / AThavAM adhyayana samApta huaa| // zrI ka lpa sUtra sa mA pta // COM o o hoYAN
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kalpa sUtra AmmmmmmmmmAAMAN pariziSTa (zrI kalpasUtra-vivecana ke antargata sUcita vizeSa TippaNa evaM grantha-sandarbha)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ A C . DaaS VANN
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa [ upakamAntargata TippaNAni ] 1. yajjAnazIlatapasAmupagrahaM ca doSANAm / kalpayati nizcaye yattatkalpyamavazeSam / -prazamarati prakaraNa 143 kalpazabdena sAdhUnA-mAcAro'tra prkthyte| -paryuSaNA kalpasUtram-kezara muni pR0 1 3. (ka, Acelakku 1 desiya 2 sijjAyara 3 rAyapiMDa 4 kiikamme 5 / vaya 6 jeTra7 paDikkamaNe 8 mAsaMha pajjosavaNakappe 10 / -Avazyaka niyukti malayagirivRtti me uddhRta 50 121 (kha) pa0 kalyANa vijaya jI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra pR0 336 me kalpaniyukti kI prastuta ___gAthA uddhRta kI hai| (ga) kalpamUtra kalpalatA, samayasundara gaNI gA0 1.pannA 2 me uddhRta (gha) kalpasUtra kalpadra ma kalikA pannA 2 meM uddhRta () kalpasUtrArtha prabodhinI pR0 2 (ca) kalpasUtra, maNisAgara gA0 5 pR0 6 me uddhRta (cha) prastuta gAthA digambara grantha bhagavatI ArAdhanA me udhRta hai| -pR0181 gA. 427 (ja) nizIya bhASya-gAthA 5633, bhAga 4, pR0 187 (jha) bRhatkalpa bhASya-gAthA 6364 4 ApTe saMskRta-iMgliza-DikzanarI, bhAga 1, pR0 1 5. abela :- alpacela' --AcArAga TIkA, patra-221-2 6 laghutvajIrNatvAdinA khelAni vastrANyasyetyevamacelakaH / -uttarAdhyayana bRhat vRtti, patra0 3591 7. (ka) zvetamAnopetavastradhAritvena acelakatvamapi / -kalpasUtra suboSikA, TIkA patra0 3, vinaya vi0 (kha) "acelatvaM" zrI AdinAtha-mahAvIrasAdhUnAM vastraM mAnapramANasahitaM jIrNaprAyaM SavalaM ca kalpate / ___ zrI ajitAdidvAvizatI tIrtha karasAdhUnAM tu paJcavarNam / -kalpasUtra, kalpalatA pannA 2 / 1 samayasundara (ga) "acelatvam" mAnopeta dhavalavastraM dhArayanti / -kalpadra ma kalikA 1, pR0 201 8. (ka) vizeSAvazyaka bhASya-bhASAntara bhAga 1, pR0 12, prakAzaka Agamodaya samiti, AvRtti 1, (kha) jiNakappiyA u duvidhA, pANIpAtA paDimgahavarA ya / pAuraNamapAuraNA, ekkekkA te bhave duvidhA / / -nizItha bhASya, gAthA 1360, bhA0 2 pR0 188
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. bAbelukko dhammo purimassa ya pacchimassa ya jisa / majjhimagANa jiNANaM hoi sacelo abelo y|| -kalpasamarthana gAthA 3, pR0 1 10. "bAlakaka" ti AcelakyaM (acelakatvaM) vastra rahitattvaM, tatra prathamAntimajinatIrthe sarveSAM sAdhUnAM zvetamAnIpetajIrNaprAyatuccha (alpamUlya) vastradhAritvenAcelakatvaM / -kalpArtha bodhinI pR0 1 11. acelago ya jo dhammo, jo imo sNtstro| desio vaddhamANeNa, pAseNa ya mahAmuNI / / egakajjapavannANaM, visese kinnu kAraNa / liMge duvihe mehAvI, kahaM vippaccao na te ? ---uttarA0 a0 23, gA0 26 // 3. 12. uttarAdhyayana adhya0 23, gA0 31-32-33 13. savve vi ega dUseNa NiggayA jiNavarA cauvIsaM-samavAyAga 13. A (ka) jambUdvIpa prajJapti (kha) kalpasUtra (ga) tahavi gahiegavatthA, savatthatitthobae saNatyati / abhinikkhamaMti sabbe, tammi tue'celayA hoti / / -vizeSAvazyaka bhASya gA0 2583 10307 dvi0 bhA0 (gha) triSaSTizalAkApuruSa caritra dekheM 14. jo cevimeNa vatyeNa pihissAmi taMsi hemaMte se pArae AvakahAe, eyaM khu aNudhammiya tassa saMvaccharaM sAhiyaM mAsaM jaM na rikkAsi batyagaM bhagavaM acelae to cAi taM vosijja vatthamaNagAre / -AcArAga 111 15. (ka) bhagavatI sUtra zataka 8, udde0 8, pR0 161 (kha) uttarAdhyayana adhyayana-2 (ga) samavAyAGga 22, (gha) tattvArtha sUtra 30 6 sUtra06 16. (ka) uttarAdhyayana a0 2, gA0 12-13 (kha) pravacana sArodAra vRtti patra 193 17. (ka) uddissa kajjai taM uddesiyaM, sAdhunimittaM AraMbho ti vuttaM bhavati / -dazavakAlika, jinadAsa cUNi pR0 111 (kha) uddesitaM jaM uddissaM kajjati -dazavakAlika, agastyasiMha cUNi / (ga) 'uddesiyaM' ti uddezanaM sAvAdyAzrityadAnArambhasyetyuddezaH tatra bhavamodezikaM / -parvakAlika, hAribhadrIyA TIkA 50 116 18. dazavakAlika a0 5 // 1151-52 16. (ka) saMghAduddeseNaM oghAihiM, samaNAi ahigacca / kaDamiha savvesi thiya na kappaI purimacarimANaM //
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ majjhimANaM tu imaM jaM kaDamuddissa tassa ceva tti / no kappara sesANa u, kappara taM esa mera ti / / (kha) kalpasUtra, kalpadra uma kalikA pR0 2 / 1 (ga) kalpasUtra, kalpalatA TIkA 10 2 / 1 (gha) kalpasUtra, kalpArthabodhinI 20. dazarvakAlika 511556, 48-49 8 23 21. praznavyAkaraNa, samvaradvAra, 115 22. sUtrakRtAGga 116 114 23. uttarAdhyayana 20147 24. AcArAMga a0 2rAu60 6 25. bhagavatI, zataka 1 udde0 6 26. je niyAga mamAyAti kIya muddesiyAha / vahaM te samaNujANati, ii vRtta mahesiNA praznavyAkaraNa, saMbara dvAra - 215 27 28. tattha vasahIe sAhuNo ThitA te vi sArakkhiu tarati / teNa sejjAdANeNa bhava samudratarati tti sijja taro // 30 sejjAtaro pabhU vA, pabhusaMdiTTho va hotikAtavvo / 31. nizItha bhASya gA0 1146-47 cUNi - nizIya bhASya pR0 131 16. ( ka ) sejjA vasatI, sa puNa sejjAdANeNa saMsAra tarati sejjAtarI, tassa bhikkhA sejjAtara pir3o / - dazavekAlika, agastyasiMha cUrNi (kha) Azrayo'bhidhIyate, teNa u tassa ya dANeNa sAhUNa sasArataratIti sejjAtaro tassa piMDo, - dazavaikAlika, jinadAsa cUrNi pR0 113 bhikkhatti vRttaM bhavai (ga) zayyA - vasatistayA tarati saMsAra iti zayyAtaraHsAdhuvasatidAtA tatpiNDaH / -kalpasamarthana gA0 4 - 5 pannA 1 32. jatya rAuTTitA tatyeva sustA tattheva caramAvasya kayaM to sejjAtaro bhavati // 33. duviha cauThivaha chauvviha, aTThaviho hotibAra mavidhovA / sejjAtarassa piNDo, tavvatiritto apiMDo u // 34. sAgariyaM ca piMDa ca taM vijjaM parijAjiyA / 35. ' sAgArikaH " zayyAtarastasya piNDam - AhAraM / 36. (ka) muddhAbhisitassa raNNo bhikkhA rAyapiNDo / - dazavekAlika 6 / 48 --- - dazarvakAlika, hAribhadrIyA TIkA pa0 117 - nizIya bhASya, gA0 1144 1 - nizItha bhASya gA0 1148 cUrNi - nizItha bhASya gA0 1151 cUrNi - sUtrakRtAGga 119116 - sUtrakRtAGga 1 / 6 / 16 TIkA pa0 181 dazarvakAlika, agastyasiha cUrNi
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) mudaabhisittrnno......"piNdd:-raajpiNdd| -dazavakAlika, jinadAsa cUNi pR0 112-113 (ga) mudiyAiguNo rAyA aTTaviho tassa hoi piMhutti, purimearANa eso vAdhAyAIhiM pddikuttttho| -kalpasamarthanam-gA06, pR01 (gha) "rAjapiNDaH" rAjA- chatradharaH, tasya piNDa / -kalpasUtra, kalpalatA, 4, pR. 2, samayasundara (3.) "rAyapiMDa" ti rAjapiNDaH, tatra rAjA-chatradharaH senApati-purohita-zreSThya-mAtya-sArthabAharUpaiH paJcabhilakSaNa yutomU bhiSiktastasya azanAdicaturvidha AhAro vastra pAtraM kabalaM rajoharaNaM cetyaSTavidha. piNDaH ................" -kalpArthabodhinI 4, pR02 37. nizIya bhASya gA0 2467 cUrNi 38. (ka) atoso rAyapiNDo gehipaDisehaNatthaM eSaNA rakkhaNatthaM ca na kappai / -dazavakAlika jinadAe cUNi pR0112-113 (kha) ...""eSaNA rakkhaNAe etesi annaatinnnno| -dazavakAlika, agastyamiha cUNi 36 nizotha 9 | 1 | 2 40. (ka) nirgacchadAgacchatsAmantAdibhi. svAdhyAyasya apazakunabuddha yA zarIrAdezca vyAghAtasambhavAtkhAdyalobhalaghutva-nindAdibahudoSa sambhavAcca... .... -kalpArthabodhinI, kalpa 4 502 -kalpasamarthana gA0 10pa01 41. nizIyabhASya gA0 2503-2510 42. dazakAlika 3 | 3 13 zrI AdinAtha mahAvIra sAdhUnA na kalpate / ajitAdi 22 tIrtha kara sAdhUnA tu kalpate / -kalpasUtra kalpalatA TokA (kha) zrI AdIzvara-mahAvIrayo mAghUnAmeva na kalpate / dvAviMzatitIrtha kara mAdhanA tu kalpate / -kalpapadruma kalikA pR02 14. (ka) asaNAINa caukka, vattha taha patta pAyachaNae / nivapiMDammi na kappai, purimAtimajiNajaINa tu // -kalpasamarthanam gA0 11 102 (kha) kalpArtha prabodhinI TIkA me bhI prastuta gAthA uddhRta hai| 45. (ka) kiikammapi ya duvihaM, agbhuTThANaM taheva vadaNayaM / samaNehi samaNIhiM ya, jahAriha hoi kAyavyaM // -kalpasamarthanama-gA0 12 102 (kha) "kiyakamme" kRtakarma laghunA sAdhunA vRddhamya sAdhozcaraNayorvandanakAnidAtavyAni / -kalpad ma kalikA TIkA 502 (ga) nizItha cUNi dvi0 bhA0 pR0 187 46. savvAhi saMjaIhiM kiikammaM saMjayANa kAyavvaM / purisattamukti dhammo savvajiNANapi titthesu|| -kalpasarthanam gA0 13 47. hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahemyo virativratam -tattvArtha sUtra 71 48 akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanantaram / -tasvArtha mUtra 71|bhASya
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. tasvArtha sUtra 7|1| bhASya TIkA 50. cAujjAmo ya jo dhammo, jo imo paMcasiklio / desio baddhamANeNa pAseNa ya egajjapavannANaM, visese kiM nu dhamme dubihe mehAvi, kaha vippaJcao na te // uttarAdhyayana a0 23, gA0 25 se 27 mahAmunI // kAraNa / 51 52. paMcama khalu dhammo, purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / majjhimagANa jiNANa, cauvvao hoi vinneo || no apariggahiyAe, itthIe jeNa hoi paribhogo / tA tabbiraI iccima, abaMbhaviraiti pannANa || 53. varisasayadikkhiAe, ajjAe ajjadikkhio sAhU | abhigamaNavadaNanamasaNeNa viNaeNa so pujjo // - uttarAdhyayana a0 23 gA0 23-24 --- - kalpasamarthanam gA0 14 15 10 2 57. micchatta- paDikkamaNaM, taheba asaMjame ya paDikkamaNa / kasAyANaM paDikkamaNaM, jogANa ya appasatyANaM // 58. sapaDikkamaNo dhammo, purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / majjhimANa jijANaM, kAraNajAe paDikkamaNaM // 56. devasiya, rAiya, pakkhiya, caumAsiya vacchariya nAmAo / duhaM paNa paDikkamaNA, majjhimagANaM tu do paDhamA // - kalpalatA TIkA me udghRta gAthA 54. (ka) uvaThAvaNAI jiTTho, vinteo purimapacchimajiNANa / pavvajjAe u tahA, majjhimagANaM niraiyAro // - kalpasamarthanam gA0 1750 2 (kha) zrI AdIzvara - mahAvIrayoH sAdhUnA dIkSAdvayaM bhavati ekA laghvI dIkSA, aparA vRhatI dIkSA bhavati / laghutvam vRddhatvaM ca vRhaddIkSayA gaNyate / dvAvizati tIrthaMkara sAdhUnA tu dIkSAyA bhavantyA satyAmeva laghutvam vRddhatvaM gaNyate eSa jyeSTha kalpa ucyate / - kalpadra ma kalikA, TIkA pa0 213 55. kalpasUtrakalpArthaM bodhinI TIkA pa0 2 56. (ka) svasthAnAd yatparasthAna, pramAdasya vazAdgataH / tatraiva kramaNa bhUyaH, pratikramaNa mucyate // - Avazyaka, sUtra haribhadra TIkA meM uddhRta pR0 553 | 1 (kha) pratIpa kramaNaM pratikramaNam, ayamarthaH -- zubhayogebhyo'zubhayogAntaraM krAntasya zubheSu eva kramaNApratIpa kramaNam / - yogazAstra, tRtIya prakAza, svopajJavRtti 1 - Avazyaka niyukti gA0 1250 - Avazyaka niyukti, gA0 1244 saptati sthAnaka 60. purima pacchima ehi ubhao kAlaM paDikkamitavvaM iriyAvahiyamAgatehi uccArapAsavaNa AhArAdIna vA vivegaM - kAuNa, padosapabUsesu, atiyAro ho tu vA mA vA tahAbassaM pavikamitavvaM ete hi ceva ThANehiM / majjhimagANaM titthe jadi atiyAro asthi to divasa ho tu ratI vA, puvyacho,
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ Qing avaraho maho, puvvarattovarata vA aDDharatto vA tAhe veba paDikkamanti / natthi to na paDikkamanti, jeNa asaDhA paNNAvantA parimANagA na ya pamAdabahulA, teNa tesi evaM bhavati / - Avazyaka pUrNi, jinadAsa gaNI 61. kappada nimgaMthANaM vA niggathINaM vA, hemaMta gimhAsu cArae / 62 bhAraMDapakkhI va care'ppamatte | - vRhatkalpa bhASya bhAga 1 / 36 - uttarAdhyayana a0 4, gA0 6 63. saMvacchara iti kAlaparimANaM / taM puNa Neha vArasamAsigaM saMvajjhati kintu varisA rakta cAturmAsitaM / - dazavekAlika, agastya siMha cUrNi sa eva jeoggaho / 64. vRhatkalpabhASya bhAga 1 / 36 65 bRhat kalpabhASya bhAga 1 / 6 / 7 / 8 66. saMvaccharaM cAvi paraM pamANaM; bIyaM ca vAsaM na tahi vasejjA / / suttassa maggeNa carejja bhikkhU, suttassa atyo jai ANavei // - dazarvakAlika dvi0 cUlikA gA0 11 jato bhaNitaM taduguNaM, dugaNeNa apari- dazavekAlika, agastyasiha cUrNi 67. bitiyaM ca vAsaM vitiyaM tato anaMtaraM ca saddeNa tatiyamavi haritA Na baTTati / tatiya ca parihariUNa cautthaMhojjA / 68. (ka) purimaMtimatitthagarANa, mAsakappo Thio muNeyavvo / afreegANa jiNANaM, aTThiyao esa vinneo // (kha) "mAsakalpaH " zrI AdinAthamahAvIrasAdhubhiH zeSakAle dvAviMzati tIrthaMkara sAdhubhistu na mAsakalpaH kriyate (ga) kalpasUtra kalpArthaM bodhinI TIkA, pa0 2 / 3 (gha) kalpasUtra subodhikA TIkA, vyAkhyAna 1 (Da) kalpasUtra kalpadra uma kalikA TIkA pa0 3 / 1 kalpArtha bodhinI, TokA 10 3 / 1 - kalpasamarthanam gA0 16 102 aSTamAseSu mAsakalpa kriyate / - kalpasUtra, kalpalatA TIkA, 69 samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsairAe mAse vakkate sattariehirAi diehi sesehi vAsAvasa pajjosavei | - samavAyAGga 70 vA samavAya, pR0 501 (kha) teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAbIre vAsANaM savIsairAe mAse biikkaMte vAsAvAsa pajjosavedda / - kalpasUtra sU0 224 pR0 66 puNyavijayajI 70 kalpasUtra, 71 kalpasUtra niyukti, 1-2 72. kalpasUtra niyukti cUrNa 16 73. kappai paMcahi ThANeha NigaMthANaM nimmaMSINaM paDhamapAusaMsi gAmANummAmaM vaijjattae taM mAgaTTayAe, dasaNyA, caritaTTayAe, AyariyauvajjhAyANaM vA se visu bhejjA yAyarima uvajjhAyANaM vA vahiyA veyAvacca karaNAe / sthAnAGga sUtra, 5 vAM ThANA
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. (ka) kalpalatA vyAkhyAna 150 213 (kha) tattha apatte ime kAraNA rAyA kuyU sappe, agaNigilANe ya thaMDilassa'satI / eehi kAraNehi, appatte hoi giggamaNaM / / -nizItha bhASya gA03158 rAyA duTTho sappo vA vasahiM paviTTho, kuMthUhi vA vasahI saMsatA, agaNiNA vA vasahI daDDhA, gilANassa paDicaraNaTTA, gilANassa vA osahaheu, thaMDilassa vA asatIte, etehi kAraNehi appate caupADivae NiggamaNaM bhavati / -nizItha cUNi 3158 tR0 bhA0 pR0 132 75 (ka) vAsaM vA nobaramai, pathA vA duggamA scikhillaa| eehiM kAraNehiM, aikate hoi' niggamaNa // -kalpasamarthanam gA0 26 pR02 kha) atha ca kadAcita-caturmAsyuttAre'pi varSA na viramati mArgA vA durgamAbhagnAbhavanti, cikhillaM vA prabhUtaM syAt tadA adhikamapi tiSThet na doSa. / kalpa0 kalpalatA TIkA, samayasundara pa0 311 (ga) nizItha bhASya tR0 mA0 pR0 133 76. (ka) cikkhalapANa thaMDila, vasahI goramajaNAulevijje / osaha nicayA hivaI, pAmaDA bhikkhasajjhAe / / ~~kalpasamarthanam gA0 36 pR03 (kha) kalpa0 kalpadra ma kalikA TIkA me uddhRta 50 5 (ga) kalpa0 kalpalatA pR05 me uddhRta 77 dosAsai majjhimagA, acchati a jAva pugyoDIvi / ? ihaga u na mAsapi hu eva khu videhajiNakappI // -kalpasamarthanam gA0pa02 78 (ka) ....."zeSeSu cAcelakyAdiSu SaTsu asthitAstatkalpo'sthitakalpa uktaM ca "Thiya aTTito ya kappo, AvelakkAiesu ThANesu / savvesu ThiyA paDhamo, cauThiya chasu aTTiyA biio|| -Avazyaka niyukti, malayagirivRtti me uddhRta 121 (kha) Acelavakuddesiya, paDikamaNe rApiDa mAsesu / pajjusaNAkappammi ya aTThiyakappo muNeyanvo // -kalpasamarthanam gA0 26 pR02 (ga) kalpadruma kalikA pR0 3 76. (ka) senjAyarapiMDamI, cAujjAme ya purisa jeTTe ya / kiikammassa ya karaNe, cattAri avaTThiyA kappA // - Avazyaka niyukti malayagirivRtti me uddhRta 50 121 (kha) sijjAyara piuMmi ya, cAujjAme ya purisajiTTe / kiikammassa ya karaNe, Thiyakappo majjhimANaMpi / / -kalpasamarthanam gA0 30 pR. 3 (ga) atha catvAraH sthira kalpAH (1) zayyAtarapiMDaH (2) catvAri vratAni (3) puruSa jyeSTho dharma (4) parasparaM vandanakadAnam, ete catvAraH sthirakalpA' dvAviMzatitIrtha kara sAdhUnAmapi bhavanti, tasmAdete sthirakalpA ucyante / -kalpad ma kalikA, vyA0 1 103
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. vAhimavaNei bhAve, kuNai amAve tayaM tu paDhamati / biiamavaNeha na kuNai, taiyaM tu rasAyaNaM hoi / eva eso kappo dosA-bhAve'vi kajjamANo m| sundarabhAvAmao khalu, cArittarasAyaNaM hoI // evaM kappavibhAgo, taiosahanAyo munneybvo| bhAvatyajuo ittha u, savvatyavi kAraNaM evaM // -kalpasamarthanam gA0 31-32-33, 103 51. purimacarimANakappo, maMgalaM vadamANatityammi / iha parikahiyA jiNagaNaharAiyerAvalicaritaM / / -payUSaNAkalpArtha bodhinI TIkA meM udadhRta 1011 12. bhAcArAttapasAkalpaH, kalpaH kalpadru rIpsite / kalpo rasAyanaM samyaka, kalpastasvArthadIpakaH / / -kalpasamarthanam, kalpa mahimA iloka 1 10 3 83. egaggavittA jiNasAsammi, pabhAvaNA pUaparAyaNA je| tisattavAraM nisaNaMti kappaM, bhavannavaM te lahusA tarati // -kalpasamarthanam kalpamahimA gA04503 84. usarAdhyayana adhya0 29 pR06 25. uttarAdhyayana a0 26 prapana 14
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 [marca, vivecanAntargata TippamAni 1. navakAra ikka akkhara, pAvaM pheDei satta ayraaii| pannAsaM ca paeNaM, sAgara paNa-saya samaggeNa / / 2. jo guNai lakkhamegaM, pUei vihIe jiNa NamukkAraM / titthayaranAmagoaM, to pAvaI sAsayaM ThANaM / / 3. aThThava aTThasayA, aTThasahassa ca aTThakoDIo / jo kuNai namukkAraM, so taiyabhave lahai mokkha // 4. Age caubIsI hui anantI, hoze bAra ananta / navakArataNI koI Ada na jANe, ema bhASe arihaMta / / -kuzalalAbha vAcaka 5 (ka) sthAnAGga sUtra 411 se tulanA karo (kha) digambara garbhApaharaNa kI ghaTanA ko nahI mAnate / ve mahAvIra ke pAMca kalyANa nakSatra ye mAnate hai-(1) uttarASADhA. (2) uttarAphAlgunI, (3) uttarA (4) hastotarA (uttarAphAlgunI) (5) svAti / (ga) mahAtmAbuddha ke jIvana meM bhI cAra maMgala prasaMga haiM-(1) janma, (2) jJAna prApti, (3) dharma cakra pravartana aura (4) nirvANa / ye cAroM jahA hote haiM usa sthAna ko bauddha paramparA meM tIrtha mAnate haiM: -4118 aguttara nikAya 6 jaha mama na piya dukkha, jANiya emeva sabvajIvANaM / na haNai na haNAveiya, samamaNaI teNa so samaNo / / -dazavakAlika niyukti gA0 154 7 (ka) natthi ya si koi veso, pio va samvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno'vi pjjaao| to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai na hoi paavmnno| sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANAvamANe su|| -dazavakAlika niyukti gA0 155-156 (kha) anuyogadvAra 126-131 (ga) saha manasA zobhanena, nidAna-pariNAma-lakSaNa-pAparahitena ca cetasA vartata iti samanasaH / -sthAnAGga 4 / 4 / 363 abhayadeva TIkA pR. 268 8. zrAmyati-tapasA khidyata iti kRtvA zramaNaH / -sUtrakRtAGga 111631 zIlAMkAcArya TIkA pR0 263
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zrAmyantIti zramaNAH, tapasyantItyarthaH -dazavakAlika hAribhadrIyA, TIkA pa068 10, aizvaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH zriyaH / dharmasyAya prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGgaganA // 11. (ka) bhagazabdena aizvaryarUpayazaH zrI dharmaprayatlA abhidhIyaMte, te yasyAsti sa bhgvaan-bhgo| (kha) jasAdI bhaNNai, so jassa atthi so bhagavaM bhaNNai -dazavakAlika, jinadAsa cUNi pR0 131 12. bhaggarAgo bhaggadoso bhaggamoho anAsavo / bhaggAssapApako dhammo bhagavA tena vuccati / -visukhimaggo 7156 13. mahaMto yasoguNehiM vIrotti mhaaviiro| -dazavakAlika, jinadAsa, cUNi pR0 132 14. mahAvIreNa-"zUra vIra vikrAntA" viti kaSAyAdizatrujayAnmahAvikrAnto mahAvIraH / -dazavakAlika, hAribhadrIyA TIkA 50 137 15. sahasaMmaie samaNe bhomaM bhayabheravaM urAlaM acalaya parIsahasahatikaTTu devehiM se nAma kayaM samaNe bhagavaM mhaaviire| -AcArAga 2 / 3 / 400 pa0 386 16. hatthassa uttarAto hatyuttarAto, gaNaNaM vA paDucca hatyo uttaro jAsi tAto hatthuttarAto-uttaraphagguNIto, -kalpasUtra cUNi sU0 1 pR0 102 17. (ka) hasta uttaro yAsAM taaH| -AcArya pRthvIcandra, kalpasUtra TippaNa sU0 2 pR0 1 (kha) hasta uttaro agravartI yAsAM vA tA hastottarA-uttarA-phAlgunyaH -kalpArtha bodhinI TIkA pa01331 15. laghukSetrasamAsa, gAthA 60 16. kAlaloka prakAza. sarga 26 zloka 44 20. kAla loka prakAza, sarga 26 zloka 45 21. laghukSetrasamAsa, gAthA 60 22. jambUdvIpa prajJapti saTIka 981 23. (ka) jambUdvIpa prajJapti saTIka patra 68-2 (kha) bhagavatI zataka 1, udde0 8, sU0 64 bhAga 1 patra 62-63 (ga) banAnyekajAtIya vRkSANi / -kalpasUtra, sandehaviSauSadhiH 1075 24. jambUdvIpa prajJapti 25. kAlaloka prakAza, pRSTha 146 26. (ka) jambUdvIpa prajJapti, vakSaskAra (kha) kAlaloka prakAza, pR0 176 27. kAlaloka prakAza pR0 185 28. kAlaloka prakAza pR0 562 26. kAlaloka prakAza pR0 606 30. jambUdvIpa-prazapti saTIka, patra 118-171 taka
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. munisuvrata-nemo harivaMza samudbhavI, reSA ekaviMzatiH kAzyapagotrAH / -kalpasUtra Tippana A. pRthvIcandra sUtra 2, pR0 1 32. kAzo nAma ikbu bhaNNai, jamhA taM ikkhu pibati tena kAzyapA abhiSIyaMte / -dazavakAlika, jinadAsa cUNi pR0 132 33. (ka) kAsaM-ucchU, tassa vikAro-kAsyaH rasaH, jassa pANaM so kAsavo usabhasvAmI, tassa jo gotajAtA te kAsavA, teNa vaDamANa svAmI kAsavo. teNa kAsaveNa / -dazavakAlika, agastmasiMha pUNi 34. kAzyaM kSatriyatejaH, pAtIti kAzyapaH / tathA ca mahApurANe _ "kAzyamityucyate tejaH kAzyapastasya pAlanAt" -dhanaJjaya nAmamAlA pR057 35. mahApurANa-dvitIya vibhAga, uttarapurANa, parva 74 pR0 444 guNabhadrAcArya racita, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI 36. dekhie lekhaka kI pustaka-mahAvIra jIvana darzana / 37. Avazyaka niyukti pa0 248 38. (ka) mahAvIra cariyaM, guNacandra (kha) triSaSTi zalAkA puruSa caritra 10113 36. Avazyaka niyukti, malayagirivRtti pa0 152 40. mahAvIra cariyaM, guNacandra pa03 41. Avazyaka niyukti gAthA 143 42. (ka) Avazyaka bhASya gA0 2, (kha) Avazyaka niyukti gA0 144 43. (ka) Avazyaka bhASya gA0250 152 (kha) Avazyaka niyukti gA0 14 (ga) triSaSTi0 10 44. Avazyaka niyukti gA0 145-146 45. (ka) mahAvIra cariyaM, guNacandra pa0 11 (kha) trisssstti0.10|1|22-23 46. Avazyaka niyukti gA0 350 se 352 47. (ka) Avazyaka niyukti gA0 353 50 233 / 1 (kha) triSaSTi0 1 / 6 / 15 50 150 / 1 48. Ava0 niyu' gA0 354 (kha) triSaSTi0 11616
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. (ka) Avazyaka ni0 gA0 355 65. (ka) Avazyaka niyukti gA0 40 ..(kha) triSaSTi0 116.16 (kha) Avazyaka cUNi pR0 226 10. (ka) Ava0 niyu0 gA0 356 66 (ka) Avazyaka malaya0 vR0 24sAra (kha) triSaSTi0 1 / 6 / 20 (kha) triSaSTi0 10 / 183 51. (ka) Ava0 niyu0 gA0 357 67. (ka) Avazyaka bhUNi pR0 231 (kha) triSaSTi0 116 / 21 (kha) Avazyaka malaya.0 50 246 51. (ka) Avazyaka niyukti gA0 358 (ga) uttara purANa 74 / 106 se 110 pR0450 (kha) triSaSTi0 1 / 6 / 22 (gha) samavAyAGga sUtra 260 suttAgame 381 53. (ka) Avazyaka niyu0 gA0 356 68. (ka) Avazyaka cUNi pR0 231 (kha) triSaSTi0 1 / 6 / 23 (kha) Avazyaka malaya0 vRtti 246 54. Avazyaka ni0 gA0 360 66. (ka) Avazyaka cUNi pR0 231-232 55 Avazyaka ni0 gA0 388 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti0 246 (ka) Avazyaka ni0 360 (ga) uttara purANa 116 pR0 451 (kha) triSaSTi0 106 / 27 (ka) Avazyaka cUNi pR0 232 57. (ka) Avazyaka bhApya gA0 44 pa0 243 (kha) Avazyaka malaya0 pa0 246 (kha) Avazyaka niyukti gA0 367 (ga) triSaSTi01011106 (ga) mahAvIra cariyaM guNa0 gA0 124 pra02 (gha) mahAvIra cariyaM 3 / 11 / 40 58. (ka) Avazyaka niyu0 gA0 422, se 424 (5) uttara purANa 74 / 117 (kha) mahAvIra cariyaM gA0 526 se 128 (ca) samavAyAGga mUtra 262 suttAgame 381 taka pra02 71. (ka) Avazyaka malaya0 vRtti 246 (ga) triSaSTi 116 zloka 372-378 (kha) Avazyaka cUNi 232 56. (ka) Avazyaka niyukti gA0 428 (ga) triSaSTi0 101 / 107 (kha) mahAvIra cagyi gA0 12650 24472. (ka) samavAyAGga sUtra 257 sutAgame pR0 380 60 Avazyaka niyukti gA0 431 (la) Avazyaka pUNi pR0 232 61. Avazyaka niyukti gA0 432 (ga) Avazyaka malaya0 vRtti 1025011 62 (ka) Avazyaka malaya0 vRtti pa0 2471 / 73. (ka) Avazyaka cUNi 10233 (kha) mahAvIra cariyaM parva 6 zloka26-32 (kha) triSaSTi0 10 / 14122-123 (ga) triSaSTi0 parva 1, sarga 6, zloka 26se32 74. (ka) Avazyaka cUNi pR0 233 63. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti pa0 247 / 1 (kha) triSaSTi0 101 / 136-140 (kha) triSaSTi0 116 / 48 (ka) Avazyaka malaya0 vR0 1025012 (ga Avazyaka niyukti 437 (kha) Avazyaka cUNi pR0 234 (gha) mahAvIra cariya guNacandra 50 22 76. (ka) Avazyaka cUNi pR0 234 64. (ka) Avazyaka niyu0 gA0 43850 247 (kha) Avazyaka niyukti malaya0 vR0 250 (kha) uttara purANa 74 / 66, pR0 447 (ga) uttara pugaNa 74|161se164 pR0 454
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77. (ka) mahAvIra cariyaM, pra0 3, 50 62 (kha) seSu gAyatsu cottasthI, viSNurUce ca tAlpikam / tvayA visRSTAH kiM nAmI so'pyUce gItalobhataH / / --triSaSTi0 10113177 78. mahAvIra cariyaM 3, 50 62 76. tivaTThaNaM vAsudeve caurAmoivasisaya sahassAI savvAumaM pAlaittA appaiTThANe narae neraittAe uvavanno --samavAyAGga 84 samavAya 80. (ka) Avazyaka cUNi 235 (kha) Avazyaka malaya0 vRtti 251 (ga) triSaSTi0 1011 / 181 (gha) mahAvIra cariya pra0 3, 50 62 (ca) uttara purANa 74 / 167 / 454 81. (ka) Avazyaka cUNi 235 (kha) Avazyaka malaya0 251 (ga) triSaSTi0 10 / 1 / 181-182 82 (ka) tAhe kativayAI tirayamaNUsabhavaggahaNAI bhmiunn....| -Avazyaka cUNi pR0 235 (kha) julasoimappaiTThe soho naraesu tiraamaNuesu / -Avazyaka niyukti gA0 448 (ga) so'tha tirya i manuSyAdi-bhavAn babhrAma bhUrizaH / ___ labdhvA ca mAnuSaM janma, zubhaM karmakadArjayat // . -triSaSTi010111183 (gha) zramaNa bhagavAn mahAvIra pa0 kalyANa vijaya pR0 253 (ca) kalpa subodhikA TIkA pR0 171 83. (ka) piyamita kakavaTTI muyA videhAi cunasoi / -Avazyaka niyukti gA0 448 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 251 (ga) Avazyaka cUNi pR0 235 (gha) triSaSTi0 10 / 1 / 184 se 186 84. nItyA pAlayatastasya pRthivI pRthivIpate / ekadA poTTilAcArya udyAne samavAsarat / / dharma tadantike thatvA rAjye nyasya svamAtmajam / sa pravanAja tepe ca varSakoTI tapaH param / / -triSaSTi0 10.11214-215 85. samavAyAGga sUtra 133 50 68 / 1 86. samavAyAGga abhayadeva vRtti 136 sa0 50 66 87. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti (kha) puTTila pariyAu koDi savvaDhe / -Avazyaka niyukti gA.44
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 (ga) samavAyAGga sU0 13310 68 | 1 (gha) mahAvIra cariyaM 203071 / 1 8. devo'bhUditi dvitIyaH 85. 8. prAnte prApya sahasrAramabhUtsUryaprabho'maraH / 90. puttA gharNajayassA puTTila pariyAu koTi samba 91. sattarasAgarovamaTTitIto (kha) Avazyaka malaya0 251 12. jAvazyaka niyukti gA0 446 (kha) Avazyaka pUrNi0 pR0 235 (ga) triSaSTi 10 / 1 / 217 (gha) Avazyaka malaya0 251 (ka) tato nandanAbhidhAno rAjasUnuH chatrAgranagaryAM jajJa e iti (kha) Avazyaka malaya0 vR0 252 / 1 23. (ka) paNavIsAu sabasahassA (kha) Avazyaka mala0 vR0 pa0 252 24. Avazyaka pUrNi0 235 15. (ka) Avazyaka niyukti gA0 450 (kha) Avazyaka cUrNi 10 235 (ga) Avazyaka malaya vR0 pa0 252 (ba) samavAyAGga abhaya0 1360 1099 96 (ka) Avazyaka cUrNi 235 (kha) Avazyaka malayagirivRtti 10 252 7. (ka) Avazyaka niyukti gA0 450 -samavAyAGga, abhayadeva vRtti 13650 19 -uttarapurANa 7412412459 - Avazyaka niyukti gA0 449 Avazyaka pUrNi0 235 (a) mANakuTaggA koDAlasa gusamAhaNI atthi / tasya pare ubavanno devAnaMdAda kucchisi // - samavAyAGga abhayadevavRtti 136 sa0 pa0 99 - Avazyaka niyukti gA0 446 (kha) Avazyaka cUrNi pR0 235 (ga) samavAyAGga abhayadeva vR0 136 sa0 pa0 66 68. tato brAhmaNakuNDagrAme RSabhadatsabrAhmaNasya bhAryAyA devAnandAbhidhAnAyA. kukSAnutpanna iti paJcamaH - samavAyAGga a0 13610 12 - Avazka niyukti gA0 457 1 21. "caissAmi" tti yatastIrthakara surAH paryantasamaye adhikataraM kAntimanto bhavanti viziSTatIrthaMkaratvalAbhAt zeSANAM tu SaNmAsAvazeSe kAle kAntyAdihAnirbhavati, ukta : mAlyaslAniH kalpavRkSaprakampa | zrI hInAzo vAsasA coparAgaH / vaibhyaM tandrA kAmarAgoGgamaGgo dRSTi bhrAntivepathuzcAratizca // 1 // iti kalpasUtra TippaNa, AcArya pRthvIcandra sU0 3 10 1
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 100. (ka) cayamANe Na jANati, jato egasamaito uvaogo Natthi // -kalpasUtra cUNi, sU0 3 pR0 102 (ga) "cayamANe na jANai" tti eka sAmayikattvAt cyavanasya, "ega sAmAio natthi uvaogo" tti, AcArAGgavRnai yathA- "AntamauhattikattvAcchApasthikajJAnopayogasya cyavanakAlasya ca sUkSmanvAditi // " (zruta0 3, cU0 patra 425) -kalpasUtra Tippana A0 pRthvI0 mU0 3 pR0 1-2 101. curA mi tti jANaDa, tinANovagao hotthA jmhaa| -kalpasUtra pRthvIcandra Tippana, sUtra 3 pR0 2 102 kalpamUtra pRthvIcandra Tippana sU0 4 pR02 103. kalpamUtra cUrNI, sUtra 4 pR0 103 chatra tAmarasa dhanUrathavage dambholikUrmAkugA / vApI svastikatoraNAni ca zara paJcAnana' pAdapa // cakra zaMkhagajo samudrakalazI prAmAdamasyo yavA / / yUpastUpakamaDalUnyavanibhRtsaccAmaro darpaNa. // 156 / / ........vRSabha patAkA kamalAbhiSeka. mudAmakekI dhanapuNyabhAjAm / -kalpasubodhikA vyA0 1 uddhRta, gujarAtI anuvAda pR0 82 sArAbhAI nabAba 105 yajunaida (31-1) me indra ko 'sahasrazIrpA puruSa. sahasrAkSa mahasrapAt' arthAt hajAra mastaka vAlA, hajAra oNkha aura hajAra caraNa vAlA puruSa mAnA hai| vahA~ para indra eka bhagavAna ke rUpa meM pUjA gayA hai. aura pratyeka siddhi ke liA indra se prArthanA kI gaI hai| 106 kalpamUtra cUNi mU0 13 pR0 102 107 vAyariMgaka-indra ke pUjya sthAnIya pAyaryAstrazaka jAti ke devatA / -ardhamAgadhI koSa (rannacandrajI) bhA0 3 pR0 36 108 vistRta vyAkhyA va paribhASA ke lie dekhiye kalpasUtra para AcArya pRthvIcandra kRta Tippana sU0 14 108B saMgIta aura vAdya yantro ke sambandha me pariziSTa 5 meM dekhe / 106. AbhUSaNo ke vizepArtha ke lie dekhe-kalpasUtra, pRthvIcandra TippaNa sU0 15 110. (ka) kalpasUtra A0 pRthvIcandra TippaNa mU0 17 (kha) uggA bhogA rAyaNNa khatiyA saMgaho bhave cuhaa| ArakkhaguruvayaMsA sesA je khattiyA te u|| -Avazyaka niyukti0 gA0 198 (ga) Avazyaka cUNi pR0 154 (gha) trisssstti012|974 se 676 111. (ka) desUNagaM ca varisa sakkAgamaNa ca vasaThavaNA ya / -Avazyaka niyukti gA0 185 (kha) ito ya NAbhikulagaro usabhasAmiNo akavaragateNa eva ca viharati / sakko ya mahappamANAo ikkhulaTThIo gahAya uvagato jayAvei / -Avazyaka cUNi, 152
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 112. (ka) Avazyaka cUrNi pR0 152, (kha) Ava0 ni0 gA0 186 113. kalpasUtra mAcArya pRthvIcandra TippaNa sU0 17 114. (ka) sthAnAGga, abhayadeva vRtti pR0 463 (kha) pravacana sAroddhAra, saTIka uttara bhAga 115 uvasaggagambhaharaNaM itthItitthaM abhAviyA parisA / kahassa avarakaMkA, uttaraNaM candasUrANaM // harivaMsakuluppattI, camaruppAo ya aTThasayA siddhA / assaMjasu pUyA, dasa vi aNateNa kAleNaM // 116. pravacana sAroddhAra, saTIka uttarabhAga 117. upadeza mAlA -do ghaTTI TIkA patra 283 118 bhagavatI; zataka 15, pR0 264 116. (ka) samavAyAGga 34 vA samavAya (sva) yogazAstra, hemacandrAcArya pR0 130 (ga) abhidhAna cintAmaNi 1156 - 63 120. vAsotIhi gai diehi vaikkatehi tesItimassa rAi diyassa pariyAe vaTTamANe dAhiNamAhaNa kuNDapurapurasannivesAo.. .. devANaMdAe mAhaNIe jAlaMdharAyaNassa guttAe kucchisi gamaM sAharaI / - AcArAGga dvi0 zru0 pa0 388-1-2 121. samavAyAGga 83 - patra 83 / 2 122. sthAnAGga sU0 411 sthA0 550 307 123. Avazyaka niyukti pR0 80-83 124. goyamA / devANaMdA mAhaNI mama ammagA / 125. garbhe praNIte devakyA rohiNI yoganidrayA / aho far sito garbha iti paurA vicakra zuH // 15 // --sthAnAGga sU0 777 - bhagavatI, zataka 5, udda e0 33 pR0 256 - zrImadbhAgavata, skaMdha 10 pR0 122 - 123 126. mahAtmAbuddha kA bhI yaha mantavya hai ki strI arhat va cakravartI nahI banatI / arahataMsiddhapavayaNa guruthera bahussue tabassIsu / vacchallayA ya esi abhikkhanANovayoge ya // -- aMguttara nikAya 1 / 15012-13 127. digambara paramparA meM malli ko puruSa mAnate hai, dekhie - mahApurANa 128. "sattariyasayaThANA" nAmaka zvetAmbara grantha meM unakA nAma 'zramaNa' diyA hai| digambara "vaizramaNa " mAnate haiM / jJAtR dharma kathA meM 'mahAbala' nAma bhAyA hai / 126. imehiyANaM visAhiya kAraNehi Aseviya bahulIkaehi titthiyara NAma- goya-kammaM nibvaMtesu, taM jahA
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasaNaviNae Avassae ya sIlavvae niriyaaro| khaNalavatavacciyAe veyAvacce samAhI ya / / appuThavanANagahaNe suyabhattI pavayaNe pahAvaNayA / ehi kAraNehi titthayarattaM lahai jIvA // -jJAtR dharma kathAga, sUtra 11 130. umgatavasaMjama ca o, pagiTThaphalasAhagassavi jiyasma / dhammavisae vi suhumAvi hoi mAyA aNatyAya / / jaha mallisma mahAbalabhavammi, titthayara nAma baMdhe'di / tavavisaya thovamAyA, jAyA juvaitta heu ti // - jJAtRdharma kathAGga 1116 131. dekhie jJAtR dharma kathAGga 1% 132. (ka) mahAvora cariyaM, guNacandra gA0 5 50 251 / 1 (kha) mahAvIra cagyiM, nemicandra gA0 86 patra 56 (ga) na sarvaviraterahaM ko'pyoti vidannapi / kalpa ityakarotatra niSaNNo dezanA vibhuH // -triSaSTi zalAkA puruSa caritra 10 / 5 / 10 / 64 133 Avazyaka niyukti gA0 287, pR0 206 134. digambara mAnyatAnusAra bhagavAna mahAvIra ne kevalajJAna hote hI upadeza nahI diyA / chiyAsaTha dina ke pazcAt zrAvaNa kRSNA pratipadA ko jaba indrabhUti gotama unhe gaNadhara ke rUpa meM prApta hue taba prathama divyopadeza diyaa| dhavala siddhAnta aura tiloyapapaNatti meM prastuta tithi ko dharmatIrthotpatti tithi mAnA hai / avasapiNI ke caturthakAla ke antima bhAga me teMtIsa varSa ATha mAha aura pandraha dina zeSa rahane para varSa ke zrAvaNa nAmaka prathama mahIne meM kRSNa pakSa kI pratipadA ke dina abhijit nakSatra ke udita rahane para dharma tIrtha kI utpatti huI : bAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi mAvaNe bhle| pADivadapubbadiyase titthuppattI du abhijamhi // -dhavalA TIkA, prathamabhAga pR0 63 135. jJAtAsUtra zruta0 1 a0 16 136 (ka) kosaMbi caMdasUroaraNaM / -Avazyaka niyukti gA0 516-264 (kha) triSaSTi0 10 / 8 / 337-353 50 110-111 ___ sAhAviyAI paccakkha dissamANANi AruheuNa / oyariyA bhattoe vaMdaNavaDiyAe sasisUrA // 6 // tesi vimANanimmala maUha nivahappayAsie gayaNe / jAyaM nisipi logo aviyANato suNai dhammaM // 10 // navaraM nAu samayaM caMdaNabAlA pavattiNI nmi| sAmi samaNIhi samaM niyayAvAsaM gayA sahasA // 11 // sA puNa migAvaI jiNakahAe vakkhittamANasA dhaNiya / egAgiNI ciya ThiyA viNaMti kAUNa osaraNe // 12 // -mahAvIra pariyaM (guNacandra) prastAva -patra 275
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138, borao vi kAlagato sohamme kappe tipaliovamaTTinI kigvisio devo jaato| -basudeva hiNDI pR0 357 136. kuNati ya se divvappabhAveNa dhaNusama uccataM / -vasudeva hiNDI pR0 357 140. (kabhagavatI zataka 3. udde-3 pR0 167 (kha) mahAvIra cariyaM, guNacandra, 7 vAM prastAva pR0 234 se 240 141. risaho risahassa suyA, bharaheNa vidhajjiyA nava navaI / aTTeva bharahassa suyA, siddhigayA eka samayammi / / 142 ukkosogAhaNAe ya, sijjhante jugavaM duve / cattAri jahannAe, majjhe aThunarasayaM / / -uttarAdhyayana a036 gA053 143. (ka) aTThAvayammi sele caudasabhatteNa so maharisINa / dasahi sahassehi sama nivvANamaNuttaraM ptto|| -Avazyaka niyukti gA0 434 (kha) Adya sahasrardazabhi. / -lIka prakAza marga 32, zloka 38 144. bastIsA aDayAlA saTrI bAvattarI ya boddhavvA / culasIi channaui u durahiyamaThutara saya ca // -pannavaNA pada 1, jIvaprajJApanA prakaraNa 145. sthAnAGga sUtra pR0 524 146. (ka) riseha aTTa hiyasayasiddha, miyalajiNammi harivamo / nemijiNe aparakakA-gamaNaM kaNhassa mapanna // 1 // isthitittha mallI pUA-asajayANanavamajiNe / avasesA acchega vIra jiNaMdasmatimmi // 2 // siri risaha siyalesu ekkeka malli nami nAheNa / vIrajiNade pacao, egaM savvesu pAeNaM // 3 // -kalpamUtra kalpadra ma kalikA, TIkA me uddhRta pR0 33 147. hariNegameSI-zabda eka ati prAcIna zabda hai / Rgveda ke khilyasUtra meM eva mahAbhArata ke Adiparva (450 / 37) meM 'nagameSa' zabda AtA hai / jo eka vizeSa deva kA vAcaka hai| bauddha sAhitya me (buddhiSTa hAibriDa saMskRta grAmara eDa DikzanarI khaDa 210312) meM bhI yaha zabda AyA hai aura use eka yakSa batAyA hai| jaina sAhitya meM AcAryoM ne imako vyutpatti karate hue ligvA hai-"hariNagamesiti:'-harerindrasya maigamedhI Adeza praticchaka iti'- (kalpasUtra, sandeha viSauSadhi TIkA, patra 31) indra kA Adeza-AjJApAlaka hariNagameSI hai / yahI vyutpatti rAjendrakoSakAra ne mAnya kI hai-harerindrasya naigamamAdezamicchatIti harinagameSI (abhi0 rAjendra 731187) isI dRSTi ko lekara kalpamUtra ke baMgalA anuvAdaka zrI vasaMta kumAra caTTopAdhyAya ne 'hari-namegaSo' zabda me vigraha kiyA hai / tAtparya yaha hai ki harinagameSI deva, devarAja indra kA eka vizeSa kArya dakSata 'hariNagamesI sakkadae' (bhaga0 4) AjJApAlaka hai| jo usakI padAtisenA kA nAyaka bhI hai|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148. dekho kalpasUtra pRthvIcandra TippaNa sU0 27 149 prastuta sUtra kA AcArAga ke nimna sUtra se mela nahIM baiThatA hai " sAharijjissAmi tti jANaDa, sAharijjamANe vi jANaDa mAhariemitti jANai samaNAuso / .21 - AcArAga dvitIya zrutaskagha bhAvanA a0 sU0 664 AcArya AtmArAma jI ma0 dvi0 bhA0 pR0 1353-5 hamArI dRSTi se bhI AcArAga kA pATha hI adhika tarka-saMgata aura Agama-siddha hai| kyoMki maharaNa meM asaMkhyAta samaya lagate hai ata. avadhijJAnI use jAna sakatA hai / prastuta sUtra meM yaha bhUla na aura kaise huI, yaha vidvAno ke lie anveSaNa kA viSaya hai / AcArya pRthvIcandra ne 'tinnANovagae sAharijjisnAmi ityAdi vyavanavad jJa eyam" likhA hai, para cyavana meM aura saMharaNa me bahuta antara hai, cyavana svata hotA hai aura maharaNa para-kRta cyavana eka samaya me ho sakatA hai, kintu saMharaNa me asakhyAta samaya lagate hai / -sampAdaka 120 kalpasUtra pRthvIcandra TippaNa sU0 33 151. aisA mAnA jAtA hai ki prathama tIrthaMkara kI mAtA marudevI ko sarva prathama vRSabha kA svapna AyA aura bhagavAna zrI mahAvIra kI mAtA ko siMha kA svapna AyA thA, aura zeSa bAbIsa tIrtha karo kI mAtA ko prathama hAthI kA svapna AyA thA / mabhava hai yahA~ para bahula pATha se hI isa prakAra ullekha kiyA hai| pATha me siMha kA svapna tIsare krama para hai| -sampAdaka * tIrtha kara devaloka se - bhagavatI zataka 11 udde0 11 abhayadeva vRtti 152 yahA~ para yaha smaraNa rakhanA cAhie ki jo vyavakara Ate hai unakI mAnA svapna meM vimAna ko dekhatI hai, aura jo tIrtha kara naraka se Ate hai unakI mAtA svapna me bhavana ko dekhatI hai- "deva lokAdyo'vatarati tammAtA vimAna pazyati yastu narakAt tanmamAtAbhavanamiti" 153. ema socyA haTTatuTu hRSTa tuSTaH atyantaM hRSTaM vA tuSTa vA vismitaM cittaM yasya maH Anandina - ISanmukhasaumyatAdibhAve smRddhimupgt| tatazca 'naMdiye' ni nanditamtaireva samRddhatara tAmupagata 'poimaNe' prIti prINanaM manasi yasya saH 'paramasomaNasie' paramaM saumanasyaM - sumana - skatAsa jAna mano yasya ma "dhArAhaya" vArAhatanIpakadamba surabhikusumamiva "caMcumAlahae" ti pulakitA tana zarIraM yasya sa tathA / kimukta bhavati ? 'Usaviyaroma' uccha vasitAni romANi kUpeSutadvandhreSu yastha saH tathA 'maipuveNaM' abhinivodhikaprabhavena 'buddhivinnANeNa ' buddhiH pratyakSadarzikA | - kalpa0 pRthvI candra TippaNa sU0 53 154 Arogya - nIrogatA, tuSTi - hRdayatoSa, dIrghAyu AyuSo vRddhi, kalyANAni - arthaprAptaya maGgalAni - anarthapratidyAtA / - kalpasUtra Ti0 sU0 53 155. tathA 'lakkhaNa vajaNa' ti lakSaNAni svastikAdIni vyaJjanAni mapatilakAdIni teSA yo guNaH prastatA tenopeta yukto ya sa tathA tam athavA mahajaM lakSaNam pazcAdbhayaM vyaJjanamiti guNA saubhAgyAdaya lakSaNavyaJjanAnA vA ye guNA stairupeta-yukta yaM tam / lakSaNa kA abhiprAya hai zarIra para aMkita chatra, cAmara, svastika Adi cinha | tIrthaMkara aura cakravartI ke zarIra para 1008 zubha lakSaNa hote hai, vAsudeva baladeva ke 108 tathA anya puruSo ke zarIra para 32 lakSaNa hote hai /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156. 'manonmAna' tatra mAnaM-jaladroNamAnatA, jalabhRtakuNDikAyAM hi mAtavyaH puruSaH pravezyate, tatpraveze ca yajalaM tato niHsarati tad yadi droNamAnaM bhavati tadA'sau mAnopeta ucyate / unmAnaM tu aI. bhAramAnatA, mAtavyapuruSo hi tulAropito yabaddhabhAramAno bhavati tadA unmAnopeto 5 sAvucyate / pramANaM punaH svAga lenASTottarazatAGga lonytaa| -kalpasUtra, pRthvIcanda TippaNa sU0 53 *157. sataM vArAo pakkaM jaM taM satapAga, sateNaM (vA) kAhAvaNANaM / kalpasUtra cUNi sU0 61 158. 'pamhalasukumAlAe' pakSmavatyAsukumAlamA cetyartha. 'gaMdhakAsAiya' gaMdhapradhAnayA kaSAyaraktazA TikayetyarthaH -kalpasUtra TippaNa sU0 62 156. kalpasatra pathvIcandra TippaNa sU0 62 'kayakouya' kRtAni kautukamaGgalAnyeva prAyazcittAni du.svapnAdi vighAtArthamavazyakaraNIyatvAd yaste tthaa|" pAdena vA chuptAH-cakSurdoSaparihArArtha pAdacchuptA kRtakautukamaGgalAzca te pAdacchuptAzceti vigraha / tatra kautukAni maSotilakAdIni, maGgalAni tu siddhArthakadadhyakSata dUrvA kurAdIni / - kalpa sUtra, pRthvI0 Ti0 mU0 66 161. anubhUta zrutodRSTaH, prakRtezca vikAraja. / svabhAvata samudbhUtazcintAsantatisambhava // devatAdyapadezottho, dharma-karma-prabhAvaja / pApokasamatthazca. svapna syAnnavadhA naNAma // prakArarAdimaH SaDbhiAzubhazca zubho'pi vaa| pRSTo nirarthaka svapna, satyastu vibhiruttaraH / / --kalpasUtra subodhikA TIkA me uddhRta 162, rAtrezcatuSu yAmeSu, dRSTa svapna phalaprada. / mAsaidvAdazabhiH Sabhistribhirekena ca kramAt / / nizA'ntyaghaTikAyugme, dazAha tphalati dhruvam / dRSTa sUryodaye svapna', sadya . phalati nizcitam // - kalpasUtra subodhikA TIkA me uddhRta 163. mAlAsvapno'hni dRSTazca, tathA SivyAdhisambhava / mala-mUtrAdipIDottha svapna sarva nirarSaka: / / dharmarataH samapAturya sthiracitto jitendriyaH sadayaH / prAyastasya prASitamartha svapnaH prasAdhayati / / svapnamaniSTaM dRSTvA supyAtpunarapi nizAmavApyApi / nAma kathya. kathamapi keSAMcita phalati na sa yasmAt // nazrAvyaH kusvapno guvadistavitaraH punaH zrAvya. / yogyadhAvyAbhAve gArapi karNe pravizya vadeta / / iSTaM dRSTvA svapnaM na supyate nApyate phalaM tasya / neyA nizA'pi sudhiyA jinraajstvnsNstvt.|| pUrvamaniSTaM dRSTvA svapnaM yaH prekSate zubhaM pazcAt / sa tu phaladastasya bhaved draSTavyaM tadvadiSTe'pi //
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapne mAnava mRgapatituraGgamAtaGgabuSabhasihobhiH / yuktaM rathamArUDho yo gacchati bhUpatiH sa bhavet / / -- kalpasUtra subodhikA meM udghRta zloka 164. bhagavatI sUtra kI TIkA ( zataka 16 u0 6 sU0 581 ) meM 47 svapna (sAmAnya phala vAle) ginAye gaye hai / 14 mahAsvapna tIrthaMkara kI mAtA dekhatI hai aura 10 svapna bhagavAna mahAvIra ne chadmastha isa prakAra 71 svapna hote haiM / tIrthaMkara kI mAtA jAne se 72 svapna ginAye gae haiN| bhagavatI TIkA kAla meM zUlapANiyakSa ke mandira meM dekhe. vimAna athavA bhavana dekhatI hai eka ora bar3ha meM 47 svapna nimna prakAra hai 1 haya paMkti 13 lohita sUtra 14 haridrasUtra 2 gaja paMkti 3 nara paMkti 4 kinnara pakti 5 kiMpuruSa paMkti 6 mahoraga pakti 7 gaMdharva paMkti vRSabha pakti 9 dAminI 10 rajju 11 kRSNa mUtra 12 nola sUtra 15 zuklasUtra 16 ayarAzi 17 tambarAzi 18 tauyarAzi 16 sIsagarAzi 20 hiraNyarAzi 21 suvarNarAzi 22 ratnarAzi 23 vacarAzi 24 tRNarAzi 25 kaTTharAzi 26 patrarAzi 37 dadhikumbha 38 ghRtakumbha 27 tapArAzi 28 bhusarAzi 26 tusarAzi 30 gomayarAzi 31 avakara rAzi 32 zarastambha 33 vIriNastambha 45 sAgara 34 vazImUlastambha 46 bhavana 35 vala bhImUlastambha 47 vimAna 36 kSIrakuMbha 166. tihi nANehi sammaggo, devitisalAe so ya kucchisi / aha vasaha sanniganbho, chammAse addhamAsaM ca / " aha sattamammi mAse ganbhatyo bevasbhiggahaM gehe / nAhaM mamaNo hohaM, ammApiyaraMmi jovaMte " 23 36 madhukumbha 40 surAviyaDa kuMbha 41 sovIraviDa kuma 42 telaya kuMbha 43 vasAkuMbha 44 padma sarovara 165 prItidAna kA bhAvAtmaka artha hai- dAtA prasanna hokara apanI icchA se jo dAna detA hai| jisa dAna me athI kI ora se yAcanA kiMvA prastAva rakhA jAtA hai aura usa para mana nahI hote hue bho dAtA ko denA paDatA hai vaha prItidAna nahIM haiM / prItidAna kA vyAvahArika artha hai - inAma yA puraskAra, pAritoSika 1 - dekhiye, ardhamAgadhI koSa 31586 -Avazyaka bhASya, gA0 58- 56 167. varSAsu lavaNamamRtaM zaradi jalaM gopayazca hemante / zizire cAmalakaraso, ghRtaM vasante guDavAnte // vAtalezva bhavedgarbhaH kubjAndhajaDavAmana / pittalaH khalatiH piGgaH, zvitrI pANDuH kaphAtmabhiH / - vAgbhaTTa, aSTAMga hRdaya, zArIra sthAna 1148 kalpArtha bodhinI TIkA meM uddhRta- pR0 84|1
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ atyuSNaM harati balaM, patizIta mArutaM prakopayati / atilavaNamacAkSuSya-matisnehaM durjaraM bhavati / / 168. du cauttha navama bArasa-terasa pannarasa sesa gambhaTThiI / - mAsA aDa-nava taduvari usahAu kameNime divasA cau paNavIsaM chaddiNa, aDavosaM chacca cha JciguNavIsaM / 8 9 10 11 12 13 14 15 saga chanvIsa chaccha ya, vIsigavIsa cha chabbIsaM / 16 17 18 19 20 chappaNa aDasattaTTayaM 21 22 23 24 aDaDaThThaya cha satta hoti gabbhadiNA / ' -saptatisthAnaka AcArya somatilaka tihi uccehi narido, paMcahi taha hoi addhacakkI ya / chahi hoi cakkavaTTI sattahi titthakaro hoi|| 166. tihiThANehi logujjoesiyA, taM jahA arahatehi jAyamANahi, arahatemu pavvayamANemu, arahatANa NANuppAyamahimAsu / --sthAnAga 3 170. bIsa bhavanapati nikAya ke indra, battIsa bANavyantara nikAya ke Indra, do jyonika nikAya ke Indra aura dasa vaimAnika nikAya ke indra-isa prakAra 64 indra hote hai| 171. (ka) padAguSThena yo merumanAyAsena kaMpayan / lene nAma mahAvIra iti nAkAlayAdhipAta -raviSeNAcArya kRta. padmacaritra parva 2,lo. 16 pR0 15 (kha) vAmama (ya) pAyaguTThaya koDIe to salIlamaha gurunnaa| taha cAlio girIso jAo jaha tihuyaNakkhoho / / ___ cauppannamahApurimacariyaM, AcArya zIlA pra0 prAkRta grantha pariSad, vAgaNamI 5, pR0 271 (ga) Akampio ya jeNaM, merU aGgaTeeNa lIlAe / teNeha mahAvoge, nAma si kayaM surindehi / -paumacariya, vimalasUri, 2026 prAkRta grantha pariSad vArANasI 5 pR0 60 172. gagaraguttiya-nagara kA rakSaka / -ardhamAgadhI kopa bhA0 2 / 606 173. (ka) Avazyaka mUtra malayagirivRtti pa0 258 (kha) uttarapugaNa parva 74 zlo0 260 (ga) Avazyaka cUNi, bhAga 1, patra 246 (ka) triSapTi0 10 // 2 // 104-5-6 (kha) Avazyaka bhASya, gA0 72173 / pa0 258 (ga) uttara purANa, parva 74, zlo0 288
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 (ka) Avazyaka mala0 10 258 (kha) tripaSTi0 pa0 10 / 2 / 112 113 116-117 (ga) Avazyaka bhASya gA0 75, 10258 176. uttarapurANa 74 / 265 177. triSaSTizalAkA puruSa caritra 10 / 2 / 122 178. (ka) Avazyaka bhASya gA0 76-77 (kha) triSaSTizalAkA puruSa caritra 10 / 2 / 129 - 149 176. (ka) Avazyaka bhASya gA0 76 - 80 (kha) AcArAMga, dvitIya zrutaskandha bhAvanAdhikAra sU0 400 pR0 381 (ga) Avazyaka niyukti pRSTha 85 (gha) Avazyaka hAribhadrIya TIkA 182-2 (ca) Avazyaka malayagirivRtti patra 251-2 (kha) mahAvIra cariyaM nemicandrAcArya patra 34-1 (ja) mahAvIra pariyaM guNacandra patra 132 (jha) triSaSTizalAkA puruSa caritra, parva 10 sarga 2 zlo0 151 - 154 7 , 100 (ka) vizeSAvazyaka bhASya saTIka patra 635 (kha) Avazyaka hAri0 patra 312 / 2 181 (ka) padmapurANa 2067 (kha) harivaMza purANa 60 / 214 mA0 2 182 (ka) kumArI yuvarAje'zvavAhake (kha) amarakoSa, kANDa 1 nATyavarga zloka 12 183. ApTekRta saMskRta-iMgaliza DikzanarI pR0 363 184. Avazyaka niyukti pR0 36 gA0 222 185. Avazyaka niyukti, hAribhadrIya TIkA patra 18331 106 (ka) kalpasUtra sU0 110 (kha) triSaSTi 10 / 2 / 156 se 163 187 (ka) mA kSAraM kSate nikSipa kiyantamapi kAlaM pratIkSasva (kha) triSaSTi0 10 / 2 / 164-165 10. (ka) AcArAMga prathama adhya0 1 gA0 11 (kha) Avazyaka malayagirivRtti pa0 260 / 1 (ga) triSaSTi 10 / 2 / 167 25 zabda ratna samanvaya koSa pR0 268 - Avazyaka malayagirivRtti 260 189. (ka) prAcIna samaya meM svarNa eka sikkA vizeSa thA, jisakA mAna 80 guMjA pramANa athavA 16 karmamAtha (mAsA) pramANa thA / - anuyogadvAra TIkA, patra 15611
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ga) kauTilIya arthazAstra 2137-pR0 103 (gha) manusmRti 8 / 135 bhaTTamedhAtithi kA bhASya pR0 618 160. Avazyaka malayagirivRti, patra 261 161. (ka) Avazyaka bhASya gA0 106 pa0 265 (kha) Avazyaka malayagirivRtti, pa0 265 (ga) malinA : kuTilA mugdhaiH pUjyAstyAjyA mumukSa bhiH / kezAH klezasamAstena yUnA mUlAtsamuddhRtAH uttara purANa, parva 74 zloka 307 162. kAUNa namokkAra, siddhANamabhiggahaM tu so ginnhe| savva me'karaNijja, pAvaMti carittamArUDho / / -Avazyaka bhASya gA0 106 163. (ka) tihiM nANehi samaggA, titthayarA jAva hoMti gihvaaso| paDivannami caritte, caunANI jAva chaumatthA // ~Avazyaka bhASya gA0 110 (kha) uttarapurANa, 50 74 zloka 312 pR. 464 164. vArasa vAsAI vosaTukAe ciyattadehe je kei upasaggA samuppajjati taM jahA-divA va mANusmA vA tericchiyA vA-te savve uvasagge samuppanne samANe samma sahissAmi khamissAmi ahiyaasissaami| -AcAgaga zruta 2 a0 23 pa0 361 / 2 165. ekko bhagavaM vIro pAso malli yatihi tihi saehi / bhagavaMpi vAsupujjo chahi purisamaehi Nikkhato / / uggANaM bhogANaM rAiNNANaM ya khattiyANaM ya / cauhi sahassehiM usabhA sesA u mahasma privaaraa|| -mamavAyAga, pR0 1061 (ghAsI0) 166. saMbaccharaM sAhiya mAsa, jaMNa rikkAsi vatthaM bhagavaM / acelae tao cAi, ta vAmirijja vatthamaNagAre / / -AcAgaga 114 197. (ka) Avazyaka malayagirivRtti / (kha) mahAvIra cariya, guNacandra pra. 4 pR0 142 // ? (ga) trisssstti010|32 168 (ka) mahAvIra cagyiM guNa0 pra0 5 gA0 4 pR0 143 (kha) tripaSTi0 10133 196. mAvazyaka malayagirivRni pa0 266 (kha) mahAvIra cariyaM guNacandra pra0 550 14331 (ga) triSaSTi0 10 / 3 / 6 200. (ka) mahAvIra cariyaM guNa0 143 / 2 / 144 / 1 (kha) triSaSTi 10 / 3 / 8 (ga) mahAvIra cariya pa0 144 / 1 201. (ka) tAhe sAmiNA tassa devadUsassa akhaM dinnaM / -bAva0 mala0pa0266
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) devArapuppiyA ! paricatasayalasaMgo haM saMpayaM, tumaM ca dAriddobaduo / imassa maj'sAvasattavAsassa addha ghetUna gacchasi // tA 202. (ka) Avazyaka mala0 pa0 266 (kha) mahAvIra0 pra0 5, pR0 144 (ga) triSaSTi0 10/3/14 203. mahAvIra cariyaM 5 / pa0 158 204 naMdivarnArado dINAralakanamegaM vatyassa mullaM dAviUNa sabahumANa.... / 205. ( ka ) Avazyaka bhASya0 gA0 111 - cauppana mahApurisacariyaM, pR0 273, AcAryazIlAka (kha) Avazyaka malayagirivRtti patra 267 (ga) triSaSTi0 10 / 3 / 15 206. vora - vihAra mImAsA, vijayendra sUri pR0 23 207 (ka) Avazyaka malaya0 patra 267 (kha) triSaSTi0 10 / 3 / 25 208 (ka) sabako bhaNai bhayavaM / tujjha uvasagga bahulaM / aha vArasa varisANi tujjha veyAvaccaM karemi / (kha) mahAvIra cariya pra0 5 50 145 / 1 (ga) triSaSTi0 1013328 27 (ga) mahAvIra cariyaM, guNa0 pra0 5 pa0 145-146 211. saMbacchareNa bhikkhA khoyaladdhA usabheNa loyaNAheNa / sesehi bIya divase, laddhAo paDhamabhikkhAo || usabhassa paDhamabhikkhA, khoyaraso Asi logaNAhassa / sesANaM paramaNNaM amiyarasarasovamaM Asi || - mahAvIra variyaM pra0 5 pR0 158 -Avazyaka malaya0 pa0 267 206. no khalu devidA / evaM bhUya vA bhavai vA bhavissai vA jaM NaM arahatA devidANa vA asuridANa vA uter kevalanANamuppAisu uppAyaMti uppAissaMtti vA tavaM vA karisu vA karaMti vA karissaMti vA, arahaMtA saeNa uTThANaca lavI riyapurisakkArapa rakkameNaM kevalanANamuppAiMsu uppAyaMti uppA issati - Avazyaka niyukti pR0 267 vA / (kha) triSaSTi 10 30-30 10 201 (ga) mahAvIra cariyaM pra0 5 10 145 210 (ka) Avazyaka niyukti gA0 461 pa0 267 (kha) Avazyaka malaya0 vR0 268 / 1 - samavAyAGga, sUtra 157 (saMpAdaka - muni kanhaiyAlAlajI)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 212. Avazyaka malaya0 vRtti pa0 268 (kha) mahAvIra cariyaM, guNa 0 146 213. (ka) tAhe so sAmissa sAgaeNa ubaTThito / sAmiNA puNvapayogeNa bAhA pasAriyA / (kha) mahAvIra cariyaM pra0 5 0 146 (ga) triSaSTi0 10 / 3150 214. (ka) triSaSTi0 13 / 3 / 51-52 (kha) mahAvIra cariyaM, pa0 146 215. (ka) Avazyaka malaya0 pR0 268 (kha) mahAvIra cariyaM 147 (ga) triSaSTi0 10/3/69-73 216. mahAvIra cariyaM - 147 217 (ka) mahAvIra cariyaM pra0 5 pR0 148 (kha) Avazyaka niyukti malaya0 pR0 268 - Avazyaka malaya0 pa0 268 218. (ka) imela teNa paMca abhiggahA gahiyA, taMjahA (1) aciyattoggahe na basiyabbaM, (2) nicvaM vosaTTe kArya, (3) moNa ca, (4) pANIsu bhoktavyaM, (5) gihattho na vaMdiyavvo, na abbhuTTe yabvo, ee paMca abhiggahA gahiyA / - Avazyaka malayagiri vRttipR0 268 (kha) mahAvIra cariyaM pra0 5- 145 (ga) kalpa subodhikA TIkA pR0 288 (gha) triSaSTi0 10 / 3 / 75 se 77 --AcArAma a0 6 u0 1 216. No sevaI ya paravatthaM para-pAe vi se na bhujjitthA / 220. (ka) prathamapAraNakaM gRhasthapAtre babhUva, tataH pANipAtrabhojinA mayA bhavitavyamityabhigrahI gRhItaH / -- Avazyaka malaya0 vR0 (kha) bhagavayA paDhamapAraNage parapattaMmi bhuttaM - mahAvIra variyaM, guNacandra 221. ayotpanna 'pi kevalajJAne kasmAnna mikSArthaM bhagavAnaTati ? ucyate, tasyAmavasthAyA bhikSATane pravacanalAghavasambhavAt / uktaM ca - "devidacakkavaTTI maDaliyA IsarA talavarA ya / abhigacchati jiNidaM goyaracariyaM na so abai // 222. utpanna kevalajJAnasya tu lohArya AnItavAn, tathA coktaM-'dhano so lohajjo, khaMtikhamo pavaralohasarivanno / jassa jiNo pattAo, icchaI pANIhi bhotu je / " - Avazyaka niyukti mala0 pR0 268 -Avazyaka niyukti gA0 pR0 360
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 (ka) mahAvIra cariya guNa pR0 153 (kha) bAvazyaka, malaya010 268 (ga) triSaSTi0 10133116 224. (ka) Avazyaka malaya0 266 (kha) triSaSTi0 10 // 3 // 117-118 (ga) mahAvIra pariyaM 50 153 225. (ka) mahAvIra cariyaM 153-154 (kha) Avazyaka malaya0 pR0 266 (ga) triSaSTi0 10 // 3 / 122-130 226. (ka) khome tAhe satavihaM veyaNaM udIrei, taM jahA-sosa.yaNaM, nAsaveyaNaM, daMtaveyaNaM, kaNNaveyaNaM, acchiveyaNaM, nahavayaNaM, piThiveyaNaM ekkekkA vepaNA pAgayajaNassa jIviyaM saMkAmi samatthA, ki puNa sattavi sameyAto? -Avazyaka malaya0 vRtti (kha, mahAvIra cariyaM pa0 154 (ga) triSaSTi. 10133132 / 10 2312 227 (ka) tattha sAmI desUNe catAri jAme asIva paritAvito pabhAyakAle muhattamettaM niddApamAyaM gto| -Avazyaka malaya0pa027011 (kha) mahAvIra cariyaM pa0 15511 (ga) triSaSTi0 10.3147 228. (ka) Avazyaka niyukti050 270 (kha) bhagavatI zataka 16, udde0 6, sU0 580 (ga) triSaSTi 103 / 147 se 151 . / 226. giddapi no pagAmAe sevai bhagayaM utthaae| jaggAbaddaya appANaM, Isi sAi yA apaDinne / -AcArAMga 1969 230. (ka) mAvazyaka mala pa0 27011 (kha) mahAbIra cariyaM. 1521 (ga) triSaSTi 101152 232. (ka) Avazyaka mala pa0 270 / 1 (kha) mahAvIra cariyaM 1551 (ga) bhagavatI 16 // 6580 233. (ka) sAmI bhaNada-he uppala ! jaNNaM tumaM na yANasi taNNaM ahaM duvihaM sAgArANagAriyaM dhamma paNNa vehAmi / -Avazyaka mala0 10270 (kha) mahAvIra pariyaM, guNacandra pa0 155 234. (ka) bAvazyaka mala0 050 27.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) mahAvIra cariyaM 155 (ga) triSaSTi0 10 // 378 235 (ka) mAvazyaka mala 50 270 (sa) mahAvIra cariyaM pa0 156 236. (ka) Avazyaka malaya0 272 (sa) mahAvIra cariyaM pa0 1581 (ga) triSaSTi0 103 / 215-218 237 (ka) Avazyaka mala 50 273 (kha) mahAvIra cariyaM, guNa0 50 156 238. (ka) Avazyaka mala0 50273 (kha) mahAvIra cariyaM, guNa0 50 156 (ga) triSaSTi0 10 // 3 / 251 231. (ka) Avazyaka malaya TIkA0 27332 (kha) triSaSTi0 10133255-261 240. (ka) mAvazyaka mala0 vR0pa0 273 (ba) mahAvIra cariyaM, guNa. 176 241 (ka) Avazyaka malaya vR0 273 (kha) trisssstti010|3|266 (ga) uttaravAcAlaMtara vaNasare caMDakosibo spo| na hI ciMtA saraNaM joisa kovA'hijAo'haM / / -Avazyaka niyukti gA. 467 242. (ka) Avazyaka malaya0 pR0 10 273 (kha) mahAbIra cariyaM pR0 176 (ga) triSaSTi0 103 / 272 se 275 243. (ka) uttaravAcAlA nAgaseNa khIreNa bhoyaNaM dinnaM / seyaviyAe padesI paMcaraho nnejjraayaanno|| Avazyaka niyukti gA0 468 (kha) triSaSTi0 13280 se 286 (ga) Avazyaka malaya0 vRti050 27411 (gha) mahAvIra pariyaM guNacandra pa0 1771-2 24. (ka) mAvazyaka malaya pa0 274 / 1-2 (kha) mahAvIra cariyaM pa0 1781 (ga) vIravarassa bhagavato nAvAstussa kAsi uvasaggaM / micchAdiTriparato, kaMbalasaMbalehi titvaM c|| -nizItha bhASya, gA0 4218 pR0 366 tRtIya bhAga pra0 sanmati mAnapITha, AgarA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245. (ka) Avazyaka niyukti gA0 472 (kha) triSaSTi0 1013348-351 246 (ka) mahAvIra cariyaM prastAva 5 10 181-182 (sa) Avazyaka malaya0 pa0 275 (ga) triSaSTi0 10 // 3 // 356-366 247. 'maMkha' zabda kA artha hai-citra dikhAkara AjIvikA karane vaalaa| malladhArI hemacandra sUri ne isakA artha kiyA hai 'kedArapaTTikaH (hAribhadrIyAvazyaka TippaNa patra 24-1) arthAt ziva kA citra logoM ko dikhAkara mikSA prApta karane vAlA / saMbhavataH isI AdhAra para paraMparAgata anubhUti use 'DAkota' kahatI hogI! kisI eka brAhmaNa ko gozAlA me usakA janma hone se vaha 'gauzAlaka' khlaayaa| bacapana meM hI bahuta uddhata hone se mA~ bApa ko choDakara vaha svatantra ghUmatA thA (dekhe bhagavatI 1531) -sampAdaka 248. (ka) Avazyaka mala* vRtti pa0 276 (kha) Avazyaka niyukti gA0 473 (ga) triSaSTi0 10 / 3 / 366 246. (ka) Avazyaka malaya0 vR0 pa0 276 (kha) Avazyaka niyukti gA0 474 250. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 276 (kha) triSaSTi0 10 // 3 // 416-417 251. Avazyaka cUNi, prathama bhAga patra 284 252. Avazyaka niyukti gA0 476 253 (ka) Avazyaka malaya0 vRtti patra 178 (kha) mahAvIra cariyaM 50 189 254. (ka) Avazyaka malaya0 vR0 278 (kha) mahAvIra pariyaM0 pra0 6 / 50 161 (ga) Avazyaka pUNi, pUrvAddha-patra0 285 255. tAhe sAmI coragasaMnnivesaM gatA / -Avazyaka malaya0278 256. (ka) Avazyaka niyukti gA0 477 (sa) mAvazyaka malaya0pa0 278,276 (ga) trisssstti01013|42-486 257. kayaMgala deulavarise, daridorANa gosaalo| -bAvazyaka niyukti gA0 47% 258. Avazyaka malaya0 10276
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 259. Avazyaka malaya pa0 2801 26.. bAvazyaka malayagiri vRtti 28131 ka) Avazyaka malaya0 vR0pa0 2011 (kha) triSaSTi0 10 // 36553 262. (ka) Avazyaka malaya0 0 50 281 / 1 (kha) mahAvIra pariyaM pra0 6 // pa0 165 263. (ka) aha duccara-lATha-macArI -AcArAMga a0 6, udde0 3, gA0 2 prathama zru. (kha) duccarANi tatva lAhiM, -AcArAMga a0 6 udde0 3... 264. vajja bhUmi ca sumbha-bhUmi ca, --AcArAga a06| u03, gA06 265. AcArAMga prathama zrutaskaMdha, a0 6, udde 3 gA0 2 se 7 266 bAcArAMga prathama zrutaskaMdha adhya : u0 3, gA0 7 se 10 267. AcArAMga, pra0 zru0 63 / 11-12 268. AcArAga, pra0 shru06|3|13 266. (ka) Avazyaka niyukti gA0 482 (kha) Avazyaka malaya0 vRtti0 10 281 (ga) mahAvIra cariyaM pra. 6, pa0 165 270. (ka) Avazyaka malaya0 281 (kha) mahAvIra cariyaM0 pra0 6 50 166 271. (ka) mAvazyaka malaya0 pa0 282 (kha) Avazyaka niyukti0 gA0 484 (ga) triSaSTi0 10 // 3 // 583-587 272. triSaSTi0 10 // 3 // 565 273. Avazya niyukti0 gA0 485 274. Avazyaka malaya0 vR0pa0 28331 275. (ka) Avazyaka niyukti malaya0 vRtti050 283 (kha) mahAvIra pariyaM pra0 6 50 212-13 (ga) triSaSTi0 1013 / 614-624 276. (ka) Avazyaka malaya0 vRtti0 283 (kha) Avazyaka fryukti0 gA0 48, 277. Avazyaka malaya0 vRtti0 284 278. Avazyaka malaya0 vRtti0 50 284285 276. (ka) avikAha se mahAvIre, bAsaNatye akukkue / jhANaM ulaM Ahe tiriyaM ca pehamANe smaahimprin| -AcArAMga 14 / 10. (kha) mAvazyaka malaya050 285
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280. Avazyaka malaya0 pa0 285 281 (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 462 (kha) triSaSTi0 1014168-128 282. bhagavatI za0 15 tRtIya khaNDa0 pR0 374 283. Avazyaka pUrNi, prathama bhAga patra 266 284 (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 10 287 / 1 (kha) bhagavatI zataka 15, 0 bhA0 pR0 375 (ga) mahAvIra cariyaM0 pra0 6 0 223 - 224 (gha) tripaSTi0 10141134- 137 285 (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 207 (kha) Avazyaka mala0 10 287 (ga) mahAvIra cariyaM0 pra0 7 10 22411 (gha) tripaSTi0 10:41138 206 (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 494 (kha) Avazyaka malaya0 vR0 pa0 287 (ga) mahAvIra cariyaM0 pra0 7 10 224 (gha) triSaSTi0 10|4|111-142 2807 (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 495 (kha) triSaSTi0 10 / 4 / 143 se 147 288 Avazyaka niyukti0 gA0 465 281 Avazyaka niyukti0 gA0 466 260. Avazyaka malaya0 vR0 pa0 288 261. Avazyaka niyukti0 gA0 497 292 (ka) sakko va devarAyA sahAgao bhaI harisio vayaNaM / tinnivi logasmamatthA jiNavIramigaM caleu je // (kha) triSaSTi0 10/41164-175 (ga) mahAvIra pariyaM pra0 7 01-410 227 (gha) kalpa samarthanaM, upasargA, gA05, pR0 28 293 (ka) Avazyaka niyukti gA0 466 se 501 (kha) mahAvIra cariyaM pra0 7 10 227 294. dhUlo pibIliyAo uddasA caiva taha va vinduja naulA sappA va bhUsayA deva unholA / adubhayA || 33 - Avazyaka niyukti0 gA0 498
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 hatthI hatyiNiyAo pisAae ghoraruva vagyo ya / thero therI sUmo Agacchai pakkaNo a tahA / / kharavAya kalaMkaliyA, kAlacakkaM taheva ya / pAmA iyamuksagge, vIsaime hoti aNulome / / sAmANiyadeviddhi devo dAei so vimaanngo| bhaNaI vareha maharisi ! nipphatto saragamokkhANaM / / -bAvazyaka niyukti gA0 502 se 505 265. Avazyaka niyukti0 gA0 506 se 507 266. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 500 kha) mAvazyaka malaya0 pa0 261 297 (ka) Avazyaka niyukti gA0 506 (kha) Avazyaka malaya0 30 pa0 262 268. Ava0ni0 gA0 510, Ava0 ma0 vR0 262 266. (ka) mahAvIra cariyaM, pra0 7 pa0 230 (kha) bAvazyaka mala0 pa0 262 300. (ka) A0 ni0 gA0 511-(kha) mahA0 cari0 pra0750 230 301. Ava0ni0 gA0 512 302. mahAvIra cariyaM pra0 7 pR0 231 / (kha) triSaSTi0 10 / 4 / 302 303. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 511 (kha) triSaSTi0 104 / 316-320 304. Avazyaka niyukti gA0 5 305. jinezvara sUri kRta kathAkoSa 306. (ka) triSaSTi 10 / 4 / 346 se 358 (kha) mahAvIra cariyaM0 pra0 7 gA0 14 50 233 307. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 517 (kha) triSaSTi0 10 // 4 // 372 308. (ka) bhagavatI sUtra zataka 3, udde0 2 (kha) dekhie kalpasUtra Azcarya varNana 309. (ka) Avazyaka niyukti0 gA. 517-518 (ba) Avazyaka malaya0 vR0 pa0 264 310. (ka) sAmI ya imaM etArUvaM abhiggahaM abhigeNhati caunvihaM davato, 4 davvato kumAse suppakoNeNaM, khittayo eluga vikkhaMbhaittA, kAlo niyattesu bhikkhAyaresu bhAvato jadi rAyadhUyA dAsattaNaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ pattA NiyalabaddhA, muDiyasirA royamANI manmattaTThiyA, evaM kappati, sesaM Na kappati, kAlo ya posabahala pADivo-Avazyaka cUNi pra0 bhA0pa0 316-317 (kha) Avazyaka malaya0 vR0pa0 264 (na) triSaSTi0 10 / 4 / 478.481 (gha) mahAvIra cariyaM0 pra0750 241 311. (ka) Avazyaka malaya* vRtti 265 (kha) Avazyaka niyukti0 gA0 516 312. (ka) Ava0 ma0 vR0 266 (kha) mahAvIra cariyaM guNacandra, pra0 7 50 24631 (ga) trisssstti01|4|572-576 313 (ka) mahAvIra cariya guNa0 7 / 247 (kha) triSaSTi 0 104 / 606 314. (ka) caMpA vAsAvAsa jakkhido sAidatta pucchA ya / vAgaraNa duha paesaNa paccakkhANe a duvihe a||-aavshyk niyukti gA0 522, 10 267 (kha) ko hyatmA ? bhagavAnAha-yo'hamityabhimanyate / sa kIdRzaH ? sUkSmo'so, ki tat sUkSma!, yadindriya-grahItuna zakyate iti, tathA ki ta te padesaNayaM? ki paccakkhANaM? bhagavAnAha sAidattA / duvihaM padesaNaga-dhammiyaM mammiyaM vA, padesaNagaM nAma upadeza; paccakkhANe duvihe-mUlapaccakkhANe uttara paJcakkhANe ya, eehi paehi tassa uvagayaM / -baAvazyaka malaya0 267 315 (ka) mahAvIra cariyaM0 7 / 248 (kha) triSaSTi0 10146618-646 316. (ka) samvesu kira uvasaggesu duvvisahA katare ? karapUyaNAsIyaM kAlacakkaM etaM ceva sallaM kaDhijjataM / bahavA jahannagANa uvari kaDapUyaNAsItaM majjhimANa kAla cakkaM, uckosagANa uvari salluddharaNaM // -Avazyaka pUNi pra0 bhA0pa0 322 (kha) mahAvIra cariyaM 7.250 / 317. evaM vA viharamANassa je kei uvasaggA samupajjati divvAvA mANussA vA, tericchiyA vA te sambe uvasagge samuppanne samANe aNAule adhyahie adINamANase tivihamaNa-vayaNa kAyagutte samma sahai khamai, titikkhai ahiyAsei / -AcArAga0 1 / 15 / 1016 suttAgame pR0 13 (kha) sUro saMgAmasIse vA, saMkhuDe tattha se mahAvIre / paDisevamANe pharasAI acale bhagavaM rIitthA / -AcArAMga rA3313
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318. (ka) uggaM ca labokamma, visesao baddhamANassa / -Avazyaka niyukti gA0 240 (kha) sUtra kRtAMga 16 316. tinni sae divasANaM auNApanne ya pAraNAkAlo -Avazyaka niyukti gA0534 320. Avazyaka niyukti gA0 526 se 535 321. chaTheNa egayA muLe aduvA aTTameNa dasameNaM / duvAlasameNa egayA bhuje pehamANe samAhiapaDinne -AcArAga 1 321. vijayAvattassa cetiyassa / vijayAvattaM gAmeNaM, viyAvattaM vA' vyAvRttaM cetiyattaNAso jinnnnjaannmityrthH| -kalpa sUtra cUNi sU0 120 322. (ka) bArasa ceva ya vAsA mAsA chacceva adamAso ya / vIravarassa bhagavao eso chumtthpriyaao| -Avazyaka niyukti gA0 536 (kha) uttara purANa, guNacandra 74 // 348 se 352 323. Avazyaka malayagiri vRtti pra0 bhA0 50 300 / 1 324. magahA govvara gAme jAyA tiNNeva goymsgottaa| kollAgasabhivese jA o viatto suimmo ya / / 643 / / morIyasabhivese do bhAyaro maMDamoriyA jAyA / apalo ya kosalAe mahilAe bakaMpino jAo // 644 // tuMgIyasannivese meyamjo vacchabhUmie jaao| bhagabaMpiyappabhAso, rAyagihe gaNaharo jAoM // 645 / / --vizeSAvazyaka bhASya 325. (ka) mAvazyaka vRtti / (kha) vAjasaneyI saMhitA 40-5 meM bhI yahI vAkya hai| (ga) tadejati tannejati, taddUre tadantike / tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH -IzAvAsyoniSad meM yaha pATha prApta hotA hai (ca) puruSa evedaM sarva yadbhUtaM yacca bhAvyam utAmRtatvasyezano yadannAti rohati -vAjasaneyI saMhitA 32-2 -zvetAzvataropaniSada 249 -puruSasUkta, ina sabhI meM yaha pATha prApta haiN| 326. (ka) Avazyaka TIkA se uddhRta (kha) satyena labhyastapasA hyeSa brahmacaryeNa nityam, antaH zarIre jyotirmayo hi zubhro ya pazyanti yatavaH kssiinndossaaH| ---muNDakopaniSad 140
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 327. tasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mukhyate ca nAnAzrayA prakRtiH / -sAMsya kArikA naM0 62 ta bhAva milatA hai| 328. na ha vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirastya zarIraM vA vamantaM na priyA priye spRshtH| -chAndogyopaniSad 445 me yaha pATha prApta haiN| 329. (ka) Avazyaka TokA meM uddhRta (kha) apAma somamamRtA abhUmAgaman jyotiravidAma devAn kimasmAn kRNavadarAtiH kimu dhUtiramRtaM ma] ca // -Rgveda saMhitA-413 atharvazira upaniSada 3 330. (ka) puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApa pApeneti -bRhadAraNyakopaniSada 560 (kha) puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApa pApeneti -bRhadAraNyakopaniSad 632 331. (ka) Avazyaka TIkA meM uddhRta (kha) etadvaM jarAmaryamagnihotraM satrama -nArAyaNopaniSad-163 (ga) jarAmarya va etatsarvaM yadagnihotram -tetiriyAraNyaka 1064 -mahAnArAyaNopaniSad 25 332. (ka) satyaM jJAnamanantaM brahma / -taittirIyopaniSad 182 (kha) tasmai sa hovAca vidye veditavye iti ha sma yad brahmavido / badanti parA cAparA ca -muNDakopaniSad 1161-4 / 333. 'mahAkulAH mahAprAjJAH saMvignA vishvvNditaa| ekAdazApi te'bhUvanmUlaziSyA jagadguroH // -triSaSTizalAkApuruSa caritra 10 // 570 (kha) mahAvIra pariyaM, prastAva 81 pa0 257 // 1 334. (ka) triSaSTizalAkA puruSa caritra parva 10 sarga 5 zloka 164 (sa) mahAvIra cariyaM, guNacandra pra0 81 pa 257 335. tIryate saMsArasamudroneneti tIrtha pravacanApArascaturvidhaH sNghH| -abhidhAna cintAmaNi 1 / 25 svopajJa TIkA 331. viSaSTi zalAkA puruSa caritra 1015 / 174 337. uttarAdhyayana 23 gA.87
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 G 335. bhagavatI sUtra zataka : u032, sa0 378 339. sUtrakRtAMga ata 2. ma0 7 sU0 812 340. tae NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre there bhagavaMte baMdaI, namasai, vaMdittA namaMsittA cAujjAyAmo dhammAo paMcamahavvaiyaM sapaDikkamaNaM dhamma uvasaMpajjittANaM viharai / -bhagavatI zata0 1 u06 sU076 341. bhagavatI zataka0 2, udde0 10 A (ka) aupapAtika TIkA sU0 4, 182- 165 (kha) bhagavatI za0 14, udde08 bhagavatI sUtra za0 2, u0 5 bhagavatI sUtra zata0 11 u06 bhagavatI sUtra zata0 u010 bhagavato sUtra zataka 2 u0 5 bhagavatI zataka 12, u02 bhagavatI zataka 18 udde0 3 H bhagavatI sUtra zataka 1 udde0 6 342. saMjaya kAmpilyapura kA rAjA thaa| isakA vistRta varNana uttarAdhyayana 18 nemicandrIya TIkA me AyA hai| A 'seya' rAjA AmalakalpA nagarI kA svAmI thaa| isakA vistRta varNana rAyapaseNI (becaradAsa jI dvArA sapAdita) sUtra 10 me AyA hai / B ziva hastinApura ke rAjA the| bhagavatI sUtra zataka 1 / u0 6 me vistAra se isakA varNana milatA hai| C zaMkha mathuga nagarI kA rAjA thaa| vistRta varNana dekheM uttarAdhyAya 12 nemicandrIya TIkA 343. samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM aThTha rAyaNo muDe bhavettA agArAo aNagAria pavvAviyA, taM0vIraMgaya vIrajame saMjayae, Nijjae ya / rAyagsiI seyasive udAyaNe taha saMkhe-kAsibaddhaNe -sthAnAGga, sthAna 8 sU0 788 344. (ka) jJAtR dharma kathA a0 1 (kha) dazAzruta skaMdha 1 (ga) Avazyaka cUNi, triSipTi zalAkA0 Adi meM zreNika ke jIvana kA vistRta varNana bhAtA hai| 345. antakRta dazA 346. triSaSTi0 10 // 10 // 136-148 patra 134-235 347. triSaSTi0 10.1084 348. sUtra kRtAGga TIkA zru0 2 0 6 50 13631 346. uttarAdhyayana a0 12 350 antakRt dazA 1 351. (ka) so ceDako sAvao -Avazyaka pUNi, uttarAda pa0 164 (kha) ceTakastu zrAvako -triSaSTi. 10 / 6 / 188, 1077-~-2
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352. pabhAvatI vItimae udAyaNassa diNNA, paumAvatI campAe dahivAhaNassa, migAvatI kosaMbIe satANiyassa, sivA ujneNIe pajjotassa jeTTA kuMDaggAme vadamANa sAmiNo jeThassa naMdivaddhaNassa diNNA / -Avazyaka cUrNi bhAga 2 10 164 (kha) trisssstti01016|187 patra 77-2 353. navamallaI navalecchaI kAsIkosalagga aThArasavi gnnraayaanno| -kalpasUtra suboSikA, TIkA sU0 128 354. (ka) 'pAvA' devehi kataM NAma, jeNa tattha bhagava kaalgto| -kalpasUtra cUNi sU0 122 (kha) 'pAvA' devehiM kayaM, jeNa tatya bhagavaM kaalgo| -kalpasUtra, pRthvI0 TippaNa sU0 122 (ga) rajjugA- lehagA, tesiM sabhA rajjuyasabhA, aparibhujjamANA krnnsaalaa| -kalpasUtra cUNi sU0 122 355. (ka) bitito caMdo saMvaccharo, pItivaddhaNo mAso, gaMdivaddhaNo pakkho, aggiveso divaso uvasamo vi se NAma, devANaMdA rayaNI niriti ti vaccati, lavassa accI NAmaM, pANussa matto, thovassa siddhaNAmaM, karaNaM NAgaM, sanvaTThasiddho mhtto| -kalpasUtra cUNi sU0 123 356. samaNasma bhagavao mahAvIrassa jeThe aMtevAsI iMdabhUti nAmaM aNagAre goyamasagottaNaM sattasse he samacauraMsasaThANa saMThie vajjarisaha nArAyaNa saMghayaNe kaNagapulagaNighasapamhagore umgatave dittatave tattatave mahAtave orAle ghore ghogguNe ghoratavassI, ghorabaMbhaceravAsI ucchULasarIre saMkhitta viulateyalese coddasapunvI caunANovagae samvakkharasannivAI samaNassa bhagavao........ ..... -bhagavatI 117 357. maraNA kAyassa bhedA io cuA dovi tullA / egaTThA avisesamaNANattA bhavismAmo / -bhagavatI zataka 14 udde07 356. kalpa suboSikA, TIkA 356. (ka) kalpasUtra cUNi sU0 126 (kha) kalpasUtra TippaNa sU0 126 pR0 17 360. jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA, surAsuraH dIpitayA pradIptayA / tadAsma pAvAnagarI samantataH pradIpitAkAzatalA prakAzate / tatastu lokaH prati varSamAdarAta prasiddha-dIpAvalikayAtra bhArate / samudyataH pUjayatui jinezvaraM jinendranirvANavibhUti-bhakti-bhA k / -hariyaza purANa, jinasena 361. kalpa suboSikA TIkA 362. bhayavaM ! kuNaha pasAyaM vigamaha evaMpi tAva khaNamekkaM / jAvesa bhAsarAsissa nRNamudao avakkamai // 1 // jaM eyassudaeNa tumhaM titthaM kutitthirahiM daDha / pIDissai sakkAraM na tahA pAvissai jaNAu / na ya tumhe asamatyA evaM viha kagjasAhale jeNa /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ Yo jo tolai tailokkaM baleNa kA tassa iha gaNaNA // kahatasattijuttA jiNA harbatitti vayaNamavi amhe / patijjisAmo pahu / jai na tumaM ThAsi svaNamekkaM // - mahAvIra cariyaM, prastAva 8 gA0 se 4 pR0 338 / 1 viha kAle'vi / 363. aha jayaguruNA bhaNiyaM surida ! tIyA iti no bhUyaM na bhavissadda na havai nUNaM imaM kajja // ja Au kamma vigamesvi kovi acchejja samayamettamavi / acca tANaM tavisisattipabbhAra jutto'vi // avi joDijjai sayakhaMDiyaMpi vayarAgarunbhavaM rayaNaM / parisaDiyamAudaliya na u tIrai kahavi saMghaDiu // tA jai Acca tamabhUyamatthamamhe na kiM ettieNa nANaM tasattiNI ? muyasu sAhimo eya / tA mohaM // - mahAvIra cariya, pra0 8 gA0 5 se 8 pR0 338 364. (ka) ku: bhUmi tasyAM tiSThanIti kunpU, aNuM sarIraMgaM ghareti aNuM dharI / - kalpacUrNa, sU0 131 (kha) taM rayaNi 'ku' aNuddharo nAma' ti kuH - bhUmistasyA tiSThatIti kunyUH aNu sarIra dharei ti annudhrii| -kalpa sUtra TippaNa sU0 131 365. (ka) kalpasUtra cUrNi sU0 145 pR0 104 (kha) kalpasUtra TippaNa sU0 145
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 (pUrva paramparAntargata TippaNAni) 1. pAse arahA 'purisAdANIe' puruSANAM pradhAnaH puruSottama iti / athavA samavAyAGga vRttAyuktam "puruSANA madhye AdAnIyaH-AdeyaH puruSAdAnIyaH" (patra 14-2) uttagadhyayana vRhabRttI "puruSazcAsau puruSakAravattitayA AdAnIyazca AdeyavAkyatayA puruSAdAnIyaH, puruSavizeSaNaM tu puruSa eva prAyastIthaM kara iti khyApanArtham / puruSarvA AdAnIyaH-AdAnIyajJAnAdiguNatayA puruSAdAnIya." (patra 270-2) -kalpasUtra pRthvIcandra Tippanakam pR0 17 (kha) kalpasUtra, sandeha viSoSadhi, TIkA 10 116 (ga) kalpasUtra, kiraNAvali patra 132 (gha kalpasubodhikA sU0 146 50 366 (Da) puruSANAM madhye AdAnoya.-AdeyaH puruSA' / dAnIya : -bhagavatI, za0 5, u0 6 abhayadeva vRtti pa0 248 (ca) mumukSa NA puruSANAmAdAnoyA mAzrayaNIyAH puruSA''dAnIyAH / mahato'pi mahIyAso bhavanti / -sUtrakRtAGga 1, zru0 a0 6, 50 186-1 2. triSaSTi zalAkA puruSa carita parva 6, sarga 2 3. pANigrahaNa ke lie kuzalastha (kannoja) pradeza me jAne para vahA~ kaliMgAdi dezo ke yavanoM ne saMgharSa karane kI tthaanii| gajakumAra pAvaM kI lalakAra ke samakSa sabhI yavana vinata hogae aura paraspara maitrI sambandha sthApita kiyaa| -triSaSTi0 parva 6, sarga 3 4. (ka) pAzvanAtha caritra bhAvadeva mUri, sarga 6, zloka 213 (kha) triSaSTi0 63 5. triSaSTi zalAkA0 parva 1. sarga 1, zloka 25 6. vArANasI ke samIpa Azramapada udyAna meM dhAtakI vRkSa ke nIce kAyotsarga karake khaDe the| -triSaSTi0 63 .. prastuta sUtra kI taraha samavAyAMga meM bhI ATha gaNaSaroM kA hI ullekha hai"pAsassa NaM aho purisAdANiassa aTTha gaNA, aTTha gaNahA hotyA taM jahA-gAhA subhe ya subhaghose ya, vamiThe baMbhayAri ya some siridhare ceca, vIrabhadde jase i ya 110 AcArya hemacandra ke viSaSTi zalAkA0 (63) ke anusAra ma0 pAzrvanAtha ke 10 gaNadhara the jinameM Aryadatta gaNadhara sabase pramukha the|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ daza gaNadharoM kA ullekha Ava. ni. gA0 260, Ava0 mala TIkA (patra 206) Adi granthoM meM bhI milatA hai / kiMtu kalpasUtra subodhikA TokA (patra 381) meM isakA spaSTIkaraNa kiyA hai- "ho alpAyuSkattvAdikAraNAnoktau iti Tippanake vyAkhyAtam / " isI prakAra gaNadhara ke nAma ke sambandha meM bhI kucha bheda hai| kalpasUtra meM 'zubha' tathA pAsanAha cariya me (patra 202) zubhadatta nAma AyA hai| samavAyAga meM sirpha 'dinna' zabda ho hai jabaki triSaSTi0 meM 'aarydtt|' -sampAdaka 8. (ka) kalpasUtra ko saMkalanA ke samaya me yaha kAlagaNanA kI gaI hai| (kha) bhagavAna pAzvanAtha ko aitihAsikatA prAya. nirvivAda hai| isa sambandha me vizeSa aitihAmika gaveSaNA ke lie dekheM1. cAra tIrtha kara-paM0 sukhalAla jI siMghavI 2 jana sAhitya kA itihAsa bhAga 1-0 kailAzacandra zAstrI 3 iNDiyana enTIkverI ji0 6 pR0 160-DA0 yAkobI ke lekha 6. (ka) samavAyAMga, sUtra 2401 (kha) samavAyAga mUtra 157-11 (ga) ahaM ariSTanemi kI aitihAsikatA vaidika granyo eva aitihAmika vidvAno kI gaveSaNA se mI siddha hotI hai| atharva veda ke mANDUkya, prazna aura muNDaka anipado me ariSTanemi kA nAma AyA hai| mahAbhArata ke anuzAsana parva adhyAya 146 me viSNusahasranAma me do sthAno para 'zUra, zaurijinezvara.' pada AyA hai-- __"azokastAraNastAraH zUraH zori jinezvaraH / 50 / " "kAlinemi mahAvIra zUraH zauri jineshvrH|" 82 // chAMdogya upaniSad meM devakI putra kRSNa ke ullekha se vyakta hotA hai ki unhoMne ghora aMgarisa se ahiMsA aura nIti kA upadeza grahaNa kiyaa| zrI dharmAnanda kauzAmbI (bhA0 ma0 a0 pR0 38) ke anusAra ye ghora aMgarisa naminAtha hI the, kyoki neminAtha zrIkRSNa ke dharmaguru the yaha prAcIna jaina grantho se pramANita hotA hai (vizeSa vivaraNa ke lie dekheM- jaina sAhitya kA itihAsa pUrva pAThikA, pa0 kailAzacandra jaina 10 170) 10 sogyipurammi nayare, Asi rAyA mahiDiDhAe / samuddavijae nAma, rAyalakkhaNa saMjurA / tassa bhajjA sivA nAma tIse putto mhaayso| bhagavaM agThneimi ti, loganAhe dabhImare / - uttarAdhyayana 22 / 3-4 11. aha so vi rAyaputto, smudRvijyNgo| -uttarAdhyayana 22036 12. evaM saccanemI, navaraM mamuddavijaye piyA sivA maataa| eva daDhanemI vi savve eggmaa| --antakRtadazA, varga 4,09-10
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. (ka) uttarAdhyayana a0 22-5, (kha) saptati zatasthAna prakaraNa 37-38 dvAra, nA0 105 14. (ka) niyagAo bhavaNAo, nijjAo bahiSu gayo / (kha) ahaM ca bhogarAyassa taM ca'si adhagavahiNI / 15. moriTThanemi nAmo ya, lakkhaNassarasaMjula / aTThasa hastalakkhaNadharo, goyamo kAlagacchavI / 16. vajjarisahasaMghako samacauraMso kasoyaro / 17. triSaSTi0 8 15 (ka) triSaSTi086 (kha) kalpasUtra sutrodhikA TIkA 16. (ka) trivaSTi pAlAkA dAra (kha) kalpasUtra suvodhikA TokA 20. triSaSTi0 8 21. ahasA rAyavara kannA, sumIlA vArupehiNI / lakkhaNasaMpannA, vijjumoyA maNippabhA / 22. uttarA0 a0 226-10 23. uttarA0 22 / 14-15 24. kassa aTThA ime pAnA, ee sabve muhesiNo / vADehi paMjareha ca saMniruddhA ya baccaI // 25. aha sArahI tao bhaNaI, ee bhaddA u pANiNo / tumbhe vivAhakajjammi su jAveu bahu jaNaM // 27. triSaSTi0 vA 28. ( ka ) tripapTi0 bA (kha) kalpasUtra subodhikA TIkA 26. rAImaI vicite, dhiratyu mama jIviyaM / jAshaM teNa paribhvattA seyaM pabvaiu mama // 83 30. aha sA mamarasannibhe kuccphnngnnsaahie| yameva luI kese, himaMtA vavassiyA / vAsudevA ya NaM bhanaI, luttakesaM jiyaMdiyaM / saMsArasAraM ghoraM tara kanne lahu lahu / , - uttarA0 a0 22, gA0 13 --uttarA0 ma0 22, gA0 44 -uttarA0 22 / 17 26. nAcala parvata para sahasrAmravana me padhAre - aimA triSaSTizalAkA puruSa carita me ullekha AtA hai| - tripaSTi0 bATa -uttarA0 a0 22, gA05 -uttarA0 a0 22, gA0 5-6 - utarA0 ma0 2217 - uttarA0 22116 -uttarA0 22 / 29 -utarA0 22 / 30-31
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 31. mIyA va sA hi vaTTu egate saMjayaM tayaM / bAhAhi kAu saMgopphaM, vevamANI nisIyaI // 32. jai si rUpeNa besamaNo, salieNa, nalakUbarI / sahA vi sena icchAmi, jaya si sakkhaM puraMdarAM parakhaMde jaliye jo dhUmakeu durAsayaM / necchati baMtayaM bhotu phulejAyA agapaNe / ciratyu te'jasokAmI, jo taM jIviyakAraNA / vaMta icchasi Aveu seyaM te maraNaM bhave / 33. (ka) triSaSTizalAkA puruSa caritra 68 (kha) uttarAdhyayana 24. (ka) vasudeva hinDI (kha) tripaSTi zanAkA0 sa 7 (ga) jaina rAmAyaNa 350 (ka) ahaMtu bhagavatI mallI ke vistRta varNana ke lie dekhe - jJAnA dharmakathA 16 baDappanna mahApuruSa cariu tripaSTi zalAkA puruSa caritra 501 611, 62 3. zAtinAtha caritra 37. (ka) dhana mihUNa sura mahambala laliyaga ya badarajaca miThThaNe ya sohamma vijja acya cakkI savvaTTha usame ya / (kha) lekhaka kI pustaka RSabhadeva eka parizIlana / (kha) tripaSTi zalAkA 66 36. ahaM zAntinAtha, kunthunAtha evaM aranAtha ye tIno tIrtha kara kramaza: pAcave chaDe evaM sAtaveM cakravartI bhI hue| eka hI bhava me do mahAn padavI kA upabhoga kiyaa| inake vistRta jIvana caritra ke lie dekheM- 1. 2. -uttarA0 22 / 35 - uttarA0 22140-43 38. triSaSTi0 111 / 55 se 61 pR0 3 / 2 36. ( ka ) Avazyaka niyukti gA0 168 (kha) Avazyaka pUrNi pR0 132 (ga) trivaSTi0 1 / 1 / 140 me 143 106 40. ( ka ) Avazyaka malaya0 vR0 pa0 158 (kha) triSaSTi0 117141715 41. (ka) Avazyaka pUrNi0 133 134 (kha) tripaSTi 1 / 1 / 107 - 1011032 - Avara malaya0 vRtti pR0 157 / 1
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. (ka) Avazyaka malaya0 vR0 162 (kha) paSTi0 126 me (ga) Avazyaka hAribhadrayA vRtti 1201 43. sthAnAGga pa0 366-1 44. jambUdvIpa prajJapti, kAlAdhikAra (amolaka RSi) 1076 45. sthAnAGga sUtra vRtti 50 366 46. jambUdvIpa prajJapti, vakSaskara sU0 14 47. (ka) Avazyaka malaya0 vRtti pa0 163 48 (kha) triSaSTi0 1 / 2 / 21350 40 / 1 (ga) mahApurANa jinasenAcArya 1416210 319 (ka) UrUsu usa bhalaMkhaNaM usabhI sumiNaMmi teNa / kAraNa usabhotti NAmaM kayaM // (kha) Umpradeze RSabho lAJchanaM yajjagatpateH / RSabhaM prathama yacca, svapne mAtrA nirIkSita. / tat tasya RSabha iti nAmotsavapuraHsaram / to mAtApitaro hRSTo vidadhAte zubhe dine / 42. (ka) Avazyaka niyukti0 10 186 (kha) Avazyaka malaya0 pa0 162 / 2 (ga) Avazyaka praNi0 152 (gha) Avazyaka haribhadrayA 10 125 (Da.) viSaSTi0 1 / 2 / 654 - 656 50 (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 161 (kha) triSaSTi0 1121881 21 (ka) Avazyaka bhASya (kha) Avazyaka pUrNi0 pR0 153 (ga) Avazyaka malaya0 vR0 164 (gha) Avazyaka cUrNi0 pR0 153 45 - Avazyaka pUrNi0 pR0 151 - triSTi 12645 se 649 52. (ka) dattI va dANamusamaM ditaM / daTTu jamivi pavataM / - Avazyaka niyukti0 gA0 224 (kha) bhagavatA yugaladharmavyavacchedAya bharatena saha jAtA brAhmI bAhubaline dattA, bAhubalinA saha Ava0 mala0 pR0 200 jAtA sundarI bharatAya / (ga) yugmidharmaniSedhAya bharatAya dadau prabhuH / soda bAhubalinaH sundarI guNasundarIm / -
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharatasyacasodayAM dadau brAhmA jagatprabhuH / bhUpAya bAhubaline tadAdi janatApyatha / -zrI kAlaloka prakAza sarga 32 zloka 47-48 53. (ka) iti dRSTvA tata Arabhya prAyo loke'pi kanyA pitrAdikA dattA satI pariNIyate iti pravRttam / --Avazyaka malaya0 pR0 200 (kha) gurudattiA ya kaNNA pariNijjate to pAyaM / -Avazyaka hAri0 vR0 pR0 133 (ga) bhitragotrAdikA kanyA dattA pitrAdibhimadA / vidhinopAyataH prAya. prAvartata tathA ttH| -zrI kAlaloka prakAza sagaM 32, zloka 46 54. (ka) Avazyaka niyukti gA0 164 (kha) Avazyaka cUNi pR0 153-154 55. Avazyaka niyukti gA0 166 56. purANasAra 18 / 3 / 36 57. Avazyaka malaya0 50 157-2 58. (ka) Avazyaka hAribhadrIyA pa0 120-2 (kha) Avazyaka malaya0 50 163 56 Avazyaka niyukti gA0 151 60. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 168 (kha) Avazyaka cUrNipR0 154 / / (ga) Avazyaka hAribhadrIyA vRtti pa0128 (gha) triSaSTi. 122 / 74 se 676 61 triSaSTi0 1121625-632 62 sthAnAGga vRtti 7 / 31557 63. AdyadvayamRSabhakAle anye tu bharata kAle ityanye / -sthAnAGga vRtti 7.31557 64. paribhASaNAu paDhamA, maMDalabaMdhammi hoi bIyA nu / cAraga chavichedAvi, bharahassa caubihA nII / -sthAnAGga vRtti 7.31557 65. nigaDAijamo bandho, ghAto daMDAditAlaNayA / -Avazyaka niyukti gA0 217 66. bandho-nigaDAdibhiryama. saMyamanaM, ghAtodaNDAdibhistADanA, ete'pi arthazAstravatvadhAtAstatkAle yathAyAga prvRttaa| -Avazyaka malaya0 vRtti pa0 1962 67. (ka) mAraNaM jIvavadho-jIvasya jIvitAd vyaparopaNaM, tacca bharatezvarakAle samutpanna / -Avazyaka malaya0 10 166 / 2 (kha) mAraNayA jIvavaho jannA nAgAiyANa puuyaato| -Avazyaka niyukti gA0 218 68. Avazyaka niyukti0 gA0 206 66. (ka) Avazyaka niyukti gA0 212 (kha) vizeSAvazyaka bhASya vRtti 132
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ga) Avazyaka pUNi0 pR0 156 (gha) Avazyaka hAribhadrayA pa0 132 70. viSaSTi0 12671 71. Avazyaka niyukti0 gA0 337 72. (ka) Avazyaka niyukti0gA0 332 (kha) Avazyaka cUrNi0 pR0 162 (ga) pTa 112 / 122-123 (gha) mahApurANa, jinasena 1855-5 pR0 402 73. ka) Avazyaka malaya0 vR0 pa0 217 1 (kha) triSaSTi0 11312441245 74. ( ka ) Avazyaka malaya0 217-218 (kha) Avazyaka cUNi0 163 75. (1) Avazyaka niyukti0 0 342-45 (kha) mamavAyAGga 76. (ka) dazakAlika agastapasiMha i (kha) . (ga) Avazyaka cUrNi0 10 152 (gha) mahApurANa 266 / 6 / 370 (4) dhanaJjayanAmamAlA0 194 10 57 jinadAma cUrNi0 pR0 132 77. (ka) tripaSTi0 1 / 3 / 301-302 (kha) kalpalatA, samayamundara pR0 206 (ga) kalpadra uma kalikA pR0 146 78. (ka) Avazyaka niya0i0342 (sva) Avazyaka cUrNi0 pR0 181 (ga) triSaSTi0 1 / 3 / 511-513 (gha) carappanna mahApurisa pariyaM (AcArya zIlAka) 76. Avazyaka niyukti0 gA0 343 80. mahApurANa (Adi purANa parva 24) ke anusAra isI samaya samrATa bharata ko antaHpura meM putra ratna prApta hone kI sUcanA bhI prApta huI / 81. (ka) Avazyaka malayagiri vRtti 226 (kha) Avazyaka pUNi0 pR0 181 (ga) tripaSTi0 1 / 3 / 508-530 47 82. (ka) Avazyaka niyukti (kha) triSaSTi0 1 / 3 / 531 83. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 345-346 (kha) Avazyaka pUrNi0 pR0 102 (ga) Avazyaka malaya0 vRtti pa0 226
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84. dhammANaM kAsavo muNheN| -uttarA0ma0 25, gA* 16 85. (ka) Avazyaka niyukti0 malaya0 vRtti pR0 2301 (kha) triSaSTi0 1131654 10 86 86. (ka) Avazyaka malaya0 vR0 pR. 226 (kha) triSaSTi0 131651 (ga) kalpalatA, samayasundara pR0 207 (gha) triSaSTi 0 1 / 4 / 730-746 87. mAvazyaka cUrNi0 pR0 206 56. mAvazyaka malaya0 pR0 23111 86. (ka) bAvazyaka malaya0 pR0 23131 (kha) triSaSTi0 1 / 4 / 818 se 826 60. (ka) Avazyaka cUNi0 206 / 210 (kha) Avazyaka malayagiri vRtti 61. Avazyaka niyukti0 gA0 348 62. Avazyaka cUNi pR0 210 63. paDhamaM diTThojuddha', vAyAjuddha taheba bAhAhiM / ___ muTThIhi a daMDehi a savvatyavi jippae bharaho / -Avazyaka bhASya gA032 64. (ka) triSaSTi0 parva 1, sarga 4-5 (kha) Adi purANa (jinasena) parva 34-36 (ga) kathAkoSa prakaraNa (jinezvara sUri) kathA : 65. (ka) Avazyaka malaya0 pR0 232 (kha) Adi purANa, parva 36 66. (ka) Avazyaka malaya0 vRtti (kha) triSaSTi0 1351765 se 768 (ga) Avazyaka cUNi0 pR0 210-211 65. (ka) Avazyaka niyukti gA0 436 (kha) Avazyaka malaya0 vRtti pR0 246 (ga) Avazyaka caNi pR0 227 18. bhagavAna RSabhadeva ke sambandha me prAya. vaidika grantha eka svara se zraddhAbhivyaJjanA karate haiN| Rg veda (2-33-15) meM rudra sUkta me eka RcA hai __ "eva bamro vRSabha cekitAna yathA deva na hRNISe na hNsii|" he vRSabha ! aisI kRpA karo ki hama kabhI naSTa na hoN|| isake alAvA nAbhiputra RSabha aura RSabha putra bharata cakrI kA tAjyavAhmaNa (14-2-5) zata0 mA0 (5, 2-5-17) zrImadbhAgavata (skaMdha 20) tathA uttara kAlIna mArkaNDeya purANa (ma0 50) kUrma pu0 (ma0 41) agni pu0 (10) vAyu pu0 (33) garuDa purANa (1) brahmANDa pu0 (14) viSNu pu0 (2-1) skaMda pu0 (kumAra khaNDa 37) Adi anekoM purANo me vistAra ke sAtha unakI carcA milatI hai| purAtattva vibhAga ke anusandhAnoM ne to yaha prAyaH siddha kara diyA hai ki RSabhadeva hI bhAratIya sabhyatA aura yoga mArga ke Adya pravartaka the| isake lie vizeSa jijJAsu lekhaka kA RSabha deva, eka parizIlana grantha dekheN|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 (sthavirAvasyantargata TippaNAni) 1. (ka) 'Nava gaNA ekkArama gaNadharA' dohaM doNhaM pacchimANaM ekko gnno| jIvaMte ceva bhaTTArae gavahiM jaNehiM ajjasudhammassa gaNo Nikkhitto "dohAugo tti nnaatu|-klp0 pU0 sU0 201 (kha) parinivvuyA gaNahaga jIvaMte nAyae nava jaNA u / idabhUI suhammo a, rAyagihe nivvue viire| -Avazyaka niyukti0 gA0 658 2 magahA gubbaragAme jAyA tinneva goyamasaguttA / -Avazyaka niyukti gA0 643 3. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 647 (kha) AdyAnA trayANAM gaNabhRtA pitA vasubhUtiH / -Avazyaka malaya0 338 4. (a) Avazyaka niyukti0 gA0 648 (kha) AdyAnAM trayANAM gaNabhRtA mAtA pRthivI / -Avazyaka ma0 vR0 338 5. tini ya goymguttaa| -Ava0 niyukti0 gA0 646 6 (ka) Avazyaka niyukti0 650 (kha) indrabhUteragAraparyAyaH paJcAzadvarSANi / -Avazyaka malaya010 50 338 7. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 652 (kha) idrabhUtezchapasthaparyAyastriMzadvarSANi / -Avazyaka malaya. pa0 33941 8. (ka) Avazyaka niyukti0 gA0 654 (kha) indrabhUteH kevalaparyAyayo dvAdaza varSANi / -Avazyaka malaya0 vR0 50 336 6. (ka) Avazyaka niyukti0 655 (kha) indrabhUteH sarvAyuvinavativarSANi / -Ava0 malaya0 vR050 331 10. Avazyaka niyaMkti gA0 650 / 11. A. niyaM0 gA0 652 / 12. mA0 niyugA0 654 13. A0 gA0 655 / 14. A.niyu0650 / 15. A0 ni0 gA0652 / 16. mA0ni0 gA0 654 / 17. A. ni. gA. 655 / 18 A0ni0 gA0 643 / 16. A0ni0 gA0 64 20. A. ni. gaa0647| 21. A. ni. gA0648 / 22. A. ni. gA0 650 / 23. A0 ni0 gA0 652 / 24. A0 ni0 gA0 654 / 25. A0 ni0 gA0 655 / 26. A0ni0 gA0 643 20mA0ni0 gaa0641| 25. A0ni0 gA0 647 / 26 mA0 ni0 gA0 648 / 30. A. ni0 gA0 650 / 31. mA0ni0 gA0 652 / 32. A0 ni0 gA0 655 / 33. A0ni0 gA.644 34. mA0ni0 gaa0647| 35. mA0ni0 gA0 648 / 36 A. ni. gA0 650 / 37. A0
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni0 gA0 653-654 / 38. A0 ni0 gA0 655.656 / 36. A0ni0 gA0 653 / 40. A0 ni0 gA0647 / 41. A0 ni0 gA0 648 / 42. A0ni0 gA0 644 / 43 A0ni0gA0 6. 44. A0ni0 gA0653-654 / 45. A0ni0 gA0 655 / 46. A0ni0 gA0644 / 47. A0 ni0 gA0649 / 48. A0 ni0 gA0 647 / 46. A0ni0 gA0 648 / 50. A0ni0 gA0 650 51. A0ni0 gA0 655-656 / 52 A0 ni0 gA0 644 / 53. A0ni0 gA0 648 / 54. A. ni0 gA0 647 / 55. A0ni0 gA0 648 / 56. A0ni0 gA0650 / 57. A0ni0 gA0 655-656 / 58. A0 ni0 gA0 645 / 56. A0 ni0 gA0 646 / 60. A0 ni0 gA0 647 61. A0ni0 gA0 648 / 62. A. ni. gA0 651 / 63. A0ni0 gA0 655-656 / 64. A0 ni0 gA0645 / 65 A0ni0 gA0646 / 66. A0ni0 gaa0647|67. A0ni0 gA0 648 68. A0ni0 gA0651 / 66. A0ni0 gA0 655-656 / 7.A. vIra nirvANa saMvat ko jAnane kA tarIkA yaha hai ki vi0 sa0 me 470 milAne para, zaka savat meM 605 aura I. sa. me 527 milAne para voni savat mila jAtA hai| jaise vartamAna vi0 sa0 2025 me 470 zaka 1860 meM 605 aura 1968 me 527 milAne para vora saMvat 2465 A jAtA hai| 70 B. maNa paramohi pulAe, AhAra khavaga usame kppe| saMjamatiga kevala sijmaNA ya jammi vucchiNNA / -jaina paraparAno itihAsa bhA0 1 pR0 72 me ughRta, (tripuTI) 71. sthavira susthita gRhasthAzrama me kATivarSa nagara ke rahane vAle the, ataH ve koTi ka nAma se pahacAne jAte the / sthavira supratibuddha gRhasthAzrama me kAvandI nagara ke nivAmI the, ataH ve kAkandaka nAma se vizruta the| 72. 'tAmraliptikA' zAkhA kI utpatti baMga deza kI usa samaya kI rAjadhAnI tAmralipti yA tAmra liptikA se huI thii| usa yuga me vaha eka prasiddha bandaragAha thaa| vartamAna meM vaha baMgAla ke medinIpura jile meM 'tamaluka' nAma kA gAva hai / __ koTivarSIyA zAkhA kI utpatti gaTha deza ko rAjadhAnI koTivarSa nagara se huI thii| vartamAna me vaha pazcimI baMgAla meM murzidAbAda ke nAma se prasiddha hai| pauNDavardhanikA zAkhA kI utpatti puNDravardhana nagara se huI thii| vartamAna meM vaha uttarI baMgAla ke (phirojAbAda) mAldA se 6 mIla uttara kI ora 'pANDuA' nAma ke pAMva se pahacAnA jAtA hai / usa yuga me isame rAjazAhI, dInAjapura, raMgapura, nadiyA, vIrabhUma, midanApura, jaMgalamahala, pacena aura cunAra sammilita the| eka anya nidvAna ke matAnusAra (jaina paraMparAno itihAsa bhA0 1 pR0 205) vartamAna pahAr3apura (baMgAla ke vogarA jilA R. B. R ke sTezana se 3 mIla dUra) poMDravaddhana nagara kA vartamAna avazeSa hai / 'dAmI kapaMTaka' zAkhA kI utpatti bagAla ke samudra ke sanikaTavartI 'dAsI karpaTa' nAmaka sthAna se huI hai| 73. dazAzrutaskaMdha, cUNi
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 74. (ka) gurvAvalI-muni ratna sUri (kha) uvasaggaharaM dhuttaM, kAUNaM jeNa saMghakallANaM / ___ karuNApareNa vihiyaM, sa bhaddabAhU guru jayau // 1 // -kalpasUtra kalpArtha bodhinI TIkA me udavata 10 208 75. muni kalyANavijaya jo upalabdha bhadrabAhu saMhitA ko sattarahavI zatAbdI kI kRti mAnate haiN| -nibandha nicaya pR0 267 76. Avazyaka dhUNi bhAga 2, pR0 187 77. (ma) titthogA liya 80112 / (kha) triSaSTi0 pariziSTa parva, sagaM 6 (ga) vIra nirvANa saMvat aura jaina kAla gaNanA pR0 64 78. kauzAmbI zAkhA kI utpatti kozAmbikA nagarI se huI hai| kauzAmbikA nagarI vartamAna me 'kosama' nAma se prasiddha hai| yaha sthAna ilAhAbAda se dakSiNa aura pazcima me 31 mIla para avasthita hai aura jahAnapura se dakSiNa me 12 mIla para hai / 76. zuktimatIyA zAkhA kI utpatti zuktimatI nagara se huI hai / zuktimatI dakSiNa mAlava prAnta kI eka prasiddha nagarI thii| 80. kauDambANa zAkhA ko utpatti kisa sthAna se huI hai isakA sahI patA nahI lagA hai| purAtattvavetA zrI kalyANavijaya gaNi ke abhimatAnusAra yaha sthAna yukta pradeza meM kahI honA caahie| 81. candranAgarI zAkhA kI utpatti candranagara se huI hai| candranagara sebaDAphulI jaMkzana se 7 mola uttara candranagara kA relave sTezana hai aura hugalI relave sTezana se 3 mIla dakSiNa me hai / 82. (ka) kalyANavijaya gaNi ke matAnusAra syUlibhadra kA svargavAsa 215 meM nahI, para 221 se bhI bahuta pIche humA hai / tathyo ke lie dekhie -paTTAvalI parAga0 pR0 51 (kha) vIra nirvANa saMvat aura jaina kAla gaNanA pR0 62 TippaNI 83. vRhatkalpa bhASya 1150 gA0 3275 se 3286 84. jaina paraMparAno itihAsa bhA0 1 pR0 175-176 85. udumbarIyA-zAkhA kI utpatti udumbarIyA nagara se huI thii| udumbarIyA kA vartamAna me nAma . 'DomariyA gaJja hai| yaha rApatI nadI ke dAhine taTa para avasthita hai| 86. 'mAsapurIyA' zAkhA kI utpatti varta deza ko rAjadhAno 'mAsapurI' se huI thii| 87. campIyA zAkhA kI utpatti aMga deza kI rAjadhAnI campA se huI thii| 88. bhadrIyA zAkhA kI utAtti malaya deza kI gajadhAnI bhadriyA se huI thii| 89. kAkandIyA zAkhA kI utpatti videha deza me avasthita kAkandI nagarI se huI thii| 60. mithilA zAkhA kI utpatti videha kI rAjadhAnI mithilA se huI thii| 61. uDuvADiya (RtuvATikA) zAkhA kI utpatti 'uDuvADiya' sthAna se huI hai jo Ajakala 'ulavaDiyA; nAma se prasiddha hai| yaha sthAna kalakattA se 15 mIla dakSiNa bhAgIrathI gaMgA ke bAyeM kinAre para hAvar3A jile meM hai|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. 'kSaumiliyA' zAkhA kI utpatti pUrva baMgAla ke kSaumila nagara se huI thI jo vartamAna me 'komilA' nAma se prasiddha hai| 63. mAnavagaNa kI ye tIna zAkhAyeM kramazaH kAzyapa, gautama aura vAsiSTha gotro se vizruta huI hai aura caturtha zAkhA 'sAraThThiyA' kI utpatti soraTha nagara se huI hai, jo vartamAna meM madhuvanI se uttara-pazcima meM ATha mIla para 'soraTha' nAma se avasthita hai| 64. koTikagaNa kI utpatti susthita aura supratibuddha sthaviro se huI hai| Arya susthita gRhasthAzrama meM koTivarSa nagara ke nivAsI the aura supratibuddha kAkando nagarI ke| ataH ina sthaviroM ke apara nAma kramazaH koTika aura kAkandaka bhI the| ina sthaviro se prAdurbhUta hone vAlA gaNa 'koTika' nAma se vizruta huaa| 15. 'uccAnAgarI' zAkhA kI utpatti 'uccAnagarI' se huI hai| uccAnagarI' hI vartamAna me 'bulanda zahara' ke nAma se vikhyAta hai| 66. mamikA zAkhA kI utpatti cittoDa ke sannikaTavartI madhyamikA nagarI me huI thii| 67. baMbhalijjiya' kula ke sthAna para mathurA ke zilAlekhoM me brahmadAsikA nAma upalabdha hotA hai| kalyANavijaya gaNi ke abhimatAnusAra yaha nAma zuddha hai-"koTika gaNa' ke janmadAtA susthita - supratibuddha ke gurubhrAtA 'brahmagaNA kA pUrA nAma 'brahmadAsa gaNi' ho aura unhI ke nAma se brahmadAsika kula prasiddha huA ho|" paTTAvalI parAga pR0 41-42 18. vANijya kUla ke sthAna para mathurA ke zilAlekhoM meM 'ThANiyAto' nAma utkIrNa hai| kalyANa vijaya jI isa nAma ko ThIka mAnate haiN| dekha-paTTAvalI pagaga pR0 42 RE. (ka) kalAsubodhikA TIkA pR0 554, mArAbhAI maNilAla nabAba (kha) jaina paramparAno itihAsa, bhA0 1, pR0 220-221 / 100 0 so paiTANaM aagto| tattha ya sAtavAhaNI rAyA saavgo| teNa samaNaprayaNaocchaNo pavatti to, ateuraM ca bhaNiyaM-amAvasAe uvavAsaM kAu "amimAdIsu uvavAsa kAtuH" iti pAThAntaram / pAraNae sAdhUNaM bhikkhaM dAu pArijjaha / adha pajjosamaNAdivase AsaNNIbhUte ajjakAlaeNa sAtavAhaNo bhaNito-bhaDvayajoNhassa pacamIe pjjomaavnnaa| raNNA bhaNito-sahi vasaM mama iMdo aNu jAyaco hohiti to 'Na pajjuvAsitANi cetiyANi sAdhuNo ya bhavissaM ti" ti kAtu to chaTThIe pajjomavaNA bhvtu| AyarieNa bhaNiyaM-na vaTTati atikaametu| raNNA bhaNita-to cautthIe bhavatu......"AyarieNa bhaNitaM evaM hou, tti cautthIe katA pjjosvnnaa| evaM cautthI vi jAtA kaarinntaa| -pajjosamaNAka.ppaNijjutI pR0 86 (ka) zrI nizIthasUtra cUNi0 u0 10 (kha) bharatezvara bAhubali vRtti 101. tumbavana ke paricaya ke lie dekhie-muni zrI hajArImala smRtimatha pR0 677 102. (ka) Avazyaka cUgi0,prathama bhA0 50 360 (kha) avaMtI jaNavae tumbavaNasagnivese dhaNagirI nAma inbhputo| -Avazyaka hAribhadrIya TIkA pra. bhA0pa0 286-1
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ga) avaMtIjaNavae tumbavaNasannivese gharNAgirI nAma ibbhaputto / - Avazyaka malaya0 TI0 dvi0 bhA0 pa0 387-1 (gha) tu bavaNasannivese avaMtIvisayaMmi dhaNagiri nAma inbhasuo asi niyaMgacaMgimAvijiyasurarutho / - uvaesamAlA saTIka, 110, patra 207 123. (ka) upadezamAlA saTIka, gAthA 110, patra 207 ( kha ) RSimaMDala prakaraNa gA0 2 patra 161-1 (ga) tripaSTi0 pariziSTa parva, dvAdaza sagaM zloka 4, pR0 270 104 (ka) vajrAdapyadhikaM bhAraM zizorAlokya sUraya. / jagatprasiddhAM zrI vajra ityAkhyAM dadurunmudaH / - RSimaMDala prakaraNa, zloka 34 pR0 163 / 1 (kha) sotriya bhUmipatto jA jAo tatvasUriNA bhaNiyaM / ambo ki bairamimaM jaM bhAriyaM bhAvamuvvahai // (ga) tadbhArabhaMgura karo, gururUce savismayaH 105 bharatezvara bAhubali vRtti: pa0 73 106. (ka) Avazyaka niyukti 363 - 377 aho pu rUpabhUdvayamidaM dhatu N na zakyate / - pariziSTa parva, sagaM 12, zlo0 52 pR0 274 (gha) bharatezvara bAhubali vRtti, pR0 66, zubhazolagaNi ( kha vizeSAvazyaka bhASya 2284 - 2265 107. (ka) Avazyaka niyukti 762 (kha) vizeSAvazyaka bhApya 2279 53 111. ( ka ) nandI sUtra, hAribhadrIya TIkA malayagiri vRtti 108. nandI cUrNi pR0 8 106 vIra nirvANa saMvat aura jaina kAlagaNanA -- kalyANavijaya pR0 104 110. jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe mamaM ega bAsasahassaM pumbagae aNusajjissai / - bhagavatI sUtra 2016 / 677 (kha) - upadeza mAlA, saTIka patra 206 " (ga) nandI sUtra, cUrNi jinadAsa gaNI mahatara
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. (ka) samaNe bhagavaM mahAvora0 / caMdasaMvacchagmadhikRtyApadizyate jeNaM jugAdI so / [samA bAryantata TippaNAni ] mohubhavI, khIre ya dharaNe Ata - saMjamavirAdhaNA / (kha) dAve bhaMte !' dApaye: 'paDigA' tvamapi gRhNIyAH / pariziSTa - 5 - kalpasUtra ghRNi sU0 224 (kha) vAsANaM savIsairAe, candrasaMvatsaramadhikRtyApadizyate jeNa so jugAI | 2. no se kappaI taM raryANa, ti bhAdrazuknapaJcamImatikramitum / - kalpasUtra Tippanaka sU0 231 3. (ka) atyegatiyA AyariyA 'dAe bhaMte / ' dAte gilANassa mA appaNo paDiggAhe cAtummAsigAdisu / - kalpasUtra cUrNi sU0 234 (kha) ' evaM vRttapuvvaM' ti yadyetaduktaM bhavati gurubhiryaduta 'dApayeglanAya tvaM' tadA dAtu kalpate na svayaM grahItumiti / - kalpasUtra TippaNa sU0 234 4. paDiggAhe bhaMte / ti appaNo paDiggAhe ajja gilANassa aNNo givhihi tti Na vA bhujani / adha doha vi gehati to pAriTThAvaNiyadosA / apariTThavete genaNNAdi / -- kalpasUtra, Tippanaka - kalpasUtra cUrNi0 235 5. dAe paDiggAhe gilANassa appaNo vi, evA'yariyabAla vuDDa pAhuNagANa vi vitiSNaM, sa eva doso - kalpasUtra cUrNi sU0 236 6. (ka) uttarAdhyayana a0 17, gA0 15 / (kha) vahI, a0 30, gA0 26 (ga) vikRtihetutvAdvikRtI (gha) sthAnAGga 6 / 674 (ca) cattAri siNeha vigatIo pannattAo, taM jahA - tellaM ghayaM vasA NavagItaM / sU0 224 - kalpasUtra, AcArya pRthvIcandra TippaNa sU0 236 uttarAdhyayana vRhadvRtti zAntyAcArya pa0 435 (cha) cattAri mahAvigatIo pannatAo, taM jahA - mahu, maMsaM, majjaM, NavaNItaM / -svAnAGga 4/2/274 -sthAnAGga 4 / 1 / 274 (ja) vikRti - azobhanaM gatiM nayantIti vigataya; tAzca kSIravigayAdaya. bigatImAharayataH mohobhavo bhavati / - uttarAdhyayana] cUrNi0 pR0 246 (jha) vizeSa jijJAsu lekhaka kA 'mAsAhAra niSedha', lekha dekheM / 4
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. khaTThassa do goyara kAlA / kiM kAraNaM ? so duNo vi kallaM uvavAsaM kAhiti jati khaMDitANi sattiyANi caiva kaSpati kIsa egavArA gevhinu na pareti ? ucyate-sotalaM bhavati saMcaya saMsata dIhAvI dosA bhavaMti muttANumute ya balaM bhavati, dukkha ca gharetiti / * 5 - kalpasUtra pUrNi0 sU0 242 8. (ka) vyapagataM aSTaM vpaSTaM vikRSTaM vA, tiSNi vi govarakAlA sabbe' cattAri vi porusito AhA gaNaMtaraM pANagaM / (kha) 'vikiTTha' ti aSTamAdUrdhvaM tapaH - kalpasUtra pUNi sU0 244 - kalpasUtra TippaNa0 0 244 6 'tao pANagA' trINi pAnakAni / 'usseima' piTThajalAi / 'saMseima' patrANi ukkAleu sIyaleNa jaleNa simpati taM saMmeima - kalpasUtra TippaNa sU0 246 10. (ka) 'AyAma' avassAvaNaM sovIraga' abilaM / (kha) 'AyAma' avastrAvaNam / sovIra kAJjikam / 'suddhaviyaDa' uSNodakam / -- - kalpasUtra pUrNa sU0 240 1 kalpasUtra TippaNa sU0 240 11. (ka) 'saMkhAdanio' pariminadanio mAMNa bovaM dijjati jati tattilagaM bhatapANassa geShati sA vidatI va paMca ti Nimma caturo tiSNi do egA vA cha sata vA mA eva saMDomokatA teNa paMca bhAyaNassa laddhAto tiSNi pANagassa tAhe tAo pANagacciyAto bhoSaNe saMdhu 1 bhati taNa kati bhoyaNa nviyAto vA pANae sambhati taM piNa kaSpati / kalpasUtra pUrNi sU 251 kalpasUtra Tippana 251 1 (kha) 'saMkhAdani' parimita datteH 'loNAsAyaNaM stokam / 12. (ka) vAmAvAsa 0 ja kici kaNayasitaM ussA mahiyA vAsa vA paddhati udagavirAhaNa ti kAuM - kalpasUtra cUrNi0 253 (kha) 'pANipaThigaha jinakalpikAdeH oma mahIvAsA kusAramAtraM yAvat patati tAvanna kalpate - kalpasUtra TippaNa sU0 253 13. bagghAriyaTikAlo jo vAsakaNaM gAleti acchiNAte va paagte| kappatti se 'sa Mtastarassa, aMtaraM -syaharaNaM paDimmaho vA uttara pAuraNa kappo saha aMtareNa uttarassa | gantum / - kalpasUtra pUNi 256 14. AcArAga 128 / 4 / 51 15. utta rASyayana a0 23 gA0 13 16 -- 'saMtarutaraMsi' ataramiti kalpaH uttaraM ca varSAkalpa kambalI athavA aMtaraM- rajoharaNaM Diggaho vA uttara pAukaraNappo tehi saha / - kalpasUtra pRthvI TippaNa 256 17. oghaniyukti gAthA 726 vRtti 18. kambalasya varSAsu vahinatAnA tAtkAlikavRSTAya kAya rakSaNamupayAMgaH yato bAlavRddhAnanimittaM varSatyapi jaladhare bhikSArya asahyoccAra prastravaNapariSThApanArthaM ca niHsaratA kambalAvRttadehAnA na tathA vivAkAya virAmaneti / --saMgraha vRtti patra 66
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 19. bAla-vRTa-glAnanimittaM varSatyapi jalaghare bhikSAya ni.saratAM kambalAvRttadehAnA na tathA vidhAkAya viraadhnaa| -yogazAstra, svopana vRtti 3, 87 20. aha puNe jANejjA-tibvadesiyaM vAsaM vAsamAgaM pehAe, timbadesiyaM vA mahiyaM saNNivayamANi pahAe"""......"se evaM jaccA No sADiggahamAyAe gAhAvai-kulaM piMDavAyapaDiyAe Nikkhameja vA paviseja pA! -AyArI taha AyAra cUlA, cUlA 1,06 uddezA 2, sU0 53, pR. 266 21. dazavakAlika // 1 22 pa iti paDisehasaddo, caraNaM gocarassa ta paDiseheti 'vAsa' megho, sammi pANiyaM muynte| ___ - dazavakAlika, agastyasiMha cUNi 23. nakAro paDisehe vaThThai, careja nAma bhikkhassa aTThA gacchejjAti. vAsa pasiddhameva, tami vAme varisamANe u pariyavvaM, uttiNNeNa ya panyuThe mahAchannANi sagaDagihAiNi pavisittA tAva acchAi jAvaThThiyo tAhe hiMDai / -dazavekAnika jinadAsa cUNi 10 170 24. na caredvarSe varSati, bhikSArthaM praviSTho varSaNe tu pracchanne tiSThet / -dazavakAlika hAribhadrIyA TIkA pa0164 25. kaNagaphusiyamittaM pi| 26. (ka) mahiyAe va patie / -dazava0 518 (kha) mahiyA pAyaso sisire gambhamAse bhavai tAevi paDattIe no crejjaa| -dazavai0 jinadAma cUNi pR0 170 27. niginmiya nigijhiya sthitvA sthitvA / kappai ahe viyaDagihaM si vA AsthAnamaNDapam / pumvAutte 'bhilNgsuu|' masUradAliH uDidadAlirvA iti janazrutiH vyavahAravRttI vidamuktam "yad gRhasthAnA pUrvapravRttamupaskriyamANa tat pUrvAyuktam / " iti / sAdhorAgamanAta pUrva gRhastha svabhAvena rAdhyamAnaH satandulodanaH 'milaMgasUpo nAma' sasnehaH sUpo dAliriti ma kalpate pratigrIhatum / yo 5 sau tatra 'pUrvAgamanena' pUrvAgatAH sAdhava iti heto. pazcAd dAyakaH pravRtto rAddha ma nandulodano mila gasUpo vA nAso kalpate pratigrahItumiti / -kalpasUtra, AcArya pRthvIcandra TippaNa sU0 257 28. pattha viviyaDarukkhamUlesu kahaM acchitanvaM ? "tatya jo kappati egasma NigaMthassa egAe ya giragathIe / " kahaM egANio ? sa ghADaillao abbhattanTio asuhitao kAraNio vA / evaM NiggaMdhINa vi AyaparobhayasamutyA dosA sakAdao ya bhavaMti / aha paMcamao khuDDao vA khuDDiyA vA, chakkaNNaM rahassaNa bhavati tattha vi acchato asi dhuvakammiyAdISaM saMloe 'sapaDiduvAre' sapaDihuttaduvAraM savvagihANa vA duvAre / khuDDano sAdhUNaM sa jatINaM khuddddiyaa| sAdhU usmageNaM do, saMjatI otiNNi cattAri paMca vA / evaM agArIhiM vi| -kalpasUtra cUNi sU0 256-266-261 26. (ka) 'aNNataraM vA vigati', khIrAdi, 'evadiyaM' ettiyaM parimANeNa, 'evatikhutto' ettiyavArAto divase vA mohumbhavadosA khamagagilANANaM annunnnnaataa| -kalpasUtra pUNi 276 (kha) kalpasUtra TippaNa 276
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 " 31. (ka) vAsAvAsaM0 No kappati NigaMdhA 2 paraM pajjosavaNAto golomamettA vi kesA jAva saMbacharie kappe / uvAtiNAveta' tti atikkAmettara / kesesu AukkAto laggati so virAdhijjati, tesu ya ulla tesu chappatiyAlo samucchaMti, chappaiyAzro ya kaDUyato virASeti prappaNI vA khata kareti, jamhA ete dosA tamhA golomapyamANameta viNa kappati / jati sureNa karoti katta rIe vA ANAdItA, chaSpatiyAto chijjati, pacchAkamma ca mahAvito kareti, mahAmaNA tamhA lomo kAto, to ete dosA pariharitA bhavati / bhave kAraNaM Na karejjA vi loya asAhU Na tareti ahiyAsetu loyaM jatikIrati aNNe uvaddavo bhavati, bAlo ruvejja vA dhamma vA chaDDe jja, gilANo vA teNa lobha Na kIrati / jai kattarIe kAreti pakkhe pakkhe kAtavvaM, aSa kureNa mAse mAse kAtavyaM parama DureNa, pacchA kasarIe adhyANa dabaM ghetUna tassa vi hutthadhovaNaM dijjati esa jayaNA / ghuvaloo u jiNANaM / therANa puNa vAsAsu avassa kAyavyo / pakkhiyA ArovaNA arti revakAla' | ahavA saMcArayadoSANaM pakkhe pakkhe baMdhA mottavvA paDileheyabvA ya / mahavA pakkhiyA ArovaNA ke sANaM kattarIe, aNNahA panchita / mAsito bureNaM loo chaNhaM mAsANa yerANa, taruNANaM vAummAsiyo / savaccharimro ti vA vAsarattio ti vA eg| uktaM ca savaccharaM vA vi paraM pamANa / bIyaM ca vAsaM Na tahi vasejjA " esa 'kappo'- merA majjAyA, kassa ? yerANaM bhaNitA Apuccha bhikkhAyariyAvi vigati paccakakhANa jAva mattagati / jiNANa vi ettha kici sAmaNNa pAeNa puNatherAna' | -- kalpasUtra bhUNi 284 (kha) 'uvAyaNA' atikramayitum / zeSo locAdividhi cUrNito jJeyaH | - pRthvI0 TippaNa 284 (ga) kezeSu hi apkAyavirAghanA, tatsaMsargAcca yUkA: samUrcchanti, tAzca kaNDayamAno hanti zirasi navakSata vA syAt, yadi kSureNa muNDApayati kartaryA vA tadA'jJAbhaMgAdyA: doSAH saMyamAtmAvirAdhanA, yUkAchidyante nApitazca pazcAtkarmakaroti zAsanAya bhrAjanA ca tato loca eva zreyAn / - kalpasUtra subodhikA TIkA, patra0 160-61 32. dekhiye -- jambUdvIpa prajJapti, Avazyaka niyukti Adi 33. vIrAsana ukkur3agAsaNAi loAio ya viSNeo / kAyakileso saMsAravAsa nibve ahe utti || vIrAsaNAsu guNA kAryAnaroho dayA a jIvesa / paraloamaI a tahA bahumANo deva annesi // ssiMgayA ya pacchApurakammavivajjaNaM ca loaguNA / dukkha sahataM naragAdibhAvaNAe ya nivveo // tathA'nyairapyuktam- pazcAtkarma puraH karma (I) yapathaparigrahaH / doSA hote parityaktA, zirolocaM prakurvatA // - dasavaikAlika, hAribhadrIya vRtti 10 28261
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 34. jaM majjiyaM samIraballaehi tavaniyamabaMbhamaiehi / ta dANi paccha nAhisi, chaDDato sAgapatehi // 2714 // tavo bhedo aso, hANI, dasaNa-carita nANANa / sAhupadoso saMsAravaDDhaNI sAhikaraNassa // 2708 || - kalpalaghubhASya uttarA0 26 35. khamAvaNayAeNa jIve palhAyaNabhAva' jaNayaha / 36. vAsAsu vAghAtaNimitta N tiSNi uvassayA ghettavyA / kA samAcArI ? ucyate-veubviyA paDilehA puNe puNo paDile hijjati sasate asasattaM, tiSNi velAo - puruSavhe 1 bhikkhaM gatesu 2 vetAliya 3 / je aNe do uvassayA tesi 'veubviyA paDilehA' diNe diNe nihAlijjaMti, mA koti ThAhiti mamattaM yA kAhiti tatie divase pAdapu jaNeNa pamajjijjati / - kalpasUtra bhrUNi sU0 287 37. (ka) teNaM kAlaNaM teNaM sameeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre rAyagihe nagare sadevamaNUyAsurAe 'parisAe' udghATya ziraH pari-sarvataH sIdati pariSat 'majjhe Thito' majjhagato 'evaM yayokta' kaheti, bhAsati vAgyogeNa, paNNaveti aNupAliyassa phala, paruveti, prati phala pratirUveti / 'pajjosavaNAkappo / ' tti varisAra samajjAtA / bajjo ! tti AmaMtraNe / dvigrahaNa nikAcanAyeM, eva kartavyaM nAnyathA / saha attheNa saaTTha / sehetu na nirhetukam / 'sanimitta sakAraNa aNUNapAlitassa dosA ayaM hetu:, apavAdo kAraNa jahA savIsatirAte mAse vItikkate pajjo sabeyadhva / kinimittaM hetuH pAeNaM agArIhi agArANi saTThAe kahANi / kAraNaM ureNa bi pajjo - saveti maasaapunnimaae| evaM savvasuttANa vibhAsA | dosadarisaNa hetuH / avavAdo kAraNa | saMhetu kAraNaM bhujjo bhujjo / ' puNo puNo ubadaseti / parigrahaNAt sAvagANa vi kahijjati, samomaraNe kaDhijjati pajjosamaNAkappo | - kalpasUtra cUrNi sU0 261
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6 ( bAya, saMgIta paricaya ) 1 tata--tantuvAdya-vINA Adi 2 vitata-maMDhe hue vAdya-paTaha Adi 18 kutumba carmAvanapuTo vAdyavizeSaH / 16 gomukhI 3 ghana-kAMsyatAla 4 musira-zuSira-phUka dvArA bajane vAlA 20 mardala 21 vINA vAdya bAMsurI Adi / 22 vipaMcI-tritaMtrI vINA -sthAnAGga 4 23 vallakI -sAmAnya vINA 1 zaMkha 24 mahatI-zatatatrikA vINA 2 zRga 25 kacchabhI 3 zaMkhikA 26 citravINA 4 kharamuhI 27 baddhIsA 5 peyA 28 sughoSA 6 poripiriyA-zUkara-puTAvanaddhamukho- 26 nandoghoSA vAdya vishessH| 30 bhrAmarI 7 paNava--laghu paTaha 31 SaDbhrAmarI 8 paTaha 6 bhaMbhA-DhakkA 32 paravAdanI-saptatatrI vINA 10 horaMbha-mahADhakkA 33 tUNA 11 merI 34 tumbavINA 12 sallarI 35 Amoda 13 duMdubhi-vRkSa ke eka bhAga ko bhedakara 36 saMmA banAyA gayA vaady| 37 nakula 14 muraja - zakaTamukhI 38 mukunda 15 mRdaMga 36 huDukkI 16 naMdI mRbaMga-ekataH saMkIrNa anyatra 40 vicikkI vistRto muraja vishessH| 41 karaTA 17 AliMga 42 DiDima
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) 10 vaMza 11 paNava 12 zaMkha -vRhatkalpabhASyapIThikA 24 vRtti 43 kiNita 44 kaDaMba 45 darbarikA-gohiyA 46 darvaraka 47 kalazI 48 maDaka 46 tala 50 tAla 51 kAMsyatAla 52 rigisiyA 53 lattiyA 54 magarikA 55 susumAriyA 56 vaMza 57 veNu 58 vAlI 56 parillI 60 baddhagA -rAjapraznIya sUtra 64 saMgIta gIta ke tIna prakAra haiM:-- 1 prAraMbha meM mRdu 2 madhya meM teja 3 anta meM manda --sthAnAGga 7, u03 -anuyogadvAra gIta ke doSa 1 bhItaM-bhayabhIta mAnasa se gAyA jAya, 2 drutaM-bahuta-zIghra-zIghra gAyA jAya 3 apityaM-zvAsa yukta zIghra gAyA jAya __ athavA hrasva svara laghu svara se hI gAyA jaay| 4 uttAlaM- ati uttAla svara se va ava sthAna tAla se gAyA jAya , 5 kAkasvaraM-kaue kI taraha karNa-kaTa zabdoM se gAyA jaay| 6 anunAsikam-anunAmikA se gAyA jAya / 1 bhamA 2 mukunda 3 maddala 4 kaDaMba 5 mallari -anuyogadvAra 7 kAMsyatAla 8 kAhala 6 talimA __gIta ke ATha guNa:1 pUrNa-svara, laya aura kalA se yukta gAyA jaay| 2 raktaM-pUrNa tallIna hokara gAyA jAya /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) 3 alaMkRta - svara vizeSa se alaMkRta hokara gAyA jAya / 4 vyaktaM - spaSTa gAyA jAya / 5 avighuSTaM - aviparIta svara se gAyA jAya / 6 madhuraM - kokilA kI taraha madhura gAyA jAya / 7 samaM-tAla, vaMza, va svara se samatva gAyA jAya / 8 sulalitaM - komala svara se gAyA jAya / anya ATha guNa: 1 urovizuddha - vakSasthala se vizuddha hokara nikalanA / 2 kaNThavizuddha - jo svara bhaMga na ho / 3 zirovizuddha - mUrdhA ko prApta hokara bhI jo svara-nAsikA se mizrita nahI hotA / 4 mRduka- jo rAga komala svara se gAI jAya / 5 riGgita - AlApa ke kAraNa svara aThakheliyA karatA-sA pratIta ho / 6 padabaddha - jo geya pada viziSTa lAlitya yukta bhASA meM nirmita kiye gaye hoM / 7 samatAla pratyutkSepa - nartakI kA pAdanikSepa aura tAla Adi paraspara mile hoN| 8 sapta svara sImara - sAtoM svara akSarAdi se milAna khAte hoM / akSarAdi sama bhI sAta prakAra kA hai:1 akSara-sama- hrasva, dIrgha, pluta, sAnunAsikA se yukta / 3 2 pada - sama-- pada vinyAsa se yukta / tAla - sama-tAla ke anukUla kara Adi kA hilAnA / 4 laya- sama- vAdya yantroM ke sAtha svara milAkara gAnA | 5 graha- sama-vAMsurI yA sitAra kI taraha gAnA / 6 nizvasitocchvasito sama-zvAsa grahaNa karane aura nikAlane kA krama vyavasthita | 7 saMcAra - sama-vAdya yatroM ke sAtha gAnA - sthAnAGga 7 / 3:25 - anuyogadvAra gA0 7 prakArAntara se anya ATha guNa:1 nirdoSaM - gIta ke battIsa doSa se rahita gAnA / 2 sAravantaM -- viziSTa artha se yukta gAnA | 3 hetuyuktaM - gIta se nibaddha, artha kA gamaka aura hetu yukta / 4 alaMkRtaM - upamAdi alaMkAroM se yukta / 5 upanItaM - upanaya se yukta / 6 sopacAra- kaThina na ho, vizuddha ho / 7 mitaM - sakSipta va sAra yukta / 8 madhuraM - yogya zabdoM ke cayana se zruti madhura / --sthAnAGga -------- chanda ke tIna prakAraH- 1 sama-cAroM pAda ke akSaroM kI saMkhyA samAna /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 sArasI ( 62 ) 2 arghasama-prathama aura tRtIya, dvitIya grAma ora mUrcchanAeM: -- aura caturtha pAda samAna saMkhyA sAta svaroM ke tIna grAma hai:vAle hoN| 1 SaDaja prAma 3 viSamasama-kisI bhI pAda kI saMkhyA 2 madhya prAma, eka dUsare se nahIM milatI ho| 3 gAMdhAra grAma -anuyoga dvAra gA010 saptasvara SaDaja grAma kI sAta mUrcchanAeM:1 SaDaja-nAsikA, kaMTha, chAtI, tAlu, 1 mAga jilhA, dAMta, ina chaha sthAnoM 2kauravo, se utpanna / 3 haritA, 2 vRSabha-jaba vAyu nAbhi se utpanna hokara 4 ratnA kaNTha aura mUrdhA se Takkara 5 sArakAntA khAkara vRSabha ke zabda kI taraha nikalatA hai| 3 gAMdhAra-jaba vAya nAbhi se utpana7 zuddhaSa ijA hokara hRdaya aura kaNTha ko sparza madhya grAma kI sAta mUrcchanAeMkaratA huA sagaMdha nikalatA hai| 1 uttaramaMdA 4 madhyama- jo zabda nAbhi se utpanna 2 rasnA hokara hRdaya se Takkara khAkara 3 uttarA punaH nAbhi meM phuNce| arthAt 4 uttarAsamA andara hI andara gUjatA rhe| 5 samakAntA, 5 paJcama-nAbhi, hRdaya, chAtI, kaMTha aura 6 suvIrA sira ina pAMca sthAnoM se utpanna hone vAlA svara / 7 abhirUpA gAMdhAra grAma kI sAta mUcrchanAe~ 6 ghevata-anya sabhI svaroM kA jisameM mela ho, isakA apara nAma raivata bhI hai| 2 kSudrikA 7 niSAda-jo svara apane teja se anya . 3 pUrimA svaroM ko dabA detA hai aura 4 zuddhagAndhAra jisakA devatA sUrya ho| 5 uttara gAMdhAra
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 suSThutara mAyAmA 7 uttarAyata koTimA saMgIta zAstra meM mUrcchanAoM ke nAma anya upalabdha hote haiM1 lalitA, 2 madhyamA 3 citrA 4 rohiNI 5 mataMgajA saubIrI 6 7 SaNmadhyA ( 63 ) 1 paMcamA 2 matsarI 3 mRdumadhyamA 4 zuddhA 5 atrA 6 kalAvatI 7 tIvrA 1 raudrI 2 brAhmI 3 vaiSNavI 4 khebarI 5 surA 6 nAdAvatI 7 vizAlA
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-7 kalpasUtra kA saMkSipta pAribhASika zabda-koza acelaka-kalpa kA eka bheda / dekhiye tathA manuSyo ke puruSArtha Adi 'kalpa' zabda / guNa jisa kAlakrama meM kramazaH aTramabhakta-lagAtAra ATha samaya (vakta)taka ghaTate-jAte haiM, vaha samaya / kAla AhAra pAnI kA parityAga, cakra kA apkrss-yug| kiMvA kevala AhAra kA tyAga- avasvApinI-manuSya Adi ko gaharI nIda tIna dina kA upavAsa; telaa| dilA dene vAlI eka vidyaa| anagAra--muni / gRha kA tyAgakara munivrata svIkAra karane vAlA zramaNa / aSTAMga mahAnimitta-ATha prakAra kI anuttaropapAtika-anuttara-sarvazreSTha deva nimittavidyA / jaMse (1) aMga vimAna meM, aupapAtika- janma vidyA-zarIra ke agoMpAMga ke lene vAlA dev| phurakane se lAbhAlAbha kA jJAna / (2) svapna vidhA-zubhAzubha svapnoM anuttara vimAna- sarvazreSTha deva vimAna / kA phala jJAna / (3) svaravidyAabhigraha-dRr3ha saMkalpa, nizcaya jo ki jahA~ kAka, zRgAla, ullU Adi taka saphala nahIM hotA, vahAM taka pakSiyoM ke svara se lAbhAlAbhA gupta rakhA jAtA hai| kA prijnyaan| (4) bhU vidyAavagraha- cAturmAsa me eka sthAna para rahane bhUkampa Adi se lAbhAlAma kA ke bAda Asa-pAsa ke kSetra meM jJAna / (5) lakSaNa vidhA-zarIra jAne-Ane kI maryAdA kA nirdhA para ke tila, maSa Adi lakSaNoM raNa krnaa| se zubhAzubha kA parijJAna / (6) avadhijJAna-indriyoM kI sahAyatA ke binA rekhAvijJAna - hAtha pAMva Adi kI hone vAlA rUpI padArthoM kA rekhAoM para se zubhAzubha pari. jnyaan| jJAna, sAmudrika zAstra / (7) avadhijJAnI-avadhijJAna jise prApta huA AkAza vijJAna-AkAza meM hone ho vaha saadhk| vAle ulkApAta Adi Akaanazana- azana-bhojana ! bhojana kA smika AghAtoM para se lAbhAparityAga karanA--anazana / eka lAma kA jJAna / (8)nakSatravidyA nakSatroM ke udayaasta Adi para prakAra kA tapa / se zubhAzubha kA parijJAna / avasarpiNI-kAlacakra kA ardhabhAga / bhUmi, vRkSa Adi vastuoM kA svArasya aSTa karma-dekho 'karma' zabda /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdAnabhAumAtra nikSepaNA samiti jAte haiN| yaha jJAna hone ke bAda dekhie 'smiti'| vApasa calA bhI jAtA hai| tathA Abhogika-avadhijJAna kA eka vaha prakAra adhika vizuddha nahIM hotA hai| jo utpanna hone ke bAda kabhI eSaNAsamiti-dekhie 'smiti'| vinaSTa nahIM hotA, kevala jJAna karma- AtmA ke mUla guNoM ko AcchAprApta hone taka rahane vAlA dita karane vAlI sUkSma paudjnyaan| galika zakti / inake mATha bheda AyAma-cAvala Adi kA dhovana (osA hone se aSTakarma tathA 'ghAtI mnn)| karma' 'evaM aghAtI karma' ke nAma AyUSya karma-dekhie 'karma' se bhI prasiddha hai| ATha bheda-(1) mAnAvaraNa-jJAna ArA- ArA-cakra / jisa prakAra ratha zakti ko AvaraNa arthAt Dhakane gAr3I Adi ke cakra-cakke lage hote haiM, vaise hI kAla rUpI ratha vAlA krm| (2) barzanAvaraNake bhI cakra (ArA) hote haiM / darzana (sAmAnyabodha) zakti ko aise bAraha ArA kA eka kAla Dhakane vaalaa| (3) mohanIya AtmasvarUpa ke avabodha ko cakra hotA hai| jo bIsa koDAkor3I sAgaropama kA hotA hai| rokakara moha meM phaMsAne vaalaa| kAla cakra ke chaH ArA avasa (4) asarAya-dAna, lAbha, bhoga piNI kAla evaM cha ArA utsa Adi meM vighna upasthita karane piNI kAla kahalAtA hai| vAlA (1) vedanoya-sukha duHkha kA IryA samiti dekhie 'samiti' / nimitta banane vAlA i(6) prAyuSya --jIvana dhAraNa kA nimisa / upapAta-- naraka evaM devayoni meM janma grahaNa (7) nAmakarma-gati, sthiti, yaza __ karane ko upapAta kahate haiN| apayaza Adi kA nimitta / (8) uSNa-vikaTa-agni para ubalA huA paanii| gotra-uccatA, nIcatA Adi kA utsapiNI-kAlacakra kA ardha bhaag| jisa nimitt| samaya (kAla) me bhUmi, vRkSa inameM prathama cAra karma Adi kA svArasya evaM manuSyoM AtmA ke mUla svarUpa kA ghAta ke puruSArtha Adi guNa nirantara karane vAle hone se ghAtI karma vRddhiMgata hote rahate haiM, vaha kahalAte haiN| zeSa cAra bhavAtI samaya / kAlacakra kA utkrssyug| utsvedima-ATA Adi kA dhovn| kalpa- nIta, AcAra, maryAdA, vidhi bhAnumati - manaHparyava jJAna kA eka bheda / aura smaacaarii| kalpa ke dasa isa jJAna se mana ke bhAva jAne bheda haiM (1) Acelakya, (2)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ auddezika (3) zayyAtara piNDa unake pravacana ko sUtra-mAgama rupa (4) rAja piNDa (5) kRtikarma meM athita karate hai| (6) vrata (7) jyeSTha (8) prati- gaNanAyaka-gaNatatra rAjya vyavasthA kA kramaNa (6) mAsakalpa (10) pradhAna puruSa-mukhya netaa| paryuSaNA kalpa / vivaraNa ke lie dekheM gaNAvacchedaka-muni samUha ko gaNa' kahate haiM, 'gaNa' kI surakSA va vikAsa pRSTha 3 se 16 taka ke lie muni maMDala ko sayama kAyotsarga-zarIra Adi ke vikalpa se mukta Adi kI dRSTi se saMbhAlane hokara dhyAna krnaa| eka prakAra vAlA pramukha muni / ko dhyAna mudraa| gaNipiTaka-bAraha ago kA samUha vAcaka kAyagupti-dekhie - 'gupti!' nAma 'gaNipiTaka' hai| kulakara-kula kI vyavasthA karane vaalaa| gaNI-gaNa kI vyavasthA karane vAlA yuga kI Adi meM jaba mAnava adhikArI muni-AcArya / prajA kula va samUha ke rupa me vyava sami-viveka parvaka Atma-sayama, niyamana sthita nahI thI, usa yuga meM sarva / karanA gupti hai / gupti ke tIna prathama kula vyavasthA kA prArambha bheda hai-(1) manogupti - mana kA karane vAle kulakara khlaae| saMyama, (2) vacana gupti-vANI kA isa yuga me sAta kulakara saMyama, (3) kAyagupti-zarIra kA he| jinameM antima kulakara sym| the bhagavAna RSabhadeva ke pitA godoDAsana-gAya ko duhate samaya gvAlA nAbhi rAjA / jisa prakAra baiThatA hai usa prakAra kevalavarajJAna-nikhila vizva ke jar3a cetana baiThanA godohAsana hai| ke bhUta-bhaviSya eva vartamAna gaMdhahastI-vaha zreSTha jAti kA hastI, kAlIna samasta bhAvo ko jAnane jisake zarIra se eka prakAra kI vAlA zreSThatamajJAna / trikAla vicitra gandha nikalatI rahatI hai jnyaan| jisake kAraNa anya hAthI bhaya kevalajJAnI-kevalajJAna ko dhAraNa karane khAte haiN| vAlA mahAna AtmA caudasama bhakta- lagAtAra caudaha vakta kSullaka-choTI umra kA zramaNa / laghu muni / taka AhAra Adi kA parityAga khAdima-phala Adi khAdya padArtha / krnaa| chaha dina kA upvaas| caturtha bhakta-lagAtAra cAra vakta taka gaNadhara-tIthaMkara ke mukhya ziSya, jo gaNa bAhAra Adi kA parityAga ko vyavasthA karate haiM, tathA karanA / eka dina kA upavAsa /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ cyavana-nAraka evaM devatA ke AyuHkSaya ko vyavasthA karanevAlA adhikaarii| 'cyavana' kahA jAtA hai, arthAta datti-eka bAra meM saMlagna va akSatadhArA deva evaM nAraka ko 'mRtyu / ' rUpa se diyA jAne vAlA cAulodaka-cAvala kA povana / AhAra paanii| cAhe eka bAra cyuta honA - deva evaM naraka gati meM mRtyu meM eka kaNa bhara AhAra diyA prApta krnaa| ho, yA eka bUda bhara jala ! caudaha pUrva-jaina paMraparA ke mUla aMga vaha eka 'datti' hI kahalAtI hai| nagara guptika-nagara kI vyavasthA kA ra bAraha hai| bArahaveM aMga dRSTi jimmedAra adhikaarii|kottvaal vAda (jo vartamAna meM vicchinna aadi| hai) meM caudaha pUrva Ate haiM, jinakA jJAna atyaMta vistRta nAma karma-dekhie 'krm'| mAnA jAtA hai| paryApti-zarIra, indriya Adi kI saMpUrNa covaha pUrvI (pUrva dhara)-jise saMpUrNa caudaha rcnaa| pUrva kA jJAna prApta ho vaha, palyopama--eka vizeSa prakAra kA samaya sUcaka caudahapUrvI yA caturdaza pUrvadhara maap| aMkoM dvArA jo saMkhyA muni kahalAtA hai| prakaTa na kI jA sake use chaTThabhakta-lagAtAra chaH vakta taka AhAra upamA dvArA prakaTa karanA hotA hai| palpa- eka vizeSa prakAra Adi kA tyAga krnaa| do dina kA upavAsa / kA mApa hai, usakI upamA se kAla gaNanA karanA-palyopama jabodaka-jo kA dhovana / kahalAtA hai, arthAt saMkhyAtIta jAtismaraNa jJAna-apane pUrva janma kA varSa / asaMkhya kaal| mAna / jaati-smRti| pAdapopagamana-anazana tapa kI vizeSa jyotiSika deva-sUrya, candra, praha, nakSatra, avasthA / anazana grahaNa karake tArA Adi jyotiSika deva mRtyu paryanta vRkSa (pAdapa) kI kahalAte haiN| bhAMti zarIra ko sthira karake tilodaka-tila Adi kA dhoyA huA samAdhistha rahanA-pAdapopagamana pAnI, dhovana / saMthArA kahalAtA hai| tuSAvaka-tuSa arthAt chilakA, dAla Adi pAna-pIne kA sAdA paanii| chilake vAlI vastu kA dhovn| pAriSThApanikA samiti-dekhie 'smiti'| khaMDanAyaka-prajA meM nyAya tathA vyavasthA puruSAvAnIya-manuSyoM meM AdaraNIya zreSTha / ke lie daNDa Adi kI bhagavAnapAzrvanAthakA vishessnn|
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ pauruSI ( 6 ) - samaya kA eka bhAga / ahorAtra (dina rAta) kA AThavAM hissA eka pauruSI ( prahara) kahalAtA hai| dina meM cAra poruSI hotI hai, rAtri meM cAra / prahara - dekhie 'paurUSI' / pratimA - sAdhu evaM zrAvaka ke sAmAnya niyamo ke atirikta vizeSa prakAra ke kaThora niyamoM kA va tapazcaryA Adi kA AcaraNa karanA pratimA kahalAtA hai| bhikSu ko bAraha pratimA haiM, eva zrAvaka kI gyAraha / balikarma- gRha devatA kA pUjana karanA / bhaktapratyAkhyAna - bhakta arthAt bhojana-pAnI, athavA bhojana kA parityAga karanA - bhaktapratyAkhyAna hai / bhavanapati - vizeSa prakAra ko deva jAti jo bhavano meM rahatI hai / bhASA samiti - dekhie 'samiti ' maDaMba jisa sthala ke cAroM ora do-do koza taka koI grAma na ho, vaha sthala vizeSa / manaH paryava jJAna- mana ke bhAvo ko jAnane vAlA jnyaan| yaha jJAna sirpha saMyatI ko hI hotA hai / manogupti - dekhie 'gupti / ' mAraNAMtika saMlekhanA jIvana ke antya samaya meM mRtyuparyanta AhAra Adi kA parityAga karanA / yavanikA - pardA vizeSa / rasa vikRti ( vigaya ) - jina vastuoM ke sevana se mana meM sarasa rasa vikAra Adi utpanna hone kI saMbhAvanA hoM - unheM vikRti - vigaya kahate haiM / vigaya nau prakAra kI hotI haiM- dUdha, dahI, makkhana, ghI, taila, guDa, madhu, madya aura mAMsa / lokAntika- eka jAti ke deva jo brahmaloka ke anta meM rahate haiM, tathA tIthaGkara jaba dokSA lene kA saMkalpa karate haiM, taba unheM vizvakalyANa ke lie prArthanA karane Ate haiN| vacana gupti -- dekhie - 'gupti / ' vAdI vAda vivAda karane me nipuNa / ( vAdalabdhi ) - vAda vivAda karane kI yogyatA vAlI vizeSa zakti / trANavyantara - eka jAti ke deva jo vana vizeSa me utpanna hote haiM, rahate haiM aura vana meM krIDA karate haiM jinhe bhUta pizAca Adi nAma se bhI pukArA jAtA hai / vikaTa -- nirdoSa AhAra pAnI / vikaTa gRha - grAma kI paMcAyatI va lokoM ke ekatra hone kA sthAna, cabUtarA Adi / vipula vikRSTa bhakta - aTTama bhakta ( tIna dina ke upavAsa) se adhika tapa karanA / matijJAna- manaH paryava bheda / isa jJAna meM bhAvoM kI vizuddhi vizeSa rahatI hai tathA jJAna kA
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) kevala jJAna paryanta sthAyI yatanA pUrvaka calanA / (2) bhASA rahatA hai| samiti-viveka va yatanA pUrvaka vicAra bhUmi--zauca Adi ke lie bAhara bolnaa| (3) aiSaNA smitijaanaa| khAne pIne, pahanane Adi kArya vihAra bhUmi- svAdhyAya Adi ke lie ke lie zuddha, nirdoSa vastu ko ekAnta sthAna meM jaanaa| yatanApUrvaka grahaNa (yAcanA) vRSTikAya--varSA, dUde yA phuhAre / krnaa| (4) mAdAna mAra mAtra nikSepaNA samiti - apane vastra, vedanIya karma-dekhie - 'karma' / pAtra Adi upakaraNoM ko viveka vaimAnika deva-vimAna meM utpanna hone vAlI pUrvaka uThAnA va viveka pUrvaka uttama deva jAti / rkhnaa| (5) pAriSThApanikA vaikriyalabdhi-zarIra ko choTe bar3e Adi samiti-pheMkane va chor3ane yogya vibhinna rUpoM meM badalane vAlI vastu ko ucita sthAna para zakti vishess| deva evaM nAraka viveka pUrvaka pheMkanA va chor3anA / meM janmajAta hotI hai, manuSya svAdima-mukhavAsa Adi ke lie svAda Adi meM yoga, tapa Adi dvArA vAle khAdya padArtha / prApta kI jAtI hai| sauviir-kaaNjii| baiMkriyasamudghAta--zarIra ko tathA zarIra saMkhaDI (sukhaMDI)-miSTAnna-pakvAnna, tathA paramANuo ko vizeSa rUpoM meM miSTAnna Adi jahA~ banate ho, vaha badalane ke lie ko jAne vAlI sthAna / bhoja Adi kA sthala / vizeSa prkriyaa| saMdhipAla-rAjyoM ke bIca vigraha Adi zrutakevalI-caudaha pUrva ke jJAtA zramaNa / samasyAoM ko sulajhAkara saMdhisAgaropama---asakhya palyopama jitanA kAla karAne vAlA, evaM saMdhi ko sAgara kahalAtA hai, sAgara se rakSA kA jimmedAra adhikArI upamita kiyA jAne yogya raajduut| kaan-saagropm| saMsvavima-vRkSa ke patte prAdi ko ubAla samiti-zramaNa jIvana meM samyaka prakAra kara una para chiTakA jAne vAlA (viveka pUrvaka) se gati karane paanii| kA nAma samiti hai| zramaNa zuddha vikaTa (ka)-dekhie 'uSNa vikaTa / jIvana kI samasta pravRttiyoM ko hariNegamesI-devarAja indra kA eka pA~ca rUpa meM vibhakta kara ke 'paca senApati, tathA vizeSa kAryadakSa samiti' kA rUpa diyA hai| dUta, jo garbha parivartana Adi kI (1) timiti - sAvadhAnI, va kalA meM pravINa hotA hai
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra vivecana meM prayukta granthasUcI aSTAMga hRdaya (vAgbhaTTa) aMguttara nikAya antakRddazA ardhamAgadhI koSa - ratanacanda jI ma0 anuyogadvAra TIkA amarakoSa abhidhAna cintAmaNi koSa abhidhAna rAjendra koSa AcArAMga sUtra AcArAMga TIkA AcArAMga - malayagiri vRtti ApTej saMskRta-iMgliza - DiksanarI bhAga 1 Avazyaka pUrNi Avazyaka bhASya Avazyaka hAribhadrIya TIkA Avazyaka niyukti ( bhadrabAhu ) Avazyaka malayagira vRtti iNDiyanaenTIkverI IzAvAsyopaniSad uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana (bRhad vRtti, zAntyAcArya) uttara purANa uttarAdhyayana, vRhat vRtti upadeza mAlAdoghaTTI TIkA Rgveda RSi maNDala prakaraNa opaniyukti kathA koSa prakaraNa (jinezvara sUri ) kalpasUtra subodhikA - vinaya vijaya / kalpa subodhikA-gujarAtI anuvAda ( sArAbhAI nabAva) kalpasUtra ( puNya vijaya jI) kalpasUtra ( maNisAgara) kalpasUtra - kalpalatA (samaya sundaragaNi ) kalpasUtra - kalpadruma kalikA kalyArthavodhinI kalpasUtrasaMdeha viSoSadhi kalpasamarthanam kalpasUtra cUrNi kalpasUtra niyukti kalpasUtra (pRthvIcanda TippaNakam ) kAlaloka prakAza kauTilIya arthazAstra cauppannamahApuruSa cariyaM-prAkRtagrantha pariSad vArANasI - 5 cAra tIrthakara (paM0 sukhalAla jI) chAMdogyopaniSad jambUdvIpa prajJapti jambUdvIpa prajJapti, saTIka jainaparaMparA no itihAsa jaina sAhitya kA itihAsa (pIThikA) -paM. kailAzacandra jI zAstrI tatvArtha-sUtra tattvArtha bhASya tattvArtha bhASya TIkA titthogAliya painnA taittirIyAraNyaka taittirIyopaniSad
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavakAlika dazavakAlika - agastya siMha cUNi dazavakAlika-jinadAsa cUrNi dazavakAlika niyukti dazavakAlika-hAribhadrIya vRtti dazAzrutaskandha dazAzrutaskandha cUrNi dhanaMjaya nAmamAlA dharmasaMgraha vRtti dhavalA TIkA nArAyaNopaniSad nibandha nicaya ( kalyANa vijaya ) nizItha sUtra nizItha cUrNi nizItha bhASya paumacariya (vimala sUri / paTTAvalI parAga pAcariya - ravisena AcArya padmapurANa pannavaNA sUtra paryuSaNA kalpa sUtram ( kezara muni ) pardhanAtha caritra - bhAvadeva sUri purANasAra pravacana sAroddhAra vRtti prazamarati prakaraNa praznavyAkaraNa buddhisTa hAibriDa saMskRta grAmara eNDa DiksanarI, khaNDa 2 vRhatkalpabhASya bRhadAraNyakopaniSad bhagavatI ArAdhanA bhagavatI sUtra bharatezvara bAhubali vRti ( zubha zIlagaNI ) manusmRti - bhaTTa medhAtithi kA bhASya mahApurANa mahAvIra pariyaM - guNacandra mahAvIra cariya - nemicandra mahAvIra jIvana darzana - devendra muni muNDakopaniSad muni zrI hajArImala smRtigrantha yoga zAstra - hemacandra AcArya / yoga zAstra - svopajJavRtti laghukSetra samAsa lokaprakAza vasudeva hinDI vAjasaneyI saMhitA vizuddhimaggo vizeSAvazyaka bhASya vIranirvANa saMvata aura jaina kAlagaNanA vIravihAra mImAMsA - vijayendra sUri zAntinAtha caritra zvetAzvanaropaniSad sthAnAMga - abhayadeva vRtti (TIkA) sattariyasaya ThANA saptati sthAnaka ( AcArya soma tilaka ) suttAgame sUtra kRtAGga sUtrArtha prabodhinI sUtrakRtAMga ( zIlAkAcArya TIkA ) zramaNabhagavAna mahAvIra zrImad bhAgavata samavAyAMga sUtra - muni kanhaiyAlAla jI samavAyAMga ( abhaya deva vRtti ) zabda ratna samanvaya koSa harivaMza purANa triSaSTi zalAkA puruSa caritra jJAtA dharma kathAMga
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtra kA zuddhi patra (mUla pATha) zuddha nighaMTa sAharAvittae kucchIo uttarapura nAyANaM cauiMta komalamAiya sohiyaM ghaNasaNhalaMbata azuddha nighaMTu sAharAvittAe kucchiIo uttarapurA nAyaNaM cauddata komalabhAiya sohiya kuMbha ghaNasaNhalavaMta devI lolatoya cAliya khoroyasAgAra sumiNaM miyamahuraM piNaddhagovijje diThThAM jogamuvAgaeNa x ... uvakkhADAvittA abhinaMdANA asame nirAvalavaNe vaTTamANANaMx.... potivavaNex.... suThThix.... goyamagottassa there dhaNaDax.... 126 lolatoyaM caliya khIroyasAgaraM sumiNe miyamahara piNadagevijje diThThA mArogA uvakkhaDAvittA abhinaMdamANA amame nilAvalaMbaNe savvaloe mAse nandIvakhaNe suThThiya goyamasagottassa there siritu 184 184 187 200 286 286 262
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 282 288 266 268 266 305 305 313 320 320 326 326 347 348 350 351 358 15 16 39 61 66 66 66 72 * 86 102 166 paMkti is on my ow 1 3 18 19 21 8 5 16 8 10 15 6 15 17 1 2 25 6 16 21 17 ( 73 ) azuddha thare vaccha lijja 3 17 25 ajjaceDayaM uDuvADiyagaye kulAi sAhA niggayA x .... babhadevIyA saMghavAliya pajjo savittAe kA kaMpati gAhAva ikula ta ceva aNavakakhamANe ( artha aura vivecanakA zuddhi patra ) 12 12 tahAM bhaMvati joyaNAi gaMtu jatanA .... x poTTilAcAya * ha 2930 kA vasudeva vartamAna pAdati tara gita karaghanI maMcakA there zuddha vatha lajjaM ajaya sarsarNe kulAI therehito NaM ajjatAva sehito etthaNaM ajjatAvasI sAhA niggayA, baMbhadevIyA saMghapAliya pajjosavittae vA kaMppati gAhAvai kulaM taM caiva aNavakakha mANa tahA bhavaMti joyaNAI gaMtu jitanA upAdhyAyoM ko namaskAra ho / poTTilAcArya vaha kI vAsudeva vartamAna padAti taraMgita karato macakA
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 177 ___ azukha nahIM SA 162 254 265 267 nahIM jova ihalAka kA zraddhA jyotirmaryaH vayAvRtya karaNa valivatva bhagavAna ko bhoge vAla sasAra zreyaka ratana bhadrayazA rahate jIva ihaloka ko zradA se jyotirmaya: vaiyAvRtya varaNa klIbatva bhagavAna kI bhIge vAle saMsAra zreyaska ratna bhadrayaza 283 263 264 266 rahate Ymr ar tIra tIna tivvadosIyaM tivvadesIyaM
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira Nex bhadabA kAla na0 2294 kAlana.