Book Title: Agam 31 Chulika 01 Nandi Sutra Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006373/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) HH yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NANDI SHRI HERE SUTRA zrI nandI sUtra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Beeeeeeeeeeeeee jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlajI - mahArAja - viracitayA jJAnacandrikAkhyayA - vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara - bhASA'nuvAdasahitam nndiisuutrm| niyojaka : saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta - priyavyAkhyAni - paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI -mahArAjaH 5 prakAzakaH ahamadAbAda - sarasapuravAsi zreSThi- zrI bhogIlAla chaganalAlabhAI- bhAvasAra - pradatta - dravya sAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi- zrI zAntilAla - maGgaladAsa bhAI - mahodayaH mu0 rAjakoTa prathama AvRtti prati 1000 vIra saMvat 2484 vikrama saMvat 2014 mUlyam - rU0 12-0-0 IsvIsana 1958 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM ? zrI. a. lA. , sthAnakvAsI jaina zAddhAra samiti che. gareDiyA kUvADa, grIna leja pAse, rAjakoTa (saurASTra) prathama AvRttiH prata 1000 vIra saMvata : 2484 vikrama saMvata : 2014 IsvI sana : 1958 : mudraka : maNilAla chaganalAla zAha dhI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA reDa : amadAvAda zrI nandI sUtra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-vardhamAna-zramaNa-saMghanA AcAryazrI pUjya AtmArAmajI mahArAjazrIe Apela sammatipatra uparAMta pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja-racita bIjA sUtrenI TIkA mATe teozrInA maMtavya temaja anya mahAtmAo, mahAsatIjIe, adyatana-paddhativALA kolejanA prophesare temaja zAstrajJa zrAvakenA abhiprAya che. grIna loja pAse ) | zrI akhila bhArata have, thI sthA. jaina gareDIyA kuvADa zAstroddhAra samiti rAjakoTa : saurASTra J. zrI nandI sUtra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-pradhAnAcArya-paNDita-munizrImadAtmarAmajImahArAjAnAm nandIsUtrasyAcAra cintAmaNiTIkAyAM __ sammattipatram zrImallabdhasapAcAryavaryaghAsIlAlajitkRtA zrImadAcArAgasUtra prathamAdhyayanasyAcAracintAmaNivRttiHsAkalyenopayogitApUrvakaM karNakuharIkRtA, vRttiriyaM nyAyasiddhAntopetA vyAkaraNaniyamopaniSaddhA, tathA ca prAsaGgikarItyA anyasiddhAntasaGgraho'pyasyAM yAthAtaththenAbhAsata eva, api ca nikhilA api viSayAH samyaga vyaktIkRtA lekhakena, vizeSeNa prauDhaviSayANAM sphuTatayA gIrvANavANyAM pratipAdanam adhikataraM manoraJjakam / ata : AcAryamahodayo dhnyvaadmhtiiti| AzAse jijJAsumahodayA asyAH samyag adhyayanena jainAgamasiddhAntapIyUSaM pAyaM pArya manomodaM vidhAsyantIti / asyAH parizIlanena caturNAmanuyogAnAM paricayaM prAptuvantu sjjnaaH| atha AcAryamahodayA evamevAnyeSAmapi jainAgamAnAM vizadavyAkhyAnena zvetAmbarANAM sthAnakavAsinAM mahopakRti vidhAya yazasvino bhaviSyantIti / paJcanandaprAtAntarvati - ludhyAnAmaNDala-sthAnakavAstavyo jainamunirupAdhyAya aatmaaraamH| vikramAbdaH 2002, mArgazIrSa zuklA pratipat , zubhamastu // zrI nandI sUtra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenAgamavAridhi-jainadharmadivAkara pradhAnAcArya patimunizrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAba) nA e nadIsUtranI AcAracintAmaNi TIkA para Apela saMmatipatrane gujarAtI anuvAda meM pUjya AcAryavarya ghAsIlAlajI (mahArAja)nI banAvela zrImad nandI sUcanA adhyayananI AcAraciMtAmaNi TIkA sapUrNa upayogapUrvaka sAMbhaLI. A TIkA nyAyasiddhAMtathI yukta, vyAkaraNanA niyamathI nibaddha che. tathA emAM prasaMge prasaMge kamathI anya siddhAMtane saMgraha paNa ucita rUpathI jaNAI Ave che. TIkAkAre anya tamAma viSaye samyapha prakArathI spaSTa karela che. temaja prauDha viSayone vizeSa rUpathI saMskRta bhASAmAM spaSTatApUrvaka pratipAdana ati mane raMjaka che. e mATe AcArya mahadaya kharekhara dhanyavAdane pAtra che. huM AzA rAkhuM chuM ke jijJAsu maheda enA sArI rIte paThana pAThana dvArA jainAgama siddhAMtarUpa amRta pIya pIyane manane AnaMdita kare. ane tenA mananathI dakSajane cAra anuyogenuM svarUpajJAna meLave. tathA AcAryavirya AvI ja rIte bIjA paNa nAgane spaSTatApUrvaka vivecana dvArA zvetAMbara sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra karIne yazasvI bane. vi. saM. 2005 jainamuni upAdhyAya AtmArAma mAgasara sudi 1 ludhiyAnA (paMjAba) zubhamatu zrI nandI sUtra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavettA jainanadharmadivAkara upAdhyAya zrI 1008 zrI AtmArAmI mahArAja tathA nyAyavyAkaraNake jJAtA parama paNDita munizrI 1007 zrI hemacandrajI mahArAja, ina donoM mahAtmAoMkA diyA huA zrI upAsakadazAGga sUtrakA pramANa patra nimna prakAra hai - sammaivattaM siri- vIranivvANa - saMvacchara 2458 AsoI ( puNNamAsI ) 15 sukavAro luhiyANAo / maNimacaM deNa ya paMDiyarayaNamuNisiri- ghAsIlAlaviNimmiyA siriuvAsagamuttassa agAradhammasaMjIvaNInAmiyA vittI paMDiyamUlacandavAsAo ajjovaMtaM suyA, samIINa, iyaM vittI jahANAmaM tahA guNevi dhArei, sacca agArANaM tu imA tar (saMjamajIvaNa ) dAI eva asthi / vittikattuNA mUlasuttassa bhAvo ujjuselIo phuDIkao, ahaya uvAsayassa sAmaNNavisesadhammo, NayasiyavAyavAo, kammapurisaTTavAo, samaNovAsayassa dhammadaDhayA ya, iccAivisayA assi phuDarIio vaNiyA, jeNa kattuNo paDihAra suTTappayAreNa paricao hoi, vaha iihAsadidviovi sirimaNassa bhagavao mahAvIrassa samae vaTTamANabharahavAsassa ya kattuNA visayapayAreNa cittaM cittiyaM, puNo sakkayapADhINaM, vaTTamANakAle hindINAmiyAe bhAsAe bhAsINaM ya yaramovayAro kaDo, imeNa kattuNo arihattA dIsara, kattuNo eyaM kajjaM paramappa saMsaNijjamasthi / patteyajaNassa majjhatthabhAvAo assa muttassa avaloyaNamaIva lAhapparya, avi u sAvayassa tu ( u ) imaM satthaM savvassameva atthi, ao kattuNo agako Diso dhanavAo asthi, jerhi accataparissameNa jaiNajaNatovari asImoyAro kaDo, aha ya sAvayassa vArasa niyamA u patteyajaNassa paDhaNijjA atthi, jesiM pahAvao vA gahaNAo AyA nivvANAhigArI bhava tahA bhaviyanvayAvAo purisakAraparakamavAo ya avassameva daMsaNijjo, kiMbahuNA imIe vittIe patteyavisayassa phuDasaviNyaM kayaM, jai anovi evaM abhhANaM pamuttappAe samAje vijjaM bhavejjA tayA nANassa caritassa tahA saMghassa ya khipaM udayo bhavissara, evaM haM manne // zrI nandI sUtra bhavaIouvajjhAya - jaiNamuNi- AyArAma- paMcanaIo, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammattipatra (bhASAntara) zrIvIranirvANa saM0 2458 Asoja zukla 15 ( pUrNimA) zukravAra ludhiyAnA __ maiMne aura paNDitamuni hemacandajI paNDitaratnamunizrI ghAsIlAlajIkI racI huI upAsakadazAMga sUtrakI gRhasthadharmasaMjIvanI nAmaka TIkA paNDita mUlacandrajI vyAsa se AdyopAnta sunI hai / yaha vRtti yathAnAma tathA guNavAlI-acchI banI hai| saca yaha gRhasthoM ke jIvanadAtrIsaMyamarUpa jIvana ko denevAlI-hI hai| TIkAkAra ne mUla sUtra ke bhAvako sarala rIti se varNana kiyA hai, tathA zrAvaka kA sAmAnya dharma kyA hai ? aura vizeSa dharma kyA hai ? isakA khulAsA isa TIkAmeM acche DhaMgase batalAyA hai / syAvAdakA svarUpa, karma-puruSArtha-vAda aura zrAvakoM ko dharma ke aMdara draDhatA kisa prakAra rakhanA, ityAdi viSayoM kA nirUpaNa isameM bhalI bhAMti kiyA hai / isase TIkAkAra kI pratibhA khUba jhalakatI hai / aitihAsika draSTise zramaNa bhagavAna mahAvIrake samaya jainadharma kisa jAhojahAlI para thA aura vartamAna samaya jainadharma kisa sthiti meM pahUMcA isa viSaya kA to ThIka citra hI citrita kara diyA hai| phira saMskRta jAnanevAloM ko tathA hindI bhASA ke jAnanevAloM ko bhI pUrA hogA, kyoM ki TIkA saMskRta hai, usakI sarala hindI kara dI gaI hai| isake paDhanese kartA kI yogyatA kA patA lagatA hai ki vRttikArane samajhAne kA kaisA acchA prayatna kiyA hai / TIkAkAra kA yaha kArya parama prazaMsanIya hai / isa sUtra ko madhyastha bhAva se paDhane vAloM ko parama lAbha kI prApti hogI / kyA kaheM ! zrAvakoM (gRhasthoM) kA to yaha sUtra sarvasva hI hai, ataH TIkAkArako koTizaH dhanyavAda diyA jAtA hai, jinhoM ne atyanta parizramase jainajanatAke Upara asIma upakAra kiyA hai / isameM zrAvaka ke bAraha niyama pratyeka puruSa ke paDhane yogya haiM, jinake prabhAva se athavA yathAyogya grahaNa karane se AtmA mokSakA adhikArI hotA hai, tathA bhavitavyatAvAda aura puruSakAra parAkramavAda haraeka ko avazya zrI nandI sUtra Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 dekhanA cAhiye / kahAM taka kaheM, isa TIkA meM pratyeka viSaya samyak prakAra se batAye gaye haiN| hamArI suptaprAya (soI huI sI) samAja meM agara Apa jaise yogya vidvAn phira bhI koI hoMge to jJAna, cAritra tathA zrI saMghakA zIghra udaya hogA, aisA maiM mAnatA hU~ / ApakA upAdhyAya jainamuni AtmArAma paMjAbI zrI nandI sUtra * isI prakAra lAhora meM birAjate hue paNDitavarya vidvAn munizrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA paM0 munizrI trilokacandajI mahArAja ke diye hue, zrI upAsakadazAGga sUtrake pramANapatra kA hindI sArAMza nimna prakAra hai zrI zrI svAmI ghAsIlAlajI mahArAja - kRta zrI upAsakadazAGga sUtra kI saMskRta TIkA va bhASA kA avalokana kiyA, yaha TIkA ati ramaNIya va manoraJjaka hai, ise apane bar3e parizrama va puruSArtha se tayyAra kiyA hai, so Apa dhanyavAda ke pAtra hai / Apa jaise vyaktiyoM kI samAja meM pUrNa AvazyakatA hai / Apa kI isa lekhanI se samAja ke vidvAn sAdhuvarga paDha kara pUrNa lAbha uThAveMge, TIkAke paDhane se hama ko atyAnaMda huvA, aura mana meM aise vicAra utpanna hue ki hamArI samAja meM bhI aise 2 suyogya ratna utpanna hone lage-yaha eka hamAre liye baDe gaurava kI bAta hai / vi. saM. 1989 mA. Azvina kRSNA 13 vAra bhauma lAhora Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jJAtAdharmakathAGgasUtra kI 'anagAradharmA'mRtavarSiNI ' TIkA para jainadharmadivAkara sAhityaratna jainAgamaratnAkara paramapUjya zraddheya jainAcArya zrI AtmArAmajI mahArAja kA sammatipatra ludhiyAnA, tA. 4-8-51 maiMne AcAryazrI ghAsIlAlajI ma. dvArA nirmita 'anagAra-dharmA'mRta-varSiNI' TIkA vAle zrI jJAtAdharmakathAGga mUtra kA munizrI ratnacandrajI se AdyopAnta zravaNa kiyaa| ___ yaha niHsandeha kahanA paDatA hai ki yaha TokA AcArya zrI ghAsIlAlajI ma0 ne baDe parizrama se likhI hai / isameM pratyeka zabdakA pramANika artha aura kaThina sthaloM para sAra-pUrNa vivecana Adi kaI eka vizeSatAyeM haiN| mUla sthaloM ko sarala banAne meM kAphI prayatna kiyA gayA hai, isa se sAdhAraNa tathA asAdhAraNa sabhI saMskRtajJa pAThakoM ko lAbha hogA aisA merA vicAra hai / ___ maiM svAdhyAyapremI sajjanoM se yaha AzA karUMgA ki ve vRttikArake parizrama ko saphala banA kara zAstra meM dI gaI anamola zikSAoM se apane jIvana ko zikSita karate hue paramasAdhya mokSa ko prApta kareMge / zrImAn jayavIra ApakI sevAmeM poSTadvArA pustaka bheja rahe haiM aura isa para AcAryazrIjI kI jo sammati hai vaha isa patrake sAtha bheja rahe haiM, pahuMcane para samAcAra deveN| zrI AcArya zrI AtmArAmajI ma0 ThAne 6 sukhazAntise virAjate haiM / pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. sA0 ThAje 4 ko hamArI orase vandanA arja kara sukhazAto pUche / pUjyazrI ghAsIlAlajI ma. jI kA likhA huA (vipAkasUtra) mahArAjazrIjI dekhanA cAhate haiM / isaliye 1 kApI Apa bhejane kI kRpA kareM; phira Apako vApisa bheja deveNge| Apake pAsa nahIM ho to jahAM se mile vahA~ se 1 kApI jarUra bhijavAne kA kaSTa kareM, uttara jalda dene kI kRpA kreN| yogya sevA likhate rheN| ludhiyAnA tA. 4-8-51 nivedaka pyArelAla jaina zrI nandI sUtra Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-upAdhyAya-paNDita-muni zrI AtmArAmajI mahArAja ( paJjAba) kA AcArAgasUtra kI AcAracintAmaNi TIkA para sammatipatra __ maiMne pUjya AcAryavarya zrI ghAsIlAlajI (mahArAja) kI banAI huI zrImad AcArAGgasUtra ke prathama adhyayana kI AcAracintAmaNi TIkA sampUrNa upayogapUrvaka sunii| ___yaha TIkA, nyAyasiddhAnta se yukta, vyAkaraNa ke niyama se nibaddha hai / tathA isameM prasaGga 2 para kramase anya siddhAnta kA saMgraha bhI ucita rUpa se mAlUma hotA hai| TIkAkAra ke anya sabhI viSaya samyaka prakAra se spaSTa kiye haiM, tathA prauDha viSayoM kA vizeSarUpa se saMskRta bhASA meM spaSTatApUrvaka pratipAdana adhika manoraMjaka hai, etadartha AcArya mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiN| maiM AzA karatA hUM ki jijJAsu mahodaya isakA bhalIbhAMti paThanadvArA jainAgamasiddhAntarUpa amRta pI-pI kara mana ko harSita kareMge, aura isa ke manana se, dakSa jana cAra anuyogoM kA svarUpajJAna pAveMge / tathA AcAryavarya isI prakAra dUsare bhI jainAgamoM ke vizada vivecana dvArA zvetAmbara-sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra kara yazasvI bneNge| vi. saM. 2002 jainamuni-upAdhyAya AtmArAma mRgasara sudi 1 ludhiyAnA (paMjAba). zubhamastu bIkAneravAsI samAjabhUSaNa zAstrajJa bherudAnajo zeThiyAkA abhiprAya Apa jo zAstrakA kArya kara rahe haiM yaha baDA upakArakA kArya hai| isase jainajanatAko kAphI lAbha phuNcegaa| (tA. 28-3-56 ke patrameM se) zrI nandI sUtra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiH|| jainAgamAriphi-jainadharmadivAkara-jainAcArya-pUjyazrI AtmArAmajImahArAjanAM paJcanada-(paMjAba ) sthAnAmanuttaropapAtikasUtrANA marthabodhinInAmakaTIkAyAmidam ___ sammatipatram AcAryavayaH zrI ghAsIlAlamunibhiH saGkalitA anuttaropapAtikasUtrANAmarthabodhinInAmnI saMskRtavRttirupayogapUrvakaM sakalA'pi svaziSyamukhenA'zrApi mayA, iyaM hi vRttirmunivarasya vaiduSyaM prakaTayati / zrImadbhirmunibhiH sUtrANAmarthAn spaSTayituM yaH prayatno vyadhAyi tadarthamanekazo dhanyavAdAnahanti te| yathA ceyaM vRttiH saralA subodhinI ca tathA sAravatyapi / asyAH svAdhyAyena nirvANapadamamIpmubhinirvANapadamanusaradbhirjJAna-darzana-cAritreSu prayatamAnairmunibhiH zrAvakaizca jJAnadarzana-cAritrANi samyak samprApyA'nye'pyAtmAnastatra pravartayiSyante / ____ AzAse zrImadAzukavinirmunivaro gIrvANavANIjuSAM viduSAM manastoSAya jainAgamasUtrANAM sArAvabodhAya ca anyeSAmapi jainAgamAnAmitthaM saralAH suspaSTAzca vRttIvidhAya tAMstAna sUtragranthAn devagirA suspaSTayiSyati / ante ca " munivarasya parizramaM saphalayituM saralAM mubodhinI cemA sUtravRtti svAdhyAyena sanAthayiSyantyavazyaM suyogyA haMsanibhAH pAThakAH" ityAzAstevikramAbda 2002 zrAvaNakRSNA pratipadA upAdhyAya AtmArAmo jainamuniH ludhiyAnA ante ca tAMstAna stragranthAna anyeSAmapi jainAgANIjuSAM viduSAM zrI nandI sUtra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zrI dazavaikAlikasUtrakA sammatipatra ) ||shrii vIragautamAya namaH // sammatipatram mae paMDitamuNi-hemacaMdeNa ya paMDiya-mUlacandavAsavArA pattA paMDiya-rayaNa-muNi-ghAsIlAleNa viraiyA sakkaya-hindI-bhASAhiM juttA siri-dasaveyAliya-nAmasuttassa AyAramaNimaMjUsA vittI avaloiyA, imA maNoharA asthi, ettha saddANaM aisayajutto attho vaNNio, viujaNANaM pAyayajaNANa ya paramovayAriyA imA vittI dIsai / AyAravisae vittIkattAreNa aisayapuvvaM ulleho kaDo, tahA ahiMsAe sarUvaM je jahA-tahA na jANaMti tesiM imAe vittIe paramalAho bhavissai, kattuNA patteyavisayANaM phuDasveNa vaNNaNaM kaDa, tahA muNiNo arahattA hamAe vittIe avaloyaNAo aisayajuttA sijjhai / sakayachAyA suttapayANaM payaccheo ya subohadAyago atthi, patteyajiNNAsuNo imA vittI daTThavvA / amhANaM samAje erisavijja-muNirayaNANaM sambhAvo samAjassa ahobhaggaM asthi, kiM uttavijjamuNirayaNANaM kAraNAo, jo amhANaM samAjo suttappAo amhakera sAhiccaM ca luttappAyaM atthi, tesiM puNovi udao bhavissai ? jassa kAraNAo bhaviyapyA mokkhassa joggo bhavittA puNo nivvANaM paavihih| aohaM AyAramaNimaMjUsAe kattuNo puNo puNo dhannavAyaM demi-|| vi. saM. 1990 phAlguna zuklatrayodazI maGgale uvajjAya-jaiNa-muNI, AyArAmo ( alavarasTeTa) (paMcanaIo) aise hI:___madhyabhArata sailAnA-nivAsI zrImAn ratanalAlajI DosI zramaNopAsaka jaina likhate haiM ki zrImAn kI huI TIkAvAlA upAsakadazAMga sevaka ke dRSTigata huvA, sevaka abhI usakA manana kara rahA hai, yaha grantha sarvAGgasundara evam ucca koTi kA upakAraka hai| zrI nandI sUtra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 nirayAvalisUtra kA sammatipatra AgamavArAdhi-sarvatantrasvatantra-jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAjakI taraphakA AyA huvA sammatipatra ludhiyAnA tA. 11 navambara 48 zrIyut gulAbacandajI pAnAcaMdajI ! sAdara jayajinendra // patra ApakA milA, nirayAvalikA viSaya pUjyazrIkA svAsthya ThIka na honese unake ziSya paM0 zrI hemacandrajI mahArAjane sammatipatra likha diyA hai, Apako bheja rahe haiM, kRpayA eka kopI nirayAvalikA kI aura bheja dIjiye, aura koI yogya sevA kArya likhate rahe / ! bhavadIya. gUjaramala-balavaMtarAya jaina // sammati // (lekhaka jainamuni paNDita zrI hemacandrajI mahArAja ) sundarabodhinITIkayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASAnuvAdasahitaM ca zrInirayAvalikAsUtraM medhAvinAmalpamedhasAM copakArakaM bhaviSyatIti sudRDhaM me'bhimatam , saMskRtaTIkeyaM saralA subodhA sulalitA cAta eva anvarthanAmnI cApyasti / suvizadatvAt sugamatvAt pratyekadurbodhapadavyAkhyAyutatvAca TIkaiSA saMskRtasAdhAraNajJAnavatAmapyupayoginI bhAvinItyabhipremi / hindI-gurjarabhASAnuvAdAvapi etadbhASAvijJAnAM mahIyase lAbhAya bhavetAmiti samyak sambhAvayAmi / __ jainAcArya-jainadharmadivAkara - pUjyazrI-ghAsIlAlajI - mahArAjanAM parizramo'yaM prazaMsanIyo, dhanyavAdAzci te munisattamAH evameva zrIsamIramallajI-zrIkanhaiyAlAlajI-munivareNyayoniyojanakAryamapi zlAdhyaM tAvapi ca munivarau dhanyavAdAhau~ stH| sundaraprastAvanAviSayAnukramAdinA samalate sUtraratne'smin yadi zabdakoSo'pi dattaH syAttarhi varataraM syAt / yato'syAvazyakatA sarve'pyanveSakavidvAMso'nubhavanti / / pAThakAH sUtrasyAdhyayanAdhyApanena lekhakaniyojakamahodayAnAM parizramaM saphalayiSyantItyAzAsmahe / iti / zrI nandI sUtra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zrI upAsakadazAGga sUtra paratve jainasamAjanA agragaNya jainadharmabhUSaNa mahAn vidvAn saMtoe temaja vidvAn zrAvakoe sammatio samarpI che, temanA nAma nIce pramANe che (1) ludhiyAnA - saMvat 1989 Azvina pUrNiNAkA patra, zrutajJAna ke bhaMDAra AgamaratnAkara jainadharmadivAkara zrI 1008 zrI upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja, tathA nyAyavyAkaraNavettA zrI 1007 tacchiSya zrI muni hemacandrajI mahArAja. (2) lAhaura - vi0 saM0 1989 Azvina vadi 13 kA patra, paNDita zrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA tacchiSya paNDitaratna zrI 1007 zrI trilokacandajI mahArAja. (3) khIcana - se tA. 9- 11 - 36 kA patra, kriyApAtra sthavira zrI 1008 zrI bhArataratna zrI samarathamalajI mahArAja. (4) vAlAcora - tA. 14 - 11 - 36 kA patra, paramaprasiddha bhArataratna zrI 1008 zrI zatAvadhAnI zrI ratnacandajI mahArAja. (5) bambaI - tA. 16-11-36 kA patra, prasiddha kavindra zrI 1008 zrI kavi nAnacandrajI mahArAja. (6) AgarA-tA. 18-12- 36, jagat - vallabha zrI 1008 jainadharmadivAkara zrI cauthamalajI mahArAja, guNavanta gaNIjI zrI 1007 zrI sAhityapremI zrI pyAracaMdajI mahArAja. (7) haidrAbAda - (dakSiNa) tA. 25-11-36 kA patra, sthavirapadabhUSita bhAgyavAna puruSa zrI tArAcaMdajI mahArAja, tathA prasiddha vaktA zrI 1007 zrI sobhAgamalajI mahArAja. (8) jayapura - tA. 27-11- 36 kA patra, saMpradAya ke gauravavardhaka zAMtasvabhAvI zrI 1008 zrI khUbacandajI mahArAja. (9) ambAlA - tA. 29 - 11 - 36 kA patra, paramapratApI paMjAbakezarI zrI 1008 zrI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja. zrI nandI sUtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) selAnA-tA. 29-11-36 kA patra, zAstroM ke jJAtA zrImAn ratanalAlajI DosI. (11) khIcana-tA. 9-11-36 kA patra, paNDitaratna nyAyatIrtha suzrAvaka zrIyut mAdhavalAlajI. sAdara jaya jinendra ApakA bhejA huvA upAsakadazAMga sUtra tathA patra milA yahAM virAjita pravartaka vayovRddha zrI 1008 zrI tArAcaMdajI mahArAja paNDita zrI kizanalAlajI mahArAja Adi ThANA 14 sukha zAMti meM virAjamAna haiM Apake vahAM virAjita jainazAstrAcArya pUjyapAda zrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi ThANA nava se hamArI vandanA arja kara sukha zAMti pUche, Apane upAsakadazAMga sUtra ke viSaya meM yahAM virAjita munivaroM kI sammati maMgAI, usake viSaya meM vaktA zrI sobhAgamalajI mahArAjane pharamAyA hai ki vartamAnameM sthAnakavAsI samAjameM anekAneka vidvAna muni mahArAja maujUda hai magara jainazAstra kI vRtti racanekA sAhasA jaisA ghAsIlAlajI mahArAjane kiyA hai vaisA anyane kiyA ho aisA najara nahIM aataa| dUsarA yaha zAstra atyanta upayogI to yoM hai hI, saMskRta prAkRta hiMdI aura gujarAtI bhASA hone se cAroM bhASA vAle eka hI pustaka se lAbha uThA sakate haiN| jainasamAja meM aise vidvAnoM kA gaurava baDhe, yahI zubha kAmanA hai / AzA hai ki sthAnakavAsI saMgha vidvAnoM kI kadara karanA siikhegaa| yogya likheM zeSa zubha bhavadIya jamanAlAla rAmalAla kImatI AgarA se zrI jainadivAkara prasiddha vaktA jagaballabha muni zrI cothamalajI mahArAja va paMDitaratna suvyAkhyAnI gaNIjI zrI pyAracanda jI mahArAja ne isa pustaka ko atIva pasanda kI hai| zrI nandI sUtra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn nyAyatIrtha paNDita mAdhavalAlajI khIcanase likhate hai kiuna paMDitaratna mahAbhAgyavaMta puruSoM ke sAmane unakI agAdhatatvagaveSaNA ke viSaya meM maiM nagaNya kyA sammati de sakatA huuN| parantu mere do mitroM ne jinhoMne isako kucha paDhA hai bahuta sarAhanA kI hai, vAstava meM aise uttama va sabake samajhane yogya granthoM kI bahuta AvazyakatA hai, aura isa samAja kA to aise grantha hI gaurava baDhA sakate haiM / ye donoM grantha vAstava meM anupama haiM / aise grantharatnoM ke suprakAzase yaha samAja amAvAsyA ke ghora andhakArameM dIpAvalI kA anubhava karatI huI, mahAvIra ke amUlya vacanoM kA pAna karatI huI apanI unnati meM agrasara hotI rhegii| tA. 29-11-36 ambAlA (paMjAba) patra ApakA milaa| zrI zrI 1008 paMjAbakesarI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja kI sevA meM par3ha kara sunA diyaa| ApakI mejI huI upAsadazAGkasUtra tathA gRhidharmakalpatarukI eka 2 prati bhI prApta huii| donoM pustakeM ati upayAgI tathA atyadhika parizrama se likhI huI haiN| aise grantharatnoM ke prakAzita karavAnekI bar3I AvazyakatA hai / ina pustakoM se jaina tathA ajaina sabakA upakAra ho sakatA hai / ApakA yaha puruSArtha sarAhanIya hai| ApakA zazibhUSaNa zAstrI adhyApaka jaina hAIskUla ambAlA zahara zrI nandI sUtra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAntasvabhAvI vairAgyamUrti tatvavAridhi, dhairyavAna zrI jainAcArya pUjyavara zrI zrI 1008 zrI khUbacandajI mahArAja sAhebane mUtra zrI upAsakadazAGgajI ko dekhA / Apane pharamAyA ki paNDita muni zrI ghAsIlAlajI mahArAja ne upAsaka dazAGga sUtrakI TIkA likhane meM bar3A hI parizrama kiyA hai| isa samaya isa prakAra pratyeka sUtroM kI saMzodhanapUrvaka sarala TIkA aura zuddha hindI anuvAda honese bhagavAna nimranthoM ke pravacanoM ke apUrva rasakA lAbha milasakatA hai| bAlAcora se bhArataratna zatAvadhAnI paNDita muni zrI 1008 zrI ratanacandajI mahArAja pharamAte haiM ki ___ uttarottara jotA mUlasUtranI saMskRta TIkAo racavAmAM TIkAkAre stutya prayAsa kayoM che, je sthAnakavAsI samAja mATe magarUrI levA jevU che, vaLI karAMcInA zrI saMdhe sArA kAgaLamAM ane sArA TAIpamA pustaka chapAvI pragaTa karyu cha je eka prakAranI sAhitya sevA bajAvI che. bambaI zaharameM virAjamAna kavi muni nAnacandajI mahArAjane pharamAyA hai ki pustaka sundara hai prayAsa acchA hai| khIcana se sthavira kriyApAtra muni zrI ratanacandajI mahArAja aura paNDitaratna muni zrI samarthamalajI pharamAte haiM ki-vidvAna mahAtmA puruSoM kA prayatna sarAhanIya hai, jainAgama zrImad upAsakadazAGgasUtra kI TIkA, evaM usa kI sarala subodhinI zuddha hindI bhASA baDI suMdaratA se likhI hai| zrI nandI sUtra Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya nmH| zrI zrI zrI 1008 jainadharmadivAkara jainAgamaratnAkara zrImajjainAcArya zrI pUjya ghAsIlAlajI mahArAja caraNavandana svIkAra ho| aparazca samAcAra yaha hai ki Apake bheje hue 9 zAstra mAsTara zobhAlAlajI ke dvArA prApta hue, etadartha dhanyavAda ! ApazrIjI ne to aisA kArya kiyA hai jo ki hajAroM varSoM se kisI bhI sthAnakavAsI jainAcAryane nahIM kiyaa| Apane sthAnakavAsI jainasamAja ke Upara jo upakAra kiyA hai vaha kadApi bhUlAyA nahIM jA sakatA aura nahIM bhUlAyA jA skegaa| hama tInoM muni bhagavAna mahAvIra se athavA zAsanadeva se prArthanA karate haiM ki Apa kI isa vajramayI lekhanI ko uttarottara zaktipradAna kareM tA ki Apa jainasamAja se Upara aura bhI upakAra karate raheM, aura Apa ciraJjIvI ho| hama haiM Apake muni tIna muni satyendradeva, muni lakhapatarAya, muni padmasena zrI nandI sUtra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itavArI bAjAra nAgapura tA. 19-12-56 prakhara vidvAn jainAcArya munirAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjadvArA jo AgamoddhAra huA aura ho rahA hai sacamuca mahArAja zrI kA yaha stutya kArya hai / hamane pracArakajI ke dvArA nau sUtroMkA seTa dekhA aura kaha mArmika sthaloMko paDhA, paDha kara vidvAna munirAjazrI kI zuddha zraddhA tathA lekhanIke prati hArdika prasannatA phUTa pddii| vAstavameM munirAja zrI jaina samAja para hI nahIM itara samAja para bhI gaharA upakAra kara rahe haiM / jJAna kisI eka samAja kA nahIM hotA vaha sabhI samAja kI anamola nidhi hai jise kaThina parizrama se taiyAra kara janatA ke sammukha rakkhA jA rahA hai, jisakA eka eka seTa hara zahara gAMva aura ghara gharameM honA Avazyaka hai| sAhityaratna mohanamuni sohanamuni jaina harde AIMER zrI nandI sUtra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dazavaikAlika sutranuM sammatipatra zamaNa saMghanA mahAna AcArya Agama vAridhi sarvatanyasvataMtra jainAcArya pUjayazrI AtmArAmajI mahArAje ApelA sammatipatrane gujarAtI anuvAda. meM tathA paMDita muni hemacaMdrajIe paMDita mulacaMda vyAsa (rAra mAravADavAi) dvArA maLelI paMDita ratna zrI ghAsIlAlajI muni viracita saMskRta ane hindI bhASA sahita zrI dazavaikAlika sUtranI AcAramaNimaMjUSA TIkAnuM avalokana karyuM. A TIkA suMdara banI che. temAM pratyeka zabdano artha sArI rIte vizeSabhAva laIne samajAvavAmAM Avela che tethI te vidvAna ane sAdhAraNa buddhivALAo mATe upakAra karavAvALI che. TIkAkAre muninA AcAra viSayane ullekha sAre karela che. je AdhunikamatAvalaMbI ahiMsAnA svarUpane nathI jANatA, dayAmAM pApa samaje che temane mATe "ahiMsA zuM vastu che tenuM sArI rIte pratipAdana karela che. vRttikAre sUtranA pratyeka viSayane sArI rIte samajAvela che. A vRttinA avalokanathI vRttikAranI atizaya yogyatA siddha thAya che. A vRttimAM eka bIjI vizeSatA e che ke mUlasUtranI saMskRta chAyA hevAthI sUtra, sUtranAM pada ane padachaMda subodhadAyaka banela che. pratyeka jIjJAsue A TIkAnuM avalokana avazya karavuM joIe. vadhAre zuM kahevuM? amArI samAjamAM AvA prakAranA vidvAna muniratnanuM hovuM e samAjanuM abhAgya che. AvA vidvAna muniratnanA kAraNe suptaprAya-sutele samAja ane luptaprAya eTale laya pAmeluM sAhitya e bannene pharIthI udaya thaze. ame vRttikArane vAraMvAra dhanyavAda ApIe chIe. vikrama saMvata 1990 phAlgana zukala | Iti terasa maMgaLavAra upAdhyAyajainamuni AtmArAma (alavara sTeTa) (paMjAbI) zrI nandI sUtra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMghanA pracAramaMtrI paMjAbakezarI mahArAja zrI premacaMdajI mahArAja jeozrI rAjakeTamAM padhArela hatAM tyAre tenA taraphathI zAne mATe maLela abhiprAya. 3 zAstroddhArasamiti taraphathI pUjyapAda zAstravAridhi paMDitarAja svAmIzrI ghAsIlAlajI mahArAja dvArA zAstroddhAranuM je kArya thaI rahyuM che te kArya jaina samAja temAM khAsa karIne sthAnakavAsI jaina samAjane mATe mULabhUta molika saMskRtanI jaDane majabuta karavAvALuM che. eTalA khAtara A kArya ati prazaMsanIya che mATe dareka vyaktie temAM yathAzakti bhega devAnI khAsa AvazyakatA che ane tethI e bhagIratha kArya jaladIthI jaladI saMpUrNa paNe pAra pADI zakAya ane janatA zrutajJAnane lAbha meLavI zake. darIyApura saMpradAyanA pUjya AcArya zrI IzvaralalAjI mahArAja sAhebanA sU saMbaMdhe vicAre namAmi vIra girisAradhIra pUjyapAda jJAnipravara zrI ghAsIlAla mahArAja tathA paMDitazrI kanaiyAlAlajI mahArAja Adi thANA chanI sevAmAM- amadAvAda zAhapura upAzrayathI muni dayAnaMdajInA 108 praNipAta. Apa sarve thANAe sukha samAdhimAM haze niraMtara dharmadhyAna dharAdhanAmAM lIna haze. sUtra prakAzana kArya tvarita thAya evI bhAvanA che dazavaikAlika tathA AcArAMga eka eka bhAga ahIM che, TIkA khUba suMdara, saraLa ane artha sAthe prakAzana thAya te zrAvakagaNa tene vizeSa lAbha laI zake, ane pUjya AcArya gurUdevane AMkhe matIye utarAvyA che ane sAruM che eja. Aso suda 10, maMgaLavAra, tA. 25-10-55 punaH punaH zAtA Icchata dayAmuninA praNipAta. zrI nandI sUtra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dariyApura sapradAyanA paMDitaratna bhAicaMdujI mahArAjanA abhiprAya zrI rANapura tA. 19-12-1955 pUjyapAda jJAnipravara paMDitaratna pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi munivaronI sevAmAM, Apa sarva sukhasamAdhImAM hazeA. sUtraprakAzananuM kAma suMdara thaI rahyu che te jANI atyaMta AnaMda. ApanA prakAzita thayelAM keTalAMka sUtro me' joyAM, suMdara ane sarala siddhAMtanA nyAyane puSTi karatI TIkA pa`DitaratnAne supriya thaI paDe tevI che. sUtra prakAzananuM kAma rita pUrNa thAya ane vi AtmAone AtmakalyANa karavAmAM sAdhanabhUta thAya eja abhyarthanA. lI. paMDitaratna maLabrahmacArI pUrva zrI bhAIcaMda mahArAjanI AjJAnusAra zAntimunInA pAyavadana svIkAraze. zrI nandI sUtra tA. 11-5-56 viramagAma gacchAdhipati pUjya mahArAja zrI jJAnacaMdrajI mahArAjanA saMpradAyanA AtmArthI, kriyApAtra, paMDitaratna, munizrI samarathamalajI mahArAjane abhiprAya. khIcanathI Avela tA. 12-2-56nA patrathI uddhRta. pUjya AcArya ghAsIlAlajI mahArAjanA hastaka je sUtranuM lakhANa suMdara ane saraLa bhASAmAM thAya che te sAhitya, paMDita munizrI sarathamalajI mahArAja samaya Ache maLavAne kAraNe saMpUrNa joI zakAyA nathI. chatAM jeTaluM sAhitya joyu che, te mahu ja sArU ane manana sAthe lakhAyeluM che, te lakhANu zAstra-AjJAne anurUpa lAge che. A sAhitya dareka zraddhALu jIvAne vAMcavA caiAgya che. AmAM sthAnakavAsI samAjanI zraddhA, prarUpaNA ane pharasANAnI dRDhatA zAnukULa che. AcArya zrI apUrva parizrama laI samAja upara mahAna upakAra kare che. lI. zinalAla pRthvIrAja mAlu, su. khIcana. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 lIMbaDI sapradAyanA munizrI cheTAlAlajI mahArAjanA abhiprAya zrI vItarAgadeve jJAnapracArane tItha'kara- nAma-geAtra khAMdhavAnuM nimitta kahela che. jJAnapracAra karanAra, karavAmAM sahAya karanAra, ane tene anumAdana ApanAra, jJAnAvaraNIya karmanA kSaya karI kevaLa jJAnane prApta karI paramapadanA adhikArI ane che. zAstrajJa, parama zAnta ane apramAdI pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAte avizrAntapaNe jJAnanI upAsanA ane tenI prabhAvanA aneka vikaTa prasaMgAmAM paNa karI rahyA che. te mATe teezrI anekaza dhanyavAdanA adhikArI che. vanIya che. temanI jJAnaprabhAvanAnI dhagaza ghaNA pramAdiene anukaraNIya che, jema pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAte jJAna pracAra mATe avizrAnta prayatna kare che. temaja- zAstrAddhArasamitinA kAryavAhako paNa emAM sahAya karIne je pavitra sevA karI rahela che. te mATe teo paNa kharekhara dhanyavAdanA pUrNa adhikArI che. e samitinA kAryakarAne mArI eka sucanA che keH-- zAstrAddhAra pravara paMDita apramAdI saMta ghAsIlAlajI mahArAja je zAstro dvArakanuM kAma karI rahela che. temAM sahAya karavA mATe-paDitA vigerenA mATe je kharco thaI rahela che tene paheAMcI vaLavA mATe sArUM' sarakhu kuMDa joie. enA mATe mArI e sucanA che ke--zAddhoddhArasamitinA mukhya kArya vAhake!-jo khanI zake te pramukha Ate ane bIjA e traNa jaNAe gujarAta, saurASTra, ane kacchamAM pravAsa karI membaro banAve ane Arthika sahAya meLave. jo ke atyAranI paristhiti viSama che. vyApArIo, dhaMdhAdArIone pAtAnA vyavahAra sAcavavA paNa muzkela anyA che. chatAM je saMbhavita gRhasthA pravAse nIkaLe teA jarUra kArya saphaLa kare evI mane zraddhA che. zrI nandI sUtra Arthika anukULatA thavAthI zAstroddhAranuM kAma paNa vadhu saralatAthI thaI zake. pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja jyAM sudhI A tarapha vicare che tyAM sudhImAM emanI jJAnazaktinA jeTaleA lAbha levAya teTalA lai levA, kadAca saurASTramAM vadhu vakhata rahevAthI temane have bahAra viharavAnI IcchA thatI hoya te zAntibhAI zeTha jevAe vina Mti karI amadAvAda padharAvavA, ane tyAM anukULatA mujakha be-traNa varSanI sthiratA karAvIne temanI pAse zAstrAddhAranuM kAma pUrNa karAvI levuM joie. thoDA vakhatamAM jAmajodhapuramAM zAstrAddhArakamITI maLavAnI che, te vakhate uparanI sUcanA vicArAya tA ThIka. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharI zAddhAraka pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjane emanI A sevA ane parama kalyANakAraka pravRttine mATe vAraMvAra abhinaMdana che. zAsananAyaka deva temanA zarIrAdine sazakta ane dIrdhAyu rAkhe jethI samAja dharmanI vadhu ne vadhu sevA karI zake che astu. cAturmAsa sthaLa lIMbaDI che. saM. 2010 zrAvaNa vada 13 gurU ! sadAnaMdI jainamuni choTAlAlajI zrI vardhamAna saMpradAyanA pUjyazrI punamacaMdrajI mahArAjane abhiprAya zAavizArada pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe jaina Agama upara je saMskRta TIkA vagere racela che te mATe teozrI dhanyavAdane pAtra che. temaNe Aga uparanI svataMtra TIkA racIne sthAnakavAsI jaina samAjanuM gaurava vadhAryuM che, AgAme uparanI temanI saMskRta TIkA bhASA ane bhAvanI daSTie ghaNI ja suMdara che. saMskRtaracanA mAdhurya. temaja alaMkAra vagere guNothI yukta che. vidvAnoe temaja jaina samAjanA AcAryo, upAdhyAya vagere e zAstro upara racelI A saMskRtaracanAnI kadara karavI joIe. ane dareka prakArane sahakAra Apavo joIe. A mahAna kAryamAM paMDitaratna pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja je prayatna karI rahyA che te alaukika che. temanuM Agama uparanI saMskRta TIkA vagere racavAnuM bhagIrathakArya zIdhra saphaLa thAya e ja zubhecchA sAthe. amadAvAda tA. 22-4-56 ravIvAra | muni punamacaMdrajI mahAvIra jyati khaMbhAta saMpradAyanA mahAsatI zAradAbAI svAmIne abhiprAya lakhatara tA. 25-4-56 zrImAna zeTha zAMtIlAlabhAI maMgaLadAsabhAI. pramukha sAheba akhila bhArata kSetra sthA. jaina zAseddhAra samiti mu. amadAvAda ame atre devagurUnI kRpAe sukharUpa chIe. vi. mA. ApanI samiti dvArA pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba je sUtranuM kArya kare che te paikInAM samAMthI upAsakadazAMgasUtra, AcArAMgasUtra, anupAtikasUtra zrI nandI sUtra Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlikasUtra vigere sUtro jemAM te sUtro saMskRta hindI ane gujarAtI bhASAomAM hovAne kAraNe vidvAna ane sAmAnya janane ghaNo ja lAbhadAyaka che. te vAMcana ghaNuM ja suMdara ane manoraMjana che. A kAryamAM pUjya AcAWzrI je agAdha purUSArtha kArya kare che te mATe vAraMvAra dhanyavAdane pAtra che. A sUtrothI samAjane ghaNe lAbha thavA saMbhava che. haMsa samAna buddhivALA AtmAo svaparanA bhedathI nikhAlasa bhAvanAe avaloka karaze te A sAhitya sthAnakavAsI samAja mATe apUrva ane gaurava levA jevuM che. dareka bhavya AtmAone sUcana karuM chuM ke A sUtre pitapitAnA gharamAM vasAvavAnI suMdara takane cUkaze nahi. kAraNa AvA zuddha pavitra ane svaparaMparAne puSTirUpa sUtre maLavAM bahu bahu muzkela che. A kAryamAM ApazrI tathA samitinA anya kAryakaro je zrama laI rahyA che temAM mahAna nijArAnuM kAraNa jovAmAM Ave che te badala dhanyavAda. e ja. lI. zAradAbAI svAmI khaMbhAta saMpradAya. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI svAmIne abhiprAya tA. 27-1-56 zrImAna zeTha zAntIlAla maMgaLadAsabhAI pramukha a. bhATa - sthA. jainazAstroddhAra samiti rAjakeTa atre bIrAjatA guru gurunA bhaMDAra mahAsatIjI viduSI seMghIbAI svAmI tathA hIrAbAI svAmI AdiThANAM bane sukhazAMtamAM bIrAje che. Apane sUcana che ke apramatta avasthAmAM rahI nivRtti bhAvane meLavI dharmadhyAna karaze eja AzA che. vizeSamAM amane pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsalAlajI mahArAjanA racelAM sUtre bhAI pipaTa dhanajIbhAI taraphathI bheTa tarIke maLelAM te sUtre tamAma adyapAnta vAMcyAM manana karyA ane vicAryA che te sUtro sthAnakavAsI samAjane ane vItarAgamAgane khUba ja unnata banAvanAra che. temAM ApaNI zraddhA eTalI nyAyarUpathI bharelI che te ApaNA samAja mATe gaurava levA jevuM che. haMsa samAna zrI nandI sUtra Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAo jJAnajharaNAothI AtmarUpavADIne vikasita karaze, dhanya che Apane ane samitinA kAryakarane je samAja utthAna mATe keInI paNa paravA karyA vagara jJAnanuM dAna bhavya AtmAone ApavA nimittarUpa thaI rahyA che. AvA samartha vidvAna pAsethI saMpUrNa kArya puruM karAvaze tevI AzA che. eja li. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI moMghIbAI svAmI nA pharamAnathI lI. kheDadAsa gaNezabhAI-dhaMdhukA sthAnakvAsI jaina saMghanA pramukha aghatana paddhatine apanAvanAra vaDodarA kelejanA eka vidvAna chephesarane abhiprAya sthAnakavAsI saMpradAyanA munizrI ghAsIlAlajI mahArAja jenazAnA saMskRta TIkAbaddha, gujarAtImAM ane hindImAM bhASAtara karavAnA ghaNA vikaTa kAryamAM vyApta thayelA che. zA paikI je zAstra prasiddha thayAM che te huM joI zako chuM, munizrI pite saMskRta, ardhamAgadhI hiMdI bhASAonA niSNAta che. e emane TuMka paricaya karatAM sahaja jaNAI Ave che. zAnuM saMpAdana karavAmAM temane pitAnA ziSya vargane ane vizeSamAM traNa paMDitene sahakAra maLe che. te joI mane AnaMda thaye. sthAnakavAsI saMpradAyanA agresaroe paMDitene sahakAra meLavI ApI,munizrInA kAryane saraLa ane ziSTa banAvyuM che. sthAnika vAsI samAjamAM vidvattA ghaNI ochI che, te digaMbara mUrtipUjaka zvetAMbara vagere jainadarzananA pratinidhionA ghaNA samayathI paricayamAM AvatAM huM virodhanA bhaya vagara kahI zakuM. pU. mahArAjane A prayAsa sthAnakavAsI saMpradAyamAM prathama che evI mArI mAnyatA che. saMskRta spaSTIkaraNe sArAM ApavAmAM AvyAM che, bhASA zuddha che ema cokkasa kahI zakuM chuM. gujarAtI bhASAMtare paNa zuddha ane saraLa thayelAM che. mane vizvAsa che ke mahArAjazrInA A stutya prayAsane janasamAja uttejana Apaze ane zAnA bhASAMtarane vAcanAlayamAM ane kuTuMbamAM vasAvI zakAya te pramANe vyavasthA karaze. pratApagaja, vaDodarA kAmadAra kezavalAla hiMmatarAma tA. 2-2-156 zrI nandI sUtra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMbainI be kalejenA prophesarene abhiprAya muMbaI tA. 31-3-56 zrImAna zeTha zAntilAla maMgaLadAsa pramukha zrI akhila bhArata 2. sthA. jainazAstroddhArasamiti, rAjakeTa. pUjyAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAje taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika, Avazyaka, upAsakadazAMga vagere sUtre ame joyAM. A strI upara saMskRtamAM TIkA ApavAmAM AvI che, ane sAthe hiMdI ane gujarAtI bhASAMtaro paNa ApavAmAM AvyAM che. saMskRtaTIkA ame gujarAtI tathA hiMdI bhASAMtaro jotAM AcAryazrInA A traNe bhASA paranA eka sarakhA asAdhAraNa prabhutvanI sacoTa ane surekha chApa paDe che. A sUtra graMthamAM pAne pAne pragaTa thatI AcAryazrInI apratima vidvattA mugdha karI de tevI che. gujarAtI tathA hiMdImAM thayelAM bhASAMtaramAM bhASAnI zuddhi ane saraLata. nedhapAtra che. ethI vidvajana ane sAdhAraNa mANasa bhayane saMtoSa Ape evI emanI lekhananI pratIti thAya che. 32 sUtromAMthI haju 13 sUtro pragaTa thayAM che. bIjAM 7 sUtro lakhAIne taiyAra thaI gayAM che. A badhAM ja sUtro jyAre emane hAthe taiyAra thaIne pragaTa thaze tyAre jainasUtra-sAhityamAM amUlya saMpattirUpa gaNAze emAM saMzaya nathI. AcAryazrInA A mahAna kAryane janasamAjane vizeSataH sthAnakavAsI samAjane saMpUrNa sahakAra sAMpaDI raheze evI ame AzA rAkhIe chIe, pro. ramaNalAla cImanalAla zAha seMTa jheviyarsa keleja, muMbAI pro. tArA ramaNalAla zAha sephIyA, koleja, muMbaI rAjakeTa dharmendrasiMhajI kelejanA prophesara sAhebane abhiprAya jayamahAla jAganAtha pleTa rAjakoTa, tA. 1-4-56 pUjyAcArya paM. munizrI ghAsIlAlajI mahArAja Aje jaina samAja mATe eka evA kAryamAM vyApta thayelA che ke je samAja mATe bahu upayogI thaI paDaze. munizrIe taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika zrI vipAkakRta vi. meM joyAM. zrI nandI sUtra Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 A sUtre jotAM pahelI ja najare mahArAjazrIne saMskRta, ardhamAgadhI, hinda tathA gujarAtI bhASAo upara asAdhAraNa kAbu jaNAI Ave che. eka paNa bhASA mahArAjazrIthI ajANI nathI. ApaNe joIe chIe ke e sUtre ucca ane prathama keTInA che. tenI vastu gaMbhIra, vyApaka ane jIvanane talasparzI che, eTalA gahana ane sarvagrAhya sUtronuM bhASAMtara pUvaghAsIlAlajI mahArAja jevA ucca keTInA munirAjane hAthe thAya che te ApaNAM ahebhAgya che. yaMtravAda ane bhautikavAdanA A jamAnAmAM jyAre dharmabhAvanAM osaratI jAya che eve vakhate AvA tattvajJAna AdhyAtmikatAthI bharelAM sUtronuM saraLa bhASAmAM bhASAMtara dareka jijJAsu, mumukSu ane sAdhakane mArgadarzaka thaI paDe tema che. jaina ane janetara, vidvAna ane sAdharaNuM mANasa sAdhu ane zrAvaka darekane samajaNa paDe tevI spaSTa saraLa ane zuddha bhASAmAM sUtro lakhavAmAM AvyAM che. mahArAjazrIne jyAre joIe tyAre temanA A kAryamAM saMkaLAyelA joIe chIe. e uparathI munizrInA parizrama ane dhagazanI kalpanA karI zakAya tema che. temanuM jIvana sUtromAM vaNAI gayuM che. munizrInA A asAdhAraNa kAryamAM potAnA ziSyane tathA paMDitene sahakAra maLe che. ane AzA che ke je dareka mumukSu A pustakane pitAnA gharamAM vasAvaze ane pitAnA jIvanane sAcA sukhane mAge vALaze te mahArAjazrIe uThAvelo zrama saMpUrNapaNe saphaLa thaze. che. rasIkalAla kasturacaMda gAMdhI ema. e. ela. ela. bI dharmendrasiMhajI keleja rAjakoTa (saurASTra) muMbaI ane ghATakoparamAM maLelI sabhAe bhinAsara kenpharensa tathA sAdhusamelanamAM mokalAvela TharAva hAla:je vakhata zrI vetAMbara sthAnakavAsI jaina saMgha mATe Agama saMzedhana ane svataMtra TIkAvALA zAstroddhAranI ati AvazyakatA che ane je mahAnubhAvoe A vAta dIrdha daSTithI pahelI pitAnA magajamAM laI te pAra pADavA mahenata laI rahyA che tevA muni mahArAja paMDitaratna zrI ghAsIlAlajI mahArAja ke jeone sAdaDI adhivezanamAM sarvAnumate sAhityamaMtrI nImyA che, teozrInI dekharekha nIce a.bhA. . sthA. jaina zAstroddhAra samiti je eka moTI vagavALI kamiTI che tenI mAraphate kAma thaI rahyuM che. jene pradhAnAcAryazrI tathA pracAramaMtrIzrI zrI nandI sUtra Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tathA aneka anubhavI mahAnubhAvAe potAnI pasaMdagInI maheAra chApa ApI che. ane chellAmAM chellA vaDAdarA yunivarsITInA preAphesara kezavalAla kAmadAra ema. e. peAtAnu savistara pramANapatra Apyu che. te zAstroddhAra kamiTInA kAmane A sa Mmelana tathA konpharansa hArdika abhinaMdana Ape che. ane temanA kAmane jyAM jyAM ane je je jarUrU paDe-paDitAnI ane nANAMnI te te potAnI pAsenA krUDamAMthI ane jAhera janatA pAsethI madada maLe tevI IcchA dharAve che. A zAstro ane TIkAone jyAre ATalI badhI prazaMsApUrvaka pasaMdagI maLI che, tyAre te kAmane madada karavAnI A kAnpharansa peAtAnI pharaja mAne che ane je keAI truTI hAya te 5. 2. zrI ghAsIlAlajI mahArAjanI sAMnidhyamAM jaI, khatAvIne sudhAravA prayatna karave. A kAmane Talle caDhAvavA jevu krAI paNa kAma sattA uparanA adhikArIonA vANI ke vartanathI na thAya te jovA pramukha sAhebane bhalAmaNa kare che. ( sthA. jaina patra tA. 4-5-56) svataMtravicAraka ane niDara lekhaka jainasiddhAMta"nA taMtrI zeTha nagInadAsa gIradharalAlanA abhiprAya zrI sthAnakavAsI zAoddhAra samiti sthApIne pU. ghAsIlAlajI mahA rAjane saurASTramAM khelAvI temanI pAse batrIse sUtro taiyAra karavAnI hilacAla cAlatI hatI tyAre te hilacAla karanAra zAstrana zeTha zrI dAmeAdaradAsabhAI sAthe mAre patravyavahAra cAlele tyAre zeTha zrI dAmeharadAsabhAI e temanA eka patramAM mane lakheluM ke-- 46 zrI nandI sUtra ApaNA sUtronA mULa pATha tapAsI zuddha karI sa MskRta sAthe taiyAra karI zake tevA sthAnakavAsI saMpradAyamAM munizrI brAsIlAlajI ma. sivAya mane koi vizeSa vidvAna muni jovAmAM AvatA nathI. lAMbI tapAsane aMte me' munizrI zvAsIlAlane pasada karelA che. 39 zeTha zrI dAmodaradAsabhAI pAte vidvAna hatA. zAstrajJa hatA tema vicAraka pazu hatA zrAvakA temaja munie paNa temanI pAsethI zikSA vAMcanA letA, tema jJAnacarcA paNa karatA. evA vidvAna zeThazrInI pasaMdagI yathArtha ja hAya emAM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAI nathI. ane pU. zrI ghAsIlAlajInA banAvelAM sUtro jotAM sau keIne khAtrI thAya tema che ke dAmedaradAsabhAIe temaja sthAnakavAsI samAje jevI AzA zrI ghAsIlAlajI ma. pAsethI rAkhelI te barAbara phaLIbhUta thayela che. zrI vardhamAna zramaNasaMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAje zrI, ghAsIlAlajI mahArAjanA sUtro mATe khAsa prazaMsA karI anumati Apela che te uparathI ja zrI ghAsIlAlajI ma. nA sUtronI upayogitAnI khAtrI thaze. A sUtro vidyArthIne, abhyAsIne temaja sAmAnya vAcakane sarvane eka sarakhI rIte upayogI thaI paDe che. vidyArthIne temaja abhyAsIne mULa tathA hiMdI anuvAda ane gujarAtI vAMcakane gujarAtI anuvAdathI AkhuM sUtra sara LatAthI samajAya che. keTalAkane e bhrama che ke sUtro vAMcavAnuM kAma ApaNuM nahi, sUtro ApaNane samajAya nahi. A bhrama taddana khUTe che. bIjA keI paNa zAstrIya pustaka karatAM A sUtra sAmAnya vAcakane paNa ghaNuM saraLatAthI samajAI jAya che. sAmAnya mANasa paNa samajI sake teTalA mATe ja bhagavAna mahAvIre te vakhatanI lokabhASAmAM (ardhamAgadhI bhASAmAM) sUtro banAvelAM che. eTale sUtro vAMcavA temaja samajavAmAM ghaNAM saraLa che. mATe koI paNa vAMcakane ene bhrama heya te te kADhI nAMkhe ane dharmanuM temaja dharmanA siddhAMtanuM sAcuM jJAna meLavavA mATe sUtro vAMcavAne cUkavuM nahi. eTaluM ja nahi paNa jarUrathI pahelAM sUtro ja vAMcavAM, sthAnakavAsIomAM A zrI sthA. jaina zAstroddhAra samitie je kAma karyuM che. ane karI rahI che tevuM kaI paNa saMsthAe Aja sudhI karyuM nathI. sthA. jaina zAstroddhAra samitinA chellA riporTa pramANe bIjA cha sUtro lakhAcela paDayA che, be sUtro-anugadvAra ane ThANuga sUtra-lakhAya che. te paNa thoDA vakhatamAM taiyAra thaI jaze. te pachI bAkInA sUtro hAtha dharavAmAM Avaze. taiyAra sUtro jahadI chapAI jAya ema IcchIe chIe ane sthA. baMdhuo samitine uttejana ane sahAyatA ApIne temanAM sUtro gharamAM vasAve ema IcchIe chIe. jaina siddhAMta" patra-me 155 zrI nandI sUtra Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 zruta-bhakita (pUrva AcArya zrI ghAsIlAlajI ma. sAnI AjJA anusAra lakhanAra ) 6. sa. nA jaina muni zrI dayAnaMdajI mahArAja Aje lagabhaga 20 varSoMthI zraddheya paramapUjya. jJAnadivAkara 5,0 munizrI ghAsIlAlajI ma0 carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIranA anuttara, anupama nyAya cukta, pUrvApara avirodhasvarUpa kalyANakAraka, carama zItaLa vANInA dyotaka evA zrI jinAgama para prakAza pADe che, teozrI prAcIna, paudaitya saMskRtAdi aneka bhASAnA prakhara paMDita che, ane jinavANInA prakAza saMskRta, gujarAtI ane hiMdImAM mULa zabdArtha, TIkA, vistRta vivaraNa, sAthe prakAzamAM lAve che. bha. mahAvIra atyAre ApaNI pAse vidyamAna nathI, paraMtu temanI vANI rUpe akSaradeha gaNadhara mahArAjoe zrutaparaparAe sAcavI rAkhyA zrutapara parAthI sacavAtuM jJAna jyAre vistRta thavAnA samaya upasthita thavA lAgyuM tyAre zrI devaddhi gaNi kSamAzramaNe valbhIpura-vaLAmAM te AgamAne pustaka rUpe ArUDha karyo. Aje A siddhAMtA ApaNI pAse che. te amAgadhI bhASAmAM che. atyAre A bhASA bhagavAnanI, devAnI tathA janagaNanI dharmabhASA che. tene ApaNA zramaNA ane zramaNIo tathA mumukSu zrAvaka zrAvikAo mukhapATha kare che, parantu tenA artha ane bhAva ghaNA thADAe samaje che, jinAgama e ApaNAM zraddheya pavitra dharmasUtro che. e ApaNI AkhA che. tenA abhyAsa karavA e ApaNI saunI-jaina mAtranI pharaja che. tene satya svarUpe samajAvavA mATe ApaNA sadbhAgye jJAnadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAje sat saMkalpa karyAM che ane te likhita sUtrone pragaTAvI zAstrAddhAra samitidvArA jJAna parakha vahetI karI che. AvA anupama kAryomAM sakaLa jainonA sahakAra avazya hAvA ghaTe ane tene vadhAremAM vadhAre pracAra thAya te mATe prayatnA karavA ghaTe, bha. mahAvIrane gaNadhara gautama pUche che ke he bhagavAna, sUtranI ArAdhanA karavAthI zuM phaLa prApta thAya? bhagavAna tene prati uttara Ape che ke zrutanI ArAdhanAthI jIvAnA ajJAnanA nAza thAya che, ane teo saMsAranA kalezAthI nivRtti meLave che, ane saMsAra kalezeAthI nivRtti ane ajJAnanA nAza thatAM mAkSanA phaLanI prApti thAya che. AvA jJAnakAryamAM mUrti pUjaka jaino, diga MbarA ane anya dharmio hajAro ane lAkhA rUpIyA kharce che. hiMdu dhama mAM pavitra manAtA graMtha gItAnA seMkaDo nahi paNa hajArA TIkA graMthA duniyAnI lagabhaga sarva bhASAomAM pragaTa thayA che, isAI dharmanA pracArako temanA pavitra dharmagrantha bAIbalanA pracArArthe tenu jagatanI sava zrI nandI sUtra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAmAM bhASAMtara karI tene paDatara karatAM paNa ghaNI ochI kiMmate vecI dhamasUtrone pracAra kare che. muslima leke paNa temanA pavitra manAtA grantha kurAnanuM aneka bhASAomAM bhASAMtara karI samAjamAM pracAra kare che. ApaNe paisA parane moha utArI bhagavAnanA siddhAMtane pracAra karavA mATe tana, mana, dhana samarpaNa karavAM joIe. ane sUtra prakAzananA kAryane vadhu ne vadhu vega maLe te mATe sakriya prayatna karavA joIe. AvA pavitra kAryamAM sAMpradAyika matabhede saue bhUlI javA joIe ane zuddha AzayathI thatA zuddha kAryane apanAvI levuM joIe. samitinA niyamo nusAra rU. 251) bharI samitinA sabhya banavuM joIe. dhArmika aneka khAtAonA mUkAbale sUtra prakAzananuM-jJAnapracAranuM A khAtuM sarvazreSTha gaNavuM joIe. A kAryane vega ApavAnI sAthe sAthe e Agame-bhagavAnanI e mahAvANInuM pAna karavA paNa ApaNe harahaMmeza tatpara rahevuM joIe. jethI parama zAMti ane jIvanasiddhi meLavI zakAya. (sthA. jaina tA. 5-7-56) zrI. a.bhA. sthA. jaina zAstroddhAra samitinA pramukha zrI vagere. rANapura parama pavitra saurASTranI puNya bhUmi para jyArathI zAMta-zAavizArada apramAdi pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM punIta pagalAM thayAM che tyArathI ghaNAM lAMbA kALathI lAgu paDela jJAnAvaraNIya karmanAM paDaLa utAravAne zubha prayAsa thaI rahyo che, ane je pravacananI prabhAvanA teozrI karI rahyA che te anaMta upakAraka kAryamAM tame je apUrva sahAya ApI rahyA che te mATe tame sarvane dhanya che ane e zubha pravRttinA zubha pariNAmane janatA lAbha le che, ane te samajAya che ke sAdhujI chaThe guNasthAnake hAya che paNa pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja te bahudhA sAtame apramatta guNasthAnake ja rahe che evA apramatta mAtra pAMca-sAta sAdhuo je sthAnakavAsI jaina samAjamAM hoya te samAjanuM zreya thatAM jarAe vAra na lAge samAjAkAzamAM sthA. jaina saMpradAyane divya prabhAkAra jaLahaLI nIkaLe paNa vo dina.... zrI zAstroddhArasamitine mArI eka namra sucanA che ke-pUjyazrInI vRddhAvasthA che, ane kAryapraNAlikA yuvAnone zaramAze tevI che. temane gAmegAma vihAra karavuM ane zAstroddhAranuM kArya karavuM temAM ghaNAM zArIrika mAnasika ane vyavahArika muzkelI veThavI paDe che, te kaI gya sthaLa ke jyAMnA zrAvake bhakti vALA heya. vADAnAM rAganA viSathI alipta heya. evA keI sthaLe zAstroddhAranuM kArya pUrNa thAya tyAM sudhI sthiratA karI zake enA mATe prabaMdha karavo joIe. bIjA keI evA sthaLanI anukuLatA na maLe to chevaTa amadAvAmAM yogya sthaLe rahevAnI sagavaDa karI apAya te vadhu sAruM. hArI A sucanA para dhyAna ApavA pharI yAda ApuM chuM. pharIvAra pUjya AcAryazrIne ane temanA satakAryanA sahAyakone mArA abhinaMdana pAThavuM te svIkArazo, lI. sadAnaMdI jainamuni choTAlAlajI zrI nandI sUtra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenasiddhAMtanA taMtrIzrIne abhiprAya sthAnakavAsIomAM pramANabhUta sUtro bahAra pADanArI A ekanI eka saMsthA che, ane enA A chellA riporTa uparathI jaNAya che ke-teNe ghaNuM sArI pragatI karI che te joI AnaMda thAya che. mULa pATha, TIkA, hiMdI tathA gujarAtI anuvAda sahita sUtra bahAra paDavAM e kAMI saheluM kAma nathI e eka mahAbhArata kAma che ane te kAma A zAstroddhAra samiti ghaNI saphaLatAthI pAra pADI rahI che te sthAnakavAsI samAja mATe ghaNA gauravane viSaya che ane samiti dhanyavAdane pAtra che. samiti taraphathI navasUtro bahAra paDI cUkyAM che, hAlamAM traNa sUtro chapAya che. nava sUtro lakhAI gayAM che ane jaMbudvIpaprajJapti tathA naMdIsUtra taiyAra thaI rahyAM che. hAlamAM maMtrI zrI sAkaracaMda bhAIcaMda samitinA kAmamAM ja temane Ape vakhata gALe che ane samitinA kAmakAjane ghaNe vega ApI rahyA che. temanA aMta mATe dhanyavAda. ane A mahAbhArata kAmanA mukhya kAryakartA te che vAvRddha paMDita munizrI ghAsIlAlajI mahArAja. mULa pAnuM saMzodhana tathA saMskRta TIkA teozrI ja taiyAra kare che. munizrIne A upakAra AkhAya sthA. jaina samAja upara ghaNe mahAna che. e upakArane badale te vALI zakAya temaja nathI. paraMtu A samitinA membara banI tenA bahAra paDelAM sUtro gharamAM vasAvI tenuM adhyayana karavAmAM Ave te ja mahArAjazrInuM thoDuM traNa adA karyuM gaNAya. bhagavAne kahyuM che ke tame bALa to cA paheluM jJAna pachI dayA, dayA dharma yathArtha samajavo hoya to bhagavAnanI vANIrUpa ApaNA sUtro vAMcavAM ja joIe tenuM adhyayana karavuM joIe ane tene bhAvArtha samajavo joIe. eTalA mATe zAstroddhArasamitinA sarva sUtre dareka sthA. jaine potAnA gharamAM vasAvavAM ja joIe sarva dharmajJAna ApaNA sUtromAMja samAyeluM che ane sUtra sahelAIthI vAMcIne samajI zakAya che, mATe dareka sthA. jaina A sUtre vAMce e khAsa jarUranuM che. jaina siddhAMta" DIsembara-56 zrI nandI sUtra Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrI upAsadazAMgasUtrane mATe abhiprAya mULa sUtra tathA pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAje banAvela saMskRta chAyA tathA TIkA ane hiMdI tathA gujarAtI-anuvAda sahita. prakAzaka-a. bhA. ve, sthAnakavAsI jainazAstroddhArasamiti, gareDIA kuvA rADa, grIna leAja pAse, rAjakATa. (saurASTra) pRSTha 616 khIjI AvRtti evaDu' (meTu) kada, pAkuM puDhuM, jekeTa sAthe sane 1956 fimata rUA. 8-8-0 ApaNA mULa khAra aMga sUtromAMnu` upAsakadazAMga e sAtasuM a'ga sUtra che. emAM bhagavAna mahAvIranA daza upAsake-zrAvakAnAM jIvanacaritro ApelAM che, temAM paheluM cAritra AnaMda zrAvakanuM Ave che. AnaMda zrAvake jainadharma aMgIkAra karyo ane mAra vrata bhagavAna mahAvIra pAse aMgIkAra karI pratijJA ( pratyAkhyAna ) lIdhAM tenuM savistara varNana Ave che, tenI aMtargata aneka viSayA jevA ke, abhigama, leAkAleAkasvarUpa, navatattva naraka, devalAka vagerenuM varNana paNa Ave che. AnaMda zrAvake mAra vrata lIdhAM te khara vratanI vigata aticAranI vigata vagere badhuM ApeluM che. teja pramANe bIjA nava zrAvakanI paNa vigata Apela che. AnaMda zrAvakanI pratijJAmAM vaiidyA' zabda Ave che. mUrtipUjakA mUrtipUjA siddha karavA mATe tenA artha arihaMtanuM caitya (pratimA) evA kare che. paNa te atha taddana bheTa che. ane te jagyAe AgaLa pAchaLanA saMkha dha pramANe tenA e khATA artha aMdha besatA ja nathI te munizrI ghAsIlAlajIe temanI TIkAmAM aneka rIte pramANeA ApI sAbita karela che ane vaiizyA nA atha sAdhu thAya che. te batAvI Apela che. A pramANe A sUtramAMthI zrAvakanA zuddha dharmAMnI mAhitI maLe che te uparAMta te zrAvakAnI Rddhi, raheThANu. nagarI vagerenA varNanA uparathI te vakhatanI sAmAjika sthiti, rItarivAja rAjavyavasthA vagere khAkhatAnI mAhitI maLe che. eTale A sUtra dareka zrAvake avazya vAMcavuM joI e, eTaluM ja niha paNa vAraMvAra adhyayana karavA mATe gharamAM vasAvavuM joI e. pustakanI zarUAtamAM vardhImAna zramaNusa`ghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjanuM saMmatipatra tathA khIjA sAdhue temaja zrAvakAnA sa'matipatro Apela che, te sUtranI pramANabhUtatAnI khAtrI Ape che. " jainasiddhAMta" jAnyuArI-57 zrI nandI sUtra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 sekaDA sarTiphIkeTa uparAMta hAlamAM maLela keTalAka tAjA abhiprAyA zAstrodvAranA kAryane vega Ape ta'trIsthAnethI (jainaaAti) tA. 15-9-57 pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja ThANA 4 hAlamAM amadAvAda mukAme sarasapuranA sthA. jaina upAzrayamAM birAjamAna che. teo zrI zAstroddhAranuM kArya khUba ja khaMta ane utsAhathI vRddhavace paNa karI rahyA che. teozrI vRddha che chatAM paNa AkhA divasa zAsranI TIkAe lakhI rahyA che. Aja sudhImAM temaNe lagabhaga 20 jeTalAM zAstronI TIkAe lakhI nAkhI che ane mAkInAM sUtrAnI TIkA jema ane tema jaladI pUrNa karavI tevA manAratha sevI rahela che. sthA. jaina samAjamAM zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAneA A prathama ja prayAsa che ane te prayAsa sapUrNa ane evI ame zAsanadeva pratye prArthanA karIe chIe. Aja sudhI ghaNA munivaree zAstronu kAma zarU karela che paNa kAI e pUrNa karela nathI. pUjyazrI amulakhaRSIjI mahArAje matrIsa zAstrA upara hiMdI anuvAda karela ane saMpUrNa anela, tyArabAda AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjazrIe hiMdI TIkA keTalAka zAstrA upara lakhela paNa ghaNAM zAstro khAkI rahI gayAM. pUjya hastimalajI mahArAje eka e zAstrA uparanI TIkAonA anuvAdo karela. pUjya zrI javAhiralAla mahArAjazrIe sUyagaDAMgasUtra TIkA sahita hindI anuvAda sAthe karela. zrI saubhAgyamalajI mahArAje AcArAMganI hiMdI TIkA lakhela. paNa saMpUrNa zAstrA upara saMskRta TIkA hajI sudhI sthA. jaina sAdhue taraphathI thayela nathI. jyAre pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe 20 zAstrA upara saMskRta TIkA tenA hiMdI gujarAtI anuvAda karAvela che AthI have AzA badhAya che ke teozrI chatrIse khatrIsa zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAmAM saphaLa thaze ane zAstrAddhAra samitie Aja sudhI 10 thI 12 zAstrA chapAvI paNa dIdhAM che ane hajI paNa te zAztrA vizeSa jaladI chapAya te mATe zAstrodvAra samiti sa MpUrNa prayatna karI rahela che te dhanyavAdane pAtra che. jaina zAstroddhAra samitinA rUA. 251, bharIne lAIpha membara thanArane tamAma zAstro zAsroddhAra samiti taraphathI bheTa maLe che. A rIte eka paMtha ane do kAja banne rIte lAbha thAya tema che. rUA. 251mAM 500 rUpiyAnI kiMmatamAM zAstro maLe e paNa mATe lAla che ane pravacananI prabhAvanA karavAnA dharmalAla paNa maLe che. zrI nandI sUtra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sAle pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjanA suziSya paM. muinazrI kanaiyAlAlajI mahArAja malADa mukAme cAturmAsa birAje che ane teozrI zAstronA membaro karavA mATe athAga prayatna karIne pravacananI sevA bajAvI rahyA che. ane atyAra sudhImAM muMbaI temaja parAone lagabhaga 40 jeTalA gRhastha lAIpha membara banI gayA che ane muMbaImAM lagabhaga 300 jeTalA membaro thAya te IcchavA che. zrImaMta gRhastho hajAra rUpiyA pitAnA ghara kharcamAM temaja mojazekhanA kAmamAM temaja vyavahArika kAmamAM vAparI rahyA che te AvA zAstroddhAra jevA pavitra kAryamAM rUpiyA vAparaze te dharmanI sevA karI gaNAze. ane badalAmAM uttama AgamasAhityanI eka lAyabrerI banI jaze. jenuM vAMcana karavAthI AtmAne zAMti maLaze ane zAstrajJA pramANe vartavAthI jIvana saphaLa thaze. zrI nandI sUtra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha7 zatAvadhAnI munizrI yaMtilAlajI mahArAjazrIne amadAvAdane patra "sthAnakavAsI jaina" tA. 5-9-17 nA aMkamAM chapAela che je nIce mujaba che. sUtronA mULa pAThomAM pheraphAra hoI zake kharo? tA. -8-17nA roja atre birAjatA zAstroddhAraka AcArya mahArAjazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAse, mArA upara Avela eka patra laIne huM gaye hato, te samaye mAre pU. ma. sA. sAthe je vAtacIta thaIte samAjane jANa karAvA sArU lakhuM chuM. zAstronuM kAma eka gahana vastu che. apramAdI thaI temAM avirata prayatna karavA joIe. saMpUrNa zAstronuM jJAna temaja dareka prakAranI khAsa bhASAnuM jJAna hoya teja AgameddhArakanuM kArya saphaLatAthI thAya che. A prakArane prayatna hAla amadAvAda khAte sarasapura jaina sthAnakamAM birAjatA pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja karI rahyA che. zAstralekhananuM A kArya thaI rahyuM che, temAM aneka vyaktione aneka prakAranI zaMkAo thAya che temAM zAstronA mULa pAThamAM pheraphAra thAya che? karavAmAM Ave che? e prazna paNa keTalAkane thAya che ane tevA prazna thAya te svAbhAvika che kemake amuka munirAje taraphathI pragaTa thayelA sUtranA mULa pAThamAM pheraphAra thayelA che. jethI A kAryamAM paNa samAjane zaMkA thAya. paNa kharI rIte jotAM, atyAre je zAstroddhAranuM kAma cAlI rahyuM che te viSe samAjane khAtri ApavAmAM Ave che ke, zAstroddhAra samiti taraphathI atyAra sudhImAM pragaTa thayelAM AgamonA mULa pAThamAM jarApaNa pheraphAra karavAmAM Avela nathI ane bhaviSyamAM je sUtre pragaTa thaze temAM pheraphAra thaze nahi tenI samAja noMdha lya. zatAvadhAnI zrI yaMta muni amadAvAda zrI nandI sUtra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakvAsI jainazAstroddhAra samitino TuMka paricaya sthAnakavAsI samAjanI A ekanI eka saMsthA che ke jeNe atyAra sudhImAM tera sUtro chapAvI bahAra pADI dIdhAM che. sAta sUtre chapAya che ane bIjA keTalAka chApavA mATe taiyAra thaI cUkyA che. A pramANe A saMsthAe mahAna pragati sAdhI che tene TuMka paricaya A patrikAmAM Apela che te vAMcI jaI sarva sthA. jaina bhAIbahenoe A saMsthAne yathAzakti madada karI tene kAryane haju vizeSa vegavAna banAvavAnI jarUra che. khAlI ghaDe vAge ghaNe ema sthA. kenpharansa jema beTA baNagAM pheMkanArI saMsthAnI kiMmata nathI, tyAre nakakara kAma karanArI A zAstroddhAra samitine dareka prakAre uttejana ApavAnI dareka sthAnakavAsI jainanI anivArya pharaja che. ane A sarva sUtro taiyAra karanAra pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAjane sthAnakavAsI samAja upara ghaNe mahAna upakAra che. vayevRddha hevA chatAM teozrI je mahenata laI sUtre taiyAra karAve che tevuM kAma haju sudhI bIjA keI e karyuM nathI ane bIjuM kaMI karI zakaze ke nahi te paNa zaMkA bharyuM che. pUjya munizrInA A mahAna upakArane kiMcita badala samAje A zAstroddhAra samitine banI zakatI sahAya karIne vALavAne che. sthAnakavAsI samAja jJAnanI kadara karavAmAM pAchA haThe tema nathI evI amo AzA rAkhIe chIe. "nasiddhAMta patra" ekaTembara 1957 zrI nandI sUtra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dazavaikAlika tathA upAsaka dazAMga sUtro gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayelAM pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita zrI uparokta be sUtre jaina dharma pALatA dareka gharamAM havA ja joIe. te vAMcavAthI zrAvaka dharma ane zramaNa dharmanA AcAranuM jJAna prApta thaI zake che ane zrAvake pitAnI niravadha ane eSaNiya sevA zramaNa pratye bajAvI zake che. vartamAnakALe zrAvakemAM te jJAna nahi hevAne lIdhe aMdhazraddhAe zramaNa varganI vaiyAvacca to karI rahela che. paraMtuM "ka95 zuM ane akalpa zuM? enuM jJAna nahi hovAne lIdhe pite sAvadya sevA arpI pitAnA svArthane khAtara zamaNa vargane pitAne sahAyaka thavAmAM ghasaDI rahyA che, ane zramaNa varganI prAyaH kusevA karI rahyA che. temAMthI bacI lAbhanuM kAraNa thAya ane zramaNane yathAtathya sevA ApI temane paNa jJAnadarzana cAritranI ArAdhanA karavAmAM sahAyaka thaI pitAnA jJAnadarzana cAritranI ArAdhanA karI sugati meLavI zake. zramaNanI yathAtathya sevA karavI te avazya gRhasthanI pharaja che. - pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. zAstroddhAranuM anuvAdana traNa bhASAmAM rUDI rIte karI rahyA che ane rUpIyA 251, bharI membara thanArate rUA. 400-500 nI lagabhaga kIMmatanA batrIse Aga phrI maLI zake che te te rU 251 bharI membara thaI batrIse Agama dareka zrAvaka ghare meLavavA joIe. batrIse zAstronA lagabhaga 48 pustake maLaze. te te lAbha pitAnI nirjarA mATe punyAnuM baMdhI punya mATe jarUra meLave. uparokta bane sUtronI kIMmata samiti kaMIka ochI rAkhe te haraI gAmamAM zrImaMta hoya te sUtro lAvI aradhI kIMmate, maphata athavA pUrI kIMmate lenAranI sthiti joI dareka gharamAM vasAvI zake. -eka gRhastha nedha-uparanI sucanAne ame AvakArIe chIe. AvAM sUtro dareka gharamAM vasAvavA yogya temaja dareka zrAvake vAMcavA yogya che. taMtrI "ratnajyota " patra tA. 1-10-17 zrI nandI sUtra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - . pUjya AcAryazrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM banAvela kAmIra.thI..kanyAkumArI temaja karAMcIthI .... kalakattA sudhI dareka sthaLe hoMzathI vaMcAya che. kAraNa ke AvI rIte zAstro taiyAra karavAnuM anekhuM kArya haju sudhI kaI karI zakyuM nathI zrI sthAnakvAsI jaina samAja uparAMta zrI derAvAsI saMpradAyanA mahAna AcArya zrI rAmavijayasUrIjI tathA anya munivaroe temaja terApaMthI mahAsabhA kalakattAvALAe A sUtro apanAvyAM che. deza-paradezanA membaro sUtro vAMcI jaina dharmanA mRtajJAnano aNumele lAbha laI rahyA che. hamaNAMja laMDananI InDiA ophisa lAyabrerIe A sUtro maMgAvyAM che. Apa rUpIA 251-0-0 makalI membara tarIke nAma naMdhAvI hapte hapta lagabhaga rUpIA pAMca sudhInI kiMmatanAM zAstro vinA mUlya meLavI zake che. vadhu vigata mATe lakhe ke. grIna loja pAse,0 maMtrI gareDIAkuvA reDa de zrI akhila bhArata . sthA. jaina rAjakeTa. zAstrodArasamiti zrI nandI sUtra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hh zrI dakSiNa, madhyapradeza, uttarapradeza, rAjasthAna, dilhI, paMjAba, gujarAta saurASTra Adi prAMtAmAM ugra vihAra karavAvALAM satIzirAmaNi pU. rMbhAkuMvarajI mahAsatIjInA tathA prasiddhavyAkhyAtrI vividhabhASAvizAradA zAstrajJA, pUjya mahAsatI zrIsumatikuMvarajI mahAsatIjInA pUjyazrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja sA. nirmita jainAgamAnI sa MskRta TIkA tathA hindI, gujarAtI, bhASAMtara para * abhiprAya - OM namo siddhANaM zAstravizArada, zraddheya paMDitaratna pUjya AcAya munIzrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba nAgamAnA eka vidvAna vRddha vicAraka eva uttama lekhaka che. sAhityasarjana e temanA jIvananA uttama saMkalpa che. sAmAjIka prapaMcathI dUra rahI athAga parizrama dvArA viracita saMpAdita ane anuvAdita aneka graMthA Aja tamAma jainane mATe ciMtana, manana, ane adhyayana, adhyApana mATe eka apUrva sAdhana taiyAra karIne mahAna sAhityasevInA padane dvIpAvyu` che. AgamanA rahasyAthI anabhijJa ( ajANu ) AjanI prajA mATe zraddheya zrImahArAja sAhebanuM sAhitya atyaMta upayAgI che tema huM mAnuM chuM. sarasapura, amadAvAda-tA.1-5-58 zrI nandI sUtra AryAM-- sumativara Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya nama: A anaMtAnaMta saMsAramAM janma ane maraNa prANimAtrane vaLagelA che. mAnavIo Ave che ane jAya che. paNa ane saMsAra, anaMtakALanI sAthe pagarava mAMDato enI alaukika gatie vahyo jAya che. mAnavI paNa enI sAthe smRti-zeSa thatuM jAya che. mAnavI Avya-keTaluM dhana vadhAryuM-keTaluM mAna vadhAryuM ane keTalI nAmanA vadhArI? tenI sAthe jagatane kAMI ja nisbata nathI. anaMtAnaMta AvyA ane anaMtAnaMta kALanA garbhamAM lupta thayA. paNa jeNe svIkAje, parakAje, samAjakAje, dharmakAje ane dezakAje pitAnA jIvanane caMdananI mAphaka ghasIne anyane zAtA upajAvI che tevA bhadra puruSanuM jIvana kALanI retI upara pagalIo mukatuM jAya che, je bhavI che mATe jIvanane ucca kakSAe laI javA mATe preraNAnuM ciraMtana sthAna banI cUke che. pUjya AcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAja sAheba sthAnakavAsI tathA samagra jaina saMpradAyanA bhavI jIvonA hitArthe vayevRddha ummara chatAM a. bhATa - sthA. jaina zAstroddhAra samitinA sahakArathI jaina AgamenA-zAstroddhAranuM kArya keTalAka varSothI karyuM jAya che. zAstroddhAranuM moTA bhAganuM kArya pUrNatAnI Toce pahoMcavA AvyuM che. chatAM hajI ghaNuM kArya bAkI che. je pUjya zrI hAla sarasapura (amadAvAda)nA upAzraye bIrAjI athAga kaSTa veThIne paNa zAstroddhAranuM kArya pUrNa karavA athAga parizrama karI rahyA che je zAsanadevanI kRpAthI parIpUrNa thaze, evI AzA rAkhIe chIe. pUjyazrIe je zAnI TIkA racI che te paikInuM zrI-naMdIsUtra ApanA hastakamaLamAM Aje AvI rahyuM che. zrI-naMdIsUtra sarasapura saMghanA saddagat saMghapati zrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra (mAstara) nA smaraNArthe chapAvI temanA kuTuMbIjanee zAstroddhAranA kAryane saphaLa banAvavAnI dizAmAM sAro evo Teko Ape che. ane e mATe zrI zAstroddhAra samiti teone AbhAra sAthe dhanyavAda Ape che. zrI chaganabhAIne janma sane 1882 nI 15 mI DIsembaranA roja kaDI-uttaragujarAta mukAme thayo hato. temanA pitAnuM nAma zAmaLadAsa tathA mAtAnuM nAma acalA bahena hatuM. Arthika parIsthiti sAnukuLa na hovAne kAraNe zAmaLadAse pitAnuM bhAgyanirmANa karavA mULa vatana kaDI cheDIne potAnA traNa putraharagovanabhAI, chaganabhAI tathA manasukhabhAIne sAthe laIne amadAvAda tarapha prayANa karyuM. te vakhatanA sarasapura zrI saMghanA Adya saMghapati zrI jIvAbhAI ghelAbhAI bhAvasAre saMpUrNa sahakAra ApI temane sarasapuramAM sthAyI banAvyA. zrI nandI sUtra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMhI rahIne chaganabhAIe gAmaThI zALAmAM abhyAsa karyo. tyAra bAda suprasiddha dAnavIra sara cinubhAInI mAdhubhAI mIlamAM mAsika phakta cAra rUpIAnA pagAre nokarImAM dAkhala thayA. dharmaniSThatA, pramANiktA ane kAryadakSatAne kAraNe temaNe zeThazrI sara cInubhAIne prema saMpAdana karyo. ane sAmAnya kAmadAramAMthI rUA. 70) rUpIyA sAtasenA mAsIka pagArathI yuropIana vIvIMga mAstaranI jagAe temanI nimaNuMka thaI. temanI saraLatA ane kAryadakSatAne kAraNe bIjI jagAethI AvatI vadhAre pagAranI ophare temaNe nakArI kADhI. ane jaNAvyuM ke nokarI te sara cInubhAInIja karIza. ane mAdhubhAI mIlamAM 33 varSanI ekadhArI saravIsa bAda rAjInAmuM ApI AtmakalyANanA mArga tarapha vaLyA. daramyAna temanA bhAI haragovIMdabhAI spInIMga mAstara ane manasukhabhAI vIvIMga mAstaranI padavI sudhI pahoMcyA. ekaveLA teo temanA gorA ophIsara sAthe besIne vAta karI rahyA hatA tyAre temanA pitAzrI zAmaLadAsabhAI temane maLavA AvyA. pitAnA putrane gerA ophIsaranI haroLamAM beThele joI emanI AMkhamAM harSanAM AMsu AvyAM. ane temane khAtrI thaI ke piotAnA putronI unnatI pAchaLa zAsanadevanI kRpA che. dhamAM kSatti tiraje dharmanuM pAlana kare che tenuM rakSaNa dharma kare che e pramANe ja banyuM che. jaina dharmanA pratApe temanAmAM dayA bhAva ghaNe ja khIlyo hate. te samayamAM rUpiyA sAtase mAsIka kamAte A ephasara jIvadayAnA hetusara savAra paDe ne hAthamAM kutarAMnA relAnI jeLI pakaDI ghera ghera mAgavA nIkaLI paDe. gAmamAMthI roTalA ugharAve, jeLI khabhe nAkhI hAthamAM cakalAM kabutara, khIsakelI mATe caNa ane kIDIonAM nagharAM puravA loTa laIne vagaDAmAM nIkaLI paDe. pazu pakSIo samayasara temanI rAha jotAM ubhAM ja hoya. Her sarvabhUpu...ukti mujaba prANIo sAthe maitrI bAMdhI temanI sevA kaye jatA, ane yathAzakya garIbagarabAne paNa sahAya karatA. temAM temanI nirabhimAnatA ane jIvadayA pratyenI uMcI bhAvanA jaNAI Ave che. ekavAra eka kutarUM mAMdu havAthI cAlI zakatuM nahevAne kAraNe tenI pAse besIne tenuM meM ughADI tene khavaDAvatA hatA. khavaDAvatAM ja paMjo kutarAnA meMmAM jatAM AMgaLIe paherelI senAnI vIMTI kutarAnA moMmAM sarI gaI teo samaya pArakhI gayA ke je hohA karIza te sonAnI vIMTInI lAlace keI kutarAne mArI nAkhaze. tethI mauna sevyuM. ane jIvananI AkharI saMdhyA sudhI e jIvadayAnuM kArya yathAvata jArI rAkhyuM. zrI nandI sUtra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sAtaseAnA vivI'gamAstara banavA chatAM temaNe kadI paNa pATaluna pahetu ja na hatuM. ekavAra kAI kAraNasara majura mahAjana taraphathI mIlane jhaMpe sabhA bharAI hatI. pUjya gAMdhIjI ane anasUyA bahena hAjara hatA. mITIMganu` kAya zarU thatAM gAMdhIjIe mAstarane khelAvavA jaNAvyu. kArIgara varga khAlI uThyA, khApu! mAstara te amArI vacamAMja beThelA che. " sAbaramatinA e saMta mAstaranI A sAdAi ane nIrabhimAnapaNAne ane peAtAnA kAmadAro pratyenI mamatAne joI navAI pAmyA. << rITAyarDa thayA bAda temaNe peAtAnA samagra jIvananuM vaheNa pArthiva pravRtimAMthI khaseDI AdhyAtmika pravRttimAM vALyuM. sarasapurane te vakhatanA jIne upAzraya ghaNA agavaDa bharyA hatA. bAraNAM eTalAM nIcAM hatAM ke sAdhu-sAdhvIjIonAM mAMthA athaDAya. chaganabhAI e nirNaya karyo ke sAdhu-sAdhvIjIene sArI rIte rAkhavAM hAya teA upAzrayanA jIrNoddhAra jarUrI che. paNa saMdha pAse jarUrI nANAM nahatAM. bIjethI madada maLe tema na hatI, tethIgacchAdhipati pUjyazrI hAthIjI mahArAja pAse AzirvAda mAgI chaIddhAranuM zubha kArya peAtAnA bhAI harageAvanadAsa tathA manasukhabhAInA sahakArathI svakharce zarU karyuM. te vakhate emanA eka jyotiSI mitre AgAhI karI ke " mAstara, dUra rahIne kAma lejo mAthe khAramA rAhu gAje che" tethI dUra rahIne upAzrayanA kAryanI dekharekha rAkhatA hatA. lalATanA lekha mithyA thatA nathI. tema kAraNa upasthita thatAM temane upAzrayamAM dAkhala thavuM paDayuM. sIDI caDhatAM ja lAkha DanI meATI kAza uparathI sIdhI temanA mAMthA upara ghA karavA dhasI AvI. paNa jete dharmanu zaraNu che tene mAranAra keAI nathI e ukti pramANe sAdhAraNa IjA thaI. temanA raktathI upAzrayanI dharatIne tRpti maLI ane te A bhayaMkara vighnamAMthI acI gayA e daivI camatkAra ja kahevAya. zAsanadevanI kRpAthI upAzrayanuM kArya pUrNa thayuM, chaganabhAi eka divasa pUjyazrI hAthIjI mahArAjane sukhazAtA puchavA chIpApALanA upAzraye gayA. pUjyazrIe upAzraya aMge puchaparacha karI. chaganabhAie zrI sadhanI ArthIka sthiti ane kevA sa jogAmAM upAzraya baMdhAyA tenI vItakakathA kahI. pUjyazrIe jaNAvyuM ke phIkara na karazo. zAsanadevanI kRpAthI sau sArAM vAnAM thaze. cAturmAMsa pUrUM thae pUjyazrI sarasapuranA upAzraye padhAryA ane thADA divasa bAda samAdhipUrvaka kALadharma pAmyA, uchAmaNI sArI thai ane teozrInA dharmopadezanA pratApe sarasapura zrI saMdhanI unnati uttarAttara thatI gaI che. zrI nandI sUtra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaganabhAI savAre kutarAMnA roTalA nAkhyA pachI upAzraye vyAkhyAnamAM jatA. sAMjanA zaheranA upAzrayamAM sAdhusAdhvIjInI sukhazAtA puchavA jatA. te pachI sAMjane samaya gujarAta kalabamAM gALatA. e temane nityakrama thaI paDayo hate. sane 1944 nA makarasaMkrAtinA divase kutarAne roTalA nAkhavA jaI AvyA pachI temane ekAeka hArTa eTeka thaye. temAMthI bacavAnI saMbhAvanA ochI lAgI eTale dharmapraNAlikA mujaba vrata paccakhANa karI lIdhAM. pitAnA hAthe je kAMI dAnapuNya karavA jevuM hatuM te karI lIdhuM. teozrI devaka pAmyA te divase savAre yuvAcArya zAMtamUrti pUjyazrI bhAIcaMdajI mahArAja sAheba temanI khabara kADhavA padhAryA. temaNe pharIthI premabhAve vrata paccakhANa karAvyAM. chaganabhAIe kIdhuM ke "maraNanI mane ciMtA nathI. bIsTa piTalAM sAthe taiyAra chuM. AMhI paNa sAdhu-sAdhvIjInI sevA maLI ane bIjI gatimAM paNa karIza. mAre te baMne sthaLe AnaMda ja AnaMda che ? ane teja rAtre-tA. 19-1-1944 nA roja vAta karatAM karatAM temaNe nazvara dehane tyAga karyo. temanA paricayamAM AvanAra sau koIe AghAta anubhavyuM. saMvADAnAM sarva sAdhu sAdhvIjIo ane saMghamAM zekanI lAgaNI chavAI gaI chaganabhAI te gayA paNa te pachInI temanI adhurI rahelI zAsana sevA temanAM patnI jamanAbena tathA temanA suputra bhegIbhAI, choTAbhAI, zakarAbhAI tathA temanA bahoLA kuTuMbe upADI lIdhI. pUjya zrI IzvaralAlajI mahArAja sAhebanI zubhAziSathI zrI jogIbhAIe sarasapura saMghanuM sukAna saMbhALyuM. zaheranI renaka badalAvA mAMDI tenI sAthe myunIsIpAlITI taraphathI AkarA kAyadAo thavA mAMDayA. rastA upara pANI paNa DhaLI na zakAya te dharma karaNI karanArAoe dharmakaraNa karavI zI rIte ? samasta zaheranA saMghapatione A muMjhavaNa ubhI thavA mAMDI. sarasapura saMghanA sadbhAgye saddagata saMghapati zrI chaganabhAIe dhamakaraNa karanArAonA upayoga mATe vADA sahitanI khullI jamIna dIrdhadaSTi vAparI agAuthI rAkhelI hatI. A jamIna upara najara maMDAI. A jagAmAM upAzraya bAMdhavAmAM Ave te dhamakaraNa karatA jIvene kaI rIte agavaDa na paDe. e hetuthI upAzraya bAMdhavA mATe vicAra karyo paNa zrI saMgha pAse puratuM bhaMDaLa na hatuM ane upAzraya bAMdhyA vagara cAle tema na hatuM. vyApAramAM sAhasa vagara dravyopArjana thatuM nathI. temAM sau keIsAhasa kheDe paNa dharmanA kAryamAM paisA kharacavAnuM sAhasa keNa kheDe? phakta viralA zrI nandI sUtra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 eja kheDI zake. eka mAjI sAdhu-sAdhvIjIonI sarasapura saMgha pratyenI cAhanA. khIjI bAju temane rAkhavA mATenA myu. taraphathI thatA aMtarAyA. kAMtA dharma pratyenI mamatA kAMtA dhana pratyenI mamatA. annemAMthI eka svIkAravAnuM hatuM. te paNa phAInI sahAya vinA madhyama varganA eka mAnavIne peAtAnA gajA uparAMtanuM sAhasa kheDavAnuM hatuM. sAhasa kheDe te ja A kArya thAya ema hatuM. zrI lAgIbhAIe vicAryuM ke ne kudaratanIicchA A upAzraya bAMdhavAmAM maneja nimitta manAvavA mAMgatI hoya tA A lAbha mAre zA mATe jatA karavA ? dhana tA puNyane AdhIna che. puNya hAya tyAM sudhIja lakSmI Take che. " dharma karatAM koInI lAja gaI nathI jANI re " e ukti mujaba vicAra karI pAte upAzraya khaMdhAvavA nirNaya karyo. parApakAra khAtara tana, mana ane dhananuM. samaNu karanAra AvA viralA tA kAIkaja hAya che. teozrInA traNa suputro che. jayatIbhAI, dInezabhAI, ane ramaNabhAI te uparAMta cheTAbhAine lakSmaNubhAI tathA zakarAbhAIne aravindrabhAI nAme suputro che. A badhAM bhAIomAM paNa temanA pUrvajonA vArasA atyArathI ja prajvalita dekhAya che. Aje pUjya AcAzrI dvArA je apUrva sAhityalekhananuM kArya sarasapura mukAme samiti karAve che. temAM paNa zrI bhAgIbhAinA sArA evA hissA che atithi, tathA svadharmi andhue pratye je vAtsalya che, te apUrva che, tevA ja kAyama mATe rahe tema paramakRpAlu paramAtmA pratye prArthanA che. A uparanA kAryane suMdara banAvavAmAM temanA bhAI cheoTAlAlabhAI tathA zakarAbhAI temaja ratilAlabhAi Adi sarasapura zrI sa Mghe pazu khUba sahakAra ApyA che ne ApI rahyA che. te badala te sone dhanyavAda ghaTe che. zrI bhAgIbhAI e A upAzrayanA khAMdhakAmanuM sAhasa kheDayuM, ane zAsanadevanI kRpAthI hemakhema koI paNa jAtanI aDacaNa zIvAya kArya pUrNa thayuM. jANeke chaganabhAInuM adhurU kArya pUrNa thaeluM jovAja jIvyAM hAya tema upAzrayanuM kAma A bAju pUrNa thayuM ane zrI bhogIbhAInAM mAtuzrI jamanAbena 2013nA rAmanavamInA rAja devalAka pAmyAM. teonI sevA sau bhAI ee anatA prayAse ghaNI sArI rIte karI. kudaratanI vAta nyArI che. eka khAjI anukuLatAvALA upAzraya taiyAra thayA. khIjI bAju zAsroddhAra samitie pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja sAhebane zAstroddhAranuM bhagIratha kAryAM amadAvAda mukAme rahIne karavA vinaMti karI. pUjyazrIe mAnya rAkhI. samitinA sadmahasthA AmaMtraNa te ApI AvyA paNu sthaLanI zodhamAM paDayA. jogAnujoga temanI dRSTi sarasapuranA upAzraya upara paDI. zrI nandI sUtra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitinA sabhya ane zrI jogIbhAI bhakika ane saraLa svabhAvI pUjya zrI IzvaralAlajI mahArAjasAheba pAse vinaMti karavA gayA. ane pUjyazrIe pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja sAhebanuM saMvata 2013nuM cAturmAsa sarasapura mukAme thAya temAM emanI saharSa saMmati ApI, sarasapuranA zrI saMdha ane samiti upara mahAna upakAra karyo. cAturmAsa nakki thatAM sarasapuranA ane zaheranA anya zrI saMghamAM akathya AnaMda vyApI rahyo. pUjya zrI atyAre sarasapuranA upAzraye bIrAjI vayevRddha ummara rahevA chatAM bhAvi prajAnA hitArthe avirata parizrama uThAvI zAstroddhAranuM kArya karI rahyA che. bhAgya zrI chaganabhAInA kuTuMbIjane tathA sarasapuranA zrI saMghane pUjyazrI tathA zAstranI sevAne paramayoga prApta thaye te temanA mATe gauravane viSaya che. a. bhA. zAstroddhAra samiti, zrI nandI sUtra Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgandha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa--jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyudgata--najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana--koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra--upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAre mahotsava ane cAra pratipadA--ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sandhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAt sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (8) svAdhyAya ke pramukha niyama isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai I prAtaH USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI ( 48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA cAhie / mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai / nIce likhe hue 32 asvAdhyAya - prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie-- (1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) (2) (3) (8) (5) (6) (7) (8) ulkApAta--bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / digdAha -- kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava--bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe ) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / nirghAta - AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta - bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie I yUpaka -- zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie I yakSAdIpta-- yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa - kArtika se mAgha mAsa taka ghU~e ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAta:kAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM ta taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___orror ur zrI nandIsUtrastha viSayAnukramaNikA viSayasthavirAvaliH maGgalAcaraNam upodghAtaH jJAnanirUpaNam 10-670 paMcavidhajJAnanAmAni AbhinibodhikajJAnavarNanam 11-14 zrutajJAnavarNanam 14-15 avadhijJAnavarNanam 15-17 manaHparyayajJAnazabdArthaH 18-20 kevalajJAnazabdArthaH 22-25 avaghyAdijJAnataH pUrva matizruta___ jJAnavarNane hetuH 26 matijJAnAnantaraM zrutajJAnanirdezehetuH 27 matizrutajJAnAnantaramavadhijJAnasyopanyAse hetukathanam 28-29 manaHparyayajJAnAnantaraM kevalajJAnopanyAse hetukathanam paJcavidhajJAnasya saMkSepato dvaividhyena nirdezaH pratyakSa zabdArtha: pratyakSalakSaNam 33-35 parokSazabdArthaH pratyakSabhedavarNanam 36-37 indriyapratyakSa bhedavarNanam 38-43 noindriya pratyakSa bhedavarNanam AMBI 44 zrI nandI sUtra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 viSaya pRSThAGkaHavadhijJAnapratyakSa bhedavarNanam 44-45 bhavapratyayika pratyakSavarNanam 46-47 kSAyopazamika svarUpavarNanam 48-53 snehapratyaya spardhakArUpaNA 55-57 sarvaghAti prakRtibhedavarNanam 57-58 dezayAtipakRti bhedavarNanam 58-59 aghAtiprakRtivarNanam kSAyopazamikabhAvaprAdurbhAvavarNanam 63-69 spardhaka bhedamarUpaNA 70-75 masaGgataH prakRtInAM bhAvakathanam / 75-76 makArAntareNAvadhijJAnavarNanam 76-78 manaH paryayajJAnaprarUpaNA 78-80 avadhijJAna medavarNanam 80-82 samedAnugamikAvadhijJAnavarNanam 82-96 anAnugamikAvadhijJAnasvarUpavarNanam 96-97 vardhamAnakAvadhijJAnavarNanam 98-139 avadhijJAnasyajaghanyakSetravarNanam 100-108 avadhijJAnasyotkRSTakSetravarNanam 108-122 avadhijJAnasya madhyamakSetravarNanam 122-131 dravyakSetrakAla bhAvAnAM madhye yasya vRddhau yasya vRddhirbhavati, yasya ca na / bhavatIti varNanam 131-137 kSetrasya kAlAdasaMkhyeyaguNatA pratItoM hetukathanam / 138-139 hIyamAnAvavijJAnavarNanam 140-141 pratipAtyavadhijJAnavarNanam 141-144 apratipAtyavadhijJAnavarNanam 145-147 dravyAcapekSayA avadhijJAnasya bhedakathanam 148-153 saMgrahagAthAbhyAmavadhijJAnavarNanam 153-158 manAparyayajJAna svarUpavarNanam 158-176 zrI nandI sUtra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 zrI nandI sUtra 51 viSayamana:paryayajJAnabhedavarNanam kevalajJAnavarNanam kevalajJAna bhedasya kevala zabdasya paryAyANAM paryAyArthAnAM ca varNanam 194 - 198 sabhedasyabhavastha kevalajJAnasyavarNanam 198 - 201 sabhedasya siddha kevala jJAnasyavarNanam 202 tIrtha siddhAdipadAnam arthanirdezapUrvakaM kvacit kvacit tattatpada sArthakya nirdeza: pRSThAGkaH177-194 194-274 vainayika buddhalakSaNam vainayika buddherudAharaNAna 203-211 212-265 mokSasamarthanam sabhedasya paraspara siddhakevala jJAnasyavarNanam prakArAntareNa sabhedakevala jJAna varNanam parokSajJAnavarNanaM, parokSajJAna bhedasyAnyonyAnugatatve'pi pArthakyena pratipAdanaM zrutajJAnasya matijJAna pUrvakatvavarNanam, matijJAnasyazrutajJAnapUrvakatva nirasanaM ca matijJAna matyajJAnayoH zrutajJAna zrutAjJAnayozca varNanam sabhedasya abhinivodhika jJAnasya varNanam AbhinibodhikajJAna bhedasyAzrutanizritasya cAturvidhya pratipAdanaM ca autpattikabuddherlakSaNam autpattikyAbuddhe rudAharaNAni 266-267 268-274 275-294 294-300 301-306 305-306 306-307 307 - 309 309 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakarmajAyA buddhe lakSaNam 310 karmajAyA buddhe rudAharaNAni pAriNAmikyA buddhe lakSaNam 311-314 pAriNAmikyAbuddherudAharaNAni 314-315 zrutanizritamatijJAnabhedakathanam 315-324 avagraha bhedanirUpaNam 325-382 vyaJjanAvagraha bhedanirUpaNam 333-361 arthAvagraha bhedanirUpaNam 362-364 avagrahanAmAni 365-382 IhAyAH bhedAnAM paryAyANAMca varNanam 382-384 avAyasyabhedAnAMparyAyANAM ca varNanam 385-387 dhAraNA bheda varNanam 388-390 avagrahAdInAM sthitikAla prarUpaNam 392 sadRSTAntaM vyaJjanAvagrahaprarUpaNam 392-401 saddaSTAntaM arthAvagrahanirUpaNam 402-422 matijJAna bhedanirUpaNam 423-438 zrutajJAna parokSa medAH 438 akSarazrutAnakSarazruta0 bheda varNanam 439-457 saMjJizrutAsaMjJizrutabhedavarNanam 457-471 samyakzrutabhedavarNavam 472-483 mithyAzruta bhedavarNanam 484-488 samyakzrutasya sAdiparyavasitatvA nAdyaparyavasitatva nirUpaNam 489-523 gamikAgamikazrutavarNanam . 523-524 aGgapraviSTAGgabAhyazrutamedavarNanam 524-528 ajavAhya zrutabhedavarNanam 528-546 aGgapaviSTa zrutameda varNanam AcArAGga svarUpa varNanam 548-570 sUtrakRtAGgasUtrasya svarUpavarNanam 570-578 537 zrI nandI sUtra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 102 viSayasthAnAGgasvarUpavarNanam 579-583 samavAyAGga svarUpa varNanam 583-587 vyAkhyAprajJapti svarUpa varNanam 588-592 jJAtAdharmakathA svarUpa varNanam 592-600 upAsakadazAGga svarUpa varNanam 600-605 antakRtadazAGga svarUpa varNanam 605-608 anuttaropapAtikadazAGga svarUpa varNanam609-612 praznavyAkaraNa svarUpa varNanam 613-616 vipAkazruta svarUpa varNanam 617-622 dRSTivAdAGga medavarNanam siddhazreNikAparikarmavarNanam 623-624 manuSyazreNikAparikarmavarNanam 625 pRSThazreNikAparikarmavarNanam 626 avagADhazreNikA parikarma varNanam 626 avagADhazreNikAparikarmaNa upasampAdana zreNikAparikarmaNo viprahANa zreNikAparikarmaNa cyutAcyuta zreNikAparikarmaNazca nirUpaNam 627-629 sUtrabhedavarNanam 630-633 pUrvagata bhedavarNanam 634-642 mUlapathamAnuyogavarNanam 642-645 gaNDikAnuyogavarNanam 645-647 cUlikAvarNanam 648 daSTivAdAGgasya vAcanAdipamANa varNanam 648-650 dvAdazAGgagata bhAvAbhAvadi padArtha varNanam 652-653 dvAdazAGgavirAdhanA''rAdhanA janita phala varNanam 654-656 103 104 105 106 107 109 110 111 zrI nandI sUtra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 113 4 autpattikabuddhedRSTAntAH 1 bharatazilAdRSTAntaH 2 meSadRSTAntaH 3 kukkuTa dRSTAntaH 4 tiladRSTAntaH viSaya - dvAdazAGgasya dhruvasvAdi pratipAdanam zAstropasaMhAraH 5 vAlukAdRSTAntaH 6 hastidRSTAntaH 7 agaDadRSTAntaH 8 vanakhaNDadRSTAntaH 9 pAyasadRSTAntaH 10 ajAdRSTAntaH 11 patradRSTAntaH 12 khADahilAdRSTAntaH 13 paJcapitRkadRSTAntaH autpattibuddhervAcanAntareNa dRSTAntAH 1 bharatazilApaNitetidRSTAntadvayam 2 vRkSadRSTAntaH 3 kSullaka dRSTAntaH 4 paTadRSTAntaH 5 saraTadRSTAntaH 6 kAkadRSTAntaH 7 uccAradRSTAntaH 54 8 gajadRSTAntaH 9 maNDanadRSTAntaH 10 golakadRSTAntaH 11 stambhadRSTAntaH zrI nandI sUtra pRSThAGka 657-661 661-670 671-707 671-681 682-684 684-686 686-687 688-689 689-691 692-693 693-694 694-695 699-700 701-702 702-703 703-707 707-707 707-711 711-712 712-721 722-723 723-725 725-726 726-727 728-729 729-731 732 733 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 viSaya12 kSullakadRSTAntaH 13 mArgadRSTAntaH 14 strIdRSTAntaH 15 patidRSTAntaH 16 putradRSTAntaH 17 madhusikthadRSTAntaH 18 mudrikAdRSTAntaH 19 aGkadRSTAntaH 20 nANakadRSTAntaH 21 bhikSukahaSTAntaH 22 ceTakanidhAnadRSTAntaH 23 zikSAdRSTAntaH 24 arthazAstradRSTAntaH 25 icchAmahaddaSTAntaH 26 zatasahasradRSTAntaH vainayikabuddhedRSTAntAH 1 nimittadRSTAntaH 2 kalpakamantridRSTAntaH 3 lipijJAnadRSTAntaH 4 gaNitajJAnadRSTAntaH 5 kUpadRSTAntaH 6 azvadRSTAntaH 7 gardabhadRSTAntaH 8 lakSaNadRSTAntaH 9 granthidRSTAntaH 10 agadadRSTAntaH 11 rathika dRSTAnta gaNikAdRSTAntau 12 zATikAdi dRSTAntaH 13 nItrodaka dRSTAntaH 14 vRSabhaharaNAdikaH paJcadazo dRSTAntaH 7 karmajAyA budhdhedRSTAntaH 1 hairaNyakadRSTAntaH 2 karSakadRSTAntaH 733-735 736-738 738-739 740-741 742-744 744-746 746-750 750-752 752-754 755-757 757-761 762-764 765-766 767-768 768-770 771-800 771-779 779 332 779 779-780 780 781-783 783-785 785-787 788-789 790 790-792 792-794 794-800 800 801-803 zrI nandI sUtra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 viSaya 3 kaulikaSTAntaH 4 davakAradRSTAntaH 5 mauktika dRSTAntaH 6 ghRtadRSTAntaH 7 plavakadRSTAntaH 8 tunnavAyadRSTAntaH 9 vardhakaSTAntaH 10 ApUpikadRSTAntaH 11 ghaTakAra dRSTAntaH 12 citrakAraSTAntaH pAriNAmikabudhdherdaSTAntAH / 1 abhayakumAradRSTAntaH 2 zreSTha dRSTAntaH 3 kumAradRSTAntaH 4 devIdRSTAntaH 5 uditodaya dRSTAntaH 6 sAdhunandiSeNadRSTAntaH 7 dhanadattadRSTAntaH 8 zrAvakadRSTAntaH 9 amAtyadRSTAntaH 10 kSapakadRSTAntaH 11 amAtyadRSTAntaH 12 cANakyadRSTAntaH 13 sthUlabhadraSTAntaH 14 nAsikya sundarIdRSTAntaH 15 vajradRSTAntaH 16 caraNAhatadRSTAntaH 17 AmaNDa - dRSTAntaH 18 maNidRSTAntaH 19 sarpadRSTAntaH 20 khagiSTAntaH 21 stUpendraSTAntaH zAstramazastiH zrI nandI sUtra 56 pRSThAGka 803 804 804 804 805 805 805 805 806 806 807 807-809 809 810-811 811-812 812-813 813-814 814 815 815-816 816 817 817 818 818-821 822-823 823 824 825 825-826 826-827 828-829 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 atha sthavirAvalI mUlamjayai jagajIvajoNI,-viyANao jagagurU jgaannNdo| jagaNAho jagabaMdhU, jayai jagappiyAmaho bhayavaM // 1 // chAyAjayati jagajjIvayoni,-vijJAyako jagadgururjagadAnandaH / jagannAtho jagabandhurjayati jagatpitAmaho bhagavAn // 1 // arthaHjagat (tIna loka) ke jIvoM kI yoni (utpattisthAna) ke jAnanevAle tathA jagadguru, jagadAnanda-saMjJipaMcendriyarUpa jagatako mokSAbhyudayasAdhaka amRtavarSiNI dezanA se aihalaukika pAralaukika Ananda denevAle tathA darzanamAtra se Ananda utpanna karanevAle, jagannAtha (carAcararUpa jagat ke svAmI ) jagadvandhu (jagat ke bandhuvat)-sarva prANi samudAyarUpa jagat ko ahiMsArUpakA upadeza karanese rakSaka hone ke kAraNa bandhuke samAna, jagatpitAmaha ( jagat ke janaka ke janaka)- arthAtsakala mANiyoM ke nArakAdi kugati-vinipAta bhaya aura anartha (aniSTa ) se rakSA karaneke kAraNa pitAke samAna samyagdarzana jJAna cArita mUlaguNa aura uttaraguNoM kA samudAyarUpa dharma hai usake arthataH utpAdaka, bhagavAn (sarvaizvarya 1 sampat 2 yaza 3 zrI 4 jJAna 5 vairAgya 6 rUpa bhagavAle ) sarvotkarSase vAraMvAra (sadA) virAjate haiM // 1 // ra mUlam 10 jayai suyANaM pabhavo, titthayarANaM apacchimo jayai / jayai gurU logANaM, jayai mahappA mahAvIro // 2 // chAyAjayati zrutAnAM prabhavaH tIrthakarANAmapazcimojayati / jayati gurulokaanaaN, jayati mahAtmA mahAvIraH // 2 // zrI nandI sUtra Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha: dvAdazAGgarUpa zruta ( zAstra ) ke prabhava ( utpattikAraNa ) arthAt artharUpa se nirmAtA tathA tIrthakaroM ke madhya meM apazcima avasarpiNIkAla ke 24 tIrthakaroM ke madhya meM antima, aura tInoM loka ke guru, tathA niHspRhabhAva se tattvopadezaka mahAtmA zrI mahAvIra svAmI sarvotkarSa se vAra vAra (sadA ) virAjate haiM // 2 // mUlam 7 4 bhadaM savvaja gujje / yagassa, bhadaM jiNassa vIrassa / 2 8 bhadaM surAsuranamaMsiyassa, bhakSaM dhUyarayassa // 3 // chAyA bhadraM sarvajagadudyotakasya bhadraM jinasya vIrasya / bhadraM surAsuranamasthitasya bhadraM dhUtarajasaH // 3 // arthaH --- saba jagat ke udyotaka - jJAnarUpa netra de kara jagat ko prakAzita karanevAle sura aura asuroM se vandita karmadhUlI ko nivAraNa karanevAle zrImahAvIrasvAmI jina kA vAraMvAra ( sadA ) kalyANa ho // 3 // sthavirAvalI mUlam ( zrI saGghastuti - ) guNa bhavaNagahaNasuyarayaNa, - bhariyadaMsaNa visuddharatthAgA / 3 4 2 saMghanagara ! bhadaM te, akhaMDacArittapAgArA ! // 4 // chAyA guNabhavanagahana zrutaratna, bhUtadarzana vizuddharathyAka ! / saGghanagara ! bhadraM te, akhaNDa cAritrAkAra ! // 4 // zrI nandI sUtra - arthaH-~~ guNarUpa gharoM se gahana (durgama) zruta ( zAstra ) rUpa ratnoM se bharI huI aura Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthavirAvalI samyagdarzanarUpa vizuddha (nirmala) rathyA (mArga) vAlA aura akhaNDa cAritrarUpa pAkAra (koTa ) vAlA he saGgharUpa nagara ! terA kalyANa ho // 4 // mUlam saMjama tava tuMbArayassa, namo sammattapAriyallassa / appaDicakkassa jao, hou sayA saMghacakassa // 5 // chAyAsaMyama tapastumbA''rakasya ( kAya ) namaH samyaktvaparikarasya (raay)| apraticakrasya (krAya ) jayo bhavatu sadA saGghacakrasya (krAya) // 5 // arthaHsaMyamarUpa nAbhi ( madhya bhAga) aura taparUpa ArA (cAro tarapha ke kASTha) vAle samyaktva parikara ( upara ke bhAga) vAle aise zatrurahita saGgharUpa cakra ko namaskAra aura usakI jaya sadA ho // 5 // mUlam bhadaM sIla paDAgU siyassa, tava niyama turayajuttassa / saMgha rahassa bhagavao sajjhAya sunaMdighosassa // 6 // chAyAbhadraM zIlapatAkocchUitasya, tapo niyamaturagayuktasya / saGgharathasya bhagavataH svAdhyAyasunandi ghoSasya // 6 // arthaHzIla (sadvRtta) rUpa patAkA se unnata tapa aura niyamarUpa do ghoDoM se yukta aura pAMca prakAra ke svAdhyAyarUpa mAGgalika zabdavAle bhagavAn (samastaizvaryAdi SaTkasampanna ) saGgharUpa rathakA kalyANa ho // 6 // zrI nandI sUtra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 mUlam kammarayajaloha viNiggayassa, suyarayaNadIhanAlassa / 3 4 paMcamahavaya thirakaNNiyassa, guNakesarAlassa // 7 // chAyA karmara jojalaughavinirgatasya, zrutaratna dIrghanAlasya / paJcamahAvratasthirakarNikasya, guNakesaravataH // 7 // mUlam 5 ra sAvagajaNamahuyaraparivuDassa, jiNasUrateyabuddhassa / 7 8 saMghapaumasta bhaI, samaNagaNasahasrapattassa // 8 // sthavirAvalI chAyA zrAvakajana madhukara parivRtasya, jinasUryatejobuddhasya / saGghapadmasya bhadraM, zramaNagaNa sahasrapatrasya // 8 // ( yugmam ) arthaH karmarUpa raja (kIcaDa ) aura jalasamUhase nikale hue zAstrarUpa ratnamaya lambAyamAna nAlavAle ahiMsAdi pAMca mahAvratarUpa dRDha karNikAvAle, kSamA- ArjavAdi uttaraguNarUpa kesara ( kiJjalka ) vAle, zrAvaka janarUpa bhauroM se ghere hue tIrthaGkararUpa sUryake teja (kiraNa) se vikasita sAdhusamUharUpa hajAra patravAle saGgharUpa kamala kA kalyANa ho / 7-8 // mULam zrI nandI sUtra tava saMjamamayalaMchaNa, akiriyarAhumuhaduddharisa ! niccaM / 6 4 3 jaya saMghacaMda nimmala, - sammattavisuddha johAgA ! // 9 // chAyA tapaH saMyama mRgalAJchna ! akriyarAhumukhadurdharSa ! nityam / jaya saGghacandra ! nirmala, - samyaktva vizuddhajyotsnAka ! // 9 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaHtapaH pradhAna saMyamarUpa mRgacihnavAle akriya ( nAstikatva ) rUpa rAhumukhase durjaya nirdoSa samyaktvarUpa svaccha candrikAvAle he saGgharUpa candra ! tUM sadA sarvotkRSTa ho // 9 // mUlam paratitthiyagahapahanAsagassa, tavateyadittalesassa / nANujjoyassa jae, bhadaM damasaMghasUrassa // 10 // chAyAparatorthika grahaprabhA nAzakasya, tapastejodIptalezyasya / jJAnod dyotasya jagati, bhadraM damasaGghasUrasya // 10 // arthaHparatIrthika ( paradarzanAnuyAyI ) rUpa grahoM kI prabhA ko nAza karanevAle tapastejarUpa camakadAra lezyA ( AtmapariNAmavizeSa ) vAle jJAnarUpa prakAzavAle, dama ( indriyanigraha ) pradhAnaka sapharUpa sUryakA jagata meM kalyANa ho // 10 // mUlam bhadaM dhii velA parigayasta, sajjhAya yoga magarassa / akkho hassa bhagavao, saMghasamuddasta ruMdassa // 11 // chAyAbhadraM dhRtivelAparigatasya, svAdhyAyayogamakarasya / akSobhasya bhagavataH, saGghasamudrasya vistIrNasya // 11 // arthaHdhairyarUpa velA (jalavRddhi ) se yukta svAdhyAyayoga (svAdhyAya rUpa jalacaravAle) kSobha rahita aura vistRta vistAravAle bhagavAn saGgharUpa samudra kA kalyANa ho // 11 // zrI nandI sUtra Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlam sammaIsaNa varavaira-daDharUDhagADhAvagADhapeDhassa / dhammavara rayaNa maMDiya,-cAmIyara mehalAgassa // 12 // niyamUsiyakaNaya,-silAyalujjalajalaMta cittkuuddss| naMdaNavaNa maNa harasurabhi,-sIlagaMdhuddhamAyassa // 13 // jIvadayAsuMdarakaMdaruddariya, maNivara maiMda innassa // heusayadhAupalagaMta,-rayaNaditto sahiguhassa // 14 // saMvaravarajalapagaliya,-ujjharappavirAyamANa hArassa / sAvagajaNapauraravaMta-naccaMtamorakuharassa // 15 // viNayanayappavaramuNivara, kuraMtavijjujjalaMtasiharassa / vivihaguNakapparukkhaga,-palabharakusumAulavaNassa // 16 // 13 nANa vara rayaNa dippaMta,-kaMtaveruliyavimalacUlassa / vaMdAmi vinnypnno,sNghmhaamNdrgiriss||17|| (kulaka) chAyAsamyagdarzana vara vajra,-dRDha rUDha gADhAvagADhapIThasya / dharmavararatnamaNDita cAmIkara mekhalA kasya // 12 // niyamakanakazilAtalocchritojjvalajvalaccitta(tra)kUTasya / nandanavana manoharasurabhi,-zIla gandhoddhamAyasya // 13 // zrI nandI sUtra Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sthavirAvalI jIvadayA sundarakandarod dRpta munivaramRgendrAkIrNasya / hetuzatadhAtu pragaladratna dIptauSadhiguhasya // 14 // saMvarakharajalapragalitojjhara pravirAjamAna hA (dhA) rasya / zrAvakajanapracuraravannRtyanmayUra kuharasya // 15 // vinayanata pravara munivara sphuradvidhujjvalacchikharasya / vividhaguNakalpavRkSaka bharakusumAkulavanasya // 16 // jJAnavararatnadIpyamAna kAntavaiDUryavimala cUlasya / vandevinayapraNataH, sngghmhaamndirgireH|| 17 // (kulakam ) artha: maiM samyagdarzanarUpa uttama vajramaya dRDha (sthira-cirakAlika ) atyanta avagADha (bhUmi meM gaDA huA) pITha (AdhArazilA ) vAle tathA dharmarUpa uttama ratnoM se zobhita suvarNamaya mekhalA ( madhyabhAga ) vAle niyamarUpa suvarNamaya zilAtala para ucca ujjvala (vimala) aura bhAsvara (camakadAra) cittarUpa adbhuta kUTa (zikhara -coTI) vAle, santoSarUpa nandanavanasambandhI cittAkarSaka saurabhya se yukta zIla (sadAcAra ) rUpa suvAsa-(khUsavu) se sampanna, jIvadayArUpa sundara ( acchI) phandarA ( guphA) meM dRpta (karmarUpa zatru ke prati aura kumatAnuyAyiyoM ke prati vAdalabdhise sAttvika abhimAnavAle) muni ziromaNirUpa siMhoMse vyApta (adhiSThita) saiMkaDoM heturUpa dhAtu kSAyopazamikabhAva se girate hue zubha vicArarUpa ratnoM se prakAzita AmauSadhi Adi auSadhivAlI vyAkhyAnazAlArUpa guphA vAle pAMca AsravoM kA nirodharUpa saMvararUpa svacchajalake gire hue prazamAdi vicAradhArArUpa unnata jharanArUpa dhArAvAle zrAvakajanarUpa bahuta bolate nAcate moravAlI kandarAvAle, vinayase namrIbhUta uttama munivararUpa camakatI huI vijaliyoM se zobhAyamAna zikharavAle, aneka guNarupa kalpavRkSake phaloM ke bhara (samUha) aura puSpoMse vyApta vanavAle, uttama jJAnarUpa ratnoM se zobhAyamAna sundara vaiDUrya maNimaya coTIvAle saGgharUpa mahAn sumeru parvatako (maiM) vinaya se praNata (atinamra) ho vandana karatA hUM // 12-17 // zrI nandI sUtra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlam guNarayaNujjvalakaDayaM, sIlasugaMdhi tavamaMDiuddesaM / suyabArasagasiharaM, saMghamahAmaMdaraM vaMde // 18 // chAyAguNaratnojjvalakaTakaM, zIla sugandhi tapomaNDitAddezam / zrutadvAdazAGgazikharaM, saGghamahAmandaraM vande // 18 // arthaHmaiM guNarUpa ratnamaya svaccha madhya bhAgavAle tathA zIla (sadAcAra) rUpa suvAsa (khusavU ) se suvAsita, aura tapasyA se zobhita, aura uddeza (avayava ) vAle dvAdazAGgazAstra vA zAstrake dvAdazAGgarUpa zikharavAle saGgharUpavaDe sumeru parvatako vaMdatA hUM // 18 // mUlam nagara raha cakka paume, caMde sUre samudda merummi / jo uvamijjai sayayaM, taM saMgha guNAyaraM vaMde // 19 // chAyAnagararathacakrapajhe, candre mUre samudre merau / ya upamIyate satataM, taM saGgha guNAkaraM vande // 19 // arthaHjo nagara, ratha, cakra, kamala, candra, sUrya, samudra aura sumeru meM tulita kiyA jAtA hai arthAt nagarAdiyoM kI upamA jisameM dI jAtI hai usa guNAkara (guNakIkhAna) saMghako maiM sadA vandana karatA hUM isameM samudra aura saMgha ina dono zabdameM prAkRta honeke kAraNa vibhakti lopa huA hai // 19 // zrI nandI sUtra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI ra mUlam (vaMde) usabhaM ajiyaM saMbhava-abhinaMdaNasumai suppbhsupaasN| sasipupphadaMtasIyala, sijjhaMsaM vAsupUjjaM ca // 20 // . 10 11 12 13 14 15 vimalamaNaMta ca dhamma, saMtiM kuM, araM ca malliM ca / 16 17 18 19 20 muni suvvaya naminemi, pAsaM taha vaddhamANaM ca // 21 // chAyARSabhamajitaM sambhava-mabhinandanamumatisuprabhasupArzvam / zazipuSpadantazItala-zreyAMsaM vAsupUjyaM ca // 20 // vimalamanantaM ca dharma, zAnti kunthumara ca malliM ca / munisuvrata naminemi, pArzva tathA varddhamAnaM ca // 21 // arthaHmaiM zrI RSabhadevasvAmI zrI ajitanAthajI zrI sambhavanAthajI zrI abhinandajI zrI sumatijI zrI suprabhajI zrI supArzvanAthajI zrI candraprabhajI zrI puSpadantajI (zrI suvidhinAthajI ) zrI zItalanAthajI zrI zreyAMsanAthajI zrI vAsupUjyajI zrI vimalanAthajI zrI anantanAthajI zrI dharmanAthajI zrI zAntinAthajI zrI kunthunAthajI zrI aranAthajI zrI mallinAthajI zrI muni suvratajI zrI naminAthajI zrI neminAthajI zrI pArzvanAthajI aura zrI vardhamAna ( zrI mahAvIra ) svAmI ko maiM vandana karatA hUM // 20-21 // mUlam paDhamittha iMdabhUI, bIe puNa hoi aggibhUitti / 9 8 10 11 12 13 14 / / taie ya vAu bhUI, tao viyatte suhamme ya // 22 // chAyAprathamo'tra indrabhUti dvitIyaH punarbhavatyagnibhUtiriti / tRtIyazca vAyubhUtistato vyaktaH sudharmA ca // 22 // zrI nandI sUtra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaHyahAM (zrI mahAvIra svAmIke zAsanameM ) prathama gaNadhara indrabhUti ( zrI gautamasvAmI ) haiM, phira dUsare agnibhUti haiM aura tIsare vAyubhUti haiM bAda cauthe vyaktasvAmI haiM pAMcameM zrI sudharmAsvAmI hai // 22 // mUlam maMDiyamoriyaputte, akaMpie ceva ayalabhAyA ya / meyajje ya pahAse ga ssa // 23 // chAyAmaNDita-mauryaputrAvakampitazcaivAcala bhrAtA c| metAryazca prabhAso gaNadharAH santi vIrasya // 23 // arthaHchaTTe maNDita aura sAtame mauryaputra gaNadhara haiM aura aise hI AThame akampita aura navame acalabhrAtA gaNadhara haiM / dazave metAryasvAmI aura gyArave prabhAsasvAmI ye saba zrI mahAvIrasvAmI ke gaNadhara haiM // 23 // mUlam svAmI ye saba nAtA gaNadhara haiM patra gaNadhara haiM aura aise hI nivvuipaha sAsaNayaM, jayai sayo sababhAva desaNayaM / kusamaya maya nAsaNayaM, jiNiMdavara vIra sAsaNayaM // 24 // chAyAnivRtipatha zAsanakaM, jayati sadA sarvabhAva dezanakam / kusamaya mada nAzanakaM, jinendravaravIrazAsanakam // 24 // arthamokSamArga kA zAsaka sabapadArthoM kA upadezaka aura kusiddhAntoM ke ahaGkAra ko naSTa karane vAlA jinendroMmeM zreSTa zrI mahAvIra svAmI kA zAsana sarvotkarSa se sadA virAjatA hai // 24 // zrI nandI sUtra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlama suhammaM aggivesANaM, jaMbUnAmaM ca kAsavaM / pabhavaM kaccAyaNaM vaMde, vacchaM sijaMbhavaM tahA // 25 // chAyA-- sudharmANa magnivezyAyanaM, jambUnAmAnaM ca kAzyapam / prabhavaM kAtyAyanaM vande, vAtsyaM zayyambhavaM tathA // 25 // artha:maiM agnivezyAyana gotra zrI sudharma svAmI kAzyapagotra zrI jambUsvAmI kAtyAyana gotra zrI prabhavasvAmI aura vatsagotrotpanna zrI zayyambhavasvAmI ko maiM vaMdana karatA hu~ // 25 // mUlam jasabhaI tuMgiyaM vaMde, saMbhUyaM ceva mADharaM / bhaddabAhuM ca pAinnaM, thUlabhadaM ca goyamaM // 26 // chAyAyazobhadraM tuGgikaM vande, sambhUtaM caiva mADharam / bhadrabAhu~ca prAcInaM, sthUlabhadraM ca gautamam // 26 // arthaHmaiM tuGgikagotra zrI yazobhadrasvAmI mAThara gotra zrI sambhUtasvAmI prAcIna gotra zrI bhadrabAhusvAmI aura gautamagotra zrI sthUlabhadrasvAmI ko vaMdana karatA hu~, ina cAroMmeM yazobhadrasvAmI zrI zayyambhavasvAmI ke ziSya the, zrI yazobhadrasvAmI ke ziSya zrI sambhUta (vijaya) haiM. zrI sambhUtasvAmI ke ziSya zrI sthUlabhadrAcArya haiM // 26 // mUlam elAvaccasagotta, vaMdAmi mahAgiri suhatthiM ca / tatto kosiyagottaM, bahulassa sarivvayaM vaMde // 27 // zrI nandI sUtra Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 chAyA elApatyagotraM vande mahAgiriM suhastinaJca / tataH kauzika gotraM, vahulasya sadRgvayasaM vande ||27|| artha: GOV maiM elApatya gotra vAle zrImahAgiri aura zrIsuhatsyAcAryako vaMdana karatA hU~, usake bAda kauzika gotra [ vizvAmitra gotrotpannaM ] zrI bahulamunike samAnavayavAle balissahajI ko vandana karatA huuN| inameM zrImahAgirijI zrIsthUlabhadrajI ke ziSya the, aura zrIsuhastIjI bhI zrIsthUlabhadrajI ke hI ziSya the, zrImahAgirijI ke zrI bahulajI aura zrI balissahajI ye do pradhAna ziSya the || 27 // mUlam 1 2 3 8 5 6 hAriyaguttaM sAiM ca, vaMdimo hAriyaM ca sAmajaM / vaMde kausiyagottaM, saMDilaM ajjajIya dharaM // 28 // chAyA hArItagotraM svItiM ca, bandAmahe hArItaM ca zyAmAryam / vande kauzika gotraM, zANDilyamAryajItadharam // 28 // sthavirAvalI - arthaH ma hArItagotra zrI svAtyAcArya aura harItagotra zrI zyAmAryajI ko vandana karatA hUM, maiM kA zikagotra zrI zANDilyAcArya aura zrIbhAryajItadharAcAryajI ko vandana karatA hUM, inameM zrI svAtijI balissahajI ke ziSya the, zyAmArya zrIsvAtijI ke ziSya the, kisI zyAmArya zrI zANDilyajI kAhI AryajItadhara yaha vizeSaNa lagAkara vandana kahA hai, usakA artha - " maryAdAdarzaka sUtradhAraka hai ||28|| mUlam 2 tisamuddakhAya kittiM, dIvasamuddesu gahiya peyAlaM / zrI nandI sUtra 6 vaMde ajasamuhaM akkhubhiya samudda gaMbhIraM // 29 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI - chAyAtrisamudrAkhyAtakIrti, dvIpasamudreSu gRhIta [pecAlam] pramANam / vande Aryasamudram, akSubhitasamudragambhIram // 29 // arthaHmeM pUrvavakSiNa aura pazcima ina tIna samudraparyanta khyAta kIrtivAle aneka dvIpa aura samudra ke viSayameM ina ke pramANa ke jAnakara arthAm dvIpasamudramajJaptijJAtA akSubhita-kSobha rahita sthira samudra ke samAna gambhIra zrI AryasamudrAcAryajI ko vandana karatA huuN| ye Arya samudra jI-zANDilyajI ke ziSya the // 29 // mUlam bhaNagaM karagaM jharagaM, prabhAvagaM NANadaMsaNaguNANaM / vaMdAmi ajamaMgu, suyasAgarapAragaM dhIraM // 30 // chAyAbhANakaM kArakaM smAraka, prabhAvakaM jJAnadarzanaguNAnAm / vande AryamaguM, zrutasAgarapATakaM dhoram // 30 // arthaHmaiM kAlika Adi mUtroM ke pAThaka [paDhanevAle] sUtrokta kriyAkalApa ke kAraka [karanevAle ] smAraka dharmake dhyAyaka (dhyAna karanevAle ) isI kAraNa se jJAna darzana aura upalakSaNatayA cAritrarUpa guNoM ke prabhAvaka [pradIptakarane vAle ] zAstrarUpa samudra ke pAraGgata aura dhIra[vikAra kAraNa prApta hone para bhI akSubdhacittavAle ] zrI Aryamagu-nAmaka AcArya ko vandana karatA hu~, ye AryamaGgujI zrI AryasamudrajIke ziSya the // 30 // mUlam vaMdAmi ajadhamma, tatto vaMde ya bhadaguttaM ca / tatto ya ajavairaM, tavaniyamaguNehiM vairasamaM // 31 // zrI nandI sUtra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 chAyA vande Aryadharma, tato vande ca bhadraguptaM ca / tatazcAryavajraM, taponiyamaguNairvaJca samam // 31 // arthaH-- maiM zrI Arya dharmanAmaka AcArya ko vandana karatA hU~, aura usake bAda zrI bhadragupta nAmaka AcArya ko vandana karatA hU~, aura usake bAda tapa niyama Adi guNoM se vajra ke samAna balavAn zrI AryavajrasvAmo ko vandana karatA hu~ // 31 // mUlam 6 vaMdAmi ajjarakkhiya, khavaNe rakkhiya cArita savvasse / sthavirAvalI 3 4 1 rayaNakaraMNDagabhUo, aNuogo rakkhio jehiM // 32 // chAyA vande Arya rakSita kSapaNAn rakSita cAritra sarvasvAn / ratnakaraNDaka bhUto'nuyogo rakSito yaiH // 32 // arthaH maiM jinhoMne ratnamaya peTI ke samAna anuyoga kI una cAritra ( saMyama rUpa sarvasva kI ) bhUtakAlameM rakSA karane vAle zrI Arya rakSita kSapaNa (tapasvI) ko vandana karatA hu~ // 32 // mUlam 4 6 nANammi daMsaNammi ya, tava viNae NiccakAla mujjuttaM / 8 9 10 11 7 ajaM naMdila khavaNaM, sirasA vaMde pasaNNamaNaM // 33 // chAyA jJAne darzane ca tapo vinaye nityakAlamudyuktam / Arya nandila kSapaNaM, zirasA vande prasannamanasam ||33 // zrI nandI sUtra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI arthaH- meM samyagjJAna, samyagdarzana, ca se samyak cAritra, tapa aura vinaya meM sadA udyata (apramAdI) rAgadveSa rahita hone ke kAraNa sadA madhyasthabhAvavAle AryazrI nandila nAmaka kSapaNa (tapasvI) ko mastaka se vandana karatA hu~ / zrI nandilajI zrI AryamaGgujI ke ziSya the ||33|| mUlam vaDDhau vAyagavaMso, jasavaMto ajjanAgahatthINaM / vAgaraNa karaNabhaMgiya, kammappayaDIpahANANaM // 34 // chAyA varddhatAM vAcakavaMzI, yazovaMza AryanAgahastinAm / vyAkaraNa karaNa bhAGgika- karmaprakRtipradhAnAnAm // 34 // 2 arthaH vyAkaraNa, karaNa (jyotiSa), bhaGgajAla aura karmaprakRti Adi kI prarUpaNA meM sarvazreSTha zrI Arya nAgahastI AcArya kI ziSya paramparA aura yazaparamparA sarvadA baDhe // 34 // mUlam 1 2 jaccaMjaNadhAu samappahANaM, muddiya kuvalayanihANaM / 4 3 vaDDhau vAyagavaMso, revaiNakkhattaNAmANaM // 35 // zrI nandI sUtra 15 chAyA- jAtyAJjana dhAtu samaprabhANAM, mRdvIkA kuvalayanibhAnAm / barddhatAM vAcakavaMzI, revatInakSatranAmnAm // 35 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI artha: __ zreSTha jAtimAna kAle maNike saddaza varNavAle tathA paki drAkSA ke samAna kAle varNavAle aura nIlakamala ke samAna nIla zarIra varNavAle revatI nakSatra nAmaka AcAryakA vAcakavaMza baDhe / ye zrI revatI nakSatrajI zrI AryanAgahastIjIke ziSya the // 35 // mUlam ayalapurA Nikkhate, kAliyasuya ANuogie dhIre / baMbhadIvagasIhe, vAyagapayamuttamaM patte // 36 // chAyA-- acalapurAniSkrAntAn kAlikazrutAnuyogikAn dhIrAn / brahmadIpakasiMhAn , vAcakapadamuttamaM prAptAn // 36 // artha:-- maiM acalapura se niSkrAnta ( pravajita ) kAlikasUtrarUpa zAstrake anuyoga ( vyAkhyA ) ke jJAtA dhIra uttamavAcakapadaprApta brahmadIpakI zAkhAse upalakSita zrI siMhAcAryako vandana karatA hai / ye revati nakSatrAcArya ke ziSya the // 36 // mUlam jesi imo aNuogo, payarai ajAvi aDDhabharahammi / bahunayaraniggAyajase, te vaMde khaMdilAyarie // 37 // chAyA-- yeSAmayamanuyogaH pracaratyadyApya bhrte| bahunagaranirgatayazasaH, tAn vande skandilAcAryAn // 37 // arthaH-- maiM jinakA yaha ( isa samaya meM upalabhyamAna ) anuyoga arddhabharata (bharatakSetra ke ardha-dakSiNa bharatakSetra ) meM Aja bhI pracalita hai aneka nagaroM meM abhyudita prasta zrI nandI sUtra Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI yazavAle una zrIskandilAcArya ko vandana karatA hUM, ye zrIsiMhAcArya ke ziSya the / / 37 // mUlam 7 tatto himavaMtamahaMta-vikrame dhiiparakamamaNaMte / sajjhAyamaNaMtadhare, himavaMte vaMdimo sirasA // 38 // chAyA-- tato himavanmahAvikramAn anantadhRtiparAkramAn / anantasvAdhyAyadharAn , himavato vande zirasA // 38 // arthaH-- maiM una ( zrIskandilAcArya ) ke bAda himAlayaparvatake samAna bahuta kSetroM meM vihAra karanevAle aparimita dhairyaparAkramavAle aura artha kI dRSTise aparimita svAdhyAyako dhAraNa karanevAle zrI himavadAcArya kA zira (mastaka) se vandana karatA huuN| ye zrI skandilAcArya ke ziSya the // 38 // mUlam kAliyasuyaaNuogassa, dhArae dhArae ya puvvANaM / himavaMtakhamAsamaNe, vaMde NAgajjuNAyarie // 39 // ___ chAyA-- kAlikazrutAnuyogasya, dhArakAna dhArakAMzca pUrvANAm / himavatkSamAzramaNAn , vande nAgArjunAcAryAn // 39 // arthaHmaiM kAlikazrutake anuyoga ( vyAkhyA ) ke dhAraNa karanevAle aura utpAta Adi pUrvo ke dhAraka zrI himavat nAmake kSamAzramaNa aura zrInAgArjunAcArya ko vandana karatA hUM, yahAM zrI himavadAcArya kA vandana duharAyA gayA hai, zrI himavadAcArya ke ziSyazrI nAgArjunAcArya hue // 39 // zrI nandI sUtra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 3 4 miumaddavasaMpanne, aNupuvvi vAyagattaNaM patte / mUlam 6 7 ohasuyasamAyAre, nAgajjuNavAyae vaMde // 40 // chAyA mRdumArdavasampannAna, AnupUrvyA vAcakavaM prAptAn / ogha zrutasamAcArAn nAgArjunavAcakAn vande // 40 // sthavirAvalI - artha:-- maiM atIva komalatA guNase sampanna, kramase vAcakapada prApta aura oghazruta ( utsarga - vidhimArga) ke samyaka prakArase AcaraNa karanevAle zrI nAgArjunAcArya ko vandana karatA hUM // 40 // mUlam - . 10 2 goviMdANaM pi namo, aNuoge viuladhAraNiMdANaM / 6 3 4 NicaM khaMtidayANaM parUvaNe durbhidANaM // 41 // 9 chAyA govindebhyo'pi namaH, anuyoge vipuladhAraNendrebhyaH / nityaM kSAntidayAnAM prarUpaNe indradurlabhebhyaH // 41 // arthaH zrI nandI sUtra anuyogakI adhika dhAraNa rakhanevAloM meM indrake samAna, kSamA aura dayA guNoM kI prarUpaNA indroM ke bhI sadA durlabha zrIgovinda nAmaka AcArya ko bhI merA namaskAra ho // 41 // mUlam 1 1 8 4 tatto ya bhUyadinaM niccaM tavasaMjame anivviNNaM / 6 9 7 paMDiyajaNasammANaM, vaMdAmo saMjamavihiSNuM // 42 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI chAyAtatazca bhUtadinnaM, nityaM tapaHsaMyame'nirviNNam / paNDitajanasaMmAnyaM, vandAmahe saMyamavidhijJam // 42 // arthaHusake bAda hama tapasyA aura saMyamameM sadA glAnirahita tathA paNDitajanoM ke khUba mAnanIya aura saMyamavidhike jAnanevAle zrIbhUtadinnanAmaka AcArya ko vandana karate haiM // 42 // mUlam vrknngtviycNpg-vimulvrkmlgbbhsrivnne| bhavijaNahiyayadaie, dayAguNavisArae dhIre // 43 // aDDhabharahappahANe, bhuvihsjjhaaysumunniyphaanne| aNuogiyavaravasabhe, naailkulvNsnNdikre||44|| 10 14 1 bhUyahiyappaganbhe, vaMdehaM bhUyadinamAyarie / 11 13 12 bhavabhayavuccheyakare,sIse naagaajjunnrisiinnN||45|| (visesayaM) chAyAvarataptakanakacampaka-vimukulavarakamalagarbhasadRgvarNAn / bhavikajanahRdayadayitAn , dayAgugavizAradAn dhIrAn // 43 // arddhabharatapradhAnAn muvijJAtabahuvidhavAdhyAyapradhAnAn / anuyojitavaravRSabhAn , 'nAgila' kulavaMzanandikarAn // 44 // bhUtahitapragalbhAn , vande'haM bhUtadinnAcAryAn / bhavabhayavyucchedakarAn , ziSyAn nAgArjunarSINAm // 45 // (vizeSakam ) zrI nandI sUtra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sthavirAvalI artha:tapta (tapAyA huA) kanaka ( suvarNa) tathA campApuSpa, vikasita uttamakamalagarbha (andarake bhAga) ke samAna varNavAle, bhavyajanoM ke hRdayake priya tathA dayArUpa guNa ke svayaM dhAraNa karane meM auroM ko bhI dhAraNa karAne meM vizArada (nipuNa) tathA dhIra, bharatakSetra ke dakSiNArddha bhAgameM pradhAna (zreSTha), tathA aneka prakArake AcArAGga Adi zAstrake svAdhyAya ko acchI taraha se jAnanevAle, tathA aneka puruSa zreSTha sAdhuoM ko svAdhyAya meM lagAnevAle, nAgilakula-nAmaka vaMzako samRddha karanevAle, prANiyoM ke kalyANa karanemeM nirbhIka, aura bhava ( janmamaraNarUpa saMsAra ) ke bhayako miTAnevAle nAgArjunaRSi ke ziSya zrI bhUtadinAcAryako vandana karatA hUM // 43-45 // mUlam sumuNiyaniccAniccaM, sumuNiyasuttatthadhArayaM vaMde / sabbhAvubbhAvaNayA, tatthaM lohiccaNAmANaM // 46 // chAyAmujJAtanityAnityaM, sujJAtasUtrArthadhArakaM vande / sadbhAvodbhAvanayA, tathyaM lauhityanAmAnam // 46 // arthaHmaiM, nitya aura anitya padArthoM ko acchI taraha se jAnanevAle, sUtrArthoM ko acchI tarahase dhAraNa karanevAle, tathA sadbhAva ( yathAvasthita vidyamAna padArtha ) kI udbhAvanA (prakAzanA ) se tathya-(satya-padArtha tattvoM ko yathArtha patipAdana karane ke kAraNa satyArthabhASI ) zrIlauhitya nAmaka AcArya ko vandana karatA hUM // 46 // mUlamasthamahatthakhANi, susamaNavakkhANakahaNanivvANiM / payaIe mahuravANiM, payao paNamAmi dUsagaNiM // 17 // zrI nandI sUtra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI chAyAarthamahArthakhani, suzravaNavyAkhyAnakathananirvANinam / prakRtyA madhuravANIkaM, prayataH praNamAmi dRSyagaNinam // 47 // arthaHmaiM artha ( sAdhAraNa artha ) mahArtha ( viziSTa artha ) khani ( Akara-khAna ) suzravaNa ( acchA zravaNavAlA - karNapriya ) vyAkhyAna aura pRSTa viSayoM ke kathana ( uttara dene ) meM zAntacitta vAle aura svabhAvase madhurabhASI zrI dRSyanAmakagaNI (AcArya) ko yatanApUrvaka vandana karatA huuN||47|| mUlam tavaniyamasaccasaMjama-viNayajjavakhaMtimaddavarayANaM / sIlaguNagadiyANaM, aNuogajugappahANANaM // 48 // sukumAlakomalatale, tesiM paNamAmi lkkhnnpstthe| . 6.4. 117 pAe pAvayaNINaM, paDicchayasayaehiM paNivaie // 49 // chAyAtaponiyamasatyasaMyama,-vinayArjavakSAntimArdavaratAnAm / zIlaguNagarvitAnAm , anuyogayugapradhAnAnAm / / 48 // sukumArakomalatalAn, teSAM praNamAmi lakSaNaprazastAn / pAdAn pravacaninAM, pratIcchakazatakaiH praNipatitAn // 49 // arthaHmaiM tapasyA, niyama, satya, saMyama, vinaya, saralatA, kSamA aura komalatA meM rata ( saMlagna-lage hue ), zIla (sadAcAra ) rUpa guNa se garvita-sampanna, anuyoga ( vyAkhyAna) meM yugapradhAna (yugapradhAna-padaprApta ) prazastapravacanasampanna, (zrIdRSyagaNI) ke parama komalatalavAle, lakSaNoM se prazasta (sulakSaNa) aura saikaDoM pratInchako (sUtra aura sUtrArthoM ke grahaNa karanevAle ziSyoM) se praNipatita (abhivandita) caraNoM ko namaskAra karatA hUM // 48-49 // zrI nandI sUtra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthavirAvalI mUlam je anne bhagavaMte kAliyasuyaaNuogie dhIre / te paNamiUNa sirasA, nANassa parUvaNaM vocchN||50|| chAyAye'nye bhagavantaH kAlikazrutAnuyogino dhiiraaH| tAn praNamya zirasA, jJAnasya prarUpaNAM vakSye // 50 // artha:maiM pUrvokta AcAryoM se atirikta jo AcArya kAlikazruta ke vyAkhyAna karanevAle, dhIra aura bhagavAn (aizvarya sampanna ) haiM, unheM mastaka se praNAma kara jJAna kI prarUpaNA karUMgA, arthAt jJAnaviSayaka racanA kruuNgaa| isa lekha se yaha bAta spaSTa hotI hai ki naMdImatra devarddhigaNIne nahIM racA hai, unhoMne kisI anya jJAnaviSayaka graMtha kI racanA kI hai| isakA khulAsA isI naMdIsUtra kI TIkA meM kiyA gayA hai / jijJAsu vahAM se dekha leM // 50 // // iti sthavirAvalI sampUrNA // -: . zrI nandI sUtra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phphphphphphphphphphphphphphphphphphg phphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphe kai epi-tetase sphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha kkkkkkkkkkkkkkkkkk zrI nandI sUtra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---------- dAtAonI nAmAvalI AdhamurabbIzrI, surabbIzrI, sahAyaka membaro tathA membaronI yAdI --------------- * gAmavAra kakkAvArI lI * zrI nandI sUtra tA. 18-10-44 thI tA. 20-5-58 sudhImAM dAkhala thaela membarA, (rUA. 250 thI ochI rakamA A yAdImAM sAmela karI nathI.) zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakvAsI jaina zAstroddhAra samiti gareDIA kuvArADa - grIna leAja pAse rAjakATa ---------------- ----------&--- wwwww -------------------------------------------- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIe-4 (ochAmAM ochI rUA. pa000 nI rakama ApanAra) naMbara nAma gAma rUpiyA 1 zeTha zAntIlAla maMgaLadAsabhAI jANItA mIlamAlIka amadAvAda 10000 2 zeTha harakhacaMda kAlIdAsabhAI vArIyA ha. zeTha lAlacaMdabhAI. jecaMdabhAI, nagInabhAI, vRjalAlabhAI tathA vallabhadAsabhAI bhANavaDa 6000 3 kekArI jecaMdabhAI ajarAmara hA, haragovIMdabhAIjecaMdabhAI rAjakeTa para51 4 zeTha dhArazIbhAI jIvanabhAI solApura 5001 murabbIzrIe-22 (ochAmAM ochI rU. 1000 nI rakama ApanAra) 1 vakIla jIvarAjabhAI vardhamAna kekArI ha. kahAnadAsabhAI tathA veNIlAlabhAI jetapura 3605 2 dezI prabhudAsa mULajIbhAI rAjakeTa 3604 3 mahetA gulAbacaMda pAnAcaMda rAjakoTa 328AAnA 4 sva. pitAzrI chaganalAla zAmaLadAsanA smaraNArthe ha. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla amadAvAda 3251 5 mahetA mANekalAla amulakharAya ghATakepara 3250 6 saMghavI pItAmbaradAsa gulAbacaMda jAmanagara 3101 7 zeTha zAmajIbhAI velajIbhAI virANI rAjakeTa 2500 8 nAmadAra ThAkora sAheba lakhadhIrasiMhajI bahAdura merakhI 2000 9 zeTha heracaMda kuMvarajI hA. zeTha nyAlacaMda laheracaMda siddhapura 2000 10 zAha chaganalAla hemacaMda vasA hA. mohanalAlabhAI tathA motIlAlabhAI muMbaI 2000 11 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha morabI 1963 12 mahetA samacaMda tulasIdAsa tathA temanA dharmapatnI a. sau. maNagaurI maganalAla ratalAma 1500 13 mahetA popaTalAla mAvajIbhAI jAmajodhapura 1301 14 dezI kapuracaMda amarazI hA. dalapatarAmabhAI jAmajodhapura 1002 15 bagaDIA jagajIvanadAsa ratanazI dAmanagara 1002 16 zeTha AtmArAma mANekalAla amadAvAda 1001 17 zeTha mANekalAla bhANajIbhAI ribaMdara 1001 18 zrImAna cAMdrasiMhajI mahetA (relve menejara sAheba) kalakattA 1001 zrI nandI sUtra Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 mahetA temacaMda meNasIbhAI (karAMcIvAlA) morabI 1001 20 zAha harIlAla ane pacaMdabhAI khaMbhAta 1001 21 kekArI chabIladAsa harakhacaMdabhAI muMbaI 1000 22 koThArI raMgIladAsa harakhacaMdabhAI zihera 1000 sahAyaka membara-41 (ochAmAM ochI rUA. 500 nI rakama ApanAra) 1 zAha raMgajIbhAI mohanalAla amadAvAda 751 2 modI kezavalAla harIcaMdra sAbaramatI 750 3 zrIsthAnakavAsI jainasaMgha hA.zeTha jhuMjhAbhAI velasIbhAI vaDhavANa zahera 750 4 zeTha narottamadAsa oghaDabhAI jorAvaranagara 700 5 zeTha ratanazI hIrajIbhAI hA. goradhanadAsabhAI jAmajodhapura pAya 6 bATavIyA gIradhara pramANaMda hA. amIcaMdabhAI khAkhIjALIA para7 7 merabIvALA saMghavI devacaMda neNazIbhAI tathA temanAM dharmapatnI a.sau. maNIbAI taraphathI ha. muLacaMda devacaMda (karAMcIvAlA) malADa 511 8 verA maNalAla pipaTalAla amadAvAda 102 8 gosalIyA harIlAla lAlacaMda tathA a. sau. caMpAbena gosalIyA amadAvAda 502 10 premacaMda mANekacaMda tathA a.sau. samaratabena(rAjasItApura)amadAvAda 102 11 zeTha IzvaralAla puratamadAsa amadAvAda 501 12 zeTha caMdulAla chaganalAla amadAvAda 501 13 zAha zAntIlAla mANekalAla amadAvAda 501 14 zeTha zIvalAla DamarabhAI (karAMcIvALA) lIMmaDI 501 15 kAmadAra tArAcaMda popaTalAla dherAjIvALA rAjakeTa 501 16 mahetA mohanalAla kapuracaMda rAjakoTa 500 17 zeTha govIMdajI popaTabhAI rAjakoTa 500 18 zeTha rAmajI zAmajI vIrANI rAjakoTa 501 19 sva. pitAzrI naMdAjInA smaraNArthe hA. veNIcaMda zAntIlAla (jAbuAvALA) meghanagara 501 20 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha hA. zeTha ThAkarazI karasanajI thAnagaDha 500 21 zeTha tArAcaMdajI pukharAjajI auraMgAbAda 500 22 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha auraMgAbAda 500 15. zeTha zeSamalajI jIvarAjajI 125 zeTha anarAjajI lAlacaMdajI zrI nandI sUtra Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 yukaDacaMdajI rUpacaMdajI 100 dagaDumalajI cAMdamalajI 500 23 mahetA mULacaMda rAghavajI hA. maganalAlabhAI tathA durlabhajIbhAI dhrAphA 750 24 zeTha harakhacaMda purUSotama hA. IndukumAra coravADa 500 25 zeTha kesarImalajI vasatImalajI gugalIyA rANAvAsa 501 26 sthA jainasaMgha hA. bATavIA amIcaMda gIradharabhAI khAkhIjALIA 501 ra7 zeTha khImajIbhAI bAvAbhAI ha. kulacaMdabhAI, nAgaradAsabhAI tathA jamanAdAsabhAI muMbaI 501 28 zeTha maNIlAla mohanalAla DagalI hA. muLajIbhAI maNIlAla muMbaI 501 29 sva. kAMtIlAlabhAIne smaraNArthe hA. zeTha bAlacaMda sAkaracaMda muMbaI 501 30 kAmadAra ratIlAla durlabhajI (jetapuravALA) muMbaI 501 31 zAha jayaMtIlAla amRtalAla zIva 501 32 verA maNIlAla lakSamIcaMda zIva 501 33 zeTha gulAbacaMda bhudarabhAI khArareDa 501 34 mahAna tyAgI bena dhIrajakuMvara cunIlAla mahetA bhANavaDa 501 35 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha dhrAphA 101 36 zrI maganalAla chaganalAla zeTha rAjakoTa 501 37 zeTha caturadAsa ThAkarazI tathA a.sau. naMdakuMvarabena taraphathI jAmanagara 103 38 zeTha devacaMda amarazI (bena dhIrajakuMvaranI dikSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 39 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha (bena dhIrajakuMvaranI dikSA prasaMge bheTa) bhANavaDa 501 40 vakIla vADIlAla nemacaMda zAha vIramagAma 501 41 mahetA zAMtilAla maNIlAla hA. kamaLAbena mahetA amadAvAda 256 335 membarenuM gAmavAra lIsTa amadAvAda tathA parAMo. 1 zeTha gIradharalAla karamacaMda 251 2 zeTha iTAlAla vakhatacaMda hA. phakIracaMdabhAI 251 3 zAha kAntIlAla trIbhovanadAsa 251 4 zAha piyAlAla pItAmbaradAsa 251 5 zAha piTalAla mohanalAla 251 zrI nandI sUtra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 6 zeTha premacaMda sAkaracaMda 250 7 zAha ratIlAla vADIlAla 251 8 zeTha lAlabhAI maMgaLadAsa 251 9 sva. amRtalAla desAI hA. kAnajIbhAI amRtalAla vardhamAnanA smaraNArthe 251 10 bhAvasAra bhegIlAla jamanAdAsa (pATaNavALA) 251 zAha naTavaralAla caMdulAla 251 12 zAha narasiMhadAsa triIbhavanadAsa 251 13 zrI zAhapura darIyApurI AThakeTI sthA. jaina upAzraya hA. vahIvaTa kartA zeTha IzvaralAla purUSotamadAsa 251 14 zrI chIpApoLa darIyApurI AThake TI sthA. jainasaMghahA.caMdulAla amRtalAla 251 15 zAha cInubhAI bAlAbhAI C/o zAha bAlAbhAI mahAsukharAma 251 16 zAha bhAIlAla ujamazI 251 17 zrI sukhalAla DI. zeTha hA. De. ku. sarasvatIbahena zeTha 18 zrI saurASTra sthA. jainasaMgha hA. zAha kAntIlAla jIvaNalAla 251 19 medI nAthAlAla mahAdevadAsa 251 20 zAha mohanalAla trIkamadAsa 251 21 zrI chakerI sthA. jainasaMgha hA. pocAlAla pItAmbaradAsa 251 22 zeTha popaTalAla haMsarAjanA smaraNArthe hA. zeTha bAbulAla pipaTalAla 251 23 dezAI amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA hA. bhAIlAla amRtalAla desAI 251 24 zAha navanItalAla amulakharAya 251 25 zAha maNIlAla AzArAma 251 26 zAha cInubhAI sAkaracaMda 251 zAha varajIvanadAsa umedacaMda 251 28 zAha rajanIkAnta kasturacaMda 251 29 saMghavI jIvaNalAla chaganalAla (sthA. jaina) 251 30 zAha zAMtilAla mohanalAla dhrAMgadhrAvALA 251 31 a. sa. bena ratanabhAI nAdecA hA. zAha dhulAjI caMpAlAlajI 251 32 zAha harilAla jeThAlAla bhADalAvALA 251 33 zrI sarasapura darIyApurI ATha TI sthA. jaina upAzraya hA. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla 251 zrI nandI sUtra Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zeThe pukharAjajI samatIrAmajI sAdaDIvALA 35 zeTha lAlaca mIzrIlAla 36 sva. pitAzrI javAhIralAlajI tathA pUjya cAcAjI hujArImalajI khAraDIyAnA smaraNAthe hA. mULacaMda javAharalAla sva. bhAvasAra makhAbhAI (maMgaLadAsa) pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. temanA dharma patnI purIbena sva. pitAzrI ravajIbhAI tathA sva. mAtuzrI mULIbAInA smaraNArthe hA. kakalabhAI kAThArI 301 bhAvasAra kezavalAla maganalAla 251 zAha kezavalAla nAnacaMda jAkhaDAvALA hA. pArvatIbena 51 zAha jItendrakumAra vADIlAla mANekacaMda rAjasItApuravALA(sAbaramatI) 251 zrI sthA. jaina saMgha (sAbaramatI) 250 khIpInacaMdra tathA umAkAMta cunIlAla gepANI (rANapuravALA) 301 bhAvasAra cheATAlAla chaganalAla 251 bhAvasAra sakarAbhAI chaganalAla 251 46 a. sau. jIvIbena ratIlAla hA. bhAvasAra ratIlAla harageAvidyAsa 251 47 saMghavI mAlubhAI kamaLazI tathA temanAM dharmapatnie a. sau. caMpAbena tathA vasa'tamena taraphathI 37 38 39 40 41 42 43 44 45 48 a. so. vidyAbena vanecaMda dezAi hA. bhUpendrakumAra vaneca' dezAI sva. pArekha nAnacaMda geAviMdajI mArakhIvALAnA smaraNArthe 49 hA. ratIlAla nAnacaMda pArekha amalanera 1 zAhe nAgaradAsa vAghajIbhAI zrI sthA. jainasaMgha hA. zAhu gAMDAlAla bhIkhAlAla Ada 1 zeTha ramaNIkalAla e. kapAsI hai. manasukhalAlabhAI AsanasAla 1 khAvIsI maNIlAla catrabhujanA smaraNArthe temanAM dharmapatni maNIkhAI taraphathI hA. rasIkalAla, anIlakAMta, vinAdarAya ATakoTa 1 zAha cunIlAla nAraNajI udepura 1 zeTha metIlAlajI raNajItalAlajI hIMgaDa zrI nandI sUtra 251 251 51 251 251 251 301 251 251 251 251 301 251 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zeTha maganalAlajI khAgarecA 3 a. sau. mhena caMdrAvatI te zrImAna aheAtalAlajI nAharanAM 4 5 hA. prANalAla hIrAlAla sAkhalA 6 pUjya pitAzrI meAtIlAlajI mhetAnA smaNArthe hA. raNajItalAlajI meAtIlAlajI mhetA 7 zeTha chaganalAla mAgacA 1 dharmapatnI hA. zeTha raNajItalAlajI hIMgaDa 251 sva. zeTha kALulAlajI leADhAnA smaraNArthe hA. zeTha dolatasiMhajI leADhA 251 sva, zeTha pratApamalajI sAkhalAnA smaraNArthe umaragAMvareADa zAha mAhanalAla pApaTalAla pAnelIvALA upaleTA 1 zeTha jeThAlAla goradhanadAsa 2 sva. ena sa MtAbena kacarA hA, AgamacaMdabhAI, cheoTAlAlabhAI tathA amRtalAlabhAI vAlajI (kalyANuvALA) 3 zeTha khuzAlacaMda kAnajIbhAI hA. zeTha pratApabhAI 4 saMghANI mULazaMkara harajIvanabhAInA smaraNArthe hA. temanA putro jayaMtIlAlabhAI tathA ramaNIkalAla 5 dezI viThThalajI harakhacaMda ( AgaLanA rUA. 151 maLIne) eDana kempa 1 zAha gAkaLadAsa zAmajI udANI 251 zrI nandI sUtra 251 251 51 51 251 251 251 251 251 251 lAla 1 zeTha meAhanalAla jeThAbhAInA smaraNArthe hA. zeTha AtmArAma meAhanalAla 251 DA. mAyAcanlR maganalAla zeTha hA. DA. ratanacakra mAyAcanlR 2 251 3 4 sva. nAthAlAla UmedyacandvanA smaraNArthe hA. zAha ratIlAla nAthAlAla 251 zAha maNIlAla talakaca MdanA smaraNArthe hA,mAraphatIyA caMdulAla maNIlAla 251 kaDI 1 zrI sthA. darIyApurI jaina saMgha hA. bhAvasAra dAmeAdaradAsa IzvarabhAi 251 kAnapura zAha ramaNIkalAla premacaMda ( AgaLanA rUA. 150 maLIne ) 3 deNI:-(ATakATa) 1 dAzI ratIlAla TokarazI 300 251 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 kelakI 1 paTela govIMdalAla bhagavAnajI 251 2 paTela khImajI jeThAbhAI vAghaNI(temanA sva. suputra rAmajIbhAI smaraNArthe 302 khAkhIjALIyA 1 bATavIyA gulAbacaMda lIlAdhara (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251 khIcana 1 zeTha kIzanalAla pRthvIrAja 35ra khaMbhAta 1 zeTha mANekalAla bhagavAnadAsa 2 zrI sthA. jaina saMgha hA. paTela kAntIlAla aMbAlAla 251 3 zAha sAkaracaMda mehanalAla 251 4 zAha caMdulAla harIlAla 251 gudA 1 sva. mahetA punamacaMda bhavAnabhAInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni dIvALIbena lIlAdhara 251 geDela 1 sva. bAkhaDA vaccharAja tulasIdAsanAM dharmapatni kamaLabAI taraphathI ha. mANekacaMdabhAI tathA kapuracaMdabhAI 251 2 pIpaLIA lIlAdhara dAmodara taraphathI temanAM dharmapatnI a. sau. lIlAvatI sAkaracaMda kaMThArInA bIjA varasItapanI khuzAlImAM 301 3 kAmadAra juThAlAla kezavajInA smaraNArthe hA. harIlAla juThAbhAI 301 godharA 301 251 300 1 zAha trIbhovanadAsa chaganalAla ghaTakaNuM 1 zAha caMdulAla kezavalAla delavADe (thANA) 1 mahetA gulAbacaMdajI gaMbhIralAlajI cuDA (jhAlAvADa) 1 zrI sthA. jainasaMgha hA. ratIlAla gAMdhI pramukha jalesara (bAlAsara) 1 saMghavI nAnacaMda pipaTabhAI thAnagaDhavALA jAmajodhapura 1 zrI sthA. jainasaMdha 251 251 zrI nandI sUtra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 2 zAha trIvanadAsa bhagavAnajI pAnelIvALA 221 3 dezI mANekacaMda bhavAna (AgaLanA rU. 151 maLIne) 251 4 paTela lAlajI juThAbhAI (AgaLanA rUA. 151 maLIne) 251 pa zeTha bAvanajI jeThAbhAI (AgaLanA rUA. 151 maLIne) jAmanagara 1 zeTha iTAlAla kezavajI 251 2 verA cImanalAla devajIbhAI 251 jAmakhaMbhAlIA 1 zeTha vasanajI nAraNajI 251 2 zrI sthA. jainasaMgha hA. mahetA raNachoDadAsa paramAnaMda 251 3 saMghavI prANalAla lavajIbhAI 251 junAgaDha 1 zAha maNIlAla mIThAbhAI hA. harIlAlabhAI (hATInA mALIovALA) 251 junAradeva (madhya prAMta) 1 ghelANI trIkamajI lAdhAbhAI 251 jetapura 1 zeTha amRtalAla hIrajIbhAI hA. narabherAma (jasApuravALA) 251 2 dezI choTAlAla vanecaMda 251 3 koThArI DelarakumAra veNIlAla 251 jetalasara 1 zAha lakSmIcaMda kapuracaMda 251 2 kAmadAra lIlAdhara jIvarAjanA smaraNArthe temanAM dharmapatni janakabena taraphathI hA. zAntIlAlabhAI geDalavALA 251 DabhAsa 1 sva. turakhIA laheracaMda mANekacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatni jIvatIbAI taraphathI hA. jayaMtIbhAI DoMDAIcA 1 zrI sthA. jaina saMgha ha. zeTha caMpAlAlajI mAre thAnagaDha 1 zAha ThAkarazIbhAI karazanajI 251 2 zeTha jeThAlAla triIbhavanadAsa 251 3 zAha dhArazI pAzavIra hA. sukhalAlabhAI 251 251 250 zrI nandI sUtra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahANa reDa (thANa) 1 zAha harajIvanadAsa oghaDa khaMdhAra (karAMcIvALA) 251 351 251 1 lAlA pUrNacaMdajI jaina (senTrala beMkavALA) dhAra (madhyaprAMta) 1 zeTha sAgaramalajI panAlAlajI dhAMgadhrA 1 zrI sthA. jaina moTA saMgha ha. zeTha mAvajIbhAI jIvarAja 2 saMghavI nAraNadAsa vakhatacaMda 3 Thakkara nAraNadAsa haragovIMdadAsa 251 301 251 dhorAjI 1 mahetA prabhudAsa mULajIbhAI 351 2 sva. pitAzrI bhagavAnajI kacarAbhAInA smaraNArthe hA. paTela dalIcaMda bhagavAnajI. 251 3 a. sau. bacIbena bAbubhAI 211 4 dhI navasaurASTra eIla mIla prA. lImITeDa 251 5 sva. rAyacaMda pAnAcaMda zAhanA smaraNArthe hA. cImanalAla rAyacaMda 301 6 gAMdhI popaTalAla jecaMda 250 7 dezAI chaganalAla DAhyAbhAI lAThavALAnAM dharmapatnI divALIbena taraphathI hA. kumArI hasumatI 251 251 1 bhAvasAra kheDIdAsa gaNezabhAI 2 zeTha popaTalAla dhArazI 251 3 sva. gulAbacaMdabhAInA smaraNArthe hA. verA pipaTalAla nAnacaMda - 251 4 vasANuM catrabhuja vAghajIbhAI 251 naMdurabAra 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha hA. zeTha premacaMda bhagavAnalAla pANaNa 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha 251 pAlaNapura 1 lamIbena hA. mahetA harIlAla pItAmbaradAsa 251 2 zrI lokAgaccha sthAnakavAsI jaina pustakAlaya 250 251 zrI nandI sUtra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 251 251 251 251 252 pAleja 1 sva. manasukhalAla mohanalAla saMghavInA smaraNArthe hA, bhAI dhIrajalAla manasukhalAla baravALA (ghelAzA) 2 sva. mohanalAla narasIdAsanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni surajabena morArajI bagasarA (bhAyANI) 1 sva. pUjya mAtuzrI jakalabAInA smaraNArthe hA. dezAI vrajalAla kALIdAsa 2 zeTha popaTalAla rAghavajI rAyaDIvALA hA. zeTha mAnasaMga premacaMda berAjA (kaccha) 1 zeTha gAMgajI kezavajI (jJAnabhaMDAra mATe) - beMgalora 1 bATavIyA vanecaMda amIcaMda mahAvIra TekSaTAIla sTora taraphathI bhAI caMdrakAMtanI lagnanI khuzAlImAM boTAda 1 sva. vasANI haragoviMdadAsa chaganalAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni chabalabena 2 zrI sthAnakavAsI jainasaMgha (250 bAkI) eDelI 1 zAha pravINacaMdra narasIdAsa (sANaMdavALA) 2 zAha gIradharalAla sAkaracaMda bhANavaDa 1 zeTha jecaMdabhAI mANekacaMda 351 2 saMghavI mANekacaMda mAdhavajI 3 zeTha lAlajIbhAI mANekacaMda (lAlapuravALA) 251 4 zeTha rAmajI jINAbhAI 251 5 zeTha padamazI bhImajI phepharIA 251 6 phepharIA gAMDAlAla kAnajIbhAI hA. a. sI. zAMtAbena vasanajI 251 7 vakIla maNIlAla kheMgArabhAI pUnAtara 251 bhojAya (kaccha) 1 jJAna maMdiranA sekreTarI zAha kuMvarajI jIvarAja 251 251 251 251 251 21 zrI nandI sUtra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 madrAsa 1 zeTha megharAjajI devacaMdajI 251 manera (thANA) 1 zAha zeramalajI nIcaMdajI jasavaMtagaDhavALA hA. pUnamacaMdajI zeramalajI belyA 251 mAnakuvA (kaccha) 1 sva. mahetA kuMvarajI nAthAlAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapani kuMvarabAI harakhacaMda 251 (mAnakuvA sthAnakavAsI jainasaMgha mATe) muMbAI tathA parAo 1 zeTha chaganalAla nAnajIbhAI 251 2 zAha harajIvana kezavajI 251 3 ghelANI prabhulAla triIkamajI (borIvalI) 252 4 zeTha choTubhAI haragoviMdadAsa kaTerIvAlA 5 zrI vardhamAna sthA. jaina saMgha hA. kesarImalajI anepacaMdajI gugaLIyA (malADa) 251 6 zeTha DuMgarazI haMsarAja vIsarIyA. 251 7 zAha ramaNIkalAla kALIdAsa tathA a.sau. kAntAbena ramaNIkalAla 251 8 zAha hiMmatalAla harajIvanadAsa 251 9 zAha ratanazI maNazInI kaMpanI 251 10 zAha zIvajI mANeka (kaccha berAjAvALA) 251 11 dA pAnAcaMda saMghavInA smaraNArthe hA. naMbakalAla pAnAcaMda enDa bradharsa 251 12 sva. pU. pitAzrI vIracaMda jesIMgabhAI lakhataravALAnA smaraNArthe ha. kezavalAla vIracaMda zeTha 251 13 zA. kuMvarajI haMsarAja 251 14 sva. mAtuzrI mANekabenanA smaraNArthe hA. zeTha valabhadAsa nAnajI (porabaMdaravALA) 301 zeTha devarAjajI jItamalajI pUnamIyA sAdaDIvALA 251 16 eka sadagRhastha ha. zeTha suMdaralAla mANekacaMda 251 17 a.sau. pAnabAI hA. zeTha padamazI narasiMhabhAI (malADa) 251 18 zrIyuta amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA ho. dalIcaMda amRtalAla 251 19 sva. zAha nAgAzI sejapALa guMdALAvALAnA smaraNArthe hA, rAmajI nAgazI (malADa) 301 zrI nandI sUtra Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 211 251 20 zAha rAmajI karazanajI thAnagaDhavALA 251 21 zAha nagInadAsa kalyANajI verAvaLavALA 251 22 zIvalAla gulAbacaMda zeTha mevAvALA 251 23 sva. jaTAzaMkara devajI dozInA smaraNArthe hA. raNachoDadAsa (bAbulAla) jaTAzaMkara dozI sva. gaDA vaNArazI trIbhavana sarasaIvALAnA samaraNArthe hA. jagajIvana vaNArasI geDA (malADa) 25 sva. trIbhovanadAsa vrajapALa vIMchIyAvALAnA smaraNArthe hA. haragoviMdadAsa tribhovanadAsa ajamerA 251 sva. kAnajI mULajInA maraNArthe tathA mAtuzrI divALIbAIne 16 upavAsanA pAraNu prasaMge hA.jayaMtIlAla kAnajI kALAvaDavALA (malADa) 251 ra7 zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI 250 28 zAha premajI mAlazI gaMgara (malADa) 251 29 sva. pitAzrI pannubhAI monAbhAinA samaraNArthe hA. zAha kAnajI patabhAI (malADa) 30 zAha velajI jezIMgabhAI chAsarAvALA taraphathI temanAM dharmapatni a.sau. va. nAnabAIne maraNArthe 31 sva. pitAzrI rAmazI velajInA smaraNArthe hA. zAha dAmajI rAmazI (malADa) 32 zeTha naMbakalAla kasturacaMda lIMbaDIvALA taraphathI zrI ajarAmara zAstrabhaMDAra lIMbaDI mATe (mATuMgA) sva. pitAzrI bhImajI kerazI tathA mAtuzrI pAlAbAInA smaraNArthe hA. zAha umarazIbhAI bhImazI ka75tarIvALA (malADa) 301 34 zeTha cunIlAla narabherAma vekarIvALA 35 zAha vrajAMgabhAI zIvajI (malADa) 251 36 ratIlAla bhAIcaMda mahetA 37 zAha khImajI mULajI pUjA (malADa) 251 38 mesarsa savANI TrAnsaporTa kaMpanI hA. zeTha mANekalAla vADIlAla 251 39 ghelANI valabhajI narabherAma hA. narasIbhAI valabhajI 30 a.sau. samatAbena zAntIlAla C/O zAntIlAla ujamazI zAha(malADa)251 41 tejANI kuberadAsa pAnAcaMda 251 301 301 251 251 251 251 zrI nandI sUtra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 251 22 251 42 kapAsI mohanalAla zIvalAla 251 43 sva. pitAzrI kezavalAla vacharAja kaThArInA smaraNArthe surajabena taraphathI hA. tanasukhalAlabhAI (malADa) 251 44 daDIyA amRtalAla motIcaMda (ghATake para) 251 45 zeTha saradAramalajI devIcaMdajI kAveDIyA (sAdaDIvALA) 251 46 dezI catrabhuja suMdarajI (ghATakopara) 251 47 dezI jugalakIzora catrabhuja (ghATakopara) 48 dezI pravINacaMdra catrabhuja (ghATakopara) 49 zAha trIbhovanadAsa mAnasiMga deDhiIvALAnA smaraNArthe hA. zAha harakhacaMda trIvanadAsa 5 zAha jeThAlAla DAmarazI dhAMgadhrAvALA hA. zAha vADIlAla jeThAlAla 250 51 zAha caMdulAla kezavalAla para sva. pitAzrI zAmaLajI kalyANajI gAMDalavALAnA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. vRjalAla zAmaLajI bAvIzI 301 53 zAha premajI hIrajI gAlA 54 sva. pitAzrI bhagavAnajI hIrAcaMda jasANInA samaraNArthe hA. lakSmIcaMda tathA kezavalAlabhAI 55 sva. pitAzrI haMsarAja hIrAnA smaraNArthe hA. devazI haMsarAja kaccha bIDAlAvALA (malADa) 251 56 sva. mAtuzrI gamatIbAInA smaraNArthe hA. zAha pipaTalAla pAnAcaMda 251 pa7 zeTha nemacaMda svarUpacaMda khaMbhAtavALA hA. bhAI jeThAlAla nemacaMda 251 58 sva. pitAzrI zAha aMbAlAla parasetama pANazaNAvALAnA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. bApAlAlabhAI 251 59 bena kezarabAI caMdulAla jesIMgalAla zAha 60 daDIyA jesIMgalAla trIkamajI 51 61 zAha kAntIlAla maganalAla (ghATakopara) 251 62 ke ThArI sukhalAlajI pUnamacaMdajI (khAra) 251 3 sva. mAtuzrI kaDavIbAIne samaraNArthe hA. temanAM pautra hakamIcaMda tArAcaMda dezI (kAMdIvalI) 251 64 zeTha sArAbhAI cImanalAla 251 65 zAha karazIbhAI harajIbhAI 251 301 zrI nandI sUtra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 251 251 66 pitAzrI kuMdanamalajI motIlAlajInA smaraNArthe hA. motIlAla jubaramala (ahamadanagaravALA) 251 67 zrI vardhamAna vetAmbara sthA. jaina saMgha ha. zeTha rUpacaMda zIvalAla kAmadAra (aMdherI) 68 a. sau. kamaLAbena kAmadAra hA. rUpacaMda zIvalAla (aMdherI) 251 69 dhI marInA meDana hAIskula TrasTa phaMDa hA. zAha maNulAla ThAkarazI. 70 sva. mAtuzrI jIvIbAInA smaraNArthe hA. zAmajI zIvajI kaccha guMdALAvALA ( goregAMva ) 251 71 zAha rAvajIbhAI tathA bhAIlAlabhAInI kaMpanI (kAMdIvalI) 72 a. sau. lAbubena hA. ravajI zAmajI (kAMdIvalI) 251 73 a. sau. bena kuMdanagaurI manaharalAla saMghavI (khAroDa) 251 74 zAha karazana ladhubhAI (dAdara) 301 75 . sI. raMjanagaurI caMdulAla zAha C/o caMdulAla lakSmIcaMda (mATuMgA) 251 76 mahetA moTara sTArsa ha. anepacaMda DI. mahetA (muMbaI) 251 zeTha manubhAI mANekacaMda hA. jhATakIyA narabherAma morArajI (ghATakopara) 251 78 khetANI maNIlAla kezavajI (vaDIyAvALA) ghATakopara 251 79 sva. kasturacaMda amarazInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni jhaverabena maganalAlanI vatI-jayaMtIlAla kasturacaMda maskArIyA (cuDAvALA) 251 mAMDavI (kaccha) 1 zrI sthA. koTI jaina saMgha hA. mahetA cunilAla velajI mesANu 1 zAha padamazI suracaMdanA smaraNArthe hAzIvalAla padamaNI vIramagAmavALAra51 AsA 1 zAha devarAja petharAja 2 zrIyuta nAthAlAla DI. mahetA yAdagIrI 1 zeTha bAdaramalajI sUrajamalajI benkarsa rANapura (jhAlAvADa) 1 zrImatI mAtuzrI amRtabAIne smaraNArthe hA. De. narottamadAsa cunIlAla 2GO zrI nandI sUtra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = rANAvAsa (mAravADa) 1 zeTha javAnamalajI nemIcaMdajI hA. bAbu rakhabacaMdajI rAjakoTa 1 dhI vADIlAla DAIga enDa prinTIMga varkasa 2 zeTha ratIlAla nyAlacaMda 251 3 bAbu parazurAma chaganalAla zeTha (udepuravALA) 250 4 zeTha manubhAI muLacaMda (ejInIara sAheba) 251 zeTha zAntIlAla premacaMda temanAM dharmapatninA varasItapa prasaMge 251 6 udANI nyAlacaMda hAkemacaMda vakIla 251 7 zeTha prajArAma vIThThalajI 251 8 zeTha hakamIcaMda dIpacaMda (goMDalavALA) sTezana mAstara 251 9 bahena sabALA nautamalAla jasANI (varasItapanI khuzAlI) 251 10 modI saubhAgyacaMda motIcaMda 251 11 badANI bhImajI velajI taraphathI temanAM dharmapatni a. sau. samaratabenanA varasItapanI khuzAlI 251 dezI motIcaMda dhArazIbhAI (rITAyarDa ejInIara sAheba) 251 13 kAmadAra caMdulAla jIvarAja 250 14 hemANuM ghelubhAI savacaMda 251 raMguna 1 kAmadAra goradhanadAsa maganalAlanAM dharmapatni a.sau. kamaLAbena 251 ' lakhatara 1 zAha rAyacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAha zAntIlAla rAyacaMda 251 2 bhAvasAra harajIvanadAsa prabhudAsanA smaraNArthe hA. bhAI trIbhovanadAsa harajIvanadAsa 251 3 zAha talakazI hIrAcaMdanA smaraNArthe hA. bhAI amRtalAla talakazI 251 4 zAha cunIlAla mANekacaMda 5 zAha jAdavajI oghaDabhAI sAdavALAnA samaraNArthe hA. bhAI zAtIlAla jAdavajI dozI ThAkarazI gulAbacaMdanA samaraNArthe temanA dharmapatni samaratabena vRjalAla taraphathI hA. jayaMtIlAla ThAkarazI 251 lAlapura 1 zeTha nemacaMda savajIbhAI modI hA. maganalAlabhAI 251 ra51 251 zrI nandI sUtra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 2 zeTha muLaca'4 pApaTalAla hA. maNIlAlabhAI tathA jesI galAlabhAI lAkherI (rAjasthAna) mAstara jeThAlAla mAnajIbhAI hA. mahetA amRtalAla jeThAlAla (sIvIla enjInIara sAheba) lImaDI (paMcamahAla) 1 1 zAhe kuMvarajI gulAmacaDha 2. chAjeDa ghAsIrAma zulASacaMda 1 zeTha dhanarAjajI mULacaMdajI mUthA 1 ra vaDhavANu zahera zAha dIlIpakumAra savAIlAla hA. savAIlAla tra khakalAla zAha zAha maganalAla geAkaLadAsa hA. ratIlAla maganalAla kAmadAra saMghavI muLacaMda khecarabhAI hA. bhAI jIvaNalAla galadAsa 3 4 zeTha vrajalAla sukhalAla 5 zeTha kAntIlAla nAgaradAsa lAnAvAlA huM vArA catrabhuja maganalAla 7 saMghavI zIvalAla hImajIbhAI 1 251 51 251 251 251 251 251 zAha devazI devakaraNa 251 9 vArA DAsAbhAI lAlacaMda sthA. jaina sa'gha hA. veArA nAnacaMda zIvalAla 251 10 vArA dhanajIbhAI lAlacaMda sthA. jaina saMgha hA. vArA pAnAcaMda geAkaLadAsa 251 11 dezI vIracaMda suracaMdna hA. dezI nAnacaMda ujamazI 251 12 sva. veArA maNIlAla maganalAla hA. vArA catrabhuja maganalAla 251 zAhu khImacaMda mULajIbhAI vaNI 1 mahetA nAnAlAla chaganalAlanAM dharma patni sva. caMcaLabena tathA purIbenanA smaraNArthe hA. bhAI manaharalAla nAnAlAla vaDAdarA 51 1 kAmadAra kezavalAla hiMmatarAma prephesara sAheba (geAMDalavALA) 2 vakIla maNIlAla kezavalAla zAha zrI nandI sUtra 51 vaTAmaNu 1 zrI vaTAmaNa sthA. jaina saMgha hA. zrI DAhyAbhAi halubhAI paTela 251 valasADa 51 zyA 51 51 251 51 51 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 sva. pitAzrI zAha kIracaMdra pujAbhAinA smaraNArthe hA. zAha ramaNalAla kIracaMda vaDIyA 15McamIyA bhavAnabhAI kALAbhAi (jetapuravALA) vAMkAnera 1 mAstara kAntIlAla traMbakalAla khaDharIyA 51 ra zrI sthA. jaina saMgha (rUA. 250 bAkI) 251 3 daphtarI cunIlAla pApaTabhAI meArakhIvALA hA.bhAi prANalAla cunIlAla 251 vIMchIyA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. ajamerA rAyacaMda vrajapALa vIramagAma 2 zAha nAgaradAsa mANekacaMdra 10 11 zAha vIThThalabhAi mAdI mAstara 12 13 14 9 251 3 zAha maNIlAla jIvaNulAla (zAhapuravALA) 4 zAha amulakha(bacubhAi)nAgaradAsanAM dharmapatni a.sau.bena lIlAva'tInA varasItapanA pAraNAnI khuzAlImAM hA bhAI kAntIlAla nAgaradAsa p sva. zeTha ujamazI nAnacaMdanA smaraNArthe temanA putrA taraphathI hA. zeTha cunIlAla nAna sva. zeTha maNIlAla lakSmIcaMdnanA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. khImacaMdabhAI (khArAgheADAvALA) 51 7 sva. zeTha hIrAlAla prabhunnAsanA smaraNArthe hA. zeTha anubhAI harIlAla 251 . saMdhavI jecaMdabhAI nAraNudAsa 251 + 51 zrI nandI sUtra 51 51 251 51 300 251 sva. zAha velazIbhAI sAkaracaMdabhAInA smaraNArthe hA. cImanalAla velazI (katrAsavALA) 251 pArekha maNIlAla TokarazI lAtIvALA taraphathI (mATIbenanA smaraNAthe) 251 zAha nAraNadAsa nAnajIbhAinA suputra vADIlAlabhAInAM dhama patni a. sau. nAragIenanA varasItapa nimItte hA. zAntIbhAI 51 sva. chabIladAsa gAkaLadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapatni kamaLAbena taraphathI hA. maMjulAkumArI 51 zrI sthA. jaina zrAvikA saMdha hA. pramukha a. sau. rabhAbena vADIlAla 251 sva. trIbhAvanadAsa devacaMda tathA sva. a. sau. caMcaLabenanA smaraNArce hA. DA. hiMmatalAla sukhalAla 51 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIvItarAgAya nmH|| jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajImahArAjaviracita-jJAnacandrikA-TIkA-samalaGkam shrii-nndiisuutrm| // maGgalAcaraNam // (mAlinI-chandaH) zivasaraNividhAnaM jIvarakSakatAnaM, suranarakRtagAnaM kevalodbhAsamAnam / prazamarasanidAnaM jJAnadAnapradhAnaM, paramasukhanidhAnaM naumyahaM vardhamAnam // 1 // karaNacaraNadhAraM prAptapUrvAbdhipAraM, zubhataraguNadhAraM prAptasaMsArapAram / kalitasakalalabdhi labdhavijJAnasiddhi, gaNadharamabhirAmaM gautamaM taM namAmi // 2 // (anuSTub-vRttam ) zrIsudharmA mahAvIra-labdharatnojjvalo gaNI / nibabandha taduktArtha, namastasmai dayAlave // 3 // (pRthvI-chandaH) saguptisamitiM samAM, viratimAdadhAnaM sadA, kSamAvadakhilakSama, kalitamajucAritrakam / sadora-mukhavatrikA-vilasitAnanendaMdu zubhaM, praNaumi dhiSaNAsavaM, gurumamuM bhavAbdhau plavam // 4 // __ ( anuSTub-vRttam ) jainI sarasvatIM natvA, nandIsUtrArthadarzikA / ghAsIlAlena muninA, kriyate jJAnacandrikA // 5 // zrI nandI sUtra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindiibhaassaanuvaad| maGgalAcaraNakA artha(zivasaraNividhAnam ) muktimArgake praNetA (jIvarakSakatAnam ) jIvoM ke advitIya rakSaka (suranarakRtagAnam ) deva evaM manuSyoMdvArA stuta (kevalodbhAsamAnam) kevalajJAnase sadA prakAzita, (prazamarasa nidAnam ) prazamarasake srota (jJAnadAnapradhAnam ) apanI divya dezanAdvArA manuSyoM ke liye samyakajJAnake dAtA, tathA-(paramasukhanidhAnam ) avyAvAdha sukhake bhaNDAra aise (vardhamAnaM namAmi ) vardhamAna prabhuko maiM mastaka jhukA kara namaskAra karatA hUM // bhAvArtha-TIkAkAra ne isa zlokadvArA mokSamArgake praNetA, jIvoMko abhayake dAtA, deva evaM manuSyoMdvArA sadA stUyamAna, kevalajJAnarUpa prakhara prabhAsampanna, prazama rasake abhinetA saMsArI prANiyoM ke liye AtmajJAnarUpa divyanidhike dAtA, evaM paramasukhake eka nidhAna, aise vardhamAna svAmIko namaskAra kiyA hai / isameM prAyaH sabhI vizeSaNa anyayoga gujarAtI bhASAnuvAda. maMgaLAcaraNane artha( zivasaraNividhAnam ) mudvitamAna praNetA ( jIvarakSakatAnam ) vAnA sa 2kSa (suranarakRtagAnam ) vo mane mnussyaadaa| renI stuti thAya che mevai (kevalodbhAsamAnam ) jJAnathI saha! zita, (prazamarasanidAnam ) zAntarasanu 429, (jJAnadAnapradhAnam ) pAtAnI havya hezana dvArA manuSyAne bhATa sabhyazAnana , tathA (paramasukhanidhAnam ) apAra sumanA 12 mevA (vardhamAnaM namAmi) bhAna prabhune huM mAthu nAvIna namana 43 chu. bhAvArtha-TIkAkAre A loka-dvArA mokSamArganA praNetA, jene abhaya denArA, deva tathA manuSya dvArA sadA jenI stuti thAya che evAM, kevaLajJAnarUpa, mahAna, prabhAyukta, zAta rasanA abhinetA, saMsAramAM rahetA prANI ene mATe AtmajJAnarUpI daivI bhaMDAranA dAtA ane parama sukhanuM eka ja nidhAna evA vardhamAna 2vAmIne praNAma karyA che. temAM moTe bhAge badhAM vize zrI nandI sUtra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandra kATIkA - jJAnabhedAH / vyavacchedaparaka haiM / " zivasaraNividhAnaM " isa padase jo aisA mAnate haiM ki jIvAtmA paramAtmA nahIM bana sakatA hai, aise mImAMsaka Adi matakA vyudAsa kiyA hai| AtmA hI jIvanmukta paramAtmA bana paramAtmA bananekA bhavya jIvoMko upadeza de kara svayaM sidvigatikA netA bana jAtA hai / " jIvarakSaikatAnaM " isa pada dvArA jo aisA mAnate haiM ki ' manuSyake upayogake liye hI manuSyase atirikta zeSa prANiyoM kA nirmANa huvA hai ataH svecchAnusAra manuSya inakA apane liye upayoga kara sakatA hai ' aisI mAnyatAko dUra karate hue yaha batalAyA hai ki prabhukA Adeza saMsArake samasta ekendriyAdika jIvoMke rakSaNa karane kA hai, unakI dRSTimeM aisA anucita pakSapAta nahIM hai / " suranarakRtagAnaM " isa padase yaha sUcita hotA hai ki jo prANimAtrake rakSaka hote haiM ve hI deva aura manuSyoMke stutipAtra hote haiM, anya nahIM / " kevalohrAsamAnam " isa pada dvArA vaizeSika Adi matakI mAnyatA nirasta kI hai / unakI aisI kalpanA hai ki- 'jJAna AtmAkA svabhAva nahIM, tathA buddhayAdika nau guNoMke nAzase hI mukti hotI hai / ' isa para aisA yahA~ kahA gayA hai ki jJAna AtmAkA svabhAva hai aura yahI jJAna jJAnAvara sso| anyayogavyavasche vAlA che " zivasaraNividhAnaM " A pahathI ne zovu mAne che ke jIvAtmA paramAtmA banI zakatA nathI, evAM mImAMsaka vagere matanuM khaMDana karyuM che. AtmA ja jIvanmukta paramAtmA khanIne bhavya jIvIne parabhaatmaa manavAnA upadeza hAne pote siddhagatino netA manI laya che. " jIvarakSaikatAnaM " A padma dvArA je evu mAne che ke " manuSyanA upayAgane mATe ja manuSya sivAyanA bAkInA prANIonu nirmANa thayuM che tethI peAtAnI IcchA pramANe manuSya temane peAtAne mATe upayoga karI zake che" evI mAnyatAne dUra karIne e batAvAyuM che ke prabhunA Adeza saMsAranA sarva ekendriya vagere jIvAnu` rakSaNa karavAnA che. temanI dRSTie evA ayeAgya pakSapAta nathI. - "suranarakRtagAna A pattuthI e sUcita thAya che ke je prANImAtranA rakSaka hAya che te ja devA tathA manuSyAnI stutine pAtra hAya che khIjA nahI. " kevalodbhAsamAnam " A padma dvArA vaizeSika vagere matanI mAnyatAnuM khaMDana karyuM che. temanI evI kalpanA che ke " jJAna AtmAnA svabhAva nathI, tathA buddhi vagere nava guNAnA nAzathI ja mekSa hAya che'" te khAkhatamAM ahI evuM kahevAyu che ke jJAna AtmAnA svabhAva che ane eja jJAna jJAnAvaraNIya zrI nandI sUtra dd Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre NIya karmake abhAvameM sarvathA nirmala ho kara kevalajJAnarUpa pariNata ho jAtA hai / naiyAyikoM ne 21 ikkIsa prakArake duHkhoMke sAtha sukhakA bhI muktimeM abhAva mAnA hai, ataH isa mAnyatAko haTAneke liye "paramasukhanidhAnam " yaha vizeSaNa diyA gayA hai // 1 // ( karaNacaraNadhAram ) karaNasattarI evaM caraNasattarI ko dhAraNa karanevAle (sarvapUrvAbdhipAram ) gyAraha aMga evaM caudaha pUrvarUpa samudra ke pAragAmI (zubhataraguNadhAram ) zubhatara samyagdarzanAdika guNoMke dhAraka (prAptasaMsArapAram ) saMsArake pArako pAnevAle (kalitasakalalabdhim) sakala labdhiyoMke dhAraka (labdhavijJAnasiddhim ) manaHparyayajJAnake dhArI aise (abhirAmam ) sarvottama (taM gautamaM gaNadharaM namAmi ) jagat prasiddha gautama gaNadharako maiM namana karatA huuN| bhAvArtha-isa zlokadvArA vardhamAna bhagavAna ke prasiddha gautama gaNadhara ko namaskAra kiyA hai| gautama gaNadhara ne karaNasattarI evaM caraNasattarI ke sevanase apane jIvanako bahuta adhika zreSThatama banA liyA thaa| caudahapUrvake ve pUrNa pAThI the| samyagdarzanAdika guNoMkI pUrNa jAgRti kamanA abhAvamAM sadA nirmaLa thaIne kevaLajJAnanA rUpamAM pariName che. maiyAyikee ekavIsa prakAranAM duHkhenI sAthe sukhane paNa muktimAM abhAva mAnya cha, tethI te mAnyatAnu una 42vA bhATe "paramasukhanidhAnam " se vizeSaNa mUkAyuM che. 1 che (karaNacaraNadhAram) 42sattarI mana yasattarI dhA275 42 // 2 // (sarvapUrvAbdhipAram ) magAyA2 mA tathA yauha pUrva 35 samudrane paa2naa2|| (zubhataraguNadhAram) zumata2 sabhyarzana vagere shuai| dhA255 42naa2| ( prAptasaMsArapAsm ) sasAnA pAra pAmanA (kalitasakalalabdhim ) madhI dhiyA dhAra9 2naa2| ( labdhavijJAnasiddham ) mana:paryaya jJAna 5224nA mevA (abhirAmam ) sarvottama (taM gautama gaNadhara namAmi ) ta vikhyAta gautama gaNadharane huM namana karUM chuM. bhAvArtha-A zloka dvArA vardhamAna bhagavAnanA prasiddha gautama gaNadharane namaskAra karAyAM che. gautama gaNadhare karaNasattarI ane caraNasattarInA sevanathI pitAnAM jIvanane atyaMta zreSTha banAvyuM hatuM. caudapUrvanA teo pUrNa pAThI hatAM. samyagdarzana vagere guNanI pUrNa jAgRtithI temaNe e ja bhavamAM mukti prApta zrI nandI sUtra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| se unhoMne usI bhavase mukti prApta kara lI thii| sakala labdhiyoMkI evaM manaHparyaya jJAnakI siddhi unheM mukti jAnese pahile ho cukI thI // 2 // (mahAvIralabdharatnojjvalo gaNI ) zramaNa bhagavAn mahAvIrase prApta ratnatrayase prakAzamAna gaNadhara (zrIsudharmA) zrIsudharmAsvAmI ne ( taduktArtha) bhagavAna ke dvArA kathita arthako sakala jagajjIvake upakAra ke liye ( nibabandha ) sUtrarUpa se gUMthA hai / (namastasmai dayAlave) aise parama upakArI dayAlu zrI sudharmAsvAmIko maiM namaskAra karatA hUM // 3 // (samAM saguptisamitim ) sampUrNarUpase pAMca samiti evaM tIna guptiyoMkA pAlana karanevAle (sadA viratim AdadhAnam ) sarvadA sarvavirati ko dhAraNa karanevAle (kSamAvad akhilakSamam ) pRthvIkI taraha saba prakArake parISahoMko sahanevAle (kalitamaJjucAritrakam ) niraticAra cAritrake pAlana karanevAle (apUrvabodhapradam ) bhavya jIvoMko apUrva Atmabodhako denevAle aise (gurum ) gurudevako ki jinakA (sadoramukhavastrikAvilasitonanendum ) mukhacandramaMDala sadA sadorakamukhavastrikAse suzobhita hotA rahatA hai, tathA (bhavavAridhiplavam ) saMsArarUpa samudrameM karI lIdhI hatI. sarve labdhi tathA manapasya jJAnanI siddhi temane mokSa pAmyAM pahelAM thaI cukI hatI. je 2 (mahAvIralabdharatnojjvalo gaNI) zrama mAvAna mahAvIra dvArA prApta 2tnatrayathA prazabhAna madha2 (zrIsudharmA) zrI sudhA svAmI ( taduktArtha) maavaanaa| 4thita matha ne tanA sa vAnA pazathe ( nibabandha ) sUtra 35thI yUthe che. (namastasmai dayAlave ) mevAM 525 354 yA zrI sudha svAmIne huM namana karUM chuM 3 (samA saguptisamitim) pUrNa3the pAMya samiti tathA Re zustine pAnA ( sadA viratim AdadhAnam ) sahA savitine dhAraNa 42 // 2 // (kSamAvat akhilakSamam ) pRthvInI ma mA 54 // 2 // priiss| sauna 42 // 2 // (kalitamajucAritrakama) niratiyAra yAstrina paanaa| (apUrvabodhapradama) saya 7vAne pUrva sAmayAba henaa| mevA (gurum ) 2331ne renu (sadoramukhavastrikAvilasitAnanendum ) bhubhayandrabha3 // 2 // sAthenI muha5. tIthI suzobhita manI 29 cha, tayA (bhavavAridhiplavam ) re sA235I zrI nandI sUtra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre iha khalu bhagavattIrthaGkaropadiSTamartharUpamAgamamupAdAya gaNadharAH sUtrarUpeNa jagranthuH / uktaJca-" atthaM bhAsai arihA, muttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNA" ityaadi| tatra pUrvAparavirodharahitAni svataHpramANabhUtAni dvAtriMzat sUtrANi saMpati smuplbhynte| DUbate hue jIvoMke liye naukA jaise haiM unako maiM (praNaumi ) mastaka jhukA kara namaskAra karatA huuN||4|| ___ maiM muni ghAsIlAla (jainI sarasvatI natvA) jinendradevake mukhacandrase nirgata divyadezanAko namaskAra karake (nandIsUtrArthadarzikA jJAnacandrikA kriyate ) nandIsUtrake arthako spaSTa karanevAlI yaha 'jJAnacandrikA' nAmakI TIkA banAtA hUM // 5 // 'iha khalu ' ityAdi-isa kAlameM bhagavAn tIrthaGkaroMdvArA upadiSTa artharUpa Agamako lekara gaNadharoMne usakA sUtrarUpase grathana kiyA hai / anyatra bhI yahI bAta kahI gaI hai-" atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNA" ityaadi| ___ arhanta prabhu artharUpase sarva prathama AgamakI racanA karate haiM, pazcAt gaNadhara usakI prarUpaNA sUtrarUpase karate haiM / vartamAna samayameM pUrvApara virodharahita honeke kAraNa svataHpramANabhUta 32 battIsa sUtra upalabdha haiM, ve isa prakAra haiM-- sAbhA matai vAna bhATe nausimAna che tebhane huM (praNaumi ) bhAthu namAvIne praNAma karuM chuM . 4 I bhuni ghAsIdAsa (jainI sarasvatIM natvA) minendra devanA bhubhayandra. bhAthI nANesI hivya zinAne namana zane ( nandIsUtrArthadarzikA jJAnacandrikA kriyate) nanhIsUtranA mathane 258 42 // 2 // jJAnayandri nAmanI TI. manA chu // 5 // 'iha khalu ' tyaadi| A kALamAM tIrthakara bhagavAna dvArA upadezAyela artharUpa Agamene laIne gaNadharee tenI sUtrarUpe guMthaNI karI che. anyatra paNa e ja vAta kahevAI cha-" atyaM bhAsai arihA, suttaM gaMthati gaNaharA niuNA'' tyAdi. ahaMta bhagavAna sarva prathama artharUpe AgamanI racanA kare pachI gaNadhare sUtrarUpe tenI prarUpaNa kare che. vartamAna kALamAM pUrvAparavirodho vinAnA pAne // 22 2vata:pramAbhUta (32) matrIsa sUtro sav (prApta) cha. te nIce pramANe che zrI nandI sUtra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-jJAnabhedAH tatrAcArAGgAdInyekAdazAGgasUtrANi (11), aupapAtikAdIni dvAdazopAGgamtrANi (12), nandyAdIni catvAri mUlasUtrANi (4) bRhatkalpAdIni catvAri chedasUtrANi (4) AvazyakamUtramekaM (1) ceti [32] / tatra " nandIsUtranAmnA prasiddhasya mUlamUtrasya racayitA devavAcakAcAryaH" iti kecid vadanti / kecittu "sa tasya saGkalayitA, na tu racayitA" iti| etat pakSadvayamasaMgatam , gaNadharasamaye devavAcakAcAryoM nAsIditi sarvasammatam , gaNadharakRte samavAyAGge (88 sa.) bhagavatIsUtre (8 za., 2 u.) rAjapraznIyasUtre ca "jahA naMdIe" iti pAThasyopalabhyamAnatvAt nandImatraM gaNadharasamaye vidyamAnamAsIdi___ AcArAGga Adi 11 gyAraha aGgasUtra, aupapAtika Adi 12 bAraha upAGgasUtra, nandI Adika 4 cAra mUlasUtra, bRhatkalpAdika 4 cAra chedasUtra, tathA 1 eka AvazyakasUtra (32) / "mUlasUtrarUpase prasiddha isa naMdIsUtrake racayitA devavAcaka AcArya haiM" aisA kitaneka kahate haiN| kitaneka aisA kahate haiM ki "devavAcaka AcArya isa sUtrake racayitA nahIM haiM, kintu isake saMkalanakartA haiM" parantu yaha donoM dhAraNAe~ ThIka nahIM haiM, kAraNa ki gaNadharoMke samayameM devavAcaka AcArya nahIM the, yaha to sarvavidita hI hai / tathA yaha naMdIsUtra to gaNadharoM ke samayameM bhI thA, kyoM ki gaNadharakRta samavAyAGgasUtrameM (88 sa.) bhagavatIsUtrameM (8za. 2u.) tathA rAjapraznIyasUtra meM "jahA naMdIe" aisA pATha dekhane meM AtA hai| isa pAThase gaNadharoMke samayameM nandIsUtrakA astitva spaSTarUpase siddha hotA hai| AcArAMga vagere agiyAra aMgasUtra 11, aupapAtika vagere bAra upAMgasUtra12, naMdI Adi cAra mUlasUtra 4, bRhatkalpAdika cAra cheda sUtra 4, tathA eka mAvazya: sUtra. (32) mULasvarUpathI prasiddha A nandIsUtranA kartA devavAcaka AcArya che evuM keTalAka kahe che. keTalAka evuM kahe che ke "devavAcaka AcArya A sUtranA racanAra nathI paNa tenuM saMkalana karanAra che." paNa A banne mAnyatAo barAbara nathI, kAraNa ke gaNadharonA samayamAM devavAcaka AcArya hatA nahi, te te sarvavidita ja che. vaLI naMdIsUtra te gaNadharonA samayamAM paNa hatuM, kAraNa ke gaNadharakata samavAyAMga sUtramA (88 sa.) bhagavatIsUtramA (8za. 2 u ) sana 204praznIyasUtramA "jahA naMdIe " yevo pAu nepAmA mAcha, mA pAthI gaNadharanA samayamAM naMdIsUtranuM astitva spaSTarUpa sAbita thAya che. je pUrvokata zrI nandI sUtra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre tyvgmyte| uktapakSadvayAGgIkAre tu gaNadharasamaye devavAcakasyAsadbhAvena tatsaMkalitasyApi nandI sUtrasyAbhAvAd "jahA naMdIe" iti gaNadharavAkyaM nopapadyate / tanmate nandI sUtrasaMkalanaM kartumudyatasya devavAcakasya tatprArambhasamaye - " nANassa prarUvaNaM vocchaM " iti vAkyena ' nandImutraM vakSye ' ityarthoM nopalabdhuM zakyate / nandIsUtrAtiriktena kenacid granthAntareNApi jJAnaprarUpaNA bhavitumarhati / 8 atha 'nandI' - mityasya kaH zabdArthaH ?, ucyate - nandanaM - nandI - 'hunadi samRddhau " ityasmAddhAto: " ikkRSyAdibhyaH " iti vArtikeNa bhAve ikpratyaye, yadvA yadi pUrvokta bAta hI svIkAra kI jAve to yaha samajhane jaisI bAta hai ki gaNadharoMke samayameM devavAcaka AcAryake na honese phira unake dvArA saMkalita isa naMdIsUtrakA sadbhAva bhI kaise usa samaya mAnA jAyagA ? ataH isake sadbhAva ke abhAva meM " jahA naMdIe " yaha gaNadharavacana saMgata nahIM ho sakatA hai / tathA 'nandIsUtrake saMkalanakarttA devavAcaka AcArya haiM ' isa mAnyatAmeM " nANassa prarUvaNaM vocchaM " isa vAkyase 'nandI sUtraM vakSye " yaha artha upalabdha nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki naMdIsUtrAtirikta anya aura bhI kisI dUsare granthase jJAnakI prarUpaNA ho sakatI hai / 64 aba " nandIsUtra " isa padakA kyA artha hai yaha bAta pradarzita kI jAtI hai - " dunadi " dhAtu samRddhi arthameM hai / isameM 'Tu' aura 'i' ye donoM itsaMjJaka haiM / ' nad 'se " ikkRSyAdibhyaH " isa sUtradvArA vAta ja svIkAravAmAM Ave te samajavA jevI vAta e che ke gaNadharonA samayamAM devavAcaka AcAya na thayAM haiAya te| pachI temanA dvArA saMkalita A nadIsUtrane sadbhAva (astitva) paNa kevI rIte e samayanA mAnI zakAya ? tethI tenA sadbhAvanA abhAvamAM jahA naMdIe A gaNadharanuM vacana susagata hoI zake nahI. tathA ' naMdIsUtranuM saMkalana karanAra devavAcaka AcAya che the bhAnyatAbhAM " nANassa prarUvaNaM vocchaM" mA vA4yathI naMdIsUtraM vakSye " mevA atha prApta thaI zakate nathI. kAraNa ke nadIsUtra sivAyanA bIjA paNa kei granthathI jJAnanI prarUpaNA thaI zake che. 75 huve " nahIsUtra " e zabdane ze| artha che te vAta darzAvAya che" dunadi" dhAtu samRddhinA arthabhAMche temAM "hu" bhane "3" se janne tsiMjJa che, "nad" thI " ik kRSyAdibhyaH " the sUtra dvArA "ikU" pratyaya, tathA "idito zrI nandI sUtra Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikAThIkA - jJAnabhedA / "sarvadhAtubhya in" ityauNAdikasUtreNa bhAve in-pratyaye 'iditonum dhAtoH' iti sUtreNa numAgame nandiriti / tataH "kRdikArAdaktinaH" iti GISpratyaye'nubandhalope ca kRte " yasyeti ca " itIkAralope ca ' nandI' itirUpaM bhavati / 'nandI - harSaH, pramodaH ' iti paryAyAH / paJcavidhajJAnaM svargApavargasukhajanakamiti nandIjanakatvAnnandItyucyate / paJcavidhajJAnasUcakatvAdidaM sUtraM nandI sUtramucyate / tasyedaM zrIsudharmajambUsaMvAdarUpa - mAdisUtram -' se kiM taM nANaM ' ityAdi / (C 46 'ikU " pratyaya, tathA " idito num dhAtoH " isa sUtradvArA ' num ' karane para " nandi " aisA zabda niSpanna ho jAtA hai / athavA 'sarvadhAtubhyaH in " isa auNAdika sUtrase bhAvameM 'in' - pratyaya aura 'idito num dhAto:' isa sUtra se ' num ' hone para bhI " nandi " rUpa bana jAtA hai / pazcAt " kRdikArAdaktinaH " isa sUtra dvArA " GIS ' tathA yasyeti ca " isa sUtradvArA " i " kA lopa karane para " nandI " aisA rUpa ho jAtA hai / " nandanaM - nandI - harSaH " nandI - zabda kA artha harSa, pramoda hai| jIvako pramoda janaka matyAdika pAMca jJAna haiM, kyoM ki svarga aura mokSakA sukha jIvako matyAdika pAMca jJAnadvArA hI prApta hotA hai, ataH nandI - zabda se ina pAMca jJAnoMkI sUcanA karanevAlA honese isa sUtrakA nAma 'nandI sUtra' aisA kahA gayA hai| isakA yaha sarva prathama sUtra hai-' se kiM taM nANaM' ityAdi / 66 num dhAtoH" the sUtra dvArA " num" 2vAthI "nandi" bheve| zaha siddha thAya che. athavA " sarvadhAtubhyaH in " me bhauhi sUtrathI lAva bhAM "in" pratyaya mane " idito num dhAtoH" yA sUtrathI ' num ' thatAM pazu "nandi" 35 manI layache. tyAra pachI "kRdikArAdaktinaH yA sUtra dvArA " GIS" tathA " yasyeti ca me sUtra dvArA "I" no boya 12vAthI 'nandI' mevu 35 thAya che. 'nandanaM nandI = harSa : ' nandI zabdano artha harSa, pramAda che. jIvane pramodanA denArAM matyAdika pAMca jJAna che, kAraNa ke svarga ane meAkSanu sukha jIvane matyAdika pAMca jJAna dvArA ja maLe che. tethI nandI zabda e pAMca jJAnanuM sUcaka heAvAthI A sUtranuM nAma vAyuM che. tenu yA sarva prathama sUtra che:- 'se kiM taM nAma ' ityAdi. 'nandIsatra' zrI nandI sUtra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam-se kiM taM nANaM ? / nANaM paMcavihaM pannattaM, taM jahAAbhiNibohiyanANaM, suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM // sU0 1 // chAyA-atha kiM tad jJAnam ? / jJAnaM paJcavidhaM prajJaptaM, tad yathA-1 AminibodhikajJAnaM, 2 zrutajJAnam , avadhijJAnaM, 4 manaHparyavajJAnaM, 5 kevalajJAnam / / TIkA-jJAnapadArthasya tattvaM jijJAsamAnaH zrIjambUsvAmI zrIsudharmasvAminaM pRcchati-'se kiM taM nANaM' iti / atha kiM tajjJAnam ? ' atha' iti praznArthakaH tat-prasiddha jJAnaM kim-kiMsvarUpam = he bhadanta ! jJAnasya svarUpaM kimasti, tat kRpayA varNyatAmityarthaH / zrIsudharmA svAmI jambUsvAminaM pratyAha-nANaM paMcavihaM paNattaM' ityAdi / jnyaan-jnyptirvstusvruupaavdhaarnnmityrthH| jJAnAvaraNIyakarmakSayakSayopazamajanito bodharUpa aatmpryaayH| tat paJcavidhaM paJcaprakArakaM mUlabhedApekSayetyarthaH, prajJapta-prarUpitam , tIrthaGkarairityarthaH / 'pannattaM' iti padena-'yathA tIrthakaraiH pratibodhitastathA kathayAmi' iti sUcitam / tad yatheti / yathA-yena prakAreNa, tat-paJcavidhaM bhavati, sa prakAraH pradazyateAbhinibodhikajJAnaM, zrutajJAnam , avadhijJAnaM, manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM ceti / sudharmAsvAmI se jaMbUsvAmI pUchate haiM ki-he bhadanta ! jina jJAnoM kA isa sUtrameM varNana kiyA gayA hai ve jJAna kitane aura kauna 2 se haiN| isake uttarameM zrIsudharmA svAmI jambUsvAmIse kahate haiM ki-ve pAMca prakArake haiM aura unake nAma isa prakAra haiM-1 AbhinibodhikajJAna, 2 zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4 manaHparyayajJAna, 5 kevalajJAna / bhAvArtha-jJAnapadArthake svarUpako jAnane kI icchAse zrI jaMbUsvAmI zrIsudharmA svAmIse pUcha rahe haiM ki jJAnakA svarUpa kyA hai ? isake uttarameM jaMbusvAmI sudharmAsvAmIne pUche che-"he bhadanta ! je jJAnenuM A sUtramAM varNana karAyuM che te jJAna keTalAM ane kyAM kayAM che?" tenA javAbamAM zrI dharmAsvAmI jabUsvAmIne kahe che-"te pAMca prakAranAM che ane temanAM nAma 2mA pramANe cha:-(1) mAliniyAdhizAna, (2) zrutajJAna (3) avadhi jJAna (4) mana:paya yajJAna mane (5) uzAna.. - bhAvArtha-jJAnapadArthanA svarUpane jANavAnI IcchAthI zrI jakhkhasvAmI zrI sudharmAsvAmIne pUche che ke jJAnanuM zuM svarUpa che? tenA javAbamAM temane zrI nandI sUtra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shnbhedaaH| (1) AbhinibodhikajJAnazabdArthaH'abhi' iti-abhimukhaH-yo vastuno yAgyadeze'vasthAnamapekSate sa ityarthaH, tathA 'ni' iti niyataH-indriyamanaH samAzritya tattad viSayamapekSate yo bodhaH so'bhinibodhaH / unheM samajhAneke liye zrI sudharmA svAmI kahate haiM ki-jisase vastusvarUpakA avadhAraNa-nirNaya hotA hai vaha jJAna hai| yaha jJAna AtmAmeM jJAnAvaraNIya karma ke kSayase, athavAkSayopazamase utpanna hotA hai| AgamameM isa jJAnake 5pAMva bheda batalAye gaye haiN| ye pAMca bheda jJAnake mUla bheda haiM, aura isI apekSA jJAna pAMca prakArakA batalAyA gayA hai| sUtrameM jo "pannattaM" zabda AyA hai, usakA tAtparya aisA hai ki tIrthaGkara bhagavAnane svayaM hI aisA kahA hai / isIliye sUtrakAra isa pada dvArA yaha sUcita kara rahe haiM ki tIrthaGkara bhagavAnane jJAnameM jo pAMca prakAratA batalAI hai vaha isa prakAra hai, yaha bAta "taM jahA" padase samajhAI gaI hai| aba 'Abhiniyodhika jJAna' ityAdi padoMkA vigrahapUrvaka artha likhA jAtA hai (1) AbhinibodhikajJAnaAminibodhika jJAnakA artha isa prakAra hai- AbhinibodhikarUpa jo jJAna hai usakA nAma Abhiniyodhika jJAna hai / Abhinibodhika samajAvavA mATe zrI sudharmAsvAmI kahe che ke jenAthI vastusvarUpanuM avadhAraNa-nirNaya thAya che te jJAna che. e jJAna AtmAmAM jJAnAvaraNIya karmonA kSayathI athavA kSopazamathI utpanna thAya che. AgamamAM e jJAnanA pAMca bheda darzAvyA che. te pAMca bheda jJAnanA mULa bheda che. ane e ja kAraNe zAna pAMca prakAranuM batAvyuM che. sUtramAre 'pannattaM / zamne! upyo|| thayo cha tenu tAtparya meche hai tIrtha42 bhagavAne pite ja evuM kahyuM che, tethI sUtrakAra te pada dvArA e sUcita kare che ke tIrthaMkara bhagavAne jJAnanAM je pAMca prakAra batAvyA che te A pramANe che. e pAta tajahA' pahathI samAvesa cha ve " AbhinibodhikajJAna' vagere pahono viyU artha sama. vAmAM Ave cha: (1) maalinimaadhijnyaanAbhinibedhika jJAnane Artha A pramANe che -AbhinidhikarUpa je jJAna che tenuM nAma Abhinibodhika jJAna che, Abhinibodhika jJAnamAM karmadhAraya samAsa zrI nandI sUtra Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre ___ yadvA-aviparyayarUpatvAdarthAbhimukhaH, asaMzayarUpatvAniyato yo bodhaH sa abhinibodhaH / sa evAbhinibodhikam , iha vinayAditvAt svArthe Thak, indriyapaJcakamanonimitto bodha ityarthaH / AbhinibodhikaM ca tajjJAnaM cAbhinibodhikajJAnam / yadvA-abhinibudhyate jJAyate'nenetyabhinibodhaH, sa evAbhinibodhika tadAvaraNakarmaNaH kSayopazamaH / yadvA-abhinibudhyate'sminnati jJAnAvaraNIyakarmaNaH jJAnameM karmadhAraya samAsa huA hai| yogya dezameM vastuke avasthAna kI apekSA rakhanA isakA nAma abhi-abhimukha hai| 'ni'kA artha niyata hai / phalitArtha isakA yaha hotA hai ki pAMca indriya aura manakI apekSA karake jo yogya dezameM avasthita vastukA jJAna hotA hai vaha abhinibodha hai| athavA-jJAnameM saMzayarUpatA, athavA viparyayarUpatA kA honA doSa mAnA gayA hai| isa saMzayarUpa tathA viparyayarUpa doSase rahita jo bodha hotA hai vaha abhinibodha hai| abhinibodhakA nAma hI Abhiniyodhika hai / 'Abhinibodhika' pada svArtha meM ThakU' pratyaya honese niSpanna hotA hai| isa taraha abhinibodharUpa jJAnakA nAma hI AbhiniSodhika jJAna hai, aisA jAnanA caahiye| ____ athavA-jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai vaha abhinibodha hai| abhiniyodha hI Abhinibodhika hai| yahAM Abhinibodhika zabdase tadAvaraNa karmakA-jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama grahaNa huA hai, kAraNa ki thaye che. dezamAM vastunA avasthAnanI apekSA rAkhavI tenuM nAma abhipni cha. "ni" no artha niyata che. ten| ititArtha se thAya cha hai pAya indriyo ane mananI apekSA karIne yogya dezamAM avasthita vastunuM je jJAna thAya che te abhinibodha che. athavA jJAnamAM saMzayarUpatA athavA viparyayarUpatAnuM hovuM te doSa manAye che. A saMzayarUpa tathA viparyayarUpa deSarahita je bodha thAya che te abhinibodha che. abhinidhanuM nAma ja Abhinibodhika che. Abhinibodhika pada svArthamAM pratyaya hovAthI siddha thAya che. A rIte abhinibodharUpa jJAnanuM nAme ja Abhinibodhika jJAna che. ema jANavuM joIe. athavA jenA vaDe padArthanuM jJAna thAya che te abhinibodha che. abhinibodha ja AbhinibaMdhika che. ahIM Abhinidhika zabdathI tadAvaraNa kamane eTale ke jJAnAvaraNa kamane kSaye pazama grahaNa thaye che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya zrI nandI sUtra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| kSayopazame sati AtmA rUpAdikaM jAnAtItyataH kSayopazama evAbhinibodhaH, sa evAbhinibodhikam , AbhinibodhikaM ca yad jJAnaM tattathA / jJAnaM prati jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasya kAraNatvAt kAryakAraNayorabhedAca sAmAnAdhikaraNyam / ___yadvA-abhinibudhyate-jAnAtItyabhinibodhaH, sa cAtmA / sa evAbhinibodhikam , AbhinibodhikaM ca tajjJAnaM ceti pUrvavat / asmin pakSe dharmadharmiNorabhe. dAdupayogarUpapariNAmAdananyatvamAtmano'stIti jJAnasAmAnAdhikaraNyam / asyaiva nAmAntaraM matijJAnamiti / uktazcajJAnAvaraNIya karmake kSayopazama hone para hI AtmA rUpAdika padArthoM ko jAnatA hai / jJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hI jJAnake prati kAraNa hotA hai, isa liye kAraNarUpa jJAnAvaraNIya karmake kSayopazamameM kAryarUpa jJAna kA abhedopacAra karanese Abhinibodhika padakI jJAnake sAtha samAnAdhikaraNatA bana jAtI hai| athavA-abhinibodha zabdakA artha AtmA bhI hai, kyoMki AtmA hI padArthoM ko jAnatA hai ataH vahI Abhiniyodhika hai / yahAM jo Abhinibodhika-AtmA-ko jJAnasvarUpa prakaTa kiyA gayA hai vaha dharma aura dharmI meM abheda kI apekSA se jAnanA cAhiye / apane upayogarUpa pariNAmase abhinna honeke kAraNa AtmArUpa Abhinibodhika padakI isa pakSameM bhI jJAna padake sAtha samAnAdhikaraNatA banane meM koI bAdhA nahIM AtI hai / Abhinibodhika jJAnakA artha matijJAna hai / kahA bhI haikarmane pazama thatAM ja AtmA rUpAdika padArthone jANe che. jJAnAvaraNIya karmane kSaye pazama ja jJAnanuM kAraNa hoya che, tethI kAraNarUpa jJAnAvaraNIya karmanA kSapazamamAM kAryarUpa jJAnane abhedepacAra karavAthI Abhinidhika padanI jJAnanI sAthe samAnAdhikaraNatA banI jAya che. athavA abhinibaMdha zabdano artha AtmA paNa che, kAraNa ke AtmA ja padArthone jANe che tethI te ja Abhinibedhika che. ahIM je AbhinidhikaAtmAne jJAna svarUpe pragaTa karelo che te dharma ane dhamamAM abhedanI apekSAthI jANa joIe. pitAnA upagarUpa pariNAmathI abhinna hovAne kAraNe AtmarUpa Abhinibedhika padanI A pakSamAM paNa jJAnapadanI sAthe samAnAdhikaraNatA banavAmAM koI vAMdho Avato nathI. Abhinidhika jJAnane artha bhatijJAna. cha. 4yu 54 cha: zrI nandI sUtra Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre "matiH, smRtiH, saMjJA, cintA, abhinibodha ityanarthAntaram iti / na arthAntaram anarthAntaram, ete zabdA ekArthavAcakA ityarthaH / (2) zrutajJAnazabdArthaH zrutajJAnamiti / zrutaM zrutiH zravaNaM jJAnavizeSaH iha zrutazabdena sa eva grAhyaH / sa jJAnavizeSaH kIdRza: ? iti cet, ucyate - zabdArthaparyAlocanAnusArI indriyamanonimitto yo jJAnavizeSaH sa zrutamityucyate / zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / 14 yadvA - zRNotIti zrutam, iha zrutazabdArthaH zrotA sa cAtmA, asmin pakSe dharmadharmiNorabhedavivakSayA zravaNAtmakopayogarUpa pariNAmAdananyatvamAtmano'stIti "matiH smRtiH, saMjJA, cintA, abhinibodhaH " ye saba paryAyavAcI zabda haiM | paryAyavAcI zabdoM meM zabdakI apekSA antara hone para bhI arthakI apekSA antara nahIM hotA hai - eka hI arthake ye vAcaka hote haiM // 1 // (2) zrutajJAna zrutajJAna zabda kA artha isa prakAra hai - zrutajJAna zabdakA artha zabda zravaNase utpanna jJAna hai / yaha pAMca indriya aura manake nimittase utpanna hotA hai| tathA isameM zabda aura usake arthakI paryAlocanA hotI hai| isa taraha zabdazravaNa se jo jJAna AtmAmeM utpanna hotA hai vaha zrutajJAna hai| zRNotIti zrutam " jo sunatA hai vaha zruta hai / isa vivakSAke anusAra zrutakA artha zrotA hai| zrotA AtmAkA paryAyavAcI 46 athavA -- ' matiH smRtiH, saMjJA, cintA, abhinibodhaH ' me madhAM paryAyavAya zabdo che. paryAyavAcaka zabdomAM zabdanI apekSAe aMtara hAvA chatAM anI apekSAe aMtara hatuM nathI. eka ja anA te darzAvanArA haiAya che. / / 1 / ( 2 ) zrutajJAna zrutajJAna zabdanA artha A pramANe cheH-zrutajJAna zabdanA artha-zabda sAMbhaLavAthI utpanna thatu jJAna, A jJAna pAMca indriya ane mananA nimittathI utpanna thAya che. tathA temAM zabda ane tenA arthanI polecanA hoya che. A rIte zabdanA zravaNathI je jJAna AtmAmAM utpanna thAya che te zrutajJAna che. athavA--- zRNotIti zrutam ' le sAMlaNe che te zruta che. yA vivakSA prabhA zrutanA atha zrotA thAya che. zrotA AtmAnA paryAyavAcI zabda che. A rIte , zrI nandI sUtra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| jJAnasAmAnAdhikaraNyam / zroturAtmanaH paryAyatayA jJAnaM tadabhinnamiti / zrutaM ca tajjJAnaM ceti zrutajJAnam / zrutamityatrArthatvAt kartari ktapratyayaH klIvatvaM ca / iha hi agravakSyati-" suNei-tti suyaM " iti / (3) avadhijJAnazabdArthaHavadhijJAnamiti / avadhAnam-Atmano'rthasAkSAtkaraNavyApAro'vadhiH / yadvA -ava-zabdo'vyayatvenAnekArthatvAdadhaHzabdArthakaH, ava-adhaH, nIcapradeze vistRtaM vastu dhIyate paricchidyate'nenetyavadhiH, adhovistRtaviSayakajJAnam / avadhizcAsau zabda hai / isa taraha zrotArUpa jJAnakA nAma zrutajJAna ho jAtA hai / isa pakSameM zravaNAtmaka upayogarUpa pariNAmase AtmAmeM abhinnatA jJApita kI gaI hai, isa liye zruta aura jJAnameM samAnAdhikaraNatA sughaTita ho jAtI hai, kAraNa ki zrotA jo AtmA hai usakI paryAya honese jJAna usase bhinna nahIM hai| 'zru' dhAtu se ArSa honekI vajahase kartAmeM 'kta' pratyaya ho kara 'zrutam ' aisA napuMsaka liGgameM zabda banA hai| zrutajJAnake viSayameM Age phira spaSTa likhA jAyegA // 2 // (3) avadhijJAnaavadhijJAna zabdakA artha isa prakAra hai-arthako sAkSAtkAra karane kA AtmAkA vyApAra hotA hai usakA nAma avadhi hai / athavA 'ava' zabda avyaya bhI hai| avyayake aneka artha hote haiM, ataH yahAM 'ava' zabdakA artha " nIce" aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki zrotArUpa jJAnanuM nAma zratajJAna thAya che. A pakSamAM zravaNAtmaka upagarUpa pariNAmathI AtmAmAM abhinnatA sUcita karAI che, tethI zrata ane jJAnamAM samAnAdhikaratA baMdha besatI thaI jAya che, kAraNa ke zrotA ke je AtmA che tenI paryAya vAthI jJAna tanAthI bhinna nathI, "zru" dhAtuthI ArSa DAvAne raNe uttAmA "kta' pratyaya sAmAna * zrutam' mevo nAnyata2 tine zaE manyo che. zrutajJAnanA viSayamAM AgaLa pharIthI spaSTatApUrvaka lakhAze mArA (3) avadhijJAna" avadhijJAna" shhne| artha 20 pramANe cha:-matha ne sAkSAt42 42pAnI AtmAne je vyApAra hoya che tenuM nAma avadhi che. athavA 'sava' zabda avyaya 55 cha. madhyayanA bhane ma thAya che tethI mI 'ava' shhne| matha nIya, e jANavuM joIe. tene bhAvArtha e che ke jenA dvArA nIcA pradezamAM zrI nandI sUtra Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre jJAnaM cetyavadhijJAnam / viSayasya bahutvaM svIkRtyaivaM vyutpattiriti bodhyam , anyathA tiryag Urdhva vA viSaya paricchindAnasyAvadhivyapadezo na syAt / yadvA-avadhirmaryAdA rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA, tadupalakSitaM jJAnamavadhijJAnam / yadvAavadhinA=maryAdayA-rUpidravyANyeva jAnAtIti vyavasthayA jJAnam avadhijJAnam / yadvA-aba-maryAdayA 'etAvat kSetraM pazyan etAvanti dravyANyetAvantaM kAlaM pazyatI'tyAdiniyamitakSetrAdilakSaNayA, dhIyate-paricchidyate rUpivastujAtam anenetyavadhiH, avadhizcAsau jJAnaM cetyavadhijJAnam / Atmano rUpidravyasAkSAtkAraNamindriyamanonirapekSo jJAnavizeSo'vadhijJAnam / uktaJca-- jisake dvArA nIce pradezameM vistRta vastuko AtmA jAnatA hai usakA nAma avadhi hai / isa taraha adhovistRta viSayako jAnanevAlA jJAna avavijJAna hai, yaha phalitArtha nikalatA hai| viSayakI bAhulyatA kI apekSA se hI yaha vyutpatti kI gaI jAnanI cAhiye, nahIM to jo viSaya tira che va U~ce phaile hue haiM unako jAnanevAlA jJAna avadhijJAna nahIM kahA jA sakegA / athavA-avadhi-zandakA artha maryAdA bhI hotA hai| isa jJAnameM maryAdA yahI hai ki yaha rUpI dravyoMko hI spaSTa jAnatA hai, arUpI dravyoMko nhiiN| athavA-dravya, kSetra, kAla evaM bhAvakI maryAdAko lekara jo jJAna, rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai vaha avadhijJAna hai / isa jJAnameM indriya aura manakI apekSA nahIM rahatI hai| inakI apekSA vinA kiye hI yaha jJAna dravyAdika kI maryAdA ko le kara rUpI padArtha ko jAnatA hai, kahA bhI haivistRta vastune AtmA jANe che, tenuM nAma avadhi che. A rIte avistRta viSayane jANanArU jJAna avadhijJAna che, e phalitArtha nIkaLe che. viSayanI bAlyatAnI apekSAe ja A vyutpatti karela che, ema mAnavuM joIe, nahIM te je viSaya trAMsA, athavA UMce phelAyela che temane jANanArUM jJAna avadhijJAna kahI zakAze nahIM. athavA avadhi-zabdane artha maryAdA paNa thAya che. A jJAnanI maryAdA e che ke te rUpI dravyane ja spaSTa jANe che, arUpI dravyone nahIM. athavA dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdA laIne je jJAnarUpI padArthone spaSTa rIte jANe che te avadhijJAna che. e jJAnamAM Indriya ane mananI AvazyakatA rahetI nathI-tenI apekSA karyA vinA ja e jJAna dvavyAdikanI maryAdAne laIne rUpI padArthane jANe che. kahyuM paNa che zrI nandI sUtra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 - - shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya sarvataH / naiyatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam // 1 // ayamatra-niSkarSaH-naiyatyarahitam indriyamano'pekSAvarjitamityarthaH / avadhijJAnAvaraNakSayopazamavizeSasamudbhavaM bhavapratyayaM guNapratyayaM ca rUpidravyaviSayakaM jJAnamavadhijJAnam / tatra bhavapratyayaM bhavahetukaM nArakANAM devAnAM ca / guNapratyayaM samyagdarzanAdiguNanimittakaM tirazcAM manuSyANAM ca bhavati / avadhijJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamavizeSaH khalu bhavapratyayasya guNapratyayasya cAvadhijJAnasya kAraNam / sa hi kSayopazamastAdRzabhavaM prati tAdRzaguNaM prati ca sAkSAtkAraNaM avadhijJAnaM prati paraMparAkAraNamiti / sAkSAtkAraNApekSayA bhavapratyayamityucyate / guNapratyayamiti kSAyopazamika-zabdena vakSyate / " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya srvtH|| naiyatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam " // 1 // arthAt--jisa jJAnameM indriya evaM manakI sahAyatA nahIM hai, tathA jo rUpI pugala dravyako hI jAnatA hai vaha avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa karmake kSayopazamase jIvako prApta hotA hai| isake do bheda haiM-1 guNapratyaya, 2 bhavapratyaya / guNapratyaya avadhijJAna manuSya evaM tiryaJcoM ke hotA hai / isa avadhijJAnakI utpattimeM samyagdazaMna Adi guNa nimisa mAne gaye haiM / jisa avadhijJAnakI utpattimeM bhava kAraNa hotA hai vaha avadhijJAna bhavapratyayaya mAnA gayA hai| yaha avadhijJAna deva evaM nArakI jIvoMke hotA hai / ina donoM prakArake avavijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama kAraNabhUta hotA hai " dravyANi mUrtimantyeva, viSayo yasya sarvataH / nayatyarahitaM jJAnaM, tatsyAdavadhilakSaNam " // 1 // eTale ke je jJAnamAM Indriya tathA mananI sahAyatA nathI, tathA je rUpI pudagala dravyane ja jANe che te avadhijJAna che. A avadhijJAna avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI jIvane prApta thAya che tenA be bheda che(1) guNapratyaya (2) bhava pratyaya. guNapratyaya avadhijJAna manuSya ane tiryane thAya che. A avadhijJAnanI utpattimAM samyagdarzana vagere guNe nimittarUpa manAyo che. je ava dhijJAnanI utpatti mATe bhava kAraNarUpa hoya che te avadhijJAna bhavapratyaya manAya che. A avadhijJAna deva tathA nArakI chane thAya che. e baMne prakAranA avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNIya karmane kSapazama jarUra kAraNarUpa hoya che khare zrI nandI sUtra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre (4) manaHparyavajJAnazabdArthaHmanaHparyavajJAnamiti / avanam atrH| aba-rakSaNagatikAntipItitRptyavagamAdyartheSu paThito'sti, tatrAvagamArthamAzritya niSpannaH / avaH-avagamaH, bodha ityrthH| pari-zabdaH sarvatobhAve, paryavaH samantAdavabodhaH / manasaH paryavo manaHparyavaH-manosahI, parantu vaha paraMparArUpase hotA hai / sAkSAtkAraNa bhavapratyaya avadhimeM deva evaM nArakI bhava, tathA guNapratyaya avadhimeM samyagdarzana Adi guNa mAne gaye haiM, kAraNa ki deva nArakIke bhavake liye vahAM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hotA hai, tathA samyagdarzana Adi guNoMke liye manuSya evaM tiryaJcaparyAyameM avadhijJAnAvaraNIya karmakA kSayopazama hotA hai / guNapratyaya avadhikA nAma kSAyopazamika avadhijJAna bhI hai| deva nArakIkI paryAyameM avadhijJAnakI prApti janmasiddha adhikAra hai, taba ki manuSya tiryaJcoMmeM nahIM // 3 // (4) manaHparyavajJAnamanaHparyavajJAna zabdakA artha isa prakAra hai-'ava' zabda-rakSaNa, gati, kAnti, prIti, tRpti, avagama Adi arthoM meM prayukta huA hai| yahAM ina arthoM meM ke kevala 'avagama' artha isa zabdakA grahaNa kiyA gayA hai| 'pari' zabdakA artha sarvatobhAva hai| sarvatobhAvase hue bodhako paNa te paramparArUpathI hoya che, sAkSAtkAraNa bhavapratyaya avadhimAM deva ane nArakIne bhava mAnavAmAM Avyo che. tathA guNapratyaya avadhimAM samyagdarzana Adi guNe manAyA che. kAraNa ke deva-nArakInA bhavane mATe tyAM avadhijJAnAvaraNIya karmane kSapazama thAya che. tathA samyagdarzana vagere guNone mATe manuSya ane tiryaMca paryAyamAM avadhijJAnAvaraNIya kamane kSayapa. zama thAya che. guNapratyaya avadhinuM nAma kSApazamika avadhijJAna paNa che. deva nArakInI paryAyamAM avadhijJAnanI prApti janmasiddha adhikAra che, paNa manuSya, tiyAmAM evuM nathI. 3 (4) mana:paryavajJAnamanaHparyavajJAna shhn| ma 2 // prA2no cha-' ava' zaNTa, 2kSaNa, gati, anti, prIti, tRpti, avarAma vagere mAmA 15rAya che. mahI te mImAMthI te 174n| 34* avagama' artha 4 aDae 42|yo che. pari' no artha satAnA che. sAtAmAthI ye mAdhane zrI nandI sUtra Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 19 viSayakaH samantAdavabodha ityarthaH / manaH paryavacAsau jJAnaM ceti manaHparyavajJAnam / paryavaH, paryayaH, paryAyaH, ete zabdA ekArthavAcakAH / tatra paryaya iti 'aya' - dhAtorniSpadyate / ayanaM=bodhanamityayaH, paryayanaM samantAt paricchedanaM paryayaH / paryAya iti ' iNa gatau ' ityasmAnniSpadyate / ayanam AyaH, pari - samantAdAyaH paryAyaH / manasaH paryAyo manaHparyAyaH / manaHparyAyazcAsau jJAnaM ceti manaHparyAyajJAnamiti / tathA manaHparyavajJAnavad manaH paryAyajJAnamityapi zAstre prayujyate / yadvA- paryavAH, paryayAH, paryAyAH, dharmAH, ityekArthavAcakAH / manasaH paryavAH vastu cintanAnuguNA ye dharmAH pariNAmAH avasthAvizeSAH, bAhyavastvAlocanAdiyahA~ ' paryava' zabdakA vAcyArtha kahA gayA hai / isa taraha manakA parakIya manogata padArthakA jisake dvArA spaSTarUpase bodha hotA hai vaha manaHparyavajJAna hai| 'paryava, paryaya tathA paryAya' ye zabda ekArthavAcaka haiN| 'paryaya' yaha zabda " aya gatau " gatyarthaka aya dhAtuse banA hai / isakA artha bodhana hotA hai| ' pari - samantAt ' - sarva prakAra se ayana ' - paricchedana jisake dvArA hotA hai vaha paryAya hai, aise isakA ukta artha ho jAtA hai / manasaMbaMdhI jo paryaya vaha manaHparyaya hai / 'paryAya' yaha zabda jaba rakhate haiM taba usakA artha aisA hotA hai ki manakI jo paryAyeM haiM ve manaHparyAya haiM / isa vivakSAmeM " iN gatau " dhAtuse yaha 'Aya' zabda niSpanna huA hai / 6 46 athavA -- paryava, paryaya, paryAya, dharma, ye zabda ekArthavAcaka haiM, arthAt jo koI vyakti manaHparyavajJAna se bAhya vastu ke dharmakA vicAra ahIM pava zabdanA vAcyA kahela che. A rIte manano eTale parakIya maneAgata padAnA jenA dvArA spaSTarUpathI edha thAya che te mana:paryava jJAna che. " patra, paryAya tathA paya ' e zabdo eka ja artha darzAve che. ' paya' A " zabda aya gatau ' gativAya ' aya' dhAtumAMthI manyo che. teno artha khodhana ayana-parichehana nenA dvArA thAya che te rIte " thAya che. pari - samantAt - sarva paryAya che. e rIte tenA uparokata artha thaI jAya che. manasabaMdhI je paca te mana:paryaMca che. * paryAya ' A zabda jyAre vaparAya che tyAretenA atha evA thAya che } bhananI ? paryAya che te manaHparyAya che. yA vivakSAbhAM 'iN gatau ' dhAtuthI A 'Aya' zabda siddha thayo che. 6 athavA - paryaMva, paryAya, paryAya, dharma, me zabdo meDa 4 arthanA vAcaka che. arthAt je koI vyakita manaHpavajJAnathI khAhya vastunA dharmAMnA vicAra zrI nandI sUtra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nandIsUtre prakArAsteSAM jJAnam ' idamitthaMbhUtamanena cintitam' ityevaMrUpaM jJAnaM manAparyavajJAnamiti jJAnazabdena saha SaSThItatpuruSasamAsaH / idaM cArdhatRtIyadvIpasamudrAntarvatisaMjhimanogatadravyAlambanameveti bhAvaH / idamatrAvadheyam-mano dvividhaM-dravyamano bhAvamanazca / tatra dravyamano manovargaNA, bhAvamanastu tA eva vargaNA jIvena gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / tatreha bhAvamanaH parigRhyate, tasya bhAvamanasaH paryAyAste caivaMvidhAHyadA kazcidevaM cintayet-'kiM svabhAva AtmA ?, jJAnasvabhAvo rUparahitaH kartA sukhAdInAmanubhavitA' ityAdayo jJeyaviSayAdhyavasAyAH paragatAsteSu teSAM vA yajjJAnaM tnmnHpryaayjnyaanm| tAneva manaHparyAyAn paramArthataH samavabudhyate / bAhyAMstu anumaanaadeveti| karatA hai use usa vastukA spaSTa bodha hotA hai| isameM bhI indriya aura manakI sahAyatA kI AvazyakatA nahIM hotI hai| manaHparyayajJAnI "isane yaha tathA isa prakAra vicAra kiyA hai " yaha bAta batalA detA hai| isakA viSaya aDhAI dvIpa evaM tadantargata samudra ke bhItara rahe hue saMjJI paMcendriya jIvoMkA manogata dravya haiN| mana, dravyamana aura bhAva manake bhedase do prakArakA hai| dravyamana manovargaNArUpa hai| yahI vargaNA jIvase jaba gRhIta ho jAtI haiM aura jIva jaba unakA vicAra karane lagatA hai to usa vicArakA nAma hI bhAvamana hai, yahAM manase bhAvamanakA grahaNa huA hai| isa bhAvamanakI paryAyeM isa prakAra hotI haiM-AtmAkA kyA svabhAva hai ? yaha AtmA jJAnasvabhAvavAlA hai, rUparahita evaM kartA aura sukhaadikare che tene te vastune spaSTa bodha thAya che. temAM paNa Indriye tathA mananI sahAyatAnI jarUra rahetI nathI. "Ane A vicAra karyo che tathA A rIte vicAra karyo che" te vAta mana:paryavajJAnI batAvI de che. tene viSaya aDhAI dviIpa ane tenI aMdara AvelA samudranI aMdara rahelA saMjJI paMcendriya jInuM mane gata dravya che. dravyamAna ane bhAvamana e bhedathI mana be prakAranuM che. dravyamana mane vagaNapa che. A ja vargaNa jyAre jIvathI gRhIta thaI jAya che ane jyAre jIva temane vicAra karavA lAge che tyAre e vicAranuM nAma ja bhAvamana che. ahIM manathI bhAvamananuM grahaNa thayuM che. e bhAvamananI paryAye A pramANe hoya che-AtmAne karyo svabhAva che? A AtmA jJAna svabhAvavALo che, rUparahita tathA kartA ane sukhAdino bhaktA che. e ja zrI nandI sUtra Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (5) kevalajJAnazabdArthaHkevalajJAnamiti / kevalam ekam-asahAyam indriyaadisaahaayyaanpekssnnaat| yadvA-kevalaM-zuddha-nirmalaM-sakalAvaraNamalavyapagamasamudbhUtatvAt 2 / yadvA-kevalaM koMkA bhoktA hai / yahI bhAvamanakI paryAyeM haiN| tAtparya-jitanI bhI vicAradhArAe~ hai ve saba hI bhAvamanakI paryAyeM jAnanA cAhiye / ye bhAvamanakI paryAyeM nijAtmagata nahIM kintu paramanogata hI yahAM manaHparyayajJAnake prakaraNameM gRhIta kI gaI haiM / bAhyadravyoMkI paryAyeM to anumAnase hI jAnI jA sakatI haiN| niSkarSa kevala itanA hI hai ki paramanogata vicAradhArArUpa paryAyoM ko spaSTarUpase jAnanevAlA jJAnakA nAma hI manAparyayajJAna hai // 4 // (5) kevalajJAna-- kevalajJAnakA zabdArtha isa prakAra hai--jo eka-asahAya jJAna hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai| yahAM kevala zabdakA artha eka-asahAya, aisA liyA gayA hai, kyoM ki isameM indriya AdikoMkI tathA anya jJAna kI apekSA nahIM rahatI hai, isI liye ise parakI sahAyatAse rahita hone kI vajahase eka-asahAya mAnA gayA hai |athvaa jo zuddha jJAna hotA hai vaha kevalajJAna hai / yahAM kevala zabdakA artha 'zuddha' liyA gayA hai, bhAvamananI paryA che. sArAMza -jeTalI paNa vicAradhArA che te badhIja bhAvamananI paryAye jANavI joIe. te bhAvamananI paryAye ja nijAtmagata nahIM paNa paramane gata ja ahIM mana:paryayajJAnanA prakaraNamAM grahaNa karAI che. bAhya dravyanI paryAye te anumAnathI ja jANI zakAya che. tAtparya phakata ATaluM ja che ke bIjAnA manamAM rahelI vicAradhArArUpa paryAyane spaSTa rUpathI jANanArA jJAnanuM nAma ja mana 5ryayajJAna che. kA (5) vijnyaankevaLajJAnane zabdArtha A pramANe che-je eka-asahAya jJAna hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa-zabdane artha eka-asahAya evo lIdhe che. kAraNa ke temAM Indriya vagerenI tathA anya jJAnanI AvazyakatA rahetI nathI. tethI tene paranI sahAyatA vinAnuM hovAnA kAraNe eka-asahAya manAyuM che 1. athavA je zuddha jJAna hoya che te kevaLajJAna che. ahIM "kevaLa zabdano artha zrI nandI sUtra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nandIsUtre -sakalaM-paripUrNa, saMpUrNajJeyagrAhitvAt 3 / yadvA-kevalam asAdhAraNam , ananyasadRzaM, tAdRzA'parajJAnAbhAvAt 4 / yadvA-kevalam anantam apratipAtitvena paryavasAnarahitatvAt , jJeyAnantatvAcca 5 / ityevamekAdiSvartheSu kevalazabdo'tra vrtte| kevalaM ca tajjJAnaM ceti kevalajJAnam / Atyantika-niravazeSa-jJAnAvaraNIyakarmakSayaprabhavaM karatalakalitanistulasthUlamuktAphalAyamAnayathA'vasthitA'zeSabhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvAvabhAsakaM jJAnaM kevalajJAnam / kAraNa ki yaha jJAna sakala AvaraNoM ke kSaya hone para hI hotA hai / athavA-jo jJAna sampUrNa hotA hai vaha kevalajJAna hai / yahAM kevalakA artha sampUrNa aisA batalAyA gayA hai, kAraNa ki yaha jJAna sampUrNa padArthoM ko rUpI arUpI samasta trikAlavartI padArthasamUha ko grahaNa karatA hai / athavA-jo jJAna asAdhAraNa hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai / yahAM kevala zabdakA artha asAdhAraNa kiyA gayA hai, kAraNa ki isake jaisA aura koI dUsarA jJAna nahIM hotA hai 4 / athavA jo jJAna anaMta hotA hai usakA nAma kevalajJAna hai| yahAM kevalakA artha anaMta kiyA gayA hai, kAraNa ki eka vAra AtmAmeM isa jJAnake ho jAne para phira isakA pratipAta nahIM hotA hai / tathA anaMta jJeyoM ke jAnane se bhI yaha anaMta mAnA gayA hai 5 / isa taraha ina pAMca arthoMvAlA jo jJAna hotA hai vahI kevalajJAna hai, aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yahI hai ki isa jJAnameM jJAnAvaraNIya karmakA samUla kSaya hotA hai / bhUta bhaviSyat evaM vrt"zuddha karyo che. kAraNa ke A jJAna sarve AvaraNe naSTa thatAM ja thAya che 2. athavA je jJAna saMpUrNa hoya che te kevaLajJAna che. ahIM kevaLa artha saMpUrNa darzAvAya che, kAraNa ke A jJAna saMpUrNa padArthone-- rUpI, arUpI samasta trikAlavatI padArtha samUhane grahaNa kare che 3. athavA je jJAna asAdhAraNa hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa zabdano artha asAdhAraNa karAya che, kAraNa ke tenA jevuM bIjuM kaI jJAna nathI4. athavA je jJAna anaMta hoya che tenuM nAma kevaLajJAna che. ahIM kevaLa artha anaMta karAyo che, kAraNake AtmAmAM eka vakhata A jJAna thayA pachI tene nAza thato nathI. tathA anaMta sene jANavAthI paNa te anaMta manAyuM chuM 5. A rIte e pAMca arthovALuM je jJAna thAya che e ja kevaLajJAna che, evuM jANavuM joIe. tenuM tAtparya e che ke A jJAnamAM jJAnAvaraNIya karmone mULamAMthI ja kSaya thAya che. bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALanA sarve padArtho hastAmalakavatuM temAM pratibiMba zrI nandI sUtra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| kevalajJAnaMmatyAdinirapekSaM bhavati, kevalajJAnaprAdurbhAve matyAdInAmasaMbhavAt / nanu kathaM tadA matyAdInAmasaMbhavaH ?, yadi matijJAnAdIni svasvAvaraNakSayopazame'pi prAdurbhavanti, tarhi sarvathA svasvAvaraNakSaye tu tAni sutarAM prAdurbhaviSyanti cAritrapariNAmavat / uktaJca " AvaraNadesavigame, jAI vijaMti maisuyAINi / ___AvaraNasavvavigame, kaha tAiM na hoti jiivss"|| 1 // chAyA--AvaraNadezavigame yAni vidyante matizrutAdIni / ___ AvaraNasarvavigame kathaM tAni na bhavanti jIvasya // 1 // iti cet , ucyate-kathaMcinmalasaMpRktasya marakatAdimaNeryAvat sarvathA malA. mAnakAlake samastapadArtha hastAmalakavat isameM pratibimbita hote rahate haiN| tathA yaha kevalajJAna matyAdika kSAyopazamika jJAnoM se nirapekSa rahatA hai, kyoM ki isakI utpatti hone para matyAdika jJAna rahate nahIM haiN| zaGkA-kevalajJAnake sadbhAvameM matyAdikoMkA asadbhAva kyoM rahatA hai ? jaba matyAdika jJAna apane2 AvaraNoM ke kSayopazama hone para hI hote haiM to yaha bAta mAnane meM aura adhika sarala par3a jAtI hai ki jaba apane 2 AvaraNoM kA sarvathA kSaya ho jAyagA to ve apane Apa hI pragaTa hone lagege jaise cAritrapariNAma hotA hai| kahA bhI hai " AvaraNadesavigame, jAiM vijjaMti maisuyAINi / ___ AvaraNasaccavigame, kaha tAiM na hoti jiivss"||1|| isa zaGkAkA uttara isa prakAra hai-jisa prakAra malayukta maNise jaba bita thatAM rahe che. tathA e kevaLajJAna matyAdika kSApazamika jJAnathI nirapekSa rahe che, kAraNa ke tenI utpatti thatAM matyAdika jJAna rahetAM nathI. zaMkA-kevaLajJAnanA sadabhAvamAM matyAdikene asadbhAva kema rahe che ? jyAre atyAdika jJAna pitApitAnAM AvaraNane kSaye pazama thatAM ja thAya che tyAre te vAta mAnavI vadhu saraLa paDe che, ke jyAre pita pitAnAM AvaraNono sadaMtara zraya thaI jaze tyAre teo Apa Apa ja pragaTa thavA lAgaze, jevI rIte cAritra pariNAma DAya che. yu 54 cha: "AvaraNadesavigame, jAiM vijjati maisuyAINi / AvaraNasaccavigame, kaha tAI na hoMti jIvassa // 1 // e zaMkAne uttara A pramANe che--je rIte mela vALA maNImAMthI jyAM zrI nandI sUtra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raka nandIsUtre pagamo na bhavati, tAvad yathA yathA dezato malavyapagamastathA tathA dezatastatsvarUpAbhivyaktirupajAyate, sA'pi kvacit kadAcid kathaMcit bhavatItyanekavidhA, tathA''tmano'pi kAlatrayavartisakalapadArthasAkSAtkArakaikapAramArthikasvarUpasyApyanAdikAlopacitajJAnAvaraNIyakarmamalapaTalatirohitasya yAvata sarvathA kamamalavyapagamo na bhavati, tAvad yathA yathA dezataH karmamalakSayo jAyate, tathA tathA dezatastasya jJaptiH prAdurbhavati / sA'pi kvacita kadAcit kathaMcid bhavatItyanekavidhA bhvti| uktaJcataka sarvathA mailakA abhAva nahIM hotA hai taba taka jaise usase thoDe 2 rUpameM mailakA abhAva hotA rahatA hai aura vaha maNi usa thoDe 2 mailake vigamase thoDe2 rUpameM apane svarUpakI abhivyakti karatA rahatA hai| yaha svarUpAbhivyakti usa maNimeM sarvadezameM na ho kara kvacit kadAcit kathaMcit rUpase hotI hai ataH yaha svarUpAbhivyakti anekavidha mAnI jAtI hai, usI prakAra kAlatrayavartI sakala padArthoM ko sAkSAt jAnanekA jisakA pAramArthika svabhAva hai, aura yaha svabhAva jisakA anAdikAlase lage hue jJAnAvaraNIya karmapaTalase tirohita ho rahA hai so jaba taka AtmAse sarvathA karmamalakA vyapagama nahIM ho jAtA hai taba taka eka dezase jaisA2 karmamalakA vigama hotA rahatA hai vaise2 usake svarUpakI jJapti hotI rahatI hai / yaha AtmAke svarUpakI jJapti bhI jIvakI kvacit kadAcit kathaMcit rUpameM hI hotI hai, sarvarUpameM nahIM, ataH yaha jJapti bhI anekavidha mAnI jAtI hai / kahA bhI haisudhI melano sadaMtara abhAva thato nathI tyAM sudhI jema tenAthI thoDAM thoDAM pramA mAM melane abhAva thayA kare che ane te maNI te thoDA thoDA melanA javAthI ceDAM thoDAM pramANamAM pitAnA svarUpanI abhivyakita karatA rahe che. A svarUpAbhivyakti te maNimAM sarva dezamAM na hatAM kavacita (kaI kaI jagyAe kadAcita (A mate) thAyit 35thI ( 3) DAya che tethI te sv35||bhivyakita aneka prakAre manAya che. e ja pramANe trikALavatI e padArthone sAkSAta jANavAne jene pAramArthika svabhAva che, ane jene e svabhAva anAdi kALathI lAgelA jJAnAvaraNIya karma paTalathI tirahita thaI rahyo che te jyAM sudhI AtmAmAMthI kamaLane sadaMtara nAza thaI jato nathI tyAM sudhI eka dezathI jema jema karmamaLa ja jAya che tema tema tenAM svarUpanI "jJapti' (jANa) thatI rahe che. A AtmAnA svarUpanI jANa paNa jIvane kavacita, kadAcita kathaMcita rUpathIja thAya che, samasta rUpe nahIM. tethI A jJapti-(jANu) paNa aneka prakAre bhanAya che. yu 54 cha: zrI nandI sUtra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / " malaviddhamaNivyaktiryathA'nekamakArataH / karmaviddhA''tmavijJaptistathA'nekamakArataH " // 1 // tadanekavidhatvaM matizrutAdibhedAd bhavati / yadA tu tasya marakatamaNerniravazeSamalavyapagamastadA parisphuTarUpaikAbhivyaktirupajAyate, tadvadAtmano'pi jJAnadarzanacAritraprabhAvato niravazeSAvaraNakSaye sati ekarUpaM parisphuTaM sarvavastuparyAyasAkSAtkArakaM jJAnamAvirbhavati / tathA coktam -- (( yathA jAtyasya ratnasya, niHzeSamalahAnitaH / sphuTaikarUpAbhivyaktirvijJaptistadvadAtmanaH " // 1 // tasmAt kevalajJAnaM matyAdinirapekSaM bhavatIti siddham / " malaviddhamaNivyaktiryathA'nekaprakArataH / karmavidvAtmavijJaptistathA'nekaprakArataH // 1 // " 46 25 yaha anekavidha AtmajJapti hI matyAdika cAra jJAnasvarUpa hai / jaba usa marakatamaNi se samasta rUpameM malakA apagama ho jAtA hai to jaise usake rUpakI sphuTarUpa meM abhivyakti ho jAtI hai usI taraha AtmAke bhI jJAnadarzanacAritra ke prabhAva se sampUrNa rUpameM AvaraNa ke kSaya hone para eka svarUpakI ki jo sarvavastuoM evaM unakI samasta paryAyoMko vizadarUpase sAkSAkAra karanevAlA hotA hai abhivyakti ho jAtI hai / kahA bhI haiyathA jAtyasya ratnasya, niHzeSamalahAnitaH / sphuTaikarUpAbhivyakti, - vijJaptistadvadAtmanaH " // 1 // isase yaha siddha huA ki kevalajJAna matyAdinirapekSa hotA hai / " malaviddhamaNivyakti, - yathA'nekaprakArataH / karma viddhAtmavijJapti, - stathA'nekaprakArataH " // 1 // A anekavidha AtmajJapti ja matyAdika cAra jJAna svarUpa che. jyAre te marakatarNimAMthI saMpUrNa rIte melanA nAza thAya che tyAre jema tenAM rUpanI spaSTa rIte abhivyakita thAya che teja pramANe jJAna-darzana-cAritranA prabhAvathI AtmAnA AvaraNane paNa saMpUrNa rIte kSaya thatAM eka svarUpanI, ke je sa vastue temaja temanI samasta paryAonA vizadarUpathI sAkSAtkAra karanAra hAya che, abhivyakita thaI jAya che. kahyu paNa cheH 66 yathA jAtyasya ratnasya, niHzeSamalahAnita: / sphuTaikarUpAbhivyakti - vijJaptistadvadAtmanaH " || 1|| 9 AthI e siddha thAya che ke-kevaLajJAna matyAdinirapekSa hAya che, zrI nandI sUtra Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIdane navavadhyAdijJAnataH pUrva matizrutajJAnanirdeze ko hetuH ?, atrocyate-iha svAmikAlakAraNaviSayaparokSatvasAmyAt , tatsattve cAvadhyAdijJAnasaMbhavAdAdAveva tayorupanyAsa iti / tathAhi-ya eva matijJAnasya svAmI sa eva zrutajJAnasyApi / tathA coktam-'jattha mainANaM tattha suyanANaM ' iti / tathAyAvAn matijJAnasya sthitikAlastAvAneva zrutajJAnasya / yathA matijJAnaM kSayopazamahetukaM tathA zrutajJAnamapi / yathA ca-matijJAnaM dezataH sarvadravyAdiviSayaM, tathA zrutajJAnamapi / yathA matijJAnaM parokSaM, tathA zrutajJAnamapi / mavijJAnazrutajJAnayoH sattve eva cAvadhijJAnAdIni bhavanti / zaGkA-avadhi Adi jJAnoM ke pahile jo matizrutajJAnakA nirdeza kiyA gayA hai isameM kyA kAraNa hai ? / uttara--ina donoMmeM pahile jo matizruta jJAnakA nirdeza kiyA gayA hai usameM eka kAraNa to yaha hai ki matijJAna evaM zrutajJAna, ina donoMke eka hI svAmI hote haiM, bhinna2 svAmI nhiiN| tathA-inakA kAla bhI eka hI hai, bhinna 2 kAla nahIM hai / tathA viSayakI apekSA bhI inameM samAnatA hai, asamAnatA nhiiN| tathA ye donoM jJAna parokSa haiN| dUsarA kAraNa yaha hai ki inake hone para hI avadhi Adi jJAna hote haiN| kahA bhI hai-" jattha mahanANaM tattha suynaannN"| jisa AtmAmeM matijJAna hotA hai usI AtmAmeM zrutajJAna hotA hai| jitanA sthitikAla matijJAnakA hai utanA hI sthitikAla zrutajJAnakA hai / matijJAna jisa prakAra matijJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase utpanna hotA zaMkA-avadhi Adi jJAnamAM pahelAM je mati zruta jJAnane ullekha karAve che tenuM zuM kAraNa che? uttara-e jJAnamAM pahelAM je mati zruta jJAnane nirdeza karAve che tenuM eka kAraNa te e che ke matijJAna ane zrutajJAna e bannene eka ja svAmI hoya che, alaga alaga svAmI heto nathI. vaLI tene kALa paNa eka ja che, jude jude kALa nathI. vaLI viSayanI apekSAe paNa emAM samAnatA che-asamAnatA nathI. tathA te banne jJAna parAkSa che. bIjuM kAraNa e che ke e hoya te ja avadhi Adi jJAna thAya che. kahyuM paNa che - ___"jattha mainANa tattha suyanANa" 2 mAtmAmA bhatijJAna thAya cha 24 AtmAmAM zrutajJAna thAya che. eTale sthitikALa matijJAnane che eTale ja sthitikALa zrutajJAnane che. matijJAna je pramANe matijJAnAvaraNIya karmanA kSa zrI nandI sUtra Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| nanu matijJAnAnantaraM zrutajJAnanirdeze ko hetuH ?, ucyate-zrutajJAnasya matipUrvakatvAd viziSTamatyaMzarUpatvAd vA zrutajJAnaM matijJAnAnantaramupanyastam / uktaJca "maipuvvaM jeNa suyaM, teNAdIe maivisiTTho vaa| maibheo ce suyaM, to maisamaNaMtaraM bhnniyN"| chAyA--matipUrva yena zrutaM, tenAdito mativiziSTaM vaa| - matibhedazcaiva zrutaM, tato matisamanantaraM bhaNitam // hai usI prakAra zrutajJAna bhI zrutajJAnAvaraNIya karmake kSayopazamase utpanna hotA hai / jisa prakAra matijJAna sarva dravyoMko parokSarUpase viSaya karatA hai usI prakAra zrutajJAna bhI viSaya karatA hai / matijJAna jisa prakAra parokSa mAnA gayA hai / usI prakAra zrutajJAna bhI parokSa mAnA gayA hai| ina matijJAna evaM zrutajJAnake sadbhAvameM hI avadhijJAna Adi huA karate haiN| zaMkA--matijJAna ke bAda zrutajJAnakA jo pATha rakkhA gayA hai| usameM kyA kAraNa hai ? / uttara--matijJAnake bAda zrutajJAnake pATha rakhane meM kAraNa yaha hai ki zrutajJAna, matijJAnapUrvaka hotA hai, athavA vaha matijJAnakA hI eka viziSTa aMza hai / kahA bhI hai-- " maipuvvaM jeNa suyaM, teNAdIe maivisiTTho vA / maibheo ceva suyaM, to maisamaNaMtaraM bhaNiyaM // 1 // " pazamathI utpanna thAya che e ja pramANe zrutajJAna paNa zrutajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI utpanna thAya che. je pramANe matijJAna sarve dravyone parokSa rUpathI viSaya kare che e ja pramANe zrutajJAna paNa viSaya kare che. je rIte matijJAna parokSa manAyuM che e ja rIte zrutajJAna paNa pakSa manAyuM che. e matijJAna tathA zratajJAnanA sadbhAvamAM ja avadhijJAna vagere thayA kare che. zaMkA-matijJAnanI pachI zrutajJAnane je pATha rakhAye che tenuM zuM kAraNa che? uttara-matijJAnanI pachI zrutajJAnane pATha rAkhavAnuM kAraNa e che ke zratajJAna matijJAna sAthe thAya che. athavA te matijJAnane eka viziSTa aMza cha. 4ghu 54 cha " maipuvvaM jeNa suyaM, teNAdIe maivisiTTho vA / maibheo ceva suyaM, to maisamaNaMtaraM bhaNiyaM " // 1 // zrI nandI sUtra Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nandIsUtre nanu matizrutajJAnAnantaramavadhijJAnasyopanyAse ko hetuH?, ucyate--kAlaviparyaya-svAmi-lAbhataH sAmyAdavadhijJAnasya matizrutAnantaraM kthnmiti| tathAhi ekajIvApekSayA, nAnAjIvApekSayA ca matijJAnazrutajJAnayoryAvAn sthitikAlo'sti, tAvAnavadhijJAnasyApi sthitikAlostIti kAlataH sAmyam / yathA ca mithyAtvodaye matizrutajJAne ajJAnarUpaM viparyayaM pratipadyete, tathA'vadhijJAnamapIti viparyayasAmyam / tathA ya eva matijJAnazrutajJAnayoH svAmI sa evAvadhijJAnasyApi svAmI bhavatIti svAminA sAmyam / tathA vibhaGgajJAninastridazAdeH samyagdarzanaprAptau yugapadeva jJAnatrayalAbhasaMbhavAt lAbhataH sAmyam / zaGkA--matijJAna evaM zrutajJAnake bAda avadhijJAnakA jo kathana sUtrameM kiyA gayA hai usakA kyA kAraNa hai ? / uttara--isakA kAraNa-kAla, viparyaya, svAmI evaM lAbhakI samAnatA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai-eka jIva athavA nAnA jIvoMkI apekSA jitanA matijJAna evaM zrutajJAnakA sthitikAla hai utanA hI sthitikAla avadhijJAnakA bhI hai| yaha kAlakI apekSA matijJAna zrutajJAnake sAtha avadhijJAnakI samAnatA hai| mithyAtvake udaya hone para jisa prakAra matijJAna evaM zrutajJAna viparyayarUpa ho jAte haiM usI prakAra avadhijJAna bhI viparyarUpa ho jAtA hai| yaha viparyayakI apekSA ina donoM ke sAtha isakI samAnatA hai| matijJAna evaM zrutajJAnakA jo svAmI hotA hai vahI avadhijJAnakA bhI svAmI hotA hai / isa prakAra svAmIkI apekSA isameM unake sAtha samAnatA ghaTa jAtI hai / vibhaGgajJAnI deva Adiko samyagda zaMkA-matijJAna ane zrutajJAnanI pachI avadhi jJAnanuM je kathana sUtramAM karAyuM che tenuM zuM kAraNa che? uttara--menu 4 / 2-, viSaya, svAmI mane sAmanI samAnatA cha. tenA khulAse A pramANe che-eka jIva athavA aneka jInI apekSAe eTale matijJAna ane zrutajJAnane sthitikALa che eTale ja sthitikALa avadhijJAnane paNa che. A kALanI apekSAe matijJAna, zrutajJAnanI sAthe avadhijJAnanI samanatA che. mithyAtvane udaya thatAM je rIte matijJAna ane zratajJAna viparyayarUpa thaI jAya che te ja pramANe avadhijJAna paNa viparyayarUpa thaI jAya che. e viparyayanI apekSAe te bannenI sAthe tenI samAnatA che. matijJAna ane zratajJAnane je svAmI hoya che te ja avadhijJAnane paNa svAmI hoya che. A raute svAmInI apekSAe temAM temanI sAthe samAnatA baMdhabesatI thaI jAya che. zrI nandI sUtra Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| tathA chadmasthaviSayabhAvapratyakSatvasAdhAdavadhijJAnAnantaraM manaHparyavajJAnasya kathanam / tathAhi-yathA'vadhijJAnaM chadmasthasya bhavati, tadvanmanaHparyavajJAnamapi chamasthasyaiveti chadmasthasAmyam / tathA-yathA'vadhijJAnaM rUpidravyaviSayam, tathA manaHparyavajJAnamapi sAmAnyeneti viSayasAmyam / yathA'vadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve, tathA manaHparyayajJAnamapIti bhAvataH sAmyam / yathA'vadhijJAnaM pratyakSaM, tathA manaHparyavajJAnamapIti pratyakSatayA sAmyam / rzanakI prApti hone para yugapat use matijJAna, zrutajJAna evaM avadhijJAnakA lAbha ho jAtA hai, yaha lAbhakI apekSA samAnatA hai| tathA-chadmastha, viSaya, bhAva, pratyakSatvakI samAnatA kI apekSAko lekara avadhijJAnake bAda manaHparyavajJAnakA sUtrameM nirdeza kiyA gayA hai| jisa prakAra avadhijJAna chadmastha jIvoMko hotA hai usI prakAra manaH paryavajJAna bhI unhIM jIvoMko hotA hai / yaha avadhijJAna aura manaHparyava jJAnakI chadmasthakI apekSA samAnatA hai / avadhijJAna jisa prakAra rUpI dravyako viSaya karatA hai usI prakAra manAparyavajJAna bhI rUpI dravyoMko viSaya karatA hai / yaha viSayakI apekSA donoMmeM samAnatA hai| kSAyopazamikabhAvameM jisa prakAra avadhi jJAnako ginAyA gayA hai usI prakAra manaHparyavajJAna ko bhI kSAyopazamika bhAvameM ginAyA gayA hai| yaha bhAvakI apekSA samAnatA hai / avadhijJAna jisa prakAra Atmajanya honese pratyakSa mAnA jAtA hai usI prakAra indriya aura manakI sahAyatA virbhAgajJAnI deva Adine sacagdarzananI prApti thatAM yugapatu (ekIsAthe tene matijJAna, zratajJAna ane avadhijJAnane lAbha thaI jAya che, A lAbhanI apekSAe samAnatA che. tathA-chamastha, viSaya, mApa, pratyakSatpanI samAnatAnI apekSAye 251. dhijJAnanI pachI mana 5ryavajJAnane sUtramAM nirdeza karAyo che. je rIte avadhijJAna chaghastha jIvene thAya che e ja rIte mana:paryavajJAna paNa e ja jIvane thAya che. A avadhijJAna ane mana:paryavajJAnanI chadmasthanI apekSAe samAnatA che. avadhijJAna je pramANe rUpI dravyane viSaya kare che e ja pramANe mana:paryavajJAna paNa rUpI dravyone viSaya kare che. A viSayanI apekSAe banemau samAnatA che. kSApazamika bhAvamAM je pramANe avadhijJAna gaNAvyuM che e ja pramANe mana:paryava jJAnane paNa kSApazamika bhAvamAM gaNAvyuM che. A bhAvanI apekSAe samAnatA che. avadhijJAna je rIte Atmajanya hovAthI pratyakSa manAya che. e ja rIte mana paryavajJAna paNa Indriya ane mananI sahAyatA vinA phakata zrI nandI sUtra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre tathA- apramattasaMyatasvAmisAmyAt viparyayAbhAvasAmyAcca, manaHparyavajJAnAnantaraM kevalajJAnamupanyastam / tathAhi-yathA manaHparyavajJAnaM pramAdarahitasyaiva bhAvamunerbhavati, tathA kevalajJAnamapi tAdRzasyaiva bhAvamunerbhavatIti svAmisAmyam / yathA ca-manaHparyavajJAnaM viparyayajJAnaM na bhavati, tathA kevalajJAnamapIti viparyayAbhAvasAmyam / kizca-matyAdijJAnacatuSyApekSayA uttamatvAt , avasAne lAbhAca kevalajJAnaM caramamiti / kevalajJAnasyAtItAnAgatavartamAnaniHzeSajJeyasvarUpAvabhAsitvAduttake vinA kevala AtmAse janya hone kI vajahase manaHparyavajJAna bhI pratyakSa mAnA gayA hai / yaha ina donoMmeM pratyakSatvakI apekSA samAnatA hai| tathA--apramattasaMyatasvAmI, tathA aviparyayakI apekSAse samAnatA honese manaHparyavajJAnake bAda kevalajJAnakA pATha rakkhA hai| manaHparyavajJAna jisa prakAra apramatta bhAvamunike hotA hai usI taraha kevalajJAna bhI apramattabhAvamunike hotA hai| yaha svAmIkI apekSA samAnatA hai / mana:paryavajJAna jisa prakAra viparyayase rahita hotA hai usI prakAra kevalajJAnameM bhI viparyaya nahIM hotA hai / yaha aviparyayako apekSAse samAnatA hai| dUsare-kevalajJAnako jo sabase antameM rakhA gayA hai usameM kAraNa yaha hai ki yaha jJAna matyAdika cAra jJAnoMkI apekSA uttama hai, tathA ina sabake antameM hI isakI prApti hotI hai| una jJAnoMko apekSA uttamatA isameM isaliye hai ki isa jJAnameM atIta, anAgata, tathA vartamAnakAlIna samasta jJeya padArthoM kA avabhAsana hotA hai / tathA jisa jIvako cAra jJAna Atmajanya hevAthI pratyakSa manAya che. A bannemAM pratyakSatvanI apekSAe samAnatA che. tathA-apramattasaMtasvAmI, tathA aviparyayanI apekSAe samAnatA hevAthI mana:paryava jJAnanI pachI kevaLajJAnane pATha rAkhe che. mana:paryavajJAna je pramANe apramatta bhAvamunine thAya che e ja rIte kevaLajJAna paNa apramatta bhAvamunine thAya che. A svAmInI apekSAe samAnatA che. mana:paryavajJAna je rIte viparyarahita hoya che e ja rIte kevaLajJAnamAM paNa viparyaya thata nathI. A aviparyayanI apekSAe samAnatA che. bIjuM kevaLajJAnane je badhAnI aMte rAkhavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke e jJAna matyAdika cAra jJAne karatAM uttama che ane e badhAne aMte ja tenI prApti thAya che. e jJAne karatAM temAM uttamatA ethI che ke A jJAnamAM bhUta, bhaviSya ane vartamAna zrI nandI sUtra Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 31 1 matvam / tathA yaH paJcavidhaM jJAnaM prApnoti so'pyanta evedaM labhate, ityevaM kevala - jJAnamante nirdiSTam // sU0 1 // mUlam - taM samAsao duvihaM paNNattaM taM jahA - paccakkhaM ca parokkhaM ca // sU02 // chAyA - tat samAsato dvividhaM prajJaptam / tad yathA - pratyakSaM ca parokSaM ca // 2 // TIkA- 'taM samAsao' ityAdi / tat pUrvoktaM paJcavidhaM jJAnaM, samAsataH = saMkSepeNa, dvividhaM prajJaptaM = prarUpitam / tad yathA- pratyakSaM ca parokSaM ca / ayaM bhAvaH tadetat paJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH, pratyakSaM parokSaM ceti / paJcavidheSu jJAneSvavadhijJAnAdikaM trayaM pratyakSam AbhinibodhikajJAnaM zrutajJAnaM ceti dvayaM parokSamiti / atha pratyakSazabdArthaH -- nanu pratyakSamityasya kaH zabdArthaH ?, ucyate - aznute - jJAnAtmanA sarvAnarthAn prApta ho cuke haiM usa jIvako hI antameM kevalajJAnakA lAbha hotA hai / sU0 1 // 'taM samAsao' ityAdi / (tat) vaha pUrvokta pAMca prakArakA jJAna (samAsataH ) saMkSepase ( dvividhaM ) do prakArakA ( prajJaptam ) kahA gayA hai / ( tad yathA ) ve do prakAra ye haiM - ( pratyakSaM ca parokSaM ca ) pratyakSa aura parokSa / inameM avavijJAna manaH paryavajJAna tathA kevalajJAna, ye pratyakSa haiM / matijJAna aura zrutajJAna ye do jJAna parokSa haiM / pratyakSa zabda kA artha zaGkA - pratyakSa - zabdakA kyA artha hai ? | kAnA sarve jJeya padArthonA AbhAsa thAya che. tathA je jIvane cAra jJAna prApta thaI cUkayAM che te jIvane ja chevaTe kevaLajJAnanA lAbha thAya che ! sU0 15 taM samAsao' tyAhi. ( ( tat ) pUrveti pAMya prAnAM te jJAna (samAsataH ) azubhAM (dvividha) ye aThAranA ( prajJaptam ) ahevAyA che. ( tad yathA ) te me prahAra yA cheH-- ( pratyakSa ca parokSaM ca ) pratyakSa ane parokSa teyobhAM avadhijJAna, bhanaHparyavajJAna ane kevaLajJAna te pratyakSa che. matijJAna ane zrutajJAna e me jJAna aparAkSa che. pratyakSa zabdanA artha zakA----pratyakSa zabdanA zo artha che ? zrI nandI sUtra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nandIsUtre vyApnotItyakSo jIvaH / 'azUGa vyAptau ' ityasmAdauNAdikaH sk-prtyyH| akSaM= jIvaM prati sAkSAd gatam , anyanirapekSaM vartate yad jJAnaM, tatpratyakSam / 'atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA' iti vArtikena smaasH| avadhi-manaHparyava-kevalAni trINi pratyakSAtmakAni jJAnAni, anyAnapekSatayA sAkSAdarthabodhakatvena teSAM jIvaM prati sAkSAdvartitvAt / iha 'ca'-zabdaH svagatA'nekabhedasaMsUcakaH / uttara-pratyakSa-zabdakA artha hai jo indriyAdikoMkI sahAyatAke vinA kevala AtmAkI hI sahAyatAse utpanna hotA hai vaha jJAna pratyakSa hai| pratyakSameM prati+akSa, aise do zabda haiM / 'akSa' yaha zabda "azaGvyAptau" isa vyAptyarthaka 'azRG' dhAtuse auNAdika 'saka'-pratyaya karane para banatA hai / "akSaM prati vartate tat pratyakSam " arthAt-jo jJAna jIvake prati anya nirapekSa hokara rahatA hai vaha pratyakSa hai, aisA isakA phalitArtha hotA hai / "atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA" isa vArtikase yahAM dvitIyA vibhaktike sAtha samAsa huA hai / avadhijJAna, manaHparyavajJAna tathA kevalajJAna, ye tIna jJAna pratyakSasvarUpa isa liye kahe gaye haiM ki inameM indriyAdika anya padArthoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM rahatI hai, tathA inakI sahAyatAke vinA hI ye spaSTarUpase apane viSayabhUta padArtha ko grahaNa karate haiM, isaliye inheM jIvake prati sAkSAdvartI kahA gayA hai| sUtra meM jo "ca" zabda AyA hai vaha pratyakSagata aneka bhedoMkA bodhaka hai| uttara-je IndriyanI madada vinA kevaLa AtmAnI madadathI ja utpanna thAya che te jJAna pratyakSa cha. pratyakSamA prati+akSa ye zo cha. 'akSa' // za6 " azuG vyAptau " 2vyAptyartha " azUGa" dhAtuthI auNAdika sak pratyaya atAM mane cha. " akSa prati vartate tat pratyakSam, meTa 2 jJAna jImAM anya nirapekSa (bIjAnI apekSArahita) thaIne rahe che te pratyakSa che, sevA tn| artha ikSita thAya che. " atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA " yA vaatikathI ahIM bIjI vibhakita sAthe samAsa thayela che. avadhijJAna, mana:paryavajJAna, tathA kevaLajJAna e traNa jJAna pratyakSasvarUpa e mATe kahevAyAM che ke teomAM IndriyAdika bIjA padArthonI sahAyatAnI AvazyakatA rahetI nathI, tathA temanI madada vinA ja te potAnA viSayabhUta padArthane spaSTarUpe grahaNa kare che, tethI temane vanI ta23 sAkSAvatI vAyAM cha. sUtramA 2'ca' za6 mAvyo te pratyakSagata aneka bhedane bedhaka che. zrI nandI sUtra Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| atha pratyakSalakSaNamiha pratyakSalakSaNamucyate-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tat pratyakSam / yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNayoH kSayopazamAt kSayAcca indriyAnindriyanirapekSamAtmAnameva kevalamAzrityotpadyate tat pratyakSamiti niSkarSaH / taccAvadhyAdi / etattrayaM pratyakSaM nizcayanaye neti bodhyam / vyavahAratastu cakSurAdIndriyajanyaM jJAnaM pratyakSam / asmin pakSe 'akSa'-zabda indriyArthakaH, akSam-indriyaM prati gataM, pratyakSam , indriyAdhInatayA yadutpadyate tat prtykssmiti| pratyakSakA lakSaNa isa prakAra pratyakSa zabdakA artha kaha kara aba pratyakSakA lakSaNa spaSTa kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra hai-matijJAna aura zrutajJAnase anya jo tIna prakArake jJAna haiM ve pratyakSa haiM / arthAt-jo jJAna prANiyoM ke jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNake kSayopazama se tathA kSaya se indriya aura anindriya nirapekSa hokara kevala AtmA ko Azrita karake utpanna hotA hai vaha pratyakSa hai, aisA jAnanA caahiye| yaha pratyakSa avadhi Adi tIna jJAna haiM / ina tIna jJAnoMko jo pratyakSa kahA hai vaha nizcayanayakI apekSA se hI kahA hai / vyavahAra kI apekSAse to cakSu Adi pAMca indriyoMse jo jJAna hotA hai vaha pratyakSa kahA jAtA hai / vyavahAranayakI apekSA se jaba indriyajanya jJAna ko pratyakSa kahA jAtA hai to isa sthitimeM akSa-zabda indriya arthakA bodhaka hotA hai| isakA tAtparya yaha hotA hai ki jo jJAna indriyoMkI adhInatA se utpanna hai vaha pratyakSa hai| pratyakSa zabdanuM lakSaNa A pramANe pratyakSa zabdano artha kahIne have pratyakSanuM lakSaNa spaSTa karavAmAM Ave che. te A pramANe che -matijJAna ane zratajJAna sivAyanAM je traNa prakAranAM jJAna che te pratyakSa che. eTale ke je jJAna prANIonAM jJAnAvaraNa ane darzanAvaraNanA sopazama tathA kSayathI Indriya ane anindriya nirapekSa thaIne phakata AtmAne Azrita karIne utpanna thAya che te pratyakSa che. ema mAnavuM joIe. A pratyakSa avadhi Adi traNa jJAna che. e traNa jJAnane je pratyakSa kahyAM che te nizcayanayanI apekSAe ja kahyAM che. vyavahAranI apekSAe te cakSu vagere pAMca IndriyathI janya je jJAna hoya che te pratyakSa kahevAya che. vyavahAranayanI apekSAe jyAre Indriyajanya jJAnane pratyakSa kahevAya che tyAre A sthitimAM "akSa" zabda Indriya arthane bedhaka hoya che. enuM tAtparya e hoya che ke je jJAna indriyonI adhInatAthI utpanna thAya che te pratyakSa che. zrI nandI sUtra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre nanu pratipUrvAdakSizabdAt 'pratiparasamanubhyo'kSNa : " ityavyayIbhAvasamAsAnte Taci pratyaye pratyakSamiti sidhyati tadatra kiM tatpuruSasamAsAzrayaNena ? __na caivaM spArzanAdipratyakSa pratyakSazabdasyArtho na syAditi vAcyam , atra hi vyutpattinimittamAtrapradarzanArthamakSizabdaH prayujyate, pratyakSazabdasya pravRttinimittaM tu spArzanAdipratyakSe'pyastIti tatra pratyakSazabdavAcyatopapatteH / kathamanyathA'kSazabdopAdAne'pyanindriyapratyakSasya pratyakSazabdavAcyatopapattiH syAt / __na cAvyayIbhAvasamAsAGgIkAre 'pratyakSo'yaM ghaTaH, pratyakSA ceye latA' ityA zaMkA-jaba pratipUrvaka akSi zabdase "prati-para-samanubhyo'kSNaH" isa sUtrase avyayIbhAvasamAsAntaTaca-pratyaya hone para pratyakSa zabda siddha hotA hai to yahAM tatpuruSasamAsa karanekI AvazyakatA hI kyA hai ? / yadi isa para aisA kahA jAve ki akSi-zabdase avyayIbhAvasamAsAntaTacapratyaya karane para jaba pratyakSa zabdakI siddhi kI jAvegI to esI hAlatameM spArzanAdi pratyakSa, pratyakSa-zabdake vAcyArtha nahIM ho sakeMge so aisI AzaMkA bhI ucita nahIM hai, kAraNa ki yahAM kevala vyutpattinimitta dikhalAne ke liye hI akSi-zabdakA prayoga kiyA gayA hai| pratyakSa zabdakA pravRttinimitta to spArzanAdipratyakSameM bhI hai hI, isaliye vahAM pratyakSa-zabdavAcyatA bana jaavegii| nahIM to akSa zabdake upAdAnameM bhI anindriyapratyakSameM pratyakSazabdavAcyatA kaise A skegii| yadi phira aisI zaMkA kI jAve ki-jaba avyayIbhAva samAsa svIkRta za!--nyAre pratipUrva kSi zavthI "prati-para-samanubhyo'kSNaH " bhA sUtrathI mavyayIbhAvasamAsAnta 'Tac ' pratyaya havAthI pratyakSa za6 siddha thAya che te ahIM tapurUSasamAsa karavAnI AvazyaktA ja zI che? je ahIM medhuM vAya'akSi' za6thI avyayIbhAvasamAsAnta 'Taca' pratyaya 42pAthI jyAre pratyakSa zabdanI siddhi karAze tyAre evI hAlatamAM sparzanAdipratyakSa pratyakSa zabdanA vAgyAthe thaI zakaze nahIM, te evI AzaMkA paNa gya nathI, kAraNa ke ahIM phakta vyutpattinimitta batAvavAne mATe ja akSi zabdane prayAga karAve che. pratyakSa zabdanuM pravRttinimitta te sparzanAdipratyakSamAM paNa che ja, tethI tyAM pratyakSazabdavANyatA banI jaze. nahIM te akSa zabdanA upAdAnamAM paNa anidriyapratyakSamAM pratyakSazabdavAcatA kevI rIte AvI zakaze? je pharIthI evI zaMkA karavAmAM Ave ke jyAre avyayIbhAva samAsa zrI nandI sUtra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jnyaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| dayaH prayogA na syuH, avyayIbhAvasya sadA napuMsakatvAditi vAcyam , pratyakSamasyAstItyarthe'rza AditvAdac-pratyaye kRte tatsiddhisaMbhavAditi cet atrocyateevamapi 'pratyakSo bodhaH' 'pratyakSA buddhiH' ityAdiprayogANAM sAdhutvaM na syAt , na hyatra makhIyArthoM ghaTate, pratyakSAtmakajJAnasyaiva bodhabuddhizabdAbhyAmabhidhAnAdiha tatpuruSasamAsAzrayaNameva zreya iti / kiyA jAyagA to "pratyakSo'yaM ghaTaH pratyakSA ceyaM latA" ityAdika prayoga nahIM bana sakege, kAraNa ki jo avyayIbhAva samAsa hotA hai vaha sadA napuMsakaliGga hotA hai so aisI AzaMkA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki "pratyakSamasyAstIti" isa arthameM "arzaAdibhyo'ca" isa sUtradvArA aca-pratyaya hone para "pratyakSaH pratyakSA" ina zabdoM kI siddhi ho jAtI hai to phira tatpuruSa samAsa kI AvazyakatA nahIM rhtii| uttara-avyayIbhAva samAsa kI siddhike nimitta aisA samAdhAna denA ThIka nahIM hai / kAraNa ki aisA mAnane para bhI "pratyakSo bodhaH " "pratyakSA buddhiH" ityAdi prayogoM meM sAdhutA nahIM A sakatI hai, kyoM ki yahAM matvIya artha ghaTita hI nahIM hotA hai| yahAM to pratyakSAtmaka jJAnakA hI bodha evaM buddhi zabdoM ke dvArA kathana kiyA gayA hai, isa liye "pratyakSa" yahAM tatpuruSasamAsa hI ThIka mAnanA cAhiye; avyayIbhAva samAsa nhiiN| svIkRta 42vAmA mAze to " pratyakSo'yaM ghaTaH, pratyakSA ceyaM latA" vagere prayoga banI zakaze nahIM, kAraNa ke je avyayIbhAva samAdhya hoya che te sadA nAjetara natimA DAya cha to sevI 2 4 5 52252 nathI, 4211 , " pratyakSamasyAstIti" 2 // arthamA 'arza Adibhyo'ca ' 20 sUtrA2'ac' pratyaya pAthI 'pratyakSaH pratyakSA' se honI siddhi ya jaya cha to pachI tara535 samAsanI AvazyakatA rahetI nathI. uttara-avyayIbhAva samAsanI siddhinA nimitte evuM samAdhAna devuM sazasa2 nathI. 25 me bhAnavA chatai 55 'pratyakSo bodhaH ''pratyakSA buddhiH' vagere prayogamAM sAdhutA AvI zakatI nathI, kAraNa ke ahIM mAtvIya artha baMdhabesate ja thatuM nathI. ahIM te pratyakSAtmaka jJAnanuM bedha ane buddhi zabdanA dvArA kathana karAyuM che. tethI "pratyakSa" ahIM tapurUSasamAsa ja egya mAna naye, mavyayAlA samAsa nahI. zrI nandI sUtra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha parokSazabdArtha:nanu parokSamityasya ko'rthaH ?, ucyate-parANi-akSApekSayA bhinnAni dravyendriya dravyamanAMsi pudgalamayatvena rUpitvAt , tebhyaH parebhyo'kSasya jIvasya yadutpadyate, tatparokSam / paranimittavAt parokSamiti jinamata paribhASitam ||suu02|| __ mUlam-se kiM taM paccakkhaM ? / paccakkhaM duvihaM pannattaM, taM jahA-iMdiyapaccakkhaM, noiMdiyapaccakkhaM ca // 3 // chAyA--atha kiM tat pratyakSam / pratyakSa dvividhaM prajJaptam / tad yathA-indriyapratyakSa noindriyapratyakSaM ca // 3 // 'se kiM taM paccakkhaM ' ityAdi / TIkA--' se ' iti magadhadezaprasiddho'thazabdArthakaH / tat pUrvamupadiSTaM, pratyakSa kim ? pUrvoktasya pratyakSasya kiMsvarUpam ? iti ziSyasya praznavAkyam / uttaramAha parokSa zabdakA arthaparokSa zabda kA artha isa prakAra hai-AtmAse bhinna dravyendriya evaM dravyamana haiM, kyoM ki ye pudgalamaya honese rUpI haiN| AtmA apaugalika honese rUpI nahIM hai| isa akSa-AtmA-se jo para dravyendriya evaM dravyamana haiM unase jIva ko-AtmA ko-jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSa hai, pratyakSameM paranimittase jJAna utpanna nahIM hotA, kintu parokSameM nimittase jJAna utpanna hotA hai isaliye usakA nAma parokSa hai / aisA jinendra devakA Adeza hai ||suu02|| 'se kiMta paccakkhaM' ityaadi| pUrvokta pratyakSakA kyA svarUpa hai ? isa prakAra ziSyakA prazna suna pakSa zabdane arthaparokSa zabdano artha A pramANe che-dravyendriya ane dravyamana AtmAthI bhinna che. kAraNa ke teo pudgalamaya hovAthI rUpI che. AtmA apaudgalika hovAthI rUpI nathI. A akSa-AtmAthI para je dravyendriya ane dravyamAna che AvA jIva-AtmAne je jJAna utpanna thAya che te parokSa che. pratyakSamAM bIjAnAM nimittathI jJAna utpanna thatuM nathI paNa pakSamAM bIjAnAM nimittathI jJAna utpanna thAya che tethI tenuM nAma pakSa che. e jInendra devane Adeza che sUrA " se kiM taM paccakkha' tyAdi. pUrvokta pratyakSanuM zuM svarUpa che? A prakArane ziSyane prazna sAMbhaLIne zrI nandI sUtra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| --paccakkhaM duvihaM pannattaM' ityAdi / pratyakSa dvividhaM dviprakArakaM, prajJapta-prarUpitaM tIrthaGkarairiti bhAvaH / tad yathA tad-dvaividhyaM yathA'sti tathA kathayAmItyarthaH / indriyapratyakSaM, noindriyapratyakSaM ceti bhedadvayena pratyakSaM dvividhamityarthaH / iha dravyabhAvarUpaM dvividhamindriyaM gRhyate, ekasyApyabhAve indriyapratyakSatvA'nupapatteH / tatrendriyasya pratyakSamindriyapratyakSam , indriyanimittakam indriyasambandhi vA yat pratyakSaM, tadindriyapratyakSam / noindriyapratyakSam yad indriyapratyakSaM na bhavati, tat noindriyapratyakSam / nozabdaH sarvaniSedhavAcI, tena manaso'pi kathazcidindriyatvAGgIkArAt tannimittakaM yad jJAnaM tat paramArthataH pratyakSaM na bhavatIti siddham ||suu03|| indriyapratyakSasya paJcavidhatvamAha-' se kiM taM iMdiyapaccakvaM' ityAdi / kara guru mahArAja aba usakA uttara denekA upakrama karate hue kahate haiM ki he ziSya! tIrthakaroMne pratyakSa do prakAra kA batalAyA hai vaha isa 1 indriyapratyakSa aura 2 noindriyapratyakSa / indriyapratyakSa vaha hai jo dravya-indriya aura bhAva-indriya ke dvArA hotA hai| dravyaindriya evaM bhAva indriya ina donoM meM se kisI eka ke abhAvameM indriyapratyakSa jJAna utpanna nahIM ho sakatA hai| jisameM ina indriyoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM hotI hai vaha noindriyapratyakSa hai| noindriyameM 'no' zabda sarva indriyoM ke niSedha kA vAcaka hai / isase yaha siddha huA ki agara manako bhI kathaMcit indriyasvarUpa mAna liyA jAya to bhI tajjanya jJAna paramArthase pratyakSa nahIM hai ||suu03|| aba indriyapratyakSa ko kahate haiM-'se ki ta iMndriyapazcakkha' ityaadi| gurUmahArAja tene uttara devAne upakrama karatAM kahe che ke he ziSya! tIrthakarAe "pratyakSa - be prakAranA batAvyAM che te A pramANe che -(1) Indriya pratyakSa ane (2) naIndriyapratyakSa. IndriyapratyakSa e che ke je dravya Indriya ane bhAvandriyanA dvArA thAya che. dravya Indriya ane bhAvaIndriya, e banemAMthI ekanA abhAvamAM IndriyapratyakSa jJAna utpanna thaI zakatuM nathI. jemAM e IndriyenI sahAyatAnI apekSA rahetI nathI te IndriyapratyakSa che. ne chandriyamA 'no' za6 sandriyAnA niSedhana pAya cha, mAthI se sAmita thayuM ke je manane paNa kathaMcit IdriyasvarUpa mAnavAmAM Ave te paNa tajajanya jJAna paramArthathI pratyakSa nathI . sU03 che DandriyapratyakSa2 4 cha-'se ki ta iMdiyapaccakkhaM tyAla zrI nandI sUtra Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam-se kiM taM iMdiyapaccakkhaM ? iMdiyapaccakkhaM paMcaviha paNNattaM, taM jahA-soiMdiyapaccakkhaM 1, cakkhidiyapaccakkhaM 2, ghANiMdiyapaccakkhaM 3, jibhidiyapaccakkhaM 4, phAsiMdiyapaccakkhaM 5, se taM iMdiyapaccakkhaM // sU0 4 // chAyA-atha kiM tadindriyapratyakSam ? / indriyapratyakSaM paJcavidha prajJasa, tad yathA-zrotrendriyapratyakSaM 1, cakSurindriyapratyakSasaM 2, ghANendriyapratyakSa 3, jivendriyapratyakSa4, sparzendriyapratyakSa 5, tadetad indriyapratyakSam ||muu04|| TIkA-se-atha ' iti praznasUcakaH / tat-pUrvoktam indriyapratyakSa, kim 1, pUrvoktasya indriyapatyakSasya kiM svarUpamiti / uttaramAha-indriyapatyakSa paJcavidhaM prajJaptam / tad yathA-zrotrendripratyakSamityAdi / zrotrendriyapratyakSa, zrotrendriyapratyakSa zrotrendriyanimittakamityarthaH / zrotrendriyaM nimittIkRtya yadutpanna jJAnaM tat zrotrendriyapratyakSamiti bhaavH| evaM cakSurindriyapratyakSAdiSu bhAvanIyam / tat ziSya guru mahArAja se prazna kara rahA hai ki he guru mahArAja ! indriyapratyakSakA kyA svarUpa hai| uttarameM guru mahArAja kahate haiM ki indriyapratyakSa pAMca prakArakA kahA hai vaha isa prakAra hai-jo pratyakSa zrotrendriyake nimittase hotA hai vaha zrotrendriya-pratyakSa hai, arthAt zrotrendriyako nimitta karake jo jJAna utpanna hotA hai vaha zrotrendriya pratyakSa hai 1 / isI prakAra cakSu Adi indriyoMse hone vAle jJAnameM tattadindriyapratyakSatA samajha lenI cAhiye, arthAt cakSu-indriyase utpanna hue jJAnako cakSu-indriya-pratyakSa 2, ghrANa-indriyase utpanna hue jJAnako ghrANendriya-pratyakSa 3, jihvAhandriyase utpanna jJAna ko jihvendriya-pratyakSa 4, ziSya gurUmahArAjane prazna kare che ke he gurUmahArAja Indriya pratyakSanuM zuM svarUpa che? uttaramAM gurUmahArAja kahe che ke IndriyapratyakSa pAMca prakAranAM kahyAM che. te A pramANe che-(1) je zrotrendriyanAM nimittathI pratyakSa thAya che te zrotrendriyapratyakSa che eTale ke zrotrendriyane nimitta karIne je jJAna utpanna thAya che te zrotrendriya pratyakSa che. e ja pramANe cakSu Adi IndriyathI thanArAM jJAnamAM te te IndriyanI pratyakSatA samajI levI joIe. eTale ke-(2) cakSu IndriyathI utpanna thayelAM jJAnane cakSuIndriyapratyakSa (3) prANenidrayathI utpanna thayelAM jJAnane dhrANendriyapratyakSa (4) chaThThA IndriyathI utpanna thayelA jJAnane zrI nandI sUtra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| anantaroktam , etat-paJcavidhaM, pratyakSam indriyapratyakSa bhavatIti shessH| etacca paJcavidhaM pratyakSam vyavahArAducyate, na tu prmaarthtH| nanvetat paJcavidhaM pratyakSaM vyAhArikamityatra kiM pramANam ? iti cet ucyateastyatrAgamapramANam . tathAhi-ihaivAgre pratyakSabhedAbhidhAnAnantaraM vakSyate / 'parokkhaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-AbhiNibohiyaNANaparokkhaM ca suyaNANaparokkhaM ca ' iti / __tatrAbhinibodhikajJAnamavagrahAdirUpam , akgrahAdayazca zrotrendriyAdyAzritAstatra varNitAH, tad yadi zrotrAdIndriyAzritaM jJAnaM paramArthataH pratyakSaM, tat kathamavagrahAdayaH tathA sparzana-indriyase utpanna hue jJAnako sparzanendriya-pratyakSa 5 jAnanA caahiye| isa prakAra ina pAMca indriyoMse jo bhI jJAna hotA hai vaha saba indriyapratyakSa hai, aisA vyavahArakI apekSA jAnanA cAhiye, paramArthakI apekSAse nhiiN| zaMkA-indriyoMse utpanna yaha pAMca prakAra kA pratyakSa vyAvahArika pratyakSa hai, pAramArthika pratyakSa nahIM hai, isameM kyA pramANa hai ? ___ uttara-indriyoMse honevAlA jJAna vAstavameM pratyakSa nahIM hai kintu parokSa hai, isa kathanameM AgamapramANa hai| yahIM para Age pratyakSa ke bheda kathana ke bAda sUtrakAra aisA sUtra kaheMge-"parokkhaM duvihaM paNNattaM taMjahAAbhigibohiyaNANaparokkhaM suyaNANaparokkhaca" parokSajJAna do prakAra hai-eka AbhinibodhikajJAna aura dUsarA zrutajJAna / avagraha, IhA Adi rUpa Abhiniyodhika jJAna hotA hai| avagrahAdika jJAna zrotra Adi handriyapratyakSa tathA (5) sparzanendriyathI utpanna thayelAM jJAnane sparzanendriya pratyakSa jANavuM joIe. A pramANe te pAMca IndriyethI je kaI jJAna thAya che te sarve IndriyapratyakSa che ema vyavahAranI apekSAe jANavuM joIe. paramArthanI apekSAe nahIM. zaMkA-IndriyethI utpanna thatuM A pAMca prakAranuM pratyakSa vyavahArika pratyakSa che pAramArthika pratyakSa nahIM tenI sAbitI zI che? uttara-Indriye vaDe thanAruM jJAna vAstavamAM pratyakSa nahIM paNa parokSa che. A kathanamAM Agama pramANarUpa che. ahIM AgaLa pratyakSanA bheda kahyA pachI sUtra42 yA sUtra 49ze-" parokkhaM duvihaM paNNattaM taM jahA-AbhiNibohiya. NANaparokkha suyaNANaparokkha ca" parokSa jJAna meM prAnu cha (1) li nimAdhi jJAna mana mI zrutajJAna. avagraha, IhA mAhi35 mAninimodhita jJAna hoya che. avagrahAdika jJAna zrotra Adi indrine Azrita che. je e zrI nandI sUtra Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre parokSatvenAgre varNitA: ? / tasmAduttaratrendriyAzritajJAnasya parokSatvena varNanAdidaM nizcIyate -' indriyAzritajJAnaM saMvyavahAramadhikRtya pratyakSamuktaM na tu paramArthata iti / kiJca - indriyamanonimittakaM matizrutAbhyAmanyat kimapi jJAnaM bhavatIti cet tarhi paSThajJAnaprasaMgAdAgamavirodhaH syAditi paramArthataH parokSamevedamiti / triloke vAhyadhUmAdihetukaM yajjJAnaM, tadeva parokSamiti prasiddha, natvindriyajanyaM, kathaM tarhi paramArthato'sya parokSatvaM manyase ? iti cet, 40 indriyoMke Azrita haiN| yadi ye zrotra Adi indriyAzrita jJAna paramArthataH pratyakSa mAne gaye hote to phira ina avagrahAdikoM ke Age jo parokSarUpase varNita kiyA gayA hai vaha kyoM karate ? pratyakSarUpase hI unakA varNana karanA cAhiye thA, so aisA nahIM hai, isaliye Age AnevAle isa indriyAzrita jJAnake parokSarUpase varNana hone kI vajahase yaha nizcita ho jAtA hai ki indriyAzrita jJAnameM jo pratyakSatA mAnI jAtI hai vaha vyavahAra kI apekSA se hI mAnI jAtI hai, paramArthakI apekSA se nahIM / phira bhI - indriya aura manake nimittase hone vAlA jJAna matijJAna evaM zrutajJAna se bhinna aura dUsarA koI jJAna mAnA jAya to cha prakArakA jJAna mAnanA par3egA, aura cha prakAra kA jJAna mAnanA Agamaviruddha hogA, isaliye yaha jJAna vastutaH parokSa jJAna hI hai, pratyakSa jJAna nahIM / zaMkA- loka meM to aisI bAta dekhI jAtI hai ki jo jJAna bAhya dhUmAdika cihnoMkI sahAyatAse hotA hai vahI parokSa mAnAjAtA hai, indriyzrotra Adi IndriyAzrita jJAna paramAtaH pratyakSa manAyAM hAta te| pachI te avagrahAdikAne AgaLa je parokSarUpathI viSNuta karAyAM che te zA mATe kaheta? pratyakSarUpathI ja temanuM vaNuna karavu joitu hatu. paNa evuM nathI tethI AgaLa AvanArUM A indriyAzrita jJAnanA parokSa rUpe varNana thavAnA kAraNe A cokkasa thaI jAya che ke indrayAzrita jJAnamAM je pratyakSatA manAya che te vyavahAranI apekSAe ja manAya che, paramAnI apekSAe nahI'. vaLI Indriya ane mananAM nimittathI thatu jJAna, matijJAna ane zrutajJAnathI bhinna pharI khIjuM koI jJAna mAnavAmAM Ave te jJAna cha prakAranu mAnavu paDaze, paNa cha prakAranuM jJAna mAnavuM te AgavirUddhatu' gaNAze, tethI A jJAna vastutaH parokSajJAna che, pratyakSa jJAna nathI. zakA--lAkamAM tA evI vAta jovAmAM Ave che ke je jJAna mAhya mAdika cihnonI sahAyatAthI thAya che eja parokSa che. indriyajanya jJAnane zrI nandI sUtra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH|| ucyate-indriyamanobhirvAdhadhUmAdinimittakaM yadutpadyate jJAnaM, tadekAnte naivendriyANAmAtmanazca parokSaM, paranimittatvAt , dhUmAd vahijJAnavat , atastat parokSatayA loke prasiddhamasti, yattu sAkSAdindriyamanonimittakaM, tadindriyANAmeva pratyakSam , indriyAzritameva ( indriyamevAzritya ) pratyakSam ; na tvAtmanaH, yathA'vadhyAdikaM jJAnaM saakssaadaatmnimittkm| tatra hi anyAnapekSaNAdAtmaiva sAkSAtkAraNaM bhavati / tathendriyANAM bAhyadhUmAdipadArthA'pekSayA yat pratyakSa bhavati tadindriyANAmeva, na tvAtmanaH, Atmanastu tat parokSameva, paranimittakatvAt anumatijJAnavat , indriyANAmapi tat pratyakSaM na paramArthataH, kintu vyavahArAdeva / katham ? indriyANAmacetanatvAt / janya jJAna parokSa nahIM mAnA jAtA, to phira Apa indriyajanya jJAnako paramArthataH parokSa kaise mAnate haiM / uttara-indriya aura manake dvArA jo jJAna bAhya dhUmAdika cihnoMko nimitta karake utpanna hotA hai vaha parake nimittase honevAlA hone ke kAraNa ekAntarUpase parokSa mAnA gayA hai, kAraNa ki isa jJAnameM na to sAkSAtkAraNa indriyA haiM aura na AtmA, dhUmAdika bAhya sAdhana ho usameM sAkSAtkAraNa hai / jisa jJAnameM indriyA evaM mana nimitta hote haiM vaha jJAna indriyapratyakSa mAnA gayA hai, kAraNa ki indriyapratyakSameM indriyAM hI sAkSAtkAraNa hotI haiN| yadyapi parokSajJAnameM bhI indriyAM nimitta hotI haiM parantu ve paraMparArUpase nimitta hotI haiM, sAkSAt rUpase nhiiN| indriyapratyakSameM indriyAM hI sAkSAtkAraNa hotI haiN| isa parokSa manAya, nahIM te pachI Apa Indriyajanya jJAnane paramArthataH pakSa kevI rIte mAne che? uttarA-Indriya ane mananAM dvArA je jJAna bAhya dhUmAdika cihnone nimitta karIne utpanna thAya che te paranAM nimittathI thanAra hovAne kAraNe ekAntarUpathI pakSa manAyuM che, kAraNa ke A jJAnamAM sAkSAtkAraNa Idri paNa nathI ane AtmA paNa nathI. dhUmAdika bAho sAdhana ja temAM sAkSAt kAraNa che. je jJAnamAM Indri ane mana nimittarUpa hoya che te jJAna indriyapratyakSa manAyuM che, kAraNa ke IndriyapratyakSamAM Indriye ja sAkSAtkAraNa hoya che. jo ke parokSa jJAnamAM paNa Indriya nimitta hoya che paNa teo paraMparArUpathI nimitta thAya che, sAkSAtarUpathI nahIM. Indriya pratyakSamAM Indriye ja sAkSAtkAraNa hoya che zrI nandI sUtra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIpane liye vaha indriyoM kA hI pratyakSa mAnA jAtA hai, AtmA kA nhiiN| AtmA hI jisa jJAna kI utpattimeM sAkSAtkAraNa hotA hai yaha jJAma hI AtmAkA pratyakSa mAnA gayA hai, jaise avadhijJAna aadi| AtmA ke pratyakSameM AtmAke sivAya andha indriyAdika sAkSAta yA paraMparArUpase bhI kAraNa nahIM hote haiM, kevala AtmA hI sAkSAtkAraNa hotA hai| isI taraha bAlA dhUmAdika bila jisa jJAnameM sAkSAtkAraNa nahIM hote haiM, kevala indriyA~ hI sAkSAtkAraNa hotI haiM baha indriyoMkA pratyakSa hai-indriyapratyakSa hai, AtmapratyakSa nahIM / AtmA ke liye to vaha parokSa hI hai, kyoMki yahA~ paranimijhAtA hai, AtmanimittatA nahIM', arthAta-AtmAse bhinna jo indriyAdika haiM ve AsmAse para haiM, aura inhI pararUpa indriyoMse vaha pratyakSa jJAna utpanna huA hai ataH vaha parokSa hI hai, jisa prakAra' anumAnajJAna bAhya liGgAdikoM se hotA hai, aura isIliye vaha parokSa mAnA jAtA hai| yahAM jo indriyoM ke sAkSAtkAraNa hone kI vajahase hone vAle jJAna ko pratyakSa kahA hai vaha paramArthataH nahIM, kintu vyavahAra kI apekSA se hI kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye, kyoM ki indriyAM acetana haiN| tethI te indriAnuM pratyakSa manAya che. AtmAnuM nahIM. AtmA ja je jJAnanI utpattimAM sAkSAtkAra heya che te jJAna ja AtmAnuM pratyakSa manAyuM che, jevAMke avadhijJAna Adi, AtmAnA pratyakSamAM AtmA sivAya anya IndriyAki sAkSAt ke paraMparA rUpathI paNa kAraNa hetAM nathI, kevaLa AtmA ja sAkSAta kAraNa haiya che. A rIte bAhA dhUmAdika cihna je jJAnamAM sAkSAtkAraNuM hetAM nathI kevaLa indriya ja sAkSAtkAraNa hoya che te InidrAnuM pratyakSa che-IndriyapratyakSa , AtmapratyakSa nahIM. AtmAne mATe te te pakSa ja che, kAraNa ke ahIM paranimittatA che, AtmanaiimittatA nathI, eTale ke AtmAthI bhinna je Indri yAdika che te AtmAthI para che ane eja pararUpa IndriyethI te pratyakSa jJAna utpanna thayuM che, tethI te pakSa ja che. je rIte anumAna jJAna bAhya liMgAdikethI thAya che, ane tethI te pakSa manAya che. ahIM je indriyone sAkSAtkAraNa hevAne kAraNe thanArA jJAnane pratyakSa kahyuM che te paramAtaH nahIM paNa vyavahAranI apekSAe ja kahevAyuM che. ema mAnavuM joIe, kAraNa ke Indri acetana che. zrI nandI sUtra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| nanu sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANIti kramaH, ayameva ca samIcInaH, pUrvapUrvalAbhe satyevottarottaralAbhasaMbhavAt , tataH kimarthamutkramopanyAsaH kRtaH? iti cet, ucyate-" asti pUrvAnupUrvI, asti pazcAnupUrvI " iti nyAyapradarzanArtho'yamakramopanyAsaH kRtaH / api ca zeSendriyApekSayA zrotrendriyaM pradhAna, zrotrendriyasya hi yat pratyakSaM taditarendriyapratyakSApekSayA spaSTasaMvedanaM bhavati / spaSTasaMvedanaM copavarNyamAnaM ziSyaH sukhenAvabudhyate, tataH spaSTasaMvedanadvAreNa sukhapUrvakAvabodhaprAptihetutvAdiha zrotrendriyAdikrama uktaH // sU0 4 // zaMkA-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra, isa prakAra indriyoM kA krama hai aura yahI samIcIna hai, kAraNa ki pUrva pUrva indriyoMke lAbha hone para hI uttara 2kI indriyoMkA lAbha hotA hai, to phira sUtra meM isa prakArakA krama na rakhakara vyutkramarUpase upanyAsa kyoM kiyA gayA hai ? / ___ uttara-"pUrvAnupUrvI hai tathA pazcAnupUrvI bhI hai" isa nyAya ko dikhAne ke liye sUtrakArane sUtra meM yaha vyutkramarUpase upanyAsa kiyA hai| arthAt-pUrvAnupUrvI rUpa tathA pazcAnupUrvIrUpase krama do prakAra kA hotA hai| donoM prakArase varNana karane meM kramakA vighAta nahIM hotA hai| phira yaha ki samasta indriyoMmeM zrotra indriya pradhAna hai, kAraNa ki zrotrendriyakA jo pratyakSa hotA hai vaha itara indriyoMse honevAle pratyakSakI apekSA adhika spaSTa hotA hai| ziSyajana varNyamAna viSaya ko zrotra indriya dvArA sunakara hI usa viSayako acchI taraha jAnate haiM / isaliye spaSTa saMvedana dvArA za:--25rzana, 2sanA, prA], yakSu, mane zrotra, pramANe dhandriyonA krama che ane eja samIcIna che kAraNa ke pUrva pUrva indriyenA lAbha thavAthI ja uttara, uttaranI Indriyone lAbha thAya che, te pachI sUtramAM A prakArane krama na rAkhatAM ulaTA kamathI upanyAsa kema karAya che? uttara:-" pUrvAnubhUpI che tathA pazcAnupUrvI 55 che' mA nyAyane zA. vavA mATe sUtrakAre sUtramAM A vyutkama (avaLA) rUpathI upanyAsa karyo che, eTale ke pUrvAnu pUvarUpa tathA pazcAnupUrvarUpathI be prakArane kema thAya che. banne rIte varNana karavAmAM kramane vighAta thatuM nathI. pharIe ke sarve IndriyomAM zrotrendriya mukhya che, kAraNa ke zrotrendriyanuM je pratyakSa hoya che te bIjI IndriyethI thanArAM pratyakSanI apekSAe vadhAre spaSTa hoya che. ziSyajana vaNyamAna viSayane zrotra" Indriya dvArA sAMbhaLIne ja te viSayane sArI rIte jANe che. tethI spaSTa zrI nandI sUtra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre mUlam - se ki taM noiMdiyapaccakkhaM ? noiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNattaM taM jahA - ohinANapaccakkhaM, maNapajjavanANapaccakkhaM kevalanANapaccakkhaM // sU0 5 // 44 chAyA - atha kiM tat noindriyapratyakSam ?, noindriyapratyakSaM trividhaM prajJasam / tad yathA -- avadhijJAnapratyakSaM 1, manaH paryavajJAnapratyakSaM 2, kevalajJAnapratyakSam 3 // sU0 5 // 4 se kiM taM noiMdiyapacakkhaM ' ityAdi / TIkA-' se atha ' iti praznArthakaH / tat pUrvoktaM, noindriyapratyakSam = indriyapratyakSa bhinnaM pratyakSaM, kim ? = indriyapratyakSa bhinnasya pratyakSasya svarUpaM kimasti / uttaramAha - ' noiMdiyapaccakkhaM tivihaM paNNattaM ' ityAdi / etat sugamam // 05 // mUlam se kiM taM ohinANapaccakkhaM ?, ohinANapaccakakhaM duvihaM paNNattaM taM jahA - bhavapaccaiyaM ca khAovasamiyaM ca ||suu06 // chAyA - atha kiM tadavadhijJAnamatyakSam ?, avadhijJAnapratyakSaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - bhavapratyayikaM ca kSAyopazamikaM ca // 6 // sukhapUrvaka avabodha kI prAptikA hetu hone se yahAM sUtra meM zrotrendriyAdikA krama rakhA gayA hai | sU04 // 'se kiM taM noiMdiyapaJcakakha ' ityAdi / pUrvokta noindriyapratyakSa kA kyA svarUpa hai, 9 uttara- noindriyapratyakSa - jo indriyapratyakSa se sarvathA bhinna mAnA gayA hai usakA svarUpa avadhijJAna, manaH paryavajJAna evaM kevalajJAna rUpa hai| yahAM no zabda indriyoM kI sahAyatA se sarvathA rahita arthakA bodhaka hai| indriyoM kI sahAyatA - avadhijJAna, manaH paryavajJAna evaM kevalajJAnameM bilakula nahIM hotI hai, isaliye ye hI tIna jJAna noindriyapratyakSa kahe gaye haiM || sU 5 // saMvedanandvArA sukhapUrvaka avamedhanI prAptine hetu heAvAthI ahI' sUtramAM zrotrendri yArdikanA krama rAkhavAmAM Avela che. AsUjA 66 se kiM taM noi diyapaccakkha " ityAdi. 6 pUrvokta nordha ndriyapratyakSa' nuM zu sva35 che ? uttaraH- 'noiindriypratyakSa ' je IndriyapratyakSathI sada Mtara bhinna manAyuM che, tenuM svarUpa avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna rUpa che. ahIM 'no' zabda IndriyAnI sahAyatAthI sadaMtara rahita anA bodhaka che. avidhajJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAnamAM IndriyAnI sahAyatA bilakula hAtI nathI tethI ja te traNa jJAnane nAIndriyaprtykss uhe che. // sUnya // zrI nandI sUtra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| ' se kiM taM ohinANapaccakkhaM' ityAdi / TIkA--ziSyaH pRcchati-atha kiM tadavadhijJAnapratyakSam ?, pUrvanirdiSTasyAvadhijJAnamatyakSasya kiM svarUpamiti prshnH| uttaramAha-' ohinANapaccakkhaM duvihaM paNNattaM' ityaadi| avadhijJAnapratyakSaM dvividhaM prajJaptam / tad dvaividhyaM pradarzayitumAha'ta jahA' ityAdi, 'tad yathA-bhavapratyayikaM ca kSAyopazamikaM ceti / bhavanaM bhavaHjanma, sa pratyayaH kAraNaM yasya tad bhvprtyym|| yadvA-bhavanti-vartante karmavazavartinaH prANino'sminniti bhavaH narakAdijanma, bhava eva pratyayaH kAraNaM yasya tad bhavapratyayam / pratyayazabdazcaiha kAraNe'rthe vartate / uktaJca--'pratyayaH zapatha-jJAna-hetu-vizvAsa-nizcaye' iti / tadeva bhavapratyayikaM janmahetukamityarthaH / cakAraH pUrvavat svagatadevanArakAzritabhedadvayamcakaH / tathA-kSayazcopazamazcakSayopazamau, tAbhyAM nirvRttaM kSAyopamikaM ceti| 'se kiM taM ohinANapaJcakkha' ityAdi / ziSya yahAM prazna karatA huA pUcha rahA hai ki he bhadanta ! jisa avadhi jJAna ko Apane abhI noindriyapratyakSa kahA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttarameM gurumahArAja kahate haiM ki vaha avadhijJAna do prakAra kA hai-1 bhavapratyayika, 2kssaayopshmik|jis avadhijJAna kI utpattimeM janma kAraNa hotA hai vaha bhavapratyayika avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna deva aura nArakiyoM ke hotA hai, kAraNa ki vahAM janma lete hI jIva ko avadhijJAna utpanna ho jAtA hai / kSaya aura upazama se jo avadhijJAna utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika avadhijJAna hai| yaha avadhi jJAna tiryazca aura manuSyagati ke jIvoM ko hotA hai| kSayopazama-zabdakA artha 'kSayasahita upazama aisA hai| udayaprApta karma kA vinAza kSaya hai, " se kiM ta ohinANapaccakkha "tyAdi. ziSya ahIM prazna kare che ke he bhadanta ! je avadhijJAnane Ape hamaNAM ja IndriyapratyakSa kahyuM che tenuM zuM svarUpa che ? uttaramAM gurU mahArAja 4 che te adhijJAna meM prAnu cha. (1) pratyaya: (2) kSAyA5zabhi. je avadhijJAnanI utpattimAM janma kAraNarUpa hoya che te bhavapratyayika avadhijJAna che. A avadhijJAna deva ane nArakIone thAya che, kAraNa ke tyAM janma letAM ja jIvane avadhijJAna utpanna thaI jAya che. kSaya ane upazamathI je avadhijJAna utpanna thAya che te kSApazamika avadhijJAna che. A avadhijJAna tiryaMca ane manuSyagatinA chane thAya che. upazama zabdano artha "kSayasahita upazama" eve che. udayaprApta karmane vinAza kSaya che, udayane niSedha upazama che. zrI nandI sUtra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___ yadvA-kSayeNa-udayamAptakarmaNo vinAzena sahitaH kSayasahitaH, upazamaH udayanirodhaH, kSayasahitazcAsAvupazamaH kSayopazamaH / iha madhyamapadalopI samAsaH zAkapArthivAdivat / yadvA-vivakSitajJAnAdiguNavighAtakasya karmaNa udayaprAptasya kSayA sarvathA'pagamaH, anudIrNasya tu tasyaiva upazamaH vipAkata udayAbhAvaH / kSayopalakSita upazamaH kSayopazamaH / kSayopazame bhavaM kSAyopazamikam // mU06 // mUlam-se ki taM bhavapaccaiyaM ?, bhavapaccaiyaM duNhaM, taM jahA-devANa ya, neraiyANa ya // suu07|| chAyA--atha kiM tad bhavapratyayikam ? / bhavapratyayika dvayoH, tad yathAdevAnAM ca nairayikANAM ca // sU07 // 'se kiM taM bhavapaccaiyaM ' ityAdi / TIkA-ziSyaH pRcchati-atha kiM tad bhavapratyayikam ? pUrvanirdiSTasya bhavapratyayikasya kiM svarUpamiti / uttaramAha-' bhavapaccaiyaM duNDaM ' ityAdi / bhavapratyaudaya kA nirodha upazama hai| kSayasahitaupazamameM madhyamapadalopI samAsa huA hai, jaise zAkapArthiva meM hotA hai / athavA-vivakSita jJAnAdika guNa ke vighAtaka karma kA ki jo udayAgata hai sarvathA vinAza honA, evaM usI kA jo jitanA anudIrNa-udayameM prApta nahIM huA hai usakA upazama honA-vipAka kI apekSA udaya kA abhAva honA isakA nAma kSayopazama hai| isa kSayopazama ke hone para jo avadhijJAna hotA hai vaha kSAyopazamika avadhijJAna hai ||suu06|| 'se ki taM bhavapaJcaiyaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-hegurumahArAja ! bhavapratyayika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttarameM gurumahArAja kahate haiM ki-yaha bhavapratyayika avdhikSayasahita upazamamAM madhyamapadalopI samAsa thaye che jevI rIte zAkapArthivamAM thAya che. athavA vivakSita jJAnAdika guNanA vighAtaka karma ke je udayAgata che, tene sadaMtara vinAza thaze ane jeTalAM anudIrNa-udaya pAmyAM nathI-tene upazAma thava-vipAkanI apekSAe udayano abhAva che enuM nAma kSayopazama che. A pazamanA kahevAthI je avadhijJAna thAya che te kSApazanika avadhijJAna che. sUdA se kiM taM bhavapaccaiyaM' ityAdi. ziSya pUche che-he guru mahArAja ! bhavapratyayika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? javAbamAM guru mahArAja kahe che ke -A bhavapratyayika avadhijJAna be ane zrI nandI sUtra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 jnyaanvndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| yikaM dvayoH jIvasamUhayorbhavati / kayoIyoriti jijJAsAyAmAha-'taM jahA' ityaadi| tada yathA-devAnAM ca nairayikANAM ca / bhavanimittakamavadhijJAnaM devAnAM nArakANAM cetyubhayeSAM bhavatItyarthaH / cakAra ubhayatra svgtaa'nekbhedsNsuuckH|| nanvavadhijJAnaM kSAyopazamike bhAve vartate, nArakAdibhavazcaudayike, tat kathaM devAdInAmavadhijJAnaM bhavapratyayikamiti vyapadizyate ? / naiSa doSaH saMbhavati, avadhijJAnaM hi paramArthataH kSAyopazamikameva, kintu avadhijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamo devanArakabhavayoravazyaMbhAvItyavadhijJAnaM devanArakANAmavazyaM bhavatyeva, pakSiNAmAkAzagamanalabdhivat , tasmAd bhavapratyayamiti vyapadizyate / yadvA-avadhijJAna prati yo bhavaH sAkSAtkAraNaM tamadhikRtya bhavapratyayikamiti bhedopanyAsaH kRtaH / / sU07 // ziSyaH pRcchati-' se kiM taM khAovasamiya' ityAdi / jJAna do jIvoMke hotA hai| ve do jIva ye haiM-deva aura naarkii| bhavapratyayika avadhijJAna deva aura nArakiyoM ke hotA hai| zaMkA-avadhijJAna kSAyopazamika bhAvameM ginAyA gayA hai, tathA nArakAdikabhava audayika bhAvameM, taba phira devAdikoMkA avadhijJAna bhavapratyayika kaise kahalA sakatA hai ? vaha tokSAyopazamika hI khlaavegaa| uttara-avadhijJAna paramArthataH kSAyopazamika hI hotA hai, kintu 'avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama deva aura nArakiyoM ke bhavameM avazya hI hotA hai ' isa apekSA se usa avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama meM bhava sAkSAtkAraNa hone se usako bhavapratyayika kahA hai. jaise pakSiyoM meM ur3anA bhavapratyayika kahA jAtA hai, zikSA Adi guNanimittaka nhiiN| isI prakAra deva nArakiyoM kA avadhijJAna tapasyA Adi dvArA honevAle avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazamanimittaka nahIM thAya che. te be jIva A che-deva ane nArakI. bhavapratyayika avadhijJAna deva ane nArakIone thAya che. zaMkA-avadhijJAna kSApazamika bhAvamAM gaNAvyuM che tathA nArakAdika bhava audayika bhAvamAM gaNavela che te pachI devAdikanuM avadhijJAna bhavapratyayika kevI rIte kahI zakAya ? te te kSApazamika ja kahevAze. uttara:-2dhijJAna paramArthata: kSAyopazabhi 24 DAya cha, 5Y " avdhijJAnAvaraNIya karmane kSApazama deva ane nArakIonA bhAmAM avazya thAya che ja" A apekSAe te avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSapazamamAM bhava sAkSAtkAraNa hovAthI tene bhavapratyayika kahyuM che, jevI rIte pakSIomAM "uDavuM te bhavapratyayika kahevAya che zikSA Adi guNanimittaka nahIM. eja pramANe deva, nArakI. enuM avadhijJAna tapasyA Adi dvArA thanArAM avadhijJAnAvaraNIya karmanA zrI nandI sUtra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam-se ki taM khAovasamiyaM ? / khAovasamiyaM duNhaM / taM jahA-maNussANa ya, paMceMdiyatirikkhajoNiyANa y| ko heU khAopasamiyaM ? / khAovasamiyaM tayAvaraNijjANaM kammANaM udiNNANaM khaeNaM, aNudiNNANaM uvasameNaM ohinANaM samuppajjai // sU0 8 // chAyA--atha kiM tat kSAyopazamikam ? / kSAyopazamikaM dvayoH / tad yathA -manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonikAnAM ca / ko hetuH kSAyopazamikaM ?, kSAyopazamikaM tadAvaraNIyAnAM karmaNAm udIrNAnAM kSayeNa, anudIrNAnAmupazamena, abadhijJAnaM samutpadyate // mU0 8 // ___TIkA-'atha kiM tat kSAyopazamikam' iti| kSAyopazamikasyAvadhijJAnasya kiM svarUpa ? miti / uttaramAha-'khAovasamiyaM duNhaM' ityAdi / kSAyopazamikaM kSayopazamanimittakaM dvayoH jIvasamUhayoH / kayordvayoH ? iti jijJAsAyAmAha-'taM jahA' ityAdi / tad yathA-manuSyANAM ca paJcendriyatiryagyonikAnAM ca / kSAyopazamikamavadhijJAnaM manuSyANAM paJcendriyatirazcAM cetyubhayeSAM bhavatItyarthaH / punarapi ziSyaH pRcchati--'ko heU ' ityAdi / ko hetuH kSAyopazamikam ! iti / avadhijJAnaM kSAyopazamikaM bhavatItyatra kiM kAraNamiti prshnH| uttaramAhahotA hai, kintu vahAMke bhavanimittaka hI hotA hai, ataH isa apekSA vaha bhavapratyayika kahA jAtA hai| suu07|| 'se kiM taM khAovasamiyaM' ityAdi / ziSya pUchatA hai-kSAyopazamika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai? guru kahate haiM-kSAyopazamika avadhijJAna manuSyoM ke tathA paMcendriyatiryaJca jIvoM ke hotA hai| prazna-kSAyopazamika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? / kSapazamanimittaka hetuM nathI, paNa tyAMnA bhavanimittaka ja thAya che, tethI e apekSAe te bhavapratyayika kahevAya che. te sU 7 che " se kiM taM khAovasamiyaM" tyAdi. ziSya pUche che-"kSApazamika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? guru kahe che - kSApazamika avadhijJAna manuSya tathA pacendriyatiryaMca ane thAya che. prazna:-kSApazamika avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-avadhijJAnanA zrI nandI sUtra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ' khAovasamiyaM ' ityAdi / tadAvaraNIyAnAm tasya - avadhijJAnasya, yAni AvaraNIyAni - AvarakANi, teSAM karmaNAM madhye, udIrNAnAm = udayAvalikAM prAptAnAM karmadalikAnAM kSayeNa = kSayakaraNena, tathA anudIrNAnAm avadhijJAnAvaraNIyakarmasu yAnyanuditAni Atmani sthitAni karmadalikAni teSAm, upazamena - upazamanakaraNena vipAkodayanirodhena, yadavadhijJAnaM samutpadyate, tadavadhijJAnaM kSAyopazamikamityucyate / ear kSAyopazamikamavadhijJAnaM prati avadhijJAnAvaraNIyakarmaNAM kSayopazamarUpo heturuktaH / kSayopazamazca dezaghAtirasaspardhakAnAmudaye sati bhavati na tu sarvaghAtirasaspardhakAnAm / 49 manuSyANAM paJcendriyatirazcAM cAvadhijJAnaM nAvazyaMbhAvi, tasmAt samAne'pi, kSAyopazamikatve bhavapratyayikAdidaM bhidyate / paramArthatastu sakalamapyavadhijJAnaM uttara -- avadhijJAna ke AvAraka jitane karma haiM unake udIrNa dalikoM kA kSaya hotA hai, tathA anudIrNa dalikoM kA sadavasthArUpa upazama rahatA hai, isa sthiti meM jo avadhijJAna hotA hai vaha kSAyopazamika avavijJAna hai / isa taraha avadhijJAna ke prati avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama heturUpase kahA gayA hai| avadhijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karma ke dezaghAtirasaspardhakoM ( karmAzoM ) kA udaya tathA sarvaghAtirasaspardhakoM kA kucha kA kSaya aura kucha kA sadavasthArUpa upazama rahatA hai| manuSyoM ke tathA paMcendriya tiryaJcoM ke avadhijJAna avazyaMbhAvI nahIM hotA hai, arthAta kSAyopazamika avadhijJAna samasta manuSya evaM paMcendriya tiryazcoM ke hotA hI hai, aisA niyama nahIM hai kintu jinake avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai unhIM ke yaha hotA hai, aisA niyama hai, ataH bhavapratyayika avadhijJAna jo samasta deva aura nArakiyoM ke avazyaMbhAvI AvAraka jeTalAM kama che temanA uttIrNa liMkAnA kSaya thAya che ane anuDhIz li kAnA sattavasthArUpa upazama rahe che. A sthitimAM je adhijJAna thAya che te kSAyA pazimaka aviSejJAna che. A rIte avadhijJAnanI prati avadhijJAnAvaraNIya kanA kSayApazama heturUpe kahevAyA che. avidhajJAnamAM avidhajJAnAvaraNIyanA dezaghAti spardhA kA ( karyAM zA ) nA udbhaya tathA saghAtirasa5 keAmAMnA keTalAMkA kSaya tathA keTalAkanA sadavasthArUpa upazama rahe che. manuSyAnu tathA paMcendriya tiya cAnu` avadhijJAna avazyabhAvI hAtu nathI, eTale ke rakSAyeApamika aviSejJAna save manuSya tathA paMcendriya tiya cAne thAya ja che evA niyama nathI, paNa jene avidhajJAnAvaraNIya karmanA kSApazama thAya che temane te thAya ja che evA niyama che. tethI bhavapratyayika avadhijJAna je samasta deva ane nArakIne zrI nandI sUtra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 1 kSAyopazamikameva / tatrAvadhijJAnAvaraNakarmaprakRtInAM tathAvidhavizuddhAdhyavasAyataH macurIbhRtarasasyAlpokaraNena sarvaghAtiSu rasaspardhakeSu dezaghAtirUpatayA pariNamiteSu, dezaghAtirasaspardhakeSvapi yAni atisnigdhAni rasaspardhakAni santi teSu alparasIkRteSu udayAvalikAprAptasyAMzasya kSaye'nudIrNasya copazame - vipAkodayaviSkambharUpe jIvasyAvadhyAdayo guNAH prAdurbhavanti / 50 hotA hai usase isameM bhinnatA hai / yadyapi bhavapratyaya avadhijJAnameM aura kSAyopazamika avadhijJAna meM avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama kI samAnatA hai, phira bhI bhavapratyaya avadhi to samasta deva aura nArakiyoM ke avazyaMbhAvI hai, taba ki manuSya aura tiryaJcoM kA avadhijJAna aisA nahIM hai, arthAt hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / avadhijJAna cAhe kSAyopazamika ho cAhe bhavapratyayika ho vaha paramArthataH kSAyopazamika hI hai| usameM kAraNa yaha hai ki avadhijJAna ke AvAraka jitane bhI avadhijJAnAvaraNIya karma ke rasaspardhaka haiM unameM pracurIbhUta jo rasa hai vaha tathAvidha zubha adhyavasAya ke vazase alpa kara diyA jAtA hai, evaM sarvaghAtirasa spardhakoM ko dezaghAtirasaspardhakarUpa pariNamA diyA jAtA hai, tathA udita dezaghAtirasaspardhakoM meM bhI jo atisnigdha rasaspardhaka haiM ve alpa rasavAle kara diye jAte haiM, aisI sthiti meM udayAvalimeM prApta jo aMza hotA hai usa ke kSaya hone para, tathA anudIrNa aMza ke upazama hone para jIva ke avadhi Adi guNa prAdurbhUta huA karate haiN| avasya bhAvI hAya che tethI temAM bhinnatA che. jo ke bhavapratyaya adhijJAnamAM ane kSAyeApazamika avadhijJAnamAM avidhajJAnAvaraNIya karmanA kSayApazamanI samAnatA che te paNa bhavapratyaya avadhi te samasta deva ane nArakIne avazya bhAthI che tyAre manuSya ane tiya"cAnuM avadhijJAna evuM nathI, eTale ke hAya che paNa kharU ane nathI paNa hAtu, avadhijJAna bhale kSAApazamika hAya ke bhale bhavapratyacika hAya paNa te paramAtaH kSApazamika ja che. tenu kAraNa e che ke avidhajJAnanA AvAraka jeTalAM pazu avadhijJAnAvaraNIya kanA rasasparSIka che temAM pracurIbhUta je rasa che te, te prakAranA zubha adhyavasAyanA vazathI alpa karI devAya che, ane sAtirasaspardhA kAne dezaghAtirasaspakarUpa pariNamA vAya che, tathA uti dezAtirasaspardhA kAmAM paNa je atisnigdha rasa spardhake che teone alpa rasavALAM karI devAya che, evI sthitimAM udyayAvalimAM prApta je aza hAya che tene kSaya thatAM tathA anudINuM aMzanA upazama thatAM avadhiAdi guNa prAdurbhUta thayA kare che zrI nandI sUtra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / kadAcid viziSTaguNapratipattimantareNa kadAcid viziSTaguNapratipattitazca sarvaghAtIni rasaspardhakAni dezaghAtIni bhavanti / tatra viziSTaguNapratipattimantareNa katham ? iti cet, ucyate - yathA''kAze jaladapaTalAcchAditasya sUryamaNDalasya kathaMcid visrasApariNAmena jaladapaTalaikadeza pudgalAnAM niHsnehIbhUya vyapagame sati saMjAtena tena chidreNa nirgatAstimiranikaropasaMhArahetavo razmayaH svAvapAtadezAvasthitaM vastu vidyotayanti tathA mithyAtvAviratipramAdAdihetupacayopajanitAvadhijJAnAvaraNakarma malapaTalAcchAditasyAnAdisaMsAre 51 zaMkA - sarvaghAtirasaspardhaka dezaghAtirasaspardhakarUpa kaise hote haiM ? uttara - kadAcit viziSTa guNa kI pratipatti se, tathA kadAcit isake vinA bhI ve usarUpa ho jAte haiN| viziSTaguNa kI pratipatti ke vinA sarvaghAtispardhaka dezaghAtispardhakarUpa ho jAte haiM, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jaise AkAzameM jaba sUryamaMDala meghapaTala se ghira jAtA hai - Dhaka jAtA hai taba usakA prakAza ruka jAtA hai, aura jaba vahI meghatro fararpariNAmasvabhAva se ekadezarUpameM thoDe 2 rUpameM usake Upara se jaise 2 haTane lagatA hai vaise 2 unake bhItara se sUrya kI timira nikara (andhakAra samUha) kA saMhAra karanevAlI kiraNeM chiTakane lagatI haiM, aura apane dvArA prakAzita sthAnameM sthita padArthoM ko ve prakAzita karatI haiM, isI taraha mithyAtva, avirati evaM pramAda Adi hetu ke upacaya se janita jo avadhijJAnAvaraNIyarUpa karmamala usase AcchAdita tathA zaMkA--sarva dhAtirasaspardhaka dezadhAtirasaspardhIkarUpa kevI rIte thAya che ? uttarakayAreka viziSTa guNanI pratipattithI tathA kayAreka tenA vinA paNa teo e rUpa thai jAya che. viziSNuNunI pratipatti vinA sarva dhAtispardhI ka dezaghAtispardhIkarUpa thaI jAya che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che--jema AkAzamAM jyAre sUrya maMDaLa meghapaTalathI AcchAdita thai jAya che (Dha kAi jAya che) tyAre tenA prakAza rokAya che, ane jyAre eja meghapaTala visasApariNAma svabhAva-thI ekadezarUpamAM thADAM thADAM pramANamAM tenA uparathI jema jema dUra thavA lAge che tema tema temanI a MdarathI sUryanI timiranikara (adhakArasamUha)nA sahAra karanArI kiraNe| nikaLavA lAge che, ane potAnA dvArA prakAzita sthAnamAM rahelAM padArthAne teo prakAzita kare che, e ja rIte mithyAtva, avirati ane pramAda Adi hetunA upacayathI pedA thayela je avidhajJAnAvaraNIyarUpa ka`maLa tenAthI zrI nandI sUtra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre bhrAmyamANasya bhAsvarasvarUpasyAtmanaH kathaMcideva yathApravRttyA'nAdikAlato'nAdisaMsiddhaprakAreNa karmakSapaNapravRttAdhyavasAyavizeSarUpayA tathAvidhazubhAdhyavasAyamavRttito'vadhijJAnAvaraNasambandhinAM sarvaghAtirasaspardhakAnAM dezaghAtirasaspardhakatayA jAtAnAmudayAvalikAprAptasyAMzasya parikSayato'nudayAvalikAprAptasyopazamataH samudbhUtena kSayopazamarUpeNa randhreNAvadhijJAnarUpaH prakAzaH prAdurbhavati / yenendriyamanonirapekSAH santo devA nArakAca rUpidravyaM vijAnanti / tadetadavadhijJAnaM bhavapratyayikamityucyate / viziSTaguNapratipattistu mUlaguNAdipratipatterbhavatItyanantarasUtra eva vakSyate / 52 yathApravRttikaraNa se anAdi saMsAra meM bhramaNa karanevAle sUryatulya isa AtmAke kathaMcit karmakSapaNa meM pravRtta jo zubhAdhyavasAya vizeSa haiM unameM pravRtti karane se jIva avadhijJAnAvaraNIya karmoM ke sarvaghAtirasaspardhakoM ko dezaghAtirasaspardhaka rUpa pariNamA detA hai / evaM jo unakA aMza udayAvalI meM prApta hotA hai use kSaya kara detA hai, tathA jo aMza udayAvalImeM prApta nahIM hotA hai use upazamita kara detA hai, isa taraha isa kSAyopazamikarUpa chidra se avadhijJAnarUpa prakAza chiTakane lagatA hai| isake dvArA deva evaM nArakI indriya aura manakI sahAyatA ke binA hI rUpI dravya ko jAnate haiN| isa taraha yaha avadhijJAna bhavapratyayika kahA jAtA hai| mUlaguNAdika kI pratipatti se hI jIva ko viziSTaguNoM kI pratipatti hotI hai, yaha bAta svayaM sUtrakAra anantara sUtrameM kaheMge / AcchAti tathA yathApravRtikaraNathI anAdi saMsAramAM bhramaNa karanArA sUrya tulya A AtmAnA kacit kakSapaNumAM pravRtta zubhASyavasAyavizeSa che temAM pravRtti karavAthI jIva avadhijJAnAvaraNIya karmonA saghAtI rasaspardhakone dezaghAtI rasaspardhA karUpa pariNamADhe che ane temanA je aMza uyAvalImAM prApta hoya che tenA kSaya karI nAkhe che, tathA je aza udayAvalImAM prApta heAtA nathI tene upazamata karI nAkhe che. A rIte A kSAyeApazamikarUpa chidramAMthI avidhajJAna rUpI prakAza verAvA lAge che. tenA dvArA deva ane nArakI Indriya ane mananI sahAyatA vinA ja rUpI dravyane jANe che. A rIte A avadhijJAna bhavapratyayika kahevAya che. mUlaguNAdikanI pratipattithI ja jIvane viziSTa guNAnI pratipatti thAya che, A vAta svayaM sUtrakAra AgaLanA sUtramAM kaheze. zrI nandI sUtra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| nanu yaduktaM-"kSayopazamaH khalu dezaghAtirasaspardhakAnAmudaye sati bhavati, na tu sarvaghAtirasaspardhakAnAm" iti, tatra rasaspardhakazabdasya ko'rthaH ? / ___ ucyate-karmapudgalAnAM parasparasaMzleSaheturyaH snehastannimittakaM spardhakaM rasaspardhakamityucyate / rasaspardhaka, snehapratyayaspardhakamityeka eva padArthaH / snehaH cikkaNatA pratyayo-nimittaM yasya tat snehapratyayam / snehapratyayaM yat spardhakaM tat snehapratyayaspardhakam / spardhante ivottarottaravRddhayA karmavargaNA atreti spardhakaM= vargaNAnAM smudaayH| pudgaladravyANAM parasparaM sambandhaH snehato bhavati tato'vazyaM snehaprarUpaNA kara zaMkA-yahAM jo kahA gayA hai ki-dezaghAtirasaspardhakoM ke udaya hone para hI kSayopazama kahalAtA hai, sarvaghAtirasaspardhakoM ke udaya meM nahIM, so yahAM para rasaspardhaka zabda kA kyA artha hai ? uttara--karmapudgaloMmeM jo paraspara meM baMdha kA hetu sneha hotA hai vaha sneha jina spardhakoM kA nimitta hotA hai usakA nAma rasaspardhaka hai| yahI rasaspardhaka zabda kA artha hai / rasaspardhaka aura snehapratyayaspardhaka, ye donoM zabda paryAyavAcI zabda haiM / zabdabheda hone para bhI inake arthameM koI bheda nahIM hai / sneha zabda kA artha cikkaNatA-cikanAI hai| yaha cikanAI jisa spardhakameM nimitta hotI hai vaha snehapratyayaspardhaka hai| uttarottara vRddhirUpa se karmavargaNA jahA parasparameM spardhA-IrSyA jaise kare vaha spardhaka hai| yaha spardhaka karmavargaNAoMkA eka samudAya hai| pudgala dravyoM kA paraspara meM baMdha snehaguNa se hotA hai ataH sneha kI zaMkA-ahIM je kahevAmAM AvyuM che ke dezaghAtI rasaspardhake udaya thatAM ja kSapazama kahevAya che, sarvaghAtI rasaspardhakonA udayamAM nahIM te ahIM rasaspardhaka zabdano artha zuM che? uttara-kama pudgalamAM parasparamAM baMdhane hetu je neha hoya che te neha je spardhakonuM nimitta hoya che tenuM nAma rasaspardhaka che. A ja rasaspardhaka zabdane artha che. rasaspardhaka ane snehapratyayaspardhaka e bane paryAyavAcI zabda che. zabda bheda hovA chatAM paNa temanA arthamAM kaI bheda nathI. neha zabdane artha cikakaNutA (cikAza) che. A cikAza je spardhakamAM nimitta hoya che te nehapratyayaspardhaka che. uttarottara vRddhirUpathI karmavargaNa jyAM parasparamAM spardhA-IrSA jevI kare te spardhaka che. A spardhaka karmavargaNAone eka samudAya che. padgala dravyane pasparamAM baMdha snehaguNathI thAya che, tethI snehanI prarUpaNA zrI nandI sUtra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre NIyA / sA ca tridhA bhavati-snehapratyayaspardhakArUpaNA 1, nAmapratyayaspardhakArU. paNA 2, prayogapratyayaspardhakArUpaNA 3 ca / tatra snehapratyayasya snehanimittasya spardhakasya prarUpaNA snehapratyayaspardhakaprarUpaNA 1 / tathA-zarIrabandhananAmakarmodayataH parasparaM baddhAnAM zarIrapudgalAnAM snehamadhikRtya spardhakArUpaNA naammtyysprdhekprruupnnaa| zabdArthazvAyam-nAmapratyayasya bandhananAmanimittasya zarIrapudgalaspardhakasya prarUpaNA nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA 2 / ___tathA-prakRSTo yogaH prayogaH vAGmanaHkAyavyApAraH, tena pratyayabhUtena-kAraNabhUtena ye gRhItAH pudgalAsteSAM snehamadhikRtya spardhakArUpaNA prayogapratyayaspardhakaprarUpaNA 3 / prarUpaNA kI jAtI hai| sneha kI prarUpaNA tIna taraha se hotI hai-(1) snehapratyayaspardhaka prarUpaNA (2) nAmatyayaspardhakaprarUpaNA, (3) prayogapratyayaspardhaka prruupnnaa| jisa spardhaka kA kAraNa sneha hotA hai usa spardhakakI prarUpaNA kA nAma snehapratyayaspardhakaprarUpaNA hai 1 / jisa spardhaka kA kAraNa bandhana nAmakarma hotA hai usa spardhaka kI prarUpaNA kA nAma nAmapratyayaspardhaka prarUpaNA hai| arthAt zarIrabandhananAmakarma ke udaya se paraspara baddha jo zarIrapudgala haiM unake snehaguNa ko lekara jo spardhaka kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha nAmapratyayaspardhakaprarUpaNA hai| zarIrapudgaloMkA kAraNa baMdhananAmakarma hai| isa zarIrarUpa pudgalaspardhaka kI prarUpaNA kA nAma nAmapratyayaspadhekaprarUpaNA hai, aisA jAnanA cahiye 2 / tathA prakRSTa yoga kA nAma prayoga hai| vaha mana vacana evaM kAya kA vyApArarUpa batalAyA gayA hai| isa karavAmAM AvI che. snehanI prarUpaNA traNa rIte thAya che.-(1) snehapratyayaspardhaka 535 / / (2) nAmapratyaya25535. (3) prayAgapratyaya:54535. (1) je spardhakanuM kAraNa sneha hoya che te spardhakanI prarUpaNAnuM nAma snehapratyayaspardhaka prarUpaNA che. (2) je spardhakanuM kAraNa bandhana nAmakarma hoya che te spardhakanI prarUpaNAnuM nAma nAmapratyayaspardhakaprarUpaNa che. eTale ke zarIrabananAmakarmanA udayathI paraspara baddha je zarIra-pudgala che temanA snehaguNane laIne je spardhakanI prarUpaNuM karavAmAM Ave che te nAmapratyayaspardhakaprarUpaNa che. zarIrapugalanuM kAraNa baMdhananAmakarma che. A zarIrarUpa pudgala spardhakanI parUpaNanuM nAma nAmapratyayaspardhakaprarUpaNa che, evuM jANavuM joIe. (3) tathA prakRSTa yoganuM nAma praga che. te mana, vacana, ane kAyAnA vyApAra zrI nandI sUtra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| iha snehapratyayaspardhakasyAdhikArAt tatparUpaNA kriyate___ snehamatyayaspardhakam- snehapratyayaM-snehanimittam ekaikasnehAvibhAgaTaddhAnAM pudgalavagaNAnAM samudAyarUpaM yat spardhakaM tat snehapratyayayaspardhakam / tad ekaM bhavati / tasmiMzca spardhake avibhAgargaNAH ekaikasnehAvibhAgAdhikaparamANusamudAyarUpA vargaNA anantA drssttvyaaH| tAsu vargaNAsu alpasnehayuktAH pudgalA bahavaH santi, prabhUtasnehayuktAstu pudgalAH svalpAH / yoga ke nimitta se jo pudgala grahaNa kiye jAte haiM Una ke snehaguNa ko lekara spardhaka kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha prayogapratyayaspardhaka prarUpaNA hai / yahAM snehapratyayaspardhakakA adhikAra hai ataH usakI prarUpaNA kI jAtI hai| eka 2 snehaguNa ke avibhAga se vardhita jo pudgalavargaNAoM kA samudAyarUpa spardhaka hotA hai vaha snehapratyayaspardhaka hai, aura vaha eka hai| isa eka spardhaka meM avibhAgavargaNAe~-eka 2 snehaguNa ke avibhAga kI adhikatAvAle paramANuoM ke samudAyarUpa vargaNAe~ anaMta hotI haiN| ina vargaNAoM meM alpasnehaguNayukta pudgala bahuta hote haiM, tathA prabhUtasnehaguNayukta pudgala bahuta thADe hote haiN| rUpa batAvAyuM che. A yuganA nimittathI je pudgalo bahaNa karAya che, temanA snehaguNane laIne spardhakanI prarUpaNa karAya che, te pragapratyayaspardhaka prarUpaNa che. ahIM snehapratyayaspardhakane adhikAra che tethI tenI prarUpaNA karavAmAM Ave che. eka eka sanehaguNanA avibhAgathI vardhita je pudgalavaNAonA samudAyarUpa spardhaka hoya che te snehapratyayaspardhaka che, ane te eka che A eka spardhakamAM avibhAga vargaNae-eka eka snehaguNanA avibhAganI adhikatA vALAM paramANuonA samudAyarUpa vagaNae anaMta hoya che. e vagaNAomAM apagnehaguNavALAM pudgala ghaNAM ja hoya che, tathA vadhAre sneha guNavALAM pugale ghaNuM zeDAM hoya che. (1) snehAvibhAgaH rasANuH / zrI nandI sUtra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre iyamatra bhAvanA - iha yaH sarvotkRSTaH snehaH sa kevalimajJAchedana kena chidyate, chitvA chatvA ca nirvibhAgA bhAgAH pRthak pRthag vyavasthApyante / tatra jagati ye kecit paramANava ekena snehasya nirvibhAgena bhAgena yuktAH santi, teSAM samudAyaH prathamA vargaNA / ye tu dvAbhyAM snehAvibhAgAbhyAM yuktAH paramANavaH santi teSAM samudAyo dvitIyA vargaNA / evaM tribhizcaturbhiH paJcabhizva snehAvibhAgayuktAnAM punalAnAM samudAyastRtIyA, caturthI, paJcamI ca vargaNA / evaM saMkhye yaiH snehAvibhAgairyuktAnAM pudgalAnAM samudAyaH saMkhyeyA vargaNA vAcyAH asaMkhyeyaiH snehAvibhAgairyuktAnAM pudgalAnAM samudAyastu asaMkhyeyA vargaNA bhavanti / anantaiH snehAvibhAgairyuktAnAM pu 1 56 isakA abhiprAya isa prakAra hai-ina vargaNAoM meM jo sarvotkRSTa sneha hai usake, kevalI kI prajJArUpa chainI se cheda - khaMDa-karo, cheda karate 2 jo aMtameM avibhAga khaMDa nikale unheM pRthak eka tarapha rakha do| isa taraha jagatameM jo koi paramANu ekasnehaguNa ke avibhAga bhAgavAle haiM, unake samudAyarUpa yaha prathama vargaNA nikala AtI hai / isI taraha jo pudgalaparamANu do snehaguNa ke avibhAga bhAga se yukta haiM unake samudAyarUpa dvitIyavargaNA sthApita ho jAtI hai| isI taraha tIna, cAra pAMca snehaguNa ke avibhAga bhAgoM se yukta pudgalaparamANuoM ke samudAyarUpa tRtIya caturtha, paMcama vargaNAe~ ho jAtI haiN| isI prakAra saMkhyAta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se viziSTa puloM ke samudAyarUpa saMkhyAtavargaNAe~, asaMkhyAta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se yukta pugaloM ke samudAyarUpa asaMkhyAta vargaNAe~, evaM anaMta snehaguNa ke avibhAgabhAgoM se yukta tenuM tAtpa A pramANe che-e vagaNuAomAM je sarvotkRSTa sneha che tenA devajInI prajJAiyI chainI (chIlI) thI cheha (aMDe) uro, che ustA ustA chevaTe je avibhAjya nikaLe tene judo eka bAju mUkI do. A rIte jagatamAM je kAI paramANu eka snehaguNanA avibhAjya bhAgavALAM che emanA samudAyarUpa A pahelI vA nikaLI Ave che. A rIte je pudgalaparamANu e snehaguNanA avibhAjya bhAgathI yukta che temanA samudAyarUpa bIjI vaNA sthApita thaI jAya che. e ja pramANe traNa, cAra pAMca snehaguNanA avibhAjaya bhAgethI yukta pudgala paramANuenA samudAyarUpa trIjI, ceAthI, pAMcamI vA thaI jAya che. e ja rIte sakhyAta sneha guNanA avibhAjya bhAgeAthI viziSTa pudgalAnA samudAyarUpa sakhyAta vaNAe, asaMkhya snehaguNanA avibhAjya bhAgothI yukata pudgalAnA samudAyarUpa asaMkhyavagaNuAo, ane anaMta snehazu zrI nandI sUtra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| lAnAM samudAyastvanantA vagaMgA bhavanti / AbhiH sarvAbhirvargaNAbhireka spardhakaM bhvti| tAni ca spardhakAni abhavyebhyo'nantaguNAni, siddhebhyo'nantabhAgahInAni bhavanti / ||iti snehprtyysprdhkprruupnnaa|| nAmapratyayaspardhakaM 2 prayogapratyayaspardhakaM 3 cAnyatra prarUpitam , ihAnupayuktasvAd vistarabhayAcca virmyte| . iha rasabhedataH prakRtInAM sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca bhavati, ataH sarvaghAtidezaghAti-prakRtayaH procyante / tatra sarvaghAtinyaH prakRtayo viMzatisaMkhyakA bhavanti, pudgaloM ke samudAyarUpa anaMtavargaNAe~ ho jAtI haiN| ina samastavargaNAoM se eka spardhaka banatA hai| arthAt eka spardhaka meM saMkhyAta asaMkhyAta evaM anaMtavargaNAe~ taka rahatI haiN| ye vargaNAe~ abhavyarAzi se anaMtaguNI aura siddharAzi ke anaMtaveM bhAga batalAI gaI haiM // 1 // yaha snehapratyayaspardhakaparUpaNA huI // 1 // nAmapratyayaspardhaka evaM prayogapratyayaspardhaka, ina donoM kA yahAM prakaraNa nahIM hai ataH inakA kathana yahAM vistArabhaya se nahIM kiyA gayA hai, vaha granthAntara se smjhleveN| karmaprakRtiyoM meM jo sarvaghAtipanA evaM dezaghAtipanA hai vaha rasabheda kI apekSA se hI hai, isaliye sarvaghAtI prakRtiyAM kauna sI haiM aura dezaghAtIprakRtiyAM kauna sI haiM yaha batalAyA jAtA hai-sarvaghAtiprakRtiyAM 20 bIsa haiM aura ve isa prakAra haiM-kevalajJAnAvaraNIya 1, kevlDAnA avibhAjya bhAgothI yukta pudgalenA samudAyarUpa anaMta vagaNAo thaI jAya che. e samasta vagaNIo vaDe eka spardhaka bane che. eTale ke eka spardhakamAM saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta vargaNAo paNa rahe che. e vargaNAo abhavyarAzIthI aneka gaNI ane siddharAzInA anaMtamAM bhAganI batAvavAmAM AvI che. 1 // // sne prtyy254535|| 24 // 1 // nAmapratyayaspardhaka ane pragapratyayaspardhaka e banenuM prakaraNa ahIM nahIM hovAthI temanuM varNana ahIM vistArabhayathI karAyuM nathI. te bIjA graMthamAMthI samajI levuM. karmaprakRtimAM je sarvaghAtipaNuM ane dezaghAtipaNuM che te rasabhedanI apekSAe ja che, tethI sarvaghAtI prakRti kaI kaI che, ane dezaghAtI prakRti kaI kaI che te batAvavAmAM Ave che-sarvaghAtI prakRti vIsa che ane te yA pramANe che zrI nandI sUtra Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nandI sUtre tathAhi kevalAvaraNadvikam - kevalajJAnAvaraNIyam 1, kevaladarzanAvaraNIyam 2 / nidrApaJcakam - nidrA 1, nidrA-nidrA 2, pracalA 3, pracalA - pracalA 4, styAnarddhi: 5 / dvAdaza kaSAyAH - krodhamAnamAyAlobhAnAM catuNI pratyekamanantAnubandhya 1, pratyAkhyAnavaraNa 2- pratyAkhyAnAvaraNa 3 - nAmatrayeNa dvAdazavidhatvam / tathA-mithyAtvamohanIyaM ceti 20 / etA viMzatiH prakRtayaH - sarvamapi svA''vAryaguNaM ghAtayantItyevaMzIlAH sarvaghAtinya ucyante / sarvaghAtiprakRtInAM sarvaghAtInyeva rasaspardhakAni bhavanti / atha dezaghAtinyaH prakRtaya ucyante - dezaghAtirasaspardhakayuktAH prakRtayo mati - jJAnAvaraNAdirUpAH paJcaviMzatisaMkhyakA dezaghAtinyo vyavahiyante, tathAhi - jJAnAvaraNIyacatuSTayam - matijJAnAvaraNIyam 1, zrutajJAnAvaraNIyam 2, avadhijJAnAvaraNI - yam 3, mana:paryayajJAnAvaraNIyam 4 / darzanAvaraNIyatrikam = cakSurdarzanAvaraNIyam 1, darzanAvaraNIya 2, nidrA 3, nidrAnidrA 4, pracalA 5, pracalApracalA 6, styAnarddhi 7, anaMtAnubaMdhI 8, krodha - mAna 9, mAyA 10, lobha 11, apratyAkhyAnAvaraNa - krodha 12, mAna 13, mAyA 14, lobha 15, pratyAkhyAnAvaraNakrodha 16, mAna 17, mAyA 18, lobha 19, tathA mithyAtvamohanIya 20 / ye sarvaghAtiprakRtiyAM isa liye kahI jAtI haiM ki ye apane dvArA AvArya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se dhAna karatI haiN| inake rasaspardhaka bhI sarvaghAtirUpa hI huA karate haiM / dezaghAti prakRtiyAM 25 paccIsa hotI haiN| inake rasaspardhaka dezaghAtI huA karate haiN| matijJAnAvaraNIya 1, zrutajJAnAvaraNIya 2, avadhijJAnAvaraNIya 3, mana:paryayajJAnAvaraNIya 4, cakSurdarzanAvaraNIya 5, acakSu (1) vaNajJAnAvarIya, (2) ThevaNadarzanAvaraNIya, (3) nidrA (4) nidrAnidrA (4) athavA, (1) athavA prayasA, (7) styAnaddhi, anaMtAnu-aMdhI - (8) Dodha, (e) mAna, (10) mAyA, (11) bola, apratyAcyAnAvara - ( 12 ) Godha, (13) bhAna, (14) bhAyA, (15) bola, pratyAbhyAnAvaraNa - (16) Dodha, (17) mAna, (18) bhAyA, (18) bola, tathA (20) mithyAtvamohanIya. tethe sarvaghAtI pravRtiyo bheTalA bhATe kahevAya che ke teo peAtAnA vaDe AvAya jJAnAdika guNAnA sarUpathI ghAta kare che. temanA rasaspardhaka paNa sadyAtirUpa ja thayA kare che. dezaghAtI prakRtiye paccIza heAya che temanA rasaspardhaka dezaghAtI thayA re che. - (1) bhatijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvarAzIya (3) avadhijJAnAvarazIya, (4) mana:paryayajJAnAvarathIya, (5) yakSurharzanAvaraNIya, (6) athakSurdarzanA zrI nandI sUtra Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-jJAnabhedAH / acakSurdarzanAvaraNIyam 2, avadhidarzanAvaraNIyam 3 / saMjvalanarUpAzcatvAraH krodhAdikaSAyAH 4 / nokaSAyA nava-hAsya 1-ratya 2-rati 3-zoka 4-bhaya 5--jugupsA 6-strIveda 7-'veda 8-napuMsakaveda 9-svruupaaH| paJcavidhamantarAyam-dAna 1lAbha 2-bhogo 3-pabhoga 4-vIrya 5-rUpam / evaM dezaghAtinyaH paJcaviMzatisaMkhyakAH prakRtayo bhavanti / dezaghAtiprakRtInAM dezaghAtIni sarvaghAtIni ca rasaspardhakAni bhvnti| ___ tatpatipakSabhUtA aghAtinyaH prakRtayo bhavanti / etAH paJcasaptatisaMkhyakAH prakatayo na kazcid guNaM ghAtayanti tasmAdadhAtinya ucyante / etA aghAtinyo'pi sarvadarzanAvaraNIya 6, avadhidarzanAvaraNIya 7, saMjvalana-krodha 8, mAna 9, mAyA 10, lobha 11, hAsya 12, rati 13, arati 14, zoka 15, bhaya 16, jugupsA 17, strIveda 18, puveda 19, napuMsakaveda 20, dAnAntarAya 21, lAbhAntarAya 22, bhogAntarAya 23, upabhogAntarAya 24, vIryAntarAya 25 / isa prakAra ye paccIsa ho jAtI haiN| dezaghAtiprakRtiyoM ke rasaspardhaka dezaghAtI evaM sarvaghAtI donoM prakAra ke hote hai / ye 25 paccIsa prakRtiyAM dezaghAtI isaliye kahI gaI haiM ki ye apane dvArA AvArya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se ghAta nahIM karatI haiM kintu ekadezarUpa se ghAta karatI haiN| ye pUrvokta bheda ghAtiyA karmoM kI prakRtiyoMmeM hote haiN| ___ aba inake pratipakSabhUta jo aghAtiyA karma haiM unakI prakRtiyAM 75 pacahattara haiM / ye pacahattara prakRtiyAM kisI guNakA ghAta nahIM karatI haiM 129||y, (6) Aqdhihrshnaa129||y, (7) saM sana (8) jodha, (8) bhAna, (10) bhAyA, (11) soma, (12) hAsya, (13) 2ti. (14) 12ti, (15) 4, (16) bhaya, (17) kuzusA, (18) khIva, (18) 53vaha, (20) nasa436, (21) hAnAntarAya, (22) samatarAya, (23) taya, (24) upAntarAya, (25) vAryAntarAya, A rIte te paccIza heAya che. dezaghAtI prakRtinA rasaspardhaka dezaghAtI ane sarvaghAtI e banne prakAranA hoya che. te paccIza prakRtine dezaghAtI eTalA mATe kahevAmAM AvI che ke teo pitAnA vaDe AvArya jJAnAdika guNene sarvarUpe ghAta karatI nathI paNa eka deza rUpe ghAta kare che. pUrvokta te bheda ghAtiyA karmonI prakRtimAM hoya che. - have temanA pratipakSabhUta je aghAtiyA karma che temanI prakRti 75 paMcotera che. te paMcetera prakRti kaI guNane ghAta karatI nathI, tethI aghAtI zrI nandI sUtra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nandI sUtre ghAtinIbhiH saha vedyamAnAH sarvaghAtirasavipAkaM darzayanti / dezaghAtinIbhiH saha - vedyamAnAstu dezaghAtirasavipAkaM darzayanti / yathA svayamacaurazcauraiH saha varttamAnacaura sarabhAsate / AsAM nAmAni - pratyekanAmakarmaprakRtayo'STau - parAghAto 1-cchravAsA2-''tapo 3 - dyotA 4- 'gurulaghu 5- tIrthakara 6- nirmANo 7-paghAta 8-ruupaaH| zarIrASTakam - audArika 1 - vaikriyA 2 -sshAraka 3 - taijasa4 - kArmaNa 5- zarIrANi paJca, upAGgAni trINi - audArika- vaikriyA -''hArakAGgopAGgarUpANi, etAnyaSTau / saMsthAnAni paT / saMhananAni SaT / jAtayaH paJca / gatayazcatasraH / bihAyogatI dve / AnupUrvyAzcatasraH / AyUMSi catvAri / trasadazakam / sthAvaradazakam / gotradvikam | vedanIyadvayam / varNAzcatasraH / iti paJcasaptatiH 75 / ataH aghAtI kahalAtI haiN| ye aghAtI prakRtiyAM sarvaghAtI prakRtiyoM ke sAtha jaba vedyamAna hotI haiM taba sarvaghAtI rasavipAka ko dikhalAtI haiN| aura jaba dezaghAtI prakRtiyoM ke sAtha vedyamAna hotI haiM taba dezaghAtI rasavipAka ko dikhalAtI haiN| jaise koI svayaM cora nahIM hote hue bhI coroM ke sAtha meM rahane se caura jaisA ho jAtA hai vaise hI ye prakRtiyAM haiN| ve 75 pacahattara prakRtiyAM isa prakAra haiM- parAghAta 1, ucchvAsa 2, Atapa 3, udyota 4, agurulaghu 5, tIrthakara 6, nirmANa 7, upaghAta 8, audArika 9, vaikriyika 10, AhAraka 11, taijasa 12, kArmaNa 13, audArika aMgopAMga 14, vaikriyika aMgopAMga 15, AhAraka aMgopAMga 16, saMsthAna 6 (22), saMhanana 6 (28), jAti 5 (33), gati 4 (37), kahevAya che. e aghAtI prakRtiyA saghAtI prakRtiyAnI sAthe jyAre vedyamAna thAya che tyAre saghAtI ravipAkane darzAve che, ane jyAre dezadhAtI prakRticeAnI sAthe vedyamAna thAya che tyAre dezaghAtI rasavipAkane darzAve che. jevI rIte kAi pAte cAra na heAvA chatAM paNa cArAnI sAthe rahevAthI cAra jevA anI jAya che. evI ja e prakRtiyA che. 21 te 75 yAtera pramRtiyoM yA pramANe - ( 1 ) parAdhAta, (2) vAsa, (3) bhAtapa, (4) udyota, (4) magu3laghu, (5) tIrtha 42, (7) nirmANa, (8) upaghAta, (8) mohAriGa, (10) vaiDithiGa, (11) ADA24, (12) terasa, (13) aNu, (14) bhauhAriGa maMgopAMga, (15) vaiDiyiGa maMgopAMga, (16) mahAra aMgopAMga, saMsthAna 1 (17622), saDenana 6 (23thI28), ati ya (28thI 33 ), gati 4 (34thI 37), viDAyogati 2 ( u8thI u8), manurvI 4 (40643), zrI nandI sUtra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| iha rasabhedataH prakRtInAM sarvaghAtitvaM dezaghAtitvaM ca bhavatItyuktam / rasaH sarvaghAtitvena dezaghAtitvena ca prarUpyate / tatra prathamaM sarvaghAtirasasvarUpamucyate jo ghAei savisayaM, sayalaM so hoi savvaghAiraso / nicchiddo nido taNu, phalihanmahAraaivimalo // 1 // chAyA-yaH ghAtayati svaviSayaM sakalaM sa bhavati srvghaatirsH| nizchidraH snigdhastanuH sphaTikAbhrahArAtivimalaH // 1 // yaH svaviSayaM jJAnAdikaM sakalamapi ghAtayati-svakAryasAdhanaM pratyasamarthaM karoti, sa rasaH sarvaghAtI bhavati / sa ca tAmrabhAjanavat nizchidro, ghRtamivAtizayena snigdhaH, tathA-tanuH drAkSAvat tanupradezopacitaH, tathA-sphaTikAbhrahAravaccAtIva vihAyogati 2 (39), AnupUrvI 4 (43), Ayu 4 (47), trasa 10 (57), sthAvara 10 (67), gotra 2 (69), vedanIya 2(71), varNAdika 4 (75) / ___ rasa ke bheda se prakRtiyoM meM sarvaghAtipanA evaM dezaghAtipanA hotA hai, yaha bAta samajhA dI gaI, aba sarvaghAtI evaM dezaghAtI rasoM meM se prathama sarvaghAtI rasakA svarUpa kahate haiM " jo ghAei savisayaM, sayalaM so hoi svvghaairso| nicchiddo niddho taNu, phalihanmahAraaivimalo" // 1 // __ jo apane viSayabhUta jJAnAdikoM kA sampUrNampa se ghAta karatA hai vaha sarvaghAtI rasa kahalAtA hai / yaha tAmrabhAjana ke samAna nizchidra hotA hai / 'ghRtake samAna atizaya snigdha hotA hai / drAkSA kI taraha tanupradezoM se upacita hotA hai / tathA sphaTika, zarada Rtu kA megha evaM hAra mAyu 4 (44thI47), trAsa 10 (48thI57), sthA12 10 (58thI17), gotra 2 (18thI68), vahanIya 2 (70, 71), vaha 4 (72thI75). rasanA bhedathI prakRtimAM sarvaghAtipaNuM ane dezaghAtipaNuM thAya che e vAta samajAvI devAmAM AvI che. have sarvaghAtI ane dezaghAtI romAMthI pahelAM sarvaghAtI rasanuM svarUpa kahe che "jo ghAei savisaya, sayala so hoi sayaghAiraso / nicchido niddho taNu, phalihabbhahAraaivimalo" // 1 // je pitAnA viSayabhUta jJAnAdikene saMpUrNa rUpathI ghAta kare che te sarvaghAtirasa kahevAya che. A tAmrapAtranI jema nichidra (darahita) hoya che. ghInA jevuM atizaya snigdha hoya che. drAkSanI jema tanupradezathI upasthita hoya che. tathA zrI nandI sUtra Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre nirmalo bhavati / iha rasaH kevalo na bhavati, tasmAdrasaspardhakasaMghAta evaMrUpo bhavatIti jJeyam / atha dezaghAtirasasvarUmucyate dezavighAittaNao, iyaro kddkNblNsusNkaaso| vivihabahuchiddabhario, appasiNeho avimalo y|| 1 // chAyA-dezavighAtitvAt , itaraH kaTa-kambalAM-zukasaMkAzaH / vividha-bahucchidra-bhRtaH, alpasnehaH avimalazca // 1 // vyAkhyA-itaraH dezaghAtI rasaH, dezaghAtitvAt svaviSayaikadezaghAtitvAt , vividhabahucchidrabhRto bhavati / tatra dRSTAntamAha-'kaDakaMbalaMsusaMkAso' iti / kaTa-kambalAM-zukasaMkAzaH-kaTo vaMzadalanirmitaH, 'caTAi' iti bhASAprasiddhaH / kambala UrNAmayaH, aMzukaM-vastraM, tatsaGkAzaH tatsadRzaH / kazcit-kaTavad atisthUlacchidrazatasaMkulaH, kazcit kaMbala ica madhyamavivarazatasaMkulaH, kazcittu tathAvidhamasakI taraha atyaMta nirmala hotA hai / isa rasakA svataMtra astitva nahIM pAyA jAtA hai / isa liye yahAM rasa se rasaspardhakarUpa saMghAta kA grahaNa karanA cAhiye aura vaha rasaspardhaka saMghAta pUrvokta svarUpa vAlA hai| aba dezaghAtI rasakA svarUpa kahate haiM "dezavighAittaNao, iyaro kddkNblNsumNkaaso| vivihaSahachiddabhario, appasiNeho avimalo ya" // 1 // apane viSayabhUta jJAnAdika guNoM kA ekadezarUpa se ghAta karane ke kAraNa vaha rasa dezaghAtI kahalAtA hai| yaha vividha bahuchidroM se yukta hotA hai| koI 2 dezaghAtI rasa caTAI ke samAna saikar3oM atisthUla chidroM se yukta hotA hai| koI 2 kaMbala ke samAna saikar3oM madhyama chedoM sphaTika, zaradaRtunA megha ane hAranA jevuM atyaMta nirmaLa hoya che. A rasanuM svataMtra astitva jaNAtuM nathI, tethI ahIM rasathI rasaspardhakarUpa saMghAtane grahaNa karavo joIe, ane te rasaspardhakasaMghAta pUrvakathita svarUpavALe che. have dezaghAtI rasanuM svarUpa kahe che__" desavighAittaNao, iyaro kdd-kNbl-su-sNkaaso| viviha-bahuchiddabhario, appasiNeho avimalo y"||1|| pitAnA viSayabhUta jJAnAdika guNane eka dezarUpathI ghAta karavAne kAraNe te rasa dezaghAtI kahevAya che. te vividha bahu chidrovALo hoya che. keI kaI dezaghAtI rasa caTAInAM jevAM seMkaDo atizULa chidrovALa hoya che. kaI kaI kAmaLAnAM jevAM seMkaDe madhyama chidrovALe heAya che. keI kaI cikaNAM vastranI zrI nandI sUtra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattokaa-jnyaanbhedaaH| NavastravadatIvasUkSmavivarasaMvRto bhvtiityrthH| tathA-alpasnehaH-svarUpato'lpasnehaH, stokasnehA'vibhAgasamudAyarUpa ityrthH| tathA avimalazca nairmalyarahitazca bhavati // 1 // karmaNAmudaye kSAyopazamikabhAvasya praadurbhaavH| nanu kSAyopazamiko bhAvaH karmaNAmudaye sati bhavatyanudaye vA ?, na tAvadudaye, virodhAt / tathAhi-kSAyopazamiko bhAva udayAvalikApraviSTasyAMzasya kSaye sati, anuditasya copazame vipAkodayanirodhalakSaNe prAdurbhavati, naanythaa| tato yadyudayaH, kathaM kSayopazamaH ?, kSayopazamazcet kathamudayaH, tamaHprakAzavat tayovirodhAditi ? / vAlA hotA hai| koI2 cikane vastra kI taraha atyaMta sUkSma chidroM se yukta hotA hai| isameM snehaguNa alparUpameM rahatA hai arthAt yaha thoDe se snehaguNa ke avibhAgavAle samudAyarUpa hotA hai / tathA nirmalatA se rahita hotA hai // 1 // koM ke udayameM kSAyopazamika bhAva kA prAdurbhAva zaMkA-kSAyopazamika bhAva kamoM ke udaya hone para hotA hai yA anudayameM hotA hai ? udayameM to ho nahIM sakatA, kyoM ki kSAyopazamika aura udaya kA virodha hai| udayAvalimeM praviSTa aMza ke kSaya hone para, anudita aMza ke upazama hone para-vipAkodaya ke nirodha hone parakSAyopazamika bhAva utpanna hotA hai, anyarUpa se kSAyopazamika bhAva nahIM hotA hai, isaliye yadi kSAyopazamika ko udayajanya mAnA jAyagA to vaha kSAyopazamika kaise kahalAvegA? arthAt vaha to audAyika bhAva rUpa hI kahalAvegA / yadi usa ko audayika mAnA jAya to kssaayopshjema atyaMta sUthama chidrovALa hoya cheAmAM snehaguNa aparUpamAM rahe che. eTale ke te thoDA pramANamAM snehaguNanA avibhAgavALAM samudAyarUpa hoya che. tathA nirmaLatAthI rahita hoya che. (1) karmonA udayamAM kSApathamika bhAvano prAdurbhAva- zaMkA-kSApazamika bhAva karmone udaya thatAM thAya che ke anadayamAM thAya che? udayamAM te thaI zakatuM nathI, kAraNa ke kSAyopathamika ane udayana virodha hoya che. udayAvalimAM praviSTa aMzano kSaya thatAM, tathA anudita aMzane upazama thatAM-vipAkedayane nirodha thatA-kSAcApazamika bhAva utpanna thAya che. anyarUpathI kSApazamika bhAva thatuM nathI, tethI je kSApazamikane udayajanya mAnavAmAM Ave che te kSApazamika kevI rIte kahevAya? eTale ke te te audayikabhAvarUpa ja kahevAze. je audayika mAnavAmAM Ave to temAM kSA zrI nandI sUtra Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nandIsUtre athAnudaye bhavatIti pakSaH, tathA sati kiM tena kSAyopazamikena bhAvena, udayAbhAvAdeva vivakSitaphalasiddhisaMbhavAt / tathAhi-matijJAnAdIni jJAnAvaraNAyudayAbhAvAdeva setsyanti, kiM kSAyopazamikabhAvaparikalpanena ? / ucyate-karmaNAmudaye kSAyopazamiko bhAvaH prAdurbhavati / na ca tatra virodho'sti / uktazca udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo aNegabheutti / jai bhavai tiNha eso, padesaudayammi mohassa // 1 // chAyA-udaye'pi ca aviruddhaH, kSAyopazamo'nekabheda iti / yadi bhavati trayANAm eSaH, pradezodaye mohasya // 1 // mikatA usameM kaise AsakegI, isaliye jaise aMdhakAra evaM prakAzameM virodha rahA karatA hai usI prakAra udaya aura kSayopazamameM bhI virodha hai| ___yadi kaho ki karmoM ke anudayameM hotA hai to aisI mAnyatAmeM kSAyopazamika bhAva se matalaba hI kyA sadha sakatA hai, kAraNa ki karmoM ke udaya ke abhAva se hI vivakSita phala kI siddhi sadha jAyagI, arthAt matijJAna Adi jJAna jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke udaya ke abhAva se hI utpanna hone lageMge phira inheM kSAyopazamika bhAvarUpa se mAnane kI kyA AvazyakatA hai| uttara-kSAyopazamika bhAva karmoM ke udayameM hotA hai isameM koI virodha nahIM hai / kahA bhI hai " udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo annegbheutti| ___ jai bhavai tiNha eso, paesaudayammi mohassa" // 1 // pathamikatA kevI rIte Avaze? tethI jema aMdhakAra ane prakAzamAM virodha rahyA kare che, eja pramANe udaya ane kSayapazamamAM virodha che. je ema kahe ke karmonA anudayamAM thAya che te evI mAnyatAmAM kSApazamika bhAvathI matalaba ja zI sadhAya che? kAraNa ke karmonA udayanA abhAvathI ja vivakSita phaLanI siddhi sadhAze, eTale ke matijJAna Adi jJAna jJAnAvaraNIya Adi karmonA udayanA abhAvathI ja utpanna thavAM lAgaze, te pachI temane sApazamikabhAva rUpe mAnavAnI zI AvazyakatA che? uttara-kSAyopathamika bhAva karmonA udayamAM thAya che. AmAM kaI virodha nathI. yuM 55 che. " udaye vi ya aviruddho, khAuvasammo aNegabheutti / jai bhavai tiNha eso, paesaudayammi mohassa" // 1 // zrI nandI sUtra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| 65 vyAkhyA-iha yAni jJAnAvaraNIyAdIni karmANi sarvathAkSayAt prAga dhruvodayAni, teSAmudayAvasthAyAmeva kSayopazamo bhavitumarhati, nAnudaye / udayAbhAve teSAM jJAnAvaraNIyAdikarmaNAmevAsaMbhavAt / tasmAdudayA'viruddhaH kSAyopazamiko bhaavH| ____yattu virodhodbhAvanaM 'yadyudayaH kathaM kSayopazamaH' ityAdi, tadapyayuktam , dezaghAtispardhakAnAmudaye'pi katipayadezaghAtispardhakApekSayA yathoktakSayopazamAvirodhAt / ___ sa ca kSayopazamo naikabhedaH, kiM tu tatra dravyakSetrakAlAdisAmagrIto vaicitryasambhavAdanekabheda iti / ayamudayA'viruddhaH kSAyopazamiko bhAvo yadi bhavati, tarhi trayANAmeva karmaNAM jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-ntarAyANAm , na tu sarvaprakRtInAm / __ isa gAthA kA artha isa prakAra hai-kSaya hone se pahile jJAnAvaraNIya Adi karma dhruvodayavAle mAne gaye haiM isaliye udayAvasthAmeM hI inakA kSayopazama hotA hai, anudaya avasthAmeM nahIM, ataH jaba udyAvasthAmeM hI inakA kSayopazama hotA hai aura anudayAvasthA meM nahIM hotA hai to aisI sthitimeM kSAyopazamika bhAva karmoM ke udaya ke sAtha viruddha nahIM ho sakatA hai / udaya ke sAtha jo isakA virodhodbhAvana kiyA gayA hai so vaha isaliye yuktiyukta nahIM pratIta hotA hai ki kSAyopazamikabhAvameM dezaghAtI spardhakoM kA hI udaya rahatA hai, tathA sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAvarUpa kSaya evaM kitaneka sarvaghAtI spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama rahatA hai, ataH dezaghAtispardhakoM ke udaya kI apekSA kSAyopazamika bhAva meM karmoM kA kSayopazama viruddha nahIM par3atA hai| yaha kSayopazama aneka prakAra kA hotA hai, kAraNa ki isameM dravya, kSetra, kAla Adi A gAthAne artha A pramANe che--kSaya thatAM pahelAM jJAnAvaraNIya Adi kama pradayavALAM manAya che, tethI udayAvasthAmAM ja temane kSayapazama thAya che, anudaya avasthAmAM nahIM, tethI jyAre udayAvasthAmAM ja temane kSapazama thAya che ane anudayAvasthAmAM thatuM nathI tyAre evI sthitimAM kSApathamika bhAva karmonA udayanI sAthe virUddha hoI zakatuM nathI. udayanI sAthe je tenuM virodhabhAvana karavAmAM AvyuM che te A kAraNe yukitayukata pratIta thatuM nathI ke kSApazamika bhAvamAM dezadyAtispardhakane ja udaya rahe che, tathA sarvaghAtispardhakone udayAbhAvarUpa kSaya ane keTalAMka sarvaghAtispardhakenA sadavasthArUpa upazama rahe che, tethI dezaghAtispardhakonA udayanI apekSAe kSApazamika bhAvamAM karmone kSapazama virUddha paDatuM nathI. A kSayepazama aneka prakAranuM hoya che, kAraNa ke temAM dravya, kSetra, kALa Adi samagrInI zrI nandI sUtra Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIkhUne nanu tarhi mohanIyasya karmaNaH kSayopazamaH kathaM bhavatIti jijJAsAyAmAha'padesaudayammi mohassa' iti / mohasya mohanIyasya pradezodaye kSAyopazamikamAvasya nAsti virodhaH, kintu vipAkodaya eva / kimatra kAraNamiti cet ? sAmagrI kI apekSA se anekavidhatA A jAtI hai| kSAyopazamika bhAva meM jo karmoM ke udaya ke sAtha avirodhatA batalAI gaI hai vaha jJAnAvaraNa darzanAvaraNa evaM antarAya, ina tIna karmoM ke udaya ke sAtha hI jAnanI cAhiye, anya sarva prakRtiyoM ke udaya ke sAtha nahIM / tAtparya isakA yaha hai ki kSAyopazamika bhAva ina tIna karmoM ke udayameM hI hotA hai anya karmoM ke udayameM nhiiN| ina tIna karmoM ke udaya kA tAtparya hotA hai dezaghAtirasaspardhakoM kA udaya / __ zaMkA-mohanIya karma kA kSayopazama kaise hotA hai ? / zaMkAkAra kA pUchane kA tAtparya yaha hai ki jaba kSayopazama ina tIna karmoM kA hI hotA hai to phira mohanIya karma kA kSayopazama kaise hotA hai ? / ____ uttara-mohanAya karma kA kSayopazama pradezodaya kI apekSA se hotA hai, vipAkodaya kI apekSA se nahIM, isaliye kSAyopazamika bhAva mohanIya karma ke pradezodayameM viruddha nahIM par3atA hai| arthAt mohanIya karma kA pradezodaya bhI ho aura usake sAtha kSAyopazamika bhAva bhI ho, isameM virodha ke liye koI guMjAiza nahIM hai| hA, virodha vipAkodayameM hI hai| apekSAe anekavidhatA AvI jAya che. kSApazamika bhAvamAM karmonA udayanI sAthe je avidhatA batAvavAmAM AvI che te jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, ane antarAya, e traNa karmonA udayanI sAthe ja jANavI joIe, bIjI sarve prakRtienA udayanI sAthe nahIM. tenuM tAtparya e che ke kSApazamika bhAva e traNa karmonA udayamAM ja thAya che, bIjAM karmonA udayamAM nahIM. e traNa karmonA udayanuM tAtparya dezaghAtirasaspardhakane udaya, evuM thAya che. zaMkA-mohanIya karmane sopazama kevI rIte thAya che? zaMkA karanAranI zaMkAnuM tAtparya e che ke je e traNa karmone ja kSapazama thatuM hoya te pachI mehanIya karmane kSopazama kevI rIte thAya che? uttara-mohanIya karmane pazama pradezadayanI apekSAe thAya che, vipAkedayanI apekSAe nahIM. tethI kSAyopathamika bhAva mehanIya karmanA pradezadayamAM virUddha paDato nathI. eTale ke mehanIya karmane pradezeAdaya paNa hoya ane tenI sAthe zApathamika bhAva paNa hoya, temAM virodhane mATe kaI zrI nandI sUtra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-jJAnabhedAH / 67 ucyate - yato'nantAnubandhyAdiprakRtayaH sarvaghAtinyaH santi, sarvaghAtinInAM ca rasaspardhakAni sarvANyapi sarvaghAtInyeva, na tu dezaghAtIni bhavanti / sarvaghAtIni ca rasaspardhakAna svayaM guNaM sarvathA ghnanti, na tu dezataH, atasteSAM vipAkodaye kSayopazamasambhavo nAsti, kintu pradezodaye kSayopazamo bhavitumarhati / nanu pradezodaye'pi kathaM kSAyopazamikabhAvasya sambhavaH, sarvaghAtirasaspardhaka - pradezAnAM sarva-svaghAtyaguNaghAtakatvAditi cet ? tadayuktam - vastutattvAparijJAnAt / isakA kAraNa yaha hai ki anaMtAnubaMdhI Adi prakRtiyAM sarvaghAtI hI haiM / sarvaghAtI prakRtiyoM ke samasta rasaspardhaka sarvaghAtI hI hote haiM, dezaghAtI nahIM hote haiM, ataH sarvaghAtI jo rasaspardhaka hote haiM ve apane dvArA ghAta karane yogya guNa kA sarvathA rUpameM hI ghAta karate haiM, dezarUpameM nahIM, isa liye sarvaghAtI rasaspardhakoM ke vipAkodayameM kSayopazama kI saMbhAvanA hI nahIM hotI hai, kintu yaha saMbhAvanA pradezodayameM hI hotI hai, isaliye mohanIya karma ke pradezodayameM kSayopazama ho sakatA hai| zaMkA- pradezodayameM bhI kSAyopazamika bhAva kaise ho sakatA hai ? kAraNa ki jo sarvaghAtirasaspardhakoM ke pradeza haiM ve apane dvArA ghAta karane yogya jJAnAdika guNoM kA sarvarUpa se hI ghAta karanevAle hote haiM phira inake pradezodayameM kSAyopazamika bhAvakI sattA aviruddha kaise mAnI jAvegI / sthAna nathI. hA, virAdha vipAkeyamAM ja che. tenu kAraNa e che ke ana tAnu maMdhI Adi prakRtiyA sa`ghAtI ja che, sarvAMdhAtIprakRtiyAnA samasta rasaspa`ko sadhAtI ja hoya che, dezaghAtI hAtAM nathI, tethI je sa`ghAtirasaspardhako hAya che tee pAtAnA dvArA ghAta karavA lAyaka guNune sadaMtaraja ghAta kare che, dezarUpamAM nahIM, tethI sa ghAtirasaspardhA kAnA vipAkeAyamAM pazcamanI zakayatA ja hotI nathI, paNa te zakayatA pradezadayamAM ja hAya che, tethI mehanIya karmAMnA pradezeAyamAM yeApazama thaI zake che. zaMkA-pradezeAyamAM paNa kSAyeApathamika bhAva kevI rIte hoI zake che? kAraNa ke je saCghAtirasaspardhakonA pradeza che te potAnA dvArA ghAta karavA lAyaka jJAnAdika guNNAnu sarUpe ja ghAta karanArA hAya che, te pachI temanA pradezayamAM kSAyeApazamika bhAvanI sattA virUddha kevI rIte mAnI zakAze ? zrI nandI sUtra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre te hi sarvaghAtirasaspardhakapradezAstathAvidhavizuddhA'dhyavasAyavizeSeNa manAg mandA nubhAvIkRtya virala-viralatayA vedyamAnadezaghAtirasaspardhakeSvantaH pravezitA na yathAvasthitaM svamAhAtmyaM prakaTayituM samarthA bhavanti, tato na te kSayopazamahantAra iti na virudhyate pradezodaye kSAyopazamiko bhAvaH / 'aNegabheutti' ityatreti-zabdasyAdhikasyAdhikArthasaMsUcanAdayamarthaH sUcyate-mohanIyaprakRtiSu mithyAtvamohanIyaM tathA'nantAnubandhyAdidvAdazakaSAyAca sarvadhAtiprakRtayaH santi, tadbhinnAnAM saMjvalanakaSAyanokaSAyaprakRtInAM trayo uttara-yaha zaMkA ThIka nahIM hai kyoM ki jo sarvaghAtirasaspardhakoM ke pradeza hote haiM ve tathAvidha vizuddha adhyavasAyavizeSa se dhIre 2 mandarasavAle banA diye jAte haiM, aura isa taraha ve thoDe2 rUpameM karake vedyamAnadezaghAtirasaspardhakoMmeM milA diye jAte haiN| isa taraha unakI sarvaghAtirUpa zakti manda kara dI jAtI hai aura isI kAraNa ve apane prabhAva ko prakaTa karane meM asamartha bana jAte haiN| yahI kAraNa hai ki ve kSayopazama ke vighAtaka nahIM ho sakate haiN| isIliye ina ke pradezodayameM kSAyopazamika bhAva kA honA viruddha nahIM par3atA hai / yahI bAta "aNegabheutti" isa gAthAMza dvArA prakaTa kI gaI hai / isameM yaha batalAyA gayA hai ki mohanIya karma kI prakRtiyoM meM mithyAtva mohanIya, anaMtAnubaMdhI Adi dvAdaza kaSAya, ye saba sarvaghAtI prakRtiyAM haiN| inase bhinna saMjvalanakaSAya tathA nokaSAya (nava no kaSAya) ina teraha 13 prakRtiyoM uttara-A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke, sarvaghAtirasaspardhakenA je pradeza hoya che teo tathA vidhavizuddhaadhyavasAyavizeSathI dhIme dhIme maMda rasavALA banAvI devAya che, ane e rIte teo thoDAM thoDAM rUpamAM karIne vedyamAna dezaghAti spardhAmAM meLavI devAmAM Ave che. A rIte temanI sarvaghAtirUpa zakti mada karI nAkhavAmAM Ave che ane e ja kAraNe teo potAnA prabhAvane pragaTa karavAne asamartha banI jAya che. Aja kAraNe teo kSApazamanA vighAtaka thaI zakatA nathI, tethI temanA pradezodayamAM kSAyopathamika bhAvanuM hovuM te vi3kha 53tu nathI. me pAta "aNegabheutti" ! thAMza dvArA pragaTa karAI che, temAM e batAvAyuM che ke mehanIyakarmanI prakRtimAM mithyAtvamohanIya, anaMtAnubaMdhI Adi bAra kaSAya, e badhI sarvaghAtI prakRti che. temanAthI bhinna saMjavalana kaSAya tathA nekaSAya (navanekaSAya) e tera prakRtine zrI nandI sUtra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| dazAnAM pradezodayo vA vipAkodayo vA bhavet , tadA kSayopazamo bhavati, tAsAM prakRtInAM dezaghAtitvAt / saptaviMzatiH prakRtayo dhruvodayAH santi / tad yathA-dvAdaza nAmakarmANi1nirmANa, 2sthiram , 3asthiram , 4agurulaghu, 5zubhanAma, 6azubhanAma, 7taijasaM, 8kArmaNaM, varNAdIni catvAri-9varNa, 10 gandha, 11rasa, 12sparzarUpANi, tathAjJAnAvaraNapazcakam 17, antarAyapazcakaM22, darzanacatuSka26, mithyaatvmiti27| etAH saptaviMzatiH prakRtayo nityodayAH / AsAM sarvAsAmapi sarvathAkSayAt prAg avyavacchinnodayatvAditi / kA cAhe pradezodaya ho, cAhe vipAkodaya ho usameM kSayopazama bhAva hotA hai, kyoM ki ye prakRtiyAM dezaghAtI haiM / sattAIsa 27 prakRtiyAM dhruvodayavAlI haiM aura ve isa prakAra haibAraha 12 nAmakarma kI-(1) nirmANa, 2 sthira, 3 asthira, gurulaghu 4, zubhanAma 5, azubhanAma 6, taijasa 7, kArmaNa 8, varNAdicAra-varNa, rasa, gaMdha, sparza (12), jJAnAvaraNa kI 5, (17) antarAyakI 5 (22), darzanacatuSka-cakSurdarzana 1, acakSudarzana 2, avadhidarzana 3, kevaladarzana 4 (26), aura 1 mithyAtva (27) / isa prakAra ye sattAIsa 27 prakRtiyAM dhruva prakRtiyAM haiN| jaba taka ina sabakA kSaya nahIM ho jAtA hai usa ke pahile inakA udaya vyavacchinna nahIM hotA hai, arthAt udya rahatA hI hai| cAhe pradezadaya thAya, ke cAhe vipAkedaya thAya paNa temAM kSaye pazama bhAva hoya che, kAraNa ke te prakRti dezaghAtI che. sattAvIza (27) prakRti dudayavALI che ane te A pramANe che- mA2 (12) nAmabhanI-(1) nirmANa, (2) sthira, (3) masthira, (4) mazu30dhu, (5) zumanAma, (6) mazumanAma, (7) tesa, (8) bhae, pahiyA211, 22,143,2504 (sthI12), zAnA2zunI 5 (13thI17), 4-2zayanI 5 (18thI22), zanayatu04-yakSuzana, ayakSuzanara, adhizana3, ni4 (23thI26), bhane bhithyAtva (27). 2mA pramANe ta sattAvIza (27) prkRtiy| dhruvaprakRti che. jyAM sudhI te badhIne kSaya thatuM nathI tenAM pahelAM udaya vyavacchinna thatuM nathI. eTale ke udaya rahe che ja. zrI nandI sUtra Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 atha spardhaka bhedaprarUpaNA prakRtInAmaudayiko bhAvo dvidhA bhavati, tad yathA-zuddhaH, kSayopazamAnuviddhazva / etatspaSTapratipattaye spardhaka bhedaprarUpaNA vAcyA, atastAvat spardhaka bhedaprarUpaNA kriyate / uktaJca cautiThThANa - rasAI, savvaghAINi hoti phaDDAI | duDANayANi mIsANi, desaghAINi sesANi // 1 // chAyA -- catustristhAnarasAni, sarvaghAtIni bhavanti spardhakAni / dvisthAnakAni mizrANi, dezaghAtIni zeSANi // 1 // anvayaH -- ( yAni ) catustristhAnarasAni dvisthAnakAni spardhakAni (santi) tAni ( sarvaghAtimakRtInAM ) sarvaghAtIni bhavanti / ( dezaghAtiprakRtInAM tu ) mizrANi bhavanti / zeSANi dezaghAtIni bhavanti / vyAkhyA -- spardhakAni= rasaspardhakAni caturdhA bhavanti / tad yathA - ekasthAnakAni dvisthAnAni tristhAnakAni catuHsthAnakAni ca / // spardhakabhedaprarUpaNA // 66 COMUNA prakRtiyoM kA audayika bhAva do prakAra kA hotA hai - (1) zuddha, (2) kSayopazamAnuviddha / isa bAta ko spaSTarUpa se samajhAne ke liye aba spardhakoM ke bheda kI prarUpaNA kI jAtI hai / vaha isa prakAra hai" cautiTThANarasAI, savvadhAINi hoti phaDDAI | duTTANyANi mIsANi desavAINi sesANi // 1 // " isa gAthA kA artha isa prakAra hai - rasaspardhaka cAra prakAra ke hote - 1 ekasthAnaka, 2 dvisthAnaka, 3 tristhAnaka, 4 catuH sthAnaka / shubhspardhA bhedaprarupaNA-- prakRtiyAnA audayika bhAva e prakAranA hoya che (1) zuddha, (2) kSayApazamAnudhdhi. A vAtane spaSTarUpe samajAvAne mATe have spa kAnA bhedanI prarUpaNA karavAmAM Ave che. te A pramANe che-- nandI sUtre zrI nandI sUtra cautiThThANa rasAI, savvaghAINi hoti phaDDAi / duyANi mIsANi desa ghAINi sesANi // | 1 || " A gAthAnA artha A pramANe che-rasasparSIka cAra prakAranAM hAya che. (1) meDasthAnaU, (2) dvisthAna, (3) tristhAna, (4) catuHsthAnaH zula amRtiyono Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| atha kimidaM rasasyaikasthAnakatva-dvisthAnakatvAdi ? / ucyate-iha zubhaprakRtInAM rasaH kSIrakhaNDAdirasopamo bhavati / azubhaprakRtInAM tu nimb-kossaatkyaadirsopmH| kSIrAdi-rasazca-ekakarSaparimitaH 'ekatolA' iti bhASAprasiddhaH, svAbhAvika ekasthAnaka ucyte| sa eva mandarasa ityabhidhIyate / dvayostu karSayovahitApairutkAlane kRte sati yo'vaziSyate ekaH karSaH, sa dvisthAnakaH / sa tIvarasa ityucyate / trayANAM karSANAM tathaivotkAlane kRte sati ya ekaH karSo'vaziSTaH sa tristhAnakaH / sa tIvratararasa ityucyate / caturNI karSANAmAvartane kRte sati yo'vaziSTa ekaH karSaH, sa catuHsthAnakaH / sa tIvratamarasa ityucyte| ekasthAnako'pi prakRtiyoM kA rasa khIra khAMDa Adi ke rasa ke samAna hotA hai| tathA azubha prakRtiyoM kA rasa nIma evaM koSAtakI (kaDavI turaI) Adi ke rasa ke samAna hotA hai| dUdhaAdimeM jo eka tolA pramANa svAbhAvika rasa hotA hai vaha ekasthAnika rasa jAnanA caahiye| isI kA dUsarA nAma manda rasa bhI hai 1 / do tolA pramANa rasa jaba agni dvArA ukAlA jAtA hai aura isa taraha ukAlate 2 jaba vaha do tolA kA 1 tolA pramANameM raha jAtA hai to use visthAnika rasa samajhanA caahiye| isakA dUsarA nAma tIvra rasa bhI hai 2 / tIna tolA pramANa rasa jaba ukAlate 2 eka tolA raha jAtA hai to ise tristhAnika rasa jAnanA caahiye| isakA dUsarA nAma tIvratara rasa bhI hai 3 / isI taraha cAra tolA pramANa dugdhAdi kA rasa ukAlate2 jaba eka tolA pramANa meM baca jAtA hai to vaha catuHsthAnika rasa samajhanA caahiye| isakA dUsarA nAma tIvratama rasabhI hai 4 / eka sthaarasa khIra, khAMDa vagerenA rasa jevo hoya che. tathA azubha prakRtine rasa lImaDe ane kaSAtakI (kaDavuM turIyuM) vagerenA rasa je hoya che. dUdha AdimAM je eka telA pramANu svAbhAvika rasa hoya che te eka sthAnika rasa jANa joIe. tenuM bIjuM nAma mandarasa paNa che. be telA mApanA rasane jyAre agnivaDe ukALavAmAM Ave ane A rIte ukALatAM ukALatAM jyAre te be telAmAMthI eka telAnA pramANamAM rahI jAya tyAre tene kristhAnika rasa jANavo joIe. enuM bIju nAma tIvra rasa paNa che. traNa talA vajanane rasa jyAre ukALatAM ukALatAM eka teja rahI jAya tyAre tene tristhAnika rasa jANuM joIe. tenuM bIjuM nAma tIvratara paNa che. e ja rIte cAra telA vajanane dugdhAdika rasa ukALatAM ukALatAM jyAre eka tole bAkI rahe tyAre te catuHsthAnika rasa jANe joIe tenuM bIjuM nAma tIvratama paNa che. zrI nandI sUtra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 nandIsUtre ca raso jala-lava-bindu-cullaka-pramRtya-ali-karaka-( loTA )-kumbha-droNyA(kuMDA) diSu prakSepAd manda-mandatarAdyanekabhedatvaM prtipdyte| evaM dvisthAnakAdiSvapi raseSvanekabhedatvaM vAcyam / tathA karmaNAmapi raseSvekasthAnakavAdikaM svadhiyA bhaavniiym| pratyekamanantabhedabhinnAzca karmaNAM caikasthAnakarasAt dvisthAnakAdayo rasA yathottaramanantaguNA vAcyAH / tatra sarvaghAtinInAM dezaghAtinInAM vA prakRtInAM yAni catuHsthAnakarasAni, tristhAnakarasAni, dvisthAnakarasAni vA spardhakAni, tAni sarvaghAtinInAM sarvaghAtInyeva / dezaghAtinInAM tu mizrANi-kAnicit sarvaghAtIni navAlA rasa bhI jaba hama jala ke aMzameM, binduoMmeM, cullUmeM, pasalimeM, aMjalimeM, loTA, kuMbha, kuMDa AdimeM DAlate haiM to vaha bhI manda mandatara Adi aneka bhedavAlA bana jAtA hai| isI taraha dvisthAnaka Adi rasa bhI manda mandatara Adi aneka bhedavAlA bana jAtA hai| jisa prakAra dugdhAdika ke rasameM yaha ekasthAnika dvisthAnika Adi rasa kI vyavasthA samajhAI gaI hai usI prakAra karmoM ke rasoMmeM bhI ekasthAnika Adi kI aura unameM bhI tIvra tIvratara Adi aneka bhedoM kI kalpanA apanI dhuddhi se kara lenA cAhiye / isa taraha ekasthAnika rasa se visthAnika rasa, visthAnika rasa se tristhAnika rasa, evaM tristhAnikarasa se catuHsthAnika rasa anaMtA'naMta bhedavAle bana jAte haiN| inameM jo sarvaghAtI athavA dezaghAtI prakRtiyoM ke catuHsthAnika, tristhAnika evaM visthAnika rasavAle spardhaka haiM ve sarvaghAtI prakRtiyoM ke to sarvaghAtI hI haiN| dezaghAtI prakRtiyoM ke mizra hote haiM / inameM kitaneka sarvaghAtI hote haiM aura kiteka sthAnavALo rasa paNa jyAre ApaNe jaLanA aMzamAM, binduomAM, pasalImAM, aMjalimAM, leTA, kuMbha, kuMDa AdimAM nAkhIe chIe te te paNa mada, mandatara vagere aneka bhedavA thaI jAya che. je rIte dUdha vagerenA rasamAM A eka sthAnika, dristhAnika vagere rasanI vyavasthA samajAvavAmAM AvI che e ja pramANe karmonA rasamAM paNa ekasthAnika AdinI ane temAM paNa tIvra, tIvratara Adi aneka bhedanI kalpanA potAnI buddhithI karI levI joIe. A rIte eka sthAnika rasamAMthI dristhAnika rasa, kristhAnika rasamAMthI visthAnika rasa ane tristhAnika rasamAMthI catuHsthAnika rasa, anaMtAnaMta bheTavALA banI jAya che. temanAmAM je sarvaghAtI athavA dezaghAtI prakRtinA catuHsthAnika, tristhAnika ane kristhAnika rasavALA spardhaka che teo sarvaghAtI prakRtinA te sarvaghAtI che. dezaghAtI prakRtinA mizra hoya che. zrI nandI sUtra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| kAniciddezaghAtIni spardhakAni bhavantItyarthaH / zeSANi=ekasthAnakarasAni spardhakAni tu sarvANyapi dezaghAtInyeva / tAni ca dezaghAtinInAM saMbhavanti, na tu sarvaghAtinInAmiti kRtA sprdhkbhedprruupnnaa| __ athaudayikabhAvasya dvaividhyaM prarUpyate / uktaJca nihaesu savvaghAI,-rasesu phaDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM,-ti ohimaNacakkhumAI ya // 1 // chAyA-nihateSu sarvaghAtiraseSu, spardhakeSu dezaghAtinAm / jIvasya guNA jAyante, avadhimanazcakSurAdayazca // 1 // ___ vyAkhyA-dezaghAtinAm avadhijJAnAvaraNaprabhRtInAM karmaNAM sambandhiSu sarvaghAtiraseSu sarvaghAtI raso yatra sa sarvaghAtirasasteSu sarvaghAtirasavatsu spardhakeSu nihaneka dezaghAtI hote haiN| zeSa jo ekasthAnika rasavAle spardhaka hote haiM ve to dezaghAtI hI hote haiM, kyoM ki ekasthAnika rasavAle ye spardhaka dezaghAtI prakRtiyoMmeM hI saMbhavita hote haiM, sarvaghAtiprakRtIyoMmeM nhiiN| isa taraha yaha spardhakabhedaprarUpaNA jAnanI caahiye| ___ aba audayikabhAva ke zuddha aura kSayopazamAnuviddha, ina do bhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai, vaha isa prakAra hai " nihaesu savvaghAI,-rasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM-ti AhimaNacakkhumAI ya" // 1 // isa gAthA kA artha isa prakAra hai sarvaghAtI rasavAle spardhakoM ko tathAvidha vizuddha adhyavasAya ke bala teomAM keTalAMka sarvaghAtI hoya che ane keTalAMka dezaghAtI hoya che. bAkInA je ekasthAnika rasavALAM spardhaka hoya che teo te dezaghAtI ja hoya che, kAraNa ke eka sthAnika rasavALAM te spardhako dezaghAtI prakRtimAM ja saMbhavita hoya che. sarvadyAtiprakRtimAM nahIM. A rIte A spardhakabhedaprarUpaNA jANavI joIe. have audayika bhAvanA zuddha ane kSaye pazamAnuviddha, e be bhedenI prarU. paNa karavAmAM Ave che. te A pramANe che "nihaesu savvAI,-rasesu phaDDesu desaghAINaM / jIvassa guNA jAyaM - ti ohi-maNa cakkhu-mAI ya" // 1 // A gAthAne artha A pramANe che-- sarvaghAtIrasavALAM spardhakone tathAvidha vizuddha adhyavasAyanA baLathI zrI nandI sUtra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre teSu = tathAvidhavizuddhAdhyavasAya vizeSabalena dezaghAtirUpatayA pariNamiteSu, dezaghAtirasaspardhakeSvapi ca atisnigdheSu alparasIkRteSu teSAM madhyekatipayarasaspardhakagatasyodayAvalikAmaviSTasyAMzasya kSaye, zeSasya copazame vipAkodayaviSkambharUpe sati jIvasyAvadhimana:paryayajJAnacakSurdarzanAdayo guNAH = kSAyopazamikAH, jAyante ==prAdurbhavanti / ayaM bhAvaH - yadA'vadhijJAnAvaraNIyAdInAM dezaghAtinAM karmaNAM sarvaghAtIni rasaspardhakAni vipAkodayamAgatAni vartante, tadA tadviSayaH kevala eka eva zuddha audayikabhAvo bhavati / yadA tu dezaghAtirasaspardhakAnAmudayastadA tadudayAdaudayiko bhAvaH katipayAnAM ca dezaghAtirasaspardhakAnAM sambandhina udayAvalikAmaviSTasyAMzasya kSaye, se dezaghAtIrUpa pariNamAne para, tathA atisnigdha dezaghAtI ke rasaspardhakoM ko bhI alparasarUpa karane para, aura inake bIcameM bhI jo kitaneka rasaspardhakoM kA aMza hai ki jo udadyAvalimeM praviSTa ho cukA hai vaha jaba naSTa ho jAtA hai, tathA avaziSTa upazama avasthAmeM rahatA hai, aisI sthitimeM jIva ke kSAyopazamika avadhijJAna, mana:paryayajJAna tathA cakSurdarzana Adi guNa prakaTa hote haiM / phalitArtha isakA yaha hai ki - jisa samaya avadhijJAnAvaraNIya Adi dezaghAtI karmoM ke sarvaghAtirasaspardhaka, vipAkodaya vAle hote haiM to usa samaya tadviSayaka kevala eka hI zuddha audayikabhAva hotA hai 1 / tathA - jisa samaya unake dezaghAtIrasaspardhakoM kA udaya hotA hai usa samaya unake udayase audayika bhAva, tathA kitaneka dezaghAtira saspardhahi ke saMbandhI udayAbalikApraviSTa aMza kA kSaya hone para aura aba - 74 dezaghAtirUpa pariNamAtAM, tathA atisnigdha dezaghAtInA rasaspardhakone paNu aparasa rUpa karatAM, ane temanI vacce paNa je keTalAMka rasaspardhakonA aMza che ke je udayAvalimAM praveza karI cUkayAM che, te jayAre naSTa thAya che, tathA aziSTa upazama avasthAmAM rahe che, evI sthitimAM jIvane kSAyeApazamika avadhijJAna, manaHpayajJAna tathA cakSurdezana Adi guNu pragaTa thAya che (1) tenuM tAtparya e che ke jyAre avadhijJAnAvaraNIya Adi dezaghAtI karmonAM saghAtirasaspardhaka vipAkeAyavALAM thAya che tyAre te viSayanA phakata eka ja zuddha auyika bhAva hAya che (1). tathA je samaye temanA dezaghAtirasaspa konA uya thAya che te samaye tenA udayathI auyika bhAva, tathA keTalAMka dezaghAtirasaspardhA konAM saMbadhI udayAvalikApraviSTa aMzanA kSaya thatAM ane ava zrI nandI sUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| zeSasya cAnuditasyopazame kSAyopazamika iti kSayopazamAnuviddha audyikbhaavH| matizrutAvaraNacakSurdarzanAvaraNaprakRtInAM tu sadaiva dezaghAtinAmeva rasaspardhakAnAmudayo, na sarvaghAtinAm , tena sarvadApi tAsAmaudayika kSAyopazamiko bhAvau sanmizrI pApyete, na tu kevala audayika iti / atha prasaGgavazAt prakRtInAM bhAvA ucyantemohanIyasya kSAyika-kSAyopazamikau-pazamikau-dayika-pAriNAmikalakSaNAH pazcApi bhAvAH sambhavanti / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNA-ntarAyANAmaupazamikavarjAH zeSAzvatvAro bhAvAH / nAma-gotra-vedanIyA-yuSAM kSAyikau-dayika-pAriNAmikalakSaNAkhayo bhAvAH sambhavanti // mU0 8 // ziSTakA-jo udita nahIM hai-upazama hone para kSAyopazamika bhAva hotA hai| isa taraha audayika bhAva kSayopazamAnuviddha mAnA gayA hai 2 / jaise -matijJAna, zrutajJAna, cakSudarzana kI utpattimeM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa prakRtiyoM ke dezaghAti-rasaspardhakoM kA hI sadA udaya rahA karatA hai, sarvaghAtirasaspardhakoM kA nahIM, isaliye sarvadA inake udayameM audayika evaM kSAyopazamika ye donoM bhAva mile hue hote haiM, kevala audayika bhAva nhiiN| isa taraha audayika bhAva kSayopazamAnuviddha siddha ho jAtA hai| prasaMgavaza aba prakRtiyoM ke bhAva batalAye jAte haiM--- mohanIyakarmake kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika, audayika evaM pAriNAmika, ye pAMcoM hI bhAva hote haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAya, ina tIna karmI ke aupazamika bhAva ko chor3akara zeSa cAra zikhane ke je udita nathI tene upazama thatAM kSAzika bhAva thAya che. A rIte mauyimA kSayopazamAnuviddha manAyo cha (2). bha-bhatijJAna, zrutajJAna, cakSurdarzananI utpattimAM matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSurdazanAvaraNa prakRti. nA dezaghAtirasaspardhakone ja sadA udaya rahyA kare che, sarvavAtirasaspardhake nahIM, tethI hamezAM tenA udayamAM audayika ane kSAzamika, e bane bhAva maLelA hoya che, phakata audayika bhAva nahIM. A rIte audayikabhAva kSapazamAnuvidha sidhdha thaI jAya che. prasaMgavaza have prakRtinA bhAva batAvavAmAM Ave che- mahanIya karmanA kSAyika, kSApathamika, aupazamika, audayika ane pAriNa mika, e pAMca ja bhAva che. jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane antarAya, e traNa zrI nandI sUtra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam ahavA guNapaDivannassa aNagArassa ohinANaM smuppjji| taM samAsao chavvihaM pannattaM / taM jahA-ANugAmiyaM1, aNANugAmiyaM2, vaDDhamANayaM3, hIyamANayaM4, paDivAiyaM5, appddivaaiyN6|| sU0 9 // __ chAyA--athavA guNapratipannasyAnagArasyAvadhijJAnaM samutpadyate / tat samAsataH paDvidhaM prajJaptam / tad yathA-AnugAmikam 1, anAnugAmikam 2, vardhamAnakaM3, hIyamAnakaM4, pratipAtikam 5, apratipAtikam 6 // mU0 9 // __TIkA--' ahavA' ityAdi-'athavA ' iti prakArAntaraM pratibodhayati / viziSTaguNapratipattimantareNAvadhijJAnAvaraNakSayopazamo bhavatItyasmAdanyo'yaM prakAraH bhAva hote haiN| nAma, gotra, vedanIya tathA Ayu, ina cAra karmoM ke kSAyika, audayika aura pAriNAmika, ye tIna bhAva hote haiM ||suu08|| 'ahavA' ityaadi| athavA guNapratipanna anagAra ke avadhijJAna hotA hai, vaha chaha prakArakA hotaa|aanugaamik 1, anAnugAmika 2, vardhamAnaka 3, hIyamAnaka 4, pratipAtika 5, aura apratipAtika 6, / vizeSArtha-sUtra meM rahA huA "ahavA" zabda yaha batalAtA hai ki viziSTaguNapratipatti ke vinA bhI avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai isa kAraNa usa ke kSayopazama ke liye aura bhI dUsarA prakAra hai jo isa taraha hai-mUlaguNa evaM uttaraguNoM ko yahAM guNa-zabda se grahaNa kiyA karmonA pathamika bhAvane choDatAM bAkI cAra bhAva hoya che. nAma, gotra, vedanIya tathA Ayu, e cAra karmonA kSAyika, audayika ane pariNAmika, e traNa bhAva hoya che. sU0 8 ) 'ahavA' tyAhi. AthA gurUpratipanna m||22. mavadhijJAna thAya che. te 7 mAranu Doya che-(1) Anubhi (2) anAnubhi: (3) qbhAna (4) DIyamAna (5) pratipAti (6) mapratipAti. vizeSArtha:-sUtramA mAvata "ahavA" 54 2 dazAva cha OM viziSTa guNa pratipattinA vinA paNa avadhijJAnAvaraNane kSaye pazama thAya che, te kAraNe tenA layopazamane mATe eka bIjo prakAra paNa che je A pramANe che-mULaguNa ane uttaraguNene ahIM guNa zabdathI grahaNa karela che. e mULaguNa ane uttaraguNene zrI nandI sUtra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| pradarzyate, iti bhAvaH / guNapratipannasya-guNAH-mUlottararUpAstAn pratipanno guNapratipannaH / athavA-guNaiH pratipannaH, 'ayamanagAro'smAkamavasthAnapAtra 'miti kRtvA guNairAzrita ityarthaH / anena pAtratAyAM satyAM svayameva guNA AyAntIti mUcitam / uktazca"nodanvAnarthitAmeti, na cAmbhobhirna puuryte|| AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH " // 1 // hai| ina mUlaguNa aura uttaraguNoM ko jo dhAraNa karate haiM ve guNapratipanna haiN| athavA jo guNoM ke dvArA Azrita kiye gaye hoM ve guNapratipanna haiN| "yaha sAdhu hamAre Thaharane kA sthAna haiM" aisA vicAra kara mAno guNa svayaM usameM Akara nivAsa karane laga jAte haiM, kyoM ki jaba pAtratA AjAtI hai to guNoM kA aisA svabhAva hotA hai ki ve vinA bulAye hI svayameva Akara usa pAtra AtmA ko apanA nivAsasthAna banA liyA karate haiM, kahA bhI hai " nodanvAnarthitAmeti, na cAmbhobhine pUryate / AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH" // 1 // samudra jala se yaha yAcanA nahIM karatA hai ki tuma hameM Akara bharado kintu samudra meM pAtratA dekhakara jala svayaM usameM Akara bhara jAtA hai| ataH prANI kA kartavya hai ki vaha sarva prathama apane Apako pAtra banAve / pAtratA Ane para guNa-rUpa saMpattiyAM svayaM hI use apanA nivAsa sthAna banA letI haiM // 1 // je dhAraNa kare che teo guNapratipanna che. athavA je guNo vaDe Azrita karAyA hoya teo guNapratipanna che. "A sAdhu amAre rahevAnuM sthAna che." e vicAra karIne jANe ke guNa jAte ja AvIne tenAmAM nivAsa karavA mAMDe che, kAraNa ke jyAre yogyatA AvI jAya che tyAre guNane e svabhAva che ke te vagara bolAvye jAte ja AvIne te lAyaka (pAtra) AtmAne pitAnuM nivAsa sthAna mAnAvI che. yu 54 cha " nodanvAnarthitAmeti, na cAmbhobhirna pUryate / __ AtmA tu pAtratAM neyaH, pAtramAyAnti saMpadaH // 1 // " samudra jaLane e yAcanA karatA nathI ke tuM AvIne mane bharI de, paNa samadramAM pAtratA joIne jaLa jAte ja AvIne temAM bharAI jAya che. tethI prANInI pharaja che ke teNe sauthI pahelAM potAnI jAtane lAyaka banAvavI joIe. pAtratA AvatAM ja guNarUpa saMpatti poteja tene pitAnuM nivAsasthAna banAvI le che, zrI nandI sUtra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre tasya guNapratipannasya anagArasya =na gacchantItyagAH = kASThapASANAdayastAn Rcchati = samAzrayati, ityagAraM gRhaM na vidyate agAraM yasyAsAvanagAraH - parityaktadravyabhAvagRha ityarthaH / tasya prazasteSvadhyavasAyeSu vartamAnasya sarvaghAtirasaspardhakeSu dezaghAtirasaspardhakatayA jAteSu pUrvoktakrameNa avadhijJAnAvaraNakarmakSayopazame sati, avadhijJAnamutpadyate / 78 atha mana:paryayajJAnaprarUpaNA / mana:paryayajJAnAvaraNIyasya tu viziSTasaMyamApamAdAdipratipattAveva sarvaghAtIna rasaspardhakAni dezaghAtIni bhavanti tathAsvAbhAvyAt / tacca tathAsvAbhAvyaM, , jinake agAra ( ghara ) nahIM hai ve anagAra haiM / kASTha pASANa Adi kA jo Azraya karatA hai - arthAt lakaDI patthara Adi kI sahAyatA se jisakA nirmANa hotA hai usakA nAma agAra-ghara hai / isa agAra kA jinhoMne parityAga kara diyA hai ve anagAra haiN| anagAra ke dravya aura bhAvarUpa donoM prakAra ke agAra - ghara kA parityAga hotA hai / isa taraha prazasta adhyavasAyoMmeM lavalIna usa anagAra ke sarvaghAtI jo rasaspardhaka hote haiM ve dezaghAtirasaspardhakarUpa se pariNamita ho jAte haiM, taba pUrvokta krama se avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para usake avadhijJAna utpanna ho jAtA hai / aba mana:paryayajJAna kI prarUpaNA kI jAtI hai mana:paryayajJAnAvaraNIya karma ke sarvaghAtirasaspardhaka, viziSTa saMyama apramAda Adi guNoM kI pratipatti hone para hI dezaghAtirUpa hote haiM, kyoM jeone agAra (ghara) nathI te anagAra che. kASTha, pASANa Adine je Azraya le che-eTale ke lAkaDu, paththara vagerenI sahAyatAthI jenuM nirmANa thAya che tenuM nAma agAra (ghara) che. A agAranA jeNe tyAga karyo che te anagAra che. anagArane dravya ane bhAvarUpa ane prakAranA agAra-gharane parityAga hAya che. A rIte prazasta adhyavasAyemAM lavalIna te anagAranA je saghAtirasaspardhI ka hAya che, te dezaghAtirasaspardhakanArUpe parimita thai jAya che, tyAre pUrvokta kramathI avidhajJAnAvaraNu kaneA kSApazama thatAM tene avadhijJAna utpanna thaI jAya che. have mana:parya jJAnanI prarUpaNA karavAmAM Ave cheH mana:paryaM yajJAnAvaraNIya karmInA sarvAtirasaspa`ka, viziSTa sayama, apramAda Adi guNeAnI pratipatti thatAM ja dezadhAtirUpa thAya che, kAraNa ke A zrI nandI sUtra Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| bandhakAle tathArU pANAmeva teSAM bandhanAt / tato manAparyayajJAnaM viziSTaguNapratipannasyaiva veditavyam / matizrutAvaraNAcakSurdarzanAvaraNA'ntarA yaprakRtInAM tu sarvaghAtIni rasaspardhakAni yena kenacit tathArUpavizuddhAdhyavasAyena tadadhyavasAyAnurUpaM dezaghAtIni bhavanti, teSAM tathAsvAbhAvyAt / tato matijJAnAvaraNAdInAM sadaiva dezaghAtinAmeva rasaspardhakAnAmudayaH, sadaiva ca kSayopazamaH / uktaJca paJcasaMgraha TIkAyAm-( dvA. 3 gA. 29) ki isa avasthAmeM unakA aisA hI svabhAva hotA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki baMdhakAlameM inakA jo baMdha hotA hai vaha isI prakAra ke hI sarvaghAtirasaspardhakoM kA baMdha hotA hai| isaliye manaHparyayajJAna viziSTaguNAzrita anagAra ke hI hotA hai, aisA jAnanA caahiye| manaHparyayajJAna kI utpattimeM avadhijJAnakI utpatti kI taraha usameM viziSTa guNapratipannatAkA abhAva nahIM hotA hai| __ matizrutAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, antarAya, ina prakRtiyoM ke sarvaghAtirasaspardhaka jisa kisI bhI tathArUpa vizuddha adhyavasAya se usI ke anusAra dezaghAtirUpameM pariNamita ho jAte haiM, kyoM ki inakA aisA ho svabhAva hotA hai| isaliye matijJAnAvaraNAdikoM ke sadA hI dezaghAtirasaspardhakoM kA hI udaya rahatA hai aura sadA hI unakA kSayopazama hotA hai| paMcasaMgrahaTIkAmeM (dvA03 gA029) yahI bAta kahI haiavasthAmAM tene evo ja svabhAva hoya che. tenuM kAraNa paNa e ja che ke baMdha kALamAM temane je baMdha hoya che te e prakAranA ja sarvaghAtirasaspardhakone baMdha hoya che, tethI mana:paryayajJAna viziSTaguNAzrita anagArane ja thAya che ema mAnavuM joIe. mana:paryayajJAnanI utpattimAM avadhijJAnanI utpattinI jema viziSTaguNapratipannatAne abhAva nathI. matikRtAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, ane antarAya, e prakRtinA sarva ghAtirasaspardhaka kaI paNa evA rUpanA vizudhdha adhyavasAyathI tenA pramANe dezaghAtirUpamAM pariNamita thaI jAya che, kAraNa ke temane e ja svabhAva hoya che, tethI matijJAnAvaraNAdikanA dezaghAtirasaspardhakone ja hamezA udaya rahe che, ane hamezAM temane ja pazama thAya che. paMcasaMgraha TIkAmAM ( dvA. 3 gA. ra9) Aja vAta kahI che - zrI nandI sUtra Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre " matizrutAvaraNAcakSurdarzanAvaraNAntarAyaprakRtInAM ca sadaiva deshghaatirssprdhkaanaamevodyH| tatastAsAM sadaivaudayikakSAyopazamiko bhAvau" iti / 'taM samAsao' ityAdi / tat avadhijJAnaM, samAsataH saMkSepeNa SaDvidhaM= SaTprakAraka, prajJapta-prarUpitam / tad yathA-AnugAmikam 1, anAnugAmikam2, vardhamAnakaM 3, hIyamAnakaM 4, pratipAtikam 5, apratipAtikam 6, iti / tatrAnugAmikam-anugamanazIlam , yadavadhijJAnaM gacchantamavadhijJAninaM locanavadanugacchati, taditi bhAvaH 1 // anAnugAmikam-yad gacchantamavadhijJAninaM nAnugacchati zRMkhalApatibaddhapradIpavat , tadityarthaH 2 / vardhamAnakam-vardhate, iti vardhamAnaM, ___ "matizrutAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa evaM antarAya prakRtiyoM ke dezaghAtirasaspardhakoM kA hI sadA udaya rahatA hai ataH unake sadA hI audayika evaM kSAyopazamika bhAva hote haiN|" ___ vaha avadhijJAna saMkSepa se chaha prakAra kA batalAyA gayA hai-(1) AnugAmika, (2) anAnugAmika, (3) vardhamAnaka, (4) hIyamAnaka, (5) pratipAtika, (6) apratipAtika / jisa prakAra dUsare kSetrameM jAte hue manuSya ke sAtha usakI AMkheM sAtha jAtI haiM usI prakAra jo avadhijJAna avadhijJAnI ke sAtha dUsarI jagaha cale jAne para sAtha jAtA hai usakA nAma AnugAmika avadhijJAna hai 1 / sAMkala se jakaDe hue dIpakakI taraha jo avadhijJAna apane utpattisthAna ko choDa dene para jIva ke sAtha nahIM jAtA hai vaha anAnugAmika hai 2 / jaise zuklapakSa kA caMdramaMDala pratidina baDhatA rahatA hai usI prakAra jo avadhijJAna utpatti kAlameM alpaviSayaka honepara bhI pariNAmazuddhi bar3hane ke sAtha hI kramazaH adhika 2 "matizratAvaraNa, acakSurdazanAvaraNa, ane antarAya prakRtinA dezaghAtirasaspardhakone ja sadA udaya rahe che, tethI temanAmAM haMmezA ja audayika ane kSApamika bhAva hoya che. te bhavadhijJAna saMkSiptamA cha prA2nu matAvAyu cha-(1) 2maanu||bhi, (2) manAnugAbhi, (3) bhAna, (4) DAyamAna, (5) pratipAti sana (6) apratipAtika. (1) je rIte bIjA kSetramAM jatAM manuSyanI sAthe tenI AMkha jAya che e ja rIte je avadhijJAna, avadhijJAnInI sAthe bIjI jagyAe jatAM paNa sAthe ja jAya che tenuM nAma AnuvAmika avadhijJAna che. (2) sAMkaLanI sAthe jakaDelA dIvAnI jema je avadhijJAna pitAnAM utpattisthAnane choDI devAtAM jIvanI sAthe jatuM nathI te anAnugAmika che. (3) jema zukalapakSanuM candra zrI nandI sUtra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-zAnabhedAH tadeva vardhamAnakam , utpattikAlataH samArabhya pravardhamAnaM zuklapakSacandravadityarthaH / tathA hIyamAnakam-hIyate iti hIyamAnaM, tadeva hIyamAnakam , udayasamayasamanantarameva hIyamAnaM kRSNapakSacandravadityarthaH 4 / tathA pratipAtikam pratipatanazIlaM pratipAti, tadeva pratipAtikam , yatphUtkAranaSTapradIpavat sarvathA vinazyati tdityrthH5| tathA-apratipAtikam-na pratipAti, apratipAti, tadeva-apratipAtikam , yat kevalajJAnAtpUrva na vinazyati tdityrthH6|| nanvAnugAmikAnAnugAmikabhedadvaye zeSabhedA vardhamAnakAdayo'ntarbhUtAH santi, kathaM tarhi zeSabhedAnAM vardhamAnakAdInAM pRthagupanyAsaH ? iti / viSayaka hotA jAtA hai vaha vardhamAnaka hai 3 / jisa prakAra kRSNapakSa kA caMdramA pratidina ghaTatA jAtA hai usI prakAra jo avadhijJAna utpatti ke samaya adhikaviSayavAlA hone para bhI pariNAmazuddhi kama ho jAne se kramazaH alpaviSayaka hotA jAtA hai vaha hIyamAnaka hai 4 / jisa prakAra jalatA huA dIpaka phUMka se bujha jAtA hai usI prakAra jo avadhijJAna bilakula chUTa jAtA hai vaha pratipAtika hai 5 / kevalajJAna jabataka AtmAmeM na ho jAve tabataka jo banA rahe vaha apratipAtika hai / zaMkA-AnugAmika anAnugAmika, ye jo avadhijJAna ke do bheda batalAye gaye haiM unameM hI vardhamAnaka Adi avaziSTa avadhijJAna ke bheda antarbhUta ho jAte haiM phira kyoM ina kA pRthakarUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai / maMDaLa pratidina vadhatuM jAya che e ja pramANe je avadhijJAna utpattinA vakhate alpaviSayaka hevA chatAM pariNAmazuddhi vadhavAnI sAthe ja krame krame vadhAre ne vadhAre viSayaka thatuM jAya che te vardhamAnaka che. (4) je rIte kRSNapakSane candramA divase divase kSaya pAmate jAya che e ja rIte je avadhijJAna utpattine vakhate vadhAre viSayavALuM hovA chatAM paNa pariNAmazuddhi ochI thavAthI krame krame alpaviSayaka thatuM jAya che te hIyamAnaka che. (5) je rIte baLate dI phUMka mAravAthI elavAI jAya che te ja pramANe je avadhijJAna taddana chUTI jAya che te pratipAtika che. (6) kevaLajJAna jyAM sudhI AtmAmAM pidA na thAya tyAM sudhI je Take te apratipAtika che. zaMkA--AnugAmika ane anAnugAmika e be avadhijJAnanA je bheda batAvyA che temanAmAM ja vardhamAnaka Adi avaziSTa avadhijJAnanA bhedane samAveza thaI jAya che to pachI temanuM juduM ja nirUpaNa zA mATe karAyuM che? zrI nandI sUtra Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___ ucyate- AnugAmikAdibhedadvaye zeSabhedAnAmantarbhAve satyapi tadbhedadvayAdeva zeSabhedAnAM paricchedo na bhavati / tathAhi-AnugAmikamanAnugAmikaM ceti dvayameva yadhuktaM syAt , tarhi vardhamAnakAdayo bhedA nAvagamyante, ityajJAtajJApanArtha zAstre teSAM pRthagupanyAso'stIti // mU0 9 // mUlam-se kiM taM ANugAmiyaM ohinANaM ? / ANugAmiyaM ohinANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-aMtagayaM ca majjhagayaM ca / se kiM taM aMtagayaM ? / aMtagayaM tivihaM paNNattaM / taM jahApuraoaMtagayaM 1, maggaoaMtagayaM 2, pAsaoaMtagayaM 3 / se kiM taM puraoaMtagayaM ? / puraoaMtagayaM-se jahAnAmae kei purise ukaM vA, caDuliyaM vA, alAyaMvA, maNiM vA, paIvaM vA, joiM vA, puraokAuMpaNollemANe2, gacchejjA, settaM puroaNtgyN| se kiM taM maggaoaMtagayaM ? / maggaoaMtagayaM se jahA nAmae kei purise ukkaM vA, caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNiM vA, paIvaM vA, joiM vA,maggao kAuM aNukaDDhemANe2,gacchijjA,settaM maggaoaMtagayaM 2 / se kiM taM pAsaoaMtagayaM ? / pAsaoaMtagayaM se jahA nAmae kei purise ukaM vA, caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNiM vA, ___ uttara-inake pRthakarUpa se nirUpaNa karane kA kAraNa kevala eka yahI hai ki ina donoM se zeSa bhedoM kA pariccheda-jJAna nahIM ho sakatA hai| yadi AnugAmika tathA anAnugAmika ye do hI avadhijJAna ke bheda kahe jAte to vardhamAnakAdika dUsare bheda nahIM jAne jA skte| isaliye alpabuddhivAloM ko samajhAne ke liye zAstra meM ina bhedoM kA pRthakarUpa se pratipAdana karane meM AyA hai| sU09 // uttara-temanuM juduM nirUpaNa karavAnuM kAraNa phakta eka ja che ke te bananethI zeSa (bAkInA) bhedanuM jJAna (paricacheda) thaI zakatuM nathI. je AnugAmika ane anAnugAmika e beja avadhijJAnanA bheda kahevAyA hatA te vardhamAnakAdika bIjAM bheda jANI zakAta nahIM. tethI alpabuddhivALAMone samajAvavA mATe zAstramAM e bhedenuM alaga rUpathI pratipAdana karavAmAM AvyuM che. sUtra lA zrI nandI sUtra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH 83 paIvaM vA, joI vA, pAsao kAuM parikaDDhemANe2 gacchijjA, se taM pAsaoaMtagayaM 3, se taM aMtagayaM / se kiM taM majhayaM ? | majjhagayaM se jahA nAmae keha purise ukkaM vA caDuliyaM vA, alAyaM vA, maNiM vA, paIvaM vA, joI vA, matthae kAuM samuddahamANe2, gacchijjA, se taM majjhagayaM / aMtagayasta majjhagayassa ya ko paiviseso ? / goyamA ! puraoaMtagaeNaM ohinANeNaM purao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejANi vA joyaNAI jANai pAsai, maggao aMtagaeNaM ohinANeNaM maggao ceva saMkhejANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai pAsai, pAsaoaMtagaeNaM ohinANeNaM pAsao ceva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai pAsai, majjhagaeNaM ohinANeNaM savvao samaMtA saMkhejjANivA asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai pAsai / se taM ANugAmiyaM ohinANaM // sU0 10 // chAyA - atha kiM tad AnugAmikamavadhijJAnam ? AnugAmikamavadhijJAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - antagataM ca madhyagataM ca / atha kiM tadantagatam ? antagataM trividhaM prajJaptaM, tadyathA- purato'ntagataM 1, mArgato'ntagataM 2, pArzvato'ntagatam 3 / atha kiM tat purato'nvagataM 1 sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH - ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNi vA. pradIpaM vA, jyotirvA, purataH kRtvA praNudan 2 gacchet, tadetat puro'ntagatam 1 | atha kiM tanmArgato'ntagataM ? mArgato'ntagataM sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaHulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNi vA, pradIpaM vA, jyotirvA, mArgataH kRtvA'nukarSan 2 gacchet tadetanmArgato'ntagatam 2 | atha kiM tat pArzvato'ntagataM ? pArzvato'ntagataM sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaH ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNi vA, pradIpaM vA, jyotirvA, pArzvataH kRtvA parikarSan 2 gacchet, tadetat pArzvato'nvagataM 3, tadetadantagatam / atha kiM tanmadhyagataM ? madhyagataM sa yathAnAmakaH kacitpuruSaH - ulkAM vA, zrI nandI sUtra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nandI sUtre caTulikAM vA alAvA, maNi vA, pradIpaM vA, jyotirvA, mastake kRtvA samudvahan 2, gacchet, tadetanmadhyagatam / antagatasya madhyagatasya ca kaH prativizeSaH ? gautama ! purato 'ntagatenA'vadhijJAna puratacaiva saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, mArgato'ntagatenA'vadhijJAnena mArgatazcaiva saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, pArzvato'ntagatenA'vadhijJAnena pArzvatazcaiva saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, madhyagatenA'vadhijJAnena sarvataH samantAt saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati, tadetadAnugAmikamavadhijJAnam // sU0 10 // TIkA -' se kiM taM ANugAmiyaM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati - atha kiM tadAnugAmikamavadhijJAnam ? yadavadhijJAnaM pUrvamAnugAmikamiti nAmnA nirdiSTaM, tasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha - AnugAmikamavadhijJAnaM dvividhaM prajJatam / tad yathA--antagataM ca madhyagataM ca / ihAnta - zabdaH paryantavAcI, vanAntavat, dezAntavat, vastrAntavat / ante paryante gataM = vyavasthitam antagatam / AtmapradezAnAM paryante sthitamityarthaH / 'se kiMtaM ANugAmiyaM ' ityAdi / ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! AnugAmika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? | uttara - avadhijJAnakA prathama bheda jo AnugAmika batalAyA gayA hai usake do prakAra haiM / 1 antagata, 2 mdhygt| vanAnta kI taraha, dezAnta kI taraha, tathA vastrAnta kI taraha yahAM anta-zabda paryanta kA arthAt antabhAga kA vAcaka hai kintu nAza Adi arthakA vAcaka nahIM hai / paryantameM jo vyavasthita ho usakA nAma antagata AnugAmika avadhijJAna hai / yaha avadhijJAna AtmapradezoM ke paryantameM vyavasthita hotA hai / " se kiM taM ANugAmiyaM " ityAdi. ziSya pUche che ke he bhadanta ! AnugAmika avadhijJAnanuM svarUpa zuM che ? uttara--avadhijJAnanA pahelA bheda je AnugAmika matAvavAmAM Avye chetenA me aAra che. (1) antagata (2) madhyagata. vanAntanI prema, dezAntanI prema mane vastrAntanI prema ahIM ' anta zabda paryanta bheTale antabhAganA vAcaka che paNa nAza vagere arthanA vAcaka nathI. pantamAM je vyavasthita hAya tenuM nAma antagata AnugAmika avadhijJAna che. A avadhijJAna AtmapradezanAM pantamAM vyavasthita hoya che. tenuM tAtparya A pramANe che - zrI nandI sUtra d Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 85 iyamatra bhAvanA -- utpadyamAnaH ko'pyavadhiH spardhakarUpAnusAreNa jAyate / iha spardhakAni nAma - gavAkSajAlAbhyantarasthitapradIpaprabhAnirgamasthAnAnIva avadhijJAnAvaraNakSayopazamajanyAni chidrarUpANi-avadhijJAnanirgamasthAnAni / tAni trafa satata saMkhyeyAni asaMkhyeyAni vA bhavanti / tAni ca vicitrarUpANi bhavanti / tathA hi- kAnicit spardhakAni paryantavartiSvAtmapradezeSu kSayopazamAnuviddhamudayaM praapnuvnti| tatrApi kAnicit purataH, kAnicit pRSThataH, kAnicit adhobhAge, kAniciduparitanabhAge, kAnicinmadhyavartiSvAtmapradezeSu kSayopazamAnuviddhamudayaM prApnuvanti / yatra yathA spardhakAni bhavanti, tatra tathA'vadhijJAnamupajAyate / tadA tAtparya isakA isa prakAra hai- koI 2 avadhijJAna spardhakoM ke anusAra utpanna hotA hai / jisa prakAra makAna ke bhItara se pradIpa kI prabhA ko bAhara nikalane ke liye gavAkSajAla hote haiM isI prakAra avadhijJAna ke nirgamasthAna bhI hote haiN| ye avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazamajanya hote haiM / inhIM kA nAma spardhaka haiM / ye spardhakarUpa chidra eka jIva ke saMkhyAta athavA asaMkhyAta taka hote haiM aura vividha prakAra ke hote haiN| kitaneka spardhaka to aise hote haiM jo paryantavartI AtmapradezoM meM kSayopazamase mizrita udayAvasthApanna hote haiN| inameM bhI kitane aise hote haiM jo AtmA ke Age pradezoMmeM kSayopazamAnuviddha udaya ko prApta karate haiM. kitaneka aise hote haiM jo AtmA ke pIche ke pradezoM meM kSayopazama se yukta udaya ko pAte haiN| kitaneka adhobhAgameM, kitaneka uparitanabhAgameM, kitaneka madhyavartI AtmapradezoM meM kSayopazamAnuviddha udaya ko prApta karate haiN| jahAM jaise spardhaka hote haiM vahAM vaisA avadhijJAna utpanna hotA hai / keAI kAI adhijJAna spardhakonA pramANe utpanna thAya che. je pramANe makAnanI aMdarathI dIvAnA prakAzane bahAra nikaLavA mATe gavAkSajALI hoya che e ja pramANe avadhijJAnanAM nigamasthAnA paNu hoya che. teo aviSejJAnAvaraNa kranA kSApazamajanya hoya che. temanuM ja nAma spardhaka che. e spardhA karUpa chidra eka jIvane sakhyAta ke asaMkhyAta sudhI hoya che ane vividha prakAranA hoya che. keTalAMka spaSTaka te evAM hoya che ke je pantavatI AtmapradezAmAM kSApazamathI mizrita uttayAvasthApanna hoya che. temanAmAM paNa keTalAMka evAM hoya che ke je AtmAnA AgaLanA pradezeAmAM kSApazamAnuddhi udaya prApta kare che. keTalAMka evAM hoya che ke je AtmAnI pAchaLanA pradezomAM kSApazamathI yukata unnaya prApta kare che, keTalAMka nIcenA bhAgamAM, keTalAMka uparanA bhAgamAM, keTalAMka madhyavatI AtmapradezamAM kSayApazamathI yukta udaya prApta kare che, jyAM jevAM spaSTaka hAya che tyAM tevuM avadhijJAna utpanna thAya che. ne te spardhakA zrI nandI sUtra Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre smano'nte paryante sthitamitikRtvA-antagatamityucyate, taireva paryantavartibhirAtmapradezaiH sAkSAdavadhirUpaM jJAnaM jAyate, na tvazeSairAtmapradezaiH? iti prthmo'rthH| ___ athavA-audArikazarIrasya ante gataM-sthitamantagatam , kayAcidekadizayopalambhAt / idamapi spardhakAnurUpamavadhijJAnam / sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pi audArikazarIrAnte kayApi dizayA yadazAdupalabhyate, tadapyantagatam 2 / nanu yadi sarvAtmapadezAnAM kSayopazamastataH sarvataH kiM na pazyati ? ucyateyadi ye spardhaka AtmA ke pradezoM ke anta meM sthita haiM to ina paryantavartI AtmapradezoMse hI sAkSAt avadhirUpa jJAna utpanna hogA, AtmA ke samastapradezoMse nhiiN| isa prakAra yaha antagata AnugAmika avadhijJAna kA bhAva hai| yaha prathama artha 1 / ___ athavA-antagata-zabda kA dUsarA artha "jo audArika zarIra ke antameM sthita ho" aisA bhI hotA hai| audArika zarIra ke antameM sthita rahanevAlA yaha avadhijJAna bhI spardhakoM ke anurUpa hI hotA hai, aura kisI eka dizAmeM sthita rUpI padArthoM ko spaSTa jAnatA hai| yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama samasta AtmapradezoMmeM hotA hai to bhI yaha audArika zarIra ke antameM sthita hokara hI kisI eka dizAmeM vyavasthita rUpI padArthoM ko viSaya karatA hai| zaMkA-yadi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama samasta AtmapradezoMmeM hotA hai to samasta AtmapradezoM se hI yaha avadhijJAna rUpI padArthoM ko kyoM nahIM jAnatA dekhatA hai / AtmAnA pradezanA antamAM rahela hoya to e paryantavatI AtmapradezamAMthI ja sAkSAt avadhirUpa jJAna utpanna thaze, AtmAnA samasta pradezamAMthI nahIM A pramANe A atagata AnugAmika avadhijJAnane bhAva che. A pahele artha. athavA-antagata zabdane bIjo artha "je audArika zarIranA antamAM sthita hoya" e paNa thAya che. dArika zarIranA antamAM sthita rahenArUM avadhijJAna paNa spardhakane anurUpa ja hoya che, ane keI eka dizAmAM rahelAM rUpI padArthone spaSTa jANe che jo ke avadhijJAnAvaraNa kamane kSapazama samasta AtmapradezamAM thAya che. te paNa te audArika zarIranA antamAM sthita thaIne ja keI eka dizAmAM vyavasthita rUpI padArthone viSaya kare che. zaMkA-je avadhijJAnAvaraNa kamane kSapazama samasta AtmapradezamAM thAya che te samasta AtmapradezavaDe ja A avadhijJAna rUpI padArthone kema jANatuM dekhAtuM nathI ? zrI nandI sUtra Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 87 ekadizayaiva vastuno jJAnasaMbhavAt / vicitro hi kSayopazamastataH sarveSAmapyAtmapradezAnAmitthaMbhUta eva svasAmagrIvazAt kSayopazamaH sambhavati, yadauMdArikazarIramapekSya kayAcid vivakSitayA ekadizayA pazyatIti dvitIyo'rthaH 2 / ____ athavA-ekadigbhAvinA'vadhijJAnena yaduddyotitaM kSetraM tasyAM dizi tadavadhijJAnaM vartate, avadhijJAnavatastadante vartamAnatvAt / tato'nte ekadigurUpasyAvadhijJAnaviSayasya paryante, vyavasthita tasmAdavadhijJAnamantagatamityucyate / iti tRtiiyo'rthH3| idamatra tattvam-antagatamavadhijJAnaM tridhA vyAkhyeyam-AtmapradezAnte, vA audArikazarIrAnte vA taduyotitakSetrAnte vA vyavasthitaM bhavati / sarvAtmapradeza uttara-vastu kA jJAna eka dizAko lekara hI hotA hai isaliye yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSAyopazama samasta AtmapradezoMmeM hotA hai phira bhI vaha kSayopazama svasAmagrI ke vaza se isI DhaMga kA hotA hai ki vaha audArika zarIra kI apekSA karake kisI eka vivakSita dizA ke sahAre usI dizAmeM sthita rUpI padArthoM ko jAnatA dekhatA hai| yaha dUsarA artha 2 / antagata kA tIsarA artha aisA bhI hotA hai ki-yaha avadhijJAna ekadigbhAvI hotA hai ataH usa ke dvArA jitanA bhI kSetra prakAzita kiyA jAtA hai usa prakAzita kSetra ke ekadigrUpa viSaya ke antameM yaha vyavasthita hotA hai isaliye yaha antagata kahalAtA hai| yaha tIsarA arth| tAtparya isakA isa prakAra jAnanA cAhiye ki antagata avadhijJAna AtmapradezAntameM 1, audArikazarIrAntameM 2, tathA apane dvArA prakAzita uttara-vastunuM jJAna eka dizAne laIne ja thAya che. tethI je ke avadhijJAnAvaraNa kamane pazama samasta AtmapradezamAM thAya che te paNa te pazama svasAmagrInA vazathI evA prakArane thAya che ke te audArika zarIranI apekSA karIne keI eka vivakSita dizAnI madadathI eja dizAmAM rahela rUpI padArthone jANe che tathA dekhe che. A bIjo artha. antagatane trIjo artha e paNa thAya che ke A avadhijJAna eka dibhAvI hoya che tethI tenA dvArA jeTaluM paNa kSetra prakAzita karAya che te prakAzita kSetranA eka digrupa viSayanA antamAM te vyavasthita hoya che tethI te antagata kahevAya che. A trIjo artha. tenuM tAtparya A rIte samajavuM joIe ke antagata avadhijJAna- (1) yAtmaprazAntamai, (2) mohA2i4zarIrAntamA mane (3) potAnA dvaa2|| zrI nandI sUtra Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsane kSayopazamAt sakalajIvopayoge satyapi sAkSAdekadeze naiva darzanAdAtmapradezAntagataM yadavadhijJAnaM tadantagatamucyate, iti prathamam / athavA-audArikazarI raikadeze naiva darzanAdaudArikazarIrAnte gataM yadavadhijJAnaM tadapyantagatamucyate, audArikazarIrasyaikadeze ekasyAM dizi tadavadhijJAnamutpadyate, iti dvitIyam / kSetrAntagataM tu avadhijJAnodyotitakSetradigbhAge avadhimato jIvasya vartamAnatvAdekadigrUpasya kSetrasya paryante vyavasthitamavadhijJAnamantagataM bhavatIti vyapadizyate, iti tRtIyam / kSetra ke antameM 3, vyavasthita hone kI vajaha se tIna prakAra kA batalAyA gayA hai| ___ yadyapi avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama sarva AtmapradezoMmeM hotA hai, aura isa apekSA usakA upayoga sarva AtmapradezoM ke sAtha hI hotA hai, phira bhI sAkSAt usakI utpatti jIvake ekadeza se hI hotI dekhI jAtI hai, isaliye vaha AtmapradezAntagata kahA gayA hai 1 / yaha prathama bheda 1 / ___ athavA audArika zarIra kI apekSA kara ke usake eka deza se hI yaha utpanna hotA dekhA jAtA hai isaliye bhI yaha antagata kahA gayA hai| audArika zarIra ke eka dezameM eka dizAmeM vaha avadhijJAna utpanna hotA hai yaha antagata kA dvitIya prakAra hai 2 / tRtIya prakAra aisA hai ki-avavijJAna se udyotita kSetra ke digbhAgameM avadhijJAna se yukta jIvameM vartamAna hone ke kAraNa ekadigarUpa artha ke antameM yaha vyavasthita hotA hai, ataH yaha avadhijJAna aMtagata kahA jAtA hai / prakAzita kSetranA antamAM vyavasthita hovAthI traNa prakAranuM batAvavAmAM AvyuM che. je ke avadhijJAnAvaraNa kamane kSapazama sarva AtmapradezomAM thAya che ane e apekSAe tene upaga sarva AtmapadezanI sAthe ja thAya che chatAM paNa tenI sAkSAta utpatti jIvanA eka dezathI ja thatI dekhAya che, tethI te AtmapradezAntagata kahevAyela che 1 A pahelo bheda. athavA dArika zarIranI apekSA karIne tene eka dezathI ja te utpanna thatuM dekhAya che tethI paNa te antagata kahevAyuM che. dArika zarIranA eka dezamAM, eka dizAmAM te avadhijJAna utpanna thAya che. A antagatane bIjo prakAra che 2. trIjo prakAra e che ke avadhijJAnathI udyotita kSetranA dibhAgamAM avadhijJAnavALA jIvamAM vartamAna havAne kAraNe ekadirUpa arthanA ane te vyavasthita thAya che, te avadhijJAnane aMtagata kahevAmAM Ave che 3. zrI nandI sUtra Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jhaanbhedaaH| madhyagataM ceti / iha madhyaH prasiddha eva jambUdvIpamadhyavat / madhye gataM madhyagataM madhye sthitmityrthH| tacca sarvatra spardhakavizuddharAtmamadhye sarvAtmapradezamadhye, yadvA-sarvAtmapadezAnAM kSayopazamayogAvizeSe'pyaudArikazarIramadhyopalabdhestanmadhye, yadvA-sarvadigupalambhAt tatprakAzitakSetramadhye gatamavadhijJAnaM madhyagatam / idamatra tattvam-madhyagatamapi tridhA vyAkhyeyam-Atmamadhyagatam 1, audArikazarIramadhyagataM 2, tatpradyotitakSetramadhyagata3miti / AtmapadezAnAM madhyemadhyavartiSu AtmapradezeSu gataM sthitam Atmamadhyagatam , idaM ca ___ madhyagata jo AnugAmika avadhijJAna kA bheda hai vaha bhI tIna prakAra kA batalAyA gayA hai-Atmamadhyagata 1, audArikazarIramadhyagata 2 tatpradyotitakSetramadhyagata 3 / yahAM madhyazabda jambUdvIpa ke madhya kI taraha bIca kA vAcaka hai| jo bIcameM sthita hotA hai vaha madhyagata kA vAcyArtha hai| spardhakoM kI vizuddhi se samasta AtmapradezoM ke madhyameM hone ke kAraNa Atmamadhyagata kahalAtA hai 1 / tathA sarvAtmapradezoMmeM kSayopazama kI avizeSatA hone para bhI audArika zarIra ke madhyameM hI upalabdhi hone ke kAraNa yaha audArikazarIramadhyagata kahA jAtA hai / tathA samastadizArUpa artha kI isa jJAna se upalabdhi hotI hai phira bhI avadhijJAnadvArA prakAzita unake kSetra ke madhyameM hI yaha avadhijJAna vyavasthita hotA hai ataH yaha tatpradyotitakSetramadhyagata mAnA jAtA hai / tAtparya isakA isa prakAra hai-madhyagata avadhijJAna ke jo ye tIna prakAra batalAye gaye haiM unameM Atmamadhyagata avadhijJAna AtmA ke madhyavartI madhyagata AnugAmika avadhijJAnanA je bheda che te paNa traNa prakAranA che(1) mAtbhamadhyAta, (2) mohori zarIramadhyAta, (3) tatpradhotitakSetramadhyagata. mahA "madhya" za6 mudvIpanI madhyenI ma " pathye" mevA ane vAcaka che. je vacce rahela hoya che te madhyagatane vAccAI che. spardhakenI vizuddhithI samasta AtmapradezonI vacce hovAne kAraNe te AtmamadhyAta kahevAya che 1. tathA sarvAtmapradezamAM pazamanI avizeSatA hovA chatAM paNa dArika zarIranI madhyamAM ja upalabdhi hovAne kAraNe A audArika zarIra madhyagata kahevAya che. 2. tathA samastadizArUpa arthanI A jJAnathI upalabdhi thAya che te paNa avadhijJAna dvArA prakAzita temanAM kSetranI madhyamAM ja A avadhijJAna vyavasthita thAya che tethI A avadhijJAna ta~dyotitakSetramadhyagata mAnavAmAM Ave che. 3. tenuM tAtparya A pramANe che-madhyagata avadhijJAnanA A je traNa prakAra batAvyA che teomAM Atmamadhyagata avadhijJAna AtmAnA zrI nandI sUtra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre spardhakAnurUpamavadhijJAnaM sarvadigupalambhakAraNaM madhyavartinAmAtmapradezAnAmavaseyam / sarvAtmopayoge satyapi madhye eva spardhaka sadbhAvAt sAkSAnmadhyabhAgenopalabdheH 1 / tathA - sarveSAmapyAtmapradezAnAM kSayopazamabhAve'pyaudArikazarIramadhyabhAgenopalabdhestanmadhye gatam audArikazarIramadhyagatam 2 | tathA - tenAvadhijJAnena yaduddyotitaM kSetra sarvAsu dikSa, tasya madhye = madhyabhAge gataM / sthitaM tatpradyotitakSetramadhyagatam / avadhijJAninastadudyotitakSetramadhyavartitvAt 3 / ziSyaH pRcchati' se kiM taM aMtagayaM ' iti / atha kiM tad antagatam ?, pUrvanirdiSTasyAntagatasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha - ' aMtagayaM tivihaM paNNattaM ' pradezoM meM sthita rahA karatA hai| yaha madhyagata avadhijJAna spardhakoM ke anusAra hotA hai, isase samasta digrUpa artha kI upalabdhi hotI hai / yadyapi isakA upayoga pUrNa AtmA meM hotA hai to bhI usa ke madhya meM hI spardhakoM kA sadbhAva rahA karatA hai isase vaha sAkSAt madhyabhAga se hI upalabdha hotA hai 1 / tathA samasta AtmapradezoM meM kSayopazamakA sadbhAva hotA hai to bhI audArika zarIra ke madhmabhAga se isakI upalabdhi hotI hai isaliye audArikazarIramadhyagata yaha kahA jAtA hai 2 / tathA usa avadhijJAna dvArA samasta dizAoM meM jo kSetra prakAzita kiyA jAtA hai usa kSetra ke madhyameM isa kI upalabdhi hotI hai ataH yaha tatpradyotitakSetramadhyagata kahalAtA hai, kAraNa ki vaha adhijJAnI usa avadhijJAna dvArA prakAzita kSetra ke madhya meM hI rahA karatA hai, usase bAhara nahIM 3 | 90 phira ziSya pUchatA hai--' se kiM taM aMtagayaM' iti / pUrvanirdiSTa antmadhyavatI pradezomAM sthita rahyA kare che. A madhyagata avadhijJAna spardhA kAne anusAra hAya che. tenAthI samasta digrUpa arthanI prApti thAya che. jo ke tenA upayoga pUrNa AtmAmAM thAya che te paNa tenI madhyamAM ja 5kAnA sadbhAva rahyA kare che. tethI te sAkSAt madhyabhAgathI ja prApta thAya che 1 / tathA samasta AtmapradezamAM kSApazamanA sadbhAva hAya che te paNa audArika zarIranA madhyabhAgathI tenI prApti thAya che, tethI te audyArikazarIramadhyagata mAnavAmAM Ave che. 2 / tathA te adhijJAnadvArA samasta dizAomAM je kSetra prakAzita karAya che te kSetranI madhyamAM tenI prApti thAya che, tethI te tatpradyotitakSetramadhyagata kahevAya che, kAraNa ke te avidhajJAnI te avidhajJAna vaDe prakAzita kSetranI madhyamAM ja 2hyA re che, tenAthI mahAra nahIM. u / vajI ziSya pUche che-" se kiM taM aMtagaya" the, pUrva nirdiSTa antagata zrI nandI sUtra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ityAdi / antagataM trividhaM prajJaptam / tad yathA-purato'ntagataM1, mArgato'ntagata2, pArvato'ntagatam 3 / punarapi ziSyaH pRcchati-se kiM taM ' iti / atha kiM tat purato'ntagatam ? iti / uttaramAha-'purao aMtagayaM se jahA nAmae ' ityAdi / purato'ntagataM sa yathAnAmakaH vivikSitaH kazcit puruSaH ulkAMprajvalajjvAlArUpAM vA 'masAla' iti prasiddhAM, caTulikAm agrabhAgaprajvalitatRNapUlikAM vA, alAtam-ulmukamagrabhAgaprajvalatkASThaM vA, maNi = padmarAgAdikaM vA, pradIpa-dIpakaM vA, jyotiH = prajvaladagni 'bijalI, beTarI' ityAdibhASAprasiddha prakAzotpAdakaM yaMtravizeSa vA purataH kRtvA agrato hastadaNDAdau gRhItvA, 'paNollemANe 2' praNudan 2=prerayan2 gacchati, tadetat purto'ntgm| vivakSitaH kazcit gata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? AcArya kahate haiM-" aMtagayaM tivihaM paNNattaM " aMtagata avadhijJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-purato'ntagata 1, mArgato'ntagata 2 aura pArzvato'ntagata 3 / phira ziSya pUchatA hai-"se kiM taM puraoaMtagayaM" iti| purato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai / aba gurumahArAja purato'ntagata avadhijJAnakA svarUpa dRSTAntapUrvaka samajhAte haiM-'purao aMtagayaM se jahAnAmae' ityaadi| jaise koI (vivakSita) puruSa ulkAko-jAjvalyamAna jvAlA-masAla ko, caTulikAko jisake agrabhAgameM agni jalatI hai aise tRNa ke pUlAko, alAtakoagrabhAgameM agnivAle kATha ko, maNiko-padmarAga Adi maNi ko, pradIpako, jyoti ko-sAmAnyajalatI huI agni ko Age kara ke unheM sa~bhAlatA huA 2 unase prakAzita mArgameM calatA hai yahI puratontagata avadhijJAnatuM zusva35 cha? mAyA 4 cha-" aMtagayaM tivihaM paNNattaM" matagata avadhijJAna prAnu vAyu cha. te 2 pramANe cha-(1) purato. 'ntagata (2) mArgato'ntagata (3) pArzvato'ntagata. zana ziSya pache che. "se kiM tapuraoaMtagayaM ?" purato'ntagata mavadhijJAna zu 135 cha ? ve zurumA 4 " purato'ntagata" bhavadhijJAnanu s135 dRSTAMta sAthai samanave che-"parao aMtagayaM se jahA nAmae" bha 5 ( vivakSita) 531 ne-prazita javALA-mazAlane, caTulikAne-jenA AgaLanA bhAgamAM agni saLagatI hoya tevA pULAne, alAtane-AgaLanA bhAgamAM agnivALAM lAkaDAne, maNIne-pagharAga Adi maNane, dIvAne, tine-sAmAnya baLatI agnine, AgaLa dharIne tene saMbhALate saMbhALate temanAthI prakAzita mArgamAM cAle che eja puratentagata zrI nandI sUtra Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nandI sUtre puruSa : ulkAdikaM prakAzaM hastAdinA gRhItvA'gre'gre nayan yathA gacchati tadvat / etAvatA aMzena dRSTAnta uktaH / ayaM bhAvaH - sa hi gacchan ulkAdibhyaH sakAzAt purata eva pazyati, nAnyatra, evamagragAmiprakAzatulyAd yasmAdavadhijJAnAdeSa purata eva pazyati, nAnyatra tat purato'ntagatamityucyate / evaM sarvatra dRSTAnto yojanIyaH / , ziSyaH pRcchati' se kiM taM maggaoaMtagayaM' iti / atha kiM tanmArgato'ntagatam 1, mArgato yadantagataM bhavati, tasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha - ' maggaoaMtagayaM se jahA nAmae ' ityAdi / mArgato'ntagataM sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH, ulkAM vA caTulikAM vA alAtaM vA maNi vA pradIpaM vA jyotirvA mArgataH pRSThataH kutvA'nukarSan 2 = pazcAdbhAge prakAza nayana 2 gacchati, tadvat / tadetanmArgato'ntagatam / ayaM bhAvaH yasmAdavadhijJAnAdAtmA pRSThabhAgavatinaM kSetraM pazyati tat pRSThagAmyavadhijJAnaM mArgato'ntagatamityucyate / avadhijJAna hai / arthAt - jaise koI puruSa rAtri ke samaya ulkAdika prakAzako hAthameM lekara unheM Age karake calatA hai aura unase prakAzita Age mArgakI ora hI dekhatA hai anyatra nahIM, usI prakAra agragAmI prakAza ke samAna jisa avadhijJAna se Age kI ora hI avadhijJAnI dekhatA hai anyatra nahIM, vaha purato'ntagata avadhijJAna hai| aba ziSya pUchatA hai - mArgato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? / uttarameM AcArya kahate haiM- " maggaoaMtagayaM se jahAnAmae" ityAdi / jaise koI vyakti ulkA ko, caTulikA ko, alAtako, maNiko, pradIpako jyotiko pIche kara ke calatA hai yaha mArgato'ntagata avadhijJAna hai / arthAt jisa prakAra pITha ke pIche prakAzako kara ke calane vAlA vyakti pIche ke padArthoMko 9 avidhajJAna che. eTale ke rAtre jema kei purUSa ulkAdika prakAzane hAthamAM laIne tene AgaLa dharIne cAle che ane temanAthI prakAzita thayelA AgaLanA mAnI tarapha ja dekhe che, khIje nahI, eja pramANe AgaLa jatA prakAzanI jema je avadhijJAnathI AgaNanA tara 4 avadhijJAna heme che jIne nahIM, te purato'ntagata avadhijJAna che 1 / 1 vaNI ziSya pUche che-' mArgato'ntagata ' avadhijJAnanu zu sva35 che ? mAyArya zvAsa Aye che-" maggaoaMtagayaM se jahA nAmae " ityAdi prema ardha vyakti uDAne, yaTulihAne, asAtane, bhaNIne, hIvAne meM jyotine pAcha rAjIne yAve che te 'mArgatontagata ' avadhijJAna che, goTase De ne rIte cInI pAcha prakAza karIne cAlanArI vyakti pAchaLanAM padyArthIne dekhe che, eja rIte e avadhi zrI nandI sUtra Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattokaa-jnyaanbhedaaH| ziSyaH pRcchati-se kiM taM pAsao aMtagayaM ' iti / atha kiM tat pArzvato'ntagatam' iti| yat pArzvato'ntagataM, tasya kisvarUpamityarthaH / uttaramAha-'pAsaoaMtagayaM se jahAnAmae' ityAdi / pArzvato'ntagataM, sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH ulkAM vA, caTulikAM vA, alAtaM vA maNiM vA, pradIpaM vA jyotirvA pArzvataH kRtvA parikarSan2 gacchati, tadetat pArzvato'ntagatam / yathA-vivakSitaH kazcit puruSaH ulkAdikaM svapArzvabhAge kRtvA pArzvapradezasthitaM vastu prakAzayana gacchati, tadvat, tat-pUrvanirdiSTam, etat pArzvato'ntagatam / ayaM bhAvaH-yasmAdavadhijJAnAt pArzvagatAn padArthAn pazyati, tat pArzvato'ntagatamavadhijJAnam / tadetadantagatam' iti, evametat pUrvanirdiSTamantagataM vrnnitmityrthH|| dekhatA hai usI prakAra avadhijJAnI bhI jisa avadhijJAna se pRSThabhAgavartI kSetra ko dekhatA hai vaha pRSThagAmI avadhijJAna mArgato'ntagata avavijJAna hai 2 / phira ziSya pUchatA hai-" se kiM taM pAsao aMtagayaM" pArzvato'ntagata avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttarameM AcArya kahate haiM-" se jahAnAmae" ityAdi / jaise koI vyakti ulkA ko caTulikA ko, alAta ko, maNi ko, pradIpa ko, jyoti ko pasavADemeM karake AjUbAjUmeM prakAza ko karatA huA calatA hai usI taraha yaha pArzvato'ntagata avadhijJAna hai / arthAt ulkAdika prakAzamaya padArtha ko apane pArzvabhAgameM karake mArgameM calanevAlA vyakti jisa taraha AjUbAjU ke padArthoMkA nirIkSaNa karatA calatA hai usI prakAra jisa avadhijJAna se avadhijJAnI pArzvagata padArthoM kA nirIkSaNa karatA hai vaha pArzvato'ntagata avadhijJAna hai / jJAnI paNa je avadhijJAnathI pAchaLanA bhAgamAM rahelA kSetrane dekhe che te pRSThagAmI madhijJAna mArgato'ntagata madhijJAna cha. 2 / quii ziSya zathI pUche cha-"se ki ta pAsaoaMtagaya" pArzvato'ntagata avadhijJAnanuM zuM svarUpa che ? __rqiwi yA 49 cha-" se jahA nAmae "tyAhi bha vyati ukAne, caTulikAne, alAtane, maNIne, dIvAne ke jyotine paDakhe karIne AjubAjumAM prakAza karate cAle che enA jevuM A pAzvato-tagata avadhijJAna che. eTale ke ukAdika prakAzamaya padArthane pitAnI bAjumAM rAkhIne cAlanAra vyakti je rIte AjubAjunA padArthonuM nirIkSaNa karate karate cAle che eja pramANe je avadhijJAnathI avadhijJAnI AjubAjunA padArthonuM nirIkSaNa kare che te pAzvatantagata avadhijJAna che. 3. zrI nandI sUtra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___ evamantagatasyAvadhijJAnasya svarUpaM vijJAya ziSyaH pRcchati-' se kiM taM majjhagayaM' iti / atha kiM tanmadhyagatam 1 iti / yadavadhijJAnaM madhyagatamiti nAmnA pUrva nirdiSTaM tasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha-'majhagayaM se jahAnAmae' ityAdi / 'majjhagayaM' iti| madhyagataM kathayAmotyarthaH / sa yathAnAmakA vivakSitaH kazcit puruSaH ulkAM vA caTulikAM vA alAtaM vA maNiM vA pradIpaM vA jyotiSa prakAzakArakaM vastu mastake kRtvA-zirasi nidhAya, samudvahan2=dhArayan2 gacchati, tadvat / tadetanmadhyagatam-tat-pUrvanirdiSTam, madhyagataM-madhyagatanAmakam, etat-adhijJAnamiti / ayaM bhAvaH-yathA kazcit puruSo gacchan mastakasthenolkAdinA sarvatra tatprakAzitamartha pazyati, evamAtmA yasmAdavadhijJAnAt tatprayotitaM catasRSu dikSvavasthitaM vastu pazyati, tanmadhyagatamiti / ___ punarapi ziSyaH pRcchati-'aMtagayassa majjhagayassa ya ko paiviseso?' iti / phira ziSya pUchatA hai-"se ki taM majjhagayaM" iti| uttara-"se jahA nAmae" ityaadi|jaise koI puruSa ulkA ko athavA caTulikA se lekara jyotiparyanta ke prakAzAtmaka padArtha ko mastaka Upara dhara kara mArgameM calatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai| arthAt ulkAdika prakAzAtmaka padArtho ko apane mastaka Upara dharakara calanevAlA puruSa jisa prakAra sarvatra phaile hue prakAzagata padArthoM ko dekhatA calatA hai uso prakAra jisa avadhijJAna ke dvArA jIva cAroM dizAoM ke prakAzita padArthoM ko dekhatA hai vaha madhyagata avadhijJAna hai / ziSya pUchatA hai'aMtagayassa ya' ityAdi / antagata avadhijJAnameM aura madhyagata avadhijJAnameM kyA antara hai ? abhiprAya yaha hai ki aMtagata avadhijJAna ke zathI ziSya pUche che-"se ki ta majjhagaya" iti / uttara:-"se jahAnAmae" ityAhi. jema ke puruSa ulakAne athavA "caTulikA thI laIne "ti sudhInA prakAzita padArthane mAthe dharIne mArgamAM cAle che eja prakAranuM A madhyagata avadhijJAna che. eTale ke ulkAdikathI prakAzita padArthone pitAnA mAthA upara dharIne cAlanAra puruSa je rIte sarvatra phelAyelA prakAzamAM AvatA padArthone jete jeto cAle che eja rIte je avadhijJAna vaDe jIva cAre dizAonA prakAzita padArthone juve che te "madhyagata avadhijJAna che." ziSya pUche che-'aMtagayassa ya' tyAhi. mantand mavadhijJAnamA bhane madhyagata avadhijJAnamAM ze bheda che ? bhAvArtha e che ke aMtagata avadhijJAnanA zrI nandI sUtra Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| antagatasya madhyagatasya ca kaH prativizeSaH ? =ko bhedaH? iti / uttaramAha-purato'ntagatenA'vadhijJAnena puratazcaiva agravartInyeva vastUni saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA yojanAni saMkhyAtayojanaparyantaM, tathA asaMkhyAtayojanaparyantaM vA jAnAti pshyti| mArgato'ntagatenA'vadhijJAnena mArgatazcaiva-pRSThatazcaiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pshyti| pArzvato'ntagatenA'vadhijJAnena pAvatazcaiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni jAnAti pazyati / madhyagatenA'vadhijJAnena tu-AtmA sarvataH sarvAsu dikSu samantAt sarvAsu vidikSu vizuddhaspardhakaH, 'saMkhijjANivA' 'saMkhyeyAni vA' iti, saMkhyAyante, iti saMkhyeyAni, ekAdIni zIrSaprahelikAparyantAni gRhyante, tata UrdhvamasakhyeyAni, tadAhajo tIna bheda kiye gaye haiM unameM aura madhyagata avadhijJAnameM kyA bheda hai ?, isakA uttara isa prakAra hai-' puraoaMtagaeNaM' ityaadi| purato'ntagataavadhijJAnadvArA avadhijJAnI agravartI vastuoM ko hI saMkhyAta yojanaparyanta athavA asaMkhyAtayojana paryanta jAnatA aura dekhatA hai| mArgato'ntagata avadhijJAna dvArA avadhijJAnI pRSThagata padArthoM ko hI saMkhyAta tathA asaMkhyAta yojana paryanta jAnatA dekhatA hai| pArzvato'ntagata avadhijJAnadvArA avadhijJAnI AjUbAjU ke saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojana paryanta rahe hue padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai parantu madhyagata avadhijJAna ke dvArA avadhijJAnI AtmA samasta dizAoMmeM tathA samasta vidizAoMmeM sthita padArthoM ko vizuddha spardhakoM se saMkhyAtaekAdika zIrSaprahelikA yojana paryanta, athavA asaMkhyAta yojana je traNa bheda kahela che temAM ane madhyagata avadhijJAnamAM ze bheda che? tene 415 mA pramANe cha-"puraoaMtagaeNa" tyAhi puratentagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI agravatI vastuone ja saMkhyAta jana sudhI athavA asaMkhyAta jana sudhI jANe che ane dekhe che. mArgantagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI pRSThagata padArthone saMkhyAta athavA asaMkhyAta jana sudhI jANe che tathA dekhe che. pAzvatantagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI AjubAjunA saMkhyAta athavA asaMkhyAta jana sudhI rahelA padArthane jANe che ane dekhe che. paNa madhyagata avadhijJAna vaDe avadhijJAnI AtmA samasta dizAomAM tathA samasta vidizAomAM rahela padArthone vizaddha spardhakethI saMkhyAta-ekAdika zIrSaprahelikA jana paryanta, athavA zrI nandI sUtra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI 'asaMkhijANivA' iti, asaMkhyeyAni vA yojanAni / saMkhyAtayojanamadhyatani, asaMkhyAtayojanamadhyavartIni vastUni jAnAti pazyati / anayorayameva bhedo'stIti / tadetaddAnugAmikamavadhijJAnam / ityavadheH prathamo bhedaH 1 || || sU0 10 // mUlam se kiM taM aNANugAmiyaM ohinANaM ? / aNANugAmiyaM ohinANaM se jahAnAmae kei purise egaM mahaMtaM joiTTA kAuM tasseva joidvANassa pariperatehiM 1 parigholemANe 2 tameva joidvANaM jANai pAsai, annatthagae na jANai na pAsai, evAmeva aNANugAmiyaM ohinANaM jattheva samuppajjai, tattheva saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA saMbaddhANi vA asaMbaddhANi vA joyaNAiM jANai pAsai, annatthagae Na jANai Na pAsai, se aNANuyAmiyaM ohinANaM // sU0 11 // 96 chAyA - atha kiM tadanAnugAmikamavadhijJAnam ? anAnugAmikamavadhijJAnaM sa yathAnAmakaH kazcitpuruSaH ekaM mahat-jyotiHsthAnaM kRtvA tasyaiva jyotiHsthAnasya pariparyanteSu 2 parighUrNana 2 tadeva jyotiHsthAnaM jAnAti, pazyati, anyatra gato na jAnAti na pazyati evamevAnAnugAmikamavadhijJAnaM yatraiva samumpadyata tatraiva saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA sambaddhAni vA'sambaddhAni vA yojanAni jAnAti pazyati, anyatragato na jAnAti na pazyati, tadetadanAnugAmikamavadhijJAnam // 0 11 // TIkA -- ziSyaH pRcchati -' se kiM taM aNANugAmiyaM ohinANaM ' iti / atha kiM tadanAnugAmikamavadhijJAnam ? / uttaramAha-' aNANugAmiyaM ohinANaM' ityAdi / anAnugAmikamavadhijJAnaM kathayAmIti zeSaH / sa yathAnAmakaH - vivakSitaH kazcit paryanta jAnatA dekhatA hai / yahI aMtagata aura madhyagata avadhijJAnameM bhinnatA hai || sU010 | 'se kiM taM aNANugAmiyaM ' ityAdi / ziSya pUchatA hai - anAnugAmika avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? AcArya kahate haiM- anAnugAmika avadhijJAna isa prakAra hai-jaise koI puruSa asaMkhyAta ceAjana sudhI jANe tathA dekhe che. aMtagata ane madhyagata avadhijnyaanbhaaN bhinnatA che // 10 // yaM " tyAhi. 66 ziSya pUche che-anAnugAmika avadhijJAnanuM kevuM svarUpa hAya che ? AcAya javAkha Ape che--anAnugAmika avadhijJAna A prakAranuM che--jevI zrI nandI sUtra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattokaa-jnyaanbhedaaH| puruSaH, ekaM mahat-vizAlaM, jyotiHsthAnaM agnisthAnaM kRtvA, tasyaiva jyotiHsthA nasya 'pariperaMtehiM ' pariparyanteSu2=pari-sarvataH paryanteSu, na tvekadiggateSu, 'parigholemANe 2' parighUrNan 2=paribhraman 2, tadegha jyotiH sthAna-jyotiH prakAzitaM kSetraM pazyati, anyatra gato na pazyati / tathaiva-anAnugAmikamavadhijJAnaM yatraiva kSetra vyavasthitasyA''tmanaH samutpadyate, tatraiva vyavasthitaH san saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA yojanAni, saMbaddhAni vA asaMbaddhAni vA jAnAti pazyati. anyatra gato na pazyati, avadhijJAnAvaraNakSayopazamasya kSetrasaMbandhasApekSatvAt / tadetat anAnugAmikamavadhijJAnam / iti dvitIyo bhedaH // suu011|| eka baDA bhArI agni kA sthAna banAve aura usameM khUba agni jalAve to jaise agnikA prakAza jaba usa agnisthAnase bAhara idhara udhara nikala kara phaile, aura phaile hue usa prakAzameM idhara udhara paribhramaNa karatA huA vaha puruSa vahAM ke cAroM tarapha ke padArthoM ko dekhatA hai aura vahAM se haTa jAne para anyatra pahuMca kara vaha nahIM dekhatA hai, usI taraha anAnugAmika avadhijJAna jisa kSetrameM sthita jIvAtmA ko utpanna hotA hai vaha jIvAtmA vahIM raha kara saMbaddha athavA asaMbaddha saMkhyAta athavA asaMkhyAta yojana ke bhItara rahe hue padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai| vahAM se haTate hI phira vaha dUsarI jagaha jAkara una padArthoM ko na dekhatA hai aura na jAnatA hai| isa avadhijJAnameM avadhijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama kSetrasApekSa hotA hai| jJasa prakAra yaha anAnugAmika avadhijJAna kA svarUpa hai ||suu011|| rIte ke puruSa eka ghaNuM moTuM agninuM sthAna banAve ane temAM khUba agni saLagAve te jema agnino prakAza jyAre te agnisthAnanI bahAra Ama tema phelAya che ane te phelAyelA prakAzamAM Ama tema paribhramaNa karate te purUSa tyAMnA cAre taraphanA padArthone jove che, ane tyAMthI khasIne bIje javAthI te temane te nathI. e ja pramANe anAnugAmika avadhijJAna je kSetramAM rahelA jIvane utpanna thAya che te jIvAtmA tyAMja rahIne saMbadha asaMbaddha, saMkhyAta ke asaMkhyAta jananI aMdara rahelA padArthone jANe ane dekhe che. tyAMthI khasIne vaLI bIjI jagyAe javAthI te te padArthone jete nathI ane jANa paNa nathI. A avadhijJAnamAM avadhijJAnAvaraNIya karmane kSaye pazama kSetra-sApekSa hoya che, A prakAranuM A anAnugAmika avadhijJAnanuM svarUpa che. sU 11 zrI nandI sUtra Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre __ mUlam-se kiM taM vaDDhamANayaM ohinANaM ? / vaDDhamANayaM ohinANaM pasatthesu ajjhavasAyaTThANesu vaDDhamANassa, vaTTamANacarittassa, visujjhamANassa visujjhamANacarittassa savvao samaMtA ohIvaDDhai // chAyA-atha kiM tad va mAnakamavadhijJAnam ? vardhamAnakamavadhijJAnaM prazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnasya vardhamAnacAritrasya vizuddhayamAnasya vizuddhayamAnacAritrasya sarvataH samantAdavadhirvardhate // . TIkA-' se kiM taM vaThThamANayaM' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tad vardhamAnakamavadhijJAnam?= pUrvanirdiSTasya vardhamAnAvadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha-vaDaDhamANayaM' ityAdi / vardhamAnakamityatra svAthai 'ka' pratyayaH / vadhamAnakamavadhijJAnaM kthyaamiityrthH| prazasteSu adhyavasAyasthAneSu vartamAnasya' prazastAdhyavasAyavata ityarthaH, sarvataH samantAdavadhirvardhate, itynvyH| vardhamAnamavadhijJAnamaviratasamyagTa 'se ki taM vadamANayaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-vardhamAnaka avadhijJAna kA kyA svarUpa hai? uttara-vadmANayaM ohinANaM' ityAdi / vardhamAna avadhijJAna avadhijJAnAvaraNIyakarmarUpa mala ke apagama se uttarottara zuddhikA anubhava karane vAleaise prazasta adhyavasAyasaMpanna caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdRSTijIva ke hotA hai / tathA dezavirata athavA sarvavirata-paMcamaguNasthAnavartI, athavA SaSThaguNasthAnavartI jIva ke hotA hai| caturthaguNasthAnavartI paMcamaguNasthAnavartI evaM SaSThaguNasthAnavI jIva ke yaha vardhamAna avadhijJAna cAroM dizAoMmeM pravardhamAna hotA rahatA hai| yahAM adhyavasAyasthAna 'se kiM ta vaDDhamANaya, tyA ziSya pUche che-vardhamAnaka avadhijJAnanuM kevuM svarUpa che? uttara- vaDhamANayaM ohinANa'tyAdi vardhamAna avadhijJAna avadhijJAnAvaraNa karma rUpa maLanA apagamathI uttarattara zuddhine anubhava karanAra evAM prazasta adhyavasAya saMpanna caturthaguNa sthAnavartI avirata samyagdaSTi jIvane thAya che. tathA dezavirata athavA sarva virata-paMcamaguNasthAnavatI athavA SaSThaguNasthAnavatI jIvane thAya che. caturtha gu. NasthAnavata, ane SaSThaguNasthAnavatI jIvane A vardhamAna avadhijJAna cAre dizAomAM pravardhamAna thatuM rahe che. ahIM adhyavasAyasthAna-zabdamAMthI zodha zrI nandI sUtra Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 99 1 STerapi bhavatIti bhAvaH / ihAdhyavasAyasthAna zabdena oghato dravya lezyoparaJjitaM cittamucyate, tasya cAnavasthitatvAt tattadravyasAcivye sati bahubhedatvAd bahutvam / atra prazasteSvitivizeSaNena aprazastakRSNanIlakApotadravya lezyo paraJjitaM cittaM nAvadhijJAna yogyamiti sUcitam | 'vardhamAnacAritrasya ' vardhanazIla cAritrasaMpannasyetyarthaH / ihApi 'sarvataH samantAdavadhirvardhate' ityanvayaH / dezaviratasya sarvaviratasya ca vardhamAnamavadhijJAnaM bhavatIti bhaavH| avadhijJAnaM vizuddhijanyamityAha - 'vimujjhamANassa' ityAdi / 'vizudhyamAnasya ' = avadhijJAnAvaraNIya karma malApagamAduttarottarAM zuddhimanubhavataH, avirata - samyagdRSTerityarthaH / ' vizudhya mAnacAritrasya ' pariNAmavizuddhayA nirmalacAritravataH, dezaviratasya sarvaviratasya ceti zeSaH sarvataH samantAdavadhirvardhate / idamuktaM zabda se ogha (sAmAnya) kI apekSA karake dravyalezyA se anuraMjita citta liyA gayA hai / yaha citta anavasthita hone ke kAraNa usa usa dravya ke saMbaMdha se bahuta bheda vAlA mAnA gayA hai| yahAM prazastapadarUpa vizeSaNa se sUtrakAra yaha bAta batalAte haiM ki aprazasta jo kRSNanIla evaM kApota lezyA se anuraMjitacitta avadhijJAna ke yogya nahIM hotA hai / " visujjhamANacArittassa" yaha pada paMcamaguNasthAnavartI evaM SaSThaguNasthAnavartI jIva kA sUcaka hai| isakA artha " nirmalacAritra zAlI jIva " aisA hotA hai / " savvao samaMtA " yaha donoM pada avirata samyagdRSTi ke tathA dezavirata evaM sarvavirata ke sAtha saMbaMdha rakhate haiM / tAtparya isa sUtra kA isa prakAra hai- pariNAmoM kI vizuddhi ke dvArA (sAmAnya) nI apekSA karIne dravyalezyAthI anurajita citta levAyela che. A citta anavasthita hAvAne kAraNe te te dravyanAM saMbaMdhathI ghaNuM ja bhedavALu manAyuM che. ahIM prazasta-padarUpa vizeSaNathI sUtrakAra e vAta batAve che ke apra zasta je kRSNa, nIla ane kApAta lesyAthI anurajita citta avavidhajJAnane ceAgya hAtuM nathI. 66 " visujjhamANa carittassa " A padma paMcamaguNusthAnavatI ane RguNusthAnavatI jIvanuM sUcaka che. tene artha naLa cAritravALeA jIva " evA thAya che. " savvao samaMtA" yA anne pakSa avirata samyagdRSTinI tathA dezavirata ane saviratanI sAthe saMbaMdha rAkhe che. A sUtranuM tAtparya A pramANe che pariNAmeAnI vizuddhi vaDe vadhajJAnI jIvanuM je avadhijJAna cAre dizAomAM zrI nandI sUtra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nandIsUtre bhavati - pariNAmavizuddhayA'vadhijJAnino yada vadhijJAnaM catasRSu dikSu pravardhamAnaM bhavati, tadavadhijJAnaM vardhamAnamiti / athAvadherjaghanyaH kSetrabhAdda- mUlam - jAvaiyA tisamayA - hAragassa suhumassa paNagajavissa / ogAhaNA jahannA, ohI - khittaM jahannaM tu // 1 // chAyA -- pAvatI trisamayA, - SShArakasya sUkSmasya panakajIvasya / avagAhanA jaghanyA, avadhikSetra jaghanyaM tu // 1 // " TIkA - - ' jAvaiyA' ityAdi / trisamayA''hArakasya trayaH samayA yasyAsau trisamayaH, sa cAsau avigrahagatyA samutpannatvAdAhArakazca = trisamayAhArakaH, tasya - utpattisamayAdArabhya tRtIyasamaye varttamAnasyetyarthaH, sUkSmasya - sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmastasya, panakajIvasya = nigodajIvasya vanaspati vizeSasya yAvatI = yatpamANA, jaghanyA - sarvato'lpA, avagAhanA - avagAhante yasyAM prANinaH sA'vagAhanA, zarIramAnaM bhavati, jaghanyuM - sarvato'lpaM tu avadhikSetram - avadhijJAnasya kSetraM tAvadeva bhavati / iha 'tu' - zabda evArthe, iti gAthArthaH / " avadhijJAnI jIva ke jo avadhijJAna cAroM dizAoMmeM pravardhamAna hotA rahatA hai vaha vardhamAna avadhijJAna hai| aba sUtrakAra avadhijJAna kA jaghanya kSetra batalAte haiM ' jAvaiyA' ityAdi gAthA / utpatti samaya se lekara tRtIya samaya meM vartamAna aise sUkSma ekendriya nigodiyA jIva kI jitanI jaghanya avagAnA hotI hai utanA hI jaghanya kSetra avadhijJAna kA hotA hai / bhAvArtha - apane utpatti samaya se lekara tRtIya samaya meM AhAraka bane hue sUkSma ekendriya nigodiyA panaka jIva ke zarIra kA jitanA pramANa hotA hai utanA hI avadhijJAna ke jaghanya kSetra kA pramANa hotA hai / pravamAna thatuM rahe che te vardhamAna avadhijJAna che. have sUtrakAra adhijJAnanu jaghanya kSetra matAve che- << 'jAvaiyA " tyAha gAthA - utpatti ajathI za3 4rIne tRtIya sabhayabhAM vartamAna evAM sUkSma ekendriya jIvanI jeTalI jaghanya avagAhanA hAya che eTalu.. jaghanya kSetra avadhijJAnanu hAya che. bhAvA--potAnA utpatti kALathI laIne tRtIya samayamAM AhAraka anelA sUkSma ekendriya nigeDhiyA panaka jIvanA zarIranuM jeTaluM pramANu hAya che eTalu ja avidhajJAnanA jaghanya kSetranuM pramANa hoya che. zrI nandI sUtra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ayamarthaH-yaH kila yojanasahasrAyAmamAno matsyo mRtvA svazarI raikadeza saMlagnapanake samutpadyamAnaH prathamasamaye svAtmapradezAnAmAyAmaM saMhatya svAtmapradeza viSkambhatulyaM karoti, tenAyAmato viSkambhatazca tulyapramANaH prataraH saMpadyate / tatraAyAmo-dairghyam , viSkambho-vistAraH / bAhalyatazcAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANo bhavati / tena sthUlatvaM saMkSipya tanutvamApAditam / ___ evaMbhUtaM prataraM prathamasamaye kRtvA dvitIyasamaye tameva prataraM sUcI karoti / tatra svAtmapradezaviSkambhaM saMkSipyAMgulAsaMkhyesabhAgapramANaM kroti| tenA''yAmataH svAtmapradezaviSkambhapramANA, viSkambhatastu-aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANA sUcI bhavati / isakA khulAzA artha isa prakAra hai-eka hajAra yojana kI avagAhanAvAlA mahAmatsya marakara apane zarIrake eka pradezameM lage hue panaka (zevAla)meM utpanna hotA huA prathama samayameM apane AtmapradezoM ke AyAma ko saMkucita karatA hai, aura saMkucita karake usa AyAma ko vaha AtmapradezoM ke viSkaMbha ke barAbara banAtA hai| isa prakAra yaha prathama samayameM hI AyAma aura vikaMbha kI apekSA tulyapramANavAlA bana jAtA hai| isakA nAma hI pratara hai| AyAma zabda kA artha dIrghatA (laMbAI) aura viSkaMbha kA artha vistAra (cauDAI) hai| isa samaya yaha aMgula se asaMkhyAtaveM bhAgapramANa avagAhanA vAlA hotA hai, kyoMki isameM sthUlatA kA saMkoca hokara tanutA AjAtI hai / arthAt pahile kI sthUlatA saMkucita hokara tanutArUpameM pariNata ho jAtI hai / isa prakAra prathama samayameM pratara karake phira vaha dvitIya samayameM usa pratara ko sUcI rUpa karatA hai| isa sUcI avasthAmeM vaha jIva apane AtmA ke viSkambha tene khalAsAvAra artha A pramANe che-eka hajAra ejananI avagAhanA vALo mahAmasya marIne pitAnAM zarIranA eka dezamAM lAgelA panakamAM utpanna thatAM pahelA samayamAM pitAnA AtmapradezanA AyAmane saMkucita kare che. ane saMkucita karIne te AyAmane te AtmapradezanA viSkalanI barAbara che. A rIte A prathama samayamAM ja AyAma ane viSkabhanI apekSAe tulyapramANavALe banI jAya che. AnuM nAma ja pratara che. AyAma zabdano artha dIrghatA ( laMbAI ) ane viSkabhane artha pahelAI che. A samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa avagAhanAvALA hoya che. kAraNa ke temAM sthULatAne saMkucana thaIne tanutA AvI jAya che. eTale ke pahelAnI sthULatA saMkucita thaIne tanunA rUpamAM pariName che. A pramANe pahelA samayamAM pratara karIne pharIthI te bIjA samayamAM te pratarane sUcIrUpa kare che. A sUcI ava zrI nandI sUtra Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nandIsUtre bAhalyatazca puurvvdNgulaa'sNkhyeybhaagprmaannaiv| dvitIyasamaye evaMbhUtAM sUcI kRtvA tRtIyasamaye tatra panakatvena smutpdyte| panakajIvasyotpattisamayAdArabhya tRtIyasamaye zarIramAnaM yAvad bhavati tAvatparimitaM kSetraM jaghanyamavadhijJAnasya bhavatI'-ti vRddhaaH| uktazca yojanasahasramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // ko saMkSipta kara ke use aMgula ke asakhyAtaveM bhAgapramANa banA letA hai / AyAma kI apekSA apane AtmA ke pradezoM ke viSkaMbha pramANa, tathA viSkaMbha kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa yaha sUcI hotI hai| tathA bAhalya kI apekSA pahile kI taraha yaha sUcI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ho rahatI hai / isa prakAra dvitIya samayameM aisI sUcI kara ke vaha jIva tRtIya samayameM panakarUpa paryAya se utpanna hotA hai| isa panaka jIva kA utpatti ke samaya se lekara tRtIya samayameM zarIra kA pramANa jitanA hotA hai utanA hI kSetra jaghanyarUpa se avadhijJAna kA hotaa| aisA vRddhasampradAya kahate hai| kahA bhI hai "yojanasahasramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // sthAmAM te jIva potAnA AtmAnA vijhaMbhane TuMkAvIne tene aMgulanA asaMkhAtamAM bhAga pramANa banAvI le che. AyAmanI apekSAe pitAnA AtmAnA pradezanuM viSka pramANu, tathA viSkabhanI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa A sUcI thAya che tathA bahatAnI apekSAe pahelAnI jema A sUcI agugalanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ja rahe che. A rIte bIjA samaye evI sUcI karIne te jIva trIjA samayamAM panakarUpa paryAye utpanna thAya che. A panaka jIvanA utpattinA samayathI laIne tRtIya samayamAM zarIranuM pramANa jeTaluM heya che eTaluM ja kSetra jaghanyarUpathI avadhijJAnanuM hoya che. evuM vRddhaloko 4 cha. 4 55 cha yojanasahastramAno, matsyo mRtvA svakAyadeze yH| utpadyate hi sUkSmaH, panakatveneha sa grAhyaH // 1 // zrI nandI sUtra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA - jJAnabhedAH / saMhRtya cAdhasamaye, sahyAyAmaM karoti ca prataram / saMkhyAtItAkhyAMgula - vibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAtraM dIrghatvenApi jIvasAmarthyAt / tamApi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau cim // 3 // saMkhyAtItAMGagula-vi, bhAgaviSkambhamAnanirdiSTAm / nijatanupRthutvadIrghA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH, svadeha deze sa sUkSmaparimANaH / samayatrayeNa tasyA'vagAhanA yAvatI bhavati // 5 // tAvaJjaghanyamavadhe - rAlambanavastubhAjanaM kSetram | idamitthameva munigaNa - susampradAyAt samavaseyam // 6 // saMhRtya cAsamaye, sahAyAmaM karoti ca prataram / saMkhyAtItAkhyAGgulavibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAnaM dIrghatvenApi jIvasAmarthyAt / tamapi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau sUcim // 3 // saMkhyAtItAGgalavibhAga viSkambha mAna nirdiSTAm / nijatanupRthutvadIrghA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH svadehadeze sa makSmaparimANaH / samayatrayeNa tasyAvagAhanA yAvatI bhavati 5 // tAvajjaghanyamavadherAlambanavastubhAjanaM kSetram | idamitthameva munigaNa susaMpradAyAtsamavaseyam " // 6 // ina zlokoM kA bhAva Upara pramANa hI hai / saMhRtya cAghasamaye, sahAyAmaM karoti ca prataram / saMkhyAtItAkhyA gulavibhAgabAhalyamAnaM tu // 2 // svatanupRthutvamAnaM, dIrghatvenApi jIvasAmarthyAt / tamapi dvitIyasamaye, saMhRtya karotyasau sUcim // 3 // saMkhyAtItA gulavibhAga viSkaMbhamAnanirdiSTAm / nijatanu pRthatva dIrghA, tRtIyasamaye tu saMhRtya // 4 // utpadyate ca panakaH, svadehadeze sa sUkSmaparimANaH / samayatrayeNa tasyAvagAhanA yAvatI bhavati // 5 // tAvajjaghanyamavadherAlambana vastubhAjanaM kSetram / safare munigaNa, susaMpradAyAtsamava seyam // 6 // e zlokAnA bhAva upara pramANe ja che. zrI nandI sUtra 103 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 104 nandIsUtre nanu kimiti mahAn matsyaH kalpyate ? (1), kiM vA tRtIyasamaye matsyajIjIvasya svadehadeze samutpattiH svIkriyate ? (2), api ca trisamayAhArakatvaM vA tasya kena kAraNena kalpyate ? (3), kiM vA sUkSmo gRhyate ? (4) kiM vA panaka ityucyate ? (5), kiM vA jaghanyAvagAhanA gRhyate ? (6) iti SaT praznAH / atrAcyate yojanasahasra pramANa eva hi mahAmatsyajIvastribhiH samayairAtmapradezAn saMkSipan prayatnavizeSataH bhUkSmAvagAhanAvAn bhavati nAnyaH, iti mahAmatsyagrahaNam // 1 // __sa ca mahAmatsyajIvaH prathamasamaye prataraM karoti, dvitIyasamaye sUcIM karoti, tRtIyasamaye panakabhavaM mAnoti, atastRtIyasamaye samutpattiH svIkriyate / / ___ zaMkA--itane laMbe caur3e matsya kI kalpanA kyoM karate haiM ? 1, kyoM usakI apane deha pradezameM hI tRtIya samavameM utpatti mAnate haiM ? 2 kyoM usako utpattisamaya se lekara tRtIya samayameM vartamAna kahate hai ? 3, kyoM usako sUkSmarUpa se grahaNa karate haiM ? 4, kyoM usako 'panaka' isa saMjJA se saMbodhita karate haiM ? 5, aura kyoM yahAM usakI jaghanya avagAhanA lete haiM ? 6 / isa prakAra yahAM ye chaha prazna haiM / inakA uttara isa prakAra hai__ eka hajAra yojana kI avagAhanA vAlA mahAmatsya hI tIna samayoM meM AtmapradezoM ko saMkucita karatA huA prayatnavizeSa se sUkSma avagAhanA vAlA hotA hai, anyajIva nahIM, isaliye usI kA grahaNa kiyA hai / 1 / yaha mahAmatsya prathama samayameM pratara karatA hai| dvitIya samayameM sUcI karatA hai / tRtIya samayameM panaka kI paryAya se utpanna hotA hai| isa liye tRtIya samayameM hI panakarUpa paryAya kI utpatti mAnI gaI hai / 2 / zA-(1) mAsA air-paDANA bhatsyanI hayanA / mATe 4 cha? (2) zA mATe tenI pitAnA deha pradezamAM ja trIjA samayamAM utpatti mAne che ? (3) zA mATe tene utpatti samayathI laIne tRtIya samayamAM vartamAna kahe che ? (4) // bhATe tana sUkSma3 DA ch|? (4) // mATatene 'panaka' 2 // saMjJAthI saMbaMdhita kare che ? (6) ane zA mATe tenI jaghanya avagAhanA le che ? A pramANe ahIM e cha prazno che. tene uttara A pramANe che - (1) eka hajAra ejananI avagAhanAvALo mahAmasya ja traNa samayemAM Atmapradezane saMkucita karate prayatnavizeSathI sUkSma avagAhanAvALo thAya che, bIjA jIva nahIM. tethI ja tene grahaNa karela che. (2) 2 // mahA matsya prathama samayamA prata2' 42 che. bhIta samayamA sUcI kare che. trIjA samayamAM panakanI paryAyathI utpanna thAya che, tethI tRtIya samayamAM ja panArUpa paryAyanI utpatti mAnelI che. zrI nandI sUtra Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH sa panakajIva utpattikAlAdArabhya prathame dvitIye ca samaye'tisUkSmo bhavati, caturthAdiSu samayeSu cAtisthUlo bhavati, tRtIyasamaya eba jaghanyAvadhikSetrayogyAvagAhanAvAn bhavatyatastrisamayAhArakatvaM kalpyate // 3 // avigrahagatyA svazarI raikadeza eva samutpannatvena sa panakajIvaH sUkSmo bhavatyataH sUkSmagrahaNam / anyathA-yadi svazarIrAdure gatvA'nyatra panakatvena samutpadyeta, vigrahagatyA ca gacchet tadA jIvapradezA vistaratvaM prApnuyurityavagAhanA sthUlatarA syaat|4| panaka jIva utpattisamaya se lekara prathama aura dvitIya samayameM atisUkSma rahatA hai, caturtha Adi samayoM meM atisthUla ho jAtA hai, isaliye ina samayoM kI usa ko avagAhanA grahaNa na kara ke jo tRtIya samaya kI avagAhanA grahaNa kI gaI hai usakA kAraNa kevala yahI hai ki yaha isa tRtIya samayameM hI jaghanya avadhijJAna ke kSetrayogya avagAhanA vAlA hotA hai / isaliye " utpatti ke samaya se lekara tRtIya samayame vartamAna" aisA kahA hai / / avigrahagati se apane zarIra ke ekadezameM hI utpanna hone ke kAraNa vaha panaka jIva sUkSma hotA hai| isa bAta ko batalAne ke liye hI sUkSmapada rakhA gayA hai| yadi vaha apane zarIra se kisI aura dUsarI jagaha dUra jAkara panaka kI paryAya se utpanna hotA aura vigrahagati se jAtA to jIvake pradeza avazya vistAra ko prApta karate, isa taraha usakI avagAhanA sthUlatara ho jaatii|4| (3) panaka jIva utpattisamayathI laIne pahelA ane bIjA samayamAM atisUkSma rahe che. caturtha Adi samayamAM atisthULa thaI jAya che. tethI te samayenI tenI avagAhanA grahaNa na karIne je trIjA samayanI avagAhanA grahaNa karela che tenuM kAraNa phakta eTaluM ja che ke te A tRtIya samayamAM ja jaghanya avadhijJAnanA kSetrane gya avagAhanAvALe thAya che. tethI "utpattinA samayathI zarU karIne tRtIya samayamAM vartamAna " evuM kahela che. (4) avigrahagatithI potAnA zarIranA eka dezamAM ja utpanna thavAne kAraNe te panaka jIva sUkSma hoya che. A vAtane batAvavA mATe ja sUkSama pada rAkhavAmAM Avela che. je te pitAnA zarIrathI kaI bIjI ja jagyAe dUra jaIne panakanI paryAyathI utpanna thatuM ane vigrahagatithI ja te jIvanA pradeza jarUra vistArane pAmata, A rIte tenI avagAhanA sthULatara thaI jAta. zrI nandI sUtra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nandIsUtre ___ panakajIva eva pRthivyAdhanyajIvApekSayA sUkSmaH sUkSmataraH sukSmatamazca bhavatItyataH panakagrahaNam / 5 / panakajIva eva ca sarvajaghanyadeho bhavatIti jaghanyAvagAhanAgrahaNam / 6 / kecittu--'trisamayAhArakasya' iti-AyAmasaMharaNapratarakaraNarUpaH prathamaH samayaH 1, pratarasaMharaNasUcIkaraNarUpo dvitIyaH samayaH 2, tRtIyastu sUcIsaMhAreNa panakatvenotpattisamayaH 3, tatazca trayaH samayA yasyAsau trisamayaH, vigrahagatyabhAvAdAhArakazca eteSu triSvapi samayeSvAhArakastasmAdutpattisamaya eva trisa isa panaka saMjJA se saMbodhana karane kA prayojana yaha hai ki anya pRthivI Adi jIvoM kI apekSA panaka jIva hI sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama hotA hai / 5 / isakI jaghanya avagAhanA kA grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki panaka jIva hI sarva jIvoM kI apekSA jadhanya zarIra vAlA hotA hai|6| koI 2 AcArya aisA kahate haiM ki panaka jIva kI paryAyameM utpanna hone vAlA vaha mahAmatsya kA jIva prathama samayameM apane zarIra ke AyAma kA saMharaNa karatA hai aura yaha AyAma kA saMharaNa hI pratara kA karanA hai| dvitIya samayameM pratara kA saMharaNa aura sUcI kA karanA hotA hai| tRtIya samayameM sUcI ke saMhAra se aura panakarUpa paryAya se utpanna hotA hai| isa taraha tIna samaya lagate haiN| tathA vigrahagati ke abhAva se yaha AhAraka ho jAtA hai| isa prakAra tInoM samayoMmeM yaha AhAraka hotA hai| isaliye utpattisamayameM hI tIna samaya vAlA vaha AhAraka (5) A panakasaMjJAthI saMbodhana karavAnuM prayojana e che ke bIjA pRthivI Adi jAnI apekSAe panaka jIvaja sUkSma, sUkSmatara ane sUkSmatama hoya che. (6) tenI jaghanya avagAhanA e mATe grahaNa karavAmAM Avela che ke panaka jIva ja sarvajInI apekSAe jaghanya zarIravALo hoya che. kaI kaI AcArya evuM kahe che ke panaka jIvanI paryAyamAM utpanna thanArA te mahAmasyane jIva prathama samayamAM pitAnA zarIranA AyAmanuM saMharaNa kare che ane A AyAmanuM saMharaNa ja prataranuM karavuM che. bIjA samayamAM prataranuM saMharaNa ane sUcanuM karavuM thAya che. trIjA samayamAM sUcInuM saMhAra karIne panakarUpa paryAyathI utpanna thAya che. A rIte traNa samaya lAge che. tathA vigrahagatinA abhAvathI te AhAraka thaI jAya che. A rIte traNe samayamAM te AhAraka hoya che. tethI utpatti samaye ja traNa samayavALe te AhAraka zrI nandI sUtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mayAhArakaH sUkSmaH panakajIvo jaghanyAvagAhanAvAn bhavati, atastaccharIrapramANaM jaghanyamavadhikSetra-miti vadanti / tadayuktam-trisamayAhArakatvaM hi panakajIvavizeSaNatayA proktaM matsyabhavasyAyAmapratara-saMharaNasamayadvayaM ca panakabhavasambandhi na saMbhavatIti trisamayAhArakatvarUpaM vizeSaNaM panakajIvasya nopapadyate // ____ atredaM bodhyam-etAvatpramANasya jaghanyakSetrasya taijasaprAyogyavargaNApAntarAlavarti dravyaM bhASAprAyogyavargaNApAntarAlapati ca dravyamAlambyAvadhiH pravartate / tadapi cAlambyamAnaM dravyaM dvividham-gurulaghu, agurulaghu c| tatra taijasamatyAsannaM gurulaghu, sUkSma panaka jIva jaghanya avagAhanA vAlA hotA hai / isa taraha usa ke zarIra kA jo pramANa hotA hai tatpramANa jaghanyakSetra avadhijJAna kA batalAyA gayA hai| aisA kahanA unakA ThIka nahIM hai kAraNa ki " trisamayAhArakatva" yaha vizeSaNa panaka jIva kA hI kahA hai| isaliye prathama samayameM matsyabhava ke zarIra ke AyAma ke saMharaNa tathA dvitIya samayameM pratara ke saMharaNa karane meM jo do samaya lagate haiM ve panakabhavasaMbaMdhI nahIM haiM, ataH trisamayAhArakatvarUpa vizeSaNa panaka jIva kA nahIM banatA hai| yahA~ yaha samajhanA cAhiye-pUrvoktapramANaparimita jaghanya kSetra ke taijasaprAyogyavargaNA ke madhyavartI dravya kA aura bhASAprAyogyavargaNAke madhyavartI dravya kA avalambana kara ke avadhijJAna pravRtta hotA hai| vaha avalambyamAna dravya gurulaghu aura agurulaghu ke bheda se do prakAra kA hai| unameM taijasapratyAsanna dravya gurulaghu hai aura bhASApratyAsanna dravya agurusUkSma panaka jIva jaghanya avagAhanAvALo hoya che. A rIte tenA zarIranuM je pramANa hoya che te pramANa ja jaghanyakSetra avadhijJAnanuM batAvyuM che. tamanu me 4thana sarAsa2 nathI 42 hai "trisamayAhArakatva" mA vizeSaNa panaka jIvanuM ja kahela che, tethI prathama samayamAM masyabhavanA zarIranA AyAmanuM saMharaNa, tathA bIjA samayamAM prataranuM saMharaNa karavAmAM je be samaya lAge che te panakabhavasaMbadhI nathI tethI trimAra rUpa vizeSaNa 5naka jIvanuM banatuM nathI. ahIM ema samajavuM joIe-pUrvokta pramANaparimita jaghanya kSetranA tejasaprAgyavargaNAnA madhyavartI dravyanuM, ane bhASAprAyogya vagaNanA madhyavatI dravyanuM avalaMbana karIne avadhijJAna pravRtta thAya che. te avalaMkhyamAna dravya gurulaghu ane agurulaghunA bhedathI be prakAranuM che. temAM tejasaprayAsanna dravya zrI nandI sUtra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nandIsUtre bhASApratyAsanaM cAgurulaghu / tadgatAMzca paryAyAn catuHsaMkhyAneva varNagandharasasparzalakSaNAn jaghanyAvadhijJAnI pazyati, na zeSAniti / ayamatra sArAMza:--aMgulAsaMkhyeyabhAgapramANaM jaghanyaM kSetramavadhijJAnasya bhvti| arthAt-aMgulapramANasya kSetrasya asaMkhyeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni jaghanyAvadhijJAnI pazyati // gaa01|| evaM jaghanyamavadhikSetramuktvA , utkRSTamavadhikSetramAhamUlam-savva-bahu-agaNijIvA, niraMtaraM jattiyaM bharijjaMsu / khittaM savvadisAgaM, paramohI khittanidiho // 2 // chAyA-sarvabadagmijIvA,-nirantaraM yAvad bhRtavantaH / kSetraM sarvadikkaM, paramAvadhiH kSetranidiSTaH // 2 // TIkA-savvabahuagaNijIvA' ityAdi / sarvabahvagnijIvAH-iha sarvalaghu hai| inameM rahe hue varNa rasa gaMdha sparzarUpa cAra paryAyoM ko hI jaghanya avadhijJAnI dekhatA hai, zeSa ko nahIM / isakA sArAMza yaha hai____ aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga kSetra avadhijJAna kA jadhanya viSaya hai, isa kA tAtparya yaha hai ki aMgulapramANa kSetra ke asaMkhyAta TukaDe karo, aMta kA jo asaMkhyAtavAM Tukar3A bace usameM jitane rUpI dravya avasthita hoM unheM jaghanya avadhijJAnI jAnatA aura dekhatA hai| isa prakAra avadhijJAna kA jaghanya kSetra kaha kara ava utkRSTa kSetra kahate haiM-'savva-bahu-agaNi jIvA' ityaadi| gurulaghu che ane bhASA pratyAsanna dravya agurulaghu che. temanAmAM rahela varNa, gaMdha, sparzarUpa cAra paryAyane ja jaghanya avadhijJAnI jue che, bIjAne keI nahIM. tene sArAMza A che aMgulane asaMkhyAtame bhAga kSetra avadhijJAnane jaghanya viSaya che. tenuM tAtparya e che ke aMgulanA mApanA kSetranA asaMkhya TukaDA kare. chevaTane je asaMkhyAtamo TukaDo bace temAM jeTalA rUpI dravyo rahela hoya temane jaghanya avadhijJAnI jANe ane dekhe che. A rIte avadhijJAnanuM jaghanya kSetra kahIne have utkRSTa kSetra kahe che- "savvabahuagaNijIvA" tyAla. zrI nandI sUtra Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| zabdena vivakSitakAlavartino vahnijIvA yAvantaH santi, ta eva sarve gRhyante / tatazca ye bhUta-bhaviSyatkAlAvasthAyi vahijIvAH, ye ca zeSajIvAsteSAM grahaNaM nAsti, asaMbhavAt / sarvebhyaH vivakSitakAlavartibhyo'gnijIvebhya eva ye bahavaste sarvabahavaH, agnayazca te jIvAH, agnijIvAH, sarvabahavazca te'gnijIvAH sarvabahvagnijIvAH, sarvadikkaM sarvadigbhAvAvasthitaM kSetram-AkAzaM, nirantaraM-antararahitaM, kriyAvizeSaNametat , viziSTasUcIracanayA racitAH santaH, yAvat-yatparimANaM bhRtavantaH= vyAptavantaH, paramAvadhiH-paramazvAsAvavadhiH sa tathA, kSetranirdiSTaH-kSetram-anantaroktaM prabhUtAgnijIvapramitamaGgIkRtya nirdiSTaH pratipAdito gaNadharAdibhiriti / tatazcAvadheH paryAyeNa etAvat kSetramutkRSTato viSaya iti bhAvaH / 'bhRtavantaH' iti bhUtakAlanirdezazca ' ajitasvAmikAla eva prAyaH sarvabahavo'gnijIvA bhavanti sma' iti sUcayitum-'sarvabahu' iti vishessnnm| 'asyAmavasarpiNyA-mitya isa gAthAmeM sarvazabda se vivakSita kAlavartI agnijIva jitane haiM ve hI saba grahaNa kiye gaye haiN| bhUta-bhaviSyata-kAlavatI agnijIva tathA aura jo zeSa jIva haiM ve grahaNa nahIM kiye gaye haiN| isa taraha vivakSitakAlavartI agnijIvoM se aura bhI jo agnijIva haiM ve sarvabahu agni jIva samasta digavasthita jitane AkAzarUpI kSetra ko nirantara rUpameM-antara na rahe isa rUpameM-bharate haiM-use vyApta karate haiM utanA kSetra utkRSTa avadhijJAna kA viSaya hai| aisA gaNadharAdikoM ne kahA hai| isa gAthAmeM "bhRtavantaH" aisA jo bhUtakAlika nirdeza kiyA hai vaha isa bAta kI sUcanA ke lie hai ki ajita svAmI ke samayameM hI prAyaH sarvabahuagnijIva the| "sarva bahu" yaha vizeSaNa isa avasa A gAthAmAM "sarva " zabdathI vivakSitakALavartI agnijIva jeTalAM che te badhAM grahaNa karela che. bhUta-bhaviSyakALavatI agnijIva tathA bIjA je bAkInAM jIve che te grahaNa karela nathI. A rIte vivakSitakALavatI agnijI sivAyanA bIjA paNa je agnijIvo che te badhAbahuagnijIva samasta digavasthita jeTalA AkAzarUpa kSetrane niraMtara rUpamAM (aMtara na rahe te rUpamAM) bhare che, tene vyApta kare che, eTaluM kSetra utkRSTa avadhijJAnane viSaya che. evuM gaNadharAdikoe kahyuM che. ___ mA uthAma 'bhRtavantaH' mere bhUtana ni / 42 cha te mA vAtanI sUcanAne mATe che ke ajitasvAmInA samayamAM ja prAyaH sarvabahuagni 71 tA. 'sarvabahu / vizeSa mA masarpiNI garnu sUya cha tathA zrI nandI sUtra Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nandIsUtre thasya khyApanArtham / 'sarvadikkam' ityanena sarvataH sUcIparibhramaNa pramitameva sUcitam / ___athavA-sarvabahvagnijIvA nirantaraM yAvat sarvadikkaM kSetraM bhRtavantaH, etAvati kSetre yAnyavasthitAni dravyANi, tatparicchedasAmarthyayuktaH paramAvadhiH, kSetramaGgIkRtya nirdiSTaH, iti / atha sAMpradAyiko'rtha ucyate__ agnijIvotpattermahAdRSTayAdinA vyAghAtAbhAve samastabharatairavatavidehalakSaNAsu paJcadazasu karmabhUmiSu sarvavahayo bAdarAgnijIvA bhavanti / avasarpiNyAM dvitIyatIrthakarakAle ye bhavanti sma, ta eva gRhyante / tatra hi bAdarAgnijIvAnAM saMdhukSaNapiNI kAla kA sUcaka hai| tathA-"sarvadikam " yaha vizeSaNa sUciparibhramaNaparimita kSetra kA hI sUcaka hai| ___ athavA-sarvabahuagnijIva nirantara saba dizAoMmeM rahe hue jitane kSetra ko vyApta karate haiM itane kSetrameM jitane dravya avasthita hote utane dravyoM ko jAnane kI zakti vAlA yaha paramAvadhijJAna, kSetrakI apekSA se kahA gayA hai| aba sAmpradAyika artha kyA hai so batalAyA jAtA hai agni jIvoM kI utpatti kA mahAvRSTi Adi ke dvArA bhI vyAghAta nahIM hotA hai isaliye pAMca bharata, pAMca airavata, evaM pAMca mahAvideha, ye jo pandraha karmabhUmiyAM hai inameM sarvabahubAdaraagnijIva hote haiN| avasarpiNI kAlameM dvitIya tIrthaMkara ke samayameM jo agni jIva hote haiM ve hI yahAM grahaNa kiye gaye haiM, kAraNa ki usa samaya bAdara agni 'sarvadikkam ' mA vizeSa sUthIparizrama paribhita kSetra 4 sUya che. athavA-sarvabahuagnijIva niraMtara badhI dizAomAM rahela jeTalA kSetrane vyApta kare che eTalA kSetramAM jeTalA dravya rahelAM hoya che eTalA dravyone jANavAnI zaktivALuM A paramAvadhijJAna kSetranI apekSAe kahela che. have sAMpradAyika artha zo che te batAve che - agnijInI utpattine mahAvRSTi Adi vaDe paNa vyAghAta thatuM nathI. tethI pAMca bharata, pAMca airavata, ane pAMca mahAvideha, te paMdara je karmabhUmio che temAM sarvabahubAdaraagnijIva hoya che. avasarpiNI kALamAM bIjA tIrthakaranA samayamAM je agnijIva hoya che temane ja ahIM grahaNa karela che, kAraNa ke te samaye bAdara agninI saMdhUkSaNa ane javAlana Adi zrI nandI sUtra Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavadrikATIkA - jJAnabhedAH 111 jvAlanAdyArambhaparAH sarvebhyo'pyatItAnAgatebhyaH pracurA garbhajamanuSyAH svabhAvAdeva bhavanti sma / categore mAgna jIvAH svabhAvata eva kathamapi saMbhavanti, tadeva etadarAgnijIvaiH saha sarvabahyagnijIvAnAM parimANaM bhavati / idamatra hRdayamanantAnantAsvavasarpiNISu madhye sa eva kazcita tIrthaMkarakAlo gRhyate, yatra sUkSmAni jIvA utkRSTapadinaH prApyante / tatazca tairvAdaraiH sUkSmaivAgnijIvairutkRSTapadibhimilitaiH sarvabahvagnijIvAnAM parimANaM bhavati / tacca saMbhavamAtramAzritya buddhyA SaDavidharacanayA'gnijIvAn vyavasthApayitu racanAyA SaD bhedAH ghanadvaya - prataradvaya - zreNidvaya-rUpAH kalpyante / tatra SaSTho bhedo jIvoM kI saMdhukSaNa evaM jvAlana Adi AraMbhakriyAdvArA utpatti karanemeM tatpara garbhaja manuSya atItaanAgatakAlodbhUta garbhaja manuSyoM kI apekSA pracura mAtrA meM svabhAva se hI the / jaba utkRSTa sUkSmaagnijIva svabhAvataH kisI nimittadvArA utpanna hote haiM taba hI ina bAdarAgni jIvoM ke sAtha sarvabahuagnijIvoM kA parimANa AtA hai / tAtparya yaha hai ki anaMtAnaMta avasarpiNiyoM ke bIca vahI koI eka tIrthakarakAla grahaNa kiyA jAtA hai ki jisameM sUkSmagnijIva utkRSTa pada ko prApta hote haiN| isa taraha utkRSTapadaprApta ye bAdara aura sUkSmaagni jIvoM ko milAne para sarvabahuagnijIvoM kA parimANa hotA hai| sarvabahuagnijIvoM kA parimANa nikAlane ke liye apanI buddhi se chaha prakAra kI racanA kI kalpanA karo, ve chaha prakAra ye haiM- (1) do Ara kriyAvaDe utpatti karavAmAM tapara garbhaja manuSya atIta anAgata kALanA janmelA garbhaja manuSyAnI apekSAe mATI mAtrAmAM svabhAvathI ja hatA. jyAre utkRSTa sUkSma agnijIva svabhAvataH kei nimitta vaDe peDhA thAya che tyAre ja e khAdArAgnijIvAnI sAthe sarvabahu agnijIvAnuM parimANu Ave che. bhAvArtha e ke ana tAnata avasarpiNIonI vacce koI eka tItha karanA samaya grahaNa karAya che ke jemAM sUkSmAgmijIva utkRSTa padane meLave che. A rIte utkRSTa pada prApta karanArA te khAdara ane sUkSma agnijIvAne meLavatA sakhahu agnijIvAnuM parimANa thAya che. sabahu agnijIvAnuM parimANu kADhavAne mATe potAnI buddhithI cha prakAranI racanAnI kalpanA karI, te cha prakAra A pramANe che(1) e ghana (2) e pratara zrI nandI sUtra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 112 nandIsUtre bahutarakSetrapUraNaM karoti / anye paJca anAdezAH, SaSThastu zrutAdeza atra sthApanAiti / tathAhi-sarvairapyagnijI vaiH samacaturasro ghano dviprakArakA sthApyate / tatra ekaikAkAzapradeze ekaikAgnijIva sthApanayA prathamo dhanaH / svAvagAhe ca dehAsaMkhyeyAkAzapradeza lakSaNe ekaikAgnijIvasthApanayA dvitIyo ghanaH / ghanaracanAyAM navAgnijIvAH asatkalpanayA sthaapynte| eteSAM navAnAmagnijIvAnAM pratyekamekaikAkAzapradezai rvyavasthApitAnAghana, (2) do pratara (varga), (3) do zreNi 6 / inameM chaThavAM zreNIrUpa bheda hI vahutara kSetra ko pUraNa karatA hai| anya pAMca bheda anAdezazAstrasaMmata nahIM hai| chaThavAM hI zrutAdeza-zAstrasaMmata hai| isa kA khulAzA isa prakAra se hai-samasta agnijIvoM kA jo ghana banAyA gayA hai vaha samacaturasra-samacatuSkoNa hai, aura usa kI do prakAra se sthApanA kI gaI hai-prathama prakArameM eka eka AkAza sthApanA yaMtrake pradezameM eka eka agnijIva sthApita kiyA gayA hai| dvitIya prakArameM jitane asaMkhyAtapradezarUpa AkAzakSetra ko eka agnijIvake zarIra ne roka rakhA hai usa svAvagAhita deharUpa AkAza ke asaMkhyAta pradezameM eka eka agnijIva kI sthApanA kI gaI hai| isa taraha isa 010 | 0 | ghanaracanAmeM asatkalpanA dvArA nau agnijIva sthApita kiye jAte haiN| (vagara) (3) be zreNi. teomAM chaThThI zreNIrUpa bheda ja bahetara kSetrane pUrNa kare che anya pAMca bheda ane deza-zAzvasaMmata nathI. chaThTho kRtAdeza ja zAstrasamaMta che. tene khulAse A pramANe che-samasta agnijIne je ghana banAvavAmAM Avela che te samacaturasa-samacorasa che, ane tenI be rIte sthApanA karela che. (1) pahelA prakAramAM eka eka AkAzanA pradezamAM eka eka sthApanAyaMtraagnijIva sthApita karela che. (2) bIjA prakAramAM jeTalA asaMkhyAtapradezarUpa AkAza kSetrane eka agnijIvazarIre rokI rAkhela che te svAvavAhita deharUpa AkAzanA asaMkhyAta pradezamAM eka eka agnijIvanI sthApanA karela che. A rIte A ghanaracanAmAM asatkalpanA vaDe nava agnijIva sthApita karAya che. 10 deg zrI nandI sUtra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 000 00 jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / madhastAt upariSTAca anye'pi nava nava jIvA itthameva sthApyante / eSa kalpanayA saptaviMzatyA prathamo ghano bhavati / sthApanA ceyam ___ sadbhAvatastva saMkhyeyairagni jI vairekaikAkAzapradezavyavasthApitai ghano bhvti| dvitIyo'pi ghana itthameva draSTavyaH, kintu iha dehAsaMkhyeyAkAzapradezeSvekaika jIvo vyvsthaapyte2|| evaM vRttAkAraH prataro'pi dvividho bhvti| tathA hi-ekaikAkAzapradeze ekaikAgnijIvasthApanayA prathamaH, dehAsaMkhye- ! ina nau agni jIvoM ke bhI pratyeka agni jIva ke Upara nIce aura bhI nau nau agni jIva sthApita kiye jAte haiN| sthApanA isa taraha kI sthApanA se sattAIsa 27 jIvoM kA yaha prathama ghana bana jAtA hai| isase yaha tAtparya nikalatA hai ki eka eka AkAza ke pradezameM vyavasthApita hue asaMkhyAta agni jIvoM kA eka ghana bana jAtA hai| dvitIya ghana bhI isa taraha se hotA hai| kintu | isa ghanameM deharUpa asaMkhyeya AkAzapradezameM eka eka jIba hI sthApita kiyA jAtA hai| isI prakAra vRttAkAra pratara bhI do taraha se hotA hai-eka 2 AkAza ke pradezameM eka eka agnijIvakI sthApanA se prathama pratara, aura AkAza ke asaMkhyAta pradezarUpa svAvagA te nava agni jIvanA paNa pratyeka agnijIvanI upara nIce bIjA paNa nava nava agnijIva sthApita karAya che. sthApanA A prakAranI sthApanAthI satyAvIsa (27) jene A prathama ghana banI jAya che. tethI e tAtparya nikaLe che ke eka eka AkAzanA pradezamAM vyavasthApita thayela asaM khyAta agnijIne eka ghana banI jAya che. bIje ghana paNa eja rIte thAya che. paNa A ghanamAM deharUpa asaM peya AkAza pradezamAM eka eka jIva ja sthApita karAyA che. Aja rIte vRttAkAra pratara paNa be rIte thAya che. eka eka AkAzanA pradezamAM eka eka agnijIvanI sthApanA vaDe prathama pratara ane AkAzanA 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 1 000 / 0 zrI nandI sUtra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nandIstre yAkAzapradezAtmake svAvagAhe ekaikAgni jIvasthApanayA ca dvitIyaH 2 / evamAyatA sUcyAkArA zreNirapi dvibhedA / tatra catvAro ghanapratarapakSAH, paJcamazca-ekaikAkAzapradezasthApitaikaikajIvalakSaNaH zreNipakSaH, ete paJcApi na grAhyAH, doSadvayAnuSaGgAt / tathAhi-paJcavidhayA'pyanayA sthApanayA sthApitA agnijIvA avadhijJAnadharasya SaTsvapi dikSu asatkalpanayA bhrAmyamANAH stokameva kSetraM spRzantItyeko dossH| ekaikAkAzapadeze ekaikajIvasthApanAyAmAgamavirodhazca dvitIyo doSaH / nanu asaMkhyeyAkAzapadezAn vinA Agame jIvAvagAhaniSedhAdasatkalpanayA hita dehameM eka 2 agni jIva kI sthApanA se dvitIya pratara banatA hai| isI taraha sUcI ke AkAra jaisI laMbI zreNi bhI do prakAra kI hai| inameM ghana aura pratara ke do2 bhedarUpa cAra pakSa, tathA eka 2 AkAzapradezameM sthApita eka eka jIvarUpa pAMcavAM zreNipakSa, ye pAMcoM pakSa grAhya nahIM hue haiM, kAraNa ki ye do doSoM se dUSita haiM ? ina donoM doSoM kA khulAzA isa prakAra hai-jaba pAMca prakAra kI isa sthApanA se sthApita kiye gaye ye agnijIva avadhijJAnI kI chahoM dizAoMmeM asatkalpanA se idhara se udhara ghumAye jAveMge taba ye stoka kSetra kA hI sparza kareMge eka to yaha doSa AtA hai 1, dUsarA-eka 2 AkAzapradeza ke Upara eka 2 jIva kI sthApanA karanA yaha Agama se viruddha paDatA hai 2 / zaMkA-yadyapi asaMkhyAta AkAza pradezoM ke vinA AgamameM eka jIva ke avagAha kA niSedha batalAyA gayA hai phira bhI asatkalpanA asaMkhyAta pradezarUpa svAvagAhita dehamAM eka eka agnijIvanI sthApanA vaDe bIje pratara bane che. A ja pramANe sUcanA AkAra jevI lAMbI zreNI paNa be prakAranI che. temanAmAM ghana ane prataranA be be bhedarUpa cAra pakSa tathA eka eka AkAza pradezamAM sthApita eka eka jIvarUpa pAMcame zreNI pakSa, e pAMce pakSa grAhA thayA nathI, kAraNa ke te be deSo vaDe dUSita che. e banne deSane khulAse A pramANe che--jyAre pAMca prakAranI A sthApanAthI sthApita karela e agnijIva avadhijJAnInI chae dizAomAM asatkalpanAthI ahIMthI tahIM ghumAvAze tyAre e stoka kSetrane ja sparza karaze. eka te A doSa Avaze (1) bIjuM-eka eka AkAza pradezanI upara eka eka jIvanI sthApanA karavI te AgamanI virUddhanuM gaNAze (2) zaMkA-je ke asaMkhyAta AkAza pradezanA vinA AgamamAM eka jIvanI avagAhanAne niSedha batAvyo che te chatAM asatkalpanAthI eka eka pradezamAM eka zrI nandI sUtra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| pradezAvagAho'pyastu, iti cennaivam, kalpanA'pi sani saMbhave'virodhinyeva kartavyA, kiM virodhena ? tasmAt-asaMkhyeyAkAzapradezalakSaNasvAvagAhe zreNyAme kaikajIva sthApanena yaH zregilakSaNaH SaSThaH pakSaH sa eva zrute AdiSTatvAt graahyH| zeSAstu se eka eka pradezameM eka eka jIvakA avagAha mAna liyA jAve to Agama viruddhatA kaise AsakegI ? uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye, kAraNa ki kalpanA bhI vahI kI jAnI cAhiye ki jo vahAM saMbhavita hotI ho, aura jisameM koI virodha nahIM AtA ho / pUrvokta kalpanA to avirodhinI nahIM hai| usameM Agama se doSa AtA hai, AgamameM eka jIva kA AdhArakSetra lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokAkAzataka ho sakane kA batalAyA gayA hai| yadyapi lokAkAza asaMkhyAtapradeza parimANa hai tathApi asaMkhyAta saMkhyA ke bhI asaMkhya prakAra hone se lokAkAza ke aise asaMkhyAta bhAgoM kI kalpanA kI jA sakatI hai, jo aMgulAsaMkhyeyabhAga parimANa hoN| itanA choTA eka bhAga bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hI hotA hai| usa eka bhAgameM koI eka jIva raha sakatA hai, utane do bhAgameM bhI raha sakatA hai| isI taraha eka 2 bhAga baDhate 2 AkhirakAra sarvalokameM bhI eka jIva raha sakatA hai, arthAt jIvadravya kA choTe se choTA AdhArakSetra aMgulAsaMkhyeya bhAga eka jIvanI avagAhanA mAnavAmAM Ave te AgamavirUddhatA kevI rIte AvI zakaze? uttara-evuM na kahevuM joIe kAraNa ke kalpanA paNa evI ja karavI joIe ke je tyAM saMbhavita thatI hoya, ane jemAM keI virodha AvatuM na hoya. pUrvokta kalpanA te avidhinI nathI. temAM AgamathI deSa Ave che. AgamamAM eka jIvanuM AdhArakSetra lokAkAzanA asaMkhyAtamAM bhAgathI laIne saMpUrNa kAkAza sudhI hoI zakavAnuM batAvyuM che. jo ke kAkAza asaMkhyAta pradezaparimANa che te paNa asaMkhyAta saMkhyAnA paNa asaMkhyAta prakAra hovAthI lekAkAzanA evA asaMkhyAta bhAgonI kalpanA karI zakAya che ke je AgaLanA asaMkhyayabhAgaparimANa heya. AvaDe nA eka bhAga paNa asaMkhyAta pradezAtmaka ja hoya che. te eka bhAgamAM keI eka jIva rahI zake che, eTalA be bhAgamAM paNa rahI zake che, A rIte eka eka bhAga vadhatA vadhatA chevaTe sarvakamAM paNa eka jIva rahI zake che, eTale ke jIvadravyanuM nAnAmAM nAnuM zrI nandI sUtra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nandI sUtre paJcAnAdezAH, saMbhavopadarzanamAtreNoktatvAt parihAryAH / iyaM hi yathoktazreNiH ekaikajIvasyA saMkhyeyAkAzapradezAvagAhe vyavasthApitatvAda bahutaraM kSetraM spRzatI - tyeko guNaH, avagAhavirodhAbhAvastu dvitIyaH / tatazca - eSA'gnijIvazreNiravadhijJAninaH SaTsvapi dikSu asatkalpanayA bhrAmitA satI aloke lokapramANAni parimANa kA khaMDa hotA hai jo samagra lokAkAza kA eka asaMkhyAtavAM hissA hotA hai| aba eka eka pradezameM asatkalpanA se jIva kA avagAhamAnanA Agamavirodha se vihIna kaise ho sakatA hai| ataH asaMkhyAtapradezarUpa svAvagAhita zreNImeM eka 2 jIva kI sthApanA se jo zreNirUpa chaThavAM pakSa hai vahI AgamameM AdiSTa hone se grAhya mAnA gayA hai| bAkI ke pAMca pakSa AdiSTa na hone kI vajaha se parihArya batalAye gaye haiN| yahAM jo unakA kathana kiyA gayA hai vaha kevala saMbhAvanAmAtra ko dikhalAne ke liye hI kiyA gayA hai| yaha yathokta zreNi eka eka jIva ko asaMkhyeya AkAzapradezarUpa AdhAra meM vyavasthApita honekA vajaha se eka to bahuta adhika kSetra kA sparza kara letI hai| dUsare- isa mAnyatAmeM avagAha kA virodha bhI nahIM AtA hai| isa taraha yaha agnijAvoM kI zreNi avadhi jJAnI kI chahoM dizAomeM asatkalpanA se ghumAne para alokameM lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoM ko sparza karatI hai, isaliye itanA utkRSTa AdhArakSetra AMgaLanA asacaiyabhAgaparimANune khaMDa hoya che. je samagra leAkAkAzanA eka asaMkhyAtamA bhAga hoya che. have eka eka pradezamAM asatkalpanAthI jIvanI avagAhanA mAnavI te AgamavirAdha vinAnuM kevI rIte thaI zake che, tethI asa MkhyAta pradezarUpa svAvagAhita zreNImAM eka eka jIvanI sthApanAthI je zreNirUpa chaTho pakSa che e ja AgamamAM AdiSTa hAvAthI grAhya ( svIkAravA caiAgya ) manAyo che. khAkInA pAMca pakSa AdiSTa na hovAne kAraNe parihArya batAvyA che. ahIM je temanu kathana karela che te phakta sa'bhAvanAmAtrane ja darzAvavA mATe karela che. A yathAsta zreNi eka eka jIvane asaMkhyeya AkAzapradezarUpa AdhAramAM vyavasthApita hovAne kAraNe eka tA ghaNA ja adhika kSetranA sparza karI le che. bIjI A mAnyatAmAM avagAhanAnA virodha paNa AvatA nathI. A rIte A agnijIvAnI zreNi avadhijJAnInI chae dizAmAM asatkalpanAthI ghUmAvavAthI alAkamAM lAkapramANa asaMkhyeya AkAza khaDAnA sparza kare che tethI ATaluM utkRSTa kSetra zrI nandI sUtra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA - jJAnabhedAH / 117 asaMkhyeyAkAzakhaNDAni spRzati, ata etAvadutkRSTakSetramavadherviSayaH, ityuktaM bhavatItyAdi svayameva vakSyatIti // nanu SaDbhedAnAM kalpanaM kimartha kriyate, ayuktametat, tathAhi ekaikAkAzaprade zAvagAhinAM jIvAnAM ghano yAvata eva AkAzapradezAn AkrAmati, prataro'pi teSAM tAvata eva AkAzapradezAn AkrAmati, zreNirapi teSAM tAvata eva tAn spRzati / saMvRttaprasAritanetra paTTAkrAntAkAzapradezavAdityevama saMkhye yA kAzapradezAvagADha jIvadhana -pratara zreNyAkrAntAkAzapradezAnAmapi svasthAne saMkhyA tulyaiva bhAvanIyetyato'vagAhabhedadvayavAn ghana evAstu, prataro vA zreNireva vA'stu iti cet, kSetra avadhijJAna kA viSayabhUta nirdiSTa kiyA gayA hai / ityAdi saba bAteM sUtrakAra Age svayaM hI spaSTa kareMge / zaMkA- yaha jo chaha bhedoM kI kalpanA kI gaI hai - vaha ayukta hai, kyoM ki eka eka AkAza ke pradezameM avagAhI jIvoM kA ghana jitane AkAza ke pradezoM ko chUtA hai utane hI pradezoM ko unakA pratara bhI chUtA hai aura zreNi bhI unakI utane hI pradezoM ko chUtI hai| jisa prakAra saMkucita avasthAmeM rakkhA huA netrapaTTa jaba pasAra diyA jAtA hai to vaha jaise saMkucita avasthAmeM jitane AkAzapradezoM ko ghere hue thA utane hI pradezoM ko vaha pasAra dene para bhI gheratA hai / isa taraha asaMkhyeya AkAza pradezoM meM avagAhI jIva kA ghana, pratara evaM zreNI ye saba apane 2 dvArA AkrAnta hue AkAza pradezoM ko utanA hI chUeMge ki jitane AkAza pradezoM ko eka dUsarene chUA hai, kAraNa apane 2 sthAnameM AkAzapradezoM avadhijJAnanu' viSayabhUta nirdiSTa karavAmAM AvyuM che. ityAdi badhI vAta sUtrakAra AgaLa jAte ja spaSTa karaze. zaMkA----A je bhedonI kalpanA karela che. te aAgya che, kAraNa ke eka eka AkAzanA pradezamAM avagAhI jIvAnA ghana jeTalA AkAzanA pradezane spaze che eTalAja pradezane tenA pratara paNa sparze che, ane temanI zreNi paNa eTalA ja pradezane sparze che. je rIte saMkucita avasthAmAM rAkhela netrapaTTa jyAre vistAravAmAM Ave che tyAre te jema saMkucita avasthAmAM jeTalA AkAza pradezAne gherela hatA eTalA ja pradezane te vistAravAthI paNa ghere che, eja rIte asa Mkhyeya AkAza pradezamAM avagAhI jIvanA ghana pratara ane zreNI e sau pAta pAtAnA vaDe AkrAnta thayela AkAza pradezane eTale ja sparzaze ke jeTalA AkAza pradezane eka bIjAe spoM che kAraNa ke peAta potAnAM sthAnamAM akAza pradezonI saMkhyA tulya ja che zrI nandI sUtra Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 118 nandIsUtre ucyate-asyAH SavidhakalpanAyA bhedo'vazyaM mntvyH| ghanAdyakrAntA ye AkAzapradezAsteSAM saMkhyA samatvaviSamatvena cintye, kiMtu ghanAdInAM madhyAd yaH kazcid racanAvizeSo'vadhijJAninaH sarvAsu dikSu bhrAmyamANo bahutaraM kSetra kI saMkhyA tulya hI hai| yadyapi saMvRta avasthAmeM rakkhA huA netrapaTTa pasArane para jagaha adhika gheratA hai, isa taraha vaha pahile kI apekSA adhika pradezoM ko gherane vAlA mAnanA cAhiye, parantu saMvRta avasthAmeM jitane sthAna ko usane ghera rakkhA hai utane sthAna meM bhI asaMkhyAta pradeza haiM aura jitane sthAna ko bAdameM usane pasArane para gherA hai utanemeM bhI asaMkhyAta hI pradeza haiM / isa apekSA se yahAM svasthAnameM pradezoM kI saMkhyA tulya batalAI gaI hai| isa apekSA ko lekara aisA kahanA hai ki yA to avagAha ke do bhedo vAlA ghana mAno, pratara mAno yA zreNi maano| ina chaha bhedoM kI kalpanA karanA vyartha hai / kAraNa inameM koI bheda nahIM banatA hai| uttara-aisA kahanA ThIka nahIM hai| kAraNa isa chaha prakAra kI kalpanAmeM bheda to avazya mAnanA caahiye| yahAM yaha vicAra nahIM kiyA gayA hai ki ghanAdi dvArA AkrAnta jitane AkAza ke pradeza haiM ve sama haiM yA viSama haiN| yahAM to yaha prakaTa kiyA jA rahA hai ki ina ghana Adi koM meM se jo koI racanAvizeSa avadhijJAnI kI samasta dizAoM meM jo ke saMvRtta avasthAmAM rAkhela netrapaTTa vistAravAthI jagyA vadhAre ghere che, A rIte te pahelAM karatAM vadhAre pradezane gheranAra mAnave joIe, paNa saMvRtta avasthAmAM jeTalAM sthAnane teNe gherI rAkhela che eTalAM sthAnamAM paNa asaMkhyAta pradeza che, ane jeTalA sthAnane tyAra pachI teNe vistAra pAmatAM gharela che eTalAmAM paNa asaMkhyAta ja pradeza che. A apekSAe ahIM svasthAnamAM pradezanI saMkhyA tulya batAvela che. A apekSAne laIne evuM kahevuM joIe ke kAMte avagAhanAne be bhedevALe ghana mAne, pratara mAne ke zreNi mAne. e cha bhedanI kalpanA karavI te vyartha che, kAraNa ke teomAM kaI bheda banatuM nathI. uttaraema kahevuM te barAbara nathI. kAraNa ke te cha prakAranI kalpanAmAM bheda te jarUra mAnavo joIe. ahIM A vicAra karavAmAM AvyuM nathI ke ghanAdi vaDe AkAnta jeTalA AkAzanA padArtha che teo sama che ke viSama che ? ahIM te A pragaTa karAya che ke e ghana Adike mAMthI je kaI racanAvizeSa avadhijJAnInI samasta dizAomAM ghumatA bahutara kSetrane sparza kare che eja grAhA zrI nandI sUtra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| spRzati, sa eva iha graahyH| evaM ca sati teSAM bhedaH svIkaraNIyaH / tathAhiekaikapradezAvagADhajIvaghano bhrAmyamANo yAvat kSetraM spRzati, tasmAdasaMkhyeyapradezAvagADhajIvaghano'saMkhyeyaguNaM spRzati / tato'pyekaikapradezAvagADhajIvanataro'saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyasaMkhyeyapradezAvagADhajIvaprataro'saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyekaikapradezAvagADhajIvazreNira saMkhyeyaguNaM spRzati / tasmAdapyasaMkhyeyAkAzapradezAvagADai kaikAgnijIvazreNirasaMkhyeyaguNaM kSetraM spRzati / taccA lokelokapramANAnyasaMkhyeyAkAzakhaNDAni spRzati / ata eva etAvat utkRSTakSetramavadheviSaya ityuktam / ghUmatA huA bahutara kSetra kA sparza karatA hai vahI grAhya mAnA hai / isa prakAra mAnane para yaha bAta svataH siddha ho jAtI hai ki ina chaha prakAroMmeM bheda hai| jaise-eka eka AkAza ke pradezameM avagADha-rahA huA jo eka jIva kA ghana hai vaha ghUmatA huA jitane kSetra kA sparza karatA hai usakI apekSA asaMkhyAta AkAza pradezoMmeM avagADha huA jIva kA ghana asaMkhyAta guNita kSetra kA sparza karane vAlA hogA / usa kI apekSA bhI eka eka pradezameM avagADha jIva pratara asaMkhyAta guNa kSetra kA sparza karegA, usase bhI asaMkhyAtaguNita kSetra kA sparza asaMkhyeyapradezAvagADha jIvapratara karegA, isa kI apekSA bhI jo ekaekapradezAvagADha jIva zreNi hogI vaha asaMkhyAta guNita kSetra ko sparza karegI, aura isa kI apekSA bhI jo asaMkhyAtaAkAza pradezAvagADha ekaekaagni jIvazreNi hogI vaha asaMkhyAta guNita kSetra kA sparza kregii| isa taraha eka eka pradezAvagADha jIva ghana se lekara asaMkhyAta AkAzapradezAvagADha eka-eka (svIkAravA yogya) mAnyuM che. A rIte mAnavAthI e vAta svataH siddha thaI jAya che ke te cha prakAromAM bheda che. jema-eka eka AkAzanA pradezamAM avagADha (rahela) je eka jIvane ghana che te ghUmatA ghUmatA jeTalAM kSetrane sparza kare che tenA karatAM asaMkhyAta AkAza pradezamAM avagADha (rahela) jIvane ghana asaM. khyAtagaNAM kSetrane sparza karanAra haze. tenAM karatAM paNa eka eka pradezamAM avagADha jIvane pratara asaMkhyAta gaNuM kSetrane sparza karaze, tenAM karatAM paNa asaMkhyAta gaNuM kSetrane sparza asaMkhyaya pradezAvagADha jIva pratara karaze, tenAM karatAM paNa je eka-eka-pradezAvagADha jIvazreNi haze te asaMkhyAta gaNAM kSetrane sparza karaze, ane tenA karatAM paNa je asaMkhyAtaAkAzapradezAvagADha eka eka agnijIva zreNi haze te asaMkhyAta gaNAM kSetrane sparza karaze. A rIte eka-eka-pradezAvagADha jIva ghanathI laIne asaMkhyAta AkAzapradezAvagADha zrI nandI sUtra Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nandIsUtre nanu rUpidravyANyevAvadhiH pazyati, kSetraM tvamUrtatvAt kathaM tadviSayaH?, iti cet , ucyate-'etAvat kSetramavadheviSayaH' iti yaducyate, tadetat tasya sAmarthyamAtraagni jIvazreNitaka kramazaH AkAzapradeza asaMkhyAtaguNita hotA jAtA hai, aura yaha alokameM lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoM taka baDha jAtA hai| isa taraha chaThavAM bhedarUpa jo zreNi hai vaha alokameM lokapraNANa asaMkhyAta AkAzakhaMDoM ko sparza karane vAlI bana jAtI hai, aura itanA hI avadhijJAna kA utkRSTa viSaya kSetra siddha hotA hai / ___zaMkA-avadhijJAna kA viSaya to zAstrakAroMne rUpa, gaMdha, rasa, aura sparzavAlA rUpI padArtha hI batalAyA hai phira Apa usakA viSaya arUpI padArtha kyoM batalA rahe haiM ? kSetra to amUrta hai aura vaha avadhijJAna kA jaba viSayabhUta hogA taba 'avadhijJAna arUpI padArtha ko jAnanevAlA hai' yaha bAta mAnanI paDegI jo siddhAnta kI mAnyatA se pratikUla par3atI hai| isa pratikUlatA ke vAraNa karane ke liye yadi kahA jAya ki arUpI padArtha avadhijJAna kA viSaya nahIM hotA hai to phira kSetra amUrta hone se usakA viSaya kaise mAnA jA sakatA hai / ___ uttara--yaha zaMkA vinA samajhe kI gaI hai, kyoM ki-sUtrakAra yaha kahAM kahate haiM ki-'itanA AkAzarUpa kSetra avadhijJAna kA viSaya hai| eka eka agnijIvazreNi sudhI kramazaH AkAzapradeza asaMkhyAta gaNe thatuM jAya che, ane A alekamAM lokapramANa asaMkheya AkAzakhaMDe sudhI vadhI jAya che. A rIte chaThThA bhedarUpa je zreNi che te alokamAM lekapramANe asaMkhyAta AkAzakhaMDone sparza karanArI banI jAya che, ane eTaluM ja avadhijJAnanuM utkRSTa viSayakSetra siddha thAya che. zaMkA-avadhijJAnane viSaya te zAstrakAroe varNa, gaMdha, rasa, ane sparzavALa rUpI padArtha ja batAve che te pachI Apa tene viSaya arUpI padArtha zA mATe batAve che. kSetra te amUrta che ane te jyAre avadhijJAnanA viSayabhUta thaze tyAre "avadhijJAna arUpI padArthane jANanArU che" A vAta mAnavI paDaze ke je siddhAMtanI mAnyatAthI pratikULa che. A pratikULatAnuM nivAraNa karavA mATe je ema kahevAya ke arUpI padArtha avadhijJAnane viSaya hoto nathI te pachI kSetra amUrta hovAthI tene viSaya kevI rIte mAnI zakAya? uttara-A zaMkA samajyA vinA karela che, kAraNa ke sUtrakAra evuM kayAM kahe che ke "ATaluM AkAzarUpa kSetra avadhijJAnane viSaya che. te te amUrta zrI nandI sUtra Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 121 " mevocyate / yadyetAvati kSetre draSTavyaM kimapi dravyaM bhavet tat tadA'vadhijJAnI pazyet na ca tad draSTavyaM tatrAloke kimapi saMbhavati, yato'yamavadhistIrthakarAdibhiH 'rUpidravyamAtraviSayako bhavatI ' -tyuktam, tacca rUpidravyamaloke nAstIti / nanu yadyevamavadhikapramANo bhUtvA vizuddhivazena lokAda bahirapyasau vardhate tatra tadvRddheH kiM phalam ? lokAd bahirdraSTavyAbhAvAditi cet, vaha to amUrta hai, vaha usakA viSaya bhI kaise ho sakatA hai ? parantu 'itanA kSetra avadhijJAna kA viSaya hai' aisA jo kahA jAtA hai isase kevala usakA sAmarthya hI dikhalAyA jAtA hai, aura isakA tAtparya yaha nikalatA hai ki yadi itane kSetrameM draSTavya jJAtavya yadi koI bhI dravya ho, to avadhijJAnI usa ko dekha sakatA hai, parantu alokAkAzarUpa kSetra meM to koI aisA dravya draSTavya hai hI nahIM ki jisa ko yaha dekha sake, yadi vahAM aisA koI dravya hotA to usa ko yaha dekha letaa| isIliye tIrthaMkarAdikoMne-'avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya hai' aisA kahA hai| AkAza ke sivAya aura koI dravya alokAkAzameM nahIM hai / zaMkA- isa taraha se avadhijJAna, lokapramANa hokara yadi vizuddhi ke vaza se loka ke bAhira bhI bar3ha jAtA hai to phira isakI vahAM para vRddhi se kyA phala nikala sakatA hai? vahAM para to isakI vRddhi kevala niSphala hI mAnI jAvegI, kAraNa-vahAM dRSTavya to koI dravya hai hI nahIM ki jisa ko dekhakara yaha apanI vRddhimeM saphalita ho sake ? 66 che, te tenA viSaya paNa kevI rIte hAI zake ? paNa ATaluM kSetra avijJAnanA viSaya che" evuM je kahevAya che tenA vaDe phakta tenI zakti ja khatAvavAmAM Ave che, ane tenu tAtpa A nikaLe che ke jo ATalAM kSetramAM dravyajJAtavya jo kAI paNu dravya hAya tA avadhijJAnI tene joi zake che. paNa aleAkAkAzarUpa kSetramAM te evuM kAI dravya draSTabhya che ja nahI ke jene te joi zake, jo tyAM evu koI dravya hAta tA tene te joI leta, tethI ja tItha karAdikAe evu' kahyu` che ke avadhijJAnanA viSaya, rUpI dvavya che." AkAzanA sivAya khIjuM kAI dravya aleAkAkAzamAM nathI. zaMkA--A rIte avadhijJAna, leAkapramANu thaIne jo vizuddhinA vazavaDe lAkanI bahAra paNa vadhI jAya che teA pachI tenI tyAM vRddhithI kayuM pariNAma AvI zake che ? tyAM te tenI vRddhi taddana niSphaLaja manAze, kAraNa ke tyAM draSTavya tA phAI dravya che ja nahIM ke jene joIne te pAtAnI vRddhimAM saphaLa thai zake ? zrI nandI sUtra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ___ ucyate--vizuddhivazena lokAd bhirvrdhmaano'vdhiloksthmevaadhiktrN pazyati / sUkSma, sUkSmataraM, sUkSmatamaM ca yAvat sarvataH sUkSmaM paramANumapi paramAvadhiH pazyati / etadeva tavRddhestAttvikaM phalamiti / aloke tu tasya lokapramANA saMkhyeyAkAzakhaNDeSu dravyadarzanasAmarthyamevAstIti // gA0 2 // jaghanyamutkRSTaM cAvadhikSetramuktam , atha etasmAdanyat sarva madhyamaM kSetramiti parizeSAdavagamyata eva / yasmin madhyamakSetravizeSe yat kAlamAnaM bhavati, yAvati ca kAle yad madhyamaM kSetraM bhavati, tatpradarzanAya gAthAcatuSTayamAha___ uttara-isa kI vRddhi kA yaha phala thoDe hI hai ki yaha alokAkAzameM bhI yadi dravya hove touse dekhakara apanI vRddhi kI saphalatA sArthaka kare, aura vahAM para jaba draSTavya dravya hai nahIM to usake abhAvameM yaha apanI vRddhi meM asaphalita mAnA jaave| vRddhi kA tAtparya to kevala itanA hI hai ki vizuddhi ke vaza se loka se bhI bAhira varddhita huA yaha avavijJAna apane viSayabhUta lokastha rUpI dravya ko hI adhikatara rUpameM vizuddha dekhatA hai| paramAvadhi jo avadhijJAna hotA hai vaha sUkSma, sUkSmatara, sUkSmatama dravya ko dekhatA huA saba se sUkSma paramANu ko bhI dekhane vAlA hotA hai| yahI avadhijJAna kI varddhamAnatA kA tAttvika phala hai| alokAkAzameM to lokapramANa asaMkhyeya AkAzakhaMDoMmeM dravyadarzana kI isameM sAmarthya hI hai| vahAM koI bhI dUsarA dravya hai nahIM ataH vaha usa apekSA vahAM anabhivyakta hai| gA. 2 // uttara-tenI vRddhinuM A phaLa thoDuM ja che ke te alakAkAzamAM paNa je dravya hoya te tene joIne pitAnI vRddhinI saphaLatA sArthaka kare, ane tyAM je draSTavya dravya nathI te tenA abhAvamAM te pitAnI vRddhimAM niSphaLa manAya ! vRddhinuM tAtparya te phakata eTaluM ja che ke vizuddhivazathI lakathI paNa bahAra vadhela te avadhijJAna pitAnA viSayabhUta lokastha rUpI dravyane ja adhikatararUpe vizuddha jevuM che. je paramAvadhi avadhijJAna hoya che te sUma, sUkamatara, ane sahamatama dravyane jotAM jotAM badhA karatAM sUkSama paramANune paNa jenAra hoya che. Aja avadhijJAnanI vRddhinuM tAttvika phaLa che. alakAkAzamAM te lokapramANe asaMkheya AkAzakhaDemAM dravyadarzananI tenAmAM zakti che ja, tyAM koI paNa bIju dravya nathI tethI te apekSAe tyAM anabhivyakta che ke nA, 2 | zrI nandI sUtra Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mUlam aMgulamAvaliyANaM, bhAgamasaMkhejja dosu saMkhejjA // aMgulamAvaliyaMto, AvaliyA aMgulapuhattaM // 3 // chAyA--aMgulAvalikayoH, bhAgamasaMkhyeyaM dvayoH saMkhyeyam / / aMgulamAvalikAntaH, AvalikAmaMgulapRthaktvam / / 3 // TIkA--'aMgulamAvaliyANaM' ityAdi / aMgulamiha kSetrAdhikArAt pramANAMgulaM gRhyate / avadhyadhikArAdutsedhAMgulamiti ca kecidaahuH| asaMkhyeyasamayasaMghAtAtmakaH kAlavizeSa AvalikA / aMgulaM cAvalikA ca aMgulAvalike, tayoraMgulAvalikayorbhAgamasaMkhyeyaM pazyati avdhijnyaanii| yahAM taka avadhijJAna kA jaghanya aura utkRSTa viSayabhUta kSetra batalAyA gayA hai / ina donoM ke bIca kA jo kSetra hai vaha saba madhyamakSetra hai, isa madhyama kSetravizeSameM jo kAlakA mAna hotA hai, aura jitane kAlameM vaha madhyamakSetra hotA hai isa bAta ko sUtrakAra cAra gAthAoM dvArA spaSTa karate haiM 'aMgulamAvaliyANaM' ityaadi| kSetra kA adhikAra hone se yahAM aMgula-zabda se pramANAMgula grahaNa kiyA hai| koI 2 aisA bhI kahate haiM ki avadhijJAna kA adhikAra hone se aMgula-zabda se utsedhAMgula liyA gayA hai| asaMkhyAta samaya kA samudAyarUpa kAlavizeSa hai usakA nAma AvalikA hai| avadhijJAnI aMgula evaM AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai, dekhatA hai| ahIM sudhI avadhijJAnanuM jaghanya ane utkRSTa viSayabhUta kSetra batAvyuM che. te banenI vaccenuM je kSetra che te badhuM madhyama kSetra che. A madhyama kSetra vizeSamAM je kALanuM mAna hoya che, ane jeTalA kALamAM te madhyamakSetra thAya chate pAtana sUtrA2 yAra AyA 13 spaSTa 42 cha-" aMgulamAvaliyANa" tyAhi. kSetranI madhi42 DApAthI sahI 'aMgula' za6thI abhAla praha karela che. kaI kaI evuM paNa kahe che ke avadhijJAnane adhikAra hovAthI aMgula-zabdathI vadhATha levAyuM che. asaMkhyAta samayanA samudAyarUpa je kALavizeSa che, tenuM nAma AvalikA che. avadhijJAnI aMgula ane AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAgane jANe che, dekhe che. tenuM tAtparya A pramANe che--jyAre zrI nandI sUtra Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre etaduktaM bhavati - avadhijJAnI yadA kSetrato'gulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM pazyati vadA kAlataH- bhAvalikAyA apyasaMkhyeyameva bhAgamatItamanAgataM ca pazyatIti / kSetrakAladarzanaM copacAreNocyate / yataH kSetrataH kSetravyavasthitAni darzanayogyAni dravyANi pazyati, kAlatastu dravyaparyAyAn vivakSitakAlAntarvartinaH pazyatyavadhirna tu kSetrakAlau, tasya rUpidravyAlambanatvAt / evamagre'pi sarvatra draSTavyam / idda gAthAyespi jAnAti, pazyati' iti kriyApadamadhyAhAryam / 4 124 tathA - ' dosu saMkhijjA ' iti - dvayoH = aMgulAvalikayoH saMkhyeyaM bhAgaM pazyati / yadA'vadhijJAnI - aMgulasya saMkhyeyabhAgamAtraM pazyati tadA - AvalikAyA api saMkhyeyameva bhAgaM pazyatItyarthaH / isa kA tAtparya isa prakAra se hai- jaba avadhijJAnI kSetra kI apekSA aMgula ke asaMkhya bhAgamAtra kSetra ko dekhatA hai usa samaya vaha kAla kI apekSA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra hI atIta anAgata kAla ko bhI dekhatA hai| kSetra aura kAla ko avadhi dekhatA hai, yaha to upacAra se kahA jAtA hai, kAraNa ki kSetra kI apekSA kSetravyavasthita darzanayogya dravyoM ko hI avadhijJAnI dekhatA hai, aura kAla kI apekSA vivakSita kAlAntarvartI pudgaladravya kI paryAyoM ko hI dekhatA hai, kSetra aura kAla ko nahIM dekhatA hai, kyoM ki ye amUrttika haiM, aura avadhijJAna kA viSaya mUrttika dravya hai / " jAnAti pazyati" ina kriyApadoM kA adhyAhAra AgekI tIna gAthAoMmeM aura lagA lenA cAhiye / avadhijJAnI jIva jisa samaya aMgula ke asaMkhyeya bhAgamAtra kSetra ko dekhatA hai, usa samaya vaha AvalikA ke saMkhyeyabhAga mAtra kAla ko bhI dekhatA hai / avadhijJAnI kSetranI apekSAe AMgaLanA asaMkhyeya bhAgamAtra kSetrane dekhe che te vakhate te kALanI apekSAe AlikAnA asaMkhyAtamAM bhAgamAtra ja atIta (bhUta) anAgata (laviSya) ajane pazu heme che. kSetra ne apane avadhi 'heye che e teA upacArathI kahevAya che, kAraNa ke kSetranI apekSAe kSetravyavavasthita danaceAgya dravyone ja adhijJAnI dekhe che, ane kALanI apekSAe vivakSita kAlAntavartI pudgala dravyanI paryAyeAne ja jANe che, kSetra ane kALane jANatA nathI, kAraNa ke tee amUrttika che. ane avadhijJAnanA viSaya mUrttika dravya che. " jAnAti, pazyati " mA DiyAyahonuM adhyAhAra bhAgajanI RNu gAthAoobhAM vadhubhAM lagADI levuM joI e. avidhajJAnI jIva je samaye AMgaLanA asaMkhyAtamA bhAgamAtra kSetrane dekhe che, te samaye te AvalikAnA sa MkhyeyabhAgamAtra kALane paNa dekhe che. zrI nandI sUtra Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 125 tathA - ' aMgulamAvaliaMto ' iti / yadA kSetrato'gulaM pazyati tadA kAlata AvalikAntaH = AvalikAyA antare, na tu bahiH, kicinnyUnAmAvalikAM pazyatItyarthaH / tathA - ' AvaliyA aMgulapuhuttaM ' iti, yadA kALata AvalikAM pazyati tadA kSetrato'guLa pRthaktvam - aGgulapRthaktvaparimitaM kSetraM pazyati / pRthaktvaM ca - zAstraparibhASayA 'dviprabhRti navaparyantA saMkhyA' iti sarvatra draSTavyam ||gaa.3|| tathA kSetra kI apekSA jisa samaya vaha ekaaMgulapramANa kSetra ko dekhatA hai usa samaya vaha kAla kI apekSA kiJcit nyUna AvalikApramANa kAla ko bhI dekhatA hai / jisa samaya kAla kI apekSA eka AvalikA pramANa kAla ko dekhatA hai usa samaya vaha kSetra kI apekSA aMgulapRthaktvaparimita kSetra ko dekhatA hai / 'pRthaktva' yaha do se lekara nau paryanta kI saMkhyA kA nAma zAstrIya paribhASAmeM batalAyA gayA hai / bhAvArtha - isa gAthAmeM kSetra aura kAla ko viSaya karane kI bAta sUtrakAra ne kahI hai / yadyapi kSetra aura kAla, ye donoM amUrtika haiM, inheM avadhijJAnI nahIM jAna sakatA hai, kAraNa avadhijJAna kA viSaya mUrtika padArtha hI batalAyA gayA hai| isaliye jahAM aisA kahA gayA hai ki avadhijJAnI kSetra aura kAla ko itane 2 rUpa meM jAnatA hai vahAM aisA hI jAnanA tathA kSetranI apekSAe jyAre te ekaa'gulapramANa kSetrane dekhe che te samaye te kALanI apekSAe kAMika ochA AvalikA pramANa kALane paNa dekhe che je samaye kALanI apekSAe eka AvalikA pramANu kALane dekhe che te sabhaye te kSetranI apekSAye saMgusa pRthatvaparimita kSetrane hethe che. "pRthaktva A bethI laI ne nava sudhInI sa MkhyAnuM nAma zAstrIyaparibhASAmAM batAvavAmAM AvyuM che. " bhAvArtha- --A gAthAmAM kSetra ane kALane viSaya karavAnI vAta sUtrakAre kahI che. jo ke kSetra ane kALa e ane amUrtika che, temane avadhijJAnI jANI zakatA nathI, kAraNa ke avadhijJAnanA viSaya mUtika padArtha ja batAvAyeA che. tethI jyAM evuM kahevAyu che ke avadhijJAnI kSetra ane kALane ATalA rUpamAM jANe che tyAM ema ja jANavuM joIe ke eTalA kSetragata ane kALagata rUpI zrI nandI sUtra Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nandIsUtre mUlam-hatthammi muhattaMto divasaMto gAuyammi boddhvyo| joyaNadivasapuhattaM, pakkhaMto pannavIsAo // 4 // chAyA--haste muhUrtAnto, divasAnto gavyUte boddhvyH| yojanadivasapRthaktvaM, pakSAntaH paJcaviMzatim // 4 // TokA--' itthammi muhuttaMto' ityAdi / haste kSetrato hastapramANakSetracAhiye ki utane kSetragata aura kAlagata rUpI dravya ko hI vaha jAnatA hai| jisa samaya yaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtragata dravya ko jAnegA, usa samaya yaha AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga gata dravyaparyAyoM ko bhI jAnegA, isase adhika kAlagata dravyaparyAyoM ko nahIM jAna skegaa| tathA-jisa samaya yaha aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga gata dravya ko jAnegA, usa samaya yaha AvalikA ke saMkhyAtaveM bhAgagata hI dravyaparyAyoM kA jaanegaa| isI taraha jaba yaha kSetra kI apekSA aMgulaparimita kSetrAntargata vastu-dravya-ko jAnegA usa samaya yaha kAla kI apekSA kizcinyUna AvalikAntargata dravyaparyAyoM ko bhI jaanegaa| tathA jaba yaha kAla kI apekSA AvalikApramANa kAla kA jAnanevAlA hogA to usa samaya yaha aMgulapRthaktvaparimita kSetra kA jAnane vAlA hogA ||gaa. 3 // 'hatthammi muhattaMto' ityAdi / kSetra kI apekSA-hastapramANa kSetra ko viSaya karane vAlA avadhijJAna dravyane ja te jANe che. je samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAbhAgamAtragata dravyane jANaze te samaye te AvalikAnA asaMkhyAtamAbhAgagata dravyaparyA ne paNa jANaze. tenAthI vadhAre kAlagata dravyaparyAne nahIM jANI zake. tathA -je samaye te aMgulanA asaMkhyAtamAbhAgagata dravyane jANaze te samaye te AvalikAnA saMkhyAmAbhAgagata ja dravyaparyAne jANaze. eja rIte jyAre te kSetranI apekSAe aMgulaparimitakSetrAntargata vastu-dravyane jANaze te samaye te kALanI apekSAe thoDA eAchA AvalikAntargata dravyaparyAne paNa jANaze. tathA jyAre te kALanI apekSAe AvalikA pramANu kALane jJAtA thaze tyAre te samaye te aMgulapRthakatvaparimita kSetrane paNa jJAtA thaze nA 3 " hatthammi muhutta to" tyAhi. kSetranI apekSAe hastapramANa kSetrane viSaya karanArUM avadhijJAna kALanI zrI nandI sUtra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA - jJAnabhedAH / 127 I " viSayo'vadhiH kAlato muhUrttAntaH kiJcinnyUnaM muhUrta pazyatItyarthaH / avadhyavadhimatorabhedopacArAdavadhiH pazyatItyucyate / 'divasaMto gAuyammi boddhavvo' iti, yadA kAlataH divasAntaH kiJcinnyUnaM divasaM pazyati tadA - kSetrato gavyUte - gavyUtaviSayo'vadhirboddhavyaH, krozaparimitakSetraM pazyatItyarthaH / ' joyaNadivasapuhutaM ' yojanadivasapRthaktvam' iti, kSetrataH - yojanakSetraviSayo'vadhiH kAlato divasapRthaktvaM pazyati / ' pakvaMtto panavIsAo ' ' pakSAntaH paJcaviMzatim ' iti / yadA kAlataH pakSAntaH kiJcinnyUnaM pakSaM pazyati tadA kSetrataH paJcaviMzarti paJcaviMzatiyojanAni pazyati // gA. 4 // " mUlam - bharahammi aDDhamAso, jaMbuddIvaMmi sAhio mAso / vAsaM ca maNuyaloe, vAsapuhuttaM ca ruyagammi // 5 // chAyA - bharate'rdhamAso, jambUdvIpe sAdhiko mAsaH / varSa ca manuSyaloke, varSapRthaktvaM ca rucake // 5 // kAla kI apekSA kiJcit nyUna eka muhUrta ko dekhatA hai| sUtrameM jo aisA kahA hai ki avadhi dekhatA hai vaha avadhijJAnImeM abheda ke upacAra se hI kahA gayA hai| jisa samaya kAla kI apekSA avadhijJAna kucha kama eka divasarUpa kAla ko jAnatA hai usa samaya kSetra kI apekSA vaha gavyUtiparimita kSetra ko eka koza pramANa kSetrasthita dravya ko jAnatA hai| kSetra kI apekSA eka yojana kSetraviSayaka avadhi kAla kI apekSA se divasapRthaktva ko jAnatA hai| tathA kAla kI apekSA jisa samaya avavijJAna kiJcinnyUna eka pakSako jAnatA hai usa samaya vaha kSatrakI apekSA pacIsayojanaparimita kSetra ko jAnatA hai ||gaa. 4 // apekSAe kAMika nyUna eka muhUrtane dekhe che, sUtramAM je evuM kahyu che ke avidha dekhe che te aSijJAna ane avadhijJAnImAM abhedyanA upacArathI ja kahela che. je samaye kALanI apekSAe avadhijJAna thADA ochA eka divasarUpa kALane jANe che te samaye kSetranI apekSAe te gagUtiparimita kSetrane-eka keza pramANa kSetrasthita dravyane jANe che. kSetranI apekSAe ekayAjanakSetraviSayaka avadhi kALanI apekSAe visapRthakatvane jANe che. tathA kALanI apekSAe je samaye avadhijJAna kAMIka eAchuM eka pakSane jANe che te samaye kSetranI apekssaao payIzayonnanaparimita kSetrane bhaye he, ||gaa. 4 // zrI nandI sUtra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsne TIkA--' bharahammi aDDhamAso' ityAdi / kSetrataH-bharate bharatakSetraviSaye'vadhau jAte sati kAlato'rdhamAsastadviSayatvena boddhvyH| 'jaMbuddIvammi sAhio mAso' iti, kSetrato-jambUdvopaviSaye tu avadhau, kAlataH sAdhiko mAsaH kizcidadhikamAsaviSayako'vadhirbhavati / 'vAsaM ca maNuyaloe' iti, kSetrato manuSyaloke ardhavRtIyadvIpasamudraparimANamanuSyalokaviSaye'vadhau jAte sati kAlato varSa-saMvatsaraparyantaM pshytiityrthH| tathA-'vAsapuhuttaM ca ruyagammi' iti, kSetrato rucakAkhyabAhyadvIpaviSayake'vadhau jAte sati kAlataH varSapRthaktvaM pazyatItyarthaH // 5 // mUlam-saMkhejammi u kAle, dIvasamuddA vi huMti saMkhejjA / kAlammi asaMkhejje, dIvasamuddA u bhaiyavvA // 6 // chAyA-saMkhyeye tu kAle, dvIpasamudrA api bhavanti sNkhyeyaaH| ____ kAle asaMkhyeye, dvIpasamudrAstu bhAjyAH // 6 // 'bharahammi aDDhamAso' ityAdi / kSetra kI apekSA-bharatakSetra ko viSaya karanevAle avadhijJAna ke utpanna hone para kAla kI apekSA vaha avadhijJAna ardhamAsa ko-pandraha dina ko viSaya karanevAlA hogaa| jo avadhijJAna kSetra kI apekSA jambUdvIpa ko viSaya karanevAlA utpanna hogA vaha avadhijJAna kAla kI apekSA kucha adhika eka mAsa ko viSaya karanevAlA hogaa| isI taraha jo avadhijJAna aDhAI dvIpa ko viSaya karanevAlA utpanna hogA vaha kAla kI apekSA eka varSa paryanta ke kAla kA jJAtA hogaa| tathA kSetra kI apekSA jo rucaka nAma ke dvIpa ko viSaya karanevAlA avadhi hogA vaha kAla kI apekSA varSapRthaktva kA jAnanevAlA hogaa| gaa05|| "bharahammi abumAso" tyAha. kSetranI apekSAe bharata kSetrane viSaya karanArUM avadhijJAna utpanna thatAM kALanI apekSAe te avadhijJAna ardhA mAsane (paMdara dinane) viSaya karanAruM haze avadhijJAna kSetranI apekSAe jambudvIpane viSaya karanAruM utpanna thaze te avadhijJAna kALanI apekSAe eka mAsa karatAM kaMIka vadhu kALa viSaya karanArUM haze. eja pramANe je avadhijJAna aDhAIdvIpane viSaya karanArUM utpanna thaze te kALanI apekSAe eka varSa sudhInA koLanuM jJAtA haze. tathA kSetranI apekSAe je rUcaka nAmanA dvIpane viSaya karanArUM avadhi haze te kALanI apekSAe varSa Y54 varnu nA2 . |gA. 5|| zrI nandI sUtra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ___TokA-'saMkhejjammi u kAle ' ityAdi / 'saMkhye ye' iti / saMkhyAyate, iti saMkhyeyaH, sa ca saMvatsaramAsAdirUpo'pi bhavati, ata iha 'tu' zabdo vizeSaNArthaH kRtaH / kathaMbhUtakAle ? saMkhyeye varSasahasrAt paro'tra saMkhyeya-zabdena gRhyate, tasmin varSasahasrAt paratovartini kAle-asaMkhyeyakAlAt prAk, kAlataH= saMkhyeyakAlaviSayake'vadhau jAte sati, kSetrataH saMkhyeyA dvIpasamudrAstasyAvadheviSayA bhavanti / api-zabdAnmahAneko'pi tadekadezo'pyavadheviSayo bhavati / ayamarthaHasaMkhyayojanapramANasvayaMbhUramaNadvIpasamudrAtmakaM mahAntamekaM pazyati, tathA svayaMbhUramaNadvIpasamudrasamutpannatirazco'vadhistadekadezaM yojanapramANaM pazyatIti / tathA-'kAlammi asaMkhijje' ityAdi / kAlato'saMkhyeye-palyopamAdi'saMkhejjami u kAle' ityAdi / isa gAthA meM saMkhyeya-zabda se eka hajAra varSa ke bAda kA aura asaMkhyAta varSa se pahile kA kAla grahaNa kiyA gayA hai| jo avadhijJAna kAla kI apekSA saMkhyeya kAla ko viSaya karanevAlA hogA vaha avadhijJAna kSetra kI apekSA saMkhyAta dvIpa aura samudroM ko viSaya karanevAlA hogaa| isI taraha jo avadhijJAna kAla kI apekSA saMkhyAta kAla ko viSaya karanevAlA hogA, vaha avadhijJAna asaMkhyAtayojanapramANa antima svayaMbhUramaNa dvIpa aura svayaMbhUramaNasamudrarUpa eka mahAna kSetra ko bhI jAnanevAlA hogaa| tathA svayaMbhUramaNa dvIpa aura samudra meM utpanna hue tiryazca kA avadhijJAna usake yojanapramANa ekadeza ko viSaya karanevAlA hotA hai| tathA kAla kI apekSA jo avadhijJAna palyopama Adi asaMkhyeya "saMkhejjami u kAle" tyAhi. A gAthAmAM saMkhyaya zabda vaDe eka hajAra varSa pachI ane asaM. khyAta varSa pahelAne kALa grahaNa karela che. je avadhijJAna kALanI apekSAe saMkheya kALane viSaya karanArUM haze. e ja rIte je avadhijJAna kALanI apekSAe saMkhyAta kALane viSaya karanAruM haze te avadhijJAna asaMkhyAta jana pramANa antima svayaMbhUramaNadvIpa ane svayaMbhUramaNa samudrarUpa eka mahAna kSetrane paNa jANanArUM haze, tathA svayaMbhUramaNa dvIpa ane samudramAM utpanna thayela tiryaMcanuM avadhijJAna tenA janapramANa eka dezane viSaya karanAruM hoya che. tathA kALanI apekSAe je avadhijJAna palyopama Adi asaMkhyaya kALane zrI nandI sUtra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nandosUtre lakSaNe'vadhiviSaye sati, tasyaivAsaMkhyeyakAlaparicchedakasyAvadheH kSetrataH paricchedyatayA dvIpasamudrAstu bhaajyaa:-viklpyitvyaaH| kasyacid-asaMkhyeyAH 2, kasyacit saMkhyeyAH2, kasyacid ekadezaH 3 ityarthaH / ayaM bhAvaH yadA iha manuSyasya asaMkhyeyakAlaviSayo'vadhirutpadyate, tadAnImasaMkhyeyA dvIpasamudrAstasya viSayaH / / yadA tu bahivIpe samudre vA vartamAnasya kasyacit tirazcaH asaMkhyeyakAlaviSayA'vadhirutpadyate, tarhi tasya saMkhyeyA dvIpasamudrAstasya viSayo bhavati / / tathA-yasya manuSyasya asaMkhyeyakAlaviSayo'vadhirjAyate, tadAnIM tasya kSetrataH svayaMbhUramaNasya dvIpasya samudrasya vA ekadezo'vadheviSayaH, tathA manuSyakAla ko viSaya karanevAlA hogA usa avadhijJAna ke kSetra kI apekSA ko lekara dIpa aura samudra viSayatayA bhajanAya hoMge-kisI kA vaha asaMkhyAta dvIpa samudroM ko, kisI kA vaha saMkhyAta dvIpa samudroM ko aura kisI kA vaha unake eka deza ko jAnanevAlA hogaa| isakA tAtyarya isa prakAra hai-jisa samaya yahAM manuSya ke asaMkhyAtakAlaviSayaka avadhijJAna utpanna hogA usa samaya usa avadhijJAna ke asaMkhyAta dvIpa aura samudra viSayabhUta hoMge, parantu jaba bAhira dvIpa samudra meM vartamAna kisI tiryazca ke asaMkhyAta kAla ko biSaya karanevAlA avadhijJAna utpanna hogA to baha usakA avadhijJAna saMkhyAta dvIpa aura samudroM ko viSaya karanevAlA hogaa| tathA jisa manuSya ke asaMkhyAta kAla ko viSaya karanevAlA avadhijJAna utpanna huA hai usakA vaha avadhijJAna usa samaya kSetra kI apekSA antima svayaMbhUramaNa dvIpa ke aura samudra ke eka deza ko viSaya viSaya karanAruM haze te avadhijJAnanA kSetranI apekSAne laIne dvIpa ane samudra viSayatayA bhajanIya haze-keInuM te asaMkhyAta dvIpa samudrone, keInuM te saMkhyAta dvIpa samudrone, ane keInuM te temanA eka dezane jANanAruM haze. tenuM tAtparya A pramANe che-je samaye ahIM manuSyane asaMkhyAtakALaviSayaka avadhijJAna utpanna thaze te vakhate te avadhijJAnanA asaMkhyAta dvIpa ane samudra viSayabhUta thaze, paNa bahAra dvIpa samudramAM vartamAna kaI tiryaMcane asaMkhyAtakALane viSaya karanArUM avadhijJAna utpanna thaze tyAre tenuM te avadhijJAna saMpAta dvIpa ane samadrone viSaya karanAruM haze. tathA je mANasane asaMkhyAta kALane viSaya karanArU avadhijJAna utpanna thayuM che tenuM te avadhijJAna te samaya kSetranI apekSAe antima svayaMbhUramaNa dvIpanA ane samudranA eka dezane viSaya karanAruM haze. zrI nandI sUtra Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 131 kSetravahirtirvanaH svayaMbhUramaNasamudrotpannasya tiro'vadhestadekadezo viSayaH / kSetraparimANaM tu yojanApekSayA sarvatrApi jambUdvIpAdArabhya asaMkhyeyadvIpasamudraparimANamanaseyam / api ca- svayaMbhUramaNabhinnA ye manuSyakSetrabahirvarttino dvIpasamudrAstatra samutpannasya tiro'pyavadhistadekadezaviSayako bhavati / / gA0 6 // } tadevaM kSetravRddhau kAlavRddhiraniyatA, kAlavRddhau tu kSetravRddhirbhavatyeveti kathitam, tadAnIM dravyakSetrakAlabhAvAnAM madhye yasya vRddhau yasya vRddhirbhavati, yasya ca na bhavati, tamartha bodhayitumAha mUlam kAle cauha vuDDhI, kAlo bhaiyavvu khettavuDDhIe // vuDDhI davvapajjava, bhaiyavvA khettakAlA u // 7 // chAyA - kAle caturNA vRddhi:, kAlo bhajanIyaH kSetravRddhaye / vRddhayai dravyaparyAyayoH bhAjyau kSetrakAlau tu // 7 // karanevAlA hogA manuSyakSetra se bahirvartI tiryaJca ke ki jo svayaMbhUramaNa samudra meM utpanna huA hai usake avadhijJAna kA viSaya svayaMbhUraNa samudra kA eka deza hogA / kSetra kA parimANa to yojana kI apekSA sarvatra jaMbUdvIpa se lekara asaMkhyAta dvIpasamudraparyaMta jAnanA cAhiye / aura svayaMbhUramaNa samudra se bhinna jitane bhI manuSyakSetra bahirvartI dvIpa aura samudra haiM unameM utpanna hue tiryazca kA avadhijJAna unake eka deza ko viSaya karanevAlA hotA hai | gA0 6 // isa taraha kSetra kI vRddhi meM kAla kI vRddhi aniyamita hai, parantu kAla kI vRddhi honese kSetrakI vRddhi niyamita hai - vaha hotI hI hai, yaha bAta yahAM prakaTa kI gaI hai / jaba yaha bAta hai to dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina ke bIca meM jisakI vRddhi hone para jisakI vRddhi hotI hai, aura jisakI tathA manuSya kSetranI mahAranA tIrthaM ca ke je svayaMbhUmaNuM samudramAM utpanna thayela che, temanA avadhijJAnanA viSaya svayaMbhUramaNa samudranA eka deza haze. kSetranu parimANu tA ceAjananI apekSAe sarvatra jamUdrIpathI laIne asa MkhyAta dvIpa samudra sudhI jANavu joIe. ane svayaMbhUramaNa samudrathI bhinna jeTalAM manuSyakSetra bahAranAM dvIpa ane samudra che teeAmAM utpanna thayela taya canuM avadhijJAna tebhanA mehezane viSaya haranAra hoya che. // gA. 6 // A rIte kSetranI vRddhimAM kALanI vRddhi aniyamita che paNa kALanI vRddhi thatAM kSetranI vRddhi niyamita che-te hoya che ja. A vAta ahIM pragaTa urela che. jo A vAta che teA dravya, kSetra, kALa ane bhAva, temanI vacce jenI vRddhi zrI nandI sUtra Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nandIsUtre ___TIkA-'kAle cauNhavuDDhI' ityAdi / kAle avadhiviSaye vardhamAne sati caturNI vRddhi dravyakSetrakAlabhAvAnAM caturNAmapi niyamato vRddhirbhavati / tatra bhAvaH paryAyarUpaH / kAlAt-sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamAt kSetradravyaparyAyANAM vRddhirbhavati / tathAhi-kAlasya samaye'pi vardhamAne kSetrasya prabhUtapradezA vardhante, tavRddhau cAvazyaMbhAvinI dravyavRddhiH, pratyAkAzapradezaM dezadravyamAcuryAt , dravyavRddhau ca paryAyavRddhirbhavati, pratidravyaM paryAyabAhulyAditi / / nahIM hotI hai isa artha ko samajhAne ke liye aba sUtrakAra gAthA kahate haiM 'kAle cauNha buDDhI' ityaadi| kAla kI vRddhi hone para dravya, kSetra, kAla, aura bhAva, ina cAroM kI bhI niyamataH vRddhi hotI hai| yahAM 'bhAva' yaha zabda paryAya kA bodhaka hai| 'kAla kI vRddhi hone para cAroM kI vRddhi hotI hai| isa kA tAtparya isa prakAra se hai-jaba sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama rUpa se avadhijJAna kA viSayabhUta kAla varddhita hotA hai taba aisI sthiti meM usa kAla se kSetra kI, dravya kI evaM dravyaparyAyoM kI vRddhi hotI hai| kAla kA jaba eka bhI samaya vardhamAna ho jAtA hai-taba usa samaya kSetra ke prabhUta pradeza baDha jAte haiM, aura prabhUta pradeza Dhane para dravya kI bhI vRddhi ho jAtI hai, kAraNa AkAzarUpa kSetra ke pratyeka pradeza para dravya kI pracuratA rahI huI hai| jaba dravya kI pracuratArUpa vRddhi ho jAtI hai to isa se svataH yaha thatAM jenI vRddhi thAya che ane jenI thatI nathI, e arthane samajAvavA mATe have sUtrakAra A gAthA kahe che- "kAle cauNha vuDhI " tyAhi. kALanI vRddhi thavAthI dravya, kSetra, kALa ane bhAva, e cArenI paNa niyabhit vRddhi thAya cha, mar3I " bhAva " 2zaha paryAyanI mA che. " nI vRddhi thavAthI cArenI vRddhi thAya che" tenuM tAtparya A pramANe che-jyAre sUlama, sUkamatara ane sUkSmatama rUpathI avadhijJAnane viSayabhUta kALa vandrita thAya che tyAre evI sthitimAM te kALathI kSetranI, dravyanI, ane dravyaparyAnI vRddhi thAya che. kALane jyAre eka paNa samaya vardhita thaI jAya che tyAre e samaye kSetrane prabhUta pradeza vadhI jAya che, ane prabhUta pradeza vadhatAM ja dravyanI paNa vRddhi thaI jAya che, kAraNa ke AkAzarUpa kSetranA pratyeka pradeza para dravyanI pracuratA rahelI hoya che. jyAre dravyanI pracuratArUpa vRddhi thaI jAya che tyAre zrI nandI sUtra Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 133 nanu yadyevaM kAle varSamAne zeSasya kSetrAditrayasya vRddhirbhavatItyevameva vaktumacitaM, kathaM caturNAmapi vRddhirityuktam ? iti cet, satyam - kintu sAmAnyavacanametat / yathA 'devadatte subjAne sarvo'pi kuTumbo muGkte ' ityAdi / anyathA hitatrApi ' devadattaM vihAya zeSo'pi kuTumbo bhuGkte ' iti vaktavyaM syAdityadoSaH / bhI siddha ho jAtA hai ki paryAyeM bhI vardhita ho jAtI haiM, kyoM ki pratyeka dravya meM paryAyoM kI bahulatA rahI huI hai| zaMkA-kAla kI vRddhi hone para to isa taraha se dravya, kSetra aura bhAva kI vRddhi honA sAbita hotA hai, kAla kI nahIM, phira aisA sUtrakAra kyoM kaha rahe haiM ki kAla kI vRddhi hone para dravyAdi cAra kI vRddhi hotI hai| yahAM to aisA hI kahanA cAhiye thA ki kAla kI vRddhi hone para dravyAdi tIna kI hI vRddhi hotI hai ? 66 uttara - zaMkA to ThIka hai, parantu aisA jo sUtrakArane kahA hai vaha sAmAnyarUpa se hI kahA hai / jaise-devadatta ke khA lene para 'saba kuTuMba khA rahA hai" aisA vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai| nahIM to aisA kahanA cAhiye thA, ki devadatta ko chor3akara zeSa kuTumba khA rahA hai / kuTumba ke antargata to devadatta bhI A jAtA hai parantu vaha to usa samaya khA nahIM rahA hai - vaha to khA cukA hai phira bhI 'saba kuTumba khA rahA hai aisA vyavahAra meM kahA hI jAtA hai, isI taraha kAla ke vardhamAna hone tenAthI Ape| Apa te paNa siddha thai jAya che ke pA paNa vita thaI jAya che, kAraNa ke dareka dravyamAM paryAyanI puSkaLatA rahelI hAya che. 7 zaMkA--kALanI vRddhi thavAthI te A rIte dravya, kSetra ane bhAvanI ja vRddhi thavAnuM sAmita thAya che, kALanI nahIM. teA pachI sUtrakAra evuM kema kahe che ke kALanI vRddhi thatAM dravyAdi cAranI vRddhi thAya che? ahI te evu ja kahevuM joI e ke kALanI vRddhi thavAthI drabyAdi traNanI ja vRddhi thAya che. uttara---zaMkA tA kharAkhara che paNa sUtrakAre evu' je kahyu' che te sAmAnya rUpathI kahyuM che. jema-devadatta khAI lIdhAthI " AkhuM kuTuMba khAya che" evuM vahevAramAM kahevAya che. nahI' tA evu' kahevuM joI e ke devadatta sivAyanuM Akhu kuTu`ba khAya che. kuTuMbanI aMdara te devadatta pazu AvI jAya che, te te e samaye jAto hoto nathI. tethe to yA sIdhu che, chatAM yazu "mAyuM muTuma khAya che" evuM vyavahAramAM kahevAya che. eja pramANe kALanI vRddhi thavAthI dravyAdi zrI nandI sUtra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nandIlne 'kAlo bhaiyavvu khittavuDDhIe' iti-kSetravRddhau kSetrasya-avadheviSayasya vRddhau Adhikye sati kAlo bhaktavyaH bhajanIyaH, vardhate vA, na vA vardhate ityarthaH / kSetraM hi atyantaM mUkSma, kAlastu tadapekSayA paristhUlaH / prabhUte kSetre vRddhiMgate kAlo vardhate, na tu svalpe kSetre iti bhAvaH / anyathA hi yadi kSetrasya pradezAdivRddhau kAlasya niyamena samayAdivRddhiH syAt , tadA'gulamAtre zreNirUpe'pi vardhite kSetre kAlasya asaMkhyeyAvasarpiNIrUpasya vRddhiH syaat| tathA ca vakSyati-'aMgulaseDhImitte, osappiNIo asaMkhejjA' iti, tatazca-'AvaliyA aMgulapuhuttaM' iti tRtIyagAthoktaM virupara dravyAdi cAroM kI vRddhi hotI hai yaha kathana bhI vyAvahArika hai kAraNa ki tInakI hI vRddhi hotI hai, kAla to svayaM vardhamAna hai hii|| ____ avadhijJAna ke viSayabhUta kSetra kI vRddhi hone para kAla meM vRddhi bhajanIya hai-hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / kSetra atyanta sUkSma hai aura kAla usakI apekSA sthUla hai / jaba avadhijJAna kA prabhUta kSetra baDha jAtA hai taba to usake kAla meM bhI vardhamAnatA A jAtI hai, parantu jaba kSetra alpa rahatA hai usa samaya kAla meM vRddhi nahIM hotI hai| yadi aisA na mAnA jAve to jaba kSetra meM pradeza Adi rUpa se vRddhi hogI to usa samaya meM kAla kI bhI niyama se samayAdirUpa se vRddhi hogI hI, aisI sthiti meM kSetra ke aMgulamAtra-zreNirUpa meM bhI baDhane para asaMkhyeya avasarpiNIrUpa se kAla meM vRddhi hone lagegI-"aMgulaseDhImitte osappiNIo asaMkhijjA" aisA siddhAnta vacana hai taba tRtIya gAthA meM jo aisA kahA hai ki-" AvaliyA aMgulapuhuttaM" arthAt-jisa cArenI vRddhi thAya che. A kathana paNa vyAvahArika che, kAraNa ke traNanI ja vRddhi thAya che; kALa te jAte ja vRddhi pAmele ja che. avadhijJAnanA viSayabhUta kSetranI vRddhi thavAthI kALamAM vRddhi bhajanIya che-thAya paNa che ane nathI paNa thatI. kSetra atyanta sUkSma che, ane kALa tenI apekSAe sthaLa che. jyAre avadhijJAnanuM prabhuta kSetra vadhI jAya che tyAre te enA kALamAM paNa vRddhi AvI jAya che, paNa jyAre kSetra alpa rahe che te samaye kALamAM vRddhi thatI nathI. je evuM mAnavAmAM na Ave te jyAre kSetramAM pradeza Adi rUpe vRddhi thaze tyAre te samaye kALanI paNa niyamathI samayAdirUpathI vRddhi thaze ja, evI sthitimAM kSetranA aMgulamAtra-zreNirUpamAM vadhavAthI asaMkheya avasarpiNarUpathI kALamAM vRddhi yA sAgarI-" aMgulaseDhImitte osappiNIo asaM khijjA" mA siddhAMta kyana cha to zrI ||thaamaa re me ghucha-" AvaliyA aMgulapuhutta 'marthAt-2 zrI nandI sUtra Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH dhyeta / tasmAt kSetravRddhau kAlavRddhirbhajanIyaiva / dravyaparyAyau tu kSetravRddhau niyamAd vardhate eveti svayameva bodhyamiti / 'vuDDhIe dava-pajjave' ityaadi| dravyaparyAyayovRddhau satyAM kSetrakAlau bhaktavyau= bhajanIyau kadAcid na vA vardhate kadAcid varSe te ityrthH| dravyaparyAyApekSayA kSetrakAlayoH paristhUlatvAt / yato dravyaM kSetrAdapi sUkSmam , ekasminnapi nabhaHpadeze'nantaskandhAsamaya kAla kI apekSA avadhijJAnI eka-AvalikArUpa kAla ko dekhatA hai taba vaha aMgulapRthaktvaparimita kSetra ko dekhatAhai" so vaha viruddha paDegA, kyoMki aMgulapRthaktvaparimita kSetra ke viSaya hone para asaMkhyeya avasarpiNI rUpa meM kAla varddhita hai ataH AvalikArUpa kAla ko na dekhakara asaMkhyeya avasarpiNIrUpa kAla ko hI dekhanA cAhiye, parantu aisA nahIM hai, kAraNa yahAM prabhUtarUpa meM kSetra kI vRddhi nahIM huI hai, ataH kSetra kI vRddhi meM kAla kI vRddhi bhajanIya hI mAnanI cAhiye / jaba kSetra kI vRddhi hotI hai taba dravya aura paryAya, ye donoM hI niyamataH vardhita hote haiM, yaha svayaM samajhane jaisI bAta hai| __ jaba dravya aura paryAya meM vRddhi hotI hai usa samaya kSetra aura kAla meM vRddhi bhajanIya hotI hai-ye kabhI baDhate bhI haiM aura kabhI nahIM bhI baDhate haiM, kyoM ki dravya aura paryAya kI apekSA kSetra aura kAla sthUla haiN| eka hI nabhApradezarUpa kSetra meM anaMta skaMdhoM kA avagAha ho rahA hai, samaya kALanI apekSAe avadhijJAna eka AvalikArUpa kALane dekhe che tyAre te aMgulapRthakatvaparimita kSetrane dekhe che" te virUddha paDaze. kAraNa ke aMgulapRthakatvaparimitakSetrane viSaya hevAthI asaMkhya avasarpiNIrUpamAM kALa vaddhita che. tethI A valikArUpa kALane na jatAM asaMkhyayaavasarpiNIrUpa kALane ja je joIe, paNa evuM nathI, kAraNa ke ahIM prabhUtarUpamAM kSetranI vRddhi thaI nathI, tethI kSetranI vRddhimAM kALanI vRddhi bhajanIya ja mAnavI joIe. jyAre kSetranI vRddhi thAya che tyAre dravya ane paryAya, e bane ja niyamathI ja vardhita thAya che, A jAte ja samajavA jevI vAta che. jyAre dravya ane paryAyamAM vRddhi thAya che te samaye kSetra ane kALamAM vRddhi bhajanIya hoya che-te kayAreka vadhe paNa che kayAreka nathI paNa vadhatA, kAraNa ke dravya ane paryAyanI apekSAe kSetra ane kALa sthaLa che. eka ja nabha:dezarUpa kSetramAM anaMta kone avagAha thaI rahyo che tethI e zrI nandI sUtra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nandI sUtre vagAhanAt / dravyAdapi sUkSmaH paryAyaH, ekasminneva dravye'nantaparyAyasaMbhavAt / tasmAd dravyaparyAyavRddhau kSetrakAlau bhajanIyAveva bhavataH / tathAhi - avasthitayorapi kSetrakAlayostathAvidhazubhAdhyavasAyataH kSayopazamavRddhau dravyaM vardhate eva, adhikadravyadarzanAditi bhAvaH / dravyavRddhau ca paryAyA niyamato vardhante / pratidravyaM saMkhye - yAnAmasaMkhyeyAnAM vA paryAyANAmavadhinA paricchedasaMbhavAt / paryAyavRddhau ca dravyavRddhirbhAjyA = bhavati na vA bhavatIti bhajanIyA / ekasminnapi dravye paryAyaviSayAvadhivRddhisaMbhavena tattatparyAyaviziSTadravyavRddhirbhavati / avasthite'pi hi dravye tathAvidhakSayopazamavRddha paryAyA vardhante, paryAyavRddhau na dravyavRddhiriti bhAvaH // isase yaha nizcita hai ki kSetra kI apekSA dravya sUkSma hai, aura dravya kI apekSA kSetra sthUla hai / isI taraha dravya kI apekSA paryAya sUkSma hai, kAraNa eka hI dravya meM anaMta paryAyoM kA honA saMbhAvita hai, isI liye dravya aura paryAya kI vRddhi meM kSetra aura kAla kI vRddhi bhajanIya batalAI gaI hai| kSetra aura kAla, ye avasthita haiM to bhI jaba tathAvidha zubha adhyasAya ke vaza se avadhijJAna meM avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI vRddhi hotI hai taba vaha adhika dravya ko viSaya karanevAlA hotA hai, isa taraha kSetra aura kAla meM avasthitatA hone para bhI dravya baDha hI jAtA hai / jaba dravya kI vRddhi hotI hai taba paryAyeM bhI niyamataH baDha jAtI haiM, kyoM ki pratyeka dravya meM saMkhyeya athavA asaMkhyeya paryAyoM kA pariccheda honA avadhijJAna dvArA hotA hai / paryAyoM kI vRddhi meM dravya kI vRddhi bhajanIya hai - vaha hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| isa taraha ceAkkasa che ke kSetranI apekSAe dravya sUkSma che ane dravyanI apekSAe kSetra sthULa che. eja pramANe dravyanI apekSAe paryAya sUkSma che, kAraNa ke eka ja dravyamAM aneka paryAyAnu hAvuM saMbhavita che, tethI dravya paryAyanI vRddhimAM kSetra ane kALanI vRddhi bhajanIya khatAvI che. kSetra ane kALa, e avasthita che, teA paNu jyAre te pramANenA zubha adhyavasAyavazathI avizvajJAnamAM avadhijJAnAvaraNu kamanA kSaye|pazamanA vRddhi thAya che tyAre te vadhAre dravyane viSaya karanArU thAya che. A rIte kSetra ane kALamAM avasthitatA haiAvA chatAM paNa dravya vadhI ja jAya che. jyAre dravyanI vRddhi thAya che tyAre paryAya paNa niyamathI ja vadhI jAya che, kAraNa ke pratyeka dravyamAM sabhyeya athavA asakhyeya paryAyAnA pariccheda thavAnu avadhijJAna dvArA thAya che. paryAyeAnI vRddhimAM dravyanI vRddhi bhajanIya che--te thAya paNa che ane nathI paNa thatI. A pramANe kALanI vRddhimAM drabyAdi zrI nandI sUtra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH nanu 'aMgulamAvaliyANaM bhAgamasaMkhejja' ityAdinA parasparasambandhatvenAvadhi viSayatayA proktayorjaghanyayormadhyamayorutkRSTayozca kSetrakAlayoraMgulAvalikA'saMkhyeyabhAgAdirUpayoH sambandhinAM parasparataH pradezAnAM samayAnAM ca saMkhyAmAzritya kiM tulyatvam ?, uta hInAdhikatvam ?, ucyate-hInAdhikatvam, tathAhi-AvalikAyA asaMkhyeyabhAge jaghanyAvadhiviSaye ye asaMkhyAH samayAstadapekSayA aGgulasyAsaMkhyeyabhAgejaghanyAvadhiviSaye eva ye asaMkhyeyA nabhaHpradezAste asaMkhyeyaguNAH, evaM sarvatrApyavadhiviSayAt kAlAdasaMkhyeyaguNatvamavadhiviSayasya kssetrsyaavgntvym|gaa.7) se kAla kI vRddhi meM dravyAdikoM meM niyamataH vRddhi kA, kSetravRddhi hone para kAlavRddhi meM bhajanIyatA kA, tathA dravyaparyAyoM meM niyamataH vRddhi kA, dravyapraryAyoM kI vRddhi meM kSetra aura kAla kI bhajanIyatA kA, dravyavRddhi meM paryAyoM kI niyamataH vRddhi kA aura paryAyavRddhi meM dranyavRddhi kI bhajanIyatA kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| zaMkA--" aMgulamAvaliyANaM bhAgamasaMkhejja" ityAdigAthAdvArA paraspara sambandha hone se avadhijJAna ke viSayabhUta prakaTa kiye kSetra aura kAla ki-jo jaghanya madhyama, evaM utkRSTa rUpa meM varNita hue haiM tathA jo aMgula evaM AvalikA ke asaMkhyeya bhAga Adi rUpa se prakaTa kiye gaye haiM aise kSetrake pradezoM kI, aura kAlake samayoM kI saMkhyA meM Apasa meM tulyatA hai yA hInAdhikatA hai ? uttara-hInAdhikatA hai, vaha isa prakAra se hai-jaghanya avadhijJAna kA viSayabhUta jo AvalikA kA asaMkhyAtavAM bhAgarUpa kAla hai usameM kemAM niyamataH vRddhinuM, kSetra vRddhi thatAM kALavRddhimAM bhajanIyatAnuM, tathA dravya pardhAmAM niyamataH vRdhdhinuM, dravya-paryAnI vRdhimAM kSetra ane kALanI bhajanI yatAnuM, dravyavRddhimAM paryAnI niyamita vRdhdhinuM ane paryAyavRdhimAM dravya vRdhinI bhajanIyatAnuM spaSTIkaraNa karAyuM che. za-"aMgulamAvaliyANa bhAgamasaMkhejja." tyAziyAdvArA 52252 saMbaMdha hovAthI avadhijJAnanA viSayabhUta pragaTa karela kSetra ane kALanA ke-je jaghanya madhyama ane utkRSTa rUpe varNavAyelA che tathA je aMgula ane AvalikAnA asaMkhyaya bhAga Adi rUpe pragaTa karela che evA kSetranA pradezonI ane kALanA samayanI saMkhyAmAM aMdara-aMdara tulyatA che ke hInAdhikatA che? uttara-hInAdhitA cha, ta mA prabhArI cha-4dhanya avadhijJAnanA viSaya. bhUta je AvalikAne asaMkhyAtamAM bhAgarUpa kALa che temAM jeTalA asaMkhyAta zrI nandI sUtra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre nanvevaM kSetrasya kAlAdasaMkhyeyaguNatA kathamavasIyate ? tatrAha-mUlam sumo ya hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khettaM / aMgulaseDhImette, osappiNio asaMkhejA // 8 // se taM vaDDhamANayaM ohinANaM // sU0 12 // chAyA -- sUkSmazca bhavati kAlaH, tataH sUkSmataraM bhavati kSetram | aGgulazreNimAtre, avasarpiNyaH asaMkhyeyAH // 8 // tadetad varddhamAnakam avadhijJAnam // sU0 12 // TIkA--" sumo ya' ityAdi / ' suhumo ya hoi kAlo ' iti - yathA sUkSmastAvat kAlo bhavati, yathA utpalapatrazatabhede pratipatra bhedamasaMkhyeyAH samayA lagantItyAgame pratipAdyate / na cAtijitane asaMkhyAta samaya haiM unakI apekSA jaghanya avadhijJAna ke viSayabhUta hue aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa kSetra meM hI jo asaMkhyAta pradeza haiM ve asaMkhyAta guNe haiN| isI taraha se sarvatra avadhi ke viSayabhUta kAla kI apekSA avadhi ke viSayabhUta kSetra meM asaMkhyeya guNe pradeza jAnane cAhiye || gA0 7 // isa taraha ke varNana se kAla kI apekSA kSetra meM asaMkhyeyaguNatA kaise jAnI jAtI hai ? so kahate haiM - 'sumo ya hoi kAlo' ityAdi / kAla sUkSma hotA hai, aura isakI apekSA kSetra sUkSma hotA hai / aMgulazreNimAtra kSetra meM asaMkhyAta avasarpiNIkAla sthita hai| isa gAthA kA khulAzA artha isa prakAra hai-kAla itanA sUkSma hotA hai ki kamala ke tarA Upara rakhe hue arthAt eka Upara eka rakhe hue sau patroM 138 samaya che temanI apekSAe jaghanya avadhijJAnanA viSayabhUta thayela aMgUlanAM asaMkhyAtamAM bhAga rUpa kSetramAM ja je asaMkhyAta pradeza chete asa khyAta gaNuAM che. A pramANe sarvatra avadhinA viSayabhUta kALanI apekSAe aviSenA viSayabhUta kSetramAM asaMkhyeya gaNAM pradeza jANavA joI e. A pramANenAM varNanathI kALanI apekSAe kSetramAM asaMkhyeyaguNutA kevI rIte bhaSAya che? to uDe che-" suhumo ya hoi kAlo " tyAhi Aja sUkSma hAya che. ane tenAM karatAM kSetra sUkSma hoya che. aMgulazreNimAtra kSetramAM asaMkhyAta avasarpiNI kALa sthita che. A gAthAneA khulAsAvAra atha A pramANe che--kALa eTalA sUkSma hAya che ke kamaLanA tarA upara rAkhelAM eTale ke eka zrI nandI sUtra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| sUkSmatvena te pRthaga vibhAvyante / 'tatto suhumayaraM havai khittaM ' iti-tasmAdapi kAlAt sUkSmataraM kSetraM bhavati / kutaH ?-'aMgulaseDhImitte osappiNio asaMkhijjA' iti, yasmAdaGgulazreNimAtre pramANAmulaikamAtre zreNirUpe namaHkhaNDe kSetre pratipradezaM samayagaNanayA ttprdeshprimaannmvsrpinnyo'sNkhyeyaastiirthkrairuktaaH| ayaM bhAvaH-pramANAMgulaikamAtre ekaikamadezazreNirUpenabhaHkhaNDe yAvanto'saMkhyeyAsu avasarpiNISu samayAstAvatpramANAH pradezA vartante, tasmAt kAlAdasaMkhyeyaguNaM kSetra, kSetrAdapi cAnantaguNaM dravyaM, dravyAdapi cAvadhiviSayAH paryAyAH saMkhyeyaguNA asaMkhyeyaguNA vA / tasmAd-aMgulazreNimAtrakSetrapradezAgramasaMkhyeyAvasarpiNIsamayarAziparimANamiti siddham / "se taM" ityAdi / tadetad vardhamAnakamavadhijJAnaM varNitam ||gaa. 8 // sU0 12 / / ke bhedana karane para eka 2 patra ke chedane meM asaMkhyAta samaya laga jAte haiM, aisA Agama meM pratipAdita kiyA hai| samaya itanA atisUkSma hai ki jisase ve asaMkhyAta samaya bhinna 2 rUpa se vibhAjita nahIM kiye jA sakate haiN| isa kAla se kSetra sUkSmatara hotA hai, kyoM ki eka pramANAgulamAtra zreNirUpa AkAzakhaMDa kSetra meM pratyeka pradeza ke upara samaya kI gaNanA se asaMkhyAta avasarpiNiyoM meM jitane samaya hote haiM utane pramANa pradeza rahate haiM / isa liye kAla se asaMkhyAta guNA kSetra hotA hai / kSetra se bhI asaMkhyAta guNa dravya hotA hai / tathA dravya kI apekSA, avadhijJAna kI viSayabhUta paryAya saMkhyAtaguNI athavA asaMkhyAtaguNI hotI haiM, ataH aMgula zreNi mAtra kSetra meM pradezoM kA pramANa asaMkhyAta avasarpiNiyoM ke samayoM kI rAzipramANa siddha ho jAtA hai| isa taraha vardhamAna avadhijJAna kA varNana huA ||gaa08|| muu012|| upara eka rAkhelAM se pAnane bhedatAM eka eka pAnanA bhedanamAM asaMkhyAta samaya lAge che, evuM AgamamAM pratipAdita karAyuM che. samaya eTale badhe sUkSama che ke jethI te asaMkhyAta samaya bhinna-bhinna-rUpe vibhAjIta karI zakAtAM nathI. A kALathI kSetra sUkSmatara hoya che, kAraNa ke eka pramANagulamAtra zreNirUpa nabha khaMDa kSetramAM pratyeka pradezanI upara samayanI gaNatrIthI asaMkhyAta avasarpiNIomAM jeTalA samaya hoya che eTalA pramANa pradeza rahe che, tethI kALathI asaMkhyAta gaNuM kSetra hoya che. kSetra karatAM paNa asaMkhyAta gaNuM dravya hoya che. tathA dravyanAM karatAM avadhijJAnanI viSayabhUta paryAye saMkhyAta gaNI athavA asaMkhyAta gaNI hoya che, tethI aMgulazreNimAtra kSetramAM pradezanuM pramANa asaMkhyAta avasarpiNIonAM rAzipramANu siddha thAya che. A pramANe vardhamAna bhavadhijJAnanu pargana thayu // gA. 8 // sU 12 // zrI nandI sUtra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha hIyamAnavadhijJAnaM varNayati mUlama-seki taMhIyamANayaM ohinANaMhIyamANayaM ohinANaMappasatthehiM ajjhavasANahANehiM vaTTamANassavamANacarittassa saMkilissamANassa saMkilissamANacarittassa savvao samaMtA ohI parihAyai, se taMhIyamANayaM ohinANaM4 ||suu0 13 // chAyA-atha kiM tad hIyamAnakamavadhijJAnaM ? hIyamAnakamavadhijJAnam-aprazastevadhyavasAyasthAneSu vartamAnasya vartamAnacAritrasya saMklizyamAnasya saMklizyamAnacAritrasya sarvataH samantAdavadhiH parihIyate, tadetad hIyamAnakamavadhijJAnam ||muu013|| TokA--'se kiM taM hIyamANayaM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-he bhadanta ! atha kiM tad hoyamAnakamavadhijJAnam ?,-pUrvanirdiSTasya hIyamAnAvadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha-'hIyamANayaM ' ityAdi / he ziSya ! hIyamAnaM-pUrvAvasthA'pekSayA'dho'dhohAsamupagacchadavadhijJAnaM varNyate / aprazasteSu adhyavasAyasthAneSu aba sUtrakAra hIyamAna avadhijJAna kA varNana karate haiM'se kiM taM hIyamANayaM ohinANaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa hIyamAna avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-he ziSya ! yaha avadhijJAna jaba utpanna hotA haitaba adhika viSayavAlA hotA hai parantu pariNAmazuddhi kama ho jAne se kramazaH alparaviSayaka hotA jAtA hai, yahI bAta TIkAkArane "pUrvAvasthApekSayA'dho'dho hAsamupagacchat " isa vAkya dvArA prakaTa kI hai| aprazasta adhyavasAya sthAnoM meM vartamAna jIva kA avadhijJAna sarvataH-cAroM dizAoM meM vartamAna padArthoM ke jAnane rUpa kriyA karane se have hayamAna avadhijJAnanuM varNana kare che- "se kiM taM hIyamANayaM ohinANaM" tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta! pUrva nirdiSTa hIyamAna avadhijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara--- he ziSya! A avadhijJAna jyAre utpanna thAya che tyAre vadhAre viSayavALuM hoya che paNa pariNAmazuddhi ochI thaI javAthI kramazaH alpa-apa viSaya: tuM naya che. me 4 vAta TIjare "pUrvAvasthApekSayA'dho'dho hAsamupagacchat" A vAkaya dvArA pragaTa karI che. aprazasta adhyavasAya sthAnemAM vartamAna jIvanuM avadhijJAna sarvataH- cAre dizAomAM vartamAna padArthone jANavArUpa kriyA karavAthI kramazaH ghaTatuM zrI nandI sUtra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 141 vartamAnasya=aprazastAdhyavasAyavata ityarthaH 'sarvataH samantAdavadhiH parihIyate' itynvyH| zubhAdhyavasAyavazAt prAptaM sadavadhijJAnamaviratasamyagdRSTehIyamAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA - vartamAnacAritrasya cAritrasampannasyetyarthaH, ihApi - 'sarvataH samantAdavadhiH pariated ' ityanvayaH / dezaviratasya sarvaviratasya ca hIyamAnamavadhijJAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA-' saMklizyamAnasya ' badhyamAnakarmasaMsargAduttarottaraM saMklezamAsAdayataH, aviratasamyagdRSTerityarthaH, amazastalezyoparaJjitaM cittam, arthAt - anekazubhArthaci - ntanaparaM cittaM saMkliSTamucyate / tathA-saMklizyamAnacAritrasya = aprazasta lezyoparajitasya anekA'zubhArthacintanaparasya avizuddhacAritravato dezaviratasya, sarvaviratasya ceti zeSaH, sarvataH samantAdavadhiH parihIyate parikSIyate / tadetad hIyamAnavadhijJAnaM varNitam / iti caturthI bhedaH 4 // sU0 13 // kramazaH ghaTatA rahatA hai| zubha adhyavasAya ke vaza se prApta kiyA gayA avadhijJAna aviratasamyagdRSTi ke hIyamAna hotA jAtA hai / cAritrasaMpanna avadhijJAnI kA bhI avadhijJAna hIyamAna hotA hai| arthAt cAhe dezavirati zrAvaka ho cAhe sarvaviratisaMpanna anagAra ho usakA bhI avadhijJAna hIyamAna hotA jAtA hai| saMklizyamAna jIva kA badhyamAna karma ke saMsarga se uttarottara saMkleza bhAva ko prApta hue jIva kA tathA aprazastalezyA se uparaMjita hue aneka azubha artha ke cintana karane meM tatpara bane hue aise avizuddha cAritrasaMpanna dezavirati gRhastha kA evaM sarvaviratisaMpanna sAdhu kA bhI avadhijJAna sarvataH samantAt hIyamAna hotA hai / isa prakAra hIyamAna avadhijJAna kA svarUpa hai / bhAvArtha isakA kevala itanA hI hai ki jisa prakAra parimita dAhya vastuoM meM lagI huI agni nayA dAhya padArtha na milane se kramazaH ghaTatI jAtI hai, usI rahe che. zula adhyavasAyanA vazathI prApta karAyela avadhijJAna avirata samyagdaSTinu' hIyamAna thatuM jAya che. cAritrasa...panna avadhijJAnInuM avidhajJAna paNu hIyamAna haiAya che. eTale ke cAhe dezivarita zrAvaka hoya ke cAhe savirati saMpanna aNugAra hAya, tenuM paNa avadhijJAna hIyamAna thatu jAya che. saMkilazyamAna jIvanuM -madhyamAna kanA sa'sagathI uttarAttara sakaleza bhAvane pAmela jIvanuM, tathA aprazastalezyAthI uparajita thayela aneka azubha anu` cintana karavAmAM tatpara banela evAM vizuddha cAritrasa Mpanna dezavirati gRhasthanu ane savaratisa Mpanna sAdhunuM paNa avadhijJAna sarvataH samantAt hIyamAna hoya che. A prakAranuM hIyamAna avadhijJAnanuM svarUpa che. tenA bhAvAtha phakta eTalA ja che ke je rIte parimita dAhyAvastuomAM lAgelI agni navA dAhya padArtha na maLavAthI zrI nandI sUtra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mandIsUtre mUlam--se kiM taM paDivAi ohinANaM? / paDivAi ohinANaM jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhijabhAgaM vA saMkhijjabhAgaM vA, bAlaggaM vA bAlaggapuhattaM vA, likkhaM vA likkhapuhattaM vA, jUyaM vA jUyapuhattaM vA, javaM vA javapuhattaM vA, aMgulaM vA aMgulapuhattaM vA, pAyaM vA pAyapuhattaM vA, vihatthi vA vihatthipuhattaM vA, rayaNi vA rayaNipuhattaM vA, kuJchi vA kucchipuhattaM vA, dhaNuM vA dhaNupuhattaM vA, gAuyaM vA gAuyapuhattaM vA, joyaNaM vA joyaNapuhattaM vA, joyaNasayaM vA joyaNasayapuhattaM vA, joyaNasahassaM vA joyaNasahassapuhattaM vA, joyaNalakkhaM vA joyaNalakkhapuhattaM vA, joyaNakoDiM vA joyaNakoDipuhattaM vA, joyaNakoDAkoDiM vA joyaNakoDAkoDipuhattaM vA,joyaNasaMkhijaM vAjoyaNasaMkhijjapuhattaM vA, joyaNaasaMkhejjaMvA joyaNaasaMkhejjapuhattaM vA, ukoseNaM logaM vA pAsittA gaM paDivaijjA, se taM paDivAi ohinaann|suu014|| chAyA-atha kiM tatpratipAti-avadhijJAnaM ? pratipAti-avadhijJAnaM jaghanyenAM'gulasyA'saMkhyeyabhAgaM vA, saMkhyeyabhAgaM vA, bAlAgraM vA, vAlAgrapRthaktvaM vA, likSAM vA, likSApathaktvaM vA, yukAM vA, yUkAMpRthaktvaM vA, yavaM vA, yavapRthaktvaM vA, aMgulaM vA'aMgulapRthaktvaM vA, pAdaM vA, pAdapRthaktvaM vA, vitasti vA vitastipRthaktvaM vA, ratni vA, ratnipRthaktvaM vA, kukSi vA, kukSipRthaktvaM vA, dhanurvA, dhanu:pRthaktvaM vA, gavyUtaM vA gavyUtapRthaktvaM vA, yojanaM vA, yojanapRthaktvaM vA, yojanazataM vA, yojanazatapRthaktvaM vA, yojanasahasraM vA, yojanasahasrapRthaktvaM vA, yojanalakSa vA, yojanalakSapRthaktvaM vA, yojanakoTiM vA, yojanakoTipRthaktvaM vA, yojanakoTIkoTiM vA, yojanakoTIkoTipRthaktvaM vA, yojanasaMkhyeyaM vA, yojanasaMkhyeyapRthaktvaM vA, yojanA'saMkhyeyaM vA, yojanA'saMkhyeyapRthaktvaM vA, utkarSeNa lokaM vA dRSTvA pratipatet , tadetatpratipAtyavadhijJAnam // mU0 14 // prakAra jo avadhijJAna pariNAmoM kI vizuddhi ke abhAva se kramazaH ghaTatA jAtA hai vaha hIyamAna hai // sU0 13 // kramazaH ghaTatI jAya che e ja pramANe je avadhijJAna pariNAmanI vicaddhinA abhAve kramazaH ghaTatuM jAya che te hIyamAna che || sU0 13 | zrI nandI sUtra Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 143 " TIkA -' se kiM taM paDivAi ' ityAdi / ziSyaH pRcchati - atha kiM tat pratipAti avadhijJAnam 1 = he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya pratipAtyavadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha- " paDivAi ohinANaM ' ityAdi / he ziSya ! pratipAti = phUtkAreNa dIpakaprakAza iva nazvaram avadhijJAnaM varNayAmi / yat-avadhijJAnaM jaghanyena = sarvastokatayA, aMgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtraM saMkhyeyabhAgamA vA bAlAyaM vA, bAlAgrapRthaktvaM vA, likSAM vA vAlAgrASTakapramANAM, likSApRthaktvaM vA, yukAM vA=likSASTakAnAM, yUkApRthaktvaM vA, yavaM vAyukASTakamAnaM vA, yavapRthaktvaM vA, aMgulaM vA= yavASTakamAna vA, aMgulapRthaktvaM vA, evamaMgulaSaTkamAnAt pAdAdArabhya yAvadu'se kiM taM paDivAha ohinANaM ' ityAdi / ziSyakAprazna - pratipAti avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ?, uttarapratipAti avadhijJAna kA svarUpa isa prakAra hai jo avadhijJAna jaghanya se agula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko athavA saMkhyAtaveM bhAgako, bAlAgra ko athavA bAlAgrapRthaktva ko, likSA ko athavA likSApRthaktva ko, yUkA ko athavA yUkApRthaktva ko, yavamadhya ko athavA yavamadhya pRthaktvako agula ko athavA aGgulapRthaktva ko, pAda ko athavA pAdapRthaktva ko, vitasti ko athavA vitastipRthaktva ko rani ko athavA ranipRthaktva ko, kukSi ko athavA kukSipRthaktva ko, dhanuSa ko athavA dhanuSapRthaktva ko, gavyUta ko athavA gavyUtapRthaktva ko, yojana ko athavA yojanapRthaktva ko, yojanazata ko athavA yojanazatapRthaktva ko, yojanasahasra ko athavA yojanasahasrapRthaktva ko, yojanalakSa ko athavA yojanalakSapRthaktva ko, yojanakoTi ko athavA " se kiM taM paDivAi ohinANaM " ityAdi. 66 ziSyano prazna - " pratipAti avadhijJAnanu zuM sva35 che ?" uttara-pratipAti avadhijJAnanuM svarUpa A pramANe cheH--je avadhijJAna jaghanyathI aMgulanA asa`khyAtamAM bhAgane athavA sakhyAtamAM bhAgane, mAlAne ane khAlApRthakatvane, likSAne athavA vikSApRthakatvane, yUkAne athavA cUkApRthakatvane, yavamadhyane athavA yavamadhyapRthakatvane, aMzulane athavA aMgulapRthakatvane, pAdane athavA pAdapRthakatvane, kukSine athavA kukSipRthakatvane, dhanuSane athavA dhanuSapRthakatvane, gabUtane athavA gagRtapRthakatvane, cAjanane athavA cAjana pRthakatvane, ceAjanazatane athavA yeAjanazatapRthakatvane, yAjana sahasrane athavA ceAjanasahasrapRthakatvane, ceAjanalakSane, athavA ceAjanalakSapRthakatvane ceAjanakeATIne athavA rAjanakATIpRthakatvane, ceAjanasaMkhyeyane athavA ceAjanasaMkhyeyapRthakatvane, zrI nandI sUtra Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nandI sUtre 3 " tkarSeNa = sarvapracuratayA yAvat lokaM dRSTrA -lokamupalabhya pratipatet na bhavet, pradIpa iva nAzamupagacchet tasya tathAvidhakSayopazama janyatvAt tadetat pratipAtyavadhijJAnam / zeSaM sugamam / navaraM yava iti yavamadhyam, pAda iti pAdamadhyatalapradezaH, kukSidvihastamamANaH, dhanuzcaturhastapramANaM pRthaktvaM = sarvatrApi dviprabhRti Anavabhya iti siddhAntaparibhASayA draSTavyam / iti paJcamo medaH5 / / sU0 14 / / " yojanakoTipRthaktva ko, yojanakoTIkoTi ko athavA yojanakoTIkoTi pRthaktva ko, yojanasaMkhyeya ko, athavA yojanasaMkhyeyapRthaktva ko yojanaasaMkhyeyako, athavA yojana- asaMkhyeya pRthaktva ko, utkRSTarUpa se samastaloka ko dekhakara bhI tathAvidha-kSayopazamajanya hone se pradIpa kI taraha naSTa ho jAtA hai, vaha pratipAti avadhijJAna hai / " yahA~ para yaha jAnanA cAhiye - ATha bAlAgroM kI eka likSA hotI ATha likSAoM kI eka yUkA, ATha yUkAoM kA eka yavamadhya, ATha yavamadhyoM kA eka agula, cha aGgula kA eka pAda ( pAdamadhyatala pradeza), do pAdoM kI eka vitasti- ( beta ), do vitastiyoM kI eka ratni (hAtha), do ratniyoM kI eka kukSi, do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSoM kA eka gavyUta (kosa) aura cAra gavyUtoM (kosoM) kA eka yojana hotA hai / yojanasaMkhyA kI uttarottara vRddhi hone se yojanazata, yojanasahasra, yAjanalakSa, yojanakoTi, yojanakoTIkoTi, yojanasaMkhyeya aura yojanaasaMkhyeya hotA hai / do se lekara nau taka ko pRthaktva kahate haiM yaha jJAna kA pAMcavAM bheda huA 5 / / sU0 14 // cejanaasa Mkhyeyane athavA ceAjanaasa'dhyeyapRthakatvane, utkRSTa rUpathI samasta leAkane dekhIne paNa tevA prakAranA yeApazamajanya hovAthI pradIpanI jema naSTa thaI jAya che te pratipAti avadhijJAna che. ahIM e jANavuM joI e ke ATha khAlAgonI ekalikSA thAya che, ATha likSAonI eka cUkA, ATha cUkAnA eka yavamadhya, ATha yavamadhyAnA eka aMzula, cha a'gulanA eka pADha (pAkanA madhyatala pradeza), e pAdanI eka vitasti (veta) meM vitastiyonI me ratni (hAtha). me raliyonI 4 mukSi, meM mukSikhAnu eka dhanuSa, be hajAra dhanuSonuM eka gabUta (keAsa) ane cAra gabyatAnA eka ceAjana thAya che. ceAjanasaMkhyAnI uttarottara vRddhi thavAthI ceAjanazata, ceAjanasahasra, ceAjanalakSa, ceAjanakeATI, ceAjanakeATIkATI, ceAjanasa caiya ane yAjanaasaAya thAya che. ethI laine nava sudhInAne pRthakatla kahe che. A jJAnano pAMcame bheda thatheo. // sU 14 // zrI nandI sUtra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mUlam-se kiM taM apaDivAi ohinANaM ? / apaDivAi ohinANaM jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai, teNa paraM apaDivAi ohinANaM, se taM apaDivAi ohinANaMda // sU0 15 // ___chAyA--atha kiM tadapratipAtyavadhijJAnam ? apratipAtyavadhijJAnaM yena alokasya ekamapi AkAzapradezaM jAnAti pazyati, tena param apratipAti avadhijJAnam, tadetat pratipAtyavadhijJAnam 6 // mU0 15 / / / ____TIkA--se kiM taM apaDivAi ohinANaM' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tad apratipAtyavadhijJAnam-he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya apratipAtyavadhijJAnasya kiM svarUpamityarthaH ? / uttaramAha--'apaDivAi ohinANaM ' ityAdi / he ziSya ! apratipAtyavadhijJAnaM varNyate / yenAvadhijJAnena, alokasya-alokAkAzasya sambandhinamekamapyAkAzapradezam , api zabdAt bahUn vA-AkAzapradezAn jAnAti, pazyati, 'se kiM taM apaDivAi ohinANaM' ityaadi| ziSya prazna karatA hai-apratipAti avadhijJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-apratipAti avadhijJAna kA svarUpa isa prakAra hai-jisa avadhijJAna kI sahAyatA se avadhijJAnI AtmA alokAkAzataka ke eka bhI AkAzapradeza ko athavA bahuta se AkAzapradezoM ko jAnatA aura dekhatA hai vaha apratipAtI avadhijJAna hai| yahI bAta-"jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesaM jANai pAsai0" ityAdi paMktiyoM dvArA batalAI gaI hai| yadyapi alokAkAza meM avadhijJAna ke dvArA dRSTavya koI vastu nahIM hai phira bhI jo aisA kahA gayA hai ki-"avadhijJAnI alokAkAza ke eka athavA aneka pradezoM ko jAnatA dekhatA hai" vaha " se kiM taM apaDivAi ohinANa" tyAdi. ziSya pUche che-" mapratipAti avadhijJAnanu zu 2135 cha?" uttara:-apratipAti avadhijJAnanuM svarUpa A pramANe che-je avadhizAnanI sahAyatAthI avadhijJAnI AtmA alakAkAza sudhInA eka paNa AkAza pradezane athavA ghaNAM AkAzapradezane jANe ane dekhe che te apratipAti avavijnyaan cha. me pAta "jeNaM alogassa egamavi AgAsapaesa jANai pAsai" ItyAdi. paMkitao dvArA batAvavAmAM AvI che je ke alakAkAzamAM avadhijJAna vaDe draSTavya kaI vastu nathI te paNa je evuM kahyuM che ke "avadhijJAnI alakAkAzanA eka athavA aneka pradezane jANe dekhe che" te mAtra tenI zrI nandI sUtra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre " tathAvidhakSayopazamajanitasAmarthyasadbhAvAditi bhAvaH / etacca sAmarthyamAtraM varNyate, aloke hi avadhijJAnasya draSTavyaM vastu kimapi nAsti, avadhijJAnasya rUpadravyamAtraviSayakatayA''kAzapradezo'pi nAsti draSTavyaH, arUpitvAt anyasya kasyApi dravyasya tatrAbhAvAcca / avadhijJAnamalokAkAzasyaikaM pradezaM bahUn vA pradezAn vyAptuM zaknotIti bhAvaH / lokAlokavibhAgastvevamavagantavyaH dharmAdInAM dravyANAM vRttirbhavati yatra tat kSetraM lokaH / tadviparItaM hi kSetramalokaH / tataH paraM tadanantaraM tadavadhijJAnamapratipAti bhavati, kevalajJAnamanutpAdya na nivartate / 146 - kevala isakI zaktimAtra ko batalAne ke liye kaha diyA gayA hai / arthAt isa apratipAti avadhijJAna meM itanI zakti hai ki vaha alokAkAzataka ke bhI eka athavA aneka pradezoM ko jAna sakatA hai, dekha sakatA hai aisI zakti bhI isa meM tathAvidha kSayopazama se janita sAmarthya se hI hotI hai / avadhijJAna sirpha rUpI dravya ko hI viSaya karatA hai, arUpI dravya ko nahIM / AkAza ke pradeza bhI isa taraha arUpI hI haiM, ve isakA viSaya ho nahIM sakate haiM, tathA aura anya dravya alokAkAza meM haiM nahIM / aisI sthiti meM sUtra meM jo 'alokAkAza ke eka pradeza ko athavA bahuta pradezoM ko vaha jAnatA dekhatA hai' aisA kahA hai vaha kevala isake sAmarthya ko prakaTa karane ke liye kahA gayA jAnanA cAhiye / dharmAdika dravyoM kA jitane AkAza meM nivAsa hai vaha lokAkAza, tathA isase bahirbhUta AkAza kA nAma alokAkAza hai / apratipAtI avadhijJAna kevalajJAna ko utpanna kiye vinA nahIM chUTatA hai / zaktimAtrane ja patAvavA mATe kahela che. eTale ke A apratipAti adhijJAnamAM eTalI zakti che ke te aleAkAkAza sudhInA paNa eka athavA aneka pradezane jANI zake che evI zakita paNa temAM tevA prakAranA kSApazamathI pedA thayela sAmarthya thI ja hoya che. avadhijJAna phakta rUpI dravyane ja viSaya kare che. arUpI dravyane nahIM. AkAzanA padArtho paNa A rIte arUpI ja che, te A tenA viSaya thai zakatA nathI tathA khIjA koI dravya alAkAkAzamAM nathI. AvI sthitimAM sUtramAM je "aleAkAkAzanA eka pradeza pradezane athavA ghaNA pradezane te jANe dekhe che" evuM kahela che te phakta tenA samAne pragaTa karavAne mATe ja kahela che ema mAnavuM joI e. dharmAdyika dravyonA jeTalAM AkAzamAM nivAsa che te leAkAkAza tathA tenI bahAra Avela AkAzanuM nAma aleAkAkAza che. apratipAti avadhijJAna kevaLajJAnane utpanna karyA vinA chUTatu nathI, zrI nandI sUtra Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| ayaM bhAvaH--yathA prAbhAtikaH prakAzaH sUryodayaM vinA naiva nivartate, yathA vA kusumaM phalamanutpAdyana nivartate tathA yadavadhijJAnaM kevalaprAptiM vinA na nivartate iti / yathA vA nRpaH pratipakSanAyake nihate sati taditaraiH pratipakSana punaH paribhUyate zeSamapi zatrusaMghaM vinirjitya rAjyazriyaM labhate, tathA tAdRzaH kSayopazamo labhyate, yataH-karmazatrunAyakaM mohanIyAkhyaM karmazatru nihatyAvadhijJAnI taditaraiH karmazatrubhina punaH paribhUyate, kiM tu zeSamapi karmazatru vinirjityAvadhijJAnI kevalaM praamotyeveti| tadetadapratipAtyavadhijJAnaM varNitam ityavadheH SaSTho bhedaH 6||muu015|| isakA bhAva yaha hai ki-jisa prakAra prAbhAtika prakAza sUryodaya hue vinA nahIM haTatA hai, athavA jisa prakAra phalavAle vRkSa kA phUla, vinA nahIM jAtA hai usI taraha jo avadhijJAna kevalajJAna kI prApti kiye vinA phala utpanna kiye jIva se nahIM chUTatA hai vaha apratipAti avadhijJAna hai| athavA-jisa prakAra pratipakSa zatrusenA ke nAyaka ke nihata hone para usakI senA ke anyavyaktiyoM dvArA vijayazIla nareza parAbhava ko prApta nahIM hotA hai, tathA avaziSTa zatrudalako parAsta kara vaha jaise rAjyazrI kA bhoktA banatA hai usI taraha avadhijJAnI AtmA meM koI aise kaukA-avadhijJAnAvaraNIya karmoM kA-kSayopazama hotA hai ki jisake prabhAva se vaha karma zatruoM ke nAyakasvarUpa mohanIya karma ko nAza kara, aura usake abhAva meM anya karmazatruoM se ajeya hokara parAbhUta nahIM hotA hai, kintu avaziSTa zeSakarmazatruoM ko bhI jItakara avazya hI kevalajJAna o prApta karatA hai| yahI apratipAti avadhijJAna kA svarUpa hai // sU0 15 // tene bhAvArtha e che ke jema prabhAtika prakAza sUryodaya thayA vinA haTate nathI. athavA jema phaLavALAM vRkSanA phUla vinA phaLa utpanna karatAM nathI e ja pramANe je avadhijJAna kevaLajJAnanI prApti karyA vinA jIvathI chUTatuM nathI te apratipAti avadhijJAna che. athavA jema sAmA pakSane nAyaka haNAtAM tenI senAnI anya vyaktio dvArA vijayazIla rAjA parAbhava pAmato nathI, tathA bAkInAM zatru daLane harAvIne te jema rAjyazrIne bhaktA bane che eja pramANe avadhijJAnI AtmAmAM kaI evAM karmone avadhijJAnAvaraNIya kane 5zama hoya che ke jenA prabhAvathI te karmazatruonA nAyaka rUpI mehanIya karmane nAza karIne ane tenA abhAvamAM anya karmazatrue vaDe avijita thaIne parAbhava pAmate nathI, paNa bAkI rahela zeSakarmazatruone paNa jItIne avazya ja kevaLajJAna prApta kare che. Aja apratipAti avadhijJAnanuM svarUpa che. tA 15 zrI nandI sUtra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nandIstre ___avadhijJAnasya SaDapi bhedA uktAH, sampati dravyAdyapekSayA'vadhijJAnasya bhedA ucyante mUlam-taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMtAiM rUvivvAiM jANai paasi| ukkoseNaM savvAiM rUvidavvAiM jANai pAsai / khittao NaM ohinANI jahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM jANai pAsai / ukkoseNaM asaMkhijAiM aloge logappamANamittAI khaMDAiM jANai pAsai / kAlaoNaM ohinANI jahanneNaM AvaliyAe asaMkhijaibhAgaM jANai pAsai / ukkoseNaM asaMkhijAo ussappiNIo, osappiNIo aIyamaNAgayaM ca kAlaM jANai paasi| bhAvao NaM ohinANI jahanneNaM aNaMte bhAve jANai pAsai / ukoseNa vi aNaMte bhAve jANai pAsai / savvabhAvANamaNaMtabhAgaM jANaipAsai ||suu016|| chAyA-tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato bhaavtH| tatra dravyataH avadhijJAnI jaghanyena anantAni rUpidravyANi jAnAti pazyati / utkarSeNa sarvANi rUpidravyANi jAnAti pazyati / kSetrato'vadhijJAnI jaghanyenAMgulasyA'saMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati, utkarSaNA'saMkhyeyAni aloke lokapramANamAtrANi khaNDAni jAnAti, pazyati / kAlato'vadhijJAnI jaghanyena AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati / utkarSaNa asaMkhyeyA utsarpiNIravasarpiNIH-atItamanAgataM ca kAlaM jAnAti, pazyati / bhAvato'vadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati, utkarSeNApi anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati / sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / / sU016 // isa prakAra avadhijJAna ke chaha bhedoM kA kathana kara aba dravya Adi kI apekSA se usake bheda batalAte haiM-'taM samAsao cauvihaM' ityaadi| A rIte avadhijJAnanA cha bhedenuM kathana karIne have dravya AdinI apekssaa tenAle matAva cha-" taM samAsao cauvviha" pratyAhi zrI nandI sUtra Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 149 TIkA -' taM samAsao' ityAdi / tad avadhijJAnaM, samAsataH -saMkSepeNa, catuvidhaM prajJaptam = prarUpitam / tad yathA - dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu avadhijJAnI jaghanyena anantAni rUpidravyANi taijasabhASAprAyogyavargaNAntarAlavartIni dravyANi jAnAti - vizeSAkAreNa jAnAti / pazyati sAmAnyAkAreNa budhyate / iha - jJAnaM vizeSagrahaNAtmakam, darzanaM - sAmAnyagrahaNAtmakamiti bhAvaH / utkarSeNa sarvANi rUpidravyANi = bAdaramukSmANi jAnAti pazyati / jJAnaM darzanaM ca pUrvavat / nanu prathamaM darzanaM bhavati, tato jJAnamiti kramaH, tarhi kimarthaM kramaM parityajya prathamaM jAnAtItyuktam 1, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA vaha avadhijJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai / yahI bAta isa sUtra dvArA prakaTa kI jA rahI hai - vaha avadhijJAna saMkSepa se cAra prakAra kA prarUpita kiyA gayA hai / ve cAra prakAra usake isa prakAra haiM- dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekSA se / inameM dravya kI apekSA se avadhijJAnasaMpanna AtmA jaghanya avasthA meM anaMta rUpI dravyoM ko - taijasa aura bhASA ke prAyogya vargaNAoM ke antarAlavartI dravyoM ko vizeSarUpa AkAra se jAnatA hai, aura sAmAnyarUpa AkAra se dekhatA hai| vastu kA vizeSarUpa se jAnanA jJAna hai aura sAmAnyarUpa se usakA grahaNa karanA darzana hai| tathA utkRSTa rUpa se vaha avadhijJAnI AtmA samastarUpI dravyoM ko - bAdara sUkSma rUpI padArthoM ko jAnatA hai aura dekhatA hai / dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe te aSijJAna sakSepathI cAra prakAranu kahela che, e ja vAta. A sUtra dvArA pragaTa karavAmAM Ave che-te avidhajJAna sa MkSepamAM cAra prakAranuM prarUpita karAyu' che. te cAra prakAra A che- dravyanI apekSAe, kSetranI apekSAe, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe temAM dravyanI apekSAe avadhijJAnavALA AtmA jaghanya avasthAmAM aneka rUpI drabyAne, taijasabhASAnI prAyeAgya vAnA antarAlavatI drabyAne vizeSa rUpa AkArathI jANe che ane sAmAnya rUpa AkArathI dekhe che. vastune vizeSarUpathI jANavI te jJAna che ane sAmAnyarUpathI tene grahaNa karavI te dana che. tathA utkRSTa rUpe te avadhijJAnI AtmA samasta rUpI dravyAne--khAdara sUkSma rUpI padArthAna jANe che ane dekhe che. zrI nandI sUtra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nandIsUtre ___ ucyate-iha sarvA labdhayaH sAkAropayogavataH prajAyante, avadhirapi labdhivizeSatayA procyate, ato'sau prathamamutpadyamAno jJAnarUpa eva jAyate, na tu darzanarUpaH, tatra hi krameNopayogaH pravartate, jJAnopayogAnantaraM darzanarUpo'pi, tasmAta prathamato jJAnamuktaM, pazcAdarzanam / / athavA-ihAdhyayane samyagjJAnaM prarUpayitumupakrAntam / yato'nuyogamArambhe'vazyaM maGgalAya jJAnapaJcakarUpo bhAvanandivaktavya iti tatparUpaNArthamidamadhyaya zaMkA-jJAna ke pahile darzana hotA hai bAda meM jJAna, phira kyA kAraNa hai jo aise krama kA ullaMghana karake sUtrakArane sUtra meM pahile " jAnatA hai" aisA kahA aura pazcAt "dekhatA hai" aisA kahA ? / uttara-isa prakAra ke kahane kA bhAva sUtrakAra kA yaha hai-jitanI bhI labdhiyAM hotI haiM ve saba sAkAra upayoga vAle jIva ke hotI haiMnirAkAra upayoga vAle jIva ke nahIM, ataH avadhi bhI eka labdhivizeSa hai / isa kAraNa jaba yaha prathama utpanna hotI hai to jJAnarUpa hI utpanna hotI hai, darzanarUpa nahIM / isa meM kramazaH upayogoM kI pravRtti hotI hai / jJAnopayoga ke bAda darzanarUpa bhI upayoga hotA hai, isaliye sUtrakArane sUtra meM pahile jJAna kahA aura isake bAda meM darzana kahA hai / athavA-isa adhyayana meM samyagjJAna kI prarUpaNA hI mukhyataH karanI hai, isI liye anuyoga ke prAraMbha meM maMgalanimitta jJAnapaMcakarUpa bhAvanaMdI vaktavya hai, aura isI bhAvanaMdI kI prarUpaNA ke liye isa zaMkA-jJAnanI pahelA darzana hoya che pachI jJAna. te pachI zA mATe evA kamanuM ullaMghana karIne sUtrakAre sUtramAM pahelAM " jANe che" evuM kahyuM mana pachI " che" me dhuM che? uttara-A pramANe sUtrakAranA kathanane bhAva A che-jeTalI paNa labdhio, hoya che te badhI sAkAra upagavALA jIvane heya che, nirAkAra upagavALAM jIvane nahIM. kAraNa ke avadhi paNa eka khAsa labdhi che. te kAraNe te jyAre prathama utpanna thAya che tyAre jJAnarUpe ja unganna thAya che. darzana rUpe nahIM. temAM kamazaH upaganI pravRtti thAya che. jJAnepaganI pachI darzanarUpa paNa upayoga hoya che. tethI sUtrakAre sUtramAM paheluM jJAna kahyuM che ane pachI darzana karyuM che. athavA-A adhyayanamAM samyagujJAnanI prarUpaNA ja mukhyatve karavAnI che. tenI anuganI zarUAtamAM maMgaLa nimitta jJAna paMcakarUpa bhAvanaMdI vaktavya che. ane eja bhAvanaMdInI prarUpaNAne mATe A adhyayanane prAraMbha thaye che. zrI nandI sUtra Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattokaa-shaanmedaaH| namArabdham , tasmAt samyagjJAnamiha pradhAna, na tu mithyAjJAnaM, tasya mAgalyahetutvAbhAvAt / darzanaM tu avadhijJAnavibhaGgasAdhAraNamiti tadapradhAnam , pradhAnAnuyAyI ca laukiko lokottarazca maargH| tathA ca pradhAnatvAt prathamaM jJAnamuktaM pazcAd drshnmiti| kSetrato'vadhijJAnI jaghanyena sarvataH stokatayA, jaghanyeneti bhAvapradhAno nirdeshH| aMgulasyAsaMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati / utkarSeNa-utkarSataH, asaMkhyeyAni-asaMkhyAtasaMkhyakAni, aloke alokAkAze lokapramANAni-caturdazarajjvAtmakAni khaNDAni jAnAti, pazyati, aloke yadi asaMkhyAtAni lokapramANAni khaMDAniadhyayana kA prAraMbha huA hai, ataH isa sthiti meM samyagjJAna yahAM pradhAna mAnA gayA hai, mithyAjJAna nahIM, kyoM ki mithyAjJAna meM maMgala ke prati heturUpatA nahIM hai / yaha heturUpatA samyagjJAna meM hI hai, kyoMki vaha mithyAdarzana ke sAtha nahIM rahatA hai / darzana meM aisI bAta nahIM haivaha jisa prakAra avadhijJAnarUpa samyagjJAna ke sAtha rahatA hai usI prakAra mithyAjJAnarUpavibhaGgAvadhi ke bhI sAtha rahatA hai, isaliye darzana meM pradhAnatA nahIM hai / jo pradhAna huA karatA hai usakA hI anuyAyI laukika aura lokottara mArga hotA hai, isaliye pradhAna hone se sUtra meM prathama jJAna kahA gayA hai aura bAda meM darzana / kSetra kI apekSA avadhijJAnI jaghanyarUpase aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai| utkRSTarUpa se alokAkAza meM yadi lokapramANa asaMkhyAta khaMDa saMbhavita hojAveM to unheM bhI avadhijJAnI jAna sakatA hai aura dekha sakatA hai| loka kA pramANa caudaha tethI A sthitimAM samyagu jJAna ahIM mukhya mAnela che, mithyAjJAna nahI. kAraNa ke mithyAjJAnamAM maMgaLanI tarapha heturUpatA nathI. A heturUpatA samyam jJAnamAM ja che kAraNa ke mithyAdarzananI sAthe rahetuM nathI. darzanamAM evI vAta nathI. te je pramANe avadhijJAna rUpa samyajJAnanI sAthe rahe che te ja pramANe mithyAjJAnarUpa-vibhaMgAvadhinI sAthe paNa rahe che. tethI darzana mukhya nathI. je pradhAna (mukhya) hoya che tene ja anuyAyI lauki ane lakattara mArga hoya che. A rIte pradhAna hovAthI sUtramAM prathama jJAna kahyuM che ane pachI darzana karyuM che. kSetranI apekSAe avadhijJAnI jaghanya rUpathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganA kSetrane jANe che ane dekhe che. utkRSTarUpathI alakAkAzamAM je asaMkhyAta khaMDa saMbhavita thaI jAya te temane paNa avadhijJAnI jANI zake che ane dekhI zake che. lokonuM pramANa cauda rAju batAvyuM che. kALanI apekSAe avadhijJAnI zrI nandI sUtra Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nandIsatre saMbhaveyustahi tAnyapi avadhijJAnI pazyedityarthaH / kAlato'vadhijJAnI jaghanyena AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaM jAnAti pazyati / utkarSato'saMkhyeyA utsarpiNI: = asaMkhyAtotsarpiNIpramANam, asaMkhyeyA avasarpiNI=asaMkhyAtAvasarpiNIpramANam, atItamanAgataM ca kAlaM jAnAti pazyati / ca zabdAta vartamAnamapi kAlaM jAnAti pazyatIti / bhAvato'vadhijJAnI jaghanyena anantAn bhAvAn = paryAyAn jAnAti, pazyati / idaM ca - paryAyAdhAradravyAnantatvAduktam, na tu pratidravyApekSayA, ekadravyamAzritya hi saMkhyeyAnasaMkhyeyAn vA paryAyAneva avadhijJAnI jAnAti pazyati / utkarSeNA'pi anantAn bhAvAn jAnAti, pazyati / tatra jaghanyApekSayA utkRSTamanantaguNam bhavatIrAjU batalAyA gayA hai / kAla kI apekSA avadhijJAnI jaghanya se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai, aura utkRSTa kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNIpramANa aura asaMkhyAta avasarpiNIpramANa atIta evaM anAgatakAla ko jAnatA aura dekhatA hai| tathA vartamAnakAla ko bhI jAnatA dekhatA hai / bhAva kI apekSA avadhijJAnI jaghanyarUpa se anaMtaparyAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| paryAyoM ke AdhArabhUta dravya anaMta haiM, ataH isa apekSA anaMtaparyAyoM ko jAnane dekhane kI bAta avadhijJAnI ke bhAva kI apekSA se kahI gaI hai, eka dravya kI apekSA nahIM / eka dravya kI apekSA to avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMkhyAta paryAyoM ko hI jAnatA dekhatA hai / utkarSa se avadhijJAnI jIva anaMtaparyAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / jaghanyarUpa se bhI avadhijJAnI anaMtaparyAyoM ko jAnatA hai aura " jaghanyathI AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgane jANe che ane dekhe che. ane utkR TanI apekSAe asaMkhyAta utsarpiNI pramANu ane asa MkhyAta avasarpiNI pramANa bhUta ane bhaviSyakALane jANe che ane dekhe che. tathA vartamAnakALane paNa jANe che ane dekhe che. bhAvanI apekSAe avadhijJAnI jaghanyarUpathI aneka paryAyAne jANe che ane dekhe che. paryAyAnA AdhArabhUta dravya anata che tethI te apekSAe anaMta paryAyAne jANavA dekhavAnI vAta avadhijJAnInA bhAvanI apekSAe kahela che, eka dravyanI apekSAe nahIM. eka dravyanI apekSAe te avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMkhyAta paryaMcAne ja jANe che tathA dekhe che, utkarSa thI avadhijJAnI jIva anaMta paryAyAne jANe ane dekhe che. jaghanya rUpathI paNa avadhijJAnI anaMta paryAyAne jANe che ane utkRSTathI paNa anaMta paryo zrI nandI sUtra Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / 153 tyAzayenAvadhijJAnI jaghanyena sarvarUpidravyApekSayA paryAyANAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / taducyate-'savvabhAvANa' ityAdi / sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pshyti|| __ tadevamavadhijJAnaM dravyAdibhedato'pyabhidhAya saMprati saMgrahagAthAmAhamUlam-ohI bhavapaccaio, guNapaJcaio ya vaNNio duviho / tassa ya bahU vikappA, davve khitte ya kAle ya // 1 // chAyA-avadhirbhavapratyayiko, guNapratyayikazca varNito dvividhH| tasya ca bahavo vikalpAH , dravye kSetre ca kAle ca // 1 // TIkA-'ohI' ityaadi| bhavamatyayikaguNapatyayikazceti dvividho'vdhirvrnnitH| tasya dvividhasya ca bahavo vikalpA bhvnti| dravye iti-dravyaviSayAH, paramANuskandhAdiutkRSTa se bhI anaMtaparyAyoM ko jAnatA hai / usameM jaghanya kI apekSA utkRSTa anaMtaguNA hotA hai, ataH avadhijJAnI jaghanya se sarva rUpI dravyoM kI apekSA paryAyoM ke anaMtaveM bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai // isa prakAra avadhijJAna kA dravyAdika bhedoM kI apekSA varNana karake sUtrakAra aba isa viSayameM saMgraha gAthA kA kathana karate haiM--'ohI bhavapaccaio' ityaadi| __ bhavapratyayika aura guNapratyayika ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai / ina donoM prakAra ke avadhijJAna ke aneka bheda haiM / dvavya, kSetra aura kAla, tathA "ca" zabda se bhAva ko viSaya karane ke kAraNa avadhijJAna ke aura bhI cAra bheda hote haiM / paramANu tathA skaMdha Adi dravya ko viSaya karanevAlA avadhijJAna dravya-avadhijJAna hai / aMgula ke ene jANe che. temAM jaghanyanA karatAM utkRSTa anaMtagaNuM hoya che, tethI avadhijJAnI jaghanyathI sarva rUpI dravyanI apekSAe paryAyenA anaMtamAM bhAgane jANe ane dekhe che. - A rIte avadhijJAnanuM dravyAdika bhedanI apekSAe varNana karIne sUtrakAra have A viSayamAM saMgraha gAthAnuM kathana kare che-- "ohI bhava pacca i o" tyAha-- bhAvapratyayika ane guNaprayikanA bhedathI avadhijJAna be prakAranuM hoya che. A bhanane prakAranAM avadhijJAnanA aneka bheda che. dravya, kSetra ene kALa tathA banna" zabdathI vake viSaya karavAnA kAraNe avadhijJAnanAM bIjAM paNa cAra bheda thAya che. paramANu ane skaMdha Adi dravyane viSaya karanArUM avadhijJAna zrI nandI sUtra Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nandI sUtre dravyabhedAt / kSetre iti - kSetraviSayAH aMgulA'saMkhyeyabhAgAdiviziSTakSetrabhedAt / kAle iti kAlaviSayAH AvalikA'saMkhyeyabhAgAdyupalakSitakAlabhedAt / ca-zabdAt bhAvaviSayAca varNAdyanekaprakAratvAd bhAvAnAmityarthaH // 1 // evamadhijJAnamuktaM, saMprati ye niyatAvadhikAH, ye cAniyatAvadhikA bhavanti tAn prAha mUlam - neraiya- deva - titthaMkarA ya, ohissa'bAhirA huMti / pAsaMti savvao khalu, sesA deseNa pAti // 2 // setaM ohinANapaccakkhaM // chAyA - nairayika- deva - tIrthaMkarAzca, avadheravAdyA bhavanti / pazyanti sarvataH H khalu, zeSA dezena pazyanti // 2 // tadetadavadhijJAnapratyakSam // asaMkhyAtaveM bhAga Adi viziSTa kSetra ke bheda se kSetra ko viSaya karanevAlA avadhijJAna kSetra avadhijJAna hai| AvalikA ke asaMkhyeyabhAga Adi se upalakSita kAla ke bheda se kAla ko viSaya karanevAlA avadhijJAna kAla - avadhijJAna hai / varNa Adi kI apekSA aneka 2 prakAra ke hone se bhAvoM ko paryAyoM ko viSaya karanevAlA avadhijJAna bhAvaavadhijJAna hai // 1 // isa prakAra avadhijJAna kA varNana karake aba sUtrakAra niyata avadhivAloM kA aura aniyata avadhivAloM kA varNana karate haiM- 'neraiyadeva - tisthaMkarA' ityAdi / dravya avadhijJAna che. aMzulanA asaMkhyAtamAM bhAga Adi viziSTa kSetranA bennuthI kSetrane viSaya karanArU' avadhijJAna kSetra avadhijJAna che. AvalikAnA asa caiya bhAga AdithI upalakSita kALanA bhedathI kALane viSaya karanArU aviSajJAna kALa avadhijJAna che. vaNuM AdinI apekSAe aneka aneka prakAranuM hAvAthI bhAvene-paryAcAne viSaya karanArUM avidhajJAna bhAva adhijJAna che // 1 // A pramANe avadhijJAnanuM vaNuna karIne have sUtrakAra niyata avadhivALAnuM mane vyaniyata avadhivAjAnu varSAna ure che - " nera iya deva titthakarA " ityAdi, zrI nandI sUtra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bbeu shaancndrikaattiikaa-shaanmedaaH| TIkA-'neraiya-deva0' ityaadi| nairayika-deva-tIrthaMkarAzca-nairayikAzca devAzca tIrthakarAzca, nairayikadevatIrthakarAH, ca-zabdo'vadhAraNe, sa ca bhinnakramastena nairayikadevatIrthakarAH, avadheH avadhijJAnasya, abAhyA eva bhavanti, kadApi bAhyA na bhavanti, eSAmavadhiniyamena bhavatItyarthaH / tena cAvadhinA sarvata eva pazyanti, na tu deshtH| 'tIrthaGkarAH' ityatra 'tIrthAccaike' iti vacanAt 'kha' pratyaye tIrthazabdAt 'mam' bhavati / nanu 'pazyanti sarvataH khalu ' ityevAstu 'avadherabAhyA bhavantI'-tyetatkathanaM tvanarthakam , niyatAvadhikatvarUpArthasya sutarAM lAbhAt , tathAhi-'doNhaM bhavapaccaiyaM, ___ nArakI jIva, deva aura tIrthaMkara ye niyamataH avadhijJAna se yukta hote haiM / isa avadhijJAna ke dvArA ve sarva padArthoM ko sarvadeza se jAnate haiM aura dekhate haiM, eka deza se nahIM / tAtparya isakA kevala yahI hai ki avadhijJAna kA viSaya kucha paryAyoMsahita rUpI dravya hai / tIrthaMkara deva aura nArakI, ye loka meM rahe hue padArthoM ko sarvadeza se jAnate aura dekhate haiN| manuSya aura tiryaJca kucha paryAyosahita rUpI padArtha ko ekadeza se jAnate haiN| inameM manuSya sarvadeza se bhI jAnate haiN| __ zaMkA-gAthA meM jo "pAsaMti savvao khalu" aisA pad rakhA hai usase hI "ohissa'bAhirA huMti" isa gAthAMza kA artha gRhIta ho jAtA hai| ataH isakI koI sArthakatA nahIM hai / kAraNa ki "avadheH abAhyAH bhavanti" isase jo nairayika deva, tathA tIrthaMkaroM meM niyatA. vadhikatvarUpa artha prakaTa kiyA jAtA hai usakA lAbha "pazyanti sarvataH khalu" isa kathana se sarvathA ho jAtA hai / anyatra bhI aisA hI kahA hai nArakI jIva, deva ane tIrthakara e niyamatA avadhijJAnavALAM hoya che. A avadhijJAna vaDe teo sarva padArthone sarvadezathI jANe che ane dekhe che, eka dezathI nahIM. tenuM tAtparya phakta e ja che ke avadhijJAnane viSaya keTalIka paryAye sahita rUpI dravya che. tIrthakara, deva ane nArakI e, lekamAM rahelAM padArthone sarvadezathI jANe che ane dekhe che. manuSya ane tIlaMca keTalIka paryAya sahita rUpI padArthane eka dezathI jANe che. temanAmAM manuSyo sarvadezathI paNa jANe che. za-thAmA " pazyanti sarvataH khalu" me 54 zabhyucha tethii| " avadheH abAhyAH bhavanti " ma mAthAMzanama ra ya jaya cha tethItenI AI sAtA nathI. 4 // 245 " avadheH abAmAH bhavanti" tenAthI 2 nA24I, deva tathA tIrthakaromAM niyatAdhikatva rUpa artha pragaTa karAyA che tene lAbha zrI nandI sUtra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nandIsUtre taM jahA-devANaM neraiyANaM ca' iti / devAnAM nArakANAM cAvadhirbhavapratyayiko bhavati, janmat eva teSAmavadhijJAnaM siddham / tIrthakarANAmapi parabhavasamutpannAvadhijJAnasya prAptirjanmataH sutarAM siddhA ? / / ___ ucyate--' pazyanti sarvataH khalu' ityetAvanmAtroktau nairayikadevAdInAM niyatAvadhitve siddhe'pi tadavadhijJAnasya na sarvakAlAvasthAyitvasiddhistasmAt 'nairayikadeva-tIrthakarAH sadA'vadhijJAnavanto bhavantI'-ti jJApanArtham 'avadherabAhyA bhavantI'-tyuktamiti / deva tathA nArakiyoM ke bhavapratyayika avadhijJAna hotA hai / isa kathana se isa bAta kI puSTi hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai ki deva aura nArakiyoM ke avadhijJAna janma se hI hotA hai| tathA tIrthaMkaroM ke bhI jo janmataH avadhijJAna hotA hai vaha unheM parabhava se hI prApta huA rahatA hai ataH parabhava meM samutpanna avadhijJAna kI prApti janmataH unameM sahaja hI siddha ho jAtI hai| uttara-yadyapi "pazyanti sarvataH khalu" itanAmAtra kahanepara nairayika tathA devAdikoM meM niyatAvadhikatA siddha ho jAtI hai phira bhI 'unameM avadhijJAna sarvakAlAvasthAyI hotA hai' isakI siddhi "pazyanti sarvataH khalu" itane mAtra kahane se nahIM hotI hai isaliye nairayika, deva tathA tIrthakara sadA avadhijJAna vAle hote haiM ' isa bAta ko batalAne ke ke liye " avadheH abAhyAH bhavanti" aisA kahA hai| ataH yaha kahanA sArthaka hI hai, nirarthaka nahIM / " pazyanti sarvataH khala" // ||thaaNshthii 12 / 52 25 taya che. mI? parame kahyuM che-deva tathA nArakIone bhavapratyayika avadhijJAna thAya che. A kathanathI A vAtane samarthana maLavAmAM kaI muzkelI paDatI nathI. ke deva ane nArakIene avadhijJAna janmathI ja hoya che. tathA tIrthakarene paNa je janmathI ja avadhijJAna hoya che te temane parabhavathI ja maLeluM hoya che. tethI parabhavamAM samRtpanna avadhijJAnanI prApti janmathI ja teomAM svAbhAvika rIte ja siddha thAya che. uttara- "pazyanti sarvataH khalu" mAtra saTa DivAthI nArI tathA devAdikamAM niyatAdhitA siddha thaI jAya che te pachI "teomAM ava dhijJAna savA asthAyI DAya cha" tanI siddhi " pazyanti sarvataH khalu" eTaluM mAtra kahevAthI thatI nathI. tethI nArakI, deva tathA tIrthakara sadA avadhijnyaanpaaddaay che se vAtane matAvAne mATa " avadheH abAhyAH bhavanti " kahyuM che. tethI A gAthAMza sArthaka ja che nirarthaka nathI. zrI nandI sUtra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| yadyevaM, tarhi tIrthaMkarANAmavadheH sarvakAlAvasthAyitvaM virudhyate, iti cenna, chamasthakolasyaiva vivakSitatvAt / / ___ yadvA-tadevamadhijJAnamuktam , saMprati ye bAhyAvadhikAH, ye cAvAdyAvadhikA bhavanti, tAn pradarzayati-' neraiya' ityAdi / nairayika devatIrthakarAH, avadheH avavijJAnasya, abAhyAH bhavanti, bAhyA na bhavantItyarthaH / avadhyupalabdha kSetrasyAntarAle vartante iti bhAvaH / tathA-sarvataH sarvAsu dikSu vidikSu ca, khalu-zabdo'vadhAraNArthakaH, sarvasveva dikSu vidikSu pshynti| __ zaMkA-'tIrthakaroM meM avadhijJAna sarvakAla rahatA hai ' yaha kathana Apa kA viruddha par3atA hai, kyoM ki kevalajJAna hone para unase avadhijJAna chUTa jAtA hai| uttara-'tIrthaMkaroM ke avadhijJAna sarvakAla avasthAyI rahatA hai' yaha kathana unameM chadmasthakAla kI apekSA se hI jAnanA cAhiye, aura usI kAla kI yahAM vivakSA hai| isa gAthAkA artha avataraNAsahita dUsare prakArase kiyA jAtA hai athavA-isa taraha avadhijJAna kaha diyA gayA hai, aba jo bAhyAvadhika hote haiM tathA jo bAhyAvadhika nahIM hote haiM unheM batalAyA jAtA haiM-'neraiyadeva.' ityAdi / nairayika, deva, tathA tIrthakara ye avadhijJAna ke abAhya hote haiM arthAt usase bAhira nahIM hote haiM, arthAt-avadhijJAna se upalabdhakSetra ke antarAlavartI hote haiM, tathA sarvataH samasta hI dizAoM meM vidizAoM meM dekhate haiN| zaMkA-tIrthakomAM avadhijJAna savakALa rahe che A kathana AyanI virUddha paDe che, kAraNa ke kevaLajJAna thatAM temAMthI avadhijJAna chUTI jAya che. - uttara--tIrthakaronuM avadhijJAna sarvakALa avasthAyI rahe che. A kathana teomAM chavatha kALanI apekSAe ja jANavuM joIe. ane eja kALanI ahIM vivakSA che. A gAthAne artha avataraNa sahita bIjI rIte karAya che-athavA A rIte avadhijJAna kahI devAyuM che--have je bAhyAvadhika hoya che tathA je bAhyAvdhi nathI DAta tebhane matAvAmAM Ave cha-" neraiya-deva." tyAhi. narayika, deva tathA tIrthakara teo avadhijJAnathI abAhya hoya che eTale ke teo tenAthI bahAra hotA nathI. eTale ke avadhijJAnathI prApta kSetrane antarAlavatI hoya che. tathA sarvataH samasta ja dizAomAM ane vidizAemAM dekhe che. zrI nandI sUtra Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nandI sUtre nanu -- avadhebAhyA bhavantItyata eva ' sarvataH ' ityasya siddhatvAt ' sarvataH ' iti punaH kathanaM vyartham ?, atrocyate - avadherabhyantaratvAbhidhAne'pi na sarve sarvataH pazyanti, kasyacid digantarAlAdarzanAdavadhijJAnasya vicitrarUpatvAditi ' sarvataH ' iti kathanaM na vyarthamiti / zeSA:- tiryaJco manuSyAzca, dezena - ekadezena pazyanti // 2 // tadetadavadhijJAnapratyakSaM varNitam // bhrU0 16 // mUlam se kiM taM maNapajjavanANaM ?, maNapajjavanANe NaM bhaMte! kiM maNussANaM uppajjai, amaNussANaM ?, goyamA ! maNussANaM uppajjai no amaNustANaM // chAyA - atha kiM tanmanaH paryavajJAnaM ? manaH paryavajJAnaM khalu bhadanta ! kiM manuvyANAmutpadyate, amanuSyANAm 21 gautama ! manuSyANAmutpadyate, no amanuSyANAm // zaMkA- "avadheH abAhyAH bhavanti " itane se hI "sarvataH " isake artha kI siddhi ho jAtI hai, phira "sarvataH " yaha kathana kyoM kiyA jAtA hai ? uttara - aisA nahIM hai, avadhijJAna ke sadbhAva meM bhI samasta avavijJAnI sarva tarapha ke padArthoM ko nahIM dekhate haiN| koI 2 avadhijJAnI aise bhI hote haiM jo digantarAla ko bhI nahIM dekha sakate haiN| avadhijJAnakI yaha vicitratA hai, isaliye "sarvataH " yaha kathana vyartha nahIM par3atA hai || 2 || yaha pratyakSa pramANarUpa avadhijJAna kA varNana huA / / sU0 16 // za--" avadheH abAhyAH bhavanti " meTalAthI 4 "sarvataH " khAnA arthanI siddhi yaha laya che to pachI "sarvataH " A athana nirrth| yaha laya che ? uttara--evuM nathI. avidhajJAnanA sadbhAvamAM paNa samasta avadhijJAnI sarva taraphanA padArthone jotA nathI. kAI kAi avadhijJAnI evAM paNa hAya che jemane digantarAlanuM paN dana thatu nathI. avadhijJAnanI A vicitratA che tethI " sarvataH A kathana bya jatuM nathI. / / 2 / / A pratyakSa pramANu rUpa avadhijJAnanuM varjuna thayuM // sU0 16 // " have sUtrAra bhanaHparyavajJAnanuM vArjuna re che-" se kiM taM maNapajjavanANaM " ityAhi. zrI nandI sUtra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-zAnamedAH / TIkA-jambUsvAmI sudharmasvAminaM pRcchati-' se kiM taM maNapajjavanANaM' iti| pUrvanirdiSTaM yanmanaHparyavajJAnaM tasya kiM svruupmiti| evaM jambUsvAminA pRSTaH sudharmA svAmI manaHparyavajJAnaviSaye bhagavadgItamayoH saMvAdapradarzanapUrvakamuttaramAha'maNapajjavanANe' ityAdi / gautamaH pRcchati-he bhadanta ! manaHparyavajJAnaM ki manuSyANAmutpadyate, uta amanuSyANAm ? bhagavAnAha-he gautama ! manuSyANAM manaHparyavajJAnamutpadyate, na tu amanuSyANAM, manuSyajAtibhinnAnAM devanArakatirazcAM manaH paryavajJAnaM notpadyate ityarthaH, teSAM viziSTacAritrapratipatyabhAvAditi bhAvaH / bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA gautamaM prati yathA manaHparyavajJAnaM varNitaM tathA varNitena jambU -ziSyaH samyag vijJAsyatItyAzayena sudharmA svAmo bhagavadgItamayoH saMvAdaM prAha___ava sUtrakAra manaHparyavajJAna kA varNana karate haiM-'se kiM taM maNapajjavanANaM ityaadi| jaMbUsvAmI zrI sudharmA svAmI se pUchate haiM-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa manAparyavarjJAna kA kyA svarUpa hai| uttarameM sudharmA svAmI, bhagavAn mahAvIra aura gautamasvAmI kA manaHparyavajJAna ke viSaya meM jo saMvAda huA usako kahate haiM-gautamasvAmI pUchate haiM-'maNapajjavanANe NaM' ityAdi' he bhadanta ! manaHparyavajJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai ki amanuSyoM ko ? pratyuttara meM bhagavAn ne kahA-he gautama ! manaHparyavajJAna manuSyoM ko utpanna hotA hai, amanuSyoM ko nahIM / manuSyajAti se bhinna deva nArakI evaM tiryazca gati ke jIvoM ko manaHparyavajJAna utpanna nahIM hotA hai, kyoM ki manaHparyavajJAna kI utpatti kA kAraNa viziSTa cAritra kI pAlanA hai| viziSTa cAritra kI pAlanA ina gati ke jIvoM ke nahIM hotI hai / isa prakAra kA jo isa sUtra meM bhagavAn zrI vardhamAnasvAmI aura gautama kA saMvAda manaHparyavajJAna ke viSaya meM zrI sudharmAsvAmIne jaMbU svAmI zrI sudharmA svAmIne pUche che-he bhadanta! pUrva nirdiSTa manaHparyavajJAnanuM zuM svarUpa che ? uttaramAM sudharmAsvAmI, bhagavAna mahAvIra, ane gautamasvAmIne mana:paryavajJAnanA viSayamAM je saMvAda thaye te kahe che. gautama svAmI pUche che. " maNapajjavanANeNa ItyAdi. 3 mahanta ! bhana:paryajJAna mnune utpanna thAya che ke amanuSyane? javAbamAM bhagavAne kahyuM-"he gautama! mana:paryavajJAna manuSyane utpanna thAya che amanuSyone nahIM. manuSya jAtithI bhinna deva, nArakI ane tiyaca gatinA chane mana:paryavajJAna utpanna thatuM nathI, kAraNa ke mana:paryava jJAnanI zrI nandI sUtra Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nandIsUtre ___ nanu gautamo'pi caturdazapUrvadharaH sarvAkSarasaMnipAtI saMbhinnazrotAH sakalaprajJApanIyabhAvaparijJAnakuzalaH pravacanasya praNetA sarvajJakalpa eva, tarhi kimarthaM pRcchati?, ucyate-hitamartha svaziSyebhyaH prarUpya, ziSyazraddhAdRDhIkaraNArtha tatsamakSaM bhUyo'pi bhagavantaM pRcchati / athavA-itthameva mUtraracanAmaryAdA tato na kazcidoSa iti / / prakaTa kiyA hai usake prakaTa karane kA unakA abhiprAya yaha hai ki isa varNana se jambUsvAmI manaHparyavajJAna ke viSaya meM samyakapa se avabuddha ho jaaveN| __zaMkA-zrI vardhamAnasvAmI se gautamasvAmIne manaHparyavajJAna ke viSaya meM kyoM pUchA ? kAraNa ki ve svayaM bhI caturdazapUrva ke dhArI the, sarvAkSarasaMnipAtI the, saMbhinnazrotolabdhi ke dhAraka the, samasta prajJApanIya padArthoM ke parijJAna meM kuzala the, pravacana ke praNetA aura sarvajJakalpa the| uttara-yadyapi gautama svAmI svayaM manaHparyayajJAna ke viSaya meM acchI jAnakArI rakhate the phira bhI bhagavAna se jo isa viSaya meM pUchA usakA kAraNa yaha hai ki ve apane ziSyoM ko hitakArI zikSA dete rahane para bhI ziSyoM kI zraddhA meM dRDhatA lAne ke liye unake sAmane phira pUchate haiM / athavA-sUtra racane kI maryAdA isI paddhati se calatI hai isaliye bhI gautamasvAmI kA prabhu se isa prakAra pUchanA koI doSAvaha nahIM hai / / utpattinuM kAraNa viziSTa cAritranuM pAlana che. viziSTa cAritranuM pAlana e gatinA jIthI thatuM nathI. A pramANene bhagavAna zrI vardhamAna svAmI ane gautamane manaH5rthayajJAnanA viSayamAM saMvAda je A sUtramAM sudharmAsvAmIe pragaTa karyo che tene pragaTa karavAne temane hetu e che ke A varNanathI jabUsvAmI mana:paryayajJAnanA viSayamAM sArI rIte jANakAra thAya. zaMkA--zrI vardhamAna svAmIne gautama svAmIe mana paryayajJAnanA viSayamAM zA mATe pUchayuM? kAraNa ke teo pote ja cauda pUrvanA dhAraNa karanArA hatAM, sarvAkSarasaMnipAtI hatAM, saMbhinnazrotelabdhinA dhAraka hatA, samasta prajJApanIya padArthonA parijJAnamAM kuzaLa hatAM, pravacananA praNetA ane sarvajJakalpa hatAM. uttara-je ke gautama svAmI pote ja manaH paryajJAnanA viSayamAM sAruM jJAna dharAvatAM hatAM te paNa bhagavAnane A viSayamAM je pUchayuM tenuM kAraNa e che ke teo potAnA ziSyane hitakArI zikSA detAM chatAM paNa ziSyonI zraddhAmAM daDhatA lAvavAne mATe temanI sAme pharIthI pUche che. athavA-sUtra racavAnI maryAdA Aja paddhatithI cAle che tethI paNa gautamasvAmIe prabhune e pramANe pUchayuM te kaI rIte deSapAtra nathI. zrI nandI sUtra Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / mUlam-jai maNussANaM, uppajjai kiM saMmucchimamaNussANaM ? gabbhavatiyamaNussANaM ? goyamA! gabbhavatiyamaNussANaM uppajjai no saMmucchimamaNussANaM // ___ chAyA-yadi manuSyANAmutpadyate kiM saMmUrchimamanuSyANAM ? garbhavyutkrAntikamanupyANAm ?, gautama ! garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, no saMmUrchimamanuSyANAm // TIkA-'jai maNussANaM ' ityAdi / gautamaH pRcchati-yadi manuSyANAmeva manaHparyavajJAnamutpadyaye, tarhi tat kiM saMmUrchimamanuSyANAmutpadyate, uta garbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, bhagavAnAha-he gautama ! saMmUrchimamanuSyANAM notpadyate, kiMtu garbhavyutkrAntikamanuSyANAm-garbhajamanuSyANAmeva manaHparyayajJAnamutpadyata ityarthaH / saMmUrchanaM saMmUrchaH, bhAve ghaJ , tena nivRttAH saMmUrchimAH, strIpuruSayoH saMyogena vinA ye prANinaH samutpadyante, te saMmUrchimAH, uccaaraadismudbhvaaH| saMmUrchimaviSaye'dhikaM jijJAsubhirAvazyakasUtrasya matkRtAyAM munitoSiNITIkAyAM vilokanIyam / ye tu _ 'jai maNussANaM uppajjai' ityAdi / phira gautama pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna manuSyoM ke hI utpanna hotA hai to kyA saMmUchima manuSyoM ko utpanna hotA hai athavA garbhaja manuSyoM ko ? bhagavAna kahate hai-he gautama ! yaha manaHparyayajJAna garbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA haiM, saMmUchima manuSyoM ko nahIM / strI aura puruSa ke saMyoga ke vinA jinakI utpatti hotI hai ve samUcchima kahalAte haiM / jaise-uccAra prasravaNa Adi meM jIvoM kI utpatti hotI hai| yaha janma ekendriya jIvoM se lekara asaMjJI paMcendriyataka ke jIvoM " jai maNussANaM uppajjai" tyAla. zathI gautama svAmI pUche cha-"3 Rard! ne bhanA5yayajJAna bhanu. ne ja utpanna thAya che te zuM saMmUcchimamanuSyane utpanna thAya che ke garbhaja manuSyane ?bhagavAna kahe che-"he gautama! A mana paryayajJAna garbhaja manuSyone ja utpanna thAya che, saMmUcchima manuSyane nahI." strI ane puruSanA saMyoga vinA jemanI utpatti thAya che te saMmUchima kahevAya che. jemake uccAra prasavaNa AdimAM jenI utpatti thAya che. A janma ekendriya jIthI laIne asaMjJI paMcendriya sudhInA ane heya che. A viSayamAM vizeSa jANavuM hoya te Avazyaka sUtranI amArI banAvelI muniSiNI TIkA jevI zrI nandI sUtra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nandIla garbhAzaye samutpadyante te garbhavyutkrAntikAH, zabdArthastvevam-garbha-garbhAzaye, vyutkrAntiH utpattiyeSAM te garbhavyutkrAntikAH, vyutkraanti-shbdo'trotpttivaacii| yadvAgarbhAd-garbhAvAsAd vyutkrAntiniSkramaNaM yeSAM te garbhavyutkrAntikAH / te dvidhAmanuSyAH1, paJcendriyatiryagyonikArazceti / garbhavyutkrAntikamanuSyAstridhA bhavantikarmabhUmijAH, akarmabhUmijAH, antIpajAzceti // mUlam-jai gabbhavakaMtiyamaNussANaM, uppajjai kiM kammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM ? akammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM ?, aMtaradIvagagabbhavatiyamaNussANaM?, goyamA! kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai, no akammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM, no aNtrdiivg-gbbhvkrtiy-mnnussaannN|| ke hotA hai / isa viSaya meM yadi vizeSa jAnanA ho to AvazyakasUtra kI hamArI banAI munitoSiNI TIkA dekhanA caahiye| jina jIvoM kI utpatti garbhAzaya se hotI hai ve garbhavyutkrAntika haiN| garbha-garbhAzayameM jina jIvoM kI vyutkrAnti-utpatti hotI hai ve garbhavyutkrAntika haiM, yaha garbhavyutkrAntika kA zabdArtha hai / athavA garbha se jinakA vyutkrAntiniSkramaNa-nikalanA-hotA hai ve garbhavyutkrAntika haiM / garbhavyutkrAntika jIva do prakAra ke hote haiM-eka manuSya, dUsare paMcendriya tiryaMcayonika / garbhavyutkrAntika manuSya bhI karmabhUmija, akarmabhUmija, evaMantaradvIpaja, isa taraha tIna prakAra ke hote haiN| prandraha karmabhUmiyoM meM, jo utpanna hote haiM vekarmabhUmija manuSya kahalAte haiM / tIsa akarmabhUmiyoM meM jo utpanna hote haiM ve akarmabhUmija manuSya kahalAte haiM, evaM chappana aMtaradvIpoM meM jo utpanna hote haiM ve antaradvIpaja manuSya kahalAte haiM / joIe. je jIvanI utpatti garbhAzayamAMthI thAya che teo garbhavyutkAntika che. garbhAzayamAM je jIvenI vyutkAnti (utpatti) thAya che teo garbhavyutkAtika che, A garbhavyutkAntikane zabdArtha che. athavA garbhamAMthI jemanI vyutkAnti (niSkamaNa, (nikaLavAnuM) thAya che teo garbhavyutkAntika che. garbhavyutkAntika jIva be prakAranA hoya che-eka manuSya, bIjAM paMcendriyatiryacanika. garbhavyutkAntika manuSya paNa karmabhUmija, akarmabhUmi eTale ke bhaMgabhUmija, ane antaradvIpaja, A rIte traNa prakAranAM hoya che. paMdara karmabhUmiomAM, trIsa akarmabhUmiomAM ane chappana aMtaradvIpamAM je utpanna thAya che, teo karmabhUmi ja, akarmabhUmija ane antaradvIpaja manuSya kahevAya che. zrI nandI sUtra Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| chAyA-yadi garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, kiM karmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAM ?, akarmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, antIpajagarbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, gautama ! karmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, noakarmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAm , no antIpaja-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm // TIkA-jai gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ' ityAdi / yadi garbhavyutkrAntikamanuSyANAM manaHparyavajJAnamutpadyate, tarhi tat kiM karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manupyANAm ?, kRSivANijyatapaHsaMyamAnuSThAnAdikarmapradhAnA bhUmayaH karmabhUmayaH, bharatapazcakairavatapaJcakamahAvidehapaJcakalakSaNAH paJcadaza karmabhUmayaH, tatra samutpannAH karmabhUmijAH, ye garbhavyutkrAntikAH garbhajAH manuSyAsteSAM manaHparyavajJAnamutpadyate kim , uta akarmabhUmijagarbhavyutkrAntikamanuSyANAM-kRSyAdikarmarahitAH kalpapAdapaphalopabhogamadhAnA bhUmayo haimavatapaJcakai-raNyavatapaJcaka-harivaSapazcaka-ramyakavarSapazvaka-devakurupaJcako-tarakurupaJcaka rUpAstriMzat akarmabhUmayastatra samutpannA akarmabhU 'jai gambhavakaMtiyamaNussANaM' ityAdi / yadi garbhavyutkrAntika manuSyoM ko manaHparyayajJAna utpanna hotA hai to vaha kyA karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA haiM, athavA akarmabhUmigarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai yA antaradIpagarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai / jina bhUmiyoM meM kRSi, vANijya, tapAsaMyama Adi kA anuSThAna pradhAnarUpa se kiyA jAtA hai ve karmabhUmiyAM haiN| ye karmabhUmiyAM pAMca bharata pAMca airavata aura pAMca mahAvideha ke bheda se prandraha batalAI gaI haiN| inameM jo garbha se utpanna hote haiM ve karmabhUmijagarbhavyutkrAntika manuSya haiN| jina bhUmiyoM meM pUrvokta kRSyAdikarmAnuSThAna nahIM hotA hai kintu kalpavRkSoM se hI jahAM jIvoM ko bhoga aura upabhoga kI sAmagrI prApta hotI rahatI hai ve akarma bhUmiyAM haiM, ye pAMca haimavata "jai gabbhavatiyamaNussANa" tyAdi. je garbhavyutkAntika manuSyane mana:paryayajJAna utpanna thAya che te te zuM karmabhUmigarbhajamanuSyane utpanna thAya che, athavA akarmabhUmigarbhaja manuSyane utpanna thAya che, ke antaradvIpa garbhajamanuSyane utpanna thAya che ? je bhUmimAM kRSi, vepAra, tapasaMyama AdinuM anuSThAna mukhyatve karAya che te karmabhUmi che. te karmabhUmiyo pAMca bharata, pAMca airAvata ane pAMca mahAvidehanA bhedathI paMdara batAvela che. teomAM je garbhathI utpanna thAya che te karmabhUmija-garbhavyutkAntika manuSya che. je bhUmimAM pUrvakathita kRSi vagere karmAnuSThAna hotA nathI paNa kalpavRkSo vaDe ja jyAM chAne bhega ane upaganI sAmagrI maLatI rahe che zrI nandI sUtra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nandIsUtre mijAH, ye garbhavyutkrAntikA manuSyAsteSAM vA, uta kima antaradvIpaja garbhavyutkrAntikamanuSyANAm antare-lavaNasamudrasya madhye dvIpAH antaradvIpAH, te ca-himavatparvatapAdapratiSThitA ekorukAdhAH SaTpaJcAzatsaMkhyakA bhavanti, tatra ye samutpannA garbhavyutkrAntikA manuSyAsteSAM vA manaHparyayajJAnamutpadyate, kimiti praznaH / bhagavAnAha- goyamA ! ' ityAdi / he gautama ! karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyAmAmeva manaH paryayajJAnamutpadyate, na tu akarmabhUmijAnAM garbhavyutkrAntikamanuSyANAM nApi cAntaradvIpajAnAM garbhavyutkrAntikamanuSyANAmiti / kSetra, pAMca airaNyavata kSetra, pAMca harivarSa kSetra, pAMca ramyaka kSetra, pAMca devakuru, pAMca uttarakuru, isa prakAra tIsa haiM / jaMbUdvIpa meM bharatakSetra kI sImApara sthita himavAn parvata ke donoM chora-kinAre-pUrvapazcima lavaNa samudra meM phaile hue haiN| isI prakAra airavatakSetra kI sImApara sthita zikharIparvata ke donoM chora bhI lavaNasamudra meM phaile hue haiN| pratyeka chora do bhAga meM vibhAjita hone ke kAraNa kula milAkara donoM parvatoM ke ATha bhAga lavaNasamudra meM Aye hue haiN| ye bhAga dADhake AkAra ke haiM / pratyeka bhAga para yugaliyoM kI vastIvAle sAta 2 dvIpa hone se saba chappana haiM / ye lavaNasamudra meM Aye hue hone ke kAraNa antaradvIpa kahalAte haiN| ye ekorukAdi nAma se prasiddha haiN| unameM akarmabhUmi (bhogabhUmi )kI racanA hai| isa prakAra gautamakA prazna sunakara prabhune kahA-he gautama! mana:paryayajJAna karmabhUmija garbhavyutkrAntika manuSyoM ke hI hotA hai / akarmabhUmija garbhavyutkrAntika manuSyoM ke nahIM aura na antaradIpaja garbhavyakrAntika manuSyoM ko // te akarmabhUmi che. teo pAMca haimavata kSetra, pAMca rANyavata kSetra, pAMca hari. varSa kSetra, pAMca ramyaka varSa, pAMca devaku, pAMca uttarakurukSetra, A pramANe trIsa che. jaMbudvIpamAM bharatakSetranI sImA para rahela himavAna parvatanI ane kera (cheDA) pUrva-pazcima lavaNasamudramAM phelAyelI che. A rIte airAvata kSetranI sImA para rahela zikharI parvatanA bane cheDA paNa lavaNasamudramAM phelAyelAM che. pratyeka cheDe be bhAgamAM vibhAjita hovAne kAraNe kula maLIne bane parvatenA ATha bhAga lavaNasamudramAM AvelA che. te bhAga dADhanA AkAranA che. pratyeka bhAga para cugaliyAnI vastIvALA sAta, sAta, dvIpa hovAthI kula maLIne chappana che. teo lavaNasamudramAM AvelA hovAthI antaradvIpa kahevAya che. teomAM akarmabhUmi (gabhUmi)nI racanA che. gautamane e prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM"he gautama! manaparyaya jJAna karmabhUmija garbhavyutkAntika manuSyone ja thAya che, akarmabhUmija garbhavyutkAntika manuSyane nahI. ane antaradvIpaja gayutkAntika bhanuSyAne 555 nAhI." zrI nandI sUtra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-zAnamedAH / mUlam-jai kammabhUmiya-gabbhavakratiya-maNussANaM, upajjai kiMsaMkhijjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM?, asaMkhijjavAsAuya-kammabhUmiyaM-gabbhavatiya-maNussANaM ?, goyamA! saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai, no asaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiyamaNussANaM // chAyA--yadi karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate kiM saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, asaMkhyeyavarSAyuSkarmabhUmijagarbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama! saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no asNkhyevrssaayussk-krmbhuumij-grbhvyutkraantik-mnussyaannaam| TIkA-'jai kammabhUmiya0' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM-saMkhyeyavarSAMyuSkAH pUrvakoTyAdijIvinaH, asaMkhyeyavarSAyuSkAH-palyopamAdijIvina iti / 'jaha kammabhUmiyaH' ityAdi / aba punaH gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai to kyA saMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSya haiM unako hotA hai athavA jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSya hai unako hotA hai / ekakoTi pUrva Adi AyuvAloM kA nAma saMkhyAtavarSAyuSka aura gaNanA se pare palyopama Adi AyuvAloM kA nAma asaMkhyAtavarSAyuSka hai / gautama ke isa prazna ko sunakara bhagavAna ne kahA-he gautama! manaHparyayajJAna saMkhyAtavarSa kI AyuvAle aise karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hI utpanna hotA hai asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko nahIM / "jai kammabhUmiya0" tyAdi have gautama svAmI pharIthI prabhune pUche che-"he bhadanta ! je mana paryayajJAna karmabhUmigarbhaja manuSyone thAya che te zuM saMkhyAta varSanA AyuSyavALA karmabhUmigarbhaja manuSya che temane thAya che ke je asaMkhyAta varSanuM AyuSyavALA karmabhUmigarbhaja manuSya che temane thAya che?" eka kaTi pUrva Adi AyuvALAnuM nAma saMkhyAtavarSanA AyuvALA, ane gaNanAthI para palyopama Adi AyuvALAnuM nAma asaMkhyAta varSane AyuvALAM che. gautamane e prazna sAMbhaLIne bhagavAne kahyuM: "he gautama! mana:paryayajJAna saMkhyAta varSanAM AyuSyavALA evA karmabhUmigarbhaja manuSyane ja utpanna thAya che. asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA karmabhUmigarbhaja manuSyane nahIM." zrI nandI sUtra Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam-jai saMkhejavAsAuya-kammabhUmiyaM-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai kiM pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiyagabbhavatiyamaNussANaM ?, apajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakratiya-maNussANaM?, goyamA! pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM, uppajjai, no appjjttg-sNkhejjvaasaauy-kmmbhuumiy-gbbhvtiymnnussaannN|| chAyA--yadi saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAmutpadyate, kiM paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm ?, aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama ! paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no aparyAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm // ___TIkA-'jai saMkhejjavAsAuya' ityAdi / vyakhyA nigdsiddhaa| navaraMparyAptakanAmakarmodayAniSpannaparyAptimantaH paryAptAH 'arzaAdibhyo'c ' iti matvarthIyo'c / ta eva paryAptakanAmakarmodayAdaniSpannaparyAptiyogAdaparyAptAsta evAparyAptakA iti / / 'jai saMkhejjavAsAuya0' ityAdi / prabhu se kathita isa uttara ko sunakara gautamane punaH prabhu se pUchAhe bhadaMta ! yadi manaHparyayajJAna saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA vaha paryApta saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai athavA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko hotA hai ? / gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA-he gautama ! manaHparyayajJAna, praryApta saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja " jai saMkhejjavAsAuya0" tyAha. prabhue kahela te uttara sAMbhaLIne gautame pharIthI prabhune pUchayuM-"he bhadanta! je manaHparyayajJAna saMkhyAta varSanA AyuvALA karmabhUmigarbhaja manuSyane utpana thAya che te te zuM paryAptaka saMprakhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigarbhaja mana ne thAya che athavA aparyAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigaja manuoNne thAya che?" gautamane A prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM-"he gautama! mana paryayajJAna paryAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmigarbhaja manuSyane zrI nandI sUtra Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mUlam-jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakaMtiya-maNussANaM uppajjai, kiM sammadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM?, micchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM?, sammamicchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAu ya-kammabhUmiya-gabbhavatiya maNussANaM?, goyamA !sammadiSTi-pajjattagasaMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM uppajjai,nomicchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya--kammabhUmiyagabbhavatiya-maNussANaM, no sammamicchadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakaMtiya-maNussANaM // chAyA-yadi paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manughyANAmutpadyate, kiM samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyukrAntika-manuSyANAM ?, mithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika manuSyANAM ?, samyagmithyAdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagarbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, gautama ! samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no mithyAdRSTiparyAptaka-saMkhyeyava yuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm , no samyamithyAdRSTi-(mizradRSTi) -pryaaptk-sNkhyeyvrssaayussk-krmbhuumij-grbhvyutkraantik-mnussyaannaam|| manuSyoM ko hI hotA hai| aparyApta saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko nahIM / paryApta nAmakarma ke udaya se jinakI chaha paryAptiyAM niSpanna ho cukI haiM ve paryApta manuSya haiM, aparyApta nAmakarma ke udaya se jinakI paryAptiyAM niSpanna nahIM huI haiM ve aparyApta manuSya haiN| ja thAya che, aparyAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA karmabhUmi garbhaja manuSyane nahI." paryAptaka nAma-karmanA udayathI jemanI cha paryAsiyo pUrNa thaI cUkI che te paryAptaka manuSyo che ane aparyApta-nAmakarmanA udayathI jemanI paryANiyo pUrNa thaI nathI te aparyApaka manuSyo che. zrI nandI sUtra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre TIkA - ' jai pajjattaga-saMkhejjavAsAuya ' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM - samyagdRSTayaH- samyak = aviparItA dRSTiryeSAM te tathA, mithyA = viparItA dRSTiryeSAM te tathA samyagRmithyAdRSTayastu pratipattyabhimukhA antarmuhUrtamAtraM bhavanti, na tu parityAgAbhimukhA iti // 168 'jai pajjanttaga0 ' ityAdi / prabhudvArA isa pUrvokta uttara ko sunakara punaH gautamane pUchA- he bhadanta ! yadi mana:paryayajJAna, paryAptaka saMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmi garbhaja manuSyoM ko hI hotA hai to kyA samyagdRSTi- paryAptaka- saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai? athavA pUrvokta vizepaNa viziSTa midhyAdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? yA pUrvokta vizeSaNa sahita samyagamidhyAdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? / gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA- he gautama! vaha manaH paryayajJAna paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmi garbhaja samyagdRSTi manuSyoM ko hI utpanna hotA hai / paryApta saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmigarbhaja mithyAdRSTi manuSyoM ko, tathA paryAptaka Adi vizeSaNa viziSTa mizradRSTisaMpanna manuSyoM ko utpanna nahIM hotA hai| tatvoM meM aviparIta jinakI dRSTi-ruci hotI hai ve samyagdRSTi haiM, tathA tattvoM meM jinakI ruci viparIta hotI hai ve mithyAdRSTi haiM / antamuhUrtataka pratipatti ke abhimukha jo hoveM ve mizradRSTi haiM / arthAt jisake udaya samaya meM yathArthatA kI ruci yA aruci na hokara dolAyamAnasthiti rahe vaha mizradRSTi hai / / " 66 'jai pajjattaga0 " ityAdi. prabhudrArA pUrvokta uttarane sAMbhaLIne pharI gautame pUchyuM- huM bhanta ! jo mana:paryaM yajJAna, paryAptaka saMkhyAta varSanAM AyuvALA kama bhUmigarbhajamanuSyone ja thAya che teA zuM samyakdRSTi-paryAptaka-sa MkhyAtavarSAyuSka kama bhUmija manuSyone utpanna thAya che ? ke pUrvoktavizeSaNa viziSTamithyArdaSTi manuSyone utpanna thAya che ? ke pUrvIktavizeSaNasahita samyakRi mithyAdaSTi manuSyone utpanna thAya che?" gautamanA A prazna sAMbhaLIne prabhue kahyuM--" te manaH payajJAna karma bhUmigaja, paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka (saMkhyAta varSanA AyuvALA ) samyagdaSTi manuSyone ja utpanna thAya che. paryAptaka, saMkhyAvarSAyuSka kama bhUmigarbhaja mithyArdaSTi manuSyone tathA paryAptakaADhivizeSaNaviziSTa mizraSTisa'panna manuSyone utpanna thatu nathI. " tattvAmAM aviparIta jemanI dRSTi-rUci hoya che teo samyagdaSTi che, tathA tattvAmAM jemanI ruci viparIta heAya che teo mithyAdaSTi che. antarmuhUta sudhI pratipattine abhimukha je hoya te mizrardaSTi che. eTale ke jenA udbhayasamayamAM yathArthatAnI ruci athavA aruci na thatAM dolAyamAna sthiti rahe te mizradaeNSTi che, " zrI nandI sUtra Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 169 mUlam - jai sammaddiTTi - pajjattaga-saMkhejjavAsAuya - kammabhUmiya- gabbhavatiya- maNussANaM uppajjai, kiM saMjaya - sammaddihipajjattaga-saMkhejjavAsAuya - kammabhUmiya - gabbhavakkaMtiya -- maNussANaM ?, asaMjaya - sammaddiTThi - pajjattaga-saMkhejjavAsAu yakammabhUmiya- gabbhavatiya- maNussANaM ?, saMjayA saMjaya- samadihipajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya- gabbhavakkaMtiya- maNussANaM? goyamA ! saMjaya - sammaddiTTi pajjattaga-saMkhejjavAsAuya kammabhUmiya-gabbhavakaMtiya- maNussANaM uppajjai, no asaMjaya - sammadiTThipajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-kammavatiya-maNussANaM, no saMjayA saMjaya - sammaddiTTi pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya- gabbhavakkaMtiya- maNussANaM // chAyA - yadi samyagdRSTiparyAptaka- saMkhyeya varSAyuSka- karmabhUmija garbhavyutkrAntika manuSyANAmutpadyate, kiM saMyata- samyagdRSTi- paryApta saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija - garbhavyutkrAntika- manuSyANAm?, asaMyata-samyagdRSTi- paryAptaka-saMkhyeyava yuSka - karmabhUmija - garbhavyutkrAntika manuSyANAM ?, saMyatAsaMyatasamyagdRSTi-paryAptakasaMkhyeya varSAyuSka - karmabhUmija - garbhavyutkrAntika- manuSyANAm ?, gautama ! saMyata-samyadRSTi- paryApta saMkhye varSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika manuSyANAmutpadyate, no asaMyata- samyagdRSTi - paryApta saMkhyeyavarSAyuSka - karmabhUmija -- garbhavyutkrAntika-manuvyANAM no saMyatAsaMyata - samyagdRSTi - paryApta saMkhyeyavarSAyuSka- karmabhUmija-garbhavyutkrAntika - manuSyANAm // TIkA- ' jai sammaddihi ' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraM saMyatAH = sarvaviratimantaH, asaMyatAH = aviratasamyagdRSTayaH, saMyatAsaMyatAH - dezaviratimantaH zrAvakA iti // 6 'jai sammaddiTThi 0 ' ityAdi / phira gautama pUchate haiM - he bhadanta ! yadi yaha mana:paryayajJAna paryAptaka, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle, karmabhUmigarbhaja samyagdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai to kyA jo pUrvoktavizeSaNasahita saMyata-samyagdRSTi 66 jai samma diTThi0 " ityAdi vaNI gautama svAmI pUche che - "he lahanta ! yA mana:paryaya jJAna paryApta4, sakhyAta vaSa~nAM AyuvALA, karma bhUmigabha ja samyakdaSTi manuSyane utpanna thAya che tA zu pUrvoktavizeSaNasahita sayatasamyagraSTi manuSyAne utpanna zrI nandI sUtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 __ nandIle manuSyoM ko utpanna hotA hai athavA pUrvoktavizeSaNasahita asaMyata samyagdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? yA pUrvoktavizeSaNaviziSTa saMyatAsaMyata (paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka) samyagdRSTi manuSyoM ko utpanna hotA hai ? / gautama ke isa prazna ko sunakara prabhune kahA-he gautama ! yaha manaHparyayajJAna jo samyagdRSTi saMyata haiM paryAptaka haiM saMkhyAtavarSa kI AyuvAle haiM karmabhUmi meM utpanna hue haiM, garbha se jinakA janma huA hai unake hI utpanna hotA hai, jo samyagdRSTi manuSya saMyata nahIM haiM cAhe bhale ve paryAptaka hoM, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle hoM, karmabhUmi meM janme hoM, garbha se utpanna hue hoM unako manaHparyayajJAna nahIM hotA hai, aura jo samyagdRSTi manuSya saMyatAsaMyata haiM, paMcamaguNasthAnavartI haiM, paryAptaka haiM, saMkhyAtavarSa kI AyuvAle haiM karmabhUmija haiM, garbhajanmavAle haiM to bhI unake utpanna nahIM hotA hai / saMyata kA tAtparya sarvaviratisaMpanna munijanoM se hai| asaMyatakA tAtparya caturthaguNasthAnavartI avirata samyagdRSTi se aura saMyatAsaMyata se paMcamaguNasthAnavartI dezasaMyamI zrAvaka se hai| ___ bhAvArtha-yaha manaHparyayajJAna munijanoM ke hI hotA hai / caturthaguNasthAnavartI yA paMcamaguNasthAnavI jIvoM ke nahIM hotA hai / thAya che ke pUrvoktavizeSaNasahita asaMta-samyagRSTi manuSyane utpanna thAya che? ke pUrvoktavizeSaNaviziSTa saMyatAsaMyata (paMcamaguNasthAnavarsI zrAvaka) samyagRSTi manuSyane utpanna thAya che ? " gautamane A prazna sAMbhaLIne bhagavAne kahyuM-"he gautama ! A mana:paryayajJAna je samyagadaSTi saMyata che, paryAptaka che, saMkhyAta varSanAM AyuSyavALA che, karmabhUmimAM utpanna thayA che, ane garbhamAMthI jene janma thayo che temane ja utpanna thAya che. je samyagadaSTi manuSya saMyata nathI bhale teo paryAptaka hoya, saMdhyAta varSanAM AyuSyavALA hoya, karmabhUmimAM janmyA hoya, garbhathI utpanna thayAM hoya, chatAM temane manaHparyayajJAna thatuM nathI, tathA je samyagadaSTi manuSya saMyatAsaMyata che, (paMcama-guNasthAnavatI che), paryApaka che, saMkhyAta varSanAM AyuSyavALAM che, karmabhUmimAM janmelA che. garbhathI janmelAM che te paNa temane utpanna thatuM nathI. saMyatanuM tAtparya sarvavirativALA munijane che. asaMyatanuM tAtparya caturthaguNasthAnavartI avirata saMyamadaSTi, ane saMyatAsaMyatathI paMcamaguNasthAnavartI dezavirati zrAvaka che. tAtparya e che ke A mana:paryayajJAna munijanene ja thAya che. caturthaguNasthAnavartI ke paMcaguNasthAnavatta chane thatuM nathI. zrI nandI sUtra Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| mUlam-jai saMjayasamadihi-pajjattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya maNussANaM uppajjai, kiM pamattasaMjayasammadihi-pajjattaga-saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM ? apamattasaMjaya - sammadihi-pajjattagasaMkhejjavAsAuya - kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya--maNussANaM?, goyamA ! apamattasaMjaya-sammadihi-pajjattaga-saMkhejavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavatiya-maNussANaM upajai, no pamattasaMjaya. sammadihi-pajattaga-saMkhejavAsAuya -kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANaM // chAyA-yadi saMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyukrAntika-manuSyANAmutpadyate, kiM pramattasaMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka -karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ? gautama ! apramatta-saMyata samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika manuSyANAmutpadyate, no pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntikamanuSyANAm // ____TIkA-'jai saMjaya-sammadiTThi ' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / navaraMpramattasaMyatAH-pramAdyanti-mohanIyAdikarmaprabhAvataH saMjvalana kaSAyanidrAdyanyatamapramAdayogataH saMyamayogeSu sIdantIti pramattAH, 'kartariktaH,' pramattAzca te saMyatAH pramatta 'jai saMjayasammaddiSTi0' ityaadi| phira gautama pUchate haiM-he bhadanta ! yadi manaHparyayajJAna saMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hotA hai jaisA ki Upara Apane kahA hai ki jo manuSya paryAptaka haiM, saMkhyAtavarSa kI AyuvAlA hai, karmabhUmi meM janmA hai aura garbha se utpanna huA hai aise sakalasaMyamI samyagdRSTi manuSya " jai saMjayasammadiDhi chatyAhi vajI gautama 5che che-" mahanta! mana:5ya yajJAna syt-sbhy:daSTi manuSyane thAya che jema ke Ape upara kahyuM ke je manuSyo paryApaka che, saMkhyAta varSanAM AyuSyavALA che, karmabhUmimAM janmyAM che, ane garbhamAMthI utpana thayAM che evAM sakaLasaMyamI samyagadaSTi manuSyone mana paryayajJAna thAya zrI nandI sUtra Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nandIsUtre saMyatAste ca prAyo gacchavAsinaH, teSAM kvacidanupayogasaMbhavAt / apramattasaMyatAstu pAyo jinakalpikAH parihAravizuddhikAH, yathAlaMdakalpikAH, pratimApratipannAsteSAM satatopayogAt / iha tu ye gacchavAsinaH pramAdarahitAste'pyapramattA draSTavyAH / gacchanirgatA api pramAdarahitA apramattA bodhyAH // ke manaHparyayajJAna hotA hai, to kyA pUrvokta vizeSaNavAle pramatta-saMyata samyagdRSTi ko hotA hai ? athavA ina vizeSaNoMvAle apramatta saMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hotA hai ? bhAvArtha-gautama kA prazna-yaha manaHparyayajJAna chaThaveM guNasthAnavartI munijanoM ke hotA hai yA sAtaveM guNasthAnavartI munijanoM ke hotA hai ? bhagavAn kahate haiM-he gautama ! yaha manaHparyayajJAna unhIM samyagdRSTi manuSyoM ke hotA hai jo paryAptaka Adi vizeSaNoMvAle hote hue apramatta banakara saMyama kA pAlana karate haiM, arthAt-saptamaguNasthAnavartI hote haiM / jo samyagdRSTi paryAptaka Adi vizeSaNoM se suzobhita hote hue bhI pramAdayukta ho saMyama kA pAlana karate haiM-SaSThaguNasthAnavartI hote haiM-unako manaHparyayajJAna nahIM hotA hai / mohanIya Adi karma ke prabhAva se jo munijana saMjvalana kaSAya evaM nidrA AdirUpa kisI eka pramAda meM patita hokara saMyamameM zithilatA karate haiM ve pramattasaMyata haiM / aise sAdhujana prAyaH gacchavAsI hote haiN| inakA saMyamasthAna meM kahIM anupayoga bhI ho sakatA hai / jo apramattasaMyata hote haiM ve prAyaH jinakalpI hote haiN| che, te zuM pUrvoktavizeSaNavALA pramatta-saMta-samyagdaSTine thAya che? athavA e vizeSaNethI yukata apramatta-saMyata-samyagadaSTi manuSyane thAya che?" bhAvArtha-gautamane prazna-A mana 5ryaya jJAna chaThThAM guNasthAnavarlI munijanene thAya che ke sAtamAM guNasthAnavatI munijanene thAya che? bhagavAna kahe che-"he gautama ! A mana paryayajJAna eja samyagadaSTi manuSyane thAya che ke jeo paryAptaka Adi vizeSaNavALA hoya che, A pramatta banIne saMyamanuM pAlana kare che, eTale ke saptamaguNasthAnavatI hoya che, jeo samyagudaSTi paryApaka Adi vizeSaNathI suzobhita hovA chatAM paNa pramAdavALA thaIne saMyamanuM pAlana kare che-chaThThAguNasthAnavatI hoya che-temane mana 5ryayajJAna thatuM nathI." mehanIya Adi karmanA prabhAvathI je munijana saMjavalana kaSAya ane nidrA Adi rUpa kaI eka pramAdamAM paDIne saMyamamAM zithilatA kare che teo pramattasaMyata che. evAM sAdhujana prAyaH chavAsI hoya che. temanA saMyamasthAnamAM kayAMka anupacAga paNa hoI zake che. jeo apramatta-saMyata hoya che. zrI nandI sUtra Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 173 mUlam-jai appamatta saMjaya-sammadihi-pajattaga-saMkhejavAsAuyakammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM uppajjai, kiM iDhipatta-appamatta-saMjaya-sammadidvi-pajattaga-saMkhejavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM?, aNiDhipatta-appamatta-saMjaya. sammadihi-pajjattaga -saMkhejjavAsAuya-kammabhUmiya-gabbhavakratiyamaNussANaM ?, goyamA ! iDhipatta-apamatta-saMjaya-sammadihipajattaga-saMkhejavAsAuya kammabhUmiya-gabbhavakkaMtiya-maNussANaM uppajai, no aNiDhipatta-appamatta-saMjaya-sammadidvipajjattagasaMkhejavAsAuya-kammabhUmiya--gabbhavatiya--maNussANaM maNapa. jjavanANaM samuppajjai // sU0 17 // chAyA-yadi apramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija -garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, kiM RddhiprAptA'pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAsaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAm ?, aRddhiprAptApamatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manubyANAm?, gautama! RddhimAptA'pramatta-saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkakarmabhUmija-garbhavyutkrAntika-manuSyANAmutpadyate, no anRddhiprAptA'pramattasaMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija - garbhavyutkrAntika-manuSyANAM manaHparyayajJAnaM samutpadyate // sU0 17 // parihAra vizuddhi nAmaka cAritra kA pAlana karate haiN| yathAlaMdakalpika hote haiM / patimApratipanna hote haiM / saMyama meM inakA satata upayoga rahatA hai| vahAM para jo gacchavAsI sAdhujana haiM ve yadi pramAdarahita hokara saMyama kA pAlana karate haiM to ve bhI apramattasaMyata haiM / tathA gaccha se nikale hue bhI pramAdarahita sAdhujana apramatta hI jAnanA caahiye| teo sAmAnya rIte jinakI hoya che, parihAra vizuddhi nAmanAM cAritranuM pAlana kare che. yathAlaMdakalpika hoya che, pratimApratipanna hoya che, saMyamamAM temane haMmezA upaga rahe che. ahIM je gacchavAsI sAdhujana che teo je pramAda rahita thaIne saMyamanuM pAlana kare che te teo paNa apramatta saMyata che. tathA gacchamAMthI nIkaLI gayela pramAdarahita sAdhujanene paNa apramatta ja jANavA joIe, zrI nandI sUtra Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nandIsUtre ____TIkA-'jai appamattasaMjaya0 ' ityAdi / vyAkhyA spaSTA, navaram-RddhI:AmauMSadhyAdilakSaNAH prAptA RddhimAptAH, tadviparItAH anRddhipraaptaaH| viziTamuttarottarapUrvArthapratipAdakaM zrutamavagAhamAnAH zrutasAmarthyatastInAM tIvratarAM zubhamAvanAmadhirohanto'pramattasaMyatA RddhIH prApnuvanti / AmauMSadhyAdInAmanyatamAmRddhimavadhiRddhiM vA prAptasya manaHparyayajJAvamutpadyate. natvavRddhiprAptasyeti bhAvaH / 'jai appamattasaMjaya0' ityAdi / gautama manaHparyayajJAna kI prApti kA yaha pUrvokta saba nimitta sunakara prabhu se punaH pUchate hai ki-he bhadanta ! yadi yahI bAta hai ki manaHparyayajJAna paryAptaka, saMkhyeya varSAyuSka, karmabhUmija-garbhavyutkrAntika apramattasaMyata samyagdRSTi manuSyoM ko hI utpanna hotA hai to kyA jo Rddhi prApta-RddhivAle uktavizeSaNaviziSTa manuSyoM ko utpanna hotA hai ? athavA anRddhiprApta Rddhirahita pUrvokta vizeSaNavAle manuSyoM ko utpanna hotA hai ? bhagavAn ne kahA-he gautama ! yaha manaHparyayajJAna RddhiprApta pUrvokta vizeSaNavAle manuSyoM ko hI utpanna hotA hai kintu aRddhiprApta-Rddhirahita ko nahIM hotA hai| bhAvArtha-prabhune gautama ko isa sUtra dvArA yaha samajhAyA hai ki jo apramatta saMyata samyagdRSTi manuSya RddhiprApta-Amarza-auSadhi Adi labdhisaMpanna hote haiM unhIM ko yaha manaHparyayajJAna utpanna hotA hai / jinake Amarza-auSadhi Adi labdhiyAM prApta nahIM huI haiM unake nahIM hotA hai / " jai apramattasaMjaya0" tyAhi gautama mana:paryaya jJAnanI prAptinA pUrvakathita sarva nimitta sAMbhaLIne prabhune pharIthI pUche che-"he bhadanta! je Aja vAta che ke manaH paryayajJAna paryAptaka, saMkheya varSanA AyuvALAM, karmabhUmija, garbhavyutkAntika apramata-saMyata samyagadaSTi manuSyane ja utpanna thAya che te zuM je RddhivALA, upara kahela vizeSaNavALA manuSyane utpanna thAya che ke nAddhirahita pUrvokatavizeSaNavALA manuSyane utpanna thAya che?" bhagavAne kahyuM-"he gautama! A mana:paryaya jJAna RddhivALA pUrvokatavizeSaNavALA manuSyane ja utpanna thAya che paNa Rddhirahita manuSyane prApta thatuM nathI. - bhAvArtha-prabhue gautamane A sUtra dvArA e samajAvyuM ke je apramatta saMyata samyagadaSTi manuSyo addhivALA Ama-auSadhi Adi labdhivALA hoya che temane ja A mana:paryayajJAna utpanna thAya che. jemane Ama-auSadhi Adi labdhi prApta thaI nathI temane thatuM nathI. keTalAka apramata-saMyata-samyaga zrI nandI sUtra Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 175 nanu - asyaiva sUtrasya prAraMbhe ' mana:paryayajJAnaM manuSyANAmutpadyate ityukte sAmarthyAd ' amanuSyANAM notpadyate ' ityarthoM jJAtuM zakyate, tataH kathamucyate' no amaNussANaM uppajjara' ityAdi ? | ucyate -- iha ziSyAstrividhA bhavanti, udghaTitajJAH, madhyamajJAH, mapazcitajJAzca / tatra ye udghaTitajJAste guruNA yathoktasAmarthyam tadavabudhyante tathaiva madhyakitaneka apramatta saMyata samyagdRSTi jIva viziSTa tathA uttarottara apUrva 2 artha ke pratipAdaka AgamoM ke samyak abhyAsa se unake pUrNa jJAtA bana jAte haiM / isase unake citta meM tIvra tIvratara zubha bhAvanAe jAgrata hotI rahatI haiM, ataH ina bhAvanAoM ke bala para ve Amarza - auSadhi Adi labdhiyA~ ko prApta kara liyA karate haiN| jina apramatta saMyatoM ke Amarza - auSadhi Adi labdhiyoM meM se koi eka labdhi bhI prApta ho cukI haiM, athavA avadhijJAnalabdhi ke ve dhAraka bana cuke haiM to unako mana:paryayajJAna avazya hotA hai, parantu apramatta, saMyama ke dhAraka hone para bhI yadi ve RddhiprApta nahIM haiM to aisI sthiti meM unako mana:paryayajJAna utpanna nahIM hotA hai / zaMkA- isI sUtra ke prAraMbha meM mana:paryayajJAna manuSyoM ke utpanna hotA hai aisA kahane para sAmarthya se hI yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki amanuSyoM ke mana:paryayajJAna utpanna nahIM hotA hai, taba phira "amanuSyANAM notpadyate " aisA kyoM kahA ? dRSTi jIva viziSTa tathA uttarottara apUrva apUrva arthanA pratipAdaka AgamAnA samyag abhyAsathI temanA pUrNa jANakAra thaI jAya che, tethI temanAM cittamAM tIvra ane tIvratara zubha bhAvanA jAgRta thatI rahe che, tethI e bhAvanAonA prabhAvathI teo Amaza-auSadhi Adi labdhine prApta karyo kare che. je apramatta sayatAne Amaza-eSadhi Adi labdhiomAMthI kAi eka labdhi paNa prApta thaI gaI hAya, athavA avadhijJAnalabdhinA tee dhAranArA banI gayA hAya tA temane mana:paryaMcajJAna jarUra utpanna thAya che, paNu apramatta saMcamanA dhAraNa karanArA hAvA chatAM paNa jo teone Rddhi prApta thaI nahAya te evI sthitimAM temane mana:paryayajJAna utpanna thatu nathI. zakA--Aja sUtranI zarUAtamAM mana:paryaya jJAna manuSyAne utpanna thAya che" ema kahevA mAtrathI ja e vAta spaSTa thaI jAya che ke amanuSyAne manaHpaya jJAna utpanna thatuM nathI, chatAM yazu " amanuSyANAM notpadyate " me N zA bhATe 4 1 zrI nandI sUtra Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 nandIsUtre majJA api / ye tu ziSyA avyutpannatvAnna yathoktasAmarthyAvagamakuzalAste prapaJcitamevArtha jJAtuM samarthA bhavanti, tatasteSAnugrahAya sAmarthyalabdhamapyartha bodhayituM guravaH yatante / mahApuruSAH khalu paramadayAlutvAdavizeSaNa sarveSAmanugrahAya pravartante, tato na kazcid dossH|| mU0 17 // uttara-isakA kAraNa isa prakAra hai-ziSya tIna prakAra ke hote haiM 1 udghaTitajJa, 2 madhyamajJa, 3 prpNcitjny| inameM jo prathama aura dvitIya naMbara ke ziSya huA karate haiM ve guru ke dvArA kathita arthake sAmarthya se labhya artha ko jAna liyA karate haiN| parantu jo tIsare naMbara ke ziSya hote haiM ve guru ke dvArA kathita artha ke sAmarthya se labhya artha ko jAnane meM akuzalamati huA karate haiN| kyoM ki inakI buddhi itanI vyutpanna nahIM hotI hai, ataH inake samakSa jabataka vistArapUrvaka bAta nahIM kahI jAve tabataka ve nahIM samajha sakate haiM, ataH inake Upara anugraha kI bhAvanA se prerita bane hue guru mahArAja sAmarthya labhya bhI artha ko unheM samajhAne ke liye pravRttizIla hote haiM, aura isIliye ve usako phira zabdoM dvArA prakaTa kara diyA karate haiM / mahApuruSa parama dayAla hote haiM, ataH saba jIvoM ke anugraha kI bhAvanA se ve vinA pakSapAta ke sAmAnyarUpa se 'saba ko bodha ho' isI eka abhilASA ke vazavartI banakara artha kA pratipAdana kiyA karate haiM aura isIke anurUpa unakI pravRtti huA karatI hai // sU0 17 // uttara-tenuM kAraNa A pramANe che-ziSya traNa jAtanA hoya che (1) udhdhattitjny, (2) madhyabhajJa, (3) apayitajJa. tamAma paDesA mana bhI nmn| je ziSya hoya che teo guru vaDe kahevAyelA arthanA sAmarthyathI labhya arthane jANI le che, paNa je trIjA naMbaranA ziSya hoya che teo gurunA dvArA kahevAyelA arthanA sAmarthyathI labhya arthane jANavAmAM akuzaLa mativALA hoya che, kAraNa ke temanI buddhi eTalI badhI kuzaLa hetI nathI, tethI temanI sAme jyAM sudhI vistArapUrvaka vAta kahevAmAM na Ave tyAM sudhI teo samajI zakatA nathI. tethI ja tenA upara kRpA karavAnI bhAvanAthI prerAyelA guru mahArAja sAmarthya labhya artha paNa temane samajAvavAne mATe pravRttizIla rahe che, ane tethI teo tene pharIthI zabdo dvArA pragaTa kare che, mahApuruSa ghaNuM dayALu hoya che. tethI badhA jIvo para kRpA karavAnI bhAvanAthI pakSapAta vinA sAmAnyarUpe badhAne baMdha thAya, evI eka abhilASAne tAbe thaIne arthanuM pratipAdana karyA kare che. ane tene anurUpa temanI pravRtti thayA kare che. sU 17che. zrI nandI sUtra Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 177 RddhiprAptAnAmapramattasaMyatAnAmutpadyamAnaM manaH paryayajJAnaM dvidhA bhavati, tadAhamUlam - taM ca duvihaM upajjai, taM jahA - ujjumaI ya, viulamaI ya / taM samAsao cauvvihaM pannattaM taM jahA - davvao, khittao, kAlao, bhAvao / " tattha davvaoNaM ujjumaI anaMte, aNatapaesie khaMdhe jANai pAsai / te caiva viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM, vitimirataragaM jANai pAsai / khittao NaM ujjumaI ya jahannaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarima- heDille khuDDagapayare, uDUDhaM jAva joisassa uvarimatale, tiriyaM jAva aMtomarasakhitte aDDhAijjesu dIvasamuddesu, pannarasasu kammabhUmisu, tIsAe akammabhUmisu, chappannAe aMtaradIvagesu, sannipaMciMdiyANaM pajjattayANaM maNogae bhAve jANai pAsai / taM deva viulamaI aDDhAijjehimaMgulehiM abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM khettaM jANai pAsai / chAyA - tacca dvividhamutpadyate, tadyathA - Rjumatizca vipulamatizca / tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tadyathA - dravyataH, kSetrataH, kAlato bhAvataH / tatra dravyataH khalu RjumatiranantAn anantapradezikAn skandhAn jAnAti pazyati / tAn caiva vipulamatirabhyadhikatarAn vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimiratarakaM jAnAti pazyati, 9 kSetrataH khalu Rjumatizca jaghanyenAGgulasyA'saMkhyeyabhAgam / utkarSeNA'dho yAvadasyA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAnadhastanAn kSullakamatarAn, urdhva yAvajyotiSkasyoparitanatalam tiryagyAvadantomanuSyakSetre - ardha tRtIyeSu dvIpasamudreSu, paJcadazasu karmabhUmiSu, triMzadakarmabhUmiSu SaTpaJcAzadantaradvIpeSu saMjJipaJcendriyANAM paryAptakAnAM manogatAn bhAvAn jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirardhatRtIyairaGgulairabhyadhikatarakaM vipulatarakaM vizuddhatArakaM vitimiratarakaM kSetraM jAnAti pazyati / zrI nandI sUtra Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 mandIne kAlao NaM ujjumaI jahanneNaM paliovamassa asaMkhijjayabhAgaM, ukkoseNAvi paliovamassa asaMkhijayabhAgaM aIyama NAgayaM vA kAlaM jANai pAsai |tNcev viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM kAlaM jANai paasi| __ bhAvao NaM ujjumaI aNaMte bhAve jANai pAsai / savvabhAvANaM aNaMtabhAgaM jANai pAsai / taM ceva viulamaI abbhahiyataragaM viulataragaM visuddhataragaM vitimirataragaM bhAvaM jANai paasi|| kAlataH khalu Rjumatirjaghanyena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgam , utkarSeNApi palyopamasyAsaMkhyeyabhAgamatItamanAgataM vA kAlaM jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirabhyadhikatarakaM vipulatarakaM visuddhatarakaM vitimiratarakaM kAlaM jAnAti pshyti| bhAvataH khalu RjumatiranantAn bhAvAn jAnAti pazyati, sarvabhAvAnAmanantabhAgaM jAnAti pazyati / taccaiva vipulamatirabhyadhikatarakaM vipulatarakaM vizuddhatarakaM vitimiratarakaM jAnAti pazyati // TIkA-'taM ca duvihaM uppajjai ' ityAdi / tanmanaHparyayajJAnaM dvividhmutpdyte| tad yathA-Rjumatizcavipulamatizca / tatra-mananaM matiH saMvedanamityarthaH, RjvIsAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH, 'ghaTo'nena cintitaH' ityadhyavasAyahetubhUtA ___ RddhiprApta apramatta saMyatoM ke utpadyamAna manaHparyayajJAna do prakAra kA hotA hai so sUtrakAra kahate haiM-'taM ca duvihaM' ityAdi / ___vaha manaHparyayajJAna do prakAra se utpanna hotA hai| ye do prakAra ye haiMprathama Rjumati aura dUsarA vipulmti| mati-zabda kA artha saMvedanajJAna hai / Rjumati-zabda kA artha sAmAnya hai / isa prakAra viSaya ko sAmAnya rUpa se grahaNa karanevAlA jJAna Rjumati, aura viSaya ko vizeSarUpa se RddhivALA apramatta saMyatene utpanna thatuM mana:paryayajJAna be prakAranuM DAya che, te sUtradhAra 4 cha-"taMca duviha" tyAha te mana:paryayajJAna be rIte utpanna thAya che. te be prakAra A che-paheluM rUjumati bhane bhI vipulamati. bhati-zamna martha savina-"jJAna" che. Rju' zabdane artha sAmAnya che. A rIte viSayane sAmAnyarUpathI grahaNa karanArUM jJAna trAjumati ane viSayane vizeSarUpathI grahaNa karanArUM jJAna vipu zrI nandI sUtra Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 179 katipayaparyAyaviziSTamanodravyapratipattirityarthaH / vipulA - vizeSagrAhiNI matirviSulamatiH / ghaTo'nena cintitaH, sa ca sauvarNaH sthUlo nUtano'pavarakasthitaH payaHpUrNa:' ityAdivizeSAdhyavasAyahetubhUtA manodravyapratipattirityarthaH / yadvA - vipulamatiH - vipulaM = bahu vizeSasaMkhyopetaM vastu manyate = gRhNAtIti vipulamatiH / bAhulakAt kartari kti-pratyayaH / yadi vA vipulA paryAyazatopetA cintitaghaTAdivastuvizeSagrAhiNI mati - rvipulamatiH / tad dvividhamapi manaH paryayajJAnaM samAsataH = saMkSepeNa, caturvidhaM prajJataM = prarUpitam / tad yathA - drasyataH dravyamAzritya kSetrataH = kSetramAzritya, kAlataH = kAlamAzritya, bhAvataH = bhAvamAzritya | tatra RjumatidravyamAzrityAnantAn anantapradezikAn anantaparamANukAn, skandhAn = viziSTaikapariNatAn parasparasaMyuktapudgalasamUhAn ardhatRtIyadvIpasamudrAntarvartiparyAptasaMjJipaJcendriyairmanastvena pariNamitAn jAnAti = manaH paryayajJAnAvaraNIya kSayopazamasAmarthyavazAt sAkSAtkaroti pazyati = tanmanogrAhyaM bAhyamarthamanumAnato jAnAtItyarthaH / grahaNa karanevAlA jJAna vipulamati hai / jaise - " isane ghaTakA cintavana kiyA hai" isa taraha kI adhyavasAya kI hetubhUta jo katipaya paryAya viziSTa manodravya kI pratipatti hai vaha Rjumati - mana:paryayajJAna hai / tathA " isane jo ghaTakA cintavana kiyA hai, vaha sone ke bane hue ghaTa kA citavana kiyA hai, tathA vaha sthUla hai navIna hai, koThe meM rakkhA huA hai| " isa taraha jo vizeSa jJAna kI hetubhUta manodravya kI pratipatti hai vaha vipulamati- manaHparyaya jJAna hai| athavA jo jJAna vipula- bahuta vizeSasaMkhyAsaMpanna vastu ko grahaNa karatA hai, athavA aneka paryAya se yukta cintita ghaTAdivastuvizeSa ko jAnatA hai vaha vipulamati- mana:paryayajJAna hai yaha donoM prakAra kA mana:paryaya jJAna saMkSepa se cAra prakAra kA bata 66 kSamati che. jemake teNe ghaDAnA vicAra karyAM '' A prakAranI adhyavasAyanI hetubhUta je keTalIka paryAyaviziSTa manedravyanI prApti che te Rjumati mana:paya jJAna che. tathA "teNe je ghaDAnA vicAra karyAM che te seAnAnA banelA ghaDAnA vicAra yache, tathA te sthUNa che, navIna che, bhane aTaDImAM rAbhelo che" A rIte je vizeSa jJAnanI hetubhUta maneAdravyanI prApti che te vipulamati bhanaHyaryatha jJAna che. athavA ne jJAna viyuddha-mahu- vizeSa -saMdhyAsayanna-vastune grahaNa kare che, athavA aneka paryAyavALI dhArelI ghaTAdi vastuvizeSane jANe che te vipulamati mana:paryaya jJAna che. e banne prakAranA mana:parya jJAnane sakSaptamAM zrI nandI sUtra Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 nandIsUtre manastvapariNataskandherAlocitaM vAhya ghaTAdirUpamartha manaHparyayajJAnI na pratyakSatayA jAnAti kintu manodravyameva / bAhya ghaTAdirUpaM cintitamarthaM tvanumAnato'vagacchati, tanmansastathAvidhapariNAmAnyathAnupapattyA tadanumAnasaMbhavAt / yato manaHparyayajJAnaM mUrtadravyAlambanameva bhavati, anumAnena tu amUrtamapi dharmAstikAyAdikaM dravyaM jAnAti / na ca tanmanaHparyayajJAninA sAkSAtkartuM zakyate, atastaccintitamartha ghaTAdikarUpamanumAnAdeva jAnAtIti bodhyam / tatastaM bAhyamarthamAzritya pazyatItyucyate / lAyA gayA hai, vaha isa prakAra-dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekSA lekara / inameM dravya kI apekSA lekara manaHparyayajJAna anaMta aura anaMta pradezavAle skaMdho ko jAnatA aura dekhatA hai| pudgalaparamANuoM kI viziSTa eka avasthArUpa huI pariNati kA nAma skaMdha hai| aDhAI dvIpavartI manavAle saMjJI paMcendriya paryApta kisI bhI vastu kA cintavana mana se karate haiM, cintavana ke samaya cintanIya vastu ke bheda ke anusAra cintanakAryameM pravRtta mana bhinna 2 AkRtiyoM ko dhAraNa karatA hai, ye AkRtiyAM hI mana kI paryAyeM haiN| ina mAnasika AkRtiyoM ko manaHparyayajJAnI sAkSAt jAnatA hai, aura cintanIya vastu ko manaHparyayajJAnI anumAna se jAnatA hai / jaise koI mAnasa zAstra kA abhyAsI kisI kA caherA dekhakara yA ceSTA pratyakSa dekhakara usa ke AdhAra se vyakti ke manogata bhAvoM ko anumAna se jAna letA hai usI prakAra mana:paryayajJAna se kisI ke mana kI AkRtiyoM ko pratyakSa cAra prakAranuM batAvyuM che, te A pramANe che-dravyanI apekSAe, kSetranI apekSAe, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe. temanAmAM dravyanI apekSAe laIne manaH5ryayajJAna anaMtAnaMta pradezavALA skaMdhane jANe ane dekhe che. pudgalaparamANuonI eka viziSTa avasthArUpa pariNatinuM nAma skaMdha che. aDhAI dvIpavata manavALA saMjJI paMcendriya paryApta kaI paNa vastunuM cintavana manathI kare che, cintavananA samaye cittanIya vastunA bheda pramANe cittana kAryamAM pravRtta mana bhinna bhinna AkRtiyone dhAraNa karatuM rahe che, e AkRtiyo ja mananI paryAyo che. e mAnasika AkRtiyone mana paryayajJAnI sAkSAt jANe che, ane cintanIya vastune manaHparyayajJAnI anumAnathI jANe che. jema keI mAnasazAstrane abhyAsI koIne cahere jeIne athavA ceSTA pratyakSa joIne tenA AdhAre vyaktinA manogata bhAvene anumAnathI jANI le che, e ja rIte manaH paryayajJAnI manaHparyayajJAnathI keInA mananI AkRtiyone pratyakSa joIne zrI nandI sUtra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| dekhakara bAdameM abhyAsavaza aisA anumAna kara letA hai ki isa vyaktine amuka vantu kA cintavana kiyA hai| isa taraha manarUpa se pariNata skaMdhoM dvArA Alocita bAhya ghaTAdikarUpa artha manaHparyaya jJAnI pratyakSarUpa se nahIM jAnatA hai, usa ko to vaha anumAnadvArA hI jAnatA hai| pratyakSarUpa se to vaha manodravya ko hI jAnatA hai, kyoM ki vaha aisA vicAra karatA hai ki isane amuka vastu kA cintavana kiyA hai, kAraNa ki isakA mana usa vastu ke cintana ke samaya avazya hone vAle amuka prakAra kI pariNati-AkRti-se yukta hai, yadi aisA nahIM hotA to isa prakAra kI AkRti nahIM hotii| isa taraha cintanIya vastu kA anyathAnupapatti dvArA jAnanA hI anumAna se jAnanA hai| jainadarzanane anyathAnupapatti ko anumAna se bhinna nahIM mAnA hai, usakA antarbhAva anumAnapramANameM kiyA hai isa taraha yadyapi manaHparyayajJAnI mUrtadravya ko hI jAnatA hai parantu anumAnadvArA vaha dharmAstikAya Adi amUrttadravyoM ko bhI jAnatA hai| ina amUrtadravyoM kA usa manaHparyayajJAnadhArIdvArA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sakatA hai| niSkarSa isakA yahI hai ki manaHparyayajJAnI cintavana kiye gaye ghaTAdirUpa padArthako anumAna se hI jAnatA hai| yahI bAta prakaTa karaneke liye sUtra meM sUtrakArane "pazyati" isa kriyAkA prayoga kiyA hai| tyAra pachI abhyAsane kAraNe evuM anumAna karI le che ke A vyakitae amuka vastunuM cintavana karyuM che. A rIte manarUpathI pariNata skaMdha dvArA joyela bAhya ghaTAdika rUpa artha mana:paryayajJAnI pratyakSarUpe jANatA nathI, tene te te anumAnathI ja jANe che. pratyakSa rUpe te te mane dravyane ja jANe che, kAraNa ke te e vicAra kare che ke eNe amuka vastunuM cittavana karyuM che kAraNa ke tenuM mana e vastunAM cintavana samaye jarUra thanArI amuka prakAranI pariNati-AkRtivALuM che. je ema na hota te A prakAranI AkRti heta nahIM' A rIte cintanIya vastune anyathAnupapatti dvArA jANavuM eja anumAnathI jANyuM gaNAya che. jenadane anyathAnupapattine anumAnathI bhinna mAnela nathI, tene antarbhAva anumAna pramANamAM karyo che. A rIte je ke manaH paryayajJAnI mUrta dravyane ja jANe che, paNa anumAna dvArA te dharmAstikAya Adi amUrta dravyone paNa jANe che. e amUrta dravyone e mana 5ryayajJAnIdvArA sAkSAtkAra karI zakAte nathI. tenuM tAtparya e che ke manaH paryayajJAnI citavana karAyelA ghaTAdarUpa padArthane anumAnathI ja jANe che. Aja vAta pragaTa karavAne mATe sUtramAM sUtrakAre "pazyati" mA jiyAna prayoga yo che. zrI nandI sUtra Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre 182 athavA sAmAnyata ekarUpe'pi jJAne kSayopazamasya tattadravyAdyapekSayA vaicitryasaMbhavAdanekavidha upayogaH saMbhavati / yathA'traiva Rjumati-vipulamatirUpa / tato viziSTataramanodravyAkAraparicchedApekSayA jAnAtItyucyate / sAmAnyamanorUpadravyAkAra paricchedApekSayA tu pshytiiti| sAmAnyata ekarUpe'pi kSayopazamalambhe'pAntarAle dravyAdyapekSayA kSayopazamasya viSamasaMbhavAd vividhopayogasaMbhavo bhavatIti, tadevaM viziSTataramanodravyAkArapari___ athavA sAmAnya se ekarUpajJAnameM bhI, usa dravyAdika kI apekSA se kSayopazama kI vicitratA saMbhavita hone se aneka prakArakA upayoga saMbhavita hotA hai| jaise isI manaHparyayajJAnameM Rjumati evaM vipulamatirUpa upayoga kA saMbhava hotA hai, isIliye viziSTatara manodravya ke AkAroM ke jAnane ke kAraNa sUtrakAra ne sUtrameM "jAnAti" yaha kriyA rakhI hai / tAtparya kahane kA yahI hai ki manaHparyayajJAnI sAmAnyarUpa se manodravya ke AkAroM kA pariccheda jaba karatA hai taba isa apekSA vaha "unheM dekhatA hai aisA kahA jAtA hai, aura jaba unhIM manodravyoM ke AkAroM kA vizeSarUpa se pariccheda karatA hai taba isa apekSA vaha " unheM jAnatA hai" aisA kahA jAtA hai / isa taraha eka hI jJAnameM usausa dravyAdika kI apekSA kSayopazama kI vicitratA hone se upayoga kI vividhatA kA saMbhava hai| yadyapi sAmAnyarUpa se una2 karmoMkA kSayopazama apane 2 jJAnAdika rUpa kAryoM kI prakaTatAmeM vividharUpa na hokara ekarUpa hotA hai phira bhI athavA-sAmAnya rIte ekarUpajJAnamAM paNa dravyAdikanI apekSAe kSayapazamanI vicitratA saMbhavita hovAthI aneka prakAranA upayoga saMbhavita hoya che. jema ke te ja mana 5ryayajJAnamAM Rjumati ane vipulamatirUpa upayogane saMbhava hoya che, tethI viziSTatara madravyanA AkArane jANavAne kAraNe sUtrakAre satramA "jAnAti" mAyA rAmI cha. sama pAnu tAtparya me cha hai mana:paryayajJAnI sAmAnyarUpathI mane dravyonA AkAronA pariccheda jyAre kare che tyAre te apekSAe "te temane juve che" ema kahevAya che, ane jyAre e ja madrAnA AkAranuM vizeSarUpathI pariccheda kare che tyAre te apekSA e "te temane jANe che evuM kahevAya che. A rIte eka ja jJAnamAM dravyAdikanI apekSAe kSapazamanI vividhatA hovAthI upaganI vividhatAne saMbhava che. jo ke sAmAnyarUpathI te te karmone kSaye pazama pita-pitAnA jJAnAdikarUpa kAryonI pragaTatAmAM vividharUpa na hatAM ekarUpa hoya che te paNa vacce zrI nandI sUtra Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / cchedApekSayA sAmAnyarUpamanodravyAkAraparicchedo vyavahArato darzanarUpa uktaH / paramArthatastu so'pi jJAnameva, yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAraM pratiniyatameva pazyati, pratiniyatavizeSagrahaNAtmakaM ca jJAnaM, na tu darzanam , ata eva sUtre'pi darzanaM caturvidhamevoktaM, na paJcavidhamapi, manaHparyayadarzanasya paramArthato'saMbhavAt / antarAlameM dravyAdikoM kI apekSA kSayopazamameM vicitratA A jAtI hai, isa liye vividha upayoga kI bhI saMbhAvanA ho jAtI hai| isa taraha viziSTatara manodravya ke AkAroM ke pariccheda kI apekSA sAmAnyarUpa manodravyoM ke AkAroM ke pariccheda ko vyavahAra kI apekSA se "dekhate haiM" esA kaha diyA gayA hai| paramArtha kI apekSA to vaha sAmAnyAkAra kA paricchedarUpa Rjumati jJAna bhI jJAna hI hai| tAtparya isakA kevala yahI hai ki jaba Rjumati sAmAnyagrAhI hai taba to vaha darzanarUpa hI huA, usa ko jJAna kyoM kahA?-to isa zaMkA kA yaha samAdhAna hai ki ThIka vaha-Rjumati sAmAnyagrAhI hai parantu isakA tAtparya yaha nahIM hai-kevala sAmAnyagrAhI hI hai, isakA prayojana kevala itanA hI hai ki vaha-Rju. mati vizeSoM ko jAnatA avazya hai parantu vipulamati jitane vizeSoM ko jAnatA hai utane vizeSoM ko Rjumati nahIM jaantaa| yahI bAta TIkAkArane "yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAraM pratiniyatameva pazyati" isa paMkti dvArA spaSTa kI hai / jahAM pratiniyata kA grahaNa hai vahI jJAna hai, dravyAdikanI apekSAe kSapazamamAM vicitratA AvI jAya che, tethI vividha upaganI paNa saMbhAvanA rahe che. A rIte viziSTatara mane dravyanA AkAranA paricchedanI apekSAe sAmAnyarUpa manodravyanA AkAranA paricchedane vyavahAranI apekSAe "juve che" ema kahela che. paramArthanI apekSAe te te sAmAnyAkAranuM paricchedarUpa jumatijJAna paNa jJAna ja che. tenuM tAtparya phakta eTaluM ja che ke jyAre jumati sAmAnyagrAhI che te pachI te darzanarUpa ja thayuM, tene jJAna kema kahyuM. te A zaMkAnuM samAdhAna e che ke te Rjumati sAmAnyagrAhI che te barAbara che paNa tenuM tAtparya evuM nathI ke te vizeSagrAhI nathI, phakata sAmAnyagrAhI ja che. ene Azaya phakata eTalo ja che ke te Rjumati vizene avazya jANe che paNa vipulamati jeTalAM vizeSene jANe che teTalAM vizeSone anumati natu nathI. me04 pAta TIsare " yataH sAmAnyarUpamapi manodravyAkAra pratiniyatameva pazyati" mA pati dvArA spaSTa 4rI che. lyA pratiniyatanuM grahaNa che eja jJAna che, darzana nathI. tethI sUtramAM paNa darzane zrI nandI sUtra Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nandI sUtre tathA tAneva manastvena pariNamitAn skandhAn vipulamatiH abhyadhikatarakam = ardha tRtIyAGgulamamANabhUmikSetravartinaH skandhAnAdAyA'dhikatarama, sA cAdhikataratA dezato'pi bhavati, tataH sarvAsu dikSu adhikataratApratipAdanArthamAha- 'vipulatarakam ' = prabhUtatarakam tathA-vizuddhatarakaM = nirmalatarakam, RjumatyapekSayA'tIva sphuTataraprakAzamityarthaH / sphuTamatibhAso viparyayarUpo'pi bhavati, yathA dvicandrapratibhAsaH, atastadvAraNAya vizeSaNAntaramAha - 'vitimiratarakam' iti / vigataM timiraM - timirasaMpAdyo bhramo yasmin tava vitimiram prakRSTaM vitimiraM vitimirataram , " " darzana nahIM hai / isI liye sUtra meM bhI darzanopayoga cAra prakAra kA hI batalAyA gayA hai, pAMca prakAra kA nahIM, kAraNa ki manaHparyaya darzana kA paramArthataH saMbhava nahIM hai| vipulamati - unhIM manarUpa se pariNata kiye hue aDhAI dvIpakSetravartI skandhoM ko kucha adhika arthAt-aDhAI aMgulapramANa bhUmirUpa kSetrameM rahe hue skandhoM ko lekara adhika dekhatA hai| isa kA abhiprAya yaha hai ki- vipulamati usa kSetra kI apekSA aDhAI aMgula adhika jAnatA hai aura dekhatA hai| adhikataratA deza kI apekSA bhI ho sakatI hai, ataH deza kI apekSA se huI isa adhikataratA ko dUra karane ke liye sUtrakArane sUtra meM vipulatara pada rakkhA hai| isakA tAtparya yaha hotA hai ki vipulamati mana:paryayajJAnI cAroM dizAoM ke rUpI padArthoM ko Rjumati mana:paryayajJAnI kI apekSA vipulatararUpa se jAnatA aura dekhatA hai / una padArthoM kA jAnanA aura dekhanA Rjumati kI apekSA atIvasphuTatara hotA hai, yaha bAta vizuddhatara zabda se spaSTa hotI hai / sphuTa pratibhAsa pAga cAra prakAranAja batAvyAM che, pAMca prakAranA nahIM. kAraNa ke manaHpaya dananA paramAtaH sa'bhava nathI. vipulamati-eja manarUpathI pariNata karela aDhI dvIpa kSetravatI dhAne kaMIka vadhAre eTale ke aDhI AMgaLa mApanA bhUmirUpakSetramAM rahela kAne laIne vadhAre dekhe che. tenA bhAvAtha e che ke vipulamati te kSetranAM karatAM aDhI AMgaLa vadhAre jANe che ane dekhe che. adhistaratA dezanI apekSAe paNa hAi zake che, tethI dezanI apekSAe thayela e adhikataratAne dUra karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM vipulatara pada mukayu che. tenuM tAtpa` e che ke vipulamati manaHpa yajJAnI cAre dizAonA rUpI padArthane Rjumati mana:paryavajJAnI karatAM vipulatararUpe jANe ane dekhe che. te padArthane jANavA ane dekhavAnuM RjumatinAM karatAM atizaya sphuTatara hoya che, e vAta vizuddhatara zabdathI spaSTa thAya zrI nandI sUtra Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 'dva yoH prakRSTe tarap' iti trp-prtyyH| ta eva vitimiratarakAH, svArthe ka prtyyH| evaM sarvatra vyutpttidrssttvyaa| tat vitimiratarakam = sarvathAbhramarahitamityarthaH jAnAti, pazyati / athavA-'abhyadhikatarakam' vipulatarakam' ityubhe pade ekAthake, tathA-'vizuddhatarakam' 'vitimiratarakam' ityapi dve pade ekArthake / ziSyA hi nAnAdezajA bhavanti, yasya deze yat pasiddhaM, tadeva tadanugrahArtha prayuktamiti bodhyam / ____ tathA kSetrataH khalu Rjumatizca jaghanyenA'GgulasyAsaMkhyebhAgaM jAnAti pshyti| utkarSeNAdhastale'syA ratnaprabhAyAH pRthivyA uparitanAn adhastanAn kSullakamatarAn yAvat jAnAti pazyati c| viparyayarUpa bhI ho sakatA hai, jaise eka candramA meM dvicandrajJAna hotA hai| aise bhrAnta sphuTapratibhAsa kA nirAkaraNa karane ke liye sUtrakArane sUtra meM "vitimirataraka" aisA pada rakkhA hai| athavA abhyadhikataraka evaM vipulataraka ye donoM zabda ekArthavAcI bhI haiM, ina donoM kA prayoga sUtrakArane nAnAdeza ke ziSyoM ko samajhAne kI apekSA yahAM rakkhA hai| jina ziSyoM ke dezameM jo zabda prasiddha hogA usase unheM dUsare zabda kA arthabodha ho jaavegaa| kSetra kI apekSA Rjumati manaHparyayajJAnI jaghanyarUpa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgameM sthita rUpI padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai / tathA utkRSTarUpa se isa pRthvI ke nIce ratnaprabhArathivI ke uparitana evaM adhastana kSullakAtaroMtaka ko jAnatA aura dekhatA hai / che. phuTa pratibhAsa viparyayarUpa paNa hoI zake che, jemAM eka candramAmAM be candrane bhAsa thAya che. evA brAnta kuTa pratibhAsanuM nivAraNa karavAne mATe sUtrAce sUtramA "vitimirataraka" me 54 2sayu cha. mathavA abhyadhikataraka ane vipuchatA e bane zabda ekAWvAcI paNa che. e banene praga sUtrakAre vividha dezanA ziSyane samajAvavAnI apekSAe ahIM rAkhe che. je ziSyonA dezamAM je zabda prasiddha haze tenAthI tenA bIjA zabdano artha samajAI jAze. kSetranI apekSAe anumati mana:paryayajJAnI jaghanyarUpe aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahela rUpI padArthone jANe ane dekhe che, tathA utkRSTa rUpe A pRthvInI nIce ratnaprabhA pRthvInA uparitana ane adhastana bhulaka pratane paNa jANe ane dekhe che. zrI nandI sUtra Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nandIsUtre nanu ko'ya kSullakAtara iti ?, ucyate-iha lokAkAzapradezA uparitanAdhastanapradezarahitatayA vivakSitA maNDalA''kAratayA vyavasthitAH pratara ityucyate / tatra tiryaglokasya UrdhvAdho'pekSayA aSTAdazayojanazatapramANasya madhyabhAge dvau sarvalaghUkSullakapratarau, tayormadhyabhAge jambUdvIpe ratnaprabhAyA bahusame bhUmibhAge merumadhye'STaprAdeziko rucakaH / tatra gostanAkArAzcatvAra uparitanAH prdeshaashctvaarshcaadhstnaaH| eSa eva ca rucakaH sarvAsAM dizAM vidizAM vA pravartakaH / etadeva ca sakalatiryaglokamadhyam / tau ca dvau sarvalaghU pratarAvaMgulA'saMkhyeyabhAgabAhalyau punaralokA'vadhigatau rjjuprmaannau| zaMkA-yaha kSullakapratara kyA hai ? uttara-lokAkAza ke pradeza uparitana aura adhastana pradezoM se rahita batalAye gaye haiN| unakI vyavasthA maNDalAkAra se hai / ye lokAkAza ke pradeza hI pratara haiM / urdhva evaM adholoka kI apekSA aThArasau (1800) yojana pramANavAle tiryagaloka ke madhyabhAga meM do sarvalaghukSullaka pratara haiM / inake madhyabhAga meM jaMbUdvIpa meM ratnaprabhApRthivI ke bahusamabhUmibhAga meM meru ke bIca aSTaprAdezika rucaka hai / vahAM gostanAkAra cAra pradeza Upara aura cAra pradeza nIce haiM / yahI rucaka samasta dizAoM athavA vidizAoM kA pravartaka mAnA gayA hai, aura yahI samasta tiryagUloka kA madhyabhAga hai / ve do sarvalaghukSullakAtara aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga vistAravAle haiN| alokAkAzataka phaile hue haiM aura eka rAjU inakA pramANa hai| zaMkA-A kSullaka pratara zuM che? uttara-lokAkAzanA pradeza uparitana ane adhastana pradeza vinAnA batAvavAmAM AgyA che. temanI vyavasthA maMDaLAkAre che. e lokAkAzanA pradeza ja pratare che. urdhva ane adherlokanI apekSAe aDhAraso (1800) jana pramANa vALA tiryazlokanA madhya bhAgamAM be sauthI nAnA kSullaka pratara che. temanA madhyabhAgamAM jaMbudvIpamAM ratnaprabhA pRthvInA bahusamabhUmi bhAgamAM merunI vacce aSTaprAdezika rUcaka che. tyAM gAyanA AMcaLanA AkAranA cAra pradeza upara ane cAra pradeza nIce che. eja rUcaka saghaLI dizAo athavA vidizaono pravartaka manAya che, ane eja samasta tirdhakane madhyabhAga che. te be sauthI nAnA kSullaka pratara aMgulanAM asaMkhyAtamAM bhAganA vistAravALAM che, ale. kAkAza sudhI phelAyelA che ane temanuM pramANu eka rAja che. zrI nandI sUtra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH tata etayorupari anye'nye pratarAH tiryag aMgulAsaMkhyeyabhAgaddhayA vardhamAnAstAvad draSTavyAH, yaavaavlokmdhym| tatra paJcarajjupramANaH prtrH| tata upari anye'nye pratarAstiryaga aMgulAsaMkhyeyabhAgahAnyA hIyamAnAstAvad draSTavyAH, yAvallokAnte ekarajjupamANaH prataraH / ihorvalokamadhyavartinaM sarvotkRSTaM pazcarajjumamANaM prataramavadhIkRtya anye uparitanA adhastanAzca krameNa hIyamAnA hIyamAnAH sarve'pi pratarAH kSullakapratasa iti vyavahriyante, yAvallokAnte tiryagloke ca rajjupramANaH pratara iti / ___ tathA-tiryaglokamadhyavartisarvalaghukSullakamatarasya adhastiryagaMgulAsaMkhyeyabhAgavRddhayA vardhamAnAH pratarAstAvadvaktavyAH, yAvadadholokAnte sarvotkRSTaH saptarajjupramANaH prataraH / taM ca saptarajjupramANaM prataramapekSyAnye uparitanAH sarve'pi krameNa hIyamAnAH kSullakAtarA abhidhIyante, yAvat tiryaglokamadhyavartI sarvalaghuH kSullakaH prataraH / eSA kSullakAtaramarUpaNA / isake bAda ina donoM sarvalaghu kSullaka prataroM ke Upara aura aura pratara tiyaMkU aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI vRddhi se tabataka baDhate hue cale jAte haiM ki jabataka urdhvaloka kA madhyabhAga nahIM A jAtA hai| yahAM pratara kA pramANa pAMca rAjU kA hotA hai| isa pratara ke Upara bhI aura aura pratara tiryak aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hAni se ghaTate hue cale jAte haiM aura isa taraha ye tabataka ghaTate jAte haiM ki jabataka loka ke anta meM eka rAjU pramANa vAlA pratara nahIM A jAtA hai| isa taraha urdhvaloka ke madhyavartI sarvotkRSTa pAMca rAjU pramANa vAle pratara se lagAkara anya uparitana aura adhastana pratara krama 2 se ghaTate ghaTate batalAye gaye haiN| ye saba kSullaka pratara haiN| ye kSullaka pratara loka ke antameM aura tiryagloka meM eka 2 rAjU pramANa vAle haiN| tyAra bAda te banne sarvalaghu kSullaka pratanI upara judA judA pratara tiryaka aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI vRddhithI tyAM sudhI vadhatA jAya che ke jyAM sudhI ukvalakane madhya bhAga AvI jato nathI. ahIM prataranuM pramANa pAMca rAjanuM thaI jAya che. A prataranI upara paNa judA judA pratara tiryapha aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAganI hAnithI ghaTatA jAya che. jyAM sudhI lekanA aMte eka rAjU pramANavALuM pratara AvatuM nathI. A rIte udghalekanA madhyavatI sarvotkRSTa pAMca rAja pramANuvALAM pratarathI mAMDIne bIjA uparitana ane adhastana pratara keme keme ghaTatAM jatAM batAvyAM che. e badhAM kSullaka pratara che e kSullaka pratara lokanA aMtamAM ane tiyakamAM eka eka rAju pramANavALAM che. zrI nandI sUtra Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e nandI sUtre tatra -- tiryaglokamadhyavartinaH sarvalaghurajjupramANAt kSullakamatarAdArabhya yAvadadho navayojanazatAni tAvadasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM ye pratarAH, te uparitanakSullakamatarA ucyante / teSAmapi cAdhastAd ye pratarAH yAvadadholaukikagrAmeSu sarvAntimAH pratarAH, te'dhastanakSullakamatarA ucyante / tatra - mana:paryayajJAnI uparitanAt kSullakapatarAn navayojanazatAni yAvat, adhastAt sahasrayojanAni yAvat adhastanakSullakamatarAn jAnAti, pazyati ca / tathA - tiryagloka ke madhyavartI jo sarvalagu kSullaka pratara haiM usake nIce aura 2 prattara tiryagU aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI vRddhi se tabataka baDhate hue cale gaye hai ki jabataka adholoka ke antameM sarvotkRSTa sAtarAju pramANavAlA pratara nahIM A jAtA hai / isa sarvotkRSTa sAtarAjU pramANavAle pratara se lekara dUsare jo Upara ke krama se hIyamAna pratara haiM ve saba kSullaka pratara haiM / aura ina saba kSullaka prataroM kI apekSA tiryagloka ke madhyameM rahA huA jo pratara hai vaha sarvalaghu kSullaka pratara hai / isa prakAra yaha kSullaka pratara kI prarUpaNA hai / tiryagloka ke madhyameM rahe hue eka rAjU pramANavAle sarvalaghu kSullaka pratara se lekara nau sau yojana nIce taka isa ratnaprabhApRthivI meM jitane pratara haiM ve uparitana kSullaka pratara haiN| inake bhI nIce jahAMtaka adholaukika grAmoMmeM sarvAntima pratara hai tabataka ke jitane pratara haiM ve saba tathA--tIya blekanA madhyavatI je sa laghu kSullaka pratara che tenI nIce judAM judAM prataratiyag aMzulanA asaMkhyAtamAM bhAganI vRdhdhithI tyAM sudhI vadhatAM jAya che ke jyAM sudhI adheAlekane aMte sarvotkRSTa sAtarAjU pramANavALAM pratara AvatAM nathI. A sarvotkRSTa sAtarAju pramANavALAM pratarathI mAMDIne khIjA je uparanA kramathI hIyamAna pratara che te badhAM kSullaka pratarA che, ane te saghaLA kSullaka pratarA karatAM tiglAkanI madhyamAM rahela je pratara che te sala laghu kSullaka pratara che. A pramANe A kSullaka prataranI prarUpaNA che. tirthaM glAkanI madhyamAM rahela eka rAjU pramANuvALAM saClaghu pratarathI laI ne navase yeAjana nIce sudhI A ratnaprabhA pRthvImAM jeTalAM pratara che te uritana kSullaka pratarA che. temanI paNa nIce jyAM sudhI adhelaukika grAmAmAM sarvAntima pratara che. tyAM sudhInAM jeTalAM pratI che te madhAM adhastana kSullaka pratarA che. zrI nandI sUtra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / uktazca -" ihAdholaukikagrAmAn tiryaglokavivartinaH / manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tadvarttinAmapi " // 1 // asau - manaH paryayajJAnI bhAvAn =paryAyAn vetti = jAnAti / zeSaM sugamam / ' uDUDhaM jAva ' ityAdi / UrdhvaM yAvat jyotizcakrasya uparitanastalaH tiryaga yAvadantomanuSya kSetre manuSyalokAnta ityarthaH / asya vyAkhyAmAha - ardhatRtIyeSu dvIpasamudreSu, paJcadazasu karmabhUmiSu, triMzati vA akarmabhUmipu, SaTpaJcAzatsaMkhyeSu cAntaradvIpeSu saMjJinAM, te cApAntarAlagatAvapi tadAyuSkasaMvedanAdabhidhIyante eva na ca tairihAdhikAraH, ato vizeSaNamAha - 'paMciMdiyANaM ' ityAdi, paJcendriyANAmiti / paJcendriyAzcopapAtakSetramAgatA indriyaparyAptiparisamAptau manaHparyAptatyA aparyAptA api bhavanti / na ca taiH prayojanamiti vizeSa - NAntaramAha - paryAptAnAmiti / 189. adhastana kSullaka pratara haiM / manaHparyayajJAnI uparitana kSullaka mataroM ko nau sau yojana taka, nIce adhastana kSullaka prataroM ko eka hajAra yojana taka jAnatA aura dekhatA hai / kahA bhI hai " ihAvolokikagrAmAn, tiryagulokavivartinaH / manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tadvarttinAmapi " // 1 // isa prakAra prakaTa karake ki Rjumati mana:paryayajJAnI jaghanya se agula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko, tathA utkRSTa se nIce isa ratnaprabhApRthivI ke uparitana aura adhastana kSullaka prataroM taka ko jAnatA hai aura dekhatA hai / aba sUtrakAra Urdhva meM Rjumati mana:paryayajJAno kahAMtaka jAnatA aura dekhatA hai vaha batalAte haiM - 'ur3aDhaM jAva' ityAdi / mana:paryaM yajJAnI uparitana kSullaka pratarAne navaseA yAjana sudhI, nIce adhastana kSullaka pratarAne eka hajAra ceAjana sudhI jANe che ane dekhe che-kahyuM paNa che" ihAdholaukikaprAmAn, tiryaglokavivartinaH / manogatAMstvasau bhAvAn, vetti tadvarttinAmapi " // 1 // A pramANe " Rnumati manaHpayajJAnI jaghanyathI aMgulanA asaMkhyA tamAM bhAgane tathA utkRSTathI nIce A ratnaprabhA pRthvInA uparitana ane adhaHstana kSullaka pratAne paNa jANe che ane dekhe che te pragaTa karIne have sUtrakAra Rjumati manaHpayajJAnI mAM kayAM sudhI jANe che ane dekhe che te khatAve che- " uDhaM jAva " tyAhi. zrI nandI sUtra Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 nandIsUtra ___ yadvA-saMjJinAM paJcendriyANAM paryAptakAnAmiti svarUpakathanam / teSAM manogatAn bhAvAn RjumatirjAnAti pazyati / vipulamatistu tadeva, iha tacchabdena manolabdhisamanvitajIvAdhArakSetraM parAmazyate, iha kSetrAdhikArasyaiva prAdhAnyAt / ardhatRtIyairaMgulaiH-ardha tRtIyaM yeSu tAni ardhatRtIyAni aMgulAni, tAni ca jJAnAdhikArAducchyAMgulAni draSTavyAni / tairardhatRtI yairaMgulairabhyadhikataraM jAnAti pshytiitynvyH| taccaikadezamapi bhavati, ata Aha-vipulataramiti-vistIrNataramityarthaH / / Rjumati manaHparyayajJAnI urdhvameM jahAMtaka jyotizcakra kA uparitana tala hai vahAM taka ke-arthAt vahAMtaka ke saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM ke manobhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai / tathA tiryagarUpa se DhAI dvIpataka ke saMjJendriya paryApta ke prANiyoM ke manobhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| DhAIdvIpa meM pandraha karmabhUmiyAM, tIsa akarmabhUmiyAM tathA chappana antaradvIpa haiN| jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaMDa tathA puSkarArdha, ye DhAIdvIpa haiN| inameM ye pUrvokta karmabhUmi evaM akarmabhUmi tathA antara dvIpa haiM / aMtaradvIpa lavaNasamudra meM Aye hue haiM / yahI bAta sUtrakArane "aDDhAijjesu dIvasamuddesu" ityAdi sUtrapadoM dvArA prakaTa kI hai / vipulamati manaHparyayajJAnI paryAptaka saMjJI paMcendriya jIvoM ke AdhArabhUta kSetra ko-jisako Rjumati dekhatA hai usI kSetra ko aDhAI aMgula pramANa adhika jAnatA aura dekhatA hai / evaM vipulatara vizuddhatara aura vitimiratara atyanta spaSTa rUpameM jAnatA aura dekhatA hai / yahAM aMgula se jJAna kA prakaraNa hone ke kAraNa ucchyAGgula samajhanA caahiye| jumati manaH payayajJAnI urdhvamAM jyAM sudhI tizcakanuM u5ritanatala che tyAM sudhInA-eTale ke tyAM sudhInA saMsI paMcendriya paryApta jIvanA manebhAvene jANe che ane dekhe che. tathA tIryagUrUpathI aDhIdvIpa sudhInA saMjJI paMcendriya paryApta prANIonA manabhAvane jANe che ane dekhe che. aDhIdvIpamAM paMdara karmabhUmi, trIsa akarmabhUmi tathA chappana antaradvIpa che. jaMbudvIpa, ghAtakI khaMDa tathA puSkarAI, e aDhIdvIpa che, temAM e pUrvokta karmabhUmi, akarmabhUmi ane atadvIpa che. antara dvIpa lavaNa samudramAM AvelAM che. eja vAta sUtrakAre " aDDhAijjesu dIvasamuddesu" tyAdi sUtrapAdvArA pragaTa 4rI cha. vidhusamati mana 5ryayajJAnI paryAptaka saMjJI paMcendriya jInA AdhArabhUta kSetrane-jene Rju. mati dekhe che eja kSetrane aDhI aMgula pramANamAM vadhAre jANe ane dekhe che. ane vipulatara, vizuddhatara tathA vitimiratara-atyaMta spaSTa rUpe jANe ane dekhe che. ahIM aMgulathI jJAnanuM prakaraNa hovAthI ukyAMgula samajavuM joIe. zrI nandI sUtra Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| athavA-AyAmaviSkambhAbhyAmabhyadhikataraM, bAhalyamAzritya vipulataramadhikataram / atizuddhataraM, vitimirataram , iti prAgvyAkhyAtam , jAnAti, pazyati 'tAtsthyAt tadvayapadezaH' iti / tAvatkSetragatAni manodravyANi jAnAti pazyatItyarthaH / 'kAlataH khalu' ityAdi sugamam / athavA-AyAma aura viSkaMbha kI apekSA kSetra meM adhikataratA evaM bAhalya kI apekSA vipulataratA jAnanI cAhiye / "kSetra ko jAnatA hai" isakA tAtparya yaha hai ki-vipulamati itane pramANa kSetrameM rahe hue saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manobhAvoM ko adhikatara Adi rUpa se jAnatA aura dekhatA hai| ___'kAlao NaM' ityaadi| kAla kI apekSA Rjumati jaghanya se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa, tathA utkarSa se bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa atIta anAgata kAla ko jAnatA aura dekhatA hai| vipulamati usI kAla ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara evaM vitimiratararUpa se jAnatA aura dekhatA hai / 'bhAvao NaM' ityaadi| bhAva se Rjumati ananta bhAvoM ko jAnatA au dekhatA hai, tathA saba bhAvoM ke ananta bhAga ko jAnatA aura dekhatA hai / aura vipulamati unhIM ananta bhAvoM ko tathA saba bhAvoM ke ananta bhAga ko adhikatara, vipulatara, vizuddhatara aura vitimiratararUpa se jAnatA aura dekhatA hai / athavA AyAma ane viSkabhanI apekSAe kSetramAM adhikataratA ane puSkaLatAnI apekSAe vipulataratA jANavI joIe "kSetrane jANe che" tenuM tAtparya e che ke vipulamati eTalA pramANamAM kSetramAM rahela saMjJI paMcendriya paryApaka jInA manabhAvene adhikatara Adi rUpe jANe ane dekhe che. "kAlao" tyAhi. ganI apekSAye anumati dhanyathI pakSyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpa, tathA utkarSathI paNa palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgarUpe bhUta ane bhaviSya kALane jANe ane dekhe che. vipulamati eja kALane adhikatara, vipulatara, vizuddhatara, ane vitimiratara rUpe jANe ane dekhe che. " bhAvaoNa" tyAha. bhAvathI Rjumati anaMta bhAvane jANe ane dekhe che. tathA badhA bhAvanA aMtabhAgane jANe ane dekhe che. ane vipulamati eja anaMta bhAvene tathA badhA bhAvenA antabhAgane adhikatara vipulatara, vizuddhatara ane vitimiratara rUpe jANe ane dekhe che. zrI nandI sUtra Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nandIstre athopasaMharan gAthAmAhamUlam-maNapajjavanANaM puNa, jaNamaNapariciMtiatthapAgaDaNaM / mANusakhittanibaddhaM, guNapaccaiyaM carittavao // 1 // se taM maNapajjavanANaM // sU0 18 // chAyA-manaH paryayajJAnaMpuna,-janamanaHparicintitArthaprakaTanam / __ mAnuSakSetranibaddhaM, guNapratyayikaM cAritravataH // 1 // tadetanmanaHparyayajJAnam // sU0 18 // TIkA--'maNapajjavanANaM ' ityAdi / manAparyayajJAnaM punaH-iha punaH-zabdo'vadhijJAnAd bhedaM sUcayati / idaM manaHparyayajJAnamavadhijJAnato rUpidravyaviSayakalakSAyopazamikatva-pratyakSatvAdibhiH sAmye'pi svAmyAdibhedAd bhinnamiti bhAvaH / tadyathA-avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati, manaHparyayajJAnaM tu saMyatasyApramattasya RddhiprAptasyaiva bhavatIti bhedaH 1 / avadhijJAnaM dravyato'zeSarUpi aba sUtrakAra upasaMhAra karate hue gAthA kahate haiM-'maNapajjavanANaM' ityAdi / gAthA meM jo "punaH" zabda AyA hai vaha isa manaHparyayajJAna kI avadhijJAna se bhinnatA pradarzita karatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki-yadyapi avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM rUpI dravya ko viSaya karane kI, kSAyopazamika hone kI tathA pratyakSatva Adi kI apekSA samAnatA hai to bhI ina donoM meM svAmI Adi ke bheda se bhinnatA hai| vaha isa prakAra se-avadhijJAna kA svAmI aviratasamyagdRSTi bhI hotA hai taba ki manaHparyayajJAna kA svAmI apramatta saMyata samyagdRSTi hI hotA hai / usameM bhI jisako koI na-koI-Rddhi-labdhi prApta ho cukI ho vahI hotA hai / / dravya kI apekSA-avadhijJAna samasta rUpI dravyoM ko viSaya Dave sUtra42 5 / 2 42tA thA 49 cha-" maNapajjavanANa" tyAhi. thAmA re " punaH" 276 maavy| che te // bhana:payaya jJAnanI apadhijJAnathI bhinnatA darzAve che. tenuM tAtparya e che ke-je ke avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnamAM rUpI dravyane viSaya karavAnI, kSApazamika hovAnI tathA pratyakSatva AdinI apejJAe samAnatA che te paNa e baMnemAM svAmI AdinA taphAvatane kAraNe bhinnatA che. te A pramANe che-(1) avadhijJAnane svAmI avirata samyagadaSTi paNa hoya che, tyAre mana:paryaya jJAnane svAmI apramatta saMyata samyagRSTi ja hoya che temAM paNa jene kaIne kaI Rddhi-labdhi prApta thaI cUkI hoya eja hoya che. (2) dravyanI apekSAe avadhijJAna samasta rUpI dravyane viSaya kare che, zrI nandI sUtra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| dravyaviSayam , manaHparyayajJAnaM tu dravyataH saMjJimanodravyaviSayakamiti bhedaH 2 / avadhijJAna kSetrataH-lokaviSayaM, katipayalokapramANakSetrApekSayA sAmarthyavazAd alokaviSayaM ca, aloke yadi rUpidravyaM syAt tadA tadapi draSTuM zaknoti, manaHparyayajJAnaM tu kSetrataH tiryaglokApekSayA manuSyakSetra viSayakam 3 / avadhijJAnaM kAlato'tItAnAgatA'saMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIviSayakam , manaHparyayajJAnaM tu kAlato'tItAnAgatapalyopamA'saMkhyeyabhAgaviSayakam 4 / avadhijJAnaM bhAvato'zeSeSu rUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAyaviSayam , manaHparyayajJAnaM tu bhAvato-mano dravyagatAnantaparyAyaviSayam 5 / avadhijJAna-bhavapratyayaM guNapratyayaM ca karatA hai taba ki manaHparyayajJAna sirpha usake anaMtaveM bhAga ko hI viSaya karatA hai, arthAt mAtra manodravya ko hI jAnatA hai |2|kssetr kI apekSAavidhijJAna kA viSaya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa loka hai / tathA katipaya lokapramANa kSetra kI apekSA se sAmarthyavaza aloka ko bhI jAna sakatA hai, yadi aloka meM rUpI dravya ho to vaha usako bhI grahaNa karane kI zakti rakhatA hai / manaHparyayajJAna kA viSaya kSetra tiryagaloka kI apekSA DhAidvIpa paryaMta hI hai|3| kAla kI apekSA avadhijJAna atIta anAgata asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla ko jAnatA hai / manAparyayajJAna kAla kI apekSA atIta anAgata palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ko viSaya karatA hai|4| bhAva kI apekSA avadhijJAna samasta rUpI dravyoM meM se pratyeka rUpI dravyoM kI asaMkhyAta paryAyoM ko viSaya karatA hai, tathA manaHparyayajJAna manodravya kI anaMtaparyAyoM ko viSaya karatA hai / 5 / avadhijJAna bhavapratyaya aura guNapratyaya donoM rUpa tyAre mana:paryajJAna phakta tenA anaMtamAM bhAgane ja viSaya kare che, eTale ke mAtra madravyane ja jANe che. (3) kSetranI apekSAe avadhijJAnane viSaya aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI laIne saMpUrNa loka che. tathA keTalAka lokapramANa kSetranI apekSAe sAmarthyavaza alakane paNa jANI zake che. je alakamAM rUpI dravya hoya te te tene paNa grahaNa karavAnI zakti dharAve che. mana:paryava jJAnanuM viSayakSetra tiryalekanI apekSAe aDhI dvIpa sudhI ja che. (4) kALanI apekSAe avadhijJAna bhUta, bhaviSya asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kALane jANe che. mana:paryaya jJAna kALanI apekSAe bhUta, bhaviSya palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgane viSaya kare che. (5) bhAvanI apekSAe samasta rUpI drAmAMthI pratyeka rUpI dravyanI asaMkhyAta paryAne viSaya kare che, tathA manaHparyayajJAna madravyanI anaMta paryAyane viSaya kare che. (6) avadhijJAna bhavapratyaya ane guNapratyaya e zrI nandI sUtra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 mandIsUtre bhavati, manaHparyayajJAnaM tu guNapratyayameveti bhedaH 6 / tasmAdavadhijJAnAnmanaHparyayajJAnaM bhinnam / etadeva saMkSepeNa sUtrakAraH prAha-'jaNamaNa' ityAdi / janamana:paricintitArthaprakaTanaM janAnAM manAMsi-janamanAMsi, taiH paricintitazcAsAvarthazca janamanaHparicintitArthastaM prakaTayatiprakAzayatIti tathA bhavati / tathA-manuSyakSetranibaddhaM bhavati, na tu tadvahirvyavasthitapANimanodravyaviSayakamityarthaH / tathAcAritravataH arthAt-apramattasaMyatasya AmauSadhyAdiRddhiprAptasya ca mana:paryayajJAnaM guNapratyayikaM bhavati / tatra guNAHkSAntyAdayaH, pratyayAkAraNaM yasya tad guNapratyaya, tadeva guNapratyayikam / tadetanmanaHparyayajJAnaM varNitam // sU0 18 // mUlam-se kiM taM kevalanANaM?, kevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-bhavatthakevalanANe ca, siddhakevalanANaM c|| hotA hai / manaHparyayajJAna kevala guNapratyaya hI hotA hai / 6 / inhIM nimittoM se avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM bhinnatA hai / isI ko sUtrakAra isa gAthA meM saMkSeparUpa se kahate haiM-"jaNamaNa." ityaadi| manuSyoM ke manadvArA cintita artha ko prakAzita karanevAlA, tathA manusya kSetra meM hI rahe hue saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manodravyoM ko viSaya karanevAlA-isake bAhira ke prANiyoM ke manodravyoM ko viSaya nahIM karanevAlA, aisA yaha manaHparyayajJAna AmazauMSadhyAdilabdhiprApta apramattasaMyamI samyagdRSTi jIva ke hotA hai, aura vaha kSAntyAdiguNakAraNa vAlA hai / isa taraha yahAM taka yaha manaHparyayajJAna kA kathana huA // sU0 18 // aba sUtrakAra kevalajJAna kA prakaraNa prAraMbha karate haiM-se kiM taM kevalanANaM' ityaadi| baMne rUpa hoya che, paNa manaHpayajJAna phakta guNapratyaya rUpa ja hoya che. A nimittAthI avadhijJAna ane mana:paryayajJAna vacce taphAvata che. tene sUtrakAra A thAmA sakSita 3 4 cha-" jaNamaNa" tyAdi. manuSyonAM manadvArA ciMtita arthane prakAzita karanAra, tathA manuSya kSetramAM ja rahela saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvonAM mane dravyone viSaya karanAra-tenI bahAranA prANIonA manadravyane viSaya nahIM karanAruM evuM A mana:paryayajJAna AmazauSadhyAdilabdhi prApta apramatta saMyata samyaguSTi jIvane thAya che. ane te kSAtyAdiguNakAraNavALuM hoya che. A pramANe ahIM sudhI A mana:paryayajJAnanuM varNana thayuM. te sU 18 che have sUtrANajJAna 54251 23 42 cha-" se kiM ta kevalanANa" tyAhi. zrI nandI sUtra Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / chAyA - atha kiM tat kevalajJAnam ?, kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA bhavastha kevalajJAnaM ca, siddha kevalajJAnaM ca // 9 TIkA - ziSyaH pRcchati' se kiM taM kevalanANaM ' iti / atha kiM tat keva - lajJAnam ? he bhadanta ! pUrvanirdiSTasya kevalajJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha 'kevalanANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / kevalajJAnaM tatra kevalaM - 1 paripUrNam 2 samagram, 3 asAdhAraNam 4 nirapekSam 5 vizuddham, 6 sarvabhAvaprajJApakam 7 saMpUrNa lokAlokaviSayakam, 8 anantaparyAyaM cetyarthaH tathAvidhaM yad jJAnaM tat kevalajJAnam / tatra 1 - paripUrNam - sakala dravyabhAvaparicchedakatvAt / 2 - samagram -- ekasya jIvapadArthasya yathA sarvathA paricchedakaM, tathA'parasyApItyAzayAt / mana:paryayajJAna ke svarUpa suna cukane bAda aba jaba ziSya kevalajJAna ke svarUpa ko pUchatA hai - hai bhadanta / pUrvanirdiSTa kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - kevalajJAna do prakAra kA prarUpita kiyA hai, ve do prakAra ye haiM - eka bhavastha - kevalajJAna aura dUsarA siddha kevalajJAna / kevala-arthAt1 paripUrNa, 2 samagra, 3 asAdhAraNa, 4 nirapekSa, 5 vizuddha, 6 sarvabhAvaprajJApaka, 7 sampUrNalokAlokaviSayaka, 8 anaMtaparyAya, ye saba kevala ke artha haiM / aisA jo jJAna hai vaha kevalajJAna hai / 1 paripUrNa - yaha jJAna sakala dravya aura unakI samasta trikAlavartI paryAyoM ko jAnatA hai isaliye isako 'paripUrNa ' kahA hai / mana:paryAMyajJAnanuM svarUpa sAMbhaLI lIdhA pachI have ziSya kevaLajJAnanuM svarUpa pUche che-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa kevaLajJAnanuM kevuM svarUpa che? uttara---kevaLajJAna e prakAranuM prarUpita karela che. te e prakAra A pramANe che- (1) lavastha-DevaNajJAna bhane (2) siddha- jevaNajJAna, jevaNa kheTave haiM - ( 1 ) paripUrNa, (2) samaya, (3) asAdhAraNa, (4) nirapekSa, (5) vizuddha, (6) sarvabhAvaajJAya, (7) saMpUrNa bAyo viSaya, (8) anaMtaparyAya, yA aghAM " jevaNa che. AvuM je jJAna haiAya te kevaLajJAna che. nA a (1) paripUrNa - yA jJAna samasta dravya bhane tebhanI samasta trikSaNavartI paryAyAne jANe che tethI tene paripUrNa kahela che. zrI nandI sUtra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 nandIsUtre 3-asAdhAraNam-matyAdijJAnaratulyatvAt / 4-nirapekSam-indriyAdyapekSAyA abhAvAt / 5-vizuddham-niravazeSajJAnadarzanAvaraNAyakarmamalakSayAt / 6-sarvabhAvaprajJApakam - sarvajIvAdibhAvabharUpakatvAt / nanu kevalajJAnaM mUkaM, tat kathaM prarUpakamucyate ? zabdo hi prarUpaNAM kartuM zaknAtIti cet ?, ucyate-upacArAt prarUpakatvaM kevalajJAnasya sidhyati / yataH kevalajJAnadRSTasarvabhAvAn zabdaH prarUpayati, tasmAt kevalajJAnameva prarUpakamiti manyate / 2 samagra-yaha jisa prakAra eka-jIva padArtha ko sarvathA rUpase jAnatA hai usI prakAra vaha dUsare padArthoM ko bhI sarvathA rUpa se jAnatA hai| kisI bhI padArtha ke jAnane meM isameM nyUnAdhikatA nahIM hai| isaliye yaha 'samagra' hai| 3 sAdhAraNa-matyAdika jo aura jJAna haiM unakI apekSA yaha viziSTa hai, advitIya hai isaliye yaha 'asAdhAraNa' hai| - 4 nirapekSa indriyAdikoM kI sahAyatA se yaha rahita hai isaliye 'nirapekSa' hai| 5 vizuddha-samasta jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa karma ke vigama (kSaya) se yaha hotA hai ataH ise 'vizuddha' kahA hai| ___6 sarvabhAvajJApaka--yaha samasta jIvAdika padArthoM kA prarUpaka hai isaliye yaha 'sarvabhAvaprajJApaka' hai| zaMkA-kevalajJAna ko to mUka batalAyA gayA hai, phira yaha jIvAdika padArthoM kA prarUpaka kaise ho sakatA hai ? (2) samagrama meM 4 pAthana savathA 35thI ke sazata A jJAna bIjA padArthone paNa sarvathArUpathI jANe che. keIpaNa padArthane jANavAmAM temAM ochA-vadhu pANuM nathI, tethI te samagra che. (3) asAdhAraNa-bhatyAhi 2 bhI jJAna cha tamanA 42di mA jJAna viziSTa che, advitIya che, mATe te asAdhAraNa che. (4) nirapekSa-ndriyAhinI sahAyatA vinAnuDapAthIta nirapekSa cha. (5) vizuddha-sabhasta jJAnA126 mane darzanAvara 4bhanA virAma (kSaya) thI te utpanna thAya che, tethI tene vizuddha kahela che. (9) sarvabhAvaprajJApaka- samasta ONE pahanu 5354 che tethI te sarvabhAvaprajJApaka che. zaMkA-kevaLajJAnane te mUka darzAvyuM che te te jIvAdika padArthonuM prarUpaka kevI rIte hoI zake ? zrI nandI sUtra Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 197 7- sampUrNalokAlokaviSayakam -- dharmAdInAM dravyANAM vRttiryatra bhavati tat kSetra lokaH, tadviparItamanantAkAzAstikAyarUpaM kSetramalokaH / yat kiMcit jJeyaM arasola arssti, tasya sarvasya darzakatvAt / 8 - anantaparyAyam - svApekSayA jJeyApekSayA vA'nantaparyAyatvAt / uttara - yaha bAta upacAra se usameM siddha hotI hai, ataH use prarUpaka kahA hai, kyoMki samasta jIvAdika bhAvoM kA sarvarUpa se yathArtha darzI kevalajJAna hai, aura zabda, kevalajJAna dvArA dekhe hue padArthoM kI hI prarUpaNA karatA hai, isaliye upacAra se aisA mAna liyA jAtA hai ki kevalajJAna hI unakA prarUpaka hai / 7 saMpUrNa lokAlokaviSayaka -- dharmAdika dravyoM kI jahAM vRtti hai usakA nAma loka hai / isase viparIta aloka haiM / isameM AkAza ke sivAya aura koI dravya nahIM hai / yaha anaMta aura astikAyarUpa hai / loka aura aloka meM jo kucha jJeya padArtha hotA hai usakA sarvarUpa se prakAzaka hone se yaha 'sampUrNalokAlokaviSayaka' kahA jAtA hai / 8 anantaparyAya-matyAdikajJAna jisa prakAra sarva dravyoM ko unakI kucha paryAyoM ko parokSa pratyakSarUpa se jAnate haiM isa prakAra yaha jJAna nahIM jAnatA hai kintu yaha to samasta dravyoM ko aura unakI samasta paryAyoM ko yugapat pratyakSa jAnatA hai isaliye yaha anantaparyAya kahA gayA hai / uttara--A vAta upacArathI temAM siddha thAya che, tethI tene prarUpaka kahela che, kAraNa ke samasta jIvAdika bhAvAnu sarUpe yathAdazI kevaLajJAna che ane zabda,kevaLajJAna dvArA joyela padArthAnIja prarUpaNA kare che tethI aupacArika rIte evuM mAnI levAya che ke kevaLajJAna ja tenu prarUpaka che. (7) sampUrNalokAloka viSayaka -- dharmAhiGa dravyonI nyAM vRtti che menuM nAma leAka che. tenAthI ulaTA aleAka che. temAM AkAzanA sivAya bIjuM kaI draSya nathI. te anaMta ane astikAyarUpa che. leAka ane aleAkamAM je kaI jJeya padAtha hoya che, tenuM saOrUpathI prakAzaka hAvAthI te sa`pUlAkAlAka viSayaka kahevAya che, (8) anaMta paryAya - bhatyAhiGa jJAna prema sarve dravyone ramane temanI keTalIka paryAyAne parAkSa-pratyakSarUpathI jANe che, eja pramANe A jJAna jANatuM nathI paNa A (jJAna) tA samasta kabyAne ane temanI samasta pAMcAne yugapat pratyakSa jANe che, tethI A jJAnane anaMta paryAya kahela che, zrI nandI sUtra Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nandIsUtre tat kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam-tadyathA-bhavastha-kevalajJAnaM, siddha-kevalajJAnaM c|| mUlam-se kiM taM bhavattha kevalanANaM ? / bhavattha-kevalanANaM duvihaMpaNNattaM / taMjahA-sajogi-bhavattha- kevalanANaM ca, ajogibhavattha kevalanANaM ca // ___chAyA-atha kiM tad bhavastha-kevalajJAnam ? / bhavastha-kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-sayogi-bhavastha-kevalajJAnaM ca ayogi-bhavastha-kevalajJAnaM ca // ___TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kitaM bhavattha-kevalanANaM' iti, pUrvanirdiSTasya bhavasthakevalajJAnasya kiM svarUpa ? mityarthaH / uttaramAha- bhavattha-kevalanANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / bhavastha-kevalajJAna-bhavo-manuSyajanma, tatra tiSThatIti bhavasthA, tasya kevalajJAnamiti vigrahaH / tad dvividhaM prajJaptaM tIrthakaraiH kathitam / tad yathAsuyogi-bhavasthakevalajJAnam , ayogi-bhavastha-kevalajJAnamiti // yaha kevalajJAna do prakAra kA hai-1 bhavastha-kevalajJAna aura 2 siddhakevalajJAna // 'se kiM taM bhavatthakevalanANaM' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! bhavastha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai, vaha isa prakAraekasayogi-bhavastha-kevalajJAna dUsarA ayogi-bhvsth-kevljnyaan| manuSya janma kA nAma yahAM bhava hai| isa bhava meM rahanevAle kA jo kevalajJAna hai vaha bhavastha-kevalajJAna hai| vaha bhavastha-kevalajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai| sayogi-bhavastha-kevalajJAna aura dUsarA ayogi-bhvsth-kevljnyaan| mA vijJAna meM prA2nu cha-(1) 1125-3vajJAna bhane (2) siddhavajJAna. "se kiM taM bhavatthakevalanANa' tyAdi. ziSya pUche che-he bhadanta ! bhavastha-kevaLajJAnanuM zuM svarUpa che ? uttara-bhavastha-kevaLajJAna be prakAranuM batAvela che. te A pramANe che. (1) sayogi-mastha-34zAna mane (2) ayogi-11-tha-vijJAna. mahI manuSyajanmanuM nAma bhava che. A bhavamAM rahenAranuM je kevaLajJAna che te bhavasthakevaLajJAna kahevAya che. te bhavastha kevaLajJAna be prakAranuM che-sagi-bhavasthakevaLajJAna ane bIjuM agirbhavastha-kevaLajJAna. zrI nandI sUtra Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| malam-se kiM taM sajogi-bhavattha-kevalanANaM ? / sajogibhavattha-kevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-paDhamasamayasajogibhavattha kevalanANaM ca, apaDhamasamayasajogibhavatthakevalanANaM c| ahavA-caramasamayasajogibhavatthakevalanANaM ca acaramasamayasajogibhavatthakevalanANaM ca / se taM sajogibhavatthakevalanANaM // chAyA--atha kiM tat sayogibhavasthakevalajJAnam ? / sayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-prathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca, aprathamasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca / athavA-caramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca, acaramasamayasayogibhavasthakevalajJAnaM ca / tadetat sayogibhavasthakevalajJAnam // TIkA--ziSyaH pRcchati-' se ki taM sajogibhavatthakevalanANaM ?' iti / uttaramAha-'sajogibhavatthakevalanANaM' ityAdi / sayogibhavasthakevalajJAnam 'se kiM taM sajogi-bhavattha-kevalanANaM' ityAdi / prazna-sayogi-bhavastha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-mana, vacana, aura kAyakI kriyA kA nAma yoga hai / yaha yoga jisake hotA hai vaha sayogI kahalAtA hai| sayogI hokara jo bhavastha hotA hai vaha sayAgibhavastha hai| usakA jo kevalajJAna hotA hai usakA nAma sayogibhavasthakevalajJAna hai / vaha do prakAra kA batalAyA gayA hai-eka prathamasamayasayogi-bhavastha kevalajJAna aura dUsarA aprathamasamaya-sayogi-bhavasthakevavajJAna / jisa sayogI bhavastha AtmA ko kevalajJAna utpanna hone meM eka samaya huA ho usakA kevalajJAna prathamasamaya sayogi-bhavastha-kevala " se ki ta sajogi-bhavattha-kevalanANa" tyAhi. prazna-sayoga-11-tha- zAnanu zu 2135 cha ? uttara-mana, vacana ane kAyAnI kriyAnuM nAma ga che, A yoga jene thAya che te sagI kahevAya che. sagI thaIne je bhavastha hoya che te sAgibhavastha che. tenuM je kevaLajJAna hoya che tene sagi bhavastha kevaLajJAna kahe cha. te me prA2nu matAnyu cha-(1) prathamasamaya-sAmi-bhavastha- jJAna ane (2) aprathamasamaya sAgirbhavastha-kevaLajJAna. je sagI bhavastha AtmAne kevaLajJAna utpanna thavAmAM eka samaya lAgyuM hoya tenuM kevaLajJAna zrI nandI sUtra Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nandI sUtre tatra - yogAH - vyApArAH / tai saha vartante ye, te sayogAH savyApArAmanovAkkAyAH, vidyante yasya sa sayogI / sa cAsau bhavasthaca sayogibhavasthastasya kevalajJAnamitivigrahaH / tad dvividhaM prajJaptam, tad yathA - prathamasamayasayogibhavastha kevalajJAnaM ca / prathamaH samayaH sayogitve yasya sa prathamasamayaH, kevalajJAnaprApta prathamaH samayo yasya sa ityarthaH / sa cAsau sayogibhavasthaveti prathasamaya sayogibhavasthaH, tasya kevalajJAnamityarthaH / evamaprathamaH = dvitIyAdiH samayo yasya so'prathamasamayaH zeSaM prAgvat / athavetyAdi / caramaH - antyaH samayo yasya sayogyavasthAyAH, sa tathA, zeSaM prAgvat / evamacaramaH = caramAdanyaH samayo yasya so'caramasamayaH, pacAnupUrvyA caramAdArabhya sarve eva AkevalaprApteracaramA iti / zeSaM prAgvat // mUlam se kiM taM ajogibhavatthakevalanANaM ? / ajogibhavatthakevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - paDhamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca apaDhamasamayaajogibhavatthakevalanANaM ca / jJAna hai / tathA jisa kevalajJAna ke utpanna hone meM dvitIyAdi samaya ho gaye hoM vaha aprathamasamaya-sayogibhavastha - kevalajJAna hai / athavA isa taraha se bhI kevalajJAna ke do bheda hote haiM- caramasamaya-sayogi-bhavasthakevalajJAna evaM acaramasamaya-sayogi- bhavastha - kevalajJAna / sayogIavasthA ke antyasamaya kA jo kevalajJAna hai vaha caramasamaya - sayogibhavastha - kevalajJAna hai / isase viparIta, arthAt pazcAnupUrvI kI apekSA sayogI avasthA ke caramasamaya se lekara jitane samaya kevalajJAna kI prApti paryanta ho gaye haiM ve saba acaramasamaya haiN| una samayoM kA kevalajJAna acaramasamaya-sayogi - bhavastha - kevalajJAna kahalAtA hai // prathamasamaya-saceAgi-bhavastha-kevaLajJAna che. tathA je kevaLajJAna utpanna thavAmAM e vagere samaya lAgyA haiAya te aprathamasamaya-sayAgi-bhavastha- kevaLajJAna che. athavA kevaLajJAnanA A pramANe paNa e bheda paDe che-caramasamaya-sace gi-bhavastha kevaLajJAna ane acaramasamaya-sagi-bhavastha-kevaLajJAna. sayegI avasthAnA aMtya samayanu' je kevaLajJAna che te caramasamaya-sacegi-bhavastha-kevaLajJAna che. tethI ulaTuM eTale ke pazcAnupUrvInI apekSAe sayAgI avasthAnA carama samayathI laI ne kevaLajJAnanI prApti sudhI jeTalA samayeA thaI gayA heAya te badhA acarama samayeA che. te samayeAnu` kevaLajJAna acaramasamaya-sayAgi-bhavastha-kevaLajJAna kahevAya che. zrI nandI sUtra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / 201 ahavA-caramasamaya-ajogibhavatthakevalanANaM ca, acaramasamaya-ajogibhavatthakevalanANaM ca / se taM ajogibhavatthakevalanANaM, se taM bhavatthakevalanANaM // sU0 19 // __ chAyA--atha kiM tad ayogibhavasthakevalajJAnam ? / ayogibhavasthakevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-prathamasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM ca, aprathamasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM c| athavA-caramasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM ca, acaramasamayA'yogibhavasthakevalajJAnaM c| tadetadayogibhavasthakevalajJAnam , tadetad bhavasthakevalajJAnam / / sU0 19 // TokA-' se kiM taM ajogibhavatthakevalanANaM' ityAdi / na yogI ityayogI, zailezyavasthAmupagataH / sa cAsau bhavasthazca-ayogibhavasthaH tasya kevalajJAnam / ayogibhavasthakevalajJAnam / zeSaM sugamam // 19 / / ___isa prakAra sayogi-bhavastha-kevalajJAna kA svarUpa batalAyA, aba ayogi-bhavastha-kevalajJAna kA svarUpa kahate haiM-'se kiMtaM ajogibhavatthakevalanANaM' ityaadi| zailezI avasthA ko jo prApta ho cuke haiM ve ayogI haiM, ayogI hokara bhI jo bhavastha haiM ve ayogIbhavastha haiM / inakA jo kevalajJAna hai vaha ayogi-bhavastha-kevalajJAna hai| vaha do prakAra kA hai, jaise-prathamasamayaayogi-bhavastha-kevalajJAna aura aprathamasamaya-ayogibhavastha-kevalajJAna / unameM jina bhavastha AtmA ko zailezI avasthA prApta karane meM eka samaya huvA ho, unakA kevalajJAna prathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevalajJAna kahalAtA hai, aura jinako zailezI avasthA prApta karane meM dvitIyAdi samaya ____pramANe sayaugi-1125-3vajJAnak 2135 matAnyu', ve ayogasavastha-vijJAnanuM 135 49 cha-"se kiM ta ajogi bhavattha kevalanANa" tyAhi. zilezI avasthAne je pAmI gayAM che te agI che. agI hovA chatAM paNuM je bhavastha che teo agi bhavastha che. temanuM je kevaLajJAna che te agi- avastha-vajJAna che. te me 2nu cha-(1) prthmsmy-yogi-112thkevaLajJAna ane (2) aprathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevaLajJAna che. temAM je bhavastha AtmAne zelezI avasthA prApta karavAmAM eka samaya lAgyuM hoya, temanuM kevaLajJAna prathamasamaya-agirbhavastha-kevaLajJAna kahevAya che. ane jemane zelezI zrI nandI sUtra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre mUlam se kiM taM siddhakevalanANaM ? / siddha kevalanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - anaMtara siddha kevalanANaM ca paraMparasiddhakevalanANaM ca // sU0 20 // chAyA --atha kiM tat siddha kevalajJAnam ? | siddha kevalajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA - anantarasiddha kevalajJAnaM ca, parampara siddha kevalajJAnaM ca // sU0 20 // TIkA - ziSyaH pRcchati' se ki taM siddhakevalanANaM ' iti / atha kiM tat siddha kevalajJAnamiti / uttaramAha - siddha kevalajJAnaM - siddhasya - zailezyavasthAcaramasamayaprAptasiddhasvasya kevalajJAnaM, dvividhaM majJaptam / tad yathA - anantarasiddha kevalajJAnaM ca, paraMparasiddhakevalajJAnaM ca // bhrU0 20 // 202 ho gaye haiM unake kevalajJAna ko aprathamasamaya - ayogi- bhavastha - kevalajJAna kahate haiM / athavA carama acarama ke bheda se yaha phira do prakAra kA hai1 mokSa pahoMcane ke antima samaya kA jo kevalajJAna hai caramasamayaayoga - bhavastha - kevalajJAna hai, aura 2 jo mokSa pahuMcane ke antima samaya ke pahale pazcAnupUrvI se zailezI avasthA kI prApti ke samaya taka kA jo kevalajJAna hai vaha acaramasamaya - ayogi- bhavastha - kevalajJAna hai isa prakAra ayogi- bhavastha - kevalajJAna kI tathA bhavasthakevalajJAna kI prarUpaNA huI | sU0 19 // 'se kiM taM siddhakevalanANaM' ityAdi / prazna- siddha- kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - siddha- kevalajJAna do prakAra kA hai| 1 anaMtarasiddha - kevalajJAna aura 2 prmprsiddh-kevlavasthA prApta karavAmAM be vagere samayeA lAgyA haiAya temanA kevaLajJAnane aprathamasamaya-ayogi-bhavastha-kevaLajJAna kahe che. athavA carama-acaramanA bhethI vaLI te prakAranuM che--(1) meAkSa pahoMcavAnA aMtima samayanuM je kevaLajJAna che te caramasbhy-yogi- lavastha - vaNajJAna che, bhane (2) le bhokSa pAMgavAnA aMtima samayanA pahelAM pazcAnupUrvI thI zailezI avasthAnI prAptinA samaya sudhInu je kevaLache te ayarabhasabhaya-yogi-lavastha - devaNajJAna che. yA pramANe bhayogi-lavasthadevaNajJAnanI tathA lavastha ThevaNajJAnI pra3yA tha4 // sU. 18 // " se kiM ta siMddhakevalanoNa " tyAhi. prazna--siddha--kevaLajJAnanuM zu' svarUpa che? uttara-siddha-kevaLajJAna me prAranu N che. (1) manaMtara-siddha-devajajJAna ane (2) parampara-siddha-devajajJAna. siddhanuM zailezI avasthAnA carama samayamAM prApta siddhRtva avasthAnuM je kevaLajJAna zrI nandI sUtra Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 zAnacandrikATIkA-zAnabhedAH malama-se kiM taM aNaMtarasiddhakevalanANaM ? / aNaMtarasiddhakevalanANaM pannarasavihaM paNNataM / taM jahA-titthasiddhA1, atitthasiddhA 2, titthayarasiddhA 3, atitthayarasiddhA 4, sayaMbuddhasiddhA 5, patteyabuddhasiddhA 6, buddhabohiyAsiddhA 7, ithiliMgasiddhA 8, purisaliMgasiddhA 9, napuMsakaliMgasiddhA 10, saliMgasiddhA 11, annaliMgasiddhA 12, gihiliMgasiddhA 13, egasiddhA 14, aNegasiddhA 15, se taM aNaMtarasiddha kevalanANaM // sU0 21 // ___ chAyA--atha kiM tadanantarasiddha kevalajJAnam ?, anantarasiddhakevalajJAnaM paJcadazavidhaM prajJaptaM / tad yathA-tIrthasiddhAH 1, atIrthasiddhAH 2, tIrthakarasiddhAH 3, atIrthakarasiddhAH 4, svayaMbuddhasiddhAH 5, pratyekabuddhasiddhAH 6, buddhabodhitasiddhAH7, strIliGgasiddhAH 8, puruSaliGgasiddhAH 9, napuMsakaliGgasiddhAH 10, svaliGgasiddhAH 11, anyaliGgasiddhAH 12, gRhiliGgasiddhAH13, ekasiddhAH14, anekasiddhAH15, tadetadanantarasiddha kevalajJAnam // mU0 21 // TIkA-ziSyaH pRcchati--'se kiM taM aNaMtarasiddhakevalanANaM ?' iti| atha kiM tad anantarasiddhakevalajJAnam ? / pUrvanirdiSTasya anantarasiddhakevalajJAnasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-'aNaMtarasiddha kevalanANaM' ityAdi / anantarasiddhakevalajJAnam na vidyate'ntaraM vyavadhAnam arthAt-samayena yeSAM te'nantarAHte ca te siddhAzcAnantarasiddhAH siddhatvaprAptAH prathamasamayevartamAnAH siddhAanantarasiddhA ityrthH| teSAM kevalajJAnaM paJcadazavidhaM prajJaptam , anantarasiddhAH paJcadazavidhA bhavanti, atasteSAM jJAna / siddha kA zailezI avasthA ke caramasamaya meM prApta siddhatva avasthA kA jo kevalajJAna hai vaha siddha-kevalajJAna hai| yaha anantara aura parampara ke bheda se do prakAra kA hai| sU0 20 // 'se kiM taM aNaMtarasiddha-kevalanANaM' ? ityAdi / prazna-anantarasiddha-kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-anaMtarasiddha kevalajJAna pandraha prakAra kA hai| ve prakAra ye haiM-1 tIrthasiddha, 2 atiirthche te siddha-kevaLajJAna che. te anantara ane parasparanA bhedathI be prakAranuM ch|| suu20|| " se kiM taM aNaMtara-siddha kevalanANa?" tyAhi. prazna-mana-tara-siddha- zAnana zu135 cha? uttara-mananta2-siddha. yaNazAna 52 pradhAnu cha. te mA prabhAva -(1) tI siddha, (2) matAya : zrI nandI sUtra Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nandIsUtre kevalajJAnaM paJcadazavidhaM bhavatIti bhAvaH / ke te paJcadaza bhedAH ? ityAha-'taM jahA' ityAdi / tad yathA-tIrthasiddhAH 'ityAdi / tatra tIrthasiddhAH-yadAzritya jIvA anantasaMsArasAgaraM taranti tat tIrtham , tacca yathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthasArthaprarUpakaM catustriMzadatizayasamanvitaparamagurutIrthakarapraNItaM pravacanam , etacca nirAdhAraM na bhavatIti gaNadharA vA caturvidhasaMgho vA tadAdhAro veditavyaH / tatazca tasmin tIrthe-tIrthakarazAsane pravRtte sati ye siddhAH nirvRtAH nirvANaM prAptAste tIrthasiddhAH, yathA vRSabhasenagaNadharAdayaH 1 / siddha, 3 tIrthakarasiddha, 4 atIrthakarasiddha, 5 svayaMdhuddhasiddha, 5 pratyekabuddhasiddha,7buddhabodhitasiddha, 8 strIliGgasiddha, 9 puruSaliGgasiddha, 10 napuMsakaliGgasiddha, 11 svaliGgasiddha, 12 anyaliGgasiddha, 13 gRhiliGgasiddha, 14 ekasiddha, 15 anekasiddha, yaha anantarasiddha kevalajJAna hai| bhAvArtha-siddhatva ko prApta huA siddha AtmA prathama samaya meM jaba taka vartamAna hai vaha anantarasiddha hai / siddhatva pada prApta AtmA eka samaya ke bhItara 2 hI siddha bana jAtA hai eka samaya kA bhI yahAM antaravyavadhAna nahIM par3atA hai / isa anantarasiddha AtmA kA jo kevalajJAna hai vaha anantarasiddha-kevalajJAna hai / yaha pandraha prakAra kA batalAyA gayA hai / ve pandraha bheda ye haiM-jisakA Azraya kara jIva ananta saMsAra ko pAra kara dete haiM vaha tIrtha hai / yaha tIrtha yathAvasthita sakala jIvAdika padArthoM ke yathArtha svarUpa kA prarUpaka jo pravacana hai tatsvarUpa mAnA gyaa| isa pravacana ke praNetA 34 coMtIsa atizayoM se virAjamAna paramaguru tIrthasiddha, (3) tIrtha 42siddha, (4) atIrtha 42-siddha, (5) svayaM muddhasiddha, (6) pratyesuddhasiddha, (7) muddhamAdhitasiddha, (8) nAlisiddha, () puruSati siddha, (10) napuMsaliMgasiddha, (11) spati gasiddha, (12) 2manyAisiddha, (13) gRhiliMgasiddha, (14) ekasiddha, (15) anekasiddha. A anantara siddha kevaLajJAnanuM svarUpa che. __ bhAvArthaH-siddhatva pAmeTa siddha mAtmA prathama samayamA nayAM sudhiivt:mAna che te anantarasiddha che. siddhatva pada pAmela AtmA eka samayanI aMdara ja siddha banI jAya che. eka samayanuM paNa tyAM antara-vyavadhAna paDatuM nathI. A anantarasiddha AtmAnuM je kevaLajJAna che te anantarasiddha-kevaLajJAna che. e paMdara prakAranuM batAvyuM che. te paMdara bheda A pramANe che-jene Azraya laIne jIva anata saMsArane pAra karI nAkhe che te tIrtha che. A tIrtha yathAvasthita saghaLA jIvAdika padArthonA yathArtha svarUpanuM prarUpaka je pravacana che tavarUpa mAnela che. A pravacananA praNetA 34 cetrIsa atizayothI virAjamAna paramaguru tItha. zrI nandI sUtra Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / 205 atIrthasiddhAH tIrthasyAbhAvo'tIrtha, tIrthasyAbhAvazca - anutpattirUpaH, apAntarAle vyavacchedo vA, tasmin ye siddhAste'tIrthasiddhAH / tatra marudevyAdayo'tIrthasiddhA ucyante, tadA tIrthAnutpatteH / tathA tIrthasya vyavacchedazcandraprabhasvAmi- suvivisvAmyapAntarAle, tatra ye jAtismaraNAdinA mokSamArga prApya siddhAstetIrthavyavacchedasiddhA atIrthasiddhA ucyante 2 / tIrthakarasiddhAH - tIrthakarA eva 3 / atIrthakarasiddhA anye sAmAnyakevalinaH 4 / svayaMbuddha siddhA: - ye svayam = Atmanaiva buddhAstanvaM jJAtavantaH / paropadezaM vinA samyagvarabodhiprAptyA mithyAtvanidrA pagamena samyagdhaM prAptAste svayaMbuddhAH, tathAvidhAH santo ye siddhAste svayaM buddhakara hote haiM / yaha pravacanarUpa tIrtha nirAdhAra nahIM hotA hai / isake AdhAra - yA to gaNadhara hote haiM yA caturvidha saMgha hotA hai / isatIrtha ke pravRtta hone para, arthAt tIrthakara ke zAsanakAla ke cAlU rahane para jo siddha hote haiM - nirvANapada pAte haiM ve tIrthasiddha haiM / jaise vRSabhasena gaNadhara Adi 1 / tIrtha kA abhAva - anutpatti athavA antarAlakAla meM tIrtha kA vyavaccheda atIrtha hai| isa atIrtha meM jo siddha hue haiM ve atIrthasiddha haiM, jaise marudevI aadi| inake samaya tIrtha kI utpatti nahIM thI / tathA tIrtha kA vyavaccheda candraprabhasvAmI evaM suvidhi svAmI ke antarAla meM huA thA / aise samaya meM jo jAtismaraNa Adi ke dvArA mokSamArga ko prAptakara siddha hue haiM ve tIrthavyavacchedasiddha atIrthasiddha kahe gaye haiM 2 | tIrthakarasiddha tIrthakara hI haiM 3 / sAmAnyakevalI atIrthaMkarasiddha haiM 4 / jo svayaM hI tatvoM ke jJAtA bane haiM, arthAt para ke upadeza binA hI karA hoya che. A pravacanarUpa tIrtha nirAdhAra hAtu nathI. tenA AdhAra kAMtA gaNadharo hAya che ke caturvidha saMgha heAya che. A tItha pravRtta thatAM, eTale ke tIrthaMkaranA zAsanakALa cAlu rahetAM je siddho thAya che--nirvANapada pAme che. tethe| tIrthaM siddha che-bhevAM vRSalasena gaNadhara vagere (1). tIrthanA abhaav-anutpatti athavA vacagALAnA kALamAM tInA vyavaccheda atI che. A tImAM je sidhdha thayA teo atI siddha che, jevAM ke marUdevI vagere. temanA samayamAM tInI utpatti thaI na hatI. tathA tInA vyavaccheda caMdraprabhasvAmI ane suvidha svAmInA vacagALAnA samayamAM thayA hatA. evA samayamAM je jAtismaraNu vagere dvArA meAkSamAne prApta karIne siddha thayAM che, temane tI vyavacchedasiddha atIsiddha kahevAya che (2). tIrthaMkarasiddha tIrthaMkara ja che (2). sAmAnya kevaLI tIrtha"karasiddha che (4). je jAte ja tattvAnA jANakAra banyAM che, eTale ke zrI nandI sUtra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 siddhAH 5 / pratyekabudhdhasiddhAH - ye tu ekaM kiMcidanityatvAdibhAvanAkAraNaM vRSabhAdikaM pratItya buddhAH - paramArtha jJAtavantaste pratyekabuddhAH / ye pratyekabuddhAH siddhAste pratyekabudhdhasiddhAH 6 / 3 nanu svayaM buddha - pratyeka buddhAnAM ko bhedaH ?, ucyate -- bodhyupAdhizrutaliGgakRto bhedastatrAsti / tathAhi - svayaM buddhAnAM bAhyanimittaM vinaiva nijajAtismaraNAdinA bodhirupajAyate, pratyekabuddhAnAM tu bAhyanimittApekSayA vodhiH zrUyate cajinheM samyak varabodhi kI prApti huI hai, aura isIke prabhAva se jinhoMne mithyAtvarUpa nidrA kA abhAva kiyA hai, aura isI kAraNa jinheM samyak bodha prApta ho cukA hai ve svayaMbuddha haiM / isa svayaMvuddha avasthA meM jo siddha hue haiM ve svayaMbuddhasiddha haiM 5 / jo kisI anityatvAdi bhAvanA ke kAraNabhUta bAhya kisI vastu vRSabha Adi kA nimitta pAkara buddha ho jAte haiM - paramArtha ke jJAtA bana jAtA haiM ve pratyekabuddha haiM / jo pratyeka buddha hokara siddha bana jAte haiM ve pratyekabuddhasiddha haiM 6 / nandI sUtre zaMkA- svayaMbuddha aura pratyekabuddha meM kyA bheda hai ? uttara - bodhi, upadhi, zruta evaM liGga kI apekSA bheda rahatA hai / jo svayaMbuddha huA karate haiM unheM bAhya nimitta ke binA hI bodhi prApta ho jAtI hai / isameM antaraMga nimitta jAtismaraNa Adi par3ate haiM / pratyeka buddhoM meM aisA nahIM hotA hai / unheM bodhi kI prApti bAhyanimittAdhIna khIjAnA upadeza vinA ja jemane sabhyazvarabeAdhinI prApti thaI che, ane tenAja prabhAvathI jemaNe mithyAtvarUpa nidrAnA nAza karyAM che, ane eja kAraNe jemane samyak edha prApta thaI gayA che tee svaya buddha che. A svaya buddha avasthAmAM jee siddha thayAM che tee svaya'buddha siddha che (9). je keAi anityAdi bhAvanAnA kAraNabhUta kAi vastu-vRSabha AdinuM nimitta meLavIne yuddha thai jAya che-paramAnA jANakAra manI jAya che, teo pratyekabuddha che. jeo pratyekabuddha thaI ne sidhdhathAya che te pratyekabuddha siddha che (6). zakA--svayaM buddha ane pratyekabuddha vacce ze taphAvata che? uttara--modhi, upadhi, zruta ane liMganI apekSAe bheda rahe che. jee svayaMbhuddha thAya chetemane bAhya nimitta vinA ja edhi prApta thaI jAya che. temAM aMtara'ga nimitta jAtismaraNa Adi hAya che. "pratyeka yuddhomAM " evuM thatuM nathI-temane kheAdhinI prApti bAhya nimittAdhIna hoya che. karaka zrI nandI sUtra Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| 207 karakaNDvAdInAM pratyekabuddhAnAM bodhirvAdyavRSabhAdijJAnasApekSA / pratyekabuddhAzca bAhyanimittamapekSya buddhAH santo niyamataH pratyekameva viharanti, na tu gacchavAsina iva saMhatAH / upadhiH svayaMbuddhAnAM dvAdazavidha eva paatraadiH| pratyekabuddhAnAM tu dvidhA-jaghanyatautkarSataca, tatra jaghanyato dvividhaH, utkarSato navavidhaH prAvaraNavarjaH6 / ___ tathA--svayaMbuddhAnAM pUrvAdhItaM zrutaM bhavati vA, na vA bhavati / yadi bhavati, tato liGga devatA vA prayacchati, gurusaMnidhau gatvA vA pratipadyate / yadi caikAkI vihartuM samarthaH, icchA'pi tAdRzI bhavet , tadA ekAkI viharati, anyathA gacchAvAse'vatiSThate / hotI hai| karakaNDU Adi pratvekabuddhoM ke jIvanacaritra meM isa bAta kA kathana milatA hai| pratyekavuddha bAhya nimitta ke prabhAva se buddha hokara niyamataH pratyeka-akele 2 hI vihAra karate haiM-gacchavAsI sAdhuoM kI taraha samudAyarUpa meM nahIM / svayaMbuddhoM kI upadhi pAtra Adi bAhara prakAra kI hai / pratyekabuddhoM kI do prakAra kI upadhi hotI hai-prathama jaghanya kI apekSA aura dUsarI utkRSTa kI apekssaa| jaghanya kI apekSA inake do prakAra kI upadhi hotI hai, tathA utkarSa kI apekSA nau prakAra kii| isameM prAvaraNa chUTa jAtA hai| __ tathA svayaMbuddhoM meM jo zruta hotA hai vaha pUrva meM adhIta kiyA huA bhI hotA hai athavA nahIM bhI hotA hai / pUrvAdhItazruta inameM jaba hotA hai taba inake liye veSa kI prApti yA to devatA se hotI hai yA ve svayaM guru ke nikaTa jAkara unase prApta kara liyA karate haiN| inameM yadi akele Adi pratyekabuddhanA jIvanacaritramAM A vAtano ullekha maLe che. pratyekabuddha bAhyanimittanA prabhAvathI buddha thaIne niyamita pratyeka kalA ja vihAra kare chegachavAsI sAdhuonI jema samudAyamAM nahIM. svayaMbuddhonI upadhi pAtra Adi bAra prakAranI che. pratyeka buddhonI upadhi be prakAranI hoya che pahelI jaghanyanI apekSAe ane bIjI utkRSTanI apekSAe. jaghanyanI apekSAe temane be prakAranI upadhi hoya che, tathA utkRSTanI apekSAe nava prakAranI. temAM prAvaraNa chUTI naya che. tathA svayaMbuddhomAM je zrata hoya che te pUrve adhIta karela paNa hoya che athavA nathI paNa hotuM. temanAmAM jyAre pUrvAdhIta zrata thAya che tyAre temane mATe veSanI prApti kAMte deva vaDe thAya che ke te jAte ja gurunI pAse jaIne temanI pAsethI meLavI le che. temanAmAM ekalA vihAra karavAnI zakti hoya zrI nandI sUtra Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nandIsUtre yadi pUrvAdhItaM zrutaM na bhavati, tarhi niyamAd gurusaMnidhau gatvA liGgaM pratipadyate, gacchaM vA'vazyaM na muJcati / pratyekabuddhAnAM tu pUrvAdhItaM zrutaM niyamato bhavati, tacca jaghanyataH ekAda. zAGgAni, utkarSataH kiMcinyUnAni daza pUrvANi / tebhyo devatA liGgaM prayacchati / liGgavarjitA vA kadAcid bhavanti 6 / buddhabodhita siddhAH-buddhA AcAryadayastairbodhitAH santo ye siddhAste tathA 7 / strIliGgasiddhAH 8 / puMliGgasiddhAH 9 / napuMsakaliGgasiddhAH 10 / tathA hokara vihAra karane kI zakti hotI hai, aura icchA bhI yadi isI prakAra kI inakI ho to ye akele hI vihAra karate haiM, nahIM to gacchAvAsa meM rahate haiM / inakA zruta jaba pUrvAdhIta nahIM hotA hai to ye niyamataH guru ke nikaTa jAkara sAdhuveSa aMgIkAra karate haiM, aura gaccha ko nahIM chor3ate haiN| pratyekabuddhoM kA zruta niyama se pUrvAdhIta hotA hai / jaghanya se ye gyAraha aMga paryanta paDhe hue hote haiM, tathA utkRSTarUpa se kucha kama daza pUrvataka / inake liye sAdhuveSa devatA pradAna karate haiN| athavA ye kabhI 2 sAdhuveSa se varjita bhI rahate haiN|6| / buddhabodhitasiddha ve haiM ki jinheM AcArya Adi bodha dete haiM / aura unase pratibodhita hokara hI jo siddha avasthA prApta karate haiM 7 / strIliGga se, pulliGga se tathA napuMsakaliGga se yukta hokara jo siddha hote haiM ve strIliGga puMliGga aura napuMsakaliMga, siddha 8-9-10 kahalAte haiM / svliNgane temanI evI IcchA paNa hoya che teo ekalA ja vihAra kare che, nahIM te gacchavAsamAM rahe che. je temanuM zrata pUrvAdhIta na hoya te teo niyamatA gurunI pAse jaIne sAdhu-veSa svIkAre che. ane gacchane choDatAM nathI. pratyekabudhdhanuM zruta niyamathI ja pUrvAdhIta hoya che. jaghanyathI teo agiyAra aMga sudhI bhaNela hoya che ane utkRSTarUpathI daza pUrvathI kaMIka ochuM bhaNela hoya che. temane mATe deva sAdhuveSa Ape che. athavA teo kyAreka kyAreka sAdhuveSathI varjita paNa rahe che dA jemane AcArya vagere bodha Ape che, ane temanA dvArA pratibaMdhita thaIne jeo sidhdha avasthA prApta kare che, teo budhdhaodhita sidhdha che !aa. nArIjAti, narajAti ane nAnyatara jAtithI yukta thaIne je siddha thAya che teo strIliMga, pulliga ane napuMsakaliMga siddha kahevAya che. 8-9-1nA zrI nandI sUtra Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| svaliGgasiddhAH svaliGga-jinazAsanaveSaH sadorakamukhavastrikArajoharaNAdirUpastatra -tasmin veSe ye siddhAste svaliGgasiddhAH 11 / anyaliGgasiddhAH-parivrAjakAdiliGge siddhAH 12 / gRhiliGgasiddhAH 13 / ekasiddhAH-ekasmin samaye eke eva siddhaaH| evaMbhUtA ye siddhAste ekasiddhAH 14 / anekasiddhAH ekasmin samaye aneke sidhyanti sma, te anekasiddhAH 15 / utkarSato'STottarazatasaMkhya kA siddhA bhavanti / uktaJca battIsA aDayAlA, saTThI bAvattarI ya boddhavvA / culasII channauI, durahiya aThuttara sayaM ca // 1 // 15 // siddha ve haiM ki jinake pAsa jinazAsanakathita muniveSa hotA hai, jaisesadorakamukhavastrikA kA honA, rajoharaNa Adi kA honaa| isa veSa meM rahakara jo siddhi prApta karate haiM 11 / parivrAjaka Adi ke veSa meM rahakara jo siddha hote haiM ve anyaliMgasiddha kahalAte haiM 12 / gRhI ke liGga meM-gRhastha kI paryAya meM-rahakara hI siddha jo hote haiM ve gRhiliMgasiddha haiM 13 / tathA eka samaya meM jo eka hI jo siddha hote haiM ve ekasiddha kahe gaye haiM 14 / eka samaya meM aneka siddha hote haiM ve aneka siddha haiM 15 / anekasidhdha utkRSTa kI apekSA eka samaya meM eka sau ATha (108) hote haiM, kahA bhI hai "battIsA aDayAlA, saTThI bAvattarI ya boddhavvA / culasII channauI, durahiya advattara sayaM ca" // 1 // jemanI pAse jina zAsana kathita muniveSa hoya che--jemake derA sAthenI suhapatti, rajoharaNa AdinuM hovuM-temane svaliMga sidhdha kahe che. A veSamAM rahIne je siddhi prApta kare che te svaliMga sidhdha che (11 parivrAjaka AdinA veSamAM rahIne je siddha thAya che te anyaliMga siddha kahevAya che. 12aa gRhInAM liMgamAM-gRhasthanI paryAyamAM rahIne ja je siddha thAya che teo gRhIliMga siddha che 13 tathA eka samayamAM je ekajasiddha thAya che teo ekasiddha kahevAya che I14 eka samayamAM aneka siddha thAya che teo anekasiddha che 1pa anekasiddha utkRSTanI apekSAe eka samayamAM eka ATha (108) thAya che. kahela paNa che- " battIsA aDayAlA, saTrI bAvattarI ya boddhavvA / culasII channauI, durahiya achuttara sayaM ca" // 1 // zrI nandI sUtra Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mandIsatra chAyA-dvAtriMzat aSTacatvAriMzat , SaSTiH dvAsaptatizca boddhvyaa| ___ caturazItiH SaNNavatiH, dvayadhikaM ( dvayadhikazataM ) aSTottaraM zataM ca // 1 // vyAkhyA-prathamasamaye jaghanyata eko dvau vA, utkarSato dvAtriMzat sidhyantaH prApyante / dvitIyasamaye jaghanyata eko dvau vA, utkarSato dvAAtrazat / evaM tRtIyasamaye'pi / evaM caturthasamaye'pi / evaM yAvadaSTame'pi samaye jaghanyata eko dvau vA utkaSeto dvAtriMzat / tataH paramavazyamantaram / tathA-trayastriMzadAdaya utkarSato'STacatvAriMzatparyantAH nirantaraM sidhyantaH sapta samayAn yAvat prApyante / tathAhi-prathamasamaye jaghanyatastrayastriMzaccatustriMzad vA, utkarSato'STacatvAriMzat sidhyantaH prApyante, iti rItyA saptamasamayAvadhi bhAvanA kaaryaa| tathA-ekonapazcAdazadAdaya utkarSataH SaSTiparyantA nirantaraM sidhyanta SaTrasamamayAn yAvadavApyante / parato'vazyamantaram / tathA-ekaSaSTayAdaya utkarSato dvisaptatiparyantA nirantaraM sidhyantaH-paJcasamayAn yAvadavApyante / tataH paramantaram / prathama samaya meM jaghanya se eka yA do jIva, tathA utkRSTa se battIsa jIva siddha hote haiM / dvitIya samaya meM bhI jaghanya se eka yA do jIva, tathA utkRSTa se battIsa jIva siddha hote haiM / isI taraha tRtIya, caturtha, paMcama, SaSTa, saptama aura aSTama samaya meM bhI jaghanya aura utkRSTa kI apekSA siddha honevAle jIvoM kA pramANa jAnanA caahiye| isake bAda niyamataH antara ho jAtA hai / tathA tetIsa se lekara utkRSTa aDatAlIsa paryanta jIva nirantara siddha hote rahate haiM, aura ye sAta samaya taka siddha hote haiM / jaise-prathama samaya meM jaghanya se teMtIsa athavA coMtIsa, utkarSa se aDatAlIsa siddha hote haiM, isa rIti se sAta samaya paryanta bhAvanA kara lenI cAhiye / bAdameM niyamataH antara ho jAtA hai / tathA prathama samayamAM jaghanyathI eka ke be jIva, tathA utkRSTathI batrIsa jIva siddha thAya che. bIjA samayamAM paNa jaghanyathI eka ke be jIva ane utkRSTathI batrIsa jIva siddha thAya che. e ja pramANe trIjA, cothA, pAMcamAM, chaThTha, sAtamAM, ane AThamAM samayamAM jaghanya ane utkRSTanI apekSAe siddha thanAra jIvenuM pramANu jANavuM joIe. tyAra pachI niyamathI ja aMtara paDI jAya che. tathA tetrIsathI laIne utkRSTa aDatAlIsa sudhI jIva niraMtara siddha thatAM rahe che, ane e sAta samaya sudhI siddha hoya che. jemake prathama samayamAM jaghanyathI tetrIsa athavA cetrIsa, utkRSTathI aDatAlIsa siddha hoya che, A rIte sAta samaya sudhI samajI levuM joIe. pachI niyamathI aMtara paDI jAya che. tathA egaNa zrI nandI sUtra Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| tathA-trisaptatyAdaya utkarSatazcaturazItiparyantA nirantaraM sidhyantazcaturaH samayAn yAvat prApyante / tata Urdhvamantaram / tathA-paJcAzItyAdaya utkarSataH SaNNavatiparyantA nirantaraM sidhyantastrIn samayAn yAvadavApyante / parato'vazyamantaram / tathA-saptanavatyAdaya utkarSato dvayuttarazataparyantA nirantaraM sidhyanto dvau samayau yAvadavApyante / parato niyamAdantaram / / tathA-vyuttarazatAdaya utkarSato'STottarazataparyAntAH sidhyanto niyamAdekameva samayaM yAvadavApyante, na tu dvivAdisamayAniti 15 / unacAsa 49 se lekara utkRSTa sATha jIvoM taka nirantara siddha hote haiM / ye chaha samaya taka siddha hote haiM / isake bAda antara avazya ho jAtA hai / tathA ikasaTha 61 se lekara utkRSTa bahattara 72 jIva nirantara siddha hote haiM, ye pAMca samaya taka sidhdha hote haiM, bAda meM niyama se antara par3a jAtA hai| tathA tehattara 73 se lagAkara utkRSTa corAsI 84 jIva nirantara siddha hote haiM, ye pAMca samayoM taka pAye jAte haiN| isake bAda niyamataH antara ho jAtA hai| pacAsI 85 se lekara utkRSTa chayAnave taka jIva nirantara siddha hote haiN| ye tIna samaya taka pAye jAte haiN| isake bAda antara ho jAtA hai| santAnave 97 se lekara utkRSTa ekasau do 102 taka nirantara siddha hote hai, ye do samayoM taka pAye jAte haiN| isake bAda antara par3ajAtA hai| ekaso tIna 103 se lekara utkRSTa ekasau ATha 108 taka siddha hote haiM, ye eka hI samaya taka pAye jAte haiM, do tIna Adi samaya taka nahIM / isa prakAra isa gAthA kA artha hai| pacAsa (49) thI laIne utkRSTa sATha cha sudhI niraMtara siddha hoya che e che samaya sudhI siddha thAya che, tyAra bAda aMtara avazya paDI jAya che. tathA ekasaTha (61)thI laIne utkRSTa tera (72) jIva niraMtara siddha thAya che. teo pAMca samaya sudhI siddha thAya che, pachI niyamathI aMtara paDI jAya che. tathA tetera (73) thI ena kRSTa kAryAsI (84) nirata 2 siddha thAya che. se. pAMya smy| sudhI prApta thAya che. tyAra bAda niyamathI aMtara paDI jAya che. paMcAzI (85). thI laIne utkRSTa chananuM (6) sudhI jIva niraMtara siddha thAya che. te traNa samaya sudhI prApta thAya che. tyAra bAda aMtara paDI jAya che. sattANuMthI (7) laIne utkRSTa ekase be (102) sudhI nirantara siddha thAya che. te be samaye sudhI prApta thAya che. tyAra bAda aMtara paDI jAya che. ekase traNa (103) thI laIne utkRSTa eka ATha (108) sudhI siddha thAya che, e eka ja samaya sudhI prApta thAya che, be traNa Adi samaya sudhI nahIM. A pramANe A gAthAne artha che. zrI nandI sUtra Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre strImokSasamarthanam___iha strIliGgasiddhA iti yaduktaM, tat kecinna manyante / evaM hi te pralapanti-'strINAM na mokSaH, puruSebhyo hInatvAt , napuMsakAdivat' iti / atra brUmaH-sAmAnyenAtra dharmitvenopAttAH striyo vivAdAspadIbhUtA vA ? / AdhapakSe pakSaikadezasiddhasAdhyatA, asaMkhyAtavarSAyuSkaduHSamAdikAlotpanna tirazcI -devya-bhavyAdistrINAM bhUyasInAmasmAbhirapi mokSAbhAvasyAbhidhAnAt , dvitIye strImokSasamarthanayahAM para "strIliGgasiddhAH" yaha jo kahA hai isa bAta ko kaI eka nahIM mAnate haiM, ve isa prakAra kahate haiM-'striyoM ko mukti nahIM hotI hai, kAraNa ki ve puruSa kI apekSA hIna haiM, jaise napuMsaka aadi| isapara yaha pUchanA hai ki Apa kina striyoM meM mokSa kA abhAva siddha karate haiM ? kyA sAmAnya striyoM meM, athavA kinhIM vizeSa striyoM meM ? / yadi sAmAnya striyoM meM muktiprApti kA abhAva Apa siddha karate ho to yaha bAta hama bhI mAnate haiM ki asaMkhyAta varSakI AyuvAlI akarmabhUmija striyoM ko, duSSamAdikAlotpanna tiryazcaniyoM ko, evaM deviyoM ko, tathA abhavya striyoM ko mukti prApta nahIM hotI hai, ataH pakSaikadeza meM yaha hetu siddhasAdhyavAlA hone se yadi kaho ki koI viziSTa striyAM mukti prApti ke yogya nahIM haiM to yaha bAta pakSabhUta strIpada se jJAta nahIM strImokSasamarthanamaDI 2010 " strIliGgasiddhAH " mAmale 49 che the pAtara TA mAnatA nathI, teo A pramANe kahe che-"strIone mukti maLatI nathI, kAraNa ke teo puruSe karatAM hIna che. jema napuMsaka Adi " A bAbatamAM e pUcha. vAnuM che ke Apa kaI strIone mekSa nathI maLato ema siddha kare che? zuM sAmAnya strIone ke kaI viziSTa strIone?. je sAmAnya strIone mukti prApta thatI nathI evuM Apa siddha karatA he te e vAta ame paNa mAnIye chIe ke asaMkhyAta varSanA AyuvALI akarmabhUmi ja strIone, duSamAdi koletpanna tiryacanine ane devIone tathA abhavya strIone mukti prApta thatI nathI. tethI pakSeka dezamAM A hetu siddhasAdhyavALe hevAthI je Apa kahe ke kaI viziSTa strIe mukti prApta karavAne yogya nathI te e vAta pakSabhUta zrI nandI sUtra Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH 213 tu nyUnatA pakSasya vivAdAspadIbhUteti vizeSaNaM vinA niyatastrIlA bhAbhAvAt / yadi tadupAdIyate, tadA tatpratibodhArthaM kiMciducyate -- striyo muktyahaH, muktikAraNA'vaikalyAt, yathA pumAMsaH, yatra hi yasya nAsti saMbhavastatra tatkAraNavaikalyaM, yathA siddhazilAyAM zAlyaGkarasya / imAstu muktikAraNavaikalyarahitAH, tasmAmukta iti / ho sakatI hai, ataH isa bAta ko spaSTa karane ke liye yadi aisA kahA jAya ki hama unheM hI mukti kI prApti niSiddha karate haiM jinheM Apa mukti prApti ke yogya ginate ho, to isa para bhI hamArA yahI kahanA hai ki jinheM tuma muktiprApti ke yogya nahIM kahate ho unheM hI hama isa prakAra se muktiprApti ke yogya siddha karate haiM-" striyo muktyarhAH, muktikAraNAvaikalyAt, yathA pumAMsaH " jaise puruSoM meM mukti ke kAraNoM kI avikalatA dekhI jAtI hai usI prakAra se striyoM meM bhI mukti ke kAraNoM kI avikalatA hone se ve bhI muktiprApti ke yogya haiN| jahAM para jisakI saMbhavatA nahIM hotI hai vahIM para usake kAraNoM kI vikalatA rahatI hai, jaise siddhazilA meM zAlyaGkura kI saMbhavatA nahIM hai, ataH vahAM para usake kAraNoM kI bhI vikalatA hai, parantu vivakSita striyAM aisI nahIM haiM, unameM to mukti ke saba kAraNoM kA sadbhAva hai, ataH ve mukti ke yogya strIpadathI jANI zakAtI nathI, tethI A vAtane spaSTa karavAne mATe jo ema kahevAmAM Ave ke ame temane ja muktinI prApti niSiddha karIe chIe jene tame muktiprAptine cAgya gaNuA che, te e khAkhatamAM paNa amArUM eja kahevu che ke jemane tame muktiprAptine ceAgya kahetA nathI temane ja ame A rIte bhukti Apta urakhAne sAya siddha urI chIthe-" striyo muktyarhAH, muktikAraNavaikalyAt yathA pumAMsaH " prema puruSobhAM mustinAM bhagonI avikalatA jovAmAM Ave che tema strIomAM paNa muktinAM kAraNeAnI avikalatA hAvAthI teo paNa mukti prApta karavAne ceAgya che. jyAM jenI saMbhavatA hatI nathI tyAMja tenA kAraNAnI vikalatA rahe che, jema siddhazilAmAM zAlya kuranI sabhavatA hotI nathI tethI tyAM AgaLa tenAM kAraNeAnI pazu vikalatA che, paNu vikSita srIe evI nathI, temanAmAM teA muktinAM badhAM kAraNeAnA sadbhAva che tethI te muktine cAgya che. jo A viSe pharI pazu evuM ja kahevAya ke zrI nandI sUtra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nandIsUtre nanu strISu muktikAraNAnAmasadbhAvAt tatrAyaM heturnAstItyasiddho'yaM heturiti cet|| ____ ucyate-uktahetorasiddhatvaM vadasi, tat kiM strINAM puruSebhyo'pakRSTatvena 1, kimuta nirvANasthAnAdyaprasidhdhatvena 2, kiM vA muktisAdhakapramANAbhAvena 3?, tatra yadi tAvat puruSebhyo'pakRSTatvena strISu muktikAraNAnAmasadbhAva iti vadasi, tarhi idaM brUhi-tvadagIkRtaM puruSebhyo'pakRSTatvaM strISu kiM samyagdarzanAdiratnatrayAbhAvena 1, kiM vA viziSTasAmarthyAbhAvena 2, kiM vA puruSAnabhivandyatvena 3, kiM vA smaraNAdyakartRtvena 4, kiM vA amahardikatvena 5, kimuta mAyAdiprakarSavattvena 6, iti viklpaaH| haiN| yadi isa para phira bhI aisA hI kahA jAve ki striyoM meM mukti ke kAraNoM kI asadbhAvatA hai ataH unameM isa hetu ke asadbhAva se hetu meM asiddhatA AtI hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki hamArA isa para aisA pUchanA hai ki Apa jo striyoM meM isa hetu kI asiddhatA prakaTa kara rahe ho so kisa kAraNa se ? kyA ve puruSoM kI apekSA hIna haiM isaliye, athavA nirvANarUpa sthAna kI aprasiddhi hai isaliye, yA mukti ke sAdhaka pramANa nahIM hai isaliye ? / yadi aisA kahA jAya ki striyAM puruSoM kI apekSA hIna haiM isaliye unameM mukti ke kAraNoM kA sadbhAva nahIM hai so punaH isapara hama yaha pUchate haiM ki Apa jina striyoM ko puruSoM kI apekSA hIna batalAte haiM vaha kisa kAraNa se batalAte haiM ?, kyA unameM samyagdarzanAdikarUpa jo ratnatraya hai usakA abhAva rahatA hai?1. yA unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai ? 2, athavA ve puruSoM dvArA strIomAM muktinAM kAraNenI asadubhAvatA che tethI temanAmAM te hetunA asadabhAvathI hetamAM asiddhatA Ave che te ema kahevuM te paNa sAcuM nathI, kAraNa ke amAre e bAbatamAM evuM pUchavAnuM che ke Apa strIomAM A hetunI je asiddhatA pragaTa karI rahyAM che te kyA kAraNe? zuM teo puruSo karatAM hIna che tethI. athavA nirvANarUpa sthAnanI aprasiddhi chetethI, ke mukitanA sAdhaka pramANa nathI tethI. je ema kahevAmAM Ave ke strIo puruSo karatAM hIna che tethI temanAmAM muktinAM kAraNene saddabhAva nathI te pharI te viSe amAre e prazna che ke Apa je strIone puruSo karatAM hIna batAve che te zA kAraNe batAve che ? (1) zuM temanAmAM samyaggadarzanAdika rUpa je ratnatraya che tene abhAva rahela che? ke (2) zuM temanAmAM viziSTa samane abhAva che? (3) athavA teo puruSo dvArA ava gha che? ke maraNa Adi jJAna temanAmAM rahetuM nathI ? (5) zrI nandI sUtra Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandra kATIkA - jJAnabhedAH / 215 tatra yaducyate strISu ratnatrayAbhAva iti tadayuktam - samyagdarzanAdIni puruSANAfear trINAmapyavikalAni dRzyante / tathAhi - dRzyante striyo'pi sakalamapi pravacanArthaM zraddadhAnAH jAnate ca SaDAvazyakakAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutam, paripAlayanti saptadazavidhaM saMyamam, dhArayanti ca devAsurANAmapi durdharaM brahmacaryam, tapyante ca tapAMsi mAsakSapaNAdIni tataH kathamiva na tAsAM mokSasaMbhavaH / kiM castrISu ratnatrayAbhAva iti yaducyate, tat kiM ratnatrayasya avaziSTasya tatrA'bhAvo vivakSitaH, kiM vA prakarSaparyantaprAptasya ratnatrayasya tatrAbhAvaH ? | abaMdha haiM ? 3, yA smaraNa Adi jJAna unameM nahIM rahatA hai ? 4, yA unameM koI strI maharddhika nahIM hai ? 5, athavA mAyAdika kI unameM prakarSatA pAI jAtI hai ? 6 / yadi ina chaha vikalpoM meM se yaha vikalpa mAnA jAya ki striyoM meM ratnatraya kA abhAva hai ataH unameM puruSoM kI apekSA hInatA hai so aisA kahanA yuktiyukta nahIM mAnA jAtA hai, kyoM ki samyagdarzanAdika ratnatraya puruSoM kI taraha unameM bhI avikala dekhe jAte haiN| striyAM bhI sakala pravacana ke artha kI zraddhA karanevAlI, SaDAvazyaka kAlika utkAlika Adi ke bheda se bhinna zruta ko jAnane vAlI, tathA satraha prakAra ke saMyama ko pAlane vAlI dekhI jAtI hai / deva aura asuroM dvArA bhI durdhara aisA brahmacarya vrata ve pAlatI haiM / mAsakSapaNa Adi vividha prakAra kI tapasyA ve karatI haiM, isaliye unameM mukti kA saMbhava kaise nahIM ho sakatA hai ? / tathA Apa jo striyoM meM ratnatraya kA abhAva kahate ho so inameM ratnatraya kA abhAva kaise vivakSita hai ?, kyA saamaake temAMthI kaI zrI mahaddhika nathI ? (6) athavA mAyAkrikanI temanAmAM adhikatA hoya che ?. jo A cha vikAmAMthI A vikalpa mAnI laie ke strIomAM ratnatrayanA abhAva che tethI temanAmAM puruSo karatAM hInatA che, te ema kahevuM te yuti yukta mAnI zakAya nahIM kAraNa ke samyakRdarzanArdika ratnatraya puruSonI jema temanAmAM paNa avikala najare paDe che. strIe paNa saphaLa pravacananA arthanI zraddhA karanArI cha Avazyaka kAlika-utkAlika AdinA bhedathI zrutane jANanArI, tathA sattara prakAranA sacamane pALanArI jovAmAM Ave che. deva ane asuro vaDe paNu dura evu' brahmacarya vrata te pALe che, mAsakSapaNu Adi vividha prakAranI tapasyA teo kare che, teA pachI temanAmAM muktinA saMbhava kevI rIte hAI zake nahI ?, tathA Apa jo strIomAM ratnatrayanA abhAva kahetA heA tA temanAmAM ratnatrayanA abhAva kevI rIte vivakSita che, zu sAmAnyarUpa ratna zrI nandI sUtra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 mandIratre tatra yadi avaziSTasya ratnatrayasya strISu abhAva ityucyate bhavatA, tarhi kathaya, ayaM ratnatrayAbhAvazcAritrAsaMbhavAt kim ? uta jJAnadarzanayordvayorabhAvAt ?, kiM vA samyagdarzanAdInAM trayANAmabhAvAt / / _____ atha-cAritrAsaMbhavena ratnatrayAbhAva iti pakSasya nirAkaraNam-tatra-yadi cAstrisyA saMbhavAd ratnatrayAbhAvo vivakSitastahi so'pi cAritrAsaMbhavaH kiM sacelatvena ? 1, kiM vA strItvasyacAritra virodhitvena ? 2, kiM vA mandasattvatayA ? 3, // cailasya cAritrAbhAvahetutvanirAkaraNamtatra yadi sacelatvena cAritrAsaMbhava ityucyate bhavatA, tarhi tAvat kathaya tvadaGgIkRtamidaM celasyApi cAritrAbhAva hetutvaM kiM celasya paribhogamAtreNa bhavati 11, kiM vA celasya parigraharUpatvena ? 2, / nyarUpa ratnatraya kA athavA prakarSaparyantaprApta ratnatraya kaa?| yadi prathama pakSa svIkAra kiyA jAya to hama isa para punaH yaha pUchate haiM ki sAmAnyatayA ratnatraya kA abhAva cAritra ke abhAva se kahate ho? athavA jJAnadarzana, donoM ke abhAva se kahate ho ? athavA samyagdarzanAdika tInoM ke abhAva se kahate ho?| yadi kaho ki cAritra ke asaMbhava se ratnatraya kA abhAva hai, aisA hama kahate haiM so isapara puna: yaha vikalpa hotA hai ki unameM cAritra kI asaMbhavatA kyA savastra hone se AtI hai ? yA strIpane ke cAritra virodhI hone se AtI hai ? athavA mandasAmarthya hone kI vajaha se AtI hai ? / yadi kahA jAya ki ve vastrasahita rahatI haiM isaliye unameM cAritra kI asaMbhavatA hai so kyA vastra ke paribhogamAtra se cAritrAbhAva ke prati trayane ke prakarSa paryantaprApta ratnatrayane? je pahelo pakSa svIkAravAmAM Ave te ame te bAbatamAM e prazna pUchIe chIe ke sAmAnyarIte ratnatrayane abhAva caritranA abhAvathI kaho che athavA jJAnadarzana e bannenA abhAvathI kahe che? athavA samyagadarzanAdika traNenA abhAvathI kahe che ? Apa ema kahetA he ke cAritranA asaMbhavathI ratnatrayane abhAva che evuM ame kahIe chIe to te bAbatamAM vaLI e vikalpa hoya che ke temanAmAM cAritranI asaMbhavatA zuM savastra hovAthI Ave che ke strIpaNuM cAritranuM virodhI hovAthI Ave che? athavA maMda sAmarthya hovAne kAraNe Ave che. je ema kahevAmAM Ave ke teo vastra sahita rahe che tethI temanAmAM cAritranI asaM. bhavatA che te zuM vastranA paribhegamAtrathI cAritrAbhAva tarapha hetutA hoya che? zrI nandI sUtra Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam) tatra yadi paribhogamAtreNa cailaM cAritrAbhAvaheturiti manyase tarhi vada tAvad, ayaM cailaparibhogaH strINAM kiM tatparityAgAzaktatvena 1, kiM vA gurUpadiSTatvena 2, cAritrAbhAvaheturvivakSitaH / tatra yadi strINAM cailaparityAgAzaktatvena cailaparibhogacAritrAbhAvaheturiti svIkaroSi, naitad yuktam ,yataH-yadyapi 'prANebhyo nAparaM priyaM prANinAm' tathApi-pANAnapityajantyaH kAzcit striyaH pradRzyante kiM punazcalaM parityaktumazaktAstA itisaMbhAvanA ___ atha gurUpadiSTatvena cailaparibhogaH strINAm , ityaGgIkaropi, tarhi kathaya tAvat -kiM cailasya cAritropakAritvena gurubhistAsAM cailaparibhogopadezaH kRtaH kiM vA anyathA ? hetutA hotI hai ? athavA parigraharUpa hone se hotI hai ?, yadi paribhoga mAtra se caila (vastra) cAritrAbhAva kA hetu hotA hai, aisA mAnA jAya to kaho yaha caila kA paribhoga striyoM ke usake parityAga karane kI azakti hone se hai ? athavA gurUpadiSTa hone se hai ?, yadi isameM aisA kahA jAya ki striyoM meM vastra kA tyAga karane kI azakti hone se cailaparibhoga hotA hai, aura yaha cailaparibhoga unameM cAritrAbhAva kA hetuhotA hai, so aisA kahanA ucita nahIM hai, kAraNa ki prANiyoM ko saba se adhika pyAre prANa hote haiM, jaba striyAM prANoM ko bhI chor3a detI dekhI jAtI haiM to phira unake liye vastroM ko chor3ane kI bAta kauna kaThina hai ?, isaliye yaha bAta to mAnI nahIM jA sakatI hai ki ve vastra ke chor3ane meM asamartha haiM / yadi yaha kahA jAya ki guru se upadiSTa hokara ve vastra kA paribhoga karatI hai to isapara bhI hama pUchate haiM ki athavA parigraharUpa hovAthI hoya che je paribhegamAtrathI cila cAritrAbhAvane hetuM hoya che, evuM mAnI laIe te kaho zuM A calane paribhAga strIonI tene parityAga karavAnI azakita hovAne lIdhe che? athavA gurudiSTa hovAthI che? je te viSe evuM kahevAmAM Ave ke strIomAM vastrane tyAga karavAnI azakita hovAthI cala paribhoga thAya che ane te cilaribhega temanAmAM cAritrA bhAvane hetu hoya che, te ema kahevuM ucita nathI, kAraNa ke prANIone sauthI vadhAre vahAlo prANa hoya che, je strIo prANanuM paNa balidAna detI najare paDe che te pachI temane mATe vastro cheDavAnI vAta zI rIte kaThina kahI zakAya? tethI e vAta te mAnI zakAya tema nathI ke teo vastrano tyAga karavAne asamartha che. je ema kahevAmAM Ave ke guruvaDe upadiSTa thaIne teo vastrane pari. zrI nandI sUtra Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre yadi cAritropakAritvena tadupadezastarhi kiM na puruSANAmapi tadupadezo gurubhiH kriyate / arthatA abalA eva, yato balAdapi puruSaiH paribhujyante iti cai vinA tAsAM cAritrabhaGgasaMbhavaH, na tu puruSANAmiti na teSAM tdupdeshH| ___evaM sati na cailAccAritrAbhAvaH, cailasya cAritropakAritvAt / tathAhi-yad yasyopakAri, na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri coktarItyA cAritrasya cailam , tasmAccai na cAritrAbhAva heturiti / / guruoMne unheM cAritra meM upakArI jAnakara vastra ke paribhoga kA Adeza kiyA yA aura koI rUpa se jAnakara vastra ke paribhoga karane kA upadeza diyA hai ? / yadi yaha kahA jAya ki guruoM ne vastra pahirane kA upadeza unheM isaliye diyA hai ki vaha cAritra kA upakArI hai to phira unhoMne vaha upadeza puruSoM ko kyoM nahIM diyaa| yadi kahA jAya ki ye abalA haiM, yadi nagna raheM to puruSa unapara balAtkAra kara sakate haiM isaliye caila ke vinA cAritrabhaMga hone kI unameM saMbhAvanA rahatI hai ataH guruoMne unheM cAritra kA upakArI jAnakara cailaparibhoga kI AjJA dI hai| puruSoM ko nahIM dii| to phira isa prakAra kI mAnyatA se yaha bAta tumhAre hI mukha se siddha ho jAtI hai ki vastra kA upabhoga cAritra kA upakArI hai, isake sadbhAva se cAritra kA abhAva siddha nahIM hotA hai| "yada yasyopakArina tata tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailam tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH" bhaMga kare che te te viSe paNa ame pUchIe chIe ke guruoe cAritramAM upakArI gaNIne temane vastranA paribhegane Adeza Ape ke keI bIjA kAraNe vaane paribhegA karavAne upadeza Ape che? jo ema kahevAmAM Ave ke guruoe temane vastra paheravAno upadeza e kAraNe Ape che ke te cAritra mATe upakArI che, te pachI temaNe te upadeza purUSone kema na dIdho. je ema kahevAmAM Ave ke teo abaLA che, tethI je nagna rahe te purUSo temanA upara baLAtkAra karI zake che tethI cala vinA temanA cAritrabhaMga thavAnI saMbhAvanA rahe che tethI guruoe temane cAritrane upakArI gaNIne cilaparibheganI AjJA ApI che. puruSone ApI nathI. te pachI A prakAranI mAnyatAthI tamAre mukhe ja e vAta siddha thaI jAya che ke vastrane upaga cAritrane mATe upakArI che, tenA samAthI yaatrin| samApa siddha thatI nathI. " yad yasyopakAri na tat tasyAbhAvahetuH, yathA ghaTasya mRtpiNDAdi, upakAri ca uktarItyA cAritrasya cailam, tasmAnna tat cAritrAbhAvahetuH" renuM 6543rI Doya che te tenA malA zrI nandI sUtra Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) 219 ___ atha 'anyathA' iti pakSastavasaMmataH?, nAyamapi yuktisahaH, yataH 'anyathA' ityanena pakSadvayamihopasthitaM bhavati / kiM-cAritraM prati cailamudAsInaM, bAdhakaM vA ? iti / ayamarthaH-udAsInaM nAma nAsti cAritrasya sAdhakaM, nAsti vA tasya bAdhakamiti / kiM vA-cAritrasya bAdhakameveti / cAritraM pati audAsInyaM vA bAdhakatvaM vA ubhayamapi nAtra vartate / puruSakRtAbhibhavarakSakatayA cailaM strINAM caaritropkaarkmstiitynntrmevokttvaaditi| ataH jo jisakA upakArI hotA hai vaha usake abhAva kA hetu nahIM hotA hai, jaise mRtpiDAdika ghaTake abhAva kA hetu nahIM hotA hai| ukta rIti se caila bhI cAritra kA upakArI hotA hai ataH vaha usake abhAva kA hetu nahIM hotA hai| yadi "anyathA" yaha pakSa svIkAra kiyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki "anyathA" isa pada se do pakSa upasthita hote haiM-kyA cAritra ke prati caila udAsIna hai ? athavA bAdhaka hai ? yadi udAsIna hai to udAsIna kA tAtparya hotA hai ki vaha na to cAritra kA sAdhaka hotA hai aura na usakA bAdhaka hI hotA hai, ataH yaha pakSa mAnya nahIM hai| yadi kaho ki vaha cAritra kA bAdhaka hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki jaba vaha cAritra ke prati upakArI hai to phira na udAsIna hI ho sakatA hai, na bAdhaka hI ho sakatA hai ataH puruSakRta parAbhava se rakSA karanevAlA hone ke kAraNa caila cAritra kA upakArI hai, aisA hI mAnanA cAhiye / aba jo kahA jAya ki caila vanuM kAraNa hatuM nathI, jema mRrtiDAdika ghaDAnA abhAvanuM kAraNa hotAM nathI. kahela rIta pramANe cila paNa cAritranuM upakArI hoya che tethI te tenA abhAvanuM 21 hAtunathI. "anyathA" mA 5kSa svI12 42vAmAM mAvatAta para marAma2 nathI, 41291 hai " anyathA" 54thI me pakSa 20nu thAya che- yAritra pratye cila udAsIna che? athavA bAdhaka che?, je udAsIna hoya te udAsInane bhAvArtha e che ke te cAritranuM sAdhaka paNa thatuM nathI ane tenuM bAdhaka paNa hotuM nathI tethI e pakSa svIkArI zakAya nahIM. je ema kaho ke te cAritranuM bAdhaka che te ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke je te cAritrane mATe upakArI che te pachI udAsIna paNa hAI zakatuM nathI ane bAdhaka paNa hoI zakatuM nathI. tethI puruSakRta parAbhavathI rakSA karanAra hovAne kAraNe cila cAritrane mATe upakArI ja che, ema mAnavuM joIe. have je ema kahevAmAM Ave ke cUla parigraharUpa hovAthI cAritranA zrI nandI sUtra Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nandIsUtre ___ nApi cailasya parigraharUpatvena cAritrAbhAvahetutvaM saMbhavati, yato 'mucchA pariggaho vutto' ityAdivacanena 'mUrchava parigrahaH' iti dazavaikAlike SaSThe'dhyayane nirNItam / mUrchArahito bharatazcakravartI sAntaHpuro'pyAdarzakagRhe'vatiSThamAno niparigraho gIyate / anyathA tasya kevalotpattinasyAt / yadi ca cailasya parigraharUpavaM syAt , tadA tathAvidharogAdiSu puruSANAmapi cailasaMbhave cAritrAbhAvena muktyabhAvaH syAt / uktaJca 'arzIbhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyeta' / iti / kiJca-yadi mUrchAyA abhAve'pi vastrasaMsargamAtraM parigraho bhavet tato jinakalpapratipannasya kasyacit sAdhostuSArakaNAnuSakte prapatati zIte kenApi dharmArthinA parigraharUpa hone se cAritra ke abhAva kA hetu hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki parigraha kA lakSaNa mUrchAbhAva kahA gayA hai / yaha dazavakAlika ke chaThaveM adhyayana meM "mucchA pariggaho vutto" isa vAkya se bhagavAn ne pharamAyA hai| Adarzaghara meM antaHpurasahita bhI baiThe hue bharatacakravartI mUrchAbhAvarahita hone ke kAraNa hI parigraharahita mAne gaye haiN| yadi aisI bAta nahIM hotI to unheM kevalajJAna kI utpatti nahIM ho sktii| yadi caila ko parigraharUpa mAnA jAya to tathAvidha rogAdikoM meM puruSoM ke bhI caila ke sadbhAva meM cAritrAbhAva hone kI prasakti se mukti ke abhAva kI prasakti mAnanI pddegii| kahA bhI hai "arzIbhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyeta" iti / aura bhI-mUcho ke abhAva meM bhI vastra kA mAtra saMsarga yadi parigraha mAnA jAya to aisI hAlata meM kisI jinakalpI sAdhu ke Upara tuSArapAta abhAvanuM kAraNa che te ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke parigrahanuM sakSA bhUrachImA 42vAyu cha. mA zasinA ch| 2madhyayanamA "mucchA parigaho vutto" mA pAyathI lagavAne 32bhAvyu cha mAgharamAM maMta:pura sahita beThela bharata cakravartI mUchaMbhAvarahita hovAne kAraNe ja parigraharahita manAya che. je ema na hota te temane kevaLajJAna utpanna thaI zakata nahIM. je calane parigraharUpa mAnavAmAM Ave te tathAvidha regAdikemAM puruSanA calanA sadbhAvamAM cAritrAbhAva hovAnA prasaMgathI muktinA abhAvane prasaMga mAne 57. yuM 5 che-- " arzobhagandarAdiSu gRhItacIro yatina mucyate' ti. vaLI mUcchanA abhAvamAM paNa vastrane mAtra saMsarga je parigraha manAya evI hAlatamAM kaI jinakalpI sAdhunA upara tuSArapAta paDatAM koI dharmAtmApurUSa zrI nandI sUtra Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATokA - jJAnamedAH / (strImokSasamarthanam ) 221 zirasi vastre prakSipte tasya saparigrahatA bhavet / na caitadiSTaM, tasmAnna vastrasaMsargamAtraM parigrahaH, kiMtu mUrcchA / sA ca strINAM vastrAdiSu na vidyate, dharmopakaraNamAtratayA tasyopAdAnAt / na khalu tA vastramaMtareNAtmAnaM rakSayitumIzate, tato dIrghatarasaMyamaparipAlanAya yatanayA vastra paribhuJjAnAstAH parigrahavatyaH kathaM bhaveyuH ? | kizva - cailasya parigraharUpatve - " No kappai NiggaMthINaM pakke tAlapalaMve - abhinne pariggahittae " ityeyaMrUpo nirgranthyA vyapadezazcAgame na zrUyeta / ato na sacailatvena cAritrAsaMbhavaH / yaha par3ane para dharmAtmApuruSadvArA DAlA gayA vastra bhI parigraharUpa mAnA jAnA cAhiye, parantu vaha aisA nahIM mAnA jAtA hai / isaliye vastra kA kevala saMsarga parigraharUpa nahIM mAnA jA sakatA hai, kintu mUrcchA hI parigraha hai / jaba parigraha kA yaha sunizcita lakSaNa mAnya ho jAtA hai to bAta mAnanI paDegI ki vaha mUrcchA vastrAdikoM ke viSaya meM sAdhvI striyoM ko nahIM hotI hai / kevala ve to use dharma kA upakaraNa jAnakara hI dhAraNa karatI haiN| vastrake vinA ve apanA rakSaNa bhI nahIM kara sakatI haiM, isaliye dIrghatara saMyama pAlane ke liye yatanA se vastra kA paribhoga karatI huI ve parigrahavAlI kaise mAnI jA sakatI haiM ? / tathA-cela ke parigraharUpa mAnane para " No kappai NiggaMthINaM pakke tAlapalaMbe abhinne pariggAhittae " isa prakAra se jo nirgranthiyoM kA vyapadeza Agama meM sunane meM vA dekhane meM AtA hai vaha nahIM AnA cAhiye aura AyA hai. ataH isa zAstrIyavyapadeza se aisA hI jJAta hotA hai ki sacela hone se cAritra dvArA nAkheluM vastra paNa parigraharUpa mAnavu joie paNa ema manAtu nathI. tethI vastranA phkata saMsaga ja parigraharUpa mAnI zakAtA nathI, paNa mUrchA ja parigraha che. jyAre parigrahanuM A cAkkasa lakSaNa mAnya thAya che tyAre e vAta svIkAravI paDaze ke te mUrchA vasrAdikAnA viSayamAM sAdhvI strIone thatI nathI. teo tA phakata tene dharmanuM upakaraNa mAnIne ja dhAraNa kare che. vastra vinA te peAtAnu' rakSaNa paNa karI zakatI nathI, zItakALa AdimAM svAdhyAya paNa karI zakatI nathI, tethI Itara saMyama pALavAne mATe yatanApUrvaka vasranA parikSeAga karatI evI tee parigrahavALI kevI rIte mAnI zakAya ? tathA-yesane pazthiDa3ya mAnavAthI " No kappai NiggaMthINaM pakke tAlapalaMbe abhinne pariggahittae " mA aArano niryanthiyono ne vyapadeza bhAgamabhAM sAMbhaLavAmAM ane jovAmAM Ave che te na AvavA joI e, ane Avye che, tethI A zAstrIya bhyapadezathI evuM ja jANavA maLe che ke saMcela hovAthI zrI nandI sUtra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nandI sUtre evaM ca - " nAsti strINAM mokSaH, parigrahavattvAt gRhasthavat" ityanumAnaM nirAkRtaM dharmopakaraNavastrasyAparigrahatvena prasAdhitatvAditi / // iti cailasya cAritrAbhAva hetutvanirAkaraNam // 1 // strItvameva cAritravirodhItyaGgIkRtya strISu cAritrAsaMbhava ityapi kathanaM na yuktam / yato - yadi strItvasya cAritravirodhaH syAt, tadA tAsAmavizeSeNaiva matrAjanaM niSidhyet' itthIo pavvAveDaM na kappar3a' ityevaM vadet, na tu vizeSeNa yathocyate- " gabbhiNI bAlavacchA ya pavtrAveuM na kappai " iti / // iti strItvameva cAritravirodhIti pakSasya nirAkaraNam // 2 // " kA abhAva nahIM hotA hai, ataH jaba vastra meM parigraharUpatA nahIM AtI hai taba aisA bolanA ki "strINAM na mokSaH parigrahavatvAt gRhasthavat ' "gRhastha kI taraha parigrahayukta hone se striyoM ko mokSa nahIM hotA hai " vahakhaNDita ho jAtA hai, kyoM ki vastra dharma kA upakaraNa hai ataH vaha parigraharUpa nahIM hai / isI taraha aisA ki " strItvameva cAritravirodhi " arthAt " strIpanA hI cAritra kA virodhI hai" so ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa taraha yadi strIpane ke sAtha cAritra kA virodha hotA to unheM binA kisI vizeSatA ke dIkSA denA hI niSiddha hotA, parantu aisA to hai nahIM / zAstra meM to kevala aisA hI likhA milatA hai ki "gabhiNI bAlavacchA ya pavvAveDaM na kappai " - garbhiNI ko bAlavatsA ko arthAt choTe bacce vAlI ko dIkSA nahIM denI cAhiye / yadi sAmAnyataH striyoM ke liye dIkSA kA niSedha karanA hotA to " itthIo pabvAveDaM na kappar3a " aisA kahate ! cAritranA abhAva thatA nathI, tethI je vastramAM parigraharUpatA AvatI nathI to mevu mosavu } " strINAM na mokSaH parigraha vatvAt gRhasthavat " " gRhasthAnI jema parigrahayukata hovAthI strIone meAkSa maLatA nathI " e yuktinuM khaMDana thaI jAya che, kAraNa ke vajra dharma'nuM upakaraNa che, tethI te parigraharUpa nathI. yA rIte sebha hevu he " strItvameva cAritravirodhi " bheTale strIyAzu ja cAritranuM virAdhI che" te paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke A pramANe jo strIpaNAnI sAthe cAritranA virodha hota te temane kAi paNa vizeSatA vinA dIkSA ApavAnuM ja niSiddha hota, paNa evuM te che nahIM. zAstramAM te phakata mevu sametuM bhajeche ! " gabbhiNI bAlavacchA ya pavvAveDaM na kappai " sagarbhAne tathA bAlavattAne eTale ke nAnAM bALakavALIne DhIkSA na ApavI joie. jo sAmAnyataH strIyone dIkSAno niSedha rakho hota to " itthIo pavvAveDaM na kappar3a " zrI nandI sUtra Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) striyo mandasattvA bhavantIti matvA strISu cAritrAsaMbhava iti vadasi cet ? tadapyayuktam , iha sattvaM khalu vratatapodhAraNaviSayakameva vAcyam , anyavidhasya sattvasyAnupayogitvAt , tacca dudhaSazIlavatISu strISu analpaM saMbhavati / tathAcoktam "brAhmI sundaryAryA rAjImatI candanA gnndhraadyaaH| api devamanujamahitAH, vikhyAtA zIlasattvAbhyAm " // 1 // // iti striyo mandasattvA bhavantIti pakSasya nirAkaraNam // 3 // ityevaM cAritrA saMbhavena ratnatrayAbhAva iti tavapakSo nirAkRto bhavatIti // parantu zAstrakArane aisA kahA nahIM; isase spaSTa pratIta hotA hai ki striyoM ke liye dIkSA denekA niSedha nahIM hai| ataH strItva cAritra kA virodhI nahIM hai| __ isI prakAra yadi aisA kahA jAya ki striyAM manda zakti vAlI hotI haiM ataH striyoM meM cAritra kI asaMbhavatA hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki yahAM vrata, tapa dhAraNa karane yogya hI zakti kA grahaNa kiyA gayA hai, usake sivAya aura zakti kA nahIM, kAraNa ki anya zakti anupayogI mAnI gaI hai| jisake dvArA vrata evaM tapoM ko dhAraNa evaM unakA anuSThAna kiyA jAtA hai vaha zakti durdharSa zIla pAlI striyoM meM khUba hotI hai / jaise kahA bhI hai "brAhmI sundaryAi, rAjImatI candanA gnndhraadyaaH| api devamanujamahitA, vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm" // 1 // ema ja kaheta paNa zAstrakAre temaja kahyuM nathI jethI e spaSTa thAya che ke strIone sAmAnyataH dIkSAne niSedha nathI eTale ke strItva e cAritranuM virodhI nathI. eja pramANe je ema kahevAmAM Ave ke strIo maMda zakitavALI hoya che tethI strIomAM cAritranI asaMbhavatA che, te ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke ahIM vrata, tapa karavA lAyaka zakti evo artha prahaNa karAyela che, tenA sivAyanI bIjI zakitane nahIM, kAraNa ke bIjI zakita anupayogI manAyela che. jenA dvArA vrata, ane tapa dhAraNa karAya che ane temanuM anuSThAna karAya che te zakita durgha " zIlavALI strIomAM khUba hoya che, jemake kahyuM paNa che "bAhmI sundaryAryA rAjImatI candanA gnndhraadyaaH| api deva-manuja-mahitAH, vikhyAtAH zIlasattvAbhyAm" // 1 // zrI nandI sUtra Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 224 ___ nandIsUtre itthaM ca strISu cAritrasya saMbhava iti nizcite sati jJAnadarzanayorapi saMbhavaH sutarAM nizcito bhavati, jJAnadarzanapUrvakatvAccAritrasya / jJAnadarzanAbhyAM vinA cAritraM na bhavitumarhati / tathA coktam " pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" iti / ityevaM 'strISu jJAnadarzanayorabhAvaH' iti pakSo'pi nirAkRto bhavati / tatazca samyagdarzanAdInAM trayANAM siddhau satyAM 'ratnatrayAbhAvAt striyaH puruSebhyopakRSTAH' iti pralApamAtram / dRzyante hi saMpratyapi tAH samyagdarzanAditritayamabhyasyanti / arthAt isa zloka meM kahI huI brAhmI, sundarI, rAjImatI, candanabAlA Adi sAdhviyAM deva manuSyoM se pUjita hokara zIla aura sattva se vikhyAta haiM / isa taraha "striyAM manda zakti vAlI hone se ratnatraya kA abhAva striyoM meM hai" aisA tumhArA pakSa nirAkRta ho gayA hai| isa taraha jaba striyoM meM cAritra kI saMbhavatA nizcita ho jAtI hai taba jJAnadarzana kI bhI saMbhavatA sutarAM nizcita ho jAtI hai| kyoM ki cAritra, jJAna evaM darzanapUrvaka hotA hai, inake vinA cAritra nahIM hotA hai / "pUrvadvayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" uttara ke lAbha meM cAritra kI prApti meM-pUrvadvaya kA lAbha siddha hotA hai, arthAt cAritra ke lAbha meM samyagajJAna samyakadarzana kA lAbha siddha hotA hai, ataH striyoM meM jJAnadarzana kA abhAva hai, aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, isaliye aisA kahanA ki samyagdarzanAdika ratnatraya kA abhAva hone se striyAM puruSoM se eTale ke A zlekamAM kahela brAhmI, sundarI, rAjamati, candanabALA Adi sAdhvIe deva manuSya vaDe pUjAIne zIla ane santa vaDe vikhyAta che. A pramANe "strIo mada zakitavALI hovAthI strIomAM ratnatrayane abhAva che" evA tamArA pakSanuM khaMDana thaI jAya che. A pramANe je strIomAM cAritranI saMbhavatA nizcita thaI jAya che te jJAna darzananI paNa saMbhavatA sArI rIte nizcita thaI jAya che. kAraNa ke cAritra jJAna mana zAna sahita hAya che. tabhanA vinA yAstri hAtuM nathI. "pUrvavdayalAbhaH punaruttaralAbhe bhavati siddhaH" uttarana sAlamAM-yAstrinI pratibhAM-pUrva dvyn| lAbha siddha thAya che, eTale ke cAritranA lAbha sAthe ja samyakdarzanane lAbha prApta thAya che. tethI "strIomAM jJAnadarzanane abhAva che evuM kathana paNa barAbara nathI. tethI evuM kahevuM ke "samyagadarzanAdika ratnatrayane abhAva hovAthI strIo puruSa karatAM apakRSTa-hIna che" e kathana paNa phakta eka pralA5 ja zrI nandI sUtra Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (srImokSasamarthanam ) tathAcoktam"jAnIte jinavacanaM, zraddhatte carati cAryikA'zabalam " iti| nanvastu nAma strINAmapi samyagdarza nAdikaM ratnatrayam , paraM tu na tat saMbhavamAtreNa muktipadaprApakaM bhavati, kiM tu prakarSaprAptam , anyathA dIkSAnantarameva sarveSAmapyavizeSeNa muktipadamAptiprasaktiH, samyagdarzanAdiratnatrayaprakarSazca strINAM na saMbhavati, tathA ca-prakarSaparyantasya ratnatrayasyAbhAva iti matvA striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet, tadayuktam-strISu hi ratnatrayAsaMbhavagrAhakaM pramANaM nAsti, dezaapakRSTa-hIna haiM, so yaha kathana kevala eka pralApamAtra hai / isa samaya bhI striyAM samyagdarzanAdika traya kA abhyAsa karatI huI dekhane meM AtI hai, jaise kahA bhI hai-"jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA'zabalam / " prazna-striyoM meM samyagdarzanAdikatrikake sadbhAvamAtra se mukti prApti saMbhavita nahIM hotI hai, arthAt samyagdarzanAdika kA trika kevala saMbhavamAtra se unheM muktipada kA prApaka nahIM banatA hai kintu prakarSa prApta hI samyagdarzanAdika kA trika muktipada kI prApti kA hetu hotA hai / yadi aisA na mAnA jAya to dIkSA lene ke bAda hI saba ko mukti kI prApti ho jAnI cAhiye, parantu aisA hotA nahIM hai| isase yahI mAnanA paDatA hai ki samyagdarzanAdikatrika jaba prakarSAvasthA ko prApta ho jAtA hai tabhI mukti kI prApti jIva ko hotI hai, yaha inakA prakarSa striyoM meM nahIM hai-puruSoM meM hI hotA hai, isase samyagdarzanAdika ke prakarSa kA abhAva hone se striyAM puruSoM kI apekSA apakRSTa mAnI gaI haiM ? / che. A samayamAM paNa strIo samyagadarzanAdika ratnatrayane abhyAsa karatI jovAmAM mAva cha. ma 4yu 59 che-jAnIte jinavacanaM zraddhatte carati cAryikA'zavalam" prazna -IomAM samyagadarzanAdika ratnatrayanA sadUbhAvathI muktinI prApti saMbhavita hatI nathI, eTale ke samyagadarzanAdika ratnatrayanA saMbhavamAtrathI ja temane muktipadanI prApti thatI nathI paNa prakaSaprApta ja samyagRdarzanAdika ratnatraya ja muktipadanI prAptinuM kAraNa hoya che. jo ema na mAnavAmAM Ave te dIkSA lIdhA pachI ja sarvene mukita prApta thavI joIe, paNa evuM thatuM nathI. tethI ema mAnavuM paDe che ke samyagadarzanAdika ratnatraya jyAre prakarSAvasthAne pAme che tyAre ja jIvane mukita prApta thAya che. temane A prakarSa strIomAM hotuM nathI-puruSamAM ja hoya che, tethI samyagadarzanAdikanA prakarSane abhAva hovAthI strIo puruSo karatAM apakRSTa-hIna manAya che. zrI nandI sUtra Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nandI sUtre kAlaviprakRSTeSu pratyakSasyApravRtteH, tadapravRttau ca anumAnasyApyasaMbhavAt / nApi tAsu ratnatrayaprakarSAsaMbhavapratipAdakaH ko'pyAgamo vidyate, pratyuta saMbhavapratipAdaka eva sthAne sthAne'sti yathA - ' itthI purisasiddhA ya' iti prastutaiva gAthA, tato na tAsAM ratnatrayaprakarSAsaMbhavaH / kiMca - kathaya tAvat - strISu uktarUpasya ratnatrayasyAbhAvaH kiM kAraNAbhAvena, kiM svabhAvata eva kiM vA strItvasya ratnatrayaprakarSavirodhitvena, taba saMmato'stIti / tatra na tAvat kAraNAbhAvena prakarSaparyantaprAptaratnatrayAbhAvaH, yataH * uttara - aisA bhI kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki aisA koI pramANa nahIM hai jo striyoM meM samyagdarzanAdika trika ke prakarSa kI asaMbhavatA siddha kara sake / dezaviprakRSTa evaM kAlaviprakRSTa padArthoM meM pratyakSapramANa kI apravRtti hone se vaha to isa bAta kA samarthaka hotA nahIM / isI taraha pratyakSa kI apravRtti honeke kAraNa anumAna kI bhI vahAM pravRtti nahIM hotI hai, arthAt anumAna bhI yaha nahIM batalA sakatA hai ki striyoM meM samyagdarzanAdika ke prakarSa kI asaMbhavatA hai / rahA Agama, so vaha bhI to yahI sthAna sthAna para prakaTa karatA hai ki striyoM meM inakA prakarSa ho sakatA hai " itthI purisasiddhAya " yaha gAthA hI isake liye pramANabhUta hai / isaliye ratnatraya ke prakarSa kI asaMbhavatA se jo striyoM meM puruSoM kI apekSA hInatA batalAI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai / aura bhI Apa jo striyoM meM ratnatraya ke prakarSa kA abhAva pratipAdana karate ho so kyoM karate ho ? kaho, kyA unameM unake prakarSa hone ke kAraNoM kA abhAva hai ? athavA striyoM kA svabhAva hI aisA hai jo unake uttara--ema kahevu' paNa kharAkhara nathI. evuM keAI pramANa nathI ke je strIomAM samyagdarzanAdika ratnatrayanA prakanI asaMbhavatA siddha karI zake. dezaviprakRSi ane kALaviprakRSTa padArthomAM pratyakSa pramANanI pravRtti hAvAthI te te A vAtanA samaka thatAM nathI. eja pramANe pratyakSanI apravRtti hovAne kAraNe tyAM anumAnanI paNa pravRtti haiAtI nathI, eTale ke anumAna paNa e khatAvI zakatuM nathI ke strIomAM samyagdarzanArdikanA prakanI asaMbhavatA che. bAkI rahyAM Agama, te te sthaLe sthaLe eja pragaTa kare che ke strIomAM temanA prakaSa hAI zake che ' itthI purisa siddhAya " mI gAthA ? te bhATe prabhAzubhUta che. tethI ratnatrayanA apanI asaMbhavatA vaDe strIomAM purUSo karatAM je hInatA darzAvAya che te kharAkhara nathI. vaLI--Apa strIomAM ratnatrayanA praka`nA je abhAva siddha karI che te kema karo che? kahA ke zu temanAmAM temanA praka hAvAnAM kAraNeAne abhAva che? (6 zrI nandI sUtra Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __227 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam) -ratnatrayAbhyAsa eva prakarSaparyantaprAptaratnatrayasya prAptikAraNamitizAstre prarUpitam , ratnatrayAbhyAsaH strISu vartate iti samarthitameva / strItvaM ratnatrayaprakarSasya virodhItyapi na vaktuM yuktam , tathAhi-ratnatrayaprakarSaH sa ucyate, yato'nantaraM muktipadaprAptiH, sa ca ratnatrayaprakarSaH khalu ayogino'vasthAyAM bhavati, sa hi caramasamayabhAvI / ayogino'sthA ca chamasthAnAmapratyakSA, tarhi strItvaM ratnatrayaprakarSasya virodhIti jJAnaM kathaM tvayA prAptam / na hi adRSTena saha virodho jJAtuM zakyate / adRSTavirodhakalpane tu puruSeSvapi ratnatrayaprakarSavirodhApattistava mate prasajyeta / evaM ca na ratnatrayAbhAvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvam // 1 // prakarSa ko nahIM hone detA ? yA ratnatraya kA virodhI vahAM strIpanA hai ? prathama pakSa to isaliye ucita nahIM mAnA jA sakatA ki jaba ve abhyAsa karatI rahatI hai to yahI abhyAsa unake prakarSa kI prApti kA kAraNa unheM bana jAtA hai, aisA zAstroM meM kahA hai / ratnatraya kA abhyAsa khiyoM meM vartatA hai isameM to vivAda hI nahIM hai| strItva ratnatraya ke prakarSa kA virodhI hai, yaha bhI ThIka nahIM hai, ratnatraya kA prakarSa vahI hai ki jisake anantara muktipada kI prApti ho jAve / aisA vaha prakarSa ayogI avasthA meM hotA hai, aura yaha caramasamaya bhAvI hai / ayogI kI avasthA chadmasthoM ke apratyakSa hotI hai taba 'strItva ratnatraya ke prakarSa kA virodhI hai' yaha kaise jAnA jA sakatA hai ? kyoM ki vaha paramaprakarSa pratyakSa kA viSaya nahIM hotA hai / jo dRSTa nahIM hai usake sAtha virodhI kI kalpanA karanA ThIka nahIM hotA hai| yadi athavA zuM strIone svabhAva ja evo che ke je temane prakarSa thavA detA nathI? ke ratnatrayanuM virodhI tyAM strIpaNuM che. pahele pakSa e kAraNe ja ucita mAnI na zakAya ke jyAre teo abhyAsa karatI rahe che to eja abhyAsa temanA prakarSanI prAptinuM kAraNa temane mATe banI jAya che, evuM zAmAM kahela che. ratnatrayane abhyAsa strIomAM hoya che te bAbatamAM te vivAda che ja nahIM. strItva ratnatrayanA prakarSanuM virodhI che, e paNa barAbara nathI. ratnatrayane prakarSa eja che ke jenA pachI mukitapadanI prApti thaI jAya. e te prakarSa agIguNasthAna avasthAmAM hoya che, ane te caramasamayabhAvI che. agIguNasthAna avasthA chaghane apratyakSa hoya che to "strItva ratnatrayanA prakarSanuM virodhI che" ekevI rIte jANI zakAya che ? kAraNa ke te parama prakamAM pratyakSane viSaya nathI, je dazyamAna nathI tenI sAthe virodhonI kalpanA karavI te barAbara nathI. jo zrI nandI sUtra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre atha viziSTasAmarthyAsatvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet-zRNu, strINAM kathamidaM viziSTasAmarthyAsavaM bhavati ? kiM tAvat asaptamanarakapRthvIgamanatvena 1, Ahozvida vAdAdilabdhirahitatvena 2, kiM vA alpazrutatvena 3, kiM vA - anupasthApyatA - pArAzcikatA - zUnyatvena 4, iti / nanvasaptama naraka pRthivIgamanatvena strINAM viziSTasAmarthyAbhAva:, tathAhi - iha jagati sarvotkRSTapadaprAptiH sarvotkRSTenAdhyavasAyena bhavati nAnyatheti dvayorapyAvayo rAgamamAmANyabalAta siddhaM sarvotkRSTaduHkhasthAnaM, sarvotkRSTasukhasthAnaM ca / tatra adRSTa prakarSa ke sAtha virodha mAnate ho to phira puruSoM ke sAtha bhI isakA virodha mAna lenA cAhiye / isa taraha ratnatraya ke abhAva se striyoM meM puruSoM kI apekSA hInatA nahIM mAnI jA sakatI hai| yadi kaho ki viziSTa sAmarthya kA abhAva hone se striyAM puruSoM kI apekSA apakRSTa haiM aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, suno-unameM viziSTa sAmarthya kA asattva hai, yaha kisa kAraNa se Apa kahate haiM ? kyA ve saptama naraka meM nahIM jAtI haiM isaliye ?, athavA vAdAdi labdhi se ve rahita haiM isaliye ?, athavA alpazrutajJAna unheM hotA hai isaliye ?, athavA anupasthApyatA pArAzcita se zUnya hotI hai isaliye ? | yadi kaho ki ve saptama pRthivI meM nahIM jAtI hai isaliye unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai, jagata meM sarvotkRSTa pada prApti sarvotkRSTa adhyavasAya se hotI hai, anya prakAra se nahIM hotI hai / aisI mAnyatA adRzya prakanI sAthe viredha mAnatA ho te pachI purUSonI sAthe paNa tene virodha mAnI levA joIe. A pramANe ratnatrayanA abhAve strIomAM puruSo karatAM hInatA mAnI zakAya nahIM. 228 kAraNe kaho che? jo ema kaho ke viziSTa sAmarthyanA abhAva hovAthI karatAM hIna che te ema kahevuM te paNa kharAbara nathI. zA temanAmAM viziSTa sAmAthyanA abhAva che. ema Apa kayA zuM teo sAtamI narake nathI jatI mATe ?, athavA vAdAdilabdhirahita hovAne kAraNe ? athavA temane alpa zrutajJAna thAya che te mATe ? athavA anupaya pyatA pArAMgita rahita hoya che te kAraNe ? jo kaheA ke teo saptama pRthvImAM jatI nathI tethI temanAmAM viziSTa sAmarthyanA abhAva che. jagatamAM sarvotkRSTapaHprApti sarvotkRSTa adhyavasAyathI thAya che. bIjI rIte thatI nathI. evI ApanI tathA amArI mAnyatA che. kAraNa zrI nandI sUtra strIo paNa purUSo mATe ? sAMbhaLe Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) 229 sarvotkRSTaduHkhasthAnaM saptamanarakapRthvI, ataH paraM paramaduHkhasthAnasyAbhAvAt / sarvotkRSTa sukhasthAnaM tu niHzreyasam / tatra strINAM saptamanarakapRthvIgamanaM zrute niSiddham / niSedhasya ca kAraNaM tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvaH / tataH saptama narakapRthivIgamanavattvAbhAvAt saMmUrchimAdivat strINAM sarvotkRSTamanovIrya pariNatyabhAvaH, iticet, , tadayuktam - yadi strINAM saptamanarakapRthivIgamanaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvastadetat kathamavasIyate niHzreyasaM pratyapi tAsAM sarvotkRSTamanovIryapariNa tyabhAvaH 1, na hi yo bhUmikarSaNAdikaM karma kartuM na zaknoti sa zAstrANyapyavagantuM na zaknotIti pratyetuM zakyaM, pratyakSavirodhAt nApi vA hastI sUcImutthApayituM na zaknotIti vRkSazAkhAmapi troTayituM na zaknotIti mantavyaM bhavati pratyakSavirodhAt / ApakI aura hamArI hai, kyoM ki isa viSaya ko batalAne vAlA Agama pramANa apana donoM ko mAnya hai / sarvotkRSTa duHkha kA sthAna saptamanaraka hai kyoMki isase Age aura koI dukha kA sthAna nahIM hai / tathA sarvotkRSTa sukha kA sthAna mokSa hai / zAstra batalAtA hai ki striyAM saptamanaraka meM nahIM jAtI haiM, kAraNa ki saptamanaraka meM jAne ke yogya tathAvidha sarvotkRSTa manovIryarUpa pariNati kA unameM abhAva hai / isaliye saptamanaraka meM jAne kA abhAva hone se saMmUcchima Adi kI taraha striyoM meM sarvokRSTa manovIryarUpa pariNati kA abhAva siddha hotA hai| aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki yadi unameM saptamanaraka meM jAne ke yogya sarvotkRSTa manovIrya pariNati kA abhAva hai to yaha kaise Apa jAnate haiM ki unameM niHzreyasa ke prati sarvotkRSTa manovIryarUpa ke e vAta darzAvanAra Agama pramANu ApaNane annene mAnya che. sarvotkRSTa duHkhanuM sthAna sAtamI naraka che kAraNa ke tenAthI AgaLa khIjuM kAI du:khanuM sthAna nathI. tathA sarvotkRSTa sukhanuM sthAna meAkSa che. zAstro khatAve che ke strIe sAtamI narake jatI nathI, kAraNa ke sAtamI narake javAne ceAgya tathAvidha sarvotkRSTa manAvIya rUpa pariNatinA temanAmAM abhAva che. A rIte sAtamI narakamAM javAnA abhAva hovAthI samUcchima AdinI jema strIomAM sarvotkRSTa manAvI rUpa pariNatinA abhAva siddha thAya che. ema kahevu te paNa barAbara nathI. kAraNa ke jo temanAmAM sAtamI narakamAM javAne cAgya sarvotkRSTa pariNatinA abhAva che teA Apa ema kevI rIte jANA che ke temanAmAM ni:zreyasa pratye sarvotkRSTa manAvIyarUpa pariNatinA paNa zrI nandI sUtra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 nandIsUtre ___ atha saMmUrchimAdiSu sarvotkRSTaduHkhasthAne sarvotkRSTasukhasthAne cetyubhayatrApi tadgamanayogyatathAvidhasarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo dRSTastato'trApi tAdRzamanovIryapariNatyabhAvo nizvetavya iti cet, saMmUrchimAdiSu pratibandhabalena tAdRzamanovIryapariNatyabhAvaH, na svatra pratibandho vidyate, na khalu saptamapRthivIgamanaM nirvANagamanasya kAraNam , nApi saptamapRthivIgamanAvinAbhAvi nirvANagamanam , caramazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareNaiva nirvANagamanadarzanAt / / pariNati kA bhI abhAva hai| yaha to koI bAta nahIM hai ki jo puruSa bhUmikarSaNAdika kArya karane meM asamartha hoM ve zAstroM ke bhI par3hane meM athavA jAnane meM samartha nahIM hoM ? / kyoM ki isameM pratyakSa se virodha AtA hai| jo hAthI eka sUcI ko nahIM uThA sakatA hai kyA vaha vRkSa kI zAkhAoM ke toDane meM asamartha hotA hai ? nahIM hotA hai| yadi aisA mAnA jAya to isameM pratyakSa se virodha AtA hai| __yadi kahA jAya ki saMmUchima AdikomeM sarvotkRSTa duHkha ke sthAna meM tathA sarvotkRSTa sukha ke sthAna meM jAne yogya tathAvidha sarvokRSTa manovIryarUpa pariNati kA abhAva dekhA jAtA hai usI taraha striyoM meM bhI tAdRzamanovIryarUpa pariNati kA abhAva nizcita hotA hai so aisA kahanA ThIka isaliye nahIM baiThatA hai ki saMmUchima AdikoM meM jo tAdRza manovIryarUpa pariNati kA abhAva hai isakA kAraNa vahAM pratibaMdha hai, yahAM aisA koI pratibaMdha nahIM hai / tathA saptama pRthivI meM gamana koI nirvaannabhAva che. evI te kaI vAta nathI ke je puruSa bhUmikarSaNAdika kArya karavAne asamartha hoya teo zAstro bhaNavAnA athavA jANavAmAM paNa asamartha hoya? kAraNa ke temAM pratyakSathI virodha Ave che. je hAthI eka soyane uThAvI na zakta hoya te zuM vRkSanI zAkhAone teDavAne asamartha hoya che ? hete nathI. je ema mAnavAmAM Ave te emAM pratyakSathI virodha Ave che. je ema mAnI laIe ke saMmUchima AdimAM sarvotkRSTa duHkhanA sthAnamAM tathA sarvotkRSTa sukhanA sthAnamAM javAne gya tathAvidha sarvotkRSTa manevIya rUpa pariNatine abhAva jovAmAM Ave che. e ja pramANe strIomAM paNa tAdazamana vIrUpa pariNatino abhAva nizcita thAya che te ema kahevuM te e kAraNe barAbara lAgatuM nathI ke saMmU7ima AdimAM je tAdRza manavIryarUpa pariNatine abhAva che tenuM kAraNa tyAM pratibaMdha che, ahIM e kaI pratibaMdha nathI. tathA sAtamI pRthvImAM gamana thavuM e keI nirvANa gamananA prati kAraNa te che zrI nandI sUtra Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( zrImokSasamarthanam ) kiJca - yadi asaptamanarakapRthivIgamanatvena strISu viziSTasAmarthyAbhAvaH, atastAH puruSebhyo'pakRSTA iti vadasi tarhi brUhi sa saptamanarakagamanAbhAvaH kiM yatraiva janmani striyo muktigAminyastatraiva vivakSitaH ?, kiM vA sAmAnyena ? | tatrAdyapakSAGgIkAre puruSANAmapi muktyabhAvaprasaGgaH, teSAmapi hi yatra janmani muktigAmitA, na tatraiva saptama pRthivIgamanamiti / 46 atha sAmAnyena saptamanarakapRthivIgamanAbhAva iti vivakSitaH, atrAyamAzayaHchaTTi ca itthiyAo, macchA maNuyA ya sattamiM puDharvi " ityAgamavacanAt puruSANAsaptama pRthivIgamanayogyakarmopArjanasAmarthyaM, na tu strINAm / evaM cAdhogatau puruSatulyasAmarthyAbhAvA dUrdhvagatAvapi strINAM puruSatulyasAmarthyAbhAva ityanumIyate / gamana ke prati kAraNa to hai nahIM, aura na nirvANagamana saptamapRthivI gamana - avinAbhAvI hai, kyoM ki caramazarIrI jo vyakti huA karate haiM ve saptamapRthivI gamana ke binA hI nirvANa meM jAte hue dekhe jAte haiN| tathA yadi tumhArI yahI bAta mAnalI jAve ki striyAM saptama naraka meM nahIM jAtI haiM isaliye unameM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai aura isIliye ve puruSoM se hIna mAnI gaI haiM so isa para hamArA tuma se aisA pUchanA hai ki yaha jo unameM saptama naraka meM gamana kA abhAva hai so vaha kyA jisa bhava meM unheM mukti prApta hotI hai usI bhava kI apekSA se vivakSita hai ? yA sAmAnyarUpa se vivakSita hai ?, yadi isameM prathama pakSa aMgIkAra kiyA jAya to isa taraha puruSoM ko bhI mukti kI prApti nahIM ho sakatI hai, kyoM ki jisa janma meM unheM mukti jAnA hotA hai usa janma meM ve saptamanaraka meM nahIM jAte haiM / 231 nahIM, ane na nirvANugamana saptamapRthvIgamanaavinAbhAvI che, kAraNa ke carama zarIrI je vyaktio hoya che tee saptamapRthvIgamana vinA ja mekSe jatAM jovAmAM Ave che. tathA tamArI A vAta jo mAnI laIe ke strIe sAtamI narakamAM jatI nathI tethI temanAmAM viziSTa sAmarthyanA abhAva che ane tethI ja teone puruSA karatAM hIna mAnavAmAM AvI che te e mAbatamAM amAro Apane e prazna che ke A je temanAmAM sAtamI narake gamananA abhAva che te zu' je bhavamAM temane mukita prApta thAya che eja bhavanI apekSAe vivakSita che? ke sAmAnyarUpe vivakSita che?. jo temAMnA pahelA pakSa svIkArya gaNAya te e rIte puruSone paNa mukita maLI zakatI nathI, kAraNa ke je janmamAM temane mekSe javAnuM thAya che te janmamAM te sAtamI narakamAM jatA nathI. zrI nandI sUtra Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 atastAH puruSebhyo'pakRSTA iti cet 1 zRNu / adhogatI yeSAmatulyaM sAmathyaM teSAmUrdhvagatAvapi sAmarthyamatulyameva bhavatIti niyamo nAsti / tathA coktam saMmucchima - bhuyaga - khaga, - cauppaya - sappi -sthi - jalacarerhito / sa narehiMto sattasu, kamovavajjaMti narasu // 1 // nandIsa yadi kaho ki yaha bAta sAmAnya se kahI hai ki striyoM meM saptamanaraka meM jAne kA abhAva hai, arthAt isakA Azaya yaha hai ki - "chaTThi ca itthiyAo macchA maNuyA ya sattamiM puDhaviM" chaThavIM naraka taka striyAM jAtI haiM tathA maccha evaM manuSya saptama naraka taka jAte haiM, ataH saptama naraka meM jAne ke yogya karmoMke upArjana karane kI zakti puruSoM meM hI hai striyoM meM nahIM hai, isa prakAra jaba striyoM meM adhogamana ke liye puruSatulya sAmarthya kA abhAva hai to Urdhvagamana meM bhI puruSatulya sAmarthya kA abhAva unameM hai, yaha bAta bhI anumati hotI hai / isIse ve puruSoM kI apekSA hIna mAnI gaI haiN| aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa ki aisA koI niyama nahIM hai ki jinameM adhogati meM jAne kA sAmarthya nahIM hai unameM Urdhvagati meM bhI jAne kA sAmarthya nahIM hai / phira kahA bhI hai "samucchima 1 bhuyagara, khaga 3 - caupaya4 sappi5tthi6 jalacarehito / sanarehiMto 7 sattasu, kamovavajjati naraesu // 1 // " jo ema kahe ke A vAta sAmAnyarUpe kahI che ke strIemAM sAtamI naravAnA salAva che bheTate tenA mAzaya yA pramANe che- " chaThiM ca itthi - yA macchA maNuyAya sattamiM puDhaviM " chaThThI nara sudhI strIyo bhaya che, tathA maccha ane mANasa sAtamI naraka sudhI jAya che, tethI sAtamI narakamAM javAne ceAgya karmonuM upArjana karavAnI zakti puruSomAM ja che strIomAM nathI. A pramANe jo sIemAM aAgamanane mATe puruSa jeTalA sAmarthyanA abhAva che te urdhvagamanamAM paNa puruSa jeTalA sAmarthya nA abhAva temanAmAM che, e vAtanu paNu anumAna karI zakAya che, tethI temane puruSo karatAM hIna gaNela che. ema kahevuM" te paNa kharAkhara nathI kAraNa ke evA kAI niyama nathI ke jemanAmAM adhAtimAM javAnuM sAmarthya na heAya temanAmAM urdhvagatimAM javAnu paNa sAmarthya na heAya vaLI kahyuM paNa che 66 samucchima 1- bhuga 2- khaga 3 - caupaya 4 - sappi 5- tthi 6 - jalacarehiMto / sanarehi to, sattasu, kamovavajjaM ti naraesa " // 1 // zrI nandI sUtra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) chaayaa-sNmuuchim-bhujg-khg-ctusspd-srp-strii-jlcrebhyH| sanarebhyaH saptasu, kramaza upapadyante narakeSu / / iti // saMmUrchima (1),-bhujaga (2),-khaga (3),-catuSpada (4), sarpa (5),-strI (6), -jalacUra (7)-narANAmadhogatau nAsti tulyaM sAmarthyam , Urdhvagatau tu tulyameva sAmathryam / taduktam sani-tirikkhehito, sahassAraMtiema devesu / uppajjaMti paresuvi, savvesu vi mANusehiMto // 2 // chAyA-saMjJi-tiryagbhyaH, sahasrArAntikeSu deveSu / utpadyante pareSvapi, sarveSvapi manuSyebhyaH // 2 // tathA cordhvagatau strINAM puruSatulyasAmarthyasadbhAvAnna viziSTasAmarthyAsattvam / tatazca puruSavat strINAmapyUrdhvagatiyogyatA'styeveti / arthAt saMmUrchima 1, bhujaga 2, khaga 3, catuSpada 4, sarpa 5, strI 6, jalacara aura manuSya 7 / inakI adhogati prApti meM eka sI zakti nahIM hai, phira bhI urdhvagati prApti meM eka sI zakti hai| kahA bhI hai "sannitirikkhehito, sahassAraMtiesu devesu / uppajjaMti paresu vi, savvesu vi mANusehiMto" // 2 // arthAt-saMjJitiyaMca se nikala kara jIva sahasrAra nAmake AThaveM devaloka taka jAtA hai| manuSyase nikalA huA jIva usase Age saba devalokoM meM jA sakatA hai / isaliye UrdhvagatimeM striyoM ke puruSatulya sAmarthyakA sadbhAva honese unameM viziSTa sAmarthyakA asattva nahIM hai, ataH puruSakI taraha striyoM meM UrdhvagamanakI yogyatA hai hii| meTa (1) sa bhUmi , (2) bhusA, (3) HI, (4) yatupa4, (5) sarpa, (6) sI, (7) ya2 mane manuSya, abhanAmA madhogati pratinI 4 sabhI zakti nathI, te paNa urdhvagatinI prAptinI eka sarakhI zakita che. kahyuM paNa che " sannitirikkhehito, sahassAraMtiesu devesu / utpajjati paresu vi, savvesu vi mANuse hiMto // 2 // eTale ke saMsi tiryaMcamAMthI nIkaLIne jIva sahastrAra nAmanAM AThamAM devaleka sudhI jAya che. manuSyamAMthI nIkaLela jIva tenAthI AgaLa badhA devalekamAM jaI zake che, tethI urdhvagatimAM strIone puruSatulya sAmarthyane sadbhAva hovAthI temanAmAM viziSTa sAmarthyane abhAva nathI, tethI puruSanI jema strIomAM urdhvagamananI gyatA che ja, zrI nandI sUtra Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandIsUtre atha vAdAdilabdhirahitatvena viziSTa sAmarthyAsattvam strINAM hi vAdalabdhau vikurvaNatvAdibdhau pUrvagatazrunAdhigatau ca na sAmarthyagatirasvItya tastAsAM mokSagamanasAmarthyamapi na saMbhavati, iti cenna, vAdAdilabdhirahitasyApi kvacid viziSTasAmarthyaM dRzyate, vAdavikurvaNatvAdilabdhivirahe'pi viziSTapUrvagatazrutAbhAvespi manuSyAdInAM niHzreyasapadaprAptizravaNAt / tathA jinakalpa - manaHparyayavirahe 'pi na siddhiviro'sti / tathA ca yatra yatra vAdAdilabdhimatvaM tatraiva viziSTasAmarthyamiti niyamo nAsti, kathaM tarhi vAdAdilabdhirahitatvena viziSTasAmarthyAbhAva iti vaktuM prabhavasIti / api ca-vAdAdilabdhyabhAvavad yadi niHzreyasAbhAvo'pi strINAmabhaviSyat tatastathaiva zAstre pratyapAdayiSyat, na ca pratipAdyate, tasmAdupapadyate strINAM nirvANamiti / 234 1 yadi kahA jAya ki vAdAdilabdhirahita honese unameM viziSTa zakti kA abhAva hai / striyoM meM vAdalabdhikA sAmarthya, vaikriya Adi labdhikA sAmarthya, pUrvagata zrutAvadhigamakA sAmarthya nahIM hotA hai, isa liye mokSagamana sAmarthya bhI unameM saMbhavita nahIM hotA hai| so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki vAdAdilabdhirahita ke bhI viziSTa sAmarthya dekhA jAtA hai| zAstroM meM aisI kaI kathAe~ AtI haiM jo isa bAtako batalAtI haiM ki vAdalabdhi vikurvatva Adi labdhike abhAva meM bhI, viziSTa pUrvagata zrutake abhAva meM bhI manuSya AdikoM ko mokSapadakI prApti huI hai| tathA jinakalpa evaM manaHparyayake abhAva meM bhI siddhikA abhAva nahIM hotA hai| isaliye isa pUrvokta kathanase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki aisA niyama nahIM bana jo ema kahevAmAM Ave ke vAdAdilabdhirahita hovAthI temanAmAM viziSTa zakitanA abhAva che, strIomAM vAdalabdhinuM sAmarthya, vaikriya Adi labdhinuM sAmarthya, ane pUgatazrutAdhigamanuM sAmarthya hetu nathI tethI meAkSagamananuM sAmarthya temanAmAM saMbhavita hetu nathI, te ema kahevuM te paNu kharAkhara nathI. kAraNa ke vAdAdilabdhirahitamAM paNa viziSTa sAmarthya jovAmAM Ave che. zAstrAmAM evI keTalIe kathAo Ave che je e vAta darzAve che ke vAdalabdhi, vikuNutva Adi labdhinA abhAvamAM ane viziSTa pUgatazrutanA abhAvamAM paNa manuSya Adine meAkSanI prApti thaI che. tathA jinakalpa ane mana:paryavanA abhAvamAM paNa siddhinA abhAva hAtA nathI, tethI A pUrvIkata kathanathI e vAta sAkhIta thaI jAya che ke evA niyama thaI zakatA nathI ke jyAM zrI nandI sUtra Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) yatra yatrAlpazrutatvaM, tatra rAtra viziSTasAmarthyAbhAva iti niyamo nAsti / samiti paJcakamAtrasya guptitrayamAtrasya ca jJAnasadbhAve'pi cAritraprakarSavalAt kevalotpattirbhavatyeveti pravacane prasiddham / tathA cAlpazrutatve'pi viziSTasAmarthya saMbhavatIti tadabhAvo nopapadyate // sakatA hai ki jahAM 2 vAdalabdhimattA hai vahIM 2 viziSTa sAmarthya hai, ataH jaba aisA niyama nahIM bana sakatA hai to phira aisA kahanA ki vAdAdilabdhiyoMse rahita honeke kAraNa striyoM meM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, yaha kaise ucita mAnA jA sakatA hai| phira bhI vAdAdilabdhike abhAvakI taraha yadi mokSakA abhAva bhI striyoMmeM hotA to zAstrakAra siddhAntameM aisA hI kahate ki striyoMko muktikI prApti nahIM hotI hai / parantu aisA to ve zAstrakAra kahate nahIM haiM, ataH isase yahI jAnanA cAhiye ki striyoMko nirvANakI prApti hotI hai| tathA-jahAM 2 alpazruta jJAna hai vahAM2 viziSTa sAmarthyakA abhAva hai, aisA bhI koI niyama nahIM hai| samitipazcaka mAtra tathA guptitraya mAtrake jJAnake sadbhAvameM bhI cAritrake prakarSake balase kevalajJAnakI utpatti ho jAtI hai, aisA pravacanameM siddha hai / isaliye alpazrutajJAna hone para bhI viziSTa sAmarthya striyoM meM saMbhavita ho sakatA hai, ataH usa viziSTa sAmarthyakA abhAva unameM nahIM banatA hai| vAdAdilabdhimattA che tyAM tyAM viziSTa sAmarthya che. tethI jo A niyama thaI zakatuM nathI te pachI evuM kahevuM ke vAdAdilabdhithI rahita hovAne kAraNe strIomAM viziSTa sAmarthyane abhAva che, e kevI rIte ucita mAnI zakAya? vaLI vAdAdilabdhinA abhAvanI jema je strIomAM mokSane abhAva paNa hota te zAstrakAra siddhAntamAM evuM ja kaheta ke "strIone mokSa maLatuM nathI." paNa evuM te te zAstrakAre kahetAM nathI, tethI ema ja mAnavuM joIe ke strIone mekSanI prApti thAya che. tathA jyAM jyAM apakRta jJAna che tyAM tyAM viziSTa sAmarthyane abhAva che, e paNa keI niyama nathI pAMca samiti mAtra tathA traNa gupti mAtranA jJAnanA saddabhAvamAM paNa cAritranA prakarSanA baLathI kevaLajJAna pedA thAya che, evuM pravacanamAM siddha thayela che. tethI apakRta jJAna hovA chatAM paNa strIomAM viziSTa sAmarthya saMbhavita hoI zake che, tethI te viziSTa sAmane abhAva temanAmAM hoI zake nahIM, zrI nandI sUtra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nandausUtre anupasthApyatA-pArAJcikatA-zUnyatvena strINAM viziSTasAmarthyAsatvamiticettadapyayuktam-yatastaniSedhAt viziSTasAmarthyAbhAvo na nizcetuM zakyate / katham ?, adhikAriNAM yogyatA'pekSayA zAstre nAnAmakArakamAyazcittopadezaH zrUyate / tatra puruSA pekSayA'pi yogyatAnusAreNa gurulaghuprAyazcittopadezaH kRtH| tatra laghuprAyazcittavatAM puruSANAmapi cAritraprakarSe kevalotpattirbhavatyeva, guruprAyazcittavatAmapi cAritraprakarSAbhAve kevalotpattina bhavati / kiJca-nAnAvidha tapasovidhAna zAstre zrUyate tacca puruSANAmiva strINAmapyupakArakaM, tatrobhayeSAmadhikArAt prAyazcitta vidhAnaM tu yogyatA'pekSayA kathitam / ___yadi kaho ki striyoMmeM anupasthApyatA evaM pArAzcita prAyazcitakI zUnyatA hai isase unameM viziSTa sAmarthyakA abhAva hai so yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki inake niSedha honese bhI viziSTa sAmarthyakA abhAva-nizcita nahIM ho sakatA hai, kyoM ki adhikAriyoM ko yogyatA kI apekSA se zAstroM meM nAnA prakAra ke prAyazcittoM kA upadeza sunA jAtA hai| puruSoM kI apekSA bhI yogyatA ke anusAra guru evaM laghu prAyazcittoM kA vahAM upadeza huA hai| jinheM laghu prAyazcitta dene kI bAta kahI gaI hai aise puruSoM ko bhI cAritra ke prakarSa meM kevalajJAna kI utpatti hotI hai / tathA jinheM guru prAyazcitta kA adhikArI batalAyA gayA hai unake bhI yadi cAritra kA prakarSa nahIM hai to kevalajJAna kI utpatti nahIM hotI hai| tathA-aneka prakAra ke tapoM kA vidhAna zAkhA meM sunA jAtA hai| - jo ema kahe ke strIomAM anupasthApyatA ane pArAMcita prAyazcita ne abhAva che tethI temanAmAM sAmarthyane abhAva che, te ema kahevuM te paNa barAbara nathI. kAraNa ke temane niSedha hovAthI paNa viziSTa sAmarthyane abhAva nizcita thaI zakatuM nathI, kAraNa ke adhikArIonI egyatAnI apekSAe zAkyomAM vividha prakAranA prAyazcitane upadeza sAMbhaLavAmAM Ave che. puruSanI apekSAe paNa yogyatA pramANe meTAM ane nAnAM prAyazcittone temAM upadeza apAye che. jemane nAnA prAyazcita devAnI vAta kahela che evAM purUSone paNa cAritranA prakarSamAM kevaLajJAnanI utpatti thAya che. tathA jemane moTAM prAyazcittanA adhikArI batAvyA che temane paNa je cAritrane prakarSa hete nathI te kevaLajJAna utpanna thatuM nathI. tathA-zAmAM aneka prakAranAM tapanuM vidhAna sAMbhaLavAmAM Ave che. te zrI nandI sUtra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) tathA ca strINAM viziSTasAmarthyAbhAvaH gurutaraprAyazcittAnadhikAritvAditi kathanaM na yuktamiti // 2 // // iti strINAMviziSTasAmarthyAbhAvanirAkaraNam / / atha puruSAnabhivandyatvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet , tadapyayuktamyataH-tat puruSAnabhivandyatvaM kiM sAmAnyena kiM vA guNAdhikapuruSApekSayA vivakSitam ? , yadi sAmAnyena tadA sAmAnyataH sarvAsu strISu puruSAnabhivandyatvaM nAstItyato'siddhatvadoSaprasaGgaH / tIrthakarasya jananIM zakrAdayo'pi praNamanti, anye praNamantIti kiM punarvAcyam / vaha jisa prakAra puruSoM kA upakAraka hotA hai usI taraha striyoM kA bhI upakAraka hotA hai, kyoM ki donoM kA vahAM adhikAra hai / rahA prAyazcitta kA vidhAna so vaha yogyatA kI apekSA rakhatA hai / isI apekSA ko lekara usakA vidhAna huA hai / ataH gurutara prAyazcitta kI adhikAriNI nahIM hone se striyoM meM viziSTa sAmarthya kA abhAva hai, yaha kahanA yukti yukta nahIM hai| __yadi kaho ki puruSoM se ye anabhivaMdya haiM isaliye ye unase apakRSTa haiM, so aisA bhI kathana ucita pratIta nahIM hotA hai / kAraNa ki yaha anabhivaMdyatA kisa rUpa se Apa kahate haiM-kyA sAmAnya puruSoM kI apekSA se yA guNAdhika puruSoM kI apekSAse yadi kaho ki yaha anabhivaMdyatA sAmAnya puruSoM kI apekSA se unameM hai so aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoM ki sAmAnya puruSa unheM vandana karate haiN| tIrthakara kI mAtA ko to zakrAdika bhI namaskAra karate haiM, phira dUsare vyakti kI to bAta hI kyA khnaa| je rIte puruSane upakAraka thAya che, eja rIte strIone paNa upakAraka thAya che, kAraNa ke banene tyAM adhikAra che. have rahyuM prAyazcitanuM vidhAna che te gyatAnI apekSA rAkhe che. e apekSAne laIne ja tenuM vidhAna thayuM che. tethI gurUtara prAyazcitanI adhikAriNI na hovAthI strIomAM viziSTa sAmarthyane abhAva che, ema kahevuM te yukitayukata nathI. jo ema kahe ke purUSa vaDe teo anabhivaMdya che tethI teo temanAM karatAM hIna che, te evuM kathana paNa ucita lAgatuM nathI, kAraNa ke Apa kayA rUpe tene anabhivaMghatA kahe che ? zuM sAmAnya purUSanI apekSAe ke guNAdhika puruSanI apekSAe? jo ema kahetA che ke te sAmAnya puruSonI apekSAe te anabhivaMghatA temanAmAM che te ema kahevuM te egya nathI, kAraNa ke sAmAnya puruSo temane vaMdana kare che. tIrthakaranI mAtAne te zakrAdika paNa namaskAra kare che, te bIjI vyaktionI zrI nandI sUtra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nandIsUtre yadi guNAdhikapuruSApekSayA tadityucyate-tadA tIrthakarA api gaNadharAn nAbhivandante iti gaNadharA api puruSAnabhivandyatayA muktyanahIM bhaveyuriti / evaM gaNadharA api svaziSyAnnAbhivandante, tatazca teSAmapi na mokSaH syAt , iti / _ atha smAraNAdyakartRtvena striyaH puruSebhyo'pakRSTA iti cet, tanna yuktamtathAhi-evaM sati guruziSyayoH samyagdarzanAdiratnatraye samAne'pyAcAryasyaiva muktiH syAnna tu ziSyasya, tasya smAraNAyakartRtvena puruSebhyo'pakRSTatvAt / na cAgame ziSyasya mokSazravaNaM nAstIti vAcyam , caNDarudrAdyAcAryaziSyANAmAgame mokSa zravaNAt / yadi kaho ki guNoM se jo adhika hote haiM ve striyoM ko namana nahIM karate haiM, unakI apekSA vahAM anabhivaMdyatA hone se ve unakI apekSA hIna mAnI jAtI haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai / gaNadharoM meM bhI guNAdhika puruSoM ko apekSA anabhivaMdyatA AjAne se mukti kI prApti kA abhAva mAnanA pddegaa| isI taraha gaNadhara bhI apane ziSyoM ko nahIM vaMdate haiM ataH una ziSyoM ko bhI mokSa prApti nahIM honAmAnanA pdd'egaa| ___yadi kaho ki smAraNA Adi kI akartA hone se striyAM puruSoM kI apekSA hIna mAnI gaI haiM so yaha bhI koI yukti yukta nahIM hai, kyoM ki yadi isa taraha unameM hInatA mAnI jAyagI to guru ko hI mukti hogI, aisA mAnane kA prasaMga AvegA, ziSyoM ko nahIM, kAraNa ki unake samyagdarzanAdiratnatraya samAna hone para bhI AcArya hI unheM smAraNA te vAta ja zI karavI? jo evI dalIla kare ke jeo adhika guNavALAM hoya che teo strIone namana karatAM nathI, temanI apekSAe tyAM anabhivaMghatA hovAthI temane te puruSo karatAM hIna mAnavAmAM Ave che, te ema kahevuM te paNa ucita nathI. kAraNa ke e rIte te tIrthakaro paNa gaNadharane namana karatAM nathI gaNadharomAM paNa guNAdhika puruSonI apekSAe anabhivaMghatA AvI javAthI mokSa pAmavAne abhAva mAnavo paDe. e ja pramANe gaNudhare paNa pitAnA zine vaMdana karatAM nathI te te ziSyane paNa mekSaprApti thaI zake nahIM ema mAnavuM paDe. vaLI je evI dalIla kare ke smAraNA AdinI akartA hovAthI strIo purUSe karatAM hIna mAnavAmAM AvI che, te e paNa kaI rIte ucita nathI, kAraNa ke je e rIte emanAmAM hInatA mAnI laIe te gurUne ja mekSa prApta thAya che, evuM mAnavuM paDaze. ziSyane nahIM, kAraNa ke temanA samyagadarzanAdiratnatraya samAna hovA chatAM paNa AcArya ja temane smAraNe Adi zrI nandI sUtra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSa samarthanam ) 239 amaharddhikatvenApi strINAM puruSebhyo'pakRSTatvaM na yujyate, yadyevaM syAt tarhi kathaya tAvat, AdhyAtmikI mRddhimAzritya tadamaharddhikatvaM manyase, kiM vA bAhyAm ?, AdyapakSastatra nirAkRta eva strINAM ratnatrayarUpAyA adhyAtmikyAH RddheH samarthitasvAt / nApi bAhyAmRddhimAzrityAmaharddhikatvena strINAM puruSebhyo'pakRSTatvAnmukti kAraNavaikalyamiti vAcyam, yA mahatI tIrthakarAdInAmaddhiH sA gaNadharAdInAM nAsti, cakradharAdInAmapi yA RddhiH sA taditareSAM kSatriyAdInAM nAstItyevaM teSAmapyamaharddhikatvenApakRSTatvAnmuktikAraNavaikalyaprasaGgAt / Adi ko karAte haiM, ziSya unheM nahIM karAte haiM, parantu Agama meM aisI bAta to sanI nahIM jAtI hai ki guruoM ko hI mukti hotI hai. ziSyoM ko nahIM hotI hai / caNDarudra Adi AcArya ke ziSyoM ko mukti huI sunI gaI hai| isI taraha ahamarddhika hone se bhI striyAM puruSoMse hIna haiM, aisA kahanA bhI ThIka nahIM jacatA kAraNa ki Apa kisa RddhikA abhAva unameM batalAte haiM ? AdhyAtmika RddhikA yA bAhya RddhikA ? | AdhyAtmika RddhikA to unameM abhAva hai nahIM, kyoM ki ratnatrayarUpa jo AdhyAtmika Rddhi hai vaha unameM samarthita kI hI jA cukI hai| isI taraha bAhya Rddhiko Azrita karake jo yaha kahA jAya ki bAhya Rddhi unameM nahIM hai ataH ve amaharddhika honese puruSoM kI apekSA hIna haiM, aura isI liye unameM muktike kAraNa kI vikalatA hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki dekho jo bAhyaRddhi tIrthakaroM ko hotI hai vaha gaNadharoM ko nahIM hotI haiM, isI taraha cakradharoM kI jo Rddhi hotI hai vaha karAve che, ziSye temane karAvatA nathI, paNa AgamamAM evI khAta sAMbhaLavAmAM AvatI nathI ke guruene ja meAkSa maLe che, ziSyAne maLatA nathI. caDaruddha Adi AcAyaeNnA ziSyAne mAkSa maLyAnuM sAMbhaLavAmAM AvyuM che. eja pramANe amahaddhika hAvAthI strIo purUSAthI hIna che ema kahevu te paNa ucita lAgatuM nathI, kAraNa ke Apa temanAmAM kaI RddhinA abhAva matAvA che ? AdhyAtmika RddhinA ke bAhya-RddhinA ? AdhyAtmika RddhinA tA temanAmAM abhAva nathI, kAraNa ke ratnatrayarUpa je AdhyAtmika Rddhi che te temanAmAM hAvAnu siddha karAi gayu che, eja pramANe bAhyaRddhinA adhAra laIne jo ema kahevAmAM Ave ke bAhyaRddhi temanAmAM nathI tethI tee amaruddhika hAvAthI puruSA karatAM hIna che, ane tethI ja temanAmAM meAkSanA kAraNanI vika latA che, te ema kahevu te paNa ceAgya nathI, kAraNa ke je khAdyaRddhi tI karAne hoya che te gaNadharone hAtI nathI, eja pramANe cakravati ene jeRddhi zrI nandI sUtra Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nandIla ___ atha yA'sau puruSavargasya mahatI samRddhistIrthakaratvalakSaNA sA strISu nAstItyamaharddhikamAsAM vivakSyate, tadAnImapyasiddhatA, strINAmapi paramapuNyapAtrabhUtAnAM kAsAMcit tIrthakaratvAvirodhAt tadvirodhasAdhakapramANasya kasyApyabhAvAt / ____ yadapi mAyAdiprakarSavattvena puruSebhyo'pakRSTatvamityucyate, tadapyasat-striyaH puruSA api tulyatvena mAyAdi prakarSavanta iti loke lakSyate, Agame'pi zrUyatecaramazarIriNAmapi nAradAdInAM mAyAdiprakarSavattvam , ato na strINAM puruSebhyo'pakRSTatvena muktikAraNAvaikalyarUpasya hetorasiddhatvamiti / unase bhinna anya kSatriyAdikoM meM nahIM hotI hai| isa liye inameM bhI eka kI apekSA amaharddhikapanA Anese apakRSTatA A jaavegii| isa taraha inake bhI muktikAraNoMkI vikalatA honekA prasaMga prApta hogaa| ____ yadi kaho ki puruSavarga kI jo bar3I bhArI tIrthakaratvarUpa mahARddhi hai vaha unameM nahIM hai, isa apekSA unameM amaharddhikatA pAI jAtI hai, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki kitanIka parama puNya kI bhAjana striyoM ko to tIrthakaravibhUti kI bhI prApti huI hai| isakI prApti hone meM vahAM koI virodha nahIM AtA hai, kAraNa usake virodha ke sAdhaka koI bhI pramANa nahIM hai| tathA jo aisA tuma kahate ho ki striyoM meM mAyAdika kI prakarSatI hai ataH isa prakarSatA vAlI hone se ve puruSoM kI apekSA hIna haiM, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa loka meM strI aura puruSa hoya che te tenAthI judA ja prakAranA bIjA kSatriyAdikamAM hotI nathI, tethI teomAM paNa ekanA karatAM amahaddhika paNuM AvavAthI apakRSTatA AvI jAya. A rIte temane paNa ekSaprAptinA kAraNenI vikalatA hovAne prasaMga maLaze. je evI dalIla kare ke purUSavarganI je ghaNI ja bhAre tIrthaMkarasvarUpa mahAddhi che te teomAM nathI, A apekSAe temanAmAM amahaddhikatA gaNAya che. te ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke keTalIka mahApuNyazALI strIone te tIrthaMkaravibhUtinI paNa prApti thaI che. tenI prApti thavAmAM tyAM keI virodha naDato nathI, kAraNa ke tenA virodhane siddha karanAra kaI paNa pramANa nathI. tathA tame evI je dalIla kare che ke strIomAM mAyAdikanI prakarSatA che tethI e prakarSatAvALI hovAne kAraNe teo purUSo karatAM hIna che, te ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke A lekamAM strI ane purUSa ane samAna zrI nandI sUtra Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 241 nanu strINAM muktisthAnAdiprasiddhirnAsti, ataH strINAM muktinabhavatIti / yadi strINAM muktikAraNAvaikalyamabhaviSyat tadA muktirapyudapatsyata, tathA ca-mukti sthAnAdiprasiddhirapi syAt , iti yaduktaM, tanna, yatra yatra muktisthAnAdipasiddhistatraiva muktiriticettahi~ puruSANAmapi muktisthAnAdhaprasiddhiH, 'idaM puruSANAmeva mokSasthAnam ', iti vizeSya noktaM, kiM tu 'bhavyA mokSAhI' iti pratipAditam , tatazca tvanmate puruSANAmapi mokSo na syaaditi| donoM hI samAnarUpa se mAyAdika ke prakarSavAle dekhe jAte haiN| Agama bhI aisA hI kahatA hai ki caramazarIrI nAradAdikoM ke bhI mAyAdika prakarSatA hai / isaliye puruSoM se apakRSTa hone se striyoM ke mukti ke kAraNoM kI vikalatA nahIM sadhatI hai, arthAt mukti ke kAraNoM kA striyoM meM sadbhAva hai| ___yadi kaho ki striyoM ke muktisthAna Adi kI prasiddhi nahIM hai isaliye usake abhAva se yahI mAlUma hotA hai ki unheM mokSa nahIM milatA hai| yadi striyoM meM mukti ke kAraNoM kI avikalatA hotI to unheM mukti bhI hotI, aura isa kAraNa se unake mukti ke sthAnoM kI bhI prasiddhi hotI, ataH yaha kucha nahIM hai, isase sApha spaSTa mAlUma hotA hai ki inheM mukti prApta nahIM hotI hai / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki aisI koI yaha vyApti to hai nahIM ki jina2 ke muktisthAnoM kI prasiddhi hai unheM hI mukti prApta huI ho| aisA to zAstroM meM vizeSarUpa se kahA nahIM hai ki yaha puruSoM kA mokSa sthAna hai, kintu aisA hI rUpe mAyAnA prakarSavALA dekhAya che. Agama paNa evuM ja kahe che ke caramazarIra nArakAdikamAM paNa mayAdikanI prakarSatA hoya che. tethI purUSo karatAM hIna hovAthI strIonA mokSanA kAraNenI vikalatA siddha thatI nathI. eTale ke mokSanAM kAraNone strIomAM sadubhAva che. vaLI tame evI dalIla kare ke muktisthAna AdinI prasiddhi nahIM hovAthI tenA abhAve eja jANavA maLe che ke temane mokSa maLatuM nathI. je strIomAM mokSanAM kAraNenI avikalatA hatA te temane mokSa paNa hoI zakata, ane e kAraNathI temanAM muktinA sthAnanI paNa prasiddhi thAta; evuM kaMI paNa na hovAthI spaSTa samajAya che ke temane mokSa maLato nathI. te ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke evI keI A vyAmi te che nahIM ke jemanA jemanA mukitasthAnanI prasiddhi che temane ja mokSa maLe cheya che? evuM to zAmAM vizeSarUpe kahela nathI ke A purUSonuM mekSa sthAna che. paNa evuM ja zrI nandI sUtra Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadosUtre atha strIviSaye muktisAdhakapramANAbhAvena muktikAraNA vaikalyarUpasya hetorasiddhatvamiti cet, tarhi tAvat brUhi - muktisAdhakapramANAbhAva ityatra kasya pramANasyAbhAvastvayA vivakSitaH ?, kiM pratyakSasya, kiM vA'numAnasya kiM vA - Agamasyeti 1 / tatra yadi pratyakSasyAbhAva iti manyase, tarhi vada, kiM svasambandhinaH, kiM vA sarvasambandhinaH ? yadi svasambandhinastadA kiM bAhyaM yathAvihitapratilekhanAdirUpaM kAraNAvaikalyaM tadviSayasya ? kiM vA''ntaraM cAritrAdipariNAmarUpaM tadviSayasyeti ? / kahA hai ki bhavya hI mokSa ke yogya hote haiM, ataH muktisthAna Adi kI aprasiddhi se jo striyoM ko mokSa na mAnA jAve to tumhAre mata se puruSoM ko bhI mokSa nahIM honA cAhiye / 242 aba yadi kaho ki strI ke viSaya meM muktisAdhaka pramANa kA abhAva hone se muktikAraNA'vaikalyarUpa hetu kI asiddhi hai, so hama tumase yahI pUchate haiM ki kaho kauna se pramANa kA abhAva Apa ko vivakSita hai ? kyA pratyakSa kA kiM vA anumAna kA athavA Agama kA ? / yadi kaho ki pratyakSa kA abhAva hai so isa para punaH yaha pUchA jAtA hai ki svasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai athavA sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai ? | yadi kaho ki svasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai, to isa para bhI yaha prazna hotA hai ki yathAvihita pratilekhanAdirUpa bAhya kAraNakI avikalatAko dekhanevAle pratyakSakA abhAva hai ? athavA aMtaracaritra Adi pariNAmarUpa kAraNakI avikalatAko dekhanevAle pratyakSa kA abhAva hai ? | kahela che ke bhavya ja meAkSane mATe yAgya heAya che. tethI muktisthAna : AdinI aprasiddhithI jo strIone meAkSa mAnavAmAM na Ave te tamArA mata pramANe te purUSone paNa meAkSa maLavA na joie. have jo tame ema kahetA haiA ke srIonI bAbatamAM muktisAdhaka pramAno abhAva hoSAthI muktikAraNA'vaikalyarUpa hetunI asiddhi che, to abhArI Apane e prazna che ke kayAM pramANeAnA abhAva Apane vikSita che ? zuM pratyakSane ke anumAnanA ke AgamanA ? jo tame pratyakSanA abhAva kahetA haiA tA e khAkhatamAM amAre vaLI e pUchavAnuM che ke svasa MbaMdhI pratyakSanA abhAva che athavA sasaMbaMdhI pratyakSanA abhAva che, ? jo Apa ema kahetA hA ke svasaMbaMdhI pratyakSanA abhAva che, te e viSe paNa amAre e prazna che ke yathavihita pratilekhanAdirUpa mAhya kAraNanI avikalatAne dekhanAra pratyakSanA abhAva che? athavA aMtara caritra Addhi pariNAmarUpa kAraNanI avikalatA dekhanAra pratyakSanA abhAva che ? zrI nandI sUtra Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) 243 AdyapakSastava saMmatazcet , nAsau yuktaH, strISvapi yathoktapratilekhanAdeH sarvathA darzanAt / yadi dvitIyaH pakSastadA chadmasthAHpuruSeSvapicAritrAdipariNAmaM pratyakSatayA na pazyantIti tvanmate puruSasyApi mokSo na syAt / ____ atha sarvasambandhinaH pratyakSasyAbhAva iti tvatsaMmatazcet, so'pyasaMgata eva / tathAhi-asarvajJajanena sakalajanasambandhi pratyakSAtmakaM jJAnaM kvacidapi bhavitumazakyam , tathA sati puruSasyApi mokSo na syAditi / ____ athAnumAnasyAbhAvAt pramANAbhAva ityucyate, tarhi anumAnAbhAvasya puruSeSvapi tulyatvena muktikAraNavaikalyaprasaGgaH syAt / ___ yadi isameM prathamapakSa svIkAra kiyA jAya to yaha yukta nahIM hai, kyoM ki striyoM meM bhI yathokta pratilekhanAdi sarvathA dekhe jAte haiM-ve bhI pratilekhanAdika karatI haiN| yadi dvitIya pakSa mAnA jAya to chadmastha prANI puruSoM meM bhI cAritrAdi pariNAma ko pratyakSarUpa se nahIM dekha sakate haiM, ataH tumhAre matameM puruSoM ko bhI mukti nahIM honI caahiye| ___ yadi kaho ki sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai so esA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki asarvajJa ko aisA jJAna hI nahIM ho sakatA hai ki sarvasaMbaMdhI pratyakSa kA abhAva hai / aisA hone para puruSa ko bhI mokSa nahIM ho sakatA hai| ___yadi kaho ki anumAna kA abhAva hone se pramANa kA abhAva hai so anumAna kA abhAva puruSoM meM bhI tulya hai, isaliye vahAM bhI mukti kAraNavaikalya kA prasaMga prApta hogaa| jo temAM pahelo pakSa svIkAravAmAM Ave te te ucita nathI, kAraNa ke strIomAM paNa yukta pratilekhanAdi sarvathA jovAmAM Ave che teo paNa pratilekhanAdika kare che. je bIje pakSa mAnavAmAM Ave te chadmasthaprANa puruSamAM paNa cAritrAdi pariNAmane pratyakSarUpe joI zakatAM nathI, tethI tamArA mata pramANe puruSone paNa mukita na maLavI joIe. je ema kahe ke sarvasaMbaMdhI pratyakSane abhAva che te ema kahevuM te paNa gya nathI, kAraNa ke asarvajJane evuM jJAna ja hoI zakatuM nathI ke sarvasaMbaMdhI pratyakSane abhAva che. evuM hoya te puruSane paNa mokSa maLI zake nahIM. je ema kahe ke anumAnane abhAva hovAthI pramANane abhAva che te anumAnane abhAva puruSomAM paNa tulya che. tethI tyAM paNa mukitakAraNavaikalyane prasaMga utpanna thaze. zrI nandI sUtra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra4 nandIsUtre atha puruSeSvevAnumAnapramANamasti, tathAhi-yadutkarSApakarSAbhyAM yasyApakarSotkaSauM, tasyAtyantApakarSe tadatyantotkarSavad dRSTam , yathA'bhrapaTalApagame mUryaprakAzaH / evaM rAgAdyutkarSApakarSAbhyAmapakarSotkarSavacca cAritrAdikaM bhavati / rAgAderatyantApakarSaH strISu na bhavatItyatastatra nAsti cAritrotkarSa iti cet , tadasat-puruSeSveva rAgAderatyantApakarSoM bhavati, na tu strISu, iti niyamo nAsti, pratyakSavirodhAt , dRzyate hi strISvapi raagaadertyntaapkrssH|| nApyAgamapramANasyAbhAva iti vAcyaM, tasyeha ' itthIpurisasiddhAya ' ityAdinA prastutasyApi sAkSAt strImokSAbhidhAyakatvenArthatastatkAraNA'vaikalyasAdhakatvAt / yadi kaho ki puruSoM meM to anumAna pramANa hai aura vaha isa prakAra hai-jisake utkarSa evaM apakarSa meM jisakA apakarSa aura utkarSa dekhA jAtA hai vaha usake atyaMta apakarSa meM atyanta utkarSa vAlA hotA hai| jaiseabhrapaTala ke apagama hone para sUrya prakAza kA utkarSa hotA dekhA jAtA hai| isI taraha rAgAdikoM ke utkarSa meM cAritrAdikoM kA apakarSa aura unake apakarSa meM unakA utkarSa hotA hai / ataH isa anumAna se puruSoM meM hI rAgAdikoM ke apakarSase cAritra Adi guNoMkA utkarSa sAbita hotA hai| striyoMmeM nahIM, kyoM ki unameM rAgAdikoMkA atyaMta apakarSa saMbhavita nahIM hotAhai, so aisA kahanA bhI ThIkanahIM, kAraNa ki aisA koI niyama nahIM hai jo puruSoM meM hI rAgAdikakA atyanta apakarSa ho, tathA strioMmeM na ho, kyoM ki aisA mAnanA pratyakSase bAdhita hotA hai| pratyakSa pramANa isa bAtakA samarthaka hai ki rAgAdikoMkA atyanta apakarSa striyoM meM bhI hotA hai, isa je ema kaho ke puruSomAM te anumAna pramANa che ane te A prakAre che- jenA utkarSa ane apakarSa mAM jene apakarSa ane utkarSa jovAmAM Ave che te tenA atyaMta apakarSamAM atyaMta utkarSavALuM hoya che. jema-azvapaTalane apagama thatAM sUryaprakAzane utkarSa thate najare paDe che. e ja pramANe rAgAdikenA utkarSamAM cAritrAdikene apakarSa ane temanA apakarSamAM temane cAritrAdina) utkarSa thAya che, tethI A anumAnathI puruSomAM ja rAgAdikanA apakarSathI cAritra Adi guNanA utkarSa sAbita thAya che, strIomAM nahI, kAraNa ke teomAM rAgAdikene atyaMta apakarSa saMbhavita hete nathI, te ema kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke e koI niyama nathI ke puruSamAM ja rAgAdikane atyaMta apakarSa hoya, tathA strIomAM na hoya kAraNa ke ema mAnavuM te pratyakSathI bAdhita thAya che. pratyakSa pramANu e vAtanuM samarthaka che ke rAgAdikene atyaMta apakarSa strIomAM paNa hoya che, emAM AgamanA pramANane abhAva paNa nathI, zrI nandI sUtra Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D zAnacandrikATokA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) 245 na ceha strIzabdasyAnyArthakatvaM parikalpanIyam , taddhilokarUDhitaH, AgamaparibhASAto vA bhavet / tatra lokarUDhitastAvadanyArthakatvaM na saMbhavati, loke hi yasminnartha yaH zabdo'nvayavyatirekAbhyAM vAcakatvena dRzyate, sa tasyArthaH, yathA gavAdizabdAnAM sAsnAdiviziSTAdayaH, strIzabdasya lokaprasiddhamarthamantareNAnyasya na vAcyatvena loke zAstre vA pratItirasti / meM Agama pramANakA bhI abhAva nahIM hai, dekho-" itthIpurisasiddhAya" yaha vAkya svayaM Agama pramANa hai| isase sAkSAt strIke mokSakI siddhi hotI hai, kyoM ki yaha vAkya striyoMmeM arthataH mokSake kAraNoMkI avikalatAko siddha karatA hai| ___yadi kaho ki yahAM " strI" zabda anyArthaka hai so aisA bhI kathana ThIka nahIM hai, kAraNa ki yaha 'strI zabda anyArthaka hai' yaha bAta Apa kyA lokarUDhise yA AgamakI paribhASAse kahate ho? kisase kahate ho ? so kaho, yadi lokarUDhise kahate ho so yaha mAnyatA ApakI ThIka nahIM hai, kAraNa ki lokameM to yahI mAnA jAtA hai ki jisa artha meM jo zabda anvaya-vyatireka saMbaMdhadvArA saMketita hotA hai vaha zabda usI artha ko kahatA hai, bhinna arthako nahIM / " strI" yaha zabda anvaya-vyatireka dvArA strIrUpa sAdhya arthameM hI prayukta kiyA gayA milatA hai, ataH strI rUpa padArtha hI isa strI-zabdakA vAcya hai| jaise go Adi zabdoMkA vAcya sAsnA (galakaMbala) Adise viziSTa padArtha hotA hai / isa strI tuma-" itthIpurisasiddhA ya" mA 45 pote 04 201maprabhA cha, tathA sAkSAt strInA mokSanI siddhi thAya che. kAraNa ke A vAkya strIomAM arthataH mekSanAM kAraNonI avikalatAne siddha kare che. ne mA5 sema utA DosaDI "strI" Aw4 anyArtha cha to ye kathana paNa barAbara nathI kAraNa ke A " strI zabda anyArthaka che ?' e vAta Apa zuM karUDhIthI ke AgAmanI paribhASAthI kaho cho ? zAthI kaho che te batAve. je lokarUDhIthI kahetA ho te ApanI e mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke lekamAM te eja manAya che ke je arthamAM je zabda anvayatireka saMbaMdhadvArA saMketita hoya che, te zabda eja artha darzAve che, jude nahIM. "strI" 20 za4 anvyvyti246||2|| zrI35 sAkSya arthamA 15rAye bhaNe cha, tathA zrI35 pahA 1 // "zrI" zahana pAcya cha. ma "go" mAhiza honA pAya sAsnA ( sa) sAdiyA viziSTa pahA cha. mA zrI nandI sUtra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre 66 nApyAgAma paribhASAto'nyArthatvaM strI - zabdasya saMbhavati kvacidapyAgame hi strIzabdasya paribhASito'rtho nAstIti / yathA - vyAkaraNe " vRddhirAdaic " 1, 1, 1 | " iti vRddhi - zabdasyAdaicau / dRzyate cAgame'pi lokarUDha evArthe strIzabdaH prayuktaH / ' itthIo jaMti chaTThi ' ityAdau / na ca tatrApyarthAntarakalpanA kartu zakyeti vAcyam, bAdhakaM vinA tadanupapatteH / uktazca - paribhASito na zAstre, manujI - zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca na tatra bAdhA, strI- nirvANaM tato na kutaH // 1 // zabdakA loka prasiddha arthake sivAya anya artha hai, yaha bAta na to loka meM prasiddha hai aura na AgamameM prasiddha hai / 246 isI taraha AgamakI paribhASAse 'strI zabda anya arthakA vAcaka " aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki kisI bhI AgamameM kahIM para bhI strI zabdakA anya artha kathita nahIM huA hai| jisa prakAra vyAkaraNa meM vRddhi zabdakA artha 'At aica' ( A ai au ) hotA hai / isI prakAra AgamameM bhI lokarUDha hI artha meM strI-zabda prayukta huA haiM / jaise itthIo jaMti chaTTha' ityAdikI taraha / yadi kaho ki hama yahAM bhI anya arthakI kalpanA kara leMge, so aisA kahanA bhI ucita nahIM hai, kAraNa ki yaha bAta bAdhakake binA nahIM bana sakatI hai / kahA bhI hai " paribhASito na zAstre, manujI- zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca tatra na bAdhA, strI-nirvANaM tato na kutaH 11 // 1 // "zrI" zabdanA leAkaprasiddha anA sivAya bIjo artha che, e vAta leAkamAM prasiddha nathI, ane AgamamAM paNa prasiddha nathI. A rIte AgamanI paribhASAthI " strI zabda anya adarzAvanAra che' ema kahevuM te ucita nathI; kAraNa ke kAI paNa AgamamAM kayAMya paNa strI zabdanA bIjo atha kahela nathI. je prakAre vyAkaraNamAM vRddhi zabdane atha At aic (A ai au ) thAya che, mena prahAre AgabhabhAM pazu so 38 arthabhAM 4 zrI zabda vaparAyeA che. prema-" itthIo jaMti chaTThi " tyAhinI prema. jo Apa ema kahe ke ame ahIM paNa anya anI kalpanA karI leza, tA ema kahevu te paNa ucita nathI, kAraNa ke A vAta kAi paNa muzkelI vinA nizcita thaI zake che. kahyuM paNa che- " paribhASito na zAtre, - manujI - zabdo'tha laukiko'dhigataH / asti ca tatra na bAdhA, strInirvANa tato na kutaH " // 1 // zrI nandI sUtra Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) nanu puruSAbhilASAtmani vedAkhye bhAve strIzabda Agame prayukto dRzyate, iti zAstre'rthAntaradarzanAdanyo'rthastatra kalpanIyaH iti cet , zRNu, puruSAbhilASarUpo vedaH strI-zabdasyArtha iti tvayA kathaM nizcitam ? kiM 'strIvedaH' iti zabdazravaNamAtrAdeva so'rthoM nizcitaH ? kiM vA-strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt ? / tAtparya yaha ki-manujI-zabda arthAt strI-zabda pAribhASika nahIM hai, ataH vyAkaraNameM vRddhi zabdake samAna strI-zabdakA koI AgamaparibhASita artha nahIM ho sakatA / rahA lokarUDhipakSa ! usameM bhI strI zabdakA lokaprasiddha 'strI' arthase bhinna artha nahIM ho sakatA / kyoM ki aisA artha usI sthala meM hotA hai jahAM ki mukhya artha bAdhita hotA ho| jaise-'gaGgAyAM ghoSaH' yahAM para gaGgAke mukhya artha pravAhameM ghoSakI sthiti asaMbhava hai, isI liye vahAM para 'gaGgA' zabdakA artha lakSaNAse tIra hotA hai / usI prakAra yahAM para strI-zabdake mukhyArtha meM koI bAdhA nahIM hai, isa liye mukhyArthako chor3a kara gauNa artha nahIM liyA jA sakatA, taba striyoMko mokSa prAptimeM bAdhA kyA ? unheM mokSa kyoM nahIM milegA? vastutaH ve bhI mokSake adhikAravAlI haiN| ___ yadi kaho ki puruSAbhilASAtmaka bhAvavedameM strI zabda AgamameM prayukta huA hai ataH strI-zabdakA yaha bhAvavedarUpa strI-artha hama mAna leMge, so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki 'strI-zabdakA puru tAtparya e ke manunI zabda eTale ke strI-zabda pAribhASika nathI tethI vyAkaraNamAM "vRddhi zabdanA je "zrI" zabdane keI AgamaparibhASita artha hoI zake nahIM. have rahyo lekarUDha pakSa! temAM paNa "strI' zabdane lekaprasiddha "zrI" arthathI bhinna artha hoI zake nahIM. kAraNa ke e artha eja sthaLe thAya cha hai nyo bhubhya martha vyAdhita thatechAya. ma-" gaMgAyAM ghoSaH" mI gaMgAne mukhya artha pravAhamAM ghoSanI sthiti asaMbhavita che, tethI te sthAne "gaMgA" zabdane artha lakSaNathI "tIra thAya che. e prakAre ahIM strI zabdanA mukhyArthamAM kaI bAdhA nathI, tethI mukhyArthIne jAte karIne gauNa artha laI zakAya nahIM. te strIone mokSa prAptimAM muzkelI zI? temane zA mATe mokSa na maLe? kharI rIte te teo paNa mokSanI adhikArI che. je Apa ema kahe ke puruSAbhilASAtmaka bhAvedamAM strI-zabda AgamamAM vaparAya che tethI strI-zabdane A bhAvavedarUpa strI-artha ame mAnI laIzuM te ema kahevuM te paNa gya nathI, kAraNa ke "strI-zabdane puruSAbhilASarUpe zrI nandI sUtra Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 nandIsUtre na tAvat 'strIvedaH' iti zabdazravaNamAtrAt so'rthoM nizcetuM zakyate, yadyatra strI cAsau vedazca strIveda iti samAnAdhikaraNasamAso bhavet tadA strIzabdasyArthAntare vRttirbhavet / sa ca samAnAdhikaraNasamAsaH kiM vAdhakAbhAvena kalpanIyaH ? kiM vA samAsAntarA'saMbhavena ? / __na tAvad bAdhakAbhAvena samAnAdhikaraNasamAsaH kalpanIya iti vaktuM yuktam , tatra hi strIzabdasya puruSAbhilASAtmako bhAva evArthoM bhavet , tat kiM sa eva sAkSAdarthaH ?, kiM vA tadupalakSitaM zarIram ? / pAbhilASarUpa bhAvaveda' yaha artha hai, yaha bAta Apa kaise nizcita karate haiM ? kyA 'strIveda ' isa zabdake zravaNamAtrase hI, athavA strItvake palyazatapRthaktvaparyanta avasthAke abhidhAnase / / yadi prathamapakSa aMgIkAra karo so ThIka nahIM hai, kAraNa ki "strIveda" isa zabdake zravaNamAse bhAvavedarUpa strI-artha nizcita nahIM hotA hai| hAM yadi "strI cAsau vedaH-strIvedaH" aisA samAnAdhikaraNa samAsa hotA to strI-zabdakI anya arthameM vRtti ho sktii| yahAM aisA samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakAbhAvase kalpanIya huA hai yA anya samAsake yahAM abhAvase huA hai / yadi kaho ki bAdhakake abhAvase samAnAdhikaraNa samAsa kalpanIya huA hai so isa samAsameM strI zabdakA artha puruSAbhilASarUpa bhAvaveda hI hogA so yahI artha kyA isakA sAkSAt artha hogA yA isase upalakSita 'zarIra' usakA artha hogaa| yadi kaho ki puruSA bhAvaveda" e artha che, e vAta Apa kevI rIte nakkI kare che ? zuM "strIveda" A zabdanA zravaNamAtrathI ja athavA strItvanA palpazatapRthaphatvaparyanta avasthAnanA abhidhAnathI ? - jo pahele pakSa svIkAre te te ucita nathI, kAraNa ke "strIveda" A zahanA zravaNumAtrayI mA635 'zrI' artha nI thata nathI. 1, 2 " strI cAsau vedaH-strIvedaH " sevA samAnAdhi21 samAsAta to sI-zanI bhInI arthamAM vRtti heI zakata. ahIM e samAnAdhikaraNa samAsa bAdhakanA abhAvathI kalpanIya thayo che ke anya samAsanA ahIM abhAvathI thayo che? je ema kahe ke bAdhakanA abhAvathI samAnAdhikaraNa samAsa kalpanIya thaye che te A samAsamAM strI-zabdano artha puruSAbhilASarUpa bhAva veda ja haze, te eja artha zuM tene sAkSAt artha thaze ke tenA vaDe upalakSita zarIra tene artha zrI nandI sUtra Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 249 __ yadi puruSAbhilASarUpo bhAva eva sAkSAdartha iti manyase, tadA brUhi-kiM tadaiva tadbhAvastava saMmataH, kiM bhUtapUrvagatyA vA ?, tatra yadi tadeva sa puruSAbhilAlASAtmako bhAvaH, strIzabdArthastadA bhavadabhimata puruSa nirvANAvasthAyAmapi vedasaMbhavaH syAt / na caitadAgamaprasiddhamiti tAdRzArthasvIkAre aagmvirodhH|| ___ yadi bhUtapUrvagatyA puruSAbhilASarUpo bhAvaH strIzabdArthaH, iti saMmatastarhi devAdInAmapi nirvANamAptisaMbhavaHsyAt / tathA ca-" suraNAraemu cattAri hoti" suranArakeSu catvAri bhavanti 'guNasthAnAni ' ityAdyAgamavirodhaH, teSvapi bhUtapUrvagatyA caturdazaguNasthAnasaMbhavAt / bhilASarUpa bhAva hI sAkSAt strI zabdakA artha hogA to hama pUchate haiM ki kyA usI samaya yaha bhAva tumheM saMmata hai yA bhUtapUrvagatise yaha bhAva tumheM saMmata hai| yadi kaho strI-zabdakA artha uso samaya-usa paryAyameM hI puruSAbhilASarUpa bhAvaveda hai, aisA hameM saMpata hai, so aimI avasthAmeM Apake abhimata puruSanirvANameM bhI vedakA saMbhava mAnA jaayegaa| parantu nirvANa avasthAmeM to vedakI saMbhavatA hotI hI nahIM hai, yaha bAta AgamameM prasiddha hai, ataH strI zabdakA artha bhAvaveda strI mAnanA yaha ThIka nahIM hai| yadi kaho ki bhUtapUrva gatise puruSAbhilASarUpa bhAva, strI-zabdakA vAcya hai to aisI sthitimeM devAdikoMke bhI nirvANakI prApti hone kA prasaMga AtA hai, jo "suraNAraesu cattAri hoti" arthAt deva aura thaze? jo ema kahetA che ke puruSAbhilASarUpa bhAva ja sAkSAt A zabdane artha thaze te ame pUchIe chIe ke zuM eja samaye A bhAva tamane kabUla che ke bhUtapUrvagatithI A bhAva tamane kabUla che? jo Apa ema kahetA he ke strI-zabdano artha eja samaye-e paryAyamAM-ja puruSAbhilASarUpa bhAva veda che. evuM amane maMjura che te evI avasthAmAM ApanA abhimata puruSanirvANamAM paNa vedane saMbhava manAze. paNa nirvANa-avasthAmAM te vedanI saMbhavitatA hatI ja nathI, e vAta AgamamAM prasiddha che, tethI strI-zabdano artha bhAvaveda strI mAna ucita nathI. je ema kahetA ho ke bhUtapUrva gatithI puruSAbhilASarUpa bhAva, strI-zabdano vAcya che te evI sthitimAM devAdikene paNa nirvANanI prApti thavAne prasaMga sAve che, ma "suraNAraesu cattAri hoti" meTa 1 mana nA24ImA yAra zrI nandI sUtra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nandIsUtre atha tadupalakSitaM puruSazarIraM strIzabdArtha iti cet , tadA kathaya, puruSAbhilASarUpo bhAvaH puruSazarIropalakSaNatayA yadi vivakSitastatrAsauM kiM niyatavRttiH ? kiMvA aniyatavRtti ? riti| ___ yadi niyatavRttistadA''gamavirodhaH ?, parivartamAnatayaiva puruSazarIre vedodayasya tatrAbhidhAnAt , niyatavRttitAyA anubhavo'pi na bhavati / ___ athAniyatavRttizcet , tadaivaM vada-kathamasau tadupalakSaNam ? athaivaMrUpamapi gRhAdiSu kAkAdyupalakSaNaM dRzyate ityatrApi tathocyate, nArakI meM cAra guNasthAna hote haiM, isa AgamavAkyakA virodhaka hotA hai, kAraNa ki bhUtapUrvagatikI apekSAse to deva nArakoM meM bhI caturdaza guNasthAnoM kI saMbhAvanA hogii| yadi 'strI-zabdakA artha bhAvavedase upalakSita puruSakA zarIra hai' aisA kaho to kaho-puruSAbhilASarUpa bhAvapuruSa zarIrake upalakSaNapanese yadi vivakSita hai to yaha kyA vahAM niyata-vRttivAlA hai ki aniyata vRttivAlA hai / ____ yadi niyata-vRttivAlA mAnA jAya to Agamase virodha AtA hai, kyoM ki parivartanapanese hI puruSazarIrameM vedakA udaya AgamameM kahA hai| tathA niyatavRttirUpase to anubhava bhI nahIM hotA hai| ___ yadi yaha vahAM " kauAvAlA devadatta kA ghara hai" isake samAna aniyata-vRttivAlA hai, aisA kahate ho to strI-zarIrameM bhI kabhIra puruSavedakA udaya-saMbhavita hotA hai, ataH tumhAre matameM bhI striyoMko nirvANa guNasthAna hoya che, e AgamavAkyanuM virodhaka thAya che, kAraNa ke bhUtapUrva gatinI apekSAe te deva-nArakAmAM paNa caudaguNasthAnanI saMbhAvanA haze. je "zrI zabdano artha bhAvedathI upalakSita puruSanuM zarIra che" ema kaho te puruSAbhilASarUpa bhAvapuruSa-zarIranAM upalakSaNapaNuthI je vivakSita che te te zuM tyAM niyatavRttivALe che ke aniyatavRttivALe che? je niyatavRttivALe mAnavAmAM Ave te AgamathI virUddha gaNAya, kAraNa ke parivartana paNAthI ja puruSazarIramAM vedane udaya AgamamAM kahela che. tathA niyatavRttirUpathI te anubhava paNa thato nathI. ne mA tyo " vANu vahattanu ghara cha" anaav| mniytvani vALe che, ema kahetA ho te strI-zarIramAM kyAreka kyAreka purUSavedanA udaya saMbhavita hoya che, tethI tamArA mata pramANe paNa strIone nirvANaprApti zrI nandI sUtra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) 251 evaM sati strIzarIre'pi kadAcit puruSavedasyodaya saMbhavAt strINAmapi tavamatenirvANApattiH, yathA hi puruSANAM bhAvataH strItvam, evaM strINAmapi bhAvataH purupatvasaMbhavo'sti bhAva eva ca mukhyaM muktikAraNam / tathA ca - yadyapakRSTenApi strItvena puruSANAM nirvANam, evamutkRSTena bhAvapuruSatvena strINAmapi kuto nirvANaM na syAt iti / na ca samAsAntarAsaMbhavena 'strIveda:' ityatra samAnAdhikaraNasamAsakalpanaM, striyAvedaH strIveda iti paSThI samAsasyApi saMbhavAt na cAsya strIzarIra - puruSAbhilASAtmaka vedayoH sambandhAbhAvenAyuktatvamiti vAcyam, yatastayoH sambandhAbhAvaH kiM bhinnakarmodayarUpatvena kiM vA puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena ? | prApti honekI Apatti AtI hai| jaise puruSoMke bhAvakI apekSA strItva hai isI taraha striyoMke bhI bhAvakI apekSA puMssva saMbhava hai / tathA mukti kA kAraNa mukhyatAse bhAva hI batalAyA gayA hai, ataH jaba apakRSTabhAva strIpane se yukta puruSoMko nirvANa hotA hai taba striyoM ko bhI utkRSTa bhAva puruSatvakI apekSAse nirvANa prApta kyoM nahIM ho sakegA ? avazya ho sakegA ? tathA samAsAntara ke asaMbhava hone se "strIveda" yahAM samAnAdhikaraNa samAsa huA hai ' aisA nahIM mAnanA cAhiye, kyoM ki "striyo vedaH " isa taraha yahAM SaSThItatpuruSa samAsa bhI bana sakatA hai / yadi kaho ki strI-zarIra aura puruSAbhilASAtmaka veda, ina donoM kA saMbaMdha nahIM bana sakatA hai isaliye yaha samAsa ayukta hai, so ina hAvAnI Apatti Ave che. jema puruSone bhAvanI apekSAe strItva hAya che eja pramANe srIone paNa bhAvanI apekSAe srItva hoya che eja pramANe strIone paNa bhAvanI apekSAe purUSatva saMbhavita che, tathA mAnu kAraNa mukhyatve bhAva ja darzAvavAmAM Avela che, tethI jo apakRSTabhAva strItvathI yukta purUSone nirvANa maLe che te strIone paNa utkRSTa bhAva purUSatvanI apekSAe nirvANu prAsa kema na thai zake ? avazya thaI zake. " 66 tathA samAsAntaranI asaMbhavitatA hovAthI strIvedda " ahIM " sbhaanaadhikaraNa samAsa thayA che " evuM mAnavu' joIe nahIM, kAraNa "strIyo vedaH" e rIte ahIM SaSThItatpurUSa samAsa khanI zake che. jo ema kaheA ke strI ane puruSAbhilASAtmakaveda, e bannenA saMbaMdha anI zakatA nathI tethI A samAsa aceAgya che te e viSe amArA e prazna zrI nandI sUtra Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nandIsUtre / na tAvad bhinna karmodayarUpatvena, bhinnakarmodakarUpANAmapi paJcendriyajAtyAdInAM ca sadA sambandhadarzanAt / nApi puruSavat striyA api striyAM pravRttidarzanena tayoH sambandhA'bhAva iti vaktuM yuktam , iyaM hi puruSAprAptau svavedodayAdapi saMbhavatyeva / uktazca__"sA svakavedAt tiryagvadalAbhe matakAminyAH" iti / atha strItvasya palyazatapRthaktvAvasthAnAbhidhAnAt puruSAbhilASarUpe vedAkhye bhAve strIzabda Agame prayukta ityapi na vaktuM yuktam , dvisaMkhyAmArabhya pRthaktvamipara hama yaha pUchate haiM ki inameM paraspara meM saMbaMdha kA abhAva kyoM hai ? kyA ye bhinna2 karmodayarUpa haiM isaliye ? athavA puruSa kI taraha striyoM ke bhI striyoM meM pravRtti dekhI jAtI hai isaliye ? / yadi prathama pakSa aMgIkAra kiyA jAve to isase bhinnatA siddha nahIM hotI hai, kyoM ki bhinna karmodayarUpa bhI paMcendriya jAti Adi kA, tathA devagati Adi kA sadA saMbaMdha dekhA jAtA hai| dvitIya pakSa bhI ucita nahIM, kAraNa ki strIkI strImeM pravRtti, puruSa kI prApti na hone para vedodaya ke kAraNa hI hotI hai| kahA bhI hai__ "sA svakavedAt tiryagvadalAbhe mattakAminyAH" arthAt yaha pravRtti strIveda ke udaya se puruSa kI prApti na hone para tiryacanI meM tiryaMcanI kI taraha kAmonmatta strIkI strImeM hotI hai| "strItvakA palyazatapRthakatvataka avasthAna kahA gayA hai, isase yaha patA calatA hai ki puruSa kI abhilASArUpa bhAvaveda meM strI-zabda kA prayoga Agama meM prayukta huA hai" so aisA kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai / dvi-saMkhyA se lekara nava che ke temanAmAM parasparanA saMbaMdhane abhAva zA mATe che? zuM teo bhinna bhinna karmodayarUpa che tethI ? athavA puruSanI jema strIonI paNa strIomAM pravRtti jovAmAM Ave che tethI ? je pahele pakSa svIkAravAmAM Ave te tethI bhinnatA siddha thatI nathI, kAraNa ke bhinnakarmodayarUpa paNa paMcendriya jAti Adine, tathA devagati Adine saMbaMdha jovAmAM Ave che. bIjo pakSa paNa ucita nathI, kAraNa ke strInI strImAM pravRtti, puruSanI prApti na thatA vededayane chAro 2 thAya che. adhuM 5 cha-" sA svakavedAt tiryagvadalAme mattakAminyAH" eTale ke A pravRtti strIvedanA udayathI puruSanI prApti na thatAM tiryaMcanImAM tiryaMcanInI jema kAmonmatta strInI strImAM thAya che. strItvanuM patyazatapRthaka sudhi avasthAna kahevAyuM che, tethI e jANavA maLe che ke puruSanI abhilASArUpa bhAvavedamAM strI-zabdane pravega AgamamAM prayukta thayo che" te ema kahevuM te paNa ucita nathI. dvi-saMkhyAthI laIne nava saMkhyA sudhI pRthatva kahevAya zrI nandI sUtra Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) 253 tyanena navasaMkhyAparyanta mucyate / navazatapalyo pamaparyantaM strItvajAtyavasthAnaM strI zarIre janma bhavatItyarthaH / strIzarIramAptau puruSAbhilASAtmako vedo na hetuH, kiM tu strItvamAptikAraNabhUtakarmodaya eva kAraNam / puruSAbhilASarUpasya vedasya strItvaprAptihetutvAbhAvAt sa strIzabdArthoM na bhavitumarhati / tatra palyazatapRthaktvAvasthAne strItvAnubandha eva hetutvena vivakSitaH, na tu vedAkhyo bhAvaH / saMbhavati hi mRtyukAle scyAkAravicchede'pi tatkAraNakarmodayavicchedo na bhavati, tadavicchedAcca puMstvA dyavyavadhAnena punaH strIgrahaNamiti / kiJca-' maNuyagaIe caudasa guNaThANANi hoti / ' saMkhyAtaka pRthaktva kahalAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki nau sau palyataka strItva jAti meM-strI ke zarIra meM janma hotA hai| puruSAbhilASAtmaka bhAvaveda strIzarIra kI prApti meM hetu nahIM hai, kintu strItva kI prApti meM kAraNIbhUta mAyAdikarma kA udaya hI kAraNa hai, puruSAbhilASarUpa veda strI kI prApti meM hetu nahIM hai isaliye vaha strI-zabda kA artha nahIM hotA hai| vahAM palyazatapRthaktvataka strIzarIra meM janma lene meM strItva kA anubaMdha hI heturUpa se vivakSita huA hai, kintu veda nAmakA bhAva nahIM, arthAt bhAvaveda nhiiN| mRtyu ke samaya strI-AkAra kA viccheda honepara bhI strItva kI prAptimeM kAraNIbhUta karmakA viccheda nahIM hotA hai| karmake viccheda nahIM hone ke kAraNa puMstva Adi ke avyavadhAna se punaH strI-zarIrakA hI grahaNa hotA hai| tathA-"maNuyagaIe caudasaguNaThANANi hoti" manuSya gati meM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA-"paMce che. tenuM tAtparya e che ke nava se patya sudhI strItva jAtimAM strInA zarIramAM janma thAya che. puruSAbhilASAtmaka bhAvaveda strI-zarIranI prAptimAM hetu nathI, paNa strItvanI prAptimAM mAyAdi karmane udaya ja kAraNarUpa che puruSAbhilASarUpa veda strItvanI prAptimAM kAraNa nathI, tethI te strI-zabdano artha thatuM nathI. tyAM patyazata pRthakRtva sudhI zarIramAM janma levAmAM strItvane anubaMdha ja hetarUpe vivakSita thaye che, paNa veda nAmane bhAva nahIM, eTale ke bhAvaveda nahIM. mRtyu samaye strInA AkArane viccheda thavA chatAM paNa strItvanI prAptine mATe kAraNabhUta karmanI vicacheda thatA nathI. kamane viccheda nahIM thavAne kAraNe puruSatva AdinA avyavadhAnathI pharIthI strI-zarIra ja grahaNa thAya che. tathA"mnnuygiiecuds guNaThANANi hoti" manuSyAtimA yo gusthAna hAya che. zrI nandI sUtra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nandIsUtra tathA-'paMcidiemu guNaThANANi huMti cuds|' tathA-' caudasa tasesu guNaThANANi huMti / ' tathA--' bhavasiddhiyA ya sanvaTThANesu hoti / ' ityAdi pravacanaM strIzabdarahitamapi strInirvANapramANamasti, strINAmapi puMvanmanuSyagatyAdidharmayogAt / ___atha sAmAnyaviSayakatvAdidaM pravacanaM strIrUpe viSayavizeSe pramANaM na syAditi cet , shRnnu| yadyetat pravacanaM strIviSayakaM nAstIti vadasi, tarhi kathaya tAvat puruSANAmapi ki manuSyagativizeSarUpatvaM, paJcendriyavizeSarUpatvaM vA trasavizeSarUpatvaM vA nAsti, asti veti ? diesu guNaThANANi huMti caudasa" paJcendriyoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA " caudasa tasesu guNaThANANi huMti" trasoMmeM caudaha guNasthAna hote haiM, tathA-" bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoMti" sabhI sthAnoMmeM bhavasiddhika hote haiN| yaha pUrvokta samasta sAmAnya pravacana bhI strInirvANa kA samarthaka hai, kyoM ki striyoM meM bhI puruSa kI taraha manuSyagati Adi dharmakA saMbaMdha rahatA hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki yaha pravacana to sAmAnyarUpa se vastu kA pratipAdaka hai ataH strIrUpa vizeSa kA nahIM / suno yadi yaha pravacana strIrUpa vizeSaviSayaka nahIM hai| aisA mAnA jAya to hama pUchate haiM ki puruSoM meM manuSyagatirUpa vizeSatA, paMcendriyarUpa vizeSatA athavA trasarUpa vizeSatA hai yA nahIM ? 'nahIM hai| aisA to tathA-"paMcidiesu guNa ThANANi huMti caudasa" 5 thandriyAmA yo guNasthAna DAya cha, tathA "caudasa tasesu guNaThANANi huMti" trasAmA yo guNasthAna DAya cha, tathA-" bhavasiddhiyA ya savvaTThANesu hoMti" saNAM sthAnomA siddhi hoya che. A pUrvokta samasta sAmAnya pravacana paNa strInirvANanuM samarthaka che, kAraNa ke strIomAM paNa puruSanI jema manuSyagati Adi dharmane saMbaMdha rahe che. je te viSe ema kahevAmAM Ave ke A pravacana te sAmAnyarUpe vastunuM pratipAdaka che, tethI strIrUpa vizeSanuM nathI. sAMbhaLo- - je "A pravacana strIrUpa vizeSa viSayaka nathI" ema mAnavAmAM Ave te amAre e prazna che ke puruSomAM manuSyagatirUpa vizeSatA, paMcendriyarUpa vizeSatA athavA trasarUpa vizeSatA che ke nathI? "nathI" ema te kahI zakAya zrI nandI sUtra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) nAstIti vaktuM na yuktam , teSAM manuSyagativizeSarUpatvAt / atha puruSANAmapi vizeSarUpatA'stIti cet , tathA sati puruSeSvapi kathametat pravacanaM pramANam ? yathA ca puruSeSu pramANaM tathA strISvapi pramANaM syAditi / ___ atha puruSeSveva taccaritArthamiti strISu tasyApravRttiH kalpanIyA syAditi cenna, evaM sati viparyayakalpanA'pi kiM na syAt / ___ nanvevaM tatpazcanasya sAmAnyaviSayakatve aparyAptakamanuSyAdInAM devanArakatirazvAM ca nirvANaprasaGgaH, iti cenna, teSAmetat pravacanavAkyAviSayatvAt , etadaviSayatvaM cApavAdaviSayatvAt / uktaM hikahA nahIM jA sakatA hai, kAraNa ki unameM manuSyagati AdirUpa vize. SatA hai hii| yadi kaho ki puruSoM meM manuSyagati AdirUpa vizeSatA hai, to puruSoM meM bhI yaha pravacana kaise pramANa hogA ?, kyoM ki puruSa bhI vizeSarUpa hI haiN| phira bhI yadi Apa kaheM ki yaha pravacana puruSoM meM pramANa hai, to samAna nyAyase isako striyoM meM bhI pramANa mAnanA hI caahiye| ___yadi kaho ki puruSoM meM hI isa pravacana kI caritArthatA hai ataH yaha vahAM hI pramANa mAnA jAyagA, striyoM meM nahIM, aise kahane meM pramANa nahIM hai sirpha kahanA mAtra hai / jisa prakAra tuma aisA kahate so hama bhI aisA kaha sakate haiM ki yaha pravacana puruSoM meM caritArtha nahIM hai striyoM meM hI caritArtha hai / ataH isa pravacana ko sAmAnya viSayaka mAnanA cAhiye / zaMkA-yadi isa pravacana ko sAmAnyaviSayaka mAnA jAve to nahIM, kAraNa ke temanAmAM manuSyagati AdirUpa vizeSatA che ja. je Apa ema kahetA che ke puruSamAM manuSyagati AdirUpa vizeSatA che, to puruSamAM paNa A pravacana kevI rIte pramANa gaNAze ? kAraNa ke puruSa paNa vizeSarUpa ja che. chatAM paNa Apa je ema kahe ke A pravacana puruSamAM pramANa che, te samAna nyAyathI tene strIomAM paNa pramANa mAnavuM joIe. je ema kahe ke puruSamAM ja A vacananI caritArthatA che tethI te tyAM ja pramANa mAnI zakAya, strIomAM nahIM. te evuM kahevAmAM pramANa nathI paNa phakta kathana ja che. je rIte tame ema kahe che e rIte ame paNa ema kahI zakIe ke A pravacana puruSamAM caritArtha nathI, strIomAM ja caritArtha che. tethI A pravacanane sAmAnya viSayaka mAnavuM joIe. zaMkA-ne yA avayanane sAmAnya viSaya bhAnapAmA mAve to aparyAta zrI nandI sUtra Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 mandIsatre "apavAda parihatya, utsargazca pravartate " iti / apavAdazca-" micchAdiTThI apjjttge"| tathA-"suranAraesu hoti cattAri tiriesu jANa paMceva " ityaadiraagmH| tathA coktam " manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdhapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau, nAparyAptAdivabAdhA " // 1 // iti / aparyAptaka manuSyAdikoM meM tathA devanAraka evaM tiryacoM meM bhI nirvANapada prApta hone kA prasaMga mAnanA paDegA / so isa prakAra kI zaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai / kAraNa ki aparyApta manuSya Adi isa pravacana ke viSaya nahIM haiM / ve to apavAda ke viSaya haiM / aura apavAda ko chor3akara utsarga kI pravRtti hotI hai, kahA bhI hai-"apavAdaM parihatya, utsargazca pravartate" iti| vaha apavAda "micchAdidvIapajjattage" tathA-"suranAraema hoMti cattAri tiriesujANa paMceva" isa prakAra hai| ina mithyAdRSTi, aparyAptaka, deva, nAraka aura tiryaJcako chor3akara uparokta AgamavAkya caritArtha hotA hai / arthAt-inako chor3akara saba-manuSya mAtra mukti ke adhikArI hai / kahA bhI haiM"manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANaM syaat| puMvat strINAM siddhau, nAparyAptAdivadvAdhA // 1 // " iti / manuSyAdikamAM tathA deva nAraka ane tiryomAM paNa nirvANapada prApta thavAne prasaMga mAnave paDaze. te A prakAranI zaMkA karavI te paNa gya nathI. kAraNa ke aparyApta manuSya Adi A pravacanane viSaya nathI. te te apavAdanA viSaye che. ane apavAdane jato karIne utsaganI pravRtti thAya che, kahyuM paNa che- " apavAda parihatya utsargazca pravartate"ti. te apavAha "micchAdiTriapajjatage" tathA "sura nAraesu hoMti cattAri tiriesu jANa paMceva" 20 prAre cha. me mithyAdaSTi, aparyAptaka, deva, nAraka ane tiryaMcane cheDIne uparokta AgamavAkya caritArtha thAya che. eTale ke emane choDIne badhA manuSya muktinA adhikArI che. kahela paNa che- " manujagatau santi guNAzcaturdazetyAdyapi pramANaM syAt / puMvat strINAM siddhau nAparyAptAdivadvAdhA" // 1 // iti zrI nandI sUtra Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) 257 tathAcAyaM niSkarSaH manuSyastrI kAcinirvANaM prAmoti, avikalatatkAraNavattvAt puruSavat / nirvANasya hi kAraNamavikalaM samyagdarzanAditrayaM, tacca tAsu vidyate eveti pUrvameva proktm| api ca--manuSyastrI kAcid muktyavikalakAraNaviziSTA mokSaM prAmoti, pravrajyAdhikAritvAta puruSavat / na caitadasiddha sAdhanam , "gugviNI bAlavacchA ya pavvAveuM na kappai" iti siddhAntena tAsAM tadadhikAritvapratipAdanAd vizeSasya zeSAbhyanujJAnanAntarIyakakhAt / __ isa taraha isakA niSkarSa yaha hai-koI 2 manuSyastrI nirvANa ko pAtI hai kAraNa ki puruSa kI taraha vahAM mukti ke kAraNoM kI avikalatA rahatI hai| nirvANa kA kAraNa avikala samyagdarzanAditraya hai yaha avikala samyagdarzanAdikoM kA trika unameM vidyamAna rahatA hI hai, yaha bAta hamane pahile siddha karadI hai / isaliye koI 2 manuSyastrI mukti ke kAraNoM kI avikalatA se yukta hone ke kAraNa mukti ko prApta karatI hai" yaha hamArA kathana sarvathA nirdoSa hai| __ tathA jisa prakAra pravrajyA grahaNa karane ke adhikArI puruSa haiM usI taraha ve bhI haiM, ataH isase bhI yahI bAta puSTa hotI hai / koI 2 manuSyastrI pravrajyA kI adhikAriNI hai yaha hamArA kathana asiddha nahIM hai, kAraNa ki-" gugviNI vAlavacchA ya pavvAveuM na kappaDa" isa siddhAnta vAkyase garbhiNI evaM bAlavatsA ko dIkSA dene kA niSedha hai, ataH jaba A pramANe tenuM tAtparya e che ke kaI kaI manuSya strI nirvANa pAme che kAraNa ke puruSanI jema tyAM mekSanAM kAraNenI avikalatA rahe che. nirvANanuM kAraNa avikala samyagadarzanAdi ratnatraya che. A avikala samyagadarzanAdi ratnatraya temanAmAM vidyamAna rahe che, e vAta ame pahelAM siddha karI che. tethI kaI manuSya strI mokSanAM kAraNonI avikalatAthI yukta hovAne kAraNe mokSa prApta kare che, amAruM e kathana taddana nirdoSa che. tathA jema puruSa pravajyA (dIkSA) grahaNa karavAnA adhikArI che eja pramANe teo paNa che, tethI te vaDe paNa eja vAtane puSTI maLe che. keI kaI manuSya A pravrajyAnI adhikAriNI che A amAruM kathana siddha thayAM vinAnuM nathI, 4125] hai "guThviNI bAlavacchA ya pavvAveuM na kappai" // siddhAnta vAkayathI garbhiNI tathA bAlavatsAne dIkSA devAne niSedha che, tethI je temane zrI nandI sUtra Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2588 mandIle kizca-strINAmapi tadbhava eva saMsArakSayo bhavati / striyo hi uttamadharmasAdhikAH, tatazca kevalajJAnamApti saMbhavastAsAm / sati ca kevale niyamAnmokSa iti / tathA coktam "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavyA, Na yAvi daMsaNavirohiNI, No amANusA, No aNAri uppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na upasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvakaraNa virohiNI, No NavaguNaTThANarahiyA, kahaM na uttamadhammasAhi gtti"| inheM dIkSA dene kA niSedha hai to isase yaha jJAta hotA hai ki isake atirikta striyoM ko dIkSita hone kA adhikAra hai, vizeSa kA niSedha avaziSTa meM saMmati kA poSaka hotA hai| tathA-striyoM kA bhI tadbhava meM hI saMsAra kA kSaya ho jAtA hai, kyoM ki-ve bhI uttamadharma ko sAdhana karane vAlI hotI haiM / isaliye isase unameM kevalajJAna kI utpatti hotI hai| kevalajJAna ke hone para niyama se mukti kA lAbha hotA hI hai / kahA bhI hai "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavyA Na yAvi dasaNavirohiNI, No amANusA No aNAriuppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No asuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvakaraNavirohiNI, No NavaguNahANarahiyA kahaM na uttamadhammasAhi gatti" dIkSA devAne niSedha che te tethI e jANavA maLe che ke te sivAyanI strIonI dIkSA levAne adhikAra che; viziSTa niSedha aviziSTamAM saMmatine piSaka heya che. tathA strIone paNa te bhavamAM saMsArane kSaya thaI jAya che, kAraNa ke teo paNa uttama dharmane sAdhanArI hoya che. tethI te vaDe temanAmAM kevaLajJAna pedA thAya che. kevaLajJAna thatAM niyama pramANe muktine lAbha maLe ja che. Bdhu 54 cha "No khalu itthI ajIvo, Na yAsu abhavvA NayAvi saNavirohiNI, No amANusA, No aNAriuppattI, No asaMkhejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMtamohA, No Na suddhAcArA, No azuddhaboMdI, No vavasAyavajjiyA, No apuvvakaraNavirohiNI, No NavaguNavANarahiyA, kahaM na uttamadhamma sAhi gatti" zrI nandI sUtra Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( stromokSasamarthanam ) chAyA - na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA, na cApi darzanavirodhinI, no anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuH, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no na azuddhazarIrA, no vyavasAyavajjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA, kathaM na uttamadharmasAdhiketi // 259 vyAkhyA - strI khalu na ajIvaH kiM tu jIva eva, jIvasya cottamadharmasAdhakatvena saha virodho nAsti tathaiva loke darzanAditi bhAvaH / nanu sarvo'pi jIva uttamadharmasAdhako na bhavati, abhavyajIvAnAmuttamadharmasAdhakatvAbhAvAdata Aha- 'Na yAsu abhavvA ' iti, na cAsssu abhavyeti / yadyapi strISu kAcidabhavyA, tathApi sarvaivAbhavyA na bhavati, saMsAranirveda - nirvAdhadharmAdveSazuzrUSAdidarzanAditi bhAvaH / chAyA - na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA na cApi darzanavirodhinI, no amAnuSI, na anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttamadharmasAdhiketi / tAtparya isakA isa prakAra hai - " no khalu strI ajIvaH " strI ajAva nahIM hai kintu jIva hI hai / ataH usakA uttamadharmasAdhana karane ke sAtha koI virodha nahIM hai loka meM bhI isI taraha se dekhA jAtA hai / zaMkA - jIva - mAtra ko yadi uttamadharma sAdhaka mAnA jAya to phira abhavyoM ko bhI jIva done se uttamadharma kA sAdhaka mAnanA paDegA / parantu unameM to uttamadharmasAdhakatA mAnI nahIM jAtI hai| isa prakAra kI AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki- " na cAsu chAyA - na khalu strI ajIvaH, na cAsu abhavyA, na cApi darzana virodhinI, no amAnuSI, no anAryotpattiH, no asaMkhyeyAyuSkA, no atikrUramatiH, no na upazAntamohA, no na zuddhAcArA, no azuddhazarIrA, no vyavasAyavarjitA, no apUrvakaraNavirodhinI, no navaguNasthAnarahitA kathaM na uttamadharmasAdhiketi / tenuM tAtparya yA prabhAve che - " na khalu strI ajIvaH " strI alava nathI paNa jIva ja che. tethI tenA uttamadhama sAdhana karavA sAthe kAI virAdha nathI. lAkamAM paNa e pramANe ja jovA maLe che. zakA--jo jIva mAtrane uttamadhama sAdhaka mAnavAmAM Ave teA pachI abhabyAne paNa jIva hAvAthI uttamadharma sAdhaka mAnavA paDe, paNa temanAmAM te uttamadha sAdhakatA manAtI nathI. A prakAranI AzaMkA nivArakhA bhATe sUtrabhara uDe che " na cAsu abhavyA " asatya nathI. zrI nandI sUtra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nandIsUtre bhavyo'pi kazcid darzanavirodhI siddho na bhavati, ityata Aha-NayAvi daMsaNavirohiNI' iti, na cApi darzanavirodhinI' iti / darzanamiha samyagdarzanaMtattvArthazraddhAnarUpaM parigRhyate, na khalu tadvirodhinI, AstikyAdidarzanAditi bhaavH| nandhamAnuSyapi darzanAvirodhinI, sA tu nirvANAya no kalpate, tasmAdAha'No amANusA' iti / 'no amAnuSI ' iti, manuSyajAtau bhavA mAnuSI, tatra viziSTakaracaraNorugrIvAdyavayavasaMnivezadarzanAditi bhAvaH / / nanu mAnuSyapi anAryotpannA'niSTA tadapanodArthamAha-" No aNAriuppattI" iti -- no anAryotpattiH' anAryeSu anAryakuleSu, utpattiryasyAH sA tathAvidhA naastiiti| abhavyA" strI abhavya nahIM hai / yadyapi striyoM meM bhI kitanIka striyAM abhavya hotI haiM tathApi sarva abhavya hI haiM aisI bAta nahIM hai / saMsAra se nirveda, dharma se adveSa tathA zuzrUSA Adi guNa unameM dekhe jAte haiM, "na cApi darzanavirodhinI" bhavya hote hue ye samyagdarzana kI virodhinI bhI nahIM hotI hai / kitaneka prANI to aise hote haiM jo bhavya honepara bhI samyagdarzana se virodha rakhate haiM, parantu ye aisI nahIM haiM, kyoM ki inameM Astikya Adi guNa dekhe jAte haiN| "na ammanuSI" manuSyajAtimeM ye utpanna hotI haiM, kyoM ki inameM manuSya jAti kI racanA ke anusAra viziSTa-kara, caraNa, uru, evaM grIvA Adi avayavoM kI racanA dekhI jAtI hai| isa liye ye "amAnuSI" nahIM haiM arthAt manuSya haiN| "na anAryotpattiH" kitanIka mAnuSI bhI hotI haiM parantu yadi ve anAryA haiM to nirvANa ke yogya nahIM mAnI jAtI haiM ataH ye anaaryje ke strIomAM paNa keTalIka strIo abhavya hoya che te paNa sarve abhavyaja. che evI vAta nathI. saMsArathI niveda, dharmathI adveSa, tathA sevA Adi guNa tabhanAmA nabhare par3e cha. "na cApi darzanavirodhinI" bhavya hAdhane tes| samyagadarzananI vidhinI hotI nathI. keTalAka prANIo evAM hoya che ke teo bhavya hovA chatAM paNa samyagadarzanathI virodha rAkhe che, paNa teo evI nathI // 261 tamanAmA mAstita mAhi guNa ne bhaNe che. "na amAnuSI" manuSyajAtimAM teo utpanna thAya che kAraNa ke temanAmAM manuSyajAtinI racanA pramANe viziSTa-hAtha, paga, chAtI, ane grIvA vagere avayanI racanA jovAmAM bhAva cha. bhATa teyo "amAnuSI" nathI "no anAryotpattiH" 2ii bhAnuSI 5y hoya che paNa jo teo anAryo hoya te nirvANune regya manAtI nathI tethI zrI nandI sUtra Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 261 nanvAryakulotpannA'pyasaMkhyeyAyuSkA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-' No asaMkhejjAuyA' iti, ' no asaMkhyeyAyuSkA' iti, yA tu asaMkhyeyAyuSkA yugalajanmA na bhavati, kiM tu saMkhyeyAyuSkA tathAvidhA nirvANayogyA bhavatyeveti bhAvaH / nanu saMkhyeyAyuSkA'pi krUramatirnAdhikAriNI nirvANasyeti tannirAkaraNArthamAha' No aikUramaI' iti, ' no atikrUramatiH ' iti / atikrUramatirna bhavati, saptamanarakAyurnibandhanaraudradhyAnAbhAvAt / na tu tadvat prakRSTazubhadhyAnAbhAvo'pi na syA tasyA iti cet, na tena tasya pratibandhAbhAvAt / 46 kuloM meM utpanna nahIM huI haiM kintu Aryakulodbhava haiM / isI taraha " no asaMkhyeyAyuSkA " ye Aryakulotpanna hokara phira asaMkhyAta varSa kI AyuvAlI nahIM haiM, kyoM ki asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhoga bhUmiyA jIva hote haiM, ve mokSa ke adhikArI nahIM hote haiN| ye saMkhyAta varSa kI AyuvAlI haiM, ataH nirvANayogya haiN| saMkhyAta varSa kI AyuvAlI bhI kitanIka atikara mativAlI striyAM nirvANa kI adhikAriNI nahIM hotI haiM ataH isa doSako dUra karaneke liye aisA kahA hai ki ye ati krUra mativAlI nahIM haiM, isaliye ye saptamanaraka kI Ayu ke baMdha ke kAraNabhUta raudradhyAna se rahita hotI haiN| jisa taraha inameM saptamanaraka kI Ayu ke baMdha ke kAraNabhUta raudradhyAna kA abhAva hai usI taraha inameM prakRSTa zubhadhyAna kA bhI abhAva mAnanA cAhiye so yaha bAta nahIM hai, kAraNa azubha raudradhyAna ke sAtha isakA koI avinAbhAva - saMbaMdharUpa teo anAya kuLamAM utpanna thayela nathI paNa A kulamAM utpanna thayela che. eja pramANe " no asaMkhyeyAyuSkA " te sAryotpanna thAne asaMkhyAta varSAMnA AyuSyavALI nathI, kAraNu ke asaMkhyAta varSanAM AyuvALAM bhAgabhUmiyA jIva ya che te meAkSanA adhikArI hotA nathI. teo teAsa khyAta vanAM AyuvALI che, tethI nirvANune cAgya che. sukhyAta vaSaeNnAM AyuvALI paNa keTalIka atikrUramativALI zrIe nirvANanI adhikAriNI hotI nathI tethI e doSane dUra karavA mATe evu uDesa che ! tethe| "no atikrUramati" atiramativANI nathI, tethI tethe sAtabhI naramnA Ayu. dhane kAraNabhUta raudradhyAnathI rahita hAya che. jema temanAmAM sAtamI narakanA Ayuma dhanA kAraNarUpa raudradhyAnanA abhAva che eja pramANe temanAmAM prakRSTa zubhadhyAnane paNa abhAva mAnavA joie evI A vAta nathI, kAraNa ke azubha raudradhyAnanI sAthe tene koI avinAbhAva saMbadharUpa pratibaMdha nathI, te dhyAnanA zrI nandI sUtra Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nandIsUtre akrUramatirapi yA ratilAlasA sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-'No Na uvasaMtamohA' iti, 'no na upazAntamohA' iti / kAcidupazAntamohA'pi saMbhavati, tathAdarzanAditi bhAvaH / ____ upazAntamohA'pi yA khalvazuddhAcArA garhitA, sA na bhavati nirvANayogyetyata Aha-"No Na suddhAcArA" iti, 'no na zuddhAcArA' iti / kAcit zuddhAcArA'pi bhavati, aticAravarjanena zuddhAcAradarzanAditi bhaavH| ___zuddhAcArA'pi kAcidazuddhabondirna nirvANAdhikAriNItyata Aha-" No asu boMdI" iti, 'no azuddhazarIrA' iti / yA vajrarSabhanArAcasaMhananarahitA sA azuddhazarIrA, sA na bhavati mokSayogyA sarvaiva tathAvidhA na bhavatItyarthaH / kAcit zuddhazarIrA'pi bhavatIti bhAvaH / pratibaMdha nahIM hai / usa dhyAna ke abhAva meM bhI prakRSTa zubha dhyAna ho sakatA hai / "no na upazAntamohA" kitanIka striyAM atikrUra mativAlI nahIM bhI hotI haiM parantu unameM rati kI lAlasA rahatI hai ataH aisI striyAM nirvANayogya nahIM mAnI gaI haiM so isa bAdhAkI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki ye vivakSita striyAM akrUramativAlI hokara upazAMta mohavAlI haiN| inakI ratilAlasArUpa mohapariNati upazAnta ho cukI hai| "no na zuddhAcArA" kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo upazAMtamohapariNati viziSTa hone para bhI azuddha AcAravAlI hotI hai parantu jinheM mukti prApta karanI haiM ve zuddha AcAra viziSTa nahIM hotI haiM, yaha bAta nahIM hai api tu zuddhAcAra viziSTa hI hotI haiM, kyoM ki ye apane AcAra meM doSoM ko nahIM lagane detI haiM, tathA lagane para unakI zuddhi karatI haiM / "no azuddhazarIrA" zuddhAcAra viziSTa hone samAmA 5 praSTa zumadhyAna che. "no na upazAnta mohA"tels strIo akramativALI hatI paNa teomAM ratinI lAlasA rahe che, tethI evI strIo nirvANane pAtra manAyela nathI. te e bAdhAnA nivAraNa mATe sUtrakAra kahe che ke te vivakSita strIo akramativALI thaIne upazAMta mehavALI cha. tabhanI 2tisa35 mA pariNati 5id gaye cha. "no na zaddhAcArA" 2ii khii| thevI 5 DAya cha hai zAMtamA pariNati yukta hovA chatAM azuddha AcAravALI hoya che, paNa jene mokSa prApta kare che te zuddha acArayukta hotI nathI evI koI vAta nathI, paNa zuddhAcAra yukta ja hoya che, kAraNa teo pitAnA AcAramAM deSa lAgavA detI nathI ane mAge tenI zuddhi pare che. "no azuddha zarIrA"zuddha mAyArayuta rasI zrI nandI sUtra Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (zrImokSasamarthanam) zuddhazarIrA'pi vyavasAyavarjitA ninditaivetyata Aha-"No vavasAyavajjiyA" iti, 'no vyavasAyavarjitA' / zAstroktArthe zraddhAlutayA kAcit paralokavyavasAyinI bhavati, paralokArthe tatpravRttidarzanAditi bhAvaH / nanu kAcid vyavasAyasahitA'pi apUrvakaraNavirodhinyeva dRzyate, ityata Aha " No apuvvakaraNavirohiNI" iti, 'no apUrvakaraNavirodhinI ' iti strIjAtAvapyapUrvakaraNasaMbhavasya pratipAditatvAt / para bhI kitanIka striyAM zarIra se azuddha rahA karatI haiM ataH ve nirvANa prApti kI adhikAriNI nahIM hotI haiM so isa zaMkA ke samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM ki yaha ekAnta niyama nahIM hai, kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM ki jo zuddha AcArasaMpanna hone para bhI zarIra se azuddha nahIM bhI rahatI haiM / jinake vajrarSabhanArAca saMhanana nahIM hotA hai ve hI azuddha zarIra hotI haiM aura mokSa prApti ke yogya nahIM hotI haiN| samasta striyAM aisI hI hotI haiM so bAta nahIM hai, kitanIka zuddha zarIra vAlI bhI hotI haiN| "no vyavasAyavarjitA"zuddha zarIra hone para bhI kitanIka nAriyAM vyavasAya se varjita hotI hai arthAt nindita hotI haiM so yaha bhI niyama nahIM bana sakatA, kAraNa ki zAstrokta artha meM zraddhAlu hone ke kAraNa kitanIka striyAM paraloka sudhArane meM vyavasAya se vihIna nahIM bhI hotI haiM, isIliye unakI pravRtti paraloka ke nimitta dekhI jAtI hai / 'no apUrvakaraNavirodhinI' vyavasAyasahita hone para bhI strIo zarIre azuddha rahyA kare che tethI teo nirvANa prApta karavAnI adhikAriNI hotI nathI, te A zaMkAnuM samAdhAna karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke A ekAnta niyama nathI. keTalIka strIo evI paNa hoya che ke je zuddhAcAravALI thaIne zarIre azuddha paNa rahetI nathI. jemane varSabha nArA saMhanana hotuM nathI teo ja azuddha zarIravALI hoya che ane mokSa pAmavAne pAtra hatI nathI. saghaLI strIo evI ja hoya che evI vAta nathI, keTalIka zuddha zarIravALI paNa hoya che. " no vyavasAyavarjitA" zarIra Dai chata para hI zrImA vyavasAyathI varjita hoya che eTale ke nindita hoya che, te e paNa niyama banI zakatuM nathI, kAraNa ke zAkta arthamAM zraddhAlu hovAne kAraNe keTalIka strIo paraloka sudhAravAmAM vyavasAyathI vihIna hotI nathI, tethI temanI pravRtti parasonu nimitta napAmA mAtra cha. "no apUrvakaraNavirodhinI" vyavasAyayukata hovA chatAM paNa keTalIka strIo evI paNa hoya che ke je zrI nandI sUtra Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nandIsUtre nanvapUrvakaraNavatyapi navaguNasthAnarahitA nirvANayogyA na syAdityata Aha"No NavaguNahANarahiyA" iti, 'no navaguNasthAnarahitA' iti / SaSThaguNasthAnamAdAya caturdazaguNasthAnaparyantAni navasaMkhyakAni guNasthAnAni, tadrahitAH sarvAH striyo na bhavanti, kAcit navaguNasthAnayuktApi bhvtiityrthH| kitanIka striyAM aisI bhI hotI haiM jo apUrvakaraNa kI virodhinI hotI haiM so yaha bAta bhI ekAntataH mAnya nahIM ho sakatI, kAraNa ki kitanIka striyAM aisI bhI to hotI haiM jo apUrvakaraNa kI virodhinI nahIM bhI hotI haiM, kyoM ki strI-jAti meM bhI apUrvakaraNa kA saMbhava pratipAdita huA hai, ataH ye apUrvakaraNa kI virodhinI nahIM hotI haiM / "no navaguNasthAnarahitA" isI taraha apUrvakaraNa-guNasthAnavAlI hokara bhI kitanIka nau guNasthAnavAlI nahIM bhI hotI haiM so isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra kahate haiM ki yaha bAta bhI ekAntataH niyamita nahIM hai| kAraNa ki chaThaveM guNasthAna se lekara nau guNasthAnataka arthAt caudaha guNasthAnataka-sAtavAM, AThavAM, nau vAM, dasavAM, gyAravAM, bArahavAM, terahavAM evaM caudahavAM, ye nau guNasthAna bhI striyoM meM hote haiM-ina nau guNasthAnoM se ve rahita nahIM hotI hai / arthAt kitanIka striyAM nava guNasthAna yukta bhI hotI haiN| jaba ye striyAM isa taraha kI hotI haiM to phira ye uttama dharmakI sAdhikA kyoM nahIM ho sakatI haiM / sArAMza isakA yaha apUrvakaraNanI vidhinI hoya che, te A vAta paNa ekAntatA mAnya thaI zakatI nathI kAraNa ke keTalIka strIe evI paNa hoya che je apUrvakaraNanI vidhinI hotI nathI, kAraNa ke strI jAtimAM paNa apUrvakaraNane saMbhava sAmita thaye che, tethI to a54264nI vizadhinI hotI nathI. "no navaguNasthAnarahitA" 2 rIte apUrva 425 gusthAnavANI DAvA chatai 5y 2ii nava guNasthAnavALI nathI paNa hotI, te A zaMkAnAM nivAraNa mATe sUtrakAra kahe che ke A vAta paNa ekAntataH niyamita nathI. kAraNa ke chaThThAM guNasthAnathI laIne navaguNasthAna sudhI eTale ke cauda guNasthAna sudhI-sAtamA, AThamAM, navamAM, dasamAM, agIyAramAM, bAramAM, teramAM ane caudamAM, e nava guNasthAna paNa strIomAM hoya che. e navaguNasthAnethI teo rahita hotI nathI. eTale ke keTalIka strIo navaguNasthAnayukata paNa hoya che. je te strIo A prakAranI hoya che te pachI teo uttamadharmanI sAdhaka kema na hoI zake? tene sArAMza zrI nandI sUtra Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) yata evaMbhUtA sA, ataH ' kathaM nottamadharmasAdhikA ' iti, uttamadharmasAdhike vetyarthaH / ayaM bhAvaH- tattatkAlApekSayA puruSavad etAvadguNasaMyamasamanvitaivottamadhasAdhikA, tathA ceyaM kevalasAdhikA bhavati / sati ca kevale niyamAn mokSa iti // // iti strI mokSasamarthanam // 265 nanu sarva evaite bhedAstIrthasiddheSvatIrthasiddheSu caivAntarbhUtAH santi / tathAhitIrthasiddha tIrthasiddhA eva, ye tu tadbhinnAste sarve'pyatIrthasiddhA eveti kimetAvaddhirbhedairiti cet atrocyate = antarbhAve satyapi tIrthasiddhA tIrthasiddhabhedadvayAdeva taduttarottarabhedAnAM jJAnaM na syAt, tasmAdajJAtabhedajJApanArthaM tattadbhedasya viziSya kathanamiti // tadetadanantarasiddha kevalajJAnaM varNitam // hai - tattatkAla kI apekSA se puruSa kI taraha itane guNa aura saMyama se samanvita strI bhI uttamadharma kI sAdhikA hotI hai| jaba yaha uttamadharma kI sAdhikA hotI hai to kevalajJAna ko prApta karatI hai, aura kevalajJAna ke hone para niyama se mokSa isako prApta ho jAtA hai / // isa taraha yahAM taka strImukti kA samarthana kiyA gayA hai // zaMkA- ye samasta bheda tIrthasiddha aura atIrthasiddha, ina donoM meM hI antarbhUta ho jAte haiM, kyoM ki jo tIrthaMkarasiddha haiM ve tIrthasiddha hI haiM tathA inase bhinna jo siddha haiM ve saba atIrthasiddha haiM phira itane bhedoM se kyA matalaba ? / e che ke-te te kALanI apekSAe puruSanI jema ATalA guNu ane saMyamathI samanvita strI paNa uttamayamanI sAdhikA hoya che. jo te uttama dharmanI sAdhikA hoya che te kevaLajJAna pAme che ane kevaLajJAna thatAM tene niyama pramANe meAkSa maLe che. 5 A pramANe ahIM sudhI strI muktinuM samarthana karAyu che ! zakA--e saghaLA lenA tIrthaMsiddha ane atIrthasiddha e bannemAM samAveza thaI jAya che, kAraNa ke je tIrthaMkarA siddha che te tItha siddha ja che tathA emanAthI bhinna je siddhA che te sarve atIsiddha che te pachI ATalA badhA bhedonA uddeza ze ? na0 34 zrI nandI sUtra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre mUlam - se kiM taM paraMparasiddha kevalanANaM ? / paraMparasiddha kevalanANaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahA - apaDhamasamayasiddhA, dusamayasiddhA, tisamayasiddhA, causamayasiddhA, jAva dasasamayasiddhA / saMkhijjasamayasiddhA, asaMkhijasamayasiddhA, anaMtasamayasiddhA / se taM paraMparasiddha kevalanANaM / se taM siddhakevalanANaM | 21 | 66 chAyA - atha kiM tat paraMparasiddha kevalajJAnam / / paraMparasiddha kevalajJAnamanekavidhaM prajJaptam / tad yathA - aprathamasamayasiddhAH, dvisamayasiddhAH, trisamayasiddhAH, catuHsama - yasiddhAH, yAvaddazasamayasiddhAH / saMkhyeyasamayasiddhAH / asaMkhyeyasamayasiddhAH / anantasamayasiddhAH / tadetat paraMpara siddha kevalajJAnam / tadetat siddha kevalajJAnam ||21|| TIkA - ziSyaH pRcchati' se kiM taM paraMparasiddha kevalanANaM ' iti / atha / kiM tat paraMpara siddhakevalajJAnam 1, pUrvanirdiSTasya paraMpaparasiddha kevalajJAnasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-' paraMparasiddha kevalanANaM aNegavihaM paNNattaM ' ityAdi / uttara - yadyapi isa taraha se ina sabakA antarbhAva ho jAtA hai phira bhI jo inakA pRthaka 2 nirdeza kiyA hai vaha uttarottara bhedoM ke samajhAne ke liye hI kiyA hai| tIrthasiddha atIrthasiddha kahane mAtra se hI ina bhedoM kA jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye ajJAtabhedoM ke samajhAne ke liye vizeSarUpa se ina saba bhedoM ko pRthak pRthak upAdAna karake samajhAyA gayA hai / yaha anantarasiddha kevalajJAna kA varNana huA // aba paraMparasiddha kevalajJAna kA varNana kiyA jAtA hai-' se kiM taM paraMparasiddha kevalanANaM0 ' 1 ityAdi / uttara----jo ke A rIte e badhAnA samAveza thaI jAya che chatAM paNa temanA je alaga alaga nirdeza karyo che. te uttarazattara bhedone samajAvavA mATe ja karyAM che. tIrthaMsiddha ke atIsiddha kahevA mAtrathI te bhedonuM jJAna thaI zakatu nathI, tethI ajJAta bheDhAne samajAvavAne mATe vizeSarUpe e adhA bhedone alaga alaga upAdAna karIne samajAvyA che. A anantara siddha kevaLajJAnanuM varNana thayuM. Duve para parasiddhaThevaNajJAnatu vAsuna urAya che-" se kiM taM paraMparasiddha kevalanANa " tyAhi. zrI nandI sUtra Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 267 paraMparasiddha kevalajJAnamiti-paraMpare ca te siddhAzca prNprsiddhaaH| siddhatvaprApti samayAd dvayAdisamayavartinaH, teSAM kevalajJAnaM paraMparasiddha kevalajJAnam , tadanekavidhaM prajJaptam / tad yathA-aprathamasamayasiddhAH prathamaH samayo yeSAM te prathamasamayAH, ta eva siddhAH, prathamasamayasiddhAH, na prathamasamayasiddhAH aprthmsmysiddhaaH| ityetat sAmAnyato'bhidhAya vizeSatastadarthamAha="dusamayasiddhA' ityaadi| tathA-dvisamayasiddhAH, dvau samayau yeSAM te dvisamayAH, te siddhAH dvisamayasiddhAH, zeSaM sugamam // muu021|| prazna-pUrvakathita paraMparasiddha kevalajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-paraMparasiddha kevalajJAna aneka prakAra kA kahA gayA hai| siddhatvaprApti ke samaya se do Adi samayavartI siddha paraMparasiddha kahalAte haiN| inakA jo kevala jJAna hai vaha paraMparasiddha kevalajJAna hai / prathama samaya meM jo siddha nahIM hue haiM ve aprathamasamayasiddha haiN| isa prakAra sAmAnyarUpa se paraMparasiddha kevalajJAna kA svarUpa batalAkara sUtrakAra use vizeSarUpa se samajhAne ke abhiprAya se "dusamayasiddhA" ityAdi padoM dvArA spaSTa karate haiM jinake siddha hone ke do samaya haiM ve dvisamayasiddha haiM, isI taraha trisamayasiddha, catuHsamayasiddha se dazasamayasiddhataka, evaM saMkhyAtasamayasiddha asaMkhyAtasamayasiddha aura anantasamayasiddha jAnalenA caahiye| yaha paraMparasiddha kevalajJAna kA varNana huaa| isake varNana se siddhakevalajJAna kA pUrA varNana huA // sU0 21 // prazna-pUrvarita 5252siddha jJAnanu zu 2135 cha ? uttara-paraMparasiddhakevaLajJAna aneka prakAranuM kahela che. siddhatvaprAptinA samayathI be Adi samayavartI siddhaparaMparasiddha kahevAya che. temanuM je kevaLajJAna che te paraMparasiddhakevaLajJAna che, prathama samayamAM je siddha che. A pramANe sAmAnyarUpe paraMparasiddhakevaLajJAnanuM svarUpa batAvIne sUtrakAra tene vizeSa 3the samAna hetuthI " dusamayasiddhA" tyAhi pa dAsa 25Ta 42 chjemane siddha thavAnA be samaya che teo krisamayasiddha che. e ja pramANe trisamayasiddha, catu samaya siddhathI dasamayasiddha sudhI, ane saMkhyAtasamaya siddha asaMkhyAtasamayasiddha ane anantasamayasiddha samajI levA joIe. A paraMparasiddhakevaLajJAnanuM varNana thayuM. tene varNanathI siddha kevaLajJAnanuM se varNana yayuH ||suu. 21 // zrI nandI sUtra Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nandIso evaM bhavasthakevalajJAnaM siddhakevalajJAnaM ceti bhedadvayamabhidhAya punaH prakArAntareNa kevalajJAnasya bhedamAha malama-taM samAsao caunvihaM paNNattaM / taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhAvao / tattha davaoNaM kevalanANI savvadavvAiM jANai pAsai / khittao NaM kevalanANI savvaM khittaM jANai paasi| kAlaoNaM kevalanANI savvaM kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM kevalanANI savve bhAve jANai pAsai / gAhA-"aha savvavvapariNAma bhAvaviNNattikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAi, egavihaM kevalaM naannN"||1||suu022|| chAyA-tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato, bhAvataH / tatra dravyataH khalu kevalajJAnI sarvadravyANi jAnAti pazyati / kSetrataH khalu kevalajJAnI sarva kSetraM jAnAti pazyati / kAlataH khalu kevalajJAnI sarva kAlaM jAnAti pazyati / bhAvataH khalu kevalajJAnI sarvAn bhAvAn jAnAti pazyati / gAthA-atha sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNamanantam / / ___ zAzvatamapatipAti, ekavidhaM kevalajJAnam // mU0 22 // TIkA-'taM samAsao' ityaadi| sAmAnyataH kevalajJAnaM, samAsataH saMkSepeNa caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu kevalajJAnI sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni sAkSAjjAnAti pazyati / kSetrataH keva isa prakAra bhavasthasiddha kevalajJAna aura siddha kevalajJAna ke bheda se kevalajJAna ke do bhedoM kA nirUpaNa kara sUtrakAra aba prakArAntara se kevalajJAnake bhedoMkA nirUpaNa karate haiM-'taM samAsaocauvihaM0' ityaadi| vaha kevalajJAna saMkSepa se cAra prakAra kA kahA gayA hai| jaise-dravya kI apekSA, kSetra kI apekSA, kAla kI apekSA aura bhAva kI apekSA / dravya kI apekSA kevalajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| A rIte bhavasthasiddhakevaLajJAna ane siddhakevaLajJAnanA bhedathI kevaLa jJAnanA be bhedanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra prakArAntarathI kevaLajJAnanA bhedanuM ni354 42 cha-"taM samAsao cauvviha" tyAla. te kevaLajJAnane saMkSepamAM cAra prakAranuM kahyuM che. jevA ke dravyanI apekSAe kSetranI apekSAe, kALanI apekSAe ane bhAvanI apekSAe dravyanI apekSAe kevaLajJAnI sarve dravyone jANe che ane dekhe che. kSetranI apekSAe kevaLajJAnI zrI nandI sUtra Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strI mokSasamarthanam ) 269 lajJAnI sarva kSetra - saMpUrNa lokamalokaM ca sAkSAjjAnAti pazyati / iha yadyapi sarvadravyagrahaNena AkAzAstikAyo'pi gRhyate, tathApi tasya kSetratvena prasiddhatvAd pRthak kathanam, evamagre'pi kAlaviSaye bodhyam / kAlataH kevalajJAnI sarvakAlam = atItAnAgatavartamAnabhedabhinnaM jAnAti pazyati / bhAvataH kevalajJAnI sarvAn jIvAdigatAn bhAvAn =paryAyAn-gatikaSAyAgurulaghuprabhRtIn jAnAti pazyati / ' aha0 ' ityAdi / atha - manaHparyAyajJAnAnantaraM kevalajJAnaM tIrthakarairvarNitam, iti zeSaH / tat kIdRzam ? ityAha- ' savvadavva 0 ' ityAdi / sarvadravya-parikSetra kI apekSA kevalajJAnI samasta lokAkAza aura alokAkAzarUpa kSetra ko sAkSAt jAnatA aura dekhatA hai / yadyapi " 'dravya kI apekSA kevalajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai" aisA kahane se hI AkAzAstikAya Adi kA jAnanA dekhanA siddha ho jAtA hai phira bhI yahAM jo kSetra kI apekSA usakA jAnanA dekhanA kahA hai vaha kSetrarUpa se usakI pRthak prasiddhi kA honA hai| arthAt 'lokakA kSetra alaga hai aura aloka kA kSetra alaga hai, isa bAta ko samajhAne ke liye aisA kahA hai / isI taraha kAla-dravya ke viSayameM bhI yahI samajhanA cAhiye / kAla kI apekSA kevalajJAnI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna, ina tInoM kAloM ko jAnatA aura dekhatA hai / bhAva kI apekSA kevalajJAnI samasta jIvAdika padArthagata gati, kaSAya, agurulaghu Adi paryAyoM ko jAnatA aura dekhatA hai / " aha savvadavva0 " ityAdi gAthA kA artha isa gAthAmeM atha - zabda yaha bAta pradarzita karane ke liye rakhA gayA hai ki mana:paryaya jJAna ke bAda hI tIrthaMkaroM ne isa kevalajJAna kA varNana samasta leAkAkAza ane leAkAkAza rUpa kSetrane sAkSAt jANe che ane dekhe che. jo ke 'dravyanI apekSAe kevaLajJAnI samasta drabyAne jANe che ane dekhe che ' ema kahevAthI ja AkAzAstikAya Adinu jANavA dekhavAnu siddha thaI jAya che chatAM paNa ahIM je kSetranI apekSAe tenu jANavA dekhavAnuM kahyuM che te kSetrarUpe tenI alaga prasiddhituM hovuM che. eTale ke " leAkanu kSetra alaga che ane alAkanu kSetra alaga che'" A vAtane samajAvavAne mATe evuM kahyuM che. eja pramANe kAla ane dravyanA viSayamAM paNa eja samajavu' joI e, kALanI apekSAe kevaLajJAnI bhUta, bhaviSya ane vartamAna, e traNe kALAne jANe che ane dekhe che. bhAvanI apekSAe kevaLajJAnI samastajIvAdika padArthagata gati, kaSAya, azuru laghu Adi paryAyAne lAge bhane heye che, "aha savvadavva " tyAhi gAthAne atha A gAthAmAM atha' zabda e vAta darzAvavAne mATe mUkayo che ke manaH zrI nandI sUtra Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nandIsUtre NAmabhAvavijJaptikAraNam sarvANi ca tAni dravyANi sarvadravyANi jIvAjIvarUpANi, teSAM pariNAmAH-prayogavitrasArUpA utpAdAdayaH paryAyAH sarvadravyapariNAmAH, teSAM bhAvaH-sattA, svalakSaNaM svaM svamasAdhAraNaM svarUpaM, tasya vijJaptiH-vizeSeNa jJAnam , tasyAH kAraNaM hetuH, tathA jJeyAnAmanantatvAdanantaM, tathA zAzvataM-nityam , nirantaropayogayuktamityarthaH / tathA-apratipAti-na pratipatana zIlaM, sadA'vasthAyItyarthaH / nanu yat khalu zAzvataM, tadapratipAtyeva syAt kiM punaretena vizeSaNene ?ti, ucyate-zAzvataM hi nAma anavarataM bhavaducyate, tacca svalpakAle'pi nairantaryeNa bhavanAd bhavati, apratipAtivizeSaNopAdAnaM tu sarvakAle kevalajJAnamavatiSThate, iti bodhanArthamiti / nairantaryeNa sarvasmin kAle kevalajJAnaM bhavatIti bhAvaH / tathA-ekakiyA hai| yaha kevalajJAna "sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNam" arthAt samasta jIva aura ajIvarUpa dravyoMmeM jo utpAdAdika pariNAma svanimitta evaM paranimitta se hote rahate haiM unake apane 2 asAdhAraNarUpa kI vijJapti kA kAraNa hai| anaMta evaM zAzvata hai| apratipatanazIla hai-sadA avasthAyI hai| dUsare jJAnoM kI taraha isake bheda prabheda nahIM haiN| zaMkA-jo zAzvata hogA vaha apratipAtI hI hogA to phira gAthAmeM " apratipAti" yaha vizeSaNa svatantrarUpa se kyoM rakhA ? uttara-zAzvata-zabda kA artha nirantara hote rahanA hai / jo padArtha svalpakAlAvasthAyI hotA hai vaha bhI utane samaya taka yadi nirantara hotA rahatA hai to vaha bhI zAzvata kahA jAtA hai| "apratipAti" vizeSaNa paryayajJAnanA pachI ja tIrthakaroe A kevaLajJAnanuM varNana karyuM che. A keva jJAna "sarvadravyapariNAmabhAvavijJaptikAraNam" mele meM samasta 04 ane. ajIva rUpa dravyamAM je utpAdAdika pariNAma svanimitta ane paranimittathI thatAM rahe che temanA pita-pitAnA asAdhAraNa rUpanI vijJaptinuM kAraNa che anaMta ane zAzvata che apritipatanazIla che-sadA avasthAyI che. bIjA jJAnanI jema tenA bheda prabheda nathI. zaMkA-je zAzvata heya te apratipAtI ja hoya te pachI gAthAmAM " apratipAti" meM vizeSa svatatra 3the // bhATe rAjyu cha ? uttara-vata zahanI " ni2'ta2 5 2 " mevo thAya che. re padArtha svalpakAlAvasthAyI hoya che te paNa eTalA samaya sudhI je niraMtara thatuM 26 to te 555 zayata upAya che. " apratipAti " vizeSa bhAtamA zrI nandI sUtra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) 271 vidham ekaprakArakaM, kSAyikatvAt , tadAvaraNakSayasyaikarUpatvAt / yadyapi kevalajJAnasya svAmyapekSayA bhavasthasiddhabhedamAzritya bhedo'sti, tathApi-jJAnApekSayA nAsti bhedaH, matijJAnAdInAM caturNA tu kSAyopazamikatvAt , kSayopazamasya ca vaicitryAdanekavidhatvamiti bodhyam // sU0 22 // nanu tIrthakaraH kevalajJAne samutpanne sati tIrthakaranAmakarmodayAt sarvajIvAnugrahArtha dezanAM karoti, tatra keSAMcidevamAzaGkA bhavet-bhagavato'pi tIrthakRtastAvat dravyazrutamakSaradhvanirUpaM vartate, dravyazrutaM ca bhAvazruta pUrvakaM, tasmAd bhagavAnapi zrutajJAnIti cet , tatrAhaisa zAzvatameM itanI vizeSatA pradarzita karatA hai ki kevalajJAna aisA zAzvata nahIM hai kintu apratipAti zAzvata hai, arthAt kisI bhI kAlameM isakA patana nahIM hotA hai| nirantararUpa se sarvakAlameM kevalajJAna rahatA hai| kevalajJAna kSAyika hai, jJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA hai, aura jJAnAvaraNa karmakA kSaya ekarUpa hotA hai, ataH vaha bhI ekarUpa hI hai| yadyapi svAmI kI apekSA bhavasthasiddha kA Azraya karake isake bhI bheda batalAye gaye haiM phira bhI jJAna kI apekSA isameM koI bheda nahIM hai| matijJAna Adi cAra jJAna kSAyopazamika haiM, isaliye unameM kSayopazamakI vicitratA rahatI hai, aura isI kAraNa unameM anekavidhatA batalAI gaI hai| suu022|| tIrthakara bhagavAn kevalajJAna utpanna hone para tIrthakaranAmakarma ke udaya hone se samasta jIvoM ke anugraha ke liye-kalyANa ke liye dezanA eTalI vizeSatA darzAve che ke kevaLajJAna evuM zAzvata nathI paNa apratipAti zAzvata che, eTale ke koI paNa kALe tenuM patana thatuM nathI. niraMtara rUpe sarvakALe kevaLajJAna rahe che. kevaLajJAna kSAyika che, jJAnAvaraNa karmanA kSayathI thAya che, ane jJAnAvaraNa karmane kSaya ekarUpa hoya che, tethI te paNa ekarUpa ja che. jo ke svAmInI apekSAe bhavasiddhane AdhAra laIne tenA paNa bheda batAvavAmAM Avela che te paNa jJAnathI temAM kaI bheda nathI. matijJAna Adi cAra jJAna kSAyopathamika che, tethI temanAmAM kSapazamanI vicitratA rahe che, ane eja 4 / 20 temanAmI mane vidhatA matAvAmAM bhAva cha. // 22 // tIrthakara bhagavAna kevaLajJAna utpanna thatAM tIrthakara nAmakarmane udaya hovAthI samasta jenA anugrahane mATe dezanA Ape che, te viSe kaI evI AzaMkA zrI nandI sUtra Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nandIsUtre mUlam-gAhA-kevalanANeNa'tthe, nAlaM je tattha pnnnnvnnjoggaa| te bhAsai titthayarI, vaijogasuaM havai sesaM // 1 // se taM kevalanANaM, se taM noiMdiyapaccakkhaM / se taM paJcakkhanANaM // sU0 23 // chAyA- kevalajJAnenArthAn , jJAtvA ye tatra prjnyaapnyogyaaH| tAn bhASate tIrthakaro, vAgyogazrutaM bhavati zeSam // 1 // tadetat kevalajJAnaM, tadetannoindriyapratyakSaM, tadetat pratyakSajJAnam // mU0 23 // TIkA-'kevalanANeNa'tthe0' ityaadi| tIrthakaraH arthAnadharmAstikAyAdIn , mUrtAmUrtAn bhAvAn kevajJAnena jJAtvA na tu zrutajJAne netyarthaH, zrutajJAnasya kSAyopazamikatvAt , kevalinazca jJAnAvaraNIyAdeH sarvathA kSaye sati dezataH kSayAbhAvAt dete haiM / isa para koI aisI AzaMkA kara sakatA hai ki bhagavAn kI vaha dezanA akSaradhvanirUpa dravyAta hai, aura dravyazruta bhAvazrutapUrvaka hotA hai, isaliye isa akSaradhvanirUpa dezanA ke sadbhAva se unameM bhI zrutajJAnIpanekA prasaMga prApta hotA hai| isa para sUtrakAra kahate haiM-'kevalanANeNatthe0 ' ityaadi| tIrthakara prabhu dharmAstikAyAdika samasta mUrta amUrta padArthoM ko kevalajJAna se jAna karake unameM jo prarUpaNA karane yogya hote haiM una padArthoM ko kahate haiM / isa taraha kevalI bhagavAna kA vaha vAgyoga-arthAbhidhAyaka zabdasamUha-bhAvazrutasvarUpa nahIM hai kintu dravyazruta svarUpa hai| bhAvArtha-tIrthakara prabhu kevalajJAna ke dvArA hI samasta rUpI aura arUpI padArthoM ko jAnate haiM, zrutajJAna ke dvArA nahIM, kAraNa ki zrutajJAna karI zake che ke bhagavAnanI te dezanA akSaradhvanirUpa dravya kRta che. ane dravyazrata, bhAvakRtapUrvaka hoya che, tethI A akSaradhvanirUpa dezanAnA saddabhAvathI temanAmAM paNa zratajJAnIpaNAne prasaMga prApta thAya che, te te viSe sUtrakAra kahe cha-" kevalanANeNatthe." tyAdi. tIrthakara bhagavAna dharmAstikAyAdika samasta mUrta amUrta padArthone kevaLajJAnathI jANIne temAM je prarUpaNa karavA lAyaka hoya che te padArthone kahe che. A rIte kevaLI bhagavAnane te vAgaarthAbhidhAyaka zabdasamUha-bhAvakRtasvarUpa nathI paNa dravyakRtasvarUpa che. bhAvArtha-tIrthaMkara prabhu kevaLajJAna dvArA ja samasta rUpI ane arUpI padArthone jANe che, zrutajJAna dvArA nahIM, kAraNa ke zrutajJAna kSApathamika jJAna che, zrI nandI sUtra Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (khImokSasamarthanam ) 273 tIrthakaraH kevalajJAne naiva tattvaM jAnAtIti bhAvaH / tatra-teSAmarthAnAM madhye, ye prajJApanayogyAH prarUpaNAyogyAH, tAn bhASate netarAn / prajJApanIyeSvapi na sarvAn prajJApanIyAn bhASate, teSAmanantatvena sarveSAM bhASituma zakyatvAt , AyuSastu parimitatvAt / kiM tu katipayAneva anantabhAgamAtrAn grahItRzaktyapekSayA yogyAnevArthAn bhASate, yo grahItA yAvatAmarthAnAM grahaNe yogya iti buddhyA dezanAM karotIti bhAvaH / 'vaijogamuyaM havai sesa' iti / 'vAgyogaH zrutaM bhavati zeSam ' iticchAyA, atra vAgyogazabdena bhagavato vAgyogo gRhyate / kSAyopazamika jJAna hai| isa kevalajJAna kI prApti jIva ko tabhI hotI hai ki jaba samasta jJAnAvaraNa Adi cAra ghAti kamoM kA nAza ho cukatA hai kSAyopazamika jJAna kI prApti meM tattatkarmoM kA dezataH vinAza hotA hai / isa taraha kevalajJAna se samasta padArthoM ko jAna kara bhI kevalI una samasta padArthoM kI prarUpaNA nahIM karate haiM, kintu inameM jo prajJApanIya padArtha hote haiM unhIM kI prarUpaNA karate haiM, aprajJApanIya padArthoM kI nhiiN| prajJApanIya padArthoM meM bhI saba kI nahIM, kintu kitaneka hI padArthoM kI prarUpaNA karate haiM, kAraNa ve ananta hone se vacana dvArA kahe nahIM jA sakate, aura Ayu parimita hai, parimita AyumeM samasta prajJApanIya padArthoM kI prarUpaNA nahIM ho sakatI hai, isaliye prajJApanIyoMmeM se kitaneka anaMtabhAgamAtra kI-jo grahItA (grahaNa karanevAle) kI zakti kI apekSA grahaNa ke yogya hote haiM, arthAt grahItA jitane arthoM ke grahaNa karanemeM yogya ho utane arthoM kI ve dezanA karate haiN| vAgyoga kA kevaLajJAna kSAyika jJAna che. A kevaLajJAnanI prApti jIvane tyAre ja thAya che ke jyAre samasta jJAnAvaraNa Adi cAra ghAti karmone nAza thaI jAya che. kSApazamika jJAnanI prAptimAM te te karmone dezataH vinAza thAya che. A rIte kevaLajJAnavaDe samasta padArthone jANIne paNa kevaLI samasta padAthonI prarUpaNA karatAM nathI, paNa temanAmAM je prajJApanIya padArtho hoya che temanI ja prarUpaNA kare che, aprajJApanIya padArthonI nahIM, prajJApanIya padArthomAM paNa badhAnI nahIM, paNa keTalAka padArthonI ja prarUpaNA kare che, kAraNa ke te anaMta hevAthI vacana dvArA kahI zakAtAM nathI ane Ayuparimita A yumAM samasta prajJApanIya padArthonI prarUpaNa thaI zakatI nathI, tethI prajJApanImAMthI keTalAka anaMtabhAga mAtranI, je grahItA (grahaNa karanAra) nI zaktinI apekSAe grahaNane cogya hoya che eTale ke prahItA jeTalA ane grahaNa karavAne gya hoya eTalA arthonI teso dezanA 42 cha. "vAgyoga' nu tAtparya mahA avajJAnathI prApta mathAnI zrI nandI sUtra Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ayamarthaH-bhagavataH kevalajJAnopabdhArthAbhidhAyakaH zabdarAziH procyamAnastasya bhagayato vAgyoga eva bhavati, na tu zrutam , vAgyogasya bhASAparyAptyAdinAmakarmodayahetukatvAt , zrutasya tu kSAyopazamikatvAditi / sa ca vAgyogaH / zeSaM zrutaM bhavatotyanvayaH / zeSam abhadhAnaM zrutaM dravyazrutamityarthaH / zrotRRNAM bhAvazrutakAraNatvAt tadaGgatvAdapradhAnatayA dravyazrutamiti vyavahiyate, iti bhAvaH // tadetat kevalajJAnaM varNitam / tadetat-avadhijJAna-manaHparyayajJAna-kevalajJAnarUpaM noindriyapratyakSaM varNitam / tadetat pratyakSajJAna-pratyakSAtmakaM jJAnaM varNitamityarthaH // mU0 23 // ___atha parokSajJAnaM varNyate-se kiM taM parokkhanANaM0 ityAdi / tAtparya yahAM kevalajJAna se upalabdha arthoM kI abhidhAyikA-kathana karanevAlI-bhagavAn ke dvArA uccArita huI usa zabdarAzi se hai| vaha zabdasamUha bhagavAn kA vAgyoga hotA hai, zrutajJAna nhiiN| isa vAgyoga kA kAraNa bhASAparyApti Adi nAmakarma kA udaya hai| yaha vAgyoga bhAvazrutarUpa isaliye nahIM mAnA jAtA hai ki bhAvazruta kSAyopazamika hAtA hai / dravyazruta kA isameM vyavahAra isaliye kiyA jAtA hai ki yaha zrotAoM ke bhAvazruta kA kAraNa hotA hai, ataH bhAvazruta kA kAraNa hone se isameM dravyazrutatA hai| yaha kevalajJAna kA varNana huvA / isa taraha yahAM taka avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna rUpa noindriya pratvakSa kA varNana huvaa| ye tInoM jJAna hI pratyakSajJAna haiN| isaliye pratyakSa jJAna kA varNana ho cukA hai| suu023|| ___ aba parokSajJAna kA varNana kiyA jAtA hai-'se kiM taM parokkhanANaM ? ' ityaadi| abhidhAyikA-kathana karanArI-bhagavAna dvArA uccAravAmAM Avela te zabdarAzi che. te zabdarAzi bhagavAnane vAga hoya che, zrutajJAna nahIM. A vAgyeganuM kAraNa bhASAparyApta Adi nAma-karmane udaya che. A vAgyega te kAraNe bhAvakRtarUpa nathI manAte ke bhAvakRta kSApazamika hoya che. dravyazratane temAM vahevAra te kAraNe karAya che ke te zrotAonA bhAvakRtanuM kAraNa hoya che, tethI bhAvakRtanuM kAraNa hovAthI temAM dravyazratatA che. A kevaLajJAnanuM varNana thayuM. A rIte ahIM sudhI avadhijJAna, mana 5ryayajJAna, ane kevaLajJAna indriya pratyakSanuM varNana thayuM. e traNejJAna ja pratyakSajJAna che. tethI pratyakSa jJAnanuM varNana 53 yu // 23 // ve pakSa jJAnanu vana 42pAmA mAve -" se kiM taM parokkhanANaM ?'tyA. zrI nandI sUtra Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 275 mUlam - se kiM taM parokkhanANaM? / parokkhanANaM duvihaM paNNattaM / taM jahA - AbhiNibohiyanANaparokkhaM ca, suyanANaparokkhaM ca / jattha AbhiNibohiyanANaM, tattha suyanANaM, jattha suyanANaM tattha AbhiNibohiyanANaM, do'vi eyAI aNNamaNNamaNugayAI, tahavi puNa ittha AyariyA nANattaM paNNavayaMti / abhiNibujjhai ti AbhiNibohiyaM, suNei-tti suyaM, maipuvtraM jeNa suyaM na maI suyapubviyA // sU0 24 // chAyA - atha kiM tat parokSajJAnam ? parokSajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathAAbhinivodhikajJAnaparokSaM ca zrutajJAnaparokSaM ca / yatra AbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnaM, yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAnam, dve apyete anyonyamanugate, tathApi punaratrAcAryA nAnAtvaM prajJApayanti - abhinibudhyata ityAbhinivodhikam / zRNotiiti zrutam / matipUrva yena zrutaM na matiH zrutapUrvikA // sU0 24 // se kiM taM parokkhanANaM 0 ' ityAdi / TIkA - ziSyaH pRcchati' se kiM taM parokkhanANaM ' iti / atha kiM tat parokSajJAnamiti / pUrvanirdiSTasya parokSajJAnasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha'parokkhanANaM duvihaM paNNattaM 0 ' ityAdi / parokSajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tatra parokSajJAnazabdArtha ucyate - parebhyo'kSasya yajjAyate, tat parokSam / apauGgalikatvAdarUpI jIvaH, paugalikatvAt tu rUpINi dravyendriyamanAMsi tatazca jIvApekSayA parANi= ziSya pUchatA hai - he bhadanta ! pUrvanirdiSTa parokSajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - parokSajJAna do prakAra kA batalAyA gayA hai ! ve do prakAra ye haiM- Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna / AtmA se bhinna dravya indriya aura mana se jo jIva ko jJAna hotA hai vaha parokSajJAna kahalAtA hai| jIva se indriyAM aura mana isaliye para bhinna mAnI gaI haiM ki jIva arUpI haiM aura dravya - indriyAM tathA mana rUpI haiN| jIva arUpI isaliye , ziSya pUche che:-he bhadanta ! pUrvAdiSTa parAkSa jJAnanuM kevuM svarUpa che ? uttara:-parAkSajJAna e prakAranu batAvyu che, te be prakAra A pramANe che-- AbhiniAdhika jJAna ane zrutajJAna AtmAthI bhinna dravyaindriya ane manathI jIvane je jJAna thAya che te parAkSajJAna kahevAya che. jIvathI indriyA ane mana te kAraNe bhinna mAnavAmAM Avela che ke jIva arUpI che, tathA dravya IndriyA zrI nandI sUtra Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra76 nandIsUtre anyAni dravyendriyamanAMsi, tebhyaH paugalikebhyaH dravyendriyamanobhyaH akSarasya jIvasya yad jJAnamupajAyate tat parokSajJAnam / tad dvividhaM prajJapta-tIrthakaraiH prarUpitam / tad yathA-AbhinibodhikajJAnaparokSaM ca, zrutajJAnaparokSaM ca , iha cakAradvayaM svAgatAnekabhedasUcakaM parasparasahayoga sUcakaM ca, anayorevaM krameNa nirdeze kAraNaM 'nANaM paMcavihaM paNNattaM ' iti sUtrasya TIkAyAM pAgevoktam / saMprati svAmyapekSayA abhedapratibodhanArthamAha-' jattha AbhiNibohiyanANaM.' ityAdi / yadvA-anayoH parasparasahayogaM darzayati-' jattha0' ityAdi / yatra puruSe AbhinibodhikajJAnaM, tatraiva zrutajJAnamapi, tathA yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAnam / hai ki vaha apaudgalika hai, tathA dravya-indriyAM aura mana paugalika hai isaliye ve rUpI haiN| isaliye para-jo dravyendriya aura mana, inase jIva ko jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSajJAna hai / vaha do prakAra kA hotA hai 1-AbhinibodhikajJAna aura 2-zrutajJAna / sUtra meM do cakAra yaha sUcita karate haiM ki ina donoM jJAnoM ke aura bhI bheda haiM, tathA inakA parasparameM sahayoga hai| inadonoM kA isa krama se nirdeza karane kA kAraNa "nANaM paMcavihaM paNNattaM" isa sUtra kI TIkAmeM pahile pradarzita kara diyA hai| aba ina donoMmeM svAmIkI apekSA sUtrakAra abheda pradarzita karane ke abhiprAya se kahate haiM ki jisa AtmAmeM Abhinibodhika jJAna hotA hai usa AtmAmeM zrutajJAna hotA hai, tathA jisa AtmAmeM zrutajJAna hotA hai usa AtmAmeM AbhinibodhikajJAna hotA hai| isa kathana se ina donoMmeM sahayoga hai yaha bAta bhI jAnI jAtI hai| ane mana, rUpI che. jIva e kAraNe arUpI che ke te apadugalika che, tathA dravya-Indri ane mana paugalika che te kAraNe te rUpI che. tethI je dravya Indriya ane mana vaDe jIvane je jJAna utpanna thAya che te parokSa jJAna che. te be prakAranuM hoya che (1) Abhinidhika jJAna ane (2) zrutajJAna. sUtramAM be cakAra' e sUcita kare che ke A bane jJAnanAM bIjA paNa bheda che, tethI temane 52252mA sahayoga cha, se mnnn| ma Are niza 42vArnu 425 " nANa paMcavihIM paNNattaM' 2 // sUtranI TIma paDei prarzita 426 gayu cha. 7ve meM banemAM svAmInI apekSAe abheda pradarzita karavAnA uddezathI sUtrakAra kahe cheje AtmAmAM Aminibedhika jJAna hoya che te AtmAmAM zrutajJAna hoya che tathA je AtmAmAM zratajJAna hoya che te AtmAmAM abhinibadhika jJAna hoya che A kathanathI e bannemAM sahayoga che te vAta paNa jANavA maLe che. zrI nandI sUtra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (stromokSasamarthanam ) 277 nanu ' yatrAbhinibodhikajJAnaM tatra zrutajJAnam ' ityukte sati ' yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAna'-miti jJAtaM bhavatyeva kiM punastadupAdAneneti cet , atro. cyate-niyamato na jJAyate tasmAniyamAvadhAraNArthaM ' yatra zrutajJAnaM tatrAbhinibodhikajJAna'-mityucyate / niyamAvadhAraNameva spaSTayati-'dovi eyAiM0' ityAdi / dve apyete Abhinivodhikazrute anyonyamanugate parasparaM saMbaddhe, anayoniyamena sahabhAvo'stIti bhaavH| nanu yadyanayoH parasparaM niyamena sahabhAvastarhi anayorabheda evAstu, kathaM bhedena vyavahAro bhavatItyata Aha-taha vi0' ityAdi / yadyapyete ubhe jJAne anyonyAnugate zaMkA--" jattha AbhiNibohiyanANaM tattha suyanANaM" "jahAM AbhinibodhikajJAna hotA hai vahAM zrutajJAna hotA hai, aura jahAM zrutajJAna hotA hai vahAM AbhinibodhikajJAna hotA hai to phira sUtrakAra ko isa bAtako prakaTa karane ke liye sUtra meM " jattha suyanANaM tatya AbhiNibohiyanANaM" phira ina padoM ke rakhane kI kyA AvazyakatA thI 1 / uttara-niyama se yaha bAta nahIM jAnI jAtI hai isaliye isa prakAra ke niyama ke nirNaya ke liye " jattha suyanANaM tattha AbhinivohiyanANaM " aisA kahA hai / isI niyama kA nirNaya ve ' do'vi eyAiM aNNamaNNamaNugayAI' ina padoM se karate haiN| isameM batalAyA gayA hai ki ye donoM jJAna paraspara saMbaddha haiM, arthAt niyamataH inakA sahayoga hai| __ zaMkA-yadi inakA paraspara meM niyamataH sahabhAva hai to phira inameM koI bheda nahIM rahanA cAhiye, aura bheda se jo inakA vyavahAra hotA hai za-" jattha AbhiNibohiyanANa tattha muyanANaM" yA mAlinimAdhi jJAna hoya che tyAM zrutajJAna hoya che" ATaluM kahevAthI ja jyAre e vAta jANI zakAya che ke jyAM zratajJAna hoya che tyAM AbhinibedhikajJAna hoya che te pachI sUtramArane 21 pAta pragaTa 421 // bhATe sUtramA "jattha suyanANa tattha AbhiNibohiyANa " se pahone bhUjavAnI 432 zI tI ? uttara-niyamathI A vAta jANI zakAtI nathI tethI A pramANenA niyabhnaa niNaya bhATa " jattha suyanANa tattha AbhinibohiyAnANa" sema ghucha. mera niyamana nirNaya te "do'vi eyAI aNNamaNNamaNugayAI" se pahAthI re che. temAM batAvyuM che ke e bane jJAna paraspara saMbaddha che, eTale ke niyamt: tmn| sahayoga cha. zaMkA- je temane parasparamAM niyamataH sahabhAva che te pachI temanAmAM keI bheda rahevA joIe nahIM, ane bhedathI je temane vyavahAra thAya che te naSTa zrI nandI sUtra Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nandIsUtre staH tathApi punaratra = Abhinivodhika zrutayoH, AcAryAH- tIrthaMkaragaNadharAH, nAnAtvaM bhedaM prajJApayanti = prarUpayanti / kathamiti cet, ucyate - parasparamanugatayorapi lakSaNabhedAd bhedo dRzyate / yathA - ekAkAzasthayordharmAdharmAstikAyayoH, tathAhi - dharmAstikAyAdharmAstikAyau parasparaM lolIbhAvena ekasminnAkAzapradeze sthitau tathApi yo gatipariNAmapariNatayorjIvapudgalayorgatyupaSTambhaheturjalamiva matsyasya, sa khalu asaMvaha lupta ho jAnA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, bhedavyavahAra to inameM hotA hI hai so yaha bhedavyavahAra kaise hotA hai ? samAdhAna -- isakA samAdhAna - " taha vi puNa ittha" ityAdi sUtrAMza dvArA sUtrakAra karate haiM, ve isameM yaha batalAte haiM ki - yadyapi ye donoM jJAna anyonyAnugata haiM- paraspara saMbaddha haiM phira AcArya-tIrthaMkara gaNadhara inameM bhinnatA kI prarUpaNA karate haiM / isa prarUpaNA kA kAraNa yaha hai ki paraspara anugata hone para bhI ina donoM meM lakSaNa kI apekSA bheda hai, ataH lakSaNabheda se inameM bheda AjAtA hai / jaise eka AkAzarUpa AdhAra meM sthita dharmAstikAya aura adharmAstikAya meM paraspara anugata hone para bhI lakSaNabheda se bheda mAnA jAtA hai / ye donoM dravya eka AkAzapradeza meM paraspara lolI bhAva se sthita mAne gaye haiM phira bhI inameM lakSaNabheda se bhinnatA mAnI jAtI hai| jisa prakAra svayaM gamana karane kI zaktisaMpanna machalI ko calane meM jala sahAyaka hotA hai usI prakAra svayaM gamana thavA joie, paNa ema thatuM nathI. sevyavahAra tA temanAmAM thAya che ja tA te bhedravyavahAra kevI rIte thAya che ? sabhAdhAnaH--tenu sabhAdhAna " taha vi puNa ittha " ItyAdi sUtrAMza dvArA sUtrakAra kare che. teo temAM ema khatAve che ke jo ke e banne jJAna anyAnyA nugata che--paraspara saMbaddha che te paNa AcAya--tIthaMkara gaNadhara temanAmAM bhinnatAnI prarUpaNA kare che. A prarUpaNAnu kAraNa e che ke paraspara anugata hovA chatAM paNa e bannemAM lakSaNanI apekSAe le che, tethI lakSaNabhedathI temanAmAM bheda AvI jAya che. jema eka AkAzarUpa AdhAramAM rahela dharmAstikAya ane adharmAstikAyamAM paraspara anugata hAvA chatAM lakSaNa-bhethI bhedya manAya che tema te banne jJAna viSe paNa bheda che. e banne dravya eka AkAzapradezamAM paraspara leAlIbhAvathI rahela manAya che to paNa temanAmAM lakSaNabhedathI bhinnatA mAnavAmAM Ave che. je prakAre jAte cAlavAnI zaktivALI mAchalIne cAlavAmAM jaLa sahAyaka thAya che, eja pramANe jAte gamana karavAnI zaktivALA jIva ane zrI nandI sUtra Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) khyeyapradezAtmako rUparahito dharmAstikAyaH, tathA yaH sthitipariNAmapariNatayorjIvapudgalayorevasthityupaSTambhahetuH zrAntapathikasya chAyeva, sa khalu asaMkhyeyapradezAtma ko rUparahita evAdharmAstikAyaH, iti lakSaNabhedAd bhedo bhavati / evamAbhinibodhika zrutayorapi lakSaNabhedAd bhedo vijJeyaH / lakSaNabhedameva darzayati-' abhiNibujjhai0' ityAdi / abhi=abhimukhayogyadezAvasthita niyatamarthamindriyamanodvAreNa budhyate= paricchinatti, AtmA yenapariNAma vizeSeNa sa pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAyaH-abhinibodhaH, sa eva Abhinibodhikam , tathA-zRNoti-vAcyavAcakabhAvapuraHsaraM zravaNa viSayeNa zabdena saha saMspRSTamartha paricchinatti AtmA yena pariNAmavizeSeNa, sa pariNAmavizeSaH zrutam / karane kI zaktisaMpanna jIva aura pudgala ko jo calane meM sahAyaka hotA hai vaha dharmAstikAya hai| yaha dravya arUpI evaM asaMkhyAtapradezI mAnA gayA hai| sthitikriyA karane meM svayaM upAdAnabhUta jIva pudgala ko sthita karane meM jo pathika ko chAyA kI taraha sahAyaka hotA hai vaha adharmA. stikAya hai / yaha dravya bhI asaMkhyAtapradezI aura arUpI mAnA gayA hai| isa prakAra dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kA lakSaNa zAstrakAroM ne mAnA hai / isa lakSaNa kI bhinnatA se hI una donoM dravyoM meM bhinnatA mAnI gaI hai / isI prakAra Abhinibodhika jJAna aura zrutajJAna na bhI lakSaNabheda se bhinnatA mAnI huI hai| abhimukha evaM yogyadezameM sthita niyata artha ko indriya aura mana dvArA AtmA jisa pariNAma vizeSa se jAnatA hai vaha pariNAma vizeSa hI Abhinibodhika jJAna hai| pugalane cAlavAmAM je sahAyaka thAya che te dharmAstikAya che. A dravya arUpI ane asaMkhyAta pradezI manAya che. sthitikriyA karavAmAM svayaM upAdAna bhUtajIva ane puddagalane sthita karavAmAM je musApharane chAyAnI jema sahAyaka thAya che te adharmAstikAya che. A dravya paNa asaMkhyAta pradezI ane arUpI manAya che A pramANe dharmAstikAya ane adharmAstikAyanAM lakSaNe zAstrakAroe mAnyAM che. A lakSaNanI bhinnatAne kAraNe ja te bane dravyamAM bhinnatA mAnavAmAM AvI che. eja pramANe Abhinibedhika jJAna ane zrutajJAnamAM paNa lakSaNabhedathI bhinnatA mAnavAmAM AvI che. abhimukha ane yogya dezamAM rahela niyata arthane Indriya ane mana dvArA AtmA je pariNAmavizeSathI jANe che, te pariNAmavizeSa ja AbhinibaMdhika jJAna che. zravaNa IndriyanA viSayabhUta thayela zabdanI sAthe saMskRSTa zrI nandI sUtra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nandIstre nanu yadyevaM zrutasya lakSaNaM syAt tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA, tasyaiva zrutamutpadyeta, na tu tadanyasyaikendriyasya / tathAhi-yaH zrotrendriyalabdhimAn bhavati, sa eva vivakSitaM zabdaM zrutvA tena zabdena vAcyArthaM jJAtuM zaknoti, na tu tadanyaH, tAdRzazaktyabhAvAt / yo'pi ca bhASAlabdhimAn bhavati, so'pi dvIndriyAdirapi prAyaH svacetasi kimapi vikalpya ( tadanusArataH ) tadabhidhAnAnumAnataH zabdamuccArayati, nAnyathA, tatastasyApi zrutaM saMbhAvyate / yastu ekendriyaH, sa na zrotrendriyalabdhimAn , nApi bhASAlabdhimAn , tataH kathaM tasya zrutasaMbhavaH / / atha pravacane tasyApi zrutamityucyate iti cet , tarhi prAguktaM zrutalakSaNaM na saMgacchate ? / zravaNa indriya ke viSayabhUta hue zabda ke sAtha saMspRSTa artha ko AtmA vAcya vAcaka saMbaMdhapUrvaka jisa pariNAmavizeSa ke dvArA jAnatA hai vaha AtmA kA pariNAmavizeSa hI zrutajJAna hai| zaMkA-zruta kA jo Apane isa prakAra lakSaNa kiyA hai vaha lakSaNa jo zrotra-indriya labdhivAlA hai athavA bhASAlabdhivAlA hai usImeM ghaTita hotA hai, ekendriyameM nahIM, kAraNa ki jo zrotrendriyalabdhivAlA hotA hai, vahI vivakSita zabda sunakara usa zabda se usake vAcya artha ko jAna sakatA hai, dUsarA nahIM, kyoM ki usameM aisI zakti kA abhAva hai ? / tathA jo bhASAlandhisaMpanna dvIndriyArika jIva haiM ve bhI prAyaH karake apane cittameM kucha bhI vikalpa karake usI ke anusAra zabdoM kA uccAraNa karate haiM, isase unameM bhI zruta kI saMbhAvanA hotI hai / jo ekendriya jIva haiM vena to zrotrendriya labdhivAle haiM aura na bhASAlabdhivAle hI, to phira kaise arthane AtmA vacca-vAcakasaMbaMdhapUrvaka je pariNAmavizeSadvArA jANe che te AtmAne pariNAmavizeSa ja zrutajJAna che. zaMkA-Ape zrutanuM je A pramANe lakSaNa kahyuM che te lakSaNa ja zrotra Indriya labdhivALe che athavA bhASAlabdhivALo che temAM ja ghaTAvI zakAya che, ekendriyamAM nahIM, kAraNa ke je prANI zrotrendriya ladhivALuM hoya che eja vivakSita zabda sAMbhaLIne te zabdathI tenAM vAcya arthane jANI zake che, bIje nahIM, kAraNa ke tenAmAM evI zaktino abhAva che? tathA je bhASAlabdhisaMpanna dvIndriyAdika jIva che teo paNa sAmAnya rIte pitAnAM cittamAM koI paNa vikalpa karIne tenA anusAra zabdonuM uccAraNa kare che, tethI temanAmAM paNa zratanI saMbhAvanA hoya che. je ekendriya jIve che te zrotrendriya labdhivALA paNa nathI ane bhASAlabdhivALA paNa nathI, te zrI nandI sUtra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) 281 atrocyate - iha hi tAvadekendriyANAmAhArAdisaMjJA vidyate, tathA sUtre'nekazo'bhidhAnAt / saMjJA cAbhilASa ucyate / uktaJca - " AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudvedanIyamabhavaH khalu AtmapariNAmavizeSaH " iti, abhilApazca 'mamevaMrUpaM vastu puSTikAri, tad yadIdamavApyate, tataH samIcInaM bhavatI - tyevaM zabdArthollekhAnuviddhaH svapuSTinimittabhUta- pratiniyatavastuprAptyadhyavasAyaH, sa ca zrutameva, tasya zabdArthaparyAlocanAtmakatvaM ca - 'mamaivaMrUpaM vastu inameM zrutakI saMbhAvanA ho sakatI ? so phira isa prakAra kI mAnyatAmeM yaha pUrvakathita zrutakA lakSaNa nahIM banatA hai / uttara- aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki ekendriya jIvoM ke AhAra AdicAra saMjJAe~ haiM, yaha bAta sUtrameM aneka bAra batalAI gaI hai / jo saMjJA hai vahI abhilASA hai| kahA bhI hai " AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSubedanIyaprabhavaH khalu AtmapariNAma vizeSaH " / AhArasaMjJA kA tAtparya hai AhAra kI abhilASA, yaha jIvoM ke kSudhAvedanIya ke udaya se hotI hai / yaha AtmA kA eka pariNAma vizeSa hai / 'mere liye isa prakAra kI vastu puSTikAraka hai, vaha vastu yadi mujhe mila jAya to acchA hai' isa prakAra apanI puSTi ko nimitta kara ke jo zabda aura usake artha ke ullekha se anuviddha pratiniyata vastu kI prApti kA adhyavasAya hotA hai yahI to abhilASA hai, aura yaha abhilASA hI zruta hai / isa zrutameM zabda aura usake artha kI pryaalocpachI temanAmAM zrutanI saMbhAvanA kevI rIte hAI zake ? jo ema kaheA ke zAstramAM te temanA paNa zrutane sadbhAva khatAnyA che tethI ame ema kahIe chIe tA pachI e prakAranI mAnyatAmAM A pUrvakathita zrutanuM lakSaNu khanatuM nathI. uttara--ema kahevu te kharAkhara nathI. kAraNa ke ekendriya jIvAne AhAra Adi cAra sa'jJA che, e vAta sUtramAM anekavAra batAvavAmAM Avela che. je saMjJA mena abhilASA che. udhu pazu che - " AhArasaMjJA AhArAbhilASaH kSudvedanIyaprabhavaH khalu AtmapariNAmavizeSaH AhAra saMjJAnuM tAtparya che AhAranI abhilASA, te jIvAne kSudhAvedanIyanA udayathI thAya che. A AtmAnuM eka pariNAmavizeSa che, " mAre mATe A prakAranI vastu puSTikAraka che, te vastu mane maLI jAya te sAruM. A pramANe peAtAnI puSTine nimitta banAvIne je zabda ane tenA arthanA ullekhathI anuddhi pratiniyata vastunI prAptine je "" zrI nandI sUtra 69 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nandIsUtre puSTikAri, tad yadIdamavApyate ' ityevamAdInAM zabdAnAmAntaradhvanirUpANAmapi vivakSitArthavAcakatayA pravartamAnatvAt , zrutasya caivaM lakSaNAt / uktaJca __ iMdiyamaNonimittaM, je vinANaM suyANusAreNaM / niyayattho-tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maI sesaM // 1 // chAyA-indriyamano nimittaM, yad vijJAnaM zrutAnusAreNa / niyatArtha iti samastaM, tad bhAvazrutaM matiH zeSam // 1 // 'suyANusAreNaM' iti / zrutAnusAreNa zabdArthaparyAlocanAnusAreNa, zabdArtha paryAlocanaM ca nAma vAcyavAcakabhAvapUrvakaM zabdasaMspRSTasyArthasya pratipattiH, kevalamekendriyANAmavyaktameva / nAtmakatA yahI hai ki usake cittameM jo yaha Antaradhvani uTha rahI hai ki-"mujhe yaha vastu puSTikAraka hogI, aura vaha yadi mujhe mila jAya to acchA ho" vaha zabdasvarUpa hai, evaM isa dhvani kA jo vivakSita abhilaSita artha hai vaha usakA vAcya hai / yahI zruta kA lakSaNa hai| kahA bhI hai "iMdiyamaNonimittaM, jaM vinnANaM suyANusAreNaM / niya yatyo tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maI sesaM" // 1 // zruta ke anusAra-zabda aura artha kI paryAlocanA ke anusAra arthAt zabda aura artha kA vAcya-vAcaka saMbaMdha hai aura 'isa zabda kA yaha artha hai' isa prakAra vAcya-vAcakabhAvapUrvaka zabdasaMspRSTa artha ke jJAna ke anusAra jo ki kevala ekendriya jIvomeM avyakta hai indriya aura mana ke dvArA jo apane artha ke kathana karanemeM samartha jJAna hotA hai vaha bhAvazruta hai / isase zeSa matijJAna hai // 1 // prayatna thAya che eja abhilASA che, ane e abhilASA ja zrata che. A zratamAM zabda ane tenA arthanI paryAlacanAtmakatA eja che ke tenAM cittamAM je AMtaradhvani nIkaLI rahyo che ke "mane A vastu puSTikAraka thaze. ane te je mane maLI jAya te sAruM " te zabda svarUpa che. ane A dhvanine je vivakSita abhilaSita artha che te tene vAcya che. eja mRtanuM lakSaNa che. kahyuM paNa che- "iMdiya-maNo-nimittaM, jaM vinnANaM suyANusAre nnN| niyayattho-tti samatthaM, taM bhAvasuyaM maIsesaM // 1 // " zratanA pramANe-zabda ane arthanI paryAlacanA pramANe eTale ke zabda ane arthane vAcya, vAcaka saMbaMdha che. "A zabdane A artha che" A prakAre vAsya-vAcaka-bhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthanA jJAna pramANe je kevaLa ekendriya jImAM avyakta che, Indriya ane mana dvArA je pitAnA arthanuM kathana karavAne samartha jJAna hoya che te bhAvakSuta che. te sivAyanuM matijJAna che. zrI nandI sUtra Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) kiJca - ekendriyANAM zrutajJAnaM nApyanirvacanIyaM tathArUpakSayopazamajanyatvAt, anyathA - AhArAdisaMjJA'nupapatteH / yadapyucyate - yadyevaM zrutasya lakSaNaM syAt tarhi ya eva zrotrendriyalabdhimAn bhASAlabdhimAn vA, tasyaiva zrutamutpadyate, na tu tadanyasyai kendriyasyeti, tadapyasamIkSitArthakathanam, samyakpravacanArthA'parijJAnArthA'parijJAnAt, tathAhi - bakulAdInAM sparzanendriyAtiriktadravyendriyalabdhyabhAve'pi teSAM kimapi sUkSmaM bhAvendriyapazcakavijJAnamabhyupagamyate, tathA bhASAzrotrendrilabdhivikalatve'pi teSAM kimapi sUkSmaM zrutaM bhavati, anyathA''hArAdisaMjJAnupapatteH / 283 tathA - ekendriya jIvo kA zrutajJAna anirvacanIya bhI nahIM hai kyoM ki vaha isI prakAra ke kSayopazama se janya mAnA gayA hai / anyathA - yadi vahAM zrutajJAna kA sadbhAva na mAnA jAve to inameM AhAra Adi saMjJAe~ utpanna nahIM ho sakatI / jo aisA kahA hai ki- 'zruta kA lakSaNa aisA mAnA jAve to jo zrotrendriyalabdhivAle evaM bhASAlavidhavAle prANI haiM unhIM ke zruta kI utpatti hogI, unase bhinna ekendriya jIva ke nahIM ' so aisA kathana bhI vinA vicAre hI kahA gayA hai, kyoM ki isa kathana se yahI mAlUma hotA hai ki kahane vAle ko pravacana ke artha kA samyak parijJAna nahIM hai / bakula Adi vRkSoM ke sparzana indriya se atirikta anya dravyendriyalabdhi kA yadyapi abhAva hai to bhI unameM sUkSma bhAvendriyapaMcakarUpa vijJAna mAnA gayA hai| isase bhASA aura zrotrendriya labdhi kI vikalatA hone para bhI tathA-ekendriya jIveAnuM zrutajJAna anivacanIya paNa nathI, kAraNa ke te e ja prakAranA kSayeApazamathI utpanna thayela manAyuM che. anyathAjo tyAM zrutajJAnanA sadbhAva manAya nahI. te temanAmAM AhArAdisajJAe utpanna thaI zake nahIM. jo ema kahevAmAM Ave ke zrutalakSaNa evuM mAnavAmAM Ave teA je zrotrendriya labdhivALA ane bhASAlabdhivALA prANI che temane zrutanI utpatti thaze, temanAthI bhinna ekendriya jIvane nahIM... " tA evuM kathana paNa vicAryuM vinA karAyuM che, kAraNa ke A kathanathI emaja lAge che ke kahenArane pravacananA anu` samyak parijJAna nathI. akula Adi vRkSomAM spana Indriya sivAyanI mIjI dravyendriyalabdhinA jo ke abhAva che te paNa temanAmAM sUkSma bhAvendriyapaMcakarUpa vijJAna mAnavAmAM AvyuM che. te kAraNe bhASA ane zrotrendriya labdhinI zrI nandI sUtra Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nandIsUtre uktaJca-jaha suhumaM bhAveMdiya, nANaM dabbediyAvarohe vi| taha davvasuyAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM // 1 // chAyA-yathA sUkSmaM bhAvendriya-jJAnaM dravyendriyAparodhepi / tathA dravyazrutAbhAve bhAvazrutaM pArthivAdInAm // 1 // tasmAt pUrvoktameva zrutalakSaNaM samIcInaM nAnyaditi / tadevaM lakSaNabhedAd bhedamabhidhAya, saMprati prakArAntareNa bhedamAha-' maipuvvaM.' ityAdi / 'matipUrva yena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA' iti / iha pUrvazabdArthaH kAraNam , 'pR pAlanapUraNayo'-rityasmAdauNAdiko vamatyayaH, pUryate yApyate unameM sUkSma zruta jJAna kA sadbhAva siddha hotA hai| jo aisA na ho to unameM AhAra Adi saMjJAe~ nahIM bana sktii| kahA bhI hai "jaha suhumaM bhAveM diya,-nANaM vveMdiyAvarohe vi| taha davvasuyAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM" // 1 // isaliye pUrvokta hI zruta kA lakSaNa samIcIna hai, isase anya, zruta kA lakSaNa samIcIna nahIM hai| isa prakAra sUtrakAra lakSaNa ke bheda se matijJAna aura zrutajJAnameM bheda kA pratipAdana karake aba prakArAntara se ina donoMmeM bheda kA pratipAdana karate haiM-"maipuvvaM jeNa suyaM, na maI suyapubviyA" (matipUrvayena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA) yahAM pUrva zabda kA artha kAraNaparaka hai| "pR pAlanapUraNayoH" pR dhAtu se auNAdika vak pratyaya hone para pUrva vikalatA hovA chatAM paNa temanAmAM sUkSma zrutajJAnane sadbhAva siddha thAya che. je ema na hoya te temanAmAM AhAra Adi saMjJAo saMbhAveja nahIM. kahyuM paNa che "jaha suhumaM bhAvediya, nANaM danveM diyAvarohe vi / taha davvasuyAbhAve, bhAvasuyaM patthivAINaM" // 1 // arthA-jema drandriyanA svabhAvamAM sUkSma bhAvendriyajJAna hoya che temaja pRthvI Adi jIvomAM paNa dravyazratanA abhAvamAM bhAvakRta hoya che (1). tethI pUrvokta ja zratanuM lakSaNa samIcIna che, tethI judu zratanuM lakSaNa samIcIna nathI. A pramANe lakSaNanA bhedathI matijJAna ane zratajJAnamAM bhedane siddha karIne ve sUtrA2 mIon prAre se mannana se pratipAna 4re che-" maipuvaM jeNa suyaM, na maI suyapubviyA" (matipUrva yena zrutaM, na matiH zrutapUrvikA) mahI pUrva 74ne| martha // 24524 cha. "pU pAlana-pUraNayoH " 'pU' dhAtuthI zrI nandI sUtra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) kArya yena tat pUrva-kAraNa-mityarthaH, matiHpUrva yasya tad matipUrvam , zrutaM-zrutajJAnaM, tathAhi-zrutajJAnaM matyA pUryate-prApyate pAlyate vA / matijJAnAbhAve zrutajJAnaM vinazyatItyarthaH / 'na matiH zrutapUrvikA' iti / matiH zrutapUrvikA nAstItyarthaH, tasmAnmatizrutayormahAn bhedaH // 1 // ___yacca yadutkarSApakarSavazAdutkarSApakarSabhAka , tat tasya kAraNam / yathA ghaTasya mRtpiNDaH / evaM matyutkarSApakarSavazAca zrutasyotkarSApakauM, tasmAnmatijJAnaM zrutajJAnasya kAraNam / kiJca-matyA zrutaM pAlyate'vasthitiM prApyate, iti zrutasya kAraNaM matiH, yathA ghaTasya mRttikA / tathAhi-zruteSvapi bahuSu zAstreSu yadviSayakaM smaraNam UhApohAdinA adhikataraM bhavati, tat zAstraM sphuTataraM pratibhAti, na tvanyat / etacca svAnubhavasiddhaM sarveSAM prANinAm / tato yathA ghaTo mRttikAyA abhAve na bhavati, mRttikAyAM tiSThantyAbhavatiSThate iti mRttikA ghaTasya kAraNam , evaM zrutasyApi matiH kAraNam / zabda niSyanna huA hai| matijJAna hai kAraNa jisakA aisA zrutajJAna hotA hai, isa prakAra " matipUrva zrutam" isa padakA artha hotA hai| zrutajJAna matijJAna ke dvArA pUrA kiyA jAtA hai, arthAt prApta kiyA jAtA hai, athavA pAlA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki matijJAna ke abhAvameM zrutajJAna naSTa ho jAtA hai| matijJAna ke abhAvameM zrutajJAna kI utpatti nahIM hotI hai| jisa prakAra yaha niyama hai usa prakAra yaha niyama nahIM hai ki zrutajJAnapUrvaka matijJAna hotA hai, isaliye matijJAna aura zrutajJAna meM bar3A bhArI antara hai // 1 // zrutajJAna ko jo matijJAnakAraNavAlA mAnA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki matijJAna kI utkarSatA se zrutajJAnameM utkarSatA evaM apakarSatA AtI hai| jaise kAraNabhUta mRtpiNDa kI utkarSatA evaM apakarSatA se kAryarUpa ghaTameM utkarSatA evaM apakarSatA AtI hai| isa kAraNa kI apekSA se auNAdika va pratyaya AvatA pUrva zabda banyo che. jenuM kAraNa matijJAna che, evuM zratajJAna, matijJAna dvArA pUruM karAya che eTale ke prApta karAya che, athavA pAlana karAya che. tenuM tAtparya e che ke matijJAnanA abhAve kRtajJAna nAza pAme che. matijJAnanA abhAve zrutajJAnanI utpatti thatI nathI. je rIte A niyama che te rIte e niyama nathI ke zrutajJAnapUrvaka matijJAna hoya che. tethI matijJAna ane zrutajJAna vacce ghaNe meTo taphAvata che. 1 zratajJAnane je matijJAnakAravALuM mAneluM che tenuM kAraNa e che ke matijJAnanI utkarSatA ane apakarSatAthI zratajJAnamAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che. jevI rIte kAraNabhUta mATInA piMDanI utkarSatA ane apakarSatAthI kAryarUpa ghaDAmAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che tevI rIte matijJAnanI zrI nandI sUtra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nandIsUtre ___ nanu matizrutayoryugapadeva samyaktvaprAptau samutpattiH, tadajJAnayorvigamo'pi yugapadeva bhavati, kathaM tarhi matipUrva zruta ? miti kiJca-zrutajJAnasya matipUrvakatvasvIkAre matijJAne samutpanne tatsamakAlaM zrutajJAne'nabhyupagamyamAne zrutAjJAnaM jIvasya prasajyate, zrutajJAnAnutpAde'dyApi tadanivRtteH / na caitadiSTamiti / zrutajJAnameM matipUrvakatA batalAI hai| "matyA pAlyate" isa apekSA zrutameM matipUrvakatA isa prakAra hai-jisa prakAra ghaTa mRttikA ke abhAvameM nahIM hotA hai, kintu mRttikA ke sadbhAvameM hI hotA hai, ataHmRttikA ghaTa kA kAraNa hai| usI taraha zrutajJAna bhI mati ke hone para hI hotA hai, usake abhAvameM nhiiN| yaha bAta pratyeka prANIko svAnubhava se siddha hai ki-aneka zAstroM ke sunane para bhI jisa zAstra ke viSaya kA smaraNa rahatA hai, athavA jisakA adhikatara UhApoha Adi hotA rahatA hai vahI zAstra sphuTatara pratibhAsita hotA hai , anya zAstra nhiiN| isase yaha bAta siddha ho jAtI hai ki zAstra kA-tadgataviSaya kA-sphuTatara pratibhAsarUpa zrutajJAna smaraNAdirUpa matijJAna ke AdhIna hai, jaise ghaTa kI sthiti mRttikA ke AdhIna hai, isase zrutameM matipUrvakatA spaSTa hai| prazna-jaba jIva ko samyaktva kI prApti hotI hai taba matijJAna aura zrutajJAna kI utpatti ekasAtha hotI hai, kyoM ki samyaktvotpatti se utkarSatA ane apakarSatAthI zrutajJAnamAM utkarSatA ane apakarSatA Ave che. 2 // 42nI apekSA zrutajJAnamA bhatipUrvaratA zAvI cha. " matyA pAlyate" e apekSAe zratamAM matipUrvakatA A prakAre che-jema mATIne abhAve ghaDe hoI zakato nathI, paNa mATIne sadbhAvamAM ja thAya che, tethI mATI ghaDAnuM kAraNa che. e ja pramANe zrutajJAna paNa matijJAnanA saddabhAvamAM ja thAya che, tenA abhAvamAM nahIM. e vAta pratyeka prANIne svAnubhavathI siddha che ke aneka zAstrone sAMbhaLavA chatAM je zAstranA viSayanuM smaraNa rahe che, athavA jene vadhAre uhApoha Adi thatA rahe che, eja zAstra adhika spaSTatAthI pratibhAsita thAya che, anya zAstra nahIM, tethI e vAta siddha thAya che ke zAstranA-temAM rahela viSayanA spaSTapratibhAsarUpa zrutajJAna smaraNadirUpa matijJAnane AdhIna che, jema ghaDAnI sthiti mATIne AdhIna che te pramANe zrutajJAnanI sthiti matine Adhina che. A kAraNe zratamAM matipUrvatA spaSTa che. prazna-jyAre jIvane samyakatvanI prApti thAya che tyAre matijJAna ane zratajJAnanI utpatti eka sAthe thAya che, kAraNa ke samyakatvanI utpattinA pahelAM zrI nandI sUtra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (stromokSasamarthanam ) 287 __ atrocyate-labdhi prati matizrute yugapad bhavataH, na tu tayorupayogo yugapad bhavatIti matipUrva zrutam / ayaM bhAvaH-zrutopayogo matyA janyate, yadi matyA na cintyate tadA zrutopayogo na jAyate / pahile jo jIva ke matiajJAna evaM zrutaajJAna the ve usakI utpatti hone se eka hI sAtha naSTa ho jAte haiN| jaba aisI sthitimeM zrutameM matipUrvakatA kaise AsakatI hai ? dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki jaba zrutajJAna ko matipUrvaka mAnA jAya to matijJAna ke utpanna hone para usake samakAla meM zrutajJAna utpanna nahIM huA to usa avasthA meM jIva ko zrutaajJAna kA prasaGga AvegA, kyoM ki jabataka zrutajJAna utpanna nahIM huA hai tabataka zruta ajJAna kA vigama bhI nahIM huA hai to usa hAlata meM jIvako jJAna aura ajJAna kI eka sAtha upasthiti rahegI, aura aisA honA iSTa nahIM hai, kyoM ki andhakAra aura prakAza kI taraha jJAna aura ajJAna eka sAtha nahIM raha skte| ____ uttara-labdhi kI apekSA mati aura zruta ye donoM eka sAtha hote haiM, upayoga kI apekSA nahIM, upayoga kI apekSA to ye donoM bhinna2 samayaM meM hote haiM, isaliye zrutajJAna matipUrvaka mAnA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki yadi matijJAna ke dvArA vicAra na kiyA jAve to zrutopayoga utpanna nahIM ho sakatA hai, ataH zrutopayoga kA janaka matijJAna hai / jIvamAM je matiajJAna ane kRtaajJAna hatAM te tenI utpatti thavAthI eka sAthe nAza pAme che. te evI sthitimAM zratamAM matipUrvakatA kevI rIte AvI zake che? bIjI eka vAta e paNa che ke je zratajJAnane matipUrvaka mAnavAmAM Ave to jyAre matijJAna utpanna thatAM tenA samakALe zratajJAna utpanna na thAya te te avasthAmAM jIvane zrutajJAnane prasaMga Avaze, kAraNa ke jyAM sudhI zrutajJAna utpanna thayuM nathI tyAM sudhI zrataajJAnane vigama paNa thayo nathI, to e sthitimAM jIvane jJAna ane ajJAnanI eka sAthe hAjarI raheze, paNa ema thavuM te ISTa nathI, kAraNa ke aMdhakAra ane prakAzanI jema jJAna ane ajJAna eka sAthe rahI zakatA nathI ? uttara-labdhinI apekSAe mati ane zrata e bane eka sAthe thAya che, upayoganI apekSAe nahIM. upaganI apekSAe to te bane bhinna bhinna samaye thAya che tethI zratajJAna matipUrvaka manAya che. tAtparya e che ke-jo matijJAna dvArA vicAra na karAya te paga utpanna thaI zakatuM nathI, tethI zratapayAganuM janaka matijJAna che. zrI nandI sUtra Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nandIsUtre nanvevaM matirapi zrutapUrvA bhavatyeva / tathAhi-zabdaM zrutvA yA matirutpadyate, sA zrutapUrveti prasiddham / ato nAsti vizeSaH, yathA matipUrva zrutaM, tathA matirapi zrutapUrve ?-ti cet, atrocyate-matiH khalu zabdAtmakena dravyazrutena janyate, iha tu-'na matiH zrutapUrvA' ityasyAyamarthaH-upayogarUpAd bhAvazrutAt matina bhavatIti / yadvA-matibhavazrutakAryatayA niSidhyate, na tu krameNa, krameNa tu zrutopayogAccyutasya matyavasthAnamiSyate eveti / __ zaMkA-isa taraha to matijJAna bhI zrutapUrvaka hotA hai, zabda ko suna kara jo matijJAna utpanna hotA hai vaha zrutapUrvaka matijJAna hai, yaha bAta prasiddha hai, isaliye jaise matipUrvaka zruta hotA hai vaise hI zrutajJAnapUrvaka matijJAna bhI hotA hai phira kArya kAraNa Adi kI apekSA jo inameM bheda kA pradarzana kara rahe haiM vaha nahIM banatA hai| ____ uttara-yahAM matijJAna se zrutajJAna kI utpatti hotI hai" aisA jo kahA jAtA hai vaha bhAvazruta kI apekSA lekara kahA jAtA hai / bhAvazrutajJAna upayogarUpa mAnA gayA hai| vaha upayogarUpa bhAvazrutajJAna matijJAnapUrvaka hI hotA hai, aba rahI yAta zruta se mati ke utpanna hone kI, so zabdAtmaka dravyazruta se vaha utpanna hotI hI hai, parantu jahAM aisA kahA jAtA hai ki "na matiH zrutapUrvA" usakA tAtparya yaha hai ki upayogarUpa bhAvazruta se matijJAna utpanna nahIM hotA hai / athavA "bhAvazruta kA kArya mati hai" yaha bAta niSiddha kI gaI hai / ina donoM ke krama zaMkA-A rIte te matijJAna paNa zratapUrvaka hoya che, zabdane sAMbhaLIne je matijJAna utpanna thAya che te tapUrvaka matijJAna che, e vAta prasiddha che. tethI jema matipUrvaka zruta thAya che e ja rIte zrutapUrvaka matijJAna paNa thAya che, te pachI kAryakAraNa AdinI apekSAe temanAmAM bhedanuM pradarzana kare che te saMbhave nahIM uttara-24 " bhatijJAnathI zrutajJAnanI utpatti thAya che" memare kahevAya che te bhAvakRtanI apekSAo kahevAya che. bhAvakRtajJAna upagarUpa manAyuM che. te upayogarUpa bhAvakRtajJAna matijJAnapUrvaka ja hoya che. have mRtathI mati utpanna thavAnI vAta bAkI rahI, to zabdAtmaka dravyazratathI te utpanna thAya che ja. 5 nyAM sama 4pAmA mA che , "matiH zrutapUrvA" tanu tAtparya se cha ke upayogarUpa bhAvakRtathI matijJAna utpanna thatuM nathI. athavA "bhAvakRtanuM kArya mati che" e vAta niSiddha karAyela che. e bannenA kamane niSedha karAyo zrI nandI sUtra Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam) itazcApi matizrutayorbhedaH, bhedabhedAt / tathAhi-avagrahAdibhedAdaSTAviMzatividhaM matijJAnam , aGgapraviSTAdhanekabhedabhinnaM ca zrutajJAnam / 2 / indriyopalabdhivibhAgAdapi matizrutayorbhedaH / tathA coktam " soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottUNaM davvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu" // 1 // chAyA-zrotrendriyopalabdhiH , bhavati zrutaM zeSakaM tu matijJAnam / muktvA dravyazrutam , akSaralAbhazca zeSeSu // 1 // vyAkhyA-zrotrendriyeNopalabdhireva zrotrendriyopalabdhiH zrutaM bhavati, sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAzrayaNAt / iha zrotrendriyopalabdhirapi yA zrutA'nusAriNI saiva zrutamucyate, yA tu avagrahehAvAyarUpA sA mtiH| yadi zrotrendriyeNIpalabdhiH zrutamevetyucyate, tarhi materapi zrutatvamApadyate, taccAniSTam , ataH zrotre. ndriyeNopalabdhireva zrutamityavagantavyam / kA niSedha nahIM kiyA gayA hai, kyoM ki zrutopayoga se cyuta hue jIva kA krama se mati meM avasthAna mAnA hI jAtA hai| . bhedoM kI bhinnatA kI apekSA ko lekara bhI matijJAna aura zrutajJAna meM bhinnatA AtI hai, kyoM ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA Adike bheda se matijJAna aThAIsa prakAra kA hai, tathA aMgapraviSTa aura aMgabAhya Adike bheda se zrutajJAna aneka prakAra kA mAnA gayA haiM // 2 // indriyoM ke dvArA jo upalabdhi hotI hai so usa upalabdhi ke vibhAga se bhI mati aura zruta meM bheda hai / kahA bhI hai "soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / motUNaM vvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu" // 1 // nathI, kAraNa ke zrute pagathI cuta thayela jIvanA kramathI matimAM avasthAna manAya che ja. A bhedanI bhinnatAnI apekSAe gaNatAM paNa matijJAna ane zrutajJAnamAM bhinnatA Ave che kAraNa ke avagraha IhA, avAya ane dhAraNuM AdinA bhedathI matijJAna aThThAvIsa prakAranuM, tathA aMgapraviSTa ane aMgabAhA AdinA bhedathI zrutajJAna mane prAnuM manAya che. // 2 // - Indri dvArA je upalabdhi thAya che te upalabdhinA vibhAgathI paNa mati bhane zrutanA leha cha. yu 5 cha " soiMdiyovaladdhI, hoi suyaM sesayaM tu mainANaM / mottUNaM davvasuyaM, akkharalaMbho ya sesesu" // 1 // zrI nandI sUtra Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 mandIle tathA zeSaM yat cakSurAdIndriyopalabdhirUpaM jJAnaM tanmatijJAnaM bhavatItyanvayaH / tu-zabdo'nuktasamuccayArthaH / tatazca-zrotrendriyopalabdhirapi kAcid avagrahehAvAyarUpA matijJAnam , ito'nyat khalu cakSurAdIndriyopalabdhirUpaM matijJAnamastyeveti bhaavH| isa gAthA kA tAtparya isa prakAra hai-jitane bhI vAkya hote haiM ve saba avadhAraNa sahita hote haiM, isa nyAya ke anusAra yahAM jo upalabdhi zrotrendriyopalabdhi, avagraha, IhA aura avAyarUpa ho vaha zruta nahIM hai, vaha to matijJAnarUpa hI hai, kAraNa ki avagrahAdirUpa zrotrendiyopalabdhi zrutAnusAraNI nahIM hotI hai| yadi aisA kahA jAve ki "zrotrendriyopalabdhiH zrutameva" zrotrendriyopalabdhi zruta hI hai to isa prakAra ke kathana se matijJAna meM bhI zrutajJAnapane kA prasaMga prApta ho sakatA hai, ataH aisA na kahakara jo aisA kahA hai ki " zrotrendriyopalabdhireva zrutam" zrotra indriya se utpanna huA jJAna hI zruta hai, yahI nirdoSa hai / isa kathana se yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki jaba zrotrendriyopalabdhi zrutAnusAriNI nahIM hotI hai taba to vaha matijJAnarUpa hotI hai, aura jaba vaha zrutAnusAriNI hotI hai taba vaha zrutajJAnarUpa hotI hai| (zeSakaM tu matijJAnam ) jo upalabdhi cakSu Adi indriyoM se utpanna hotI hai vaha upalabdhirUpajJAna matijJAna hai, zrutajJAna nahIM hai| gAthA meM A gAthAne bhAvArtha A pramANe che-jeTalA vAkya hoya che te badhA avadhAraNasahita hoya che. A nyAyAnusAra ahIM je upalabdhi endriyathI utpanna thaI che. eja upalabdhi zrutajJAna mAnavAmAM Avela che. zrotrendri palabdhi paNa ahIM eja kRtajJAnarUpa samajavI ke je zratAnusAriNI hoya. je zretrendripalabdhi avagraha, IhA, ane avAyarUpa hoya te zrata nathI, te te matijJAnarUpa ja che, kAraNa ke avagrahAdirUpa zretrendripalabdhi zratAnusAriNI DAtI nathI. ne sabhAmA mA "InendriyopalabdhiH zrutameva " zrIndri palabdhi mRta ja che te A prakAranA kathanathI matijJAnamAM paNa zrutajJAnapaNAne prasa prApta ya za che. tethI sema na utA obhara 438 cha "zrotrendriyopalabdhireva zrutam" zrotra chandriyathI utpanna thayesa jJAna 4 zruta cha. me04 nirdoSa che. A kathanathI e vAta paNa siddha thaI jAya che ke jyAre zrotrendripalabdhi thatAnusAriNI letI nathI tyAre te te matijJAnarUpa hoya che, ane jyAre te zrutAnusAriNI hoya che tyAre te zrutajJAnarUpa hoya che. (zeSakaMtu matijJAnam ) Selve ya mAhindriyothI utpanna thAya che te upalabdhirUpa jJAna matijJAna che, zrutajJAna nathI. gAvAmAM Avela "" zrI nandI sUtra Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam ) 291 tadevaM cakSurAdIndriyopalabdheH sAmAnyato matijJAnarUpatvaM prAptamityatastadapavAdamAha-'mottUNaM davvasuyaM' iti / muktvA dravyazrutamiti / ayaM bhAvaH-dravyazrutaM muktvA vihAya, yaH zeSeSu-cakSurAdIndriyeSu akSaralAbha:-zabdArthaparyAlocanAtmakaH so'vi zrutam , na tu kevalo'kSaralAbhaH, IhAdirUpAyAM matAvapi kevalasyAkSaralAbhasya saMbhavAt / nanu yadi zeSendriyeSu akSaralAbhaH zrutaM, tarhi yadavadhAraNaM pUrvamuktaM-'zrotrendriyopalabdhireva zruta'-miti tadvirudhyate, zeSendriyopalabdherapi saMpati zrutatvena pratipannatvAditicet , ucyate-iha zeSendriyAkSaralAbhaH sa eva gRhyate yaH-khalu zabdArthaparyAlocanAnusArI cAkSaralAbhaH zrotrendriyopalabdhikalpa iti na kazcidoSaH // 3 // AyA huA 'tu' zabda yaha batalAtA hai ki zrotra indriya se janya bhI koI2 upalabdhi jo avagraha, IhA evaM avAyarUpa hotI hai vaha matijJAna hai| isa prakAra cakSurAdi indriyajanya upalabdhi meM sAmAnyarUpa se matijJAnarUpatA prApta hone para sUtrakAra isameM bhI saMzodhana upasthita karate hue kahate haiM ki-"motUNaM vvasuyaM"-"muktvA dravyazrutam" dravyazruta ko chor3akara zeSa indriyo meM jo akSaralAbha hotA hai-zabda aura usake arthako paryAlocanA hotI hai-vaha bhI zrutajJAna hai, matijJAna nahIM hai| mAtra akSara kA lAbha zrutajJAna nahIM hai kintu zabda aura usake arthakI paryAlocanAtmakatArUpa jo akSaralAbha hai vahI zruta hai, kAraNa kevala akSaralAbha to IhAdirUpa matijJAna meM bhI saMbhavita hotA hai| __ zaMkA-yadi zeSa indriyoM meM akSaralAbha zruta hai to pUrva meM jA aisA avadhAraNa kiyA hai ki-"zrotrendriyopalabdhireva zrutam" vaha ThIka zabda e batAve che ke zrotra IndriyathI janya paNa kaI kaI upalabdhi je avagraha, IhA, ane avAyarUpa hoya che te matijJAna che. A pramANe cakSu vagere indriyajanya upalabdhimAM sAmAnyarUpe matijJAnarUpatA prApta hovAthI sUtrA2 tamaH 55 saMzodhana 20 2 / cha hai-"mottaNaM davvasuyaM "-"muktvA , dravyazrutam" dravya zrutane choDana mAhIndriyomA akSarasAla thAya cha-za6 ane tenA arthanI paryAlocanA thAya che. te paNa zrutajJAna che matijJAna nathI. mAtra akSarane lAbha zrutajJAna nathI paNa zabda ane tenA arthanI paryAlocanAtmakatArUpa je akSaralAbha che eja zrata che, kAraNa ke kevaLa akSaralAbhata IhAdirUpa matijJAnamAM paNa saMbhavita hoya che. zaMkA-je bAkInI indrimAM akSaralAbha zrata che te pahelAM je evuM bhadhAraNa ayu cha"zrotrendriyopalabdhireva zrutam" te yogya dAsa nathI. zrI nandI sUtra Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nandIsUtra ___ ayamapi matizrutayorbhedaH-matijJAnaM valkalasamaM kAraNatvAt / zrutajJAnaM tu muMbasamaM-( valkalaniSpannarajjusamaM ) tatkAyatvAt / tatazca yathA-valkalasuMbayorbhedastathA matizrutayorapi // 4 // punarapyanayorayaM bhedaH-matijJAnam-anakSaraM sAkSaraM ca / zrutajJAnaM tu sAkSaramevaakSarAnugatameva / tathAhi-avagrahajJAnamanakSaraM, tasya sAmAnyamAtrapratibhAsakatayA nivikalpatvAt / IhAdijJAnaM tu sAkSaraM, tasya paramarzAdirUpatayA'vazyaM varNanirUpitatvAt / zrutajJAnaM tu sAkSarameva, akSaramantareNa zabdArthaparyAlocanasyAnupapatteH // 5 // nahIM baiThatA hai, kAraNa ki-Apa to zeSendriyopalabdhi ko bhI zrutarUpa se aba pratipAdita kara rahe haiN| ___ uttara-zeSendriyopalabdhi ko zrutajJAnapane kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai, kintu zabdArthaparyAlocanarUpa akSaralAbha hI zrutajJAna kahA hai| yaha zabdArthaparyAlocanarUpa akSaralAbhazrotrendriyopalabdhi jaisA hI hotA hai, ataH isameM koI doSa nahIM hai // 3 // __ matijJAna aura zratajJAna meM eka yaha bhI bheda hai ki matijJAna valkala ke samAna hai aura zrutajJAna suMba ke samAna hai| jisa prakAra valkala se suMba (valkala kI banI dorI) kI utpatti hotI hai usI prakAra matijJAna se zrutajJAna kI utpatti hotI hai, ataH kArya aura kAraNa kI apekSA inameM bhed bana jAtA hai // 4 // matijJAna aura zrutajJAna meM bheda hone kA kAraNa eka yaha bhI hai ki matijJAna akSara aura anakSara donoM rUpa hotA hai taba ki zrutajJAna akSarAsmaka hI hotA hai / matijJAna ke bheda jo avagraha Adi haiM inameM avgrhkAraNa ke Apa te zendripalabdhi paNe zrutarUpe have pratipAdana karI rahyA che. uttara-zeSendriyopalabdhi thI zrutajJAnapAna pratipAdana 42vAmA mAvyu nathI, paNa zabdArtha paryAlacanarUpa akSaralAbha zretrendriyopalabdhi jevo ja hoya cha, tathA tamA hoSa nathI // 3 // matijJAna ane zrutajJAnamAM eka A paNa bheda che ke matijJAna valkalanAM jevuM che ane zrutajJAna muMbanAM jevuM che. je pramANe valkalamAMthI muMba (vakalanI vaNelI derI)nI utpatti thAya che, eja rIte matijJAnathI zratajJAnanI utpatti thAya cha, tethI 4 mane raNanI apekSAye tamanAma se paDI taya ch|| 4 // matijJAna ane zrutajJAnamAM bheda hevAnuM eka kAraNa e paNa che ke matijJAna akSara ane anakSara banerUpa hoya che, tyAre zrutajJAna akSarAtmaka ja hoya che, matijJAnanA avagraha Adi je bheda che temanAmAM avagrahajJAna te zrI nandI sUtra Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA -jJAnabhedAH / (khomokSasamarthanam ) 293 punarapyayaM matizrutayorbhedaH - mUkavat svapratyAyakaM matijJAnaM, amUkavat svaparapratyAyakaM zrutajJAnam // 6 // jJAna to anakSarAtmaka hai, kyoM ki isameM jo vastu kA pratibhAsa hotA hai vaha sAmAnyarUpa se hI hotA hai, isaliye isa jJAna meM kisI bhI prakAra kA vikalpa utpanna nahIM hotA hai / IhA Adi jJAna akSarAtmaka hai, kyoM ki avagraha se gRhIta padArthakA hI isameM parAmarza Adi hotA hai| (6 'zrutajJAna sAkSara hI hai " isakA tAtparya yaha hai ki jabataka zabda kA zravaNa nahIM hotA hai tabataka usa zabda aura usake artha ke viSaya meM paryAlocana nahIM ho sakatA hai| zabda aura artha ke paryAlocanasvarUpa hI to zrutajJAna mAnA gayA hai, isaliye 'zrutajJAna sAkSara hI hai' aisA jAnanA cAhiye // 5 // svapratyAyaka evaM sva- parapratyAyaka kI apekSA bhI mati evaM zruta meM bheda hai / matijJAna mUka kI taraha svapratyAyaka hI hai / jisa prakAra vacana kA abhAva hone se mUka parapratyayaka nahIM hotA hai usI prakAra matijJAna bhI dravya zrutarUpa vacanAtmaka nahIM hone se parapratyAyaka nahIM hotA hai / apane pratyaya ke hetubhUta vacanoM ke sadbhAva hone se zruta meM sva aura para- pratyAyakatA bolanevAle kI taraha siddha hI hotI haiN| isa taraha se bhI mati aura zrutajJAna meM bheda hai // 6 // anakSarAtmaka che, kAraNa ke temAM je vastunA pratibhAsa thAya che te sAmAnyarUpe thAya che, tethI te jJAnamAM koI paNa prakAranA vikalpa utpanna thatA nathI. aa Adi jJAna akSarAtmaka che, kAraNa ke avagrahathI grahaNa thayela padAnA ja temAM parAmarza Adi thAya chaeN, "zrutajJAna sAkSara ja che" tenuM tAtparya e che ke jyAM sudhI zabda saMbhaLAtA nathI tyAM sudhI te zabda ane tenA arthanA viSayamAM paryAlAcanA thaI zakatI nathI. zabda ane arthanA paryAlAcanasvarUpa zrutajJAna manAyu" che, te kAraNe zrutajJAna sAkSara ja che " ema samajavu 66 leha me // 5 // svapratyAyaka ane sva-para-pratyAyakanI apekSAe paNa mati ane zrutamAM bheda che. matijJAna mUka (mUMgA)nI jema svapratyAyaka ja che. je pramANe vacananA abhAva hovAthI sUka parapratyAyaka hAtA nathI eja pramANe matijJAna paNa dravyazrutarUpa vacanAtmaka nahIM hovAthI parapratyAyaka heAtuM nathI. potAnA pratyayanA hetubhUta vacanAnA saddabhAva heAvAthI zrutamAM sva ane para pratyAyakatA khelanAranI jema siddha 4 hoya che. yA rIte pazu bhati bhane zrutamAM leha che / / 6 / / zrI nandI sUtra Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nandIsUtre kiJca-AvaraNabhedAda matizrutayorbhedaH // 7 // sU0 24 // yathA matizrutayoH kAryakAraNabhAvAt parasparaM bhedaH, tathA-samyagdarzana-mithyAdarzana-parigrahabhedAt svarUpato'pi tayorbheda iti pradarzayitumAha mUlam--avisesiyA maI mainANaM ca, mai annANaM ca / visesiyA sammadihissa maI mainANaM, micchAdihissa maI mai-annANaM / avisesiyaM suyaM suyanANaM ca suya-annANaM ca / visesiyaM suyaM sammadihissa suyaM suyanANaM, micchadihissa suyaM suya annANaM // sU0 25 // chAyA-avizeSitA matirmatijJAnaM ca, matyajJAnaM ca / vizeSitA samyagdRSTermatirmatijJAnaM, mithyAdRSTermatirmatyajJAnam / avizeSitaM zrutaM-zrutajJAnaM ca, zrutAjJAnaM c| vizeSitaM zrutaM-samyagdRSTeH zrutaM zrutajJAnaM, mithyAdRSTeH shrutN-shrutaa'jnyaanm||muu025|| TIkA-'avisesiyA' ityAdi / avizeSitA-svAmivizeSaparigraharahitA sAmAnyarUpeNa vivakSitetyarthaH, matijJAnam , matyajJAnaM cetyubhayamucyate / vizeSitA svAmivizeSaparigRhItA svAminA vizeSyamANA, vizeSarUpeNa vivakSitA matiH svAmivizeSApekSayA matiH samyagdRSTemavijJAnamucyate, samyagdRSTimateryathAvasthitArtha matijJAna kA kAraNa matijJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama, tathA zrutajJAna kA kAraNa zrutajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hai| isa AvaraNa ke bheda se bhI ina donoM meM bhinnatA AtI hai // 7 // sU0 24 // jisa prakAra matijJAna aura zrutajJAna meM kAryakaraNabhAva ko lekara bheda pradarzita kiyA gayA hai usI prakAra samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke parigraha (svIkRti) ke bheda se ina donoM meM svarUpataH bhI bheda hai, isa bAta ko sUtrakAra dikhalAte haiM-"avisesiyA maI" ityAdi / matijJAnanuM kAraNa matijJAnAvaraNIya kamane kSaye pazama, tathA zrutajJAnanuM kAraNe zrutajJAnAvaraNIya karmane kSapazama che. A AvaraNanA taphAvatane lIdhe 54] samannamA linnatA cha. // 7 // sU. 24 // je rIte matijJAna ane zrutajJAnamAM kAryakAraNabhAvane lIdhe bheda darzAvAye che. eja rIte samyagudaSTi ane mithyAdaSTinA parigraha (svIkRti) nA bhedathI e bannemAM svarUpataH paNa bheda che, e vAtane sUtrakAra batAve che " avisesiyA maI0" tyAha. zrI nandI sUtra Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __295 jJAnavandrikATIkA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam) grAhakatvAt , nizcayanayadarzanena svakAryaprasAdhakatvAcca / mithyAdRSTastu matirmatyajJAnamucyate, mithyAdRSTimaterekAntAvalambitayA yathAvasthitArthagrahaNAbhAvAt tattvato matiphalarahitatvAcca / vizeSa svAmI ke dvArA grahaNa karane kI apekSA se avizeSita mati matijJAna aura matyajJAna, ina donoM rUpa mAnI jAtI hai| arthAt samyagdRSTi mithyAdRSTi kI vivakSA na karake sAmAnyarUpa se vivakSita mati donoM prakAra ko batalAtI hai, parantu jaba mati meM samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ke dvArA parigRhIta hone kI apekSA vizeSatA AtI hai taba vahI mati yadi samyagdRSTi ke dvArA parigRhIta hai to vaha matijJAna kahI jAtI hai, aura jaba vaha yadi mithyAdRSTirUpa svAmI-vizeSa se paragRhIta huI hai to vahI mati matiajJAnarUpa mAnI jAtI hai| samyagdRSTi kI mati matijJAna isaliye mAnI jAtI hai ki vaha yathAvasthita artha kI grAhaka hotI hai, tathA nizcayanaya ko sAdhya banAkara usIke anusAra apane kAryoM kI sAdhikA hotI hai, isa dRSTi dvArA vyavahAradharma kA lopa nahIM kiyA jAtA hai, parantu lakSya koTi meM nizcayanaya rahatA hai / mithyAdRSTi kI mati matiajJAnarUpa isaliye mAnI jAtI hai ki vaha ekAnta kA avalambana karake vastu kA pratipAdana karatI hai, isaliye usase yathAvasthita artha ke grahaNa ke abhAva meM vaha mati tattvavicAraNArUpa phala se rahita hotI hai| vizeSa svAmI dvArA grahaNa karavAnI apekSAe avizeSita mati matijJAna ane matyajJAna, e bane rUpa mAnavAmAM AvI che. eTale ke samyagadRSTi mithyA daSTinI vivakSA na karIne sAmAnyarUpe vivakSita mati banne prakArane darzAve che, paNuM jyAre matimAM samyagadaSTi ane mithyAdRSTi dvArA parigrahIta thavAnI apekSAe vizeSatA Ave che tyAre eja mati je samyagRSTi dvArA parigrahIta hoya te te matijJAna kahevAya che, ane je te mithyAdaSTirUpa svAmI vizeSathI parigrahIta hoya te eja mati matiajJAnarUpa manAya che. samyagadRSTinI mati matijJAna te kAraNe manAya che ke te yathAvasthita arthane grahaNa karanArI hoya che tathA nizcayanayane sAdhya banAvIne tenA anusAra pitAnA kAryonI sAdhikA thAya che. A daSTi dvArA vyavahAra dharmane lepa karAtuM nathI paNa lakSya kaTimAM nizcaya naya rahe che. mithyAdaSTinI mati matiajJAnarUpa te kAraNe mAnavAmAM AvI che ke te ekAntanuM avalaMbana karIne vastunuM pratipAdana kare che, tethI tenA vaDe yathAvasthita artha grahaNa thatuM nathI. yathAvasthita artha grahaNanA abhAve te mati tattvavicAraNArUpa phaLathI rahita hoya che. zrI nandI sUtra Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre yadyavizeSitaM - sAmAnyarUpeNa vivakSitaM tadA zrutamityanena - zrutajJAnaM zrutAjJAnaM cetyubhayamucyate / yadi tu zrutaM vizeSitaM - svAmivizeSarUpeNa vivakSitaM tarhi samyadRSTeH zrutaM zrutajJAnamucyate, mithyAdRSTestu zrutaM zrutAjJAnamucyate / nanu mithyAdRSTetizrute kathamajJAnarUpe ucyete ?, yataH - kSayopazamAdirUpe kAraNe nAsti bhedaH, nApi ca laukike ghaTAdi jJAnarUpe kArye bhedo bhavati / kSayopazamAdeva mithyAdRSTerapi matizrute bhavataH, iti cet, 296 isI taraha zruta bhI jaba sAmAnyarUpa se vivakSita hotA hai taba vaha zrutajJAna evaM zrutaajJAna dAnoM kA bodhaka hotA hai, parantu jaba yaha vizepaNaviziSTa hotA hai taba yadi isameM samyagdRSTirUpa vizeSaNa rahatA hai to yaha zrutajJAna kahalAtA hai aura jaba isameM 'mithyAdRSTi' aisA vizeSaNa rahatA hai taba yahI zrutaajJAna kahalAtA hai / zaMkA - mithyAdRSTi ke matijJAna aura zrutajJAna ajJAnarUpa kyoM hote haiM ? kyoM ki mithyAdRSTi ke bhI ye donoM apane 2 AvaraNa ke kSayopazama se hI hote haiM, ataH inakI utpatti kA jo apane 2 AvaraNa kA kSayopazama Adi kAraNa haiM unameM mithyAdRSTi aura samyagdRSTi ko lekara bheda nahIM hai / tathA samyagdRSTi jisa prakAra matijJAna aura zrutajJAna se ghaTapaTa Adi padArthoM ko jAnatA hai usI prakAra midhyAdRSTi bhI unheM vaisA hI jAnatA hai, ataH ina donoM ke jAnanerUpa kArya meM bhI koI bheda nahIM hai ? | eja pramANe zruta paNa jyAre sAmAnyarUpe vivakSita thAya che tyAre te zrutajJAna ane zrutajJAna e mannenuM bedhaka thAya che, paNa jyAre te vizeSaNaviziSTa hAya che tyAre je temAM samyagdaSTirUpa vizeSaNa rahe che te te zrutajJAna kahevAya che. ane jyAre 'mithyArdaSTi'evuM vizeSaNa rahe che tyAre eja zrutaajJAna kahevAya che. zaMkA--mithyAdRSTinuM matijJAna ane zrutajJAna ajJAnarUpa kema hoya che? kAraNa ke mithyArdaSTine paNa te banne pota-potAnAM AvaraNanAM kSayApazamathI ja thAya che, tethI temanI utpattinu pAta-peAtAnAM AvaraNane kSApazama Adi je kAraNa che temanAmAM mithyArdaSTi ane samyagdaSTine lIdhe bheda nathI. tathA sabhyaSTi je pramANe matijJAna ane zrutajJAnathI ghaTa paTa Adi padArthone jANe che. eja rIte mithyAdRSTi paNa temane evAM ja jANe che, tethI e bannenA jANuvArUpI kAya mAM paNa bheda nathI ? zrI nandI sUtra Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 %3 jnyaanvndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) tatrocyate-mithyAdRSTeH sadasadvivekaparijJAnAbhAvAt / tathAhi-mithyASTiH khalu sarvamapyekAntavAdapuraHsaraM pratipadyate, na tu sarvajJabhagavaduktasyAdvAdamAzritya, tatazca mithyASTiyaMdA 'ghaTa evAya'-miti vadati tadA tasamin ghaTe ghaTatvaparyAyavyatirekeNa zeSAn sattva-jJeyatva-prameyatvAdIn sato'pi dharmAnapalapati, anyathA'ghaTa evAya '-mityekAntenA'vadhAraNAnupapatteH / 'ghaTaH sanneva ' iti yadA brUte, tadA pararUpeNa nAstitvasyAnabhyupagamAdasadbhUtaM pararUpamapi tatrAstIti pratipadyate / tatazca santamasantaM manyate, asantaM ca santaM manyate, iti sadasadvizeSaparijJAnAbhAvAnmithyAdRSTemaitizrute ajJAnarUpe bhavataH // 1 // __uttara-mithyAdRSTi ko sat aura asat kA vivekajJAna nahIM hai| samasta vastuoM ko vaha ekAntadharmaviziSTa hI jAnatA hai, kAraNa ki ekAntavAda kA hI vaha avalambana karatA hai, bhagavatkathita syAvAda kA nahIM / jaba vaha "ghaTa evAyam" yaha ghaTa hI hai, aisA kahatA hai taba usa ghaTameM vartamAna sattva, jJeyatva, prameyatva Adi dharmoMkA vaha apalApa karatA hai / yadi aisA vaha nahIM karatA hai to phira "yaha ghaTa hI hai" isa prakAra kA vaha avadhAraNa kyoM karatA hai| tathA "ghaTaH sanneva" ghaTa satsvarUpa hI hai, aisA jaba vaha kahatA hai to usake isa kathana se pararUpa kI apekSA bhI ghaTameM astitva dharma hai, isa bAta ko bhI use kabUla karanA par3egA, kyoM ki pararUpa kI apekSA usameM nAsti-zabda kA prayoga nahIM kiyA hai / isa taraha vaha mithyAdRSTi sata ko asat aura asat ko sat mAnatA hai, ataH sat aura asat meM isakI dRSTi meM koI na hone se usa mithyAdRSTi kA matijJAna aura zrutajJAna ajJAnarUpa mAnA jAtA hai| uttara-mithyASTine sat ane asat nuM vivekajJAna hotuM nathI. samasta vastuone te ekAntadharmaviziSTa ja jANe che, kAraNa ke ekAntavAdanuM ja te samana 42 cha, bhagavAna mAMgera syAhArnu nahIM. nyAre te " ghaTa evAyam " "240 5 4 che" ye 4thana 42 cha tyAre te ghaTamA 28 satpa, zeyatva, prameyatva Adi dharmone te apalApa kare che. je te evuM karato na hoya te pachI "24 ghaDI 4 cha" ma prA2nu avadhAraNa te // bhATe 42 cha ? tathA "ghaTaH sanneva" "sat1351 cha" me nyAre te 4 tyAre ten|| 2 // kathanathI pararUpanI apekSAe paNa ghaDAmAM astitva dharma che e vAta paNa tene kabUla karavI paDaze, kAraNa ke pararUpanI apekSAe temAM nAti zabdane prayoga yA nathI. 2 // rIta te mithyATa sat na asat bhane asat ne sat mAne che, tethI tenI dRSTie sat ane asamAM keI bheda na hovAthI te midaSTinuM matijJAna ane zrutajJAna ajJAnarUpa mAnavAmAM AvyuM che. na0 38 zrI nandI sUtra Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre kizca - itazca mithyAdRSTermatizrute ajJAne, bhavahetutvAt, mithyAdarzanavat / tathAhi - mithyAdRSTInAM matizrute pazuvadhamaithunAdInAM dharmasAdhakatvena paricchedake, tato dIrghatarasaMsArapathapravartakatvAdajJAnarUpatvam // 2 // tathA - itazcApi midhyAdRSTermatizrute ajJAnarUpe bhavataH 1, yadRcchopalabdheH, unmataka vikalpayat / yathA hi unmattakavikalpamidhyAdRSTiyo vastu anapekSyaiva yathA kathaM cit pravartante / yadyapi ca te kvacid yathAvasthitavastusaMvAdinastathApi sabhyag yathAvasthita vastu tatvaparyAlocanaviraheNa pravarttamAnatvAt, paramArthato'paramArthikAH | 3 | 298 kiM ca mithyAdRSTi jIva ke matijJAna aura zrutajJAna isaliye bhI ajJAnasvarUpa hote haiM ki ye donoM mithyAdarzana kI taraha bhavabhramaNa ke hetu hote haiM / bhava ke hetubhUta ye isaliye mAne jAte haiM ki pazuvadha, maithuna Adi jaise kukarmoM ko "ye dharma ke sAdhanabhRta haiM " aisA mAnate haiM, isaliye dIrghatarasaMsAramArga ke pravartaka hone ke kAraNa ye donoM mithyAdRSTi ke ajJAnasvarUpa haiM / jisa prakAra unmanta kA jJAna svecchAnusAra padArthoM kA grAhaka hotA hai aura isI liye vaha ajJAnarUpa mAnA jAtA hai, usI prakAra mithyAdRSTi kA jJAna bhI ajJAnarUpa hI mAnA gayA hai, yadyapi unmattajana jo vastu jaisI hai use vaisI jAnatA hai, sone ko sonA aura lohe ko lohA jAnakara yathArthajJAna lAbha kara letA hai, para unmAda ke kAraNa vaha satya asatya kA antara jAnane meM asamartha hotA hai, isase usakA saccA jhUThA sabhI jJAna paramArthataH vicArazUnya yA ajJAna hI kahalAtA hai, tathA-mithyASTi jIvanuM matijJAna ane zrutajJAna te kAraNe paNa ajJAna svarUpa hoya che ke e anne mithyAdarzananI jema bhavabhramaNanA kAraNarUpa hoya che. bhavanA kAraNabhUta teo e kAraNe manAya che ke pazuvadha, maithuna vagere jevAM abhene " me dharmanA sAdhanabhUta che" yevu bhAne che, tethI hIrghatara sNsaarmAnA pravartaka hovAne kAraNe e banne mithyA STine mATe ajJAnasvarUpa che. je rIte unmattanuM jJAna svaicchAnusAra padArthAna' grAhyuka thAya che ane te kAraNe te ajJAnarUpa manAya che, eja rIte mithyArdaSTinuM jJAna paNa ajJAnarUpa manAya che. jo ke unmatta mANasa je vastu jevI che evI tene jANe che. seAnAne sAnuM ane lADhAne lAg' jANIne yathA jJAna lAbha karI le che, paNa unmAdane kAraNe te satya asatyane bheda jANavAne asamartha hAya che, tethI tenuM sAcuM khATuM samasta jJAna paramAtaH vicArazUnya ke ajJAna ja kahevAya che. eja pramANe zrI nandI sUtra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) tathA-mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastu avicAryaiva pravartete, tato yadyapi ca tadvayaM kvacid 'raso'yaM ' 'sparzIyaM' ityAdau avadhAraNAdhyavasAyAbhAve saMvAdi, tathApi na tavayaM syAdvAdaparibhAvanAtastathA pravRttaM kintu yathA kathaMcit / ato matizrutarUpametad dvayam ajJAnam / / 4 / / tathA-jJAnaphalAbhAvAt mithyAdRSTematizrute ajJAne bhavataH / jJAnasya hi phalaM heyasya hAniH, upAdeyasya copAdAnam / na ca saMsArAt paraM kiMcit heyamasti, na usI prakAra mithyAdRSTi AtmA kitanA hI adhika jJAnavAlA kyoM na ho para AtmA ke viSaya meM aMdherA hone ke kAraNa usakA sArA laukika jJAna zAstradRSTi se ajJAna hI hai / yahI bAta "mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastu avicAryaiva pravartete" ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kI gaI hai| inameM batalAyA hai ki mithyAdRSTi jIva ke matizrutajJAna vastu ke vAstavika svarUpa kA vicAra nahIM karake hI pravRtta huA karate haiM / yadyapi mithyAdRSTi jIva kA "yaha rasa hai yaha sparza hai" isa prakAra kA jJAna avadhAraNarUpa adhyavasAya ke vinA pravRtta hotA hai, aura vaha isa taraha apane viSayabhUta padArtha kA saMvAdaka bhI ho jAtA hai to bhI isake is jJAna meM syAvAda-siddhAnta kI thor3I sI bhI puTa nahIM hotI hai| vaha to yathAkathaMcit hI pravRtta hotA hai| tathA-jJAna ke phala kA abhAva hone se mithyAdRSTi ke matijJAna aura zrutajJAna ajJAnasvarUpa hote haiM / jJAna kA phala heya-chor3ane yogyapadArtha kA parityAga karanA aura upAdeya-grahaNa karane yogya-padArtha kA mithyAdRSTi AtmA keTaleya adhikajJAnI bhale heya paNa AtmAnA viSayamAM aMdhAruM hovAne kAraNe tenuM samasta laukika jJAna zAstranI dRSTithI ajJAna ja che. meza pAta "mithyAdRSTInAM matizrute yathAvasthitaM vastu avicAryaiva pravartate " tyA paMktio dvArA spaSTa karAI che. temAM e batAvavAmAM AvyuM che ke mithyASTi jIvanAM matizrutajJAna vastunAM vAstavika svarUpane vicAra na karIne ja pravRtta thayA 42 cha. mithyAlTi vanu " 2 2sa cha, 2mA 25za cha" 20 prAnu jJAna avadhAraNarUpa adhyavasAya vinA pravRtta thAya che, ane te A rIte pitAnA viSayabhUta padArthanuM saMvAdaka paNa thaI jAya che te paNa tenA te jJAnamAM syAdvAda siddhAMtane saheja paNa paTa hotuM nathI. te te yathA kathaMcit pravRtta hoya che. tathA-jJAnanAM phaLane abhAva hovAthI mithyAdaSTinAM matijJAna ane zrata. zAnamajJAna 2135 DAya che. jJAnanu 3"heya-tyAgavA saaypddhaathn| parityAga 423 / mane upAdeya- 421 // sAya: 5hAtha na aDale 42," ye zrI nandI sUtra Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 nandIsUtre ca mokSAt paraM kiMcidupAdeyaM, tato bhavamokSAvekAntena heyopAdeyau / tayoIyopAdeyayorbhavamokSayozcahAnyupAdAne sarvasaMgaviraterbhavataH, tato viratiravazyaM kartavyA / saiva ca paramArthato jJAnasya phalam / sA ca mithyAdRSTernAstIti jJAnaphalAbhAvAd mithyAdRSTemaitizrute ajJAne bhavataH / uktaJca "sadasadavisaMsaNAo, bhvheujhicchiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo, micchadidvissa annANaM " // 1 // chAyA - sadasadavizeSaNAta , bhavahetuyadRcchito( manaHkalpito)palambhAta / jJAnaphalAbhAvAt , mithyAdRSTerajJAnam // 1 // 5 // mU0 25 // zrutaM matipUrvakaM bhavatItyuktam / saMprati matijJAnamevAdhikRtya ziSyaH pRcchatiupAdAna karanA hai| saMsAra ke sivAya aura koI padArtha heya nahIM hai, tathA mokSa ke sivAya aura koI upAdeya nahIM hai| saMsAra heya hai aura mokSa ekAntataH upAdeya hai, ye donoM bAteM sarvaparigraha kI virativAle samyagdRSTi jIvake hI hotI haiM, isaliye virati avazya aMgIkAra karane yogya hai| yahI paramArthataH jJAna kA phala hai| yaha sarvasaMgaviratirUpa jJAna kA phala mithyAdRSTi ko prApta nahIM hai, isaliye mithyAdRSTi ke jJAna ke phala kA abhAva hone se usake matizrutajJAna ajJAnasvarUpa hote haiM / kahA bhI hai "sadasadavisesaNAo, bhavaheuja hicchiova lNbhaao| nANaphalAbhAvAo, micchadidvissa annANaM" // 1 // sU0 25 // zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai yaha bAta yahAMtaka kaha dI / aba ziSya matijJAna ke viSaya meM pUchatA hai aura sUtrakAra usakA uttara dete haiM-'se kiM taM AbhiNibohiyanANaM' ityAdi / che. saMsAranA sivAya bIje kaI padArtha heya nathI tathA mokSanA sivAya bIjuM koI upAdeya nathI, saMsAra heya che ane mokSa ekAntataH upAdeya che, e bane vAte sarvaparigrahanI virativALA samyagRSTi jIvane ja hoya che. te kAraNe virati avazya aMgIkAra karavA yogya che. e ja paramArthataH jJAnanuM phaLa che. A sarvasaMgaviratirUpa jJAnanuM phaLa mithyASTine prApta nathI, tethI mithyAdaSTine jJAnanAM phaLano abhAva hovAthI tenAM matizratajJAna ajJAnasvarUpa hoya che. kahyuM paNa che "sadasada-visesaNAo, bhavahe ujahicchiovala bhaao| ___ nANaphalAbhAvAo. micchaddiTThissa annANa" // 1 // sU 25 // zrutajJAna matijJAna pUrvaka hoya che e vAta ahIM sudhI kahI. have ziSya bhatijJAna viSe pUche cha bhane sUtrA2 tana utta2 mA cha-" se ki taM AbhiNibohiyanANa" pratyAhi. zrI nandI sUtra Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 jnyaancndrikaattiikaa-jnyaanbhedaaH| (strImokSasamarthanam ) mUlam-se kiM taM AbhiNibohiyanANaM? / AbhiNibohiyanANaM duvihaM pnnnnttN| taM jahA--suyanissiyaM ca, asuyanissiyaM ca / se kiM taM asuyanissiyaM ? / asuyanissiyaM cauvvihaM paNNattaM / taM jahAgAhA--uppattiyA 1, veNaiA 2, kammayA 3, pariNAmiyA 4 // buddhI cauvvihA vuttA, paMcamA novalabbhaI // 1 // chAyA-atha kiM tadAbhinibodhikajJAnam ? AbhinibodhikajJAnaM dvividhaM majJaptam / tad yathA-zrutanizritaM ca azrutanizritaM ca / atha kiM tad azrutanizritam ? / azruta nizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathAgAthA-autpattikI 1, vainayikI 2, karmajA 3, pAriNAmikI 4 / ___ buddhizcaturvidhA uktA, paJcamI nopalabhyate // 1 // TIkA-se kiM taM' ityAdi / atha kiM tadAbhinibodhikajJAnam ? pUrvani rdiSTasyAbhinibodhikajJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha-'AbhiNibohiya nANaM duvihaM paNNattaM ' ityAdi / AbhinibodhikajJAnaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-zrutanizritaM ca, azrutanizritaM ca / iha zruta zabdena-sAmAyikamArabhya lokabindusAraparyantaM prazna-pUrvanirdiSTa AbhiniyodhikajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttaraAbhinibodhikajJAna do prakAra kA kahA gayA hai| ve do prakAra ye haiM-1 zrutanizrita aura 2 azrutanizrita / zrutazabda se sAmAyika se lekara lokavindusAranAmaka caudahaveM pUrvaparyanta dravyazruta grahaNa kiyA gayA hai / isa dravyazruta ke abhyAsa se janita jo saMskAra, usa saMskAra se samanvita jisakI buddhi hai aise prANI ko mati ke utpatti ke samaya praznapUrvanirdiSTa AbhinibedhikajJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-AbhinidhikajJAna be prakAranuM batAvyuM che. e be prakAra A prabhAra cha-(1) zrutanizrita mana (2) mazrutanizrita. zrutaza6:43 sAmAyisthI laIne lekabindusAra nAmanA caudamAM pUrva sudhInuM dravyazrata grahaNa karela che. A dravyazratanA abhyAsathI utpanna thayela je saMskAra, e saMskArathI samanvita jenI buddhi che evAM prANIne matinI utpatti samaye zAstra ane tenA arthanI zrI nandI sUtra Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nandIsUtre dravyazrutaM gRhyate, tadanusAreNa zrutAbhyAsajanitasaMskArasamanvitamaterutpAdakAle zAstrAthaparyAlocanamapekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tat zrutanizritam / yathA-avagrahAdi / rUparasAdibhedairanirdezyasya sAmAnyamAtrarUpArthasya grhnnruupo'vgrhH| yattu sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSayopazamasadbhAvAdevameva yathAvasthitavastusaMsparzi matijJAnamupajAyate, tat azrutanizritam / yathA-autpattikyAdikam / ___ nanu autpattikyAdikamapyavagrahAdirUpameva, tat ko'nayovizeSaH ?, iti cet , atrocyate-yadyapi avagrahAdirUpameva, paraM tu zAstramanapekSyotpadyate, ityetAvatA bhedenautpattyAdikaM pRthagupanyastam / meM zAstra aura usake artha kI paryAlocanA kI apekSA karake jo matijJAna hotA hai vaha zrutanizrita matijJAna hai, jaise avagraha Adi / rUpa rasa Adi bhedoM se anirdezya-jisakA nirdeza na ho sake aise padArtha kA sAmAnyarUpa se jAnane kA nAma avagraha hai 1 / sarvathA zAstra ke saMsparza se rahita prANI ko tathAvidha kSayopazama ke sadbhAva se yathAvasthita vastu ko jAnane vAlA jo matijJAna hotA hai vaha azrutanizrita matijJAna hai, jaise autpattikI Adi buddhi 2 / zaMkA-autpatti kI Adi jo buddhiyAM haiM ve bhI avagraha AdirUpa hI haiM to phira avagraha Adi meM aura autpattikI Adi buddhiyoM meM kyA bheda hai| uttara-yadyapi ye buddhiyAM avagraha AdirUpa hI haiM, parantu phira bhI zAstra kI apekSA nahIM karake hI ye buddhiyAM utpanna hotI haiM, ataH inheM avagraha Adi se bhinnarUpa meM mAnA hai, aura isI abhiprAya se sUtrakArane inakA pRthakarUpa se pratipAdana kiyA hai| paryAlacanAnI apekSA karIne je matijJAna thAya che te kRtanizcita matijJAna che, jema ke avagraha Adi 1. rUpa rasa Adi bhedethI anidezya-jene nirdeza na thaI zake evA padArthane sAmAnyarUpe jANavAnuM nAma avagraha che. sarvathA zAstranA saMsargathI rahita prANIne tathAvidha kSApazamanA saddabhAvathI yathAvasthita vastune jANanAra je matijJAna thAya che te kRtanizcita matijJAna che, jemake utti thI Adi buddhi 2. zaMkA-tpattikI Adi je buddhio che te paNa avagraha Adi rUpa ja che, te pachI avagraha AdimAM autpattikI Adi buddhiomAM ze bheda che? uttara-je ke e buddhio avagraha Adi rUpa ja che, to paNa zAstranI apekSA karyA vinA ja e buddhio utpanna thAya che, tethI tene avagraha AdithI bhinnarUpe mAnI che, ane e kAraNe ja sUtrakAre temanuM alaga rIte pratipAdana karyuM che. zrI nandI sUtra Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikATIkA jnyaanbhedaaH| (strAmokSasamarthanam ) 303 tatrAzrutanizritasya svalpaviSayakatayA pUrva tadeva prastauti-' se kiM taM ' ityaadi| azrutanizritasyAbhinibodhikasya kiM svarUpamiti praznaH / uttaramAha-'assuyanissiyaM-caunvihaM paNNattaM' ityAdi / azrutanizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA autpattikI 1, vainayikI 2, karmajA 3, pAriNAmikI 4 / ityevaM caturvidhA buddhiH proktaa| autpattikI-utpattireva na tu zAstrAbhyAsakarmaparizIlanAdikaM prayojanaM kAraNaM yasyAH sA autpttikii| ___ nanu sarvasyAH buddheH kAraNaM kSayopazamastat kathamucyate 'utpattireva prayojanamasyAH? iti cet , ucyate-kSayopazamaH sarvabuddhisAdhAraNastato nAsau bhedena pratipatteH kAraNaM bhavati / atha ca buddhayantarAd bhedena pratipattyathai vyapadezAntaraM kartumArabdhaM, tatra vyapadezAntaranimittaM na kimapi vinayAdikaM vidyate, kevalamevameva tathotpattiriti saiva sAkSAnirdiSTA / 1 / ____ azrutanizrita ke viSaya kA vivecana alpa hai, isaliye sUtrakAra pahile zrutanizrita matijJAna kA vivecana na karake pahile azrutanizrita matijJAna kA hI vivecana karate haiM se kiM taM assuyanissiyaM' ityaadi| prazna-azrutanizrita matijJAna kA kyA svarUpa hai ? / uttara-azrutanizrita matijJAna cAra prakAra kA hai ve usake cAra prakAra ye haiM-autpattikI 1, vainayikI 2, karmajA 3 evaM pAriNAmikI 4, ye cAra buddhiyAM haiN| jo buddhi zAstrAbhyAsa Adi ke karane se utpanna nahIM hotI hai, kintu jIva ko svataH hI utpanna hotI hai-jisa ko vyavahAra meM "hAjirajavAba" kahate haiM isakA nAma autpattikI buddhi hai| zaMkA-samasta buddhiyoM kA kAraNa kSayopazama kahA gayA hai, to phira yaha bAta kaise mAnI jA sakatI hai ki isa buddhi kA kAraNa apanI utpatti hI hai| amRtanizritanA viSayanuM vivecana TUMkuM che. tethI sUtrakAra pahelAM kRtanizritanuM vivecana na karatAM amRtanizritanuM ja vivecana kare che. prazna-akRtanizrita matijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-mazrutanizrita bhatijJAna yA prA2nu cha-(1) motpattI , (2) vainayidhI, (3) bhanna mana (4) pAriyAbhiTI, yAra bhati cha. 2 mati zAstrAbhyAsa Adi karavAthI utpanna thatI nathI paNa ApoApa utpanna thAya chejene vahevAramAM " hAjara javAba" kahe che. enuM nAma auttikI mati che. - zaMkA-samasta matinuM kAraNa kSopazama darzAvela che, te A vAta kevI rIte mAnI zakAya ke e mati svataH utpanna thAya che? zrI nandI sUtra Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre vainayikI - vinayo- guruzuzrUSAlakSaNaH, sa prayojanaM kAraNaM yasyAH sA tathA, yadvA- vinayapradhAnA buddhivainayikI / 2 / tathA - karmajA - anAcAryakaM karma, sAcAryakaM zilpam / tatra karmaNo jAtA karmajA / zilpaM tu vinayotpannam, tadutpannA buddhirvainayikyAmantarbhUtA / 3 / 304 uttara - yaha to ThIka hai, parantu kSayopazama ina buddhiyoM meM bheda kI pratipatti (samajhane kA kAraNa nahIM ho sakatA hai, kyoM ki kSayopazama sarva buddhiyoM kI utpatti meM sarvasAdhAraNa rUpa se kAraNa hotA hI hai, isaliye vaha pRthagrUpa se pratipratti kA kAraNa nahIM ho sakatA, aura jahAM autpattikI buddhi kA anya vainayikI Adi buddhiyoM se pRthakarUpa pratiprati ( samajhane ke liye vyapadezAntara karanA prAraMbha kiyA vahAM para vyapadezAntara kA nimitta vinayAdika koI nahIM hai, kevala usa prakAra kI usakI utpatti hI nimitta hai isaliye yahAM vahI sAkSAt rUpa se nirdiSTa kI gaI hai / 1 / guru kI zuzrUSA karanA isakA nAma vinaya hai / isa vinayarUpa kAraNa se jo buddhi hotI hai vaha vainayikI buddhi hai / athavA jisameM vinayapradhAna ho vaha bhI vainayikI buddhi hai 2 / AcArya ke vinA svayaM prApta huI kalA ko karma kahate haiM, aura AcArya se prApta huI kalA ko zilpa kahate haiM / inameM karma se jo buddhi utpanna hotI hai vaha karmajA buddhi hai / zilpa, uttara-----e teA kharAkhara che, paNa kSaye pazama e matiemAM bhedanI prati patti (samajavA) nuM kAraNa hoI zakatu nathI, kAraNa ke kSayApazama sarve matienI utpattimAM sasadhAraNa rIte kAraNu hAya ja che, tethI te alaga rIte pratipattinu kAraNa heAI zakatuM prathI, ane jyAM autpattikI matinu anya vainayikI Adi matiothI alaga rIte pratipatti (samajavA) ne mATe vyapaTTezAntara karavAnA prAraMbha karyAM tyAM byapadezAntaranuM nimitta vinayAdika koI nathI, phakta e prakAranI tenI utpatti ja nimitta che tethI ahI' eja sAkSAtarUpe nirdiSTa karavAmAM AvI che / / 1 / gurunI zuzruSA karavI tenuM nAma vinaya che. A vinayarUpa kAraNathI je mati utpanna thAya che te vaiyika mUrti che. athavA jemAM vinaya pradhAna hoya te pazu vaiyikI mati che 2. AcAya vinA svayaM prApta thayela kaLAne kama kahe che, ane AcAyathI prApta thayela kaLAne zilpa kahe che, emAM kamathI je mati utpanna thai hoya te kamajA mati che. zilpa, vinayathI prApta thAya che, zilpathI utpanna zrI nandI sUtra Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH / ( strImokSasamarthanam ) tathA -- pAriNAmikI- pari= samantAt namanaM pariNAmaH sudIrghakAlapUrvAparArtha paryAlocanajanyaH svAtmano dharmavizeSaH, sa prayojanamasyAH sA pAriNAmikI | sA ca - anumAnakAraNamAtradRSTAntaiH sAdhyasAdhikA, vayovipAke ca puSTIbhUtA, abhyumokSaphalA ceti / 4 / ityevaM caturvidhA buddhi: - budhyate - jJAyate'nayeti buddhiH = matiH, uktA-tIrthakaragaNadharaiH kathitA / kathaM caturvidhaiva kathitA ? yasmAt paJcamI buddhirnopalabhyate, sarvasyApi azrutanizritamativizeSasya autpattikyAdibuddhicatuSTayamAtre'ntarbhAvataH paJcamyA buddherabhAvAt kevalinA'pi paJcamI buddhirna dRSTeti bhAvaH // gA. 1 // tatra ' yathoddezaM nirdeza: ' iti nyAyamAzritya pUrvamautpattikIlakSaNamAhamUlam - gAhA puvvamadivassuya-maveiya-takkhaNa-visuddhagahiyatthA / avvAhayaphalajogA, buddhI uppattiyA nAma // 2 // chAyA - pUrvAdRSTA'zrutA'vidita- tatkSaNavizuddhagRhItArthA / avyAhataphalayogA, buddhirautpattikI nAma // 2 // 305 vinaya se prApta hotA hai, zilpa se utpanna huI buddhi kA vainayikI meM antarbhAva hai 3 / sudIrgha kAlataka pUrvApara artha ke vicAra se janya AtmadharmavizeSa jisa buddhi kI utpatti meM kAraNabhUta hotA hai vaha pAriNAmikI buddhi anumAna, kAraNa - mAtra evaM dRSTAnta se sAdhya ko siddha karanevAlI hotI hai, tathA jaisI 2 avasthA bItatI jAtI hai usIke anusAra puSTa hotI huI yaha svarga aura mokSa phala ko denevAlI hotI hai 4 / isa prakAra kI buddhirUpa mati tIrthakara gaNadharoMne kahI hai / inake sivAya buddhi kA aura koI pAMcavAM prakAra nahIM hai, kAraNa ki jitanA bhI azrutanizrita matijJAna hai vaha saba ina cAra buddhiyoM meM hI antarbhUta ho jAtA hai // gA0 1 // thayela matinA vaiyikImAM samAveza thai jAya che 3. ghaNA lAMbA kALa sudhI pUrvApara athanA vicArathI janita AtmadharmavizeSa je matinI utpattimAM kAraNabhUta hAya che te pAriNAmikI mati che. A pAriNAmikI mati anumAna, kAraNamAtra ane dRSTAntathI sAdhyane siddha karanArI hAya che, ane jema jema avasthA vItatI jAya che tema tema puSTa thatI te svarga ane meAkSa phaLane denArI che . A prakAre A cAra prakAranI mati tIthaMkara, gaNadharoe kahela che. kAraNa ke jeTaluM azrutanizrita matijJAna che te badhu A cAra matiomAM ja samAveza pAmI laya che. // 1 // na0 39 zrI nandI sUtra Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nandIsUtre TIkA-'puvva' ityaadi| pUrvA'dRSTAzrutA'viditatatkSaNavizuddhagRhItArthI pUrva buddhathutpatteH prAka, adRSTaH svayaM cakSuSA na dRSTaH, azrutaH na cApyanyataH zrutaH, aviditaH manasApyaviditaH-aparyAlocitaH, tatkSaNe tasmin kSaNe-buddhayutpattikAle, vizuddhaH yathAvasthitaH, gRhItaH avadhArito'rthaH yayA sA tathA / 'puvamadihamassuyamaveiya ' ityatra makAratrayam ArSatvAt / tathA avyAhataphalayogA-avyAhataM =vyAghAtarahitaM ca tat phalaM cAvyAhataphalam , tena yogo yasyA sA avyAhataphalayogA-abAdhitArthaviSayakA buddhiH, autpattikI nAma-nAmnA autpttikiityrthH||2|| saMpati ziSyAnugrahArthamautpattikyAH svarUpaM pratibodhayitumudAharaNAnyAha mUlam-gAhA-bharahAsila 1, miMDha 2, kukkuDa 3, tila 4, vAluya 5, hatthi 6, agaDa 7, vaNasaMDe 8pAyasa 9, aiyA 10, patte 11, khADahilA 12, paMcapiyaro 13, ya // 3 // chAyA-bharatazilA, 1, meNDa 2, kukkuTa 3, tila 4, vAlukA 5, hastyagaDa 6-7, vanaSaNDAH 8 / pAyasAtiga 9-10, patrANi 11, khADahilA 12, pazcapitarazca 13 // 3 // TIkA-'bharahasila' ityAdi / asyA arthaH tryodshkthaankebhyo'vgntvyH| tAni ca kathAnakAni TIkAsamAptyanantaraM draSTavyAni // 3 // aba autpattikI buddhi kA kyA lakSaNa hai ise sUtrakAra nIce kI gAthA dvArA batalAte haiM-'puvamadiTTha0' ityaadi| ___ jo padArtha pahile kabhI dekhA nahIM hai, kisI dUsare se sunA bhI nahIM hai, aura na jisakI mana se bhI kalpanA kI gaI hai, aise padArtha kA usI samaya yathAvasthitarUpa se jisake dvArA nizcaya ho jAve usa buddhi kA nAma autpattikI buddhi hai / tAtparya kahane kA yahI hai ki isa buddhi kA viSaya abAdhita hotA hai| arthAt-yaha buddhi sabhI viSayoM ko nissandeha rUpa se spaSTa karatI hai // 2 // ' have autpattikI matinuM zuM lakSaNa che te sUtrakAra nIcenI gAthA dvArA matA cha.-"pubvamadiTTha" tyAdi. je padArtha pahelAM kadI joye na hoya, bIjA koInI pAsethI sAMbhaLe paNa na hoya, ane manathI jenI kalpanA paNa karI na hoya, evA padArthane eja samaye yathAvasthita rUpe jenA dvArA nizcaya thaI jAya e matinuM nAma autpattikI mati che. tenuM tAtparya e che ke A matine viSaya abAdhita hoya che. eTale ke buddhi samasta viSayane niHsaMdeha rUpe spaSTa kare che. gA. 2 zrI nandI sUtra Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 zAnacandrikATikA-zAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) autpattikyA buddhervAcanAntareNa punarudAharaNAni gAthAdvayenAha mUlam-bharahasila 1, paNiya 2, rukkhe 3, khuDDaga 4, paDa 5, saraDa 6, kAya 7, uccAre 8 gaya 9,ghayaNa 10, gola 11,khaMbhe 12, khuDDaga 13, maggitthi 14-15, pai 16, putte 17 // 4 // mahusittha 18, muddiyaM 19, ke 20, nANae 21, bhikkhu 22, ceDaganihANe 23 / sikkhA ya 24, atthasatthe 25, icchA ya mahaM 26, sayasahasse 26 // 5 // chAyA-bharatazilA 1, paNita 2, vRkSAH 3, kSullaka 4, paTa 5, saraTa 6, kAkoccArAH 7-8 / gaja 9, ghayaNa (bhANDa) 10, golaka 11, stambhAH 12, kSullaka 13, mAge 14, strI 15, pati 16, putrAH 17 // 4 // madhusiktha 18, mudrikA 19, aGkaH 20, jJAyaka 21, bhikSu 22, ceTakanidhAnAni 23 / zikSA 24, ca arthazAstram 25, icchA ca mahatI 26, zatasahasram 27 // 5 // TIkA-'bharahasila' ityAdi / asya gAthAdvayasyArthaH saptaviMzatikathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkAsamAptyanantaraM draSTavyAni // 4-5 // vainayikAlakSaNamAhamUlam-gAhA-bharanirattharaNa samatthA, tivggsutttthghiypeyaalaa| __ubhaologaphalabaI, viNayasamutthA havai buddhI // 1 // isake udAharaNa nimna prakAra haiM-' bharahasila 1' ityAdi / ina bAraha udAharaNoM kA spaSTarUpa se khulAsA TIkA ke antameM hai // 3 // vAcanAntara se bhI autpattikI buddhi ke sattAIsa udAharaNa isa prakAra haiM-'bharahasila 1, paNiya 2' ityAdi / ina sattAIsa udAharaNoM kA bhI khulAsA TIkA ke anta meM hai // 4 // 5 // 'aba vainayikI buddhi kA lakSaNa kahate haiM-'bharanittharaNasamatthA' ityaadi| tenA hrnne| nIce pramANe cha-" bharahasila 1" tyAhi mAra hA haraNane spaSTa rIte khulAse TIkAne aMte che. gA. 3 vAcanAtarathI paNa autpattikI matinA sattAvIsa udAharaNa nIce mujaba cha-"bharahasila 1praNiya 2" tyAhi. e sattAvIza udAharaNone khulAse paNa TIkAne aMte che . gA. 4 5 che ve vainayihI mati sakSa cha-"bharanittharaNasamatthA" chatyAdi zrI nandI sUtra Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 308 nandIsUtre chAyA-gAthA-bharanistaraNasamarthA, trivargasUtrArthagRhItapeyAlA (prmaannaa)| ubhayalokaphalavatI, vinayasamutthA bhavati buddhiH // 1 // TIkA-'bharanittharaNasamatthA' ityAdi / bharanistaraNasamarthA-bhara iva bharastasya nistaraNe samarthA, gurukAryasaMpAdanaM kAtarANAM duSkaraM bhavatIti gurukAryameva bhArasAdRzyAddhArastasya vahane dakSetyarthaH / tathA-trivargasUtrArthagRhItapeyAlA-trayo vargAstrivargAH, lokarUDhyA dharmArthakAmAH, teSAM sUtraM-tadarjanopAyapratipAdakaM sUtram , arthaH-tadarthazca, tau trivargamUtrAthau~, tayorgahItaM peyAlaM-pramANaM sAro vA yayA sA trivargasUtrArthagRhItapeyAlA, niitishaastrnipunnaa-ityrthH| nanu vainayikyA matestrivargasUtrArthagRhItasAratve satyazrutanizritatvaM nopapadyate, na hi zrutAbhyAsamantareNa trivargasUtrArthagRhItasAratvaM saMbhavatIti cet , ___ kaThina kArya kA saMpAdana karanA kAtaroM ke liye duSkara hotA hai ataH vaha bhArakI sadRzatA se bhAra kahA gayA hai, usake sampAdana karane meM dakSa, tathA dharma, artha evaM kAma ke upArjana ke upAya batalAne vAle sUtra aura unake artha kA jisake dvArA sAra grahaNa kiyA jAsake aisI, arthAt nItizAstra meM nipuNa, tathA isa loka evaM paraloka meM sundara phala denevAlI vinaya se utpanna vainayikI buddhi kahalAtI hai| zaMkA-jaba Apa vainayikI buddhi ko trivarga ke upAya ko batalAne vAle sUtra artha kA sAra grahaNa karane vAlI kahate haiM to phira yaha azrutanizrita kaise mAnI jA sakatI hai, kyoM ki zruta ke abhyAsa ke vinA trivarga ke svarUpa kA samajhanA saMbhavita nahIM ho sakatA hai| - kaThina kAryonuM saMpAdana karavuM e kAyarene mATe duSkara hoya che tethI te bejA samAna hovAthI bhAra kahela che. tenuM saMpAdana karavAmAM dakSa, tathA, dharma, artha ane kAmanA upArjanane upAya darzAvanAra sUtro ane temanA arthane jenA vaDe sAra grahaNa karI zakAya evI, eTale ke nItizAstramAM nipuNa, tathA Aleka ane paralokanA suMdara phaLa denArI vinayathI utpanna thayelI matine nacikI mati kahe che. zaMkA-je Apa vanayikI matine trivarganA upAyane batAvanArI sUtra arthane sAra grahaNa karanArI kahe che te pachI te amRtanizrita kevI rIte mAnI zakAya, kAraNa ke kRtanA abhyAsa vinA trivarganAM svarUpane samajavAnuM saMbhavita hoI zakatuM nathI ? zrI nandI sUtra Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-shaanbhedaaH| (sromokSasamarthanam ) 309 ucyate-iha prAyovRttimAzrityAzrutanizrutatvamuktam , ataH svalpazrutanizri tatvasadbhAve'pi na ko'pi dossH| tathA-ubhayalokaphalavatI-ubhayaloke-ihaloke paraloke ca, phalavatI-phaladAyinI, vinayasamutthA=vinayodbhavA vainayiko buddhirbhavati // 1 // saMprati ziSyAnugrahArtha vainayikImateH svarUpamudAharaNaiH pradarzayati malam-gAhA-nimitte 1, atthasatthe 2, ya, lehe 3, gaNie 4, ya kUva 5, asse 6 ya / gadabha 7, lakkhaNa 8, gaMThI 9, agae 10, rahie 11 ya gaNiyA 12 ya // 2 // chAyA-nimittam 1, arthazAstraM 2 ca, lekho 3, gaNitaM ca 4, kUpAzvau ca 5-6 / gardabha 7, lakSaNa 8, granthyagadAH 9-10, rathikazca 11, gaNikA 12 c||2|| tathAgAhA-sIyA sADI dIhaM ca taNaM, avasavvayaM ca kuMcassa 13 / nivvodae 14ya goNe,ghoDagapaDaNaMca rukakhAo 15 // 3 // chAyA-zItA zATI dIrgha ca tRNam apasavyakaM ca krozcasya 13 / nItodakaM 14 ca gauH, ghoTaka-patanaM ( maraNaM ) ca vRkSAt 15 // 3 // TIkA-'nimitte' ityAdigAthAdvayArthaH kathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkA'nte draSTavyAni // 2-3 // ___ uttara-vainayikI buddhi meM jo azrutanizritatA batalAI gaI hai vaha prAyovRtti ko Azrita karake batalAI gaI hai, arthAt isameM prAyaH karake azrutanizritatA hai, isaliye thor3e rUpameM yadi zrutanizritatA rahatI bhI hai tA bhI isameM koI doSa nahIM hai // 1 // uttara-vainAyikI matimAM je akRtanizcitatA batAvavAmAM AvI che te pravRttine AdhAre batAvAI che, eTale ke temAM prAyaH azratanizcitatA che, tethI jo temAM ceDA pramANamAM kRtanizcitatA paNa hoya to temAM koI ghoSa nathI. // // 1 // zrI nandI sUtra Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 nandI sUtre karmajAyA buddherlakSaNamAha mUlam - gAhA - uvaogadivasArA, kammapasaMgaparigholaNavisAlA / sAhukAraphalavaI, kammasamutthA havai buddhI // 1 // gAyA -- upayoga dRSTasArA, karmaprasaGgaparigholanavizAlA / sAdhukAra phalavatI, karmasamutthA bhavati buddhiH // 1 // TIkA- 'uvaogadiTThasArA ' ityAdi / upayogadRSTasArA = upayogaH vivakSite karmaNi manaso'bhinivezaH, tena dRSTaH sAraH tasyaiva karmaNaH paramArtho yayA, sA upayogadRSTasArA-abhinivezopalabdhakarma paramArthetyarthaH / tathA - karmaprasaGgaparigholanavizAlA - karmaNi prasaGgaH - karmaprasaGgaH, prasaGgo'bhyAsaH, parigholanaM = vicAraH, karmaprasaGgaparigholanAbhyAM vizAlA = vistAramupagatA / tathA sAdhukRtaM suSThukRtamiti vidvadbhiH kRtA = prazaMsA sAdhukAraH, tena phalavatI = sAdhukArapurassaraM jJAnAdilAbharUpaM phalaM yasyAH setyarthaH / karmasamutthA = karmajA buddhirbhavati // 1 // ziSyAnugrahArthamudAharaNaiH karmajAyAH svarUpaM varNayati mUlam heraNie 1, karisae 2, koliyaM 3, Dove 4, ya mutti 5, ghaya 6, pavae 7 / tunnAe 8, vaDDhaI 9, ya, pUiya 10, ghaDa11, cittakAre 12 ya // 2 // chAyA - hairaNyakaH 1 karSakaH 3, Dovatha ( davakArazca ) 4 mauktika - ghRtaplavakAH 5-6-7 / tunnAgo 8, varddhakizca 9, ApUpikaH 10, ghaTa - citrakArau ca 11 - 12 / / 2 // TIkA' heraNie ' ityAdi / asyA apyartha: dvaadshkthaankebhyo'vgntvyH| tAni ca kathAnakAni TIkA'nte draSTavyAni // 2 // aba bAraha udAharaNoM dvArA sUtrakAra isakA svarUpa pratipAdana karate haiM - ' nimitte ' ityAdi / tathA-'sIyA sADI ' ityAdi / ina donoM gAthAoMke sattAIsa dRSTAntoMkA spaSTIkaraNa TIkA ke antameM hai // 2-3 // have khAra udAharaNA dvArA sUtrakAra tenAM svarUpanuM pratipAdana kare che" nimitte " ityAdi. sIyA sADI " tyAhi. A banne gAthAnAM sattAvIza dRSTAMtAnuM spaSTIkaraNa TIkAne aMte gyAbhyuM che. // thA. 2 // 3 // zrI nandI sUtra Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - jJAnabhedAH / (strImokSasamarthanam ) pAriNAmikyA lakSaNamAha mUlam - gAhA -- aNumANaheudihaMtasAhiyA vayavivAgapariNAmA / hiyanisseyasa phalavaI, buddhI pariNAmiyA nAma // 1 // chAyA - anumAnahetudRSTAnta - sAdhikA, vayo vipAkapariNAmA / hitaniHzreyasaphalavatI, buddhiH pAriNAmikI nAma // 1 // 311 TIkA- 'aNumANa0 ' ityAdi / anumAna hetudRSTAntasAdhikA - anumAnamiha svArtham / anumAnapratipAdakaM vaco hetuH paJcAvayavavAkyarUpaH parArthAnumAnamityarthaH / aba sUtrakAra karmajA buddhikA svarUpa batalAte haiM- 'uvaogadiTThasArA' ityAdi / jisa buddhike dvArA kartavya karma - kArya kA manakI lagana pUrvaka acchI tarahase sAra grahaNa kara liyA jAtA hai, tathA jo buddhi, kArya ke abhyAsa aura usake vicArase vistArako prApta huI ho, evaM jisa buddhise saMsAra meM prazaMsA ho vaha buddhi karmajA kahalAtI hai // 1 // karmajA buddhike bAraha udAharaNa kahate haiM-' heraNie ' ityAdi / ina bAraha dRSTAntoMkA khulAsA TIkAke anta meM hai // 2 // aba pAriNAmikI buddhikA svarUpa kahate haiM-' anumANaheMu dihaMta ' ityAdi / anumAna hetu evaM dRSTAntake dvArA sAdhya arthako siddha karanevAlI, Umara ke anusAra puSTa honevAlI, tathA abhyudaya evaM niHzreyasarUpa phalavAlI buddhi pAriNAmikI buddhi hai // 1 // Duve sUtraGAra urbhanna bhatinuM sva35 matAve che-" uvaogadiTThasArA " tyAhi. je mati dvArA kavya ka-kAnA mananI lInatA pUrvaka sArI rIte sAra grahaNa karAya che, tathA je mati kAryanA abhyAsa ane vicArathI vistAra pAmI hAya, ane je matine lIdhe saMsAramAM prazaMsA thAya te matine kajAbhti uhe che. // // 1 // urbhalabhatinAM mAra udAharaNa Ahe che - " heriNae " tyAhi. e khAra chAntAnu spaSTIkaraNa TIkAne aMte Apyu che. ! gA. 2 5 have thothI pArizrAbhizrI bhatinuM sva35 he che - " aNumANa he udiTTha0 " ityAdi. anumAna; hetu ane dRSTAnta dvArA sAdhya ane siddha karanArI; umaranA pramANe puSTa thanArI, tathA abhyudaya ane niHzreyasarUpa phaLavALI matine pAri zAbhi bhati uDe che. // // 1 // zrI nandI sUtra Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nandIsUtre idamatra bodhyam-anumAnaM dvividhaM-svArtha parArtha ca / tatra svayameva nizcitAt sAdhanAt sAdhyajJAnaM svArthAnumAnam / paropadezamanapekSya svayameva nizcitAt pAka tarkAnubhUtavyAptismaraNasahakRtAd dhUmAdeH sAdhanAdutpannaM parvatAdau dharmiNi a. gnyAdeH sAdhyasya jJAnaM svArthAnumAnamityarthaH / yathA-parvato'yaM vahnimAn dhUmavatvAditi / ayaM hi svArthAnumAnasya jJAnarUpasyApi zabdenollekhaH, yathA 'ayaM ghaTaH' iti zabdena pratyakSasyollekho bhavati / ___ anumAna svArthAnumAna aura parArthAnumAnake bhedase do prakArakA batalAyA gayA hai| yahAM prakRtameM svArthAnumAna gRhIta huA hai| svArthAnumAnake pratipAdaka jo paMcAvayavarUpa vacana hai vaha hetu hai| yaha hetu parArthAnumAna hai| jahAM paropadeza kI apekSA vinA hI manuSya ko svayaM nizcita kiye gaye sAdhana se-jisa sAdhana kA sahAyaka pUrvakAlIna tAnubhUta vyApti kA smaraNa hotA hai usase-sAdhya kA jJAna hotA hai vaha svArthAnumAna hai| jaise-rasoIghara Adi meM bAra 2 dhUma aura vahni ke dekhane se anumAtA puruSa ko yaha dRDha dhAraNA bana jAtI hai ki jahAM 2 dhUma hogA vahAM 2 agni hogI, kAraNa ki jitanA bhI dhUma hotA hai vaha agni ke vinA utpanna nahIM hotaa| isa taraha dhUma aura vahni kI tarkase vyApti grahaNa kara jaba vaha kisI parvatAdika dharmI meM dhUmarUpa sAdhana ko dekhatA hai to use zIghra hI prAk tarkAnubhUta dhUma aura vahni kI vyApti kA smaraNa ho AtA hai / isake bala para vaha usa dhUmarUpa sAdhana se yaha jAna letA anumAna svArthanumAna ane parArthanumAnanA bhedathI be prakAranuM darzAvyuM che. ahIM prakRtimAM svArthonumAna grahaNa karAyuM che. svArthanumAnanuM pratipAdaka je paMcAvayavarUpa vacana che te hetu che. A heta parArthonumAna che. jyAM parapadezanI apekSA vinAja manuSyane svaye nizcita karela sAdhanathI je sAdhananuM sahAyaka pUrvakAlIna takanubhUta vyaktinuM smaraNa thavuM che te vaDe sAdhyanuM jJAna thAya che te svArthanumAna che. jema ke-rasoDAM AdimAM vAraMvAra dhumADe tathA agnine jevAthI anumAna karanAra puruSane e majabUta anumAna thAya che ke jyAM jyAM dhumADe hoya tyAM tyAM agni heya ja, kAraNa ke jeTale dhumADe thAya che te agni vinA utpanna thato nathI. A rIte dhumADe ane agninI takathI vyApti grahaNa karIne jyAre te kaI parvatAdika dhamamAM dhumADArUpa sAdhanane jove che te tene tarataja AgaLa tarkanubhUta dhumADA tathA agninI vyAptinuM smaraNa thaI Ave che. tenA AdhAre te dhumADArUpa sAdhana vaDe e jANI le che ke A zrI nandI sUtra Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - jJAnabhedAH (strImokSasamarthanam ) 313 paropadezamapekSya sAdhyajJAnaM tat parArthAnumAnam / yathA- parvato vahnimAna, ( pratijJA 1 ), dhUmAt, ( hetuH 2), yathA mahAnasam ( dRSTAntaH 3 ), tathA cAyam, ( upanayaH 4 ), tasmAt tathA ( nigamanam 5 ), ityAdi paJcAvayavavAkyaM yatra prayujyate, tat parArthAnumAnam / " hai ki isa parvata meM agni hai / yadi agni nahIM hotI to yaha avicchinna zAkhAvAlA dhUma jo dikha rahA hai vaha nahIM dikhtaa| svArthAnumAna yadyapi jJAnarUpa hotA hai parantu samajhAne ke liye hI vahAM vaha " parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAt " isa rUpa se zabdoM dvArA ullikhita kiyA gayA hai, jaise pratyakSa kA " ayaM ghaTaH isa zabda dvArA ullekha kiyA jAtA hai| jisa anumAna meM para ke upadeza kI apekSA karake sAdhana se sAdhya kA jJAna hotA hai vaha parArthAnumAna hai| jaise kisI se aisA jaba kahA jAtA hai ki dekho bhAI ! isa parvata meM agni hai, kyoM ki dhUma uTha rahA hai, jaise- rasoIghara meM dhUma uThatA rahatA hai to vahAM agni rahatI hai, usI prakAra parvata meM bhI aisA hI ho rahA hai, isaliye yahAM bhI agni hai / yaha paJcAvayava vAkya hai, kyoM ki parvata meM agni kA sadbhAva khyApita kiyA jA rahA hai ataH vaha pakSa hai, agni sAdhya hai, pakSa aura hetu kA samudAyarUpa kathana pratijJA kahalAtI hai / isaliye 'parvata agnivAlA hai' aisA kathana pratijJA huI 1 / 'dhUmavattvAt ' yaha paMcamyanta sAdhana huA 2 / mahAnasa dRSTAnta 3 / pakSameM hetu kA upasaMhAra patamAM agni che. jo agni na hota tA A avicchinna zAkhAvALA je dhumADA dekhAya che te dekhAta nahIM. A svArthAnumAna jo jJAnarUpa hAya che paNa samajAvavAne mATe ja ahIM tene parvato'yaM bahnimAn dhUmavattvAt rIteza dvArA udo urAyo che nevI rIte prtykss| " ayaM ghaTaH zabda dvArA ullekha karavAmAM Ave che. je anumAnamAM paradezanI apekSA karIne sAdhanathI sAdhyanuM jJAna thAya che te parArthAnumAna che. jemake jyAre kAi evuM kahe ke jue bhAI! A parvatamAM agni che, kAraNa ke dhumADA nIkaLI rahyo che, jema-raseADAmAMthI dhumADA nIkaLatA hAya tA tyAM agni rahela hAya che, eja pramANe patamAM paNa evuM thaI rahyuM che tethI tyAM paNa agni che. A paMcAvacava vAkaya che, kAraNa ke parvatamAM agninA sadbhAva sthApita karAi rahyo che tethI te pakSa che 1. agni sAdhya che 2. pakSa ane hetunA samudAyarUpa athanane pratijJA uDevAya che 1. dhUmavatvAt me paMyabhyanta sAdhana thayuM 2. 66 59 A "3 A na0 40 zrI nandI sUtra Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 nandIkhatre ___ athavA-anumAnaM-jJApakam , hetu:-kArakam-utpAdakam , dRSTAntaH-dRSTo'nto -nirNayo vastutattvasya yatra sa dRSTAntaH-udAharaNam , teSAmitaretarayogadvandvaH, anumAnahetudRSTAntAstaiH sAdhikA, anumAnahetudRSTAntaiH sAdhyamartha sAdhayati yA setyarthaH / tathA-vayovipAkapariNAmA-vayaH kAlakRtA dehAvasthA, tasya vipAkena-prakarSaNa, pariNAmaH-puSTatA yasyA sA tthaa| api ca hitaniHzreyasaphalavatI-hitam-abhyudayaH, tatkAraNaM vA, niHzreyasaM-mokSaH, tatkAraNaM vA, hitaniHzreyasAbhyAM phalavatI-saphalA, abhyudayamokSasAdhikA yA buddhiH sA pAriNAmikI nAma-nAmnA pAriNAmikItyarthaH // 1 // ziSyAnugrahArthamudAharaNaiH pAriNAmikyAH svarUpaM darzayitumAhamUlama-abhae1,sihi2, kumAre3, devI4, udiodae havai rAyA 5 / __ sAhU ya naMdiseNe 6, dhaNadatte 7, sAvaga 8, amacce 9 // 2 // upanaya 4 aura sAdhya kA upasaMhAra nigamana huA 5 / isa taraha zrotA ko paMcAvayavarUpa vAkya dvArA jo jJAna karAyA jAtA hai vaha parArthAnumAna kahalAtA hai| athavA-jo jJApaka hotA hai vaha anumAna 1, evaM jo kAraka hotA hai vaha hetu 2 / vastutattva kA nirNaya jisameM dekhA jAtA hai vaha dRSTAnta hai 3 / gAthA meM " anumAna-hetu-dRSTAnta" yahAM itaretara dvandva samAsa huA hai / kAlakRta dehAvasthA kA nAma vaya hai| isa taraha anumAna, hetu, dRSTAnta dvArA sAdhya artha ko siddha karane vAlI, vaya ke vipAka ke anurUpa pariNamanavAlI, evaM hita aura kalyANarUpa phalavAlI buddhi kA nAma pAriNAmikI buddhi hai / / mahAnasa duSTAta 3 pakSamAM hetune upasaMhAra 4. ane sAdhyane upasaMhAra nigamana tha 5. A rIte zrotAne paMcAvayavarUpa vAkya dvArA je jJAna karAvAya che te parArthanamAna kahevAya che. athavA (1) je jJApaka hoya che te anumAna ane (2) je kAraNa hoya che te hetu che. (3) vastutatvane nirNaya jemAM vAmAM mAve cha ta TAMta cha gAthAbhAM "anumAna-hetu-dRSTAnta mahataretara dvanda samAsa thayo che. kAlakRta dehAvasthAnuM nAma vaya che. A rIte anumAna, hetu, daSTAMta dvArA sAdhya arthane siddha karanArI, vayanA vipaka pramANe pariNAmanavALI, ane hita ane kalyANarUpa phaLavALI matinuM nAma pariNAmikI mati che jhA. zrI nandI sUtra Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-pAriNAmikabuddhesadAharaNAni. khamae10, amaccaputte 11, cANake12, ceva thUlabhadde 13 ya / nAsikasuMdarinaMde 14, vaire 15, pariNAmiyA buddhI // 3 // calaNA''haNa 16, AmaMDe 17, maNIya 18, sappe 19, ya khaggi 20 thUbhiMde 21 / pariNAmiyabuddhIe, evamAI udAharaNA // 4 // se taM assuyanissiyaM // sU0 26 // chAyA-abhayaH 1, zreSThikumArau 2-3, devI 4, uditodayo bhavati raajaa5| sAdhuzca nandiSeNaH 6, dhanadattaH 7, zrAvako'mAtyaH 8-9 // 2 // kSapako'mAtyaputraH-10-11, cANakyazcaiva 12, sthUlabhadrazca 13 / nAsikyasundarInandaH 14, vajraH 15 pAriNAmikI buddhiH // 3 // calanAhata16, AmaMDe-kRtrima AmalakaH17, maNizca 18, sarpazca19, khago20 stupendraH 21 / pAriNAmikyA buddhayA evamAdInyudAharaNAni // 4 // tadetadazrutanizritam // sU0 26 // TIkA-'abhae' ityAdi / AsAM tisRNAM gAthAnAmartha ekaviMzatikathAnakebhyo'vagantavyaH / tAni ca kathAnakAni TIkAnte draSTavyAni // 2-3-4 // tadetadazrutanizritaM matijJAnaM varNitam // atha zrutanizritamatijJAnamAha mUlam-se kiM taM suynissiyN?| suyanissiyaM cauvvihaM pnnnnttN| taM jahA-uggahe1, IhAra, avAo3, dhAraNA 4||suu027|| isake dRSTAnta isa prakAra haiM-'abhae' ityAdi gAthAtrayam / ina tIna gAthAoM ke ikkIsa udAharaNoM kA khulAsA TIkAke anta meM hai // 4 // isa prakAra yahAM taka azrutanizrita matijJAnakA varNana kiyA gayA hai| sU0 26 // aba sUtrakAra zrutanizrita matijJAnakA varNana karate haiM-se kiM taM suyanissiyaM ?' ityAdi / tanA dRSTAMta yA pramANe cha-"abhae0" tyAhie thA. me thaaenAM ekavIsa udAharaNanuM spaSTIkaraNa TIkAne aMte che mAruM A rIte ahIM sudhI mazrutanizrita bhatijJAna- varNana yu ch| sU. 26 // ve sUtrA2 zrutanizrita bhatijJAnanu varNana 42 cha-" se kiM taMsuyanissiya?" tyAhi. zrI nandI sUtra Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre chAyA-atha kiM tat zrutanizritaM ? / zrutanizritaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-avagrahaH 1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 // mU0 26 // TIkA-' se kiM taM ' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kiM tat zrutanizritamiti / pUrvanirdiSTasya zrutanizritasya matijJAnasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha'suyanissiyaM' ityaadi|shrutnishritN matijJAnaM caturvidhaM prajJaptam / tad yathA-avagrahaH1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 / tatrAvagrahaNamavagrahaH sAmAnyArthaparicchedaH / yad vijJAna sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranirdezyasvarUpakalpanArahitasya nAmajAtyAdikalpanArahitasya ca vastunaH paricchedakamekasAmAyikaM, so'vagrahaH, avyaktaM jJAnamiti ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! zrutanizrita matijJAnakA kyA svarUpa hai ? uttara-zrutanizrita matijJAna cAra prakArakA hai, ve usake cAra prakAra ye haiM-avagraha 1, IhA 2, avAya 3, aura dhAraNA 4 / vastukA sAmAnya rUpase jJAna honA isakA nAma avagraha hai / avagraha jJAnase aisI vastu gRhIta hotI hai ki jisameM jaba taka vaha avagrahake viSaya bhUtavAlI rahatI hai taba taka nAma jAti AdikI kalpanA nahIM hotI hai| avagraha kA kAla eka samaya mAtra hai| tAtparya-nAma jAti AdikI vizeSa kalpanAse rahita sAmAnya mAtra kA jJAna avagraha hai| jaise gADha aMdhakArameM kucha chU jAne para ' yaha kucha hai ' aisA jJAna / isa jJAnameM yaha nahIM mAlUma hotA ki kisa cIjakA sparza hai ?, isa liye isa avyakta jJAnakA nAma avagraha hai| yahI bAta "sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranirdezyasya" ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kI gaI hai / avagraha jJAnameM ziSya pUche che--he bhadanta! zrata nizcita matijJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-zratanizcita matijJAna nIce pramANe cAra prakAranuM che-(1) avagraha (2) ghaDA (3) sapAya bhane, (4) dhA29. pastunu sAmAnya35thI zAna thatte nu nAma avagraha che. avagraha jJAnathI evI vastu grahaNa thAya che ke jemAM jyAM sudhI te avagrahanA viSayabhUta vALI rahe che tyAM sudhI nAma jAti AdinI kalpanA thatI nathI. avagrahane kALa mAtra eka samaya ja che. tAtparya-nAma jAti AdinI vizeSa kalpanAthI rahita sAmAnya mAtranuM jJAna avagraha che. jema ke gADhA aMdhArAmAM koI vastune sparza thaI jatAM "A kaMIka che" evuM jJAna. A jJAnamAM e khabara paDatI nathI ke kaI cIjane sparza che? tethI A avyakta zAnana nAma 25vaha cha. me pAta " sAmAnyasya zabdarUparasAdibhiranidezyasya" zrI nandI sUtra Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-zrutanizritamati jJAnabhedAH / yAvat / Ihanam-vastunirNayArtha ceSTA IhA / nAmajAtyAdi vizeSakalpanArahitasAmAnyajJAnottaraM vizeSanizcayArtha vicAraNA / yathA-sparzanendriyeNa sparzasAmAnye jJAte sati, tadanu kIdRzo'yaM sparzaH ? kasyAyaM sparzaH ? kimayaM kamalanAlasparzaH, utAho bhujaGgamasparzaH ? iti gADhAndhakAre cakSuSmato'pi vicAraNA pravartate / nanu saMzayasya IhAyAzca kaH prativizeSaH ? kimayaM sthANuH Ahozcit puruSaH 1 tathA kimayaM kamalanAlasparzaH, uta bhujaGgamasparzaH, ityanizcayAtmakasya saMzayarUpatvAditi cet, vastu, rUpa rasa Adike dvArA anirdezya hotI hai, kAraNa ki yaha jJAna avyakta hotA hai 1 / / _vastuke nirNayake liye jo ceSTA hotI hai usakA nAma IhA hai| avagrahake dvArA nAma jAti Adi vizeSa kalpanAse rahita jo sAmAnya mAtra grahaNa kiyA gayA hai usake uttarakAlameM usI sAmAnyako vizeSarUpase nizcita karaneke liye jo vicAraNA hotI hai vaha IhA jJAna hai| jaise sparzana indriyake dvArA sAmAnya rUpase sparza gRhIta hone para aisI jo vicAraNA hotI hai ' yaha sparza kaisA hai ? kisakA hai? kyA kamalanAlakA hai ? athavA sarpakA hai' isa prakArakI vicAraNA gADha aMdhakArameM jo sUjhate bhI manuSya hote haiM unheM bhI ho jAyA karatI hai| zaGkA-saMzayameM aura IhA jJAnameM kyA bheda hai ? 'yaha sthANu hai ? yA puruSa hai' isa prakArakA jaise saMzaya hotA hai usI prakArakA 'kyA yaha kamalanAlakA sparza hai athavA sarpakA sparza hai ' aisA anizcayAtmaka e paMktio dvArA spaSTa karela che. avagraha jJAnamAM vastu, rUpa, rasa Adi dvArA anirdezya hoya che, kAraNa ke A jJAna avyakata hoya che. (1) vastunA nirNayane mATe je ceSTA thAya che tenuM nAma IhA che. avagraha dvArA nAma, jAti Adi vizeSa kalpanAthI rahita je sAmAnya mAtra grahaNa karAyela che tenA uttara kALamAM eja sAmAnyane vizeSarUpe nizcita karavAne mATe je vicAraNuM thAya che te IhAjJAna che. jema sparzana Indraya dvArA sAmAnyarUpathI sparza gRhIta thatAM evI je vicAraNA thAya che ke "A sparza kevo che? kone che ? zuM kamaLanALane che? athavA sarpane che?" A prakAranI vicAraNe gADha aMdhakAramAM je sUjatA manuSya hoya che temane paNa thayA kare che. zaMkA-saMzaya tathA IhA jJAnamAM ze bheda che? "A sthANu che ke puruSa che " A prakArane jema saMzaya thAya che e ja pramANe "zuM A kamaLanALane zrI nandI sUtra Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre ucyate - vastvapratipattirUpatvAdajJAnAtmakaH saMzayaH / IhA tu matijJAnabhedaH / idamaMtra tasvam - avagrahAduttarakAlamavAyAt pUrva sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukho'sadbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukhaca vastudharmavicAraNArUpo mativizeSa IhA / yathA pUrvaM sAmAnyataH zabde zrute sati, tadanu " prAyo'tra zabde madhuratvAdayaH zaGkhAdizabdadharmA vidyante, na tu karkazaniSThuratAdayo dhanuHzabdadharmAH " iti vicAraNArUpo mativizeSaH / yathA vA rUpaviSaye IhA - kazcidastaMgate savitari vane sthANuM IhA jJAna bhI hotA hai to phira isa anizcayAtmaka IhA jJAnameM saMzayarUpatA Ane se IhA jJAna saMzayarUpa hI ho gayA / 318 uttara- aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki saMzayajJAnameM vastu kI pratipatti nahIM hotI hai isa liye vaha ajJAnasvarUpa mAnA gayA hai, IhA aisI nahIM hai / kAraNa vaha matijJAnakA bheda hai / tAtparya isakA isa prakAra hai, avagrahajJAna ke bAda saMzaya hotA hai| usa saMzayako dUra karane ke liye jo prayatna hotA hai vaha IhA hai / jaba gADha aMdhakAra meM kisI vastu kA sparza hotA hai taba aisA vicAra hotA hai ki-' yaha sparza kamalanAla kA hai yA sapikA hai ?' yaha vicAra hI saMzaya hai / isa saMzayako dUra karane ke liye jo uttarakAlameM aisA vicAra AtA hai ki ' yaha sparza kamalanAlakA honA cAhiye, kAraNa ki yadi sAMpakA sparza hotA to vaha aisI sthiti meM phuphakAra' kiye vinA nahIM rhtaa| basa yahI vicAraNA IhA sparzI che ke sarpanA sparze che" evuM anizcayAtmaka ihAjJAna paNa hoya che te pachI A anizcayAtmaka IhAjJAnamAM saMzayarUpatA AvavAthI A IhAjJAna saMzayarUpa thaI gayu. uttara--ema kahevuM te ucita nathI, kAraNa ke saMzayajJAnamAM vastunI samajaNu paDatI nathI tethI te ajJAnasvarUpa manAMyuM che, IhA evI nathI. kAraNa ke te matijJAnane bheda che, tenu tAtparya A pramANe che-avagrahajJAna pachI saMzaya thAya che. e sazayane dUra karavAne mATe je prayatna thAya chete ihA che, jyAre gADha aMdhakAramAM kaI vastunA sparza thAya che tyAre evA vicAra thAya che ke66 A sparza kamaLanALane che ke sApanA che" A vicAra ja saMzaya che. A saMzayane dUra karavAne uttarakALamAM je evA vicAra Ave che ke " A sparza kamaLanALanA hovA joIe, kAraNa ke jo sApanA sparze hAta te te e paristhitimAM phuMphADo karyo vinA na raheta. " khasa eja vicaraNAne ihA kahe che, zrI nandI sUtra Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 jJAnavandrikATIkA-zrutanizritamati jnyaanbhedaaH| dRSTavAn , tatastasya vimarzaH samutpannaH-'kimayaM sthANuH puruSo vA' iti / ayaM vimarzaH saMzayarUpatvAdajJAnam / tato'sau tatra sthANau vallyArohaNaM pakSiNAM nilayana ca dRSTvA vicArayati-'sthANurayaM saMbhavati, vallyutsarpaNakAkAdi nilayanopalambhAt / haiN| isI bAtako TAkAkArane "avagrahAduttarakAlam avAyAt pUrvam " ityAdi paMktiyoM dvArA spaSTa kiyA hai / inake dvArA ve batalA rahe hai ki avagraha-jJAnase uttarakAlameM aura avAyase pahile sadbhUta artha ke upAdAnake sanmukha jhukA huA aura asadbhUta artha ke parityAgakI ora rahA huA yaha matijJAnakA vizeSarUpa IhA-jJAna hotA hai / jaise-kisI vyaktine pahile sAmAnyarUpa se zabda sunA, sunane para aisA khyAla hotA hai ki isa zabdameM prAyaH madhuratA Adi zaMkhadharma vidyamAna haiM, karkazatA niSThuratA Adi dhanuSa-zabdake dharma vidyamAna nahIM haiM, isaliye yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye / athavA eka vyaktiko vanameM sUryake asta ho jAne para jaba sthANuke dekhanese aisA khyAla hotA hai ki kyA sthANu hai yA puruSa hai'| isa khyAlake hone para na sthANukA nizcaya hotA hai aura na puruSakA hI, basa yahI saMzaya hai, parantu jaba usake dekhane meM yaha AtA hai ki yahAM para to vallIkA ArohaNa evaM pakSiyoMke ghosale haiM to phira vicArane lagatA hai ki yaha sthANu honA cAhiye, kyoM ki isa para valliyoM kA me pAtane TI2 " avagrahAduttarakAlam avAyAt pUrvam" tyAhi ptime| dvArA spaSTa karela che. temanA dvArA te batAve che ke avagraha jJAnanA uttarakALamAM bhane 'avAyanA paDasA sakta manA pAhAnanI ta25 jusa, mane ashbhUta arthanA parityAganI tarapha rahela A matijJAnanuM vizeSarUpa IhAjJAna hoya che. jema ke koI vyaktie pahelAM sAmAnyarUpe zabda sAMbhaLe, sAMbhaLatA evuM lAge che ke A zabdamAM sAmAnyarIte madhuratA Adi zaMkhadharma vidyamAna che, karkazatA niSpharatA Adi dhanuSa-zabdanA dharma vidyamAna nathI, tethI te zaMkhane avAja have joIe. athavA eka vyaktine vanamAM sUryAsta thaI javAthI jyAre sthANune jevAthI evuM lAge che ke "zuM A sthANu che ke puruSa che" A vicAra AvatA sthANune paNa nirNaya thatuM nathI ane puruSane paNa nirNaya thatuM nathI. basa eja saMzaya che, paNa jyAre tenA jevAmAM e Ave che ke ahIMyA te latAo caDelI che ane pakSIonA mALA paNa che tyAre te vicAravA lAge che ke A sthANuM hovuM joIe kAraNa ke tenA upara latAo zrI nandI sUtra Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nandI sUtre tathA saMbhavasya paryAlocanaM karoti - astAcalAntarite savitari ISattamasi prasarati mahAraNye'smin sthANurayasaMbhAvyate na tu puruSaH, ziraH kaNDUyanagrIvAcalanAdestadvathavasthApaka hetorabhAvAd, IdRze ca pradeze'syAM velAyAM prAyastasyA saMbhavAt / tasmAt sthANunA'tra sadbhUtena bhAvyaM na tu puruSeNa / taduktam / araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAti samAnanAmnA // 1 // = 5 vyAkhyA - pUrvArdha spaSTam / tat = tasmAt etena dRzyamAnavastunA, prAyaH smarArAtisamAnanAmnA - smarasya = kAmasya, arAtiH = zatruH zivastasya samAna nAmnA, samAnaM nAma 'sthANu' - riti tena nAmnA bhAvyam / tatra hetuM pradarzayan vizeSaNamAhakhagAdibhAjeti / pakSyAdinivAsayuktenetyarthaH // 1 // car3hanA aura kaue Adi pakSiyoM ke ghosale spaSTa dIkha rahe haiN| yahAM jaba sUrya asta ho rahA hai aura thor3A 2 aMdhakAra chA rahA hai to isa mahAraNya meM yaha sthANu kI hI saMbhAvanA hai, puruSa kI nahIM, kAraNa ki puruSa ke sadbhAvakhyApaka jo zirakA khujAnA hAtha grIvA Adi kA calAnA Adi dharma haiM ve nahIM ho rahe haiM, ataH aise pradeza meM isa samaya prAyaH manuSya ke sadbhAvanA kI saMbhAvanA nahIM hotI hai, isaliye yaha sthANu hI honA cAhiye, puruSa nahIM / kahA bhI hai "araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAtisamAnanAnnA " // 1 // caDelI che, ane kAgaDA vagere pakSIonA mALA spaSTa dekhAya che. ahIM jyAre sUrya asta pAmI rahyo che ane AchA Ache. adhakAra chavAi rahyo che tyAre A mahAraNyamAM A sthANunI ja saMbhAvanA che, puruSanI nahIM, kAraNa ke puruSanu astitva darzAvanAra mAthuM khaMjavALavu, hAtha DAka AdinuM halanacalana Adi dhama che te jaNAtAM nathI, tethI AvA pradezamAM A samaye sAmAnya rIte manuSyanA astitvanI saMbhAvanA nathI, tethI e sthANu ja hAvu joie, puruSa nahIM. hyuM pazu che 66 'araNyametat savitA'stamAgato, na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA, bhAvyaM smarArAtisamAnanAmnA " // 1 // zrI nandI sUtra Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-zrutanizritamati shaanbhedaaH| 321 etAdRzaM jJAnam 'IhA' ityucyate, nizcayAbhimukhatvena saMzayAduttIrNatvAt , sarvathA nizcaye'vAyaprasaGgena nizcayAdadhovartitvAceti saMzayehayoH prtivishessH| yathA vA-'ayaM manuSyaH' ityavagRhIte sati, tatra sadbhUtavizeSArthaparyAlocanaM bhavati, yathA tatra-'kimayaM dAkSiNAtyaH ? kiM vA'yamaudIcyaH?' iti saMzayasya nirAkaraNArthaM bhavati / ayaM dAkSiNAtyo bhavitumarhati, taddezIyaveSAdisamanvitatvAt ,iti 2 / ___ arthAt-yaha nirjana araNya hai, sUrya bhI asta ho gayA hai, isaliye isa samaya yahAM manuSya kI saMbhAvanA nahIM hai, ataH ghosale aura latAoM se yukta yaha sthANu hI honA cAhiye // 1 // isa zloka meM jo 'smarArAtisamAnanAmnA' yaha pada hai, usakA artha hai-smarArAti-mahAdeva ke nAma sadRza nAmavAlA arthAt sthANu / isa prakAra jo vastu ke nirNaya karane kI ora jhukatA huA jJAna hai usI kA nAma IhA hai| saMzaya meM aura IhA meM isa taraha bheda ho jAtA hai-saMzaya meM nirNaya kI tarapha jhukAva nahIM hai taba ki IhA meM hai| IhA meM sarvathA nizcaya nahIM hai| aisA nizcaya to avAyajJAna meM hai, isIliye IhA ko avAyajJAna se pahile mAnA hai| isI taraha jaba avagrahajJAna kA viSaya 'yaha manuSya hai' aisA hotA hai taba vahAM para bhI sadbhUta vizeSa artha kI paryAlocanA hotI hai jaise yaha manuSya daNikSa kA hai athavA uttara kA hai| jaba isa prakAra kA avagraha ke pazcAt saMzayajJAna hotA hai taba usake nirAkaraNa ke liye jo aisA jJAna hotA hai ki-'yaha eTale ke-A nirjana vana che, sUrya paNa asta pAme che, tethI A samaye ahIM manuSyanI saMbhAvanA nathI, tethI mALAo ane latAothI yukta sthANu ja DAmadhye 20 mAre "smarArAti samAnanAmnA" se 54 che, tenA ma mA pramANe cha-smarorAti mahAvanA nAma samAna nAmavANu sthAna. 2 rIta stuna nirNa karavAnI tarapha DhaLatuM je jJAna che tenuM nAma che. saMzayamAM ane IhAmAM mAzate tazakta 5 cha-saMzayamA niyanI ta26 pApA nathI tyAre IhA mAM che. IhAmAM taddana nizcaya nathI. e nizcaya te javAyajJAna mAM ja che. tethI IhA ne avAyajJAna nI mAga mAnera che. me rIte nyAre avaghaDa jJAnanA viSaya "A manuSya che" e hoya che tyAre temAM paNa sadbhUta vizeSa arthanI paryAlacanA thAya che, jemake "A manuSya dakSiNane che ke uttara che" jyAre A prakAranA avagraha pachI saMzayajJAna thAya che tyAre tenA nivAraNane mATe je evuM jJAna thAya che ke-"e dakSiNa dezano hovo joIe, kAraNa ke dakSiNadezamAM na0 41 zrI nandI sUtra Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nandIsatre tathA - avagrahItArthasya nirNayarUpo'dhyavasAyo'vAyaH / avAyaH, nirNayaH, nizcayaH, avagamaH, iti paryAyAH / yathA-ayaM zabdaH zaMkhasyaiva, ityAdinizcayAmosaatasvAya ityucyate 3 | nirNItArthavizeSasya dhAraNaM dhAraNA / sA ca tridhA - avicyutiH 1, vAsanA 2, smRti 3 ca / tatra tadupayogAdavicyavanam - avicyutiH / sA cAntarmuhUrtapramANA // 1 // tatastayA Ahito yaH saMskAraH sA vAsanA / sA ca saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM dakSiNa deza kA honA cAhiye, kAraNa dakSiNa deza meM jisa prakAra kI veSabhUSA hotI hai usa prakAra kI veSabhUSA se yaha susajjita hai / ' tathA avagraha se gRhIta artha kA nirNayarUpa jo adhyavasAya hai vaha avAya hai / jaise 'yaha zabda zaMkha kA hI hai / ' athavA 'yaha sthANu hI hai' Adi / isa prakAra nizcayAtmaka bodha kA nAma avAya hai / nirNaya, nizcaya, avagama, ye saba avAya ke hI paryAyavAcI zabda haiM / avAya - nizcaya - kucha kAla taka kAyama rahatA hai phira viSayAntara meM mana calA jAtA hai isase vaha nizcaya lupta ho jAtA hai, vaha aise saMskAra ko DAla jAtA hai ki jisase Age kabhI koI yogya nimitta milane para usa nizcita viSaya kA smaraNa ho AtA hai / isa nizcaya kI satata dhArA, tajjanyasaMskAra aura saMskArajanya smaraNa, mati ke ye saba vyApAra dhAraNA hai / isI bAta kA khulAsA karate hue TIkAkAra kahate haiM kinirNIta arthavizeSa kA dhAraNa hI dhAraNA hai / isa dhAraNA ke avicyuti, vAsanA aura smRti, isa taraha tIna bheda haiM / avAyadvArA nizcita artha je jAtanA paheraveza hAya che te prakAranA paheraveza teNe dhAraNa karela che" tathA avagrahathI grahaNa karela athanA niNaeNyarUpa je adhyavasAya (prayatna) che te avAya che. prema hai " mA zabda zaMbho 4 che" athavA " mA sthAyu 4 che " mAhi. A rIte nizcayAtma bodhanaM nAma avAya che. nirNaya, avagama, bhe adhA avAyana paryAyavAcI zabda che avAya - nizcaya uTalo samaya sudhI kAyama rahe che pachI mana viSayAntaramAM cAlyuM jAya che, tethI te nizcayanA lepa thAya che, paNa te evA saMskAra mUkI jAya che ke jethI AgaLa kAi caiAgya nimitta maLatAM te nizcita viSayanuM smaraNa thaI Ave che. "A nizcayanI satata dhArA, tenAthI janita saMskAra ane saMskArajanita smaraNu "matinA e saghaLA vyApAra dhAraNA che. eja vAtanuM spaSTIkaraNa karatA TIkAkAra kahe che ke--niIta ardha vizeSanuM grahaNu ja dhAraNA che, A dhAraNAnAM A rIte traNa zrI nandI sUtra Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - zrutanizritamati jJAnamedAH / 323 yAvadbhavati / / 2 / / tataHkAlAntare kutazcit tAdRzArthadarzanAdikAraNAt saMskArasyo - dbodhe yad jJAnamudayate, yathA 'tadevedaM yanmayA prAgupalabdham' ityAdirUpaM sA smRtiH // 3 // etAzva - avicyuti-vAsanA - smRtayo dhAraNAlakSaNasAmAnyAnvarthayogAd dhAraNAzabdavAcyAH / uktaMca " tayaNaMtaraM tayatthA - 'viccavaNaM jo ya vAsaNA jogo / kAlaMtareya jaM puNa, aNusaraNaM dhAraNA sA u" // 1 // chAyA - tadanantaraM tadarthAvicyavanaM yazca vAsanAyogaH / kAlAntare ca yat punaranusmaraNaM dhAraNA sA tu // 1 // meM avAya ke bAda jabataka upayoga kI dhArA kAyama rahatI hai, isakA nAma avicyuti hai / avicyuti kA kAla antarmuhUrta kA hai / isa avicyuti se jo saMskAra AtmA meM sthApita kara diyA jAtA hai usakA nAma vAsanA hai / vAsanA saMkhyAta asaMkhyAta kAla taka rahatI hai| isa vAsanA se yaha bAta hotI hai ki kAlAntara meM kisI tAdRza artha ke dekhanerUpa kAraNa se saMskAra kI udbhUti ho jAtI hai| usase aisA jJAna hotA hai ki yaha vastu vahI hai ki jisako maiMne pahile dekhA thA / isa taraha kA jJAna hI smRti hai / avicyuti, vAsanA aura smRti, ina tInoM meM dhAraNA kA sAmAnya lakSaNa rahatA hai, isaliye ye tInoM bheda dhAraNAsvarUpa mAne gaye haiM / kahA bhI hai 1 " tayaNaMtaraM tayatthA'viccavaNaM jo ya vAsaNA jogo / kAlaMtare ya jaM puNa, aNusaraNaM dhAraNA sA u " // 1 // leha che - (1) avicyuti (2) vAsanA mane (3) smRti. 'vAya' dvArA nizcita amAM avAyanI pachI jyAM sudhI upayAganI dhArA kAyama rahe che, tenuM nAma avicyuti che. avicyutinA kALa antarmuhUtanA che. A avismruti vaDe je saMskAra AtmAmAM sthApita karAya che tenuM nAma vAsanA che. saMkhyAta asaMkhyAta kALa sudhI rahe che. A vAsanAthI e vAta khane che ke kALAntare kAI tAdeza ane dekhavArUpa kAraNe saMskAranI utpatti thai jAya che. tenAthI evu jJAna thAya che ke A vastu eja che ke jene meM pahelAM joI hatI. A prakAranuM jJAna ja smRti che. avicyuti, vAsanA ane smRti,e traNemAM dhAraNAnuM sAmAnya lakSaNa rahe che, tethI te traNe bheda dhAraNAsvarUpa mAnavAmAM AvyA che. kahyuM paNa che<< tayaNaMtara tattho'viccavaNaM joya vAsaNA jogo / kAlaM tare yajaM puNa, aNusaraNaM dhAraNA sA u " // 1 // zrI nandI sUtra Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nandIsUtre vyAkhyA-tasmAdavAyAdanantaraM-tadanantaraM yat tadarthAdavicyavanam-upayogamAzrityAbhraMzaH // 1 // tathA yazca jIvena saha vAsanAyA yogaH-sambandhaH // 2 // tathA yacca tasyArthasya kAlAntare punarindriyairupalabdhasya, tathaiva-indriyairanupalabdhasya vA manasA'nusmaraNaM-smRtirbhavati // 3 // seyaM trividhA'pyarthasyAvadhAraNarUpA dhAraNA vijnyeyaa| ayaM bhAvArtha:--avAyena nizcite'rthe tadanantaraM yAvadadyApi tadarthopayogaH sAtatyena vartate, na tu tasmAnivartate tAvat tadarthopayogAdavicyutirnAma, sA dhAraNAyAH prathamabhedo bhavati 1 / tatastasyArthopayogasya yadAvaraNaM karma tasya kSayopazamena jIvo yujyate, yena kAlAntare indriyavyApArAdisAmagrIvazAt punarapi tadarthopayogaH smRtirUpeNa prAdurbhavati, sA ceyaM tadAvaraNakSayopazamarUpA vAsanA nAma dvitIyasta bhedo bhavati 2 / kAlAntare ca vAsanAvazAt tadarthasyendriyarupalabdhasya, athavA tairanupalabdhasyApi manasi yA smRtirAvirbhavati, sA tRtIyastabheda 3 iti / evaM tribhedA dhAraNA vijnyeyaa| iha tu zabdA'vagrahAdibhyo vizeSadyotanArthaH ||1||muu026|| // iti zrutanizritamatijJAnabhedAH // isa gAthA kA artha isa prakAra hai-avAya ke bAda avAyagRhIta artha meM upayoga kI apekSA ko lekara jo upayoga kI dhArA kA avicyavana hotA hai 1 / tathA jIva ke sAtha vAsanA kA jo saMbaMdha hotA hai 2 / pazcAt kAlAntara meM indriyoM dvArA upalabdha hone para athavA nahIM hone para mana se jo usa artha kI smRti hotI hai 2 / isa taraha vividharUpa se jo artha kA avadhAraNa hotA hai vahI dhAraNA hai| bhAvArtha isa kA isa prakAra hai-avAya ke dvArA nizcita hue padArtha meM usake bAda jayataka nirantara usa padArtha kA jo upayoga banA rahatA hai so isa upayoga kA banA rahanA hI avicyuti hai / yaha dhAraNA kA A gAthAne artha A pramANe che-(1) "avAya pachI avAyagrahIta arthamAM upayoganI apekSAne laIne je upaganI dhArAnuM avicyavana thAya che. tathA (2) jIvanI sAthe vAsanAne je saMbaMdha thAya che, (3) pachI kAlAntare Indriyo dvArA upalabdha thatA athavA na thatA mana vaDe te arthanI je smRti thAya che, A rIte trividharUpe je arthanuM avadhAraNa thAya che eja dhAraNA che. tene bhAvArtha A pramANe che-avAya dvArA nizcita thayela padArthamAM tenA pachI jyAM sudhI niraMtara te padArthane je upaga kAyama rahe che te upaganuM kAyama rahevuM te avismRti che. A dhAraNAne pahele bheda che 1. A artho zrI nandI sUtra Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - avagrahamedAH / 325 // atha avagrahabheda nirUpaNam // mUlam - se kiM taM uggahe ? / uggahe duvihe paNNatte; taM jahAatthuggahe ya, vaMjaNuggahe ya // chAyA - atha kaH so'vagrahaH ? / avagraho dvividhaH prajJaptaH / tad yathA arthAvagraca, vyaJjanAvagrahazca // mu0 27 // 27 // TIkA--' se kiM taM uggahe0 ' ityAdi / atha kaH so'vagrahaH - avagrahasya kiM svarUpamiti ziSyapraznaH / uttaramAha' uggahe duvihe ' ityAdi / avagraho dvividhaH prajJaptaH / tad yathA - arthAvagrahaH, prathama bheda hai 1 / isa arthopayoga kA jo AvaraNa karane vAlA karma hai usakA kSayopazama honA yaha vAsanA hai / vAsanA ke bala para hI kAlAntara meM jIva usa artha ke upayoga se vAsita banA rahatA hai, aura usa padArtha kI smRti kiyA karatA hai yaha vAsanA dhAraNA kA dvitIya bheda hai 2 / kAlAntara meM jaba usa dRSTa padArtha ke sAtha indriyoM kA saMbaMdha hotA hai athavA nahIM hotA taba bhI jIva mana meM jo usa padArtha kA smaraNa karatA hai yaha smRti dhAraNA kA tRtIya bheda hai 3 | isakA phalitArtha kevala itanA hI hai ki avAya ke bAda usa dRSTa padArtha kA AtmA meM jo upayoga banA rahatA hai vaha avicyuti 1, aura isa avicyuti se usake AvAraka karmakA kSayopazama honA yaha vAsanA 2, aura vAsanA ke bala para usa padArtha kA smaraNa honA yaha smRti hai 3 / isa prakAra se dhAraNA ke tIna bheda haiN| isa taraha ye zrutanizrita matijJAna ke bheda haiM / sU0 26 // paceAgatuM je AvaraNa karanAra karma che tenA yeApazama thavA te vAsanA che. vAsanAnA maLe ja kALAntare jIva te arthAMnA upayAgathI vAsita banI rahe che, ane e padAthanI smRti karyAM kare che. A vAsanA dhAraNAne bIje bheda che 2. kAlAntare jyAre te joyela padArthanI sAthe IndriyAnA saMbaMdha thAya che ke thatA nathI tyAre paNa jIva manamAM e padArthanuM je smaraNa kare che e smRti dhAraNAnA trIjo bheda che 3. tenuM tAtparya phakta eTaluM ja che ke-(1) avAyanI pachI te joyela padAnA AtmAmAM je upayAga kAyama rahe che te avicyuti, ane (2) te avicyutithI tenuM AvaraNa karanAra karmonA kSayepazama thavA te vAsanA, ane (3) vAsanAne maLe te padArthanuM smaraNa thavu te smRti che. A rIte dhAraNAnA traNa bheda che A rIte e zrutanizcita matijJAnanA bheda che ||sU,26) zrI nandI sUtra Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre vyaJjanAvagrahazveti / arthasyavastuno'vagrahaH - avagrahaNaM sAmAnyajJAnam, arthAvagrahaH, rUpAdisakala vizeSa nirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrArthagrahaNAmekasAmakiyamiti bhAvArtha: ||1|| tathA - artho vyajyate = prakaTIkriyate 'nena, ghaTaH pradopeneveti vyaJjanam / taccopakaraNendriyasya zrotrAdeH zabdAdipariNatadravyANAM ca parasparaM sambandhaH, yataH sambandhe sati so'rthaH zabdAdirUpaH zrotrAdIndriyeNa vyaJjayituM= jJApayituM zakyate, nAnyathA, tatazca sambandho vyaJjanam / vyaJjanena= aba sUtrakAra avagraha ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM - ' se kiM taM uggahe' ityAdi / , 326 ziSya 'pUchatA hai - pUrvanirdiSTa avagraha kA kyA svarUpa hai ? uttaraavagraha do prakAra kA batalAyA gayA hai / arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha | jisameM vastu kA sAmAnyajJAna hotA hai vaha arthAvagraha hai / isameM rUpAdika sakala vizeSoM se nirapekSa aise anirdezya sAmAnya mAtra artha kA grahaNa hotA hai| isakA kAla eka samaya hai 1 / jisa prakAra pradIpa se ghaTapaTAdika arthoM kI abhivyakti hotI hai usI prakAra jisake dvArA arthakI vyaJjanAabhivyakti hotI hai vaha vyaJjana hai / yaha vyaMjana upakaraNendriya jo zrotra Adika haiM unakA aura unake viSayabhUta zabdAdikoM kA paraspara sambandhasvarUpa mAnA gayA hai / arthAt - upakaraNendriyakA viSaya ke sAtha sambandha honA yaha vyaJjana hai / indriya aura padArthoM kA sambandha hone para hI indriyoMkA zabdAdirUpa viSaya, zrotrAdika indriyoMdvArA jJApita kiyA jA sakatA hai, anyathA nahIM, ataH sambandhakA nAma vyaJjana hai / indriya Duve sUtrAra avazraDunA lehonu ni3 re che-" se kiM taM ugAhe" tyAhi. ziSya pUche che-pUrvanirdiSTa avagrahanuM zuM svarUpa che? uttara---avagraha e prakAranA darzAvyA che-arthAvagraha ane vyaMjanAvagraha jemAM vastunuM sAmAnya jJAna thAya che te arthAvagraha che temAM rUpAdika samasta vizeSAthI nirapekSa evA anirdezya sAmAnya mAtra arthanuM grahaNa thAya che. tenA kALa eka samaya che 1. je prakAre dIvA vaDe ghaTa, paTa Aphri arthAnI abhivyakti thAya che eja rIte jenA dvArA arthanI vyaMjanA--abhivyakti thAya che te vyaMjana che, te vyaMjana zrotra Adi upakaraNendriyA ane temanA viSayabhUta zabdAdinu paraspara sa MbaMdhasvarUpa mAnavAmAM Avela che. eTale ke upakaraNendriyane viSayanI sAthe samdha thavA te trya Mjana che. Indriya ane padArthonA saMbaMdha thatA ja IndriyAne zabdAdi rUpa viSaya, zrAtrAdika indriyAdvArA jANI zakAya che, khIjI rIte nahIM, tethI saMbadhanuM nAma vyaMjana che. zrI nandI sUtra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 shaancndrikaattiikaa-avgrhmaidaaH| sambandhena avagrahaNaM-sambadhyamAnasyazabdAdi rUpasyArthasyAvyaktarUpaH paricchedo vyajanAvagrahaH, athavA vyajyante jJAyante iti vyaJjanAni, zabdAdirUpA arthAH, teSAmupakaraNendriyasaprAptAnAmavagrahaH avyaktarUpaH paricchedo vyaJjanAvagrahaH / athavA -arthoM vyajyate'nena, ghaTaH padIpena iveti vyaJjanam- upakaraNendriyaM, tena svasambasyArthasya zabdAderavagrahaNam avyaktarUpaH paricchedo vyanaa'vgrhH| upakaraNeaura padArthake saMbaMdharUpa vyaJjana dvArA jo zabdAdikarUpa arthakA sarvaprathama ati-alpa mAtrAmeM avagraha-pariccheda hotA hai vaha vyaJjanAvagraha hai| tAtparya yaha hai ki-prArambhameM jJAnakI mAtrA itanI alpa hotI hai ki usase "yaha kucha hai " aisA sAmAnya bodha bhI nahIM hone pAtA hai, isI kA nAma avyakta pariccheda hai, aura yahI vyaJjanAgraha hai| athavA-"vyajyante-jJAyante iti vyaJjanAni-zabdAdirUpAH" arthAt-isa vyutpattike anusAra vyaJjanakA artha zabdAdikarUpa artha hai, kyoM ki ve hI avyaktarUpase vyaJjita kiye jAte haiM / isa taraha ina vyaJjanoMkA upakaraNendriyoM ke viSayabhUta hone para jo avyaktarUpase grahaNa hotA hai vaha vyaJjanAgraha hai| athavA-" artho vyajyate-prakaTI kriyate'nena ghaTaH pradIpeneveti vyaanama" isa vyutpattike anusAra vyajana zabda kA artha upakaraNa-indriya bhI hotA hai, kAraNa ki upakaraNa-indriyake dvArA zabdAdika viSayarUpa artha avyaktarUpase grahaNa kiye jAte haiM / yahI vyaJjanAvagraha hai| upkIndriya ane padArthanA saMbaMdharUpa vyaMjana dvArA je zabdAdika rUpa ane sarvaprathama atialpamAtrAmAM avagraha-pariccheda thAya che te vyaMjanAvagraha che. tAtparya e ke-prAraMbhamAM jJAnAnI mAtrA eTalI ochI hoya che ke tenA vaDe A kaMIka che" e sAmAnya baMdha paNa thavA pAmate nathI, enuM ja nAma sayata pariche cha, mana me vyasanAva 2. 4241-" vyajyante-jJAyante iti vyaJjanAni-zabdAdi rUpAH " meTa 21 vyutpattiprabhArI vyasanI ma shhaadikarUpa artha che, kAraNa ke temane ja avyaktarUpe vyaMjita karAya che. A rIte e vyaMjanenuM upakaraNendriyane viSayabhUta thaIne je avyaktarUpe grahaNa thAya cha te vyasanAva cha. mathA-" artho vyajyate-prakaTI kriyate'nena ghaTaH pradIpeneveti vyaJjanam " 241 vyutpatti pramANe vyasana Avo ma 35429 dhandriya zrI nandI sUtra Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nandIsUtre ndriya-zabdAdyarthasambandhe sati prathamasamayAdArabhya, arthAvagrahAta pAka yA suptamattamUcchitAdipuruSANAmiva zabdAdidravyasambandhamAtraviSayA kAcidavyaktA jJAnamAtrA sA vyaJjanAvagrahaH / sa caantrmuhuurtprmaannH| nanu-vyaJjanAvagrahakAle kimapi saMvedanaM na saMvedyate, tat kathamasau jJAnarUpaH syAt ?, ucyate--avyaktatvAnna saMvedyate, tato na kazciddoSaH / tathAhi-yadi prathamasamaye'pi zabdAdipariNatadravyairupakaraNendriyasya sabandhe kAcidapi jJAnamAtrA na bhavet , tato dvitIye'pi samaye na bhavet vizeSAbhAvAt / yAvaccaramasamaye'pi / atha yadi caramasamaye jJAnamarthAvagraharUpaM jAyamAnamupalabhyate, tadA mAgapi kvApi kiyatI jJAnamAtrA bhavatIti mantavyam / raNa-indriyakA zabdAdikarUpa apane viSayake sAtha sambandha honepara prathama samayase le kara arthAvagrahake pahile 2 jo unakA bahuta hI kama alpa mAtrAmeM jJAna hotA hai, jaise-supta, matta evaM mUJchita vyaktiyoMko padArtha kA sambandha hone para alpa mAtrAmeM avpakta bodha hotA hai usakA nAma vyaJjanAvagraha hai / isakA kAla antarmuhUrtakA hai| zaGkA-vyajanAvagrahake samayameM jaba "yaha kucha hai" aisA sAmAnya bodha bhI nahIM hone pAtA hai to phira usako jJAnarUpa kyoM kahA? arthAt jaba vyajanAvagraha ke kAla meM jJAnakA thoDAsAbhI saMvedana-anubhavana nahIM hotA hai to phira vaha jJAnarUpa kaise mAnA jA sakatA hai ki jisase yaha matijJAnakA eka bhedarUpa mAnA jA sake? / dvArA zabdAdika viSayarUpa artha avyaktarUpe grahaNa thAya che. eja vyaMjanAvagraha che. upakaraNa Indriyane zabdAdika rUpa pitAnA viSayanI sAthe saMbaMdha thatA prathama samayathI laIne arthAvagrahanA pahelAM ja temanuM bahuja thoDA pramANamAM jJAna thAya che, jemake suma, matta ane mUcchita vyaktione padArthane saMbaMdha thatA thoDA pramANamAM avyakta baMdha thAya che tenuM nAma vyaMjanAgraha che. tene kALa antarmuhUrtane che. zaMkAvyaMjanAvagrahanA samaye jyAre "A kaMIka che" e sAmAnya baMdha paNa thavA pAmatuM nathI. te pachI tene jJAnarUpa kema kahyuM? eTale ke je vyaMjanAvagrahanA samaye jJAnanuM thoDuM paNa saMvedana (anubhava) thatuM nathI te pachI e jJAnarUpa kevI rIte mAnI zakAya ke jethI te matijJAnanA eka bhedarUpa mAnI zakAya? zrI nandI sUtra Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 shaancndrikaattiikaa-avmhmedaaH| uttara-vyaJjanAvagrahameM jJAnakI mAtrA ati alpa hai-avyakta hai, isa liye usakA saMvedana nahIM hotA hai / saMvedana na honese usameM jJAnarUpatA kA abhAva nahIM AsakatA hai| yadi usameM jJAnAMzarUpatA na hove arthAta prathama samayameM bhI zabdAdirUpase pariNata dravyoMke sAtha upakaraNa-indriya kA sambandha hone para vyaanAvagraha anirvacanIya thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM svIkRta kI jAve-to phira dvitIya samayameM bhI jJAnamAtrA nahIM honI caahiye| isa taraha antima samayameM bhI jJAna nahIM hogA, ataH arthAvagraha ho hI nahIM skegaa| tAtparya isakA isa prakAra hai ki-prathama samayameM jJAnakI mAtrA ati alpa hotI hai parantu jyoM 2 viSaya aura indriyoMkA sambandha puSTa hotA jAtA hai tyoM 2 jJAnakI mAtrA bhI puSTa hotI calI jAtI hai / jJAnakI mAtrAkI jaba itanI puSTi ho jAtI hai ki usase yaha mAlUma hone lage ki 'yaha kucha hai ' taba yahA vyaJjanAvagraha arthAvagrahake rUpameM pariNata ho jAtA hai / yadi vyaJjanAvagrahameM jJAna kI mAtrA jo ki usa samaya avyaktatama, avyaktatara yA avyakta rUpameM rahatI hai vaha nahIM mAnI jAve to phira vyaJjanAvagrahakI Age 2 ke samayoM meM puSTi hone para jo arthAvagraharUpa meM pariNati hotI hai vaha kase ho sakatI uttara--vyaMjanAvagrahamAM jJAnanI mAtrA ghaNI ghaDI che. avyakta che. tethI tenuM saMvedana thatuM nathI. saMvedana na thavAthI temAM jJAnarUpatAne abhAva AvI zakatuM nathI. jo temAM jJAnAMzarUpatA na hoya eTale ke prathama samaye paNa zabdAdi rUpe pariNata dravyonI sAthe upakaraNa Indriyone saMbaMdha thatA vyaMjanAvagraha anivarcanIya cheDI paNa jJAnamAtrAne svIkAra karavAmAM na Ave te pachI dvitIya samayamAM paNa jJAna mAtrA na hovI joIe. A rIte aMtIma samaye paNa jJAna nahIM hoya; tethI arthAvagraha thaIja nahIM zake. tenuM tAtparya A pramANe che-prathama samayamAM jJAnamAtrA ati alpa hoya che, paNa jema jema viSaya ane Indriyane saMbaMdha puSTa thatuM jAya che tema tema jJAnanI mAtrA puSTa thatI jAya che. jJAnanI mAtrA jyAre eTalI puSTa thAya ke tenA vaDe ema khabara paDavA mAMDe ke "A kaMIka che" tyAre eja vyaMjanAvagraha arthAvagrahanA rUpe pariName che. je vyaMjanAvagrahamAM jJAnanI mAtrA ke je te samaye avyaktatara ke avyakta rUpe rahe che ema na mAnavAmAM Ave to pachI vyaMjanAvagrahanI pachInA puSTi thatAM je avagraharUpe pariNati thAya che te kevI rIte thaI zake vyaMjanAvagrahIne na0 42 zrI nandI sUtra Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha prathamasamayAdiSu zabdAdivipariNatadravyasambandhe'pi kAcidapi jJAnamAtrA mAbhUt zabdAdidravyANAM teSu samayeSu stokatvena grAhyatvAt , caramasamaye tu jJAnamAtrA syAt zabdAdirUpapariNatadravyasamUhasya tadAnIM bhrayastvena viSayatvAta / iti cet, tadayuktam-yadi hi prathamasamayAdiSu zabdAdidravyANAM stokatvAt saMpRktA vaSyavyaktA kAcidapi jJAnamAtrA na samullaset , tarhi prabhUtasamudAyasamparke'pi hai ? / paripuSTa vyaJjanAvagraha hI to arthAvagraha hotA hai| arthAvagrahase honevAlA viSayakA bhAna jJAtAke dhyAnameM A jAtA hai, aura vyaJjanAvagrahase honevAlA arthakA bodha jJAtAke dhyAna meM nahIM AtA hai, yahI to inameM bheda hai| jJAnake abhAvako le kara inameM bheda nahIM mAnA gayA hai / isa liye yaha svIkAra karanA cAhiye ki vyaJjanAvagrahameM thor3I sI jJAna kI mAtrA haiN| yahA zaMkAkAra kahatA hai yaha ki prathamAdi samayoM meM zabdAdirUpa se pariNata pudgala dravyoM kA saMbaMdha hone para bhI vyaJjanAvagraha meM jo thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM hotI hai ? usakA kAraNa yaha hai ki ve una samayoM meM bahuta hI stokarUpa se-sUkSmarUpa se-grAhya hote haiM, parantu antima samaya meM jo unakA jJAna hotA hai usakA kAraNa yaha hai ki usa samaya zabdAdirUpa pariNata dravyasamUha kA bhUyastvarUpa se grahaNa hotA hai / tAtparya zaMkAkAra kA yaha hai ki abhI siddhAntI kI ora se jo vyaMjanAvagraha meM jJAnarUpatA pratipAdana karane ke liye aisA kahA gayA hai ki-'yadi vyaMjanAvagraha meM jJAnarUpatA na mAnI jAvegI to arthAvagraha meM jJAnarUpatA eka puSTa aMza ja arthAvagraha thAya che. arthAvagrahathI thanAraarthane bodha jANunAranA dhyAnamAM AvatuM nathI, eja temanI vacce bheda che. jJAnanA abhAve karIne temAM bheda manAyA nathI tethI e svIkAravuM joIe ke vyAMjanAvagrahamAM keTalIka jJAnanI mAtrA che ja.. je zaMkA karanAranI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke prathamAdi samamAM zabdAdi rUpe pariNata pudgala dravyone sabaMdha thatA paNa je thoDA pramANamAM paNa jJAnamAtrA nathI hovI tenuM kAraNa e che ke teo te samayamAM bahu ja stakarUpe-sUkSmarUpe-grAhyA thAya che, paNa atima samaye je temanuM jJAna thAya che tenuM kAraNa e che ke te samaye zabdAdi rUpa pariNata dravya samUhanuM bhUya. svarUpe grahaNa thAya che. zaMkAkaranAranA kahevAnuM tAtparya e che ke hamaNAM ja siddhAMta dvArA vyaMjanAvagrahamAM jJAnarUpatAnuM pratipAdana karavAne mATe evuM je kahyuM che ke-"je vyaMjanAvagrahamAM jJAnarUpatA mAnavAmAM na Ave te arthAvagra zrI nandI sUtra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-avagrahamedAH / nahIM A sakatI hai, arthAt-yadi prathama samaya meM bhI zabdAdipariNata dravyo ke sAtha upakaraNendriya kA saMbaMdha hone para thor3I bhI jJAnamAtrA na hove to vaha dvitIya samaya meM bhA nahIM hogI, isa taraha calate 2 vaha antima samayarUpa arthAvagraha meM bhI nahIM A sakegI so isa para yaha kahanA hai ki carama samaya meM jo jJAnarUpatA kA vedana hotA hai usakA kAraNa yaha hai ki usa carama samayameM zabdAdirUpa pariNata dravyasamUhakA bhUyastvarUpase grahaNa hotA hai| aisA grahaNa dvitIyAdi samayoM meM nahIM hotA hai vahAM to stokarUpase hI unakA grahaNa hotA hai / isaliye vyaJjanAvagraha meM jJAna mAtrA nahIM hotI hai| isa para siddhAntIkA aisA uttara hai ki-yadi prathamAdi samayoM meM zabdAdi dravya stoka hote haiM isa khyAlase vahAM thor3I sI bhI jJAnamAtrA nahIM hotI haiM, arthAt-una dravyoMkA jo grahaNa hotA hai vaha jJAtAke anubhavameM nahIM AtA hai-ve bahuta hI sUkSma hote haiM, isa liye usa avasthAmeM unakA jJAna " ye kucha haiM " isa rUpase nirdezya nahIM hotA hai, kAraNa ki usa samayakA indriya aura padArthakA sambandha apuSTa rahatA hai, aisA kahakara una samayoM meM thoDI bhI jJAnamAtrA na mAnI jAve hamAM jJAnarUpatA AvI zakatI nathI. eTale ke je prathama samayamAM paNa zabdAdi pariNata dravyanI sAthe upakaraNendriyane saMbaMdha thatA geDI paNa jJAnAmAtrA na hoya te te dvitIya samayamAM paNa nahIM heya, A rIte AgaLa vadhatA vadhatA te atima samayarUpa arthAvagrahamAM paNa AvI nahIM zake " to te bAbatamAM tenuM A pUrvokta kathana che-te kahe che ke carama samayamAM je jJAnarUpatAnuM saMvedana thAya che tenuM kAraNa e che ke te caramasamayamAM zabdAdirUpa pariNata dravya. samUhanuM thatuM nathI tyAM te sUphamarUpe ja temanuM grahaNa thAya che? tene sUtrakAra taraphathI e javAba maLe che ke-je prathamAdi samayamAM zabdAdi dravya sUkSma hoya che te mAnyatAthI tyAM thoDI paNa jJAnamAtrA hotI nathI, eTale ke e dravyonuM je grahaNa thAya che te jJAtAnA anubhavamAM AvatuM nathI-teo bahuja sUkSama hoya che, te kAraNe te paristhitimAM temanuM jJAna "e kaMIka che ? e rUpe nirdezya thatuM nathI, kAraNa ke te samayane Indriya ane padArthane saMbaMdha apuSTa hoya che, ema kahIne te samayamAM theDI paNa jJAnamAtrA mAnavAmAM na Ave te moTA samUdAyane saMparka thatA paNa jJAnamAtrA kevI rIte zrI nandI sUtra Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nandIsUtre na bhavet , na hi khalu sikatAkaNeSu pratyekaM tailAbhAve samudAye'pi tailaM samudbhavadupalabhyate / asti ca caramasamaye prabhUtazabdAdidravyasaMpRktau jJAnam , tataH prAktaneSvapi samayeSu stokastokatarairapi zabdAdi pariNata dravyaiH sambandhe kAcidavyaktA jJAnamAtrAmantavyA, anyathA caramasamaye'pi jJAnAnupapatteH / tathA ca-'vyaJjanAvagraho jJAnarUpaH' iti siddham / tacca jJAnamavyaktameveti bodhyam / sUtre cakAradvayaM svagatAnekabhedasUcakam / te ca svagatAnekabhedAH svayameva sUtrakRtAgre vkssyte| nanu prathamaM vyaJjanAvagraho bhavati, tato'rthAvagrahaH tarhi kathamihAvigrahaH pUrvamuktaH ? iti cet , ucyate-spaSTatayopalabhyamAnatvAdavigrahaH pUrvamupanyastaH / to prabhUta samudAyake samparka hone para bhI jJAnamAtrA kaisI mAnI jA sakegI ? / jaba stokarUpameM unake grahaNakarane para unameM jJAnamAtrA nahIM hai to vaha bhUyastvarUpase unake grahaNa hone para bhI kahAMse AyagI? / yaha to pratyakSa mAlUma detA hai ki bAluke eka 2 kaNameM taila nahIM hai, isIliye vaha usake samudAyameM bhI nahIM hai / carama samayameM jaba jJAna honA anubhava meM AtA hai to mAnanA cAhiye ki pahileke samayoM meM bhI jJAna hai, bhale vaha stokatama Adi rUpameM ho, para hai avazya / isa liye vyaJjanAvagraha ajJAnarUpa na hokara jJAnarUpa hai, aisA mAnanemeM koI bAdhA nahIM AtI hai / vyaJjanAvagrahameM kisarUpameM jJAnarUpatA hai yaha vAta vahAM avyakta hI hai / sUtrameM do cakAra svagata aneka bhedoM kI sUcanA dete haiN| ina bhedoMkA kathana mUtrakAra Age cala kara kreNge| zaDA-jaba vyaJjanAvagraha pahile hotA hai bAdameM arthAvagraha hotA hai to sUtrakArane pahile arthAvagraha kyoM kahA ? mAnI zakAze ? je sUmarUpe temane grahaNa karatA temanAmAM jJAnamAtrA na hoya te te bhUyasvarUpe temanuM grahaNa karatAM kayAMthI Avaze? A te pratyakSa anabhavanI vAta che ke retInA pratyeka kaNamAM tela nathI. tethI te temanA samudAyamAM paNa nathI. carama samaye je jJAna thavAne anubhava thAya che te e svIkAravuM joIe ke pahelAMnA samayamAM paNa jJAna hatuM ja, bhale te sUphamatama Adipe hoya, paNa che avazya. te kAraNe vyaMjanAvagraha ajJAnarUpa nathI paNa jJAnarUpa che, ema mAnavAmAM koI muzkelI rahetI nathI. vyaMjanAvagrahamAM kayAM rUpe jJAnarUpatA che e vAta tyAM avyakta ja che. sUtramAM be cakAra svagata aneka bhedanuM sUcana kare che. e bhedanuM varNana sUtrakAra AgaLa jatAM karaze. zaMkA-je vyaMjanAvagraha pahelAM thAya che ane tyAra bAda arthAvagraha thAya che te sUtrakAre pahelAM arthAvagraha kema kahyo ? zrI nandI sUtra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-avgrhbhedaaH| tathAhi-sarvairapi jIvairarthAvagrahaH spaSTarUpatayA saMvedyate / zIghrataragamanAdau sakRt tvarayopalabdhe vastuni "mayA kiMcid dRSTaM, paraM na paribhAvitaM samya-" giti vyavahAradarzanAt / api ca arthAvagrahaH sarvendriyamanobhAvI, vyaJjanAvagrahastu na tathA bhavatIti prAdhAnyAt prathamamarthAvagraha uktaH // 27 // sU0 // atha vyaJjanAvagrahAdanantaramarthAvagraho bhavatItyata utpattikramamAzritya prathamaM vyaanAvagrahaM varNayati mUlam se kiM taM vaMjaNuggahe ? / vaMjaNuggahe cauThivahe pnnnntte| taM jahA-soiMdiyavaMjaNuggahe, ghANidiyavaMjaNuggahe, jibhidiyavaMjaNuggahe, phAsiMdiya vaMjaNuggahe, se taM vaMjaNuggahe // suu028|| __chAyA-atha kaH sa vyaanAvagrahaH 1 vyaJjanAvagrahazcaturvidhaH prajJaptaH, tad yathA -zrotrendriya vyaJjanAvagrahaH, ghrANendriyavyaJjanA'vagrahaH, jihendriyavyaJjanAvagrahaH, sparzandriyavyaJjanAvagrAhaH, sa eSa vyaJjanAvAhaH / / sU0 28 // TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taM vaMjaNuggahe ? ' iti / atha kaH sa vyaJjanAvagrahaH ?, iti / uttaramAha-'vaMjaNuggahe-cauvihe paNNatte' ityAdi vyaJjanAvagrAhacaturvidhaH prajJaptaH, tad yathA-zrotrendriyavyaJjanAvagrahaH, ghrANendriyavyaJjanAvagrahaH, jivendriyavyaJjanAvagrahaH, sparzandriyavyaJjanAvagrahaH, sa eSa vyaanAvagraha iti / uttara-arthAvagraha anubhavameM AtA hai, vyaJjanAvagraha nahIM, isaliye sUtrakArane aisA kiyA hai| dekho jaba hama zIghrAtizIghrarUpase calate phirate haiM to usa samaya upalabdha vastumeM aisA bhAna hotA hai ki 'yaha kucha hai' para kyA hai isakA spaSTa bodha nahIM hotaa| dUsare - bAta eka yaha hai ki arthAvagraha pAMca indriyoMse evaM manase hotA hai| vyaJjanAvagraha cakSu aura manase nahIM hotA hai| isa liye vyaJjanAvagrahakI apekSA arthAvagrahameM pradhAnatA AtI hai, ataH pradhAna honese sUtrakArane arthAvagraha kA pahile ullekha kiyA hai, aura pIche vyaJjanAvagraha kA // sU0 27 // uttara-arthAvagraha anubhavamAM Ave che vyaMjanAvagraha nahIM, tethI sUtrakAre ema karyuM che. jema ke ApaNe jhaDapImAM jhaDapI rIte cAlatA hoIe tyAre upalabdha vastumAM evuM bhAna thAya che ke "A kaMIka che paNa zuM che tenuM spaSTa bhAna thatuM nathI. bIjI vAta e che ke arthAvagraha pAMca indriya ane manathI thAya che. vyaMjanAvagraha AMkha ane manathI thatuM nathI. te kAraNe vyaMjanAvagraha karatAM arthAvagrahamAM pradhAnatA Ave che. tethI mukhya hovAthI sUtrakAre arthAvagrahane paDesa lepa 4o cha, bhane paa7|| vyAyanI // sU27 // zrI nandI sUtra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nandIsUtre nanu paJcendriyANi santi SaSThaM manacAsti, kathaM tarhi vyaJjanAvagrahazcaturvidha evoktaH ? iti cet ucyate-ihopakaraNendriyasya zabdAdidravyANAM ca parasparaM sambandho vyaJjanamucyate, sa ca sambandhazcaturNAmeva zrotrendriyAdInAM bhavati, na tu cakSumanasoH, tayoramApyakAritvAt / cakSurmanazca hi rUpAdisambandhena vinaiva jJAnamutpAdayati / ___ aba sUtrakAra utpattikramakI apekSAse vyaJjanAvagrahakA varNana karate haiM-se kiM taM vaMjaNuggahe ' ityaadi| ziSya prazna karatA hai ki-he bhadanta ! pUrvanirdiSTa vyaJjanAvagraha kA kyA svarUpa hai ? uttara-vyaMjanAvagraha cAra prakAra kA batalAyA gayA hai| jaise-zrotrendriya-vyaMjanAvagraha 1, ghrANendriya-vyaMjanAvagraha 2, jihvendriya vyaMjanAvagraha 2 aura sparzendriya-vyaJjanAvagraha 4 / isa taraha yaha cAra prakAra kA avagraha vyaMjanAvagraha hai| zaMkA-indriyAM to pAMca batalAI gaI haiM tathA chaThA mana bhI batalAyA gayA hai phira vyaMjanAvagraha cAra prakAra hI hotA hai aisA kyoM kahA ? use chaha prakArakA kahanA cAhiye thaa| uttara-upakaraNendriya kA aura zabdAdika paugalika dravyoM kA jo paraspara meM saMbaMdha hotA hai vaha vyaMjana hai, yaha bAta pIche batalAI jA cukI hai| yaha jo indriya aura padArthoM kA saMbaMdha hai vaha ina cAra indriyoM se hI hotA hai, cakSu aura mana meM nahIM hotA hai, kAraNa ye donoM aprApya have sUtrakAra utpatti kramanI apekSAe vyaMjanAvagrahanuM varNana kare che"se ki ta vaMjaNuggahe " chatyAdi. prazna-hebhadanta! pUrvanirdiSTa vyaMjanAvagrahanuM zuM svarUpa che? uttara-vyaMjanAvagraha cAra prakArane batAvyo che (1) zregnendriya-vyaMjanaaydd, (2) prANendriya- vya ya (3) zivendriya vyaMnADa mana (4) sparzendriya-vyaMjanAvagraha. A rIte A cAra prakArane avagraha-vyaMjanAvagraha che. zaMkA-Indriya te pAMca darzAvI che. tathA chaThuM mana paNa batAvyuM che, te pachI vyaMjanAvagraha cAra prakArane ja hoya che ema zA mATe kahyuM ? te che prakArane kahe joIta hate.. uttara-upakaraNendriyane ane zabdAdika paugalika dravyone je parasparamAM saMparka thAya che te vyaMjana che. A vAta pAchaLa batAvI dIdhI che. Indri ane padArthone A je saMparka che te e cAra Idriyo vaDe ja thAya che, cakSu zrI nandI sUtra Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahabhedAH / / nanu kathamaprApyakAritvaM tayoravasIyate? ucyate-viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / tathAhi-yadi prAptamartha cakSurmano vA gRhNIyAt tadA yathA sparzanendriyaM sakacandanAdikasya aGgArAdikasya ca prAptasyArthasya paricchedaM kurvat tatkRtAnugrahopaghAtabhAg bhavati, tathA cakSurmanazcApi syAt vizeSAbhAvAt , na tu tathA bhavati, tasmAdetadvayamaprApyakArIti siddhm| kArI haiN| apane viSaya ke sAtha saMbaMdha kiye binA hI ye donoM indriyAM usakA jJAna karA detI haiN| isa taraha vyaMjanAvagraha cAra prakAra kA hI hotA hai, chaha prakArakA nhiiN| __ zaMkA-cakSu aura mana aprApyakArI haiM-viSaya ke sAtha saMbaMdha kiye vinA hI apane viSaya kA jJAna karA dete haiM, yaha bAta kaise jAnI jAtI hai| ____uttara-'ye donoM aprApyakArI haiM ' yaha bAta isa taraha jAnI jAtI hai ki inameM apane viSaya se kRta upaghAta aura anugraha nahIM hotA hai| yadi prApta artha ko cakSu aura mana grahaNa kareM to jisa prakAra prApta artha ko grahaNa karanevAlI sparzendriya meM apane viSayadvArA srakU, caMdanaaMgAra Adi dvArA-anugraha aura upaghAta dekhA jAtA hai usI taraha ina do indriyoM meM yaha bAta dekhI jAnI cAhiye, parantu aisI bAta inameM nahIM dekhI jAtI hai, isaliye ye do aprApyakArI mAne gaye haiN| ane manamAM thatuM nathI, kAraNa ke e bane aprApyakArI che. pitAnA viSaya sAthe saMparka karyA vinA ja e bane Indriya tenuM jJAna karAvI de che. A rIte vyaMjanAvagraha cAra prakArane ja hoya che, cha prakArane nahIM. zaMkA-cakSa ane mana aprApyakArI che-viSayanI sAthe saMparka karyo vinA ja pitAnA viSayanuM jJAna karAvI de che, e vAta kevI rIte jANI zakAya? uttara--e banane aprApyakArI che, e vAta A rIte jANI zakAya che ke temanAmAM pitAnA viSaya vaDe karAyela upaghAta ane anugraha hotA nathI. je prApta arthane cakSu ane mana grahaNa kare te je rIte prApta arthane grahaNa karanArI spazendriyamAM potAnA viSaya dvArA sapha, caMdana-aMgAra Adi dvArAanugraha ane upaghAta jovA maLe che, eja rIte e bane IndriyamAM A vAta dekhAvI joIe, paNa evI vAta temanAmAM dekhAtI nathI. tethI e bane aprApyakArI mAnavAmAM AvI che. zrI nandI sUtra Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre nanvevaM na dRzyate, cakSuSo'pi hi viSayakRtAvanugrahopaghAtau bhavataH / tathAhimegharahite nabhasi pracaNDamArtaNDamaNDalaM pazyato bhavati cakSuSo vighAtaH, tathA candramaNDalaM taraGgamAlopazobhitaM jalaM zADUvalaM haritatarumaNDalaM ca pazyatazcakSuSo'nugraho bhavatIti, tasmAccakSuSaH prApyakAritvameva sidhyatIticet, atrocyate - viSayakRtAnugrahopaghAtau cakSuSaH sarvathA na bhavataH, iti vayaM na brUmaH kiM tu etAvadeva brUmaH - yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate, tadA 336 zaMkA- Apa aisA kaise kahate haiM ki cakSu meM viSayakRta upaghAta aura anugraha nahIM dekhA jAtA hai / viSayakRta upaghAta aura anugraha cakSu indriya meM dekhA jAtA hai, ataH usameM anya indriyoM kI taraha prApyakAritA siddha hotI hai / megharahita AkAza meM jo vyakti sUryamaMDala kA nirIkSaNa karatA hai usake cakSu kA vighAta hotA hai, tathA candramaMDala kA taraGgamAlA se upazobhita jala kA, haritaghAsa kA evaM hare 2 vRkSoM kA jo nirIkSaNa karatA hai usakI AMkhoM meM zItalatA AtI hai, yaha cakSu kA viSayakRta upaghAta evaM anugraha hai / uttara- isa kathana se cakSumeM prApyakAritA siddha nahIM hotI hai / isase to kevala yahI bAta jAnI jAtI hai ki dravyake saMbaMdha se cakSukA upaghAta aura anugraha hotA hai| hama isa bAtakA niSedha thoDe hI karate haiM ki viSaya-padArtha-kRta upaghAta aura anugraha cakSumeM nahIM hotA hai ? kintu hama to yaha batalAte hai ki cakSu jaba padArthako viSaya karatA hai zaMkA--Apa ema kevI rIte kahe che ke cakSumAM viSayakRta "paghAta ane anugraha dekhAtA nathI. viSayakRta upaghAta ane anugraha cakSu indriyamAM jevA maLe che, tethI temAM bIjI IndriyAnI jema prApyakArItA siddha thAya che. megha rahita AkAzamAM je vyakti sUrya maMDaLanuM nirIkSaNa kare che tenAM cakSunA vidhAta thAya che, tathA candramaMDaLanu` taraMgamALAthI zAlatA jaLavu, lIlAM ghAsanu' ane lIlAMchama vRkSonuM je nirIkSaNa kare che tenI AMkheAmAM zItaLatA Ave che, A cakSunA viSayakRta upadhAta ane anugraha che. uttara--A kathanathI cakSumAM prApyAztiA sAkhIta thatI nathI. tenAthI tAkkta eja vAta jANavA maLe che ke dravyanA sauMparkathI cakSunA upaghAta ane anugraha thAya che. ame e vAtanA niSedha thADA karIe chIe ke viSaya-padArtha kRta upaghAta ane anugraha cakSumAM thatA nathI ? paNu ame te e batAvIe chIe ke cakSu jyAre padArthane viSaya kare che tyAre te viSayabhUta padArthane viSaya kare che zrI nandI sUtra Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-vynyjnaavgrhbhedaaH| 337 tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata iti, tasmAt tdpraapykaari| yadA tu viSaya viSayatayA nAvalambate kiM tu yadA-cakSuSi svopaghAtakAvayavANupravezo bhavati, tadopaghAtaH, anugrAhakAvAyavANupraveze sati cAnugraho bhavati / yathA-pracaNDamArtaNDarazmayaH sarvatrApi prasaranto yadA cakSuSi saMprAptA bhavanti, tadA te sparzanendriyamiva cakSurupananti, tathA candrarazmayaHcakSuSi saMprAptAH santaH sparzanendriyamiva cakSuranugRhNanti, tathA-cakSuSi jalakaNasaMspRSTapavanasaMsparzAdanugraho bhavati, tathAzADvalatarucchAyAsaMparkazItIbhUtasamIrasaMsparzAdanugraho bhvti| viSayatayA'valambane tu na bhavati cakSuSi tatparamANupravezastasmAd viSayatayA jalAyavalokane taba usa viSayabhUta padArthase cakSukA upaghAta aura anugraha nahIM hotA hai, isaliye vaha aprApyakArI hai| cakSu kA pUrvoktakathana se jo upaghAta anugraha batalAye gaye haiM ve usameM apane dvArA unheM gRhIta karane se nahIM hue haiM kintu jaba apane upaghAtaka avayavANu kA praveza usameM ho jAtA hai usa samaya usake dvArA usakA upaghAta hotA hai, isI taraha anugraha hotA hai / jaise pracaNDa mArtaNDa kI kiraNeM phailate samaya jaba cakSu ke sAtha saMbaMdha karatI haiM usa samaya ve sparzanendriya kI taraha cakSu kA upaghAta karatI haiM / tathA candra kI kiraNeM jaba cakSu ke sAtha saMbaMdha karatI haiM to ve sparzanendriya kI taraha usakA anugraha karatI haiN| isI taraha jalakaNasikta vAyu ke saMsparza se usakA anugraha hotA hai| parantu jaba cakSu inheM viSayarUpa se avalambana karatA hai taba cakSu ke bhItara inake paramANu kA praveza nahIM hotA hai / isa taraha viSayarUpa se jalAdika ke avlotyAre te viSayabhUta padArthathI cakSune upaghAta ane anugraha thato nathI, tethI te aprApyakArI che. pUrvokta kathanathI cakSune je upaghAta anugraha batAvavAmAM AvyA che. te tenAmAM pitAnA dvArA temane gRhIta karavAthI thayela nathI, paNa jyAre pitAnA upaghAtaka avayava ANuMne praveza temAM thaI jAya che te samaye temanA dvArA tene upaghAta thAya che. e ja rIte anugrAhaka avayava ANune jaSAre cakSumAM praveza thaI jAya che tyAre temanA dvArA tene anugraha thAya che. jema pracaMDa sUryanAM kiraNo phelAtI vakhate jyAre cakSunI sAthe saMparka kare che tyAre teo sparzendriyanI jema cakSune upaghAta kare che. tathA candranAM kiraNe jyAre cakSunI sAthe saMparka kare che tyAre teo sparzendriyanI jema tene anugraha kare che. e ja pramANe jaLakaNu yukta vAyunA saMsparzathI tene anugraha thAya che. paNa jyAre cakSu viSayarUpe temanuM avalaMbana kare che tyAre cakSunI aMdara temanAM paramANune praveza thato nathI. eja rIte viSayarUpe jalAdikanuM na043 zrI nandI sUtra Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nandIsUtre upaghAtAbhAvAdanugrahopacAro mntvyH| upaghAtAbhAve'nugrahopacAro loke dRzyate, yathA'tisUkSmAkSaranirIkSaNAd vinivRtya nIlaharitavasanAdinirIkSaNe yathAsukhaM lokaH pravartate tasmAdupaghAtAbhAve'nugrahopacAro bhavatIti mantavyam / prApyakAritve tu tulye saMparka sUrya pazyataH sUryeNa yathopaghAto bhavati, tathA agnijalazUlAdinikana karane para tatkRta upaghAta kA abhAva hone se usameM anugraha kA upacAra mAnA jAtA hai| upaghAta ke abhAva meM anugraha kA upacAra loka meM dekhA jAtA hai, jaise atisUkSma akSaroM ke dekhane se manuSya jaba nivRtta hokara nIla, harita vastra Adi ko dekhane meM pravRtta hotA hai to usase usako AMkhoM meM eka prakAra kA sukha kA anubhava hotA hai / yaha sukhAbhava hI vyAghAta kA abhAva hai, aura isIse usake dvArA anugraha kA upacAra vahAM hotA hai / tAtparya isakA yaha hai ki atisUkSma akSaroM ke dekhane meM AMkhoM ko jora par3atA hai, vaha jora nIla vastrAdika ke nirIkSaNa karate samaya nahIM hotA hai ataH loga usase dRSTi kA upaghAta aura nIla vastrAdika se usakA anugraha mAna lete haiM, parantu jaba isa para vicAra kiyA jAtA hai to yaha anugraha upaghAtAbhAva hone se vahAM upacarita hai, vAstavika nahIM hai / na to viSayIkRta padArtha se cakSu kA upaghAta hotA hai aura na anugraha hI hotA hai / yadi cakSu ko prApyakArI mAnA jAve to isa prApyakAritva kI samAnatA meM padArtha ke sAtha usakA saMparka tulya rahatA hai| aisI sthiti meM jisa prakAra sUrya kA nirIkSaNa karate avalokana karatA tenA vaDe karAyela. upaghAtane abhAva hovAthI temAM anucahane upacAra mAnavAmAM Ave che. upaghAtanA abhAvamAM anugrahane upacAra lokamAM jovA maLe che, jemake atisUkSma akSare joyA pachI manuSya jyAre bhUrAM, lIlAM vastra Adine jevAne pravRtta thAya che tyAre tethI tene AMkhamAM eka prakAranAM sukhano anubhava thAya che. A sukhane anubhava ja vyAghAtane abhAva che, ane tethI tenA vaDe anugrahane upacAra tyAM hoya che. tenuM tAtparya e che ke atisUkSma akSarone jovAmAM AMkhene jera paDe che, te jera nIla vastrAdikanuM nirIkSaNa karatI vakhate paDatuM nathI tethI loke te vaDe dRSTino upaghAta ane nIlavastrAdikathI tene anugraha mAnI le che, paNa jyAre enA para vicAra karavAmAM Ave che tyAre A anugraha upaghAtAbhAva hovAthI tyAM upacarita che, vAstavika nathI. viSayIkRta padArthathI cakSune upaghAta paNa thatuM nathI ane anugraha paNa thatuM nathI. je cakSune prApyakArI mAnavAmAM Ave te A prApyakAritvanI samAnatAmAM padArthanI sAthe tene saMparka tulya rahe che, evI paristhitimAM je prakAre zrI nandI sUtra Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 jJAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahamedAH / rIkSaNe dAha-kleda-pATanAdayaH kasmAnna bhavantIti / tasmAdviSayadeze cakSuSo gamanaM na bhavati, nApi ca cakSuSi svaviSayapravezo bhavati, tatazca viSayatayAvalambane cakSuSastatkRtopaghAtAnugrahau na bhavata iti sthitam / api ca-yadi cakSuH prApyakAri, tarhi svadezagatarajomalAanazalAkAdikaM kiM na pazyati ?, tasmAcakSurapAyakAryevAstIti mantavyam / samaya usakA ApakI dRSTi se upaghAta hotA hai usI prakAra agni, jala, zala Adike nirIkSaNa karate samaya isakA saMparka rahegA to phira usa samaya inake dvArA cakSukA dAha, kledana, evaM pATanAdika bhI honA cAhiye, parantu ye bAteM to hotI nahIM hai, so kyoM nahIM hotI ? isa parase vicAranA cAhiye ki cakSumeM prApyakAritA nahIM hai| arthAt cakSu indriya na to viSayake pAsa jA kara usakA prakAzana karatI hai aura na viSaya hI cakSumeM A kara praviSTa hotA hai, isa liye viSayabhUta jJeyase cakSukA upaghAta anugraha kucha bhI nahIM hotA hai / yaha siddhAnta hI ThIka hai / dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki yadi cakSu prApyakArI mAnA jAve to phira usako apane meM paDe hue rajakaNa, mala evaM aMjanazalAkA AdikA bhI prakAzana karanA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, ataH aprApyakArI maMtavya hI nirdoSa hai| sUryanuM nirIkSaNa karatI vakhate tene ApaNuM daSTie upaghAta thAya che. eja prakAre agni, jaLa zUla AdinuM nirIkSaNa karatI vakhate tene saMparka raheze te pachI te samaye temanA dvArA cakSune dAha, kledana (palaLavuM) ane pATanAdika paNa thavuM joIe paNa e bAbate banatI nathI tenuM kAraNa zuM? A uparathI vicAravuM joIe cakSumAM prApyakAritA nathI. eTale ke cakSu Idriya vastunI pAse jaIne tenuM prakAzana karatI nathI ane vastu ja cakSamAM AvIne praveza paNa karatI nathI, tethI viSayabhUta zeyathI cakSune upAghAta anugraha kaMI paNa thatuM nathI. A siddhAMta ja barAbara che. bIjI eka vAta e paNa che ke je cakSune prApyakArI mAnavAmAM Ave to pachI teNe potAnI aMdara paDelA rajakaNa, mela ane aMjanazalAka AdinuM paNa prakAzana karavuM joIe, paNa ema thatuM nathI tethI aprApyakArI maMtavya ja nirdoSa che, zrI nandI sUtra Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre yadi cakSuraprApyakArIti manyase, tarhi manovad vizeSeNa sarvAnapi dUravyavahitAdInarthAn kuto na gRhNAti / yadi hi prAptameva viSayaM cakSu gRhNAti, tarhi yuktaM devAnAmapicakSuranAnRtameva adUradezameva adUrasthameva vastu vA gRhNAti nAnRtaM dUradezaM dUrasthaM vA, iti / tatra cakSuSo razmInAM gamanAsaMbhavena saMparkA'saMbhavAt, tasmAccakSuH prApyakAryeva mantavyam / tathA yadi hi-cakSuraprApyakAri bhavet tadA tadAvaraNamupadhAtakaraNasamartha na syAt, tatazcAvaraNa sadbhAve'nupalabdhiranyathopalabdhiriti vyavasthA na syAt / prApyakAritve tu vyavahite tadAvaraNa sadbhAvAccakSuH saMparkAsaMbhavaH, atidUre'pi cakSuSo razmInAM gamanAbhAvAnna cakSuH saMparkasaMbhava iti cakSuH prApyakAryeveti mantavyamiti cet, 340 zaGkA - yadi cakSuko aprApyakArI Apa mAnate ho to vaha manakI taraha vinA kisI vizeSatAke dUra vyavasthita padArthoM kA prakAzana kyoM nahIM karatA hai ? | arthAt jaba cakSu aprApta arthakA prakAzaka mAnA jAtA hai to yaha bAta svAbhAvika hai ki usake dvarA samasta dUrasthita padArthoMkA bhI prakAzana honA cAhiye, mana jaise dUrasthita padArthoM kA prakAzaka mAnA gayA hai " jaba cakSu arthako prApta ho kara usakA prakAza karatA hai to aisI hAlata meM usase dUra vyavasthita athavA AvRta padArthakA prakAzana nahIM ho sakatA, kyoM ki unake sAtha usakA saMbaMdha nahIM hai / devoMkI AMkheM bhI adUradezastha anAvRta padArthoM kA hI prakAzana karatI hai, dUradezastha, AvRta padArthakA nahIM, kyoM ki vahAM taka unakI kiraNeM jA nahIM sakatI haiM, ataH cakSukiraNoMke gamanake abhAvameM una padArthoM ke sAtha asaMparka hone kI vajahase una dUradezastha AvRta padArthoM kA unake zaMkAjo Apa cakSune aprApyakArI mAnatA hai| teA te mananI jema keAI vizeSatA vinA dUra rahela padArthAnu pradarzana kema karatI nathI ? eTale ke jo cakSune aprApta arthanI prakAzaka mAnavAmAM Ave te e vAta svAbhAvika che, ke jema mana dUra rahela padArthonuM prakAzaka manAya che, tema tenA vaDe paNa samasta dUra padArthonuM pradarzana thavuM joIe. jo cakSu ane pAmIne tene batAve che te evI sthitimAM tenAthI dUra rahela athavA DhaMkAela padArthanuM prakAzana thaI zakatu nathI, kAraNa ke tenI sAthe tenA sapaka nathI. devAnI AMkhe paNa dUra nahIM evA pradezamAM rahela anAvRtta padArthonuM ja prakAzana kare che, dUra dezastha AvRtta padArthonuM nahIM, kAraNa ke tyAM sudhI temanAM kiraNA jaI zakatAM nathI, tethI cakSu riNAnA gamanane abhAve te padArthonI sAthe asaMparka hovAne kAraNe zrI nandI sUtra Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahamedAH / ucyate-manovaccakSurapAyakAryevAsti / aprApyakAritvAGgIkAre dUravyavahitAdInAn kuto na gRhNAtIti yad dUSaNamupanyastaM tasya nAstyatra prasaGgaH, yataH khalu mano'pi nAzeSAn viSayAn gRhNAti, tasyApi sUkSmeSvAgamagamyAdiSu artheSu mohadarzanAt / tasmAd yathA mano'mApyakAryapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAniyataviSayaM, tathA-cakSurapi svAvaraNakSayopazamasApekSatvAdaprApyakAryapi niyataviSayam , arthAtyogyadezAvasthitamAtrArUpa viSayakam / tatazca na vyavahitAnAmupalabdhiprasaGgaH, nApi dUrasthitAnAmapi / dvArA prakAzana nahIM ho sakatA hai, ataH cakSudvArA gRhIta padArthakA hI jaba prakAzana hotA hai to yaha mAnane meM koI bAdhA nahIM hai ki cakSu prApyakArI hai| ___ uttara-cakSu manakI taraha aprApyakArI hI hai / aprApyakArI pakSameM jo ye pUrvokta bAteM kahI gaI haiM ki vaha manakI taraha dUra, vyavahita padAoM kA prakAzana kyoM nahIM karatA hai so ina bAtoM ke liye yahAM prApta hone kAavasara hI nahIM hai, kAraNa ki mana bhI to Agamagamya Adi sUkSma padAthau~kA prakAzana nahIM karatA hai| isa liye jaise mana aprApyakArI hone para bhI apane AvaraNake kSayopazamake anusAra niyata viSayavAlA mAnA gayA hai, arthAt-yogya dezameM avasthita hue padArthakA grAhaka mAnA gayA hai, aniyata padArthakA nahIM, isI taraha cakSu bhI aprApyakArI hotA huA apane AvaraNa ke kSayopazamAnusAra niyata viSaya kA prakAzaka hotA hai, e dUra dezastha AvRta padArthonuM temanA dvArA prakAzana thaI zakatuM nathI, tethI cakSu dvArA gRhIta padArthanuM ja je prakAzana thAya che te e mAnavAmAM kaI vAMdho nathI ke cakSu prApyakArI che. uttara-cakSu mananI jema aprApyakArI ja che. aprApyAkArInA pakSamAM e pUrvokta je vAta kahevAI che ke te mananI jema dUra rahela padArthonuM prakAzana kema karatAM nathI te e vAtane mATe ahIM prApta thavAne avasara ja nathI, kAraNa ke mana paNa Agamagamya Adi sUkSama padArthonuM prakAzana karatuM nathI. tethI jema mana aprApyakArI hovA chatAM paNa pitAnAM AvaraNanA kSapazama pramANe niyataviSayavALu manAyuM che-eTale ke yegra dezamAM rahela padArthanuM grAhaka manAyuM che, aniyata padArthanuM nahIM eja rIte cakSu paNa aprApyAkArI hovA chatAM potAnAM AvaraNanA kSapazama pramANe niyata viSayanA prakAzaka zrI nandI sUtra Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nandI sUtre api ca-aprApyakAritve'pi yogyadezApekSA tathAvidhasvabhAvavizeSAd dRzyate, yathA - ayaskAntasya ( ' cuMbaka ' iti prasiddhamya ) | lohasyAprApyasya karSaNe pravartamAno'yaskAnto na khalu sarvasyApi jagadvartino lohasyAkarSako bhavati, kiM tu pratiniyatasyaiva / aniyata viSaya kA nahIM, arthAt - yogya dezameM rahe hue rUpakA prakAzana karatA hai, aviSayabhUta sthAna meM rahe hue rUpakA nhiiN| isa taraha yaha bAta samajhane meM derI nahIM lagatI hai ki cakSu vyavahita padArthoM kA tathA dUrasthita padArthoM kA prakAzana nahIM karatA hai, ataH isa prakAra kA prasaMga jo zaMkAkAra ne aprApyakAritva kI mAnyatA meM diyA hai vaha ucita nahIM hai / tathA - tathAvidhasvabhAvavizeSa se cakSu meM yogya deza kI apekSA dekhI jAtI hai| tAtparya isakA yaha hai ki cakSu aprApyakArI hone para bhI yogya dezasthita vastu kA hI prakAzana karegA, kAraNa usakA aisA hI svabhAva hai / ayogya dezasthita vastu ke prakAzana karane kA usakA svabhAva nahIM hai / jisa prakAra cuMbaka patthara kA svabhAva aprApta lohe ko AkarSaNa karane kA hai to isakA tAtparya yaha thor3e hI hotA hai ki vaha saMsArabhara ke lohe kA AkarSaNa kare / vaha to yogya dezasthita lohe kA hI AkarSaNa karegA, kAraNa ki usakA aisA hI svabhAva hai / isI taraha cakSu kA bhI hAya che, aniyata viSayanA nahIM, eTale ke cegya dezamAM rahela rUpanuM prakAzana kare che, viSayabhUta sthAnamAM rahela rUpanuM nahIM. A rIte e vAta samajavAmAM vAra thatI nathI~ ke cakSu vyavahita padArthAMnuM tathA dUra rahela padArthInuM prakAzana karatAM nathI, tethI A prakAranA prasaMga je zaMkA karanAre aprApyakArInI mAnyatA mATe Apela che te ceAgya nathI. tathA--te prakAranA svabhAva vizeSathI cakSumAM ceAgya dezanI apekSA dekhAya che. tenuM tAtparya e che ke cakSu aprApyakArI hAvA chatAM paNa ceAgya sthAnamAM rahela padArthanuM ja prakAzana karaze, kAraNa ke tene evA svabhAva che. ayeAgya sthAnamAM rahela vastunuM prakAzana karavAnA tenA svabhAva ja nathI. jema leAhucuMbakanA svabhAva aprApta lADhAne AkarSavAnA che te tenuM tAtparya e thADu che ke te AkhA saMsAranA leDhAne AkaSe ! te te caiAgya sthAnamAM rahela leADhAnu AkaSa Nu karaze, kAraNa ke tene evA ja svabhAva che. eja pramANe cakSune zrI nandI sUtra Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 - - jnyaancndrikaattiikaa-vyjnaavgrhmedaaH| atra kecit-vadanti ayaskAnto'pi prApyakArI bhavati ayaskAntacchAyA'NubhiH saha samAkRSyamANavastunaH sambandhAt , kevalaM te chAyANavaH sUkSmatvAnopalabhyante iti tadasat , tadgrAhakapamANAbhAvAt , nahi tatra chAyANusaMbhavagrAhakaM pramANamasti, pramANarahita na kimapi svIkartuM zaknumaH / / nanvatra chAyANusaMbhave pramANamanumAnamasti, iha hi-' yadAkarSaNaM, tat saMsargapUrvakaM, yathA'yogolokasyAkarSaNaM saMdaMzena vA ayaskAntena vA bhavati, tatrAyaskAnte sAkSAtsaMsargaH kvacidapi na dRSTa iti sAkSAtsasargaH pratyakSabAdhitaH, tatazca tatra tacchAyANubhiH saMsoM mantavya iti cenna, hetoranaikAntikatvAt mantreNa vyabhicArAt , mantraH smaryamANo'pi vivakSitaM vastu AkarSati, na ca tatra ko'pi saMsarga iti / aisA hI svabhAva hai ki vaha aprApyakArI hotA huA bhI yogya dezasthita padArtha kA hI prakAzana karatA hai, dezabhara ke saba padArthoM kA nahIM / ___ koI 2 aisA kahate hai ki ayaskAnta (cumbaka patthara) aprApyakAritva kI sidvi meM dRSTAntabhUta nahIM bana sakatA hai, kAraNa ki vaha svayaM prApyakArI hai / ayaskAMta jo lohe kA AkarSaNa karatA hai vaha aprApta hokara usakA AkarSaNa nahIM karatA hai kintu AkRSyamANa vastu ke sAtha meM usake chAyANuoM kA sabaMdha hotA hai, isI se vaha usakA AkarSaNa karatA hai / ve chAyANu atyanta sUkSma honese dekhe nahIM jAte hai| aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki chAyANukA grAhaka koI pramANa nahIM hai / jisakA grAhaka pramANa nahIM hotA hai vaha kevala kahane mAtrase svIkAra karane yogya nahIM hotA hai| paNa e svabhAva che ke te aprApyakArI hovA chatAM paNa gya pradezamAM rahela padArthanuM ja prakAzana kare che, samasta dezanA samasta padArthonuM nahIM. me cha , ayaskAnta (yuma 5402) 2maprApyArItvanI sAbItImAM dRSTAMtarUpa banI zakatA nathI, kAraNa ke te pote ja prApyakArI che. cuMbaka paththara je loDhAnuM AkarSaNa kare che te aprApta thaIne tenuM AkarSaNa karate nathI paNa AkarSatI vastunI sAthe tenA chAyANuone saMbaMdha hoya che, tethI te tenuM AkarSaNa kare che. e chAyANu atyaMta sUkSma hovAthI dekhAtA nathI. evuM kathana paNa gya nathI, kAraNa ke chAyANune grAhaka kaI pramANa nathI. jene grAhaka (grahaNa karanAra) pramANa na hoya te phakta kahevA mAtrathI svIkAra 42vAmA mAtu nathI. zrI nandI sUtra Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nandIsUtre zaGkA-'chAyANu haiM ' isa bAtakA saMvAdaka anumAna pramANa hai aura vaha isa tarahase hai " jo 2 AkarSaNa hotA hai vaha 2 saMsargapUrvaka hotA hai, jaise ayogolakakA AkarSaNa saMDAsIse hotA hai, athavA ayaskAMta se hotA hai| saMDAsI se jo ayogolaka kA AkarSaNa hotA hai usameM saMDAsI aura ayogolakakA saMsarga sAkSAt dikhatA hai, parantu ayaskAMtake dvArA jaba ayogolakakA AkarSaNa hotA hai usa samaya ayaskAMtameM yaha saMsarga sAkSAt nahIM dikhatA hai, kyoM ki ayaskAMtameM sAkSAt saMsarga kahIM para bhI dekhA nahIM gayA hai, isa liye sAkSAtsaMsarga vahAM pratyakSase bAdhita hotA hai, parantu jaba aisI vyApti hai ki jo 2 AkarSaNa hotA hai vaha 2 saMsargapUrvaka hotA hai taba yaha mAnanA par3atA hai ki ayaskAMtake chAyANuoMke sAtha lohekA saMsarga hai|| uttara-isa prakArakA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa yaha vyApti yuktiyukta nahIM hai / nirdoSa vyAptise utpanna anumAna hI pramANakoTi meM AtA hai / yuktiyukta nahIM honeke kAraNa yaha hai ki-dekho maMtrAdikoM ke dvArA bhI to AkarSaNa hotA hai, parantu AkarSaNIya vastuke sAtha usakA koI saMsarga nahIM hotA hai / isa taraha sAdhyAbhAvameM hetuke rahane se AkarSaka hetu vyabhicarita ho jAtA hai / isameM samajhAne jaisI koI za--" chAyAche" mA vAtanu sevA anumAna prabhA che. sane te A pramANe che-"je je AkarSaNa thAya che te te saMsagapUrva thAya che jemake ayogolaka numA saMsIthI thAya cha, athv| yubha4 pathyarathI thAya che. saMDAsIthI alakanuM je AkarSaNa thAya che, temAM saMDAsI ane aga lakane saMsarga pratyakSa dekhAya che, paNa cuMbaka paththaranA dvArA jyAre agolakanuM AkarSaNa thAya che te samaye cuMbaka paththaramAM A saMsarga pratyakSa dekhAtuM nathI, kAraNa ke lehakAntamAM sAkSAt saMsarga kayAM ya paNa jovAmAM AvyuM nathI, tethI tyAM sAkSAt saMsarga tyAM pratyakSathI bAdhita thAya che, paNa jyAre evI vyApti che ke je je AkarSaNa thAya che te te saMsargapUrvaka thAya che, tyAre te e mAnavuM paDe che ke lehakAntanA chAyANuMonI sAthe leDhAne saMsarga che. uttara--e prakAranuM kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke A vyApti yuktiyukta nathI. nirdoSa vyAptithI utpanna anumAna je pramANa keTinuM che. yuktiyukta na hovAnuM kAraNa e che ke-maMtrAdi dvArA paNa AkarSaNa thAya che. paNa AkarSaNIya vastunI sAthe tene keI saMsarga thato nathI, A rIte sAdhyabhAvamAM hetunA rahevAthI AkarSaNa hetu vyabhicarita thaI jAya che. temAM sama zrI nandI sUtra Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahamedAH / 345 api ca-yathA chAyANavaH prAptameva lohaM samAkarSanti, tathA kASThAdikamapi prAptaM kasmAna samAkarSanti / yadi pratiniyatazaktimattvAt kASThAdikaM nAkarSantItyucyate, tarhi manaso'pi zaktiH pratiniyataiveti mano yathA sUkSmeSvartheSu kvacinna jJAnamutpAdayati, zaktipratiniyamAt , tathA cakSurapi vyavahitadUradezasthitAn viSayAna gRhNAtIti mantavyam , kimanena chAyANuparikalpaneneti / bAta nahIM hai ki-maMtrakA jaba mAMtrika smaraNa karatA hai taba usake dvArA vivakSita vastukA AkarSaNa hotA hai| phira bhI uttara yaha hai ki-jisa taraha chAyANu, prApta hue lohakA Apake mantavyAnusAra AkarSaNa karate haiM to isI taraha ve prApta kASThAdika kA AkarSaNa kyoM nahIM karate haiM ? yadi isake samAdhAna meM aisA kahA jAya ki unakI zakti prati niyata hai, prati niyata zaktiviziSTa honese hI ve prApta kASThAdikakA AkarSaNa nahIM karate haiM to phira yahI bAta manameM bhI mAna lenI cAhiye, arthAt manakI zakti bhI pratiniyata hI hai isI liye vaha sUkSmAdika arthoM meM jJAnakA utpAdaka nahIM hotA hai, ataH jisa prakAra pratiniyata zaktivAlA honese mana kahIM sUkSmAdika padArthoM meM jJAnakA utpAdaka nahIM hotA, usI prakAra cakSu bhI vyavahita evaM dUra dezasthita viSayoMkA prakAzaka nahIM hotA hai phira apanI bAtako siddha karaneke liye aprasiddha chAyANuoMkI kalpanA karanese kyA lAbha ? / jAvavA jevI kaI vAta nathI ke-jyAre mAMtrika maMtranuM smaraNa kare che tyAre tyAre tenA dvArA vivakSita vastunuM AkarSaNa thAya che. vaLI bIje javAba e che ke jema chAyANa, prApta thayela loDhAnuM ApanA mata pramANe AkarSaNa kare che te e ja pramANe te prApta kASThAdikanuM AkarSaNa kema karatA nathI? je tenA samAdhAnarUpe ema kahevAmAM Ave ke tenI zakita pratiniyata che. pratiniyata zakitaviziSTa hevAthI te prApta kASThAdikanuM AkarSaNa karatA nathI te pachI eja vAta mananI bAbatamAM paNa mAnavI joIe, eTale ke mananI zakita paNa pratiniyata ja che tethI te sUphamAdika arthomAM jJAnanuM utpAdana thatuM nathI, tethI jema pratiniyata zakitavALuM hovAne lIdhe mana kaI sUkSmAdika padArthomAM jJAnanuM utpAdaka thatuM nathI e ja pramANe cakSu paNa vyavahita ane dUra sthAnamAM rahela vastunuM prakAzaka thatuM nathI, te pitAnI vAta siddha karavAne mATe aprasiddha chAyANuonI kalpanA karavAthI zuM lAbha? na044 zrI nandI sUtra Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nandI sUtre yattu - vyavahitArthAnupalabdhidarzanAccakSuH prApyakArIti manyate tadayuktamkAcA-bhrakapaTala-sphaTikairvyavahitasyApyupalabdhidarzanena hetoranaikAntikatvAt / atha nayanarazmayo nirgasya tamartha gRhNanti, nayanarazmayazca taijasatvAnna tejodravyaiH pratiskhalitA bhavantIti cakSuSaH prApyakAritvasvIkAre nAsti kazvidoSa iti cet, tadapi na samIcInam, mahAjvAlAdau skhalanopalabdheH tasmAccakSuraprApyakArIti sthitam // evaM manaso'pyaprApyakAritvaM vijJeyam / tatrApi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / 'vyavahita arthakI upalabdhi nahIM hotI' isase jo tuma cakSumeM prApyakAritA mAnate ho so yaha bAta ThIka nahIM hai, kAraNa ki kAca, evaM bhoDala evaM sphaTikamaNiyoMse Dhake hue vyavahita padArthoM kI bhI upalabdhi hotI dekhI jAtI hai| yadi isa para yaha kahA jAve ki cakSukI kiraNeM nikala kara usa kAca abhrakapaTala Adi se vyavahita padArthako grahaNa karatI haiM / ye razmiyAM tejasa haiM ataH taijasa dravyoMdvArA inakI pratiskhalanA - rukAvaTa nahIM hotI hai, isa liye cakSuko prApyakAri mAnanemeM koI doSa nahIM hai, so aisI dhAraNA bhI yuktiyukta nahIM hai, kAraNa ki mahAjvAlA AdimeM isakI skhalanA dekhI jAtI hai / isa liye yahI mAnanA cAhiye kI cakSu aprApyakArI hai / isI taraha viSayakRta anugraha aura upaghAtakA manake sAtha saMparka na honese usako bhI aprApyakArI jAnanA cAhiye / " vyavahita anI prApti thatI nathI'' tame cakSumAM je prApyakAritA mAMnA che te vAta kharAkhara nathI, kAraNa ke kAca, abhrakha ane sphaTikamaNIemAM DhaMkAyela vyavahita padArthonI upalabdhi thatI dekhAya che. jo e khAkhatamAM ema kahevAmAM Ave ke cakSunAM kirA nIkaLIne te kAca, abhrakapaTala, AdithI AcchAdita padArthane grahaNa kare che. e kiraNA tejasvI che tethI tejasvI drabyA dvArA tenI rUkAvaTa thatI nathI, tethI cakSune prApyakArI mAnavAmAM kAI doSa nathI, te evI mAnyatA paNa yuktiyuMkata nathI, kAraNa ke agni mahAjavALA AdimAM tenI rUkAvaTa dekhAyache. te kAraNe ema ja mAnavu` joie ke cakSu aprApyakArI che. eja rIte viSayakRta anugraha ane upaghAtanA mananI sAthe paNa saparka na heAvAthI tene paNa aprApyakArI mAnavuM joIe. zrI nandI sUtra Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - vyaJjanAvagrahamedAH / nanu manaso'pi harSAdiSvanugrahaH zarIropacayadarzanAt, tathAhi - harSaprakarSavazAnmanasaH puSTatA bhavati, tadvazAcca zarIrasyopacayaH / tathA zokAdibhiH zarIradaurbalyora:kSatAdidarzanAt, atizokakaraNena manaso vighAtaH saMbhavati tatazca zarIradaurbalyam, aticintAkaraNena tu hRdayarogo bhavatIti ceta 1 347 ucyate - manaso'prApyakAritvaM vartate, viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAt / viSayakRto'nugrahastathopaghAtazca manaso na bhavati, zarIrasyAnugrahopaghAtau manaH svayaM pulamayatvAt kartuM zaknoti, yathA - iSTarUpa AhAraH paribhujyamAnaH zarIrasya puSTi karoti, aniSTarUpastu hAniM karoti, tathA mano'pISTapudgalopacitaM harSAdikAraNaM sat puSTiM janayati, aniSTa pudgalopacitaM ca zokAdicintAkAraNaM sat zarIrasya hAniM janayati / tasmAd mano'pi viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAd aprApyakArIti sthitam / zaMkA-viSayakRta upaghAta aura anugrahakA saMbaMdha manameM dekhA jAtA hai, jaise jaba harSapariNati hotI hai to manameM puSTatA AtI hai, aura isa puSTatArUpa prasannatA kI vajahase zarIrakA upacaya hotA hai / isI taraha jaba zoka AdikA saMbaMdha hotA hai to usa samaya manakA vighAta hotA hai, isase zarIrameM durbalatA AtI hai / ati cintA karane se manuSya hRdayarogI hotA huA dekhA jAtA hai| isase isI bAtakI puSTi hotI hai ki manake Upara viSayakRta padArthoM kA anugraha aura upaghAta hotA hai, phira yaha mana aprApyakArI kaise ho sakatA hai ? / uttara - manameM prApyakAritAkA niSedha hama isa liye karate haiM ki usameM viSayakRta anugraha aura upaghAta nahIM hote haiM, kintu mana pugala zaMkA--viSayakRta upAta ane anugrahanA saMbaMdha manamAM dekhAya che. jema ke jyAre huM pariNati thAya che tyAre manamAM puSTatA thAya che, ane A puSTatArUpa prasannatAne kAraNe zarIranA upacaya thAya che. eja rIte jyAre zeka AdinA saMbaMdha thAya che tyAre manamAM vidyAta thAya che, te kAraNe zarIramAM du LatA Ave che, aticintA karavAthI, mANasa hRdayarogI thatA jovA maLe che, tethI e vAtane puSTi maLe che ke mana upara viSayakRta padArthonA anugraha ane upaghAta thAya che, teA pachI A mana kevI rIte aprApyakArI hAi zake ? uttara--ema mAnavAmAM prApyakAritAnA niSedha e kAraNe karIe chIe ke temAM viSayakRta anugraha ane upaghAta thatAM nathI, paNa mana pudgalamaya hovAthI zrI nandI sUtra Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nandIsUtre iha saugatA AhuH-cakSuH zrotraM mano'pApyakArIti, tanna samyak, tadeva hi aprApyakAri bhavitumarhati yasya viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvau bhavataH, ythaa-ckssurmnsoH| zrotrendriyasya tu zabdakRta upaghAto dRzyate, yathA-sadyojAtazizoH maya honese zarIrakA anugraha aura upaghAta svayaM kara sakatA hai / jisa taraha icchita AhAra zArIrika puSTi karatA hai aura aniSTa AhAra hAni karatA hai usI taraha mana bhI iSTa pudgaloMse upacita ho kara harSAdikakA kAraNa hotA huA zarIrakI puSTi karatA hai, tathA aniSTa pudgaloM se upacita ho kara zokAdi cintAkA kAraNa hotA huA zarIrakI hAni karatA hai, isa liye mana bhI viSayakRta anugraha upaghAtakA abhAvavAle honese aprApyakArI hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| __ bauddhoM kA aisA kahanA hai ki 'cakSu zrotra aura mana ye tInoM aprApyakArI haiM' so 'cakSu aura mana aprApyakArI haiM' isa viSayameM to hameM koI vivAda nahIM haiM parantu zrotrako aprApyakArI mAnanA yaha viSaya iSTa nahIM hai, kAraNa aprApyakArI vahI ho sakatA hai, jisameM viSayakRta anugraha aura upaghAta nahIM hote haiM / viSayakRta upaghAta aura anugraha cakSu manameM nahIM hote haiM, isa liye ve hI aprApyakArI haiM, zrotra indriya nahIM, kAraNa usameM viSayakRta upaghAta aura anugraha hote haiM / sadyojAta bAlakake pAsa jaba baDe jorase jhallarIkA zarIrane anura ane upaghAta pite ja karI zake che. jema Icchita AhAra zArIrika puSTi kare che ane aniSTa AhAra hAni kare che e ja pramANe mana paNa Icchita pudgalethI upasthita thaIne harSAdikanuM kAraNa thaIne zarIranI puSTi kare che, tathA aniSTa yugalothI upasthita thaIne zokAdi citAnuM kAraNa thaIne zarIrane hAni kare che, te kAraNe mana paNa viSayakRta anugraha upardhAtanA abhAvavALuM hovAthI aprApyakArI che. e vAta siddha thAya che. bauddhonuM evuM kahevuM che ke "cakSu, zretra, ane mana e traNe aprApyakArI che - te cazna ane mana aprApyakArI che, e viSayamAM te amAre koI vivAda nathI paNa zretrane aprApyakArI mAnavI te vAta ISTa nathI, kAraNa ke aprApyakArI eja hoI zake che ke jemAM viSayakRta anugraha ane upaghAta hotA nathI. viSayakRta upaghAta ane anugraha cakSu ane manamAM thatAM nathI tethI eja aprApyakArI che zrondriya nahIM, kAraNa ke temAM viSayakRta upaghAta ane anugraha thAya che. taratanA jamelA bALakanI pAse je ghaNu jorathI jhAlara vagADavAmAM Ave, te tenAM zrI nandI sUtra Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-vyaanAvagrahabhedAH / samIpe'titADitajhallarInAdazravaNataH, tathA vidyutpAtamatyAsanadezAvasthitajanAnAM vidyutpAtanirghoSazravaNato badhirIbhAvaH prajAyate / zabdaparamANavo hi utpattidezAdArabhya sarvato jalataraGganyAyena prasarantaH zrotrendriyadezamAgacchanti, tataH saMbhavatyupaghAtaH / ataH zrotrendriyasya aprApyakAritvaM na sidhyatIti / / nanu yadi zrotrendriyaM svadezamAptameva zabdaM gRhNAti natvamApta, tarhi yathA ghANendriyeNa gandhe gRhyamANe tatra dUrAsannatayA bhedapratItirna bhavati, tathA zabde'pi na syAt , prAptasyaiva viSayasya grahaNe sarvo'pi viSayaH saMnihita eva syAditi dUrAsasannatayA bhedapratItina saMbhavati, loke tu pratIyate dUrAsannatayA zabdaH, yathA- ayaM dUravartI zabdaH zrUyate' iti vadanti loke / tADana hotA hai, taba usake kAna bahire ho jAte haiM / isI taraha vidyutpAta ke samaya meM jo vyakti usake patana ke sthAna se pAsa ke sthAna meM rahate haiM unake kAnoM meM usake nirghoSa ke zravaNa se badhiratA AjAtI hai / jisa prakAra jala meM usakI taraGge utpatti sthAna se lekara taTa taka phailatI huI AtI haiM isI prakAra zabda ke paramANu bhI utpatti sthAna se lekara zrotA ke zrotrendriya pradezataka phailate hue Ate hai, isase zrotrendriya meM usa zabda ke dvArA upaghAta hotA hai / isaliye viSayakRta upaghAta hone se zronendriya prApyakArI siddha hotI hai| zaMkA--yadi zrotrendriya meM prApyakAritA mAnI jAve to jisa prakAra prApyakArI ghrANendriya dvArA gandha ke grahaNa hone para usa gaMdha meM dUra Asanna Adi kA bheda vyavahAra nahIM hotA hai, usI prakAra zabda meM bhI yaha bheda vyavahAra nahIM honA cAhiye, kAraNa vaha to prApta ko hI grahaNa kAna baherA thaI jAya che. e ja pramANe vijaLI paDavAne samaye, je vyaktio tenA patananA sthAnanI najIkanI jagyAe hoya che, temanA kAnamAM tene kaDAke sAMbhaLavAthI baherAza AvI jAya che. jema pANImAM tenAM majA e utpatti sthAnathI mAMDIne kinArA sudhI phelAtAM phelAtA Ave che. e ja pramANe zabdanA paramANuo paNa utpatti sthAnathI laIne sAMbhaLanAranA kAna sudhI phelAtAM phelAtAM Ave che. tethI zrotrendriyamAM e zabda dvArA upaghAta thAya che. tethI viSayakata upaghAta hovAthI zrotrendriya prApyakArI siddha thAya che. zaMkA-je grAnTendriya dvArA gaMdha grahaNa karatA te gaMdhamAM dUra rahela vagene bheda vyavahAra thatuM nathI, eja pramANe zabdamAM paNa e bheda vyahAra hovo na joIe. kAraNa ke te te prAptane ja grahaNa kare che, prApta thayela padArtha zrI nandI sUtra Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nandIsUtre api ca-zrotrendriyaM prAptameva zabdaM gRhNAti, tarhi cANDAlabhASito'pi zabdaH zrotrendriyeNa sa eva gRhyate, yaH khalu zrotrendriyasaMspRSTo bhavati tatazca zrotrendriyasya cANDAlasparzadoSaprasaGgaH syAditi cet ?, atrocyate-zrotrendriyasya yadaprApyakAritvaM manyase, tadetanmahAmohavilasitam , yadyapi prApta eva zabdaH zrotrendriyeNa gRhyate, tathApi zabde zaktivaicitryasaMbhavAd dUrAsannAdibhedapatItirbhavati, tathAhi-dUrAdAgataH zabdaH kSINazaktikatayA kSINo'spaSTarUpo vA upalakSyate / tatazca loko vadati-'dUre zabdaH zrUyate' iti, dUrAdAgataH zabdaH zrUyate, iti tadarthaH / karatI hai, prApta huA padArtha samIpa meM hI hotA hai, phira isa vyavahAra ke hone kA vahAM virodha kyoM nahIM AvegA? parantu zabda meM dUra Asanna Adi kA bheda vyavahAra loka meM hotA huA dekhA hI jAtA hai / loka kahate haiM-yaha dUra kA zabda sunane meM A rahA hai, yaha najadIka kA zabda sunane meM A rahA hai| phira bhI-zrotrendriya prApta hue hI zabda ko grahaNa karatI hai aisA mAnane para eka yaha aura Apatti AtI hai ki zabda jaba cAMDAla ke mukha se nirgata hokara hamAre kAna ko prApta hogA to zrAtrendriya meM aspRzyatA A jAvegI, kyoM ki usane cAMDAla ke aspRzya zabda ko grahaNa kiyA hai, ataH vaha cANDAla ke sparza karane ke doSa se mukta kaise mAnA jA skegaa| uttara-zrotrendriya meM yaha AprApyakAritA kI mAnyatA mahAmoha kA eka vilAsa hai, kyoM ki yaha jo kucha kahA gayA hai vaha vinA vicAre najIkamAM ja hoya che, te pachI A vyavahAra havAmAM tyAM virodha kema nahIM Ave? paNa zabdamAM dUra rahela Adine bheda vyavahAra lekamAM thate jovAmAM Ave che ja. leke kahe che ke-A dUrane zabda saMbhaLAI rahyo che, A najIkane zabda saMbhaLAI rahyo che. vaLI-zrotrendriya prApta thayela zabdane graDaNa kare che evuM mAnavAmAM A eka bIjI muzkelI paNa naDe che ke zabda je cAMDALanA mukhamAMthI nIkaLIne amArA kAne paDaze te zrotrendriyamAM aspRzyatA AvI jaze, kAraNa ke teNe cAMDALanA aspRzya zabdane grahaNa karyA che, tethI te cAMDALanA sparza thavAnA deSathI mukata kevI rIte mAnI zakAze ? uttara-zrotrendriyamAM AprApyakAritAnI mAnyatA mahAhane eka vilAsa che, kAraNa ke A je kaMI kahevAyuM che te vicAryA vinA ja kahevAyuM che. prApya zrI nandI sUtra Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - vyaJjanAvagraha medAH / 351 9 nanu syAdetat evametadapi vaktuM zakyate - ' dUre rUpamupalabhyate ' iti / dUrAdAgataM rUpamupalabhyate iti tadarthaH / tatazca cakSurapi prApyakAri syAt na ca tadiSyate / tatazca zabde zaktivaicitryakalpanaM, zrotrendriyasya ca prApyakAritvakalpanaM na yuktamiti cenna / " hI kahA gayA hai / prApyakArI hone para bhI zrotrendriya dvArA gRhIta zabda meM jo dUra aura samIpa AdikA bheda vyavahAra hotA hai, vaha zabdazakti kI vicitratA se hotA hai / jaba zabda dUra deza se AtA hai to usakI zakti kSINa ho jAtI hai, usa samaya vaha aspaSTarUpa se yA mandarUpa se sunane meM AtA hai, isaliye loka kahate haiM ki yaha zabda dUra se AyA huA sunAI de rahA hai| prazna yadi isa para yaha AkSepa kiyA jAya ki jisa prakAra " dUra se AyA huA zabda sunAI de rahA hai " aisA bodha hone se zrotrendriya meM prApyakAritAkA Apa samarthana karate haiM to phira " dUrerUpamupalabhyate " dUrase Aye hue rUpako cakSu indriya jAnatI hai, isa prakArake bodhase cakSu indriya ko bhI prApyakArI mAna lenA cAhiye, parantu isa tarahase cakSu indriya prApyakArI to Apane mAnI nahIM hai, ataH zabdameM vicitrazakti kI mAnyatA, tathA zrotrendriyameM prApyakAritAkI kalpanA yuktiyukta nahIM kahI jA sakatI ? kArI hAvA chatAM paNa zrotrendriya dvArA grahaNa thayela zabdamAM krUra ane samIpa AdinA je bhedavyavahAra thAya che te zabdazaktinI vicitratAne lIdhe thAya che. jyAre zabda dUranA sthAnethI Ave che. tyAre tenI zakita kSINa thaI jAya che; te samaye te aspaSTa rUpe mantra rIte sa MbhaLAya che, tethI loko kahe che ke zabda dUrathI AvatA saMbhaLAya che. A (6 66 99 66 zakA--jo te khAmatamAM evA AkSepa mUkavAmAM Ave ke je prakAre dUrathI AvatA zabda saMbhaLAya che" evA edha thavAthI zrotrendriyamAM prApyaaritaanuN Apa samarthana / cho, to pachI " dUre rUpamupalabhyate dUrathI AvatA rUpane cakSu Indriya jANe che'" A prakAranA medhathI cakSu Indriyane paNa prApyakArI mAnavI joie. paNa e rIte cakSu indriyane te Ape prApyakArI mAnI nathI, tethI zabdamAM vicitra zakitanI mAnyatA, tathA zrotrendriyamAM prApyakAri tAnI kalpanA yuktiyukta kahI zakAya nahI ? zrI nandI sUtra Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nandIsUtre iha hi cakSuSo rUpakRtAvanugrahopaghAtau na bhavataH, zrotrendriyasya tu zabdakRta upaghAto'sti, etacca prAgeva pradarzitam , tasmAdatiprasaGgApAdanaM nAtra saMbhavati / ___aparaM ca-pratyAsanno'pi janaH pavanasya pratikUlamavasthitaH zabdaM na zRNoti, paranAnukUlAvasthAne tu dUradezAvasthito'pi zabdaM zRNoti, ataeva loke janA vadanti'vayaM pratyAsannA api tvadIyaM vaco na zRNumaH' iti / yadi tu janA aprAptameva zabdaM rUpamiva gRhNIyustarhi pavanapratikUlAvasthAne'pi janA rUpamiva zabdaM grahItuM zaknuyuH, na ca tathA zabdaM gRhNanti, tasmAt zrotrendriyadeze prAptA eva zabdaparamANavaH uttara-yaha bAta abhI hI yuktiyoM dvArA siddha kI jA cukI hai, cakSu meM viSayakRta upaghAta aura anugraha nahIM hote haiM tathA ye upaghAta aura anugraha apane viSaya dvArA zrotrendriya meM hote haiM, isaliye zrotrendriya ke prasaGga ko lekara cakSu meM prApyakAritA ke prasaMga kA pratipAdana karanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki usa prasaMga kA pratipAdana yahAM saMbhavita hI nahIM hotA hai| phira bhI-manuSya jaba pratikUla vAyu ke samakSa sthita rahatA hai taba vaha apane pAsa ke vyakti dvArA uccarita zabda ko bhI nahIM suna sakatA hai, tathA jaba anukUla vAyu ke samakSa upasthita hotA hai taba vaha dara dezameM bhI kyoM na rahA ho usa samaya vaha zabda ko suna letA hai, isI liye loga aisA kahA karate haiM ki-hama tumhAre zabda ko pAsa meM rahane para bhI isa pratikUla pavana meM rahane kI vajaha se suna nahIM pA rahe haiM / cakSu jisa prakAra aprAptarUpa ko grahaNa karatA hai usI prakAra zrotre uttara-A vAta hamaNuM ja yukitao dvArA siddha karAI gaI che ke cakSumAM viSayakRta upaghAta ane anugraha hotA nathI, tathA e upaghAta ane anugraha pitAnA viSayadvArA zrotrendriyamAM thAya che. tethI zrondriyanA prasaMgane lIdhe cakSumAM prApyakAritAnA prasaMganuM pratipAdana karavuM te gya nathI, kAraNa ke te prasaMganuM pratipAdana ahIM saMbhavita ja thatuM nathI. vaLI-mANasa jyAre pratikULa vAyu samakSa rahela hoya che tyAre te pitAnI pAsenI vyakita dvArA uccAravAmAM Avela zabdane paNa sAMbhaLI zakatuM nathI, paNa jyAre te anukuLa vAyu samakSa rahela hoya che tyAre dUra sthAne paNa rahevAM chatAM te zabdane sAMbhaLI zake che, tethI lake ema kahyAM kare che ke-ame pAse rahevA chatAM paNa tamArA zabdane pratikULa pavanamAM rahevAne kAraNe sAMbhaLI zakatA nathI. jema cakSu aprApta rUpane grahaNa kare che e ja pramANe chelvendriya zrI nandI sUtra Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-vynyjnaavgrhmedaaH| zrotrendriyeNa gRhyante, ityavazyamaGgIkaraNIyam / tathA svIkAre pavanapratikUlAvasthAne zabdaparamANavo bAhulyena zrotrendriyaM na prApnuvanti, teSAM pratikUlapavanAdanyathA nIyamAnatvAt , ata eva pavanapratikUlamavasthitA na zRNvantIti nAsmAkaM matekA'pi ksstiH| yacca cANDAlasparzadoSaprasaGgaH syAdityuktaM tadapi na samyakU, sparzAsparzavyavasthAyA loke kAlpanikatvAt / tathAhi na sparzasya vyavasthA loke pAramArthikI, yAmeva bhUmimagre cANDAlaH spRzan vrajati, tAmeva pRSThataH zrotriyo'pi spRzati, ndriya bhI aprApta zabda ko yadi grahaNa karatI to vicAro ki-pratikUla vAyu meM rahane para bhI rUpa kI taraha zabda kA bhI grahaNa zrotrendriya dvArA honA cAhiye, parantu aisA nahIM hotA hai, ataH yahI-siddhAMta nirdoSa hai, ki zabda ke paramANu jaba zrotrendriya ke pAsa Akara prApta hote haiM tabhI ve usake dvArA grahaNa karane meM Ate haiM, anyathA nahIM / isIse yaha bAta bhI bana jAtI hai ki jaba zrotA pratikUla pavana kI ora upasthita rahatA hai, taba vaha jo mandarUpa se yA bilakula zabda ko nahIM sunatA hai, usakA kAraNa pratikUla vAyu ke dvArA zabda ke paramANuoM kA prAyaHkarake uDA le jAnA hotA hai, isaliye ve zcotrendriya taka kama yA bilakula nahIM A sakate haiN| ___ tathA zrotrendriya ko prApyakArI mAnane para, jo cANDAla ke sparza hA jAnekA doSa diyA hai, vaha bhI ThIka nahIM hai. kAraNa ki-sparza aura asparza kI vyavasthA loka meM kevala kAlpanika hai / dekho-jisa bhUmi ko Age 2 paNu aprApta zabdane je grahaNa karatI hatI te vicArenA pratikULa vAyumAM rahevA chatAM paNa rUpanI jema zabdanuM grahaNa paNa zrotrendriya dvArA thavuM joIe, paNa evuM banatuM nathI, tethI eja siddhAMta nirdoSa che ke zabdanAM paramANu jyAre zrotrendriyanI pAse AvIne maLe che. tyAre temanuM tenA dvArA grahaNa karAya che. bIjI koI rIte nahIM. tethI A vAta paNa nizcita thAya che ke jyAre zrotA pratikULa pavananI tarapha rahela hoya che tyAre te je mandarUpe zabdane sAMbhaLe che ke bilakula sAMbhaLatuM nathI tenuM kAraNa pratikULa vAyu dvArA zabdanAM paramANuonuM sAmAnya rIte kheMcI javuM te che; tethI teo zrotrendriya sudhI thaDAM pramANamAM jaI zake che ke bilakula jaI zakatA nathI. tathA zrotrendriyane prApyakArI mAnavAthI je cAMDALane sparza thaI javAne deSa dIdhuM che te paNa yogya nathI, kAraNa ke sparzAsparzanI vyavasthA lekamAM na0 45 zrI nandI sUtra Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 354 nandIsUtre tathA yAmeva nAvamArohati sma cANDAlastAmevArohati zrotriyo'pi / tathA sa eva pavanazcANDAlamapi spRSTvA zrotriyamapi spRzati, na ca tatra loke sparzadoSavyavasthA, tathA zabdapudgalasaMsparze'pi loke sparzadoSavyavasthA na bhavatIti na ko'pi doSa iti / ___api ca-yadA cANDAlaH ketakIpuSpanicayaM padmAdipuSpanicayaM vA zirasi nidhAya zarIre kastUrIcandanAdhanulepanaM vidhAya vIthyAmAgatya tiSThati, tadA tadgataketakIpuSpAdigandhapudgalAH zrotriyAdinAsikAsu praviSTA bhavantIti tatrApi cANDAlasparzadoSaprasaGgaH syAt , tasmAt nAsikendriyamapyaprApyakArIti mantavyaM, na ca tad bhavato'pyAgame kvacit pratipAditam / atazcANDAlasparzadoSaprasaGgaH syAditi kathanaM bAlizajalpitam / cANDAla sparza karatA huA calatA hai usI bhUmi ko pIche se sparza karatA huA zrotriya-brAhmaNa-bhI calatA hai| jisa nAva meM baiThakara cAMDAla nadI pAra pahuMcatA hai usI nAva meM zrotriya brAhmaNa bhI savAra hokara nadI pAra karatA hai / jo vAyumaMDala cAMDAla kA sparzakara bahatA hai vahI pavana zrotriyako bhI sparza karatA hai / ina bAtoM meM lokameM jaise sparzadoSakI vyavasthA nahIM mAnI jAtI hai, isI prakAra zabda pudgalake saMsparza hone para bhI lokameM sparzadoSakI vyavasthA nahIM mAnI gaI hai, ataH yaha vyavasthA kAlpanika honese pAramArthika nahIM hai| phira bhI-jisa samaya cANDAla ketakIke puSpoM koathavA kamalAdi puSpoMko mastaka para dhAraNa karake athavA zarIrameM kastUrI AdikA uvaTana karake raste meM Akara khar3A hotA hai usa samaya vahAM rahe hue zrotriya Adi vyaktiyoMkI nAsikA meM ve ketakI evaM kamalAdi puSpoMke gaMdha kevaLa kAlpanika che. juo-je bhUmine sparza karate cAMDALa AgaLane AgaLa jAya che eja bhUmine pAchaLathI sparza karato zrotriya-brAhmaNa cAle che. je hoDImAM besIne cAMDAla nadI oLaMge che eja nAvamAM besIne zrotriya brAhmaNa paNu nadIne oLaMge che. je vAyu cAMDAlane sparza karate thAya che eja vAyu triyane paNa sparza kare che. e bAbatamAM jema lekamAM spaSanI vyavasthA mAnavAmAM AvatI nathI eja prakAre zabdapudagalane saMsparza thavAthI lokomAM sparzaSanI vyavasthA mAnavAmAM AvI nathI; tethI e vyavasthA kAlpanika hovAthI pAramArthika nathI. vaLI je samaye cAMDAla ketakInA puSpane athavA kamalAdi pupane mAthe upADIne athavA zarIra para kasturI Adine lepa karIne rastAmAM AvIne ubho rahe che, te samaye tyAM rahela zrotriya Adi vyaktionI nAsikAmAM ketakI ane zrI nandI sUtra Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-vyaJjanAvagrahabhedAH / kecittu zrotrendriyasyAprApyakAritvaM manyante, zabdasya cAkAzaguNatvam, tadayuktam-AkAzaguNatvasvIkAre zabdasyAmUrtatvaprasaGgAt / yo hi yasya guNaH, sa tatsamAnadharmA bhavati, yathA-jJAnamAtmano guNaH, tatrAtmA khalvamUrtastatastadguNo jJAnamapyamUrtameva / tathA-zabdo'pi yayAkAzaguNastahiM AkAzasyAmUrtatvAt zabdasyApitadguNatvenAmUrtatApattiH syaat| na cAsau yuktiH samIcInA, tllkssnnaayogaat| mUrtatvaviraho hi amUrtatAyA lakSaNam / na ca zabdAnAM mUrtatvavirahaH, sparzavatvAt / paramANu ghusate haiM to phira yahAM bhI cANDAlake sparza honeke doSakA prasaMga prApta hogA, isaliye nAsikA indriyako aprApyakArI mAnanA cAhiye, paraMtu aisI vyavasthA Apake bhI AgamameM pratipAdita nahIM huI hai, isa liye yaha cANDAlake sparza honekAdoSa yuktiyukta nahIM hai| kitaneka vyakti zrotrendriyako AprApyakArI isaliye mAnate haiM ki usakA viSaya jo zabda hai, vaha AkAzakA guNa hai, so aisI mAnyatA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki-zabdako yadi AkAzakA guNa mAnA jAvegA to usameM mUrtatA na Akara amUrtatA hI AvegI, kyoM ki jo jisakA guNa hotA hai vaha usake hI samAna dharmavAlA hotA hai, jaise-AtmAkA guNajJAna / AtmA amUrta hai to usakA guNajJAna bhI amUrta hI hai| isI taraha yadi AkAzakA guNa zabda hai to AkAzake amUrta honekI vajahase usakA guNa zabda bhI amUrta hI hogA, parantu zabdameM amUrtatA hai nahIM, kyoM ki amUrtatAkA lakSaNa zabdameM ghaTita nahIM hotA hai / kamalAdi puSpanAM gaMdhaparamANu praveze che te pachI tyAM paNa cAMDAlane sparza thavAnA dezane prasaMga prApta thaze, te mATe nAsikA Indriyane aprApyakArI mAnavI joIe, paNa evI vyavasthAnuM ApanA gAmomAM paNa pratipAdana thayuM nathI. te kAraNe cAMDAlane sparza thavAne e deSa yuktiyukta nathI. keTalIka vyakitao zrotrendriyane aprApyakArI e kAraNe mAne che ke teno viSaya je zabda che te AkAzane guNa mAnavAmAM Ave te temAM mUrtatA na AvatA amUrtatA ja Avaze, kAraNa ke je jene guNa hoya che te tenA samAna dharmavALe hoya che. jemake- AtmAno guNa jJAna. AtmA amUrta che, te tene guNa "jJAna" paNa amUrtaja che. e ja pramANe je AkAzane guNa zabda hoya te AkAza amUrta hovAne kAraNe tene guNa "zabda paNa amUrta ja hoya, paNa zabdamAM amUrtatA nathI, kAraNa ke amUrtatAnuM lakSaNa zabdamAM ghaTAvI zakAtuM zrI nandI sUtra Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nandIsUtre tathAhi-sparzavantaH zabdAH, tatsaMparkAt upaghAtadarzanAt loSTacat / na cAyamasiddho hetuH, yataH sadyojAtazizUnAM karNAntikA''nInagADhAsphAlitajhallarIzabdazruvaNato badhiratA bhavatIti dRzyate / yatra sparzoM nAsti, tatropaghAto'pi nAsti, yathA''kAzaH / tatazca vipakSe upaghAtA'bhAvAnnAnakAntiko'pi hetuH / api ca-sparzavantaH zabdAH, tairabhighAte girigaharAdiSu zabdotthAnAt , loSTavat / tIvraprayatnoccAritazabdAbhighAte girigahvarAdiSu pratizabdAH zrUyante pratidik / tatazca sparzavattvAt mUrtA eva zabdA iti sthitam , "rUpaspRoNdisaMnivezo mUrti" -riti vacanaprAmANyAt / asmAdAkAzaguNatvaM zabdAnAM nopapannamiti / / mUrtatvakA viraha amUrtatAkA lakSaNa haiM, parantu zabdameM mUrtatvakA virahaabhAva nahIM hai, kyoM ki usakA sparza hotA hai, arthAt zabda sparza guNavAlA hai| yaha sparza guNavAlA isaliye hai ki usase zrotrendriyameM upaghAta hotA dekhA jAtA hai| turtake janme hue bAlakake kAnake pAsa lAkara jaba jhallarI baDe jorase bajAnemeM AtI hai to usake zabdake saMparkase usake kAnakI jhillI phaTa jAtI hai, aura vaha bahirA ho jAtA hai| jisameM sparzaguNa nahIM hotA hai usameM upaghAtake guNa bhI nahIM hotA hai, jaise AkAzameM / isaliye vipakSa AkAzameM upaghAta karanekA abhAva honese hamArA hetu vipakSameM nahIM rahatA hai| vipakSameM vartamAna hetu svasAdhyakA gamaka nahIM hotA hai| yahAM sparzavattvakA vipakSa AkAza hai, usameM yaha hetu nahIM rahatA ataH vahAM upaghAta karanArUpa sAdhya bhI nahIM rhtaa| yaha to apane hetuke sAtha hI rahatA hai| nathI. amUrtatAne abhAva amUrtatAnuM lakSaNa che, paNa zabdamAM mUrtatAne abhAva nathI, kAraNa ke tene sparza thAya che. eTale ke zabda sparzaguNavALe che. te sparzatru guNavALo te kAraNe che ke tenAthI zrotrendriyamAM upaghAta thate dekhAya che. taratanA janmelA bALakanA kAna pAse laI jaIne jyAre jhAlarane ghaNA jorathI vagADavAmAM Ave che tyAre tenA zabdanA sparzathI tenA kAnane paDade tUTI jAya che ane te bahere thaI jAya che. jemAM spezaguNa na hoya temAM upaghAtaka guNa paNa hota nathI. jemake AkAzamAM tethI vipakSa AkAzamAM upaghAta karavAne abhAva hovAthI ApaNo heta vipakSamAM rahetuM nathI. vipakSamAM vartamAna hetu svasAdayane gamaka thatuM nathI. ahIM sparzatvane vipakSa AkAza che, temAM te hetu rahetuM nathI, tethI tyAM upaghAta karavArUpa sAdhya paNa rahetuM nathI e te pitAnA hetanI sAthe ja rahe che. zrI nandI sUtra Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - vyaJjanAvagrahamedAH / 357 api ca- AkAzaM kimekam ? anekaM vA ?, yadyekaM tarhi dUravarAdapi zabda: zrUyeta, AkAzasyaikavena zabdasya ca tadguNatayA dUrAsannAdibhedAbhAvam / yadyanekam, tarhi mukhadeza evaM zabdo vidyate iti kathaM bhinnadezavartibhiH zrotRbhiH zrayate, mukhadezAkAzaguNatayA zrotRgatazrotrendriyA kArAsaMbandhAbhAvAt ! phira bhI - zabda, sparzaguNavAlA hai, yaha bAta isa kAraNa bhA siddha hotI hai ki jaba giriguphA meM zabdakA uccAraNa kiyA jAtA hai, to vahAM se pratidhvani hotI hai / isa taraha sparzavattAse zabda meM mUrtatA siddha hotI hai, aura mUrtatAkI siddhise AkAzaguNatvAbhAva siddha hotA hai / rUpa rasa Adi guNoMkA jahAM sadbhAva hotA hai usakA nAma mUrta hai / mUrta hone se AkAzaguNatA zabda meM nahIM AtI hai / aura bhI - AkAza eka hai athavA aneka hai ? yadi 'AkAza eka hai' aisA mAnA jAya to atyanta dUrase bhI zabda sunanemeM AnA cAhiye, kyoM ki sarvatra AkAza eka hI hai| zabda meM dUra Asanna Adi aisA vyavahAra to ho nahIM sakatA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jaba AkAza eka hai aura zabda usakA guNa hai to AkAzake sarvatra eka honese jaba ke guNarUpa zabda meM - ' yaha dUrakA zabda hai yaha najadIkakA zabda hai' aisA vyavahAra hI nahIM ho sakatA hai / yadi AkAza aneka hai aisA mAnA jAve to bhinna dezavartI pratyayoM dvArA zabdakA zravaNa kaise ho sakegA ? kAraNa ki zabda to vaktA ke mukharUpI AkAza meM hI rahegA / vaha vaktA vaLI zabda spardhA guNavALA che, A vAta e kAraNe paNa siddha thAya che ke--jyAre parvatanI guphAmAM zabda khelavAmAM Ave che, tyAre tyAMthI paDaghA paDe che. A rIte spavatvathI zabdamAM mUrtatA siddhathAya che, ane mUrtatAnI siddhithI AkAzaguNutvAbhAva siddhathAya che. rUpa, rasa, Adi guNAne jyAM sadbhAva hAya che tenuM nAma bhUta che, sUta hovAne lIdhe zabdamAM AkAzaguNutA AvatI nathI, vaLI-AkAza eka che athavA aneka che? jo AkAza eka che ema mAnavAmAM Ave te atyaMta krUrathI paNa zabda saMbhaLAvA joIe, kAraNa ke satra AkAza eka ja che. te zabdamAM dUrathI AvatA Adi vyavahAra heAI zake nahIM, tenuM tAtpa e che ke jo AkAza eka che. ane zabda tenA guNa che te satra eka AkAza hovAthI tenA guNurUpa zabdamAM-" A dUranA zabda che, A najIkanA zabda che" evA vyavahAra ja thai zake nahIM. jo AkAza aneka cheema mAnavAmAM Ave te bhinna sthAnamAM rahela prANIe dvArA zabdanuM zravaNa kevI rIte thai zake ? kAraNa ke zabda te vaktAnAM sukharUpI AkAzamAM ja raheze. te zrI nandI sUtra Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 nandIsUtre atha ca zrotrendriyavivaravalkAzasambandhena zabdasya zravaNaM bhavatIti svIkAre zabdasyAkAzaguNatvAbhyupagamo na yujyate / nanvAkAzaguNatvamantareNa zabdasyAvasthAnameva nopapadyate, sthiti vinA padArthasya sadbhAva eva na syAt tasmAdavazyaM padArthena sthitimatA bhavitavyam , tatra rUparasasparzagandhAnAM pRthivyAdimahAbhUtacatuSTayamAzrayaH, zabdasya tu AkAzamiti cet , ke mukharUpI AkAza kA jaba guNa hai to phira vaha bhinnadezavartI zrotA ke zrotrendriyarUpa AkAza ke sAtha saMbaMdha kaise kara sakatA hai ki jisase vaha sunAI paDa ske| yadi kahA jAve ki 'zabda kA saMbaMdha zrotrendriya ke vivara meM rahe hue AkAza ke sAtha hotA hai isaliye vaha sunane meM AtA hai, to phira isa mAnyatA meM 'zabda AkAza kA guNa hai' yaha bAta siddha nahIM hotI hai| yadi isa para yaha kahA jAya ki 'zabda ko AkAza kA guNa na mAnA jAve to usakI sthiti hI nahIM banatI hai, sthiti ke vinA padArtha kA sadbhAva mAnA nahIM jAtA hai, ataH jaba zabda sthitivAlA padArtha mAnA jAtA hai to aisI hAlata meM kahIM na kahIM isakI sthiti bhI mAnanI cAhiye / pRthivyAdika bhUtoM meM to isakI sthiti hotI nahIM hai, kAraNa ki ve to rUpa rasAdikoM ke hI AdhArabhUta haiM / aba rahA AkAza so yaha AkAza hI zabda kA Azraya siddha hotA haiN| vaktAnAM sukharUpI AkAzane je guNa che, te pachI te bhinna sthAnamAM rahela zrAtAnA zregendriyarUpa AkAzanI sAthe saMbaMdha kevI rIte karI zake che, ke jethI te saMbhaLAI zake. je ema kahevAmAM Ave ke "zabdane saMbaMdha kAnanAM pilANamAM rahelA AkAza sAthe thAya che tethI te sAMbhaLavAmAM Ave che," te pachI e mAnyatAthI "zabda AkAzane guNa che " e vAta siddha thatI nathI. je te viSe ema kahevAmAM Ave ke "zabdane AkAzane guNa mAnavAmAM na Ave te tethI sthiti ja saMbhavatI nathI. sthiti vinA padArthane sabhAva (astitva) manAte nathI; tethI jyAre zabda sthitivALA padArtha manAya che tyAre evI hAlatamAM tenI kaIne kaI sthiti paNa mAnavI joIe. pRthivyAdika padArthomAM te tenI sthiti hatI nathI, kAraNa ke e te rUparasAdikenAM ja AdhAra bhUta che. have rahuM AkAza, te e AkAza ja zabdane Azraya siddha thAya che. zrI nandI sUtra Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-vynyjnaavgrhmedaaH| tadayuktam , evaM sati pRthivyAdInAmapyAkAzaguNatvapasaGgAt , teSAmanyAkAzAzritatvAt , na khalvAkAzamantareNa pRthivyAdInAmapyanyaH kazcidAzrayaH / na ca pRthivyAdInAmaguNatvAdAkAzaguNatvamanupapannamiti vAcyam , AkAzAzritatve sati pRthivyAdInAM bhavanmate balAdapi tadguNatvaprasaGgAt / nanyAzrayaNamAnaM na tadguNatvaprAptikAraNaM, kiM tu samavAyaH, sa cAsti zabdasyAkAze, na tu pRthivyAdInAmiti cet , aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa taraha kI mAnyatA se pRthivyAdika bhUtacatuSTaya meM bhA AkAzAzrita hone se guNatvApatti AtI hai / AkAza ke sivAya aura koI to ina bhUtoM kA Azraya hai nhiiN| yadi kahA jAya ki 'pRthivyAdikabhUta guNarUpa nahIM hai ki jisakI vajaha se unameM AkAzaguNatA AsakeM so aisA kathana bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki-jaba Apa aisA kahate haiM ki 'zabda AkAza ke Azrita rahatA hai ataH vaha usakA guNa hai' to phira isa kathana ke anusAra pRthivyAdikabhUtoM meM tadAzrayatA hone se guNatvApatti kA vAraNa kauna kaise kara sakatA hai ? / isa mAnyatA meM to guNatvApatti unameM balAta A jAtI hai| yadi phira bhI aisA kahA jAya ki-'sAmAnyarUpa se Azrita hone meM guNatvApatti nahIM AtI hai kintu samavAyasaMbaMdha se Azrita rahane meM guNarUpatA AtI hai, pRthivyAdikabhUta AkAza meM samavAyasaMbaMdha se Azrita ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke e prakAranI mAnyatAthI pRthivyAdika cAra padArthomAM paNa AkAzAzrita hevAthI guNatvApatti Ave che. AkAza sivAya bIjuM keIe bhUtene (padArthone) Azraya nathI. je ema kahevAmAM Ave ke "pRthivyAdikabhUta guNarUpa nathI ke jene kAraNe temanAmAM AkAzaguNatA AvI zake te evuM kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke jyAre Apa ema kahe che ke "zabda AkAzane Azrita rahe che, tethI te guNa che" te pachI A kathana pramANe pRthivyAdika bhUtemAM te AzrayatA hovAthI guNatvopattinuM nivAraNa keNa kevI rIte karI zake che? A mAnyatAthI te temanAmAM guNatvApatti baLAtkAre AvI jAya che. vaLI je ema kahevAmAM Ave ke "sAmAnyarUpe Azrita thavAmAM guNavApatti AvatI nathI paNa samavAya saMbaMdhathI Azrita rahevAmAM guNarUpatA Ave che. pRthivyAdika bhUta AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI Azrita rahetA nathI, teo te zrI nandI sUtra Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre __ atrocyate-ko'yaM bhavaduktaH samavAyaH ?, yadyekatralolIbhAvenAvasthAnaM, yathA ghaTAdestagatarUpAdezca yaH sambandhaH sa samavAya ityucyate, tarhi zabdasyAkAzaguNatvaM na saMbhavati, AkAzena sahaikatra lolIbhAvena tasyAnavasthAnAt , na hi ghaTAdau rUpAdivat sadA nabhasi shbdsdbhaavo'sti| ___ athAkAze upalabhyamAnatvAt tadguNatvaM zabdasyAstItyucyate, tarhi ulkAderapyAkAza upalabhyamAnatvAt tadguNatvaprasaGgaH syAt / ___ yadi tu ulkAdeH paramArthataH sthAnaM pRthivyAdikam , AkAze tadupalabdhistu pavanena saMcAryamANatvAdityucyate, tarhi tathaiva zabdasyApi paramArthataH sthAnamAkAzaM nAsti, kiM tu zrotrAdikamiti bruumH| yattu AkAze tadavasthAnamupalabhyate, tat pavanena saMcAryamANatvAditi bodhyam , tathAhi yatra yatra pavanaH saMcarati, tatra tatra zabdo'pi gacchati, pavanapratikUlagamanaM zabdasya nAsti / uktaJcanahIM rahate haiM, ve to vahAM saMyogasaMbaMdha se Azrita rahate hai aisA kahanA isa prazna ko sthAna dene ke liye bAdhya karatA hai ki yaha samavAya kyA vastu hai ? kyA ekatra lolIbhAva se rahanA yahI samavAya hai jaisA ghaTAdika aura usake rUpAdikoM meM haiM ? / so isa kathana se to zabda meM AkAzaguNatA nahIM AtI hai, kAraNa ki-zabda aura AkAza meM isa prakAra kA lolIbhAvarUpa samavAyasaMbaMdha nahIM hai| jisa prakAra ghaTAdika meM sadA rUpAdika kA ekatra lolIbhAva rahA karatA hai usa prakAra se AkAza meM zabda kA sadA lolIbhAva nahIM rahatA hai| yadi kahA jAve ki 'AkAza meM zabda kI upaladhi hotI hai ataH vaha usakA guNa hai' so aisI bAta to ulkAdika meM bhI hotI hai ataH unameM bhI AkAzaguNatA mAnanI pdd'egii| tyAM saMga saMbadhe Azrita rahe che ?" ema kahevuM te A praznane sthAna devA mATe pharaja pADe che ke e samavAya zI vastu che ? zuM ekatra kelIbhAvathI rahevuM eja samavAya che, je ghaTAdika ane tenA rUpAdikamAM che? to A kathanathI te zabdamAM AkAzaguNatA AvatI nathI, kAraNa ke zabda ane AkAzamAM A prakArane lelIbhAvarUpa samavAya saMbaMdha nathI. je prakAre ghaTAdikamAM haMmezAM pAdikano eka mAtra lelIbhAva rahyA kare che, te prakAre AkAzamAM zabdane haMmezAM lelIbhAva rahI zakatuM nathI. ne ema kahevAmAM Ave ke "AkAzamAM zabdanI prApti thAya che tethI te tene guNa che" te evI vAta te ulkAdikamAM paNa thAya che tethI temanAmAM paNa AkAza guNatA mAnavI paDe. zrI nandI sUtra Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - vyaJjanAvagrahamedAH / yathA ca pUryate tUla, - mAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi kiM vAyoH pratIpaM ko'pi zabdavit // 1 // tasmAnnAkAzaguNaH zabdaH, kiMtu pudgalamaya iti sthitam / vyaJjanAvagrahasya hRSTAnto malaka iti TIkAnte draSTavyaH // sU0 28 // // iti vyaJjanAvagrahaprakaraNam // 361 yadi isa para aisA kahA jAve ki 'ulkAdikoM kA paramArthataH sthAna to pRthivI Adika hI haiM parantu ve jo AkAza meM upalabdha hote haiM usakA kAraNa pavana dvArA unakA vahAM saMcaraNa karavAnA hai' to phira isI taraha se yaha bhI mAna lenA cAhiye ki paramArthataH zabda kA sthAna AkAza nahIM hai kintu zrotrAdika hI hai, parantu AkAza meM jo usakA avasthAna mAlUma par3atA hai vaha pavana ke dvArA usakA vahAM saMcaraNa honA hai| jahAM jahAM pavana kA saMcAra hotA hai vahAM vahAM zabda bhI jAtA hai, zabda kA pavana ke pratikUla gamana nahIM hotA hai| kahA bhI hai 66 'yathA ca pUryate tUla, - mAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi kiM vAyoH, pratIpaMko'pi zabdavit " // 1 // artha - jaise pavana rUI ko uDAkara AkAzameM bharadetA hai, usItaraha zabda ko bhI AkAza meM bharadetA hai| kyA pavana kI pratikUlatA meM koI bhI manuSya kisIke zabda ko samajha pAtA hai ? arthAt koI bhI nahIM samajha pAtA hai / jo te viSe ema kahevAmAM Ave ke " ulkAdikanu paramAtaH sthAna te pRthvI Adi ja che, paNu AkAzamAM te je prApta thAya che tenuM kAraNa pavana dvArA temanuM tyAM saMcaraNa karAvavAnI kriyA ja che" te pachI eja rIte e paNa mAnI levuM joIe ke paramAtaH zabdanuM sthAna AkAza nathI paNa zrotrAdika ja che. paNa AkAzamAM je tenuM avasthAna mAlama paDe che te patrananA dvArA tenu tyAM saMcaraNa thavAnI kriyA che, jyAM jyAM pavananA saMcAra thAya che tyAM tyAM zabda paNa jAya che. zabdanuM gamana pavanathI pratikULa hotuM nathI. kahyuM paNa che-- yathA ca pUryate tUla, mAkAze mAtarizvanA (6 tathA zabdo'pi kiMvA yoH, pratIpa ko'pi zabdavit " // 1 // atha--jema pavana rUpe uDADIne AkAzamAM bharIde che, tevI ja rIte zabdane paNa AkAzamAM bharI de che. zuM ? pavananI pratikUlatAmAM kAI paNu mANusa kAInA zabdane samajI zake che? arthAt kAIpaNu samajI zakatA nathI. na0 46 zrI nandI sUtra Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra nandI sUtre athArthAvagrahaH procyate mUlam - se kiM taM atthuggahe ? / atthuggahe chavvihe paNNatte; taM jahA- soiMdiya- atthuggahe 1, cakkhidiya- atthuggahe 2, ghANiMdiya- atyuggahe 3, jibhidiya atyuggahe 4, phAsiMdiya- atyuga 5, noiMdiya- atyuggahe // sU0 29 // chAyA - atha kaH so'rthAvagrahaH ? | arthAvagrahaH SaDvidhaH prajJaptaH / tad yathAzrotrendriyArthAvagrahaH 1, cakSurindriyArthAvagrahaH 2, ghrANendriyArthAvagrahaH 3, jihavendriyArthAvagrahaH 4, sparzendriyArthAvagrahaH 5, noindriyArthAvagrahaH 6 || sU029 // TIkA - ' se kiM taM atyuggahe0 ' ityAdi / katividho'sAvarthAvagraha iti ziSyapraznaH / uttaramAha - ' atyuggahe chabbihe paNNatte0 ' ityAdi / arthasyAvagrahaNam - arthAvagrahaH / sakalarUpAdivizeSanirapekSA'nirdezyasAmAnyamAtrArthagrahaNarUpaH / prathamaparicchedanamarthAvagraha iti nirvikalpakaM jJAnaM darzanarUpamityucyate / ayaM ca naizcayika ekasAmAyikaH, yastu vyAvahArikaH ' zabdo'yam' ityAdyullekhavAn sa AntamauhUrtika iti / arthAvagrahazca - manaH sahitendriyapaJcakajanyatvAt SoDhA isaliye zabda AkAza kA guNa nahIM hai, kintu vaha pula kI eka paryAya hai, yaha siddha ho jAtA hai / vyaJjanAvagraha kA dRSTAMnta mallaka-mRttikA kA navIna sakorA - batalAyA gayA hai vaha TIkA ke anta meM diyA gayA hai ataH vahAM se samajha lenA cAhiye || sU0 28 // // isa prakAra yaha vyaJjanAvagraha huA // aba sUtrakAra arthAvagrahako kahate haiM-'se kiM taM asthuggahe0 ' ityAdi / prazna - he bhadaMta ! pUrvanirdiSTa arthAvagrahakA kyA svarUpa hai ? tethI zabda AkAzanA guNu nathI, paNa te pugalanI eka paryAya che. e siddha thaI jAya che. vyaMjanAvagrahanuM dRSTAMta mallaka-mATInu navIna zakeArU-tAvavAmAM Avela che te TIkAne aMte Apela che. tethI tyAMthI samajI levuM sU. 285 / A prakAre A vyaMjanAvagrahanuM varNana thayuM ! 3ve sUtrAra arthAvathaDnu' vana 42 che -" se kiM taM atyuggahe 0 " tyAhi prazna--he bhadanta ! pUrvanirdiSTa arthAvagrahanuM zuM svarUpa che? zrI nandI sUtra Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 jJAnacandrikATIkA-arthAvagrahamedAH / bhavatItyAha-'atthuggahe ' iti / arthAvagrahaH paiMvidhaH prajJaptaH / zrotrendriyArthAvagrahaH zrotrendriyeNa, evaM cakSurindriyArthAvagrahAdiSu vijJeyam / idamatra bodhyam-cakSurmanasostu vyajanAvagraho na bhavati, tatastayorAvagraha eva bhvti| tatra SaSThabhedamAha-'no iMdiyaatthuggahe ' iti| no indriyArthAvagrahaH-no indriyeNa-bhAvamanasA'rthAvagraho dravyendriyavyApAranirapekSo ghaTAdyarthasvarUpaparibhAvanA'bhimukhaH prathamamekasAmayiko rUpAdyarthAkArAdivizeSacintArahito'nirdezyasAmAnyamAtracintAtmako bodhaH - no indriyAthAvagrahaH-no indriyaM hi manaH, tacca dvidhA-dravyarUpaM bhAvarUpaM ca / tatra manaHparyAptinAmakarmodayAd yanmanaHprAyogyavargaNAdalikAnAdAya manastvena pariNamati tad dravyarUpaM manaH / tathA dravyamano'vaSTambhena jIvasya yo mananapariNAmaH sa bhaavmnH| tatreha bhAvamano gRhyate / tadgrahaNe hi dravyamanaso'pi grahaNaM bhavatyeva, dravyamano vinA bhAvamanaso'saMbhavAt , bhAvamano vinA'pi ca dravyamano bhavati // sU0 29 // ___ uttara-arthAvagraha chaha prakArakA batalAyA gayA hai, ve isa prakAra haiM-1 zrotrendriya arthAvagraha, 2 cakSurindriya arthAvagraha, 3 jivendriya arthAvagraha, 4 ghrANendriya arthAvagraha, 5 sparzendriyArthAvagraha aura 6 no indriya arthAvagraha / artha kA avagraha honA isakA nAma arthAvagraha hai| sakala rUpAdika vizeSa se nirapekSa hone kI vajaha se anirdezya sAmAnya mAtra artha kA jAnanA, jaise ' yaha kucha hai' isakA nAma arthAvagraha hai| naizcayika aura vyAvahArika rUpa se arthAvagraha do prakAra kA hotA hai| naizcayika arthAvagraha kA kAla eka samayamAtra hai / yaha nivikalpakajJAnarUpa hotA hai / nirvikalpakajJAna, darzanarUpa hotA hai / tathA jo vyAvahArika arthAvagraha hotA hai, arthAt-'yaha zabda hai' ityAdi prakAra ke uttara-marthApaDa cha |2naa matAcyA cha. te mA prabhArI cha-(1) zrotra. ndriya arthAvagraha (2) cakSurindriya arthAvagraha (3) jihavendriya arthAvagraha (4) dhrANendriya arthAvagraha (5) sparzendriya arthAvagraha (6)ne Indriya arthAvagraha arthane avagraha tenuM nAma arthAvagraha che. sakaLa rUpAdika vizeSathI nirapekSa hevAne kAraNe anidezya sAmAnya mAtra arthanuM jANavuM, jemake "A kaMIka che " tenuM nAma athavagraha che. naiRRyika ane vyAvahArika rUpe arthAvagraha be prakArano che. nizcayika arthAvagrahane kALa eka samayamAtra che. e nirvikalpakajJAnarUpa hoya che. nirvikalpakajJAna darzanarUpa hoya che. tathA je vyavahArika arthAvagraha thAya che, eTale ke "A zabda che" ityAdi prakAranA ulekhavALe heya che, tene zrI nandI sUtra Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nandI sUtre ullekha vAlA hotA hai usakA kAla antarmuhUrta kA hai / yaha arthAvagraha mana aura pAMca indriyoM se utpanna hone ke kAraNa chaha prakAra kA batalAyA gayA hai / yaha bAta pahile vyaMjanAvagraha ke prakaraNa meM kahI jA cukI hai ki cakSu aura mana aprApyakArI hone ke kAraNa inase vyaMjanAvagraha nahIM hotA hai. arthAt inase arthAvagraha hI hotA hai| sUtra meM "no indriya" zabda se bhAvamana gRhIta huA hai / mana do prakAra kA batalAyA gayA hai / eka dravya mana aura dUsarA bhAvamana / bhAvamana ke dvArA jo artha kA grahaNa hotA hai - jisameM ki dravyendriya ke vyApAra kI apekSA nahIM hotI hai, tathA ghaTAdikarUpa padArtha ke svarUpa kI vicAraNA ke jo sanmukha hotA hai, vizeSa kA jisameM koI vicAra nahIM hotA hai kintu anirdezya sAmAnyamAtra kA hI jisameM bodha rahA karatA hai usakA nAma no indriyArthAvagraha hai / manaHpraryApta nAma karma ke udaya se yukta jIva manaH prAyogya vargaNAdalikoM ko grahaNa karake jo unheM manarUpa se pariNamAtA hai isakA nAma dravyamana hai / tathA dravyamana kI sahAyatA se jIva kA jo mananarUpa pariNAma hotA hai vaha bhAvamana hai / tAtparya isakA isa prakAra hai-manovargaNAoM kA manarUpa se pariNamana hAnA isakA nAma dravyamana, tathA isa dravyamana kI sahAyatA se jIva ke jo una 2 padArthoM kA vicAra kALa antamuhune che, A arthAvagraha mana ane pAMca indriyAthI utpanna thavAne kAraNe cha prakAranA khatAnyA che. e vAta pahelAM vyaMjanAvagrahanA prakaraNamAM kahevAI gaI che ke cakSu ane mana aprApyakArI hovAthI temanA vaDe tryaMjanAvagraha thatA nathI, eTale } temanAthI arthAvagraha thAya he sUtramAM " no indriya " zabdathI lAva bhana thaDa urela che, mana me aAra matAnyuM che (1) dravya bhana, (2) lAva bhana. bhAvamananAdvArA je anuM grahaNa thAya che, "bhesAM dravyendriyanA vyApAranI apekSA rahetI nathI, tathA ghaTAkirUpa padmA'nA svarUpanI vicAraNAnI je samIpa hAya che, vizeSanA jemAM koI vicAra thatA nathI, paNa anirdezya sAmAnyamAtrane ja jemAM bedha rahyA kare che" tenu nAma ne indriyArthAvagraha che. mana:paryAsi nAmakarmanA udayathI yukata jIva manaHprAyeAgya vaNAlikAne grahaNa karIne temane je manarUpe parimAve che, tenuM nAma dravyamana che. tathA dravyamananI sahAyatAthI jIvatu je mananarUpa pariNAma Ave che, te bhAvamana che. tenuM tAtpa e che ke-manAvAnu manarUpe pariNamana thavuM tenuM nAma dravyamana, tathA te dravyamananI sahAyatAthI jIvane te te padArthonA je vicAra 66 zrI nandI sUtra Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - avagrahamedAH / 365 mUlam - tassa NaM ime egaTTiyA nANAghoSA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-ogeNhaNayA, uvadhAraNayA, savaNayA, avalaMbaNayA, mehA / se taM uggahe || sU0 30 // chAyA - tassa khalu imAni ekA rthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni, paJcanAmadheyAni bhavanti, tat yathA - avagrahaNatA, upadhAraNatA, zravaNatA, avalambanatA, medhA / sa eSo'vagrahaH // sa0 30 // TIkA- ' tassa NaM0 ' ityAdi / tasya = avagrahasya khalu imAni = anantavakSyamANAni, nAnAghoSANi = nAnA anekavidhAH ghoSA = udAttAdayo yatra tAni / tathA nAnAvyaJjanAni - nAnA = anekavidhAni vyaJjanAni= vyaJjanavarNAH kakarAdayo yatra tAni paJca paJcasaMkhyakAni, nAmadheyAni nAmAni ekArthakAni = avagrahasAmAnyApekSayA abhinnArthakAni / avagrahavizeSApekSayA tu huA karatA hai vaha bhAvamana hai / yahAM bhAvamana kA grahaNa huA hai / isIse dravya mana kA bhI grahaNa ho jAtA hai, kAraNa ki dravyamana ke vinA bhAvamana nahIM hotA / bhAvamana ke vinA dravyamana to ho jAtA hai / isI taraha zrotra indriya se jo artha kA avagraha hotA hai vaha zrotrendriyArthAvagraha, cakSu indriya se jo artha kA avagraha hotA hai vaha cakSuindriya arthAvagraha hai, ityAdi rUpa se zeSa indriyoM meM bhI jAna lenA cAhiye || sU0 29 // 'tassa NaM0' ityAdi / , avagraha ke nAnA udAtta Adi ghoSa tathA aneka vidha vyaMjanakakAra Adi vyaMjana varNa vAle ekArthaka pAMca nAma haiM / arthAt ye pAMca thayA kare che te bhAvamana che. ahIM bhAvamana grahaNa karela che. tethI dravyamananuM paNa grahaNa thaI jAya che, kAraNa ke dravyamana vinA bhAvamana hetu' nathI bhAvamana vinA dravyamana hoI zake che. eja pramANe zrotrendriyathI je ane avagraha thAya che te zrotrendriyArthAvagraha, cakSuindriyathI je athanA avagraha thAya che te cakSurindriya arthAvagraha che, ityAdi rIte bAkInI indriyAmAM paNa samate // sU. 28- // tassa NaM 0 " tyAhi avagrahanA aneka udAtta Adi ghASa tathA anekavidha vyaMjana-kakAra Adi. gRjana-vaNu vALA ekAka pAMca nAma che. eTale ke e pAMca nAma ava (( zrI nandI sUtra Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 nandI sUtre kathaMcid bhinnArthakAni / tathAhi - iha avagraha stridhA - vyaJjanAvagrahaH, sAmAnyArthIvagrahaH, vizeSasAmAnyArthAvagrahazceti / tatra vizeSasAmAnyArthAvagraha aupacArikaH, sa cAnantaramevAgre pradarzayiSyate / avagrahasya paJcanAmAni pradarzayitumAha - ' taM jahA ' ityAdi / tadyathA - tAni yathA - ' avagrahaNatA ' iti / avagRhyate'nenetyavagrahaNamvyaJjanAvagraha - prathamasamayapraviSTa - zabdAdi - pudalA''dAnapariNAmaH ityarthaH / avagrahaNameva--avagrahaNatA / svArthe tal pratyaya ArSatvAt / evamagre'pi tal patyayo bodhyaH // 1 // nAma avagraha sAmAnya kI apekSA se samAna artha vAle haiM / tathA avagraha vizeSa kI apekSA ye pAMcoM hI nAma kathaMcit bhinnArthaka bhI haiM / avagraha tIna prakAra kA hai - vyaJjanAvagraha, sAmAnyArthAvagraha tathA vizeSa sAmAnyA vgrh| inameM tIsarA bheda jo vizeSa sAmAnyArthAvagraha hai vaha aupacArika hai / yaha bAta abhI Age pradarzita kI jAvegI / avagraha ke pAMca nAma ye haiM - avagrahatA 1, upadhAraNatA 2, zravaNatA 3, avalambanatA 4, medhA 5 / vyaJjanAvagraha ki jisakI sthiti antarmuhUrtta kI hai usake prathama samaya meM praviSTa zabdAdika pugaloM ke grahaNa karane rUpa pariNAma kA nAma avagrahaNatA hai 1 / vyaJjanAvagraha ke dvitIya Adi samaya se lekara vyaJjanAvagraha kI samApti praryanta pratisamaya apUrva 2 praviSTa zabdAdika puloM ke grahaNa pUrvaka prAktana pratisamayagRhIta zabdAdika pugaloM kA jo dhAraNApariNAma hai vaha upadhAraNA hai 2 / tAtparya isakA yaha hai ki vyaMjanAvagraha kA anta arthAvagraha ke hone kA prathama samaya paryanta graha sAmAnyanI apekSAe samAna avALA che. tathA avagrahavizeSanI apekSAe pAMce nAma kaMIka bhinnAka paNa che. avagraha traNa prakAranA che--vyaMjanAvagraha, sAmAnyArthAvagraha, tathA vizeSa sAmAnyArthAvagraha. AmAM trIjo bhe--vizeSa sAmA nyArthAvagraha aupacArika che. A vAta have AgaLa batAvavAmAM Avaze. avagrahanA yA pAMca nAma che - (1) avagraDuzrutA, (2) upadhAraNutA ( 3 ) zravaNutA ( 4 ) avasa janatA bhane (4) medhA, (1) je vyaMjanAvagrahanI sthiti antarmuhurtanI che, tenA prathamasamayamAM praviSTa zabdArdika pugaaAne grahaNu karavArUpa pariNAmanuM nAma avagrahaNutA che. (ra) vyaMjanAvagrahanA dvitIya Adi samayathI laIne vyaMjanAvagrahanI samApti sudhI, prati samaya apUrva apUrva praSTi zabdAdika pudgalAnA grahaNu. pUrNAMka prAkatana pratisamayagRhIta zabdAdika puddagalAnu' je dhAraNA piraNAma che, te upacAraNA che, tenuM tAtparya e che ke vyaMjanAvagRhanA aMta arthAvagraha thavAnA zrI nandI sUtra Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-avmhmedaaH| 'upadhAraNatA' iti / dhAryate'neneti dhAraNam / upa-sAmIpyena dhAraNam upadhAraNam , vyaJjanAvagraha-dvitIyAdi-samayeSvavasAnaparyantaM pratisamayamapUrvApUrvapraviSTazabdAdipudgalagrahaNapurassaraprAktanapratisamayagRhItazabdAdipudgaladhAraNapariNAma i. tyarthaH / tadevopadhAraNatA / avagrahaNatopadhAraNatA ceti dvayaM vyaJjanAvapaharUpam // 2 // 'zravaNatA' iti / zrUyate'neneti zravaNam , ekasAmAyikasAmAnyArthAvagraharUpo bodhapariNAma ityarthaH / tadeva zravaNatA // 3 // 'avalambanatA' iti / avalambyata ityavalambanam / vizeSasAmAnyArthAvagraha ityarthaH / tadeva avalambanatA // 4 // mAnA gayA hai / yaha pahile batalAyA jA cukA hai ki-arthAvagraha kA pUrvavartIjJAnavyApAra vyaMjana se utpanna hotA hai aura usa vyaMjana kI puSTi ke sAtha puSTa hotA calA jAtA hai, ataH vyaMjanAvagraha kA prathama kSaNavartI jitanA bhI jJAnavyApAra hai vaha avagrahaNatA 1 aura dvitIya Adi samaya se lekara anta samaya taka jo apUrva 2 jJAnavyApAra hai vaha saba upadhAraNatA hai 2 / yaha upadhAraNatA yaha karatI hai ki vyaMjanAvagraha ke ina dvitIyAdi samayoM se lekara jo antasamaya taka apUrva 2 jJAnavyApAra puSTa hotA jAtA hai usa saba ko apane meM jamA karatI jAtI hai| tathA dvitIyAdi samaya ke jJAnavyApAra ko Age 2 ke samayoM meM hue jJAnavyApAra ke sAtha joDatI rahatI hai / isa taraha una samayoM ke jJAnavyApAra kI antataka eka dhArA citta meM jamatI calI jAtI hai / isI kA nAma upadhAraNatA hai 2 / isa upadhAraNatA ke anantara samaya meM hI prathama samaya sudhI mAnavAmA Avela che. e pahelAM batAvavAmAM AvI gayuM che ke-arthAvagraha pUrvavartI jJAnavyApAra vyaMjanathI utpanna thAya che ane te vyaMjananI puSTinI sAthe ja puSTa thato jAya che, tethI vyaMjanAvagrahane prathama kSaNavartI jeTalo jJAna vyApAra che te avagrahaNatA ane dvitIya Adi samayathI laIne anta samaya sudhI je apUrva apUrva jJAnavyApAra che te badhI upadhAratA che. A upadhAraNatA e kAma kare che ke vyaMjanAvagrahanAM e dvitIyAdi samayathI laIne anta samaya sudhI je apUrva apUrva jJAna vyApAra puSTa thato jAya che te badhAne pitAnI aMdara jamA karatI jAya che. tathA dvitIyAdi samayanA jJAna vyApArane AgaLa AgaLanA samayamAM thayela jJAnavyApAranI sAthe joDatI rahe che. A rIte te samayanA jJAnavyApAranI aMta sudhI eka dhArA cittamAM jAmatI jAya che. enuM ja nAma upadhAraNutA che 2. A upadhAraNatA bAdanA samaye ja zrI nandI sUtra Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre nanu kathaM vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambanamiti cet , ucyate-iha 'zabdo'yam ' ityapi jJAnaM vizeSAvagamarUpatvAdavAyajJAnam / tathAhi-zabdo'yaM nAzabdo rUpAdiriti zabdasvarUpAvadhAraNaM vizeSAvagamaH / ato yat pUrvamanirdezyasAmAnyamAtragrahaNamekasAmAyikaM sa pAramArthiko'rthAvagrahaH / tataH avaM tu yat "kimida' -miti vimarzanaM sA IhA / tadanantaraM zabdasvarUpAvadhAraNaM 'zabdo'yam' iti bhavati "yaha kucha hai " aisA arthAvagraha hotA hai| avagrahatA aura upadhAraNatA ye donoM prakAzarUpajJAna vyApAra vyaMjanAvagraha svarUpa hote haiM / eka sAmayika jo sAmAnyarUpa artha kA avagraharUpa bodha pariNAma hotA hai vaha zravaNatA hai| tathA vizeSa aura sAmAnyarUpa artha kA jo avagraharUpa bodha pariNAma hotA hai, arthAt jo vizeSa sAmAnyArthAvagraha hotA hai usakA nAma avalambanatA hai / / zaMkA-vizeSa sAmAnyArthAvagraha ko Apa avalambana kaise kahate haiM ? uttara-'zabdo'yam'-yaha zabda hai, isa prakAra kA jJAna vizeSAvagamarUpa hone se avAyajJAna hai, kyoM ki yaha zabda hai, azabda rUpAdi nahIM hai, isa prakAra zabdasvarUpa ke avadhAraka hone se yaha avAyajJAna vizeSAvagama hai / avAyajJAna vizeSAvagamasvarUpa isa prakAra hotA hai| sarva prathama jo anirdezya eka samayaparyanta sAmAnya mAtra kA grahaNa hotA hai vaha pAramArthika arthAgravaha hai / isa prakAra arthAvagraha hone ke bAda jo 'zabdo'yam'-isa prakAra zabdasvarUpa kA avadhAraNa hotA hai A kaMIka che" e avagraha thAya che. avagrahaNatA ane upadhAraNatA e banne prakAzarUpa jJAnavyApAra vyaMjanAvagrahasvarUpa hoya che. je sAmAnyarUpa arthanA avagraharUpa baMdha pariNAma eka sAmayika hoya che te zravaNatA che 3, tathA vizeSarUpa ane sAmAnyarUpa arthanA je avagraharUpa bodha pariNAma hoya che eTale ke je vizeSa sAmAnyArthAvagraha thAya che. tenuM nAma avalaMbanatA che. zaMkA-vizeSa sAmAnyArthAvagrahane Apa avalaMbana kevI rIte kahe che ? uttara-"zabdo'yam" // za54 cha. ma prA2nujJAna vizeSArAma35 hovAthI vAya jJAna che, kAraNa ke A zabda che, azabda rUpAdi nathI, A prakAre zabdasvarUpanuM avadhAraka hevAthI te avAyajJAna vizeSAvagama che. avAyajJAna vizepAvagamasvarUpa A prakAre hoya che. sarvaprathama anidezya ekasamaya sudhI sAmAnya mAtranuM grahaNa thAya che, te pAramArthikaarthAvagraha che, A rIte arthI pa thayA pachI 2 "zabdo'yam " 20 ghAre 42135nu avadhAraNa thAya cha,ta zrI nandI sUtra Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattokaa-avgrhbhedaaH| tadavAyajJAnam / tatrApi yadA uttaradharmajijJAsA bhavati-'kimayaM zabdaH zAGkaH ?, kiM vA zAGgaH '? iti, tadA 'zabdaH' iti jJAnamuttarakAlabhAvivizeSajJAnApekSayA sAmAnyamAtrA''lambanamityavagraha ityupacaryate / sa ca paramArthataH sAmAnyavizeSarUpAlimbana iti vizeSasAmAnyArthAvagraha ityupacaryate / idameva hi 'zabdaH' iti jJAnamavalambya 'kimayaM zabdaH zAGkaH?, kiM vA zAGgaH' itIhArUpaM jJAnamutpadyate / tatazca vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambanamityuktam / ___'kimayaM zabdaH zAGkhaH ?, kiM vA zAGgaH? ' itIhAnantaraM yat-zAGkha eva, zAI eva ' iti jJAnamutpadyate, tadavAyajJAnam / tadapi ca 'kimayaM zAGkho'pi zabdo vaha avAyajJAna hai / yaha avAyajJAna zabdetararUpAdi kI vyAvRtti karake zabda kA nizcAyaka hotA hai, isaliye yaha vizeSAvagama svarUpa hai / isa prakAra 'yaha zabda hai' isa avAyajJAna ke hone ke bAda phira uttarakAlika jijJAsA hotI hai-' yaha zabda zaGkha kA hai ? yA zRGga kA hai ?' / isa jijJAsA ke bAda jo vizeSajJAna hotA hai usakI apekSA 'yaha zabda hai' yaha jJAna sAmAnyamAtrAvalambana hai, isaliye yaha avagraha zabda se upacarita hotA hai / vaha avagraha sAmAnyavizeSarUpa arthAvalambana vAlA hai isaliye vaha 'vizeSasAmAnyArthAvagraha' isa zabda se upacarita hotA hai, kyoM ki 'yaha zabda hai'-isa prakAra ke jJAna kA avalambana karake 'yaha zabda zaMkha kA hai yA zRMga kA hai ? ' isa prakAra kI IhA rUpajJAna utpanna hotA hai, isIliye 'vizeSasAmAnyArthAvagraha avalambana hai' yaha kahA hai| yaha zaMkha kA zabda hai athavA zRMga kA ? isa prakAra kI IhA ke bAda jo 'yaha-zaMkha kA hI zabda hai athavA zRMga kA hI zabda hai' aisA jo avAyajJAna che. A avAyajJAna zabdatara rUpAdinI vyAvRtti karIne zabdanuM nizcAyaka hoya che, tethI te vizeSAvagamasvarUpa che. A rIte "A zabda che A avAyajJAna thayAM pachI vaLI uttarakAlikadharmanI jijJAsA thAya che..." A zabda zaMkhane che ke gaMgAne che?" A jijJAsA bAda je vizeSajJAna thAya che tenA karatAM "A zabda che" e jJAna sAmAnya mAtrAvalaMbana che tethI te avagraha zabdathI upacarita thAya che. te avagraha sAmAnya vizeSarUpa arthAvalaMbanavALe che tethI te "vizeSasAmAnyArthAvagraha" e zabdathI upacarita thAya che, kAraNa ke A zabda che A prakAranAM jJAnanuM avalaMbana laIne "A zabda zaMkhane che ke zregane che?" A prakAranuM IhArUpa jJAna utpanna thAya che, tethI "vizeSa sAmAnyArthAvagraha avalaMbana che" emakahyuM che. " A zaMkhane zabda che ke zregane?" A prakAranI IhA pachI je "A zaMkhane ja zabda che ke zregane na047 zrI nandI sUtra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 370 nandIsUtre mandraH (gambhIraH) kiM vA tAraH' ityuttaravizeSajijJAsAyAM sAmAnyavilambanamityavagraha ityuparyate / kiM mandraH kiM vA tAraH' itIhAnantaraM 'mandra evAyaM, tAra evAyaM ve' -ti jJAnaM yadutpadyate, tadavAyarUpam / evamuttarottaravizeSajijJAsAyAM pUrva pUrvamavAvAyajJAnamuttarottaravizeSAvagamApekSayA sAmAnyArthAvalambanamityavagraha ityupacayate / yadA tUttaradharmajijJAsA na bhavati, tadA tadantya vizeSajJAnamavAyajJAnameva, na tatropacAraH, upacArakAraNAbhAvAt , tadanantaraM hi vizeSAkAhAyA apagamAt / atastadanantaramavicyutirUpA dhAraNA pravartate / vAsanArUpA smRtirUpA tu dhAraNA sarveSvapi vizeSAvagameSu drssttvyaa| hotA hai vaha avAyajJAna hai| usake bAda 'yaha zaMkha kA zabda mandra (gaMbhIra) hai athavA tAra hai| isa prakAra vizeSa jijJAsA hone para yaha zaMkha kA zabda hai'-yaha avAyajJAna sAmAnyAvalambana hone ke kAraNa avagraha zabda se upacarita hotA hai / phira 'mandra hai athavA tAra hai ?' isa IhA ke bAda yaha mandra hI hai athavA tAra hI hai| isa prakAra kA jo nizcayAtmaka jJAna hotA hai vaha avAyajJAna hai / isa prakAra uttarottara vizeSa jijJAsA hone para pUrva pUrva kA avAyajJAna uttarottara vizeSAvagama kI apekSA sAmAnyArthAvalambana hone se avagraha zabda se upacarita hotA hai / jaba uttara kAla meM jijJAsA nahIM hotI taba vaha antima vizeSajJAna avAyajJAna hI rahatA hai, kyoM ki vahAM upacAra nahIM hotA / upacAra to taba hotA hai jaba upacAra kA kAraNa rahe, antima vizeSajJAna hone para upacAra ke kAraNa vizeSAkAkSA kA apagama ho jAtA hai, ata eva vahAM 4 za54 cha" ne zAna thAya che te avAyajJAna che. tyA2 mA "mA zaMkhane zabda mandra (gaMbhIra) che ke meTa che... A rIte vizeSa jijJAsA thatAM "A zaMkhane zabda che" A avAyajJAna sAmAnyAvalaMbana hovAne kAraNe avagraha zabdathI upacarita thAya che. vaLI "maMda che ke moTe che?" A IhA pachI A maMda ja che ke meTe che" evA prakAranuM je nizcayAtmaka jJAna thAya che te avAya jJAna che. A rIte uttarottara vizeSa jijJAsA thatA AgaLa AgaLanuM avAya jJAna uttarottara vizeSAvagamanI apekSAe sAmAnyArthIvalaMbana hovAthI avagraha zabdathI upacarita thAya che, jyAre uttara dharmamAM jijJAsA thatI nathI tyAre te antima vizeSajJAna avAyajJAna ja rahe che. kAraNa ke tyAM upacAra thatuM nathI. upacAra che tyAre thAya che ke jyAre upacAranuM kAraNa rahe; aMtima vizeSajJAna thatAM upacAranI kAraNa vizeSa AkAMkSAne apagama thaI jAya zrI nandI sUtra Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-avagrahamedAH / 371 idamatra tattvaM bodhyam-uttarottaradharmajijJAsAyAM satyAM zabdAdijJAnamevAvalambyehAdayaH pravartante-'kimayaM zabdaH zAGkaH kiM vA zAGgaH ?' ityAdi / ataH zabdAdijJAnAntarameva IhAdeH pravRttirbhavatItyato vizeSasAmAnyArthAvagraho'valambanamucyate / iti / 4 / / iha ziSyANAM spaSTapratipattyarthamuktamevArtha punarvizadIkurmaH-arthAvagraho dvividhaH -naizcayiko vyAvahArikazca / tatra prathamo'rthAvagraha ekasamayamAtramAno nirupacaritaH pAramArthikaH sAmAnyavastumAtragrAhako bhavati / sAmayikAni hi jJAnAdivastUni paramayogina eva nizcayavedino'vagacchantIti naizcayiko'rthAvagraha ucyate / yastu upacAra kA kAraNa rahatA hI nahIM / upacAra ke kAraNa ke abhAvameM antima vizeSAvagama avAyajJAna svarUpa hI rahatA hai| antima vizeSAvagama ke bAda avicyutirUpa dhAraNA pravRtta hotI hai| vAsanArUpa smRtirUpa dhAraNA to sabhI vizeSAvagamoM meM hotI hai| isa pUrvokta sandarbhakA abhiprAya hai ki-uttarottara dharma kI jijJAsA hone para zabdAdi jJAna kA avalambana karake IhAdi pravRtta hote haiM, jaise kyA yaha zabda zaMkha kA hai athavA zRGga kA hai 1 / isaliye zabdAdi jJAna ke bAda hI IhAdi kI pravRtti hotI hai, ataeva-vizeSasAmAnyArthAvagraha ko avalambana kahA hai| ziSyoM ko spaSTarUpase samajhAne ke liye phira bhI isako spaSTa karate haiM naizcayika aura vyAvahArika ke bheda se arthAvagraha do prakAra kA hai| naizcayika arthAvagraha eka samaya kA hotA hai| isameM kisI bhI prakAra kA upacAra nahIM hotA hai / ataH yaha paramArthika hai| isakA viSaya kevala che, tethI ja tyAM upacAranuM kAraNa rahetuM ja nathI. upacAranA kAraNanA abhAve atima vizeSAvagama avAya jJAna svarUpa ja rahe che. atima vizeSAvagamanI pachI avismRtirUpa dhAraNa pravRtta thAya che, vAsanArUpa ane smRtirUpa dhAraNA te saghaLA vizeSAvagamamAM hoya che. pUrvokta kathananuM tAtparya e che ke uttarottara dharmanI jijJAsA thatA zabdAdi jJAnanuM avalaMbana laIne IhAdi pravRtta thAya che, jema ke ""zuM A zabda zaMkhane che ke zregane che?" te kAraNe zabdAdi jJAnanI pachI ja IhAdinI pravRtti thAya che, tethI vizeSa sAmAnyArthAvagrahane avalaMbana kahela che. ziSyone spaSTa rIte samajAvavAne mATe pharIthI paNa tene spaSTa kare che. nezcayika ane vyAvahArikanA bhedathI arthAvagaDa be prakAra che. nizcayika artha vagraha eka samaya hoya che, temAM kaI paNa prakArane upacAra hete nathI, tethI zrI nandI sUtra Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 nandIsUtre chayasthavyavahAribhirapi vyavahiyate, sa vyAvahArika upacarito'rthAvagraha ucyate / naizcayikArthAvagrahAdanantaramIhitasya vastuvizeSasya yo'vAyaH sa punarbhAvinImIhAm avAyaM cApekSya upacarito'rthAvagrahaH / bhAvivizeSApekSayA sAmAnyamavAyo'pi san gRhNAti / yazca sAmAnyaM gRhNAti, so'rthAvagrahaH, yathA prathamo naizcayikArthAvagrahaH / idamatra tAtparyam / prathamaM naizcayike'rthAvagAhe rUpAdibhyo'vyAvRttamavyaktaM zabdasAmAnya vastu gRhItaM bhavati / tatastasminnIhite sati 'zabda evAyam ' ityAdisAmAnya hai samayamAtrAbhavI jJAnAdikoM ko nizcayavedI paramayogI jana hI jAnate haiM, isIliye isakA nAma naizcayika arthAvagraha hai| tAtparya naizcayika arthAvagraha ko chadmasthajana nahIM jAnate haiM / chadmasthajanoM ko jo vyavahAra meM AtA hai vaha vyAvahArika arthAvagraha haiM aura yaha pAramArthika nahIM hai upacarita hai, kyoM ki naizcayika arthAvagraha ke anantara jo Ihita vastu vizeSa kA avAyajJAna hotA hai vaha punarbhAvinI IhA aura avAyakI apekSA karake upacarita arthAvagraharUpa se mAnA jAtA hai| usa avAyajJAna kA viSaya bhAvivizeSa kI apekSA sAmAnya ho jAtA hai; aura isa taraha vaha avAyajJAna usa sAmAnya ko viSaya rakhatA hai, isI liye sAmAnya ko viSaya karanevAlA hone se avAyajJAna arthAvagraha upacAra se mAna liyA jAtA hai, kyoM ki jo sAmAnya ko viSaya karatA hai vaha prathama naizcayika arthAvagraha kI taraha arthAvagraha hai| niSkarSa isakA yaha hai ki-prathama naizcayika arthAvagrahameM rUpAdikoM dvArA anirdezya avyakta aisI zabdasAmAnyarUpa vastu gRhIta hotI hai te paramArthika che. tene viSaya phakta sAmAnya che. samayamAtrabhAvI jJAnAdikane nizcayavedI paramagI jana ja jANe che, tethI tenuM nAma nizcayikaarthAvagraha che. tAtparya- naiRyika arthAvagrahane chadmastha jana jANatA nathI. chamasthajanenA vyavahAramAM je Ave che te vyAvahArika arthAvagraha che ane te pAramArthika nathI, upacarita che, kAraNa ke nazcayiarthAvagrahanI pachI je Ihita vastu vizeSanuM avAyajJAna thAya che, te punarbhAvinI IhA ane avAyanI apekSAe karIne upacaritaarthAvagraharUpe manAya che. te avAyajJAnane viSaya bhAvavizeSanI ape. kSAe sAmAnya thaI jAya che, ane A rIte te avAyajJAna te sAmAnyane viSaya kare che, tethI sAmAnya viSayakaranAra hovAthI avAyajJAnaarthAvagraha upacArathI mAnI levAya che, kAraNa ke je sAmAnyane viSaya kare che, te prathama naiRRyika arthAvagrahanI jema arthAvagraha che. tene sAra e che ke-prathama naiRyikaarthAvagrahamAM rUpAdike dvArA ani. zrI nandI sUtra Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 jJAnacandrikATIkA-arthAvagrahamedAH / nizcayarUpo'vAyo bhavati / arthAvagraheNa pramAtA zabdamAtraM rUparasAdivyAvRttyA'navadhAritatvAt zabdatayA anizcitaM gRhNAtIti / etAvatAM'zena zabdo'vagrahajJAnaviSayo bhavati, natu zabdabuddhayA 'zabdo'yam' ityadhyavasAyena zabdasya grahaNaM bhavati, zabdanizcayasya AntamauhUrtikatvAt , arthAvagrahasya tu ekasAmayikatvAttadasaMbhavAt / arthAt naizcayika arthAvagraha kA viSaya kevala anirdezya sAmAnya hai| jaba isa sAmAnya ko vizeSarUpameM jAnane kI abhilASA jJAtA ke citta meM jagatI hai taba vaha yaha nizcaya karatA hai ki "yaha zabda hI hai" isI kA nAma avAya hai| arthAvagraha ke dvArA pramAtA anubhava karanevAlA zabda sAmAnya rUpa vastuko jAnatA hai, isakA tAtparya yaha hai ki vaha zabda sAmAnya rUpa vastu, rUpa rasAdikoM ko vyAvRtti se usa samaya anavadhArita hotI hai isI liye vaha zabda rUpase nizcita nahIM hotI hai, kintu " yaha kucha hai" aisA hI jJAna vahAM usako hotA hai, ataH inake hI aMza ko lekara vaha zabda avagraha jJAna kA viSaya mAnA jAtA hai| usa samaya yaha zabda hai' isa prakAra ke adhyavasAya se yukta hokara pramAtA ke dvArA vaha zabda gRhIta nahIM hotA hai, kAraNa ki "yaha zabda hai" isa prakAra kA nizcaya to pramAtA ko antarmuhUrta kAlameM hotA hai / itanA kAla arthAvagraha kA mAnA nahIM gayA hai / arthAvagraha kA kAla to kevala eka samaya kA hai| dezya, avyakta evI zabdasAmAnyarUpa vastu grahaNa thAya che, eTale ke mauyika arthagravahane viSaya kevaLa anidezya sAmAnya che. jyAre A sAmAnyane vizeSarUpe jANavAnI abhilASA jJAtAnA cittamAM jAge che tyAre te e nizcaya kare che ke "A zabda ja che" enuM ja nAma avAya che. arthAvagrahadvArA pAmatA zabdasAmAnyarUpavastune jANe che, tenuM tAtparya e che ke te zabdasAmAnyarUpavatu, rUpa, rasAdikenI vyAvRttithI te samaye anavadhArita hoya che, tethI ja te zabdarUpe nizcita hetI nathI. paNa "A kaMIka che" evuM ja jJAna tyAM tene thAya che, tethI eTalA ja aMzane laIne te za0 avagraha jJAnane viSaya manAya che. te samaye "A zabda che " A prakAranA adhyavasAyathI yukta thaIne pramAtA dvArA te zabda gRhIta thato nathI, kAraNa ke "A zabda che" e prakArane nizcaya te pramAtAne antarmuhUrtamAM thAya che. eTale kALa arthAvagrahane mAnavAmAMAvyA nathI. arthAvagrahane kALa phakta eka samayane che. zrI nandI sUtra Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 nandI sUtre nanu prathamasamaya eva rUpAdiparihAreNa ' zabdo'yam ' iti jJAnamarthAvagrahatvena manyatAm, zabdamAtratvena sAmAnyatvAt, taduttarakAlaM tu prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA atra ghaTate, na tu zArGgadharmAH kharakarkazatvAdaya iti vimarzabuddhirIhA bhaviSyati / tatazca 'zAGkha evAyaM zabda:' iti zabdavizeSAvagamoDavAyo'stu ? iti cet, zRNu yadi zabdabuddhimAtra 'zabdo'yam' iti nizcayajJAnamapi bhavatA'rthAvagraho manyate, zabda vizeSajJAnamavAya iti bhedo'GgIkriyate, tarhi avagrahAbhAvaprasaGgaH syAt, avagrahasthAne'vAyasyaivAGgIkArAt / zaMkA- rUparasAdika ke parihAra se prathama samaya meM hI 'yaha zabda hai, azabda-rUpAdika nahIM hai, ' aisA jJAna arthAvagraharUpa se mAna lenA cAhiye, kyoM ki arthAvagraha kA viSaya Apa sAmAnya kahate haiM aura "yaha zabda hai " aisA jJAna mAtra kI apekSA sAmAnya par3a jAtA hai / aba isameM IhA bhI uttara kAla meM utpanna ho jAvegI- jaba aisA vimarza hogA ki zArGga zabda ke dharma khara karkazatA Adi isameM ghaTita nahIM hote haiM, kintu prAyaH mAdhurya Adi zaMkha zabda ke dharma yahAM ghaTita ho rahe haiM / isake bAda aisA zabda vizeSa kA nirNaya hone para ki " yaha zaMkha kA hI zabda hai " avAyajJAna mAna liyA jAyagA / 66 uttara - aisA mantavya bhI ThIka nahIM mAnA jA sakatA hai kyoM ki " zabdo'yam " yaha zabda hai| aisI zabdabuddhi bhI yadi arthAvagraharUpa se mAnI jAvegI, aura zabda vizeSa kA nirNaya avAyarUpa se mAnA jAvegA to phira avagraha jJAna kyA hogA - aisI kalpanA meM to avagraha kA abhAva zaMkA----rUparasAdikanAparihArathI prathamasamayamAM A zabda che, azabdarUpAdaka nathI, " evuM jJAna avagraha rUpe mAnI levuM joie. kAraNa ke arthAvagrahanA viSaya Apa sAmAnya kaheA che ane A zabda che ' evu' jJAna zabdamAtranI apekSAe sAmAnya ja lAge che. have temAM IhA paNa uttarakAlamAM utpanna thai jaze, jyAre evA anubhava thazeke zruMga zabdanA dharma tIkhA ane kaThora Adi temAM ghaTAvIzakAtA nathI, paNa sAmAnya rIte mAya Adi zaMkha zabdanAdhamAM temAM ghaTAvIzakAya che. tyAra bAda zabda vizeSane A zakhanA ja avAja che" evA nirNaya thatA tene avAyajJAna mAnIlevAze. 66 " zabdo " uttara-evI mAnyatA paNa sAcImAnIzakAyatemanathI kAraNu ke 'yam " yA zabda che. khevI zamhamuddhi pazu le arthAvathaD3ye bhanAya bhane zabdavizeSanA ni ya avAyarUpemanAya to pachI avagrahajJAna zuM haze ? zrI nandI sUtra Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 - - - - jnyaancndrikaattiikaa-arthaavgrhmedaaH| nanu 'zabdo'ya'-miti jJAnasya kathamavAyatvamiti ced , ucyate-tasyApi vizeSagrAhakatvAt , vizeSajJAnasya cAvAyatvAt / nanu ' zAGkSa evAyaM zabdaH' iti taduttarakAlabhAvi jJAnaM vizeSArthagrAhaka, zabdajJAne tu zabdasAmAnyasyaiva pratibhAsanAt kathaM vizeSapratibhAsaH, yenAvAyaprasaGgaH syAditi cet , ucyate-zabdo'yamityapi jJAnaM vizeSagrAhakameva, tathAhi-'zabdo'yaM nAzabdaH' iti vizeSapratibhAsa eva / yasmAt na rUpAdirayaM, tebhyo vyAvattatvena gRhItatvAt , ato 'nAzabdo'ya'-miti nizcIyate / yadi tu rUpAdihI prasakta hogA, kAraNa ki avagraha kA sthAna avAya le letA hai| yadi kaho ki-, yaha zabda hai" aisA sAmAnya jJAna avAya kaise mAnA jAvegA? isakA uttara isa prakAra hai-yaha jJAna sAmAnya nahIM hai kintu vizeSa hai| vizeSagrAhaka jJAna avAya mAnA gayA hai| prazna--yadi phira bhI aisA kahA jAya ki "zaMkha kA hI yaha zabda hai" isa prakAra kA uttara kAlabhAvIjJAna hI zabdavizeSa kA grAhaka hone se vizeSagrAhaka jJAna mAnA jAvegA, "yaha zabda hai" aisA jJAna nahIM, arthAt-yaha to zabda sAmAnya kA grAhaka hone se sAmAnya jJAna hI mAnA jAvegA, kyoMki isameM zabda sAmAnya kA hI pratibhAsa hotA hai, vizeSa kA nhiiN| ataH " yaha zabda hai" aisA sAmAnya pratibhAsavAle jJAna ko avAya prApta hone kA prasaMga kaise pratipAdita kiyA hai| evI kalpanAmAM te avagrahane abhAva ja prasakta haze, kAraNa ke avagrahanuM sthAna avAyelaIle che. je Apa emakahe ke "A zabda che" evA sAmAnyajJAnane avAya kema manAya ? tene uttara A pramANe che-A jJAna sAmAnya nathI paNa vizeSa che. vizeSa grAhaka jJAnane avAya mAnavAmAM Avela che. prazna--pharIthI paNa ema kahevAmAM Ave ke "zaMkhane ja A zabda che " A prakAranuM uttara kAlabhAvIjJAna ja zabdavizeSanuM grAhaka hovAthI vizeSa grAhakajJAna mAnIzakAze, "A zabda che" evuM jJAna nahIM, eTale ke e te zabda sAmAnyanuM grAhaka hovAthI sAmAnyajJAna ja mAnavAmAM Avaze; kAraNa ke temAM zabda sAmAnyane ja pratibhAsa thAya che, vizeSane nahIM. tethI " A zabda che" evAM sAmAnya pratibhAsavALAM jJAnane avAya prApta hevAne prasaMga kevI rIte pratipAdita karyo che? zrI nandI sUtra Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 nandI sUtre bhyo'pi vyAvRttigrahItA na syAt, tadA 'zabdo'ya - miti nizcayo'pi na syAt / tasmAt ' zabdo'yaM nAzabdaH ' iti vizeSajJAnameva / tathA ca ' zabdo'ya ' - miti jJAnasya vizeSagrAhakatvAnnizcayarUpatvAccAvAya eva, na tu avagraha iti / uttara- yaha zabda hai " aisA jJAna bhI vizeSagrAhaka hI mAnA jAvegA, kAraNa ki - " yaha zabda hai-azabda nahIM hai-arthAt yaha rUpAdika nahIM hai " aisA jJAna, vizeSa kA pratibhAsa svarUpa hone se vizeSapratibhAsAtmaka hI hai, kAraNa ki isa jJAnameM zabda ko rUpAdika se vyAvRttirUpameM- pRthakarUpa-grahaNa kiyA gayA hai, nahIM to " yaha zabda nahIM hai " isa prakAra kA nizcaya zabdameM kaise kiyA jA sakatA hai| rUpAdikoMse bhinnatA jaba taka zabda meM nahIM jAnI jAvegI jaba taka yaha kaise bodha ho sakegA ki - " yaha azabda nahIM hai- zabda hai " isa prakAra kI bhinnatAkA usameM bodha hone se zabda kA bodha hotA hai, taba yaha jJAna sAmAnyapratibhAsa vAlA na hokara vizeSa pratibhAsa vAlA hI mAnA gayA hai| sAmAnyapratibhAsa vAle jJAnameM para kI vyAvRtti pUrvaka apane viSayakA nizcaya nahIM hotA hai, vahAM to sAmAnyarUpa se hI bodha rahA karatA hai, ataH azabda vyAvRtti pUrvaka huA yaha zabda kA nizcaya avAyajJAna hai aisA mAna lenA cAhiye - avagraharUpa nahIM mAnanA cAhiye / uttara- A zabda che" evu jJAna paNa vizeSa grAhaka mAnI zakAya. arazu hai "mI zaha che-mazaha nathI. bheTale 3cAhie nathI " evuM jJAna vizeSanA pratibhAsa svarUpa hAvAthI vizeSa pratibhAsAtmaka ja che, kAraNa ke--A jJAnamAM-zabdane rUpAdikathI vyAvRtirUpepRthakrUpe-grahaNa karAyela che, nahIM te 66 "" A azabda nathI " e prakAranA nizcaya zabdamAM kevI rIte karI zakAya che. rUpAdikAthI jyAM sudhI zabdamAM bhinnatA nahIM jANavAmAM Ave tyAM sudhI evA epa kevI rIte thaze ke " A azabda nathI " e prakAranA nizcaya zabdamAM kevIrItekarIzakAyache. rUpAdikAthI jyAM sudhI zabdamAM bhinnatA nahIM jANu vAmAM Ave tyAM sudhI evA Adha kevI rIte thaze ke "mA mazaha nathI, zabda che. A prakAranI bhinnatAne temAM medha thavAthI zabdane bedha thAya che, tyAre ja A jJAna sAmAnya pratibhAsavALuM na gaNatA vizeSa pratibhAsavALuM ja gaNAyu` che. sAmAnya pratibhAsavALAM jJAnamAM paranI vyAvRtti pUrvaka potAnA viSayane nizcayathatAnathI, tyAM te| sAmAnyarUpe ja khAdharahyAkareche tethI azabda vyAvRttipUrvaka thayela A zabdanA nizcaya avAyajJAnarUpa che, evuM mAnI levuM joI e-avagraharUpa na mAnavuM joIe. zrI nandI sUtra Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-arthaavgrhbhedaaH| 377 nanu stokavizeSagAhakaM jJAnamavagraho'stu, bRhadvizeSagrAhakaM jJAnaM tu avAyaH iti, evaM sati zabdamAtrarUpasya vizeSasya grAhakatayA 'zabdo'ya'-miti jJAnamagrahaH, 'zAGkho'yaMzabdaH' ityAdivizeSaNaviziSTaM yad jJAnaM tadavAyaH, bRhadvizeSAvabodhakatvAt ? iti cet , ucyate-'yat yat stokaM tattannAvAyaH' iti svIkAre bhavanmate'vAyAbhAvaprasaGgaH, uttarottarArthavizeSagrahaNApekSayA pUrvapUrvArthavizeSAvabodhasya stokatvAt / prazna-thoDe se vizeSako grahaNa karanevAlA jo jJAna hogA vaha avagraha mAnaliyA jAvegA, tathA adhika vizeSa ko grahaNa karane vAlA jo jJAna hogA vaha avAya mAna liyA jaavegaa| isa taraha avagraha aura avAya kA svarUpa nirdhAraNa karalene para aba isa bAta ke samajhane meM dera nahIM lagegI ki-"zabdo'yam" yaha jJAna avagraha aura yaha zaMkha kA zabda hai' aisA jJAna avAya hogA, kAraNa ki avagrahameM jo zabda viSaya huA hai vaha stoka vizeSa ko lekara huA hai| zabda mAtra hI vahAM avagraha kA viSaya hai| jaba 'yaha zaMkha kA zabda hai aisA vizeSaNaviziSTa zabda viSaya hogA to adhika vizeSa ko viSaya karanevAlA hone se yaha jJAna avAya mAna liyA jaavegaa| uttara-'jo jo thoDe vizeSa ko grahaNa karane vAlA hogA vaha avAya nahIM hogA' rasa prakAra ke mantavyameM avAya kA abhAvaprasaktahogA, kAraNa ki-uttarottara arthavizeSa grahaNa hone kI apekSA pUrva pUrvakA arthavizeSakA bodha saba hI stoka hone se avagraha rUpa hI kahA jaavegaa| prazna-DAsarakhAvizeSanegrahaNakaranArUM je jJAna haze te avagrahamAnI levAze tathA adhikavizeSanegrahaNakaranAra je jJAnahaze, tene avAya, mAnI levAze. A pramANe avagraha ane avAyanuM svarUpa nakkI karyA pachI e vAtane sabhAmA pAra nahI khANe "zabdo'yam" se jJAna savaDa mane " / zaMkhane zabda che" evuM jJAna avAya haze, kAraNa ke avagrahamAM je zabda viSaya thaye che te sUma vizeSane lIdhe thayo che. zabda mAtra ja tyAM avagrahane viSaya che. jyAre "A zaMkhane zabda che" e vizeSaNaviziSTa zabda viSaya thaze te adhikaviSayane viSayakaranAra hovAthI e jJAna apAya mAnI levAze. uttara-"je je thoDA viSayane grahaNa karanAra haze te avAya nahIM hoya " A prakAranAM maMtavyamAM avAyane abhAva prasata haze, kAraNa ke uttarettara arthavizeSa grahaNathavAnI apekSAe pUrva pUrvanA arthavizeSane bedha badhuM ja sUkSma hovAthI avagraharUpa ja kahevAze. na0 48 zrI nandI sUtra Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 nandIsne tathAhi-zAGkhazabdasya ye uttarottarabhedAH mandramadhuratvAdayaH, taruNamadhyamavRddhastrIpuruSajanyatvAdayazca, tadapekSAyAM satyAmidamapi-' zAGkho'yaM-zabdaH' ityAdi jJAnaM stokavizeSagrAhakameva-iti nAvAyaH syAt / evamuttarottaravizeSagrAhiNAmapi jJAnAnAM taduttarottarabhedApekSayA stokatvAdavAyAbhAva eva syAditi / tasmAt 'zabdo'ya'-miti nizcayo'vAya eva mntvyH| tadanantaraM ta'zabdo'yaM kiM zAGkaH, zAGgoM vA' ityAdizabdavizeSaviSayA punarIhA pravartiSyate / 'zAGkha evAyaM zabdaH ' ityAdizabda jaba aisA jJAna hogA ki-'yaha zabda zaMkha kA hai' to yaha avAya isaliye nahIM ho sakegA ki isameM uttarottara mandratA madhuratA Adi kI, tathA tarUNa madhyapra, vRddha, strI Adi ke dvArA bole gaye AdikI, apekSA rahegI, ataH yaha stoka vizeSa kA grAhaka mAnA jAvegA, isaliye 'jo jJAna stokavizeSa kA grAhaka hogA vaha avagraha evaM jo vRhavizeSakAgrAhaka hogA vaha avAya hai ' aisA niyama bananA kisI prakAra se bhI ucita nahIM mAnA jA sktaa| isa taraha kI ekAntamAnyatAmeM uttarottara vizeSAgrAhI jitane bhI jJAna hoMge ve saba uttarottara bhedoMkI apekSA stokaviSayavAle raheMge, isa taraha avAya kA sarvathA abhAva hI hogA, ataH avAya kA lopa na ho isa taraha " yaha zabda hai" isa jJAna ko avAya mAnanA hI ucita hai| isake bAda-'yaha zabda zaMkha kA hai yA zrRMga kA hai' ityAdi AkAMkSA kA jo ki zabda vizeSa ko Ihita karatI haiM IhAjJAnarUpase pravRtti hogii| isa pravRttimeM jaba aisA nirNaya ho jAvegA ki " yaha zabda zaMkha kA hI hai " to yaha zabda vizeSa ko viSaya jyAre evuM jJAna thaze ke-"A zabdazabane che tyAre te avAya te kAraNe nahIM hoIzake ke temAM uttarottara gaMbhiratA, madhuratA, Adini, tathA taruNa, madhyama, vRddha, strI, Adi dvArA belAyA AdinI apekSA raheze, tethI te snekavizeSanuM grAhakamanAze, te kAraNe "je jJAna snekavizeSanuM grAhaka thaze te avagraha, ane je bRhad vizeSanuM grAhaka thaze te avAya che. e niyama kare te kaI paNa rIte ucita mAnI zakAya nahIM. A prakAranI ekAnta mAnyatAmAM uttarottara vizeSagrAhI jeTalAMpaNajJAna thaze te badhAM uttarottara bhedanI apekSAe sUkSmaviSayavALAM raheze. A rIte avAyane sarvathA abhAva ja haze; tethI avAyane lepa na thAya e rIte ""A zabda che" e jJAnane avAya mAnavuM eja ucita che. tyArabAda "A zabda zaMkhane che ke zregane che) ItyAdi AkAMkSAnI ke je zabdavizeSane Ihita kare che. IhAjJAna rUpe pravRtti thaze. A pravRttimAM jyAre e nirNaya thaI jaze ke " A zabda zrI nandI sUtra Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaancndrikaattiikaa-arthaavgrhbhedaaH| 379 vizeSaviSayo'vAyazca yo bhaviSyati, tadapekSayA 'zabda evAyam ' iti nizcayaH prathamo'vAyo'pi san upacArAdarthAvagraha ucyate / yadanantaramIhA'vAyau pravartete yazca sAmAnyaM gRhNAti, so'rthAvagrahaH / yathA-Adho naizcayikaH / ' zabda evAya' mityAdyavAyAnantaraM punarIhA'cAyau ca pravartate / 'zAGkho'ya'-mityAdibhAvivizepApekSayA zabdaH sAmAnyam , tasmAdarthAvagraho bhAvivizeSApekSayA sAmAnya gRhNAtItyuktam / ___ tatazca sAmAnyena zabdanizcayarUpAt prathamAvAyAdanantaraM 'kimayaM zabdaH zAGkhaH, zAgauM vA ' ityAdirUpA IhA pravartate / tataH 'zAGkSa evAyam' ityAdirUpeNa zabdavizeSasya nizcayarUpo'vAyo bhavati / ayamapi ca punarvizeSAkAGkSAvataH pramAturbhAvinImIhAmavAyaM cApekSya bhAvivizeSApekSayA sAmAnyAlambanatvAcca arthAvagraha ityupacayate / karane vAlA jJAna avAya ho jaavegaa| aba isa avAya jJAna kI apekSA se pahile jo aisA avAya jJAna huA hai ki "yaha zabda hI hai" vaha upacAra se arthAvagraha kahA jaavegaa| jisa ke bAda IhA aura avAya jJAna pravRtta hote haiM, tathA jo sAmAnya ko grahaNa karatA hai vaha arthAvagraha hai, jaise Adi kA naizcayika arthAvagraha / " yaha zabda hI hai" ityAdi avAyajJAna ke anantara punaH IhA aura avAya pravRtta hote haiM isaliye " yaha zabda hI hai" yaha avAyajJAna hote hue bhI upacArase avagraharUpa mAnA jAvegA, kAraNa ki isameM "yaha zabda zaMkhakA hai" ityAdirUpase bhAvI vizeSoM kI AkAMkSA rahatI hai, ataH isa apekSA se zabda, sAmAnya bana jAtA hai, isaliye arthAvagraha bhAvIvizeSa kI apekSA sAmAnya ko grahaNa karatA hai, aisA kahA hai| zaMkhane ja che tyAre e zabda vizeSane viSayakaranArUM jJAna avAya thaI jaze. have avAyajJAnanI apekSAe pahelAM je evuM avAyajJAna thayuM che ke " A zabda ja che " te upacArathI arthAvagraha kahevAze, jenA pachI IhA ane avAya jJAna pravRtta thAya che, tathA je sAmAnyanegrahaNakare che te arthAvagraha che, jemake Adine nizcayika arthAvagraha. " A zabda ja che " ItyAdi avAyajJAna bAda pharIthI IhA ane avAya pravRtta thAya che tethI " A zabda ja che " A avAyajJAna hovAM chatAM paNa upacArathI avagraharUpa manAze. kAraNa ke temAM "A zabda zaMkhane che" ItyAdi rUpe bhAvavizenI AkAMkSArahe che. tethI A apekSAe zabda, sAmAnyabanI jAya che te kAraNe athavagraha bhAvavizeSanI apekSAe sAmAnyane grahaNa kare che. ema kahyuM che. zrI nandI sUtra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 nandI sUtre iyaM ca sAmAnyavizeSApekSA tAvat kartavyA, yAvadantyo vastuno vizeSaH / yasmAcca vizeSAt parato'nye vizeSA na saMbhavanti, so'ntyaH / athavA saMbhavatsvapi phira - sAmAnyataH zabda kA nizcaya karane vAle prathama avAyajJAna ke bAda " kimayaM zabdaH zaGkhaH zArGgavA-kyA yaha zabda zaMkha kA hai athavA zRGga kA hai " ityAdi rUpa se IhA jJAnakI pravRtti hotI haiN| isake bAda " zaMkha kA hI yaha zabda hai" ityAdi rUpa se zabdavizeSa kA nizcayarUpa avAya jJAna hotA hai / isa taraha kA yaha avAyajJAna bhI upacAra se arthAvagraha rUpa taba mAnA jAtA hai jaba ki pramAtA ko usameM aura bhI vizeSa jAnane kI AkAMkSA hotI hai| isa AkAMkSAmeM avAya ke viSayabhUta bane hue usa zaMkha ke zabda meM pramAtA ko IhA aura avAya punaH hote haiM / isa taraha " zaMkha kA hI yaha zabda hai " yaha avAyajJAna hone para bhI usameM bhAvi vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA kI apekSA lekara honevAlI IhA aura avAyajJAna kI apekSA se pramAtA kA vaha avAyajJAna sAmAnya ko viSaya karanevAlA mAna liyA jAtA hai, ataH uha upacAra se arthAvagraha kaha diyA jAtA hai / yaha sAmAnyavizeSa kI apekSA tabataka karanI cAhiye jabataka vastu kA antya vizeSa nirNIta na huA ho| jisa vizeSa ko Age phira anyavizeSa kI saMbhAvanA nahIM hotI ho vaha vizeSa antya hai / athavA prakAranuM A AvAyajJAna tathA--sAmAnyarIte zabdanA nizcayakaranArA prathama " kimayaM zabdaH zAMkhaH zAGgavA-zu mA zaha zamanoche rUpe IhAjJAnanI pravRttithAyache. tyArabAda " zaMno rUpe zabdavizeSanAnizcayarUpa avAyajJAnathAyache. A paNa upacArathI arthAvagraharUpa tyAremanAyache ke jyAre hajI paNa vizeSa jANavAnI AkAMkSA thAya che. A viSayabhUta khanela te zakhanA zabdamAM pramAtAne ihA thAya che. A rIte " zaMkhanA ja A zabda che" A avAyajJAna thavAM chatAM paNa temAM bhAvivizeSane jANavAnI AkAMkSAnI apekSAe thanArI IhA ane avAyajJAnanI apekSAe pramAtAnuM te avAyajJAna sAmAnyane viSaya karanAra mAnavAmAM Ave che, tethI te upacArathI arthAvagraha kahI devAya che. pramAtAne temAM AkAMkSAmAM avAyanA avAya pharIthI ane ayajJAnanA pachI zrRMganA che" tyAhi mAMzahache " ityAdi A sAmAnyavizeSanI apekSA tyAM sudhI karavIjoI eke, jyAMsudhI vastunuM antyavizeSa nizcita na thayuM hoya. je vizeSathI AgaLa pharIthI anyavizeSanI saMbhAvanA na rahetI haiAya te vizeSa antya che. athavA anyavizeSanA zrI nandI sUtra Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-arthAvagrahamedAH / 381 anyavizeSeSu yato vizeSAt parataH pramAtustajjijJAsA nivartate so'ntyaH / antyavizeSApekSayA ca vyAvahArikArthAvagrahehA'vAyArtha sAmAnyavizeSA'pekSA krtvyaa| tasmAduttarottaravizeSAkAGkSA yAvat pravartate, tAvat sarvatra yo yo'vAyaH sa sa upacArato'rthAvagrahaH / yadA tu pramAtustajjijJAsA nivartate, tadA tadvizeSArthanizcayarUpo'vAyo nAvagraha iti vibhAvanIyam // 4 // ' medhA' iti / zabdo'yamityAkArakaM prathamaM vizeSasAmAnyArthAvagrahaM vijJAya, uttaraH sarvo'pi vizeSasAmAnyArthAvagraho ' medhA' ityucyate / yathA-' zAGkho'yaM anya vizeSoM ke rahane para bhI jisa vizeSa se Age pramAtA ko phira vizeSaviSayaka jijJAsA nahIM hotI ho vaha antya hai / antyavizeSa apekSA se hI vyAvahArika arthAvagraha IhA aura avAya ke liye sAmAnya vizeSa kI apekSA karanI par3atI hai isaliye jabataka apane viSaya meM uttarottara vizeSa kI AkAMkSA cAlU rahatI hai tabataka sarvatra jo jo avAyajJAna hotA hai vaha upacAra se arthAvagraha mAna liyA jAtA hai / jaise hI pramAtA kI apane viSaya meM vizeSa ko jAnane kI AkAMkSA zAMta ho jAtI hai ki vaise hI vaha avAya apane viSaya ko nizcaya karane vAlA avAya hI rahatA hai, arthAvagraha nahIM hotA hai // 4 // " yaha zabda hai" ityAkAraka jo prathama sAmAnyavizeSarUpa arthAvagraha hotA hai usako chor3akara isake bAda ke jitane bhI sAmAnyavizeSarUpa arthAvagraha haiM ve saba medhA zabda vAcya mAne gaye haiN| arthAt-"yaha rahevA chatAM paNa je vizeSanI AgaLa pramAtAne vizeSaviSayaka jijJAsA thatI nathI te atya che atyavizeSanI apekSAe ja vyAvahArika arthAvagraha Iha ane avAyane mATe sAmAnya vizeSanI apekSAkaravI paDe che. te kAraNe jyAM sudhI pitAnAviSayamAM uttarottaravizeSanI AkAMkSA cAlurahe che tyAMsudhI sarvatra je je avAyajJAna thAya che te upacArathI arthAvagraha mAnI levAya che. jevI pramAtAnI pitAnA viSayamAM vizeSa jANavAnI AkAMkSA zAntapaDI jAya che, evuM ja te avAya pitAnAviSayanenizcita karanArUM avAyaja rahe che. arthAvagraha thatuM nathI. || 4 A zabda che" ItyAkAraka je prathama sAmAnya vizeSarUpaarthAvagraha thAya che, tene choDI daIne tyArabAda jeTalAM sAmAnya vizeSarUpa arthAvagraha che. e badhA zrI nandI sUtra Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre zabdaH' ityArabhyAntyavizeSAt prAk yo yo vizeSasAmAnyArthAvagrahaH sa sarvo'pi ' medhA ' iti vizeSaH / tathA ca zravaNatA'valambanatA medhA cetyetat trayamarthAvagraharUpaM bodhyam / avagrahaNatA, upadhAraNatA cepyetad dvayaM vyaJjanAvagrAharUpamiti prAguktam // 5 // avagraho varNita ityAha-' se taM ' iti / sa eSo'vagraha iti ||bhuu030|| mUlam-se kiM taM IhA? / IhA chavvihA paNNattA, taM jhaasoiNdiy-iihaa| cakkhidiya-IhA / ghaannidiy-iihaa| jibhidiya-IhA / phAsidiya-IhA / noiNdiy-iihaa| tIse NaM ime egaThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMcanAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-AbhogaNayA, maggaNayA, gavesaNayA, ciMtA, vImaMsA / se taM IhA // sU0 31 // chAyA-atha kA sA IhA ?, IhA SaividhA prajJaptA, tad yathA-zrotrendriyehA / cakSurindriyehA / ghrANendriyehA, jivendriyehA, sparzendriyehA , noindriyehA / tasyA imAni-ekArthakAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni paJca nAmadheyAni bhavanti / tad yathA-AbhoganatA1, mArgaNatA2, gaveSaNatA3, cintA4, vimarzaH (miimaaNsaa)| sA eSA IhA // sU0 31 // ____TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taM IhA ? ityAdi / atha kA sA iihaa| uttaramAha-'IhA chavvihA paNNattA' ityAdi / vastunirNayArtha vicAraNA IhA, zaMkha kA zabda hai" isa prakAra ke bodha se lagAkara antyavizeSa ke pahile pahile kA jo sAmAnyavizeSarUpa arthAvagraha hai vaha saba medhA hai // 5 // isa taraha zravaNatA avalambanatA aura medhA ye tIna arthAvagraharUpa, tathA avagrahatA, upadhAraNatA ye do vyaMjanAvagraharUpa hote haiM aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra yaha avagraha kA varNana hai // sU0 // 30 // medhA zabdavAzcamanAyA che. eTale ke "A zaMkhane zabda che" A prakAranA bedhathI laIne anyavizeSanIAgaLa AgaLane je sAmAnya vizeSarUpa arthAvagraha che te sau meghA che. pA A prakAre zravaNatA avalaMbanatA ane medhA etraNa athavagraharUpa, tathA avagrahaNatA, upadhAraNatA, e be vyaMjanAvagraharUpa hoya che ema me na . ma. re // 15 varNana cha. / / sU.30 // zrI nandI sUtra Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 jJAnacandrikATIkA-IhAmedAH / sA SaDuvidhA prajJaptA / tad yathA-zrotrendriyehA-ityAdi / zrotrendriyeNa IhA-zrotre. ndriyArthAvagrahamadhikRtya yA pravRttA IhA sA zrotrendriyehA, ityarthaH / evaM zeSAzcakSurindrayehAdayo'pi saadhniiyaaH| 'tIse gaM0' ityAdi / tasyAH IhAyAH / anyat sugamam / navaraM sAmAnyApekSayA ekArthakAni / vizeSacintAyAM tu bhinnArthakAni / 'se kiM taM IhA ?' ityaadi| ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrvanirdiSTa IhA kA kyA svarUpa hai ? uttara-IhA chaha prakAra kI batalAI gaI hai| vaha isa prakAra hai-zrotra indriya IhA 1, cakSu indriya IhA, ghrANa indriya IhA 3, jihvA indriya IhA 4, sparzaindriya IhA 5, no indriya IhA 6 / usake ye nAnA ghoSavAle tathA nAnA vyaMjanAvAle ekArthaka pAMca nAma hai / jaise-AbhoganatA, mArgaNatA 2, gaveSaNatA 3, cintA 4, aura vimarza 5, isa prakAra ye pAMca IhA ke nAma haiM / vastu ke nirNaya ke liye jo vicAraNA hotI hai usakA nAma IhA hai / zrotrendriya se janya arthAvagraha ke bAda jo vicAraNA calatI hai usakA nAma zrotrendriya IhA hai| isI taraha avaziSTa indriyoM kI IhA bhI una 2 indriyoM ke arthAvagraha ke bAda huI vicAraNA svarUpa jAnanI cAhiye / isa IhA ke jo pAMca nAma ekArthaka batalAye gaye haiM ve sAmAnya kI apekSA hI batalAye gaye jAnanA cAhiye, vizeSa kI apekSA nahIM, kAraNa-vizeSa kI apekSA ye saba bhinna 2 arthavAle ho " se ki ta IhA ?" tyAhaziSyapUchache-De mahanta! pUniTa "IhA"nu zu 135che ? uttara-IhA nA cha prAramatAvyAche. te mApramANe cha-(1) zrIndriya DA, (2) yadhandriya DA, (3) prANendriya DA, (4) vandriya hA, (5) sparzendriya IhA, ane (6) ne Indriya IhA. tenA vivadhaghaSavALA tathA vividhavyA sAtha pAMyanamacha. 2i 3 (1) mAnatA, (2) bhAgatA, (3) gaveSAtA, (4) cintA, mane (5) vibhaza. 2mA prA ddaan| pAMca nAma che. vastunA nirNayamATe je vicAraNA thAya che tenuM nAma IhA che. zrotrendriyajanitaarthAvagrahabAda je vicAraNA thAya che tenuM nAma zrondriya IhA che. eja rIte bAkInI IndriyanI IhA paNa te te IndriyenA arthAvagraha bAda thayelavicAraNAsvarUpasamajIlevI. A ihAnA je pAMca ekAIka nAma batAvyA che, te sAmAnyanI apekSAe ja batAvelamAnavA joIe, vizeSanI apekSAonahIM, kAraNa ke vizeSanI apekSAe e badhAM bhinnabhinna zrI nandI sUtra Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre tatra-AbhoganatA-Abhogyate Alocyate'neneti Abhoganam - arthAvagrahasamayasamanantarameva sadbhUtArthavizeSAbhimukhamAlocanaM, tdevaabhogntaa1| tathA-mRgyate anviSyate'nena pariNAmakaraNeneti mArgaNaM-sadbhUtA'rthavizeSAbhimukhameva tadurdhvamanvayavyatirekadharmAnveSaNam , tadeva mArgatA2 / tathA-gaveSyate anviSyate'neneti gaveSaNa- tata Urdhva sadbhUtArthavizeSAbhimukhameva vyatirekadharmaparihAreNAnvayadharmA'dhyAsena Alocanam , tadeva gaveSaNatA3 / tathA-tato muhurmahuH kSayopazamavizeSataH svadharmAnugatasadbhUtArthavizeSacintanaM cintA 4 / tata Urdhva kSayopazamavizeSAt spaSTataraM sadbhUtArthavizeSAbhimukhameva vyatirekadharmaparityAgena anvayadharmAparityAgena cAnvayadharmavimarzanaM vimarzaH 1 / sA eSA IhA varNitA // mU0 31 // jAte haiM / arthAvagraha ke samaya ke samanantara hI sadbhUta arthavizeSa kI tarapha jhukatA huA jo vicAra hai usakA nAma AbhoganatA hai 1 / isa AbhoganatA ke bAda jo usa sadbhUta arthavizeSa ko lekara vicAraNA calatI hai ki jisameM usa artha ke sAtha anvaya vyatireka dharmoM kA anveSaNa hotA hai vaha mArgaNatA hai 2 / Isake bAda usa adbhata arthavizeSa kI vyatireka dharma ke parihAra se evaM usameM anvayadharma ke adhyAsa se jo gaveSaNA kI jAtI hai vaha gaveSaNatA hai 3 / isake pazcAt kSayopazama vizeSa se jo aisA vicAra AtA hai ki yaha sadbhUta artha apane dharma ke sAtha anugata hai, isakA nAma cintAHhai 4 / phira jo aisA vicAra hotA hai ki isa sadabhUta artha meM yaha vyatireka dharma nahIM hai kintu yaha anvayadharma hai ataH vyatireka dharma ke parityAga pUrvaka jo yaha anvaya dharma kA vahAM vicAra hotA hai isakA nAma vimarza hai| arthavALA thaI jAya che. (1) arthAvagrahanA samayane samanantara ja sadabhUta artha vizeSanI tarapha DhaLate je vicAra che tenuM nAma AbheganatA che. (2) A abheganatAbAda te sabhUtaarthavizeSane laIne je vicAraNA cAle che ke jemAM te arthanI sAthe anvaye vyatireka dharmonuM anveSaNathAya che tenuM nAma mAga NatA che. (3) tyArabAda te sadabhUtaarthavizeSanAvyatireka dharmanAM parihArathI ane temAM anvayadharmanA adhyAsathI je gaveSaNAkarAya che tenuM nAma gaSaNatA che. (4) tyArabAda thopazamavizeSathI je evicAra Ave che ke A sadabhUta artha pitAnA dharmanI sAthe anugata che, tenuM nAma citA che. (5) pachI je evicAra thAya che ke A sabhUtaarthamAM A vyatireka dharmanathI paNa A anvayadharma che; tethI vyatireka dharmanA parityAgapUrvaka je A anvayadharmane vicArathAya che tenuM nAma vimarza che. zrI nandI sUtra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattiikaa-avaaymedaaH| malama-se kiM taM avAe ? / avAe chavvihe paNNatte, taM jahA-soiMdiya- avaae| cakkhidiya-avAe / ghANidiyaavAe / jibhidiy-avaae| phAsiMdiya-avAe / noiMdiyaavAe / / tasta NaM ime egaThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijA bhavanti, taM jahA-AuTTaNayA1, paccAuTTaNayAra, avAe3, buddhI4, viNNANe5 / setaMavAe // suu032|| dRSTAnta dvArA isa viSaya ko isa prakAra samajhanA cAhiye-jaba aisA jJAna hotA hai ki 'yaha kucha hai' taba svabhAvataH yaha jijJAsA hotI hai ki kyA yaha baka paMkti hai athavA patAkA hai 1 / patAkA honI cAhiye isa vicAra dhArA kA nAma hI AbhoganatA hai 1 / isake bAda jo aisA cittameM vicAra AtA hai ki vaha havA ke Ane para Upara kI ora ur3atI hai, nahIM Ane para baiTha jAtI hai, ataH Upara phaDakanA nIce AnA Adi jo isake anvayarupa dharma haiM ve isameM pAye jAte hai, baka paMktimeM yaha bAte nahIM pAI jAtI haiM, ataH yaha patAkA hI honi cAhiye, kyoM ki isameM patAkA ke dharmoM kA hI saMbaMdha baiThatA hai bakapaMkti ke dharmoM kA nhiiN| isa taraha mArgaNatA, gaveSaNatA, cintA pavaM vimarza ye IhA ke prakAra sadha jAte haiN| sU0 31 // daSTAntadvArA A viSayane ArIte samajAvI zakAya. jyAre evuMjJAna thAya che ke "A kaMIka che" tyAre svAbhAvika rIte ja e jijJAsA thAya che "zuM mA vAnIhArache athavA 5 cha?" " pADAvIna" A vicAradhArAnuMnAmaja AbheganatA che. tyArabAda manamAM je vicAraAve che ke te pavana AvatA uparanI taraphauDe che, pavana na AvatA nIcI ja rahe che, tethI upara pharakavuM nIce AvavuM Adi je tenA anvayarUpa dharma che te emAM maLI Ave che, bagalAMnIhAramAM A vAta banatI nathI, tethI te patAkA ja hovI joIe, kAraNa ke temAM patAkAnA dharmone saMbaMdha ja baMdhabesate thAya che, bagalAnI hArane nahIM. A prakAre mArgaNatA, gaveSaNatA, cintA, ane vimarza. seDAna prAzana nirNayayanayache. // sU. 31 // na0 49 zrI nandI sUtra Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 nandIsUtre __chAyA-atha kaH so'cAyaH ? / avAyaH SaDvidhaH prajJaptaH / tad yathA-zrotrandriyAvAyaH 1 / cakSurindriyAvAyaH 2 / ghrANendriyAvAyaH 3 / jihvendriyaavaayH4| sparzendriyAvAyaH 5 / noindriyAvAyaH 6 / tasya khalu imAni ekArthakAni nAnAghoSANi. nAnAvyaJjanAni, paJca nAmadheyAni bhavanti; tad yathA-AvartanatA 1, pratyAvartenatA 2, avAyaH 3, buddhiH 4, vijJAnam 5 / sa eSo'vAyaH ||mu0 32 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM0' ityAdi / atha kaH so'vAyaH ? iti| uttaramAha-' avAe chabihe paNNatte0 ' ityAdi / avAyo nizcayAtmakAvabodhaH / sa SaDvidhaH prajJaptaH; tad ythaa-shraandriyaavaay-ityaadi| zrotrendriyeNAvAyaHzrotrendriyAvAyaH / zrotrendriyehAmadhikRtya yaH pravRtto'vAyo-nizcayaH, sa zrotrandriyAvAya ityrthH| evaM cakSurindriyAvAyAdayaH saadhniiyaaH| tasya avAyasya khalu imAni ekArthakAni nAnAghoSANi nAnAvyaanAni paJca nAmadheyAni bhavanti / eteSAM vyAkhyA prAgvat / navaraM avAyasAmAnyavivakSayA ekArthakAni / tadvizeSacintAyAM tu nAnArthakAni / tatra-Avartate-A-maryAdayA vartate-IhAto nivRtyA avAyabhAvaM prati abhimukho vartate yena bodhapariNAmena sa AvartanaH, sa evAvartanatA // 1 // tathA-pratyAvartanatA-AvartanaM prati gato yo'rthavizeSeSu uttarottareSu vivakSitAvAyapratyAsanataro bodhavizeSaH sa pratyAvartanaH, sa eva pratyAvartanatA // 2 // 'se kiM taM avAe.' ityaadi| ziSya pUchatA hai-pUrvanirdiSTa avAya jJAna kA kyA svarUpa hai? uttara-avAyajJAna chaha prakAra kA kahA gayA hai| ve prakAra ye haiMzrotraindriya se utpanna huA avAya,2 cajhu indriya se utpanna huA avAya 2 ghrANendriya se utpanna huA avAya, 3 jihvA idriya se utpanna huA avAya 4, sparza indriya se utpanna huA avAya 5 tathA no indriya se utpanna huA avAya 6 / usa avAya ke ye nAnA ghoSavAle tathA nAnA vyaMjanavAle ekArthaka pAMca nAma haiN| "se ki ta avAe0" tyAhi ziSyapUche che-"pUrvanidiSTa avAyajJAnanuM zuM svarUpa che? uttara-avAyajJAna nIce pramANe cha prakAranuM kahela che-(1) zrotrendriyathI pidAthayela avAya (2), cakSuIndriyathI pidAthala avAya, dhrANendriyathI pedA thayela avAya (4), jihvAIndriyathI pedA thayela avAya (5), sparzendriyathI pedA thayela avAya, tathA (6) ne IndriyathI pidAthayela avAya. te avAyanA e vividha ghaSavALA tathA vyaMjanavALA ekArthaka pAMcanAma che, jevAMke (1) zrI nandI sUtra Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jnyaancndrikaattikaa-avaaybhedaaH| 387 tathA-avAyaH nizcayaH, sarvathA IhAto vinivRttasyAvadhAraNAvadhAritamarthamavagacchato jIvasya yo bodhavizeSaH so'vAyaH // 3 // tathA-buddhiH-tatastamevAvadhAritamartha kSayopazamavizeSAt sthiratayA punaH punaH spaSTataramavabudhyamAnasya yA bodhapariNatiH sA buddhiH|| 4 // tathA-vijJAnaM viziSTaM jJAnaM vijJAna, kSayopazamavizeSAdeva avadhAritArthaviSayaka eva tIvrataradhAraNAheturyodhavizeSa ityarthaH // 5 // sa eSo'vAyo varNitaH / / sU0 32 // jaise-AvartanatA 1, pratyAvartanatA 2, avAya 3, buddhi 4, aura vijJAna 5 / isa taraha pUrvokta avAya jJAna kA yaha svarUpa hai| zrotrandriya se utpanna IhAjJAna ke bAda jo aisA jJAna hotA hai ki 'yaha zabda amuka kA hI hai ' isakA nAma zrotraindriyajanya avAya hai| jaise yaha zaMkha kA hI zabda hai| isI taraha zeSa indriyoM ke viSayoM meM utpanna IhA ke bAda jo usa usa viSaya ke nizcayakA jJAna hotA hai, vaha tattat indriyajanya avAya jAnanA cAhiye / AvartanatA Adi pAMca nAmoMmeM jo ekArthakatA batalAI gaI hai, vaha sAmAnya avAya kI vivakSA se batalAI gaI jAnanI caahiye| jisa bodha pariNAma dvArA IhA se nivRtta hokara jIva avAyabhAva kI tarapha jhukAyA jAtA hai usakA nAma AvartanatA 1 / isa Avatana ke prati jo bodha vizeSa hotA hai ki jisa bodha se jIva uttarottara arthavizeSoMmeM vivakSita avAya ke bilakula samIpa A jAtA hai usakA nAma pratyAvartanatA hai 2 / IhA se haTakara jIva ke liye jo usa Ihita bhAvanitA, (2) pratyAvanitA, (3) AqAya, (4) muddhi, mane (pa) vijJAna. mA rIte pUrveta avAyajJAnanuM A svarUpa che. zrotrendriyathI utpanna thayela IhAjJAna bAda je evuM jJAna thAya che ke "A zabda amukane che" tenuMnAma zrotrendriyajanya avAya che. jema ke A zaMkhaneja zabda che. e ja prakAre bAkInI indriyenAviSayamAM utpanna thayela IhAnI pachI je te te viSayanAM nizcayanuM jJAna thAya che, te jJAnane te te indriyajanya avAyajJAna mAnavuM. AvartanatA Adi pAMcanAmamAM je ekAWtA batAvela che te sAmAnya avAyanI vivakSAthI batAvAI che ema samajavuM (1) je bedha pariNAmadvArA IhAthI nivRtta thaIne jIva avAyabhAva tarapha jhukAvA jAya che tenuM nAma AvartanatA che. (2) A AvartananA prati je bedha vizeSa thAya che, ane je bodhathI jIva uttarottara arthavizomAM vivakSita avAyanI bilakula samIpa Ave che tenuMnAma pratyAvartanatA che. (3) IhAthI pharajaIne jIvanemATe ne zrI nandI sUtra Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 nandIsUtre atha dhAraNAsvarUpamAha-- mUlam-se kiM taM dhAraNA ? / dhAraNA chavvihA paNNattA; taM jhaa-soiNdiydhaarnnaa| ckkhidiydhaarnnaa| ghaannidiydhaarnnaa| jibhidiyadhAraNA / phAsiMdiyadhAraNA / noiNdiydhaarnnaa| tIseNaM ime egaThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA paMca nAmadhijjA bhavaMti, taM jahA-dharaNA1, dhAraNA2, ThavaNA3, paihA4, koTe 5 / se taM dhAraNA // sU0 33 // chAyA-atha kA sA dhAraNA ?| dhAraNA SaDvidhA prajJaptA; tad yathA-zrotrendriyadhAraNA 1 / cakSurindriyadhAraNA 2 / ghrANendriyadhAraNA 3 / jihavendriyadhAraNA 4 / sparzendriyadhAraNA 5 / noindriyadhAraNA 6 / tasyA imAni ekArthakAni nAnAghoSANi nAnAvyaanAni paJca nAmadheyAni bhavantiH tad yathA-dharaNA 1, dhAraNA 2, sthApanA 3, pratiSThA 4, koSThaH 5 / sA eSA dhAraNA // sU0 33 // TIkA-'se kiM taM dhAraNA' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha kA sA dhAraNA iti / uttaramAha--'dhAraNA chavvihA paNNattA' ityAdi / dhAraNA-nirNItArthavizepadArtha kA bilakula nizcitajJAna hotA hai vaha avAya hai 3 / isa avAya ke dvArA nizcita kiye gaye padArtha kA jo sthirarUpa se punaH punaH spaSTatara bodha hotA hai usakA nAma buddhi hai 4 / isa buddhi ke bAda jo aisA jIva ko bodha hotA hai ki jisake bala para jIva dhAraNA ke nikaTa pahuMca jAtA hai-jo dhAraNA kI utpattimeM hetubhUta hotA hai-usa viziSTa jJAna kA nAma vijJAna hai 5 / yaha avAya kA svarUpa huA / / sU0 32 // aba dhAraNAkA svarUpa kahA jAtA hai-'se kiMtaM dhAraNA0' ityAdi Ihita padArthanuM je taddana nizcita jJAna thAya che te avAya che. (4) A avAya dvArA nizcita karAyela padArthane je sthirarUpe pharIne spaSTatara baMdha thAya che tenuM nAma buddhi che. (5) e buddhinI pachI je evA jIvane baMdha thAya che ke jenA AdhAre jIva dhAraNAnI samIpa pahoMcI jAya che-je dhAraNAnI utpattimAM hetubhUta thAya che-e viziSTajJAnanuM nAmavijJAna che. A avAyanAM svarUpanuM vana thayuM // sU. 32 // ye thArAnusa135 matAvAmA mAcha-" se kiM taM dhAraNA" tyAhi. zrI nandI sUtra Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - dhAraNAbhedAH / 389 Sasya dhAraNam - avismaraNam / sA paDUvidhA prajJaptA, tad yathA - ' zrotrendriya dhAraNA' ityAdi / zrotrendriyeNa yA dhAraNA sA zrotrendriyadhAraNA / evaM cakSurindriyadhAraNAdayaH sAdhanIyAH / tasyAH = dhAraNAyAH / anyat sugamam / atrApi sAmAnyavivakSayA ekArthAni / vizeSArthacintAyAM tu bhinnArthAni / tatrAvAyAnantaramavagatasyArthasyAvicyutyA antarmuhUrta kAlaM yAvat dharaNaM dharaNA ||1|| tatastasyaivArthasyopayogAccyutasya jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSataH saMkhye yA'saMkhyeya kAlaparyantaM yat smaraNaM sA dhAraNA // 2 // tathA-sthApanaM - sthApanA / avAyAvadhAritasyArthasya hRdi sthApanaM, jalapUrNa prazna - pUrvanirdiSTa dhAraNA kA kyA svarUpa hai ? uttara - dhAraNA chaha prakAra kI kahI gaI hai| usake chaha prakAra ye haiM- zrotra indriya se hone vAlI dhAraNA 1, cakSu indriya se hone vAlI dhAraNA 2, ghrANendriya se honevAlI dhAraNA 3, jihvA indriya se honevAlI dhAraNA 4, sparze indriya se honevAlI dhAraNA 5, tathA no indriya se honevAlI dhAraNA 6 / usa dhAraNA meM ye pAMca nAnAghoSa evaM nAnA vyaMjanavAle ekArthaka nAma haiM / jaise - dharaNA 1, dhAraNa / 2, sthApanA 3, pratiSThA 4, tathA koSTha 5 / nirNIta artha kA nahIM bhUlanA isakA nAma dhAraNA haiM / yaha chaha prakAra kI hai / zrotra indriya ke viSayabhUta zabdarUpa padArthameM jo avAya jJAna ke bAda usa viSaya kI dhAraNA hotI hai ki jisameM jIva usa viSaya ko kAlAntara meM bhI nahIM bhUlatA hai usakA nAma zrotrendriya dhAraNA hai 1 / isI taraha usa 2 indriya ke viSayabhUta padArthoM meM avAya jJAna ke bAda jo usa 2 viSaya kI dhAraNA jIva ko hotI hai vaha cakSu Adi indriyoM prazna-pUrva niSTi dhAraNAnuM zuM svarUpache ? uttara-dhAraNA nIcepramANe cha prakAranI khatAvelache-(1) zrotrendriyathI thanArI dhAraNA, (2) cakSu indriyathI thanArI dhAraNA, (3) ghrANendriyathI thanArI dhAraNA, (4) jihvA indriyathI thanArI dhrnnaa,| (5) sparzendriyathI thanArI dhAraNA, bhane (1) no indriyathI thanArI dhAraNA. te dhAraNAnA A pAMca vividha ghASavALAM ane vividha vyaMjanavALAM ekAka nAma che-(1) dharae], (2) dhAraNA, (4) sthApanA, (4) pratiSThA, tathA (4) oSTha. niIta ane na bhUlavA tenuMnAma dhAraNAche. te cha prakAranIche zrotrendriyanA viSayabhUta zabdarUpa padArthamAM je avAyajJAnanI pachI te viSayanI dhAraNA thAyache ke jethI jIva te viSayane kAlAntare paNu bhUlate nathI tenu nAma zrotrendriyadhAraNA che. ejapramANe te te indriyAnA viSayabhUta padArthomAM avAyajJAnanI pachI te te viSayanI dhAraNA jIvanethAyache te cakSu di zrI nandI sUtra Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre ghaTasthApanavat, vAsanetyarthaH ||3|| tathA - pratiSThAnaM - pratiSThA - avAyAvadhAritasyaivArthasya hRdi prabhedena pratiSThApanamityarthaH, yathA - jale upaprakSepapratiSThA bhavati // 4 // koSThaH ' iti, koSTha iva koSThaH / avinaSTasUtrArthabIja dhAraNAt koSThavad yA dhAraNA, sA koSTha ityucyate // 5 / / mU0 33 // 6 390 ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / dhAraNA ke pAMca nAmomeM jo ekArthakatA batalAI gaI hai vaha dhAraNA sAmAnya kI apekSA se kahI gaI hai| vaise to vizeSa artha kI apekSA se inameM bhinnArthatA bhI hai| avAya ke dvArA nirNIta padArtha ke ho jAne para usa padArtha kI jo avicyuti dvArA antarmuhUrta kAla taka dhAraNA banI rahatI hai usakA nAma dhAraNA hai 1 / avAyajJAna dvArA nirNIta padArtha kI tarapha se jIva kA 'upayoga haTa jAne para bhI kama se kama antarmuhUrtataka aura jyAdA saMkhyAta aura asaMkhyAta kAlataka usa padArtha kI jo smRti banI rahatI hai usakA nAma dhAraNA hai 2 / avAya dvArA nizcita kiye gaye artha kA hRdayameM jo jalapUrNakuMbha kI taraha sthApana ho jAnA hai vaha sthApanA hai, isakA dUsarA nAma vAsanA bhI hai 3 / avAya ke dvArA avadhArita artha kA jo hRdayameM bhedaprabheda se sthApana hotA hai usakA nAma pratiSThA hai 4 / avinaSTa sUtrArtharUpa bIja ke dhAraNa se jo dhAraNA koSTha kI taraha hotI hai vaha koSTha hai 5 | yaha dhAraNA kA svarUpa huA || sU0 33 // indriceAnAviSayamAMpaNa samajIlevIjoie. dhAraNAnAM pAMcanAmeAmAM je ekAthatA batAvavAmAM Avela che te dhAraNA sAmAnyanI apekSAe batAvavAmAM AvI che. emA vizeSaanIapekSAe temanAmAM bhinnatApaNache. (1) avAya dvArA padArtha niNI tathaIjatA te padArthanI je avicyuti dvArA antamuhUrta kALa sudhI dhAraNA banI raheche tenunAma dhAraNAche. (2) avAyajJAna dvArA niIta padArthanI taraphathI jIvanA upayAga dUra thatAM paNa ochAmAM ochI antarmuhUta sudhI ane vadhAremAMvadhAre saMkhyAta ane asaMkhyAtakALasudhI te padArthanI je smRti anIraheche tenu nAma dhAraNA che. ( 3 ) avAyadvArA nizcita karAyela anu hRdayamAM jalapUrNa kuMbhanI jema sthApana thavu te sthApanA kahevAya che, tenu bIju nAma vAsanApaNuMche. (4) avAyadvArA avadhArita arthanuM hRdayamAM je bhedaprabhedathI sthApanA thAya che tenuM nAma pratiSThA che. (5) avinaSTa sUtrArUpa khIjanAM dhAraNathI je dhAraNA kASThanI jema thAya che tenuM nAma kASTha che. A dhAraNAnu` svarUpa thayuM // sU. 33 // zrI nandI sUtra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D jJAnavandrikA TIkA-avagrahArInAM sthitikAlaprarUpaNam avagrahAdInAM kAlamAnamAha mUlam-uggahe ikasamaie, aMtomuhuttiyA IhA, aMtomuhuttie avAe, dhAraNA saMkhejjaM vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM ||suu034|| ___ chAyA-avagraha ekasAmAyikaH / AntamauhUrtikI IhA / Antamauhartiko'vAyaH / dhAraNA-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam // sU0 34 // TokA-'uggahe' ityAdi / avagrahaH naizcayiko'rthAvagrahaH, sa eka sAmayiko bhavati / IhA AntamauhUrtikI bhavati / avAya AntamauhUrtiko bhavati / dhAraNA trividhA-avicyuti-vAsanA - smRtibhedAt / tatra-vAsanArUpA dhAraNA, saMkhyeyaM vA kAlaM bhavati, asaMkhyeyaM vA kAlaM bhavati / tatra saMkhyeyavarSAyuSkANAM saMkhyeyakAlam , asaMkhyeyavarSAyuSkANAmasaMkhyeyaM kAlaM yugalAdyapekSayA bhavati / avicyutirUpA, smRtirUpA ca dhAraNA pratyekamantarmuhUte bhavati // sU0 34 // aba ina avagraha Adi jJAnoM kA kAlamAna kitanA hai yaha sUtrakAra spaSTa karate haiM-'uggahe0 ' ityaadi| naizcayika arthAgravaha kA kAla eka samaya kA hai| IhAjJAna kA kAla antarmuhUrta kA hai| avAyajJAna kA bhI kAla itanA hI hai| avicyuti, vAsanA aura smRti ke bheda se dhAraNA tIna prakAra kI hai| inameM vAsanArUpa dhAraNA kA kAla saMkhyAta athavA asaMkhyAta kAla hai| jinakI saMkhyAta varSa kI Ayu hotI hai unakI apekSA saMkhyAtakAla, tathA jina jIvoM kI asaMkhyAtavarSa kI Ayu hotI hai unakI apekSA asaMkhyAta kAla jAnanA cAhiye / avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNA kA kAla antarmuhUrta pramANa have e avagraha Adi jJAnenuM kAlamAna keTaluM che te sUtrakAra spaSTa 42 cha-" uggahe." tyAla, naizcayika arthAvagrahane kALa eka samayane che. IhAjJAnane kALa antarmuhatane che. avAyajJAnane kALa paNa eTalo ja che. avismRti, vAsanA ane smRti e traNa bhedathI dhAraNA traNa prakAranI che. temanAmAM vAsanArUpa dhAraNAne kALa saMkhyAta athavA asaMkhyAta samaya che. jemanI saMkhyAta varSanI Ayu hoya che temanI apekSAe saMkhyAtakALa, tathA je jInI asaMkhyAtavarSanI Ayu hoya che temanI apekSAe asaMkhyAtakALa samajI levuM joIe. avi. zyuti tathA smRti35 dhArayAno 4 mantabhuDUta prabhAra cha // sU. 34 // __" evaM aTThAvIsai vihassa" tyAdi zrI nandI sUtra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre - - -- ___mUlam-evaM aTThAvIsaivihassa AbhiNibohiyanANassa (parUvaNaM karissAmi, tattha NaM paDhama) vaMjaNuggahassa parUvaNaM karissAmi paDibohagAdaTTateNaM, mallagadidaMteNa ya / se kiM taM pddibohgdittuNtennN?| paDibohagadidruteNaM-se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM suttaM paDibohijjA-amugA amugatti / tattha coyage pannavagaM evaM vayAsI-kiM egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ?, dusamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? jAva dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? asaMkhijjasamayapaviThThA puggalA gahaNamAgacchaMti ? / evaM vayaMtaM coyagaM paNNavae evaM vayAsI-no egasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, no dusamayapaviTTA puggalA gahaNamAgacchaMti, jAva no dasasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, no saMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti, asaMkhijjasamayapaviTThA puggalA gahaNamAgacchaMti / se taM pddibohgdilutennN|| chAyA-evamaSTAviMzatividhasya AbhinivodhikajJAnasya [ prarUpaNaM kariSyAmi tatra khalu prathamaM ] vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM kariSyAmi pratibodhakadRSTAntena, mallakadRSTAntena ca / atha kiM tat pratibodhakadRSTAntena ? / pratibodhakadRSTAntena-sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH kaMcit puruSaM suptaM pratibodhayet-amuka-amuka ! iti / tatra nodakaH prajJApakamevamavAdI-kimekasamayapaviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, dvisamayapraviSTAH pudgalAH grahaNamAgacchanti ? yAvadazasamayapaviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, saMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti ?, asaMkhyeyasamayapaviSTAH pudgalA grahaNamAga zrI nandI sUtra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 393 cchanti ? evaM vadantaM nodakaM prajJApaka evamavAdIt-no ekasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, no dvisamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, yAvanno dazasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, no saMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti, asaMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti / tadetat (prarUpaNaM ) pratibodhaka - dRSTAntena // TIkA - ' evaM aTThAvIsa ivihassa ityAdi / evam = pUrvoktena prakAreNa, aSTAviMzatividhasya caturddhA vyaJjanAvagrahaH, SaDUvidho'rthAvagrahaH SaDvidhA IhA, SaDvidhosvAyaH, paDUvidhA dhAraNA, ityaSTAviMzatiprakArakasya, AbhinibodhikajJAnasya prarUpaNaM kariSyAmi / tatra khalu prathamaM = pUrvaM vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM = varNanaM " sUtrakAra kahate haiM - isa taraha AbhinibodhikajJAna ke aTThAIsa bheda ho jAte haiM, usakI maiM prarUpaNA karU~gA / matijJAna aTThAIsa prakAra kA isa taraha hotA hai - vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA hotA hai / cakSu evaM mana se yaha avagraha hotA nahIM hai, zeSa cAra indriyoM se hI hotA hai / tathA vyaMjana ke IhA, avAya, evaM dhAraNA ye prakAra hote nahIM hai isaliye vyaMjana kA avagraha hI hotA hai, aura yaha avagraha cAra indriyoM se hotA hai, ataH vyaMjanAvagraha cAra prakArakA hotA hai 4 / artha kA avagraha pAMca indriya aura mana se hotA hai isaliye vaha chaha prakAra kA hotA hai 6 / isI taraha IhA bhI chaha prakAra kI hotI hai 12 / avAya bhI chaha prakAra kA 18, tathA dhAraNA bhI chaha prakAra kI 24, isa taraha ye saba cobIsa bheda hote haiM / isa prakAra matijJAna aTThAIsa prakAra kA hotA hai / sUtrakAra kahate haiM evaM aTThAates fare tyiAhi. sUtrakAra kahe che-A rIte AbhiniAdhika jJAnanAM je aThThAvIsa bheda paDe che, tenI huM prarUpaNA karUM chuM. matijJAna A rIte aThThAvIsa prakAranuM thAya che vyaMjanAvagraha cAra prakAranA thAya che. cakSu ane manathI te avagraha thatA nathI, bAkInI cAra IndriyAthIja thAya che. tathA vyaMjananA hA, avAya ane dhAraNA e prakAra paDatAM nathI; te kAraNe vyaMjananA avagraha ja thAya che, ane te avagraha cAra IndriyA vaDe thAya che, tethI vyaMjanAvagraha cAra prakAranA hAya che ja. arthAMnA avagraha pAMca indriyA ane manathI thAya che te kAraNe te e cha prakAranA hoya che. 6. Aja prakAre IDA paNa cha prakAranI hoya che 12. avAya paNa cha prakAranA 18, tathA dhAraNA paNu cha prakAranI 24. A rIte e badhA maLIne cAvIsa bheda thAya che. A prakAre matijJAna aThThAvIsa prakAranuM hoya che. na0 50 zrI nandI sUtra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nandIsUtre kariSyAmi / spaSTatarasvarUpapratibodhanArthamiti bhAvaH / kathaM tat prarUpaNaM kariSyatItyAkAGkSAyAmAha-'paDibohagadiTThateNaM0 ' ityAdi / pratibodhakadRSTAntena, mallakadRSTAntena ca / tatra-pratibodhayatIti pratibodhakaH-suptasyotthApakaH, sa eva dRSTAntaH - pratibodhakadRSTAntastena / tathA mallakaM zarAvaM, tadeva dRSTAnto mallakadRSTAntastena ca / 'se kiM taM0' ityAdi / atha kiM tat pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNamiti praznaH / uttaramAha-pratibodhakadRSTAntena vyaanAvagrahaprarUpaNamevaM bhavati-sa yathAnAmakaH-yatkicinnAmadhArakaH-anirdiSTanAmaka ityarthaH, kazcit puruSaH, yadvA-se' iti saH dRSTAntarUpo'rthaH, yathA yena prakAreNa, 'nAma' saMbhAvyate, taM varNayAmItyarthaH / 'e' iti vAkyAlaMkAre / kazcit puruSaH kaMcit-anirdiSTanAmAnaM yathAsaMbhavanAmakaM-devadattAdikaM puruSaM supta santaM pratibodhayet / kathaM pratibodhayedityAha -..' amuka ! amuka ! ' iti / tatraivamukte sati jJAnAvaraNIyakarmodayAt kathitamapi sUtrArthamanavabudhyamAno nodakaH = praznakartA ziSyaH prajJApakaM - yathA'vasthitastrArtha prajJApayatIti prajJApakastaM-gurum , evam vakSyamANaprakAreNa, avAdIt apRcchat / iha bhUtakAlaki isa aTThAIsa prakAra ke matijJAna kI prarUpaNAmeM hama pahile spaSTatara svarUpa samajhAne ke liye vyaMjanAvagraha kI prarUpaNA kareMge / yaha prarUpaNA pratibodhaka tathA navInamallaka (zarAvA) ke dRSTAnta se kI jaavegii| pratibodhaka kA dRSTAnta isa prakAra se hai koI eka puruSa gAr3hanidrAmeM soye hue kisI puruSa ko pukAra pukAra kara jagAtA hai, parantu vaha zabda usake kAnameM nahIM pahu~cA ho jaisA ho jAtA hai| taba isa para jJAnAvaraNIya karma ke udaya se kathita sUtrArtha ko bhI nahIM jAnane vAlA ziSya sUtrArtha kI yathAvasthita prarUpaNA karanevAle guru mahArAja se prazna karatA hai ki he bhadanta ! yaha jagAne para bhI kyoM sUtrakAra kahe che ke A advIsa prakAranAM matijJAnanI prarUpaNAmAM ame pahelAM vadhAre spaSTa svarUpe samajAvavAne mATe vyaMjanAvagrahanI prarUpaNa karazuM. A prarUpaNa pratibaMdhaka tathA navInamalaka (zarAvA) nAM daSTAMtathI karAze. pratibaMdhakanuM dRSTAMta A pramANe che keIeka puruSa gADhanidrAmAM paDela keI puruSane avAja karI karIne jagADe che, paNa te zabda tenA kAne pahoMcato ja na hoya evuM thAya che. tyAre jJAnAvaraNIyakarmanA udayathI kahela sUtrArthane paNa na jANanAra ziSya sUtrArthanI yathAvasthita prarUpaNa karanAra gurumahArAjane prazna pUche che ke-he bhadanta! te jagADavA chatAM paNa kema jAgate nathI? zuM tenA kAnamAM eka zrI nandI sUtra Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 395 nirdezastu 'Agamo'yamanAdi'-riti prtibodhnaarthH| ziSyaH kimavAdo ? dityAha -'kiM egasamayappavidyA0' ityAdi / bhadanta ! kim ekasamayapraviSTAH pudgalAH, grahaNamAgacchanti yAhyA bhavanti ?, yAvat asaMkhyeyasamayapraviSTAH pudgalA grahaNamAgacchanti grAhyA bhavantIti praznaH / evaM vadantaM nodakaM prajJApaka evamavAdIt'no egasamayapaviTThA0 ' ityAdi / ekasamayapraviSTAH pudgalA yAvata saMkhyeyasamayapraviSTA pudgalA na grAhyA bhavantItyarthaH / ayaM pratiSedhaH sphuTapratibhAsarUpArthAvagrahala. kSaNavijJAnagrAhyatAmadhikRtya vijnyeyH| yAvatA punaH prathamasamayAdArabhya kiMcida vyaktaM grahaNamAgacchantyeveti pratipattavyam / 'asaMkhejjaH' ityaadi| Adita Arabhya pratisamayapravezanena asaMkhyeyAn samayAna yAvat ye praviSTAste asaMkhyeyasamayapraviSTAH na tu viMzatyA'hobhiH pathikagRhapravezavadapAntarAlAgamanasamayApekSayA'saMkhyeyasamayapraviSTA iti / pudgalAH zabdadravyavizeSAH, grahaNamAgacchanti arthAvagrahajJAnahetavo bhavantIti bhaavH| pudgaleSu asaMkhyeyasamayapraviSTeSu caramasamaye'rthAvagrahajJAnanahIM jagatA hai ? kyA usake kAnameM ekasamayapraviSTa pudgaloM se lagAkara asaMkhyAta samaya praviSTa pudgala bharate nahIM haiM ? yadi bharate haiM to usako jaga jAnA cAhiye, phira kyoM nahIM jagatA? AcArya isakA uttara dete haiM ki eka samaya se lekara asaMkhyAta samaya taka praviSTa hue pudgala usake kAnameM par3ate haiM, para ve lupta ho jAte haiM, yahI kAraNa hai ki vaha do tIna bAra jagAne para bhI nahIM jAgatA hai, parantu jyoM hI ve manda 2 rIti se cAra-pAMca vAra jagAne para usake kAnameM bhara jAte haiM aura lupta nahIM hote haiM to vaha vyakti zIghra jaga uThatA hai| isakA tAtparya yahI hai ki ve adhika bole gaye zabda jaba usake kAnameM bhara jAte haiMusake grahaNa meM Ane lagate haiM to vaha jaga jAtA hai, arthAt-ve shbdsamaya-praviSTa pudgalathI mAMDIne asaMkhyAta samaya-praviSTa-pudagala bharAtA nathI? je bharAtA hoya to teNe jAgI javuM joIe. chatAM paNa kema jAgatuM nathI? AcArya tene javAba Ape che ke eka samayathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhI praviSTa thayela pudgala tenA kAnamAM paDe che, paNa te lupta thaI jAya che, eja kAraNe te be traNavAra jagADavA chatAM paNa jAgato nathI, paNa jevAM te maMda maMda rIte cAra pAMca vAra jagADatA tenA kAnamAM bharAI jAya che, ane lupta thatAM nathI te ja te mANasa jAgI uThe che. enuM tAtparya e che ke te adhika belAyela zabdo jyAre tenA kAnamAM bharAI jAya che. tenAthI grahaNa thavA mAMDe che, tyAre te jAgI jAya che. eTale ke te zabda pudgala arthAvagrahanuM kAraNa zrI nandI sUtra Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 nandIsUtre mupajAyate ityarthaH / arthAvagrahavijJAnAcca prAk sarvo'pi vyaanAvagrahaH / caramasamaye jAyamAno'rthAvagraha ekasamayamAnaH paramayoginAM sphuTagamyaH / vyaJjanAvagrahasya ca kAlo jaghanyata AvalikA'saMkhyeyabhAgaH, utkarSataH saMkhyeyA AvalikAH / tA api saMkhyeyA AvalikAH prANApAna (ucchvAsaniHzvAsa)- pRthaktvakAlamAnA veditavyAH / tadetat pratibodhakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNam / / pudgala arthAvagraha ke kAraNa ho jAte haiM / eka samaya se lekara asaMkhyAta samayataka ke zabda pudgala aise haiM jo usake arthAvagraharUpa jJAna ke hetu nahIM hote haiM, kintu antima samaya meM hI yaha arthAvagraharUpa jJAna kA hetu hotA hai, ataH eka samaya ke una zabda pudgaloM se lekara asaMkhyAta samaya taka ke ye jitane zabdapudgala haiM ve spaSTa pratibhAsajanaka na ho sakane ke kAraNa vyaMjanAvagraharUpa hI haiN| jisa antima zabda pudgala ke grahaNa meM spaSTajJAna huA hai vaha antima pudgala hI arthAvagraha kA janaka huA hai| isakA kAla eka samaya pramANa hai, yaha paramayogiyoM ke jJAna kA viSaya hai| vyaMjanAvagraha kA jaghanya samaya AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, tathA utkRSTarUpa se saMkhyAta AvalikA pramANa hai / ve saMkhyAta AvalikAeM prANApAnapRthaktva arthAt-dose nava taka ucchvAsa-niHzvAsa-parimita kAlapramANa vAlI samajhanA cAhiye / yaha vyaMjanAvagraha kA khulAsA pratibodhaka ke dRSTAnta se huaa|| thaI jAya che, eka samayathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhInA zabdapudgala evAM che je tenA arthAvagraha rUpa jJAnanuM kAraNa thatAM nathI, paNa aMtima samayamAM ja te arthAvagraharUpa jJAnanuM kAraNa bane che, tethI eka samayanAM te zabdapudagalathI mAMDIne asaMkhyAta samaya sudhInA e jeTalAM zabdapudgala che te spaSTa pratibhAsajanaka heI na zakavAne kAraNe vyaMjanAvagraharUpa ja che. je antima zabdapudgalanA prahaNathI spaSTa jJAna thayuM che te antimapudagala ja arthAvagrahanuM janaka thayuM che. tene kALa ekasamayane che. te paramagIonAM jJAnane viSaya che. vyaMjanAvagrahane jaghanya samaya AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgane che; tathA utkRSTa rUpathI saMkhyAtaAvalikA pramANa che. te saMkhyAtaAvalikAo prANApAnapRthakatva eTale ke bethI nava sudhI ucchavAsa-niHzvAsaparimitakala-pramANavALI samajavI joIe. vyaMjanAvagrahane A khulAso pratibedhakanA daSTAMtathI thaye. zrI nandI sUtra Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 34 zAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 397 malam-se kiM taM mallagadiDhateNaM? / mallagadiluteNa-se jahAnAmae kei purise AvAgasIsAo mallagaM gahAya tatthegaM uda. gabiMduM pakkhevijA se nahe, aNNe'vi pakkhitte se'vi nahe, evaM pakkhippamANesu pakkhippamANesu hohI se udagabiMdU, jeNaM taM mallagaMrAvehiitti, hohI se udagabiMdU jeNaM taMsi mallagaMsiThAhiti, hohI se udagabiMdU je NaM taM mallagaM bharihiti, hohI se udagabiMdU je NaM mallagaM pvaahhiti| evAmeva pakkhippamANehiM pakkhi. ppamANehiM aNaMtehiM puggalehiM jAhe taM vaMjaNaM pUriyaM hoi tAhe 'hu~' ti karei, no ceva NaM jANai ke esa sadAi ? / tao IhaM pavisai tao jANai amuge esa sadAi / tao avAyaM pavisai tao se uvagayaM hvi| tao dhAraNaM pavisai / taoNaM dhArei saMkhijjaM vA kAlaM, asaMkhijaM vA kAlaM // chAyA-atha kiM tat mallakadRSTAntena ? / mallakadRSTAntena sa yathAnAmakaH kazcit puruSaH ApAkazIrSato mallakaM gRhItvA tatraikamudakabindu prakSipet sa naSTaH, anyo'pi prakSiptaH so'pi naSTaH / evaM prakSipyamANeSu 2 bhaviSyati sa udakabinduryoM nu taM mallakam ArdrayiSyati, bhaviSyati sa udakavinduryoM nu tasmin mallake sthAsyati, bhaviSyati sa udakabinduryoM nu taM mallakaM bhariSyati, bhaviSyati sa udakavinduryoM nu taM mallakaM pravAhayiSyatIti, evameva prakSipyamANaiH 2 anantaiH pudgalairyadA tad vyaJjanaM pUritaM bhavati, tadA 'hu'-miti karoti, no caiva khalu jAnAti ka eSa zabda ? iti / tata IhAM pravizati, tato jAnAti amuka eSa zabda iti / tato'vAyaM pravizati, tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati, tataH khalu dhArayati saMkhyeyaM vA kAlamasaMkhyeyaM vA kAlam / / TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM mallagadihateNaM0 ' ityAdi / atha ki ttamprarUpaNaM mallakadRSTAntena ? iti / uttaramAha-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagraha zrI nandI sUtra Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 " nandI sUtre prarUpaNamevaM bhavatiApAkazIrSataH - ApAke : = kumbhakArasya bhANDapAkasthAne sthApito bhANDarAziH, tasya zIrSata:zIrSamavazIrSam - uparitano bhAgastasmAt mallakaM = zarAvaM gRhItvA tatraikamudakabindu prakSipet = prakSiptaM kuryAt, sa udakavindurnaSTaH - sarvathA nRtanazarAvasya rUkSatvAt tatraiva tadbhAvapariNatimApanna ityarthaH / tadanantaram anyo'pi jalabinduH prakSiptaH so'pi naSTaH, evaM prakSipyamANeSu prakSipyamANeSu bhaviSyati sa udakabinduryaH khalu taM mallakaM = zarAvaM (rAvehiti) ArdrayiSyati Ardra kariSyatIti / ' rAvehiti' iti 'rAva' iti dezIyadhAtorbhaviSyati rUpam / bhaviSyati sa udakavinduryaH khalu tasmin mallake sthAsyati / bhaviSyati sa udaka binduryaH khalu taM mallakaM bhariSyati / bhaviSyati sa , = yatkiJcinnAmakaH kazcit puruSaH, - sa yathAnAmakaH =ya aba mallaka ke dRSTAnta se isakA khulAzA karate haiM- se ki taM malla gaditeNaM0 ?' ityAdi / ziSya pUchatA hai - he bhadanta ! mallakadRSTAnta kA kyA svarUpa hai ? uttara - mallaka dRSTAnta isa prakAra hai-jaise koI puruSa kuMbhAra ke AvA meM se eka navIna mallaka- zarAve ko lAve, aura usameM eka pAnI kI bUMda DAle parantu vaha pAnI kI eka bUMda usa para DAlate hI naSTa ho jAtI hai, kyoM ki vaha sarvathA rUkSa hotA hai / isI taraha dUsarI pAnI kI bUMda bhI usameM DAlI jAne para naSTa ho jAtI hai / isa taraha bAra 2 DAlI jAne para una jala kI binduoM meM koI eka bUMda aisI hotI hai jo usa zarAve ko gIlA kara detI hai| tathA koI bUMda aisI hotI hai jo usameM ThaharatI hai / koI bUMda aisI hotI hai jo usako bhara detI hai / koI bUMda have mallakanAM dRSTAMtathI tenuM spaSTIkaraNa kare che " se kiM taM mallagadiTTha teNaM0 ?" ityAhi zrI nandI sUtra ziSya pUche che he bhadanta ! mallakaSTAMtanuM zuM svarUpa che? uttara-malakadraSTAMta A pramANe che--jemake keAI puruSa ku MbhAranA nibhADAmAMthI eka navuMzakerUM lAve ane temAM pANInuM eka TIpuM nAkhe; paNa te pANInuM eka TIpuM tenA para nAkhatA ja nAza pAme che, kAraNake te taddana sUkuM hoya che. eja pramANe temAM pANInuM bIjuM TIpuM paNa nakhAtA tene paNu nAza thAya che. A rIte vAraMvAra nakhAtA te pANInA TIpAemAMthI keAI eka TIpuM evuM hAya che ke je te zakArAne bhInuM kare che. tathA koI TIpAM evAM hAya che ke je temAM Take che. koI TIpAM evAM hoya che ke je tene bharI de Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam 399 udakavinduryaH khalu taM mallakaM pravAhayiSyati=zarAvAd bahirnigato bhaviSyatItyarthaH / evameva-udakabindubhiriva, nirantaraM prakSipyamANaiH prakSipyamANairanantaiH pudgalaiH zabdarUpatayA pariNatairyadA tad vyaJjanaM zrotrarUpamupakaraNendriyaM pUritaM bhavati, tadA-' hu~' iti karoti-arthAvagraharUpeNa jJAnena tamarthaM gRhNAti-nAmajAtyAdikalpanArahitameva jAnAti; natvevaM jAnAti 'ka eSa zabdaH ' ? iti-' kathaMbhUto'yaM zabdaH, kasya vA'yaM zabda'-ityAdi na jAnAti / svarUpadravyaguNakriyAvizeSakalpanArahitamanirdezya sAmAnyamAtramasaMkhyeyasamayeSu caramasamaye jAnAti / arthAvagrahasya ekasAmAyikakakhAt sAmAnyamAtragrahaNakAraNatvAcca / asmAt prAk sarvo'pi vyaJjanAvagraha eva / tadetat mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahasya prarUpaNaM kRtam / iha huMkArakaraNaM cArthAvagrahajanitam / tataH tadanantaram , IhAM pravizati='kimidaM kimida'-miti vimarzakaraNe pravRtto bhavati / tatAIhAnantaram , jAnAti-'amuka eSa zabdaH' iti, tadA kSAyopazamavizeSotpatteriti bhaavH| tataH tadA-IdRze jJAnapariNAme jAte sati sa puruSo'vAyaM pravizati / tataH tadA-avAyakAle'ntarmuhUrtakAlaM yAvat sa zabda upaaisI hotI hai jo usa zarAve ko vahA detI hai, arthAt-zarAve se jala bAhara nikalane lagatA hai| isI taraha prakSipyamANa-bhare jAne vAle anaMta pudgaloM se jaba vaha zrotrendriyarUpa upakaraNendriya bhara jAtI hai taba vaha soyA huA puruSa 'hu~' isa prakAra ke zabda ko karatA hai, arthAt arthAvagraharUpa jJAna se nAmajAtyAdi kI kalpanA se rahita hI usa artha ko jAnatA hai, para vaha yaha nahIM jAnatA hai ki yaha zabda kyA hai ? isake bAda jaba vaha IhA jJAna meM praviSTa hotA hai taba jAna jAtA hai ki 'yaha amuka zabda hai' bAda meM vizeSa nizcaya karane ke liye vaha avAya meM praviSTa hotA hai taba vaha usase paricita ho jAtA hai / bAda meM vaha jaba che. keI TIpAM evAM hoya che ke je te zakarAne chalakAvI nAkhe che. eja pramANe prakSipyamANa-bharAIjanArAM anaMtapudgalathI jyAre te zrotrendriyarUpa upakaraNendriya bharAI jAya che tyAre te sUtelo mANasa "huM" e zabda belIne, eTale ke arthAvagraharUpa jJAnavaDe nAma, jAtiAdinI kalpanAthI rahita ja te arthane jANe che, paNa te e nathI jANatuM ke A zabda ze che? tyArabAda jyAre te IhAjJAnamAM praviSTa thAya che tyAre jANI jAya che ke A amuka zabda ja che". tyArabAda vizeSa nirNaya karavAne mATe te avAyamAM praviSTa thAya che tyAre te tenAthI paricita thaI jAya che. tyArabAda te jyAre dhAraNAne zrI nandI sUtra Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 nandIsUtre gato bhavati-nizcayena jJAto bhavati-nirNayAtmakajJAnaviSayo bhvtiityrthH| tato dhAraNAM pravizati / sA ca dhAraNA vAsanArUpA draSTavyA / tataH dhAraNAyAM pravezAt saMkhyeyaM vA asaMkhyeyaM vA kAlaM hRdi dhArayati / tatra saMkhyeyavarSAyuSkaH saMkhyeyakAlam , asaMkhyeyavarSAyuSkastu asaMkhyeyaM kAlamityarthaH / / suptaM puruSamaGgIkRtya pUrvoktaH so'pi prakAraH saMghaTate. jAgratastu kathamavagrahAdInAM kramaH saMghaTeta, jAyadavasthAyAM zabdazravaNasamanantaramevAvagrahehAvyatirekeNAvAyajJAnamupajAyate, tathaiva pratiprANi saMvedanAdityAzaGkAyA nivAraNArtha mallakadRSTAntenaiva SaDvidhAnAvagrahAdIn varNayatidhAraNA kA viSaya hotA hai taba nizcaya se vaha usako isa taraha ke hRdaya meM dhAraNa kara letA hai ki jisase vaha saMkhyAtakAla athavA asaMkhyAta kAlataka vismRta nahIM hotA hai / isa sUtra kA tAtparya isa prakAra hai jisa prakAra kuMbhAra ke AvA meM pakA huA usI samaya kA nayA sakorA eka vyakti apane ghara para lAve aura usameM eka bUMda pAnI kI DAle to sakorA usI vakhta usako sokha legA, yahAM taka ki usakA vahAM nAmonizAM taka nahIM rhegaa| isI taraha Age bhI eka 2 kara DAle gaye aneka jalabinduoM ko vaha sakorA sokhalegA, para antameM aisA samaya AvegA ki jaba vaha jalabinduoM ko sokhane meM asamartha bana jaaygaa| phira vaha unheM na sokhakara unase gIlA hone lgegaa| tathA usameM DAle gaye jalakaNa ikaTThe hokara dikhalAI dene lgeNge| aba yahAM para vicAra karane kI bAta hai ki zarAbe kI ArdratA jaba pahile-pahila viSaya thAya che tyAre nizcayathI te tene e prakAre hRdayamAM dhAraNa karI le che ke jethI te saMkhyAta kALa athavA asaMkhyAta kALa sudhI bhUlAtuM nathI. A sUtranuM tAtparya A pramANe che. je prakAre kuMbhAranA nibhADAmAM pakAvela eja samayanuM navuM zakeruM eka mANasa potAne ghera lAve ane temAM pANInuM TIpuM nAkhe te zakeruM tyAre ja tene zoSI le che, eTale sudhI ke tyAM tenuM nAmanizAna paNa raheze nahIM. eja rIte pachI paNa eke eke nAkhavAmAM Avela pANInAM TIpAMone te zakorUM zoSI leze, paNa chevaTe e samaya Avaze ke jyAre te zake pANInAM TIpAMone zeSavAne asamartha thaze. tyAre te tene zeSatAM bhInuM na thavAM lAgaze. ane temAM nAkhelAM TIpAM ekatra thaIne dekhAvA lAgaze. have A jagyAe vicAravAnI vAta e che ke zakarAnI AdratA jyAre pahela vahelI zrI nandI sUtra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D jJAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena dhyAnAvagrahaprarUpaNam. 401 jJAta hone lagatI hai to kyA yaha ArdratA pahile-pahila hI usameM AI hai isake pUrvameM vaha usameM jalabinduoM ke DAlane para nahIM AI thI? parantu aisA nahIM hai, jaba se usameM jalabinduoM kA DAlanA prAraMbha kiyA gayA taba hI se usameM ArdratA kA AnA prAraMbha ho gayA, parantu vaha usameM jJAta jo nahIM hotI thI usakA kAraNa usameM usakA tirobhAva ho jAnA thaa| jaise 2 jala kI mAtrA baDhI aura sarAve meM pAnI ko sokhane kI zakti kama hone lagI, taba kahIM usameM ArdratA spaSTa jJAta hone lgii| isI prakAra jaba kisI supta vyakti ko pukArA jAtA hai taba vaha zabda usake kAnameM lapta sA ho jAtA hai| do cAra bAra pukArane se usake kAnameM jaba paudgalika zabdoM kI mAtrA kAphI rUpameM bhara jAtI hai taba jalakaNoM se pahile-pahila Ardra hone vAle zarAbe kI taraha usa supta vyakti ke kAna bhI zabdoM se paripUrita hokara unako sAmAnyarUpa se jAnane meM samartha ho jAte haiN| __ "yaha kyA hai ?"-yahI sAmAnyajJAna hai jo zabda ko pahile-pahila sphuTatayA jAnatA hai| isa ke bAda vizeSajJAna kA krama prAraMbha hotA hai| isameM IhA, avAya aura dhAraNA kA saMbaMdha rahA huA hai| dhAraNA se yahAM para usakA bheda rUpa vAsanA kA grahaNa kiyA gayA hai| yadi dekhAvA lAge che, tyAre ja zuM pahela vahelI ja te temAM AvI che, tenA pahelAM pANInA TIpAM nAkhatAM zuM te AvI na hatI? paNa evuM nathI, jyArathI temAM pANInAM TIpAM nAkhavAnuM zarU karyuM tyArathI ja temAM AdratAnuM AvavuM zarU thayuM, paNa te temAM jaNAtI na hatI, tenuM kAraNa temAM tene tibhAva thaI jato te hatuM. jema jema pANInuM pramANa vadhyuM, ane zarkarAnI pANI zoSavAnI zakti ghaTI, tyAre ja temAM bhInAza spaSTarUpe jaNAvA lAgI. eja rIte jyAre keI uMghatI vyaktine belAvavAmAM Ave che tyAre te zabda tenA kAnamAM jANe lupta thaI jAya che. be cAra vAra belAvavAthI jyAre tenA kAnamAM paugalika zabdanI mAtrA puratA pramANamAM bharAI jAya che tyAre jalakaNethI pahela vahelA bhInAM thatAM zarkarAnI jema te UMghatI vyaktinA kAna paNa zabdothI paripUrita thaIne temane sAmAnyarUpe jANavAne samartha thaI jAya che. A zuM che" eja sAmAnyajJAna che, je zabdane pahela vahelA spaSTa rIte jANe che. tyAra bAda vizeSajJAnane krama zarU thAya che, temAM IhA, avAya ane dhAraNAne saMbaMdha rahela che. dhAraNAthI ahIM tenA bhedarUpa vAsanAnuM zrI nandI sUtra Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nandIsUtre mUlam se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNijjA, teNaMsadotti uggahie, no ceva NaM jANai ke vesa sadAi / tao IhaM pavisai / tao jANai amuge esa sadde / tao avAyaM pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkhenaM vA kAlaM, asaMkhejaM vA kaalN| se jahAnAmae kei purise avvattaM rUvaM pAsijjA, teNaM rUvetti uggahie, no ceva NaM jANai, ke vesa rUvatti / tao yaha vAsanArUpa dhAraNA saMkhyAta varSa kI AyuvAle ke hRdayameM jama gaI hai to usakI apekSA yaha saMkhyAtakAla kI jAnanI cAhiye, aura yadi yaha asaMkhyAtakAla vAle bhogabhUmiyA Adi jIvoM ke hRdaya meM jamI hai to isa apekSA yaha asaMkhyAtakAla kI jAnanI caahiye| ___ yaha pUrvokta avagrahAdika kA samasta prakAra kA krama supta puruSa kI apekSA lekara to ThIka baiTha jAtA hai, parantu jAgrata vyaktiyoM meM vaha avagrahAdika kA krama kisa prakAra ghaTita ho sakatA hai ? kAraNa-vahAM to zabdazravaNa ke anantara hI avagraha IhA ko choDakara avAyajJAna ho jAtA hai| yaha bAta haraeka prANI jAnatA hai| isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra mallaka ke dRSTAnta se hI chaha prakAra ke avagraha Adi kA pradarzana karate haiM-'se jahAnAmae.' ityaadi| grahaNa karAyuM che. jo A vAsanArUpa dhAraNuM saMkhyAta varSanI AyuvALAnAM hadayamAM jAmI gaI hoya te tenI apekSAe te saMkhyAtakALanI jANavI joIe, ane je te asaMkhyAtakALavALA bhegabhUmiyA Adi jIvonAM hadayamAM jAmI heya te te apekSAe te asaMkhyAtakALanI jANavI joIe. A pUrvokata avagrahAdikanA samasta prakArane kama supta puruSanI apekSAe te barAbara baMdha besate Ave che paNa jAgrata puruSamAM A avagrahAdikane krama kevI rIte ghaTAvI zakAya ? kAraNa ke tyAM te zabdazravaNa pachI ja avagraha IhAne choDIne avAyajJAna thaI jAya che. A vAta dareka prANa jANe che. A azaMkAnA nivAraNa mATe sUtrakAra zakarAnAM dRSTAMtathI ja cha prakAranA avagraha mAni prahazana 42 cha.-" se jahAnAmae0" tyAdi. zrI nandI sUtra Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaanAvagrahaprarUpaNam. 403 IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa rUve / tao avArya pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkheja vA kAlaM, asaMkheja vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM gaMdhaM agghAijA, teNaM gaMdhaMti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa gaMdhetti ? / tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa gaMdhe / tao avAyaM pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao gaMdhAreisaMkheja vA kAlaM, asaMkheja vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM rasaM AsAijA, teNaM rasotti uggahie, no ceva NaM jANai ke vesa rasetti ? / tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa rse| tao avArya pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pavisai / tao NaM dhArei-saMkheja vA kAlaM asaMkhejaM vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM phAsaM paDisaMveijjA, teNaM phAsetti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa phAsaoti ? / tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa phAse / tao avAyaM pvisi| tao se uvagayaM hvi| taodhAraNaM pvisi| tao NaM dhArei-saMkhejaM vA kAlaM asaMkhejaM vA kAlaM / se jahAnAmae kei purise avvattaM sumiNaM pAsijjA, teNaM sumiNotti uggahie, no ceva NaM jANai-ke vesa sumiNetti ? / zrI nandI sUtra Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 nandIsUtre tao IhaM pavisai / tao jANai-amuge esa sumiNe / tao avAyaM pavisai / tao se uvagayaM havai / tao dhAraNaM pvisi| tao NaM dhArei-saMkhejja vA kAlaM asaMkhejjaM vA kAlaM / se taM mallagadihateNaM // sU0 35 // chAyA-sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM zabdaM zRNuyAt , tena zabda ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa zabda iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka eSa shbdH| tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM rUpaM pazyet , tena rUpamityavagRhItam , no khalu caiva jAnAti-kiM vA etad ruupmti| tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amukametad rUpam / tato'vAyaM pravizati / tatastadupagataM bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlamasaMkhyeyaM vA kAlam / ___ sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM gandhamAji t , tena gandha ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa gandha iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka eSa gandha iti / tato'vAyaM pravizati, tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam asaMkhyeyaM vA kAlam / ___sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM rasamAsvAdayet , tena rasa ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa rasa iti / tata IhAM pravizati / tato jAnAti-amuka eSa rsH| tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM sparza pratisaMvedayet , tena sparza ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti ko vaiSa sparza iti ? / tata IhAM pravizati / tato jAnAti -amuka eSa sparzaH / tato'vAyaM pravizati / tataH sa upagato bhavati / tato dhAraNAM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam , asaMkhyeyaM vA kAlam / / __sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM svapnaM pazyet , tena svapna ityavagRhItam , no caiva khalu jAnAti-ko vaiSa svapna iti ? / tata IhAM prvishti| tato jAnAti-amuka eSa svapnaH / tato'vAyaM pravizati / tataH khalu dhArayati-saMkhyeyaM vA kAlam asaMkhyeyaM vA kAlam / tadetat mallakadRSTAntena // mU0 35 // zrI nandI sUtra Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 405 TIkA-'se jahAnAmae.' ityAdi |s yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM zabdaM zRNuyAt , avyaktamityanena nAmajAtyAdikalpanArahitamanirdezyamiti gamyate, tathAcArthAvagrahajJAnamuktam / arthAvagrahazca zrotrendriyasambandhI vyaanAvagrahaM vinA na bhavatIti pUrva vyaanAvagraho bhavatItyapi mUcitam / nanvevaM kramo nopalabhyate, kiMtu prathamata eva zabdasyAvAyajJAnaM jAyate, iha jaise koI puruSa jaba nAma, jAti Adi kI kalpanA se rahita zabda ko sunatA hai taba use aisA sAmAnya bodha hotA hai ki yaha zabda hai / isI bodha kA nAma arthAvagraha hai| isa bodha meM usako aisA jJAna nahIM hotA hai ki yaha zabda kisa svarUpa vAlA, athavA kisakA hai| kAraNa arthAvagraha meM sAmAnya bodha rahatA hai, vizeSa nhiiN| yahAM jo zabda kA sAmAnya bodha usa sunane vAle ko huA hai vaha zrotraindriya-saMbaMdhI arthAvagraha hai| yaha niyama hai ki arthAvagraha ke pahile vyaJjanAvagraha hotA hI hai, ataH aba zrotrendriya-saMbaMdhI arthAvagraha huA hai to svataH siddha ho jAtA hai ki usako pahile vyaMjanAvagraha ho cukA hai| jaba vaha Age jAnane kI AkAMkSA meM praviSTa hotA hai to vaha zabdaviSayaka IhAjJAna meM apane ko pAtA hai| taba vaha yaha jAnane kI tarapha jhukatA hai ki yaha zabda yaha svarUpavAlA honA caahiye| zaMkA-jAgrata avasthA meM puruSa ko aisA krama to mAlUma par3atA nahIM hai, kintu pahile se hI usako zabda kA avAyarUpa jJAna ho jAtA hai| jema keI puruSa jyAre nAma, jAti AdinI kalpanAthI rahita zabdane sAMbhaLe che, tyAre e sAmAnya baMdha thAya che ke A zabda che. eja bodhanuM nAma arthAvagraha che. te bedhamAM tene evuM jJAna nathI thatuM ke A zabda kayAM svarUpa vALe athavA tene che? kAraNa ke arthAvagrahamAM sAmAnya baMdha rahe che. vizeSa nahIM, ne sAMbhaLanArane je zabdane sAmAnya baMdha thaye che te zregendriya saMbaMdhI arthAvagraha che. e niyama che ke arthAvagrahanAM pahelAM vyaMjanAvagraha thAya ja che; tethI jyAre zrotrendriyasaMbaMdhI arthAvagraha thaye che, tyAre e ApoApa siddha thAya che ke tene pahelAM vyaMjanAvagraha thaI gayo che. jyAre te AgaLa jANavAnI IcchAmAM praveza kare che tyAre te zabdaviSayaka IhAjJAnamAM pitAne pAme che. tyAre te e jANavA tarapha jhuke che ke A zabda A svarUpavALo hovo joIe. zaMka-jAgRta avasthAmAM puruSane evo krama te jaNAtuM nathI; paNa pahelethI ja tene zabdanuM avAyarUpa jJAna thaI jAya che. sUtramAM zabdanuM "avyakta zrI nandI sUtra Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 nandI sUtre sUtre'pi avyaktamiti vizeSaNaM zabdasya kRtam, tasmAdayamartho vyAkhyeyaHavyaktam = anavadhAritazAGkhazArGgAdivizeSaM, puruSAdizabda saMzayAkrAntaM vA zabdaM zRNuyAditi / idaM ca vyAkhyAnamuttaravAkyAnukUlam, tathAhi - 'teNaM saddetti uggahie' tena = zrotrA ' zabda ' ityavagRhItaM = jJAtam ityanantaramevocyate / kiMtu 'no ceva NaM jA ke vesa saddAi' no caiva khalu jAnAti kovA eSa zabda iti - eSa zabdaH zAGkhaH -- " sUtra meM jo zabda kA 'avyakta' aisA vizeSaNa kiyA hai, usase aisA artha labhya hotA hai ki zabda sunane para zabda kA to avAyajJAna hI hotA hai, kintu 'yaha zabda zaMkha kA hai athavA sIMge kA hai yA kisI puruSa Adi kA hai' isa rUpa se nizcaya nahIM ho sakane ke kAraNa vaha avyakta hai / aisA artha karane para hI nIce ke sUtrAMza ke sAtha arthasaMgati baiTha sakatI hai / vaha isa prakAra se jaba zrotA zabda ko sunatA hai to usako nizcaya ho jAtA hai ki yaha zabda hai, parantu vaha yaha nahIM jAnatA hai ki yaha zabda kisakA hai ? zaMkha kA hai yA sIMga kA hai ? athavA puruSa vagairaha kA hai ? jaba isa prakAra se vizeSa jAnane kI AkAMkSA hotI hai to vaha IhAjJAna meM praveza karatA hai| to phira vaha yaha jAna letA hai ki vaha zabda amuka kA hai / - ityAdirUpa se vyAkhyAna karane para hI artha kI susaMgati baiThatI hai ? | zaMkAkAra kI isa zaMkA kA tAtparya isa prakAra haizaMkAkAra jAgrata avasthAmeM zabda kA zravaNa hone para kevala usakA yaha 66 evuM je vizeSaNa lagADela che, tenAthI evA atha prApta thAya che, ke zabda sAMbhaLatAM zabdanuM te avAyajJAna ja thAya che. paNa A zabda zakhanA che athavA zigaDAnA che ke koI puruSa Adine che" te rUpe nizcaya nahI thaI zakavAne kAraNe te avyakta che. evA artha karatA ja nIcenA sUtrAMzanI sAthe susaMgatatA AvI zakaze. te A prakAre-jyAre zrotA zabda sAMbhaLe che tyAre tene e nizcaya thaI jAya che ke A zabda che, paNa te e nathI jANatA ke A zabda kAne che? za MkhanA che ke ziMgaDAneA che? athavA puruSa vagerenA che ? jyAre A prakAre vizeSa jANavAnI AkAMkSA thAya che, tyAre te IhAjJAnamAM praveza kare che. tyArapachI te e jANI le che ke A zabda amukanA che. A prakAre samajAvavAthI ja arthanI susa MgatatA ghaTAvI zakAya che. zaMkA karanAranI A zaMkAnuM tAtparyaM A pramANe che-zaMkA karanAra jAgRta avasthAmAM zabdanuM zravaNu thatAM kevaLa tenuM avAyajJAna ja mAne che, avagraharUpa jJAna nahIM, te kAraNe zrI nandI sUtra Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mallakadRSTAntena dhyAnAvagrahaprarUpaNam 407 zAGgoM vA, puruSAdisamuttho vA iti / tathA-'tata IhAM pravizati' ityAdyapi sarva samanvitaM bhavatIti cet, ___ tadayuktam-iha hi yat kimapi vastu nizcIyate, tatsarvamIhApUrvakam , IhAvarjitasya samyagnizcitatvAyogAt / cakSuSi dhUmasaMnipAte sati dhUmAdarzane prathamato yAvat-'kimayaM dhRmaH, kiM vA mazakavizeSaH ?' iti vimRzya, dhUmagatakaNThakSaraNakAlIkaraNa-soSmatAdidharmadarzanAt samyag dhUmaM dhUmatvena na vinizcinoti, tAvat sa dhUmo nizcito na bhavati, saMzayAnivRttyA tasya samyagU nizcitatvAyogAt / tasmAavAyajJAna hI mAnatA hai, avagrahajJAna nahIM; isIliye zaMkAkArane isasUtra ke artha ko zabda kA avAyajJAna hone para bAdameM 'yaha zabda kisa kA hai ' isa viSaya kI jijJAsAmeM IhA Adi ke saMbaMdha meM baiThAyA hai| uttara-'zaMkAkAra kA aisA kahanA ucita nahIM hai, kAraNa jaba bhI jisa kisI bhI vastu kA nizcaya hotA hai to vaha nizcaya IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai, aisA niyama hai| vinA IhAjJAna hue vastu kA yathArtha nizcaya nahIM ho sktaa| dekho A~kheM jaba dhuMA se saiMdha jAtI haiM taba usa samaya dhuMA dikhalAI nahIM par3atA hai, taba dhuMA se rUMdhI huI A~khoMvAlA vaha vyakti isa soca-vicArameM par3a jAtA hai ki kyA yaha dhuMA hai athavA koI macchara vizeSa hai ? isa prakAra saMdehazIla vicAra ke bAda jaba taka vaha dhuMe se hone vAle kaNThakSaraNa, kAlIkaraNa tathA soSmatA Adi dharmoM kA anubhava nahIM kara letA hai tabataka vaha dhUma kA dhUmarUpa se nizcaya nahIM karatA hai, kAraNa abhItaka usakA usa viSayameM zaMkA karanAre A sUtranA arthane zabdanuM avAyajJAna thayA pachI A zabda kene che" te viSenI jijJAsAmAM IhA AdinA saMbaMdhamAM ghaTA che. uttara-zaMkAkaranAranuM ema kahevuM te ucita nathI, kAraNa ke jyAre paNa je kaI paNa vastune nizcaya thAya che, tyAre te IhAjJAnapUrvaka ja thAya che, e niyama che. IhAjJAna thayAM vinA vastuno yathArtha nizcaya thaI zakate nathI. jI AMkha jyAre dhumADAthI raMdhAI jAya che tyAre dhumADAthI rUMdhAyela AMkhavALI te vyakti evA vicAramAM paDI jAya che ke zuM A dhumADo che ke koI macchara vizeSa che? A rIte sadehazIla vicAra pachI jyAM sudhI te dhumADA vaDe thatA kaMThakSaraNa, kAlIkaraNa, tathA sematA Adi dharmono anubhava karato nathI, tyAM sudhI te dhumADAne dhumADArUpe nirNaya karI zakatuM nathI. kAraNa zrI nandI sUtra Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 nandI sUtre davazyaM yo vastuvizeSa nizcayaH sa IhApUrvakaH / zabdo'yamiti ca nizcayo rUpAdi vyavacchedAt / tato'vazyamitaH pUrvamIhayA bhavitavyam / IhA ca prathamataH sAmAnya - rUpeNAvagRhIte sati bhavati, na tvanavagRhIte / na khalu sarvathA nirAlambanamIhanaM bhavadupalabhyate / na cAnupalabhyamAnaM pratipattuM zaknumaH, tasmAt IhAyAH prAg avagrahospi niyamena bhavatIti mantavyam / avagrahazca ' zabdo'ya ' - miti jJAnAt pUrva pravartamAno'nirdezyasAmAnyamAtragrahaNarUpa evopapadyate nAnyaH / ata evoktaM bhagavatA - ' avyattaM sadaM suNijjA ' iti / sa hi paramArthataH zabda eva, kiMtu avyaktamitisaMzaya banA huA hai| dhUmaviSayaka saMzaya kI nivRtti hote hI 'yaha dhUma hai' aisA usako nizcaya ho jAtA hai, ataH yaha mAnanA par3atA hai ki vastu kA jA nirNayajJAna hai vaha IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai| jaba zrotA " yaha zabda hai " aisA nizcayajJAna kara letA hai to isakA tAtparya yaha hai ki usako yaha nizcaya ho cukA hai ki ' yaha zabda hI hai, rUpAdika nahIM hai'| isa prakAra rUpAdika ke vyavaccheda se jaba vaha zabda kA nizcaya kara letA hai to yaha jJAna usako IhApUrvaka huA hI mAnA jAvegA, aura yaha IhAjJAna vinA avagraha ke hotA nahIM hai, ataH IhA ke sadbhAva se zabda kA avagraharUpajJAna usako huA hai, yaha bAta bhI svIkAra karanI par3egI, kyoM ki IhAjJAna kA AdhAra avagrahajJAna hotA hai / avagraha kA viSaya sAmAnya hai, isaliye " yaha zabda hai " aisA jo avagrahajJAna kA viSaya zabda huA hai vaha vizeSajJAna rUpa nahIM hai, kintu avyakta 66 ke hajI sudhI tenA te viSe saMzaya raheleAja che. dhumADA viSenA saMzayanuM nirAkaraNa thatAM ja A dhumADA che" evA tenA nirNaya thaI jAya che, tethI e mAnavuM paDe che ke vastunu je nirNayajJAna che te IhAjJAnapUrvaka ja thAya che. jo zrotA " A zabda che " evuM nizcayajJAna karI le che, te tenuM tAtparya e che ke tene e nizcaya thaI cukayA che ke " A zabda ja che, rUpArdika nathI. ' A prakAre rUpAdikanA vyavacchedathI jyAre te zabdane nizcaya karI le che, tyAre tenu e jJAna ihApUrvaka ja mAnI zakAze, ane e ihAjJAna avagraha vinA thatu nathI, tethI IhAnA sadbhAvathI tene zabdanu avagraharUpa jJAna thayuM che, e vAta paNa svIkAravI paDaze. kAraNa ke hAjJAnanA AdhAra agrahajJAna haiAya che. avagrahane viSaya sAmAnya che, te kAraNe A zabda che'" evAM je avagrahajJAnanA viSaya zabda thayA che te vizeSajJAnarUpa nathI; paNa avyakta nAma jAtyA 66 zrI nandI sUtra Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mAlakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. vyaktaM na zRNoti, kiMtu sAmAnyamAtramanirdezyaM gRhNAtItyarthaH / yadapi coktam-tena zrotrA zabda ityavagRhItamiti, tadidamavagrahapratipAdanArthamuktam , na tu tena zrotrA 'zabdaH' iti nizcayena jJAtam , ata eva tasya vivaraNaM kurvan bhagavAnAha-'no ceva NaM' ityaadi| no caiva jAnAti-ka eSa zabdaH? iti-zabdatayA tamartha na jAnAtItyarthaH, arthAvagrahasya anirdeshysaamaanymaatrprtibhaasktvaat| arthAvagrahazca zrotrendriyaghrANendriyAdInAM vyaanAvagrahapUrvaka iti pUrva vyaJjanAvagraho'pi drssttvyH| tadevaM nAmajAtyAdika se anirdezya mAtra sAmAnyarUpa hI hai| yahI bAta sUtrakArane " avvattaM sadaM suNijjA" isa sUtrAMza se prakaTa kI hai| zrotA ke kAnameM paDate hI vaha yaha jAna letA hai ki 'yaha paramArthataH zabda hI hai kintu avyakta hai ' vyaktarUpa-vizeSarUpa-se vaha use grahaNa nahIM karatA hai-mAtra sAmAnyarUpa se hI vaha use jAnatA hai| sUtrakArane jo aisA kahA hai ki usa zrotA ne 'yaha zabda hai ' aisA jo jAnA hai so usakA tAtparya yahI hai ki usane usako avagrahajJAna ke dvArA hI jAnA hai| isa taraha sUtrakAra kA yaha kathana avagraha ke pratipAdana nimitta jAnanA cAhiye / isakA tAtparya yaha nahIM hai ki usa zrotA ne zabda kA nizcaya kara liyA hai| isI bAta kA vivaraNa karate hue sUtrakAra Age kaha rahe haiM-ki "no ceva NaM" ityaadi|' yaha zabda kisakA hai ' athavA 'kisa svarUpa vAlA hai' yaha bAta usa samaya zrotA nahIM jAnatA hai| avagraha do prakAra kA hai-(1) vyaMjanAvagraha (2) arthAvagraha / vyaMjanAvagraha kI hI hithI malizya mAtra sAmAnya350 cha. me pAta sUtradhAre "avvattaM saddha suNijjA" yA sUtrAMzathI pragaTa aresa che. zrotAnAjAna paDatA te se jANI le che ke "A paramArthatA zabda ja che paNa avyakta che" vyaktarUpa vizeSarUpe te tene grahaNa karatuM nathI. mAtra sAmAnyarUpe ja te tene jANe che. sUtrakAre je ema kahyuM ke zrotAe " A zabda che" evuM je jANyuM che, tenuM tAtparya eja che ke teNe tene avagrahajJAna dvArA ja jANe che. A rIte sUtrakAranuM A kathana avagrahanA pratipAdana nimitte jANavuM joIe. tenuM tAtparya e nathI ke zrotAe zabdane nizcaya karI lIdho che. eja vAtanuM vivaraNa karatAM sUtra 12 mA cha -"no ceva Na" tyAdi. "2 // zonAcha" athavA "kayA svarUpavALe che?" A vAta te samaye zrAtA jANatA nathI. avaadd meM prazna cha-(1) vyasanApaDa, (2) arthAvaDa. vyAvaanI 4 puSTa. paryAya arthAvagraha che, A vAta hamaNAM ja batAvAI gaI che. arthAvagrahane na0 52 zrI nandI sUtra Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 nandIsUtre sarvatrApi avagrahehApUrvamavAyajJAnamutpadyate, kevalamabhyAsadazAmApannasya zIghrataramavagrahAdayaH pravartante iti kAlasaumyAt te spaSTaM na sNvedynte| yathA utpalapatrazatabhedane kAlabhedo durlakSyastathA'vagrahehAkAlasya durlakSyatayA suspaSTabodho na bhavati / puSTaparyAya arthAvagraha hai, yaha bAta abhI batalAI hI jA cukI hai| arthAvagraha kA viSaya mAtra sAmAnya hai aura yaha zrotrendriya janya arthAvagraha athavA ghrANeMndriya Adi janya arthAvagraha vyaMjanAvagrahapUrvaka hI hotA hai| isaliye yaha bAta sarvatra padArtha kA jJAna hote samaya svIkAra karanI cAhiye ki avAyajJAna avagraha tathA IhApUrvaka hI hotA hai, vinA inake nhiiN| hAM! jo abhyAsadazAsaMpanna vyakti haiM unameM ye avagrahAdika zIghratara pravartita hote rahate haiM, ataH kAla kI sUkSmatA se spaSTarUpa se anubhavameM nahIM Ate, aura aisA jJAna hotA hai ki avagraha IhA ke vinA bhI avAyajJAna ho gayA hai| kamala ke sau patoM ko eka para eka rakhakara jaba koI vyakti unheM suI se chedatA hai to use aisA hI mAlUma hotA hai ki ye saba patte eka hI sAtha chida gaye haiM, parantu ye saba patte eka sAtha nahIM chide haiM, kramazaH hI chide haiM, parantu kAla kI sUkSmatA eka sAtha chide hI jJAta hote haiN| isI taraha abhyAsadazAmeM avagraha Adi kA kAla atisUkSma hone se durlakSya hotA hai, ataH vahAM inakA samayabheda anubhavameM nahIM AtA hai| viSaya mAtra sAmAnya che, ane A zregnendriyajanya arthAvagraha, athavA dhrANendriya Adi janya arthAvagraha, vyaMjanAvagrahapUrvaka ja thAya che. te kAraNe A vAta sarvatra padArthanuM jJAna thatI vakhate svIkAravI joIe ke avAyajJAna, avagraha tathA IhApUrvaka ja thAya che, temanA vinA nahIM. hA, je abhyAsadazAsaMpanna vyaktio che temanAmAM avagrahAdika vadhArejhaDapathI pravartita thatAM rahe che. tethI kALanI sUkSamatAthI teo spaSTarUpe anubhavavAmAM AvatA nathI, ane evuM lAge che ke avagraha IhA vinA paNa avAyajJAna thaI gayuM che. kamaLanAM se pAnane eka upara eka goThavIne jyAre koI vyakita temane soya vaDe chede che, te tene ema ja lAge che ke e saghaLAM pAna ekaja sAthe chedAI gayAM che. paNa te badhAM pAna ekasAthe chedAyAM nathI, vArA pharatI chedAyAM che, te paNa kALanI sUkSmatAne lIdhe teo ekasAthe chedAyAM hoya evuM lAge che. e ja rIte abhyAsadazAmAM avagrahaAdine kALa atisUkSma hovAthI durlakSya thAya che, tethI tyAM temane samayabheda anubhavavAmAM AvatuM nathI. zrI nandI sUtra Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-malakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 411 nanu IhA'pi ' kimayaM zAGkhaH, kiM vA zArGgaH ?' ityevaMrUpatayA pravartate, saMzayo'pi caivameva, tataH ko'nayoH prativizeSaH ?, ucyate - iha yad jJAnaM zAGkhazArGgAdivizeSAn anekAn Alambate, na cAsadbhUtaM vizeSamapahAtuM zaknoti, kiM tu sarvAtmanA zayAnamiva vartate - kuNThIbhUtaM tiSThatItyarthaH, tadasadbhUtavizeSAparyudAsaparikuNThitaM saMzayajJAnamucyate / yattu jJAnaM sadbhUtArthavizeSaviSaye hetUpapattivyApAratayA sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukhamasadbhUtavizeSatyAgAbhimukhaM ca tadIhA / iha yadi vastu subodhaM bhavati, viziSTazca matijJA zaMkA- " kyA yaha zaMkha kA zabda hai athavA sIMga kA zabda hai " isarUpa se pravartita hone vAle jJAna ko Apa IhA kaha rahe haiM to phira saMzameM aura IhAmeM kyA bheda rahegA, kAraNa saMzayajJAna bhI isI taraha se pravartita hotA hai ? | uttara - jo jJAna zaMkha aura zArGga Adi paraspara viruddha aneka vizeSoM ko viSaya karatA hai- unakA parityAga nahIM karatA hai; kintu una paraspara viruddha aneka koTiyoMmeM soyA huA jaisA rahatA hai - kisI bhI vizeSa kA nizcaya nahIM kara sakatA hai, aise jJAna kA nAma saMzaya hai / aisA jJAna IhA nahIM hai, kyoM ki isa jJAnameM sadbhUtArthavizeSaviSayatA rahatI hai, kAraNa yaha jJAna hetu Adi ke vyApAra se sadbhUtArthavizeSa ko upAdAna karane kI tarpha jhukA rahatA hai, tathA asadbhUtavizeSa kA isameM parityAga rahatA hai| tAtparya isakA yaha hai- saMzayajJAnameM aisA bodha rahatA hai ki 'yaha zaMkha kA zabda hai athavA sIMge kA zabda hai ' / zaMkA--" zuM "A zaMkhanA zabda che athavA zigaDAnA zabda che" e rUpe pravartita thanArAM jJAnane Apa IhA kaheA che, teA pachI saMzayamAM ane iMDAmAM zobheda haze, kAraNa ke saMzayajJAna paNa eja rIte pravartita thAya che? uttara----je jJAna zaMkha ane ziMgaDA Adi parasparaviruddha aneka vizeSAne viSaya kare che. temanA parityAga karatuM nathI, paNa e parasparaviruddha aneka kATIomAM supta hAya ema rahe che-kAipaNa vizeSanA nirNaya karI zakatu nathI, evAM jJAnanuM nAma saMzaya che. evuM jJAna ihA nathI, kAraNa ke A jJAnamAM sadbhUtAvizeSaviSayatA rahe che, kAraNa ke A jJAna hetu AdinA vyApArathI sadbhUtAvizeSane upAdAna karavAnI tarapha jhukela raheche, tathA asa dbhutavizeSane temAM parityAga rahyA kare che. tenuM tAtparya e che ke-saMzaya jJAnamAM evA Adha rahe che ke A zaMkhanA zabda che ke zi'gaDAnA zabda che. ' 66 zrI nandI sUtra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre nAvaraNakSayopazamo vartate, tato'ntarmuhUrtakAlena niyamAt tadvastu nizcinoti / yadi tu vastu durbodhaM bhavati, na ca tathAvidho viziSTo matijJAnAvaraNakSayopazamastata IhopayogAdacyutaH punrpyntrmuhuurtkaalmiihte| evamIhopayogAvicchedena prabhUtAnyantarmuhurtAni isa taraha paraspara viruddha aneka koTiyoM ko avalaMbana karanevAlA saMzaya jJAna hotA hai taba ki IhAmeM 'yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye athavA sIMga kA zabda honA cAhiye' aisA hI eka tarpha nirNayAbhimukha bodha rahatA hai| yaha zaMkha kA zabda honA cAhiye; kyoM ki isake hI mAdhurya Adi amuka 2 vizeSa dharma pAye jAte haiM, sIMga kA yaha zabda nahIM honA cAhiye, kyoM ki usake karkazatA, kaThoratA Adi amuka 2 vizeSa dharma yahAM upalabdha nahIM ho rahe haiN| isa taraha IhAjJAnameM vizeSArtha ke nirNaya ke sanmukha hue tathA asadbhUtavizeSa artha ke parityAga kI tarapha jhuke hue bodha kA udaya rahatA hai / saMzayameM aisA nahIM hotaa| isaliye IhAjJAnameM aura saMzayajJAnameM baDA antara hai / Ihita vastu yadi subodha hotI hai, tathA matijJAnAvaraNa karma kA viziSTa kSayopazama usa jIva ke hotA hai to vaha vastu antarmuhUrttakAlameM niyamase nizcita ho jAtI hai| yadi vaha Ihita vastu durjeya hai, tathA jJAtA ke matijJAnAvaraNIya karma kA viziSTa kSayopazama nahIM hai to vaha jJAtA IhArUpa upayoga se acyuta banA huA hI A prakAre parasparaviruddha aneka keTIonuM avalaMbana karanAra saMzayajJAna hoya che, tyAre IhAmAM "A zaMkhane zabda hai joIe. athavA ziMgaDAne zabda have joIe" e eka taraphanA nirNaya tarapha jhukate bedha rahyA kare che." A zaMkhane zabda hoIe; kAraNa ke temAM tenA ja mAdhurya Adi amuka amuka vizeSaNa maLe che, ziMgaDAne A zabda na hai joIe, kAraNa ke tenA karmazatA, kaTheratA Adi amuka amuka vizeSaguNa ahIM prApta thatA nathI." A rIte IhAjJAnamAM vizeSAthanA nirNayanItarapha ane asabhUtavizeSa arthanA parityAga tarapha jhukela bedhana udaya rahe che. saMzayamAM evuM thatuM nathI. te kAraNe IhAjJAna ane saMzayajJAna vacce moTe bheda che. Ihita vastu je sudha hoya che. tathA te jIvane matijJAnAvaraNa kamane viziSTa kSapazama thAya che, te te vastu antarmuhUtakALamAM niyamathI nizcita thaI jAya che. je te Ihita vastu durNaya hAya tathA jJAtAnA matijJAnAvaraNIyakarmane viziSTakSopazama na thaye hoya, te te jJAtA IhArUpa upagathI azruta banIne ja pharithI antamu. zrI nandI sUtra Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-malakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 413 yaavdiihte| tata IhAnantaraM jAnAti - 'amuka evo'rthaH zabda:' iti -ayamarthaH zabda eva na tu rUpAdiriti / idaM ca jJAnamavAyarUpam / tataH = tadA saH - zabdarUpo'rthaH upagataH = jJAto bhavati tadavAyajJAnamAtmani pariNataM bhavatIti bhAvaH / tato dhAraNAM pravizati, iha dhAraNA kAlAntare'pyavismaNarUpA / tataH khalu dhArayati - saMkhyeyaM vA kAlam, asaMkhyeyaM vA kAlam / cakSurindriyeNa yathA'vagrahAdayo bhavanti, tathA varNayati' se jahAnAmae ke puri se avvattaM rUvaM pAsijjA 0 ' ityAdi / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM punaH antarmuhUrtakAlataka usa vastu kA IhAjJAna kA viSayabhUta banatA hai| isa taraha IhArUpa upayoga ke aviccheda se usake aneka antarmuhUrta IhAjJAnameM nikala jAte haiM taba yaha jAnatA hai ki " amuka eSo'rthaH zabdaH " yaha zabda hI hai, rUpAdika nahIM haiN| isake bAda vaha avAyajJAnameM praviSTa hotA hai, taba usako vaha zabdarUpa artha upagata- jJAta hotA hai / avAyajJAna jisa samaya AtmA meM pariNata ho jAtA hai to vaha jJAtA usa zabdarUpa artha ko hRdayameM dhAraNa karane ke liye dhAraNArUpa jJAnameM praveza karatA hai | dhAraNA AtmAmeM aisA saMskAra utpanna kara detI hai ki jisase AtmA usa vastu ko kAlAntara meM bhI nahIM bhUlatA hai / saMkhyAtakAla taka athavA asaMkhyAta kAla taka vaha vastu avadhArita banI rahatI hai / / aba cakSu indriya se avagrahAdika jisa taraha se hote haiM sUtrakAra vaha varNana karate haiM - ' se jahAnAmae 0 ' ityAdi / - DUta kALasudhI, e vastune ihAjJAnanA viSayabhUta banAve che. ArIte IddhArUpa upayAganA avicchedathI tenAM aneka antarmuhUta IhAjJAnamAM vItI jAya che, tyAre amuka eSo'rthaH zabdaH te jANe che ke " 27 A zabdaja che rUpAdika nathI, tyArabAda te avAyajJAnamAM praveza kare che. tene te zabdarUpa a upagata-jJAta thAya che. avAyajJAna je samaye AtmAmAM pariNata thaI jAya che, tyAre te jJAtAvyakita te zabdarUpa ane hRdayamAM dhAraNakaravAne mATe dhAraNArUpa jJAnamAM praveza kare che. dhAraNA AtmAmAM evA sa MskAra utpanna karI nAkhe che ke jethI AtmA te vastune kALAntare paNa bhUlatA nathI. saMkhyAtakALa sudhI athavA asaMkhyAta kALa sudhI te vastu adhArita banI rahe che. have cakSu indriyathI avagrahArdika kevI rIte thAya che tenuM sUtrakAra varNana 12 che.- " se jahAnAmae0 " ityAhi. zrI nandI sUtra Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 nandIstre rUpaM pazyet / asya vyAkhyA prAgvat / navaram-iha vyaJjanAvagraho na vyAkhyeyaH, cakSuSo'prApyakAritvAt / ghrANendriyAdiSu tu vyAkhyeyaH / ghrANendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0 ' ityAdi / vyAkhyA prAgvat / rasanendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0' ityAdi / sugamam / sparzendriyajanitAnavagrahAdIn varNayati-' se jahAnAmae0 ' ityAdi / sugamam / isakA artha zrotraindriyake viSayameM kiye gaye arthake samAna hI hai| parantu yahAM vizeSatA yaha hai ki zrotrendriyake viSayabhUta padArthameM zro. vendriyajanya avagrahake pahile jaisA vyaJjanAvagrahakA honA kahA gayA hai yahAM vaha vyaJjanAvagraha nahIM hotA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ye donoM indriyAM aprApyakArI haiN| zeSa indriyoMke viSayabhUta padArtha meM hI yaha vyaJjanAvagrahake pahile hotA hai, kAraNa ye cAra indriyAM aprApyakArI haiM, zeSa padoM kA vyAkhyAna zrotrendriyasambandhI sUtra meM rahe hue padoM ke anusAra jAnanA caahiye| aba sUtrakAra ghrANendriyajanita avagrahAdikoM kA varNana karate haiM'se jahA nAmae0 ' ityAdi / ina padoMkI vyAkhyA bhI pUrvavat jAnanI cAhiye / isI taraha rasanendriyajanita avagrahAdikoMkA, sparzendriyajanita avagrahAdikoMkA, noindriyajanita avagrahAdikoM kA varNana bhI jAnanA Ane artha zrotrendriyanA viSayamAM karAyela artha samAna ja che, paNa ahIM, e vizeSatA che ke zrotrendriyanA viSayabhUtapadArthamAM zrotrendriyajanya arthAvagrahanA pahelAM je vyaMjanAvagraha thavAnuM kahyuM che, e vyaMjanAvagraha ahIMthatuM nathI. tenuM kAraNa e che ke e bane Indriye aprApyakArI che. zeSa IndranA viSayabhUta padArthamAM ja A vyaMjanAvagraha arthAvagrahanA pahelAM thAya che, kAraNa ke cAra indriya prApyakArI che. bAkInAM padonuM vyAkhyAna zrotrenki viSenAM sUtramAM rahela pada pramANe ja samajavAnuM che. ve suutr4|2 prAdhendriyanita qNuna 42 cha-" se jahAnAmae0" pratyAhi. 25onI vyANyA 5 pAnI bha04 sabhapAnI cha. mera pramANe rasanendriya janita avagrahAdikenuM, sparzendriyajanita avagrahAdikenuM ane ne Indriyajanita avagrahAdikanuM varNana paNa samajI levuM joIe. ne zrI nandI sUtra Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - mallakadRSTAntena vyaJjanAvagrahaprarUpaNam. 415 , noindriyajanitAgrahAdIn varNayati' se jahAnAmae 0 ' ityAdi / sa yathAnAmakaH kazcit puruSo'vyaktaM svapnaM pazyet / avyaktaM = sakala vizeSarahitam, anirdezyamityarthaH / tena svapna ityavagRhItam, svapnaH paramArthatayA yadyapi dRSTaH parantu vizeSarahito'nabhivyaktaH sAmAnyarUpa eva jJAta ityarthaH / tamevArthamAha - 'no veva jANaso ' ityAdi / no caiva jAnAti -' ko vA eSa svapnaH ' iti, svamo'yamityapi na nizcinotItyarthaH / ata eva mAha- 'tao IhaM pavisa' ityAdi / tata IhAM pravizatItyAdi / evaM svamamadhikRtya jAgradavasthAyAM noindriyasyArthAvagrahAdayobodhyAH / ihApi vyaJjanAvagraho na vyAkhyeyaH, manaso'prApyakAritvAt / saMprati mallakadRSTAntamupasaMharan grAha' se taM mallakaditeNaM ' iti / tadetat mallakadRSTAntenASTAviMzatividhasyA''bhinibodhakajJAnasya prarUpaNaM kRtamityarthaH / cAhiye / noindriyajanita arthAvagrahake pahile vyaJjanAvagraha nahIM hotA hai| yaha bAta batalAI jA cukI hai, kyoM ki mana aprApyakArI haiM / aba sUtrakAra mallakake dRSTAntakA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki mallakake dRSTAntase aThAIsa prakAra ke Abhinibodhika jJAnakI yaha prarUpaNA kI hai / tAtparya isakA yaha hai ki yada Abhinibodhika jJAna pAMca indriya aura chaTTe manase hotA hai| pratyeka indriyase jJAta padArtha meM avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA, ye saba hote haiM / isa taraha arthAvagrahakI apekSA coIsa bheda hote haiN| tathA vyaJjanAvagrahakI apekSA cAra bheda aura hote haiM / isa taraha Abhinibodhika jJAna aThAIsa prakArakA yaha mallakake dRSTAntase lekara varNita ho cukA hai / Indriyajanita arthAvagrahanI pahelAM vyaMjanAvagraha thatA nathI. A vAta samajAvI devAmAM AvI che, kAraNa mana aprApyakArI che. have sUtrakAra malaka ( zakeArA )nAM dRSTAMtanA upasaMhAra karatA kahe che ke mallakanAM dRSTAMtathI aTThAvIsa prakAranA AbhinimeAdhika jJAnanI A prarUpaNA karI che. tenuM tAtparya e che ke A AbhiniSeAdhikajJAna pAMcaIndriya ane manathI thAyache. pratyeka IndriyathI jJAta padAmAM avagraha, IhA, avAya, ane dhAraNA e badhu thAyache. ArIte arthAvagrahanI apekSAe cAvIsa bhedapaDeche. tathA vyaMjanAvagrahanI apekSAe khIjA cArabhedapaDeche. ArIte aThThAvIsaprakAranA AbhinimeAdhikajJAnanI prarUpaNA malakanu dRSTAMta laine pUrNa thai. zrI nandI sUtra Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ete cAvagrahAdayo'STAviMzatibhedAH pratyekaM bahvAdibhistadbhinnaizca dvAdazasaMkhyakairbhadaibhidyamAnAH SaTtriMzadadhikazatatraya (336) saMkhyakA bhavanti / tathAhi-avagrahAdayaH khalu bahu-bahuvidha-kSiprA-'nizritA-'saMdigdha-dhruva-bhedena SavidhAnAM tadbhinnAnAM ca SaDvidhAnAM zabdAdyarthAnAM grAhakA bhavanti / bahvarthabhinnaH stokArthaH / bahuvidha ityasmAd bhinno'tha ekavidhaH, kSipramityasmAdbhinnaM cirmiti| evaM cAvagraho bahvavagRhNAti 1, alpamavagRhNAti 2, bahuvidhamavagRhNAti 3, ekavidhamavagRhNAti 4, kSipramavagRhNAti 5, cireNAvagRhNAti 6, anizritam-(anumAnAgamyam) avagRhNAti 7, nizritam ( anumAnagamyam) avagRhNAti 8 / asaMdigdhaM (saMdeharahitam ) avagRhNAti 9, saMdigdham-( saMdehayuktam ) avagRhNAti 10, dhruvamava gRhNAti 11, adhravamavagRhNAti 12, tasmAt-bahvavagrahaH 1, alpAvagrahaH 2, bahuvi. aba sUtrakAra Abhinibodhika jJAnake-matijJAnake tInasauchattIsa ( 336 ) bheda kisa prakArase hote haiM yaha bAta prakaTa karate haiM-bahu 1, bahuvidha 2, kSipra 3, anizrita 4, asaMdigdha 5 aura dhruva 6, ina bhedoM se, tathA inake ulTe eka 1, ekavidha 2, akSipra 3, nizrita 4, saMdigdha 5 aura adhruva 6, ina bhedoMse zabdAdika padArtha bAraha bAraha prakAra ke hote haiN| ye bAraha bAraha prakArake zabdAdi padArtha zrotrendriyAdi cha se yathAyogya gRhIta hote haiN| isa liye bArahako cha se guNA karane para bahattara bheda hote haiM / ina bahattarameM bhI pratyeka avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAke bhedase cAra cAra prakArakA hotA haiM / isa prakAra sabako joDanese 288 bheda hote haiN| tathA vyajanAvagraha cakSu aura manake viSayoMmeM nahIM have sUtrakAra AbhinibedhikajJAnanA-matijJAnanA-traNase chatrIsa (336) le 47 zata thAya che ko pAta pragaTa re cha. (1) maI, (2) mahuvidha, (3) kSi, (4) anizcita, (5) masahi, mana (6) dhrupa. hothI tathA tenA Geet (1) me, (2) vidha, (3) makSipra. (4)nizcita, (5) sahica, (6) ma. e bhedathI zabdAdika padArtha bAra bAra prakAranA hoya che. e bAra bAra prakAranA zabdAdipadArtha zrotrendriyAdi cha vaDe yathAyogya gRhIta thAya che. tethI bArane cha vaDe guNatA tera bheda thAya che. e teramAM paNa pratyeka avagraha, IhA, avAya, ane dhAraNAnA bhedathI cAra cAra prakAranA hoya che. A prakAre badhA maLIne basa aDrAsI (288) bheda thAya che. tathA zrI nandI sUtra Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-avagrahAdInAM medakathanam. dhAgrahaH 3, ekavidhA'vagrahaH 4, kSiprAvagraha 5, cirAvagrahaH 6, anizritAvagrahaH 7, nizritAvagrahaH 8, asaMdigdhAvagrahaH 9, saMdigdhAvagrahaH 10, dhruvAvagrahaH 11, adhuvAvagrahazca 12, ityevaM zrotrAvagrahasya dvAdazabhedAH, evaM cakSurindriyAvagrahAderapi dvAdaza -dvAdazabhedA bodhyAH / uktabhedA matijJAnAvaraNakSayopazamasyotkarSAdapakarSAcca bhavantIti bodhyam / nanvavagrahaH zAstre ekasAmAyikaH proktaH, bahvavagrahAderekasmin samaye nAsti saMbhavastasya vizeSagrAhakatvAditi cet , hotA hai, kevala cAra indriyoM ke viSayoM meM hI hotA hai| isa liye vaha cAra prakArakA hai / una cAra prakAroM meM pratyeka kSiprAdi bhedase bAraha bAraha prakAra ke hote haiM / ataH saba bhedoM ke joDanese vaha 48 prakArakA hotA hai| pUrvokta 288 arthAvagrahake bhedoM meM vyaJjanAvagrahake 48 bhedoMko joDanese 336 bheda hote haiN| isa prakAra Abhiniyodhika jJAna tInasauchattIsa (336) bhedavAlA hotA hai| ye bheda matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazamakI utkarSatA aura apakarSatAko le kara hote haiM / ___ zaGkA-avagrahakA kAla zAstra meM eka samaya kahA hai| bahu, avagraha, bahuvidha avagraha AdirUpa avagraha jo bAraha prakArakA abhI batalAyA gayA hai vaha eka samaya pramANavAlA kaise ho sakatA hai, kyoM ki yaha avagraha vizeSakA grAhaka hotA hai| vyaMjanAvagraha cahyuM ane mananA viSayamAM thatuM nathI. phakata cAra IndriyenA viSayamAM ja thAya che. tethI te cAra prakAra che. te cAra prakAramAMnA dareka kSiprAdibhedathI bAra bAra prakAranA hoya che. tethI badhA bheda maLIne te aDatALIsa (48) prakArane thAya che. pUrvokata 288 arthAvagrahanAmAM vyaMjanAvagrahanA 48 bhede umeratA kula 336 bheda thAya che. A rIte Abhinidhika jJAna traNaso chatrIsa (336) bhedavALuM hoya che. e bheda matijJAnavaraNa karmanA kSapazamanI utkarSatA ane apakarSatAne lIdhe thAya che. zaMkA-avagrahane kALa zAstramAM ekasamaya kahyo che. bahu avagraha, bahuvidha avagraha, AdirUpa je bAra prakAranA avagraha hamaNuM batAvavAmAM AvyA che, te ekasamayapramANavALA kevI rIte hoI zake che, kAraNa ke A avagrahavizeSane grAhaka thAya che? na0 53 zrI nandI sUtra Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 nandIsUtre ___ ucyate-satyame vaitat , kintu avagraho dvidhA-naizcayiko vyAvahArikazca / tatra naizcayiko nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmAyikaH paramayoginAM sphuTagamya iti / tato naizcayikAdanantaramIhA pravartate / tadanantaramavAyo bhavati / ayaM cAvAyaH -avagraha ityupacaryate / 'zabdo'yam' ityavAyAnantaraM punarIhA pravartate-'zAGkho'yaM zabdaH, kimuta zArGgaH ? ' iti / tadanantaraM 'zAGkSa evAyaM zabdaH' iti zabdavizeSaviSayako'vAyo bhavati / tadapekSayA zabdo'yamityasya sAmAnyaviSayatvAt / ayamapi uttara-zaGkA-ThIka hai, kintu vicAra karanese samAdhAna mila jAtA hai| vaha isa prakAra hai-avagraha do prakAra kA kahA gayA hai (1) naizcayika, (2) vyAvahArika / naizcayika avagrahakA hI kAla eka samayakA hai, isakA viSaya sAmAnya hai, aura yaha parama yogijJAna gamya hai| isa naizcayika avagrahake bAda IhA, aura IhAke bAda avAya pravartita hotA hai| yaha jo avAyajJAna hai vaha upacArase avagraharUpa mAna liyA jAtA hai, kyoM ki isake bAda anyAnya vizeSoM kI jijJAsA hotI haiM / jaba "yaha zabda hai" isa prakAra kA avAyajJAna ho jAtA hai taba yaha jijJAsA hotI hai ki-"yaha zabda kisa kA hai-kyA zaMkha kA hai athavA sIMge kA hai ? zaMkha kA honA cAhiye" isa prakAra nirNayAbhimukha jo bodha hotA hai vaha IhA hai / isa IhA ke bAda avAya hotA hai ki "yaha zabda zaMkha kA hI hai|" isa prakAra jaba yaha avAyajJAna zabda vizeSa ko viSaya uttara-zaMkA barAbara che, paNa vicArakaravAthI tenuM samAdhAna maLI jAya cha. te // 4 // 2 cha-ma1yaDa meprA2nA matAcyA cha (1) naizcayi, (2) vyaavhArika. naiRyika avagrahane ja kALa ekasamayane che, tene viSaya sAmAnya che, ane te paramagijJAnagamya che. A naizcayika avagrahanI pachI IhA, ane IhA pachI avAya pravartita thAya che. A je avAyajJAna che te aupacArika rIte avagraharUpa mAnI levAya che, kAraNa ke tenA pachI anyAnya vizeSonI jijJAsA thAya che. jyAre "A zabda che" A prakAranuM avAyajJAna thAya che tyAre e jijJAsA thAya che ke "A zabda kone che? zuM zaMkhane che athavA zregane che? " zaMkhane have joIe" A pramANe nirNaya tarapha DhaLato je bedha thAya che te IhA che. A IhA pachI avAya thAya che ke "A zabda zaMkhane ja che" A prakAre je A avAyajJAna zabdavizeSane viSaya karanAruM hoya che zrI nandI sUtra Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TokA-avagrahabhedapratipAdanam. cAvAyaH punaravagraha ityupacaryate / uttarottaravartinImIhAmavAyaM cAzritya pUrvapUrvo'vAyaH sAmAnyagrAhako bhavatItyatastatra tatrAvagrahatvopacAraH / yadA tu-aparaM vizeSaM nAkA GkSati, tadA'vAya eva bhavati, na tatropacAraH, tasyAvAyasya sAmAnyarUpatvAbhAvAt / tasmAd bahvavagrahAdi raupacAriko vizeSasAmAnyAvagraharUpo'vagrahaH, na tvekasamayavartI naizcayiko'vagraha iti sthitam / karane vAlA hotA hai to isa apekSA " zabdo'yam" yaha bodha sAmAnyaviSayaka mAnA jAtA hai| sAmAnya viSaya karanevAlA avagraha hotA hai, ataH isa avAya ko upacAra se avagraha mAna liyA hai / tAtparya isakA yaha hai jo pahile pahila sAmAnyamAtra ko viSaya karatA hai vaha naizcayika avagraha hai| tathA jisa vizeSagrAhI avAyajJAna ke bAda anyAnya vizeSoM kI jijJAsA aura avAya hote rahate haiM ve sAmAnyavizeSagrAhI avAyajJAna vyAvahArika arthAvagraha haiM / jisake bAda anyavizeSoM kI jijJAsA na ho vaha avAyajJAna vyavahArika, arthAvagraha nahIM mAnA gayA hai / anya sabhI avAyajJAna jo apane bAda naye naye vizeSoM kI jijJAsA utpanna karate haiM ve vyAvahArika arthAvagraha haiM / yahI bAta TIkAkAra ne " uttarottaravartinImIhAmavAyaM cAzrityapUrvapUrvo'vAyaH sAmAnya grAhako bhavatItyatastatra ttraavgrhtvopcaarH| yadA tu aparaM vizeSanAkAGkSatitadAavAya eva bhavati na tatropacAraH, tasya avAyasya saamaanyruuptvaabhaavaat| tasmAt bahvavagrahAdi raupacariko vizeSasAmAnyAvagraharUpo'vagrahaH, natveka samaya. to apekSAye " zabdo'yam ' ye modha sAmAnyaviSaya: bhanAya che. sAmA. nyane viSaya karanAra avagraha hoya che. tethI A avAyane aupacArika rIte avagraha mAnI lIdhuM che. tenuM tAtparya e che ke je pahelavaheluM sAmAnya mAtrane viSaya kare che, te nezcayika avagraha che. tathA je vizeSagrAhI avAyajJAnanI pachI anyAnya vizenI jijJAsA ane avAya thatAM rahe che, te sAmAnya vizeSagrAhI avAyajJAna vyAvahArika arthAvagraha che. jenAM pachI anya vizenI jijJAsA thAya, te avAyajJAnane vyAvahArika arthAvagraha mAnela nathI. bIjA badhAM avAyajJAna je potAnA pachI navA navA vizenI jijJAsA utpanna kare che, te vyAvahAri4 arthAvara cha. me04 pAta TI2 " uttarottara vartinImIhAmavAyaM cAzritya pUrva pUrvo'vAyaH sAmAnya grAhako bhavatItyatastatratatrAvagrahatvopacAraH / yadA tu apara vizeSa nAkAGkSati tadA avAya eva bhavati na tatropacAraH, tasya avAyasya sAmAnyarUpatvAbhAvAt / tasmAd bahavagRhAdi raupacAriko vizeSa sAmAnyA zrI nandI sUtra Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nandIsUtre ___ tatra bahvavagrahAdiH zabdamadhikRtya kathyate-zavapaTahAdinAnAzabdasamUha pRthagekaikaM yadA'vagRhNAti, tadA bhvvgrhH1| yadA tu ekameva kaMcit zabdamavagRhNAti, tadA alpAvagrahaH 2 / yadA zaGkhapaTahAdinAnAzabdasamUhamadhye ekaikaM zabdamanekaiH paryA yaiH snigdhagAmbhIryAdibhirviziSTaM yathAvasthitamavagRhNAti, tadA sa bahuvidhAvagrahaH3 / yadA vartInaizcayiko'vagraha iti sthitam" ina paMktiyoM dvArA spaSTa kI hai| ve kahate haiM ki uttarottaravartI IhA, aura avAya, kI apekSA karake pUrva pUrva kA avAyajJAna sAmAnyAgrAhaka ho jAtA hai / isaliye sAmAnyagrAhaka hone kI vajaha se usa avAyajJAna meM avanaharUpatA kA upacAra kara liyA jAtA hai / jaba vaha avAyajJAna uttara kAla meM apara vizeSa kI AkAMkSA nahIM karatA hai to vaha avAya hI rahatA hai, upacAra se usameM avagraharUpatA kalpita nahIM kI jAtI hai, kAraNa usameM sAmAnyarUpatA usa samaya nahIM AtI hai / isaliye bahu Adi bAraha prakAra ke padArthoM avagraharUpa jJAna eka samayavartI naizcayika arthAvagraharUpa nahIM mAnA gayA hai kintu vyAvahArika arthAvagraharUpa hI mAnA gayA hai kyoM ki isameM sAmAnyavizeSa kA jJAna hotA hai, ataH yaha avAyarUpa hokara upacAra se avagraharUpa mAna liyA gayA hai| ___ aba yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki bahu Adika padArthaviSayaka avagraha zabda meM kisa prakAra hote hai ?vagRha rUpo'vagrahaH, natveka samayavartI naizcayiko'vagraha iti sthitam" 2mA 5 jimme| dvArA spaSTa karela che. teo kahe che ke uttarottaravatI IhA ane avAyanI apekSAe karIne pUrva pUrvanuM avAyajJAna sAmAnya grAhaka thaI jAya che. tethI sAmAnya grAhaka hovAne kAraNe te avAya jJAnamAM avagraha rUpatAne upacAra karI levAmAM Ave che. jyAre te avAyajJAna uttarakALamAM apara vizeSanI AkAMkSA karatuM nathI tyAre te avAya ja rahe che, upacArathI temAM avagraharUpatA kalpavAmAM AvatI nathI, kAraNa ke temAM sAmAnyarUpatA te samaye AvatI nathI. te kAraNe bahu Adi bAra prakAranA padArthonuM avagraharUpa jJAna eka samayavatI nizcayika arthAvagraharUpa mAnavAmAM AvyuM nathI, paNa vyAvahArika arthAvagraharUpa ja mAnyuM che. kAraNa ke temAM sAmAnya vizeSanuM jJAna thAya che, tethI te avAyarUpa hovAthI upacArathI avagraharUpa mAnI levAmAM Avela che. - have e spaSTa karavAmAM Ave che ke bahu Adika padArtha viSayaka avagraha zabdamAM kevI rIte thAya che? zrI nandI sUtra Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-avagrahamedapratipAdanam. 421 tu ekamanekaMvA zabdamekaparyAyaviziSTam , arthAt-gAmbhIryamAdhuryAdikameka paryAyaviziSTameva jAnAti, tadA sa ekavidhAvagrahaH 4 / yadA tameva zabdaM kSipraM-zIghraM jAnAti, tadA kSiprAvagrahaH 5 / yadA tu bahunA kAlena jAnAti, tadA cirAvagrahaH6 / yahAM bahu kA tAtparya aneka se hai / jaba zrotA zaMkha, paTaha, Adi nAnA zabda samUha meM se pRthak 2 eka eka ke zabda ko avagraha jJAnakA viSayabhUta karatA hai isakA nAma bahukA avagraha / kramazaH do yA isase adhika zabdoMkA jJAna isa bahuke avagrahameM vivakSita huA hai / jaba zrotA eka hI kisI zabdako sunatA hai to vaha isa se viparIta alpakA avagraha jJAna mAnA jAtA hai 2 / jisa samaya zaMkha paTaha Adi ke aneka zabdasamUhameM se eka eka zabdako snigdha, gAMbhIrya Adi aneka paryAyoM se viziSTa jaba zrotA jAnatA hai taba isa prakArakA jJAna bahuvidha kA avagraha kahalAtA hai 3 / aura jaba zrotA eka yA aneka zabdoMko eka hI paryAyase viziSTa jAnatA hai taba vaha jJAna ekavidhakA avagraha kahalAtA hai 4 / bahuvidha meM apanI paryAyoM meM vividhatA rakhanevAle aneka padArthoM kA jJAna vivakSita huA hai| taba ki apanI paryAyoM meM eka prakAratA rakhanevAle padArthoM kA jJAna ekavidhameM vivakSita huA hai / zabdako zIghra jAnanA yaha kSiprakA avagraha hai 5 / bahutakAlameM zabdakA jJAna honA isakA nAma cirakA avagraha hai 6 / yaha dekhA jAtA hai ki indriya ahIM bahunuM tAtparya aneka che. jyAre zrotA zaMkha, paTaha, Adi vividha zabda samUhamAMthI eka ekanA zabdane avagrahajJAnanA viSayabhUta kare che, tyAre tenuM nAma "yaMdune avagraha che. kramazaH be ke tethI vadhu zabdonuM jJAna A bahunA avagrahamAM vivakSita thayuM che 1. jyAre zrotA eka ja keI zabdane sAMbhaLe che tyAre te tenAthI "januM avagrahajJAna manAya che 2. je samaye zrotA zaMkha paTaha AdinA aneka zabdasamUhamAMthI eka eka zabdane snigdha, gAMbhIrya Adi aneka paryAthI viziSTa jANe che, tyAre te prakAranuM jJAna bahuvidha avagraha kahevAya che 3. ane jyAre zrotA eka ke aneka zabdone eka ja paryAyathI viziSTa jANe che tyAre te jJAna ekavidhane avagraha kahevAya che. bahuvidhamAM pitAnI paryAmAM vividhatA rAkhanAra aneka padArthonuM jJAna vivakSita thayuM che, tyAre pitAnI paryAyAmAM eka prakAratA rAkhanAra padArthonuM jJAna ekavidhamAM vivakSita thayuM che 4. zabdane jaldI jANa te kSiprane avagraha che 5. lAMbe kALe zabdanuM jJAna thavuM tenuM nAma cirane avagraha che . zrI nandI sUtra Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 nandIsUtre tameva zabdaM yadA svarUpeNa jAnAti, na tvanumAnena, tadA anizritAvagrahaH 7 / yadA tu anumAnena jAnAti, tadA nizritAvagrahaH 8 / yadA-asaMdigdha-niHsaMdehaM gRhaNAti, tadA-asaMdigdhAvagrahaH 9 / yadA tu saMdigdhamavagRhNAti, tadA saMdigdhAvagrahaH10 / sarva deva bahvAdirUpeNAvagRhNato dhruvAvagrahaH11 / kadAcideva tu bahvAdirUpeNAvagRhNato'dhruvAvagraha 12 iti // sU0 35 // viSaya Adi saba bAhya sAmagrI barAbara hone para bhI kevala kSayopazama kI paTutAke kAraNa eka manuSya usa viSayakA jJAna jaldI kara letA hai| aura kSayopazamakI mandatAke kAraNa dUsarA manuSya derase karatA hai 5-6 / zabda svarUpase zabdako jAnanA, anumAnase nahIM, isakA nAma anizritAvagraha hai 7 / anumAnase zabdako jAnanA isakA nAma nizritAvagraha hai 8 / saMdeharahita ho kara zabdako jAnanA asaMdigdhAvagraha hai / saMdehayukta zabdakA jJAna honA isakA nAma saMdigdhAvagraha hai 10 / sadA bahu Adi rUpase zabdakA jAnanA dhruvAgraha 11, aura kabhI 2 jAnanA adhruvAvagraha hai 12 / asaMdigdhAvagrahakA tAtparya isa prakAra hai-jaise 'yaha zabda manuSyakA hI anyakA nahIM' / saMdigdhAvagrahameM isa prakAra jJAna hogA ki 'yaha zabda manuSyakA hai athavA aura kisIkA hai| dhruvakA tAtparya avazyaMbhAvI aura adhruvakA tAtparya kadAcit bhAvI hai // sU0 35 // evuM jovAmAM Ave che ke Indriya viSaya Adi saghaLI bAhya sAmagrI barAbara hevA chatAM paNa phakta kSayopazamanI paTutAne kAraNe eka mANasa te viSayanuM jJAna jaldI prApta karI le che, ane kSApazamanI mandatAne kAraNe bIje mANasa meDuM prApta kare che (5-6). zabdasvarUpathI zabdane jANa, anumAnathI nahIM, tenuM nAma anizritAvagraha che 7. anumAnathI zabdane jANa tenuM nAma nizritAvagraha che 8. saMdeharahita thaIne zabdane jANa tenuM nAma asaMdigdhAvagraha che 9. saMdehayukta zabdanuM jJAna thavuM tenuM nAma saMdigdhAvagraha che 10. sadA bahu Adi rUpathI zabdane jANo tenuM nAma dhuvAvagraha che 11. ane kaI kaI vAra jANo tenuM nAma abruvAvagraha che. 12. asaMdigdha avagrahanuM tAtparya A pramANe che. jemake "A zabda manuSyano ja che bIjAne nahIM. saMdigdhAvagrahamAM A prakAranuM jJAna thaze ke "A zabda manuSyane che athavA bIjA koIne che ? dhruvanuM tAtparya avazya bananAra, ane adhavanuM tAtparya kadAca bananAra che. je sU. 35 che zrI nandI sUtra Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 jJAnacandrikA TIkA-bhatijJAnabhedanirUpaNam. saMprati matijJAnasya dravyAdibhedacatuHprakAratAmAha mUlam-taM samAsao cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-davvao, khettao, kAlao, bhAvao / tattha davao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvAiM davAiM jANai, na pAsai / khettao NaM AbhiNibohiyanANI AesaNaM savvaM khettaM jANai na paasi| kAlaoNaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savvaM kAlaM jANai, na pAsai / bhAvao NaM AbhiNibohiyanANI AeseNaM savve bhAve jANai, na pAsai // __ chAyA-tatsamAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvataH / tatra dravyataH khalu AbhinibodhikajJAnI Adezena sarvANi dravyANi jAnAti, na pazyati / kSetrataH khalu AbhinibodhikajJAnI Adezena sarva kSetraM jAnAti, na pazyati / kAlataH khallu AbhinibodhikajJAnI Adezena sarva kAlaM jAnAti, na pazyati / bhAvataH khalu AbhinibodhikajJAnI Adezena sarvAn bhAvAn, na pazyati / / TokA-'taM samAsao0 ' ityAdi / tat-matijJAnaM, samAsataH saMkSepeNa, catuvidha prajJaptam-prarUpitaM tIrthakarAdibhirityarthaH / tad yathA-dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu AbhinibodhikajJAnI matijJAnI, Adezena-AdezaH___ aba sUtrakAra matijJAnake dravya, kSetra AdikI apekSA cAra bheda batalAte haiM-'taM samAsao cauvvihaM0' ityaadi| dravya, kSetra, kAla ora bhAvakI apekSA matijJAna saMkSepase cAra prakArakA kahA gayA hai / ina dravyakI apekSA Abhinibodhika jJAnI-matijJAnI AtmA-Adezase dravya jAtirUpa sAmAnya prakArase dharmAstikAyA have sUtrakAra matijJAnanA dravya, kSetra, AdinI apekSAe cAra bheda matAve cha- "taM samAsao cauvviha" tyAla. dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe matijJAna saMkSiptamAM cAra prakAranuM kahela che. e dravyanI apekSAe AbhinibadhikajJAnI-matijJAnI AtmAAdezathI dravya jAtirUpa sAmAnya prakAre dharmAstikAya Adika samasta dravyone zrI nandI sUtra Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 424 nandIsUtre prakAraH, sa ca dvidhA-sAmAnyarUpo vizeSarUpazca, tatreha prAyaH sAmAnyarUpo grAhyaH, tatazca-Adezena-dravyajAtirUpasAmAnyaprakAreNa, sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni jAnAti / kiMcid vizeSato'pi jAnAti / yathA-dharmAstikAyaM, dharmAstikAyasya pradezam , tathA-dharmAstikAyo gatyupaSTambhaheturamUrtI lokAkAza pramANa ityAdi / na pazyati-sarvAtmanA, dharmAstikAyAdIn na pazyati, ghaTAdIMstu yogyadezAvasthitAn pazyatyapi / athavA-Adeza iti bhatrAdezaH, tena sUtrAdezena-sUtrAjJayA sarvadravyANi -dharmAstikAyadIni jAnAti, na tu sAkSAt pazyati / dika samasta dravyoMko jAnatA hai / yahAM AdezakA tAtparya prakArase hai| sAmAnya aura vizeSakI apekSA yaha prakAra do tarahakA kahA gayA hai / yahAM sAmAnyarUpa prakAra vivakSita huA hai| yadyapi matijJAnI AtmA samasta dharmAdika dravyoMko sAmAnyarUpase hI jAnatA hai, phira bhI vaha unake viSayameM kucha 2 vizeSarUpase bhI jAnatA hai| jaise-dharmAstikAya kA kArya jIva pudgaloM ko gaMmanameM sahAyatA pradAna karanA hai| yaha dravya amUrtika evaM lokAkAzavyApI hai| isake asaMkhyAta pradeza haiN| ise yaha matijJAnI AtmA dharmAdika dravyoMko sAmAnyarUpase jAnatA huA bhI unheM kucha 2 vizeSarUpase bhI jAnatA hai| jAnatA hai, parantu unheM sAkSAt rUpase sarvAtmatA dekhatA nahIM hai / hAM, jo ghaTAdika dravya yogya dezAvasthita hote haiM unheM yaha dekhatA bhI hai| athavA Adeza zabdakA artha sUtrAjJA hai| sUtra-Agama-kI AjJA ke anusAra matijJAnI AtmA dharmAdika dravyoM ko kevala jAnatAmAtra hai, unheM sAkSAt dekhatA nahIM hai| jANe che. ahIM Adezane bhAvArtha prakAra che. sAmAnya ane vizeSanI apekSAe A prakAra be jAtane batAvyuM che. ahIM sAmAnyarUpa prakAra vivakSita thayA che, je ke matijJAnI AtmA samasta dharmAdika dravyone sAmAnyarUpa ja jANe che, te paNa te temanA viSe kaMIka kaMIka vizeSarUpe paNa jANe che. jemake- dharmAstikAyanuM kArya jIva ane pujhalene gamanamAM sahAyatA ApavAnuM che. A dravya amUrtika ane kAkAzavyApI che. tenAmAM asaMkhyAta pradeza che. A rIte te matijJAnI AtmA dharmAdika dravyone sAmAnya rUpe jANavA chatAM paNa temane ceDA thaDA vizeSarUpe paNa jANe che, jANe che, paNa temane pratyakSarUpe sarvAtmanA dekhate nathI. hA, je ghaDe Adi dravya egya sthAnamAM rahela hoya temane te dekhe paNa che. athavA "Adeza" zabdane artha sUtrAjJA che. sUtraAgamananI AjJA pramANe matijJAnI AtmA dharmAdika dravyane kevaLa jANe ja che, temane pratyakSa dekhate nathI. zrI nandI sUtra Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TokA-matijJAnamevanirUpaNam. nanu sUtrAdezato yad jJAnamupajAyate, tat khalu zrutajJAnaM bhavati, tasya zabdArthaparijJAna rUpatvAt , atra tu matijJAnamucyate, tat kathamiha sUtrAdezo vyAkhyAyate ? iti cet , tadayuktam , samyagvastutattvAparijJAnAt / iha hi zrutabhAvitamateH zrutopalabdheSvapi artheSu sUtrAnusAramAtreNa ye'vagrahehAvAyAdayo jJAnavizeSAH prAdurbhavanti, te matijJAnameva, na tu zrutajJAnaM, sUtrAnusAranirapekSatvAt 1 / / ___ evaM kSetrAdiSvapi vAcyam / kSetraM lokAlokAtmakam 2 / kAlaH sarvAdArUpaH, atItAnAgatavartamAnarUpo vA 3 / bhAvAzca paJcasaMkhyakAH-audayikAdayaH 4 // __zaMkA-jaba Adeza zabda kA artha sUtrAjJA hai, aura yaha kahA jAtA hai ki matijJAnI AtmA Agama kI AjJA ke anusAra dharmAdika dravyoM ko jAnatA hai, to sUtra se jo jJAna hotA hai vaha to zrutajJAna kahalAtA hai yahAM prakaraNa cala rahA hai matijJAna kA, phira vaha jJAna matijJAna kaise khlaavegaa| uttara-yaha prazna tatva ko nahIM samajhakara hI kiyA gayA hai, kyoM ki jisakI mati, zrutajJAna se paribhAvita ho rahI hai aise puruSa ko zruto. palabdha padArthoM meM bhI sUtrAnusArI jo avagraha IhA, avAyajJAna hote haiM ve matijJAna hI haiM. zrutajJAna nahIM, kyoM ki usa samaya ve sUtra ke anusaraNa kI apekSA se nirapekSa hote haiN| isI taraha kA saMbaMdha kSetra AdikoM meM lagA lenA cAhiye / kSetra kI apekSA jaba vicAra kiyA jAtA hai to matijJAnI AtmA sAmAnyarUpa se athavA sUtra kI AjJA ke anusAra lokAlokAtmaka samasta kSetra ko jAnatA mAtra hai, usako sAkSAt dekhatA zaMkAje "Adeza " zabdane artha sUtrANA hoya, ane ema kahevAmAM Ave che ke matijJAnI AtmA AgamanI AjJA pramANe dharmAdika dravyone jANe che, te sUtrathI je jJAna thAya che te te zrutajJAna kahevAya che. ahIM matijJAnanuM prakaraNa cAlI rahyuM che, te te jJAna matijJAna kevI rIte kahevAya? uttara-A prazna tattvane samajyA vinA karAya che, kAraNa ke jemanI mati zrutajJAnathI paribhAvita thaI rahI che, evA puruSone zrapalabdha padArthomAM paNa sUtrAnusArI je avagraha, IhA, avAyajJAna thAya che, e matijJAna ja che, zrutajJAna nahIM. kAraNa ke te samaye teo sUtrane anusaravAnI apekSAe nirapekSa hoya che. e ja prakArane saMbaMdha kSetra AdikomAM samajI levo joIe, kSetranI apekSAe jyAre vicAra karAya che tyAre matijJAnI AtmA sAmAnyarUpe athavA sUtranI AjJA anusAra kAlakAtmaka samasta kSetrane phakta jANe ja che, tene na0 54 zrI nandI sUtra Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 3 nandIsUce saMprati matijJAnaviSaye saMgrahagAthA Aha mUlamgAhA-uggaha IhA'vAo, ya dhAraNA eva huMti cattAri / AbhiNibohiyanANa,-ssa bheyavatthU samAseNa // 1 // atthANaM uggahaNaM,-mi uggaho taha viyAlaNe iihaa| vavasAyaMmi avAyo, dharaNaM puNaM dhAraNaM biMti // 2 // uggaha ikke samayaM, IhAvAyA muhuttamaddhaM tu| kAlamasaMkhaM saMkha, ca dhAraNA hoi nAyavvA // 3 // puDhe suNei sadaM, rUvaM puNa pAsai apuDhe tu / gaMdhaM rasaM ca phAsaM, ca baddhapuDhe viyAgare // 4 // bhAsA samaseDhIo, sadaM jaM suNai mIsiyaM suNai / vIseDhI puNa sadaM suNei, niyamA parAghAe // 5 // IhA-apoha-vImaMsA, maggaNA ya gvsnnaa| sannA saI maI pannA, savvaM AbhiNivohiyaM // 6 // nahIM hai / kAla kI apekSA matijJAnI sAmAnyarUpa se athavA Agama kI AjJA ke anusAra sarvAddhArUpa nizcayakAla ko yA bhUta, bhaviSyata, vartamAnarUpa vyavahAra kAla ko jAnatA mAtra hai, use sAkSAt dekhatA nahIM hai| isI taraha bhAva kI apekSA matijJAnI sAmAnyarUpa se athavA Agama kI AjJA ke anusAra samasta bhAvoM ko-paryAyo ko-jAnatAmAtra hai, unheM dekhatA nahIM hai / / pratyakSa dekhate nathI. kALanI apekSAe matijJAnI sAmAnyarUpe athavA AgamanI AjJA anusAra sarvoddhArUpa nizcaya kALane bhUta, bhaviSya vartamAnarUpa vyavahAra kALane mAtra jANe ja che, tene pratyakSa dekhate nathI. e ja pramANe bhAvanI apekSAe matijJAnI sAmAnyarUpe athavA AgamanI AjJAnusAra samasta bhAvene paryAne mAtra jANe ja che, temane dekhate nathI. zrI nandI sUtra Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. chAyA-avagraha IhA'vAyazca, dhAraNA evaM bhavanti catvAri / AbhinibodhikajJAnasya, bhedavastUni samAsena // 1 // arthAnAmavagrahaNe, avagrahastathA vicAraNe IhA / vyavasAye'vAyaH, dharaNaM punardhAraNAM bruvate // 2 // avagraha ekaM samayam IhA'vAyau muhUrtamadhaM tu / kAlamasaMkhyaM saMkhyaM, ca dhAraNA bhavati jJAtavyA // 3 // spRSTaM zaNoti zabda, rUpaM punaH pazyatyaspRSTaM tu / gandhaM rasaM ca sparza ca, baddhaspRSTaM vyAgRNIyAt // 4 // bhASAsamazreNItaH, zabdaM yaM zRNoti mizritaM zRNoti / vizreNiM punaH zabdaM, zRNoti niyamAt pArAdhAte // 5 // IhA'pohavimarzAH, mArgaNA ca gvessnnaa|| saMjJA smRtirmatiH prajJA, sarvamAbhinivodhikam // 6 // se taM AbhiNibohiyanANaparokkhaM / se taM mainANaM ||suu036|| tadetat AbhinibodhikajJAnaparokSam / tadetanmatijJAnam // sU0 36 // TIkA-' uggaha0 ' ityAdi / AbhinibodhikajJAnasya matijJAnasya, samAsena-saMkSepeNa, bhedavastUni-bhedAH prakArAsta eva vastUni-padArthAH, evam , ane naiva krameNa catvAri bhavanti, tadyathA-avagrahaH 1, IhA 2, avAyaH 3, dhAraNA 4 c| cakAraH samuccayAthakaH / nanvevaM kramaH kathamavagrahAdInA ? miti cet-ucyateyato'navagRhItasyehA na bhavati, anIhitasya cAvAyo na bhavati, anavagatasya ca ___ matijJAna ke viSaya meM saMgraha gAthAeM isa prakAra haiM-'uggaha IhA.' ityAdi / gAthAoM kA artha-matijJAna ke saMkSepa se cAra bheda haiN| ve isa prakAra haiM-avagraha 1, IhA 2, avAya 3 aura dhAraNA 4 / isa prakAra inake krama kA kAraNa hai ki-jabataka padArtha kA avagraha jJAna nahIM hotA hai tabataka usakI IhA nahIM hotI hai / IhA ke nahIM hone para avAya nahIM hotA hai bhatijJAnanA viSayamA mA prabhArI saDa yaaye| cha-" uggaha IhA0" ItyAdi gAthAone artha-matijJAnanA saMkSepathI cAra bheda che. e A prakAre che avagraha 1, Iha 2, avAya 3, ane dhAraNuM 4. temanA A prakAranA kramanuM kAraNa e che ke-jyAM sudhI padArthanuM avagrahajJAna thatuM nathI tyAM sudhI tenI IhA thatI nathI. Iha na thAya te avAya thatuM nathI tathA avAyajJAnanA abhAve dhAraNA zrI nandI sUtra Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 nandIsatre dhAraNA na bhavatIti // 1 // avagrahAdInAM svarUpamAha - ' atthANaM 0 ' ityAdi / arthAnAM zabdAdInAm ; avagrahaNe sati = prathamadarzanAntaram - vyaJjanAvagrahAnantaramityarthaH, avagraho bhavati / nanu vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatayA viziSTatvAt kathaM prathamaM darzanaM tato jJAna ? miti cet, ucyate- jJAnasya prabalAvaraNavatvAt, darzanasya cAlpAvaraNavatvAditi | arthAnAmityasyAgre'pi sambandhaH / tathA arthAnAM vicAraNe = paryAlocane IhA bhavati / tathA - arthAnAM vyavasAye nizvaye avAyo tathA, avAyajJAna ke abhAva meM dhAraNA nahIM hotI hai / avagraha Adi jJAnoM kA svarUpa isa prakAra hai- zabdAdika padArthoM kA jo prathama darzanarUpa vyaMjanAvagraha ke bAda sAmAnya bodha hotA hai usakA nAma avagraha hai 1 / zaMkA- jaba vastu sAmAnya vizeSa dharmAtmaka hai to kyA kAraNa hai jo usakA sarva prathama darzana hI hotA hai jJAna nahIM hotA ? aura kyoM darzana ke bAda jJAna hotA hai ? | uttara -- jJAna kA jo AvaraNa hai vaha darzana kA AvaraNa alpa hai, isaliye prabala AvaraNavAlA hone se darzana ke bAda hI jJAna hotA hai / darzana kA AvaraNa jaldI haTa jAtA hai aura jJAna kA AvaraNa dera se haTatA hai, isaliye jJAnakI apekSA darzana pahile hotA hai, bAda meM jJAna / arthoM kI jo vicAraNA hotI hai usakA nAma IhA 2 / aura unakA thatI nathI, avagraha Adi jJAnAnuM svarUpa A pramANe che-zabdArdika padArthonA prathamadarzanarUpa vyaMjanAvagrahunI pachI je sAmAnyadha thAya che, tenuM nAma bhavagraha che. (1) zaMkA--jo vastu sAmAnya vizeSa dharmAtmaka hoya che, te kayAM kAraNe tenuM sarvaprathama darzana ja thAya che, paNa jJAna thatu nathI ? ane zA kAraNe dana pachI jJAna thAya che ? uttarajJAnanu je AvaraNu che te dananAM AvaraNa karatAM pramaLa che. ane dananuM AvaraNa alpa che, tethI pramaLa AvaraNavALuM hovAthI dana pachI ja jJAna thAya che. darzananuM AvaraNu jaldI khasI jAya che, ane jJAnanA AvaraNane khasatA vAra lAge che. te kAraNe jJAna karatAM darzana paheluM thAya che, ane pachI jJAna thAya che. arthAnI je vicAraNA thAya che tenuM nAma IhA. 2. ane temanA je zrI nandI sUtra Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 jJAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam, bhavati / tathA-dharaNam-vAsanAdirUpeNa yaddhAraNaM, tat , dhAraNAM bruvate vadanti tIrthakarAdaya ityarthaH // 2 // ___ avagrahAdInAM sthitimAnamAha-'uggaha ikke0' ityaadi| avagrahaH-ekaM samayaM bhavati / ihAvagrahazabdena naizcayikorthAvagraho gRhyate / sarvajaghanyaH kAlavizeSaH smyH| sa ca pravacanoktAdutpalapatrazatavyatibhedodAharaNAt , jaratpaTazATikApATanadRSTAntAca vijJeyaH / tamekaM samayamavagraho vartate, na tu tataH prmityrthH| vyaJjanAvagraha-vyAvahArikArthAvagrahau ca pratyekamantarmuhUrta bhavata iti draSTavyam / IhAvAyau tu ardha muhUrta bhavataH / muhUtoM ghaTikAdvayapramANaH kaalvishessH| ardha muhurtamiti vyavahArApekSayA kthitm| paramArthatastu iha 'muhuttamaddhaM' ityanenAntamuhurtameva mantavyam / tu zabdaH smuccye| jo nizcaya hotA hai usakA nAma avAya 3 |tthaa una zabdAdika padArthoM kA jo vAsanA Adi rUpa se hRdaya meM dhAraNa hotA hai usakA nAma dhAraNA hai 4 / aisA tIrthaMkara gaNadharoM ne kahA hai / inakA kAlamAna isa prakAra haiM____ avagraha naizcayika arthAvagraha-kA kAla eka samaya mAtra hai| kAlakA sabase jaghanya bheda samaya kahA hai / utpalake zatapatroMko eka sAtha chedane meM tathA jIrNa vastrAdikake phADane meM asaMkhyAta samaya ho jAte haiM, isase jAnA jAtA hai ki samaya, kAlakA sabase sUkSma bheda hai| naizcayika arthAvagraha eka samaya taka hI rahatA hai, isake bAda nahIM / vyaMjanAvagraha tathA vyAvahArika arthAvagraha, inakA kAla pratyekakA antarmuhUrta hai / IhA tathA avAya, inakA kAla AdhA muhUrtakA hai| do ghaDIkA eka muhata hotA hai| yahAM jo AdhA muhUrtakAla batalAyA gayA hai vaha vyavahArakI apekSA kahA nizcaya thAya che tenuM nAma avAya 3. tathA e zabdAdika padArthonuM je vAsanA Adi rUpe hadayamAM dhAraNa thAya che tenuM nAma dhAraNA che ja, evuM tIrthaMkara gaNadharoe kahyuM che. temanuM kALamAna A pramANe che avagraha-nazcayika arthAvagrahane kALa mAtra eka samayane che. kALane sauthI jaghanya bheda samaya kahevAya che. utpalanA se pAnane eka sAthe chedavAmAM tathA jIrNa vastrAdikane phADavAmAM asaMkhyAta samaya lAge che, tethI jANI zakAya che ke samaya, kALane sauthI sUkama bheda che. naiRyika arthAvagraha eka samaya sudhI ja rahe che, tyArabAda raheto nathI. vyaMjanAvagraha tathA vyAvahArika athavagraha e pratyekane kALa antarmuhurta che, IhA tathA avAyane kALa ardhA muhutene che. be ghaDInuM eka muhurta thAya che, ahIM je ardho muhurtAkALa batAvyuM zrI nandI sUtra Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nandIsUtre " dhAraNA - asaMkhyaM saMkhyaM ca kAlaM jJAtavyA bhavati / asaMkhyaM - na vidyate saMkhyA - pakSa:mAsa - Rtu - ayana - saMvatsarAdiko yasyAsAvasaMkhyaH- palyopamAdilakSaNastaM kAlamasaMkhyam, tathA - saMkhyAyate iti saMkhyaH - pakSamAsartvayanAdipramita ityarthaH / taM saMkhyaM, ca zabdAdantarmuhUrta ca kAlaM dhAraNA bhavatItyarthaH / idamuktaM bhavati - avicyutivAsanAsmRtibhedAd dhAraNA trividhA / tatrAvicyutirUpA smRtirUpA ca pratyekamantamuhUrtta bhavati / yA tu tadarthajJAnAvaraNakSayopazamarUpA smRtibIjarUpA vAsanAkhyA dhAraNA sA saMkhyeyavarSAyuSAM prANinAM saMkhyeyakAlam, asaMkhyeyavarSAyuSAM tu palyopamAdijI vinAmasaMkhyeyaM kAlaM bhavatIti // 3 // / gayA jAnanA cAhiye | vaise to vAstavika rUpameM inakA kAla " muhuttama " isa kathana se antarmuhUrtakA hI mAnanA cAhiye / dhAraNA kA samaya saMkhyAta asaMkhyAta - kAlarUpa kahA gayA hai| pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara AdirUpa saMkhyA jisameM nahIM hotI hai aisA jo palyopama Adi rUpa kAla hai usakA nAma asaMkhyAta kAla hai, tathA jisameM pakSa mAsa Rtu AdikA vyavahAra hotA hai vaha saMkhyAtakAla hai / tathA "ca" zabda se yaha bAta bhI jAnI jAtI hai ki isakA kAla antarmuhUrta bhI hai / isa kA tAtparya yaha hai ki zAstroM meM dhAraNA ke (1) avicyuti, (2) vAsanA tathA (3) smRti, isa taraha tIna bheda batalAye haiM / inameM avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNa kA kAla pratyeka kA antarmuhUrta kA hai / tathA vAsanArUpa jo dhAraNA hai, ki jisase smRti hotI hai evaM jo tattat artha ke jJAnAvaraNa ke kSayopazamarUpa hotI hai, vaha saMkhyAta varSa kI AyuvAle prANiyoM 66 " che, te vyavahAranI apekSAe kahela che ema samajavAnuM che. Ama te vAstavika rUpe tene kALa muhuttamaddha A kathanathI antamurhuta ja mAnavA joIe. dhAraNAnA kALa asaMkhyAta ane sa MkhyAtakALarUpa kahevAya che. pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara AdirUpa saMkhyA jemAM hotI nathI evA je pakSeApama Adi rUpa kALa che tenuM nAma asaMkhyAta kALa che, tathA jemAM pakSa, mAsa, Rtu AdinA vyavahAra thAya che te saMkhyAta kALa che. tayA " r " zabdathI A vAta paNa jANavA maLe che ke tenA kALa antarmuhurta paNa che. tenuM tAtpa e che ke zAstrobhAM dhAraNAnA, (1) avibhyuti, (2) vAsanA, tathA (3) smRti me rIte traNa bhedu batAvyA che. teomAM avicyuti tathA smRtirUpa dhAraNA e pratyekanA kALa antamuhutanA che. ane vAsanArUpa je dhAraNA che ke jethI smRti thAya che, ane je te te arthanAM jJAnAvaraNanA kSayApazamarUpa hAya che, te sakhyAta zrI nandI sUtra Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna candrikA TIkA - saMkSepato matijJAnaprarUpaNam 431 tadevamavagrahAdInAM svarUpaM kAlapramANaM cAbhidhAya zrotrendriyAdInAM prAptAprAptaviSayatAmAha - ' puDhaM suNei0 ' ityAdi / spRSTa= zrotrendriyeNa spRSTamAtraM zabdaM zaNoti / ayamarthaH - yathA zarIropari dhUlikaNasaMpAtastathA zrotrendriyeNa saha zabdasparzamAtra sati zabda jAnAtIti / nanu kathaM spRSTamAtraM zabdaM zRNotI ? ti cet, ucyate - iha zeSendriyagaNApekSayA zrotrendriyaM prAyaH paTutaram, tathA gandhAdidravyApekSayA zabdadravyANi sukSmANi kI apekSA saMkhyAtavarSa pramita kAlavAlI mAnI jAtI hai, aura jo palyopama Adi asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle jIva hote haiM unakI apekSA asaMkhyAtavarSa pramita kAla vAlI mAnI jAtI hai / isa apekSA isakA kAla saMkhyAta tathA asaMkhyAta varSa kA batalAyA hai // 3 // isa prakAra avagraha Adi kA svarUpa evaM kAla pramANa batalAkara aba zrotra indriya AdikoM meM prApyakAritA tathA aprApyakAritA prakaTa karate haiM-" puDhaM suNeha saddaM0 " ityAdi / jo zrotra indriya hai vaha spRSTamAtra zabda ko sunatI hai, isaliye vaha prApyakArI hai| jisa prakAra zarIra ke Upara dhUlikaNoM kA saMpAta hotA hai usI taraha zrotra indriya ke sAtha zabda kA sparzamAtra hote hI vaha use jAna letI hai / zaMkA - spRSTamAtra hone para zrotrendriya zabda ko kaise suna letI hai ? uttara - zeSa indriyoM kI apekSA zrotra indriya prAyaH paTutara hotI hai, tathA gaMdha Adi dravya kI apekSA zabda, dravya, sUkSma, prabhUta, aura bhAvuka varSanA AyuSyavALA prANIonI apekSAe sakhyAta vaSa pramita kALavALI manAya che, ane je pakScApama Adi asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA jIva hAya che. temanI apekSAe asaMkhyAta vaSaeN pramita kALavALI manAya che. te apekSAe tenA kALa asa MkhyAta tathA sakhyAta varSanA khatAnyA che. 5 35 A rIte avagraha AdinuM svarUpa ane kALapramANu khatAvIne have zretrendriya AdimAM prApyakAritA tathA aprApyakAritA pragaTa kare che " puhuM suNei saddaM0 " tyAhi ne zrotra indriya che, te mAtra spRSTa zahane sAMbhaLe che. te kAraNe te prApyakArI che. jema zarIra upara likaNAnA saMpAta thAya che eja pramANe zrotrendriyanI sAthe zabdanA sparza mAtra thatAMja te tene jANI le che. zakA--sparza mAtra thatAM ja zrotrendriya zabdane kevI rIte sAMbhaLe che? uttara--khAkInI indriye! karatAM zrotra indriya sAmAnya rIte vadhAre capaLa haiAya che, tathA gaMdha Adi dravyanI apekSAe zabdadravya, sUkSma, prabhUta ane zrI nandI sUtra Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 nandIsne prabhUtAni bhAvukAni ca, arthAt-zrotrendriyasaMsargeNa tathAvidhapariNamanazIlAni, zabdapudgalA eva sarvatastadindriyaM vyApnuvanti / tataH spRSTamAtrANyapi zabdadravyANi zrotrendriyeNa grahItuM zakyante / rUpaM punaraspRSTameva asaMbaddhameva pazyati gRhNAti / punaH zabdAdaspRSTamapi yogyadezAvasthitameva gRhNAti, natvayogyadezAvasthitamadholokAdisthitam , cakSuSo'prApyakAritvAta , parimitadezasthaviSayagrAhitvAcca / 'tu' zabda evakArArthe vartate / tathA hote haiM, arthAt-zrotra indriya ke sAtha zabda dravya kA saMsarga hote hI usameM tathAvidha pariNaman zIlatA A jAtI hai| zabda pudgala hI sarva tarapha se usa indriya ko vyApta kara lete haiM, isaliye spRSTamAtra zabda dravya zrotra indriya dvArA grahaNa kiye jAte haiM, ataH vaha prApyakArI bata. lAI gaI hai| yahI bAta gAthAkArane "puDhe suNeisaI" 'spRSTaM zRNoti zabdam' isa gAthAMza dvArA spaSTa kI hai| cakSu indriya aspRSTarUpa ko dekhatI hai, ataH vaha aprApyakArI kahI gaI hai / gAthA meM punaH zabda isa bAta kI sUcanA ke nimitta hai ki yadyapi cakSu indriya aspRSTarUpa kohI jAnatI hai to bhI vaha yogya deza meM avasthita hue hI usa rUpa ko grahaNa karatI hai, adholoka Adi ayogya deza meM sthitarUpa ko nahIM, kyoM ki yaha aprApyakArI mAnI gaI hai / tathA isa indriya kA svabhAva hI kucha aisA hai ki jisakI vajaha se yaha parimita deza meM rahe hue viSaya ko grahaNa karatI hai / gAthA meM 'tu' zabda 'eva' ke artha meM AyA hai / praannbhAvuka hoya che, eTale ke-zrotra IndriyanI sAthe zabdadravyane saMsarga thatA ja temAM te prakAranI pariNamana zIlatA AvI jAya che. zabda pudgala ja badhI taraphathI te Indriyane AvarI le che, te kAraNe zabdadravyane sparzamAtra zrotrendriya vaDe grahaNa thAya che, tethI tene prApyakArI darzAvI che. eja vAta sUtraare " puDhe suNei saha-spRSTa zrRNoti zabdama" the thAMza dvArA spaSTa 42 che. cakSu indriya aspRzya rUpane dekhe che, tethI tene aprApyakArI kahela che. gAthAmAM puraH zabda e bAbatanI sUcanAne mATe che. ke cakSu indriya aspRzya rUpane ja jANe te paNa te yogya sthAnamAM rahela te rUpane ja grahaNa kare che, aloka Adi agya sthAnamAM rahela rUpane nahIM, kAraNa ke te aprApyakArI gaNela che. tathA A indriyane svabhAva ja kaMIka e che ke jene kAraNe te bhAhita sthAnamA 2 viSayane ajaya re che. AyAma "tu' 76 "eva" zrI nandI sUtra Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. 433 , gandhaM rasaM ca sparza ca baddhaspRSTaM - baddham = AzliSTam AtmapadezarAkSmIkRtaM - dugdhe jalamivetyarthaH spRSTaM= spRSTamAtram, zarIre rajaHkaNavat | ArSatvAt - ' baddhapuTThe ' iti / arthastu spRSTaM baddhaM ca spRSTabaddhamiti bodhyam, pUrva spRSTaM pazcAd baddhaM spRSTabaddham, sparzamAtrA'nantaramAtmapradezairAgRhItamityarthaH / ghrANAdibhirindriyairjAnAtIti vyAraNAti = tIrthaMkaraH kathayati / iha zabda mutkarSato dvAdazayojanebhya AgataM jIvaH zRNoti / gandharasasparza dravyANi tu pratyekamutkarSato navabhyo yojanebhya AgatAni ghrANarasanasparzanendriyaijIvo gRhNAti / jaghanyatasturUpaM vihAya zabdAdidravyANi aGgulA saMkhyeyabhAgAdAgatAni gRhNAti / cakSuSA tu jaghanyato yogyadezasthaMyogyaviSayamaGgulasaMkhyeyabhAgavarti dravyaM gRhaNAti / utkarSatastu AtmAGgulena sAtirekayojanalakSaNavarti indriya, rasanAindriya tathA sparzaindriya, ye azliSTa evaM spRSTa hue apane viSaya ko gaMdha rasa evaM sparza ko jAnatI haiN| "baddha puhuM" yaha ArSavAkya hai ataH yahAM 'puhuM baddha' aisA samajhanA cAhiye, arthAt ina indriyoM kA viSaya pahile ina indriyoMke sAtha spRSTa hotA hai bAdameM baddha hotA hai / aisA tIrthaMkara gaNadharoMne kahA hai| - bAraha yojanase Aye hue zabdako karNa indriyake dvArA jIva utkRSTa kI apekSA viSaya kara liyA karatA hai / isI taraha utkRSTakI apekSA nau 2 yojana taka ke gaMdha, rasa, aura sparza dravyoM ko prANa Adi indriyoM ke dvArA jIva viSaya kara liyA karatA hai / jaghanyakI apekSA rUpako choDa kara aMgulake asaMkhyAtaveM bhAgase Aye hue zabdAdika dravyoMko amAM AnyA che. dhrANendriya, rasanAindriya tathA sparzaindriya, e AzliSTa ane pRSTa thayela peAtAnA viSayane-gaMdha, rasa ane spane jANe che. " puTTha " me bhArSavAya che tethI ahIM " puTuM baddha " khebha samabhyAnuM che. eTale ke e indriye nA viSaya pahelAM e indricAnI sAthe pRSTa thAya che, pachI addha thAya che. evu' tIrthaMkara gaNadharAe kahyuM che. baddha khAra ceAjanathI Avela zabdane jIva kaNu Indraya dvArA utkRSTanI apekSAe viSaya karI le che. eja pramANe utkRSTanI apekSAe nava, nava, ceAjana sudhInA gadha, rasa ane sparze dravyAne ghrANendriya Adi IndriyA dvArA jIva viSaya karI le che. jaghanyanI apekSAe rUpane choDIne aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgathI na0 55 zrI nandI sUtra Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 nandIstre dravyam / etadapi bhAsvaradravyamadhikRtyocyate / bhAsvaradravyamekaviMzatiyojanalakSebhyo'pi parataH pazyanti / yathA puSkaravaradvIpArdha mAnuSottaraparvatapratyAsannavartino manuSyAH karkasaMkrAntau sUryavimbaM pazyantIti vijJeyam / tathAcoktam lakkhehi egavIsA,-e sAiregehi pukkharaddhammi / udae pecchaMti narA, sUraM ukkosae divase // 1 // chAyA-lakSairekaviMzatyA, sAtirekaiH puSkarArthe / udaye prekSante narAH, sUryam utkarSake divase // 1 // iti // 4 // nanu 'spRSTaM zaNoti zabda'-mityuktam , tatra kiM zabdaprayoganiHsRtAnyeva kevalAni zabda dravyANi zaNoti, utAnyAnyeva tadbhAvitAni, Ahozcita mizrANIti? / jIva jAna letA hai| jaghanyakI apekSAcakSuke dvArA jIva aMgulake saMkhyAtaveM bhAgavati, yogya dezasthita aise yogya viSayarUpa dravyako jAna letA hai / tathA utkRSTakI apekSA AtmAGgulake mApase kucha adhika eka lAkha yojanavartI dravyako jAna letA hai| yaha kathana bhAsvara-camakatA huA dravyakI apekSA kahA gayA jAnanA cAhiye / jIva cakSu indriyake dvArA ikkIsa lAkha yojanase bhI dUra rahe hue bhAsvara dravyako dekha letA haiM, jaise-karka saMkrAntimeM puSkara dIpArdhameM rahe hue mAnuSottara parvatake pratyAsannavartIjIva sUrya ke vimbako dekha liyA karate haiM / kahA bhI hai___ " lakkhehi egavIsAe, sAiregehi pukkharavaraddhaMmi / udaye pecchaMti narA, sUraM ukkosae divase" // 1 // Avela zabdAdika dravyone jIva jANI le che. jaghanyanI apekSAe cakSu dvArA jIva aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgavati, regya sthAnamAM rahela evAM gya viSayarUpa dravyone jANI le che. tathA utkRSTanI apekSAe AtmAgulanA mApathI kaMIka vadhAre eka lAkha janavatI dravyane jANI le che. A kathana bhAsvara dravyanI apekSAe kahela che, ema samajavAnuM che. jIva cakSuIndriya dvArA ekavIsa lAkha ejanathI paNa dUra rahela bhAsvara dravya jevuM che. jemake karka sakAtimA puSpakavara kapAImAM rahela mAnuSettara parvatanA pratyAsannavata jIva sUryanA biMbane na che. dhupa cha " lakkhe hi egavIsAe sAi rege hi pukkhara vrddhNmi| udaye pecchaMti narA, sUraM ukkosae divase " // 1 // zrI nandI sUtra Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TakA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. ___ucyate-na kevalAni zabdaprayoganiHsRtAni zabdadravyANi shRnnoti| yataH kevalAnivAsakAni, tathA-zabdayogyAni ca dravyANi sakalalokavyAptAni, atastadbhAvitAni vinA kevalAnAmasattvAt kevalAni na zrotuM zakyante / kiMtu tadbhAvitAni mizrANi vA zRNoti / amumartha pratibodhayitumAha-'bhAsA' iti / bhASyate iti bhASA: vAk / zabdarUpatayA nisRtA pudgaladravyasaMhatirityarthaH ! sA ca dvividhA-varNAtmikA __ zaMkA-manuSya karNa indriya dvArA spRSTa zabdako sunatA hai aisA jo kahanA hai usa viSayameM yaha prazna hai ki manuSya karNa indriyadvArA zabda prayoga karate samaya nikale hue eka mAtra zabda dravyoMko sunatA hai ? athavA inase jude tadbhAvita zabdoM ko ? athavA mizra zabdoMkoM sunatA hai? uttara-manuSya karNa indriya dvArA kevala zabda prayoga nisata zabda dravyoM ko nahIM sunatA hai, kyoM ki ve usa samaya vAsaka (saMskAraka.) hote haiN| tathA zabda yogya dravya sakala lokameM vyApta rahate haiM, isa liye tadbhAvita zabdoM ke vinA kevala zabda dravyoMkA karNa indriyadvArA sunanA asaMbhava hai, ataH tadbhAvita zabdoMkA athavA mizra zabdoMkA hI sunanA saMbhava hai, isa liye zrotA aise zabdoM ko hI sunatA hai, kevala zabda dravyoM ko nahIM / / 4 // yahI bAta sUtrakAra agalI gAthAse spaSTa karate haiM-'bhAsA samaseDhIo0' ityAdi / zabda rUpase pariNata ho kara nikale hue pudgala dravya samUhako bhASA kahate haiM / yaha bhASA varNasvarUpa zaMkA-manuSya kandriya dvArA spaSTa zabdane sAMbhaLe che ema je kaheluM che, te viSayamAM A prazna che ke-manuSya kaNendriya dvArA zabda prayoga karatI vakhate nikaLela eka mAtra zabda dravyone sAMbhaLe che athavA temanAthI judA tabhAvita zabdane? athavA mizra zabdane sAMbhaLe che? uttara-manuSya kandriya dvArA phakta zabda prayoga niruta zabda dravyone sAMbhaLatuM nathI, kAraNa ke teo te samaye vAsaka (saMskAraka) hoya che. tathA zabdogya dravya sakaLa lokamAM vyApta rahyA kare che, tethI taddabhAvita zabda vinA phakta zabda dravyonuM kaNendriya dvArA saMbhaLAvuM te asaMbhavita che, tethI tadubhAvita zabdonuM athavA mizra zabdonuM ja saMbhaLAvuM saMbhavita che, te kAraNe zrotA evAM zabdane ja sAMbhaLe che, phakta zabda dravyane ja nahIM jA e ja vAta sUtrakAra have pachInI gAthAmAM spaSTa kare che " bhAsA samaseDhIo0" tyAhi. zabdarUpe pariNata thaIne nikaLela pudgala dravyasamUhane bhASA kahe che. zrI nandI sUtra Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre avarNAtmikA c| tatra varNAtmikA lokavyavahArarUpA, avarNAtmikA ca bherIbhAGkArAdirUpA / tasyAH samAH zreNayaH-bhASAsamazreNayaH / iha zreNayaH kSetrapradeze pajanya ucyante / tAzca sarvasyaiva bhASamANasya SaTsu dikSu vidyante / yAsu zreNiSu niHsRtA satI bhASA prathamasamaya eva lokAntamanudhAvati, tA itaH gataH prApta:-bhASAsamazreNItaH bhASAsamazreNivyavasthita ityarthaH, yaM zabda-puruSAdisambandhinaM bheryAdisambandhinaM vA zRNoti jAnAti, yattacchabdayonityasambandhAt taM mizritaM zRNotiniHsRtazabda drvymaavitaa'paantraalsthshbddrvymityrthH| vizreNiM punaH ita iti yojyam / vizreNim itaH gataH prAptaH-vizreNivyavasthita ityarthaH / athavA-vizreNisthito vizreNirityucyate, pade'pi padAvayavaprayogadarzanAt , yathA-'bhImasenaH senaH, satyabhAmA bhAmA' iti| sa tu niyamAt parAghAte sati zabdaM zRNoti / ayaM bhAvaH yAni vAsitAni zabdadravyANi tAnyeva niHsRtazabdadravyAbhighAte sati zRNoti, na tu niHsRtAni kevalAni, teSAmanuzreNigamanAt pratighAtAbhAvAcceti // 5 // aura avarNa svarUpase do prakArakI hotI hai| jisa bhASAmeM lokavyavahAra calatA hai vaha varNAtmaka bhASA hai, tathA bherI AdikI dhvanirUpa bhASA avarNasvarUpa hai / bhASAko samazreNI kA tAtparya hai-bhASAke kSetrapradezameM samAna paMktikA honA / ye zreNiyAM bolanevAle vyaktiko chahoM dizAoM meM huA karatI haiN| inhoM meM se ho kara bhASA prathama samayameM hI lokake anta taka pahuMca jAtI hai, ataH bhASAkI samazreNimeM vyavasthita huA jaba kisI zabdako cAhe vaha puruSa Adi saMbaMdhI ho yA bherI Adi saMbaMdhI ho sunatA hai to vaha use mizrita hI sunatA hai| tathA jo vyakti bhASAkI samazreNI meM sthita nahIM hai kintu vizreNimeM sthita hai vaha niyamataH parAghAta hone para vAsita zabda dravyoMko hI sunatA hai, kevala e bhASA varNa svarUpa ane avarNasvarUpa e be prakAranI hoya che. je bhASAmAM lokavyavahAra cAle che te varNAtmaka bhASA che, tathA bherI AdinA dhvanirUpa bhASA avarNasvarUpa che. bhASAnI samazraNanuM tAtparya A che bhASAnA kSetrapradezamAM samAna paMktinuM hovuM. e zreNie belanAra vyaktinI chae dizAomAM thAya che. temanI aMdarathI bhASA prathama samayamAM ja lekanA anta sudhI pahoMcI jAya che, tethI bhASAnI samaNimAM rahela zrotA jyAre ke Izadane bhale te puruSa Adi saMbaMdhI hoya ke bherI Adi saMbaMdhI hoya-sAMbhaLe che tyAre te tene mizrita ja sAMbhaLe che. tathA je vyakti bhASAnI samazreNimAM rahela nathI paNa vizreNimAM rahela che, te niyamataH parAghAta thatA vAsita zabdadravyane ja sAMbhaLe che. phakta nivRta zabdane nahIM, kAraNa ke te zrI nandI sUtra Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-saMkSepato matijJAnaprarUpaNam. saMprati matijJAnaparyAyazabdAnAha-IhA0' ityAdi / Ihanam IhA-sadarthaparyAlocanam / apohH=nishcyH| vimarzaH vimarzanam-avAyAt pUrva IhAyAzcottaraH prAyaH 'ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA iha na ghaTante' iti saMpratyayaH, IhA'vAyamadhyavartI pratyaya ityarthaH / tathA-mArgaNA-anvayadharmAnveSaNarUpA / ca zabdaH samuccayArthaH / gaveSaNA-vyatirekadharmA''locanam / tathA-saMjJA-saMjJAnaM, vyaJjanAvagrahottarakAlabhAvI mativizeSa ityrthH| smRtiH smaraNaM-pUrvAnubhUtArthAlambanaH pratyayanisRta zabdoM ko nahIM, kAraNa ke ve zreNike anusAra gamana kara jAte haiM aura unameM pratighAtakA usa samaya abhAva rahatA hai // 5 // ____ aba matijJAnake paryAyavAcI zabdoM ko sUtrakAra batalAte haiM'IhA0' ityaadi| __ matijJAnake paryAyavAcI nau nAma isa prakAra haiM-IhA 1, apoha 2, vimarza 3, mArgaNA 4, gaveSaNA 5, saMjJA 6, smRti 7, mati 8, prajJA 9 / sadarthakA vicAra karanA isakA nAma IhA 1, usa vastukA nizcaya ho jAnA apoha 2, avAya ke pahile evaM IhAke bAda honevAle vicArake nAma vimarza 3, evaM anvaya dharmoM kA anveSaNa karanA mArgaNA hai 4 / vyatireka dharmoM kI AlocanA karanA isakA nAma gaveSaNA hai 5 / vyatranAvagrahake uttarakAlameM jo mativizeSa hotA hai vaha saMjJA hai 6 / pUrva meM anubhUta arthakA smaraNa karanA isakA nAma smRti hai / arthakA pariccheda ho jAne para bhI usa artha ke sUkSma dharmoM kA Alocana karanA zreNi pramANe gamana kare che. ane temanAmAM te samaye pratighAtane abhAva rahe che po ve bhatijJAnanA paryAyavAyI zo sUtrA2 matAve che-" IhA tyA bhatijJAnanA paryAyavAyI napa nAma mA prabhArI cha-(1) DA, (2) mapoDa, (3) vibhazaH, (4) bhAgA , (5)gaveSaNa, () saMjJA, (7) smRti, (8) bhati mana (6) prajJA. (1) sahana viyA2 42 tenu nAma 'IhA' (2) te paratunI nizcaya ya ya tanu nAma "apoha" (3) mAyanI paDeai bhane hAnI 5cho thanA2 vidyArnu nAma "vimarza' (4) bhane anyadhanu anveSaNa 42cuta "mArgaNA" cha. (4) vyati dhanI mAsoyanA 42vI tenu nAma "gaveSaNA" cha. (6) vyasanAlA uttara amAre mativizeSa. thAya chetenu nAma "saMjJA" cha. (7) pUrva manusavela artha sma261 42 tenuM nAma "smRti" che. (8) arthane pariccheda thaI gayA pachI paNa te arthanA sUphamadharmonuM Alecana karavuM zrI nandI sUtra Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 nandI sUtre vizeSaH / matiH-mananaM - kathaMcidarthaparicchede'pi sUkSmadharmAlocanarUpA buddhiH / tathA - prajJA = viziSTakSayopazamajanyA prabhUtavastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA saMvit / sarvamidamAbhinibodhikaM matijJAnamityarthaH / kathaMcit kiMcid bhedadarzane'pi tattvataH sarvaM matijJAnamevedamiti bhAvaH // 6 // tadetat AbhinibodhikajJAnaparokSam / tadetanmatijJAnaM varNitamiti zeSaH / / sU0 36 || saMprati sakala caraNakaraNakriyAdhArazrutajJAnasvarUpaM varNayati -- mUlam se kiM taM suyanANaparokkhaM ? suyanANaparokkhaM coda savihaM paNNattaM taM jahA - akkharasuyaM 1, aNakkharasuyaM 2, sapiNasuyaM 3, asaNNasuyaM 4, sammasuyaM 5, micchAsuyaM 6, sAiyaM 7, aNAiyaM 8, sapajjavasiyaM 9, apajjavasiya 10, gamiyaM 11, agamiyaM 12, aMgapavihaM 13, anaMgapavi 14 // sU0 37 // chAyA -atha kiM tacchrutajJAnaparokSam ? / zrutajJAnaparokSaM caturdazavidhaM prajJaptam / tad yathA - akSarazrutam 1, anakSarazrutam 2, saMjJizrutam 3, asaMjJizrutam 4, samyakU zrutam 5, mithyAzrutam 6, sAdikam 7, anAdikam 8, saparyavasitam 9, aparyavasitam 10, gamikam 11, agamikam 12, aGgamaviSTam 13, anaGgapraviSTam 14 / / sU0 37 / / mati 8 | tathA usa padArtha ke yathArtha prabhUta dharmoM kA vicAra karanA prajJA hai ? | ye saba matijJAnake hI paryAyavAcI zabda haiN| yadyapi inameM zAbdika bheda hai to bhI matijJAnarUpatA kI samAnatA hone se ye saba matijJAna svarUpa hI haiM / yaha Abhinibodhika jJAna parokSajJAna hai / isa taraha matijJAnakA varNana kiyA || sU0 36 // aba sakala caraNa karaNakriyA ke AdhArabhUta zrutajJAnakA varNana karate 'se kiM taM suyanANa parokkhaM0 ?' ityAdi / te "mati " che. (8) tathA te mahArthanA yathArtha prabhUta dharmAno vicAra rkhe| te "prajJA" che. me madhA bhatijJAnanAM 4 paryAyavAcI zabho che le hai temanAmAM zAbdika bheda che te paNa matijJAna rUpatAnI samAnatA hovAthI e khadhAM matijJAna svarUpa ja che. A AbhinibeAdhika jJAna parokSa jJAna che. A pramANe matijJAnanuM varNana karAyuM|| sU. 365 have sakaLa caraNa karaNa kriyAnA AdhArabhUta zrutajJAnanuM varNana kare che" se kiM taM suyanANa parokkha 0 1 " ityiAdi. zrI nandI sUtra Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 - - jJAnacandrikA TokA-zrutajJAnaparokSamedAH TIkA-' se kiM taM muyanANaparokkhaM ' iti / atha kiM tan zrutajJAnaparokSamiti ziSyapraznaH / uttaramAha-zrutajJAnaparokSaM zrutajJAnarUpaM parokSajJAnaM caturdazavidha prajJaptaM tIrthakaraiH prarUpitam / tad yathA-akSarazrutam 1, anakSarazrutam 2 ityaadi| eteSAM bhedAnAM svarUpamagre vakSyate / akSarazrutAnakSarazrutabhedadvaye saMjJizrAdInAM zeSabhedAnAmantarbhAve'pi pRthagupanyAso mandamatInAM ziSyANAmanugrahAyakRta iti ||muu037|| atha sUtrakAraH zrutajJAnasya caturdaza bhedAn varNayati mUlam-se kiM taM akkharasuyaM ? / akkharasuyaMtivihaM paNNattaM / taM jahA-sannakkharaM 1, vaMjaNakkharaM 2, laddhiakkharaM 3 / se kiM taM sannakkharaM ? sannakkharaM-akkharassa saMThANAgiI, se taM sannakkharaM / se kiM taM vaMjaNakkharaM ? / vaMjaNakkharaM-akkharassa vaMjaNAbhilAvo / se taM vaMjaNakkharaM / se kiM taM laddhiakkharaM 1 / laddhiakkharaM-akkharaladdhiyassa laddhi akkharaM samuppajjai / taM chavvihaM paNNattaM taM jahA-soiMdiyaladdhi-akkharaM, cakkhidiyaladdhi akkharaM, ghANidiyaladdhi akkharaM, rasaNiMdiyaladdhi-akkharaM, phAsiMdiyaladdhi akkharaM, noiMdiyaladdhi-akkharaM / se taM laddhiakkharaM, se taM akkharasuyaM / pUrvavarNita zrutajJAna ki jisakA parokSarUpase varNana kiyA gayA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara- zrutajJAna ki jisako parokSa kahA gayA hai vaha caudaha prakArakA kahA gayA hai / ve caudaha prakAra ye haiM-akSarazruta 1, anakSarazruta 2, saMjJozruta 6, asaMjJIzruta 4, ityAdi / sU0 37 // pUrva varNita zrutajJAna ke jenuM pakSarUpe varNana karAyuM che, tenuM zuM svarUpa che? uttara-zrutajJAna ke jene parokSa kahevAyuM che. te cauda prakAranuM che te cauda 542 2 // prabhA cha-(1) makSa2 zruta, (2) manakSa2 zruta, (3) sazIzruta, (4) masAzruta. tyAdi. // 37 // zrI nandI sUtra Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 440 nandIstra se kiM taM aNakkharasuyaM ? / aNakkharasuyaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahAgAhA-UsasiyaM nIsasiyaM, nicchuDhaM khAsiyaM ca chIyaM ca / nissiMghiyamaNusAraM, aNakkharaM cheliyAIyaM // 1 // se taMaNakkharasuyaM // sU0 38 // ___chAyA-atha kiM tadakSarazrutam ? / akSarazrutaM trividhaM prajJaptam / tad yathAsaMjJAkSaraM 1, vyaanAkSaraM 2, labdhyakSaraM 3 / atha kiM tat saMjJAkSaram ? / saMjJAkSaramakSarasya saMsthAnA''kRtiH / tadetat saMjJAkSaram / atha kiM tad vyaJjanAkSaram ? / vya janAkSaram-akSarasya vynyjnaabhilaapH| tadetat vyaJjanAkSaram / atha kiM talla. dhyakSaram ? / labdhyakSaram-akSaralabdhikarasya labdhyakSaraM samutpadyate / tat paividhaM prajJaptaM, tad yathA-zrotrendriyalabdhyakSaram 1, cakSurindriyalabdhyakSaram 2, ghrANendrilabdhyakSaram 3, rasanendriyalabdhyakSaram 4, sparzandriyalabdhyakSaram 5, noindriyalabdhyakSaram 6 / tadetallabdhyakSaram / tadetadakSarazrutam / atha kiM tadanakSarazrutam ? anakSarazrutamanekavidhaM prajJaptam / tad yathAgAthA-ucchvasitaM niHzvasitaM, niSThayUtaM kAsitaM ca kSutaM ca / nissivitamanusAraH, anakSaraM khelitAdikam // 1 // tadetadanakSarazrutam // sU0 38 // TIkA-' se kiM taM akkharasuyaM ' iti / atha kiM tad akSarazrutamiti / pUrvanirdiSTasyAkSarazrutasya kiM svarUpamityarthaH / uttaramAha-'akkharasuyaM tivihaM paNNattaM ' ityAdi / akSarazrutaM trividhaM prajJaptam / tad yathA-saMjJAkSaraM, vyaJjanAkSaraM, aba sUtrakAra zrutajJAnake caudaha bhedoMkA varNana karate haiM-' se ki taM akkhara suyaM0 ?' ityAdi / prazna-pUrvanirdiSTa akSarazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-pUrvanirdiSTa akSarazruta tIna prakArakA batalAyA gayA hai| usake tIna prakAra ye haiN| ve sUtrA2 zrutAnA yo menu varNana 42 cha-" se ki ta aksara suyaM ?" tyAdi prazna-pUrvanirdiSTa akSaradyutanuM zuM svarUpa che? uttara-pUrvanirdiSTa akSarazuta traNa prakAranuM batAvyuM che. te traNa prakAre zrI nandI sUtra Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-akSarazrutamedAH labdhyakSaraM ca / nanu akSarazrutamityasya kaH zabdArthaH ?, ucyate-na kSarati-na calatyanupayoge'pi na vinazyati--ityakSaraM-sAmAnyajJAnam / taddhi jIvasvabhAvatayA'nupayoge'pi tattvato na pracyavate / yadyapi matyAdikaM sarva jJAnamavizeSeNAkSaraM bhavati, tathApIha zrutajJAnasya prastAvAdakSaraM zrutajJAnameva draSTavyam / asya zrutajJAnarUpasya bhAvAkSarasya kAraNaM cAkArAdivarNandam , tato'kArAdivarNo'pyupacArAdakSaramucyate / tasmAt-akSaraM-jJAnarUpaM ca tacchrutam akSarazrutaM-bhAvazrutamityarthaH / tathA-akSaram= akArAdivarNarUpaM zrutam-akSarazrutaM, dravyazrutamityarthaH / akSarazrutamityanena dravyazrutaM, bhAvazrutamitidvayaM bodhyam / tatra dravyazrutasya dvau bhedau / saMjJAkSaraM, vyaanAkSaraM c| bhAvazrutaM ca labdhyakSararUpamiti bodhyam / / saMjJAkSarazruta 1, vyaJjanAkSarazruta 2, evaM labdhyakSarazruta 3 / akSara zabdakA kyA artha hai ? akSara zabdakA artha hai-sAmAnya jJAna / anupayoga avasthA meM bhI jo naSTa nahIM hotA hai vaha akSara hai, aisI akSarakI vyutpatti hai| jJAna sAmAnya jIvakA lakSaNa hai, ataH akSara zabdakA vAcyArtha sAmAnya jJAna hotA hai / yadyapi matijJAna Adi samasta vizeSa jJAna sAmAnyarUpa se akSara rUpa haiM to bhI yahAM zrutajJAnakA saMbaMdha cala rahA hai ataH "akSara" se zrutajJAna hI yahAM gRhIta huA hai anya jJAna nhiiN| isa zrutajJAnarUpa bhAvAkSarakA kAraNa akAra Adi varNasamUha hai, ataH akAra Adi varNa bhI upacArase akSararUpa mAna liye gaye haiM, isa liye jJAnarUpa jo zruta hai vaha akSarazruta-bhAvazruta hai| aura isa bhAvazrutakA kAraNa honese akArAdi akSara dravyazruta haiN| akSarazrutapadase dravyazruta aura bhAvazruta ina nIya pramANe cha--(1) saMjJAkSara zruta, (2) vyaJjanAkSara zruta, mana (3) labdhyakSara zrata akSara zabdane zuM artha che ? akSara zabdano artha "sAmAnya jJAna" che. anupaga avasthAmAM paNa je nAza pAmatuM nathI te akSara che, evI akSaranI vyutpatti che. jJAna sAmAnya jIvanuM lakSaNa che, tethI akSara zabdane vAcArya sAmAnyajJAna thAya che. jo ke matijJAna Adi samasta vizeSajJAna sAmAnyarUpe akSararUpa che, te paNa ahIM zrutajJAnane viSaya cAlI rahyo che, tethI "akSara" vaDe ahIM zrutajJAna ja grahaNa karAyuM che, bIjuM jJAna nahIM. A zrutajJAnarUpa bhAvAkSaranuM kAraNa AkAra Adi varNa samUha che, tethI AkAra Adi varNa paNa aupacArika rIte akSararUpa mAnI levAmAM AvyA che, te kAraNe jJAnarUpa je mRta che te akSaradhRta-bhAvakRta che. ane A bhAvakRtanuM kAraNa hovAthI akArAdi akSara dravyakRta che. akSarakRta padathI dravyakRta ane bhAvakRta e bane grahaNa karAyA na0 56 zrI nandI sUtra Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 nandIstre __ atha kiM tat saMjJAkSaram ? iti ziSyapraznaH ? / uttaramAha-'sanakkharaM0' ityaadi| saMjJAkSaram - akSarasya = akArAdevarNasya saMsthAnA''kRtiH-ayamarthaHsaMjJAnam-avabodhaH-saMjJA, athavA-saMjJAyate'nayeti saMjJA, tatkAraNam-akSaraM saMjJAkSaram / saMjJAyAzva-kAraNamAkRtivizeSaH, AkRtivizeSa eva nAmnaH kAraNAd vyavaharaNAcca / tato'kSarasya paTTikAdau likhitasya saMsthAnAkRtiH saMjJA'kSaramucyate / taJca brAhmayAdilipibhedato'nekaprakAram / tacca samavAyAGgasUtre'STAdaze samavAye draSTavyam / tadetat saMjJAkSaraM varNitam / / donoM kA grahaNa huA hai, inameM dravyazrutake saMjJAkSara evaM vyaJjanAkSara, ye do bheda haiM / tathA bhAvazrutakA labdhyAkSararUpa eka bheda hai, kAraNa-bhAvazrata labdhyakSararUpa hotA hai| phira ziSya pUchatA hai-pUrvanirdiSTa saMjJAkSarakA kyA svarUpa hai ? uttara-akAra Adi varNakA jo saMsthAnA kRti-racanA vizeSa hai vaha saMjJAkSara hai| saMjJA zabdakA artha-avabodha-jJAna hai, athavA jisake dvArA padArthakA bhAna hotA hai vaha saMjJA hai, isakA jo kAraNa hai vaha saMjJAkSara hai| saMjJAkA kAraNa AkRti vizeSa hotA hai / AkRti vizeSa meM hI to nAma kiyA jAtA hai, aura vyavahAra meM bhI use hI kAmameM liyA jAtA hai, isaliye paTTikA AdimeM likhita akSara kI jo saMsthAnAkRti hai vaha saMjJA. kSara hai, aisA isakA phalitArtha hotA hai / yaha saMjJAkSara brAhmI Adi lipi ke bhedase aThAraha prakArakA batalAyA gayA hai| yaha bAta samavAyAGga sUtra meM aThArahaveM samavAyameM kahI gaI hai, ataH jijJAsuoM ko vahAM dekha lenA che, temanAmAM dravyazratanA saMjJAkSara ane vyaMjanAkSara e be bheda che, tathA bhAvazratane ladhyakSara rUpa eka bheda che. kAraNa ke bhAvakRta ladhyakSara rUpa hoya che. vaLI ziSya pUche che-pUrvanirdiSTa saMjJAkSaranuM zuM svarUpa che? uttara-akAra Adi varNanI je saMsthAkRti-racanA vizeSa che te saMjJAkSara che. saMjJA zabdano artha--avabodha-jJAna che athavA jenA dvArA padArthanuM bhAna thAya che te saMjJA che. tenuM ja kAraNa che te saMjJAkSara che. saMjJAnuM kAraNa AkRti vizeSa hoya che. AkRtivizeSamAM ja te nAma karAya che, ane vyavahAramAM paNa tene ja kAmamAM levAya che. te kAraNe pATI AdimAM lakhela akSaranI je saMsthAnAkRti che te saMjJAkSara che. e tene phalitArtha thAya che. A saMjJAkSara brAhmI Adi lipinA bhedathI aneka prakArane batAvyo che. A vAta samavAyAMga sUtranA aDhAramA adhyayanamAM kahI che, tethI jijJAsuoe tyAM joI levI. zrI nandI sUtra Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vyaJjanAkSaranirUpaNam. atha kiM tat vyaJjanAkSaram ? iti ziSya praznaH / uttaramAha ' vaMjaNakkharaM0' ityAdi / vyaJjanAkSaram-akSarasya vyaJjanAbhilApa iti / vyajyate-prakAzyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjanam-uccAryamANamakArAdikaM varNajAtam , tasya vivakSitArthA'bhivyaJjakatvAt / vyaJjanaM ca tadakSaraM ceti vyaJjanAkSaram / amumarthamAzrityAha 'vaMjaNakkharaM akkharassa vaMjaNAbhilAvo' iti / vyaJjanAkSaramakSarasya vyaJjanAbhilApaH / akSarasya-akArAdervarNasamUhasya, vyaJjanAbhilApaH-vyaJjanena-vyaJjakatvena, abhilApaH=uccAraNam / arthavyaJjakatvenocAryamANamakArAdivarNajAtamityarthaH / iha prasaGgavazAd vyaJjanAkSarasya bhedAH pradazyante - arthAbhivyaJjakaM tad vyaJjanAkSaraM dvividham-yathArthaniyatam , ayathArthaniyataM c| tatra-yathArthaniyatam-anvarthayuktam / yathA-kSapayatIti kSapaNaH-muniH, tapasA kamacAhiye / isa prakAra yaha saMjJAkSara hai ? / prazna-vyaJjanAkSara kyA hai ? uttara-dIpakake dvArA jisa tarahase ghaTa prakAzita kiyA jAtA hai, usI prakAra jisake dvArA arthakA prakAzana hotA hai vaha vyaJjanAkSara hai| isa taraha uccAryamANa akAra Adi samUha kA nAma vyaJjanAkSara kahA gayA hai, kyoM ki isIke dvArA hI vivakSita arthakA bodha huA karatA hai / vyaJjanAkSara zruta yathArthaniyata 1 aura aya. thArthaniyata 2 ke bhedase do prakArakA hai / sArthaka nAmasaMpanna jo akSarahotA hai usakA nAma yathArthaniyata hai jaise kSapaNa zabda / yaha zabda "kSapayatIti kSapaNaH" jo karmoM ko naSTa kare vaha kSapaNa-muni kahalAtA hai, isa sArthaka nAma vAlA hai, isaliye isa zabda ko apane artha ke sAtha niyata mAnA gayA hai| isI taraha tapana-sUrya Adi zabda bhI isI taraha ke A prakAranuM A saMjJAkSara che (1). prazna--vyAkSa2 zu cha ? uttara--2 zate hI 43 pAne prozita karAya che e ja rIte jenA dvArA artha prakAzita thAya che, te vyaMjanAkSara che. A rIte uccAryamANa akAra Adi samUhanuM nAma vyaMjanAkSara kahela che, kAraNa ke tenA dvArA ja vivakSata arthane baMdha thAya che. vyaMjanAkSarakRtanA be bheda che-(1) yathArtha niyata, ane (2) ayathArtha-niyata. sArthaka nAma saMpanna je akSara hoya cha, tenu nAma yathArtha niyata cha. 2ma kSa5 za6. An v4 "kSapayatIti kSapaNaH" 2 bhAnA kSaya 42 te kSaNa-muni 4vAya che. se sAtha nAmavANA che, te kAraNe e zabdane pitAnA arthanI sAthe niyata mAnela che. eja rIte tapana Adi zabdane paNa eja prakAranA jANavA. ayathArthaniyata te che ke je sArthaka zrI nandI sUtra Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre kSapakatvAt / tapatIti tapanA sUryaH-ityAdi / ayathArthaniyataM yathA-indraM na gopAyatina pAlayati, tathApIndra-gopakaH kITavizeSaH / na palamaznAti-na mAMsaM bhakSati tathApi palAzaH ityAdi / ___ athavA-tad vyaJjanAkSaraM dvividham-ekaparyAyam , anekaparyAyaM ca / ekaH paryAyo'bhidheyo yasya tadekaparyAyam / yathA - alokaH, sthaNDilam-ityAdi / alokazabdena hi alokAkAzalakSaNa eka eva paryAyo'bhidhIyate / sthaNDilazabdena ca sthaNDilarUpa eka eva pryaayH| aneke paryAyA abhidheyA yasya tadaneka. paryAyam / yathA-loka iti / jagat , bhuvanam , saMsAraH, ityaneke paryAyA lokazabdasya santi / jAnanA cAhiye / ayathArthaniyata vaha hai jo sArthaka nAmavAlA nahIM haijaise-indragopaka zabda / indragopaka kITavizeSa kA nAma hai| yaha zabda apane artha se saMpanna nahIM hai, kAraNa vaha indra kI rakSA thor3e hI karatA hai / kevala isakA nAma hI nAma hai / aise arthazUnya zabda ayathArthaniyata mAne gaye haiN| isI taraha palAza Adi zabda bhI isI zreNI ke jAnanA cAhiye, kAraNa pala-mAMsa ko jo khAtA hai usakA nAma palAza hotA hai, parantu palAza-DhAMka mAMsa ko khAne ke kAraNa palAza nahIM kahA gayA hai kintu vaha to usakA nAma hI nAma hai| athavA-dUsarI taraha se bhI vyaMjanAkSara do prakAra kA batalAkA gayA hai-eka paryAya jisakA abhidheya-nAma hotA hai vaha eka paryAya vAlA vyaMjanAkSara hai aura aneka paryAya jisakA abhidheya nAma hote haiM vaha aneka paryAyavAlA vyaMjanAkSara hai| eka paryAyavAlA vyaMjanAkSara aloka sthaNDila Adi zabda haiM, kyoM ki aloka zabda kA abhidhey-vaacynAmavALuM nathI. jemake Indragopaka zabda. Indragopaka khAsa prakAranuM jatu che. te zabda pitAnA arthathI saMpanna nathI, kAraNa te IndranI rakSA thaDI ja kare che ! phakta tenuM nAma ja e prakAranuM che. AvA atha zUnya zabda ayathArthaniyata manAya che. eja rIte palAza Adi zabda paNa eja prakAranA jANavA, kAraNa ke pala mAMsane je khAya che tenuM nAma palAza che, paNa palAza-khAkharAne mAMsa khAvAne kAraNe palAza kahetA nathI, paNa e to phakata tenuM nAma ja che. athavA bIjI rIte paNa vyaMjanAkSara be prakAranA batAvyA che-jenuM abhiya-nAma eka paryAya hoya che te eka paryAyavALuM vyaMjanAkSara che ane jenuM abhidheya-nAma aneka paryAya hoya che te aneka paryAyavALuM vyaMjanAkSara che. eka paryAyavALuM vyaMjanAkSara aleka spaMDila Adi zabda che. kAraNa ke aleka zabdanuM abhidheya-vAgya zrI nandI sUtra Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - vyaJjanAkSaranirUpaNam. 445 evameva ekAkSarAne kAkSabhedena vyaJjanAkSaraM dvividham / tatraikAkSaraM - dhIH zrIrityAdi / anekAkSaraM - vINA, latA, mAlA, ityAdi / athavA - saMskRtaprAkRtabhASAbhedena dvividham / yathA - vRkSaH, rukkho - iti / tathA - nAnAdezAnAzritya tad vyaJjanAkSaramanekavidham / yathA- mAgadhAnAm - odanaH 'cAvala' iti bhASA prasiddhaH, arti 'kUra : '. drAviDAnAM 'cauraH', AndhrANAm- 'iDAku ' - riti nAma prasiddham / kevala eka alokAkAzarUpa paryAya hI hai| isI taraha sthaNDila zabda kA abhidheya eka sthaNDilarUpa paryAya hI hai / " , " loka " yaha vyaMjanAkSara aneka paryAyavAlA hai, kyoM ki isake jagata, bhuvana, saMsAra Adi aneka abhidheya-nAma hote haiN| ekAkSara, anekAkSara, isa taraha se bhI vyaMjanAkSara do prakAra kA batalAyA gayA hai / jisameM kevala eka hI akSara hotA hai vaha ekAkSara vyaMjanAkSara hai - jaise- dhI, (buddhi) zrI Adi akSara / aneka akSara jisameM hote haiM vaha anekAkSara vyaMjanAkSara hai, jaise- vINA, latA, mAlA Adi zabda / athavA saMskRta evaM prAkRta Adi ke bheda se bhI yaha vyaMjanAkSara do prakAra kA mAnA gayA hai - ' vRkSa' zabda saMskRta aura 'rukkha ' zabda prAkRta hai / athavA nAnA dezoM kI apekSA vyaMjanAkSara aneka prakAra kA bhI batalAyA gayA hai - jaise-magadhadeza meM cAvaloM ko 'odana' kahate haiM, lATadeza meM 'krUra' kahate haiM, drAviDadeza meM 'caura' kahate haiM aura AMdhradeza meM 'iku' kahate haiM / , kevaLa eka alAkAkAza rUpa paryAya ja che. eja rIte sthajhila zabdanuM abhidhyeya eka sthaDilarUpa paryAya ja che. " " A vyaMjanAkSara aneka paryAyavALA che. kAraNa ke tenA jagata, bhuvana, saMsAra Adi aneka abhidheya thAya che. ekAkSara, anekAkSara, A rIte paNa vyaMjanAkSara be prakAranu khatAvyu` che. jemAM phakata eka ja akSara hAya che te ekAkSara vyaMjanAkSara che jemake-dhI, zrI Adi akSara. jemAM aneka akSara heAya che te anekAkSara vyaMjanAkSara che; jemake vidyA, satI, bhASA, mAhi zabda. "" athavA saMskRta ane prAkRta AdinA bhedathI paNa e vyajanakSara e prahAra bhanAya che." vRkSa zabda saMskRta bhane "rukkha" zabda prAhRta che, athavA vividha dezonI apekSAe vyaMjanAkSara aneka prakAranuM paNa khatAvyu che iibhaDe bhagadha dezabhAM thomAne 'odana' he che, vATamAM "kUra" ahe che. drAviDa dezamAM "cauMra" he che bhane dezamAM "iDAku " he che. zrI nandI sUtra Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 nandIsUtre tathA-vyaJjanAkSaraM svAbhidheyAd bhinnamabhinaM c| tatra tAdAtmyAbhAvAd bhinnam / tathAhi-kSurazabdoccAraNe, agnizabdoccAraNe modakazabdoccAraNe ca yathAkramaM vadato mukhasya, zRNvataH zravaNasya na chedo, nApi dAho, nApi pUraNaM bhavati, ato jJAyatesvAbhidheyAdbhinnaH zabdaH / anyathA-tAdAtmyasadbhAve kSurAdayo'pi tatra santIti mukhasya zravaNasya ca chedaadiprsnggH| abhinnatvaM sambaddhatvam / yaH khalu sambaddhaH sa loke'pyabhinna ityucyate / yathA-yasya yena sahAzanapAnaM sambaddhaM, sa tadabhinna icyucyate 'ayamasmAkamabhinnaH' ___ vyaMjanAkSara apane abhidheya se kathaMcit bhinna bhI hai aura kathaMcit abhinna bhI hai| bhinna isaliye hai ki zabda aura usake artha kA tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai| yadi tAdAtmya saMbaMdha hotA to kSura zabda ke uccAraNa karane para mukha kaTa jAnA cAhiye, aura sunane vAle ke kAna bhI kaTa jAnA cAhiye / isI taraha agni zabda ke uccAraNa karane para uccAraNa kartA ke mukha meM dAha, aura sunane vAle ke kAnoM meM jalana paidA ho jAnI cAhiye. modaka zabda ke bolane para mukha kA bharanA aura sunane vAle ke kAnoM kA bharanA ho jAnA cAhiye, parantu aisA hotA nahIM hai, ataH mAlUma hotA hai ki zabdakA aura usake arthakA tAdAtmya saMbaMdha nahIM hai, kintu zabda aura usake artha meM paraspara bhinnatA hai| abhinna kA tAtparya hai apane artha ko batalAnA-bodha karAnA / apane artha ke sAtha zabda kA sambaddha honA / loka meM bhI jisakA jisake vyaMjanAkSara pitAne vaccethI kaMIka bhinna paNa che ane kaMIka abhinna paNa che. bhinna eTalA mATe che ke zabda ane tenA arthane tAdRzya saMbaMdha nathI. je tAdazya saMbaMdha heta te bhura zabdanuM uccAraNa karatAM ja meTuM kapAI javuM joIe ane sAMbhaLanAranA kAna paNa phATI javA joIe. eja rIte agni zabda bolatA ja belanAranAM mukhamAM. baLatarA ane zrotAnA kAnamAM paNa dAha pedA thavA joIe. lADu" zabda bolatA ja bolanAranuM meTuM bharAI javuM joIe, ane zrotAnA kAna bharAI javA joIe, paNa evuM thatuM nathI, tethI ema lAge che ke zabdane ane tenA arthane tAdRzya saMbaMdha nathI, paNa zabda ane tenA arthamAM anya bhinnatA che. abhinuM tAtparya che pitAnA arthane darzAva-baMdha karAva-potAnA arthanI sAthe zabdane saMbaMdha che. lekamAM paNa jene jenI sAthe khAvA zrI nandI sUtra Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dhyAnAkSaranirUpaNam. 447 modakazabde uccArite modakaviSaya eva pratyayo bhavati / modakarUpArthAdbhinnatve 'sambaddhatve ca sati, tatra niyamena modakarUpArthasya pratyayo na syAt / sambandhAbhAvato niyAmakAbhAvenAnyatrApi modakArtha pratyayasya prasaGga Apadyeta / tasmAd jJAyate -arthAdabhinnaH zabda iti / arthena saha vAcyavAcakabhAvasambandhaH zabdasyeti / sAtha khAnA pInA sambaddha rahatA hai vaha usase abhinna mAnA jAtA hai| jaba uccAraNa kartAmodaka Adi zabdoM kA uccAraNa karatA hai to sunane vAle ko saMketa ke vazase modakarUpa artha kA hI bodha hotA hai anya artha kA nahIM / yadi modakarUpa artha se modaka (laDDU)zabda sarvathA bhinna tathA asaMbaddha mAnA jAve to modaka zabda se modakarUpa artha kI niyamataH pratIti nahIM ho sakatI hai / jaba modakarUpa artha ke sAtha modaka zabda sambaddha hI nahIM hogA to phira saMbaMdha ke abhAva se modaka zabda dvArA anya padArtha kA bhI bodha hone lgegaa| isa taraha niyAmaka ke abhAva meM zabda svAbhidheya kA pratyAyaka-bodhaka nahIM ho sakane ke kAraNa haraeka padArtha kA pratyAyaka-bodhaka ho jAvegA taba vivakSita artha kI pratIti usase kaise ho skegii| parantu vyavahAra meM aisA nahIM hotA hai / vivakSita zabda se viva. kSita artha kI pratIti hotI hai, ataH yaha mAnanA cAhiye ki zabda se artha kathaMcit abhinna bhI hai| isa abhinnatA meM hI zabda aura artha kA vAcya vAcaka saMbaMdha siddha hotA hai| zabda aura artha kA yaha sambandha hI ina donoM kI abhinnatA kA kathaMcit prakhyAyaka-bodhaka mAnA gayA hai| pIvAno saMbaMdha hoya che, te tenAthI abhinna manAya che. jyAre belanAra modaka Adi zabdanuM uccAraNa kare che tyAre sAMbhaLanArane saMketane kAraNe modakarUpa arthane ja baMdha thAya che, bIjA arthane nahIM. je medakarUpa arthathI medaka zabda taddana bhinna tathA asaMbaddha mAnavAmAM Ave te medaka zabdathI mAdakarUpa arthanI niyamatA pratIti thaI zakatI nathI. je modakarUpa artha sAthe modaka zabda saMbaddha ja na hoya te pachI saMbaMdhane abhAve modaka zabda dvArA bIjA padArthane paNa baMdha thavA lAgaze. A rIte niyAmakane abhAve zabda svAbhi dheyanuM pratyA yaka-bedhaka nahIM thaI zakavAne kAraNe dareka padArthanuM bedhaka thaI jaze tyAre tenAthI vivakSita arthanI pratIti kevI rIte thaI zakaze? paNa vyavahAramAM evuM thatuM nathI. vivakSita zabdathI vivakSita arthanI pratIti thAya che, tethI e mAnavuM joIe ke zabdathI artha kayAreka abhinna paNa hoya che. A abhinnatAmAM ja zabda ane arthane vAcyavAcaka saMbaMdha siddha thAya che. zabda ane ane A saMbaMdha ja e bannenI abhinnatAne kyAreka bedhaka manAya che. zrI nandI sUtra Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre tathA-vyaJjanAkSarasyaikaikasya dvividhAH paryAyA bhavanti / yathA-svaparyAyAH, prpryaayaashc| tatthaM svaparyAyAavarNasya bhavanti, avarNavidhA-hasvo dIrghaH plutazca / punarekaikastridhA-udAtto'nudAttaH svaritazca / punarekaiko dvidhA-anunAsiko niranunAsikazca / evamaSTAdazaprakAro'varNaH / tathA ye ekaikAkSarasaMyogato'kSarasaMyogata evaM yAvantaH saMyogA ghaTante, tAvatsaMyogavazato ye'vasthAvizeSAH, ye ca tattadarthAbhidhAyakatvasvabhAvAste'pi tasya svaparyAyAH / ye tu tatrAsantaste prpryaayaaH| evamivarNAdInAmapi svaparyAyAH prpryaayaaHvktvyaaH| ye'pi paraparyAyAste'pi tasyeti vyapadizyante, vyavacchedyatayA teSAM tadvizeSakatvAd / yathA'yaM me zatruriti / / tathA-eka eka vyaJjanAkSarakI do 2 prakArako paryAyeM hotI haiN| inakA nAma svaparyAya aura paraparyAya hai| arthAt svaparyAya aura paraparyAya ke bhedase ye paryAyeM do prakArakI hotI haiM / jaise-akAra yaha akSara isva dIrgha aura pluta ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai, tathA isva dIrgha aura pluta ye bhI pratyeka udAtta, anudAtta aura svarita ke bheda se tIna tIna prakArake batalAye gaye haiM, aise ye nau bheda hue / ye bhI sAnunAsika aura niranunAsikake bheda se do do prakArake honese avarNa aThAraha (18) prakArakA ho jAtA hai| ye svaparyAya haiM / isI taraha eka eka akSarake saMyoga se jitane saMyoga akSaroMke niSpanna hote haiM tathA ina saMyogoM ke vaza se jo akSaroMkI avasthAe~ hotI haiM, tathA ina avasthAoM meM ve ve zabda jo apane 2 tattadarthake abhidhAyaka svabhAvavAle hote haiM ye saba bhI vyaJjanAkSarakI svaparyAya haiM / jo paryAyeM inameM nahIM haiM ve saba para paryAyeM haiN| isI prakAra ivarNa Adi vyaJjanAkSaroM meM bhI svaparyAya aura paraparyAya tathA eka eka vyaMjanAkSaranI be be prakAranI paryAye thAya che. temanuM nAma svaparyAya ane paraparyAya che. eTale ke svaparyAya ane paraparyAyanA bhedathI e paryAye be prakAranI hoya che. jemake-akAra A akSara husva, dIrdha ane DutanA bhedathI traNa prakArane kahela che, tathA hRsva, dIrgha, ane huta, e paNa pratyeka udAtta, anudAtta ane svaritanA bhedathI traNa traNa prakAranA batAvyA che. ema A nava bheda thayA. e paNa sAnunAsika, ane niranunAsikanA bhedathI be be prakAranA hovAthI avarNa aDhAra prakArane thAya che. e ja rIte eka eka akSaranA saMgathI akSaranA jeTalA saMga prApta thAya che, tathA e saMgane kAraNe akSaranI je avasthAo thAya che, tathA te avasthAomAM te te zabda je pitApitAnA te te arthanA abhidhAyaka svabhAvavALA hoya che, e saghaLI paNa vyaMjanAkSaranI svaparyAya che. je paryAye temanAmAM nathI te zrI nandI sUtra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dhyAnAkSaranirUpaNam. te svaparyAyAH paraparyAzca ekaike dvidhA bhavanti / tad yathA-sambaddhAH asNbddhaashc| ye akArasya svaparyAyAste tatrAstitvena sambaddhA bhavanti / nAstitvena punasta eva sarve'pyasambaddhAH / tatra teSAM nAstitvAbhAvAt / evamevAsantaH paraparyAyA api nAstitvena sambaddhA bhavanti / te ca paraparyAyA astitvenAsambaddhAH, teSAmastitvasya tatrAbhAvAt / yathA-ghaTazabde dhakAraTakArAkArA ye paryAyAsta ete tatrAstitvena sambaddhA jAna lenA cAhiye / ye jo paraparyAyeM haiM ve usa vyaJjanAkSarakI hI svaparyAyakI taraha paryAyeM haiM / arthAt-jisa prakAra svaparyAyeM vyaJjanAkSarakI nija paryAyeM kahI gaI haiM, usI prakAra paraparyAyeM bhI usa vyaJjanAkSara kI mAnI jAtI haiM, kyoM ki ve vahAM vyavacchedya haiM aura isI liye usa vivakSita akArAdi akSarakI ve vizeSaka hotI haiM, jaise-kahA jAtA hai ki'yaha merA zatru hai|' svaparyAya aura paraparyAya ye donoM do 2 prakArakI batalAI gaI hai eka saMbaddha aura dUsarI asaMbaddha / vivakSita zabdakI jo svaparyAye huA karatI haiM ve vahAM astitva dharmase saMbaMdhita rahA karatI haiM, aura jo paraparyAyeM huA karatI haiM ve vahAM nAstitva dharmase saMbaMdhita rahA karatI haiN| svaparyAyeM nAstitva dharma se saMbaMdhita nahIM hotI haiM, kyoM ki vastu kI svaparyAyeM vastu meM astitva dharma se saMbaMdhita aura nAstitva dharma se asaMbaMdhita mAnI gaI haiN| isI taraha para paryAyeM vastu meM nAstitva dharma badhI paraparyA che. e ja prakAre iva Adi vyaMjanAkSaromAM paNa svaparyAya ane paraparyAya samajI levI joIe. e je paraparyA che te te vyaMjanAkSaranI ja svaparyAyanA jevI paryAye che. eTale ke jema svaparyAye vyaMjanAkSaranI potAnI paryAye kahevAmAM AvI che tema para paryAye paNa te vyaMjanAkSanI mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke teo tyAM vyavachedya che ane tethI te vivakSita akArAdi akSaranI teo vizeSaka hoya che, jemake "A mAre zatru che" ema kahevAmAM Ave che. svaparyAya ane paraparyAya e banne be be prakAranI batAvI che. eka saMbaddha ane bIjI asaMbaddha. vivakSita zabdanI je paryAye thayA kare che teo tyAM astitvadharmathI saMbaMdhita rahyA kare che, ane je paraparyAye hoya che teo tyAM nAstitvadharma thI saMbaMdhita rahyA kare che. svaparyAye nAstitvadharmathI saMbaMdhita hetI nathI, kAraNa ke vastunI svaparyAye vastumAM astitvadharmathI saMbaMdhita ane nAstitvadharmathI asaMbaMdhita mAnavAmAM AvI che. e ja pramANe paraparyA vastumAM nAstitvadharmathI saMbaMdhita ane astitvadharmathI asaMbaMdhita batAvavAmAM na0 57 zrI nandI sUtra Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 nandImatre bhavanti, teSAM tatra vidyamAnatvAt / ta eva ghakAraTakArAkAraparyAyA rathazabdAdiSu astitvenA'sambaddhA bhavanti, teSAM tatrAbhAvAt / tadevaM svaparyAyA astitvena tatra sambaddhA anyatra cA'sambaddhA bhavanti / ta eva svaparyAyA nAstitvena tatrAsambaddhAH, anyatra tu sambaddhA bhavanti / tathA-ye rathazabdasya svaparyAyAste tatrAstitvena sambaddhAH, teSAM tatra vidyamAnatvAt / ghaTazabde tvasambaddhAH, teSAM tatrAsattvAt / ta eva ca rathazabde nAstitvenAsambaddhAH, ghaTazabde tu sambaddhA iti tadetad anAkSaraM varNitamiti shessH| se saMbaMdhita aura astitva dharma se asaMbaMdhita kahI gaI haiN| jaise-ghaTa zabda meM "gha, Ta, a" rUpa arthAt-ghakAra, TakAra, akArarUpa jo paryAyeM haiM, ye vahAM (ghaTa meM) astitva dharma se saMbaMdha rakhane vAlI haiM, kyoM ki inakI yahAM vidyamAnatA hai / tathA ratha Adi zabdoM meM inakI vidyamAnatA nahIM hone ke kAraNa ye vahAM ratha Adi meM astitva dharma se asaMbaMdhita haiM / isa taraha svaparyAya vahAM (ghaTa zabda meM ) astitva se saMbaddha hai aura anyatra ratha Adi meM astitva se vaha saMbaddha nahIM hai, tathA yahI svaparyAya nAstitva se vahAM asaMbaddha hai, aura astitva se saMbaddha hai| isI taraha ratha Adi zabdoM kI jo svaparyAyeM haiM ve vahAM astitva dharma se susaMbaMdhita haiM, kAraNa unakI hI vahAM vidyamAnatA hai, ghaTa zabda meM inakI vidyamAnatA nahIM hone se ye vahAM asaMbaMdhita haiN| ratha zabda meM ye nAstitva dharma se asaMbaddha isa liye mAnI gaI haiM ki vahAM unakI (ra, tha, a) kI vidyamAnatA hai aura ghaTa zabda meM nAstitva dharmase saMbaMdhita isaliye mAveza cha. ma ghaTa' zamAM "gha, Ta, a," 35 42, 12, akAra rUpa je paryA che teo tyAM (ghaTamAM) astitvadharmathI saMbaMdha rAkhanArI che, kAraNa ke temanI tyAM hAjarI che. tathA "ratha" AdimAM temanI vidyamAna (81) nAvAne 42Ne tasA tyAM ( 22 mahimA) mstitvadharmathI asaMbadhita che. A rIte svapiya tyAM (ghaTa zabdamAM) astitvathI saMbaddha che ane anyatra (ratha AdimAM) astitvathI te saMbaddha nathI, tathA eja svaparyAya nAstitvathI tyAM asaMbaddha che ane astitvathI saMbaddha che. eja pramANe ratha Adi zabdonI je svaparyA che teo tyAM astitvadharmathI susaMbadhita che, kAraNa ke temanI ja tyAM vidyamAnatA che, "ghaTa" zabdamAM temanI vidyamAnatA na hovAthI teo tyAM asaMbaMdhita che. "ratha" zabdamAM teo nAstitvadharmathI 22 te pAraNe mAnI cha tyo tamanI (ra, tha, a) vidyamAnatA che ane ghaTa zabdamAM nAstitvadharmathI saMbaMdhita te kAraNe mAnelI zrI nandI sUtra Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - labdhyakSara nirUpaNam. 451 ziSyaH pRcchati - ' se ki ta 0 ' ityAdi / atha kiM tad labdhyakSaramiti / uttaramAha - 'laddhiakkharaM 0 ' ityAdi / labdhyakSaram - labdhiH - upayogarUpA, sA ceha prastutvAt zabdArthaparyAlocanAnusAriNI gRhyate / labdhirUpamakSaraM labdhyakSaraM bhAvazrutamityarthaH, akSaralabdhikasya - akSare akSaroccAraNe akSarAvabodhe vA labdhiH = upayogo yasya so'kSaralabdhikastasya-akArAdyakSarAnugatazrutalabdhisamanvitasyetyarthaH, labdhyakSaraM = bhAvazrutaM samutpadyate - zabdAdigrahaNa samanantaramindriyamano nimittaM zabdArthaparyAlocanAnusAri ' zAGkho'yam' ityAdyakSarAnugataM vijJAnamupajAyate ityarthaH / mAnI gaI hai ki vahAM unakI (ra, tha, a, kI ) avidyamAnatA hai| isa taraha svaparyAya aura paraparyAya, ye donoM prakArakI paryAyeM apane vyaMjanAkSaroMmeM saMbaddha aura asaMbaddha bhedavAlI siddha ho jAtI haiM / isa prakAra yahAM taka vyaMjanAkSarakA varNana huA // ziSya labdhyakSara ke viSayameM pUchatA hai-' se ki taM laddhi-akkharaM0 ' ityAdi / labdhyakSarakA kyA svarUpa hai ? uttara - labdhi nAma hai upayogakA, yaha upayoga, zabda aura arthakA jo paryAlocanarUpa vyApAra hotA hai usakA svarUpa yahAM grahaNa kiyA gayA hai / isa taraha labdhirUpa jo akSara hai vaha labdhyakSara hai, aura yaha bhAvazrutarUpa hai| akSaralabdhika- arthAt akSara ke uccAraNa karane meM athavA akSara ke avabodha karanemeM upayogayuktavyaktiko yaha bhAvazruta utpanna hotA hai / AkArAdi akSarAnugatazrutalabdhi samanvita prANIko zabdAdi grahaNake bAda indriya aura mana nimiche tyAM temanI (ra, tha, anI ) avidyamAnatA che. A rIte straparyAya ane paraparyAya, e banne prakAranI paryAyA pAtapeAtAnA vyaMjanAkSamAM saMbaddha ane asamRddha bheDhavALI siddha thAya che. A prakAre ahI sudhI vyaMjanAkSaranu varNana thayuM. ziSya samdhyakSaranA viSayabhAM pUche che - " se kiM taM laddhiakakharaM 0 " dhatyAdi landhyakSaranuM zuM svarUpa che ? uttara-labdhi upayAganu nAma che, A upayega zabda ane arthanA je paryAlecanarUpa vyApAra hAya che tenuM svarUpa ahIM grahaNa karela che. A rIte labdhirUpa je akSara che te landhyakSara che, ane te bhAvazrutarUpa che. akSaralabdhika-eTale ke akSaranuM uccAraNa karavAmAM athavA akSarane avamedha karavAmAM upayoga-yukta vyakitane e bhAvazruta utpanna thAya che. akArAdi akSarAnugata zrutalabdhi samanvita prANIne zabdAdi grahaNa karyo zrI nandI sUtra Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 452 nandIsUtre nanvidaM labdhyakSaraM saMjhinAmeva puruSAdInAM sambhavati, natvasaMjJinAmekendriyAdInAm , teSAmakArAdivarNAnAmavagame uccAraNe vA labdhyasambhavAt / nahi teSAM paropadezazravaNaM sambhavati, yenA'kArAdivarNAnAmavagamAdirbhavet / atha ca-ekendriyAdInAmapi bhAvazrutarUpaM labdhyakSaramiSyate / tathAhi-pRthivyAdInAmapi bhAvazrutaM varNitamtathA coktam-'davvasuyAbhAvaMmi vi, bhAvasuyaM patthivAINaM' iti / chAyA-'dravyazrutAbhAve'pi bhAvazrutaM pArthivAdInAm ' iti / ttaka jo zabda aura arthakI pAlocanAke anusAra jJAna utpanna hotA hai yahI bhAvata hai| jaise zaMkhakA zabda jaba kAnameM par3atA hai taba zrotA ko aisA jo vicAra hotA hai ki 'yaha anyakA zabda nahIM hai yaha to zaMkhakA zabda hai' isIkA nAma bhAvazruta hai| __ zaMkA-ladhadhyakSararUpa bhAva zrutakA jo aisA Apa svarUpa prakaTa kara rahe haiM vaha to saMjJI paMcendriya prANIke hI ghaTita ho sakatA hai, asaMjJI ekendriyAdikoM ke nahIM. kyoM ki unameM aisI labdhi nahIM hai, ki jisase ve akAra Adi akSaroMkA avagama, athavA uccAraNa kara skeN| akAra Adi akSaroMkA jo avagama Adi hotA hai, vaha parake upadeza zravaNapUrvaka hotA hai / unameM karNa indriya aura manakA abhAva honese paropadeza zravaNatA AtI nahIM hai, parantu labdhyakSararUpa yaha bhAvazruta to ekendriya Adi prANiyoM meM bhI zAstrakAroMne batalAyA hai / jaise kahA haipachI, Indriya ane mana nimittaka je zabda ane arthanI paryAlacanA anusAra jJAna utpanna thAya che eja bhAvakRta che. jemake zaMkhane zabda jyAre kAne paDe che, tyAre zrotAne e je vicAra thAya che ke " A bIjAne zabda nathI, A te zaMkhane zabda che" enuM nAma bhAvazrata che. zaMkA-ladhyakSararUpa bhAvatanuM Apa je svarUpe pragaTa kare che, te te saMjJIpaMcendriya prANImAM ja ghaTAvI zakAya che, asaMjJI ekendriyAdikAmAM nahIM, kAraNa ke temanAmAM evI labdhi nathI ke jethI teo akAra Adi akSarane avagama athavA uccAraNa karI zake. akAra Adi akSaronuM je avagama AdI thAya che te paranA upadeza zravaNa pUvaka thAya che. temanAmAM kendriya ane manane abhAva hevAthI popadeza zravaNatA AvatI nathI. paNa ladhyakSararUpa A bhAvazrata te ekendriya Adi prANiomAM paNa zAstrakAroe batAvyuM che. jemake kahyuM che ke zrI nandI sUtra Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- labdhyakSara nirUpaNam. 453 bhAvazrutaM ca zabdArtha paryAlocanAnusAri vijJAnam / zabdArtha paryAlocanaM cAkSaraM vinA na sambhavatIti cet , satyametat - kiMtu yadyapi teSAmekendriyAdInAM paropadezazravaNA'sambhavastathApi teSAM tathAvidhakSayopazamabhAvataH kAcidavyaktA'kSaralabdhirbhavati yadvazAdakSarAnuSaktaM zrutajJAnamupajAyate / itthaM caitadaGgIkartavyam, tathAhi - teSAmapyAhArAdyabhilASa upajAyate, abhilASazca prArthanA, sA ca ' yadIdamahaM prApnomi tato bhavyaM bhavatI' - tyAdyakSarAnugataiva / I " davvasuyAbhAvami vi, bhAvasuyaM patthivAINaM " iti dravyazrutake abhAva meM bhI pRthivyAdi ekendriyAdika jIvoMmeM bhAvazrata hotA hai, parantu jaba bhAvazrutakA artha " zabda aura arthakA paryAlocana karanA bhAvata hai " aisA kiyA jAtA hai, taba unameM bhAvazrutakA sadbhAva kaise siddha ho sakatA hai ? kyoM ki zabda aura arthakA paryAlocanarUpa bhAvazruta akSarake vinA saMbhavita nahIM hotA hai / " uttara - zaGkA ThIka hai / parantu jaba isakA vicAra kiyA jAtA hai to yaha bAta samajhameM A hI jAtI hai| hAM yaha ucita hai ki una ekendriyAdika jIvoM meM paropadeza zravaNa kI saMbhavatA nahIM hai, parantu phira bhI unameM isa prakAra kA kSayopazama avazya hai ki jisase unameM avyakta akSaralabdhi hotI hai, aura isIse akSarAnusaMbaddha zrutajJAna unake hotA hai| yaha bAta isa taraha se unameM jAnI jAtI hai ki AhAra, bhaya, maithuna aura qoagama'fa fa, maga' qfaaiza'" yla. gel 66 {" vamAM paNa pRthivyAdi~ekendriyAdika jIvamAM bhAvadyuta thAya che, paNa jo bhAvazrutanA a zabda ane arthanuM paryAlAcana karavu te bhAvazruta che" e pramANe karAya te temanAmAM bhAvazrutanA sadbhAva kevI rIte siddha thaI zake che, kAraNa ke zabda ane anA paryAlAcanarUpa bhAvazruta akSaranA vanA saMbhivata hotuM nathI. " uttara--zakA barAbara che, paNa jo tenA para vicAra karavAmAM Ave te e vAta samajavAmAM AvI ja jAya che. hA, e ucita che ke e ekendriyAki jIvAmAM parApadeza zravaNanI sa'bhavitatA nathI, chatAM paNa temanAmAM e prakAranA yeApazama avazya che, ke jethI temanAmAM avyakta akSaralabdhi hoya che, ane tethI ja akSarAnuSakata zrutajJAna temane thAya che. e vAta A rIte temanAmAM jANI zakAya che ke AhAra, bhaya, maithuna ane parigraha, e cAra prakAranI je zrI nandI sUtra Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 nandIsUtre tatasteSAmapi kAcidavyaktA'kSaralabdhiravazyamaGgIkartavyA / tatasteSAmapi ladhyakSaraM bhavatIti na kshciddossH| tacca labdhyakSaraM paividhaM prajJaptam / tad yathA-zrotrendriyalabdhyakSaramityAdi / iha yat zrotrendriyeNa zabdazravaNe sati 'zAGkho'yam ' ityAdyakSarAnugataM zabdArthaparyAlocanAnusAri vijJAnaM, tat zrotrendriyalabdhyakSaram , tasya shrotrendriynimitttvaat| parigraha, ye cAra prakAra kI jo saMjJAe~ zAstrakAroM ne batalAI haiM ve ina ekendriyAdi jIvoM meM bhI hotI haiM / ye AhAra Adi saMjJAe~ abhilASA svarUpa mAnI gaI haiN| abhilASA kA tAtparya yahAM isa prakAra kA hai ki-"yadi maiM ise prApta kara letA hUM to yaha bahuta acchI bAta hotI hai"| jaba isa prakAra kI abhilASA unameM hai to yaha mAnanA hI par3atA hai ki unameM akSarAnuSakta zrutajJAna bhI hai, kyoM ki yaha prArthanA rUpa abhilASA akSarAnusaMbaddha hI hai, isaliye unameM bhI thor3I bahuta avyakta akSaralabdhi avazya aMgIkAra karanI cAhiye / jaba yaha bAta mAna lI jAtI hai to unake bhI labdhyakSararUpa bhAvazruta hai, yaha siddhAnta saMgata baiTha jAtA hai| yaha labdhyakSara chaha prakAra kA batalAyA gayA hai-zrotrendraya labdhyakSara, cakSu indriya labdhyakSara ityAdi / zrotra indriya se zabdasunane para jaba aisA bhAna hotA hai ki " yaha zabda zaMkha kA hai" taba yaha jJAna akSarA nugata zabda aura artha kI paryAlocanA ke anusAra ud nUta hone ke kAraNa saMjJAo zAstrakAroe batAvI che, te e ekendriyAdi jamAM paNa hoya che. e AhIra Adi saMjJAo abhilASA svarUpa mAnavAmAM AvI che. abhilASAnuM tAtparya ahIM e prakAranI prArthanA che ke "je huM tene prApta karUM te e ghaNI sarasa vAta che jyAre A prakAranI abhilASA teomAM che, tyAre e mAnavuM ja paDe che ke temanAmAM akSaranuSati zrutajJAna paNa che. kAraNa ke e prArthanA rUpa abhilASA akSarAnugata ja che, te kAraNe teomAM paNa DI jhAjhI avyakata akSaralabdhi avazya aMgIkAra karavI joIe. je e vAta svIkArIe te temanAmAM paNa ladhyakSararUpa bhAvakRta che. A siddhAMta susaMgata thaI jAya che. A ladhyakSara cha prakAranuM batAvyuM che-zrotrendriya ladhyakSara, cakSu indriya ladhyakSara ItyAdi. zrotrendriyathI zabda sAMbhaLatA jyAre evuM bhAna thAya che ke " A zabda zaMkhane che ?" tyAre te jJAna akSarAnugata zabda ane arthanI paryAlocanA anusAra utpanna thavAne kAraNe zrotrendriya ladhyakSara che, kAraNa ke zrI nandI sUtra Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-anakSarazrutanirUpaNam. yattu cakSuSA AmraphalAdikamupalabhya 'Amraphalam ' ityAdyakSarAnugata zabdArthaparyAlocanAtmakaM vijJAnaM, taccakSurindriyalabdhyakSaram / evaM zeSendriyalabdhyakSaramapi bodhyam / ziSyaH pRcchati--' se ki taM' iti / atha kiM tadanakSarazrutamiti / uttaramAha--'aNakkharasuyaM0' ityAdi / anakSarAtmakam-akSararahitaM zrutam-anakSarazrutam , tat anekavidhaM prajJaptam / tad yathA-uccasitamityAdi / ucchvasitam-ucchvasanam / niHzvasitaM-niHzvasanam / niSTayUtaM niSThIvanam / kAsitam=kAsanam / ca zabdaH samuccayArthaH / bhutaM-kSavaNam-'chIka' iti bhASAprasiddham / niHsivitam niHsivanam-nAsikAjanyaH zabdaH, anusAraH anusaraNam-adhovAyonissaraNaM, tajjanitaH zrotrendriya labdhyakSara hai, kAraNa yaha zrotrendriya ke nimitta se utpanna huA haiN| AMkha se Amraphala Adi ko dekhakara jo aisA vicAra hotA hai ki "yaha Amra kA phala he" yaha cakSuindriya labdhyakSara hai, kyoM ki " yaha Ana kA phala hai" isa prakAra ke akSara se yaha jJAna milA huA hai aura isameM zabda evaM usake artha kI paryAlocanA ho rahI hai| isI taraha se zeSaindriya labdhyakSara bhI jAna lenA caahiye| phira ziSya pUchatA hai-'se kiM taM aNakkhara suyaM0' ityAdi / anakSararUpa zrutajJAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-anakSararUpa zrutajJAna aneka prakAra kA batalAyA gayA hai-(1) ucchvasita, (2) niHzvasita (3) niSThayUta, (4) kAsita, (5) kSuta, (chIMka) (6) ni:siddhita, (7) anusAra, (8) khelita, Adi (zleSmita, cItkAra Adi) |naasikaajny zabda te zrotrendriyanA nimittathI utpanna thayuM che. AMkhathI amakuLa Adine joIne je e vicAra Ave che ke "A AmraphaLa che" e cakSuIndriyaladhyakSara che, kAraNa ke "A AmraphaLa che " A prakAranA akSarathI A jJAna maLeluM che, ane temAM zabda ane tenA arthanI paryAlacanA thaI rahI che. e ja prakAre bAkInI IndriyonuM ladhyakSara paNa samajI levuM. qjI ziSya pUche cha-" se ki taM aNakkhara suyaM" tyAhi. anakSararUpa zrutajJAnanuM zuM svarUpa che uttara-manakSa235 zrutajJAna mane 42 matAnyu cha-(1) 2vasita (2) niHzvasita, (7) niyUta, (4) sita, (5) kSuta (cha), (6) ni:sighita, (7) manusA2 (8) mekhita mAhi (mata, yo2, mA6i) nAsika zrI nandI sUtra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre inyarthaH / khelitAdikam-khelitamAdiryasya tat khelitAdikam , khelitam-zleSmitaMzleSmazabdaH, Adizabdena cItkAradikam , etatsarvam anakSaram-anakSarazrutaM bodhym| __ ihocchvasitAdikaM dravyazrutaM draSTavyam , dhvanimAtratvAt bhAvazrutajanakatvAt bhAvazrutakAryatvAcca / tathA hi-yadA'nyaM kaMcit puruSaM prati kamapyartha bodhayitumabhisandhipUrvakaM savizeSataramucchvasitAdikaM kriyate, tadA taducchvasitAdikaM prayokturbhAvazrutasya phalam , zrotuzca bhAvazrutasya kAraNaM bhavati / tasmAd dravyazrutamityucyate / nanvevaM tarhi karAdiceSTAyA api dravyazrutatvaprasaGgaH, sA'pi hi buddhipUrvikA kriyate, sA ca karturbhAvazrutasya phalaM, draSTuzca bhAvazrutasya kAraNam ? iti cenna, kA nAma niHsiddhita hai / tathA adhovAyu ke niHsaraNa hote samaya jo zabda hotA hai usakA nAma anusAra-anusaraNa hai / ye saba anakSarAtmaka zruta haiM / ye ucchvasita Adi saba dhvanimAtra hone se bhAvazruta ke janaka honese evaM bhAvazrutake kArya honese dravyazruta mAne gaye haiN| tAtparya isakA yaha hai ki-jaba koI prayoktA kisI vizeSa bAtako samajhAneke liye icchApUrvaka kisIke prati ina ucchvasita AdikA prayoga karatA hai, taba ye ucchvasita Adi usa prayoktA ke bhAvazruta kA phalarUpa hote haiM, aura zrotA ke ye jJAna ke-bhAvazruta ke-janaka hote haiM, isaliye inheM dravyazrutarUpa batalAyA gayA hai| zaMkA-isa taraha yadi ucchvasita Adi ko Apa dravyazrutarUpa mAnate haiM, to phira hastAdi kI ceSTA ko bhI dravyazrutarUpa mAnanA cAhiye. kAraNa yaha bhI prayoktA ke dvArA buddhipUrvaka hI kI jAtI hai, tathA ceSTA janya zabdanuM nAma nisidhita che. tathA adhevAyunuM niHsaraNa thatI vakhate je zabda thAya che tenuM nAma anusAra-anusaraNa che. e badhA anakSarAtmaka zrata che e uchuvAsita Adi badhA dhvanimAtra hovAthI bhAvakRtanA janaka hovAthI ane bhAvakRtanA kAryuM hovAthI dravyakRtarUpa mAnavAmAM AvyAM che tenuM tAtparya e che ke-jayAre koI prayokatA keI vizeSa vAtane samajAvAvavAne mATe IcchApUrvaka keIna tarapha e uThThasita Adine pravega kare che, tyAre e ucchavasita Adi te prakatAnA bhAvathutanA phaLarUpa hoya che, ane zrotAnA e jJAnanuM-bhAvazrutanuM janaka hoya che, te kAraNe temane dravyahyutarUpa batAvyuM che. zaMkA-A rIte je Apa uchavasita Adine dravyakRtarUpa mAne che te pachI hastAdinI ceSTAne paNa dravyazratarUpa mAnavI joIe, kAraNa ke e paNa prakatA dvArA buddhipUrvaka ja karAya che, tathA e ceSTAthI prakatAnA hArdike zrI nandI sUtra Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - anakSarathutamedAH 457 zrutamityatra zrutazabdArthAzrayaNAt / tathAhi zrUyate yat tacchrutamityucyate / karAdiceSTA tu na zrUyate, tato na tatra dravyazrutatvaprasaGgaH / ucchvasitAdikaM tu zrUyate, anakSarAtmakaM ca / atastadanakSarazrutamityuktam / tadetadanakSarazrutaM varNitam // 038|| atha sazrutaM varNayati / mUlam - se kiM taM sapiNasuyaM ? | saNNisuyaM tivihaM paNNattaM; taM jahA - kAliovaraseNaM, heUvaeseNaM, diTTivAovaeseNaM / se kiM taM kAliovaraseNaM ? / kAliovaseNaM-jassa NaM atthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA, se NaM saNNIti labbhai / jassa NaM natthi IhA, avoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA, seNaM asaNNIti labbhai / se taMkAliovaeseNaM / se prayoktA ke hArdika bhAvoMkA patA laga jAtA hai, evaM prayoktA ise jAnabUjhakara kahatA hai ataH ucchvasita Adi kI taraha yaha bhI bhAvazruta kA kArya evaM bhAvazruta kA janaka hai| uttara - isa prakAra kI zaMkA ThIka nahIM hai, kAraNa - " "zruta" yahAM ke artha kA Azraya liyA gayA hai, zrutazabda aura tAtparya isakA yaha hai ki- " zrUyate yattaditi zrutamityucyate " arthAt jo sunA jAve vaha zruta hai / hastAdi kI ceSTA sunI nahIM jAtI hai vaha to dekhI jAtI hai isaliye vaha dravyazrutarUpa nahIM mAnI gaI hai| ye ucchvasita Adi sune jAte haiM aura svayaM akSara se rahita haiM isaliye ye anakSarazrutarUpa mAne gaye haiM / isa taraha anakSarazruta kA varNana huA || sU0 38 // bhAvanI khakhara paDI jAya che. ane prayAkatA ene jANI usita AdinI jema, e paNa bhAvazrutanu` kA` ane uttara-2mA prAznI zaM yogya nathI, bharA hai "zruta " sahI zruta zahanA arthano AdhAra sevAyo che. ane tenuM tAtparya se che ! " zrUyate yattaditi zrutamityucyate " peTale ne saMbhajAya che te zruta che. hastAhinI yeSTA saMbhaLAtI nathI, te te jovAya che, te kAraNe te dravyazrutarUpa manAI nathI. e ucchavasita Adi saMbhaLAya che ane svayaM akSara rahita che tethI, tene anakSarashrut3y bhAnyA che. yA rIte yA anakSarazrutanuM varjuna thayuM che. // sU. 38 // na0 58 joIne kare che, tethI bhAvadyutanu janaka che. zrI nandI sUtra Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre se kiM taM heUvaeseNaM ? / heUvaeseNaM-jassa NaM atthi abhisaMdhAraNapubviyA karaNasattI se NaM sapaNIti labbhai / jassa NaM nasthi abhisaMdhAraNapuvviyA karaNasattI se NaM asaNNIti lbbhi| se taM heUvaeseNaM / se kiM taM dihivAovaesaNaM ? dihivAovaeseNaM-saNNisuyassa khaovasameNaM saNNI labbhai, asaNNisuyassa khaovasameNaM asaNNI labbhai / settaM dihivAovaeseNaM / se taM saNNisuyaM / se ttaM asaNNisuyaM // sU0 39 // __ chAyA-atha kiM tat saMjJizrutam ? / saMjJizrutaM trividhaM prajJaptam / tad yathAkAlikyupadezena, hetUpadezena, dRSTivAdopadezena / atha ko'sau kAlikyupadezena (saMjJI ) ? kAlikyupadezena-yasya khalu asti IhA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarzaH, sa saMjhIti labhyate / yasya khalu nAsti IhA, apohaH, mArgaNA, gaveSaNA, cintA, vimarzaH, so'saMjJIti labhyate / sa eSa kalikyupadezena (sNjnyii)| atha ko'sau hetUpadezena (sNjnyii)?| hetUpadezena-yasya khalu asti abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH, sa saMjJIti labhyate, yasya khalu nAsti abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH so'saMjJIti labhyate / sa eSa hetUpadezena (sNjnyii)| ___ atha ko'sau dRSTivAdopadezena (saMjJI)? / dRSTivAdopadezena-saMjJizrutasya kSayopazamena saMjJI labhyate, asaMjJizrutasya kSayopazamena asaMjJI labhyate / sa eSa dRSTivAdopadezena (sNjnyii)| tadetat saMjJizrutam / tadetadasajJizrutam / / sU0 39 // TIkA-ziSyaH pRcchati' se ki ta saNNisuyaM ' iti / atha kiM tat saMjJizrutam ? iti / uttaramAha-saNNisuyaM0' ityAdi / saMjJizrutaM trividhaM prajJapta, tad yathA-kAlikyupadezena, hetUpadezena, dRSTivAdopadezena / aba saMjJizruta kA varNana karate haiM-' se kiM taM saNNisuyaM0' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvavarNita saMjJizruta kA kyA svarUpa hai| uttara-saMjJizruta tIna prakAra kA kahA hai| ve isa prakAra-kAlikI upadeza se 1, hetu upadeza se 2, tathA dRSTivAda ke upadeza se 3 / Dave saMzozrutanu varNana 42 cha-se kiM taM saNNisuya" tyaahiziSya pUche che-he bhadanta ! pUrvavarNita sAjJikRtanuM zuM svarUpa che? uttara-saMjJikRta traNa prakAranuM kahyuM che. te A prakAre che-(1) kAlikI apazathI, (2) hetu pazathI, mane (3) dRSTiyAnA pazithI. zrI nandI sUtra Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-saMjJizrutanirUpaNam. 459 nanu yadi saMjJAyAH sambandhAt saMjJI bhavatItyucyate, tarhi saMjJAsambandhena sarve'pyekendriyAdayo jIvAH saMjJinaH syuH, na tu ke'pyasaMjJinaH, tathA hi sarvajIvAnAmekendriyAdInAmapi prajJApanAdau dazavidhA saMjJA prarUpitA; tad yathA-- " egiMdiyANaM bhaMte ! kaivihA saNNA paNNattA ? / goyamA ! dasavihA paNNatA; taM jahA - AhArasaNNA 1, bhayasaNNA 2, mehuNasaNNA 3, pariggahasaNNA 4, kohasaNNA 5, mANasaNNA 6, mAyAsaNNA 7, lohasaNNA 8, ohasaNNA 9, logasaNNA 10 / " chAyA - ekendriyANAM bhadanta ! katividhA saMjJA prajJaptA ? gautama ! dazavidhA prajJaptA; tad yathA - AhArasaMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithuna saMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, oghasaMjJA 9, lokasaMjJA 10 / zaMkA- yadi saMjJA ke saMbaMdha se jIva saMjJI mAnA jAya to phira isa prakAra se koI bhI prANI asaMjJI nahIM mAnA jAsakatA hai, kAraNa prajJApanAda sUtra meM samasta ekendriyAdi jIvoM ke bhI dazaprakAra kI saMjJAe~ prarUpita kI gaI haiM, ataH ve bhI saMjJA ke saMbaMdha se saMjJI siddha ho jAte haiM / jaise "egiMdiyANaM bhaMte! kaivihA saNNA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA" ityAdi isa pATha se ki jisameM yahIM batalAyA huA hai ki ekendriya jIvoM ke AhArasaMjJA 1, bhayasaMjJA 2, maithunasaMjJA 3, parigrahasaMjJA 4, krodhasaMjJA 5, mAnasaMjJA 6, mAyAsaMjJA 7, lobhasaMjJA 8, oghasaMjJA 9, aura lokasaMjJA 10, ye daza prakAra kI saMjJAe~ hai / isI prakAra dvIndriya Adi jIvoM meM bhI ye hI dasa prakAra kI saMjJAe~ jAnanI cAhiye, ataH jaba yaha bAta hai taba 'saMjJA ke saMbaMdha se jIva saMjJI hai ' zakA----jo saMjJAnA saMbaMdhathI jIva sattI gaNAya te pachI e prakAre tA koi paNa prANI asagI mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke prajJApana AdimAM samasta ekendriyAdi jIvAne paNa dasa prakAranI prarUpIta karela che, tethI tee paNa saMjJAnA sabadhathI sarI siddha thaI jAya che. jemake-- saMjJA " egiMdiyANa bhate ! kaivihA snnnn| paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA " ityAdi. A pAThathI ke jemAM eja batAvyuM che ke ekendriya jIvAne (1) ADAra saMjJA, (2) laya saMjJA, (3) maithuna saMjJA, (4) parigraha saMjJA, (4) Godha saMjJA, (hu) mAna saMjJA, (7) bhAyA saMjJA, (8) bola saMjJA, (Ga) zodha saMjJA, mane (10) boDa saMjJA se isa prAranI saMjJAo hoya che. mena pramANe dvIndriya Adi jIvAmAM paNa eja dasa prakAranI saMjJAo jANavI joIe, tethI jyAre Ama vAta che tyAre " saMjJAnA saMbaMdhathI jIva sattI che " zrI nandI sUtra Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 nandIsUtre evaM dvIndriyAdInAM vAcyam / tat kathaM jIvA asaMjJinaH proktAH ? iti cet| ucyate-atra sA dazavidhA saMjJA nAdhikriyate / yatastatra kAcit svalpA bhavati, yathA-oghasaMjJeti / tayA saMjJayA saMjJIti vyapadezo na yujyate / nahi kArSApaNamAtrasadbhAve dhanavAnityucyate loke| AhAra-bhaya-parigraha-maithunAdisaMjJA apyAzritya saMjJIti nirdezaH kartumazakyaH, tAsAM mohAdijanyatvena sAmAnyarUpatvAdazobhanatvAcca / loke'pyaviziSTena rUpamAtreNa rUpavAniti na vyavahiyate / tasmAt isa kathana meM koI bhI jIva asaMjJI nahIM siddha hotA hai phira "asaMjJI jIva hai" yaha bAta kevala asaMbaMddha hI mAnI jAnI cAhiye, kyoM ki isa taraha koI bhI asaMjJI jIva nahIM hotA hai ? / / uttara-kathana ko nahIM samajhane ke kAraNa isa prakAra kI zaMkA upasthita kI gaI hai / saMjJI zabda ke artha kA jahAM vicAra kiyA gayA hai vahAM ina daza prakAra kI saMjJA kA saMbaMdha vivakSita nahIM hai, kAraNa ki koI 2 saMjJAe~ vahAM alpa bhI hotI haiM, jaise-oghsNjnyaa| yadi ina saMjJAoM ko lekara saMjJI jIva mAne jAte to ogha saMjJA kI alpatA meM saMjJIpanA vahAM nahIM A sktaa| kor3I mAtra dhana ke hone para koI jIva saMsAra meM dhanI nahIM mAnA jAtA hai| AhAra, bhaya, parigraha, maithuna Adi saMjJAoM ke saMbaMdha ko lekara bhI jIva meM "saMjJI" isa prakAra kA nirdeza nahIM kiyA gayA haiM, kyoM ki ye saMjJAe~ mohAdijanya hone se sAmAnyarUpa haiM, tathA azobhana haiN| jaise-loka meM sAmAnyarUpa ko lekara koI prANI rUpavAn nahIM kahA jAtA hai usI prakAra sAmAnyarUpa vAlI-samAnarUpa A kathanathI keI paNa jIva asaMzI siddha thatuM nathI te "asaMgI jIva che" e vAta kevaLa asaMbaddha ja mAnavI joIe, kAraNa ke A rIte koI paNa asaMjJI jIva hetA nathI ? uttara-kathanane nahIM samajavAne kAraNe A prakAranI zaMkA uThAvavAmAM AvI che. saMzI zabdanA arthane jyAM vicAra karAya che, tyAM A daza prakAranI saMjJAno saMbaMdha vivakSita nathI. kAraNa ke kaI kaI saMjJAo tyAM alpa paNa hoya che, jemake egha saMjJA, je A saMjJAone lIdhe saMsI jIva mAnavAmAM Ave te ghasaMjJAnI alpatAmAM tyAM saMjJIpaNuM AvI zake nahIM. mAtra eka keDI dhana hoya te e kaI jIva saMsAramAM dhanika manAya nahIM. AhAra, bhaya, parigraha, mithuna Adi saMjJAonA saMbaMdhane lIdhe paNa jIvamAM "saMjJI" evA prakArane nirdeza karAyo nathI, kAraNa ke e saMjJAo mahAdijanya hevAthI sAmAnyarUpa che, tathA azobhana che. jema lokamAM sAmAnyarUpane lIdhe ke prANI zrI nandI sUtra Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-kAlikyupadezena saMzizrutam. 461 yathA loke bahudravya eva dhanavAnityucyate, prazastarUpa eva rUpavAniti vyapadizyate, tathA'trApi mahatyA zobhanayA ca saMjJayA jJAnAvaraNI karmakSayopazamajanyamanojJAnarUpayA saMjJI vyapadizyate / saMjJAnaM - saMjJA, manojJAnamiti tadarthaH / manojJAnarUpA saMjJA mahatI zobhanA cAstIti saiva gRhyate, na tvanyA / tatazca manojJAnarUpA saMjJA yeSAmastita eva saMjJina iti bodhyam / atha ko'sau kAlikyupadezena saMjJI ? - ti ziSya praznaH / dIrghakAlikI saMjJA kAlikItyucyate, tasyA upadezaH = kathanaM tena saMjJI kIdRzo bhavatI ?ti bhAvaH / se saba jIvoM meM pAI jAnevAlI ina AhAra Adi saMjJAoM ke saMbaMdha se koI bhI jIva saMjJI nahIM batalAyA gayA hai, ataH jisa prakAra bahuta dravya ke sadbhAva meM prANI dhanazAlI mAnA jAtA hai, tathA prazastarUpa ke hone para rUpasaMpanna ginA jAtA hai usI prakAra yahAM bhI mahatI - viziSTa evaM zobhana - sundarasaMjJA se arthAt jJAnavaraNIya karmake kSayopazamajanya jo manojJAnarUpa saMjJA hai usase jo jIva yukta hotA hai vaha saMjJI kahA gayA hai / yaha manojJAnarUpa saMjJA mahatI evaM zobhanIya hai, isaliye yaha saMjJA jina jIvoM ke pAI jAtI hai ve hI zAstrakAroM kI dRSTi meM saMjJIrUpa se vyapadiSTa hue haiM, anya saMjJAoM ke saMbaMdha se nahIM / ziSya saMzizruta ke bheda pUchatA hai - he bhadanta ! kAlikyupadeza ke saMbaMdha se saMjJI jIva kA kyA svarUpa hai ? ziSya ke isa prazna kA tAtparya yaha hai ki dIrghakAlikI saMjJA kA nAma kAlikI hai, isa kAlikI ke kathana se jo saMjJI jIva kaheM gaye haiM unakA kyA svarUpa hai - ve kaise hote haiM ? | rUpALu kahevAtuM nathI, eja prakAre sAmAnyarUpavALI-samAnarUpe saghaLA jIvAmAM dekhAtI e AhAra Adi sanAmenA saMbaMdhathI koI paNa jIvane sI batAvyo nathI, tethI jema vadhAre dravyanA sadbhAvathI prANI dhanavAna manAya che, tathA prazastarUpa heAvAthI rUpALA gaNAya che eja prakAre ahIM paNa mahatIviziSTa ane zAlana-suMdara saMjJAthI eTale ke jJAnAvaraNIya karmanA kSApazama janya je manajJAnarUpa saMjJA che tenA vaDe je jIva yukta hoya che tene sa'gI kahela che. A maneAjJAnarUpa soMjJA mahatI ane zeAbhanIya che, tethI te saMjJA je jIvAmAM jovA maLe che te jIvA ja zAstrakAranI dRSTie sajJI rUpe prarUpIta thayAM che, bIjI sasAmenA saMbaMdhathI nahIM. ziSya sannivrutanA bheda pUche che-he bhadanta ! kAlikI upadezanA saMbaMdhathI saMgI jIvanuM zuM svarUpa che ? ziSyanA A praznanuM tAtpa e che ke--dIkAlinI saMjJAnu nAma kAlikI che, e kAlikInA kathanathI je sattI jIva kahevAyA che temanu zu svarUpa che-te kevAM hAya che? zrI nandI sUtra Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre uttaramAha -- ' kAliovadeseNaM jassa NaM0 ' ityAdi / kAlikyupadezena saMjJI sa ucyate, yasya prANinaH khalu IhA = sadartha paryAlocanarUpA, asti - vidyate / tathAapohaH = nizcayaH, mArgaNA - anvayadharmAnveSaNam, gaveSaNA = vyatirekadharmasvarUpa paryAlocanam, tathA cintA' idaM kena prakAreNa jAtaM, idaM saMpati kena prakAreNa vartate, kena prakAreNa caitada bhaviSyatI 'ti paryAlocanam, tathA-vimarzaH = vimarzanam -' idamitthameva ghaTate, itthaM vA tad bhUtam itthameva vA tad bhaviSyatI ' - ti yathA'vasthitavastusvarUpanirNayaH asti = vidyate sa prANI saMjJIti labhyate / sa ca garbhavyutkrAntiko manuSyAdiH aupapAtikazca devAdirmanaH paryAptiyukto vijJeyaH / tasyaiva trikAlaviSayacintAvimarzAdisambhavAt / 462 , uttara- kAlikI ke upadeza ke saMbaMdha se saMjJI jIva yaha hai ki jisake IhA Adi jJAna hote haiM / sadartha kI paryAlocanA kA nAma IhA hai 1 / apoha vastu kA nizcaya honA 2 / 'mArgaNA ' zabda kA artha hai vastu meM anvaya dharma kI gaveSaNA karanA, jaise - 'yaha amuka vastu hI hai, kyoM ki isameM inake sAtha saMbaMdha rakhane vAle amuka 2 dharma pAye jAte haiM' 3 | gaveSaNA zabda kA artha hai vyatireka dharmoM ke svarUpa kI vastu meM paryAlocanA karanA 4 / 'yaha kisa taraha se huA hai, isa samaya yaha kisa taraha hai, Age kisa taraha se hogA " isa prakAra kI vicAra dhArA kA nAma cintA hai 5 / " yaha isI taraha se ghaTita hotA hai, pahile bhI yaha isI taraha se ghaTita huA thA, Age bhI yaha isI rUpa se ghaTita hogA " isa taraha vastu kA jo svarUpa hai usakA nirNaya honA so vizarma 6 / ye saba bAte jina meM pAI jAtI hai ve saMjJI jIva garbhajanmavAle 66 88 uttara-kAlikInA upadezanA saMbaMdhathI sa`gI jIva te che ke jemane IhA Adi jJAna hoya che. (1) sadanI paryAlAcanAnuM nAma ihA che. (ra) vastune nirNaya thv| te po che (3) "mArgaNA' zahano artha che-vastubhAM anvydhamanI gaveSaNA karavI jemake- A amuka vastu ja che, kAraNa ke temAM tenI sAthe saMbaMdha rAkhanAra amuka amuka dhama maLe che. (4) "gaveSaNA" zabdanA atha che-vyatireka dharmonAM svarUpanI vastumAM paryAlAcanA karavI. "A kevI rIte thayu' che, A samaye A kathA prakAranuM che, AgaLa kevI rIte haze. A prakAranI vicAra dhArAnuM nAma ciMtA che. (5) A rIte ghaTAvI zakAya che, pahelAM paNa A rIte ja ghaTita thayu hatu, AgaLa paNa te A rIte ja ghaTAvI zakAze ' A rIte vastunuM je svarUpa che. tenA nirNaya thavA te "vimarza' che (!) e badhI vAta jemanAmAM jovA maLe che teo sa`jJIjIva che, e saMjJIjIva zrI nandI sUtra Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-kAlikyupadezena saMkSizrutama eSa ca prAyaH sarvamapyartha sphuTarUpamupalabhate / tathAhi-yathA cakSuSmAn pradIpAdiprakAzena sphuTamarthamupalabhate, tadvadayaM manolabdhisampanno manodravyA''lambana samutpannavimarzavazAt pUrvAparAnusaMdhAnena yathAvasthitaM sphuttmrthmuplbhte| ___ ayaM bhAvaH-yaH kazcinmanojJAnAvAra karmakSayopazamAd manolabdhisaMpanno manoyogyAnanantAn skandhAna manovagaNAbhyo gRhItvA manastvena pariNamayya cintanIyaM vastujAnAti, sa kAlikyupadezena saMjJI vijJeyaH / sa ca garbhajastiryag manuSyo vA devo nArakazceti / puruSa tathA tiryazca evaM aupapAtika janmavAle deva aura nArakI hote haiN| ina saba ke mana:paryApti hotI hai aura isIse ye bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAla saMbaMdhI vastu kA vicAra Adi kara sakate haiN| ___ yaha saMjJI jIva prAyaH samasta padArthoM ko sphuTarUpa se jAna letA hai| jaise acchI dRSTi vAlA vyakti dIpAdi ke prakAza kI sahAyatA se padArthoM ko jaise kA taisA jAna letA hai usI prakAra manolabdhi saMpanna prANI manodravya ke avalambana se utpanna vimarza ke vaza se pUrvAparAnusaMdhAnapUrvaka yathAvasthita padArtha ko sphuTarUpa se jAna liyA karatA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jo prANI manojJAna ko AvaraNa karane vAle karmake kSayopazama ke vazase manolabdhiyukta hotA huA manoyogya anaMta skandhoM ko manovargaNAoM se grahaNa karake unheM manarUpa se pariNamAkara cintanIya jAnane yogya vastu ko jAnatA hai vaha kAlikI-upadeza ke saMbaMdha se saMjJIjIva kahA gayA hai| aise jIva garbhajanma vAle manuSya evaM tiryaJca tathA deva evaM nArakI haiN| garbhajanmavALA puruSa tathA tiryaMca ane aupapAtika janmavALA deva ane nArakI hoya che. e badhAne mana:paryApti heAya che, ane te vaDe teo bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALa saMbaMdhI vastune vicAra Adi karI zake che. e saMjIva sAmAnya rIte samasta padArthone skuTarUpe jANI le che. jema sArI najaravALI vyakti pradIpAdinA prakAzanI madadathI padArthone tAdRzya svarUpe jANI le che eja prakAre labdhisaMpanna prANI manodravyane AdhAre utpanna vimarzane kAraNe pUrvoparAnuM saMdhAnapUrvaka yathAvasthita padArthane skuTarUpe jANe che. tenuM tAtparya e che ke je prANI ane jJAnanuM AvaraNa karanAra karmanA kSapazamane kAraNe mane labdhiyukta thaIne manogya anaMta skaMdhane manevagaNAothI grahaNa karIne temane manarUpathI pariNamAvIne cintanIya jANavAgya-vastune jANe che te kAlikI-upadezanA saMbaMdhathI saMjIva kahela che. evA jIva garbhajanmavALA manuSya ane tiryaMca tathA deva ane nArakI che. zrI nandI sUtra Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 nandIsUne ___ yasya tu IhA'poho mArgaNA gaveSaNA cintA vimarzazca nAsti sa khalu asaMjJIti labhyate / sa cAlpamanolabdhitvAt saMmUchimapaJcendriyo'sphuTamartha jAnAti / tato'pyasphuTaM caturindriyo jAnAti / tato'pyasphuTataraM triindriyH| tato'pyasphuTatama dviindriyH| tato'pyasphuTatamamekendriyo jAnAti, tasya hi dravyamano nAsti, ki tu alpataramavyaktaM bhAvamano vidyate, yadvazAdAhArAdisaMjJA avyaktarUpAH prAdurbhavanti / sa eSa kAlikyupadezena saMjJI varNitaH / asaMDyapi varNitaH // jisa jIva ke IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA cintA tathA vimarza, ye nahIM hote haiM ve asaMgI haiM, aisA jAnanA cAhiye / aisA jIva alpamanolabdhivAlA hotA hai, aura vaha saMmUchima paMcendriya yahAM grahaNa kiyA gayA hai / yaha padArtha ko sphuTarUpa se nahIM jAnatA hai, kintu asphuTarUpa se jAnatA hai| isakI apekSA caturindriyavAlA jIva padArtha ko asphuTarUpa se jAnatA hai, tathA caturindriyavAle jIva kI apekSA tIna indriya vAlA jIva padArtha ko aura adhika asphuTarUpa se, tathA tIna indriyavAle jIva kI apekSA do indriya vAlA jIva padArtha ko aura adhika asphuTarUpa se, evaM do indriya vAle jIva kI apekSA ekendriya jIva padArtha ko aura adhika asphuTarUpa se jAnatA hai / isa asaMjJI jIva ke dravya mana nahIM hotA hai, kintu atyalpa avyakta bhAva mana hotA hai, isIse AhAra Adi saMjJAe~ avyaktarUpa meM isake huA karatI haiN| isa taraha yaha kAlikIupadeza ke saMbaMdha se saMjJI kA aura tadviparIta asaMjJI kA yahAM taka kathana-varNana huaa| je jIvane IhA, apaha, mAgaNa, gaveSaNA, cintA tathA vimarza hatAM nathI te asaMsI che, ema samajavuM. e jIva a65mane labdhivALA hoya che, ane te saMmUcchima paMcendriya ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. e padArthane skuTarUpe jANatA nathI paNa askuTararUpe jANe che, tenA karatAM caturindriya jIva padArthane askuTarUpe jANe che tathA caturindrayavALA jIva karatAM traNa Indriya vALo jIva padArthane tenAthI paNa vadhAre askuTarUpe tathA traNa IdriyavALA karatAM be IndriyavALe jIva padArthane vadhAre askuTarUpe ane be IndriyavALA jIva karatA ekendriyajIva padArthane tenA karatAM paNa vadhAre askuTarUpe jANe che, A asaMjJI jIvane dravyamAna hotuM nathI, paNa a5 alpa avyakta bhAvamana hoya che, tethI temane AhAra Adi saMjJAo avyaktarUpe thayA kare che. A rIte A kAlikI-upadezanA saMbaMdhathI sonuM ane tenAthI viparIta asaM. zInu varNana mahI sudhI thayu zrI nandI sUtra Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-hetUpadezena saMmizrutam atha ko'sau hetUpadezena saMjJIti shissyprshnH| uttaramAha-heUvaeseNaM0 ' ityAdi / hetUpadezena-hetu: kAraNa, tasyopadezaH kathanaM, hetUpadezastena-kAraNopadezenetyarthaH / kAlikyupadezenA'saMzyapi yaH saMjJitvakAraNamupalabhya saMjJIti vyapadizyate, sa evaM bhavati-yasya prANinaH khalu abhisaMdhAraNapUrvikA abhisandhAraNam avyaktena vyaktena vA vijJAnena AlocanaM, tatpUrvikA tatkAraNikA, karaNazaktiHkaraNaM kriyA, tasyAM zakti pravRttiH, asti-vidyate, sa prANI khalu hetUpadezena saMjJoti labhyate / ayaM ca dvIndviyAdiH saMmUchimapaJcendriyaparyanto vijJeyaH / phira ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! hetUpadeza se saMbaMdha se saMjJI kA kyA svarUpa hai ? uttara-jisa jIva meM abhisaMdhAraNapUrvikA kAraNa zakti hotI hai vaha jIva hetUpadeza ke saMbaMdha se saMjJI mAnA gayA hai / tAtparya isakA yaha hai-yadyapi aisA jIva kAlikI upadeza kI apekSA saMjJI nahIM mAnA jAtA hai, parantu saMjJipane ke kAraNoM se use saMjJI kaha diyA jAtA hai| abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazakti kA tAtparya isa prakAra hai-vyakta tathA avyakta vijJAna se jo AlocanA hotI hai-vicAra dhArA calatI hai-usakA nAma abhisaMdhAraNa hai, kriyA meM jo pravRtti hotI hai vaha karaNazakti hai| abhisaMdhAraNapUrvaka jo kriyAmeM pravRtti hotI hai vaha abhisaMdhAraNa pUrvikA karaNa zakti hai| yaha abhisaMdhAraNa pUrvikAkaraNazakti hI yaha hetUpadeza hai| yahAM hetUpadeza kI apekSA saMjJIpanA asaMjJI saMmUcchima paMcendriya jIva se lekara dvIndriya jIvoM taka mAnA gayA hai| tAtparya isakA yaha hai, jo jIva apane zarIra ke pAlana ke liye vaLI ziSya pUche che-he bhadanta! hetupadezanA saMbaMdhathI saMsInuM zuM 213ce cha ? uttara-je jIvamAM abhisaMdharaNa pUrvikA kAraNa zakti hoya che te jIva hetupadezanA saMbaMdhathI saMsI mAnavAmAM Avyo che. tenuM tAtparya e che ke e jIva kAlakI upadezanI apekSAe saMjJI mAnavAmAM Avato nathI, paNa saMjJIpaNAnA kAraNethI tene saMsI kahI devAya che. abhisaMdhAraNa pUrvikA karaNa zaktinuM tAtparya A pramANe che-vyakta tathA avyakata vijJAnathI je AlocanA thAya che. vicAradhArA cAle che tenuM nAma abhisaMdhAraNa che, kriyAmAM je pravRtti thAya che te karaNazakti che. abhisaMdhAraNa pUrvaka je kriyAmAM pravRtti thAya che te abhisaMdhAraNa pUrvikA kAraNazakti che. A abhisaMdhAraNapUrvikA karaNazakita ja ahIM hetUpadeza che. A hetUpadezanI apekSAe saMjJIpaNuM asaMzI saMmUchima paMcendriya jIvathI laIne dvIndriyajI sudhI mAnavAmAM Avela che. zrI nandI sUtra Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 _ nandIsUtre ___ ayaM bhAvaH-yo buddhipUrvakaM svadehaparipAlanArtha miSTeSvAhAreSu vastuSu pravartate, aniSTebhyazca nivartate, sa hetUpadezena saMjJI / sa ca dvIndriyAdirapi veditavyaH / tathAhi-iSTAniSTaviSayapravRttinivRtticintanaM, na manovyApAramantareNa sambhavati / manasA ca paryAlocanaM sNjnyaa| sA ca dvIndriyAderapi vidyate, tasyApi pratiniyateSTAniSTaviSayapravRttinivRttidarzanAt / tato dvIndriyAdirapi hetUpadezena saMjJI lbhyte| navaram-asya saMcintanaM prAyo vartamAnakAlaviSayaM bhavati, na tu bhUtabhaviSyadviSayam , asya bhAvamanaskatvAditi na kAlikyupadezena saMjJI lbhyte|| ghuddhipUrvaka iSTa AhArameM pravartita hotA hai tathA aniSTa AhAra se nivartita hotA haiM vaha hetUdepaza kI apekSA saMjJI kahA gayA hai| aisA prANI dvIndriyAdika jIva bhI hai, kyoM ki isake jo iSTa evaM aniSTa padArthoM meM pravRtti tathA nivRtti yA cintana hotA hai vaha mAnasika vyApAra ke vinA nahIM hotA hai| mAnasika vyArakA nAma hI saMjJA hai| jaba isa prakAra kI saMjJA yahAM hai to phira ye bhI saMjJI hI haiM, arthAt isa taraha hetUpadeza kI apekSA asaMjJI jIva bhI saMjJI mAna liye jAte haiM, kyoM ki ina jIvoMmeM bhI pratiniyata viSayoM ke prati pravRtti aura nivRtti lakSita hotI hai| dvIndriyAdika jIvoMmeM jo iSTAniSTa viSayoM ke prati cintana hotA hai vaha vartamAna kAlika hI hotA hai-bhUta bhaviSyata kAlIna viSayoMko lekara nahIM hotA / isa hetRpadeza kI apekSA saMjJIpane ke vicArameM bhAvamana kI apekSA rakhI gaI hai, aura kAlikI upadeza kI apekSA se tenuM tAtparya e che ke je jIva potAnA zarIranA pAlanane mATe buddhipUrvaka ISTa AhAramAM pravartita thAya che tathA aniSTa AhArathI nivartita thAya che te hetUpadezanI apekSAe saMjJI kahela che. evuM prANI dvIndriyAdika jIva paNa che, kAraNa ke tenI je ISTa ane aniSTa padArthomAM pravRtti tathA nivRtti ke ciMtana thAya che te mAnasika vyApAra vinA thatuM nathI. mAnasika vyApAranuM nAma ja saMjJA che. je A prakAranI saMjJA ahI che te teo paNa saMsI ja che, eTale ke A rIte hetupadezanI apekSAe asaMsI jIva paNa saMjJI mAnI levAya che, kAraNa ke e jImAM paNa pratiniyata viSayenI tarapha pravRtti ane nivRtti lakSita hoya che. dvIndriyadika jImAM je ITAniSTa viSayanuM cintana thAya che te vartamAna kAlika ja hoya che-bhUta bhaviSya viSayane laIne thatuM nathI. A hetupadezanI apekSAe saMjJIpaNAnA vicAramAM bhAvamananI apekSA rAkhela che, ane kAlikI upadezanI apekSAe saMjJIpaNAnA vicAramAM dravyamananI e rIte zrI nandI sUtra Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 zAnacandrikA TIkA hetUpadezena saMzrutazim. yasya tu khalu nAstyabhisaMdhAraNapUrvikA karaNazaktiH sa pANI khalu hetUpadeze nApyasaMjJIti labhyate / sa ca pRthivyAdirekendriyo vijJeyaH / tasyAbhisandhipUrvaka miSTAniSTapravRttinivRttyasaMbhavAt / yAzcAhArAdisaMjJAH pRthivyAdInAM vartante, tAapyatyantamavyaktarUpA iti tadapekSayApi na teSAM saMjJitvavyapadezaH) sa eSa hetUpadezena saMjJI varNitaH, asaMDyapi varNitaH / atha ko'sau dRSTivAdena saMjJI ? iti ziSya praznaH / uttaramAha-'diTThivA ovaeseNaM0' ityAdi / dRSTivAdopadezena-dRSTidarzanaM samyaktvAdiH, dRSTInAM vAda dRSTivAdaH, tadupadezena tadapekSayA saMjJI sa bhavati yaH saMjJizrutasya kSayopazamena saMjJIpane ke vicArameM dravyamana kii| isa taraha bhAvamana kI apekSA se je ki AtmasvarUpa hotA hai dvIndriyAdika asaMjJI jIva saMjJI kaha diye jAte haiN| jina jIvoMmeM abhisaMdhAraNapUrvaka kAraNazakti nahIM hai ve hetUpadeza kI avekSA se bhI saMjJI nahIM haiM kintu asaMjJI hI haiM / aise jIva pRthi vyAdika ekendriya mAne gaye haiM, kyoM ki ina javoM ko jo iSTAniSTa padArthoM meM pravRtti nivRtti hotI hai vaha abhisaMdhAraNa pUrvaka nahIM hotI haiN| tathA jo AhAra Adi saMjJAe~ ina pRthivyAdikoMmeM haiM ve bhI atyanta avyaktarUpameM haiM, ataH isa apekSA se bhI unameM saMjJIpane kA vyapadeza nahIM bana sakatA hai| isa taraha yahAM taka hetUpadeza kI apekSA saMjJI jIva kA varNana huaa| tathA isake saMbaMdha se asaMjJI jIva kA bhI varNana huA . phira ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA kyA svarUpa hai ? uttara-dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA svarUpa yaha hai-jo bhAvamananI apekSAe jo ke AtmasvarUpa hoya che dvIndriyAdika asaMsI jIva saMzI kahevAya che. je jImAM abhisaMdhAraNa pUrvaka karaNazakti hotI nathI teo hetu padezanI apekSAe paNa saMjJI nathI paNa asaMzI ja che. evA jIva pRthivyA dika ekendriya mAnavAmAM AvyAM che, kAraNa ke te jIvanI je ISTAniSTa padArthomAM pravRtti nivRtti thAya che te abhisaMdhAraNapUrvaka thatI nathI. tathA je AhArAdi saMjJA te prathivyAdikamAM che te paNa atyaMta avyaktarUpamAM che, tethI e apekSAe paNa temanAmAM saMsIpaNAnuM ApaNuM zakaya nathI. A rIte ahIM sudhI hetUpadezanI apekSAe saMjJI jIvanuM varNana thayuM. tathA tenA saMbaMdhathI asaMjJIjIvanuM paNa varNana thayuM. ziSya pUche che-he bhadanta ! daSTivAdanI apekSAe saMjJIjIvanuM zuM svarUpa che? uttara-daSTivAdanI apekSAe saMjJIjIvanuM svarUpa A pramANe che zrI nandI sUtra Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 nandIsUtra saMjIti labhyate / ayamarthaH-saMjJA-samyagjJAnaM, sA'syAstIti saMjJI=samyagdRSTiH, tasya zrutaM saMjJizrutaM-samyakzrutamityarthaH / tasya tadAvarakarasya karmaNaH, kSayopazamabhAvena saMjJIti labhyate / ayaM bhAvaH-yaH samyagdRSTiH kSAyopazamikajJAnayuktaH, sa dRSTivAdopadezena saMjJIti vyapadizyate / sa ca yathAzakti rAgAdinigrahaparo mahApuruSo vijJeyaH, sa hi samyagdRSTiH yaH samyagjJAnIva rAgAdIn nigRhNAti, anyathA hitAhiteSu pravRttinivRttyabhAvAt samyagdRSTitvAyogAt / uktaJcasaMjJI zruta ke AvAraka karma ke kSayopazama se jIva 'saMjJI' isa taraha ke vyapadeza se yukta hai| samyakUjJAna kA nAma saMjJA hai| yaha saMjJA jisa jIva meM prApta haiM vaha saMjJI mAnA gayA hai / isa apekSA samyagdRSTi jIva hI yahAM saMjJIpada se vyavahRta huA hai| samyagdRSTi jIva kA jo zruta hai vaha, saMjJIzruta samyakzruta hai| isa saMjJizruta ke AvAraka karma-zrutajJAnAvaraNIya karma-ke kSayopazama se jisa jIvameM " saMjJI" isa taraha kA vyapadeza huA hai vaha dRSTivAda kI apekSA se saMjJI mAnA gayA hai / kSAyopazamika jJAna zAlI samyak dRSTi jIva hI dRSTivAda kI dRSTi se saMjJIpada kA vAcyArtha kahA gayA hai| yaha jIva apanI zakti ke anusAra rAgAdika doSoM ko dUra karanemeM tatpara rahatA hai, aura isakI AtmA anya sAdhAraNa jIvoM kI apekSA vizeSa mahatvazAlI huA karatI hai| samyagjJAnI jIva jisa taraha anaMtasaMsAra ke kAraNabhUta rAgAdikoM ko sarvathA vilIna karanemeM udyoga zAlI rahatA hai usI taraha yaha samyagdRSTi jIva bhI yahI vicAra kiyA karatA hai ki maiM bhI rAgAdikoM ke nigraha karane meM jaba tatpara rahUMgA taba saMsIzratanA AvAraka karmanA kSapazamathI jIva "sI" e prakAranA vyapadezathI yukta che. samyakajJAnanuM nAma saMjJA che. A saMjJA je jIvane prApta che te saMzI manAya che. e apekSAe samyagRSTi jIva ja ahIM saMjJI padathI vyavahuda thayela che. samyagadaSTi jIvanuM je zrata che te saMjJIzrata sabhyazrata che. A saMjJIzratanA AvAraka karma-kRtajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI je jIvamAM saMjJI " A prakArane vyapadeza thaye che te daSTivAdanI apekSAe saMjJI manA che. kSApazamika jJAnavALe samyakdaSTi jIva ja dRSTivAdanI daSTie saMjJIpadane vAcyArtha kahela che. e jIva pitAnI zakti pramANe rAgAdika dene dUra karavA tatpara rahe che, ane tene AtmA bIjA sAdhAraNa jI karatAM vizeSa mahatvavALo hoya che. samyagajJAnI jIva je rIte anaMta saMsAranA kAraNabhUta rAgAdikene sarvathA nAza karavAmAM udyogI rahe che, eja rIte A samyagudaSTi jIva paNa eja vicAra karyA kare che ke huM paNa rAgAdikene nigraha karavAne zrI nandI sUtra Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - dRSTivAdopadezena saMjJizrutam. tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zakti, - dinakarakiraNAgrataH sthAtum // 1 // anyastu mithyAdRSTirasaMjJI vijJeya ityAha- ' asaNNisuyassa 0 ' ityAdi / asaMjJizratasya = midhyAzrutasya, kSayopazamenA'saMjJIti labhyate / sa eSa dRSTivAdopadezena saMjJI varNitaH, asaMjJI ca varNitaH / nanu prathamaM hetupadezena saMjJI vaktuM yujyate, hetUpadezena alpamanolabdhisaMpannasyApi dvIndriyAdeH saMjJitvena svIkArAt tasya cAvizuddhataratvAt hetUpadezena yaH saMjJI jIvastadapekSayA kAlikyupadezena saMjJino manaHparyAptiyuktatayA vizuddhatvAt tat kimarthamutkrameNopanyAsaH kRta ? iti cet, " , 469 hI mere samyagdRSTitva kI zobhA hai, anyathA - hitameM pravRtti aura ahitameM nivRtti kA abhAva hoMne se mujhameM yathArthataH samyagdRSTitva kA ayoga hI mAnA jAyagA / 16 kahA bhI hai- " tajjJAnameva na bhavati, yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / 'tamasaH kuto'sti zakti - dinakara kiraNAgrataH sthAtum " // 1 // usa jJAna se jIva ko lAbha hI kyA ho sakatA hai ki jisake hone para bhI rAgAdikoM kA sadbhAva AtmAmeM banA rahatA hai| sUrya ke sadbhAvameM andhakAra kA sadbhAva kaise ho sakatA hai // 1 // - asaMjJI - zruta ke kSayopazama se mithyAzruta ke sadbhAva se jIva asatI mAnA gayA hai| tAtparya yaha hai ki dRSTivAda kI apekSA se samyagdRSTi jIva saMjJI tathA mithyA dRSTi jIva asaMjJI kahA gayA hai| jo tatpara rahuM teAja mArAM samyagdaSTitvanI zAbhA che. anyathA hitamAM pravRtti ane ahitamAM nivRttinA abhAva hAvAthI mArAmAM vAstavika rIte samyagdRSTitvanA ayAga ja mAnavAmAM Avaze. kahyu paNa che-- " tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamaH kuto'sti zakti, - dinakara kiraNAgrataH sthAtum " // 1 // te jJAnathI jIvane lAbha ja zA heAi zake ke je hAvA chatAM paNa te AtmAmAM rAgAdikAnA sadbhAva TakI rahe. sUryanA sadbhAvamAM adhakArane sadbhAva ThevI rIte hoI zaDe ? // 1 // zrI nandI sUtra asa zI--zrutanA kSApazamathI-mithyAzrutanA sadbhAvathI-jIva asa'nI manAyA che. tenuM tAtparya e che ke dRSTivAdanI apekSAe sabhyaSTi jIva sauMnI tathA mithyASTi jIva asa'nI kahevAyA che. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre ucyate - iha sarvatra sUtre yatra kvacita saMjJI asaMjJI vA parigRhyate, tatra sarvatrApi prAyaH kAlikyupadezena gRhyate, na hetUpadezena, nApi dRSTivAdopadezena / tasmA 470 zaMkA-sUtrakArako sutrameM sarvaprathama hetupadezase saMjJI jIvakA kathana karanA cAhiye thA, kAraNa ki isa kathana kI dRSTi se alpamanolabdhi saMpanna dvIndriyAdika jIva bhI saMjJIrUpa se siddha ho jAte haiN| yaha bAta sUtrakAra ne bhI mAnI hai| hetRpadeza kI apekSA jo jIva saMjJI svIkAra kiyA gayA hai usako avizuddhatara mAnA gayA hai, kAraNa ki vaha mana:paryAptiyukta nahIM hotA hai| isakI apekSA kAlikI upadeza se jo jIva saMjJI kahA gayA hai vaha vizuddhatara mAnA gayA hai, kAraNa yaha manaHparyApti yukta batalAyA gayA hai, ataHsUtrakAra ne aisA krama na rakhakara jo kAlikI upadeza se saMjJI jIva kA prathama kathana kiyA hai vaha utkrama hai / aisA kyoM kiyA ? uttara -- zaMkA ThIka hai parantu yahAM sUtra meM jo sUtrakAra ne aisA kathana kiyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki saMjJI aura asaMjJI kA kathana jahAM bhI huA hai vahAM isI kAlikI upadeza kI apekSA se huA hai| hetUpadeza tathA dRSTivAda ke upadeza se saMjJI tathA asaMjJo panekA vicAra nahIM huA hai| zaMkA-sUtrakAra sUtramAM sauthI pahelAM hetUpadezathI sa MjJI jIvanuM kathana karavuM joItuM hatuM, kAraNa ke A kathatanI dRSTie alpamaneAlabdhiyukta dvIndriyAkrika jIva paNa saMjJI rUpe siddha thaI jAya che. A vAta sUtrakAre paNa mAnya karI che. tUpadezanI apekSAe je jIva saMzI tarIke svIkAryo che temane avizuddhatara mAnyA che, kAraNa ke te mana:paryAptiyukta hAtA nathI. tenA karatAM kAlikI upadezathI je jIva sannI kahevAyA che te vizuddhatara mAnyuM che, kAraNa ke te mana:paryAsiyukta khatAvela che, tethI sUtrakAre AveA krama na rAkhatA je kAlikI upadezathI saMgI jIvatuM prathama kathana karyu. te utkrama che. evuM bha yu ? uttara--zaMkA ThIka che, paNa ahI' sUtramAM sUtrakAre je evuM kathana karyu. che, tenA bhAvArtha e che ke sannI ane asagIne ullekha jyAM thayA hAya tyAM eja kAlikI upadezanI apekSAe thayela che. hetUpadeza tathA dRSTivAdanA sa'zI tathA asa jJIpaNAnA vicAra karAyA nathI. zrI nandI sUtra Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-saMkSizrutopasaMhAraH 471 detatpratibodhanArtha prathamaM kAlikyupadezena saMjJino grahaNam / tadanantaramapradhAnatvAddhetUpadezena saMjJino grahaNaM, tataH sarvapradhAnatvAdante dRSTivAdopadezena saMjJino grahaNamiti / tadetat saMjJizrutaM varNitam / asaMjJizrutamapi varNitamityAzayenAha-' se taM asaNNisuyaM0 ' iti / tadetat asaMjJizrutaM varNitamityarthaH // sU0 39 // saMprati sUtrakAraH samyakzrutaM varNayati__ mUlam-se kiM taM sammasuyaM ? sammasuyaM jaM imaM arihaMtehi bhagavaMtehiM uppaNNanANadaMsaNadharehiM telukkanirikkhiyamahiyapUiehiM tIyapaDuppaNNamaNAgayajANaehiM savvaNNUhiM savvadarisAhi parNAyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM; taM jahA-AyAro 1, sUyagaDe 2, ThANaM 3, samavAo 4, vivAhapaNNattI 5, nAyAdhammakahAo 6, uvAsagadasAo7, aMtagaDadasAo8,aNuttarovavAiyadasAo 9, paNhAvAgaraNAiM 10, vivAgasuyaM 11, dihivAo 12, icceyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM codasapuvvissa sammasuyaM, abhiNNadasapudivasa sammasuyaM, teNa prNbhinnnnesubhynnaa|settNsmmsuyN||suu040|| ____arthAt-jahAM para bhI jIva ko saMjJI tathA asaMjJI mAnAgayA hai vaha kAli kI upadeza se hI mAnA gayA jAnanA cAhiye, hetUpadeza tathA dRSTivAda kI apekSA se nhiiN| isI bAta ko samajhAne ke liye sUtrakAra ne sUtrameM sarvaprathama kAlikI upadeza kI apekSA saMjJI jIva kA kathana kiyA hai| pazcAt apradhAna hone se hetUpadeza kI apekSA se aura sarvapradhAna hone se antameM dRSTivAda kI apekSA se saMjJI jIva kA kathana kiyA hai| isa prakAra yahAMtaka saMjJizruta aura usake saMbaMdha se asaMjJizrutakA varNana huA // sU0 39 // eTale ke je kaI jagyAe jIvane saMjJI tathA asaMsI mAnavAmAM AvyuM che, te kAlikI upadezathI ja mAnavAmAM Avyo che tema samajavuM. hetupadeza tathA dRSTivAdanI apekSAe nahIM. eja vAtane samajAvavAne mATe sUtrakAre sUtramAM sauthI pahelAM kAlikI upadezanI apekSAe saMjJI jIvanuM varNana karyuM che. tyAra bAda apradhIna hovAthI hetUpadezanI apekSAe ane sarva pradhAna hovAthI anne dRSTivAdanI apekSAe saMsI jIvanuM kathana karyuM che. A rIte ahIM sudhI saMjJIkRta ane tenA sadhathI masajJizrutanu varNana yu. // sU 38 // zrI nandI sUtra Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 nandIsUtre chAyA-atha kiM tat samyakzrutam ? samyakzruta-yadidam arhadbhirbhagavadbhirutpannajJAnadarzanadharailokyanirIkSitamahitapUjitaiH, atItapratyutpannAnAgatajJAyakaiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH praNItaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaH, tadyathA-AcAraH1, sUtrakRtamra, sthAnam 3, samavAyaH 4, vivAhaprajJaptiH 5, jJAtAdharmakathAH 6, upAsakadazAH 7, antakRddazAH 8, anuttaropapAtikadazAH 9, praznavyAkaraNAni10, vipAkazrutam 11, dRSTivAdaH 12, ityeSa dvAdazAGgagaNiTakazcaturdazapUrviNaH samyakazrutam / abhinnadazapUrviNaH samyakzrutam / tataH paraM bhinneSu bhajanA / tadetat samyakzrutam // suu040|| TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM sammasuyaM' iti / atha kiM tat samyakazrutamiti / samyakzrutasya kiM svarUpa ? miti praznaH / uttaramAha-'sammasuyaM0" ityAdi / samyakzrutaM taducyate, yadidam arhadbhiH tIrthakaraiH, bhagavadbhiH-bhagaH= samagraizvaryAdiH, uktaJca "aizvaryasya samagrasya, rUpasya yazasaH shriyH|| dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIGganA" // 1 // iti / bhago vidyate yeSAM te bhagavantastaiH samagraizvaryasamagrarUpAdiyuktaiH, tathA utpannajJAnadarzanadharaiH-utpanne jJAnadarzane kevalajJAnakevaladarzane, utpannajJAnadarzane tayordharAH, utpannajJAnadarzanadharAstaiH, tathA trailokyanirIkSitamahitapUjitaiH-nirIkSitAzca mahitazca aba sUtrakAra samyakzruta kA varNana karate haiM-'se kiM taM sammasuyaM ? ' ityAdi ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! pUrvavarNita samyakazruta kA kyA svarUpa hai ? uttara-pUrvavarNita samyakazruta vaha hai jo bhagavAna-samagraaizvarya 1, rUpa 2, yaza 3, lakSmI jJAnAdilakSmI 4, dharma 5, aura prayatna 6, ina chahoM arthoM se saMpanna tathA anaMtajJAna anaMtadarzana zAlI, tathA trailokyadvArAbhavanapati, vyantara, nara, vidyAdhara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM dvArAnirIkSita-arthAt-manorathoM se paripUrNa hone ke nizcaya se samutpanna ve suutr4|2 sabhya zrutanu na 42 cha-se kiM taM sammasuyaM ? tyAta ziSya pUche che-he bhadanta ! pUrvavarNita samyakta nuM zuM svarUpa che? uttara-pUrvavaNita samyakata e che ke bhagavAna-(1) samagra aizvarya, (2) 35 (3) yaza (4) sabhI (jAnA evdha) (5) dharma ane (6) prayatna e cha arthothI yukta tathA anaMta jJAna anaMta darzanazAlI, tathA 2lokya dvArAbhavanapati, vyantara, nara, vidyAdhara, tiSka ane vaimAnika deve dvArA-nirIkSita eTale ke mane rathanA paripUrNa thavAnA nizcayathI prApta AnaMda-vikasita le zrI nandI sUtra Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH pUjitAzceti samAsaH / tralokyena nirIkSitamahitapUjitAH-trailokyanirIkSitamahitapUjitAstairiti vigrahaH / trailokyazabdena bhavanapati 1-vyantara-nara-vidyAdhara-jyotiSka 2-vaimAnikAnAM 3 grahaNam / tatra nirIkSitAH manorathaparaMparAsaMpattisaMbhavavinizcayasamutthasaMmadavikAzilocanairbhaktinarAlokitAH, mahitAH ananyasAdhA. raNaguNotkIrtanena prazaMsitAH, pUjitA prazastabhAvena kAyena namaskRtAH vItarAgANAM puSpAdibhiH sAdyapUjAyA niSiddhatvAt / tathA-atItapratyutpannAnAgata jJAyakaiH-atItaM bhUtakAlikaM, pratyutpannaM vartamAnakAlikam , anAgataM-bhaviSyakAlikaM teSAM jJAyakAH=jJAtArastaiH, tathA sarvajJaiH-sarva-samastaM dravyapadezaparyAyarUpaM vastu jAnantIti sarvajJAstaiH, tathA sarvadarzibhiH sarvaprANigaNamAtmavat pazyantIti sarvadarzinastaiH, praNItam arthakathanadvAreNa prarUpitam , dvAdazAGga-dvAdaza aGgAni AcArAdIni yasmiMstat dvAdazAGgam / gaNipiTakA=gaNo gacchaH, guNagaNo vA'syAstIti gaNI AcAryastasya piTakaH maJjUSA, piTaka iva piTakaH-sarvasvamityarthaH / sarvajJaiH sarvadarzibhistIrthakarairyad gaNipiTakarUpaM dvAdazAGga praNItaM tat samyakazrutamiti nisskrssH| Ananda-vikasita locanoM ke AlAkita, mahita ananya sAdhAraNa guNokIrtana pUrvaka prazaMsita pUjita-vitarAgoM kI puSyAdi sAmagrI se kI gayI sAvadyapUjA niSiddha hone ke kAraNa prazasta bhAva yukta zarIra se namaskRta, aise arihaMta prabhu dvArA arthakathana-pUrvaka prarUpita huA hai| ye ahaMta prabhu atIta-bhUta, pratyutpanna-vartamAna, tathA anAgata-bhaviSyatkAla saMbaMdhI samasta padArtho ke jJAtA, tathA sarvajJa-samasta-dravyoM ke tathA unakI samasta paryAyoM ke vettA, evaM sarvadarzI-triloka-vartI samasta jIva rAzi ko apane tulya dekhanevAle hote haiM / sarvajJa evaM sarvadarzI tIrthakara prabhune jisakA arthataH prarUpaNa kiyA hai vaha dvAdazAGgagaNipiTaka hai| nathI Alekita, mahita=ananya sAdhAraNa guNatkIrtana pUrvaka prazasita, pUjita=vItarAgonI puSpAdI sAmagrIthI karAtI sAvadya pUjA niSiddha hevAne kAraNe prazasta bhAvayukata zarIrathI namaskRta, evA arihaMta prabhu dvArA arthakathana prarUpita thayuM che. te ahaMta prabhu bhUta, vartamAna tathA bhaviSyakALa saMbaMdhI saghaLA padArthonA jJAtA, tathA sarvajJa-samasta dravyanA pradezanA tathA temanI paryAnA jANanArA, ane sarvadarzI-trilekavartI samasta jIvarAzine pitAnI jema dekhanArA hoya che. sarvajJa ane sarvadazI tIrthaMkara prabhue jenuM arthapUrvaka prarUpaNa karyuM che te dvAdazAMgagaNi piTaka che. tene gaNipiTaka te kAraNe kahyuM che na060 zrI nandI sUtra Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara nandIsUtre kAni tAni dvAdazAGgAnIti jijJAsAyAmAha - ' taM jahA 0 ' ityAdi / tad yathA - tAni dvAdazAGgAni yathA santi tathA varNayAmItyarthaH / AcAraH = AcArAGgam 1 | sUtrakRtaM = sUtrakRtAGgam 2 / sthAnaM= sthAnAGgam 3 / samavAyaH = samavAyAGgam 4 / vivAhaprajJaptiH = bhagavatIsUtra 5 / jJAtadharmakathAH = jJAtAdharmakathA'Ggam 6 / upAsakadazA : upAsakadazAGgam 7 / antakRdazAH = antakRddazAGgam 8 / anuttaropapAtikadazAH = anuttaropapAtikadazAGgam 9 / praznavyAkaraNAni = praznavyAkaraNasUtram 10 / vipAkazrutaM = vipAkazrutasUtram 11 / dRSTivAdaH 12 / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakarUpaM caturdazapUrviNaH samyak zrutam / yazcaturdazapUrvI, tasya sakalamapi sAmAyikAdi - bindusAraparyantaM zrutaM niyamAt samyazrutam / tato'dhomukhaparihAnyA niyamataH sarva samyakazrutaM tAvad vaktavyaM yAvadabhinnadazapUrviNa: = saMpUrNadazapUrvadharasyApi samyakazrutam / saMpUrNadazapUrvadhagaNipiTaka ise isa liye kahA gayA hai ki yaha gaNI - AcAryakA piTaka maMjUSAke samAna mAnA gayA hai| vaha isa prakAra hai - 1 AcArAMga, 2 sUtrakRtAGga, 3 sthAnAGga, 4 samavAyAGga, 5 vivAhaprajJapti - bhagavatI sUtra, 6 jJAtAdharmakathAGga, 7 upAsakadazAGga, 8antakRtadazAGga, 9 anuttaropapAtikadazAGga, 10 praznavyAkaraNasUtra, 11 vipAkazruta, 12 dRSTivAda / yaha caturdazapUrvadhArIkA gaNipiTakarUpa dvAdazAMga samyakrazruta hai| tAtparya yaha hai ki caudaha pUrvapAThIkA jitanA bhI sAmAyika Adise le kara bindusAra paryanta zruta hai, hai, vaha samasta samyak zruta hai / isa prakAra pazcAnupUrvI se kama se kama abhinnadazapUrvadhArIkA - samasta dazapUrvapAThIkA zruta hai vaha bhI samyakazruta hai, kAraNa ye sampUrNa dazapUrva niyamataH samyagdRSTi jIvake hote haiM - midhyAdRSTike nahIM / tAtparya kahanekA yaha hai ki pUre daza ke te gaNI-AcAryanuM piTaka-peTInA samAna gaNAya che. te A pramANe che-- (1) mAyArAMga, (2) sUtratratAMga ( 3 ) sthAnAMga (4) samavAyAMga (4) vivAhaprajJapti lagavatI sUtra, (6) jJAtA dharma athAMga (7) upAsa zAMga (8) antadvRta dRzAMga (E) anuttaropayAti hazAMga (10) prazna vyAharaNa sUtra (11) vipAkazruta sUtra (12) dRSTivAda. A cauda pUrva dhArikA gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga sabhyazruta che. tenuM tAtpaya e che ke cauda pUrva pAThInA sAmAyika AdithI laine bindusAra sudhI jeTalAM zruta che te sabhya zruta che. A prakAre pazcAnupUrvI thI ochAmAM ochA abhinna deza pUrvadhArInA--samasta daza pU`pAThInuM zruta che te paNa sabhya zruta che, kAraNa ke e saMpUrNa dezapUrva niyamathI sabhyaSTi jIvane hAya che-mithyASTine nahIM. tenuM tAtparya e che ke pUrA daza pUrvazrutane jeNe zrI nandI sUtra Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA samyak zrutamedAH 475 ratvAdikaM hi niyamataH samyagdRSTereva, na tu mithyAdRSTeH, tathA svAbhAgyAt / tathA hi-yathA abhavyo granthidezamupAgato'pi tathAsvabhAvatvAnna granthibhedamAdhAtuM samarthaH, evaM mithyAdRSTirapi zrutamavagAhamAnaH prakarSato'pi tAvadavagAhate, yAvat kiMcinyUnAni daza pUrvANi bhavanti, paripUrNAni tu tAni nAvagAhituM zaknoti, tathAsvabhAvatvAditi / tataH paraM = saMpUrNa dazapUrvaratvAt pazcAnupUrvyAH paraM bhinneSu nyUneSu dazasu pUrveSu, bhajanA - vikalpanA / kadAcit samyak zrutaM kadAcit midhyAzrutamityarthaH / pUrvazratako jisane par3ha liyA hai aisA jIva niyamase samyagdRSTi hI hotA hai, mithyAdRSTi nahI, kyoM ki mithyAdRSTi jIva sampUrNa daza pUrvo kA adhyetA nahIM ho sakatA hai, yaha niyata hai / jisa prakAra abhavya jIva rAgadveSarUpI granthidezataka Akara bhI use bheda nahIM sakatA, - kAraNa usakA svabhAva hI kucha aisA hotA hai ki, jisa kAraNa se usase usa granthikA bheda karanA nahIM bana sakatA hai / rAgadveSarUpI isa granthikA bheda - vinAza to jo samyagdRSTi jIva huA karate haiN| isI taraha mithyAdRSTi jIva bhI zrutakA adhyayana karatA huA bhI use yahAM taka paDha letA hai ki jisase vaha kucha kama dazapUrvakA pAThI bana jAtA hai, parantu phira bhI usakA mithyAtva nahIM jAtA, ataH usa kAraNase vaha sampUrNa dazapUrvakA pAThI nahIM bana sakatA hai| jo sampUrNa daza pUrvake pAThI nahIM hote haiM unameM samyak zrutakI bhajanA hai arthAt unameM kabhI samyakuzruta aura kabhI mithyAzruta hotA hai / isakA tAtparya yaha hai ki jina samyagdRSTi vAMcI lIdhA che evA jIva niyamathI samyagdaSTi ja hoya che, mithyAdaSTi nahI. kAraNa ke miAdRSTi jIva saMpUrNa dezapUrvanA abhyAsI thaI zakatA nathI, e niyata che. je prakAre abhavyajIva rAgadveSarUpI granthideza sudhI AvIne paNa tene bheddI zakatA nathI, kAraNa ke tene svabhAvaja kaIka evA hAya che ke je kAraNe tenAthI te granthine bhedavAnu` banI zakatuM nathI. rAgadveSarUpI A graMthinA nAza tA je jIva samyagUDhaSTi hAya che teeja kare che. A rIte mithyArdaSTi jIva paNa zrutanuM adhyayana karavA chatAM paNa tene tyAM sudhI abhyAsa karI le che ke jethI te dazapUrvanA pAThI karatAM kaMIka nyUna thaI zake che, paNa te chatAM tenuM mithyAtva jatuM nathI, tethI te kAraNe te saMpUrNa dezapUrvanA pAThI khanI zakatA nathI. je saMpUrNa dazapUrvanA pAThI hAtA nathI, temanAmAM sabhyazrutanI bhajanA che. eTale ke temanAmAM kayAreka samyadbhuta ane kayAreka mithyAzruta hoya che. zrI nandI sUtra Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 06 nandI sUtre ayaM bhAvaH- samyagdRSTeH prazamAdiguNagaNopetasya samyak zrutaM bhavati, yathAvasthitArtha - tayA tasya samyak pariNamanAt / mithyAdRSTestu mithyAzrutaM bhavati, viparItArthatayA tasya pariNamanAt / tadetat samyak zrutam / atha ' bhagavaMtehiM0 '` ityAdi vizeSaNAnAM sArthakyamucyate - arhadbhirityuktyaiva bhagavadrUpArthasya bodhaH saMbhavati, punaH ' bhagavadbhi 'riti vizeSaNopAdAnaM kimarthamiti jIvoM meM prazama Adi guNa maujUda hoM ve yadyapi sampUrNa dazapUrvake pAThI na bhI hoM to bhI unakA jitanA bhI zruta hai vaha samyakU zruta hai tathA jina jIvoM meM mithyAtva bharA huA hai aise jo mithyAdRSTi jIva haiM unakA jitanA bhI zruta hai vaha saba mithyAzruta hai / samyakUdRSTi jIva ke zruta ko samyak zruta kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha padArtha ke svarUpa ko yathArtharUpa se jAnatA hai / tathA mithyAdRSTi jIva padArtha ke svarUpa ko mithyAtva ke prabhAva se yathArtharUpa se nahIM jAnatA, ataH kiJcit nyUna dazapUrva ke pAThI do jIvoM meM eka kA zruta samyak zruta, tathA dUsare kA zruta mithyAzruta kahA gayA hai / isIliye kiJcit nyUna dazapUrvapAThI jIvoM meM samyak zruta kI bhajana / batalAI gaI hai / isa taraha yahAM taka samyakazruta kA varNana huA // aba TIkAkAra sUtra meM rahe hue " bhagavaMtehi0 " Adi vizeSaNapadoM kI sArthakatA prakaTa karate haiM tenuM tAtpa e che ke je samyagdaSTi jIvAmAM prazama Adi guNu meAjUda heya teo kadAca saMpUrNa dezapUrvanA pAThI na hoya teA paNa temanu jeTaluM paNa zruta che te badhuM sabhyazruta che. tathA je jIvAmAM mithyAtva bharela che evA je mithyAdRSTi jIva chetemanu jeTaluM paNa zruta che te madhu mithyAzruta che. sabhyadRSTi jIvanA zrutane samyakRta kahevAnuM kAraNa e che ke te padArthanAM svarUpane yathArtha rUpe jANe che. tathA mithyArdaSTi jIva padArthanAM svarUpane mithyAtvanA prabhAve yathArtharUpe jANatA nathI, tethI dazapU karatAM gheADA nyUnanAM pAThI e jIvAmAM ekanuM zruta sabhyazruta, tathA khIjAnuM zruta mithyAzruta kahyuM che. tethI dazapUrva karatAM kaMIka nyUnanA pADI jIvAmAM samyakzrvatanI bhajanA darzAvavAmAM AvI che. A rIte ahIM sudhI sabhyazrutanuM varNana thayuM. have sUtrakAra sUtramAM Avela " bhagavatehiM " yahi pragaTa kare che. vizeSaNuya honI sArthatA zrI nandI sUtra Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH cet , ucyate-zuddhadravyAstikanayamatAnusAribhiH kaizcidanAdisiddhA muktA arhatvena svIkriyante / uktazca taiH "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam" // 1 // ityAdi / teSAmiha grahaNaM nAstIti bodhayituM bhagavadbhiriti vishessnnm| zaMkA-sUtra meM jaba "arhadbhiH" aisA pada sUtrakAra ne rakhA hai taba isa eka pada se hI bhagavadrUpa artha kA bodha ho jAtA hai to phira " bhagavadbhiH" isa vizeSaNa kA svatantrarUpa se sUtra meM grahaNa kyoM kiyA gayA hai| uttara-kitaneka aise bhI prANI haiM jo zuddhadravyAstikanaya kI mAnyatA ko lekara aisA kahate haiM ki mukta jIva anAdi kAla se siddha haiM aura ve ahaMta pada vAcya mAne gaye haiN| jaise "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jgtpteH| aizvaryacaiva dharmazca, saha siddhaM ctussttym"||1|| apratigha-anaMta-jJAna, vairAgya, aizvarya evaM dharma ye cAra bAteM jagapati prabhu meM svAbhAvikarUpa se siddha haiM so aise anAdisiddha paramAtmA kA yahAM " bhagavaMtehiM" pada se grahaNa nahIM huA hai, isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM "bhagavaMtehiM" yaha pada rakhA hai| za-sUbhane " arhadbhiH" me 54 sUtradhAre bhUyu che, to me me 54thI mAgava635 mathanI mAgha gaya che. to 5chI "bhagavadbhiH" / vizeSaNane svataMtrarUpe sUtramAM kema grahaNa karyuM che? uttara--keTalAka evAM prANIo che je zuddha dravyAstika nayanI mAnyatAne lIdhe evuM kahe che ke muktajIva AnAdi kALathI siddha che ane temane ahaMta pavAraya mAnya che. ma "jJAnamapratighaM, yasya, vairAgyaM ca jgtpteH|| aizvayaM caiva, dharmazca saha siddhaM catuSTayam " // 1 // apratigha-anaMta-jJAna, vairAgya, aizvarya ane dharma e cAra vAta jagatpati prabhumAM svAbhAvika rIte siddha che, te evA anAdi siddha paramAtmAnuM mahA " bhagavatehiM " 54thI ghaDa thayunathI, me pAtane pragaTa 421 // bhATe sUtramAre sUtramA "bhagavatehi " se 56 bhUyu cha. " bhagavata" 54thI mevA 52 zrI nandI sUtra Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 nandIsUtre anAdisiddhA arhanto hi rUpAbhAvAdeva samagrarUpavanto na bhavanti, azarIritvAt , zarIrasya ca rAgAdikAryatvAt , teSAM ca rAgAdhabhAvAditi teSAM bhagavattvaM noppdyte| nanu parasammatA api siddhAH svecchayA zarIraM nirmAtuM zaknuvantIti te'pi bhagavantaHsyurato vizeSaNAntaramAha-'uppaNNanANadaMsaNadharehiM ' - utpannajJAnadarzanadharai 'riti / te'nAdisiddhA jJAnavairAgyAdicatuSTayasya nityasiddhatvAd utpannajJAnadarzanadharA na bhavantIti neha teSAM grahaNam / "bhagavaMta" pada se aise paramAtmA kA pArthakya isaliye ho jAtA hai ki anAdisiddha ahaMta meM zarIra ke abhAva se samagrarUpazAlitA nahIM AtI hai, kAraNa jo anAdisiddha arhata hoMge unameM rAgAdika kA kAryarUpa zarIra kA sadbhAva kaise bana sakatA hai| yadi zarIra unameM mAnA jAya to unameM rAgAdika kA abhAva evaM anAdisiddhatA nahIM mAnI jA sakatI, parantu aisI mAnyatA to hai nahIM, vahAM to rAgAdika kA abhAva mAnA hI gayA hai, ataH yaha nizcaya hai ki anAdisiddha arhata, bhagavanta nahIM bana sakate haiM, kintu jo sAdi siddha arhata hoMge ve hI bhagavaMta bana sakeMge, isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM " bhagavaMte hiM" yaha pada svataMtrarUpa se nivezita kiyA / 1 / zaMkA-jo anAdisiddha ahaMta paramAtmA dUsaroM ne mAne haiM ve bhagavaMta bhI bana sakate haiM, kAraNa unameM jaba zarIra nirmANa karane kI icchA hotI haiM taba ve zarIra kA bhI nirmANa kara liyA karate haiM, phira unameM bhgmAtmAnuM pArthakya e kAraNe thaI jAya che ke anAdi siddha aDatamAM zarIrane abhAve samagra rUpazAlItA AvatI nathI, kAraNa ke je anAdi siddha ahaMta haze temanAmAM rAgAdikanAM kAryarUpa zarIra kevI rIte hoI zake ! je teone zarIra hoya che ema mAnavAmAM Ave to temAM rAgAdikano abhAva ane anAdi siddhatA mAnI zakAya nahIM, paNa evI mAnyatA te nathI, tyAM te rAgAdikane abhAva mAnavAmAM Avyo ja che, tethI te nakkI thAya che ke anAdi siddha ahaMta bhagavanta banI zakatA nathI, paNa je sAdi siddha ahaMta haze teo ja bhagavaMta banI zakaze, e vAtane pragaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM " bhagavatehiM " mA 54 svatazata bhUjyu cha // 1 // zaMkA-je anAdisiddha ahaMta paramAtmA bIjA lokee mAnyA che teo bhagavaMta paNa banI zake che, kAraNa ke temane jyAre zarIra nirmANa karavAnI IcchA thAya che, tyAre teo zarIranuM nirmANa karI le che, chatAM Apa temanAmAM bhagava zrI nandI sUtra Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH nanu tarhi 'utpannajJAnadarzanadharaiH' ityetAvanmAtraM vizeSaNamastu alaM 'bhagavadbhiH' vattA kA abhAva Apa kaise kaha sakate haiM / isa prakAra kI dUsarI zaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakArane sUtra meM " uppaNanANa daMsaNadhare hiM" yaha pada rakhA hai| isa pada dvArA sUtrakAra yaha pramANita karate haiM ki jo anAdisiddha mAne gaye haiM ve utpanna hue jJAna evaM darzana ko dhAraNa karane vAle nahIM hote haiM, kintu ve to nityasiddha jJAna vairAgya Adi ke adhipati hote haiM, ataH yahAM aise hI arhataprabhu kA grahaNa kiyA gayA hai,jo bhagavaMta hoM tathA utpanna hue jJAna darzana ko dhAraNa karanevAla hoN| tAtparya isakA isa prakAra hai ki para saMmata anAdisiddha paramAtmA bhale hI apane zarIra kA svecchA se nirmANa karaleM etAvatA unameM bhagavattA bhale hI AjAve parantu itane mAtra se unameM arhatatA nahIM AsakatI hai, kintu arhatatA Aneke liye sUtrakAra kI dRSTi meM utpanna hue jJAna aura darzana ko dhAraNakaranApanA bhI AvazyakIya hai / anAdisiddhoM meM yaha bAta banatI nahIM hai, ataH unameM ahaMtatA ghaTita nahIM hotii|2|| zaMkA-jaba aisI bAta hai to phira "ahaMtatA" prakaTa karane ke liye "utpanna jJAnadarzanadharaiH" yahI eka pada kAphI hai| vyartha meM "bhagavadbhiH" isa pada kA nyAsa kyoM kiyA gayA hai?" nAne abhAva kevI rIte kahI zake che? A prakAranI bIjI zaMkAnI nivRttine bhATe sUtrA2 sUtramA "utpaNanANadaMsaNaMdhare hiM" 2mA 56 bhUjyu cha. 2mA 54 dvArA sUtrakAra e sAbita kare che ke je anAdi siddha manAya che. teo utpanna thayela jJAna ane darzanane dhAraNa karanAra hotA nathI, paNa teo to nityasiddha jJAna vairAgya AdinA adhipati hoya che, tethI ahIM evA ja ahaMta prabhu grahaNa karavAmAM AvyA che ke je bhagavaMta hoya ane utpanna thayela jJAnadarzanane dhAraNa karanAra hoya tenuM tAtparya evuM che ke para saMmata anAdi siddha paramAtmA bhale pitAnAM zarIranuM vecchAthI nirmANa karI che, eTalA pramANamAM temanAmAM bhale bhagavattA AvI jAya paNa mAtra eTalAthI ja temanAmAM ahaMtatA AvI zakatI nathI, paNa ahaMtatA AvavAne mATe sUtrakAranI daSTie utpanna thayela jJAna ane darzanane dhAraNa karavuM te paNa Avazyaka che. anAdi siddhomAM A vAta banatI nathI, eTalA mATe emanAmAM ahaMtatA ghaTatI nathI parA za na mevI pAta cha to pachI " ahaMtatA" pragaTa 42vAne bhATa " utpanna jJAna darzanadharaiH " me me yaha puratu cha. "bhagavadbhiH " se phle| upaga zA mATe karyo che? zrI nandI sUtra Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 nandIsUtre iti vizeSaNopanyAsena ? iti cet , ucyate-sAmAnyakevalino'pi hi-utpannajJAnadarzanadharA bhavanti kintu teSAM samagraizcaryarUpAdyabhAvAtte tIrthakaravad bhagavantona bhavanti, tasmAt samagraizvaryAdiguNapratibodhanArtha bhagavadbhiH' iti vishessnnopaadaanmaavshykmiti| uktavizeSaNaiH zuddhadravyAstikanayamatAnusAriparikalpitAnAmanAdisiddhAnAM vyavacchedaH kRtaH / saMprati paryAyAstikanayamatAnusAriparikalpitAH ye muktAste'pyutpannajJAnadarzanadharA bhavantItyatastadvayAvRttyarthamAha- telukanirikkhiyamahiya uttara-arhatatA Ane ke liye utpanna hue jJAna aura darzana ko dhAraNa karanA mAtra kAraNa nahIM mAnA gayA hai, kintu sAtha meM bhagavattA bhI kAraNa hai| yahI bAta prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne sUtra meM donoM pada sthApita kiye haiN| utpannajJAnadarzanadharatva sAmAnyakevaliyoM meM bhI hotA hai, parantu vahAM samagrarUpAdimattA nahIM hotI, isaliye ve tIrthaMkara prabhu kI taraha bhagavAna nahIM hote haiM, ataH arhata banane meM samagra aizvaryAdiguNa cAhiye yaha bAta " bhagavadbhiH" isa pada se sUtrakAra ne khyApita kI hai|3| __isa taraha ina vizeSaNoM dvArA zuddha dravyArthikanaya kI mAnyatA ko lekara jo anAdisiddha mukta mAnane vAle haiM, unakA vyavaccheda ho jAtA hai| aba paryAyAthika nayakI mAnyatA ko lekara ke jina vyaktiyoM ne sAdi siddha mukta mAne haiM ve yadyapi utpanna darzana jJAnadhArI hote haiM parantu unameM ahaMtatA nahIM AtI hai, kAraNa arhatatA AnemeM " tellukka nirikkhiyamahiya pUiehiM" kAraNa mAnA gayA hai| tAtparya isakA isa prakAra-jo uttaraarvatatA AvavAne mATe phakta utpanAjJAna, ane darzanane dhAraNa karavuM eja kAraNa manAyuM nathI, paNa sAthe bhagavattA paNa kAraNa che. eja vAta pragaTa karavAne mATe sUtrakAre sUtramAM bane pada mUkayAM che. utpanna jJAna darzana dhArakatA sAmAnya kevaLIomAM paNa hoya che. paNa tyAM samagra rUpAdimattA hatI nathI tethI teo tIrthaMkara prabhunI jema bhagavAna thatA nathI, tethI ahaMta banapaamaa samayamaizcaryAhi guna me se bAta "bhagavadbhiH" 20 56thA sUtradhAre sthApita 4rI che. (3). A rIte e vizeSa dvArA zuddha dravyArthika nayanI mAnyatAne lIdhe je anAdi siddha mukata mAnanArA che, temanuM khaMDana thaI jAya che. have paryAyAthika nayanI mAnyatAne lIdhe je vyaktioe sAdi siddha mukata mAnyA che teo je ke utpana darzane jJAnadhArI hoya che paNa temanAmAM atatA AvatI nathI, 12 mata mApAmA " teluka nirikkhiya mahiyapuiehi " 12 manAyu zrI nandI sUtra Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samyakzrutamevAH pUiehiM ' iti / trailokyanirIkSitamahitapUjitairiti / na ca te tathA bhavantIti / nanu saugatamate'pi paryAyA stikanayamatAnusAribhiH sugatAstrailokyanirIkSitamahitapUjitA eva svIkriyante, tatazca tattulyatApattiH syAdata Aha-'tIyapaDuppaNNamaNAgayajANaehiM ' iti / atItapratyutpannAnAgatajJAyakairiti / sugatAH khaluatItapratyutpannA nAgatajJA na saMbhavanti, teSAmekAntakSaNikatvAbhyupagamena sarvathA'tItAnAgatayorasattvAt , asatAM ca grahaNA'sambhavAt / nanu vyavahAranayamatAnusAribhistu jIva sAdisiddha hote haiM unameM anaMtajJAna aura anantadarzana utpanna ho jAtA hai parantu aise saba jIva arhata nahIM hote haiN| ahaMta prabhu hI trailokya dvArA nirIkSita, mahita evaM pUjita huA karate haiM, kAraNa inake tIrthakara prakRti kA udaya rahatA hai, anya ke nhiiN| 4 / zaMkA-yadi ahaMta banane meM trailokya nirIkSita, mahita evaM pUjitapanA kAraNa ho to bauddhasiddhAnta dvArA ki jo paryAyAstika naya matAnusArI hai kalpita buddha bhI arhata mAne jAvege kAraNa ve bhI trailokya dvArA nirIkSita, mahita evaM pUjita mAne gaye haiM, isa taraha ubhayatratulyatA kI Apatti AtI hai| uttara-isa taraha tulyatA kI Apatti nahIM AsakatI hai, kAraNa arhata banane meM jisa taraha trailokya nirIkSita mahita pUjitatA kAraNa hai usI prakAra "tIya paDuppaNNa maNAgaya jANaehiM" atIta pratyutpanna evaM anAgata viSayoMkA jJApakapanA bhI kAraNa hai| buddha bhale hI unakemAnane vAloM dvArA che. tenuM tAtparya A pramANe che-je jIva sAdisiddha hoya che, temanAmAM anaMta jJAna ane anaMta darzana utpanna thaI jAya che, paNa evA badhA jIva ahaMta thatA nathI. ahaMta prabhu ja lekya dvArA nirIkSita, mahita ane pUjita thAya che, kAraNa ke temanI tIrthaMkara prakRtine udaya rahe che. anyane nahIM. (4). zaMkA-je ahaMta banavAmAM zreya nirIkSita, mahita ane pUjitapaNuM kAraNa hoya te bauddha siddhAMta dvArA ke je paryAyAstika naya matAnusArI che, kapita buddha paNa ahata manAze kAraNa ke teo paNa gelekaya dvArA nirIkSita, mahita ane pUjita manAyA che, A rIte ubhayatra tulyatAnI muzkelI Ave che. uttara--A rIte tulyatAnI muzkelI AvI zakatI nathI, kAraNa ke ahaMta banavAmAM je rIte lokaya nirIkSita, mahita pUjitatA kAraNarUpa che eja prakAre "tIya paDuppaNNa maNAgaya jANaehi" bhUta, vartamAna bhane bhaviSyana viSayonI jANakArI paNa kAraNarUpa che. buddhane bhale temane mAnanArAoe lokaya nirIn0 61 zrI nandI sUtra Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 nandIsane kaizcidiSyante'tItAnAgatavartamAnArthajJAyakA RSayaH / uktazca "RSayaH saMyatAtmAnaH phlmuulaanilaashnaaH| tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // atItA'nAgatAn bhAvAn , vartamAnAMzca bhaart!| jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaMgA jitendriyAH" // 2 // ityaadi| trailokya nirIkSita mahita evaM pUjita svIkRta kiye gaye hoM, parantu unameM atIta, pratyutpanna evaM anAgata viSayoM kI jJApakatA nahIM hai, kAraNa unake siddhAntAnusAra atIta aura anAgatatA siddha hI nahIM hotii| yaha siddhAnta ekAntataH kSaNika vAdI hai, ataH isameM ekAnta vartamAna kSaNa kA hI astitva svIkAra kiyA gayA hai| isa taraha atIta aura anAgata kSaNoM kA asattva hone se unakA grahaNa unake dvArA nahIM ho sakatA hai| isa prakAra tulyatA kI Apatti haTa jAtI hai|5| zaMkA-vyavahAranaya kI mAnyatA ko mAnanevAle kitaneka vyakti isa bAta ko svIkAra karate haiM ki RSijana atIta, anAgata evaM pratyutpanna viSayoM ke jJAtA hote haiM / kahA bhI hai "RSayaH saMyatAtmAnaH, phala mUlA nilaashnaaH| tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // atItAnAgatAn bhAvA, vartamAnAMzca bhaart!| jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaMGgA jitendriyAH" // 2 // kSita mahita ane pUjita tarIke svIkAryo hoya, paNa temanAmAM bhUta, vartamAna ane bhaviSyanA viSayenI jANakArI nathI. kAraNa ke temanA siddhAMta pramANe bhUta ane bhaviSyanA siddhaja nathI thatI. e siddhAMta ekAntataH kSaNikavAdI che, tethI temAM ekAnta vartamAna kSaNanuM ja astitva svIkAryuM che. A rIte atIta (bhUta) ane anAgata (bhaviSya) kSonuM asatva hovAthI temanuM grahaNa temanA dvArA thaI zakatuM nathI. A rIte tatyatAnI muzkelI dUra thAya che. (5). zaMkA-vyavahAra nayanI mAnyatAne mAnanArI keTalIka vyakti e vAtane svIkAra kare che ke RSijana bhUta, bhaviSya ane vartamAna viSanA jANakAra hoya cha. 4 5 cha "RSayaH saMyatAtmAnaH phalamUlA nilaashnaaH| tapasaiva prapazyanti, trailokyaM sacarAcaram // 1 // " atItA nAgatAn bhAvAn , vartamAnAMzca bhArata ? jJAnAlokena pazyanti, tyaktasaGgA jitendriyAH " // 2 // zrI nandI sUtra Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samyakzrutamedAH 483 __ atastattulyatApattiH syAdata Aha-savaNNUhiM savvadarisIhiM '-sarva jJaiH sarvadarzibhiriti / te tu RSayo na bhavanti sarvajJAH-sarvadravyapradezaparyAyajJAnAbhAvAt , tathA te sarvadarzino'pi na bhavanti, phalamUlAnilAdyAhArakaraNena sarvaprANiSvAtmatulyadRSTayabhAvAt / ___ tadevaM dravyAstikaparyAyAstikanayamatAnusAriparikalpitamuktebhyo bhinnAstIrthakarA ityuktam // mU0 40 // ___ yadi atIta, anAgata evaM pratyutpannaviSayoM kA jAnanA arhata hone meM kAraNa mAnA jAya to vyavahAranaya kI mAnyatA ke anusAra calane vAle kitaneka vyaktiyoM dvArA kalpita RSiyoM meM bhI arhatatA aajaavegii| isa taraha inake sAtha tulyatA kI Apatti khar3I hI rhtii| ___uttara-isa taraha se bhI tulyatA kI Apatti nahIM AtI hai, kAraNa sUtra meM isa bAta kI nivRtti ke liye "savaNNUhiM sabvadarisIhiM" ye pada rakkhe gaye haiM / ye pada yaha spaSTa karate haiM ki tIrthakara arhata hI sarvajJa aura sarvadarzI haiM, ye RSijana nahIM / inameM sarvajJatA isaliye nahIM AtI hai ki ye samasta jIvAdika dravyoM ke pradeza aura unakI paryAyoM ke jJAtA nahIM hote haiN| tathA sarvadarzitva isaliye nahIM AtA hai ki ye phalamUla Adi kA AhAra karate haiM / phalamUla Adi ke AhAra karane vAloM meM samasta prANiyoM ke sAtha AtmatulyatA kI dRSTi nahIM rahatI haiM / isa taraha dravyArthika evaM paryAyArthikanaya kI mAnyatA ke anusAra parikalpita je bhUta, bhaviSya ane vartamAna viSayone jANavA te ahaMta thavAmAM kAraNarUpa manAya te vyavahAra nayanI mAnyatA pramANe cAlanAra keTalIka vyaktio dvArA kalpita SiomAM paNa ahaMtatA AvI jaze. A rIte temanI sAthe tulyatAnI muzkelI AvI ja paDe che ? uttara-A rIte paNa tulyatAnI muzkelI AvatI nathI kAraNa ke sUtramAM te pAtanA nirA4265 bhATa "savva NNUhiM savva darisIhiM" sevA yahI bhUsyAM che. e pade e spaSTa kare che ke tIrthaMkara ahaMta ja sarvajJa ane sarvadaza che, e traSijana nathI. temanAmAM sarvajJatA e kAraNe AvatI nathI ke teo samasta jIvAdika dravyanA pradeza ane temanI paryAnA jANakAra hetA nathI. tathA sarvadaziva te kAraNe AvatuM nathI ke teo phaLamULa Adine AhAra kare che. phalamULa Adine AhAra karanAramAM samasta prANuonI sAthe AtmatulyatAnI daSTi rahetI nathI. A rIte dravyArthika ane paryAyArthika nayanI mAnyatA pramANe zrI nandI sUtra Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 nandIsUtre atha mithyAzrutaM varNayati___ mUlam se kiM taM micchAsuyaM ? / micchAsuyaM jaM imaM aNNANiehiM micchAdihiehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taM jahAbhArahaM 1, rAmAyaNaM 2, bhImAsurukaM 3, koDillayaM 4, sagaDabhadiyAo 5 khoDa-(ghoDaga) muhaM 6, kappAsiyaM 7, nAgasuhumaM 8, kaNagasattarI 9, vaisesiyaM 10, buddhavayaNaM 11, terAsiyaM 12, kAviliyaM 13, logAyayaM 14,sahitaMtaM15, mADharaM 16, purANaM 17, vAgaraNaM 18, bhAgavayaM 19, pAyaMjalI 20, pussadevayaM 21, lehaM 22, gaNiyaM 23, sauNaruyaM 24, nADayAiM 25, ahavA bAvattarikalAo, cattAri ya veyA sNgovNgaa| eyAiM micchAdihissa micchattapariggahiyAiM micchAsuyaM / eyAiM ceva sammadihissa sammattapariggahiyAiM sammasuyaM / ahavA-micchadihissa vi eyAiM ceva sammasuyaM, kamhA? sammattaheuttaNao, jamhA te micchadiThiyA tehiM ceva samaehiM coiyA samANA kei sapakkhadiDio cayaMti / se taM micchAsuyaM // sU0 41 // ___ chAyA-atha kiM tanmithyAzrutam ? / mithyAzrutaM yadidamajJAnikaimithyAdRSTikaiH svacchandabuddhimativikalpitam , tad yathA-bhAratam 1, rAmAyaNam 2, bhImAsuroktam 3, kauTilyakam 4, zakaTabhadrikAH 5, khoDA (ghoTaka ) mukham 6, kArpAsikam 7, nAgamUkSmam 8, kanakasaptatiH 9, vaizeSikam 10, buddhavacanam 11, trairAzikam 12, mukta jIvoM se bhinna tIrthakara arhata prabhu haiM, yaha bAta ina vizeSaNoM dvArA pratipAdita kI gaI hai 6 // sU0 40 // parikalpita mukata thI bhinna tIrthaMkara ahaMta prabhu che, e vAta e vizepdaa siddha 42vAmA mApI che. (6)||suu. 40 // zrI nandI sUtra Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA ThIkA mithyAzrutamedAH 485 kApilikam 13, laukAyatikam 14, paSTitantram 15, mATharam 16, purANam 17, vyAkaraNam 18, bhAgavatam 19, pAtaJjalam 20, puSyadaivatam 21, lekham 22, gaNitam 23, zakunarutam 24, nATakAni 25, athavA - dvAsaptatiH kalAH, catvA - ratha vedAH sAGgopAGgAH, etAni mithyAdRSTermithyAtvaparigRhItAni mithyAzrutam / etAni caiva samyagdRSTeH samyaktvaparigRhItAni samyak zrutam / athavA mithyAdRSTerapyetAni caiva samyak zrutam kasmAt ? samyaktva hetutvAt yasmAtte mithyAdRSTayastaizcaiva samayairnoditAH santaH kecit svapakSadRSTIstyajanti / tadetanmithyAzrutam // " , 1 TIkA - ziSyaH pRcchati' se kiM taM micchAsuyaM 0 ' iti / atha kiM tanmi thyAzrutam iti / uttaramAha - micchAyaM 0 ' ityAdi / tat khalu mithyAzrutaM bhavati, yadidam ajJAnikaiH = alpamatibhiH midhyAdRSTibhiH = mithyAtvibhiH, svacchanda buddhimativikalpitam, tatra buddhi: - avagrahehArUpA, matiH - avAyadhAraNArUpA, svacchandena = svAbhiprAyeNa, na tu sarvajJapraNItArthAnusAreNa, buddhimatibhyAM vikalpitam, svabuddhi aba sUtrakAra mithyAzruta kA varNana karate haiM-' se kiM taM micchAsuyaM0 ' ityAdi / ziSya pUchatA hai - hai bhadanta ! mithyAzruta kA kyA svarUpa hai ! uttara - mithyAta vaha hai ki jise ajJAnI - alpamatiyukta - mithyAdRSTi jIvoM ne apanI svacchaMda mati evaM buddhi dvArA parikalpita kiyA hai / yahAM jo " svacchaMda mati buddhi" aisA kahA hai usakA abhiprAya yaha hai ki jo midhyAdRSTi jIva huA karate haiM ve sarvajJa praNIta arthake anusAra padArthoM kI prarUpaNA nahIM karate, kintu apane abhiprAya ke anusAra jo apanI buddhi aura matimeM AtA hai use hI satya kalpita kara liyA karate haiM / yahAM avagraha evaM IhArUpa mAnyatA kA nAma buddhi hai, tathA avAya evaM dhAraNArUpa mAnyatA kA nAma mati hai / isa taraha buddhi aura matimeM bheda Duve sUtrAra bhithyAzrutanuM varNuna ure che- "se kiM taM micchAsuyaM 0 " tyAhi ziSya pUche che-he bhadanta! mithyAzrutanu` zu` svarUpa che ? uttara----mithyAzruta te che ke jene ajJAnI--alpamativALA-mithyASTi jIvAe pAtAnI svaccha Mda mati ane buddhi dvArA parikalpita kayu" che. ahIM je " svacchaMda mati buddhi " ema kahyu che tenuM tAtparya e che ke je mithyASTi jIva hAya che te sarvajJa praNIta artha pramANe padyArthInI prarUpaNA karatA nathI, paNa peAtAnA abhiprAya pramANe je peAtAnI buddhi ane matimAM Ave che ene ja satya kalpI le che. ahIM avagraha ane IhArUpa mAnyatAnuM nAma muddhi che, O zrI nandI sUtra Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 486 nandIsUtre priklpitmityrthH| tad yathA-tat-mithyAzrutaM, yathA-yena prakAreNa bhagavatA kathitaM tathA kathayAmItyarthaH / bhArataM 1, rAmAyaNam 2, bhImAsuroktaM-bhImAsureNa racitaM zAstram 3, kauTilyakaM-kauTilyena-cANakyena nirmitam arthazAstram 4, zakaTabhadrikAH 5, ghoTakamukhaM ghoTakamukhanAmakaM zAstraM 6, kArpAsikaM 7, nAgamkSmam 8, kanakasaptatiH 9, vaizeSikaMkaNAdadarzanam 10, buddhavacanaM-tripiTakarUpaM 11 rAzika-trairAzikasampadAyasambandhI granthavizeSaH 12, kApilakaM sAMkhyazAstram 13, lokAyatikaM cArvAkadarzanam 14, SaSTitantraM sAMkhyazAstragranthavizeSaH 15, mATharaM-mATharanimitaM zAstraM SoDazatantrasthApako nyAyazAstravizeSaH 16, purANaM 17, vyAkaraNaM 18, bhAgavataM 19, pAtaJjalaM 20, puSyadaivataM 21, lekhaH 22, gaNitaM23, zakunarutam 24, nATakAni 25 iti / athavA-atha cetyrthH| dvAsaptatiH kalA, catvAro vedAH sAGgopAGgAH / etAni bhAratAdIni zAstrANi, yadA mithyAdRSTemithyAtvena parigRhItAni bhavanti, tadA viparItAbhinivezadRddhihetutvAnmithyAzrutaM jAnanA cAhiye / ve mithyAzruta ye haiM-bhArata 1, rAmAyaNa 2, bhImAsura ke dvArA racita zAstra, cANakya ke dvArA banAyA huA arthazAstra 4, zakaTabhadrikA 5, ghoTakamukha nAmakA zAstra 6, kAsika 7, nAgasUkSma 8, kanakasaptati 9, vaizeSikadarzana 10, piTakatraya 11, trairAzikasaMpradAya saMbaMdhI granthavizeSa 12, sAMkhyazAstra 13, cArvAka darzana 14, SaSThitaMtra sAMkhyoM kA grantha vizeSa 15, mAThara-solaha tatvoM kI sthApanA karanevAlA nyAyazAstra kA granthavizeSa 16, purANa 17, vyAkaraNa 18, bhAgavata 19, pAtaJjala 20, puSpadaivata 21, lekha 22, gaNita 23, zakunarUta 24, evaM nATaka 25, / tathA bahattara kalAe~ sAMgopAGga caaroNved| ye bhAratAdikazruta jaba mithyAdRSTi jIvoM dvArA mithyAtvapUrvaka parigRhIta tathA avAya ane dhAraNArUpa mAnyatAnuM nAma mati che. A rIte mati ane buddhi vacce bheda samajavAnuM che. e mithyAzrata A pramANe che-(1) bhArata, (2) rAmAyaNa (3) lIbhasura dvaa2|| 2thita zAstra (4) yA ye manAvayumarthazAkha, (5) 148 Fi (6) ghoTabhuma nAmarnu ||kh, (7) pAsi4, (8) nApasUkSma. (4) 4 saH4, (10) vaizeSiH zana, (11) piTatraya, (12) zazi saMpradAya samadhI annavizeSa, (13) sAMjyazAkha, (14) yAzina, (15) psstthit-saaNjyon| zranthavizeSa, (16) bhA42-sANa tattvAnI sthApanA 42nAra nyAyAlana anyavizeSa, (17) puruSa, (18) vyA42, (18) mAsapata, (20) pAdva, (21) pu.5vata, (22) khema, (23) gaNita, (24) shgnaruta ane (25) nATaka tathA tera kaLAo sAMgopAMga cAre veda. e bhAratAdika kRta jyAre midaSTi jI dvArA mithyAtvapUrvaka parigrahIta karAya che, zrI nandI sUtra Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mithyAzratamedAH 487 bhavanti / etAnyeva ca bhAratAdIni zAstrANi, samyagdRSTaH samyaktvaparigRhItAnisamyaktvena yathAvasthitA'sAratAparibhAvena rUpeNa parigRhItAni bhavanti, tasya samyazrutam , tadgatA'sAratAdarzanena sthiratarasamyaktvapariNAmajanakatvAt / ___ athavetyAdi / athavA-mithyAdRSTerapi kasyacit , etAni-bhAratAdInizAstrANi samyakzrutaM bhavati / ziSyaH pRcchati-'kamhA ?' iti / kasmAt ? samyaktvahetutvAt / samyaktvahetutvameva darzayati-'jamhA0' ityAdi / yasmAt te mithyAdRSTayastaizcaiva samayaiH bhAratAyuktaireva svasiddhAntaiH, pUrvAparavirodhena, yadvA rAgAdiparItaH puruSastAvannAtIndriyamartha mavabudhyate, rAgAdiparItakiye jAte haiM usa samaya ye viparIta abhiniveza ko baDhAne ke kAraNa hone se mithyAzruta mAne jAte haiM / tathA jisa samaya ye samyagdRSTi jIvoM dvArA samyatkvapUrvaka gRhIta kiye jAte haiM usa samaya ye use apane bhItara rahI huI asAratA ke pradarzaka hote haiM isase usakI AtmAmeM samyaktva pariNAma sthiratara ho jAtA hai ataH usa samyagdRSTi kI apekSA ye samyaka ta rUpase bhI mAne jAte haiN| athavA-kisI mithyAdRSTi jIva ke liye bhI ye bhAratAdikazruta samyakzrutarUpa se pariNamita ho jAte haiM, kAraNa kiye usa AtmAmeM samyaktva ke kAraNa bana jAte haiN| samyakttva ke kAraNa ye usako kisa taraha se banate haiM? yahI bAta yahAM spaSTa kI jAtI hai-mithyAdRSTi jIva jaba bhAratAdi zAstroMmeM pratipAdita siddhAntoM kA avalokana karatA hai, to jaba use vahAM pUrvAparavirodha dRSTigata hotA hai. athavA vaha aisA bhI vicAra karatA hai ki ina vedAdika zAstroMmeM prAyaH te vakhate te viparIta abhinivezane vadhAravAnuM kAraNa hovAthI mithyAzrata manAya che. tathA je samaye e samyagRSTi jI dvArA samyaktvapUrvaka grahaNa karoya che, tyAre teo tene potAnI aMdara rahela asAratAnA pradarzaka thAya che. tethI tenA AtmAmAM samyakatva pariNAma vadhAre sthira thAya che. tethI te samyagadaSTinI apekSAe temane samyakazrutarUpe paNa manAya che. athavA ke keI mithyASTi jIvane mATe paNa e bhAratAdika zruta samyakSutarUpe pariNakRmita thAya che, kAraNa ke teo te AtmAmAM samyakatvanuM kAraNa bane che. teo tene mATe samyakatvanuM kAraNa kevI rIte bane che? eja vAta ahIM spaSTa karavAmAM Ave che-mithyAdaSTi jIva jyAre bhAratAdi zAstromAM pratipAdita siddhAMtanuM avalokana kare che tyAre je tene pUrvApara vidha najare paDe che athavA te e zrI nandI sUtra Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 nandIsUtre tvAdasmAdRzavata / vedeSu cAtIndriyA arthAH prAyo vrnnitaaH| parantvatIndriyArthadarzI ca vItarAgaH sarvajJaH, sa ca tadvaktA nAsti tatra parasparaviruddhArthadarzanAt , tat kathaM vedArthapratItirityevaM noditAH santaH kecid vivekenaH satyakyAdaya iva svapakSadRSTIH svadarzanAni tyajanti arhato bhagavataH sarvajJasya zAsanaM svIkurvanti / tadevaM samyaktva hetutvAd vedAdInyapi zAstrANi kasyacinmithyAdRSTerapi samyakzrutaM bhavati / tadetanmithyAzrutaM varNitam // sU0 41 // atIndriyArthoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, parantu inake pratipAdana karane vAle vItarAga sarvajJa nahIM haiM, jinhoMne unheM pratipAdana kiyA hai veto hamAre jaise rAgAdika doSoM se hI dUSita vyakti haiM, ataH inake dvArA atIndriya arthoM kA pratipAdana samIcIna rUpa se nahIM ho sakatA hai kAraNa ye usa viSaya ko pUrNarUpase samajha hI nahIM sake haiM, isI liye ina zAstroMmeM paraspara viruddhArtha prarUpaNatA dekhI jAtI hai, ataH jaba aisI bAta hai to phira vedAdikoM dvArA vAstavika artha kI pratIti bhI kaise ho sakatI hai ? isa taraha pUrvApara virodha ke vicAra se prerita hue kitanekavivekI mithyAdRSTi jIva apane 2 darzanoM kA parityAga kara dete haiM aura ahaMta bhagavAna sarvajJa ke zAsana ko aMgIkAra kara lete haiM / isa taraha kisI 2 mithyAdRSTi jIva meM samyagdRSTi jagAne meM kAraNa honese vedAdika zAstra usakI apekSA samyakazruta bhI mAna liye jAte haiM / isa prakAra yahAM taka mithyAzruta kA varNana huaa| sU0 41 // paNa vicAra kare che ke A vedAdika zAstromAM moTe bhAge atIndriyArthonuM samarthana karyuM che paNa tenuM samarthana karanArA vitarAga sarvajJa nathI, jemaNe temanuM samarthana karyuM che teo te amArA jevI rAgAdika dethI dUSita vyakita che, tethI temanA dvArA atIndriya arthonuM pratipAdana samIcIna rIte thaI zake nahIM kAraNa ke teo e viSayane pUrNa rIte samajI ja zakyA nathI, te kAraNe e zAstromAM paraspara virUddhArtha prarUpaNatA najare paDe che, tethI jo vAta e pramANe che te pachI e vedAdi dvArA vAstavika arthanI pratIti kevI rIte thaI zake? A pramANe pUrvApara virodhanA vicArathI prerAtA keTalAka vivekI mithyadRSTi jIva pita pitAnAM darzanene parityAga kare che ane ahaMta bhagavAna sarvajJanA zAsanane aMgIkAra kare che. A rIte kaI kaI mithyAdaSTi jIvamAM samyagadaSTi pedA kara. vAne kAraNarUpa hovAthI vedAdika zAstra tenI apekSAe samyaguzruta paNa mAnI levAmAM Ave che. A rIte ahIM sudhI mithyAzratanuM varNana thayuM che sU. 41 / zrI nandI sUtra Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - samyak zrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 489 samprati samyaktvatasya sAdisaparyavasitatAmanAdyaparyavasitatAM ca varNayatimUlam se kiM taM sAiyaM sapajjavasiyaM ? / aNAiyaM apajjavasiyaM ca ? icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM vucchittinayaTTayAe sAiyaM sapajjavasiyaM, avvacchittinayadvayAe aNAiyaM apajjavasiyaM, taM samAsao cauvvihaM paNNattaM; taM jahA - davvao, khittao, kAlao, bhAvao / tattha davvao NaM sammasuyaM egaM purisaM paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, bahave purise ya paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / khettao NaM paMca bharahAI paMceravayAI paDuzca sAiyaM sapajjavasiyaM, paMcamahAvidehAI pacca aNAiyaM apajjavasiyaM / kAlao NaM ussappiNi osappiNiM ca paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, no ussappiNi no osappiNiM ca paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM / bhAvao NaM je jayA jiNapannattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, paruvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti tathA te bhAve paDucca sAiyaM sapajjavasiyaM, khAovasamiyaM puNa bhAvaM paDucca aNAiyaM apajjavasiyaM, ahavA bhavasiddhiyassa suyaM sAiyaM sapajjavasiyaM ca abhavasiddhiyassa suyaM aNAiyaM apajjavasiyaM / savvAgAsapasaggaM savvAgAsapae sehiM anaMtaguNiyaM pajjavaggakkharaM niSphajjai / savvajIvANaM pi i NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccu - ghADio ciTThai / jai puNa so'vi AvarijjA te NaM jIvo ajIvattaM pAvijjA na0 62 zrI nandI sUtra Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nandIstre ___ "suTTha vi mehasamudaye, hoi pabhAcaMdasUrANaM / " se taM sAiyaM sapajjavasiyaM,setaMaNAiyaM apajjavasiyaM suu042|| ___ chAyA-atha kiM tat sAdikaM saparyavasitam ? / anAdikamaparyavasitaM ca ? ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM vyavacchittinayArthatayA sAdikaM saparyavasitam / avyavacchittinayArthatayA'nAdikamaparyavasitam , tat samAsatazcaturvidhaM prajJaptam / tad yathA-dravyataH, kSetrataH, kAlato, bhaavtH| tatra dravyataH khalu samyakzrutam-ekaM puruSaM pratItya sAdikaM saparyavasitam, bahUn puruSAMzca pratItya anAdikamaparyavasitam / kSetrataH khalu paJca bharatAni paJcairavatAni pratItya sAdikaM saparyavasitam , paJcamahAvidehAn pratItyAnAdikamaparyavasitam / kAlata utsarpiNImavasarpiNIM ca pratItya sAdikaM saparyavasitam , no utsarpiNI no avasarpiNIM ca pratItyAnAdikamaparyavasitam / bhAvataH khalu ye yadA jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidayante, upadazyante, tadA tAn bhAvAn pratItya sAdikaM saparyavasitam , kSAyopazamikaM punarbhAvaM pratItyAnAdikamapayavasitam / athavA bhavasiddhikasya zrutaM sAdikaM saparyavasitaM ca / abhavasiddhikasya zrutamanAdikamaparyavasitaM ca / sarvAkAzapradezAgaM sarvAkAzamadezairanantaguNitaM paryavAgrAkSaraM niSpadyate, sarvajIvAnAmapi ca akSarasyAnantabhAgo nityamudghATitaH tiSThati, yadi punaH so'piAviyeta, tena jIvo'jIvatvaM prApnuyAt / 'muSThvapi meghasamudaye bhavati prabhAcandrasUryaNAm / ' tadetat sAdikaM saparyavasitam , tadetadanAdikamaparyavasitam // sU0 42 // ___TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM0 ' ityAdi / he bhadanta ! atha kiM tat sAdikam-AdisahitaM, saparyavasitam-antasahitaM samyakazrutam , tathA anAdikam= Adirahitam , aparyavasitam-antarahitaM samyakazrutaM kimitipshnH| aba samyakazruta kA sAdiparyavasita aura anAdi aparyavasita rUpa se varNana karate haiM- 'se kiM taM sAiyaM sapajavasiyaM0 ?' ityAdi / ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! Adi evaM anta sahita samyakazruta kA kyA svarUpa hai ? tathA anAdi evaM antarahita samyakzruta kAkyA svarUpa hai ? have samyaphaphyutanuM sAdiparyavasita ane anAdi aparyavasita rUpe varNana 32 cha-" se ki ta sAiyaM sapajjavasiyaM0 ?" tyAha ziSya pUche che he bhadanta Adi ane aMta sahita samyakakRtanuM zuM svarUpa che? tathA anAdi ane antarahita samyakazrutanuM zuM svarUpa che ? zrI nandI sUtra Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - samyak tasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvaniru0 491 uttaramAha -' icce iyaM duvAlasaMgaM0 ' ityAdi / ityetat - pUrvoktametat dvAdazAGgaM gaNipiTakaH = AcArAGgAdirUpaH yada gaNinaH sarvasvaM tadeva vyavacchittinayArthatayA = vyavacchitti bodhako nayaH - vyavacchittinayaH paryAyArthika ityarthaH, tasyArthaH - vyavacchittinayArthaH, tadbhAvaH - vyavacchitti nayArthatA, tayA, paryAyArthikanayA pekSayetyarthaH, sAdikaM - saparyavasitam=Adisahitam, antasahitaM ca samyak zrutam / tathAavyavacchittinayArthatayA = avyavacchittipratipAdanaparonayaH - avyavacchittinayaH, dravyArthika ityarthaH, tasyArthaH-avyavacchittinayArthaH, tadbhAvaH - avyavacchitinayArthatA, tayA dravyArthikanayApekSayetyarthaH / anAdikamaparyavasitam - anAdyanantaM ca samyak zrutam / uttara - yaha pUrvokta gaNipiTakasvarUpa dvAdazAMgazruta paryAyAdhikanaya kI apekSA se Adi anta sahita hai / vyavacchitti zabda kA artha hai paryAya | isa paryAya kA bodhaka jo naya hai usakA nAma vyavacchittinaya / tathA dravyArthikanaya kI apekSA se yaha anAdi anaMtarUpa hai / yahAM avyavacchitti zabda kA artha dravya hai / isa dravya ko jo naya, pradhAnatayA viSaya karatA hai vaha dravyArthinaya avyavacchittinaya hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba samyakazruta kA paryAyArthikanaya kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to yaha gaNipiTakarUpa samyak zruta sAdi aura sAMta hotA hai, kAraNa- paryAyArthikanaya dravya ko pradhAnapane viSaya nahIM karatA - paryAya ko hI pradhAnatayA viSaya karatA hai / paryAya koI bhI nitya nahIM hotI hai / saba hI paryAyeM sAdi aura sAMta hotI haiM / isa taraha jaba gaNipiTaka - rUpa yaha dvAdazAMga samyakzruta paryAyarUpa mAnA jAyagA to isameM uttara--A pUrvokta gaNipiTaka rUpa dvAdazAMgazruta paryAyArthi kanayanI apekSAe Adi anta sahita che. vyavacchitti zabdanA artha che " paryAya '". A paryAyanA Adhaka je naya che tenuM nAma vyavacchittinaya che. tathA dravyArthika nayanI apekSAe te anAdi anarUpa che. ahIM avyavacchitti zabdanA artha dravya che. e dravyane je naya mukhyatve viSaya kare che te dravyAniya avyavacchitti naya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jyAre sabhyazrutanA paryAyArthikanayanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che tyAre e gaNipiTakarUpa samyakdbhuta sAdi ane atasahita hAya che, kAraNa ke paryAyAkinaya dravyane mukhyatve viSaya karatA nathI, paryAne ja mukhyatve viSaya kare che. koI paNa paryAya nitya hAtI nathI. saghaLI paryAye sAdi ( Adi sahita ) ane sAMta ( aMta sahita ) hoya che. A rIte jo piTakarUpa e dvAdazAMga sabhyazruta paryAyarUpa mAnavAmAM zrI nandI sUtra Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre tat - samyak zrutaM samAsataH - saMkSepataH, caturvidhaM prajJaptam, tad yathA- dravyataH kSetrataH kAlato bhAvatazca / tatra dravyataH khalu samyak zrutam ekaM puruSaM pratItya, sAdi saparyavasitam / tathA hi- samyaktva prAptau tatprathamapAThato vA sAdi, punarmithyAtvamAptau samyaktve vA sati pramAdavazAt glAnatvAdvA paralokagamanasaMbhavAd vA vismRtimupAgate sati tathA - kevalajJAnotpattyA sarvathA vinaSTe ca sati saparyavasitaM - saparyavasAnaM sAntaM bhavati / sAdi aura sAMtatA AtI hai| tathA jaba isakA dravyArthikanaya kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to dravya anAdi anaMta hotA hai / dravyarthikanaya pradhAnatayA dravya ko hI viSaya karatA hai / isa apekSA samyak zruta anAdi aura aparyavasita - antarahita mAnA jAtA hai / dravya kA maulika svarUpa hI anaMta anaMtarUpa hai / yaha samyakazruta saMkSepa se cAra prakAra kA varNita kiyA gayA hai ? usake cAra prakAra ye haiM- eka prakAra dravya kI apekSA, dUsarA prakAra kSetra kI apekSA, tIsarA prakAra kAla kI apekSA, evaM cauthA prakAra bhAva kI apekSA / dravya kI apekSA jo prathama prakAra hai usakA tAtparya yaha hai, ki jaba eka puruSa kI apekSA samyak zruta kA vicAra kiyA jAtA hai, to usameM usakI apekSA sAdi sAMtatA hI AtI hai. kAraNa jaba yaha samyaktva prApta puruSa ko hogA, taba hI usake dvArA gRhIta usa zruta meM samyakUpanA AjAvegA, Ave te temAM sAdi ane sAMtatA Ave che. tathA jo tenA dravyAkinayanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te dravya anAdi anaMta hAya che. dravyAki naya mukhyatve dravyane ja viSaya kare che. A apekSAe sabhyazruta anAdi ane apa vasita-antarahita manAya che. dravyanuM maulika svarUpa ja anaMta anaMtarUpa che. 492 A sabhyazruta sakSiptamAM cAra prakAranuM varNaveluM che. te cAra prakAra A pramANe che--eka prakAra dravyanI apekSAe, bIjo prakAra kSetranI apekSAe, trIje prakAra kALanI apekSAe, ane ceAtheA prakAra bhAvanI apekSAe. dravyanI apekSAe je paheleA prakAra che tenuM tAtparya e che ke jyAre eka puruSanI apekSAe sabhyazrutanA vicAra karAya che tyAre temAM tenI ape kSAe sAdi sAMtatA ja Ave che, kAraNa ke jyAre te samyaktva puruSane prApta thaze tyAre ja tenA dvArA gRhita te zrutamAM samyakpaNuM Avaze, athavA sabhya zrI nandI sUtra Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 493 bahUn puruSAn- kAlatrayavarti naH punaH pratItya anAdyaparyavasitam pravAharUpeNa pravRttatvAt kAlavaditi bhAvaH / athavA vaha samyaka dRSTi jIva jaba usakA sarva prathama pATha karegA taba vaha samyakazruta kahalAvegA / isa taraha samyakradRSTi eka jIva kI apekSA usameM sAditA AtI hai / jaba jIva ko samakita hokara chUTa jAtA hai aura vaha mithyAtvadazA saMpanna bana jAtA hai taba athavA samyaktva kI prApti hone para bhI yadi pramAda se yA glAna avasthAmeM patita ho jAne ke kAraNa, yA mRtyu kI saMbhAvanA meM AjAne ke kAraNa se vaha jIva jaba ise bhUla jAtA hai yA kevalajJAna kI utpatti hone se jaba yaha naSTa ho jAtA hai, taba yaha samyakrUzruta aMta sahita bhI mAnA gayA hai / isa avasthA meM usa jIva kI apekSA samyakuzruta kA astitva nahIM rahatA hai / isa prakAra eka samyagdRSTi jIva kI apekSA usa zruta kI use prApti hone ke kAraNa, aura usake dvArA mithyAtva Adi avasthA meM parityakta hone ke kAraNa samyak zrutameM sAdi sAntatA hotI hai / aba sUtrakAra samyakzrutameM nAnA jIvoM kI apekSA anAdi anaMtatA prakaTa karate hue kahate haiM- jaba samyak zrutakA vicAra nAnA puruSoM kI apekSA kiyA jAtA hai, to isameM anAdi anaMtatA hI AtI hai / vaha dRSTi jIva jyAre tenA sarvAM prathama pATha karaze. tyAre te sabhyazruta kahevAze. A rIte samyakRSi eka jIvanI apekSAe temAM sAditA Ave che. jayAre jIvane samikata thaine chUTI jAya che, ane te mithyAtva dazAvALA banI jAya che tyAre, athavA samyaktvanI prApti thavA chatAM paNa jo pramAdathI ke glAna avasthAmAM patita thaI javAne kAraNe, ke mRtyunI saMbhAvanAmAM AvI javAne kAraNe te jIva jyAre tene bhUlI jAya che, ke kevaLajJAna peDhA thavAthI jyAre te naSTa thaI jAya che, tyAre te sabhyazruta aMta sahita paNa mAnavAmAM AvyuM che. te avasthAmAM te jIvanI apekSAe samyakzrutanuM astitva rahetuM nathI. A prakAre eka samyaSTI jIvanI apekSAe te zrutanI prApti thavAne kAraNe ane tenA dvArA mithyAtva Adi avasthAmAM parityakta thavAne kAraNe samyak zrutamAM sAdi sAMtatA haiAya che. have sUtrakAra samyakUzrutamAM vividha jIvAnI apekSAe anAdi anaMtatA pragaTa karatA kahe che jyAre sabhyazrutane vicAra vividha puruSAnI apekSAe karavAmAM Ave chetyAre temAM anAdi anaMtatA ja zrI nandI sUtra Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre tathA - kSetrataH khalu paJca bharatAni paJca airakhatAni pratItya, sAdi saparyavasitam / tathAhi -teSu kSetreSu avasarpiNyAM suSamaduHSamAparyavasAne, utsarpiNyAM tu duHSamasuSamAprArambhe tIrthakaradharmasaMghAnAM tatprathamatayotpatteH sAdi bhavati, ekAntaduHSamAdaukAle ca tadabhAvAt saparyavasitaM - antasahitaM bhavati / tathA mahAvidehAn pratItya anAdyaparyavasitaM tatra pravAharUpeNa tIrthakarAdInAM vyavacchedAbhAvAditi bhAvaH 'mahAvidehAI' ityatra sautratvAnnapuMsatvam / 494 isa prakAra se bhUta, bhaviSyat evaM vartamAnakAlameM koi na koi puruSa isa samyakazruta kA dhAraka banA hI rahatA hai, ataH pravAharUpa se vartamAna rahane ke kAraNa kAla kI taraha yaha anAdi anaMta rUpa mAnA jAtA hai / isa taraha dravya kI apekSA samyakrazrutameM kathaMcit sAdi sAMtatA aura kathaMcit anAdi anaMtatA sUtrakArane prakaTa kI hai 1 / aba kSetra kI apekSA ve ise spaSTa karate haiM-pAMca bharatakSetra, evaM pAMca airavata kSetrameM avasarpiNIkAla ke suSamaduSSamA ArA ke antameM, tathA utsarpiNI ke duSSama suSamA ArA ke prAraMbhameM tIrthaMkara, dharma evaM saMgha kI sarvaprathama utpatti hotI hai, isa apekSA yaha samyakrazruta sAdi hai aura ekAntataH duHkhasvarUpa duSSamAdi kAlameM tIrthakara AdikA sarvathA abhAva ho jAtA hai isa kAraNa yaha samyakazruta paryavasita-anta sahita bhI hai| tathA pAMca mahAvideha kSetroM meM sadAcaturthakAla vartamAna rahatA hai / isa apekSA vahAM tIrthaMkara AdikA sadA sadbhAva mAnA gayA hai, isaliye Ave che. te A prakAre bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALamAM koIne koI puruSa A samyaktanA dhAraka banI rahe che ja, tethI pravAharUpe vamAna rahevAne kAraNe kALanI jema te anAdi manarUpa manAya che. A rIte dravyanI apekSAe sabhyazrutamAM kaMIka sAdi sAMtatA ane kaIka anAdi anaMtatA sUtrakAre agara DurI che. (1) have kSetranI apekSAe tene spaSTa kare che-pAMca bharatakSetra ane pAMca airavata kSetramAM avasarpiNIkALanA suSamaduSamA ArAnA aMte, tathA utsarpi - thvInA duSama suSamA ArAnA prAraMbhamAM tItha kara, dhama ane sadhanI sarva prathama utpatti thAya che, te apekSAe A sabhyazruta sAhdi che. ane ekAntataH duHkha svarUpa dukhamAdi kALamAM tItha kara AdinA sarvathA abhAva thaI jAya che. te kAraNe A samyakzruta-paryavasita-ata sahita pazu che, tathA pAMca mahAvideha kSetramAM sadA caturthakALa vartamAna rahe che. e apekSAe tyAM tIrthaMkara AdinA sadA zrI nandI sUtra Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakdhutasya sAdisaparyaSasitatyAnAdyaparyavasitatvanirU0 495 kAlataH khalu utsarpiNImavasarpiNI ca pratItya sAdikam-Adisahitam-saparyavasitam-antasahitaM bhavati / tathAhi-utsarpiNyAM dvayoH samayoH-duHSamasuSamA-suSamaduHSamA rUpayorbhavati, na prtH| avasarpiNyAM tu tisRSveva samAsu suSamaduHSamA-duSamasuSamA duSamArUpAsu bhavati tasmAt sAdi saparyavasitam / no utsarpiNIM no avasarpiNI ca pratItyAnAdikamaparyavasitam / mahAvideheSu hi utsarpiNIrUpastathA'vasarpiNI rUpazcakAlo nAsti, tatra ca sadaivAvasthitaM samyakzrutam , tasmAdanAdyaparyavasitam / pravAharUpa se vahAM tIrthakara Adi kA astitva hone ke kAraNa samyakzrutameM usa apekSA anAdi anaMtatA ghaTita hotI hai 2 / / ___ kAla kI apekSA jaba samyakzrutameM sAdi sAMtatA evaM anAdianaMtatA kA vicAra kiyA jAtA hai, to phalitArtha yaha nikalatA hai ki utsarpiNI kAlake duSSama suSamA tathA suSamaduSamA, ina do AroM meM hotA hai, bAkI meM nahIM / isI taraha avasarpiNI ke suSamaduSSamA, duSSamasuSamA, tathA duSSamA, ina tIna AroM meM hotA hai, avaziSTa AroM meM nhiiN| isa taraha ina donoM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI apekSA isameM sAdi sAMtatA AtI hai| jahAM para utsarpiNI evaM avasarpiNIrUpa kAla nahIM hai aise mahAvideha kSetra kI apekSA isameM sadA avasthita hone ke kAraNa isakI anAdi anaMtatA mAnI jAtI haiM / yahI bAta sUtrakAra "no ussappiNi no o sappiNiM ca paDuccA aNAiyaM apajjavasiyaM" sadbhAva mAnavAmAM Avyo che, te kAraNe pravAharUpe tyAM tIrthakara AdinuM astitva hovAne kAraNe samyakazratamAM te apekSAe anAdi anaMtatA ghaTAvI zAya che. (2) kALanI apekSAe jyAre samyaphyutamAM sAdi sAMtatA ane anAdi anaMtatAne vicAra karavAmAM Ave che tyAre phalitArtha e nikaLe che ke utsapiNa kALanA duSamasuSamA tathA suSamaduSamA, e be ArAmAM thAya che, bAkInAmAM nahIM. e ja rIte avasarpiNInA suSamaduSamA, duSamasuSamA, tathA duSamA e traNe ArAmAM thAya che, bAkInA ArAmAM nahIM. A rIte e bane utsarpiNI ane avasarpiNI kALanI apekSAe temAM sAdi sAMtatA Ave che. jyAM utsarpiNI ane avasarpiNI rUpakALa kALa nathI evA mahAvideha kSetranI apekSAe temAM sadA avasthita hovAne kAraNe tenI anAdi anaMtatA manAya cha. me0 pAta sUtrA2 " no utsapiNiM no o sappiNiM ca yaducca aNAiyaM zrI nandI sUtra Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre bhAvataH khalu ye kecit-pUrvAhnAdau jinamajJaptA bhAvAH jIvAdayaH padArthAH, AkhyAyante-sAmAnyarUpatayA, vizeSarUpatayA vA dezanArUpeNa kathyante ityarthaH / prajJApyante-bhedakathanenAkhyAyante, prarUpyante-bhedAnAM svarUpakathanena prakhyAyante / tathA-darzyante-upamAnamAtrapradarzanenaprakaTIkriyante, yathA 'gauriva gavayaH' ityAdi / nidarzyante-hetudRSTAntopadarzanena spaSTatarI kriyante / upadayante- upanayanigamanAbhyAM niHzaGkha ziSyabuddhau sthApyante / tAn bhAvAn tadA-tasminkAle, pratItya sAdi saparyavasitam , prajJApakopayogasvaramayatnAsanabhedAt pratisamayamanyathA cAnyathA ca bhavanAditi bhAvaH / kSAyopazamikaM bhAvaM punaH pratItya anAdhaparyavasi"no utsarpiNI no avasarpiNIM ca pratItya anAdikam aparyavasitam" ina padoM dvArA prakaTa kI hai| bhAva kI apekSA sAdi sAMtatA tathA anAdi anaMtatA yahAM isa prakAra AtI hai ki jo paraMparArUpa se jina devoM dvArA prajJApta jIvAdika padArtha vivakSita kisI tIrthakara Adi dvArA pUrvAhna Adi jisa samaya meM sAmAnya vizeSarUpa se kathita kiye jAte haiM, bhedakathanapUrvaka samajhAye jAte haiM, bhedoM kA svarUpa spaSTa karate hue batalAye jAte haiM, tathA upamAna upameya bhAvapurassara spaSTarUpa se jhalakA diye jAte haiM, aura hetu, dRSTAnta dvArA samarthita kiye jAte haiM, tathA upanaya evaM nigamana dvArA ziSya kI buddhi meM dRDhatararUpa se sthApita kara diye jAte haiM usa samaya una padArthoM kI prarUpaNA karane meM prajJApaka ke upayoga, svara, prayatna, evaM Asana Adi bhAvomeM bheda AjAne ke kAraNa tathA pratisamayameM una paapajjavasiya ( nA utsarpiNI no avasarpiNI ca pratItya anAdikam aparyavasitam") A pada dvArA pragaTa karI che. bhAvanI apekSAe sAdi sAMnatA tathA anAdi anaMtatA ahIM A rIte Ave che ke je paraMparArUpe jinadeve dvArA prajJapta jIvAdika padArtha vivakSita kaI tIrthakara Adi dvArA pUrvANa Adi je samayamAM sAmAnya vizeSarUpe kahevAya che, bhedakathana sahita samajAvAya che, bhedanuM spaSTa karIne batAvAya che, tathA upamAna upameya bhAvapUrvaka spaSTarUpe prakAzita karAya che, ane hetu, dRSTAMta dvArA samarthita karAya che, tathA upanaya ane nigama dvArA ziSyanI buddhimAM daDhatara rIta ThasAvavAmAM Ave che tyAre te padArthonI prarUpaNA karavAmAM prajJApakanA upaga, , prayatna ane Asana Adi bhAvamAM bheda AvI javAne kAraNe tathA pratisamaya e padArthomAM paNa parivartana thatuM rahetuM hovAthI zrI nandI sUtra Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAthaparyavasitatvanirU0 497 tam , pravAharUpeNa kSAyopazamikabhAvasya anAdhaparyavasitatvAt / yadvA-atra caturmaGgikA -sAdisaparyavasitaM 1, sAdyaparyavasitaM 2, anAdisaparyavasitam 3, anAyaparyavasitam 4 / tatra prathamabhaGgapradarzanAyAha-'ahavA0' ityAdi / athavA-bhavasiddhikasya-bhavasiddhiko bhavyastasya zruta-samyakazrutaM sAdikaM saparyavasitaM ca, samyaktvalAme tadutpatteH, punarmithyAtvaprAptau kevalotpattau vA tadvinAzAt / dvitIyastu bhaGgaHzUnyaH, dArthoM meM bhI parivartana hotA rahane ke kAraNa samyakazrutameM sAdi sAMtatA hotI hai, aura pravAharUpa se anAdi aura aparyavasitarUpa kSAyopazamika bhAva ko lekara samyakazrutameM anAdi anaMtatA hotI hai| athavA yahAM caturbhaGgI bhI banatI hai, jo isa prakAra se hai-1 sAdisAMta, 2 sAdi anaMta, 3 AnAdi sAMta tathA 4 anAdi anNt| prathama bhaMga kisa prakAra ghaTita hotA hai yaha sUtrakAra kahate haiM-'ahavA0' ityaadi| jojIva bhavasiddhika (eka bhavase athavA aneka bhavoM se siddhiko prApta karanevAlA) hai usameM samyakUzruta kI utpati samyaktva ke lAbha hone para hotI hai, isa apekSA samyakazruta kI prAraMbhatA vahAM AtI hai, tathA jaba vaha mithyAtvadazAmeM A jAtA hai, athavA kevalajJAna kI utpatti se viziSTa bana jAtA hai to isa avasthAmeM samyakzruta vahAM nahIM rahatA-usakA usameM abhAva ho jAtA hai, isaliye isa rUpase samyakzruta kA vahAM aMta mAna liyA jAtA hai| yaha prathama bhaMga hai 1 / dvItIyabhaMga zUnya hai, kAraNa cAhe mithyaasamyakazrutamAM sAdi sAMtatA hoya che, ane pravAharUpe anAdi ane aparyavasita rUpa kSApazamika bhAvane lIdhe samyakSutamAM anAdi anaMtatA hoya che. athavA mADI yatujhI 54 mane cha re 2mA prabhArI cha-(1) saha sAta (2) sAha anaMta (3) anAdi sAMta tathA (4) anAdi anaMta. prathama bhaMga kevI rIte parita thAya che te sUtra42 43 che-" ahavA0 " tyA je jIva bhavasiddhika (eka bhave athavA aneka bhave siddhine prApta karanAra) che tenAmAM samyakakRtanI utpatti samyaphane lAbha thatA thAya che, e apekSAe samyaphakRtanI prAraMbhatA tyAM Ave che, tathA tyAre te mithyAtva dazAmAM AvI jAya che, athavA kevaLajJAnanI utpattithI viziSTa banI jAya che tyAre e avasthAmAM tyAM sabhyadbhata rahetuM nathI, tene tenAmAM abhAva thaI jAya che, te kAraNe te rUpe samyakazrutane tyAM aMta mAnI levAya che. A 5. ma che. (1) na0 63 zrI nandI sUtra Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 nandI sUtre , I nahi samyakazrutaM mithyAzrutaM vA sAdi bhUtvA aparyavasitaM saMbhavati, midhyAtvaprAptau kevotpattau vA niyamena samyakuzrutasya vinAzAt / mithyA zrutasyApi ca sAderavazyaM kAlAntare samyaktva prAptau tasya paryavasitatvAt / tRtIyabhaGgastu midhyAzrutApekSayAbodhyaH - bhavyasyAnAdimidhyAdRSTemithyA zrutamanAdi bhavati, sabhyaktva prAptau ca tadapayAtIti saparyavasitaM bhavati / atha caturthabhaGgamudarzayati- 'abhavasiddhiyassa 0 ityAdi | abhavasiddhikasya = abhavasiddhiko'bhavyastasya zrutaM - midhyAzrutam, anAzrata ho yA samyakuzruta ho, aisA koI bhI zruta nahIM hai jo sAdi hokara aparyavasita ho jAya / samyakuzruta mithyAtva kI prApti hone para, athavA kevalajJAna kI utpatti hone para niyama se naSTa ho jAtA hai| mithyAzruta bhI jIva ko jaba samyakazruta prApta ho jAtA hai taba calA jAtA hai 2 / tRtIyabhaMga mithyAzruta kI apekSA jAnanA cAhiye, jaise koI anAdi mithyAdRSTi bhavyajIva ko jabataka samyaktva kA lAbha nahIM huA hai tabataka usake sAtha lagA huA midhyAzruta anAdi hI mAnA gayA hai, parantu jyoM hI isa AtmA ke samakita ho jAtA hai to vaha mithyAzruta naSTa ho jAtA hai / isa apekSA anAdi sAMta yaha tRtIya bhaMga bana jAtA hai 3 / aba caturthabhaMga kahate haiM- 'abhavasiddhiyassa0' ityAdi / jo abhavya jIva huA karate haiM unakA mithyAzruta anAdi anaMta huA karatA hai, kAraNaina abhavya jIvoMmeM kisI bhI samayameM samyakttva Adi guNoM kA lAbha nahIM hotA hai ataH isa apekSA mithyAzruta kI inameM anAditAke sAtha 2 khIjo bhaMga zUnya che, kAraNa ke bhale mithyAzruta hAya ke samyakdbhuta hAya, paNa evuM kAI zruta nathI je sAdi hAvA chatAM aSaya visata thaI jAya. sabhya zruta mithyAtvanI prApti thatAM, athavA kevaLajJAna pedA thatAM niyamathI ja nAza pAme che. jyAre jIvane samyakzruta prApta thAya che tyAre mithyAzruta paNa cAlyuM jAya che. (2) trIjo bhaga mithyAzrutanI apekSAe samajavo, jemake phAI anAdi mithyArdaSTi bhavya jIvane jyAM sudhI samyaktvane lAbha thayA nathI tyAM sudhI tene lAgelu mithyAzruta anAdi ja mAnavAmAM Avyu che, paNa jevuM te AtmAne samakita prApta thAya che ke tarata ja te mithyAzruta nAza pAme che. te apekSAe e trIjo bhaMga anAdi sAMta anI jAya che. (3) have cAthA bhaga uDe - " abhavasiddhiyassa 0 " tyAhi ne malavyalava hoya che tebhanu bhithyaazruta anAdi ana Mta hoya che; kAraNa ke te abhavya jIvAmAM kAi paNa samaye samyakatva Adi guNNAnA lAla thatA nathI. tethI te apekSAe temanAmAM mithyAzrutanI zrI nandI sUtra Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakazrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvaniru0 499 dyaparyavasitaM tasya sadaiva samyaktvAdiguNahInatvAt / eSA caturbhaGgikA yathA zrutasyotA, tathA materapi draSTavyA, matizrutayoranyAnugatatvAt , paraMtviha zrutameva prakrAntaM, tatastasyaiva caturbhaGgI pradarzitA / __ nanu tRtIyabhaGge caturthabhaGge vA zrutasyAnAdibhAva uktaH sa ca kiM jaghanyaH, uta madhyamaH, Ahozcit utkRSTaH ? iti / ucyate-jaghanyo madhyamo vA natUtkRSTaH, yatastasyedaM mAnamityAhasavvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehiM aNaMtaguNiya pajjavaggakkharaM niSphajjai" iti sarvAkAzapradezAgraM-sarva ca tat AkAzaM ca sarvAkAzaM-lokAlokAkAzamityarthaH tasya anaMtatA bhI sughaTita ho jAtI hai 4 / yaha caturbhagI jisa prakAra sAmAnyarUpa se zrutameM ghaTitakara batalAI gaI hai usI prakAra se matijJAnameM bhI ghaTita kara lenA cAhiye, kAraNa mati aura zruta ye donoM sAtha 2 hI jIvoMmeM rahate haiM parantu phira bhI yahAM para zrutajJAna kA prakaraNa cala rahA hai ataH usomeM yaha caturbhagI pradarzita karane meM AI haiN| ___yahAM koI zaMkA karatA hai-tRtIyabhaMgameM athavA caturthabhaMgameM zrutameM jo anAditA prakaTa karanemeM AI hai vaha jaghanyarUpa se hai yA madhyamarUpa se hai athavA utkRSTa rUpa se hai ? uttara-zrutakI anAditA utkRSTarUpa se nahIM hai kintu vaha jaghanya evaM madhyamarUpa se hai, kyoMki isakA mAna isa prakAra hai "savvAgAsapaesaggaM savvAgAsapaesehiM agaMtaguNiyaMpajavaggakkharaM nipphajai" tAtparya yaha hai ki sarvAkAza se lokAkAza aura alokA anAditAnI sAthe sAthe anaMtatA paNa sughaTita thaI jAya che. (4) A catu. bhaMgI je prakAre sAmAnyarUpe zratamAM ghaTita karI batAvAI che eja prakAre matijJAnamAM paNa ghaTita karI levI, kAraNa ke jIvanamAM mati ane zrata sAthe ja rahe che, chatAM paNa ahIM zratajJAnanuM prakaraNa cAle che tethI temAM ja A caturbhagI darzAvavAmAM AvI che. ahIM keI zaMkA kare che ke-tRtIyabhaMgamAM ane caturthabhaMgamAM zratamAM je anAditA pragaTa karavAmAM AvI che, te jaghanyarUpe che ke madhyamarUpe che ke kRSTa32 che1 uttara--mRtanI anAditA utkRSTarUpe nathI paNa te jaghanya ane madhyama 32 cha, 412 tenu bhAna (prabhA) mA prabhArI cha "savvAgAsapaesagaM savvAgAsapaesehiM aNaMtaguNiya pajjavaggakkharaM niSphajjai" tAtparya mech| sAthI alsista mane ma za, me mannane zrI nandI sUtra Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 nandIpatre pradezAH nirvibhAgA bhAgAH, sarvAkAzapradezAsteSAmagraM-parimANaM, sarvAkAzapradezaH, anantaguNitam-anantazoguNitam , ekaikasminnAkAzapradeze'nantAgurulaghuparyAyabhAvAt, paryAyAgrAkSaraM-paryAyaparimANAm-akSaraM-niSpadyate sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavatItyarthaH / idamatra bodhyam-sarvAkAzapradezaparimANaM sarvAkAzamadezairanantazoguNitaM yAvat parimANaM bhavati, tAvat parimANaM sarvAkAzapadezaparyAyANAmagraM-parimANaM bhavati / ekaikasmin AkAzapadeze yAvanto'gurulaghuparyAyAste sarve'pi ekatra piNDitA yAvanto bhaveyuH, etAvatpramANaM cAkSaraM bhavati / iha stokatvAd dharmAstikA yAdayaH sAkSAt sUtre noktAH / arthatastu te'pi gRhItA eva / ayamarthaH-sarvadravyaprakAza, ina donoM kA grahaNa huA hai| isa sarvAkAza ke jo nirvibhAga bhAga haiM unakA nAma pradeza hai| ina pradezoM ke parimANa kA nAma agra hai| isa taraha 'sarvAkAza pradezAgram ' isa padakA "samasta AkAzake pradezoM kA parimANa" aisA vAcyArtha hotA hai| yaha samasta AkAza ke pradezoMkA parimANa samasta AkAza ke pradezoM se anaMtaguNita karane para paryAyAgrAkSara-paryAyaparimANa akSara niSpanna hotA hai, kAraNa eka 2 AkAza ke pradeza para anaMta 2 agurulaghu paryAyoM kA sadbhAva mAnA gayA hai| isa taraha samasta AkAza ke pradezoM kI paryAyoM kA yaha parimANa nikala AtA hai| aura itanA hI pramANa akSara kA batalAyA gayA hai| tAtparya isakA yaha hai ki eka 2 AkAza ke pradeza Upara jitanI bhI agurulaghu paryAyeM haiM ve saba ekatra jor3alI jAne para jitanA unakA pramANa Ave utanA hI pramANa akSara kA hai| yadyapi mUtrameM sUtrakArane AkAza grahaNa karela che. A sarvAkAzanA je nirvibhAga bhAga che temanuM nAma pradeza che. yo prazAnA paribhAnu nAma agra che. yA zata "sarvAkAza pradezAgram" A padane "samasta AkAzanA pradezane parimANa " e vAcyArtha thAya che. A samasta AkAzanA pradezane parimANa samasta AkAzanA pradezothI anaMta gaNe karatA paryAyAgAkSara-paryAyaparimANa akSara niSpanna thAya che, kAraNa ke eka eka AkAzanA pradeza para anaMta anaMta agurulaghu paryAye sabhAna mAnavAmAM AvyuM che. A rIte samasta AkAzanA pradezanI paryAnuM A parimANu nIkaLe che. ane eTaluM ja pramANa akSaranuM batAvavAmAM AvyuM che. tenuM tAtparya e che ke eka eka AkAzanA pradeza upara jeTalI agarulaghu paryAye che te badhI ekaThI karatAM jeTaluM temanuM pramANu Ave eTaluM ja pramANu akSaranuM che. zrI nandI sUtra Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikAThIkA samyakbhutasya sAdisaparyavasitasvAnAdyaparyavasitatvanirU0 501 dezAnaM sarvadravya dezairanantazoguNitaM yAvat parimANaM bhavati tAvat parimANaM sarvadravyaparyAya parimANaM, etAvat parimANaM cAkSaraM bhavati / tadapi cAkSaraM dvidhA - jJAnam, akArAdi varNajAtaM ca / ubhayatrApyarthepyakSarazabdapravRtterUDhasvAt, dvividhamapi ceha gRhyate virodhAbhAvAt iti / nanu sarvadravyaparyAyaparimANamakSaraM bhavatItyuktaM, tatrAkSarazabdena jJAnamakArAdi varNajAtaM cetyubhayaM gRhyate iti yaduktaM tannopapadyate, tathAhi yadyapi jJAnaM sarvadravyaparyAya padakA hI sAkSAt upAdAna kiyA hai-dharmAstikAya AdikA nahIM. so isakA kAraNa yaha hai ki ye AkAza kI apekSA stoka haiM, parantu arthataH sUtrakArane dharmAstikAya Adi kA bhI grahaNa kiyA hI hai| isa apekSA artha kI saMgati isa prakAra hotI hai - samasta dravyoM ke pradezoM kA parimANa unake samasta pradezoM se anaMtaguNita hai, aura itanA hI parimANa una samasta dravyoM ko paryAyoM kA AtA hai / isa taraha samasta dravyoM kI jitanI paryAyeM haiM utanA pramANa eka akSara kA batalAyA gayA haiM / yadyapi samasta dravyoM kA paryAya pramANa eka akSara kA pramANa kahA gayA hai, phira bhI jJAna aura akAra Adi varNa samUha ke bheda se akSara do prakAra kA bhI kahA hai | akSara ke ye donoM hI prakAra yahAM gRhIta hue haiM / isameM koI virodha nahIM AtA hai| zaMkA--jJAna aura akAra AdivarNa ke bheda se jo Apane akSara jo ke sUtrakAre sUtramAM AkAzapadmanuM ja pratyakSa upAdAna karyuM" che, dharmAstikAya AdinuM nahIM. te tenuM kAraNa e che ke teo AkAzanI apekSAe sUkSma che, paNa ataH sUtrakAre dharmAstikAya Adine paNa grahaNa karela che. e apekSAe arthanI saMgatatA A pramANe thAya che--samasta drabyAnA pradezAnuM parimANa temanA samasta pradezathI anaMtagaNu che, ane eTaluM ja parimANu te samasta dravyAnI praryaMcAnu Ave che. A rIte samasta drabyAnI jeTalI paryAyeA che eTaluM pramANu eka akSaranu khatAvavAmAM AvyuM che. jo ke samasta dravyAnu paryAya pramANa eka akSaranuM pramANa kahevAmAM AvyuM che te paNa jJAna ane akAra Adi vasamUhanA bhedathI akSara be prakAranA kahyA che. akSaranA e banne prakAra ahIM grahaNa karavAmAM AvyA che. temAM kaI virodha AvatA nathI. 'kA--jJAna ane akAra Adi varNanA bhedathI Ape je akSara zabda zrI nandI sUtra Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 nandIsUtre parimANaM saMbhavati, yato jJAnamihAvizeSoktyA sarvadravyaparyAyaparimANatulyatAbhidhAnAt prakramAd vA kevalajJAnaM grahISyate, tacca sarvadravyaparyAyaparimANaM ghaTate eva / tathAhi-yAvanto jagati rUpi dravyANAmarUpi dravyANAM vA ye gurulaghuparyAyAstAn sarvAnapi bhagavAn sAkSAt karatalakalitamuktAphalamiva kevalAlokena pratikSaNamavalokate / yena svabhAve naikaM paryAyaM jAnAti, te naiva svabhAvena paryAyAntaraM na jAnAti tayoH paryAyayorekatvaprasakteH tathAhi-ghaTaparyAyaparicchedana svabhAvaM yad jJAnaM, tad zabda dvArA dvividha akSara kA sUtra meM grahaNa huA batalAyA hai so yaha bAta samajhameM nahIM AtI, kAraNa akArAdi akSarameM sarvadravya paryAyapramANatA kA virodha AtA hai / jJAnameM yaha bAta ghaTa sakatI haiM, kAraNa jJAna se anya mati Adi jJAnoM kA grahaNa na hokara prakaraNavaza kevalajJAna kA hI jaba grahaNa hogA to usa apekSA usameM yaha sarva dravyaparyAya pramANatA ghaTita honemeM koI bAdhA nahIM AtI haiM, kAraNa-jagatameM rUpidravyoM kI tathA arUpIdravyoM kI jitanI bhI gurulaghuparyAyeM evaM agurulaghuparyAyeM haiM una saba ko kevalajJAnI bhagavAn sAkSAt karatala meM rakhe hue motI ke samAna kevalajJAnarUpa Aloka se pratikSaNa jAnate aura dekhate haiN| aba isa kevalajJAnarUpa Aloka meM sarvadravya paryAya pramANatA isa prakAra ghaTa jAtI hai ki prabhu jaba jisa svabhAva se eka paryAya ko-jAnate haiM usI svabhAva se dUsarI paryAya ko nahIM jAnate haiM, kintu usa samaya dvArA dvividha akSaranuM sUtramAM grahaNa thayela darzAvyuM che. e vAta samajavAmAM AvatI nathI, kAraNa ke akAra Adi akSaramAM sarvadravya praryAya pramANutAne virodha naDe che. jJAnamAM e vAta baMdhabesatI thatI nathI kAraNa ke jJAnathI anya mati Adi jJAnenuM grahaNa na thatA prakaraNavaza kevaLajJAnanuM ja je grahaNa thaze te te apekSAe A sarvadravya paryAya pramANutA ghaTAvavAmAM kaI muzkelI naDatI nathI, kAraNa ke jagatamAM rUpIdravyanI tathA arUpIdravyonI jeTalI gurulaghu paryAya ane agurulaghu paryAya che te badhIne kevaLajJAnI bhagavAna pratyakSa hatheLImAM rAkhela metI samAna kevaLajJAnarUpa AlokathI pratikSaNa jANe ane dekhe che. have te kevaLajJAnarUpa AlAkathI pratikSaNa jANe ane dekhe che. have te kevaLajJAnarUpa AlokamAM sarvadravya paryAya pramANatA A prakAre ghaTita thAya che ke prabhu jyAre je svabhAvathI eka paryAyane jANe che eja svabhAvathI bIjI paryAyane jANatA nathI, paNa tyAre tene jANavAmAM bhina zrI nandI sUtra Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATokA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 503 yadA paTaparyAyaparicchedanaM kuryAt , tadA paTaparyAyasyApi ghaTaparyAyarUpatApattiH syAt anyathA-tasya tatparicchedakatvAnupapatteH, tathArUpasvabhAvAt / tato yAvantaH paricchedyAH paryAyAstAvantaH paricchedakAjJAnaparyAyAstasya kevalajJAnasya svabhAvA vijJeyAH / svabhAvAzca pryaayaaH| tasmAt paryAyAnadhikRtya sarvadravyaparyAyaparimANaM jJAnamupapadyate, paraM tu yadakArAdikaM varNajAtaM tat kathaM sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavitumarhati, varNaparyAyarAzeH sarvadravyaparyAyANAmanantatame bhAge vartamAnatvAditi cet 1, usako jAnane meM bhinna svabhAvatA AjAtI hai / yadi aisA nahIM mAnA jAtA hai to phira eka svabhAvAdhigata hone se una donoM meM ekatvApatti kA prasaMga hogaa| ghaTa praryAya ko jAnane ke svabhAvavAlA vaha jJAna usI svabhAva dvArA yadi paTaparyAya ko jAnegA to paTaparyAya meM ghanaparyAyarUpatA ke Ane meM bAdhaka hI kauna ho sakatA hai / yadi aisA nahIM hogA to phira usake dvArA paTaparyAya kA adhigama ho hI nahIM sakegA, isaliye yaha avazya mAnanA par3atA hai ki jagata meM jitane paricchedya-padArtha haiM-paryAyeM haiM-utanI hI unheM jAnane vAlI usa jJAna kI paryAye haiM / ye samastaparyAye usa kevalajJAna kI svabhAvabhUta paryAyeM haiN| isaliye paryAyoM kI apekSA samastadravyoM kI paryAyoM ke pramANAnusAra jJAnameM sarvadravya paryAya pramANatA AjAtI hai| parantu jo akAra Adi varNa samUha hai usameM sarvadravya paryAya pramANatA kaise A sakatI hai, kAraNa jo varNa paryAyarAzi hai vaha sarvadravyaparyAyoM ke anaMtatamabhAgameM vartamAna kahI gaI hai| svabhAvatA AvI jAya che. je ema mAnavAmAM na Ave te eka svAbhAvA. vigata hovAthI te bannemAM ekatva Apattine prasaMga Avaze. ghaTa paryAyane jANavAnA svabhAvavALe te jJAnI eja svabhAva dvArA je paTa paryAyane jANaze paTa paryAyamAM ghaTa paryAyarUpatA AvavAmAM bAdhaka ja koNa thaI zake che. je ema na thAya te pachI tenA dvArA paTaparyAyanI samajaNa paDI ja na zake, te kAraNe e avazya mAnavuM paDe che ke jagatamAM jeTalA paricchedya-padArtha che-paryA che eTalI ja tene jANanArI te jJAnanI paryA che. e samasta paryAye te kevaLajJAnanI svabhAvabhUta paryAya che. tethI paryAyanI apekSAe samasta dravyonI paryAnA pramANAnusAra jJAnamAM sarvadravya paryAya pramANunA AvI jAya che paNa je akAra Adi varNasamUha che temAM sarvadravya paryAya pramANutA kevI rIte AvI zake che, kAraNa ke je varNaparyAya rAzi che te sarvadravya paryAyenA anaMtatama bhAgamAM vartamAna kahevAmAM AvI che. zrI nandI sUtra Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 _ nandIsUtre ucyate-akArAderapivarNasya svaparaparyAyabhedabhinnatayA sarvadravyaparyAyaparimANa tulyatvAdakArAdivarNajAtamapi sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavatIti / / nanvakArAdevarNasya svaparaparyAyApekSayA sarvadravyaparyAyarAzitulyatA kena prakAreNa bhavatI ? ti cet, ___ ucyate-iha 'a, a, a, ' ityakAra udAtto'nudAttaH svaritaH / sa punarekaiko dvidhA-sAnunAsiko niranunAsikazcetyakArasya SaDbhedAH / evaM isvo dIrghaplutazca / tadevamaSTAdazamabhedAn kevalo'kAro lbhte| tathA-anyavarNasahito'pyakAro'nekAn bhedAn labhate / tathAhi-kakAreNa saMyukto'kAro'STAdazabhedAn lbhte| evaM khakAreNa / uttara-ThIka hai, paranta akAra Adi jo varNa haiM unake bhI svapa. ryAya aura paraparyAya kI apekSA aneka bheda ho jAte haiM, isaliye unameM bhI sarvadravyaparyAyapramANatA sughaTita hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai| zaMkA-akAra Adi vargoM meM sva ora paraparyAya kI apekSA sarvadravyaparyAya rAzitulyatA kaise ghaTatI hai ? uttara-suno-akAra-udAtta, anudAtta aura svarita ke bheda se tIna prakAra kA kahA huA hai| udAtta akAra ke, anudAtta akAra ke, aura svarita akAra ke sAnunAsika aura niranunAsika, isa taraha aura bhI do do bheda kiye gaye haiN| ina chaha bhedoM ke bhI hasva, dIrgha, pluta aise aura bhI tIna tIna bheda hote haiN| isa taraha akelA akAra aThAraha prakAra kA ho jAtA hai| isI taraha anyavoM se samanvita huA akAra bhI aneka bhedoM vAlA bana jAtA hai| jaise-"ka" meM milA huA "a" uttara-zaMkA barAbara che paNa akAra Adi je varNa che temanA paNa svaparyAya ane paraparyAyanI apekSAe aneka bheda thaI jAya che, te kAraNe temanAmAM paNa sarvadravya paryAya pramANutA sughaTita thavAmAM kaI muzkelI naDatI nathI. zaMkA-akAra Adi varSomAM sva ane para paryAyanI apekSAe sarvadravya paryAya rAzitulyatA kevI rIte ghaTAvI zakAya che? uttara-udAtta, anudAtta ane svaritanA bhedathI akAra traNa prakAranA kahela che. udAtta akAranA, anudAtta akAranA ane svarita akAranA sAnunAsika ane niranunAsika, A rIte bIjAM paNa be be bheda paDe che. e cha bhedanA paNa hasva, dIrgha, luta evAM bIjAM paNa traNa traNa bheda thAya che. A prakAre eka akAra aDhAra prakArane thAya che. eja rIte anya sAthe joDAyela 542 511 sane hAvANI tha6 naya che. sabhaDe-"ka"bhA bhaNI 'a' zrI nandI sUtra Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 505 evaM yAvat hkaarenn| evamekaika kevala vyaJjana sayoge iva sajAtIya vijAtIya vyaJjanadvika sNyoge'pi| tathA svarAntara saMyukta tattadvanyaJjanasahito'pyanekAn bhedAn lbhte| api caikaiko'pyudAttAdiko bhedo vaktuH svara vizeSAdaneka bhedo bhavati / vAcya bhedAdapi ca samAnavarNazreNIkasyApi zabdasya bhedo jAyate / tathAhi-karazabdo hastarUpamartha yena svabhAvena bodhayati, nahi te naiva svabhAvena kiraNarUpamartham , kiMtu svabhAvabhedena / tathA-akAro'pi tena tena kakArAdinA saMyujyamAnastaM tamartha aThAraha prakAra kA bana jAtA hai, isI prakAra "kha" meM milA huA tathA "ga" se lekara "ha" taka milA huA "a" bhI aThAraha prakAra kA bana jAtA hai| jisa taraha yaha "a" kevala eka 2 vyaMjanoM ke sAtha milane para aneka prakAra kA prakaTa kiyA gayA hai usI prakAra jaba yaha sajAtIya evaM vijAtIya do do vyajano ke sAtha tathA svarAntarasaMyukta una 2 vyaMjanoM ke sAtha milatA hai taba aneka bheda vAlA ho jAtA hai, yaha jAnanA cAhiye-adhika aura kyA kahA jAya eka 2 bhI udAttAdika bheda vaktA ke svaroM ke bheda se aneka bhedavAlA bana jAyA karatA hai| vAcyabheda se bhI samAnavarNa zreNI vAle zabdameM bhI bheda A jAtA hai, jaise 'kara' zabda jisa svabhAva se hastarUpa artha kA bodhana karatA hai usI svabhAva se vaha kiraNarUpa artha kA bodhana nahIM karatA hai, kintu svabhAva bheda se hI karatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki-karazabda kA artha hAtha hai, kiraNa hai, parantu jisa svabhAva se 'kara' zabda apane hAtha rUpa vAcyArtha kA pratipAdana sAra prA2namanI laya cha, merA pramANe "kha"mAM bhagela tathA "ga"thA laine "6 sudhI maLelo "ka" paNa aDhAra prakArane thaI jAya che. je rIte A "ka" phakta eka eka vyaMjananI sAthe maLatA aneka prakArane pragaTa karyo che eja prakAre jyAre te sajAtIya ane vijAtIya babbe vyaMjananI sAthe tathA svarAnta saMyukta te te vyaMjanonI sAthe maLe che tyAre aneka bhedavALe thaI jAya che, ema samajavuM. vadhAre zuM kahevuM ! eka eka paNa udAttAdika bheda belanAranA svaranA bhedathI aneka bhedavA banI jAya che. vAsthabhedathI paNa samAnavaNe zreNIvALA zabdamAM paNa bheda AvI jAya che, jemake " kara " zabda je svabhAvathI hastarUpa arthano baMdha kare che eja svabhAvathI te kiraNa rU5 arthane baMdha karatuM nathI, paNa svabhAva bhedathI ja kare che. kahevAnuM tAtparya cha hai-"42 " Audna matha hAtha cha, 29 cha, 55 2 21maavathI "kara" zabda potAnA hAtharUpa vAgyAthanuM pratipAdana kare che eja zrI nandI sUtra Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nandIsUtre bodhayan bhinnasvabhAvo veditavkaH / te ca svabhAvA anantA bhavanti, uccAryamANazabdasya paramANudvayaNukAdibhedenA'nantatvAt / dhvanezca tathA tathA'bhidhAyakatvapariNAme satyeva tattadarthapratipAdakatvAt / ete ca sarve'pyakArasya svaparyAyAH zeSAstusarve'pi ghaTAdipayoyAH prpryaayaaH| te ca svpryaayebhyo'nntgunnaaH| paraparyAyA apyakArasya sambandhitayA vijJeyAH karatA hai usI svabhAva se vaha kiraNarUpa arthakA nahIM, kAraNa apane 2 vAcyArtha ke pratipAdana karanemeM zabdoMmeM bhinna 2 svabhAvatA mAnI gaI hai| isI taraha akAra bhI bhinna 2 kakAra Adi zabdoM ke sAtha saMgata hokara bhinna 2 svabhAva se bhinna 2 arthoM kA pratyAyaka hotA hai| isa taraha eka hI akele akArameM anaMta svabhAva samAviSTa hue mAne gaye haiN| jo zabda uccarita hotA hai usameM paramANu tathA vyANuka Adi ke bheda se anaMtatA AtI hai| tAtparya isakA yaha hai ki zabda paudgalika hai, ataH pudgalajanya isa zabdameM paramANuka dvayaNuka Adi kI bhinnatA se bhinnatA AtI hai. aura yaha bhinnatA anaMtarUpameM pariNata ho jAtI hai| isI taraha padArtha anaMta hai aura una padArthoM ko pratipAdana karane kA pariNAma dhvanI-zabdameM rahA huA hai tabhI jAkara vaha una 2 padArthoM kA pratipAdana kiyA karatA hai / isa taraha se samasta akAra kI nija paryAyeM haiM tathA inase bhinna jo ghaTAdi paryAya haiM ve isa kI para paryAya haiN| ye para paryAyeM apanI svabhAvathI te kiraNarUpa arthanuM pratipAdana karatuM nathI, kAraNa ke potapotAnA vAcArthanuM pratipAdana karavAmAM zabdamAM bhinna bhinna svabhAvatA mAnavAmAM AvI che. eja rIte "akAra " paNa bhinna bhinna kakAra Adi zabdanI sAthe saMgata thaIne bhinna bhinna svabhAvathI bhinna bhinna arthone pratyAyaka thAya che. A rIte ekalA akAramAM ja anaMta svabhAvane samAveza thayela manAve che. je zawda belAya che temAM paramANu tathA drayaNuka AdinA bhedathI anaMtanA Ave che. tenuM tAtparya e che ke zabda paulika che tethI puddhalajanya te zabdamAM paramANu, dvayANuka AdinI bhinnatAthI bhinanA Ave che, ane te bhinnatA anaMtarUpe pariName che. A rIte padArtha anaMta che ane te padArthonuM pratipAdana karavAne pariNAma dhvani-zabdamAM rahela che tyAre ja jaIne te, te te padArthonuM pratipAdana karyA kare che. A rIte samasta akAranI pitAnI paryAye che tathA temanAthI bhinna je ghaTAdi paryAya che e tenI para5ryAya che. e para zrI nandI sUtra Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 507 nanu ye svaparyAyAste tasya sambandhino bhavantu ye tu paraparyAyAste bhinnavastvAzrayatvAt kathaM tasya sambandhinaH syuriti cet ?, ucyate - iha dvidhA sambandho bhavati, astitvena nAstitvena ca / tatrAstitvena sambandhaH svaparyAyaiH saha bhavati, yathA - ghaTasya rUpAdibhiH nAstitvena saMbandhaH paraparyAyaiH saha bhavati teSAM tatrAsaMbhavAt / yathA-ghaTAvasthAyAM mRtpiNDAkAreNa paryAyoM se anaMtaguNI haiN| svaparyAyeM jisa prakAra akAra kI saMbaMdhI mAna jAtI hai usI prakAra para paryAyeM bhI isakI saMbaMdhI mAnI gaI haiN| zaMkA- yaha to ThIka hai ki akAra kI jitanI bhI nija paryAyeM haiM ve saba isakI saMbaMdhI mAnI jAveM para jo paraparyAyeM haiM ve isakI saMbaMdhI kaise mAnI jA sakatI haiM ? / kAraNa-ye paraparyAyeM bhinna vastu ke sAtha rahI huI hotI haiM / ataH usIkI saMbaMdhI mAnI jAvegI ? - uttara - saMbaMdha do prakAra se huA karatA hai-eka astitva mukha se, aura dUsarA nAstvitvamukha se / astitvamukha se jo saMbaMdha hotA hai, vaha apanI paryAyoM ke sAtha paryAyI kA hotA hai / jaise rUpAdikoM ke sAtha ghaTa kA hotA hai / nAstitvamukha se jo saMbaMdha huA karatA hai vaha paraparyAyoM kA paryAyI ke sAtha huA karatA hai| kAraNa ye paraparyAyeM usameM rahatI nahIM haiN| jaise miTTI se jaba ghaTa bana kara taiyAra ho jAtA hai, taba usameM piNDAkAra pAMca pAtAnI paryAyeAthI anekagaNI che. svaparyAM jema akAranI saMbaMdhI mAnavAmAM Ave che eja prakAre paraparyAye paNa tenI saMbaMdhI mAnavAmAM bhAvI che. zaMkA---e tA kharAkhara che ke akAranI jeTalI svaparyAA che te badhI tenI saMbaMdhI manAya, paNa je paraparyAye che te tenI saMdhI kevI rIte mAnI zakAya ? kAraNa ke e paraparyAyeA bhinna vastunI sAthe rahela hoya che. tethI tenI ja sa''dhI mAnI zakAze. uttara--sa'baMdha e rIte thayA kare che--eka astitvamukhathI ane khIje nAstitvamukhathI. astitvamukhathI je sabaMdha thAya che te svaparyAMyAnI sAthe paryAyyanA hoya che. jema rUpAdikAnI sAthe ghaDAnA hoya che. nAstitvamukhathI je sabaMdha thayA kare che te paraparyAyAnA paryAyInI sAthe thayA kare che. kAraNa ke te paryAye temAM rahetI nathI, jemake mATImAMthI jyAre ghaDo taiyAra thAya zrI nandI sUtra Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 nandI sUtre paryAyeNa saha sambandho nAstitva sambandhena / yato'sau piNDAkAraH paryAyastasya tadAnIM nAstIti nAstitva sambandhena sambandhaH / ata eva ca sa paraparyAya iti vyapadizyate / anyathA tasyApi tatrAstitva svIkAre so'pi svaparyAMya eva syAt / nanu ye yatra na vidyante te kathaM ' tasye ' - ti vyapadizyante / dhanaM daridrasya nAstIti 'ghanaM tasya sambandhI ' - ti vyapadeSTuM na zakyam, anyathA paraparyAyasyApi sambandhitve lokavyavahArAtikrama prasaGgaH ? iti cenna, yadi nAma te - paraparyAyA nAstitva sambandhamadhikRtya ' tasye ' - ti na vyapaparyAya nahIM rahatI hai| ataH usa ghaTa ke sAtha piNDAkAra paryAya kA saMbaMdha nAstitvamukha se mAnA jAyagA / isIliye vaha piNDAkAra paryAya paraparyAya hone se nija paryAya nahIM hai / anyathA ghaTameM usakA astitva hone se vaha usakI nijaparyAya mAnI jAvegI / ataH yaha avazya svIkAra karanA cAhiye ki paryAyoM kA saMbaMdha padArtha meM nAstitvamukha se hI rahA karatA hai / zaMkA- daridra ke pAsa dhana jisa prakAra nahIM hone se vaha usakA saMbaMdhI nahIM kahA jAtA hai, usI prakAra jo jahAM nahIM hai vaha usakA saMbaMdhI kaise kahA jA sakegA ? paraparyAya para padArthameM hotI hai vaha vivakSita padArtha kI saMbaMdhI kaise mAnI jA sakatI hai yadi isa prakAra kA vyavahAra hone lage to phira loka vyavahAra kA hI atikrama karanA kahalAyegA / uttara - paraparyAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI haiM isakA tAtparya yaha che tyAre temAM piMDAkAra paryAya rahetI nathI. tethI te ghaDAnI sAthe piMDAkAra paryAyanA saMbaMdha nAstitvamukhathI mAnavAmAM Avaze. te kAraNe te piMDAkAra paryAya pa2paryAya hAvAthI svaparyAya nathI. nahIM teA ghaDAmAM tenu' astitva hAvAthI te tenI svaparyAya mAnavAmAM Ave tethI e avazya svIkAravu joie ke paraparyAyAnA saMbaMdha padArthamAM nAstitvamukhathI rahyA kare che. za'kA----jema daridranI pAse dhana na hovAthI te tenA saMbaMdhI kahevAtA nathI eja prakAre je jyAM nathI te tenu sa MbaMdhI kevI rIte kahI zakAya ? paraparyAya para paTTA mAM hAya che te vikSita padArthanI samadhI kevI rIte mAnI zakAya. jo A prakAranA vyavahAra thavA lAge teA pachI lAka vyavahAranA ja smRtikrama karyo kahevAya. uttara--parapaoNMcA vivakSita padArthanI saMbaMdhI che tenu' tAtpaya' evu zrI nandI sUtra Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 509 dizyante, tarhi sAmAnyato na santIti prAptam / tathA ca te svarUpeNA'pi na bhaveyuH, na caitad dRSTaM zrutaM vA tasmAdavazyaM te nAstitva sambandhamaGgIkRtya 'tasye '-ti vyapadezyAH / dhanamapi ca nAstitva sambandhamadhikRtya 'daridrasye '-ti vyapadizyate eva / tathA-'dhanamasya daridrasya na vidyate' iti lokvaadH|| __yadapi coktaM 'tat tasye '-ti vyapadeSTuM na zakyamiti, tatrApi tadastitvena tasyeti vyapadeSTuM na zakyaM, na tu nAstitvenApi / tato na kazcit laukika vyvhaaraatikrmH| nahIM hai ki ve usameM astitva mukha se saMbaMdhita haiN| yaha zaMkA to ucita usa samaya mAnI jAtI ki jaba use vivakSita padArthameM astitvamukha se saMbaMdhita kI jaatii| yahAM to aisA kahA jAtA hai ki-padArthameM eka dUsare padArtha kI paryAyoM kA jo itaretarAbhAva-anyonyAbhAva rUpa se saMbaMdha hai vaha vahAM nAstitvamukha se hai / yadi nAstitvamukha se ve paraparyAyeM viva. kSita padArtha kI saMbaMdhI haiM to isameM kyA Apati ho sakatI hai| yadi nAstitva ke saMbaMdhase ve para paryAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI na mAnI jAveM to isakA tAtparya yaha hotA hai ki ye sAmAnyarUpa se bhI astitva viziSTa nahIM haiN| isa taraha svarUpataH bhI inakA koI astitva nahIM bana skegaa| nAstitva saMbaMdha se dhana bhI daridra kA saMbaMdhI mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| aisA vyapadeza hotA hI hai| nAstitva saMbaMdha se dhana daridravyakti kA hai isakA tAtparya yahI hai ki daridra ke pAsa dhana nahIM hai| nathI ke teo temAM astitvamukhathI saMbaMdhita che. A zaMkA che tyAre manAya ke jyAre tene vivakSita padArthamAM astitvamukhathI saMbaMdhIta karavAmAM Ave. ahIM te evuM kahevAmAM Ave che ke-padArthamAM eka bIjA padArthanI paryAyane je itaretarA bhAva rUpe saMbaMdha che te tyAM nAstitvamukhathI che. je nAstitvamukhathI te paryAye vivakSita padArthanI saMbaMdhI hoya te temAM zI muzkelI hoI zake che? jo nAstitvanA saMbaMdhathI te para paryAye vivakSita padArthanI saMbaMdhI manAya nahIM te tenuM tAtparya e thAya che ke teo sAmAnya rUpa paNa astitva viziSTa nathI. A rIte svarUpathI paNa temanuM keI astitva banI zakaze nahIM. nAstitva saMbaMdhathI dhanane paNa daridranuM saMbaMdhI mAnavAmAM kaI vAMdho nathI. e vyapadeza hoya che ja, nAstitva saMbaMdhathI dhana daridra vyaktinuM che tenuM tAtparya e che ke daridranI pAse dhana nathI. A rIte para zrI nandI sUtra Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre nanu nAstitvamabhAvarUpam, abhAvazca svarUpazUnyastena saha kathaM sambandhaH, zunyasya sakalazakti vikalatayA sambandhazakterabhAvAt / anyacca - yadi paraparyAyANAM tatra nAstitvaM, tarhi nAstitvena saha sambandho bhavatu, paraparyAyaistu kathaM sambandhaH ? | ghaTaH paTAbhAvena saMbaddhaH iti na paTenApi saha sambaddho bhavitumarhati tathA pratIterabhAvAt ? / 510 isI taraha paraparyAyeM nAstitvasaMbaMdha se vivakSita padArtha kI saMbaMdhI haiM isakA bhI tAtparyArtha yahI hai ki ye usameM nahIM haiM / " paraparyAyeM vivakSita padArtha kI haiM" isa rUpase unakA vyApadeza nahIM ho sakatA hai, aisA jo kahanA hai so isameM koI Apatti nahIM hai / zAstra bhI to yahI kahate haiM ki astitva mukha se paraparyAyeM vivakSita padArtha kI haiM aisA vyApadeza nahIM ho sakatA hai / parantu nAstitvamukha se vahAM unakA vyapadeza honemeM koI laukika vyavahAra kA atikrama nahIM hotA hai| zaMkA - nAstvi abhAvarUpa hotA hai / abhAva kA tAtparya hotA hai svarUpazUnyatA / to phira padArtha kA isa svarUpazUnyarUpa nAstitva ke sAtha saMbaMdha kaise bana sakatA hai / kyoM ki zUnyameM sakala zakti kI vikalatA hone se saMbaMdha sthApita karane kI zakti kA sadbhAva mAnA hI kaise jA sakatA hai / dUsarI bAta eka yaha bhI hai ki "vivakSita padArthameM paraparyAyoMkA nAstitva hai" isa prakAra ke kathanameM yahI phalitArtha nikalatA hai ki padArtha kA una paryAyoM ke sAtha saMbaMdha nahIM hai kintu nAstitva ke sAtha paryAcA nAstitva saMbaMdhathI vivakSita padArthInI saMbaMdhI che tenuM tAtpa paNa eja che ke e temAM nathI. " paparyAyAvivakSita padArthanI che" A rUpe temanA vyapadeza thai zakatA nathI, ema je kahevu` che temAM kAI Apatti nathI. zAstro paNa eja kahe che ke astitvamukhathI paraparyAya vivakSita pattAnI che evA vyApadeza thai zakatA nathI. paNa nAstitvamukhathI tyAM tevA yapadeza thavAmAM kAi laukika vyavahAranA atikrama thatA nathI. zakA--nAstitva abhAvarUpa hoya che. abhAvanu tAtparya che. svarUpazUnyatA tA pachI padArthanA A svarUpa zUnyarUpa nAstitvanI sAthe saMbadha kevI rIte khanI zake ? kAraNa ke zUnyamAM sakaLa zaktinI vikalatA hAvAthI saMbaMdha sthApita karavAnI zaktinA sadbhAva mAnI ja kevI rIte zakAya ? khIjI eka vAta e paNa che ke vikSita padyArthImAM paraparyAyAnuM nAstitva che A prakAranA kathanamAM eja phalitAtha nIkaLe che ke padArthanA e paryAye sAthe saba Mdha nathI paNa nAstitvanI sAthe che. jemake " ghaDha parAlavathI samRddha zrI nandI sUtra Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 511 ___ ucyate-ayuktametat , samyag vastutattvAparijJAnAt / tathAhi-nAstitvaM nAma tena tena rUpeNA'bhavanamiSyate, tacca tena tena rUpeNA'bhavanaM vastudharmastato naikAntena tacchnya rUpamiti na saha smbndhaabhaavH| tadapi ca tena rUpeNA'bhavanaM taM taM paryAyamapekSya bhavati, nAnyathA / tathAhi-yo yo ghaTAdigataH paryAyastena tena rUpeNa hai / jaise-" ghaTa parAbhAva se saMbaMddha hai" isa prakAra ke cAcyA meM yaha tAtparya thoDe hI nikala sakatA hai ki ghaTa paTa ke sAtha saMbaMdhita haiN| kintu ghaTa paTAbhAva se hI yukta hai, paTa se nahIM, yahI bodha hotA hai| isI prakAra paraparyAyoM kA abhAva vivakSita padArtha meM hai isakA bhI yahI tAtparya nikalatA hai ki paraparyAyoM kA abhAva hI vivakSita padArtha ke sAtha saMbaMdha hai-paraparyAyeM nhiiN| uttara-vastutatva kA samIcIna parijJAna nahIM hone se yaha zaMkA kI gaI hai| jaba nAstitva kA " usa usa rUpa se nahIM honA" aisA tAtparya hai to phira yaha vastu kA hI nijadharma hai / nijadharma jo hotA hai vaha ekAntataH zUnyarUpa nahIM hotA hai| isa taraha nAstitva ke sAtha saMbaMdha hone meM koI virodha nahIM hai / tAtparya isakA yaha hai ki zaMkAkAra ne "nAstitva" kA tAtparya " svarUpazUnya" mAnakara jo usakA padArtha ke sAtha saMbaMdhAbhAva sthApita kiyA thA usakA yahAM yaha uttara diyA gayA hai| nAstitva kA bhAva svarUpazUnyatA nahIM hai kintu usa usa rUpa che" A prakAranA vAcyArthamAM e tAtparya thoDuM ja nIkaLe che ke ghaTa (ghaDo) paTanI sAthe saMbaMdhita che, paNa ghaTa paTAbhAvathI ja yukta che, paTathI nahI, eja bodha thAya che. e ja prakAre paraparyAne abhAva vivakSita padArthamAM che enuM paNa eja tAtparya nIkaLe che ke paraparyAne abhAva ja vivakSita padArthanI sAthe saMbaMdha che-paraparyAye nahIM. uttara-vastatatvanuM saMpUrNa parijJAna na hovAthI A zaMkA uThAvavAmAM AvI che. je nAstitvanuM" te te rUpe na hovuM" evuM tAtparya che te e vastune ja pitAne dharma che. je pitAne dhama hoya che te ekAntataH zUnyarUpa hA nathI. A rIte nAstitvanI sAthe sa baMdha hovAmAM kaI virodha nathI. tevuM tAtparya e che ke zaMkAkAre "nAstitva"nuM tAtparya "svarUpazUnya" mAnIne tene padArthanI sAthe je saMbaMdhAbhAva sthApita karyo hato tene ahIM A uttara ApavAmAM AvyA che. nAstitvane artha svarUpazUnyatA nathI paNa te te zrI nandI sUtra Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre paTAdauM na bhavitavyamiti sAmarthyAt taM taM paryAyamapekSate, iti supratItametat / tatastena tena paryAyeNA'bhavanasya taM taM paryAyamapekSya saMbhavAt / te'pi paraparyAyAstasyo payogina iti tasye'-ti vyapadizyante / evaM rUpAyAM ca vivAkSAyAM paTo'pi ghaTasya paraparyAya sambandhena sambandhI bhavatyeva, paTamapekSya ghaTe paTarUpeNa abhavanasya sadbhAvAt / tathA ca-laukikA api ghaTapaTAdIn parasparamanyonyAbhAvamadhikRtya sambandhino vyavaharantIti suprasiddhametat / 1 / se nahIM honA hai| aba yaha usa 2 rUpa se nahIM honA rUpa jo nAstitva hai vaha padArtha meM pratIta hI hai / ataH yaha vastu kA hI dharma hai| jo vastu kA dharma hotA hai vaha ekAntataH abhAvarUpa-tucchAbhAvarUpa nahIM mAnA jAtA hai| vivakSita padArtha " usa usa rUpavAlA nahIM hai" aisA jo kahA jAtA hai vaha bhinna 2 paraparyAya kI apekSA lekara hI kahA jAtA hai| arthAt-ghaTa meM paTarUpatA nahIM hai aisA jo kahA jAtA hai usakA tAtparya yaha hai ki paTAdigata jo paryAya hai vaha ghaTa meM nahIM hai isaliye vaha paryAya apekSita hokara ghaTa meM abhAvarUpa se pratipAdita kI jAtI hai| yahI paraparyAya kA vahAM nAstitvarUpa saMbaMdha hai / yaha nAstitvarUpa abhavana usa usa paryAya kI apekSA vinA banatA nahIM hai isaliye usa usa paryAya kI apekSA par3atI hai / isa taraha ye paraparyAyeM usa vivakSita padArtha kI sthiti meM upayogI hotI haiM isaliye " ye usakI haiM" aisA vyapadeza hotA hai / isa taraha kI mAnyatA meM-vivakSA meM-paTa bhI ghaTakA rUpe na hovuM" che. have te te rUpe nahIM hovA rUpa e ja nAstitva che te padArthamAM pratIta ja che. tethI te vastune ja dharma che. je vastune dharma hoya che te ekAntataH abhAvarUpa-tucchabhAvarUpa mAnI zakAtuM nathI. vivakSita padArtha te te rUpavALe nathI evuM je kahevAmAM Ave che te bhinna bhinna paraparyAyanI apekSAe ja kahevAya che. eTale ke ghaDAmAM paTarUpatA nathI evuM je kahevAya che tene tAtparya e che ke paTAdigata je paryAya che te ghaDAmAM nathI. te kAgaNe te paryAya apekSita thaIne ghaDAmAM abhAvarUpe pratipAdita karAya che. e ja paraparyAyane tyAM nAsvirUpa saMbaMdha che. e nAstitvarUpa abhavana te te paryAyanI apekSA vinA banatuM nathI, te kAraNe te te paryAyanI AvazyakatA rahe che. A rIte e paryAye te vivakSita padArthanI sthitimAM upayogI thAya che te kAraNe "te tenI che" e vyapadeza thAya che. A prakAranI mAnyatAmA-vivakSAmAM paTa zrI nandI sUtra Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnacandrikATIkA-samyakbhutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 513 kizca-asmAdapi kAraNAt te paraparyAyAH 'tasye'-ti vyapadizyante, svaparyAya vizeSaNatvena teSAmupayogAt / iha ye yasya svaparyAya-vizeSaNatvena upayujyante, te tasya paryAyAH [ yathA ghaTasya rUpAdayaH paryAyAH paraspara vizeSakatayA ghaTAdi paryAyAH, ] tAnantareNa teSAM svaparyAyavyapadezAsaMbhavAt / tathAhi-yadi te paraparyAya ke saMbaMdha se saMbaMdhI ho jAtA hai / kyoM ki paTakI apekSA ghaTa meM paTarUpatA ke abhAva kA sadbhAva pAyA jAtA hai| loka meM bhI ghaTapaTa Adi padArthoM ko paraspara meM anyonyAbhAva ko lekara saMbaMdhIrUpa se kahate hI hai|1| __ aura bhI ye paraparyAyeM vivakSita padArtha kI saMbaMdhI isaliye bhI mAnI jAtI hai ki ye svaparyAya kI vizeSaNa hotI haiM / " jo paryAyeM jisa padArtha kI svaparyAyoM kI vizeSaNarUpa se hotI haiM ve usa padArtha kI saMbaMdhI haiM" aisA mAnA jAtA hai jaise rUpAdika ghaTakI paryAyeM mAnI jAtI haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki ye paraparyAyeM svaparyAyoM kI sthiti hone meM vizeSaNarUpa se vyavahRta huA karatI haiM, isaliye unheM vivakSita padArthoM kI saMbaMdhinI mAna lI jAtI haiM / jaise rUpAdika paryAyeM ghaTakI sthiti meM vizeSaNarUpa se hotI hai aura ve usakI saMbaMdhI mAnI jAtI haiM / vizeSaNarUpa se hone kA tAtparya yaha hai ki svaparyAyoM meM jo yaha svazabda hai vaha " para " isa zabda kI apekSA vAlA hai / sva kI kImata "para" isa para rahI huI haiM / "para" hai tabhI jAkara "sva" kI zobhA hai| paNa ghaTano paraparyAyanA saMbaMdhathI saMbaMdhI thaI jAya che. kAraNa ke paTanI apekSAe ghaTamAM paTarUpatAnA abhAvane sadbhAva jovA maLe che. lekamAM paNa ghaTapaTa Adi padArthone parasparamAM anyonyAbhAvane lIdhe saMbaMdhI rUpe kahe ja che. (1) ane e paraparyAya vivakSita padArthanI saMbaMdhI te kAraNe paNa manAya che. ke teo svaparyAyanI vizeSaNa hoya che. "je paryAye je padArthanI svaparyAyanA vizeSaNarUpe hoya che teo te padArthanI saMbaMdhI che" ema manAya che. jema rUpAdike ghaDAnI paryAya manAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke e para paryAya svaparyAnI sthiti thavAmAM vizeSaNarUpe vyavahata thayA kare che, te kAraNe temane vivikSata padArthonI saMbaMdhinI mAnI levAmAM Ave che. jema rUpAdika paryA ghaTanI sthitimAM vizeSaNarUpe hoya che ane te tenI saMbaMdhI manAya che. vizeSaNarUpe hovAnuM tAtparya e che ke-svaparyAyomAM je A svazabda che te "para" e zabdanI apekSAvALo che svanI kImata "para" enA upara rahI che. "para" zrI nandI sUtra Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 nandIsUtre paraparyAyA na bhaveyustahi 'akArasya svaparyAyAH' iti na vyapadizyeran , parApekSayA svavyapadezasya saMbhavAt / tataH svaparyAyavyapadezakAraNatayA tepi paraparyAyAstasyopayogina iti tasye' ti vyapadizyante / 2 / / ___ api ca -sarva vastu pratiniyatasvabhAvaM, pratiniyatasvabhAvatA ca pratiyogyabhAvAtmakatAnibandhanA / tato yAvanna pratiyogivijJAnaM bhavati, tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM tattvato jJAtuM zakyate / tathA ca sati ghaTAdi paryAyANAmapi abhAva pratiyogitvAt tadavijJAnaM yAvad bhavati. tAvannAdhikRtaM vastu tadabhAvAtmakaM parijJAtamiti nAkAro yathAtmanA'vagantuM zakyate, iti ghaTAdiparyAyA apyakArasya paryAyAH yadi ve paraparyAyeM na hoM to ye akAra kI svaparyAyeM haiM aisA vyapadeza hI nahIM ho skegaa| kAraNa sva vyapadeza parApekSa hai / isaliye paryAyoM meM sva vyapadeza kA kAraNa hone se ve paraparyAyeM bhI usa vivakSita padArtha kI upayogI haiM ataH unameM " tasya" aisA vyapadeza hotA hai // 2 // phira bhI-saMsAra kI jitanI bhI vastue~ haiM ve saba pratiniyata svabhAva vAlI haiM / aura yaha pratiniyata svabhAvatA unameM pratiyogI padArtha ke abhAva ko lekara hI AI huI hai| isaliye yaha dhruva satya hai ki vastu apane svabhAva meM pratiniyata hai yaha bAta spaSTarUpa se jAnane ke liye pratiyogI padArtha kA jJAna honA caahiye| tabhI jAkara vivakSita vastu meM "pratiyogI padArtha kA abhAva rahA huA hai" aisA kahA jA sakatA hai| ___ aura bhI "akAra kI ye nija paryAyeM haiM" aisA bodha akAra paryAyoM che tyAre ja "sva" nI zebhA che. je e paraparyAye na heta te e AkAranI svaparyAya che. e vyapadeza ja thaI zakata nahIM. kAraNa ke sva vyapadeza parApekSa che. te kAraNe paryAyamAM sva vyapadezanuM kAraNa hovAthI e paraparyA para vivakSita pahAyane 5yogI thAya cha, tethI tabhanAmA "tasya" vo vyapadeza thAya che. // 2 // vaLI saMsAranI jeTalI vastuo che te badhI pratiniyata svabhAvavALI che. ane e pratiniyata svabhAvatA temanAmAM prativegI padArthanA abhAvane lIdhe ja AvelI che. te kAraNe e dhruva satya che ke vastu pitAnA svabhAvamAM pratiniyata che e vAta spaSTarUpe samajavAne mATe pratiyegI padArthanuM jJAna hovuM joIe. tyAre ja vivakSita vastumAM "prativegI padArthane abhAva rahela che" ema 4hI zaya che. vaLI-"akAranI e svaparyAya che" e be akAra paryAyomAM tyAre zrI nandI sUtra Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 515 tathA cAtra prayogaH-yadanupalabdhau yasyAnupalabdhiH sa tasya sambandhI / yathA ghaTasya rUpAdayaH / ghaTAdi paryAyAnupalabdhau cAkArasya na yathAvasthita svarUpeNopalabdhiriti te tasya sambandhinaH / na cAyamasiddho hetuH, ghaTAdi paryAyarUpapratiyogyaparijJAnAt tadabhAvAtmakasyAkArasya tattvato jJAtatvAyogAt / meM tabhI ho sakatA hai ki jaba usameM para ke-ghaTAdi paryAyoM ke abhAva kA bodha ho / jaba taka inakA unameM abhAva kA bodha nahIM hogA taba taka akAra kA vAstavikarUpa se parijJAna nahIM ho skegaa| isa taraha akAra kA yathArthabodha hone ke liye ghaTAdi paryAyoM kA bodha honA Avazyaka hai| isa dRSTi se ghaTAdi paryAya bhI akAra ke saMbaMdhI haiM aisA kahA jAtA hai| yahAM prayoga isa prakAra hai-jisakI anupalabdhi hone para jisakI anupalabdhi hotI hai, vaha usakA saMbaMdhI hotA hai-jaise rUpAdika kI anupalabdhi hone para ghaTa kI anupalabdhi hotI hai / isI prakAra se ghaTAdiparyAyoM kI anupalabdhi meM akAra kI yathAvasthitarUpa se upalabdhi nahIM hotI hai isaliye ve usakI saMbaMdhinI haiM aisA mAnA jAtA hai / isa anumAna prayoga meM hetu asiddha nahIM hai kAraNa ghaTAdiparyAyarUpa jo pratiyogI padArtha hai vaha jabataka parijJAta nahIM ho jAtA hai jabataka usake abhAvarUpa akAra kA tattvataH jJAna nahIM ho sakatA hai| isaliye yaha ja thaI zake che ke jyAre temAM paranA-ghaTAdi paryAyonA-abhAvane bodha thAya. jyAM sudhI temanAmAM temanA abhAvane baMdha nahIM thAya tyAM sudhI Aka ranuM vAstavika rUpe parissAna thaI zakaze nahIM. A rIte AkArane yathArtha baMdha thavAne mATe ghaTAdi paryAne baMdha thave te Avazyaka che. A dRSTie ghaTAdi paryAya paNa akAranI saMbaMdhI che ema kahevAmAM Ave che. ahIM praga A prakAre che-jenI anupalabdhi thatA jenI anupalabdhi thAya che te tenuM saMbaMdhI hoya che jemake rUpAdikanI anupalabdhi (abhAva) thatA ghaDAnI anupalabdhi hoya che; eja pramANe ghaTAdi paryAnI anupalabdhimAM akAranI yathAvasthita rUpe upalabdhi thatI nathI te kAraNe teo tenI saMbaMdhinI che ema mAnavAmAM Ave che A anumAna pragamAM hetu asiddha nathI kAraNa ke ghaTAdi paryAyarUpa je pratiyogI padArtha che. te jyAM sudhI parijJAta thaI jate nathI tyAM sudhI tenA abhAvarUpa akAranu tattavataH jJAna thaI zakatuM nathI. te zrI nandI sUtra Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre tasmAd ghaTAdiparyAyA apyakArasya sambandhina iti svaparyAyApekSayA'kAraH sarvadravya paryAya primaannH| evamAkArAdayo'pi varNAH sarve pratyekaM sarva dravyaparyAya parimANA veditvyaaH| evaM ghaTAdikamapi pratyekaM sarva vastu jAtaM paribhAvanIya, nyAyasya samAnatvAt / na caitadanArSa, yata uktamAcArAGge "je egaM jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se egaM jaanni|" ayamarthaH-ya ekaM vastu sarvaparyAyaiH saha jAnAti, sa niyamena sarva vastu jAnAti / sarvopalabdhimantareNa vivakSitasyaikasya svaparyAyabhedabhinnatayA sarvAtmanA'vagantumazakyatvAt yazca sarva sarvAtmanAsAkSAd jAnAti, sa ekaM svaparyAyabheda. bhinnaM jAnAti / mAnanA cAhiye ki ghaTAdi paraparyAyeM bhI akAra kI saMbaMdhI haiM / isa taraha akAra sarvadravya paryAya bhI parimANavAlA siddha ho jAtA hai| isa taraha aura bhI AkAra Adi jo varNa haiM ve bhI pratyeka sarvadravyaparyAyapramANAnurUpa haiM yaha siddha ho jAtA haiM / ghaTAdika jo vastue~ haiM unameM bhI isa nyAya ke samAna hone se sarvaparyAyapramANatA ghaTita ho jAtI hai| hamArA isa prakAra kA yaha kathana Agama se pratikUla nahIM par3atA hai, kAraNa AcArAGga meM aisA hI kahA hai-" je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai" iti / isakA bhAva yaha hai ki jo eka jIvAdika vastu ko apanI 2 samasta paryAyoM sahita jAnatA hai vaha niyama se samasta vastuoM ko jAnatA hai / vivakSita eka vastu kA " yaha apanI samasta paryAyoM se sahita hai tathA paraparyAyoM kA isameM kAraNe ema mAnavuM joIe ke ghaTAdi paraparyAye paNa akAranI saMbaMdhI che. A rIte akAra sarvadravyaparyAya pariNAmavALe siddha thaI jAya che. e ja rIte bIjA paNuM ara Adi je varNana che teo paNa pratyeka sarvadravyaparyAya pramANAnuM rUpa che te siddha thaI jAya che. ghaTAdika je vastuo che temanAmAM paNa A nyAyathI samAnatA hovAthI sarvaiya pramANutA ghaTita thaI jAya che. amArUM e prakAranuM A kathana AgamathI virUddha jatuM nathI. kAraNa ke AcArAMgamAM evuM ja kahyuM cha-" je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai" tenuM tAtparya e che ke je eka jIvAdika vastune pita pitAnI samasta paryAye sahita jANe che te niyamathI samasta vastuone jANe che. vivakSita eka vastune "A potAnI samasta paryAyukta che tathA parapayAne temAM abhAva che" zrI nandI sUtra Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA - samyak zrutasya sAdisaparyavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 517 anyatrApyuktam 66 eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH " // 1 // tadevamakArAdikarmApa varNajAtaM kevalajJAnavat sarvadravyaparyAya parimANamiti na kazcidvirodhaH / api ca- kevalajJAnapi svaparaparyAyabhedabhinnaM bhavati / taccAtmasvabhAvarUpaM na abhAva hai " aisA bodha jabataka nahIM hogA tabataka vaha vastu sarvAtmanA jAnI huI nahIM kahalA skegii| ataH jaba vaha isa rUpa se jAna lI jAtI hai to isakA tAtparya hI yaha hai ki usa jAnane vAle ko sarva padArtha kI upalabdhi ho cukI hai tabhI vaha vivakSita vastu ko sarva paryAyoM sahita jAna sakA hai / isI taraha jo sarva vastu ko sarvAtmanA sAkSAt jAnatA hai vaha eka vastu ko svaparaparyAya ke bhedarUpa se jAnatA hai / anyatra bhI isI bAta kI puSTi isa prakAra se kI hai "eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 1 // " iti / isa taraha akAra Adi samasta varNa samUha kevalajJAna kI taraha sarvadravya paryAyoM ke pramANAnurUpa hai isa kathana meM koI virodha nahIM AtA hai| evA medha jyAM sudhI nahIM thAya tyAM sudhI te vastu sarvAtmanA jANelI kahI zakAze nahIM. tethI jo te e rUpe jANI levAya che teA tenuM tAtpa ja e che ke te jANanArane sarva paTTAnI upalabdhi thaI gaI che tyAre ja te vivakSita vastune sa paryaMcA sahita jANI zake che. A rIte je savastune sarvAtmanA pratyakSa paNe che te eka vastune svarUpa paryAyanA bhedarUpathI jANe che. anyatra paNa eja vAtanI puSTi A rIte karI che-- 46 eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // 1 // " A rIte akAra Adi samasta varNasamUha kevaLajJAnanI jema sadravya paMconA pramANAnurUpa che A kathanamAM koI virodha naDatA nathI. zrI nandI sUtra Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 nandIsUtra tu ghaTAdivastusvabhAvAtmakam / tasmAd ye ghaTAdivastunaH svabhAvAste kevalajJAnasya paraparyAyAH, ye tu paricchedakatva svabhAvAste svpryaayaaH| paraparyAyA api pUrvoktayuktestasya sambandhina iti svaparaparyAyabhedabhinnaM bhavati / tataH svaparyAyaparimANacintAyAM paramArthato na kazcidakArAdi saMyuktazrutakevalajJAnayorvizeSaH / etAvAneva vizeSaH-kevalajJAnaM svaparyA yaireva sarvadravyaparyAyaparimANatulyam / akArAdikaM tu svpryaayaiH| tathAhi-akArasya svaparyAyAH phira bhI-kevalajJAna meM bhI svaparyAya kI bhinnatA se bheda siddha hotA hai / AtmasvabhAvarUpatA yaha kevalajJAnako nija paryAya hai / tathA ghaTAdirUpa jo vastue~ haiM tadAtmakatA usameM nahIM hai yaha kevalajJAna kI paraparyAya hai| kevalajJAna meM AtmasvabhAvarUpatA jo nijaparyAya hai usakA tAtparya padArtha paricchedaka svabhAva se hai / jisa prakAra nijaparyAya kevalajJAna kI saMbaMdhI mAnI gaI hai usI prakAra pUrvoktayukti ke anusAra paraparyAya bhI usakI saMbaMdhI hotI haiM / isa tahara kevalajJAna meM ina donoM paryAyoM kI bhinnatA se bheda A jAtA hai| jaba isa prakAra se svaparyAyaparimANa kA vicAra kiyA jAtA hai taba paramArthataH akArAdi saMyukta zrutajJAna meM aura kevalajJAna meM yadyapi koI bheda nahIM pratIta hotA hai / parantu phira bhI kevalajJAna meM jo sarvadravyaparyAya parimANa tulyatA kahI gaI hai vaha svaparyAyoM se hI jAnanI caahiye| paraparyAyoM dvArA nhiiN| aura akArAdikoM meM yaha sarvadravyaparyAyaparimANatA tathA-kevaLajJAnamAM paNa svaparyAya ane paraparyAyanI bhinnatAthI bheda siddha thAya che. AtmasvabhAvarUpatA e kevaLajJAnanI svaparyAya che. tathA ghaTAdirUpa je vastuo che temAM tadAtmakatA nathI, te kevaLajJAnanI paraparyAya che. kevaLajJAnamAM AtmasvabhAvarUpatA je svaparyAya che tenuM tAtparya padArtha paricachedaka svabhAva che. jema svaparyAya kevaLajJAnanI saMbaMdhI mAnavAmAM AvI che ema pUrvokata yukita pramANe paraparyAya paNa tenI saMbaMdhI hoya che. A rIte e bane paryAnI bhinnatAthI kevaLajJAnamAM bheda AvI jAya che. - jyAre A rIte svaparyAya parimANane vicAra karavAmAM Ave che tyAre paramArthataH AkArAdi saMyukta zrutajJAnamAM ane kevaLajJAnamAM je ke kaI bheda lAgatuM nathI, chatAM paNa kevaLajJAnamAM je sarvadravyaparyAya parimANa tulyatA kahela che te svaparyAthI ja jANavI joIe, para5ryA dvArA nahIM. ane akArAdikamAM A sarvadravyaparyAya parimANatA sva ane parapa dvArA jANavI joIe akAra zrI nandI sUtra Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparyavasitatyAnAdyaparyavasitatvanirU0 519 sarvadravyaparyAyANAmanantabhAgakalpAH, paraparyAyAstu svaparyAyarUpAnantatamabhAgonAH sarvadravyaparyAyAH / tasmAdakArAdikaM svaparaparyAyaireva sarvadravyaparyAyaparimANaM bhavati / ___ yathA cA'kArAdikaM sarvadravyaparyAyaparimANaM tathA matyAdInyapi jJAnAni draSTavyAni, nyAyasya samAnatvAt / ___ iha yadyapi sarva jJAnamavizeSeNAkSara mucyate, sarvadravyaparyAyaparimANaM ca bhavati, tathApi zrutAdhikArAdihAkSaraM zrutajJAnaM grAhyam / zrutajJAnaM ca matijJAnAvinAbhUtaM, tato mati jJAnamapi / tadevaM zrutajJAnamakArAdikaM cotkarSataH sarvadravyaparyAyaparimANaM, sva aura paraparyAyoM dvArA jAnanI cAhiye / akAra Adi vargoM meM jo svaparyAyeM haiM ve to sarva dravyaparyAyoM ke anantaveM bhAga pramANa haiM, tathA jo paraparyAyeM haiM ve vahAM svaparyAyarUpa anantaveM bhAgahIna sarvadravyaparyAyapramANa haiM / isaliye akArAdi meM sva evaM paraparyAyoM dvArA hI sarvadravyaparyAyapramANatA siddha hotI hai| jisa prakAra akArAdi sarva dravyaparyAya parimANavAle prakaTa kiye gaye haiM usI prakAra mati Adi jJAnoM meM bhI yaha sarva dravyaparyAyapramANatA jAna lenI cAhiye / kyoM ki nyAya sarvatra samAna hotA hai| yahAM para yadyapi sAmAnyarUpase samasta jJAna akSararUpase kahA gayA hai aura vaha sarvadravyaparyAya parimANarUpa batalAyA gayA hai, to bhI zruta kA adhikAra honese yahAM akSara zabdase zrutajJAnakA grahaNa karanA cAhiye / zrutajJAna matijJAnakA avinAbhAvI hotA hai isa apekSAse usameM bhI sarva dravparyAya pramANatA siddha ho jAtI hai| isa taraha zrutajJAna Adi varSomAM je svaparyA che te te sarvadravyaparyAnA anaMtamAMbhAga pramANa che, tathA je paraparyAya che te tyAM svaparyAyarUpa anaMtamAM bhAgahIna sarvadravyaparyAya pramANa che. te kAraNe akArAdimAM sva ane paraparyAya dvArA ja sarvadravyaparyAya pramANatA siddha thAya che. je rIte akArAdi sarvadravyaparyAyavALA pragaTa karela che eja rIte mati Adi jJAnamAM paNa e sarvadravyaparyAyapramANutA samajI levI kAraNa ke sarvatra nyAya samAna ja hoya che. ahIM che ke sAmAnyarUpe samastajJAna akSararUpe kahevAmAM AvyuM che ane te sarvadravyaparyAyaparimANarUpa batAvavAmAM AvyuM che, te paNa zratane adhikAra hovAthI ahIM akSara zabdathI zrutajJAnane grahaNa karavuM joIe. zrutajJAna matijJAnanuM avinAbhAvI hoya che te apekSAe temAM paNa sarvadravyaparyAyapramANutA zrI nandI sUtra Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 nandIstre tacca sarvotkRSTa zrutakevalino dvAdazAGgavidaH saMbhavati, na tu zeSasya / tasmAt anAdibhAvaH zrutasya jantUnAM jaghanyo madhyamo vA draSTavyo na tUtkRSTa iti sthitam / nanu zrutasyAnAdibhAva evakathamupasaMpadyate yadA hi sarvotkRSTa zrutajJAnAvaraNastyAnadinidrArUpadarzanAvaraNodayaH-saMbhavati, tadA sAkalyena zrRtasyAvaraNaM saMbhAvyate, yathA'vadhyAdi jJAnasya / tasmAdavadhyAdijJAnamiva zrutamapi-AdimaditikathaM tRtIya caturthabhaGgasaMbhavastata Aha- savva jIvANaMpi0' ityAdi / sarvajIvAnAmapi ca aura akAra Adi akSaroM meM jA yaha utkRSTarUpase sarvadravya paryAyapramANatA prakaTa kI gaI hai vaha dvAdazAMgake pAThI sarvotkRSTa zrutakevalI kI apekSAse hI jAnanI cAhiye / kyoM ki vahIM para yaha utkRSTatAsaMbhavita hotI hai anya jIvoM ke zrutajJAna AdimeM nhiiN| kAraNa ki vahAM para zrutakA anAdibhAva jadhanya yA madhyamarUpase batalAyA gayA hai| utkRSTa rUpase nhiiN| __ zaMkA-zrutameM jo anAditA prakaTa kI gaI hai vaha samajhameM nahIM AtI hai / kAraNa jaba jIva ke sarvotkRSTa zruta jJAnAvaraNakA styAnaddhikA evaM nidrArUpa darzanAvaraNa karmakA udaya hotA hai taba usa sthitimeM saMpUrNa rUpase zrutakA AvaraNa ho jAtA hai / jisa prakAra ki avadhijJAnAvaraNI ke udayameM avadhi jJAnakA AvaraNa ho jAtA hai / ataH yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki zrutajJAna anAdi hai / avadhijJAna Adi kI taraha vaha bhI sAdi hI hai aura isa taraha usameM ye tRtIya aura caturtha bhaMga saMbhavita nahIM hote haiN| siddha thaI jAya che. A rIte zratajJAna ane akArAdi akSaramAM je A utkRSTa rUpe sarvadravyaparyAyapramANatA pragaTa karavAmAM AvI che te dvAdazAMganA pAThI sarve. tkRSTa zrata kevaLInI apekSAe ja jANavI joIe. kAraNa ke tyAM ja te utkRSTatA saMbhavita hoya che anya jIvonAM zratajJAna AdimAM nahIM. kAraNa ke tyAM zratane anAdi bhAva jaghanya ke madhyamarUpe batAvavAmAM AvyuM che, utkRSTa rUpe nahIM. zaMkA-kRtamAM je anAhitA pragaTa karavAmAM AvI che te samajAtI nathI. kAraNa ke jyAre jIvanA sarvotkRSTa kRta jJAnAvaraNanA sthAnakiMkA ane nidrArUpa darzanAvaraNa karmane udaya thAya che tyAre te sthitimAM saMpUrNarUpekRtanuM AvaraNa thaI jAya che, jema avadhijJAnavaraNInA udayamAM avadhijJAnanuM AvaraNa thaI jAya che. tema kRtamAM paNa thAya che. tethI zratajJAna anAdi che ema kevI rIte mAnI zakAya! avadhijJAna AdinI jema te paNa sAdI ja che ane A rIte temAM e trIje ane cothA bhaMga saMbhavita hete nathI. zrI nandI sUtra Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-samyakzrutasya sAdisaparthavasitatvAnAdyaparyavasitatvanirU0 521 akSarasya zrutajJAnasya, zrutajJAnaM ca matijJanAvinAbhAvi, ato matijJAnasyApItyarthaH, anantabhAgaH-anantamo bhAgaH, nityodghATitaH-sadA'nAtastiSThatItyarthaH / sa punrnnttmbhaago'pynekvidhH| tatra sarvajaghanyobhAgazcaitanyamAtram / tatpunaH sarvotkRSTa zrutAvaraNa-styAnaddhinidrodayabhAve'pi nA priyate, tathA jIvasvabhAvatvAt , tadevAha -'jaipuNa0' ityAdi / yadi punaH so'pi Atriyeta, tena-AvaraNena, jIvaH-caitanyalakSaNaH, ajItvaM prApnuyAt-svalakSaNaparityAgAditi bhAvaH / na caitad dRSTa miSTaM uttara-samasta jIvoMkA jo zrAtajJAna hai tathA matijJAna hai vaha sadA apane anantaveM bhAga meM anAvRta hI rahA karatA hai ataH usakA AvaraNa nahIM hotA hai| tAtparya isakA yaha hai ki jo zaMkAkArane zrutajJAnameM anAditA kA AvaraNa dazAmeM asadbhAva prakaTa kiyA hai usakA uttara dete hue sUtrakAra kahate haiM ki ThIka hai AvaraNa dazAmeM yadyapi avadhi Adi jJAna bilakula AvRtta ho jAte haiM parantu matijJAna evaM zrutajJAnameM aisA nahIM hai / ve to apanI AvRttadazAmeM bhI anantaveM bhAga meM sadA anAvRtta rahA karate haiM / matijJAna zrutajJAnakA jo anantavAM bhAga hai vaha aneka prakArakA batalAyA gayA hai| usameM sarva jaghanya jo bhAga hai vaha mAtra caitanyarUpa par3atA hai| yaha caitanyarUpa sarva jaghanya bhAga sarvotkRSTa zrutAvaraNa, styAnaddhi evaM nidrAvaraNa karmake udayameM bhI AvRtta nahIM hotA hai kAraNa jIvakA svabhAva hI aisA hai| yadi yaha svabhAva bhI AvRttamAnA jAve to isa dazAmeM caitanya lakSaNa jIvameM apane lakSaNake parityAgake uttara-samasta jIvanuM je zrutajJAna tathA matijJAna che, te sadA pitAnA anaMtamAM bhAgamAM anAvRta ja rahyA kare che tethI tenuM AvaraNa hotuM nathI. tenuM tAtparya e che ke zaMkAkaranAre je zrutajJAnamAM anAditAne AvaraNa dazAmAM asadubhAva pragaTa karyo che tene javAba ApatA sUtrakAra kahe che ke AvaraNa dazAmAM je ke avadhi Adi jJAna bilakula AvRta thaI jAya che paNa matijJAna ane zrutajJAnamAM evuM thatuM nathI. te te pitAnI AvRtta dazAmAM paNa anaMtamAM bhAgamAM sadA anuvRtta rahyA kare che. matijJAna zrutajJAnane je anekamo bhAga che te aneka prakArane batAvyA che. temAM sarvajaghanya je bhAga che te mAtra caitanyarUpa paDe che. A caitanyarUpa sarvajaghanya bhAga sarvotkRSTa zratAvaraNa, myAnaddhi ane nidrAvaraNa karmanA udayamAM paNa AvRtta thatuM nathI, kAraNa ke jIvane svabhAva ja eve che. je te svabhAva paNa AvRtta mAnavAmAM Ave te e dizAmAM caitanyalakSaNa jIvamAM pitAnA lakSaNanA parityAgane kAraNe ajIvatvanI prasakti zrI nandI sUtra Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 nandIsUtra yA sarvasya jIvAdipadArthasya sarvathA svabhAvaparihArAsaMbhavAt / atra dRSTAntamAha'suThu vi0 ' ityAdi / suSThu api meghasamudaye-candrasUryaprabhA paTalAcchAdake sati candrasUryayoH prabhA prakAzaH, bhavati-tiSThati / ayaM bhAvaH-yathA niviDatarameghapaTalairAcchAditayorapi candrasUryayornaikAntena tatmabhAnAzo bhavati, sarvasya sarvathAsvabhAvApanayanasya kartumazakyatvAt / evamanantAnantairapi jJAnadarzanAvaraNakarmaparamANubhirekaikasyAsmapradezasya samAcchAditasyApi naikAntena caitanyamAtrasyA'bhAvo bhvti| yataH sarvajaghanyaM tanmatizrutAtmakam , ato'kSarasyAnantatamobhAgo nityodghATita iti siddham / tathA ca sati matijJAnasya zrutajJAnasya vA'nAdi bhAvona virudhyate, iti sthitam / kAraNa ajIvatvakI prasakti AvegI paraMtu aisI sthiti jIva padArtha kIna kabhI dekhI gaI hai aura na kisI ko yaha iSTa hI hai. kyoM ki samasta jIvAdi padArthoM ke apane 2 svabhAva kA sarvathA parihAra honA asaMbhava hai| aba sUtrakAra isI viSaya ko dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiM-jisa prakAra nibiDatara meghapaTaloM dvArA caMdra aura sUrya AvRtta ho jAte haiM, parantu inakI prabhA ekAntataH AvRtta nahIM hotI hai-naSTa nahIM hotI hai, kAraNa una meghapaTaloM meM aisI zakti nahIM hai, jo ve caMdra sUrya ke prabhAsvarUpa svabhAva kA sarvathA apanayana kara skeN| isI prakAra bhale hI anaMtAnaMta bhI jJAna darzanAvaraNa karmaparamANuoM dvArA eka eka AtmA kA pradeza Dhaka diyA jAve to bhI ekAntataH caitanya mAtra kA usa avasthA meM abhAva nahIM ho sakatA hai / yaha jo sarva jaghanya caitanyamAtra avasthA hai yahI matizrutajJAna kA anaMtavAM bhAga hai / isaliye akSara kA anaMtavAM Avaze paNa jIvapadArthanI evI sthiti kadI jovAmAM AvI nathI ane koIne te ISTa paNa nathI. kAraNa ke samasta jIvAdi padArthonA pitapatAnA svabhAvane tyAga ke asaMbhavita che. have sUtrakAra eja viSayane dRSTAMta dvArA spaSTa kare che-je rIte ghADa vAdaLa dvArA caMdra ane sUrya DhaMkAI jAya che paNa temanuM teja ekAntataH DhaMkAtuM nathI. nAza pAmatuM nathI kAraNa ke te meghapaTalamAM evI zakti hotI nathI ke teo caMdra sUryanA prabhAsvarUpa svabhAvane sarvathA nAza karI zake, eja rIte bhale anaMtAnaMta jJAna darzanAvaraNa karma paramANuo dvArA eka AtmAne pradeza DhAMkI devAya te paNa ekAntataH cetanya bhAvane te avasthAmAM abhAva hoI zakatuM nathI. A je sarvajaghanya caitanya mAtra avasthA che eja matikRta jJAnane anatame bhAga che. te kAraNe akSarane anaMtame zrI nandI sUtra Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandrikA TIkA- gamikAgamika zrutanirUpaNam 523 'se taM0' ityAdi / tadetat sAdikaM saparyavasitaM zrutaM varNitam / tathA - tadetadanAdikaparyavasitaM ca zrutaM varNitam // sU042 // mUlam - se kiM taM gamiyaM ? / gamiyaM diTTivAo / se kiM taM agamiyaM ? | agamiyaM kAliyaM surya / se taM gamiyaM / se taM agamiyaM // chAyA - atha kiM tad gamikam ? / gamikaM dRSTivAdaH / atha kiM tadagamikam ? agamikaM kAlikaM zrutam / tadetad gamikam / tadetad agamikam // TIkA - ziSyaH pRcchati - ' se kiM taM gamiyaM 0 ' iti / atha kiM tad gamikam ? iti ziSya prazna ? | uttaramAha - ' gamiyaM 0 ' ityAdi / gamikaM dRSTivAda iti / gamo nAma Adi madhyAvasAneSu kiMcid vizeSato bhUyobhUyastasyaiva pAThasyoccAraNam / yathAsUtrAdau -sUyaM me A usateNaM bhagavayA eva makkhAyaM iha khalu ityAdi / evaM madhye'vasAne vA yathAsaMbhavaM draSTavyam / gamo'sya vidyate iti gamakam / tacca 9 bhAga nitya udghATita siddha hotA hai| isa taraha matijJAna evaM zrutajJAna meM anAditA kA kathana viruddha nahIM par3atA hai / isa taraha yahAM taka sAdisAMta aura anAdi anaMta zrutajJAna kA yaha varNana huA / sU0 42 // se kiM taM gamiyaM ? 0 ' ityAdi / 6 ziSya pUchatA hai - bhadanta ! gamika zrutakA kyA lakSaNa hai ? uttarabArahaveM dRSTivAdakA nAma gamika hai| Adi madhya aura antameM kucha 2 vizeSatAse jo usI pAThakA punaH 2 uccAraNa kiyA jAtA hai usakA nAma gama hai / jaise sUtrakI AdimeM "suyaM me A usaMtegaM bhagavayA eva makkhAyaM iha khalu0 " ityAdi, aisA pATha kaha diyA jAtA hai / bhAga sadA udghATita siddha thAya che. e rIte matijJAna ane zrutajJAnamAM anAdvitAnuM kathana viruddha paDatu nathI. A rIte ahIM sudhI sAdisAMta ane anAi anaMta zrutajJAnanuM A vaNaeNna thayuM / sU. 42 // 66 se kiM taM gamiyaM 0 " ityAhi ziSya pUche che-he bhaddanta! gamika zrutanuM zu lakSaNa che ? uttara-khAramAM daSTivAdanuM nAma gamika che. Adi madhya ane antamAM kAIka koIka vizeSatAthI je eja pAThanuM pharI pharIne uccAraNa karAya che tenuM nAbha gama che. prema he sUtratA prArale " suyaM me AusaMtegaM bhagavayA evamarkhAyaM khalu" ityAhi, mevo yA hevAmAM Ave che. me rIte madhya mane mantabha iha zrI nandI sUtra Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nandIsUtre pAyo dRSTivAda iti / atha punaH ziSyaH pRcchati' se kiM taM0' ityAdi / atha kiM tad agamika ? miti| uttaramAha-'agamiyaM0 ' ityaadi| agamikaM kAlikaM zrutam / agamikaM-gamikAd bhinnam / tacca kAlikaM-prAyaH AcArAdizrutam , Adau yathA pATho'sti-' suyaM me AusaMteNaM' iti, tathA madhye'vasAne ca punaH pAThonAstIti gamikatvAbhAvAt / tadetad gamikaMzrutam agamikaM ca zrutaM varNitam // mUlam-ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM / taM jahA-aMgapaviThaM, aMgabAhiraM ca / se kiM taM aMgabAhiraM ? / aMgabAhiraM duvihaM paNNattaM / taM jahA-AvassayaM ca Avassaya-vairittaM ca / se kiM taM AvassayaM ? / AvassayaM chavvihaM paNNattaM / taM jahAsAmAiyaM 1, cauvIsatthao 2, vaMdaNayaM 3, paDikkamaNaM 4, kAussaggo 5, paccakkhANaM 6 / se taM AvassayaM // isI tarahase madhya evaM avasAnameM bhI isI prakArake pAThakA uccAraNa yathAsaMbhava jAna lenA cAhiye / isa prakArakA gama jisa zrutameM hotA hai usakA nAma gamikazruta hai / yaha gamikazruta-prAyaH bArahavAM dRSTivAda aMga hai / ziSya punaH pUchatA hai / he bhadanta ! Agamika zruta kyA hai ? uttarakAlika zrutakA nAma Agamika zruta hai, kyoM ki yaha gamika zrutase bhinna paDatA hai / yaha prAyaH AcArAdi zrutarUpa hotA hai / gamika zrutameM sUtra kI AdimeM "suyaM me A usaMteNaM" yaha pATha uccarita hotA hai usI taraha se madhya aura AdimeM punaH isa pAThakA uccAraNa agamika zrutameM nahIM kiyA hai, ataH agamika zrutameM gamika zrutase bhinnatA A jAtI hai| yaha gamikazruta aura agamika zrutakA varNana huaa| paNa eja prakAranA pAThanuM uccAraNa yathAsaMbhava samajI levuM joIe. e prakArane gama je je zratamAM thAya che tenuM nAma gamikazrata che. A gamikazrata-prAyaH bAramAM daSTivAda aMga che. ziSya pharIthI pUche che-he bhadanta! agamika zruta zuM che? uttara-kAlika zratanuM nAma agamika zrata che, kAraNa ke temAM mika zratathI bhinnatA rahela che. te sAmAnya rIte AcArAdi kRtarUpa hoya che. gamika zrutamA sUtrane prArale "suya me A UsaMteNaM" mA 58 S22yA2rAya cha pramANa madhya ane AdimAM pharIthI A pAThanuM uccAraNa agamika zratamAM karAtuM nathI, tethI agamika kRtamAM gamika zrata karatAM bhinnatA Ave che. Agamika zruta ane agamika kRtanuM varNana thayuM. zrI nandI sUtra Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-aGgapraviSTAGgabAhyazrutamedAH chAyA--athavA tat samAsato dvividhaM prajJaptam / tad yathA-aGgapraviSTam , aGgabAhyaM ca / atha kiM tad aGgabAhyam ? / aGgabAhyaM dvividhaM prajJaptam / tad yathAAvazyakaM ca, AvazyakavyatiriktaM ca / atha kiM tadAvazyakam / AvazyakaM SaividhaM prajJaptam-tad yathA sAmAyikaM 1, caturviMzatistavaH 2, vandanakaM 3, pratikramaNaM 4, kAyotsargaH 5, pratyAkhyAnam 6 / tadetad Avazyakam // ____TIkA--'ahavA0' ityAdi / athavA tat zrutam arhadupadezAnusAri zrutamityarthaH samAsataH-saMkSepeNa dvividhaM prajJaptam / tat yathA-aGgapraviSTam , aGgabAhyaM ca / nanu pUrvameva caturdazabhedakathanAdhikAre trayodazacaturdazabhedarUpeNa aGgapraviSTamanaGgapraviSTamityupanyastam , tat kimarthamiha-" ahavA taM samAsao duvihaM paNNataM" ityAdhupanyAsena tadeva punarucyate ? iti cet ? ___ ucyate-iha sarve zrutabhedA aGgapraviSTAnaGgapraviSTarUpabhedadvaya evAntarbhavanti / "ahavA taM samAsao0" ityAdi / athavA-arhanta bhagavAnake upadezakA anusaraNa karanevAlA vaha zruta saMkSepase do prakArakA bhI kahA gayA hai, ve do prakAra ye haiM1 aMgapravigR-2 aMgabAhya / zaMkA-pahile hI caudaha bhedoM ke kathanake adhikArameM teraha aura caudaha bhedoMke rUpase aMgapraviSTha tathA anaMgapraviSTa aisA kaha diyA gayA hai phira yahAM dubArA "ahavA taM samAsao duvihaM paNNattaM " isa prakAra ke kathana kI kyA AvazyakatA thii?|| uttara-isa taraha jo yahAM para punaH pragaTa karanemeM AyA hai usakA kAraNa yaha hai ki mUtrakAra yaha kahanA cAhate haiM ki jitane bhI samasta zrutake bheda haiM ve saba inhIM do bhedoM meM antarbhUta ho jAte haiN| tathA " ahavA taM samAsa o0" tyAhi. athavA-ahaMta bhagavAnanA upadezane anusAranA te zruta saMkSiptamAM A pramANe meM prArnu usa cha-(1) praviSTa, (2) 25 mAgha. zaMkA--pahelAM ja cauda bhedanAM kathananA adhikAramAM tera ane cauda bhedanA rUpe aMgapraviSTa tathA anaMgapraviSTa ema kahevAI gayuM che te pachI maDI bhI pA2" ahavA taM samAsao duvihaM paNNataM " / 2i thananI zI AvazyaktA hatI ? uttara---A rIte je ahIM pharIthI pragaTa karavAmAM Avela che tenuM kAraNa e che ke sUtrakAra e kahevA mAge che ke jeTalA samasta kRtanA bheda che te badhAne zrI nandI sUtra Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 nandIsUtre etamartha bodhayituM punarupanyAsaH / athavA sarveSu zrutabhedeSvaGgapraviSTAnaGgapraviSTabhedayorahaMdupadezAnusAritvAt prAdhAnyamastIti bodhayituM punastadupAdAnamiti na doSaH / __ aGgapraviSTamiti / iha yathA puruSasya dvAdazAGgAni bhavanti, "dvau caraNau, dve jaGke, dve UruNI, dve gAtrArdhe, dvau bAhU, grIvA, zirazca / tathA coktam pAdadugaM jaMghorU, gAtadugaddhaM tu do ya bAhUo / gIvA siraM ca puriso, bArasa aMgo suyavisiTTho // 1 // chAyA-pAdadvikaM jajorU gAtra dvikArdhe tu dvau ca bAhU / grIvA zirazca puruSo dvAdazAGgaH zrutaviziSTaH // 1 // tathA zrutarUpasyApi paramapuruSasya dvAdazAGgAni AcArAdIni santIti veditavyam / zrutapuruSasyAGgeSu praviSTam aGgabhAvena vyavasthitamityarthaH / aGgabAhyamiti / yattu tasyaiva dvAdazAGgAtmakasya zrutapuruSasyArthAvagame paramopakArakatvena sthitaM zrutaM tadaGgavAhyam tadevAnaGgapraviSTamiti / tatrAlpavaktavyatayA prathamamaGgabAhyamadhikRtya pRcchati-se kiM ta0' ityAdi / atha kiM tad aGgabAhya ? miti ziSya praznaH / uttaramAha-'aMgabAhiraM0 ' ityAdi / samasta zrutake bhedoM meM inhIM do bhedoM kI pradhAnatA hai, kAraNa inameM hI arhanta prabhuke upadeza kI anusAritA rahatI hai| jisa prakAra puruSakeye do paira 2, do jAMghe 4, do urU 6, do pArzvabhAga 8, do bAhu 10, grIvA 11 aura zira 12, ye bAraha aMga hote haiM usI prakArase zrutarUpa parama puruSake bhI ye AcArAMga Adi bAraha aMga hote haiM / ina bAraha aMgoM meM jo zrutanibaddha huA hai vaha aMgapraviSTa zruta hai / tathA jo zruta dvAdazAMgAtmakazruta puruSake arthAvagamameM parama sahAyaka hotA hai vaha aMgabAhyazruta hai / aMgabAhyazrutakA dusarA nAma anaGgapraviSTa bhI hai| A be bhedemAM samAveza thaI jAya che. tathA zratanA samasta bhedomAM e be bhedanI pradhAnatA che, kAraNa ke temanAmAM ja ahaMta bhagavAnanA upadezanI anusAritA rahe che. je prakAre puruSanA be paga 2, be jaMghA 4, be urU 6, be pArzvabhAga 8, be bhUjA 10, grIvA 11, ane zira 12, e bAra aMga hoya che. e bAra aMge mAM je zrata nibaddha thayuM che te aMgapraviSTa zrata che. tathA je zrata dvAdazAMgAtmakazrata puruSanA arthAvagamamAM parama sahAyaka thAya che te aMgabAhyIkRta che. aMgabAhI kRtanuM bIjuM nAma anaMgapraviSTa paNa che. zrI nandI sUtra Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgapraviSTAGgabAhayazrutabhedAH 527 aGgabAhya zrutaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-AvazyakaM ca AvazyakavyatiriktaM ca / punaH pRcchati-' se kiM taM ' ityAdi / atha kiM tadAvazyaka ? miti| praznaH / uttaramAha- AvassayaM0' ityAdi / Avazyakamiti / avazyaM kartavyam Avazyakam , zramaNAdibhiravazyamubhayakAlaM yat kriyate tadityarthaH / yadvA-A-samantAd , vazyA indriyakaSAyAdi bhAvazatravo yasmAta tadAvazyakam / yadvA-jJAnAdiguNakadambakaM mokSo vA A-samantAda , vazyaHkriyate'nenetyAvazyakam / AvazyakapatipAdakaM yata zrutaM tadapyAvazyakam / AvazyakaM SaDavidhaM prajJaptam / tad yathA-sAmAyikam 1, caturvizatistavaH 2, vandanakaM 3, pratikramaNa 4, kAyotsargaH 5, pratyAkhyAnam 6, sAmA aGgapraviSTa aura aGgabAhya ina donoM bhedoM meM se alpavaktavyatA honeke kAraNa ziSya prathama aGgabAhyake viSayameM pUchatA hai-he bhadanta ! aMgabAhyazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-aMmabAhyazrutajJAna do prakArakA kahA gayA hai, ve do prakAra ye haiM-Avazyakazruta 1, Avazyaka vyatirekazruta 2 / sAdhu zrAvaka Adi jo kRtya ubhayakAlameM avazya karate haiM vaha Avazyaka hai, athavA jisase indriya, kaSAya Adi bhAvazruta acchI tarahase vazameM kiye jAte haiM vaha Avazyaka hai, athavA jisake dvArA jJAnAdi guNoMkA samUha va mokSa bhale prakArase svAdhIna kiyA jA sakatA hai vaha Avazyaka hai / isa Avazyaka bAcyArtha kA pratipAdakaka jo zruta hai vaha Avazyaka zruta hai| yaha Avazyaka chaha prakArakA batalAyA hai, ve chaha prakAra ye hai-sAmAyika 1, caturviMzatistava 2, vandanaka 3, pratikramaNa 4, kAyotsarga 5 aura pratyAkhyAna 6 / ina chaha AvazyakoM kI aMgapraviSTa ane aMgabAhya e baMne bhedamAMthI alpavaktavyatA hovAne kAraNe ziSya prathama aMgabAne viSe pUche che- bhadanta! aMgabAhya kRtanuM zuM svarUpa che? uttara--aMgabAhya zrutajJAna nIce pramANe be prakAranuM che. (1) Avazyaka zrata, (2) Avazyaka vyatirikta zrata. sAdhu, zrAvaka Adi je kriyA bane kALe avazya kare che te Avazyaka che. athavA je vaDe Indriya, kaSAya Adi bhAvakRta sArI rIte kAbumAM levAya che te Avazyaka che. athavA jenA dvArA jJAnAdi guNene samUha athavA mokSa sArI rIte prApta karI zakAya che te Avazyaka che. A Avazyaka vAcyArthInuM pratipAdaka je zrata che te Avazyaka zrata che. e Avazyaka cha prakAranA batAvyA che-te cha prakAra A pramANe che-(1) sAmAyi:, :(2) yovIsa stava, (3) , (4) pratibhA , (5) ayosa, mane (6) pratyAkhyAna, e cha AvazyakonI vyAkhyA ame uttarAdhyAna sUtranI priya zrI nandI sUtra Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 nandIsUne yikAdInAM vyAkhyA'smAbhiruttarAdhyayana sUtrasya priyadarzanI TIkAyAmekonatriMzattamAdhyayane kRteti tatra draSTavyA jijJAsubhiH / tadetadAvazyakaM varNitam / / mUlam-se kiM taM AvassayavairitaM ? / AvassayavairittaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-kAliyaM ca, ukkAliyaM ca / se kiM taM ukkAliyaM? / ukAliyaM aNegavihaM paNataM / taM jahA-dasaveyAliyaM 1, kappiyAkappiyaM 2, cullakappasuyaM 3, mahAkappasuyaM 4, uvavAiyaM 5, rAyapaseNiyaM 6, jIvAbhigamo 7, paNNavaNA 8, mahApaNNavaNA9, pamAyappamAyaM 10, naMdI 11,aNuogadArAiM 12, deviMdasthao 13, taMdulaveyAliyaM 14, caMdAvijayaM 15, sUrapapaNattI 16, porisimaMDalaM 17, maMDalapaveso 18, vijjAcaraNaviNicchao 19, gaNivijjA 20, jhANavibhattI 21, maraNavibhattI 22, AyavisohI 23, vIyarAgasuyaM 24, saMlehaNAsuyaM 25, vihArakappo 26, caraNavihI 27, AurapaccakkhANaM 28, mahApaccakkhANaM 29, evamAi / se taM ukAliyaM // chAyA-atha kiM tadAvazyakavyatiriktam ? AvazyakavyatiriktaM dvividha prajJaptam / tad yathA-kAlikaM ca, utkAlikaM ca / atha kiM tadutkAlikam ? / utkAlikamanekavidhaM prajJaptam / tad yathA-dazavaikAlikam 1, kalpikAkalpikam , (kalpAkalpam )2, culla-(kSulla) kalpazrutam 3, mahAkalpazrutam 4, aupapAtikaM 5, rAjapraznIyam 6. jIvAbhigamaH 7, prajJApanA 8, mahAprajJApanA 9, pramAdApramAdaM 10, nandiH 11, anuyogadvArANi 12, devendrastavaH 13, tandulavaicArikaM 14, vyAkhyA hamane uttarAdhyayana sUtrakI priyadarzanI TIkAmeM unatIsaveM adhya. yanameM kI hai ataH jijJAsujana isa viSayako vahA~se jAna sakate haiN| isa prakAra AvazyakakA yaha chaha bheda rUpa kathana hai / darzanI TIkAmAM ogaNatrIsamAM adhyayanamAM karI che te jijJAsuo e viSayane temAMthI samajI zake che. A rIte AvazyakanuM A cha bhedarUpa kathana che. zrI nandI sUtra Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgAbAhayazrutabhedAH candrakavedhyaM 15, sUryaprajJaptiH 16, pauruSImaNDalam 17, maNDalapravezaH 18, vidyAcaraNa vinizcayaH 19, gaNividyA 20, dhyAnavibhaktiH 21, maraNavibhaktiH 22, AtmavizodhiH 23, vItarAgazrutam 24, saMlekhanAzrutam 25, vihArakalpaH 26, caraNavidhiH 27, AturapatyAkhyAnam 28, mahApratyAkhyAnam 29, evamAdi / tadetadutkAlikam // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM ta0' ityAdi / atha kiM tadAvazyakavyatiriktam ?, iti ziSya praznaH / uttaramAha-'AvassayavairittaM0 ' ityAdi / AvazyakavyatiriktaM dvividhaM prajJaptam / tad yathA-kAlikam , utkAlikaM ca / tatra yad divase rAtrau ca prathama caramapauruSI dvaye eva paThyate, tat kAlikam , kAlena nivRttaM kAlika miti vyutpatteH / yattu kAlavelAvarja paThyate, tadutkAlikam / tatrAlpavaktavyatayA prathamamutkAlikamadhikRtya ziSyaH pRcchati-se kiM taM0' ityAdi / atha kiM tadutkAlikaM zruta ?-miti shissyprshnH| uttaramAha-' ukkAliyaM0 ' ityAdi / 'se kiM taM AvassayavairittaM' ityaadi| ziSya pUchatA haiM-he bhadanta ! Avazyaka vyatiriktazruta kA kyA svarUpa hai ? uttara-Avazyaka vyatiriktazruta do prakAra kA batalAyA gayA hai, ve usake do prakAra ye haiM-1 kAlika 2 utkAlika / dina tathA rAtri meM jo prathama caramapauruSIdvaya meM hI paThita hotA hai vaha kAlika, evaM jo asvAdhyAyarUpa kAla ko chor3akara paThita hotA hai vaha utkAlika hai| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! utkAlikazruta kA kyA svarUpa hai ? yahAM para bhI ziSya ne jo yaha prazna vyatikrama se kiyA hai usakA tAtparya yahI hai ki sUtrakAra ko utkAlika ke viSaya meM alparUpa se kahanA hai ataHkAlika ke viSaya meM ziSya ke prazna kA udbhAvana karake utkAlika ke viSaya meM hI sarvaprathama sUtrakAra ne prazna kA udbhAvana kiyA hai| "se kiM taM AvassayavairisaM0 "tyAhi. ziSya pUche che--he bhadanta! Avazyaka vyatirita zratanuM zuM svarUpa che? uttara--Avazyaka vyatirikta zrata be prakAranuM batAvyuM che te A pramANe che- (1) kAlika, (2) utkAlika, divasa tathA rAtre jene prathama carama pauruSIdrayamAM ja pATha thAya che te kAlika, ane jene kALane choDIne pATha karAya che te utkAlika che. ziSya pUche che-he bhadanta ! ulkAlika zratanuM zuM svarUpa che? ahIM paNa ziSya je A praznavyatikramathI karyo che tenuM tAtparya e che ke sUtrakArane utkAlikane viSe ceDAM pramANamAM ja kahevAnuM che tethI kAlikanA viSe ziSyane prazna ubhuM na karatAM utkAlikanA viSayamAM ja sauthI pahelA sUtrakAre prazna ubhe karyo che? zrI nandI sUtra Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 nandIsUtre utkAlika zrutamanekavidhaM prajJaptam / tad yathA-' dazavakAlikam' ityAdi / tatra dazavaikAlikaM suprasiddham ? / tathA-kalpikAkalpikam-kalpAkalpapratipAdaka sUtramityarthaH 2 / tathA-cullakalpazrutaM 3, mahAkalpazrutamiti / kalpaH-sthavirAdikalpaH / tatpatipAdakaM zrutaM-kalpazrutam / tacca dvividhaM-cullakalpazrutaM mahAkalpazrutamiti / ___ uttara-utkAlikazruta aneka prakAra kA kahA gayA hai, jaise-dazavaikAlika 1, kalpikAkalpika-kalpAkalpapratipAdakasUtra 2, cullakalpazruta 3, mahAkalpazruta 4, aupapAtika 5, rAjapraznIya 6, jIvAbhigama 7, prajJApanA 8, mahAprajJApanA 9, pramAdApramAda 10, naMdi 11, anuyogadvAra 12, devendrastava 13, tandula vaicArika 14, candrakavedhya 15, sUryaprajJapti 16, pauruSImaNDala 17, maNDalapraveza 18, vidyAcaraNavinizcaya 19, gaNi. vidyA 20, dhyAnavibhaktiH 21, maraNavibhakti 22, Atmavizodhi 23, vItarAgazruta 24, saMkhelanAzruta 25, vihArakalpa 26, caraNavidhi 27, AturapratyAkhyAna 28, mahApratyAkhyAna 29, ityAdi, ye samasta zruta utkAlika haiN| ___ inameM dazavaikAlika prasiddha hai 1 / kalpAkalpa kA pratipAdakazruta kalpikAkalpika hai 2 / sthavira Adi ke kalpa kA pratipAdaka jo zruta hai vaha kalpasUtra hai| yaha cullakalpazruta tathA mahAkalpazruta ke bheda se do prakAra kA batalAyA gayA hai / jo zruta, graMtha evaM artha kI apekSA alpa uttara-3lizruta bhane 42nAM Desa cha, i3 (1) zAli, (2) di54|| 45-46585 prati64 sUtra, (3) yuEa465zruta, (4) bhar3A465 zruta, (5) bhopAti, (6) rApraznIya, (7) nigama, (8) prajJApanA, (e) mAzApanA, (10) prabhAiprabhAha, (11) nahI, (12) anuyAra, (13) hevendrastava, (14) tanDasa yA2i4, (15) yandra vezya, (16) sUrya prazati, (17) pauruSI bhasa, (18) meM praveza, (18) vidyAya295 vinizcaya, (20) gaNividhA, (21) dhyAnavimati, (22) bha26 vimati, (23) yAtmavidhi , (24) vAta211 zruta, (25) saMdemanA zruta, (26) vihAra 465, (27) caraNavidhi, (28) Atura pratyAkhyAna. mahApratyAkhyAna ityAdi A saghaLA utkAlika zrata che. teomAM dazavaikAlika prasiddha che. 1 kalpAkalpanuM pratipAdaka zrata kalpikAkavipaka che. 2 sthavira AdinA kalpanuM pratipAdaka je zrata che te kalpasUtra che. te culakalpakRta tathA mahAkalpaththata e bhedathI be prakAranuM darzAvyuM che. je zruta zrI nandI sUtra Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-aGgAbAhaya zrutamedAH 531 tatra yadalpagranthamalpArtha ca tat cullakalpazrutam 3, yattumahAgrantha-mahAthai ca tanmahAkalpazrutamiti 4, kalpikAkalpikAdikaM trayaM vicchinnam / aupapAtikaM 5, rAjapraznIyaM 6, jIvAbhigamaH 7, etatrayaM prasiddham , ' prajJApanA, mahAprajJApanA' iti / jIvAdInAM padArthAnAM prajJApanaM prajJApanA, tacca sUtraM prajJApanAsUtram / etadupalabhyate8, saivabRhattarA mahAprajJApanA, tacca sutraM mahAprajJApanAsUtraM tadvicchinnam 9 / tathApramAdApramAdam-pramAdApramAdasvarUpa bhedaphala pratipAdakaM sUtramityarthaH / tatra pramAda svarUpaM caivamuktam-pracurakarmendhana prabhava-nirantarA'vidhmAtazArIramAnasAnekaduHkhahutavahajvAlAkalApaparItamazeSamevasaMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavartyapi, sati ca tannirgahai vaha cullakalpazruta hai 3, evaM jo zruta, grantha aura artha kI apekSA mahAn hai vaha mahAkalpa zruta hai 4 / ye kalpikA kalpika Adi tIna vicchinna ho gaye haiM / aupapAtika sUtra 5, rAjapraznIya sUtra 6 aura jIvAbhigama sUtra 7, ye tIna prasiddha haiM / jIvAdika padArthoM ke svarUpakA pratipAdaka jo sUtra hai vaha prajJApanA sUtra hai| yaha sUtra abhI upalabdha hotA hai 8 / mahA prajJApanA sUtra vicchinna ho gayA hai 9 / jisa sUtrameM pramAda tathA apramAdake svarUpakA unake bhedoMkA tathA phalakA pratipAdana huA hai vaha pramAdApramAda sUtra hai, isa sUtra meM pramAdakA svarUpa isa prakArase kahA hai-"yaha saMsArI jIva acchI taraha se dekha rahA hai ki maiM jisa saMsArarUpI nivAsagRhake bhItara rahatA hUM vaha pracura karmarUpI indhanase utpanna huI aneka prakArake zArIrika tathA mAnasika duHkharUpI agnijvAlAse ki jo kabhI bujhanevAlI nahIM hai bahuta burI taraha cAroM ora se ghirA huA hai, tathA graMtha ane arthanI apekSAe apa che te cullakapazrata che. (3) temaja je zrata, grantha ane arthanI apekSAe mahAna che te mahAna kalapakSata che. (4) e kalpikAkalipaka Adi traNa vicchina thaI gayAM che. aupapAtika sUtra, (5) rAjakazrIya sUtra (6) ane jIvAbhigama sUtra (7) e traNa prasiddha che. jIvAdika padArthonA svarUpanuM prati pAdaka je sUtra che te prajJApanA sUtra che. A sUtra atyAre upalabdha che. 8 mahAprajJApanA sUtra vicchina thaI gayuM che. 9 je sUtramAM pramAda tathA apramAdanAM svarUpanuM, tamanA bhedanuM tathA phaLanuM pratipAdana thayuM che te pramAdA pramAda sUtra che, te sUtramAM pramAdanuM svarUpa A pramANe kahela che-"A saMsArI jIva sArI rIte joI rahyo che ke huM je saMsArarUpI nivAsagRhanI aMdara rahuM chu te apAra karmarUpI InjanathI utpanna thayela aneka prakAranA zArIrika tathA mAnasika duHkharUpI agnijavALAthI, ke je kadI bujhatI nathI, ghaNI "kharAba rIte cAre bAjuthI gherAyela che, tathA temAMthI nIkaLavAno upAya je ke vItarAga prati zrI nandI sUtra Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 nandIsUtre manopAye vItarAgapraNItacintAmaNau yato vicitrakarmodayasAhAyyajanitAt pariNAmavizeSAdapazyanniva tadbhayamavigaNayya viziSTa paralokakriyAvimukhaevA''ste jIvaH, sa khalu prmaadH| tasya ca pramAdasya ye hetavo madyAdayaste'pi pramAdAH, tatkAraNatvAt / uktazca " majjaM visaya kasAyA, nidA vigahA ya paMcamA bhaNiyA / ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre // 1 // " etasya ca paJcavidhasyApi pramAdasya phalaM caturgatika saMsArapatanam / kiJcaisase nikalanekA upAya yadyapi vItarAgapraNIta dharmarUpI cintAmaNi hai so vaha merI dRSTimeM nahIM A rahA hai, kAraNa mere bhItara kucha aisA vicitra karmodayakI sahAyatAse pariNAma vizeSa A gayA hai ki jisakA vajaha se merI draSTi usa ora jAtI hI nahIM hai, aura na isa saMsAra nivAsagRhameM rahate hue mujhe koI bhaya hI pratIta hotA hai, isI liye maiM viziSTa paralokakI kriyAoM se parAGmukha ho rahA hUM" isa tarahakI paristhitiko banAnevAlA eka pramAda hai / tAtparya yaha ki jAnabUjha kara bhI jIva pramAdake kAraNa hI AtmakalyANake mArgase parAGmukha banA rahatA hai / isa pramAdake jo kAraNa madyAdika batalAye gaye haiM ve bhI pramAda meM hI parigaNita hote haiN| kahA bhI hai"majjaM visayakasAyA, niddA vigahA ya paMcamA bhnniyaa| ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre" // 1 // dharmarUpI cintAmaNI che te mArI najare paDatuM nathI kAraNa ke mArI aMdara kaI evAM vicitra karmodayanI sahAyatAthI pariNAma vizeSa AvI gayuM che ke jene kAraNe mArI najara tenI tarapha thatI ja nathI, ane A saMsArarUpI nivAsagRhamAM rahetA evA mane keAI bhaya paNa lAgato nathI; te kAraNe huM viziSTa paralokanI kriyAothI vimukha rahyo chuM " A prakAranI paristhitine utpanna karanAra pramAda che. tAtparya e ke jANavA chatAM jIva pramAdane kAraNe ja AtmakalyANanA mArgathI vimukha rahe che. A pramAdanA madyAdika je kAraNe batAvyA che. te paNa pramAdamAM ja pariNita thayA che. kahyuM paNa che - " majjaM visaya kasAyA, nidA vigahA ya paMcamA bhnniyaa| ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre" // 1 // zrI nandI sUtra Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhayazrutamaidAH "zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutAzena / jI vairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum // 1 // asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSaM hutAzo vA / AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntarazatAni // 2 // yanna prayAnti puruSAH, svarga yacca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAyaH, pramAda iti nizcitamidaM me // 3 // madya 1, viSaya 2, kaSAya 3, nidrA 4 tathA vikathA 5, ye pAMca pramAda haiM, aura ye jIvako saMsArameM girAte hai yahI inake sevanakA phala hai| isa pramAdakA svarUpa isa prakAra kahA hai " zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutAzena / __ jIvairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum" // 1 // viSa khA lenA acchA hai, agnike sAtha krIDA karanA ThIka hai parantu manuSyoM ko isa saMsArameM eka kSaNakA bhI pramAda karanA ucita nahIM hai / / "asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSa hutAzo vaa| ___ AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntara zatAni" // 2 // kAraNa khAyA huA viSa athavA sevita huI agni prANIko isI paryAya meM jIvitase vimukta kara detI hai, parantu sevita kiyA gayA pramAda janma, janmAntara takameM bhI isa jIvako mAratA rahatA hai // 2 // (1) madha, (2) viSaya, (3):pAya, nidrA (4) tathA (5) vizthA me pAya pramAda che, ane te jIvane saMsAramAM pADe che eja emanAM sevananuM phaLa che. te pramAdanuM svarUpa A pramANe kahyuM che - "zreyo viSamupabhoktuM, kSamaM bhavet krIDituM hutAzena / jIvairiha saMsAre, na tu pramAdaH kSamaH kartum " // 1 // jhera khAvuM sAruM che, agninI sAthe khelavuM paNa sAruM che paraMtu manuSya A saMsAramAM eka kSaNane paNa pramAda kare te yogya nathI. 1 "asyAmeva hi jAto, naramupahanyAd viSaM hutaashovaa| AsevitaH pramAdo, hanyAjjanmAntara zatAni" // 2 // kAraNa ke khAvAmAM Avela jhera athavA sevavAmAM Avela agni prANIo eja paryAyamAM jIvanathI vimukta karI nAkhe che paNa sevavAmAM Avela pramAda janma, janmAktara sudhImAM paNa A jIvane mArate rahe che. te 2 zrI nandI sUtra Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 " saMsAra bandhanagato, jAti jarAvyAdhi maraNa duHkhArtaH / no dvijate sattvaH so'pyaparAdhaH pramAdasya // 4 // ajJApyate yadavaza, stulyodara pANipAdavadanena / karma ca karoti bahuvidha, metadapi phalaM pramAdasya // 5 // " yanna prayAnti puruSAH, svarge yaca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH, pramAda iti nizcitamidaMme " // 3 // puruSa - AtmA jo svarga ko prApta nahIM karate haiM tathA kevala adhogati ke hI pAtra banate haiM isameM pradhAnakAraNa eka yaha anArya pramAda hI hai yaha nizcita bAta hai // 3 // "saMsArabandhanagato, jAti jarA vyAdhi maraNa duHkhArtaH / yannodvijate sattvaH, so'pyaparAdhaH pramAdasya isa saMsArarUpI kArAgArameM par3A huA yaha prANI jo janma, jarA evaM maraNake duHkhoM se saMtrasta ho rahA hai, tathA aisI paristhitiko bhogatA huA bhI jo yahAM se udvigna citta nahIM hotA hai isameM yadi koI aparAdhI hai to vaha eka pramAda hI hai // 4 // d' // 4 // nandIsatre " AjJApyate yadavaza, - stulyodara pANipAdavadanena / karma ca karoti bahuvidha - metadapi phalaM pramAdasya " // 5 // " 66 yanna prayAnti puruSAH, svarga yacca prayAnti vinipAtam / tatra nimittamanAryaH pramAda iti nizcitamidaM me " // 3 // zrI nandI sUtra puruSa-AtmA, je svarga prApta karatA nathI tathA phakta adhagatine ja pAtra thAya che temAM eka mukhya kAraNa A anAya pramAda ja che e vAta nizcita che. // 3 // " saMsAra bandhanagato, jAti jarAvyAdhi maraNa dukhArtaH / yannodvijate sattvaH so'pyaparAdhaH pramAdasya " // 4 // " A saMsArarUpI kArAgArAmAM paDela A prANI je janma, jarA, ane maraNunA du:khAthI trAsI gayela che, tathA evI paristhitine bhagavatA bheAgavatA paNa je ahIMthI udvigna citta nathI thatA temAM jo koI aparAdhI hoya te ye prabhAha che // 4 // " AjJApyate yadavaza - stulyodara pANi pAda vadanena / karmaca karoti bahu vidha, - metadapi phalaM pramAdasya " // 5 // Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhayazratamaidAH iha hi pramattamanasaH, sonmAdavadanibhRtendriyAcapalAH / yat kRtyaM tadakRkhA, satatamakAryeSvabhipatanti // 6 // teSAmabhipatitAnA-mubhrAntAnAM pramattahRdayAnAm / vardhanta eva doSAH, vanataravazvAmbusekena // 7 // ___ mAnava paryAyakI dRSTise hAtha paira Adi avayavoM kI samAnatA hone para bhI jo prANI eka dUsarekI parAdhInatA bhoga rahA hai-nAnA prakAra kI dAsavRtti kara rahA hai-yaha saba pramAdakA hI phala hai // 5 // " iha hi pramattamanasaH, sonmaadvdnibhRtendriyaashcplaaH| ___ yat kRtyaM tadakRtvA, sttmkaaryessvbhiptnti"|| 6 // yaha kitane duHkhakI bAta hai ki yaha prANI pramatta citta ho kara unmAdI puruSakI taraha indriyoMkA dAsa bana kara jo kartavya kArya hai use to karatA nahIM hai tathA jo nahIM karane yogya hai use hI rAta dina karatA rahatA hai // 6 // " teSAmabhipatitAnA,-mubhrAntAnAM pramattahRdayAnAm / __ vardhanta eva doSAH, vanataravazcAmbusekena" // 7 // jisa prakAra jalake siMcana se jaMgalake vRkSa baDha jAte haiM usI prakAra pramatta hRdayavAle vyaktiyoM meM bhI udbhrAnta cittatA evaM viSayakaSAyoM meM patanazIlatA Adi aneka prakArake durguNa baDha jAte haiN|| 7 // mAnava paryAyanI daSTie hAtha, paga Adi avayanI samAnatA hovA chatAM paNa je prANa eka bIjAnI parAdhinatA bhegavI rahyAM che. vividha prakAranI gulAmI karI rahyA che. A badhuM pramAdanuM ja phaLa che . pa . " iha hi pramattamanasaH, sonmAdavadanibhRtendriyAzcapalAH / yat kRtyaM tadakRtvA, satatamakAryeSvabhipatanti" // 6 // e keTalA duHkhanI vAta che ke A prANI pramatta citta thaIne unmAdI puruSanI jema IndriyanuM gulAma banIne je kartavya bajAvavAnuM che te te bajAvatuM nathI paNa je karavA gya nathI eja rAtadina karatuM rahe che. te 6 . ___ "teSAmabhipatitAnAmuddhAntAnAM pramattahRdayAnAm / vardhanta eva doSAH vntrvshvaambuseken"||7|| jema jaLanA siMcanathI jaMgalanAM vRkSo vadhI jAya che e ja prakAre pramatta hadayavALI vyaktiomAM paNa udbhrAnta cittatA ane viSaya kaSAyamAM patanazIlatA Adi aneka prakAranA durguNa vadhI jAya che ! 75 zrI nandI sUtra Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 nandIsUtre dRSTvA''pyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH / labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAt , bhUyobhUyaH saMsRtau bambhramIti // 8 // evaM pramAdapratipakSasyApramAdasya svarUpAdayo vAcyAH 10 / nandiH 11, anuyogadvArANi etat mUtradvayamupalabhyate 12 / devendrastavaH 13, tandulavaicArika 14, candrakavedhyam 15, etata trayaM nopalabhyate / yattu tandulavaicArikanAmnAkvacididAnImupalabhyate, tadanyadeveti vijJeyam / sUryaprajJaptiH-sUryacarita prajJApana " dRSTvA''pyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH| labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAta , bhUyo bhUyaH saMsRtau bambhramIti // 8 // jisa taraha tIra para AI huI bhI naukA vAyuke jhokoMse kaMpita ho uThatI hai usI prakAra pramAdI jIva Aloka pAkara bhI-gurvAdikakA upadeza prApta kara bhI saMsArakI vAsanAoM se hI kaMpita hotA rahatA hai| vairAgyakA samaya pA kara bhI vaha usa yogase pramAdake kAraNa vaMcita ho jAtA hai| isa taraha yaha abhAgA bAra 2 saMsArameM hI cakkara kATA karatA hai||8|| isase viparIta apramAdakA svarUpa samajha lenA cAhiye // 10 / / naMdi 11 tathA anuyogadvAra 12 ye donoM sUtra aba bhI upalabdha hote haiM / devendrastava 13, tandula vaicArika 14 evaM candrakavedhya 15, ye tIna sUtra nahIM milate haiM / aba bhI jo tandula vaicArika nAmase kahIM2 sUtra upalabdha hotA hai yaha vaha tandula vaicArika sUtra nahIM hai-yaha to usase judA hI hai| jisa AgamapaddhatimeM sUrya sambandhI carita kI prajJA" dRSTvA''pyAlokaM naiva vizrambhitavyaM, tIraM nItA bhrAmyate vAyunA nauH| labdhvA vairAgyaM bhraSTayogaH pramAdAt , bhUyo bhUyaH saMsRtau bambhramIti // 8 // je rIte kAMThe AvelI hatI paNa vAyunI laherathI DolI uThe che eja prakAre pramAdI jIva Aleka pAmIne paNa-guru Adine upadeza prApta karIne paNa saMsAranI vAsanAothI DolAyamAna thayA kare che. vairAgyane samaya pAmavA chatAM paNa te pramAdane kAraNe te takathI vaMcita thAya che. A rIte te abhAgIyo vArA2 saMsAramA maTavAyA 42 cha / / 8 // enAthI viparIta judA apramAdanuM svarUpa samajI levuM joIe. 10 naMdi 11 tathA anuga dvArA 12 e baMne sUtro hajI paNa upalabdha che. devendrastava 13, tandulavaicArika 14 ane candraka vedhya 15 e traNa sUtre maLatAM nathI. hAlamAM paNa tandula vaicArika nAmanuM sUtra keI keI sthAne maLI Ave che, te asala tandulavaicArika sUtra nathI te to tenA karatAM juduM ja che. je Agama zrI nandI sUtra Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgacAhayazratamaidAH 537 yasyAmAgamapaddhatau sA sUryaprajJaptiH 16 / nathA-pauruSImaNDalam-puruSaH-zaGkaH zarIraM vA, tasmAniSpannA pauruSI / ayaM bhAvaH-yadA sarvasya vastunaH svapramANA chAyA jAyate tadA pauruSI bhavati, ityetacca pauruSImAnamuttarAyaNAnte dakSiNAyanAdauvaikadinaM bhavati, tata UrdhvamaGgulasyASTAvekaSaSTibhAgA dakSiNAyane vardhante uttarAyaNe ca isantIti / evaM pauruSI, maNDale 2 anyAre pratipAdyate yatra tadadhyayanamiti 17 / itaH prabhRti mahApratyAkhyAna paryantAni sarvANi sUtrANi vicchinnAni, tathApi tAni nAmataH pradarzyante____ maNDalapravezaH-yatra candramUryayordakSiNottareSu maNDaleSu pravezo varNyate tadadhyayanamiti / 18 / vidyAcaraNavinizcaya iti-vidyA-jJAnaM, tacca samyagdarzanasahitaM panA batalAI gaI hai vaha sUrya prajJapti sUtra hai / 16 / pauruSI maNDala, yaha ekAdhyayanAtmaka eka zAstrakA nAma hai / purUSa nAma zaGka athavA zarIra kA hai, usase jo niSpanna ho usakA nAma pauruSI hai / isakA abhiprAya yaha hai-jisa kAlameM sabhI padArthoM kI apane pramANa parimita chAyA hotI hai / yaha pauruSImAna uttarAyaNake antameM aura dakSiNAyanake AdimeM eka dinakA hotA hai / usake bAda dakSiNAyanameM agulakA ekasaThiyA ATha bhAga baDhatA hai aura uttarAyaNa meM utanA hI kama hotA hai| isa prakAra maNDala maNDalameM bhinna bhinna pauruSIkA pratipAdana jahAM kiyA gayA hai vaha adhyayana pauruSI maNDala kahalAtA hai 17 / yahAMse lekara mahApratyAkhyAna takake samasta sUtra vicchinna ho cuke haiM to bhI ve nAmase dikhalAye jAte haiM-maNDala praveza, jahAM candra aura sUrya ke dakSiNa aura uttara paddhatimAM sUrya viSenA caritanI prajJApanA batAvI che te sUrya prajJapti sUtra che. 16 pauruSI maMDala, e ekAdhyayanAtmaka eka zAstranuM nAma che. puruSa zaMku athavA zarIranuM nAma che, tenAthI je pratipAdita thAya tenuM nAma pauruSI che. tenuM tAtparya A che-je kALe samasta padArthonI pitAne pramANa jeTalI chAyA hoya che tyAre pauruSI thAya che. A pauruSI pramANa uttarAyaNane ane ane dakSiNayaNane prAraMbhe eka dinanuM thAya che. tyAra bAda dakSiNAyaNamAM aMgulanA ekasaThamAM ATha bhAga jeTaluM vadhe che ane uttarAyaNamAM eTaluM ja ghaTe che. A prakAre maMDaLe maMDaLe bhinna bhinna pauruSInuM pratipAdana jyAM karavAmAM AvyuM che te adhyayanane pauruSI maMDala kahe che. 17 ahIMthI laIne mahApratyAkhyAna sudhInA saghaLA sUtra vicchina thaI gayAM che te paNa temane nAmathI batAvavAmAM Ave che zrI nandI sUtra Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 nandIso gRhyate, anyathA jJAnatvAyogAt , caraNaM-cAritram , eteSAM phalavinizcayapratipAdaka AgamaH-vidyAcaraNavinizcayaH 19 / tathA-gaNividyA-bAlavRddhasahito gaccho gaNaH, so'syAstIti gaNI-AcAryaH. tasya vidyA-jJAnaM gaNividyA / sA ceha jyotiSka nimittAdi parijJAnarUpA veditavyA / jyotiSkanimittAdikaM hi samyak parijJAya pravrAjana-sAmAyikAropaNo - pasthApana-zrutoddezAnujJA-gaNAropaNa - dizAnujJAvihArakramAdiSu prayojaneSupasthiteSu prazasta tithikaraNamuhUrtanakSatrayoge yad yatra kartavyaM bhavati, tat tatra gaNinA kartavyam / tathA cenna karoti, tarhi mahAnU dossH| uktazca___"joisa nimitta nANaM, gaNiNA pavvAyaNA i kajjesu / uvajujjai tihikaraNA, i jANaNa?'nnahA doso" // 1 // maNDaloM meM praveza kA varNana kiyA jAtA hai vaha adhyayana maNDala praveza hai / 18 / vidyAcaraNa vinizcaya sUtra meM samyagdarzana sahita samyakjJAnakA tathA cAritrakA kyA phala hotA hai ? isa bAtakA nizcaya kiyA huA hai // 19 // gaNividyA mUtra meM yaha batalAyA gayA hai ki AcArya ko cAhiye ki vaha jyotiSa athavA nimitta Adi vidyAoM meM paTu ho kara unake dvArA pravrAjana, sAmAyikAropaNa, upasthApana, zrutoddezAnujJA, gaNAropaNa, dizAnujJA tathA vihArakrama Adi prayojanoM ke upasthita hone para prazasta, tithi, nakSatra evaM karaNa Adi kA yoga dekhe aura jisa samaya jo kartavya ho vaha kre| yadi vaha aisA nahIM karatA hai to doSa kA pAtra use honA par3atA hai| kahA bhI haimaMDala praveza, jyAM candra ane sUryanA dakSiNa ane uttara maMDalamAM pravezanuM varNana karAya che te adhyayana maMDala praveza che. 18 vidyAcaraNa vinizcaya sUtramAM samyagU darzana sahita samyakajJAnanuM tathA cAritranuM zuM phaLa hoya che te vAtane nizcaya karela che. 19 gaNividyAsutramAM e batAvyuM che ke AcAryo tiSa athavA nimitta Adi vidyAomAM pravINa thaIne temanA dvArA pravAjana, sAmAyikAropaNa, upasthApana, mRtadezAnujJA, gaNApaNu, dizAnujJA, tathA vihArakrama Adi prayojana upasthita thatAM prazasta tithi, nakSatra ane karaNa Adine yoga jove ane je samaye je karavA yogya hoya te kare. je te ema karatA nathI to temane doSapAtra thavuM paDe che. hyu 5 cha zrI nandI sUtra Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhaya zrutabhedAH chAyA-jyotiSa nimitta jJAnaM, gaNinA pavAjanAdi kAryeSu / upayujyate tithikaraNA,-di jJAnArtha manyathA doSaH // 1 // 20 // dhyAnavibhaktiriti, dhyAnAni-ArtadhyAnAdIni, teSAM vibhaktiH-vibhAgo yasyAmAgamapaddhatau sA dhyAnavibhaktiH 21 // tathA-maraNavibhaktiriti, maraNAni-prANatyAgalakSaNAni, tAni dvividhAni bhavanti-prazastAni, aprshstaani| tepAMvibhaktiH vibhAgaH, pArthakyena svarUpaprakaTanaM yasyAmAgamapaddhatau sA maraNavibhaktiH 22 / Atmavizodhiriti, AtmanovizodhiH-AlocanAprAyazcittapratipattyAdi prakAreNa karmamalApagamalakSaNA yatra pratipAdyate sA AtmavizodhiH 23 / tathA vItarAgazrutamiti; sarAgapratiSedhena vItarAgasvarUpaM pratipAdyate yatra zrute tad vItarAgazrutam 24 / tathAsaMlekhanAzrutamiti, dravyabhAva saMlekhanA yatra zrute pratipAdyate tat saMlekhanAzrutam " joisa nimittanANaM, gaNiNA pavAyaNA i kajjesu / uvajujjai tihikaraNA,-i jANaNa?'nahA doso"||1|| iti|20| dhyAnavibhaktinAmaka sUtra meM ArtadhyAna, raudradhyAna Adi cAra prakAra ke dhyAnoM kA vibhAga batalAyA gayA hai / 21 / maraNavibhaktinAmaka sUtra meM prazastamaraNa evaM aprazastamaraNa kA pRthaka 2 rUpa se svarUpa prakaTa kiyA gayA hai 22 / AtmavizodhisUtra meM-"AlocanA pratikramaNa Adi prAyazcittoM ke dvArA yaha AtmA apane sAtha lage hue karmamala kA abhAva kaise kara sakatA hai" yaha viSaya pratipAdita huA hai 23 / vItarAgazruta meM-yaha viSana samajhAyA gayA hai ki sarAgatA kA tyAga kara vItarAgatA ko dhAraNa karanA cAhiye / tathA vItarAga kA svarUpa amuka 2 prakAra se hai 24 / saMlekhanAzruta meM-dravya evaM bhAva kI apekSA vividha saMlekhanA " joisa nimittanANaM, gaNiNA pavvAyaNA i kajjesu / __uvajujjai tihi karaNA,-i jANaNa?'nahA doso"|| 1 // iti / 20 / dhyAna nimitta nAmanAM sUtramAM ArtadhyAna, raudradhyAna, Adi cAra prakAranAM dhyAnene vibhAga batAvyo che (21). maraNa vibhakti nAmanAM sUtramAM prazasta maraNa ane aprazasta maraNanuM alaga alaga rIte svarUpe pragaTa karyuM che (22). Atmavidhi sUtramAM "AlecanA pratikamaNa Adi prAyazcitto dvArA A AtmA pitAne lAgelA karmamaLane abhAva kevI rIte karI zake che" e viSayanuM pratipAdana thayuM che (23). vItarAgadhrutamAM e viSaya samajAve che ke sarAgatAne tyAga karIne vItarAgane dhAraNa karavo joIe. tathA vItarAganuM svarUpa amuka amuka prakAre che (24). saMlekhanA zratamAM dravya ane bhAvanI apekSAe zrI nandI sUtra Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 nandIsUtre 25 / tathA-vihArakalpa iti, vihArasyakalpo vyavasthA sthavirakalpAdirUpA yatrAgamevarNyate sa vihArakalpaH 26 / tathA-caraNavidhiH-caraNaM-cAritraM tasya vidhiyaMtra varNyate sa caraNavidhiH 27 / tathA-Atura pratyAkhyAnamiti, AturaH-vyAdhitaH tasya yA cikitsA tasyAH pratyAkhyAnaM yatra vidhipUrvaka mupavarNyate tadAturapratyAkhyAnam , tatrAyaM vivekaH-jinakalpikasya sarvathA cikitsA pratyAkhyAnam / sthavirakalpikasya tu sAvadha cikitsA pratyAkhyAnamiti 28 / tathA-mahApratyAkhyAnamiti, mahacca tat pratyAkhyAnaM ceti samAsaH / carama prtyaakhyaanmityrthH| ayaM bhAvaH-sthavirakalpena jinakalpena vA vihRtyAnte sthavirakalpikA dvAdazavarSANi saMlekhanAM kRtvA, jinakalpikAH punarvihAreNaiva saMlekhanAyuktAH, tathApi yathA yuktaM kA kathana kiyA gayA hai 25 / sthavirakalpAdirUpa vihAra kI vyavasthA jisa Agama meM varNita huI hai vaha vihArakalpa hai 26 / tathA cAritra kI vidhi kA jahAM para varNana huA hai vaha caraNavidhi hai 27 / vyAdhi se yukta hue saMyamI kI cikitsA ke pratyAkhyAna kA savidhi kathana jisa Agama meM AyA hai vaha Atura pratyAkhyAna sUtra hai| jinakalpi sAdhuoM ke liye to cikitsA karavAne kA sarvathA niSedha hI hai, sthavirakalpiyoM ke liye aisA nahIM hai para ve sAvadya cikitsA nahIM karavA sakate haiM niravadya cikitsA hI karavA sakate haiM / isa prakAra kA vidhAna Atura pratyAkhyAna mUtra meM batalAyA gayA hai 28 / mahApratyAkhyAna-mahApratyAkhyAna kA artha hai-carama pratyAkhyAna / muni do prakAra ke hote haiM sthavirakalpika aura jinakalpika / unameM sthavirakalpika muni bAraha varSa taka saMlekhanA karake antameM saceSTa arthAt sAvadhAna hI vyaaghaatdvividha saMlekhanAnuM varNana karela che (25). sthavira kalpAdi rUpa vihAranI vyavasthAnuM je AgamamAM varNana thayuM che te vihArakalpa che (26), tathA cAritranI jyAM varNana thayuM che te caraNavidhi sUtra che (27) vyAdhithI yukta thayela saMyamInI cikitsAnA pratyAkhyAnanuM vidhipUrvakanuM varNana je AgamamAM Ave che te Atura pratyAkhyAna sUtra che. jina kalpika sAdhuone mATe te cikitsA karAvavAne tadana niSedha che; vira kalpIone mATe evuM nathI, paNa teo sAvadya cikitsA karAvI zakatA nathI niravadya cikitsA ja karAvI zake che. A prakAranuM vidhAna Atura pratyAkhyAna sUtramAM batAvavAmAM AvyuM che (28). mahApratyAkhyAna-mahApratyAkhyAnane artha che carama pratyAkhyAna. muni be be prakAranA hoya che sthavira kalpika ane jina kalpika. teomAM sthavira kalpika muni bAra varSa zrI nandI sUtra Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhayazrutamedAH saMlekhanAM kRtvA nirvyAghAtaM saceSTA eva bhava caramaM pratyAkhyAnti, etat savistaraM yatrAdhyayane varNyate tadadhyayanaM mahApratyAkhyAnamiti / 29 / evamAdi / evamanyadapi utkAlikaM zrutaM bodhyam , upalakSaNametaditi bhAvaH / iha pauruSI maNDala sUtrAdArabhya mahApratyAkhyAna paryantaM sUtratrayodazakamapi noplbhyte| uktamartha nigamayati-se taM0' ityAdi / tadetadutkAlika zrutaM varNitamiti // mU0 43 // atha kAlika zrutamAha mUlam se kiM taM kAliyaM ? / kAliyaM aNegavihaM paNNattaM / taM jahA-uttarajjhayaNaM 1, dasAo 2, kappo, 3, vavahAro 4, nisIhaM 5, mahAnisIhaM 6, isibhAsiyaM 7, jaMbUdIvapannattI 8, dIvasAgarapannattI 9, caMdapannattI 10, khuDDiyAvimANapavibhattI 11, mahalliyAvimANapavibhattI 12, aMgacUliyA 13, vaggacUliyA 14, vivAhacUliyA 15, aruNovavAe 16, varuNovavAe 17, garulovavAe 18, dharaNovavAe 19, vesamaNovavAha 20, velaMdharovavAe 21, deviMdovavAe 22, uhANasuyaM 23, samuTThANasuyaM 24, nAgaparivarjita carama bhavakA pratyAkhyAna karate haiM / jinakalpika muni to yadyapi vihArase hI saMlekhanA yukta hote haiM tathApi ve yathAyukta saMlekhanA karake anta meM saceSTa arthAt sAvadhAna hI vyAghAtavarjita carama bhavakA pratyAkhyAna karate haiM / isa viSayakA jisa adhyayanameM varNana kiyA gayA hai vaha adhyayana mahApratyAkhyAna hai 29 / isa taraha se aura bhI aneka utkAlika sUtra haiM / yaha utkAlika sUtrakA varNana huaa||suu042|| sudhI saMlekhanA karIne ane saceSTa eTale ke sAvadhAna ja vyAghAta varjita carama bhavanuM pratyAkhyAna kare che. jina kalpika munite je ke vihArathI ja saMlekhane yukta thAya che chatAM paNa teo yathAyogya saMlekhanA karIne aMte saceSTa eTale ke sAvadhAna ja vyAghAta vajita carama bhavanuM pratyAkhyAna kare che. A viSayanuM je adhyayanamAM varNana karAyuM che te adhyayananuM nAma mahApratyA khAna che (29). A rIte bIjAM paNa aneka ulkAlika sUtra che. A utkAlika sUtranuM varNana thayuM che sU. 42 . zrI nandI sUtra Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre yAvaNiyAo 25, nirayAvaliyAo - kappiyAo 26, kappavarDasiyAo 27, puSphiyAo 28, puSpacUliyAo 29, vahidasAo 30, AsIvisabhAvaNaM 1, diTThivisabhAvaNaM 2, sumiNabhAvaNaM 3, mahAsumiNabhAvaNaM 4, teyagginisaggaM 5, evamAi - yAiM caurAsIiM painnagasahassAiM bhagavao arahao usahasA - missa Aititthayarassa / tahA saMkhijjAI painnagasahassAI majjhimagaNaM jiNavarANaM / coddasapainnagasahassAiM bhagavao vaddhamANasAmissa | ahavA jassa jattiyA sIsA uppattiyAe veNaiyAe kammayAe pariNAmiyAe cauvvihAe buddhIe uvaveyA, tassa tattiyAiM pannagasahassAiM patteyabuddhA vi tattiyA ceva / se taM kAliyaM / se taM AvasyavairittaM / se taM anaMgapavihaM // sU043 // T chAyA - atha kiM tat kAlikam ? / kAlikamanekavidhaM prajJaptam / tad yathAuttarAdhyayanam 1, dazAH 2, kalpaH 3, vyavahAraH 4, nizItham 5, mahAnizItham 6, RSibhASitam 7, jambUdvIpaprajJaptiH 8, dvIpasAgara prajJaptiH 9, candraprajJaptiH 10, kSulli kAvimAnapravibhaktiH 11, mahallikA (mahA) vimAnapravibhaktiH 12, aGgacUlikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAtaH 16, varuNopapAtaH 17, garuDopapAtaH 18, dharaNopapAtaH 19, vai zramaNopapAtaH 20, velaMdharopapAtaH 21, devendropapAtaH 22 utthAnazrutaM 23, samutthAnazrutaM 24, nAgaparijJApanikAH 25, nirayAvalikAH - kalpikAH 26, kalpAvasikAH 27, puSpitAH 28, puSpacUlikAH 29, vRSNidazAH 30 / AzIviSabhAvanam 1, dRSTiviSabhAvanam 2, svapnabhAvanam 3, mahAsvapnabhAvanam 4, tejo'gninisargam 5, evamAdikAni caturazIti prakIrNaka sahasrANi bhagavato'rhata RSabhasvAmina Adi tIrthekarasya / tathA-saMkhyeyAni prakIrNakasahasrANi madhyamakAnAM jinavarANAm / caturdaza prakIrNaka sahasrANi bhagavato vardhamAnasvAminaH / athavA yasya yAvantaH ziSyA autpattikyA vainayikyA karmajayA pAriNAmikyA caturvidhayA buddhayopapetAH tasya tAvanti prakIrNakasahasrANi pratyekabuddhA api tAvantacaiva / tadetat kAlikam / tadetadAvazyakavyatiriktam / tadetadanaGgapraviSTam // sU0 43 // 542 zrI nandI sUtra Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnacandrikA TIkA-aGgabAhaya zrutamedAH TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM0 ' ityAdi / atha kiM tat kAlikamiti ziSya praznaH / uttaramAha- kAliyaM0' ityAdi / kAlikaM zrutamanekavidhaM prajJaptam / tadyathA-uttarAdhyayanam = uttarAdhyayanasUtram 1, dazA=dazAzrutaskandhasUtram 2, kalpaH-bRhatkalpasUtram 3, vyavahAraH-vyavahAsatram 4, nizIthaM nizIthasUtram 5 / mahAnizIthaM-mahAnizIthasatraM saMprati nopalabhyate, yattu mahAnizIthasatraM kvacidupalabhyamAnaM tadanyadetad bodhyam 6 / RSibhASitam = RSibhASitasUtram 7 / etadapi nopalabhyate / tathA-jambUdvIpaprajJaptiH-jambUdvIpaprajJaptisUtram 8 / dvIpasAgaraprajJaptiHdvIpasAgaraprajJaptisUtraM vicchinnam 9 / candraprajJaptiH 10, kSudrikAvimAnapravibhaktiH 11, mahAvimAnapravibhaktiH 12, aGgacUlikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAtaH 16, varuNopapAtaH 17, garuDopapAtaH 18, dharaNopapAtaH 19, __ aba kAlika sUtrakA varNana karate haiM-'se kiM taM kAliyaM0' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! kAlikazrutakA kyA svarUpa hai ? uttara-kAlikazruta aneka prakArakA kahA gayA hai jaise-uttarAdhyayanasUtra 1, dazAzrutaskaMdhasUtra 2, bRhatkalpasUtra 3, vyavahArasUtra 4, nizIthasUtra 5, ye pAMca sUtra upalabdha haiN| mahAniIzIthasatra, yaha mUtra upalabdha nahIM hai| yadyapi kahIM 2 isa nAmakA sUtra aba bhI milatA hai parantu yaha vaha nahIM hai 6 / RSibhASitamatra yaha upalabdha nahIM hai / jaMbUdvIpaprajJapti sUtra, yaha upalabdha hai 8, dvIpasAgara-prajJaptisUtra-yaha upalabdha nahIM 9, caMdraprajJapti yaha upalabdha hotA hai 10 / kSudrikAvimAnapravibhakti 11, mahAvimAnapravibhakti, 12, aMgalikA 13, vargacUlikA 14, vivAhacUlikA 15, aruNopapAta 16, varuNopapAta 17, garuDopapAta 18, dharaNopapAta, Dave Ali sUtranu na 42 cha-" se kiM taM kAliyaM0 " chatyAdi. ziSya pUche che-he bhadanta! kAlikazratanuM zuM svarUpa che? uttara-kAlikakRta aneka prakAranuM kahela che, jevAM ke (1) uttarAdhyAyana sUtra, (2) 4zAta 245 sUtra, (3) Da65sUtra, (4) vyavahAra sUtra, (5) nizItha sUtra, A pAMca sUtra upalabdha che. (6) mahAnizItha sUtra, A upalabdha nathI. chatAM paNa kaI kaI sthaLe e nAmanuM sUtra hAlamAM paNa maLe che paNa te asala nathI. (7) RSibhASita sUtra-te upalabdha nathI. (8) jaMbudvIpa prajJapti sUtra, Save cha, (e) dvIpasAga2 prajJapti sUtra-te Gav nathI. (10) caMdra prajJami-te upalabdha che. (11) zudrikA vimAna pravibhakti, (12) mahAvimAnapravi masti, (13) maayuuli|, (14) yuuli|, (15) vivADa yUlita, (16) mAta, (17) 10|55aat, (18) 123||55||t, (18) 5255Ata, (20) zrI nandI sUtra Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 nandIsatre vaizravaNopapAtaH 20, velandharopapAtaH 21, devendropapAtaH 22, utthAnazrutaM 23, kSudrikAvimAnapravibhaktisUtrAdArabhyotthAnazrutaparyantaM nopalabhyate / samutthAnazrutam 24, idamidAnImupalabhyate / 'nAgaparijJApanikAH' iti, nAgA:-nAgakumArAsteSAM parijJApanaM yasyAmAgamapaddhatau sA nAgaparijJApanikA, idaM sUtraM nopalabhyate 25 / nirayAvalikAH AvalikAmaviSTAH zreNirUpeNa vyavasthitAH, narakAvAsAH prasaGgatastadgAminonarAstiyazcazca varNyante yatra tA nirayAvalikAH / ekasminnAgame vAcye bahuvacanaprayogaH zaktisvAbhAvyAt , yathA 'paJcAlAH' ityAdau / 'kalpikAH' iti, nirayAvalikA sUtrasya nAmAntaram / narakAvAsamadhikRtya 'nirayAvalikAH' ityucyate / ceTakamadhikRtya 'kalpikAH' ityucyate / ceTako hi kalpasamutpanna iti tatra vaya'te / sUtramidam antakRdazAGgasyopAGgam 26 / tathA-kalpAvataMsikA iti / yatra kalpAvataMsakAdevavimAnAnAM varNanaM vidyate tAH kalpAvataMsikAH / anutta19, vaizramaNopapAta 20, velaMdharopapAta 21, devendropapAta 22, utthAna zruta23, kSudrikAvimAnapravibhaktisUtra se lekara isa utthAnazruta takake teraha sUtra upalabdha nahIM haiM 23, samutthAnazruta yaha isa samaya upalabdha hai 24, nAgaparijJApanikA isa sUtra meM nAgakumAra jAtike devoMkA varNana kiyA gayA hai, yaha isa samaya upalabdha nahIM hai 25, nirayAvalikA isameM zreNi rUpase vyavasthita narakoM kA, prasaGgataH unameM jAnevAle manuSya evaM tiryaJcoM kA varNana kiyA gayA hai| kalpikA yaha nirayAvalikA sUtrakA hI dUsarA nAma hai / narakAvAsakI apekSA isakA nAma nirayAvalikA tathA kalpasamutpanna ceTakakA isameM varNana honese 'kalpikA' aisA nAma prathita huA hai| yaha sUtra antakRta dazAMgakA upAMga hai 26 / jisa sUtra vaizrama 55Ata, (21) dhre|5paat, (22) hevendropAta, (23) GthAnazruta. mudrikAvimAna pravibhakti sUtrathI laIne utthAnakRta sudhInA tera sUtra 35955 nathI (24) samutthAnazruta. me matyAre 8 4 cha. (25) napari. jJAnikA-A sUtramAM nAgakumAra jAtinA devenuM varNana karela che. te hAlamAM S5955 nathI. (26) nizyApati-tamA zreSNA33 vyavasthita na2nu, prasagata: temAM janAra manuSya ane tiryaMganuM varNana karela che. A nirayAvalikA sUtranuM bIjuM nAma kalpikA che. narakAvAsanI apekSAe tenuM nAma nirayAvalikA tathA kalpasamutpanna ceTakanuM temAM varNana hovAthI "kAlikA" evuM nAma pracalita thayuM che. A sUtra ackRta dazAMganuM upAMga che. zrI nandI sUtra Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - aGgapraviSTazrutabhedAH 545 , " ropapAtikadazAGgasyopAGgam 27 / tathA - 'puSpitAH' iti / yatrAgamapaddhatau gRhavAsamukulanaparityAgena prANinaH saMyamabhAvapuSpitAH sukhitAH, punaH saMyamabhAvaparityAgato duHkhaprAptimukulitAH punastatparityAgAdeva puSpitAH pratipAdyante tAH puSpitA ucyante / puSpitA sUtraM prazna vyAkaraNasUtrasyopAGgam 28 / tathA - 'puSpacUlikA: ' iti, adhikRtArtha vizeSapratipAdikAH puSpacUlikAH / puSpacUlikAsUtraM vipAkasUtrasyopAGgam 29 / tathA-' vRSNidazA:' iti, andhakavRSNi narAdhipakule ye jAtAste'pi andhakavRSNayaH, iha vRSNi zabdena taeva gRhyante / teSAM dazA-avasthAvarita gati siddhigamanalakSaNA yAsu varNyante tA vRSNi dazAH / athavA - andhakavRSNi caritapratipAdikA dazAH - adhyayanAni vRSNidazAH / vRSNidazAsUtraM dRSTivAda sUtrasyopAGgam 30 / AzIviSabhAvanam 1, dRSTiviSabhAvanam 2, svapnabhAvanam 3, mahAsvameM kalpAvataMsaka devavimAnoM kA varNana kiyA gayA hai vaha kalpAvataMsikA sUtra hai / yaha sUtra anuttaropapAtika dazAMgakA upAGga hai27 / jisa Agama meM gRhavAsa kA parityAga kara prANI saMyamabhAvako grahaNa kara sukhI hue varNita kiye gaye haiM, tathA 'saMyamabhAvakA parityAga kara duHkha prApta karane vAle bane haiM, tathA yadi sukhI hue hai to ve saMyamabhAva se hI hue haiM ' aisA varNana kiyA gayA hai vaha puSpitA sUtra hai / yaha sUtra prazna vyAkaraNa sUtrakA upAGga hai / 28 / puSpitA sUtra kathita viSaya ko jo vizeSarUpase pratipAdana karatA hai vaha puSpa cUlikA sUtra hai / yaha sUtra vipAkU sUtra kA upAGga hai 29 / andhakavRSNi rAjA ke kula meM jo utpanna hue haiM ve bhI andhakavRSNi mAne gaye haiN| yahAM vRSNi zabda se andhakavRSNi rAjA ke (27) je sUtramAM kalpAvata'saka devivamAnanuM varNana karela che te kalpAvatasikA sUtra che. A sUtra anuttarApAtika dazAMganuM upAMga che. (28) je AgamamAM gRhavAsanA parityAga karIne prANI saMyama bhAvane grahaNa karavAthI sukhI thatAM varNavyuM che, tathA saMcama bhAvane parityAga karIne duHkha prApta karanAra bane che, ane jo sukhI thayAM che te tee saMyama bhAvathI ja thayAM che" evu varNana karavAmAM AvyuM che te puSitAsUtra che. A sUtra prazna vyAkaraNa sUtranu' upAMga che. (29) puSpitAsUtramAM kathita viSayanu je vizeSarUpe pratipAdana kare che, te puSpacUlikA sUtra che. A sUtra vipAka sUtranuM pAMga che. (30) anyakavRSNui rAjAnA kuLamAM jeo utpanna thayAM che te paNa anyaka vRSNui manAyA che. ahIM vRSNui zabdathI a Mdhaka vRSNui rAjAnA kuLamAM janmelAnuM ja grahaNa thayuM che. temanI AvasthAnuM caritagatinu, carita zrI nandI sUtra Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D nandIsUtre pnabhAvanam 4, tejo'gninisargam 5, evamAdikAni-etatmabhRtIni-'caurAsIipainagasahassAI' iti / caturazIti prakIrNaka sahasrANi bhagavato'haMta-RSabhasvAmina Adi tIrthaGkarasyeti / ayamarthaH-prathamatIrthaGkarasya bhagavataH zrI RSabhadevasvAminaH prakIrNakAni caturazIti sahasra saMkhyakAni babhUvuH / tathA-madhyamakAnAM-dvitIya tIrthaGkarAdArabhya trayoviMzatitamatIrthaGkaraparyantAnAM, jinavarANAM prakIrNakAni saMkhyAta sahasra saMkhyakAni babhUvuH / tathA-bhagavataH zrI vardhamAnasvAminaH prakIrNakAni catudezasahasrasaMkhyakAni Asan / ' ahavA0 ' ityAdi sugamam / tadetat kAlikazrutaM vrnnitm|tthaa Avazyakavyatirikta varNitam / tathA-anaGgapraviSTazrutaM vrnnitm||43|| kula meM janma lene vAloM kA hI grahaNa kiyA gayA hai| inakI avasthAoM kA-caritagatikA-cAritra prApti kA mukti prApti kA-jisa sUtra meM varNana huA hai vaha vRSNidazA sUtra hai / athavA jisa mUtra meM aMdhakavRSNi kI avasthAoM kA varNana karane vAle adhyayana hoM vaha bhI vRSNidazAsUtra hai| yaha dRSTivAda sUtra kA upAGga hai 30 / ye tathA inase atirikta aura bhI jo zruta haiM ve saba kAlika zruta haiM / jaise-AzIviSabhAvana 1, dRSTi viSabhAvana 2, svapnabhAvana 3, mahAsvapnabhAvana 4, tejo'gninisarga 5 ityAdi / prathamatIrthaMkara zrIRSabhadeva svAmI ke corAsI hajAra prakIrNaka zruta the / tathA dvitIyatIrthaMkara zrI ajitanAtha se lekara teIsaveMtIrthakara zrIpArzvanAthasvAmI paryanta bAIsa tIrthaMkaroM ke prakIrNaka zrutasaMkhyAta hajAra the| tathA zrIvardhamAnasvAmI ke prakIrNaka caudaha hajAra the| athavA autpattikI, vainayikI, karmajA evaM pAriNAmikI, ina cAra prakAra kI prAptinuM mokSa prAptinuM jemAM varNana thayuM che te vRSNi dazAsUtra che. athavA je sUtramAM aMdhaka vRSNinI avasthAonuM varNana karanArA adhyayana hoya te paNa vRSNa dazAsUtra che. te dRSTivAda sUtranuM upAMga che. e tathA temanA sivAyanAM bIjAM paNa je zrata che te badhAM kAlikakRta che. jevAM ke (1) AzIviSa bhAvana, (2) Ti viSamApana, (3) vana mApana, mAna bhAvana, tanne mninisaga vagere. pahelAM tIrthakara zrI RSabhadeva svAmInA coryAsI hajAra prakIrNaka zrata hatAM. tathA bIjA tIrthakara ajitanAthathI mAMDIne vIsamAM tIrthakara zrI. pArzvanAtha svAmI sudhInA bAvIsa tIrthakaronA prakIrNaka saMkhyAta hajAra zrata hatAM. tathA zrI. vardhamAna svAmInAM prakIrNaka cauda hajAra zrata hatAM, athavA tpattikI, nacikI, karma jA ane parimAthikI, e cAra prakAranI matithI zrI nandI sUtra Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - aGgapraviSTazrutabhedAH sAmpratamaGgapraviSTazrutamAha mUlam - se kiM taM aMgapavihaM ? | aMgapaviddhaM duvAlasavihaM paNNattaM / taM jahA - AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAyo 4, vivAhapannattI 5, nAyAdhammaka hAo 6 utrAsagadasAo 7, aMtagaudasAo 8, aNuttarovavAiyadasAo 9, paNhAvAgaraNaM 10, vivAgasurya 11, diDivAo 12 // sU0 44 // chAyA - atha kiM tad aGgapraviSTam ? aGgapraviSTaM dvAdazavidhaM prajJaptam / tad yathA AcAraH 1, sUtrakRtam 2, sthAnam 3, samavAyaH 4, vivAhaprajJaptiH 5, jJAtAdharmakathAH 6, upAsakadazAH 7, antakRddazAH 8, anuttaropapAtikadazAH 9, praznavyAkaraNam 10, vipAkazrutam 11, dRSTivAdaH 12 // sU0 44 // TIkA - sugamam // sU0 44 // 547 buddhiyoM se samanvita jitane ziSyajana jina 2 tIrthaMkaroM ke the una ke vAre meM utane hI hajAra prakIrNaka the| tathA pratyeka buddha bhI utane hI the| yaha Avazyaka vyatirikta ke bhedarUpa kAlika zrutakA varNana huvaa| yahAM taka anaMgapraviSTa kA kathana huvA || sU0 43 // aba aGgapraviSTa zruta kahate haiM-' se kiM taM aMgapavi0 ' ityAdi / ziSya pUchatA hai - he bhadanta ! aMgapraviSTa zruta kA kyA svarUpa hai / jaise - AcAvivAhaprajJapti 5, hai, uttara - aMgapraviSTa zruta bAraha prakAra kA kahA gayA rAMga 1, sUtrakRtAMga 2, sthAnAMga 3, samavAyAMga 4, yukta jeTalA ziSyajana, je je tIrthaMkarAnA hatAM temanA paNa eTalA ja hajAra prakIrNAMka zruta hatAM. tathA pratyeka yuddha paNa eTalAM ja hatA. A Avazyaka vyatiriktanA bhedarUpa kAlika zrutanu varNana thayuM. ahI' sudhI anaMgapraviSTanuM varNana thayuM. // sU. 43 // huve maga praviSTa sUtra varSAna ure che - " se kiM taM aMgapavi0 " tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta ! aMgapraviSTa sUtranuM zuM svarUpa che? uttara--saMgapraviSTa zruta bhAra aAranaM Ahesa che - (1) mAyArAMga, (2) sutratAMga, (3) sthAnAMga, (4) samavAyAMga, (5) vivAha ajJApti, (6) jJAtA zrI nandI sUtra Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 - nandIsUtre athaiSAM pRthak pRthak svarUpaM varNayitukAmaH prathamamAcArAGgasvarUpaM darzayati mUlam-se kiM taM AyAre? AyAre NaM samaNANaM niggaMthANaM AyAra-goyara-viNaya-veNaiya-sikkhA-bhAsA-'bhAsA-caraNa karaNa-jAyA-mAyA-vittIo aaghvijNti| se samAsao paMcavihe paNNatte, taM jahA-nANAyAre, daMsaNAyAre, carittAyAre, tavAyAre, vIriyAyAre / AyAre NaM parittA vAyaNA, saMkhejA aNuogadArA, saMkhijjAveDhA, saMkhejjA silogA, saMkhijjAo nijjuttIo, saMkhijAo pddivttiio| se NaM aMgahayAe paDhame aMge, do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA; paMcAsII uddesaNakAlA, paMcAsIi samudesaNakAlA, aTThArasa-payasahassAI payaggeNaM, saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa-nibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, pannavijjati, parUvijjati, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa karaNa parUvaNA Aghavijjai, paNNavijjai, prarUvijjai,daMsijjai, nidaMsijjai, uvdNsijji|se taM aayaare||suu045|| chAyA-atha kaH sa AcAraH ? / AcAre khalu zramaNAnAM nigranthAnAmAcAragocara vinayavainayika zikSA bhASA'bhASAcaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttaya AkhyAyante / sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH / tad yathA-jJAnAcAraH 1, darzanAcAraH 2, jJAtAdharmakathAMga 6, upAsakadazAMga 7, antakRtadazAMga 8, anuttaropapAtikadazAMga 9, praznavyAkaraNa 10, vipAkazruta tathA 11 dRSTivAda 22, ||suu044|| dharmayAM, (7) upAsa44in, (8) mantata:in, (6) anuttarAyapAti in, (10) 261, (11) vipAzruta, tathA haTavA. ||su. 44 // zrI nandI sUtra Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam, cAritrAcAraH 3, tapa AcAraH 4, vIryAcAraH 5 / AcAre khalu parItA (parimitA) vAcanA, saMkhyeyAni-anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH patipattayaH / sa khalu aGgArthatayA prathamamaGgam , dvau zrutaskandhau, paJcaviMzatiradhyayanAni, pazcAzItiruddezanakAlAH, paJcAzItiH samuddezanakAlAH, aSTAdaza padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantAgamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddha nikAcitA jinapajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dRzyante nidayante, upadazyante / sa evamAtmAjJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate, prajJApyate, prarUpyate, dayate, nidayate, upadaryate, sa eSa AcAraH // sU0 45 / / TIkA-ziSyaH pRcchati-' se kiM taM AyAre0 ' iti / atha kaH sa AcAra iti / he bhadanta ! yo bhavatA dvAdazAGgazrutapuruSasya prathamAGgatayA''cAro'nupadamevoktaH sa AcAraH kIdRk svarUpaH ? iti praznaH / uttaramAha-- AyAreNaM0' ityAdi / he ziSya ! AcAre AcArAGgasUtre khalu zramaNAnAM sAdhUnAma, kIdRzAnAmityAha-'niggaMthANaM' iti / nirgranthAnAM-bAhyAbhyantaragrantharahitAnAm , idaM vizeSaNaM zAkyAdizramaNanivRttyartham / zramaNA hi paJcavidhA bhavanti / uktaJca aba ina sabakA svarUpa sUtrakAra bhinna 2 sUtroM dvArA spaSTa karate hai'se ki taM AyAre0' ityAdi ziSya pUchatA hai- he bhadanta ! Apane abhI jo dvAdazAMga zruta purUSa kA prathama aMga AcArAMgasUtra batalAyA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara-AcArAMgasUtra meM nirgrantha zramaNoM ke AcAra, gocara, vinaya, vainayika, bhASA, abhASA, caraNa, karaNa, yAtrA, mAtrA, evaM vRtti kA kathana kiyA gayA hai| grantha nAma parigraha kA hai| vaha bAhya aura Abhya have e badhAMnuM svarUpa sUtrakAra alaga alaga sUtra dvArA spaSTa kare che"se kiM taM AyAre0" tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta ! Ape hamaNA ja je dvAdazAgazrata puruSanuM pahelu aMga AcArAMgasUtra batAvyuM che tenuM zuM svarUpa che? uttara-AcArasUtramAM nigrantha zramaNanA AcAra, gocara, vinaya, vanayika, bhASA, abhASA, caraNa, karaNa, yAtrA mAtrA ane vRttinuM varNana karAyuM che. parigrahanuM nAma grantha che. te bAhya ane AbhyantaranA bhedathI be prakArane zrI nandI sUtra Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 nandIsUtre "niggaMthasakatAvasageruya AjIva paMcahA smnnaa"| chAyA-nirgrantha-zAkya-tApasa-gairikA jIvAH paJcadhA zramaNaH / iti // AcAragocara vinayavainayika zikSAbhASA'bhASAcaraNakaraNayAtrAmAtrAvRttaya AkhyAyante / tatrAcAraH-jJAnAcArAdhanekabhedabhinnaH, gocaraH-bhikSAgrahaNavidhiH-yathA gauH paricitAparicitobhayakSetre grAsAya pravartate tathA sAdhurapi paricitA paricitobhayakule bhikSArtha caratIti bhAvaH / vinayaH-vinIyate apanIyate karmAneneti vinayaH jJAnAdi rUpaH, vainayikam-vinayajanyaM karmakSayAdirUpaM phalam , zikSA-grahaNazikSA ntara ke bheda se do prakAra kA batalAyA gayA hai| zramaNoM kA jo yaha nirgranthapada vizeSaNarUpa se sUtra meM rakhA gayA hai| usakA tAtparya yaha hai ki jaina muni isa donoM prakAra ke grantha se rahita huA karate haiM / zAkyAdi zramaNa aise nahIM hote| pAMca prakAra ke zramaNa batalAye gaye haiM-nirgrantha 1, zAkya 2, tApasa 3, gairika 4, AjIvaka 5, inameM nirgrantha jaina zramaNa hI hote haiN| munijana jise apane dainika AcaraNameM lAte hai vaha AcAra hai, yaha jJAnAcAra Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai / bhikSA grahaNa karane kI jo vidhi hai vaha gocara hai / jaise gAya paricita evaM aparicita ubhayaprakAra ke khetameM caratI hai usI prakAra nirgranthamunijana bhI paricita evaM aparicita ubhayaprakAra ke gharoMmeM bhikSA ke liye jAte haiN| isa prakAra jI bhikSAko vidhi hai vaha gocara hai| karmarUpa maila jisake dvArA dUra kiyA jAtA hai vaha vinaya hai| jJAnAdirUpa se vinaya bhI anekaprakAra kA batalAyA gayA batAvela che. zramaNonuM je A nipada vizeSaNarUpe sUtramAM mUkavAmAM AvyuM che tenuM tAtparya e che ke jaina muni e baMne prakAranA granthathI rahita hoya che. zAkayAdi zramaNa evAM hatAM nathI. pAMca prakAranA zramaNa batAvavAmAM mAyA cha-(1) nintha, (2) ||4y, (3) tApasa, (4) 24, mane (5) maa0vaka. emanAmAM jainazramaNa ja nircantha hoya che. munie jene potAnA dainika AcaraNamAM upayoga kare che te AcAra che, te jJAnAcAra AdinA bhedathI aneka prakAra hoya che. bhikSA grahaNa karavAnI je vidhi che te gecara kahevAya che. jema gAya paricita ane aparicita banne prakAranAM khetaramAM care che eja prakAre nigrantha muni paNa paricita ane aparicita banne prakAranAM ghare bhikSA mATe jAya che. A rIte bhikSAnI je vidhi che tene gocara kahe che. jenA dvAra karmarUpa mela dUra karAya che te vinaya che. jJAnAdirUpe vinaya paNa aneka prakArane batAvyo che. zrI nandI sUtra Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. AsevanazikSA ca, yadvA-ziSyazikSA, bhASA-satyA asatyA mRSA ca, abhASAasatyA satyamRSA ca, caraNaM-vratAdikaM, karaNaM-piNDa-vizuddhayAdikam / uktazca (5) (10) (17) (10) (9) vaya samaNadhamma saMjama, veyAvaccaM ca bNbhguttiio| (3) (12) (4) (70) NANAitiyaM tava kohaniggahArdra caraNameyaM // 70 // (5) (12) (13) (5) piMDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniroho / (25) (3) (4) (70) / paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM tu // hai| vinaya janya karmakSayAdi rUpa phala kA nAma vainayika hai / grahaNazikSA tathA AsevanazikSA ke bheda se zikSA do prakAra kI batalAI gaI hai| athavA munijana jo apane ziSyavarga ko zikSA dete haiM vaha zikSA bhI zikSA zabda se yahAM gRhIta huI hai| bhASA-satya, asatyAmRSArUpa, abhASA-asatya, satyamRSArUpa hai| vratAdikakA AcaraNa yaha caraNa hai| piNDavizuddhi Adi karaNa hai / kahA bhI hai (5) (10) (17) / (10) "vaya samaNadhamma saMjama, veyAvaccaM ca bNbhguttiio| (9) NANAitiyaM tava koha niggahAI caraNameyaM (70) // 1 // vinayajanya karmakSayAdirUpa phaLanuM nAma vanayika che. zikSA be prakAranI batAvI che-(1) a zikSA, tathA (2) mAsevana zikSA. 2AthA bhunizana potAnA ziSyone je zikSA Ape che te paNa zikSA zabdathI ahIM grahaNa karavAmAM mAvesa cha. bhASA-satya, asatyAbhUSA35, malASA-asatya, satyabhUSA35 che. tratAdikanuM AcaraNa te caraNa kahevAya che. piMDavizuddhi Adi karaNa che. kahyuM paNa che "ya samaNadhamma saMjama, veyAvacca ca bNbhguttiio| NANaitiyaM tava koha nigahAI caraNabhedaM (70) // 1 // zrI nandI sUtra Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 nandIsUtre chAyA-vrata-zravaNadharma saMyama-vaiyAvRttyaM ca brahmaguptayaH / jJAnAditrikaM tapaH krodhanigrahAdi caraNametat / / piNDavizuddhiH samitiH bhAvanA pratimA ca indriyanirodhaH / pratilekhanA guptayaH abhigrahAzcaiva karaNaM tu // iti // tathA-yAtrA-saMyamayAtrA-ratnatrayArAdhanalakSaNA, mAtrA-tannirvAhArthameva parimitAhAragrahaNalakSaNA, vRttiH-vividhairabhigrahavizeSairvartanam , AcArAdivRttiparyantAnAM (5) (12) (13) (5) piMDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniro ho| paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM (70) tu"||2|| pA~ca prakAra kA mahAvrata dasa prakAra kA zramaNa dharma, satraha prakAra kA saMyama, dasa prakAra kA vaiyAvRtya, nau prakAra kI brahmacaryagupti, jJAnAdi tIna, bAraha prakAra kA tapa, cAra prakAra ke krodhAdikoM kA nigraha 70, isa taraha yaha caraNa sattarI hai| isa caraNa sattarI kA hI yahAM caraNa zabda se grahaNa huA hai| cAra prakAra kI piNDavizuddhi, pAMca prakAra kI saniti, bAraha kI bhAvanA, bAraha prakAra kI pratimA, pAMca prakAra kA indriyanirodha, pacIsa prakAra kI pratilekhanA, tIna gupti tathA cAra prakAra kA abhigraha 70, ye saba karaNa sattarI hai| isakA grahaNa yahAM karaNa zabda se huA hai| ratnatrayarUpa saMyama kA nirvAha karanA yaha saMya piDa visohI samiI bhAvaNa paDimA ya iMdiya niroho / paDilehaNa guttIo, abhiggahA ceva karaNaM (70) tu // 2 // pAMca prakAranAM mahAvrata, dasa prakAranAM zramaNa dharma, sattara prakAranA saMyama dasa prakAranuM vaiyAvRtya, nava prakAranI brahmacarya gupti, jJAnAdi traNa, bAra prakAranAM tapa, cAra prakAranA krodhAdine nigraha, (70) A rIte A caraNasattarI che. A caraNa sattarInuM ja ahIM caraNa zabdathI grahaNa thayela che. cAra prakAranI piMDa vizuddhi, pAMca prakAranI samiti, bAra prakAranI bhAvanA, bAra prakAranI pratimA, pAMca prakArane indriyanirodha, pacIza prakAranI pratilekhanA, traNa gupti tathA cAra prakArano abhigraha (70) A badhAM karaNa sattarI che. ahIM karaNa zabdathI tenuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. ratnatrayarUpa saMyamane nirvAha kare te zrI nandI sUtra Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. zabdAnAM dvandvaH / AcArAdi vRcyantAH atrAcArAgasUtre kathyante iti bhAvaH / sa pUrvokta AcAraH samAsataH-saMkSepataH paJcavidhaH prajJaptaH, paJcavidhatvamevAha-'taM jahA0' ityAdinA / tatra prathame AcAro jJAnAcAraH sa hi zrutajJAnaviSayaH kAlavinayabahumAnopadhAnAnihnava vyaJjanAthaM tadubhayarUpo'STavidhaH, vyaJjanazabdo'tra padavAcakaH, tacca sUtrasthapadAnAM samyaguccAraNam / uktaJca jJAnAcArasvarUpam-- __ "kAle viNaye bahumANe uvahANe tahA aniNhavaNe / vaMjaNa tattha tadubhaye aTTaviho NANamAyAro" // 1 // chAyA-kAlo vinayo bahumAna upadhAnaM tathA anihavanam / ___ vyaJjanamarthastadubhayam aSTavidho jJAnAcAraH // iti / mayAtrA hai / tathA isa ratnatrayarUpa saMyama ke nirvAha nimitta jo parimitamAtrAmeM AhAra grahaNa kiyA jAtA hai vaha mAtrA hai| tathA aneka prakAra ke abhigrahoM kA dhAraNa karanA yaha vRttizabda kA artha hai / tAtparya isakA yaha hai ki ina sAdhu ke AcAra Adi samasta kartavyoM kA AcArAMgasUgrameM varNana kiyA gayA hai| vaha AcAra saMkSepa se pAMca prakAra kA kahA gayA hai, jaise-jJAnAcAra 1, darzanAcAra 2, cAritrAcAra 3, tapa AcAra 4, aura vIryAcAra 5 / inameM jJAnAcAra zrutajJAna ke viSayameM hotA hai| yaha-kAla 1, vinaya 2, vahumAna 3, upadhAnaH (upavAsAditapa) 4, animava 5, vyaMjana 6, artha 7, evaM tadubhaya 8, isa rUpa se ATha prakAra kA batalAyA gayA hai| sutrasthita padoM kA acchI taraha se uccAraNa karanA isakA nAma vyaMjana hai / saMyamayAtrA che. tathA te ratnatrayarUpa saMyamanA nirvAha mATe je parimita mAtrAmAM AhAra grahaNa karAya che tenuM nAma mAtrA che. tathA aneka prakAranA abhigrahane dhAraNa kare e vRtti zabdano artha che. tenuM tAtparya e che ke e sAdhuonA AcAra Adi samasta kartavyanuM AcArAMga sUtramAM varNana karavAmAM Avela che. se mAyAra saMkSitamA pAMya prAranA Desa cha-(1) jnyaanaay||2, (2) zanAcyA2, (3) yAstriAyA2, () ta5 mAyA2, mana (5) vIryAyA2. tamAmA jJAnAyA2. zrutajJAnanA viSayamA thAya che. se (1) , (2) vinaya, (3) mahamAna, (4) upadhAna, (5) manilapa, (6) vyasana, (7) matha mana (8) talaya, ma ATha prakArane batAvyo che. sUtramAM rahela padArthanuM sArI rIte uccAraNa karavuM tenuM nAma vyaMjana che (1) darzanAcAra, samyakatvine AcAra, te ATha zrI nandI sUtra Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 nandIsUtre darzanAcAraH-samyaktvavatAM niHzaGkita 1, niSkAzita 2, nirvicikitsA3 'mUha dRSTaya 4 pabaMhA 5, sthirIkaraNa 6-vAtsalya7-prabhAvanA 8 rUpaH upabaMdA sAdharmiNAM vRddhikaraNaM poSaNaM ca / uktaJca darzanAcAra svarUpam NissaMkiya NikkhaMkiya NinvitigicchA amUDhadiTThIya / uvavUha thirIkaraNe, vacchallapabhAvaNe aTTha / chAyA-niHzaGkitaM 1 niSkAsitaM 2 nirvicikitsA 3 amUDhadRSTizca 4 / upahA 5 sthirIkaraNaM 6 vAtsalyaM 7 prabhAvanA 8 aSTa / / iti // cAritrAcAraH-cAritravatAM samitiguptyAdi pAlanarUpo vyavahAraH / uktaJca " paNihANa jogajutto, paMcahiM samitihiM tihiM ya guttiihiN| esa carittA yAro, aTTaviho hoi NAyavyo / chAyA-praNidhAnayogayuktaH paJcabhiH samitibhistimRbhizca guptibhiH / eSa cAritrAcAraH, aSTavidho bhavati jnyaatvyH|| iti // tapa AcAra:-anazanAdi dvAdazavidhatapaH-samAcaraNalakSaNaH / uktazca "bArasavihammi vi tave, sabhitara bAhire jiNuvadiTTe / agilAe ANAjIvI, NAyabvo so tavAyAro" // chAyA--dvAdazavidhe'pi tapasi sAbhyantara bAhye jinopadiSTe / ____aglAnaH anAjIvI, jJAtavyaH sa tapa aacaarH|| iti / darzanAcAra-samyakttviyoM kA AcAra, yaha ATha prakAra kA kahA gayA hai jaise-niHzaMkita 1, niSkAMkSita 2, nirvicikitsA 3, amUDhadRSTi 4, upabrahA 5, sthirIkaraNa 6, vAtsalya 7, aura prabhAvanA 8 / sAdharmIjanoM kI vRddhi karanA tathA unakA poSaNa karanA yaha upabrahA hai| ye samyakttva ke ATha aMga haiN| inhe samyagdRSTi jIva pAlana karatA hai 2 / cAritra zAlI jIvoM kA gupti, samiti Adi kA pAlana karane rUpa jo vyavahAra hai usakA nAma cAritrAcAra hai|3| anazana Adi bAraha prakAra ke tapoM kA pAlana karanA yaha tapa AcAra hai / tapa bAhya aura abhyantara ke prAranA 4 cha, -(1) ni:zati, (2) niezikSita, (3) niyitsiA , (4) abhUTa haSTi, (5) paDA , (6) sthirI4261, (7) vAtsalya bhane prabhAvanA sAdhamI janane vadhAre karavuM tathA temanuM piSaNa karavuM te upabRhA che. e samyakatvanAM ATha aMga che. samyagRSTijIva temane pALe che (2) cAritrazALI jIne gupti, samiti AdinuM pAlana karavArUpa je vyavahAra che tenuM nAma cAri. trAcAra che (3). anazana Adi bAra prakAranAM tapanuM pAlana karavuM te tapa zrI nandI sUtra Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. vIryAcAraH-jJAnadarzanAdhArAdhane bAhyAbhyantara vIryasyAgopanam / uktaJca aNigRhiyabalavirio, parakamai jo jahuttamAuo / juMjai ya jahA thAmaM, NAyavyo vIriyArA // chAyA-anigRhitabalavIryaH parAkramati yo ythoktmaayuktH| yunakti ca yathAsthAma, jJAtavyo vIryAcAraH // iti // evaM paJcavidha AcAraH prarUpitaH / tathA-AcAre AcArAGge khalu vAcanAH= sUtrArthAdhyApanalakSaNAH parItAH saMkhyAtAH santi / AcArAGgasya AdyantopalabdhyA vAcanAH saMkhyeyA vijJeyAH / idamavasapiNI kAlamAzrityoktam / avasarpiNyutsarpiNIkAlobhayamAzritya tu kAlatrayApekSayA anantA api vAcanA bhveyuH| tathAanuyogadvArANi sUtrArthasya kathanavidhiranuyogaH, dvArANIva dvArANi, anuyogasya dvArANi-anuyoga dvArANi upakramanikSepAdhigama naya rUpANi saMkhyeyAni saMkhyAbheda se bAraha prakAra kA batalAyA gayA hai / isa ko munijana AcaraNameM lAte haiM / 4 |jnyaan evaM darzana ke ArAdhanameM bAhya aura abhyantara vIryakA gopana nahIM karanA, arthAt zakti ke anusAra jJAna darzana Adi kI ArAdhanAmeM laganA yaha vIryAcAra hai| isa taraha pAMca prakAra kA AcAra kahA hai| isa AcArAMgameM nizcaya se sUtra aura artha ke adhyApanarUpa vAcanAe~ saMkhyAta haiN| yaha kathana avasarpiNI kAla kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| utsarpiNI aura avasarpiNI ina donoM kAlo ko lekara to kAlatraya kI apekSA se isakI ananta vAcanAe~ ho sakatI haiN| sUtra aura artha ke kahane kI vidhi kA nAma anuyoga hai| dvAra sadRza hone se dvAra hai anuyoMga ke jo dvAra haiM unheM anuyoga dvAra kahate haiN| ye dvAra upakrama, nikSepa, adhigama evaM naya rUpa hote haiN| ye upakrama Adi AcAra che. bAhya ane AbhyantaranA bhedathI tapa bAra prakAranuM batAvyuM che. tene munijana AcaraNamAM mUke che (4) jJAna ane darzananAM ArAdhanamAM bAhya ane AlyAntara vIryanuM gopana na karavuM eTale ke zakti anusAra jJAna darzana AdinI ArAdhanAmAM lAgavuM te vIryAcAra che. A rIte pAMca prakAranA AcAra che. A AcArAMcamAM nizcayathI sUtra ane arthanA adhyApanarUpa vAcanAo saMkhyAta che. A kathana avasarpiNI kALanI apekSAe kahela mAnavuM joIe. utsarpiNI ane avasarpiNa e bane kALane laIne te kALAtrayanI epekSAe tenI ananta vAcanAo thaI zake che. sUtra ane arthane kahevAnI vidhinuM nAma anuga che. dvAra samAna havAthI, anuganAM je dvAra che temane anuga dvAra kahe che. e dvArA upakrama, nikSepa, adhigama ane nayarUpa hoya che. e zrI nandI sUtra Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 nandI sUtre tAni - parimitAni santi / tathA veSTakAH = jJAnAdyanyatamaviSaya pratipAdakavacana sandarbharUpAH, AryopagItyAdicchando vizeSA vA saMkhyeyAH santi / tathA-zlokAH - anuSTuvAda: saMkhyeyAH santi / tathA-niryuktayaH-niryuktanAM sUtrAbhimatArthAnAM yuktayaH = saMyojanAni niyuktayaH, atra ArSatvAd yukta zabdalopo draSTavyaH, yadvAnizcayena artha pratipAdikA yuktayaH-niryuktayaH saMkhyeyAH santi / tathA pratipattayaH - paramatapadArtha pradarzanarUpA bhikSumatimAdyabhigrahavizeSA vA saMkhyeyAH santi / sa AcAraH khalu aGgArthatathA=zrutapuruSasyAGgarUpatayA prathamamaGgam / aGgAnAM racanAnantaraM yasteSAM kramastamapekSyedamAcArA prathamamamaGgamuktam / racanApekSayA tu dvAdazaM dRSTianuyoga dvAra AcArAMga meM saMkhyAta haiM / jJAna AdirUpa kisI eka viSayo pratipAdana karane vAle jo vAkya haiM unakA nAma veSTaka hai| athavAAryA, upagIti Adi chaMda vizeSoM kA nAma bhI veSTaka hai / ye bhI usameM saMkhyAta haiN| tathA anuSTup Adi zloka bhI saMkhyAta haiN| niryuktiyAM bhI saMkhyAta hI hai| sUtra abhimata artha kA saMyojana karanA isakA nAma niryukti hai| athavA nizcayase arthapratipAdana karane vAlI jo yukti hai vaha niyukti hai| isa prakArakI niyuktiyAM AcArAMga sUtra meM saMkhyAta ho haiM / tathA pratipattiyAM bhI saMkhyAta haiM / anyavAdi saMmata padArthoM kA pradarzana karanA athavA bhikSu pratimA Adike abhigrahoM kA kathana karanA ye saba pratipati zabda ke vAcyArtha haiN| isa AcArAMga ko jo prathama aMga kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki yaha zrutapuruSa kA sarvaprathama aMga hai / jaba aMgoM kI racanA huI taba unake krama ko lekara isako prathama aMgarUpa se prakaTa upakrama Adi anuyAga dvAra AcArAMgamAM saMkhyAta che. jJAna Adi rUpa kAi eka viSayanuM pratipAdana karanAra je vAkyeA hAya che temanuM nAma veSTaka che. e paNa temA sakhyAta che. tathA anuSTup Adi zlAka paNa sakhyAta che. niryuM ktie paNa sakhyAta che. sUtra abhimata arthanuM sayojanA karavuM. tenuM nAma niyukti che. athavA nizcayathI arthanuM pratipAdana karanArI je yukti che te niyukita che. AcArAMga sUtramAM e prakAranI sakhyAta niyukitao che. tathA pratipattiye paNa sakhyAta che. anyavAdi saMmata padArthonuM sama na karavuM, athavA bhikSu pratimAM AdinA abhigrahAnu' kathana karavu e badhA pratipatti zabdanA vAcyA che. A AcArAMgane je paheluM aMga kahevAmAM Avela che tenu kAraNa e che ke te zrutapuruSanuM sauthI paheluM aMga che. jyAre aMge'nI racanA thaI tyAre temanA kramane zrI nandI sUtra Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAgasvarUpavarNanam. 557 vAdAGgaM prathamam , tasya sarvapravacanApekSayA pUrvamuktatvAt / asya dvau zrutaskandhau= adhyayanasamUhau, paJcaviMzatiradhyayanAniprathame zrutaskandhe nava, dvitIye SoDaza, iti paJcaviMzatiH / eSAM nAmAni evaM vijJeyAni-zastraparijJA 1, lokavijayaH 2, zItoSNIyam 3, samyaktvam 4, AvantI 5, dyutaM 6, vimohaH 7, mahAparijJA 8, upa dhAnazrutam 9, iti prathama zrutaskandhe navAdhyayanAni / piNDaiSaNA 1, zayyaivaNA 2, I baiMSaNA 3, bhASaiSaNA 4, vastraiSaNA 5, pAtraiSaNA 6, avagrahapratimA 7, saptasaptaikikA-asyAM sthAnasaptaikaka 1-naiSedhikI saptaikaka 2-sthaNDila saptaikaka 3-zabdasaptakaka 4-rUpasaptaikaka 5-parakriyA saptakakA 6-nyonyakriyAsaptakake 7-ti saptAkiyA gayA hai| vaise racanA kI apekSA to bArahavAM jo dRSTivAda aMga hai vahI prathama aMgamAnA gayA haiM, kyoM ki sarvapravacana kI apekSA usako pahile kahA gayA hai / isa AcArAMgasUtra ke do zrutaskaMdha-adhyayana samUha haiM / prathama zrutaskandhameM nava adhyayana tathA dvitIya zrutaskaMdhameM solaha adhyayana, isa prakAra donoM zrutaskaMdhoMmeM pacIsa adhyayana hai| prathama zrutaskaMdhameM kahe gaye nau adhyayanoM ke nAma ye haiM-zastraparijJA 1, lokavijaya 2, zItoSNIya 3, samyakttva 4, AvantI 5, dyuta 6, vimoha 7, mahAparijJA 8, tathA upadhAnazruta 9 / dUsare zrutaskaMdhameM kahe gaye solaha adhyayanoM ke ye nAma haiM-piNDaiSaNA 1, zayyaiSaNA 2, IryaiSaNA 3, bhASaiSaNA 4, vastraiSaNA 5, pAtraiSaNA 6, avagraha pratimA 7, tathA saptasaptakikA 14, yathA sthAnasaptaikaka 8, naiSedhikI-saptaikaka 9, sthaNDila saptaikaka 10, zabda saptakaka 11, rUpasaptaikaka 12, parakriyA saptaikaka 13, anyonyakriyA laIne ane prathama aMga rUpe pragaTa karavAmAM Avela che. Ama te racanAnI apekSAe te bAramuM je dRSTivAda aMga che ene ja prathama aMga mAnela che, kAraNa ke sarva pravacananI apekSAe tene paheluM kahyuM che. A AcArAMga sUtranA be zrata dha-adhyayana samUha che. pahelA zruta skaMdhamAM nava adhyayana ane bIjA zrutaskaMdhamAM soLa adhyaya, A rIte bane zrutaskaMdhamAM maLIne pacIsa adhyayana che. pahelA zrutaskaMdhamAM A nava adhyayane che-(1) zAstrapariNA (2) so vinya, (3) zItavIya, (4) sabhyatva, (5) sAvantI, (9) dhuta, (7) vibhADa, (8) bhaDAyarijJA tathA, (8) S5yAna zruta. malon zruta24 dhamA mAtA saNa madhyayanAnAM nAma // pramANe che-(1) (paDeSael, (2) zayyeSa, (3) dhyapaNA, (4) bhASaNa, (5) pauSa, (6) paatraiss|, (7) mA pratibhA, (8) yathA-sthAnasa 44, () naiSadhitI, sateM44, (10) sthAThi sapte, (11) za6 sapta44, (12) 35sate, (13) 52jiyA sapta4, (14) anyA zrI nandI sUtra Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 nandIsUtre dhyayanAni santi 14, tathA-bhAvanA 15, vimuktiH 16, iti SoDazAdhyayanAni dvitIya zrutaskandhe / evametAni nizIthAdhyayanavarjitAni paJcaviMzatiradhyayanAni / paJcAzItiruddezanakAlAH suutraadhyaapnkaalaa| uddezanakAlasya pazcAzItisaMkhyakatvamevaM vijJeyam-zastraparijJAdhArabhya avagrahamatimAparyanteSu SoDazAdhyayaneSu krameNa-sapta 1, SaT 2, catvAraH3, catvAraH 4, SaT 5, paJca 6, aSTa 7, sapta 8, catvAraH 9, ekA. saptakaka 14, bhAvanA 15 tathA vimukti16 ye nizIthAdhyayanavarjita solaha adhyana dUsare zrutaskaMdhameM haiN| isa taraha ye saba milakara pacIsa adhyayana AcArAMga mUtra ke donoM zrutaskaMdhoM ke haiN| sUtrAdhyApanarUpa jo uddezana kAla haiM ve pacAsI 85 haiM, gaNanA unakI isa prakAra se hai-pahale zrutaskandhameM nau adhyayana haiM, unameM prathama zastraparijJA adhyayana ke sAta 7 uddezanakAla haiM, dUsare lokavijaya ke chaha 6, tIsare zItoSNIya adhyayana ke cAra 4, cauthe samyaktva adhyayana ke cAra 4, pAMcave lokasAra adhyayana ke chaha 6 chaThe dyuta adhyayana ke pAMca 5, sAtaveM vimoha adhyayana ke ATha 8, AThaveM mahAparijJA adhyayana ke sAta 7, aura nauveM upadhAna zruta adhyayana ke cAra 4 uddezana kAla haiM / isa prakAra prathamazrutaskandha ke nau adhyayanoMmeM sava ekAvana (51) uddezanakAla hote haiN| dUsare zrutAMkandha ke solaha (16) adhyayanoM ke uddezanakAla isa prakAra haiM-prathama piNDaiSaNA adhyayana ke gyAraha 11 uddezana kAla haiM, kriyA saptakaka, (15) bhAvanA, tathA (16) vimukita e nizIthAdhyayana varjita seLa adhyayana bIjA kaMdhakRtamAM che. A rIte AcArAMga sUtranA bane sarkadhanA maLIne pacIza adhyayana che. sUtrAdhyAyanarUpa je uddezanakAla che te paMcAzI (85) che. temanI gaNatrI A pramANe che. pahelA mRtakaMdhamAM nava adhyayana che temAM prathama zastraparijJA adhyayananA sAta (7) uddezanakAla che, bIjA lekavijayanA che. trIjA zIteoNIya adhyayananA cAra, cethA samyaktva adhyayananA cAra, pAMcamAM lokasAgara adhyayananA che, chaThThI ghuta adhyayananA pAMca, sAtamAM vimeha adhyayananA ATha, AThamAM mahA parijJA adhyayananA sAta, ane navamAM upadhAnazrata adhyayananA cAra uddezanakALa che. A prakAre pahelA zrutaskaMdhanA nava adhyayananA kula ekAvana (51) uddezanakALa che. bIjA grutaskaMdhanA soLa (16) adhyayanenA uddezakALa A pramANe chepahelA pipaiSaNa adhyayananA agIyAra (11) upadezana kALa che, bIjA zaaiSaNa zrI nandI sUtra Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. daza 10, trayaH 11, trayaH 12, dvau 13, dvau 14, dvau 15, dvau 16, iti SaT saptati ruddezanakAlAjAtAH / avaziSTeSu saptamapraikikA-bhAvanA-vimuktinAmakeSu navasvadhyayaneSu pratyekasmin adhyayane ekaikoddezanakAlasya sadbhAvAnnavoddezanakAlA jAtA iti sarvasaMkalanayApaJcAzItiruddezanakAlA bhavanti / evaM paJcAzItiH samuddezanakAlA: sUtrAdhyApanakAlA avgntvyaaH| aSTAdazapadasahasrANi = aSTAdazasahasrANi padAni padAgreNa padaparimANena santi / iha padamarthavad vijJeyam / dUsare zayyaiSaNA adhyayana ke tIna 3, tIsare ISaNA adhyayana ke tIna 3, cauthe bhASaiSaNA adhyayana ke do 2 pAMcaveM vavaiSaNA adhyayana ke do 2, chaThe pAtraiSaNA adhyayana ke do 2, sAtave avagraha pratimA adhyayana ke do 2, AThave sthAna saptaikaka adhyayana kA eka 1, nauve naiSedhikI saptakaka adhyayana kA eka 1, dazave sthaNDila saptaikaka adhyayana kA eka 1, gyArahave zabda saptakaka adhyayana kA eka 1, bArahave rUpa saptaikaka adhyayana kA eka 1, terahave parakriyA saptakaka adhyayana kA eka 1, caudahaveM anyonyakriyA saptaikaka adhyayana kA eka 1, pandrahave bhAvanA adhyayana kA eka 2 aura solahaveM vimukti adhyayana kA eka 1 / isa prakAra dUsare zrutaskandha ke solaha (16) adhyayanoM ke cotIsa 34 uddezanakAla hote haiN| isa taraha AcArAMga sUtrake donoM zrutaskandhoM ke pacIsa adhyayanoM meM sabhI uddezanakAla pacAsI (85) hote haiN| tathA sUtra aura artha ko paDhAne rUpa jo samuddezana kAla haiM ve bhI pacAsI 85 hai aura unakI gaNanA bhI adhyayananA traNa 3, trIjA iSaNA adhyayananA traNa 3, cethA bhASaNA adhyayananA be 2, pAMcamAM vaSaNuM adhyayananA be 2, chaThThA pASaNa adhyayananA be 2, sAtamA avagraha pratimA adhyayananA be 2, AThamAM sataikaka adhyayanane eka 1, navamAM aidhikI sataikaka adhyayanane eka, dasamAM dhaiDila sataikaka adhyayanane eka, agIyAramAM zabda saptakaka adhyayanane eka, bAramAM rUpasataikaka adhyayanane eka, teramAM parakiyA samakaka adhyayanane eka, caudamAM anyonya kriyA saukaka adhyayanane eka, paMdaramAM bhAvanA adhyayanane eka ane seLamAM vimukti adhyayanane eka. A pramANe bIjA zrutaskaMdhanA seLa (16) adhyayananA kula cotrIsa (34) uddezana kALa thAya che. A rIte AcArAMga sUtranA ane zrata skaMdhanA pacIza adhyayanamAM badhA maLIne paMcAzI (85) uddezanakALa thAya che. tathA sUtra ane arthane bhaNAvavA rUpa je samudezanakALa che te paNa paMcAzI (85) che. zrI nandI sUtra Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre nanu aSTAdaza sahasrAtmakaM pada parimANamuktam, tatparimANaM yadi paJcavizatyadhyayanAtmakasya zrutaskandhadvayasya, tadA 'navavaMbhaceramaio aTTArasapaya saha ssioo' iti yaduktaM tadvirudhyate ? iticeducyate- 'do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, paMcAsIiM uddesaNakAlA paMcAsII samuddesakAlA ' iti yaduktaM tadAcArAGgasya pramANamuktam, yatpunaruktam ' aTThArasa payasahassAI payaggeNaM' iti, tad navabrahmacaryAdhyayanAtmakasya prathamazrutaskandhasya pramANaM vijJeyam / 560 ukta prakAra se hI hotI hai| AcArAMga sUtrameM padoM kI saMkhyA aThAraha 18 hajAra hai / arthAt - AcArAMga sUtrameM aThAraha 18 hajAra pada hai / sArthaka zabdoM kA nAma pada hai / zaMkA - AcArAMgasutrameM aThAraha 18 hajAra pada jo kahe jAte haiM ve yadi saMpUrNa pacIsa adhyayanavAle AcArAM sUtra ke pada haiM to "nava baMbhacera mai o aDArasa paya sahassio ve o " isa kathana se usakA virodha AtA hai ? | uttara - yaha bAta nahIM hai / kAraNa jo aisA kahA gayA hai ki AcArAMga meM do anaskaMdha, paccIsa adhyayana, pacAsI 85 uddezanakAla, pacAsI 85 samuddezana kAla haiM vaha to samasta AcArAMga sUtra kA pramANa kahA hai / tathA aisA jo kahA hai ki AcArAMga meM aThAraha 18 hajAra pada haiM yaha kathana brahmacaryAtmaka prathama zrutaskandha kA hai aisA jAnanA cAhiye / ataH isa kathana meM koI virodha nahIM AtA hai| ane temanI gaNatrI paNa upara kahyA pramANe thAya che. AcArAMga sUtramAM padmanI saMkhyA aDhAra (18) hajAra che. eTale ke AcArAMga sUtramAM aDhAra hajAra pada che. sArthaka zabdanuM nAma padma che. zakA.AcArAMga sUtramAM aDhAra hajAra padma je kahevAmAM Ave che te le saMpUrNa payIza adhyayanavANA AyArAMga sUtranA yaha hoya to " nava baMbhacera maio aTThArasa payasahassi o ve o " mA uthanathI te vi3ddha laya che ? uttara--ema vAta nathI. kAraNa ke je ema kahevAmAM Avyu che ke AcArAMgamAM e zrutaska Mdha, pacIza adhyayana, pacAzI adhyayanakALa, pacAzI samuddezenakALa che te te samasta AcArAMga sUtranu` pramANa kahyuM che. tathA evuM je kahyu che ke AcArAMgamAM aDhAra hajAra pada che te kathana brahmacaryAtmaka prathama zrutaskaMdhanu che ema samajavu joie. tethI te kathanamAM koI vizeSa lAgatA nathI. zrI nandI sUtra Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. tathA-saMkhyeyAni akSarANi-veSTakAdInAM saMkhyeyatvAt saMkhyeyAnyakSarANi / anantA gamAH, gamAH-arthagamAH-arthaparicchedA ityarthaH, te ca anantAH-antarahitAH AnantyaM caiSAm-' ege AyA0 ' ityAdi rUpAt ekasmAdevasUtrAttattaddharmaviziSTAnantadharmAtmaka vastupratipatteH / yadvA-abhidhAnAbhidheyavazAd gamA bhavanti / te cAnantA bhavanti / AnantyaM caiSAmabhidheyavazAdevaM vijJeyam___ "saMkhejjA akkharA' AcArAMgameM akSaroM kA pramANa saMkhyAta hai, kAraNa veSTaka Adika svayaM saMkhyAta haiN| tathA gamA-padArthoM kA nirNaya anaMta haiM-anta rahita haiN| inakA jo Anantya kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki-"ege AyA0" ityAdirUpa eka hI sUtra se tattadanaMta dharmAtmaka vastu kA bodha zrotA ko hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai jivAdika samasta vastue~ anaMta dharmAtmaka haiM-koI bhI vastu ekAntarUpa se eka dharma viziSTa nahIM hai aisI mAnyatA jainadharma kI hai, ataH jaba siddhAntAnusAra kisI bhI sUtradvArA jIvAdika vastuoM kA pratipAdana hogA to vaha usI rUpameM hogA jaise-"ege AyA" AtmA eka hai " yaha sUtra AtmAmeM ekatA ko pradarzita karatA huvA yaha nirupaNa karatA hai-ki AtmA trikAlavartI anaMta paryAyo se yukta hai, tathA vaha anaMtazaktirUpa anaMtadharmavAlA hai / 'anaMtA gamA' isa taraha se arthaparicchedajIvAdika padArthoM kA jJAna isa sUtra dvArA hotA hai, ataHyaha mAnanA par3atA hai ki isa sUtra meM isa prakAra se arthabodhakatA rahI huI hai| "saMkhejjA akkharA" yAgamA 21kSarAnuM pramANa sadhyAta , 4 / 295 ke vekAdika pite ja saMkhyAta che. tathA gamA-padArthono nirNaya anaMta che. tamanI manatatA vAmAM mAvI che tenuM // 291 me cha hai " egeAyA." ItyAdi rUpa eka ja sUtrathI te te anaMta dharmAtmaka vastuno bodha zretAne thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jIvAdika samasta vastuo anaMta dharmAtmaka che-kaI paNa vastu ekAnta rUpathI eka dharma viziSTa nathI, evI jaina dharmanI mAnyatA che, tethI saghaLA siddhAMta granthanA keI paNa sUtra dvArA jIvAdika 12tummAna pratipAdana thaze to te 4 3pe thaze, ma , ege AyA" // sUtra AtmAmAM ekatA batAvatA e batAve che-ke AtmA trikALavatI aneka paryAyAthI yuddhata cha tathA te manAta zati35 manatavANI che. " anaMtAgamA" A rIte artha paricacheda jIvAdika padArthonuM jJAna A sUtra dvArA thAya che, tethI ema mAnavuM paDe che ke A sUtramAM A prakAre artha bedhakatA rahelI che. eja zrI nandI sUtra Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 nandIsUtre sudharmAsvAmI jambUsvAminaM pratyAha-" suyaM me AusaM teNaM bhagavayA evamakkhAyaM" iti / tatrAyamarthaH-zrutaM mayA he AyuSman ! tena bhagavatAvardhamAnasvAminA evamAkhyAtam (1) / athavA zrutaM mayA AyuSmadante-AyuSmato bhagavato vardhamAnasvAmino'nte-samIpe, 'NaM' iti vAkyAlaGkAre, tathAca-bhagavatA evamAkhyAyahI gama hai aura aise gama isa AcArAMga zrutameM anaMta haiM / athavAisakA tAtparya yaha bhI hotA hai ki abhidhAna tathA abhidheya ke anusAra hI gama artha bodha hotA hai aura vaha anaMta rUpameM hotA hai-eka rUpameM nahIM / jaise-sudharmAsvAmI ne jaMbUsvAmI se kahA-"suyaMme Ausa teNaM bhagavayA evamakkhAyaM ""zrutaMmayA AyuSman ! tena bhagavatA evam AkhyAtam" he AyuSman ! jambU maine sunA hai ki una bhagavAna vardhamAna svAmIne aisA kahA hai eka to ina padoM kA yaha tAtparya hotA hai 1 / dUsarA artha isa prakAra hotA hai ki "suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM" "zrutaM mayA AyuSmadante bhagavatA evama AkhyAtam" maiMne AyuSmAna bhagavAna mahAvIra svAmI ke pAsa sunA hai ki unhoMne aisA kahA hai| isa prakAra ke vAcyArthameM "NaM" yaha zabda vAkyAlaMkAra rUpa se prayukta mAna liyA jAvegA 2 / pahile arthameM "AusaM" yaha pada jaMbUsvAmI kA "AyuSman" rUpa se vizeSaNarUpameM prayukta huA thA, aba isa dvitIya arthameM "AyuSmadante" yaha pada bhagavAna vardhamAna svAmIkA " ma" cha bhane savA 'Ama' 24 // mAyAgasUtramA bhane che. athavA tenu tAtparya e paNa thAya che ke abhidhAna tathA abhidheyanA anusAra ja gamaartha baMdha thAya che, ane te anaMtarUpe thAya che, eka rUpe nahIM jema ke sudharmA svAmI svAbhAna yu-" suyaM me Ausa teNaM bhagavayA evamakkhAyaM" "zrutaM mayA AyuSyamAn ! tena bhagavatA evam AkhyAtam" "3 sAyumbhana meM sAMbhaLyuM che ke te bhagavAna vardhamAna svAmIe evuM kahyuM cheeka to e pahAnu 24 // 5rya thAya che. (1) pIne ma 2 // prAre thAya cha "suyaM me AusaMteNaM bhagavayA evamakkhAyaM" " zrutaM mayA AyuSmadante bhagavatA evaM AkhyAtam" meM AyuSmAn bhagavAna mahAvIra svAmI pAse sAMbhaLyuM che ke temaNe Ama kahyuM che. A prakAranA vAgyAthamAM "" A zabda vAkyAlaMkArarUpe vaparAyela mAnI and (2) pdde| arthamA "AusaM" me 56 bhyUsvAmInA " AyuSman" 35thA vizeSa535 152 utu, ve sA mI01 artha bhA " AyuSmadante" / zrI nandI sUtra Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. tam 2, athavA zrutaM mayA AyuSmatA 3, athavA zrutaM mayA bhagavatpAdAravindayugalamAmRzatA 4, athavA zrutaM mayA gurukulamAvasatA 5, athavA zrutaM mayA he Ayupyaman ! ' teNaM' tat , prathamArthe tRtIyA, bhagavatA evamAkhyAtam 6, athavA-zrutaM mayA he AyuSman ! ' teNaM' tadA bhagavatA evamAkhyAtam 7, athavA-zrutaM mayA bodhaka ho jAtA hai 2 / tIsarA arthabodha isa prakAra se hai " zrutaM mayA AyuSmatA" mujha AyuSmAna dvArA sunA gayA hai" isa kathanameM yaha "AyuSmatA" vizeSaNa sudharmAsvAmI ke sAtha prayukta hotA huA pratIta hotA hai 3 / " zrutaM mayA AmRzatA" yahAM "AusaMteNaM" kI chAyA "AmazatA' huI hai, isaliye caturtha artha aisA hotA hai ki "bhagavAn ke pAdAravindayugala ko sparza karane vAle maiMne sunA hai" 4 / athavA-"AusaMteNaM" kI chAyA 'AvasatA' bhI hotI hai jisakA artha hotA hai ki "gurukulameM nivAsa karate hue maiMne sunA hai" 5 / "teNaM" yaha pada jaba prathamA ke arthameM tRtIyArUpa se prayukta huA mAnA jAvegA taba "teNaM" kI chAyA "tat" hogI, taba aisA artha bodha hogA ki-"zrutaM mayA AyuSman / tat bhagavatA evamAkhyAtam" he AyuSman ! maiM ne sunA hai jina jIvAdivastuoM ko bhagavAn ne isa prakAra se pratipAdita kiyA hai 6 / athavA"teNaM" yaha pada "tadA" ke rUpameM prayukta huA jaba mAnA jAvegA taba "zrutaM mayA AyuSman tadA bhagavatA evamAkhyAtam" aisA artha bodha hogA" arthAt-he AyuSman ! jaMbU ! maiM ne taba sunA thA jaba bhagavAnne aisA pada bhagavAna mahAvIra svAmInuM bedhaka banI jAya che (2) trIjo arthabodha A pramANe cha-" zrutaM mayA AyuSmatA" " AyuSmAna sevA bhArA dvArA samAyu cha, 2 // 4thanamA - " AyuSmatA" vizeSa sudhAsvAbhAnI sAthe 15sayuM hoya tebha sAgecha (3) zrutaM mayA AmRzatA" hI "AusaMteNaM" nI chaay| "AmRzatA" che, tethI yaaye| ma yo thAya cha " bhagavAnana paa||2. viyusana 25 42nAra meM sAmanyu cha." (4) athavA " AusaMteNaM" nI chAyA "AvasatA" 55 thAya cha ren| me| martha thAya che "zurumA nivAsa 42tA sevA meM sAmanyu cha" (5). " teNaM, 2 // pahale prathamAnA sabhA tRtIyA33 55zayera mAnavAmAM mAve to " teNaM"nI chAyA " tat " thaze, tyAre 2 pramANe mathanI modha thaze -" zrutaM mayA AyuSman ! tat bhagavatA evamAkhyAtam' hai AyuSmAna ! 2 vastumAna lagavAne mAre prati. pAhita 42 cha ta meM sAmanyu tu. (6) athavA "teNaM" 2 // 56 tadA na 32 zayene bhAnI sevAya ta " zrutaM mayA AyuSman tadA bhagavatA avamA zrI nandI sUtra Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 nandIsUtre he AyuSyaman ! 'teNaM' tatra-SaDjIvanikAya viSaye 8, tatra vA samavasaraNe sthitena bhagavatA evamAkhyAtam 9, athavA-zrutaM mama he AyuSman ! vartate, yatastena bhagavatA evamAkhyAtam 10, evamAdayastaM tamarthamadhikRtya gamA bhavanti / abhidhAnavazAtpunarevaM gamA bhavanti- suyaM me AusaMteNaM ' 'Ausa suyaM me' 'me suyaM AusaM0 ' ityaadi.| arthabhedena padAnAM tathA tathA saMyojane abhidhAnagamA khaa7|athvaa-"tennN" kI chAyA 'tatra' ke rUpa meM jaba kI jAvegI taba aisA artha bodha hogA ki-"zrutaM mayA AyuSman tatra-SaDajIvanikAyaviSaye", he AyuSyaman jambU / maiMne sunA hai jo bhagavAn ne SaDjIvanikAya ke viSaya meM aisA kahA hai 8. athavA-"tatra-samavasaraNe bhagavatA evamAkhyAtam " maiMne sunA hai jo samavasaraNa meM sthita hue bhagavAna ne aisA kahA hai 9 / athavA "me" kI chAyA tRtIyA vibhakti "mayA" ke rUpa meM na karake jaba "mai" kI chAyA "mama" ke rUpa meM kI jAvegI taba aisA arthabodha hogA-"zrutaM mama AyuSman ! vartate yatastena bhagavatA evamAkhyAtam" una bhagavAn ne jo aisA kahA hai vaha maiMne suna hI rakkhA hai" 10 / isa taraha bhinna 2 artha ko lekara ina padoM se jo bodha hogA vaha abhidheya ke vaza se hue gama jAnane caahiye| ___abhidhAna arthAt nAma ke vaza se jogama hote haiM ve isa prakAra haiMkhyAtam " meve| ma mAya tharI saTo -" mAyudhmana! yU! nyAre bhagapAna mAma yuM tyAre meM sAmanyuDatu (7). athavA "teNaM" nI chAyA "tatra" nA 3pe nyAre 152rAya tyAre sv| martha mAya thaze " zrutaM mayA AyuSman tatra-SaDU jIva nikAya viSaye" AyuSmAn 4 ! meM sAmanyu cha , mA. pAna cha niyanaviSayamA 2 pramANe 4yu cha(8). mathavA " samavasaraNe bhagavatA evamAkhyAtam " meM sAmanyu cha samavasaramA 22sa lagavAne yAma OMghuche' (e). mth| "me" nI chAyA tRtIya vimati "mayA'' nA 31na 42i ne "me" nI chaay|| "mama' n|| 33 42||y to 241 pramANe 24 mAgha tharI " zrutaM mama AyuSman! vartate yatastena bhagavatA evamAkhyAtam" me sapAne evuM kahyuM che te meM sAMbhaLI ja rAkhyuM che (10). A rIte bhinna bhinna arthane lIdhe e padethI je baMdha thaze te abhidheyanA vazathI thayela gama jANavA joIe. abhidhAnane kAraNe je gama thAya che te A pramANe che zrI nandI sUtra Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - AcArAGgasvarUpavarNanam. 565 bhavanti / evaM bhUtA gamA anantA bhavanti / tathA - paryavAH = paryAyAH = padArthadharmAH anantA bhavanti, te ca svapara bhedabhinnA akSarArthagocarA veditavyAH / tathA - trasAH trasyanti uSNAdyabhisaMtaptAH svAdhiSThitoSNAdi sthAnAt udvijante gacchanti ca chAyAdyAsevanArthaM sthAnAntaramiti trasAH- dvIndriyAdayaH parItAH - asaMkhyAtAH santi 'suyaM me AusaMteNaM' ' Ause suyaM me " me suyaM Au' ityAdi / isa taraha artha ke bheda se padoM kA usa usa rUpa se saMyojana ho jAyagA ye abhidhAna ke anusAra gama kahe jaayeNge| isa taraha ke gama anaMta hote haiM / 'anaMtA pajjavA' - AcArAMgasUtra meM paryava - paryAyeM - padArthadharma- anaMta hote haiM yaha dikhalAyA gayA hai| svaparyAya evaM paraparyAya, isa taraha se paryAyoM ke ye do bheda kahe gaye haiM, aura ye padArtha ke hI dharmarUpa se pratipAdita hue haiM / yaha abhI kahA jAcukA hai ki nijaparyAyoM kA saMbaMdha padArtha ke sAtha astitva dharma dvArA hotA hai, tathA paraparyAyoM kA saMbaMdha vahAM nAstitvadharma ke dvArA hotA hai / haraeka padArtha svaparyAyoM se yukta hai evaM paraparyAyoM se vihIna hai / 'parittA tasA ' trasa nAmakarma ke udaya se yukta jo jIva uSNa Adi se saMtapta hokara duHkhI hote haiM evaM uSNAdi samanvita svasthAna kA parityAga kara chAyA se samanvita hue dUsare sthAna meM chAyA ke sevana ke liye cale jAte haiM ve trasa jIva haiM / dvIndriya, teindriya, caturindriya evaM paMcendriya, isa taraha inake aneka bheda haiM / suyaM me AusaMteNaM " " AusaM suyaM me " " me suyaM Ausa tyAhi. A rIte anA bhedathI padmAnu te rUpe saceAjana thaI jaze. te abhidhAna anusAra gama kahevAze. A prakAranA gama ana ta hoya che. 66 " anaMtA pajjavA " nyAyArAMga sUtrabhAM paryava-paryAya- pahArtha-dharma-anaMta hoya che te khatAvavAmAM AvyuM che. svaparyAya ane paraparyAya, A rIte paryAyAnA e bheda batAvyA che, ane e padArthanA ja dharUpe pratipAdita thayAM che. e hamaNA ja batAvavAmAM Avyu` che ke nijaparyaMcAnA saMbaMdha padArthInI sAthe astitva dharma dvArA thAya che, tathA paraparyAyAnA saMbaMdha tyAM nAstitva dhama dvArA thAya che. hare pArtha svpryaay| vANe che ane prpryaay| vinAno che, " parittA tasA trasa nAmakamanA udayathI yukta je jIva uSNa AdithI trAsIne duHkhI thAya che ane uSNAdi samanvita potAnA sthAnanA parityAga karIne chAyAthI samanvita evA khIjA' sthAne chAyAnA sevanane mATe cAlyAM jAya che te trasa jIva che. dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane pa Mcendriya, A rIte temanA aneka bheda paDe che. " zrI nandI sUtra "/ Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre ntvnntaaH| tathA sthAvarAH-tiSThantyevaM-zIlAH sthAvarAH-zItAtapAdyabhibhUtA api sthAnAntaraM gantumasamarthAH pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyalakSaNA anantAH santi / vanaspaterAnantyAtsthAvarANAmAnantyaM bodhyam / upari nirdiSTA ete sarve-zAzvatakRtanibaddhanikAcitAH, tatra-zAzvatAH-dravyArthikanayApekSayA nityAH, kRtAH paryAyArthatayA pratisamayamanyathAtvAvAptyAkRtAH-anityA ityarthaH, nibaddhAH=sUtra eva grathitA na tu itastato vikIrNAH, nikAcitAH-niyuktihetUdAharaNAdibhiH pratiSThitAH zAzvatAdInAM catuNoM padAnAmitaretarayogadvandvaH, jinaprajJaptAH tIrthaMkara prarUpitA ye trasa jIva parIta-asaMkhyAta haiM, anaMta nhiiN| tathA-'aNaMtA thAvarA' sthAvara jIva anaMta haiM / sthAvara nAmakarma kA jinake udaya haiM ve ekendriya jIva sthAvara jIva kahe gaye haiM / ve zIta tathA Atapa se pIDita hokara bhI eka sthAna se dUsare sthAna para jAne ke liye asamartha hote haiM / pRthivIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya tathA vanaspatikAya, isa prakAra inake ye pAMca bheda haiM / sthAvara kAya jIva anaMta haiM isakA kAraNa yaha hai ki vanaspati kAyika jIva anaMta haiM isaliye sthAvara jIvoMmeM anaMtatA prakaTa kI gaI hai| aura pRthvI, apa, tejo vAyu pratyeka meM asaMkhyAta asaMkhyAta jIva hai ye saba jIva-trasajIva evaM sthAvara jIva 'zAzvata' dravyAthikanaya kI apekSA se nitya haiM, 'kRta' paryAyArthika nayakI apekSA se anitya haiM, 'nibaddha'-sUtra meM hI grathita hone se ye nibaddha haiM tathA 'nikAcita'-niyukti, hetu, udAharaNa Adi ke dvArA ye acchI taraha se pratiSThita haiM isaliye ye nikAcita haiN| 'jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante' se trasa 15rIta-masabhyAta cha, sanata nathI. tathA-" aNaMta thAvarA sthaavara jIva anaMta che. sthAvara nAma karmane jemane udaya che e ekendriya jIne sthAvara jIva kahela che. teo zIta tathA AtapathI trAsIne eka sthAnethI bIje sthAne javAne mATe asamartha hoya che. pRthivIkAya, akAya, tejaskAya, vAyukAyA tathA vanaspatikAya, A rIte temanA pAMca bheda che. sthAvara kAya jIva anaMta che, tenuM kAraNa e che ke vanaspatikAyika jIva anaMta che te kAraNe sthAvara jIvamAM anaMtatA pragaTa karavAmAM Avela che. e badhAM jIva-trasajIva ane sthAvara jIva "zAzvata" dravyAthi 4 nayanI apekSA nitya cha, "kRta" paryAyArthi nayanI apekSA anitya cha, "nibaddha' sUtramA athita DApAthI nimaddha cha tathA "nikAcita" niyulita; tu, hADa25 mAhi dvArA te sArI rIta pratiSThita cha tathI tamA nithita che. "jina prajJaptA bhAvA AkhyAyante" se samasta / zrI nandI sUtra Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. 567 bhAvAH jIvAdayaH padArthAH atrAcArAGgasUtre AkhyAyante sAmAnyatayA vizeSatayA vA kathyante, prajJApyante vacana paryAyAdibhedena nAmAdibhedena vA kathyante, prarUpyante-svarUpataH kathyante, dayante upamAnopameyabhAvAdibhiH kathyante, nidazyante parAnukampayA bhavyakalyANApekSayA vA nizcayena punaH punardazyante, upadayante-upanaya nigamanAbhyAM sakalanayAbhiprAyato vA nizzaGkaM ziSyabuddhau vyvsthaapynte| sampratyAcArAgAdhyayanaphalamAha-'se0' ityAdi / saH-AcArAgasvAdhyetA ye samasta jIvAdika padArtha jisarUpameM tIrthaMkara prabhune prarUpita kiye haiM usI rUpase isa AcArAMgasUtra meM sAmAnyarUpa se athavA vizeSarUpa se kahe gaye haiN| 'prajJApyante' bacanaparyAya adi ke bheda se athavA nAma Adi ke bheda se prajJApita hue haiN| 'prarUpyante' prarUpita hue haiM-svarUpa kathanapUrvaka pratipAdita hue haiM / 'dayante' upamAna upameya bhAva pradarzana purassara dikhalAye gaye haiN| 'nidarzyante' nidarzita kiye gaye haiM-dUsare jIvoM kI dayA se athavA bhavya jIvoM ke kalyANa kI bhAvanA se punaH punaH kahe gaye haiM, 'upadaryante' upanaya tathA nigamana dvArA athavA samastanayoM dvArA ziSyajanoM kI buddhimeM nizcita rUpase vyavasthApita kiye gaye haiN| aba sUtrakAra isa AcArAMga zruta ke adhyayana ke phala ko prakaTa karane ke abhiprAya se kahate haiM-'se evaM AyA0 ' ityAdi / jo prANI isa dika padArtha je rUpe tIrthaMkara prabhue prarUpita karyA che eja rUpe A AcA2 sUtramA sAmAnya zete athavA vizeSa3pe Desa cha. "prajJApyante" kyana, vacana paryAya AdinA bhedathI athavA nAma AdinA bhedathI prajJApita thayAM che. "prarUtyante' pra3pita thayAM cha-2135 4thanapUrva 4 pratipAhita thayAM cha. "dRzyante" upabhAna upameya mA pradarzana sahita zakviAbhA mAvyAM cha. "nidaryante nihzita karAyA che-bIjAM jInI dayAthI athavA bhavya chAnAM kalyANanI IcchAthI 12zana vAyA cha. "upadazyante" upanaya tathA nigama 12 // athavA samasta nadvArA ziSyajanenI buddhimAM nizcatarUpe karAvavAmAM Avela che. have sUtrakAra A AcArAMga sUtranA adhyayananA phaLane pragaTa karavAnA tathI 43 cha,-"se avaM AyA0 "tyAdi.2 prANI mA mAyArAma sutranA zrI nandI sUtra Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre evamAtmA asmin bhAvataH samyagadhIte sati evamAtmA bhavati, taduktakriyApariNAmapariNamanAdAtmaravarUpo bhavatItyarthaH / evaM kriyAsAramevajJAnaM zreyaskaramitikhyApayituM kriyA pariNAmamabhidhAya sAmprataM jJAnamadhikRtyAha-'evaM jJAtA' iti / sa evaM jJAtA bhavati-idamadhItya sarvapadArthasArthajJAyako bhavatIti bhAvaH / tathA-evaM vijJAtA AcArAMgasUtrakA bhAvapUrvaka adhyetA hotA hai vaha saccA AtmA bana jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki zAstra ke adhyayana kA phala hotA hai-usake dvArA pratipAdita AcaraNa ko-upadeza ko apane jIvanameM utaarnaa| yahI bhAvapUrvaka usakA paThana kahalAtA hai| bhAvazruta isI kA nAma hai, ataH jaba AtmA isa AcArAMga sUtrakA adhyetA samyakarIti se bana jAtA hai to vaha niyamataH usake dvArA pratipAdita zuddha kriyAoM kA apane manuSyajIvanameM AcaraNa karane vAlA bana jAtA hai| ina kriyAoM ko apane jIvanameM utAranA isakA artha yahI hai ki AtmA sacce arthameM aatm| bana gayA hai-samIcIna AcaraNa karanA yahI jJAna kA phala hai aura aisA jJAna hI zreyaskara hotA hai, kriyA hIna jJAna kI koI kImata nahIM, aisA jAnakara vaha AtmA-prANI AtmA kI parabhAva pariNatirUpa asadAcaraNa kA parityAga kara AtmA kA nija svabhAvarUpa jo sadAcaraNa hai usakA Acarita karane vAlA bana jAtA hai, yahI AtmA kA AtmA bananA hai|' evaM NAyA' jaba AtmA sacce arthameM AtmA bhAvapUrvaka abhyAsa kare che te sAce AtmA bane che. kahevAnuM tAtparya e che ke zAstranA adhyayananuM phaLa hoya che-tenA dvArA pratipAdita AcaraNane-upadezane pitAnA jIvanamAM utAra. eja bhAvapUrvakanuM tenuM paThana kahevAya che. bhAvakruta tenuM ja nAma che. tethI je AtmA A AcArAMga sUtrano abhyAsaka samyaka rIte banI jAya che to te niyamapUrvaka tenA dvArA pratipAdita zuddha kiyAone pitAnA jIvanamAM AcaranAra banI jAya che. e kriyAone pitAnA jIvanamAM utAravI tene artha e ja che ke AtmA sAcA arthamAM AtmA banI gayA che. samIcIna AcaraNa karavuM eja jJAnanuM phaLa che ane evuM jJAna ja kalyANakArI hoya che, kriyAzUnya jJAnanI kaMI ja kImata nathI, ema samajIne te AtmAprANI AtmAnI parabhAva pariNatirUpa asadAcaraNano parityAga karIne AtmAnA nija svabhAvarUpa je sadAcaraNa che tene AcAranAre banI jAya che, eja mAtmAnu mAmA mana cha. "avaM NAyA" nyAre mAtmA sA-yA arthamA yAtmA zrI nandI sUtra Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-AcArAGgasvarUpavarNanam. bhavati-evaM vidha vividha jJAnavAn bhavati / ayaM bhAvaH yathA AcArAGge parasamayanirAkaraNapurassaraM svasamayaH sthApito vartate tathaiva asyAcArAGgasyAdhyayanazIlaH svasamayajJaH parasamayajJazca bhUtvA parasamayaM nirAkRtya svasamayasthApanena viziSTataro bhavati / vaktavyamupasaMharannAha--' evaM ' ityAdi / evam-anena prakAreNa arthAd-AcAragocaravinayAdi kathanena asminnAcArAne caraNa-karaNa prarUpaNA, caraNa-vratazramaNadharmasaMyamAdikaM saptati saMkhyakam , karaNaM-piNDa-vizuddhi samityAdi saptati saMkhyakam , tayoH prarUpaNA AkhyAyate prajJApyate prarUpyate dayate, nidaryate updryte| eSAbana jAtA hai taba vaha jJAtA ho jAtA hai-isa zAstra kA adhyayana kara vaha samasta jIvAdika padArthoM kA tathA unake sacce svarUpa kA jAnanevAlA hotA hai|' evaM viNNAyA' vijJAtA ho jAtA hai-vividha jJAnavAlA bana jAtA hai, tAtparya yaha hai ki jisa prakAra AcArAMgasUtra meM parasamaya nirAkaraNa purassara svasamaya sthApita kiyA gayA hai, aba jo mokSAbhilASI isakA adhyetA bana jAyagA vaha usa taraha svasamaya evaM parasamayakA jJAtA avazya bana jaaygaa| isa taraha vaha prANI parasamaya kA nirAkaraNa karake jaba svasamayakI sthApanA karatA hai to isase vaha viziSTatara hI kahA jAtA hai / aba vaktavyakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki isa taraha AcAra, gocara, vinaya Adike kathanase isa AcArAMgasUtrameM caraNasattarI evaM karaNasattarI kI prarUpaNA kI gaI hai, prajJApita huI hai, dikhalAI gaI hai, nidarzita kI gaI hai, tathA upada banI jAya che tyAre te jJAtA banI jAya che-A zAstranuM adhyayana karIne te samasta jIvAdika padArthone tathA temanA sAcA svarUpane jANanAra thaI jAya che. "avaM viNNAyA" vijJAtA tha6 taya cha-vividha jnyaanvaanne| manI laya cha, tAtpaya e che ke je prakAre AcArAMga sUtramAM para samayanirAkaraNapUrvaka svamamaya sthApita karAyela che, have je mumukSu tene pAThI bane te e rIte svasamaya ane parasamayane jJAtA avazya banaze. A rIte te prANI parasamayanuM nirAkaraNa karIne jyAre svasamayanI sthApanA kare che, tyAre te vaDe te viziSTatara ja kahevAya che. have vaktavyane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke-A rIte AcAra, gocara, vinaya AdinA kathanathI A AcArAMga sUtramAM caraNasattarI ane karaNasattarInI prarUpaNA kara. vAmAM AvI che-prajJApita thaI che, dekhADavANA AvI che, nidarzita karAI che, zrI nandI sUtra Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 nandIsUtre martha pUrvavad bodhyaH / AcArAGgasvarUpamuktvA''cAryaH ziSyamAha-'se taM AyAre' iti| sa eSa AcAra:-he jambUH ! yattvayA''cArAGgabhAvaH pRSTaH sa jJAnAcArAdilakSaNa AcAro'yamanantarokto vijJayaH // mU0 45 // AcArAGgasvarUpamabhidhAya sAmprataM dvitIyasUtrakRtAGgasUtrasya svarUpamAha-' se ki taM sUyagaDe0 ' ityaadi| mUlam-se kiM taM sUyagaDe ? sUyagaDe NaM loe sUijjai, aloe sUijjai, loyAloe sUijjai, jIvA sUijjaMti, ajIvA sUijjati, jIvAjIvA sUijjati, sasamae sUijjai, parasamae sUijjai, sasamayaparasamae sUijjai, sUyagaDe NaM asIyassa kirivAi sayassa, caurAsIe akiriyAvAINaM, sattaTThIe, aNNANiyavAINaM vattIsAe, veNaiyavAINaM, tiNhaM tesahANaM pAsaNDiyasayANaM bUhaM kiccA sasamae ThAvijjai / sUyagaDe NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhijjAo nijjuttIo, (saMkhijjAo saMgahaNIo) rzita huI hai / ( ina sabakA artha pahile kI taraha hI hai ) / isa taraha AcArAMgake svarUpako kaha kara aba sudharmAsvAmI-jaMbUsvAmIse kahate haiM ki he jambU ! jo tumane AcArake svarUpake viSayameM prazna kiyA thA vaha AcAra jJAnAcAra Adike bhedase isa prakArakA hai ki jisake viSaya meM yahAM taka kathana kiyA gayA hai| sU0 45 // tathA upadarzita thaI che. (A badhAne artha AgaLa ApyA pramANe che) A rIte AcArAMganAM svarUpane kahIne have sudharmAsvAmI jabUsvAmIne kahe che ke he jakhU! tame AcAranAM svarUpanA viSayamAM je prazna karyo hato, te AcAra jJAnAcAra AdinA bhedathI kevA prakAra che tenA viSe ahIM sudhI varNana karapaamaa mA0yu cha. // sU. 45 // zrI nandI sUtra Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam. 571 saMkhijjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe biIe aMge, dosuyakkhaMdhA, tevIsaM ajjhayaNA, tittIsaM uddesaNakAlA tittIsaM samudde saNakAlA, chattIsaM payasahassAI payaggeNaM, saMkhijjA akkharA, anaMtA gamA, anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsaya-kaDa - nibaddha-nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjati parUvijjaMti daMsijaMti nidaMsijaMti uvadaMsijaMti / se evaM AyA, evaM vhAyA evaM viSNAyA / evaM caraNa karaNaparUvaNA Aghavijjai, paNNavijjai, daMsijjai, niMdaMsijjai, uvadaMsijjai / se taM sUyagaDe // sU0 46 // " 9 chAyA - atha kiM tat sUtrakRtam ? sUtrakRte khalu lokaH sUcyate, alokaH sUcyate, lokAlokaM sUcyate, jIvAH sUcyante, ajIvAH sUcyante, jIvAjIvAH sUcyante, svasamayaH sUcyate, parasamayaH sUcyate, svasamaya - parasamayaM sUcyate / sUtrakRte khalu azItyadhikasya kriyAvAdikazatasya, caturazIterakriyAvAdinAM, saptaSaSTyA ajJAnika vAdinAm, dvAtriMzato vainayikavAdinAM trayANAM triSaSTyadhikAnAM pApaNDika zatAnAM vyUhaM kRtvA svasamayaH sthApyate / sUtrakRte khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niryuktayaH, ( saMkhyeyAH saMgrahaNyaH ) saMkhyeyAH pratipattayaH tatkhalu aGgArthatayA dvitIyamaGgam, dvau zrutaskandhau trayoviMzatiradhyayanAni trayastriMzadudezana kAlAH, trayastriMzasamuddezana kAlAH, patriMzat padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAnasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata - kRta - nibaddhanikAcitA- jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, darzyante, nidazrzyante, upadarzyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA / evaM caraNa karaNaprarUpaNA AkhyAyate prajJApyate prarUpyate dazyete nidarzyate upadarzyate / tadetat sUtrakRtam 9 zrI nandI sUtra Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 nandIsUtre TIkA-' se ki taM0' ityAdi atha kiM tat sUtrakRtam-sUtrakRtAGgam ? sUcanAt=jIvA-jIvAdipadArthAnAM pratibodhanAt sUtram , yadvA-sarvadravyaparyAyanayAdyartha sUcanAt sUtram , athavA-suptamiva sUtram, yathA-suptaH puruSaH pratibodhitaH sannabhISTaM kArya sAdhayati, tathaivedamarthena pratibodhitaM saniHzreyasaM sAdhayati / tathA sUtra-tantuH, tadiva sUtram , yathA tantunA dve trINi tadadhikAni vA vastUni ekatra saMyojyate, tathaiva ekena sUtreNa bahavo'rthA nivadhyante iti sUtram / athavedamapi sUtralakSaNam sUtrakAra AcArAMgakA svarUpa kaha kara aba dUsare aGga sUtrakRtAGga kA svarUpa kahate haiM-'se kiM taM sUyagaDe0 ' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! dvitIya aGga sUtrakRtAGgakA kyA svarUpa hai ? uttara-jo sUtrarUpase racA gayA hai vaha " sUtrakRta" hai / yadyapi sUtrarUpase hI samasta aMgoMkI racanA huI hai, phira bhI ise "jo sUtra rUpase racA gayA vaha sUtrakRta hai" aisA jo kahA gayA hai vaha rUDhikI apekSA se jAnanA cAhiye / "sUcanAt sUtram" samasta jIvAdika padArthoM kA jo pratibodhaka hotA hai vaha sUtra hai athavA-dravyArthika evaM paryAyArthikanayake viSavabhUta samasta jIvAdika padArtho kA jo prarUpaka hotA hai vaha sUtra hai athavA " suptaliva sUtram " jaise soyA huA koI puruSa jaba jagA diyA jAtA hai to vaha apane abhISTa kAryako karane meM laga jAtA hai usI prakAra artha se pratibodhita huA sUtra niHzreyasa Atma sUtrakAra AcArAMganuM svarUpa kahIne bIjA aMga-sUtrakRtAMganuM svarUpa kahe cha-" se kiM taM sUyagaDe." tyAha ziSya pUche che-he bhadanta ! dvitIya aMga sUtrakRtAMganuM zuM svarUpa che? utta2-2 sUtra3the syAmAM Ave che te "sUtrakRta" cha. ne samasta aMgenI racanA sUtrarUpe ja thaI che te paNa tene "je svarUpe racavAmAM Avela che te sUtrakRta che" evuM je kahela che te rUhInI apekSAe jANavuM joIe. " sucanAt sUtram " samasta vATa pahArthInu 2 pratimA DAya cha ta sUtra che. athavA dravyArthika ane paryAyArthika nayanA viSayabhUta samasta jIvAdika pArthAnure 5354 khAya che te sUtra cha. A24t " suptamiva sUtram " rema sutelA koI puruSane jyAre jagADavAmAM Ave che tyAre te pitAnA abhISTa kArya karavAne maMDI jAya che e ja prakAre arthathI pratibaMdhita thayela sUtra zrI nandI sUtra Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam. " alpAkSaramasandigdhaM, sAra vad vizvato mukham / astobhamanavA ca, sUtraM sUtravido viduH " // iti / kalyANakI siddhi kara letA hai / " sUtramiva sUtram " jisa prakAra tantu ke dvArA do, tIna athavA adhika bhI vastue~ eka jagaha bAMdha dI jAtI haiM usI prakAra eka hI sUtradvArA bahutase artha bhI bAMdhe jAte haiM isa liye sUtrakI taraha yaha sUtra kahA gayA hai / athavA sUtrakA yaha bhIlakSaNa kahA gayA hai "alpAkSara masaMdigdhaM, sAravat vizvatomukham / astobhamanavA ca, sUtraM sUtravido viduH" // 1 // alpAkSara-jisameM akSara alpa hoM, tathA-asandigdha-sandeharahita, arthAt jo sandeha ko utpanna karane vAle anekArthaka zabdoMse rahita ho, sAravat-sArayukta, arthAt aneka paryAyoM se yukta ho athavA bahuta arthako kahane vAlA ho, vizvatomukha-arthAt cAroM anuyogo se yukta ho astobha-arthAt-'vA, vai, hi' Adi stobhoM-nirarthaka nipAtoM se rahita hoM, anavadya-gahare rahita arthAt hiMsA kA pratipAdaka na ho, isa prakAra ke lakSaNoM se yukta ko hI sUtra ke jAnane vAloM ne sUtra kahA hai // 1 // niHzreyasa-mAtmayAnI siddhi 42 ve cha. " sUtramiva sUtram " ma sUtra (derI) dvArA be, traNa athavA vadhAre vastuo paNa eka jagyAe bAMdhI devAya che tema eka ja sUtra dvArA bahu ja artho paNa bAMdhI zakAya che, te kAraNe A sUtrane sUtra (rA) jevuM kahela che. athavA sUtranuM A paNa lakSaNa kahela che "alpAkSara masaMdigdhaM, sAravat vizvatomukham / astoma manavayaMca, sUtraM sUtravido viduH" // 1 // alpAkSara-remA thaa|| 2132 DAya, tathA asaMdigdha-saheDa rahita mele saDa utpanna 12naa2| mane hAthI 2hita DAya, sAravat-sArayuta bheTale bhane: paryAyAthI yu4ta 2424 ghaeg! artha ne DenA2 chAya, vizvatomukhasarasa hai yAre anuyogovA hAya, astobha-meTale "vA, vai, hi mAhi stAna-1 nipAta vinAnu rAya, anavaMdya-gaDita se hai DisAnu pratipAdaka na hoya, A prakAranAM lakSaNavALAne ja sUtranA jANakAroe sUtra ahesa cha. // 1 // zrI nandI sUtra Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 nandIsUtre ___ sUtreNa-sUtrarUpatayA kRtaM-racitam , sUtrakRtam / yadyapi sarvANyaGgAni sUtrarUpatayaiva vihitAni, tathApi rUDhivazAdidamevAGga sUtrakRtAGgazabdena pocyate / iti / uttarayati-sUtrakRte khalu lokaH-lokyate-kevalAlokena dRzyate iti lokaH-paJcAstikAyAtmakaH sa suucyte| tathA-alokaH lokabhinnaH sa suucyte| lokAloka lakSaNaM cedam___ "dharmAdInAM vRtti, dravyANAM bhavati yatra tat kSetram / taivyaiH sahaloka,-stadviparItaM hyalokAkhyam " ||iti / tathA-lokAlokaM lokazca alokazva-lokAlokaM tat sUcyate / tathA-jIvA: cetanAlakSaNAH sUcyante, ajIvAH jIvaviparItasvarUpAH dharmAdharmAkAzapudgalAstikAyAvAsamayAH ___ isa taraha jo sUtrarUpa se racA gayA hai vaha sUtrakRta aMga hai aura yaha dvitIya aMga hai| isI viSaya ko jAnane ke liye yaha prazna upasthita huA hai / uttararUpameM aba sUtrakAra kahate haiM-'sUyagaDeNaM0' ityaadi| sUtrakRtAGga meM paJcAstikAyAtmaka isa loka kI prarUpaNA kI gayI hai| 'lokyate iti lokaH' isa vyutpatti ke anusAra jo kevalajJAnarUpI AlokaprakAza se dekhA jAve vaha loka hai| yaha pA~ca astikAyoM se yukta hai| isa prakAra ke loka kI prarUpaNA huI hai / loka se bhinna aloka hai, isa alokAkAza kI bhI vahA prarUpaNA huI hai / lokAkAza aura alokAkAza kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai-'jitane kSetra meM dharmAdika dravyoM kA astitva pAyA jAtA hai utanA kSetra lokAkAza, evaM jahA kevala AkAza hI AkAza hai vaha alokAkAza hai|' isI taraha isameM jIva, ajIva aura jIvAjIva varNita hue haiM / cetanA jisakA eka mAtra lakSaNa hai vaha A prakAre je satrarUpe racAyuM che te sUtrakRta aMga che, ane te bIjuM aMga che. eja viSayane jANavAne mATe A prazna udbhavyuM che. uttararUpe have sUtra42 43 cha-"sUyagaDe NaM." tyAdi. sUtratama payAstiya35 2. sonI 535 41 cha, 'lokyate iti lokaH' mA vyutpatti anusAra, 2 pasajJAnarupI mAsoprAzayI nevAya als che. e pAMca astikAthI yukta che. A prakAranA lekanI prarUpaNa A sUtramAM karAI che. lokathI jude aloka che. A alakAkAzanI paNa tyAM prarUpaNA thaI che. lokAkAza, ane alakAkAzanuM svarUpa A prakAre batAvyuM che. jeTalAM kSetramAM dharmAdika dravyonuM astitva hoya che. eTaluM kSetra kAkoza temaja jyAM kevaLa AkAza ja AkAza che, te alokAkAza che. eja rIte emAM jIva ajIva ane jIvAjIvanuM varNana thayuM che. cetanA jenuM ekamAtra lakSaNa che. te jIva che. zrI nandI sUtra Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA sUtrakRtAGgasvarUpavarNanam. 575 I sUcyante, jIvA jIvAH = jIvAjIvAdi dravyANi sUcyante / tathA svasamayaH = arhanmatAnusArisiddhAntaH sUcyate, parasamayaH - itara darzanasiddhAntaH sUcyate, svasamaya para - samayaM svasya parasya ca siddhAntaH sUcyate / tathA sUtrakRte khalu 'asI assa ' azItyadhikasya kriyAvAdika zatasya - kriyAMvedituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinasta eva kriyAvAdikAsteSAM zataM tasya, azItyadhikazatasaMkhyakAnAM kriyAvAdinAM vyUhaM kRtvA svasamayaH sthApyate-ityagreNa saMbandhaH / evaM sarvatra / kriyAvAdyAdInAM vistara svarUpaM samavAyAGgasUtrasya bhAvabodhinI TIkAto'vaseyam / evaM trayANAM triSaSTyadhikAnAM pApaNDikazatAnAm upari nirdiSTAnAM sarveSAM mIlane triSaSTyadhikatrizatAni pASaNDikamatAni teSAM vyUham = pratikSepaM kRtvA = sarvANi matAni dUSayitvA svasamayaH jIva hai / isa lakSaNa se viparIta ajIva haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, puGgalAstikAya tathA kAla, ye saba ajIva hai / tathA isa sUtrakRtAGga meM svasamaya sUcita hue haiN| vItarAga, sarvajJa, hitopadezI arhanta prabhu dvArA jina siddhAntoM kI prarUpaNA kI gayI hai, ve svasamaya haiM / anya darzanoM ke jo siddhAnta haiM ve parasamaya haiM / inakI sUcanA bhI sUtrakRtAGga meM hai / tathA svapara siddhAnta kI sUcanA bhI isa sUtrakRtAGga meM kI gayI hai / tathA - sUtrakRtAGgameM eka sau assI 180 bheda kriyAvAdiyoM ke corAsI, 84 bheda akriyAvAdiyo ke, saDasaTha 67 bheda ajJAnavAdiyoM ke, tathA battIsa 32 bheda vinaya vAdiyoM ke isa prakAra tInasau tesaTha 363 pAkhaMDiyoM ke mata kA nirasana karake svasamaya - svasiddhAnta kI sthApanA kI gaI hai| e lakSaNathI bhinna ajIva che. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya tathA kAla, e badhA ajIva che. tathA A sUtrakRtAMgamAM svasamaya sUcita thayela che. vitarAga, sarvajJa, hiteAdezI ahuta prabhu dvArA jIna siddhAM tenI prarUpaNA karAI che. te sva samaya che. anya danAnA je siddhAMta che, te thara samaya che. tenI sUcanA yazu " sUtrabhRtAMga "bhAM che. tathA sva, para siddhAMtanI sUcanA paNa e " sUtrakRtAMga "mAM karavAmAM AvI che. sUtrakRtAMgamAM ekaseAe sI 180 bhedo kriyAvAdIe nA, ceArAzI (84) leho aGiyAvAhIgonA, saDasaha (17) leho ajJAnavAhI gonA tathA matrIsa (32) bhedo vinayavAdIonA, A prakAre traNaseAtesaTha(363)pAkhaMDIonA matanuM nirasana karIne svasamaya-vasiddhAMtanI sthApanA karavAmAM AvI che. zrI nandI sUtra Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 nandI sUtre jaina siddhAntaH sthApyate / tathA sUtrakRte khalu parItAH = saMkhyAtAH vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niryuktayaH, ( saMkhyeyAH saMgrahaNyaH ), saMkhyeyAH pratipattayaH / etAni padAni atraiva - cArAGga nirUpaNAvasare vyAkhyAtAni / ' se NaM tatkhalu aGgArthatayA = aGgasvarUpa vastutayA dvitIyamaGgamasti, tatra dvau zrutaskandhau trayoviMzatiradhyayanAni, prathama zrutaskandhe SoDaSAdhyayanAni, dvitIye saptAdhyayanAni, iti sarvasaMkalanayA trayoviMzati radhyayanAni, trayastriMzaduddezanakAlAH / 1 taduktam cau-tiya cauro do do, ekArasa caiva huMti ekasarA / sattetra mahajjhayaNA, egasarA bIyasuya khaMdhe " // 1 // chAyA - catvAratrayacatvAro dvau dvau ekAdaza caiva bhavanti eka sarakAH / saptaiva mahAdhyayanAni ekasarANi dvitIya zrutaskandhe // iti / ayaM bhAvaH - prathama zrutaskandhasya prathame'dhyayane catvAra uddezanakAlAH dvitIye 66 tathA - isa sutrakRtAMga sUtrake sUtra aura artha yaha haiM / tathA isa dvitIya aMgameM saMkhyAtI vAcanAeM haiM, saMkhyAte anuyoga dvAra haiM, saMkhyAtI pratipattiyAM haiM, saMkhyAte veSTaka haiM, saMkhyAte zloka haiM, tathA saMkhyAtI niryukiyA haiM / vAcanA Adi zabdoM kA artha AcArAMgasUtra ke 45 paiMtAlisa sUtra meM vyAkhyAnameM likhA jA cukA hai / aMgArthapane se yaha dUsarA aMga hai / isameM do zrutaskandha haiM / te Isa adhyayana haiM- prathama zrutaskaMdha meM solaha tathA dvitIya zrutaskandha meM sAta / tetIsa uddezanakAla haiM, ve isa taraha se haiM-- " cautiya cauro do do, ekkArasa ceva hu~ti ekkasarA / satteva mahajjhayaNA, egasarA bIya suyakhaMdhe " // 1 // iti / prathama skaMdha ke pahile adhyayanameM cAra uddezanakAla hai, dvitIya A sUtrakRtAMga sUtranAM sUtra ane artha che. tathA A dvitIya aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, sakhyAta anuyAga dvAra che, saMkhyAta pratipattiyeA che, sakhyAta veSTaka che, sakhyAta zrleAka che, tathA sakhyAta niyueNMkita che. vAcanA Adi zabdonA artha AcArAMganA 45 pistAlIsa sUtranAM vyAkhyAnamAM lakhAI gayA che, agApaNAthI A khIjuM aMga che. temAM be zrutaska Mdha che. tevIsa adhyayana che--prathama zrutaska MdhamAM seALa tathA dvitIya zrutaska MdhamAM sAta. tetrIsa uddezakALa che te A pramANe che- 66 cauti cauro do do, ekkArasa cetra huti ekasarA / satteva mahajjhayaNA, egaMsarA bIyasuyakhaMdhe " // 1 // prathama zruta sakadhanA pahelA adhyayanamAM cAra uddezanakALa che, khIjA adhya zrI nandI sUtra Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA rIkA-sUtrakRtAsvarUpavarNanam.. prayaH, tRtIye catvAraH, caturthe dvau, paJcame dvau, avaziSTeSu ekAdazasvadhyayaneSu pratyekatra ekaika uddezanakAlaH iti ekAdaza uddezanakAlAH, tathA-dvitIya zrutaskandhasya saptasvadhyayaneSu pratyekatra ekaika uddezanakAla, iti saptoddezanakAlAH, evaM sarva saMkalanayAtrayatriMza duddezanakAlAH, trayastriMzatsamuddezanakAlAH, tathA-TtriMzatpadasahasrANi 36000 padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / 'prajAtAni' ityasya liGgavacana vipariNAmena sarvatrAnvayaH kAryaH / tathA-atra-saMkhyeyAni akSarANi, anantAgamAH, anantAH paryAyAH, parItAH asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAH santi / upari nirdiSTAH sarve jina prajJaptA bhAvAH santi / kIdRzA ete ? ityAha-sAsayA' zAzvatAH, kRtAH, nibaddhAH punaH nikaacitaaH| ta ete bhAvA atra-AkhyAyante, prajJApyante, marUpyante, daryante, adhyayanameM tIna, tIsare adhyayanameM cAra, cauthe adhyayana meM do, pAMcave adhyayanameM do, isa taraha pAMca adhyayanoMmeM pandraha uddezanakAla hue| tathA avaziSTa gyAraha adhyayanoM meM pratyeka meM eka uddezanakAla hone se gyAraha uddezana kAla hue, isa prakAra prathama zrutaskaMdhake ye chAIsa uddezanakAla hue / dvitIya zrutaskaMdhake jo sAta adhyayana haiM unameM pratyeka meM eka-eka uddezanakAla honese sAta uddezanakAla hue, isa prakAra donoM zrutaskaMdhoM ke uddezanakAla teMtIsa 33 ho jAte haiN| isI prakAra samuddezanakAla bhI teMtIsa haiM / aura chattIsa hajAra pada haiN| saMkhyAta akSara haiM, anaMtagame haiM, anaMtaparyAyeM haiM, parItA-asaMkhyAte trasa haiM, anaMta sthAvara haiM / ye jIva zAzvata haiM-dravyArthika nayakI apekSAse, kRta-azAzvata haiM-paryAyArthika nayakI apekSA se, nibaddha haiM -sUtrameM grathita honese, nikAcita haiM-niyukti hetu udAharaNa Adike dvArA ye acchI tarahase yanamAM traNa, trIjA adhyayanamAM cAra, cothA adhyayanamAM be, pAMcamAM adhyayanamAM be, A rIte pAMca adhyayanamAM paMdara uddezanakALa thayAM. tathA bAkInA agIyAramAMnA prakamAM eka eka uddezanakALa hevAthI, temanAM AgIyAra uddezanakALa thayAM, A rIte prathamakRta skaMdhanA kula chavIza uzanakALa thayAM. dvitIyakRta skaMdhanA je sAta adhyayana che te pratyekamAM eka eka uddezanakALa hovAthI tene sAta udezanakALa thayAM. A rIte banne zruta skaMdhanA maLIne kula tetrIsa (33) udezanakALa thAya che. e ja pramANe samudezanakALa paNa tetrIsa che, ane chatrIsa hajAra pada . saMkhyAta akSara che, anaMta gama che, anaMta paryAye che, asaM. khyAta trasa che. anaMta sthAvara che. e jIva zAzvata che, dravyArthikanayanI apekSa e nibaddha che-satramAM grathita hovAthI, nikAcita che-niyuti heta udAharaNa Adi dvArA sArI rIte pratiSThita havAthI. e jIvAdika padArtha je rUpe tIrtha zrI nandI sUtra Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 nandIsUtre nidarzyante, upadazyante / 'se' sa ya etadaGgamadhIte sa janaH evamAtmA-atrokta guNa viziSTaH san AtmasvarUpo bhavati / evaM jJAtA bhavati, evaM vijJAtA bhavati / anena prakAreNA'tra sUtrakRtAGge caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate, prajJApyate, prarUpyate, dazyate, nidayate, upadazyate / atrA'vyAkhyAtapadAnAM vyAkhyA AcArAGga nirUpaNAvasare gatA / AcAryaH sUtrakRtasvarUpamuktvA ziSyamAha-'se taM sUyagaDe'tadetat sUtrakRtam-sUtrakRtasvarUpamevaM vijJeyamiti // sU0 46 // pratiSThita honese / ye jIvAdika padArtha jisa rUpase tIrthaGkara prabhune pratipAdita kiye haiM usI rUpase yahAM sUtrakRtAMga sUtrameM pratipAdita kiye gaye haiM, prajJApita kiye gaye haiM, prarUpita kiye gaye haiM, dikhalAye gaye haiM, nidazita kiye gaye haiM, upadarzita kiye gaye haiN| jo prANI isa dvitIya aMgakA adhyayana karatA hai vaha pUrvokta guNa viziSTa ho kara AtmasvarUpa bana jAtA hai, jJAtA ho jAtA hai tathA vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra se isa sUtrakRtAMgameM caraNa aura karaNakI prarUpaNA kI gaI hai, prajJApita kI gaI hai, prarUpita kI gaI hai, dikhalAI gaI hai, nidarzita kI gaI hai tathA upadarzita kI gaI hai| yahAM jinapadoM kI vyAkhthA nahIM kI gaI hai una pado kI vyAkhyA AcArAMgasUtrake nirUpaNameM kI gaI hai ataH vahAMse jAna lenI cAhiye / zrIsudharmAsvAmI jambUsvAmIse kahate haiM-he AyuSman ! isa prakArase yaha sUtrakRtAMgakA svarUpa hai // sU0 46 // kara prabhue pratipAdita karyA che, eja rUpe ahIM sUtrakRtAMga sUtramAM pratipAdita rekha cha, prajJApita ure che, 53pita 4resa cha, matavama mAveza cha, nidarzita karela che, upadarzita karAyela che. je prANI A dvitIya aMganuM adhyayana kare che te pUrvokata guNayukata thaIne AtmasvarUpa banI jAya che, jJAtA thaI jAya che ane vijJAtA thaI jAya che. A rIte A sUtrakRtAMgamAM caraNa ane karaNanI prarUpaNa karavAmAM AvI che, prajJApita karAI che, prarUpIta karAI che, darzAvavAmAM AvI che, nidarzita thaI che tathA upadarzita karavAmAM AvI che. ahIM je sUtrenI vyAkhyA ApI nathI te padanI vyAkhyA AcArAMga sUtranA nirUpaNamAM ApavAmAM AvI che tethI tyAMthI jANI levI. zrI. sudharmA svAmI jammu svAmIne kahe che-"he AyuSyanA A prakAranuM A sUtrakRtAMganuM 5135 cha " // 2. 46 // zrI nandI sUtra Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-sthAnAgasvarUpavarNanam. 572 mUlam-se kiM taM ThANe ? ThANe NaM jIvA ThAvinaMti, ajIvA ThAvijaMti, jIvAjIvA ThAvijaMti, sasamae ThAvijai, parasamae ThAvijjai, sasamayaparasamae ThAvijai, loe ThAvijai, aloe ThAvijjai, loyAloe ThAvijjai / ThANeNaM TaMkA, kUDA, selA, sihariyo, pabbhArA, kuMNDAI, guhAo, AgarA, dahA, naIo Aghavijjati / ThANe NaM egAiyAe eguttariyAe vuDDhIe dasahANagavivaDiDhyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai / ThANe NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaThThayAe taIe aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, egavIsaM uddesaNakAlA, egavIsaM samuddesaNakAlA bAvattaripayasahassA payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDa Nibaddha NikAiyA jiNapannattA bhAvA Aghavijjati, parUvijjati, daMsijati nidaMsijjati, uvadaMsijjati / se evaM AyA evaM NAyA, evaM vinnnnaayaa| evaM caraNa karaNa parUSaNA Aghavijjai 6 / se taM ThANe // sU0 47 // chAyA-atha kiM tat sthAnam ? sthAne khalu jIvAH sthApyante, ajIvAH sthApyante, jIvAjIvAH sthApyante, svasamayaH sthApyate, parasamayaH sthApyate, svasamaya parasamayaM sthApyate, lokaH sthApyate, alokaH sthApyate, lokAlokaM sthApyate / sthAne khalu TaGkAH kUTAH zelAH zikhariNaH prAgbhArAH kuNDAni guhAH AkarA: hUdA nayaH AkhyAyante / sthAne khalu ekAdikayA ekottarikayA vRddhayA dazasthA zrI nandI sUtra Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsatre nakavivarddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate / sthAne khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyA veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niryuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tat khalu aGgArthatayA tRtIyamaGgam, ekaH zrutaskandhaH daza adhyayanAni, ekaviMzatirudezana kAlAH, ekaviMzatiH samuddezana kAlAH, dvisaptatiH pada sahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryAyAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRta nibaddha nikAcitAH jinaprajJaptAH bhAvAH AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, darzyante, nidarzyante, upadarzyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNa prarUpaNA. AkhyAyate 6 / tat etat sthAnam // sU0 47 // TIkA -' se kiM taM ThANe0 ' ityAdi , atha kiM tatsthAnam ? = tiSThanti - vidyante pratipAdyatayA jIvAdipadArthA yasmistatsthAnaM, tatkim ? iti praznaH ? uttarayati -sthAne-sthAnAne khalu athavA 'ThANeNaM ' iti tRtIyAmAzritya sthAnena sthAnAGgena jIvAH sthApyante / ajIvAH sthApyante, aba tIsare aMga sthAnAGgasUtrakI prarUpaNA karate haiM' 'se kiM taM ThANe ? ' ityAdi ziSya pUchatA hai - hai usakA kyA bhAva hai ? 580 bhadanta ! sthAna nAma kA jo tIsarA aMga hai uttara- jisameM jIvAdika padArthoM ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai vaha sthAna hai, isa vyutpatti ke anusAra isa tRtIya aMga sthAnAMga meM pratipAdya hone kI vajaha se jIva Adi padArthoM ke svarUpa kI vyavasthA kahI gaI hai| isI viSaya ko sUtrakAra spaSTa karane ke liye kahate haiM- isa tRtIya aMga sthAnAMga meM jIva kI sthApanA kI gaI hai, athavA isa tRtIya huve trIna mauMga sthAnAMga sUtranI a3paNA are che. " se kiM taM ThANe ?" tyAhi. ziSya pUche cheDe bhadanta! sthAna nAmanu je trIjuM aMga che tenuM zuM tAtpaya che ? uttara--jemAM jIvArdika padArthonAM svarUpanuM kathana karavAmAM AvyuM che te "sthAna" che, yA vyutpatti pramANe yA trIbhuM maMga sthAnAMgamAM pratipAdya hovAne kAraNe jIva Adi padArthanA svarUpanI vyavasthA kahevAnAM AvI che. Aja viSayane spaSTa karavAne mATe sUtrakAra kahe che A trIjA aMga-sthAnAMgamAM jIvanI sthApanA karavAmAM AvI che, athavA A trIjA aMga--sthAnAMga dvArA jI vanI zrI nandI sUtra Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnandikA TIkA-sthAnAsvarUpavarNanam. 581 jIvA jIvAH sthApyante / svasamayaH sthApyate-paramata nirAkaraNapUrvakaM svasiddhAntasthApanAkriyate, parasamayaH sthApyate, svasamaya parasamayaM sthApyate / tathA-lokaH sthApyate, alokaH sthApyate, lokAlokaM sthApyate / punazca-sthAne sthAnAGge khalu TaGkAHparvatavicchinnataTAH, kUTAH zikharANi, zailA himavadAdiparvatAH, zikhariNaH zikharayuktAH parvatAH, prAgbhArAH iSadavanatAH kUTAH, athavA-parvatopari bhAge vinirgatA hastikumbhAkRtikA parvatavibhAgAH,athavA mAgbhArAH siddhazilA,kuNDAni-gaGgAprapAtakuNDaprabhRtIni, guhAH kandarAH, AkarA-lohAdidhAtUtpattisthAnAni, idA jalAzayAH, nadyaH gaGgAdyAnadyazca AkhyAyante / tathA-sthAne sthAnAGge khalu ekAdikayAaMga sthAnAMga ke dvArA jIva kI sthApanA kI gaI hai| ajIva kI sthApanA kI gaI hai tathA jIva ajIva kI sthApanA kI gaI hai| isI taraha paramata nirAkaraNapUrvaka svamata kI sthApanA kI gaI hai, paramata kI sthApanA kI gaI hai evaM paramata aura svamata ina donoM kI sthApanA kI gaI hai| tathA loka kI sthApanA kI gaI hai, aloka kI sthApanA kI gaI hai aura loka evaM aloka kI sthapanA kI gaI hai| ___isI taraha isa sUtra meM TaGkakA-arthAt parvata ke vicchinna taTakA karakA arthAt zikhara kA, zailoM kA himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI ina chaha parvatoM kA, zikhariyoM kA-zikharayukta parvatoM kA, prArabhAra kA kucha 2 jhuke hue zikharoM kA, athavA parvata ke UparI bhAgameM nikale hue hAthI ke mastakoM ke AkAra sadRza parvata vibhAgoM kA, kuNDoM kA-gaGgA prapAta Adi kuNDoM kA, guhAoM kA, loha sthApanA karavAmAM AvI che, ajIvanI sthApanA karAI che. tathA jIva ane ajIvanI sthApanA karela che. A rIte paramatanA nirAkaraNa pUrvaka vamatanI sthApanA karela che, paramatanI sthApanA karela che, svamata ane paramatanI sthApanA karela che. tathA lekanI sthApanA karela che, ane alekanI sthApanA karela che leka ane alekanI sthApanA karela che. eja rIte A sUtramAM TaMkanuM-parvatanAM vicchinnataTanuM, kUTanuM-zikharanuM, zinuM-himavAnuM, mahAhimAvAna, niSadha, nIla, rukamI ane zikharI A che parvanuM, zikhariyAnuM-zikharamukta parvanuM, prabhAranuM-kyAMka kyAMka jhukelI zikhajenuM athavA-parvatanA uparI bhAgamAM nikaLelA hAthInA mastaka jevA parvata vibhAgonuM, kuMDanuM-gaMgAprapAta Adi kuMDanuM, guphAonuM, leha Adi dhAtuonA zrI nandI sUtra Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 nandIsatre eka Adau prArambhe yasyAM sA ekAdikA tayA, ekottarikayA krameNaikaikasaMkhyArUpayA vRddhayA dazasthAnakavivarddhitAnAM dazasthAnaka paryantaM vRddhimupagatAnAM bhAvAnAM padArthAnAM prarUpaNA AkhyAyate-kathyate / ayaM bhAvaH-sthAnAGgasUtre-eka sthAnakatvenArabhya kramegaikaikasthAnaddhayA vRddhimupagatAnAM dazasthAnaka paryantAnAM bhAvAnAM prarUpaNA kriyate -iti / tathA-sthAne sthAnAGge. khalu parotA: saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyAH veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prtipttyH| tatkhalu aGgArthatayA aGgApekSayA vatIyamaGgam / atraekaH zrutaskandhaH, daza adhyayanAni, ekaviMzatirUddezanakAlAH-dvitIya tRtIya caturtheSu sthAneSu catvArazcatvAra uddezakAH paJcame trayaH tathA-prathama SaSTha saptamASTamanavamadazamepu sthAneSu pratyekatraikaikoddezasalvAt SaT ityevamekaviMzati ruddezanakAlAH, ekaviMzatiH samuddezanakAlAH, tathA-padAgreNa padapariNAmena dvisaptatiH padasahasrANi=dvi saptatiAdi dhAtuoM ke utpattisthAna, AkaroM-khAnokA hRdoM kA-jalAzayoM kA, aura gaGgA Adi mahAnadiyoM kA, kathana kiyA gayA hai| tathA ekavidhavaktavyatA kA dvividhavaktavyatAkA yAvat dazavidhavaktavyatA taka kA bhI yahAM kathana kiyA gayA hai| tathA jIvAdiko kI, pudgaloMkI evaM dharmAstikAya AdikoM kI yahAM prarUpaNA kI gaI hai| isa sthAnAMgamUtra kI saMkhyAtI vAcanAe~ haiM, saMkhyAte anuyoga dvAra haiM, saMkhyAte veSTaka hai saMkhyAte zloka haiM saMkhyAtI niyuktiyAM haiM pratipattiyAM haiM, tathA saMkhyAtI saMgrahaNi gAthAeM haiN| yaha sthAnAMgamUtra aMgoM kI apekSA tIsarA aMga hai / isa tIsare aMgameM eka zrutapkandha hai| daza adhyayanasthAna haiN| ikkIsa uddezanakAla tathA ikkIsa hI samuddezanakAla utpatti sthAna Akara (khA)nuM hRdonuM-jalAzonuM ane gaMgA Adi mahAnadinuM kathana karavAmAM AvyuM che. - tathA ekavidha vaktavyatAnuM, dvividha vaktavyatAnuM te pramANe dazavidhavaktavyatA sudhInuM paNa temAM varNana karyuM che. tathA jIvAdikenI, pudagalanI, ane dharmAstikAya AdikenI temAM prarUpaNa karavAmAM AvI che. A sthAnAMgasUtranI saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyAga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta zloka che, saMkhyAta niryuktio che, saMkhyAta pratipattio che, tathA saMkhyAta saMgrahaNi gAthAo che. aMgenI apekSAe A sthAnAMgasUtra trIjuM aMga che. A trIjA aMgamAM eka zrataskaMdha che. dasa adhyayanasthAna che. ekavIza udezanakALa ane ekavIsa ja samudezanakALa che. zrI nandI sUtra Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-sthAnAGgasvarUpavarNanam. 583 sahasrANi 72000 padAni saMkhyeyAnyakSarANi, anantAgamAH, anantAH paryAyAH, parItAH = ekata Arabhya asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAH santi / upari nirdiSTA ete zAzvata kRtanibaddhanikAcitAH jinamajJaptA bhAvA AkhyAyante prajJApyante, prarUyante, dazyante, nidazyante, upadarzyante / ' se' sa: = etadaGgAdhyayana zIlojanaH, evamAtmA= atroktaguNaviziSTaH sana Atma svarUpo bhavati / evaM jJAtA bhavati, evaM vijJAtA bhavati, evam anena prakAreNA'tra sthAnAGgecaraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / AkhyAyate ' ityArabhya 'upadazyate ' ityantaM padaSaTkamAcArAGgaprakaraNavadatrApi vijJeyam / akSaragamAdInAmartho'traiva paJcacatvAriMzattamasRtre vyAkhyAto vijJeyaH // mu047|| " mUlam - se kiM taM samavAe NaM jIvA samAsijjaMti, ajIvA samAsijjati, jIvAjIvA samAsijjaMti, sasamae samAsijjai, parasamae samAsijjai, sasamayaparasamae samAsijjai, loe samAsijjai, aloe samAsijjai, loyAloe samA sijjai / samavAe NaM egAiyANaM eguttariyANaM ThANa saya vivaDhiyANaM bhAvANaM parUvaNA Aghavijjai, duvAlasa vihassa ya gaNipiDagassa pallavaggo samAsijjai / samavAyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijA haiN| ikkIsa uddezana kAla isa prakAra haiM-dUsare tIsare aura cauthe sthAnoMmeM cAra cAra tathA pAMcaveM meM tIna evaM avaziSTa chaha adhyayanoMmeM pratyeka meM eka eka / isameM bahattara hajAra (72000) pada haiM / 'saMkhejjA akkharA' ityAdi padoM kI vyAkhyA yahIM sUtra 45 paiMtAlIsameM kI jA cukI hai-so usI ke anusAra jAnanA caahiye| yaha sthAnAMga kA kathana huA ||047 // ekavIsa uddezanakALa A pramANe che--khIjA, trIjA ane cAthA sthAnamAM cAra cAra, tathA pAMcamAMmAM traNa ane mAkInA cha adhyayanAmAM pratyekamAM eka 4 uddezanA che. temAM matirahunnara (72000) yaha che. " saMkhejjA akkharA " ityAdi padAnI vyAkhyA ahIM pIstAlIsamAM (45) sUtramAM karAI gaI che tA te pramANe samala sevI. yA sthAnAMgarnu vArjuna thayuM // sU0 47 // zrI nandI sUtra Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIso aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo nijjuttiio,sNkhijjaaosNghnniio,sNkhijjaaopddivttiio| se gaM aMgaThyAe cautthe aMge, ege suyakkhaMdhe, ege ajjhayaNe, ege uddesaNakAle, ege samudasaNakAle, ege coyAle sayasahassepayaggeNaM, saMkhejjA avakharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyAjiNapapaNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjaMti, daMsijjaMti, nidasijjati uvadaMsijjaMti / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM samavAe suu048|| ____ chAyA-atha ko'sau samavAyaH ? samavAye khalu jIvAH samAzrIyante, ajIvAH samAzrIyante, jIvAjIvAH samAzrIyante / svasamayaH samAzrIyate, parasamayaH samAzrIyate, svasamayaparasamayaM samAzrIyate, lokaH samAzrIyate, alokaH samAzrIyate, lokAlokaM samAzrIyate / samavAye khalu ekAdikAnAm ekotarikANAm sthAnazatavivarddhitAnAM bhAvAnAM prarUpaNA AkhyAyate, dvAdazavidhasya ca gaNipiTakasya paryavAgraH samAzrIyate / samavAyasya khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH sa khalu aGgArthatayA caturtham aGgam , ekaH zrutaskandhaH, ekam adhyayanam , eka uzanakAlaH, ekaH samuddezanakAlaH, ekaM catuzcatvAriMzadadhikaM zatasahasraM padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidarzyante upadayante / sa evamAtmA, evaMjJAtA evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNAAkhyAyate 6 / sa eSa samavAyaH zrI nandI sUtra Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-samavAyAGgasvarUpavarNanam, TIkA-se ki taM0 ' ityaadi| atha ko'sau samavAyaH ? samavAyanam-jIvAjIvAdibhAvAnAm ekAdivibhAgena samAvezanaM-samavAyaH, yadvA-samavayanti samavataranti-saMmilanti nAnAvidhA AtmAdayo bhAvA abhidheyatayA yasminnasau samavAyaH, tatkAraNamAgamo'pi kAraNe kAryopacArAt samavAya ucyate, sa kaH ? iti praznaH / uttarayati-samavAye-samavAyAGgasUtre khalu jIvAH samAzrIyante yathA'vasthitarUpeNa nirUpyante, ajIvAH samAzrIyante, jIvAjIvAH samAzrIyante, svasamayaH samAzrIyate, parasamayaH samAzrIyate, svasamayaparasamayaM samAzrIyate, lokaH samAzrIyate, alokaH samAzrIyate, lokAlokaM samAzrIyate / tathA-samavAye khalu ekAdikAnAm aba cauthe aMga samavAyAMga sUtrakI prarUpaNA karate haiM'se kiM taM samavAe ?' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! samavAya kA kyA svarUpa hai ? uttara-jIva ajIva Adi padArthoM kA eka Adi vibhAgarUpa se jahAM samAveza kiyA gayA hai, athavA pratipAdya rUpa se jahAM nAnAvidha AtmA Adi padArthoM kA varNana huA hai vaha samavAya hai| isa vyutpatti ke anusAra samavAya nAma ke isa caturtha aMgameM jIva kA samAveza kiyA gayA hai, ajIva kA samAveza kiyA gayA hai, arthAt yaha samajhAyA gayA hai ki jIva kyA hai ? tathA ajIva kyA hai ? / isa taraha isa caturtha aMgameM jIva aura ajIva ina donoM kA bhI pratipAdyarUpa se samAveza kiyA gayA hai| svasamaya, parasamaya, evaM svasamaya-parasamaya, loka, aloka, tathA lokAloka, ina saba kA bhI yahAM para pratipAdya ke rUpameM samAveza huA have cethA aMga samavAyAMga sUtranI prarUpaNa kare che. "se kiM taM samavAe ?" tyaahiziSya pUche che-he bhadanta samavAyanuM zuM svarUpa che? uttara-jIva ajIva Adi padArthone eka Adi vibhAgarUpe jyAM samAveza karAve che. athavA pratipAdyarUpe jyAM vividha AtmA Adi padArthonuM pani thayu cha ta "samavAya" cha. mA vyutpatti pramANe samavAya nAmanA A cethA aMgamAM jIvane samAveza karAyo che, ajIvane samAveza karAyo che eTale ke e samajAvyuM che ke jIva zuM che? tathA ajIva zuM che? A rIte A cethA aMgamAM jIva ane ajIva e banene paNa pratipAdyarUpe samAveza karavAmAM AvyuM che. svasamaya, parasamaya, ane svaparasamaya, leka, aloka tathA lokAleka, e badhAne paNa temAM pratipAdyarUpe samAveza zrI nandI sUtra Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 nandIsUtre eka Adi yeSAM teSAm , tathA-ekottarikANAm-krameNaikaikasaMkhyAvRddhayA vRddhimupagatAnAm , kiyatparyantaM vRddhimupagatAnAm ? ityAha-sthAnazatavarddhitAnAm sthAnazatavRddhayA vRddhimupagatAnAM bhAvAnAM-padArthAnAm prarUpaNA AlyAyate-kriyate, upalakSaNAdanekotarikA vRddhirapi vijJeyA / tatra zataparyantamekotarikA vRddhistata UrdhvamanekottarikA vRddhiH| tathA-dvAdazavidhasya-dvAdazapakArasya gaNipiTakasya paryavAna paryAyaparimANam-abhidheyAditaddharmasaMkhyAnam , 'pallavAyaH' iticchAyApakSe tu pallavA iva pallavA avayavAsteSAM parimANam samAzrIyate yathA'vasthitarUpeNa niruuhai| tathA yahAM ekAdika-ekArthaka kitaneka jIvAdika padArthoM kI tathA gaNipiTakarUpa dvAdazAMga kI ekottarika vRddhi dvArA paryAyoM ke parimAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yahAM eka, do, tIna, cAra Adi se lekara sau taka tathA koTI koTI taka ke kita. neka jIvAdika padArthoM kI eka, do, tIna, cAra, pAMca Adi paryAyoM kA kramazaH eka eka paryAyakI vRddhipUrvaka, tathA aneka paryAyoMkI vRddhipUrvaka vicAra kiyA gayA hai| eka. do, tIna Adi se lekara sau aMka taka ke padArthoM kI paryAyoM kA to yahAM kramazaH eka 2 paryAya kI vRddhi karate hue vicAra kiyA gayA hai| tathA unameM isase Age kI paryAyoM kA jo vicAra kiyA gayA hai vaha aneka paryAyoM kI vRddhi karate hue kiyA gayA hai| isI taraha se gaNipiTaka rUpa dvAdazAMga kI paryAyoM ke parimANa ke viSayameM bhI jAnanA caahiye| yaha artha "pallavagge" kI chAyA-paryavAna thaye che. tathA ahIM ekAdika-ekAIka keTalAka jIvAdika padArthonI tathA gaNipiTakarUpa dvAdazAMganI ekattarika tathA anekattarika vRddhi dvArA paryAnA parimANanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. kahevAnuM tAtparya e che ke ahIM eka, be, traNa, cAra AdithI mAMDIne sa sudhI tathA keTI keTI sudhInA keTalAka jIvAdika padArthonI eka, be, traNa, cAra, pAMca Adi paryAne kamazaH eka eka paryAnI vRddhipUrvaka, tathA aneka paryAnI vRddhipUrvaka vicAra karavAmAM AvyuM che. eka, be, traNa AdithI laIne se aMta sudhInA padArthonI paryAene to ahIM kramazaH eka eka paryAyanI vRddhi karatA karatA vicAra karela che. tathA temanAmAM tethI AgaLanI paryAne je vicAra karAyo che te aneka paryAyanI vRddhi karatA karatA karI che. A prakAre gaNipiTakarUpa dvAdazAMganI paryAyAnA paribhAna viSayamA pay any na. 41 42 " pallavagge" zrI nandI sUtra Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - samavAyAGgasvarUpavarNanam. 587 pyate / samavAyasya khalu parItA vAcanAH, 'parItA vAcanAH' ityArabhya ' saMkhyeyAH pratipattayaH' ityantaM pUrvavad vyAkhyeyam / tathA sa samavAyaH khalu aGgArthatayA caturtham aGgam / tathA - atra ekaH zrutaskandhaH, ekam adhyayanam, eka uddezana kAlaH, ekaH samuddezanakAlaH / tathA ekaM catuzcatvAriMzaM zatasahasram = catuzcatvAriMzatsahasrAdhikam ekaM lakSaM padAni padAgreNa = padaparimANenAtra sUtre vijJeyAni / tathA - atra saMkhyeyAni akSarANi santi / ' saMkhyeyAni akSarANi ' ityArabhya ' evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate' ityantaM sarvaM pUrvavad vyAkhyeyam / prakRtamupasaMharannAha - ' se taM samavAe ' sa eSa samavAya iti // sU0 48 // mAnakara kiyA hai / parantu jaba isakI chAyA "pallavAgra" hogI taba vahAM artha hogA avayavoM kA parimANa / isa samavAyAMga sUtra kI saMkhyAtI vAcanAe~ haiM / yAvat zabda se saMkhyAta anuyogadvAra hai saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, ina vAkyoM kA yahAM grahaNa huA hai / ina saba kA artha pahale AcArAMga ke varNanameM sUtra 45 paiMtAlIsa meM ho cukA hai| isa taraha yaha aMgoM kI apekSA caturtha aMga hai| isameM eka adhyayana hai, eka zrutaskaMdha hai, eka uddezanakAla hai, aura eka hI samuddezanakAla hai / isameM padoM kI saMkhyA eka lAkha cavAlIsa 44 hajAra hai / isameM saMkhyAta akSara haiM / tathA anaMta gama haiM, anaMta paryAyeM haiM, asaMkhyAta trasa haiM, anaMta sthAvara haiM / ye saba dravyArthikanaya kI apekSA se zAzvata haiM, paryAyArthikanaya kI apekSA se kRta- azAzvata haiM, sUtra meM nI chAyA - " paryavAya " bhAnIne ye che. pazule tetI chAyA (C tA tyAM avayavAna paparamANu evA arthe thaze.'' A samavAyAMga sUtranI saMkhyAta vAcanAo che, cAvat zabdathI saMkhyAta anuceAgadvAra che. saMkhyAta veSTaka che, sakhyAta leAka che, sa MkhyAta niyuktie che, sakhyAta pratipattiyeA che, je vAkayAne ahIM vAparyAM che te badhAnA a AgaLa AcArAMganA varNanamAM ApI devAmAM AvyeA che. A rIte te aMgenI apekSAe cethu aMga che. temAM eka adhyayana che, eka zrutaskaMdha che, eka uddezanakAla che, ane eka ja samudrezanakALa che. temAM padonI saMkhyA eka lAkha cuMmALIsa hajAra (144000) che. temAM sa`khyAta akSara che. tathA anaMta gama che. anaMta paryaMcA che, asaMkhyAta trasa che, anaMta sthAvara che. e badhA dravyArthika nayanI apekSAe zAzvata che, paryAyArthika nayanI apekSAe zrI nandI sUtra , pallavAya thAya Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha paJcamAnasvarUpamAha mUlam-se kiM taM vivAhe ? vivAhe NaM jIvA viyAhijjaMti, ajIvA viyAhijjaMti, jIvAjIvA viyAhijjaMti, sasamae vi. yAhijjai, parasamae viyAhijjai, sasamayaparasamae viyAhijjai, loe viyAhijjai, aloe viyAhijjai, loyAloe viyAhijjai / vivAhassa NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijjAo nijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe paMcame aMge, ege suyakkhaMdhe, ege sAirege ajjhayaNasae, dasa uddesagasahassAiM dasa samuddesagasahassAiM, chattIsaM vAgaraNasahassAiM, do lakkhA aTThAsIiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhijjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhaNikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjatipaNNavijjaMtiparUvijjaMtidaMsijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM gAyA, evaM vinnnnaayaa| evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6|settN vivAhe // suu049|| athita hone se nibaddha haiM, niyukti hetu udAharaNa Adi se pratiSThita hone se nikAcita haiM, ye saba yahA~ sAmAnyarUpa se kahe gaye haiN| ina samasta padoM kA artha AcArAMga ke varNana meM varNita ho cukA hai| isa taraha isa sUtra meM caraNa karaNa kI prarUpaNA huI hai| yaha samavAyAGga kA varNana huaa|| suu048|| aba pAMcaveM aMga vyAkhyAprajJapti kA varNana kiyA jAtA haikuta-azAzvata che. sUtramAM grathita hevAthI nibaddha che, niryukti hetu udAharaNa AdithI pratiSThita hovAthI nikAcita che, A badhA ahIM sAmAnyarUpe kahevAyela che. e badhAM padene artha AcArAMganA varNanamAM vaNita thaI gayA che. A rIte A sUtramAM caraNakaraNanI prarUpaNA thaI che. A samavAyAMga sUtranuM varNana thayuM sU.48 have pAyamai A1 vyANyAprajJapti nu na 42vAmana yAve cha zrI nandI sUtra Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vyAkhyAprajJaptisvarUpavarNanam. ___chAyA-atha kA sA vyAkhyA ? vyAkhyAyAM khalu jovA vyAkhyAyante, ajIvA vyAkhyAyante, jIvAjIvA vyAkhyAyante, svasamayo vyAkhyAyate, parasasamayo vyAkhyAyate, svasamayaparasamayaM vyAkhyAyate, loko vyAkhyAyate, aloko vyAkhyAyate, lokAlokaM vyAkhyAyate / vyAkhyAyAH khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH, sA khalu aGgArthatayA pazcamamaGgam , ekaH zrutaskandhaH, ekaM sAtirekamadhyayanazataM, daza uddezakasahasrANi, daza samuddezakasahasrANi, SaTtriMzat vyAkaraNasahasrANi, dve lakSe aSTAzItiH padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parotAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitAH jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daryante nidarzyante, upadayante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / saiSA vyAkhyA ||muu049|| TIkA-' se kiM ta0' ityAdi / atha kA sA vyAkhyA iti prshnH| viyAhe ' iti puMliGganirdezaH prAkRtatvAt / vyAkhyA vyAkhyAprajJaptiH, nAmaikadezena nAmagrahaNAt / uttarayati-vyAkhyAyAMvyAkhyAyante'rthA yasyAM sA vyAkhyA tasyAM vyAkhyAprajJaptyAM bhagavatyAmiti yAvat , khalu-nizcayena jIvA vyAkhyAyante savistAraM pratipAdyante / ajIvA vyaakhyaaynte| jIvAjIvA vyAkhyAyante / svasamayo vyAkhyAyate / parasamayo vyAkhyAyate / svasamayaparasamayaM vyAkhyAyate / loko vyAkhyAyate / aloko vyaakhyaayte|lokaalokN 'se kiM taM viyAhe.' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! vyAkhyA prajJapti kA kyA svarUpa hai ? uttaraisa vyAkhyAprajJapti meM jIva kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, ajIva kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, evaM jIva aura ajIva, ina donoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| tathA svasamaya, parasamaya aura svaparasamaya kA, tathA loka aloka aura lokAloka kA bhI vyAkhyAna kiyA gayA hai| " se kiM taM viyAhe. " tyAhaziSyane prazna-3 mahanta ! 'vyANyA prajJapti' zu135 cha ? uttara-A vyAkhyA prAptimAM jIvanuM vyAkhyAna karAyuM che, ajIvanuM vyAkhyAna karAyuM che. ane jIva tathA ajIva bannenuM vyAkhyAna karAyuM che. tathA svasamaya, parasamaya ane svaparasamayanuM, tathA leka, aleka ane lokAlokanuM paNa vyAkhyAna karAyuM che. zrI nandI sUtra Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre vyAkhyAyate / vyAkhyAyAH khalu parItAH saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / sA khalu aGgArthatayA paJcamamaGgam / atra ekaH zrutaskandhaH, ekaM sAtirekamadhyayanazatam-kiMcidadhikAni ekazatamadhyayanAni, daza uddezakasahasrANi, daza samuddezakasahasrANi, SaTtriMzad vyAkaraNasahasrANi-patizatsahasrANi vyAkaraNAni, dve lakSe aSTAzItiH padasahasrANi aSTAzItisahasrAdhikadvilakSaparimitAni padAni padAgreNa padaparimANena kthitaani| tathA'trasaMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH paryAyAH, parItAH asaMkhyAtAH trasAH anantAH sthAvarAzca santi / ete uparinirdiSTAH zAzvata-kRta-nibaddha -nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA atra AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daryante, nidazyante, upadayante / ya etAM vyAkhyAM yathAvadhote, sa evam AtmasvarUpo ___isa paMcama aMgarUpa vyAkhyAprajJapti kI vAcanAe~ saMkhyAta haiM / saMkhyAta anuyoya dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM / saMkhyAta zloka haiM / saMkhyAta niyuktiyAM haiM / saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM / saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha vyAkhyAprajJapti aMgoM kI apekSA pAMcamA aMga hai| isameM eka zrutaskaMdha hai| isameM kucha adhika eka sau adhyayana haiN| dazahajAra uddezaka haiN| chattIsa hajAra praznottara haiM / do lAkha aThAsI hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiN| anaMta gama haiM / anaMta paryAyeM haiM / asaMkhyAta trasa haiN| anaMta sthAvara haiN| ye trasAdi padArtha jo Upara batalAye gaye haiM ve zAzvata, kRta, nibaddha evaM nikAcita haiM isameM jinaprajJAta samasta bhAvoM kA AkhyAna huA hai, prajJApana huA hai, prarUpaNa huA hai, darzana huA hai, nidarzana huA hai A pAMcamAM aMgarUpa vyAkhyA prajJaptinI vAcanAe sakhyAta che. saMkhyAta anaga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta glaeNka che. saMkhyAta niyuktio che, saMkhyAta saMgrahaNIo che, saMkhyAta pratipatti che. A vyAkhyA prajJapti aMgenI apekSAe pAMcamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha che. temAM ekathI ceDAM vadhAre adhyayana che. daza hajAra udezaka che. chatrIsa hajAra praznottara che. be lAkha aThyAsI hajAra pada , saMkhyAta akSara che. anaMta gama che. anaMta paryAya che. asaMkhyAta trasa che. anaMta sthAvara che. te trasAdi padArtho je upara batAvavAmAM AvyA che teo zAzvata, kRta, nibaddha ane nikAcita che. temAM jinaprajJasa samasta bhAnuM AkhyAna thayuM che, prajJApana thayuM che, prarUpaNa thayuM che, darzana karAyuM che, nidarzana karAyuM che, tathA upadarzana zrI nandI sUtra Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasandrikA TIkA-vyAkhyAprajJaptisvarUpavarNanamaH bhavati, evaM jJAtA bhavati, evaM vijJAtA bhavati / evam-upayuktaprakAreNa caraNakaraNaprarUpaNA'tra AkhyAyate 6 / 'parItA vAcanAH' ityAgbhya 'caraNa karaNaprarUpaNA AkhyAyate' ityantAnAM padAnAM vyAkhyA AcArAGgasvarUpanirUpaNAvasare kRtA, tato 'bseyaa| prakRtamupasaMharannAha-' se taM vivAhe ' saiSA vyAkhyA iti // suu049|| atha SaSThAGgajJAtAdharmakathAsvarUpamAhamalama-se kiM taM nAyAdhammakahAo ? nAyAdhammakahAsu NaM nAyANaM nagarAiM 1,ujANAiM 2, ceiyAiM 3, vaNasaMDA 4, samosaraNAiM 5, rAyANI 6, ammApiyaro7, dhammAyariyA 8, dhammakahAo 9, ihaloiyaparaloiyA iDhivisasA 10, bhogapariccA. yA11, pavvajAo12, pariAyA 13, suyapariggahA 14, tavovahANAI 15, saMlahaNAo 16,bhatta paJcakkhANAiM 17, pAovagamaH tathA upadarzana huA hai / jo vyakti isa aMga kA acchI taraha se adhyayana karatA hai vaha prANI AtmasvarUpa ho jAtA hai, jJAtA ho jAtA hai, evaM vijJAtA ho jAtA hai| isa taraha se hama aMgameM upayukta prakAra se caraNa aura karaNa kI prarUpaNA AkhyAta haI hai. prajJApita huI hai, prarUpita huI hai, darzita hui hai nidarzita huI hai. upadarzita huI hai| isa prakAra yaha vyAkhyAprajJapti aMga kA svarUpa hai|-" parItA vAcanAH" ina padoM se lekara " caraNa karaNa prarUpaNA AkhyAyate" yahAM taka ke ye jitane bhI pada haiM una saba kI vyAkhyA AcArAMga ke svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45 meM kI jA cukI hai ataH vahA~ se jAna lenA cAhiye / sU0 49 // thayuM che. je vyakti A aMganuM sArI rIte adhyayana kare che te vyakti AtmasvarUpa thaI jAya che, jJAtA thAya che ane vijJAtA thAya che. A rIte A aMgamAM upara pramANe caraNa ane karaNanI prarUpaNA thaI che, prajJApita thaI che, prarUpita thaI che, dazita karAI che, nidarzita thaI che upadarzita thaI che. A pramANe A vyAcyA prati manu sva35 cha. "paritAvAcanAH" me pahAthI sana " caraNa karaNa prarUpaNA AlyAyate" sudhiin| 2i 54 chata adhAnI vyAcyA maayaarAMganuM svarUpa nirUpaNa karatI vakhate 45mAM sUtramAM karI nAkhela che, te tyAMthI samajI levI. sU0 49 che zrI nandI sUtra Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 nandIsUtre NAI 18, devalogagamaNAiM 19, sukulapaJcAyAIo 20, puNabohilAbhA21, aMtakiriyAo 22, ya AghavinaMti / dasa dhammakahANaM vaggA, tattha NaM egamagAe dhammakahAe paMca paMca akkhAiyAsayAI,egamegAe akkhAiyAe paMca paMca uvakkhAiyAsayAiM, egamegAe uvakkhAiyAepaMca paMca akkhAiya-uvakkhAiyA sayAI, evameva sapuvvAvareNaM adhuDhAokahANagakoDIohavaMtIti samakkhAyaM |naayaadhmmkhaannN parittA vAyaNA, saMkhijA aNuogadArA, saMkhijjA veDhA, saMkhijjA silogA, saMkhijAo nijjuttIo, sakhijjAo saMgahaNIo, saMkhijjAo paDivattIo / se NaM aMgaThThayAe chaThe aMge, do suyakkhaMdhA, egUNavIsaM ajjhayaNA, egUNavIsaM uddesaNakAlA; egUNavIsaM samuddesaNakAlA, saMkhejAI payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA, pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattAbhAvA AghavijaMti, paNNavinaMti, parUvijjati, daMsijaMti, Nidesijjati uvadaMsijaMti, se evaM AyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijai 6 / se taM naayaadhmmkhaao|| sU0 50 // __ chAyA-atha kAstA jJAtAdharmakathAH ? jJAtAdharmakathAsu khalu jJAtAnAM nagarANi 1, udyAnAni 2, caityAni 3, vanaSaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, mAtApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH 13, zrutaparigrahAH 14, tapaupadhAnani 15, saMlekhanAH 16, bhaktamatyAkhyAnAni 17, pAdapopagama zrI nandI sUtra Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-jJAtAdharmakathAjasvarUpavarNanam. 593 nAni 18, devalokagamanAni 19, sukulapratyAyAtayaH 20, punarbodhilAbhAH 21, antakriyAzca 22, AkhyAyante / daza dharmakathAnAM vargAH tatra khalu ekaikasyAM dharmakathAyAM paJca pazca AkhyAyikAzatAni, ekaikasyAm AkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikAzatAni, ekaikasyAmupAkhyAyikAyAM paJca pazca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni, evameva sapUrvApareNa ardhacaturthA AkhyAyikAkovyo bhvntiitismaakhyaatm| jJAtAdharmakathAnAM khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi saMkhyeyAH veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH saMkhyeyA niyuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH mtipttyH| tAH khalu aGgArthatayA SaSThamaGgam , dvau zrutaskandhau, ekonaviMzatiradhyayanAni, ekonaviMzatiruddezanakAlAH, ekonaviMzatiH samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daryante, nidazyante, upadaryante / sa evam AtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA jJAtAdharmakathAH // suu050|| TokA-' se kiM taka' ityaadi| atha kAstA jJAtAdharmakathA:-pravacanasya SaSThamaGgaM jJAtAdharmakathAGgasUtraM kiMvidham ? iti prshnH| uttarayati-jJAtAdharmakathAsu jJAtAni-udAharaNAni, tatmadhAnA dharmakathAH, athavA-prathamazrutaskandho jJAtAbhidhAyakatvAt jJAtAni, dvitIyastu dharmakathAH, jJAtAni 'se kiM taM NAyA dhammakahAo?' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! jJAtA dharmakathA nAmaka chaThaveM aMga kA kyA svarUpa haiM ? uttara-jJAtA dharmakathA nAma ke chaThaveM aMga kA svarUpa isa prakAra hai-jJAta nAma udAharaNoM kA hai| jisameM udAharaNa pradhAna dharmakathAe~ haiM vaha jJAtAdharma kathA hai / athavA-isake do zrutaskaMdha hai / inameM prathama zrutaskaMdha kA nAma jJAtA hai aura dUsare kA nAma dharmakathA hai| isa "se ki ta NAyA dhammakahAo ? tyAha ziSyane prazna-he bhadata ! jJAtA dharmakathA nAmanA chaThThAM aMgenuM zuM 2135 cha ? uttara-jJAtAdharmakathA nAmanA chaThThAM aMganuM svarUpa A pramANe che jJAtA nAma udAharaNAnuM che. jemAM udAharaNa pradhAna dharmakathAo che te jJAtAdharmakathA che. athavA tenA be zrutaskaMdha che temanA pahelA zrataskaMdhanuM nAma jJAtA che, ane bIjAnuM nAma dharmakathA che. A rIte e banane maLavAthI zrI nandI sUtra Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 nandIsUtre ca dharmakathAzca jJAtAdharmakathAH, 'jJAtA' ityatrAkArAgama ArSatvAt , tAsu khalu jJAtAnAm udAharaNatvenopanyastAnAM meghakumArAdInAM nagarANi 1, udyAnAni paridhatavastrAbharaNAH gRhItAsanAhArA janA yatra krIDArthamudyAnti-gacchanti tAni udyAnAni 2, caityAni=SaRtupuSpaphalasamRddhAni vanAni 3, vanaSaNDAH ekajAtIyakSayuktAni udyAnAni, nAnAjAtIyavRkSasampannAni vA 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, mAtApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH aihalaukikapAralaukikasaMpadaH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyA=navInapravrajyApadAnalakSaNAH pUrvAvasthAtyAgenAvasthAntaragamanalakSaNA vA 13, zrutaparigrahAH zrutAdhyayanAni 14, tapa upadhAnAni-utkRSTa tapaH karaNAni 15, taraha ina donoM ke milane se isakA "jJAtA dharmakathA ' yaha nAma par3a gayA hai / isa jJAtA dharmakathA nAmake chaThave aMga meM udAharaNarUpa se upanyasta hue meghakumAra Adi ke nagaroM kA 1, udyAnoM kA-vastra evaM AbharaNa Adi se susajjita hokara tathA bhojana Adi sAmagrI lekara loga jisameM krIDA karane ke liye jAte haiM usa sthAna kA nAma udyAna hai, 2, vanoMkA-arthAt chahoM Rtuo meM puSpa evaM phala se samRddha hue vanoM kA 3, vanaSaMDoM kA-eka jAtIya vRkSoM se yukta, athavA nAnA jAtIya vRkSoM ke yukta hue bagIcoM kA 4, rAjAoM kA 5, mAtApitA kA 6, samavasaraNa kA 7 dharmAcAryoM kA 8, dharmakathAoM kA 9, aihalaukika tathA pAralaukika Rddhi vizeSoM kA 10, bhAgoM ke parityAga kA 11, pravrajyA kA 12, zrutaparigraha-zrutAdhyayana kA 13, utkRSTa tapa ke vidhAnoM kA 14, tenuM nAma "jJAtAdharmakathA paDayuM che. A jJAtAdharmakathA nAmanA chaThThA aMgamAM udAharaNarUpe upanyasta thayela meghakumAra AdinA nagaranuM (1), udyAnanuM-vastra ane AbhUSaNa AdithI susajijata thaIne tathA bhejana Adi sAmagrI laIne le jyAM krIDA karavAne mATe jAya che te sthAnanuM nAma udyAna che (2). cena. eTale ke chae RtuonAM puSpa ane phaLathI samRddha vananuM (3), vanakhaMDanuM eka ja jAtanAM vRkSavALAM, athavA vividha jAtanAM vRkSAvALAM bagIyaasaanu (4); 2mArnu (5), mAtApitAnu (6); sabhaSasa27nu (7); dhIyAryAnu (8) dharma thAmanu (6); na4 tathA parasaunI Rddhi vizeSAnu (10); nAgAnAM parityAganu (11); anyAnu (12) zrutarighaDa-zrutAdhyayananu (13) utkRSTa tapanA vidhAnanuM (14); navIna dIkSA paryAyanuM athavA pUrva avasthAnA tyAgapUrvaka uttara avasthAne grahaNa karavArUpa, paryAyanuM (15); saMlekhanAnuM kAya zrI nandI sUtra Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-jJAtAdharmakathAGgasvarUpavarNanam, saMlekhanAH-zarIrakaSAyAdizoSaNalakSaNAH 16, bhaktapatyAkhyAnAni maraNavizeSAH 17, pAdapopagamanAni-pAdapasyeva-taroriva upagamanAni nizcalatayA'vasthAnAni -yathApatitacchinnataruzAkhAvanizcalAnAM caturvidhAhAraparityAgapUrvakamaraNAnItyarthaH 18, devalokagamanAni 19, sukulapatyAyAtayaH uttamakulajanmAni 20, punarbodhilAbhA-jinapraNItadharmaprAptirUpAH 21, antakriyA sakalakarmakSayalakSaNA-22 zceti AkhyAyante / tathA-' dasa dhammakahANaM vaggA' iti, dharmakathAnAM-dharmakathAkhye dvitIye zrutaskandhe-ahiMsAdirUpadharmakathAnAM daza-dazasaMkhyakAH vargAH samUhAH santi / atra hi-arthAdhikArasamUhAtmakAni adhyayanAnyeva vargA vijJeyAH, tatra khalu ekaikasyAM dharmakathAyAM paJca paJca AkhyAyikAzatAni-kathAzatAni santi / tathA ekaikanavIna dIkSAparyAya kA athavA pUrva avasthA ke tyAgapUrvaka uttara avasthA ke grahaNa karane rUpa paryAya kA 15, saMlekhanA kAkAya aura kaSAyoM ko kRza karane rUpa saMlekhanA kA 16, bhakta pratyAkhyAna kA 17, pAdapopagamana saMthAre kA-jisameM gire hue vRkSa kI taraha prANI nizcala rahatA hai aura cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga kara detA hai aise maraNa kA 18, devaloka meM utpanna hone kA 19, uttamakula meM janma lene kA 20, jinapraNIta dharma kI prAptirUpa bodhilAbha kA 21, tathA sakalakarmakSayarUpa antakriyA 22 kA varNana kiyA gayA hai| yahAM jo anta meM dharmakathA nAmaka dvitIya zrutaskandha meM ahiMsAdi rUpa dharmakathAoM ke dasa varga, arthAt dasa samUha haiM / arthAdhikAra samUharUpa adhyayana hI varga kahe jAte haiM / ina dharmakathAoM ke eka 2 dharmakathA meM pAcasau pAcasau AkhyAyikAyeM-kathAyeM haiM eka 2 AkhyAyikA meM pAcasau pA~caso upAkhyAyikAyeM-avAntara kathAyeM haiN| eka eka upAkhyAyikA ane kaSAne kSaya karavArUpa saMkhanAnuM (16); bhakta pratyAkhyAnanuM (17); pAdapapagamana saMthArAnuM -jemAM paDelAM vRkSanI jema prANa nizcala rahe che ane cAre prakAranA AhArane parityAga karI de che evAM maraNanuM (18); devalekamAM utpanna thavAnuM (19); uttama kuLamAM janma levAnuM (20); jina praNIta dharmanI prAptirUpa badhilAbhanuM (21); tathA sarvakarmakSayarUpa antakriyAnuM (22), " AkhyAyante" varNana 42|yu che. dharmasthAnamaka bIjA bhRtasakaMdhamAM ahiMsAdi rUpa dharmakathAonA daza vargo eTale daza samUhe che. arthAdhikAra samUharUpa adhyayanane ja varga kahevAmAM Ave che. A dharmakathAonI eka eka dharmakathAmAM pAMca pAMca AkhyAyi zrI nandI sUtra Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre syAmAkhyAyikAyAM paJca paJca upAkhyAyikA zatAni = avAntarakathAzatAni / ekaikasyAmupAkhyAyikAyAM paJca paJca AkhyAyikopAkhyAyikAzatAni santi / evameva -anenaprakAreNa sapUrvApareNa - pUrvApara saMyojanayA ardhacaturthA kathAnakAkovyaH= AkhyAyikAnAM sArvatrikoTyo ( 35000000) bhavantIti samAkhyAtaM bhagavatA mahAvIreNa / 596 nanu dharmakathA AkhyAyikAnAm upAkhyAyikA nAma AkhyAyikopAkhyAyikAnAM ca tisRNAM saMkhyA sapAdazatakoTiparimitA ( 1250000000 ) bhavati, tarhi kathamatra AkhyAyikAdInAM sArddhatrikoTisaMkhyA'bhihitA ? iti cet, Aha, navAnAM jJAtAnAM paJcAzallakSAdhikaikaviMzatikoTyadhikaikazatakoTisaMkhyakA ( 1215000000 ) yA AkhyAyikAdaya uktAstAdRzya eva AkhyAyikAdayo dazasu dharmakathAsvapyuktAH, ato dazadharmakathoktA''khyAyikAdi - (1250000000) raat pAsa AkhyAyikA - upAkhyAyikAyeM haiN| ina sabhI AkhyAyikAyoM ko jor3ane se inakI saMkhyA sADhe tIna karor3a (35000000) hotI hai aisA bhagavAn mahAvIra svAmIne kahA hai / yahAM yaha zaMkA hotI hai ki-'dharmakathA meM AI huI AkhyAyikAupAkhyAyikA aura AkhyAyikopAkhyAyikAoM kI sammilita saMkhyA ekasau paccIsa karor3a (1250000000) hotI hai, to phira yahA~ para unakI saMkhyA sAr3he tIna karor3a (35000000) kaise kahI gaI hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai- nava jJAtoM meM jo AkhyAyikAdikoM kI eka sau sAr3he ikkIsa karor3a (1215000000) saMkhyA TIkA meM upara kAe-kathAo che. eka eka AkhyAyikAmAM pAMca se pAMcase upAkhyAyikAe avAntarakathAo che. eka eka upAkhyAyikAmAM pAMcase pAMcaseA AkhyAyikA- upAkhyAyikAo che. A badhI AkhyAyikAone meLavavAthI sADA traNa karoDa ( 35000000 ) thAya che sebha lagavAna mahAvIra svAmI adhu che. ahIM e zakA thAya che ke " dharmakathAomAM Avela AkhyAyikA, upAkhyAyikAe ane AkhyAyikApAkhyAyikAonI kula saMkhyA eka seA pacIsa karoDa (1250000000) thAya che teA pachI ahIM' temanI saMkhyA sADA traNa karoDa (350000000) kevI rIte kahevAmAM AvI che?' tenu samAdhAna A pramANe karI zakAya-navA jJAtAmAM AkhyAyikA AdinI ekase sADI ekavIsa karoDa (1215000000) nI saMkhyA DhIkAmAM upara kahevAmAM AvI che, eja zrI nandI sUtra Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-jJAtAdharmakathAGgasvarUpavarNanam, 597 saMkhyAmadhyAt navajJAtoktA''khyAyikAdisaMkhyAm (1215000000) apakRSya punaruktivarjitA yA AkhyAyikAdayo'vaziSyante tAsAM saMkhyA sArddhatrikoTiparimitaiva ( 35000000 ) bhavati / punaruktivarjitA''khyAyikAdisaMkhyA hRdikRtyaiva bhagavatA-evameva sapuvvAvareNaM adhur3hAo-kahANagakoDoo bhavaMtIti samakkhAyaM' ityuktam / ato nAtra kazciddoSa iti / atra viSaye gAthAdvayamapyuktam / " paNavIsaM koDisayaM, ettha ya samalakkhaNAiyA jamhA / navanAyayasambaddhA, akkhAiyamAiyA teNaM // 1 // te sohijjaMti phuDaM, imAu rAsIu veggalANaM tu / punaruttavajjiyANaM, pamANameyaM viNiddilaM " // 2 // chAyA-paJcaviMzaM koTi zatam , atra ca samalakSaNAdikA yasmAt / nava jJAtaka sambaddhA, AkhyAyikAdikAstena // 1 // tAH zodhyante sphuTam , asmAd rAzeviviktAnAM tu / punaruktavarjitAnAM, pramANametad vinirdiSTam // 2 // iti / sthApanA cAvetthamkahI gaI hai, usI taraha kI AkhyAyikAdika dasa dharmakathAoM meM bhI kahI gaI haiM, isaliye navajJAtoM meM kahe jAne ke kAraNa dasa dharmakathAoM meM ye eka sau sADhe ikkIsa karor3a AkhyAyikAdika punarakta hotI haiN| ina punarakta AkhyAyikAdikoM ko chor3akara avaziSTa AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA sAr3he tIna karor3a (35000000) hI bacatI hai / ina apunarukta AkhyAyikAdikoM ko manameM rakhakara hI bhagavAna ne 'evameva sapuvvAvareNaM adhuDhAo kahANagakoDIo bhavaMtItimakkhAo'-aisA kahA hai / isaliye yahAM para koI doSa nahIM hai| prakAranI saMkhyA AkhyAyAkAdika dasa dharmakathAomAM paNa kahevAmAM Avela che, A kAraNe navajJAmAM kahevAyAne kAraNe dasa dharmakathAomAM e eka sADI ekavIsa karoDa AkhyAyikA Adika punarukata thAya che. e punarukata AkhyAyikA Adikene cheDIne bAkI rahetI AdhyAyikAonI saMkhyA sADA traNa karoDa (35000000) rahe che. e pukta AkhyAyikAdikene manamAM rAkhIne ja mapAna " evameva sapuvvAvareNaM adhuDhAo kahANagakoDIo bhavaMtIti makkhAo" ema kahela che. tethI ahIM keI doSa nathI. zrI nandI sUtra Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 nandI sUtre dharmakathAsthitA''khyAyikAdi saMkhyA 1250000000 zodhyAnAM jJAtAsthitA'khyAyikAdInAM saMkhyA 1215000000 isa viSaya meM do gAthAyeM haiM " paNavIsaMkoDisayaM, etthayasamalakkhaNAiyA jamhA / navanAyaya saMbaddhA, akkhA iyamA iyA teNaM // 1 // te sohijjati phuDaM, imA urAsI u veggalANaM (viviktAnAM ) tu puNarutta vajjiyANaM, pamANameyaM viNihiM " // 2 // iti / isakA bhAva yaha hai dharmakathA meM AI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA eka sau paccIsa karor3a hai / inameM se nau jJAtoM meM kahI huI samAnalakSaNavAlI - samAnasvarUpavAlI eka sau sADhe ekkIsa karor3a AkhyAyikAdikAe~ nikAla lI jAtI haiM taba pUrvokta rAzi se bacI huI punaruktivarjita AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA sADhe tIna karor3a hotI hai| yahI sAr3he tIna karor3a pramANamUla meM AkhyAyikAdikoM kA kahA hai / yahAM para sthApanA isa prakAra hai dharmakathA meM AI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA - 1250000000 zodhanIya jJAtAsthita AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA - 1215000000 A viSayamAM e gAthAe che-- " paNavIsaM koDisayaM, etthaya samalakkhaNAiyA jamhA / navanAyayasaMbaddhA, akvAiyamAiyA teNaM // 1 // sohijjati phuDaM, imAu rAsIuvegaLANaM (viviktAnAM ) tu / puNaruttavatriyANaM, pamANameyaM viNiddihaM " // 2 // iti / tenA bhAvArtha A pramANe che-dhamakathAmAM Avela AkhyAyikAdikAnI saMkhyA ekaso pacIza karADa che. taomAMthI navajJAtAmAM kahela samAna lakSaNAvALI-samAna svarUpavALI ekaseA sADI ekavIsa karoDa AkhyAyikAdikAne khAdya karavAmAM Ave te pUrvokta rAzithI macela punarukita rahita AkhyAyikAdikAnI saMkhyA sADA traNa karoDa thAya che. mULamAM eja sADAtraNa karoDa AkhyAyikAphrikAnu' pramANa kahela che. ahIM A pramANe sthApanA che-- dharmakathAmAM Avela AkhyAyikAdikAnI sakhyA 1250000000 zodhanIya jJAtAsthita AkhyAyikAdikAnI saMkhyA 1215000000 zrI nandI sUtra Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-jJAtAdharmakathAsvarUpavarNanam. upalabdhA''khyAyikAdInAM saMkhyA 35000000 itthaM jJAtAnAM dharmakathAnAM ca saMkalitA AkhyAyikAdi saMkhyA pazcAzallakSAdhika SaTcatvAriMzatkoTyadhikadvizatakoTipramANA (2465900000) bhavati / tataH paJcAzallakSAdhikaikaviMzati koTyadhikaikazatakoTi (1215000000) pramANapunaruktA''khyAyikAdi zodhanena apunaruktA''khyAyikAdi pramANaM paJcaviMzati koTayadhikaika zatakoTiparimitaM (1250000000 ) jJAtAdharmakathAsu bhavatIti / jJAtAdharmakathAnAM khalu parItAH saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH, tAH khalu aGgArthatayA SaSThamaGgam / atra-dvau zrutaskandhau, ekonaviMzatiradhyayanAni-prathamazrutaskandhe / bAkI rahI huI AkhyAyikAdikoM kI saMkhyA- 35000000 isa prakAra jJAtA aura dharmakathA kI saMkalita AkhyAyikAdi saMkhyA do araba chayAlIsa karor3a pacAsa lAkha (2465000000) hotI hai| se eka araba sADhe ikkIsa karor3a (1215000000) punarukta AkhyAyikAdikoM ko ghaTAne para jJAtAdharmakathAMga meM apunarukta AkhyAyikAdikoM kA pramANa eka araba paccIsa karor3a (1250000000) hotA hai| isa jJAtA dharmakathA nAmake aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAtaveSTaka haiM. saMkhyAta zloka haiM,saMkhyAta niyuktiyAM hai, saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM evaM saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha aMgomeM chaThavAM aMga hai| isa chaThaveM aMgameM do zruta skaMdha haiN| prathama zrutaskandhameM unnIsa adhyayana 19 uddezanakAla aura unnIsa 19 hI samuddezana kAla haiN| bAkI rahela AkhayikAdikanI saMkhyA 35000000 A rIte jJAtA ane dharmakathAnI saMkalita AkhyAyikAdinI saMkhyA be abaja, beMtALIza karaDa pacAsa lAkha (2465000000) thAya che. temAMthI eka abaja sADI ekvIsa karoDa (1215000000) punarukta AkhyAyikAdikene bAda karatAM jJAtAdharmakathAMgamAM apunarukta AkhyAyikAdikenuM pramANa eka abaja pacIza karoDa (1250000000) thAya che. A jJAtAdharmakathA nAmanA aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuga dvAra che, zabdathI saMkhyAta veSTaka che. saMkhyAta zleka che, saMkhyAta nikitayo che. saMkhyAta saMgrahaNiyo che, ane saMkhyAta pratipatti che. A badhAM aMge mAMnuM chaThuM aMga che. A chaThThAM aMgamAM be zrutaskaMdha che. pahelA zrutaskaMdhamAM ogaNIsa adhyayana che. ogaNIsa (19) udezanakALa che. ane mAgaNIsa (18) samuzana che. zrI nandI sUtra Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 600 nandIsUtre atra-ekonaviMzatiruddezanakalAH, ekonaviMzatiH samuddezanakAlAH / saMkhyeyAni padasahasrANi SaTsaptati sahasrAdhikapaJcalakSapadAni (576000) padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / tathA'tra-saMkhyeyAni akSarANi santi / anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyate, upadayante / sa evamAtmA bhavati, evaM jJAtA, evaM vijJatA bhavati / ityevaM prakAreNa atra caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA jJAtA dharmakathAH // bhU0 50 // atha saptamAGgasya upAsakadazAGgasya svarUpamAha mUlam-se kiM taM uvAsagadasAo? / uvAsagadasAsu NaM samaNovAsayANaM nagarAiM 1, ujANAiM 2, ceiyAiM 3, vaNasaMDAI 4, samosaraNAiM 5, rAyANo 6, ammApiyaro7, dhammApiyaroTa, dhammakahAo 9, ihaloiyaparaloiyAiDDhivisesA 10, bhogapariccAyA 11, pavvajAo 12, pariyAyA 13, suyapariggahA 14, tavovahANAI 15, sIlavvayaveramaNaguNapaJcakkhANaposahovavAsapaDivajaNayA 16, paDimAo17, uvasaggA 18, saMlehaNAo19, bhattapaJcakkhANAiM 20, pAovagamaNAI 21, devalogagamaNAI 22, isameM pA~ca lAkha chihattara hajAra 576000 pada haiM / isameM saMkhyAta akSara haiM ananta gama haiM, anaMta paryAye haiM, asaMkhyAta trasa haiM, anaMta sthAvara haiM -ityAdi padoM kI vyAkhyA AcArAMga sUtrakA svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM kIyA jA cukI hai| isa prakAra yaha jJAtAdharmakathA aMga kA svarUpa hai // sU0 50 // A aMgamAM pAMca lAkha chotera hajAra (576000) pade che. emAM saMkhyAta akSara che. ananta gama che, anaMta paryA che, asaMkhyAta trasa che. anaMta sthAvara che, vagere padanI vyAkhyA AcArAMga sUtranuM svarUpa-nirUpaNa karatI vakhate sUtra 45mAM karavAmAM AvI che. A pramANe A "jJAtAdharmakathA" aMganuM svarUpa che. te sU0 50 . zrI nandI sUtra Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-upAsakadazAGgasvarUpavarNanam. sukulapaccAyAIo 23, puNo bohilAbhA 24, aMtakiriyAoya, Aghavijjati / uvAsayadasA NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA saMkhejjAveDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjutAo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgAe sattame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, dasa uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkkhejjA akkharA anaMtAgamA, anaMtA pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsaya- kaDa- nibaddha-nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati, paNNavijjaMti, paruvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijrjjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viSNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM uvAsagadAo // sU0 51 // 601 chAyA - atha kAstA upAsakadazAH ? upAsakadazAsu khalu zramaNopAsakAnAM nagarANi 1, udyAnAni 2, caityAni 3, vanapaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, ambApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aihalaukika pAralaukikA RddhivizeSAH 10, bhogaparityAgAH 11, matrajyAH 12, paryAyAH, 13, zrutaparigrahAH 14, tapaupadhAnAni 15, zIlavrata viramaNaguNapratyAkhyAnapoSadhopavAsapratipAdanatAH 16, pratimAH 17, upasargAH 18, saMlekhanA 19, bhaktapratyAkhyAnAni 20, pAdapopagamanAni 21, devalokagamanAni 22, sukulamatyAyAtayaH 23, punarbodhilAbhAH 24, antakriyAzca AkhyAyante 25, upAsakadazAnAM parItAvAcanA: saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niryuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA saptamamaGgam ekaH zrutaska " zrI nandI sUtra Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 nandIsatre ndhaH, daza adhyayanAni, daza uddezanakAlAH, dazasamuddezana kAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata - kRta - nibaddha - nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidarzyante upadaryante / sa evAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA upAsakadazAH || sU0 51 // atha saptamasvarUpaM kathayatiTIkA -' se ki taM0 ' ityAdi / atha kAstA upAsakadazAH ? uttarayatti - upAsakadazAsu = upAsakAH = zrAvakAH teSAmupAsatva bodhikA dazAdhyayana pratibaddhAdazAH = avasthAH - upAsakadazAstAsu khalu upAsakAnAM zrAvakANAM nagarANi 1, udyAnAni 2. caityAni 3, vanaSaNDAH 4, samavasaraNAni 5, rAjAnaH 6, ambApitarau 7, dharmAcAryAH 8, dharmakathAH 9, aba saptama aMga upAsaka dazAMga kA svarUpa kahate haiM-' se kiM taM 'ubAsagadasAo0 ' ityAdi / ------ ziSya prazna- sAtavAM aMga jo upAsakadazA hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara - upAsakoM- zrAvakoM kI upAsakatva bodhaka jo avasthAe~ haiM, ve uvAsaka dazAyeM haiM daza adhyayanoM dvArA ina dazAoM kApratibodhaka jo aMga haiM vaha upAsakadazAMga hai| isa upAsakadazAMga meM zrAvakoM ke nagaroM kA kathana kiyA gayA hai, tathA udyAnoM kA, caityoM-vyantarA yatanoM kA, vanaDoMkA, una zrAvakoM ke samaya ke samavasaraNoMkA, unake rAjAoM kA, unake mAtApitAoM kA, unake dharmAca kA, dharmakathAoM kA, unakI aihalaukika have sAtamAM aMga-upAsaka zAMganu sva35 4 che - " se kiM taM uvAsaga dasAo ? " tyAhi ziSyanA prazna--sAtamuM aMga je upAsaka dazA che tenu zuM svarUpa che ? uttara----upAsakeA-zrAvake|nI upAsakatva medhaka je avasthA che te upAsaka dazAo che. daza adhyayanA dvArA e dazAonuM pratidhaka je aMga te "upAsaka dazAMga'' che. A upAsaka dazAMgamAM zrAvakeAnAM nagaranu varNana rAyuM che. tathA udyAnAnu zaityo vyantarAyatanAnu, vanaSa Donu, te zrAvanA samayanA samavasaraNenu, rAjAonu, temanA mAtApitAnu, temanA dharmocAceAnu, dharmakathAonuM, temanI AlAka ane paraleAkanI RddhivizeSAnu' lAga zrI nandI sUtra Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jJAnacandrikA TIkA-upAsakadazAGgasvarUpavarNanam. aihalaukikapAralaukikaRddhivizeSAH 10, bhogaparityAgAH 11, pravrajyAH 12, paryAyAH 13, zrutaparigrahAH zrutAdhyayanAni 14, tapaupadhAnAni ugratapazcaraNAni 15, zIlavrataviramaNaguNapratyAkhyAnapoSadhopavAsapratipAdanatAH 16-tatra-zIlavatA. ni-aNuvratAni, viramaNAnirAgAdiviratayaH, guNAH-guNavatAni, pratyAkhyAnAni namaskAra sahitAdIni, poSadhopavAsaH poSaM-puSTiM dhatte yadAhAraparityAgAdikaM kuzalAnuSThAnaM tatpoSadhaM, tena saha upavAsaH avasthAnam ahorAtraM yAvaditi poSadhopavAsaH, eteSAM dvandvaH, teSAM pratipAdanatAH-pratipattayaH-svIkaraNAni, pratimA:= ekAdaza upAsakapratimAH 17, upasargAH devAdikRtopadravAH 18, saMlekhanAH zarIratathA pAralaukika RddhivizeSoM kA bhogaparityAga kA, pravrajyA kA, paryAya kA, zrutaparigraha kA-zrutAdhyayana kA, tapaupadhAna kA-tapazcaraNa kA bhI kathana kiyA gayA hai| sAthameM yaha bhI batalAyA gayA ki zIlavata-aNuvrata kyA hai-inakA kyA svarUpa hai, aura ye kisa taraha dhAraNa kiye jAte haiM viramaNa-rAgAdika bhAvoMse virakti kyA hai aura yaha kisa taraha dhAraNa kI jAtI haiM tathA isakA svarUpa kyA hai-guNa-guNa-vrata kyA tathA kitane hai, aura ye kisa taraha dhAraNa kiye jAte haiM ? __paMca namaskAra sahita pratyAkhyAna kyA-kaise hote haiM aura ye kaba kaise dhAraNa kiye jAte haiM ? poSadhopavAsa-poSa-puSTiko jo dhAraNa karevaha AhAra-parityAga Adi poSadha kahalAtA hai, usake sAtha jo ahorAtra rahanA vaha poSadhopavAsa hai| tathA zrAvakoM ke gyAraha 11 prakAra kI pratimA, tathA devAdikRta-upadrava rUpa upasarga, saMlekhanA-zarIra tathA kaSAya Adi parityAganu pratyAnu', paryAyana, zrutaparizranu-zrutAdhyayananu, t55dhaannutapazcaraNanuM paNa varNana karAyuM che. vaLI e paNa batAvyuM che ke zIlatrataaNuvrata zuM che? temanuM zuM svarUpa che? ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? viramaNa-rAgAdika bhAvathI virakti zuM che? ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? tathA tenuM zuM svarUpa che, guNa-guNavrata zuM che ane keTalAM che, ane te kevI rIte dhAraNa karAya che? paMca namaskAra sahita pratyAkhyAna kevAM hoya che ane temane kayAre ane kevI rIte dhAraNa karAya che? piSadhepavAsa piSa-puSTine je dhAraNa kare-Ape te AhAra parityAga Adine piSadha kahevAya che, tenI sAthe je rAtadivasa rahevuM te piSadhepavAsa kahevAya che. tathA zrAvakanAM agIyAra prakAranI pratimA, tathA devAdhikRta upadravarUpa upasarga, saMlekhanA-zarIra tathA kaSAya zrI nandI sUtra Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 nandImatre kaSAyAdizoSaNalakSaNAH 19, bhaktapatyAkhyAnAni 20, pAdapopagamanAni 21, devalokagamanAni 22, devalokAt punaH sukulapatyAyAtayaH sukulajanmAni 23, punarvAdhilAbhAH 24, antakriyAzca AkhyAyante 25 / / upAsakadazAnAM parItA saMkhyAtA vAcanAH saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayazca santi / ekaH zrutaskandhaH daza adhyayanAni, tA khalu aGgArthatayA saptamamaGgam daza uddezanakAlAH, daza samuddezanakAlAH, saMkhyeyAnipada sahasrANi-ekAdazalakSANi dvipaJcAzatsahasrANi (1152000) ca padAni padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / tathA'tra saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryavAH trasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRta nibaddha nikAcitA jinakA zoSaNa karanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka gamana vahAM se cyava kara unakA sukulameM janmalAbha punaHbodhi kI prApti tathA antakriyA, ina sabakA bhI isameM akhyAna huA hai| isa aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM tathA saMkhyAta pratipattiyAM ina sabakA artha AcArAMga ke svarUpa nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM likhA jA cukA hai| yaha aMga sAtavAM aMga hai| isameM eka zrutaskandha aura daza adhyayana haiM / tathA daza uddezana kAla aura daza hI samuddezanakAla haiN| isake padoM kA pramANa gyAraha lAkha bAvana hajAra (1152000) hai| isameM saMkhyAta akSara haiM, 'anantA gamAH' yahAM se lekara "evaM vijJAtA" taka ke padoM kA artha AcArAMga ke svarUpa AdinuM zoSaNa karavuM, bhaktapratyAkhyAna, pAdapapagamana, devakagamana, tyAMthI AvIne temane sArAM kuLamAM janmelAbha, punaHbodhinI prApti tathA antakiyA, e badhAnuM paNa temAM varNana thayuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyoga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta loka che, saMkhyAta niyukti che, tathA saMdhyAta saMgrahazIo che, saMkhyAta pratipatti che. e badhAne artha AcArAMganuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate sUtra 4pamAM lakhAI gayA che. A aMge sAtamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha ane dasa adhyayana che, tathA dasa udezanakALa ane dasa ja samudezanakALa che. temAM agIyAra lAkha bAvana hajAra (1152000) pada che. tabhI saMdhyAta akSara che. "anantA gamAH" thI bhAMDIna. "evaM vijJAtA" zrI nandI sUtra Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikA TIkA-upAsakadazAsvarUpavarganam. 605 prajJaptA bhAvA AkhyAyante prajJApyante prarUpyante dayante nidaryante upadarzyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / saMkhyeyAni akSarANi' ityAdInAmAH pUrvavabodhyAH / upasaMharannAha-tA etA upAsakadazA iti // sU0 51 // aSTamAGgasya svarUpamAha mUlam se kiM taM aMtagaDadasAo ?, aMtagaDadasAsu NaM aMtagaDANaM nagarAiM ujjANAI ceiyAI vaNasaMDAiM samosaraNAI rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahA ihaloiyaparaloiyaiDhivisesA bhogaparicAyA pavvajjAo pariyAyA suyapariggahA tavovahANAI saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM pAovagamaNAI, aMtakiriyAo Aghavijjati |aNtgdddsaasu NaM parittA vAyaNA, saMkhijjA aNuogadArA saMkhejjA veDhA saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAo saMgahaNIo saMkhejjAo paDivattIo, se gaM aMgaThyAe ahame aNge| ege suyakkhaMdhe, ahavaggA, aha udesaNakAlA, aha samudesaNakAlA, saMkhejjAiM nirUpaNa karate samaya sUtra 45meM likhA jA cukA hai| isa prakAra yahAM yaha caraNa karaNa kA AkhyAna prajJApana Adi kiyA gayA hai| yahAM "prajJApyante" Adi pAMca padoM kA saMgraha samajha lenA caahiye| inakA artha pahale kahA jA cukA hai| yaha upAsakadazAMga ke svarUpa kA varNana huA / sU0 51 // sudhInAM padone artha AcArAMganuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate lakhAI gaye che. A rIte temAM caraNa karajnuM AkhyAna, prajJApana Adi karAyuM che. ahIM "prajJApyante " mA pAMya pahonA saba sama se naye. tabhanI maya pahelAM kahevAI gayuM che. A upAsaka dazAMganAM svarUpanuM varNana thayu | sU. 51 / zrI nandI sUtra Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre payasahassAiM payaggeNaM, saMkhijjA akkharA / anaMtA gamA; anaMtA, pajjavA, parittA tasA, anaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti; pannavijjati paruvijjIta daMsijjaMti nidaMsijjati uvadaMsijjaMti / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viSNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / setaM aMtagaDadasAo // sU0 52 // 606 chAyA - atha kAstA antakRtadazAH ? antakRtadazAsu khalu antakRtAnAM nagarANi udyAnAni caityAni vanaNDAH samavasaraNAni rAjAnaH ambApitarau dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukika pAralaukika RddhivizeSAH bhogaparityAgAH pravrajyAH paryAyAH zrutaparigrahAH tapa upadhAnAni saMlekhanAH bhaktapratyAkhyAnAni pAdapopagamanAni antakriyA AkhyAyante / antakRtadazAsu khalu parItAH vAcanA: saMkhyeyAni anuyogadvArANi yAvat saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA aSTamamaGgam, ekaH zrutaskandhaH, aSTa vargAH, aSTa uddezanakAlAH, aSTa samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahavANi padAgreNa saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAH trasAH, anantAH sthAvarAH zAztratakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, darzyante, nidarzyante, upadazyante / sa evam AtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA antakRtadazAH / / sU0 52 // TIkA-' se kiM taM0 ' ityAdi / atha kAstA antakRtadazAH ? iti praznaH / uttarayati - antakRtadazAsu - antaH = karmaNastatphalasya saMsArasya vA'ntasamaye vinAzaH kRto yaiste - antakRtAsteSAM dazAH aba aSTama aMga antakRtadazAMga kA svarUpa kahA jAtA hai - "se kiM taM aMgadAo ? ' ityAdi / have AThamAM aMga aMtakRtadazAMganuM svarUpa kahevAmAM Ave che " se kiM taM aMtagaidasAo 1 " ityAhi. zrI nandI sUtra Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-antakRtadazAGgasvarUpavarNanama. =avasthAH-tatpatipAdakA vargA yAsu tAH, yadvA-antakRtavaktavyatApratibaddhA dazA: dazAdhyayanarUpA granthapaddhatayo'ntakRtadazAH / iyaM vyutpattiH prathamavarga dazAdhyayanAni santi-ityupalakSya kriyate, tAsu-antakRtadazAsu antakRtAnAM munInAM nagarANi, udyAnAni, caityAni, vanaSaNDAH, samavasaraNAni, rAjAnaH, ambApitarau, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukikapAralaukika Rddhi vizeSAH, bhogaparityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrRtaparigrahAH zrutAdhyayanAni, tapaupadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni,upadhAnAni,antakriyAAkhyAyante / antakRtadazAsu prazna-he bhadanta ! AThaveM aMga atakRtadazAMga kA kyA svarUpa hai ? uttara-isakA svarUpa isa prakAra haiM-jinhoMne karma kA athavA karma ke phalabhUta saMsAra kA aMtasamayameM vinAza abhAva kara diyA hai ve haiM antkRt| ina antakRtoM kI avasthAoM kA pratipAdana karanevAle vargaadhyayana jisameM haiM vaha antakRtadazAMga hai| tAtparya yaha hai ki isa aMtakRtadazAMgameM daza adhyayana haiM, inameM antakRtoM kI avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai isaliye, athavA-antakRtoM kI vaktavyatA se prati baddha isameM daza adhyayana rUpa granthapaddhatiyAM haiM isaliye isakA nAma antakRtadazAMga huA hai / yaha vyutpatti prathamavargameM kathita daza adhyayanoM kI apekSA ko lekara kI gaI hai| isa aMgameM-antakRta, muniyoM ke nagaroM kA; udyAnoM kA, caityoM-vyantarAyatanoM kA) vanaSaNr3oM kA, samavasaraNoM kA, rAjAoM kA, mAtApitA kA; dharmAcAryoM kA, dharmakathAoM kA aihalaukika tathA paralaukika RdvivizeSoM kA, bhogoM ke parityAga kA prazna-he bhadanta ! AThamAM aMga aMtakRtadazAMganuM zuM svarUpa che? uttara--tenuM svarUpa A pramANe che-jemaNe kamane athavA karma phaLarUpa saMsArane aMta samaye vinAza-abhAva karI nAkhe che teo annakata kahevAya che. e antakRtonI avasthAonuM pratipAdana karanAra adhyayane jemAM che te aMtakRta dazAMga che. tAtparya e che ke-A aMtakRta dazAMgamAM dasa adhyayana che, temAM aMtakRtanI avasthAonuM varNana karavAmAM Avela che tethI, athavA anta. kRtenI vaktavyatA vaDe pratibaddha dasa adhyayanarUpa granthapaddhati temAM che te kAraNe tenuM nAma aMtakRta dazAMga paDyuM che. A aMgamAM, aMtakRta munionAM naganu, dhAnAnu, yetyA-0yantarAyatanAnu, vanaSAnu', samavasaraNenu, 2001enuM, mAtA-pitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, Aleka tathA paralokanI Rddhi zrI nandI sUtra Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 nandImatre khalu parItA saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, tathA-saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH prtipttyH| tAH khalu aGgArthatayA aSTamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH, aSTavargAH, aSTa uddezanakAlAH, aSTa smuddeshnkaalaaH| saMkhyeyAni padasahasrANi-trayoviMzati lakSANi catuH sahasrANi ca padAni padAgreNa-padaparimANena prajJaptAni / saMkhyeyAni akSarANi anantA gamAH, anantA paryavAH, parItAH asaMkhyAtAH trasAH, anantAH sthAvarAH, ete uparinirdiSTAH zAzvata kRta nibaddha nikAcitA jinaprajJaptA bhAvA atra AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dazyante, nidazyante, upadayante / sa evamAtmA bhavati, sa evaM jJAtA, sa evaM vijJAtA ca bhavati / evam uparinirdiSTa prakAreNAtra antakRtAnAM munInAM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate / upasaMharati-se taM0' ityaadi| tA etA antakRtadazAH -- antakRtadazAGgasvarUpamevaM vijJeyamiti bhAvaH // sU0 52 // pravrajyA kA paryAyoM kA, zrutoM ke adhyayana kA, tapa upadhAnoM kA, saMlekhanA kA, bhaktapratyAkhyAnoM kA pAdapopagamana kA aura antakriyA kA varNana kiyA gayA haiN| ____ isa aMgameM saMkhyAta vAcanAyeM haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM evaM saMkhyAta pratipattiyAM hai| yaha aMgoM kI apekSA ATamAM aMga hai| isameM eka zrutaskaMdha hai| ATha varga haiM / ATha uddezanakAla aura ATha samuddezana kAla haiN| - teIsa lAkha cAra hajAra (234000) isameM pada haiN| saMkhyAta akSara haiN| isase Age "aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parItA tasA, aNaMtA vizeSenuM, bhegonAM parityAganuM pratrajyAnuM paryAnuM, kRtanAM adhyayananuM, tapa upadhAnenuM, saMlekhanAnuM, bhakta pratyAkhyAnanuM, pAdapiyagamananuM ane aMtakriyAnuM varNana karavAmAM AvyuM che, A aMgamAM saMkhyAta vAcanAe che, saMkhyAta anuga dvAra che. saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta zloka che, saMkhyAta niyukti, saMkhyAta saMgrahaNiye ane saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A AThamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha che. ATha varga che. ATha udezanakALa ane ATha samudezana kALa che. temAM tevIsa lAkha cAra hajAra (234000) pada che, saMkhyAta akSara che. ahIMthI laIne " aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parItA tasA aNaMtA thAvarA sAsaya-kaDa-nibaddha zrI nandI sUtra Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 jJAnacandrikA TIkA-anuttaropapAtikadazAGgasvarUpavarNanam. navamAGgasvarUpamAha--- mUlam-se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo ? aNuttarovavAi. dayAsu NaM aNuttarovavAiyANaM nagarAI ujANAiM ceiyAI vaNasaMDAiM samosaraNAiM rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihalogaparaloiyA iDhivisesA bhogaparicAyA pavvajjAo pariyAgA suyapariggahA tavovahANAiM paDimAo uvasaggA saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM; pAovagamaNAI, aNuttarovavAiyatte uvavattI, sukulapaccAyAIo, puNa bohilAbhA, aMtakiriyAo aaghvijjNti| aNuttarovavAiyadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaThyAe navame aMge, ege suyakkhaMdhe, tinni vaggA, thAvarA, sAsayakaDanibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghatajjaMti paNNavijjaMti, parUvijjaMti, dasijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati se evaMAyA, evaMNAyA, evaM viNNAyA" ina samasta pado kA artha AcArAMga ke svarUpa kA nirUpaNa karate samaya kara diyA gayA hai| isa prakAra isa aMgameM uparyukta prakAra se antakRta muniyoM kI caraNasattarI tathA karaNa sattarI kA AkhyAna prajJApana Adi karane meM AyA hai| jJasa taraha se antakRtadazAGga kA yaha svarUpa jAnanA caahiye| sU0 52 // nikAiyA, jiNapaNNatA bhAvA, Aghavijjati paNNavinaMti parUvijjiti dasijjaMti, nirdesijjati, uvadaMsijjaMti se evaM AyA evaM NAyA evaM viNNAyA" e badhAM padane artha AcArAMga sUtranuM svarUpanirUpaNa karatI vakhate ApI dIdhA che. A rIte A aMgamAM upara kahyA pramANe aMtakRta munionI caraNa sattarI tathA karaNa sattarInuM AkhyAna, prajJApanA Adi karavAmAM AvyuM che. A rIte aMtakRtadazAMganuM A svarUpa samajavuM ke sU. para che zrI nandI sUtra Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 nandIsUtre tinni uddesaNakAlA, tinni samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjati, parUvijjaMti, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti, se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM aNuttarovavAiyadasAo // sU0 53 // chAyA-atha kAstA anuttaropapAtikadazAH ? anuttaropapAtikadazAsu khalu anuttaropapAtikAnAM nagarANi udyAnAni caityAni vanaSaNDAH rAjAnaH ambApitarau samavasaraNAni dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukika pAralaukika RddhivizeSAH bhogaparityAgAH pravrajyAH paryAyAH zrutaparigrahAH tapa upadhAnAni pratimA upasargAH saMlekhanAH bhaktapatyAkhyAnAni pAdapopagamanAni anuttaropapAtikatve upapAtaH, sukulapratyAyAtayaH punarbodhilAbhAH antakriyA AkhyAyante anuttaropapAtikadazAsu khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA navamamaGgam , ekaH zrutaskandhaH trayo vargAH, traya uddezanakAlAH, trayaH samudezanakAlAH, saMkhyeyAni pada sahasrANi padAgreNa, saMkhyAtAni akSarANi, anantA gamAH, parItAstrasAH, anantA sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upada yante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUvaNA AkhyAyate, tA etA anuttaropapAtikadazAH // sU0 53 // TIkA-se kiM taM0 ' ityAdi / atha kAstA anuttaropapAtikadazAH ? iti praznaH / uttarayati-anuttaropapAtikadazAsu-na vidyate uttaraH zreSTho'smAdityanuttaraH upapattanam-upapAtaH janma, anutara upapAto yeSAM te'nuttaropapAtAsta eva-anuttaropapAtikAsteSAM dazAstAsu tathoktAsu khalu anuttaropapAtikAnAM munInAM nagarANi, udyAnAni, caityAni, vana zrI nandI sUtra Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-anuttaropapAtikadazAGgasvarUpavarNanam, paNDAH, rAjAnaH, ambApitaraH, samavasaraNAni, dharmAcAryAH dharmakathAH, ihaloka paraloka RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH=bhogaparihArAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, tapa upadhAnAni, pratimAH upasargAH, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, anuttaropapAtikatve anuttaropapAtikavimAneSu-upapattiH upapAtaH, sukulamatyAyAtayaH anuttaravimAnAdAyuH kSayeNa cyutAnAM teSAM zobhaneSu kuleSu janmAni, aba nauveM aMgakA svarUpa kahate haiM-'se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo0' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! anuttaropapAtikadazAMga kAkyA svarUpa hai ? uttara-jisakI apekSA aura koI dUsarA janma zreSTha na ho usakA nAma anuttaropapAta hai| yaha anuttaropapAta jinakA hotA hai ve anuttaropapAtika haiN| inakI avasthAoM kA jisameM varNana hai vaha anuttaropapAtikadazAMga hai / isa anuttaropapAtikadazAMga meM anuttaropapAtika muniyoM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, caityoMvyantarAyatanoM kA, vanapaMDoM kA, rAjAoM kA, mAtApitA kA, samavasaraNoM kA, dharmAcAryoM kA, dharmakathAoM kA, isa loka saMbaMdhI tathA paraloka saMbaMdhI RddhivizeSoM kA, bhAgoM ke parityAga kA, dIkSA kA paryAyoM kA, zruta ke adhyayana kA duSkaratapoM kA, vividha avasthAoM kA, bAraha bhikSu pratimAoM kA, upasargoM kA, bhaktapratyAkhyAna nAmake saMthAre kA, pAdapopagamana nAmake saMthAre kA, anuttaropapAta kAanuttara vimAnoM meM utpatti hone kA, phira vahAM se Ayu ke anta meM va na1mA marnu 213514 -"se kiM taM aNuttarovavAiyadasAo." tyAhi ziSya prazna-he bhadanta! anuttarAyapAtika dazAMganuM zuM svarUpa che ? uttarajenA karatAM bIje kaMI paNa janma zreSTha na hoya tenuM nAma anurUpa pAta che. jene A anuttarapapAta thAya che teo anuttarapapAtika kahevAya che. A anuttaropapAtika dazAMgamAM anuttarI papatika munionAM nagonuM udyAnanuM, yetyA-vya-tarAyatanAnu, panaSAnu, manu, mAtApitAnu: smks|nu, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, Aloka tathA parAkanI khAsa RddhionuM, bhegonA parityAganuM, dIkSAnuM, paryAnuM, zratanAM adhyayananuM, duSkara tapanuM, vividha avasthAenuM, bAra bhikSu pratimAonuM, upasargonuM, saMlekhanA maraNanuM, bhakta pratyAkhyAna nAmanA saMthArAnuM, pAdapapagamana nAmanA saMthArAnuM, anuttaropapAtanuM-anuttara vimAnamAM utpatti thavAnuM, vaLI tyAMthI AyuSya pUrNa thatAM cavIne uttama kuLamAM zrI nandI sUtra Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 nandIsatre punarbodhilAbhAH, antakriyAzca-mokSaprAptilakSaNAzca AkhyAyante / anuttaropapAtikadazAsu khalu parItAH saMkhyAtA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH patipattayaH / tAH khalu aGgArthatayA navamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH trayovargAH, traya uddezanakAlAH, trayaH samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi SaTcatvAriMzalakSANi aSTau ca sahasrANi (4608000) padAni padAgreNa padaparimANena, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavA, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daryante, nidazyante, upadayante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA evaM caraNakaraNamarUpaNA AkhyAyate 6 / tA etA anuttaropapAtikadazAH / vyAkhyA pUrvavat bodhyA // sU0 53 // vyava kara uttama kuloM meM unake janma lene kA punaH bodhiprApti kA tathA anta meM mokSa prApta karane kA kathana kiyA huA hai| isa aMga meM saMkhyAta vAcanAe~ haiM saMkhyAta anuyAga dvAra haiM saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyA haiM aura saMkhyAta pratipattiyA~ haiM / yaha aMga, aMga kI apekSA navamA aMga hai / isameM eka zrutaskaMdha hai, tIna varga haiM, tIna uddezanakAla haiM, tIna samuddezanakAla haiN| isameM padoM kA parimANa chayAlIsa lAkha ATha hajAra (4608000) haiM / saMkhyAta akSara haiN| yahAM bhI "anantAgamAH" ityAdi pATha kA artha pahale kI bhAMti samajha lenA cAhiye / isa taraha isa aMga meM sAdhuoM ke caraNa aura karaNa kI prarUpaNA huI hai| yaha anuttaropapAtikadazA kA svarUpa hai| suu053|| temane janma thavAnuM, puna: bedhi prAptinuM tathA chevaTe mokSa prAptinuM varNana karavAmAM AvyuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMprakhyAta anuyoga dvAra che, saMkhyAta viSTaka che. saMkhyAta loka che, saMkhyAta niyukti che, saMkhyAta saMgrahaNiye che, ane saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A navamuM aMga che. temAM eka zratadha che, traNa vargo che, traNa uddezanakALa tathA traNa samudezanakALa che. temAM chetALaza lAkha ATha hajAra (4608000) pada che. saMkhyAta akSara che. ahIM 55] " aNaMtA gamA" tyAdi paain| artha manI rebha sabha7 devA joIe. A rIte A aMgamAM sAdhuonA caraNa ane karaNanI prarUpaNa thaI che. anupAtika dazAnuM A svarUpa che. sU. 53 | zrI nandI sUtra Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikA TIkA-praznavyAkaraNasvarUpavarNanam. ____ 13 sampati praznavyAkaraNanAmakaM dazamamaGgamAha - mUlam-se kiM taM paNhAvAgaraNAI ? paNhAvAgaraNesu NaM aTThattaraM pasiNasayaM aTuttaraM apasiNasayaM, aThuttaraM pasiNApasiNasayaM; taM jahA-aMguTTapasiNAI, bAhupasiNAI,adAgapasiNAI, anne vi vicittA vijjAisayA, nAgasuvannehiM, saddhiM divvA saMvAyA AghavinaMti / paNhAvAgarANaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaTTayAe dasame aMge, ege suyakkhaMdhe, paNayAlIsaM ajayaNA paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayAlIsaMsamuddesaNakAlA, saMkhejjAI payasahassAyaM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavinjaMti, parUvijjati, daMsijjaMti, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati |se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA evaM caraNakaraNaparUvaNA Aghavijjai 6 / se taM paNNAvAgaraNAI // sU0 54 // ___ chAyA-atha kAnitAni praznavyAkaraNAni ? praznavyAkaraNeSu khalu aSTottaraM paznazatam , aSTottaram apaznazatam , aSTottaraM praznApaznazataM vidyAtizayAH, nAgasupaNaH sArddha divyAsaMvAdA AkhyAyante, tadyathA-aGguSThamaznAH, bAhupaznAH, AdazapraznAH anye'pi vicitrA praznavyAkaraNAnAM parItA vAcanAH, saMkhyeyAnyanuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH patipattayaH / tAni khalu aGgArthatayA dazamamaGgam , ekaH zruta zrI nandI sUtra Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre skandhaH, pazcacatvAriMzadadhyayanAni paJcacatvAriMzad uddezanakAlA, paJcacatvAriMzat samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padANa, saMkhyeyAni, akSarANi, anantAgamAH anantAH paryAyAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvata kRtanibaddhanikAcitAH jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daya'nte, nidarzyante, upadayante, sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate tAnyetAni praznavyAkaraNAni // sU0 54 // TIkA-se kiM taM0 ' ityAdi gaNipiTakasya dazamAGgasvarUpajijJAsayA pRcchati-atha kAnitAnipraznavyAkaraNAni-praznA jijJAsAviSayIbhUtAH padArthAH, vyAkaraNAnintanirvacanAni, eteSAM yogAdaGgamapi praznavyAkaraNAni, athavA-praznavyAkaraNAni ca santi yeSu tAnipraznavyAkaraNAni ?, uttarayati -praznavyAkaraNeSu khalu aSTottaraM praznazatam aSTottarazatasaMkhyakAH praznAH, aSTottaramapraznazatam - aSTottarazatasaMkhyakA apraznAH, aSTottaraM praznAprazna zatam - aSTottarazatasaMkhyakAH praznApraznAH, tatra-aGguSThabAhupraznAdikA mantravidyAH praznAH ayaM bhAvaH-yAsAM mantravidyAnAM prabhA aba dazave aMga praznavyAkaraNakA svarUpa batalAyA jAtA hai'se kiM taM paNhAvAgaraNAI' ityaadi| ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! dazaveM aMga praznavyAkaraNakA kyA svarUpa hai ? ___ uttara-jijJAsAke viSayabhUta padArtha aura unakA nirvacana, ina donoM ke yoga se yaha aMga bhI 'praznavyAkaraNa' isa nAmase kahA gayA hai / athavA prazna aura vyAkaraNa (uttara)ye donoM jisa aMgameM haiM vaha praznavyAkaraNa hai| isa praznavyAkaraNameM ekasau ATha 108 prazna, ekasau ATha 108 aprazna tathA ekasauATha 108 hI praznAprazna haiN| jina maMtravidyAoMke prabhAvase aMguSTha have dezamAM aMga * praznavyAkaraNa" nuM svarUpa batAvavAmAM Ave che- " se kiM taM paNhAvAgaraNAiM0 "tyAhi. ziSya pUche che-he bhadanta! dazamAM aMga praznavyAkaraNanuM zuM svarUpa che? uttara-jijJAsAnA viSayabhUta padArtho ane temanuM nirvacana, e bannenA yogathI A aMge paNa "praznavyAkaraNa" nA nAme oLakhAya che. athavA prazna ane vyAkaraNa-(uttara) e bane je aMgamAM che te praznavyAkaraNa nAmanuM aMga che. A praznavyAkaraNamAM eka se ATha (108) prazno, eka ATha (108) aprazna ane ekaso ATha (108) ja praznAprazna che, je maMtravidyAonA prabhAvathI zrI nandI sUtra Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-prainavyAkaraNasvarUpavarNanam. veNa aGguSThabAhvAdayo'pi pRSTAnAM viSayANAmuttaraM dadati tA mantravidyA aguSThavAhupraznAdikA ucyante / tA eva iha praznazabdena vivakSitA iti / yAH punarvidyA mantravidhinA japyamAnA apRSTA eva zubhAzubhaM kathayanti tA apraznAH yAH punarvidyA aguSThAdi praznabhAvaM tadabhAvaM cAdhigamya zubhAzubhaM kathayanti tAH praznApraznAH / ete caturvizatyadhikatrizatasaMkhyakAH praznAprazna-praznApraznAH aakhyaaynte| tAnevAha -tadyathA-aGguSThapraznAH, bAhupraznAH, AdarzapraznAH, tathA-ito'nye'pi vicitrAH anekvidhaaH| vidyAtizayAH stambhanavazIkaraNavidveSaNoccATanAdayaH, tathA-sAdhakAnAM nAgamaparNaiH=upalakSaNatvAd yakSAdibhizca saha divyAH tAttvikAH saMvAdAH= bAhu Adi, pUche hue viSayoM kA uttara dete haiM ve maMtravidyAeM yahAM prazna zabda se gRhIta huI haiN| jo vidyAe~ maMtrakI vidhike anusAra japI jAne para vinA pUche hI zubha aura azubhako batalAtI haiM ve aprazna zabdase yahAM gRhIta huI haiN| tathA jo vidyAe~ aMguSTha Adike praznabhAvako tathA inake abhAvako lekara zubha aura azubha ko prakaTa karatI haiM ve praznAprazna haiM, aura inakA grahaNa yahAM praznAprazna zabdase huA hai / ina sabakI saMkhyA yoga karane para tInasau cobIsa 324 hotI haiN| inhIM prazna AdikoM ko sUtrakAra 'taM jahA' ityAdise sUcita karate hai, ve kahate haiM ki isa aGga meM aGguSTaprazna, bAhuprazna, AdarzapraznakA varNana kiyA gayA hai, tathA inase atirikta aneka prakArake jo staMbhana, vidveSaNa, vazIkaraNa uccATana Adi ye vidyAtizaya haiM, tathA nAgasuparNoM ke sAtha evaM upalakSaNase yakSa aMguSTha bAhu Adi, pUchavAmAM Avela viSayane uttara Ape che te maMtravidyAo ahIM prazna zabdathI gRhIta thayela che. je vidyAo maMtranI vidhi pramANe japI javA chatAM paNa vinA pUchaye ja zubha ane azubhane batAve che te aprazna che, ane emanuM ja aprazna zabadathI ahIM grahaNa thayela che. tathA je vidyAo aMguSTha AdinA praznabhAvane tathA temanA abhAvane laIne zubha ane azubhane pragaTa kare che te praznAprazna kahevAya che, ane ahIM praznAprazna zabda vaDe temanuM grahaNa karAyela che. A badhAne saravALe karatA temanI kula saMkhyA traNa yAvIsa (324) thAya che. te prazna garena sUyita 421 / bhATe sUtra tajahA' ItyAdi pade ApyA che, teo kahe che ke A aMgamAM aMguSThaprazna, bAhuprazna, Adarza prazna vagerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. ane tenAthI atirikta aneka prakAsnA je staMbhana, vizleSaNa, vazIkaraNa, uccATana Adi je vidyAtizaya che, tathA nAgasuparNonI sAthe ane upalakSaNathI yakSa AdikanI sAthe sAdhaka lokone zrI nandI sUtra Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre saMlApazca AkhyAyante / tathA praznavyAkaraNeSu khalu parItAH saMkhyeyA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH tAni khalu aGgArthatayA dazamamaGgam / atra-ekaH zrutaskandhaH, paJcacatvAriMzaduddezanakAlAH, mahApaznavidyAmAnaH praznavidyAdipratipAdaka praznavyAkaraNApekSayA pazcacatvAriMzaduddezanakAlaH uktAH, tadvicchittyA sAmpataM dazAdhyayanatvena dazaivoddezanakAlA labhyante iti bodhyam / pazcacatvAriMzatsamuddezanakAlAH, saMkhyeyAni padasahasrANi-dvinavatilakSANi SoDazasahasrANi (9216000) ca padAni padAgreNa-padaparimANena, saMkhyeyAni akSarANi, anantA gamAH, anantAH paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, ityArabhya evaM caraNakaraNaprarUpaNAAkhyAyate-ityanta pUrvavad vyAkhyeyam / upasaMhannAha-' se taM0 ' ityAdi tAnyetAni praznavyAkaraNAni // sU0 54 // AdikoM ke sAtha jo sAdhakajanoM kA tAttvika saMlApa hotA hai vaha divya saMvAda hai / unakA bhI isa aMgameM varNana kiyA gayA hai| isa aMgameM saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM / yaha aMgakI apekSA dasavAM aMga hai / isameM eka zrutaskaMdha hai / paiMtAlIsa uddezanakAla aura paiMtAlIsa hI samuddezanakAla haiM / padaparimANase isameM saMkhyAta-9216000 bAnave lAkha solaha hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM ityAdi saba pIche kahI gaI vAcanA caraNakaraNaprarUpaNAparyanta yahAM lagA lenI cAhiye / isa prakAra yaha praznavyAkaraNa kA svarUpa hai // sU0 54 // je tAtvika saMvAda thAya che te divyasaMvAda che, teonuM paNa A aMgamAM varNana karavAmAM AvyuM che. A aMgamAM saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuyoga dvAra che, saMkhyAta veSTaka che, saMkhyAta zleka che, saMprakhyAta niyukti che, saMkhyAta saMgrahaNio che, tathA saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A dasamuM aMga che. temAM eka zrutaskaMdha che. pIstALIza uddezanakALa ane pIstALIza ja samudrezanakALa che. temAM saMkhyAta-bANuM lAkha soLa hajAra (9216000) pada che. saMkhyAta akSara che. anaMta gama che, vagere pahelAM kahela vAcanA caraNa karaNa prarUpaNA sudhI ahIM samajI levI. A prakAranuM A praznavyAkaraNanuM 2135 che. (2.54) zrI nandI sUtra Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAgA. jJAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam. ___ __ ekAdazAGgasvarUpamAha mUlam se kiM taM vivAgasuyaM ? vivAgasueNaM sukkaDadukkaDANaM kammANaM phalavivAgo Aghavijai / tattha NaM dasa suhavivAgA / se kiM taM duhavivAgA ? duhavivAgesu NaM duhavivAgANaM nagarAiM ujANAiM vaNasaMDAiM ceiyAiM samosaraNAI rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihaloiyaparaloiyA iDDhivisesA, nirayagamaNAI saMsArabhavapavaMcA, duhaparaMparAo dukkulapaccAyAIo dullahabohiyattaM AghavijaMti / se taM duhavivAgA / se kiM taM suhavivAgA ? suhavivAgesu NaM suhavivAgANaM nagarAiM ujjANAI vaNasaMDAiM samosaraNAiM rAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAo ihaloiyaparaloiya iDhivisesA bhogapariccAgA pavvajjAo pariyAgA suyapariggahAtabovahANAI saMlehaNAo, bhattapaccakkhANAI, pAovagamaNAiM, devalogagamaNAI, suhaparaMmparAo, sukulapaJcAyAIo, puNabohilAhA, aMtakiriyAo aaghvijjti| vivAgasuyassaNaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhijjAo saMgahaNIo saMkhejjAo pddivttiio| se NaM aMgaThThayAe ikArasame aMge, do suyakkhaMdhA, vIsaM ajjhayaNA, vIsaM uddesaNakAlA, vIsaM samudesaNakAlA,saMkhejjAiM payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, zrI nandI sUtra Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre sAsayakaDanibaddhanikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjaMti, parUvijjati, daMsijjati nidaMsijjaMti, uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM nAyA, evaM viNNAyA / evaM caraNa karaNa parUvaNA Aghavijjai / se taM vivAgasuyaM // sU0 55 // chAyA-atha kiM tad vipAkazrutaM ? vipAkazrute khalu sukRta duSkRtAnAM karmaNAM phalavipAka AkhyAyate / tatra khalu daza duHkhavipAkA daza sukhavipAkAH / atha ke te duHkhavipAkAH ? duHkha vipAkeSu khalu duHkhavipAkAnAM nagarANi udyAnAni vana SaNDAH caityAni, samavasaraNAni, rAjAnaH ambApitaraH dharmAcAryAH dharmakathAH aihalaukikapAralaukikA RddhivizeSAH, nirayagamanAni saMsAra bhavaprapaJcAH, duHkha paramparA duSkulapatyAyotayaH durlabhabodhikatvam AkhyAyate ta ete duHkhavipAkAH / atha ke te sukhavipAkAH ? sukhavipAkeSu khalu sukhavipAkAnAM nagarANi, udyAnAni, vanaSaNDAH, caityAni, samavasaraNAni, rAjAnaH, ambApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukika pAralaukikA Rddhi vizeSAH, bhogaparityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, tapa upadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapatyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, devalokagamanAni, sukhaparamparAH, sukula pratyAyAtayaH, punarbodhilAbhAH, antakriyA AkhyAyante / vipAkazrutasya khalu parItA vAcanA saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyAH niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyAH pratipattayaH tat khalu aGgArthatayA ekAdazamaGgam , viMzatiradhyayanAni, viMzatiruddezanakAlAH, viMzatiH samuddezanakAlAH, saMkhyeyAni pada sahasrANi, padAgreNa, saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryavAH parItAstrasAH, anantAH sthAvarAH, zAzvatakRtanibaddhanikAcitA jinaprajJaptA bhAvA AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, daya'nte, nidarzyante, upadazyante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA, evaM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate / tadetad vipAkazrutam // sU0 55 // TIkA-se kiM taM vivAgasuyaM0' ityAdiekAdazAGgajijJAsAyAM pRcchati-atha tiM tad vipAkazrutam vipacanaM vipAkA= aba gyArahaveM aMga vipAkazrutakA svarUpa kahate haiM-se kiMtaM vivAgasuyaM ?' ityAdi / gyArahaveM aMga vipAkazrutake svarUpako jAnanekI icchA ve mayAramA mA-vipAzrutarnu 2135 1 ve che-" se ki ta vivAgasuyaM 1" tyA mAramA -vipAzrutanu 2135 samAne bhATe ziSya zrI nandI sUtra Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam. zubhAzubhakarmapariNAmastatpratipAdakaM zrutaM vipAkazrutam , tatkisvarUpamiti praznaH ? uttarayati-vipAkazrute khalu sukRtaduSkRtAnAM karmaNAM phalavipAkaAkhyAyate / tatra-vipAke khalu daza duHkhavipAkA-duHkhavipAkapradarzakAni dazAdhyayanAni santi, sukhavipAka pradarzakAni ca dazAdhyayanAni santi / duHkhavipAka svarUpajijJAsAyAM pRcchati-atha ke te duHkhavipAkAH ? iti / uttarayati-duHkhavipAkeSu khalu duHkhavipAkAnAm-duHkhavipAko'styeSAmiti duHkhavipAkAH, matvarthIyo'c pratyayaH, teSAM tathoktAnAm-duHkhaphalabhoktRNAM jIvAnAM nagarANi, udyAnAni, vanaSaNDAH, se ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! vipAkazrutakA svarUpa kyA hai ? uttara-zubha aura azubha karmoM ke paripAkakA nAma vipAka hai / isa vipAkakA pratipAdaka jo zruta hai vaha vipAkazruta hai / isa aMgameM puNya aura pApaprakRtivipAka kA kathana kiyA gayA hai / isameM duHkhavipAka daza haiM tathA sukhavipAka bhI daza haiM arthAt-isa vipAkazrutameM duHkhavipAkapradarzaka daza adhyayana haiM aura sukhavipAka pradarzaka bhI daza adhyayana haiM, isa taraha yaha vipAkazruta bIsa adhyayanoMvAlA hai| duHkhavipAka pradarzaka adhyayanoM kA nAma duHkhavipAka aura sukhavipAkapradarzaka adhyayanoM kA nAma sukhavipAka hai| aba ziSya duHkhavipAka ke svarUpa ko jAnane kI icchA se pUchatA hai-he bhadanta ! ve dukhaHvipAka kyA hai ? uttara-ina duHkhavipAkoMmeM duHkhavipAka ko bhoganevAloM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, vanaSaNDoM kA, caityoM kA arthAt vyantarAyatanoM kA, smpUche che-he bhadanta! vipAkakRtanuM zuM svarUpa che? uttara-zubha ane azubha karmonA paripAkanuM nAma vipAka che. A vipAkanuM pratipAdana karanAra je sUtra che te sUtranuM nAma vipAkakRta che. A aMgamAM punya ane pApaprakRti rUpa karmonA phaLasvarUpa vipAkanuM varNana karAyuM che. A vipAka zratamAM dukhavipAka pradarzaka dasa adhyayana che ane sukhavipAka pradarzaka paNa dasa adhyayana che, A rIte A vipAkazruta vIsa adhyayane vALuM che. dukhavipAka pradarzaka adhyayanenuM nAma duHkhavipAka ane sukhavipAka pradarzaka adhyayananuM nAma sukhavipAka che. have ziSya dukhavipAkanuM svarUpa jANavAne mATe pUche che-he Med! te viA zucha 1 uttara-me mavipAmA mavi loya. nArAonAM nagaronuM udhAnuM, vanaDenuM cityanuM eTale ke vantarAyatanuM, zrI nandI sUtra Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 nandIsUtre caityAni, samavasaraNAni rAjAnaH, ambApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukika pAralaukikA RddhivizeSAH, nirayagamanAni-narakagamanAni, saMsArabhavamapazcA:saMsAre saMsRtau bhavAnAM-janmanAM prapaJcAH vistArAH, duHkhaparamparAH, duSkulapratyAyAtayaH duSkuleSu janmAni, durlabhabodhitA ca AkhyAyate / ta ete duHkhavipAkAH / sampati sukhavipAkaM jijJAsate-atha ke te sukhavipAkAH ? iti / uttarayati-sukhavipAkeSu khalu sukhavipAkAnAM-mukhaphalabhoktRNAM nagarANi, udyAnAni, vanaSaNDAH, caityAni, samavasaraNAni, rAjAnaH, ambApitaraH, dharmAcAryAH, dharmakathAH, aihalaukika pAralaukikA RddhivizeSAH, bhogaparityAgAH, pravrajyAH, paryAyAH, zrutaparigrahAH, tapa upadhAnAni, saMlekhanAH, bhaktapratyAkhyAnAni, pAdapopagamanAni, devalokagamanAni, sukhaparamparAH, sukulapratyAyAtayaH devalokaccyavavasaraNo kA, rAjAoM kA, unake mAtA pitAoM kA, dharmacAryo kA, aihalaukika pAralaukika RddhivizeSoM kA naraka gamana kA, saMsArameM janma lene kI paramparA kA, duSkuloMmeM janma lene kA, aura durlabhabodhitA kA kathana karanemeM AyA hai| ye duHkha vipAka kahe gaye haiN| aba ziSya sukhavipAka ke svarUpa ko pUchatA hai-he bhadanta ! sukhavipAka kA svarUpa kyA hai? uttara--sukhavipAkomeM sukha rUpa phala bhoganevAle jIvoM ke nagaroM kA, udyAnoM kA, vanaSaNDoM kA, caityo-vyantarAyatanoM kA, samavasaraNoM kA, rAjAoM kA, unake mAtA pitAoM kA, dharmAcAryoM kA dharmakathAoM kA unakI ihaloka saMbaMdhI tathA paralokasaMbaMdhI RddhiyoM kA bhogoM ke parityAga kA pravrajyA kA paryAyoM kA zrutAdhyayano kA, prakRSTatapoM kA, saMlekhanAke ArAdhana kA, bhaktapratyAkhyAna kA, pAdapopagamana kA, devalokaprApti kA, samavasaraNanuM, rAjAonuM temanuM mAtApitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, aihalokika paralaukika RdhivizeSonuM, narakagamananuM, saMsAramAM janma levAnI paraMparAnuM duSkuLamAM janmavAnuM, ane durlabha bAdhitAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. e duHkhane vipAka kahevAmAM AvyAM che. have ziSya sukhavipAkanuM svarUpa pUche che-he bhadanta ! sukhavipAkanuM zuM svarUpa che ? uttara-sukhavipAkamAM sukharUpa phaLa bhogavanAra chanAM nagaronuM, udyAnuM, vanakhaMDonuM, cau-vyantarAyatanuM samavasaraNAnuM, rAjAonuM, temanA mAtApitAnuM, dharmAcAryonuM, dharmakathAonuM, temanI AlAka saMbaMdhI tathA paraloka saMbaMdhI RddhionuM, bhegonA parityAganuM pravajyAnuM, paryAnuM, zrAdhyayananuM, prakRSTa tapanuM, saMlekhanAnAM ArAdhananuM, bhakta pratyAkhyAnanuM pApapagamananuM, devaleka prAptinuM, sukhenI paraMparAnuM tyAMthI zrI nandI sUtra Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vipAkazrutasvarUpavarNanam. nAnantaraM zobhanakuleSatpattayaH, punarbodhilAbhAH, antakriyAzca AkhyAyante / vipAka zrutasya khalu parItAH saMkhyeyA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, yAvat saMkhyeyA veSTakAH saMkhyeyA zlokAH, saMkhyeyA niyuktayaH, saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, saMkhyeyA pratipattayaH / sa-vipAkaH khalu aGgArthatayA ekAdazamaGgam / atra viMzatiradhyayanAni, viMzatiruddezanakAlAH, viMzatiH smuddeshnkaalaaH| tathA-saMkhyeyAni padasahasrANi-ekAkoTizcaturazItilakSANi dvAtriMzatsahasrANi ( 18432000) ca padAni padANa-padaparimANena, tathA-saMkhyeyAni akSarANi, anantAgamAH anantAH paryavAH, 'parItAstrasAH' ityAdhArabhya 'evaM vijJAtA' ityantaH pATho bodhyaH / evam-uktaprakAreNAtrAGge sAdhUnAM caraNakaraNaprarUpaNA AkhyAyate kthyte| tadetad vipAkazrutam // mU0 55 // sukhoM kI paramparA kA sukuloMmeM janma dhAraNa karane kA, punarbodhi kI prApti hone kA, tathA unakI antakriyA kA-muktimeM pahuMcane kA kathana karane meM AyA hai| vipAka zrutameM saMkhyAtavAcanAe~ hai, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM' saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka hai, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiM, aura saMkhyAta pratipattiyAM haiN| yaha vipAka zruta aMga kI apekSA gyArahavAM aMga hai, isameM do zrutaskandha bIsa adhyayana haiM, bIsa hI uddezana kAla evaM bIsa hI samuddezanakAla haiM / isake saMkhyAtapada haiM arthAt padoM kA pramANa eka karor3a corAsI lAkha battIsa hajAra (18432000) hai| isameM saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM, paryAya bhI anaMta haiM, saMkhyAta trasa haiM-yahA se lekara 'isa prakAra kA vijJAtA do hai ' yahA~ taka samajhalenA caahiye| eNvIne te sukuLamAM janma dhAraNa karavAnuM, punarbodhinI prApti thavAnuM tathA temanI antakriyAnuM-mekSe pahoMcavAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. vipAkakRtamAM saMkhyAta vAcanAo che. saMkhyAta anuga dvAra che, saMkhyAta veka che, saMkhyAta ka che, saMkhyAta niyukti che, saMkhyAta saMgrahaNi che ane saMkhyAta pratipatti che. aMgenI apekSAe A vipAkaththata agIyAramuM aMga che. temAM be zrutaskaMdha che. vIsa adhyayana che, vIja uddezanakALa che ane vIsa ja samudezanakALa che. temAM saMkhyAta pada che, eTale padenuM pramANa eka karoDa thAryAsI khAsa matrIsa DA2 ( 18432000 ) che. tebhA sacyAta sakSa2 cha. anaMta gama che, paryAya paNa anaMta che, saMkhyAta trasa che-ahIMthI laIne A prakArane vijJAtA hoya che... ahIM sudhI samajI levuM joIe. zrI nandI sUtra Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 nandIsUtre pravacanapuruSasya dvAdazamaGgamAha mUlama-se kiM taM dihivAe? dihivAe NaM savvabhAvaprarUvaNA Aghavijjai |se samAsao paMcavihe paNNatte,taM jahA-parikamme1, suttAiM2, puvvagayaM3, aNuogo 4, cuuliyaa5| se kiM taM parikamme? parikamme sattavihe paNNatte, taM jahA-siddhaseNiyA parikamme 1, maNuseNiyAparikamme 2, puTThaseNiyA parikamme 3, ogADhaseNiyA parikamme 4, uvasaMpajaNaseNiyA parikamme 5, vippajahaNaseNiyA parikamme 6, cuyAcuyaseNiyA parikamme 7, ___ chAyA-atha ko'sau dRSTivAdaH ? dRSTivAde khalu sarvabhAvArUpaNA AkhyAyate, sa samAsataH paJcavidhaH prajJaptaH, tadyathA-parikama 1, sUtrANi 2, pUrvagatam 3, anuyogaH 4, cUlikA 5, atha kiM tatparikarma ?, parikama saptavidhaM prajJaptam , tadyathA -siddhazreNikA parikarma 1, manuSyazreNikA parikarma 2, pRSTazreNikA parikarma3, avagADhazreNikA parikarma 4, upasaMpAdana zreNikA parikarma 5, viprahANazreNikA parikarma 6, cyutAcyutazreNikA parikarma 7 / / TIkA-'se kiM taM0 didvivAe0 ' ityAdi / sampati dvAdazasya dRSTivAdAGgasya svarUpaM pRcchatiatha kau'sau dRSTivAdaH ? iti / uttarayati-dRSTivAde-dRSTayo-darzanAni isa taraha isa aMga meM sAdhuoM kI caraNasattarI aura karaNasattarI prarUpita karane meM AI hai| yaha vipAka zrutakA svarUpa hai / sU0 55 // aba sUtrakAra pravacana purUSa ke bArahave aMga dRSTivAda kA svarUpa batalAte haiM-'se kiMtaM diThivAe.' ityaadi| ziSya prazna-he bhadanta ! dRSTivAda jo bArahavA~ aga hai usakA kyA A rIte A aMgamAM sAdhuonI caraNasattarI ane karaNasattarI prarUpita karavAmAM AvI che. vipAkazrutanuM A svarUpa che. te sUi 55 che have sUtrakAra pravacana puruSanA bAramAM aMga-dRSTivAdanuM svarUpa batAve che. "se kiM taM didivAe." tyAhi ziSya pUche che-he bhadanta! daSTivAda ke je bAramuM aMga che tenuM zuM zrI nandI sUtra Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dRSTivAdAGgasvarUpavarNanam. se kiM taM siddhaseNiyAparikamme ?, siddhaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA - mAugApayAI 1, egaTTiyapayAI 2, aTThapayAI 3, pADhoAgAsapayAI 4, keubhUyaM 5, rAsibaddhaM 6, egaguNaM 7, duguNaM 8, tiguNaM, keubhUyaM 10, paDiggaho 11, saMsArapaDiggaho 12, naMdAvattaM 13, siddhAvattaM 14, se ttaM siddhaseNiyA parikamme // 1 // 623 chAyA - atha kiM tat siddhazreNikA parikarma ? siddhazreNikA parikarma caturdazavidhaM prajJaptam, tadyathA-mAtRkApadAni 1, ekArthikapadAni2, arthapadAni 3, pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUtaM 5, rAzibaddham 6, ekaguNam 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsArapratigrahaH 12, nandAvartta 13, siddhAvarttam 14, tadetatsiddha zreNikAparikarma // 1 // - matAni, vadanaM-vAdaH, dRSTinAM vAdaH = kathanaM yatra sa tasmin yadvA-dRSTInAM sarvanaya dRSTInAM vAdaH = kathanaM yatra sa tasmin sarvabhAva prarUpaNA sarve ca te bhAvAH- sarvabhAvA:-jIvAdayaH sakalapadArthAH dharmAstikAyAdayo vA teSAM prarUpaNA AkhyAyate / sa dRSTivAdaH khalu samAsataH = saMkSepataH paJcavidhaH - paJca makAraH prajJaptaH kathitaH sarvamidaM dRSTavAdA prAyo vicchinnaM, tathApi yathopalabdhaM kiMcillikhyate, tadyathAparikarma 1, sUtrANi 2, pUrvagatam 3, anuyogaH 4, cUlikA 5, ceti / paJcamasvarUpa hai ? uttara -- isameM darzanoM kA athavA sarvanayoM kI dRSTiyoM kA kathana kiyA gayA haiM, isaliye isa kA nAma dRSTivAda huA hai / isa dRSTivAda aMgameM samasta jIvadika padArthoM kI athavA dharmAstikAyAdikoM kI prarUpaNA karanemeM AI hai| yaha aMga saMkSepa se pAMca prakAra kA hai, vaha prakAra yaha haiMparikarma 1, sUtra 2, pUrvagata 3, anuyoga 4, evaM cUlikA 5 / yadyapi yaha svarUpa che? uttara--temAM danAnu athavA sanayenI dRSTinu kathana karAyu che tethI tenuM nAma dRSTivAi paDayu che. A dRSTivAda aMgamAM samasta jIvAdika padArthonI athavA dharmAstikAyAdikAnI prarUpaNA karavAmAM AvI che. A aMga saMkSiptamAM yAMya aAranu N che. te ajharI yA pramANe che - (1) parivarbha, (2) sUtra, (3) pUrvagata, (4) anuyoga bhane (4) sihA. lekhA sAdhu dRSTivAha maMga zrI nandI sUtra Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 nandIsUtre kAre'smin dRSTivAde prathamaH prakAraH kIdRzaH ? iti pRcchati-atha kiM tat parikarma? iti| uttarayati-parikarmabhUtrAdi grahaNa-yogyatAsaMpAdanam avasthitasya vastuno guNAdhAna vA, taddhetutvAt zAstramapi parikarmetyucyate, taddhi saptavidhaM prajJaptam , tadyathAsiddhazreNikAparikama 1, manuSyazreNikA parikarma 2, pRSTazreNikA parikama 3, avagAhanazreNikA parikama 4, upasaMpAdanazreNikA parikarma 5, vipahANazreNikA parikarma 6, cyutAcyutazreNikA parikarma ca 7 iti / ____ atha kiM tat siddhazreNikA parikama ? iti praznaH / uttarayati-siddhazreNikA parikarma caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-mAvakApadAni 1, ekAthikapadAni-ekasamasta ddaSTivAda aMga prAyaH vicchinna ho cukA hai phira bhI jo kucha upalabdha huA hai usa para kucha likhA jAtA hai ziSya pUchatA hai-he bhadanta! parikarma kA kyA svarUpa hai ? uttara-sUtrAdikoM ke grahaNa karane kI yogyatA kA saMpAdana karanA, athavA avasthita vastu kA guNadhAna karanA isakA nAma parikarma hai| isa parikarma kA hetu hone se zAstra bhI parikarma zabda se vyavahRta ho gayA hai| yaha parikarma sAta prakAra kA kahA hai, jaise-siddhazreNi kA parikama 1, manuSyazreNi kA parikarma 2, pRSTazreNi kA parikarma3, avagADhazreNi kA parikarma 4, upasaMpAdanazreNi kA parikarma 5, viprahANazreNi kA parikarma 6 tathA cyutAcyutazreNi kA parikarma 7 / aba ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! siddhazreNikA parikarma kA kyA svarUpa hai? / uttara-siddhazreNi kA parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai, ve vicchinna thaI gayuM che te paNa je kaMI upalabdha thayuM che. te viSe thoDuM lakhavAmAM Ave che ziSya pUche che--he bhadaH parikarmanuM zuM svarUpa che? uttara-sUtrAdikene grahaNa karavAnI yogyatA prApta karavI athavA avasthita vastunA guNAdhAna karavA tene parikame kahe che. A parikamane hetu hevAthI zAstra paNa parikarma zabdathI vyavahuta thaI gayuM che. e parikama sAta prakAranA 2i -(1) siddhazreNipa2i4 (2) manuSyazreNuiparibhaH, (3) pRSTa zreNi5624bha', (4) 2Aqud zreNiparibha, (5) 35sAhana zreNi paribha, (6) viprANiparibha, tathA (7) vyutAcyutazreNipa2i4bha, have ziSya pUche che-he bhadanta! siddha zreNikAparikarmanuM zuM svarUpa che? uttara-siddha zreNikA parikarma nIce pramANe cauda prakAranuM kahela che- zrI nandI sUtra Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-manuSyatheNikAparikarmavarNanam. 125 se kiM taM maNussaseNiyAparikamme ?, maNussaseNiyAparikamme cauddasavihe paNNatte, taM jahA-mAugApayAiM 1, egaTThiyapayAiM 2, aTThapayAiM 3, pADhoAgasapayAiM 4, keubhUyaM 5, rAsibaddhaM 6, egaguNaM 7, duguNaMda, tiguNaM9, keubhUyaM 10, paDiggaho 11, saMsArapaDiggaho 12, naMdAvattaM 13, maNussAvattaM 14; se taM maNussaseNiyAparikamme // 2 // __ atha kiM tanmanuSyazreNikAparikarma ?, manuSyazreNikAparikarma caturdazavidha prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAni 1, ekArthikapadAni 2, arthapadAni 3, pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUtaM 5, rAzibaddham 6, ekaguNaM 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsArapratigrahaH 12, nandAvarta 13, manuSyAvarttam 14, tadetanmanuSyazreNikAparikarma // 2 // samAno'rtha ekArthaH, so'sti yeSAM tAni ekAthikAni, tAni ca padAni ceti karmadhArayaH 2, arthapadAni 3. pRthagAkAzapadAni 4, ketubhUtaM 5, rAzibaddham 6, ekaguNam 7, dviguNaM 8, triguNaM 9, ketubhUtaM 10, pratigrahaH 11, saMsAramatigrahaH 12, nandAvarta 13, siddhAvarttam 14 / tadetat siddhazreNikAparikarma // 1 // __ atha kiM tanmanuSyazreNikAparikarma ? iti praznaH / uttarayati-manuSyazreNikAparikarma caturdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-mAtRkApadAnItyAdi / atra mAtRkApadAprakAra ye haiM-mAtRkApada 1, ekArthikapada 2, arthapada 3, pRthagAkAzapada 4, ketubhUta 5, rAzibaddha 6, ekaguNa 7, dviguNa 8, triguNa 9, ketubhUta 10, pratigraha 11 saMsArapratigraha 12, naMdAvarta 13, aura siddhAvarta 14 / isa prakAra yaha siddhazreNi kA parikarma kA svarUpa hai // 1 // ziSyaprazna-manuSyazreNikA parikarma kA kyA svarUpa hai ? uttara-manuSyazreNikA parikarma bhI caudaha prakAra kA hai, ve prakAra (1) bhAtR56, (2) methi456, (3) artha pa4, (4) pRthazapa, (5) tubhUta, (6) zazimaddha, (7) meguSpa, (8) dviguSa, (8) triguSya, (10) hetubhUta, (11) pratiyaDa, (12) sasA2pratiyaDa, (13) nahAvata mana. (14) siddhAvata. A prakAranuM A siddhazreNika parikarmanuM svarUpa che. ziSya pUche che--manuSyazreNikAparikamanuM zuM svarUpa che? uttara-manuSaNikAparikama paNa nIce pramANe cauda prakAranuM che-(1) zrI nandI sUtra Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 nandIsUtre se kiM taM puTThaseNiyAparikamme ? puDhaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDi. gaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, puTThAvattaM 11, se taM puTTaseNiyA parikamme // 3 // __ atha kiM tat pRSTazreNikAparikama ?, pRSTazreNikAparikama ekAdazavidhaM prajJatam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzibaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsAramatigrahaH 9, nandAvarta 10, pRSTAvartam 10, tadetatpRSTazreNikAparikarma // 3 // nyArabhya nandAvarta yAvat pUrvoktAnyeva trayodaza parikarmANi, caturdazaM tu parikarma manuSyAvarttam / tadetanmanuSyazreNikAparikama 14 / tadubhayoH saMkalane'STAviMzatimaidAH 28 / avazeSANi parikarmANi pRSTAdikAni = pRSTazreNikAparikarmAdIni cyutAcyutazreNikAparikarmAntAni paJcavidhAnyavaziSTAni parikarmANi pratyekamekAdazavidhAni, tathAhi-pRSTazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhya pRSTAvataparyantamekAye haiM-mAtRkApada 1, ekArthikapada 2, arthapada 3, Adi teraha bhedasiddha. zreNikAparikarma jaise hI haiM kevala caudahaveM bheda kA nAma 'manuSyAvarta' hai| yaha manuSyazreNikAparikarma kA svarUpa hai| ina donoM ke bhedoM ko milAne se aTThAIsa bheda hote haiM 28 / avaziSTa pRSTazreNikAparikarma se lekara jo cyutAcyutazreNikAparikarma taka ke pAMca bheda aura bacate haiM ve saba gyAraha gyAraha prakAra ke haiN| inameM pratyeka ke 'pRthagAkAzapada' se lekara daza daza bheda to pUrvokta hI haiM, antima eka eka bheda apane mAtRkApada, (2) ekArthikapada, (3) arthapada Adi tera bheda siddhazreNikAparikama jevAM ja che, phakta codamAM bhedanuM nAma manuSyAvarta che. A manuSyazreNikAparikarmanuM svarUpa che. A bannenA bhedano saravALo karatAM kula adbhavIsa (28) bheda thAya che. bAkInA pRSTaNikA parikarmathI mAMDIne zrutAgrutazreNikAparikama sudhInA je pAMca bheda rahe che te dareka agIyAra agIyAra prakAranA che, te pratyekamAM "pRthagAkAzapada thI mAMDIne daza daza bhedate AgaLa kahyA pramANe ja che, ami eka eka bheda pita-pitAnA nAma pramANe svataMtra che, te batAvavAmAM Ave che-pRSTa zrI nandI sUtra Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 jJAnacandrikA TIkA-pRSTazreNikAparikarmAdivarNanam, se kiM taM ogADhaseNiyAparikamme ?, ogADhaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho, 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, ogADhAvattaM 11; ogADhaseNiyAparikamme // 4 // se kiM taM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme ? uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taMjahA-pADhoAgAsapayAiM 1, keubhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvattaM 10, uvasaMpajaNAvattaM 11; se taM uvasaMpajjaNaseNiyAparikamme // 5 // atha kiM tat avagADhazreNikAparikarma ? avagADhazreNikAparikarma ekAdazavidha prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzibaddham 3, ekaguNam 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsAraparigrahaH 9, nandAvarttam 10, avagADhAvarta 11; tadetadavagADhazreNikAparikarma // 4 // ____ atha kiM tat upasaMpAdanazreNikA parikarma ? upasaMpAdanazreNikAparikarma ekAdazavidhaM prajJaptam , tadyathA-pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzibaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvartam 10, upasampAdanAvarttam 11; tadetat upasampAdanazreNikAparikarma // 5 // dazavidham 1 / avagADhazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhyAvagADhAvartaparyantamekAdazavidham 2 / upasaMpAdanazreNikAparikarma-pRthagAkAzapadAnyArabhyopasaMpAdanAvaapane nAma se svatantra haiM, unheM dikhalAte haiM-pRSTazreNikAparikarma ke 'pRthagAkAzapada 'se lekara ' nandAvarta ' taka daza aura gyArahavAM 'pRSTAvarta' hai| isI prakAra avagADhazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'avagADhAvarta hai| upasaMpAdanazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'upasaMpAdanAvarta' hai, zreNikAparikarmanA "pRthagAkAzapadathI mAMDIne "nandAvarta sudhI dasa ane agIyArame "pRSTAvakta" bheda che. e ja pramANe avagADhazreNikAparikane agIyArame bheda "avagaDhAvarta" che. upasaMpAdana zreNikAparikamane agIyA zrI nandI sUtra Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre se kiM taM vippajahaNaseNiyAparikamme ? viSvajahaNaseNiyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA - pADhoAgAsapayAI 1, kebhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keu - bhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapaDiggaho 9, naMdAvataM 10, vippajahaNAvattaM 11; se ttaM vippajahaNaseNiyAparikamme // 6 // se kiM taM cuyAcuyaseNiyAparikamme ? cuyAcuyaseniyAparikamme ikkArasavihe paNNatte, taM jahA - pADho AgAsapayAI 9, kebhUyaM 2, rAsibaddhaM 3, egaguNaM 4, duguNaM 5, tiguNaM 6, keubhUyaM 7, paDiggaho 8, saMsArapariggaho 9, naMdAvattaM 10, cuyAcuyavattaM 19 se ttaM cuyAcuya seNiyAparikamme // 7 // cha caukkanaiyAI satta terAsiyAI, se taM parikamme // 1 // 68 atha kiM tad viprANazreNikA parikarma : viprahANazreNikA parikarma ekAdazavidhaM prajJaptam, tadyathA- pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAziddham 3, ekaguNaM4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 4, pratigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvartta 10, viprahANAvarttam 11; tadetat viprANazreNikAparikarma // 6 // atha kiM tat cyutAcyutazreNikAparikarma ? cyutAcyutazreNikA parikarma ekAdazavidhaM prajJaptam, tadyathA- pRthagAkAzapadAni 1, ketubhUtaM 2, rAzibaddham 3, ekaguNaM 4, dviguNaM 5, triguNaM 6, ketubhUtaM 7, pratigrahaH 8, saMsArapratigrahaH 9, nandAvarca 10, cyutAcyutAvarttam 11, tadetaccyutAcyutazreNikAparikarma // 7 // rttaparyantamekAdazavidham 3 / viprahANazreNikAparikarma - pRthagAkAzapadAnyArabhya viprahANAvarttaparyantamekAdazavidham 4 / cyutAcyutazreNikAparikarma- pRthagA kAzapadAnyArabhya cyutAcyutAvarttaparyantamekAdazavidham 5 / itthamete paJcapaJcAzadbhedAH 55 / eteSu viprahANazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'viprahANAvarta' hai, tathA cyutAcyutazreNikAparikarma kA gyArahavAM bheda 'cyutAcyutAvarta' hai| isa rame bheda ' upasaMpAdanAvata ' che, viprahANazreNikAparikanA agIyAramA bheda viprahANuAvata ' che. tathA cyutAcyutazreNikArikana agIyAramA bheda * trutA ( zrI nandI sUtra Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-svaparAbhimataparikarmanirUpaNam. 629 saptasu parikarmasu AditaH SaT parikarmANi catuSkanayikAni - catvAra eva catuSkAH, teca te nayAzceti catuSkanayAH, te santi yeSAM tAni tathoktAni saMgraha 1 - vyavahAra 2RjusUtra 3 - zabdAdi 4 - rUpacaturnayayuktAni SaT parikarmANi svasAmAyikAni / ayaM bhAvaH- naigamanayaH sAMgrAhikA'sAMgrAhikabhedena dvividhaH, tatra - sAMgrAhikasya saMgrahe samAvezaH, asAMgrAhikasya tu vyavahAre samAvezaH, zabdasamabhirUDhaivambhUtAstrayo nayAH zabdAdirUpa eka eva nayaH, evaM ca saMgrahavyavahAraRju mUtrazabdAdirUpacaturnayayuktAni SaT parikarmANi nayacintayA svasAmayikAnIti / tathA sapta parikarmANi trairAprakAra ina pAMcoM ke saba bheda milAne se pacapana (55) bheda ho jAte haiM / isa taraha 14 - 14-11-11-11-11-11 saba milAkara parikarma ke tirAsI (83) bheda ho jAte haiN| parikarma ke ina sAta bhedoMmeM Adi ke jo chaha bheda haiM ve, saMgraha vyavahAra RjusUtra tathA zabdAdi ina cAra nayoM se yukta hone ke kAraNa catuSkanayika haiM, arthAt svasAmayika haiN| tAtparya yaha ki - naigamanaya - sAMgrA - hika aura asIgrAhika ke bheda se do prakAra kA hai, unameM saMgrAhikanaya kA saMgrahanayameM samAveza ho jAtA hai, aura asAMgrAhikanaya kA vyavahAra nameM samAveza hotA hai / zabda, samabhirUDha aura evambhUta, ye tIna naya zabdAdi ' isa nAma se eka hI naya mAne gaye haiM / isa taraha saMgraha vyavahAra RjusUtra aura zabdAdirUpa cAra nayoM se yukta chaha parikarma nayavicAra se svasAmayika haiM / tathA sAta parikarma, samasta vastuoM ko vyAtmaka syutAvarta' che. yA rIte the pAMyenA lehonA saravANI paMthAvana (patha) thAya. A rIte 14-14-11-11-11-11-11 e badhA maLIne parikamanA tyAsI (83) leha thAya che. 6 parikamanA e sAta bheTThomAM AdinA je cha bheda che te, sa Mgraha, vyavahAra, jIsUtra, tathA zakhvAdi e cAra nayAthI yukta heAvAthI catuSkanAyaka che, arthAt svasAmayika che. tAtparya e che ke naigamanaya-sAMgrAhika ane asAMgrAhika bhedathI e prakAranA che, temAM sAMgrAhikanayanA sagrahanayamAM samAveza thaI jAya che, ane asAMgrAhikanayanA vyavahAranayamAM samAveza thAya che. zabda, samabhaDha ane evabhUta e traNa nayane "zabdAdi" e nAmathI eka ja naya gaNela che. A rIte sa Mgraha, vyavahAra, RjIsUtra ane zabdAdirUpa cAra naceAthI yukta cha parikama nayavicArathI svasAmayika che. tayA sAta parikama, samasta vastuone zrI nandI sUtra Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 nandIsUtre se kiM taM suttAI ? suttAiM bAvIsaM pannattAI, taM jahA-ujjusuyaM 1, pariNayApariNayaM, 2 bahubhaMgiyaM 3, vijayacariyaM 4, aNaMtaraM 5, paraMparaM 6, AsANaM 7,sajUhaM 8,saMbhiNNaM 9,AhavvAyaM 10, SaT catuSkanayikAni, sapta trairAzikAni tadetat parikama // 1 // atha kAni tAni sUtrANi ? sUtrANi dvAviMzatiH prajJaptAni, tadyathA-RjukaM 1, pariNatApariNatam 2, bahubhaGgikam 3, vijayacaritam 4, anantaram 5, paramparam 6, AsAnam 7, sayUtham 8, saMbhinnam 9, yathAvAdam 10, sauvastikAvartam 11, zikAni trairAzikAbhimatAni / AjIvikA eva trairAzikA ucyante, yataste sarva dhyAtmakamicchanti / tanmate jIvo'jIvo jIvAjIvaH, loko'loko lokAlokaH, sat asat sadasat-ityevamAdi / tathA nayacintAyAmapi trividhaM nayamicchanti, tadyathA-dravyAthikanayaH, paryAyAthikanayaH, ubhayArthikanaya iti / etAni sapta parikarmANi pUrvAparasaMkalanayA vyazItividhAni bhavantIti vijJeyam / upasaMharanAhatadetat parikarmeti // 1 // mAnanevAle trairAzikoM dvArA saMmata haiM trairAzikamatavAle samasta vastuoM ko tryAtmaka mAnate haiN| unake matameM-jIva 1, ajIva 2, jIvAjIva 3, loka 1 aloka 2, lokAloka 3, sat 1, asat 2, sadasat 3, ityAdirUpa se padArthoM kA vibhAga kiyA gayA hai| tathA jaba nayoM kA vicAra kiyA gayA hai taba vahAM bhI aisA hI kahA huA hai ki naya dravyArthika 1, paryAyAdhika 2, evaM ubhayArthika 3, bheda se tIna prakAra kA hai| isa taraha sAta parikarmoM ke bhedoM kA saMkalana karane se tirAsI (83) bheda hote haiN| yaha parikarma kA svarUpa hai // 1 // cAtmaka mAnanAra trirAzika dvArA saMmata che. rAzikamatavALA samasta vastu yAne yAtma bhAna cha, tenA bhatamAM-(1) 01 (2) 271 (3) pAla, (1) va (2) mI (3) saix, (1) sat (2) masat (3) shstItyAdirUpathI padArthone vibhAga karavAmAM Avyo che. tathA jyAre mane vicAra karI che tyAre paNa tenI bAbatamAM evuM ja kahela che ke naya, (1) dravyArthiDe, (2) paryAyAthimana (3) layAthi sahAthI / mAranA che. A rIte sAte parikanA bhede ekatra karatAM kula tyAsI bheTa thAya che. yA parisabha 2135 cha. (1) zrI nandI sUtra Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-sUtra medavarNanam. 631 sovatthiyAvattaM 11, naMdAvattaM 12, bahulaM 13, puTThApuDhaM 14, viyA - vittaM 15, evaMbhUyaM 16, duyAvattaM 17, vattamANapayaM 18, samabhirUDhaM 19, savvaobhaddaM 20, passA 21, dupaDiggahaM 22; icceiyAI bAvIsaM suttAiM chinnaccheyanaiyANi sasamayasuttaparivADIe, icceiyAI bAvIsa suttAI acchinnaccheyanaiyAI AjIviyasuttaparivADIe, icceiyAI bAvIsaM suttAI tigaNaiyAI terAsiyasuttaparivADIe, icceiyAI bAvIsaM suttAiM caukkanaiyAI sasamayasuttaparivADIe / evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAsII suttAiM bhavatittimakkhAyAI, se taM suttAI // 2 // " nandAvartam 12, bahulam 13, pRSTApRSTam 14, vyAvarttam 15, evaMbhUtam 16, dvikAvartam 17, vartamAnapadam 18, samabhirUDham 19 sarvatobhadram 20, praziSyam 21, duSpratigraham 22, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi chinnacchedanAyikAni svasamayasUtraparipATyA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi acchinnacchedanAyikAni AjIvikasUtraparipATyA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi trinayikAni trairAzikasUtra paripATayA, ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi catuSkanayikAni svasamayasUtraparipATayA / evameva sapUrvApareNa aSTAzItiH sUtrANi bhavantItyAkhyAtAni / tAnyetAni sUtrANi // 2 // atha dvitIyaM bhedamAha - atha kAni tAni sUtrANi ? iti / uttarayati - mUtrANi= sarvadravya paryAyanayAdyarthasUcanAt sUtrANi dvAviMzatiH = dvAviMzatisaMkhyakAni majJaptAni, tadyathA - RjusUtram 1, pariNatApariNatam 2, bahubhaGgikam 3, vijayacaritam 4, anantaram 5, paramparam 6, AsAnam 7, sayUtham 8, saMbhinnam 9, yathAvAdam 10, ziSyaprazna - he bhadanta ! dRSTivAda kA jo dvitIya bheda sUtra hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara - sUtra bAisa prakAra kA hai, ve prakAra ye haiM - RjusUtra 1, paritApariNata 2, bahubhagika 3, vijayacarita 4, anaMtara 5, paraMpara 6, ziSya pUche che-De lahanta ! dRSTivAhano ne jIle leha 'sUtra' che tenuM zu sva35 che ? uttara--sUtra nIce pramANe mAvIsa (22) aAranA che - (1) RbhusUtra, (2) parizutAyarithuta, (3) mahulagiGa, (4) vizyayarita, (4) anaMtara, zrI nandI sUtra Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre sauvastikAvarttam 11, nandAvarttam 12, bahulam 13, pRSTApRSTam 14, vyAvarttam 15, evambhUtam 16, dvikAvarttam 17, vartamAnapadam 128, samabhirUDham 19 sarvato - bhadram 20, praziSyam 21, duSpatigraham 22 / ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi chinnacchedanAyikAni chinnaM chedenecchati yo nayaH sa chinnacchedanayaH, yathA - 'dhammo maMgalamukihUM ' ityAdizlokaH sUtrArthataH pratyekacchedena sthito na dvitIyAdizlokamapekSate, ityatra chinnacchedanayo'sti yeSAM tAni chinnacchedanayikAni svasamayaparipATyA / ayaM bhAvaH - jinasiddhAntAnusAreNa RjutrAdIni dvAviMzatiH sUtrANi chinnacchedana vikAnIti / tathA AjIvikasUtraparipATacA ityetAni dvAtriMzatiH AsAna 7, saMyUtha 8, saMbhinna 9, yathAvAda 10, sauvastika 11, naMdAvarta 12, bahula 13, pRSTApRSTa 14, vyAvarta 15, evaMbhUta 16, dvikAvarta 17, vartamAnapada 18, samabhirUDha 19, sarvatobhadra 20, praziSya 21, aura duSpratigraha 22 / ye bAIsa sUtra jinasiddhAnta ke anusAra chinnacchedanayika haiN| jo naya cheda se- padaccheda se chinna padake-zlokagata bhinna 2 padake artha kA bodhaka hotA hai vaha chinnaccheda taya hai| jaise " dhammo maMgalamukki " yaha zloka hai| yaha zloka sUtrArtha kI apekSA bhinna 2 pada vAlA hai / isameM isake artha ko samajhane ke liye dvitIyazlokagata padoM kI apekSA nahIM paDatI hai| tAtparya isakA yaha hai ki jisa zloka ke artha kA bodha usI zloka meM rahe hue bhinna 2 padoM dvArA ho jAtA hai, isake samajhane ke liye anya zlokagata padoM kI apekSA nahIM karanI paDatI hai aura na dUsare zlokoM ke padoM kI vahAM AvRtti hI lenI par3atI hai ve saba zloka chinnacchedanayika haiM / 632 >> (1) paraM para, (7) AsAna, (8) saMyUtha, (8) sa Mlinna, (10) yathAvAda, (11) sauvasti4, (11) naMhAvarta, (13) maDukha, (14) pRSTA pRSTa, (15) vyAvarttI, (16) va bhUta, (17) dvijavartta, (18) vartamAnayaha, (18) samali3Dha (20) sarvatobhadra, (21) praziSya, mane (22) duSpratigraha. yA mAvIsa sUtra nainasiddhAMtaanusAra chinnacchedanayika che. je naya chedrathI-padacchedathI chinna padanA--AAkagata judA judA pahanA arthano bodha thAya che te chinnabhchehanaya che, bhaDe " dhammo maMgalamukkiTTha A zleAka che. A zlAka sUtrAnI apekSAe bhinna bhinna padmavALeA che. temAM tenA ane samajAvavA mATe dvitIya kSeAkamAM Avela padonI jarUra paDatI nathI, tenuM tAtpaya e che ke je blekanA arthanA edha eja zlekamAM rahela bhinna bhinna padmA dvArA thai jAya che, tene samajavAne mATe bIjA AkamAM Avela padonI jarUra paDatI nathI ane bIjA zlAnA padonI tyAM AvRtti ja levI paDatI nathI. e badhA glAka chinnacchedanayika kahevAya che. tathA AjIvikamatA zrI nandI sUtra Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- sUtra medavarNanam. 633 , sUtrANi acchinnacchedanayikAni, yo nayaH sUtramacchinnaM chedenecchati so'cchi nacchedanayaH, atra naye - ' dhammo maMgalamu kiTaM' ityAdiH prathamaH zloko dvitIyAdi lokamapekSamANastiSThati dvitIyAdi zloko'pi prathamaM zlokam apekSamANastiSThati, arthAdanyo'nyasApekSastiSThati so'sti yeSAM tAni acchinnacchedanAyikAni / abhAva:- AjIvakamate RjukAdIni dvAviMzatiH sUtrANi parasparasApekSANi santIti / tathA - ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi trikanayikAni trairAzika sUtra paripATayA / ayaM bhAvaH trairAzikAnAM paripATyA Rju sUtrAdIni dvAviMzatiH sUtrANi dravyAthikA paryAyArthiko bhayArthiketi nayatrikavanti santIti / tathA ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi catuSkanayikAni svasamayasUtraparipATyA / ayaM bhAvaH - jinasiddhAnta sUtra tathA AjIvika matAnusAra ye bAIsa sUtra acchinnacchedanayika haiN| tAtparya isakA yaha hai ki ye RjumutrAdika bAIsa sUtra apane 2 artha kA bodha karAne ke liye eka dUsare ke padoM kI apekSA rakhate haiN| jaise- dhammo maMgalamukkaTTha " yaha zloka chinnacchedanayakI apekSA apane artha kA bodha svataMtrarUpa se karatA hai, parantu isa acchinnachednaya kI apekSA yaha zloka apane artha kA bodha karAne ke liye dvitIyazloka gata padoM kI apekSA rakhatA hai, tathA dvitIya zloka apane artha kA bodha karAne ke liye prathama zloka kI apekSA rakhatA hai, aisI mAnyatA AjIvikAsiddhAnta mAnane vAloM kI hai| tathA ye RjusUtrAdika baIsa sUtra dravyArthika, paryAyArthika evaM ubhayArthika, ina tInoM nayoM kI apekSA vAle haiM, aisI mAnyatA trairAzika matavAloM kI hai| tathA ye RjusUtrAdika bAIsa sUtra catuSka naya vAle haiM, aisI mAnyatA jinasiddhAnta ko mAnanevAloM kI hai| saMgrahanaya, nusAra e bAvIsa sUtra acchinnaccheda nayika che. tenuM tAtpaya e che ke te RjusutrAdika khAvIsa sUtra pAta-peAtAnA arthanA kheAdhaka thavAne mATe eka bIjAnAM yahonI apekSA rAkhe che. bhaDe " dhammo maMgalamukkiTTha " mA so chinnanchehanayanI apekSAe peAtAnA arthanA edha svataMtrarUpe kare che. paNa te acchinna cheH nayanI apekSAe A kSeAka peAtAnA anA khAdha karAvavAne mATe dvitIya kSeAkamAM Avela padonI apekSA rAkhe che, tathA dvitIya aAka pAtAnA arthanA medha karAvavAne mATe prathama zlAkanI apekSA rAkhe che, evI mAnyatA AjIvaka siddhAM tane mAnanArAonI che. tathA A RjIsUtrAdika khAvIsa sUtradravyArthika, paryAyAthiMka, ane ubhayArthika, e traNa nAnI apekSA vALAM che, evI mAnyatA bairAzika matavALAonI che. tathA A RjIsUtrAdika khAvIsa sUtra catuSkanayavALAM che. evI mAnyatA jina siddhAMta-mAnanArAonI che. saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjIsUtra zrI nandI sUtra Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre se kiM taM putragae ? puNvagae caudasavihe paNNatte, taM jahAupAya puvvaM 1, aggANIyaM 2, vIriyaM 3, asthinatthiSpavAyaM 4, nANapavAyaM 5, saccappavAyaM 6, AyappavAyaM 7, kammappavAyaM 8, paccakkhANappavAyaM 9, vijjANuSpavAyaM 10, avaMjhaM 11, pANAU 12, kiriyAvisAlaM 13, logabiMdusAraM 14 / atha kiM tat pUrvagatam ? pUrvagataM caturdazavidhaM prajJaptam, tadyathA - utpAda pUrvam 1, agrAyaNIyam 2, vIryam 3, astinAstipravAdam 4, jJAnapravAdam 5, satyapravAdam 6, AtmavAdam 7, karmapravAdam 8, pratyAkhyAnamavAdam 9, vidyAnupravAdam 10, abandhyaM 11, prANAyuH 12, kriyAvizAlaM 13, lokabindusAram 14 / utpAdapUrvasya khalu dazavastUni catvAri cUlikA vastUni prajJaptAni 1, aprAyaNIyapUrvasya paripATyA RjusUtrAdIni dvAtriMzatiH sUtrANi saMgraha 1, vyavahAra 2, RjusUtra 3, zabdAdi 4, naya catuSkayuktAni santIti / evameva sapUrvApareNa = pUrvAparasaMkalanayA aSTAzAtiH sUtrANi bhavantItyAkhyAtam / upasaMhannAha - ' se taM suttAiM ' tAnyetAni sUtrANi=tvajjijJAsitAni sUtrANyetAnyeveti // 2 // 634 " vyavahAranaya, RjusUtranaya evaM zabdAdinaya ye cAra naya haiN| jinasiddhAntasUtra paripATI ke anusAra ye bAIsa sUtra ina cAra nayoM vAle haiM, aisI mAnyatA sva sAmayika hai / isa taraha ina saba mAnyatAoM ke anusAra sUtra ke aTThAsI prakAra ho jAte haiM / chinnacchedanaya, acchinnacchedanaya, catukanaya aura trinaya, ina cAroMmeM chinnacchedanaya aura catuSkanaya ye donoM svasiddhAnta - jinasiddhAnta saMmata haiM, acchinnacchedanaya, AjIvaka saMmata hai aura trinaya, trairAzika saMmata hai| ye saba sUtra haiM, arthAt yaha dRSTivAda ke dusare sUtra nAma ke bheda kA svarUpa hai || 2 || naya ane zabdAdinaya e cAra naya che. jaina siddhAnta sUtranI paramparA pramAMNe te khAvIsa sUtra A cAra naceAvALAM che, evI mAnyatA svasAmAyika che. A rIte e badhI mAnyatAe pramANe sUtranA aThayAsI (88) prakAra thAya che. chinnache. danaya, acchinna chedanaya, catuSkanaya ane trinaya e cAremAM chinnacchedanaya, ane catunaya e mane svasiddhAMta jaina siddha ta saMmata che, acchinnacchedanaya, AvakasaMmata che, ane trinaya airAcikasaMmata che. e badhAM sUtra che, eTale STivAdanA khIjA 'sUtra' nAmanA bhedanuM svarUpa che. (2) zrI nandI sUtra Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-pUrva gatabhedavarNanam. 635 atha tRtIyabhedamAha - se ki taM putragayaM ' atha kiM tat pUrvagatam ? iti / uttarayati - pUrvagataM caturdazavidhaM prajJaptaM, ayaMbhAtra- tIrthakRto hi tIrtha pravartanakA le gaNadharebhyaH sakalasUtrAdhArakatvena pUrvaM pUrvagataM sUtrArthameva bhASante, tadanugaNadharAH prathamaM pUrvagatameva racayanti, tata AcArAGgAdikam / 'savvesi AyAropaDhamo ' iti tu kramanyAsamapekSya procyate, akSararacanApekSayA tu pUrvagatazrutameva prathamam / tatpUrvagatazrutaM caturdazavidhaM kathitam / tadevAha - tadyathA - prathamam utpAdapUrvamatra sarva dravyANAM sarva paryAyA cotpAdabhAvamaGgIkRtya prajJApanA kRtA / asya padaparimANamekA koTiH / dvitIyam - agrAyaNIyam atra hi sarveSAM aba dRSTivAda ke tIsare bheda pUrvagata kA svarUpa kahate haiM-' se ki taM pucagayaM 0 ' ityAdi / ziSya prazna- pUrvagata jo dRSTivAda kA tIsarA bheda hai usakA kyA svarUpa hai ? uttara - pUrvagata caudaha prakAra kA hai| tIrthakara prabhu tIrthapravartana ke samaya gaNadharoM ke liye sarvaprathama sakala sUtroM kA AdhAra bhUta hone se pUrvagata sUtrArtha kI ho prarUpaNA karate haiN| bAda meM gaNadhara bhagavAna saba se pahile pUrvagata sUtra hI racate haiM, pazcAt AcArAMga aadi| " savesiM AyAro paDhamo " aisA joM kahA jAtA hai vaha kramanyAsa ko apekSA se hI kahA gayA jAnanA cAhiye / akSara racanA kI apekSA se to pUrvagata zruta hI sarvaprathama hai / bAdameM aura aMga - AcArAdika haiM / pUrvagata zruta ke caudaha prakAra ye haiM - utpAdapUrva 1, agrAyaNIyapUrva 2, vIryapravAdapUrva have dRSTivAhanA zrI leha. "pUrvagata" nuM sva35 vAve che - " se kiM a year?" Scale. ziSya pUche che--dRSTivAdanA je trIjo bheDha 'pUrvagata' che tenuM zuM svarUpa che ? uttara:--pUrvagata cauda prakAranu che. tIrthaMkara prabhu tI pravata nane samaye gaNadharAne mATe sauthI pahelAM sakaLa sUtranu AdhArabhUta hovAMthI pUgata sUtrAthanI ja prarUpaNA kare che, tyAra bAda gaNadhara bhagavAna sauthI pahelAM pUgata sUtra 04 2ye che. tyAra pachI AyArAMga Ahi " savvesi AyAro paDhano "memane kahevAmAM Ave che te kramanyAsanI apekSAe ja kahela mAnavuM joIe, akSara racanAnI apekSAe te pUgata zruta ja sauthI paheluM che. pachI khIjA' aMga-AcA rAMga yAhi. pUrvagata zrutanA thau ara che - (1) utpAdapUrva, (2) azrAyaNIya zrI nandI sUtra Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 nandIsUtre dravyANAM paryAyANAM jIvavizeSANAM ca agra= parimANaM varNyate ityata idaM pUrvamagrAyaNIyam / atra SaNNavati lakSANi padAni santi / tRtIyaM vIrya vIryamavAdam, atra karmasahitAnAM tadrahitAnAM ca jIvAjIvAnAM vIrye procyate ityato vIryapravAdametaducyate / asya padaparimANaM saptatilakSAtmakam / caturtham asti nAstipravAdam - yadyaloke yathA'sti yathA vA nAsti athavA - syAdvAdAbhiprAyeNa ' tadevAsti tadeva nAsti ' ityevaM pravadati yattat / atra padaparimANaM SaSTi lakSAtmakam / paJcamaM jJAna3, astinAstipravAdapUrva 4, jJAnapravAdapUrva 5, satyapravAdapUrva 6, AtmapravAdapUrva 7, karmapravAdapUrva 8, pratyAkhyAnapravAdapUrva 9, vidyAnupravAdapUrva 10, avandhyapUrva 11, prANAyupUrva 12, kriyAvizAlapUrva 13, tathA lokabindusArapUrva 14 / utpAdapurvameM samastadravyoM evaM unakI paryAyoM kI, utpAdabhAva ko lekara prarUpaNA kI gaI hai| isake padoM kA pramANa eka karor3a hai | 1| agrAyaNIya nAma ke dvitIya pUrva meM samasta jIvAdika dravyoM kA, unakI paryAyoM kA aura jIvavizeSoM kA parimANa varNita huA hai| isake padoM kA parimANa chyAnnave 96 lAkha hai |2| tIsare vIrya pravAda purvameM karma sahita evaM karmarahita jIvoM kA tathA ajIvoM kA varNana huA hai| isake padoM kA parimANa sattara 70 lAkha hai | 3| cauthe - astinAsti pravAdapUrvameM syAdvAda siddhAntAnusAra yaha batalAyA gayA hai ki lokameM jo bhI kucha hai vaha kisa apekSA astirUpa hai aura kisa apekSA nAstirUpa hai / isake padoM kA parimANa 30 lAkha hai 4 / pAMcave - jJAna pravAda pUrva meM matijJAna pUrva, (3) vIrya avAhapUrva, (4) astinAstipravAhapUrva, (4) jJAnapravAhapUrva, (1) satyapravAhapUrNa, (7) AtmapravAhapUrva, (8) urbha avAhapUrva, (Ga) pratyAdhyAnapravAhapUrva, (10) vidyAnupravAha pUrva, (11) avandhyapUrva, (12) prANAyupUrva (13) priyAvizApUrva, (14) tathA bomindusArapUrva (1) utpAda pUrva bhAM samasta dravyo ane temanI paryAyeAnI utpAda bhAvane laIne prarUpaNA karela che. tenA padmAnuM pramANa eka karADa che. (2) agrAyaNIya nAmanA bIjA pUrvamAM samasta jIvAdika drabyAna, temanI paryAyAna, ane jIvavizeSonuM pramANa varNavyu che, temAM channu sAdhya (8600000) yaha che. (3) zrIlaM vIrya avAha pUrva bhAM krama sahita ane karma rahita jIvAnu tathA ajIvanu varNana thayuM che. temAM (70) sIttera lAkha pade che. (4) ceAthA astinAsti pravAda pUrNAMmAM syAdvAda siddhAMntAnusAra e batAvyu che ke leAkamAM je kaMi paNa che te kaI apekSAe nAstirUpa che ane kaI apekSAe astirUpa che. temAM sAITha (60) lAkha paDe che. zrI nandI sUtra Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam. pravAdam , atra matyAdInAM pazcAnAM jJAnAnAM bhedaprarUpaNA yasmAdasti tasmAdidaM pUrva jJAnapravAdamucyate / atra padaparimANamekapadanyUnakA koTiH / SaSThaM satyapavAdamsatya-saMyamaH satyavacanaM vA, tadyatra sabhedaM sapratipakSaM ca varNyate tatsatyamavAdam , tasya padaparimANaM ssdddhikaikkottiH| saptamam-AtmapravAdam-yatra nayadarzanapUrvakamAtmA'nekadhA varNyate tat / tasya padasaMkhyA SaDviMzatikoTipramANA / aSTamaM karmapravAdam-jJAnAvaraNIyAdikamaSTavidhaM karma yatra prakRtisthityanubhAgapradezAdibhi bhaidairitaraizcottarottara bhedaivaya'te tat / padaparimANaM cAsya ekAkoTirazItizca sahasrANi / navama-pratyAkhyAnapravAdam-atra yataH sarvapratyAkhyAnasvarUpaM varNyate tata idaM pratyAkhyAnapavAdamucyate / atra pada saMkhyA caturazItilakSANi / dazamaM-vidyAnuprathAAdi pAMca jJAna ke bhedoM ko prarUpaNA huI hai| isa ke padoM kA pramANa eka pada kama eka karor3a hai 5 / chaThe-satyapravAdapUrvameM satya arthAt-saMyama, athavA satyavacana kA bheda sahita, evaM pratipakSasahita varNana huA hai| isa ke padoM kA parimANa cha 6 adhika eka karor3a hai 6 / sAtaveM AtmapravAdapUrva meM nayoM kI mAnyatAnusAra Atmadravya kA aneka prakAra se varNana huA hai / isa ke padoM kA parimANa chabbIsa 26 karor3a hai 7 / AThaveMkarmapravAdapUrva meM jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM kA prakRti sthiti anubhAga tathA pradeza Adi bhedoM dvArA, tathA aura bhI uttarottara bhedoM dvArA varNana karane meM AyA hai / isa ke padoM kA parimANa eka 1 karADa 80 assI hajAra hai 8 / nauveM-pratyAkhyAnapravAdapUrva meM samasta pratyAkhyAnoM ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai| isake padoM kA parimANa (5) pAMcamAM jJAnapravAda pUrvamAM matijJAna Adi pAMca bhedanI prarUpaNa thaI che. temAM eka reDamAM eka nyUna para che. (6) chaThThAM satyapravAda pUrvamAM satya eTale saMyama athavA satyavacananA bhedasahita ane pratipakSa sahita varNana thayuM che. tenA padanuM pramANa eka karoDa ane chAnuM che. (7) sAtamAM AtmapravAda pUrvamAM nAnI mAnyatA pramANe Atma dravyanuM aneka prakAre varNana thayuM che. tenA padenuM pramANa chavIsa (26) karoDa che. (8) AThamAM karmapravAdapUrvamAM jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmanuM prakRti, sthiti, anubhAga tathA pradeza Adi bheda dvArA ane bIjA paNa uttarottara bheda dvArA varNana karAyuM che. tenA padanuM pramANa eka karoDa eMsI hajAra che. (9) navamAM pratyAkhyAna pravAda pUrvamAM samasta pratyAkhyAnonAM varUpanuM varNana karavAmAM AvyuM che. tenA padanuM zrI nandI sUtra Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 nandIsUtre dam , vidyAnupravAde'neke vidyAtizayA varNitAH / tasya padaparimANamekA koTirdaza ca lakSANi / ekAdazam-avandhyam-dhandhya-niSphalam , navandhyamavandhyaM saphalamityarthaH, atra hi sarve jJAnAtapAssaMyamayogAH zubhaphalena saphalA varNyante, aprazastAzca prAmA dAdikAH sarve'zubhaphalA varNyante, ata idamavandhyamucyate / asya padaparimANaM SaDvizatikoTiparimitam / dvAdazaM-prANAyu:-atra AyuSaH prANasya ca varNanaM sabhedamupadazyate, tathA-anye'pi ca prANA upa dazyante / asya padaparimANamekA-koTiH SaT paJcAzacalakSANi / trayodazaM kriyAvizAla-kriyAH kAyikyAdayaH saMyamakriyAcchandakriyAdayazca tAbhirvizAlaM vistIrNa yata tata / asya padaparimANaM navakoTayaH / catudeza-lokabindusAram-idaM cAsmin loke zruta loke vA bindurivAkSarasya sarvottamiti, sarvAkSarasannipAtapratiSThitatvena lokabindusAramucyate / asya pdprimaannmrddhtryodshkottyH| 84 corAsI lAkha hai 9 / dasaveM-vidyAnupravAdapUrva meM vidyAoM ke aneka atizaya varNita hue haiM / isa ke padoM kA parimANa 1 eka karoDa 10 dasa lAkha hai 10 / gyArahave avandhyapravAdapUrva meM jJAna, tapa evaM saMyama tathA zubhayoga ye saba saphala-zubhaphala pradAyaka hote haiM tathA aprazasta jitane bhI pramAda Adi haiM ve saba azubha phalavAle hote haiM, yaha viSaya varNita huA hai| isa ke padoM kA parimANa 26 chabbIsa karor3a hai 11 / bArahaveMprANAyupUrva meM Ayu aura prAga kA tathA anya aura bhI prANoM kA bheda sahita varNana huA hai| isa ke padoM kA pramANa 1 eka karor3a 56 chappana lAkha hai 12 // terahaveM-kriyAvizAlapUrva meM kAyi ko Adi kriyAoM ke bhedoM kA tathA saMyamakriyAoM ke evaM chaMda kriyAoM ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| isake padoM kA parimANa 9 nau karor3a hai 13 / caudahavAMpUrva jo lokpramANa coryAsI (8) lAkha che. (10) dasamAM vidyAnuM pravAdapUrvamAM vidyAonA aneka atizayanuM varNana karAyuM che, tenA padanuM pramANa eka karoDa dasa lAkha che. (11) agIyAramAM avadhyapravAda pUrvamAM jJAna, tapa, ane saMyama tathA zubhaga e badhAM zubhaphaLa pradAyaka hoya che, tathA pramAda Adi je aprazasta che te azubhaphaLa denAra che. A viSayanuM varNana karAyuM che. temAM chavIsa karoDa (260000000) po cha, (12) mAramA prANAyupUrva mAyu mana pragunA tathA bIjAM praNenuM bhedasahita varNana thayuM che temAM padenuM pramANa eka karoDa chappana lAkha che. (13) teramAM kriyAvizAlapUrvamAM kAyikI Adi kiyA nA bhedenuM tathA saMyama kriyAo ane dakiyAonA bhedanuM varNana thayu che. temAM nava kareDa pade che. (14) caudamuM je lokabindusArapUrva che te akSara para zrI nandI sUtra Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam. uppAyapuvassa NaM dasa vatthU, cattAri cUliyAvatthUpaNNattA 1 |aggaanniiy puvvasa codasa vatthU dubAlasa cUliyAvatthUpaNNattArAvIriyapuvvassaNaM ahvtthuuattttcuuliyaavtthuupnnnnttaa3|asthinnsthippkhlu caturdaza vastUni, dvAdaza cUlikA vastUni prajJaptAni 2, vIryapUrvasya khalu aSTavastUni, aSTa cUlikA vastUni prajJaptAni 3 / astinAstipravAdapUrvasya khalu aSTA utpAdapUrvasya khalu vastUni prajJaptAni, nizcitArthAdhikAra-pratibaddho'dhyayanasadRzo granthavizeSo vastu procyate / tathA catvAri cUlikA vastUni-cUDA iva cUDAH, iha dRSTivAde parikarmamatrapUrvagatAnuyogeSvanuktArthAnAM saMgrahaparA granthapaddhatayazcUDAzabdenAbhidhIyante, cUDA eva cUlikAH, DalayorekatvasmaraNAt / tAsAM vastUni prajJaptAni / agrAyaNIyasya khalu pUrvasya caturdaza vastuni prajJaptAni, tathA-dvAdaza cUlikAvastUni prajJaptAni / vIrya pUrvasya khalu aSTa vastUni prajJaptAni, nathA-aSTa cUlibindusAra hai vaha akSara para bindu ke samAna, isa lokameM athavA zrutaloka meM sarvottama mAnA gayA hai / isa meM sarvAkSarasaMnipAta labdhi Adi labdhiyoM kA varNana hai, isa ke padoM kA parimANa sADhe bAraha 12 // karor3a hai 14 / nizcita arthAdhikAra se pratibaddha adhyayana ke jaisA jo granthavizeSa hotA hai usakA nAma vastu hai / utpAda pUrva kI daza vastueM haiM, tathA cAra culi kA vastu haiN| dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUrvagata evaM anuyoga ina cAra bhedoM meM jo artha nahIM kahA gayA hai usa artha kA saMgraha karane vAlI jo granthapaddhati hai vaha 'cUr3A' zabda kA vAcyArtha hai| 'cuDA' ke samAna jo ho vaha cUli kA hai| kahIM 2 'Da' aura 'la' meM bheda nahIM mAnA jAtA hai, ataH cUr3ikA yA cUlikA eka hI hai| ina kI vastu kA nAma cUli kA vastu hai 1 / dusare-agrAyaNIyapUrva kI caudaha vastue~, evaM bAraha bindunA jevA AlekamAM athavA zrutalekamAM sarvottama manAyuM che temAM sarvAkSara saMnipAta labdhi Adi labdhionuM varNana che, temAM sADA bAra karoDa pade che. nizcita arthAdhikArathI pratibaddha adhyayananA jevo je grathavizeSa hoya che tenuM nAma vastu che. utpAda pUrvanI dasa vastu che. tathA cAra cUlikA vastu che. daSTivAdanA parikarma, sUtra, pUrvagata, ane anuMyoga e cAra bhedamAM je artha kahevA na hoya te ane saMgraha karanArI je granthapaddhati che te cUDA zabdano vAdhyArtha che. cUDAnA jevI je hoya te cUlikA kahevAya che. kayAMka kayAMka "?' ane "" mAM bheda manAtuM nathI, tethI cUDikA ke cUlikA eka ja che. temanI vastunuM nAma cUlikA vastu che (1) bIjA agANIya parvanI cauda vastuo tathA zrI nandI sUtra Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 nandIsUtre vAyapuvvasta NaM ahArasavatthU, dasa cUliyAvatthU paNNattAdhA nANappavAyapuvassa NaM bArasavatthU paNNattA 5, saccappavAyapuvassa NaM doSiNavatthU paNNattA 6, AyappavAyaputssa NaM solasavatthU paNNattA 7, kammappavAyapuvvasta NaM tIsaMvatthU paNNattA 8, paJcakkhANapuvvasa NaM vIsaMvatthU paNNattA 9, vijjANuppavAya puvasma NaM pannarasavatthU paNNattA 10, abaMjhapuvassa NaM bArasa vatthU dazavastUni daza cUlikAvastUni prajJaptAni 4 / jJAnapravAdapUrvasya khalu dvAdazavastUni prajJaptAni 5 / satyavAdapUrvasya khalu dve vastUni prajJapte 6 / AtmapravAdapUrvasya khalu SoDaza vastUni prajJaptAni 7 / karmaprAdapUrvasya khalu triMzad vastUni prajJaptAni 8 / pratyAkhyAnapUrvasya khalu viMzatirvastUni prajJaptAni 9 / vidyAnubhavAdapUrvasya khalu kAvastUni prajAtAni / astinAstipravAdapUrvasya khalu aSTAdaza vastUni prajJaptAni, tathA-daza cUlikAvastUni prajJaptAni / jJAnapravAda pUrvasya khalu dvAdaza vastUni prajJatAni / satyapravAda pUrvasya khalu dve vastunI prajJapte / AtmapravAda pUrvasya khalu SoDaza vastUni prajJaptAni / karmapravAdapUrvasya khalu triMzad vastUni prajJaptAni / pratyAkhyAna pUrvasya khalu viMzatirvastUni prajJaptAni / vidyAnupavAda pUrvasya khalu paJcadazavastUniprajJaptAni / cUli kA vastue haiM 2 / tIsare-vIryapravAdapUrva kI ATha vastue~, tathA ATha hI cUli kA vastue~ haiM 3 / cauthe-astinAsti pravAdapUrva kI aThAraha vastue tathA dasa cUlikA vastue~ haiM 4 / pAMcaveM-jJAnapravAdapUrva kI bAraha vastue~ haiM 5 / chaThe-satyapravAhapUrva kI do vastue haiM 6 / sAtaveM-AtmapravAdapUrva kI solaha vastue~ haiM 7 |aatthveN-krmprvaadpuurv kI tIsa vastue~ 8 hai| nauveMpratyAkhyAnapUrva kI bIsa vastue~ haiM 9 / dasaveM-vidyAnupravAdapUrva kI pandraha bAra cUlikA vahue che (2). trIjA vIryavAda pUrvanI ATha vastuo tathA ATha ja cUlikAvastuo che. (3). cethAM astinAsti pravAda pUrvanI aDhAra vastuo tathA dasa cUlikA vastue che (4). pAMcamAM jJAnapravAda pUrvanI bAra vastuo che (5) (5). chaThThA satyapravAda pUrvanI be vastuo che (6). sAtamAM AtmapravAda pUrvanI bheLa 12tum| cha (7). bhAbhA pravAhapUrva nI trIsa pastumA cha (8). nabhA prtyaakhyAnapUrvanI vIsa vastuo che (0. dasamAM vidyAnuvAda pUrvanI paMdara vastuo zrI nandI sUtra Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-pUrvagatamedavarNanam. paNNattA 11, pANAUpuvvassa NaM terasa vatthU paNNattA 12, kiriyAvisAlapuvvasa NaM tIsaM vatthU paNNattA 13, logabiMdusArapussa NaM paNNavIsaMvatthU paNNattA 14 / gAhA-"dasa 1 codaha 2 aTTha 3 hArase 4 va, bArasa 5 duve ya vtthuunni| solasa 7 tIsA 8 vIsA 9 pannarasa annuppvaaymmi||1|| paJcadazavastUni prajJaptAni 10 / abandhyapUrvasya khalu dvAdaza vastUni prajJaptAni 11 / prANAyuHpUrvasya khalu trayodaza vastUni prajJaptAni 12 / kriyAvizAlapUrvasya khalu triMzadvastUni prajJaptAni 13 / lokabindusArapUrvasya khalu paJcaviMzatirvastUni prajJaptAni 14 / gAhA-"daza caturdazASTASTAdazaiva dvAdaza dve ca vastUni / SoDaza triMzad viMzatiH paJcadazAnu pravAde // 1 // avandhyapUrvasya khalu dvAdazavastUniprajJaptAni / prANAyuHpUrvasya khalu trayodazavastUni prajJaptAni / kriyAvizAlapUrvasya khalu triNshdvstuuniprjnyptaani| lokavindusArapUrvasya khalu paJcaviMzatirvastUniprajJaptAni / etadeva saMkSepeNAha__ "daza coddasa aTThAraseva, bArasa duve ya vatthUNi / solasa tIsA vIsA pannarasa aNuppavAyammi // 1 // vastue~ haiM 10 / gyArahaveM-avaMdhyapUrva kI bAraha vastue~ haiM 11 / bArahaveMprANAyupUrva kI teraha vastue~ haiM 12 / terahaveM-kriyAvizAlapUrva kI tIsa vastue~ haiM 13 / caudahaveM lokabindusArapUrva kI paccIsa vastue~ haiM-aisA jinendra deva ne kahA hai| yahI viSaya saMkSepa se " dasa codasa" ityAdi gAthAoM dvArA spaSTa samajhAyA gayA hai| isa prakAra yaha pUrvagata kA svarUpa hai| cha (10). 2mazIyArabhAM madhyapUrva nI mA2 1stu| che (11). mAramA prANAyu. pUrvanI tera vastuo che (12). teramAM kriyAvizAlapUrvanI trIsa vastuo che (13). codamAM lekabindusArapUrvanI pacIsa vastuo che evuM jinendra deve hesa. meka viSaya saMkSiptamA " dasa codasa" tyAhi yAmA dvArA spaSTa samajAvyuM che. A pramANe A pUrvagatanuM svarUpa che. (3) zrI nandI sUtra Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre bArasa ekkArasame 11, bArasame teraseva 12 vatthUNi / tIsA puNa terasame 13, codasame panavIsAo 14 || 2 || cattAri 9 duvAla 2, aTTha 3 ceva dasa 4 ceva cUlla vatthUNi / AillANa va unhaM, sesANaM cUliyA Natthi // 3 // 60 se ntaM puvva // 3 // se kiM taM aNuoge ?, aNuoge duvihe paNNatte, taM jahAmUlapaDhamANuoge ya gaMDiyANuoge ya / se kiM tAM mUlapaDhamAdvAdazaikAdaze dvAdaze trayodazaiva vastUni / triMzat punastrayodaze caturdaze paJcaviMzatiH // 2 // catvAri dvAdazASTa caitra daza caiva cUlikA vastuni / AdimAnAM caturNI cUlikAH zeSANAM cUlikA na santi " // 3 // tadetatpUrvagatam // 3 // atha ko sAvanuyogaH ? anuyogo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - mUlamathamAnuyogo gaNDikAnuyogazca / atha kau'sau mUla prathamAnuyogaH ? mUlaprathamAnuyoge khalu bArasa ekkArasame vArasame teraseva vatthUNi / tIsA puNa terasame caudasame paNNavIsAo " // 2 // chayA-daza caturdazASTASTA dazaiva dvAdaza dve ca vastUni / SoDaza triMzad triMzatiH paJcadazAnu pravAde // 1 // dvAdazekAdaze dvAdaze trayodazaiva vastUni / triMzatpunastrayodaze caturdaze paJcaviMzatiH // 2 // tathA - " cattAri duvAla aTTha caiva dasaveva cUlavatthUNi / AdalANa cauNDa, sesANaM cUliyANatthi // 3 // chAyA - catvAri dvAdazASTa caitra daza caitra cUlikA vastuni / AdimAnAM caturNI, zeSANAM cUlikA na santi // 3 // iti / upasaMharannAha - tadetatpUrvagatam / iti // atha caturtha bhedamAha - 'se ki taM aNuoge 0' ityAdi / ' atha ko'sAvanuyogaH' iti / uttarayati - anuyogaH = anu - anukUlo'nurUpo vA yogaH - sUtrasya zrI nandI sUtra Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - mUlaprathamAnuyogavarNanam Nuoge ? mUlapaDhamANuoge NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM pugvabhavA, devalogagamaNAI, AuM, cavaNAI, jammaNANi, abhiseyA; rAyavarasirIo, pavvajjAo, tavA ya uggA kevalanANuppAyAo, titthapavattaNANi ya, sIsA, gaNA, gaNaharA, ajjA, pavattaNIo, arhatAM bhagavatAM pUrvabhavAH devalokagamanAni AyuH, cyavanAni, janmAni abhiSekAH rAjavarazriyaH, pravrajyAH, tapAMsi ca ugrANi, kevalajJAnotpAdaH, tIrtha pravarttanAni ca, svAbhidheyena saha saMbandho'nuyogaH, sa dvividhaH prajJaptaH, dvaividhyamevAha - ' taM jahAo' ityAdinA tadyathA - mUlaprathamAnuyogaH, gaNDikAnuyogazca / tatra punaH pRcchati atha aisal mUla prathamAnuyogaH ? iti / uttarayati - mUlaprathamAnuyoge khalu arhatAM bhagavatAM pUrvabhavA:= pUrvajanmAni devalokagamanAni, AyuH cyavanAni, janmAni abhiSekAH, rAjavarAzreyaH, pravrajyAH, ugrANi ghorANi ca tapAMsi kavalajJAnotpAdAH, 643 aba cauthe bheda anuyoga kA svarUpa kahate haiM-' se kiM taM aguAMge0 ' ityAdi / ziSya puchatA hai - he bhadanta / anuyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara - sUtra kA jo apane abhidheya ke sAtha anukUla athavA anurUpa saMbaMdha ho usa kA nAma anuyoga hai| arthAt sUtra ke anukUla artha karanA anuyoga hai / yaha anuyoga do prakAra kA hai, ve prakAra ye haiM-mUlaprathamAnuyoga aura gaNDikAnuyoga / ziSya prazna - mUlaprathamanuyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara - mUlaprathamAnuyoga meM arhanta bhagavAna ke pUrva bhavoM kA, devaloka meM unakI utpatti hone kA una kI Ayu kA, devaloka se una ke cyavana kA, unake janma kA, unake abhiSeka kA, una kI rAjalakSmI-vibhUti kA have thothA leha-anuyoganu sva35 uDe che- "se ki ta aNuoge " tyAhi ziSya pUche che-he bhadanta! anuyAganu zuM svarUpa che? uttara----sUtrane je peAtAnA abhidheyanI sAthe anukULa athavA anurUpa sabaMdha hoya tenuM nAma anuyAga che. eTale ke sUtrano anukULa artha karavA tene anuyAga kahe che. A anuyAga e prakArano che-mUlaprathamAnuMyeAga ane jAnuyoga ziSya pUche che-mUlaprathamAnuyAgana' zuM svarUpa che ? uttara--mUlaprathamAnuyAgamAM ahIMta bhagavAnanA pUrvabhavAnuM, devaleAkamAM temanI utpatti thavAtu, temanA AyunuM, devaleAkathI temanA cyavananuM, temanA bhanbhanu, temanA abhiSe'nu, tebhanI rASTralakSmI-vibhUtinu, temanI amallyAtu, zrI nandI sUtra Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nandIsUtre saMghasta cauThivahassa jaMca parimANaM, jiNamaNapajava ohinANI, sammatta suya nANiNo ya vAI, aNuttaragaI ya, uttaraveu vviNo ya muNiNo, siddhipaho jaha desio jacciraM ca kAlaM, pAovajattiyA siddhA, gayA je jahiM jattiyAI bhattAiM aNasaNAe ziSyAH, gaNAH, gaNadharAH, AryAH, pravartinyaH, saMghasya caturvidhasya yacca parimANaM jinamanaH paryavAvadhi jJAninaH, samasta zrutajJAninazca, vAdinaH, anuttaragatayazca, uttaravaikurviNazca munayo, yAvantaH siddhAH, siddhipatho yathA dezitaH, yAvacciraM ca kAlaM pAdapopagatAH, ye yatra yAvanti bhaktAni chittvA antakRto munivarottamAstimirautIrthapravarttanAni ca, ziSyAH, gaNAH, gaNadharAzca, AryAH, pravattinyaH, saMghasya catuvidhasya yacca parimANam , jinamanaH paryavAvadhijJAnina:-tatra-jinA iti kevalinaH, manaH-paryavAvadhijJAne yeSAM te manaH paryavAvadhi jJAninaH, jinAzca manaH paryavAvadhi jJAninazceti dvandvaH, tathA-samastazrutajJAnizca, vAdinaH, anuttaragatayazca, uttaravaikuviNazca, tathA yAvantaH siddhAH, yaciraM ca kAlaM pAdapopagatAH-tathA-yo yatra yAvanti bhaktAni chedayitvA antakRto munivarottamaH, timiraughavipramukta:-timiram= unakI pravrajyA kA, unakI ghora tapasyA kA, unake kevalajJAna kI utpatti hone kA, unake tIrtha pravartana kA, unake ziSyoM kA, unake gaNoM kA unake gaNadharoM kA, unakI AryAyoM kA aura AryAyoM ke gaccha kI pravartiniyoM kA, unake caturvidhasaMgha ke parimANa kA, kevalajJAniyoM kA, manaH paryayajJA. niyoM kA, avadhijJAniyoM kA samasta zrutajJAniyoM kA, vAdiyoM kA, anuttara vimAnoM meM utpatti hone kA, uttara vaikriyalandhidhAriyoM kA tathA jitane siddha hue haiM una kA, tathA-jo jitane kAla taka pAdapopagamana kiye usa kAla kA, tathA jahAM jitane anazana kara ke antakRta kevalI temanI ghera tapasyAnuM, temane kevaLajJAna pedA thayAnuM temanA tIrthapravartananuM, temanA ziSyanuM, temanA gaNenuM temanA gaNadharanuM, temanI AryAonuM, ane AryAonA gacchanI pravartinIonuM, temanA caturvidha saMdhanAM parimANanuM, kevaLajJAnIonuM, manaH paryaya jJAnIonuM, avadhijJAnIonuM, samasta zrutajJAnIonuM, vAdIonuM, anuttara vimAnemAM utpatti thavAnuM, uttarakriya labdhidhAriyenuM, tathA jeTalA siddha thayAM che temanuM, tathA je jeTalA kALa sudhI pAdapiyagamana karyA te kALanuM, tathA jeo jyAM jeTalAM anazana karIne aMtakRta kevaLI thayAM che, zrI nandI sUtra Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-mUlapathamAnuyogavarNanam . cheittA aMtagaDe, muNivaruttame timiraoghavippamukke mukkhasuhamaNuttaraM ca patte, evamanne ya evamAibhAvA mUlapaDhamANuoge kahiyA, se taM muulpddhmaannuoge|| se kiM taM gaMDiyANuoge? gaMDiyANuoge aNegavihe paNNatte, taM jahA-kulagaragaMDiyAo, titthayaragaMDiyAo, cakkavaTigaMDi. yAo, dasAra gaMDiyAo, baladevagaMDiyAo, vAsudevagaMDiyAo, ghaviSamuktAH mokSasukhamanuttaraM ca prAptAH, evamanye ca evamAdibhAvA mUlapathamAnuyoge kathitAH, sa eSa muulprthmaanuyogH| ___ atha ko'sau gaNDikAnuyogaH ? gaNDikAnuyoge kulakaragaNDikAH tIrthakaragaNDikAH, cakravartigaNDikAH, dazAragaNDikAH, baladevagaNDikAH, vAsudevagaNDikAH ajJAnam buddhimalinakArakatvAt , tasya oghA=samhastato vipramuktaH rahitaH san , mokSasukham , kIdRzaM mokSasukham ? ityAha-anuttarambadhAnaM-punarAgamana rahitatvAt prAptaH / evam anena prakAreNa anye ca ata itare ca evamAdi bhAvAH evaM rUpA jovAdi padArthA mUlaprathamAnuyoge kathitAH sa eSa muulpthmaanuyogH|| atha ko'sau gaNDikAnuyogaH ? gaNDikAnuyoge-eka vaktavyatArthA'dhikArAnugatAvAkyapaddhatayo gaNDikAstAsAmanuyogo'rthakathanavidhirmaNDikAnuyogaH, tasmin -kulakaragaNDikAH, atra kulakarANAM vimala vAhanAdInAM pUrva janmAdInyabhihue haiM, jo ki munivaromeM uttama haiM, jinhoM ne ajJAna ke samUha se rahita hokara anuttara mokSa sukha ko prApta kiyA hai unakA varNana kiyA gayA hai| tathA ina varNanoM ke atirikta aura bhI isI taraha ke jIvAdika padArtha bhI isameM kahe gaye haiM / isa prakAra yaha mUlaprathamAnuyoga kA svarUpa hai| phira ziSya pUchatA hai ki-he bhadanta! gaNDikAnuyoga kyA hai ? jeoe munivaramAM uttama che, jeo ajJAnanA samUhathI rahita thaIne anuttara mokSasukhane pAmyAM che, temanuM varNana thayuM che. tathA A varNana uparAMta bIjA paNa Aja prakAranA jIvAdika padArthanuM paNa temAM varNana karAyuM che. A prakAranuM A mUlaprathamAnuyoganuM svarUpa che. vaLI ziSya pUche che-he bhadantA gaMDikAnuganuM zuM svarUpa che? zrI nandI sUtra Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 nandIsUtra gaNadharagaMDiyAo, bhadabAhugaMDiyAo tavokammagaMDiyAo harivaMsagaMDiyAo, ussappiNIgaMDiyAo, osappiNIgaMDiyAo, cittaragaMDiyAo, amara-nara-tiriya-niraya-gai-gamaNa vivihagaNadharagaNDikAH, bhadrabAhuNDikAH, tapaH karmagaNDikAH, harivaMzagaNDikAH, utsarpiNIgaNDikAH, avasarpiNI gaNDikAH, citrAntaragaNDikAH, amaranara-tiryag - niraya -tiyaG - nirayagati-gamana - vividha - parivartanAnuyogeSu dhoyante; tIrthakaragaNDikAH, cakravattigaNDikA, Asu gaNDikAmu tIrthakara cakravartinAM pUrvajanmAdonyabhidhIyante; dazArhagaNDikAH-samudravijayAdi vasudevAntAnAmatrapUrvajanmAdi varNanam / evamevetaragaNDikAsvapi tattad varNanaM vijJeyam / baladeva gaNDikAH, vAsudevagaNDikAH, gaNadharagaNDikAH, bhadrabAhugaNDikAH, tapakarmagaNDikAH, harivaMzagaNDikAH, utsarpiNogaNDikAH, avasarpiNIgaNDikAH, citrAntaragaNDikAH,___uttara-gaNDikAnuyogameM, arthAt-eka artha ke adhikAra vAlI grantha paddhati ko gaMDikA kahate haiM, unake anuyoga arthakathana vidhi-ko gaNDikAnuyoga kahate haiN| usameM kulakaragaNDikA-isameM vimalavAhana Adi kula karoM ke pUrvajanma Adi viSayoM para prakAza DAlA gayA hai / tIrthakaragaNDikA-isameM tIrthakara ke purvajanma Adi viSayo para vivecana kiyA gayA hai| __cakravartigaNDikA-isameM cakravatiyoM ke janma Adi kA, varNana kiyA gayA hai| dazAhagANDikA-isameM samudra vijaya se lekara vastudeva taka ke yAdavavaMziyoM ke janma Adi kA varNana kiyA gayA hai / isI taraha se jo baladevagANDikA, vAsudegANDikA gaNadharagaNDikA bhadrAvAhugaNDikA; tapAkarmagaNDikA, harivaMzagaNDikA, utsarpiNIgANDikA, ava uttara-gaDikAnugamA, eTale eka arthanA adhikAravALI gratha paddhatine gaMDikA kahe che. temanA anuyega-arthakathana vidhine gaMDikAnuga kahe che, temAM kulakara gaMDikA-temAM vimalavAhana Adi kulakaranA pUrvajanma Adi viSaya para prakAza pADavAmAM Avyo che, tIrthakara gaMDikA-temAM tIrthakaronA pUrvajanma Adi viSayanuM vivecana karyuM che. cakravarti gaMDikA-temAM cakravartIonA janma AdinuM, varNana thayuM che. darzAha caMDikA-temAM samudravijayathI mAMDIne vasudeva sudhInA yAdava vaMzavALAonA janma AdinuM varNana karyuM che. e ja rIte je baLadeva gaDikA, vAsudeva gaDikA, gaNadhara gaMDikA, bhadrabAhu gaMDikA, tapa karma zrI nandI sUtra Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 jJAnacandrikA TIkA-gaNDikAnuyogavarNanam. pariyaTTaNA-Nuogesu evamAiyAo gaMDiyAo AghavijaMti, paNNavinaMti6 / se taM gaMDiyANuoge, se taMaNuoge // 4 // evamAdikAH gaNDikAH AkhyAyante, prajJApyante 6 / sa eSa gaNDikAnuyogaH / sa eSo'nuyogaH // 4 // ___ atha kAstAzcUlikAH ? cUlikA:-AdimAnAM caturNI pUrvANAM cUlikAH, zeSANi pUrvANi acUlikAni / tA etAzcUlikAH // 5 // citrAH anekArthAH antareH kAbhAjitatIrthakRtorantare yA gaDikAstAzcitrAntaragaNDikAH, ayaMbhAvaH-RSabhAjitanAthayorantare ye zeSagatigamanarahitAstadvaMzajA nRpAsteSAM zivagatyanuttaropapAtaprApti pratipAdikA gaNDikAzcitrAntaragaNDikA abhidhIyante / tathA-amara nara tiryaG niraya gatigamanavividha paryaTanAnuyogeSu-amara nara tiryaGa nirayatiSu yad gamanAni tatra vividhAni yAni paryaTanAni-paribhramaNAni teSAmanuyogAH kathanavidhayasteSu evamAdikAH gaNDikAH AkhyAyante prajJApyante / sa eSa gaNDikAnuyogaH 4 / sarpiNIgaNDikA haiM, unameM bhI usa 2 viSaya kA varNana kiyA gayA hai| citrAntaragaNDikA-RSabha aura ajitanAtha ke antarAla meM unake vaMzaja jo nRpati the ki jina kI ziva pada prAsirUpa gati ke sivAya aura dUsarI gati hI nahIM hotI thI una ko isa zivagati kI prApti kA varNana karane vAlI jo gaNDi kA hai usakA nAma citrAntaragaNDikA hai| tathA devagati, manuSyagati tiryazcagani aura narakagati meM jIva ke vividha prakAra ke paribhramaNoM ko pratipAdana karane vAlI vidhikA nAma amaranaratiyaMga nirayagati gamana vividhaparyaTanAnuyoga hai| isameM isa prakAra ko gaNDikAyeM sAmAnya-vizeSarUpa se kahI gayI haiN| isa prakAra yaha gaNDikAnuyoga kA svarUpa hai // 4 // gaMDikA, harivaMza caMDikA, utsarpiNa gaMDikA che temAM te te viSayanuM varNana karela che. citrAntara ga DikA-RSabha ane ajitanAthanA vacagALAnA samayamAM temanA vaMzaja je nRpatio hatA ke jemanI mokSaprAptirU5 gati sivAya bIjI keI gati ja na hatI. temanI te mokSagatinI prAptinuM varNana karanArI je gaMDikA che tenuM nAma citrAntara gaMDikA che. tathA devagati, manuSyagati, tiryaMcagati, ane naraka gatimAM jIvanA vividha prakAranA paribhramaNonuM pratipAdana 42nArI vidhinu nAma " amara nara tiryaga nirayagati gamana vividha paryaTanAnuyoga" che. temAM A prakAranI gaMDikAo sAmAnya-vizeSarUpe varNita thaI che. A sAranI gAnuyoga che. (4) zrI nandI sUtra Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 nandIsUtre se kiM taM cUliyAo?, cUliyAo AillANaM cauNhaM puvvANaM cUliyA, saMsAiM puvAiM acuuliyaaii|setNcuuliyaao||5|| diTivAyasta NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjA veDhA, saMkhejA silogA; saMkhejAo paDivattIo, saMkhe dRSTivAdasya khalu parItA vAcanAH, saMkhyeyAni anuyogadvArANi, saMkhyeyA veSTakAH, saMkhyeyAH zlokAH, saMkhyeyA prattipattayaH, saMkhyeyAH niyuktayaH saMkhyeyAH saMgrahaNyaH, sa khalu aGgArthatayA dvAdazamaGgam , ekaH zrutaskandhaH, caturdaza pUrgaNi, saMkhyeyAni vastUni, saMkhyeyAni cUla vastUni, saMkhyeyAni prAbhUtAni, atha paJcamaM bhedamAha-'se kiM taM cUliyAo0' ityaadi| athakAstAlikAH? uttarayati-yatkhalu AdimAnAM caturNA pUrvANAm utpAdAdimArabhyAsti nAsti pavAdAntAnAM caturNA pUrvANAM cUlikAH santi tAlikA ucyante, tathA zeSANi pUrvANi acUlikAni santi tA etaalikaaH| dRSTivAdasya khala parItAH sakhyeyAH vAcanAH, saMkhyeyAnyanuyogadvArANi, maMkhyeyAH veSTakAH, gaMkhyeyAH zlokAH. saMkhyeyAH pratipattayaH, saMkhyeyA niyuktayaH, aba dRSTivAda ke pAMcaveM bheda ko kahate haiM-'se kiM taM cUli. yAo.' ityaadi| ziSya puchanA hai-he bhadanta ! cUlikAoM kA kyA svarUpa hai ? uttara-utpAdapUrva, agrAyaNIyapUrva, vIryapravAda aura astinAsti pravAda, ina cAra pUrvo kI to cUlikAe~ haiM aura bAkI ke pUrvo para cUlikAe~ nahIM haiN| yaha cUlikAoM kA svarUpa hai| 5 // isa dRSTivAda aMga ko saMkhyAta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiN| saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, ve sUtra42 dRSTipAnA pAMyama mehanu qNuna 42 cha-" se kiM taM cUliyAo ?" chatyAha ziSya pUche che--he bhadanta! cUlikAonuM zuM svarUpa che? uttara-utpAda pUrva, agrAyaNIya pUrva, vIrya pravAda pUrva ane astinAtipravAda e cAra pUrvonI te cUlikAo che; ane bAkInA pUrvenI cUlikAo nathI. 20 yUliyAmArnu 2135 cha. (5) daSTivAda aMganI saMkhyAta vAcanAo che, saMkhyAta anuga dvAra che, zrI nandI sUtra Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dRSTivAdAGgasvarUpavarNanam. 649 jAo nijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, se NaM aMgaTTayAe bArasame aMge, ege suyakkhaMdhe, coddasa puvvAiM saMkhejjA vatthU, saMkhejjA cUlavatthU, saMkhejjA pAhuDA, saMkhejA pAhuDApAhuDA, saMkhejjAo pAhuDiyAo, saMkhejjAo pAhuDapAhuDiyAo, saMkhejjAI payasahassAiM payaggeNaM, saMkhejjA akkharA, anaMtA gamA, anaMtA saMkhyeyAni prAbhRtaprAbhRtAni saMkhyeyAH prAbhRtikAH, saMkhyeyAH prAbhRtaprAbhRtikAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa, saMkhyeyAnyakSarANi, anantA gamAH, anantA saMkhyeyAH saMgrahaNyaH / sa khalu dRSTivAdaH aGgArthatayA dvAdazamaGgam, atra - ekaH zrutaskandhaH, caturdaza pUrvANi saMkhyeyAni vastUni saMkhyeyAni cUlavastUni, saMkhyeyAni prAbhRtAni = granthAMzavizeSAH, saMkhyeyAni prAbhRtaprAbhRtAni - prAbhRtasya - granthAM - zavizeSasya prAbhRtAni = aMzavizeSAH - prAbhRtamAbhRtAni saMkhyeyAH prAbhRtikA, saMkhyeyAH prAbhRtaprAbhRtikAH, saMkhyeyAni padasahasrANi padAgreNa = padaparimANena prajJaptAni / tathAtra saMkhyeyAni akSarANi, anantAH gamAH, anantAH paryavAH, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, tathA saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| yaha dRSTivAda aMgo kI apekSA bArahavAM aMga hai| isameM ekazrutaskandha hai| caudahapUrva haiN| saMkhyAta vastue~ haiM / saMkhyAta cUla vastue~ haiN| saMkhyAta prAbhRta haiN| granthAMzavizeSa kA nAma prAbhRta hai / saMkhyAta prAbhRtaprAbhRta haiM / granthAMzavizeSa ke jo aura aMzavizeSa hai ve prAbhRtaprAbhRta haiN| saMkhyAta prAbhRtikAe~ haiM / saMkhyAta prAbhRtaprAbhRtikAe~ haiM / tathA isake padoM kA pramANa bhI saMkhyAta hI batalAyA gayA hai| saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM, anaMta paryAyeM haiM, asaM sakhyAta veSTaka che, saMkhyAta zrleAka che, sakhyAta pratipattie che, saMkhyAta niryu - ktie che, sakhyAta saMgraNie che, a MgeAnI apekSAe A dRSTivAda khAramuM cyuMga che. temAM eka zrutaskaMdha che,cauda pUrva che, saMkhyAta vastue che, saMkhyAta cUla vastue che, saMkhyAta prAkRta che. prabhuta e ( granthAMzavizeSanu' nAma che. ) saMkhyAta prANata prAkRta che. graMthAMzavizeSanA aMza vizeSane prA bhRtaprAkRta kahe che. saMkhyAta prANlRtikAo che, sakhyAta prAkRta-prabhRtikAe che. tenAM padonuM pramANa paNa sakhyAta matAnyu N che. saMbhyAta akSara che, anaMta gabha che, anaMta pryaay| che, asaMkhya trasa che, zrI nandI sUtra Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nandIsatra pajjavA parittA, tasA, aNaMtA thAvarA sAsaya kaDa nibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjati, parUvijjati, daMsigjaMti, nidalijjaMti, uvadasijjaMti, se evaM AyA; evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNakaraNa prarUvaNA Aghavijjai 6 se taM dihivAe 12 // sU0 56 // paryavAH, parItAstrasAH, anantAH sthAvarAzca zAzvata-kRta-nibaddha-nikAcitAH jinaprajJaptA bhAvAH AkhyAyante, prajJApyante, prarUpyante, dayante, nidazyante, upadayante / sa evamAtmA, evaM jJAtA, evaM vijJAtA / evaM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / sa eSa dRSTivAdaH // sU0 56 // parItAH = asaMkhyAtAstrasAH, anantAH sthAvarAzca santi / uparinirdiSTAH sarve jinaprajJaptA bhAvAH zAzvatakRtanibaddhanikAcitAH-zAzvatAH = dravyArthatayA'vicchena mahatyAnityAH kRtAH paryAyArthatayA pratisamaya manyathAtvaprAptyAkRtAH nibaddhAHsUtra eva grathitAH, tathA - nikAcitAH - niyukti saMgrahaNI hetUdAharaNAdibhiH pratiSThitAzca atra AkhyAyante. prajJApyante, prarUpyante, = daryante upamAno. pameyabhAvAdibhiH kathyante, nidazyante = parAnukampayAbhavyajanakalyANApekSayA vA nizcayena punaH punardazyante upadazyante upanayanigamanAbhyAM sakalanayAbhiprAyato khyAta trasa haiM, anana sthAvara haiN| ye saba uparyukta sAdipadArtha jinendra dvArA prarUpita hue haiM, tathA dravyArthikanaya kI apekSA se santatirUpa se avichinna hone ke kAraNa ye nitya haiM, paryAyAthikanaya kI apekSA se prati samaya pariNamana zIla hone ke kAraNa ye anitya haiM, sUtra meM hI prathita hone ke kAraNa ye nibaddha haiM, tathA niyukti saMgrahagI hetu evaM udAharaNa Adi dvArA pratiSThita hone ke kAraNa ye nikAcita haiN| isa aMga meM ye saba padArtha AkhyAta hue haiM, prajJApita Adi hue haiN| " AkhyAyante" anaMta sthAvara che. e badhA uparyukta trasAdi padArtha jinendra dvArA prarUpita thayAM che. tathA dravyAdhika nayanI apekSAe santutirUpe avicchinna hovAne kAraNe nitya che, tathA paryAyArthika nayanI apekSAe pratisamaya pariNamanazIla hovAne kAraNe anitya che, sUtramAM ja grathita hovAne kAraNe nibaddha che, tathA-niyukita, saMgrahaNI, hetu ane udAharaNa Adi dvArA pratiSThita hevAnA kAraNe nikAcita che, A aMgamAM e badhA padArtha AkhyAta thayA che, prajJApita Adi thayela che. zrI nandI sUtra Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dRSTivAdAGgasvarUpavarNanam. prastutaviSayamupasaMharannAha mUlam icceiyammi duvAlasaMge gaNipiDage aNaMtA bhAvA, aNaMtA abhAvA, aNaMtA heU, aNaMtA aheU, aNaMtA kAraNA, aNaMtA akAraNA, aNaMtA jIvA, aNaMtA ajIvA, aNaMtA bhavasiddhiyA, aNaMtA abhavasiddhiyA, aNaMtA siddhA, aNaMtA asiddhA paNNattA bhAvamabhAvAheU-maheukAraNamakAraNe ceva / jIvAjIvA bhaviyamabhaviyA siddhA asiddhA ya // 1 // vA ziSyabuddhau niHzavaM vyavasthApyante / saMpati dRSTivAdAGgAdhyayanaphalamAha-'se' saH dRSTivAdAGgasyAdhyetA evamAtmA asmina bhAvataH samyagadhIte sati evamAtmA bhavati, taduktAkrayApariNAmapariNamanAdAtmasvarUpo bhavatItyarthaH / evaM 'kriyAsAra meva jJAnazreyaskara'-miti khyApayituM kriyApariNAmamabhidhAya sAMpataM jJAnamadhikRtyAha-evaM jJAtA iti / ayaM bhAvaH-idamadhItya sarva padArthasArtha jJAyako bhavati / tathA-evaM vijJAtA-evam amunA prakAreNa vijJAtA=vividha jJAnavAn bhavati / anena prakAreNAtra sAdhUnAM caraNakaraNa prarUpaNA AkhyAyate 6 / upasaMharanAha-sa epa dRSTivAdaH / sa eSa dvAdazAGgo gaNipiTaka:-AcArAdi dRSTivAdAnta dvAdazAGga yuktaH gaNipiTakarUpaH pravacana puruSa eSa eva vijJeya iti / / mU0 56 // Adi kriyA padoM kA artha pahile AcArAMGga ke varNana ke samaya mU. 45 meM spaSTa likhA jA cukA hai| "sa evamAtmA" Adi padoM se isa aMga ke adhyayana kA phala tathA jJAna kA phala prakaTa kiyA gayA hai| isa taraha isa aMga meM sAdhuoM ke caraNa karaNa kI prarUpaNA kahI gaI hai 6 / yaha dRSTivAdaaMga kA svarUpa hai| isa prakAra AcArAMga se lekara dRSTivAda taka kA samasta gaNipiTakarUpa dvAdazAMga hai / / sU0 56 // " AkhyAyante " mAhiyApahIno patha paDesAM mAyArAganA pani mate sU. 45 pistIsamA 254 42rAya . "sa evamAtmA" mAhi pothI 20 mAnA adhyayananuM phaLa tathA jJAnanuM phaLa pragaTa karela che. A rIte A aMgamAM sAdhue nAM caraNakaraNanI prarUpaNa karavAmAM AvI che (6). A daSTivAda-aMganuM svarUpa che. A pramANe AcArAMgathI laIne dRSTivAda sudhInA samasta gaNipiTakarUpa dvAza cha. // sU0 56 // zrI nandI sUtra Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra chAyA-ityetasmin dvAdazAGge gaNipiTake anantA bhAvAH, anantA abhAvAH, anantA hetavaH, anantA ahetavaH, anantAni kAraNAni, anantAni akAraNAni, anantA jIvAH, anantA ajIvAH, anantA bhavasiddhikAH, anantA abhavasiddhikAH, anantAH siddhAH, anantA asiddhAH prajJaptAH / bhAvAbhAvau hetvahetU kAraNAkAraNe caiva / jIvA ajIvA bhavikA abhavikAH siddhA asiddhAzca // 1 // TIkA-'icaiyammi' ityAdi / ityetasmin-iti=ittham-anena prakAreNa nirdiSTe asmin dvAdazAGge gaNipiTake anantA bhAvA:-jIvapudgalAnAmanantatvAt , tathA anantA abhAvAanyabhAvarUpeNAnyabhAvasyAsattvAtta eva bhAvA abhAvA bhavanti, ityato'nantA abhAvAH, tathA -anantA hetavaH hinvanti-gamayantibodhayanti jijJAsAviSayIbhUta dharmaviziSTAnarthAn ye te hetavaH, te ca vastuno'nantadharmAtmakatvAt , tatmatibaddhAnantadharmaviziSTAnantavastugamakatvAccAnantAH, ato'nantA hetavaH / tathA-anantA ahetavaH dvAdazagI kA svarUpa varNana rUpa viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-'icceiyammi0' ityaadi| __isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTakameM jIva aura pudgaloM ke anaMta bhAva hai, tathA anaMta abhAva haiM-eka bhAva-padArtha anya bhAvarUpa se nahIM rahatA, isa liye sabhI bhAva paraspara meM eka dUsare ke rUpa meM abhAvatA ko prApta hote hai, ataH abhAvoMkI anaMtatA hai, anaMta hetu haiM-jijJAsA ke viSayIbhUta dharmaviziSTa arthoM ko jo bodha karAtA hai vaha hetu hai, ve hetu vastuoM ke ananta dharmAtmaka hone se, tathA hetuyukta anaMtadharmaviziSTa anaMta vastuoMke bodhaka hone se ananta haiM, ataH hetu meM anaMtatA hai| tathA anaMta ahetu haiM-eka - dvAdazAMgInA svarUpa varNana rUpa viSayane upasaMhAra karatAM sUtrakAra kahe che. "icceyammi0" tyAha A dvAdazAMga rU5 gaNipiTakamAM jIva ane pudgalo anaMta hovAthI anaMta bhAva che, tathA anaMta abhAva che-eka bhAva-padArtha anya bhAvarUpe rahetuM nathI, te kAraNe samasta bhAva parasparamAM eka bIjAnA rUpamAM abhAvatAne pAme che. tethI abhAvanI anaMtatA che. anaMta hetu che-jijJAsAnA viSayabhUta dhamaviziSTa arthane je baMdha karAve che te hetu kahevAya che. te hetue vastuonA anantadharmAtmaka hovAthI, tathA hetayukta anaMta dharmaviziSTa anaMta vastuonA bAdhaka hovAthI ananta che, tethI tumAM anaMtatA che. tathA anaMta ahetu che-eka eka zrI nandI sUtra Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dvAdazAGgagata-bhAvAbhAvAdipadArthavarNanam. 653 pratyekahetupratibaddha-pratyekadharmaviziSTavastugamakatvaM parasminnAstItyanantA ahetavaH, tathA-anantAni kAraNAninmRtpiNDatantvAdInyanantAni ghaTapaTAdinivartakAni kAraNAni, tathA-anantAnyakAraNAni-tantu ne ghaTasya kAraNam , mRtpiNDaM na paTasya kAraNam , ityevamanantAniakAraNAni, tathA-anantA jIvAH, anantA ajIvA dvayaNukAdayaH, anantA bhavasiddhikAH, anantAH abhavasiddhikAH, anantAH siddhAH, anantA asiddhAzca prjnyptaaH| amumevArtha sUcayituM gAthAmAha 'bhAvamabhAvA0 ' ityAdi / gAthArthaH spaSTaH // 2 hetuyukta eka 2 dharma viziSTa vastu kI bodhakatA dUsare meM nahIM hone se eka hetu dusare ke prati ahetu ho jAtA hai isaliye ananta ahetu haiM, tathA ananta kAraNa haiM-tathA ghaTapaTAdi anantakAryoM ke niSpAdaka mRtpiNDatantu Adi ananta kAraNa haiN| tathA-anaMta akAraNa haiM-tantu ghaTa kA kAraNa nahIM hotA, mRtpiNDa paTa kA kAraNa nahIM hotA, isa taraha eka kI anya ke prati kAraNatA nahIM hone se kAraNa meM anantatA hai / tathA-ananta jIva, ananta ajIva-vyaNukAdika, ananta bhavasiddhika, ananta abhavasiddhika, ananta siddha, ananta asiddha, ye saba prajJasa hue haiN| . isa pUrvokta artha ko sUcita karanevAlI gaathaa| sUtrakAra kahate hai-'bhAvamabhAva' ityaadi| isa dvAdazAGga meM bhAva, abhAva, hetu, ahetu, jIva, ajIva, bhavika (bhavasiddhika), abhavika (abhavasiddhika), siddha aura asiddha kA prarUpaNa kiyA gayA hai| hetu yukta eka eka dharmaviziSTa vastunI bodhatA bIjAmAM na hovAthI eka hata bIjAnI prati ahetu thaI jAya che tethI ananta ahetu che, tathA anata kAraNa che-ghaTapaTAdi ananta kAryone niSpAdaka mATIne piMDAtu Adi ananta kAraNa che. tathA anaMta akAraNa che -tatu ghaTa (ghaDA) nuM kAraNa nathI hote, mRpiDa ghaTanuM kAraNa nathI hote, A rIte ekanI anyanA prati kAraNatA na hovAthI kAraNamAM anaMtatA che. tathA anaMta jIva, anaMta ajIva-dvayakAdika, anaMta bhavasiddhika, anaMta abhava siddhika, anaMta siddha, anaMta asiddha, e badhAnuM varNana karAyuM che. A pUrvokta atharane sUcita karavAvALI gAthA sUtrakAra kahe che.'bhaavmbhaav' chatyAha __ iwi lA, samAva, tu, mAtu, 04, 2004, lava (1. siddhika), abhavika (abhAvasiddhika), siddha ane asiddhanuM prarUpaNa karavAmAM AvyuM che. zrI nandI sUtra Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 nandIsUtre sAmprataMdvAdazAGgavirAdhanA''rAdhanAjanitaM traikAlikaM phalamupadarzayati mUlam-icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM aNupariyahiMsu / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jIvA ANAe virAhittA cAurataM saMsArakatAraM aNupariyahati / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaMaNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM aNupariyaTissaMti / chAyA-ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantAH jIvAH AjJayA virAdhya cAturanta saMsArakAntAram anuparyaTan / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyutpanne kAle parItA jIvAH AjJayA virAdhya cAturantasaMsArakAntAram anupayanti / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM anAgatekAle anantA jIvAH AjJayA virAdhya cAturantasaMsArakAtAraM anuparyaTiSyanti / TIkA-'icceiyaM0 ' ityAdi / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantAH jIvAH AjJayA virAdhya = cAturantasaMsArakAntAraM = catvAraH = narakatiryaGmanuSyadevagatiparibhramaNalakSaNAH antAH pariNAmA yasya sa caturantaH, sa eva cAturantaH, cAturantazcAsau saMsArazcati karmadhArayaH, tataH 'kAntarazabdenasahopamitasamAsaH ' anuparyaTan-janmamaraNAdiklezamanvabhavan / ayaM bhAvaH-imaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam abhinivezavazAdanyathA __aba sUtrakAra isa dvAdazAMga kI ArAdhanA evaM virAdhanA se traikAlika phala ko kahate haiM-" icceiyaM duvAlasaMgaM0" ityAdi / isa dvAdazAMgarUpa gaNi piTaka kI bhUtakAlameM AjJAdvArA virAdhanA kara ke anaMta jIvoM ne naraka, tiryaGa, manuSya, tathA deva, ina cAra gativAle saMsArarUpa gahana vana meM paribhramaNa kiyA hai / tAtparya isakA yaha hai have sUtrakAra A dvAdazAMganI ArAdhanA ane virAdhanAthI thavAvALA saikAsi43|| 4 cha-'icceiyaM duvAlasaMgaM0 ' tyA6i. A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI bhUtakALamAM virAdhanA karIne anaMta jIe naraka, tiryaMca, manuSya, tathA deva e cAra gativALA saMsArarUpa gahanavanamAM pari. bhramaNa karyuM che. tenuM tAtparya e che ke bhUtakALamAM jamAlinA jevAM anaMta zrI nandI sUtra Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dvAdazAGgavirAdhanA''rAdhanAjanitaphalavarNanam. 655 pArAdilakSaNayA sUtrAjJayA virAdhya bhUtakAle'nantA jIvA narakatiryaGmanujadevagatigahanAM bhavATavIM jamAlivat anuparyaTan / punarabhinivezavazAt anyathA prarUpaNAdilakSaNayA arthAjJayA virAdhyajIvA goSThamAhila-daNDi-trayodazapathadhAri (terahapaMthI) prabhRtIvat caturantasaMsArakAntAramanuparyaTan / mUtrArthobhayAjJayA ca virAdhyA'nantA jIvAzcaturgatikasaMsArakAntAramanuparyaTan / ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyutpannekAle vartamAnakAle parItA jIvAH saMkhyAtA jIvAH, yAvatparyaTanti, evaM bhaviSyakAle'pi jinAjJAM virAdhya paryaTiSyanti / ___ mUlam-icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM tIe kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vAIvaiMsu / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNakAle parittA jAvA bhUtakAla meM jamAli kI taraha anaMta jIva aise hue haiM ki jinhoM ne durabhiniveza vaza anyathA prarUpaNA Adi dvArA sUtrAjJA kI virAdhanA kI hai| isa virAdhanA janya pApa kA pariNAma unhoM ne caturgatirUpa bhayaMkara saMsAra kAnnAra meM paribhramaNa karane rUpa meM hI pAyA hai| tathA goSThamAhila, daMDI, terahapaMthI Adi kitaneka aise jIva hue hai jinhoMne sUtrArtha kI AjJA kA khoTe abhiprAyavaza anyathA prarUpaNa kiyA hai / isa bhayaMkara virAdhanA janya pApa kA pariNAma unheM bhI yahI bhoganA paDA hai| tathA sUtra artha aura ubhaya kI AjJA kI jinhoMne virAdhanA kI hai aise bhI aneka jIva hue haiM, aura unheM bhI isa virAdhAjanya pApa kA pariNAma yahI bhoganA par3A hai| isI taraha isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI durabhiniveza vaza anya thA prarUpaNA kara ke isa vartamAnakAla meM bhI kitaneka evAM ja thayAM che ke jemaNe durabhiniveza vaza bIjI rIte prarUpaNA Adi dvArA sUtrAjJAnI virAdhanA karI che. e virAdhanA janya pApane pariNAme temane catu gaMtirUpa bhayaMkara saMsAravanamAM paribhramaNa karavuM paDayuM che. tathA goSThamahila, daMDI. terahapaMthI, Adi keTalAka evAM ja thayAM che ke jemaNe svArthanI AjJAnuM khATAM abhiprAyane kAraNe judI rIte prarUpaNa karyuM che. e bhayaMkara virAdhanA janya pApanuM pariNAma temane paNa ahIM bhogavavuM paDayuM che. tathA sUtra artha ane bane? AjJAnI jemaNe virAdhanA karI che evAM paNa aneka thayAM che ane temane paNa A virAdhanA janya pApanI eja pariNAma bhogavavuM paDayuM che. eja prakAre A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI durabhiniveza vaza bIjI rIte prarUpaNA karIne A vartamAna kALamAM paNa keTalAMka evAM jIva che ke je caturgativALA zrI nandI sUtra Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtra ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIIvayaMti / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe ArAhittA cAuraMtaM saMsArakaMtAraM vIIvaissati // ___ chAyA-ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakam atIte kAle anantA jIvA AjJayA ArAdhya caturantaM saMsArakAntAraM vyatyavrajan / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM pratyuspanakAle parIttA jIvA AjJayA ArAdhya cAturantaM saMsArakAntAraM vyativrajanti / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakam anantA jIvA AjJayA ArAdhya caturantaM saMsArakAntAraM vyativrajiSyanti // TIkA-'icceiyaM0 ' ityaadi| ityetaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam atItakAle anantA jIvA AjJayA sUtrArtha tadubhayarUpatrividhAjJayA ArAdhya samyak paripAlya cAturantasaMsArakAntAraM vytytrjn=paarNjgmuH| anena prakAreNaiva pratyutpanne'pi-vartamAne'pikAle parItAH saMkhyeyA jIvA vyatitrajanti / evam anAgate'pi bhaviSyatyapikAle anantA jIvA vyativrajiSyanti // jIva aise haiM jo isa caturgativAle saMsArakAntAra meM paryaTana kara rahe haiN| isI taraha bhaviSyatkAla meM bhI anaMta jIva aise hoMge jo durabhinivezavaza isa dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka kI AjJA kI virAdhanA kara ke isa caturgativAle saMsArarUpa gahanavana meM paribhramaNa kreNge| tathA atItakAla meM aise bhI anaMta jIva hue haiM ki jinhoMne sUtra, artha evaM ubhaya kI AjJA kI samyak ArAdhanA kI hai aura isa taraha ve isa caturgatirUpa saMsAra vana se pAra ho gaye haiM / isI taraha vartamAna kAla meM bhI aise saMkhyAta bhavya prANI haiM jo isa dvAdazAMga gaNipiTaka kI samyak ArAdhanA karake isa saMsAra rUpa gahana vana se saMsArakAnanamAM paribhramaNa karI rahyAM che. eja rIte bhaviSya kALamAM paNa anaMta jIva evAM thaze ke je durabhiniveza vaza A dvAdazAMgarU5 gaNipiTakanI virAdhanA karIne A caturgativALA saMsArarUpa gahanavanamAM paribhramaNa karaze. tathA bhUtakALamAM evAM paNa anaMta jIva thayAM che ke jemaNe sUtra, artha ane ubhayanI samyak ArAdhanA karI che ane e rIte teo catutirUpa saMsAra vanane tarI gayAM che. eja rIte vartamAna kALamAM paNa evAM saMkhyAta bhayajI che ke je dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI samyak ArAdhanA karIne A saMsArarUpa zrI nandI sUtra Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-dvAdazAGgasya dhruvatvAdipratipAdanam. ___ mUlam-icchaiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI, na kayAi na bhavai na kayAi na bhavissai, bhuvi ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve niyae sAsae akkhae avvae avaTTie Nicce / se jahA NAmae-paMca asthikAyA na kayAi nAsI, na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai, bhuviM ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuvA NiiyA sAsayA akkhayA avvayA avaDiyA NiccA evAmeva duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI, na kayAi natthiM, na kayAi na bhavissai, bhuvi ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve, niyae, sAsae, akkhae, avvae, avahie, nicce / se samAsao cauvihe paNNatte, taM jahA-davvao, khittao, kAlao, bhaavo| tattha davvaoNaM suyanANI uvautte savvavvAiMjANai pAsai / khittao NaM suyanANI uvautte savvaM khettaM jANai paasi| kAlao NaM suyanANI uvautte savva kAlaM jANai pAsai / bhAvao NaM suyanANI uvautte savvaM bhAvaM jANaiM pAsai ||suu0 57 // chAyA-ityeSa dvAdazAGgaH khalu gaNipiTako na kadApi nAsIt , na kadApina bhavati, na kadApi na bhaviSyati, abhUJca, bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvaH niyataH, zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityH| tadyathA nAma-pazcAstikAyAH na kadApi nAsan , na kadApi na santi, na kadApi na bhaviSyanti, abhUvaMzca, santi ca, bhaviSyanti ca, dhruvA niyatAH zAzvatAH akSayAH avyayAH avasthitAH nityAH, evameva dvAdazAGgo gaNipiTako na kadApi nAsIt , na kadApi nAsti, na kadApi na bhavipAra ho rahe haiN| isI prakAra bhaviSyatkAla meM bhI anaMta jIva isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI ArAdhanA kara ke saMsArakAntAra se pAra hoNge| gahana vanane pAra karI rahyAM che. e ja rIte bhaviSyakALamAM paNa anaMta jIva A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI ArAdhanA karIne saMsAravanane oLaMgI jaze. zrI nandI sUtra Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 658 nandIsUtre dhyati, abhUcca, bhavati ca, bhaviSyati ca, dhruvaH niyataH zAzvataH akSayaH avyayaH avasthitaH nityaH / sa samAsatazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvataH / tatra dravyataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarvadravyANi jAnAti pazyati / kSetrataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarva kSetraM jAnAti pshyti| kAlataH khalu zrutajJAnI uparyuktaH sarva kAlaM jAnAti pazyati / bhAvataH khalu zrutajJAnI upayuktaH sarva bhAvaM jAnAti pazyati // sU0 57 // ___TIkA -'icceiyaM duvAlasaMgaM' ityAdi / sAmpratamasya dvAdazAGgasya gaNipiTakasya trikAlAvasthAyitvaM darzayati - ityeSa dvAdazAGga khalugaNipiTakaH na kadApi nAsIt kasmiMzcidapi kAle 'ayaM nAsIt ' iti no zaGkanIyam , api tu ayaM sarvadA''sIdeva anAditvAt / tathA na kadApi na bhavati='kasmizcidapi kAle'sya sthiti sti' ityapi no zaGkanIyam , api tu ayaM sarva devAsti - sarvadA sadbhAvAt / tathA ayaM na kadApi na bhaviSyati-arthAt ayaM kasmiMzcidapi kAle na bhaviSyati' iti no zaGkanIyam , api tu-ayaM sarva daiva bhvissyti-apryvsittvaat| amumevArthamAha-ayam-abhUcca, bhavati ca, ___aba isa dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kI traikAlika sattA ko dikhalAte haiM-'icceiyaM duvAlasaMgaM0 ' ityAdi___ yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kisI samaya meM nahIM thA aisI bAta nahIM hai kAraNa yaha anAdi hai, aura anAdi hone ke kAraNa aisA koI bhI samaya nahIM thA ki jisame isakA sadbhAva na rahA ho / tathA vartamAna meM bhI aisA koI samaya nahIM hai, ki jisa samaya meM isakA sadbhAva na pAyA jAtA ho, tathA bhaviSt kAla meM bhI aisA koI samaya nahIM AvegA ki jisa meM isako astitva na banA rhegaa| tAtparya yaha hai ki yaha dvAdazAMgarUpa zruta bhUtakAla meM thA, vartamAnakAla meM hai aura bhaviSyatkAla meM have A dvAdazAMgarUpa gaNipiTakanI zaikAlika sattAnuM sUtrakAra batAve che" icceiyaM duvAla saMgaM0" tyAhi A dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka keI paNa samaye na hatuM evI vAta nathI, kAraNa ke te anAdi che. ane anAdi hovAthI e kaI paNa samaya na hatuM ke jyAre tenuM astitva na hoya. tathA vartamAnamAM paNa e koI samaya nathI ke je samaye tenuM astitva na hoya, tathA bhaviSyakALamAM paNa e keI samaya nahIM Ave ke jyAre tenuM astitva nahIM hoya, bhAvArtha e che ke A dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka bhUtakALamAM hatuM, vartamAnakALamAM che, ane bhaviSyakALamAM zrI nandI sUtra Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 jJAnacandrikA TIkA-dvAdazAGgasya dhruvatvAdikathanam bhaviSyati ca / tasmAd ayaM dvAdazAGgo gaNipiTakaH-dhruvaH sthiraH meruparvatAdivat , dhruvatvAd niyataH nizcitaH paJcAstikAyeSu lokavacanavat , niyatatvAdeva zAzvata:= nityaH samayAvalikAdiSu kAlavacanavat , zAzvatatvAdeva-akSayaH sahasrazovAcanAdi pradAne'pi kSayarahitatvAt , gaGgAsindhupravAhe'pi padmadavat , akSayatvAdeva-avyayaH mAnuSottarAdvahiH samudravat , avyayatvAdeva avasthitaH svapramANe jambUdvIpAdivat , bhI rahegA, yahI bAta "abhUJca, bhavati ca bhaviSyati ca" ina kriyApadoM dvArA pradarzita kI gaI hai, isaliye yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kAlatraya meM rahane ke kAraNa (1) dhruva, (2) sthira, (3) niyata-nizcita, (4) zAzvata, akSaya-kSayarahita, (5) avyaya, (6) avasthita, evaM (7) nitya mAnA gayA hai| yedhruva Adi zabda hetu hetumadbhAvase yahA~ vyAkhyAta hue haiN| yaha dvAdazAGgarUpa gaNipiTaka acala hone ke kAraNa hI yaha sumeru parvata Adi kI taraha dhruvarUpa meM gayA hai| (1)paMcAstikAyoM meM jaise lokavacana nizcita hai usI taraha dhruva hone ke kAraNa yaha dvAdazAMga bhI niyatarUpa vAlA mAnA gayA hai| (2)samaya,Ava likA Adi koM meM jaise kAlavyavahAra zAzvata mAnA jAtA hai usI prakAra yaha bhI niyata hone se zAzvata mAnA gayA hai| hajAroM (3) vAcanAe~ Adi dene para bhI isakA kabhI bhI kSaya nahIM hotA hai| jaise gaMgA sindhu Adi rUpa pravAha ke nikalate rahane para bhI padmada akSaya hai / (4) akSaya hone ke kAraNa yaha avyaya batalAyA gayA hai, jaise mAnuSottara ke bAhara samudra 59 29, 4 pAta "abhUcca, bhavati ca bhaviSyati ca' mAThiyApahI dvArA darzAvavAmAM AvI che, tethI dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka traNe kALamAM rahevAne kAraNe (1) dhruva-sthira, (2) niyata-nizcita, (3) zata, (4) 2makSaya-kSaya 2Dita, (5) mavyaya, (6) avasthita ane (7) nitya bhAnAmA mAvyu cha. se dhruva Adi zabda hetu hetumadbhAvathI ahIM vyAkhyAta thayAM che. A dvAdazAMgarUpa gaNita piTakane sumeru parvata AdinA jevuM dhruva kahela che (1). paMcAstikAmAM jema lakavacana nizcita che eja rIte dhruva hevAne kAraNe A dvAdazAMga paNa niyatarUpa vALuM manAyuM che (2). samaya, AvalikA AdikamAM jema kALa vyavahAra zAzvata bhanAya che se 42 te 595 niyata pAthI zAzvata bhanAyu cha (3). utre| vAcanAo Adi devA chatAM paNa tene kadI kSaya thato nathI, jema gaMgA, siMdhu AdirUpa pravAha nIkaLato rahevA chatAM paNa paddha sarovara akSaya che, tema hajAro vAcanAo Adi devA chatAM paNa dvAdazAMgane kadI kSaya thato nathI mATe tene akSaya kahela che (4). akSaya havAne kAraNe te avyaya batAvela che, jema mAnu zrI nandI sUtra Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 nandIsUtre avasthitatvAdeva nityaH-AkAzavat / asminnevArthe dRSTAntamAha-tadyathAnAmapaJcAstikAyAH dharmAstikAyAdayaH na kadApi nAsan , na kadApi na santi,na kadApi na bhaviSyati / ayaM bhAvaH-dharmAstikAyAdayaH Asanneva, santyeva, bhaviSyantyeva / amumevArthamAha-abhUvaMzva, santi ca, bhaviSyanti, ca dharmAstikAyAdayaH, / ete hi-pravAH, niyatAH, zAzvatA, akSayAH, avyayAH, avasthitAH, nityAH pravAdInAmarthAH pUrvavat / evameva anena prakAreNaiva dvAdazAGgo gaNipiTakaH na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati, niSedha mukhenAsya traikAavyayarUpa meM haiM usI prakAra yaha dvAdazAMga bhI akSaya hone ke kAraNa avyayarUpavAlA kahA gayA hai 5 / jisa prakAra apane pramANa meM jaMbU dvIpa Adi avasthita haiM usI taraha yaha bhI avasthita hai / aura isIliye yaha AkAza kI taraha nitya hai 7 / isI bAta ko dRSTAnta dvArA sUtrakAra samajhAte haiM-jIvAstikAya 1, pudgalAstikAya 2, dharmAstikAya 3, adharmAstikAya 4, aura AkAzAstikAya 5, ye pAMca astikAya dravya jaise bhUtakAla meM kabhI nahIM the, vartamAnakAla meM nahIM haiM tathA bhaviSyatkAla meM nahIM hogeM, aisI bAta nahIM ho sakatI, arthAt ye bhUtakAla meM the, vartamAna meM haiM aura bhaviSyatkAla meM raheMge, isI liye jaise ye dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita evaM nitya mone gaye haiM isI taraha yaha dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka kabhI nahIM thA yaha bAta nahIM hai, vartamAna meM nahIM hai yaha bhI bAta nahIM hai, evaM bhaviSyat kAla meM nahIM rahegA yaha bhI bAta pattaranI bahAra samudra avyayarUpe ja che eja prakAre A dvAdazAMga paNa akSaya hevAne kAraNe avyayarUpavALuM kahela che. (5). jema potAnA pramANamAM jabudvIpa Adi avasthita che eja pramANe A dvAdazAMga paNa avasthita che (6). ane te kAraNe te AkAzanI jema nitya che (7). eja vAtane sUtrakAra dRSTAMta dvArA samAna cha-(1) stiya, (2) pusAstiya, (3) yastiya, (4) adharmAstikAya ane (5) AkAzAstikAya. e pAMca astikAya dravya jema bhUtakALamAM kadI na hatAM, vartamAnakALamAM nathI, tathA bhaviSyakALamAM haze nahIM, evI vAta azakya che eTale ke te bhUtakALamAM hatAM, vartamAna kALamAM che ane bhaviSya kALamAM raheze, te kAraNe teone jema dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita ane nitya mAnyAM che eja pramANe A dvAdazAMgarUpa gaNipiTaka paNa kadI na hatuM evI vAta nathI, vartamAnamAM nathI evI paNa vAta nathI, zrI nandI sUtra Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 661 jJAnacandrikA TIkA-dvAdazAGgasya dhruvatvAdikathanam. likatvaM samarthya vidhimukhena tadeva samarthayati-abhUcca bhavati ca bhaviSyati c| ata evAyam-dhruvo niyataH zAzvataH akSayaH avyayaH avasthito nityaH / sa dvAdazaGgo gaNipiTakaH samAsataH saMkSepataH caturvidhaH catuSprakArakaH prajJaptaH / tAn prakArAnAha 'tadyathA '-ityaadi| vyAkhyA sugamA / nvrm-upyuktH-upyogvaaniti||muu057|| ___ sampati sUtrakAra upasaMharan saMgrahagAthAH prAhamUlam-aksara sapaNI samma, sAiyaM khalu sapajavasiyaM ca / gamiyaM aMgapaviTaM, satta vi ee sapaDivakkhA // 1 // nahIM hai, kintu thA, hai aura rhegaa| isI liye yaha dhruva Adi vizeSaNoM vAlA hokara avasthita evaM nitya hai / isa taraha sUtrakAra ne pahile niSedhamukha se isa meM traikAlika sattA kA samarthana kiyA aura aba ve "abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca" ina kriyApadoM dvArA isakA vidhimukha se samarthana kiyA hai, ataH isa kathana meM yahAM punarukti kI AzaMkA nahIM ho sakatI hai| yaha dvAdazAGga saMkSepa meM cAra prakAra ke kahe gaye haiN| ve cAra prakAra dravya se, kAla se aura bhAva se jAnane caahiyeN| dravya se upayogavAna zrutajJAnI samasta dravyoM ko jAnatA hai, dekhatA hai| kSetra se-upayogavAna zrutajJAnI samasta kSetroM ko jAnatA hai, dekhatA hai| kAlase-upayogavAna zrutajJAnI samasta kAlako jAnatA hai, dekhatA hai / bhAva se upayogavAna zrutajJAnI samasta bhAvoM ko jAnatA hai, dekhatA hai / / 057 / / ane bhaviSyamAM nahIM rahe evI vAta paNa nathI, paratu hatuM, che, ane raheze. te kAraNe te acala, dhruva Adi vizeSaNovALuM hovAthI avasthita ane nitya che. A rIte sUtrakAre pahelAM niSedhamukhe temAM kAlika sattAnuM samarthana karyuM bhane have tebho " abhUcca bhavati ca bhaviSyati ca" se chiyaaph| dvArA tenu vidhimukhe samarthana karyuM che, tethI A kathanamAM ahIM punaruktinI AzaMkA karI zAtI nathI. ____ in sayamA y||2 4Are che. te yAra 4aa, dravyathI, kSetrathI, kALathI ane bhAvathI jANavA jeIe dravyathakI upagavAna zrutajJAnI samasta dravyone jANe che, jue che. kSetra thakI upagavAna zrutajJAnI samasta kSetrane jANe che. jue che. kALathakI upagavAna zrutajJAnI samastakALane jANe che, jue che, bhAvathakI upagavAna zrutajJAnI samasta bhAvene jANe che, jue che. (sU057) zrI nandI sUtra Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre AgamasatthaggahaNaM, jaM buddhiguNahiM aTThahiM dihaM / viti suyanANa laMbhaM, taM puvvavisArayA dhIrA // 2 // sussUsai paDipucchei, suNeI giNhei ya Ihae yAvi / tatto apohae vA, dhArei karei~ vA sammaM // 3 // mUyaM1 huMkAraM2 vA, bADhaMkAraM3 paDipuccha4 vImaMsA5 / tatto pasaMgapArA-yaNaM ca pariNi7 sattamae // 4 // suttattho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsio bhnnio| taio ya nirava seso, esa vihI hoi aNuoge // 5 // se taM aMgapaviThaM / se taM suyanANaM / se taM parokkhanANaM / se taM nANaM // suu058|| // naMdI samattA // chAyA-akSarasaMjJi samyak, sAdikaM khalu saparyavasitaM ca / gamikamaGgamaviSTaM, saptA'pyetAni sapratipakSANi // 1 // AgamazAstragrahaNa, yadbuddhiguNairaSTabhidRSTam / bruvate zrutajJAnalA , tatpUrvavizAradA dhIrAH // 2 // zuzrUpate pratipRcchati zRNoti gRhNAti cehate vA'pi / tato'pohate vA dhArayati karoti vA samyak // 3 // mUkaH huGkAraH bADhaMkAraH, pratipRcchA vimarzaH / tataH prasaGga parAyaNaM ca pariniSThA sptmkH|| 4 // sUtrArthaH khalu prathamaH, dvitIyo niyukti-mizrito bhaNitaH / tRtIyazca nirava veSa, eSa vidhirbhavatyanuyoge // 5 // tadetadaGgapraviSTam , tadetacchrutajJAnam , tadetat prokssjnyaanm| tdetjjnyaanm||muu058|| // nandI samAptA // TIkA-' akkharasannI' ityAdi / akSaram akSarazrutam 1, saMjJi=saMjJi aba sUtrakAra zAstra kA upasaMhAra karate hue saMgraha gAthAeM kahate haiM-'akkharasapaNI0' ityAdi have sUtrA2khanA upasAra 42tA saghaDa aathaa| cha-" akkhara saNNI. tyAha zrI nandI sUtra Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - zAstropasaMhAraH 663 zrutam 2, samyak = samyakazrutam 3, sAdikaM = sAdikazrutam yasya zrutasyAdividyate tat sAdikazrutam 4, tathA - saparyavasitam = paryavasitaM - paryavasAnaM vidyate yasya tat saparyavasitam antasahitaM zrutamityarthaH 5, gamikam = sadRzapAThayuktaM zAstram 6, aGgapraviSTam = dvAdazavidhaM pravacanam - AcArAdidRSTivAdaparyantam 7 / etAni sapta zrutajJAnAni sapratipakSANi = pratipakSasahitAni santi / iha zrutajJAnaprakaraNe etacchaudena akSarasaMjJiprabhRtInyeva zrutajJAnAni gRhyante / 'ee sapaDivakkhA ' iti puMliGganirdezastvArthatvAt / ' ete saptazrutajJAnabhedAH sapratipakSAH ' iti vyAkhyAne mUle puMliGganirdezaH saMgacchate / anye tu puMliGga nirdezAnurodhena 'pakSA:' ityadhyAhAraM kurvanti, tana samyak pakSA ityasya pUrvAnuktatvAt / ayamarthaH -- akSarazrutam 1 anakSarazrutam 2, saMjJizrutam 3, asaMjJizrutam 4, samyakazrutam 5, mithyAzrutam 6, sAdikazrutam 7, anAdikazrutam 8, saparyava sitazrutam 9, aparyavasitazrutam 10, gamikazrutam 11, agamikazrutam 12, aGgamaviSTazrutam 13, anaGgapraviSTazrutam 14, ityevaM caturdazabhedAH zrutajJAnasya bhavantIti // 1 // idaM zrutajJAnaM sarvotkRSTa ratnatulyaM prAyorvadhInaM ca, ataH ziSyAnugrahArthe zrutajJAnalAbhaM varNayati akSarazruta 1, saMjJizruta 2, sampazruta 3, sAdikazruta 4, saparyava sitazruta 5, gamikazruta 5, aura aMga praviSTazruta 7 / ye zruta ke sAtoM hI bheda apane 2 pratipakSa sahita haiN| jaise- akSarathuna kA pratipakSa anakSarazruta 1, saMjJizruta kA pratipakSa asaMjJizruta 2, samyakrazruta kA pratipakSa mithyAta 3, sAdikazruta kA pratipakSa anAdikazruta 4, saparyavasita kA pratipakSa aparyavasitazruta 5, gamika kA pratipakSa agamikazruta 6 tathA aMgapraviSTa kA pratipakSa anaMgapraviSTa 7 / isa taraha zrutajJAna ke ye 14 caude bheda haiN| inameM se jisa zruta kI Adi hai vaha sAdikazruta hai, jisakA paryavasAna - anta hai vaha saparyavasitazruta hai / sadRzapATha se yukta zruta (1) akSarazruta, (2) saMzizruta, (3) sabhyazruta, (4) sAhi zruta (4) sapayavasitazruta, (6) gamikazruta ane (7) aMgapraviSTazruta e zrutanA sAte bheda pAta peAtAnA pratipakSa yukta che. jemake akSarazrutanu pratipakSa anakSarazrata, sajJi zrutanu' pratipakSa asajJizruta, samyak zrutanu pratipakSa mithyAtvazruta, sAdikazrutanu pratipakSa anAdizruta, saparyavasitanuM pratipakSa apa vasita zruta, gamikanuM pratipakSa agamikazruta tathA agapraviSyanu pratipakSa anaMgapraviSTa, A rIte zruta jJAnanA te yoha (14) le che. temAM ? zrutane! Adi che te sAhizruta che, jenu pavasAna-aMta che te sapavasita zrata che. sadazapAThavALuM zruta gamika zrI nandI sUtra Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka nandIsatre AgamasatthaggahaNaM0' ityAdi / aSTabhiH buddhiguNaiH = avyavahitottara gAthAyAM kSamANaiH zuzrUSAdibhiH, yat AgamazAstragrahaNaM - A-maryAdayA, yathAvasthitaprarUpaNArUpayAparicchidyante arthAyena sa AgamaH / sa coktavyutpattyA'vadhikevalAdijJAnarUpo'pi bhavati, atastannirAkaraNArthamiha zAstrapadaM prayuktam / zAsyate'neneti zAstram / gamika zruta hai / evaM AcArAMga Adi se lekara dRSTivAda paryanta samasta zruta aMgapraviSTa hai // 1 // Agamasattha0 ' ityAdi / buddhi ke ATha guNoM se yukta hokara jo manuSyoM dvArA AgamazAstra kA jJAna prApta kiyA jAtA hai isI kA nAma zrutajJAna lAbha hai, aisA dhIra vIra zruta kevaliyoM kA kathana hai / buddhi ke ATha guNa abhI nIce kI gAthA dvArA sUtrakAra svayaM prakaTa kareMge-A-yathAvasthita prarUpaNArUpa maryAdApUrvaka - gama-jIvAdika padArtha jisake dvArA jAne jAte haiM usakA nAma Agama hai / Agama kI jaba isa prakAra vyutpattilabhya artha avadhijJAna manaH paryavajJAna tathA kevalajJAna meM bhI ghaTika ho jAtA hai, kAraNa unameM bhI yathAvasthitaprarUpaNArUpa maryAdA rahI hue hai / isa taraha isa vyutpattilabhya artha meM ativyApti doSa kA prasaMga AtA hai so yaha prasaMga yahAM upasthita na ho isake liye Agama ke sAtha sUtrakAra ne zAstrapada prayukta kiyA hai | avadhijJAna Adi jJAnazAstra nahIM haiM / " zAsyate'nena iti zAstram' zruta che. ane AcArAMga AdithI laIne dRSTivAda sudhInA samasta zruta aMga praviSTa zruta che. // 1 // " (6 Agama sattha0 " ityAhi. 6 " buddhinA ATha guNAthI yukta thaIne je manuSyA dvArA AgamazAstranuM jJAna prApta karAya che. enu nAma zrutajJAna lAbha che, evuM dhIra, vIra zruta kevaLIonu kathana che. buddhinA ATha guNa nIcenI gAthA dvArA sUtrakAra pote hamaNA ja agaTa 42ze. -A- yathAvasthita a3paNA 35 bharyAdA pUrva gama- vAhi padArthane jenA dvArA jANavAmAM Ave che tene bAma kahe che. AgamanI je A pramANe vyutpatti karavAmAM Ave te te vyutpattilabhya artha avadhijJAna mana:paryaM yajJAna tathA kevaLajJAnamAM paNa ghaTAvI zakAya che, kAraNa ke temanAmAM paNa yathAvasthita prarUpaNArUpa maryAdA rahela che. A rIte A vyutpattilakSya arthamAM ativyApti doSanA prasaMga Ave che, te A prasaMga ahIM upasthita na thAya te mATe AgamanI sAthe sUtrakAre zAstraSadanA upayAga karyo che. adhi jJAna Adi jJAnazAstro nathI. " zAsyate'nena iti zAstram " nenA dvArA zikSA zrI nandI sUtra Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-zAstropasaMhAraH AgamazcAsau zAstraM ca, AgamazAstraM, tasya grahaNam / SaSTitantrAdi kushaastrniraakrnnaarthmaagmgrhnnm| SaSTitantrAdInAM yathAvasthitArthaprakAzanA'bhAvAdanAgamatvAt , zAstratayA ca rUDhatvAt / AgamarUpasya yathAvasthitArthAnAM prarUpakasya zAstrasya grahaNaM-jJAnaM bhavatoti dRSTa-tIrthakara gaNadharAdibhiravalokitam / tat-tadeva AgamazAstrajJAnaM pUrvavizAradAH-caturdaza pUrvadharAH, dhIrAHvratapAlane dRDhAH munayaH zrutajJAnalAbhaM bruvate vadanti / jinapraNIta pravacanArtha parijJAnameva paramArthataH zrutajJAnaM nAnyaditi bhAvaH // 2 // __ prAguktAnaSTau buddhiguNAn pAha-'sussUsai0 ' ityAdi / zuzrUSate-vinItaH san guruvacanaM zrotu micchati, zuzrUSate sevate vA gurum 1, pratipRcchati-saMzaye jisake dvArA zikSA dI jAve vahI zAstra hotA hai / ye to pratyakSajJAna hai| zAstra-parokSajJAna hai / SaSTitantra AdikuzAstroM meM AgamatA kA niSedha karane ke liye zAstra ke pahile Agama pada rakkhA hai| vyavahAra meM SaSTitantrAdika zAstrarUpa se mAne jAte haiM, para ye Agama nahIM haiM, anAgama haiM / isa taraha yathAvasthita arthoM kA prarUpaka jo zAstra hai usakA jJAna hI AgamazAstra jJAna hai / aura yaha AgamajJAna jisa AtmA meM ho gayA hai vahI zrutajJAnalAbha hai / aisA kathana vratapAlana meM dRr3ha pratijJA hue caturdazapUrvadhArI munirAjoM kA hai / tAtparya isakA yahI hai ki jinapraNIta pravacana ke artha kA parijJAna hI paramArthataH zrutajJAna hai, anyapraNIta zruta kA jJAna zrutajJAna nahIM hai // 2 // ___ aba buddhi ke ATha guNoM ko kahate haiM-'sussUsai0 ' ityAdi / vinIta banakara guru ke vacana ko sunane kI icchA rakhanA, athavA guru kI apAya te zAstra kahevAya che. e to pratyakSa jJAna che. zAstra parokSa jJAna che. SaSThitaMtra Adi kuzAstromAM AgamatAne niSedha karavAne mATe zAstranI pahelAM Agama zabda mUkyo che. vyavahAramAM SaSThitaMtra Adika zAstrarUpe manAya che paNa te Agama nathI, anAgama che. A rIte yathAvasthita arthonuM prarUpaka je zAstra che tenuM jJAna ja AgamazAstra jJAna che. ane te AgamajJAna je AtmAmAM thaI gayuM che e ja zratajJAna lAbha che. evuM kathana vatapAlanamAM daDhapratijJa evAM cauda pUrvadhArI munirAjonuM che. tenuM tAtparya e che ke jinapraNita pravacananA arthanuM parijJAna ja paramArthataH zrutajJAna che, anya praNita kRtanuM jJAna zrutajJAna nathI.ArA Dave muddhinA 2418 gunne| matAva cha-" sussUsai0" tyaahi(1) vinita thaIne gurunAM vacanene sAMbhaLavAnI IcchA rAkhavI, athavA zrI nandI sUtra Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 nandIsatre samutpanne vinayanamratA gurumanaH prahlAdayan punaH pRcchati 2, zRNoti - pRSTaH san gururyat kathayati, tat sAvadhAno bhUtvA zRNoti 3, ca- punaH gRhNAti - grahaNaM karoti, zabdato'rthatazca jAnAti 4, api vA Ihate - IhAM karoti, pUrvAparavirodhena paryAlocayati, kiMcit svabuddhayA utprekSate iti bhAvaH / 5 / tataH - tadanantaram apohate = nirNayaM karoti / 6 // vA punaH, dhArayati-dhAraNAM karoti 7 / samyak karoti - dhAraNAnurUpaM kArya samyaka karoti, zAstroktamanuSTAnaM samyagAcaratItyarthaH / yatho ktAnuSThAnamapi zrutajJAna prApti heturiti bhAvaH // 8 // zrutajJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazamAjjAyamAnatvAdime buddherguNA ityuktam // 3 // zAstrazrotuH saptaguNAnAha - 'mUyaM 0 ' ityAdi / prathamo guNaH - mUkaM zRNoti, sevA karanA 1 | guru dvArA pAThita pATha meM saMzaya ke hone para bar3I namratA ke sAtha gurujana kA mana harSita karate hue saMzaya kI nivRtti ke nimitta punaH pUchanA 2 / pUchane para gurujana kyA kahate haiM yaha bar3I sAvadhAnI se sunanA 3 / pazcAt pUche gaye viSaya kA zabda aura arthapUrvaka avadhAraNa karanA 4 / pazcAt pUrvApara virodha na Ave isa rUpa se usakI paryAlocanA karanA 5 | bAda meM usakA nizcaya karanA 6 / kAlAntara meM bhI vaha viSaya vismRta na ho isa rUpa se usako dhAraNa karanA 7 / phira dhAraNA ke anusAra zAstrokta anuSThAna ko apane jIvana meM utAranA 8 | ye buddhi ke ATha guNa haiN| ye ATha guNa zrutajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se paidA hote haiM, isaliye inheM buddhi ke guNarUpa meM pragaTa kiye haiM || 3 | , aba zAstrakAra zAstra sunanevAle ke sAta guNa kahate haiM - ' sUyaM 0 ityAdi / prathamaguNa-zrotA zAstra ko jaba sune taba bar3I namratA ke sAtha gurunI sevA karavI, (ra) guru dvArA pADita pArTamAM saMzaya AvatAM ghaNI namratApUrvaka gurujananuM mana harSita karatAM saMzayanuM nivAraNa karavA mATe pharIthI pUchavuM, (3) pUchyAM gurujana je kahe te sAvadhAnIthI sAMbhaLavuM, (4) pachI pUchela viSayanu zabda ane arthapUrvaka avadhAraNa karavu', (5) pachI pUrvApara vizadhana Ave te rIte tenI poleAcanA karavI, (6) pachI tene nizcaya karavA, (7) kAlAntare paNu te viSaya bhUlAya nahIM te rIte tene dhAraNa karavA, (8) ane dhAraNA pramANe zAstrokata anuSThAnane potAnA jIvanamAM utAravuM, e buddhinA ATha guNa che. e ATha guNa zrutajJAnAvaraNIya karmanA kSayApazamathI pedA thAya che tethI temane buddhinA guNarUpe pragaTa karyo che. 35 have zAstrAra zAstra sAMlajanAranA sAta guNu he che - "mUyaM0" ityAdi. (1) prathamaguNa-zretA zAstranuM jyAre zravaNu kare tyAre ghaNI namratApUrvaka zrI nandI sUtra Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-zAstropasaMhAraH ayaM bhAkA-saMyatagAtraH sana maunaM karotIti / 1 / dvitIyo guNaH-huMkAraM karoti svIkAra sUcakaM "hA" ityavyaktadhvani karotItyarthaH / 2 / tRtIyo guNa:-bADhaMkAraM karoti, bADham-evametat, nAnyathetyuktvA svIkAraM karotItyarthaH / 3 / caturthoM guNaH-pratipRcchAM karoti ayaM bhAvaH gRhIta pUrvApara sUtrAbhiprAyavAn saMzaye sati kiMcit pRcchati-' kathametat ' iti 4 / paJcamo guNaH-vimarza karoti-pramANa jijJAsAM karotIti bhAvaH 5 / tataH-prasaGgaparAyaNaM bhavati / prasaGgazca parAyaNaM ceti samAhAraH / ayamarthaH-pUrvokta guNayuktasya zrotuH prasaGga uttaraguNaprasaGgaH, uttaraguNa prasaMgo bhavati parAyaNaM pAragamanaM zAstrasya ceti SaSTho guNo bhvti| tataH saptamako saptamo guNaH - pariniSThA-saMpUrNatA bhavati / ayamarthaH-asau zrotA guruvat pariniSThito bhavatotyarthaH / guruvadanu bhASate eveti bhAvaH / 7 / athavAzarIra ko saMyatakara maunapUrvaka sunatA hai, arthAt bIca bIca meM bAtacIta nahIM karatA hai 1 / dUsarA guga-huMkAra karatA hai, arthAt svIkRtisUcaka 'hA' aisI avyaka dhvani karatA hai 2 / tRtIyaguNa-bADhaMkAra karatA hai, arthAt-'tahatti-tatheti' karatA hai aisA bolatA hai ki-'jaisA Apa kahate haiM vaha vaisA hI hai anyathA nahIM hai| aisA kahakara zAstrokta viSaya ko mAnya karatA hai 3 / caturthaguNa-pratipRcchA karatA hai, arthAt-pUrvApararUpa se zAstra kA abhiprAya grahaNakara jaba usameM saMzaya utpanna hotA hai to 'he bhadanta ! yaha bAta kaise hai ?' isa rUpa se kucha pUchatA hai 4 / paMcamaguNa-' isameM kyA pramANa hai ? ' isa prakAra kA pramANa jijJAsArUpa vimarza karatA hai 5 / chaThA guNa-phira zrotA uttarottara guNoM kI vRddhi se zAstra kA pAragAmI hotA hai 6 / sAtavA guNa-isa taraha zrotA guru kI taraha bolanevAlA bana jAtA hai 7 / vAstava meM to yaha zAstrazravaNa meM sAta zarIrane saMyata karIne maunapUrvaka sAMbhaLe che, eTale ke vacce vacce vAta karate nathI. (2) bIje guNa-hakAra kare che eTale ke svIkRtisUcaka "hA" evo sabhyata pani 42 cha. (3) trIne guSya-mADha42 42 cha-meTale, "tahatti-tatheti" cha. samAle cha , " mA5 rebha 4ii ch| tabhara cha, anyathA nathA" Ama kahIne zAstrokta viSayane mAnya kare che. (4) cothA guNa-pratipRcchA kare che. eTale ke pUrvApara rUpe zAstrane abhiprAya prahaNa karIne jo temAM saMzaya pedA thAya te "he bhadanta ! A vAta kevI rIte che?" A rIte kaMIka pUche cha. (5) pAMyamI gu-"mAmA yuprabhA cha " mAranA prabhAjijJAsA 35 vimarza kare che. (6) chaThTho guNa-vaLI zrotA uttarottara guNenI vRddhithI zAstrane pAragAmI thAya che. (7) sAtamo guNa-A rIte zrotA gurunI pramANe zrI nandI sUtra Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 nandIsUtra zAstrazravaNe'yaM saptavidho vidhirbhavatiH - mUkaH- mUkabhAvaH-AcAryAdivAkyAparisamAptau maunAvalambanaM prathamaH / 1 / huGkAraH - AcAryAdivAkyAvasAne tadanumodanAthaM 'hAM' ityavyakta dhvanikaraNaM dvitIyaH / 2 / bADhaGkAraH'tatheti bhadanta !' ityAdi vAcA tadaGgokaraNaM tRtIyaH / 3 / pratipRcchAsaMzaye samutpanne sati tannivAraNArtha vAkyAvasAne sa vinayaM pracchanaM caturthaH / 4 / prakAra kI vidhi hai, jaise-prathamavidhi-AcArya Adi gurujana jaba zAstra kA pravacana kareM taba zrotA kA yaha kartavya hai ki vaha zAstrIya pravacana ko sunane ke liye sarvaprathama maunAvalambana kare, vahAM idhara-udhara kI bAteM na kare / dhyAnapUrvaka AcArya mahArAja kyA pratipAdana kara rahe haiM isako sune 1 / dUsarI vidhi-jaba ve apane viSaya kA pratipAdana kara cukeM taba unake dvArA kathita viSaya kI anumodanA karane ke liye huMkAra zabda kare arthAt 'hA' aisA bole 2 / tIsarI vidhi-bADhaMkAra kare, arthAt 'tahatti' kahakara unake vacanoM ko svIkAra kare, aura yaha prakAzita kare ki-he bhadanta ! Apane jo kucha kahA hai vaha aisA hI hai 3 / cauthI vidhi-pratipRcchA kare, arthAt zrotAoM ko jaba guru mahArAja dvArA prakAzita artha meM kisI bhI prakAra kA saMzaya ho jAve to usakI nivRtti ke liye jaba ve apanA vaktavya samApta kara deM taba bar3I namratA ke sAtha belanAra thaI jAya che. vAstavamAM te zAstrazravaNamAM A sAta prakAranI vidhi che, jemake-prathama vidhi AcArya Adi gurujana jyAre zAstranuM pravacana kare tyAre zotAnI e pharaja che ke te zAstrIya pravacana sAMbhaLavA mATe sauthI pahelAM mauna pALe, tyAM ahIMtahIMnI vAta na kare. dhyAnapUrvaka AcArya mahArAja zuM pratipAdana karI rahyA che te sAMbhaLe (1). bIjI vidhi-jyAre teo potAnA viSayanuM pratipAdana karI rahe tyAre temanA dvArA kathita viSayanuM anudana karavA mATe huMkAra zabda kare athavA "hA" evuM bele (2) trIjI vidhi-bADhaMkAra 4re, meTale " tahatti-tatheti" 4DIna tamanA kyAno svI42 42, mana se // 2 42 , " mahanta ! Apere te 52252 che." (3). cothI vidhi-pratipRcchA kare-eTale ke zrotAone je gurumahArAja dvArA prakAzita artha viSe kaI paNa prakArane saMzaya thAya to tenA nivAraNa mATe jyAre teo temanuM vaktavya pUruM kare tyAre ghaNuM namratApUrvaka temane te viSayamAM zrI nandI sUtra Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-zAstropasaMhAraH vimarzaH-padArthAnAM heyopAdeyatvena vicAraH pnycmaaH| prasaGgaparAyaNam-prasaGgena-uttarottara guNavRddhayA pare-utkRSTabhAve ayanaM gamanaM sssstthH| 6 / saptamovidhiH pariniSThA-parimsamantAt niSThA zraddhA pariniSThA-vItarAga vacaneSvavicalazraddhA / 7 / sUtre 'mUka ' mityAdau sautratvAnnapuMsakatvam // 4 // zravaNavidhiruktaH, adhunA vyAkhyAna vidhimAha-' suttattho0 ' ityAdi / unase usa viSaya meM pUche 4 / pAMcavI vidhi-vimarza kare, arthAt-padArthoM ke viSaya meM heya aura upAdeyarUpa se jo vicAra kiyA jAtA hai, arthAtguru mahArAja ke vacanazravaNa ke bAda jo zrotA ke aMtaraMga meM aisI vicAradhArA utpanna hotI hai ki-' yaha padArtha grahaNa karane yogya hai tathA yaha padArtha tyAgane yogya hai, evaM isa padArtha para hamArI upekSAvRtti rahanI cAhiye' ityAdi rUpa se parAmarza kare 5 / chaThI vidhi-prasaMgaparAyaNa hove, arthAt-zrotA ke hRdaya meM sAMsArika padArthoM ke prati Asakti ghaTakara unake prati virakti baDhe / isa taraha uttarottara guNoM kI vRddhi se zrotA kA unake tyAgane rUpa utkRSTa bhAva meM pahuMcanA 6 / sAtavIM vidhi-pariniSThA hove, arthAt-zrotA ke citta meM vItarAga prabhu ke vacanoM meM avicala zraddhA kA honA 7 // 4 // zravaNavidhi kahakara aba sUtrakAra vyAkhyAna kI vidhi prakaTa karate haiM-'suttattho0' ityaadi| prazna pUche (4). pAMcamI vidhi-vimarza kare eTale ke-padenA viSayamAM heya ane upAdeya rUpe je vicAra karAya che, eTale ke gurumahArAjanA vacana sAMbhaLyA pachI zrotAnA aMtaraMgamAM je evI vicAradhArA utpanna thAya che ke, "A padArtha grahaNa karavA gya che tathA A padArtha tyAgavA yogya che, ane A padArtha para amArI upekSAvRtti rahevI joIe ? ItyAdi rIte parAmarza kare (5). chaThThI vidhiprasaMga parAyaNa thAya-eTale ke zrotAnAM hadayamAM sAMsArika padArtho pratye Asakti ghaTIne temanA tarapha virakti vadhe. A rIte uttarottara guNonI vRddhithI zrotAnuM temane tyAgavA rUpa utkRSTa bhAvamAM pahoMcavuM (6). sAtamI vidhipari. niSThA thAya-eTale ke zrotAnAM cittamAM vItarAga prabhunAM vacanAmAM avicala zraddhA thavI (7). // 4 // zravaNavidhinuM varNana karIne have sUtrakAra vyAkhyAnanI vidhi pragaTa 4rai cha-"suttattho0" tyAdi. zrI nandI sUtra Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 nandI sUtre sUtrArthaH- sUtrArthamAtrakathanarUpa eva prathamo'nuyogaH kAryaH / prAthamika ziSyANAM moho na bhavedityetadarthe sUtrArthamAtropadezaH kartavya iti bhAvaH / iha khalu' zabdo'vadhAraNArthakaH / dvitIyo'nuyogaH, niryuktimizritaH = mUtrasparzika niyuktisahitaH, bhaNitaH kathitaH / tRtIyo'nuyogazca niravazeSaH = prasaMgAnuprasaMga pratipAdanaparaH sUtrArthIbhayaniryukti prabhRtipurassaraM nirUpaNarUpa ityarthaH kathitaH / eSaH - uktalakSaNaH, vidhiH prakAraH, 'aNuoge' iti sUtrasya svAbhidheyena saha anukUlo yogo'nuyoga:sUtrArtha vyAkhyAnam, tasmin anuyoge, sUtrArtha vyAkhyAne bhavati / tadetad aGgamaviSTaM varNitam tadetacchrutajJAnaM varNitam / tadetat parokSajJAnaM varNitam ||sU058|| // iti nandI sUtraM sampUrNam // prathama vidhi - prAthamika ziSyajanoM ko saMdeha utpanna na ho, isake liye AcArya Adi gurujana unheM sUtra ke arthamAtra kA upadeza deveM / yaha ' sUtrArtha' nAmakA prathama anuyoga hai 1 / sUtra ke artha ko sparza karanevAlI niyukti hotI hai, isase mizrita pravacana karanA yaha niyukti mizrita nAmakA dvitIya anuyoga hai 2 / sUtra, artha evaM tadubhaya (sUtrArtha) kA tathA inakI niyukti Adi kA pravacana karanA yaha niravazeSa nAmakA tRtIya anuyoga hai 3 / anuyoga zabda kA artha sUtra artha AdikA vyAkhyAna karanA hai / isa vyAkhyAnarUpa anuyoga meM sUtra kA apane abhidheya ke sAtha anukUla yoga-sambandha hotA hai, isIliye isako anuyoga kahA hai // 5 // isa taraha aMga praviSTakA varNana huaa| isakA varNana samApta hone para zrutajJAna kA varNana samApta huA / zrutajJAnake isa pUrNavarNana meM proksspahelI vidhi-prAthamika ziSyajanAne sadeha peDhA na thAya, te mATe AcArya mAhi gurugna tebhane sUtranA artha mAtrA upadeza Aye. yA "sUtrArtha" nAmano pahelA anuyAga che (1). sUtranA arthanA sparza karanArI niyukti hoya che, tenAthI mizrita pravacana karavuM te "niyukti mizrita' nAmanA khIjo anuyAga che (ra), sUtra, a tathA te banne (sUtrA) nuM tathA temanI niyukti AdinuM avayana 42 te "niravazeSa" nAmano zrIle anuyoga che ( u ). anuyoga bheTakhe sUtra artha AdinuM vyAkhyAna karavu. A vyAkhyAnarUpa anuyAgamAM sUtrane potAnA abhidheyanI sAthe anukULa ceAga-saba dha hoya che, tethI tene anuyAga kaheche! pA A rIte A aMgavinuM varNana thayuM. tenuM varNana pUrU thatAM zrutajJAnanu varNana samApta thayuM. zrutajJAnanA A pUrNa varNanamAM parAkSajJAnanuM varNana thayuM. zrI nandI sUtra Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - autpattiko buddhidRSTAntAH atha SaDUviMzatitama sUtroktAni ( pR0 301 ) udAharaNAni varNyanteautpattikI buddhidRSTAntAH- 671 autpattikyA buddherudAharaNAni -' bharahasila miDhakukkuDa' iti gAthAyAM nAma mAtrato nirdiSTAni / adhunA kramazastAnyudAharaNAni pradarzyante / tatra ' bharatazilA ' iti prathamo dRSTAntaH / sa caivam 1 jJAna varNita huA / tAtparya isakA yaha hai ki, pahile ziSyane pUchA thA ki, he bhadanta ! aMgapraviSTa kA kyA svarUpa hai ? isake uttara meM AcArya mahArAjane yaha kahA hai ki " tadetad aMgapraviSTaM varNitam " ki AcArAMga Adi aMgapraviSTakA svarUpa hai / jaba AcArAMga AdikA varNana samApta ho cukA to isa taraha aGgapraviSTa aura anaMgapraviSTa Adi kA varNana ho cukane para zrutajJAna kA varNana pUrNarUpa se ho cukA hai aisA jAnanA cAhiye / zrutajJAna ke isa pUrNa varNana meM hI parokSajJAna kA pUrNavarNana A jAtA hai, ataH 'tadetat parokSajJAnaM varNitam " aisA AcAryane kahA hai // // iti naMdIsUtra saMpUrNa // aba chabbIsaveM sUtra ( pR0301) meM ukta udAharaNoM kA varNana kiyA jAtA hai|| autpattikI buddhi ke dRSTAnta // " autpattikI buddhi ke Upara jo udAharaNa "bharahasila miDhakukkuDa " isa gAthAmeM nAma mAtra rUpase sUcita kiye gaye haiM, ve aba kramazaH prdtenu' tAtpa e che ke, pahelAM ziSye pUchyuM hatu` ke " bhaddanta ! aMgapraviSTanu zuM sva35 che ?" tenA uttarabhAM AyArya mahArAne me adhuM che" tadetad aMgapraviSTaM varNitam ' mAyArAMga yAhi praviSTa che bhane mena maM praviSTanu svarUpa che--jyAre AcArAMga AdinuM varNana samApta thai gayuM. tyAre A rIte aMgapraviSTa ane ana'gapraviSTa AdinuM varNana thaI jatAM zrutajJAnanuM varNana saMpUrNa rIte thaI gayu che ema samajavu' joie. zrutajJAnanA A pUrNa varNanamAM 4 parokSajJAnanu pUrNavANuna bhAvI laya che, tethI " tadetat parokSajJAnaM varNitam " evuM AcAye kahyu che. // iti naMdIsUtra saMpUrNa // have chavvIsamAM sUtra (pR0301)mAM kahelA udAharaNAnu varNana karavAmAM Ave che-- " autpattikI buddhinAM dRSTAnto " "mA 66 opattikI buddhinA upara je udAharaNu bharahasila miMDhakukkuDa gAthAmAM nAma mAtrathI ja sUcita karAyA che te have kramazaH batAvavAmAM Ave zrI nandI sUtra Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 nandIsatre AsIt kazcidujjayinI nagaryAH samIpe naTAnAM grAmaH / tatra bharato nAma naTaH prativasati / tasya bhAryA mRtA / rohaka nAmakastatputraH AsIt / ___atha bhAryAyAM mRtAyAM bharatena dvitIyA bhAryAkRtA / sAca rohakaM prati samyag na vartate, tato rohakeNoktam-mAtarmayA saha samyagU na vartase, tadetasya phalaM jJAsyasi / tatastayA kathitam-are rohaka ! kiM kariSyasi ? / rohako'bravI-evaM kariSyAmi yathA maccaraNopari patiSyasi / zita kiye jAte haiM-unameM "bharatazilA" yaha prathama dRSTAnta isa prakAra hai ujjayinI nagarI ke pAsa eka naToM kA gAMva thaa| usameM " bharata" isa nAma kA naTa rahatA thaa| usakI patnI mara cukI thii| usase usako eka putra prApta huAthA, jisakA nAma rohaka thaa| patnI vinA ghara kA kAma calanA bar3A kaThina hai aisA samajha kara usane apanA dUsarA vivAha kara liyaa| sautelI mAtA hone ke kAraNa usakA vyavahAra rohaka ke sAtha ThIka nahIM baiThatA thaa| eka dina sautelI mAtAke durvyavahAra se aprasanna hokara rohaka ne usase kahA-he mAtA! dhyAna rakhanA, yadi tuma mere sAtha ThIka 2 vyavahAra nahIM karogI, to isakA phala eka na eka dina tumheM bhoganA hI pddegaa|rohk kI isa bAta ko sunakara sautelI mAtA ko krodha car3ha gyaa| vaha bolI-are rohaka ! tU merA kyA karegA? rohakane kahA kyA karegA? vaha karU~gA jisase tU mere caraNoM meM pddegii|| cha. tamAma " bharatazilA " 20 paDe dRSTAMta 2 // pramANe cha___GorryinI nagarI pAse nAnu me ||m tuM. mA " 12a" nAmane naTa rahetuM hatuM. tenI patnI marI gaI hatI. tenAthI tene eka putranI prApti thaI hatI, jenuM nAma rehaka hatuM. patnI vinA gharanuM kAma cAlavuM ghaNuM muzkela che ema mAnIne teNe pitAne bIje vivAha karyo. aparamAta hevAne kAraNe rohakanI sAthe tenuM vartana barAbara hatuM nahIM. eka divasa aparamatA nA durvyavahArathI nAkhuza thaIne rahake tene kahyuM-"he mAtA ! dhyAna rAkhe, je tame mArI sAthe cagya vartana nahIM rAkhe te tenuM phaLa tamAre kaI divase jarUra jogavavuM paDaze" rohakanI A vAta sAMbhaLIne aparamAtAne ghaNe krodha thayo. te mAsI,-"are ! tu bhane zu4rI zIza?" roDa 4dyu-"zu karIza? evuM karIza ke jethI tuM mAre page paDIza." zrI nandI sUtra Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-autpattikI buddhidRSTAntAH athaikadA rohakastasyAM dveSAvezena nizi sahasA svapitaramAha-bho bho pitaH / palAyamAno'yaM kazcit puruSo gacchati, taM pazya / bAlakasya vacanaM zrutvA naTaH svabhAyAM prati zIlabhaGgazaGkayA prIti rahito jAtaH / tato naTabhAryA cintayAmAsanUnametaccaritaM rohakasya, yanmama patiH prItyA na saMbhASate / anyathA kathamakANDa evAyaM mayi doSAbhAve'pi parAGmukho jAtastasmAd rohakaM prasAdayAmi / evaM eka dinakI bAta hai ki rohaka ne sautelI mAtA ke dveSa se prerita hokara yoM hI apane pitA se rAtameM kahA pitAjI! dekhiye, dekhiye, apane ghara se nikalakara koI yaha puruSa daur3A huA bAhara jA rahA hai| rohaka ke mukha se aisA sunakara naTa ke cittameM apanI bhAryA ke prati zIlabhaMga hone kI AzaMkA ne sthAna kara liyaa| isa taraha vaha usameM sneharahita bana gyaa| apane pati kI isa vRtti se usa sautelI mAtA ko baDA duHkha hone lgaa| usane socA-yaha saba karAmAta rohaka putra kI hai / dekho, pahile merA pati mere prati kitanA snehAla thA ? aba to yaha mujhase prItipUrvaka bolatA bhI nahIM hai / maiM jaba apane viSaya meM vicAratI hUM, to mujha meM kucha bhI doSa najara nahIM AtA hai, phira vinA kAraNa pati kI aprIti kA kyA kAraNa ho sakatA hai / jJAta hotA hai ki isa sabakA mUla kAraNa eka rohaka hI hai ataH usako hI sabase pahile aba prasanna kara lenA cAhiye, isImeM merI bhalAI hai, isa prakAra kI vicAradhArA se prerita hokara - tyAra bAda eka divase aparamAtAnA dveSathI prerAIne rahake amastuM ja pitAnA pitAne rAtre kahyuM "pitAjI, ju-ju, ApaNA gharamAMthI nIkaLIne keI purUSa deDato deDate bahAra jAya che. " rehakanA maDhe evuM sAMbhaLIne naTanA manamAM pitAnI patnI cAritrabhai hovAnI zaMkAe sthAna jamAvyuM. te rIte te tenAmAM sneharahita banyo. potAnA patinI A vRttithI te aparamAtAne ghaNuM duHkha thayuM. teNe vicAryuM "A badhI hakanI ja karAmata che. juo, pahelAM mArA pati mArA pratye keTalA badhA snehALa hatA ! have te teo mArI sAthe premathI bolatA paNa nathI. huM je mArI bAbatamAM vicAra karuM chuM te mane mAre kaI paNa deSa dekhAtuM nathI. te vinA kAraNe patinI aprItinuM zuM kAraNa hoI zake? evuM lAge che ke A badhAnuM mULa kAraNa eka rehaka ja che, te sauthI pahelAM tene ja prasanna karI levuM joIe, temAMja mArUM hita che." A prakAranI vicAradhArAthI prerAIne zrI nandI sUtra Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 nandI sUtre vicintya sArohaka mAha-vatsa ! kimidaM svayAkRtam / tava pitA mayi pratikUlo jAtaH / rohakaH prAha - kimiti mayi bhavatyA samyag na vartitam ? / tayoktam - ita Urdhva tava vipriyaM nAcariSyAmi / tato rohakaH prAha- bhavyaM tarhi, tathA yatiSye yathA mama pitA tvayi suprasannaH syAt / athAnyadArohako nizi candrikAprakAze nijacchAyAmagulyagreNa darzayan bAlabhAvena pituH zaGkAmapanetukAmaH pitaramabravIt bho bho pitaH ? pazya eSa puruSo usane rohaka se kahA-putra ! yaha tUne kyA kiyA jo apane pitAko mere prati aprasanna kara diyA ? / rohaka ne sunakara kahA tumane jaisA kiyA usakA aba phala bhogo| kyoM nahIM tuma mere prati sadvyavahAra karatI ho ? rohaka kI bAta dhyAna meM rakhakara sautelI mAtA bolI- beTA ! jo kucha huA so huA, aba Age aisA nahIM hogA, maiM tumhArA kisI bhI prakAra kA aniSTa nahIM karU~gI, aura na aba tumase viruddha hokara hI calU~gI / sautelI mAtA ke mantavya se sahamata hokara rohaka ne usase kahA- acchI bAta hai, aba maiM isa prayatna meM rahUMgA ki jisase pitA kA sneha tuma para pUrvavat ho jAya / aba eka samaya kI bAta hai ki rohaka cAMdanI rAta meM pitA kI pAsa baiThA huA thA / usa samaya pAsa meM aura koI thA nahIM, sahasA bAlasulabha capalatA se usa cAMdanI ke prakAzameM apanI chAyA dekhakara usane aMgulI ke izAre se pitA se kahA - pitAjI ! dekhiye, vaha puruSa yaha jA rahA teNe rAhakane kahyuM, " beTA ! evuM te zuM karyuM' che ke tArA pitA mArA tarapha aprasanna rahe che?" rohake javAba ApyA, "teM je karyu" che tenu phaLa have tuM bhAgava. kAraNa ke tuM mArA pratye ayeAgya vyavahAra kare che. " rAhakanI vAta sAMbhaLIne aparamAtAe kahyuM, " beTA ! je thayu te thayuM, have AgaLa evu nahI' ane, huM tArU kAI paNa rIte aniSTa nahI karUM, ane havethI tArI virUddha cAlIza nahI." aparamAtAnA maMtavya sAthe sahamata thaIne rAhuke tene kahyuM, ghaNuM sarasa, have huM evA prayatna karIza ke jethI mArA pitAnA tArI para pUrvavat prema thaI jAya. '' 66 have eka samayanI vAta che, rAhaka cAMdanI rAtre pitAnI sAthe beThA hatA tyAre temanI pAse bIjuM kAI na hatuM. sahasA khAlasulabha capaLatAthI te cAMdanInA prakAzamAM peAtAnA paDachAyA joine teNe AMgaLInA IzArAthI pitAne dhuM "pitA ! yo mA te puruSa 46 rahyo che, potAnA putra rohanI zrI nandI sUtra Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH 675 gacchati / tataH svabAlakasya vacanaM nizamya bharataH parapuruSapravezazaGkayA khaDgamudyamya dhAvamAno vadati-bada putra ! kutrAsau puruSaH / tato rohakaH piturantike bAlabhAvaM prakaTayan nijacchAyAM pradarzayannAha-eSa puruSo gacchatIti / tato bharato rohakaM pRcchati-pUrvaM tvatpradarzitaH puruSaH kIdRza AsIt ?, rohakeNoktam-so'yamevAsti / tato bharatazcintayati-dhiGamAm , yadahaM bAlakavacanA dalIkaMsaMbhAvya doSarahitAyAH priyAyA apriyaM kRtavAniti, tato'sau pazcAttApaM kRtvA tasyAM sAnurAgo jAtaH / rohako'pi-'kadAcidevA pUrvavipriyakAriNaM mAM viSAdinA mArayiSyatIti' vicintya pitrA sahaiva bhuGkte, na tu kevalaH / / hai / apane putra rohaka kI isa bAta ko sunakara bharata ne sahasA gRhameM parapuruSa ke praveza kI AzaMkA se use mArane ke liye apanI talavAra myAna se bAhara nikAla lI, aura Avega se dauDa kara kahane lagA-beTA ! batalA vaha puruSa kahAM hai / rohaka ne pitA kI isa sahasAvRtti ko dekhakara pAsa meM jAkara apanI chAyA batalAte hue kahA-pitAjI! dekhiye, yaha rahA vaha puruSa / bharata ne rohaka kI isa bAlocita lolA ko dekha kara Azcarya ke sAtha pUchA-to kyA tUne jisa puruSa ke viSaya meM pahile mujhase kahA thA vaha bhI aisA hI thA? hAM aisA hI thaa| isa prakAra rohaka kA uttara suna kara bharata ne vicAra kiyA, mujha mUrkhako dhikkAra hai| vyartha hI maiMne bAlaka ke kahane meM Akara nirdoSa apanI patnI ko dUSita mAna kara kaSTa phuNcaayaa| isa taraha apanI patnA kA nirdoSa jAnakara aba bharata pahile kI taraha usake sAtha premamaya vyavahAra karane lgaa| idhara rohaka ne yaha vicAra A vAta sAMbhaLIne bharate sahasA gharamAM parapuruSanA pravezanI AzaMkAthI tene mAravAne mATe pitAnI talavArane myAnamAMthI bahAra kADhI, ane AvegapUrvaka hoto 4vAyo, " meTA! matApa, te 535 4yA cha ?" / pitAnu A sAhasa joIne temanI pAse jaIne potAne paDachAye batAvIne kahyuM pitAjI juo, A rahyo te purUSa! " bharate rehakanI te bAcita lIlA joIne Azcarya sAthe pUchyuM, "zuM teM je purUSane viSe pahelAM mane kahyuM hatuM te paNa A ja hate?" "hA, e ja hato. A pramANe rehakane javAba sAMbhaLIne bharate vicAra karyo, dhikkAra che mane mUrkhane nakAmI meM bALakanI vAta sAcI mAnIne mArI nirdoSa patnIne doSita mAnIne tene dukha pahoMcADayuM." A rIte pitAnI patnIne nirdoSa mAnIne have bhArata pahelAMnI jema tenI sAthe premamaya vatana rAkhavA zrI nandI sUtra Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nandIsUtre ___ athaikadA kAryavazAt pitrA saha rohakaH samIpavartinImujjayinIM gataH, sa deva nagarImivojjayinIM vilokyAtIva hRSTo jAtaH / tataH pitraiva saha nagarIto nisskraantH| pitA ca tatra nagayA~ 'kimapi vismRta'-miti kRtvA rohakaM kSiprA nadI taTe'vasthApya tadAnetuM punarapi nagarI prAvizat / rohakeNApi ca tatra kSiprAnadItaTopari bAlabhAvena saMpUrNojjayinI nagarI siktaabhiraalikhitaa|| __ itazca rAjA'zvArUDhaH kathaMcidekAkI bhUtastena pathA gantuM pravRttaH / tadA rohakaH svalikhitaganarImadhyabhAgena samAgacchantaM taM nRpaM vadati-rAjan ! anena pathA mA kiyA ki zAyada sautelI mAtA kadAcit pUrva virodha ke kAraNa mujhe viSa Adi dekara na mAra DAle, isaliye vaha isa vicAra se prerita ho apane pitA bharatake hI sAtha bhojana karane ke liye jAne lagA, akelA nhiiN| eka dinako bAta hai ki, pitA ko ujjayinI meM kisI kAryavaza jAnA thA, so rohaka bhI usake sAtha gyaa| devanagarI ke samAna ujjayinI nagarI ko dekhakara rohaka ke citta meM bar3A vismaya huaa| jaba vaha vahAM se calA to pitA calate samaya vahAM apanI koI cIja bhUla AyA thA isaliye vaha usake lAne ke liye nagarI meM vApisa Ate samaya rohaka ko siprA nadI ke taTa para ThaharA diyaa| rohaka ne vahAM taTa para bAlukA se saMpUrNa ujjayinI kA citra aMkita kara diyA / itane meM vahAM kA rAjA ghor3e para car3hakara akelA hI usa rAste se A niklaa| apane dvArA citrita usa bAlukA kI nagarI ke madhya bhAga se nikalakara jAte hue rAjA ko dekhakara rohaka ne khaalAge. have rehake e vicAra karyo ke kadAca A aparamAtA AgaLanA virodhane kAraNe mane viSa Adi ApIne mArI nAkhaze. tethI te e vicArathI prerAIne pitAnA pitA bharatanI sAthe ja bhejana karavA javA lAgyo, ekale nahIM. eka divase tenA pitAne koI kArya mATe ujajayinI javAnuM thayuM, te rAhaka paNa tenI sAthe gaye. devanagarI jevI ujajayinI nagarIne joIne hakanA manamAM bhAre navAI thaI. jyAre tyAMthI upaDayA tyAre pitA upaDatI vakhate pitAnI koI vastu nagarImAM bhUlI Avyo hato tethI te rehakane sirA nadIne kinAre besADIne, tene lAvavA mATe nagarImAM pAcho pharyo. rohake tyAM kAMThA para retInI madadathI AkhI ujajayinI nagarInuM citra devuM. evAmAM tyAMne rAjA ghoDesvAra thaIne ekale ja te rastethI nIkaLe. pite citrala te retInI nagarInA madhya bhAgamAMthI nIkaLIne jatA hatA te rAjAne joIne rehake zrI nandI sUtra Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH 677 gaccha / nRpeNoktam-kiM kAraNam ? / rohakaH prAha-mayA likhitamidaM rAjabhavanaM kiM na pazyasi / tataH sa rAjA kautukavazAt tallikhitAM nagarIM vilokya pRcchatibho bAlaka ! anyadApi kiM tvayA nagarIyaM dRSTA ? rohakovadati-pUrvamiyaM nagarI mayA na dRSTA, kevalamadyaivagrAmAdihAgato'smi / tatonUpeNa cintitam-aho ! bAlakasya kIdRzaH prajJAtizayaH / atha nRpaH pRcchati-bho bAlaka / kiM te nAma, kutra ca vAsasthAnam ? / bAlakenoktam-rohaka iti madIyaM nAma, etannagarI samIpavartini naTAnAM grAme nivsaami| rAjan ! isa mArga se hokara Apa na jAiye / rAjA ne na jAne kA kAraNa jyoM hI rohaka se pUchA to vaha kahane lagA-kyA Apa nahIM dekha rahe haiM ki yahAM mere dvArA banAyA huA yaha rAjabhavana hai jo Apake calane se kharAba ho jaaygaa| rAjA ne usakI bAta mAna lI aura bar3e kautuka se usake dvArA citrita rAjanagarI ko dekhakara pUchA-bAlaka ! kyA tumane pahile kabhI yaha nagarI dekhI hai ? rAjA kI bAta sunakara rohaka ne uttara diyA-mahArAja ! isake pahile maiMne kabhI bhI isa nagarI ko nahIM dekhA hai / maiM to Aja hI grAma se yahAM AyA huuN| rohaka kI bAta se prasanna hokara rAjA ne vicAra kiyA ki, aho ! isa bAlaka kI prajJA kitanI atizayavAlI hai ! acchA, aba isakA nAma-ThAma bhI to pUchaM, rAjA ne kahA-bAlaka ! terA nAma kyA hai ? / kahAM rahatA hai ? / bAlaka ne uttara diyA- merA nAma rohaka hai, aura Apa kI isa nagarI ke pAsa kI-naToM kI vasatI meM rahatA huuN| kahyuM, "he rAjana! A mArgethI Apa jazo nahIM." rAjAe na javAnuM kAraNa jevuM rehakane pUchayuM ke teNe kahyuM "zuM Apa jotA nathI ke ahIM meM banAvela A rAjabhavana che je ApanA cAlavAthI bagaDaze.' rAjAe tenI vAta mAnI lIdhI ane bhAre kautuka sAthe tenA vaDe citrita rAjanagarIne joIne 57y, "mANa ! te paDe hI 240 nagarI na cha?" rAnI pAta sAla. LIne rahake javAba Ape, "mahArAja ! A agAu meM kadI paNa A nagarI joI nathI. huM te Aje ja gAmaDethI ahIM Avyo chuM. " rehakanI vAtathI khuzI thaIne rAjAe vicAra karyo ke "aho ! A bALakanI prajJA keTalI adhA viza che! hIhave tenu nAmama to ." 24 . mA ! tAruM nAma zuM che? tuM kyAM rahe che?" bALake javAba Apyo, "mAruM nAma haka che ane ApanI A nagarI pAsenA nAnA gAmamAM huM rahuM chuM." zrI nandI sUtra Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 nandIsUtre __ atrAntare rohakasya pitA tatrAgatya putreNa saha svagrAma praticalitaH / rAjA ca svasthAnamAgatya cintayati-'mamaikonAnipaJcazatAnimantriNaHsanti, yadi mantrimaNDale kazcideko mahAprajJaH paramo mantrI bhavet tadA mama rAjyaM sukhena vardheta / buddhibala saMpanno hi nRpaH prAyaH senAdivalanyUno'pi zatrutaH parAjayaM na labhate ' evaM cintayitvA sa rAjA rohakavuddhi parIkSArthamudyato babhUva / / ekadA sa rAjA tadgrAmanivAsinaH pradhAnapuruSAnAdiSTavAn-'yuSmadgrAmasya bahiratIva mahatI ziMlA vartate, tAmanutpATaya rAjayogyamaNDapaM kuruta' / tatastadgrAma__itane meM hI rohaka kA pitA bhI ujjayinI se lauTakara vApisa vahAM A gayA aura apane putra rohaka ke sAtha grAma kI ora cala diyA / rAjA bhI vahAM se calA gyaa| apane sthAnapara Akara rAjA ne vicAra kiyA-mere cArasau ninyAnave 499 maMtrI haiN| isa vizAla maMtrImaMDala meM kama se kama eka aisA mahAprajJAzAlI maMtrI avazya honA cAhiye jo isa rAjya kI anAyAsa vRddhi karane meM sahAyaka ho / yaha bAta prAyaH mAnI huI hai ki, rAjA bhale hI senAdibala se nyUna ho para yadi vaha buddhi bala se yukta hai to kabhI bhI zatru se parAjita nahIM kiyA jA sakatA / isa vicAra se prerita hokara rAjA ne rohaka kI buddhi kI parIkSA karane kA prayatna prAraMbha kara diyaa| rAjA ne eka dina naTa grAmavAsiyoM ke pradhAna vyaktiyoM ko bulAkara kahA ki, Apa logoM ke gAMva ke bAhira eka bahuta bar3I zilA hai, so tuma saba usake vinA ukhADe hI eka rAja eTalAmAM ja rehakanA pitA paNa ujajayinI jaIne tyAM pAchAM AvI gayAM ane pitAnA putra rohakanI sAthe pitAnA gAma tarapha upaDayAM. rAjA paNa tyAMthI cAlyA gayA. pitAnA sthAne jaIne rAjAe vicAra karyo mArA cAraso navANuM (49) maMtrI che. A vizALa maMtrImaMDaLamAM eka evo mahAprajJAzALI maMtrI avazya have joIe ke je A rAjyanI anAyAsa vRddhi karavAmAM sahAyaka thAya. sAmAnya rIte A vAtane badhA mAnya kare che ke rAjA pAse bhale senAdi baLa nyUna hoya paNa je te buddhibaLathI yukta hoya to zatru tene kadI paNa parAjita karI zakatA nathI.A vicArathI prerAIne rAjAe rehakanI buddhinI kasoTI karavAnA prayatna zarU karyA. rAjAe eka divasa naTagrAmavAsIonA AgevAnone bolAvIne kahyuM "ApanA gAma bahAra eka ghaNI ja moTI zilA che. te tame badhA tene ukhADayA vinA eka meTA rAjamaMDapa tyAM taiyAra kare." rAjAnI te AjJA sAMbhaLIne te badhA leke citita thaIne zrI nandI sUtra Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- bharatazilAdRSTAntaH 1 vAsino lokA rAjJa AdezaM zrutvA kathamevaM maNDapaM kartuM pArayAma iti cintayA vyAkulIbhUtA ekatra kutracid grAmasya bahirbhAge samAgatya sabhAM kRtavantaH / tatrAyaM vicAraH prastutaH - asmAbhiH kimidAnIM kartavyam, duSkaro'yaM nRpAdezaH, asaMpanne ca nRpAdeze mahAnanarthaH samApatediti / evaM cintayatAM teSAM madhyAhnakAlaH - samAgataH / tadA rohakasya pitA grAmasabhAyAmAsIditi tena vinA rohako na bhuGkte / kSudhayA pIDito rohakaH pitR sannidhau samAgatyAha - pitaH ? kSudhayA pIDito'smi gaccha gRhaM bhojanAya / bharataH prAha-vatsa ! sukhito'si, kiMcidapi grAmakaSTaM na jAnAsi / yogya maNDapa tayAra kro| rAjA kI isa AjJA ko sunakara ve saba loga cintita hokara paraspara meM vicAra karane lage ki, kaho bhAI! yaha kAma kaise ho sakegA ? vicAravinimaya ke liye unhoMne gAMva ke bAhira eka sabhA kA Ayojana kiyA / apanI 2 vicAradhArA sunAne ke bAda yaha vicAra bar3e jora se vahAM calane lagA ki, bhAI ! kaho, aba kyA karanA cAhiye ? rAjA kI ukta AjJA mahAn duSkara hai / yadi isakI pUrti hama logoM se nahIM ho sakI to yaha bhUlane kI bAta nahIM hai ki, rAjAkI tarapha se hama logoM para aneka anarthoM kI varSA na ho isa prakAra vicAra calate 2 madhyAhnakAla ho gayA / khAnepIne kI bhI cintA logoM ke citta se calI gii| sabhA meM rohaka ke pitAjI bhI sammilita the / idhara rohakane ghara para vicAra kiyA ki maiM vinA pitA ke kaise bhojana karUM ? bhUkha mujhe satA rahI hai, na mAlUma ve kaba ghara AyeMge / isa liye maiM svayaM hI jAkara paraspara vicAra karavA lAgyA ke kahA bhAi, A kAma kevI rIte thaI zakaze ? vicAravinimaya mATe temaNe gAmanI bahAra eka sabhA paNa khelAvI. peAta peAtAnI vicAradhArA saMbhaLAvyA pachI vicAra ghaNA jorathI tyAM cAlavA lAgyA ke bhAI! kahe| have zuM karavuM joie ? rAjAnI te AjJAnuM pAlana karavuM ghaNu duSkara che. jo ApaNe tenuM pAlana nahI karIe te e bhUlavA jevuM nathI ke rAjAnI taraphathI ApaNA upara aneka mahAna anarthAMnI varSA thaze. A pramANe vicAra karatAM karatAM madhyAhnakALa thayA. leAkAnAM cittamAMthI khAvApIvAnI cintA paNa cAlI gaI. sabhAmAM rAhukanA pitA paNa hAjara hatAM. have ghera rAhake vicAra karyAM ke " pitAjI vinA huM kevI rIte bhAjana karUM ? kSudhA mane satAvI rahI che. zI khakhara teo kyAre ghera pAchAM Avaze ? te huM jAte ja tyAM jaine temane khelAvI lAvuM. A pramANe vicAra karIne te sabhAmAM pitAnI pAse gaye "" zrI nandI sUtra Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 nandIsatre rohako vadati-kiM tat kaSTam ? / tato bharatena nRpAdezaH savistaraM varNitaH / rohakaH piturvacanaM zrutvA vihasyAha-adhunaiva kaSTamidaM dUrI karomi alamanayA cintayA, maNDapaniSpAdanAya zilAyA adhastAd bhUmiH khanyatAm stambhA api yathAsthAnaM unheM kyoM na bulA lAUM ? isa taraha vicAra kara vaha pitA ke pAsa usa sabhAmeM AyA aura bolA-pitAjI! khAne kA samaya ho gayA hai, maiM kSudhA se Akulita ho rahA hUM, ataH aba Apa ghara caliye / rohaka kI bAta sunakara pitAne tAne mAra kara usase kahA-beTA ! tumheM khAne kI paDI hai, yahAM to khAyA huA bhI nahIM paca rahA hai| tumheM nahIM mAlUma isa samaya gAMva kitane kaSTa meM paDA huA hai / pitAkI aisI anokhI bAta suna kara rohaka se cUpa nahIM rahA gayA, vaha bolA-pitAjI !mujhe kahiye kiisa samaya grAma para kauna sA kaSTa Akara par3A hai ? / putra kI bAta sunakara pitA ne usako jo kucha rAjA kA Adeza thA vaha saba AdyopAnta sunA diyaa| pitA ke vacanoM ko sunakara rohaka ko kucha haMsI sI A gaI, vaha bolA-pitAjI ! yaha kauna sA kaSTa hai isakI nivRtti abhI ho jAtI hai, Apa cintA na kIjiye, dekho, maMDapa banAne ke liye zilA ke nIce kI jamIna khudavAIye, aura sAtha 2 meM vahAM yathAsthAna khaMbhe bhI lagAte jAIye, tathA usake cAroM ora bhIta bhI banavAte jAIye / isa ane kahyuM. "pitAjI! jamavAne vakhata thaI gaye che. huM sudhAthI vyAkULa thaI gayo chuM, to have Apa ghera cAlo " rehakanI vAta sAMbhaLIne pitAe maheNuM mArIne tene kahyuM. "beTA! tane khAvAnI paDI che, ahIM te khAdheluM paNa pacatuM nathI. tane khabara nathI ke atyAre gAma kevAM saMkaTamAM mUkAyuM che." pitAnI evI anekhI vAta sAMbhaLIne rohaka cUpa rahI zakyo nahIM, teNe kahyuM, "pitAjI! mane kahe ke atyAre gAma para kayuM saMkaTa AvI paDayuM che?" putranI vAta sAMbhaLIne pitAe tene rAjAne je Adeza hato te AdithI aMta sudhI kahI saMbhaLAvyo. pitAnAM vacana sAMbhaLIne rohakane saheja hAsya thayuM. teNe kahyuM, "pitAjI! A kayuM moTuM kaSTa che? tenuM hamaNA ja nivAraNa thaI jaze. Apa cintA na karo. maMDapa banAvavAne mATe zilAnI nIcenI jamIna khodAve ane sAthe sAthe tyAM yathAsthAne thaMbhe paNa ubhA karAve, tathA tenI cAre tarapha divAla paNa banAvarAvatA jAo. A pramANe karavAthI rAjya gya maMDapa taiyAra thaI jaze." zrI nandI sUtra Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-bharatazilAdRSTAntaH nivezanIyA iti tadartha madhyavartibhUmirapi khananIyA, catasRSudikSu ca bhittinirmIyatAm , evaM rAjayogyamaNDapo bhaviSyati / evaM rohakasya vacanaM nizamya sarvairapi grAmapradhAnapuruSairbhadramiti pratipannam / tataH sarve bhojanArtha svasvagRhaM gatAH / bhuktvA ca tatra samAgatya sarvelokAH zilApadeze khananaM prArabdhavantaH / alpeSveva divaseSu paripUrNI maNDapaH saMjAtaH / zilA ca nRpAdezAnusAreNa maNDapAcchAdanarUpA'bhavat / tadA rAjJaH samIpe samAgatya grAmavAsibhiH pradhAnapuruSaniveditam he deva ! niSpAdito bhavadIyAdezaH / rAjA mAha-kathamiti ? / tataste sarvamapi maNDapaniSpAdanamakAraM kthyaamaasuH| taraha karane se rAjayogya maMDapa taiyAra ho jaavegaa| isa prakAra rohaka ke bacana sunakara una sabane ekamata ho usakI bAta mAna lI aura kahane lage-acchA! prazasta mArga usa bAlaka ne btlaayaa| ve saba nizcita ho gaye aura bhojana ke liye vahAM se apane 2 ghara para cale Aye / khAne. pIne ke bAda saba loga vahAM punaH ekatrita hue, aura usa zilAtala kI bhUmi khodane meM juTa gaye / nizcita mArga ke anusAra thor3e hI dinoM meM vahAM eka rAjayogya maMDapa banakara taiyAra ho gyaa| vaha zilA rAjA ke kahane ke mAphika usa maMDapa kI Dhakana jaisI banA dI gaI / kAma samApta hote hI grAmavAsI pradhAnapuruSoM ne rAjA ke pAsa jAkara nivedana kiyAhe mahArAja ! Apane jo kAma karane kI AjJA dI thI vaha hamalogoM ne pUrI kara dI hai rAjA ne kahA-acchA, yaha kAma kisa prakAra se Apa logoM ne kiyA ? sabane rAjA ko maMDapa banAne ke prakAra se jaba paricita rohakanAM A prakAranAM vacane sAMbhaLIne te badhAe ekamatIthI tenI vAta svIkArI lIdhI ane kahyuM ke A bALake ghaNe sarasa mArga kADhayo che. teo badhA nizcita thaIne bhojana karavA mATe pitApitAne ghera gayA. khAI pIne teo badhAM tyAM pharIthI ekaThAM thayAM ane te zilAtaLanI jamIna khedavA lAgI gayA nizcita mAga pramANe ceDA divasamAM ja tyAM eka rAjayegya maMDapa taiyAra thaI gaye. te zilA rAjAnA kahevA pramANe te maMDapa uparanA AvaraNa jevI banAvI devAmAM AvI, kAma saMpUrNa thatA gAmanA AgevAnoe rAjAnI pAse jaIne nivedana karyuM, "he mahArAja ! Ape je kAma karavAnI AjJA ApI hatI te AjJAnuM ame saMpUrNa rIte pAlana karyuM che." rAjAe kahyuM, "sArUM! te kAma tame kevI rIte karyuM?" badhAe jyAre maMDapa kevI rIte zrI nandI sUtra Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 nandIsUtre rAjA pRcchati-kasyeyaM buddhiH 1 / grAmavAsibhirUktam-he deva / bharataputrasya rohakasyeyaM buddhiH| // iti prathamo bharatazilAdRSTAntaH // 1 // atha dvitIyo meSadRSTAntaH tato rAjA rohakabuddhi parIkSArtha grAmyapuruSAn pratimeSamekaM preSitavAn , AdiSTavAMzca / eSa yAvatpalapramANaH saMpati vartate, pakSAti krame'pi tAvat-palapramANa eva yuSmAbhiH samarpaNIyo na nyUno nApyadhika iti / tatastadgrAmanivAsinaH sarve puruSA rAjAdezaM zrutvA vyAkulIbhUtA bahiH sabhAyAM rohakamAhUya sAdaramuktavantaHkarAyA to rAjA ko bar3A Azcarya huaa| rAjA ne kahA-isameM kisakI buddhi ne kAma kiyA hai ? saba ne saba eka svara se kahA ki, mahArAja ! bharata ke putra rohaka kI buddhi ne // // yaha bharatazilA nAmaka prathama dRSTAnta // 1 // aba isI para dUsarA meSa dRSTAnta kahate haiM punaH rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke bhAva se prerita hokara rAjA ne una grAmavAsiyoM ke pAsa eka meMr3hA bhejA, aura sAtha meM yaha bhI kahalA bhejA ki, dekho, isa meDhe kA jitanA vajana hai vaha utanA hI rahanA cAhiye, eka rattIbhara bhI ghaTanA-baDhanA nahIM cAhiye / khAne ko khUba ghAsa Adi isako milate rahe, isa vyavasthA meM koI khAmI na rahe / yaha eka pakSa taka hI tumhAre pAsa rakhA jaaygaa| adhika dinoM taka nhiiN| bace te vAtanI rAjAne mAhitI ApI tyAre rAjAne ghaNuM acaraja thayuM. rAjAe kahyuM, "AmAM kenI buddhie kAma karyuM che ?" badhAe ekI avAje 4yuM, "mahArA4 ! 12tanA putra zeDanI muddhiye" che A bharatazilA nAmanuM paheluM dRSTAMta samApta 1 have tenA 52 mInu meSadRSTAMta 43 cha vaLI rehakanI buddhinI kasoTI karavAnI vRttithI prerAIne rAjAe te gAmavAsIo pAse eka gheTuM kahyuM, ane sAthe ema paNa kahevarAvyuM ke "juo, A gheTAnuM jeTaluM vajana che eTaluM ja vajana rahevuM joIe, eka ratIbhAra vadhavuM-ghaTavuM na joIe. tene khAvA mATe khUba ghAsa Adi maLatuM rahevuM joIe, te vyavasthAmAM kaI paNa khAmI rahevI joIe nahIM. A gheTuM eka pakhavADiyA sudhI tamArI pAse raheze, vadhAre divasa sudhI nahIM. rAjAnI zrI nandI sUtra Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikA TIkA-meSaSTAntaH 683 vatsa ! pUrva tvayA svabuddhibalena vayaM rAjadaNDato mocitAH, adya punaH svabuddhayA grAmakaSTaM nivAraya / ityuktvA te duSkaraM nRpAdezaM rohakAya nivedayAmAsuH / tato rohakaH prAha-paJjarasthaM vyAghra pratyAsannaM kRtvA meSamenaM yavasadAnena poSaya yavasaM hi bhuJjAnaH khalveSa durvalo na bhaviSyati, vyAghraM ca dRSTvA na vRddhi prApsyati / tato rAjA kI isa aTapaTo AjJA sunakara saba loga baDe cintita hue, pahile kI taraha hI una sabane milakara gA~va ke bAhara sabhA ekatrita kI / usameM rohaka ko AmaMtrita kiyaa| rohaka ke Ane para baDe Adara se saba ne usase kahA-bhAI ! tumane apanI buddhi ke bala se pahile jisa prakAra upAya batalAkara hamArI rakSA kI aura rAjadaMDa se hameM bacAyA, usI taraha Aja bhI hameM upAya batalAkara rAjadaMDa se bacAo / rAjAne isa prakAra karane kI AjJA dI hai-so samasta grAma Aja kaSTa meM paDA huA hai, samajha meM nahIM AtA hai ki isa viSaya meM kyA karanA caahiye| saba kI duHkhabharI AvAja sunakara rohaka ne musakurAte hue kahAki-isameM apane ko ghabarAnA nahIM cAhiye, upAya koI baDA bhArI kaThina nahIM hai| suniye-eka vyAghra ko piMjareM meM banda kara meMDhe ke sAmane kucha thoDI dUra para bAMdha kara rakhanA cAhiye, aura usIke ThIka sAmhane eka dUsarI ora meNddheko| isa taraha karane se meMDhA khA pIkara bhI na ghaTa sakegA aura na bar3ha skegaa| jitanA usakA vajana hogA utanA hI rhegaa| rohaka kI A aTapaTI AjJA sAMbhaLIne badhA loko cintita thayAM. pahelAnI jema ja te badhAe maLIne gAmanI bahAra sabhA karI. temAM rohakane AmaMtraNa ApyuM. rehaka AvatA badhAe ghaNA AdarathI tene kahyuM, "bhAI ! tame tamArI buddhinA prabhAve pahelAM je rIte upAya batAvIne amAruM rakSaNa karyuM ane rAjadaMDathI amane bacAvyA eja rIte Aje paNa keI upAya batAvIne, rAjadaMDathI amane bacAve. rAjAe A pramANe karavAnI AjJA karI che. tethI AkhuM gAma muzkelImAM mUkAyuM che. amane te samajAtuM nathI ke A bAbatamAM zuM karavuM?" badhAne duHkhabharyo avAja sAMbhaLIne rohake malakAtA malakAtAM kahyuM " tamAre gabharAvAnI koI jarUra nathI. tene upAya bahu muzkela nathI. sAMbhaLe, eka vAghane pAMjarAmAM pUrIne gheTInI sAme cheDe dUra rAkhavuM joIe, ane tenI barAbara sAme cheDe aMtare gheTAne bAMdhavuM. A pramANe karavAthI gheTuM khAvApIvA chatAM paNa vajanamAM vadhaze-ghaTaze nahIM. tenuM jeTaluM vajana haze teTaluM zrI nandI sUtra Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 nandIsUtre grAmavAsibhiH puruSaistathaiva kRtam / pakSAtikrame ca sa meSo rAjJe samarpitaH / rAjJaH samIpe tolane kRte sa meSastAvatpalapramANa eva jAto na tu nyUnapramANo nApyadhika pramANa iti / // iti dvitIyo meSadRSTAntaH // 2 // atha kukkuTadRSTAntaH athaikadA punarasau rAjA rohakabuddhi parIkSArtha grAmavAsinAM samIpe kukkuTamekaM preSitavAn AdiSTavAMzca / anyakukkuTamantareNa yathA'yaM kukkuTo yuddhakArI bhavet tathA kRtvA mama saMnidhau samAnetavya iti / evaM vidhaM napAdezaM zrutvA punaH sarve grAmavAsinaH isa salAha sunakara grAmavAsiyoM ne aisA hI kiyaa| jaba pandraha dina nikala cuke taba unhoMne isa meMDhe ko le jAkara rAjA ke pAsa arpaNa kiyaa| rAjA ne jaba usakI taula karAI to jitanA usakA vajana pandraha dina pahile thA utanA hI vajana usa dina bhI nikalA, na vaha baDhA aura na ghttaa||2|| ||yh dUsarA meSa dRSTAnta huA // 2 // tIsarA kukkuTa dRSTAntaeka dina punaH rAjAne rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke lie grAmavAsiyoM ke pAsa eka kukkuTa bhejA aura kahalA bhejA ki vinA kisI dUsare kukkuTa ke jisa taraha yaha yuddha karanevAlA bana jAya usa taraha ise sikhalAkara mere pAsa vApisa bheja diyA jAve / isa prakAra kA rAjA kA ja raheze" rehakanI A salAha sAMbhaLIne grAmavAsIoe te pramANe karyuM. jyAre paMdara divasa prasAra thayAM tyAre temaNe te gheTuM laI jaIne rAjAne arpaNa karyuM. rAjAe jyAre tenuM vajana karAvyuM tyAre paMdara divasa pahelAM tenuM jeTaluM vajana hatuM teTaluM ja vajana tyAre paNa thayuM te vadhyuM paNa nahIM ke ghaTayu 55 nahIM // 2 // che A bIjuM gheTAnuM daSTAMta samApta thayuM tArA trIjuM kUkaDAnuM daSTAMta eka divasa pharIthI rohakanI buddhinI parIkSA karavA mATe rAjAe te gAmavAsIo pAse eka kUkaDo mekalya, ane kahevarAvyuM ke "bIjA keI kUkaDA nI madada lIdhA sivAya A kUkaDo yuddha karanAra bane evI rIte tene tAlIma ApIne mArI pAse pAchuM mekale." rAjAnI te prakAranI AjJA sAMbhaLIne badhA zrI nandI sUtra Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TokA-kukkuTadRSTAntaH / rohakAntikamAgatyAbruvan-vatsa ! kukkuTAntaraM vinA kathamayaM rAjakukkuTo yuddhaM kartumutsaheta, kenopAyena nRpAdezaM kattu pArayAmaH ?, pUrvavat svabuddhibalena grAmakaSTaM nivAraya' iti / tato rohakeNoktam-eko nirmalomahAdarpaNaH samAnIyatAm / atha rohakavacanAd grAmavAsibhistathAkRte sati rohakeNa sa mahAdarpaNastasya kukkuTasya samakSaM sthApitaH / tatra darpaNe sa rAjakukkuTaH svapratibimbamavalokya dvitIyaM svapratipakSaM kukkuTaM matvA tena saha yAddhu pravRttaH / tiryazcI hi jaDabuddhayo Adeza pAkara samasta grAmavAsI puruSa cintita jaise bana kara rohakake pAsa Aye, aura rAjA kA Adeza sunAkara kahane lage-vatsa! vinA dUsare kukkuTa ke yaha rAjAkA kukkuTa yuddhakArI kaise bana sakatA hai ? jaba taka yaha bAta pUrI nahIM ho sakatI hai rAjAkA Adeza taba taka pAlita bhI kaise ho sakatA hai ? ataH jisa prakAra tumane pahile hameM do saMkaToM se ubArA hai aba tIsarI bAra bhI hameM isa saMkaTa se ubArane kI yukti kaho? grAmavAsiyoM kI isa saMkaTamaya sthitiko dekhakara rohaka ne unase kahAApa loga isakI jarA bhI cintA na kareM, maiM jaisA kahUM vaisA Apa kiijiye| eka baDA bhArI svaccha darpaNa le aaiiye| logoMne aisA hI kiyaa| jaba darpaNa AyA, to rohaka ne usa darpaNa ko rAjakukkuTa ke samakSa rakha diyA / rAjakukkuTa ne usameM jyoM hI apanA pratibimba jhalakate dekhA to usake citta meM yaha bAta jama gaI ki yahAM koI dUsarA kukkuTa hai| isa taraha una donoM meM jamakara paraspara yuddha honA prAraMbha ho gyaa| usa gAmavAsI puruSa cintita thaIne rehakanI pAse AvyA ane rAjAnI AjJA tene kahI saMbhaLAvIne kahevA lAgyAM, "beTA ! bIjA kUkaDAnI madada vinA rAjAne A kUkaDe yuddha karanAra kevI rIte banI zake? jyAM sudhI A vAta bane nahIM tyAM sudhI rAjAnI AjJAnuM pAlana paNa kevI rIte thAya? te tame A pahelAM je rIte be saMkaTomAMthI amane ugArI lIdhAM che tema A saMkaTamAMthI paNa ugAravAnI yukti batAve." grAmavAsIonI A saMkaTabharI sthiti joI ne rehake temane kahyuM, "Apa tenI jarI paNa cintA karaze nahIM hai kahe tema Apa kare. eka meTa svaccha arIso lA." lokee te pramANe karyuM. jyAre arIse Avyo tyAre rehake te arIsAne rAjAnA kukaDA sAme mUko. rojAnA kukaDAe jyAre te darpaNamAM tenuM pratibiMba joyuM tyAre tenA manamAM e vAta dRDha thaI gaI ke ahIM keI bIje kukaDe che. A rIte te banane vacce bhayaMkara yuddha jAmyuM. rAjAnA te kukaDAne, pote tiryaMca hovAne kAraNe zrI nandI sUtra Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre bhavanti / evamanyakukkuTAbhAve'pi rAjakukkuTaM yudhyamAnaM vilokya grAmavAsinaH puruSAH sAzcarya rohakasya buddhiM prazaMsanti sma / tatastai rasau rAjakukkuTo rAjJe samarpitaH / dvitIyarahitasyApi kukkuTasya pUrvavad yuddhakaraNa nirokSyarAjA suprasanno jaatH| // iti tRtIyo kukkuttdRssttaantH||3|| atha tilahaSTAntaH athAnyadA punarasau nRpastadgrAmanivAsinaH puruSAnAdiSTavAn-yuSmAkamagreyastilarAzirasti tatra kiyantastilAH santoti tilAn gaNayitvA zIghraM brUta / rAjJavamAdiSTAstadgrAmanivAsino lokAzcintitA abhavan / tataste rohakAntikamAgatya rAjArAjakukkuTa ko tiryaca hone ke nAte itanA bhAna to thA hI nahIM ki, yaha merA hI pratibimba hai / maiM kisa ke sAtha jhagaDa rahA hU~? kukkuTa ko isa taraha anya kukkuTa ke abhAva meM bhI yuddha karatA dekhakara grAmavAsiyoM ko rohakakI buddhi para baDA Azcarya huaa| saboM ne mila kara usakI bar3I sarAhanA kii| kucha dinoM bAda jaba vaha kukkuTa yuddhakArI bana gayA to una grAmavAsiyoM ne use rAjA ke pAsa vApisa bheja diyaa| rAjA ne bhI jaba kukkuTa kI isa sthiti kA avalokana kiyA to vaha bar3A hI saMtuSTa huA // 3 // // yaha tIsarA kukkuTa dRSTAnta huA // 3 // cauthA tila dRSTAntaeka samaya kI bAta hai ki rAjA ne una grAmavAsiyoM se aisA kahA ki bhAIyoM! Apa logoM ke samakSa jo yaha tila kI rAzi par3I huI hai, so eTaluM bhAna te na hatuM ke te tenuM ja pratibiMba che, ane pote kenI sAthe laDI rahyo che, A rIte bIje kUkaDo na hovA chatAM paNa pratibiMbane kUkaDe mAnIne tenI sAthe rAjAnA kUkaDAne yuddha karate joI gAmanA lokene rehakanI buddhi mATe ghaNuM acaraja thayuM. badhAe maLIne tenI buddhinI ghaNI prazaMsA karI keTalAka divaso pachI te kUkaDo yuddhakaLAmAM pravINa thaI gaye, tyAre gAmavAsIoe tene rAjAnI pAse pAcho moklI dIdhe. rAjAe paNa jyAre kUkaDAnI te sthitinuM avalokana karyuM te te ghaNe saMtoSa pAmyo 3 // zrI 4'muMTAMta sabhAta // 3 // yothu tasanu httaaNteka samayanI A vAta che. rAjAe gAmavAsIone evuM kahyuM ke, "bhAIo, ApanI pAse A je talane DhagalA paDaye che temAM talanA keTalA zrI nandI sUtra Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-tilahaSTAnTaH dezamabruvan / rohakeNoktam-kimadhunA rAjJa unmAdo jAtaH, evaM vidho'pi praznaH saMbhavati kim ?, astu / gacchantu sarve bruvantu raajaanm| bho rAjan ! vayaM na gaNitajJAH, kathamasmAbhistilasaMkhyA vAcyA, tathApi bhavadIyAdezaM zirasi nidhAya tadupamAmavalamvyakathayAmaH-grAmoparibhAge nabhasi yAvatyastArakAH santi tAvantastilA atra-tilarAzauM vidyante / tato rohaka vacanAt sarvaiAmavAsibhistathaiva rAjJaH samIpe kathitam / rAjA parituSTo'bhavat / // iti caturthastiladRSTAntaH // 4 // batalAvo ki isameM kitane tilakaNa haiM / rAjAkI isa bAtakoM suna kara logoM ko baDA Azcarya huaa| sAtha meM rAjAkI AjJA anullaMghya hotI hai, isakI bhI unheM baDI cintA laga gaI / isakA koI upAya na dekhakara ve rohaka ke pAsa Aye aura rAjA ne jo Adeza diyA thA vaha yathAvat kaha sunaayaa| sunakara rohaka ko bhI bar3A acaMbhA huA, usane kahA-kyA rAjA ko koI unmAda kA roga to nahIM ho gayA hai jo aisI asaMbhava bAta ko bhI saMbhakti karane kA prazna kara rahA hai ? khaira ! koI cintA nahIM, aba Apa loga jAyeM aura rAjA se kaheM mahArAja ! hama loga koI gaNitajJa to haiM nahIM jo tiloM ko ginakara unakI saMkhyA Apa ko batalA sakeM, phira bhI ApakA Adeza zira para rakhakara itanA kaha sakate haiM ki isa grAma ke Upara rahe hue AkAza meM jitane tAre haiM utane hI tila isa tilarAzi meM maujUda haiM / rohaka kI isa sUjha se saba grAmavAsI baDe hI prasanna hue| saba ne jAkara rAjA se aisA hI khaa| dANA che te batAvo." rAjAnI A vAta sAMbhaLIne lokone bhAre acaraja thaI. vaLI rAjAnI AjJA anulaMdhya hoya che tenI paNa temane moTI vimAsaNa thaI paDI. tene keI upAya na samajAvAthI teo rehakanI pAse gayA ane rAjAe je Adeza Apyo hato te saMpUrNa rIte kahI saMbhaLAvyo. te sAMbhaLIne rehakane paNa ghaNI navAI thaI. teNe kahyuM, "zuM rAjAne keI unmAdane roga te nathI thayene ke jethI te AvI azakaya vAtane paNa zakaya karavAne prazna pUchI rahela che! khera ! keI ciMtA nahIM, have Apa loko jAva ane rAjAne kahe ke mahArAja ! ame evA gaNitajJa te nathI ke talane gaNIne tenI saMkhyA Apane batAvI zakIe, chatAM paNa ApanI AjJA mAthe caDAvIne eTaluM kahI zakIe chIe ke A gAmanI upara rahela AkAzamAM jeTalA tArA che, eTalA ja tala A talanA DhagalAmAM mojUda che. " rehakanI A akkala joIne gAmavAsIo ghaNu khuzI thayA. badhAe jaIne rAjAne e pramANe ja zrI nandI sUtra Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha vAlukAdRSTAntaH athAnyadA punarasau nRpo rohakabuddhi parIkSArtha grAmya puruSAn pratinijAdezaM preSitavAn-yuSmadgrAmasya samIpe ramaNIyA vAlukA vartante, tAbhibahusthUlA rajju kRtvA zIghra preSayata / evaM nRpAdezaM zrutvA grAmyalokA rohakAntikamAgatya nRpAdezamabruvan / rohakeNoktam-yUyaM rAjJaH samIpe evaM brUta-vayaM naTAH smaH, nRtyameva kartuM jAnImo na tu rajjum / tathApi rAjJa Adezo'vazyaM kartavyaH, tasmAdasmAkamiyaM rAjA bhI isa uttara ko sunakara baDA pramudita mana huA // // yaha cauthA tiladRSTAnta huA // 4 // pAMcavAM vAlukAdRSTAntakisI eka samaya rAjA ne punaH rohaka kI buddhi kI parIkSA karane ke liye grAmavAsiyoM ke pAsa aisA apanA Adeza bhejA, ki tumhAre isa grAma ke bAhara jo ramaNIya bAla hai, usase tuma loga bahuta sthUla rassI banAkara zIghra hI bhejo / rAjA ke isa Adeza se una grAmavAsiyoM meM khalabalI maca gii| sabake saba ekaThe hokara rohaka ke pAsa Aye / Ane kA kAraNa pUchane para rohaka ko unhone rAjA kA Adeza kaha sunaayaa| rohaka ne apanI buddhi kI caturAI se unake kaSTa ko dUra karane kA unheM AzvAsana diyaa| isameM unheM usane samajhAyA ki tuma saba rAjA ke pAsa jAkara kaho ki mahArAja ! hama loga to naTa haiM, naToM kA kAma nAcane kA hai ataH hama nAcanA hI jAnate haiM rassI banAnA nahIM, phira bhI kahyuM rAjA A uttara sAMbhaLIne manamAM ghaNe khuza tha. // // yAthu ta dRSTAMta samAsa // 4 // pAMcamuM retInuM dRSTAMtakaI eka divase rAjAe pharIthI rehakanI buddhinI parIkSA karavA mATe gAmavAsIone evI AjJA ApI ke, "tamArA A gAmanI bahAra je suMdara retI che, tenuM eka bahu ja jADuM deraDuM banAvIne jaladI mArI pAse mokalo." rAjAnI A AjJA sAMbhaLIne te gAmavAsIomAM khaLabhaLATa mace, gAmanA badhA leke ekaThA maLIne rehakanI pAse AvyA. AvavAnuM kAraNa pUchatAM temaNe hakane rAjAnI AjJA kahI saMbhaLAvI. rohake pitAnA buddhicAturyathI temanA kaSTanuM nivAraNa karavAnuM temane AzvAsana dIdhuM. teNe temane samajAvyuM ke, "tame badhA rAjAnI pAse jaIne kaho ke he mahArAja! ame loko te naTa chIe. naTenuM kAma te nAcavAnuM che. te ame nAcavAnuM ja jANue deraDAM vaNavAnuM zrI nandI sUtra Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vAlukAdRSTAntaH prArthanA bhavati-bhavadIyaM rAjakulaM cirantanamiti cirantanA rajjavo vAlukAmayAH katicidrAjabhavane bhaviSyantIti tanmadhyAdekA kAcit purAtanA rajjuH preSaNIyA yena tadanusAreNa vayamapi vAlukAmayAM rajju kurma iti / rohakavacanaM zrutvA grAmyapuruSa pasamIpe samAgatya tathaivoktam / rAjA grAmyapuruSANAM vacaH zrutvA suprasannojAtaH / // iti paJcamo vAlukAdRSTAntaH // 5 // atha hastidRSTAntaH athAnyadA punarasau nRpatirekaM pratyAsannamRtyuM hastinaM grAmyapuruSANAmantike peSitavAn evamAdiSTavAMzca-'gajo'yaM mRtaH' iti na vAcyaM, tathA tasya vArtA ApakA Adeza hameM pramANa hai, ataH hamArI Apa se yaha prArthanA hai ki yaha ApakA rAjakula bahuta adhika purAne samaya se calA A rahA hai| isameM usa-usa samaya kI purAnI bAlukAnirmita kitanIka rassiyAM hoMgI hI, ataH jisa rassI ko banAne kA Apane hameM Adeza diyA hai, hameM samajhAyA jAve ki hama use kisa rassI ke anusAra banAveM, isaliye bar3I dayA hogI jo Apa una purAnI bAlukA kI rassiyomeM se kucha rassiyAM hamAre pAsa bheja deM to| hama unhIM ke anusAra isa navIna bAlukAkI rassI ko banAkara Apa kI sevAmeM upasthita kara deNge| isa prakAra rohaka kI salAha mAnakara una grAmanivAsiyoM ne rAjA kI pAsa jAkara isI taraha se kahA / rAjA unake isa prakAra ke vacana sunakara baDA prasanna huaa| ||yh pAMcavA vAlukAdRSTAnta huaa||5|| nahIM. te paNa ApanI AjJA ame mAthe caDAvIe chIe. te amArI Apane e vinaMti che ke ApanuM A rAjakuLa ghaNAM ja prAcIna samayathI cAlyuM Ave che. temAM te te samayanI purANI, retImAMthI banAvelAM keTalAMka doraDAM haze ja. te je deraDuM banAvavAne Ape amane Adeza Ape che, te deraDuM kayAM deraDA pramANe banAvavuM te amane samajAvavAmAM Ave evI amArI vinaMti che. te dayA karIne Apa purANA doraDAomAMthI keTalAMka deraDAMnA namUnAo amane mokalo te ame te namUnA pramANe navIna retInAM doraDAM banAvIne ApanI sevAmAM mokalI ApazuM." rehakanI A prakAranI salAha mAnIne te grAmavAsIoe rAjAnI pAse jaIne e ja pramANe kahyuM. rAjA temanAM te prakAranAM vacana sAMbhaLIne ghaNe prasanna thaye. ||mA pAya retInu dRSTAMta samAH // 5 // zrI nandI sUtra Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nandIsUtre pratyahaM nivedanIyA, anyathA tIvradaNDo bhaviSyati / evaM bhUtaM nRpAdezaM zrutvA sarve grAmyalokAzcintayA vyAkulIbhUtA rohakAntike rAjA''jJAmabruvan / rohakeNoktam -yavaso'smai dIyatAm yat pazcAt bhaviSyati, tasyopAyaM kariSyAmi / tato rohakavacanAd grAmya puruSAstasmai hastine dhAnyAdi yavasa dattavantastathApyasau hastI tasyAmeva rAtrau mRtaH / tato rohakavacanAd grAmyapuruSenupAntika mAgatya niveditam chaTA hastidRSTAntaeka dina kI bAta hai-rAjAne una grAmavAsiyoM ke pAsa eka aise hAthI ko bhejA jisakA mRtyusamaya bilakula najadIka thaa| bhejakara yaha kahalAyA ki "hamAre pAsa aisA samAcAra ki "yaha hAthI mara gayA hai" isa rUpameM nahIM AnA cAhiye, tathA hAthI kI sthiti kaisI kyA rahatI hai yaha samAcAra pratidina Ate rahanA caahiye| isa kAryameM yadi jarA bhI pramAda yA truTi hogI to tuma logoM ko isakA tIvradaMDa bhugatanA pddegaa|" isa taraha kA nRpAdeza sunakara ve saba ke saba grAmanivAsIjana cintA se AkulavyAkula banakara rohaka ke pAsa pahuMce aura usase "rAjA kI aisI AjJA huI hai" yaha saba samAcAra khe| rohaka ne kahA-ghavarAo nahIM, maiM isakA upAya kahatA hU~, isako pratidina ghAsa to DAlate hI raho, isake bAda jo kucha hogA so dekha liyA jaavegaa| usa ke isa batalAye hue upAya ko sunakara unhoMne aisA hI kiyaa| pratidina ve usako ghAsa Adi khAne ko dene lage phira bhI hAthI kI sthiti bigaDatI hI calI gaI, cha hAthInu dRssttaaNteka divasanI vAta che. rAjAe te gAmavAsIo pAse eka e hAthI meka ke jene mRtyusamaya bilakula najadIka hatuM, ane ema kahevarAvyuM ke, "A hAthI marI gayo che e rUpe evA samAcAra mArI pAse AvavA joIe nahIM, tathA hAthInI sthiti kevI rahe che te samAcAra dararoja mane maLavA joIe. A kAryamAM saheja paNa pramAda ke khAmI raheze te te mATe tamane AkarI sajA thaze." A prakAranI rAjAnI AjJA sAMbhaLIne te gAmanA badhA loko cintAthI AkuLavyAkuLa thaIne rahakanI pAse AvyA ane tene "rAjAnI A pramANe AjJA thaI che ?" te badhA samAcAra kahyA. rahake kahyuM, gabharAze nahIM, huM teno upAya kahuM chuM. A hAthIne dararoja ghAsa te nAkhatA rahe tyAra bAda zuM thAya che te joI levAze " teNe batAvelo te upAya sAMbhaLIne temaNe te pramANe ja karyuM. dararoja tene ghAsa Adi khAvA ApyuM, te paNa hAthInI sthiti bagaDatI ja gaI ane te te ja rAtre marI gayo. temaNe rehakanI zrI nandI sUtra Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-hastidRSTAntaH -he deva ! adya hastInottiSThati nopavizati na ca khAdati nApi malaM mUtraM vA utsRjati, na cocchvAsa niHzvAsau karoti, kiM bahunA, he deva ! kApi ceSTA sacetanasya nAsti / tato rAjJAkathitam-are ! hastI mRtaH kim / grAmyalokairuktam he deva ! bhavanta eva evaM vadanti na tu vayamiti / grAmyalokairevamukto rAjA tUSNIM sthitaH / rAjA suprasanno jAta iti matvA grAmyalokAH saharSa grAmaM prvissttaaH| // iti SaSTho hastidRSTAntaH // 6 // aura vaha usI rAta ko mara gyaa| rohaka ke pAsa jAkara unhoM ne jaba isa samAcAra se use avagata karAyA to usane una se kahA ki tuma saba rAjA ke pAsa jAkara aisA kaho-"deva! Aja hAthI na to uThatA hai aura na baiThatA hai, na khAtA hai na pItA hai, na malamUtra kA hI tyAga karatA hai, uccAsa-niHzvAsa kriyA bhI usa kI baMdha ho gaI hai, aura adhika kyA kaheM jo sacetana prANI kIceSTA hotI hai usakI aisI koI bhI ceSTA nahIM ho rahI hai"| grAmanivAsIjanoM ne rAjA ke pAsa jAkara aisA hI kahA touna kI aisI bAta sunakara rAjA ne kahA "to kyA hAthI mara gayA hai ?" rAjA kI aisI bAta sunakara una grAmanivAsiyoM ne kahA-mahArAja ! Apa hI aisA kaha rahe haiM, hama to aisA kucha kahate nahIM haiN| grAmanivAsI puruSoM kI isa bAta se rAjA cUpa ho gayA aura baDA prasanna huaa| ve saba ke saba bAdameM harSita hote hue apane 2 ghara para vApisa lauTa aaye| ||yh chaTThA hasti dRSTAnta huA // 6 // pAse jaIne A samAcAra tene ApyA tyAre teNe temane kahyuM ke tame badhA rAjAnI pAse jaIne A pramANe kahe "deva! Aje hAthI uThate nathI, besatuM nathI, khAto nathI, pote nathI, maLamUtrano tyAga paNa karatA nathI, tenI uchU vAsa niHzvAsanI kriyA paNa baMdha paDI gaI che, vadhu zuM kahIe sacetana prANInI je ceSTA hoya che evI kaI paNa ceSTA te karato nathI." gAmavAsIoe rAjAnI pAse jaIne e pramANe ja kahyuM, te temanI vAta sAMbhaLIne rAjAe kahyuM, "te zuM hAthI marI gaye che?" rAjAnI evI vAta sAMbhaLIne te gAma vAsIoe kahyuM, "mahArAja Apa ja evuM kahe che, ame te evuM kaMI kahetA nathI " gAmavAsIonI e vAta sAMbhaLIne rAjA cUpa thaI gaye ane ghaNo prasanna thaze. te badhA rAjI thatA pitAne ghera pAchA pharyA. che A chaThuM hAthInuM dRSTAMta samApta . 6 zrI nandI sUtra Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 nandosUtre athAgaDadRSTAnta:agaDA kUpaH / evaM tadudAharaNam anyadA punarasau nRpati myapuruSAn samAdiSTavAn-yuSmadgrAme yaH susvAdujalapUrNaH kUpo'sti, sa iha satvaraM pressnniiyH| evamAdiSTA grAmyapuruSAzcintayA vyAkulacittAH santo rohakAgre nRpAdeza niveditvntH| rohakeNoktam-yUyaM nRpAntike gatvA vadata-grAmINaH kUpaH svabhAvato bhIrubhavati na ca tasya sajAtIyaM vinA'nyasmin vizvAso jAyate ataH kazcideko nAgarikaH kUpaH preSaNIyaH, yena sAtavAM agaDa dRSTAntaeka dina rAjA ne grAmavAsI puruSoM se aisA kahA ki tumhAre gAvameM jo susvAdujala se pUrNa kuA hai use yahAM zIghra bheja do / rAjA kI isa aTapaTI AjJA ko sunakara ve saba baDe cakita hue| upAya kucha jaba samajha meM nahIM AyA to becAre ve rohaka ke pAsa pahU~ce / rohaka ne Ane kA kAraNa pUchA to unhoM ne rAjA kI kuA bhejane kI jo bAta thI vaha use sunA dii| rohaka ne zIghra hI unhe upAya batalAte hue sacetakara kahA dekho tuma saba isI samaya rAjA ke pAsa jAo aura kaho-mahArAja! gAva kA kuA svabhAvataH bhIru-Darapoka hotA hai, jabataka use sajAtIya dusarA kuA na mila jAve tabataka vaha anya kisI dUsare vyakti meM vizvAsa nahIM kara sakatA hai, isa liye Apa use bulAne ke liye koI dUsarA nAgarika kuA bheja dIjiye ki jisase usa para yaha vizvAsa kara Apake nagarameM usI ke sAtha 2 AjAve / rohaka ke isa upAya se saMmata sAtabhu agaDa dRSTAMta (pAnu dRssttaaNt)eka divasa rAjAe te gAmanA lekene kahyuM ke, "tamArA gAmamAM je mIThA pANIthI bharela kuve che tene jaladI ahIM mekalI Ape." rAjAnI A aTapaTI AjJA sAMbhaLIne badhAne dhaNI ja navAI thaI jyAre keI upAya na jaDa tyAre bicArA teo rehakanI pAse AvyA. rohake temanA AgamananuM kAraNa pUchayuM tyAre temaNe rAjAnI ku mokalavAnI je AzA hatI te tene kahI saMbhaLAvI. rahake tarata ja temane upAya batAvatAM saceta karIne kahyuM, "tame badhA atyAre ja rAjAnI pAse jAo ane kahe "mahArAja ! gAmaDAMne ku svabhAve Darapoka hoya che. jyAM sudhI tene sajAtIya bIje kuve na maLe tyAM sudhI te bIjI koI paNa vyakti para vizvAsa mUkatuM nathI. te Apa tene belAvavA mATe nagaranA bIjA keI kuvAne ekale ke jethI tenA para vizvAsa mUkIne zrI nandI sUtra Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-agaDadRSTAntaH, vanakhaNDadRSTAntaH tasminneSa vizvasya tena saha samAgamiSyati / tato rohaka vacanAd grAmyapuruSairnRpAntikamAgatya tathaiva niveditam / rAjA ca svacetasi rohakasya buddhayatizayaM vibhAvya maunamavalambya sthitaH / grAmyalokA rAjAnaM muprasannaM matvA harSeNa svsthaanmaagtaaH| // iti sptmo'gdddRssttaantH|| 7 // atha vanakhaNDadRSTAntaH__ athA'nyadA punarnupatigrAmavAsinaH puruSAnAdiSTavAna-yuSmAbhimasya pUrvasyAM dizi vartamAno vanakhaNDaH pazcimAyAM dizi kartavya iti / asminnapi rAjJa Adeze samAgate rohakavacanAd grAmyapuruSAvanakhaNDasya pUrvasyAM dizi vyvsthitaaH| tathA hokara ve saba ke saba rAjA ke pAsa pahu~ce aura pUrvokta rUpa se unase nivedana kiyaa| rAjA ne isa taraha kI unakI bAta sunakara yaha samajha liyA ki yaha saba rohaka kI buddhi kA hI prabhAva hai| isa prakAra rohaka kI buddhi ko atizaya vizAlatA ko jAnakara rAjA cUpa ho gyaa| tathA ve saba grAmanivAsI jana bhI prasanna hote hue apane 2 ghara para lauTa Aye // yaha sAtavAM agaDa (kUpa) dRSTAnta huaa||7|| AThavAM vanakhaNDa dRSTAntarAjA ne eka dina grAmavAsiyoM se aisA kahA ki tumhAre isa grAma kI pUrva dizAmeM jo vanakhaNDa hai usako tuma saba milakara pazcimadizA meM kara do / rAjA ke isa Adeza ko sunakara unalogoM ne rohaka ke pAsa jAkara rAjA kA vaha Adeza kaha sunaayaa| rohaka ne bhI unheM isakA upAya batalA diyaa| usIke anusAra ve saba ke saba aba vanakhaMDa kI tenI sAthe nagaramAM Ave. " rohakanA A upAya sAthe saMmata thaIne teo badhAya rAjAnI pAse pahoMcyA. ane AgaLa kahyA pramANe temane vinaMti karI. rAjAe temanI e prakAranI vAta sAMbhaLIne evuM mAnyuM ke A badho rehakanI buddhine ja prabhAva che. A rIte rehakanI buddhinI vizALatA joIne rAjA cUpa thaI gaye. tathA te gAmavAsI leke paNa prasanna thaIne pitapotAne ghera cha zyA. // mA sAtabhu agaDa (kUpa) dRSTAMta smaat||7|| 2mA bhuvana dRssttaaNtrAjAe eka divasa gAmavAsIone kahyuM ke, "tamArA gAmanI pUrva dizAmAM je vanakhaMDa che tene tame badhA maLIne pazcima dizAmAM karI nAkhe. rAjAne A Adeza sAMbhaLIne te lokee rehakanI pAse jaIne rAjAne te Adeza kahI saMbhaLAvyo. rehake paNa temane tene upAya batAvyuM. te pramANe teo zrI nandI sUtra Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre sati vanakhaNDo grAmasya pazcimAyAM dizi saMvRttaH / rAjJa AdezaH pUrNA jAta iti niveditaM rAjJaH samIpe raajpurussaiH| // iti vanakhaNDanAmako'STamo dRSTAntaH // 8 // atha pAyasadRSTAntaH pAyasaM-paramAnnaM ' khIra' iti bhASA prasiddham / punaranyadA sa nRpatirAdiSTavAn-bho grAmavAsinaH puruSAH ! yUyaM vinA'gni saMyogenaM pAyasaM kRkhA preSayata / tatastaiH puruSe pAdezaM zrutvA rohakAntike samAgatya nRpAdezaH proktaH / rohakeNoktam -taNDulAn jale nikSipya taNDuleSu praphulliteSu pazcAt 'paripakvacUrNazarkaropari taNDulapayobhRtA patalA sthAlo nivezyatAm . tadanu tAH paripakvacUrNazarkarA muhurmuhurjalaiH pUrva dizA meM jAkara vasa gye| isa taraha vaha vanakhaMDa svabhAvataH grAma kI pazcima dizAmeM ho gyaa| rAjA kA Adeza isa prakAra pUrNa huA jAnakara una logoM ne isakI khabara rAjapuruSoM ko de dii|raajpurussoN ne bhI yaha samAcAra rAjA ke pAsa bheja diyaa| sunakara rAjA bar3A prasanna huaa| // yaha AThavA vanakhaNDa dRSTAnta huaa||8|| nauvAM pAyasa dRSTAntaeka dina rAjA ne grAmanivAsiyoM se aisA kahA ki tuma loga vinA agni para pakAyekhIra banA kara bhejo| logoM ne isa Adeza kI pUrti kA upAya rohaka se puuchaa| rohaka ne kahA-tuma aisA karo-cAvaloM ko pAnI meM DAla do aura jaba ve phUla jAve taba unheM tathA dUdha ko eka patalI sI thAlI bharakara rakha lo, bAdameM cUne ke kakaDoM ke Upara usa thAlo ko jmaabadhAM te vanakhaMDanI pUrva dizAe jaIne rahevA lAgyA. A rIte te khaMDa svAbhAvika rIte ja gAmanI pazcima dizAmAM AvI gaye. A rIte rAjAne Adeza pUrNa thatAM temaNe tenI khabara rAjapuruSone ApI. rAjapuruSae te samAcAra rAjAne mokalyA. sAMbhaLIne rAjA ghaNe khuzI thaze. che A AThamuM vanakhaMDa daSTAMta samAsa 58 navamuMpAyasa dRssttaaNteka divasa rAjAe gAmavAsIone evI AjJA ApI ke, "tame agnipara pakAvyA vinA khIra banAvIne mokalI Apo." lokee te AdezanuM pAlana karavAne upAya rehakane pUchaye. rehake kahyuM, "tame A pramANe kare-cokhAne pANImAM nAkhI rAkhe jyAre te palaLIne kule tyAre tene tathA dUdhane eka pAtaLI evI thALImAM bharI rAkho pachI cunAnA kAMkarAo para te thALIne goThavIne 1 pake hue cUneke kNkr| zrI nandI sUtra Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-pAyasadRSTAntaH, atigadRSTAntazca. secanIyA yena paramAnnaM saMpadyate / tato rohakavacanAd grAmavAsibhistathaiva kRte sati paramAnnaM saMpannam / tacca rAjJe tai niveditam / rAjAsAzcayaM suprasanno jAtaH / // iti navamaH pAyasadRSTAntaH // 9 // atha atigadRSTAnta: atigaH-tIvrabuddhimAn / athAnyadA rAjA rohakasya buddhacatizayamavagatya tamAkArayitumAdiSTavAn-yena bAlakena svabuddhivazAt sarvA api mamAjJAH saMpAditAstena mama samIpe samAgantavyam kiM tu (1) na zuklapakSe, na kRSNapakSe, (2) kara rakha do / dhIre 2 una kakaDoM ko pAnI kI binduoM se sizcita karate jaao| isa taraha bahuta acchI khIra banakara taiyAra ho jaavegii| rohaka kI isa yukti se sahamata hokara sabane aisA hI kiyaa| baDhiyA sundara khIra pakakara taiyAra ho gii| logoM ne jAkara vaha khIra rAjA ko dii| rAjAne dekhakara bar3I prasannatA prakaTa kii| // yaha nauvAM pAyasadRSTAnta huA // 9 // dasavAM atigadRSTAntakucha dinoM ke bAda rAjA jaba isa taraha se vaha rohaka kI buddhi ke atizaya se paricita ho gayA to usako apane pAsa bulAne ke liye khabara bhejI, aura sAtha meM yaha bhI kahalA bhejA ki jisa bAlaka ne merI saba AjJAe~ saMpanna kI usa bAlaka rohaka ko hamAre pAsa isa taraha se AnA cAhiye ki jisameM (1) na zuklapakSa ho, na kRSNapakSa ho, (2) na rAtri mUke. dhIre dhIre te kAMkarAo para pANInA TIpAM chAMTatA rahe. A rIte ghaNI sarasa khIra banIne taiyAra thaze. hakanI A yukti sAthe sammata thaIne badhAe te pramANe karyuM. ghaNI ja sarasa khIra raMdhAIne taiyAra thaI gaI. lekae jaIne te khIra rAjAne ApI. rAjAe te khIra joIne ghaNI prasannatA darzAvI. // // navabhu pAyasa dRSTAMta sabhAta // sabhu atiga dRssttaaNtkeTalAka divasa pachI rAjA jyAre A prakAranI rohakanI buddhinI tIvra tAthI paricita thaI gayo tyAre teNe tene pitAnI pAse bolAvavAne mATe khabara mokalyA, ane sAthe e paNa kahevarAvyuM ke "je bALaka rehake mArI badhI AjJA pUrNa karI te bALaka rehake amArI pAse A rIte AvavuM jyAre (1) na zukalapakSa hoya, na kRSNapakSa hoya, (2) na rAtrI hoya na divasa hoya, zrI nandI sUtra Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre na rAtrau, na divase, (3) na chAyAyAM, na cAtape tenAgantavyam / (4) na chatreNa, nacAchatreNa, (5) na vAhanena, na caraNAbhyAM, (6) na mArgeNa, nacA'mArgeNa, (7) na snAtena, nacAsnAtena (8) na rikta hastena nApyariktahastena samAgantavyam / evaM nRpeNAdiSTo rohakaH kaNThadeza paryantaM zarIraM jalena prakSAlya zirasi cAlanikAM kRtvA padapathena-'pagadaMDI' iti bhASA prasiddhena mArgeNa meSamAruhya sAyaMkAle'mAvAsyA pratipatsaMgame eka mRtkhaNDaM haste nidhAya rAjJaH pArzve samAgataH / (1) rAjA pRcchati-ki zuklapakSe samAgato'si, kiM vA kRSNapakSe ? / rohakeho, (3)na dina ho, na dhUpa ho aura na chAyA hI ho| (4) na chatra sahita ho na chatra rahita ho sAthameM isakA bhI pUrA dhyAna rahanA cAhiye ki vaha Agamana (5) vAhana se na ho, pairoM se na ho, aura (6) na mArga se ho aura na amArga se ho| tathA (7) na snAna kara ho, na asnAna kara ho, (8) na rikta hAtha ho aura na arikta hAtha ho / jaba rohakane apane AnemeM isa niyamoM se yukta isa prakAra kI rAjA kI AjJA sunI to vaha bar3A prasanna huaa| usI samaya usane apanA zarIra kaMThataka dholiyA aura meSa para caDha kara pagadaMDI vAle mArga se vaha rAjA ke pAsa cala diyaa| calate samaya sAyaMkAla thA amAvAsyA aura pratipadA kA saMgama thaa| hAthameM usane eka miTTI kA DhelA le rakkhA thaa| rAjA ke pAsa jyoM hI vaha pahu~cA to| (1) rAjA ne usase pUchA-rohaka ! kaha ki tU zuklapakSameM AyA hai (3) na taDake heya na chAMyaDe haya, (4) chatrasahita na hoya tema chatrarahita paNa na hoya, vaLI enuM paNa pUrUM dhyAna rAkhavuM ke te Agamana (5) vAhana vaDe na thAya, pagapALA na thAya, (6) mArgathI na hoya ane amArgathI paNa na hoya. tathA (7) snAna zana 55 na yAve, snAna yA vinA 59] na yAve, (8) meii hAthe na hoya, bharyA hAthe paNa na heya." jyAre rehake pitAne tyAM javA mATenI A niyamothI yukta rAjAnI AjJA sAMbhaLI tyAre te ghaNe khuza thayA. tyAre ja teNe kaMTha sudhI potAnuM zarIra dhoI nAkhyuM ane gheTA para besIne pagadaMDIvALA mAge te rAjAnI pAse javA upaDe. cAlatI vakhate saMdhyAkALa hato, amAvAsyA ane pratipAdAne saMgama hatuM, teNe hAthamAM mATInuM eka DhekuM rAkhyuM hatuM. je te rAjAnI pAse pahoMcyo ke tarata ja (1) rAjAe tene pUchyuM, "haka ! kahe ke tuM zukala pakSamAM AvyuM che ke kRSNa zrI nandI sUtra Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- atigadRSTAntaH 67 , Noktam- nAhaM zuklapakSe samAgato'smi, nApi kRSNapakSe, kiM tvamAvAsyA pratipasaMgame samAgato'smi, asau samayo na zuklapakSo na kRSNapakSaH / (2-3 ) rAjA punaH pRcchati - are rohaka ! rAtrau tvamAgato'si kiM divase, kiM vA chAyAyAm, athavA - Atape ? | roha keNoktam- nAhaM divase samAgato'smi, na rAtrau na chAyAyAm nApyAtape, kiMtu sAyaMkAle samAgatA'smi, asau samayo na divasarUpo na rAtrirUpaH tathA na chAyArUpo na cAtaparUpaH / (4) punaH rAjA pRcchati - kiM chatreNa samAgato'si kimacchatreNa ? rohakaH mAha - rAjan ! na chatreNa na cAchatreNa samAgato'smi, zirasazvAlanikayA''cchAditatvAt, (5) rAjA pRcchati kiM vAhanena samAgato'si kiM vA caraNAbhyAm - rohakaH prAha nAhaM vAhanena samAgato'smi na yA kRSNapakSa meM AyA hai? rohaka ne uttara diyA na meM zuklapakSameM AyA hUM aura na kRSNapakSameM AyA hU~ kintu amAvAsyA aura pratipadA ke saMga meM AyA hU~ vaha samaya na zuklapakSa kA hai na kRSNapakSa kA / (2) rAjAne phira pUchA- rohaka ! tU rAtrimeM AyA hai yA dinameM ? (3) chAyAmeM AyA hai yA dhUpameM ? rohaka ne kahA- rAjan ! na maiM rAtrimeM AyA hUM aura na dinameM, tathA na chAyA meM AyA hUM na dhUpameM, kintu sAyaMkAlameM AyA hUM kyoM ki yaha samaya na dina kA hai na rAtri kA hai tathA na dhUpa kA hai aura na chAyA kA hai| rAjA ne phira pUchA- (4) kyA tUM chatra sahita AyA hai? yA chatra rahita ? rohaka ne kahA- rAjan ! na maiM chatra sahita AyA hUM aura na chatra rahita hI; kintu zira para cAlanI rakhakara AyA hU~ / (5) rAjA ne phira pUchA- kyA tU vAhana se AyA hai yA pairoM se calakara AyA hai ? rohaka 66 pakSamAM? '' rAhake javAba ApyA, "huM zukalapakSamAM Avyo nathI ane kRSNapakSamAM paNa AbyA nathI paNa amAsa ane pratipadAnA saMgamamAM Avye chuM; te samaya zubhlapakSanA nathI. kRSNapakSamA pazu nathI." (2) rAmase vajI pUchyuM," zaha ! tu rAtre Avye che ke divase ? (3) chAMyaDAmAM AvyA che ke taDakAmAM ? rAhake kahyuM, rAjan ! huM rAtre AvyeA nathI ane divase paNa AnyA nathI, tathA taDake Avye nathI ke chAMyaDAmAM paNa Avyo nathI, paNa sadhyAkALe AvyeA chuM kAraNa ke te divasanA samaya nathI ane rAtrInA paNa samaya nathI, taDakAnA samaya nathI ane chAMyaDAne paNa samaya nathI." vaLI rAjAe pUchyuM, (4) chatra sAthe AvyA che ke chatra vagara? rAhake kahyuM huM chatra sahita paNa AvyA nathI ane chatrarahita paNa AvyA nathI paNa mAthe cAraNI mUkIne Avye chuM tethI chatra sahita paNa nathI ane chatra vagara paNa na kahevAya. " (5) zuM tuM vAhanamAM zrI nandI sUtra Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - nandIsUtre caraNAbhyAm , meSArUDhaH samAgato'smi / (6) rAjA pRcchati-rohaka! tvaM mArgeNa samAgataH uta amArgeNa ? rohakeNoktam-na mArgeNa na cAmArgeNa samAgato'smi, hastyazvAdi gamanAgamanamArga vihAya padapathena 'pagadaMDI' iti prasiddhena mArgaNa samAgamanAt , sa tu na mArgo na cAmArgaH / (7) rAjA pRcchati-kiM snAto'si, kiM vA-asnAto'si ? rohakeNoktam-kaNThadezaparyantaM zarIraM prakSAlya samAgato'smi tena na snAto'smi nApyasnAto'smi (8) nRpeNoktam-re rohaka ! kiM riktahastaH kimariktahasto vA samAgato'si ? / rohako mRtkhaNDaM napasya purataH saMsthApya nigadati-rAjan ! na riktahasto nApyariktahastaH samAgato'smi / rAjA''hane kahA-rAjan ! na maiM vAhana se AyA hUM na pairoM se calakara, kintu meSa para caDha kara AyA huuN| (6) rAjA ne phira pUchA-kyA tU mArga se hokara AyA hai yA amArga se ? rohaka ne kahA-rAjan ! na maiM mArga se hokara AyA hUM aura na amArga se, kintu pagadaMDI se AyA hUM kyoM ki vaha hAthI ghoDoM ke gamanAgamana se rahita hone se na mArga hai aura pagadaMDI hone se na amArga hai / (7) rAjA ne phira pUchA-tU snAna karake AyA hai yA vinA snAna kiye? taba rohaka ne kahA-maiM nahIM to snAna karake AyA hUM aura na vinA snAna kiye AyA hUM kintu kaNTha taka zarIra dhokara AyA huuN| (8) rAjA ne punaH pUchA ki tU rikta hAtha AyA hai yA arikta hAtha? isa para rohaka ne miTTI ke Dhele ko sAmane rakhakara kahAmahArAja ! nahIM maiM rikta hAtha AyA hU~ aura na arikta hAtha rAjA ne mA0yo cha hai 5mA0yo cha ?" roDa pAma sApyo, "24 ! huM vAhanamAM AvyuM nathI ane page cAlIne paNa Avyo nathI, paNa gheTA para besIne Avyo chuM. (6) pharIthI rAjAe pUchayuM, "zuM tuM mArgethI AvyuM che ke amArgathI? rohake javAba Ape, "huM mArga parathI Avyo nathI ke amArga parathI paNa Avyo nathI. paNa pagadaMDI parathI Avyo chuM, kAraNa ke te hAthI ghoDAnI avarajavara vinAnI hovAthI mArga na gaNAya ane pagadaMDI hovAthI amArga paNa na gaNAya." pharIthI rAjAe pUchyuM, "tuM snAna karIne Avyo che ke snAna karyA vinA AvyuM che?tyAre rehake kahyuM, "huM snAna karIne paNa AvyA nathI ane snAna karyA vinA paNa Avyo nathI paNa kaMTha sudhI zarIrane dhoIne Avyo chuM." pharIthI rAjAe pUchayuM, "tuM khAlI hAthe AvyuM che ke bharyA hAthe Avyo che tyAre rehake mATInA DhephAne sAme mUkIne kahyuM, "mahArAja ! huM khAlI hAthe paNa AvyuM nathI ane bharyA hAthe zrI nandI sUtra Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-atigadRSTAntaH, ajAdRSTAntaH 699 kathametat ? / rohakaH prAha-bhavAn pRthivIpatiH, ato mayA pRthivI samAnItA tena na rikta hasto'ham , mRtkhaNDasya tuccharUpatvAnnApyariktahasto'ham / prathamadarzanasamaye rohakasya maGgalavacaH zrutvA rAjA parituSTo'bhavat / grAmavAsino lokA api grAmaM gtvntH| // iti dazamo'tigadRSTAntaH // 10 // yadvA-' aiyA' ityasya 'ajikA' iticchaayaa| 'ajA' eva ajikaa| tathA ca-ajA dRSTAnta iti bodhyam / sa caivam atha rAjA parituSTaH san rAtrau rohakaM svasamIpe zAyitavAn / anye'pi lokA itastatastatsamIpe shaayitaaH| rajanyAH prathama-yAmAnte rohakaM prAha-re rohaka ! kahA-yaha kaise ? rohaka ne uttara diyA-miTTI kA DhelA hAthameM lekara Ayo huM rAjA ne kahA yaha kaise ? rohakane uttara diyA-Apa pRthivI pati haiM ataH maiM pRthivI lekara AyA hUM isa liye maiM rikta hasta-khAlI hAtha nahIM AyA hUM, aura miTTI kA DhelA tuccha rUpa hone se arikta hasta-bhare hAtha bhI nahIM AyA huuN| isa taraha prathama darzanakAla meM rohaka ke isa prakAra ke maMgalIka vacana sunakara rAjA bahuta santuSTa huaa| grAmavAsI loga apane grAma kI tarapha cale gye|| // yaha dasavAM atigadRSTAnta huA // 10 // yahAM mUlameM 'aiyA' pada hai usa kI chAyA 'ajikA' aisI bhI hotI hai isaliye phira dasavAM ajAdRSTAnta hai tuSTa hue rAjA ne rohaka ko rAtrimeM apane pAsa sulAyA, tathA aura jo loga the unheM idhara udhara usake pAsa sulaayaa| rAtri kA jaba prathama paNa AvyuM nathI. " rAjAe kahyuM, "e kevI rIte ?" rehake javAba Apyo " 25 pRthvIpati cho. tethI hu~ pRthvI (bhATI) sana 20ye| chu, tethI khAlI hAthe Avyo nathI ane mATInuM DhekuM tucha hovAthI bharyA hAthe paNa Avyo nathI." A rIte prathama darzanakALe rehakanAM A prakAranA mAMgalika vacana sAMbhaLIne rAjA ghaNe aMteSa pAme. gAmavAsI leke potAne gAma cAlyA gayA. ||maa husabhu atiga haTAMta samAta // 10 // maDI bhUgamA "aiyA" 56 cha. tenI chAyA "ajikA" 55 thAya che. tathI zathI isa ajAdRSTAMta bhUjyu cha- saMtuSTa thayela rAjAe rohakane rAtre potAnI pAse suvA, ane bIjA je leke hatA temane ahIM tahIM tenI pAse suvADayA, jyAre rAtrine pahele zrI nandI sUtra Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 nandIsUtre jAgarSi kiM vA svapipi ? / rohaka Aha-mahArAja ! jAgarmi / rAjApAha-re rohaka ! tarhi kiM cintayasi ? / rohakaH pAha-rAjan ! ajAyA udare yantrottIrNA iva vartulagulikAH kathaM bhavantIti cintayAmi / tata evamukte sati rAjA tameva pRSTavAn kathaya rohaka ! kathamiti / rohakeNoktam-rAjan / saMvartaka nAmakAd vAyu vizeSAt / evamuktvA rohakaH suptaH / // iti ajAdRSTAntaH // 10 // prahara pUrA huA to rAjAne rohaka se kahA-rohaka ! tUM jaga rahA hai yA so rahA hai? rohaka ne sunate hI jhaTa se uttara diyA-mahArAja jaga rahA huuN| sunakara rAjAne phira usase kahA-jagatA huA kyA vicAra kara rahA hai ? rohaka ne kahA-mahArAja ! kyA batalAU~-bar3A acchA vicAra kara rahA huuN| vaha yaha hai ki bakarI ke peTameM yaMtra (mazIna) para ghaDI gaI ke samAna jo gola 2gulikA-leMDI hotI haiM ve kaise hotI haiN| rohaka kI isa bAta ko sunakara rAjA ne kucha bhI uttara na dete hue usase hI pUchA ki rohaka! tU hI isakA khulAzA uttara btlaa| rohaka ne kahA-rAjan ! suno, bakarI ke peTa meM eka saMvataka vAyu rahA karatI hai jisase usa ke udarameM isa prakAra kI gola 2 leMDiyAM vanA karatI haiN| isa uttara se rAjA prasanna huaa| rohaka bAdameM so gayA / ||yh dasavAM dUsarA ajAdRSTAnta huA // 10 // prahara pUro thayo tyAre rAjAe rehakane kahyuM, "haka tuM jAge che ke sUI gayo cha?" roDa Hindi or tarata vAma mAthyo " bhaa2|04! chu:" javAba sAMbhaLIne rAjAe pharI pUchayuM, "jAgate jAgate ze vicAra kare che?" roDa 4hyu, " mhaa2|04 ! zumatA? gho| 1 sarasa viyA2 42 2hyo chu. te e che ke bakarInA peTamAM yaMtra vaDe banI hoya tevI je goLa goLa goLIo lIMDIo hoya che te kevI rIte banatI haze ?" rAjAe rohakanI A vAta sAMbhaLIne kaMI paNa javAba na ApatAM tene ja pUchayuM "rehaka ! tuM ja tene khulAsA pAra pAsa mA5. " roha , "21n ! sairat. marInA peTamAM se saMvartaka vAyu hoya che jethI tenA piTamAM A prakAranI goLa goLa lIDIo banyA kare che." A javAbathI rAjA prasanna thayA. pachI rehaka uMghI gaye. // zrI mata sabhu ajA dRSTAMta samAsa // 10 // zrI nandI sUtra Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-patradRSTAntaH 7.1 co atha patradRSTAntaH rAjJaH samIpe suptaM rohakaM rAtrau yAmadvaye vyatIte sati rAjA punarabravItare rohaka ! jAgarSi kiM vA svapiSi ? / rohaka Aha-rAjan ! jAgarmi / rAjJA proktam-tarhi kiM cintayasi ? / rohakeNoktam-rAjan ! azvattha patrasya kiM daNDo mahAn bhavati, uta zikhArUpa:-patrAgrabhAgaH ? / evamukte rAjA saMzayamApanno vadati -rohaka ! tvayA samyak cintitam kiM tu nirNayaH ka iti vada / rohakaH prAhayAvat patrAgrabhAgo na zuSyati, tAvad dve api sme| tato rAjJA pArzvavartIlokaH pRSTaH gyArahavAM patradRSTAntarAjA ke pAsameM soye hue rohaka ke jaba rAtri ke do prahara vyatIta ho cuke to rAjA ne usase kahA-rohaka! jaga rahA hai yA so rahA hai ? rohaka ne saMbhalakara uttara diyA-mahArAja ! jaga rahA huuN| jagatA 2 kyA vicAra kara rahA hai / isa prakAra rAjA ke pUchane para rohaka ne uttara diyAmahArAja ! maiM vicAra kara rahA hUM ki azvattha-pIpala ke pate kA daNDa mahAna hotA hai yA usakA ziMkhArUpa agrabhAga mahAna hotA hai ? rohaka kI isa vicAradhArA se paricita hone para rAjA svayaM saMzayApanna hokara kahane-lagA rohaka! tUM ne vicAra to acchA kiyA para nirNaya isakA kyA hai so tUM hI kaha merI to samajhameM kucha bhI nahIM A rahA hai| rohaka ne rAjA kI bAta sunate hI uttara diyA-dekho, jaba taka patrAgrabhAga zuSka nahIM hotA hai tabataka donoM hI samAna mAne jAte haiM ! rohaka kI isa bAta mAyAbhu 53 ttaaNtrAjAnI pAse sUtelA hakane rAtrinA be prahara pasAra thatAM rAjAe kahyuM, "rohaka ! jAge che ke sUI gaye che?" rohake te sAMbhaLIne javAba mApyo, "mahArA ! chu."jagatA jagato vicAra 4rI rahyo cha" e rAjAne prazna sAMbhaLIne rahake javAba Apyo, "mahArAja! huM te vicAra karuM chuM ke pIpaLAnA pAnane daMDa mahAna hoya che ke tene zikhArUpa agrabhAga mahAna hoya che?" rohakanI A vicAra dhArAthI paricita thatAM rAjA piteja saMzayayukta thaIne kahevA lAgyuM, rohaka! te vicAra te sarasa karyo paNa tene ze nirNaya che te tuMja kahe. mane te kaMI paNa samajAtuM nathI." rohake rAjAnI vAta sAMbhaLatA ja javAba Ape, "juo, jyAM sudhI patrAgrabhAga sUkAte nathI tyAM sudhI ane samAna ja manAya che." rohakanI A vAtane nirNaya zrI nandI sUtra Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 nandI sUtre rohakasya kathanaM tathyamatathyaM veti kathyatAm / lokenApyuktam-tathyamevaitat / tato rohakaH punarapi suptaH // / / ityekAdazaH patradRSTAntaH // 11 // atha khADahilAdRSTAntaH khADa hilA - ' khisakolI ' ' TAlI ' iti bhASA prasiddhaH paJcendriya jIva vizeSaH / rAtrau tRtIyA yAme vyatIte rAjA rohakaM punaH pRSTavAn-re rohaka ! kiM jAgarSi kiMvA svapiSi ? | rohakaH prAha - rAjan ! jAgamiM / rAjA prAha- are rohaka 1 kiM cintayasi ? | roha keNoktam - rAjan ! khADahilA - jIvasya yAvanmAtraM zarIraM, kA nirNaya rAjA ne jaba pAzvavartI logoM se pUchA ki rohaka kA yaha kathana satya rUpa hai yA asatya rUpa hai ? to unhoM ne eka svara se kahA ki ThIka hai, taba rAjA ne isa bAta ko mAnalI / / | yaha gyAravAM patradRSTAnta huA || 11|| bArahavAM khADahilAdRSTAnta khADahilA kA artha hai khisakolI- isako hindI bhASAmeM TAlI yA gilaharI kahate haiM / yaha pAMcoM indriyavAlI hotI hai| rAtri kA jaba tIsarA pahara vyatIta ho gayA, taba rAjAne rohaka se punaH pUchA- kaha bhAI ! tU jaga rahA hai yA so rahA hai ? sunakara rohaka ne kahA / rAjan ! maiM jaga rahA huuN| to kyA vicAra kara rahA hai| rAjA kI bAta sunakara rohaka ne uttara diyA- rAjan ! maiM isa samaya yaha vicAra kara rahA hUM ki khADahilA jyAre rAjAe pAse rahelA leAkAne pUchyA ke rohakanu A kathana satya che ke asatya che ? te temaNe ekI avAje kahyuM ke tenuM kathana kharAkhara che. tyAre rAjAe te vAta mAnI lIdhI. // mA agIyAra patra hRSTAMta samApta // 11 // Arabhu khADahilA (jisamebI)nu dRSTAMta ( khADahilAnA a khisakolI thAya che. tene hindI bhASAmAM TAlI ke gilaherI kahe che. te pAMca IndriyavALI hAya che. ) rAtrinA trIjo paheAra jyAre prasAra thayA tyAre rAjAe rohakane pharI pUchayuM, "uhe lAI ! tu lage che che che ?" te sAMlajIne roDa} urchu, "rAjana! huM lagu chu" rAmase pUchayu, " to tu zo vicAra jhurI rahyo che ? " rohaDe bhavAma bhAthyo, " ' rAjan ! huM atyAre te vicAra karUM' chuM ke zrI nandI sUtra dw Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-khAuhilAdRSTAntaH 703 tAvanmAnaM pucchaM kiM vA nyUnam ? adhikaM vA' iti cintayAmi / rAjAtanirNaya kartumazaktastameva pRSTavAn-re rohaka ! ko'tra nirNayaH ? / rohakeNoktam-rAjan ! dve api same bhvtH| eva muktvA rohakaH suptaH // ||iti dvAdazaH khADahilAdRSTAntaH // 12 // atha paJcapitRkadRSTAntaH itazca prAbhAtike mAGgalikavAdyaniHsvane pravRtte sati rAjA prabuddhaH san rohakamAha-are rohaka ! kiM jAgarSi ? kiM vA svapiSi ? / tadA rohakogAda nAma kA jo paMcendriya prANI hotA hai usakA jitanA zarIra hai utanI hI usakI pUMcha hotI hai, athavA usase kucha kama hotI hai yA usase adhika hotI hai ? yadi isa viSaya ko Apa jAnate hoM to Apa btlaaiiye| rAjA ne rohaka kI bAta sunakara kahA-maiM svayaM isa viSaya kA nirNaya nahIM kara sakatA hUM to tere ko kyA batalAU~ ? tU hI kh| rohakane jhaTa jabAba diyA ki rAjan ! ye donoM hI samAna hote haiN| kamatI baDhatI nahIM hote / basa aisA kahakara rohaka so gayA // yaha bArahavAM khADahilA kA dRSTAnta huA // 12 // terahavAM paMca pitRka kA dRSTAntarAtri samApta prAya ho cukI thii| idhara prabhAtakAla ke sUcaka vAdyoM kI tumula dhvani mana ko haraNa kara rahI thii| rAjA ne jagakara sote hue khisakelI nAmanuM je paMcendriya prANI hoya che tenuM zarIra jevaDuM che evaDI ja pUMchaDI hoya che athavA tenA karatAM TUMkI hoya che, ke tenA karatAM lAMbI hoya che? je A bAbatamAM Apa mAhitagAra ho te mane samajAvo." rAjAe rohakanI vAta sAMbhaLIne kahyuM, "huM pite te vAtane nirNaya karI zakatuM nathI to tAre 4 te 4 5." / tarata 04 14vAma -yo, "he ! e bane samAna ja hoya che. vadhu ke ochAM hatAM nathI." basa ema kahIne rohaka sUI gaye. // mArabhu khADahilA nu dRSTAMta sabhAta // 12 // tara paMcapitRka nu dRssttaaNtlagabhaga rAtri pUrI thaI hatI. tyAM prabhAtakALanA sUcaka vAdyone tumula dhvanI manane AkarSI rahyo hato. rAjAe jAgIne sUtelA rehakane jagADavA zrI nandI sUtra Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 nandIsUtre nidrAmupagataH kiMcinnovAca / tato rAjA lIlAkaGkatikayA rohakaM manAka spRzati / satazca rohako vinidraH saMjAtaH / rAjA pRcchati-are rohakaH ! kiM svapiSi ? / rohakeNoktam-rAjan ! jAgarmi / rAjA prAha-tarhi kiM cintayasi ? / rohakeNoktamrAjan ! etaccintayAmi-bhavataH katipaye pitaraH santIti / tato rAjA salajjaH san manAk tUSNIMsthitvA prAha-kathaya-mama kati pitaraH santIti / rohakA prAharAjan ! pshc| rAjA punaH pRcchati-kathaya-teca ke| rohakeNoktam-prathamastAvad vaizravaNaH vaizravaNasyeva bhavato dAnazakterdarzanAt / dvitIyazcANDAlaH, zatrusamUhaM prati cANDAlarohaka ko jagAyA para vaha nahIM jagA / itane meM rAjAne sote hue usake zarIrameM kaMghI ke doMtoM kA sparza karAyA to vaha nidrArahita ho gayA para jyoM kA tyoM paDA rahA / itane meM rAjA ne punaH usase pUchA-rohaka! jaga rahA hai yA so rahA hai|rohkne uttara diyA mahArAja!jaga rahA huuN| rAjA ne kahA-kyA vicAra kara rahA hai ? rAjA ke isa prazna ko sunakara rohaka ne kahA-kyA kahUM? rAjAne kahA kucha to kahArohaka ne kahA-yadi kahuMgA to Apa nArAja ho jAveMge, rAjA ne kahA-nArAja nahIM hoUMgA, kh| taba rohakane kahA-suniye maiM isa samaya yaha vicAra kara rahA hu~ ki Apa ke kitane pitA haiM ? rAjA ko isa rohaka ke vicAra para kucha lajjA jaisI to AI para usane vaha usake liye prakaTa nahIM hone dI, thoDI hI dera cupa rahane ke bAda rAjA ne rohaka se kahA-mere kitane pitA haiM ? rohaka ne kahA-Apake pAMca pitA haiN| rAjA-ve kauna 2 se haiM? btlaa| mAMDa paNa te jAge nahIM. evAmAM rAjAe sUtelA evA tenA zarIra para kAMsakInAM dAMtAone sparza karAvyuM te nidrA rahita thaI gayo paNa tyAMne tyAM paDa rahyo, eTale rAjAe tene pharIthI pUchayuM, "haka! tuM jAge che ke uMghe cha ?', zo vAma mAthyo, " mhaa2|04 ! Mchu.|| 2||nse pUchyu, " / viyA2 42 cha ?', na / prazna samajI roDa 4hyu, "zuM ?" rAjAe kahyuM, "kaMIka te kahe " rohake kahyuM "je kahIza te tame nArAja yaza." 22 me 4 "4, nA21 nahI thA." zaha yuM, "salA , atyAre huM te vicAra karI rahyo chuM ke ApanA pitA keTalA che?" rAjAne hikanA A vicAra para cheDI zarama jevuM to lAgyuM paNa teNe te tenI pAse pragaTa thavA dIdhI nahIM. thoDIvAra mauna rahIne rAjAe rehakane pUchyuM "mAre keTalA pitAcha 1" za | " mApanA pAya pitA cha." zAye 57yu"tem| zrI nandI sUtra Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 jJAnacandrikA TIkA-paJcapitRkadRSTAntAH syeva kopadarzanAt / tRtIyo rajakaH, yato yathA rajako vastraM pariniSpIDya tasya sarva malamapaharati tathA'parAdhinaH sarvasvaM harasi / caturthovRzcikaH, yanmAmapi bAlakaMnidrAbhara suptaM lIlAkaGkatikAgreNa vRzcika iva nirdayaM tudsi| pazcamastu nijapi taiva, yena yathAvasthitaM nyAyaM samyak paripAlayasi / eva mukte sati rAjA tUSNImAsthAya prAmA tikaM kRtyaM jinasmaraNAdikaM kRtavAn / tato rAjA mAtuH samIpamAgatya namaskRtya rohaka-suno, eka hai ApakA pitA vaizravaNa, kyoM ki vaizravaNa ke samAna ApameM dAnazakti ke darzana hote haiM 1 dUsarA pitA hai Apa kA cAMDAla, kyoM ki zatrusamUha ke prati ApameM cAMDAla kI taraha kopa dikhalAI detA hai 2, tIsarA pitA haiM Apa kA dhobI, dhobI jisa taraha vastra ko pachADakara usake maila ko hara letA hai usI taraha Apa bhI aparAdhI ko pachADakara usa ke sarvasva rUpa maila kA haraNa kara lete ho| cauthA pitA hai ApakA vRzcika, vRzcika jisa taraha soye hue vyakti ko nirdaya hokara DaMka mAra kara vyathita kara detA hai usI prakAra Apane bhI abhI soye hue muja bAlaka ko kaMdhI cubho kara vyathita kara diyA hai 4 / pA~cavA pitA hai ApakA vaha ki jisane Apako janma diyA hai, kAraNa usI ke anusAra Apa apanI prajA kA nyAyanIti pUrvaka pAlana kara rahe ho 5 / isa bAta ko sunakara rAjA cupacApa ho gayA aura jinasmaraNa pUrvaka samasta prAbhAtika kArya samApta kara apanI mAtA ke pAsa cala diyaa| / cha ta matApa." / 4yu " saino, me mApanA pitA shrvaNa che, kAraNa ke ApanAmAM vaizravaNa jevI dAna zaktinAM darzana thAya che,(1) Apane bIje pitA cAMDAla che kAraNa ke zatrusamUha pratye ApanAmAM cAMDAla jevA krodha najare paDe che. (2) Apane trIjo pitA baeNbI che kAraNa ke jema dhobI vastrane pachADI pachADIne tene mela dUra kare che tema Apa paNa aparAdhIne pachADI pachADIne tenA sarvasvarUpa melanuM haraNa kare che. (3) Apane e pitA vIMchI che, jema vIMchI sUtelI vyaktine nirdaya thaIne DaMkha daIne vyathita nare che tema Ape paNa sUtelA evA manebALakane kAMsakI bheMkIne vyathita karyo che. (4) ApanA pAMcamA pitA te che ke jemaNe Apane janma Apyo che, kAraNa ke temanA pramANe Apa ApanI prajAnuM nyAya, nItipUrvaka pAlana karI rahyA cho." (5) A vAta sAMbhaLIne rAjA cUpa thaI gayo ane jina smaraNa pUrvaka samasta prAtaHkarma pUrA karIne pitAnI mAtAnI pAse cAlyA gaye. tyAM pahoMcIne mAtAne namana karyuM zrI nandI sUtra Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 nandIsatre rahasi pRSTavAn-mAtaH ! kathaya, ahaM katibhirjAto'smi ? / jananI pAha-vatsa ! kimetat praSTavyam nijapitrA tvaM jAto'si / tato rAjA rohakokta vacaH kathayitvA jananImidamabravIt-mAtaH ! sa rohakaH prAyo'lIka buddhina bhavatIti tataH kathaya satyam , evaM punaH punaH pRSTA mAtA rAjAnaM prAha-yadA mama kukSau tvaM samavataritaH tat prabhAte tava pituH samIpe vaizravaNa sadRzaH paramodAro jinadattanAmA nagarazreSThI mayA dRSTaH, tathA-tadA cANDAlarajakazcikA api tatra dRssttaaH| evaM tvatpitrAdInAM pazcAnAM darzanena tatsaMskArayuktastvamutpannaH / atastvAM nirIkSya rohakaH proktavAn / tata eva mukte sati rAjA jananIM praNamya rohakabuddhiM prati sAzcayacittaH sana , svApahuMcate hI usane mAtA ko namaskAra kiyA aura ekAnta pAkara pRchA-he mAtA! maiM kitane bApa kI saMtAna haiM? mAne sunakara kahA-beTA! isameM pUchane kI bAta hI kaunasI hai ? tuma apane pitA kI hI saMtAna ho| bAdameM rAjA ne apanI mAtA ko rohaka kI bAta se paricita karAte hue kahA, mAtA ! rohaka kI bAteM prAyaH saba satya nikalatI haiM to tuma saca 2 kaho, rohakane hamako aisA kyoM kahA? isa taraha mAtA se bAraMbAra pUchane para usane apane putra se kahA-beTA! tuma jisa samaya merI kukSi meM avatarita hue the usI dina prAtaH tumhAre pitA ke pAsa maiMne vaizramaNa jaise parama udAra nagara zeTha jinadatta zreSThI ko dekhA thA 1 / tathA usI samaya vaha cANDAla, rajaka evaM vRzcika bhI dekhe the| isa taraha ina pAMcoM ke dekhane se tuma ina ke saMskAroM se yukta utpanna hue ho| rohaka ne tumheM dekhakara isI liye aisA kahA hai| mAtA kI isa bAta ko sunakara rAjA ane ekAnta joIne pUchayuM-"he mAtA huM keTalA pitAno putra chuM ?" mAe sAMbhaLIne kahyuM, "temAM pUchavA jevuM ja zuM che? tuM tArA pitAne ja putra che." tyAra bAda rAjAe potAnI mAtAne rAhakanI vAtathI paricita karAvIne kahyuM, "mAtA! rohakanI vAto sAmAnya rIte sAcI paDI che te tame sAce sAcuM kaho, vaheke mane evuM zA mATe kahyuM haze?" A pramANe te mAtAne vAraMvAra pUchavAmAM AvatAM temaNe pitAnA putrane kahyuM, "he beTA! je samaye mArI kukhe tAre janma thayo te ja divase prAtaHkALe tArA pitAnI pAse meM vaizravaNa jevA parama udAra nagarazeTha jinadatta zreSThIne joyAM hatAM. tathA te ja samaye te cAMDAla, dhobI ane vIMchIne paNa joyAM hatAM. A rIte te pAcene jevAthI temanA te te saMskAra tArAmAM utaryA che. rahake tane joIne te kAraNe ja evuM kahyuM che." mAtAnI A vAta sAMbhaLIne rAjAnA manamAM rehakanI buddhi mATe bhAre zrI nandI sUtra Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %D jJAnacandrikA TIkA-paJcapitRkadRSTAntaH, bharatazilAdRSTAntaH, paNitaSTAntaH Gos vAsasthAnamagamat / rohakaM ca sarveSAM mantriNAM mukhyaM mantriNaM kRtavAn / // iti trayodazaH paJcapitRkadRSTAntaH // 13 // autpattikI buddhervAcanAntareNodAharaNAni pradarzitAni / yathA-'bharahasila paNiyarukkhe0 ' ityAdi / tatra-'bharatazilAnAmakaH prathamo dRSTAntaH pUrvoktavad bodhyH| atha dvitIyaH paNitadRSTAnta ucyate-kazcid grAmINaH kRSovalaH svagrAmAcibhiTikA AnIya vikretuM nagaradvAre vartate, taM prati dhRto nAgarikaH prAha-kimeko manuSyastava sarvAzcibhiTikA bhakSayituM na prabhavati ? / grAmINaH prAha-ka evaM samarthaH syAt , ya etAzcibhiTikA bhakSayet / nAgarika Aha-yadyahaM bhakSayAmi, tarhi kiM meM ke cittameM rohaka kI buddhi ke prati baDA acaMbhA huA aura mAtA ko namaskAra kI isa caturAI ko dekhakara rAjA ne usako apane yahAM pradhAnamaMtrI ke pada para rakhaliyA 13 // yaha terahavAM paMcapitRkadRSTAnta huA // 13 // autpatti kI buddhi ke Upara anya vAcanAoM ke anusAra dRSTAnta isa prakAra haiM-" bhara hasila paNiyarukkhe0" ityaadi| ___inameM bharatazilA nAmakA prathama udAharaNa jaisA pUrvameM likhA gayA hai vaisA jAnanA cAhiye 1 / paNita dRSTAnta isa prakAra hai___ koI eka grAmINa kRSIvala bahuta se cIbhaDoM ko bhara kara becane ke liye nagara ke dvAra para aayaa| yaha dekhakara eka nAgarika dhUrtane usako kahA-kyA eka manuSya tumhAre ina cIbhaDoM ko nahIM khA sakatA hai ? kRssiiacaraja thaI ane mAtAne namana karIne te potAne sthAne cAlyo gayo. hakanI A caturAI joIne rAjAe tene potAne tyAM vaDA pradhAna pade rAkhI lIdho. // terabhu paMcapitRka dRSTAMta sabhAta // 13 // tpattikI buddhinA viSayamAM bIjI vAcanAo pramANe A prakAranAM dRSTAMta cha-" bhara hasila paNiya rUkUkhe0" chatyAhi temAM bharatazilA nAmanuM paheluM udAharaNa je rIte pAchaLa lakhela che ta pramANe 4 sabha sevAnu cha (1). paNita dRSTAMta mA pramANe - keI eka gAmaDAno kheDUta ghaNAM cibhaDAM laIne vecavAne mATe nagaranA daravAjA pAse Avyo. te joIne nagaranA eka pUtArAe tene kahyuM "zuM eka mANasa tArAM A cibhaDAMone khAI zakate nathI?" kheDUte kahyuM, "hA, nathI zrI nandI sUtra Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 nandIsUtra prayacchasi / idamasaMbhavaM matvA grAmINa Aha yadi bhakSayiSyasi, tarhi yAdRzo modako'nena dvAreNa praviSTo na syAt evaM bhUtaM modakaM tubhyaM pAritoSikaM dAsyAmi / tadA tAvubhau kaMcit sAkSiNaM kRtvA matijJAM kRtavantau / tato'sau nAgarikastasya sakalAzcibhiTikA ucchiSTAH kRtvA tyajati / tataH pazcAnnAgariko vadati-mayA sakalAzcibhiTikA bhakSitAH, ataH svamatijJA'nusAreNa tathAvidhaM mahAmodakaM mAM prayaccha / grAmINaH prAha--tvayA mama cimiTikA na bhakSitAH, kathaM te mahAmodakaM dAsyAmi / nAgarikaH-mayA sarvAzcimiTikA bhakSitA iti na manyase cet tarhi tava balane kahA-hAM nahIM khA sakatA hai| nAgarika dhUrta ne kahA-yadi khA jAya to? kRSIvala ne kahA kauna aisA samartha vyakti hai ? / nAgarika dhUrtane kahA meM huM / bolo maiM yadi inheM khA jAU to kyA inAma doge| nAgarika ke isa kathana kA asaMbhava mAnakara grAmINa ne kahA-yadi khAjAo to maiM tumheM inAmameM itanA baDA laDDu DhuMgA jo isa daravAje meM nahIM ghusa sakegA isa taraha una donoM ne kisI eka vyakti ko apanI 2 pratijJA ke viSayameM sAkSIbhUta banA liyaa| aba usa nAgarika ne usa kisAna ke ve samasta cIbhaDe thoDA 2 khAkara jhuMThe kara diye aura eka tarapha cIbhar3oM ko khAliyA hai isaliye tuma apanI zarta ke anusAra mujhe modaka do| grAmINa ne kahA-kyoM dU-tumane samasta cIbhaDe khAye kahAM haiN| khAne para hI to modaka dene kI zarta hai / nAgarika ne kahA vAha ! bhAI ! vAha ! kauna kahatA hai ki maiMne tumhAre samasta cIbhaDe nahIM khAye haiN| yadi yaha khAI zakata." nagaranA dhUtArAe kahyuM, khAI jAya che ? " kheDUte kahyuM " ema karavAne samartha vyakti keNu che?" nAgarIka dhUtAre kahyuM, "huM pote ja chuM. je huM A badhAM cibhaDAM khAI jauM te mane zuM InAma ApIza?" tArAnI A vAtane asaMbhavita mAnIne gAmaDIyAe kahyuM, "jo tame khAI joe te tamane huM inAmamAM evaDe mATe lADu ApIza je A daravAjAmAM pesI zakaze nahIM." A rIte te baMnee kaI eka vyaktine pota potAnI pratijJAne sAkSI banAvyuM. have te dhUtArAo te kheDUtanA badhAM cibhaDAMne thoDAM DAM khAIne eMThAM karI nAkhyAM. ane eka tarapha mukI dIdhAM. te kahevA lAgyA, je kheDUta ! meM tArAM badhAM cibhaDAM khAI lIdhAM. tethI tuM tArI zarata pramANe ne lADu mane Apa." gAmaDIyAe kahyuM "zA mATe ApuM? tame badhAM cibhaDAM khAyAM nathI. khAdhA pachI te lADuM ApavAnI zarata che " dhUtArAe kahyuM, "vAha! bhAI vAha! keNuM kahe che ke meM tArAM badhAM cibhaDAM khAdhAM nathI? je tane zrI nandI sUtra Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 jJAnacandrikA TIkA-paNitadRSTAntaH vizvAsamutpAdayAmi / tenoktam-vizvAsamutpAdaya / nAgarikeNoktam-cirbhiTikA vipaNivIthyAM vikrayArtha vistIrya parIkSyatAm / grAmINena tad vacaH svIkRtam / tato dvAbhyAmapi vipaNivIthyAM vikrayArtha cibhiTikA vistAritAH / grAhakAH samAgatAH / teruktam-etAH sarvA api cibhiTikA bhakSitA eva santi eva mukte sati nAgarikaH prAha-lokAnAM vAkyairvizvAsaH kriyatAm / nAgarika vacanaM zrutvA grAmINaH kSubdho bhUtvA cintayati-kathaM mayA'nena dvAreNA'gamyo mahAmodakaH pradeyaH iti cintayA vyAkulo bhUtaH sa grAmINastasmAnAgarika dhUrtAdAtmAnaM mocayituM bhItaH sannekaM rupyakaM dAtumudyato'bhavat kiM tu tenadhUrtena rUpyakaM na gRhItam / ante sa bAta tumheM maMjUra nahIM hai to tuma aisA karo inheM becane ke liye bAjArameM le calo phira dekho tumheM yaha vizvAsa ho jAvegA ki maiMne tumhAre ye samasta cIbhaDe khAye haiM yA nhiiN| kRSIvala ne nAgarika dhUrta kI isa bAta koM mAna liyA / aba kyA thA ve donoM vahAM se una cIbhaDoM ko lekara bAjArameM Aye, aura vahAM unheM rakha kara ve becane lge| grAhakoM ne vahAM Akara aisA kahanA prAraMbhakaradiyA ki ye samasta cIbhaDe to khAye hue hai| aisA kahate hI nAgarika dhUrtane usa kisAna se kahA dekhoM bhAI ye saba loga kyA kaha rahe haiM ? aba to tuma vizvAsa kro| nAgarika ke ina vacanoM ko sunakara grAmINa kRSaka kSubdha ho uThA aura socane lagA itanA baDA modaka meM ise kahAM se lAkara duuN| Isa prakAra kI cintA se vyAkula hokara usa kRSIbala ne usa dhUta se apanA bacAva karane ke e vAta maMjUra na hoya te tuM tene vecavA mATe bajAramAM laI jA pachI je je tane khAtarI thaze ke meM tArA A badhAM cibhaDAM khAdhAM che ke nahIM? kheDUte nAgarika dhUtArAnI te vAta mAnya karI. have teo bane te cibhaDAMne laIne bajAramAM AvyA, ane tyAM tene mUkIne vecavA lAgyA. grAhake tyAM AvIne evuM kahevA mAMDayuM ke A badhAM cibhaDAM te keIe khAdhelAM che. evuM sAMbhaLatAM ja te dhUtArAe te kheDUtane kahyuM, "je bhAI! A badhA leke zuM kahe che ? have te tane khAtarI thaIne?" dhUtArAnAM e vacane sAMbhaLIne te gAmaDI kheDUta kSobha pAmyA ane te vicAravA lAgyA. "evaDe mATe lADa huM A mANasane kayAMthI lAvIne ApuM?" A prakAranI citAthI vyAkuLa thaIne te kheDUte te dhUtArAthI pitAne bacAva karavA mATe kahyuM, "bhAI, tame zrI nandI sUtra Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 nandIsUtre grAmINaH zataM rUpyakANi dAtuM pravRttaH kiMtu tadadhikaM lipsunA tena dhUrtena zataM grahItuM na svIkRtam tato'sau grAmINazcintayati-hastI hastinavApaneyo bhavati, ayaM nAgarikaH kenacidanyena nAgarikadhUrtenaiva samAdheyo bhaviSyatItyanena saha katipayadinAni vyavasthA kRtvA nAgarika dhUtaiH saha miliSyAmi / iti vicintya tathaiva kRtam / kenacidanyena nAgarika dhUrtena tasmai grAmINAya buddhiH pradattA / tatastabuddhibalena pUpikA''paNata ekaM mahAmodakamAdAya grAmoNena pratidvandvI dhUrta AkAritaH, sAkSiliye kahA-bhAI ! tuma mujha se isake badale meM eka rupayA le lo| parantu usa dhUrta ne isa bAta ko kabUla nahIM kiyA / antameM hote 2 usa kRSaka ne use sau rupaye taka dene ko kahA, parantu adhika lene kI cAhanA se usane unheM lenA bhI maMjUra nahIM kiyaa| "grAmINa ne bicArA" baDI muzkila kI bAta hai ava kyA kiyA jAya ? khaira-"hAthI hAthI se hI haThatA hai" Isa kahAvata ke anusAra yaha dhUrta kisI dUsare nAgarika dhUrta se hI samajhAyA jA sakatA hai| aisA socakara usane usa dhUrta se kahA ki bhAI tuma kUcha samaya taka aba Thahara jAo, jo tuma mAMgoge so duuNgaa| aisA vicAra kara vaha kisI aura dusare nAgarika dhUrta ke sAtha mila gyaa| aba kyA thA-usa grAmINa kRSaka ke liye dusare dhUrtane buddhi dii| usa buddhibala se vaha halavAI kI dukAna se eka vaDAsA modaka le. AyA, aura usa pratidvandvI dhUrta ke pAsa A pahuMcA, tathA isa zarta meM jo pahile ke sAthI the unheM bhI bulA liyaa| una saba ke sAmane usane usa tenA badalAmAM mArI pAsethI eka rUpI le." paNa te dhUtArAe tenI te vAta maMjUra na karI. chevaTe vadhatAM vadhatAM te kheDUte tene so rUpiyA ApavAnuM kahyuM. paNa vadhAre meLavavAnI IcchAthI teNe te rakama levAnI nA pADI.. "AmaDIyA viyAyu" lAre bhusI bhI 2 cha. ve zu431 mera! che hAthIne hAthI ja khaseDI zake che." A kahevata pramANe A dhutArAne koI bIjA nAgarika dhUtArA vaDe ja samajAvI zakAze. " ema vicArIne teNe te tArAne , " tame thoDI pA2 mahI. thAlI, tara bhAgAta sApAza." evo vicAra karIne te zaheranA keI bIjA dhUtArAne jaIne maLyo. have zuM thayuM ? te gAmaDIyA kheDUtane bIjA dhUtArAe buddhi ApI (yukti batAvI) te buddhibaLe te eka kadaInI dukAnethI meTe e lADu laI Avyo. ane te pratisparSi dhutArAnI pAse AvI pahoMce ane zaratane je sAkSI hato tene paNa bolAvI lIdhA. e badhAnI sAme teNe lADune daravAjAnI eka tarapha zrI nandI sUtra Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-paNi tadRSTAntaH, vRkSadRSTAntaH nno'pyaakaaritaaH| tato grAmINena sAkSiNAM samakSesa mahAmodakaH kasmiMzcidindrakIlake (nagaradvAraikadeze) sthApitaH kathitazca re modaka ! gamyatAm , gamyatAm / tato'sau modako na calati / tatastena grAmINena sAkSiNAM samIpe kathitam-mayA yuSmatsamIpe evaM pratijJAtam , yadyahaM parAjito bhaviSyAmi, tadA nagara dvAreNa yo na nirgacchati sa mahAmodako mayA pradeyaH, ayamapi modako na gacchati, tasmAdahaM svapratijJAvandhAnmukto jAtaH / etacca sAkSibhiranyaizca nAgarikaiH pratipannamiti sa pratidvandvIdhRtaH parAjitaH itIya nAgarikadhUrtasyautpattikIbuddhadvitIyaH paNitadRSTAntaH // 2 // itidvitIyaH paNitadraSTAntaH atha tRtIyo vRkSadRSTAntaH AmraphalAbhilASiNAM pathikAnAM kvacidvane markaTA antarAyaM kRtavantaH / tataH pathikAsteSAmAmraphalAnApApte rupAyaM vicintya tadupari pASANakhaNDaiH prahAraM kRtvntH| modaka ko daravAje kI eka ora rakhA diyA aura kahanA prAraMbha kiyA ki o modaka ? jaa-jaa| parantu yaha modaka usa sthAna se cala vicala nahIM huaa| taba grAmINane sAkSiyoM ke sAmane aisA kahA ki maiMne Apa logoM ke sAmane aisI pratijJA kI thI ki yadi maiM hAra jAUMgA to isa nagara ke dvAra se jo nahIM nikalegA aisA baDA modaka duuNgaa| so yaha modaka yahAM se nahIM calatA hai ataH Apa ise le lIjiye / aba maiM apanI pratijJA se mukta hotA huuN| usake isa kathana kI sarAhanA sAkSiyoM ne tathA anya nAgariko ne bhI kI aura usakI bAta ko svIkAra bhI kiyA isa taraha usa kRSIvala ne autpatti kI buddhi ke prabhAva se usa nAgarika dhUrta ko parAstakara apane ghara gayA // 2 // yaha dusarA paNitadRSTAnta huA // 2 // mUke ane kahevA lAgyuM, " he lADa! jA ! jA ! paNa te lADu te jagyAethI khasyo nahIM. tyAre gAmaDIyAe sAkSIonI sAme evuM kahyuM ke "meM Apa lekenI AgaLa evI pratijJA karI hatI ke je huM hArIza te A nagaranA daravAjAmAMthI nahIM nIkaLe te moTo lADu ApIza, te A lADu ahIMthI cAlatuM nathI. te Apa tene laI le. have huM mArI pratijJAthI mukta thayo chuM " tenA A kathananI sAkSIoe tathA bIjA nAgarIkoe paNa prazaMsA karI. ane tenI vAtane mAnya paNa karI. A rIte te kheDUte otpattikI buddhinA prabhAvathI te nAgarIka dhutArAne parAsta karyo ane te potAne ghera gaye. rA mA bhI paNita dRSTAMta samAsa // 2 // zrI nandI sUtra Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 nandIsUtre markaTA api krodhavazAt pathikAn pratihantumAmravRkSoparisamAruhyAmraphalAni troTayitvA pathiko paripraharantisma / evaM pathikAnAM svAbhISTasiddhiranAyAsataH saMjAtA / iti tRtIyo vRkSadRSTAntaH // 3 // atha caturthaH kSullakadRSTAntaH prAyaH sArdhasahasradvayaM varSANi pUrva rAjagRhanagare prasenajita nAmA nRpa AsIt / tIsarA vRkSa dRSTAnta eka vanameM aneka Ama ke vRkSa the| vahIM para bandara bhI bahuta seM rahA karate the / Rtu ke samaya jaba una vRkSoMmeM phala laga Ate to vahAM se nikalane vAle rAstA giroM kA mana una phaloM ko tor3akara khAne ke liye lAlAyita hone lagatA, parantu kareM kyA? kyoM ki una para bandara rahate the isaliye rAstAgIra una phaloM ko nahIM khA sakate the| phira aMtameM ve apane buddhibala se phala prApta karane kA upAya socakara pattharoM ke DheloM se bandaroM kI tarapha pheMkane lge| taba ve bandara isa sthitimeM una vRkSoM ke phaloM ko toDa 2 kara una rAstA giroM para prahAra karanekI bhAvanA se phala pheMkane lage isase rAstA giro ko anAyAsa hI Amraphala khAneko mila gaye // 3 // - // yaha tIsarA vRkSadRSTAnta huA // 3 // cauthA kSullakadRSTAnta prAyaH DhAIhajAra varSa pahile kI yaha kathA hai- jaba ki prasenajita nAma trIntu vRkSadRSTAMta- eka vanamAM AMkhAnAM aneka vRkSa hatAM. tenA upara ghaNA vAnarA rahetA hatA. phaLa pAkavAnI meAsamamAM te vRkSo para phaLe lAgatAM, tA temane joI ne tyAMthI prasAra thatA musApharAnu mana te kaLAne teDIne khAvA mATe lalacAtu, hatu, paNa kare zuM? kAraNa ke te vRkSo upara vAnarA rahetA hatA tethI rAhagIra te phaLo khAi zakatA nahIM. pachI temaNe potAnI buddhithI phaLa meLavavAnI yukti zeAdhI kADhI. teo vAnarAone paththara mAravA lAgyAM, tyAre vAnarAe tevRkSonAM kaLA tADI tADIne te rAhagIrAne mAravAnI bhAvanAthI phUMkavA lAgyA. A rIte rAhagIrAne anAyAse ja kerI khAvAne maLI gaI / A trIju vRkSanuM dRSTAMta samAsa 53)/ ceAthu' kSullakadRSTAMta aDhI hajAra varSa pahelAMnI A kathA che, jyAre prasenajita nAmanA rAjA zrI nandI sUtra Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-zulakadRSTAntaH tasya bahavaH putrA Asan / tatraikaH zreNika eva rAjalakSaNasampannaH putrastasya saMmataH / ata eva rAjA tasmai na kiMcidapi dadAti, na ca vacasA'pi lAlanaM vA kriyate, tadA'nye mama putrA IrSyAvazAt zreNikaM haniSyantIti / itthaM vicintya sa manasaiva sAvadhAnastadrakSaNaparAyaNa AsIt / athaikadA zreNikaH pituH kiMcidapyalabhamAnaH sakhedaH svabhavanAt prasthitaH / sa ca pathigacchan krameNa vennAtaTanAmake nagare gtH| tatrAsau zreNikaH dhanyanAmakasya zreSThino vipaNau samupaviSTaH tena ca zreSThinA tasyAmeva rAtrau svapne sarvaguNakA rAjA rAjagRha nagarameM rAjya zAsana karatA thaa| usa ke aneka putra the| unameM zreNika nAma kA putra hI aisA thA jo rAjalakSaNoM se saMpanna hone ke kAraNa usako adhika priya thA parantu yaha usakA prema anya putroM para prakaTa nahIM ho pAtA, kAraNa rAjA na to usake liye kucha detA aura na kabhI premapUrvaka usase bolatA hI thA aisA bhI vaha isaliye nahIM karatA thA ki aisA karane se anya putroM ke hRdayameM dAha hogI aura isase ve isako mAra ddaaleNge| phira bhI manameM yaha dhyAna sadA rakhatA ki zreNika kI rakSAmeM kisI bhI prakAra truTi na rhe| ___ ekadina kI bAta hai ki zreNika apane pitA ke pAsa se kucha bhI jaba nahIM pAyA to khedakhinna hokara vaha apane bhavana se bAhara jAne ke liye nikala paDA / calate 2 vaha vennAtaTa nAma ke kisI eka nagarameM jA phuNcaa| vahAM eka dhanya nAma ke seTha rahate the| inake yahAM dukAnadArI kA kAma rAjagRha nagaramAM rAjya karatuM hatuM. tene aneka putra hatA. te badhAmAM zreNika nAmane putra ja e hatuM ke je rAjalakSaNothI yukta hovAne kAraNe tene vadhAre priya hatuM, paranta tene te prema bIjA putranA jANavAmAM AvatuM nahIM, kAraNa ke rAjA tene mATe kaMI Apate paNa nahIM ane tenI sAthe premathI bela paNa nahIM. evuM paNa te tene mATe karate na hatuM ke evuM karavAthI bIjA putranA manamAM IrSA thAya ane teo tene mArI nAkhe. te paNa tenA manamAM te cintA haMmezA rahetI hatI ke zreNikanI rakSAmAM kaI truTi rahevI naye nahI. eka divasanI vAta che ke zreNikane pitAnA pitA pAsethI kaMI paNa nahIM maLavAthI te gamagIna thaIne potAnA mahelamAMthI bahAra javA nIkaLI paDyo. cAlato cAlate te vennAtaTa nAmanAM koI eka nagaramAM jaI pahoMce. tyAM dhanya nAmane eka zeTha rahetuM hatuM. tenI dukAna cAlatI hatI. nagaramAM zrI nandI sUtra Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 nandIsUtre sampannaH kumAro nijaduhitaraM pariNayan dRSTaH / tasya zreSThinaH zreNikapuNyaprabhAvAt tasmin dine cirasaMcitapacuradravyavikrayeNa mahAn lAbho jAtaH / mlecchahastAca mahAratnAni svalpamUlyena labdhAni / tataH so'cintayat-asya mamAntikamupAgatasyAyaM puNyaprabhAvaH, yanmayA'dya mahatI saMpattiH prAptA / tataH sa zreSThI zreNikasyAkRti matimanoharAmAlokya svacetasi vicArayati-ayamevakumAraH svapne mayA rAtrau dRSTaH / tato'sau zreSThI kRtAJjalI saMpuTaH savinayaM zreNikaM proktavAn-kasya yUyaM praaghuurnnikaaH| hotA thaa| nagarameM pahuMcate hI zreNika inakI dukAna para jAkara baiTha gyaa| isa seThane usI rAtrimeM eka aisA svapna dekhA thA ki merI putrI kA vaivAhika saMbaMdha kisI sarvaguNasaMpanna kumAra kesAtha ho gayA hai| zreNika ke puNya prabhAva se usa dina seTha ko bahuta dinoM kA saMcita sAmAna bika jAne se baDA lAbha huA, tathA kisI mleccha ke pAsa se unheM usI dina bahumUlya ratna bhI alpamUlyameM mila gaye, isaliye usane vicArA ki-yaha saba Aja kA lAbha mere pAsa Aye hue isa vyakti ke hI prabhAva kA phala hai| jo lAbha isa dukAnameM Ajataka mujhe nahIM prApta huA vaha itanA adhika Aja mujhe milA hai, isameM isake sivAya aura kyA kAraNa ho sakatA hai / isa taraha ke vicAra karane ke sAtha 2 usane yaha bhI vicAra kiyA ki yaha lar3akA AkRti se kitanA adhika sundara hai jo dekhane vAloM ke mana ko apanI ora AkRSTa kara letA hai| mAlUma paDatA hai jisa sundara kumAra ko maiMne svapnameM dekhA hai vaha yahI hai| isa taraha apanI vicAra dhArAmeM magna hue zreSThIne kumAra ko vinayAvanata pahoMcIne zreNika temanI dukAne jaI ne besI gayo. te zeThe te ja rAtre eka evuM svapna joyuM hatuM ke mArI putrIne vivAha keI sarvaguNasaMpanna kumAranI sAthe thaI gaye. zreNikanA pUnya prabhAve te divase zeThane ghaNA divasathI saMgraha karela mAla vecAI gayo, tathA keI svecchanI pAsethI tene ghaNuM kImatI ratna e ja divase thADI kImatamAM maLI gayuM, tethI teNe mAnyuM ke Ajane A badhe lAbha mArI pAse Avela A vyaktinA prabhAve ja maLe che. Aja sudhI A dukAnamAM jeTalo lAbha thaye nathI eTalo lAbha Aje mane maLe che, tenuM A vyakti sivAya bIjuM zuM kAraNa saMbhavI zake ? A pramANe vicAra karatAM karatAM tene e paNa vicAra che ke A chokare dekhAvamAM keTalo badhe suMdara che je jonAranA manane tenA tarapha AkarSe che. je suMdara kumAra meM svapnAmAM je hato te A kumAra ja hovA joIe ema lAge che. A pramANe vicAradhArAmAM lIna thayela te zeThe te kumArane vinayapUrvaka pUchyuM zrI nandI sUtra Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- kSullakadRSTAntaH zreNika Aha-bhavataH / tataH zreSThI zreNikavacanazravaNato varSA''hatakadambakusumamiva pulakitasamastadehaH zreNikaM sabahumAnaM svagRhaM nItavAn / bhojanAdikaM sakalamapi taducitaM tasmai pradattam / tasya puNyaprabhAvAt pratidivasa mama saMpattivardhamAnA'stIti manvAnaH sa zreSThI katipayadinAtikrame tasmai nandA nAmnIM svaduhitaraM pradattavAn / vyatIteSu katipayadivaseSu nandA garbhavatI jAtA / 715 itazca prasenajinnRpaH svAntasamayamupAgataM vicintya zreNikasya vArtA janaparamparAgatAmadhigatya tadAkAraNArthamuSTravAhanAt puruSAn preSayati / taizca zreNikAntika hokara kahA / Apa kisa ke yahAM mahamAna hokara ke Aye hue haiN| sunakara kumAra ne pratyuttara diyA - Apa ke yahAM / aba kyA thA kumAra kI isa bAta ko sunakara seTha kA samasta zarIra aisA AnaMdollAsa se pulakita ho uThA jaisA varSA ke jala se kadamba kA puSya vikasita ho uThatA hai / vaha dukAna se zIghra uThA aura bar3e Adara ke sAtha kumAra ko apane ghara le gyaa| vahAM usane ucita bhojanAdi sAmagrI se kumAra kA khUba Adara satkAra kiyA | kumAra jitane dinoM taka usake ghara rahA, utane dinoM taka seTha ko vyApAra meM acchA lAbha hotA rahA ataH usako adhika puNyazAlI mAnakara seTha ne kucha dinoM ke nikala jAne ke bAda apanI putrI nandA kA vivAha usa kumAra ke sAtha kara diyA / vivAha ho jAne para jaba kitaneka dina nikala cuke to seTha kI putrI nandA garbhavatI ho gaI / idhara rAjagRha nagara meM zreNika ke nikala jAne ke kAraNa bar3I khala balI mcii| prasenajita rAjA ne usI dina se usakI talAza karavAnI 66 Apa kene tyAM atithi thaine AvyA che ?" te sAMbhaLIne kumAre javAba ApyA, " Apane tyAM " have zu thayu ? jema varSAkALe kadambanuM phUla vikase che tema kumAranAM A vacane sAMbhaLIne zeThanuM samasta zarIra Ana dellAsathI pulakita thai gayuM. te tarataja dukAnethI ubhA thaIne kumArane mAnapUrvaka peAtAne ghera laI gayA. tyAM temaNe yogya bheAjanAdi sAmagrI vaDe kumAranA khUba AdarasatkAra karyAM, kumAra jeTalA divasa tyAM rahyo eTalA divase sudhI zeThane vepAramAM sAro lAbha maLatA rahyo. tethI tene ghaNA punyazALI mAnIne zeTha keTalAka divaso vyatIta thayA pachI peAtAnI putrI nandAnAM lagna tenI sAthe karyAM. vivAha karyA pachI keTaleka divase zeThanI putrI nA garbhavatI thai. have rAjagRha nagaramAM zreNikanA cAlyA javAthI bhAre khaLabhaLATa macce prasenajita rAjAe e ja divasathI tenI zeAdha karAvavA mAMDI, dhIre dhIre samA zrI nandI sUtra Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 nandI sUtre mAgatya vijJApitam - kumAra ! zIghramAgamyatAm, rAjA satvaramAkArayati / tataH zreNikaH piturvacanaM zirodhAryaM matvA sagarbhA nandAM pRSTrA rAjapuruSaiH saha rAjagRhaM nagaraM prasthitaH / tadA zreNikena svaparicayapradAnArthaM nandAnivAsabhavanasya bhittau svanAmagrAmAdikaM likhitam / nirgate zreNike mAsatraye vyatIte sati nandAyAzca devaloka - cyuta mahAnubhAvagarbha va prabhAvAdevaM dohadaH samutpannaH - ahaM gajopari samAsInA dInebhyaH pracuraM dravyadAnaM dadAmi, amAri ghoSaNAM kArayitvA - cAbhayadAnaM dadAmIti / prAraMbha kara dI / dhIre 2 patA calA ki zreNika vennAtaTa nagara meM dhanyazreSThI ke ghara para hai / bar3e AnaMda ke sAtha vaha usakA jAmAtA banakara apanA samaya vyatIta kara rahA hai / eka samaya kI bAta hai ki prasenajita rAjA ko jaba apanA anta samaya A cukA hai aisA jJAta huA to usane zreNika ko bulAne ke liye apane yahAM ke uSTravAhakoM ko usake pAsa bhejA / ve vahAM pahu~cakara kahane lage - kumAra ! Apa zIghra ghara caliye, rAjA ne Apa ko bahuta jaldI bulAyA hai / una uSTravAhakoM kI isa bAta ko sunakara evaM pitA ke AjJArUpa vacanoM ko zirodhArya mAnakara zreNikane sagarbhA naMdA ko vahIM para choDakara una logoM ke sAtha 2 vahAM se rAjagRha kI tarapha prasthAna kara diyaa| zreNika jisa samaya vahAM se prasthita huA thA usa samaya usane apanA grAma Adi kA samaya paricaya naMdA ke nivAsa bhavana kI bhitti para likha diyA thA / zreNika ko gaye hue jaba tIna mAsa vyatIta ho cuke taba devaloka se cyuta hokara garbha meM Aye hue mahAprabhAvazAlI bAlaka ke prabhAva se naMdA ko dohada utpanna cAra maLyA ke zreNika vejJAtaTa nagaramAM dhanya zeThane ghera rahe che, ane temane jamAI thaIne ghaNA AnaMdamAM peAtAne samaya vyatIta kare che. eka divasanI vAta che ke jyAre prasenajita rAjAne peAtAne antakALa najika che tema lAgyuM, tyAre temaNe zreNikane kheAlAvavA mATe peAtAne tyAMthI UMTavAhakane tenI pAse meAkalyA. temaNe tyAM jaIne kahyuM, "kumAra ! Apa jaladI ghera AvA, rAjAe Apane ghaNA jaladI kheAlAvyA che. " te UMTavAhakeAnI A vAta sAMbhaLIne ane pitAnI AjJAne mAthe caDAvIne, zreNika sagarbhA nandAne tyAM ja mUkIne te leAkeAnI sAthe ja rAjagRha javA upaDayo. zreNika jyAre tyAMthI ravAnA thayA tyAre teNe potAnA gAma AdinA badhA paricaya naMdAnA nivAsasthAnanI divAla para lakhI dIdhA hatA. jyAre zreNikane tyAMthI gaye traNa mAsa pasAra thayA tyAre devalAkamAMthI cyavIne garbhamAM Avela mahAprabhAvazALI khALakane prabhAve nadAne evA dohada utpanna thayo ke huM hAthI para savAra thaIne garIba lokone puSkaLa dAna zrI nandI sUtra Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-kSullakadRSTAntaH 717 nandAyAH pitA tadohadaM vijJAya venAtaTanagarAdhIzasya rAjJo'numatimAdAya dohadaM pUritavAn / kAlakrameNaprasavasamaye samAgate tasyAH prAtaH sUryamaNDalamiva dizaH prakAzayan putraH smutpnnH| dvAdaze divase dhanyazreSThinA dohadAnusAreNa 'abhayakumAra' iti tannAmakRtam / abhayakumAro'pi nandanavane kalpatarurivasukhena vardhate / tena yathA samayaM sakalA'pi kalA gRhiitaa| huA ki maiM hAthI ke Upara baiThakara dInajanoM ko pracura dravya dAna karU~, aura amAri ghoSaNA dvArA jIvoM ko abhayadAna hU~ / naMdA ke pitA ne apanI putrI ke isa dohada ko jAnakara usako pUrti kI AjJA vennAtaTa nagara ke rAjA se lekara dAna puNyapUrvaka amAri ghoSaNA dvArA jIvoM ko abhayadAna dekara apanI putrI ke dohada kI pUrti kI / naMdA kA dhIre 2 garbha kA samaya vyatIta hone lgaa| kAlakrama se usake nau mAsa sADhe sAta rAtri bItane para dazoM dizAoM ko prakAzita karane vAle prAtaH kAlika sUryamaNDala ke samAna apanI prabhA se dizAoM ko prakAzita karate hue eka mahAtejasvI putra kA janma huaa| bAraha dina ke bAda dhanya zreSThI ne dohaka ke anusAra arthAt garbha meM abhayadAnakA bhAvanA honese usa navIna bAlaka kA nAma abhayakumAra rakhA / naMdanavana meM jisa taraha kalpavRkSa vRddhiMgata hotA hai usI prakAra abhayakumAra bhI apane nAnA ke yahAM sukhapUrvaka baDhane lgaa| kramazaH jaisA 2 yaha kumAra baDhatA gayA vaise 2 vaha anekavidha kalAe~ bhI sIkhatA gyaa| isa taraha dhIre dhIre 2 sakalakalAoM meM vaha pAraMgata ho gyaa| ApuM ane amAri ghoSaNa dvArA jIne abhayadAna ApuM. naMdAnA pitAe pitAnI putrInA A dehadane jANIne te pUro karavA mATe vennAtaTa nagaranA rAjAnI AjJA laIne dAna punya sahita amArigheSaNa dvArA ane abhayadAna daIne potAnI putrIne dehada pUro karyo. naMdAnA garbhane samaya dhIme dhIme vyatIta thavA lAgyA. kAlakrame nava mAsa ane sADAsAta rAtri pasAra thatAM teNe dase dizAone prakAzita karanAra prAtaHkALanA sUryamaMDaLa jevAM, pitAnA tejathI dizAone prakAzita karatA eka mahAtejasvI putrane janma Ape. bAra divasa pachI dhanyazeThe abhayadAnanA dehada anusAra te navAgata bALakanuM nAma abhayakumAra rAkhyuM. naMdanavanamAM jema kalpavRkSa vadhe che tema abhayakumAra paNa pitAnA dAdAne tyAM sukhapUrvaka meTa thavA lAgyo, jema jema te mATe te gaye tema tema te aneka prakAranI kaLAe paNa zIkhate gaye. A rIte dhIre dhIre te saghaLI kaLAomAM pAraMgata thaye zrI nandI sUtra Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 nandI sUtre sa caikadA mAtaraM pRSTavAn - mAtaH ! pitA mama ko'sti ? sa ca kutra vartate ? | abhayakumArasya vacaH zrutvA jananI mUlataH samArabhya sarvaM vRttaM tasmai kathayitvA zreNika likhitaM paricayaM bhittau darzayatisma / tato mAturvacanAt bhittilikhita paThanAcca pituH paricayaM jJAtvA sa mAtaramabravIt - rAjagRhe'smAbhirgantavyam / evaM vicArya tau dhanyazreSThinamApRcchaca rAjagRhanagarasamIpe samAgatau / abhayakumArastatra hirudyAne mAtaraM nivezya piturdarzanArthaM rAjagRhanagaraM praviSTaH / tatra puraH praveza eva nirjala kUpataTe samantAdavasthitaM lokasamUhaM dRSTavAn / eka dina kI bAta hai ki abhayakumAra ne apanI mAtA se pUchA ki mAtAjI - yaha to batAo ki merA pitA kauna hai aura ve kahAM rahate haiM / putra kI isa bAta se prabhAvita hokara usakI mAtA naMdA ne usase pitA kA vRttAnta AdyopAnta usako sunA diyA, tathA unakA bhittipara likhita patA bhI usako batalA diyA mAtA se kahane se tathA bhittipara likhe hue paricaya ke dekhane se abhayakumAra ne jaba apane pitA kA paricaya pA liyA to vaha bAda meM apanI mAM se kahane lagA- mAtA ! calo hama tuma donoM rAjagRhanagara caleM / vicAra nizcita ho cukane ke bAda ve donoM dhanya zreSThI ko pUchakara vahAM se cale, aura calate 2 rAjagRha ke pAsa Agaye / abhayakumAra bAhira ke bagIce meM mAtA ko rakhakara svayaM pitAse milane ke liye rAjagRha nagara meM jAne lgaa| vahAM usane logoM kA eka samUha dekhA jo nirjala kue ko saba tarapha se ghera kara khaDA thA / "( eka divasa abhayakumAre tenI mAtAne pUchyuM. " mAtAjI ! e te batAvA ke mArA pitAjI keNu che ane kayAM rahe che ? " putranI A vAtathI prabhAvita thaIne tenI mAtA nandAe AdithI anta sudhInuM tenA pitAnuM vRttAMta tene saMbhaLAvyu, ane divAla para lakhela temanuM ThekANuM paNu tene khatAMLyu. mAtAnA kahevAthI tathA divAla para lakhela paricaya joIne jyAre abhayakumArane tenA pitAnA paricaya maLyA tyAre te tenI mAne kahevA lAgyuM, bhAtA ! thaale|, ApaNe ane rAjagRha nagaramAM jaIe." cAkkasa niNuya thatAM dhanya zreSThIne pUchIne tee banne rAjagRha javAne UpaDyAM, ane cAlatAM cAlatAM rAjagRhanI pAse AvI gayAM. abhayakumAra bahAra bagIcAmAM mAtAne mUkIne pAte pitAne maLavA mATe rAjagRha nagaramAM javA lAgyA. tyAM teNe TrAkenu eka Tecchu joyu je eka nirjaLa kuvAne cAre taraphathI gherIne zrI nandI sUtra Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 719 jJAnacandrikA TIkA-kSullakadRSTAntaH abhayakumArastatra gatvA lokAn pRcchati-kimityeSa lokasamUhaH ? / janairuktamasya madhye rAjJo'GgulimudrikAvartate, yaH khalu taTesthita eva svahastena gRhNAti, tasmai rAjA mahat pAritoSikaM pradAsyati / tato'sau kumAro rAjapuruSAn pRcchati-kimityepa loka samUho vartate / rAjapuruSairapi tathaiva kathitam / abhayakumAro rAjapuruSAn pAha -ahaM kUpAd bahiH sthita eva tadagulyAbharaNaM samuddharAmi yadi rAjA svapratijJA pAlayet / rAjapuruSairuktam-he bhadra ! udhriyatAM tadaGgulIyakam rAjA svapratijJamavazyaM pAlayiSyati / abhayakumArastadagulIyakaM samyanirIkSya tadupari azuSkaM gomayaM pAtayati / azuSkagomayA''hataM sat tadaGagulIyakaM tatra saMlagnam / tatastadupari abhayakumAra zIghra hI vahA~ pahu~cA aura logoM se pUchane lagA -yaha logoM kA samudAya yahAM kyoM ekatrita huA haiN| sunakara logoM ne uttara diyA-isameM rAjA kI aMgUThI giragaI hai, jo vyakti usako Upara khaDe 2 hI apane hAtha se nikAla degA-usa ko rAjA baDI bhArI inAma pradAna kregaa| logoM kI isa bAta kA saMvAda pAne ke liye abhayakumAra ne vahAM khaDe hue rAjapuruSoM se pUchA to vahI pahilI vAlI bAta unhoM ne bhI usa se khii| sunakara abhayakumAra ne rAjapuruSoM se kahA-maiM kuMe se rAjA kI aMgUThI ko bAhira khaDe raha kara hI nikAla sakatA hUM, yadi ve apanI pratijJA ke pakke hoM to| abhayakumAra kI isa bAta se prasanna hokara unhoM ne kahA-bhadra ! Apa to apanA kAma kIjiye, rAjA apanI pratijJA kA pAlana avazya kregaa| isa bAta ko sunakara abhayakumAra ne kue meM aMgUThI kisa ora paDI hai yaha acchI taraha dekhA, pazcAta usake Upara usane kahIM se lAkara gobara ubhuM hatuM. abhayakumAra tarata ja tyAM pahoMce, ane tene pUchavA lAge ke lokenuM TenuM ahIM zA mATe ekaThuM thayuM che ? ke e javAba Ape, A kuvAmAM rAjAnI vIMTI paDI gaI che. je vyakti upara ubhA ubhA ja pitAnA hAthe tene bahAra kADhaze, tene rAjA meTuM InAma Apaze." lekenI A vAtanI khAtarI karavA mATe abhayakumAre tyAM ubhelA rAjapuruSane pUchyuM to temaNe paNa e ja pramANe kahyuM, te sAMbhaLIne abhayakumAre rAjapuruSane kahyuM, "je rAjA pitAnI pratijJAmAM daDha hoya te huM kuvAmAMthI rAjAnI vIMTI bahAra ubhe rahIne ja kADhI zakuM tema chuM." abhayakumAranI A vAtathI prasanna thaIne temaNe kahyuM, "bhadra! Apa ApanuM kAma pUruM karo. rAjA potAnI pratijJAnuM avazya pAlana karaze." A vAtane sAMbhaLIne abhayakumAre kuvAmAM kaI bAjue vIMTI paDI che te dhyAnapUrvaka joyuM, pachI teNe kaI jagyAethI chANa lAvIne tenA zrI nandI sUtra Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 nandIsne zuSkatRNAni pAtitAni / atha kathaMcit tatrAgni saMyogekRte gomayaH zuSko jaatH| evaM gomaye zuSke sati kUpAntarAt pAnIyamAnIya tena kumAreNa sa kUpaH sNbhRtH| jalaparipUrNasya kUpasyopari tadaGgulIyaka sahitaH zuSkagomayastarati / tataH kUpataTastha evAbhayakumArastadaGgulIyakaM gRhItavAn / tadAlokA AnandakolAhalaM kurvanti / rAjapuruSA rAjJaH samIpamAgatya nivedayanti-svAmin ! ekena bAlakenAGgulIyakaM kUpAt samuddhRtam , na cAsauM bAlakaH kUpe prvissttH| tato rAjJA so'bhayakumAro rAjapuruSairAkAritaH / abhayakumArastadaGgulIyakaM gRhItvA rAjJaH samIpamAgatya tada gulIyakaM rAjJe samarpitam / rAjA taM pRcchati - kastvam ? / abhayakumAreNoktamDAla diyaa| gobara meM vaha aMgUThI cipaka gii| bAda meM usane usa gobara ke Upara zuSkatRNoM ko DAlakara kisI taraha vahAM agni prajvalita kii| isa taraha gobara ke mUka jAne para dusare kue se pAnI lAkara usa kue meM bhara diyA gyaa| pAnI bhI itanA bharA gayA ki vaha kue ke kaMTha taka AgayA usameM aMgUThI yukta vaha zuSka gomaya bhI Upara tira aayaa| abhayakumAra ne usako kue para khaDe rahakara hI uThA liyaa| isa taraha jaba usake pAsa rAjA kI aMgUThI AgaI to logoM ne yaha dekhakara bar3A bhArI AnaMda kolAhala karanA prAraMbha kiyaa| rAjA ko jaba rAjApuruSoM ne jAkara yaha samAcAra sunAyA to usane prasanna hokara bAlaka abhayakumAra ko apane pAsa bulvaayaa| rAjapuruSoM ne Akara abhayakumAra se kahA ki Apa ko rAjA sAheba bulA rahe haiN| abhayakumAra unake sAtha aMgUThI ko lekara rAjA ke samIpa AyA, aura vaha aMgUThI baDe AnaMda ke sAtha rAjA ko de dii| rAjA ne harSita hote hue usa se pUchA-tuma kauna ho| abhykuupara nAkhyuM, chANamAM te vIMTI cATI gaI. tyAra bAda teNe te chANa upara sUkuM ghAsa nAkhIne kaI paNa rIte tyAM agni saLagAvyuM. A rIte chANa sUkAI jatAM bIjA kuvAmAMthI pANI lAvIne te kuvAne pANIthI bharI dIdhe. eTaluM pANI bharyuM ke te kue kAMThA sudhI bharAI gaye. vIMTI vALuM te sUkuM chANa paNa pANI para taravA lAgyuM. abhayakumAre kuvA para ubhA rahIne ja potAnA hAthe te upADI lIdhuM. A rIte jyAre tenI pAse rAjAnI vIMTI AvI tyAre lokoe te joIne AnaMdasUcaka dhvani karyo. rAjAne rAjapuruSoe jaIne samAcAra saMbhaLAvyA tyAre teNe prasanna thaIne bAlaka abhayakumArane pitAnI pAse bolAvyA rAjapuruSoe AvIne abhayakumArane kahyuM ke "Apane rAjA sAheba bolAve che." abhayakumAra temanI sAthe vIMTI laIne rAjAnI pAse gayo, ane te vIMTI ghaNA AnaMda sAthe rAjAne ApI. rAjAe khuzI thaIne tene pUchayuM. "tame koNa che?" zrI nandI sUtra Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TokA-kSullakaTadRSTAntaH 721 svayameva parIkSyatAm / evamukte sati rAjJA tallakSaNAdinA'sau kumAraH svaputratvena jJAtaH / tato'sau kumAro rAjJApRSTaH san prAktanavRttAntaM kathitavAn / abhayakumArasya vacaH zrutvA rAjA pramudito jAtaH / tato rAjA prAha-vatsa ! tava jananI kutra vartate / abhayakumAraH prAha asya nagarasya bahirudyAne, tato rAjA saparivArastasyAH saMmukhe gataH / abhayakumArazcAne gatvA sarva vRttaM mAtra nivedayati sma / atrAntare rAjA samAgataH / taccaraNayonandA praNamati / tato rAjA bhUSaNAdipradAnena saMmAnitA sA saputrA vipulArdA nagaraM pravezitA / abhayakumArazcAmAtyapade sthApitaH // ||iti caturthaH kSullakadRSTAntaH // 4 // mAra ne kahA Apa isa kI svayaM jAca kiijiye| rAjA ne usake lakSaNa Adi dekhakara yaha nizcaya kara liyA ki yaha kumAra merA ho nijaputra hai| rAjA ne usa se saba pahile kI bAte pUchI to usane saba apanI pahile kI bAte batalA diiN| isa taraha abhayakumAra ke vacanoM ko sunakara rAjA ko bar3I bhArI prasannatA huii| usane kahA beTA! tumhArI mAtA kahAM hai / abhayakumAra ne kahA-isa nagara ke bagIce meM hai| sunate hI rAjA saparivAra usa ke saMmukha gyaa| abhayakumAra mAtA se unake jAne se pahile pahile hI pahu~cakara saba samAcAra kaha rahA thA ki itane meM rAjA vahAM saparivAra A phuNcaa| pati ko AyA huA dekhakara naMdA ne unake caraNoM meM namaskAra kiyaa| rAjA ne bhUSaNa Adi pradAna kara usakA bahuta acchA svAgata satkAra kiyaa| bAda meM baDe ThATha bATa ke sAtha usakA putrasahita nagara meM praveza karAyA gyaa| rAjA abhayakumAra ko pradhAna pada dekara abhayakumAre kahyuM, "Apa jAte ja tenI tapAsa kare." rAjAe tenAM lakSaNa Adi joIne evo nirNaya karyo ke A kumAra mAre pitAne ja putra che. rAjAe pahelAMnI badhI vAte tene pUchI te teNe pitAnI pahelAMnI badhI vAte batAvI dIdhI. A pramANe abhayakumAranAM vacana sAMbhaLIne rAjA ghaNe saMtoSa pAbhyo. teNe hyu, "meTa ! tArI bhAtA 4yAM cha?" samayamA 4yuM, "A nagaranI bahAra Avela bagIcAmAM che. te sAMbhaLatA ja rAjA saparivAra tenI pAse gayA. temanA tyAM pahoMcatAM pahelAM ja abhayakumAra tenI mAtAne badhA samAcAra Apate hate evAmAM rAjA saparivAra tyAM AvI pahoMcyA patine Avela jeIne naMdAe temane caraNe paDIne namana karyuM, rAjAe AbhUSaNe Adi ApIne tenuM ghaNuM ja svAgata karyuM. pachI moTA ThATha mAThathI putra sahita tene nagaramAM praveza karAvavAmAM AvyuM. rAjA abhayakumArane pradhAna pada zrI nandI sUtra Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha paJcamaH paTadRSTAntaH ubhau puruSau kvacijjalAzaye sadaiva gatvA snAtuM pravRttau / tatraikasyorNAmayaM prAvaraNamAsIt dvitIyasya zarIrAcchAdanavastraM kArpAsikasUtramayam / kambaladharaH puruSastadA snAtvA satvara manyasya kArpAsikasUtramayaM vastramAdAya calitaH / tadA dvitIyastamAhvayan vadati - ayi ! idaM bhavadIyaM vastramatravarttate svayA mama vastraM gRhItam atastanme dehi iyuktosaauM tadvacanamazuNvanneva gataH / tato grAme samAgatya vivadamAnau tau puruSau nyAyArtha rAjakulaM gatavantau / tatra nyAyAdhyakSa nidezena kazcidrAbar3e utsAha aura harSa ke sAtha apanA samaya vyatIta karane lagA 4 / // yaha cauthA kSullakaddaSTAnta huvA // 4 // pAMcavAM paTadRSTAnta eka samaya kI bAta hai ki koI do puruSa kisI jalAzaya meM sAtha 2 snAna karane ke liye utre| eka ke pAsa UnI kapaDe the aura dUsare ke pAsa sUtI / jisa ke pAsa UnI kapaDe the vaha jaba snAnakara jalAzaya se bAhara nikalA to usane dusare vyakti ke ve sUtI kapaDe uThA liye aura lekara calA gyaa| usane usako pukArA ki bhAI / tumhAre UnI kapaDe to yahAM rakkhe haiM mere sUtI kapaDe tuma le jA rahe ho so mujhe de do| parantu usa kI bAta usane nahIM sunI aura Age calA gyaa| vaha bhI nahA dhokara usake sAtha hI calA / paraspara meM dono kI bAtacIta hone lagI / ApIne ghaNA ha tathA utsAhapUrvaka peAtAnA samaya vyatIta karavA lAgyA. / A cAthuM kSullakadRSTAMta samApta / / 4 / pAMya paTahRSTAMta 722 eka samayanI vAta che. kAi e puruSa kAI jaLAzayamAM ekI sAthe snAna karavAne mATe utaryAM. ekanI pAse garama kapaDAM hatAM ane bIjAnI pAse sUtarAu kapaDAM hatAM. jenI pAse garama kapaDAM hatAM te jyAre jaLAzayamAMthI snAna karIne bahAra nIkaLyeA tyAre teNe bIjA mANasanA sUtarAu kapaDAM upADI laIne cAlatA thayA. khIjA mANase jyAre A joyuM tyAre tene mATA avAje kahyuM " bhAI ! tamArAM garama kapaDAM tA ahIM paDacAM che. mArAM sUtarAu kapaDAM tame lai jAo che te mane te ApI de " paNa teNe tenI te vAta sAMbhaLI ja nahIM ane te AgaLa cAlyA gayA. te paNa nAhI dhAine tenI pAchaLa pacA; ane tenI sAthe thai gayA. banne vacce carcA thavA lAgI. vAta zrI nandI sUtra Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - paTadRSTAntaH 723 I puruSastayordvayorapi ziraH kezAn kaGkatikayA saMmArjayati / kezAnAM saMmArjane kRte sati UrjAmayapaTa svAminaH kezebhya UrNAvayavA vinirgatAH, tato jJAtam ayameva kambalasya svAmIti dvitIyo nigRhItaH / sa nyAyAdhyakSeNa samarpitaM svakIyaM sUtramayaM vastraM gRhItvA prathamo gataH / / / iti paJcamaH paTadRSTAntaH // 5 // atha SaSThaH saraTadRSTAntaH kazcit puruSaH purISotsargaM kartu vane praviSTaH / tatra kvacid bilamadRSTvA tatsamI malatyAgArthamupaviSTaH tadA saraTo vile pravizan strapucchena tasya gudaM spRSTavAn / bAta karate karate yahAM taka bAta bana gaI ki una donoM ko apanA nyAya prApta karane ke liye rAjakUla taka meM jAnA paDA / nyAyAdhyakSa ne ina donoM kI bAteM suna kara apane buddhibala se kacaharI ke kisI sipAhI ko Adeza diyA ki tuma ina donoM ke kezoM ko kaMdhI se uNcho| usane vaisA hI kiyaa| jisake Unake vastra the usake kezoM meM se Una ke avayava nikle| isase yaha bAte jAnane meM dera nahIM lagI ki yaha UnI vastroM kA mAlika hai, sUtI kA nahIM / isa taraha nyAyAdhyakSa dvArA apane sUtI vastra prAptakara vaha calA gayA // 5 // // yaha pAMcavAM paTahRSTAnta huA // 5 // chaTThA saraTadRSTAnta koI puruSa malatyAga karane ke liye jaMgala meM gayA / vahA~ vaha puruSa kisI sthAna para malatyAga karane ke nimitta baiThA / jahA~ vaha baiThA thA, usI ke samIpa meM giragiTa kI bila thI jisa ko usa ne nahIM dekhA / usI eTale sudhI AgaLa vadhI ke te bannene nyAya karAvavA mATe rAjasabhAmAM javuM paDayuM. nyAyAdhIze te bannenI vAta sAMbhaLIne peAtAnA buddhibaLathI tenA nikAla karyAM. temaNe kacerInA eka sipAI ne AjJA karI ke tu N A banne mANusanA vALane kAMsakI vaDe ALa. teNe te pramANe ja karyuM. tethI jenAM garama vastro hatAM tenA vALamAMthI unanA resA nIkaLyAM. tethI te vAta samajatA vAra na lAgI ke te garama vastronA mAlika che, sUtarAunA nahI'. A pramANe nyAyAdhIza dvArA pAtAnAM sUtarAu kapaDAM meLavIne te cAlyA gayeA. // 5 // ! A pAMcamu Dha dRSTAMta sAmAsa 5 5 5 cha saraTa dRSTAMta -- kAI puruSa jhADe karavA mATe jaMgalamAM gayA. tyAM koI sthAne te jhADA karavA mATe beThA. te jyAM beThA hatA tenI ja pAse kAcI'DAnuM eka dara hatuM, zrI nandI sUtra Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 nandIsUtre etAvataiva tasyaivaM-zaGkA samutpannA-gudamArgeNa mamodare saraTaH praviSTaH / tato gRhaM gato'sau tacintayA rogIva pratidivasa durbalo jAtaH / bahuzazcikitsAkatA kiMtu sarvA'pi niSphalaiva jAtA / ekadA kenacid vaiyena samyak parIkSya tarkabuddhathA jJAtam kevalaM bhramo'sya vartate anyat kimapi nAsti, ityevaM viditvA vaidyo'bravIttava rogaM nivartayiSyAmi kiMtu zataM rUpyakANi tvatto grahISyAmi / tato vaidyavacanaM tena svIkRtam / tato'sau vedyastasmai virecakauSadhaM dattvA mRnmayabhANDaM lAkSArasena samaya bila meM praveza karate hue giragiTa kI pUMcha kA usa ke guda pradeza meM sparza ho gyaa| girigiTa kI pUMcha ke sparza ho jAne se usa puruSa ke mana meM yaha AzaGkA huI ki yaha giragaTa guda mArga se mere udara meM praviSTa ho gai hai aisI AzaMkA se yukta vaha puruSa apane ghara gayA, parantu 'mere peTa meM giragiTa ghusa gai haiM ' isa cintA se vaha rogI ke samAna pratidina durbala hone lgaa| usane aneka prakAra kI cikitsAyeM karAyIM, kintu sabhI niSphala ho gyiiN| eka samaya eka vaidyane usakI acchI taraha parIkSA kara apanI tarka buddhi se usa ke roga ke nidAna ko jAna liyA aura usa ko yaha bAta acchI taraha samajha meM A gayI ki isa ko koI roga nahIM haiM, mAtra roga kA bhrama hai| phira usa vaidyane usa puruSa se kahA-maiM tumhArA roga dUra kara dUMgA, parantu tumheM sau rupaye dene hoNge| vaidya kI bAta usa puruSa ne mAna lii| taba vaidya ne usa ko virecaka auSadha (julAba) diyA aura eka miTTA ke pAtra ko lAkSA rasa se bharakara usameM eka marI hue girje teNe joyuM na hatuM. tyAre daramAM praveza karatA kAcIMDAnI pUchaDIne tenI gudAnA bhAge sparza thaI gaye. kAcIMDAnI pUMchaDIne sparza thatAM te puruSanA manamAM e saMdeha thaye ke te kAcIMDe gudA mArge mArA udaramAM pesI gayo che. A saMdehavALe te puruSa pitAne ghera gaye, paNa "mArA peTamAM kAcI pisI ga che " A cintAne lIdhe te regInI jema divase divase dubaLe paDavA lAgyo. teNe ghaNA prakAranI cikitsA karAvI paNa te badhI niSphaLa gaI eka divasa eka vaide tenI sArI rIte parIkSA karIne pitAnI tarkazaktithI tenA reganuM nidAna jANI lIdhuM, ane tenI e vAta spaSTa rIte samajAI gaI ke tene kaI roga ja nathI, mAtra rogane bhrama ja che. pachI te vade tene kahyuM, huM tamAre roga maTADIza, paNa tamAre mane se rUpIyA ApavA paDaze." teNe vidanI vAtane svIkAra karyo. tyAre vede tene julAba Ape, ane eka mATInA kAmane rAkhathI bharIne temAM eka marelo kAcIMDe mUkIne tene kahyuM ke tamAre zrI nandI sUtra Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 725 jJAnacandrikA TIkA-saraTadRSTAntaH, kAkadRSTAntaH bhRtvA tatra-mRtaM saraTaM prakSipya vadati tvayA'smin bhANDe purIpotsargaH krtvyH| tena tathAkRte sati vaidyastadbhANDe saraTaM darzayan pAha-pazya svadudarAdayaM saraTo nirgataH / tadaiva tasya zaGkA'pagatA, acireNaiva sa nIrogaH saMjAtaH / // iti SaSThaH saraTadRSTAntaH // 6 // / atha kAkadRSTAntaHvenAtaTe nagare ripumardananAmako rAjA dhIramatinAmakaM sacivaM buddhiparIkSArtha pRSTavAn-asmin grAme kiyantaH kAkAH ? iti / evaM pRSTaH sa prAha-paSTisahasrANi kAkA atra grAme nivasanti / rAjJA proktam-yadi tvaduktasaMkhyAto nyUnA giTa ko DAlakara usa se kahA-tuma isa miTTI ke pAtra meM mala tyaga krnaa| usa puruSa ne vaisA hI kiyA taba usa vaidya ne usa puruSa ko usa pAtrameM mare hue giragaTa ko dikhalAte hue kahA-dekhoM, tumhAre peTa se yaha giragiTa nikalA hai| usa mare hue giragiTa ko dekhakara usa puruSa kI AzaGkA dUra ho gyii| aura bahuta zIghra hI nIroga ho gayA // 6 // ||yh chahA saraTadRSTAnta huaa||6|| sAtavAM kAkadRSTAntavennAtaTa nAma kA nagara thaa| yahAM ke rAjA kA nAma ripumardana thaa| isa kA dhIramati nAma kA eka maMtrI thaa| eka dina kI bata hai ki dhIramati kI parIkSA karane ke nimitta rAjAne usa se pUchA-isa grAma meM kitane kauve rahate haiN| sunakara usane zIghra hI rAjA ko uttara diyaa-mhaaraaj| isa grAma meM sATha hajAra kauve rahate haiN| maMtrI kI bAta sunakara rAjAne A mATInA vAsaNamAM ja jhADe javuM te puruSe te pramANe ja karyuM. tyAre te vede te puruSane te pAtramAM marelo kAcI De batAvIne kahyuM, "ju, tamArA peTamAMthI A kAcIMDA nIkaLe che. te marelA kAcIMDAne joIne tenI AzaMkAnuM nivAraNa thaI gayuM. ane te ghaNI jhaDapathI nIrogI banya. // 2 // cha saraTa dRSTAMta sabhAta // 6 // sAtamu kAka einvennAtaTa nAme nagara hatuM. tyAM ripamardana nAmane rAjA hatuM. tene dhIra. mati nAmano eka maMtrI hatuM. eka divasa dhImatinI parIkSA karavAne mATe tene pUchayuM, "A gAmamAM keTalA kAgaDA rahe che?" te sAMbhaLatA ja teNe javAba Ape, "mahArAja ! A gAmamAM sATha hajAra kAgaDA rahe che " maMtrInI A vAta sAMbhaLIne rAjAe kahyuM ke "jo tamArI vAta sAcI na paDe te keTale daMDa zrI nandI sUtra Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 nandIsUtre adhikA vA bhaveyustarhi daNDanIyo bhaviSyasi / sacivenoktam- yadi kadAcidebhyaH kAkebhyo nyUnasaMkhyakAbhaveyustadAkecit pAghuNikatayA nAmAntaraM gatA ityavaseyam / yadyadhika saMkhyakA bhaveyustadA prAghuNikA ihA gatA ityavagantavyam / evaM mantrivacanaM zrutvA rAjA tuSTo jAtaH / // iti saptamaH kAkadRSTAntaH // 7 // athASTama uccAradRSTAnta:uccAro malaH / kvacinnagare kazcid brAhmaNa AsIt / ekadA sa brAhmaNaH svabhAryayA saha dezAntaraM gacchati / tasya pathi kazcid dhUrtI militaH / sa dhUrtI brAhmakahA ki yadi yaha bAta ThIka nahIM nikalI to bolo kyA daNDa doge| maMtrI ne sunate hI jabAba diyA mhaaraaj| daNDa kI kyA bAta hai-ve to itane hI haiM, parantu merI saMkhyA se unakI saMkhyA yadi kadAcit kucha baDha jAMya to samajha lenA cAhiye ki bAhara se kucha kauve ina kauvoM ke yahAM pAhunacArI karane ke liye Aye hue haiN| yadi kadAcit ghaTa jAya to yaha samajha lenA cAhiye ki ina meM se kucha kauve dusare gAva pAhunacArI ke liye gaye hue haiN| isa prakAra maMtra ke vacana sunakara rAjA bahuta hI prasanna huaa||7|| ||yh sAtavAM kAkadRSTAnta huA // 7 // AThavAM uccAradRSTAntakisI eka nagara meM koI eka brAhmaNa rahatA thaa| eka dina kI bAta hai ki vaha apanI patnI ke sAtha dezAntara claa| calate 2 usako bharaze?" te sAMbhaLatA ja maMtrIe javAba Ape "mahArAja ! daMDanI vAta ja kyAM che? meM kahyA teTalA ja te te che, paNa chatAM meM kahela saMkhyA karatAM temanI saMkhyA kadAca vadhAre thAya te ema samajavuM ke bahArathI keTalAka kAgaDA A kAgaDAone tyAM mahemAna tarIke AvyA che, ane kadAca te saMkhyA ochI thAya che tema samajI levuM paDe ke temanAmAMthI keTalAka kAgaDA bIje gAma mahemAna thaIne gayA che." maMtrInAM A prakAranA vacana sAMbhaLIne rAjA ghaNo khuzI thayo. che A sAtamuM kAkadaSTAMta samApta . 7 AThamuM uccAraSTAMta kei eka nagaramAM kaI eka brAhmaNa raheto hato. eka divasa te potAnI patnInI sAthe bIje deza javA nIkaLyA. cAlatAM cAlatAM mArgamAM zrI nandI sUtra Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-uccAradRSTAnta 727 NabhAryayA saha vArtAlApamAtreNa tAM premAnubaddhAmakarot / tataH kiMciddUraM gatvA dhUrtaH prAha- mamaiSA bhAryA / brAhmaNo'vadat-maivam / iyaM madIyA dharmapatnI / evaM vivadamAnau tau nyAyArtha rAjakulaM prAptau nyAyAdhIzena tAvubhau pRthak pRthaganyatra sthApayitvA pUSTau - gata divase svayA kiM bhakSitam ? brAhmaNenoktam- mayA bhAryayA saha gata dine tilamodakA bhakSitAH dhUrtenAnyat kimapyuktam / tadA virecanauSadhaM dattvA dhUrta brAhmaNayoH parIkSA kRtA / brAhmaNasya bhASaNaM satyamabhUt / tato nyAyAdhIzena sA brAhmaNAya samarpitA dhUrtastu nigRhIta / // ityaSTama uccAradRSTAntaH // 8 // mArga meM eka dhUrta mila gayA / vaha bar3A cAlAka thA / usane brAhmaNa kI strI se bAtacIta meM hI apanA premamaya saMbaMdha jor3a liyA / kucha dUrajAne para brAhmaNa se vaha dhUrta kahane lagA ki yaha strI merI hai| dhUrta kI bAta se aprasanna hokara brAhmaNa bolA- bhAI yaha kyA kaha rahe ho ? aisA mata kaho yaha to merI hI patnI hai| isa taraha una donoM kI paraspara meM adhika se adhika bAtacIta baDha gaI aura nyAya prApta karane ke liye una doMnoM ko rAjakula ke pAsa jAnA pdd'aa| rAjakula meM pahu~cate hI nyAyAdhyakSa ne una donoM ko alaga 2 baiThA diyA aura pUchA kaho- - kala tumane kyA khAyA thA ? brAhmaNa ne kahA- mahArAja ! maiMne aura merI patnI ne tila ke laDDU khAye the / dhUrta ko bulAkara pUchA to usane koI dusarI hI bAta batalAI / isa taraha satya jhUTha kI parIkSA ke liye nyAyAdhIza ne apane buddhi bala se una donoM ko virecana kI auSadhi dii| isase brAhmaNa kA kathana satya tene eka dhUtArA manyA. te ghaNA cAlAka hatA. teNe brAhmaNanI patnI sAthe vAtacItamAM ja peAtAnA premasaMbaMdha bAMdhI dIdhA. thAuM dUra jatAM te dhRtArAe brAhmaNane kahyuM, " A mArI strI che. '' dhUtArAnI vAtathI nArAja thaIne brAhmaNe kahyu, (C bhAi, A tame zuM kahe che? evuM khelaze mA. A te mArI ja patnI che. " A rIte te banne vacce parasparamAM vadhAremAM vadhAre vAdavivAda thayA. chevaTe nyAya karAvavAne mATe te banne rAjakacerIe pahoMcyA, nyAyAdhIze temanI vAta sAMbhaLIne te annene judA judA sthAne besADayA, ane pUchyuM, " kaheA, kAle tame zuM khAdhuM hatuM ? " brAhmaNe kahyuM, " sAheba ! me* tathA mArI patnIe talanA lADu khAdhA hatA, '" dhUtane khelAvIne e ja prazna pUchyA te teNe khIjI koI cIja khAdhI hatI tema batAvyuM. have nyAyAdhIze sAcA-khATAnI parIkSA mATe peAtAnI buddhithI te bannene virecaka auSadhi ApI. te vaDe brAhmaNanuM zrI nandI sUtra Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 nandI sUtre atha navamo gajadRSTAntaH vasantapurAdhIza nRpati viziSTa buddhisampanna saciva prAptyarthaM catuSpathe AlAnastambhe gajamekaM bandhayitvA ghoSaNAM kArayati imaM gajaM yastolayiSyati, tasmai rAjApAritoSikatayA vRtti dAsyatIti / ghoSaNAM zrutvA kazcid buddhimAn puruSastaM gajaM tolayituM svIkRtavAn / tato'sau kvacijjalAzaye naukAyAM gajamArohya nAva cAlayati / gajabhAreNa naukAyA yAvAn bhAgojale nimagno'bhavat taM rekhAGkitaM kRtvA niklaa| bAda meM brAhmaNI usa ko sauMpakara nyAyAdhIza ne dhUrta ko daNDita kiyA // 8 // // yaha AThavAM uccAradRSTAnta huA // 8 // nauvAM gajadRSTAnta vasantapura nAma kA eka pura thaa| vahAM ke rAjA ne viziSTa buddhi saMpanna maMtrI kI prApti ke liye eka upAya isa prakAra kiyA - cauhaTTe meM eka AlAnastaMbha meM usane eka hAthI baMdhavA diyA, aura isa prakAra ghoSaNA karavAI ki jo koI isa hAthI kI taula kara degA usako rAjA pAritoSika rUpa meM vRtti pradAna kregaa| isa ghoSaNA ko sunakara kisI eka viziSTa buddhi saMpanna vyakti ne hAthI ko tola ne kI zarta maMjUra karalI | usane phira usa ko isa prakAra tolA - kisI jalAzaya meM jAkara usane usa hAthI ko eka naukA meM caDhAyA, bAda meM usa ko pAnI meM calAyA to naukA kA jitanA bhAga pAnI meM DUbA gayA usa bhAga meM usane eka kathana sAcuM TharyuM. pachI brAhmaNane tenI patnI soMpIne nyAyAdhIze dhRtAne sanna irI // 8 // // mA sahabhuM ubhyAdRSTAMta samApta // 8 // navabhuM dRSTAMta vasantapura nAme eka nagara hatuM. tyAMnA rAjAe viziSTa buddhivALA maMtrI meLavavAne mATe A pramANe eka upAya karyAM-cAkamAM hAthI AMdhavAnA khIlA sAthe teNe eka hAthI badhAbyA, ane A pramANe gheSaNA karAvI ke je kAI A hAthInuM vajana karI Apaze tene inAma rUpe UMcA hoddo ApavAmAM Avaze. A ghASaNA sAMbhaLIne kAI eka viziSTa buddhisaMpanna mANase hAthInu vajana karI ApavAnI zarata maMjUra karI. pachI teNe A rIte tene tAnyA kAI jaLAzayamAM laI jaIne teNe te hAthIne eka hADImAM caDAbyA, pachI te naukA pANImAM calAvI tenA jeTalA bhAga pANImAM DUbI gayA ta bhAgamAM teNe eka zrI nandI sUtra Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- gajadRSTAntaH, bhaNDanadRSTAntaH 729 tena naukAyA gajosvatAritaH / tato'sau naukA pASANastathA saMbhRto yathA naukAyAH pUrvo rekhAGkita bhAgo jalamagnaH syAt / pazcAt te pASANA stolitAH tadanusAreNa gajasya mAnaM jJAtam / rAjA tasya buddhiM prati prasanno jAtaH / // iti navamo gajadRSTAntaH // 9 // atha dazamo bhaNDanadRSTAntaH AsIt ko'pi puruSo rAjJaH pratyAsannavartI / tatsamIpe rAjA bhAryAyAH prazaMsAM karoti / ekadA rAjJA kathitam - mama rAjJI caturA'sti nidezakAriNI ca / puruSeNoktam- mahArAja ! yadi tavAjJAkAriNI syAt tadA svArthavazAt / madvacane rekhA aMkita kara dii| bAda meM hAthI ko naukA se utAra diyA, pazcAt usa meM pASANakhaMDa itane bhare ki jinhoM ke vajana se rekhAGgita vaha naukA kA bhAga pAnI meM DUba gyaa| bAda meM ve samasta patthara naukA se bAhara nikAla kara taule gaye to jitanA una kA vajana huA vahI hAthI kA vajana mAnA gyaa| isa taraha rAjA usa kI isa buddhi kA vaibhava dekhakara bar3A adhika prasanna huA // 9 // // yaha nauvAM gajadRSTAnta huA // 9 // dasavAM bhaNDanadRSTAnta eka puruSa rAjA ke pAsa sadaiva rahatA thaa| rAjA usake sAmane apanI rAnI kI prazaMsA khUba kiyA karatA thA / yaha bhI usa ko bar3e cAva se sunatA rahatA / eka dina jaba rAjA ne usa se aisA kahA ki merI rAnI bar3I catura evaM AjJAkAriNI hai to usa ne isa ke pratyuttara meM kahA- ThIka lITI dorI dIdhI, pachI hAthIne hADImAMthI utArI nAkhyA, ane heADImAM eTalAM paththara bharyAM ke jenA vajanathI lITI karelA bhAga sudhI hoDI pANImAM DUbI gaI. pachI e badhAM paththarane hoDImAMthI bahAra kADhIne temanuM vajana karyuM" tA jeTaluM temanuM vajana thayuM te hAthInuM vajana mAnI lIdhuM. A tIvra buddhithI rAla dho prasanna thyo. // 8 // prakAranI tenI // mAnavabhuM dRSTAMta samApta // 8 // dasamuM bhaNDanaSTAMta---- eka puruSa heMmezAM keAI eka rAjA pAse rahetA hatA. rAjA tenI AgaLa potAnI rANInAM khUba vakhANa karyAM karatA hatA. te paNa tene ghaNA rasapUrvaka sAMbhaLatA hatA. eka divasa jyAre rAjAe tene evuM kahyuM ke mArI rANI ghaNI catura ane AjJAkAriNI che tyAre teNe tene javAba ApyA, " sArUM, paNa zrI nandI sUtra Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 nandI sUtre saMzayo'sti cet parIkSya draSTavyam / tasyA agre evamucyatAm - aparAM kAMcid bhAryA kartumicchAmi, tatputrAya rAjapadaM pradAsyAmi / etat tavapriyaM ced bhavet tarhi mayA evaM kartavyam / evameva rAjJA dvitIye divase kathitam / rAjJI pratyAharAjan ! yadi bhavAn dvitIyAM bhAryA kartumicchati tahiM karotu kiMtu rAjyAdhikAraH pUrvotpannasya mamaiva putrasya syAd nAnyasya / etadvacanaM zrutvA rAjA smitaM karoti / hai yadi vaha Apa kI pratyeka AjJA ko mAnatI hai to isa meM usa kA nija svArtha bharA huA hai / apane svArtha ke vaza se hI vaha Apa ke pratyeka Adeza ko svIkAra kara liyA karatI hai / yadi mere isa kathana meM Apako kisI bhI taraha kA saMzaya ho to Apa isa kI parIkSA kara sakate ho / acchA aisA karo - Aja usase jAkara kahanA ki maiM dusarI rAnI karanA cAhatA hUM aura usa se jo putra utpanna hogA use maiM rAjya denA cAhatA hU~ | bolo yaha bAta merI tumheM mAnya hai ki nahIM ? mAnya hone para hI maiM apanI isa vicAradhArA ko saphala karU~gA / usa puruSa kI isa salAha ke anusAra rAjA ne apanI yaha pUrvokta bAta dusare dina rAnI se jAkara jyoM kI tyoM kaha dii| rAnI ne sunakara jabAba diyA- mahArAja ! Apa dUsarI strI karanA cAhate haiM to khuzI se kariye, "isameM hameM koI AkSepa nahIM hai, parantu Apa kA jo aisA vicAra hai ki hama usake hI lar3ake ko rAjya deMge so yaha bAta mujhe mAnya nahIM hai| rAjya kA adhikArI to merA hI putra hogaa| rAnI ke ina vacanoM se rAjA ko kucha ha~sI jo te tamArI badhI AjJA pALatI hAya tA temAM tenA peAtAnA svAtha rahelA che. peAtAnA svArtha sAdhavA mATe ja te ApanI pratyeka AjJA svIkAryo kare che. jo mArA A kathanamAM tamane koI paNa prakAranA saMzaya hAya tA Apa tenI kaseATI karI zake che. A pramANe kare--Aje ja tenI pAse jaIne kahe ke huM bIjI rANI karavA mAguM chuM. ane tene je putra thaze tene ja huM rAjya ApavA mAgu chuM. le, mArI A vAta Apane maMjura che ke nahI? mAnya hAyatA ja huM mArI A vicAradhArAne saphaLatAnuM' rUpa ApIza. '' te puruSanI A salAha pramANe rAjAe bIje divasa rANI pAse jaIne pUrvokta vAta te puruSa kahyA pramANe ja kahI dIdhI. te sAMbhaLIne rANIe javAkha ApyA, " emAM mane kAI vAMdhA nathI, paNa ApanA je evA vicAra che ke Apa tenA ja putrane rAjya seAMpaze te vAta mane maMjura nathI, mArA ja putra rAjyanA adhikArI thaze. " rANInAM A vacanAthI rAjAne saheja hasavuM AvyuM. rANIe zrI nandI sUtra Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-bhaNDanadRSTAntaH 731 rAjJI smitasya kAraNaM pRcchati / rAjJA maunamAlambitam / punaH punastayA pRSTo rAjA pratyAsannavartipuruSaproktaM vacaH kathitavAn / rAjJI krodhavazAt tasya dezabahiSkArArthamAdezaM kRtavatI / tato'sau puruSazcintayati-kimadhunA vidheyam , antataH sa svabuddhayA mahAntamupAnahAM bhAraM zirasi gRhItvA rAjJI proktavAn-adhunA dezAntaraM gacchAmi / rAjJI prAha-kimarthamupAnadbhAraM vahasi / sa vadati-devi ! iyatIbhirupAnadbhiryAvanti dezAntarANi gantuM zakSyAmi tAvatsu dezAntareSu bhavatyA bhaNDanaM ( akIrti ) kariSyAmi / tato rAjJI lokApavAdabhayAt satvaraM pUktiM nidezaM nivartayati sm| // iti dazamo bhaNDanadRSTAntaH // 10 // aagii| rAnIne rAjA se isa ha~sI kA kAraNa pUchA to usane jaba kucha jabAba nahIM diyA to punaH usane jAnane kA Agraha kiyA, anta meM rAjA ne jo bAta jaisI thI vaha usa se kaha dii| rAnI ko usa puruSa para bar3A krodha AyA aura isI Aveza meM usane usa puruSa ko deza se bAhira cale jAne kI AjJA jArI krdii| rAnI ke isa Adeza se cintita ho usa puruSa ne vicAra kiyA-aba kyA upAya karanA cAhiye ? anta meM usako eka buddhi sUjhI aura usI ke anusAra usane jUtoM kI eka bar3I bhArI gaTharI bAMdhakara usa ko mAthe para uThAlI aura rAnI se bolA meM aba yahAM se dusare deza ko jA rahA huuN| rAnI ne pUchA-to yaha jUtoM kI gaTharI zira para kyoM rakha choDI haiN| usane javAba diyA ki itane jUtoM se jitane dezoM meM jA sakuMgA utane dezoM meM Apa kI apakIrti kruuNgaa| rAnI ne rAjAne te hAsyanuM kAraNa pUchayuM to teNe kaMI javAba Ape nahIM. tyAre pharIthI teNe kAraNa jANavAno Agraha karyo. chevaTe rAjAe je vAta banI hatI te tene kahI. rANune te puruSa para ghaNe koi caDayo ane AvezamAM ne AvezamAM teNe te puruSane dezavaTAnI AjJA ApI dIdhI. rANInA A hukamathI cintAtura thayela te puruSe vicAra karyo-"have zuM upAya kare? " chevaTe tene eka yukti jaDI ane te yukti pramANe teNe jeDAnuM eka ghaNuM bhAre piTaluM bAMdhIne tene mAthe upADI lIdhuM, ane rANIne kahyuM ke huM ahIMthI bIjA dezamAM jauM chuM." rANIe pUchyuM, "te A DAnuM poTaluM zA mATe mAthe mUkayuM che?" teNe javAba Apyo, "ATalA joDAthI jeTalA dezamAM zrI nandI sUtra Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 732 nandIsUtre athaikAdazo golakadRSTAntaH-- kasyacid bAlakasya nAsA nalikAyAM lAkSAgolakaH kathaMcit praviSTaH / tasya pitA suvarNakArasya samIpe taM bAlakaM nItavAn / suvarNakAraH prataptAgrabhAgayA lauhazalAkayA zanaiH zanairyatnato lAkSAgolakaM pratApya zanaiH zanaiH samAkRSTavAn / // ityekAdazo golakadRSTAntaH // 11 // isa prakAra ke lokApavAda ke bhaya se deza bAhira cale jAne kA usakA vaha apanA Adeza vApisa le liyA // 10 // ||yh dasavAM bhaNDanadRSTAnta huvA // 10 // gyArahavAM golakadRSTAntaeka kisI bAlaka kI nAka meM lAkha kI eka golI andara calI gaI thii| usake pitA ne jaba bAlaka kI isa sthiti ko dekhA to vaha zIghra hI usako kimI sunAra ke pAsa le gyaa| sunAra ne baDI caturAI ke sAtha use bAhara nikAlane kA prayatna kiyaa| saba se pahile usane eka lohe kI patalI so zalAI lii| usa ko AgI meM garama kiyA aura dhore 2 usa lAkha kI golI para use cipakAyA to isa taraha kucha dera taka karate rahane se vaha lAkha kI golI pighalakara nAka se bAhara nikala aaii| bAda meM usane phira use bAhara kheMca liyA // 11 // // yaha gyArahavAM golakadRSTAnta huA // 11 // jaI zakIza eTalA dezamAM ApanI apakIrti karIza." rANIe pitAnI apakIrtinA bhayathI tene dezavaTe ApavAnI potAnI AjJA pAchI kheMcI lIdhI. // // zabhuM naTAta sabhAta // 10 // agiyAramuM lakadaSTAMta koI eka bALakanA nAkanI aMdara lAkhanI geLI UMDI utarI gaI. jyAre tenA pitAe bALakanI A sthiti joI tyAre te tarata ja tene eka sonI pAse laI gaye. sanIe ghaNI caturAIthI te geLIne bahAra kADhavAno prayatna karyo. sauthI pahelAM teNe leDhAnI eka pAtaLI saLI lIdhI. tene aMgIThImAM garama karI. ane dhIme dhIme te lAkhanI geLImAM tene bheMkI. A pramANe thoDI vAra karatA rahevAthI te lAkhanI gaLI ogaLIne nAkamAMthI bahAra nIkaLI mAvI. pachI te mahAra yA sIdhI // 11 // // mA maniyArabhuM gotasamAsa // 11 // zrI nandI sUtra Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnacandrikA TIkA-golakadRSTAntaH, stambhadRSTAntaH atha dvAdazaH stambhadRSTAntaH-- kazcit rAjA yogyasaciva prAptyartha nagaravartino mahAvistarasya jalAzayasya madhye stambhaM sthApitavAn evaM ghoSaNAM ca kAritavAn-yastaTe tiSThan rajjvAstambhamimaM badhnIyAt tasmai lakSaM pAritoSikaM rAjA dAsyatIti / evaM bhUtAM ghoSaNAM zrutvA kenacid buddhimatA tathAkartuM svIkRtam / tato'sau jalAzayasya taTe kIlakamekaM sthApayitvA tatra rajjubaddhvA catuSu taTeSu tAM nayana samAgataH / tena sa madhyavartI stambho rajjubaddho jAtaH / evaM tadbuddhi nirIkSya parituSTo rAjA taM svasacivaM kRtavAn / // iti dvAdazaH stmbhdrssttaantH||12|| bArahavAM stambhadRSTAntakisI rAjA ne yogya maMtrI kI prApti ke liye nagara ke pAsa ke vistRta tAlAba ke bIca meM eka stambha gaDhavA kara isa prakAra kI ghoSaNA karavAI ki jo koI vyakti taTa para baiThA 2 rassI se isa stambha ko bAMdha degA usa ke liye rAjA eka lAkha rupaye kA pAritoSika degaa| isa prakAra kI ghoSaNAkoM sunakara kisI buddhimAna vyakti ne isa prakAra karanA svIkAra kara liyA / bAda meM usane jalAzaya ke eka taTa para eka lohe kI kIla gADha dI aura usa meM rassI bAMdhakara usa ko talAba ke cAroM konoM para usane phiraayaa| isa taraha cAroM konoM para rassI ke phirAne se vaha madhyavartI khaMbhAusa rassI dvArA anAyAsa baMdha gayA / usa vyakti kI aisI buddhi kI caturAI dekhakara rAjA ne bar3I prasannatA prakaTa karate hue mArabhuM stmssttaaNtkeI eka rAjAe yogya maMtrI meLavavAne mATe nagaranI pAsenA vizALa taLAvanI vacce sthaMbha ubhe karAvIne evI ghoSaNA karAvI ke je kaI mANasa taLAvanA kAMThe beThAM beThAM deraDA vaDe A thAMbhalAne bAMdhI deze tene rAjA eka lAkha rUpiyAnuM InAma Apaze. A prakAranI ghoSaNa sAMbhaLIne kaI buddhi zALI mANase te kAma karavAnuM mAthe lIdhuM. pachI jaLAzayane eka kAMThe teNe eka loDhAne khIla kheDa ane temAM deraDuM bAMdhIne te deraDAne taLAvanI cAre tarapha teNe pheravyuM. A pramANe cAre khUNe deraDuM pharI vaLavAthI vacceno te sthaMbha te deraDA dvArA anAyAsa baMdhAI gayo. te mANasanuM A buddhicAturya joIne rAjAe ghaNI prasannatA pragaTa karIne tene pitAnA rAjyanuM pradhAna56 saaNjyu.|| 12 // // // mAra "sta-ein" sabhAta // 12 // zrI nandI sUtra Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre __ atha trayodazaH khuDDaga-kSullaka (bAlaka ) dRSTAnta: kAcit parivrAjikA rAjJaH samIpe pratijJA kRtavatI-sarva kArya kartuM zaknomi, kalAsu mAM parAjetuM ko'pi samarthoM nAsti / rAjJA ghoSaNA kAritA-yadi kazcita kalAkAraH kalAsu parivrAjikAM parAjayet , tadA tasmai rAjJA pAritoSikaM dAsyate / ghoSaNAM zrutvA kazcid bAlako rAjJaH samIpamAgatya vadati-rAjan ! ahaM parivrAjikA parAjeSyAmi kintu mamAparAdhaH kSantavyaH / rAjJA tathaiva svIkRtam / parivrAjikA usa ko apane rAjya kA maMtrI pada pradAna kara diyA / / 12 / / yaha bArahavA stambhadRSTAnta huA // 12 // terahavAM kSullaka (bAlaka) dRSTAntakisI parivrAjikA ne rAjA ke pAsa aisI pratijJA ki maiM saba kAma kara sakatI huM / aisA koI vyakti nahIM hai jo kalAoM meM mujhe parAjita kara sake / kAraNa muja se koI bhI kalA achUtI nahIM bacI hai| maiM sava kalAoM meM nipuNa huuN| usa kI aisI bAta sunakara rAjA ne ghoSaNA karavAI ki yadi koI kalAkAra kalAoM meM parivAji kA ko parAjita kara sake to vaha isa ke samakSa apanI kalAbhijJatA prakaTa karane ke liye Ave yadi vaha isa ke samakSa vijaya zrI pAne kA adhikArI pramANita ho jAyagA to usa ko merI orase vizeSa pAritoSika diyA jaaygaa| isa ghoSaNA ko sunakara rAjA ke pAsa usI samaya eka bAlaka AyA aura Ate hI usane kahA-mahArAja! maiM parivrAji kA ko jIta sakatA hUM parantu merA eka aparAdha kSamA kiyA jAve to|raajaa ne usa ko abhaya dekara kahA terabhu kSusa (mA) dRssttaaNtkoI paritrAjikAe rAjAnI pAse evI pratijJA karI ke "huM saghaLAM kAma karI zakuM chuM. kaLAeAmAM mane parAjita karI zake tevI kaI vyakti nathI. kAraNa ke kaI paNa kaLAne mane anubhava na hoya tevuM nathI. huM saghaLI kaLAomAM nipuNa chuM" tenI evI vAta sAMbhaLIne rAjAe ghoSaNA karAvI ke je kaI kaLAkAra kaLAomAM parivrAjikAne parAjita karI zake tema hoya to te tenI pAse pitAnI kaLAnipuNatA pragaTa karavA mATe Ave, je te tenI samakSa vijaya prApta karavAne adhikArI sAbIta thaze te tene mArA taraphathI vadhArAnuM InAma paNa ApavAmAM Avaze. A ghASaNa sAMbhaLIne e ja vakhate rAjAnI pAse eka bALaka Avyo ane AvatAM ja teNe kahyuM "mahArAja ! huM parivrAjikAne harAvI zakuM tema chuM paraMtu Apa mAre eka aparAdha mApha kare te ja tema banI zakaze." rAjAe tene abhaya daIne kahyuM "tAro aparAdha ... zrI nandI sUtra Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA kSullakadRSTAntaH 735 1 prAha - laghurayaMbAlakaH kathaM mama parAjayaM kariSyati / tato bAlakaH svakIyaM kaupInavastramapanIya nagnamudrayAnAnAvidhamAsanaM pradarzya parivrAjikAmavadat - parivrAjike ! evameva nagnamudrayA svakalAkauzalaM pradarzaya / tadA evaM kartumasamarthA parivrAjikA svaparAjayaM matvA lajjitA satI tatazcalitA / lokAstasya bAlakasya vijayaM proktavantaH // iti trayodazaH kSullakadRSTAntaH // 13 // tumhArA aparAdha kSamA hai, batAo apanI kalAoM kA kauzala / bAlaka ko dekhakara parivrAjikA kahane lagI- mahArAja ! yaha nanhAsA bAlaka kalAoM meM kyA kuzalatA prakaTa kara sakegA ? aura kaise mer| parAjaya kara skegaa| isa taraha parivrAjikA kA AkSepa sunakara bAlaka ne usI samaya laMgoTI kholakara nagnAvasthA meM hI aneka prakAra ke AsanoM kA pradarzana karanA prAraMbha kiyaa| jaba vaha apanA kAma pUrNarUpa se samApta kara cukA to bAda meM parivrAjikA se bolA paribrAji ke ! tuma bhI isI mudrA meM hokara apanI kalAkuzalatA batalAo / bAlaka kI isa bAta se asahamata hokara vaha apanI kalAkuzalatA pradarzita karane meM isa rUpa meM asamartha rahI isaliye bAlaka ke samakSa usane apanA parAjaya svIkAra kara liyA aura vahAM se anamanI hokara vaha calI gii| logoM ne bAlaka kI khUba prazaMsA kI // 13 // // yaha terahavA kSullaka (bAlaka) dRSTAnta huA // 13 // mApha karIza, tArU kaLAkauzala atAva. " khALakane joIne paritrAjikA kahevA lAgI, " A nAnakaDA khALaka kaLAomAM zI kuzaLatA pragaTa karI zakavAnA che ? ane mAro parAjaya kevI rIte karI zakaze ? parivrAjikAnA A prakAranA AkSepa sAMbhaLIne te mALake tyAre ja laMgATI cheADI nAkhIne nagnAvasthAmAM ja aneka prakAranAM Asana batAvavAnA prAraMbha karyAM. jyAre teNe pUrNarUpe pAtAnuM kAma pUrU karyuM tyAre teNe paritrAjikAne kahyuM, " paritrAjikA ! tame paNa mArA pramAzenI mudrAmAM tamArU kaLAkauzala khatAve. " bALakanI A vAta sAthe asammata thaI ne te potAnuM kaLAkauzalya e rIte batAvavAne asamartha thai. te kAraNe bALakanI pAse teNe pAtAnA parAjaya svIkArI lIdhe ane tyAMthI nArAja thaine te cAlI gaI. leAkeAe bALakanI khUba prazaMsA karI. / / 13 / / A teramu kSullaka ( mALaka ) dRSTAMta samApta / / 13 / zrI nandI sUtra Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 nandIsane atha caturdazo mArgadRSTAntaH sabhAryaH kazcit puruSo yAnena prAmAntaraM gacchati / kvacit pathi tasya bhAryA zarIra cintArtha yAnAdavatIrya kiMciddare gatvA zaGkA nivArayati / atrAntare tatra pradeze nivasantI kAcid vidyAdharI rathArUDhaM taM puruSamatisundaraM dRSTvA mohitA jaataa| sA tasya bhAryAyArUpaM dhRtvA satvaramAgatya rathopari samArUDhA / yadA sA tadbhAryA zarIracintAM nivArya rathasamIpe samAyAti, tadA'nyAM striyaM svasamAnarUpAM rathopari pazyati / vidyAdharI tadbhAryAmantikAgatAM vIkSya puruSaM kathayati-iyaM kAcid vyantarI matsadRzarUpaM vidhAya svatsamIpe samAgacchati / ato yAnaM cAlaya / evamuktaH caudahavAM mArgadRSTAntaeka samaya kI bAta hai ki koI puruSa apanI patnI ke sAtha ratha meM baiThakara kisI dUsare gAMva jA rahA thaa| calate 2 mArga meM usa kI patnI ko malatyAga kI bAdhA ho gii| vaha kucha dura jAkara nibaTane lgii| itane meM eka vidyAdharI ne jo usa sthAna para rahatI thI, ratha meM baiThe hue usa sundara yuvA ko dekhA, dekhate hI vaha usa para mugdha ho gii| usI samaya usa ne vidyA ke prabhAva se usa kI strI kA rUpa dhAraNa kiyA aura usa ke pAsa Akara vaha ratha para baiTha gii| itane meM hI malatyAga se usa kI khAsa patnI aagii| usa ne Ate hI jyoM hI usa vidyAdharI ko ratha meM baiThI huI dekhI aura vidyAdharI ne usa ko AtI huI dekhI to vaha banAvaTI strI usa yuvA se kahane lagI-dekho! yaha koI vyantarI merA jaisA rUpa banAkara Apa ke pAsa A rahI hai isaliye Apa yauha mArga dRssttaaNteka samayanI vAta che ke keI puruSa pitAnI patnI sAthe rathamAM besIne bIje gAma jatuM hatuM. musApharI daramiyAna mArgamAM tenI patnIne jhADe pharavA javAnI jarUra paDI, te cheDe dUra jaIne jhADe pharavA beThI. evAmAM eka vidyA dharI, ke je te sthAne rahetI hatI, teNe rathamAM beThela te suMdara yuvAnane joyo. jotAM ja te tenA upara mohita thaI gaI e ja vakhate teNe pitAnI vidyAnA prabhAvathI tenI strInuM rUpa dhAraNa karyuM ane tenI pAse AvIne te rathamAM besI gaI. evAmAM jhADe javAnuM kAma patAvIne tenI pitAnI patnI AvI pahoMcI. teNe AvatAM ja jevI te vidyAdharIne rathamAM beThelI joI ane vidyAdharIe tene AvatI joI tyAre te banAvaTI strIe te yuvAnane kahyuM, "juvo, A keI vyanarI mArA jevuM rUpa banAvIne tamArI pAse AvI rahI che. tethI Apa jaldI zrI nandI sUtra Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnavandrikA TIkA-mArgadRSTAntaH 737 puruSastathaiva rathaM cAlayati / itazca sA rudatI ArtanAdaM kurvatI rathasya pazcAdbhAge saMlagnA dhAvamAnA samAgacchati / tasyAH ArtanAdaM zrutvA sa puruSo mandaM manda rathaM cAlayati / tadA sA mAnuSI strI vidyAdharI ca mithaH kalahaM kurvatI grAme samAgatya nyAyAdhIzasya purastAdabhiyogaM karoti / nyAyAdhIzaH puruSaM pRcchati-kathaya, kA tvadIyA bhAryA / evaM pRSTo'sau puruSaH striyaM nirNetumasamarthoM jAtaH / tato nyAyAdhIzaH svabuddhayA puruSaM dUre nItvA dve api striyAyuktavAn-kathitavAn yuvayomadhye yA pUrva svahaste nAsya sparza kariSyati-tasyA eva patirayaM bhaviSyati / tadA vidyAdharI divyazaktyA svahastaM vistRtaM kRtvA pUrvameva taM spRzati / nyAyAdhIzo vidyAdharI ratha ko zIghra yahAM se le cliye| banAvaTI strI kI aisI bAta sunakara usane vahAM se ratha ko Age hAMkanA praraMbha kara diyaa| pahilI strI ne yaha hAlata dekhI to vaha ratha ke pIche 2 rotI huI calane lgii| yuvAne jaba usakA ArtanAda sunA to usa ko usa para karuNA AgaI aura ratha kI cAla usane kucha DhIlI kara dii| donoM striyAM paraspara meM lar3ane jhagaDane lagI aura isI hAlata meM gAMva meM aaphuNcii| vahAM Ate hI pahilI strIne usa dusarI strI para abhiyoga lagAkara usako kacaharI meM nyAyAdhIza ke samakSa upasthita kiyaa| nyAyAdhIza ne puruSa se pUchA-kaho inameM tumhArI strI kaunasI haiM ? puruSa ne kahA-mahArAja! maiM isakA nirNaya karane ke liye asamartha hai| jaba puruSa kI asamarthatA nyAyAdhIza ne dekhI to usane usa ko vahAM se dUra kara ke una donoM striyoM se kahA-tuma donoM meM se jo saba se pahile apane hAtha se yahAM hI khaDI 2 isa puruSako sparza kareMgI vahI isa kI patnI aura usI kA yaha pati mAnA jaavegaa| nyAyAdhIza rathane ahIMthI haMkArI mUke. banAvaTI strInI evI vAta sAMbhaLIne teNe rathane tyAMthI AgaLa haMkAravA mAMDayo. kharI patnIe jyAre te joyuM tyAre te rotI rotI rathanI pAchaLa doDavA lAgI. yuvAne jyAre tene ArtanAda sAMbhaLe tyAre tene tenA para dayA AvI, ane teNe rathanI gati cheDI ghaTADI nAkhI. bane strIo paraspara jhagaDe karavA lAgI ane e ja hAlatamAM gAmamAM AvI pahoMcI. tyAM AvatAM ja pahelI strIe bIjI strI para phariyAda karIne tene kacerImAM nyAyAdhIzanI AgaLa hAjara karI. nyAyAdhIze puruSane pUchyuM, "kahe A bemAMthI tabhArI patnI cha ?" puruSa 4yu, "sAsa, tena nirNaya 42vAne hai asamartha chuM. jyAre puruSanI asamarthatA nyAyAdhIze joI tyAre temaNe tene tyAMthI dUra mokalIne te banne strIone kahyuM, "tamArA bannemAMthI je ahIM ubhI ubhI pitAnA hAthathI sauthI pahelAM tene sparza karaze e ja tenI patnI na0 93 zrI nandI sUtra Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 nandIsUtre vijJAya vadati- ito gaccha, tvamasya bhAryA na bhavasi iyaM mAnuSI ayaM tvatpatinAsti, vidyAdharI tvamasi / tvayA devazaktyA svahasto vistaaritH| iyaM tu mAnuSI' ityuktvA tasme mAnuSI striyaM pradattavAn / // iti caturdazo mArgadRSTAntaH // 14 // atha paJcadazaH strIdRSTAntaH mUla devaH kaNDarIka nAmnA mitreNa saha gacchati itazca ko'pi sabhAryaH puruSa. stena mArgeNa tatsaMmukhaM samAyAti / kaNDarIkastadbhAryAmavalokya mohito jAtaH / kI isa bAta ko sunate hI vidyAdhArI ne divyazakti ke prabhAva se apanA hAtha lambAkara vahIM se khaDI 2 usa puruSa ko pahile sparza kara liyA aisI sthiti dekhakara "yaha vidyAdharI hai" aisA nyayAdhIza ne jAna liyA aura vaha usa se kahane lagA-basa aba tuma yahAM se calI jAo, tuma isa kI patnI nahIM ho| patnI to isa kI yaha hai| tuma to vidyAdharI ho / divyazakti ke prabhAva se hI tumane apanA hAtha vistArita kiyA hai| isa taraha autpattikI dhudvise nyAyAdhIza ne isa abhiyoga kA ucita nirNaya kara vaha strI usa ke pati ko de dI // 14 // // yaha caudahavAM mArgadRSTAnta huaa||14|| pandrahavAM strIdRSTAntaeka thA mUladeva aura usake mitra kA nAma thA kaNDarIka / ye donoM kahIM jA rahe the| jisa mArga se hokara ye donoM cala rahe the usI mArga ane tene ja te pati mAnavAmAM Avaze " nyAyAdhIzanI A vAta sAMbhaLatAM ja vidyApArIe divya zaktinA prabhAvathI pitAne hAtha laMbAvIne tyAM ubhA ubhA ja te puruSane pahelAM spa karyo. A sthiti joIne nyAyAdhIza samajI gayAM se 20 vidhAyarI cha," bhane tabhaNe yAM, "masa have tumahI thI yAdI jA. tuM AnI patnI nathI. A strI ja tenI patnI che. te te vidyAdharI che. divyazaktinA prabhAvathI ja teM tAro hAtha laMbAvyo che. A pramANe autpattikI buddhithI nyAyAdhIze A phariyAdane cagya nirNaya karIne te strI tenA patine soMpI. che A caudamuM mArgadaSTAMta samApta che 14 . bhu zrI 8idmULadeva nAmano eka mANasa hato. tene kaMDarIka nAmane mitra hatA. teo mane koI sthaLe jatAM hatAM. je mAge teo jatAM hatAM e ja mArga uparathI zrI nandI sUtra Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 jJAnacandrikA TIkA-strIdRSTAntaH kaNDarIko mUladevaM vadati-yadIyaM prApyate tadA jIviSyAmi, nAnyathA / mUladevaH pAha-tvarito mA bhava sAdhayiSyAmi tava manoratham / tatastau dvAvapyalakSitau satvaraM dUraM gatau / tato mUladevaH kaNDarIkamekasmin vanakuJjestrIveSaNasaMsthApya mArge samAgataH / tataH pazcAt sabhAryaH sa puruSastatra smaayaatH| mUladevastaM puruSaM vadatibho mahApuruSa! asmin vananikubje mama bhAryAyAH prasavakAlo vartate / ataH kSaNamAtraM svabhAryA tatra gantumAjJApaya / patyA visarjitA sA kaNDarIkasya pArzve samAgatA / tatra sA puruSaM vijJAya svazIlaM rakSayantI svapatisamIpe punaH samAgatA // // iti paJcadazaH strIdRSTAntaH / / 15 // se eka koI dUsarA manuSya apanI patnIko sAtha meM lekara inakI tarapha A rahA thaa| kaNDarIka ne jyoM hI usakI patnI ko dekhA to vaha usa para mugdha ho gyaa| mUladeva se kahane lagA-bhAI yadi mujhe yaha strI mile to hI maiM jI sakatA hUM nahIM to nahIM / kaNDarIka kI aisI bAta sunakara mUladeva ne usase kahA-zIghratA mata karo-dhIre 2 tumhArA manoratha maiM puurnnkruuNgaa| aisA kaha kara usane usako dhairya baMdhA diyaa| aba ve donoM alakSita hokara vahAM se dUra cala diye / mUladeva ne isake bAda kaMDarIka ko eka vana nikuJja meM strI veSa pahirAkara baiThA diyA aura Apa rAste meM Akara baiTha gyaa| calate 2 vaha puruSa bhI sapatnIka vahAM A gayA / mUladeva ne usase kahA-bhAI isa vana nikuJja meM merI bhAryA baiThI huI hai, usakA prasava kAla bilakula hI najadIka hai so Apa kRpA kara usake pAsa eka kSaNa mAtra ke liye apanI patnI ko jAne kI AjJA keI bIje mANasa potAnI patnIne sAthe laIne temanA tarapha Avato hato. kaMDarIke jevI tenI patnIne joI ke te tenA para mohita thaI gaye. teNe mULadevane kahyuM, "bhAI! je mane A strI maLaze to ja huM jIvI zakIza, nahIM te jIvI zakIza nahIM " kaMDarIkanI evI vAta sAMbhaLIne mULadeve tene kahyuM, "utAvaLa karo mA dhIre dhIre huM tAro mane ratha pUre karIza." Ama kahIne teNe tene AzvAsana ApyuM. have teo ane temanI najare na paDe eTale hara cAlyA gayA. tyAra bAda mULadeve kaMDarIkane strIne poSAka paherAvIne eka vana nijamAM besADI dIdhuM ane pote rastA para AvIne besI gaye. cAlatAM cAlatAM pelo puruSa paNa patnInI sAthe tyAM AvI pahoMcyA. mULadeve tene kahyuM "A vana nikuMjamAM mArI patnI beThI che, tene prasavakALa taddana najadIka AvyuM che. te Apa kapA karIne tenI pAse eka kSaNa mAtrane mATe tamArI patnIne javAnI AjJA zrI nandI sUtra Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 atha SoDazaH patidRSTAntaH ekasya kSetrasya svAmI kazcit kRSIbala AsIt / taM durbalaM vijJAya kacidaparodhUrtaH kRSIvalaH prAha- are asya kSetrasya patimaM vinA ko'nyo bhavitumarhati / evaM vivadamAnau tau nyAyAlayaM gatau / nyAyAdhIzaH pRthak pRthagubhau rahasi notvA mAhade dIjiye / mUladeva kI aisI karuNotpAdaka bAta sunakara usane apanI patnI ko vahAM jAne ke liye Adeza de diyaa| vaha pati kA Adeza pAkara kaNDarIka ke pAsa calI AI | parantu jaba usane strI ke veSa meM chipe hue puruSa ko jAnA to vaha apane zIla kI kisI taraha rakSA karatI huI vApisa apane pati ke pAsa lauTa AI // 15 // | yaha pandrahavAM strIdRSTAnta huA // 15 // solahavAM patidRSTAnta kisI eka kheta kA svAmI koI kisAna thA / vaha kamajora thA / usako kamajora dekhakara kisI dUsare dhUrta kisAnane usase kahA- bhAI ! isa kheta ke mAlika tuma nahIM ho, maiM hUM, kAraNa mere sivAya yahAM kheta kA mAlika aura kauna ho sakatA hai / isa taraha una donoM meM usa kheta ko lekara vivAda khar3A ho gayA paraspara meM jaba isakA nibaTerA nahIM huA to ve donoM kacaharI phueNce| kacaharI meM unhoM ne apanA 2 abhiyoga peza kiyA / nyAyAdhIza ne baDe dhyAna se una donoM kI bAtoM ko sunA / anta meM vaha alaga 2 ekAnta meM lejAkara eka eka se pUchane lagA, nandIsUtre ApA." mULadevanI AvI karuNAjanaka vAta sAMbhaLIne teNe potAnI patnIne tyAM javAnI AjJA karI. te patinI AjJA thatAM kaiMDarIka pAse cAlI AvI. paNa jyAre teNe strInA veSamAM chUpAyela puruSane joyA tyAre te pAtAnA ziyaLanI rakSA karatI koi paNa rIte potAnA pati pAse pAchI pharI / 15 / / ApaMdaramuM strI dRSTAnta samAsa 5 155 seALamuM. patiSTAnta zrI nandI sUtra keAI eka khetaranA mAlIka eka kheDUta hatA. te kamajora hatA. tene kamajora joine kAI khIjA dhRta kheDUte tene kahyu, " bhAI ! A khetaranA mAlIka tame nathI, huM chuM, kAraNa ke mArA sivAya ahIM bIjo kAi khetaranA mAlika na hAI zake. " A rIte A khetara khAkhatamAM te banne vacce vivAda thayA. Apasa ApasamAM tene keI niveDo na AvatAM teo kacerImAM pahoMcyA. kaceromAM temaNe potapAtAnI hakIkata raju karI, nyAyAdhIze ghaNA dhyAnapUrvaka te bannenI vAta sAMbhaLI. chevaTe temaNe te darekane alaga alaga ekAntamAM laI jaIne pUchyu - Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-patidRSTAntaH 741 atIteSu dvAdazeSu varSeSu prativarSa yAni dhAnyAni tvayA samutpAditAni tAni kramazo brUhi / evamuktaH kSetrapatiH krameNa dvAdazeSu varSeSu tatrotpAdita dhAnyAnAM nAmAnyuktavAn / apareNa dhUrtena tu tadviparItamevoktam / nyAyAdhIzaH punarAha-svabhASite pramANapatra pradarzaya / tadA kSetra patinA prativarSIyaM pramANapatraM svagRhAdAnIya tasmai pradarzitam / aparo dhUrtastu pramANapatramAnetumasamartho jAtaH / tatastasmai kSetra svAmine nyAyAdhIzena kSetraM pradattam / aparastu dhUtoM nigRhiitH| // iti SoDazaH ptidRssttaantH|| 16 // pahile kSetrapati ko pUchA ki-gata bAraha varSoM meM pratyeka varSa meM jitanA anAja isa kheta meM upajA hai una saba kA hameM pRthaga 2 nAma lekara hisAba samajhAo / isa taraha nyAyAdhIza ke kathana ko sunakara kSetrapati ne bAraha varSa meM jo jo anAja jitanA paidA kiyA thA usa sabakA nAma nidaza karate usako hisAba samajhA diyaa| phira ekAnta meM usa dharta se yahI bAta pUchI gaI to usane usa pahile kathana se apanA mantavya viparIta btlaayaa| isa taraha una donoM kI bhinna 2 bAteM sunakara nyAyAdhIza ne punaH unase kahA-bhAI tuma apanA 2 pramANa patra upasthita kro| kSetrapati ne usI samaya ghara se lAkara pratyeka varSe kA pramANa patra nyAyAdhIza ko lekara de diyaa| parantu jo dhUrta thA vaha isa bAta meM asamartha pAyA gyaa| phira nyAyAdhIzane vaha kheta kheta ke mAlika ko dilAyA aura usa dhUrta ko daMDita kiyA // 16 // // yaha solahavAM patidRSTAnta huA // 16 // pahelAM khetaranA mAlikane pUchayuM, "gayA bAra varSomAM dareka varSa jeTaluM anAja A khetaramAM pAkayuM hoya te badhAne nAma vAra mane hisAba samajAve." A pramANe nyAyAdhIzanuM kathana sAMbhaLIne khetaranA sAcA mAlike bAra varSamAM je je anAja jeTaluM jeTaluM pAkayuM hatuM te badhAnA nAmano ullekha sAthe tene hisAba samajAvI dIdho. pachI ekAtamAM dhUrtane paNa e ja vAta pUchavAmAM evI, te teNe pahelA kheDUtanA kathana karatAM pitAnuM viparita maMtavya batAvyuM. A pramANe te banenI judI judI vAta sAMbhaLIne nyAyAdhIze pharIthI temane kahyuM, "bhAIo! tame potapotAnI sAbItio raju kara." kSetrapatie tarata ja ghare jaIne pratyeka varSanA pAkanuM pramANapatra lAvIne nyAyAdhIza AgaLa raju karyuM. paNa dhUrta tema karavAne asamartha nivaDe. pachI nyAyAdhIze te khetara khetaranA sAcA mAlikane apAvyuM ane dhUrtane zikSA karI che 16 che A seLayuM patidaSTAMta samAsa 16 ! zrI nandI sUtra Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLAMAi mandIsane atha saptadazaH putradRSTAntaH kasyacid vaNijo ve bhAryestaH / tatraikA putravatI, aparAtvaputrA''sIt / aputrA bhAryA taM sapatnIvAlakaM kAlayati pAlayati / ataH sa bAlako na jAnAti-iyaM mama mAtuH sapatnI iti / ekadA sa vaNik svabhAryAputrasahito dezAntaraM gataH / gatamAtra pacAsau mRtaH / tatastayoH khiyoH putrAya kalaho jAtaH / ekAvadati-ayaM mama putrastato'haM gRhasvAminI / aparAmAha-ayaM mama putrastato'hameva gRhasvAminI' iti / evaM tayovivAde pravRtte sati / api nyAyAlayaM gate / rAjasacivaH svabuddhayA niNetuM rAjapuruSAna prAha-anayauryAvanti dhanAni santi, teSAM dvi bhAgaM kRtvA bAlakaM karapatreNa ___ satrahavAM punadRSTAnnakisI vaNik ke do striyAM thIM / inameM eka putravatI thI aura dUsarI puna vinA kI thii| jisake putra nahIM thA vaha strI apanI sauta ke putra kA lAlana pAlana bar3e cAva se kiyA karatI thI, isaliye usa bAlaka ko yaha nahIM mAlUma ho pAyA ki yaha merI mAM hai aura yaha merI vimAtA hai| eka dina kI bAta hai ki vaha vaNik ina donoM striyoM ke sAtha cAlaka ko lekara paradeza gayA, parantu daivadurvipAka se vaha jAte hI mara gayA / usake marate hI una donoM striyoM meM usa lar3ake ke liye parasparameM vivAda khar3A ho gyaa| eka ne kahA - yaha merA lar3akA hai ataH maiM ghara kI svAminI hai| dUsarIne kahA-yaha merA laDakA hai, ataH meM hI gharakI svAminI haiN| isa prakAra jaba una donoM meM vivAda bar3ha gayA to be donoM hI anta meM nyAyAlaya kI zaraNa meM phuNcii| rAjamaMtrI ne apanI sattara putradaSTAMtaI eka vaNikane be patnI hatI. temAMnI ekane eka putra hatA bIjane kaMI saMtAna na hatuM. jene saMtAna na hatuM te strI pitAnI zakayanA putranuM ghaNA premathI lAlana pAlana karatI hatI, tethI te bALakane te khabara paNa na hatI ke te tenI mAtA che ke paramAtA. eka divasa te zeTha bane patnIo tathA bALakane laIne paradeza ga, pazu durbhAgye te tyAM pahoMcatA ja maraNa pAmyuM. tenuM mRtyu thatAM ja te bane strIo vacce te bALakanI bAbatamAM jhagad ja thA, ake kahyuM-A mAro putra che mATe gharanI mAlika huM chuM. bIjI strIe kahyuM- A te mAro putra che. tethI huM ja gharanI mAlika chuM. A rIte bane vacce gagaDa vadhatAM te bane nyAyAlayamAM pahoMcI. rAjamajIe pitAnI buddhithI zrI nandI sUtra Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - putradRSTAntaH 743 atri kuru / ekaikaM bhAgame kaikasyai samarpayata / etanmantravacanaM zrutvA tasya bAlakasya jananI zirasi kRtavajraprahAreva paramavyAkulA sati maMtriNaM prAha- he svAmin! ayametasyA eva putro'stu ahaM tu putraM necchAmi / putro'yamasyA evadIyatAm, kiMtvayaM na hantavyaH varamiyaM gRhasvAminI bhavatu nAsti me kiMcidapi duHkham / ahaM svanyasya kasyaciddAsIbhUtvA dUrasthitA'pi bAlakaM yadi jIvitaM drakSyAmi, tAvatA'pi manasi mama saMtoSaH syAt / kiM tu bAlakamanAlokya mayA prANAn buddhi se una donoM ke vivAda kA nirNaya kiyA aura rAjapuruSoM ko Adeza diyA, ki ina donoM kA jitanA dravya hai usake do vibhAga karo, sAtha meM bAlaka ke bhI karoMta se cIra kara do TukaDe karo / eka eka Tukar3A aura dravya kA eka eka vibhAga ina donoM ko de do| isa taraha maMtrI ke vacana sunakara bAlaka kI mAtA ke hRdaya meM coTa pahu~cI / vaha vajra prahAra se nihata hokara rotI huI maMtrI se kahane lagI- svAmin / bAlaka ke do TukaDe mata karavAiye / bhale hI yaha bAlaka isakA rahe / mujhe aisI avasthA meM bAlaka kI cAhanA nahIM hai / putra isako hI de dIjiye / kama se kama isake pAsa rahane se yaha jIvita to rhegaa| mujhe ghara kI svAminI banane meM aisI avasthA meM koI sukha nahIM hai / yahI ghara kI svAminI bane, mujhe isa bAta kA jarA bhI duHkha nahIM hai / maiM to kisI dUsare ke ghara kA kAma kAja kara apane dina nikAla lUMgI, parantu bAlaka to surakSita rahegA aura maiM vahIM se isako dekha 2 kara AnaMdita temanA jhagaDAnA nirNaya karyo ane rAjapurUSone hukama karyo ke A banne pAse je dhana che tenA be bhAga pADA ane khALakanA paNa karavatathI cIrIne e TukaDA karo. eka eka TukaDA tathA dravyanA eka eka hissA A bannene Ape. maMtrInA evAM vacanA sAMbhaLatAM ja khALakanI mAtAnA hRdayamAM AghAta lAgyA. tenA para jANe vajAnA prahAra paDayeA hoya tema AghAta pAmelI te raDatI raDatI maMtrIne kahevA lAgI, "sAheba mALakanA be TukaDA na karAvaze. bhale A bALaka tenI pAse rahe. mane A hAlatamAM bALaka levAnI IcchA nathI. putra tene ja ApI do. tenI pAse rahevAthI te jIvatA tA raheze. A sthitimAM gharanI mAlika banavAmAM mane kaMI sukha nahIM maLe. bhale te ja gharanI mAlika ane, mane e vAtanuM bilakula duHkha nathI. huM teA bIjA leAkeAnA gharanuM kAmakAja karIne jIMRRgInA khAkInA divasA kApIza, paNa bALaka te surakSita raheze, ane zrI nandI sUtra Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 nandIsUtre dhArayituM na zakyate / tadA tatsapatnI tu na kiMcit proktavatI / tataH sacivastAM putra zokAH dRSTvA jAnAti-eSA bAlakasya mAtA, tasmAdiyameva gRhasvAminI bhavitumarhati, iti / tato mantriNA proktam-ayametasyAH putro nAsyA iti, saiva ca gRhasvAminI kRtA, anyA tu nigRhItA // // iti saptadazaH putradRSTAntaH // 17 // athASTAdazo madhusikthadRSTAntaHmadhuyuktaM sikthaM-madhusikthaM madhucchatram / kasyAzcit parvatIya nadyA ubhayataTe dhIvarA nivasanti / ubhayataTanivAsinAM dhIvarANAM jAtIya sambandhe satyapi parasparaM vaimanasyamAsIt / ataste dhIvarAH sva sva bhAryA paratIragamane pratiSedhayantisma / hotI rahuMgI / bAlaka ke mara jAne para to mahArAja ! maiM kisI bhI taraha jIvita nahIM raha sakatI huuN| jaba bAlaka kI mAtA aisA kaha rahI thI taba usa vimAtAne aisA kucha nahIM kahA / ataH maMtrI ne yaha jAna liyA ki bAlaka kI khAsa mAtA yahI hai aura yaha nahIM hai| isaliye yahI gRhasvAminI ke yogya hai| aisA jAnakara vaha putra usako soMpA aura gRhasvAminI kA pada bhI usako hI diyaa| dUsarI usa vimAtA ko daMDita kiyA // 17 // // yaha satrahavAM putradRSTAnta huA // 17 // aThArahavAM madhusiktha (madhucchantra) dRSTAntaeka nadI thI usake donoM taTa para dhIvara loga rahate the| inameM yadyapi jAtIya saMbaMdha thA to bhI ye paraspara meM lar3ate jhagar3ate rahate the| huM tyAMthI ja tene joIne AnaMdita thatI rahIza. mahArAja ! bALaka maraze te huM kaI paNa rIte jIvI zakIza nahIM' jyAre bALakanI mAtA Ama kahetI hatI tyAre vimAtA e evuM kaMI paNa na kahyuM. tethI maMtrI e samajI lIdhuM ke bALakanI sAcI mAtA A strI ja che. pelI nathI. tethI teja gharanI mAlika thavAnI hakadAra che. tema samajIne temaNe te putra tene ane gharanI mAlika paNa tene ja banAvI. ane bIjI strIne-vimAtAne sajA karI. 17 A sattaramuM putradRSTAMta samApta chelachA sArabhu madhusitha (bhadhaY )nussttaaNteka nadI hatI. tenA banne kAMThe mAchImAre rahetAM hatAM. teo vacce jAtivyavahAra hovAM chatAM teo aMdaro aMdara jhagaDatAM hatAM. A jhagaDAne kAraNe zrI nandI sUtra Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-madhusikthadRSTAntaH 745 kiM tu yadA dhIvarAH svavyavasAyArtha gRhAn bahirgacchanti, tadA teSAM palyaH paratIre gatvA svasvasambandhinAM gRhe gamanAgamanaM kurvanti / / ___ekadA kAciddhIvarI svagRhasya samIpe kuje madhucchanaM paratIrAd dRSTavatI / dvitIyadivase tasyAH patirmadhukrayaNArtha pravRttaH / tadA tasya bhAryAM mAha-madhu mA kRNIhi, Agaccha tava svagRhasamIpe eva madhucchatraM darzayAmi |-ityuktvaa madhucchatraM darzayituM patyA saha gatavatI / kintu tayA madhucchatraM tatra na dRSTam / tataH sA sAzcarya isa lar3AI jhagar3e meM vicArI striyoM para Apatti AtI rahatI, 3 dasare taTa para kabhI bhI apane saMbaMdhiyoM ke yahAM nahIM jA sakatI thIM, parantu ye loga apane 2 vyApAra ke liye ghara se bAhara cale jAte the usa samaya ve striyAM apane 2 saMbaMdhiyoM ke ghara para AtI jAtI thii| aba eka dina kI bAta hai kisI dhIvarI ne dUsare taTa para se apane ghara ke pAsa kuMja meM eka madhucchana lagA huA dekhaa| dUsare dina hI usake pati ko madhu kI AvazyakatA par3a gaI to vaha madhu lene ke liye jaba bAhara jAne lagA to usakI patnI ne manA karate hue usase kahA-bAhara madhu lene ko mata jAo, tumhAre ghara ke pAsa hI madhucchatra lagA huA hai, calo, hama tumheM batalAveM / aisA kahakara vaha usa madhucchatra ko batAne ke liye pati ke sAtha gaI, parantu vahAM usako madhucchantra dikhalAI nahIM par3A / usane Azcarya ke sAtha apane pati se kahA-yahAM se to madhucchatra dikhalAI bicArI strIo para muzkelI AvI paDatI. teo sAme kAMThe rahetA pitAnA sagAM-saMbaMdhIone maLavA jaI zakatI nahIM; chatAM paNa teo jyAre pita- pitAnA dhaMdhAne mATe bahAra jatAM tyAre te strIo pita-pitAnA saMbaMdhIone tyAM AvatI-jatI rahetI. have eka divasa evuM banyuM ke kaI mAchaNe bIjA kAMThethI pitAnA gharanI pAsenI vRkSakuMjamAM eka madhapUDe lAgelo je bIje divase ja tenA patine madhanI jarUra paDI, tethI te madha levA mATe bahAra javA lAgyuM. tyAre tenI patnIe tene bahAra jato rokIne kahyuM-"madha levA mATe bahAra jaze mA. tamArA gharanI pAse ja madhapUDe lAge che, cAlo te huM tamane batAvuM." Ama kahIne te madhapUDe batAvavA mATe patinI sAthe gaI, paNa tyAM tene madhapUDe dekhAya nahIM. teNe Azcarya sAthe potAnA patine kahyuM-"ahIM to madhapUDo dekhAtA nathI, paNa pelA kinArethI te spaSTa dekhAya che, te cAle tyAMthI batAvuM." patnInI evI vAta sAMbhaLIne te te kinArA para tenI sAthe gaye. je gharamAM tene AvavA-javAnI manAI karI hatI, eja gharanI pAse zrI nandI sUtra Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 746 nandIsUtre badati - paratIrato madhucchannaM spaSTaM dRzyate, gaccha tatra gatvA pazyAmi / dhIvaro'pi tayA saha paratIraM gataH / tatra sA pratiSiddhagRhasya samIpa eva sthitvA madhucchatraM pradarzitavatI / dhIvareNa jJAtam-iyamatra pratiSiddhe gRhe yAti samAyAti ca / iti dhIvarasyotpattikI buddhiH| ityaSTAdazo madhusikthadRSTAntaH // 18 // athaikonaviMzatitamo mudrikAdRSTAntaH ekasminnagare satyavAdinAmakaH purohito vartate / lokasyaivaM vizvAso jAta:ayaM samayAtikrame'pi kenaciddhRtaM nikSepaM dadAti / evaM jAtavizvAsaH kazcid dramaka (daridraH )-stasyAntike svanikSepaM nidhAya dezAntaraM gtH| nahIM par3atA hai, parantu usa taTa se dekhane se yaha spaSTa dikhalAI detA hai, isa liye calo vahAM se dikhlaauuN| patnI kI aisI bAta sunakara vaha usa tIra para usake sAtha calA gyaa| jisa ghara meM usa strI kA AnA jAnA niSiddha kara rakhA thA vaha usI ghara ke pAsa khaDI hokara apane pati ko madhucchana dikhAne lagI to patine apanI buddhi se jAna liyA ki yaha mere niSedha kiye hue ghara meM pratidina AtI jAtI hai // 18 // // yaha aThArahavAM madhusiktha (madhucchantra) dRSTAnta huvA // 18 // unnIsavAM mudrikAdRSTAntaeka nagara meM koI satyavAdI nAma kA purohita rahatA thaa| usake Upara logoM kA aisA vizvAsa jamA huA thA ki yaha avadhi nikala jAne para bhI kabhI bhI kisI kI dharohara ko haDapa kara apanA nahIM karatA hai-vApisa lauTA detA hai| eka samaya kisI daridra ne usake pAsa apanI kucha dharohara rakhakara dezAntara gyaa| ubhI rahIne te tenA patine madhapUDo batAvavA lAgI tyAre patie pitAnI buddhithI samajI lIdhuM ke A meM jyAM javAnI manAI karI che te ghera dararoja Ave jAya che. je 18 che A agIyAramuM madhapUDAnuM daSTAMta samAsa 18 mAmIsabhu mudrikA dRssttaaNteka nagaramAM satyavAdI nAmane keIeka purohita raheto hato. tenA upara kene e vizvAsa besI gayo hato ke mudata prasAra thaI javA chatAM paNa te keInI anAmata (thApaNa) pacAvI pADatuM nathI. eka vakhata koI daridra mANasa tenI pAse potAnI amuka thApaNa mUkIne paradeza gaye. zrI nandI sUtra Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- mudrikAdRSTAntaH sa videze bahUni dinAni sthitvA yadA svagRhamAgatastadA purohitaM prAha - he purohita ! mayA tvayi nihito nikSepo mahyaM dIyatAm / purohitaH prAha - kastvam ? taba nikSepaH kIdRza: ?, nAhaM jAnAmi tatra nikSepam / iti purohita vacanaM zrutvA sa svanikSepArthaM cintAturA jAtaH / dvitIya divase rAjamantrI pathi gacchaMstena dramakeNa dRSTaH / sa rAjamantriNamAha - mahAnubhAva ! mayA purohitAntike sahasrarUpyakanikSepo nihitaH, sa mahyaM na dAtumicchati, kRpayA dApayatu, mahAnupakAro bhaviSyati / sarvai vRttaM vijJAya mantrI tasmin 747 vahAM rahate 2 usako bahuta dina nikala cuke| jaba vaha vApisa vahAM se apane ghara para AyA to usane purohita se kahA- purohitajI ! maiMne Apake pAsa jo dharohara rakha chor3I hai vaha aba mujhe de dIjiye / sunate hI purohita ne kahA- tuma kauna ho ? aura kaisI tumhArI dharohara hai ? mujhe to isa kI khabara taka bhI nahIM hai / purohita kI isa bAta se bicAre usa daridra ke citta meM bar3I cintA huI aura vaha vizeSa vicAra meM par3a gyaa| dUsare dina kI bAta hai ki jaba rAjamaMtrI vahAM se hokara jA rahe the to usa daridrane unheM dekha liyA aura dekhate hI unake pAsa jAkara kahane lagA - mahArAja ! maiMne purohitajI ke pAsa eka hajAra rupayA dharohara ke rUpa meM rakha choDe the aba ve unheM dete nahIM haiM, baDI kRpA hogI nAtha ! jo Apa unheM dilA deveM / mujha garIba kA baDA upakAra hogaa| daridra kI aisI bAta sunakara maMtrI ko usake Upara bar3I dayA aagii| jaba maMtrI ne saba bAta acchI taraha samajha lI to usane jAkara yaha vRttAnta rAjA se bhI kaha diyA / rAjAne usI samaya purohitajI ko bulAyA tyAM rahetA rahetA tenA ghaNA samaya vyatIta thai gayA. jyAre tetyAMthI pAche pho tyAre teNe purAhitane kahyuM-meM tamAre tyAM je thApaNa mUkI che te have mane pAchI Ape.'" te sAMbhaLatA ja purohite kahyuM, " tame kANu che ? ane kevI tamArI thApaNa che? huM te te khAkhatamAM kai ja jANatA nathI." pureAhitanI e vAtathI bicArA daridranA manamAM cintA thai ane te mujavaNamAM paDayA. bIje divase jyAre rAjamaMtrI tyAMthI jatAM hatAM tyAre te daridre temane joyA ane temane jotA ja temanI pAse jaIne kahyuM -" mahArAja! me eka hajAra rUpIyA purohitajI pAse thApaNa rUpe mUkayA hatA. have teo mane te ApatA nathI, Apa te mane apAve te ApanI meADhI maherabAnI. mArA jevAM garIba upara mATA upakAra karyo gaNAze." daridranI evI vAta sAMbhaLIne maMtrIne tenA para dayA AvI. jyAre maMtrIe badhI vigata kharAkhara samajI lIdhI tyAre teNe rAjA pAse jaIne AkhA vRttAnta kahI dIdhA. rAjAe eja vakhate purAhitane AlAnyA zrI nandI sUtra Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 nandIsUtre dramake dayAvAn jAtaH / mantriNA rAjJe niveditam / tato rAjA purohitamAhUya vadati-asya dramakasya nikSepastvayA dhRtaH sa tasmai dIyatAm / purohitaH prAha-rAjan ! asya kimapi mayA na gRhItam , kiM deyam ? / purohitavacanaM zrutvA rAjA tUSNIM babhUva / purohite gRhaM gate sati rAjA taM dramakaM pRSTavAn-satyaM vada, kasyAntike svayA nikSepaH sthApitaH / rAjJA pRSTo'sau dramako 'yadA yatra yasya samakSe ca nikSepaH sthApitaH ' sarva rAjJe niveditavAn / tato rAjA tadvacanaM nirNetumekadA tena purohitena saha kaMcit krIDAvizeSaM katuM pravRttaH / tadA nRpaH krIDAkrameNa svakIyAGgulimudrikAM purohitasya haste dattvA purohitasya mudrikAM svayaM gRhItavAn / tadvRttaM aura kahA-tumhAre pAsa jisa daridra kI dharohara rakkhI huI hai vaha usako vApisa kara do| rAjA kI bAta sunate hI purohita ne kahA-mahArAja! mere pAsa to isakI koI bhI dharohara nahIM rakhI huI hai maiM kyA hU~? purohita kI aisI bAteM sunakara rAjA cupa ho gyaa| purohita vahAM se uThakara apane ghara calA AyA / aba rAjAne usa daridra ko bulAkara pUchAtuma satya 2 kahanA kisake pAsa tumane dharohara rakhI hai ? / rAjA ke pUchane para usa daridra ne jisa samaya jahAM jisake samakSa dharohara rakkhI thI vaha saba bAta rAjA se spaSTa kaha dI / aba rAjA ne isakA nirNaya karane ke liye apanI buddhi se eka upAya socA, jo isa prakAra hai-eka dina rAjA ne purohita ko bulAkara unase kahA-purohitajI! Ao, Aja hama loga koI vizeSa khela kheleN| aisA hI huaa| ve donoM krIDAvizeSa karane lge| khela khela meM aMgUThiyoM kA una donoM ne parivartana ane kahyuM, "tamArI pAse je daridranI thApaNa paDela che te tene pAchI ." rAjAnI vAta sAMbhaLatA ja purohite kahyuM-"mahArAja ! mAre tyAM te teNe mUkelI kaI thApaNuM nathI. huM zuM ApuM?" purohitanI evI vAta sAMbhaLIne rAjA cupa thaI gaye, purohita tyAMthI uThIne pitAne ghera cAlyo gayo. have rAjAe te daridrane bolAvIne pUchayuM ane kahyuM, "tuM sAce sAcuM kahe, kenI pAse te thApaNa mUkI che?" tyAre teNe je samaye, jyAM, jenI samakSa thApaNa mUkI hatI te badhI vigata rAjAne spaSTa kahI dIdhI. have rAjAe tene nirNaya karavAne mATe pitAnI buddhithI eka yukti zodhI je A pramANe hatI-eka divasa rAjAe purohitane belAvIne kahyuM-"purohitajI ! cAlo, Aje ApaNe koI ramata ramIe. evuM ja banyuM. te bane kaI khAsa ramata ramavA lAgyA. ramatA ramatA te bannee pitAnI aMgUThIo badalI lIdhI. rAjAe pitAnI zrI nandI sUtra Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- mudrikAdRSTAntaH 742 ( purohitena na jJAtam / tato rAjA purohitAGgulimudrikAM kasyacit svapuruSasya haste dattvA proktavAn -- purohitasya gRhe galA tadbhAryAmevaM vada- ahaM purohitena preSito'smi idaM ca nAmamudrA'bhijJAnam, tasmin dine tasyAM velAyAM yA nikSepasya navalikA tvatsamakSamamukapradeze sthApitA tAM zIghraM samarpaya ' iti / nRpAjJayA tena puruSeNa tathaiva kRtam, sA'pi ca purohitasya bhAryA nAmamudrAM dRSTvA'bhijJAnamilanAcca satyameSa purohitena preSitaH ' iti vizvAsaM kRtavatI / tataH sA purohitabhAryA tAM dramaka nikSepanalikAM samarpitavatI / rAjJA cAnyAsAM navalikAnAM madhye sA dramaka - kara liyA- rAjA ne apanI aMgUThI purohita ko pahirA dI aura purohita kI aMgUThI rAjA ne pahira lI - " yaha aisA kyoM kiyA ? " yaha bAta purohita ke dhyAnameM nahIM AI / rAjAne purohita kI aMgUThI kisI rAjapuruSa ke hAtha meM dete hue kahA- jAo purohita ke ghara para, vahAM usakI patnI se aisA kahanA - "mujhe purohitajI ne bhejA hai, vizvAsa na ho to dekho unake nAma kI yaha mudrikA hai / aura unhoMne yaha kahalA bhejA hai ki usa dina, usa samaya meM jo dharohara kI navalikA ( poTalI ) - tumhAre samakSa amuka sthAna para maiMne rakha dI thI vaha isako zIghra hI de do / " rAjapuruSa ne purohita ke ghara para Akara aisA hI unakI dharmapatnI se kahA / dharmapatnI ne bhI " isako apane nAma kI mudrikA dekara hI purohita ne mere pAsa bhejA hai aisA pUrNa vizvAsa usa mudrikA ko dekhakara kara liyA / aura jo dharohara kI navalikA purohita ne usake samakSa jahAM rakkhI thI usako uThAkara usane usa rAjapuruSa ko de dI / aMgUThI pureAhine paherAvI dIdhI, ane purohitanI aMgUThI pAte paherI lIdhI. " Ama kema karyuM' ? ' te vAta purAhitanA dhyAnamAM AvI nahIM. rAjAe purIhitanI aMgUThI koI rAjapuruSanA hAthamAM ApIne kahyuM-" jAe, purohitajIne ghera jaIne temanI patnIne A pramANe kahejo "mane purohitajIe mAkalyA che. vizvAsa na Ave tA juvA, emanA nAmanI A mudrikA che, ane kahevarAvyuM che ke te divase, te samaye meM je thApaNanI thelI tamArI rUbarU amuka sthAna mUkI che te Ane tarata ja ApI deze. " rAjapuruSe purohitane ghera jaIne temanI patnIne e pramANe kahyu -temanI dharma patnIe (6 paNa A mANasane peAtAnI mudrikA ApIne purohitajIe ja mArI pAse mAkalyA che" evA sa`pUrNa vizvAsa te mudrikAne joI ne sUkA ane je thApaNanI thelI purohi tajIe tenI rUmamAM jyAM mUkI hatI tyAMthI laIne te rAjapuruSane ApI dIdhI. zrI nandI sUtra Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 nandIsUtre navalikA prkssiptaa| tato rAjA taM dramakamAhUya svanavalikA sparzayitumAdiSTavAn / tato'sA dramakaH navalikAM parijJAya hastena spRSTavAn / tato rAjA 'dramako'yaM satyaM bravIti'-iti matvA tAM navalikAM grahItumAdizati / purohitaM tu daNDayati sma / // ityekonaviMzatitamo mudrikAdRSTAntaH // 19 // atha viMzatitamo'GkadRSTAntaH kenApi puruSeNa kasyacit zreSThinaH samIpe sahasrasaMkhyakarUpyakaiH saMbhRtA navalikA nikSiptA / sa zreSThi navalikAyA adhobhAgaM chittvA tato rUpyakANi ni:sArya kUTarUpyakai tvA chinnabhAgaM sIvitvA yathAsvarUpAM tAM navalikAM sthApitavAn / rAjapuruSa ne lAkara vaha rAjA ko de dii| rAjA ne anya poTaliyoM ke sAtha usako milAkara bIca meM rakha diyaa| pazcAt daridra ko bulAkara usa se kahA-dekho ina poTaliyoM meM jo tumhArI dharohara kI poTalI ho usako tuma mujhe chUkarake btaao| rAjA kI AjJA se usa daridra ne vaisA hI kiyaa| rAjA ne taba jAna liyA ki yaha daridrI Thoka kahatA hai aura yaha isakI hI dharohara kI poTalI hai| use Adeza diyA ki tuma isako le lo| daridra ne use le liyA aura bahuta prasanna huaa| rAjA ne isa kRtya para purohita ko daMDita kiyA // 19 // // yaha unnIsavAM mudrikAdRSTAnta huA // 19 // bIsavAM aMkadRSTAntakisI puruSa ne kisI seTha ke pAsa eka hajAra rUpayoM se bharI huI eka naulI nikSeparUpa meM rkhii| seTha cAlAka thaa| usane usa naulI ke rAjapurUSe lAvIne te rAjAne ApI. rAjAe bIjI thelIo bhegI tene paNa vacamAM goThavI. pachI daridrane belAvIne kahyuM, "juo, A thelIomAMthI je tArI thApaNanI thelI hoya tene sparzIne mane batAva." rAjAnI AjJAthI te daridra te pramANe karyuM. rAjA tyAre samajI gaye ke A daridra AdamI sAcuM ja kahe che, ane A tenI ja thApaNanI thelI che. tethI temaNe tene Adeza Apyo ke tuM Ane laI le, daridra te laI lIdhI ane te ghaNe rAjI thayuM. rAjAe A kRtya mATe purohitane zikSA karI che 19 che ___ mAgaNIsabhu mudrikA dRSTAMta sabhAta // 18 // vIsa aMka dRssttaaNtkeI puruSe eka zeThane tyAM eka hajAra rUpIyA bharelI thelI thApaNa tarIke mUkI. zoka cAlAka hatuM. teNe te thelIno nIceno bhAga kApIne rUpIyA kADhI zrI nandI sUtra Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-aGkadRSTAntaH 751 tataH kAlAntare nikSepasvAminA svanavalikA yAcitA / zreSThI tasmai navalikA dattavAn / yadA sa navalikAmudghATaya pazyati tadA sarvANi phUTarUpyakANi dRSTvA nyAyAdhIzasamIpe'bhiyogaM kRtavAn / nyAyAdhIzaH pRcchati - tava navalikAyAM kiyanti rUpyakANyAsan ? / nikSepasvAmI prAha-sahasrama / nyAyAdhIzena parIkSitam " yAvAn bhAgo navalikAyAzchinna AsIt tAvantyeva rUpyakANyavaziSTAni, navalikA tu paripUrNA jAtA / kiMtu yAvAn bhAgo'dhastAcchinnamtAvAn nyUna iti nIce ke bhAga ko kATakara rUpaye nikAla liye aura khoTe rUpaye usameM bhara diye tathA phaTe hue bhAga ko sIkara usako jyoM kA tyoM kara naulI ko rakha dii| kucha dinoM ke bAda jisane vaha naulI seTha ke pAsa rakhI thI vaha AyA aura usase apanI vaha dharohara kI rakhI huI naulI maaNgii| seTha ne mAMgate hI usako vaha sauMpa dI / usako lekara vaha jyoM hI kholakara dekhatA hai to usameM saba ke saba rUpaye khoTe khoTe usako dikhalAI diye / seTha se kahA to 'ulaTA cora kotavAla ko daMDe' vAlI kahAbata caritArtha huii| bicArA vahAM se daur3A huA nyAyAdhIza ke pAsa aayaa| mukaddamA cAlU huaa| nyAyAdhIza ne pUchA-bhAI! tumhArI naulI meM kitane rUpaye bhare jA sakate haiM? to usane kahA-eka hajAra / nyAyAdhIza ne usa naulI meM hajAra rupaye bharakara parIkSA kii| parantu uma naulI ke nIce kA bhAga jitanA kaTA thA utane hI rupaye baca gaye, naulI bhara gii| avaziSTa rupaye DAla dene para vaha naulI soI nahIM jA sakatI thii| isase nyAyAdhIza ko pUrNa vizvAsa ho gayA ki isa naulI ke nIce ke lIdhA ane temAM khoTA rUpIyA bharI dIdhA, tathA phADelA bhAgane sIvIne tene hato te karIne thelIne mUkI dIdhI, keTalAka divasa pachI jeNe te thelI zeThane tyAM mUkI hatI te Avyo ane teNe pitAnI thApaNanI thelI zeThanI pAsethI pAchI mAgI, zeThe mAgatAM ja te tene seMpI dIdhI, tene hAthamAM laIne jevI teNe kholIne joI ke tarata ja badhA khoTA rUpIyA tenI najare paDayA. teNe zeThane kahyuM te "cAra koTavALane DaMDe" vALI kahevata jevuM thayuM, bicAre tyAMthI deDate nyAyAdhIzanI pAse gaye. kesa cAlu thaze. nyAyAdhIze pUchayuM, "bhAI ! tamArI thedImA 32 // 3paay| samAya cha ? to te 4yu, "4 hajAra". nyAyAdhIze te thelImAM hajAra rUpIyA bharI joIne tenI khAtrI karI paNa te thelInI nIcenA jeTalo bhAga kapAyo hato teTalA bhAgamAM samAya eTalA rUpIyA bAkI rahyAM chatAM thelI bharAI gaI. bAkInA rUpIyA temAM bharavAthI te thelIne sIvI zakAtI na hatI. tethI nyAyAdhIzane khAtarI thaI gaI ke A zrI nandI sUtra Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 nandIsUtre tadupari sIvituM na zakyate" iti| tato nyAyAdhIzena nirNItam-nUnamasyApahRtAni rUpyakANi / tato nikSepakartre nyAyAdhIzo rUpyakasahasraM dApayati sma / iti viMzatitamo'GkadRSTAntaH // 20 // athaikaviMzatitamo nANakadRSTAntaH eko vaNik kasyacit zreSThino'ntike suvarNamudrAsaMbhRtAmekAM navalikAM nikSipya dezAntaraM gtH| sa zreSThI tasyA navalikAyA uttamasuvarNamudrA apahRtya tAvatsaMkhyakA alpamUlyAH suvarNamudrAstatra bhRtvA pUrvavanbhavalikAM sIvyati sma / ___ anyadA navalikAnikSepako vaNika videzAtsamAgataH / sa zreSThinaH samIpaM bhAga ko kATa kara rUpaye nikAla liye gaye haiN| ata eva jitanA bhAga kATa diyA gayA hai utane bhAga meM Ane vAle rUpaye avaziSTa raha jAte haiN| isa prakAra parIkSA kara ke yathArtha nirNaya para pahu~ce hue usa nyAyAdhIzane yahI vidhAna kiyA ki isake rUpaye nikAla liye gaye haiN| taba usa nyAyAdhIza ne usa naulI vAle ko eka hajAra rupaye usa seTha se dilavA diye| yaha vIsavAM aMkadRSTAnta huA // 20 // ikkIsavAM nANakadRSTAntakoI eka vaNika kisI seTha ke pAsa sone kI muharoM se bharI huI eka naulI-thailI rakhakara bAhara paradeza ke liye gyaa| seThane usameM se uttama sone kI muharoM ko nikAla kara usameM utanI hI aura thor3I kImata kI muhareM bhara dI, aura sIkara usako rakha dii| eka dina kI bAta hai ki vaha vaNik paradeza se lauTakara vApisa A gyaa| seTha ke pAsa thelIne nIcane bhAga kApIne rUpIyA kADhI levAmAM AvyA che, tethI jeTalo bhAga kApI lIdhuM che teTalA bhAgamAM bharI zakAya teTalA rUpiyA vadhe che, A pramANe parIkSA karIne yathArtha nirNaya para Avela te nyAyAdhIze e nirNaya karyo ke tenA rUpIyA kADhI levAmAM AvyA che. tyAre te nyAyAdhIze te thApaNanI thelI vALAne zeTha pAsethI hajAra rUpiyA apAvyA che. 20 che che A vIsamuM ja dRSTAMta samAsa | 20 | mevIsabhu nANaka dRssttaaNtkeI eka vaNika kaI eka zeThane tyAM senAmahorothI bharelI eka thelI mUkIne paradeza upaDa. zeThe temAMthI uttama senAnI mahere kADhI laIne temAM eTalI ja paNa ochI kImatanI bIjI mahAre bharI dIdhI, ane thelIne sIvIne mUkI dIdhI. eka divasa te vaNika paradezathI pAchA pharyo. zeThanI pAse AvIne zrI nandI sUtra Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-nANakadRSTAntaH gatvA svanavalikAM yAcitavAn / zreSThinA tasmai navalikA dttaa| sa navalikA samyag dRSTvA-" saiveyaM mama navalikA" iti jAnAti / yadA tu gRhamAgatya tAmudATitavAn, tadA tena jJAtam-atra suvarNamudrA madIyA na santi, imAstu sarvAH kUTamudrAH santi / sa punarAgatya zreSThinaH samIpe vadati-yA navalikA tvayA dattA tatra madIyA mudrA na santi / zreSThI pAha-tvayA yA navalikA mayi nikSiptA saiva tubhyaM mayA smrpitaa| tato nyAyAlaye vyavahAro jAtaH / nyAyAdhIzo navalikAyA usane apanI naulI maaNgii| seTha ne usako uThAkara usakI naulI de dii| usane usako pahicAna kara le lI / lekara jaba yaha ghara AyA aura kholakara jyoM hI usane usako dekhA to usako mAlUma hone lagA ki isameM jo ye suvarNamudrAe~ bharI huI haiM ve merI nahIM haiN| ye to unake sthAna meM kUTa mudrAe~ bhara dI gaI haiN| aba vaha usako lekara vApisa seTha ke pAsa AyA, kahane lagA-he seTha ! jo naulI Apane mujhe dI hai usameM merI svarNamudrAe~ nahIM haiM / vaNik kI isa bAta se saceta hokara seTha ne kahA-bhAI ! tumane jo naulI mujhe rakhane ko dI thI vahI tumhAre mAMgane para maiMne tumheM vApisa uThAkara dI hai, aba maiM kyA jAnUM ki vaha tumhArI nahIM hai / tumane lete samaya bhI yaha acchI taraha dekha hI liyA thA ki yahI navalikA hamArI hai, aba aisA kyoM kahate ho? seTha ke isa prakAra ke vyavahAra se asaMtuSTa hokara vaNika ne nyAyAlaya meM usa para abhiyoga kara diyaa| nyAyAdhIza ne donoM tarpha kI bAteM suniiN| teNe pitAnI thelI mAgI. zeThe lAvIne tene tenI thelI ApI dIdhI. teNe oLakhIne te laI lIdhI, laIne jyAre te ghera Avyo ane tene kholIne joI te tene khabara paDI ke AmAM A je sonAmahora bharelI che te mArI nathI. A te tenI jagyAe khoTI mahere bharelI che. have te tene laIne zeThanI pAse pAcho pharyo ane kahyuM "he zeTha! tame je thelI mane ApI che temAM mArI mahore nathI." vaNikanI A vAtathI sAvaceta banIne zeThe kahyuM-"bhAI! tame je thelI mane sAcavavA ApI hatI eja thelI tame mAgI tyAre lAvIne meM tamane ApI che, have huM kevI rIte mAnuM ke te tamArI thelI nathI ? tame te letI vakhate barAbara joI lIdhuM hatuM ke te thelI tamArI ja che. have A pramANe kema kaho cho?" zeThanA A prakAranA vyavahArathI asaMtuSTa thaIne vaNike kacerImAM tenI sAme phariyAda dAkhala karI. nyAyAdhIze banne pakSanI hakIkata zrI nandI sUtra Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 nandIsUtre nikSeptAraM prAha-kasmin kAle tvayA navalikA muktA / tato vANijA yasmin varSe yasmin divase navalikA nikSiptA sarva vRttaM nyAyAdhIzasya purataH proktam / nyA. yAdhIzaH suvarNamudrAsu likhitaM tannirmANakAlaM pazyati / nikSepa kAlAntarasamutpannA etA mudrAH santIti vijJAya zreSThinaM proktavAn-etA mudrA asya na santi, yato nikSepe kRte sati tataH pazcAdetA nirmitAstasmAdasya mudrAstvayAgRhItAstA asmai dehi / tataH zreSThinA tasmai mudrAH pradattAH / ityekaviMzatitamo nANakadRSTAntaH // 21 // pazcAt apanI buddhi se socakara nyAyAdhIza ne vaNikU se kahA-tumane kisa samaya inake pAsa apanI naulI rakhI thI ? nyAyAdhIza ke isa prazna ko sunakara naulI vAle vaNika ne jisa varSa meM jisa dina meM vaha naulI seTha ke yahAM rakhI thI vaha saba bAta yathAvat sunA dI / vaNik kI bAta ko sunakara nyAyAdhIza ne una kUTa suvarNamudrAoM meM unake nirmANa kA samaya dekhA to usako patA calA ki "nikSepakAla ke bAda hI ye kUTa suvarNamudrAe~ banAI gaI hai"| aisA jAnakara phira usane seTha se kahAhe seTha ! ye mudrAe~ isakI nahIM haiN| kAraNa, rakhane ke samaya se ye pIche kI banI huI haiM / isaliye yaha nizcita hai ki isakI mudrAe~ tumane le lI haiM, ataH tuma ve isako de do / seTha ne nyAyAdhyakSa ke dvArA pradatta nyAya ke anusAra usakI saba mudrAe~ usako de dIM // 21 // ||yh ikkIsavAM nANakadRSTAnta huA // 21 // sAMbhaLI. pachI pitAnI buddhithI upAya zodhIne teNe vaNikane pUchayuM" tame kayA divase te zeThane tyAM tamArI thelI mUkI hatI ?" nyAyAdhIzane te prazna sAMbhaLIne thelIvALa vaNike je varSanA je divase te thelI zeThane tyAM mUkI hatI te badhI vigata barAbara kahI. vaNikanI vAta sAMbhaLIne nyAyAdhIze te khoTI senA mahAramAM temanA nirmANane samaya lAgyo te tene khabara paDI ke "thApaNa mUkyA pachIne samaye ja e khoTI senA mahAre banelI che" ema samajIne temaNe pharIthI zeThane kahyuM-"he zeTha! A senAmahore tenI nathI, kAraNa ke tamAre tyAM tenI thApaNuM mUkyA pachI samaye te banela che. tethI te vAta cokakasa thAya che ke tame tenI senAmahora laI lIdhI che, te tame te tene ApI de." zeThe nyAyAdhIze Apela cukAdA pramANe tenI badhI sonAmahore tene pI dIdhI. 25 A ekavIsamuM nANaka daSTAMta samApta karavA zrI nandI sUtra Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 755 tAnacandrikA TIkA-bhikSukadRSTAntaH atha dvAviMzatitamo bhikSukadRSTAntaH eko vaNik kasyacinmaThAdhIzabhikSukasya samIpe suvarNamudrAsahasraM nikSiptavAn / kAlAntare yadA sa bhikSukAt svanikSepaM yAcate, tadA sa bhikSukaH-adya dAsyAmi, ityuktavAn / punastena yAcitaH "zvastubhyaM dAsyAmi" ityuktvA kAlAvikramaM kRtavAn / sa vaNik tadanantaraM dyUtakAribhimaitrI kRtavAn / tato vaNig 'bhikSukeNa nikSepo gRhItaH' iti svamitrebhyaH kathayati / dyUtakAribhiH proktamtubhyaM tvadIyAH sarvAH suvarNamudrAstasmAd bhikSukAt pradApayiSyAmaH / tataste bAIsavAM bhikSukadRSTAntakisI eka vaNik ne eka maThAdhIza bhikSuka ke pAsa eka hajAra suvarNa mudrikAe~ dharohara ke rUpa meM rakha dI thIM / kAlAntara meM jaba usane usase ve mAMgI to bhikSuka ne 'abhI detA hUM' aisA kahakara usako TAla diyaa| punaH usane jaba ve usako nahIM dI gaI to kahA-mahArAja / aba de dIjiye-taba bhikSuka ne kahA-'bhAI kala de duuNgaa'| isa taraha se jaba bahAnA banAkara vaha maThAdhIza bhikSuka use usakA nikSepa dene meM TAlamaTUla karane lagA to vaNika ne apanI buddhi se ekayukti socI, vaha yaha haivaha zIghra hI juAriyoM ke pAsa AyA aura unase mitratA kara kahane lagA-bhAI ! maiM kyA kahUM-dekho to sahI usa maThAdhIza bhikSuka ne merI eka hajAra suvarNamudrikAe~ jo maiMne usake pAsa dharohara ke rUpa meM rakha dI thIM pacAlI haiM, mAMgane para bhI vaha nahIM detA hai, isakA koI upAya ho mAvIsabhu minttaaNtkeI eka vaNike eka maThAdhIza bhikSuka pAse eka hajAra senAmahora anAmata tarIke mUkI hatI. thoDA vakhata pachI jyAre teNe te tenI pAse mAgI te bhikSuke "hamaNAM ApuM chuM" ema kahIne tene ravAnA karyA. pharIthI paNa te vaNike jyAre te mAgI tyAre bhikSuke kahyuM, "bhAI ! kAle ApI daIza." A rIte bAnA kADhIne jyAre te maThAdhIza bhikSuka tene tenI thApaNa ApavAmAM AMTA pherA khavarAvavA lAge tyAre te vaNike pitAnI buddhithI eka yukti zodhI kADhI te yukti A pramANe hatI-te tarata ja jugArIo pAse Avyo ane temanI sAthe mitratA bAMdhI. pachI temane kahyuM "bhAI zuM vAta karuM ! juvo te kharA ! te maThAdhIza bhikSuke mArI eka hajAra senAmahoro je meM tenI pAse thApaNa rUpe mUkI hatI te pacAvI paDI che, mAgavA chatAM paNa te Apa nathI. to te meLavavAne kaI upAya hoya to Apa leko mane batAvo." jugA zrI nandI sUtra Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 756 nandIsUtre gairikaraktavastraiH sAdhuveSaM kRtvA suvarNeSTakAM gRhItvA vaNijaM tatsamaye tatrAgamanAya saMketaM kRtvA bhikSukasya samIpe samAgatya moktavantaH-vayaM tIrthayAtrAM kartuM gacchAmastvaM tu paramavizvAsapAtramasi, atastvatsamIpe suvarNeSTakAmimAM nikSipAma iti| tasminneva kAle pUrvasaMketitaH sa vaNik tatrAgatya vadati-'mahArAja! mama nikSepaM dehi ' iti / tadA sa maThAdhIzo bhikSukaH suvarNeSTakAlobhavazAt tadaiva tasmai suvarNato Apa loga batalAo / juAriyoM ne apane isa navIna mitra kI bAta sunakara usako dharya baMdhAte hue kahA-he mitra ! isakI kyA cintA karate ho ghabar3Avo nahIM, hama ve sabakI saba tumheM dilA deNge| tuma eka upAya karo-hama saba gerika-raktavastra pahinakara Aja hI sAdhu ke veSa meM usa maThAdhIza bhikSuka ke pAsa eka sone kI IMTa lekara calate haiM jyoM hI hama vahAM pahuMce ki tuma bhI usake pAsa A jAnA / isa prakAra kA saMketa dekara jyoM hI ve saba ke saba gairika vastradhArI bhikSuka ke veSa meM usa maThAdhIza bhikSuka ke pAsa pahu~ce ki yaha bhI usI samaya usa ke pAsa jAne ke liye claa| ina gairika vastradhArI bhikSukoM ne usa maThAdhIza bhikSuka se kahA-mahArAja! hama loga tIrthayAtrA karane jA rahe haiM, hamAre pAsa yaha sone kI ITa hai| sunA hai-Apa baDe vizvAsapAtra haiM ataH isa ko hama Apa ke pAsa rakha ne Aye haiN| ve saba aisA kaha hI rahe the ki itane meM yaha vaNik bhI vahAM Apahu~catA hai| Ate hI vaha kahane lagAmahArAja ! hamArI jo Apa ke pAsa eka hajAra suvarNa mudrikAe~ rakhI haiM rIo e pitAnA A navA mitranI vAta sAMbhaLIne tene AzvAsana ApatA kahyuM, "he mitra, tenI cintA zA mATe kare che. gabharAze nahIM. ame te badhI tamane apAvaze. tame eka upAya kare. ame badhA bhagavAM vastradhArI sAdhunA veSamAM Aje ja te maThAdhIza bhikSukanI pAse eka senAnI ITa laIne jaIe chIe, jevAM ame tyAM pahoMcI ke tarata ja tamAre paNa tenI pAse AvI pahoMcavuM. A pramANe saMketa karIne te badhA bhagavAM vAdhArI zikSakanA veSamAM jevAM mIThAdhIza bhikSukanI pAse pahoMcyA ke tarata ja te paNa tenI pAse javAne mATe nIkaLyo. te bhagavAM vastradhArI zikSakoe te mIThAdhIza bhikSakane kahyuM, "mahArAja ! ame tIrthayAtrA karavA jaIe chIe, amArI pAse sonAnI A ITa che. sAMbhaLyuM che ke Apa ghaNuM vizvAsapAtra che. tethI ame A senAnI iTa tamArI pAse mUkavA mATe AvyA chIe." teo A pramANe kahetA hatA evAmAM te vaNika paNa tyAM AvI pahoMce. AvatAM ja kahevA lAgyo, "mahArAja! ApanI pAse meM je eka hajAra sonAmahoro mUkI che te mane pAchI zrI nandI sUtra Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-bhikSukadRSTAntaH, ceTakanidhAnadRSTAntaH 757 mudrAsahasraM pradattavAn / dyUtakAriNaH kiMcid vimRzya bhikSukaM pAhuH-'mahArAja ! atraivAvazyakaM kiMcit kAryamupasthitam , ato'dhunA'smAbhina gantavyam' ityuktvA bhikSukAt suvarNeSTakAM gRhItvA dyUtakAriNo gatavantaH / ___ iti dvAviMzatitamo bhikSukadRSTAntaH // 22 // atha trayoviMzatitamaH ceTakanidhAnadRSTAntaHceTakaH-bAlakaH / nidhAnaM-prasiddham / dvau puruSau parasparaM mitrabhAva prtipnnau| tAbhyAmanyadA kvacit pradeze nidhAnaM prAptam / tatraikaH prathamaH kptthRdyH| dvitIyaH saralahRdayaH / kapaTahRdayo brUte-AgAve de diijiye| maThAdhIza bhikSuka ne suvarNa kI ITa ke lobha ke vaza meM Akara usI samaya usa ko eka hajAra suvarNamudrikAe~ de dii| una dhUtakAroM ne jaba yaha dekhA to ve thoDI dera bAda usa maThAdhIza bhikSuka se bole-mahArAja ! hameM yahAM hI kucha Avazyaka kArya AgayA hai so aba abhI hama loga nahIM jA sakeMge ataH vaha ITa vApisa kara dIjiye, jaba jAveMge taba punaH Akara Apa ke pAsa rakha jaavege| aisA kaha kara ve usa se usa ITa ko vApisa lekara vahAM se khuzI khuzI hote hue vApisa apane sthAna para cale Aye // 22 // // yaha bAIsavAM bhikSukadRSTAnta huA // 22 // teIsavAM ceTaka (bAlaka) nidhAnadRSTAntakisI sthAna para do puruSa rahate the| paraspara meM una kI baDI mitratA thii| eka samaya kI bAta hai ki inheM kisI sthAna para eka nidhAna prApta Ape." maThAdhIza bhikSuke senAnI IMTanA lobhane vaza thaIne eja vakhate tenI eka hajAka sonAmahero tene ApI dIdhI. te jugArIoe jyAre te joyuM tyAre thoDA samaya pachI temaNe te mIThAdhIza bhikSukane kahyuM, "mahArAja ! ahIM ja amAre eka Avazyaka kArya AvI paDyuM che to have atyAre ame jaI zakIe tema nathI. to te iMTa pAchI ApI de, jyAre javAnuM thaze tyAre AvIne ApanI pAse te mUkI jaIzuM. A pramANe kahIne tenI pAsethI te iMTa pAchI laIne teo khuzI thatAM tyAMthI pita pitAne sthAne pAchAM pharyA tArA // bhAvIsabhumiSTAMta // 22 // tevIsabhu "yeTa" (mA )" napAna " ttaaNtkeI eka jagyAe be puruSo rahetA hatA temanI vacce gADha maitrI hatI. eka vakhata temaNe kaI eka jagyAe jamInamAM dATela khajAne joyo. tene zrI nandI sUtra Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 nandIsUtra midivase zubhe nakSatre nidhAnamidaM grhiissyaamH| dvitIyaH saralacittatayA tathaiva sviikRtm| tatastena kUTamanaskena tatra rAtrAvAgatya nidhAnamAdAya tatrAgArakAH (koyalA) prkssiptaaH| tato dvitIyadine dvAvapi saha bhUtvA tatra gatau / tau tatrAGgArakAn dRSTavantau / tataH sa mAyAvI svavakSastADayan krandituM pravRttaH san prAha--" vayaM bhAgyahInAH, yato daivena nidhAnasthAne'GgArakAH prdrshitaaH| yathA'smAkamakSi dattvA devena punastadapahRtam ' iti jAnAmi |-ityuktvaa sa mAyAvI punaH punaH svamitraM pazyati / dvitIyastasya kapaTacintayA sarva satyavRttaM vijJAya bhAvaparivartanena vadatimitra ! nidhAnArtha mA cintaya, gaccha evameva bhAgyamasmAkam / tataH zAntacetasA dvAvapi svasvagRhaM gtvntau| ho gyaa| usako dekhate hI eka ke hRdaya meM kapaTa bhAva jAga gayA, usane apane mitra se ki jisa kA citta kapaTa se rahita thA kahA-bhAI ! yaha nidhAna Aja nahIM leMge, kala leNge| calo-aba yahAM se ghara para cle| ve donoM ghara A gye| aba kapaTa hRdayavAle mitra ne sarala hRdaya vAle mitra ko vinA khabara diye hI rAtri meM Akara usa khajAne ko vahAM se nikAla kara usa ke sthAna meM koyale bhara diye aura nidhAna apane ghara le gyaa| dUsare dina prAtaHkAla hote hI jaba ve donoM milakara vahAM Aye to unhoM ne nidhAna ke sthAna para koyale bhare hue dekhe| dekhate hI vaha mAyAvI vyakti chAtI ko kUTa 2 kara rone lagA aura kahane lagA " hAya hAya hama kitane bhAgya hIna haiM jo bhAgya ne nidhAna ke sthAna para hameM koyale bhare hue dikhalAye haiN| " bhAgya ne AMkhe dekara phira phoDa DAlI hai| yahI yukti isa samaya hamAre Upara caritArtha ho rahI hai| isa taraha jetA ja ekanA hRdayamAM kapaTabhAva pedA thaye teNe pitAne mitra ke je niSkapaTI cittavALa hato tene kahyuM, "bhAI A khajAne Aje levA nathI, kAle laIzuM. cAlo have ahIMthI ghera jaIe." teo bane ghera AvyA. have kapaTI mitre saraLahRdayI mitrane khabara ApyA vinA rAtre jaIne khajAnAne tyAMthI kADhIne tenI jagyAe kelasA bharI dIdhA ane prajAne pitAnA ghara bhego karyo. bIje divase prAtaHkALe te bane maLIne tyAM AvyA to temaNe khajAnAnI jagyAe kolasA bharelA bhALyAM. te jotA ja te kapaTI mANasa chAtI phUTI kuTIne raDavA lAge ane kahevA lAgyo "hAya, hAya ! ApaNe keTalA durbhAgI chIe ke nasIbe ApaNane khajAnAnI jagyAe keyalA bharelA batAvyA che." "nasIbe AMkhe ApIne pAchI pheDI nAkhyA jevuM karyuM che" Aja vAta atyAre ApaNane barAbara lAgu paDe che. A pramANe banAvaTI vAto banAvIne te mitranI tarapha zrI nandI sUtra Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- ceTaka nidhAnadRSTAntaH 759 itazca saralahRdayo dvitIyastasya mAyAvino mitrasya lepyamayIM pratikRrti kRtavAn / kenacit pAlitau dvau markaTAvapi gRhItavAn / tayormarkaTayorbhakSyaM phalAdikaM pratikRtezvotsaGge haste zirasi skandhe'nyatra ca yathAyogyaM dadAtisma / tau ca markaTau kSudhita tatrAgatya pratikRte rutsaGgAdau nikSiptaM bhakSyaM bhakSitavantau / evaM ca prati divasa karaNe tayostAdRzaH svabhAva eva saMjAtaH / banAvaTI bAteM banAkara vaha mitra kI ora nihAra ne lgaa| usa niSkapaTI mitra ne usa kI banAvaTI bAtoM ko sunakara apanI buddhi se jAnaliyA ki 'yaha kapaTI hai / aisA jAnakara usa samaya usase kucha nahIM kahA, parantu apane mana meM jAna hI liyA ki yaha saba karAmAta bhAgya kI nahIM kintu isI kapaTI mitra kI hai| apane bhAvoM ko badalate hue usane usa se kahA - mitra cintA mata karo, hama logoM kA aisA hI khoTA bhAgya hai, calo aba ghara caliye / isa taraha paraspara meM ve dono vicAra karate hue apane 2 ghara para A gaye / kucha dinoM ke bAda usa niSkapaTI mitra ne usa mAyAvI mitra kI eka lepyamayI AkRti taiyAra kii| jaba vaha acchI taraha bana cukI to usane usake goda, hAtha, zira, skaMdha, evaM aura bhI jagaha para phala vagairaha rakhanA prAraMbha kiyaa| do pAlatU bandaroM ko bhI yaha kahIM se le AyA / una baMdaroM ne jaba isa AkRti ke aMga upAMgoM para rakhe hue phalAdika dekhe to ve vahAM Akara unheM khAne lage / isa taraha karate 2 una baMdaroM kA nihALavA lAgyA. te saraLahRdayI mitre tene banAvaTI vAto sAMbhaLIne peAtAnI buddhithI samajI lIdhuM ke "A kapaTI che.'' ema samajIne paNa tyAre teNe tene kaI paNa kahyuM nahI, paNa potAnA manamAM samajI lIdhuM ke A badhI karAmata bhAgyanI nathI paNa A kapaTI mitranI ja che. potAnA manAbhAvane chUpAvIne teNe mitrane kahyuM, " mitra ! cintA na karo, ApaNuM nasIba ja kharAkha che; cAle! have ghera jaI e. A pramANe parasparamAM vicAra karatAM karatAM te ane ghera AvyAM. keTalAka divasa pachI te niSkapaTI mitre te kapaTI mitranI eka mATInI mUrti banAvavA mAMDo. jyAre te pUre pUrI banI gaI tyAre teNe tenI gADha, hAtha, mastaka, khabhA ane khIjI jagyAe para paNa phaLa vagere mUkavA mAMDayAM, e pALelA vAnarAone paNa te kAI sthaLethI laI AvyeA. te vAnarAe jyAre te mUrtinAM aMga upAMga para mUkela phaLAdi joyAM tyAre te tyAM AvIne tene khAvA lAgyAM. A pramANe karatAM karatAM te vAnarane evI zrI nandI sUtra Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 760 nandIsUtre ekadA parvadivasamupalakSya sarala hRdayena mAyAvimitrasya dvAvapi putrau bhojanArtha nimantritau, mahatA''dareNa premNA ca to mitrasya putrau bhojayitvA tatraiva kutracid guptasthAne sukhapUrvakaM saMgopitau / dvitIya divase'pi bAlako nAgato, tatastatpitA tayoranveSaNArtha mitrasya samIpaM gatvA pRcchati-mitra ! kva dvau bAlako staH? mitreNoktam-mitra ! mahAn khedo'sti, to tvatputrau markaTauM sNjaato| tato'sau svamitrasya gRhaM pravizati, tadA tena saralahRdayena mitreNa to pAlito markaTau bandhanAdunmocitau / to kilakilazabdaM kurvantau samAgatya tasyAGgeSu saMlagnau, lIDhavantau ca / aisA svabhAva ho gayA ki jyoM hI yaha usa para phalAdikoM ko caDhAtA to ve Arakara unheM vahAM se uThAkara khAne laga jaate| isa taraha baMdara aura vaha paraspara meM khUba hilamila gye| eka dina kI bAta hai ki parva kA dina aayaa| usa samaya sarala hRdaya vAle mitra ne kapaTI hRdayavAle mitra ke do bAlakoM ko apane ghara para AmaMtrita kiyaa| baDe Adara se una donoM bAlakoM ko jimAkara anta meM usane unheM kisI surakSita gupta sthAna para chupA diyaa| jaba ve donoM bAlaka apane ghara para nahIM pahU~ce to unake pitA ne unake viSaya meM mitra ke ghara Akara pUchA-bhAI ve donoM bAlaka kahAM haiN| mitra ne kahAbhAI kyA kaheM, baDe duHkha kI bAta hai ki ve donoM hI bAlaka baMdara bana gaye haiM / yaha sunate hI vaha usa ke ghara meM ghusa gayA to usa ne ve donoM pAlita baMdara baMdhana se nirmukta kara diye / chUTate hI ve kila kilAhaTa karate hue usake aMgo para Akara cipaTa gaye usako cATane lage baMdaroM ko Teva paDI gaI ke je te tenA para phaLAdika mUkate ke teo AvI AvIne temane tyAMthI uThAvI uThAvIne khAvA maMDI jatA. A pramANe vAnarA ane te parasparamAM khUba haLImaLI gayAM. eka divasanI vAta che. keI parvane divasa hato. te divase saraLa hadayI mitre kapaTI mitranAM be bALakane pitAne ghera AmaMtraNa ApyuM. ghaNA bhAvathI ane bALakane jamADIne chevaTe teNe temane kaI surakSita gupta jagyAe saMtADI dIdhAM. jyAre te baMne bALako pitAne ghera pahoMcyA nahIM tyAre temanA pitAe mitrane ghera AvIne pUchayuM, "bhAI te banne bALaka kayAM che ?" mitre kahyuM "bhAI! zuM vAta karUM, bhAre duHkhanI vAta che ke te banne bALake vAnarA banI gayAM che" A sAMbhaLatAM ja te tenA gharamAM ghUsyuM tyAre teNe te pALelA bane vAnarane baMdhanathI mukta karyo. chUTatAM ja kilakilATa karatAM teo tenA aMge upara AvIne coMTI gayA ane tenuM zarIra cATavA lAgyA. vAnarone zrI nandI sUtra Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 761 jJAnacandrikA TIkA-caiTakanidhAnadRSTAntaH saralahRdayenoktam-pazya ! imI tvayi putravat prema drshytH| tatpitA vadatimitra ! manuSyaH kiM kSaNamAtreNa markaTo bhavitumarhati ? / saralahRdayenoktam-he bhrAtaH ! asmAkaM svakarmavazAt nidhAnaM yathA'GgArakarUpaM jAtaM tathaiva tvatkarmavazAt tvatputrau markaTau saMjAtau / tatastatpitA cintayati-aho nUnamanena matkRtaM nidhAnApaharaNaM vijJAtam / yadyuccaiH zabdaM kariSyAmi, tarhi rAjJA nigRhIto bhaviSyAmi, putrAvapi na me milissytH| tatastena mAyAvimitreNa sarva yathAvasthitaM vRttaM niveditam , dattazcApahRte nidhAne tasya bhAgaH / saralahRdayena mitreNa ca samarpitau tasya putrau / ||iti trayoviMzatitamazceTakanidhAnadRSTAntaH // 23 // aisA karate hue dekhakara saralahRdayavAle mitra ne usa se kahA-bhAI dekho ye kaisA tumhAre Upara putra jaisA sneha prakaTa kara rahe haiN| putroM ke pitA ne kahAkyA mitra! manuSya bhI kSaNamAtra meM baMdara bana sakatA hai| sunate hI saralahRdaya vAle mitra ne usase kahA-bhAI ! jaba hamAre karmo ke vaza se nidhAna aMgArarUpa (koyalerUpa) ho sakatA hai to tumhAre putra bhI karmoM ke anusAra baMdara bana sakate haiN| isa meM kahane suna ne jaisI bAta hI kyA ho sakatI hai| mitra kI aisI anokhI bAta sunakara usa ne vicAra kiyA-nizcaya se merA kapaTa isa ko jJAta ho cukA haiM-isa ko patA paDa gayA hai ki nidhAna maiM ne hI apahRta kiyA hai| aba yadi maiM isa viSaya meM rotA pITatA hUM aura kisI se kucha kahatA hUM to isa bAta kA patA rAjA ko bhI kAnoM kAna laga sakatA hai| aisI sthiti meM bar3I bhArI Apatti meM paDa sakatA huuN| rAjA dvArA nigRhIta hokara merA gharabAra saba A pramANe karatAM joIne saraLa hadayavALA mitre kahyuM, "bhAI ! ja, teo tamArA para ke putranA je prema pragaTa kare che?" putronA pitAe kahyuM, "mitra! zuM mANasa paNa kSaNavAramAM vAnara banI zakatuM haze?" te sAMbhaLatA ja saraLahadayavALA mitre kahyuM, "bhAI ! je ApaNu durbhAgye khajAne aMgAra rUpa (koyalArUpa) banI zake te tamArA putre paNa durbhAgya vaza vAnare banI zake che. temAM kahevA ke sAMbhaLavA jevI vAta ja zI hoI zake?" mitranI AvI anekhI vAta sAMbhaLIne teNe vicAra karyo, "cakkasa mAruM kapaTa A jANuM game che-tene khabara paDI gaI che ke prajAne meM ja laI lIdhuM che. have je A bAbatamAM huM raDuM ke mAthuM kuTuM, ke koIne kaMI kahuM te A vAtanI khabara rAjAne kAne paNa pahoMcI jAya. A paristhitimAM huM bhAre muzkelImAM mUkAI jaIza. rAjA dvArA mane gharamAMthI bahAra paNa kADhI mUkAya ane mArA gharamAMnuM badhuM naSTa paNa karI zakAya. putre paNa maLe nahIM. tethI mAruM bhaluM zrI nandI sUtra Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIstre atha caturviMzatitamaH zikSAdRSTAntaH zikSA dhanurvedaviSaye / ko'pi puruSo dhanurveda nipuNaH paribhraman kasmiMzcimagare samAgataH / sa tatra dhanikAnAM putrAn zikSayituM pravRttaH / asau kalAcArya stebhyo bAlakebhyaH pracurANi dhanAni prAptavAn / etad viditvA zreSThinazcintayanti-asme kalAcAryAya bAlakai prabhUtaM dhanaM dattam , ato'sya svagRhaM pratigantumudyatasya sarva naSTa ho sakatA hai| putra bhI nahIM mila sakate haiM / ataH aba bhalAI merI isI meM hai ki maiM, jo kucha huA hai vaha saba yathArtharUpa se isa apane mitra se nivedita kara duuN| aisA vicAra kara usa ne jo kucha nidhAna ke viSaya meM ghaTanA ghaTita huI thI vaha sava mitra se prakaTa kara dI aura kSamA yAcanA kii| isa ke bAda sarala hRdaya vAle mitra ne usa se apanA AdhA bhAga nidhAna kA prApta kara usake donoM putroM ko usa ko samarpita kara diyA // 23 // // yaha teisavAM ceTakanidhAnadRSTAnta huA // 23 // ___ coIsavAM zikSAdRSTAntayaha dRSTAnta dhanurvidyA ke viSaya meM hai, jo isa prakAra hai-eka dhanurveda vidyAvizArada manuSya idhara-udhara bhramaNa karatA huA kisI nagara meM A niklaa| vahAM ke eka dhanika ne isa se apane bAlakoM ko dhanurvidyA meM nipuNa karane ke liye isa ko sauMpa diyaa| anya aura bhI dhanikoM ke bAlaka isa vidyA ko sIkhane ke liye isake pAsa Ane lage / gurubhakti se prerita hokara bAlakoM ne isako pracura dravya diyA / jaba seTha ko yaha emAM ja raheluM che ke je kaMI banyuM che te satya rIte A mArA mitra AgaLa jAhera karUM." e vicAra karIne khajAnA bAbatamAM je kaMI banyuM hatuM te mitra pAse jAhera karyuM ane tenI kSamA mAgI. tyAra bAda saraLahadayI mitre tenI pAsethI khajAnAne pitAne ardho hisso meLavIne tenA ane putre tene seMpyA. 23 che A tevIsamuM ceTakanidhAnadaSTAnta samAsa | 23. covIsamuM zikSAdaSTAMtaA dRSTAMta dhanurvidyAnA viSayamAM che, je A pramANe che eka dhanurveda vidyAvizArada manuSya ahIM-tahIM pharatA pharatA kaI eka nagaramAM AvI pahoMce. tyAMnA eka dhanike pitAnA bALakane dhanurvidyAmAM nipuNa karavAne mATe tene saMpyA. bIjA dhanikanAM bALake paNa dhanurvidyA zIkhavA mATe tenI pAse AvavA lAgyAM. guru bhaktithI prerAIne te bALakee tene ghaNuM dhana ApyuM. jyAre zeThane te vAtanI khabara paDI tyAre temaNe vicAra zrI nandI sUtra Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 763 zAnacandrikA TIkA-zikSAdRSTAntaH dhanaM grahISyAma iti / kalAcAryeNa kathaMcididaM vRttaM jJAtam / tato'sAvanyasmin prAme'vasthitAn svabandhUn vijJApayati-ahamamukasyAM rAtrau nadyAM gomayapiNDAn prekSepsyAmi, bhavadbhiste grAhyA iti / tatastabandhubhistathaiva svIkRtam tataH kalAcAryoM gomayapiNDeSu dravyANi nikSipya tAn gomayapiNDAn sUryakiraNeSu zoSayati / tataH kalAcAryoM bAlakAn brUte-evamasmAkaM kulAcAraH, matkulotpannA amukaparvaNi snAnaM kRtvA nadyAM gomayapiNDAn mantrapUrvakaM pAtayanti / bAlakairuktam-zobhanam / tataH kalAcAryastairvAlakaiH saha tasyAM rAtrau nadyAM gomayapiNDAn mantrapUrvakaM prakSiptavAn / itazca te gomayayiNDAH kalAcAryasya bndhubhigRhiitaaH| bAta jJAta huI to usane vicAra kiyA ki kalAcArya ne hamAre bAlakoM se pracuradravya liyA hai to hameM aba isa ko pArizramika dene kI kyA Ava. zyakatA hai, tathA isake pAsa jo hamAre bAlakoM dvArA dravya pahU~ca cukA hai vaha bhI apahRta kara lenA caahiye| seTha kA jaba yaha vicAra kalAcArya ko kisI taraha vidita ho gayA to usane apanI buddhi se upAya socA, vaha yaha-anya grAmoM meM rahe hue apane baMdhuoM ko bulAyA aura kahA dekho maiM amuka rAtri meM nadI meM sUkhe gobara piNDo ko DAlUMgA so tuma saba unako uThA lenA / isa prakAra unheM apane vicAroM se sahamata karake kalAcArya ne gobara piNDoM meM dravya bharakara unheM dhUpa meM sukAnA prAraMbha kara diyA / aura bAlakoM se phira vaha kahane lagA ki hamAre kula kA AcAra calA A rahA hai jo hamAre vaMzaja amuka parva meM gomaya piNDoM ko nadI meM snAna karake maMtra japate hue pheMkate haiM / ataH maiM bhI aisA hI karyo ke kalAcA amArA bALaka pAsethI ghaNuM dhana lIdhuM che to have tene mahenatANuM ApavAnI zI AvazyakatA che tathA tenI pAse amArAM bALake dvArA je dhana pahoMcyuM che te paNa paDAvI levuM joIe. zeThane A vicAra jyAre kaI paNa rIte kalAcAye jANI lIdhuM tyAre teNe pitAnI buddhithI tene upAya zodhI kADhaye te vicAra A pramANe hate-teNe bIjA gAmamAM rahetA pitAnA bhAI ne bolAvyA ane kahyuM, "ja, amuka rAtre huM nadImAM sUkAM chANAM nAkhIza, to tame te badhAne laI leje" A pramANenA pitAnA vicAra sAthe temane sammata karIne kaLAcAye chANanAM piMDemAM dravya bharIne te piMDene taDakAmAM sUkavavA mAMDyA. pachI te bALakane kahevA lAgyA, "amArA kuTuMbamAM e rivAja cAlyA Ave che ke amArA kuTuMbanA leke amuka parvane divase nadImAM snAna karIne maMtra japatA japatA gAyanA chANanAM piMDone nadImAM pheMke che. tethI huM paNa te pramANe karIza." kalAcAryanI te vAta sAMbhaLIne zrI nandI sUtra Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandI sUtre anyadA kalAcAryastAn bAlakAn zreSThinazca pRSTrA deharakSaNopayogimAtraM vastramAdAya svagrAmaM praticalitaH / zreSThino'pi kalAcAryasya zarIre dhanAdikamadRSTvA tadvadhArthamanudyatA abhUvan / 'anena kiMcid dhanamasmAkaM na gRhIta ' - miti matvA kalAcArya muktavantaH / ityevaM kalAcAryeNa svazarIraM dhanaM ca rakSitam / // iti caturviMzatitamaH zikSAdRSTAntaH // 24 // 764 karU~gA / kalAcArya kI isa bAta ko sunakara bAlakoMne kahA bahuta acchI bAta hai mahArAja ! isake bAda kalAcArya una bAlakoM ko sAtha lekara rAtri meM nadI para jA pahu~cA, aura snAna kara una sUkhe gobara piNDoM ko maMtra japate hue usameM pheMkane lagA ! una gobara piNDoM ko nadI meM se pUrvasaMketita usake baMdhuoM ne pheMkate hI uThAnA zurU kara diyA / isa taraha jaba ve samasta gobarapiNDa baMdhuoM ke hAtha meM Agaye taba yaha nizcinta hokara apane sthAna para una bAlakoM ke sAtha vApisa lauTa AyA ! kucha dinoM ke pazcAt bAlakoM evaM seThoM se pUchakara yaha kalAcArya deha kI rakSA meM upayukta mAtra vastroM ko lekara apane grAma kI ora calane ko taiyAra huA / seThoM ne jaba yaha dekhA ki isake pAsa vastroM ke sivAya aura kucha nahIM hai to ve usako mArane Adi ke vicAra se rahita ho gaye aura ' isane hamArA kucha bhI nahIM liyA hai' aisA samajhakara una sabane usa kalAcArya ko khuzI se ghara jAne kI bhI AjJA de dI ! isa taraha kalAcArya ne apanI aura dravya kI rakSA kI // 24 // yaha coIsavAM zikSAdRSTAnta huA // 24 // (6 khALakoe kahyuM, dhaNI sarasa vAta che, mahArAja ! tyAra bAda te kaLAcAya te mALakone sAthe laIne rAtre nadIe paheAMcyA, ane snAna karIne te sUkAM chANAMne maMtra japatA japatA nadImAM pheMkavA lAgyA. te chANuAMne pUrva saketa pramANe nadImAMthI tenA bhAI ee phUMkatA ja upADavA mAMDayAM. A rIte e badhAM chANAM jyAre tenA bhAI enA hAthamAM paheAMcyAM tyAre te nizcita thaI ne te bALakI sAthe potAne sthAne pAchA pharyAM. keTalAka divase khAda mALakA tathA zeThane pUchIne te kaLAcAya dehanI rakSA mATe jarUrI eTalAM ja vajJA lai ne peAtAnA gAma tarapha upaDavA taiyAra thayA. zeThAe jyAre te joyuM ke temanI pAse vacce sivAi kaMI paNa nathI. tyAre tee tene mAravAnA vicArathI rahita thai gayA, ane " ANe amArU kaIM paNa lIdhuM nathI " ema samajIne te badhAe te te kaLAcAryane khuzIthI ghera javAnI rajA ApI. A rIte kaLAcArye peAtAnI tathA dravyanI rakSA karI // 24 // / A covIsamuM zikSAdRSTAMta samApta 5 24 5 zrI nandI sUtra dd Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavandrikA TIkA-zikSAdRSTAnta:, arthazAstradRSTAntaH / atha-paJcaviMzatitamo'rthazAstra dRSTAntaH ekasya zreSThino dve bhAryastaH / tatraikA putravatI, aparA tvaputrA jaataa| paraMtva putrA'pi taM bAlakamatIvalAlayati pAlayati / yato'sau baalkstyormaatrobhedonaamnyt| ekadA sa zreSThI vyavasAyArtha paribhraman hastinApure gatavAn / sa devAt tatra mRtaH / atha tatsaMpattiprAptyarthamubhayorbhAryayoH kalahaH prvRttH| ekA vadati-ayaM mama putraH, tasmAdahaM gRhasvAminI / dvitIyA vadati-naivam , ahameva gRhasvAminI yato'yaM putro mamaivAsti / kalahe pravardhamAne nyAyArtha rAjakule gatavatyau / rAjJI maGgalAdevI pacIsavAM arthazAstradRSTAntaeka seTha kI do striyAM thiiN| inameM eka putravatI thI dUsarI vinA putra kii| jisake putra nahI thA vaha bhI pahilI ke bAlaka kA acchI taraha se lAlana pAlana karatI rahatI thI, isase usa bAlaka ke dhyAna meM yaha kabhI nahIM AyA ki yaha merI mAtA hai, agara yaha merI mAtA nahIM haiN| ekadina kI bAta hai ki seTha ke citta meM aisA vicAra AyA ki kahIM paradeza calakara apanA vyavasAya calAnA cAhiye, ataH vyavasAya (vyApAra) ke nimitta idhara udhara paribhramaNa karatA huA vaha hastinApura aayaa| bhAgyavazAt vahAM usa kI mRtyu hogii| aba usa kI donoM striyoM meM saMpatti prApti ke liye jhagaDA khaDA ho gyaa| sAtha meM usa bAlaka ke prati bhii| eka ne kahAyaha merA putra hai-ataH meM ghara kI svAminI huuN| dUsarI ne kahA-nahIM meM hI ghara kI svAminI huM kAraNa yaha putra merA hai| isa taraha paraspara meM baDhe hue una ke vivAda kA jaba koI nibaTorA nahIM ho sakA to ve donoM pacIzamuM arthazAstraSTAMtaeka zeThane be patnIo hatI. temAM eka putra hato bIjI niHsaMtAna hatI. jene putra na hato te paNa zokayanA bALakanuM sArI rIte lAlana pAlana karatI hatI, tethI te bALakanA dhyAnamAM e vAta kadI AvI na hatI ke A mArI mAtA nathI. eka divasa zeThane manamAM evo vicAra AvyuM ke koI paradezamAM jaIne pitAne vyavasAya calAva, tethI vyavasAyane nimitte pharate pharate te hastinApura AvyA. bhAgyavazAt tyAM tenuM mRtyu thayuM. have tenI bane patnIo vacce tenI milakata meLavavA mATe jhaghaDe ubhe thayo. ane te bALakanI bAbatamAM paNa jhagaDe paDayo. eke kahyuM " A mAre putra che, mATe gharanI mAlika huM chuM." bIjIe kahyuM, "nA gharanI mAlika huM ja chuM kAraNa ke A putra mAre che." A pramANe temanI vacce vadhelA vivAdane jyAre parasparamAM kaI zrI nandI sUtra Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 nandI sUtre yadA vRttamidaM jAnAti sma, tadA svapArzvete ubhetriyAvAhUya vadati - kiMciddinA - nantaraM mama putro bhaviSyati, sa ca vardhito'syAzokavRkSasyAdhastAdupaviSTaH san yuvayonyayaM kariSyati tAvatparyantamatra yuvAM tiSThatam / ayaM ca vAlako mamAdhInastichatu / nyAye jAte sati pazcAd yasyAH putro bhaviSyati, tasyai dAsyAmi / iti tadvacaH zrutvA tadAnImaputrA bhAryA maGgalA devyAvacanaM saharSa svIkRtavatI / tAvataiva maGgalAdevyA vijJAtam - iyamevAputrA'sti nAyaM bAlako'syAH putra iti / tatastayA putravatyai bhAryAyai putraH samarpitaH saiva ca gRhasvAminI kRtA / evamubhayorartha viSayaH kalaho nivRttaH / " // iti paJcaviMzatitamo'rthazAstradRSTAntaH || 25 || nyAyaprApti ke liye rAjakula meM gii| vahAM rAjA kI rAnA maMgalA devI ko jaba una ke vivAda kA patA calA to usane buddhi socI aura una donoM striyoM ko apane pAsa bulAkara kahA- tuma donoM yahIM para Thaharo, jhagaDA mata karo dekhoM mere yahAM kucha dinoM ke bAda putra hogA- jaba vaha baDA ho jAvegA taba isa azokavRkSa ke nIce baiTha kara tuma donoM kA nyAya kara degA, ataH jaba-taka tumhArA nyAya nahIM ho hai tabataka yaha tumhArA bAlaka mere pAsa hI rahegA / nyAyaprApta hone para yaha bAlaka jisakA pramANita hogA usa ko hI sauMpa diyA jAvegA / isa taraha rAnI maMgalAvatI devI ke vacanoM ko sunakara vaha aputravatI strI baDI khuza huI aura usa ne rAnI kI bAta mAnalI / apanI bAta svIkRta hote hI rAnI ne yaha jAna liyA ki yaha bAlaka isakA nahIM hai / isa taraha vaha bAlaka jisa ukela na AvyA tyAre te nyAyameLavavA mATe rAjadarabAre pahoMcI. tyAM rAjAno rANI maMgaLAdevIne jyAre temanA vivAdanI khabara paDI tyAre temaNe potAnI buddhithI upAya zodhI kADhayA, ane te banne strIene peAtAnI pAse khelAvIne uddhuM. "tabhe manne sahIM rhe| agaDe arazI bhA, guvo, bhAre tyAM DeMTalA divase pachI putra janmaze. te jyAre meATA thaze tyAre A azAkavRkSa nIce esIne tamAro mannenA nyAya karaze, to jyAM sudhI tamAro nyAya na thAya tyAM sudhI tamAro A bALaka mArI pAseja raheze, nyAya maLatAM A bALaka jenA sAmIta thaze tene ja sAMpI devAze rANI maMgalAvatI devInI A prakAranI vAta sAMbhaLIne te aputravatI strI ghaNI khuza thaI ane teNe rANInI vAta majUra karI. tenA dvArA peAtAnI vAtanA svIkAra thatAM ja rANI samajI gaI ke A bALaka tenA nathI, bIjI strIe rANInI vAta svIkArI nahI, jeNe rANInI vAta zrI nandI sUtra Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-arthazAstradRSTAntaH, icchAmahad dRSTAntaH 767 atha SaSThaviMzatitamaH icchAmahad dRSTAntaH kA'pi zreSThinaH patnI svabhartari mRtyumupAgate sati vRddhayarthaM pUrvaprayuktaM dravyaM lokebhyo na labhate / tataH sA patimitraM vadati-' mamadApaya lokebhyo dhanam ' iti / tenoktam-yadi prApteSu dravyeSu kiMcinmahyaM dAsyasi tarhi lokebhyastava dhanaM dApayAmi / zreSThibhAryA mAha yAdRzI tavAnukampA syAt tathA mayA vidheyam / tato'sau lokebhyaH sarva taddhanaM gRhItam , kiMtu prAptasya taddhanasyAlpIyAn bhAgaH zreSThi bhAryAyai strI kA thA ki jisane rAnI kI bAta kabUla nahIM kI thI usako vaha de diyA gayA aura vahI gRhasvAminI ghoSita kI gii| isa prakAra ina donoM kA artha viSaya kalaha nivRtta huA // 25 // // yaha paccIsavAM arthazAstradRSTAnta huA // 25 // chAIsavAM icchAmahatdRSTAntakoI eka seTha kI patnI ne jaba ki pati ke mara jAne para vyAja para diye gaye apane dravya kI vasUlI hote nahIM dekhI to apane pati ke mitra se kahA-vyAja para diye gaye dravya kI ugAhI nahIM ho rahI hai, ataH Apa una logoM se kahakara dravya kI vasUlI karavA deM to bar3I kRpA hogii| mitra ne sunate hI javAba diyA-yadi mujhe prApta dravya meM se Apa hissA deM to maiM logoM ko udhAra diyA gayA Apa kA dravya vasUla karavA sakatA huuN| mitra kI isa bAta ko sunakara seThAnI ne kahA-ThIka hai, jaisI Apa kI AjJA hogI vaisA hI maiM kruuNgii| seThAnI kI isa bAta se sahamata hokara mitra ne seTha kA udhArI para rahA huA samasta dhana logoM svIkArI nahIM teno ja te bALaka che ema samajIne rANIe te bALaka tene seM , ane tene ja gharanI mAlika jAhera karI. A pramANe te bannenA artha (dravya) mATenA jhagaDAno aMta AvyuM. je 25 ! A pacIzamuM arthazAstradRSTAMta samApta . 25 che chavIsa chAmat dRssttaaNtkeI eka zeThanuM mRtyu thatAM temanI patnIe jyAre patie vyAje dhIrela leNuM vasUla thavA na mAMDayuM tyAre potAnA patinA mitrane kahyuM, "vyAje Apela nANAnI ugharANI paDatI nathI. te Apa kRpA karIne te dedAro pAsethI te nANAM vasUla karI da" mitre javAba Ape, "je patelI ugharArANImAMthI mane hisse Ape te lekene uchInA Apela nANAnI huM vasUlata karI zakuM tema chuM." mitranI A vAta sAMbhaLIne zeThANIe kahyuM "ThIka, Apa jema kaheze tema huM karIza. zeThANInI A vAta sAthe sahamata thaIne zeThanA mitre zeThanI ugharANI patAvavAnuM kAma zarU karyuM. ugharANInI je rakama AvatI zrI nandI sUtra Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 nandIsUtre dAtu micchati / zreSThipatnI aparituSTA jAtA / rAjakule vyavahAro jAtaH / nyAyAdhIzastaddhanaM dvidhA vibhaktaM kRtavAn ekastatra mahAn bhAgaH, dvitIyastokaH kRtaH / tato nyAyAdhIzaH zreSThimitraM prAha - atra kaM bhAgaM grahItumicchasi ? | mahAntaM bhAgaM grahItumicchAmi / nyAyAdhIzaH svamanasi vicArya proktavAn - asyA mahAn bhAgo'sti / dvitIyastutavAsti / // iti SaDaviMzatitama icchAmahadUdRSTAntaH // 26 // atha saptaviMzatitamaH zatasahasradRSTAntaH kasyacit parivrAjakasya rajatamayaM mahat khorakAbhidhaM bhANDamAsIt / tasmin se ugAnA prAraMbha kara diyaa| jo dravya ugAhI meM AtA usa meM se vaha mitra seThAnI ke liye bahuta kama dene kI bhAvanA rakhane kI vajaha se kama detA / seThAnI isa kAraNa usa para aprasanna rahane lagI / hote hote rAjakula meM ina donoM kI yaha takarAra pahu~cI to vahAM nyAyAdhIzane apanI buddhi lagA kara usa dravya ke do vibhAga kiye| eka vibhAga meM apAra dhanarAzi rakhI aura dUsare vibhAga meM thoDI sI / phira usane zreSThi mitra se kahA inameM se Apa kisa vibhAga ko lenA cAhate ho to jhaTa se usa ne kaha diyA ki mahArAja ! isa apAra dhanarAzivAle vibhAga ko / sunate hI nyAyAdhIza ne apane mana meM soca samajha kara usa se kahA- nahIM yaha vibhAga to seThAnI kA hai tumhArA nahIM, tumhArA to yaha dUsarA vibhAga hai // 26 // // yaha chAIsavAM icchAmahat dRSTAnta huA // 26 // temAMthI te mitra zeThANIne mATe ghaNu Apyu ApavAnI bhAvanAthI temane ghaNI thADI rakama ApatA A kAraNe zeThANI tenA para nArAja rahevA lAgI. chevaTe te annanI A takarAra rAjAnI kacerImAM pahoMcI tyAre tyAM nyAyAdhIze pAtAnI buddhi calAvIne te dravyanA be vibhAga karyA. eka vibhAgamAM apAra dhanarAzi mUkI ane khIjAmAM ceADu ja dhana mUkayuM. pachI temaNe zeThanA mitrane kahyu', A be mAMthI tame kayA vibhAga levA mAgeA che. tyAre teNe turata ja kahyuM, mahArAja ! A apAra dhanarAzivALe vibhAga." te sAMbhaLatA ja nyAyAdhIze potAnA manamAM vicAra karIne tathA samajIne tene kahyuM, nA A vibhAga tA zeThANInA che, tamArA nathI; tamArA tA A khIjo vibhAga che ArakA ! A chavIsamuM IcchAmahatuM dRSTAMta samAsa ! 265 26 66 66 zrI nandI sUtra Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-zatasahasradRSTAntaH parivrAjake caiko viziSToguNa AsIt-yadasau sakRt zRNoti, tad dhArayati, atastasyAhaGkAraH samutpannaH / evamasau ghoSaNAM kArayati-yaH kazcinmahyaM kiMcidazrutapUrva vRttaM zrAvayet , tasmai dadAmIdaM bhAjanam , iti / paraM tu na ko'pya pUrva zrAvayituM zaknoti, sa hi yat kimapi zaNoti tat sarva maskhalitaM tthaivaanuvdti| tataH kenApi siddhaputreNa jJAtapratijJena kathitam-apUrva zrAvayiSyAmi yadi parivAjakaH svapratijJAM pAlayet / etada vRttaM rAjJA vijJAtam / rAjabhavane bahutaro loko militaH / parivrAjako'pi samAgataH / rAjJaH samakSaM siddhaputraH paThati sattAIsavAM zatasahasradRSTAntakisI parivrAjaka ke pAsa eka cAMdI kA bar3A bhAjana thaa| isakA nAma khoraka thaa| parivrAjaka meM eka viziSTa guNa yaha thA ki vaha eka hI bAra meM sunI gaI bAta ko hRdaya meM dhAraNa kara letA thaa| isa se usake mana meM bar3A bhArI apanI isa sthiti kA ahaGkAra thaa| vaha jagaha 2 kahatA phiratA thA ki jo koI mujhe azrutapUrva bAta sunAvegA vaha bhAjana kA mAlika hovegA / parantu koI bhI vyakti usako aisA nahIM milA jo azrutapUrva bAta usako sunAve / jo bhI kucha usako sunAyA jAtA vaha jhaTa se askhalita rUpa meM usI taraha usako kaha detA, ataH saba loga isase bahuta taMga Agaye / yaha bAta dhIre 2 kisI siddhaputra ke pAsa pahuMcI to usane kahA ki yadi parivrAjaka apanI pratijJA para aTala raheM to maiM avazya hI unheM abhutapUrva bAta sunA sakatA huuN| hote 2 yaha khabara rAjA taka bhI pahuMca gii| rAjAne eka sabhA ekatrita kI-vahAM styaaviisbhushtsmssttaaNtkaI parivrAjakanI pAse cAMdInuM eka moTuM pAtra hatuM. tenuM nAma khoraka hatuM. parivrAjakamAM eka viziSTa guNa hato ke te eka ja vakhata sAMbhagelI vAtane manamAM yAda rAkhI zakatA hatA. tethI potAnI A siddhinuM tene ghaNuM bhAre abhimAna hatuM. te sthaLe sthaLe ema kahete pharate hato ke je keI mane amRtapUrva vAta saMbhaLAvaze te A pAtrane mAlika thaze. paNa tene koI evI vyakti na maLI ke je tene azrutapUrva vAta saMbhaLAve. tene je kaMI saMbhaLAvavAmAM AvatuM, te akhalita rIte ane eja prakAre te bolI jatA, te kAraNe badhA ke tenAthI gaLe AvI gayA. A vAta dhIre dhIre koI siddhaputranI pAse pahoMcI te teNe kahyuM ke je parivrAjaka pitAnI pratijJA pALavAmAM makakama hoya te huM tene abhUtapUrva vAta saMbhaLAvavA taiyAra chuM dhIre, dhIre A vAta rAjAne kone paNa paDI. rAjAe eka sabhA belAvI. tyAM pari zrI nandI sUtra Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nandIsatre " tujjha piyA maha piuNo, dhArei aNUNagaM sayasahassaM / jai suyapucvaM dijjau, aha na suyaM khorayaM desu" // chAyA-tava pitA mama pitu riyati anyUnakaM zatasahasram / yadi zrutapUrva dadAtu, atha na zruta khorakaM dehi // 1 // siddhaputraH parivrAjaka parAjayati sma / tataH parivrAjakaH svakIyaM khoraka rajatabhAjanaM siddhaputrAya dattavAn / iti saptaviMzatitamaH zatasahasradRSTAntaH // 27 // // iti-autpattikabuddhivarNanam // 1 // atha vainayikabuddhidRSTAntAH pradazyante ( pRSTha 309) / tatra prathamo nimitta dRSTAntaH procyateparivrAjaka bhI bulAye gaye jaba saba loga yathAsthAna baiTha cuke taba usa siddhaputra ne eka gAthA par3hI jisakA bhAva yaha thA ki mahArAja! tumhAre pitA para hamAre pitA kA ThIka eka lAkha kA karjA hai, yadi yaha bAta Apake sunane meM AI hai to Apa vaha karjA cukatA kIjiye, nahIM to isa khoraka-bhAjana ko hameM de diijiye| siddhaputra ko isa bAta ko sunakara vaha parivrAjaka parAjita ho gayA aura apanA khoraka usako de diyA // 27 // // yaha sattAIsavAM zatasahasradRSTAnta huA // 27 // // yaha autpattikI buddhi kA varNana huA // 1 // aba vainayikI buddhi ke udAharaNa kahe jAte haiM (pRSTha 309) jisameMprathama nimittadRSTAnta isa prakAra haivrAjakane paNa belAvavAmAM AvyA. jyAre badhA leke pita pitAnI jagyAe besI gayA tyAre te siddhaputra eka gAthA che, jene bhAvArtha A pramANe hate"mahArAja ! tamArA pitA pAse mArA pitAnuM barAbara eka lAkhanuM leNuM che. je te vAta tamArA sAMbhaLavAmAM AvI hoya to Apa te deNuM bharapAI karI de. nahIM te A kherakapAtra mane ApI de. siddhaputranI te vAta sAMbhaLIne te parivrAjake hAra kabUla karI lIdhI ane pitAnuM bAraka tene ApyuM. 27 che A satyAvIsamuM zatasahastradaSTAMta samApta che 27 che A tpattikIbuddhinuM varNana thayuM || 1 || have nayika buddhinAM udAharaNe ApavAmAM Ave che-(pR. 309) paheluM nimittadaSTAMta A pramANe che zrI nandI sUtra Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-zatasahastradRSTAntaH 771 kasmiMzcinnagare siddhaputraH svakIyau dvau ziSyau nimittazAstraM pAThayati sma / tayoreko vinayasampanna AsIt sa gurorupadezaM bahumAnapUrvakaM svIkaroti / yatra saMzayaH samutpadyate, tannirAkaraNArtha gurorantikaM gatvA savinayaM pRcchati / evamasau vinayavivekapurassaraM zAstramadhItya tIvrabuddhilabdhavAn / dvitIyastu ziSyo vinayAdi guNarahitatvAt kevalaM zabdajJAnaM prAptavAn / __ ekadA to gurunidezena samIpavatinigrAme gacchataH / mArge kasya cinmahA prANinazcaraNacihnAni tAbhyAM dRSTAni / vinayI ziSyo dvitIyaM pRcchati-ime kasya caraNAH ? dvitIyaH ziSya Aha-atra kA pRcchA ? / imAni hastinazcaraNacihnAni kisI nagara meM koI siddhaputra apane do ziSyoM ko nimitta zAstra par3hAyA karatA thaa| unameM eka ziSya bahuta vinayI thaa| vaha apane guru ke upadeza kA bahata bhArI sanmAna karatA aura usako mAnatA thaa| usameM jaba isako koI saMzaya jaisI bAta mAlUma par3atI to vaha usako dUra karane ke liye bar3I vinayake sAtha guru ke pAsa jAkara pUchA krtaa| isa taraha vinaya viveka purassara zAstra kA adhyayana kara vaha tIvra buddhi vAlA bana gyaa| dUsarA ziSya aisA nahIM thA vaha vinayAdi guNa se rikta thaa| isase usako mAtra zabdajJAna hI prApta ho sakA, adhika kucha nhiiN| __ eka dina kI bAta hai ki ye donoM ziSya guru kI AjJA se kisI samIpavartI grAma meM gye| mArga meM ina logoMne kisI mahAprANI ke caraNacihno ko dekhA / vinIta ziSya ne usa avinIta ziSya se puuchaabhaaii| ye caraNa kisake haiM ? sunate hI avinIta ziSya ne kahA-isameM pUchane kI kyA bAta hai-ye hAthI ke paira ke cihna haiM yaha kyA tuma nahIM koI eka nagaramAM kaI siddhaputra pitAnA be ziSyane nimittazAstra bhaNAvatAM hatAM. temAM eka ziSya ghaNe ja vinayI hatA. te gurunA upadezanuM ghaNuM sanmAna karato hato ane tene mAnato hato. temAM tene keI bAbatamAM saMzaya thato to tenuM nivAraNa karavA mATe te vinayapUrvaka gurunI pAse jaIne pUchato hato. A pramANe te vinaya vivekapUrvaka zAstrane abhyAsa karIne tIvra buddhivALo banI gayA. bIje ziSya e na hato. te vinayAdi guNothI rahita hato. tethI tene mAtra zabdajJAna ja prApta thayuM vadhAre kaMI nahIM. eka divasa te bane ziSya gurUnI AjJAthI pAsenA gAmamAM gayAM. rastAmAM temaNe keImeTAM prANInA pagalAM joyAM. vinIta ziSya te avinIta ziSyane pUchayuM, "bhAI A kenAM pagalAM che?" tarata ja avinIta ziSya kahyuM, " AmAM pUchavA jevuM zuM che ? A hAthInAM pagalAM che, te zuM tuM samajI zrI nandI sUtra Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 nandIstre dRzyante / vinIto vadati-naivam , naivam , imAni hastinIcaraNacihnAni / hastinI vAmAkSNA kANA / tadupari mahAkulInA sadhavA ' strI samupaviSTA gacchati / adyazvo vA prasaviSyati / putrazca tasyA bhaviSyati / evamukte cAvinIto brUte-kathametadvasIyate / vinItaH prAha-pratyayAd vyaktaM bhaviSyati / tatastau grAmaM gatavantau / tasya grAmasya bahiH pradeze mahAsarasaH samIpe vastranirmita nivAsasthAne rAjJI tAbhyAM daSTA / vAmena cakSuSA kANA hastinI ca dssttaa| atrAntare kAcid dAsaceTI hastipakaM vadati-rAjJaH putro jAta iti rAjAnaM jaya jayetyAdizabdena vardhApaya / vinIto dvitIyaM pratyAha-dAsaceTI vacanaM parijAna sakate ho ? vinIta-hAM jAna to sakatA hUM para ye hAthI ke paira ke cihna nahIM haiM ye to hastinI ke caraNacihna haiN| tathA aura dekho-yaha hathinI vAma AMkha se kAMnI hai| isake Upara koI mahAkulIna sadhavA strI baiThI huI gaI hai| jisake Ajakala meM prasava hone vAlA hai / usa prasava meM usake putra kA janma hogaa| isa prakAra vinIta ziSya ke kahane para avinIta ziSyane usase kahA-yaha saba tuma kaise jaanaa| vinIta ne uttara diyA-kisa prakAra kI sAdhana sAmagrI se yaha pIche btlaauuNgaa| isa taraha bAtacIta karate hue ve donoM hI jisa grAma ko jAnA thA usa grAma kI ora cale / jAte 2 grAma ke bAhara unhoMne dekhA ki eka bar3I bhArI tAlAva ke taTa para eka bar3A tambU tanA huA hai / usameM eka rAnI ThaharI hai| pAsa meM taMbU kI eka ora eka vAMye AMkha se kAnI hathinI bhI baMdhI huI hai| isI samaya unhoMne yaha bhI sunA ki eka ceTI mahAvata se yaha kaha rahI hai ki jAo aura rAjA ko jaya jaya zabda pUrvaka badhAI do, zakate nathI ? " vinIta ziSya kahyuM, "hA samajI te zakuM chuM ke A hAthInA pagalAM nathI paNa hAthaNanAM pagalAM che. vaLI juve, A hAthaNI DAbI AMkhe kANI che. tenI upara koI mahAkulIna sagarbhA strI beThela che, jene AjakAlamAM prasava thavAno che. tene putrane prasava thavAnuM che. A pramANe vinIta ziSyanuM kathana sAMbhaLIne avinIta ziSya kahyuM, A badhuM tame kevI rIte jANyuM. vinIta ziSya kahyuM, kayA prakAranI sAdhana sAmagrIthI te pachI batAvIza." A pramANe vAtacIta karatAM karatAM te bane je gAma javAnuM hatuM te tarapha cAlyA. jatAM jatAM gAmanI bahAra temaNe joyuM ke eka meTAM taLAvane kAMThe eka meTa taMbU tANele che. temAM eka rANI utarI che. pAse taMbUnI eka tarapha DAbI AMkhe kANI eka hAthaNI paNa bAMdhelI che. eja vakhate temaNe e paNa sAMbhaLyuM ke eka dAsI mahAvatane kahetI hatI ke jAo ane, rAjAne jaya jaya zae zrI nandI sUtra Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH oo bhAvaya / tenoktam-paribhAvitaM mayA sarva, tavajJAnaM satyamevAsti / tatastau tasmin mahAsarasastaTe karacaraNaM prakSAlya vaTavRkSasyAdhastAd vizrAmArtha sthitau / tadekA vRddhA zirasi jalapUrNaghaTaM dhRtvA gacchati / sA vRddhAtAvubhau AkRtyAdinA naimittiko vijJAya pRcchati-he Aye ! dezAntaragato mama putraH kadA punarAgamiSyati / tadAnImeva tanmastakAd ghaTaH patitaH khaNDazo bhagnaH / avinotenAvimRzyaiva tadA jhaTiti kathitam-tava putro dhaTa iva naSTo jAtaH / tadA vinIto vimRzya brUte-naivam naivam , asyAH putro gRhe samAgato vartate / he mAtagRhaM gaccha, svaputramukhamavalokaya / evakAraNa unake yahAM putra ratna kA janma huA hai| isa taraha dAsI ke vacana sunakara vinItaziSya ne avinIta se kahA-dekhA sunA dAsI kyA kaha rahI hai ? / avinIta ne kahA-hAM dekha suna liyA-bhAI ! tumhArA jJAna bilakula saccA hai| isa taraha paraspara meM bAteM karate hue una donoM ne usa tAlAva ke taTa para apane hAtha pairoM ko dhoyA aura vahIM para ke eka vaTavRkSa kI chAyA meM vizrAma kiyaa| itane meM hI vahAM eka vRddhA ne jo jala se bhare hue ghar3e ko apane mAthe para rakhe huI jArahI thI inheM dekhA / AkRti Adi se vaha inheM jyotiSI jAnakara pUchane lagI he Aya! merA putra dezAntara gayA huA hai so batalAI ye vaha kaba aavegaa| isa prazna ke sAtha hI usa bicArI kA ghaDA mAthe para se nIce gira kara phUTa gyaa| avinIta ziSya ne yaha dekhakara usa se kahA-mA~! terA to putra isa dhaDe kI taraha samajhale naSTa ho gayA hai| avinIta ko isa bAta ko sunakara vinIta ne kahA-bhAI ! nahIM 2 aisA mata kaho isakA putra to pUrvaka vadhAmaNI Ape ke temane tyAM putrane janma thaye che. dAsInA evAM vacano sAMbhaLIne vinIta ziSya avinIta ziSyane kahyuM, "sAMbhaLyuM, dAsI zuM kahI 281 cha?" manAta ziSye ghu, "DI, yu mane sAmanyu. mA! tamArI kalpanA taddana sAcI che." A pramANe vAto karatAM karatAM te bane e taLAvane kAMThe potAnA hAthapaga dhoyA ane tyAM ja eka vaDanI nIce chAMyaDAmAM vizrAma levA lAgyA. evAmAM mAthe pANIne ghaDo laIne jatI eka vRddhAe temane joyAM. mukhAkRti AdithI temane jotiSI mAnIne pUchavA lAgI, "he Arya ! mAre putra paradeza gayo che. to te kyAre Avaze te batAve." A praznanI sAthe ja te bicArIne ghaDo mAthA uparathI nIce paDayo ane phuTI gaye. avinIta ziSya A joIne tene kahyuM, "mA! A ghaDAnI jema tamAre putra nAza pAme che ema samajI lo." avanIta ziSyanI A vAta sAMbhaLIne vinIta ziSya kahIM, "nA, nA me na temanA putra to yAranAya ghera mAvI gayo cha. bhA ! zrI nandI sUtra Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 nandIsUtre muktA sA taM vimRzyakAriNaM vinItaM zubhAzIrvacanazatAni prayuJjAnA svagRhaM gatavatI / sA svaputraM gRhamAgataM pazyati / putro mAtaraM praNamati / sA ca nijaputrAya zubhAzIvacanaM dadAti / naimittikena vimRzyakAriNA yathAkathitaM putrAya tayA sarva niveditam / tataH sA vRddhA putraM pRSTvA tatrAgatya tasmai vimRzyakAriNe vastrayugalaM suvarNamudrAdivividhavastujAtaM ca samarpayati / avimRzyakArI tadA cintayati-ahaM guruNA na samyak pAThitaH / kathamanyathA'haM na jAnAmi ayaM tu jAnAti / kabhI kA ghara para A gayA hai| mA ! tuma ghara jAo aura apane putra ke mukha kA avalokana karo / isa prakAra vaha vinIta ziSya ke vacana suna usa ko samajhadAra samajha aneka zubhAzIrvAda detI huI apane ghara A phuNcii| vahAM Ate hI usa ne prANAdhika apane priya putra ko dekhaa| usa ko baDI prasannatA huI / putra ne bhI jyoM hI apanI mAtA ko dekhA to vaha Akara usa ke caraNoM se lipaTa gyaa| zubhAzIrvAda dekara usa ne putra ko uThA kara chAtI se lagA liyaa| usa mAtA ne putra se jo kucha usa se usa naimittika ne kahA thA saba yathAvasthita kaha diyaa| pazcAt usa jyotiSI ke liye usa ne apane putra se pUchakara eka dhotI, eka dupaTTA, tathA suvarNa mudrA Adi aneka kImatI vastue~ pradAna kI ! vimRzyakArI ziSya kI isa pratiSThA se prabhAvita hokara usa avinIta ziSya apane mana meM vicAra kiyA-mujhe guru ne acchI taraha nahIM paDhAyA hai, isa ko hI acchI taraha paDhAyA hai, nahIM to aisA kaise ho sakatA thA ki yaha to vAte jAna jAve aura maiM na jAna skuN| tame ghera jAo ane tamArA putranA mukhanA darzana kare." A pramANe te vinIta ziSyanA vacana sAMbhaLIne, tene buddhizALI mAnIne aneka zubha AzIrvAda daIne te pitAne ghera pahoMcI. tyAM AvatAM ja teNe potAnA prANathI paNa priya putrane je. te ghaNI khuza thaI. putre paNa jevI pitAnI mAne che ke te temanA caraNe paDo. zubhAzIrvAda daIne te putrane bheTI paDI. te mAtAe te naimittike je kaMI pitAne kahyuM hatuM tenAthI pitAnA putrane saMpUrNa rIte vAkepha karyo. pachI pitAnA putrane pUchIne teNe te tiSIne mATe eka betI, eka dupaTTo, tathA sonAmahora vagere ghaNI kImatI vastuo bheTa ApI. vinIta ziSyanI A pratiSThAthI prabhAvita thaIne te avinIta ziSya pitAnA manamAM vicAra karyo, "mane gurUe sArI rIte bhaNAvyo nathI, Ane ja sArI rIte bhaNAve che, nahI te evuM kema bane ke te je vAte jANI zake te huM na jANI zakuM ?" zrI nandI sUtra Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH 775 gurukArye saMpanne sati dvAvapi guroH pArthe samAgatau / tatra vimRzyakArI ziSyo darzanamAtre eva ziro namayitvA kRtAJjalipuTaH sa bahumAnaM harSAzrupUrNalocano gurozcaraNayozironidhAya praNAmaMkRtvA prAptaM tatsarva vastujAtaM gurave samarpitavAn / dvitIyastu zailastambha iva manAgapyanamita zarIro dveSapUrNaH san gurusamIpe'vatiSThate / tadA dvitIya ziSyaM prati gururAha -- are! kiM kAraNam adya na praNamasi ? sa prAha - yaH samyak pAThitaH sa eva caraNe patiSyati / gururAha - tvaM mayA na samyaka pAThito'si kim ? tato'sau sarva pUrvavRttAntaM niveditavAn / ____ aba-jisa kArya ke liye guru ne una donoM ko grAma meM bhejA thA vaha kArya jaba unakA samApta ho cukA taba ve donoM vahAM se vApisa guru ke pAsa A gye| ina meM vinItaziSya ne Ate hI guru ke darzana se apane Apa ko vaDA bhAgyazAlI mAnate hue unheM donoM hAtha joDakara praNAma kiyaa| tathA bahu mAnapUrvaka una ke caraNoM meM apanA zira rakhakara vAraMvAra unheM sparza kiyA / evaM grAma meM jo kucha milA thA vaha saba una ke samakSa rakha diyaa| avinIta ziSya ne aisA kucha nahIM kiyA-vidveSa se bharA hokara vaha to guru ke pAsa zailastambha (parvatastambha) kI taraha kevala akaDakara hI khaDA rhaa| guru ne jaba usa kI aisI hAlata dekhI to usase kahA-tU aisA kyoM khaDA huA hai / kyoM tU Aja mujhe praNAmAdi nahIM kara rahA hai ? / sunate hI guru se usa ne kahA-mahArAja ! kyA karU~, jisa ko Apane acchI taraha se vidyA meM niSNAta banAyA hai vahI Apake caraNoM meM paDe, mujhe to Apane aisA kucha nahIM kiyaa| avinIta kI isa have temane je kAme te gAmamAM mokalyA hatA te kAma pUruM thatAM teo bane tyAMthI gurUnI pAse pAchAM pharyA. temAMnA vinIta ziSya AvatAM ja gurunA darzanathI pitAne ghaNe bhAgyazALI mAnIne banne hAtha joDIne temane praNAma karyA. ane ghaNuM mAnapUrvaka temanAM caraNamAM mastaka namAvIne vAraMvAra temane caraNasparza karyo ane gAmamAMthI je kaMI maLyuM hatuM te badhuM temanA caraNa AgaLa dhayuM". avinIta ziSya evuM kaMI na karyuM. dveSathI bharelo e te gurunI pAse zaila staMbha (parvatastaMbha) nI jema akakaDa ja ubho rahyo. gurue jyAre tenI evI hAlata joI tyAre kahyuM, " tuM Aje Ama kema ubho che? Aje tuM mane praNAmAdi kema karatA nathI ? te sAMbhaLatA ja teNe gurune kahyuM-"mahArAja ! zA mATe karUM? Ape jene sArI rIte vidyAmAM niSNAta banAvyuM che te ApanA caraNomAM paDe, mArAM upara to Ape evI koI kRpA karI nathI" avinIta zrI nandI sUtra Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre tato gururvinayina ziSyaM pRcchati-kathaya, tavRttaM tvayA kathaM viditam / vimazyakArI ziSyaH prAha-he gurudeva ! mayA bhavaccaraNanidezena vimarzaH kartumArabdhaHhastizcaraNA dRzyanta eva. kintvatra ko vizeSaH ? iti cintayatA mayA mUtra darzanena nirNItam-etecaraNA hastinyA eva bhavitumarhanti / dakSiNabhAgavartivRkSazAkhA bhakSitAH, na tu vAmabhAgarathAH, ityanena mayA viditam-' iyaM vAmena cakSuSA kANA' iti / bAta se guru ne usa se kahA-to kyA tUM yaha mAna rahA hai ki maiMne tumheM acchI taraha se nahIM paDhAyA hai ? hA~ meM yahI mAna rahA huuN| kAraNayahI hai ki Apa ke vinIta ziSya ne vidyA ke bala se Aja aisAra kara ke batalAyA hai / guru ne jyoM hI avinIta kI yaha bAta sunI to unhoMne vinIta ziSya se pUchA-kaho ziSya ! tumane yaha saba kaise jAnakara batalAyA hai / vinIta ne kahA he guru mahArAja! maiMne jo kucha batalAyA hai vaha Apake zrI caraNoM kA pratApa hai / jyoM hI maiMne vahAM una caraNoM kA nirIkSaNa kiyA jAnane meM derI nahIM lagI ki ye caraNa hAthI ke hI haiN| kyoM ki ve to spaSTa dikhalAI par3a rahe the, parantu unhIM ke pAsa jo mUtra par3A thA usase maiMne yaha nirNaya kara liyA ki ye caraNacihna hAthI ke nahIM kintu hathinI ke haiN| vaha jisa mArga se hokara nikalI thI usake dakSiNa bhAga meM jo vRkSa khar3A thA usakI zAkhA usa ne khAI thI, vAmabhAga kI nhiiN| isase maiMne yaha jAna liyA ki vaha vAmacakSu se ziSyanI A vAta sAMbhaLIne gurue tene kahyuM, to zuM tuM ema mAne che ke meM tane sArI rIta navyA nathI ?" " , ma bhAnu chu"" 4254 ?" kAraNa eja che ke ApanA vinIta ziSya Aje vidyAnA prabhAve AvuM AvuM karI batAvyuM che." gurue jyAre avinIta ziSyanI A vAta sAMbhaLI tyAre temaNe vinIta ziSyane pUchayuM, "kaho ziSya, tame A badhuM kevI rIte jANIne batAvyuM " vinIta ziSya kahyuM, "guru mahArAja ! meM je kaMI batAvyuM che te ApanA zrI caraNene pratApa che. jevuM meM te pagalAMonuM nirIkSaNa karyuM ke te jANatA vAra na lAgI ke te pagalAMnAM nizAna hAthInInA ja che, kAraNa ke te to spaSTa najare paDatAM hatAM, paNa te pagalAM pAse je mUtra paDayuM hatuM tenI madadathI meM evo nirNaya karyo ke te pagalAM hAthInAM nathI paNa hAthaNInAM che. te je mAgethI pasAra thaI hatI tenI jamaNI bAju je vRkSe ugelAM hatAM tenI DALiyo teNe khAdhI hatI. DAbI bAjunAM vRkSonI nahIM. tethI huM evA nirNaya para AvyuM ke te hAthaNI DAbI AMkhe kANuM che. sAdhAraNa vyakti to hAthaNI para zrI nandI sUtra Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH 777 sAdhAraNo jano hastiyAnena gantuM nAhatIti ko'pi rAjakIyo janogataH, iti nizcitam / raktavastra tantuM saMlagnaM vRkSe dRSTvA mayA viditam-sadhavA rAjJI gtvtiiti| kvacit pradeze hastinyA avatIya laghuzaGkA kRtvA bhUmau hastaM nivezya, utthiteti, tathA-vidhahastacihaM tatra dRSTvA mayA nizcitam-iyaM rAjJI garbhavatI ' iti / dakSiNe caraNe hastecAdhikabhAro jAta ityanena stokaeva samaye putrotpattirbhaviSyatIti kAnI hai ? sAdhAraNa vyakti to hastinI para baiTha kara cala phira nahIM sakatA isaliye jo vyakti isa para baiTha kara yahAM se nikalA hai vaha koI rAjakIya vyakti hI honA caahiye| jyoM hI mere citta meM yaha vicAra A rahA thA ki itane meM hI mujhe pAsa ke eka vRkSa ke Upara raktavastra kA tantu lagA huA dikhalAI pdd'aa| maiM isase isa nizcaya para pahu~cA ki aise vastra ko dhAraNa karane vAlI rAjA kI rAnI hI ho sakatI hai, sAdhAraNa strI nahIM / evaM jisane yaha vastra pahira rakkhA hai vaha vidhavA nahIM sadhavA hai / tathA vahIM pAsa ke kisI sthAna para jo mujhe mUtra dikhalAI diyA aura vahIM para hAtha kI hathelI kA jamIna para cihna pratIta huAevaM paira kA cihna bhI vahIM najara par3A to maiM isa niSkarSa para pahuMcA ki vaha garbhavatI hai| kAraNa pezAba se nibaTa kara jaba vaha uThI hai to usa samaya vaha jamIna para hAtha Tekakara hI uThI hai, isase usake zarIra meM garbha kA bhAra hai yaha mAlUma par3A / tathA hathanI se jaba vaha pezAba karane ke liye utarI hogI to utarate samaya usake dakSiNa paira para zarIra kA besIne pharI zake nahI tethI tenA para savAra thaIne tyAMthI nIkaLela vyakti koI rAjakIya vyakti ja hevI joIe. e meM nirNaya karyo. je mArA manamAM A vicAra AvyuM ke tarata ja pAsenAM eka vRkSa upara lAla vastrane eka tAMtaNe lAgelI mArI najare paDayA. tethI huM evA nirNaya para AvyuM ke A prakA2nuM vastra dhAraNa karanAra rAjAnI rANI ja hoI zake, sAmAnya strI nahIM, ane jeNe te vastra paheryuM che te vidhavA nahIM paNa sadhavA ja che. tathA tyAM ja pAsenI eka jagyAe je mUtra mArI najare paDayuM ane tyAM ja jamIna para hAthanI hatheLInuM nizAna dekhAyuM, ane paganAM nizAna paNa tyAM najare paDayAM tyAre huM te nirNaya para pahoMce ke te strI garbhavatI che, kAraNa ke pezAba karIne jyAre te uThI haze tyAre te jamIna para hAthane Teko daIne uThI haze, tethI tenA zarIramAM garbhane bhAra che te khabara paDI. tathA jyAre te hAthaNI uparathI pezAba karavA mATe nIce utarI haze tyAre tenA jamaNA paga upara zrI nandI sUtra Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 nandIsUtre viditam / tathA- tasyAvRddhAyAH praznAnantaraM ghaTaH patito bhagnazca khaNDaza iti dRSTA mayA vimarzaH kRtaH-yata sarastIre ghaTasya mRdbhAgo mRttikAyAM jalabhAgo jale yathA militastathA vRddhAyA api putro miliSyatIti saMbhAvyate / yadvA-eSa ghaTo yata utpannastatra militaH, jalamapisaraso gRhItaM sarasyevamilitaM tathA putro'pyasyA miliSyati' iti nizcitam / vinayayuktasya tasya vimRzyakAriNaH ziSyasya vacanaM bhAra adhika par3ane ke kAraNa usakI nisAnI jamIna meM adhika gar3hI huI najara ArahI thii| aura isI taraha se hAtha kI nizAnI bhI / isa se maiM isa niSkarSa para pahu~cA ki yaha AsannaprasavA hai, aura isake garbha meM putra hai isake vinA dakSiNa hAtha aura dakSiNa paira ke cihna jamIna para adhikarUpa meM gaDhe hue nahIM ho sakate haiN| __isI taraha "vRddhA ke putra kA milApa vRddhA se hogA aisA jo maiMne vicAra kiyA usakA kAraNa yaha hai-jaba maiMne yaha dekhA ki vRddhA ke mastaka se prazna pUchate hI ghaTa gira kara bhagna ho gayA hai, to maiMne aisI saMbhAvanA kI ki jisa prakAra talAba ke taTa para ghaTa saMbaMdhI mRttikAdravya mRttikAdravya ke sAtha, jalabhAga jala ke sAtha mila gayA hai usI prakAra isa vRddhA kA bhI putra isako mila jaaygaa| athavA-yaha nizcita hai ki jisa taraha yaha ghaDA jisa se utpanna huA hai usa se mila gayA, tathA talAba se gRhIta huA jala talAba meM mila gayA hai usI taraha isa kA putra bhI isa se milegaa| isa prakAra apane vinIta ziSya ke vacana sunakara guru zarIrano vadhAre bhAra paDavAne kAraNe te paganuM nizAna jamInamAM vadhAre UMDuM utareluM dekhAtuM hatuM, ane eja pramANe hAthanuM paNa. tethI huM evA nirNaya para Avyo ke te strIne prasavakALa najIka che, ane tenA garbhamAM putra che nahIto jamaNA hAtha ane jamaNA paganuM nizAna jamInamAM vadhAre UMDuM utareluM na hoI zake. eja pramANe "vRddhAne tenA putrane meLApa thaze e je meM nirNaya karyo tenuM kAraNa A pramANe che-jyAre meM joyuM ke prazna pUchatAM ja vRddhAnA mAthethI ghaDe paDIne kuTI gaye, tyAre meM evI kalpanA karI ke je rIte taLAvanAM kAMThA upara ghaDAmAMnuM mRttikA dravya (mATI) mRttikAdravyanI sAthe tathA jaLabhAga pANInI sAthe maLI gayo che tema A vRddhAne putra paNa tene maLaze. athavA-e cokakasa che ke jema A ghaDo jemAMthI utpanna thayA temAM maLI gayo tathA taLAvamAMthI lIdheluM pANI jema taLAvamAM maLI gayuM eja pramANe tene putra paNa tene maLaze." A pramANe pitAnA vinIta ziSyanAM vacana zrI nandI sUtra Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-nimittadRSTAntaH 779 nizamya gurustaM prazaMsati sma / avimRzya kAriNaM dvitIyaMziSyaM gururvadati-vatsa ! atra nAsti mama doSaH, kiMtu tavAyaM doSaH, yad vimarza na karoSIti, asmAbhirubhayoH sadRzaM pAThitamiti / // iti vainayikabuddheH prathamo nimittadRSTAntaH // 1 // arthazAstraviSaye kalpakamantridRSTAntaH zrUyate / sa ca vainayikyA buddherdvitIyo dRSTAnto boddhavyaH // 2 // lipijJAnaM tRtIyA vainayikabuddhiH // 3 // gaNitajJAnaM caturthI vainayikI buddhiriti draSTavyam // 4 // paJcamastu kUpadRSTAntaH-kUpa ityanena bhUmivijJAnekuzala ityavagamyate sa caivam -kazcid bhUmivijJAnakuzalaH puruSaH kRSovalaM prAha-atra bhUmyAmiyati dUre jalamasti / ne usa kI bahuta adhika prazaMsA kii| tathA avinIta ziSya ko samajhAte hue usase kahA-vatsa ! isa meM merA kucha bhI doSa nahIM hai, doSa hai to kevala tumhArA hii| jo tuma vinayAdi guNoM se vivarjita hokara merI kahI huI bAta para kucha bhI vimarza nahIM karate ho| yaha vizvAsa rakkho-hamane to tuma donoM ko hI ekasAtha paDhAyA hai // 1 // ||yh prathama nimittadRSTAnta huA // 1 // ___ arthazAstra ke Upara jo kalpaka maMtrI kA dRSTAnta hai-baha vainayika buddhi kA dvitIya dRSTAnta hai 2 / lipijJAna, yaha vainayika buddhi kA tIsarA dRSTAnta hai / gaNitajJAna yaha vainayika buddhi kA cauthA dRSTAnta hai| kUpa dRSTAnta isa prakAra haiM koI eka vyakti aisA thA jo bhUmivijJAna meM vizeSa kuzala thaa| usane kisI kisAna se kahA ki-isa bhUmi meM itanI dUrI para jala hai| sAMbhaLIne gurue tenI ghaNI ja prazaMsA karI, tathA avinIta ziSyane samajAvatA kahyuM "vatsa! AmAM mAro koI doSa nathI. deSa hoya te phakta tAre ja che ke tuM vinayAdi guNothI rahita banIne meM kahelI vAta para koI nirNaya ja karate nathI. e vizvAsa rAkha ke meM to tamane banene eka sarakhuM ja zikhavyuM che. che A paheluM nimittadaSTAMta samApta . 1 arthazAstra upara je kalpakamaMtrInuM daSTAMta che, te vainacikabuddhinuM bIjuM dRSTAMta cha. (2). lipijJAna, vainayi4 bhuddhinunI 48ia che (3). gaNitajJAna, e nacikabuddhinuM cothuM daSTAMta che (4). pAMcamuM phUpa daSTAMta A pramANe che zrI nandI sUtra Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 nandIsUtre tAvatyA bhUmeH khanane kRte sati jalaMna nirgatam / tataH sa kRSIvalaH prAha-tatpArca bhAge stokaM pANi (eDI) prahAraM kuru / evaM kRte sati tadaiva jalaM tatra smucchlitm| // iti vainayikyA buddheH paJcamaH kUpadRSTAntaH // 5 // atha SaSTho'zvadRSTAntaH bahavo'zvavaNijo dvAravatI jagmuH / tatra sarve kumArAH sthUlAn bRhatazcAzvAn gRhNanti / vAsudevena tu durbalo lakSaNa sampanno laghIyAnazvaH krItaH / sa ca kAryanihikaH prabhUtAzcAgresarazca jAtaH / // iti SaSTho'zvadRSTAntaH // 6 // kisAna ne isa bAta ko sunate hI bhUmi khodanA prAraMbha kiyaa| jitanI dUrataka jala batalAyA thA vahAM taka usa ne jamIna khoda DAlI parantu jala nahIM niklaa| taba kisAna ne usa se kahA-bhAI ! jala to nahIM niklaa| taba usa ne khaa-dekho| usake pArzvabhAga meM dhIre se eDI kA prahAra karo to vahAM jala niklegaa| aisA karate hI vahAM usI samaya jala uchala pdd'aa||5|| ||yh pAMcavAM kUpadRSTAnta huA // 5 // chaThA ghoDe kA dRSTAntabahuta se dhoDe ke vyApArI eka samaya dvArikA nagarI meM gaye hue the| vahAM samasta yAdava kumAroM ne unake sthUla kAya baDe 2 ghoDe kharIda liye, parantu vAsudeva ne aisA nahIM kiyaa| usane to kamajora patalA dubalA hI eka ghoDA khriidaa| dhIre 2 vahI una saba meM aisA majabUta keI eka mANasa bhUmivijJAnamAM vizeSa kuzaLa hato. teNe kaI kheDUtane kahyuM ke A bhUmimAM ATalI uMDAIe pANI che. kheDUte te vAta sAMbhaLatA ja bhUmi davA mAMDI. jeTalI uMDAIe pANI batAvyuM hatuM teTalI uMDAI sudhI teNe jamIna khedI nAkhI paNa pANI nIkaLyuM nahIM. tyAre kheDUte tene kahyuM " mAS! pANI vana nIjyu" tyAre tethe dhu, " Ta! tenI mAnA bhAgamAM dhImethI lAta mAre te pANI nIkaLaze " ema karavAmAM AvatA tyAMthI eja samaye pANI nIkaLyuM che 5. che A pAMcamuM kupadeSTAMta samApta thApA cha ghAnu dRssttaaNteka vakhata ghaNuM ghoDAnA vepArI dvArikA nagarImAM AvyA, tyAMnA badhA yAdavakumAroe temanA sthULa zarIravALA moTA moTA gheDA kharIdI lIdhA. paNa vAsudeve tema karyuM nahIM. teNe to dubaLo, pAtaLA ane kamajora eka ja cheDe kharI. dhIre dhIre eja ghaDe te badhA ghaDAmAM e majabUta ane upayogI zrI nandI sUtra Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TokA-kRpadRSTAntaH, azvadRSTAntaH, gadebhadRSTAntaH 781 atha saptamo gardabhadRSTAntaH ko'pi rAjA yauvanamArambhe rAjyaM prAptavAn / atastAruNyameva sarvakAryakSamaM ramaNIyaM ca matvA nijasainyeSu taruNAneva dhAritavAn , vRddhAMstu sarvAnapi bahiSkarotisma / sa cAnyadA sainyena saha gacchan kvacidaTavyAM gataH, tatra ca samasto'pi janaH pipAsayA pIDito jAtaH / tadA rAjA kiM kartavyamUDho'bhavat / tato rAjJaH samIpa aura kAryasadhaka nikalA ki jisa ke Age ve saba ghoDe phIke evaM kamajora sAbita hue isa taraha vAsudeva kA vaha ghoDA saba ghoDe ke bIca vizeSa mahatva zAlI pramANita hone ke kAraNa una saba meM agresara mAnA gayA // 6 // ||yh chaThA ghoDe kA dRSTAnta huA // 6 // sAtavAM gardabhadRSTAntakisI rAjA ne yauvana ke prAraMbha kAla meM hI rAjya prApta kara liyA thA, ataH usake dhyAna meM yaha bAta jama gaI ki samasta kAryo kI sAdhaka eka mAtra yauvana avasthA hI hai, isaliye usane apanI senA meM taruNa vyaktiyoM ko hI bhartI kara ne kA Adeza jArI kiyA, tathA jo vRddhajana pahile se senAvibhAga meM kAma karate A rahe the unheM nikAlanA prAraMbha kara diyaa| eka dina kI bAta hai-rAjA apanI senA ko sAtha lekara kahIM bAhara jA rahA thaa| calate 2 vaha eka mahAn aTavI meM Apahu~cA, jisa meM pAnI Adi kA bilakula abhAva thaa| vahAM Ate hI usa ke sainika jana nIvaDaze ke tenI AgaLa bIjA ghoDA phIkA ane kamajora sAbita thayA. A rIte vAsudevane ghaDe te badhA ghoDAomAM vadhAre mahatvazALI sAbita thavAthI te badhAne AgevAna gaNAvA lAge che ! che A cha huM ghoDAnuM draSTAMta samApta padA sAtabhu gmssttaaNtkeI rAjAe yuvAvasthAnA prAraMbhakALe ja rAjya meLavyuM hatuM, tethI tenA manamAM e pAko nirNaya thaye ke saghaLA kAryo sAdhanArI eka mAtra yuvAvasthA ja che. tethI teNe pitAnA sainyamAM yuvAna mANasenI ja bharatI karavAne Adeza ApyA, tathA je vRddha mANase pahelethI tenI senAmAM kAma karatA hatA temane chUTA karavA mAMDayA. eka divasa rAjA pitAnI senA sAthe kaIka sthaLe jato hate. cAlatAM cAlatAM te eka meTA jaMgalamAM AvI pahoMce, jyAM pANI Adine taddana abhAva hatuM. tyAM AvatA tenA sainike tRSAthI zrI nandI sUtra Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 nandIsUtre mAgatyakazcit sevako vadati-deva ! ayamApatsamudraH kathamasyApatsumudrasyapAraM gacchAmaH, vRddha puruSasya buddhiriha naukA bhavet ataH kyApi vRddhaMgaveSayantu bhavantaH / KH ATRNITE tato rAjJA sarvasminnapikaTa ke ghossnnaakaaritaa| tatra caikaH pitRbhaktaH sainikaH pracchannatayA svapitaraM samAnItavAn / tatastenoktam-rAjan ! mama pitaaddho'stiiti| tato rAjAjJayA tenAsau rAjJaH pArthaM nItaH / rAjA bahumAnapurassaraM pRcchatimahApuruSa ! kathaya, kathaM me kaTake jalaM bhaviSyati ? / tenoktam-rAjan rAsabhAH svairaM pyAsa se Akulita hokara vyAkula ho uThe / rAjA ne jyoM hI apane sainikoM kI yaha hAlata dekhI to vaha ghabaDA uThA aura kartavya vimUDha bana gyaa| itane meM usa ke pAsa eka sevaka ne Akara kahA-mahArAja! yaha eka bar3A bhArI ApattirUpa samudra sAmhane AgayA hai, isa kA pAra pAnA bar3A kaThinatara dikhalAI de rahA hai / hAM! yadi yahAM koI vRddhajana salAha dene vAlA ho to isa vipatti se chuTakArA mila sakatA hai, isaliye merI rAya aisI hai ki kisI vRddhajana kI Apa gaveSaNA kraaveN| sevaka kI isa bAta se prabhAvita hokara rAjA ne aisA hI kiyaa| usa ne zoghra hI apane samasta kaTaka meM isI taraha kI ghoSaNA karavA dii| senA meM eka pitRbhakta senika ne pracchanna rUpa se apane vRddha pitA ko sevA karane ke liye sAtha meM lAyA thA vaha rAjA ke pAsa jAkara yaha khabara dI ki mahArAja ! merA pitA vRddha hai yadi Apa kI AjJA ho to usako Apake pAsa upasthita kruuN| rAjA kI svIkRti pAkara vaha apane vRddha AkuLa vyAkuLa thayA. rAjAe jevI pitAnA sainikenI te hAlata joI ke te gabharAI gayuM ane zuM karavuM tenI kaMI sUjha paDI nahIM. evAmAM eka sevake tenI pAse AvIne kahyuM, "mahArAja! ApanI samakSa A eka mATe Apatti rUpa sAgara AvI paDe che, tene pAra pAma ghaNuM kaThina lAge che. paNa salAha denAra keI vRddha mANasa maLI Ave te A muzkelImAMthI ugarI zakAya tema che. te mArI evI salAha che ke Apa kaI vRddha puruSanI zodha karA" sevakanI A vAtanI rAjA para sArI asara thatA rAjAe e pramANe karyuM. teNe tarata ja pitAnA AkhA sinyamAM e prakAranI ghoSaNA karAvI dIdhI. senAmane eka pitRbhakta sinika sevA karavAnI IcchAthI pitAnA pitAne chUpAvIne sAthe lAvyo hato. teNe rAjAnI pAse jaIne khabara ApI ke mahArAja ! mArA pitA vRddha che. je Apa AjJA Ape te temane ApanI samakSa hAjara kara " rAjAnI maMjUrI maLatA te tenA vRddha pitAne rAjAnI pAse laI gayo. rAjAe zrI nandI sUtra Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 783 jJAnacandrikA TIkA-gardabhadRSTAntaH, lakSaNadRSTAnta: mucyatAm, yatra te bhUmiM dhAsyanti, tatra jalamatipratyAsannaMbhaviSyati / rAjJA tathaiva kAritam / jalaM ca prAdurbhUtam / samastaM kaTakaM svasthIbhUtam / iti sthAvarasya vainayikI buddhiH // iti saptamo gardabhadRSTAntaH // 7 // athASTamo lakSaNadRSTAntaH AsIta pArasadezIyaH kazcidazvAnAM svAmI / sa ca kaMcit yogyaM puruSamazvarakSaNArthaM niyuktavAn / tadA'zva svAmI tamazvarakSakaM proktavAna- etAvadvarSaparyantaM tvaM kama pitA ko rAjA ke pAsa le gyaa| rAjA ne bahumAna purassara usa vRddha se pUchA- mahApuruSa ! merA samasta kaTaka pyAsa se Akulita ho rahA hai, yahAM pAsa meM kahIM para bhI jaLa kA nAma dikhalAI nahIM par3a rahA hai, ataH Apa koI upAya batalAIye ki jisa se Apatti dUra ho jAveM / rAjA kI bAta sunakara usa vRddha ne kahA maharAja ! aba Apa aisA kIjiye ki gadho ko apanI icchAnusAra choDa dIjiye, ve jahAM para jamIna ko sUghe, samajhalIjiye vahIM para nIce jala atinikaTa hai / rAjA ne usa vRddha kI sammati ke anusAra aisA hI kiyA to usa ko jala kI prApti ho gaI aura kaTaka kA saMkaTa Tala gyaa| yaha sthavira kI vainayika buddhi huI / / // yaha sAtavAM gardabhadRSTAnta huA // 7 // AThavA lakSaNadRSTAnta pArasadeza kA nivAsI eka vyakti thaa| jisake yahAM aneka ghor3e the / usane una ghor3o kI sAra saMbhAla karane ke liye eka yogya puruSa kI niyukti kI / pArizramika usakA isa prakAra nirNIta kiyA gayA ghaNA mAnapUrvaka tene pUchyu, " mahApuruSa ! mArU samasta sainya tRSAthI AkuLa vyAkuLa thaI gayuM che. ATalAmAM pAse kayAMya paNa pANI khilakula dekhAtu nathI. tA Apa evA kAI upAya batAvA ke jethI A muzkelI TaLe" rAjAnI vAta sAMbhaLIne ne vRddhe kahyuM " mahArAja ! Apa A pramANe karA-gadheDAMone temanI IcchA pramANe javA do, teo je jagyAe jamIna sudhe, te jamInanI nIce thADI ja uMDAIe pANI maLaze tema mAnavuM." rAjAe te vRddhanI salAha pramANe ja karyuM, tA tene pANI maLyuM ane sainyanI muzkelInA paNa aMta Avyo. A vRddhanI vainayikabuddhi thaI. 5 A sAtamuM garbhadRSTAMta samAsa rANA AThamuM lakSaNadRSTAMta IrAnano nivAsI eka mANasa hatA. tene tyAM aneka dhADA hatA. teNe te gheADAnI saMbhALa rAkhavA mATe eka mAsanI nimaNuMka karI. A prakAre tenu vetana nakakI karyu"tame ATalA varSa sudhI ahIM kAma karazo te tenA badalAmAM zrI nandI sUtra Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIrAje kariSyasi, tadA'zvarakSaNasya pArizramikaM dvAvazvau tubhyaM dAsyAmi / tenApi svIkatam / sahanivasatastasyAzvarakSakasya tatputryA saha snehAnubandhaH saMjAtaH / ekadA'sau tAM pRcchati-sarveSvazveSu ko bhavyau ? iti / tayoktam-amISAmazvAnAM vizvastAnAM madhye yo pASANabhRtakutapAnAM vRkSazikharAnmuktAnAmapi zabdamAkarNya no trasyatastau bhavyau / tena tathaivatAvazvau parIkSitau / tato'zvarakSakaH sva vetanagrahaNasamaye svAminaM brUte-imo dvAvazvau mahyaM dehi| svAmI prAha-are ! anye bahavo'zvAH santi zobhanAH ki yadi tuma itane varSataka yahAM kAma karoge to isake upalakSa meM tumheM do ghor3e diye jAveMge / mAlika kI isa bAta se vaha sahamata ho gayA aura apane kAma meM laga gayA / mAlika kI eka lar3akI bhI thii| rahate 2 usakI usase jAna pahicAna ho gaI aura dhIre 2 usake sAtha usakA sneha bhI baDha gyaa| eka dina lar3akI se usane pUchA ! tumhAre ina samasta ghor3oM meM acche kauna 2 do ghor3e mAne jAte haiN| uttara meM usane kahA-dekho ina vizvasta samasta ghor3o ke bIca meM jo do ghor3e vRkSa ke zikhara se girAye gaye patthara ke TukaDoM se bhare hue kUDo (camar3e ke ghI bharane ke pAtroM) ke zabda ko sunakara bhI nahIM Dare ve hI samajha lo acche haiN| usakI bAta mAnakara usane unakI parIkSA kI to jo isa parIkSA meM uttIrNa hue ve usane apane dhyAnameM rkhliye| bAda meM jaba vetana grahaNa karane kA samaya AyA to usane mAlika se vetana meM ve donoM ghor3e maaNge| mAlika ne kahA-are-ina ghor3oM ke atirikta aura bhI bahuta se ghor3e bar3e acche haiM unheM tuma le lo inheM kyoM lete ho| tamane be ghaDA ApavAmAM Avaze. mAlikanI te vAta maMjura karIne te pitAne kAme lAgI gaye. mAlikane eka putrI paNa hatI. dhIme dhIme tene tenI sAthe paricaya thayuM ane te paricaya vadhatA vadhatA tenI sAthenA premamAM pariName. eka divasa te chokarIne teNe pUchyuM, "tamArA A badhA ghaDAmAM kayA kayA ghoDA sArAmAM sArA gaNAya che? " teNe javAba Ape, " jo A badhA vizvAsa pAtra gheDAmAMnA je be ghaDA vRkSanI Teca uparathI nIce pheMkelA paththa2nA TukaDAothI bharelA kuMDA (ghI bharavA mATenA cAmaDAnAM pAtro) ne avAja sAMbhaLIne paNa Dare nahIM emane ja sArAmAM sArA samajI levA. tenI salAha mAnIne teNe temanI kaseTI karI te je ghoDA te kaseTImAM saphaLa thayA temane teNe dhyAnamAM rAkhI lIdhA. pachI jyAre vetana levAno samaya pAka tyAre teNe vatana tarIke te be ghoDA mAgyA. mAlike kahyuM "are! A gheDAo karatAM te bIjA ghaNu gheDA vadhAre sArA che, te A gheDAne badale tuM bIjA ghaDA pasaMda zrI nandI sUtra Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-lakSaNadRSTAntaH, granthidRSTAntaH 785 tAn gRhANa, AbhyAmalama, imau na zobhanau / evamukto'sAvazvarakSakaH svAmivacanaM nAmanyata / tato'zvaravAminAcintitam - ayamazvarakSako mayA gRhajAmAtAkaraNIyaH / anyathA'yaM tAvazvA gRhItvA gamiSyati / lakSaNasampannenAzvena kuTumbasya vA'zvasya vA vRddhirbhaviSyati / evaM vicintya sa svaputryA saha tasya vivAhaM kAritavAn / taM ca gRhajAmAtaraM vidhAya dvAvapi lakSaNasampannAvavau svagRhe sthApitavAn / ityazva svAmino vinayajA buddhiH / // ityaSTamo lakSaNadRSTAntaH // 8 // atha navamo granthidRSTAntaH kadAcit pATaliputra nAmninagare muruNDa nAmako rAjA rAjyaM karoti / anya ye to acche nahIM haiM / isa prakAra svAmI ke vacana sunakara usane kahA - mahArAja ! maiM to inheM hI lUMgA, dUsaroM kI cAhanA mujhe nahIM hai / azvamAlika ne isa taraha ke jaba usake vacana sune to mana meM usane vicAra kiyA ki aba to ise gharajamAI banAne meM hI lAbha hai, nahIM to yaha ina donoM ghor3oM ko lekara yahAM se avazya calA jAyagA / isa taraha vicAra kara usane apanI putrI ke sAtha usakA vivAha kara diyA / aura usako ghara jamAI rakha liyA / tathA una donoM lakSaNasaMpanna ghor3oM ko bhI / isa prakAra azvasvAmI ne vainayikIbuddhi ke prabhAva se apanA kAma banA liyA // 8 // // yaha AThavAM lakSaNadRSTAnta huA // 8 // nauvAM granthidRSTAnta - kisI samaya pATaliputra meM ( paTanA zahara meM ) muruNDa nAma kA rAjA kara. A gheADA zA mATe le che? e te sArA nathI " mAlikanA A prakAranAM vacana sAMbhaLIne teNe kahyuM " zeha sAheba ! huM to me ghoDA daza, mIla levAnI mArI IcchA nathI. " gheADAnA mAlike jyAre A prakAranA tenA zabdo sAMbhaLyA tyAre teNe vicAryuM ke have teA tene gharajamAI banAvavAmAM ja lAbha che, nahI' tA te A banne gheADAne laIne ahIMthI cAlyA jaze. AvA vicAra karIne teNe peAtAnI putrI sAthe tenA lagna karI nAkhyA. ane tene gharajamAI tarIke rAkhyA, ane te ane lakSaNAyukta gheADA paNa tenI pAse ja rahyA. A rIte azvanA mAlike vanayikIbuddhinA prabhAve peAtAnuM kAma pAra pADayuM / 8 / / // mAbhu kSaNudRSTAMta sabhApta // 8 // navasu' granthiSTAMta keAI samaye pATaliputramAM (paTaNA zaheramAM ) muruDa nAmanA rAjA rAjya zrI nandI sUtra Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 nandIsUtre rASTrasya rAjA ekadA kautukArtha tatsamIpe trINi vastUni preSitavAn-gUDhaM sUtramguptapranthimat sUtram 1, samAyaSTiH-samabhAgaM kASTham 2, alakSitadvAraH samudko jatunA liptaH 3 / muruNDastAnivastUni svapuruSAnAhUya darzayati, na ca tAni kenApi viditAni tato rAjA kalAcAryamAhUya pRcchati-he Arya ! bhavAn asya granthidvAraM jAnAti ? AcArya Aha-jAnAmi / ityuktvA tena tadaiva sUtramuSNajale nikSiptam , tatastatsUtramuSNajalasaMyogena nirmalaM jAtam malApagame sati labdhaH sUtrasyAntaH, granthibhAgo'pi dRSTaH / yaSTirapi jale nikSiptA / tato gurubhAgo mUlamiti vijJAtam / gurubhAge eva grnthirbhvti| samudgako'pyuSNodake kSiptaH, tena sarva jatu rAjya karatA thaa| usake pAsa kisI dUsare rASTra ke rAjA ne krIDAnimitta tIna vastue~ bhejii| unameM eka gUDhasUtra thA, jisameM gAMTha gupta thI 1 / dUsarI samabhAgavAlI yaSTi thI jisakA mUla bhAga gupta thA 2 / tIsarA lAkha se alakSita dvAravAlA DibbA thA 3 / muruNDa ne ina tInoM cIjoM ko apane nijI vyaktiyoM ko bulAkara dikhalAyA parantu koI bhI ina ke bheda ko nahIM jAna skaa| bAda meM kalAcArya ko bulAkara rAjA ne usa se pUchA-he Arya ! Apa isa sUtra ke granthidvAra ko jAnate haiN| kalAcArya ne kahA-hAM jAnatA huuN| phira usa kalAcArya ne garmajala maMgavAkara usa sUtra ko usa garamajala meM DAla diyaa| garamajala ke saMbaMdha se vaha nirmala ho gyaa| mala rahita hote hI sUtra kA aMta aura granthibhAga ye donoM dikhalAi dene lge| vAda meM usa ne yaSTi ko bhI jala meM DAla diyaa| DAlate hI yaSTi kA jo mUlabhAgathA vaha jala meM DUba gyaa| DUbate hI usako isa bAta kA karatA hatA. keI bIjA rAjyanA rAjAe tenI pAse krIDA nimitte traNa vastuo modI. (1) mA 4 gUDhasUtrahatu, bhAM zuta itI. (2) bhI sara bhAga vALI lAkaDI hatI jene mULa bhAga gupta hatA. (3) lAkhathI alakSita dvAravALo Dao hate. muruDe te traNe cIjo potAnA khAsa mANasene bolAvIne batAvI, paNa koI paNa tenuM rahasya samajI zakayuM nahIM. tyAra bAda kaLAcA ne belAvIne rAjAe temane pUchyuM, "he Arya! Apa A sUtranA nyi dvArane jANe che? kalAcAye kahyuM, "hA jANuM chuM. " pachI te kaLAcA garama pANI maMgAvyuM, ane te sUtrane te garama pANImAM mUkayuM. garama pANInA saMsagathI te svaccha thayuM. nirmaLa thatAM ja sUtrane aMta tathA granthibhAga e bane dekhAvA lAgyA. pachI temaNe lAkaDIne paNa pANImAM mUkI mUktA ja lAkaDIne je mULa bhAga hete te pANImAM DUbI gayA. DUbatA ja temane te vAta samajAI zrI nandI sUtra Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ny jJAnacandrikA TIkA-granthidRSTAntaH galitam / tatazca tasya dvAraM prakaTIbhUtam / tato rAjA tamAcArya prAha-he AyeM ! durvijJeyaMkimapikautukaM bhavAnapi karotu yena tatra preSayAmi / AcAryeNa kAcit tumbI ekasmin pradeze khaNDamekamapahAya ratnairbhUtA / tat khaNDaM tathA mudritaM yathA na kenApi lakSyate / tato rAjA tAM tumbI dattvA svAn puruSAn tatsamIpe preSayati kathayati ca-imAM tumbImatroTayitvA ratnAni grahItavyAnIti / te puruSAstAM tumbImAdAya tatra gatvA tasmai tAM samarpya tathaiva bruvanti-tatrasthA rAjapuruSA bahuzaH prayatne kRte'pi tathA kartumasamarthA abhUvan / iyamAcAryasya vinayajA buddhiH| // iti navamo granthidRSTAntaH // 9 // patA par3a gayA ki yaSTi kA yaha mUlabhAga hai| aura isI meM gAMTha hai| isI taraha samudka-Dibbe ko bhI garamajala meM DAlakara kalAcArya ne usake dvAra kA patA lagA liyaa| kAraNa garamajala meM DAlate hI usake Upara lipta huI lAkha pighalakara dUra ho gaI thii| kalAcArya kI isa abhijJatA se rAjA vaDA prasanna hu|| usane kalAcArya se khaa-aary| tuma bhI durvijJeya kucha kautuka karo ki jisa ko hama bhI usa rAjA ke pAsa bheja ske| rAjA kI bAta sunakara kalAcArya ne eka tubo lI aura usa kA eka Tukar3A alaga kara usa meM ratna bhara diye aura usa khaMDa ko isa prakAra cipakA diyA ki jisa se usakA saMdhibhAga kisI ko bhI jJAta na ho sake / bAda meM rAjA ne isa tubo ko apane karmacAriyoM ko dekara una se kahA-yaha tuMbI usa rAjA ke pAsa le jAo aura unheM de kara kahanA ki isako vinA toDe hI isa meM se Apa ratna nikAla lo / rAjA kI aajnyaagaI ke lAkaDIne A mULa bhAga che. ane emAMja gAMTha che. eja rIte DabbAne paNa garama pANImAM mUkIne kalAcAryo tenuM dvAra paNa gotI kADhayuM kAraNa ke garama pANImAM nAkhatA ja tenA upara je lAkha hatI te pIgaLIne dUra thaI gaI. kalAcAryanI A prakAranI buddhithI rAjA ghaNe khuzI thayo. teNe kalAcAryane kahyuM, "Arya ! tame paNa evuM kaMI durviya kautuka kare ke jene ame paNa te rAjA pAse mokalI zakIe." rAjAnI vAta sAMbhaLIne kaLAcArya eka tuMbaDI lIdhI, ane tene eka TukaDe jude karIne temAM ratna bharI dIdhAM ane pachI te TukaDAne tenA para evI rIte coTADI dIdhuM ke tene sAMdho keIne paNa jaDI zake nahIM. pachI rAjAe te tuMbaDI pitAnA sevakone ApIne kahyuM, A tuMbaDI te rAjA pAse laI jAva, ane temane A ApIne kahejo ke tene teDayA vinA tenI aMdarathI ranne kADhI lo. rAjAnI AjJAnusAra te mANase te zrI nandI sUtra Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 nandI sUtre atha dazamo'gadadRSTAntaH - kasyacidrAjJaH sainyaM zatrubhUpena viSaprayogeNa mRcchitaM kRtam / tAdRzIM svasainyasthitiM vilokya rAjA vaidyamAhUya vadati - pracuraM mama sainyaM paracakreNa viSAkrAntaM kRtaM tatkathametat pracuraM mama sainyaM nirviSaM bhavet ? / vaidyenoktam- sarvaM svalpenaiva kAlena nairujyaM prApsyati / tato vaidyaH stokamauSadhamAnIya rAjAnaM darzayati / rAjA nusAra ve puruSa usa tuMbI ko lekara usa rAjA ke pAsa pahu~ce aura jaisA rAjA ne una se kahane ko kahA thA vaisA hI unhoM ne vahAM jAkara kahA / usa rAjA ne apane rAjapuruSoM ko usa samaya bulAyA aura tuMbI dekara kahA ki binA phoDe isa meM se ratno ko bAhara nikaalo| rAjapuruSoM ne aneka prakAra ke prayatna kiye parantu ve usa meM se ratna nahIM nikAla sake / yaha AcArya kI vinayajA buddhi kA nauvAM udAharaNa huA // 9 // dasavAM agaddRSTAnta kisI eka rAjA kI senA ko usa se kisI vipakSI rAjAne viSaprayoga dvArA mUcchita kara diyA thaa| apanI senA kI isa sthiti se cintita hokara rAjA ne usI samaya vaidya ko bulAkara kahA-vaidyajI ! merA pracura sainya paracakra ne (zatru kI senA ne ) viSaprayoga dvArA mUcchita kara diyA hai to aba Apa batalAIye - yaha kaise saceta ho sakatA hai| rAjA kI bAta sunakara vaidya ne kahA Apa cintA na kIjiye bahuta jaldI ApakA yaha sainya ThIka ho jAvegA / aisA kahakara usane rAjA ko thor3I sI auSadhI lAkarake dikhalAI / tukhaDI laIne te rAjA pAse pahoMcyA, ane rAjAe je pramANe kahevAnI sUcanA ApI hatI te pramANe tyAM jaIne kahyuM. te rAjAe teja samaye peAtAnA rAjapuruSAne lAvyA. ane tuMbaDI ApIne kahyuM ke Ane kApyA vinA temAMthI ratnA bahAra kADhI do. rAjapuruSAe aneka prakAranA prayatno karyo paNa te temAMthI ratno kADhI zakayA nahIM. / A AcAyanI vainayikIbuddhitu navamu` udAharaNa | 9 | hasabhu magaha (bhauSadha) dRSTAMta koI eka rAjAnI senAne tenA duzmana rAjAe viSaprayoga dvArA sUcchita karI nAkhI hatI. peAtAnI senAnI e hAlatathI cintatura thaI ne rAjAe eja samaye vedyane khelAvIne kahyuM, " vaidyajI! mArA AkhAM sainyane duzmananI senAe viSaprayAga dvArA mUcchita karI nAkhyuM che, te Apa batAvA ke A leke kevI rIte saceta thaze ?" rAjAnI vAta sAMbhaLIne vaidye kahyu, " Apa cintA na karo ghaNuM jaladI Apanu sainya sArUM thaI jaze. " evu kahIne teNe rAjAne thADI zrI nandI sUtra Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-agadadRSTAntaH 789 ca stokamauSadhaM dRSTvA tadupari kopaM kRtavAn / vaidyo vadati-mahArAja ! idaM lakSArogyapradamauSadhamasti, alpaM daSTvA bhavAn kopaM mA karotu / rAjA pRcchati-kathametanizvetavyam ? vaidyaH pAha-rAjan ! AnAyyatAM ko'pi viSAkrAntaH / rAjJA tAdRzo hastIdarzitaH / tato vaidyo hastinaH pucchadeze bAlamekamutpATya tadIyarandhre tadoSadhaM saMcAritam / tena sahastI svastho jAtaH vaidyo vadati-rAjan / hastI nairujyaM praaptH| evametadauSadhaM lakSArogyapradam / hastini svasthe jAte sati rAjA zAntacetasA vaidya vadati-karotvevam vaidyena tadauSadhaprayogaH sainye saMcAritaH / jAtaM tatpracuramapi sainyaM nirviSam / rAjA vaidya prati saMtuSTo jAtaH / iti vaidyasya vinayajA buddhiH / // iti dazamo'gadadRSTAntaH // 10 // thor3I auSadhI dekhakara rAjA ko vaidya ke prati krodha kA Avega jaga gyaa| vaidya ne yaha dekhakara rAjA se usI samaya kahA-mahArAja ! itanI sI yaha auSadhI eka lAkha AdamiyoM ko Arogya pradAna karane vAlI hai, Apa isako thor3I sI jAnakara kopa na kIjiye / vaidya kI isa bAta kA vizvAsa na karate hue rAjA ne usase kahA-isa bAta kA nizcaya kaise kiyA jaave?| vaidya ne kahA mahArAja! Apa kisI viSAkrAnta prANI ko maMgavAIye / rAjA ne vaisA hI kiyA-eka hAthI jo viSa kI vedanA se mUcchita thA dikhalAyA vaidya ne usI samaya usakI pUMcha kA eka bAla nikAlA aura usa sthAna meM usa auSadhi ko khara diyaa| thor3I dera bAda vaha hAthI mUrchA se rahita hokara svastha ho gayA / vaidya ne kahA-mahArAja ! dekhiye isa auSadhi kA kitanA prabhAva hai ? jo thor3I hI dera meM hastI mUrchA se rahita ho gayA hai / isI taraha yaha auSadhI eka lAkha prANiyoM ko sarakhI davA lAvI batAvI. thoDI davA joIne rAjAne vaidya pratye kodhano Avega AvI gaye, vadhe te joIne teja vakhate rAjAne kahyuM "ATalI ja auSadhi lAkha mANasene Arogya denArI che. tenuM thoDuM pramANa jaIne Apa gusse na karazo. vidyAnI A vAta para vizvAsa na mUktA rAjAe kahyuM, "e vAtanI tarI kevI rIte thAya?'vighe kahyuM, "Apa jherano bhoga banela koI prANIne batAve." rAjAe evuM ja karyuM -eka hAthI ke je viSanI vedanAthI mUchita hatA te batAvyo. vighe tarata ja tenI pUMchaDImAMthI eka vALa kheMcI kADhayo ane te sthAne te auSadhine mUkI. thoDI ja vAramAM te hAthInI mUcha vaLI ane te svastha thaI gayo. vaidya kahyuM, "mahArAja ! juvo A auSadhine keTalo prabhAva che, ke thoDI ja vAramAM hAthI mUcchathI rahita thaI gaye. e ja pramANe A eSadhi eka lAkha mANasane Arogya arpI zake che." rAjAe hAthIne svastha zrI nandI sUtra Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 nandIsUtre rathikadRSTAnto-gaNikAdRSTAntazca vainayikabuddherekAdazo dvAdazazca dRSTAntaH kameNa bodhyaH / sthUlabhadrakathAnake rathikasya yat sahakAraphalagucchatroTanam , yacca gaNikAyAH sarSaparAzerupari nartanaM, te dve api vainayikI buddhiphale // atha trayodazaH zATikAdidRSTAntaH ekaH kalAcAryoM rAjakumArAn zikSayati / rAjakumArA api bahumUlyadravyaiH Arogya pradAna kara sakatI hai| rAjA ne hastI ko svastha dekhakara zAnta citta ho vaidya se kahA-acchA Apa isa auSadhi kA prayoga sainyajanoM ko svastha karane ke liye kiijiye| merI tarapha se Apako AjJA hai| rAjA kI AjJA pAte hI vaidyane usa auSadhi kA prayoga sainya ko svastha karane ke liye kiyA to vaha samasta mUcchita huA sainya svastha ho gyaa| rAjA vaidya kI isa cikitsA se bar3A prasanna huA // 10 // // yaha dasavAM agadRSTAnta huA // 10 // isI taraha rathika dRSTAnta aura gaNikA kA dRSTAnta ye vainayika buddhi ke gyArahaveM evaM bArahaveM dRSTAnta haiN| sthUlabhadra kI kathA meM ye donoM dRSTAnta likhe hue haiN| rathika ne jo Amra ke phala ke gucchoM ko tor3A hai, tathA sarasoM kI rAzi ke Upara jo vezyA ne nRtya kiyA hai ye donoM bAte vainayika buddhi ke phala haiM // 11-12 // // yaha gyAravAM rathikadRSTAnta, bArahavA vezyAdRSTAnta huA // 11-12 // terahavAM zATikAdidRSTAntaeka kalAcArya rAjakumAroM ko par3hAtA thaa| rAjakumAra bhI usakA thayela joIne zAMta citta thaIne te vaidyane kahyuM, "sAruM, Apa A auSadhine upaga saniketane svastha karavA mATe kare. Apane mAre te Adeza che" rAjAne Adeza maLatAM ja vidhe te auSadhina prAga mUcchita sinyane svastha karavA mATe karyo tyAre te AkhuM mUcchita thayeluM sinya svastha thayuM. rAjA vaidyanI A cikitsAthI ghaNe khuzI thaye che 10 che che A dasamuM agadardaSTAMta samApta 10 | eja pramANe rathikadaSTAMta ane gaNikAdaSTAMta te vaiyika buddhinA agIyAramAM ane bAramAM daSTAMta che. sthUlabhadranI kathAmAM te bane dRSTAMta lakhelAM che. rathike je AmraphaLanA gucchAone toDayAM che, tathA sarasavanA DhagalA para vezyAe je nRtya karyuM che te ane vAte vanacikabuddhinuM phaLa che je 11-12 che A agIyAramuM rathikadaSTAMta, ane bAramuM vezyAdiSTAMta samAsa che 11-12 che terabhu saattihissttaaNteka kalAcArya rAjakumArone bhaNAvatA hatA. rAjakumAre paNa vakhate zrI nandI sUtra Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-zATakAdidRSTAntaH 792 samaye samaye kalAcArya sammAnayati / kalAcAryo mama putrebhyo bahumUlyAni dravyAni gRhItavAniti jJAtvA rAjAkopavazAta taM kalAcArya hantumicchati / rAjakumArairiMdaM vRtta kathaMcid jJAtam / tazcintitam-AcAryo'pyasmAkaM pitA'sti / ato'smAbhiH kenApyupAyena sa rkssnniiyH| tasminneva AcAryoM bhojanArthamAgataH, snAna kRtvA paridhAnAtha svazATikAM yAcate / rAjakumArA:-zuSkA zATikAM viditvA'pi snAnazATI ArdrA'stItyuktavantaH, tathA dvArasya samIpe laghu taNaM sthApayitvA proktavanta:tRNamidaM dIrghamasti / evameva krauJcanAmA ziSyaH pUrva kalAcAryasya dakSiNataH pradakSiNAM kartumarhati, kiM tu idAnIM sa vAmabhAgena pradakSiNAM karoti / eva kumArANAmAdrazATI samaya 2 para bahu mUlya dravyoM se matkRta kiyA karate the / rAjA ko jaba yaha bAta jJAta huI ki kalAcArya mere patroM se bahamUlya vastuoM ko letA rahatA hai to rAjA ne kalAcAya ko mArane kA vicAra kiyA / rAjakumAroM ko apane pitA kA yaha kuvicAra jaba kisI taraha se mAlUma paDa gayA to unhoM ne socA-AcArya bhI to hamAre pitA haiM ataH hameM una kI rakSA kisI na kisI upAya dvArA avazya karanI caahiye| ve aisA vicAra kara hI rahe the ki itane meM usI samaya kalAcArya bhI vahAM bhojana karane ke liye Aye / Ate hI kalAcArya snAna kara ke pahirane ke liye rAjakumAroM se dhotI mAMgI to una rAjakumAroM ne sUkhI dhotI ko gIlI btlaayaa| tathA dvAra ke pAsa laghu tRNa rakhakara usako dIgha (baDA) btlaayaa| tathA ina ziSyoM meM jo kroMca nAma kA ziSya thA ki jo pahile ina kI pradakSiNA dakSiNa bhAga se kiyA karatA thA usane vAmabhAga se pradakSiNA vakhata bahuM mUlya dravyathI temane satkAra karatA hatA. rAjAne jyAre A vAtanI khabara paDI ke kalAcArya mArA putra pAsethI bahu mUlya cIjo meLave che, tyAre rAjAe kalAcAryane mAravAno vicAra karyo. rAjakumArane pitAnA pitAne te kuvicAra jyAre keI paNa rIte jANavAmAM Avyo tyAre temaNe vicAryuM - AcArya paNa ApaNA pitA samAna che, tethI ApaNe kaI paNa upAye avazya temanuM rakSaNa karavuM joIe. teo A vicAra karI rahyA hatA ke evAmAM kalAcArya paNu bhejana karavA mATe tyAM AvyAM AvatAM ja kalAcAye snAna karIne paheravA mATe rAjakumAre pAse chetI mAgI tyAre te rAjakumAroe sUkI detIne bhInI batAvI, tathA dvAranI pAse laghu tRNa rAkhIne tene dIrgha (moTuM) batAvyuM. tathA te ziSyomAM je krauMca nAmane ziSya hatuM ke je pahelAM temanI pradakSiNA jamaNI bAjuthI karyA karatuM hatuM teNe DAbI bAjuthI pradakSiNA karavA mAMDI A pramANenA kumAronA AcaraNathI zrI nandI sUtra Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 nandIso kathanena tRNasya dIrghatvakathanena krauJcasya vAmabhramaNena ca kalAcAryoM jJAtavAnsarve mama viruddhAH santi, kevalaM kumArA eva bhaktiM vijJApayanti / evaM vicintya kalAcAryoM nRpeNAlakSitaH san nagarAbahirgatavAn / iyaM saMketajJAnenAcAryasya, saMketadvArA kalAcAryasya hita saMpAdanena kumArANAM ca vainayikI buddhiH / zATikA zabdenAtra dhautavastraM gRhyate / // iti trayodazaH zATikAdidRSTAntaH // 13 // atha caturdazo nItrodakadRSTAntaH nIbodakam -gRhacchAdana prAntapatitaM jalam / kAcid vaNijobhAryA cira proSite bhartari dAsyai nijabhAvaM nivedayati / Anaya kamapi puruSam ' iti / tatastayA denA prAraMbha kiyaa| isa taraha kumArI ke isa AcaraNa se AcArya ne yaha samajha liyA ki isa samaya mujha se saba viruddha haiM, kevala kumAra hI mujha meM apanI bhakti pradarzita kara rahe haiN| isa taraha vicAra kara vaha kalAcArya rAjA se alakSita hokara vahAM se bAhira calA gayA isa prakAra AcArya ne saMketa dvArA jo apanI va apane dravya kI rakSA kI vaha vainayikI buddhi kA hI pariNAma hai| tathA ziSyoM kA jo kalAcArya dvArA hita saMpAdana huA usa se jo una meM buddhi udbhUta huI vaha bhI isI vainayikI buddhi kA phala hai // 13 // ||yh terahavAM zATikAdidRSTAnta huA // 13 // caudavAM nIbodakadRSTAntaeka vaNika thA / vaha apanI patnI ko ghara para choDakara prAyaH paradeza meM hI rahatA thaa| eka dina kI bAta hai ki usakI patnI ne kAma vyathA se vyathita hokara apanI dAsI se kahA ki tU kisI puruSa ko le aa| AcAryuM te samajI lIdhuM ke atyAre badhA mArI virUddha che, phakta kumAre ja mArA upara temane bhaktibhAva pradarzita karI rahyA che. A pramANe vicAra karIne te kalAcArya rAjAnI najare paDayA vinA tyAMthI bahAra cAlyA gayA. A pramANe AcAryo saMketa dvArA pitAnI tathA dravyanI je rakSA karI te vanacikabuddhinuM ja pariNAma hatuM. tathA ziSyanuM kalAcArya dvArA je hita saMpAdana thayuM te kAraNe temanAmAM buddhi utpanna thaI te paNa eja vanacikIbuddhinuM phaLa hatuM. 1 che A teramuM zATikAdiSTAMta samApta. me 13 yauhabhu naanottaaNteka vaNika hatA. te potAnI patnIne ghera mukI jaIne sAmAnya rIte paradezamAM ja vasati hatA. eka divase tenI patnIe kAmavyathAthI vyAkuLa thaIne pitAnI dAsIne kahyuM ke tuM kaI paNa puruSane bolAvI lAva. dAsIe zrI nandI sUtra Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA- nIvodakadRSTAntaH 793 samAnItaH / tato nApitena tasya navakRntanAdikaM tayA kAritam / rAtrau ca tau dvAvapi saMbhogArthaM dvitIyabhUmikAmA rUDhavantau / meghazva dRSTi kartumArabdhavAn / tatastena pipAsAvyAkulena puruSeNa nIvodakaM pItam / tatazca tvagviSabhujaGgasaMspRSTa tajjalapAnena sa mRtaH / tatastayA vaNigbhAryayA rAtripazcimayAma eva zUnya devAlaye mocitaH / prabhAte daNDadharAH pAzadharAzva rAjapuruSAstaM mRtakaM dRSTavantaH / tasya nakhAdikarma dRSTvA te nApitAn pRSTavantaH, asyakenedaM navakRntanaM kSaurakarma ca kRtam / dAsI ne aisA hI kiyaa| vaha kisI puruSa ko le aaii| vaNika kI patnI ne eka nAI ko bulavAkara usase unake nakha keza kaTavAnA Adi krvaayaa| rAta kA jaba samaya AyA to ve donoM makAna ke Upara ke bhavana meM gye| usa samaya AkAza meM megha ghirA huA thaa| dhIre 2 pAnI barasAnA prAraMbha huaa| usa puruSa ko pyAsa lagI huI thI ataH usa ne nIvrodaka nevA kA jala- pI liyA / vaha jala tvagviSa jisa kI camaDI meM viSa bharA huA thA aisA sarpa ke zarIra se chuA huA AyA thA, isaliye pIne ke kucha hI dera bAda usa kI mRtyu ho gaI / usa ko marA huA dekhakara vaNika bhAryA ko vaDI cintA huI / usa ne rAtri ke pichale pahara meM usa mRtaka zarIra ko kisI zUnya devAlaya meM rakhavA diyaa| prabhAta hote hI rAjapuruSoM ne isa mRtaka zarIra ko jyoM hI dekhA to usa ke tAje nakhakRntana Adi cihnoM ko dekhakara unhoM ne vahAM ke 'nAIyoM ko bulavAkara pUchA ki kaho isa kA nakhakRntana tathA kSaurakarma tuma logoM meM se kisa ne pramANe ja karyuM. te keAI puruSane laI AvI. vaNikanI patnIe eka hajAmane lAvIne tenA nakha, vALa vagere kapAvyA. rAtri paDatAM teo ane makAnane uparane mALe gayAM. tyAre AkAzamAM vAdaLAM chavAyelAM hatAM. dhIre dhIrevarasAda varasavA zarU thayA tyAre te puruSane tarasa lAgI hatI. tethI teNe nItrodaka (nevAMmAMthI paDatuM pANI) pI lIdhuM. te pANI tvanniSa-jenI cAmaDImAM viSa bhareluM hAya evA sanA zarIrane sparzIne AvyuM hatuM, tethI te pIdhAM pachI thADIja vAramAM mRtyu pAmyA, tene mRtyu pAmela joI ne vaNikanI patnIne bhAre cintA thai. teNe rAtrine pAchaLe prahare te mUrchAne kAI khAlIdevAlayamAM mUkAvI dIdhuM. savAra paDatAMja rAjapuruSAe jevuM te mU joyuM ke tenA nakha kapAvyA AdinAM tAjA nizAna joI ne temaNe tyAMnA hajAmAne khelAvIne pUchyuM, kahe| AnA nakha kApavAnuM tathA vALa kApavAnuM, kAma tamArAmAMthI kANe zrI nandI sUtra Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. 724 nandIsane tata ekena nApitenoktam-amukavaNigbhAryAdAsyAdezena mayA'sya nakhakRntanAdikaM kRtm| tataH sA, pRSTA sA'pi ca pUrva na kathitavatI / tato rAjapuruSaistADyamAnA yathAvasthitaM kathayAmAsa / iti rAjapuruSANAM vainyikbuddhiH|| ||iti caturdazo nIbodakadRSTAntaH (pRSTha 309) // 14 // vRSabhasya haraNam , azvasya maraNam , vRkSAt patanaM ceti paJcadazo dRSTAntaH-- AsIdekasmin grAme kazciddaridra purussH| sa svamitrAd vRSabhaM yAcitvA halaM cAlayati sma / sAyaM samaye taM vRSabhaM mitrAlaye nItvA tyaktavAn / tadA tasya kiyA hai ? / unakI isa bAta ko sunate hI eka nAI ne uttara meM kahA ki maiMne isa ke nakhakRntana Adi kiye haiN| mujhe amuka seTha kI patnI kI dAsI bulAkara le gaI thI aura usane mujha se aisA kara ne ko kahA thaa| rAjapuruSoM ne usI samaya usa dAsI ko bulvaayaa| usase pUcha ne para jaba usa ne kucha nahIM batalAyA to unhoM ne dAsI ko tAr3anA dii| mAra khAte hI usane usI samaya jo kucha ghaTanA ghaTI thI vaha saba yAthArtha kaha dii| yaha rAjapuruSoM kI vainayi kI buddhi kA udAharaNa hai // 14 // yaha caudahavAM nIbodakadRSTAnta huA // 14 // vRSabha kA haranA, azva kA maranA tathA vRkSa se giranA yaha pandrahavAM dRSTAnta hai-jo isa prakAra hai kisI grAma meM eka daridra rahatA thaa| usake pAsa khetI karane ke liye baila nahIM the| ataH usane apane mitra se baila mAMge aura kheta meM hala calAkara anAja bo diyApazcAt sAyaMkAla meM yaha una bailoM ko apane mitra ke ghara pahuMcAne aayaa| jaba yaha una bailoM ko vahAM pahu~cAne karyuM hatuM ? , temanI A vAta sAMbhaLIne eka hajAe kahyuM ke meM tenA nakha kApavA Adi kArya karyA che. mane amuka zeThanI dAsI bolAvIne laI gaI hatI ane teNe mane te pramANe karavAnuM kahyuM hatuM. rAjapuruSoe eja samaye te dAsIne belAvI. tene pUchavAmAM AvatA keI javAba na maLatAM temaNe tene mAravA mAMDI. mAra paDatAM ja teNe je kaMI banyuM hatuM te badhuM sAce sAcuM hIhIdhu. 2 // puruSAMnI vanayidhImuddhina 265 che. // 14 // che A caudamuM nItrodakadaSTAMta samApta . 14 baLadanI cerI, azvanuM maraNa tathA vRkSathI paDavAnuM A paMdaramuM daSTAMta keI eka gAmamAM eka garIba mANasa raheto hato. tenI pAse khetI karavA mATe baLada na hatAM. tethI teNe potAnA mitranA baLada lAvIne ane khetara kheDIne anAja vAvI dIdhuM. pachI sAMje te e baLadene pAchA ApavA pitAnA zrI nandI sUtra Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vRSabhaharaNAdidRSTAntaH 795 muhRd bhujAna AsIt , ato'sau vRSabhasya samIpe na gataH, kiM tu vRSabhaM dRSTavAn , ataH sa daridra puruSo mitramanuktvA gRhaM gtH| svAmino'navadhAnena vRSabhastadAlayAd bhirnigtH| taM caurA apahRtya niitvntH|| vRSabhasvAmI svAlaye vRSabhamanAlokya daridra puruSasya gRhaM gatvA tasmAd yAcate -yo mama vRSabhastvayA samAnItastaM vRSabhaM dehi / caurairapahatatvAt sa vRSabhastena kathaM deyaH syAt / tato'sau daridra puruSaM nyAyAlaye netuM pravRttaH / gayA thA to usa samaya usa kA mitra bhojana kara rahA thA, isaliye una bailoM ke pAsa vaha nahIM AsakA, para bailoM ko usa ne AyA huA avazya dekha liyA thA, ataH mitra se vaha daridra vyakti vinA kucha kahe sune hI apane ghara para calA aayaa| vahAM baila apane svAmI kI asAvadhAnI se ghara se bAhara nikala gye| arakSita sthiti meM una bailoM ko dekhakara caura na jAne unheM kahAM le gye| jaba bailoM ke mAlika ne bailoM ko ThANa meM nahIM dekhA tA vaha bhagakara apane daridra mitra ke ghara phuNcaa| vahAM jAkara usane usa daridra mitra se bailoM kI mAMga kii| kahA jo tuma baila mere vahA~ se lAye the ve do| mitra ne sunakara kahA-baila tumhAre ghara pahu~cA diye haiN| parantu mitra ne usa kI nahIM mAnI aura bailoM ko hRDhakara lAne kI bAta usase khii| usa ne bailoM kI khoja kI to ve usa ko nahIM mile, unheM to caura le gaye the, isaliye paraspara meM ina donoM meM jhagar3A ho gyaa| anta meM bailoM ke mAlika ne usako kacaharI meM nyAya prApta karane kI mitrane ghera AvyuM. jyAre te e baLadane laIne AvyA tyAre tene mitra bhojana karatA hatA, tethI te e baLadanI pAse AvI zake nahIM paNa teNe baLadane AvatAM avazya joyA hatA, tethI te garIba AdamI mitrane kaMIpaNa kahyA vinA pitAne ghera cAlyo gayo. have evuM banyuM ke te baLada pitAnA mAlikanI bekALajIthI bahAra cAlyA gayA. te baLadone arakSita hAlatamAM Ine cAra temane koI ajANya sthaLe laI gayA. jyAre baLadanA mAlike baLadene gamANa pAse na joyA tyAre te jhaDapathI tenA mitrane ghera pahoMcyo. tyAM jaIne teNe te garIba mitra pAse pitAnA baLada mAMgyA. teNe kahyuM ke tame je baLada mArI pAsethI laI gayA hatA te mane pAchA Ape. te sAbhaLatAM ja mitre kahyuM ke baLade te tamAre ghera pahoMcADI dIdhAM che, paNa mitra tenI vAta mAnI nahIM ane baLade zedhI lAvavAnuM tene kahyuM. ghaNI zodha karavA chatAM paNa baLade jaDayAM nahIM kAraNa ke temane cera laI gayo hato. te kAraNe te baMne vacce jhagaDo paDaze. chevaTe baLadanA mAlike tene nyAya meLavavA zrI nandI sUtra Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 nandIsUtre kazcidazvArUDhaH puruSastasyAbhimukhamAgacchati / akasmAdazvo bhItyA samucchalitastena so'zvAt patitaH, azvazca palAyitaH / daridra puruSeNa sahAsau vRSabhasvAmI mArge tadabhimukhamAgacchati, tamAyAntaM daSTvA'zvasvAmI prAha-palAyamAnamazvaM prahAreNAvarundhi / tato'sau daridrapuruSastadvacanaM zrutvaivAzvasya prahAraM kRtavAn / sa prahArastasyamarmaNi saMlagnastena so'zvaH prakRti komalatvAt mRtaH / tato'zva svAmI daridra puruSaM gRhItvA tadabhiyogaM kartuM pravRttaH / teSu sarveSu nagarAntikamupAgateSu sUryoM'staM gataH / rAtrau tannagaro pAnte bahiH pradeze te sarve sthitAH 2 / AzA se le jAne kA Ayojana kiyaa| jaba yaha kacaharI ke liye le jAyA jA rahA thA to isa ke Upara daiva durvipAka se mArga meM do ghaTanAe~ aura ghaTa gaI jo isa prakAra haiM-eka vyakti ghoDe para car3hA huA usakI tarapha A rahA thaa| ghor3A acAnaka bhaya se jyoM hI uchalA ki vaha vyakti ghor3e para se uchala kara nIce A girA, aura ghoDA bhAga gyaa| bhAgate hue apane ghADe ko dekhakara usa ne daridra puruSa se jo kacaharI kI tarapha bailoM ke mAlika ke sAtha jA rahA thA kahA-bhAI ! isa ghoDe ko mAro aura jaise bane vaise roka lo| daridrapuruSa ne vaisA hI kiyaa| daridra purUSa ne ghoDe ko jo mAra mArA vaha jAkara usake marmasthAna meM lagI, lagate hI ghor3A svabhAvataH komala honese usI samaya mara gyaa| ghoDe ko marA huA dekhakara usake mAlika ne usa para hatyA kA abhiyoga lagA diyA, aura isa taraha laDate jhagaDate ye saba ke saba nagara ke pAsa jyoM hI Akara upasthita hue ki itane meM sUrya asta ho gyaa| rAtri meM nagara meM na jAkara ye loga bAhara hI kahIM Thahara gye| vahAM vRkSa ke nIce aneka naTa Thahare mATe kacerImAM laI javAno nirNaya karyo. jyAre te tene kacerImAM laI jato hatuM tyAre mArgamAM tene durbhAgye bIjI be durghaTanAo naDI, je A pramANe che-eka vyakti ghoDe savAra thaIne tenI tarapha AvatI hatI. gheDe acAnaka bhayathI jevo uchaLyo ke te savAra uchaLIne nIce paDe, ane ghaDe nAsavA lAgyA. pitAnA ghoDAne nAte joIne teNe, baLadenA mAlika sAthe kacerImAM jatA te daridra AdamIne kahyuM -bhAI A gheDAne mAro, ane je prakAre banI zake te prakAre tene reke. daridra AdamIe evuM ja karyuM. daridra puruSe ghoDAne je mAra mAryo te tene marmasthAne vAgavAthI, jevo mAra vAgyo ke svabhAvataH te ghaDe komaLa hovAthI eja samaye marI gaye. ghaDAne marI gayela joIne ghaDAnA mAlike tenA upara gheDAnI hatyAne Arepa mUko, ane A pramANe teo laDatA jhagaDatA jevAM nagaranI pAse pahoMcyAM ke sUrya asta thaI gaye. rAtre nagaramAM na jatAM teo nagaranI bahAra ja keI sthaLe thobhI gayAM. tyAM zrI nandI sUtra Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - vRSabhaharaNAdidRSTAntaH 797 tatra bahavo naTAvRkSatale suptAH santi / tadAnIM daridra puruSazcintayati - asmAdApatsamudrAnmama nistAro nAstIti vRkSamAruhya gale pAzaM baddhvA prANAMstyajAmi, iti cintayitvA tathaiva kartumArabdham / jorNavakhakhaNDena gale pAzobaddhaH / taccavastrakhaNDamatidurbalamiti tadbhArAkrAntaM sat truTitam / sa daridra puruSo'dhastAt suptanaTa mukhyasyopari patitaH, yenA'sau naTo mRtaH / naTA api taM daridra puruSaM gRhItavantaH 3 / hue the| ve saba ke saba usa samaya so rahe the / isa bicAre daridrapurUSa ke citta meM vahAM ina samasta ApatiyoM se pIDita hone ke kAraNa aisA vicAra utpanna huA ki ina ApattiyoM ko bhogane kI apekSA aba to mara jAnA hI kahIM acchA hai / isa taraha vicAra kara isane vRkSapara caDhakara gale meM phAMsI lagAne kI Ayojana kiyaa| jisa vastra kI usane phAMsI banAi thI vaha purAnA evaM bahuta adhika jIrNazIrNa thA isaliye jyoM hI gale meM usa phAMsI ko DAlakara laTakA to vaha usa ke bhAra ko sahana nahIM kara sakane ke kAraNa TUTa paDI / jisa sthAna para isa ne phAMsI lagAI huI thI usa sthAna para eka naTa kA mukhiyA ThIka isa ke nIce so rahA thA, jo rAtri hone ke kAraNa isako dikhalAI nahIM diyA thaa| phAMsI ke TUTate hI yaha usa naTa ke mukhiye para Akara giraa| isake girate hI vaha naTa mara gayA / usa kI cIkha sunakara sabanaTa jAga paDe aura unhone isa bicAre Apattigrasta daridrako pakaDa liyA / prAtaHkAla jaba huA to saba yaha kAI vRkSanI nIce aneka naTa paNa utaryAM hatAM. te badhAM tyAre sUtAM hatAM. have A badhI ApattiyeAthI vyAkuLa anela te daridra AdamInA manamAM eve vicAra Avyo ke A muzkelIce veThavA karatAM te marI javuM vadhAre sAruM, A pramANe vicAra karIne teNe vRkSa para caDIne gaLe phAMsA khAvAnI ceAjanA karI. je vasranA teNe phrAMse banAvyeA hateA te jUnuM ane tadna jINuzI hovAthI jevA te gaLAmAM phAMso lagAvIne laTakayA ke tenA bhAra sahana na karI zakavAne kAraNe phrAMsA vALuM vajra tUTI gayu. je sthAne teNe phrAMsesa khAvA mATe vasra laTakAvyu hatuM. te sthAnanI barAbara nIce ja naleAkeAnA eka AgevAna sUte hatA, te rAtrinA aMdhArAne lIdhe tenI najare paDayA na hatA. phrAMse tUTatA ja te e naTanA AgevAna upara AvIne paDayA. te paDatAM ja te naTa marI gayA. tenI cIsa sAMbhaLIne badhA naTa jAgI gayAM, ane temaNe e bicArA Apa ttimAM mukAyelA riddhane pakaDI lIdhA. savAra paDatAM ja te badhA nagaramAM zrI nandI sUtra Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 nandIsUtre atha prabhAte daridrapuruSaM gRhItvA sarve rAjakulaM gatAH / rAjakumAraH sarveSAM bhASaNaM zrutvA daridrapuruSaM pRcchati-kimeteSAM bhASaNaM satyam ?, daridrapuruSaH sadainyaM brUte-mahArAja ! yadete vadanti-tat satyamapi / tato rAjakumAraH daridrapuruSaM patijAtAnukampastasya mitramabravIt-eSa tubhyaM vRSabhau dAsyati kiM tu tavAkSiNI utpATayiSyati, eSa tadaivAnRNo jAtaH, yadA'nena samarpitau vRSabho tvayA'valokitauM / yadi tu tvayA na dRSTo syAtAM, tadA'yamapi svagRhaM na gacchet / ayaM tu tavasamakSaM vRSabho nItavAn , ato'yaM nirdoSaH ? / / ke saba nagarameM jAkara apanA 2 abhiyoga isa para calAne ke liye kacaharI meM upasthita hue| vahAM vahIM ke rAjakumAra mukaddamoM kA nipaTerA kiyA karate the| ina logoM se jaba rAjakumAra ne kacaharI meM Ane kA kAraNa pUchA to saba ne apanA 2 jo mAmalA thA vaha kaha diyaa| saba kI pRthak 2 rUpa se bAta sunakara rAjakumAra ne usa daridrapuruSa se pUchA-kaho, ina saba kA jo tumhAre viSaya meM aisA 2 kahanA hai vaha satya hai kyA? hAtha jor3akara daridrapuruSa ne usase kahA hA mahArAja ! jo kucha ye kaha rahe haiN| vaha saba satya hai| isa prakAra kaha kara usane jo 2 ghaTanAe~ jisa 2 rUpa se ghaTita huI thI ve saba usa rAjakumAra ko sunaadii| sunakara rAjakumAra ke citta meM usa ke prati dayAkA bhAva jaga utthaa| rAjakumAra ne usa ke mitra se kahA tumhAre donoM bailoM ko dene ko taiyAra hai-parantu tumheM ise apanI donoM AkheM ukhADakara denI pddegii| kAraNa-yaha to usI samaya kaNa rahita ho gayA-jaba isane tumhAre dekhate 2 donoM bailo ko tumhAre jaIne te daridra para pita pitAnI phariyAda karavA mATe kacerImAM gayA. tyAM tyAMnAja rAjakumAra phariyAda sAMbhaLI temane nikAla karatA hatA. jyAre rAjakumAre A lekene kacerImAM AvavAnuM kAraNa pUchyuM tyAre te badhAe pita pitAnI je hakIkata hatI te raju karI. te badhAnI alaga alaga vAta sAMbhabaLIne rAjakumAre te daridrane pUchayuM, "kaho, A lokenI tArI sAme A, A prakAranI phariyAda che, te zuM sAcI che? daridra AdamIe hAtha joDIne temane ka, " mahArAja ! teo je kaMI kahe che. te satya che. A pramANe kahIne teNe je je ghaTanAo je je rIte banI hatI te badhI te rAjakumArane kahI saMbhaLAvI. te sAMbhaLIne te rAjakumAranA manamAM tene mATe dayA utpanna thaI. rAjakumAre tenA mitrane kahyuM, "te tamArA bane baLada ApavAne taiyAra che paNa tamAre tene tamArI banne AMkhe kADhI ApavI paDaze, kAraNa ke jyAre teNe tamArA dekhatAM ja tamArA ane baLadene tamAre zrI nandI sUtra Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 799 jJAnacandrikA TIkA-vRSabhaharaNAdidRSTAntaH tathA dvitIyo'zvasvAmI shbditH| rAjakumAro vadati-tavAzvaM dApayiSyAmaH, kiM tu tvayA sva jihvAM chitvA'mmai dAtavyA, yadA hi tvayA bhASitam-'enamazca daNDena tADayitvA parAvartaya ' iti, tadA'nena daNDenAhatastavAzvaH / prathamodoSastava jivAyA eva, ato'yaM nidoSaH 2 / tathA naTAna pratyAha-pazya, asya pArzva kimapi nAsti, kiM dApayAmaH, ghara para choDa diyaa| yadi tuma unheM nahIM dekhate to yaha usa samaya ghara nahIM jaataa| ataH isa meM isakA doSa nahIM hai. tamhArI AMkhoM kA doSa hai| ataH usa kI sajA tamhArI AMkhoM ko bhugatanA cAhiye, na ki isko| tumane kyoM nahIM apane bailoM ko sNbhaalaa| isa taraha yaha nirdoSa pramANita kara diyA gyaa| yaha huA bailoM kA haraNa kA dRSTAnta // 1 // aba azva ke svAmI se balAkara gajakumAra ne kahA-maiM tumhArA ghoDA isase dilavA dUMgA, para tumheM isa ke liye apanI jIbha kATakara denI hogii| kAraNa-jisa samaya tuma ne aisA kahA thA ki " isa ghoDe ko mAro aura roko" tabhI to isane tumhAre ghoDe ko DaDe se Ahata kiyaa| isaliye sarva prathama yaha aparAdha tumhArI jihvA kA hI hai, isakA nahIM, yaha to niraparAdha hai|| ||yh huA ghoDe ke maraNa kA dRSTAnta // 2 // aba naToM kI bArI aaii| jaba rAjakumAra ne naToM se kahA-dekho bhAIyo / isa ke pAsa to aisI koI cIja hai nahIM jo tumheM dilavA dI tyAM chuTA mukyA tyArathI ja te tamArA sANathI mukta thaI gaye gaNAya. je tame te baLada joyA na hota te te, te samaye ghera gayA na hatA. tethI temAM tene deSa nathI, deSa tamArI AMkhone ja che. te tenI sajA tamArI AMkhoe bhegavavI joIe, teNe nahIM. tame tamArA baLadanI saMbhALa kema na lIdhI ?" A rIte tene nirdoSa sAbita karavAmAM Avyo. A baLadonA apaharaNanuM dRSTAMta thayuM (1) have azvanA mAlikane bolAvIne rAjakumAre kahyuM, "huM A mANasa pAsethI tamane gheDe apAvIza, paNa te mATe tamAre tamArI jIbha kApIne ApavI paDaze, kAraNa ke jyAre tame evuM kahyuM ke "A ghaDAne mAre ane ke" tyAre A mANase tamArA ghoDAne DeDa mAryo, te temAM aparAdha tamArI jIbhaneja che, A mANasane nathI, te te nirdoSa che. 2mA ghoDAnA bha255 dRSTAMta thayu (2). have naTalekeno vAro Avyo. rAjakumAre naTane kahyuM, "ju bhAI o ! A mANasanI pAse evI keI cIja nathI ke je tamane apAvI zrI nandI sUtra Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 nandIsUtre yathA'yaM gale pAzaM baddhvA vRkSAt svatsvAmizaroroparipAtitaH, evameva yuSmAsu kazcit pradhAnaH puruSastathaiva vRkSAt patatu. ayamadhastAt suptastiSThatu / evaM kumArasya vacanaM zrutvA sarve tUSNIMbhAvaM samAzritAH / sa daridra puruSastadabhiyogato muktaH / iti rAjakumArasya vainayikI buddhiH / // iti paJcadazo dRSTAntaH // 15 // // iti vainayika buddhivarNanam (pRSTha 309 ) // 2 // atha karmajAyAbuddherhaSTAntAH procyante ( pR0 310 ) / tatra prathamo hairaNyakadRSTAntaH pradarzyate / hairaNyakaH = suvarNakAraH / yaH suvarNakAraH suvarNAdivijJAnaM samyaka prAptavAn, sa samayaM prApya hastasparzamAtreNa darzanamAtreNa vA suvarNa rajataM vA yathArtha jAnAti / iti suvarNakArasya karmajA buddhiH / // iti prathamo hairaNyakadRSTAntaH // 1 // jAve -3 - ataH tuma aisA karo - jisa prakAra yaha gale meM phAMsI dekara vRkSa se tumhAre svAmI ke Upara girA hai-usI taraha tuma logoM meM se koI eka naTa gale meM phAMsI lagAkara vRkSase isake Upara giro / hama ise usa ke nIce sulAye dete haiM / isa prakAra ke rAjakumAra ke vacana sunakara ve saba naTa bilakula cupacApa ho gye| aura vaha vicArA daridrapuruSa unake abhiyoga se mukta ho gayA / yaha huA vRkSa se girane kA dRSTAnta 3 / yaha saba rAjakumAra kI vainayikI buddhi hai / / // yaha pandrahavA dRSTAnta huA ( pR0 310 ) // 14 // // yaha vainayikIbuddhi ke udAharaNa hue // 2 // zakAya. tA tame A pramANe karo. je pramANe A mANasa gaLAmAM phrAMsA lagAvIne tamArA AgevAna upara paDayA, eja pramANe tamArAmAMthI koI eka naTa gaLAmAM phrAMse lagAvIne vRkSa uparathI tenA para paDe. ame tene te vRkSa nIce sUvarAvIe chIe " A prakAranA te rAjakumAranAM vacana sAMbhaLIne te badhA naTa cUpa thaI gayAM. ane te micArA daridra AdamI tenA aparAdhamAMthI mukta thaI gayA. A vRkSanI nIce paDavAnu dRSTAMta thayuM. A madhAM rAjakumAranI vanayikI buddhinAM dRSTAMta che. / ApaMdaramuM dRSTAMta samApta / 14 / // mA vainayiDI buddhinAM uhAharo thayAM ( pR0 310) // 2 // have kajA buddhinAM dRSTAMtA kahe che paheluM sainya dRSTAMta-heraNyaka eTale sAnI. te suvaNaeN ke cAMdIne joIne ke spazIne temAM yathAva ke ayathAtvane jANI le che te kabuddhinuM pariNAma che. / 1 / / zrI nandI sUtra Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - karSakadRSTAntaH atha dvitIyaH karSakadRSTAntaH kazciccaro rAtrau kasyacidvaNijo gRhe padmAkAraM khAtaM khAtavAn / prAtaHkAle bahavo lokAstatra samAgatya caurasya khAtakaraNaM prazaMsanti sma / guptarUpeNa taskaro'pi svaprazaMsA zRNoti / tatraikaH karSako'bravIt - zikSitasya kiM duSkaram, yena yat kAryamabhyastam sa tasmin kuzalo bhavatyeva, atra kimAzcaryam ? karSakasya vacaH zrutvA caurasya krodhaH samutpannaH / sa ekaM janaM pRcchati ko'yam ?, kutra nivasati ca 1 - aba karmajA buddhike dRSTAnta kahate haiM (g0310) - prathama hairaNyaka dRSTAnta / hairaNyaka nAma sonI - sunAra kA hai / vaha jo suvarNa yA cAMdI Adi ko dekha kara yA chU kara unameM yathArthatva yA ayathArthatva kI pahicAna kara liyA karatA hai vaha karmajA buddhi kA pariNAma hai // 1 // // yaha pahalA hairaNyakadRSTAnta huA // 1 // dUsarA karSakadRSTAnta eka cora ne kisI vaNik ke makAnameM rAtrike samaya kamalAkAra khAta diyA / jaba prAtaHkAla huA to lokoM ne isa khAta ko dekha kara cora kI prazaMsA kI / ina logoM meM cora bhI guptarUpa se sammilita thA / loga jaba aisA kaha rahe the ki dhanya hai usa cora ko jisane kamala ke AkAravAlA yaha khAta diyA hai| to vahAM eka khaDe hue kisAna ne aisA kahA ki bhAI ! zikSita ko kyA duSkara hotA hai| jo jisa kAma ko sIkhe hue hotA hai vaha usa meM nipuNa hotA hI hai / isameM prazaMsA karane kI bAta hI kauna sI hai ? isa taraha apanI prazaMsA ke niSedhaka vacanoM ko sunakara usa cora ko krodha jaga gyaa| usane pAsa meM khaDe hue eka 801 mega A paheluM heraNyaka dRSTAMta thayuM... / / 15 jIn Sa dRSTAMta zrI nandI sUtra eka core kAI eka vaNikanA makAnamAM rAtre kamaLanA AkAre khAtara pADyuM. jyAre prabhAta thayuM tyAre lAke te khAtarane joI ne cAranI kaLAnI prazaMsA karavA lAgyA. e leAkeAmAM cAra paNa gupta rIte sAmela hatA. loko jyAre evuM kahevA lAgyA ke dhanya che e ceArane ke jeNe kamaLanA AkAranuM A khAtara dIdhu che, tyAre tyAM ubhelA eka kheDute kahyuM, " bhAI ! zikSitane mATe duSkara zuM che? jeA je kAma zIkhyA hAya che temAM te nipuNa hAya ja che. AmAM prazaMsA karavA jevI zI vAta che ? " A pramANe potAnI prazaMsAnA virAthI vacanA sAMbhaLatA ja te cArane krodha caDayA. teNe pAse ubhela eka Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 nandI sUtre iti / kasyacijjanasya vacanAt tatparicayaM jJAtvA sa cauraH kiMcit kAlAnantaraM karSakasya samIpe kSetre churikAmAkRSya gataH / tatacauro vadati - tvAmadyahaniSyAmi / karSako brUte - kena kAraNena mAM haniSyasi / cauraH prAha tvayA tadAnIM mama khAtaM na prazaMsitamiti / karSakovadati - yo yasmin karmaNi sadaivAbhyAsaparaH sa tadviSaye majJApakarSavAn bhavatyeva, tatrAhameva dRSTAntaH / tathAhi -- amUna mudgAn hastagatAna yadi bhaNasi, tarhi sarvAnapyadhomukhAn pAtayAmi, yadvA UrdhvamukhAn / athavAAdamI se pUchA- yaha kauna hai aura kahAM rahatA hai| usane usa kA paricaya usa ko de diyaa| kucha samaya bAda jaba yaha kisAna apane khetapara gayA huA thA taba yaha cora bhI usa ke pIche 2 calA gayA aura vahAM jA kara churI ko kheMcate hue usa se kahane lagA-saMbhala jAo - maiM Aja tumhArA khUna kruuNgaa| cora ke isa prakAra vacana suna kara kRSaka ne kahA mere khUna karane kA kAraNa kyA hai ? / uttara meM corane kahA yAda karojisa dina loga mere diye kamalAkAra khAta kI mukta kaMTha se prazaMsA kara rahe the usa dina tumane mere kRtya kI prazaMsA nahIM kI hai| cora ke isa taraha vacana suna kara kRSaka ne kahA bhAI ! isameM prazaMsA karane kI bAta hI kauna sI hai ? jo jisa viSaya meM sadA abhyastazIla hotA hai vaha usa viSaya meM vizeSa buddhi prakarSavAlA hotA hai| isa meM maiM dUsare kI kyA bAta kahUM apanI hI bAta kahatA hUM - suniye mere hAtha meM ye mUMga ke dAne haiN| aba Apa kahiye maiM inheM " saba ko nIce mukha rahe " isa rUpa se 66 mAsane pUchyuM, A kANu che ane kayAM rahe che? " teNe tene tenA paricaya ApyA. keTalAka divasa pachI jyAre te kheDuta peAtAnAM khetare jatA hatA tyAre te cAra paNa tenI pAchaLa pAchaLa cAlI nIkaLye ane tyAM jaI ne charI kADhIne tene kahevA lAgyA, " sAvadhAna! huM Aje tArU khUna karI nAkhIza. cAranA A prakAranAM vacana sAMbhaLIne kheDute kahyu, <9 bhAjUna khAnu zuM araNa che ? " tenA javAkhamAM core kahyu, yAda kara, te divase leAkeA me'dIdhela kamaLAkAra khAtaranI jyAre prazaMsA karatA hatA tyAre te mArA kAryanI prazaMsA karI na hatI. " cAranI A prakAranI vAta sAMbhaLIne kheDUte kahyuM, " bhAI! temAM prazasA karavA jevI vAta ja zI che? je viSayanA jene haMmezanA anubhava hAya che te mANasa te viSayamAM vizeSa buddhiprakavALA hoya che. te khAmatamAM huM bIjAnI zI vAta karU mArI peAtAnI ja vAta kahuM chuM te sAMbhaLa mArA hAthamAM A maganA dANA che. tame ja kahe huM temane badhAnuM sukha nIce rahe te pramANe zrI nandI sUtra Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 803 jJAnacandrikA TIkA-karSakadRSTAntaH, kaulikadRSTAntaH pArthasthitAna , iti / tato'sau sAzcaryamAha- sarvAnapyadhomukhAn pAtaya, iti bhUmau paTo vistAritaH / sarve'pyadhomukhAMmudgAH pAtitAH / mahAzcarya jAtam / caurastasya punaH punaH prazaMsAM kRtavAn-' aho ! karSakasya vijJAnam ?, iti yadyete muddA adhomukhAH pAtitA, nAbhaviSyan , tadA niyamena tvAmahaniSyam / iti karSakasya taskarasya ca karmajA buddhiH| // iti dvitIyaH krsskdRssttaantH||2|| atha tRtIyaH kaulikadRSTAntaH kaulikstntuvaayH| tantuvAyo muSTayA tantUn gRhItvA jAnAti etAvadbhiH kaNDakaiH paTo bhaviSyati // 3 // girAU~ yA " U~cA mukha rahe " isa rUpa se girAU~, yA 'ye saba tumhAre pAsa hI gireM' isa rUpa se girAU~ ? jisa se eka bhI dAnA idhara udhara na gire kisAna kI aisI bAta suna kara Azcaryacakita hue usa cora ne usa se kahA-ina saba dAnoM ko Apa isa rUpameM girAveM ki jisa se ye saba adhomukha A kara paDe / kisAna ne jaldI se jamIna para vastra phailA diyaa| usa para usane una samasta mUMga ke dAnoM ko isa rUpa se girAyA ki ve saba ke saba usa para adhomukha ho kara gire / cora ko isa bAta se baDA Azcarya huaa| kisAna kI usane bAra 2 bhUri prazaMsA kii| bAda meM volA-yadi Aja Apa ina maMga ke dAnoM ko adhomukha patita na karate to niyama se maiM Apa kA khUna kara detaa| isa prakAra yaha taskara aura kRSaka kI karmajA buddhikA pariNAma hai| // yaha dUsarA karSakadRSTAnta huA // 2 // nAkhuM ke uMce sukha rahe te pramANe nAkhuM ke badhA tamArI pAse ja paDe e rIte nAkhuM? " kheDutanI evI vAta sAMbhaLIne navAI pAmelA cAre kahyuM, "e badhA dANAne tame evI rIte pheke ke jethI te badhA adhamukha paDe. kheDUte jaldI jamIna para vastra pAtharI dIdhuM. tenA para teNe e badhA maganA dANAne evI rIte pheMkayA che te badhA amukha thaIne ja paDayA. cerane A vAtathI ghaNuM Azcarya thayuM. teNe kheDutanI vAraMvAra ghaNI prazaMsA karI. pachI teNe kahyuM, je Aje tame A maganA dANAne adhamukha pheMkyA na hota te jarUra huM tamAruM khuna karata." A hakIkata te kheDUta ane cAranI karma jA buddhinuM deTAMta che 2 ! che A bIjuM harSakadraSTAMta thayuM che 2 zrI nandI sUtra Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 atha caturthI davakAradRSTAntaH / darvIkAro ( lohakAro ) jAnAti etAvadatra mAsyatIti // 4 // atha paJcamo mauktikadRSTAntaH - maNikA ( maNiyArA ) nabhasi mauktikaM prakSipya mUkaravAlaM tathA - dhArayati yathA patano mauktikasya randhre sa pravizatIti paJcamo mauktikadRSTAntaH // 5 // atha SaSTho ghRtadRSTAntaH ghRtavikrayI svavijJAna prakarSaprApto yadi rocate, tarhi zakaTe'pi sthito'dhastAt kuNDikAnAlespi ghRtaM prakSipati / // iti SaSTho ghRtadRSTAntaH // 6 // ---- nandI sUtre tIsarA kaulikadRSTAntaH kaulika nAma vastra bunanavAle kA hai / vaha muTThI se DoroM ko pakaDa kara yaha jAna liyA karatA hai ki itane kaNDakoM se nirmita ho sakatA // 3 // cauthA davakAra dRSTAnta luhAra kA nAma darvIkAra hai / yaha jAnatA hai ki isameM itanA mAvegA // 4 // pAMcavA mauktika dRSTAnta - maNihArA AkAzameM moti ko uchAla kara sUara ke bAla - keza ko isa rUpa se rakhatA hai ki jisase vaha nIce girate hue usa motI ke chidra meM svataH praviSTa ho jAtA hai // 5 // chaThA ghRtadRSTAnta - ghRta kA vyApArI jaba usakA viziSTa jJAnavAlA bana jAtA hai to vaha gAr3I meM baiTha kara bhI nIce rakhI huI kuNDikA ke nAle meM ghI ko DAla detA hai // 6 // www. trIjI kolikaSTAMta- kapaDAM vaNanArane kolika kahe che. te muThThImAM dezane zake che ke ATalA tArathI vajra banI zake tema che // 3 // pakaDIne te jANI cAthuM dIkAradRSTAMta-luhArane dIkAra kahe che. te e jANe che ke AmAM bhyAlu sabhAze // 4 // zrI nandI sUtra pAMcamuM mauktikaSTAMta maNiyAra mAtIne UMce uchALIne sUvaranA vALane evI rIte rAkhe che ke te nIce paDatAM mAtInAM chidramAM ApAmApa pesI jAya che // 5 // chaThThuM dhRtadaSTAMta-ghInA vepArI jyAre tenA khAsa anubhava vALA thAya che tyAre te gAdI para besIne paNa nIce rAkhela DakhkhAnAM nALacAmAM ghIna reDI de che! huM Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-darvIkArAdayaH sapta dRSTAntAH atha saptamaH plavakadRSTAntaHplavakaH-kUrdakaH puruSaH / sa cAkAze'neka vidhAM krIDAM pradarzayati / // iti saptamaH plavakadRSTAntaH // 7 // athASTamaH 'tunAe ' iti tunnavAyadRSTAntaH tunnavAyaH-sIvanakarmakArakaH / sa ca svavijJAna prakarSaprAptastathA sIvati, yathA kenApi lakSito na bhavati // // ityaSTamastunnavAyadRSTAntaH // 8 // atha navamovardhakidRSTAntaH vardhakiA rathakAraH 'baDhaI ' iti prasiddhaH / sa ca svavijJAnaprakarSaprAptomAnamakatvApi sthAdau yojanIyakASThasya mAnaM vijAnAti // ||iti navamovardhakidRSTAntaH // 9 // atha dazama ApUpikadRSTAntaH apUpa:-'mAlapUA ' iti bhASApasiddhaH / apUpanirmANakuzalaH ApUpikaH / sa tanmAnamakRtvA'pi tanmAnaM jAnAti, grAhako yathA''dizati-tathA'pUpAdikaM vastu nirmAti / // iti dazama ApUpikadRSTAntaH // 10 // sAtavAM plavaka dRSTAnta-jo naTa hotA hai vaha AkAza meM aneka prakAra kI krIDAoM kA pradarzana karatA hai // 7 // AThavAM tunnavAya dRSTAnta-tunnavAya zabdakA artha sIne kI kalA meM jo catura hai / vaha isa DhaMga se sItA hai ki vastrameM usakI silAI kA patA bhI nahIM par3atA // 8 // nauvAM vardhakidRSTAnta-jaba baDhaI apane viSayakA vizeSa vijJAtA bana jAtA hai to vaha vinA nApa kiye hI ratha Adi meM lagAne yogya kASThakA nApa apane Apa jAna letA hai||9|| sAtamuM palavakadaSTAMta-naTa AkAzamAM aneka prakAranA khela karI batAve che AThamuM tunnavAyadaSTAMta-sIvavAnI kaLAmAM je catura hoya tene annavAya kahe che. te evI rIte sIve che ke vasamAM tenI silAI paNa najare paDatI nathI ke 8. navamuM vardhakadaSTAMta-jyAre suthAra pitAnA dhaMdhAne khAsa jANakAra thAya che tyAre te mApa lIdhA vinA paNa ratha AdimAM jaDavAnA lAkaDAnuM mApa Ape Apa jANI zake che ke huM zrI nandI sUtra Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre athaikAdazo ghaTakAradRSTAntaHkumbhakAraH svavijJAnaprakarSaprAptaH prathamataH pramANayuktAM mRdaM gRhNAti / // ityekAdazo ghaTakAradRSTAntaH // 11 // atha dvAdazazcitrakAradRSTAntaH nipuNazcitrakAra zcitrasya bhUmimamitvA citrapramANaM jAnAti, varNakuJcikAyAM tAvanmAtrameva varNa gRhNAti, yAvanmAtrasya tasya prayojanam / // iti dvAdazazcitrakAra dRssttaantH|| 12 // // iti karmajAyA buddherudAharaNAni // 12 // dasavAM ApUpikadRSTAnta-jo vyakti mAlapuA ke nirmANa kAryameM niSNAta hotA hai vaha usakI tola kiye binA hI usakA pramANa kara letA hai aura grAhaka jitanI taula kA usase mAMgatA hai vaha vinA taule hI ThIka utanA hI usako de detA hai|| 10 // gyArahavAM ghaTakAra dRSTAnta-ghaTa kArya ke banAne meM jo kuMbhakAra niSNAta hotA hai vaha pahile se hI jitane pramANa kA ghaTa banAnA cAhatA hai utane pramANa kI miTTI le letA hai // 11 // bArahavAM citrakAradRSTAnta-nipuNa citrakAra cikake sthAnakA nApa kiye vinA hI usake pramANa ko jAna letA hai / aura jitanA raMga usake nirmANa kArya meM kharca honA hotA hai utanA hI raMga vaha apanI kuJcikA meM bharatA hai // 12 // ||ye karmajAvuddhike udAharaNa hue // 3 // dasamuM ApUpikadaSTAMta-je vyakti mAlapuA banAvavAmAM niSNAta hoya che, te tenuM vajana karyA vinA ja pramANa nakkI karI zake che. ane grAhaka jeTalA vajananA mAlapuA tenI pAse mAge che eTalA ja te tola karyA vinA ja tene Ape che. te 10 che agIyAramuM ghaTakAradaSTAMta-ghaDA banAvavAnA kAmamAM je kuMbhAra nipuNa hoya che te pahelethI ja jevaDA mApane ghaDe banAvavA mAgatA hoya eTalA pramANamAM ja mATI le che. 5 11 che bAramuM citrakAra dRSTAMta-nipuNa citrakAra citranA sthAnanuM mApa lIdhA vinA ja tenuM pramANa jANI le che. ane te citra nirmANamAM jeTalA raMganI jarUra paDe tema hoya teTalo ja raMga te pitAnI kuMcikAmAM bhare che ke 12 che A karmajA-buddhinA udAharaNo thayAM che 3 zrI nandI sUtra Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - ghaTakArara-citrakArA-bha -bhayakumAra zreSThaddaSTAntA: atha pAriNAmikyA buddherudAharaNAni pradarzyante ( pR0 314 ) | mAyA vayovipAkajanyobuddhivizeSaH pAriNAmikI buddhiH / tatrAbhayakumAra dRSTAntaH prathamaH procyateabhayakumAreNa yacaNDapathotAd varacatuSTayaM yAcitam yaccacaNDa pradyotaM baddhvA nagaramadhyenAsssntaM nItavAnityAdi / // iti prathama abhayakumAradRSTAntaH // 1 // " 807 atha dvitIyaH zreSTiSTAntaH kospi zreSThI svabhAryAyA duvAritramAlokya dIkSAM gRhItavAn / itazca tasyAH parapuruSasamAgamena garbho jAtaH / tadanantaraM rAjapuruSaiH sA rAjAntikaM samAnItA / tasminneva kAle eka muniviMhArakrameNa tasmAda grAmAnnirgataH sA tamAlokya rAjapuruSANAM samakSaM brUte - he mune ! ayaM garbhastvadIyossti, tvamenaM vihAya grAmAntaraM aba yahAM se pAriNAmika buddhike udAharaNa kahate haiM pR0 314jo buddhi prAyaH vaya ke vipAka se utpanna hotI hai usakA nAma pAriNAmikI buddhi hai / isa para sarva prathama abhayakumAra kA dRSTAnta hai - abhayakumAra ne caNDa pradyotana se cAra vara mAMge the| phira bAda meM usako usane bAMdha liyA thA, aura bAMdha kara vaha usako nagara ke bIcase cillAte hue le gayA thA / ityAdi // 1 // dUsarA zreSThi dRSTAnta-kisI seTha ne apanI patnI kA duzcAritra dekhakara dIkSA lelI / idhara vaha parapuruSa ke sAtha samAgama karane se garbhavatI ho gii| rAjapuruSoM ne jaba isa kI yaha hAlata dekhI to ve usako rAjA ke pAsa le cle| jaba ve usa ko le jA rahe the ki itane meM usa grAma se vihAra karate hue koI eka munirAja jA rahe the| unheM dekhakara usane rAjapuruSoMke have ahIMthI pAriNAmika buddhinAM udAharaNA Ape che--(pR0 314 ) je buddhi sAmAnya rIte vayanA vipAkathI utpanna thAya che tene pANiAmikI buddhi kahe che. te viSe paheluM abhayakumAranuM dRSTAMta che abhayakumAre caDapradyota pAsethI cAra vacana mAgyAM hatAM. pachI teNe tena bAMdhI lIdheA hatA, ane mAMdhIne te tene raDatA raDatA nagaranI vaccethI laI gayA hato. ItyAdi / 1 / / zrI nandI sUtra khIju zreSThidRSTAMta-keAI zeThe pAtAnI patnInuM duzcaritra joIne dIkSA lai lIdhI. have te parapuruSa sAthe samAgama karavAthI garbhavatI thaI rAjapuruSAe jyAre tenI evI hAlata joI tyAre tae tene rAjA pAse lai javA lAgyA. jyAre te tene laIne jatAM hatAM tyAre ja te gAmathI vihAra karIne kAI eka munirAja jatAM hatAM. temane joine te strIe rAjapuruSonI sAme ja Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 nandIsUtre gacchasi, kAmahaM bhaviSyAmi / etadvacanaM zrutvA munizcintayati-asatyabhASaNe naiSA jinazAsanasya saccaritra sAMdhUnAM cAkIti kariSyati, atastannivAraNaM kartavyam / ityevaM vicintya muninA tasyai zApaH pradattaH-yadi matkRto'yaM garbhastarhi pUrNe samaye yonito niHsaratu / yadi tu matkRto nAsti, tarhi udaraM bhittvA nirgacchatu / tatastasya zApaprabhAvAda garbhastatkSaNa evodaraM bhittvA nirgantuM pravRttaH, atastasyA atikaSTaM samutpannam / tataH sA rAjapuruSANAM samakSa munirAja prArthayati-mahArAja / ayaM garmoM bhavatkRto nAsti, mayA mithyApavAdaH kRtH| punarevaM na kariSyAmi / tasyA asahyaM sAmhane hI una munirAja se kahA-he mune! yaha garbha Apa kA hai| Apa isa ko choDakara kyoM nAmAntara jA rahe haiN| kahiye aba merA kyA hogaa| isa prakAra usakI bAta sunakara muni ne mana meM vicAra kiyA-yaha asatya bhASaNa kara ke jina zAsana kI tathA sacaritra sAdhuoM kI akIrti kara rahI hai, isaliye isakA nivAraNa avazya karanA caahiye| aisA vicAra kara unhoM ne usI samaya aisA use zApa diyA ki yadi yaha garbha merA hai to pUrNa samaya meM yaha hove, aura yadi aisA nahIM hai to abhI hI yaha terA peTa phAr3akara bAhara nikale / isa ke bAda muni ke zApa ke prabhAva se usI samaya garbha peTa phADa kara bAhara nikalanA cAhA, ataH usa ko mahAn kaSTa hone lgaa| taba punaH usane munirAja se unhIM rAjapuruSoM ke samakSa aisA kahA-mahArAja!yaha garbha Apake dvArA nahIM huA hai maiMne vyarthe hI ApakA apavAda kiyA hai-ataH maiM isa ke liye Apa se kSamA cAhatI hUM, Age temane kahyuM, "he muni! A garbha ApathI ja rahela che. Apa tene choDIne bahAragAma zA mATe jaI rahyA che ? kahe, have mAruM zuM thaze?" A prakAranI tenI vAta sAMbhaLIne munie manamAM vicAra karyo, "A strI jahuM belIne jina zAsananI tathA saccaritra sAdhuonI apakIrti karI rahI che, te tenuM nivAraNa avazya karavuM ja joIe." e vicAra karIne temaNe eja samaye tene e zApa dIdhuM ke A garbha mArAthI rahela hoya te pUrA dahADe tane prasUti thAya, ane je evuM na hoya to te tArUM peTa phADIne atyAre ja bahAra nIkaLe." tyArabAda muninA zApanA prabhAve tene garbha peTa phADIne bahAra AvavA lAgyo tethI tene bhAre kaSTa thavAM lAgyuM. tyAre teNe pharIthI te munirAja samakSa eja rAjapuruSanI rUbarU A pramANe kahyuM, "mahArAja! ApanA dvArA A garbha rahyo nathI meM ApanA upara khoTuM kalaMka caDAvyuM hatuM. to huM te mATe ApanI zrI nandI sUtra Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 809 jJAnacandrikA TIkA-zreSThidRSTAntaH, kumAradRSTAntaH kaSTamAlokya sa kAruNiko muniH svazApaM pratinivartya dharmasya mAnaM striyaM garbha ca rkssitvaan| // iti dvitIyaH zreSThidRSTAntaH // 2 // atha tRtIyaH kumAradRSTAntaH kasyacidrAjakumArasya miSTAnnaM piyamAsIt / ekadA'sau pUrNodaraM yAvad modakAn bhakSitavAn / atibhojanenAjIrNarogaH sNjaatH| tatazca mukhAd durgandho nirgtH| duHkhI bhUtvA rAjakumArazcintayati-anenAzuci zarIreNa saMyoga prApya miSTAnna rUpaM manoharaM vastu vikRtaM saMjAtam , asya dehasya mukhArtha lokA anekavidhaM pApaM kurvanti, iti vicintya sa virakto jAtaH / iti rAjakumArasya pAriNAmikI buddhiH / // iti tRtIyaH kumAradRSTAntaH // 3 // aisA nahIM kruuNgii| isa taraha usa kI prArthanA sunakara aura asahya usakA kaSTa dekhakara una kArUNika munirAja ne apane zApa ko vApisa lauTAkara dharma kI prabhAvanA evaM usa strI ke prANoM kI tathA garbhakI rakSA kI // 2 // tIsarA kumAradRSTAnta-kisI eka rAjakumAra ko miSTAnna vizeSa priya thaa| eka dina kI bAta hai ki isa ne peTa bhara laDDu khA liye| ve pace nahIM ataH isa ko ajIrNa roga ho gyaa| isa ke mukha se durgaMdha nikalane lgii| duHkhita hokara usa rAjakumAra ne mana meM aisA vicAra kiyA ki jisa azuci isa zarIra ke saMparka se yaha miSTAnnarUpa manohara vastu bhI vikRta ho gaI hai usa zarIra ko sukha pahu~cAne ke liye loga aneka prakAra ke pApa karate rahate haiN| isa taraha ke vicAra se usa ko vairAgya ho gayA aura vaha saMsAra, zarIra aura bhogo se virakta ho gayA / / 3 / / kSamA mAguM chuM, havethI kadI paNa AvuM nahIM karuM." A pramANe tenI vinaMti sAMbhaLIne ane tenuM asahya kaSTa joIne te dayALuM munirAje pitAne zApa pAchA kheMce ane e rIte dharmanA prabhAvanI tathA te strInA prANa tathA zarmanI 2kSA 43rI. // 2 // trIjuM kumAradaSTAMta-koI eka rAjakumArane miSTAnna vadhAre priya hatuM. eka divasa teNe peTa bharIne lADu khAdhA. te paccAM nahIM. tethI tene ajIrNane roga thaye. tenA mAMthI durgadha nIkaLavA lAgI. tethI duHkhI thayela te rAjakumAre vicAra karyo "azuci evA A zarIranA saMparkathI A miSTAnna rUpa manahara vastu paNa vikRta thaI gaI che, te zarIrane sukha ApavA mATe to aneka prakAranAM pApa kare che. A prakArane vicAra AvatA ja tene vairAgya utpanna thayA ane te saMsAra, zarIra ane megethI virakta thaIgaye.3 zrI nandI sUtra Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre atha caturthoM devIdRSTAntaH puSpavatI nAma kAcitstrI pravrajyAM paripAlya devaloke devItvena smutpnnaa| sA svapUrvabhavaputraputryoranucitasambandhamavalokya cintayati-imau parasparaM viSayamUcchito jAtau / anayoravazyaM durgatirbhaviSyati / tasmAdanayoH sanmArge sthApanaM mama kartavyamasti / iti manasi nidhAya sA devI tayoH prathamadine rajanyAM svapne narakanigodaduHkha pradarzanaM kAritavatI / tatastayozcintA samutpannA narakalokaduHkhebhyaH kathaM muktau bhaviSyAva iti / dvitIye dine tayoH svapne devalokasukhaM pradarzitam / cauthA devI dRSTAnta-puSpavatI nAma kI eka strI thI, usane saMsAra, zarIra evaM bhogo se virakta hokara bhAgavatI dIkSA dhAraNa krlii| jaba Ayu ke aMta meM vaha marI to devaloka meM vaha devI kI paryAya se utpanna huii| vahAM usa ne avadhijJAna se apane putra aura putrI ko anucita saMbaMdha jAnakara vicAra kiyA-dekho-ye donoM kitane viSaya sevana kI mUrchA se mUcchita ho rahe haiM jo yaha bhI nahIM samajha rahe haiM ki hama donoM kauna haiM ? aura kyA kara rahe haiM ? / ina logoM kI avazya khoTI gati hogI / isaliye isa avasthA meM ina donoM ko samajhAnA merA kartavya hai, tAki ye sanmArga meM laga jaaveN| isa prakAra vicAra kara usa ne una donoM ke liye svapna meM prathama rAtri meM naraka aura nigoda ke duHkhoM kA pradarzana kraayaa| ina dukhoM ko dekhakara una donoM ke citta meM bar3I bhArI cintA huii| unhoM ne vicAra kiyA-hama ina duHkhoM se kaise mukta ho skeNge| dUsare dina usa deva ne svapna meM una donoM ko svargaloka ke sukhoM kA pradarzana kraayaa| ina sukhoM ko dekhakara ve mugdha ho gaye, aura dharmAcArya - cothuM devI daSTAMta-puSpavatI nAme eka strI hatI. teNe saMsAra, zarIra ane bhegothI virakta thaIne bhagavatI dIkSA lIdhI hatI. AyuSya pUrNa thatAM te marIne devalekamAM devI rUpe utpanna thaI. tyAM teNe avadhijJAnathI pitAnA putra ane putrIne anucita saMbaMdha jANIne vicAra karyo-"A leke viSaya sevananI mUcchathI keTalA badhA mUchita thayAM che ke teo eTaluM paNa samajI zakatA nathI ke ame banne keNa chIe? ane zuM karI rahyAM chIe ? A lekenI avazya durgati thaze. tethI A paristhitimAM temane samajAvavAnI mArI pharaja che ke jethI teo sanmArge vaLe. A pramANe vicAra karIne teNe te bannene rAtre svapnamAM naraka ane nigadanAM duHkhonuM darzana karAvyuM. e duHkho joIne te bannenAM cittamAM ghaNuM bhAre cintA pedA thaI. temaNe vicAra karyo ke ApaNuM A duHkhomAMthI kevI rIte chuTakAre thaze ? bIje divase te devIe rAtre svapnamAM temane svargalokenAM sukha batAvyAM. e sukhene joIne teo mugdha thayAM, ane zrI nandI sUtra Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-devIdRSTAntaH, uditodayadRSTAntaH 822 tadanantaramAcAryasya pArzva samAgatya tau pRSTavantau-bhagavan ! yenopAyena jovasya narakagatinaM bhavet , devagatipAptizca bhavet , tamupAyaM samAdizantu bhavantaH / AcAryaH svargaprAptimArga pradarzayan dharmopadezaM kRtavAn / devyAH pUrvabhavIyaH putraH putrI ca tasyAcAryasya samIpe dIkSAM gRhItvA sakaladuHkhAtyantavimokSarUpaM mokSa prAptavantau // iti devyAH pAriNAmiko buddhiH // iti caturthoM devIdRSTAntaH // 4 // atha paJcama uditodayadRSTAntaH // 5 // purimatAle nagare uditodayanAmako nRpa AsIt / tasya bhAryA ca viziSTarUpavatI zrIkAntAnAmnI / zrIkAntAnimittaM vArANasInivAsinA karmarucinAmnA rAjJA sarvabalena samAgatya purimatAlanagaraM veSTitam / uditodayazcintayati-niSkAraNaM ke pAsa pahu~cakara unhoM ne pUchA-bhanavan ! Apa aisA upAya batalAIye ki jisa se jIva ko narakagati kI prApti na hove, aura svargIya sukhoM kA lAbha hove| AcArya ne unakI isa prakAra jijJAsA jAnakara svarga kI prAptikA mArga batalAte hue unheM dharma kA upadeza diyaa| anta meM una donoM ne viSayAdika se virakta hokara unhIM AcArya ke pAsa jina dIkSA dhAraNa kara sakala dukhoM se sarvathA rahita aise mokSa ko prApta kiyaa|||4|| pAMcavAM uditodaya dRSTAnta-purimatAla nAma ke nagara meM uditodaya nAmakA eka rAjA rahatA thaa| usa kI rAnI kA nAma zrIkAntA thaa| yaha viziSTa rUpavatI thii| isa ke rUpa saundarya kI prazaMsA sunakara vANArasI nagara ke rahanevAle kamarUci nIma ke rAjA ne sainya ko lekara purimatAla nagara ko cAroM ora se ghera liyaa| nagara ko ghirA dekhakara uditodaya ne dharmAcAryanI pAse jaIne temaNe temane pUchyuM, "mahArAja ! Apa e upAya batAve ke jethI jIvane naraka gati prApta na thAya ane svargIya sukhanI prApti thAya." AcArye temanI te prakAranI jijJAsA jANIne svarganI prApti mArga batAvatA temane dharmane upadeza Ape. ane temaNe viSayAdikathI virakata thaIne eja AcAryanI pAse jina dikSA aMgIkAra karI ane sakaLa duHkhothI sarvathA rahita evA mekSanI prApti karI che ja che pAMcamuM vitoya daSTAMta-purimatAla nAmanA nagaramAM uditadaya nAmane rAjA rAjya karato hato, tenI rANInuM nAma zrIkAntA hatuM. te bahu ja suMdara hatI. tenAM rUpa-saudaryanAM vakhANa sAMbhaLIne vArANasI nagaranA karmaci nAmanA rAjAe sainyane laIne purimatAla nagarane cAre tarapha ghere ghA. nagarane gherAyela joine uditoye vicAra karyo ke eka jIvanI rakSA mATe saMgrAmamAM nakAmI zrI nandI sUtra Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 nandIsUtre prabhUtajanAnAM parikSayobhaviSyatIti / evaM vicintya sa upavAsaM kRtvA tapobalena vaizravaNadeva mAvAhayati / sa devo kamaruciM nItvA vArANasyAmeva sthApitavAn / ityevamuditodayanRpaH svAtmAnaM prajAjanaM ca rkssitvaan| iti rAjJaH paarinnaamikiibuddhiH|| iti paJcama uditodayadRSTAntaH // 5 // atha SaSThaH sAdhunandiSeNadRSTAntaH // 6 // bhagavato mahAvIrasvAminaH samavasaraNe kazcit sAdhuzcittacAJcalyavazAt sAdhuvrataM parihAtumicchati sma / tadA prabhuvandanArtha rAjakumAro nandiSeNaH svAntaHpureNa saha smaagtH| tasyAntaHpuraM rUpalAvaNyenApsarohanda jayati, tathApi prabhorupadezena nandiSeNo virakto bhUtvA sarvamantaHpuraM parityajati / idaM dRSTvA sa sAdhurapi vicAra kiyA eka jIva kI rakSA ke nimitta vyartha hI saMgrAma meM aneka jIvoM kA vadha karanA ucita nhiiN| aisA vicAra kara vaha upavAsa dhAraNa kara baiTha gyaa| isa ke tapobala ke prabhAva se vaizravaNa nAma ke deva ne Akara usa karmarUci rAjA ko vahAM se uThAkara usI ke nagara meM rakha diyaa| isa taraha uditodaya ne apanI aura apane prajAjanoM kI rakSA kI // 5 // chaTThA sAdhu nandiSeNa kA dRSTAnta-kisI sAdhu ne mahAvIra svAmI ke samavasaraNa meM citta kI caMcalatA ke vaza hokara munivrata choDane kA vicAra kiyaa| itane meM vahAM prabhu kI vaMdanA karane ke liye naMdiSeNa nAma kA eka rAjakumAra aaphuNcaa| usa ke sAtha usa kA antaHpura thA |antHpur kA rUpa lAvaNya itanA adhika thA ki usake sAmane apsarAoM kA samudAya bhI na kucha thaa| naMdiSeNa prabhu kA upadeza sunakara usI samaya usa sAdhu ke dekhate 2 antaHpura kA parityAga kara virakta ho gyaa| sAdhu aneka jInI hatyA karavI te yogya nathI. e vicAra karIne te upavAsa karIne besI gaye. tenA tapobaLane prabhAve vaizravaNa nAmanA deve AvIne te karmarUci rAjAne tyAMthI upADIne tenA nagaramAM mUkI dIdho. A rIte uditAdaye pitAnI tathA pitAnI prajAnI rakSA karI che che huM sAdhu nandiSeNanuM daSTAMta-keAI sAdhue mahAvIra svAmInA samavasaramAM cittanI caMcaLatAne kAraNe munivrata choDavAno vicAra karyo. evAmAM tyAM prabhune vaMdaNA karavA mATe naMdiSaNa nAmane eka rAjakumAra AvI pahoMce. tenI sAthe tenuM antapura hatuM. ataHpuranuM rUpa lAvaNya eTaluM badhuM hatuM ke temanI AgaLa apsarAone samUha paNa kaI visAtamAM na hate. nadiSeNa prabhune upadeza sAMbhaLIne eja samaye te sAdhunI najara samakSa ja antapurane parityAga zrI nandI sUtra Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA- sAdhuna ndiSeNadRSTAntaH, dhanadattadRSTAntaH 813 samyak saMyamArAdhanatatparo jAtaH // iti sAdhoH pAriNAmikI buddhiH // iti SaSThaH sAdhunandiSeNadRSTAntaH // 6 // atha saptamo dhanadattadRSTAntaH // 7 // campAnagaryAM dhanadatto nAma zreSThI nivasati / tasya puNyaprabhAveNa vipulaM dhanaM vipulaH parivAro vipulA RddhirAsIt / sa ca vipulasatkArasammAna saMpannaH sarvasukhasamanvitaH samRddhisamRddhaH kenA'pyaparibhUtazcAbhUt / ekasmin dine tasya zreSThinaH supAtradAna karuNAdAnAbhayadAnAdiviSaye buddhiviparyAsaH saMjAtaH / tataH sa cintayatikathamadya mama buddhiviparyAsaH saMjAta iti / tata stena zubhakarmodayavazAt tatkSaNameva ne jaba yaha dekhA to apane vicAra kI nindA kI aura usI samaya saMbhala kara apane vratoM kI rakSA kI // 6 // sAtavAM ghanadatta kA dRSTAnta- caMpAnagarI meM dhanadatta nAma kA eka seTha rahatA thA / usa ke yahAM puNyodaya se vipula dhana, vipula parivAra aura vipula Rddhi thI / loga usakA saba se adhika Adara satkAra evaM sanmAna kiyA karate the / sAMsArika kisI bhI sukha kI usake yahAM kamI nahIM thI / tiraskAra kaisA hotA hai yaha vaha svapna meM bhI nahIM jAnatA thA / eka dina kI bAta hai ki isa seTha ke supAtradAna, karUNAdAna, tathA abhayadAna Adi ke viSaya meM buddhi kI viparyAsatA ho gaI / isa vipa satA ke Ane kA kAraNa kyA hai isa bAta kA jaba usane jJAnadRSTi se vicAra kiyA to zubha karmoke udaya se usake antaHkaraNa meM saMsAra kI asAratAkA bhAna hone lagA, usane 'zubhasya zIghram' kI uktiko cAritArtha karIne virakta thaI gayo. sAdhue jyAre te joyuM tyAre tene potAnA vicAra mATe pastAvA thayA ane teja samayathI sAvadhAnIpUrvaka te pAtAnAM ttonu rakSaNa karavA lAgyA. // 6 // sAtamuM dhanadattanuM dRSTAMta-caMpA nagarImAM dhanadatta nAmanA eka zeTha rahetA hatA, temane tyAM punyodayane kAraNe vipula dhana, vipula parivAra ane vipula Rddhi hatI. lAke sauthI vadhAre temane Adara satkAra karatA hatA. koi paNa prakAranAM sAMsArika sukhanI temane tyAM uNupa na hatI tiraskAra eTale zuM e te temaNe svapnamAM paNa anubhavyuM na hatu. eka divasa evuM banyu ke supAtradAna, karuNAdAna, abhayadAna AdinA viSayamAM te zeDanI buddhinI azraddhA thaI gaI. A azraddhA AvavAnuM zuM kAraNa che tene jyAre temaNe jJAnadaSTithI vicAra karyo tyAre zubha karmanA udayathI temanA a MtaHkaraNamAM saMsAranI asAratAnuM bhAna thavA zrI nandI sUtra Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 nandI sUtre jJAnadRSTyA saMsArAsAratAM vicArya pravrajyA gRhItA / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH // iti saptamo dhanadattadRSTAntaH // 7 // athASTamaH zrAvakadRSTAntaH // 8 // kazcidekaH zrAvakaH parastrIgamanaparityAgavataM gRhItavAn / ekadA svapatnyAH aai vilokya manasi vikAro jAtaH / tadbhAryA madhuravacanena tamAzvAsya ekadA rAtrau svasakhIveSeNa sA patyurantike gatA / tAM dRSTvA tatkAlameva parastrIparityAgatrataM smRtvA pazcAttApaM kRtavAn / tasya bhAryA vadati - ' ahamevAsaM na sakhI ' - iti / pazcAdasauM gurusamIpe gatvA dUSitamanaH saMkalpanimittatrata bhaGgazuddhayarthaM prAyazcittaM gRhItavAn / iyaM zrAvakasya pAriNAmikI buddhiH || ityaSTamaH zrAvakadRSTAntaH // 8 // karate hue usI samaya jina dIkSA aMgIkAra karalIM / yaha usakI pAriNAmikI buddhi kA phala hai // 7 // AThavAM zrAvaka dRSTAnta - kisI eka zrAvaka ke parastrIgamanatyAgarUpa vrata thA / eka dina jaba usane apanI patnI kI sakhI ko dekhA to usa ke prati citta meM usake vikAra bhAva A gyaa| jaba yaha bAta usa kI patnI ko jJAta huI to usane usako madhura vacanoM se khUba samajhAyA bujhAyA, parantu yaha nahIM samajhA / eka dina rAtri meM usakI patnI ne usa ko pratibodha dene ke abhiprAya se apanI sakhI kA veSa banAyA, aura phira vaha pati ke pAsa gaI / usa ko dekhakara zrAvaka ko tatkSaNa hI parastrI tyAgarUpa vratakI smRti aagii| isa ke prabhAva se vaha pazcAttApa karane lagA / pazcAttApa karate hue apane pati ko dekhakara strI ne kahA- nAtha ! maiM sakhI nahIM hUM, maiM toM Apa kI patnI huM / bAda meM vaha gurU ke pAsa pahu~cA sAyu, tethe "zubhasya zIghram " nI umtine sArtha 42, mena samaye bhina dIkSA aMgIkAra karI lIdhI. A temanI pAriNAmikIbuddhinu phaLa che! cha AThamu zrAvakardaSTAMta-keAI eka zrAvakane parastrI gamananA tyAganuM vrata hatuM. eka divasa jyAre temaNe temanI patnInI sakhIne joI to tenA pratye temanA cittamAM vikAra bhAva thayA. jyAre temanI patnIe A vAta jANI tyAre temaNe temane madhura vacanA dvArA khUba samajAvyAM paNa te samajyAM ja nahIM eka rAtre temanI patnIe tene Adha ApavA mATe peAtAnI sakhInA viSe lIdheA ane pachI te patinI pAse gaI. tene jotA teja kSaNe te zrAvakane parastrI tyAganA vratanI yAda AvI. tenA prabhAve te pazcAttApa karavA lAgyA. potAnA patine pazcA ttApa karatA joIne te strIe kahyuM, "nAtha ! huM sakhI nathI, huM te ApanI ja zrI nandI sUtra Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnacandrikA TIkA-zrAvakadRSTAntaH, amAtyadRSTAntaH, kSapakadRSTAntaH 815 ___ atha navamo'mAtyadRSTAntaH // 9 // amAtyo mntrii| dhanunAmako mantrI svAmiputrasya brahmadattasya rakSArtha bilamArga khanayitvA tena mArgeNa brahmadattaM bahirjItavAn / iyaM mantriNaH pAriNAmikI buddhiH // iti navamo'mAtyadRSTAntaH // 9 // atha dazamaH kSapaka (sAdhu) dRSTAntaH // 10 // ko'pi sAdhuH krodhAvezena mRtastena kAraNena sa so jaatH| sarpabhave mRtaH san zubhakarmodayAt kutracidrAjakule janma labdhavAn / sa munInAmupadezena virakto bhUtvA pravajyAM gRhItavAn / sa ca sukumAratayA tapazcaryAyAmasamartha AsIt / sAMvatsarika aura unase parastrItyAgarUpa vrata meM isa manaH saMkalpa se utpanna doSa kI zuddhi ke liye usane prAyazcitta liyaa| yaha zrAvaka kI pAriNAmikI buddhi hai // 8 // nauvAM amAtya dRSTAnta-dhanu nAma ke kisI maMtrI ne apane svAmI ke putra brahmadatta kA rakSA kara ne ke abhiprAya se suraMgamArga khudvaayaa| usa mArga se vaha brahmadatta ko bAhara le gyaa| yaha maMtrI kI pAriNAmi kI buddhi kA udAharaNa hai // 9 // __ dasavAM kSapaka sAdhu kAdRSTAnta-koI eka sAdhu krodha ke Avega meM marA isaliye vaha mara kara sarpa kI paryAya meM utpanna huaa| vahAM se mara kara phira vaha zubhakarma ke udaya se kisI rAjakula meM putra rUpa se avatArita huaa| vahAM usako munirAja ke upadeza ko sunane kA avasara milaa| isase vaha saMsAra se virakta hogayA, aura dIkSA dhAraNa kara lii| sukumAra zarIra hone ke kAraNa yaha ThIka2 rIti se tapazcaryA karane meM asamartha rahatA patnI chuM." tyAra pachI te gurunI pAse pahoMce ane pitAnAthI parastrI tyAga rU5 vratamAM manaHsaMkalpane kAraNe utpanna thayela deSane mATe temanI pAse prAyazcita mAgyuM. A zrAvakanI pAriNAmikI buddhinuM dRSTAMta che 8 navamuM amAtyadaSTAMta-dhanu nAmanA keI maMtrIe pitAnA rAjAnA putra bradattanA rakSaNa mATe eka suraMgamArga dAbe te mAge te brahmadattane bahAra laI gayo. A maMtrInI pariNamikI buddhinuM udAharaNa che. 9. dasamuM kSepaka sAdhunuM daSTAMta-kaI eka sAdhu krodhanA AvegamAM maravAne kAraNe sarpanI paryAyamAM utpanna thayuM. tyAMthI marIne pharIthI zubhakamanA udayathI te keI rAjakuLamAM putra rUpe avataryo. tyAM tene munirAjane upadeza sAMbhaLavAne avasara maLyo. tethI te saMsArathI virakta thaI gaye, ane dikSA aMgIkAra karI lIdhI. sukumAra zarIra hovAne kAraNe te yogya rIte tapazcaryA karavAne asamartha hate. zrI nandI sUtra Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nandIsUtre % 3D dine'lpAhAramAnIya gurave pradarzitavAn / guruNA dRSTvA tatpAtre thUskRtam / tato'sau svAtmanindA kartuM pravRtta:-'dhigastu mAM yat saaNvtsrikprvaaraadhne'pysmrtho'smii-ti| evamAtmAnaM nindayan zubhena pariNAmena, prazastAdhyavasAyena tadAvaraNIyAnAM karmaNAM kSayeNa kevalajJAna prAptavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH // iti dazamaH ksspkdRssttaantH||10|| athaikAdazo'mAtyaputradRSTAntaH // 11 // dIrghapRSTharAjA varadhanurnAmakamamAtyaputraM brahmadattaviSaye'neka praznAn pRcchati sma / teSAmuttaraM varadhanustathA dattavAn yena dIrghapRSThanRpo na jAnAti- ayaM mama pratikUlavartI'-ti / tathA-varadhanubrahmadattasthApi rakSAM kRtavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH|| // ityekAdazo'mAtyaputradRSTAntaH // 11 // thaa| isaliye sAMvatsarika ke dina meM bhI isa se AhAra kA parityAga karate nahIM bana sakA, ataH vaha AhAra lene calA gyaa| AhAra meM jo kucha yaha lAyA thA vaha saba isane apane guru ko batalAyA-to gurudeva ne dekhakara usa ke pAtra meM thUka diyaa| isa se apanI bar3I bhArI niMdA kI aura socane lagA-dekho maiM kitane dhikkAra kA pAtra hUM, jo Aja sAMvatsarIkaparva kI ArAdhanA karane meM bhI asamartha ho rahA huuN| isa prakAra AtmaniMdA karate hue usa ko zubhAdhyavasAya ke prabhAva se tadAvaraNIya karmoM kA kSaya ho jAne ke kAraNa kevalajJAna prApta ho gyaa| yaha usa kI pAriNAmi ko buddhi kA phala hai // 10 // gyArahavAM amAtyaputra kA dRSTAnta-dIrghapRSTha rAjA ne varadhanu nAmaka amAtyaputra se brahmadatta ke viSaya meM aneka praznoM ko pUchA thaa| una kA uttara usa varadhanu ne isa prakAra se diyA ki jisa se dIrghapRSTha yaha nahIM tethI sAMvatsarIne divase paNa te AhArano tyAga karI zake nahIM. tethI gocarImAM je kaMI maLyuM te badhuM teNe pitAnA gurune batAvyuM. tyAre gurUdeva te joIne tenAM pAtramAM ghUMkayA. tethI tene potAnI jAtane ghaNI niMdI ane vicAra karyo, "huM keTale badhe dhikakArane pAtra chuM ke jethI Aje saMvatsarI parvanI ArAdhanA karavAne paNa asamartha nivaDa chuM. " A pramANe AtmaniMdA karatA, tene zubhAdhyavasAyane prabhAve tenuM AvaraNa karatA karmone kSaya thavAthI kevaLajJAna prApta thayuM. A tenI pariNAmikI buddhinuM phaLa hatuM. 10 agIyAramuM amAtyaputranuM daSTAMta-dIrgha pRSTha rAjAe varadhanuM nAmanA amAtyaputrane brahmadattanA viSayamAM aneka prazno pUchyA hatA. te praznono javAba te varadhanue e rIte Ape ke jethI dIrgha pRSTha te vAta samajI zako nahIM ke zrI nandI sUtra Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikATIkA-amAtyaputradRSTAntaH, cANakyadRSTAntaH, sthUlabhadradRSTAntaH 817 // atha dvaadshshcaannkydRssttaantH|| cANakyenoddhoSaNA kAritA-' yad divasakamAtrajAtAnAmazvAnAM mahiSANAM vRSabhANAM kukkurANAM ca pratyekaM sapAdapaJcazatakamadya pUrvAhna eva samAnayantu, no cet patigRheNa mudrAzataM daNDo deyaH' iti / evaM bhANDAgAraM pUrNa kRtavAn / iyaM cANakyasya pAriNAmikI buddhiH // // iti dvAdazazcANakyadRSTAntaH // 12 // // atha trayodazaH sthUlabhadradRSTAntaH // sthUlabhadrasya pitari hate sati nando mantripadaparipAlanArtha sthUlabhadraM prArthayati sma / kiM tu sthUlabhadraH saMsAra sambandhaM duHkhakaraM vijJAya pravajyAM gRhItavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH|| // iti trayodazaH sthUlabhadradRSTAntaH // 13 // jAna sakA ki amAtya putra mere pratikUla hai| isa taraha varadhanune apanI pAriNAmikI buddhi ke prabhAva se brahmadatta kI rakSA kI // 11 // bArahavAM cANakya dRSTAnta-cANakya ne isa prakAra kI ghoSaNA kI ki haraeka prajAjana eka hI dina meM utpanna hue pAMca sau pacIsa 525 ghor3oM ko pAMcasau pacIsa 525, bhaisoM ko pAMcasau pacIsa 525 bailoM ko aura pAMcaso pacIsa 525 kuttoM ko AjapUrvAha meM lAkara upasthita kare nahIM to pratyeka ghara ko sau sau muharoM kA jurmAnA denA pddegaa| isa taraha kI AjJA se usane apane bhANDAra ko dravya se khUba bhara diyA / yaha usa kI pAriNAmikI buddhi kA prabhAva hai // 12 // terahavAM sthUlabhadra dRSTAnta-sthUlabhadra kA pitA jaba mAra diyA gayA to nanda ne sthUlabhadra se apane pitA ke sthAna ko grahaNa karane kI prArthanA kI amAtyaputra mArI virUddha che. A rIte varadhanue pitAnI pAriNAmikI buddhithI brahmadattanuM rakSaNa karyuM che 11 che bAramuM cANakyadaSTAMta-cANakaye A prakAranI ghoSaNA karAvI ke dareka prajAjana eka ja divase janmela pAMcaso pacIza (pa25) ghoDA, pAMca pacIza (para5) bhesa, pAMcaso pacIza (525) baLade ane pAMcaso pacIza (525) katarAo Aje madhyAhna pahelAM lAvIne hAjara kare, nahIM te darekane so so sonAmahorone daMDa bharavo paDaze. A prakAranI AjJAthI teNe pitAnA bhAMDAgArane dravyathI bharI dIdhuM. A tenI pAriNAmikI buddhine prabhAva che ! 12 che teramuM sthUlabhadra dRSTAMta-jyAre sthUlabhadranA pitAnI hatyA karavAmAM AvA tyAre nanda sthUlabhadrane tenA pitAnuM sthAna grahaNa karavA vinaMti karI, paNa sthaLa zrI nandI sUtra Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 nandIsUtre atha nAsikyasundarInandadRSTAnta:nAsikyapure nandanAmako bhUpatirAsIt / tasya mahiSI sundarI nAmnI / bhUpate. otA dharmamiyanAmakaH / sa sImantAcAryasamIpe dezanAM zrutvA pravrajitaH / vividhakaThinatapazcaraNena vividhalabdhisaMpanno jAtaH / sa caikadA rAjAnaM rAjJI ca labdhi. prabhAveNa devadevIdarzanaM kAritavAn / tadanu tAvubhau prabajitau / sAdhoriyaM pAriNA. mikI buddhiH // iti caturdazo nAsikyasundarInandadRSTAntaH // 14 // atha paJcadazo vajradRSTAntaH // AsIdavantIdeze ujjayinInagaryA kshcidibhyputrodhngirinaamkH| tasya mAtApitarau dhanapAlaputryA sunandA nAmnyA saha tasya pANigrahaNaM kAritavantau / dharnAgarizca parantu sthUlabhadra ne saMsAra ke saMbaMdha ko duHkhakara jAnakara jo dokSA dhAraNa kara lI yaha unakI pAriNAmikIbuddhi kA prabhAva thA // 13 // caudahavAM nAsikya sundarInanda dRSTAnta-nAsikyapura meM eka nanda nAma kA rAjA thaa| usa kI strI kA nAma sundarI thaa| rAjA kA jo bhAI thA usakA nAma dharmapriya thaa| dharmapriya ne sImantAcArya ke pAsa dharmadezanA sunakara bhAgavatI dIkSA dhAraNa krlii| aneka prakAra ke tapazcaraNoM ke prabhAva se usako usake aneka prakAra kI labdhiyA siddha ho gii| usane rAjA aura rAnI ko labdhi ke prabhAva se deva aura devI ke darzana krvaaye| darzana kara ve donoM dIkSita ho gye| sAdhu kI yaha pAriNAmi kI buddhi kA prabhAva hai // 14 // pandrahavA vajra dRSTAnta-avantI deza kI ujjayinI nagarI meM koI eka dhanagiri nAmakA dhanika putra rahatA thaa| usa ke mAtA pitA ne bha saMsAranA saMbaMdhone duHkhakara mAnIne dIkSA aMgIkAra karI. A tenI pAriNAmikIbuddhino prabhAva hato ! 13. caudamuM nAsikyasundarIna dadaSTAMta-nAsikyapuramAM nanda nAmano eka rAjA hatA. tenI strInuM nAma suMdarI hatuM. rAjAnA bhAInuM nAma dharmapriya hatuM. dharmapriye sImatAcArya pAse dharmadezanA sAMbhaLIne bhagavatI dIkSA aMgIkAra karI. aneka prakAranI tapasyAne prabhAve tene aneka prakAranI labdhi prApta thaI teNe labdhinA prabhAve rAjA ane rANIne deva ane devInAM darzana karAvyAM. darzana karIne te bannee dIkSA laI lIdhI. A sAdhunI pAriNamikI buddhine prabhAva thaye che 14 paMdaramuM vajadaSTAMta-avantI dezanI ujayinI nagarImAM dhanagirinAmane kaI eka dhanika putra rahetuM hatuM. tenA mAtA pitAe tene vivAha dhanapAlanI zrI nandI sUtra Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-nAsikyasundarInandadRSTAntaH, vajradRSTAntaH saMsArAsAratAM buddhvA garbhavatyA sunandAbhAryayA patirudvo'pi siMhagirisamIpe pratrajitaH / tadanu prasUtisamaye sA nandA putraM janitavatI / tasya vajravadehaM daSvA-'vajra' iti nAma kRtam / ekadA strIbhiH parasparamuktam-ayaM dhanagireH putraH puNyazAlI varttate / yadyasya pitA dIkSAM nAgrahISyat tadA'syApUrvI mahotsavo'bhaviSyat / tAsAmetadvacanaM zrutvA sa bAlaH pAlanastha eva jAtismRti prAptavAn / tena svapUrvabhavaM pravajitaM pitaraM ca jJAtvA tathA roditumArebhe yathA mAtA taM prati nivedaM prApnuyAt / usakA vivAha dhanapAla kI putrI sunaMdA ke sAtha kara diyaa| dhanagiri ne dhIre 2 gRhastha jIvana bItAte hue apanA samaya zAMti ke sAtha vyatIta kiyaa| kAla labdhi ke prabhAva se dhanagiri ko saMsAra kI asAratA kA jyoM hI bhAna huA to usane apanI garbhavatI sunaMdA bhAryA dvArA samajhAye jAne para bhI siMhagiri ke samIpa jAkara jinadIkSA dhAraNa karalI / sunaMdA kA jaba prasUti kA samaya AyA to usake eka putra huA jisakA nAma vajra thaa| isakI deha vajra jaisI thii| eka samaya kI bAta hai ki kucha striyoM ne milakara paraspara aisI bAtacIta kI ki-yaha dhanagiri kA putra vajra bar3A bhAgyazAlI hai| yadi isake pitA jina dIkSA dhAraNa na karate to ve isa ke janma ke samaya kA utsava baDe ThATabATa se mnaate| jisa samaya yaha bAtacIta una striyoM meM cala rahI thI-usa samaya vaha bAlaka pAlane meM soyA huA thaa| una kI isa bAta ko sunate hI usa bAlaka ko apane pUrvabhava kI yAda aagii| jaba usane apane pUrvabhava evaM dIkSita hue pitA ko jAnA to aisA ronA prAraMbha kiyA ki jisa se putrI sunaMdA sAthe karyo. dhanagirie gRhastha jIvana vyatIta karatA karatAM pitAne samaya zAntithI pasAra karyo. kAlalabdhinA prabhAvathI dhanagirine jevuM saMsAranI asAratAnuM bhAna thayuM ke tarata ja potAnI garbhavatI patnI sunaMdAe samajAvyA chatAM paNa sihagiri samakSa jaIne jinadIkSA grahaNa karI. sunaMdAne prasUtine samaya AvatA eka putra janme jenuM nAma vaja rAkhyuM. tenuM zarIra vA jevuM hatuM. eka divasa evuM banyuM ke keTalIka strIobhegI thaIne Apasa ApasamAM vAtacIta karavA lAgI ke A dhanagirine putra vajI ghaNo ja bhAgyazALI che, je tenA pitAe jina dikSA agIkAra na karI hota te teo tene jamatsava bhAre ThAThamAThathI ujavata. jyAre te strIo vacce A pramANe vAtacIta cAlatI hatI, tyAre te bALaka pAraNAmAM sUtA hatA. temanI A vAta sAMbhaLatA ja tene pitAne pUrva bhava yAda AvyuM. jyAre teNe potAne pUrvabhava tathA dIkSita thayela pitAnI A vAta jANI tyAre teNe evuM raDavA mAMDayuM ke jethI tenI mAtAne zrI nandI sUtra Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 nandI sUtre evaM SaNmAsAH vyatItAH / ekadA tatra siMhagirirAcAryaH dhanagiryAdiziSyapari vAreNa saha samAgataH / dhanagiriNA bhikSAcaryArthaM gantuM pRSTa AcAryaH prAha - he dhanagire ! adya tava pAtre yatkiJcitsacittamacittaM vA patet taddyAdyameveti / tato dhana garirakasmAt sunandAgRhe bhikSArtha prAvizat / sA ca svapatimuniM vilokyoktavatI - iyanti dinAni tavAko mayA yathAkathaJcita pAlitaH, saMprati gRhANataM nityaM rudantaM bAlam / ahamasmin bAlake niHspRhA'smIti kRtvA sA taM munipAtre sasA - kSikaM nyastavatI / dhanagirimunizca tamAnIya guroragre sthApitavAn / guruNA sa usa kI mAtA ko usakI tarapha se virakti ho gii| isa taraha chaha mAsR vyatIta ho cuke / eka samaya kI bAta hai ki bahAM siMhagiri AcArya apane dhanagara Adi ziSya parivAroM ke sAtha vihAra karate hue Aye / dhanagiri ne AcArya mahArAja se gocarI jAne ke liye AjJA mAMgI to AcArya mahArAja ne kahA- Aja tumhAre pAtra meM jo bhI vastu AjAve cAhe vaha sacita ho yA acitta, sabhI le AnA / AcArya mahArAja kI isa prakAra AjJA pAte hI dhanagiri vahAM se gocarI ke liye nikale / akasmAt saba se pahile ve sunaMdA ke ghara pahu~ce, sunaMdA ne jaba yaha dekhA ki ye hamAre pati haiM to usane unase kahA- maiMne itane dinoM taka jaise bhI banA vaise Apa ke bAlaka kA pAlana poSaNa kiyA hai aba Apa isako le jAiye, yaha rAta dina rotA rahatA hai| maiM to isa ke isa rone se bahuta adhika parezAna rahatI hU, isIliye aba isa bAlaka ke prati merI koI mamatA nahIM rahI hai / aisA kaha kara usane usa bAlaka ko muni ke pAtra meM logoM ko sAkSi banA kara DAla diyA / dhanagiri muni ne usa ko tenA tarapha virakita thai gaI. A rIte cha mAsa vyatIta thaI gayAM. eka samaya evu' banyuM ke si'hari AcAya potAnA dhanagiri Adi ziSya parivAra sahita vihAra karatAM karatAM tyAM AvyA. dhanagirie AcArya mahArAja pAse gocarI mATe javAnI AjJA mAgI tyAre AcAya mahArAje kahyuM Aje tamArA pAtramAM je koI vastu Ave te bhale sacitta hAya ke acitta hAya paNa te badhI letA Avajo. " AcArya mahArAjanI A prakAranI AjJA maLatAM ja dhanagiri tyAMthI gAcarI mATe upaDayA, akasmAta teo sauthI pahelAM sunaMdAne ghera paheAMcyA. sunadAe joyu ke A mArA pati che tyAre teNu temane kahyuM, mArAthI khanI zakayu ta rIte ATalA divaso sudhI ApanA bAlakanuM pAlana poSaNa karyuM, have Apa tene lai jAvA. te te rAtidavasa raDayA ja kare che. tenA rUdanathI huM te gaLe AvI gaI chuM. te kAraNe A bALaka pratye mane koI mamatA nathI. " Ama kahIne teNe te bALakane muninAM pAtramAM leAkAne sAkSi banAvIne mUkIdIdho. dhaniri zrI nandI sUtra Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA-vajradRSTAntaH 822 saMghAya smrpitH| saMghena sa pAlito'STavarSIyo jaatH| tadnu tanmAtA svaputraM grahItuM saMghasya samIpe samAgatA / saMghena ekato vividhAlaMkAra vaibhavAdikA aneke padArthAH sthApitAH, ekatazca sadorakamukhavatrikA-rajoharaNapAtrAdInyupakaraNAni sthApitAni / kathitaM ca-yadasmai bAlakAya rocate tadayaM gRhNAtu, ayamevAtra nyAyaH / etanizamya sa bAlakaH zIghramutthAya sadorakAM mukhavastrikA mukhe baddhvA rajoharaNapAtrANi gRhItavAn / iyaM vajrasvAminaH pAriNAmikI buddhiH // // iti paJcadazo vajradRSTAntaH // 15 // atha caraNAhatadRSTAntaH vasantapure ripumardano nAma nRpatirAsIt / ekadA taruNAH sevakA rAjAnamabruvanlAkara AcArya mahArAja ke samakSa rakha diyaa| gurumahArAja ne vaha bAlaka zrIsaMgha ko sauMpa diyaa| saMgha ne usakA lAlana pAlana baDe premake mAtha kiyaa| jaba vaha bAlaka ATha varSakA ho gayA to mAtA sunaMdA bAlaka vajra ko vApisa lene ke liye zrIsaMgha ke pAsa aaii| saMgha ne usa samaya eka tarapha vividha alaMkAra tathA vaibhava kA puMja ekatrita kara rakha diyA aura dasarI tarapha sadorakamukhavastrikA, rajoharaNa, tathA pAtra Adi upakaraNa rakha diye, aura aisA kahA-jo ina meM se isa bAlaka ko rUce vahI yaha le leMve, hameM isameM koI vivAda nahIM hai| isa prakAra kA nyAya sunakara usa bAlaka ne zIghra hI uThakara sadorakamukhavastrikA ko apanI mukha para bAMdha liyA aura rajo haraNa tathA pAtroM ko apane hAtha le liyaa| isa taraha yaha vajrasvAmI kI pAriNAmikobuddhi kA dRSTAnta hai||15|| solahavAM caraNAhata dRSTAnta-vasantapurameM ripumardana nAmakA rAjA munie tene lAvIne AcArya mahArAja samakSa mUkI dIdhuM. gurumahArAje te bAlaka zrI saMghane zeMpI dIdhe saMghe ghaNuM premapUrvaka tenuM lAlanapAlana karyuM. jyAre te bAlaka ATha varSanA thayA tyAre tenI mAtA sunaMdA bAlaka vajane pAchA levA mATe zrI saMghanI pAse AvI. saMghe te samaye eka tarapha vividha alaMkAra tathA vaibhavane puMja ekatra karIne mUko ane bIjI tarapha derA sAthenI suhepattI, rajoharaNa, tathA pAtra Adi upakaraNa mUkayAM ane evuM kahyuM ke AmAMthI A bAlakane je game te te laI le, temAM amane koI vadhe nathI. A prakArane nyAya sAMbhaLatA ja te bALaka tarata ja uThIne dorA sahitanI sahaparIne pitAnA mukha para bAMdhI lIdhI, tathA rajoharaNa ane pAtrone pitAnA hAthamAM laI lIdhAM. A rItanuM A vA svAmInI pariNAmikI buddhinuM dRSTAMta che. 5 soLamuM caraNAhatadaSTAMta-vasantapuramAM ripumadana nAmane rAjA rAjya karato zrI nandI sUtra Page #926 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 821 nandIsUtre svAmin ! jIrNazarIrAn pakvakezAn vRddhAn sevakAnapanIya bhavatA taruNA eva sevakA niyujyantAm / ta eva sarvANi kAryANi samyak sAdhayiSyanti / ekadA rAjA parIkSArthaM tAn pRcchati-yadi kazcinmama zirasi caraNaprahAraM kuryAt tarhi kIdRzo daNDo deyaH ? taruNA UcuH mahArAja ! khaNDaM khaNDaM kRtvA sa hantavyaH / rAjA punarimaM praznaM vRddhAnapi pRSTavAn / vRddhairuktam-svAmin ! vicArya kthyissyaamH| ityuktvA te nirjanasthAnaM gatAH, tatra gatvA te vicArayanti-rAjJImantareNa ko'nyo rAjya karatA thaa| eka samaya kucha taruNa sevakoM ne mila kara rAjA se kahA-mahArAja ! jIrNa zarIra hue, tathA dhavalita keza hue, aise vRddha puruSoM ko Apa rAjyakArya se muktakara taruNa sevakoM ko rakhiye, kAraNa bur3hoM se kucha kAma nahIM ho sakatA hai| taruNa aise hote haiM ki ve samasta kArya acchI taraha se karate hai, aura kara sakate haiN| unakI isa bAta ko sunakara rAjA ne eka dina una kI parIkSA lene ke abhiprAya se aisA pUchA-batAo yadi koI mere mastaka para caraNa kA prahAra kare to usako kyA daMDa denA cAhiye / rAjA kI isa bAta ko sunakara una taruNoM ne kahA-mahArAja ! isa meM pUchane kI kyA bAta hai, yaha to spaSTa hai ki aise vyakti ko tila 2 barAbara khaMDa 2 kara ke mAra denA caahiye| unakI isa bAta ko sunakara rAjA ne yahI vAta vRddhajanoM se pUchI to unhoMne kahAsvAmin ! hama isakA uttara vicAra kara kheNge| aisA kahakara ve eka nirjana sthAna meM jAkara vicAra karane lage, vicAra karate 2 yaha bAta una kI samajha meM AI ki rAnI ke sivAya rAjA ke mastaka para caraNa hate. eka vakhata keTalAka yuvAna sevakoe maLIne rAjAne kahyuM, "mahArAja! jIrNazIrNa zarIravALA tathA dhoLAM vALavALAM puruSane Apa rAjyanA kAryamAMthI TA karIne yuvAna sevakone rAkhe, kAraNa ke vRddhothI kaMI kAma thaI zakatuM nathI. yuvAne evA hoya che ke te samasta kAryane sArI rIte kare che, ane karI zake che. temanI e vAta sAMbhaLIne rAjAe eka divasa temanI kasoTI karavA mATe temane evuM pUchayuM ke kahe, kaI mArA mastaka para lAta mAre te tene zo daMDa Apa joI e. rAjAnI e vAta sAMbhaLIne te yuvAne kahyuM, "mahArAja! temAM pUchavAnI vAta ja zI che? e to spaSTa che ke evI vyaktinA te rAI rAI jevAM TukaDA karIne tene mArI nAkhavI joIe." temanI A vAta sAMbhaLIne temaNe eja vAta vRddhone pUchI tyAre temaNe kahyuM, "mahArAja! vicAra karIne ame tene javAba ApazuM " A pramANe kahIne ekAntamAM jaIne teo vicAra karavA lAgyA. vicAra karatAM karatAM e vAta temanA samajavAmAM AvI gaI ke rANInA sivAya rAjAnA mastaka para lAta mAravAnuM sAmarthya ke hiMmata zrI nandI sUtra Page #927 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtrimAmalakaSTAntaH rAjJaH zirasi caraNena prahAraM karttuM zaknoti ? sA rAjJI tu vizeSasammAnayogyA bhavati, iti vicintya rAjJaH samIpamAgatya vRddhA UcuH -- rAjan ! zirasi caraNaprahArakaraNe viziSTasatkAraH karaNIyaH / vRddhAnAM vacaH zrutvA tad buddhiM prati rAjA parituSTo jAtaH / tatazcAsau vRddhAneva svapArzva sthApayAmAsa / iyaM rAjJastathA vRddhAnAM ca pAriNAmikI buddhi: / // iti SoDazazcaraNAhatadRSTAntaH // 16 // atha saptadaza AmaMDa - kRtrimAmalakadRSTAntaH kazcit kumbhakAraH kasmaicit kRtrimamAmalakaM dattavAn / varNataH svarUpatazcAmala - kasAdRzyasadbhAve'pyati kaThinasparzavaccAt, tadutpattikAlAbhAvAcca nedaM vAstavikramAmalakaM kintu kRtrimamiti tena jJAtam / tasya / malakaparIkSakasyeyaM pAriNAmikI buddhiH / // iti saptadaza AmaMDa - kRtrimAmalakadRSTAntaH // 17 // jJAnacandrikA TIkA caraNAhatadRSTAntaH, - - zrI nandI sUtra 823 prahAra dene kI sAmarthya aura kisa meM ho sakatI hai| phira bhI vaha vizeSa saMmAna ke hI yogya mAnI jAtI hai| aisA vicAra kara cukane para ve pIche rAjA ke pAsa Akara kahane lage- rAjan ! Apake zira para caraNa prahAra karane vAlA vyakti vizeSa satkAra kA pAtra hotA hai / isa prakAra unake vacana sunakara rAjA unake buddhivaibhava para bar3A prasanna huA, aura unheM hI usane apane pAsa rkhaa| isa taraha yaha rAjA aura vRddhoM kI pAriNAmikI buddhi kA dRSTAnta hai // 16 // satrahavAM AmaMDa - kRtrimAmalaka dRSTAnna - kisI eka kuMbhArane kisI dUsare vyakti ke liye banAvaTI AMbalA diyaa| jo rUpa tathA raMga meM bilakula sacce AMbale ke samAna thA, parantu usane use kaThina sparza honeke kAraNa tathA vaha samaya usakI utpatti kA na hone ke kAraNa yaha khIjA kenAmAM saMbhavI zake? chatAM paNa te vizeSa sanmAnane cegya manAya che. A pramANe vicAra karIne te rAjA pAse pAchAM pharyA ane temaNe rAjAne hyuM, mahArAja! ApanA zira para caraNa prahAra karanAra vyakti tA vizeSa satkArane pAtra hAya che. '' A pramANe temanA vacana sAMbhaLIne rAjA temanA buddhivaibhava joI ne ghaNo khuza thayA ane temane ja teNe petAnI sevAmAM rAkhI lIdhA. A pramANe A rAjA ane vRddhonI pAraNAmikI buddhinuM dRSTAMta che ! 16 // 66 sattara AmaMDa - kRtrimAmalaka dRSTAMta ardha se dulAre ase vyaktine mATe banAvaTI AMkhaLuM dIdhuM. te rUpa ane raMgamAM sAcAM AMbaLA jevuM ja hatuM. paNa teNe tenA sparza karatAM kaThaNa lAgavAthI tathA te tenI utpattinA samaya na Page #928 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 nandIsUtre athASTAdazomaNidRSTAntaH kazcit sarpo vRkSamAruhya pakSizAvakAn nityaM khAdati / ekadA sa sarpo vRkSAd vicyuto'dhaH ptitH| tasya maNistasya vRkSasya kvacit pradeze sthita AsIt / maNiprakAze bhramaNazIlo'sau sarpastatprakAzAbhAvAttavRkSAdhastalasthitakUpe patito mRtH| vRkSazAkhAvasthitamaNi kiraNacchAyayA tasya kUpasya sakalajalaM raktavarNa samadRzyata / tataH kazcidvAlakastatra krIDannidaM sAzcaryamapazyat / tatastena bAlakena pituH samIpe samAgatya tadvRttaM nigaditam / vRddhastatpitA'pi tatrAgatya samyak pazyati, tataH pazcAdasau maNiM nizcitya vRkSamAruhya taM gRhItavAn / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH| // ityaSTAdazo maNidRSTAntaH // 18 // samajhane meM dera nahIM kI ki yaha vAstavika nahIM hai kintu banAvaTI hI hai| yaha usakI pAriNAmikI buddhi kA phala hai // 17 // aThArahavAM maNi dRSTAnta-eka sarpa ki jisa kI phaNA meM maNi thA / vRkSa para caDha kara pakSiyoM ke baccoM ko pratidina khA jAyA karatA thaa| eka dina kI bAta hai ki vaha sape vRkSa se cUka kara nIce gira pdd'aa| usakA maNi usa vRkSa ke eka kone meM rakhA huA thaa| isa se usa kA prakAza dUsarI zAkhA para na par3ane se vaha jyoM hI girA to kue meM jA kara par3a gayA aura mara gyaa| kue kA jala vRkSa kI zAkhA para rakhe hue maNi kI kiraNoM kI chAyA se raktavarNa kA dikhalAI detA thaa| vahAM eka bAlaka khela rahA thaa| usane jyoM hI isa drazya ko dekhA to usa ko bar3A Azcarya huaa| pitA ke pAsa A kara usane yaha saba bAta unase kaha dii| vaha zIghra hI vahAM gayA aura acchI taraha dekhabhAla kii| hevAthI tene samajI javAmAM vAra na lAgI ke te sAcuM maLyuM nathI paNa manApaTI cha. 2 // tenI pArizAbhidhI muddhinuM 3tuH // 17 // maDhArabhu maNi haTAMta-23 apanI mAM mayi hato te 4221 vRkSa para caDIne pakSIonAM baccAne khAI jato hato. eka divasa evuM banyuM ke te sarpa vRkSa parathI cUkavAthI nIce paDI gayo. tene maNi te vRkSanA eka khUNe mUkele hatuM. tethI tene prakAza bIjI DALI para na paDavAthI te je paDaze. ke nIca kUvAmAM jaIne paDayo ane marI gayo. kUvAnuM pANI vRkSanI DALI para paDelA te maNinAM kiraNanI chAyAthI lAlaraMganuM dekhAtuM hatuM. tyAM eka bALaka ramate hato. teNe jevuM te dazya joyuM ke tene bhAre Azcarya thayuM. pitAnI pAse jaIne teNe te badhI vAta temane kahI. te tarata ja tyAM Avyo ane barAbara nirIkSaNa karyuM. jyAre tene maNi viSe khAtarI thaI gaI tyAre teNe vRkSa para zrI nandI sUtra Page #929 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrikA TIkA - sarpadRSTAntaH, khaDgidRSTAtaH athaikonaviMzatitamaH sarpadRSTAntaH aadi mahAvIrasya laukikaraktamAsvAdya caNDakauzikasarpo jJAnaM prAptavAn / iyaM tasya pAriNAmikI buddhiH / itye konaviMzatitamaH sarpadRSTAntaH // 19 // atha viMzatitamaH khaDgadRSTAntaH khaDgI - ' geMDA ' iti prasiddho'raNyapazuvizeSaH / ko'pi zrAvako yauvanamadena vratA vicArANAmAlocanAmakRtvA mRtaH / tato'sau vane khagipazubhavaM prApya tasmin vane AgantukAn manuSyAn nihatya bhakSayati / ekadA tena mArgeNa gacchanto bajA so rakamukhavatrikAH sAdhavastena dRSTAH / sa khaDgI pazustAn sAdhUnAkrAmati, kintu jaba usa ko maNi kA nizcaya ho gayA to usane vRkSa para caDha kara usa maNi ko le liyA / isa prakAra yaha usa kI pAriNAmikI buddhi kA udAharaNa hai // 18 // 825 - unnIsavAM sarpa dRSTAnta- caNDakauzika sarpane mahAvIra svAmI ke alaukika rakta kA AsvAdana karane ke jo jJAna prApta kiyA vaha usakI pAriNAmi kI buddhikA phala hai // 19 // bIsavAM khaDga dRSTAnta - koI zrAvaka yauvana ke mada meM A kara vratoM meM lage hue doSoM kI AlocanA nahIM kara ke marA to vaha gaiMDAkI paryAya se utpanna huA / vaha itanA nRzaMsa thA ki vana meM jo bhI koI manuSya AtA usa ko yaha mAra kara khA jAtA / eka samaya isane mArga meM jAte hue mukha para sadorakamukhavastrikA bAMdhe hue aneka muniyoM ko dekhaa| dekhate hI yaha una para AkramaNa karane ke liye jhapaTA, parantu caDIne te maNa lai lIdhA. A pramANe A tenI pAriNAmikI buddhi hArathayuM // 18 // zrI nandI sUtra ogaNIsamu sarpa dRSTAMta--caDakozika nAme mahAvIra svAmInA alaukika raktane cAkhIne je jJAna prApta karyuM" te tenI pAriNAmikI buddhinu phaLa hatu... 519aa vIsamu' vadhu dRSTAMta-koi eka zrAvaka yauvananA madamAM AvIne tratAmAM Avela deSAnI AlAcanA karyA vinA maravAthI ge'DArUpe utpanna thayA. te eTale badhA niya hato ke vanamAM je koI manuSya AvatA tene mArIne khAI jatA. eka divasa teNe mArga parathI jatAM mukhapara derI sahitanI muhapattIvALA aneka muniyAne joyA. temane jotAM ja te temanA para AkramaNa karavA mATe dUdho Page #930 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 nandIsUne teSAM tapaHprabhAvAt tathA kartumasamartho jAtaH / 'kathamakSamo jAto'smI 'ti punaH punarvicintanena tena pUrvabhavasmaraNAtmakaM jJAnaM prAptam , tathA'zanaM kRtvA devalokaM gataH / tasyeyaM pAriNAmikI buddhiH|| 20 // // iti viMzatitamaH khaDgidRSTAntaH // athaikaviMzatitamaH stUpendradRSTAntaH ajitasvAmizAsane tadvaMze samArAdhitadevaH samaranAmA bhUpa AsIt / sa devasAhAyyena dezarakSArtha rAjyarakSArtha kuladhanavaibhavAdirakSArtha ca stUpendra vizAlaM kIrtistambha-samAropitavAna asau stUpendro'nekeSAM prANinAmAzrayabhUto jaatH| tadvaMze cireNa nItirahito navanItanAmA bhUpo babhUva / sa caikadA jIrNazIrNa vividhaprANinivAsAspadaM taM kIrtiratambhamutpATayituM bhRtyavargamAdiSTavAn / tadA tatra vividhalatapake prabhAva se yaha una para AkramaNa nahIM kara skaa| merA AkramaNa ina para khAlI kyoM gayA? isakA bAra 2 vicAra karate hue usako jAtismaraNa jJAna prApta ho gayA isase vaha anazana kara marA aura devaloka meM jAkara utpanna huaa| isa prakAra yaha usa kI pAriNAmi kI buddhi kA dRSTAnta hai // 20 // ikkIsavAM stUpendra dRSTAnta-ajitanAtha svAmI kA jaba zAsana cala rahA thA usa samaya unake vaMza meM samara nAmakA eka rAjA huaa| yaha donoM kI vizeSarUpa se ArAdhanA kiyA karatA thaa| isane deva kI sahAyatA se deza kI rakSA, rAjya kI rakSA, tathA kula vaibhava Adi kI rakSA ke liye eka vizAlakIrtistaMbha bnvaayaa| isameM aneka prANiyoM ko nivAsa karane rUpa Azraya milatA thaa| samara ke vaMza meM eka navanIta nAma kA rAjA huA jo nyAyanIti se rahita thaa| isane isa vizAla kIrtistambha paNa temanA tapanA prabhAve te temanA para AkramaNa karI zakaze nahIM. A loko paranuM mAruM AkamaNa zA kAraNe niSphaLa gayuM tene vAraMvAra vicAra karatAM tene jAtismaraNa jJAna utpanna thayuM. tethI te anazana karIne mAryo ane devalokamAM utpanna thayo. A pramANe A tenI parimikIbuddhinuM dRSTAMta thayuM che 20 | ekavIsamuM stUpendra daSTAMta-jyAre ajitanAtha svAmInuM zAsana cAlatuM hatuM tyAre temanA vaMzamAM samara nAme eka rAjA thaye. te vizeSarUpe devAnI. ArAdhanA karato hato. teNe devanI sahAyatAthI deza, rAjya tathA kuLavibhava AdinI rakSA mATe eka vizALa kIrtisthaMbha banAvarAvyuM. temAM aneka prANIene rahevA mATe Azraya maLato hato. samaranA vaMzamAM eka navanIta nAmane rAjA thaye je nyAyanItithI rahita hato. te vizALakItistaSNane jIrNazIrNa zrI nandI sUtra Page #931 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 827 jJAnacandrikA TIkA-stUpendradRSTAntaH bdhisampannaH susaMyatanAmAnagAraH samAgataH / stUpotpATanaviSayakaM vRttaM vijJAya svasamIpe darzanArthamAgatAya navanotabhUpAya kathayati-he rAjan ! asyotpATane vividhaprANinAM saMhAraH surakopeNa dezaviplava rAjyaviplavAdimahAnanoM bhaviSyatIti notpATanIyo'yaM stuupendrH| // ityekaviMzatitamaH stUpendradRSTAntaH // 21 // // ityazrutanizritamatijJAnadRSTAntabhAgaH saMpUrNaH // ko jaba ki yaha jIrNazIrNa hocukA ukhAr3ane kA apane bhRtyavarga ko Adeza de diyaa| isI samaya vahAM vividhalabdhisaMpanna susaMyata nAmake munirAja vihAra karate hue aaye| jaba unheM isa kIrtistaMbha ko ukhADe jAne kA patA par3A to unhoM ne navanIta rAjA se jo vaMdanA karane ke liye AyA huA thA kahA-rAjan ! isa kIrtistaMbha ko ukhADane se aneka prANiyoM kA saMhAra, deva prakopa se deza meM upadrava, rAjya meM viplava Adi aneka hoMge, isaliye isa ko Apa mata ukhaDavAIye / isa prakAra yaha susaMyata munirAja kI pAriNAmikI buddhi kA prabhava hai jo vaha vizAlakIrtistaMbha nahIM ukhAr3A gayA // 21 // isa taraha ye saba dRSTAnta azruta nizrita matijJAna ke hue|| // naMdIsUtra kA hindI anuvAda saMpUrNa // thayela joIne, teNe pitAnA sevakene te pADI nAkhavAne Adeza Ape. eja vakhate vividha labdhi saMpanna susaMyata nAmanA munirAja vihAra karatAM karatAM tyAM padhAryA. jyAre temane A kIrtistaMbhane pADI nAkhavAnuM che evI khabara paDI tyAre navanIta rAjA ke je tyAM temane vaMdaNu karavA Ave hato tene kahyuM, rAjana ! A kIrtistaMbhane pADI nAkhavAthI aneka prANIone saMhAra thaze, deva, devaprakepathI dezamAM upadrava, rAjyamAM viplava Adi aneka muzkelIo AvI paze. to Apa tene paDAvaze nahIM" A prakAranI susaMyata muninI pariNAmikabuddhine prabhAve te vizALa kIrtistaMbhane pADavAmAM AvyuM nahIM. te 21 | A rIte A badhAM azruta nizcita matijJAnanAM dRSTAMte pUrAM thayAM che. che naMdIsUtrane gujarAtI anuvAda saMpUrNa zrI nandI sUtra Page #932 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 nandIstre atha zAstraprazastiH / samyaktvadhArI janatopakArI, vicArakArI jindhrmcaarii| kandhAragotraH khalu "vallabho"'bhUt , zreSThI samApanavipanihantA // 1 // (2) tasyAtmajanmA kSapitA'dhakarmA, sNpraaptdhrmaa'vitdhrmmrmaa| " zrInemicandro" gurubhaktyatandro, jinendradharme paramAnuraktaH // 2 // (3) patnI "samarthA" patisevanArthA, jinoktadharmAcaraNe samarthA / tasyAtizuddhA sukRtaprabuddhA, ceto'nukUlA sadayA suzIlA // 3 // (4) tasyAM zubhasvapnavazena jAtaH, "zrIvADilAla "-stanayo'sti dhImAn / zrIsaGgharAjyAdiSu mukhya eSa, sarvopakArI kila prAivivAkaH ( vkiil)||4|| zIlaM dadhAnA mahilAmadhAnA, " rambhA"'bhidhAnA saralasvabhAvA / svAmyekabhaktA sukRtA'nuraktA, chAyeva tasyA'nucarA priyA'sti // 5 // zrI nandI sUtra Page #933 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaaNlr'ngkiaa shriikaa-kaambhib: ____ 829 putrI zuzIlA zubhavAlalIlA, "zrIsundarI" nAma virAjate'sya / smerAnanA paGkajinIva kalye, tathe-"ndumatya"-nyamanoharA''khyA // 6 // (7) zrI vADilAlasya kaniSThabandhu, "manoharo" nAma manoharAGgaH / tasyA'sti bhAryA kila " majulA"-khyA, dharmAnuraktA saralasvabhAvA // 7 // yoga-zItAMzu-zUnyA-ti,-(2013) mite vaikramavatsare / vaizAkhasya site pakSe, tRtIyAyAM gurordine // 8 // pure "vIramagAme "'smin , "gurjarA"-ntargate gataH / "nandIsUtrasya" sampUrNI, TokAM tatprArthito vyadhAm // 9 // // iti zAstramazastiH sampUrNA // iti zrIvizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddha vAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmAyaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati-kolhApurarAjamadatta'jainazAstrAcArya'-padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcAryajainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla tiviracitA nandIsUtrasyajJAnacandrikA TokA sampUrNA / // zubhaM bhUyAt // // zrIrastu // zrI nandI sUtra