________________
१८४
नन्दी सूत्रे
तथा तानेव मनस्त्वेन परिणमितान् स्कन्धान् विपुलमतिः अभ्यधिकतरकम् = अर्ध तृतीयाङ्गुलममाणभूमिक्षेत्रवर्तिनः स्कन्धानादायाऽधिकतरम, सा चाधिकतरता देशतोऽपि भवति, ततः सर्वासु दिक्षु अधिकतरताप्रतिपादनार्थमाह- 'विपुलतरकम् ' = प्रभूततरकम् तथा-विशुद्धतरकं = निर्मलतरकम्, ऋजुमत्यपेक्षयाऽतीव स्फुटतरप्रकाशमित्यर्थः । स्फुटमतिभासो विपर्ययरूपोऽपि भवति, यथा द्विचन्द्रप्रतिभासः, अतस्तद्वारणाय विशेषणान्तरमाह - 'वितिमिरतरकम्' इति । विगतं तिमिरं - तिमिरसंपाद्यो भ्रमो यस्मिन् तव वितिमिरम् प्रकृष्टं वितिमिरं वितिमिरतरम्
,
"
"
दर्शन नहीं है । इसी लिये सूत्र में भी दर्शनोपयोग चार प्रकार का ही बतलाया गया है, पांच प्रकार का नहीं, कारण कि मनःपर्यय दर्शन का परमार्थतः संभव नहीं है।
विपुलमति - उन्हीं मनरूप से परिणत किये हुए अढाई द्वीपक्षेत्रवर्ती स्कन्धों को कुछ अधिक अर्थात्-अढाई अंगुलप्रमाण भूमिरूप क्षेत्रमें रहे हुए स्कन्धों को लेकर अधिक देखता है। इस का अभिप्राय यह है कि- विपुलमति उस क्षेत्र की अपेक्षा अढाई अंगुल अधिक जानता है और देखता है। अधिकतरता देश की अपेक्षा भी हो सकती है, अतः देश की अपेक्षा से हुई इस अधिकतरता को दूर करने के लिये सूत्रकारने सूत्र में विपुलतर पद रक्खा है। इसका तात्पर्य यह होता है कि विपुलमति मन:पर्ययज्ञानी चारों दिशाओं के रूपी पदार्थों को ऋजुमति मन:पर्ययज्ञानी की अपेक्षा विपुलतररूप से जानता और देखता है । उन पदार्थों का जानना और देखना ऋजुमति की अपेक्षा अतीवस्फुटतर होता है, यह बात विशुद्धतर शब्द से स्पष्ट होती है । स्फुट प्रतिभास પાગ ચાર પ્રકારનાજ બતાવ્યાં છે, પાંચ પ્રકારના નહીં. કારણ કે મનઃપય દનના પરમાતઃ સ’ભવ નથી.
વિપુલમતિ–એજ મનરૂપથી પરિણત કરેલ અઢી દ્વીપ ક્ષેત્રવતી ધાને કંઈક વધારે એટલે કે અઢી આંગળ માપના ભૂમિરૂપક્ષેત્રમાં રહેલ કાને લઈને વધારે દેખે છે. તેના ભાવાથ એ છે કે વિપુલમતિ તે ક્ષેત્રનાં કરતાં અઢી આંગળ વધારે જાણે છે અને દેખે છે. અધિસ્તરતા દેશની અપેક્ષાએ પણ હાઇ શકે છે, તેથી દેશની અપેક્ષાએ થયેલ એ અધિકતરતાને દૂર કરવાને માટે સૂત્રકારે સૂત્રમાં વિપુલતર પદ મુકયુ છે. તેનું તાત્પ` એ છે કે વિપુલમતિ મનઃપ યજ્ઞાની ચારે દિશાઓના રૂપી પદાર્થને ઋજુમતિ મન:પર્યવજ્ઞાની કરતાં વિપુલતરરૂપે જાણે અને દેખે છે. તે પદાર્થને જાણવા અને દેખવાનું ઋજુમતિનાં કરતાં અતિશય સ્ફુટતર હોય છે, એ વાત વિશુદ્ધતર શબ્દથી સ્પષ્ટ થાય
શ્રી નન્દી સૂત્ર
