________________
ज्ञानचन्द्रिकाटोका-अवग्रहभेदाः। तदवायज्ञानम् । तत्रापि यदा उत्तरधर्मजिज्ञासा भवति-'किमयं शब्दः शाङ्कः ?, किं वा शाङ्गः '? इति, तदा 'शब्दः' इति ज्ञानमुत्तरकालभाविविशेषज्ञानापेक्षया सामान्यमात्राऽऽलम्बनमित्यवग्रह इत्युपचर्यते । स च परमार्थतः सामान्यविशेषरूपालिम्बन इति विशेषसामान्यार्थावग्रह इत्युपचर्यते । इदमेव हि 'शब्दः' इति ज्ञानमवलम्ब्य 'किमयं शब्दः शाङ्कः?, किं वा शाङ्गः' इतीहारूपं ज्ञानमुत्पद्यते । ततश्च विशेषसामान्यार्थावग्रहोऽवलम्बनमित्युक्तम् । ___'किमयं शब्दः शाङ्खः ?, किं वा शाङ्गः? ' इतीहानन्तरं यत्-शाङ्ख एव, शाई एव ' इति ज्ञानमुत्पद्यते, तदवायज्ञानम् । तदपि च 'किमयं शाङ्खोऽपि शब्दो वह अवायज्ञान है । यह अवायज्ञान शब्देतररूपादि की व्यावृत्ति करके शब्द का निश्चायक होता है, इसलिये यह विशेषावगम स्वरूप है । इस प्रकार 'यह शब्द है' इस अवायज्ञान के होने के बाद फिर उत्तरकालिक जिज्ञासा होती है-' यह शब्द शङ्ख का है ? या शृङ्ग का है ?'। इस जिज्ञासा के बाद जो विशेषज्ञान होता है उसकी अपेक्षा 'यह शब्द है' यह ज्ञान सामान्यमात्रावलम्बन है, इसलिये यह अवग्रह शब्द से उपचरित होता है । वह अवग्रह सामान्यविशेषरूप अर्थावलम्बन वाला है इसलिये वह 'विशेषसामान्यार्थावग्रह' इस शब्द से उपचरित होता है, क्यों कि 'यह शब्द है'-इस प्रकार के ज्ञान का अवलम्बन करके 'यह शब्द शंख का है या शृंग का है ? ' इस प्रकार की ईहा रूपज्ञान उत्पन्न होता है, इसीलिये 'विशेषसामान्यार्थावग्रह अवलम्बन है' यह कहा है। यह शंख का शब्द है अथवा शृंग का ? इस प्रकार की ईहा के बाद जो 'यह-शंख का ही शब्द है अथवा शृंग का ही शब्द है' ऐसा जो અવાયજ્ઞાન છે. આ અવાયજ્ઞાન શબ્દતર રૂપાદિની વ્યાવૃત્તિ કરીને શબ્દનું નિશ્ચાયક હોય છે, તેથી તે વિશેષાવગમસ્વરૂપ છે. આ રીતે “આ શબ્દ છે આ અવાયજ્ઞાન થયાં પછી વળી ઉત્તરકાલિકધર્મની જિજ્ઞાસા થાય છે...” આ શબ્દ શંખને છે કે ગંગાને છે?” આ જિજ્ઞાસા બાદ જે વિશેષજ્ઞાન થાય છે તેના કરતાં “આ શબ્દ છે” એ જ્ઞાન સામાન્ય માત્રાવલંબન છે તેથી તે અવગ્રહ શબ્દથી ઉપચરિત થાય છે. તે અવગ્રહ સામાન્ય વિશેષરૂપ અર્થાવલંબનવાળે છે તેથી તે “વિશેષસામાન્યાર્થાવગ્રહ” એ શબ્દથી ઉપચરિત થાય છે, કારણ કે
આ શબ્દ છે આ પ્રકારનાં જ્ઞાનનું અવલંબન લઈને “આ શબ્દ શંખને છે કે શ્રેગને છે?” આ પ્રકારનું ઈહારૂપ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી “વિશેષ સામાન્યાર્થાવગ્રહ અવલંબન છે” એમકહ્યું છે. “ આ શંખને શબ્દ છે કે શ્રેગને?” આ પ્રકારની ઈહા પછી જે “આ શંખને જ શબ્દ છે કે શ્રેગને न०४७
શ્રી નન્દી સૂત્ર
