________________
ज्ञानचन्द्रिका टीका - लब्ध्यक्षर निरूपणम्.
४५१
शिष्यः पृच्छति - ' से कि त ० ' इत्यादि । अथ किं तद् लब्ध्यक्षरमिति । उत्तरमाह – 'लद्धिअक्खरं ० ' इत्यादि । लब्ध्यक्षरम् - लब्धिः - उपयोगरूपा, सा चेह प्रस्तुत्वात् शब्दार्थपर्यालोचनानुसारिणी गृह्यते । लब्धिरूपमक्षरं लब्ध्यक्षरं भावश्रुतमित्यर्थः, अक्षरलब्धिकस्य - अक्षरे अक्षरोच्चारणे अक्षरावबोधे वा लब्धिः = उपयोगो यस्य सोऽक्षरलब्धिकस्तस्य-अकाराद्यक्षरानुगतश्रुतलब्धिसमन्वितस्येत्यर्थः, लब्ध्यक्षरं = भावश्रुतं समुत्पद्यते - शब्दादिग्रहण समनन्तरमिन्द्रियमनो निमित्तं शब्दार्थपर्यालोचनानुसारि ' शाङ्खोऽयम्' इत्याद्यक्षरानुगतं विज्ञानमुपजायते इत्यर्थः । मानी गई है कि वहां उनकी (र, थ, अ, की ) अविद्यमानता है। इस तरह स्वपर्याय और परपर्याय, ये दोनों प्रकारकी पर्यायें अपने व्यंजनाक्षरोंमें संबद्ध और असंबद्ध भेदवाली सिद्ध हो जाती हैं । इस प्रकार यहां तक व्यंजनाक्षरका वर्णन हुआ ॥
शिष्य लब्ध्यक्षर के विषयमें पूछता है-' से कि तं लद्धि-अक्खरं० ' इत्यादि ।
लब्ध्यक्षरका क्या स्वरूप है ? उत्तर - लब्धि नाम है उपयोगका, यह उपयोग, शब्द और अर्थका जो पर्यालोचनरूप व्यापार होता है उसका स्वरूप यहां ग्रहण किया गया है । इस तरह लब्धिरूप जो अक्षर है वह लब्ध्यक्षर है, और यह भावश्रुतरूप है। अक्षरलब्धिक- अर्थात् अक्षर के उच्चारण करने में अथवा अक्षर के अवबोध करनेमें उपयोगयुक्तव्यक्तिको यह भावश्रुत उत्पन्न होता है । आकारादि अक्षरानुगतश्रुतलब्धि समन्वित प्राणीको शब्दादि ग्रहणके बाद इन्द्रिय और मन निमिछे त्यां तेमनी (र, थ, अनी ) अविद्यमानता छे. आ रीते स्त्रपर्याय अने પરપર્યાય, એ બન્ને પ્રકારની પર્યાયા પાતપેાતાના વ્યંજનાક્ષમાં સંબદ્ધ અને અસમૃદ્ધ ભેઢવાળી સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રકારે અહી સુધી વ્યંજનાક્ષરનુ વર્ણન થયું.
शिष्य सम्ध्यक्षरना विषयभां पूछे छे - " से किं तं लद्धिअकखरं ० " धत्यादि લન્ધ્યક્ષરનું શું સ્વરૂપ છે ? ઉત્તર-લબ્ધિ ઉપયાગનુ નામ છે, આ ઉપયેગ શબ્દ અને અર્થના જે પર્યાલેચનરૂપ વ્યાપાર હાય છે તેનું સ્વરૂપ અહીં ગ્રહણ કરેલ છે. આ રીતે લબ્ધિરૂપ જે અક્ષર છે તે લન્ધ્યક્ષર છે, અને તે ભાવશ્રુતરૂપ છે. અક્ષરલબ્ધિક-એટલે કે અક્ષરનું ઉચ્ચારણ કરવામાં અથવા અક્ષરને અવમેધ કરવામાં ઉપયોગ-યુક્ત વ્યકિતને એ ભાવશ્રુત ઉત્પન્ન થાય છે. અકારાદિ અક્ષરાનુગત શ્રુતલબ્ધિ સમન્વિત પ્રાણીને શબ્દાદિ ગ્રહણ કર્યો
શ્રી નન્દી સૂત્ર
