________________
ज्ञानचन्द्रिका टीका - कर्षकदृष्टान्तः
अथ द्वितीयः कर्षकदृष्टान्तः
कश्चिच्चरो रात्रौ कस्यचिद्वणिजो गृहे पद्माकारं खातं खातवान् । प्रातःकाले बहवो लोकास्तत्र समागत्य चौरस्य खातकरणं प्रशंसन्ति स्म । गुप्तरूपेण तस्करोऽपि स्वप्रशंसा शृणोति । तत्रैकः कर्षकोऽब्रवीत् - शिक्षितस्य किं दुष्करम्, येन यत् कार्यमभ्यस्तम् स तस्मिन् कुशलो भवत्येव, अत्र किमाश्चर्यम् ? कर्षकस्य वचः श्रुत्वा चौरस्य क्रोधः समुत्पन्नः । स एकं जनं पृच्छति कोऽयम् ?, कुत्र निवसति च १
-
अब कर्मजा बुद्धिके दृष्टान्त कहते हैं (g०३१०) - प्रथम हैरण्यक दृष्टान्त ।
हैरण्यक नाम सोनी - सुनार का है । वह जो सुवर्ण या चांदी आदि को देख कर या छू कर उनमें यथार्थत्व या अयथार्थत्व की पहिचान कर लिया करता है वह कर्मजा बुद्धि का परिणाम है ॥ १ ॥
॥ यह पहला हैरण्यकदृष्टान्त हुआ ॥ १ ॥ दूसरा कर्षकदृष्टान्त
एक चोर ने किसी वणिक् के मकानमें रात्रिके समय कमलाकार खात दिया । जब प्रातःकाल हुआ तो लोकों ने इस खात को देख कर चोर की प्रशंसा की । इन लोगों में चोर भी गुप्तरूप से सम्मिलित था । लोग जब ऐसा कह रहे थे कि धन्य है उस चोर को जिसने कमल के आकारवाला यह खात दिया है। तो वहां एक खडे हुए किसान ने ऐसा कहा कि भाई ! शिक्षित को क्या दुष्कर होता है। जो जिस काम को सीखे हुए होता है वह उस में निपुण होता ही है । इसमें प्रशंसा करने की बात ही कौन सी है ? इस तरह अपनी प्रशंसा के निषेधक वचनों को सुनकर उस चोर को क्रोध जग गया। उसने पास में खडे हुए एक
८०१
mega
આ પહેલું હેરણ્યક દૃષ્ટાંત થયું... ।। ૧૫ जीन् ष दृष्टांत
શ્રી નન્દી સૂત્ર
એક ચોરે કાઈ એક વણિકના મકાનમાં રાત્રે કમળના આકારે ખાતર પાડ્યું. જ્યારે પ્રભાત થયું ત્યારે લાકે તે ખાતરને જોઈ ને ચારની કળાની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. એ લેાકેામાં ચાર પણ ગુપ્ત રીતે સામેલ હતા. લોકો જ્યારે એવું કહેવા લાગ્યા કે ધન્ય છે એ ચેારને કે જેણે કમળના આકારનું આ ખાતર દીધુ છે, ત્યારે ત્યાં ઉભેલા એક ખેડુતે કહ્યું, “ ભાઈ ! શિક્ષિતને માટે દુષ્કર શું છે? જેઆ જે કામ શીખ્યા હાય છે તેમાં તે નિપુણ હાય જ
છે. આમાં પ્રશંસા કરવા જેવી શી વાત છે ? ” આ પ્રમાણે પોતાની પ્રશંસાના વિરાથી વચના સાંભળતા જ તે ચારને ક્રોધ ચડયા. તેણે પાસે ઉભેલ એક
