________________
(૧૮૫)
રન્તુ: હિ સર્વિની માતિ = દોરી પોતે જ સર્પ રૂપે દેખાય છે.
તત્ત્વત્ = એ જ પ્રમાણે
વના વિતિઃ = કેવળ બ્રહ્મ જ साक्षात् विश्वाकारेण भाति
=
પોતે વિશ્વાકારે દેખાય છે.
માનવજીવનની નિર્વિવાદ વાસ્તવિકતા છે કે સ્વપ્નસમયે દેખાતી અનેકતા અને ભેદ ભ્રાંતિમય છે, મનોમય છે, મનનું પ્રક્ષેપણ માત્ર છે. અને તે જ રીતે રોજિંદા અનુભવથી દરેકે પોતે તારવેલું તારણ સુસ્પષ્ટ છે કે સુષુપ્તિમાં દ્વૈતનાશ છે. ભેદ અને જુદાઈની નાબુદી છે. છતાં કોઈ દુ:ખી થતું નથી. બલકે જ્યાં બીજું નથી તેવી સુષુપ્તિ કે “ડીપ સ્લીપ”ને સૌ આવકારે છે. તે જ સૂચિત કરે છે કે ભેદ, જુદાઈ, અનેકતા મારું સ્વરૂપ નથી. જે સ્વપ્નની જ નાબૂદી થાય તો કોણ દુ:ખી ન થાય? પણ સુષુપ્તિમાં તો દૃશ્યપ્રપંચની થોડા સમય માટેની નાબૂદી પણ આનંદ પ્રસરાવે છે અને આપણે કહીએ છીએ “આઈ હેવ સાઉન્ડ સ્લીપ’ “મને સુખચેનથી નિદ્રા આવી”. જે ભેદ કે અનેકતા જ સાચી હોત તો કોઈ સુષુપ્તિના આનંદ માટે કે “સાઉન્ડ સ્લીપ' માટે પ્રયત્ન ન કરે; પણ સૌનો અનુભવ જુદો છે. તેથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દેહ અને જગત વિશેની આપણી શંકા-કુશંકા અજ્ઞાનની જ આડપેદાશ છે. જો શંકા જાગે કે જગત છે કે નથી? દેહ છે કે નથી? તો જગત કે દેહ હોય કે ન હોય પણ તેનો ઉત્તર જરૂર છે. અને તે ઉત્તર છે કે છે-છે અને નથી-નથી કે નથી-નથી અને છે-છે. અર્થાત્ અજ્ઞાન દશામાં જગત જગત છે. વ્યાવહારિક દૃષ્ટિમાં જગત છે ભ્રમણા કે ભ્રાંત્તિરૂપે જગત છે, આરોપ રૂપે જરૂર છે. જેવી રીતે સ્વપ્નસમયે સ્વપ્નસૃષ્ટિ જરૂર છે. તેટલું જ નહીં, સાચી પણ ભાસે છે. સ્વપ્નના દેશ, કાળ, વિષય, સુખદુ:ખ સાચાં લાગે છે. પણ જાગ્રતનું જ્ઞાન થતાં સાચું જણાયેલ સ્વપ્નજગત ભ્રાંતિ અને અસત્ જણાય છે. જેમ દોરીના અજ્ઞાનકાળે સર્પ સાચો અનુભવાય છે; ભય હોતો નથી છતાં જણાય છે. પણ દોરીનું જ્ઞાન થતાં, નથી સર્પ સાચો કે નથી તેનો ભય સાચો. તેવું જ જગત અને દેહ વિશે છે. છતાં વાસ્તવિતા સ્વીકારતાં ઘણો સમય લાગે છે. કપરું કાર્ય જણાય છે. અને જે અસ્તિત્વમાં જ નથી તેને સ્વીકારતાં પળ વાર પણ થતી નથી. જેમ કે ઝાંઝવાનાં જળ (મૃગજળ), સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્ત, ચંદ્રની વધઘટ, આકશનો વાદળી રંગ વગેરે. તેનું મુખ્ય કારણ નામ અને આકારના સમાગમની સદીઓ જૂની આદત. નામી અને સાકાર સાથેની જ્ગો જૂની આસક્તિ. ભેદ સાચા માની તેની સાથે ભોગ કરવાની અનંત યોનિના પુરાણા સંસ્કાર. અને વર્તમાનમાં ‘સ્વ’ સ્વરૂપની
