________________
(૫૨) તેથી ધારણાની, ધ્યાન અને સમાધિની પૂર્વે અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. તે જ હેતુથી યોગદર્શનમાં પ્રથમ ધારણા સમજાવેલી છે.
પાતંજલ યોગદર્શનમાં વિભૂતિપાદના પ્રથમ સૂત્રમાં ધારણાનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે.
- રાવન્દ્રિત થRUTIBIL સૂત્રાર્થ ચિત્તની [બેય દેશમાં સ્થિતિ (તે) ધારણા (છે).
યોગશાસ મુજબ ધારણાનો અર્થ જે દેશમાં ધ્યેયનું ચિંતન કરવાનું છે, તે ધ્યાનના આધારભૂત દેશરૂપ વિષયમાં ચિત્તને સ્થાપન કરવું અથવા એકાગ્ર કરવું તે. ટૂંકમાં, બેય વસ્તુ કે બેયનું સ્થળ હોય ત્યાં ચિત્તને એકાગ્ર કરી સ્થિત કરવું તે જ દેશબધ કહેવાય છે અને તે જ ધારણા છે.
દેશ અથતિ સ્થળ કે ગ્યા, જ્યાં ચિત્તને એકાગ્ર કરવાનું છે. યોગમાં દેશ બે પ્રકારના છે: (૧) બાહ્ય દેશ (૨) આત્યંતર દેશ.
(૧) બાહ્ય દેશ:
બહારના પદાર્થો કે જેના વિશે ચિત્તને સ્થિર કરવું અને ધારણા કરવી. જેમાં મુખ્ય નીચે મુજબના પદાર્થો છે: (૧) સૂર્ય (૨) ચંદ્ર (૩) મણિ (૪) વિદ્યુત (૫) શુકનો તારો (૬) શાલિગ્રામ આદિ દેવો (૭) સગુણ ઈશ્વર સ્વરૂપ (૮) સદ્ગર વગેરે અસંખ્ય પદાર્થો ગ્રહણ કરી શકાય. (૨) આત્યંતર દેશ:
અંદરના પદાર્થો જેના વિશે ચિત્ત સ્થિત કરી ધારણા કરી શકાય તે. જેમાં (૧) પંચમહાભૂત જે શરીરમાં છે (૨) સમચક્ર (૩) ૫ઘ (૪ નાસિકા (૫) જિહુવા (૬) તથા વિશેષ ફળ આપનારાં સુષુમણા નાડીનાં ચકો ઉપર પણ ધારણા થઈ શકે. જેમાં મુખ્ય નીચે મુજબ છે. આધારચક, સ્વાધિષ્ઠાનચક્ર, મણિપુર ચક, અનાહતચક, વિશુદ્ધચક્ર, આજ્ઞાચક્ર, અજરામરચક
ધારણા કરવા માટે બીજા દેશ નીચે મુજબ જણાવવામાં આવે છે. (૧)નાભિ (૨)હૃદય (૩)ઉરમ્ (૪)કંઠ (૫)જિવાઝ (૬)નાસિકાગ્ર (૭)નેત્ર ભૂમધ્ય (૮)મૂધ ધારણા માટે જે દેશ છે તેના આધ્યાત્મિક, આધિભૌતિક અને આધિદૈવિક એમ ત્રણ વિભાગો પણ જોવા મળે છે. છતાં સ્થળ તો ઉપર જે બાહ્ય અને આત્યંતર દેશમાં ગણાવ્યાં તેવાં જ હોય છે.
