Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI digambara jaina mumukSu maNDala, deharAdUna kA puSpa naM0 6 jaina siddhAnta praveza ratnamAlA chaThA bhAga (caturtha saskaraNa) prakAzaka zrI digambara jaina mumukSu maMDala, deharAdUna pustaka prApti sthAna nemacandra jaina, jaina baMdhu palaTana bAjAra, deharAdUna - 248001 (yU0 pI0 ) mUlya : pAMca rupayA sdriik -bliik k
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana jagata ke saba jIva sukha cAhate haiM arthAt dukha se bhayabhIta haiM / sukha pAne ke lie yaha jIva sarva padArthoM ko apane bhAvo ke anusAra palaTanA cAhatA hai / parantu anya padArthoM ko badalane kA bhAva mithyA hai kyoki padArtha to svayameva palaTate hai aura isa jIva kA kArya mAtra jJAtA dRSTA hai / sukhI hone ke lie jina vacano ko samajhanA atyanta Avazyaka hai / vartamAna me jina dharma ke rahasya ko batalAne vAle adhyAtma puruSa zrI kAna jI svAmI hai / aise satpuruSa ke caraNo kI zaraNa me rahakara hamane jo kucha sikhA par3hA hai usake anusAra pa0 kailAza candra jI jaina ( bulandazahara ) dvArA guthita jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAto bhAga jina dharma ke rahasya ko atyanta spaSTa karane vAle hone se cauthI bAra prakAzita ho rahe hai| isa prakAzana kArya me hama loga apane maMDala ke vivekI aura sacce deva-guru-zAstra ko pahacAnane vAle svargIya zrI rUpa canda jI, mAz2arA vAloM ko smaraNa karate haiM jinakI zubhapreraNA se ina grantho kA prakAzana kArya prArambha huA thA / hama baDe bhakti bhAva se aura vinaya pUrvaka aisI bhAvanA karate haiM ki sacce sukha ke arthI jIva jina vacano ko samajhakara samyagdarzana prApta kre| aisI bhAvanA se ina pustako kA cauthA prakAzana Apake hAtha me hai / isa chaThe bhAga me sAta prakaraNa haiM / inake adhyayana dvArA sarvajJa vItarAga kathita tattvasvarUpa ko samajha kara, tattva nirNayarUpa abhyAsa ke dvArA apanI AtmA me mokSamArga kA prakAza kara mokSa kA pathika bane isake lie yaha chaThA bhAga pAtra jIvo ke sanmukha prastuta hai / vinIta zrI digambara jaina deharAdUna mumukSu maMDala
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina siddhAnta praveza ratnamAlA chaThe bhAga kI viSaya sUcI viSaya - 5 - 0 0 MP prakaraNa pahalA lekhaka kI bhUmikA gommaTasAra-pIThikA (10 ToDaramalajI kRtI 1 vItarAga vijJAna mokSamArga prakAzaka ke ATha magalAcaraNa kA spaSTIkaraNa 2 dravya guNo kA svatantra pariNamana 3 jainadharma ke viSayo me zAstro ke pramANa 4 ajJAna kI vyAkhyA 4 nizcaya samyaktva kyA hai ? 6 tatva vicAra kI mahimA 7 mithyAtva hI Asrava hai aura samyaktva hI savara nirjarA mokSa hai 8. prayojana aura saba dukho kA mUla mithyAtva 6 bhavitavya 10 jIva svaya nitya hI hai| 11 sasArI jIvo kA sukha ke lie jhUThA upAya 12 bAhya sAmagrI se sukha-da kha mAnanA bhrama hai 13 pudagalAdi para padArthoM kA kartA-hartA Atma nahI 14 icchA kA prakAra aura dukha kyA kyA hai ? 15 parama kalyANa 16 pratyeka jIvAtmA sasAra mokSa me bhinna-bhinna hai 17 jIva kA sadaiva kartavya 18 sarva upadeza kA tAtparya 16 samyagdarzana 20 jIva ko samyaktva kI prApti kyo nahI hotI ? bhAratIya bhUti-darzana deta 72 74 75 7 - - Founder: Astrology & Athrishta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) viSaya 21 vastu kA pariNamana vAhya kAraNo se nirapekSa hai 22 vAsanA kA prakAra 23 antaraga zraddhA aura usakA phala kevalajJAna ww prakaraNa dUsarA 1 jIva jJAna svabhAvI hai, 2 jJAna darzana jIva kA lakSaNa hai 3 kyA sayama aura kapAya jIva kA lakSaNa nahIM kahA usakA kyA kAraNa hai 4 jJAnI yathArtha vastu kA prakAzaka hai 5 jIva dukha svabhAvI nahIM hai 6 sukha jIva kA svabhAva hai 7 dravya karma jIva kA kucha karatA hai 8 vastu kA pariNamana jIva kI icchAnumAra nahIM hotA 6 sukha kyA hai ? 10 kevala jJAna ko akSara kyo kahA hai 11 vastu kA svarUpa 12 manuSya sava' guNo ko utpanna karatA he 13 jJAnI ko karma ba~dhatA nahI hai 14 nizcaya cAritra kA aza 5 6-7 guNasthAna meM hai 101 15 samyaktva kyA hai ? 101 16 AdhyAtmika bhAva kyA hai ? 17 samyagdarzana sabakA samAna hai 18 samyagdaSTi kA jJAna sva para viveka vAlA hai 16. jJAna kA kArya kyA hai ? 101 20 ajJAnI kI dayA kyA hai ? 101 21 samyaktva hone para sanmArga prApta hotA hai 100 5. Usu adudu 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 x wara 101 101 101
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) pRSTha 102 102 viSaya 22 samyaktva bIja, samyaka mati-zrutajJAna hai 23. svabhAva kyA hai ? 24. upAdAna kAraNa ke AdhIna kArya hotA hai 25 bandha kAraNa ke pratipakSI kA pramANa 26 sayata ke kitane guNasthAna haiM ? 27 traNa mUDhatA 28 tatvajJAna se parama zreya hotA hai (a) dvAdazAga kA nAma AtmA hai 26 kyA samyagdarzana sayama kA aza hai ? 102 102 103 107 111 prakaraNa tIsarA 1. samyaktva kI vyAkhyA 114 2 samyaktva kI utpatti hI mokSa kA kAraNa hai 114 3. samyaktva kA pratipakSI mithyAtva bhAva hai 114 4 4 se 14veM guNasthAna taka samyaktva samAna hai 114 5. samyaktva guNI bhUta zraddhA AtmA svarUpa kI prApti 114 6. kSAyika kI apekSA kSAyopazamika samyaktva sulabha hai 114 7. mithyAtva Adi jIvatva nahI hai, magala to jIva hI hai 114 8 samyaktva prApta karane vAlo ne sanmArga grahaNa kiyA hai| hai. samyaktva kA phala nizcayacAritra hai aura nizcayacAritra kA phala kevalajJAna-siddhadazA hai / 10 mithyAtva anAdi hai isalie vaha nitya nahI hotaa| 115 11 samyagdRSTi ko zraddhA hotI hai ajJAnI ko zraddhA nahI hotI hai 115 12 samyakAdRSTi abandhaka hai 13 dravyAnuyoga aura karaNAnuyoga kA samanvaya 14. zrI dhavalA me abandha kA kathana kyA kiyA hai ? 116 116 meena Founder: Astrology & Athrishta
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 117 krama pRSTha 15 kyA sarva samyagdRSTiyo kI svabhAvarUpa avasthA hotI hai 116 16 nizcaya samyaktva 4 se 14veM taka sarva ko samAna hai 117 17. meru samAnAdi paramAgama ke abhyAsa se samyagdarzana 18 samyagdarzana ratnagiri kA zikhara hai| 117 16. samyagdRSTi zuddha hai vahI nirvANa ko prApta hotA hai 20 zreSThatara upadeza, janma-maraNa kA nAza karane vAlA hai 117 21. dharmoM me samyagdarzana adhika hai 117 22. prathama zrAvaka ko kyA karanA 117 23. samyaktva amUlya maNI ke samAna hai 54. samyaktva kA mAhAtmya 118 25. samyagdarzana AtmA me sthiti isalie AtmA hI zaraNa hai 118 26 AtmA hI zaraNa hai usakA kyA kAraNa hai ? 118 27 AtmA hI zaraNa hai kyoMki vaha bhUtArtha hai 118 28. zuddha kA kyA artha hai ? 26 AtmAzrita nizcaya-parAzrita vyavahAra 30. parAzraya bandha-AtmAzrita-mokSa hotA hai 116 31. kyA zuddha AtmA hI darzana hai ? 116 32. zuddha AtmA hI darzana hai kyoki vaha AtmA ke Azraya se hai 120 33. jIva kA svabhAva eka deza rahane me koI virodha nahI 120 34. samyaktva prakRti kA udaya hone para jIva ko guNIbhUta kI zraddhA hotI hai 120 35 tIno samyaktva me samyaktva kA ekatvapanA hai| 120 36. kSAyopazamika kSAyika kI apekSA sulabha hai 121 37 jJAna sArabhUta hai usakI apekSA zraddhA sAra hai 38. samyaktva kI mahimA kyoki usase jJAna kI prApti hotI 39. caraNAnuyoga me samyaktva kI mahimA 121 116 116 121
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) krama viSaya 40 samyaktva kI mahimA se karma nahI badhatA hai 41. zraddhAna kA bala kyA hai 1 42. tiryaco me samyaktva samAna hai 43 samyagdarzana artha hai 44 samyagdarzana pUjA hai 45 samyagdRSTi namaskAra ke yogya hai 46 samyagdRSTi kasA jAnatA hai prakaraNa cauthA 1 nizcaya vyavahAra samyagdarzana kA spaSTIkaraNa 2 sAdhaka antarAtmA ko eka sAtha sAdhaka-bAdhaka hai 3 bhUmikAnusAra nizcaya vyavahAra kI vyAkhyA kyA hai 4. jJAnI ke vyavahAra me viparItapatA nahI hotA hai 5 vyavahAra samyagdarzana kisako hotA hai 6 vyavahAra samyaktva kyA hai ? 7 vyavahAra mokSamAgaM kyA hai ? 8 viparIta abhiniveza rahita hI samyaktva hai 6 pravacanasAra gAthA 157 me nizcaya vyavahAra kyA hai 10 samyaktva cauthe se 14ve taka batalAyA hai 11 samyagdRSTi kA kisI samaya azubhabhAva bhI hotA hai usa samaya vyavahAra samyaktva kA kyA huA ? 12 sAtaveM guNasthAna ke bAda vyavahArasamyaktva kyo nahI hotA ? 13 antarAtmA bahirAtmA paramAtmA kA svarUpa 14 4-5-6 guNasthAno me nizcaya ke sAtha vyavahAra hotA hai 15 zuddhanaya ke jAnane se hI samyaktva hotA hai 16 samyagdarzana prApti ke vinA vyavahAra hotA hI nahI Founder : Astrology & Athr pRSTha 121 122 122 122 122 122 123 123 124 125 125 126 126 126 127 127 125 128 126 126 130 130 130
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 138 140 142 (8) krama viSaya prakaraNa pAMcavA 1. dharma kA mUla kyA hai ? 2 manAka (alpa) cAritra dharma hai ? 135 3 dharma kI vyAkhyA kyA-nayA hai ? 137 4. cAritra kI vyAkhyA kyA-kyA hai ? 5 mokSa 6 puNya arthAta zubhabhAva 7 soha aura anubhava 145 8 AtmA kA anubhava kisa guNasthAna me hotA hai ? 6. zuddha AtmA me hI pravRtti karanA yogya hai 147 10 rAga ke Alambana ke vinA vItarAga kA mArga hai 11 Atmahita ke lie prayojana bhUta kA kA kyA-kyA haiM 146 12. kabhI samyagdarzanAdi ko vadha kA kAraNa aura kahI zubhabhAvo ko-mokSa kA kAraNa aisA kyo ? 150 13 vyavahAra mokSamArga kaise prApta kiyA jAve ? 14 nizcaya-vyavahAra kA sAdhya-sAdhakapanA kisa prakAra hai 151 15 dravyaligI ko mokSamArga kyo nahIM hai ? . 16 drAlagI ko nizcaya rannatraya prakaTa kyo nahI hotA? 152 17 vyavahAra-nizcaya kA sAra 146 148 * prakaraNa chaThA nizcaya-vyavahAranayAbhAsAvalambI kA svarUpa nizcaya-vyavahAra ko samajhane kI kyA AvazyakatA hai 1 nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa sthUla mithyAtva, sUkSma mithyAtva kyA hai ? nizcaya vyavahAra kA lakSaNa kyA hai ? * * *
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya krama pRSTha yathArtha kA nAma nizcaya, upacAra kA nAma vyavahAra ko kisa-kisa prakAra jAnanA cAhie 156 ubhayAbhAsI kise kahate hai nizcayAbhAsI kise kahate hai 156 vyavahArAbhAsI kise kahate hai 161 2. vItarAga bhAva hI mokSamArga hai 164 se 168 taka nimitti va sahacArI ina do kA tAtparya kyA samyagdarzana do prakAra ke haiM nimcaya-vyavahAra ke viSaya me caraNA yoga kyA batAtA hai 3 zuddhi pragaTa karane yogya upAdeya, azuddhi aza heya hai 168 se 170 __ cauthe-pA~caveM, chaThe me heya-upAdeyapanA 4 ubhayabhAsI ko khoTI mAnyatA kA spaSTIkaraNa 170 se 179 - zuddhapane me kitane artha hai| 5 tIsarI bhUla kA spaSTIkaraNa 176 se 186 taka nizcaya kA nizcaya-vyavahAra kA vyavahAra zraddhAna kyA hai ? pravRtti me naya kA prayojana nahIM hai| 6 138 se 162 taka ke praznottara yAda karane yogya 186 se 166 10 jI ne nizcaya-vyavahAra ke liye kyA batAyA hai ? dUsare bhAcAryoM ne nizcaya-vyavahAra kyA batAyA hai ? kunda kunda ne nizcaya-vyavahAra meM kyA batAyA hai 7 sayoga rupa nizcaya-vyavahAra nau volo 196 se 196 taka manuSya jIva para nizcaya-vyavahAra kyA hai 8 sayoga rupa nizcaya-vyavahAra kA vizeSa spaSTIkaraNa 166 se 206 hai kAraNa-kArya kA sAta bolo se 206 se 210 taka - muTHomanA -- der: Astrology & Athrishta
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) krama viSaya 10 bheda-abheda kA spaSTIkaraNa 210 se 212 taka 11 bheda-abheda nau bolo dvArA spaSTIkaraNa 212 se 216 taka jJAna vAlA jova hai-nizcaya-vyavahAra 12 bheda-abheda kA vizeSa spaSTIkaraNa 216 se 222 taka 13 nizcaya vyavahAra mokSamArga kA spaSTatA 222 se 226 taka cauthe-pAMcave-chaThe me nimitti-naimittika nizcaya-vyavahAra ke viSaya me kyA batAyA hai 14 nizcaya-vyavahAra mokSamArga ke nau bola 230 se 233 taka 15. munipane para nizcaya-vyavahAra 232 se 236 taka 16. vyavahAranaya kAryakArI kaba ? 236 se 246 taka udAsInatA kA kyA artha hai 17 mokSamArga pRSTha 250 se 257 taka kA vizeSa 246 se 263 taka vrata-zIlAdi sasAra kA hI kAraNa hai zuddha-azuddha bhAvo me heya upAdeyapanA ubhayAbhAsI kA nizcaya ratnatraya kyA hai ubhayAbhAsI kA vyavahAra ratnatraya kyA hai zabhabhAvo ke viSaya me kalaza 100 se 112 taka avazya jAnane yogya kyA hai 18 ekAnta vyavahArAbhAsI ke 11 praznottara 263 se 265 taka 16 ubhayAbhAsI kI pravRtti kA vizeSapanA 265 se 284 taka tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra kyA haiM 284 pAMca labdhiyA~ kA prakaraNa sAtavA 286 se 264 taka kSayopazama labdhi kyA hai ? vizuddha labdhi kyA hai ? dezanA labdhi kyA hai ?
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama ( 11 ) viSaya prAyogya labdhi kyA hai ? kAraNa labdhi kisako hotI hai ? adha karaNa kyA hai ? apUrva karaNa kyA hai ? anivRttikaraNa kyA hai kArtikeya svAmI ne 321 va 322 me kyA batAyA hai ? sAmAnya vizeSa se kyA siddha hotA haidravyadRSTi kA abhyAsa kartavya hai --- Asravatatva baghatatva sabaratatva nirjarAtatva mokSa tatva laghu dravya saMgraha ( nemI candra AcArya deva kRta ) pRSTha 24 265 266 267 se 300 taka 300 se 303 taka 303 se 306 taka 306 se 306 taka 310 se 353 taka 314 se 318 taka FIVI Founder : Astrology & At 7
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) karate hai tathA mithyAtva kI puSTi karake cAro gatiyo me ghUmate hue nigoda cale jAte hai| prazna 6-prathama kina-kina pAca bAto kA nirNaya karake zAstrA bhyAsa kare to kalyANa kA avakAza hai ? uttara-(1) vyApya-vyApaka sambandha eka dravya kA usakA paryAya me hI hotA hai, do dravyo me vyApya-vyApaka sambandha kabhI bhI nahIM hotA haiM / (2) ajJAnI kA vyApya-vyApaka sambandha zubhAzubha vikArIbhAvo ke sAtha kaho to kaho, parantu para dravyo ke sAtha tathA dravyakarmoM ke sAtha to vyApya-vyApaka sambandha kisI bhI apekSA nahI hai| (3) jJAnI kA zuddha bhAvo ke sAtha vyApya-vyApaka sambandha hai| (4) mai AtmA vyApaka aura zuddhabhAva merA vyApya hai| aise vikalpo me bhI rahegA to dharma kI prApti nahI hogii| (5) mai anAdiananta jJAyaka ekarUpa bhagavAna haiM aura merI paryAya me mUrkhatA ke kAraNa eka-eka samaya kA bahirAtmapanA calA A rahA hai aisA jAne-mAne to turanta bahirAtmapane kA abhAva hokara antarAtmA bana jAtA hai / ina pA~ca bAto kA nirNaya karake zAstrAbhyAsa kare to kalyANa kA avakAza hai| prazna 7-pAgala ke pratyeka vAkya kA marma jAnane ke lie kyAkyA jAnakara svAdhyAya kareM ? uttara-cAro anuyogo ke pratyeka vAkya me (1) zabdArtha, (2) nayArtha, (3 matArtha, (4) AgamArtha aura (5) bhAvArtha nikAlakara svAdhyAya karane se jainadharma ke rahasya kA marmI bana jAtA hai / prazna 8-zabdArtha kyA hai ? uttara-prakaraNa anusAra vAkya yA zabda kA yogya artha samajhanA zabdArtha hai| prazna :-nayArtha kyA hai ? uttara-kisa nayakA vAkya hai ? usame bheda-nimittAdi kA upacAra batAne vAle vyavahAranaya kA kathana hai yA vastusvarUpa batalAne vAle
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) nizcayanaya kA kathana hai-usakA nirNaya karake artha karanA vaha nayA hai / prazna 10 - matArtha kyA hai ? uttara - vastusvarUpa se viparIta aise kisa mata kA ( sAkhyabauddhAdika) kA khaNDana karatA hai / aura syAdvAda mata kA maNDana karatA hai---isa prakAra zAstra kA kathana samajhanA vaha matArtha hai / prazna 11 - AgamArtha kyA hai ? uttara -- siddhAnta anusAra jo artha prasiddha ho tadanusAra artha karanA vaha AgamArtha hai / prazna 12 -- bhAvArtha kyA hai ? uttara - zAstra kathana kA tAtparya -- sArAza, heya upAdeyarUpa prayojana kyA hai ? use jo batalAye vaha bhAvArtha hai / jaise- nirajana jJAnamayI nija paramAtma dravya hI upAdeya hai, isake sivAya nimitta athavA kisI bhI prakAra kA rAga upAdeya nahI hai / yaha kathana kA bhAvArtha hai / prazna 13 -- padArthoM kA svarUpa sIde-sAde zabdo advAna jJAna se sampUrNa dukha kA prabhAva ho jAtA hai ? kyA hai, jinake uttara --- " jIva ananta, pudgala anantAnanta, dharma-adharma - AkAza eka-eka aura loka pramANa asa~khyAta kAla dravya haiM / pratyeka dravya me ananta ananta guNa haiM / pratyeka dravya ke pratyeka guNa me eka hI samaya me eka paryAya kA vyaya, eka paryAya kA utpAda aura guNa ghovya rahatA hai / aisA pratyeka dravya ke pratyeka guNa me ho cukA hai, ho rahA hai aura hotA rahegA / " isake zraddhAna- jJAna se sampUrNa dukha kA abhAva jinAgama me batAyA hai / prazna 14 -- kisake samAgama me rahakara tattva kA abhyAsa karanA cAhie aura kisake samAgama me rahakara tattva kA abhyAsa kabhI nahIM karanA cAhie ? ' Founder : Astrology & Athrishta
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) uttara - jJAniyoM ke samAgama me rahakara hI tattva abhyAsa karanA cAhie aura ajJAniyo ke samAgama me rahakara tattva abhyAsa kabhI bhI nahI karanA cAhie | prazna 15 - mokSa mArga prakAzaka me 'jJAniyoM ke samAgama me tattva abhyAsa karanA aura prajJAniyo ke samAgama se rahakara tattva abhyAsa nahIM karanA " aisA kahI likhA hai ? uttara-prathama adhyAya pRSTha 17 me likhA hai ki "vizeSa guNo ke dhArI vaktA kA sayoga mile to bahuta bhalA hai hI aura na mile to zraddhAnAdika guNo ke dhArI vaktAo ke mukha se hI zAstra sunanA / isa prakAra ke guNo ke dhAraka muni athavA zrAvaka samyagdRSTi unake mukha se to zAstra sunanA yogya hai aura paddhati buddhi se athavA zAstra sunane ke lobha se zraddhAnAdi guNa rahita pApI puruSo ke mukha se zAstra sunanA ucita nahI hai / " prazna 16 -- pAhur3a dohA me "kisakA sahavAsa nahIM karanA cAhie" aisA kahA likhA hai uttara - pAhuDa dohA bIsa me likhA hai ki "viSa bhalA, viSadhara sarpa bhalA, agni yA banavAsa kA sevana bhI bhalA, parantu jinadharma se vimukha aise mithyAtviyo kA sahavAsa bhalA nahI / " prazna 17 - apanA bhalA cAhane vAle ko kauna-kauna sI sAta bAto kA nirNaya karanA cAhiye ? uttara - (1) samyagdarzana se hI dharma kA prArambha hotA hai / (2) samyagdarzana prApta kie binA kisI bhI jIva ko sacce vrata, sAmAyika pratikramaNa, tapa, pratyAkhyAnAdi nahI hote, kyoki vaha kriyA prathama pAcave guNasthAna me zubhabhAvarUpa se hotI hai / ( 3 ) zubhabhAva jJAnI aura ajJAnI dono ko hote haiM / kintu ajJAnI usase dharma hogA, hita hogA aisA mAnatA hai / jJAnI kI dRSTi me heya hone se vaha usame kadApi hitarUpa dharma kA honA nahIM mAnatA hai / ( 4 ) aisA nahI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) samajhanA ki dharmI ko zubhabhAva hotA hI nahI, kintu vaha zubhabhAva ko dharma athavA usase kramaza dharma hogA aisA nahI mAnatA, kyoki ananta vItarAga devo ne use bandha kA kAraNa kahA hai / (5) eka dravya dUsare dravya kA kucha kara nahI sakatA, use pariNamita nahI kara sakatA, preraNA nahI kara sakatA, lAbha-hAni nahI kara sakatA; usa para prabhAva nahI DAla sakatA, usakI sahAyatA yA upakAra nahI kara sakatA, use mAra-jilA nahI sakatA, aisI pratyeka dravya-guNa-paryAya kI sampUrNa svatantratA ananta jJAniyoM ne pukAra-pukAra kara kahI hai / (6) jinamata me to aisA paripATI hai ki prathama samyaktva aura phira vratAdi hote hai / vaha samyaktva sva-parakA zraddhAna hone para hotA hai tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai / isalie prathama dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi bananA caahie| (7) pahale guNasthAna me jijJAsu jIvo ko zAstrAbhyAsa, adhyayana manana, jJAnI puruSo kA dharmopadeza - zravaNa, nirantara unakA samAgama, devadarzana, pUjA, bhaktidAna Adi zubhabhAva hote haiM / kintu pahale guNasthAna me sacce vrata, tapa Adi nahI hote haiM / prazna 18 - ubhayAbhAsI ke dono nayo kA grahaNa bhI mithyA batalA diyA to vaha kyA kare ? ( dono nayo ko kisa prakAra samajheM ? ) uttara - nizcayanaya se jo nirupaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura vyavahAranaya se jo ni paNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA / prazna 16 - vyavahAranaya kA tyAga karake nizcayanaya ko zraMgIkAra karane kA Adeza kahIM bhagavAna zramRtacandrAcArya ne diyA hai ? uttara - hA diyA hai / samayasAra kalaza 173 me Adeza diyA hai 'ki "sarva hI hiMsAdi va ahiMsAdi me adhyavasAya hai so samasta hI choDanA - aisA jinadevo ne kahA hai / amRtacandrAcArya kahate haiM kiisaliye meM aisA mAnatA hUM ki jo parAzrita vyavahAra hai so sarva hI - Founder: Astrology & Athrishta
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) chuDAyA hai to phira santapuruSa eka parama trikAlI jJAyaka nizcaya hI ko agIkAra karake zuddhajJAnaghanarUpa nija mahimA me sthiti kyo nahIM karate ? aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda prakaTa kiyA hai| prazna 20-nizcayanaya ko agIkAra karane aura vyavahAranaya ke tyAga ke viSaya me bhagavAna kunda-kunda AcArya ne mokSaprAbhUta gAthA 31 me kyA kahA hai ? uttara--jo vyavahAra kI zraddhA choDatA hai vaha yogI apane Atma kAya me jAgatA hai tathA jo vyavahAra me jAgatA hai vaha apane kArya meM sotA hai| isalie vyavahAranaya kA zraddhAna choDa kara nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai / yahI bAta samAdhitantra gAthA 78 me bhagavAna pUjyapAda AcArya ne batAI hai| prazna 21-vyavahAranaya kA zraddhAna chor3akara nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? uttara-vyavahAranaya (1) svadravya, paradravya ko (2) tathA unake bhAvo ko (3) tathA kAraNa-kAryAdi ko, kisI ko kisI me milA kara nirUpaNa karatA hai / so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA cAhie aura nizcayanaya unhI kA yathAvata nirUpaNa karatA hai| tathA kisI ko kisI me nahI milAtA aura aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai| isaliye usakA zraddhAna karanA caahie| prazna 22-Apa kahate ho ki vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA / parantu jinamArga ke donoM nayo kA grahaNa karanA kahA hai| usakA kyA kAraNa hai ? uttara-jinamArga me kahI to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to satyArtha aise hI hai'-aisA jAnanA tathA kahI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16) vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai| use "aise hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai"-aisA jAnanA / isa prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai| prazna 23-kucha sanISI aisA kahate haiM ki "aise bhI hai aura aise bhI hai" isa prakAra dono nayo kA grahaNa karanA cAhiye; kyA una mahAnubhAvo kA kahanA galata hai ? uttara-hA, bilkula galata hai, kyoki unheM jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA nahI hai tathA dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "aise bhI hai aura aise bhI hai" isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahI kahA hai| prazna 24-vyavahAranaya asatyArtha hai| to usakA upadeza jinamArga me kisaliya diyA ? eka mAtra nizcayanaya hI kA nirUpaNa karanA thaa| uttara-aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai| vahA~ yaha uttara diyA hai-jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne me koI samartha nahI hai, usI prakAra vyavahAra ke binA (sasAra me sasArI bhASA binA) paramArtha kA upadeza azakya hai| isa liye vyavahAra kA upadeza hai| isa prakAra nizcaya kA jJAna karAne ke liye vyavahAra dvArA upadeza dete hai| vyavahAranaya hai, usakA viSaya bhI hai, parantu vaha agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 25-vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA hai| isake pahale prakAra ko samajhAie ? uttara-nizcaya se AtmA para dravyo se bhinna svabhAvo se abhinna svayasiddha vastu hai| use jo nahI pahacAnate unase isI prakAra kahate rahe taba to ve samajha nahIM paaye| isaliye unako vyavahAranaya se zarIrAdika para dravyo kI sApekSatA dvArA nara-nAraka Founder: Astrology & Athrishta
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) vizeSa kiye, taba pRthvIkAyAdikarUpa jIva ke manuSya jIva hai, nArako jIva hai / ityAdi prakAra sahita unhe jIva kI pahacAna huI / isa prakAra vyavahAra binA ( zarIra ke sayoga binA) nizcaya ke ( AtmA ke ) upadeza kA na honA jAnanA / prazna 26 - prazna 25 me vyavahAranaya se zarIrAdika sahita jIva kI pahacAna karAI taba aise vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahI karanA cAhie ? so samajhAie / uttara - vyavahAranaya se nara-nAraka Adi paryAya hI ko jIva kahA so paryAya hI ko jIva nahI mAna lenA / vartamAna paryAya to jIvapudgala ke sayogarUpa hai / vahA nizcaya se jIva dravya bhinna hai - usa hI ko jIva mAnanA / jIva ke sayoga se zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA so kathanamAtra hI hai / paramArtha se zarIrAdika jIva hote nahI. aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra vyavahAranaya ( zarIrAdi vAlA jIva) agIkAra karane yogya nahI hai / prazna 27 - vyavahAra binA (bheda binA) AtmA kA ) upadeza kaise nahI hotA ? samajhAiye | nizcaya kA ( abheda isa dUsare prakAra ko uttara-nizcaya se AtmA abheda vastu hai / use jo nahI pahacAnate unase isI prakAra kahate rahe to ve kucha samajha nahI pAye / taba unako abheda vastu me bheda utpanna karake jJAna darzanAdi guNa-paryAyarUpa jIva ke vizeSa kiye| taba jAnane vAlA jIva hai, dekhane vAlA jIva hai / ityAdi prakAra sahita jIva kI pahacAna huI / isa prakAra bheda binA abheda ke upadeza kA na honA jAnanA / prazna 28 - prazna 27 me vyavahAranaya se jJAna darzana bheda dvArA jIva kI pahacAna karAI / taba aise bhedarUpa vyavahAranaya ko kaise agIkAra nahIM karanA cAhiye ? so samajhAiye | uttara- abheda AtmA me jJAna - darzanAdi bheda kiye so unhe bheda J
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) rUpa hI nahIM mAna lenA kyoki bheda to samajhAne ke artha kiye hai| nizcaya se AtmA abheda hI hai / usa hI ko jIvavastu mAnanA / sajJAsakhyA-lakSaNa Adi se bheda kahe so kathana mAtra hI hai| paramArtha se dravyaguNa bhinna-bhinna nahIM hai, aisA hI zraddhAna krnaa| isa prakAra bhedarUpa vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 26-vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA? isake tIsare prakAra ko smjhaaiye| uttara-nizcaya se vItarAga bhAva mokSamArga hai| use jo nahIM pahacAnate unako aise hI kahate rahe to ve kucha samajha nahI paaye| taba unako tattva zraddhAna jJAnapUrvaka, paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA vyavahAranaya se vrata-zIla-sayamAdi ko vItarAga bhAva ke vizeSa batalAye taba unhe vItarAgabhAva kI pahacAna huI / isa prakAra vyavahAra binA nizcaya mokSa mArga ke upadeza kA na honA jaannaa| prazna 30-prazna 26 me vyavahAranaya se mokSa mArga ko pahacAna kraaii| taba aise vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhiye ? so smjhaaie| uttara-paradravya kA nimitta milane kI apekSA se vrata-zIlasayamAdika ko mokSamArga kahA / so inhI ko mokSamArga nahI mAna lenA, kyoki (1) paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jAve / parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna nahI hai / (2) isalie AtmA apane jo rAgAdika bhAva haiM, unhe choDakara vItarAgI hotA hai| (3) isalie nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai| (4) vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcita kArya-kAraNapanA (nimitta-naimittikapanA) hai, isalie, pratAdi ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI hai| paramArtha se vAhyakriyA Founder. Astrology & Athrishta
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 22) mokSamArga nahI hai-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai, aisA jaannaa| prazna 31-jo jIva vyavahAranaya ke kathana ko hI saccA mAna letA hai use jinavANI me kina-kina nAmo se sambodhana kiyA hai ? uttara-(1) puruSArtha siddhayupAya gAthA 6 me kahA hai ki "tasya dezanA naasti"| (2) samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki "ajJAnamoha andhakAra hai usakA sulaTanA dunivAra hai"| (3) pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki "vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai"| (4) AtmAvalokana me kahA hai ki "yaha usakA harAmajAdIpanA hai"| ityAdi saba zAstro me mUrkha Adi nAmoM se sambodhana ki prazna 32-paramAgama ke amUlya 11 siddhAnta kyA-kyA hai, jo mokSArthI ko sadA smaraNa rakhanA cAhie aura ve jinavANI me kahA~kahA~ batalAye haiM ? uttara-(1) eka dravya dUsare dravya ko sparza nahI karatA hai| [samayasAra gAthA 3] (2) pratyeka dravya kI pratyeka paryAya kramabaddha hI hotI hai| [samayasAra gAthA 308 se 311 taka] (3) utpAda, utpAda se hai vyaya yA dhra va se nahI hai| [pravacanasAra gAthA 101] (4) pratyeka paryAya apane janmakSaNa me hI hotI hai| [pravacanasAra gAthA 102] (5) utpAda apane SaTakAraka ke pariNamana se hI hotA hai [pacAstikAya gAthA 62] (6) paryAya aura dhrava ke pradeza bhinna-bhinna hai / samayasAra gAthA 181 se 183 taka] (7) bhAva zakti ke kAraNa paryAya hotI hI hai, karanI paDatI nhii| [samayasAra 33vI zakti] 8) nija bhUtArtha svabhAva ke Azraya se hI samyagdarzana hotA hai| [samayasAra gAthA 11] (8) cAro anuyogo kA tAtparSa mAtra vItarAgatA hai| [pacAstikAya gAthA 172] . (10) svadravya me bhI dravya guNa-paryAya kA bheda vicAranA vaha anyavazapaNA hai| [niyamasAra
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) '245] (11) dhruva kA Alambana hai vedana nahI hai aura paryAya kA vedana hai, parantu Alambana nahI hai / prazna 33 - paryAya kA saccA kAraNa kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara --- paryAya kA kAraNa usa samaya paryAya ko yogyatA hai / vAstava meM paryAya kI eka samaya kI sattA hI paryAya kA saccA kAraNa hai / [ a ] paryAya kA kAraNa para to ho hI nahI sakatA hai, kyoki parakA to dravya kSetra-kAla-bhAva pRthaka-pRthaka haiM / [A] paryAya kA kAraNa trikAlI dravya bhI nahI ho sakatA hai kyoki paryAya eka samaya kI hai yadi trikAlI kAraNa ho to paryAya bhI trikAla honI cAhie so hai nahI / [i] paryAya kA kAraNa anantara pUrva kSaNavartI paryAya bhI nahI ho sakatI hai kyoki abhAva me se bhAva kI utpatti nahI ho 'sakatI hai / isalie yaha siddha hotA hai ki paryAya kA saccA kAraNa usa samaya paryAya kI yogyatA hI hai / prazna 34 - mukta nija AtmA kA svadravya-paradravya kyA-kyA hai, # jisake jAnane-mAnane se cAro gatiyo kA abhAva ho jAve ? uttara -- (1) svadravya arthAta nirvikalpa mAtra vastu paradravya arthAta savikalpa bheda kalpanA, (2) svakSetra arthAta AdhAra mAtra vastu kA pradeza, para kSetra arthAta pradezo me bheda paDanA ( 3 ) svakAla arthAta vastumAtra kI mUla avasthA, parakAla arthAta eka samaya kI paryAya, (4) svabhAva arthAta vastu ke mUla kI sahaja zakti, parabhAva arthAta guNabheda karanA / [ samayasAra kalaza 252] prazna 35 - kisa kAraNa se samyaktva kA adhikArI bana sakatA hai aura kisa kAraNa se samyaktva kA adhikArI nahIM bana sakatA ? uttara - dekho | tattva vicAra kI mahimA / tattva vicAra rahita devAdika kI pratIti kare, bahuta zAstroM kA abhyAsa kare, vratAdi pAle. tatpazcaraNAdi kare, usako to samyaktva hone kA adhikAra - 11 --------- Founder : Astrology & A
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) tattva vicAra vAlA inake binA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai / [mokSamArga prakAzaka pRSTha 260] prazna 36-jIva kA kartavya kyA hai ? uttara-jIva kA kartavya to tattva nirNaya kA abhyAsa hI hai isI se darzana moha kA upazama to svayameva hotA hai usame (darzanamoha ke upazama me) jIva kA kartavya kucha nahI hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 314] prazna 37-jinadharma kI paripATI kyA hai ? uttara-jinamata meM to aisI paripATI hai ki prathama samyaktva hotA hai phira vratAdi hote haiM / samyaktva to sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai, tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai| isalie prathama dravya-guNa paryAya kA abhyAsa karake samyagdRSTi bananA pratyeka bhavya jIva kA parama kartavya hai / [mokSamArga prakAzaka pRSTha 263] prazna 38-kina-kina grantho kA abhyAsa kare to eka bhUtArtha svabhAva kA Apraya bana sake ? uttara- mokSamArga prakAzaka va jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAgo kA sUkSmarIti se abhyAsa kare to bhUtArtha svabhAva kA Azraya lenA bne| prazna 36-mokSa mArga prakAzaka va jaina siddhAMta praveza ratnamAlA me kyA-kyA viSaya batAyA hai ? uttara- chaha dravya, sAta tattva, chaha sAmAnya guNa, cAra abhAva, chaha kAraka, dravya-guNa paryAya kI svatantratA, upAdAna-upAdeya, nimitta naimittika, yogyatA, nimitta, samayasAra sauvI gAthA ke cAra bola, aupazamakAdi pAca bhAva, tyAgane yogya mithyAdarzanAdi kA svarUpa tathA pragaTa karane yogya samyagdarzanAdi kA svarUpa tathA eka nija bhUtArtha ke Azraya se hI dharma kI prApti ho sakatI hai, mAdi viSayo kA sUkSma
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ( 25 ) rIti se varNana kiyA hai tAki jIva nija svabhAva kA Azraya lekara mokSa kA pathika bane / N prazna 40 - kyA jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAga Apane banAye haiM ? uttara -- jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAga to AhArA vargaNA kA kArya hai / vyavahAranaya se nirUpaNa kiyA jAtA hai ki maiMne banAye hai | are bhAI / cAro anuyogo ke grantho me se paramAgama kA mUla nikAlakara thor3e me sagraha kara diyA hai| tAki pAtra bhavya jIva sugamatA se dharma kI prApti ke yogya ho ske| ina sAta bhAgo kA eka mAtra uddezya mithyAtvAdi kA abhAva karake samyagdarzanAdi kI prApti kara kramaza. mokSa kA pathika bananA hI hai / bhavadIya kailAza candra jaina. bandha aura mokSa ke kAraNa paradravya kA cintana hI bandha kA kAraNa hai aura kevala vizuddha svadravya kA cintana hI mokSa kA kAraNa hai / tatvajJAnataraMgiNI 15-16] samyaktvI sarvatra sukhI samyagdarzana sahita jIva kA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIva kA svarga me rahanA bhI zobhA nahI detA; kyoMki AtmajJAna binA svarga me bhI vaha duHkhI hai / jahA~ AtmajJAna hai vahIM saccA sukha hai / [sArasamuccaya-39]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinendra kathita vizva vyavasthA "jIva ananta, pudgala anantAnanta, dharma-adharma - AkAza eka-eka aura kAla loka pramANa asaMkhyAta haiM / pratyeka dravya meM ananta - ananta guNa haiM / pratyeka guNa meM eka hI samaya meM eka paryAya kA utpAda, eka paryAya kA vyaya aura guNa dhauvya rahatA hai / isa prakAra pratyeka dravya ke guNa meM ho cukA hai, ho rahA hai aura hotA rahegA / " ihetx [jainadarzana kA sAra ] sva - (1) amUrtika pradeza kA puja ( 2 ) prasiddha jJAnAdi guNoM kA dhArI (3) anAdinidhana ( 4 ) vastu Apa hai / para - (1) mUrtika pudgala dravyo kA piNDa (2) prasiddha jJAnAdi guNo se rahita (3) navIna jisakA aise zarIrAdi pudgala para haiM / sayoga huA hai (4) [mokSamArgaprakAzaka]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sampUrNa duHkhoM kA abhAva hokara sampUrNa sukha kI prApti kA upAya anAdinidhana vastueM bhinna-bhinna apanI-apanI maryAdA sahita pariNamita hotI haiN| koI kisI ke AdhIna nahIM haiN| koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotii| para ko pariNamita karAne kA bhAva mithyAdarzana hai| [mokSamArgaprakAzaka] - apane-apane sattva phaM, sarva vastu vilasAya / aise citavai jova taba, parate mamata na thAya / sat dravya lakSaNam / utpAda vyaya dhrauvya yuktaM sat / [mokSazAstra] - "Permanancy with a Change" [badalane ke sAtha sthAyitva NO SUBSTANCE IS EVER DESTROYED IT CHANGES ITS FORM ONLY [koI vastu naSTa nahIM hotI, pratyeka vastu apanI avasthA badalatI hai|]
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28 ) __ AcAryakalpa paMDita pravara zrI ToDaramalajI kRta gommaTasAra-pIThikA mumukSuoM ke ati Avazyaka hone se praznottaroM ke rUpa meM meM madabuddhi (isa granthakA) artha prakAzanerUpa isakI TIkA karane kA vicAra kara rahA hai| __yaha vicAra to aisA huA jaise koI apane mukhase jinendradevakA sarvaguNa varNana karanA cAhe to vaha kaise kare ? prazna 1-nahIM banatA, to udyama kyo kara rahe ho? ___uttara-jaise jinendradeva ke sarvaguNa kA varNana karane kI sAmarthya nahIM hai phira bhI bhaktapuruSa bhakti ke vaza apanI buddhi ke anusAra guNavarNana karatA hai, usI prakAra isa grantha ke sampUrNa artha kA prakAzana karane kI sAmarthya na hone para bhI anurAga ke-vaza maiM apanI buddhi-anusAra artha kA prakAzana kruuNgaa| prazna 2~~yadi anurAga hai to apanI buddhi anusAra granthAbhyAsa karo, kintu madabuddhi vAloM ko TIkA karane kA adhikArI honA ucita nahIM hai? uttara-jaise kisI pAThazAlA meM bahuta bAlaka paDhate haiM uname koI bAlaka vizeSa jJAna rahita hai phira bhI anya vAlako se adhika paDhA hai to vaha apane se alpa par3hane vAle bAlako ko apane samAna jJAna hone ke liye kucha likha dene Adi ke kArya kA adhikArI hotA hai| usI prakAra mujhe vizepa jJAna nahIM hai, phira bhI kAla doSa se mujhase bhI madabuddhi vAle haiM aura hoge hii| unhI ke liye mujha samAna isa grantha kA jJAna hone ke liye TIkA karane kA adhikArI huA huuN| prazna 3-~yaha kArya karanA hai aisA to Apane vicAra kiyaa| kintu choTA manuSya bar3A kArya karane kA vicAra kare to vahA~ para usaH
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) 'kArya meM galatI hotI hI hai, aura vahAM vaha hAsya kA sthAna vana jAtA hai / usI prakAra Apa bhI maMdabuddhi vAle haiM ataH isa grantha kI TIkA karane kA vicAra kara rahe ho to galatI hogI ho aura vahA~ para hAsya kA sthAna bana jAoge / para bhI aise bhUla to ho adhika paDhA karate haiM ki uttara - yaha bAta to satya hai ki me madabuddhi hone mahAna grantha kI TIkA karane kA vicAra karatA hU~ vahA~ sakatI hai kintu sajjana hAsya nahI kreNge| jaise dUsaro se huA vAlaka kahI bhUla kare tatra bar3e jana aisA vicAra 'bAlaka hai bhUla kare hI kare, kintu anya bAlako se bhalA hai, isa prakAra vicAra kara hAsya nahI kareMge, usI prakAra meM yahA~ kahI bhUla jAU~ vahA~ sajjana puruSa aise vicAra kareMge ki vaha madabuddhi thA so bhUle hI bhUle kintu kitane hI atimada vuddhi vAlo se to bhalA hai, aise vicAra kara hAsya nahI karege / prazna 4 -- sajjana to hAsya nahIM kareMge, kintu durjana to kareMge hI ? guNa uttara- duSTa to aise hI haiM jinake hRdaya meM dUsaro ke nirdoSa-bhale bhI viparItarUpa hI bhAsate hai kintu unake bhaya se, jisame apanA hita ho-aise kArya ko kauna na karegA ? prazna 5 - pUrva grantha to the hI unhIM kA abhyAsa karane-karavAne se hI hita hotA hai, madabuddhi grantha kI TIkA karane kI mahatatA kyoM pragaTa karate ho ? uttara - grantha kA abhyAsa karane se grantha ke TIkA kI racanA karane meM upayoga vizeSa laga jAtA hai, artha bhI vizeSa pratibhAsa me AtA hai anya jIvo ko granthAbhyAsa karAne kA sayoga honA durlabha aura sayoga hone para bhI kisI jIva ko abhyAsa hotA hai / aura grantha kI TIkA banane se to paramparAgata aneka jIvo ko artha kA jJAna hogA / isaliye sva-para anya jIvo kA vizeSa hita hone ke liye TIkA karane me AtI hai, mahatatA kA to kucha prayojana hI nahI hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) prazna 6 - yaha satya hai ki isa kArya me vizeSa hita hotA hai, kintu buddhi kI maMdatA se kahIM bhUla se anyathA artha likhA jAya to vahA~ mahApApa kI utpatti hone se ahita bhI hogA ? uttara - yathArtha sarva padArthoM ke jJAtA to kevalI bhagavAn haiM, dUsaroM ko jJAnAvaraNa kA kSayopazamake anusAra jJAna hai usako koI artha anyathA bhI pratibhAsa me A jAya kintu jinadevakA aisA upadeza hai / kudeva, kuguru, kuzAstroM ke vacana kI pratIti se vA haTha se, vA krodhamAna mAyA lobha se vA, hAsya, bhayAdika se yadi anyathA zraddhA kare vA upadeza de to vaha mahApApI hai aura vizeSajJAnavAna guruke nimitta vinA vA apane vizeSa kSayopazama vinA koI sUkSma artha anyathA pratibhAsita ho aura vaha aisA jAne ki jinadeva kA upadeza aise hI hai aisA jAna-kara koI sUkSma artha kI anyathA zraddhA kare vA upadeza de to usakA mahat pApa nahI hotA, vahI isa grantha me bhI AcArya ne kahA hai"sammAiTThI jIvo uvaiTTha pavayaNaM tu saddahadi sahadi asambhAvaM ajANamANo guruNiyogA ||27|| jIvakAMDa | prazna 7 - Apane apane vizeSa jJAna se grantha kA yathArtha sarva artha kA nirNaya karake TIkA karane kA prArambha kyo na kiyA ? uttara --- kAladopa se kevalI - zruta kevalI kA to yahA~ abhAva hI huA, vizeSa jJAnI bhI virala mile| jo koI hai vaha to dUra kSetra me hai, unakA sayoga durlabha hai aura Ayu, vuddhi, vala, parAkrama Adi tuccha raha gaye hai / isaliye jitanA ho sakA vaha artha kA nirNaya kiyA, avazeSa jaise hai taise pramANa haiM / prazna 8 - tumane kahA vaha satya hai, kintu isa grantha me jo bhUla hogI unake zuddha hone kA kucha upAya bhI hai ? uttara - jJAnavAn purupo kA pratyakSa sayoga nahI hai isase unako parokSa hI aisI vinatI karatA hU ki - meM mandabuddhi hU, vizeSa jJAna rahita hU~, avivekI hU~, zabda, nyAya, gaNita, dhArmika Adi grantho kA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3.1 ), vizeSa abhyAsa mujhe nahI hai, isaliye meM zakti hIna hU~, phira bhI dharmAnurAga ke vaza TIkA karane kA vicAra kiyA hai, usameM jahA~ jahA~ bhUla ho, anyathA artha ho jAya vahA~ vahA~ mere Upara kSamA karake usa anyathA artha ko dUra karake yathArtha artha likhanA, isa prakAra vinati karake jo bhUla hogI use zuddha hone kA upAya kiyA hai / prazna 6 - Apane TIkA karane kA vicAra kiyA vaha to acchA' kiyA hai kintu aise mahAn grantha kI TIkA saMskRta ho cAhiye, bhApA me to usakI gaMbhIratA bhAsita nahI hogI ? uttara - isa grantha kI jIvatattva pradIpikA nAmaka saMskRta TIkA to pUrva hai hI / kintu vahA~ saMskRta gaNita AmnAya Adi ke jJAna rahita jo mandabuddhi hai usakA praveza nahI hotA / yahA~ kAla doSa se buddhi Adi ke tuccha hone se saskRtAdi ke jJAna rahita aise jIva bahuta haiM unhI ko isa grantha ke artha kA jJAna hone ke liye bhASA TIkA karatA hU~ | jo jova saMskRtAdi vizeSa jJAnavAna hai vaha mUla grantha vA TIkA se artha dhAraNa kre| jo jIva saMskRtAdi vizeSa jJAna rahita haiM ve isa bhASA TIkA se artha grahaNa kare / aura jo jIva saMskRtAdi jJAna sahita hai parantu gaNita AmnAyAdika ke jJAna ke abhAva se mUla grantha kA vA saMskRta TIkA meM praveza nahI pA sakate haiM ve isa bhASA TIkA se artha ko dhAraNa karake mUla grantha vA saMskRta TIkA me praveza kare / aura jo bhApA TIkA se mUla grantha vA saMskRta TIkA me adhika artha ho sake usako jAnane kA anya upAya bane use kare / 1 prazna 10 - saMskRta jJAnavAlo ko bhASA abhyAsa meM adhikAra nahIM haiM ? uttara - saMskRta jJAnavAlo ko bhApA bAcane se to doSa Ate nahI haiM, apanA prayojana jaise siddha ho vaise hI karanA / pUrva me arddhamAgadhI Adi bhASAmaya mahAgrantha the jaba buddhi kI mandatA jIvo ke huI saba saMskRtAdi bhASAmaya graMtha bane / aba vizeSa buddhi kI madatA jIvo ko huI usase dezabhASAmaya graMtha karane kA vicAra huA / saskRtAdi artha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) bhI ava bhASA dvArA jIvo ko samajhAte hai / yahA~ bhASA dvArA hI artha likhane me AyA ho kucha dopa nahIM hai / isa prakAra vicAra kara zrImad gommaTasAra dvitIya nAma paca sagraha grantha kI jIvatattva pradIpikA nAmaka TIkA ke anuhAra 'samyagjJAna cadrikA' nAmaka yaha dezabhASAmayI TIkA karane kA nizcaya kiyA hai| zrI arahanta deva vA jinavANI vA nirgrantha guruo ke prasAda se vA mUlagranthakartA zrI nemicada Adi AcArya ke prasAda se yaha kArya siddha ho| ___ aba isa zAstra ke abhyAsa se jIvo ko sanmukha kiyA jAtA hai / he bhavya jIva, tuma apane hita kI vA~cchA karate ho to tumako jisa'prakAra hita bane vaise hI isa zAstra kA abhyAsa krnaa| kAraNa ki AtmA kA hita mokSa hai, mokSa ke vinA anya jo hai vaha para sayoga janita hai, vinAzIka hai, du khamaya hai, aura mokSa hai vahI nija svabhAva hai avinAzI hai, ananta sukhamaya hai| isaliye mokSapada kI prApti kA upAya tumako karanA cAhiye / mokSa kA upAya samyagdarzana, samyagjJAna, samyakAcAritra hai| inakI prApti jIvAdika ke svarUpa jAnane se hI hotI hai / use kahatA huuN| - jIvAdi tatvAM kA zraddhAna samyagdarzana hai use vinA jAne zraddhAna kA honA AkAza ke phUla samAna hai| prathama jAne taba phira vaise hI pratIti karane sa zraddhAna ko prApta hotA hai| isaliye jIvAdikakA jAnanA, zraddhAna hone se pUrva hI hotA hai, vahI unake-zraddhAnarUpa samyaradarzana kA kAraNarUpa jaannaa| zraddhAna hone para jo jIvAdika kA jAnanA hotA hai usI kA nAma samyagjJAna hai| tathA zraddhAnapUrvaka jIvAdi ko jAnate hI svayameva udAsIna hokara heyakA tyAga, upAdeya kA grahaNa karatA hai taba samyakacAritra hotA hai| ajJAnapUrvaka kriyAkADa se samyaka cAritra nahIM hotaa| isa prakAra jIvAdika ko jAnane se hI samyagdarzanAdi mokSa ke upAyo kI prApti nizcaya karanI hI cAhiye / isa zAstra ke abhyAsa se jIvikAdi kA jAnanA yathArtha hotA hai| jo sasAra hai vahI jIva aura karma kA sambandha rUpa hai| tathA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) vizeSa jAnane se inake sambandha kA abhAva hotA hai vahI mokSa hai| isaliye isa zAstra me jIva aura karma kA hI vizeSa nirUpaNa hai| athavA jIvikAdika kA, SaTadravya, sAta tattvAdika kA bhI usame yathArya nirUpaNa hai ata. isa zAstra kA abhyAsa avazya krnaa| prazna 11-aba yahA~ aneka jIva isa zAstra ke prabhyAsa meM aruci hone kA kAraNa viparIta bicAra pragaTa karate haiN| aneka jIva prathamAnuyoga vA caraNAnuyoga yA dravyAnuyoga kevala pakSa karake isa karaNAnuyogarUpa zAstra me abhyAsa kA niSedha karate haiN| unameM me prathamAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki-vartamAna meM jIvoM kI buddhi mada bahuta hai unhIM ko aise sUkSma vyAkhyAnarUpa zAstra meM kucha bhI samajha hotI nahIM / isase tIrthakarAdika kI kathA kA upadeza diyA jAya to ThIka samajha legA aura samajhakara pApa se Dare, dharmAnurAgarUpa hogA isaliye prathamAnuyoga kA upadeza kAryakArI hai-unhe uttara diyA jAtA hai__ uttara-aba bhI saba jIva to eka se nahIM hue haiM' hInAdhika buddhi dikha rahI hai ata: jaise jIva ho vaise upadeza denA / athavA madabuddhi jIva bhI sikhAne se abhyAsa me buddhimAna hotA dikha rahA hai| isaliye jo buddhimAna haiM unhI ko to vaha grantha kAryakArI hI hai, aura jo mandabuddhi haiM ve vizeSa buddhi dvArA sAmAnya vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa sIkhakara isa zAstra ke abhyAsa me pravati kreN| prazna 12-yahAM mandabuddhi kahatA hai ki isa gommaTasAra zAstra meM to gaNita samasyA aneka apUrva kathana se bahuta kaThinatA hai, aisA sunate Aye haiM / hama usame kisa prakAra praveza kara sakate haiM ? uttara-samAdhAna-bhaya na kro| isa bhASA TIkA meM gaNita Adi kA artha sugamarUpa banAkara kahA hai, ataH praveza pAnA kaThina nahI rahA hai| isa zAstra me kahI to sAmAnya kathana hai kahI vizeSa hai; kahI sugama hai, kahI kaThina hai vahA~ jo sarva abhyAsa bana sake to acchA hI hai aura yadi na ho sake to apanI buddhi ke anusAra jaisA ho sake vaisA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) hI abhyAsa karo, apane upAya me Alasa karanA nahI / tUne kahA jo prathamAnuyoga sambadhI kyAdika sunane me pApa se Dara kara dharmAnurAgarUpa hotA hai vaha to vahA~ dono kArya zithilatA liye hote haiM / yahA~ puNyapApa ke kAraNa kAryAdika vizeSa jAnane se ve dono kArya dRDhatA liye hote hai / ata unakA abhyAsa karanA / isa prakAra prathamAnuyoga ke pakSapAtI kA isa zAstra ke abhyAsa me sammukha kiyaa| prazna 13 - ava caraNAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki- isa zAstra me kathita jIva pharma kA svarUpa hai vaha jaise hai vaise hI hai unako jAnane se kyA siddhi hotI hai ? yadi hiMsAdika kA tyAga karake upavAsAdi tapa kiyA jAya vA vrata kA pAlana kiyA jAya vA arihantAdika kI pUjA, nAma, smaraNa Adi bhakti kI jAya vA dAna dIjiye vA viSaya- pAyAdika se udAsIna bane ityAdika jo zubha kArya kiyA jAya to Atmahita ho, isaliye inakA prarUpaka caraNAnuyoga kA upadezAdika karanA / uttara - usako kahate haiM ki he sthUla buddhi / tUne vratAdika zubha kArya kahe vaha karane yogya hI haiM kintu ve sarva samyaktva binA aise hai jaise aka vinA vidI / aura jovAdika kA svarUpa jAne binA samyaktva kA honA aisA, jaise vAjhA kA putra, ata jIvAdika jAnane ke artha isa zAstra kA abhyAsa avazya karanA / tUne jisa prakAra vratAdika zubhakArya kahA, aura usase puNya vandha hotA hai / usI prakAra jIvAdika jAnane rUpa jJAnAbhyAsA hai vaha pradhAna zubha kArya hai | isase atizaya puNya kA vandha hotA hai aura una vratAdika me bhI jJAnAbhyAsa kI hI mukhyatA hai use hI kahate haiM / jo jIva prathama jIva samAsAdi jIvo ke vizeSa jAnakara pazcAt jJAna se hisAdika kA tyAgI banakara vrata ko dhAraNa kare vahI vratI hai| jIvAdikake vizeSa ko jAne binA kathacit hisAdika ke tyAga se Apako vratI mAne to vaha vratI nahI hai / isaliye vrata pAlana me bhI jJAnAbhyAsa hI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) pradhAna hai / tapa ke do prakAra hai - ( 1 ) vahiraMga, (2) antaraga / jisake dvArA zarIra kA damana ho vaha bahiraMga tapa hai / aura jisase mana kA damana hove, vaha antaraga tapa hai / iname bahiraga tapa se ataraga tapa utkRSTa hai / upavAsAdika bahiraga tapa hai, jJAnAbhyAsa, antaraMga tapa hai / siddhAnta me bhI 6 prakAra ke antaraga tapo me cothA svAdhyAya nAma kA tapa kahA hai, usase utkRSTa vyutsarga aura dhyAna hI haiM, isaliye tapa karane me bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai / jIvAdika ke vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa jAnane se hI arihata Adi kA svarUpa bhale prakAra pahicAne jAte hai / apanI avasthA pahacAnI jAtI hai, aisI pahacAna hone para jo ataraMga me tIvra bhakti prakaTa hotI hai vahI bahuta kAryakArI hai| jo kulakamAdika se bhakti hotI hai vaha kicitamAtra hI phala detI hai isaliye bhakti me bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai / dAna cAra prakAra kA hotA hai, uname AhAradAna, auSadhadAna abhayadAna to tatkAla kSudhA ke dukhako yA rogake yA maraNAdika dukha ko dUra karate haiM / aura jJAnadAna vaha anantabhavasantAna se cale A rahe dukha ko dUra karane meM kAraNa hai| tIrthaMkara, kevalI, AcAryAdi ke bhI jJAnadAna kI pravRtti hai / isase jJAnadAna utkRSTa hai, isaliye apane jJAnAbhyAsa ho to apanA bhalA kara letA hai aura anya jIvo ko bhI jJAnadAna detA hai / jJAnAbhyAsa ke binA jJAnadAna kaise ho sakatA hai ? isaliye dono me bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai / jaise janma se hI koI puruSa Thagoke ghara jAya vahA vaha Thago ko apanA mAnatA hai, kadAcit koI puruSa kisI nimitta se apane kula kA aura Thago kA yathArtha jJAna karane se Thago se antaraga me udAsIna ho jAtA hai / unako para jAnakara sambadha chuDAnA cAhatA hai / bAhara me jaisA nimitta hai vaisI pravRtti karatA hai / aura koI puruSa una Thago ko apanA hI jAnatA hai, kisI kAraNa se koI Thago se anurAga karatA hai aura koI Thago se laDakara udAsIna 1
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai, AhArAdikakA tyAga kara detA hai / vaise anAdi se sava jIva sasAra me haiM, vaha karmoM ko apanA mAnatA hai / uname koI jIva kiso nimitta se jIva aura karma kA yathArtha jJAna karake karmoM se udAsIna hokara unako para jAnatA hai, unase sambandha chuDAnA cAhatA hai / bAhara me jaisA nimitta hai vaisI pravRtti karatA hai| isa prakAra jJAnAbhyAsa ke dvArA udAsIna hotA hai vahI kAryakArI hai| koI jIva una karmoM ko apanA jAnatA hai aura kisI kAraNa se koI karmo se anurAgarUpa pravRtti karatA hai, koI azubha karma ko dukha kA kAraNa jAnakara udAsIna hokara viSayAdika kA tyAgI hotA hai, isa prakAra jJAna ke binA jo udAsInatA hotI hai vaha puNyaphala kI dAtA hai, mokSakArya kA sAdhana nahI hai| ata. udAsImatA meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| usI prakAra anya bhI zubha kAryoM me jJAnAbhyAsa hI pradhAna jAnanA / dekho, mahAmuni ke bhI dhyAna adhyayana do hI kArya mukhya haiM / isaliye zAstra adhyayana dvArA jIva-karma kA svarUpa jAnakara svarUpa dhyAna krnaa| prazna 14-yahAM koI tarka kare ki koI jIva zAstra adhyayana to bahuta karatA hai aura viSayAdika kA tyAgI nahIM hotA to usako zAstra adhyayana kAryakArI hai yA nahIM ? yadi hai ! to mahanta puruSa kyoM viSayAdika taje? aura nahIM tajeM / to jJAnAbhyAsa kI mahimA kahA~ rahI? uttara-usakA samAdhAna-zAstrAbhyAso ko do prakAra haiN| (1) lobhArthI (2) AtmArthI 1-vahA~ antaraga anurAga ke binA khyAti lAbha pUjAdika ke prayojana se zastrAbhyAsa kare vaha lobhArthI hai; vaha vipayAdika kA tyAga nahIM krtaa| athavA khyAti pUjA lAbhAdika ke artha vipayAdika kA tyAga bhI kare phira bhI usakA zAstrAbhyAsa kAryakArI nahI hai / 2-jo jova antaraga anurAga se Atmahita ke artha zAstrAbhyAsa karatA hai vaha dharmArthI hai| prathama to jainazAstra ho aise haiM ki jo
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) unakA dharmArthI hokara abhyAsa karatA hai vaha viSayAdika kA tyAga karatA hI hai / usakA to jJAnAbhyAsa kAryakArI hI hai / 2 jo jIva antaraga anurAga se Atmahita ke artha zAstrAbhyAsa karatA hai vaha dharmArthI hai| prathama to jainazAstra hI aise haiM ki jo unakA dharmArthI hokara abhyAsa karatA hai vaha vipayAdika kA tyAga karatA hI hai / usakA to jJAnAbhyAsa kAryakArI hai hI / kadAcit pUrva karmodaya kI prabalatA se ( arthAt kapAya zakti kI prabalatA hone se ) nyAya rUpa viSayAdika kA tyAga na ho to bhI usake samyagdarzana jJAna hone se jJAnAbhyAsa kAryakArI hotA hai / jisa prakAra asayata guNa sthAna me viSayAdika ke tyAga binA bhI mokSamArgapanA sabhava hai / prazna 15 - jo dharmArthI huA hai, jaina zAstra kA abhyAsa karatA hai, usake viSayAdi kA tyAga na ho sake aisA to nahIM banatA / viSayAdika kA sevana pariNAmo se hotA hai, pariNAma svAdhIna hai / uttara - samAdhAna :- pariNAma hI do prakAra hai (1) buddhipUrvaka (2) abuddhipUrvaka / apane abhiprAya ke anusAra ho vaha buddhipUrvaka aura deva (karma) nimitta se apane abhiprAya se anyathA (viruddha) ho vaha abuddhipUrvaka | jaise sAmAyika karane me dharmAtmA kA abhiprAya to aisA hai ki mai mere pariNAma zubha rUpa rakhUM, vahA~ jo zubha pariNAma hI ho vaha to buddhipUrvaka, aura karmodaya se ( karmo ke udaya me yukta hone se) svayameva azubha pariNAma hotA hai vaha abuddhipUrvaka jAnanA / ( yaha dRSTAnta hai ) usI prakAra dharmArthI hokara jo jaina zAstra kA abhyAsa karatA hai usakA abhiprAya to viSayAdika ke tyAga rUpa vItarAga bhAva kI prApti kA hI hotA hai, vahA~ para vItarAga bhAva huA vaha buddhipUrvaka hai aura cAritra moha ke udaya se (udaya ke vaza hone para) sarAgabhAva ( Azika cyuti, parAzraya rUpa pariNAma ) hotA hai vaha abuddhipUrvaka hai ata svavaza binA ( paravaza ) jo sarAgabhAva hotA hai usake dvArA usako viSayAdika kI pravRtti dikha rahI hai
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) isalie bAhya pravRtti kA kAraNa pariNAma hai / prazna 16 - yadi isa prakAra hai to hama bhI vipayAdika kA sevana kareMge aura kahege - hamAre udayAdhIna kArya hote haiM / / uttara - re mUrkha | kucha kahane se hotA nahI / siddhi to abhiprAya ke anusAra hai isalie jaina zAstra ke abhyAsa dvArA apane abhiprAya ko samyaka rUpa karanA / aura antaraga me viSayAdika sevana kA abhiprAya ho to dharmArthI nAma kaise prApta hogA ? ata dharmArthIpana vanatA hI nahI / isa prakAra caraNAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa me sanmukha kiyA / prazna 17 - aba dravyAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra meM jIva ke guNasthAnAdi rUpa vizeSa aura karma ke vizeSa ( bheda) kA varNana kiyA hai, kintu unako jAnane se to aneka vikalpataraMga utpanna hote haiM aura kucha siddhi nahIM hai / isaliye apane zuddha svarUpa kA anubhava karanA vA sva-parakA bhedavijJAna karanA, itanA hI kAryakArI hai, athavA inake upadezaka jo adhyAtmazAstra unhIM kA abhyAsa karanA yogya hai / uttara -- aba usI ko kahate haiM 1 he sUkSmAbhAsa / tUne kahA vaha satya hai, kintu apanI avasthA dekhanA / jo svarUpAnubhava me vA bhedavijJAna me upayoga nirantara rahatA hai to anya vikalpa kyo karane ? vahA~ hI svarUpAnanda sudhArasa kA svAdI hokara satuSTa honA / kintu nicalI avasthA meM vahA nirantara upayoga rahatA hI nahI, upayoga aneka avalambo ko cAhatA hai / ata: jisa kAla vahA upayoga na lage taba guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa karanA / tUne kahA jo adhyAtmazAstra kA hI abhyAsa karanA yukta hai, kintu vahA~ bhedavijJAna karane ke liye sva-para kA sAmAnyapane svarUpanirUpaNa hai, aura vizeSa jJAna binA sAmAnya kA jAnanA spaSTa nahI hotA / isalie jIva aura karma kA vizeSa acchI taraha jAnane se hI sva-para kA jAnanA spaSTa hotA hai / usa vizeSa jAnane ke liye
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) isa zAstra kA abhyAsa karanA / kAraNa- sAmAnyazAstra se vizeSazAstra balavAna hai / vahI kahA hai- " sAmAnya zAstra to tUna vizeSo balavAna bhavet / " prazna 18 - yahA~ kahate haiM ki adhyAtmazAstroM meM to guNasthAnAdi vizeSoM (-bhedo) se rahita zuddhasvarUpa kA anubhava karanA upAdeya kahA hai aura yaha guNasyAnAdi sahita jIva kA varNana hai / isaliye adhyAtmazAstra aura isa zAstra meM to viruddhatA bhAsita hotI hai vaha kaise hai ? uttara - use kahate haiM naya do prakAra ke haiM 1 nizcaya, 2 vyavahAra | nizcaya naya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSa rahita abhedavastu mAtra hI hai / aura vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSa sahita aneka prakAra hai / vahA~ jo jIva sarvotkRSTa abheda eka svabhAva kA anubhava karatA hai usako to vahA~ zuddhaupadezarUpa jo zuddhanizcaya vahI kAryakArI hai / aura jo svAnubhAvadazA ko prApta nahI huA hai vA svAnubhavadazA se chUTakara savikalpadazA ko prApta hai aisA anutkRSTa jo azuddhasvabhAva, usame sthita jIvako vyavahAranaya ( usakAla me jAnA huA jAnane ke artha me) prayojanavAna hai / vahI AtmakhyAti adhyAtmazAstra meM gAthA 12 me kahA hai suddho suddhAdeso NAdavvo paramabhAvadarasIhi / vavahAradesiyA puNa je Tu aparame TThidA bhAve // isa sUtra ke vyAkhyAna ke artha ko vicArakara dekhanA suno ! tumhAre pariNAma svarUpAnubhava dazA me to vartate nahI / aura vikalpa jAnakara guNasthAnAdi bhedo kA vicAra nahI karoge to tuma ito bhraSTa tato bhraSTa hokara azubhapayoga me hI pravarttana karoge vahA~ terA burA hogA | suna | sAmAnyapane se to vedAnta Adi zAstrAbhAso me bhI jIvakA svarUpa zuddha kahate hai vahA~ vizeSa ko jAne binA yathArtha - ayayArtha kA nizcaya kaise ho ?
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) isaliye guNasthAnAdi vizeSa jAnane se zuddha-azuddha mizra avasthAkA jJAna hotA hai, taba nirNaya karake yathArtha ko agIkAra karo, suna ! jIvakA guNa jJAna hai so vizeSa jAnane se AtmaguNa pragaTa hotA hai, apanA zraddhAna bhI dRDha hotA hai, jaise samyaktva hai vaha kevalajJAna prApta hote paramAvagADha nAma ko prApta hotA hai isaliye vizeSa jAnA / prazna 16 -- Apane kahA vaha satya, kintu kAraNAnyoga dvArA vizeSa jAnane se bhI dravyalagI muni adhyAtma zraddhAna binA saMsArI hI rahate haiM, aura adhyAtma kA anusaraNa karane vAle tiryaMcAdika ko alpa zraddhAna se bhI samyaktva prApta ho jAtA hai, bA 'tuSamASa bhinna' itanA hI zraddhAna karane se zivabhUti nAmaka muni mukta hue| ataH hamArI buddhi se to vizeSa vikalpo kA sAdhana nahIM hotA / prayojanamAtra adhyAtmakA kareMge | aba usako kahate hai uttara - jo dravyalagI jisa prakAra kAraNAnuyoga dvArA vizeSa ko jAnatA hai usI prakAra adhyAtmazAstroM kA jJAna bhI usako hotA hai, kintu mithyAtva ke udaya se ( mithyAtva vaza ) ayathAtha sAdhana karatA hai to zAstra kyA kare ? jaina zAstro me to paraspara virodha hai nahI, kaise ? vaha kahate hai -- karaNAnuyoga ke zAstra me bhI tathA adhyAtmazAstro me bhI rAgAdika bhAva Atma ke karma - nimitta se utpanna kahe haiM, dravyaliMgI unakA svaya kartA hokara pravartatA hai, aura zarIra Azrita sarva zubhAzubha kriyA pudgalamaya kahI hai, kintu dravyaliMgI use apanI jAnakara usame grahaNa-tyAga kI buddhi karatA hai / 'sarva hI zubhAzubha bhAva Asrava badha ke kAraNa' kahe hai, kintu dravyalagI zubhakriyA ko savara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa mAnatA hai / zuddhabhAva ko savaranirjarA aura mokSa kA kAraNa kahA hai, kintu dravyaliMgI usako pahacAnate hI nahI / aura zuddhAtma svarUpa ko mokSa kahA hai, usakA dravyaliMgI ko yathArtha jJAna hI nahI hai, isa prakAra anyathA sAdhana kare to usame zAstro kA kyA doSa hai ? tUne kahA ki tiryacAdikako sAmAnya zraddhA se kAryasiddhi kahI, to unake bhI apane kSayopazama ke anusAra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) vizepa kA jAnanA hotA hI hai| athavA pUrva paryAyoM me (pUrvabhava meM) vizepa kA abhyAsa kiyA thA usI saskAra ke bala se (vizeSa kA jAnanA) hotA hai| jisa prakAra kisI ne kahI para gaDA huA dhana pAyA, to hama bhI usI prakAra pAveMge' aisA mAnakara sabhI ko vyApArAdika kA tyAga na krnaa| usI prakAra kisI ko alpa zraddhAna dvArA hI kAryasiddhi huI hai to hama bhI isa prakAra hI kArya kI siddhi kareMge' aisA mAnakara sabahI ko vizepa abhyAsa kA tyAga karanA ucita nahI, isaliye yaha rAjamArga nahI hai| rAjamArga to yahI hai jisase nAnA prakAra ke vizeSa (bheda) jAnakara tattvo kA nirNaya hote hI kAryasiddhi hotI hai| tUne jA kahA ki merI buddhi se vikalpa sAdhana nahIM hotA, ata jitanA ho sake utanA abhyAsa kara, aura tU pApa kArya me to pravINa aura isa abhyAsa me kahatA hai 'merI buddhi nahI hai, yaha to pApI kA lakSaNa hai / isa prakAra dravyAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa me sanmukha kiyaa| ava anya viparIta vicAravAlo ko samajhAte haiN| prazna 20-zabda zAstrAdi kA pakSapAtI kahatA hai ki-vyAkaraNa,nyAya, koza, chada alakAra, kAvyAdika grantho kA abhyAsa kiyA jAyaH to aneka grantho kA svayameva jJAna hotA hai va paMDitapanA pragaTa hotA hai| aura isa zAstra ke abhyAsa se to eka isI kA jJAna ho va paMDitapanA vizeSa pragaTa nahIM hogA ata. zabda-zAstrAdika kA abhyAsa' krnaa| uttara-aba usako kahate haiM yadi tuma loka me hI paDita kahalAnA cAhate ho to tuma usI kA" kA abhyAsa kiyA kro| aura yadi apanA (hitarUpa) kArya karane kI cAha hai to aise jaina grantho kA hI abhyAsa karane yogya hai| tathA jainI to jIvAdika tattvo ke nirUpaNa karane vAle jo jaina grantha haiM unhI kA abhyAsa hone para paDita maanege| vaha kahatA hai ki maiM jaina graMthoM ke vizeSa jJAna hone ke liye hI vyAkaraNAdi kA abhyAsa karatA huuN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42 ) "usako kahate hai-aise hai to bhalA hI hai| kintu itanA hai-jisa prakAra catura kisAna apanI zakti anusAra halAdika dvArA alpa-bahuta kheta ko samhAlakara samayasara bIja bove to usa phala kI prApti hotI hai / usI prakAra tuma bhI yadi apanI zakti anusAra vyAkaraNAdi ke abhyAsa se alpa aura adhika buddhi ko samhAlakara jitane kAla manuSya"paryAya vA indriyo kI prabalatA ityAdika pravartate haiM utane samaya me tattvajJAna ke kAraNa jo zAstra, unakA abhyAsa karoge to tumhe samyaktvaAdi kI prApti hogii| jaise anjAna kisAna halAdika se kheta ko savAratA-savAratA hI samaya kI bitAvegA to usako phala-prApti hone vAlI nahI, vRthA hI khedakhinna huaa| usI prakAra tU bhI yadi vyAkaraNAdika dvArA buddhi ko savAratA-savAratA hI samaya vitAvegA to samyaktvAdi kI prApti hone vAlI nahI, vRthA hI khedakhinna hogaa| isa kAla me Ayu buddhi Adi alpa hai, isaliye prayojana mAtra abhyAsa karanA, zAstro kA to pAra hai nhii| suna ! kucha jIva vyAkaraNAdika ke binA bhI tattvopadeza rUpa bhApA zAstro ke dvArA va upadeza sunakara tathA sIkhane se bhI tattvajJAnI hote dekhe jAte hai aura kaI jIba kevala vyAkaraNAdika ke hI abhyAsa me janma gavAte hai aura tattvajJAnI nahI hote haiM aisA bhI dekhA jAtA hai / suna ! vyAkaraNAdika kA abhyAsa karane se puNya nahIM hotA, kintu dharmArthI hokara unakA abhyAsa kare to kiMcit puNya hotA hai / tathA tattvopadezaka zAstro ke abhyAsa se sAtizaya mahat puNya utpanna hotA he isalie bhalA to yaha hai ki aise tattvopadezaka zAstro kA abhyAsa krnaa| isa prakAra zabdazAstrAdika ke pakSapAtI "ko sanmukha kiyaa| prazna 21-aba artha kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra kA abhyAsa karane se kyA hai| sarvakArya dhana se banate haiN| dhana se hI prabhAvanA Adi dharma hotA hai, dhanavAna ke nikaTa aneka paDita Akara rahate haiM anya bhI sarva kAryo kI siddhi hotI hai, ataH dhana
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) 'padA karane kA udyama karanA / usako kahate haiM uttara-re pApI / dhana kucha apanA utpanna kiyA to nahI hotA bhAgya se hotA hai| grathAbhyAsa Adi dharma sAdhana se puNya kI utpatti hotI hai usI kA nAma bhAgya hai| yadi dhana honA hai to zAstrAbhyAsa karane se kaise nahI hogA? agara nahI honA hai to zAstrAbhyAsa nahIM karane se kaise hogA? isaliye dhana kA honA,na honA to udayAdhIna hai, zAstrAbhyAsa me kyo zithila hotA hai ? suna-dhana hai vaha to vinAzIka hai bhaya sayukta hai pApa se utpanna hotA hai, narakAdika kA kAraNa hai / aura jo yaha zAstrAbhyAsa rUma jJAnadhana hai vaha avinAzI hai, bhaya rahita hai, dharmarUpa hai, svarga-mokSa kA kAraNa hai, ata mahata purupa to dhanAdikako choDakara zAstrAbhyAsa me hI lagate haiM aura tU pApI zAstrAbhyAsa ko chuDAkara dhana paidA karane kI baDAI karatA hai to tU anantasasArI hai| tUne kahA ki prabhAvanAdi dharma kI dhana se hI hotA hai| kintu vaha prabhAvanAdi dharma to kiMcita sAvadhakriyA sayukta hai; isaliye samasta sAvadharahita zAstrAbhyAsa rUpa dharma hai vaha pradhAna hai, yadi aisA na ho to gRhastha avasthA me prabhAvanAdi dharma sAdhana the, unako choDakara sayamI hokara zAstrAbhyAsa me kisaliye lagate haiM ? zAstrAbhyAsa karane se prabhAvanAdika bhI vizeSa hotI hai| tUne kahA ki-dhanavAna ke nikaTa paDita bhI Akara ke rahate haiM / so lobhI paDita ho aura avivekI dhanavAna ho vahA~ aisA hotA hai / aura zAstrAbhyAsavAlo ko to indrAdika bhI sevA karate haiM, yahA~ bhI baDe-baDe mahata purupa dAsa hote dekhe jAte haiM, isaliye zAstrAbhyAsa vAlo se dhanavAno ko mahata na jAna / tUne kahA ki dhana se sarva kAryasiddhi hotI hai, (kintu aisA nahI haiM) usa dhana se to isa loka sabadhI kucha viSayAdika kArya isa prakAra ke siddha hote haiM jisase bahuta kAla taka narakAdika dukha sahana karane par3ate haiN| aura zAstrAbhyAsa se aise kArya siddha hote haiM ki jisase isa loka paraloka me aneka sukho kI paraparA prApta hotI haiM isaliye dhana paidA karane ke vikalpa ko choDakara zAstrAbhyAsa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) karanA / aura jo aisA sarvathA na bane to satoSa pUrvaka dhana paidA karane ke pakSapAtI ko sammukha kiyaa| prazna 22-aba kAma bhogAdika kA pakSapAtI kahatA hai ki zAstrAbhyAsa karane meM sukha nahIM hai, bar3appana nahIM hai, isaliye jinake dvArA yahA~ hI sukha ho aise jo strI-sevana, khAnA-pahiranA ityAdika viSayasukha unakA sevana kiyA jAya athavA jisake dvArA yahA~ hI bar3appana ho aise vivAhAdika kArya kiye jaay| uttara-aba usako kahate hai-viSayajanita jo sukha hai vaha dukha hI hai kyoki viSaya-sukha para-nimitta se hotA hai, pUrva aura pazcAta puranta hI AkulatA sahina hai aura jisake nAza hone ke aneka kAraNa milate hI haiM; AgAmI naskAdi durgati ko prApta karAne vAlA hai . aisA hone para bhI vaha terI cAha anusAra milatA hI nahIM, pUrva puNya se hotA hai, isaliye viSama hai| jaise khAja se pIDita puruSa apane aga ko kaThora vastu se khujAte hai vaise hI indriyo se pIDita jIva unako pIDA sahI na jAya taba kiMcitamAtra jiname pIr3A kA pratikAra sA bhAse aise jo viSaya sukha uname jhapApAta karate haiM, vaha paramArtharUpa sukha hai nahI; aura zAstrAbhyAsa karane se jo samyagjJAna huA usase utpanna Ananda. vaha saccA sukha hai / jisase vaha sukha svAdhIna hai, AkulatA rahita hai, kisI ke dvArA naSTa nahI hotA, mokSa kA kAraNa hai, viSama nahIM hai| jisa prakAra khAja kI pIDA nahI hotI to sahaja hI sukhI hotA, usI prakAra vahA~ indriya pIr3ane ke liye samartha nahI hotI taba sahaja hI sukha ko prApta hotA hai| isaliye viSaya sukha ko choDakara zAstrAbhyAsa karanA, yadi sarvathA na chUne to jitanA ho sake utanA chor3akara zAstrAbhyAsa me tatpara rhnaa| tUne vivAhAdika kArya me bar3AI honA kahI vaha kitane dina baDAI rahegI ? vaha bar3AI jisake liye mahApApArabha se narakAdi me bahuta kAla dukha bhoganA hogA, athavA tujha se bhI una kAryoM me dhana lagAne vAle bahuta haiM ata vizeSa bar3AI bhI hone vAlI nahI hai / aura zAstrAbhyAsa se to aisI bar3AI hotI hai ki jinakI
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) sarvajana mahimA karate haiM / indrAdika bhI prazasA karate hai / aura paraparA bhI svarga -- mukti kA kAraNa hai / isaliye vivAhAdika kAryo kA 'vikalpa choDakara zAstrAbhyAsa kA udyama rakhanA / sarvathA na chUTe to vahuta vikalpa na karanA / isa prakAra kAma - bhogAdika ke pakSapAtI ko zAstrAbhyAsa me sanmukha kiyA / isa prakAra anya bhI jo viparIta vicAra se isa grantha ke abhyAsa me aruci pragaTa karate haiM, unako yathArtha vicAra se isa zAstra ke abhyAsa me sanmukha honA yogya hai / prazna 23 - yahA~ anyamatI kahate haiM ki tumane apane hI zAstra ke abhyAsa karane kA dRr3ha kiyA, hamAre mata me mAnA yukti Adi sahita zAstra haiM unakA bhI abhyAsa kyoM na karAyA jAya ? uttara--unako kahate haiMtumhAre mata ke zAstro me Atmahita kA upadeza nahI / kahI zrRgAra kA, kahI yuddha kA, kahI kAma sevana Adi kA kahI hiMsAdika kA kathana hai / aura yaha to binA hI upadeza sahaja hI ho rahA hai ata inako tajane se hita hotA hai / anyamata to ulaTA unakA poSaNa karatA hai, isaliye usase hita kaise hogA ? vahA~ vaha kahate haiM ki Izvara ne aisI lIlA kI hai, usako gAte haiM to usase bhalA hotA hai / vaha kahate haiM ki yadi Izvara ko sahaja sukha na hogA taba sasArIvat lIlA se sukhI huA / jo vaha sahaja sukhI hotA to kisaliye viSayAdi sevana vA yuddhAdi karatA ? madabuddhi bhI binA prayojana kiMcitamAtra bhI kArya nahI karate / isaliye jAnA jAtA hai ki - vaha Izvara hama jaisA hI hai / usakA yaza gAne se kyA siddhi hogI ? prazna 24 - aura vaha kahatA hai ki hamAre zAstroM meM tyAga, vairAgya, ahiMsAdika kA bhI upadeza hai / uttara - vaha upadeza pUrvA para virodha sahita hai, kahI vipaya poSate haiM, kahI niSedha karate haiM, kahI vairAgya dikhAkara pazcAta hisAdika kA karanA puSTa kiyA hai vahA~ vAtulavacanavat pramANa kahA~ ?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) prazna 25 -tathA vaha kahate haiM ki- vedAnta Adi zAstro me to tattva kA nirUpaNa hai / uttara- unako kahate haiM-nahIM, vaha nirUpaNa pramANa se bAdhita hai, ayathArtha hai, usakA nirAkaraNa jaina ke nyAyazAstro me kiyA hai so jAnanA / isalie anya mata ke zAstro kA abhyAsa na karanA / isa zAstra ke abhyAsa me prazna 26 - isI prakAra jIvo ko sanmukha kiyaa| uttara - unako kahate hai .. , he bhavya ho / zAstrAbhyAsa ke aneka aga hai / zabda yA artha kA vAMcana yA sIkhanA sikhAnA, upadeza denA, vicAranA, sunanA, prazna karanA, samAdhAna jAnanA, bArambAra carcA karanA ityAdi aneka aga haiM-vahAM jaise bane taise abhyAsa karanA / yadi sarvazAstra kA abhyAsa na vane to isa zAstra me sugama yA durgama aneka artho kA nirUpaNa hai, vahA~ jisakA bane usakA abhyAsa karanA / parantu abhyAsa meM AlasI na honA / dekho ! zAstrAbhyAsa kI mahimA, jisake hone para paramparA AtmAnubhava dazA ko prApta hotA hai, mokSamArga rUpa phala ko prApta honA hai / yaha to dUra hI raho, tatkAla hI itane guNa pragaTa ho 1 hai, kodhAdi kaSAyo kI to madatA hotI hai, pacendriyo ke viSayo me pravRtti rukatI hai, ati cacala mana bhI ekAgra hotA hai, hiMsAdi pA~ca pApa nahI hote, snoka (alpa) jJAna hone para bhI triloka ke tIna kAla sambandhI carAcara padArthoM kA jAnanA hotA hai, heya-upAdeya kI pahacAna hotI hai, AtmajJAna sanmukha hotA hai, adhika-adhika jJAna hone para Ananda utpanna hotA hai, loka me mahimA yaza vizeSa hotA hai, atizaya puNya kA bagha hotA hai, ityAdika guNa zAstrAbhyAsa karane se tatkAla hI utpanna hote haiM, isalie zAstrAbhyAsa avazya karanA / prazna 27 - tathA he bhavya ho ! zAsnAbhyAsa karane ke samaya ko ' prApti mahAdurlabha hai / kaise ? yaha kahate haiM J
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (47) uttara-ekendriyAdi asajJIparyaMta jIvo ko to mana nahI, aura nArakI vedanA se pIDita tiryaca vivekarahita, deva viSayAsakta, isa-- lie manuSyo ko aneka sAmagrI milane para zAstrAbhyAsa hotA hai| so manuSya paryAya kI prApti hI dravya-kSetra-kAla-bhAva se mahAdurlabha hai| vahA~ dravya se to loka me manuSya jIva bahuta malla haiM, tuccha, sakhyAta mAtra hI haiM, aura anya jIvo me nigodiyA ananta hai dUsare jIva amakhyAta haiN| tathA kSetra se manuSyo kA phetra bahuta stoka (thoDA hI) aDhAI dvIpa mAtra hI hai aura anya jIvo me ekendriyo kA kSetra sarva loka hai, dUsaro kA kitaneka rAjU pramANa hai| aura kAla se manuSya paryAya me utkRSTa rahane kA kAla stoka hai, karmabhUmi -apekSA pRthaktva koTipUrva mAtra hai aura anya paryAyo me utkRSTa rahane kA kAla-ekendriya me to jasakhyAta pudgala-parAvartana mAtra aura anyo me sakhyAta palya mAtra hai| bhAva-apekSA tIvra zubhAzubhapane se rahita aise manuSya-paryAya ke kAraNa rUpa pariNAma hone ati dulabha haiM, anya paryAya ka dhAraNa azubha rUpa vA zubharUpa pariNAma hone sulabha hai| isa prakAra zAstrAbhyAsa kA kAraNa jo paryAya karmabhUmi yA manuSya paryAya, usakA durlabhapanA jaannaa| vahA~ suvAsa, uccakula, pUrNa Ayu, indriyo kI sAmarthya, nIrogapanA, susagAMta, dharmarUpa abhiprAya, buddhi kI prabalatA ityAdi ko prApti honA uttarottara mahAdurlabha hai| yaha pratyakSa dIkha rahA hai; aura utanI sAmagrI mile binA granyAbhyAsa banatA nahI, so tumane bhAgya se avasara pAyA hai isalie tumako haTha se bhI tumhAre hita ke lie preraNA karate haiN| jaise ho sake vaise isa zAstra kA abhyAsa karo, anya jIvo ko jaise bane vaise zAstrAbhyAsa kraao| jo jIva zAstrAbhyAsa karate haiM unakI anumodanA kro| pustaka likhavAnA, va par3hane-par3hAnevAlo kI sthiratA karanI ityAdi zAstrAbhyAsa ke bAhya kAraNa, unakA sAdhana karanA; kyoki unake dvArA bhI paramparA kAyasiddhi hotI hai va mahata puNya utpanna hotA hai| isa prakAra isa zAstra ke abhyAsAdi me jIvo ko rucivAna kiyaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) mithyAtama hI mahApApa hai rAjamala pavaiyA mithyAtama hI mahA pApa hai, saba pApo kA bApa hai| saba pApo se bar3A pApa hai, ghora jagata satApa hai ||ttek| "hisAdika pAco pApo se, mahA bhayakara dukhdaataa| -sapta vyasana ke pApo se bhI, tIvra pApa jaga vikhyAtA / / hai anAdi se agrahIta hI, zAzvata ziva sukha kA ghaataa| vastu svarUpa isI ke kAraNa, nahI samajha me A pAtA / / jina vANI sunakara bhI pAgala, karatA para kA jApa hai / mithyAtama hI mahApApa hai // 1 // sajJI pacendriya hotA hai, to grahIta apanAtA hai| do hajAra sAgara trasa rahakara, phira nigoda me jAtA hai / para me ApA mAna svaya ko, bhUla mahA dukha pAtA hai| kintu na isa mithyAtva moha ke, cakkara se bacapAtA hai| aise mahApApa se bacanA, yaha jinakula kA mApa hai| mithyAtama hI mahApApa hai // 2 // "isase baDhakara mahA zatru to, nahI jIva kA koI bhii| isase baDhakara mahA duSTa bhI, nahI jagata me koI bhI / / isake nAza kie bina hotA, kabhI nahI vrata koI bhii| "ekadeza yA pUrNa dezavata, kabhI na hotA koI bhii|| kriyA kADa upadeza Adi sava, jhUThA vRthA pralApa hai| mithyAtama hI mahApApa hai // 3 // 'yadi saccA sukha pAnA hai to, tuma isako sahAra kro| tatkSaNa samyakadarzana pAkara, yaha bhava sAgara pAra kro| - vastu svarUpa samajhane ko aba, tatvo kA abhyAsa kro| deha pRthaka hai, jIva pRthaka hai, yaha nizcaya vizvAsa kro|| -svaya anAdianata nAtha tU, svaya siddha prabhu Apa hai| mithyAtama hI mahApApa hai // 4 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI vItarAgAyanama // jaina siddhAnta praveza ratnamAlA chaThA bhAga maMgalAcaraNa vastu vicArata dhyAvate, mana pAve vizrAma / rasa svAdata sukha UpajaM, anubhava yAko nAma // 1 // 3 anubhava cintAmani ratana, anubhava hai rasa kUpa / " anubhava mAraga mokSa kau, anubhava mokSa svarUpa // 2 // eka dekhiye jAniye, 2 mi rahiye samala vimala na vicAriye, yaha siddhi jinapada nAhi zarIra ko, jina vartana kachu aura hai, jina pada yaha jina pragaTai nija anubhava kareM, saba jJAtA lakhikeM nama, deva guru dono khar3e, balihArI guru deva kI, ika Thaura / nahi aura // 3 // cetana mAMhi / vartana satA cetana samayasAra saba kisake lAgU bhagavan diyo diyA satya karunAnidhi gurudeva zrI jJAnI mAne parakha kara, kareM mUDha nAhi // 4 // rUpa / bhUpa // 5 // 7 pAva | batAya // 6 // upadeza / saMkleza // 7 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) prakaraNa pahalA 1. vItarAga-vijJAna 1 vItarAga-vijJAna (mokSamArgaprakAzaka me se mAgalika kAvya) a] maMgalamaya magala karaNa, vItarAga vijJAna / nanauM tAhi jAtai bhaye, arahatAdi mahAna // 1 // phari maMgala parihoM mahA, gratha karana ko kAja / jAta mila samAja saba, pAvai nija pada rAja // 2 // (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 1) artha-vItarAga-vijJAna magalamaya hai tathA magala kA karane vAlA hai| jisa kAraNa se arahantAdi paca parameSTI mahAna hue hai unako namaskAra karatA huuN| isa prakAra magalAcaraNa karake isa mahA grantha ke karane kA zubha kArya karatA haiN| jisase sarva samAja ko usa vItarAgI vijJAna kI prApti ho aura nijapada ke rAjya ko prApta kre| bhAvArtha-vijJAna do prakAra kA hai--(1)ajJAnarUpa vijJAna, (2) vItarAga vijJAna / prazna 1-ajJAnarUpa vijJAna kyA hai ? uttara-jo pariNAma mithyA abhiprAya sahita ho, sva-para ke ekatva abhiprAya se yukta ho vaha ajJAnarUpa vijJAna hai| zrI samayasAra gA0 271 ko TIkA me likhA hai ki 'svapara kA aviveka ho (sva-para kA bhedajJAna nA ho) tava jIva ko adhyavasiti 'mAtra (eka me dUsare kI mAnyatA pUrvaka) pariNati aura (mAtra para ko jAnane kI buddhi hone se) vijJapti mAtRtva se vijJAna hai| yaha vijJapti mAtra sva-para ke aviveka ko dRDha karatI hai, isalie ajJAna kahalAtI hai, aisA vijJAna mithyAdRSTiyo ko hotA hai tathA vaha sasAravardhaka hai / mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta AtmAye, anantAnta
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pudgala, dharma-adharma, AkAza eka-eka, loka pramANa asakhyAta kAla dravya tathA zubhAzubha bhAvo me ekatva buddhi, ekatva kA jJAna aura ekatva kA AcaraNa hI ajJAnarUpa vijJAna hai| yaha ajJAnarUpa vijJAna isa jIva ko cAro gatiyo me bhramaNa karAtA hai| prazna-ajJAnarUpa vijJAna tIna prakAra kA kauna-kauna sA hai ? uttara--(1) hiMsAdi aura ahiMsAdi ke adhyavasAna se apane ko / hisAdi aura ahiMsAdi rUpa maannaa| (2) udaya me Ate hue nAraka, tiryaca, manuSya, deva ke adhyavasAna se apane ko nArakI AdirUpa mAnanA / (3) jAnane meM Ate hue saba dravyo me apane ko usa rUpa karane kI maanytaa| (dekho samayasAra gA0 268 se 270 taka) prazna-vItarAga vijJAna kyA hai ? uttara-sva-para ke bhinnapane kA jJAna vItarAga-vijJAna hai / zrI samayasAra gA0 74 me likhA hai ki 'mithyAtva jAne ke bAda jIva cAhe jJAna kA ughADa alpa ho, to bhI vijJAna kahane me AtA hai| jaise-jaise vijJAnadhana svabhAva hotA jAtA hai vaise-vaise Asravo se nivRtta hotA jAtA hai aura jaise-jaise Asravo se nivRtta hotA jAtA hai taise-taise vijJAnaghana svabhAva hotA jAtA hai| mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta AtmAye, anantAnanta pudgala, dharma-adharma-AkAza eka-eka, loka pramANa asakhyAta kAla dravya tathA zubhAzubha bhAvo me bhinnatva kA zraddhAna, bhinnatva kA jJAna aura bhinnatva kA AcaraNa hI vItarAga vijJAna hai| vaha jIva ko cAro gatiyo kA abhAva karake mokSa me pahucA detA hai| prazna-magala zabda kA kyA artha hai ? uttara-(1) 'maga arthAt sukha, use 'lAti' arthAt detA hai / (2) 'ma' arthAt pApa, use 'gAlayati' arthAt gAle, dUra kare usakA nAma magala hai| vAstava me mithyAdarzanAdi bhAvo pApa hai unakA nAza karake samyagdarzanAdi bhAvo sukha hai unakI prApti honA vaha magala hai|| hamokSamArgaprakAzaka pRSTha 8]
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) [A] mithyA bhAva abhAva teM, jo pragaTai nija bhAva / so jayavanta rahI sadA, yaha hI mokSa upAva / / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 21] artha-mizyA bhAva kA abhAva hone se jo nija bhAva pragaTa hotA hai, vaha eka hI mokSa kA upAya hai| vaha sadA jayavanta rho|| bhAvArtha-yahA~ mokSa kA upAya eka hI hai, do yA adhika mokSamArga nahI hai-aisA spaSTa batAyA hai| mokSamArga eka hI hai aisA hI zrI pravacanasAra gAthA 82, 196 tathA 242 me tathA samayamAra kalaza 236 aura 240 me bAtAyA hai ratnakaraNDa-zrAvakAcAra gA0 3 me tathA tatvArtha sUtra pahalA adhyAya ke pahale sUtra me bhI yahI batAyA hai| 'mokSamArga do nahIM hai, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra hai .. eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai-isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai|' [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 248 se 246 me dekho] mithyAdarzana-jJAna-cAritra yaha mithyAbhAva haiM, inake abhAva se tathA apane svabhAva kA Azraya lene se nijabhAva pragaTa hotA hai, vaha samyakadarzana-jJAna-cAritra hai| sva-para ke aviveka se mithyAbhAva pragaTa hotA hai aura sva-para ke viveka se samyakbhAva pragaTa hotA hai| [5] so nija bhAva sadA sukhada, apanA karo prakAza / jo bahuvidhi bhava dukhani ko, kari hai sattA nAza / / mokSamArgaprakAzaka pRSTha 45] artha-jo nijabhAva hai vaha sadA sukha dene vAlA hai, isaliye nijabhAva kA prakAga kro| nijabhAva ke prakAza karane se aneka prakAra ke dukho kI sattA kA nAza ho jAtA hai| bhAvArtha-jIva anAdi se, eka-eka samaya karake mithyAbhAva ke
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) kAraNa hI aneka prakAra ke dukho ko bhogatA hai| una saba dukho kA nAza eka mAtra nijabhAva ko pragaTa karane se hI hotA hai, kyoki vaha sadA sukha ko dene vAlA hai / bAhya padArthoM ke kAraNa jIva ko sukha-dukha hotA hai, yaha mAnyatA jhUThI hai / isalie khoTI mAnyatA ko chor3akara apane jJAyaka svabhAva kA Azraya lekara zuddha bhAva pragaTa karanA cAhie, kyoki zuddhabhAva sukhadAyaka hai aura AkulatA - cintA kA abhAva karane vAlA hai / prazna - azuddha bhAva kyA hai ? uttara - hiMsAdi aura ahiMsAdi ke bhAva azuddha bhAva haiN| ina azuddha bhAvo ko aura AtmA ko eka mAnanA -- yaha saMsAra kA vIja hai, mithyAtva hai / isa bhAva se saba bAte ulTI hI zraddhA me AtI haiM, ulTI hI jJAna me jAtI hai aura ulTI hI AcAraNarUpa hotI hai / AtmA aura vikArI kSaNika bhAvo kI ekatAbuddhi hI ananta sasAra haiM / [ puruSArtha siddhiupAya gA0 14 ] 1 ? prazna - zuddha bhAva kyA hai uttara - apane trikAlI AtmA kA Azraya lene se azuddha bhAva ruka jAte haiM ora samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa zuddhabhAva pragaTa ho jAte hai / zuddha bhAva ke pragaTa hote hI ananta sasAra kA abhAva ho jAtA hai / zuddhabhAva ke pragaTa hote hI saccI zraddhA, saccA jJAna, saccA AcaraNa pragaTa ho jAtA hai / parakA maiM karU~ - dharU rUpa jo vuddhi hai usakA abhAva ho jAtA hai / prazna - zuddhabhAva ke pragaTa hote ho kyA-kyA hotA hai, jarA spaSTa batAiye ? uttara- ( 1 ) mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga jo saMsAra ke kAraNa haiM unakA abhAva ho jAtA hai / kA abhAva ho jAtA hai / (3) dravya, kSetra, kAla, jo pA~ca parAvartana hai unakA abhAva ho jAtA hai / ( 2 ) ATho karmoM bhava aura bhAvarUpa ( 4 ) pacama pAri
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / aura mithyAtva ke samAna tIna kAla aura tIna loka me anya koI akalyANakArI nahIM hai| prazna-samyagdarzana kyA hai ? uttara-mokSa mahala kI prathama sIDhI hai, isaliye sabase prathama -samyagdarzana prApta karanA caahiye| (u) bahuvidhi mithyA gahanakari, malina bhayo nija bhAva / tAko hota abhAva ha, sahajarUpa darasAda / / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 65] artha-aneka prakAra ke mithyA zraddhAna ke grahaNa se nija bhAva malina hotA hai, ina kAraNo kA abhAva hone para jIva kA sahajarUpa dekhane meM AtA hai| / bhAvArtha-jagata me dharma ke nAma para aneka mithyA mAnyatAye calatI haiN| jisa kuTumba me svaya manuSya tarIke janma liyA, vahA jo kucha mAnyatA calatI ho usI ko vaha grahaNa karatA hai| usa mithyA mAnyatA se usakA nija bhAva malina hotA hai| isaliye satyadeva, satyaguru, sacce dharma kA, tatvo kA, dravyo kA, samyagdarzanAdi mokSamArga kA yathArtha svarUpa kyA hai ? aura anyathA svarUpa kyA hai ? use jAnakara anyathA viparIta svarUpa jisase apanA nijabhAva malina ho rahA thA, use choDakara yathArtha svarUpa grahaNa karake una bhAvo kA abhAva karanA cAhiye aura apanA sahaja svabhAvika zuddhasvarUpa jo zaktirUpa hai use paryAya me pragaTa karanA caahiye| anya mata vAle aneka kalpita vAte karate haiM so jaina dharma me sambhava nahI haiN| [] mithyA devAdika bhaje, ho hai mithyAbhAva / taja tinako sAMce bhajo, yaha hita hetu upAya // [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 168] artha-mithyAdeva, guru, dharma ke mAnane se mithyAbhAva dRDha hotA hai /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) isaliye inako choDakara saccAdeva, guru, dharma ko mAnanA cAhiye yaha 'hita kA upAya hai| ____ bhAvArtha-AtmA kA hita janma maraNa kA abhAva karake paripUrNa sukha dazA kI prApti hI hai / kudeva, kuguru, kudharma kI bhakti se mithyA bhAva utpanna hotA hai / isaliye satya kyA hai ? usakA yathArtha nirNaya karake asatya ko choDakara, satya devAdi ko grahaNa karake, usake upadeza ke anusAra zuddhatA pragaTa karanI cAhiye, kyoki vaha apane hita kA nimitta kAraNa hai isaliye usakA upAya krnaa|| prazna-hama digambara dharmI anya kuguru, kudeva, kudharma ko mAnate hI nahIM, kyoki hama bItarAgI pratimA ko pUjate haiM, 28 mUlaguNadhArI nagna bhAligI muni ko mAnate haiM aura unake kahe hue sacce zAstro kA abhyAsa karate haiM, to hama kisa prakAra mithyAdRSTi haiM ? uttara-- "sattAsvarUpa" me pa0 bhAgacandra jI chAjeDa ne kahA hai digambara jaina kahate haiM ki 'hama to sacce devAdi ko mAnate hai isaliye hamArA gRhIta mithyAtva to chUTa gayA hai| to kahate haiM ki nahI, tumhArA gRhItamithyAtva nahIM chUTA hai kyoki tuma gRhItamithyAtva ko jAnate hI nahIM / mAtra anya devAdi ko mAnanA hI gRhItamithyAtva kA svarUpa nahI hai / sacce deva, guru, zAstra kI zraddhA bAhya me bhI yathArtha vyavahAra jAnakara karanA caahiye| sacce vyavahAra ko jAne vinA koI devAdi kI zraddhA kare, to bhI vaha gRhItamithyAdRSTi hai| prazna-gRhItamithyAtva kaise chUTe ? uttara--vartamAna me jo koI zubhabhAvo se AtmA kA bhalA hotA hai, nimitta mile to kalyANa ho, dUsare ke Azraya se hamArA bhalA hotA hai, Adi khoTI mAnyatAo ke upadezaka kI zraddhA saba gRhItamithyAtva me Ate haiM / (1) eka dravya dUsare dravya kA kucha kara sakatA hai, kucha sahAyatA Adi karatA hai Adi upadezaka gRhItamithyAtva me Ate hai (2) zubhabhAva karo, dhIre-dhIre kalyANa ho jAvegA Adi
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyatA karane vAle vartamAna me jo koI ho inase dUra rahanA caahiye| zrI ratnakaraNDazrAvakAcAra zloka 117 kI TIkA me sadAsukhadAsa jI ne pRSTha 152 me likhA hai ki "kalikAla me bhAvaligI munIzvara tathA ajikA tathA kSullaka kA samAgama to hai hI nAhi" isaliye saccedeva, guru, dharma kA svarUpa samajhakara digambara dharma ke nAma se mokSamArga me vighna karane vAle jo koI bhI ho' inase dUra rahanA caahie| kyoki yaha gRhItamithyAtva ke puSTa karane vAle hai| prazna-AtmA kA hita eka mokSa hI hai, aisA mokSamArgaprakAzaka meM kahA~ AyA hai ? uttara--mokSamArgaprakAzaka havA~ adhyAya pRSTha 306 me likhA hai "AtmA kA hita mokSa hI hai, anya nhii|" / prazna-AtmA kA hita mokSa hI hai usakI siddhi kaise ho? uttara-mokSamArgaprakAzaka pRSTha 307 me likhA hai ki "(1) yA to apane rAgAdi dUra ho (2) yA Apa cAhe usI prakAra sarva dravya pariNamita ho to AkulatA miTe parantu sarva dravya to apane AdhIna nahI hai kyoki kisI dravya kA pariNamana kisI dravya ke AdhIna nahI hai, saba apanI-apanI maryAdA lie pariName hai| ___apane rAgAdika dUra hone para nirAkulatA ho, so yaha kArya vana sakatA hai| so apane paripUrNa svabhAva kA Azraya lekara apanA hita sAdhanA pratyeka pAtra jIva kA prathama kartavya hai| prazna-sabase bar3A pApa kyA hai ? uttara-mithyAtva hai| prazna--sabase bar3A pApa mithyAtva hai yaha kahA~ AyA hai ? uttara- mokSamArgaprakAzaka chaThave adhikAra ke anta me pRSTha 161 me likhA hai ki "jinadharma meM to yaha AmnAya hai ki pahale baDA pApa chuDAkara phira choTA pApa chuDAyA hai, isalie isa mithyAtva ko saptavyasanAdika se bhI baDA pApa jAnakAra pahale chuDAyA hai| isalie jo
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) pApa ke phala se Darate haiN| apane AtmA ko dukha samudra me nahI DubAnA cAhate haiM, ve jIva isa mithyAtva ko avazya choDo" / (e) isa bhava taru kA mUla ika jAnahu mithyAbhAva / tAoM kari nirmala aba, karie mokSa upAva // [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 163], artha- isa bhava rUpI vRkSa kA mUla eka mithyAtva bhAva hai usako nirmUla karake mokSa kA upAya karanA caahie| bhAvArtha-mithyAtva mahApApa hai| mithyAtva ko sAtavyasana se bhI mahApApa jAnakara pahale chuDAyA hai, isalie pAtra jIva ko mithyAtva ko turanta choDa denA caahie| prazna-nizcayAbhAsI mithyAtva ko puSTi kaise karatA hai? uttara-nizcayAbhAsI jIva jo bAta bhagavAna ne zakti apekSA kahI haiM use apanI vartamAna paryAya me mAnakara , tathA bhagavAna ne zubhabhAvo ko heya batAyA hai aisA mAnakara azubha me pravartatA huA apane ko mokSamArgI mAnatA huA mithyAtva kI puSTi karatA hai| prazna-vyavahArAbhAsI mithyAtva kI puSTi karatA hai| uttara-"keU vyavahAra dAna zIla tapa bhAva hI ko AtmA kA hita jAna chAMData na muddhatA" vyavahArAbhAsI jIva jo bAta jinAgama me vyavahAra kI mukhyatA se batalAI hai use hI mokSamArga mAnakara vAhya sAdhanAdika hI kA zraddhAnAdika karatA hai aisA mAnane se usake sarva dharma ke aga mithyAtva bhAva ko prApta hote hai| prazna-ubhayAbhAsI mithyAtva kI puSTi kaise karatA hai ? uttara-- "keU vyavahAranaya, nizcaya ke mAraga bhinna-bhinna jAna, yaha vAta kare uddhatA" nizcayAbhAso ke samAna nizcaya ko aura vyavahArAbhAsI ke samAna vyavahAra ko, isa prakAra dono ko mAnane vAlA ubhayAbhAsI hai| (1) do prakAra ke mokSamArga mAnatA hai jabaki ekamAtra vItarAgatA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) hI mokSamArga hai| (2) nizcaya-vyavahAra dono ko upAdeya mAnatA hai, javaki mAtra nizcaya upAdeya hai Adi bAto se mithyAtva kI puSTi karatA hai| prazna-tIno prakAra ke bhAsiyo kI mithyA mAnyatA kaise Tale ? uttara--"jabai jAne nihalai ke bheda-vyavahAra saba kAraNa ko upacAra mAne, taba buddhatA" nizcaya-vyavahAra ko jAnakara apane svabhAva kA Azraya le to mithyAbhAsIpane kA abhAva ho, taba dharma kI prApti ho| (ai) ziva upAya karate prathama, kArana maMgala ruup| vidhana vinAzaka sukha karana, namo zuddha zivabhUpa // 1 // [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 306] artha-ziva upAya arthAta mokSa kA upAya karate samaya pahale usakA kAraNa aura magala rUpa, zuddha zivabhUpa ko namaskAra karanA cAhiye, kyoki vaha vighna vinAzaka aura sukha karane vAlA hai| bhAvArtha-zuddha zivabhUpa vyavahAranaya se siddha bhagavAna hai aura nizcayanaya se apanA trikAlI AtmA hI hai / jo ki sarva vizuddha parama pAriNAmika, parama bhAva grAhaka, zuddha upAdAna bhUta, zuddha dravyAthika naya se nija jIva hI hai jo ki kartRtva-bhoktRtva rahita tathA vadha-mokSa ke kAraNa aura pariNAma se rahita (zUnya) hai / usako prApti eka mAtra zaktivAna ke Azraya se hI hotI hai, kisI para bhagavAna yA zubha bhAva se kabhI bhI nahI / isalie apane parama pAriNAmika jJAyaka AtmA kA Azraya lekara savara nirjarArUpa mokSamArga kI prApti kara, pUrNa mokSa kA pathika bananA hI jainadharma kA sAra hai| 2. dravya guNo kA svatantra pariNamana (a) jIva dravya, usake ananta guNa, sava guNa asahAya, svAdhIna, sadAkAla, aisA vastu svarUpa hai| (A) aba inakI vyavasthA "na jJAna cAritra ke AdhIna hai, na
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) cAritra jJAna ke AdhIna haiM, dono asaha yarUpa hai|" aisI maryAdA ba~dhI hai| [mokSamArgaprakAzaka upAdAna-nimitta ciTThI pRSTha 16](i) koI kahatA hai ki 'jJAna kI zuddhatA se kriyA (cAritra) zuddha huA, so aisA nahI hai| koI guNa kisI guNa ke sahAre nahIM hai|' sarva asahAya rUpa haiN| [mokSamArgaprakAzaka upAdAna-nimitta ciTThI pRSTha 16] prazna-isame anekAnta kaise huA? uttara-sarvaguNa svAdhIna vaha asti tathA asahAya vaha nAsti, isa prakAra asti-nAsti rUpa asahAya yaha anekAnta hai| (I) pratyeka dravya kA pariNamana svatantra hai nimitta viziSTatA nahIM lA sakatA 'kyoki para arthAt para dravya kisI dravya ko parabhAva rUpa karane kA nimitta nahI ho sktaa|' [samayasAra gA0 220 se 223 TIkA me] (u) 'sasArI ke eka yaha upAya hai ki svaya ko jaisA zraddhAna hai, usI prakAra padArthoM ko pariNamita karanA cAhatA hai, yadi ve pariNamita ho to isakA saccA zraddhAna ho jaaye| parantu anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI maryAdA sahita pariNamita hotI hai, koI kisI ke AdhIna nahIM hai, koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahI hotii|' tathApi jIva unhe apanI icchAnusAra pariNamita karAne kI icchA karatA hai yaha to mithyAdarzana hI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 52] (U) "koI dravya kisI dravya kA kartA-hartA hai nahI, sarva dravya apane-apane svabhAvarUpa pariNamita hote hai, yaha jIva vRthA hI kapAya bhAva se Akulita hotA hai|" (e) "loka me sarva padArtha apane-apane svabhAva ke hI kartA hai, koI kisI ko sukha-duHkhadAyaka, upakArI-anupakArI hai nhiiN| yaha jIva
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) vyartha hI apane pariNAmo me unhe sukhadAyaka-upakArI mAnakara iSTa mAnatA hai athavA dukhadAyI-anupakArI jAnakara aniSTa mAnatA hai|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 86] (ai) "yadi paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho, to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jAye parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai nahIM, isaliye AtmA apane bhAva rAgAdika hai unhe choDakara vItarAgI hotA hai|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 252] (o) "sarva kArya jaise yaha cAhe vaise hI ho, anyathA na ho, tava yaha nirAkula rahe, parantu yaha to ho hI nahIM sakatA, kyoki kisI dravya kA pariNamana kisI dravya ke AdhIna nahIM hai, isalie apane rAgA'dika dUra hone para nirAkulatA ho, so yaha kArya bana sakatA hai|" mokSamArgaprakAzaka pRSTha 307] (oM) "isa badhAna me koI kisI ko karatA to hai nhiiN|" / mokSamArgaprakAzaka pRSTha 24] (a) "yadi karma svaya kartA hokara udyama se jIva ke svabhAva kA ghAta kare, bAhya sAmagrI ko milAve, taba to karma ke cetanapanA bhI cAhiye aura balavAnapanA bhI cAhie, so hai nahI / sahaja hI nimittanaimittika sambandha hai|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 25] (a) "padArthoM ko yathArtha mAnanA aura yaha pariNamita karAne se anyathA pariNamita nahI hoge, aisA mAnanA so hI usa dukha ke dUra hone kA upAya hai| bhramajanita du kha kA upAya bhrama dUra karanA hI hai / so dUra hone se samyak zraddhAna hotA hai vahI satya upAya jaannaa|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 52] (ka) "sava padArtha apane dravya me antarmagna rahane vAle apane ananta dharmoM ke cakra ko (samUha ko) cumvana karate hai sparza karate hai tathApi ve (saba dravya) paraspara eka-dUsare ko sparza nahIM krte|" [samayasAra gA0 3 kI TIkA]
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) (kha) anya dravya se, anya dravya ke guNa kI utpatti nahI kI jA sakatI, isase ( yaha siddhAnta huA ki ) sarva dravya apane-apane svabhAva se utpanna hote haiM / [ samayasAra mUla gA0 372] (ga) jo dravya kisI dravya me aura paryAya me vartatA hai vaha anya dravya me tathA paryAya me badalakara anya me nahI mila jAtA / anya rUpa se sakramaNa ko prApta na hotI huI vastu anya vastu ko kaise pariNamana karA sakatI hai / arthAt nahI karA sakatI hai / [ samayasAra mUla gA0 103] (gha) jo para dravya hai vaha grahaNa nahI kiyA jA sakatA hai aura choDA bhI nahI jA sakatA, aisA hI koI usakA (AtmA kA ) prAyogika ( vikArI paryAya ) vaikhasika (svabhAva) hai / " [ samayasAra mUla gA0 406 ] 3. jainadharma (a) 'sarva kaSAyo kA jisa - tisa prakAra se nAza karane vAlA jo jina dharma arthAt jainadharma / ' mokSamArgaprakAzaka pR0 12] (A) jaina zAstro ke pado me to kaSAya miTAne kA tathA laukika kArya ghaTAne kA prayojana hai / ' [ mokSamArga prakAzaka pR0 13] (i) "jainamata me eka vItarAga bhAva ke poSaNa kA prayojana hai" jainadharma me deva - guru-dharmAdika kA svarUpa vItarAga hI nirUpaNa karake kevala vItarAgatA hI kA poSaNa karate haiM / " mokSamArgaprakAzaka pR0 137] (I) "jIva mokSamArga ko prApta kara le to usa mArga me svaya gamana kara una dukho se mukta ho / so mokSamArga eka vItarAga bhAva hai, isalie jina zAstro me kisI prakAra rAgadveSa moha bhAvo kA niSedha karake vItarAga bhAva kA prayojana pragaTa kiyA ho, unhI zAstro kA vA~canA sunanA ucita hai / " [mokSamArgaprakAzaka pR0 14]
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) (u) jainadharma me munipada lene kA krama to yaha hai-pahale tatvajJAna hotA hai, tatpazcAta udAsIna pariNAma hote haiM, pariSahAdi sahane kI zakti hotI hai, taba vaha svayameva muni honA cAhatA hai aura taba zrI guru muni-dharma agIkAra karAte haiN|" [mokSamArgaprakAzaka pR0 176] (U) jainadhama kI paddhati to aisI hai ki "prathama tatvajJAna ho, aura pazcAt cAritra ho, so samyaka cAritra nAma pAtA hai|" mokSamArgaprakAzaka pR0 242] (e) 'samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatArUpa mokSamArga vahI hI muniyo kA saccA lakSaNa hai|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 223] / (ai) bhakti to rAga rUpa hai, aura rAga se badha hai isIlie mokSa kA kAraNa nahIM hai|" mokSamArgaprakAzaka pRSTha 222] (o) ucca bhUmikA me (Upara ke guNasthAno me) sthiti prApta na kI ho, taba asthAna kA rAga rokane ke hetu athavA tIvra rAga jvara miTAne ke hetu kadAcit jJAnI ko bhI bhakti hotI hai yaha (prazasta rAga) vAstava me, jo sthUla lakSa vAlA hone se mAtra bhakti pradhIna hai aise ajJAnI ko hotA hai| [pacAstikAya gA0 136 pRSTha 203] (au) "jisa bhAva se AtmA ko puNya athavA pApa Atravita hote haiM, usa bhAva dvArA vaha (jIva) para cAritra hai aisA jina prarUpita karate hai, isaliye para cAritra me pravRtti so badhamArga hI hai mokSamArga nahIM pacAstikAya gAthA 157] (a) "vItarAga bhAva rUpa tapa ko na jAne aura inhI (anazana prAyazcita Adi) ko tapa jAnakara sagraha kare to sasAra me hI bhramaNa kregaa| bahata kyA, itanA samajha lenA ki nizcayadharma to vItarAgabhAva hai, anya nAnA vizeSa vAhya sAdhana ko apekSA upacAra se kiye hai unako vyavahAra mAtra dharma sajJA jaannaa| isa rahasya ko jo nahI jAnatA isalie usake nirjarA kA saccA zraddhAna nhii|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 233] -
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 65 ) (a ) svargasukha kA kAraNa prazasta rAga hai aura mokSa sukha kA kAraNa vItarAga bhAva hai|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 234] (ka) "samyagdarzana jJAna cAritra inakI ekatA mokSamArga hai vahIM dharma hai|" mokSamArgaprakAzaka pRSTha 157] (kha) "jina dharma me yaha to AmnAya hai ki pahale baDA pApa chuDAkara phira choTA pApa chuDAyA hai| isalie mithyAtva ko saptavyamanAdika se bhI bar3A pApa jAnakara pahale chuDAyA hai| isalie jo pApa ke phala se Darate hai, apane AtmA ko du kha samudra me nahI DuvAnA cAhate ve jIva isa mithyAtva ko avazya choddo|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 161] (ga) "rAgAdika kA choDanA, isI bhAva kA nAma dharma arthAt jaina dharma hai" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 161] (gha) "jainadharma kA to aisA upadeza hai, pahale to tattvajJAnI ho, phira jisakA tyAga kare usakA doSa pahicAne, tyAga karane me jo guNa ho use jAne, phira apane pariNAmo ko ThIka kare, vartamAna pariNAmo ke hI bharose pratijJA na kara baiThe, jena dharma me pratijJA na lene kA daNDa to hai nahIM" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 236] (Da) "jinhe bandha nahI karanA ho ve kaSAya nahI kare" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 28] (ca) "jinamata me to eka rAgAdi miTAne kA prayojana hai" / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 303] (cha) "jinamata me to yaha paripATI hai ki pahale samyaktva hotA hai, phira vrata hote haiM, vaha samyaktva sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai aura vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane para hotA hai, isaliye prathama dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi ho, pazcAt caraNAnuyoga ke anusAra vratAdika dhAraNa karake vratI ho| [mokSamArgaprakAzaka pR0 263], (ja) sva-para ke zraddhAna me zuddhAtma zraddhAnarUpa nizcaya samyaktva gabhita hai| [mokSamorgaprakAzaka ciTaThI pRSTha 2]
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) jo usake dvArA sAMsArika prayojana cAhate hai ve vaDA anyAya karate hai / (jha) jaina dharma kA sevana to sasAra nAza ke lie kiyA jAtA hai, ( pUjA - zAstrAdi kArya ) sAdhanA isalie ve to mithyAdRSTi hai hI / [ mokSamArga prakAzaka pRSTha 216 ] (Ja) isa prakAra sAsArika prayojana sahita jo dharma sAdhate hai ve pApI bhI hai aura mithyAdRSTi to haiM hI / " mokSamArgaprakAzaka pRSTha 220 ] (Ta) jo jIva prathama se hI sAMsArika prayojana sahita bhakti karatA hai to usake pApa kA hI abhiprAya huA / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 222 ] (Tha) isa prayojana ke hetu arahantAdika kI bhakti karane se bhI tIvra kapAya hone ke kAraNa pApa badha hI hotA hai / mokSamArgaprakAzaka pRSTha 8 ] (Da) "zAstra bA~cakara AjIvikA Adi laukika kArya sAdhane kI "icchA na ho; kyoki yadi AzAvAna ho to yathArtha upadeza nahI de sakatA / " [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 15 ] 4. ajJAna kI vyAkhyA ( a ) jIva kI jo mAnyatA ho tadanusAra ( usa mAnyatA ke anusAra) jagata me nahI banatA ho to vaha mAnyatA ajJAna hai / [ samayasAra gA0 248, 246 ] ( A ) para padArthoM ko pariNamAvane kA abhiprAya vAstava me ajJAna hI hai, kyoki para padArtha AtmA ke adhIna nahI / indriyo se jJAna mAnanA ajJAna hai, kyoki jJAna to AtmA se hI hotA hai / AtmA jJAna ke lie indriya-prakAza Adi bAhya sAmagrI sodhanA ajJAna hai jisako moha mahAmalla jIvita hai vaha jIva apane sukha aura jJAna ke lie para kI ora dauDatA hai yaha ajJAna hai / [ pravacanasAra gA0 55 se ]
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) (i) jIva kA jaisA Azaya ho usake anusAra jagata me kArya na vanatA ho to vaha Azaya ajJAna hai / [ samayasAra gAthA 254 se 256 taka ] (I) ATha prakAra ke jJAno me mati, zruti tathA avadhi ye tIna mithyAtva ke udaya ke vaza ( 6 dravya, sAta tatva, nizcaya vyavahAra, nimittanaimittika, vyApya - vyApaka Adi me ) viparItAbhiniveza rUpa ajJAna hotA hai / [ vRhata dravyasaMgraha gA0 5 pRSTha 14 va 15 se) ( u ) midhyAdarzana hI ke nimitta se kSayopazamarUpa jJAna hai vaha ajJAna ho rahA hai / usase yathArtha vastu svarUpa kA jAnanA nahI hotA anyathA jAnanA hotA hai / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 46 ] (U) tatva jJAna ke abhAva se jJAna ko ajJAna kahate haiM / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 88 ] prazna --- ajJAna kyA hai sIdhe-sAde zabdoM meM batAo ? uttara- (1) AtmA kA kArya jJapti kriyA hai isake badale yaha mAnanA ki maiM parajIvo ko bacA sakatA hU~, mAra jilA sakatA hU~ / subaha se lekara caubIsa ghaNTe jo rUpI pudgala kA kArya hai, mai ise karatA hU~ Adi saba mAnyatA ajJAna hai / (2) svaya hai AtmA isake badale apane ko deva, nArakI, indriyAdi vAlA mAnanA yaha ajJAna hai / (3) jJAna jJAna se AtA hai usake badale jJeya se AtA hai yaha saba mAnyatA ajJAna hai / [ dekho samayasAra gA0 270 ] 5. nizcaya samyaktva ( a ) mithyA mati granthi bhedi, jagI nirmala jyoti / joga so atIta so, to nice pramAniye / artha - mithyAtva kA nAza hone se mana, vacana, kAya ke agocara
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) jo AtmA kI nivikAra zradAna kI jyoti prakAzita hotI hai use nizcaya samyaktva jAnanA caahie| [samayasAra nATaka caturtha guNasthAna adhikAra pRSTha 460] (A) kevalajJAna Adi guNoM kA Azraya bhUta nija zuddha AtmA hI upAdeya hai| isa prakAra kI rucirUpa nizcaya samyaktva jo ki pahale tapazcaraNa kI avasthA me bhAvita kiyA thA (bhAvanA kI thI, anubhava kiyA thA) usake phalasvarUpa samasta jIvAdi tatvo ke viSaya me viparIta abhiniveza (viruddha abhiprAya) se rahita pariNAma rUpa parama kSAyika samyaktva kahalAtA hai| [vRhata dravya sagraha gA0 14 pRSTha 41] (i) viparItAbhiniveza rahita jIvAdika tatvArtha zraddhAna vaha samyagdarzana kA lakSaNa hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 317] 6. tattva vicAra kI mahimA (a) dekho tatvavicAra kI mahimA | tatvavicAra rahita devAdika kI pratIti kare; vahata zAstro kA abhyAsa kare, vratAdi pAle, tapazcaraNAdi kare usako to samyaktva hone kA adhikAra nAhI aura tatvavicAra vAlA inake vinA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai / . [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 260] (A) tatva vicAra meM upayoga ko tadrUpa hokara lagAye usase samaya-samaya pariNAma nirmala hote jAte hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 262] (i) purupArtha se tatva nirNaya meM upayoga lagAye taba svayameva hI moha kA abhAva hone para samyaktvAdi rUpa mokSa ke upAya kA puruSArtha banatA hai, isalie mukhyatA se to tattva nirNaya meM upayoga lagAne kA purupArtha krnaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 312] (I) so isakA kartavya tatva nirNaya kA abhyAsa hI hai isI se
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) darzana moha kA upazama to svayameva hotA hai / usame jIva kA kartavya kucha nahI / (mokSamArga prakAzaka pRSTha 314) 7. mithyAtva hI Asrava hai aura samyaktva ho savara - nirjarA, mokSa haiM (a) vAstava me mithyAtva hI Asava hai / ( samayasAra nATaka pRSTha 153 AzravAdhikAra ) (A) pragaTa ho ki mithyAtva hI Asrava-bandha hai aura mithyAtva kA abhAva samyaktva savara- nirjarA tathA mokSa hai / 7 ( samayasAra nATaka pRSTha 310 mokSadvAra ) (i) siddhAnya me mithyAtva ko hI pApa kahA hai; jaba taka midhyAtva rahatA hai taba taka zubhAzubha sarva kriyAo ko adhyAtma me paramArthata pApa hI kahA jAtA hai / ( samayasAra kalaza 137 ke bhAvArthaM me pRSTha 307 ) (I) mithyAtva sambandhI bandha jo ki ananta sasAra kA kAraNa hai vahI yahA~ pradhAnatayA vivakSita hai avirati Adi se jo bandha hotA hai vaha alpa sthiti - anubhAga vAlA hai dIrgha sasAra kA kAraNa nahI hai / ( samayasAra gA0 72 ke bhAvArtha me pRSTha 133) ( u ) saMsAra kA kAraNa mithyAtva hI hai, isalie midhyAtva savadhI rAgAdi kA abhAva hone para, sarva bhAvAsravo kA abhAva ho jAtA hai yaha yahA~ kahA gayA hai / (samayasAra kalaza 114 ke bhAvArtha me pRSTha 261 ) (U) mithyAtva sahita rAga ko hI rAga kahA hai, mithyAtva rahita cAritra moha sambandhI pariNAma ko rAga nahI kahA / ( samayasAra kalaza 137 ke bhAvArtha pRSTha 308 ) (e) mithyAtva hai so hI sasAra hai / mithyAtva jAne ke bAda sasAra kA abhAva hI hotA hai samudra me eka bUMda kI ginatI hI kyA hai ? ( samayasAra gA0 320 ke bhAvArtha pRSTha 454)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) (ai) samyagdRSTi ke mithyAtva aura anantAnubandhI kaSAya kA udaya nA hone se use isa prakAra ke bhAvAsrava to hote hI nahI aura mithyAtva tathA anantAnubandhI kaSAya sambandhI bandha bhI nahI hotA hai| (samayasAra gA0 173 se 176 taka bhAvArtha pRSTha 270) __ (o) bandha ke hone me mukhya kAraNa mithyAtva anantAnuvandhI kA udaya hI hai ananta sasAra kA kAraNa mithyAtva anantAnubandhI hI hai usakA abhAva ho jAne para phira unakA bandha nahI hotA vRkSa kI jaDa kaTa jAne para phira hare patto kI avadhi kitanI ? (samayasAra kalaza 162 kA bhAvArtha pRSTha 356-357) 8. prayojana aura saba duHkho kA mUla mithyAtva (a) jisake dvArA sukha utpanna ho tathA du kha kA vinAza ho usa kArya kA nAma prayojana hai / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 6) (A) bAhya anukUla sAmagrI mile yaha prayojana nahI hai kyoki isa prayojana se (anukUla sAmagrI se) kucha bhI apanA hita nahIM hotaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 8) (i) sarva dukho kA mUla yaha mithyAdarzana hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 51) (I) sarva bAhya sAmagrI me iSTa-aniSTapanA mAnatA hai, anyathA upAya karatA hai, sacce upAya kI zraddhA nahIM karatA, anyathA kalpanA karatA hai so ina sabakA mUla kAraNa eka mithyAdarzana hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 51) (u) saba dukho kA mUla kAraNa mithyAdarzana, ajJAna aura asayama hai / mithyAdarzanAdika hai ve hI sarva dukho kA mUla kAraNa hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 46) (a) mithyAtva ko sapta vyasana se bhI bar3A pApa kahA hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 161)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI burA yogyA sarva prakAracAya hai| ( 71 ) (e) isa bhava tarU kA mUla eka mithyAtva bhAva hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 263) (ai) isa mithyAtva vairI kA aza bhI burA hai isalie sUkSma mithyAtva bhI tyAgane yogya hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 163) (o) sarva prakAra ke mithyAtvabhAva ko choDakara samyagdRSTi honA yogya hai kyoki sasAra kA mUla mithyAtva hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 267) (o) mithyAtvabhAva ko choDakara apanA kalyANa kraa|| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 192) (a) yahI bhAva du kho ke vIja hai, anya koI nhiiN| isaliye he bhavya / yadi dukho se mukta honA cAhatA hai to ina mithyAdarzanAdika vibhAvabhAva kA abhAva karanA hI kArya hai, isa kArya ke karane se terA parama kalyANa hogaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 64) (a) mithyAtva karma atyanta aprazasta hai| (zrI dhavala) (ka) sukha kA kAraNa svabhAva pratighAta kA (dravya-bhAva ghAti karma kA) abhAva hai| (pravacanasAra gA0 61 kI TIkA)(kha) isa jIva kA prayojana to eka yahI hai ki dukha na ho sukha ho| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 78) (ga) mokSamArga ke pratipakSI jo mithyAdarzanAdika unakA svarUpa vtaayaa| unhe to duHkharUpa, dukha kA kAraNa jAnakara, heya mAnakara unakA tyAga karanA mokSa ke mArga jo samyagdarzanAdika hai unhe sukharUpa, sukha kA kAraNa jAnakara, upAdeya mAnakara, agIkAra karanA, kyoki AtmA kA hita mokSa hI hai| (gha) dukha na ho sukha ho, tathA anya bhI jitane upAya karate haiM ve sava isI eka prayojana sahita karate hai dUsarA prayojana nahI / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 306)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. bhavitavya (a) ajJAnI mizyAdRSTi jIva, Apa svaya athavA anya sacetanaacetana padArya kisI prakAra pariNamita hue, apane ko vaha pariNamana buga lagA, taba anyathA pariNamana karake usa pariNamana kA burA cAhatA hai, parantu unakA pariNamana usake AdhIna nahIM hai| isa prakAra yodha se durA karane kI icchA to ho, parantu burA honA yA na honA bhavitavya ke AdhIna hai| (A) anya koI apane se ucca kArya kare to use kisI upAya se nIcA dimAtA hai aura svaya nInA kArya kare to use ucca dikhAtA hai| isa prakAra mAna se apanI mahatatA kI icchA to ho, parantu mahatatA honA bhavitavya AdhIna hai| (i) chala-kapaTa dvArA apanA abhiprAya siddha karanA cAhatA hai| isa prakAra mAyA se ipTa siddhi ke artha chala to kare, parantu iSTa siddhi honA bhavitavya AdhIna hai| (E) lobha se iSTa prApti kI icchA to bahuta kare, parantu iSTa prApti honA bhavitavya ke AdhIna hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 36) (u) zrI gImasAra karmakANDa me pA~ca prakAra ke ekAntavAdiyo kA kathana AtA hai unakA Azaya (gAthA 876 se 883) itanA hI hai ki inameM se kisI eka se kArya kI utpatti mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai aura jo kArya kI utpatti meM ina pAMco ke (svabhAva, purupArtha, kAla, niyati aura karma) samavAya ko svIkAra karatA hai vaha samyagdRSTi hai| paNDita banArasIdAsa jI ne nIce pada ke anusAra isI tathya kI puSTi kI hai pada subhAva pUraba udai nihaca udyama phAla pacchapAta mithyAtva patha, saravagI zivacAla // 41 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 73 ) tathA aSTa sahastrI pRSTha 257 me akalaka deva ne kahA hai . tAdRzI jAyate buddhi, rvyavasAyazca tAdRzaH / __ sahAyAstAdRzAH santi, yAdRzI bhavitavyA // artha-jisa jIva kI jaisI bhavitavyatA (honahAra) hotI hai usakI vesI hI buddhi ho jAtI hai| vaha prayatna bhI usI prakAra kA karane lagatA hai aura use sahAyaka bhI usake anusAra mila jAte hai| isa zloka me bhavitavyatA ko mukhyatA dI gaI hai| prazna-bhavitavyatA kyA hai ? uttara-jIva kI samartha upAdAna zakti kA nAma hI to bhavitavyatA hai| prazna-bhavitavyatA kA vyutpatti artha kyA hai ? uttara-bhavitu yogya bhavitavyam, tasya bhAvaH bhvitvytaa|" arthAt jo hone yogya ho use bhavitavya kahate hai aura usakA bhAva bhavitavyatA kahalAtI hai| prazna-bhavitavyatA ke paryAyavAcI zabda kyA-kyA haiM ? uttara-yogyatA, sAmarthya, zakti, pAtratA, liyAkata, tAkata yaha saba bhavitavyatA ke paryAyavAcI zabda haiM ? (jainatatvamImAsA pRSTha 65-66) (U) yadi inakI siddhi ho to kapAya kA upazamana hone se dukha dUra ho jAve, sukhI ho, parantu unakI siddhi isake kiye upAyo ke AdhIna nahI hai| bhavitavya ke AdhIna hai, kyoki aneka upAya karate dekhate haiM, parantu siddhi nahI hotI, tathA upAya honA bhI apane AdhIna nahIM haiM, bhavitavya ke AdhIna hai, kyoki aneka upAya karane kA vicAra karatA hai aura eka bhI upAya nahI hotA hai, tathA kAkatAlIya nyAya se bhavitavya aisA hI ho jaisA apanA prayojana ho, vaisA hI upAya ho, aura usase kArya kI siddhi bhI ho jAve / to usa kArya sambandhI kisI kaSAya kA upazama ho|" (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 56)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) (e) isa prakAra kArya kI utpatti ke pUre kAraNI para dRSTipAta karane se bhI yahI phalita hotA hai ki jahA~ para kArya kI utpatti anukUla dravya kA svavIyaM tapa upAdAna zakti hotI hai vahAM anya sAdhana sAmagrI svayameva mila jAtI hai use milAnA nahI paDatA hai| jaina darzana me kArya ko utpatti ke prati upAdAna aura nimitta hotA hai usakA jJAna karAyA gayA hai / ( jainatatvamomAsA pRSTha 67 ) (ai) vAstava meM bhavitavyatA usa samaya paryAya kI yogyatA kSaNika upAdAna kAraNa hai / jo bhI kArya hotA hai usa samaya paryAya kI yogyatA hI sAkSAt sAdhaka hai dUsarA koI nahIM / pratyeka kArya kI utpatti me usakI usa samaya paryAya ko yogyatA hI hai, aisA jAnakara svabhAva kI dRSTi kare to jIva kA kalyANa ho / jo koI mAtra bhavitavyatA kI bAteM kare apanI aura dRSTi nA kare to usane bhavitavyatA ko mAnA hI nahIM, eka kArya me aneka kAraNa hote haiN| kArya hamezA usa samaya paryAya kI yogyatA me hotA hai aura nimitta bhI svayaM una samaya paryAya kI yogyatA me hotA hI hai lAnA milAnA nahI paDatA / I prazna- bhavitavyatA ko kisane mAnA ? uttara- jisane apane svabhAva kI sanmukhatA ko usane bhavitavyatA ko mAnA, dUsaro ne nahI mAnA / 10. jIva svayaM nitya hI hai (a) Ayukarma ke udaya se manuSyAdi paryAyoM kI sthiti rahatI hai| Ayu kA kSaya ho taba usa paryAyarUpa prANa chUTane se maraNa hotA hai / dUsarA koI utpanna karane vAlA, kSaya karane vAlA yA rakSA karane vAlA hai nahIM, aisA nizcaya karanA / [ mokSamArga prakAzaka pRSTha 42 ] (A) zarIra sambandha kI apekSA janmAdika hai / jIva janmAdi rahina nitya hI hai / tathApi mohI jIva ko atIta anAgata kA vicAra
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) nahI hai isalie ajJAnI prApta paryAya mAtra hI apanI sthiti mAnakara paryAya sambandhI kAryoM me hI tatpara ho rahA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 43] (i) isa loka me jo jIvAdi padArtha haiM ve nyAre-nyAre anAdinidhana haiN| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 110] (I) amUrtika pradezo kA punja, prasiddha jJAnAdi guNo sahita, anAdinidhana, vastu Apa hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 38) 11. saMsArI jIvo kA sukha ke liye jhUThA upAya (a) para yukta bAdhA sahita, khaNDita, baMdha kAraNa viSama cha / je indriyoMthI labdha te, sukha ye rIte dukha ja khare // 76 // ___ jo indriyo se prApta kiyA sukha hai, vaha parAdhIna hai, bAdhA sahita hai, vinAzIka hai, bandha kA kAraNa hai, viSama hai, mo aisA sukha isa prakAra dukha hI hai / (pravacanasAra gA0 76) (A) nahi mAnato-ye rote, puNye pApa mA~ na vizeSa ch| te mohathI Acchanna ghora apAra sasAre bhame // 77 // isa prakAra puNya aura pApa me pharka nahIM hai aisA jo nahI mAnatA, vaha mohAcchAdita hotA huA, ghora apAra sasAra me paribhramaNa karatA hai (kyoki puNya pApa dono AtmA kA dharma nahI aura zuddhopayoga zakti kA tiraskAra karane vAle haiN|) (pravacanasAra gA0 77) (i) sUNI ghAti karma vihInanu, sukha sau sukha utkRSTa cha / zraddhe na teha abhavya cha, ne bhavya te sammata kare // 62 // TIkA me-isa loka me mohanIya Adi karmajAla vAlo ko svabhAva pratighAta ke kAraNa aura AkulatA ke kAraNa 'sukhAbhAsa' hone para bhI 'sukha' kahane kI ajJAniyo kI aparamAthika rUDhi hai| (pravacanasAra gA0 62)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (I) mithyAdaSTi sasArI jIva dvArA kiye gaye upAya jhUThe jaannaa| to saccA upAya kyA hai ? (1) jaba icchA dUra ho jAve aura (2) sarva viSayo kA yugapat grahaNa banA rahe taba yaha dukha mitte| so icchA to moha jAne para miTe aura saba kA yugapata grahaNa kevalajJAna hone para ho| inakA upAya samyagdarzanAdika hai aura vahI saccA upAya jaannaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 50) (u) sajJI pacendriya kadAcit tatva nizcaya karane kA upAya vicAre, vahA~ abhAgya se kudeva, kuguru, kuzAstra kA nimitta bane to atatva zraddhAna puSTa ho jAtA hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 51) (a) kadAcita sudeva-suguru-suzAstra kA bhI nimitta bana jAye to vahA~ unake nizcaya upadeza kA to zraddhAna nahIM karatA, vyavahAra zraddhAna se atatva zradvAnI hI banA rahatA hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 51) (e) ajJAnI jIva para padArthoM ko apanI icchAnusAra pariNamAnA cAhatA hai vaha bana nahI sakatA, kyoki pratyeka vastu apanI-apanI maryAdA sahita pariNamita hotI hai kisI ke pariNamAye se pariNamatI nhiiN| (ai) mithyAdRSTi hokara padArtho ko anyathA mAne, anyathA pariNamita karAnA cAhe to Apa hI dukhI hotA hai| unhe yathArtha mAnanA aura yaha pariNamita karAne se anyathA pariNamita nahI hoge aisA mAnanA, so hI dukha dUra hone kA upAya hai / bhramajanita du kha kA upAya bhrama dUra karanA hI hai so bhrama dUra hone para samyak zraddhAna hotA hai vahI satya upAya jaannaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 52) (o) AzArUpI gaDaDhA pratyeka ajJAnI prANI me pAyA jAtA hai / viSayo se icchApUrNa hotI nahI / isakA abhiprAya to sarva kaSAyo kA sarva prayojana siddha karane kA hai, vaha ho to vaha sukhI ho, parantu vaha kadApi nahI ho sakatA hai isalie abhiprAya me sarvadA dukhI hI rahatA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 77 ) hai| isalie kaSAyo ke prayojana ko sAdhava dukha dUra karake sukhI honA cAhatA hai, so yaha upAya jhUThA hI hai / to saccA upAya kyA hai ? samyagdarzana jJAna se yathAvat zraddhAna aura jAnanA ho tava iSTa-aniSTa buddhi miTe / taba kaSAya janya pIDA dUra ho, nirAkula hone se mahAsukhI ho| isalie samyagdarzanAdika hI yaha dukha meTane kA saccA upAya hai / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 57) (au) vyavahAra dharma kAryoM me pravarte taba avasara to calA jAvegA aura sasAra me hI bhramaNa kregaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 313) (a) kitane hI dharma buddhi se dharma sAdhate hai, parantu nizcaya dharma ko nahIM jAnate isalie abhUtArtha dharma ko hI sAdhate haiN| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 221) 12. bAhya sAmagrI se sukha-dukha mAnanA yaha bhrama hai (a) bAhya sAmagrI se sukha-dukha mAnate haiM so hI bhrama hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 56) (A) AkulatA ghaTanA-vaDhanA bhI bAhya sAmagrI ke anusAra nhiiN| kapAya bhAvo ke ghaTane-vaDhane ke anusAra hai|xx (i) AkulatA kA ghaTanA-baDhanA rAgAdika kaSAya ghaTane-baDhane ke anusAra hai tathA para dravya rUpa sAmagrI ke anusAra sukha-dukha nahIM hai| (I) 4vAhya sAmagrI se kicit sukha-dukha nahI hai x (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 306) (u) sukhI-dukhI honA icchA ke anusAra jAnanA, bAhya kAraNa ke AdhIna nhii| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 71) (a) padArtha aniSTa-iSTa bhAsita hone se krodhAdika hote haiM, java tatvajJAna ke abhyAsa se koI iSTa-aniSTa bhAsita na ho, taba svayamena hI krodhAdika utpanna nahI hote, tava saccA dharma hotA hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 226)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) (e) sAmagrI ke anusAra (AdhIna)sukha-dukha nahI hai sAtA-asAtA kA udaya hone para moha ke pariNamana ke nimitta se hI sukha-dukha mAnate (ai) nirdhAra karane para moha hI se sukha-duHkha mAnanA hotA hai; auro ke dvArA sukha-dukha hone kA niyama nhii| (o) tU sAmagrI ko dUra karane kA yA hone kA upAya karake dukha miTAnA cAhatA hai aura sukhI honA cAhatA hai so yaha upAya jhUThA hai| to saccA upAya kyA ? samyagdarzanAdi me bhrama dUra ho tava sAmagrI se sukha-duHkha bhAsita nahIM hotA, apane pariNAmo se hI bhAsita hotA (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 60) (o) jo apane ko sukhadAyaka ho, upakArI ho use iSTa kahate haiM tathA jo apane ko du.khadAyaka ho, anupakArI ho use aniSTa kahate hai| loka me sarva padArtha apane-apane svabhAva ke hI kartA haiM koI kisI ko sukha-dukhadAyaka upakArI-anupakArI hai nho| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 86] (a) kapAyabhAva hote hai mo padAryoM ko iSTa-aniSTa mAnane para hote hai so iNTa-aniSTa mAnanA bhI mithyA buddhi hai kyoki koI padArtha ipTa aniSTa hai nhii| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 86] (a) para dravyo kA dopa dekhanA mithyA bhAva hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 243] (ka) prathama to para dravyo ko iSTa-aniSTa mAnanA hI mithyA hai, kyoki koI dravya kisI kA mitra-zatru hai nahI / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 175] (kha) para dravyo ko ipTa-aniSTa mAnakara rAgadvapa karanA mithyAtva hai kyoki sasAra kA koI padArtha iSTa-aniSTa hotA to mithyAtva nAma nahI paataa| parantu koI padArtha iSTa-aniSTa nahIM hai aura yaha ipTa
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) aniSTa mAna kara rAga-dvepa karatA hai isalie isa pariNamana ko mithyAtva kahA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 60] (ga) isalie mukha-dukha kA mUla balavAna kAraNa (nimitta) moha kA udaya hai| anya vastuye hai vaha balavAna (nimitta) kAraNa nahIM hai (nimitta kI apekSA kathana hai)| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 42) 13. pudgalAdi para padAryoM kA kartA-hartA AtmA nahIM (a) jA karma ke upazamAdika haiM yaha pudgala kI zakti hai usakA AtmA kartA-hartA nahI hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 311) (A) tatva nirNaya na karane me kisI karma kA doSa hai nahI, terA hI doSa hai, parantu tU svaya to mahanta rahanA cAhatA hai apanA doSa karmAdika ko lagAtA hai, so jina AjJA mAne to aisI anIti sambhava nahI (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 312) (i) isakA to kartavya tatva nirNaya kA abhyAsa hI hai, isI se darzana moha kA upazama to svayameva hotA hai usame jIva kA kartavya kucha nahIM hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 314) (I) yahA~ karma ke upazamAdika se upazamAdi samyaktva kahe, so karma ke upazamAdika isake karane se nahI hote| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 340) (u) jase-koI apane hAtha se patthara lekara apanA sira phoDa le to patthara kA kyA dASa ? usI prakAra jova apane rAgAdika bhAvo se pudagala ko karmarUpa pariNa mita karake apanA turA kare, to karma kA kyA doSa ? (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 60) (a) Apa karmoM ke upazamAdi karanA cAhe to kaise ho ? Apa to tatvAdika kA nizcaya karane kA udyama kare, usase svayameva hI upazamAdi samyaktva hote haiN| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 277)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) (e) tatva vicArAdika kA to udyama kare aura mohakarma ke upazamAdika svayameva ho taba rAgAdika dUra hote hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 167) (ai) para dravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA para dravya kA kartA-hartA ho jAe, parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai nhii| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 252) (o) bAhya vratAdika haiM ve to zarIrAdi para dravya ke Azrita hai, para dravya kA Apa kartA hai nhii| isalie usame kartApane kI buddhi bhI nahI karanA aura vahA mamatva bhI karanA / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 255) (au) para dravya kA kartA-hartA honA tathA sAkSIbhUta rahanA yaha paraspara viruddha hai / sAkSIbhUta to usakA nAma hai- jo svayameva jaisA ho usI prakAra dekhatA jAnatA rahe, parantu jo iSTa-aniSTa mAnakara kisI ko utpanna kare aura nAza kare to sAkSIbhUta kase kahA jA sakatA hai / kabhI nhii| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 109) (a) karma ke udaya se jIva ko vikAra hotA hai| yaha mAnyatA bhrama mUlaka hai 'he mitra Ixxxpara dravya ne merA dravya malina kiyA jIva svaya aisA jhUThA bhrama karatA hai| . xxtU unakA dopa jAnatA hai, yaha terA harAmajAdIpanA hai|' (AtmAvalokana pRSTha 143) (a) samayasAra kalaza 51,52, 53,54,56, 166,200,201 me spaSTa samajhAyA hai ki jIva zarIrAdi para dravya kI kriyA nahIM kara sakatA hai / aura nimitta se sacamuca kArya hotA hai, aisA mAnanA bhrama (ka) maiM para dravya kA kartA-hartA hU aisI mAnyatA vAlA pada pada para dhokhA khAtA hai| (pravacanasAra gA0 55) (kha) para dravya kA maiM karatA hU~ yaha ajJAna moha ajJAna andhakAra hai usakA sulaTanA atyanta dunivAra hai| (samayasAra kalaza 55)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 81 ) (ga) maiM para dravya kA kara sakatA hU~ yaha samyaktva se rahita puruSo kA vyavahAra hai / ( samayasAra gA0 324 se 327 kI TIkA ) (gha) jo vyavahAra ke kathana ko nizcaya kA kathana mAnatA hai usake lie "tasya dezanA nAsti" kahA hai / ( puruSArthasiddhiupAya gA0 6) (Da) vyavahAra se loga AtmA ko ghaDA, vastra, indriyo dravyakarma aura zarIrAdi nokarma kA karatA hai aisA mAnanA vyavahArI jIvo kA vyAmoha (bhrAnti ajJAna ) hai | ( samayasAra gA0 68 ) 14. icchA kA prakAra aura dukha (a) dukha kA lakSaNa AkulatA hai aura AkulatA icchA hone para hotI hai| ajJAnI jIvo ko aneka prakAra kI icchA pAyI jAtI hai ( A ) vipaya grahaNa kI icchA - indriyo ke viSaya pudgala padArthoM ko jAnane-dekhane kI icchA hotI hai arthAt bhinna-bhinna raMga rUpa dekhane kI, rAga sunane kI isa icchA kA nAma viSaya hai / (i) eka icchA kaSAya bhAvo ke anusAra kArya karane kI hai -- jaise kisI kA burA karane ko, use nIcA dikhAne kI icchA hotI hai, jaba taka yaha kArya nA ho taba taka mahAvyAkula rahatA hai, isa icchA kA nAma kaSAya hai / (I) eka icchA pApa ke udaya se zarIra me yA bAhya aniSTa kAraNa milate haiM, unako dUra karane kI hotI hai / jaba taba vaha dUra na ho taba taka mahAvyAkula rahatA hai, isa icchA kA nAma pApa kA udaya hai / isa prakAra ina tIna prakAra kI icchA hone para sabhI mithyAdRSTi dukha mAnate haiM so dukha hI hai / ina tIna prakAra kI icchAo me ekaeka prakAra kI icchA ke aneka prakAra haiM / ( u ) kitane hI prakAra kI icchA pUrNa hone ke kAraNa puNyodaya se milate haiM, parantu unakA sAdhana eka sAtha nahI ho sakatA hai| isalie
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 82 ) meM lagatA hai, phira bhI use chor3akara anya me ko aneka prakAra kI sAmagrI milI, vahA~ vaha chor3akara rAga sunatA hai, phira use chor3akara kisI kA burA karane laga jAtA hai, use choDakara bhojana karatA hai athavA dekhane me hI eka ko dekhakara anya ko aneka kAryoM kI pravRtti me icchA hotI hai isa kA udaya hai ise jagata sukha mAnatA hai, parantu hI hai / dekhatA hai| isI prakAra eka ko chor3akara anya lagatA hai, jaise kisI kisI ko dekhatA hai, use icchA kA nAma puNya yaha sukha hai nahIM, dukha (U) devAdiko ko bhI sukhI mAnate haiM vaha bhrama hI hai / unake cauthI icchA kI mukhyatA hai isalie Akulita hai / isa prakAra jo icchA hotI hai vaha mithyAtva ajJAna asayama se hotI hai / (e) jaba mithyAtva, ajJAna, asayama kA abhAva ho aura samyagdarzana - jJAna - cAritra kI prApti ho to icchA dUra ho isalie isa kArya kA udyama karanA yogya hai / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 66 se 71] (ai) AtmA kA bhalA sukha pAne me hai aura sukha use kahate hai jisame AkulatA, cintA, klepa nA ho / AkulatA mokSa me nahI hai, isalie mokSa me laganA caahie| samyagdarzana- jJAna cAritra ina tIno kI ekatA hI mokSa kA mArga hai usakA kathana do prakAra se hai / jo yathArtha nizcaya svarUpa hai vaha nizcaya hai aura nizcaya kA nimitta kAraNa hai vaha vyavahAra hai / [ chahaDhAlA tIsarI DhAla kA pahalA kAvya ] 15 parama kalyANa ( a ) mithyAdRSTi jIva eka-eka samaya karake anAdi se mithyA -- darzana - jJAna - cAritrarUpa pariNamita ho rahA hai / isI pariNamana se sasAra me aneka prakAra kA dukha utpanna karane vAle karmoM kA sambandha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 83 ) pAyA jAtA hai / yahI bhAva dukho ke bIja haiM anya koI nahI / isalie he bhavya / yadi duHkho se mukta honA cAhatA hai to ina mithyAdarzanAdika vibhAva bhAvo kA abhAva karanA hI kArya hai; isa kArya ke karane se terA parama kalyANa hogA / [ mokSamArga prakAzaka pRSTha 64 ] (A) isa jIva kA mukhya kartavya Agama jJAna hai usake hone se tatvo kA zraddhAna hotA hai, tatvo kA zraddhAna hone se sayama bhAva hotA hai aura usa Agama se AtmajJAna kI bhI prApti hotI hai taba sahaja hI mokSa kI prApti hotI hai / dharma ke aneka aga haiM uname dhyAna binA usase U~cA aura dharma kA aga nahI hai isalie jisa tisa prakAra Agama abhyAsa karanA yogya hai isake abhyAsa me pravartI, tumhArA kalyANa hogA / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 20 ] (i) he bhavya / tU yaha mAna ki 'mere anAdi se eka-eka samaya karake sasAra roga pAyA jAtA hai usake nAza kA upAya ( apane trikAlI ke Azraya se) mujhe karanA" isa vicAra se terA kalyANa hogA / (mokSamArga prakAzaka pRSTha 44 ) chUTakara siddhapada prApta karane kA bilamba mata kara / yaha upAya (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 75) ( u ) anya saba mata mithyAdarzanAdika ke poSaka haiM to tyAjya haiM / sacce jinadharma kA svarUpa jAnakara usame pravartana karane se tumhArA kalyANa hogA / ( mokSamArga prakAzaka 167) (U) isalie bahuta kahane se kyA ? sarvathA prakAra kudeva kugurukudharma kA tyAgI honA yogya hai vartamAna me ( digambara dharma me bhI ) inakI pravRtti vizeSa pAI jAtI hai| isalie use jAnakara mithyAtva bhAva ko choDakara AnA kalyANa karo / (I) he bhavya / tU sasAra se hama jo upAya kahate hai vaha kara, karane se terA kalyANa hogA / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 162 ) (e) sarva prakAra ke mithyAtva bhAva ko chor3akara samyagdRSTi honA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 84 ) yogya hai / masAra kA mUla mithyAtva he mithyAtva ke samAna anya pApa nahI hai / mithyAtva kA abhAva hone para zIghra hI mokSa pada ko prApta karatA hai / isalie jisa tisa prakAra se sarva prakAra se mithyAtva kA nAza karanA yogya hai | (mokSamArga prakAzaka pRSTha 267 ) (ai) mokSamArga me pahalA upAya Agama jJAna kahA hai, Agama jJAna vinA dharma kA sAdhana nahI ho sakatA, isalie tumheM bhI yathArtha buddhi dvArA Agama kA abhyAsa karanA / tumhArA parama kalyANa hogA / (mokSamArga prakAzaka pRSTha 305 ) (o) he bhavya / itanA hI satya kalyANa ( AtmA ) hai jitanA yaha jJAna hai aisA nizcaya karake jJAnamAtra se hI, sadA hI rati prApta kara isase tujhe vacana agocara aisA sukha prApta hogA aura usa sukha ko usI kSaNa tU hI svayameva dekhegA / dUsaro se pUchanA nahI paDegA ! ( samayasAra gA0 206 ) 16. pratyeka jIva AtmA bhinna-bhinna haiM (a) pratyeka jIva AtmA ko bhinna bhinna mAnatA hai so yaha to satya hai / parantu mukta hone ke pazcAt bhI bhinna hI mAnanA yogya hai / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 128 ) ( A ) isa loka me jo jIvAdi padArtha haiM ve nyAre-nyAre anAdinidhana haiM, tathA unakI avasthA kA parivartana hotA rahatA hai, usa apekSA se utpanna- vinaSTa kahe jAte haiM / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 110 ) (i) eka jIva dravya, usake ananta guNa, ananta paryAye eka-eka guga ke asakhyAt pradeza, eka-eka pradeza me ananta karmavargaNAye, ekaeka karma vargaNA me ananta ananta pudgala paramANu, eka-eka pudgala paramANu ananta - guNa ananta paryAya sahita virAjamAna haiN| yaha eka sasAra avasthita jIva piNDa kI avasthA / isI prakAra ananta jIva dravya sasAra avasthA me sapiNDa rUpa jAnanA ( aura mokSa me pratyeka jIva
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 85 ) judA-judA ananta guNa aura paryAya sahita apane-apane dravya, kSetra, kAla, bhAva meM virAjamAna hai)| (mokSamArgaprakAzaka paramArtha vacanikA pRSTha 10) 17 jIva kA sadaiva kartavya (a) jovAjovAdInA tatvArthAnA sadaiva kartavyam / zraddhAna viparItAbhiniveza viviktamAtmarUpa tat // 22 // __jIva ajIvAdi tatvArthoM kA viparIta abhiniveza rahita arthAt anya ko rupa samajhane anyarUpa jo mithyAjJAna hai usase rahita zraddhAna nirantara hI karanA kartavya hai, kyoki vaha zraddhAna hI AtmA kA svarUpa hai| (purupArthasiddhayupAya gAthA 22) (A) viparItAbhiniveza se rahita jIva-ajovAdi tatvArthoM kA zraddhAna sadAkAla karanA yogya hai| yaha zraddhAna AtmA kA svarUpa hai| darzanamAha upAdhi dUra hone para pragaTa hotA hai, isalie AtmA kA svabhAva hai / caturthAdi guNa sthAna me pragaTa hotA hai pazcAt siddha avasthA me bhI sadAkAla isakA sadbhAva rahatA hai aisA jAnanA / (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 320 se 321) 18. sarva upadeza kA tAtparya (a) sasAra avasthA me paNya ke udaya se indra ahamindrAdi pada prApta kare, to bho nirAkulatA nahIM hotI, duHkhI hI rahatA hai, isalie sasAra avasthA hitakArI nahIM hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 310) (A) mokSa avasthA me kisI bhI prakAra kI AkulatA nahIM rahI, isalie AkulatA miTAne kA upAya karane kA bhI prayojana nahI hai| sadAkAla zAntarasa se sukhI rahate haiM, isalie mokSa avasthA hI hitakArI hai| pahale bhI sasAra avasthA ke du kha kA aura mokSa avasthA ke sukha kA vizeSa varNana kiyA hai, vaha isI prayojana ke artha kiyA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) use bhI vicArakara mokSa kA hitarUpa mAnakara mokSa kA upAya karanA sarva upadeza kA tAtparya itanA hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 310) (i) yaha avasara cUkanA yogya nahI hai| aba sarva prakAra se avasara AyA hai, aisA avasara prApta karanA kaThina hai| isaliye zrI gurudayAlu hokara mokSamArga kA upadeza de, usame bhavya jIvo ko pravRtti krnaa| (mokSamArga prakAzaka pRSTha 315) (I) tatvArtha zraddhAna karane kA abhiprAya kevala unakA nizcaya karanA mAtra hI nahIM hai, yahA~ abhiprAya aisA hai ki jIva-ajIva ko pahicAnakara apane ko tathA para ko jaisA kA tasA mAne, tathA Asrava ko pahicAna kara use heya mAne, tathA bandha ko pahicAnakara use ahita kA kAraNa mAne, savara ko pahicAna kara use upAdeya mAne, tathA nirjarA ko pahicAna kara use hita kA kAraNa mAne tathA mokSa ko pahicAnakara usako apanA parama hita mAne / aisA tatvArtha zraddhAna kA abhiprAya hai| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 320) . (u) Azraya karane ke liye eka mAtra apanA trikAlI eka parama zuddha pAriNAmika bhAva hI hai yaha parama upAdeya hai| savara-nirjarA eka deza pragaTa karane ke lie upAdeya hai mokSa pUrNa pragaTa karane ke lie upAdeya hai; hita kA kAraNa hai paramahita hai parantu Azraya karane ke lie nahI hai / Asrava-bandha, guNya-pApa heya hai aura ajIva jJeya haiN| (niyamasAra gA0 38 se50 taka) (a) aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiseti / teSAmevotpattihiseti, jinAgamasya saMkSepa // 44 // artha-vAstava me rAga Adi bhAvo kA pragaTa na honA yaha ahisA hai aura unhI rAgAdi bhAvo kI utpatti honA hiMsA hai| yahI jaina siddhAnta kA sakSipta rahasya hai| [puruSArthasiddhayupAya gA0 44] (e) jIva judA haiM, pudgala judA haiM yahI tatva kA sAra hai anya jo kucha kathana hai saba isI kA vistAra hai| [iSTopadeza gA0 50]
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 87 ) (ai) lAkha bAta kI bAta yahI, nizcaya ura laao| tori sakala jaga danda-phanda, nita Atama dhyAvo / [chahaDhAlA cauthI DhAla] (o) nizcaya dharma to mAtra vItarAgabhAva hai yaha hI dharma hai yaha jinAgama kA sAra hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 233] (au) mithyAtva hI sasAra hai samyaktva hI mokSa hai| [sarva zAstro kA rahasya 16. samyagdarzana (a) viparItAbhinivezarahita jIvAdika tatvArthazraddhAna vaha samyagdarzana kA lakSaNa hai / jIva, ajIva, Asrava, badha, savara, nirjarA, mokSa yaha sAta tattvArtha hai / inakA jo zraddhAna aisA hI hai, anyathA nahI hai, aisA pratItibhAva so tatvArthazraddhAna tathA viparItAbhiniveza jo anyathA abhiprAya usase rahita so samyagdarzana hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 317] (A) jo tatvArtha zraddhAna viparItAbhiniveza rahita hai vahI samyagdarzana hai| (I) viparItAbhiniveza se rahita jIva ajIvAdi tatvArtho kA zraddhAna sadAkAla karane yogya hai yaha zraddhAna AtmA kA svarUpa hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 320] (i) samyagdarzanarUpa zraddhAna kA bala itanA hai ki kevalI siddha bhagavAna rAgAdirUpa pariNamita nahI hote, sasAra avasthA ko nahI caahte| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 324] (u) saccA tatvArtha zraddhAna, va ApA para kA zraddhAna va AtmazraddhAna va deva, guru, dharma kA zraddhAna yaha samyaktva kA lakSaNa hai ina sarva lakSaNo me paraspara ekatA bhI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 326] (ka) zrI arahanta deva ke jo guNa kahe hai uname kitane to vizepaNa
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 88 ) pudgalAzrita haiM aura kitane hI jIvAzrita hai / jIva ke yathAvat vizepaNa jAne to mithyAdRSTi na rhe| [mokSamArgaprakAzaka pR0 221] (e) samyagdarzana jJAna cAritra kI ekatArUpa mokSamArga vaha hI muniyo kA saccA lakSaNa hai / usakI pahicAna ho jAve to mithyAdRSTi rahe nhii| mokSamArgaprakAzaka pR0 223] (ai) vItarAgI zAstro me anekAntarUpa sacce jIvAdi tatvo kA nirUpaNa hai aura saccA ratnatraya rUpa mokSamArga dikhalAyA hai usIse jaina zAstro kI utkRSTatA hai| usakI pahicAna ho jAve to mithyAdRSTipanA rahatA nhii| [mokSamArgaprakAzaka pR0 224] (o) sarva prakAra prasiddha jAnakara viparItAbhiniveza rahita ' jIvAdi tatvArtho kA zraddhAna so hI samyaktva kA lakSaNa hai| [mokSamArgaprakAzaka pR0 332] (au) jo vAstava me arahanta deva ko dravyarUpa se, guNarUpa se aura paryAyarUpa se jAnatA hai, vaha vAstava me AtmA ko jAnatA hai| usI samaya trikAlI AtmA ko samajha lene vAlA jIva cidavivarto (paryAya) ko hI cetana (dravya) me hI antargata karake, caitanya (guNa) ko cetana (dravya) me hI antarhita karake kevala AtmA ko jAnatA hai| usako kartA, karma, kriyA kA vibhAga kSaya ko prApta ho jAne se niSkraya (rAgarahita) cinmAtra bhAva (nirvikalpa dazA) ko prApta ho jAtA hai yaha samyagdarzana hai| yaha nirvikalpa tathA niSkriya dazA hai| pravacanasAra gA0 80] (a) jJeya adhikAra me samyaktva kI vyAkhyA karI haitamhA tassa NamAI kiccA Niccapi taM maNo hojja / vocchAmi saMga hAdo paramaThTha viNicchayAdhigamaM // 1 // artha-kyoki samyagdarzana ke binA sAdhu hotA hI nahI hai| isa kAraNa se usa samyaktva sahita samyakacAritra se yukta sAdhu ko namaskAra karake nitya hI una sAdhuo ko mana me dhAraNa karake
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) paramArtha eka zuddha-buddha eka svabhAvarUpa paramAtmA hai / usako vizeSa karake sazaya Adi se rahita nizcaya karAne vAle samyaktva ko athavA aneka dharmarUpa padArthoM ke samUha kA adhigama jisame hotA hai usako makSepa me khuuNgaa| (vahA~ jina paramAtmA ko paramArtha zuddha-buddha eka svabhAva rUpa hai usakI zraddhA ko samyaktva kahA hai| [pravacanasAra jayasenAcArya jJeya adhikAra ke zurU me] (a) "darzanamAtmavinizciti" arthAt apanI AtmA kA zraddhAna samyagdarzana kahA hai aura vinizcita kA artha apanI AtmA kiyA hai| [puruSArthasiddhi upAya gA0 216 // (ka) A jANI, zuddhAtmA banI dhyAve parama nija aatmne| sAkAra aNa-AkAra ho, te mohagraMthI kSaya kare // 14 // TIkA-isa yathokta (gA0 192-193) vidhi dvArA zuddha AtmA ko jo dhra va jAnatA hai / usako usame hI lInatA dvArA zAnti-Anada rUpa zuddhAtma tatva prApta hotA hai| isalie ananta zakti vAlA caitanyamAtra parama AtmA me ekAgrasacetana lakSaNa dhyAna hotA hai| usase sAkAra upayoga vAlA va anAkAra upayoga vAle ko avizeSa rUpa se ekAgra sacetana kI prasiddhi hone se anAdi sasAra se ba~dhI huI atidRDha moha durga thI chUTa jAtI hai| isa prakAra darzanamoharUpI gA~ThaH kA bhedanA-toDanA vaha zuddhAtmA kI upalabdhi kA phala hai| [pravacanasAra gA0 164 ko TIkA sahita] (kha) samyagdRSTi kA jJAna, (1) AnandarUpI amRta kA nitya bhojana karane vAlA hai, (1) apanI jAnanerUpa triyA sahaja avasthA ko pragaTa karane vAlA, (111) dhIra hai, (iv) udAra (arthAt mahAna vistAra vAlA, nizcita hai) hai / (v) anAkUla hai (arthAt jisame kiMcit bhI" AkulatA kA kAraNa nahI hai) / (vi) upAdhi rahita (arthAt parigraha yA jisame koI para dravya sambandhI grahaNa-tyAga nahI hai) hai / samya--
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) -darzana hote hI amRtarUpa Ananda pragaTa hotA hai vaha jIva use hara -samaya bhogatA hai / [ samayasAra kalama 163] (ga) jaba AtmA jJAnI hotA hai taba jJAna ke kAraNa jJAna ke 'prArambha se ( cIthe guNa sthAna se ) lekara pRthak pRthak svAda kA anubhava hone se (pudgala karma aura apane svAda kA eka rUpa nahI, kintu bhinna-bhinna rUpa anubhava hone se ) jisakI bheda savedana zakti pragaTa ho gaI hai aisA hotA hai isalie vaha jAnanA hai ki "anAdinidhana, nirantara - svAda me Ane vAlA, samasta anya raso se (zubhAzubha bhAvo se ) vilakSaNa ( bhinna), atyanta madhura caitanya rasa hI eka jisakA ( anAkulatA ) rasa hai aisA bAtmA hai aura kapAye (zubhAzubhabhAva) usase ( AtmA me ) bhinna rasa vAlI hai, unake sAtha (zubhAzubha aura AtmA * me ) jo ekatva kA vikalpa karanA hai vaha ajJAna se hai / ' isa prakAra para ko ( zubhAzubhabhAva ) aura apane ko bhinnarUpa jAnatA hai, isalie akRtrima (nitya) eka jJAna hI maiM hU~, kintu kRtrima ( anitya ) aneka jo krodhAdika hai yaha meM nahI hU~, aisA jAnatA huA 'maiM krodha haeN ityAdi Atma vikalpa bhI kiMcita mAtra bhI nahI karatA' isalie samasta ( dravya karma, nokarma, bhAva karma ke ) kartRtva ko choDa detA hai, ata sadA hI udAsIna ( nirvikalpa ) avasthA vAlA hotA huA mAtra jAnatA hI rahatA hai, aura isalie nirvikalpa, akRtrima, eka vijJAghana hotA huA atyanta akartA pratibhAsita hotA hai / [ samayasAra gA0 67 kI TIkA pRSTha 172 ] (gha) jaba yahI AtmA jinAjJA dvArA mArga ko prApta karake upazAnta kSINa mohapane ke kAraNa (darzana moha ke upazama, kSaya, kSayopazama - ke kAraNa ) jise viparIta abhiniveza naSTa ho jAne se samyagjJAna - jyoti pragaTa huI hai aisA hotA huA kartRtva aura bhoktRtva ke adhikAra ko samApta karake samyakrUpa se pragaTa prabhutva zaktivAna hotA huA jJAna kA hI anusaraNa karane vAle mArga me vicaratA hai ( pravartatA hai,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (61 ) pariNamita hotA hai, AcaraNa karatA hai) taba vaha vizuddha Atmatatva kI upalabdhi rUpa apavarga nagara ko (mokSapura ko) prApta karatA hai| [pacAstikAya gA0 70 ko TokA se] [yahA~ upazama samyaktva prApta hone para jIva jinAjJA dvArA mArga ko prApta huA arthAt cauthe guNasthAna se mArga prApta hotA huA jaisejaise apane svabhAva ko ekAgratA karatA jAtA hai vaise-vaise zrAvaka, muni, zreNI, siddha dazA ko prApta kara letA hai kyoki usako samyagjJAna jyoti pragaTa ho gaI hai|] (ca) aise darzana moha ke abhAvatai satyArtha zraddhAna, satyArthajJAna pragaTa hoya hai / aru anantAnubandhI ke abhAvata svarUpAcaraNa caritra samyagdRSTi ke pragaTa hoya hai / yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa ke udayatai dezacAritra nAhiM bhayA hai aru pratyAkhyAnAvaraNa kA udayatai sakala cAritra nAhI pragaTa bhayA hai| to hU~ samyagdRSTi ke dehAdika para dravya tathA rAgadvapAdika karma janita parabhAva iname dRDha bheda vijJAna aisA bhayA hai jo apanA jJAnadarzanarUpa jJAnasvabhAva hI me Atma-buddhi dhAraneMtai ara paryAya me Atmabuddhi svapna me hU~ nAhi hone se aisA cintavana kara haiM, he Atmana / aSTa prakAra sparza... * * * * 'ye samasta karma kA udaya janita vikAra hai merA svarUpa to jJAtA-dRSTA hai| [ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 41 kI TIkA pRSTha 68-69] (cha) svasamvedana jJAna prathama avasthA me cauthe, pA~cave guNasthAna vAle gRhastha ke bhI hotA hai / vahA~ para sarAga dekhane meM AtA hai isalie rAgasahita avasthA ke niSedha ke lie vItarAga svasamvedana jJAna 4-5 veM guNasthAnI ko pragaTa huA hai / paramAtmA prakAzaka gA0 12 kI TIkA pRSTha 21] (ja) mithyAtva tathA rAga Adi ko jItane ke kAraNa asayata samyagdRSTi Adi eka dezI jina hai| [bRhata dravyasagraha gAthA 1, TIkA pRSTha 5]
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) (jha) svAbhAvika ananta jJAna Adi ananta guNa kA AdhArabhUta nija paramAtmadravya upAdeya hai tathA indriya sukha Adi ( dravya karma, nokarma, bhAvakarma) paradravya tyAjya hai isa taraha sarvajJadeva praNIta nizcaya vyavahAranaya ko sAdhya -sAdhaka bhAva se jAnatA hai / yaha avirata samyagdRSTi cauthe guNasthAnavartI kA lakSaNa hai / * [ vRhata dravya saMgraha gA0 13 kI TIkA pRSTha 40 ] (Ja) 'jIvAdi saddahaNa sammatta' vItarAga sarvajJa deva dvArA kahe hue zuddha jIva Adi tatvo me cala, malina, agADha dopa rahita zraddhAna, ruci athavA 'jo jinendra ne kahA vahI hai jisa prakAra se jinendra ne kahA hai usI prakAra hai / ' aisI nizcayarUpa buddhi ( nirNayarUpa jJAna ) samyagdarzana AtmA kA pariNAma hai / [ vRhata dravyasaMgraha gA0 41 TIkA pRSTha 188 ] (Ta) mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazamAdi hone para, (2) athavA adhyAtma bhASA ke anusAra nijazuddha AtmA ke sammukha pariNAma hone para zuddha AtmabhAvanA se utpanna yathArtha sukharUpI amRta ko upAdeya karake, sasAra zarIra aura bhogo me jo heya vuddhi hai, vaha samyagdarzana se zuddha hai vaha caturtha guNasthAna vAlA vratarahita dArzanika hai / [ vRhata dravyasaMgraha gAthA 45 TIkA pRSTha 220 ] (Tha) vyavahAranaya abhUtArtha hai aura zuddhanaya bhUtArtha hai aisA Rpizvaro ne batAyA hai jo jIva bhUtArtha kA Azraya letA hai vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hai / [ samayasAra gAthA 11] 20. jIva ko samyaktva kI prApti kyo nahIM hotI ? usakA kAraNa (a) jIva kA dravyakarma nokarma se to kisI prakAra kA sambandha nahI hai / parantu anAdi se ajJAnI jIva eka-eka samaya karake karmakRta zubhAzubha bhAvo kI, jo apane sAtha ekameka nahI hai, pRthaka hai;
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) parantu unake sAtha ekatva karatA hai, isalie samyaktva kI prApti nahI hotI / ( (A) evamayaM karmakRtairbhAvaira samAhito'pi yukta eva / pratibhAti bAlizAnAM pratibhAsaH sa khalu bhavavIjaM // 14 // anvayaH - eva aya karmakRtai asamAhita api bAlizAnA yuktaH pratibhAti / sa pratibhAsa khalu bhava bIja ( asti ) | artha - isa prakAra yaha AtmA karmakRta bhAvo se ( karma kA udaya hai nimitta jiname aise dayA, dAna pUjA yAtrA Adi vibhAva bhAvo se ) sayukta na hone para bhI ( svabhAva aura vibhAva kA tAdAtmya na hone para bhI, eka dravya na vana jAne para bhI, pAriNAmika aura vibhAva bhAva eka na hone para bhI ) sayukta sarIkhA ( eka dravya sarIkhA ) pratibhAsita honA hI nizcaya karake sasAra kA bIja hai / arthAt dhruva svabhAva aura kSaNika vibhAva kI isa ekatA kI mAnyatA ko hI mithyAtva kahate hai, yaha 'mithyAtva kA pakkA lakSaNa hai / [puruSArthasiddhi upAya gAthA 14 ] (i) jinhe sayoga siddha savadha hai aise AtmA aura krodhAdi Asravo me bheda jJAna nA hone se hI samyaktva prApta nahI hotA hai / [ samayasAra gAthA 69-70 TIkA ] se samyaktva nahI hotA / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 46 ] prayojanabhUta hai inakA ulTA zraddhAna [chahaDhAlA dUsarI DhAla ] (i) sva-para kA viveka na hone ( u ) jIvAdi sAta tatva jo hone se samyaktva nahI hotA hai / (U) apanI AtmA ko choDakara ananta AtmA, anatAnanta pudgala, dharma-adharma - AkAza eka-eka, loka pramANa asakhyAta kAla- dravya tathA zubhAzubha bhAvo ke sAtha ekatva buddhi, ekatva kA jJAna, ekatva kA AcaraNa hone se samyaktva kI prApti nahI hotI hai / 21. vastu kA pariNamana bAhya kAraNo se nirapekSa hai ( a ) mithyAdRSTi zAstro kA abhyAsI kahatA hai ki karma ke udaya
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) se vikAra hotA hai aura jIva vikAra kare to nayA bandha hotA hai| vikAra svatatra hai aura karma kA udaya upazamAdi svatatra hai / yaha bAta tumane kahA~ se nikAlI aise ajJAnI ko samajhAne ke lie zrI bIrasena svAmI jayavavalapustaka sAtavI pRSTha 177 ke prArambha me likhA hai| ki-"vajjha kAraNa nirapekkho vatthu pariNAmo" arthAta vastu kA pariNamana bAhya kAraNo se nirapekSa hotA hai| AcArya bhagavAna ne yaha kathana vikArI pariNAmo ke sambandha me kahA hai kyoki jIva apane doSa se ajJAnI rahatA hai aisA hone para bhI apanA doSa bAhya kAraNo ke Upara lagAtA hai| [jaya dhavala pu0 sAtavI pRSTha 177] (A) sarva dravyo kI pratyeka paryAya me yaha chaha kAraka eka sAtha bartate hai isalie AtmA aura pudgala zuddha dazA me yA azuddha dazA me svaya chaho kAraka rUpa pariNamana karate haiM aura dUsare kArako kI (nimitta kAraNo kI) apekSA nahIM rkhte| [pacAstikAya gA0 62 TIkA sahita] (i) nizcaya saM para ke sAtha AtmA kA kArakapane kA sambandha nahI hai, ki jisase zuddhAtmA svabhAva ko prApti ke lie sAmagrI (bAhya sAdhana) khojane kI vyagratA se jIva (vyartha hI) paglantra hote hai| [pravacanasAra gAthA 16 kI TIkA] (u) ajJAnI jIva ko samajhAne ke lie AcAryadeva upadeza dete hai ki rAga dvapa kI utpatti ajJAna se AtmA me hI hotI hai aura ve AtmA ke azuddha pariNAma hai| isalie ajJAna kA nAza karo, samyagjJAna pragaTa karo, AtmA jJAnasvarUpa hai-aisA anubhava karo, paradravya ko rAgadveSa utpanna karane vAlA mAnakara usa para kopa na kro| [samayasAra kalaza 220 kA bhAvArtha] (U) vAstava me koI bhI paryAya ho, cAhe vikArI ho yA avikArI ho vaha nirapekSa hai usakA dUsarA koI kAraNa nahIM hai| kyoki
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ (65 ) eka paryAya kA usakI pahalI paryAya aura agalI paryAya se sambandha nahI hai, taba usa paryAya ko dUsarA kare, yaha vAta kahAM se AI ? ajJAnatA me se aaii| 22. vAsanA kA prakAra (a) pratIti karane me AtA huA vaha indriyajanita sukha-dukha hai| prazna kaise hai ? uttara vaha kevala vAsanAmAtra hai| jIva ko (dehAdi padArtho) upakAraka tathA apakAraka nahI hone se paramArtha se dehAdi (padArtha) viSa vaha upekSaNIya hai| usame tatvajJAna ke abhAva se "yaha mujhe upakAraka hone se iSTa hai aura apakAraka hone se aniSTa hai" aise vibhrama se utpanna huA saskAra vaha vAsanA hai| vaha (vAsanA iSTaaniSTa padArthoM ke anubhava ke anantara utpanna huA sva savaidya abhimAnayukta pariNAma hai, vaha vAsanA hI hai, svAbhAvika AtmA kA svarUpa nhiiN| [noTa-isa sva savaidya abhimAna yukta pariNAma ko mithyAtvapUrvaka kA anantAnuvandho mAna kahA jAtA hai| isa vAsanA kA abhAva samyagdarzana hone para hI hotA hai|] [iSTopadeza gA0 6 kI TIkA me] (A) jIvana kA vizeSa (guNa) vizeSya (dravya) kI vAsanA hai| usakA antardhAna-samyagdarzana hone para hotA hai| [pravacanasAra gA080] (i) parantu jaba dravya ko dravya prApta karane me bhAve (arthAt dravya kA dravya prApta karatA hai, pahucatA hai, aisA dravyAthikanaya se kahA jAtA hai) tava samasta guNavAsanA kA unmeza asta ho jAtA hai aisA vaha jIva ko "zukla vastra hI hai" ityAdi kI bhAMti, aisA dravya hI hai aisA samasta hI atadbhAvika bheda nimagna hotA hai| rAgadvepa moha kI vAsanA anAdi se eka-eka samaya karake hai / noTa-yahA~ guNa-guNI ke bheda ko vAsanA kA unmeza kahane me AyA hai kyoki bheda se bhI rAga utpanna hotA hai| [pravacanasAra gA068 kI TIkA se]
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) (I) jina jIvo ke tatvajJAna nahIM hai ve yathArtha AcaraNa nahI Acarate / vahI vizepa batalAte haiM ---kitane hI jIva pahale to pratijJA dhAraNa kara baiThate hai, parantu antaraga me vipaya-kapAya vAsanA miTI nahIM hai isalie jaise-taise pratijJA pUrI karanA cAhate haiN| vahA~ usa pratijJA se pariNAma dukhI hote hai| jaise-koI bahuta upavAsa kara baiThatA hai aura pazcAt pIDA se dukhI huA rogI kI bhAMti kAla gavAtA hai, dharma sAdhana nahI karatA / to prathama savatI jAne utanI hI pratijJA kyo na le ? dukhI hone me to Ata dhyAna ho usakA phala acchA kaise lagegA? Xxxxxxvipaya vAsanA nahIM chaTI thI, to aisI pratijJA kisalie kI?xxxx kyoki vahA~ to ulTA rAgabhAga tIvra hotA hai / noTa-yahA~ para jIva ko vipaya vAsanA aura kapAya vAsanA anAdi se eka-eka samaya karake calI rahI hai aisA batAyA hai samyagdarzana ke vinA isa vAsanA kA abhAva nahIM ho sktaa|) [mokSamArgaprakAzaka pR0 238 me 236] (u) devagati me viSaya vAsanA hai aura ise kaSAya vAsanA bhI kahate haiN| [puspArtha siddhayupAya] (U) pratijJA ke prati nirAdara bhAva na ho, pariNAma caDhate rahe, aisI jinadharma kI AmnAya hai| [mokSamArgaprakAzaka pR0 236] (e) kisI ne pratijJA dvArA viSaya pravRtti roka rakhI thI, antaraga Asatti baDhatI gaI, aura pratijJA pUrNa hote hI atyanta viSaya pravRtti hone lago, so pratijJA ke kAla me vipaya-vAsanA miTo nahI / Age 'pIche usake badale adhika rAga kiyA, so phala to rAga bhAva miTane se hogA, isalie jitanI virakti huI ho, utanI hI pratijJA krnaa| [mokSamArgaprakAzaka pR0 240] (ai) bhAva zuddhi vinA gRhasthapanA choDe to munipanA kaise ho ? usakA phala acchA kaise hoya ? kabhI nahI hoya / usako zubha bhAva kI vAsanA miTatI nahI, muniliMga kA veza dhAraNa karake svaya vivAha
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 97 ) na kare, to bhI gRhastho ko vivAhAdi kI bAte batAye, sambandha karAye vaiTarI Adi rakkhe, jIva hiMsA svaya kare aura gRhastha ke pAsa se karAve to pApI hokara naraka jAtA hai| [liMgapAhuDa gA0 6] (o) parantu alpa parigraha grahaNa karane kA phala nigoda kahA hai, taba aise pApo kA phala to ananta sasAra hogA hI hogaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 176] (au) samyagdarzana prApta kiye vinA viSaya aura kapAya ko vAsanA kA abhAva nahIM hotA hai / isaliye prathama samyagdarzana prApta karanA pAtra jIva kA prathama kartavya hai / 23 antaraMga zraddhA aura usakA phala kevalajJAna (a) karmodaya janita zubhAzubharUpa kArya karatA huA tadra pa pariNamita ho, tathApi antaraga me aisA zraddhAna hai ki yaha kArya merA nahIM hai| yadi zarIrAzrita vrata-sayama ko bhI apanA mAne to mithyAdRSTi hoya / [mokSamArgaprakAzaka, ciTThI me pR0 2 (A) jo jJAna mati-zrutirUpa ho pravartatA hai vahI jJAna vaDhate-- vaDhate kevalajJAnarUpa hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka ciTThI me pR0 2] (i) (1) nirvikalpa dazA me kevala AtmA ko hI jAnatA hai eka to yaha vizeSatA hai| (2) mAtra svarUpa se hI tAdAtmyarUpa hokara pravRtta huA yaha dUsarI vizeSatA hai| (3) aisI viNepatAeM hone para koI vacanAtIta aisA apUrva Ananda hotA hai jo ki vipaya sevana meN| usakI jAti kA aza bhI nahI hai / isalie usa Ananda ko atIndriya kahate hai| [mokSamArgaprakAzaka ciTThI pR0 6-7] (I) bhalA yaha hai ki caitanya svarUpa ke anubhava kA udyamI rahanA / ' [mokSamArgaprakAzaka ciTThI pRSTha 3 samyagdRSTi ko svapara ke svarUpa me na sazaya, na vimoha, na vibhrama yathArtha dRSTi hai, isalie samyagdRSTi jIva antardRSTi se mokSa paddhati
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68 ) ko sAdhanA jAnatA hai / bAhyabhAva bAhya nimittarUpa mAnatA hai, vaha nimitta nAnArUpa hai, ekarUpa nahI hai / antardRSTi ke pramANa me mokSamArga sAdhe aura samyagjJAna svarUpAcaraNa kI kaNikA jAgane para mokSamArga saccA / mokSamArga ko sAdhanA vaha vyavahAra, zuddha dravya akriyArUpa so nizcaya / isa prakAra nizcaya-vyavahAra kA svarUpa samyagdRSTi jAnatA hai / mUDha jItra na jAnatA hai na mAnatA hai| [mokSamArgaprakAgaka paramArtha vacanikA pR0 13-14] (3) samyagdazana hone para niyama se kevalajJAna kI prApti hotI hai cAhe dera lage, isalie jisakI antaraga zraddhA saccI hai usakA phala kevalajJAna hai| samyagdRSTi ke jJAna me aura kevalajJAna me jAnane me pharaka nahIM hai, mAtra pratyakSa parokSa kA bheda hai| prakaraNa dUsarA-jIva jJAna svabhAvI hai (1) jJAna kA jIva upAdAna kAraNa hai aura vaha jJAna upAdeya hai jo ki yAvat dravya mAtra me rahatA hai| 1 [dhavala pustaka 7 pR0 65-66] (2) jJAnadarzana jIva kA lakSaNa hai-upayoga jIva kA lakSaNa hai| jisake abhAva se jIva kA abhAva hotA hai| isalie jJAna-darzana va "upayoga jIva kA lakSaNa hai| [dhavala pustaka 5 pR0 223] (3) prazna-sayama, kaSAya jIva kA lakSaNa nahIM kahA usakA yA kAraNa hai? uttara-sayama jIva kA lakSaNa nahIM hai kyoki sayama ke abhAva se jIva kA abhAva nahIM hotaa| [dhavala pustaka 7 pRSTha 66] kAya jIva kA lakSaNa nahI hai kyoki kaSAya karma janita [dhavala pustaka 5 pRSTha 223]
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66 ) (4) jo yathArtha vastu kA prakAzaka hai-athavA jo tatvArtha ko prApta karAvane vAlA hai, vaha jJAna hai| [dhavala pustaka 7 pRSTha 7] jJAna darzana ko jIva kA lakSaNa asiddha nahIM hai, usakA abhAva nahI hotA / kahA bhI hai ki darajJAna-lakSita aura zAzvata, mAtra-AtmA mama are| aru zeSa saba sayoga lakSita, bhAva mujha se hai pre| artha-jJAna-darzana lakSaNa vAlA zAzvata eka AtmA merA hai| zeSa saba sayoga lakSaNa vAle bhAva mujhase vAhya hai| [niyamasAra gA0 102] (5) jIva du kha svabhAvI nahIM-kyoki jIva kA lakSaNa (svarUpa) jJAna aura darzana ke virodhI' du kha ko jIva kA svabhAva mAnane me virodha AtA hai| [dhavala pustaka 6 pR0 11] (6) sukha jIva kA svabhAva hai-sukha karma se utpanna nahIM hotaa| [dhavala pustaka 6 pR0 35] (7) dravya karma jIva kA kucha karatA hai-vaha paramArtha kathana nahI, upacAra kathana hai / jisake dvArA mohita ho, vaha mohanIya karma hai| zakA-isa prakAra kI vyutpatti karane para jIva mohanIyatva ko prApta hotA hai ? samAdhAna-aisI AzakA nahIM karanA cAhie, kyoki jIva se abhinna aura karma aisI sajJA vAle pudgala dravya me upacAra se kartRtva kA AropaNa karake usa prakAra kI vyutpatti kI gaI hai| abhinna kA artha eka kSetrAvagAhI hai abhinna bhAva (kahane me AtA hai para hai bhinna) [dhavala pustaka 6 pR0 11] (8) vastuo kA pariNamana jIva kI icchA se nahI hotA hai / bhinna ruci hone se amadhura svara bhI madhura samAna rUpa hai / parantu isase usakI (AtmA kI) madhuratA nahI hotI hai kyoki purupo kI icchA se vastu kA pariNamana prApta nahIM hotA hai / nIma kitane hI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 100 ) jIvo ko acchA lagatA hai isalie vaha madhuratA ko prApta nahI hotA hai / isase viruddha mAne to avyavasthA prApta hotI hai / [ dhavala pustaka 6 pR0 106 ] ( 9 ) svAsthya lakSaNa sukha jo jIva kA svAbhAvika guNa hai / [ dhavala pustaka 6 pR0 491] (10) kevalajJAna - kSaraNa arthAt vinAza kA abhAva hone se kevala jJAna akSara kahalAtA hai / usakA anantavA bhAga paryAya nAma kA matijJAna hai ( vaha sUkSma nigodiyo ko ughADarUpa hotA hai) [ dhavala pustaka 6 pR0 21] kevalajJAna sahAya nirapekSa hone se bAhya padArtho kI upekSA ke vinA unake arthAt naSTa, anutpanna padArthoM ke jJAna kI utpatti me koI virodha nahI hai / [ dhavala pustaka 6 pR029] (11) vastu kA svarUpa - vastu trikAla gocara ananta paryAyo se upacita hai / [ dhavala pustaka 6 pR. 27] ( puNya pavitratA ) (12) manuSya sarva guNo ko utpanna karatA hai usakA spaSTIkaraNa (1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna ( 4 ) mana paryayajJAna ( 5 ) kevalajJAna (6) samyaktvamithyAtva (7) samyaktva ( 8 ) sayamAsayama (6) sayama (10) valadevatva (11) vAsudevatva ( 12 ) cakravartItva (13) tIrthakaratva (14) anta' kRta kevalI hokara siddha (15) buddha (16) mukta ( 17 ) parinirvANa (18) sarva dukho ke anta kA anubhava karate haiM / [ dhavala pu0 6 pR0 464-465 ] (13) jJAnI karma ba~dhAtA nahI-jJAna pariNata jIva karma ko prApta nahI hotA ( arthAt jJAnI karma va~dhAtA nahI ) / ajJAna pariNata jIva ke pariNAma ke nimitta se karma vadhAtA hai / [dhavala pu0 6 pR0 12]
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 101 ) (14) jIva ke svabhAvabhUta cAritra ke eka dezarUpa 5-6-7ve guNasthAna me AvirbhAva pAyA jAtA hai| (phira 8ve tathA 12ve guNasthAna vAlo ko bAta kahA~ rahI) [dhavala pu0 5 pR0 233] (15) samyaktva-tatvArtha ke zraddhAna kA nAma samyagdarzana hai| ___ athavA tatvo me ruci honA hI samyaktva hai| [dhavala pu07 pR07] (16) adhyAtmika bhAva-mAkSa ko utpanna karane vAle adhyAtmika bhAva hai| [dhavala pu0 7 pR0 6] (17) samyagdarzana saba kA samAna hai-cauthe se terahave guNasthAna taka ke Asrava sahita aura caudahaH guNasthAnavartI Asrava rahita aise dono prakAra ke jIvo me (samyagdarzana saba ko samAna 4 se 14 taka) samyagdarzana pAyA jAtA hai arthAt hotA hai| (dhavala pu0 7 pR0 23 mokSamArgaprakAzaka pR0 324) (18) samyagdRSTi kA jJAna sva-para viveka vAlA hai / mati ajJAna me svapara ke vivekarUpa abhAvarUpa saphalatA hotI hai / (draSTAnta-khambhA Adi ajJAna hai kyoki zraddhA saccI nahI hai| (dhavala pu0 7 pR0 85-86) mithyAdaSTi kA jJAna ajJAna hai vaha jJAna apanA kArya karatA nahI / (dhavala pu0 5 pR0 224) (16) jJAna kA kArya-jAne hue padArthoM kI zraddhA karanA vaha jJAna kA kArya hai| (dhavala pu0 5 pR0 224) (20) ajJAnI kI dayA-dayA-dharma ke jJAtAo me bhI Apta Agama aura padArtha ke zraddhAna se rahita jIva ke yathArtha zraddhAna hone me virodha hai| (dhavala pu0 5 pR0224) (21) samyaktva prApta hone para sanmArga (mokSamArga) jIva ne grahaNa kiyA hai| eka vibhaga jJAnI deva yA nArakI jIva ne sanmArga (mokSamArga) pAkara samyaktva grahaNa kiyaa| (phira nizcaya samyaktva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 102 ) koI 8 3 guNasthAna me koI 12ve me kahate haiM yaha bAta kahA~ rhii)| a (dhavala pu0 7 pR0 216) paryAyAthikanaya ke avalambana se jaba taka samyaktva grahaNa nahI kiyA, taba taka jIva ko bhavyatva anAdiananta rUpa hai| kintu samyaktva ke grahaNa kara lene para anya hI bhavya bhAva utpanna ho jAtA hai / isa prakAra yaha siddha huA bhavya jIva sAdisAnta hote hai| (dhavala pu07 pR0 177) (22) samyagdRSTi ko samyak mati aura samyak zrutajJAna hotA (dhavala pu07 pR0 162) (23) svabhAva-Abhyantara bhAva ko svabhAva kahate haiM arthAt vastu yA vastu sthiti kI usa avasthA ko usakA svabhAva kahate haiM / jo usakA bhItarI guNa hai aura bAhya paristhiti para avalambita nahI hai / (dhavala pu0 7 pR0 238)(para ke avalambana se svabhAva pragaTa nahI hotA hai) samayasAra gA0 204 me likhA hai ki 'jisame samasta bheda nirasta huA hai aisA AtmasvabhAvabhUta jJAna kA hI avalambana krnaa| jJAna kA upAdAna kAraNa jIva hai aura jJAna upAdeya hai, kyoki vaha sadA jIva me dravya aura bhAva rUpa se rahatA hai / (isI prakaraNa kA nambara 1) (24) upAdAna kAraNa AdhIna kArya-(zrI jayasenAcArya samayasAra gA0 220 tathA 227 kI TIkA me kahA hai ki) "antaraga svakIya upAdAna kAraNa ke AdhIna hotA hai| (jJAna kA upAdAna kAraNa jIva hai usase (jIva) usake AdhIna zuddhatA hotI hai / (25) bagha kAraNa ke pratipakSI kA pramANa isa prakAra hai-(1) samyaktva kI utpatti (2) dezasayama (3) sayama (4) anantAnubandhI kA visayojana (5) darzanamoha kA kSapaNa (6) cAritra mohanIya kA upagama (7) upazAntakapAya (8) cAritramoha kSapaNa (6)kSINa kapAya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 103 ) (10) sayoga kevalI yaha pariNAma mokSa ke kAraNa bhUta hai, kyoki unake dvArA pratisamaya asakhyAta guNa zreNI rUpa se karmoM kI nirjarA pAI jAtI hai / kintu jIva, bhavya, abhavya Adi jo pAriNAmika bhAva haiM ve vadha aura mokSa dono meM se kisI ke bhI kAraNa nahIM hai| (dhavala pu0 7 pR0 13 tathA 14) (yaha bhAva AtmazraddhAna bhUta jJAna kA, eka kA hI avalambana lene se pragaTa hotA hai) parAvalambana-nimitta ke avalambana se kabhI bhI pragaTa nahI hotA / (aisA 23veM nambara me A gayA hai|) AtmA ke svabhAvabhUta jJAna ko parama pAriNAmika bhAva kahate hai| usakA avalambana lenA arthAta dharma svAvalambana se pragaTa hotA hai, parAvalambana se nhiiN| / zrI samayasAra gA0 214 me "jIva ko nirAvalambana ke kAraNa savara pUrvaka nirjarA hAtI hai" kahA hai| isI gA0 214 me jayasenAcArya ne likhA hai ki "ananta jJAnAdi guNa svarUpa svasvabhAva kA hI avalambana hotA hai| (26) sayata ke kitane guNasthAna haiM ? uttara-'sayata'kahate hI pramattasayata Adi ATha guNasthAno kA grahaNa hai kyoki sayata bhAva kI apekSA koI bheda nahI hai arthAt chaThe guNasthAna se 13veM guNasthAna taka kA grahaNa hai| 14vA guNasthAna nahI liyA hai, kyoki vahA~ ba~dhapane kA abhAva hai| (dhavala pu0 6 pRSTha 80, 82 tathA 85 se 88 taka, 65, 107, 106, 114, 117) (a) pramattasayata-sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, 7 nokapAya, yaha 11 prakRtiyo me cAritra ghAtane ko zakti kA abhAva hai isalie vaha guNasthAna kSAyopazamika bhAva hai| (dhavala pustaka 5 pRSTha 220, 221) (A) pramattasayata--cAra sajvalana aura sAta nokaSAya yathAkhyAta /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 104 ) cAritra ko AvaraNa karane vAlA hai isalie usake hone para bhI jIva isa guNasthAna ko prApta hotA hai| (AdhAra dhavala pustaka 5 pRSTha 220, 221 me Upara (a) na0 me de cuke haiM) karma kA udaya hote hue bhI jo jIva kA guNa khaNDa (aga) upalabdha rahatA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai / (dhavala pustaka 5 pRSTha 185) zuDhAtmaprakAzaka sarva virati, vaha zramaNa hai| (pravacanasAra gA0 254) (i) 5-6-7ve guNasthAna me zrAvaka aura muni ko nizcaya svabhAvabhUta cAritra kA eka aga hotA hai| (dhavala pustaka 5 pRSTha 233) (I) cAritra do prakAra kA hai, deza cAritra aura sakala cAritra / sakala cAritra tIna prakAra kA hai, (1)kSAyopazamika, (2) aupazamika, (3) kSAyika / yaha tIno nizcaya svabhAvabhUta cAritra hai| (dhavala pustaka 6 pRSTha 268) (u) cAritra vinAzaka kaSAyo kI apekSA cAritra me mala ko utpanna karane rUpa phala vAle karmoM kI mahattA nahIM bana sktii| (dhavala pustaka 6 pRSTha 46) (U) pratyAkhyAna ko sayama kahate haiM / (dhavala pustaka 6 pRSTha 43) (e) sayamacAritra kA vinAza nahI karane vAlA sajvalana kapAya ko cAritrAvaraNa isalie kahane me AtA hai / kaSAya sayama me mala utpanna karatA hai, isalie use yathAkhyAta cAritra kA pratibandhaka kahA hai / cAritra ke sAtha jalanA hI isakA samyakpanA hai| (dhavala pustaka 6 pRSTha 44 45) (ai) cAritra mohanIya kI vyAkhyA-ghAtiyA~ karmo ko pApa kahate hai| mithyAtva, asayama, kaSAya ye pApa kI kriyA haiN| ina pApa kriyAo
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmamA ( 105 ) ke abhAva ko cAritra kahate hai| yaha pAparUpa kriyAo kI nivRtti ko cAritra kahate haiN| usako jo mohita karatA hai vaha cAritra mohanIya (dhavala pustaka 6 pRSTha 40) (o) anantAnubadhI cAritra mohanIya--ananta bhavo kA ba~dhanA jisakA svarUpa hai vaha anantAnubandhI hai|| jIva avinaSTa svarUpamaya bhAva ke sAtha ananta bhavo me paribhramaNa karatA hai, vaha kaSAya ke udaya kAla antamUharta mAtra hai aura sthiti cAlIsa koDAkoDI sAgaropama hai, to bhI anantAnubandhI ke artha me doSa nahI haiN| kyoki ina kaSAyo dvArA jIva me utpanna hone vAlA saskAra ananta bhavo me avasthAna mAnane meM AyA hai / (mithyAtva ke saskAra me, pravacanasAra gA0 6) vRddhigata sasAra ananta bhavo me anuvandha ko nahI choDatA hai, isalie 'anantAnuvandhI' yaha nAma sasAra kA hai / anantAnubandhI cAra kaSAya yaha samyaktva aura cAritra kA virodhaka hai kyoki ve samyaktva aura cAritra ina dono ko ghAtane vAlI do prakAra kI zakti se sayukta (dhavala pustaka 6 pRSTha 42) (au) Apta, Agama aura padArthoM me azraddhA vaha mithyAtva hai| (cAritramohanIya kI vyAkhyA me pRSTha 61 me mithyAtva kI paribhASA A gaI hai)| (dhavala pustaka 6 pRSTha 38) (a) antaraga kAraNa se hI kArya kI utpatti hotI hai aisA nizcaya krnaa| sabhI kArya ekAnta se bAhya artha kI apekSA karake hI utpanna nahI hote| [dekho na0 23,24] ___-zAlIdhAna ke vIja se jau ke akUra kI utpatti kA prasaga prApta hogA, kintu usa prakAra ke dravya tIno hI kAlo me, koI bhI kSetra me nahI hai ki jisake vala se zAlIdhAna ke vIja me jau ke akura ko
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) utpanna karane kI zakti ho ske| isalie kahI para bhI antaraga kAraNaM se hI kArya kI utpatti hotI hai--aisA nizcaya krnaa| [dhavala pustaka 6 pRSTha 164] (a) mithyAtva tathA kaSAya karmo kI sthiti me antara hone kA kaarnn| zakA-mohanIyatva kI apekSA samAna hone se mithyAtva karma ko sthiti ke samAna hI kaSAyo kI sthiti kyo nahI huI ? samAdhAna-nahI, kyoki samyaktva aura cAritra ke bheda se bheda ko prApta hue karmo ke bhI samAnatA hone kA virodha hai / [dhavala pustaka 6 pRSTha 162] (ka) sayama ke kAraNa bhUta samyagdarzana kI apekSA to isa guNasthAna me kSAyopazamika, kSAyika aura aupazamika bhAva nimittaka samyagdarzana hotA hai| [dhavala pustaka 1 pRSTha 177] (kha) mithyAdRSTi jIvo ko, sayata yA dezasayata hoya hI nhii| prazna-kitane hI ajJAnI saMyamI jIva dekhane meM Ate haiM ? uttara-samyagdarzana ke vinA sayata aura pratyAkhyAna (cAritra) hotA hI nhiiN| [dhavala pustaka 1 pRSTha 378 tathA pRSTha 175] nizcaya cAritra kA kAraNabhUta jJAna-zraddhAna hai| [samayasAra gA0 273 kI TIkA se] (ga) bhAvasayama-dravya sayama / sayamana karane ko sayama kahate hai| sayama kA isa prakAra kA lakSaNa karane para dravyasayama arthAt bhAvacAritra zUnya dravyacAritra sayama nahI ho sakatA, kyoki sayama zabda me 'sa' zabda se usakA nirAkaraNa ho jAtA hai| 'sam' upasarga samyak zabdavAcI hai| isame samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka 'yatA' arthAt antaraga ora bahiraga Atravo se virata hai use sayama kahate hai| [dhavala pustaka 1 pRSTha 144 tathA pRSTha 366]
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 107 ) mithyAdRSTiyo ke bhI bhAvasayama rahita dravyasayama honA sambhava hotA hai / vaha (dravyasayama) samyaktva aura sayama se rahita hotA hai dravya sayama ne nava gravaiyako meM utpanna ho sakatA hai| [dhavala pustaka 6 pRSTha 465-473] [dhavala pustaka 1 pRSTha 175 tathA 378] (gha) siddha bhagavAna kA sayama / unake buddhipUrvaka nivRtti kA abhAva hone se vaha sayata, sayatAsayata aura asayatarUpa bho nahI hai kyoki unako sampUrNa pAparUpa kriyAye naSTa ho cukI hai| [dhavala pustaka 1 pRSTha 378] traNa mUr3hatA 1 devamUDhatA, 2 gurumUDhatA, 3 lokamUDhatA / (a) Apta, Agama Ara padArthoM meM jisa jIva ko zraddhA utpanna nahIM huI tathA usakA citta traNa mUDhatAo se vyApta hai / jo traNa mUDhatA se vyApta hoya use sayama kI utpatti nahI ho sakatI hai| [dhavala pustaka 1 pRSTha 177] (A) traNa mUDhatAo se rahita samyagdarzanarUpa unnata tilaka me virAjamAna hai| [dhavala pustaka 5 papTha 6] (i) traNa mUDhatAo se rahita amUDhadRSTi kahalAtA hai| usakI vyAkhyA-kyoki samyagdRSTi TakotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayatA ke kAraNa sabhI bhAvo me moha kA abhAva hone se, amUDha dRSTi hai| [samayasAra gA0 232 kI TIkA se] (I) aba tIna prakAra mUDhatA hai, ve samyaktva ke ghAtaka hai gAte tIna prakAra kI mUDhatA kA svarUpa jAni samyagdarzana ko zuddha karanA yogya hai| [ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 22 ke Upara haiDiMga pRSTha 32] prazna-lokamUDhatA kyA hai ?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 ) uttara-jina mUrkhaninai tatvanijJA nizcayarUpa dravya ko dekhA nahI aura jJAnarUpa samudra nahI dekhA aura samatA nAma nadI nAhI dekhii| vaha gagAdika (sammedazikhara, giranAra) tIrthAbhAsana me dauDatA phiratA hai| aneka pravRtti me dayA, dAna, pUjA Adi me dharma honA, pavitratA honA tathA kitane bheSadhArI aneka kriyA-kANDa, homa karAnA Adi kara, kalyANa honA batAve hai| kitane hI snAnakara rasoI karane me snAnakari jImane me tathA AlA vastra pahari jImane me apanI pavitratA zuddha mAne hai parama dharma mAne haiM to samasta mithyAtva ke udaya se lokamUDhatA hai| [ratnakANDa zrAvakAcAra gA0 22 kI TIkA se] prazna-devamUDhatA kyA hai ? uttara-sasArI jIva isa loka me rAjya sampadA, strI, putra, AbharaNa, dhana-aizvarya ko vAchA sahita vyantara kSetrapAlAdika kU apanA sahAI mAne haiM tathA sAsArika sampadA ke lie sacce jinendra kI bhakti se laukika pada ko icchA kare haiM tathA padmAvatI devI kI pUjA kare haiN| tAte aisA nizcaya jAnanA ki jo aneka deva-devI ko ArAdha hai, pUrja hai so devamUDhatA hai| (ratnakaraNDazrAvakAcAra gA0 23) prazna-gurumUDhatA kyA hai ? uttara--jinendra ke zraddhAna jJAnakara rahita hoya nAnA prakAra ke khoTe bheSa dhAraNa karake Apako U~cA mAna jagata ke jIvo se apanI pUjA vandanA cAhatA hai| Apako AcArya, pUjya dharmAtmA kahAvatA rAgI-dvapI huA pravata hai| zubha bhAvo se, nimitto me bhalA hotA hai, karma cakkara kaTAtA hai tathA zubha bhAva karo aura zubha bhAva karatekarate dharma ho jaavegaa| muni sAdhu nAma dharAke mantra, japa, homa, nidya AcaraNa kare haiM, vaha pAkhaNDI hai jo una pAkhaNDiyo kA vacana pramANa kara unakA satkAra karate hai| so saba gurumUDhatA hai / isalie mithyAdika malatA kA nAza karane vAlA jo ApA-para kA bheda jAnane rUpa viveka
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) hai, usakA zraddhAna-jJAna-cAritra rUpa pariNamana karanA caahie| ratnakaraNDazrAvakAcAra gA0 24 se] kuguru sevA, kudeva sevA tathA kudharma sevA yaha tIna bhI samyaktva ke mUDhatA nAma ke doSa haiN| [chahaDhAlA, tIsarI DhAla] tatvajJAna se parama zreya hotA hai| (a) jo zruta jJAna ke prasiddha bAraha ago se grahaNa karane yogya hai arthAt bAraha ago kA mamUha jisakA zarIra hai / jo sarva prakAra ke mala aura tIna mUDhatAo se rahita samyagdarzanarUpa unnata tilaka se virAjamAna hai aura vibhinna prakAra ke nirmala cAritra hI jisake AbhUSaNa haiM, aise bhagavatI zruta devatA cirakAla taka prasanna rho| (dhavala pustaka 1 pRSTha 6) (A) zabda se pada kI siddhi hotI hai / pada kI siddhi se usake artha kA nirNaya hotA hai aura artha nirNaya se tatvajJAna arthAta heya upA. deya ke viveka kI prApti hotI hai aura tatvajJAna se parama kalyANa hotA (dhavala pustaka 1 pRSTha 10) (i) heya-upAdeya ke viveka kI prApti ke liye manuSya kI utkRSTa arthAta sUkSma vicAra Adi sAtizaya upayoga se yukta hai use manuSya kahate hai| jisa kAraNa jo sadA heya-upAdeya kA vicAra karate haiM athavA jo mana se guNa-doSa Adi kA vicAra karane me nipuNa haiM athavA mana se jo utkaTa arthAta (dUradarzana) sUkSma vicAra cirakAla dhAraNa Adi rUpa upAdeya sahita hai, use manuSya kahate haiM / (dhavala pustaka 1 pRSTha 202-203 saskRta zloka 130) (I) heya-upAdeya kA jJAna aura viveka prApta karane ke liye naya jJAna jarUrI hai aura vaha saba naya hai aura usakA nAma dravyAthika naya paryAyAthikanaya / tIrthaMkaro ke vacano kA sAmAnya prastAra kA mUla hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) vyAkhyAna karane vAlA dravyAthikanaya hai aura usake vacano kA vizeSa prastAra kA vyAkhyAna karane vAlA paryAyAthikanaya hai| naya kA viSaya isa prakAra hai aneka guNa aura paryAya sahita, athavA usake dvArA eka pariNAma se dUsare pariNAma me, eka kSetra se dUsare kSetra me, eka kAla se dUsare kAla meM avinAzI svabhAvarUpa se rakhane vAlA dravya ko jo le jAtA hai arthAta usakA jJAna karAtA hai, vaha naya hai / dravyAthika aura paryAyAthika nayo ke viSaya me nimna prakAra hai vAkI tamAma bhedo ke do naya hai / (dhavala pustaka 1 pRSTha 11-12) (u) jIvo ko anAdi se paryAyo ke bhedo kA jJAna hotA hai, parantu dravya kA jJAna nahI hone se unako tAtvika heya-upAdeya kA jJAna nahI hotA hai / isalie ina do nayo kA jJAna nA ho to, jo yogya ho vaha ayogya pratIta ho, aura jo ayogya ho vaha yogya pratIta ho, aura ajJAna miTe nhii| (dhavala pustaka 1 pRSTha 77) (dhavala pustaka 3 pRSTha 17)(dhavala pustaka 13 pRSTha 4) [villokapariNati bhAga 1 pRSTha 82) (paramAtmaprakAza adhyAya dUsarA gA0 43) ina saba me heya-upAdeya ke viveka ke liye Adeza diyA hai| (U) upadeza me koI upAdeya, koI heya tathA koI jJeya tatvo kA nirupaNa kiyA jAtA hai, vahA~ upAdeya heya tatvo kI to parIkSA kara lenaa| kyoki iname anyathApanA hone se apanA burA hotA hai| upAdeya ko heya mAna le to burA hogA, heya ko upAdeya mAna le, to burA hogaa| (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 256) (e) heya-upAdeya ke viveka kA phala sarvajJa se svaya jAnA huA hone se, sarva prakAra se avAdhita hai / aisA zabda pramANa ko prApta karake krIDA karane para, usake saskAra se viziSTa savedana zaktirUpa sampadA (samyakadarzana) pragaTa hotA hai| (pravacanasAra gA0 86 kI TIkA se)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 111 ) (ai) samyagdazana jJAna cAritra rUpa pariNita huI, vahI Atmatatva me ekAgnatA hai| (pravacanasAra gA0 232 ko TIkA se) (o) yaha amUrtika AtmA vaha maiM hU~ aura yaha samAna kSetrAvagAhI zarIrAdika (dravyakarma, bhASakarma, nokarma ) vaha para hai tathA yaha upayoga vaha maiM hU~ ora yaha upayoga mizrita moha-rAga dveSa bhAva, vaha para hai / aisA sva-para kA bheda vijJAna hotA hai tathA Agama upadezapUrvaka svAnubhava hone se 'maiM jAna svabhAvI eka paramAtmA hU~" aisA paramAtmA kA jJAna hotA hai| (pravacanasAra gA0 233 ke bhAvArtha se) (o) dravyAyikanaya to eka sadA anutpanna aura avinaSTa svabhAva hai vaha sadAkAla sthiti (kAyamI) svabhAva rahatA hai| aisA jJAna hue binA usa svabhAva kA avalambana jIva nahIM le sakatA hai| isalie heya-upAdeya kI viveka dRSTi hone para usakA avalambana liyA jA sakatA hai aura paryAyAthikanaya kA viSaya vAhya sthitarUpa hai isalie usakA avalambana choDatA hai| (a) dvAdazAga kA nAma AtmA hai, kyoki vaha AtmA kA pariNAma hai aura pariNAma pariNAmI se bhinna hotA nahIM, kyoki miTTI dravya se pRthagbhUta ghaTAdi paryAye pAyI nahI jaatii| __ zakA-dravyazruta aura bhAvazruta ye dono hI Agama sAmAnya kI apekSA samAna haiN| ataeva jisa prakAra bhAvasvarUpa dvAdazAgo ko "AtmA" mAnA hai usI prakAra dravyazruta ko bhI AtmA mAnane kA prasaga AyegA ? __samAdhAna nahIM, kyoki vaha dravyazruta AtmA kA dharma nahIM hai, use jo Agama sajJA prApta hai / vaha upacAra se prApta hai| vAstava me vaha Agama nahI hai| (dhavala pustaka 13 pRSTha 282-283) (a) zrutajJAna svaya AtmA hI hai / isalie jJAna kI anubhUti hI AtmA kI anubhUti hai| (samayasAra gA0 15 kI TIkA pRSTha 43)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) (ka) prathama to AtmA kA pariNAma vAstava me svaya AtmA hI hai, kyoki pariNAmI pariNAma se abhinna hai| (pravacanasAra gA0 122 kI TIkA se) (kha) paudgalika zabdabrahma, usakI jJapti (zabdabrahma ko jAnane vAlI jJAnakriyA) vaha jJAna hai / zruta (sUtra) to usakA (jJAna kA) kAraNa hone se jJAna tarIke upacAra se kahA jAtA hai| jaise anna ko prANa kahate hai (vaise zabda brahma ko jJAna kahA jAtA hai / vaha hai nahI, nimittAdi kI apekSA kathana hai)| (pravacanasAra gA0 34 kI TIkA se) isa prakAra zrI samayasAra zrI pravacanasAra Ara dhavala pustaka 13 me dravyazruta aura bhAvazruta kA svarUpa eka hI prakAra kahA hai / (ga) sarva jagaha paramArtha hai, vahI satyArtha hai / isI prakAra samayasAra me likhA hai, "vyavahAra abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upacAra hai| dravyadRSTi zuddha hai, abheda hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai|" (samayasAra gA0 6 kA bhAvArtha pRSTha 17) (gha) vyavahAranaya sava hI abhUtArtha hai, isaliye vaha avidyamAna, asatya, abhUta, artha ko prakaTa karatA hai, zuddhanaya eka hI bhUtArtha hone se vidyamAna, satya, bhUta artha ko pragaTa karatA hai| (samayasAra gA0 11 kI TokA se) (Da) para jisakA Azraya hai aisA vyavahAra hI sampUrNa chuDAyA hai aura usa vyavahAra ko heya, tyAjya kahA hai taba phira yaha satpurupa eka samyaka nizcaya ko hI nizcalatayA agIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa nija mahimA me (AtmasvarUpa me) sthiratA kyo dhAraNa nahI karate ? (samayasAra kalaza 173) (Ta) dhavala pustaka 13 pRSTha 282-283 me kahA hai, ki dvAdazAga bhAva zrutajJAna hai, vaha AtmA kA pariNAma hai-aisA kahA / zrutajJAna
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 113 ) ghanasvarUpa nija svarUpa kA avalambana, usame sthiratA, karane ke lie kahA hai / svabhAva kA avalambana lenA aura bAhya kA avalambana choDanA aisA 23 nambara meM kahA jA cukA hai / (Tha) isaliye jisame bheda dUra hue haiM aise Atma svabhAvabhUta eka jJAna kA hI avalamvana karanA cAhie / usake avalambana se hI nijA pada kI prApti hotI hai, bhrAnti kA nAza hotA hai, AtmA kA ( jIva kA lAbha hotA hai, aura anAtmA ( ajIva ) kA parihAra hotA hai; ( aisA hone se ) karma balavAna nahI hote, rAga-dveSa- moha utpanna nahI hote; ( rAga-dveSa- moha bhAva ke binA) puna karmAsrava nahI hotA, (Atratra ke binA ) punaH karma bandha nahI hotA, pUrvabaddha karma bhukta hokara nirjarA ko prApta ho jAtA hai, samasta karmoM kA abhAva hone se sAkSAt mokSa hotA hai / aise (AtmA) ke avalambana kA aisA mahAtmya hai / ( samayasAra gA0 204 TIkA pRSTha 314 ) prazna - kyA samyagdarzana saMyama kA aMza hai ? uttara--hA~ hai | (a) dezAvadhi kise kahate haiM ? uttara - deza arthAt samyagdarzana / kyoki vaha samyagdarzana sayama kA avayava (aza) hai | ( A ) kahU~ zuddha nizcaya ( dhavala pustaka 13 pRSTha 323 ) kathA, kahU~ zuddha vyavahAra / mukti paMtha kArana kahU~, anubhava kA adhikAra // artha- zuddha paryAya pragaTI vaha sadbhUta vyavahAra hai / bhUmikAnusAra rAga asadbhUta vyavahAra hai / trikAlI dravya zuddha nizcayanaya hai / ( samayasAra nATaka ) (i) sayama kA kAraNa samyagdarzana hai / ( darzanapAhuDa gA0 31 ), (I) nizcaya cAritra ke kAraNarUpa jJAna zraddhAna hai / ( samayasAra gA0 273 kI TIkA se ) "
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) prakaraNa tIsarA samyaktva kI vyAkhyA (1)(ka)tatvArtha zraddhAna kA nAma samyagdarzana hai / (kha)athavA tatvo me ruci honA hI samyaktva hai| (ga) athavA prazama, savega, anukampA aura Astikya kI abhivyakti hI jisakA lakSaNa hai vahI samyaktva hai| (dhavala pustaka 7 pRSTha 7, dhavala pustaka 10 pRSTha 115) (1) prazama anantAnubadhI kaSAya ke abhAvapUrvaka bAkI kI kapAyo kA azarUpa se mada honA [pacAdhyAyI gAthA 428] (II) savega-sasAra se bhaya aura dharma tathA dharma ke kAryo me parama utsAha honA sAdharmI aura pacaparameSTiyo me prIti / (III) anukampA=prANI mAtra para dayA bhAva / (IV) Astikya=puNya-pApa tathA paramAtmA kA vizvAsa / (2) samyaktva kI utpatti hI mokSa kA kAraNa hai-- vaha guNazreNI rUpa nirjarA kA kAraNa hai / bandha ke kAraNa kA pratipakSI hai| [dhavala pustaka 7 pR0 14] (3) samyaktva kA pratipakSI mithyAtva bhAva, atyanta aprazasta hai, aura usake nimitta se ba~dhane vAlA mithyAtva karma atyanta aprazasta (4) cauthe guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka sarva jIvo ko samyaktva samAna hai| [dhavala pustaka 7 pR0 22-23, 107] (5) samyagdarzana meM jIva ke guNa svarUpa zraddhAna kI utpati pAyo jAtI hai usase AtmasvarUpa kI prApti hotI hai| [dhavala pustaka 5 pR0 208, 206 tathA pR0 235] (6) kSAyika samyagdarzana kI apekSA kSAyopazamika vedaka samyaktva kI prApti sulabha hai| [dhavala pustaka 5 pR0 264] (7) mithyAtva, avirati, pramAdi Adi ko jIvatva nhii| mithyAtva, avirati, pramAda Adi me magalapanA siddha nahI ho sakatA, kyoki usame jIvatva kA abhAva hai| magala to jIva hI hai aura vaha jIva kevalajJAnAdi ananta dharmAtmaka hai| [dhavala pustaka 1 pR0 36]
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 115 ) Asrava azuci, apavitra, jaDa svabhAvI, duHkha kA kAraNa, lAkha ke samAna, anitya, adhra va, azaraNa, vartamAna me dukharUpa aura AgAmI dukhasvarUpa hai aura bhagavAna AtmA to sadA hI ati nirmala, caitanyasvabhAvI, vijJAnadhana svabhAvI, nirAkula svabhAvI, nitya, dhruva, zaraNa vartamAna me sukhasvarUpa aura AgAmI me sukhasvarUpa hai| [samayasAra gA0 72, 74 kI TIkA se] (8) samyaktva prApta karane vAlo ne sanmArga grahaNa kiyA hai / deva tathA nArakI jIvo me caturtha guNasthAna hI hotA hai, Upara ke guNasthAna vahA~ nahI ho sakate hai / deva nArakI ajJAna dazA me vibhaga jJAnI hote haiM aura jaba samyaktva pragaTa karate haiM, taba sanmArgI hote haiN| [dhavala pustaka 7 pR0 216] (6) samyaktva kA phala nizcaya cAritra hai / aura nizcaya cAritra kA phala kevalajJAna tathA siddha dazA hai| jo jIva caturtha guNasthAna prApta karatA hai, vaha niyama se siddha hogA hii| isase vaha bhAvi naigamanaya se siddha hai| (10) anAdi hone se Asrava nitya nahIM ho jAtA, kyoki kATastha anAdi ko choDakara pravAha anAdi me nityatva nahI pAyA jaataa| yadi pravAha rUpa se anAdi hoya to usako (mithyAtva) nityapanA prApta nahI hotA hai| [dhavala pustaka 7 pR0 73] (11) samyagdRSTi ko Apta, Agama tathA padArthoM ko zradvA hotI hai mithyAdRSTi ko usakI zraddhA nahIM hotii| bhale dayA dharma ko jAnane vAlA (bAteM karane vAlA) jJAnI kahalAtA ho usakA jJAna, zraddhA kA kArya karatA nahIM, isalie mithyA hai| [dhavala pustaka 5 pR0 224] (12) caturtha guNasthAna prApta karane se jIva ko samyaktva prApta hotA hai vahA~ usa,guNasthAnI jIva ko 41 prakRtiyo kA vandha nahI hotA tathA aura prakRtiyA kI sthiti aura anubhAga alpa baoNdhatA hai,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) to bhI vaha sasAra sthiti kA chedaka hotA hai| isalie mithyAdRSTi kI apekSA use avandhaka kahane me AyA hai / [ samayasAra pR0 133, 306, 307, 261] [ gomaTTasAra karmakANDa gA0 64 ] (13) dravyAnuyoga tathA karaNAnuyoga kA tIno kAla sumela hotA hai / dono vItarAgI zAstra hai / uname virodha jarA bhI nahI / unakA samanvaya Age isa prakAra hai siddhAnta me guNasthAno kI paripATI me cAritra moha ke udaya ke nimitta se samyagdRSTi ke jo bandha hotA hai vaha bhI nirjarArUpa hI samajhanA caahie| kyoki samyagdRSTi ke jaise pUrva me mithyAtva ke udaya ke samaya baMdhA huA karma khira jAtA hai, usI prakAra navIna badhA huA bhI khira jAtA hai| usake usa karma ke svAmitva kA abhAva hone se vaha AgAmI vadharUpa nahI, kintu nirjarArUpa hI hai / x X X jJAnI dravya karma ko parAyA mAnatA hai, isalie use usake prati mamatva nahI hotA ata usake rahate hue bhI vaha nirjarita hue ke samAna hI hai aisA jAnanA / [ samayasAra gAthA 236 kA bhAvArtha pR0 355 ] samyagdRSTi ko karma kA udaya vartatA hone para bhI, samyagdRSTi ko puna karma kA badha kiMcita mAtra bhI nahI hotA, parantu jo karma pahile badhA thA / usake udaya ko bhogane para usako niyama se usa karma kI nirjarA hI hotI hai / [ samayasAra kalaza 161 pR0 346 ] (14) dhavala me bhI isa kathana se koI virodha nahI AtA / dhavala me likhA hai - jIva ke rAgAdi pariNAmo ke nimitta se pudgala karma rUpa pariNamAtA hai / parantu jJAna pariNata hai, usako jo alpa sthiti tathA anubhAgavAlI kitanI karma prakRtiyAM badhane para bhI, usakA svAmI na hone se vaha karma ko prApta nahI hotA / [ dhavala pustaka 1 pR0 12] (15) sarva samyagdRSTiyo ko cauthe guNasthAna se 14veM guNasthAna
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 117 ) taka svabhAva bhUta avasthA prApta hotI haiM / [ dhavala pu0 1 pR0 366 ] (16) 14 ve guNasthAna me nizcaya samyagdarzana hI hotA hai / cauthe guNasthAna se svabhAvarUpa avasthA zurU hotI hai, isalie sarvatra zraddhA guNa kI svabhAvarUpa avasthA zuddha samyagdarzana hai / [ dhavala pu0 1pR0 366, 367] ( 17 ) meru samAna niSkampa ATha mala rahita, tIna mUDhatAo se rahita aura anupama samyagdarzana paramAgama ke abhyAsa se hotA hai / [ dhavala pu0 15056 ] (18) samyagdarzana ratnAgiri kA zikhara hai / [ dhavala pu0 150 166] ( 19 ) jo puruSa samyagdarzana se zuddha hai, vahI zuddha hai / jisakA darzana zuddha hotA hai vahI nirvANa ko prApta karatA hai, dUsarA nahI / nirvANa prApti me vaha ( samyagdarzana ) pradhAna hai / [ mokSapAhuDa gA0 39 ] ( 20 ) yaha zreSThatara samyagdarzana hI janma-janma kA nAza karane vAlA hai / usakI jo zraddhA karatA hai vaha samyaktvI hai / vaha samyaktva muniyo, zrAvako tathA caturgati ke bhavya sajJI pacendriya jIvo ko hI hotA hai / [ mokSapAhuDa gAthA 40 mahAvIrajI se prakAzita huA aSTapAhuDa pR0 523] (21) jaise tAro ke samUha me candramA adhika hai, pazuo ke samUha me siMha adhika hai, usI prakAra muni aura zrAvaka dono prakAra ke dharma me samyaktva, vaha adhika hai / [ bhAvapAhuDa gAthA 144 jayacandra vacanikA pR0 268 ] (22) prazna - zrAvaka ko kyA karanA ? uttara - prathama zrAvaka ko sunirmala meruvat niSkampa acala tathA cala malina agADha doSa rahita atyanta nizcala samyagdarzana ko grahaNa karake usake dhyAna me dekha kSaya ke lie dhyAvanA | [ mokSapAhuDa gA0 86 ]
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) (23) samyaktva amUlya mANikya samAna hai| jo jIva nirantara samyaktva kA dhyAna karate haiM, citavana karate hai, vArambAra bhAvanA karate haiM, vaha nikaTa bhavya jIva samyagdRSTi ho jAtA hai aura samyaktva rUpa pariNamita jIva dukhadAyI mATa karmoM ko kSaya karatA hai| karma ke kSaya kA prArambha samyagdagaMna se hI hotA hai / isa pUrNa prayatna se sarva prathama usako hI prApta karane kA prayatna karanA caahie| [mokSapAhuDa gA0 87 saskRta TIkA hindI mahAvIrajI se prakA zita apTapAhuDa pR0 575] (24) vArambAra samyagdarzana ke mahAtmya kA varNana karate hue AcArya mahArAja kahate hai ki "adhika kahane kA kyA prayojana ? atItakAla meM jitanA bharata, sagara, rAma, pADava Adi zreSTha bhavya jIvo ne mokSa prApta kiyA, tathA bhaviSya kAla meM mokSa prApta karegA aura vartamAna me karatA hai vaha samyagdarzana kA mahAtmaya hai|" [mokSapAhuDa gAthA 88 apTapAhui prakAgita mahAvIrajI pR 577] (25) samyagdarzana-jJAna-cAritra aura tapa yaha cAro AtmA me sthita hai isIlie AtmA ho mere zaraNa hai| [mokSapAhuDa gA0 104 apTapAhuDa mahAvIrajI pR 562] (26) AtmA hI AtmA kI zraddhA karatA hai, AtmA hI AtmA kA jJAna karatA hai, AtmA hI AtmA ke sAtha tatmayapane kA bhAva karatA hai| AtmA hI AtmA me tapatA hai / AtmA hI AtmA me kevalajJAnarUpa aizvarya ko prApta karatA, isI prakAra cAra prakAra se AtmA hI AtmA kI ArAdhanA karatA hai isalie AtmA hI mere zaraNa hai| [mokSapAhuDa gA0 105, aSTapAhuDa mahAvIrajI se prakAzita pR0 592] (27) AtmA hI merA zaraNa hai aisA nirNaya karane vAlA jIva sadAkAla bhUtArtha kA Azraya karatA hai aura usake Azraya se hI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) samyagdarzana pragaTa hotA hai / "bhUtArtha Azrita AtmA, sadRSTi nizcaya hoya hai / " [ samayasAra gAthA 11] 28. zuddha kA artha kyA hai 2 nahi apramatta, pramatta nahi jo eka jJAyaka bhAva hai / isa roti zuddha kahAya aha, jo jJAka vo to vo hi hai // 6 // artha - jo jJAyaka bhAva hai vaha apramatta bhI nahI ora pramatta bhI nahI hai / isa prakAra ise zuddha kahane haiM aura jo jJAyakarUpa se jJAta huA, vaha to vahI hai, anya koI nahI / jJAyaka bhAva pramatta bhI nahIM, vaha to samasta anya dravyo ke upAsita hotA huA zuddha kahalAtA hai / apramatta bhI nahI, aura bhAvo se bhinna rUpa se [ samayasAra gA0 6 ] eka to dravya apekSA zuddhapanA hai, eka paryAya apekSA zuddhapanA hai / / vahA~ dravya apekSA to para dravya se bhinnapanA aura apane guNo se abhinnapanA usakA nAma zuddhapanA hai ora paryAya apekSA aupAdhika bhAvo kA abhAva honA zuddhapanA hai / [ mokSamArgaprakAzaka pR0 166 ] ' (29) AtmA hI zaraNa hone se AtmAzrita nizcayanaya hai parAzrita vyavahAranaya hai / aisA kahakara parAzrita bhAva chuDAyA hai aura AtmAzrita ko grahaNa karAyA hai| jIva ko anAdi se jo parAzraya se merA bhalA hogA aisI khoTI mAnyatA ko chuDAkara dhruva jJAyaka trikAlI svabhAva kA Azraya karAyA hai / abandhabhAva AtmAzrita hai aura bandha-bhAva parAzrita hai aisA batAyA hai| [ samayasAra gA0 272 saMskRta TIkA se ] (30) AtmA hI ekamAtra zaraNa hone se vaha hI darzana -jJAnacAritra Adi hai arthAt usake Azraya se hI abandhadazA pragaTa hotI hai aura parAzraya se bandha hotA hai / [ samayasAra gA0 276-277 ko TIkA se ] (31) zuddha AtmA hI darzana hai, kyoki vaha ( AtmA ) darzana kaha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 120 ) Azraya hai aisA jo samayasAra gA0 276.277 me kahA hai usI prakAra jo siddhAnta samayasAra kI 11vI gAthA me kahA hai, vaha hI vandha adhikAra me lagAnA caahie| (32) zuddha AtmA hI darzana (samyaktva) kA Azraya hai, kyoki jIvAdi nava padArtho ke sadbhAva me yA asadbhAva me usake (zuddha AtmA ke) sadbhAva se hI samyakadarzana kA sadbhAva hai| avandha AtmA ke Azraya se hI samyagdarzana hai| [samayasAra gA0 276-277 kI TIkA se] (33) kyoki darzanamohanIya dezaghAtI prakRti kA udaya rahane para bhI jIva ko ekadeza svabhAvarUpa rahane me koI virodha nahI hai / [dhavala pustaka 1 pRSTha 398] __ yahA~ para batalAyA hai ki cauthe guNasthAna se 14veM guNasthAna taka jIvo ko samyagdarzana svabhAvarUpa avasthA hai usI se AtmA kA jJAyaka svabhAvapanA prakaTa hotA hai| jJAna vaha abhedanaya se AtmA hI hone se upAdeya hai anya sava heya hai| isa prakAra vItarAgI zAstro me cAhe vaha karaNAnuyoga ho yA dravyAnuyoga ho koI bhI kisI me virodha nahI hai / (34) kado dasaNa mohodaye sati jIva guNIbhUta sadahaNassa uttieuvalaya" / artha-kyoki darzanamohanIya hone para (samyak prakRti kA udaya hone para bhI) jIva ko guNIbhUta zraddhA kI utpatti kI prApti hotI hai| (yahA~ para zraddhA se jIva ko guNIbhUta kahA- isalie siddha huA ki jIva ko trikAlI jJAyaka svabhAva ke Azraya se isa guNIbhUta kI zraddhA utpanna hotI hai parAzraya se kabhI nhiiN| dhavala pustaka 7 pRSTha 238 me likhA hai ki bAhya sthiti Upara" avalambita nahI hai| (35) cauthe guNasthAna se 14ve guNasthAna taka samyaktva kA ekatva hai| isa sambandha me kahA hai ki darzanamohanIya ke upazama se
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 121 ) upazama samyaktva hotA hai, kSaya se kSAyika hotA hai ora kSayopazama se kSAyopazamika (vedaka ) samyaktva hotA hai / ina tIno kA ekatva hI usakA nAma samyagdRSTi hai, kyoMki yaha tIno bhAva samyagdRSTiyo ke hI hote hai | [ dhavala pu0 7 pR0 107 ] ( 36 ) kSAyika samyaktva kI apekSA kSayopazama samyaktva kI prApti sulabha hai| [dhavala pu0 5 pR0 264] isa paMcama kAla me bharata kSetra me janmA huA jIva kSAyikasamyaktva pragaTa kare, aisI yogyatA kisI jIva ko nahI / aisA trikAla sarvajJadeva ke jJAna meM AyA hai / aho sarvajJa kA adbhuta sarvajJapanA / ( 37 ) jJAna jIva ko sArabhUta hai aura jJAna kI apekSA samyaktva sArabhUta hai, kyoki samyaktva se hI cAritra hotA hai aura cAritra se hI nirvANa kI prApti hotI hai / (38) samyaktva se jJAna hotA hai upalabdhi hotI hai aura vaha jIva apane vizeSa antara bheda jAnatA hai / [ darzanapAhuDa gA0 31] [ dhavala pu0 1 pR0 177] aura jJAna se samasta padArthoM kI kalyANa kA aura akalyANa kA [ darzana pAhuDa gA0 15] jJAna jyoti pragaTa hotI hai / [pacAstikAya gA0 70 ] jaisI dravyAnuyoga aura karaNAnuyoga me samyaktva kI mahimA batalAyI hai usI taraha se caraNAnuyoga ke zAstro me bhI batalAyI hai / ( 39 ) tIna kAla aura tIna loka me samyagdarzana ke samAna koI hitakArI nahI / aura mithyAtva ke samAna koI ahitakArI nahI / [ ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 34 ] (40) jisa puruSa ko samyaktvarUpa jala kA pravAha nirantara pravartatA hai use karmabandha nahI hotA / usako karmaraja kA AvaraNa lagatA nahI aura pUrva va~dhA huA karma nAza ko prApta hotA hai / [ darzanapAhuDa sUtra 7 ]
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 122 ) hai / darzana ratna jo pariNati samyagdarzana ko dhAraNa karatA hai vaha ratnatraya me sAra uttama guNa ko dhAraNa karatA hai vaha mokSa kA prathama sopAna [darzana pAhuDa sUtra 21 ] paramparA ko prApta hotA darzanapAhuDa sUtra 31] jina praNIta jIva- ajIva [ jIva vizuddha samyagdarzana se kalyANa kI hai / heya upAdeya samyagdRSTi hI jAnatA hai / Adi kA bahuvidhi artha hai / usame jo heya - upAdeya ko jAnatA hai vaha hI samyagdRSTi hai / [ sUtrapAhuDa gA0 5 ] ( 41 ) kevalI - siddha bhagavAna rAgAdi rUpa nahI pariNamate, sasAra avasthA kI icchA nahI karate yaha zraddhAna kA bala jAnanA / [mokSamArgaprakAzaka pR0 324] (42) samyavatva guNa, tiyaMca Adika aura kevalI siddha bhagavAna ko samyaktva guNa samAna hI kahA hai| [ mokSamArga prakAzaka 10324 ] (43) samyagdarzana ratna argha hai jisa jIva ko vizuddha samyagdarzana hai vaha paramparA kalyANa ko prApta karatA hai vaha samyagdarzana ratna loka me sura-asura dvArA pUjya hai / [ darzanapAhuDa tathA ratnakaraNDa zrAvakAcAra ] deva aura dAnavoM se yukta isa saMsAra me samyagdarzana sarva dvArA pUjane AtA hai / isa ratna kA mUlya koI bhI karane ko samartha nahI / [ aSTapAhuDa mahAvIrajI se prakAzita pR0 44 ] (44) samyaktva pariNata jIva samyaktva hai / ataH dyAnatarAya jI kRta samyagdarzana kI aSTadravya sahita pUjA, samyagdRSTi jIva ko lAgU hotI hai / tathA banArasIdAsa jI ne samayasAra nATaka meM samyagdRSTi ko vandana kiyA hai / (45) samyagdRSTi namaskAra ke yogya hai padmapurANa me likhA hai ki "nizcita hI isakA yaha zarIra antima zarIra haiM aisA jAnakara usane, hasta-kamala zira se lagA, tathA tIna
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 123 ) pradakSiNAye dekara apanI striyo ke sAtha vAlaka ke usa carama zarIra ko namaskAra kiyaa|" isame rAjA pratisUrya ne samyagdRSTi hanumAna bAlaka kI tIna pradakSiNA dekara namaskAra kiyA, tava samyagdRSTi pUjane yogya hai aisA prathamAnuyoga kA zAstra batAtA hai| (46) samyagdRSTi kasA jAnatA hai ki kahai vicchana puruSa sadA meM eka hauN| apane rasa sau bhayo ApanI Teka hauM / moha karma mama nAhi ma kUpa hai| zuddha cetanA sindhu hamArI rUpa hai // 33 // artha-jJAnI purupa aisA vicAra karatA hai ki maiM sadaiva akelA hU~, apane jJAna-darzana rasa se bharapUra apane hI Azraya se huuN| bhramajAla kA kUpa moha karma merA svarUpa nahI hai, nahIM hai| merA svarUpa to zuddha caitanya sindhu hai / / 33 / / [samayasAra nATaka jIva dvAra] samayasAra dravyAnuyoga, caraNAnuyoga sanazAstra eka AvAja se samyagdRSTi kI vadanA karane ko kahate haiM / prakaraNa cauthA-nizcaya-vyavahAra samyagdarzana kA spaSTIkaraNa (1) samyagdRSTi antarAtmA hai| vaha paramAtmA nahI aura bahirAtmA bhI nahI / paramAtmA aura bahirAtmA ko vyavahAra nahI hotA hai, kyoki vItarAga paramAtmA ko rAga nahI, kucha vAdhakapanA nahI hai| jisako azarUpa se zuddhi pragaTa huI hai use bhUmikAnusAra vAdhakapanA hotA hai| yahA~ usa vAdhakapane ko vyavahAra kahA hai aura jo zuddhi pragaTI hai use nizcaya kahA hai| kyoki samyagdarzana hone para cAritra guNa kI paryAya me do aza ho jAte haiM vahA~ jitanI zuddhi hotI hai vaha mokSamArga hai aura jo azuddhi hai vaha vandhamArga hai| mithyAdRSTi bahirAtmA ko sampUrNa vAdhakapanA hai isalie mithyA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 124 ) dRSTi ko vyavahArapanA hotA hI nahI, kyoMki nizcaya ho to vyavahArapanA nAma pAve | (2) sAdhaka antarAtmA ko eka sAtha sAdhaka-bAdhaka kahA hai, kyoki usako jJAnadhArA aura karma dhArA eka sAtha hotI hai / Snow cauthe guNasthAna me prathama nirvikalpatA AtI hai taba nizcaya samyaka darzana pragaTa hotA hai / savikalpadazA Ane para nizcaya samyagdarzana ke sAtha svarUpAcaraNa cAritra pragaTa hote hue, cAritra moha ke udaya kI kamajorI ke kAraNa saccedeva, guru, zAstra sambandhI hI vikalpa hotA hai kuguru Adi kA nahI / isalie samyagdRSTi ke deva - guru-zAstra ke zubho - payoga ko vyavahAra samyagdarzana kahA hai, kyoki vyavahAra samyagdarzanarUpa rAga krama-krama se nirjarA ko prApta ho jAtA hai / / pA~cavA~ guNasthAna bhI nirvikalpa dazA me prApta hotA hai / savikalpa dazA Ane para do caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi to nirantara vartatI hai usake sAtha bAraha aNuvrato kA vikalpa hotA hai anya prakAra kA nahI / isalie dezacAritra zrAvaka ke 12 aNuvratAdi ko vyavahAra zrAvakapanA kahA hai, kyoki aNuvratAdi kA rAga krama-krama se nirjarA ko prApta ho jAtA hai / pA~caveM guNasthAna se prathama sAtave guNasthAna me AtA hai taba to nirvikalpatA hotI hai / chaThe guNasthAna me savikalpadazA hotI hai vahA~ para bhAvaliMgI muni ko tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi to nirantara vartatI hai aura usake sAtha sajvalana krodhAdi kA tIvra udaya hone se arthAt apanI kamajorI se 28 mUlaguNa sambandhI hI vikalpa AtA hai, anya nahI / isalie bhAvaliMgI muni ke 28 mUlaguNa Adi ke vikalpa ko vyavahAra munipanA kahA hai kyoki vyavahAra munipane kA rAga krama-krama se nirjarA ko prApta ho jAtA hai| sAtave guNasthAna se isa prakAra kA rAga hotA nahI hai abuddhi pUrvaka rAga kI bAta yahA~ gauNa hai | 4
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 125 ) mithyAdRSTi bahirAtmA ko nizcaya samyagdarzana; saccA zrAvakapanA, saccA munipanA hotA hI nahIM, isalie usako vyavahAra samyagdarzana, vyavahAra zrAvaka, vyavahAra munipanA bhI nahI hotA hai / kyoki nizcaya ke binA vyavahAra kaisA ? arthAt nizcaya ke binA vyavahAra hotA hI nahIM hai| (3) bhUmikAnusAra sAtha-sAtha rahane vAlA nizcaya-vyavahAra samyagdarzana kI vyAkhyA "jIvAdInAM zraddhAnaM samyaktvaM jinavaraiH prajJaptam / vyavahArAta-nizcayataH, Atmaiva bhavati samyaktvam // 20 // artha-jIva Adi kahe hue jo padArtha unakI zraddhA vaha vyavahAra samyaktva jinavara ne kahA hai| nizcaya se apanA AtmA vaha hI samyaktva hai / nizcaya samyaktva kA viSaya nija AtmA hai aura vyavahAra samyaktva kA viSaya nija AtmA nahI, parantu unase judA viSaya arthAta jIvAdi nava padArtha haiN| [darzanapAhuDa zloka 20] svAzrito nizcaya-parAzrito vyavahAra / [samayasAra gA0 272] (1) AtmA ke zraddhA guNa me samyaktva prApti ke sAtha eka caukaDI kapAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya samyagdarzana, bhUmikAnusAra deva guru, zAstra kA rAga vyavahAra samyagdarzana hai| (2) do caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya zrAvakapanA hai 12 aura aNuvratAdi kA vikalpa vyavahAra zrAvakapanA hai / (3) tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa zuddhi nizcaya munipanA hai aura 28 mUlaguNa kA vikalpa vyavahAra munipanA hai| prazna-vyavahAra kaba kahA jAvegA? uttara-vyavahAra nizcaya ko batAye to vyavahAra hai| jaise-sone me jo khoTa hai vaha yaha batAtA hai, maiM sonA nahI hU~, usI prakAra bhUmikAnusAra jo rAga hai usa para vyavahAra kA Aropa AtA hai vaha nizcaya ko batalAne mAtra hai taba vyavahAra hai| (4) jJAnI ko vyavahAra samyagdarzana me viparIta abhiniveza hotA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) nahI, kyoki cauthe guNasthAna me samyagdarzana hone para viparIta abhiniveza kA abhAva hI hotA hai / jIvAdi nava padArtho kA viparIta abhiniveza rahita zraddhAna karanA so samyagdarzana hai| una padArtho me bhUtArtha dvArA abhigata padArtho me zuddhAtmA kA bhinnarUpa se samyak avalokana karanA samyagdarzana hai / [samayasAra jayasenAcArya gA0 155] (5) nija tatva me jisakA mArga vizeSarUpa se huA hai aise jIvo __ ko vyavahAra samyagdarzana hotA hai| "kAla sahita pacAstikAya ke bhedarUpa nava padArtha, ve vAstava me "bhAva" hai / una "bhAvo kA" mithyAdarzana ke udaya se prApta hone vAlA jo azraddhAna usake abhAva svabhAva vAlA jo bhAvAntara (nava padArthoM ke zraddhAna rUpa bhAva) zraddhAna, vaha samyagdarzana hai| [pacAstikAya gA0 107 kI TIkA se] yaha chaThe guNasthAna dhArI tIna caukaDI kapAya ke abhAvarUpa pariName hue bhAvaliMgI muni ke vyavahAra samyagdarzana kI vyAkhyA hai| yaha cauthe, pA~cave guNasthAnadhArI jIvo ko bhI nizcaya samyagdarzana ke sAtha rahA huA vyavahAra samyagdarzana isI prakAra lAgU paDatA hai / (6) samyagdarzana-jJAna-cAritra so mokSamArga hai aisA nizcaya kahA tathA vahA~ chaha dravyarUpa aura nava padArtharUpa jinake bheda haiM aise dharmAdi ke tatvArtha zraddhAnarUpa bhAva jisakA svabhAva hai aisA 'zraddhAna' nAma kA bhAva vizeSa so samyaktva hai| [pacAstikAya gA0 160 kI TIkA se] Upara gA0 160 kI TIkA me chaThe guNasthAnavartI ko mithyAtva tathA tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa pariNata bhAvaliMgI muni kI zuddhi ke sAtha vartatA huA vyavahAra samyaktva kA varNana kiyA hai| (7) pacama guNasthAnavartI gRhastha ko bhI vyavahAra mokSamArga kahA hai / vahA~ vyavahAra mokSamArga ke svarUpa kA nimna varNana kiyA hai
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 127 ) " vItarAga sarvajJa praNIta jIvAdi padArthoM sambandhI sambaddhAna tathA jJAna gRhastho aura tapodhana ko samAna hotA hai / cAritra tapodhano ko AcArAdi caraNagrantho me vihita kiye hue mArga anusAra pramatta, apramatta guNasthAna yogya paca mahAvrata-paca samiti - trigupti AdirUpa hotA hai aura gRhastho ko upAsakAdhyayana grantha me vihita kiye hue mArga anusAra paMcama guNasthAna yogya dAna zIla- pUjA AdirUpa hotA hai isa prakAra vyavahAra mokSamArga kA lakSaNa hai / [pacAstikAya gA0 160 jaya senAcArya kRta ] yahA~ zrAvaka aura muni ko nizcaya vyavahAra mokSamArga sAtha-sAtha hotA hai aisA batAyA hai / vItarAga sarvajJa praNIta jIvAdi padArthoM kA samyak zraddhAna samyagdarzana hai| yaha vyavahAra samyaktva kI vyAkhyA jayasenAcArya jI ne kI hai / sAtha-sAtha vyavahArajJAna aura vyavahAra cAritra bhI likhA hai / (8) "viparIta abhivineza rahita zraddhAna hI samyaktva hai / " [niyamasAra gA0 51] ( 2 ) pravacanasAra gA0 157 me kSAyopazamikasamyaktva aura kSAyopazamika cAritra, 5-6 guNasthAna me zuddharUpa hai usake sAtha usI samaya vartatA vyavahAra zraddhA zubhopayoga sAtha rahatA hai / "vaziSTa (khAsa prakAra kI ) kSayopazama dazA me rahA huA darzana mohanIya aura cAritra mohanIyarUpa pudgalo ke anusAra pariNati me lagA huA hone ke kAraNa zubha uparAga grahaNa karane se jo upayoga parama bhaTTAraka mahAdevAdhideva paramezvara aise arahata aura siddha kI aura sAdhu kI zraddhA karane me tathA samasta jIva samUha kI anukampA kA honA vaha zubhopayoga hai" (yahA~ para deva guru kI zraddhA vyavahAra samyaktva hai aura ise zubhopayoga kahA hai / kyoki vaha cAritra mohanIya ke udaya ke sAtha juDA huA hai / jo darzanamoha ke kSayopazama ke
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 128 ) anusAra pariNati hai vaha nizcaya samyaktva hai aura cAritra mohanIya kSayopazama ke anusAra jo pariNati hai vaha nizcaya cAritra hai|) [pravacanasAra gA0 150 kI TIkA] (10) jo samyaktva kahA hai vaha cauthe guNasthAna se 14ve guNasthAna taka kA varNana hone se nizcaya samyagdarzana hai / kyoki nizcaya samyaktva ke sAtha rahane vAlA vyavahAra samyaktva sAtave guNasthAna se Age nahI hotA hai| yahA~ para nizcaya samyaktva ko paramArtha, bhUtArtha, zuddha, nirmala, pavitra, Abhyantara, anupacAra satyArtha samyagdarzana kahA hai aura vyavahAra samyatva ko aparamArtha, abhUtArtha, azuddha, apavitra, anirmala, bAhya, upacAra, asatyArtha samyaktva kahA hai| nizcaya samyagdarzana kA Azraya zuddha AtmA hai aura vyavahAra samyaktva kA Azraya jIvAdi nava padArtha hai| [samayasAra gA0 276-277] vyavahAra samyagdarzana parAzrita hone se jinavaro ne use heya, tyAjya, badha kA kAraNa kahA hai, kyoki vaha dUsare ke Azraya se hotA hai| jJAniyo ko asthiratA sambandhI vikalalpa choDane kA puruSArtha vartatA hai| (11) prazna-4-5veM guNasthAna meM samyagdaSTi ko kisI-kisI samaya azubhabhAva vyaktarUpa hotA hai aura zubhabhAva bhI sadA eka prakAra kA nahIM hotA, to usa kAla samyagdRSTi ke vyavahAra samyaktva kA ghayA huA? uttara-usa sayaya vaha vyaktarUpa nA hokara zaktirUpa hotA hai aura jaba hotA hai taba vyakta rUpa hotA hai| (zakti vyakti kA svarUpa pacAstikAya gA0 46 me jJAna paryAya ke sambandha meM diyA hai| aura iSTopadeza se rAga dvepa kI zakti, vyakti ke viSaya me likhA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) (12) prazna- sAtaveM guNasthAna se lekara bAda ke guNasthAno meM vyavahAra samyaktva kyoM nahIM hotA ? uttara - vyavahAra samyaktva zubharAga hai, azuddhatA hai| sAtave guNasthAna se Age ke guNasthAno me nirvikalpatA rahatI haiM / abuddhipUrvaka rAga 10 ve guNasthAna taka rahatA hai| isalie sAtave guNasthAna se AgeAge ke guNasthAno me cAritra guNa kI paryAya meM zuddhatA baDhatI jAtI hai, azuddhatA kA abhAva hotA jAtA hai| isalie sAtaveM se lekara Age ke guNasthAno me vyavahAra samyaktva nahI hai / nizcaya samyaktva cauthe se siddha taka barAbara eka samAna rahatA hai / --- 1 (13) bahirAtmA - antarAtmA kA svarUpa trikAlI zAyaka parama pAriNAmika jIvatatva ko AtmA kahate haiM / paryAya kI apekSA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA kA bheda hai / ina tIna avasthAo se rahita dravya rahatA hai / isa prakAra dravya aura paryAya rUpa jIva padArtha ko jAnanA cAhie / prana - mokSa kA kyA kAraNa hai ? uttara - (1) mithyAtva moha-rAga-dveSarUpa bahirAtma avasthA hai / vaha to azuddha haiM dukharUpa hai vaha to mokSa kA kAraNa nahI hai / (2) mokSa avasthA to phalasvarUpa hai isalie yaha bhI mokSa kA kAraNa nahI hai / ( 3 ) bahirAtmA avasthA tathA mokSapUrNa avasthA se bhinna ( alaga) jo antarAtma avasthA hai vaha mithyAtva, rAgadveSa, moha rahita hone ke kAraNa zuddha hai vaha antarAtma avasthA savara-nirjarA avasthA mokSa kA kAraNa hai / cauthe guNasthAna se jitanI zuddhi hai vaha mokSa kA kAraNa hai, jo azuddhi hai vaha bandha kA kAraNa hai mokSa kA kAraNa nahI hai / [ puruSArthasiddhi upAya gA0 212 - 213- 214 me dekho, usameM jo zuddhi aza hai vaha mokSamArga hai vaha mokSa kA kAraNa hai aura azuddhi aza hai, bandharUpa hai, heya tyAjya hai / ]
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 130 ) prazna-antarAtma avasthA meM dhyAna karane yogya kauna hai ? uttana-trikAlI parama pAriNAmika jJAyaka svaya jIva hI (dravya hI) dhyAna karane yogya hai / apanA trikAlI paramAtma dravya, isa antarAtma avasthA se kacit bhinna hai|| [pravacanasAra jayasenAcArya gA0 238 kI TIkA se] antaraga aura bahiraga dono prakAra ke parigraha se rahita utkRSTa zuddhopayogI muni (12ve guNasthAnavartI) uttama antarAtmA hai| avirata samyagdRSTi (cauthe guNasthAnavartI) jaghanya antarAtmA hai| ukta dono kI madhya dazAvartI dezavatI zrAvaka aura munirAja (pAMcave se 113 guNasthAna taka) madhya antarAtmA hai / [niyamasAra gA0 TIkA 146] (14) tAtparya yaha hai ki 4-5-6 guNasthAno me nizcaya samyagdarzana sahita vyavahAra samyaktva hotA hai| ina guNasthAno me jo jo zuddhi hai vaha savara-nirjarArUpa hai aura mokSa kA kAraNa hai aura jo bhUmikAnusAra rAga hai vaha alpa sthiti anubhAgarUpa ghAtikarma vadha kA nimitta kAraNa hai, parantu ananta sasAra kA nimitta kAraNa nahIM hai| samyagdarzana prApta kiye vinA judA nava tatvo kA jAnanA mithyAdRSTipanA hai| kalaza 6 me nava padArtho kA jAnanA mithyAtva kahA hai| (15) vastu to dravya hai aura dravya kA nija bhAva dravya ke sAtha hI rahatA hai tathA nimitta-naimittika bhAva kA abhAva hI hotA hai, isalie zuddhanaya se jIva ko jAnane se hI samyagdarzana kI prApti ho sakatI hai| java taka bhinna-bhinna nava padArthoM ko jAne aura zuddhanaya se AtmA ko na jAne taba taka paryAya buddhi hai / arthAt mithyAdRSTi hai| [samayasAra gA0 13 ke bhAvArtha me se pRSTha 33] (16) isase siddha hotA hai ki samyagdarzana kI prApti ke binA vyavahAra samyagdarzana lAgU nahI par3atA hai| mithyAdRSTi jIva ke deva-guru-dharmAdika kA zraddhAna AbhAsamAtra hotA hai aura isake zraddhAna me viparItAbhiniveza kA abhAva nahI hotA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma vyavahAra nimitta se isake tahata zraddhAna nimyaktva hai| isa ( 131 ) isalie yahA~ nizcaya samyaktva to hai nahI aura vyavahAra samyaktva bho AbhAsamAtra hai| kyoki isake deva, guru, dharmAdika kA zraddhAna hai so viparItAbhiniveza ke abhAva ko sAkSAt kAraNa (nimitta) nahI huaa|" kAraNa hue vinA upacAra sambhava nahIM hai| isalie sAkSAt kAraNa kI apekSA vyavahAra samyaktva bhI isake sambhava nahI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 333] viparItAbhiniveza rahita zraddhAnarUpa AtmA kA pariNAma vaha to nizcaya samyaktva hai kyoki yaha satyArtha samyaktva kA svarUpa hai / satyArtha hI kA nAma nizcaya hai / tathA viparItAbhiniveza rahita zraddhAna ko kAraNabhUta (nimittabhUta) zraddhAna so vyavahAra samyaktva hai kyoki kAraNa me (nimitta me) kArya kA upacAra kiyA hai / so upacAra hI kA nAma vyavahAra hai / samyagdRSTi jIva ke deva, guru dharmAdika kA saccA zraddhAna hai usI nimitta se isake zraddhAna me viparItAbhiniveza kA abhAva hai| yahA~ viparItAbhiniveza rahita zraddhAna nizcaya samyaktva hai aura deva-guru, dharmAdika kA zraddhAna so vyavahAra samyaktva hai| isa prakAra sAvaka ko eka hI kAla me dono samyaktva pAye jAte haiN| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 333] jise sva-para kA zraddhAna nahI hai aura jinamata me kahe, jo deva-gurudharma unhI ko mAnatA hai vA sapta tatvo ko mAnatA hai, anya masa me kahe devAdi ko nahI mAnatA hai, to isa prakAra kevala vyavahAra samyaktva se samyaktvI nAma nahI pAtA / (gRhIta mithyAtva kA abhAva hone kI apekSA se vyavahAra samyaktva kahA hai|) [mokSamArgaprakAzaka ciTThI pRSTha 2] parantu vyavahAra to upacAra kA nAma hai; so upacAra bhI to taba banatA hai jaba satyabhUta nizcaya ratnatrayAdi ke kAraNAdika ho| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 257] vAstava meM samyagdarzana prApta kiye binA jitanA jJAna hai vaha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) mithyAjJAna hai, jitanA cAritra hai mithyAcAritra hai / samyagdarzana prApta kiye vinA vyavahArAbhAsI, anAdirUDha, mithyAdRSTi, sasAra tatva hI kahalAtA hai / samyagdarzana prApta hone ke bAda zubhAzubha bhAvarUpa kArya ko karatA huA tadra upa pariNamita ho, tathApi antaraga me aisA zraddhAna hai ki yaha kArya merA nahI hai | yadi zarIrAzrita vrata-sayama ko apanA mAne to mithyAdRSTi hotA hai | jJAnI ko savikalpa pariNAma hotA hai / [ mokSamArgaprakAzaka ciTThI pRSTha 2 ] samyaktvI ke vyavahAra samyaktva me vA anya kAla me antaraga nizcaya - samyaktva garbhita hai / sadaiva gamanarUpa ( pariNamanarUpa ) rahatA hai / [ mokSamArgaprakAzaka ciTThI me pRSTha 8 ] tAtparya yaha hai ki mithyAdRSTi jIva apane svabhAva kA Azraya lekara antarAtmA vanakara aura krama se svarUpa kI sthiratA karake, zreNI mADa kara arahata, siddha dazA prApta kara letA hai / 4-5-6 guNasthAna me nizcaya vyavahAra namyaktva eka sAtha hotA hai aisA nizcaya karanA caahie| prakaraNa pAMcavAM dharma kA mUla cAritra hai, vaha ( cAritra) zuddha AtmA me pravRtti, jahA~ rAga kA avalambana nahI hai / (1) dharma kA mUla samyagdarzana dharma kA mUla hai / dharma kA artha cAritra hotA hai kyoki cAritradhArI ko hI nirvANa kI prApti hotI hai / (a) jaise - vIja hI nahI, taba vRkSa kaise upajegA ? aura vRkSa hI nahI upajyA, taba sthiti kisako hove ? vRddhi kisakI hoya ? aura phala kA udaya kaise hoya ? vaise hI samyagdarzana nahI hove tava jJAna
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 133 ) cAritra bhI nahI hoya / samyaktva vinA jo jJAna hai vaha kujJAna hai aura cAritra hai vaha kucAritra hai| tava samyaktva vinA jJAna-cAritra kI utpatti hI nahIM, tava sthiti kahA~ se hove ? aura jJAna-cAritra kI vRddhi kaise hove ? aura jJAna-cAritra kA phala sarvajJa paramAtmApanA kaise hoya ? isalie samyaktva vinA satya zraddhAna jJAna-cAritra kabhI bhI nahI hotA hai| [ratnakaraNDathAvakAcAra zloka 32 kI TIkA,se] (A) samyaktva sahita alpa hU~ zubhabhAva, alpajJAna, alpa cAritra, alpa tapa isa jIva ko kalpavAsI indrAdikani me upajAya janma-maraNa ke dukha rahita paramAtmA kara detA hai / aura samyaktva binA bahuta zubhabhAva ho, 11 agaha pUrva kA pATho ho, zulkalezyA ho, ghora tapa kare, to bhavanavAsI, vyantara, jyotipa me tathA alpa RddhidhArI kalpavAsIni me utpanna hokara phira cAro gatiyo me bhramaNa karatA huA nigoda ko calA jAtA hai / isalie samyaktva sahita ho jJAna, cAritra, tapa dhAraNa karanA jIva kA kalyANa hai| [AtmAnuzAsana zloka 15 kI TIkA se] tathA [ratnakaraNDazrAvakAcAra zloka 32 pRSTha 62] (Da) sarvajJadeva ne ziSyo ko aisA upadeza diyA hai ki jaisemandira kI nova tathA vRkSa kI jaDa hotI haiM vase cAritra dharma hai| dharma kA mUla samyagdarzana hai / "dasaNa mUlo dhmmo"| (dazanapAhuDa gAthA 2) (I) samyagdarzana binA dharmarUpI mahala kA vRkSa hotA hI nhii| arthAt jaise-jaDa ke binA vRkSa nahI, nIva ke vinA mandira nahI, taise samyagdarzana ke vinA jJAna-cAritra dharma nahIM hai| dravyAnuyoga kA yaha kathana caraNAnuyoga ke sAtha mela vAlA hai| (u) "dasaNa bhUmiha vAhirA, jiya vayarU kkhaNa hunti" artha-he jIva samyagdarzana bhUmi ke binA, vratarUpI vRkSa nahI hotA hai| yahA~ para bhI cAritra kA mUla samyagdarzana kahA hai| (yogIndra devakRta zrAvakAcAra) tathA (mokSamArgaprakAzaka pRSTha 238) (U) samyagdarzana vitA cAritra hotA haigI kI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 134 ) 'aura ajJAnI sayamI dekhane meM AtA hai, aisI nahI mAnanA cAhie, kyoki sayamarUpI kArya kA kAraNabhUta samyagdarzana hai ora jahA~ samyagdarzana kA abhAva hotA hai vahA~ bhAtasayama kabhI nahI hotA hai aura dravyasayama ho to vaha ajJAna kI aura badha kI paddhati me hai| (dhavala pustaka 1 pRSTha 175, pRSTha 378) (e) zraddhAna vaha samyaktva hai aura samyaktva cAritra kA kAraNa hai| jahA~ kAraNa na hoya, tahA~ bhAva cAritra (bhAva sayama) prakaTa hoya hI kahA~ se / jIva ne anantabAra dravya sayama dhAraNa kiyA aura masAra baDhAyA aura aba manupyabhava pA karake bhI aisA hI kare, to sasAra vRddhigata hotA hai| sabhyagda STi sadA rAgavarjaka hai, jabaki mithyAdRSTi bahirAtmA dravya sayamI rAgavardhaka hai| (samayasAra, chahaDhAlA, ratnakaraNDazrAvakAcAra) isa prakAra dravyAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga ke vItarAgI zAstro me eka hI siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai| prazna-cauthe guNasthAna meM samyagdarzana hone para jIva ne mokSamArga grahaNa kiyA hai, aisA kahalAyA jAegA yA nahIM ? uttara-kahalAyA jAyegA, kyoki samyagdarzana hone para jIva ko AtmasvarUpa kI prApti, AtmA ke svabhAva kI prApti athavA AtmA ke guNIbhUta svabhAva kI prApti hotI hai / isase pUrNa svabhAva kI prApti 14ve guNasthAna me paramAtmA ko hotI hai-usI jAti kI prApti cauthe guNasthAna me antarAtmA samyagdRSTi ko hotI hai| (e) bhagavAna kA laghanandana cauthA gaNasthAnadhArI jIva zivamArga me kelI karatA hai| nija para kA viveka hone se mokSamArga me Ananda karatA hai, sukha bhogatA hai / arahata deva kA laghuputra hone se thoDe kAla me hI arahata pada prApta karatA hai| mithyAdarzana kA nAza hone se nirmala samyagdarzana pragaTa haA hai aise samyagdaSTi jIvo ko Anandamaya
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 135 ) avasthA kA nizcaya karake pa0 banArasIdAsa jI hAtha jor3akara namaskAra karate haiM + bheda vijJAna jagyo jinake ghaTa, zItala citta bhayo jima candana / keli kareM ziva mAraga meM jagamAhiM jinezvara ke laghunandana // satya svarUpa sadA jinake, pragaTyo bhavadAta mithyAtva nikandana / zAnta dazA tinako pahicAna, kareM kara jori vanArasi bandana // [samayasAra nATaka se ] (ai) samyagdRSTi ko cAritra mohavaza leza bhI sayama nA hoya, to bhI suranAtha pUjate hai / [chahaDhAlA ] [ ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 36, 37, 38, 36, 40-41 dekho ] (o) sanmArga grahaNa karatA hai vaha hI samyaktva prApta karatA hai, sanmArga kA artha mokSamArga hotA hai / [ghavala pustaka 1] isa prakAra karaNAnuyoga, dravyAnuyoga, caraNAnuyoga kA mela jAnanA cAhie, kyoki cAro anuyogo me eka hI bAta hai / samyagdarzana binA dharma kI zurUAta nahI hotI hai aura samyagdarzana ke binA jJAna cAritra nahI hotA hai / isaliye pAtra jIva ko prathama samyagdarzana prApta karanA hai | (2) manAka ( alpa) cAritra dharma prazna - ( a ) caturtha guNasthAna me alpacAritra kI prApti hotI hai yA nahIM ? uttara - hotI hai, kyoki cauthe guNasthAna me mithyAcAritra kA abhAva hotA hai aura utpAdarUpa Azika zuddhi pragaTa hotI hai, aisA siddha hotA hai / ( A ) " aise darzana mohanIya ke abhAvate satyArtha zraddhAna, satyArtha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) jJAna pragaTa hoya hai aura anantAnuvandhI ke abhAvatai svarUpAcaraNa cAritra samyagdRSTi ke pragaTa hoya hai / [ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 41 pRSTha 68] prazna-(i) svarUpAcaraNa cAritra kise kahate haiM ? uttara--zuddhAtmAnubhava se avinAbhAvI cAritra vizeSa ko svarUpAcaraNa cAritra kahate hai| [jaina siddhAnta pravezikA gopAladAsa jI pRSTha 51 prazna na0 223 dekho prazna--(I) avirata samyagdaSTi guNasthAna kA kyA svarUpa hai ? uttara-darzana mohanIya kI tIna aura anantAnuvandhI kI cAra prakRtiyA~-ina sAla prakRtiyo ke upazama athavA kSaya athavA kSayopazama ke sambandha se aura apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha ke udaya me yukta hone vAle, jalarahita tathA azata svarUpAcaraNa cAritra sahita nizcaya samyaktvadhArI cauthe guNasthAnavartI hote hai / (anAdi mithyAdRSTi ko pA~ca prakRtiyo kA upazama hotA hai)| [jaina siddhAnta praznottara mAlA pRSTha 68 prazna naM0 213] [jaina siddhAnta pravezikA gopAladAsajI pRSTha 158 prazna na0 611] isalie cauthe guNasthAna me anantAnuvandhI ke abhAvarUpa svarUpAcaraNa cAritra niyama se hotA hI hai| cAritra ko vyAkhyA-ghAti karmo ko pApa kahate haiM aura pApa kriyA kA nAma mithyAtva asayama aura kapAya kahA hai| dekhiyegA mithyAtva, asayama, kapAya ke abhAva ko cAritra kahA [dhavala pu0 6 pRSTha 40] (a) cauthe guNasthAna me mithyAtva anantAnubandhI kaSAya kI nivRtti hotI hai tabhI cAritra kI kaNikA pragaTa hotI hai aura cAritra guNa se sikhA phUTatI hai taba vahA~ dhArA pravAharUpa se mokSamArga kI tarapha calatA hai, cAritra guNa kI zuddhatA ke dvArA cAritra guNa nirmala hotA hai aura
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 137 ) vaha nirmalatA yathAkhyAtacAritra kA akura hai| samyagdarzana hone para samyagjJAna svarUpAcaraNa kI kaNikA jAgRta hotI hai taba mokSamArga saccA hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka upAdAna nimitta ciTThI se]. (A) pariNati ke svAda ko cAritra kahA hai / [pravacanasAra gA0 11] (i) cAritra kI kaNikA itanI thoDI hai ki sayama cAritra aise nAma ko prApta nahI hotI hai isalie samyagdRSTi ko asa yata samyagdRSTi. kahA hai| (I) darzana vizuddhi mUla hai| samyagdarzana dharma kA mUla hai| samyagdarzana samyagjJAna jyoti kA mUla hai| samyagdarzana vaha samyagjJAna' me upayukta hone kA mUla hai| (3) dharma kI vyAkhyA (a) "cAritta khalu dhammo" cAritra vaha vAstava me dharma hai| (A) dharma hai so sAmya hai| (i) svarUpa me caranA vaha cAritra hai svasamaya me pravRtti aisA usakA artha hai / (I) moha kSobha rahita AtmA kA pariNAma vaha dharma hai| [pravacanasAra gA07] (u) ahiMsA lakSaNa dharma, sAgara-anagArarUpa dharma, uttama kSamAdi dazalakSaNa dharma, moha-kSobha rahita Atma pariNAma dharma / pravacanasAra jayasenAcArya gA0 11] (U) mithyAtva rAgAdi sansaraNarUpa bhAva sasAra me paDate prANiyo ko uddhAra kara nivikAra zuddha caitanya ko prApta kare vaha dharma hai / [pravacanasAra jayasenAcArya gA0 7] (e) jo naraka, tiryaMcAdika gati meM paribhramaNarUpa du kha ta AtmA ko chuDAya uttama, Atmika, avinAzI, atIndriya mokSa sukha me dhAraNa kare so dharma haiN| (ai) dharma to AtmA kA svabhAva hai jo para me Atma buddhi choDa'
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 138 ) apanA jJAtA dRSTIrUpa svabhAva kA zraddhAna anubhava tathA jJAyaka svabhAva * me hI pravartanarUpa jo AcaraNa vaha dharma hai / (o) samyagdarzana, samyagjJAna samyak cAritra ina tIno ko dharma ke Izvara bhagavAna tIrthakara paramadeva dharma kahate haiM / [ ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 2-3 pRSTha 2 me tathA 7-8 me dharma kI vyAkhyA kI hai ] Upara kI vyAkhyAo se aisA siddha huA zrAvaka - muni dono dharma hai, isalie vaha cAritra hai sAmya hai / cauthe guNasthAnadhArI jIvo ko mithyAtva anantAnubandhI kapAya ke abhAvarUpa svarUpAcaraNacAritra hotA hai isalie vaha bhI dharma hai, sAmya hai, aisA jAnanA / (4) cAritra kI vyArayA (a) svarUpa me caranA vaha cAritra hai / svasamaya me pravRtti usakA artha hai / [pravacanasAra gA0 7] / ( A ) caraNa vaha svadharma hai / dharma Atma svabhAva hai aura vaha rAgadvepa rahita jIva ke ananya pariNAma hai [ mokSapAhuDa sUtra 50 ] (i) jo jAnatA hai vaha jJAna aura jo pratIti karatA hai vaha - darzana | dono ke sahayoga ( ekameka) se cAritra hai / [ cAritrapAhuDa sUtra 3 ] (I) AtmalIna jIva samyagdRSTi hai / jo AtmA ko jAnatA hai vaha samyagjJAna hai aura usame rakta vaha cAritra hai / [ bhAvapAhuDa gA0 31] ( u ) zuddhAtmA zradAnarUpa samyaktva kA vinAza vaha darzanamoha 'hai / nivikAra nizcaya cittavRtti vinAzaka vaha kSobha hai / [pravacanasAra jayasenAcArya gA0 7 ] isa prakAra me vyAkhyA karatA huA, dharma, cAritra, sAmya, moha, * kSobha rahita pariNAma aikArthavAcaka hai /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ (a) ghAtiyA karmoM ko pApa kahA hai / mithyAtva, masayama, kaSAya nye pApa kriyA haiM / ina pApa kriyAo kA abhAva honA vaha cAritra hai / [dhavala pu0 6 pRSTha 40] (e) sayamana karane ko sayama kahate hai| sayama zabda kA artha samyaka hotA hai| isalie sasyagdarzana, samyagjJAna pUrvaka antaraga aura 'bahiraga Atravo se virata, vaha sayama hai| dhavala pu01pR0 144, 366] (ai) cAritra do prakAra kA hai dezavAritra, sakalacAritra / zrAvaka ko pA~carvA guNasthAna aura muniyo ko chaThA, sAtavA~ guNasthAna hai| vahA~ nizcaya svabhAvabhUta cAritra kA sacyA aza hotA hai| dhavala pustaka 5 pRSTha 233] (o) sayama kahane se chaThe guNasthAna se 13ve guNasthAna taka kA grahaNa hai kyoki sayama bhAva kI apekSA koI bheda nahIM hai / isa prakAra karaNAnuyoga ke zAstro kA kathana spaSTa hai| nizcaya cAritra 5be, ve guNasthAnavartI zrAvaka aura muni ko hotA hai| vaha saccA cAritra hai| isalie muni ke yogya svarUpAcaraNa cAritra hove, tava zrAvaka ko 'ekadezasvarUpAcaraNa cAritra hotA hai| cauthe guNasthAna me svarUpA caraNa cAritra kA mUla hI hotA hai kyoki darzana dharma kA mUla hai| svarUpAcaraNa cAritra dharma hai| usako manAka (alpa) dharma pariNati athavA svarUpAcaraNa cAritra kI kaNikA kI zikhA phUTanA kaho, eka hI vAta hai| (au) anantAnubandhI ke abhAvata stalpAcaraNa cAritra samyandRSTi ke pragaTa hotA hai| [ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 41 pR0 68] (a) cautheguNasthAna me 'savara' zabda ko zuddhopayoga kahA hai| [vahatadravya sagraha gA0 34] (a ) samyagdarzana svarUpAcaraNa cAritra kA mUla hai| vahA~ anantAnuvandhI kA abhAva hai| isalie cauthe guNasthAna meM svarUpAcaraNa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 140 ) cAritra hotA hai aisA siddha kiyA hai| isa para bhI jo kahate hai ki svarUpAcaraNa cAritra nahIM hotA, to mithyAcArina honA cAhie, parantu yaha nyAya sagata nahI hai bhIra jo kahate haiM ki cauthe guNasthAna me svarUpAcaraNa cAritra nahI hotA hai vaha mithyAdRSTi, jinamata se vAhara, pApI aura jinazAsana kA virodha karane vAle hai| (ka) tatvajJAna ke abhyAsa se koI padArtha iSTa-aniSTa nA bhAsa taba svayameva krodhAdika utpanna nahIM hote, taba saccA dharma hotA hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 229]. (5) mokSa jIva kA hita mokSa hai| isalie mokSa kI prApti ke lie kahA hai ki samyagdarzana kA phala cAritra hai aura cAritra kA phala mokSa hai| cAritra vinA koI bhI jIva mokSa prApta nahIM kara sakatA hai| isalie tIrthakara nAma karma sahita aura tIna jJAna sahita janme hue jIvo ko bhI cAritradazA prApta kie vinA arthAt bhAvaliMgI munidazA pAye vinA mokSa nahIM hotaa| isalie samyagdarzana hone para hI savara arthAt dharma kI zuruAta hotI hai| (a) savara kI mahimA 50 vanArasIdAsa jI ne gAI hai : nAsravarUpa rAkSasa jagata ke jIvo ko apane vaza me karake abhimAnI ho rahA hai vaha atyanta dukhadAyaka aura mahAbhayAnaka hai| usakA vaibhava naSTa karane yogya hai| usake vaibhava ko naSTa karane ke lie jo utpanna huA hai vaha dharma kA dhAraka hai / karmarUpa roga ko meTane ke lie vaidya samAna hai| jisake prabhAva se paradravya janita rAga-dRpa Adi vibhAvabhAva bhAga jAte haiM / jo atyanta pravINa aura anAdikAla se prApta nahI humA thA, isalie vaha navIna hai / sukha samudra kI sImA ko prApta kiyA jisane, aise savararUpa ko dhAraNa kiyA hai vaha mokSamArgaH kA sAdhaka hai aise jJAnI bAdazAha ko merA prnnaam| [407].
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 141 ) (A) 13ve guNasthAna me jIva kevalajJAna prApta karatA hai aura 14ve guNasthAna me AyogIdazA ko prApta hotA hai| 14ve guNasthAna ke anta me siddhadazA arthAt mokSa ko prApta karatA hai / sarva guNasthAna jIva ko deha sahita avasthA meM hote haiN| mokSadazA guNasthAno kI kalpanA se rahita hai isalie guNasthAna jIva kA svarUpa nahI hai, para hai, parajanita bhAva hai aisA jAnakara guNasthAno ke vikalpa rahita zuddhavuddha AtmA kA anubhava karanA caahie| [samayasAra nATaka caturdaza guNasthAna adhikAra antima] (i) AtmA aura bandha ko alaga-alaga karanA mokSa hai| jo 'nivikAra caitanya camatkAra mAtra Atma svabhAva ko aura usa AtmA ke vikAra karane vAle bhAva bandha ke svabhAva ko jAnakara bandho se 'virakta hotA hai, vahI samasta karmoM se mukta hotA hai| samayasAra gAthA 263] (I) bandha kA svalakSaNa to Atmadravya se asAdhAraNa aise rAgAdi haiN| yaha rAgAdi Atmadravya ke sAtha sAdhAraNata dhAraNa karate hue pratibhAsita nahI hote, kyoki ve sadA caitanya camatkAra se bhinna rUpa pratibhAsita hote haiM aura jitanA caitanya AtmA kI samasta paryAyo me vyApta hotA huA pratibhAsita hotA hai, utane hI rAgAdika pratibhAsita nahI hote, kyoki rAgAdi ke binA bhI caitanya kA AtmalAbha sambhava hai (arthAt jahA~ rAgAdi nA ho vahA~ bhI caitanya hotA [samayasAra gA0 264 TIkA se] (u) jo puruSa pahale samasta paradravya kA tyAga karake nijadravya me (Atma svarUpa me) lIna hotA hai, vaha puruSa samasta rAgAdika (mahAvratAdi) aparAdho me rahita hokara AgAmI vandha kA nAza karatA hai aura nitya udayarUpa kevalajJAna ko prApta karake zuddha hokara samasta karmoM kA nAza karake, mokSa ko prApta karatA hai / yaha mokSa hone kA krama hai| [samayasAra kalaza 161 kA bhAvArtha]
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata dravya ( 142 ) (U) zubhopayoga puNyabhAvo se kabhI bhI mokSa sukha kI prApti nahI hotI, kyoki va prazastarAga hai / vaha (pragasta rAga) svarga sukha kA kAraNa hai aura mokSa sukha kA kAraNa vItarAga bhAva hai isalie kAraNo me bhI bheda hai / parantu ajJAniyo ko pratibhAsita nahIM hotaa| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 234] (e) sampUrNatayA karmamala kalajha rahita, zarIra rahita AtmA ke Atyantika svabhAvika-acintya-adbhUta tathA anupama-sakala-vimalakevalajJAnAdita ananta guNo kA sthAnarUpa jo avasthAntara hai vahI mokSa [vRhata dravya saMgraha gAthA 37 kI TIkA pR0 153] (ai) munta AtmA ke sukha kA varNana AtmA upAdAna kAraNa se siddha, svaya atizaya yukta, vAdhA se zUnya, vizAla, vRddhi-hrAsa se rahita, vipayo se rahita, pratidvanda (pratipakSatA) se rahita, anya dravyo se nirapekSa, upamA rahita, apAra, nitya, sarvadA utkRpTa tathA ananta sArabhUta paramasukha una siddho ko hotA hai| [vahana dravya saMgraha gA0 37 kI TIkA pRSTha 153] tathA [pUjyapAda kRta sida bhakti gA0 7] (o) prazna-kaunasA jIva mokSa hai ? uttara-savara se yukta hai aisA jIva sarva karma kI nirjarA karatA huA vedanIya aura Ayu rahita hokara bhava ko choDatA hai isalie vaha jIva mokSa hai| [pacAstikAya mUla gAthA 153] varNana atizaya hinda (grA (6) puNya arthAt zubhabhAva (a) jinazAsana me jinendradeva ne aisA kahA hai ki pUjA Adika (bhagavAna kI bhakti, vandanA, zAstra svAdhyAya) vipaya vrata sahita ho, to puNya ho aura moha-kSobha rahita AtmA kA pariNAma dharma hai / (puNya dharma kA virodhI hai puNya se dharma nahIM hotA, kintu Asrava-vandharUpa adharma hotA hai aisA spaSTa batAyA hai)| [bhAvapAhuDa gA0 83]
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 143 ) ___- (A) laukika jana tathA anyamatI koI aisA kahe ki, jo pUjA-- dika zubhakriyA aura vratakriyA sahita ho, vaha jina dharma hai kintu aisA nahIM hai upavAsa vratAdi jo zubhakriyA hai, jiname AtmA ke rAga sahita gubha pariNAma haiM, usase puNyakarma utpanna hotA hai isalie use puNya kahate hai, aura usakA phala svargAdika bhoga kI prApti hai| jo vikAra rahita zuddha darzana-jJAnarUpa nizcaya ho vaha AtmA kA dharma hai usa dharma se savara hotA hai, savara pUrvaka nirjarA hote hue mokSa hotA hai isalie moha-kSobha rahita AtmA kA pariNAma dharma hai| [bhAvapAhuDa gA0 83 kA bhAvArtha (i) jo jaina pUjA vrata dAnAdi zubha kriyA se dharma mAne, jinamata se bAhara haiN| [bhAvapAhuDa gA0 84-85 bhAvArtha ] (I) prazna-puNya se savara-nirjarA mokSa kauna mAnatA hai ? uttara--zvetAmbara, "vratAdirUpa zubhopayoga hI se devagati kA vadha mAnate haiM aura usI se mokSamArga mAnate hai, so badhamArga aura mokSamArga ko eka kiyA, parantu yaha mithyA hai|" [mokSamArgaprakAzaka 158] (u) vyavahAra kucha to madadagAra hai, vyavahAra ko nimitta kahA hai nA; aise puNyakarma ke pakSapAtI ko arthAt vrata-zIlAdi ko mokSa ke kAraNarUpa me agIkAra karate haiM unhe napusaka kahA hai| [samayasAra gA0 154] (a) nizcaya ke viSaya ko choDakara vidvAna (mUrkha) vratAdi nimitta vyavahAra ke dvArA hI pravarte hai una paNDito kA karma kSaya nahI hotA hai| [samayasAra gA0 156 (e) bhagavAna dvArA kahe hue vrata, samiti, gupti, zIla, lapa karatA huA bhI abhavya-ajJAnI-mithyAdRSTi hai| [samayasAra gA0 273] (ai) samyagdRSTi ke zubhabhAva ko mokSa kA ghAtaka kahA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 255] (o) jo zubhabhAvoM se mokSa savara nirjarA mAnate haiM unhe mithyA--
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 144 ) dRSTi, pApI mohI duSTa, aniSTa, mokSa kA ghAtaka Adi aneka nAmo se kahA hai / [ samayasAra kalaza 100 se lekara 112 taka ] ( au) ( mithyAdRSTi ke zubhabhAvo ) " samasta anartha paramparAo kA - rAgAdi vikalpa hI mUla hai / " mithyAdRSTi ke zubhabhAvo ko pApabaMdha kA kAraNa kahA hai| [pacAstikAya jayasenAcArya gA0 168 ] [ paramAtmaprakAza adhyAya prathama gA0 68 ] ( a ) deva- guru- zAstra para hai / inake Azraya se jo bhAva hai vaha parAzrita bhAva hai isalie vaha bhAva tyAgane yogya aura vadha kA kAraNa hai, savara - nirjarA kA kAraNa nahI hai parAzrita bhAva hai, atatvazraddhAna hai, 'krodha, mAna, arati zoka, bhaya, jugupsA yaha chaha dveSa pariNati hai aura mAyA, lobha, rati, hAsya, puruSa, napusaka, strI veda ye sAta rAga parigati hai / inake nimitta se vikAra sahita moha-kSobharUpa cakAcaka vyAkula pariNAma haiM / (a.) jo paramAtmA kI pUjA bhakti, zAstra svAdhyAya, dayA dAna, yAtrAdi zubhabhAvo se apanA hita honA mAne, vaha mithyAtvalamvI hai / 'nizcaya samyagdarzana hone para cAritra guNa kI paryAya me do aga ho jAte hai jitanI zuddhi hai vaha mokSamArga hai aura jo azuddhi hai badhamArga hai / parantu 4-5-6 guNasthAno me bhUmikAnusAra, zubhabhAvo ko vyavahAra dharma kahA hai, parantu vaha Asrava vadha kA kAraNa hai usase alpa sasAra kA bandha hotA hai aisA batAyA hai / parantu jIva mAtra zubhabhAvo se hI "dharma mAnate haiM unako to kabhI dharma kI prApti kA avakAza hI nahI / (ka) mithyAdRSTi kA zubhopayoga to zuddhopayoga kA kAraNa haiM hI - nahI / parantu samyagdRSTi ko zubhopayoga hone para usakA abhAva karake " niyama se zuddha me A jAtA hai| isa apekSA caraNAnuyoga me kahI-kahI mokSa kA kAraNa kahA hai| usakA artha 'aisA hai nahI, nimitta kI apekSA kathana kiyA hai' / vAstava me to zubhabhAva kisI kA bhI ho, "vaha bandha kA hI kAraNa hai aisA jAnanA / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 256]
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 145 ) ekadeza moha-kSobha kA abhAva hone para jo-jo zubha pariNAma hote hai, unhe upacAra se dharma kahA jAtA hai / vAstava me to vaha vItarAgatA kA zatru hai kintu nimitta kA jJAna karAne ke lie vyavahAranaya se aisA kathana AtA hai| (kha) bhagavAna kunda-kunda, amRtacandrAdi AcAryoM ne zabhabhAva ko apavitra, jaDasvabhAvI, duHkharUpa, lAkha ke samAna, anitya, adhra va, azaraNa, vartamAna me dukharUpa, AgAmI bhI dukharUpa kahA hai taba kAI. mUrkha zubhabhAvo se mokSa yA savara-nirjarA kahe, Azcarya hai| [samayasAra gA0 72 74] cauthe guNasthAna se zurU hokara yathAkhyAtacAritra taka sAtha rahane me virodha nahI hai / jaise andhakAra aura prakAza ke tathA samyagjJAna aura mithyAjJAna ke sAtha rahane me virodha haiM, vese ho cauthe guNasthAna se lekara yathAkhyAtacAritra taka jJAnadhArA aura karmadhArA ke sAtha rahane me virodha nahIM hai / yathAkhyAtacAritra pragaTa hone para karmadhArA kA abhAvaho jAtA hai| (ga) jaba taka puNyakarma, puNyabhAva, puNya kI sAmagrI aura paralakSI-- jJAna kI miThAsa rahegI, taba taka sarvajJa-sarvadarzI svabhAva kI zraddhA bhI nahI ho sakatI arthAt samyagdarzana kI prApti nahI hogI aura jaba taka paryAya me zubhabhAva rahegA, taba taka sarvajJa-sarvadarzI nahI bana sktaa| [samayasAra gA0 160] (7) soha aura anubhava (a) 'soha' zabda kA to artha yaha hai 'so mai huuN'| yahA~ aiso apekSA cAhie ki-'so' kauna ? taba usakA nirNaya karanA caahie| kyoki 'tata' zabda ko aura 'yata' zabda ko nitya sambandha hai| isalie vastu kA nirNaya karake usame ahavuddhi dhAraNa karane me "soha" zabda banatA hai / vahA~ bhI Apako AparUpa anubhava kare, vahA~ to "soha" zabda
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 146 ) sambhava nahI hai, parako apane rUpa batalAne me "soha" zabda sambhava hai| jaise-purupa Apako Apa jAne, vahA~ "so mai hU~" aisA kisalie vicAregA ? koI anya jIva jo apane ko na pahicAnatA ho aura koI apanA lakSaNa na jAnatA ho, taba usase kahate haiM-'jo aisA hai so maiM hU~" usI prakAra yahA~ jaannaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 121] (A) 'tat' zabda hai vaha 'yat' zabda kI apekSA sahita hai isalie jisakA prakaraNa ho use 'tat' kahate haiM aura jisakA jo bhAva arthAt svarUpa hai use tatva jAnanA, kyoki 'tasya bhAvastatvam' aisA tatva zabda kA samAsa hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 317] ___(i) 4-5-6 guNasthAna me zuddha ke sAtha zubha se bhI dharma kI prApti nahI hotI hai| parantu zuddha ke sAtha zubha hone se (vaha zubha zatru hai badha kA kAraNa hai AtmA kA nAza karane vAlA hai, ghAtaka hai) zatru ko bhI bhUmikAnusAra A paDane se sahacArI (nimitta) vyavahAranaya kahA hai| parantu jJAnI kA zubha bhAva bhI bandha kA kAraNa hai, heya hai, AtmA ke svabhAva me vighnakAraka hai, isalie tyAjya hai| (I) jo zraddhA me zubha ko mokSa kA kAraNa mAne vaha mithyAdRSTi hI hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 226) (u) digambara nAma dharAke apane ko zubharUpa kA zraddhAna-jJAna aura AcaraNa karatA hai arthAt apane ko aNuvratI, mahAvratI Adi mAnatA hai use 'soha' zabda lAgU nahI ho sakatA hai| (8) (a) AtmA kA anubhava kisa guNasthAna meM hotA hai ? uttara- cauthe se hI hotA hai, parantu cauthe me to bahuta kAla ke antarAla se hotA hai aura Upara ke guNasthAno me zIghrAtizIghra hotA hai| (A) prazna-anubhava to nirvikalpa hai, vahA~ Upara ke aura nIce ke guNasthAno me bheda kyA hai ? uttara-pariNAmo kI magnatA meM vizeSa hai| jaise do puruSa nAma
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 147 ) lete hai aura dono hI ke pariNAma nAma me hai, vahA~ eka ko to magnatA vizeSa hai aura eka ko thoDI hai / usI prakAra yahA~ jAnanA / [mokSamArgaprakAzaka ciTThI me pRSTha 7] (i) prazna-aisA anubhava phisa bhAva me hotA hai ? uttara-vaha pariNamana Agama bhASA se aupazamika, kSAyopazamika kSAyika aise tona bhAvarUpa kahalAtA hai aura adhyAtmabhASA se 'zuddhAtma abhimukha pariNAma zuddhopayoga' ityAdi paryAya-sajJA nAma pAte haiN| yaha bhAvanArUpa (ekAgratArUpa) mokSakAraNabhUta paryAya hai| cauthe guNasthAna me yaha tIno bhAva hote hai isalie cauthe guNasthAna se anubhava hotA hai| [samayasAra jayasenAcArya TIkA gA0 320] (I) cauthe guNasthAna me siddhasamAna kSAyika samyaktva ho jAtA hai isalie samyaktva to kevala yathArtha zraddhAnarUpa hI hai / (mokSamArgaprakAzaka ciTThI me pRSTha 4) (6) zuddha AtmA meM hI pravRti karanA yogya hai maiM yaha mokSa adhikArI jJAyaka svabhAvI Atmatatva ke parijJAnapUrvaka mamatva ke tyAgarUpa aura nirmamatva me grahaNarUpa vidhi ke dvArA sarva udyama se zuddha AtmA me pravartatA huuN| kyoki mere me anya kRtya (mahAvratAdi) kA abhAva hai| isa prakAra se prathama to mai svabhAva se jJAyaka hI huuN| kevala jJAyaka hone se merA vizva ke sAtha bhI sahaja jJeya-jJAyaka lakSaNa sambandha hI hai / parantu anya lakSaNAdi sambandha nahIM hai| isalie merA kisI ke bhI pratye mamatva nahI, sarvatra nirmamatva ho huuN| ___ "aba eka jJAyaka bhAva kA sarva jJeyo ko jAnane kA svabhAva hone se" krama se pravartatA ananta, bhUta-vartamAna-bhAvI vicitra paryAya samUha vAlA, agAdha svabhAva aura gambhIra aisA samasta dravya mAtra ko jAnatA huuN| kyoki saba dravya jJAyaka me utkIrNa ho gae ho, citrita ho gae ho, bhItara ghusa gae ho, kolita ho gae ho, DUba gaye ho, samA gaye ho,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ) prativimvita hue ho, aisA eka kSaNa me hI jo (zuddha AtmA) pratyakSa karatA hai / jJeya jJAyaka lakSaNa sambandha ko anivAryatA ke kAraNa jJeyajJAyaka ko bhinna karanA azakya hone se, vizva rUpatA ko prApta hone para bhI jo (zuddha AtmA ) sahaja zakti jJAyaka svabhAva dvArA ekarUpapane ko chor3atA nahI hai| jo anAdi sasAra se Aja sthiti taka (jJAyaka svabhAva rUpa se hI ) rahA hai aura jo moha ke dvArA anyathA avasthita hotA hai (arthAta dUsare prakAra jAnatA mAnatA hai) vaha zuddha AtmA ko yaha maiM moha ko jaDa mUla se ukhADakara ati niSkampa vartatA huA, yathAsthita hI (jaisA hai vaisA ho ) prApta karatA hU~ / isa prakAra darzana vizuddha jisakA mUla hai aisA jo samyagjJAna me upayukta rUpa hone ke kAraNa avyAvAdha lInatA hone se, sAdhu hone para bhI sAkSAt siddhabhUta aisA nija AtmA ko, vaise hI tathAbhUta (siddhabhUta) paramAtmAo ko, vaise hI eka parAyaNapaNA jisakA lakSaNa hai, aisA bhAvanamaskAra sadA hI svayameva ho / [ pravacanasAra gAthA 200 kI TIkA se ] (10) rAga ke avalambana binA vItarAga kA mArga hai / ( a ) nizcaya svabhAva ke Azrita mokSamArga hai-usame rAga kA avalambana nahI hai | ( A ) nija paramAtmA kI bhAvanA mokSamArga haiuname rAga kA avalambana nahI hai / (i) aupazamikAdi bhAva vaha mokSamArga hai-usame rAga kA avalamvana nahI hai / (I ) samyagdarzana jJAna cAritra vaha mokSamArga hai-usame rAga kA avalambana nahI hai / ( u ) zuddha upAdAna kAraNa vaha mokSamArga hai-- usame rAga kA avalambana nahI hai / (U) bhAvazruta jJAna vaha mokSamArga hai - usame rAga kA avalambana nahI hai / (e) zuddhAtma- abhimukha pariNAma vaha mokSamArga haiusame rAga kA avalambana nahI hai / (ai) zuddhAtmA kA dhyAna rUpa mokSamArga hai-- usame rAga kA avalambana nahI hai / (o) zuddhopayoga
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 146 ) vaha mokSamArga hai-usame rAga kA avalambana nahI hai / (o) vItarAga bhAva vaha mokSamArga hai- usame rAga kA avalamvana nahI hai / prazna- tIna bAteM kauna-kauna sI yAda rakhanI cAhie ? ( 1 ) apanI AtmA ke alAvA para dravyo se to kisI bhI prakAra kA sambandha nahI hai / ( 2 ) apanI paryAya me eka samaya kI bhUla hai / ( 3 ) bhUla rahita svabhAva mai hU~, aisA jAnakara bhUtArtha ke Azraya se apane me samyagdarzana-jJAna- cAritra kI prApti karanA hI pratyeka jIva kA parama kartavya hai / ? prazna- 11 - Atmahita ke lie prayojanabhUta kArya kyA-kyA hai uttara- ( 1 ) pratyeka dravya svatantra hai / usakA catuSTaya svatantra hai isalie para ko apanA mAnanA choDa / (2) dUsare, jaba vastu kA pariNamana svatantra hai, to tU usame dayA karegA ? agara vaha tere dvArA kI huyI pariNamegI, to usakA pariNamana svabhAva vyartha ho jAyegA aura jo zakti jisame hai hI nahIM, vaha dUsarA degA bhI kahA se ? isalie maiM isakA aisA pariNamana karA dUM yA yaha yUM pariName to ThIka / yaha para kI kartRtva buddhi choDa / ( 3 ) tIsare jaba eka dravya dUsare dravya ko chU bhI nahIM sakatA, so bhoganA kyA ? ata yaha jo para ke bhoga kI cAha hai ise choDa / yaha to nAsti kA upadeza hai, kintu isa kArya kI siddhi 'asti' se hogI aura vaha isa prakAra hai ki jaise ki tujhe mAlUma hai terI AtmA me do svabhAva haiM eka trikAlI svabhAva avasthita, dUmarA pariNAma paryAya dharma / ajJAnI jagata to anAdi se apane ko paryAya buddhi se dekhakara usI me rata hai / tU to jJAnI bananA cAhatA hai / apane ko trikAlI svabhAvarUpa samajha / vaisA hI apane ko dekhane kA abhyAsa kr| yaha jo terA upayoga para me bhaTaka rahA hai / usako para kI ora na jAne de, svabhAva kI ora ise moDa / jahA~ terI paryAya ne para ke bajAye apane ghara ko pakar3A aura nija samudra me milI to svabhAvaparyAya pragaTa huii| basa usa svabhAva paryAya pragaTa hone kA nAma hI
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 150 ) samyagdarzana hai| tIna kAla aura tIna loka me isakI prApti kA dUsarA koI upAya nahI hai / isake hone para terA pUrva kA sava jJAna samyak hogA / jJAna kA jhukAva para se haTakara sva me hone lagegA / ye dono guNa jo anAdi se sasAra ke kAraNa bane hue the ye phira mokSamArga ke kAraNa hoge| jyo-jyo ye para se chUTakara, svaghara me Ate rahege tyotyo upayoga kI sthiratA AtmA me hotI rhegii| sva ko sthiratA kA nAma hI cAritra hai aura vaha sthiratA garna zanai pUrI hokara, tU apane svarUpa me jA milegA arthAt siddha ho jaaegaa| prazna (12)-kabhI samyagdarzanAdi ko baMdha kA kAraNa aura kabhI zubha-bhAvo ko mokSa kA kAraNa kyo kahate haiM ? uttara-(a) zAstro me kabhI-kabhI darzana-jJAna cAritra ko bhI yadi ve parasamaya-pravRtti (rAga) yukta ho to, kathacit kA kAraNa kahA jAtA hai aura kabhI jJAnI ko vartate hue zubhabhAvo ko bhI kathacit mokSa kA paramparA hetu kahA jAtA hai| zAstro me Ane vAle aise bhinna-bhinna, paddhati ke kathano ko sulajhAte hue yaha sArabhUta vAstivikatA dhyAna meM rakhanA cAhie ki-jJAnI ko java zuddhAzuddha rUpa mizra paryAya vartatI hai taba vaha mizra paryAya ekAnta se savara-nirjarA mokSa kA kAraNabhUta nahI hotI athavA ekAnta se Asava-vadha kA kAraNabhUta nahI hotI parantu usa mizra paryAya, kA zuddha aza savaranirjarA mokSa kA kAraNa bhUta hotA hai aura azuddha aza Asrava vadha kA kAraNabhUta hotA hai| [pacAstikAya gA0 164 TIkA tathA phuTanoTa (A) jJAnI ko zuddhAzuddha rUpa mizra paryAya me jo bhakti-Adi rUpa zubha aza vartatA hai vaha to mAtra devalokAdi ke kleza kI paramparA kA hI hetu hai aura sAtha hI sAtha jJAnI ko jo zuddha aza vartatA hai vaha savara nirjarA kA tathA (utane aza me) mokSa kA hetu hai / vAstava me aisA hone para bhI zuddha aza me sthita savara-nirjarA-mokSa hetutva kA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 151 ) Aropa aura usake sAtha ke bhakti Adi zubha aza me upacAra karake una zubhabhAvo ko devalokAdi ke kleza kI prApti kI paramparA sahita mokSa prApti ke hetubhUta kahA gayA hai / yaha kathana Aropa se ( upacAra se) kiyA gayA hai aisA samajhanA / [ aisA kathacit mokSa hetutva kA Aropa bhI jJAnI ko hI vartate hue bhakti AdirUpa zubhabhAvo me kiyA jA sakatA hai / ajJAnI ko to zuddhi kA azamAtra bhI pariNamana nA hone se yathArtha mokSa hetu bilkula prakaTa hI nahI huA hai -vidyamAna hI nahI hai to phira vahA~ usake bhakti AdirUpa zubhabhAvo me Aropa kisakA kiyA jAye ? 1 [ pacastikAya gA0 170 TIkA tathA phuTanoTa ] prazna 13 - vyavahAra mokSamArga ko kaise prApta kara sakatA hai ? uttara - yahA~ yaha dhyAna me rakhane yogya hai ki jIva vyavahAra mokSamArga ko bhI anAdi avidyA kA nAza karake hI prApta kara sakatA hai; anAdi avidyA kA nAza hone se pUrva to ( arthAt nizcaya naya kedravyArthika naya ke - vipayabhUta zuddhAtmasvarUpa kA bhAna karane se pUrva to) vyavahAra mokSamArga bhI nahI hotA arthAt cothe guNasthAna se pahale vyavahAra mokSamArga kA prArambha bhI nahIM hotA / [ pacAstikAya gA0 161 TIkA tathA phuTanoTa ] prazna 14 - nizcaya vyavahAra kA sAdhya sAdhanapanA kisa prakAra hai? uttara- " nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArga ko sAdhyasAdhanapanA atyanta ghaTita hotA hai" aisA jo kahA gayA hai vaha vyavahAranaya dvArA kiyA gayA upacarita nirUpaNa hai / usame se aisA artha nikAlanA cAhie ki 'chaThe guNasthAna me vartate hue zubha vikalpo ko nahI, kintu chaThe guNasthAna me vartate hue zuddhi ke aza ko aura sAtaveM guNasthAna yogya nizcaya mokSamArga ko vAstava me sAdhya - sAdhanapanA hai| chaThe guNasthAna me vartatA huA zuddhi kA aza vaDhakara, jaba aura
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 152 ) jitane kAla taka ugrazuddhi ke kAraNa zubha vikalpo kA bhI abhAva vartatA -hai, taba aura utane kAla taka sAtave guNasthAna yogya nizcaya mokSamArga hotA hai / [ pacAstikAya gA0 161 TIkA tathA phuTanoTa ] prazna ( 15 ) - dravyaligI muni ko mokSamArga kyo nahIM hai ? uttara - ajJAnI dravyaliMgI muni kA antaraga lezamAtra bhI samAhita - na hone se arthAta use ( dravyArthika naya ke viSayabhUta zuddhAtmasvarUpa ke ajJAna ke kAraNa ) zuddhi kA aza bhI pariNamita na hone se use vyavahAra mokSamArga bhI nahI hai arthAt ajJAnI ke nau padArtha kA zraddhAna, AcArAdi ke jJAna tathA paTakAya ke jIvo kI rakSArUpa cAritra ko vyavahAra mokSamArga kI sajJA bhI nahI hai / nizcaya ke binA vyavahAra kaisA ? pahale nizcaya ho to vyavahAra para Aropa diyA jAe / [ pacAstikAya gA0 160 ke bhAvArtha me se ] ratnatraya kyoM prakaTa nahIM prazna 16 - dravyaliMgI suni ke nizcaya hotA ? uttara - ( 1 ) pahale darzana - jJAna - cAritra kA svarUpa rAga rahita jAne aura usI samaya 'rAga dharma nahI hai yA dharma kA sAdhana nahI hai' aisA mAne / aisA mAnane ke bAda java jIva rAga ko toDakara apane dhruva svabhAva ke Azraya se nirvikalpa hotA hai taba nizcaya mokSamArga prArambha hotA hai aura tabhI zubha vikalpo para vyavahAra mokSamArga kA Aropa AtA hai / (2) dravyaliMgI to upacarita dharma ko hI nizcaya dharma mAnakara usa hI kA nizcayavat sevana karatA hai usakA vyaya karake nirvikalpa nahI hotA / vyavahAra karate-karate nizcaya kabhI prakaTa nahI hotA, kintu vyavahAra kA vyaya karake nizcaya prakaTa hotA hai / ( 3 ) vyavahAra hotA paralakSa se hai, nizcaya hotA svAzraya se hai bar3A antara hai| lAIna hI dono kI bhinna-bhinna hai / jaba bhavya sva sanmukhatA ke bala se svarUpa kI tarapha jhukatA hai taba svayameva samyagdarzanamaya, samyak-jJAnamaya tathA samyakcAritramaya ho jAtA hai / isalie vaha sva se
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 153 ) abhedarUpa ratnatraya kI dazA hai aura vaha yathArtha vItarAga dazA hone ke kAraNa nizcaya ratnatrayarUpa hai| isase yaha bAta mAnanI paDegI ki jo vyavahAra ratnatraya hai vaha yathArtha ratnatraya nahIM hai| isalie use heya kahA jAtA hai / (4) yaha sAdhu mAtra usI me hI lagA rahe to usakA to vaha vyavahAra mArga, mithyAmArga hai aura nirUpayogI hai / yo kahanA cAhie ki usa sAdhu ne use heyarUpa na jAnakara yathArtharUpa samajha rakkhA hai| jo jise yathArtha jAnatA aura mAnatA hai vaha use kadApi nahI choDatA / isalie usa sAdhu kA vyavahAra mArga mithyAmArga hai athavA vaha ajJAnarUpa sasAra kA kAraNa hai use sasAra tatva kahA hai| munivrata dhAra anantavAra grIvaka upnaayo| pai nija Atama jJAna vinA sukha leza na pAyo / (17) vyavahAra-nizcaya kA sAra (1) nizcaya svadravyAzrita hai| jIva ke svAbhAvika bhAva kA avalambana lekara pravRtti karatA hai, isalie usake kathana kA jaisA kA tasA artha karanA ThIka hai| (2) vyavahAra paryAyAzrita tathA para dravyAzrita vartatA hai / jIva ke aupAdhika bhAva, apUrNa bhAva, paravastu athavA nimitta kA avalambana lekara vartatA hai| isalie usake kathana ke anusAra artha karanA ThIka nahI hai, asatya hai| jaise-jIva paryApta, jIva aparyApta, jIva sUkSma, jIva bAdara, jIva pacendriya, jIva rAgI Adi yaha sava vyavahAra kathana hai / jIva cetanamaya hai-paryApta nahI, jIva cetanamaya hai-aparyApta nahI, jIva cetanamaya hai--sUkSma-bAdara nahI, jIva cetanamaya hai-rAgI nahIM, ye nizcaya kathana satyArtha hai / (18) nizcayanaya svAzrita hai anekAnta aura vyavahAranaya parAzrita hai-nimittAzrita hai| una dono ko jAnakara nizcaya svabhAva ke Azraya se parAzrita vyavahAra kA nipaica karanA so anekAnta hai, parantu -(1) yaha kahanA ki kabhI svabhAva se dharma hotA hai aura kabhI vyava
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 154 ) hAra se bhI dharma hotA hai yaha anekAnta nahI, pratyuta ekAnta hai / (2) svabhAva se lAbha hai aura koI deva zAstra-guru bhI lAbha karA dete haiM yo mAnane vAlA do tatvo ko eka mAnatA hai, arthAt vaha ekAntavAdI hai| (3) yadyapi vyavahAra aura nizcaya dono naya haiM, parantu uname se eka vyavahAra ko mAtra 'hai' yo mAnakara usakA Azraya choDanA aura dUsare nizcaya ko AdaraNIya mAnakara usakA Azraya lenA, yaha anekAnta hai| prakaraNa chaThavAM nizcaya-vyavahAranayAbhASAvalambI kA svarUpa [mokSamArga prakAzaka pRSTha 248 se 257 ke anusAra] keU nara nihacai kari Atama ko zuddhimAna bhaye haiM svachanda na pichAne nija zuddhatA / / 1 / / keU vyavahAra dAna zIla tapa bhAva hI ko Atama ko hita jAna chAData na muddhAtA // 2 // keU nara vyavahAranaya nihacai ke mAraga bhinna-bhinna jAna yaha bAta kare uddhatA // 3 // jaba jAne nihacai ke bheda vyavahAra saba kArana ko upacAra mAne taba buddhatA // 4 // isa bhava tarU kA mUla ika jAnahu mithyA bhAva tAko kari nirma la aba, karie mokSa upAva // 5 // prazna 1-nizcaya-vyavahAra ko samajhane-samajhAne kI kyA Ava. zyakatA hai? uttara-duHkha ke abhAva aura sukha kI prApti ke nimitta nizcaya vyavahAra ko samajhane-samajhAne kI AvazyakatA hai| prazna 2-sAtavA~ adhikAra likhane kA vikalpa kisake nimitta heya buddhi se AyA hai ? uttara-(1) jo jIva digamvara dharmI hai / (2) jina AjJA ko
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 155 ) mAnate haiM / ( 3 ) nirantara zAstro kA abhyAsa karate haiM / ( 4 ) sacce deva guru aura sacce zAstro ko hI mAnate haiM anya ko nahI mAnate haiM, phira bhI unake mithyAtva kA abhAva nahI hotA - aise digambara dharmiyo ke mithyAtvAdi ke abhAva aura samyaktvAdi kI prApti ke nimitta sAtavA~ adhikAra likhane kA vikalpa heya buddhi se AyA hai / prazna 3 - sAtavA~ adhikAra mAtra digambara dharmiyo ke nimitta hai, anya ke lie nahIM / yaha bAta Apane kahA~ se nikAlI ? uttara - pA~cave adhikAra me zvetAmbara, muMhapaTTI Adi ko anyamatAvalambI kahA hai | [ mokSamArgaprakAzaka pR0 158 ] dohe se kyA batalAyA hai ? prazna 4 - sAtaveM adhikAra ke uttara - isa bhavarUpI vRkSa kA mUla eka mAtra mithyAtva bhAva hai / usako nirmUla karake mokSa kA upAya karanA cAhie, kyoki mithyAtva bhAva sAta vyasano se bhI bhayakara mahA pApa hai / prazna 5 - jo jIva digambara dharmI hai, jina AjJA ko mAnate haiM, nirantara zAstro kA abhyAsa karate haiM, rAcce devAdi ko hI mAnate haiM - phira bhI unake mithyAtvAdi kA abhAva kyo nahIM hotA hai ? uttara- jina AjJA kisa apekSA se hai, nizcaya vyavahAra kA svarUpa kaisA hai, sacce devAdi kyA kahate haiM-- Adi bAto kA yathArtha jJAna na hone se mithyAtvAdi kA abhAva nahI hotA hai / prazna 6 - hama digamvara dharmI anya kugurU, kudeva, kudharma ko mAnate hI nahIM haiM kyoki hama vItarAgI pratimA ko pUjate haiM, 28 mUlaguNa dhArI nagna bhAvaliMgI muni ko pUjate haiM aura unake kahe hue sacce zAstroM kA abhyAsa karate haiM to hama kisa prakAra niyyAdRSTi haiM ? uttara - sattAsvarUpa me pa0 bhAgacandra chAjeDa ne kahA hai ki--- digambara jaina kahate haiM ki hama to sacce devAdi ko mAnate haiM isalie hamArA gRhIta mithyAtva to chUTa gayA hai / to unase kahate hai ki nahI. tumhArA gRhIta mithyAtva nahI chUTA hai, kyoki tuma gRhIta mi
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 156 ) ko jAnate hI nahI / mAtra anya devAdi ko mAnanA hI gRhIta mithyAtva kA svarUpa nahI hai | sacce deva, guru, zAstra kI zraddhA bAhya me bhI yathArtha vyavahAra jAnakara karanA cAhie | sacce vyavahAra ko jAne binA koI devAdi kI zraddhA kare, to vaha gRhIta mithyAdRSTi hai / prazna 7 - ( 1 ) sthUla midhyAtva aura (2) sUkSma mithyAtva kyA hai ? uttara - (1) deva- guru-zAstra ke viSaya me bhUla sthUla mithyAtva hai / ( 2 ) prayojana bhUta sAta tattvo me viparItatA, nizcaya vyavahAra me viparItatA aura cAro anuyogo kI kathana paddhati kA patA na honAyaha sUkSma mithyAtva hai / prazna 8-jinAjJA phisa apekSA se hai - isakA jJAna karane ke liye kyA jAnanA zrAvazyaka hai ? uttara -- nizcaya vyavahAra kA jJAna Avazyaka hai, kyoki jinAgama me nizcaya vyavahAra rUpa varNana hai / ( 1 ) nizvaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa prazna -- nizcaya vyavahAra kA lakSaNa kyA hai ? uttara-- yathArtha ( vAstava ) kA nAma nizcaya hai, upacAra (Aropa) kA nAma vyavahAra hai / prazna 10 -- yathArtha kA nAma nizcaya; upacAra kA nAma vyavahAra; ko kisa-kisa prakAra jAnanA cAhie uttara - (a) jahA~ akhaNDa trikAlI jJAyaka svabhAva ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA ho, vahA~ usakI apekSA nirmala zuddha pariNati (paryAya) ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA jAtA hai | ( A ) jahA~ nirmala zuddha pariNati ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA ho, usakI apekSA vahA~ bhUmikAnusAra zubha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA jAtA hai / (i) jahA~ jIva ke vikArI bhAvo ko yathArtha kA nAma
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 157 ) nizcaya kahA ho, usakI apekSA dravyakarma-nokarma ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA jAtA hai| / prazna 11-(1) zAstro me kahIM vikArI bhAvo ko yathArtha kA nAma nizcaya, kahIM zuddha bhAvo ko yathArtha kA nAma nizcaya tathA kahIM trikAlI jJAyaka svabhAva ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA hai aura (2) phahIM dravyakarma nokarma ko upacAra kA nAma vyavahAra, kahIM zubha bhAMvo ko upacAra kA nAma vyavahAra tathA kahIM zuddha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA hai| isase to hamako bhrAnti hotI hai ki kiyako nizcaya kahe aura kisako vyavahAra kahe ? uttara-are bhAI / yaha bhrAnti miTAne ke lie hI kisa apekSA yathArtha kA nAma nizcaya kahA hai aura kisa apekSA upacAra kA nAma vyavahAra kahA hai yaha marma samajha le to mithyAtvAdi kA abhAva hokara dharma kI prApti ho jaave| prazna 12-jIva ke vikArI bhAvo ko yathArtha kA nAma nizcaya kyo kahA hai ? uttara-paryAya me dopa apane aparAdha me hai, dravyakarma-nokarma ke kAraNa nahI hai-isakA jJAna karAne ke liye zAstro me vikArI bhAvo ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA hai| prazna 13-nirmala zuddha pariNati ko yathArtha kA nAma nizcaya kyoM kahA hai ? uttara-eka mAtra pragaTa karane yogya hai-isalie nirmala zuddha paNiti ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA hai| prazna 14-akhaNDa trikAlI jJAyaka svabhAva ko yathArtha kA nAma nizcaya zyo kahA hai ? uttara-eka mAtra Azraya karane yogya kI apekSA akhaNDa trikAlI jJAyaka svabhAva ko yathArtha kA nAma nizcaya kahA hai kyoki isI ke Azraya se dharma kI prApti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 158 ) prazna 15-dravyakarma-nokarma ko upacAra kA nAma vyavahAra kyo 'kahA hai ? uttara-jaba-jaba vibhAva-bhAva utpanna hote haiM taba-tava dravyakarma nokarma nimitta hotA hai-isa apekSA dravyakarma-nokarma ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA hai| prazna 16-bhUmikAnusAra zubha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra kyo kahA hai ? uttara-mokSamArga me zuddhi aza ke sAtha kisa-kisa prakAra kA rAga hotA hai anya prakAra kA rAga nahI hotA hai / yaha jJAna karAne ke lie bhUmikAnusAra zubha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA hai| prazna 17-nirmala zuddha pariNati ko upacAra kA nAma vyavahAra kyo kahA hai ? uttara-anAdiananta na hone kI apekSA se tathA Azraya karane yogya na hone kI apekSA se nirmala zuddha pariNati ko upacAra kA nAma vyavahAra kahA hai| prazna 18-"nirmala zuddha pariNati-yathArtha kA nAma nizcaya aura bhUmikAnusAra zubha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra" isa bola ko cauthe, pAcaveM kSora chaThaveM guNasthAno meM lagAkara batAo? uttara-(a) cauthe guNasthAna me zraddhA guNa kI zuddha paryAya pragaTI sAtha me anantAnuvandhI ke abhAva mvarUpa svarUpAcaraNa cAritra pragaTA so nizcaya samyakadarzana-yathArtha kA nAma nizcaya hai| sacce deva-guruzAstra kA rAga tathA sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA vadha kA kAraNa hone para bhI samyagdarzana kA Aropa karanA-upacAra kA nAma vyavahAra hai| (A) pA~cave guNasthAna me do caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa dezacAritrarUpa nirmala zuddha pariNati, nizcaya zrAvakapanA-yathArtha kA nAma nizcaya hai| vAraha aNuvratAdi kA rAga, vandharUpa hone para bhI zrAvakapane kA Aropa karanA-upacAra kA nAma vyavahAra hai| (i) chaThave
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 156 ) guNasthAna me tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa sakala cAritrarUpa, zuddha pariNati, nizcaya munipanA-yathArtha kA nAma nizcaya hai| 28 mUlaguNa Adi pAlane kA bhAva, vandharUpa hone para bhI munipane kA Aropa karanA-upacAra kA nAma vyavahAra hai| prazna 16-zuddhi aura azuddhi me nizcaya-vyavahAra kyo batalAyA hai ? uttara-mokSa nahI huA hai mokSamArga huA hai / mokSamArga kI zurUAta hone para cAritraguNa kI paryAya me zuddhi-azuddhirUpa do aza ho jAte hai / usame zuddhi aza vItarAga hai vaha savara (mokSamArga) hai aura jo azuddhi aza sarAga hai vaha bandha hai / isalie zuddhi aza ko nizcaya aura azuddhi aza ko vyavahAra batalAyA hai / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 288] napraz 20-ubhayAbhAsI kise kahate haiM ? uttara-nizcayAbhAsI ke samAna nizcaya ko mAnatA hai aura vyavahArAbhAsI ke samAna vyavahAra ko mAnatA hai-use ubhayAvAsI kahate haiN| prazna 21-ubhayAbhAsI ko mAnyatAyeM kyA-kyA haiM ? uttara-(1) vAstava me vItarAga bhAva eka hI mokSamArga hai, parantu ubhayAbhAsI do mokSamArga mAnatA hai| (2) nizcaya mokSamArga pragaTa karane yAgya upAdeya hai aura vyavahAra heya hai, parantu ubhayAbhAsI dono ko upAdeya mAnatA hai / (3) nizcaya ke Azraya se dharma hotA hai aura vyavahAra ke Azraya se vadha hotA hai parantu ubhayAbhAsI kahatA hai ki hama zraddhAna to nizcaya kA rakhate haiM aura pravRtti vyavahArarUpa rakhate haiN| * Adi ulTI mAnyatAye ubhayAbhAsI meM pAI jAtI haiN| prazna 22-nizcayAbhAso kise kahate haiM ? uttara-bhagavAna ne jo bAta zaktirUpa batalAI hai, use pragaTa paryAya me mAna lenA aura bhagavAna ne zubha bhAvo ko bandha kA kAraNa
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 160 ) heya batAyA hai, taba zubha bhAvo ko choDakara azubha bhAvo me pravRtti karane vAle ko nizcayAmAmI kahate hai / prazna 23 - bhagavAna ne zaktirUpa kyA bAta batalAI hai, jise nizcayAbhAsI pragaTa paryAya me mAna letA hai ? uttara -- ( 1 ) maiM siddha samAna zuddha haiM, (2) kevalajJAnAdi sahita hU~, (3) dravyakarma - nokarma rahita hU~, (4) paramAnandamaya hU~, (5) janmamaraNAdi dukha mere nahI hai / yaha bAta bhagavAna ne zakti apekSA vatalAI hai, parantu nizcayAbhAsI pragaTa paryAya me mAna letA hai / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 166] prazna 24 - sAtaveM adhikAra ke prArambha me nizcayAbhAsI kI cAra bhUleM dIna-kauna sI batAI hai ? uttara - (1) vartamAna meM AtmA kI sasAra paryAya hone para bhI sidvadazA mAnatA hai / ( 2 ) vartamAna me alpajJa dazA hone para bhI kevala jJAna mAnatA hai / ( 3 ) rAgAdi vartamAna paryAya meM hote hI nahI hai / (4) vikAra kA utpanna honA dravyakarma ke kAraNa mAnatA hai / prazna 25 - zubha bhAvo ko bandha kA kAraNa heya vatalAyA hai / taba nizcayAbhAsI kaise-kaise zubha bhAvo ko chor3akara azubha me pravartatA tA hai ? uttara - ( 1 ) zAstrAbhyAsa karanA nirarthaka batalAtA hai, (2) dravyAdika ke tathA guNasthAna mArgaNA, trilokAdika ke vicAro ko vikalpa ThaharAtA hai, (3) tapazcaraNa karane ko vRthA kleza karanA mAnatA hai; ( 4 ) vratAdika dhAraNa karane ko bandhana me paDanA ThaharAtA hai, (5) pUjanAdi kAryo ko zubhAsrava jAnakara heya prarUpita karatA hai, ityAdi sarva sAdhano ko uThAkara pramAdI hokara pariNamita hotA hai / [ mokSamArgaprakAzaka pRSTha 200 ] prazna 26 - nizcayAbhAsI ke jAnane se pAtra bhavya jIvo ko kyA jAnanA - mAnanA cAhie ?
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara- pAtra bhavya jIvo ko yaha jAnanA cAhiye ki mere meM siddhapane, kevalajJAnAdipane kI zakti maujUda hai| merI paryAya me doSa hai vaha mere aparAdha se hI hai-aisA jAnakara zaktivAna kA Azraya * lekara dharma kI prApti karanI caahie| prazna 27-vyavahArAbhAsI kise kahate haiM ? uttara-jinAgama me jahA~ vyavahAra kI mukhyatA se upadeza hai use mAnakara bAhya sAdhanAdika hI kA zraddhAnAdika karate haiM use vyavahArAbhAsI kahate hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 213] prazna 28-vyavahArAbhAsiyo me kisa-kisa prakAra kI ulTI mAnyatAyeM pAI jAtI haiM ? ____ uttara-(1)koI kula apekSA dharma ko mAnate haiM, (2)koI parIkSA-- rahita zAstro kI AjJA ko dharma mAnate haiM, (3) koI parIkSA karake jainI hote hai, parantu mUla prayojanabhUta bAto kI parIkSA nahIM karate haiM, (4) koI sagati se jaina dharma dhAraNa karate hai, (5) koI AjIvikA ke lie baDAI ke liye, jaina dharma dhAraNa karate haiM, (6) arahantabhaktigurubhakti-zAstra bhakti kA anyathArUpa zraddhAna karate haiM, saccA zraddhAna nahI karate haiM, (7) jIva-ajIva, Asrava-vadha, savara-nirjarA aura mokSa : tattvo kA anyathArUpa zraddhAna karate haiM, (8) samyagjJAna kA anyathA- . rUpa kA vizvAsa karate hai, (6)samyakacAritra kA anyathArUpa AcaraNa karate haiM / isa prakAra prathama vyavahAra cAhie, vyavahAra karate-karate / nizcaya dharma pragaTa ho jaavegaa| aiso-aisI ulTI mAnyatAye vyavahArA. . bhAsiyo me pAI jAtI hai| jisakA phala cAro gatiyo me paribhramaNa karate hue nigoda hai| prazna 26-"(1) yadyapi isa prakAra agIkAra karane meM dono nayoM ke paraspara virodha haiM, (2) tathApi kareM kyA ? saccA to dono nayo / kA svarUpa bhAsita huA nahIM, (3) aura jinamata me do naya kahe haiM, unameM se kisI ko chor3A nahIM jAtA, (4) isalie bhrama sahita donoN|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 162 ) kA sAdhana sAdhate haiM, ve jIva bhI mithyAdaSTi jaannaa|" isa vAkya ko naspaSTatA se samajhAiye? uttara- (1) mai nizcaya se siddha samAna zuddha hU~-kevalajJAnAdi sahita hU~ aura vyavahAra se sasArI hU~, mati-zrutajJAna sahita hU~-yadyapi isa prakAra nizcaya-vyavahAra agIkAra karane meM dono nayo me paraspara virodha hai / kyA virodha hai ? uttara-eka hI samaya me paryAya apekSA siddha bhI ho aura sasArI bhI ho| eka hI samaya me paryAya apekSA kevalajJAna-kevaladarzana bhI ho aura mati-zrutajJAna cakSu-acakSudarzana bhI -ho-aisA kabhI bhI nahI ho sakatA hai| (2) tathApi kareM kyA ? unmatta jaisI dazA ho jAtI hai| unmatta jaisI dazA kyo ho jAtI hai ? uttara-maccA to nizcaya vyavahAra dono nayo kA svarUpa bhAsita huA naho / (3) saccA nizcaya-vyavahAra dono nayo kA svarUpa mAsita na hone kA kyA phala haA ? uttara-jinamata me nizcayavyavahAra do naya kahe hai iname se (nizcaya-vyavahAra me se) kisI ko choDA bhI nahIM jAtA, aisA mAnakara dono nayo kA sAdhana karatA hai| (4) 50 ToDaramala jI kyA batalAte hai ? isalie bhrama sahita nizcayacyavahAra dono kA sAdhana sAdhane vAle jIvo ko mithyAdRSTi jaannaa| prazna 30-"(1) yaddhapi isa prakAra aMgIkAra karane me dono nayo ke paraspara virodha haiM, (2) tathApi kareM kyA ? saccA to dono nayo kA svarUpa bhAsita huA nahIM, (3) aura jinamata me do naya he haiM, uname se kisI ko chor3A bhI nahIM jAtA, (4) isalie bhramasahita bono kA sAdhana sAdhate haiM, ve jIva bhI mithyAdRSTi jaannaa|" isa bAkya para ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA jIva nizcaya vyavahAra munipane ko kaisA mAnatA hai ? uttara--(1) sakalacAritra paryAya me pragaTa na hone para bhI sakalacAritra mujhe hai yaha nizcaya munipanA aura 28 mUlaguNAdi kA pAlana
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 163 ) vyavahAra munipanA - isa prakAra agIkAra karane me nizcaya vyavahAra munipane ke paraspara virodha hai / (2) ubhayAbhAsI kyA kare ? saccA to nizcaya vyavahAra munipane kA svarUpa bhAsita huA nahI / ( 3 ) saccA nizcaya vyavahAra munipane kA svarUpa bhAsita na hone kA kyA phala huA ? uttara - jinamata me nizcaya vyavahAra do prakAra kA munipanA kahA hai| uname se ( nizcaya - vyavahAra munipane me se ) kisI ko choDA bhI nahI jAtA, aisA mAnakara nizcaya - vyavahAra munipane kA sAdhana apane ko mAnatA hai / ( 4 ) 10 ToDaramala jI ubhayAbhAsI ke nizcaya vyavahAra munipane ke sAdhana ko kyA batalAte haiM ? isalie bhramasahita nizcaya vyavahAra munipane ke sAdhana sAdhane vAle jIvo ko mithyAdRSTi jAnanA | - " prazna 31 " ( 1 ) yadyapi isa prakAra aMgIkAra karane meM dono nayo ke paraspara virodha hai, (2) tathApi kareM kyA ? saccA to donoM nayo kA svarUpa bhAsita huA nahIM, (3) aura jinamata meM do naya kahe haiM, unameM se kisI ko choDA bhI nahIM jAtA, (4) isalie bhrama sahita donoM kA sAdhana sAdhate haiM, ve jIva bhI mithyAdRSTi jAnanA / " isa ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA jIva nizcaya vyavahAra zrAvakapane ko kaisA mAnatA hai ? spaSTatA se samajhAie / uttara - prazna 30 ke anusAra uttara do / prazna 32 - - ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA jIva nizcaya vyavahAra samyakdarzana ko kaisA mAnatA hai- isa para prazna aura uttara ko spaSTatA karo ? uttara - praznottara 30 ke anusAra prazna va uttara do / prazna 33 - ubhavAbhAsI mAnyatA vAlA jIva nizcaya - vyavahAra iryA samiti ko phaisA mAnatA hai- isa para prazna aura uttara kI spaSTatA karo ? uttara - praznottara 30 ke anusAra prazna va uttara do /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ { 164 ) (2) "vItarAga bhAya hI moamArga hai|" prazna 34-kyA nizcaya-vyayahAra do mokSamArga haiM ? uttara -- vilkula nahIM, kyoki mokSamArga to eka vItarAga bhAva hI hai do mokSamArga nahIM hai / parantu mokSamArga kA kathana kA do prakAra se hai| prazna 35---ubhayAbhAsI do prakAra kA mokSamArga pyo mAnatA hai ? uttara--apane jJAna kI paryAya meM nirNaya karake yathAvata nizcayavyavahAra mokSamArga ko nahI pahicAnane ke kAraNa ubhayAbhAsI do prakAra kA mokSamArga mAnatA hai| prazna 36--ubhayAbhAsI do prakAra kA mokSamArga mAnatA hai, use pa0 ToDaramala jI ne kyA batAyA hai ? uttara- mokSamArga do nahIM hai, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra hai| jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga nirUpita kiyA jAye to nizcaya gokSamArga hai| aura jahA~ jo mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSamArga kA nimitta hai va sahacArI hai use upacAra se mokSamArga kahA jAye so vyavahAra mokSamArga hai, kyoki nizcaya-vyavahAra phA sarvatra (cAro anuyogo me) aimA hI lakSaNa hai / saccA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirupaNa so vyavahAra, isalie nirUpaNa apekSA do prakAra kA mokSamArga jaannaa| [kintu] eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai-- isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithmA hai| prazna 37-nimitta va sahacArI ho. use upacAra se mokSamArga kahA jAve so vyavahAra mokSamArga hai| isameM nimitta va sahacArI aise do zabda kahane kA kyA rahasya hai ? uttara-mokSamArga hone para jJAnI kA zubhabhAva nimitta hai aura sahacArI bhI hai / parantu azubha bhAva sahacArI to hai parantu nimitta nahIM hai / ata mokSamArga hone para jisa bhAva me nimitta va sahacArIpanA pAyA jAve use vyavahAra mokSamArga kahA jAtA hai| yaha batalAne ke
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 165 ) lie nimitta va sahacArI do zabda AcAryakalpa 50 ToDaramala jI ne DAle haiN| prazna 38- kyA nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzanaaise do prakAra ke samyagdarzana haiM ? uttara-nahI, samyagdarzana eka hI prakAra kA hai do prakAra kA nahI hai, kintu usakA kathana do prakAra se hai / jahA~ zraddhAguNa ko zuddha paryAya ko saccA samyagdarzana nirUpaNa kiyA hai vaha nizcaya samyagdarzana hai, tathA deva-guru-zAstra kA rAga jo samyagdarzana to nahI kintu samyagdarzana kA nimitta va sahacArI hai use upacAra se samyagdarzana kahA jAtA hai| kintu vyavahAra samyagdarzana ko saccA samyagdarzana mAne to vaha zraddhA mithyA hai, kyoki nizcaya aura vyavahAra kA sarvatra aisA hI lakSaNa hai arthAt saccA nirUpaNa vaha nizcaya aura upacAra nirUpaNa vaha vyavahAra hai| nirUpaNa kI apekSA se samyagdarzana ke do prakAra kahe haiM, kintu eka nizcaya samyagdarzana hai aura eka vyavahAra samyagdarzana hai-isa prakAra do samyagdarzana mAnanA vaha yithyA hai| prazna 39-kyA nizcaya cAritra aura vyavahAracAritra-aisA do prakAra kA cAritra hai ? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 40-dhyA nizcaya zrAvakapanA aura vyavahAra zrAvakapanAaisA do prakAra kA zrAvakapanA hai? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 41-kyA nizcaya munipanA aura vyavahAra munipanA-aisA vo prakAra kA munipanA hai ? / uttara-prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 42-kyA nizcaya eSaNA samiti aura vyavahAra eSaNA samiti-aisI do prakAra kI eSaNAsamita haiM ? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 43-kyA nizcaya kAyagupti aura vyavahAra kAyaguptiaisI do prakAra kI kAyagupti haiM ? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 44-~-kyA nizcaya uttamakSamA aura vyavahAra uttamakSamAaisI do prakAra kI uttamakSamA hai ? uttara--(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 45-kyA nizcaya kSudhAparivhajaya aura vyavahAra kSudhApariSahajaya-aisI do prakAra kI kSudhApariSahajaya haiM ? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 46-kyA nizcaya anitya bhAvanA aura vyavahAra anitya bhAvanA-aisI do prakAra kI anitya bhAvanA haiM? uttara-(prazna 38 ke anusAra uttara do) prazna 47-nizcaya aura vyavahAra ke viSaya meM caraNAnuyoga kA kyA prayojana hai ? uttara-(a) ekadeza va sarvadeza vItarAgatA hone para aisI zrAvaka dazA munidazA hotI hai, kyoki inake nimitta-naimittikapanA pAyA jAtA hai| aisA jAnakara zrAvaka-munidharma ke vizeSa pahicAnakara jaisA apanA vItarAga bhAva huA ho-vaisA apane yogya dharma ko sAdhate haiM / vahA~ jitane aza me vItarAgatA hotI hai use kAryakArI jAnate hai, jitane aza me rAga rahatA hai, use heya jAnate hai / sampUrNa vItarAgatA ko parama dharma mAnate haiM-aisA caraNAnuyoga kA prayojana hai / mokSamArgaprakAzaka pRSTha 271] (A) dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai vahI hai, usake sAdhanAdika upacAra se dharma hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 277] (i) nizcaya dharma to vItarAgabhAva hai, anya nAnA vizeSa vAhya sAdhana kI apekSA upacAra se kie hai unako vyavahAra mAtra dharma sajJA jaannaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 233]
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 167 ) (I) vyavahAra nAma upacAra kA hai / so mahAvratAdi hone para hI vItarAgacAritra hotA hai-aisA sambandha jAnakara mahAvratAdi me cAritra kA upacAra kiyA hai, nizcaya se ni kaSAya bhAva hai, vahI saccA cAritra hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 230] (u) vItarAga bhAvo ke aura vratAdi ke kadAcita kArya kAraNapanA hai, isalie vratAdika ko mokSamArga kahe so kathana mAtra hI hai, paramArtha se vAhyakriyA mokSamArga nahI hai-aisA hI zraddhAna krnaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 253] (U) vrata-tapa Adi mokSamArga hai nahI (parantu jinako nizcaya pragaTA hai usa jIva ko) nimittAdika kI apekSA upacAra se inako mokSamArga kahate hai| isalie inhe vyavahAra kahA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 250] prazna 48-jhyA vItarAga cAritra aura sarAga cAritra-aisA do prakAra kA cAritra hai ? uttara-nahI, cAritra to mAtra vItarAgabhAva rUpa hI hai, sarAga cAritra to doSarUpa hai| jaise cAvala do prakAra ke haiM--eka tuSa sahita hai aura eka tuSa rahita haiN| vahA~ aisA jAnanA ki tupa hai vaha cAvala kA svarUpa nahI hai, cAvala me doSa hai| koI samajhadAra tuSa sahita cAvala kA sagraha karatA thA, use dekhakara koI bholA tuSo ko hI cAvala mAnakara sagraha kare to vRthA khedakhinna hI hogA, veme hI cAritra do prakAra kA kahA hai-eka vItarAga hai, eka sarAga hai| vahA~ aisA jAnanA ki-jo rAga hai--vaha cAritra kA svarUpa nahIM hai, cAritra me doSa hai| tathA kitane hI jJAnI prazasta-rAga sahita cAritra dhAraNa karate hai, unhe dekhakara koI ajJAnI prazasta rAga ko hI cAritra mAna kara sagraha kare to vRthA khedakhinna hI hogaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 245]
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 168 ) prasna 46-samayasAra kalaza 110 me mokSamArga me zuddhiaza azuddhiaMza ke viSaya meM kyA batAyA hai ? uttara-eka jIva me zuddhapanA-azuddhapanA eka hI pAla me hotA hai| parantu jitanA aza zuddhapanA hai utanA aza karmakSapaNa hai / jitanA aza azuddhapanA hai utanA aza karmavadha hotA hai| eka hI kAla me dono kArya hote haiM aisA hI hai, sandeha nahI krnaa| [dravyasagraha gA0 47 tathA puruSArtha siddhi upAya gA0 213 se 214 me aisA hI kahA (3) zuddhi pragaTa karane yogya upAdeya vyavahAra heya hai| prazna 50-mokSamArga meM heya-upAdeya kisa prakAra hai ? uttara- zuddhi aza pragaTa karane yogya upAdeya hai aura azuddhi aza heya hai| prazna 51-cauthe guNasthAna me heya-upAdeyapanA kisa prakAra hai ? uttara-cauthe guNasthAna meM zraddhAguNa kI zuddha paryAya pragaTa ho jAtI hai-vaha nizcaya samyagdarzana hai tathA anantAnubadhI krodhAdi ke abhAvarUpa svarUpAcaraNacAritra pragaTa ho jAtA hai-yaha to pragaTa karane yogya upAdeya hai / sacce deva-guru-zAstra ke prati asthiratA kA rAga tathA sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA, yaha heya hai| prazna 52-pAMcaveM guNasthAna me heya upAdeyapanA kisa prakAra hai ? uttara-pA~cave guNasthAna me do caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa 'dezacAritra rUpa zuddha pragaTa karane yogya upAdeya hai / bAraha aNuvratAdika kA asthiratA sambandhI rAga heya hai|| prazna 53-chaThe guNasthAna meM heya-upAdeyapanA kisa prakAra hai ? uttara-chaThe guNasthAna me tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa "sakala cAritrarUpa zuddhi pragaTa karane yogya upAdeya hai / 28 mUlaguNAdi ke pAlana kA asthiratA sambandhI rAga heya hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 166 ) prazna 54-ubhayAbhAsI zuddhi aMza aura azuddhi aMza ko kyA jAnatA hai ? ___ uttara-zuddhi aza nizcaya aura azuddhi aza vyavahAra-isa prakAra dono ko upAdeya mAnatA hai| prazna 55--ubhayabhAsI mokSamArga me nizcaya-vyavahAra vono ko upAdeya mAnatA hai-isa viSaya me pa0 jI ne kyA kahA hai ? uttara-nizcaya-vyavahAra dono ko upAdeya mAnatA hai, vaha bhI bhrama hai, kyoki nizcaya-vyavahAra kA svarUpa to paraspara virodha sahita hai / samayasAra 11vI gAthA me kahA hai ki vyavahAra abhUtArtha hai, satya svarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA, kisI apekSA upacAra se anyathA nirUpaNa karatA hai tathA zuddhanaya jo nizcaya hai vaha bhUtArtha hai, jaisA vastu kA svarUpa hai vaisA nirUpaNa karatA hai / isa prakAra ina dono kA svarUpa to viruddhatA sahita hai| prazna 56-kyA nizcaya samyakadarzana aura vyavahAra samyakadarzana dono upAdeya haiM ? uttara-nahI, kyoki nizcaya samyagadarzana pragaTa karane yogya upAdeya hai aura vyavahAra samyakadarzana heya hai| parantu jo nizcaya samyakadarzana aura vyavahAra samyakdarzana dono ko upAdeya mAnatA hai vaha bhI bhrama hai kyoki nizcaya samyakadarzana aura vyavahAra samyakadarzana kA svarUpa to paraspara virodha sahita hai| samayasAra kI 11vI gAthA me kahA hai ki vyavahAra samyakadarzana abhUtArtha hai kyoki vaha nizcaya samyakdarzana kA nirUpaNa nahIM karatA, nimitta kI apekSA upacAra se anyathA nirUpaNa karatA hai / tathA nizcaya samyakadarzana hai vaha bhUtArtha hai jaisA samyAdarzana kA svarUpa hai vaisA nirUpaNa karatA hai| isa prakAra nizcayavyavahAra samyakadazana kA svarUpa to paraspara viruddhatA sahita hai| isalie nizcaya samyakadarzana pragaTa karane yogya upAdeya hai aura vyavahAra samyakadarzana heya hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 170 ) praznaM 57-kyA nizcaya zrAvakapanA aura vyavahAra zrAvakapanA dono upAdeya haiM ? uttara-prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 58-kyA nizcaya munipanA aura vyavahAra munipanA dono upAdeya haiM ? uttara-prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 56-kyA nizcaya manogapti aura vyavahAra manogapti dono upAdeya haiM ? uttara--prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 60-yA nizcaya bhASA samiti aura vyavahAra bhASA samiti dono upAdeya haiM ? uttara--prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 61-payA nizcaya brahmacarya aura vyavahAra brahmacarya dono upAdeya haiM ? uttara-prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 62-kyA nizcaya taSApariSahajaya aura vyavahAra tRSAparipahajaya dono upAdeya haiM ? uttara--prazna 56 ke anusAra uttara do|| prazna 63-payA nizcaya azaraNa bhAvanA aura vyavahAra azaraNa bhAvanA dono upAdeya haiM ? uttara-prazna 56 ke anusAra uttara do| prazna 64-kyA nizcaya cAritra aura vyavahAra cAritra dono upAdeya haiM ? uttara-prazna 56 ke anusAra uttara do| (4) "ubhayAbhAsI kI khoTI mAnyatA kA spaSTIkaraNa" prazna 65-(1) tathA tU aisA mAnatA hai ki siddha samAna zuddha AtmA kA anubhavana to sizcaya aura vrata-zIla-saMyamAdirUpa pravRtti
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 171 ) so vyavahAra; so terA aisA mAnanA ThIka nahIM hai| (2) kyoki kisI dravyabhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA nAma vyavahAra-aisA nahIM hai| (3) eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa ho nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai, upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAva svarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai| (4) jaise miTTI ke ghar3e ko miTTI kA ghaDA nirUpita kiyA jAye so nizcaya aura ghata saMyoga ke upacAra se usI ko ghRta kA ghar3A kahA jAe so vyavahAra / (5) aise hI anyatra jAnanA / isa vAkya ko spaSTatA se samjhAiye ? uttara-(1) AcAryakalpa 10 ToDaramalajI ubhayAbhAsa mAnyatA vAle ziSya se kahate haiM ki-tU vartamAna paryAya me siddha samAna zuddha AtmA kA anubhavana so nizcaya mAnatA hai aura vrata-zIla-sayamAdirUpa pravRtti (zubhabhAva) so vyavahAra hai, aisA terA nizcaya-vyavahAra kA svarUpa mAnanA ThIka nahI hai, (2) aisA nizcaya-vyavahAra kA svarUpa mAnanA ThIka kyo nahI hai ? uttara-kisI dravya kI paryAya kA nAma nizcaya aura kisI dravya kI paryAya kA nAma vyavahAra, aisA nizcayavyavahAra kA svarUpa jinAgama me nahI hai, (3) jinAgama me nizcayavyavahAra kA svarUpa kasA batAyA hai ? uttara- jinAgama me eka hI dravya ke kArya ko usa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai, upacAra se usa dravya ke kArya ko dUsare dravya ke kAryarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai / (4) jaise-miTTI me hara samaya kArya ho rahA hai, kArya me naya kA prayojana nahIM hai / jaise--dasa nambara ke kArya kA nAma ghaDA rakkhA to usa ghaDe ko miTTI kA ghaDA kahA jAve so nizcaya hai aura upacAra se usa ghaDe me ghI kA sayoga hone se usa ghaDe ko ghI kA ghaDA kahA jAve so vyavahAra, (5) aisA hI sava sthAno para jAna lenaa| prazna 66- "tathA tU aisA mAnatA hai ki siddha samAna zuddha AtmA kA anubhavana so nizcaya, aura vrata-zIla-sayamAdirUpa pravRtti so
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 172 ) vyavahAra; so terA aisA mAnanA ThIka nahIM hai; (2) kyoki kisI dravya bhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA nAma vyavahAra-aisA nahIM hai; (3) eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai, upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAva svarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara-(1) 50 jI ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya ko samajhAte haiM ki tU paryAya me pragaTa nA hone para bhI sakalacAritra ko 'nizcaya munipanA mAnatA hai aura 28 mahAvratAdi ke pAlana ko vyavahAra munipanA mAnatA hai-so aisA terA nizcaya vyavahAra munipane kA svarUpa mAnanA ThIka nahIM hai, (2) kyo ThIka nahIM hai ? AtmA ke cAritraguNa kI zuddha paryAya kA nAma nizcaya munipanA aura cAritraguNa kI vikArI paryAya kA nAma vyavahAra munipanA--aisA nizcaya vyavahAra munipane kA svarUpa jinAgama me nahI hai, (3) jinAgama me nizcayavyavahAra munipane kA svarUpa kesA batAyA hai ? uttara-AtmA ke cAritraguNa me pragaTa sakalacAritra rUpa zuddhi ko munipanA nirUpaNa karanA so nizcaya munipanA kahA hai aura pragaTa sakalacAritra munipane ke sAtha 28 mahAvratAdi kA bhAva hone se 28 mahAvratAdi ko upacAra se munipanA nirUpaNa karanA-so vyavahAra munipanA kahA hai / prazna 67-zrAvakapane para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 68-samyagdarzana para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 66-I samiti para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 70-vacanagupti para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do?
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 173 ) prazna 71-kSudhApariSahajaya para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 72-uttama kSamA para praznottara 66 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 73-(1) "isalie tU kisI ko nizcaya mAne aura kisI ko vyavahAra mAne vaha bhrama hai| (2) tathA tere mAnane me bhI nizcayavyavahAra ko paraspara virodha aayaa| (3) yadi tU apane ko siddha samAna zuddha mAnatA hai to vratAdika kisaliye karatA hai ? (4) yadi pratAdika ke mAdhana dvArA siddha honA cAhatA hai to vartamAna me zuddha AtmA kA anubhavana mithyA huaa| (5) ima prakAra dono nayo ke paraspara virodha haiM, (6) isalie dono nayo kA upAdeyapanA nahIM bntaa|" ima vAzya ko spaSTatA se samajhAiye? uttara-(1) 50 jI ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya ko samajhAte hue kahate haiM ki tU zuddhi ko nizcaya mAne aura azuddhi ko vyavahAra mAne-vaha terA bhrama hai / (2) terI mAnyatA ke anusAra bhI nizcaya-vyavahAra me paraspara virodha AtA hai, (3) kyA virodha AtA hai ? yadi tU apane ko siddha samAna zuddha mAnatA hai to tU vratAdika kyo karatA hai ? (4) aura yadi vratAdika sAdhana dvArA siddha honA cAhatA hai to terA vartamAna paryAya me zuddha AtmA kA anubhavana mithyA huA, (5) isa prakAra terI mAnyatA ke anusAra nizcaya vyavahAra ke mAnane me paraspara virodha hai, (6) isalie nizcaya-vyavahAra dono nayo kA upAdeyapanA nahI ho sakatA hai| prazna 74-(1) "isalie tU kisI ko nizcaya mAne aura kisI ko vyavahAra mAne vaha bhrama hai, (2) tathA tere mAnane meM bhI nizcayavyavahAra kA paraspara virodha AyA, (3) yadi tU apane ko siddha samAna zuddha mAnatA hai to vratAdika kisaliye karatA hai ? (4) yadi jatAdika sAdhana dvArA siddha honA cAhatA hai to vartamAna meM zuddha
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 174 ) AtmA kA anubhavana mithyA huA; ( 5 ) isa prakAra dono nayo ke paraspara virodha haiM; (6) isalie dono nayoM kA upAdeyapanA nahIM banatA / " isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhaiye ? uttara - ( 1 ) tU apane ko sakalacAritrarUpa zuddhi ko nizcaya munipanA mAne aura 28 mahAvratAdirUpa azuddhi ko vyavahAra munipanA mAne - vaha bhrama hai, (2) tere mAnane me bhI nizcaya - vyavahAra munipane ko paraspara virodha AtA hai; (3) kyA virodha AtA hai ? uttarayadi tU apane ko sakalacAritrarUpa zuddha munipanA mAnatA hai to 28 mahAvratAdi kA sAdhana kisaliye karatA hai ? (4) yadi 28 mahAvratAdi ke sAdhana dvArA munipane kI siddhi cAhatA hai to vartamAna me sakalacAritrarUpa munipane kA anubhavana mithyA huA, (5) terI mAnyatA ke 'anusAra nizcaya vyavahAra munipane me paraspara virodha hai, (6) isalie nizcaya vyavahAra dono munipane kA upAdeyapanA nahI banatA hai / prazna 75 - zrAvaka pate para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 76 - samyagdarzana para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 77 - IryAsamiti para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 78 - vacanagupti para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 76 - kSa udhApariSahajaya para praznottara 74 ke anusAra prazna uttara do ? prazna 80 - samyagjJAna para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 81 - uttamakSamA para praznottara 74 ke anusAra prazna va uttara do ?
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 175 ) prazna 82-zuddhapane ke kitane artha haiM ? uttara---zuddhapanA do arthoM meM prayukta hotA hai - (1) dravya apekSA zuddhapanA / (2) paryAya apekSA shuddhpnaa| prazna 83-dravya apekSA zuddhapanA kyA hai ? uttara-para dravyo se bhinnapanA aura apane bhAvo se (guNo se) abhinnapanA-usakA nAma dravya apekSA zuddhapanA hai / prazna 84-paryAya apekSA zuddhapanA kyA hai ? uttara-nirmala dazA kA pragaTa honA arthAt aupAdhika bhAvo kA abhAva honA -usakA nAma paryAya apekSA zuddhapanA hai| prazna 85-ubhayAbhAsI prazna karatA hai ki (a) samayasArAdi meM zuddha AtmA ke anubhava ko nizcaya kahA hai| (A) vrata-tapa-saMyamAdi ko vyavahAra kahA hai, usI prakAra hI hama mAnate hai, parantu Apa hame jhUThA kyo kahate ho? uttara-(1) zuddha AtmA kA paryAya me anubhava (pragaTapanA) saccA mokSamArga hai isaliye use paryAya apekSA zuddhapanA kahA hai| (2) svabhAva se (ananta guNo se) abhinna parabhAva se (dravyakarma-nokarma-bhAvakarma se) bhinna-aisA dravya apekSA zuddhapanA kahA hai / [a] tU ubhayAbhAsI sasArI mithyAdRSTi hai / tujhe vartamAna paryAya me zuddhatA pragaTa nahI hai aura dravya apekSA tU zuddhatA mAnatA nahI hai isalie sasArI ko siddha mAnanA aisA bhramarUpa atha zuddha kA nahI jaannaa| [A] vrata-tapAdi mokSamArga hai nahI, parantu jisako apanI AtmA ke Azraya se paryAya me mokSamArga pragaTA hai usa jIva ke vrata-tapAdika ko nimittAdika kI apekSA upacAra se mokSamArga kahA hai| parantu tujhe paryAya me mokSamArga pragaTA nahI hai ata tere vrata-tapAdi ke bhAvo para upacAra bhI sambhava nahI hai / isaliye terA mAnA huA nizcaya-vyavahAra saba jhUThA hai| prazna 86-samayasArAdi meM zuddha AtmA ke anubhava ko nizcaya kahA hai; vrata-tapa sayamAdi ko vyavahAra kahA hai usI prakAra hama
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) mAnate haiM / Apa hameM jhUThA payo kahate ho-isa vAkya ko munipane para lagAkara samajhAiye? uttara-(1)tIna caukaDI kapAya ke abhAvapUrvaka sakalacAriyalpa gadi ko paryAya me nizcaya munipanA kahA hai| (2) cAritrAdi ananta gaNo me abhinna tathA dravya-karma-nokarma-bhAvakama se bhinna-yaha dravya apekSA munipanA kahA hai| [a] tU ubhayAbhAsI sasArI mithyAvRSTi hai / tujhe vartamAna paryAya me sakalacAritraspa zuddhi pragaTa nahI hai aura dravya apekSA munipanA tU mAnatA nahIM hai| isalie sasArI ko sakalacAritrarUpa zuna munipanA mAnanA-aisA bhramarupa artha zuddha kA nahIM jaannaa| [A] 28 mahAvratAdi munipanA hai nahIM parantu jisako apanI AtmA ke Azraya se paryAya me sakalacAritrarUpa munipanA pragaTA hai usa jIva ke 28 mahAvanAdi ko nimittAdika kI apekSA upacAra se munipanA kahA hai| parantu tujhe paryAya me sakala-cAritrarUpa munipanA pragaTA nahIM hai| ata: tere 28 mahAvatAdi ke bhAvo para upacAra bhI sambhava nahIM hai| isalie terA mAnA huA nizcaya-vyavahAra munipanA saba jhUThA hai| prazna 87-zrAvaphapane para praznottara 86 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 88-samyagdarzana para praznottara 86 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 89-IryAsamiti para praznottara 86 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 60-vacanagupti para praznottara 86 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 61-kSa dhApariSahajaya para praznottara 86 ke anasAra prazna va uttara do?
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ (rss) granna 92- samyagjJAna para praznottara 86 ke anusAra nava uttara do ? prazna 63-uttama kSamA para praznottara 86 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 24 - ( 1 ) - isa prakAra bhUtArtha- anutAyeM mokSamApane ne inako (zuddhi aMDA aura azuddhi ko ) nizcaya vyavahAra kahA hai mI aisA hI mAnanA / (2) parantu yaha donoM ho sacce mokSamArga hai, ina donoM ko upAdeya mAnanA - yaha to buddhi hI hai, isako mola kara makAo ? uttara- (1) sAyA meM jo vRddhi baMdha hai vaha svArtha hai mo nizcaya kahA hai; baddhi kama hai vaha amRtA hai so vyavahAra kahA haisI aisA hI mAnanA / (2) parantu zuddhi baMga bhUvArya hai aura amuvi aMdha anutAyeM vyavahAra hai, ina donoM ko hI sacce malamArga hai aura upadeya hai-aisA nAnanA nivyAvRddhi hI hai / prazna 65 - ( 1 ) isa prakAra sutArtha amRtA mokSamApane me ina nizcaya vyavahAra kahA hai; mo aisA hI mAnanA / (2) parantu yaha donoM ho sacce molabhAga haiM ina donoM ko upAdeya mAnanA ha to midhyAvRddhi hI hai-ise 'munipatA' para lagAkara samajhAo ? uttara- (1) muniyA meM tIna caukar3I kaSAya ke ma cAritra rUpa pragaTa buddhi mRtArtha hai so nizcaya muditA rahA hai; 28 mUlagu pAlane Adi kA artha hai so hAra muniyA kahA hai; mI aisA hI mAnanA / (2) parantu klacAritra rUpa vRddhi sutArthaniya suvidhA hai aura asthiratA sambandhI rAga artha vyavahAra munipanA hai / ina donoM kI hI saccA munipatA hai aura deya haiM aisA mAnanA nivyAvRddhi hI hai| -- prazna 66 - ( 1 ) isa prakAra sutArtha amRtArtha mojamApane me inakI nizcaya vyavahAra kahA hai; so aisA hI mAnanA / (2) parantu
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 178 ) yaha dono hI sacce mokSamArga haiM, ina donoM ko upAdeya mAnanA-vaha to mithyAvuddhi hI hai / ise samyagdarzana para lagAkara samajhAo ? uttara-(1) zraddhAguNa ko zuddha paryAya pragaTI bhUtArtha hai so nizcaya samyagdarzana kahA hai, sacce deva-guru-zAstra ke prati asthiratA kA rAga tathA sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA abhUtArtha hai so vyavahAra samyagdarzana kahA hai| so aisA hI mAnanA / (2) parantu nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana ina dono ko hI saccA samyagdarzana hai aura upAdeya hai- aisA mAnanA mithyAvuddhi hI hai| prazna 67-(1) isa prakAra bhUtArtha-abhUtArtha mokSamArgapane se inako nizcaya-vyavahAra kahA hai, so aisA hI maannaa| (2) parantu yaha dono hI sacce mokSamArga haiM, ina dono ko upAdeya mAnanA-vaha to mithyAnuddhi hI hai, ise 'zrAvakapane para lagAkara samajhAiye? uttara--(1) zrAvakapane me do caukaDI kapAya ke abhAvapUrvaka dezacAritrarUpa pragaTa zuddhi bhUtArtha hai so nizcaya zrAvakapanA kahA hai, bAraha aNuvratAdi kA vikalpa abhUtArtha hai-so vyavahAra zrAvakapanA kahA hai, so aisA hI mAnanA / (2) parantu nizcaya zrAvakapanA aura vyavahAra zrAvakapanA ina dono ko hI saccA zrAvakapanA hai aura upAdeya haiM-aisA mAnanA mithyAvRddhi hI hai| prazna 68-(1) isa prakAra bhUtArtha-abhUtArtha mokSamArgapane se inako nizcaya vyavahAra kahA hai, so aisA ho mAnanA / (2) parantu yaha dono hI sacce mokSamArga haiM, ina dono ko upAdeya mAnanA-vaha to mithyAvuddhi hI hai, ise 'manogupti' para lagAkara smjhaaiye| uttara-prazna 65 ke anusAra uttara do| prazna 66-isa prakAra bhUtArtha-abhUtArtha mokSamArgapane se inako nizcaya vyavahAra kahA hai; so aisA hI mAnanA / parantu yaha dono hI sacce mokSamArga haiN| ina dono ko upAdeya mAnanA-vaha to mithyAbuddhi hI hai|" ise AdAna nikSepaNa samiti para lagAkara samajhAo?
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 176 ) uttara - prazna 65 ke anusAra uttara do / prazna 100 - iryA samiti para praznottara 65 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 101 - kSudhApariSahajaya para praznottara 15 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 102 - samyagjJAna para praznottara 65 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 103 - uttama kSamA para praznottara 65 ke anusAra prazna va uttara do ? (5) tIsarI bhUla kA spaSTIkaraNa prazna 104 - zraddhAna to nizcaya kA rakhate haiM aura pravRtti vyavahArarUpa rakhate haiM-- kyA ubhayAbhAtI kA isa prakAra dono nayo ko aMgIkAra karanA ThIka hai ? uttara - bilkula galata hai, kyoMki ubhayAbhAsI ko yathArtha nizcayavyavahAra kA jJAna hI nahI hai, isalie usakA dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai, kyoki jisakA zraddhAna ho usI kI pravRtti honI cAhiye / prazna 105 - bahuta se aisA kahate haiM ki bhAI nizcaya meM to kucha karanA hai hI nahIM, aba vratAdika karake zuddha ho jAvo - kyA yaha unakA kahanA ThIka hai ? uttara- unakA kahanA bilkula galata hai, kyoki aise mahAnubhAva to ubhayAbhAsI me A jAte haiM / isalie inakA bhI dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| isI bAta ko samayasAra gAthA 156 me kahA hai ki vidvAnajana bhUtArtha taja, vyavahAra me vartana kare / para karmanAza vidhAna to, paramArtha Azrita sata ke // 156 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 180 ) artha -- nizcayarya ke viSaya ko choDakara vidvAna vyavahAra ke dvArA pravartate haiM, parantu paramArtha ke ( AtmasvarUpa ke) Azrita yatIzvaroM ke hI karmoM kA nAza Agama me kahA gayA hai / ( kevala vrata- tadApi meM pravartana karane vAle paNDito ke karmakSaya nahI hotA / ) prazna 106 - nizcaya vyavahAra ke viSaya meM samayasAra gAthA 272 meM kyA batAyA hai ? uttara - jo nizcayanaya ke Azraya se pravartate haiM ve hI karmoM se mukta hote haiM aura jo ekAnta se vyavahAranaya ke Azraya se hI pravatate haiM ve kabhI karmoM se mukta nahI hote haiM / prazna 107 - " nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavaharirUpa zuddhAna karanA yogya hai / " isakA tAtparya kyA hai ? uttara - (1) nizcayanaya ke Azraya se dharma hotA hai yaha nizcaya vA nizcayarUpa zraddhAna hai / vyavahAra ke Azraya se vadha hotA hai yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai / (2) savara - nirjarA mokSamArgarUpa haiM yaha nizcaya kA nizcayarUpa zraddhAna hai / Asrava badha sasAra mArgarUpa haiM yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai / prazna 108 - " nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna karane yogya hai / " isake dRSTAnta dekara samajhAo ? uttara- (a) cauthe guNasthAna me nizcaya samyagdarzana tathA svarUpAcaraNacAritra kI prApti yaha nizcaya kA nizcayarUna zraddhAna hai aura sacce deva guru- zAstra kI bhakti kA vikalpa tathA sAta tatvo kI bhedarUpa zraddhA varUpa hai hai hai yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai ( A ) pA~cave guNasthAna me dezacAritrarUpa zuddhi zrAvakapanA hai yaha nizcaya kA | nizcayarUpa zraddhAna hai aura bAraha aNuvratAdi kA vikalpa vyavahAra zrAvakapanA badha rUpa he heya hai yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai / (i) chaTThe guNasthAna meM sakalacAritrarUpa zuddhi nizcaya munipanA hai yaha nizcaya kA nizcayarUpa zraddhAna hai aura 28 mUlaguNa Adi
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 181 / pAlane kA vikalpa vyavahAra munipanA badharUpa hai heya hai yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai| prazna 106-"eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hai" isakA artha kyA hai ? uttara-AtmA kA zradAna-jJAna hue binA sarvathA nizcaya kI bAta kare, sarvathA vyavahAra kI bAta kare yA savathA ubhayAbhAsI kI bAta kare-vaha saba ekAnta mithyAtva hai| prazna 110-samayasAra kalaza 111 me sarvathA ekAnta kyA batAyA hai, spaSTa samajhAiye ? uttara-(a) vyavahArAbhAsI paramArthabhUta jJAnasvarUpa AtmA ko to jAnate nahI aura vyavahAra darzana-jJAna-cAritrarUpa anazanAdi kriyAkANDa ke ADambara ko mokSa kA kAraNa jAnakara usame tatpara rahate haiM-usakA pakSapAta karate haiM ve sarvathA ekAntI sasAra me DUbate haiN| (A) nizcayAbhAsI AtmasvarUpa ko yathArtha jAnate nahI tathA sarvathA ekAntavAdI mithyAdRSTiyo ke upadeza se athavA apane Apa hI zuddha dRSTi huye binA apane ko sarvathA abandha mAnate hai / vyavahAra ko nirarthaka jAnakara choDakara svacchandI hokara viSaya-kaSAyo me vartate haiM ve sarvathA ekAntI sasAra samudra me DUbate haiM / [samayasAra kalaza 111] prazna 111-ekAnta mithyAtva ke viSaya meM samayasAra kalaza 137 ke bhAvArtha me kyA batAyA hai ? uttara-"pahale to mithyAdRSTi kA adhyAtma zAstra meM praveza hI nahIM hai aura yadi praveza karatA hai to viparIta samajhatA hai / nizcayAbhAsI zubhabhAva ko sarvathA choDakara bhraSTa hotA hai athavA vyavahArAbhAsI nizcaya ko bhalI-bhAMti jAne binA zubhabhAva se hI mokSa mAnatA hai, paramArthatatva me mUDha rahatA hai|" aisA batAyA hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 182 ) prazna 112-pravacanasAra gAyA 64 me sarvathA ekAta pise batAyA hai ? ___ uttara-jinhe asamAnajAtIya dravya paryAya me nirargala ekAnta dRSTi uchalatI hai ki maiM manuSya hI hU, merA hI yaha manuSya garIra hai - aisA ahakAra-mamakAra dvArA ThagatA huA-jisane samasta kriyA-kalApa ko chAtI se lagAyA hai-ve sarvathA ekAntI hai| prazna 113-niyamasAra gAthA 16 ko TIkA meM sarvathA ekAnta kise batAyA hai ? uttara-ekanaya kA avalambana letA huA upadeza grahaNa karane yogya nahIM hai| prazna 114--"vahAM vaha kahatA hai ki (1) zraddhAna to nizcaya kA rasate haiM aura pravRtti vyavahArarUpa rakhate haiM-isa prakAra hama dono ko aMgIkAra karate haiN| (2) so aisA bhI nahIM banatA, kyoki nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarupa zraddhIna karane yogya hai| (3) eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hotA hai|" isa vAkya ko munipane para lagAkara samajhAo ? uttara-ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA ziSya kahatA hai ki (1) hama sakalacAritra munipane kA zraddhAna rakhate hai aura 28 mahAvratAdi pravRtti kA vyavahAra pAlate hai--isa prakAra hama nizcaya vyavahAra donoM munipano ko agIkAra karate hai| (2) AcAryakalpa pa0 ToDaramala jI uttara dete hue kahate haiM ki tumhArI mAnyatAnusAra nizcaya vyavahAra munipanA nahIM banatA, kyoki tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa sakalacAtrimunipanA (mokSamArga) pragaTa karane yogya upAdeya hai| yaha nizcaya munipane kA nizcayarUpa zraddhAna hai aura 28 mahAnatAdi vyavahAra munipanA vavarUpa heya hai-yaha vyavahAra munipane kA vyavahAra rUpa zraddhAna hai| (3) ekamAtra 28 mahAvratAdi kA pAlana munipanA hai
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 183 ) yA sakalacAritra munipane kI bAte kare aura pragaTa nA kare - yaha eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hai / prazna 115 - nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna ko tIna taraha se spaSTa samajhAiye ? uttara -- ( 1 ) trikAlI svabhAva ke Azraya se hI dharma kI zurUAta, vRddhi aura pUrNatA hotI hai ata trikAlI svabhAva Azraya karane yogya parama upAdeya hai - yaha nizcaya kA nizcayarUpa zraddhAna hai aura zuddha paryAya cAhe kSAyika ho - vaha anAdiananta nahI hai, usakA Azraya nahI liyA jA sakatA kyoki vaha eka samaya kI hai - yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai / (2) mokSamArga me zuddha paryAya pragaTa karane yogya upAdeya hai - yaha nizcaya kA nizcayarUna zraddhAna hai aura bhUmikAnusAra sthiratA sambandhI zubhabhAva badharUpa hai heya hai - yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna hai / (3) vikArI bhAva apanI paryAya meM hai ata apane dopa kA jJAna karAne kI apekSA vikArI bhAva AtmA kA hai -- yaha nizcaya kA nizcayarUpa zraddhAna hai aura jaba paryAya me doSa hotA hai taba vahA~ para dravyakarma - nokarma nimitta hotA hai / parantu dravyakarma- nokarma vikAra nahI karatA hai - yaha vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhA hai / prazna 116 - samyagdarzana para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 117 - IryA samiti para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 118 vacanagupti para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 119 kSa udhApariSahajaya para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do ?
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 184 ) prazna 120-zrAvakapane para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 121-uttamakSamA para praznottara 114 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 122-"(1) tathA pravRtti me naya kA prayojana hI nahIM hai| (2) pravRtti to dravya kI pariNati hai; (3) vahA~ jisa dravya kI pariNati ho usako usI kI prarUpita kare so nizcayanaya, (4) aura usa hI ko anya dravya kI prarUpita kare so vyavahAranaya, (5) aise abhiprAyAnusAra prarUpaNa se usa pravRtti meM dono naya banate haiM; (6) kucha pravRtti hI to nayarUpa hai nahIM, (7) isalie isa prakAra bhI dono nayoM kA grahaNa mAnanA mithyA hai / " isa vAkya ko spaSTa rUpa se samajhAie? uttara-(1) pravRtti arthAt kArya, cAhe vaha kArya jaDa kA ho yA cetana kA ho, vikArI kArya ho yA avikArI ho usame naya kA prayojana hI nahI hai| (2) pravRtti arthAt kArya vaha to dravya kI pariNati hai| (3) vahA~ jisa dravya kA kArya ho-pariNati ho usako usI kI prarUpita (kathana) kare so nizcayanaya hai| (4) aura usa hI ko upacAra se anya dravya kI prarUpita (kathana) kare so vyavahAranaya hai / (5) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa me (kathana me) usa pravRtti me (kArya me) dono naya banate hai / (6) kucha pravRtti hI to (kArya hI to) naya rUpa hai nahI / (7) isaliye isa prakAra bhI dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| prazna 123--(1) tathA pravRtti meM naya kA prayojana hI nahIM hai| (2) pravRtti to dravya kI pariNati hai| (3) vahA~ jisa dravya ko pariNati ho usako usI ko prarUpita kare so nizcayanaya, (4) aura usa hI ko anya dravya kI prarUpita kare so vyavahAranaya, (5)aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se usa pravRtti me dono naya banate haiM, (6) pravRtti
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 185 ) hI to naya rUpa hai nahIM / ( 7 ) isaliye isa prakAra bhI dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| isa vAkya ko munipane para lagAkara sama-jhAiye | uttara- (1) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai / ( 2 ) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti AtmA kI zuddha pariNati hai / (3) vItarAga sakalacAritrarUpa AtmA kI zuddha pariNati ko munipanA nirUpita kare so nizcaya munipanA hai, (4) aura usa munipane ke sAtha 28 mahAvratAdi kA vikalpa nimitta va sahacArI hone se 28 mahAvratAdi ke bhAva ko munipanA nirUpita kare so vyavahArA munipanA hai / ( 5 ) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se usa pravRtti meM ( vItarAga sakalacAritrarUpa kArya me) dono naya banate haiM / ( 6 ) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti hai vaha to naya rUpa hai nahI / ( 7 ) isa liye isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra sakalacAritrarUpa nizcaya munipanA aura 28 mahAvratAdi rUpa pravRtti vyavahAra munipanA) dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai | prazna 124- prazna 123 ke anusAra zrAvakapane para lagAkara samajhAiye | uttara- ( 1 ) vItarAga dezacAritrarUpa pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai / ( 2 ) vItarAga dezacAritrarUpa pravRtti AtmA kI zuddha pariNati hai / ( 3 ) vItarAga dezacAritrarUpa AtmA kI zuddha pariNati ko zrAvakapanA nirUpita kare so nizcaya zrAvakapanA, (4) aura usa zrAvakapane ke sAtha bAraha aNuvratAdi kA vikalpa nimitta va sahacArI, hone se bAraha aNuvratAdi ko zrAvakapanA nirUpita karanA so vyavahAra zrAvakapanA hai / (5) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se usa pravRtti' me ( vItarAga dezacAritra rUpa kArya me ) dono naya banate haiM / (6) vItarAga dezacAritrarUpa pravRtti hai vaha to naya rUpa hai nahIM / ( 7 ) isaliye isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra vItarAga dezacAritra nizcayaH
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 186 ) - zrAvakapanA aura 12 aNuvratAdi rUpa pravRtti vyavahAra zrAvakAnA ) dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai / prazna 125 - prazna 123 ke anusAra IryAsamiti para lagAkara samajhAiye | uttara- (1) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai / ( 2 ) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti AtmA kI zuddha pariNati hai / ( 3 ) vItarAga sakalacAritrarUpa AtmA kI zuddha pariNati ko Iyasamiti nirUpita kare so nizcaya IryAsamiti hai / ( 4 ) aura usa ryAmamiti ke sAtha apane guru ke pAsa jAne sambandhI vikalpa hone se cAra hAtha jamIna dekhakara calane Adi kA vikalpa nimitta va saha'cArI hone se cAra hAtha jamIna dekhakara calane Adi ke bhAva ko IryAsamiti nirUpita kare so vyavahAra IryAsamiti hai / ( 5 ) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se usa pravRtti me ( vItarAga sakalacAritra kArya me ) dono naya banate hai / (6) vItarAga sakalacAritrarUpa pravRtti hai vaha to naya rUpa hai nahI / ( 7 ) isaliye isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra vItarAga sakalacAritrarUpa nizcaya IryAsamiti aura cAra hAtha jamIna dekhakara calane kA bhAva vyavahAra IryAsamiti ) dono nayo kA - grahaNa mAnanA mithyA hai | noTa- jaise chaTThe guNasthAna me vItarAga sakalacAritrarUpa zuddha dazA to eka hI prakAra kI hai / usake sAtha jaisA - jaisA vikalpa nimitta va - sahacArI hotA hai, to vItarAga sakalacAritrarUpa zuddhi ko usa usa nAma se nizcaya kahA jAtA hai aura usa vikalpa ko vyavahAra kahA "jAtA hai / prazna 126 - cAritramohanIya dravyakarma ke udaya se krodha AyAisa vAkya para prazna 123 ke anusAra prazna sAmane rakhakara uttara samajhAiye ? uttara - (1) vikArarUpa pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 187 ) (2) vikArarUpa pravRtti AtmA ke cAritraguNa kI vikArI dazA hai| (3) apane dopa kA jJAna karAne kI apekSA AtmA kI vikArarUpa 'pravRtti ko AtmA ne krodha kiyA aisA nirUpita kare-so nizcayanaya, hai, (4) aura usa krodha ko hI cAritramohanIya dravya karma ke udaya se huA-aisA nirUpita kare-so vyavahAranaya hai| (5) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se usa pravRtti me (vikArarUpa pravRtti me) dono naya vanate haiM / (6) vikArarUpa pravRtti hai vaha to nayarUpa hai nhiiN| (7) isaliye isa prakAra bhI (nerI mAnyatA ke anusAra vikAra AtmA ne kiyA yaha nizcaya aura vikAra karma ne karAyA yaha vyavahAra) dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| prazna 127-ghaDA pAnI kA hai-isa vAkya para prazna 123 ke anusAra prazna banAkara uttara do ? uttara-(1) AhAravargaNArUpa bartana me naya kA prayojana hI nahI hai / (2) vartana to AhAravargaNA kA kArya hai| (3) AhAravargaNArUpa 'miTTI ke vartana ko ghaDA prarUpita kare so nizcayanaya, (4) mIra pAnI kA sayoga hone para upacAra se pAnI kA ghaDA prarUpita kare so vyavahAranaya hai / (5) aise abhiprAya anusAra prarUpaNa se AhAravargaNArUpa bartana me dono naya banate haiN| (8) AhAravargaNArUpa bartana hI to naya rUpa hai nhiiN| (7) isaliye isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra 'ghaDA miTTI kA yaha nizcaya aura ghaDA pAnI kA yaha vyavahAra) dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| prazna 128--meM manuSya hU~-ila vAkya para prazna 123 ke anusAra "prazna banAkara uttara do ? uttara-(1) audArika zarIra me naya kA prayojana hI nahIM hai| (2) audArika zarIra AhAravargaNA kA kArya hai (3) AhAravagaNA ke 'kArya rUpa audArika zarIra ko yaha manuSya hai aisA nirUpita kare-so nizcayanaya, (4) aura manuSya zarIra ke sAtha jIva kA eka kSetrAvagAhI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 188 ) sambandha hone se manuSya jIva-aisA nirUpita kare so vyavahAranaya hai / (5) aise abhiprAya ke anusAra prarUpaNa se audArika zarIra rUpa pravRtti me dono naya banate haiN| (6) audArika zarIra rUpa pravRtti hI to naya rUpa hai nahI / (7) isalie isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra manuSya garIra yaha nizcaya aura manuSya jIva yaha vyavahAra) da'no nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai| prazna 126-(1) maiM calA, (2) maiM soyA, (3) maiM bolA, (4) meM uThA,(5) maiMne dukAna kholI, ina pA~ca vAkyo para pRthak-pRthak rUpa se praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do ? prazna 130-(1) samyagdarzana, (2) uttama kSamA, (3) uttama brahmacarya, (4) uttama mArdava (5)bhASA samini, (6) kSa dhAparipahajayya (7) anitya bhAvanA, ina sAta vAkyo para pathak-pathaka rUpa se praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 131-(1) meM kailAzacandra hU~, (2) maiM vaha hU~, (3) mai mAtA hU~, (4) mai seTha hU~, (5) maiM pati hU~, ina pAMca vAkyo para pRthak-- pRthak rUpa se praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 132-ATho kamoM ke abhAva se siddha dazA kI prApti huIisa vAkya para prazrottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? uttara-(1) kSAyika dazA pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai| (2) kSAyika dazA to AtmA ke sarva guNo kI pariNati hai| (3) AtmA ke sarva guNo kI paripUrNa kSAyika dazA ko siddha dazA prarapita kare so nizcayanaya, (4) aura siddha dazA ATho karmo ka abhAva se huI-aisA prarUpita kare-so vyavahAranaya / (5) aise abhiprAya anusAra prarUpaNa se usa pUrNa kSAyika rUpa pravRtti me dono naya banate haiN| (6) pUrNa kSAyika rUpa pravRtti hI to naya rUpa hai nhii| (7) isalie isa prakAra bhI (terI mAnyatA ke anusAra siddhadazA nizcaya, aura ATho karmoM ke abhAva se siddhadazA vyavahAra) dono nyo|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 186 ) kA grahaNa mAnanA mithyA hai| prazna 133-kevalajJAnAvaraNIya ke abhAva se kevalajJAna huA"isa vAkya para praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 134-strI ne roTI banAI-isa vAkya para praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 135-uttama mArdava dharma para praznotara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 136-samyagjJAna para praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do? prazna 137-jJAnAvaraNIya ke kSayopazama se jJAna kA kSayopazama huA-isa vAkya para praznottara 123 ke anusAra prazna va uttara do ? (6) avazya yAda rakhane yogya prazna 138 se 162 taka prazna 138-usayabhAsI ke dono nayo kA grahaNa bhI mithyA batalA diyA, to vaha kyA kare ? uttara-nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura vyavahAranaya se jo 'nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choddnaa| prazna 136-nizcayanaya ke nirUpaNa ko satyArtha mAnakara zraddhAna pharanA aura vyavahAranaya ke nirUpaNa ko asatyArtha mAnakara zraddhAna choDanA aisA kahIM samayasAra meM likhA hai ? uttara-samayasAra kalaza 173 me kahA hai ki "sarva hI hiMsAdi va ahimAdi me adhyavasAya hai so samasta hI choDanA" aisA jinadevo ne kahA hai / amRtacandrAcArya kahate haiM ki- "isalie maiM aisA mAnatA hU~ ki jo parAzrita vyavahAra hai so sarva hI chuDAyA hai to phira santa puruSa eka parama trikAlI jJAyaka nizcaya hI ko aMgIkAra karake zuddha 'jJAnadhanarUpa nija mahimA sthiti kyo nahI karate ?" aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda pragaTa kiyA hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 190 ) prazna 140-samayasAra nATaka meM vyavahAra bhAva ko kyA kahA hai ? uttara-asakhyAta loka pramANa jo mithyAtva bhAva hai vaha vyavahAra bhAva hai aisA kevalI bhagavAna kahate hai|" aisA kahA hai| prazna 141-nizcaya vyavahAra ke viSaya me samamasAra gAthA 11 meM kyA batAyA hai ? uttara-vyavahAranaya abhUtArtha hai aura zuddhanaya bhUtArtha hai-aisA RSIzvaro ne daIyA hai, jo jIva bhUtArtha kA Azraya karatA hai vaha jIva samyakadRSTi hai| prazna 142-nizcaya vyavahAra ke viSaya meM samayasAra gAthA 56 meM kyA batAyA hai ? uttara- "yaha varNa se lekara guNasthAna paryanta jo 29 bhAva kahe. gaye, ve vyavahAranaya se to jIva ke hai, kintu nizcayanaya ke mata me 26 volo me se koI bhI jIva ke nahI hai" aisA kahA hai| prazna 143-pravacanasAra gAthA 64 me kisako chor3ane aura kisa kA AcaraNa karane ko batAyA hai ? uttara-"manuSya vyavahAra ko choDakara mAtra jJAyaka alita cetanA vaha hI maiM hU~ aisA zraddhAna-jJAna-AcaraNa" karane ko batAyA hai / prazna 144-nizcaya vyavahAra ke viSaya me mamayasAra gAthA 6 aura 7 meM kyA batAyA hai ? uttara-cAra prakAra ke adhyAtma vyavahAra ko bhI chuDAyA hai aura abhedarUpa nirvikalpa anubhava karane ko kahA hai| prazna 145-niyamasAra gAthA 50 meM heya-upAdeya kise batAyA uttara-pUrvokta sarvabhAva para svabhAva haiM, para dravya haiM, isalie heya haiM, antaH tattva aisA svadravya-AtmA upAdeya hai, aisA batAyA hai| prazna 146-zAstro meM jahA~ trikAlI svabhAva nizcaya aura zuddha paryAya vyavahAra kahA ho-vahA~ kyA jAnanA cAhie ?
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 191 ) uttara-trikAlI svabhAva yathArtha kA nAma nizcaya-aisA nizcaya-- naya se nirUpaNa kiyA ho use Azraya karane yogya satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura zuddha paryAya upacAra kA nAma vyavahAra--aisA vyavahAra naya se jo nirUpaNa kiyA ho vaha anAdiananta nahI hai aura Azraya karane yogya nahIM hai isa apekSA asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choddnaa| prazna 147-zAstro me jahA~ zuddha paryAya nizcaya aura bhUmikAnasAra zubhabhAva ko vyavahAra kahA ho-vahA~ kyA jAnanA cAhiye ? uttara-~-zuddha paryAya yathArtha kA nAma nizcaya-aisA nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho use pragaTa karane yogya satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura bhUmikAnusAra zubha bhAvo ko upacAra kA nAma vyavahAra aisA vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho~-use badha kA kAraNa heya jAnakara asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA / prazna 148-nizcaya aura vyavahAra ke viSaya me mokSapAhuDa gAthA 31 meM kunda-kunda bhagavAna ne kyA kahA hai ? uttara-jo vyavahAra me sotA hai arthAt jo vyavahAra kI zraddhA choDakara nizcaya kI zraddhA karatA hai vaha yogI apane AtmakArya me jAgatA hai tathA jo vyavahAra me jAgatA hai vaha apane kArya me sotA hai isalie vyavahAranaya kA zraddhAna choDakara nizcayana ya kA zraddhAna karanA yogya hai / samAdhitantra gAthA 78 me bhI yahI batAyA hai| prazna 146-vyavahAra kA zraddhAna choDakara nizcayanaya kA zraddhAna kyo karanA yogya hai ? uttara-(1) vyavahAranaya svadravya-paradravya ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai / so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai, isalie usakA tyAga karanA caahiye| nizcayanaya = svadravya-- paradravya ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa nahI karatA yathAvata
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 192 ) "nirUpaNa karatA hai-so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA grahaNa karanA caahiye| (2) vyavahAranaya dravya ke bhAvo-paradravya ke bhAvo ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai-so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai isaliye usakA tyAga karanA cAhiye / nizcayanaya=svadravya ke bhAvo-paradravya ke bhAvo ko kisI ko kisI me 'milAkara nirUpaNa nahIM karatA, yathAvat nirUpaNa karatA hai-so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA grahaNa karanA caahie| (3) vyavahAranaya kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai-so aise zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA caahie| nizcayanaya kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa nahIM karatA, yathAvat "nirUpaNa karatA hai so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA grahaNa karanA caahie| prazna 150-Apa kahate ho ki vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyA-tva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA, parantu jinamAge meM dono nayo kA grahaNa karanA kahA hai so kaise? uttara-jinamArga me kahI to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to "satyArtha aise hI hai"-aisA jAnanA tathA kahI vyavahAranaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use "aise hI nahIM, nimittAdi kI apekSA (bhaga-bheda-sahayoga-sahacArI kI apekSA) upacAra kiyA hai"-aisA jAnanA / isa prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai| prazna 151-isa prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai, isameM 'isa prakAra' zabda se kyA tAtparya hai ? / uttara-vyavahAra kathana jhUThA hai nizcaya kathana saccA hai isa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 163 ) prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai arthAt heya-upAdeyajJeya ko jAnane ke nAma se hI dono nayo kA grahaNa hai / prazna 152--kucha manISI aisA kahate haiM "aise bhI hai" aura "aise bhI hai" isa prakAra donoM nayo kA grahaNa karanA cAhie, kyA unakA kahanA galata hai ? uttara-bilkula galata hai, unhe jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA nahI hai| dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "aise bhI hai aura aise bhI hai"-isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahI kahA hai| prazna 153-vRhat dravya sagraha me heya-upAdeya ke viSaya me kyA batAyA hai ? uttara-"yadyapi zuddha-buddha eka svabhAva paramAtma dravya upAdeya hai, (sadA Azraya karane yogya upAdeya hai) tathApi heyarUpa ajIva dravyoM kA bhI kathana kiyA jAtA hai, kyoki heya tattva kA parijJAna hue vinA usakA Azraya choDakara upAdeya tattva kA Azraya nahI kiyA jA sakatA hai" aisA batAyA hai| prazna 154-vyavahAranaya asatyArtha hai, to unakA upadeza jinamArga me kisalie diyA ?--ekamAtra nizcayanaya hI kA nirUpaNa karanA thA ? uttara-aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai| vahA~ yaha uttara diyA hai jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne me koI samartha nahI hai, usI prakAra vyavahAra ke binA (sasAra me sasArI bhASA ke binA) paramArtha kA upadeza azakya hai, isalie vyavahAra kA upadeza hai| isa prakAra nizcaya kA jJAna karAne ke lie vyavahAra dvArA upadeza dete hai / vyavahAranaya hai, usakA viSaya bhI hai.. vaha jAnane yogya hai parantu agIkAra karane yogya nahI hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 196 ) uttara-"aho jJAnI jano / varNa se lekara guNasthAna paryaMta 26 bhAva hai, una sabako eka pudgala kI hI racanA jAno, isalie yaha bhAva pudgala hI ho, AtmA na ho; kyoki AtmA to vijJAnaghana hai, jJAna kA puja hai isalie vaha ina varNAdika bhAvo se anya hI hai|" prazna 162-nizcaya-vyavahAra ke viSaya me samayasAra kalaza 40 me kyA batAyA hai ? uttara-"ghI se bhare hue ghaDe ko vyavahAranaya se 'ghI kA ghaDA' kahA jAtA hai tathApi nizcaya se ghaDA ghI svarUpa nahIM hai, ghI ghI svarUpa hai, ghaDA miTTI svarUpa hai; usI prakAra varNa, paryApti, indriyo ityAdi ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa sambandha vAle jIva ko sUtra me vyavahAranaya se pacendriya jIva, paryApta jIva, bAdara jIva, deva jIva, manuSya jIva ityAdi kahA gayA hai tathApi nizcaya se jIva usa svarUpa nahI hai; varNa-paryApti-indriyA~ Adi pudagala svarUpa haiM, jIva jJAna svarUpa hai| (7) sayogarUpa nizcaya-vyavahAra kA nau bolo dvArA spaSTIkaraNa prazna 163-'manuSya jIva' para nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara- "zarIra rahita jIva hai" aisA nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura manuSya jIva hai aisA vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA kyoki samayasAra kalaza 173 me jitanA parAzrita vyavahAra hai vaha saba jinendra devo ne chuDAyA hai aura nizcayanaya ko agIkAra karake nija mahimA me pravartana kA Adeza diyA hai| prazna 164--nizcaya-vyavahAra "manuSya jIva" ke viSaya meM mokSapAhur3a gAthA 31 meM kyA batAyA hai ?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 197 ) uttara-manuSya jIva-aise vyavahAra kI zraddhA choDakara maiM AtmA hU~, aisI zraddhA karatA hai vaha yogI apane kArya me jAgatA hai tathA mai manuSya hU~, maiM manuSya hU~ jo aise vyavahAra me jAgatA hai vaha apane kArya me sotA hai / isalie maiM manuSya aise vyavahAranaya kA zraddhAna choDakara maiM AtmA hU~ aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai| prazna 165-mai manuSya hUM aise vyavahAranaya kA zraddhAna choDakara maiM AtmA hU~ aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? uttara-vyavahAranaya svadravya (AtmA) para dravyo (zarIra-manavANI) ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai / so 'maiM manuSya hU~' aise hI zraddhAna se mithyAttva hai, isalie usakA tyAga karanA / tathA nizcayanaya svadravya (AtmA) para dravyo (zarIra-manavANI) ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa nahIM karatA, yathAvat nirUpaNa karatA hai / 'so maiM AtmA hU~, zarIra-mana-vANI nahI hU~' aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isalie usakA zraddhAna krnaa| prazna 166-Apa kahate ho 'manuSya jIva' aise vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karo aura maiM zarIra-mana-vANI rahita AtmA hU~ aise nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karo, parantu jinamArga meM dono nayo kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise ? __uttara-jinamArga me jahA~ zarIra-mana-vANI rahita maiM AtmA hI hUM aisA nizcayanaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai use to "satyArtha aise hI hai"-aisA jAnanA / tathA "maiM manuSya hU~" aise vyavahAranaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use "aise hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai"--aisA jAnanA / maiM zarIra-mana-vANIrUpa manuSya nahI hU~, AtmA hU~ isa prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai / prazna 167---koI-koI vidvAna "nizcaya se maiM AtmA hUM aura vyava
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 198 ) hAranaya se maiM manuSya hU~" donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "aise bhI hai, aise bhI hai" aisA kahate haiN| kyA aise mAnane vAle jhUThe haiM? uttara-jhUThe hI haiM, kyoki dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "aise bhI hai, aise bhI hai, maiM AtmA bhI hU~ aura manuSya bhI hU~"--isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| prazna 168-yadi 'maiM manuSya' aisA vyavahAranaya asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga meM kisalie diyA ? eka 'mai AtmA hI hU~ aise nizcayanaya kA hI nirUpaNa karanA thaa| uttara--manuSya aise vyavahAra ke binA paramArtha AtmA kA upadeza azakya hai, isalie manuSya aise vyavahAra kA upadeza hai| nizcaya AtmA ko agIkAra karAne ke liye--manuSya aise vyavahAra dvArA upadeza dete hai parantu vyavahAranaya hai, usakA viSaya bhI hai, vaha jAnane yogya hai so agIkAra karane yogya nahI hai / prazna 166-maiM manuSya aise vyavahAra ke binA nizcaya AtmA kA upadeza kaise nahIM hotA ? so khiye| uttara-nizcayanaya se to AtmA para dravyo se bhinna svabhAvo se abhinna svayasiddha vastu hai, use jo nahI pahicAnate unase isI prakAra kahate rahe taba to ve samajha nahI pAye / isalie unako vyavahAranaya se zarIra-mana-vANI kI sApekSatA dvArA manuSya jIva hai, ityAdi prakAra sahita jIva kI pahicAna kraaii| isa prakAra manuSya vyavahAra ke binA nizcaya AtmA kA upadeza kA na honA jaannaa| __prazna 170-maiM manuSya aise vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA, so kahie? uttara-yahA~ vyavahAra se zarIra-mana-vANI pudgala paryAya hI ko jIva kahA, so zarIra-mana-vANI pudgala paryAya hI ko jIva nahI mAna
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 196 ) lenA / vartamAna paryAya to jIva-pudgala ke sayogarUpa hai / vahA~ nizcaya se jIva dravya bhinna hai, usI ko jIva maannaa| jIda ke sayoga se zarIra-mana-vANI ko bhI upacAra se jIva kahA, so kathanamAtra hI hai| paramArtha se zarIrAdika jova hote nahI-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra manuSya jIva hai aise vyavahAranaya ko agIkAra nahI karanA-aisA jAna lenaa| prazna 171-maiM manuSya hUM--jo aise vyavahAra ko hI saccA mAnatA hai use zAstro me kisa-kisa nAma se sambodhita kiyA hai ? tarara-(1) puruSArthasiddhayupAya me 'tasya dezanA nAsti' kahA hai| (2) nATaka samayasAra me 'mUrkha' kahA hai / (3) AtmAvalokana me 'harAmajAdIpanA' kahA hai| (4) samayasAra kalaza 55 me kahA hai'yaha usakA ajJAna moha andhakAra hai, usakA sulaTanA dunivAra hai'| (5) pravacanasAra me 'pada-pada para dhokhA khAtA hai' aisA kahA hai| (6) samayasAra aura mokSamArgaprakAzaka me mithyAdaSTi Adi zabdo se sambodhita kiyA hai| (8) ubhayAbhAsI kI mAnyatA anusAra nizcaya se maiM paradravyo se bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha nija jAyaka bhagavAna AtmA ha aura vyavahAra se maiM pa0 kailAzacandra jaina hai isa vAkya para nizcaya-vyavahAra ke dasa praznottaro ke dvArA. spaSTIkaraNa / prazna 172-paM0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvayA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hai-- aise nizcaya kA zraddhAna rakhatA hU~ aura maiM pa0 kailAza candra jaina haiMaise vyavahAra ko pravRtti rakhatA hU~ parantu Apane hamAre nizcaya-vyavahAra dono nayo ko jhaThA batA diyA to hama nizcaya-vyavahAra dono nayo
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 200 ) ko kisa prakAra samajhe to hamArA mAnA huA nizcaya-vyavahAra satyArtha kahalAve? uttara-pa0 kailAzacandra jaina nAma rUpa pudgala dravyo se sarvathA 'bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-aisA jo nizcayanaya se nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura maiM paDita kailAzacandra hU~-aisA jo vyavahAranaya se nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choddnaa| prazna 173-mai paM0 kailAza candra jaina hUM-aise vyavahAranaya ke tyAga karane kA aura paM0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyoM se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hUM-aise nizcayanaya ke aMgIkAra karane kA Adeza kahIM jinazaNI me bhagavAna amRtacandrAcArya ne diyA hai ? uttara-samayasAra kalaza 173 me Adeza diyA hai ki mithyAdRSTi kI aisI mAnyatA hai ki maiM nizcaya se pa0 kalAzacandra jaina nAma rUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hU~ aura vyavahAra se maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~ -yaha mithyA adhyavasAya hai aura aise aise samasta adhyavasAno ko choDanA kyoki mithyAdaSTi ko nizcaya vyavahAra kucha hotA hI nahIaisA anAdi se jinendra bhagavAna kI divya dhvani me AyA hai| svaya amRtacandrAcArya kahate haiM ki maiM aisA mAnatA hU~, jJAniyo ko jo maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-- aisA parAzrita vyavahAra hotA hai so sarva hI chuDAyA hai| to phira santapurupa pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha eka parama trikAlI nija jJAyaka nizcaya hI ko agIkAra karake zuddha jJAnarUpa ghanarUpa nija mahimA me sthiti karake kyo kevalajJAna pragaTa nahIM karate hai- aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda pragaTa kiyA hai /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 201 ) prazna 174-60 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hUM-aise nizcayanaya ko aMgIkAra karane aura mai pa0 kailAzacandra jaina hU-aise vyavahAranaya ke tyAga ke viSaya meM bhagavAna kundakundAcArya ne kyA kahA hai ? uttara--mokSa prAbhRta gAthA 31 me kahA hai ki maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-aise jo vyavahAra kI zraddhA choDakara, 50 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-jo aise nizcayanaya kI zraddhA karatA hai vaha yogI apane AtmakArya me jAgatA hai tathA maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-jo aise vyavahAra me jAgatA hai vaha apane AtmakArya me sotA hai| isaliye maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-aise vyavahAranaya kA zraddhAna choDakara, kailAzacandra jaina nAmarUpa pudagala dravyo se sarvathA bhinna svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai|| prazna 175-mai paM0 kailAzacandra jaina hU-aise vyavahAranaya kA zraddhAna ko choDakara, paM0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgalo se sarvathA 'bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hUM-aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyoM yogya hai ? uttara-(1) vyavahAranaya-pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgalo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna AtmA hU~--yaha svadravya, 50 kailAzacandra jaina nAma rUpa pudagala zarIra -yaha paradravya, isa prakAra vyavahAranaya svadravya paradravya ko kisI ko 'kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai so maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~ aise vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai, isIliye usakA tyAga karanA / (2) nizcayanaya-50 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se. abhinna svaya siddha nija jJAyaka bhagavAna
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 202 ) AtmA yaha svadravya, 10 kolAzacandra jaina nAma rUpa pudgala garIra yaha paradravya, isa prakAra nizcaya naya snadravya para dravya kA yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI me nahI milAtA hai| pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya miTTa jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-so aise hI nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai, isaliye usakA zraddhAna krnaa| prazna 176-Apa kahate ho ki maiM paM0 kailAzacandra jaina hU--aise vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie uttakA tyAga pharanA tathA pa0 kailAzacandra jaina nAmaspa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hU-aise nizcayanaya ke zradvAna se samyaktva hotA hai, isalie usaphA zraddhAna pharanA / yadi aisA hai to jinamArga meM dono nayo kA grahaNa karanA kahA hai so kaise hai ? __uttara-jinamArga me kahI to pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siha jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-aise nizcayanaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai, use to "satyArtha aise hI hai"--aisA jaannaa| tathA kahI maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-aise vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use "aine haiM nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai"---aisA jaannaa| maiM 10 kailAzacandra jaina nahI hU~, maiM to 10 kalAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, ravabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hU~--isa prakAra jAnane kA nAma hI nizcaya-vyavahAra dono nayo kA grahaNa hai| prazna 177--kucha manISI aisA kahate haiM ki "mai paM0 kailAzacandra jaina bhI hUM aura paM0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha jJAyaka bhagavAna AtmA bhI huuN|"
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 203 ) isa prakAra hama nizcaya-vyavahAra dono nayoM kA grahaNa karate haiN| kyA una mahAnubhAvo kA aisA kahanA galata hai ? uttara-hA~ vilkula hI galata hai kyoki aise mahAnubhAvo ko jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA hI nahIM hai / tathA una mahAnubhAvo ne nizcaya-vyavahAra dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara ki vyavahAra se maiM pa0 kailAzacandrajaina bhI hU~ aura nizcaya se 50 kalAga candra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha jJAyaka bhagavAna AtmA bhI hU~--isa prakAra bhramarUpa pravartana se to nizcaya vyavahAra dono nayo kA grahaNa karanA jinavANI me nahI kahA hai| prazna 178-mai 50 kailAzacandra jaina hU~-yadi vyavahAranaya asatyArtha hai, to vyavahAra kA upadeza jinavANI me kisaliye diyA? paM0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudagala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-ekamAtra aise nizcayanaya kA hI nirUpaNa karanA thA ? uttara-(1) aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai| vahA~ uttara diyA hai ki jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA vinA artha grahaNa karAne ko koI samartha nahIM hai, usI prakAra mai pa0 kailAzacandra jaina hU~-- aisA vyavahAra ke vinA, 50 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hU~-aise paramArtha kA upadeza azakya hai| isalie maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~--aise vyavahAra kA upadeza hai / (2)50 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha jAyaka bhagavAna AtmA hU~-aise nizcaya kA jJAna karAne ke lie, maiM pa. kailAzacandra jaina hU~-aise vyavahAra dvArA upadeza dete haiM / vyavahAranaya hai, usakA viSaya bhI hai, jAnane yogya hai, parantu vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 204 ) prazna 176 - meM paM0 kailAzacandra jana hU~ - aise vyavahAra ke vinA pa kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna svabhAvo se abhinna svayaM siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hUM- aise nizcayanapa kA upadeza kaise nahIM hotA ? ise samajhAie ? uttara - nizcayanaya se AtmA pa0 kailAzacandra jaina nAmatpa pudgala dravyo se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svaya siddha jJAyaka bhagavAna AtmA hai, use jo nahI pahicAnate, unase isI prakAra kahate rahe taba to ve samajha nahI pAye / isalie unako vyavahAranaya se maiM 10 kailAzacandra jaina nAma rUpa- zarIra indriya-mana-vANI dravyakarmAdika paradravyoM kI sApekSatA dvArA meM pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa manuSyanArakI - deva pRthvIkAyAdika rUpa hU~ / isa prakAra jIva ke vizepa kie tava pa0 kailAzacandra jaina jIva hai, vaha jIva hai, kuttA jIva hai, makkhI jIva hai, pRthvIkAya jIva hai ityAdi cAro gatiyo ke zarIra sahita unhe jIva kI pahicAna huI / prazna 180 - meM pa0 kailAzacandra jaina hU~--aise vyavahAranaya se jIva ko pahicAna karAI, taba maiM pa0 kailAzacandra hU - aise vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhie ? uttara- vyavahAranaya se pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa paryAya ko jIva kahA, so pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa paryAya ko hI jIva nahI mAna lenA / pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa asamAnajAtIya vartamAna paryAya to jIva pudgala ke sayoga rUpa hai / vahA~ nizcaya se jIvadravya bhinna hai usa hI ko jIva mAnanA / pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa pudgala dravyoM se sarvathA bhinna, svabhAvo se abhinna svayaM siddha jJAyaka bhagavAna AtmA ke sayoga se pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA-- so kathana mAtra hI hai / paramArtha se pa0 kailAzacandra jaina nAmarUpa zarora- indriya-mana-vANI-dravyakarmAdika jIva hote hI nahI - aisA zraddhAna karanA /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 205 ) prazna 181-maiM paM0 kailAzacandra jaina hUM-aise dhyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai-usa jIva ko jinavANI meM kisa-kisa nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara-(1) maiM 50 kailAzacandra jaina hU~-aise vyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use puruSArtha siddhiyupAya ke zloka 6 me kahA hai ki 'tasya dezanA nAsti / ' (2) maiM pa0 kailAzacandra jaina hU~-aise vyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki'yaha usakA ajJAna moha adhakAra hai, usakA sulaTanA dunivAra hai|' (3) maiM pa0 kalAzacandra jaina hU~---aise vyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki "vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai|" (4) maiM 10 lAzacandra jaina hU~-aise vyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use AtmAvalokana me kahA hai ki "yaha usakA harAmajAdIpanA hai| prazna 182-nArakI jIna-isa vAkya para nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-(prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do|) prazna 183-deva jIva-isa vAkya para nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa kro| uttara--(prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do|) prazna 184-maiM subaha uThatA hUM-isa vAkya para nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara--(prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do|) prazna 185--maiMne bhagavAna kI pUjA kI-isa vAkya para nizcaya-- vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-(prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do|)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 206 ) prazna 186 - mere bAla bacce haiM - isa vAkya para nizcayakA spaSTIkaraNa karo ? pa-vyavahAra uttara- ( prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 187 - merI dukAna hai - isa vAkya para nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara- ( prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 188 - mAnatuMga AcArya ne bhaktAmara strota se tAle tor3eisa vAkya para nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara- ( prazna 172 me 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 186 - dharma dravya ne mujhe calAyA - isa vAkya para nizcayavyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara - ( prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 160 -- sItA ke brahmacarya se agni pAnI ho gaI - isa vAkya para nizcaya - vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara - ( prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) 161 - mujhe bhagavAna zaktinAtha zAnti dete haiM- isa vAkya para nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-- (prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 162 -- mujhe roTI khAne se zAnti milatI hai - isa vAkya para nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara- (prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) prazna 163 - kAla dravya mujhe pariNamana karatA hai - isa vAkya para nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara- ( prazna 172 se 181 taka ke anusAra uttara do / ) (E) kAraNa kArya kA sAta bolo dvArA spaSTIkaraNa prazna - 164 - 'guru kAraNa, jJAna huA kArya' isa para nizcayavyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ?
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 207 ) uttara-guru kAraNa, jAna huA kArya-aisA vyavahAranaya se jo 'nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA aura jJAna AtmA ke jJAna guNa me se usa samaya paryAya kI yogyatA se huA aisA nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA, kyoki bhagavAna amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza 173 me jitanA bhI parAzrita kAraNa kArya hai vaha saba jinendro ne chuDAyA hai aura nizcayanaya se sacce kAraNa-kArya ko grahaNa karake nija mahimA me pravartana kA Adeza diyA hai| prazna 165--guru kAraNa, jJAna huA kArya-aise parAzrita kAraNakArya ke viSaya me mokSa pAhuDa gAthA 31 me kyA batAyA hai ? uttara--jo parAzrita kAraNa-kArya kI zraddhA choDakara svAzrita kAraNa-kArya kI zraddhA karatA hai, vaha yogI AtmakArya me jAgatA hai tathA jo parAzrita kAraNa-kArya se (gurU kAraNa, jJAna huA kArya) lAbha mAnatA hai, vaha apane AtmakArya me sotA hai| isaliye parAzrita kAraNakArya kI zraddhA choDakara, svAzrita kAraNa-kArya kI zraddhA karanA yogya hai| prazna 196-gurU kAraNa, jJAna huA kArya-aise parAzrita kAraNakArya kI zraddhA chor3akara svAzrita kAraNa-kArya kI zraddhA karanA kyo yogya hai ? uttara-vyavahAranaya gurU kAraNa, jJAna huA kArya, aise parAzrita kAraNa-kArya ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai, so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai isaliye usakA tyAga karanA, tathA nizcayanaya =kAraNa-kArya ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa nahIM karatA hai, yathAvat nirUpaNa karatA hai, so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai / isaliye usakA zraddhAna krnaa| prazna 197-Apa kahate ho parAzrita kAraNa-kArya ke zraddhAna se, mithyAtva hotA hai isaliye usakA tyAga karo aura svAzrita kAraNa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 208 ) kArya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isaliye usakA zraddhAna karo parantu jinamArga meM svAzrita-parAzrita kAraNa-kArya kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise? uttara-jinamArga me AtmA ke jJAna guNa me se usa samaya paryAya kI yogyatA se jJAna huA--aisA svAzrita kAraNa-kArya kI mukhyatA liye vyAkhyAna ho, use to 'satyArtha, aise hI hai' aisA jAnanA / tathA gurU kAraNa, jJAna kArya aisA parAzrita kAraNa-kArya kI mukhyatA liye vyAkhyAna ho use 'aise hai nahI, parAzrita kAraNa-kArya kI apekSA upacAra se kathana kiyA hai'--aisA jAnanA / isa prakAra (svAzrita kAraNakArya saccA hai aura parAzrita kAraNa kArya jhUThA hai) jAnane kA nAma hI svAzrita-parAzrita kAraNa-kAryo kA jJAna hai| prazna 198-koI vidvAna svAzrita kAraNa-kArya ko aura parAzrita kAraNa-kArya ko samAna satyArtha jAnakara 'aise bhI hai; aura aise bhI hai, aisA kahate haiM, kyA aise kahane vAle jhUThe haiM ? uttara-jhUThe hI haiM, kyoki svAzrita-parAzrita kAraNa-kArya ko samAna satyArtha jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI hai'-isa prakAra bhramatpa pravartana se to svAzrita-parAzrita kAraNa kAryo kA grahaNa karanA nahI kahA hai| prazna 196-yadi gurU kAraNa aura jJAna huA kArya aisA parAzrita kAraNa-kArya asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga meM kisaliye diyA ?-eka svAzrita kAraNa-kArya kA hI nirUpaNa karanA thA ? uttara-gurU kAraNa-jJAna huA kArya-aise parAzrita kAraNa-kArya ke binA paramArtha svAzrita kAraNa-kAya kA upadeza azakya hai, nizcaya se svAzrita kAraNa-kArya ko agIkAra karAne ke liye guru kAraNa, jJAna huA kArya-aise parAzrita kAraNa-kArya dvArA upadeza dete hai, parantu parAzrita kAraNa-kArya hai so agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 200-jo jIva parAzrita kAraNa kArya ko hI arthAt gurU
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 206 ) kAraNa, jJAna huA kArya ko hI saccA mAnatA hai use zAstro meM kisakisa nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara - ( 1 ) puruSArtha siddhayupAya me " tasya dezanA nAsti" kahA hai, (2) nATaka samayasAra me 'mUrkha' kahA hai / ( 3 ) AtmAvalokana me "harAmajAdIpanA" kahA hai / ( 4 ) samayasAra kalaza 55 me " ajJAna moha andhakAra hai, usakA sulaTanA durnivAra hai" aisA kahA hai, ( 5 ) pravacanasAra me 'pada-pada para dhokhA khAtA hai' aisA kahA hai, ( 6 ) samayasAra aura mokSamArga prakAzaka me 'mithyAdRSTi' Adi zabdoM se sambadhita kiyA hai| prazna 201 - kevalajJAnAvaraNIya karma kA abhAva kAraNa, kevalajJAna huA kArya - isa vAkya para donoM kAraNa- kAryoM kA spaSTIkaraNa karo ? uttara - prazna 164 se 200 taka ke anumAra uttara do / prazna 202 - zAstra kAraNa, jJAna huA kArya -- isa vAkya para dono kAraNa kAryoM kA spaSTIkaraNa karo ? uttara -- prazna 164 se 200 taka ke anusAra uttara do / prazna 203 - vAI kAraNa, roTI kArya --- isa vAkya para donoM kAraNa-kAryo kA spaSTIkaraNa karo ? uttara - prazna 164 se 200 taka ke anusAra uttara do / prazna 204 -- darzanamohanIya kA upazama kAraNa, aupazamika samyaktva kArya - isa vAkya para dono kAraNa kAryoM kA spaSTIkaraNa karo ? uttara - prazna 194 se 200 taka ke anusAra uttara do / prazna 205 - bar3haI kAraNa, alamArI kArya-- isa vAkya para donoM kAraNa kAryo kA spaSTIkaraNa karo ? uttara -- prazna 164 se 200 ke anusAra uttara do /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 210 / prazna 206-mAnastambha kAraNa, gautama ko samyagdarzana hA kArya-isa vAkya para kAraNa kArya kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-prazna 164 se 200 ke anusAra uttara do| prazna 207-anantAnubandhI apratyAkhyAna krodhAdi dravya karma kA abhAva kAraNa, dezacAritra kArya-isa vAkya para kAraNa kArya kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 164 se 200 taka ke anusAra uttara do| (10) bheda-abheda kA spaSTIkaraNa prazna 208-vyavahAra bheda binA nizcaya abheda kA upadeza kaise nahIM hotA? isako dUsarI taraha smjhaaiye| uttara-nizcaya se AtmA abheda vastu hai / use jo nahI pahicAnate, unase isI taraha kahate rahe taba to ve samajha nahI pAye / taba usako abheda vastu me bheda utpanna karake jJAna-darzanAdi guNa-paryAyarUpa jIva ke vizepa kiye, taba jAnane vAlA jIva hai-dekhane vAlA jIva hai-ityAdi prakAra sahita jIva kI pahicAna huI / isa prakAra vyavahAra - bheda binA nizcaya abheda ke upadeza kA na honA jaannaa| prazna 206-vyavahAra bheva binA nizcaya abheda kA upadeza kaise nahIM hotA-isa bAta kA uttara prazna 208 meM diyA-aba isa prazna ___ ke uttara ko aura spaSTa kIjiye? __-uttara-prazna 208 ke uttara me abheda AtmA kI guNabheda dvArA 'pahacAna karAI hai| samayasAra gAthA sAta ke bhAvArtha me abheda ko mukhya * karake bheda ko avastu kahA hai, kyoki bheda ke lakSya se rAgI ko rAga utpanna hotA hai| yahA~ para paDita jI ne bheda se abheda ko samajhAyA hai| isa prakAra vyavahAra bheda binA nizcaya abheda ke upadeza kA na honA jaannaa| ityAdi prakAra, taba jAnane kAraka jJAna-da
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 211 ) prazna 210-jJAna-darzanAdi ke bhedo se jIva kI pahicAna karAne se kyA lAbha rahA? uttara-eka kSetrAvagAhI zarIra-indriyaoN-bhASA-mana aura dravya karmoM se bhI dRSTi haTa gaI aura aba jJAna-darzanAdi ke bhedo para dRSTi raha gii| prazna 211-bheda se jIva ko pahicAna karAI, taba bhedarUpa vyavahAranaya ko kaise agIkAra nahIM karanA cAhie ? uttara-abheda AtmA me jJAna-darzanAdi bheda kiye, so unhe bhedarUpa hI nahI mAna lenA, kyoki bheda to samajhAne ke artha kiye haiM, nizcaya se AtmA abheda hI hai, usI ko jIva vastu mAnanA / sajJA-sakhyA Adi se bheda kahe, so kathana mAtra hI haiM / paramArtha se dravya aura guNa bhinnabhinna nahIM haiM-aisA hI zraddhAna krnaa| isa prakAra bhedarUpa vyavahAranaya kA viSaya hai, jAnane yogya hai parantu agIkAra karane yogya naho hai-aisA jaannaa| prazna 212--jJAna-darzanAdi ke bhedo se jIva ko batAyA tathA abheda bheda se rahita hai-aisA batAne ke pIche kyA rahasya hai ? uttara-vAstava me bheda-abheda batalAkara isame dravyAnuyoga ke zAstro kA artha karane kI bAta samajhAI hai| prazna 213-bheda-abheda ke viSaya me pravacanasAra gAthA 106 ke bhAvArtha meM kyA spaSTa kiyA hai ? uttara-"dravya me aura sattAdi guNo me apRyaktva hone para bhI anyatva hai, kyoki dravya ke aura guNa ke pradeza abhinna hone para bhI dravya me aura guNa me sajJA, sakhyA, lakSaNAdi bheda hone se (kathacita) dravya guNarUpa nahI hai aura guNa dravyarUpa nahIM hai|" prazna 214-dravya-guNa bhedarUpa haiM yA abhedarUpa haiM ? uttara-dravya-guNa bheda-abheda dono rUpa haiM / prazna 215-dravya-guNa bhedarUpa kaise haiM ?
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 212 ) uttaraH-sajJA, sakhyA, lakSaNa, prayojana kI apekSA bhedarUpa haiN| prazna 216-dravyaguNa abhedarUpa kaise haiM ? uttara-(1) pradezo kI apekSA dravya-guNa abhedarUpa haiN| (2) kSetra kI apekSA dravya-guNa abhedarUpa hai aura (3) kAla kI apekSA se dravyaguNa abhedarUpa haiN| prazna 217-dravya-guNa me saMjJA bheda kaise haiM ? uttara--eka kA nAma dravya hai / dUsare kA nAma guNa hai / yaha sajJA apekSA bheda hai| prazna 218-dravya-guNa saMkhyA apekSA bheda kaise hai ? uttara-dravya eka hai aura guNa aneka hai-yaha sakhyA apekSA bheda hai| prazna 216-dravya-guNa lakSaNa kI apekSA bhedarUpa kaise hai ? uttara-(1) dravya kA lakSaNa---guNo kA samUha hai| (2) guNa kA lakSaNa-dravya ke sampUrNa bhAgo me aura sampUrNa avasthAo me raheuse guNa kahate hai / yaha lakSaNa apekSA bheda hai| prazna 220--dravya-guNa meM prayojana kI apekSA bheda kaise hai ? uttara-dravya abhedarUpa hai aura guNo kA prayojana bhinna-bhinna hai| yaha prayojana apekSA bheda hai| prazna 221-bheda-abheda ke viSaya meM mokSamArga prakAzaka AThaveM adhikAra pRSTha 284 me kyA batAyA hai ? uttara-"vahA~ jIvAdi vastu abheda hai / tathApi usameM bheda kalpanA dvArA vyavahAra se dravya-guNa-paryAyAdika ke bhedo kA nirUpaNa karate haiM / (11) bheda-abheda ke nizcaya, vyavahAra kA nau bolo dvArA spaSTIkaraNa prazna 222-'jJAnavAlA jIva hai'-isa vAkya me nizcaya-vyavahAra ke viSaya me kyA jAnanA cAhie?
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 213 ) uttara --- vyavahAranaya se jJAnavAlA jIva hai - aisA nirUpaNa kiyA ho, use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA aura nizcayanaya se AtmA abheda hai - aisA nirUpaNa kiyA ho use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA / kyoki bhagavAna amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza 173 me kahA hai ki jitanA bhedarUpa vyavahAra hai / vaha saba jinendra devo ne chuDAyA hai aura nizcaya ko agIkAra karake nija mahimA meM pravartana kA Adeza diyA hai / prazna 223- 'jJAnavAlA jIva hai' - aise nizcaya vyavahAra ke viSaya me kundakunda bhagavAna ne mokSa pAhuDa gAthA 31 meM kyA batAyA hai ? uttara - jJAnavAlA jIva hai - aise bhedarUpa vyavahAra kI zraddhA chor3akara maiM abheda AtmA hU~ jo aisI zraddhA karatA hai vaha yogI apane kArya me jAgatA hai tathA maiM jJAnavAlA AtmA hU~ - aise vyavahAra me jAgatA hai, vaha apane kArya me sotA hai isalie jJAnavAlA jIva hai aise bhedarUpa vyavahAra kA zraddhAna choDakara maiM abheda AtmA hU~-aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai / prazna 224 - 'jJAnavAlA jIva hai' aise bhedarUpa vyavahAra kA zraddhAna chor3akara maiM abheda AtmA hU~- aise nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? uttara- ( 1 ), abhedarUpa AtmA ko 'jJAnavAlA jIva hai' aisA vyavahAranaya bhedarUpa nirUpaNa karatA hai so bhedarUpa zraddhAna se hI mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA / (2) tathA abhedarUpa AtmA ko nizcayanaya bhedarUpa nirUpaNa nahI karatA hai, yathAvat nirUpaNa karatA hai kisI ko kisI me nahI milatA hai| so aise abhedarUpa zraddhA se hI samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA / prazna 225 - Apa kahate ho 'jJAna vAlA jIva hai' - aise bhedarUpa vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 214 ) karo aura AtmA abhedarUpa hai-aise nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zradAna kro| parantu jitamArga me dono nayoM phA grahaNa karanA kahA hai, so phaime? uttara--jinamArga meM AtmA abhedarUpa hai~-aisA nizcayanaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai use to 'satyArtha aise hI hai'-aisA jAnanA / tathA jJAnavAlA jIva hai-aisA bhedaspa vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use 'aisA hai nahIM' bhedAdi kI apekSA kathana kiyA hai'aimA jaannaa| isa prakAra jAnane kA nAma ho dono nayo kA grahaNa hai / prazna 226-koI-koI vidvAna nizcayanaya se AtmA abheda hai aura vyavahAranaya se AtmA bhedarUpa hai| isa prakAra donoM nayo ke vyArayAna ko samAna, satyArtha jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI haiM aisA mAnate haiM / kyA aisA mAnane vAle jhUThe haiM ? uttara--haoN, jhUThe hI haiM / kyoki dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara aise bhI hai, aise bhI hai, isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahIM kahA hai| prazna 227-yadi jJAna vAlA jIva hai-aisA bhedarUpa vyavahAranaya asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga me kisaliye diyA ? abhedarUpa AtmA hai-aise nizcayanaya phA hI nirUpaNa karanA thA? uttara--jJAna vAlA jIva hai-aime bhedarUpa vyavahAra ke vinA abheda AtmA kA upadeza azakya hai / isalie jAnavAlA jIva hai-aise bhedaspa vyavahAranaya kA upadeza hai / abhedarUpa AtmA ko agIkAra kagane ke lie bhedarUpa vyavahAra dvArA upadeza dete hai| bhedarUpa vyavahAranaya hai, usakA vipaya bhI hai parantu bhedarUpa vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 228-jJAna bAlA jIva hai-aise bhedarUpa vyavahAra ke binA abhedarUpa nizcaya AtmA kA upadeza phaise nahIM hotA? uttara-nizcayanaya se AtmA abhedavastu hai| use jo nahIM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 215 ) pahicAnate unase isI prakAra kahate rahe taba ve kucha samajha nahIM pAye / / taba unako abhedarUpa AtmA me bheda utpanna karake jJAnaguNa rUpa jIva ke vizeSa kiye, taba jAnane vAlA jIva hai-ityAdi prakAra sahita jIva kI pahicAna kraaii| isa prakAra bhedarUpa vyavahAra vinA abheda nizcaya kA upadeza na honA jAnanA / prazna 226-'jJAna vAlA jIva'-aise bhedarUpa vyavahAranaya ko kaise agIkAra nahIM karanA cAhie? uttara-abheda AtmA me jJAna Adi bheda kiye so use bhedarUpa hI nahIM mAna lenA cAhie, kyoki bheda to samajhAne ke artha kie hai| nizcaya se AtmA abheda hI hai, usI ko jIva vastu mAnanA / sajAsakhyA Adi se bheda kahe so kathana mAtra hI hai| paramArtha se dravya aura guNa bhinna-bhinna nahIM hai aisA ho zraddhAna karanA / isa prakAra bhedarUpa, vyavahAra binA abheda nizcaya ke upadeza kA na honA jAnanA / / prazna 230-jo bhedarUpa vyavahAra ko hI saccA mAnatA hai use jinavANI me kisa-kisa nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara-(1) puruSArtha siddhiyupAya gAthA 6 me kahA hai ki 'tasyadezanA nAsti' / (2) nATaka samayasAra me 'mUrkha' kahA hai |(3)aatmaa-. valokana me kahA hai ki "yaha unakA harAmajAdIpanA hai / " (4)samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki "ajJAna moha andhakAra hai, usakA sulaTanA dunivAra hai" / (5) pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki 'vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai / (6) samayasAra va mokSamArga-prakAzaka Adi sava grantho me mithyAdRSTi, abhavya, samyaktva se rahita anIti Adi nAmo se sambodhita kiyA hai| (12) "ubhayAbhAsI ko mAnyatA anusAra nizcaya se maiM dravyakarma nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAnadarzanAdi svabhAvoM se abhinna svayaM siddha abheda vastu hUM aura vyavahAra se maiM jJAna
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 216 ) darzana vAlA jIva huuN| isa vAkya para bheda-abheda ke dasa praznottaro dvArA spaSTIkaraNa / " prazna 231 - mukta nijAtmA dravyakarma, naukarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAnadarzanAdi svabhAvoM se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - aisA abhedarUpa nizcaya kA zraddhAna rakhatA hU~ aura meM jJAnadarzana vAlA jIva hU~ -- aise bhedampa vyavahAra ko pravRtti rakhatA hU~ parantu Apane hamAre nizcaya vyavahAra donoM ko jhUThA batA diyA, to hama nizcaya vyavahAra ko kisa prakAra samajheM jo ki hamArA mAnA huA nizcaya vyavahAra satyArtha kahalAye ? uttara- mujha nija AtmA dravyakarma, nokamaM, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAnadarzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - aisA abhedarUpa nizcaya se jo nirUpaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA jJAna agIkAra karanA ora meM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aisA bhedarUpa vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zradvAna choDanA / prazna 232 -- jJAna-darzana vAlA jIva hU~ - aise bhedatpa vyavahAra kA tyAga karane kA aura mujha nijAtmA dravyakarma, nopharma, bhAvakarman paradravyoM se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - aise abhedanpa nizcayanaya ko agIkAra karane kA Adeza hoM bhagavAna amRtacandrAcArya ne diyA hai ? uttara -- samayasAra kalama 173 me Adeza diyA hai ki mithyAdRSTi kI aisI mAnyatA hai ki - nizcaya se mujha AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hai aura vyavahAra bheda se maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - yaha mithyA adhyavasAya hai aura aise-aise samasta adhyavasAno ko choDanA, kyoki mithyAdRSTi ko bheda abheda nizcaya vyavahAra
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 217 ) hotA hI nahI hai - aisA anAdi se jinendra bhagavAna kI divyadhvani me AyA hai tathA svaya amRtacandrAcArya kahate hai - maiM aisA mAnatA hU~ ki jJAniyo meM - maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aisA bhedarUpa parAzrita vyavahAra hotA hai, so sarva hI chuDAyA / to phira santapuruSa dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu parama trikAlI nija jJAyaka nizcaya hI ko agIkAra karake zuddha jJAnaghana rUpa nija mahimA meM sthiti karake kyo kevalajJAna pragaTa nahI karate haiM- aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda pragaTa kiyA hai | prazna 233 - mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAna- darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - aise abhedarUpa nizcayanaya ko aMgIkAra karane aura meM jJAnadarzana vAlA jIva hU~ - aise bhedarUpa vyavahAranaya ke tyAga ke viSaya meM bhagavAna kundakundAcArya ne kyA kahA hai uttara - mokSa prAbhRta gAthA 31 me kahA hai "maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - jo aise bhedarUpa vyavahAra kI zraddhA choDakara, mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAnadarzanAdi svabhAva se abhinna svaya siddha abheda vastu hai - aise abhedarUpa nizcayanaya kI zraddhA karatA hai vaha yogI apane AtmakArya me jAgatA hai / tathA maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~-jo aise bhedarUpa vyavahAra me jAgatA hai vaha apane AtmakArya me sotA hai / isalie maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aise bhedarUpa vyavahAranaya kA zraddhAna choDakara, mujha nija AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAnadarzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hai - aise abhedarUpa nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai / prazna 234 - mai jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aise bhedarUpa vyavahAranaya kA zraddhAna chor3akara, mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 218 ) paradravyoM se bhinna, jJAna- darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hai - aise abhedarUpa nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? uttara- ( 1 ) vyavahAranaya = mujha nija AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarma rUpa paradravyo se bhinna, jJAna- darzanAdi svabhAvo se abhinna, svaya siddha abheda vastu hai - yaha svadravya, mai jJAna darzana vAlA jIva hU~yaha paradravya, isa prakAra abhedarUpa svadravya aura bhedarUpa paradravya ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai| maiM jJAna darzana vAlA hU~ - so aise bhedarUpa vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai, isaliye usakA tyAga karanA / (2) nizcayanaya = abhedarUpa svadravya aura bhedarUpa paradravya kA yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI me nahI milAtA hai / mujha nija AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarma rUpa paradravyoM se bhinna, jJAna- darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hU~ -- so aise hI abhedarUpa nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai, isaliye usakA zraddhAna karanA / prazna 235 -- Apa kahate ho ki bhedarUpa vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtya hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura abhedarUpa nizcayanaya ke zraddhA se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA / "parantu jinamArga meM bheda - abhedarUpa nizcaya vyavahAra dono nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, usakA kyA kAraNa hai ? uttara - jinamArga me kahI to mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarma rUpa paradravyo se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se abhinna, svaya siddha abheda vastu hai - aise abhedarUpa nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to "satyArtha, aise hI hai" - aisA jAnanA / tathA kahI mai jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aise bhedarUpa vyavahAranaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai use "aise hai nahI, bhedarUpa vyavahAranaya kI apekSA upacAra kiyA hai" - aisA jAnanA / maiM jJAna darzana bhedarUpa vAlA jIva nahI hU~- mujha nija AtmA to dravya karma, nokarma, bhAvakarmarUpa
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 216 ) paradravyoM se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - isa prakAra jAnane kA nAma hI bheda - abhedarUpa nizcaya vyavahAra dono nayo kA grahaNa hai / prazna 236 - kucha manISI aisA kahate haiM ki- maiM jJAna darzana vAlA jIva bhI hUM arthAt bhedarUpa bhI hUM aura mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu rUpa bhI hU - isa prakAra hama abheda-bheda nizcayavyavahAra dono nayo kA grahaNa karate haiN| kyA una mahAnubhAvo kA aisA kahanA galata hai ? uttara - hA~ bilkula hI galata hai kyoMki aise mahAnubhAvo ko jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA nahI hai tathA una mahAnubhAvo ne abheda-bheda nizcaya vyavahAra dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara ke vyavahAra se maiM jJAna darzana vAlA jIva bhI hU~ aura nizcaya se 'mujha nija AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAna darzanAdi svabhAvo se bhinna svaya siddha abheda vastu bhI hU~ - isa prakAra bhramarUpa pravartana se to abheda-bheda, nizcaya vyavahAra dono nayo kA grahaNa karanA jinavANI me nahI kahA hai / prazna 237 - mai jJAna-darzana vAlA jIva hu-yadi aisA bhedarUpa vyavahAranaya asatyArtha hai to bhedarUpa vyavahAra kA upadeza jinavANI me kisalie diyA ? mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyoM se bhinna, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai - aise eka mAtra abheda nizcayanaya kA hIM nirUpaNa karanA thA ? uttara - ( 1 ) aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai / vahA~ uttara diyA hai ki jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne ko koI samartha nahI hai, usI prakAra maiM jJAna darzana vAlA jIva hU~ - aise bhedarUpa vyavahAra ke binA, mujha nijAtmA dravyakarma, nokama,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 220 ) bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hai-aise abheda paramArtha kA upadeza azakya hai| isa lie mai jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bhedarupa vyavahAra kA upadeza hai| (2) mujha nijaAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna, svaya siddha abheda vastu haiaise abhedarUpa nizcaya kA jJAna karAne ke lie maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bhedampa vyavahAra kA upadeza hai / bhedarUpa vyavahAranaya hai, usakA upadeza bhI hai, jAnane yogya hai parantu bhedarUpa vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 238-maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU-aise bhedarUpa vyavahAra ke binA, mujha nijAtmA dravyadArma, nokarma, bhAvakarmarUpa pAdravyo se bhinta, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svayaM siddha abheda vastu hai-- aise abheda nizcayanaya kA upadeza kaise nahIM hotA? uttara--nizcayanaya me mujha nijAtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmaspa paradravyo se bhinna, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda vastu hai| use jo nahI pahicAnate unase isI prakAra kahate rahe tava to ve samajha nahIM paaye| isaliye unako abheda vastu me bheda utpanna karake jJAna-darzanAdi guNa paryAya rUpa jIva ke vizeSa kiye tava jAnane vAlA jIva hai, dekhane vAlA jIva hai-ityAdi guNabheda sahita unakA jIva kI pahicAna huii| maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~--aise bhedarUpa vyavahAra ke vinA abhedarUpa nizcaya kA upadeza na honA jaannaa| prazna 236-~maiM jJAna darzana vAlA jIva hU-aise bhedarUpa vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA, so samajhAiye? uttara-mujha nija AtmA dravyakarma, nokarma, bhAvakarmarUpa paradravyo se bhinna, jJAna-darzanAdi svabhAvo se abhinna svaya siddha abheda AtmA me jJAna-darzanAdi bheda kiye so unhe bhedarUpa hI nahI mAna lenA,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 221 ) kyoki maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bheda to samajhAne ke artha kiye haiM / nizcaya se mujha nija AtmA abheda hI hai / usI ko jIva vastu mAnanA / sajJA, sakhyA, lakSaNa Adi se bheda kahe so kathana mAtra hI hai| paramArtha se bhinna-bhinna nahI hai-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra mai jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aisA bhedarUpa vyavahAra agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 240-mai jJAna darzana vAlA jIva hU-aise bhedarUpa vyavahAranaya ke kathana ko ho jo saccA mAna letA hai usa jIva ko jinavANI / me kisa-kisa nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara-(1) mai jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bhedarUpa vyavahAranaya ke kathana ko hI jo maccA mAna letA hai use purupArtha siddhiyupAya gloka 6 me kahA hai "tasya dezanA nAsti / " (2) maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bhedarUpa vyavahAranaya ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki "yaha usakA ajJAna moha adhakAra hai, usakA sulaTanA dunivAra hai|" (3) maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~--aise bhedarUpa vyavahAranaya ko hI jo saccA mAna letA hai use pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki "vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai / " (4) maiM jJAna-darzana vAlA jIva hU~-aise bhedarUpa vyavahAra naya ke kathana ko hI jo saccA mAnatA hai use AtmAvalokana me kahA hai ki "yaha usakA harAmajAdIpanA hai|" prazna 241-cAritra vAlA jIva hai-isa vAkya para abheda-bheda nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 231 se 240 taka ke anusAra uttara do| prazna 242-sukha vAlA jIva hai-isa vAkya para abheda-bheda, nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 231 se 240 taka ke anusAra uttara do|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 222 ) prazna 243-zraddhA vAlA jIva hai-isa vAzya para abheda-bheda 'nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 231 se 240 taka ke anusAra uttara do| (13) nizcaya-vyavahAra mokSamArga kA spaSTIkaraNa prazna 244-vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA? isako tIsarI taraha se samajhAiye ? uttara--nizcaya se vItarAga bhAva mokSamArga hai, use jo nahI pahicAnate unako aise hI kahate rahe taba to ve samajha nahI pAye, taba unako tattva zradvAna-jJAna pUrvaka paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA vyavahAranaya se vrata-zIla-sayamAdi ko vItarAga bhAva ke vizepa batalAye, taba unhe vItarAga bhAva kI pahicAna huI-isa prakAra vyavahAra vinA nizcaya ke upadeza kA na honA jaannaa| prazna 245-vyavahAra ke binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA -~~-isa bAta kA uttara prazna 244 ke uttara meM diyA--aba isa prazna ke uttara ko spaSTa kIjie ? uttara-vItarAga bhAva mokSamArga ko vrata-zIla-sayamAdi rUpa zubhabhAvo ke dvArA samajhAyA hai, kyoki ajJAnI "mAtra vItarAga bhAva mokSamArga" kahane se samajhatA nahIM hai, jisako apane jJAyaka svabhAva ke Azraya se vItarAga bhAva mokSamArga pragaTA hai usake vratAdi ko upacAra se mokSamArga kahA hai / ajJAnI ke vratAdi kI vAta yahA~ para nahI hai / jitanA bhI vyavahAra hai vaha saba dharmadravya ke samAna hai / prazna 246-jJAnI ke asthiratA samvandhI vata-zIlAdi ko upacAra se mokSamArga kahane se kyA lAbha rahA? uttara-jJAnI ko bhUmikAnusAra isI prakAra kA zubhabhAva hogA, anya prakAra kA nahI; aisA patA cala jAtA hai| prazna 247-(1) "tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka (2) paradravya ke
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 223 ) nimitta miTane kI sApekSatA dvArA (3) vyavahAranaya se vrata-zIlAdi ko mokSamArga kA" isa vAkya ko cauthe guNasthAna me lagAkara batAo? uttara-(1) cauthe guNasthAna me nizcaya samyagdarzana-jJAna svarUpAcaraNa-cAritra kI prApti huI hai usake liye "tattva-zraddhAnajJAna pUrvaka" kahA hai| (2) kudeva-kuguru aura kuzAstra ko na mAnane tathA madya-mAsa-madhu na khAte hue kI apekSA "paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA" kahA hai| (3) vyavahAranaya se sacce devAdi tathA sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA ko samyagdarzana kahA-isa prakAra jaannaa| prazna 248-(1) tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka (2) paradravya ke nimitta miTAne kI sApekSatA dvArA (3) vyavahAranaya se vrata-zIlAdi ko mokSamArga kahA"-isa vAkya ko chaThe guNasthAna me lagAkara batAo? uttara-(1) pA~cave guNasthAna me dezacAritra zuddhi pragaTI haiusake lie 'tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka' kahA hai / (2) bAraha aNuvratAdi kI viruddhatA nA hone kI apekSA-"paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA" kahA hai / (3) vyavahAranaya se bAraha aNuvratAdi ko zrAvakapanA kahA-isa prakAra jAnanA / prazna 246-(1) "tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka (2) paradravya ke nimitta siTane kI sApekSatA dvArA (3) vyavahAranaya se mahAvratAdi ko mokSamArga kahA"-isa vAkya ko chaThe guNa sthAna me lagAkara batAo? uttara-(1) chaThe guNasthAna me sakalacAritra zuddhi pragaTI haiusake lie "tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka" kahA hai / (2) pIchI-kamaDala ke alAvA kucha nA hone kI, gharo me nA rahane kI, kiyA karAyA anumodita bhojana nA lene kI apekSA-"paradravya ke nimita miTane kI
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 224 ) sApekSatA dvArA" kahA hai| (3) vyavahAranaya se 28 mahAvratAdi rUpa zubhabhAvo ko munipanA kahA-isa prakAra jaannaa| prazna 250--"tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka" kisako lAgU par3atA hai aura kisako nahIM ? uttara-cauthe guNasthAna se jJAniyo ko hI lAgU paDatA hai / dravyaliMgI muni-zrAvako ko lAgU nahI par3atA hai| prazna 251-"paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA" se kyA tAtparya hai ? uttara-bhUmikAnusAra asthiratA sambandhI zubhabhAvo ke viruddha dharma virodhI kAryoM kA abhAva hone kI apekSA jJAniyo ko lAgU paDatA hai, yaha tAtparya hai| prazna 252-kisa jIva ke vrata-zIlAdi ko vyavahAranaya se mokSamArga kahA ? uttara-jisako anupacAra huA hai aise jJAniyo ke vrata-zIlAdi ko mokSamArga kahA hai| drayaliMgI Adi ke vrata-zIlAdi ko nahI kahA hai / prazna 253-vyavahAranaya se vrata-zIlAdi ko mokSamArga kahA, taba vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhie ? so kahiye / uttara-(1) paradravya kA nimitta miTane kI apekSA se vrata-zIlasayamAdika ko mokSamArga kahA so inhI ko mokSamArga nahI mAna lenaa| (2) kyoki paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jAye; parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai nhii| (3) isalie AtmA apane bhAva rAgAdika haiM, unhe choDakara vItarAgI hotA hai, isalie nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai / (4) vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai|(5) isalie vratAdi ko mokSamArga kahe so kathana mAtra hI hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 225 ) ( 6 ) paramArtha se bAhya kriyA mokSamArga nahI hai - aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahI hai, aisA jAnanA / prazna 254 - vyavahAranaya se jJAnoM ke vrata-zIlAdi ko mokSamArga kahA, tathA nizcayanaya se zuddhi pragaTI use hI mokSamArga kahA- aisA batAne ke pIche kyA rahasya hai ? uttara - vAstava me vItarAgatA hI mokSamArga hai asthiratA sambandhI rAga mokSamArga nahI hai, bandha mArga hai| isame caraNAnuyoga ke zAstro kA artha karane kI bAta samajhAI hai / prazna 255 - cauthe guNasthAna kI sizradazA me nimittanaimittika kyA hai ? uttara - zraddhA guNa kI zuddha paryAya samyagdarzana tathA svarUpAcaraNacAritra naimittika hai, sacce deva guru-zAstra ke prati rAga va sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA nimitta hai / prazna 256 - ( 1 ) cauthe guNasthAna meM azuddhi aMza kA kisake sAtha tathA (2) zarIra kI kriyA kA kisakA kisake sAtha nimittanaimittika sambandha hai ? uura - (1) sacce deva - guru-zAstra ke prati rAga va sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA naimittika hai; cAritra mohanIya dravyakarma kA udaya nimitta hai tathA (2) hAtha joDanA Adi - zabdarUpa vacana naimittika hai, sacce devaguru-zAstra ke prati zubharAga nimitta hai / prazna 257 -- pA~caveM guNasthAna kI mizradazA se nimitta - naimittika kyA hai ? uttara - dezacAritrarUpa vItarAgatA naimittika hai; bAraha aNuvratAdi kA rAga nimitta hai / prazna 258 - ( 1 ) pA~caveM guNasthAna meM azuddhi aMza kA kisake sAtha (2) tathA aNutatAdi zarIra kI kriyA kA kisake sAtha nimittanaimittika sambandha hai ?
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 226 ) uttara--(1) bAraha aNuvratAdi kA rAga naimittika hai; cAritra mohanIya dravyakarma kA udaya nimitta hai tathA (2) bAraha aNuvratAdi rUpa zarIra kI kriyA naimittika hai, to bAraha aNuvratAdi kA bhAva nimitta hai| prazna 256-chaThe guNasthAna kI mizradazA meM nimitta naimittika kyA hai ? uttara-sakalacAritrarUpa zuddhi naimittika hai; 28 mUlaguNAdi kA vikalpa nimitta hai| prazna 260-(1) chaThe guNasthAna me azuddhi aMza kA kisake sAtha tathA (2) 28 mUlaguNAdirUpa zarIra kI kriyA kA kisakA kisake sAtha nimitta-naimittika sambandha hai ? uttara-(1) mUlaguNAdi kA vikalpa naimittika hai, cAritra-mohanIya dravyakarma kA udaya nimitta hai tathA (2) 28 mUlaguNAdi rUpa zarIra kI kriyA naimittika hai, to bhAvaliMgI muni kA 28 mUlaguNAdi bhAva timitta hai| prazna 261-prazna 255 se 260 taka nimitta-naimittika banAne ke pIche kyA rahasya hai ? uttara-(1) zarIra-mana-vANI dravyakarma kI kriyA kA kartA sarvathA pudgala dravya hI hai / AtmA kA pudgala kI kriyA se sarvathA sambandha nahIM hai / (2) apane jJAyaka svabhAva kA Azraya lekara jo zuddhi pragaTI vaha hI mokSamArga hai / (3) jJAniyo ko jo bhUmikAnusAra asthiratA kA rAga hotA hai, use badha kA kAraNa dukharUpa jAnate hai / (4) asthiratA kA bhAva =bhAvya aura dravyakarma kA udaya bhAvaka hai / jJAnI usakA tiraskAra karake apane me ekAgra hokara paripUrNa dazA kI prApti-yaha nimitta-naimittika sambandha jAnane kA phala hai| prazna 262-"vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai, isalie vatAdika ko mokSamArga kahA so kathana
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 227 ) mAtra ho hai| paramArtha se bAhya kriyA mokSamArga nahIM hai-aisA hI zraddhAna krnaa|" isa vAkya ko munidazA meM lagAkara batAo? uttara-sakalacAritra rUpa munidazA naimittika tathA 28 mUlaguNAdi kA vikalpa nimitta hai / 28 mUlaguNAdi ko munipanA kahA so kathana mAtra hI hai| paramArtha se 28 mUlaguNAdipanA munipanA nahIM hai-aisA hI zraddhAna krnaa| prazna 263-'vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai, isalie vratAdika ko mokSamArga kahA so kathana mAtra hI hai; paramArtha se bAhya kriyA mokSamArga nahIM hai"-aisA hI zraddhAna karanA-isa vAkya ko zrAvakapanA aura samyakardaSTipane para lagAkara batAo? uttara-(ina dono praznoM kA uttara prazna na0 262 ke anusAra do|) prazna 264-vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcit kAryakAraNapanA hai, isameM 'kadAcit' zabda kyA sUcita karatA hai ? uttara-4-5-6 ve guNasthAna me 'kadAcita' zabda savikalpa dazA me lAgU paDatA hai / kevalajJAnI ko, ajJAnI ko tathA nirvikalpa dazA me sAdhaka ko 'kadAcit' zabda lAgU nahI par3atA hai| prazna 265-nagnapane Adi zarIra kI kriyAo se munipane kI pahacAna kyo karAI hai, jabaki bAharI kriyA munipanA nahIM hai ? uttara-AtmA arUpI, AtmA ke guNa arUpi aura AtmA kI sakalacAritrarUpa munipanA zuddha paryAya arUpI aura 28 mUlaguNarUpa vyavahAra munipanA azuddha paryAya bhI arUpI hai / aba usakA jJAna kaise karAyA jAve--(1) tava vahA~ nizcaya kI mukhyatA rakhakara dharma virodhI kAryo kA abhAva hone se jo nagna ho, pIchI-kamaNDala ke alAvA kucha na rakhatA ho, jagala me rahatA ho, uddiSTa AhAra nA letA ho-vaha muni hai / (2) yahA~ para aisA samajhanA ki vItarAgarUpa sakaladhAritra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 228 ) rUpa nizcaya munipane kA 28 mUlaguNa rUpa vyavahAra munipane me upacAra kiyA hai; 28 mUlaguNarUpa vyavahAra munipane kA vAharI zarIrAdi kI kriyA meM upacAra kA upacAra kiyA to use muni kahA / (3) yahA~ aisA jAnanA-bAharI kriyA to sarvathA pudgala kI hI hai usase munipane kA sambandha hI nahI hai| (4) parantu bhUmikAnusAra 28 mUlaguNAdi vyavahAra munipanA kahA-vaha bhI kahane mAtra kA munipanA hai vAstava me munipanA nahI hai / munipanA to sakalacAritra zuddhopayogarUpa hI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 273] prazna 266-bAraha aNuvratAdikalpa zarIra kI kriyAo se zrAvakapane kI pahicAna kyo karAI ? uttara-(prazna 265 ke anusAra uttara do|) prazna 267-sacce deva-gurU-zAstra kI bAharI bhakti dekhakara samya dRSTi kI pahicAna pyo pharAI ? uttara-(prazna 265 ke anusAra uttara do|) prazna 268-nizcaya-vyavahAra mokSamArga ke sambandha me jinavANI ne kyA-kyA batAyA hai ? uttara-(1) mahAvadAdi hone para vItarAga cAritra hotA haiaisA samvandha jAnakara mahAvratAdi me cAritra kA upacAra kiyA hai, nizcaya se ni kaSAya bhAva hai vahI saccA cAritra hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 230] (2) mokSamArga do nahI hai, mokSamArga kA nirUpaNa do prakAra hai / jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga kA nirUpita kiyA jAye so nizcaya mokSamArga hai aura jo mokSamArga to hai nahI parantu mokSamArga kA nimitta hai vaha sahacArI hai-use upacAra se mokSamArga kahA jAve so vyavahAra mokSamArga hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 248] (3) vrata-tapa Adi mokSamArga hai nahI, nimitta kI apekSA upacAra se batAdi ko mokSamArga kahate haiN| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 250
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 226 ) (4) nicalI dazA meM kitane hI jIvo ke zubhopayoga aura zuddhopayoga kA yuktapanA pAyA jAtA hai, isalie upacAra se vratAdika zubhopayoga ko mokSamArga kahA hai, vastu kA vicAra karane para zubhopayoga mokSa kA ghAtaka hI hai; kyoki badha kA kAraNa vaha hI mokSa kA ghAtaka hai-aisA zraddhAna krnaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 255] (5) ekadeza va sarvadeza vItarAgatA hone para aisI zrAvakadazAmunidazA hotI hai kyoki inake nimitta-naimittikapanA pAyA jAtA hai / aisA jAnakara zrAvaka munidharma ke vizeSa pahacAnakara jaisA apanA vItarAgabhAva huA ho vaisA apane yogya dharma ko sAdhate hai / vahA~ jitane aza me vItarAgatA hotI hai use kAryakArI jAnate haiN| jitane aza meM rAga rahatA hai use heya jAnate hai / sampUrNa vItarAgatA ko parama dharma mAnate haiM-aisA caraNAnuyoga kA prayojana hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 271] (6) dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai, vahI hai, usake sAdhanAdika - upacAra se dharma hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 277] (7) nizcayasvarUpa so bhUtArtha hai, vyavahArasvarUpa hai so upacAra [mokSamArgaprakAzaka paSTha 276] (8) cAritra do prakAra kA hai-eka sarAga hai, eka vItarAga hai| vahA~ aisA jAnanA ki jo rAga hai vaha cAritra kA svarUpa nahI hai, cAritra me doSa hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 254] (8) koI vItarAga bhAva tapa ko na jAne aura anazanAdi zubha bhAvo ko tapa jAnakara sagraha kare to sasAra me hI bhramaNa kregaa| bahuta kyA itanA samajha lenA ki nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai, anya nAnA vizeSa vAhya sAdhana kI apekSA upacAra se kie haiM, unako vyavahAra mAtra dharma sajJA jaannaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 233] isalie nirNaya karanA cAhiye ki nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra se vyavahAra samyagdarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa tathA phala virUddha hI hai /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 230 ) (14) nizcaya-vyavahAra mokSamArga kA no bolo dvArA spaSTIkaraNa prazna 266-'bAraha aNuvratAdi zrAvakapanA hai-isa vAkya meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-bAraha aNuvratAdi zrAvakapanA hai-aisA vyavahAranaya se jo nirupaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA aura jahA~ dezacAritrarUpa zrAvakapanA hai--aisA nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho use satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA, kyoki bhagavAna amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza 173 me kahA hai ki jitanA bhI parAzrita vyavahAra hai vaha sarva jinendra devo ne chuDAyA hai aura nizcaya ko pragaTa karake nija mahimA me pravartana kA Adeza diyA hai| prazna 270-nizcaya-vyavahAra zrAvakapane ke viSaya me mokSapAhur3a gAthA 31 meM kyA batAyA hai ? uttara-jo bAraha aNuvratAdi zrAvakapane kI zraddhA choDakara dezacAritra zuddhirUpa zrAvakapanerUpa apane svabhAva me ramatA hai vaha yogI apane kArya me jAgatA hai tathA jo bAraha aNuvratAdi zrAvakapane se lAbha mAnatA hai vaha apane kArya me sotA hai / isaliye bAraha aNuvratAdirUpa zrAvakapane kA zraddhAna choDakara nizcayanayarUpa zrAvakapane kA zraddhAna kAranA yogya hai| prazna 271-bAraha aNunatAdi vyavahArarUpa zrAvakapane kI zraddhA chor3akara nizcayanaya dezacAritra rUpa zrAvakapane kA zraddhAna karanA kyo yogya hai? uttara-vyavahAranaya svadravya ke bhAvo ko (vItarAga dezacAritra zrAvakapane ko) paradravya ke bhAvo ko (12 aNavratAdi vikalparUpa zrAvakapane ko) kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai, isalie usakA tyAga karanA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 231 ) tathA nizcayanaya svadravya ke bhAvo ko (vItarAgarUpa dezacAritrarUpa zrAvakapane ko) paradravya ke bhAvo ko (12 aNuvratAdi vikalparUpa zrAvakapane ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa nahI karatA hai, yathAvat nirUpaNa karatA hai, so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zradvAna krnaa| prazna 272-Apa kahate ho ki 12 aNuvratAdirUpa vyavahAra zrAvaka pane ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karo aura vItarAga dezacAritrarUpa nizcaya zrAvakapane ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isaliye usakA zraddhAna kro| parantu jinamArga me dono prakAra ke zrAvakapane kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise ? uttara-vItarAga dezacAritrarUpa zrAvakapanA-jinamArga me aisA nizcayanaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai use to 'satyArtha aise hI hai'aisA jAnanA / tathA 12 aNuvratAdi vikalpa rUpa zrAvakapanA hai--aisA vyavahAranaya kI mukhyatA lie vyAkhyAna hai use 'aise hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai' aisA jaannaa| (vItarAga dezacAritrarUpa zrAvakapanA hai aura 12 aNuvratAdi zrAvakapanA nahI hai) isa prakAra jAnane kA nAma hI nizcaya zrAvakapane aura vyavahAra zrAvakapane kA grahaNa hai| prazna 273-koI-koI vidvAna 'vItarAga dezacAritrarUpa zrAvakapanA bhI hai aura bAraha aNuvratAdi vikalparUpa zrAvakapanA bhI haiM aisA kahate haiM-kyA aisA mAnane vAle jhUThe haiM ? uttara--jhUThe hI hai, kyoki dono zrAvakapane ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI hai'-isa prakAra bhramarUpa pravartana se to nizcaya-vyavahAra zrAvakapane kA grahaNa karanA nahI kahA hai| prazna 274-yadi vyavahAra zrAvakapanA asatyArtha hai, to vyavahAra thAvakapane kA upadeza jinamArga meM kisaliye diyA ? epha vItarAgarUpa nizcaya zrAvakapane kA hI nirUpaNa karanA thA ?
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 232 ) uttara-vyavahAra zrAvakapane ke binA paramArtha zrAvakapane kA upadeza azakya hai, isaliye vyavahAra zrAvakapane kA upadeza hai| nizcaya zrAvakapane ko agIkAra karAne ke lie vyavahAra zrAvakapane dvArA upadeza dete haiM, parantu vyavahAra zrAvakapanA hai, usakA viSaya bhI hai, jAnane yogya hai so agIkAra karane yogya nahI hai| prazna 275-vyavahAra zrAvakapane binA nizcaya dhAvakapane kA upadeza kaise nahIM hotA? uttara-nizcaya se vItarAga dezacAritra zrAvakapanA hai, use jo nahI pahacAnate unako aise hI kahate rahe to ve samajha nahIM pAye / taba unako tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka, para-dravya ke nimitta bhiTAne kI sApekSatA dvArA, vyavahAranaya se 12 aNuvratAdi zrAvakapane ko nizcaya zrAvakapane kA vizeSa batAyA taba unhe nizcaya zrAvakapane kI pahacAna huii| isa prakAra vyavahAra zrAvakapane ke binA nizcaya zrAvakapane ke upadeza kA na honA jAnanA / prazna 276-bAraha aNuvratAdi vikalparUpa vyavahAra zrAvakapane ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhie ? uttara-(1) paradravya kA nimitta miTane kI apekSA se bAraha aNuvratAdi ko zrAvakapanA kahA, so inhI ko zrAvakapanA nahI mAna lenaa| (2) kyoki bAraha aNavratAdi kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA para dravya kA (bAraha aNavratAdirUpa zarIra kI kriyA kA) kartA hartA ho jAye; parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna hai hI nhii| (3) isalie AtmA apane bhAva jo bAraha aNuvratAdi zubhabhAva rUpa zrAvakapanA hai, unhe choDakara nizcaya dezacAritrarUpa zrAva kapanA hotA hai, isaliye nizcaya se vItarAga dezacAritrarUpa hI zrAvakapanA hai| (4) vItarAga dezacAritrarUpa zrAvakapane ke aura zubhabhAvarUpa zrAvakapane ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai| (5) isaliye vAraha aNuvratAdi zubhabhAvo ko zrAvakapanA kahe so kathana mAtra hI hai| (6) paramArtha se
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - -- H A ( 233 ) 12 aNuvratAdi zubhabhAvarUpa zrAvakapanA nahIM hai-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra vyavahAranaya ko agokAra nahIM karanA-aisA jAna lenaa| prazna 277-jo aNuvratAdika vikalpa naravahAra zrAva rupane ko hI saccA AvakapanA mAnatA hai use zAstro meM kisa-kisa nAmo se sambodhita kiyA hai ? uttara-jo vyavahAra zrAvakapane ko ho zrAvakapanA mAnatA hai use (1) puruSArtha siddhiyupAya me 'tasya dezanA nAsti' kahA hai / (2)nATaka samayasAra me 'mUrkha' kahA hai / (3) AtmAvalokana me 'harAmajAdIpanA' kahA hai / (4) samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki 'yaha usakA ajJAna moha adhakAra hai aura usakA sulaTanA dunivAra hai|' (5) pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai 'vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai| (6) samayasAya me 'usakA phala sasAra hI hai| aisA kahA hai| vaha krama se cAro gatiyoM me ghUmatA huA nigoda me calA jAtA hai| (15) 'ubhayAbhAsoM kI mAnyatA anusAra nizcaya se sakalacAritra rUpa munipane kA zraddhAna rakhatA hai aura 28 mUlaguNAdirUpa vyavahAra munipane kI pravRtti rakhatA hai| isa vAkya para nizcaya vyavahAra munipane kA dasa praznottarI dvArA spaSTIkaraNa' prazna 278-sakalacAritra vItarAgabhAva munipanA hai aise nizcaya munipane kA to zraddhAna rakhatA hUM aura 28 mUlaguNAdi ko pravRtti munipanA hai aise vyavahAra munipane kI pravRtti rakhatA huuN| parantu Apane hamArI mAnyatA anusAra nizcaya-vyavahAra munipane ko jhUThA batA diyaa| to hama nizcaya-vyavahAra ko kisa prakAra samajhe to hamArA mAnA huA nizcaya-vyavahAra munipanA satyArtha kahalAve ? uttara-tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa sakalacAritra rUpa vItarAgabhAva munipanA hai-aise nizcayanaya se jo nirUpaNa kiyA ho
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ (234 ) use to satyArtha mAnakara usakA zradvAna saMgIkAra karanA aura 28 mUlaguNAdi kI pravRtti munipanA hai-aise vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choddnaa| prazna 279-28 mUlaguNAdi kI pravRtti munipanA hai-aise vyavahAra munipane kA tyAga karane kA, tIna caukaDI kapAya ke abhAvaspa sakalacAritrarUpa dotarAgabhAva munipanA hai-aise nizcaya manipane ko aMgIphAra karane kA Adeza kIM bhagavAna amRtacandrAcArya ne diyA hai ? uttara-samayanAra kalaga 173 me Adeza diyA hai ki mithyAdRSTi dravyaliMgI kI aisI mAnyatA hai ki nicaya se sakalacAritra vItarAgamAvara nizcaya munipane kI zraddhA rakhatA ha aura vyavahAra se 28 mUlaguNAdi kI pravRtti aise vyavahAra munipane kI pravRtti rakhatA hUyaha usakA miyyA-adhyavasAya hai aura aise-aise samasta adhyavasAno kI choDanA kyoki mithyAdRSTiyo ko nizcaya-vyavahAra kucha hotA hI nahI hai-aimA anAdi se jinendra bhagavAno kI divyadhvani me AyA hai| tathA svaya amRtacandrAcArya kahate hai ki maiM aisA mAnatA hU~ ki jJAniyo ko jo 28 mUlaguNAdi pravRtti-aisA jo parAdhita vyavahAra munipanA hotA hai--so sarva hI chuDAyA hai / to phira santa purupa / eka parama trikAlI jJAyaka nizcaya ke Azraya se sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa munipane ko agIkAra karake zuddha jJAnaghanarUpa nija mahimA me sthiti karake kevalajJAna kyo pragaTa nahIM krte| aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda pragaTa kiyA hai| prazna 280-sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa nizcaya sunipane ko aMgIkAra karane aura 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa vyavahAra munipanne ke tyAga ke viSaya meM bhagavAna kundakundAcArya ne kyA kahA hai ? uttara--mokSaprAbhRta gAthA 31 me kahA hai ki "jo 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa vyavahAra munipane kI zraddhA choDakara sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa nizcaya munipane kI zraddhA rakhatA hai vaha yogI apane
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara-vyavahAramaya ke bhAva, 281 nizcaya muninA kisI meM ( 235 ) AtmakArya me jAgatA hai| tathA jo 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa vyavahAra munipane meM jAgatA hai vaha apane AtmakArya me sotA hai| isaliye 28 mUlaguNAdi kI pravRttirupa vyavahAra munipane ko zraddhA chor3akara sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa nizcaya munipane kA zraddhAna karanA yogya hai| prazna 281-28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa vyavahAra munipane kI zraddhA chor3akara sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa nizcaya munipane kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? / uttara-vyavahAranaya sakalacAritra vItarAgabhAva rUpa nizcaya munipanA- yaha svadravya ke bhAva, 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa vyavahAra munipanA-yaha paradravya ke bhAva hai| nizcaya munipanA svadravya ke bhAvo, 28 mUlaguNAdi paradravya ke bhAvo ko kisI ko kisI me milAkara nirUpaNa karatA hai / 28 mUlaguNAdi kI pravRtti hI munipanA hai-so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura nizcayanaya=nizcaya munipanA svadravya ke bhAvo ko, 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa paradravya ke bhAvo ko yathAvat nirUpaNa karatA hai tathA kisI ko kisI me nahI milAtA hai| sakalacAritrarUpa vItarAga hI munipanA hai-so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai-isa lie zraddhAna karanA caahie| prazna 282-Apa kahate ho ki 28 mUlaguNAdi rUpa vyavahAra munipane ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura sakalacAritraspa vItarAga bhAva nizcaya munipane ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna krnaa| parantu jinamArga meM nizcaya-vyavahAra dono munipano kA grahaNa karanA kahA hai, usakA kyA, kAraNa hai ? uttara-jinamArga me kahI to sakalacAritrarUpa bItarAga bhAva hI munipanA hai-aisA nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use to
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 236 ) "satyArtha aise hI hai-aisA jAnanA tathA kahI 28 mUlaguNAdi kI pravRtti munipanA hai-aisA vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use "aise hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai"-aisA jAnanA / 28 mUlaguNAdi kI pravRtti munipanA nahI hai, sakalacAritra rUpa vItarAga bhAva hI munipanA hai-isa prakAra jAnane kA nAma hI nizcaya-vyavahAra dono munipanA kA grahaNa hai| prazna 283-kucha manISI aisA kahate haiM ki 28 mUlaguNAdi kI pravRtti bhI munipanA hai aura sakalacArikarUpa vItarAga bhAva bhI munipanA hai-isa prakAra nizcaya-vyavahAra dono munipano kA grahaNa karanA caahie| kyA una mahAnubhAvo kA aisA kahanA galata hai ? uttara-hA~, bilkula galata hai| kyoki una mahAnubhAvo ko jinendra bhagavAna ko AjJA kA patA nahI hai tathA nizcaya-vyavahAra dono munipano ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "28 mUlaguNAdi kI pravRtti bhI munipanA hai aura sakalacAritrarUpa vItarAga bhAva bhI munipanA hai"- isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA jinavANI me nahI kahA hai| prazna 284-28 mUlaguNAdi kI pravRtti rUpa vyavahAra munipanA asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga meM kisalie diyA? sakalacAritrarUpa vItarAga bhAva hI munipanA hai-ekamAtra aise nizcaya munipane kA hI nirUpaNa karanA thA ? uttara-aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai| vahA~ uttara diyA hai 'ki-jisa prakAra mleccha ko mleccha bhApA vinA artha grahaNa karAne me koI samartha nahI hai, usI prakAra 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra -munipane ke binA, sakalacAritra rUpa vItarAga bhAvarUpa nizcaya munipane kA upadeza azakya hai| isalie 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane kA upadeza hai| isa prakAra sakalacAritra vItarAga bhAvarUpa nizcaya munipane kA jJAna karAne ke lie 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 237 ) vyavahAra munipane kA upadeza dete hai| vyavahAra munipanA hai, usakA viSaya bhI hai parantu 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipanA agI-- kAra karane yogya nahIM hai| prazna 285-28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke binA sakalacAritra vItarAgabhAva rUpa nizcaya munipane kA upadeza kaise nahIM hotA? uttara-nizcaya se sakalacAritrarUpa vItarAgabhAva hI munipanA hai| use jo nahI pahicAnate, unako aise hI kahate rahe, to ve samajha nahI pAye / taba unako sakalacAritrarUpa vItarAga bhAva pragaTa huAyaha tattva zraddhAna-jJAna pUrvaka 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke dharma virodhI kArya miTane kI apekSA dvArA vyavahAranaya se 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti ko sakalacAritrarUpa vItarAga bhAva ke vizeSa btlaaye| tava unhe nizcaya vItarAga munipane kI pahacAna huI / isa prakAra 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke binA' sakalacAritra vItarAgabhAvarUpa nizcaya munipane ke upadeza kA na honA jaannaa| prazna 286-28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhie? uttara-(1) 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke dharma virodhI kArya miTane kI apekSA dvArA 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti ko munipanA kahA, so inhI ko munipanA nahI mAna lenaa| (2) kyoki 28 mUlaguNAdi rUpa zarIra kI kriyA kA grahaNa-tyAga yadi AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jaave| parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna nahIM hai| (3) isalie AtmA apane bhAva jo 28 mUlaguNAdi kI pravRttirUpa rAgAdi haiM, unhe choDakara sakalacAritra vItarAga bhAvarUpa hotA hai / isalie nizcaya se sakalacAritrarUpa vItarAga bhAvarUpa hotA hai / isalie nizcaya se sakalacAritrarUpa vItarAga bhAva
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 238 ) hI munipanA hai| (4) sakalacAritrarUpa vItarAga bhAvo ke aura 28 mUlaguNAdi rupa pravRtti ke sAdhaka jIva ke savikalpa dazA meM kAryakAraNapanA hai / isalie 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti ko munipanA kahA -~-so kathana mAtra hI hai / paramArtha se 28 mUlaguNAdi rUpa vAhya kriyA munipanA nahIM hai-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra 28 mUlaguNA'dirUpa pravRtti (vyavahAra munipanA) agIkAra karane yogya nahI haiaisA jaannaa| prazna 287-28 mUlaguNAditya pravRtti arthAt vyavahAra munipane ke kayana ko hI jo saccA mAnatA hai use jinavANI me kisa-kisa nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara--(1) 28 mUlagugAdi pravRttilpa vyavahAra munipane ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use puruSArtha siddhiyupAya zloka 6 me kahA hai ki 'tasya dezanA naasti|' (2) 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke kathana ko hI jo saccA mAna letA hai use samayasA kalaza 55 me kahA hai ki 'yaha usakA ajJAna moha adhakAra hai, usakA sulaTanA dunivAra hai|' (3) 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke kathana ko hI jo saccA munipanA mAna letA hai use pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki, 'vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai / ' (4) 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ke kathana ko hI jo saccA munipanA mAna letA hai use AtmAvalokana me kahA hai ki 'yaha usakA harAmajAdIpanA hai|' prazna-28-'cAra hAtha jamIna dekhakara calane kA bhAva IryAsamiti hai'-isa vAkya me nizcaya vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 286-'deva-gurU-zAstra kA zraddhAna samyagdarzana hai isa vAkya seM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 236 ) prazna 260-'nizcaya samyagjJAna-isa vAkya meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara--prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna-261-'nizcaya-vyavahAracAritra' meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara--prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 261-'nizcaya-vyavahAra vacanagupti' meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara--prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 263-'nizcaya-vyavahAra uttamakSamA' meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 294-'nizcaya-vyavahAra kSudhAparipahajaya' meM nizcayavyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara- prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 265-'jJAnAvaraNIya karma ke abhAva se kevala jJAna hotA hai-isa vAkya meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo? uttara-prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| prazna 266-'darzanamohanIya ke abhAva se kSAyika samyaktva hotA hai'--isa vAkya meM nizcaya-vyavahAra kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-prazna 278 se 287 taka ke anusAra uttara do| (16) vyavahAranaya kAryakArI kaba aura kaba nahIM kA spaSTIkaraNa prazna 267-vyavahAranaya akAryakArI kaba aura kaise hai ? uttara-(a) manuSya jIva kahane para jIva ko to na samajhe aura manuSya zarIra ko hI jIva mAna le-to mithyA zraddhA dRDha ho jaavegii|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 240 ) (A) vratAdi ko upacAra se mokSamArga kahA, vahA~ rAga ko hI mokSamArga mAna le aura vItarAga bhAva ko nA pahicAne to mithyA zraddhA dRDha ho jaavegii| (i) guNa-guNI ke bheda se samajhAyA to bheda me ho ruka jAve, abheda kA lakSya na kare, to mithyA zraddhA dRDha ho jaavegii| isa prakAra jAne-mAne to vyavahAralaya anarthakArI ho jaavegaa| prazna 298-vyavahAranaya kAryakArI kaba aura kaise kahA jA sakatA hai ? uttara-(a) manuSya jIva kahate hI deha se bhinna meM jJAnasvarUpa bhagavAna AtmA hU~ aisA lakSya kare, (A)AtmA jJAnavAlA, darzanavAlA aisA sunakara bheda kA lakSya choDakara abheda AtmA para dRSTi de| (i) deva-gurU-zAstra kA zraddhAna samyagdarzana hai-yaha sunakara yaha samyagdarzana nahIM hai, zraddhA guNa kI zuddha paryAya pragaTI vaha samyakadarzana hai / isa prakAra jAne mAne to vyavahAranaya kAryakArI kahA jA sakatA hai| prazna 266-nicalI dazA meM apane ko bhI vyavahAranaya kAryakArI kaba kahA jA sakatA hai ? uttara-vyavahAra kA Azraya badharUpa hone se heya hai| aisA jAnakara apane jJAyaka svabhAva kA Azraya lekara dharma kI prApti-vRddhi kare to vyavahAranaya kAryakArI hai aisA bolane me AtA hai| prazna 300--munirAja kaise ajJAnI ko vyavahAranaya kA, jo ki asatyArtha hai, upadeza dete haiM ? uttara-(1) ajJAnI kahate hI-jJAnI nahIM hai, jhagaDA karane vAlA nahIM hai, (2) parantu jaisA munirAja kahate hai, vaisA hI caubIsa ghaNTe vicAra-mathana karatA hai, (3) vAstava me saccA nizcaya mokSamArga hai aura vyavahAranaya mokSamArga nahIM hai, kintu upacAra kA kathana haiaisA barAbara jAnakara kevala kisI eka kI hI sattA mAnakara svacchanda nahIM hotA hai, kintu unake svarUpa anusAra yathAyogya dono kI sattA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 241 ) ko mAnatA hai, aise ajJAnI ko samajhAne ke lie vyavahAranaya kA, jo ki asatyArtha hai, upadeza dete haiN| prazna 301--munirAja kaise ajJAnI ko vyavahAranaya kA, jo ki asatyArtha hai, upadeza dete haiM, jarA spaSTatA se samajhAiye ? uttara-(1) kArya to nizcayakAraNa upAdAna se hI mAnatA hai aura vyavahAra upacAra kAraNa nimitta ko bhI mAnatA hai / (2)trikAlI svabhAva ke Azraya se hI dharma kI prApti-vRddhi aura pUrNatA hotI hai, para ke, vikAra ke Azraya se nahI hotA hai / (3) jIva-pudgala kA ThaharanA, calanA, avagAhana aura pariNamana kArya to svatatra upAdAna ke guNo kI paryAyo kI yogyatA se mAnatA hai aura adharma-dharma-AkAza aura kAla ko upacAra kAraNa mAnatA hai| (4) jJAna jAnatA to svakAla kI yogyatA me hai aura jJeya to upacAra mAtra nimitta kAraNa hai| (5) ajAna dazA me rAga kA karttA to azuddha nizcayanaya se AtmA ko mAnatA hai aura dravyakarma ko upacAra nimittakAraNa mAnatA hai / isa prakAra jo mAnatA hai aise ajJAnI ko munirAja jJAnI banAne ke liye vyavahAranaya kA upadeza dete haiN| prazna 302-munirAja kaise ajJAnI ko upadeza dene ke yogya nahIM samajhate ? uttara-(1) jo nizcaya ko to bilkula jAnatA hI nahI hai aura jJAniyo kI bAta sunate hI jhagaDA karane ko taiyAra rahatA hai| (2) sarvathA ekAnta kathana ko hI saccA mAnatA hai| (3) aise sarvathA nizcaya pakSa vAlo ko aura (4) sarvathA vyavahAra pakSa vAlo ko munirAja upadeza dene ke yogya nahI samajhate hai| prazna 303-munirAja kaise ajJAnI ko upadeza dene ke yogya nahIM samajhate-jarA spaSTa kIjie? uttara-(1) samayasAra me bhUtArtha vastu ko pakaDAne ke lie cAra prakAra kA bhedarUpa abhUtArtha vastu kA nirUpaNa kiyA hai, parantu jo
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 242 ) abhUtArtha vastu ko hI bhUtArtha mAna letA hai| (2) mokSazAstra me 'gatisthityuya-grahIdharmAdharmayo-rUpakAraH' AyA hai-vahA~ mAtra itanA hI batAnA hai ki jaba jIva-pudagala svayaM apanI yogyatA se calate hai to dharmadravya nimitta hotA hai aura java svaya apanI yogyatA se Thaharate hai to adharma dravya nimitta hotA hai parantu jo vyavahAra kAraNa ko hI nizcaya kAraNa mAnakara dharmadravya jIva-pudgala ko calAtA hai aura adharmadravya jIva-pudgala ko ThaharAtA hai / (3) mokSazAstra me "sukhadukha jIvita maraNopagrahAraca" tathA "parasparopagraho jIvAnAm" sUtra Aye hai yaha saba nimittamAtra kA kathana hai kintu jo nimitta ke kathano ko hI saccA mAna letA hai| (4) pravacanasAra me AyA hai ki jJeya apanA svarUpa jJAna ko saupa dete hai, jJAna unhe pakaDa letA hai yaha saba upacAra kathana hai parantu ise hI saccA mAna letA hai| (5) jIva ne karmo ko bAMdhA Adi karaNAnuyoga kA kathana nimitta kI apekSA kiyA hai parantu jo usa kathana ko hI saccA mAna letA hai-vaha ziSya upadeza ke yogya nahI hai / isalie munirAja aise ziSya ko upadeza ke yogya nahIM samajhate hai| prazna 304-kisa-kisa mAnyatA vAle jIva jinavANI sunane ke aura gurU kI dezanA ke lAyaka nahIM haiM-jarA sIdhe-sAdhe zabdo me batAo? uttara-(1) paramArtha kA jJAna karAne ke lie vyavahAra kA kathana hai usake badale vyavahAra ke avalambana se hI lAbha mAna le, (2) vacana gupti rakhanA cAhie aisA guru ne kahA, usake badale kahe, tuma kyo volate ho, (3) prathama vyavahAra ho to lAbha ho, (4)vyavahAra karatekarate nizcaya pragaTa ho jAvegA, (5) bheda ko abheda mAna le, (6)devagurUzAstra ke zraddhAna ko hI samyagdarzana mAna le, (7)bAraha aNuvratAdi ko hI zrAvakapanA mAna le, (8) 28 mUlaguNAdi ko hI munipanA mAna le, (9) nimitta se hI upAdAna me kArya hotA hai, (10)mAtra trikAlI prathama vyavahAra (5) bheda le, (7)vAnipanA mAna
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 243 ) svabhAva ko mAne, paryAya ko na mAne, (11) mAtra paryAya ko mAne, trikAlI svabhAva ko na mAne, (12)zarIra kI kriyA maiM karatA hU~, yaha hamArA kArya hai, (13) Asrava-badha ko savara nirjarA mAna le, (14) jIva ko ajIva mAna le, (15) ajIva ko jIva mAna le / ve jIva jinavANI sunane ke aura gurU kI dezanA ke bhI lAyaka nahIM haiN| prazna 305-jo vyavahAra ke kathana ko hI saccA mAnate haiM, unheM jinavANI meM kina-kina nAma se sambodhita kiyA hai ? uttara-(1) purupArtha siddhiyupAya me kahA hai ki 'tasya dezanA nAsti / ' (2) samayasAranATaka me kahA hai 'mUrkha / ' (3)AtmAvalokana meM kahA hai 'yaha usakA harAmajAdIpanA hai|' (4)samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki 'yaha unakA ajJAnamoha adhakAra hai usakA sulaTanA dunivAra hai|' (5) pravacanasAra me kahA hai ki vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai| (6) mokSamArgaprakAzaka me kahA hai ki usake saba dharma ke aga mithyAtva bhAva ko prApta hote haiM tathA mithyAdRSTi kahA hai| (7) samayasAra gAthA 11 ke bhAvArtha me kahA hai ki usakA phala sasAra hai| (8) mokSamArgaprakAzaka nauve adhikAra me kahA ki yaha anIti hai / tAtaparya yaha hai ki cAro anuyogo me vyavahAra ke kathana ko saccA kathana mAnane vAlo ko cAro gatiyo me ghUmakara nigoda meM jAne vAlA batalAyA hai| kyoki vyavahAra-nizcaya kA pratipAdaka hai usake badale saccA mAna letA hai / vaha samyaktva se rahita puruSo kA vyavahAra hai / prazna 306-(1) koI nirvicArI puruSa kahe ki-tuma vyavahAra ko asatyArtha-heya kahate ho| (2) to hama vrata, zIla, saMyamAdi vyavahAra kisa lie kareM ? hama vrata, zIla, sayamAdi ko chor3a dege? uttara-(1) vrata, zIla sayamAdi kA nAma vyavahAra nahI hai| yaha to zubha-bhAva rUpa pravRtti hai aura pravRtti me vyavahAra kA prayojana hI nahI hai / parantu jinako apane svabhAva ke Azraya se eka deza zuddha dazA pragaTa huI hai usa vrata, zIla, sayamAdi me mokSamArga kA upacAra
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 244 ) karanA-yaha vyavahAra hai| parantu vrata, zIla, sayamAdi mokSamArga haiyaha mAnyatA chor3a de| vrata, zIla, sayamAdi mokSamArga nahIM hai aisA zraddhAna kara / inako to vAhya sahakArI jAnakara upacAra se mokSamArga kahA hai, yaha to paradravyAzrita hai; tathA saccA mokSamArga vItarAga bhAva hai, vaha svadravyAzrita hai| isa prakAra vyavahAra ko asatyArtha-heya jaannaa| (2) vratAdika choDane se to vyavahAra kA heyapanA nahIM hotA hai| paDita pUchate hai-vratAdi chor3akara kyA karegA? yadi hisAdi rUpa pravartegA to vahA~ mokSamArga kA upacAra bhI sambhava nahIM hai, azubha me pravartane se kyA bhalA hogA ? narakAdi prApta kregaa| isalie zubhabhAvo ko chor3akara azubha me pravartana karanA nivicArIpanA hai| vratAdi rUpa pariNati ko miTAkara kevala vItarAga udAsIna bhAvarUpa honA bane to acchA hI hai, vaha nicalI dazA me ho nahIM sakatA, isalie vratAdi sAdhana choDakara svacchanda honA yogya nahI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 253] prazna 307-vyavahAra ko (vrata, zIla saMyamAdi ko) asatyArtha heya jananA-isa bAta ko zAstroM meM kahIM aura bhI kahA hai ? / uttara-(1) mokSamArgaprakAzaka pRSTha 226 me kahA hai ki ahiMsAnat satyAdika to puNyabadha ke kAraNa hai aura hiMsAvat asatyAdika pApa bagha ke kAraNa hai| ye sarva mithyA adhyavasAya haiM aura tyAjya haiN| isalie hiMsAdivat ahisAdika ko bhI bandha kA kAraNa jAnakara heya hI mAnanA / (2) mokSamArgaprakAzaka pRSTha 250 me kahA hai ki kyoki sarva hI hiMsAdi va ahiMsAdi me adhyavasAya hai so samasta hI choDanA-- aisA jinadevo ne kahA hai| prazna 308-pratAdikarUpa pariNati ko miTAkara kevala vItarAga udAsIna bhAvarUpa honA bane to acchA hI hai, vaha nicalI dazA me ho nahIM sktaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 254] isakA artha spaSTa karo?
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 245 ) uttara--mAtra vItarAgatA to 12veM guNasthAna me hai / vratAdi rUpa pariNati ko miTAkara 12vA guNasthAna honA bane to acchA hai| vaha nicalI dazA me (4-5-6 guNasthAna tathA abuddhipUrvaka rAga 10ve taka) ho nahIM sktaa| prazna 306-udAsIna bhAva kA kyA artha hai ? uttara-vItarAga bhAva rUpa zuddha dazA kA nAma udAsIna bhAva hai| (a) udAsIna hokara nizcala vRtti ko dhAraNa karate haiM / [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 3] (A) saccI udAsInatA ke artha yathArtha anityatvAdika kA cintana karanA hI saccI anuprekSA hai, sakala kaSAya rahita jo udAsIna bhAva hai usI kA nAma cAritra hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 226] (i) saccI udAsInatA to usakA nAma hai ki kisI dravya kA dopa yA guNa bhAsita na ho sva ko sva jAne, para ko para jAne; para me kucha bhI merA prayojana nahIM hai aisA mAnakara sakSIbhUta rahe / so aisI udAsInatA jJAnI ke hI hotI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 244] (I) udAsInatA kA artha jJAtA-dRSTAmAtra, jJAna, bhavanamAtra, sahaja udAsIna kahA hai| [samayasAra karttA karma adhikAra] prazna 310-zAstro me jahAM zubhabhAva jhA niSedha kiyA ho aura jahA~ zubhabhAva ko acchA kahA ho, vahA~ kyA jAnanA cAhie ? uttara-(1) jahA~ zAstra me zubhabhAva kA nipedha kiyA ho vahA~ zuddha me jAne ke lie jAnanA caahie| jahA~ zubhabhAva ko acchA kahA ho vaha azubha kI apekSA jAnanA tathA dono hI badha ke kAraNa aura dukha rUpa hai aisA jAnanA cAhie / (2) AtmAnubhavanAdi me lagAne
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 246 ) ko vrata-zIla-sayamAdi kA hInapanA pragaTa karate hai| vahA~ aisA nahI jAna lenA ki inako chor3akara pApa me laganA, kyoki usa upadeza kA prayojana azubha me lagAne kA nahIM hai / zuddhapayoga me lagAne ko zubhopayoga kA nipedha karate hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 284] (2) "puNya pApa kA zraddhAna hone para puNya ko mokSamArga na mAne yA svacchandI hokara pAparUpa na prvrte|" [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 316] (3) kisI zubha kriyA kI jahA~ nindA kI ho, vahA~ to usase U~cI zubha kriyA yA zuddhabhAva kI apekSA jAnanA aura jahA~ prazasA kI ho vahA~ usase nIcI kriyA va azubha kriyA kI apekSA jaannaa| [mokSamArgaprakArAka pRSTha 266] (4) vyavahAra dharma kI pravRtti se puNya vadha hotA hai| isalie pApapravRtti kI apekSA to isakA niSedha hai nahI, parantu jo jIva vyavahAra pravRtti se hI santuSTa hokara sacce mokSamArga ke udyamI nahI hote haiM unhe mokSamArga me sanmukha karane ke lie usa zubharUpa mithyA pravRtti kA bhI niSedha karate hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 213] (5) jaise-roga to thoDA yA bahuta, burA hI hai parantu bahuta roga kI apekSA thoDe roga ko bhalA hI kahate hai| isalie zuddhopayoga na ho, taba azubha se chuTakara zubha me pravartana yogya hai, zubha ko choDakara azubha me pravartana yogya nahIM hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 205] (17) mokSamArga prakAzaka pRSTha 254 se 257 taka kA spaSTIkaraNa prazna 311-ubhayAbhAsI nizcaya-vyavahAra kile mAnatA hai ? uttara-vartamAna paryAya me to AtmA siddhasamAna-kevalajJAnAdi sahita, dravyakarma-nokarma-bhAvakarma se rahita hai aura vartamAna paryAya me
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 247 ) hI vyavahAranaya se sasArI matijJAnAdi sahita tathA dravyakarma-nokarmabhAvakarma sahita hai--aisA mAnatA hai| prazna 312-kyA ubhayAbhAsI kA aisA nizcaya-vyavahAra mAnanA ThIka hai? uttara-ThIka nahIM hai, kyoki eka AtmA ke eka hI samaya me aise do svarUpa vartamAna paryAya me ho hI nahI sakate hai / paryAya meM hI siddhapanA aura paryAya me hI sasArIpanA, paryAya me hI kevalajJAnAdi aura paryAya me hI matijJAnAdi eka AtmA ke eka sAtha nahI ho sakate haiM / jisa bhAva kA sahitapanA usa bhAva hI kA rahitapanA eka vastu me kese sambhava ho ?-isalie ubhayAbhAsI kA aisA mAnanA bhrama hai| prazna 313-ubhayAbhAsI pUchatA hai ki saccA nizcaya-vyavahAra kisa prakAra hai ? uttara-(1) siddha aura sasArI jIvatvapane ko apekSA samAna hai| paryAya apekSA siddha ko paryAya me siddhapanA pragaTa hai aura sasArI ko paryAya apekSA sasAra hai / (2) sasArI kI paryAya me nizcaya se matijJAnAdi hai aura siddha kI paryAya me nizcaya se kevalajJAnAdi hai / parantu sasArI me kevalajAnAdi kI svabhAva apekSA zakti hai / (3) dravyakarmanokarma pudgala se utpanna hue haiM, isalie nizcaya se sasArI ke bhI inakA bhinnapanA hai, parantu siddha kI bhAMti inakA kArya-kAraNa apekSA sambandha bhI na mAne to bhrama bhI hai / (4) doSa apanA hai, para ne nahI karAyA hai isalie bhAvakarma nizcaya se AtmA kA kahA hai / tathA siddha kI bhaoNti sasArI ke bhI rAgAdika na mAnanA, unhe karma hI kA mAnanA vaha bhI bhrama hai|| prazna 314-dravyapharma-nokarma kA saMsArI ke kAraNa kArya apekSA sambandha kisa prakAra hai, so samajhAiye ? uttara-(a) sasArI ne icchA kI-hAtha uThA, isame hAtha uThA naimittika, jIva kI icchA nimitta hai| (A) jIva ne vikAra kiyA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 248 ) to karma ba~dhA, isame karma vadhA naimittika, jIva ne vikAra kiyA nimitta / (i) vAI ne roTI banAI-isame roTI vanI naimittika vAI kA rAga nimitta hai| isa prakAra sasArI ke dravyakarma-nokarma kA kAryakAraNa sambandha hai, parantu siddha ke sAtha aisA kArya-kAraNa sambandha bhI nahI hai-aisA jaannaa| prazna 315-saMsArI ke nizcaya se matinAnAdika hI hai-isameM matijJAnAdika ke lie nizcaya kyo lagAyA hai ? uttara-'ubhayAbhAsI ne kahA thA ki 'paryAya me nizcaya se siddha samAna aura paryAya me vyavahAra se matijJAnAdika sahita hU~ usakI bAta jhUTha hai yaha batAne ke lie matijJAnAdika ke lie 'nizcaya' lagAyA hai| prazna 316-'AtmA to jaisA hai vaisA hI hai'-isakA kyA artha hai ? uttara-(a) nizcaya me AtmA trikAlI zuddha hai, mAtmA me siddha aura kevalajJAnAdika kI zakti hai |(aa) paryAya se sAdhaka jJAniyo ko zuddhi aura azuddhirUpa mizra paryAya hai| (i) mithyAdRSTiyo ko paryAya me mAtra azuddhi hI hai| (I) siddha ko paryAya me sampUrNa zuddhatA pragaTI hai| jJAnI zraddhA-jJAna-cAritra kI apekSA jaisA-jaisA hai vaisA-vaisA mAnatA hai, jAnatA hai isalie 'AtmA to jaisA hai vaisA hI hai'kahA hai| prazna 317-kathana meM jhagar3A kyo par3atA hai ? __ uttara-(1) jahA~ zraddhA ko apekSA kathana ho, use jJAna yA cAritra kI apekSA samajhane va mAnane se jhagaDA paDatA hai| (2) jahA~ jJAna ko apekSA kathana ho use zraddhA yA cAritra kI apekSA samajhane va mAnane se jhagaDA paDatA hai| (3) jahA~ cAritra kI apekSA kathana ho use zraddhA yA jJAna kI apekSA samajhane yA mAnane se jhagaDA paDatA hai| (4) jahA~ nimitta kI apekSA kathana ho use upAdAna kI apekSA mAnane se jhagaDA paDatA hai| (5) jahA~ upAdAna kI apekSA kathana ho,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 246 ) vahA~ nimitta kI apekSA mAnane se jhagaDA paDatA hai| (6) jahA~ vyavahAra kI apekSA kathana ho, use nizcaya kI apekSA mAnane se jhagar3A paDatA hai| (7) jahA~ nizcaya kI apekSA kathana ho, use vyavahAra kI apekSA samajhane se jhagaDA paDatA hai| (8) heya ko upAdeya aura upAdeya ko heya mAnane se jhagaDA paDatA hai / isaliye pAtra jovo ko prathama saba apekSAyeM samajha lenI caahie| kyoki yadi aisA na ho to kahIM anya prayojana sahita vyAkhyAna ho, usakA anya prayojana pragaTa karane se viparIta pravRtti hotI hai| ata samyagjJAna dvArA sarva prakAra ke vyavahAra nizcayAdirUpa vyAkhyAna kA abhiprAya jAnane para jhagaDA nahIM paDatA hai| prazna 318-"isa prakAra nayo dvArA eka hI vastu ko eka bhAva apekSA 'aisA bhI mAnanA aura aisA bhI mAnanA'-vaha to mithyAbuddhi hI hai" isakA kyA bhAva hai ? uttara-ubhayAbhAsI eka hI jIva ko vartamAna paryAya me siddhapanA aura samArIpanA, kevalajJAnAdi ora matijJAnAdi mAnatA hai yaha to mithyAbuddhi hI hai| prazna 319-"bhinna-bhinna bhAvoM ko apekSA nayo ko prarUpaNA hai-aipA mAnakara yayAsambhava vastu ko mAnanA, so saccA zraddhAna hai" isakA kyA bhAva hai ? uttara-(1) nizcayanaya se trikAlI svabhAva ekarUpa hai| (2) paryAya se apane aparAdha se doSa hai usa doSa me dravyakarma nimitta hai| aisA jAnakara paryAya ko goNa karake trikAlI svabhAva kA Azraya lekara dharma kI zurUAta karake, krama se vRddhi karake, kevalajJAnAdi-siddhadazA ko prApti hotI hai-yaha saccA zraddhAna hai / prazna 320-mithyAvRSTi anekAnta kise kahatA hai ? uttara-paryAya me nizcaya se kevalajJAnAdi hai aura vyavahAra se matijJAnAdi haiM-yaha mithyAdRSTi kA anekAnta hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 250 ) prazna 321-ubhayAbhAsI vrata-zIla sayamAdi ke viSaya meM kyA mAnatA hai ? uttara-(1) vrata-zIla-sayamAdi kA agIkAra pAyA jAtA hai, so vyavahAra se "yaha bhI mokSa ke kAraNa hai"-aisA jAnakara unhe upAdeya mAnatA hai| (2) zarIra se brahmacarya pAle, nirdopa AhAra le, zarIra se jarA bhI hisA na ho, bAharI mahAvratAdi ko, NamokAra matra ke jApa ko, muMha se pATha Adi bolane rUpa jaDa kI kriyA aura vrata-zIlasayamAdi zubhabhAvo ko mokSa kA sAdhana mAnatA hai| (3) tathA zarIrAdika kI kriyA karo, zubhabhAva karo, parantu usame mamatva nahIM karanA-aisI mAnyatA umayAbhAsI meM hotI hai| prazna 322-ubhayAbhAsI kahatA hai ki "yathAyogya vratAdi kriyA to karane yogya hai parantu usame mamatva nahIM krnaa|" isa viSaya meM paMDita jI ne kyA uttara diyA ? uttara-(1) so jisakA Apa kartA ho, usame mamatva kase nahI kiyA jAya ? (2) ASa kartA nahI hai to "mujhako karane yogya hai"aisA bhAva kaise kiyA ? (3) aura yadi kartA hai to vaha apanA karma huA tava kartA-karma sambandha svayameva hI huA-so aisI mAnyatA to bhrama hai| (4) abhiprAya se kartA hokara kare aura jJAtA rahe-yaha to banatA nahI hai| prazna 323-zarIrAdika jar3a niyAmao ke viSaya meM jina-jinavara aura jinavara-vRSabho kA kyA Adeza hai ? / uttara-roTI choDane-khAne kI kriyA, zarIra ke uThane-baiThane kI kriyA, padmAsana-khajAsana kI kriyA-anazanAdi kI kriyA, stuti-matra pATha-pUjA bolane Adi kI kriyA, zarIra-mana-vANI kI kriyA aura ATha karmoM kI 148 pravRttiyA~ hai ve to zarIrAdi paradravya ke Azrita hai, paradravya kA Apa kartA hai nahI, isaliye usame (zarIrAdi kI kriyA me) kartRtva buddhi (kartApane kA jJAna)bhI nahI karanA aura usame mamatva
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 251 ) bhI nahI karanA-yaha jina-jinavara aura jinavara-vRSabho kA Adeza haiN| prazna 324-azuddhopayoga (vikArI bhAva) zuddha paryAya (avikArI bhAva) ke viSaya me jina-jinavara aura jinavara vRSabho kA kyA Adeza hai ? uttara-(1) azuddhopayoga (vikArI bhAva) kA tyAga aura zuddhopayoga (avikArI bhAva) kA grahaNa karanA apanA zubhopayoga hai, vaha apane Azrita hai, usakA Apa kartA hai, isalie zubhabhAvo me kartRtva buddhi bhI mAnanA aura mamatva bhI karanA doSa kA jJAna karAne kI apekSA kartRtva buddhi kahA hai, karttavya nahI kahA hai| (2) parantu isa zubhopayoga ko vadha kAhI kAraNa jAnanA, mokSa kA kAraNa nahIM jAnanA, kyoki bava aura mokSa ke to pratipakSIpatA hai, isalie doparUpa eka hI bhAva puNya vadha kA bhI kAraNa ho aura mokSa kA bhI kAraNa ho-aisA mAnanA bhrama hai| (3) isaliye vrata-avrata dono vikalparahita jahA~ para dravya ke grahaNa tyAga kA kucha bhI prayojana nahI haiaisA udAsIna vItarAga zuddhopayoga vahI mokSamArga hai-aisA jinajinavara aura jinavara-vRpabho kA Adeza hai| [aisA hI samayasAra kalaza 236 me AyA hai, samAdhitatra gA0 47, tyAga-upAdAna kI 16vI zakti, mokSamArgaprakAzaka pRSTha 158 dekho] prazna 325-vrata-zIla-savamAdika zubhabhAno ko aura zarIra kI kriyAo ko mokSamArga aura mokSa kA kAraNa kauna mAnate haiM aura usa kA phala kyA hai ? uttara-ajJAnI mithyAdRSTi mAnate hai aura jisakA phala cAro gatiyo me ghUmakara nigoda hai| . prazna 326-vatta-zIla-sayamAdi zubhabhAva sasAra kA kAraNa hai, mokSamArga aura mokSa kA kAraNa nahIM hai kyA aisA kahIM mokSamArgaprakAzaka meM AyA hai ? uttara-(1) vratAdirUpa zubhopayogahI se devagati kA badha mAnate haiM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 252 ) aura usI ko mokSamArga mAnate hai, so badhamArga-mokSamArga ko eka kiyA, 'parantu yaha mithyA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 158] (2) svargasukha kA kAraNa prazastarAga hai aura mokSasukha kA kAraNa vItarAga bhAva hai, parantu aisA bhAva ise (mithyAdRSTi ko) bhAsita nahI hotA, isalie mokSa kA bhI isako saccA zraddhAna nahI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 234] (3) mithyAdaSTi sarAgabhAva me savara ke bhrama se prazastarAgalpa kAryoM ko upAdeyarUpa zraddhA karatA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 228] (4) zubha-azubha bhAvo me ghAtikarmoM kA to nirantara badha hotA hai, ve sarva pAparUpa hI hai aura vahI AtmaguNa ke ghAtaka haiN| isaliye azuddhabhAvo se karmabandha hotA hai, usame bhalA-burA jAnanA vahI mithyA zraddhAna hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 227] (5) zubhayoga ho yA azubha yoga ho, samyaktva prApta kiye vinA vAtikarmo kI to sarva-prakRtiyo kA nirantara bandha hotA hI rahatA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 227] (6) dravyaliMgI ke yogo kI pravRtti zubharUpa bahuta hotI hai aura aghAtikarmo me puNya-pApa vandha kA vizeSa zubha-azubha yogo ke anusAra hai, isaliye vaha antima aveyaka paryanta pahu~catA hai parantu vaha kucha kAryakArI nahIM hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 247] (7) dravyaliMgI ke zubhopayoga to (prathama guNasthAna ke yogya) utkRSTa hotA hai, zuddhopayoga hotA hI nahIM; isalie paramArtha se inake kAraNa-kAryapanA nahI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 256] (8) kitane hI jIva aNuvrata-mahAvratAdirUpa yathArtha AcaraNa karate hai aura AcaraNa ke anusAra hI pariNAma hai, koI mAyA zobhAdika kA abhiprAya nahIM hai, unhe dharma jAnakara mokSa ke artha unakA sAdhana karate haiM, kinhI svargAdika ke bhogo kI bhI icchA nahIM rakhate, parantu tatvajJAna pahale nahIM huA hai, isalie Apa to jAnate haiM ki mai mokSa
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 253 ) kA sAdhana kara rahA hU~, parantu jo mokSa kA sAdhana hai use jAnate bhI nahI, kevala svargAdika kA sAdhana karate hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 241] () bAhya me to aNuvrata-mahAvratAdi sAdhate hai parantu antaraga pariNAma nahI hai aura svargAdika kI vAchA se sAdhate hai-so isa prakAra sAdhane se pApa bandha hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 242] (10) indriya janita sukha kI icchA ke prayojana hetu arahatAdika kI bhakti karane se bhI tIna kaSAya hone ke kAraNa pApa bandha hI hotA hai-isalie pAtra jIvo ko isa prayojana kA arthI honA yogya nahIM hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 8] isa prakAra hI cAro anuyogo ne batAyA hai| zubhabhAva kisI kA bhI ho, vaha badha kA hI kAraNa hai mokSa kA kAraNa yA mokSamArga nahIM hai-aisA nizcaya krnaa| prazna 327-jana zubhabhAva kisI ke bhI ho vaha mokSamArga aura mokSa kA kAraNa nahIM hai to kahIM-kahIM zAstro meM unhe mokSamArga aura mokSa kA kAraNa kyo kahA hai ? uttara-(1) vAstava me kisI bhI zAstra me zubhabhAvo ko mokSa. mArga aura mokSa kA kAraNa nahI kahA hai ora jahA~ kahI kahA hai upacAra mAtra vyavahAra kAraNa kahA hai aisA jAnanA / (2) nicalI dazA me kitane hI jIvo ke zubhopayoga aura zuddhopayoga kA yuktapanA pAyA jAtA hai, isalie upacAra se vratAdika zuddhopayoga ko mokSamArga kahA hai, vastu kA vicAra karane para zubhopayoga mokSa kA ghAtaka hI hai, kyoki bandha kA kAraNa vaha hI mokSa kA ghAtaka hai-aisA zraddhAna krnaa| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 255] (3) vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 254 ) panA hai isalie vratAdika ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI hai, paramArtha se bAhya kriyA mokSamArga nahIM hai-aisA hI zraddhAna krnaa| [mokSamArgaprakAgaka pRSTha 253] (4) vrata-tapAdi mokSamArga hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra se inako mokSamArga kahate haiM isalie inhe vyavahAra kahA / mokSamArgaprakAgaka pRSTha 250] prazna 328--zuddha-azuddha bhAvoM meM heya-upAdeya ke nipada me jinAjJA kyA hai ? uttara--(1) zudropayoga hI ko pragaTa karane yogya upAdeya mAnakara usakA upAya karanA, (2) zubhopayoga-aNubhapayoga ko heya jAnakara unake tyAga kA upAya karanA, (3) jahA~ zuddhopayoga na ho sake, vahAM azubhopayoga ko choDakara zubha me hI pravartana karanA kyoki gubhopayoga kI apekSA azubhopayoga me azuddhatA kI adhikatA hai, (4) zudvopayoga ho taba to paradravya kA sAkSIbhUta hI rahatA hai, vahA~ kucha paradravya kA prayojana hI nahIM hai| mokSamArgaprakAzaka pRSTha 255] prazna 326-azuddhopayoga me nimitta-naimittika sambandha kisa prakAra hai aura isakA jJAna kisako hotA hai ? uttara-zubhopayoga naimittika aura vAhya vratAdi kI pravRtti nimitta hai| azubhopayoga naimittika ora bAhya avatAdika kI pravRtti nimitta hai| isakA jJAna mAtra jJAniyo ko ho hotA hai| prazna 330-"pahale azubhopayoga ghaTakara zubhopayoga ho phira zubhopayoga cha Takara zuddhopayoga ho-aisI krama paripATI" yaha bAta kisako lAgU par3atI hai ? uttara-4-5-6 guNasthAna kI apekSA yaha kathana hai| jJAnI sIdhA azubha me se zuddha me nahI AtA hai / pahale azubha ko choDakara zubhopayoga hotA hai aura zubhopayoga chUTakara zuddhopayoga hotA hai| isalie aisI krama paripATI jJAnI hI ko lAgU paDatI hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 255 ) prazna 331-ubhayAbhAsI kahatA hai ki zubhopayoga hai so zuddhopayoga kA kAraNa hai" kyA yaha bAta ThIka hai ? uttara-ThIka nahIM hai, jaise-azubhabhAva kAraNa va zubhabhAva kArya aura zubhabhAva kAraNa va zuddhabhAva kArya aisA banatA nahIM hai / yadi aisA ho to zubhopayoga kA kAraNa azubhopayoga Thahare aura dravyaliMgI ke zubhopayoga to utkRSTa hotA hai, zuddhopayoga hotA ho nahI, isalie paramArtha se inake kAraNa-kAryapanA nahI hai| prazna 232-mithyAdRSTi kyA kare to zuddhopayoga kI prApti ho aura kyA kare to paramparA nigoda kI prApti ho ? ___ uttara--jaise- rogI ko bahuta roga thA, pazcAt alpa roga rahA, to vaha alpa roga to niroga hone kA kAraNa nahIM hai| itanA hai kialpa roga rahane para niroga hone kA upAya kare to ho jAye, parantu yadi alpa roga ko hI bhalA jAnakara usako rakhane kA yatna kare to niroga kaise ho , kabhI nA hove, usI prakAra kaSAyo ke (mithyAdRSTi ke) tIvra kapAyarUpa azubhopayoga thA, pazcAt mithyAdRSTi ke mandakaSAyarUpa zubhopayoga huA parantu mithyAdRSTi kA vaha zubhopayoga to ni kapAya zuddhopayoga hone kA kAraNa hai nahI; itanA hai ki tattva ke abhyAsarUpa zubhopayoga hone para zuddhopayoga hone kA yatna kare to ho jaaye| parantu yadi zubhopayoga ko hI bhalA jAnakara usakA sAdhana kiyA kare to zuddhopayoga kaise ho ? cAro gatiyo me ghUmakara paramparA nigoda kI prApti ho| prazna 333-zubhopayoga ko zuddhopayoga kA kAraNa kyo kahA jAtA hai ? uttara-samyakadRSTi ko zubhopayoga hone para nikaTa zuddhopayoga ko prApti hotI hai-aisI jJAna ko mukhyatA se caraNAnuyoga me zubhopayoga ko zuddhopayoga kA kAraNa bhI kahate haiM / parantu mithyAdRSTi kA zubhopayoga to zuddhopayoga kA kAraNa hai hI nahI-aisA jaannaa|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 ) prazna 334-samyagdRSTi ke zubhopayoga para paramparA mokSa ke kAraNa kA Aropa kyo AtA hai aura mizyAdaSTi ke zubhopayoga para mokSa kA Aropa kyo nahIM AtA hai ? uttara-(1) zubhopayogarUpa vyavahAra vrata zuddhopayoga kA hetU hai aura zuddhopayoga mokSa kA hetU hai aisA mAnakara yahA~ upacAra se vyavahAra vrata ko mokSa kA paramparA hetU kahA hai| vAstava me to zubhopayogI muni ko muni yogya zuddha pariNati hI (zuddhAtya dravya kA avalambana karatI hai isalie) vizeSa zuddhirUpa zuddhopayoga kA hetU hotI hai aura vaha zuddhopayoga mokSa phA hetU hotA hai| isa prakAra isa zuddha pariNati me se huye mokSa ke paramparA hetUpane kA Aropa usake sAtha rahane vAle zubhopayoga me karake vyavahAra vrata ko mokSa kA paramparA hetu kahA jAtA hai| (2) mithyAdRSTi ke jahA~ zuddha pariNati hI na ho vahA~ vartate hue zubhopayoga me mokSa ke paramparA hetUpane kA Aropa bhI nahIM kiyA jA sakatA, kyoki jahA~ mokSa kA yathArtha paramparA hetu pragaTa hI nahI huA hai-vidyamAna hI nahI hai vahA~ zubhopayoga me Aropa kisakA kiyA jAve ? mithyAdRSTi ke zubhabhAvo para to kabhI mokSa kA nAropa AtA hI naho, parantu samyagdRSTi niyama se zubhabhAva kA abhAva karake zuddha dazA me A hI jAtA hai isalie samyagdRSTi ke zubhabhAvo para paramparA mokSa kA Aropa AtA hai, mithyAdRSTi ke zubhabhAvo para paramparA mokSa kA Aropa nahI AtA hai-aisA jaannaa| prazna 335-pravacanasAra me zuddhatA aura zubhabhAna kI maMtrI kyA kahI hai ? uttara-rAga to zuddhatA kA zatru hai parantu caraNAnuyoga ke zAstrI me aisA kathana karane kI paddhati hai aura vyavahAranaya kA kathana hai| prazna 336-ubhayAbhAsI apane ko nizcaya ratnatraya huA kaise mAnatA hai ?
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 257 ) uttara-vartamAna paryAya me siddha samAna zuddha hU~, kevalajJAnAdi sahita haiM ityAdi prakAra se AtmA ko zuddha mAnA, so to samyagdarzana huA ityAdi prakAra se AtmA ko vaisA hI jAnA so samyagjJAna huA ityAdi prakAra se AtmA ke vaise hI vicAra me pravartana kiyA so samyaka cAritra huA-isa prakAra apane ko nizcaya ratnatraya huA mAnatA hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 256] prazna 337-kyA ubhayAbhAsI kA isa prakAra nizcaya ratnatraya mAnanA ThIka hai ? uttara - maiM vartamAna paryAya me pratyakSa azuddha, so zuddha kaise mAnatAjAnatA-vicAratA hU~ ityAdi viveka rahita bhrama se santuSTa hotA hai / / so usakA isa prakAra nizcaya ratnatraya mAnanA ThIka nahI hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 256] prazna 338-ubhayAbhAsI apane ko vyavahAra ratnatraya huA kisa prakAra mAnatA hai ? uttara-arahatAdika ke sivAya anya devAdika ko nahIM mAnatA, va jaina zAstrAnusAra jIvAdika ke bheda sokha lie haiM, unhI ko mAnatA hai, auro ko nahI mAnatA hai-vaha to samyagdarzana huA, jaina zAstro ke abhyAsa me bahuta pravartatA hai-so samyagjJAna huA aura vratAdi kriyAo me pravartatA he-so samyakcAritra huaa| isa prakAra apane ko vyavahAra ratnatraya huA mAnatA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 257] prazna 336-kyA ubhayAbhAsI kA isa prakAra vyavahAra ratnatraya) mAnanA ThIka nahIM hai ? ___ uttara-ThIka nahIM hai, kyoki vyavahAra to upacAra kA nAma hai / so upacAra bhI to taba banatA hai jaba satyabhUta nizcaya ratnatraya ke kAraNAdi ho / so ubhayAbhAsI ko nizcaya ratnatraya pragaTA nahI hai isalie usako vyavahAra ratnatraya kI mAnyatA bhI khoTI hai /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 258 ) prazna 340-ubhayAbhAsI kA nizcaya-vyavahAra saba jhaThA zyoM batAyA hai ? uttara - pahale to mithyAdRSTi kA adhyAtma zAstra me praveza hI nahI hai aura yadi vaha praveza karatA hai to viparIta samajhA hai-jaise(1) nizcayAbhAsI vyavahAra ko choDakara bhraSTa hotA hai arthAta azubhabhAvo me pravartatA hai| (2) vyavahArabhAsI nizcaya ko bhalI-bhAMti jAne 'binA vyavahAra me ho mokSa mAnatA hai, paramArtha tattva me mUDha rahatA hai| (3) usI prakAra ubhayAbhAsI nizcayAbhAsa ko jAnatA-mAnatA hai parantu vyavahAra sAdhana ko bhI upAdeya mAnatA hai, isalie ubhayAbhAsI svacchanda hokara azubharUpa nahI pravartatA hai / mithyAdarzana pUrvaka vratAdika zubhopayogarUpa pravartatA hai| isalie antima greveyaka paryanta pada ko prApta karatA hai parantu sasAra paribhramaNa nahI miTatA hai| (4) yadi koI viralA jIva yathArtha syAdvAda nyAya se satyArtha ko samajha le to use avazya hI samyaktva kI prApti ho jAtI hai| [samayasAra kalaza 137 kA bhAvArtha] prazna 341-'vyavahAra to upacAra kA nAma hai ? so upacAra bhI to taba banatA hai jaba satyabhUta nizcaya ratnatraya ke kAraNAdika hoM'isakA rahasya kyA hai ? [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 257) uttara--(1) nija zuddha AtmA me ekatArUpa dhyAna karane se nizcaya-vyavahAra mokSamArga pragaTa hotA hai aisA niyama hai| [a] cauthA guNasthAna prathama nirvikalpa dhyAna me pragaTa hotA hai| usa dhyAna se haTakara savikalpa dazA me sacce devAdika ke prati asthiratA kA rAga hotA hai| [A] pA~cavA guNasthAna bhI nirvikalpa dazA me prApta hotA hai aura savikalpa dazA me bhUmikA ke yogya aNuvratAdi kA AcaraNa hotA hai| [5] muni avasthA me nirvikalpa dazA sA~taveM guNasthAna me pragaTa hotI hai| chaThe guNasthAna me aTThAIsa mUlaguNa rUpa vyavahAra mokSamArga hotA hai| isaliye jJAniyo ko hI vyavahAra hotA hai, ajJAniyo ko
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 256 ) nahI hotA hai / (2) jaise-- "kanastara me tela bharA ho to tela kA kanastara kahA jAtA hai / parantu kanastara me miTTI bharI ho to tela kA * kanastara nahI kahA jAtA hai, usI prakAra jisako nizcaya pragaTA ho usI ke bhUmikAnusAra rAga ko mokSamArga kA upacAra AtA hai parantu jisame (mithyAdRSTiyo maiM) moha, rAga, dveSa bharA ho--una para mokSamArga kA Aropa kase A sakatA hai, kabhI bhI nahI A sakatA hai| isalie vyavahAra to upacAra kA nAma hai / so upacAra bhI to taba banatA hai jaba satyabhUta nizcaya ratnatraya ke kAraNAdika ho" isalie anupacAra hue vinA upacAra kA Aropa nahIM AtA hai| prazna 342-nizcayAbhAsI-vyavahArAbhAsI aura ubhayAbhAsI ke ajJAna andhakAra dUra karane me kauna nimitta ho sakatA hai ? uttara-(1) jo samyagdRSTi ho, vidyAbhyAsa karane se zAstra vAMcane yogya buddhi pragaTa huyI ho, samyagjJAna dvArA sarva prakAra ke vyavahAra-nizcayAdirUpa vyAkhyAna kA abhiprAya pahicAnatA ho, jisako zAstra vAcakara AjIvikA Adi laukika kArya sAdhane kI icchA na ho, vaha hI ajJAniyo ke adhakAra miTAne me nimitta ho sakatA hai / (2) bhUle hue ko mArga kauna dikhA sakatA hai, jo svaya usakA jAnakAra ho| jo svaya andhA ho vaha dUsaro ko kyA mArga dikhAyegA ? nahI dikhA sakatA, usI prakAra mamyagjJAnI hI mokSamArga me nimitta ho sakatA hai| ajJAnI kabhI bhI nimitta nahI ho sakatA hai kyoki upAdAna-nimitta kA aisA svabhAva hai| (3) niyamasAra gAthA 53 me kahA hai ki 'jo mumukSa haiM unako bhI upacAra se padArtha nirNaya ke hetupane ke kAraNa (samyaktva pariNAma kA) antaraga hetu kahA hai kyoki unako darzanamohanIya karma ke kSayAdika haiN| __ prazna 343--zubhabhAva karate-karate dharma kI prApti ho jAvegI; vrata zola-saMyamAdi vyavahAra mokSamArga aura mokSa kA kAraNa haiM, aise
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 260 ) ajJAnI jIvo ke ajJAna ko dUra karane ke liye samayasAra kalaza TIkA phalaza 100 se lekara 112 taka se kyA-kyA batAyA hai ? ___ uttara-(1) kisI mithyAdRSTi jIva kA aisA abhiprAya hai jo dayA, vrata, tapa-zIla, sayama Adi * bhale hai, jIva ko sukhakArI haiM / parantu jaise azubha karma jIva ko dukha karatA hai usI prakAra zubha karma bhI jIva ko dukha karatA hai| karma me to bhalA koI nahI hai| apane moha ko lie hue mithyAdRSTi jIva karma ko bhalA karake mAnatA hai| [samayasAra kalaza 100] (2) zubha karma bhalA, azubha karma burA so aise dono jIva mithyAdRSTi haiM, dono jIva karma bandha kAraNazIla hai| koI jIva gubhopayogI hotA huA, yatikriyA me magna hotA huA zuddhopayoga ko nahIM jAnatA hai, kevala yatikriyA mAtra me magna hai| vaha jIva aisA mAnatA hai ki maiM to munIzvara, hamako viSaya-kaSAya sAmagrI niSiddha hai aisA jAnakara vipaya-kaSAya sAmagrI ko choDatA hai, Apako dhanyapanA mAnatA hai, mokSamArga mAnatA hai / so vicAra karane para aisA jIva mithyAdRSTi hai| [samayasAra kalaza 101] (3) zubha karma ke udaya me uttama paryAya hotI hai vahA~ dharma kI sAmagrI milatI hai, usa dharma kI sAmagrI se jIva mokSa jAtA hai isalie mokSa kI paripATI zubhakarma hai| aisA koI mithyAvAdI mAnatA hai| nizcita huA ki koI karma bhalA koI karma burA aisA to nahI, saba hI karma dukharUpa hai / karma niHsandeha bandha ko karatA hai, gaNadhara deva ne aisA [samayasAra kalaza 102] (4) koI mithyAdaSTi jIva zubha kriyA ko mokSamArga mAnakara pakSa karatA hai so niSedha kiyA, aisA bhAva sthApita kiyA ki mokSamArga koI karma nhii| nizcaya se zuddha svarUpa anubhava mokSamArga hai, anAdi-paramparA aisA upadeza hai| samayasAra kalaza 103] (5) azubha kriyA mokSamArga nahI, zubha kriyA bhI mokSamArga nahI, kahA hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 261 ) zubha-azubha kriyA me magna hotA huA jIva vikalpI hai, isase duHkhI hai| kriyA saskAra chUTakara zuddha svarUpa kA anubhava hote hI jIva _' nirvikalpa hai, isase sukhI hai| [samayasAra kalaza 104] (6) zuddha svarUpa kA anubhava mokSamArga hai, isake vinA jo kucha hai zubha kriyArUpa-azubha kriyArUpa aneka prakAra vaha saba vandha kA mArga [samayasAra kalaza 104] (7) jisa prakAra kAmalA kA nAhara kahane ke lie nAhara (siMha) hai, usI prakAra AcaraNarUpa cAritra kahane ke liye cAritra hai, parantu cAritra nahIM hai / ni sandeha rUpa se jaano| [samayasAra kalaza 107] (8) vyavahAra cAritra hotA huA duSTa hai, aniSTa hai, ghAtaka hai isalie viSaya-kaSAya ke samAna kriyArUpa cAritra niSiddha hai| [samayasAra kalaza 108] (9) samasta karma jAti heya hai, puNya-pApa ke vivaraNa kI kyA bAta rahI, aisI bAta nizcaya se jAno, puNya karma bhalA aisI bhrAnti mata kro| [samayasAra kalaza 106] (10) pAparUpa athavA puNyarUpa jitanI kriyA hai vaha saba mokSamArga nahIM haiM aisA jAnakara samasta kriyA me mamatva kA tyAga kara zuddha jJAna 'mokSamArga hai-aisA siddhAnta siddha huaa| [samayasAra kalaza 112] prazna 344-AtmajJAna binA aNuvrata-mahAvratAdi kyA bilkula vyartha hai ? uttara-jo purupa samyagdarzana se rahita haiM, bAhya AcaraNa se santuSTa haiM, usake bAhya parigraha kA tyAga hai vaha nirarthaka hai / parvata, parvata kI guphA, nadI ke pAsa, parvata ke jala se cIrA huA sthAna ityAdi sthAno me rahanA nirarthaka hai| dhyAna, mAlA japanA, mana-vacanakAya ko rokanA, 11 aga 6 pUrva kA paDhanA, mahAvrata, upavAsAdi ye
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 262 ) saba nirarthaka haiM / vAhya bhepa loka rajana kA kAraNa hai isalie yaha upadeza hai isa mahAvratAdi se kucha paramArtha siddhi nahIM hai / [mokSapAhuDa gAthA 86-60] prazna 345-jise jAnane se mokSamArga meM pravRtti ho vaisA avazya jAnane yogya-prayojanabhUta kyA-kyA hai? uttara-(1) heya-upAdeya tattvo kI parIkSA karanA / (2) jIvAdi dravya, sAta tattva tathA sudeva-gurU-dharma ko pahicAnanA / (3) tyAgane yogya mithyAtva-rAgAdika tathA grahaNa karane yogya samyagdarzana-jJAnAdika kA svarUpa jaannaa| (4) nimitta-naimittika Adi ko jaise haiM vaisA hI jAnanA / ityAdi jinake jAnane se mokSamArga me pravRtti ho unheM avazya jAnanA cAhie; kyoki ve prayojanabhUta tattva hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 256] prazna 346- samyaktda kA adhikArI kauna aura kava ho sakatA - uttara-dekho, tattvavicAra kI mahimA / tattva vicAra rahita devAdika kI pratIti kare, bahata zAstro kA abhyAsa kare, vratAdika pAle, tapazcaraNAdi kare, usako samyaktva hone kA adhikAra nahI aura tattva vicAra vAlA inake vinA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai| [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 260] prazna 347-isa taraha bhinna-bhinna prakAra samajhAne se kyA lAbha hai ? uttara-una-una prakAro ko pahacAna kara apane me aisA doSa ho to use dUra karake samyaktraddhAnI honA, auro ke hI aise doSa dekha-dekhakara kaSAyI nahI honA, kyoki apanA bhalA-burA to apane pariNAmo se hai / auro ko rucivAna dekhe to kucha upadeza dekara unako bhI bhalA kare / isalie apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yogya hai, sarva prakAra ke mithyAtva bhAva choDakara samyagdRSTi honA yogya hai,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 263 ) sasAra kA mUla mithyAtva hai| mithyAtva ke samAna anya koI pApa [mokSamArgaprakAzaka pRSTha 266] 'nahI hai| (18) zrI paMcAstikAya se ekAnta vyavahArAbhAsI kA 11 prazno dvArA spaSTIkaraNa prazna 1-ekAnta vyavahArAbhAso kisakA avalambana karate haiM ? uttara-ekamAtra vyavahAra kA avalambana karate hai / prazna 2-ekAnta vyavahArAbhAsI ekamAtra vyavahAra kA avalambana / kyo karate haiM? ' uttara-"vAstava me sAdhya aura sAdhana abhinna hote haiM, usakA anubhava-jJAna nA hone se vAstava me zubhabhAvarUpa sAdhana se hI zuddhabhAva rUpa sAdhya prApta hogaa|" aisI khoTI zraddhA aura khoTA jJAna hone se hI ekamAtra vyavahAra kA avalambana karate haiN| prazna 3-ekAnta vyavahArAbhAsI zraddhA ke liye kyA karate haiM aura kyA nahIM karate haiM ? uttara-dharmAdi para dravyo kI zraddhA karate haiM, AtmA ko zraddhA nahI karate haiN| prazna 4-ekAnta vyavahArAbhAsI jJAna ke liye kyA karate haiM, kyA' _ nahIM karate haiM ? uttara-dravyazruta ke paThana-pAThanAdi saskAro se aneka prakAra ke vikalpa jAla se caitanya vRtti ko dhAraNa karate haiM, AtmA kA jJAna nahIM karate haiN| prazna 5-ekAnta vyavahArAbhAsI cAritra ke liye kyA karate haiM ? / uttara-yati ke samasta vrata samudAyarUpa tapAdi pravRttirUpa karmakANDo kI dhamAra me pAgala bane rahate haiM kisI puNya kI ruci karate haiM, kabhI dayAvanta hote haiN|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 264 ) prapana 6-- ekAnta vyavahArAbhAsI darzanAcAra ke lie kyA karate uttara-visI samaya pragamatA (koca mAnAdi sambandhI rAga dvepa kI mandatA) kisI samaya savega (vikArI bhAvo kA bhaya) kisI samaya anukampA, dayA (savaM prANiyo para dayA kA prAdurbhAva) aura kisI samaya Astikya me (jIvAdi tattvo pA jaisA astitva hai vaisA hI mAgama-yukti se mAnanA) vartate haiM tathA kA, kAchA, vicikitsA, mUTadRSTi Adi bhAva utpanna nA ho lI zubhopayogarUpa sAvadhAnI rakhate hai, mAna vyavahAranayarUpa upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya, prabhAbanA ina go kI bhAvanA vicArate haiM aura isa sambandhI utsAha ko bAra-bAra baDhAte hai| prazna 7ekAnta vyavahArAbhAsI jJAnAcAra ke liye kyA karate uttara- svAdhyAya kA kAla vicArate haiM, aneka prakAra kI vinaya me pravRtti karate hai, zAstra kI bhakti ke lie vinaya kA vistAra karate hai durdhara upadhAna karate haiM-Arambha karate haiN| zAstro kA bhale prakAra se bahumAna karate haiN| gRha Adi me upakAra pravRtti ko nahIM bhUlate, artha-vyajana aura ina dono kI zuddhatA me sAvadhAna rahate haiN| prazna :-eSAnta vyavahArAbhAsI cAritrAcAra ke liye kyA karate uttara-hiMsA, jhUTha, corI, strI-sevana aura parigraha ina sabase vitaspa paca-mahAnato me sthira vRtti dhAraNa karate hai, yoga (manavacana-kAya) ke nigrahaspa gRptiyo ke avalambana kA udyoga karate haiM, I-bhApA-aipaNA-AdAna nikSepaNa aura utsarga ina pA~ca samitiyo me sarvathA prayatnavanta vartate hai / 'prazna 8~ekAnta vyavahArAbhAsI tapAcAra ke liye kyA karate haiM / uttara- anazana, avamodarya, vRttiparisasyAna, rasaparityAga,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 265 ) 'vivikta zayyAmana aura kAya kleza me nirantara utsAha rakhate haiM, prAyazcita, vinaya, vaiyyAvRtya, svAdhyAya aura dhyAna ke liye citta ko vaza me karate haiN| prazna 10-ekAnta vyavahArAbhAsI vIryAcAra ke lie kyA karate ekAnta vyara yA nahIM hogA pradhA uttara--karmakANDa me sarvazakti pUrvaka vartate haiM / prazna 11-ekAnta vyavahArAbhAsI ina sabame sAvadhAnI rakhatA hai isakA phala kyA hogA aura kyA nahIM hogA ? uttara- aisA karate huye karma cetanA kI pradhAnatApUrvaka azubhabhAva kI pravRtti choDate haiM, kintu zubhabhAva kI pravRtti ko Adarane yogya mAnakara agIkAra karate hai, isaliye sampUrNa kriyAkANDa ke ADambara se matikAta darzana-jAna-cAritra kI aikya pariNatirUpa jJAna cetanA ko ve kisI bhI samaya prApta nahIM hote hai| ve bahuta puNya ke bhAra se manthara (manda, susta) huI cittavRtti vAle vartate hai isaliye svargalokAdi kleza prApta karake paramparA se dIrghakAla taka sasAra me paribhramaNa karate (16) ubhayAbhAsI kI pravRtti kA vizeSa spaSTIkaraNa prazna 1-"(1) aMtaraMga me Apane to nirdhAra karake yathAvat nizcaya-vyavahAra mokSamArga ko pahicAnA nahIM (2) jinAjJA mAnakara nizcaya-vahArarUpa mokSamArga do prakAra mAnate haiN|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara--(1) ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya ne apanI jJAna kI paryAya me nirNaya karake yathAvata nizcaya-vyavahAra munipane ko pahicAnA nhii| (2) to phira kyA huA ? jina AjJA mAnakara nizcayavyavahArarUpa munipanA do prakAra mAnate haiM / prazna 2-"(1) so mokSamArga do nahIM haiM, mokSamArga kA nirUpaNa
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 / do prakAra hai| (2) jahA~ sacce mokSamArga ko mokSamArga nirUpita kiyA jAye so nizcaya mokSamArga hai| (3) aura jahAM para jo mokSamArga to hai nahIM, parantu mokSamArga kA nimitta va sahacArI hai-use upacAra se mokSamArga kahA jAye so vyavahAra mokSamArga hai| (4) kyoMki nizcaya-vyavahAra kA sarvatra aisA hI lakSaNa hai| (5) saccA nirUpaNa so nizcaya, upacAra nirUpaNa so vyavahAra-isalie nirUpaNa apekSA do prakAra kA mokSamArga jaannaa| (6) kintu eka nizcaya mokSamArga hai, eka vyavahAra mokSamArga hai-isa prakAra do mokSamArga mAnanA mithyA hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-(1) so munipanA do prakAra kA nahIM hai, munipane kA nirUpaNa do prakAra kA hai| (2) jahA~ para tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa sakalacAritrarUpa zuddhi ko munipanA nirUpita kiyA jAye so nizcaya munipanA hai / (3) aura jahA~ para 28 mUlaguNarUpa azuddhi munipanA to hai nahIM, parantu sakalacAritra zuddhirUpa munipane kA nimitta hai va sahacArI hai / usa 28 mUlaguNarUpa azuddhi ko upacAra se munipanA kahA jAye so vyavahAra munipanA hai| (4) kyoki nizcaya-vyavahAra munipane kA cAro anuyogo me aisA hI lakSaNa hai| (5) sakalacAritra rUpa zuddhi munipane kA saccA nirUpaNa hai-so nizcaya munipanA hai aura 28 mUlaguNarUpa azuddhi munipane kA upacAra nirUpaNa hai so vyavahAra munipanA hai / isaliye nirUpaNa apekSA do prakAra kA munipanA jaannaa| (6) kintu eka sakala cAritra zuddhirUpa nizcaya munipanA hai aura eka 28 mUlaguNa azuddhirUpa vyavahAra munipanA hai / isa prakAra do munipanA mAnanA mithyA hai| prazna 3--"(1) tathA nizcaya-vyavahAra dono ko upAdeya mAnatA hai, vaha bhI bhrama hai| (2) kyoki nizcaya-vyavahAra kA svarUpa to paraspara virodha sahita hai| (3)kAraNa ki samayasAra me aisA kahA hai| (4) vyavahAra abhUtArtha hai satya svarUpa kA nirUpaNa nahIM karatA, kisI
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai| kya para munipata svarUpa zuddhi ko mUlaguNAdi mAnyatA ( 267 ) apekSA upacAra se anyathA nirUpaNa karatA hai| (5) tathA zuddhanaya jo nizcaya hai vaha bhUtArtha hai, jaisA vastu kA svarUpa hai, vaisA nirUpaNa karatA hai| (6) isa prakAra ina dono kA svarUpa to viruddhatA sahita hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara smjhaaiye| uttara-(1) sakalacAritrarUpa zuddhi ko nizcaya munipanA kahA hai, vaha pragaTa karane yogya upAdeya hai aura 28 mUlaguNAdi azuddhi ko vyavahAra munipanA kahA hai, vaha heya hai| parantu ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA ziSya nizcaya vyavahAra dono munipane ko upAdeya mAnatA hai / isa para 50 ToDaramala jI kahate haiM ki vaha bhI usakA bhrama hai| (2) kyo bhrama hai ? kyoki nizcaya-vyavahAra munipane kA svarUpa to paraspara virodha sahita hai| (3) kyoki samayasAra me nizcaya-vyavahAra munipane kA svarUpa aisA batAyA hai ki--(4) vyavahAranaya munipane kA 28 mUlaguNAdi azuddhirUpa nirUpaNa karatA hai vaha abhUtArtha hai| kyo abhUtArtha hai ? kyoki vaha munipane kA sakalacAritra zuddhi rUpa nirUpaNa nahIM karatA hai| nimitta kI apekSA upacAra se munipane kA anyathA nirUpaNa karatA hai| (5) tathA zuddhanaya jo nizcaya hai vaha munipane ko sakalacAritra zuddhirUpa nirUpaNa karatA hai vaha bhUtArtha hai| vaha bhUtArtha kyo hai ? kyoki jaisA munipane ko sakalacAritra zuddhirUpa svarUpa hai, vaisA nirUpaNa karatA hai / (6) isa prakAra nizcaya-vyavahAra munipane kA svarUpa to viruddhatA sahita hai| prazna 4-"(1) tathA tU aisA mAnatA hai ki siddha samAna zuddha AtmA kA anubhavana so nizcaya aura vrata-zIla-sayamAdirUpa pravatti so vyavahAra-so terA aisA mAnanA ThIka nahIM hai| (2) kyoki kisI dravya bhAva kA nAma nizcaya aura kisI kA nAma vyavahAra-aisA nahIM hai / (3) eka hI dravya ke bhAva ko usa svarUpa hI nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai / upacAra se usa dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAva svarUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai| (4) jaise miTaTI ke ghaDe ko
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 268 ) miTTI kA ghaDA nirUpita kiyA jAye so nizcayanaya aura ghata saMyoga ke upacAra se usI ko ghRta kA ghaDA kahA jAye so vyavahAra / (5) aise hI anyatra jAnanA"-isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? ___ uttara-(1) paDita jI ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya ko samajhAte hue kahate hai ki-tU aisA mAnatA hai ki sakalacAritrarUpa zuddha AtmA kA anubhavana so nizcaya munipanA aura 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti so vyavahAra munipanA-so aisA terA nizcaya-vyavahAra kA svarUpa mAnanA ThIka nahIM hai| (2) kyoki cAritraguNa kI zuddha 'paryAya kA nAma nizcaya munipanA aura cAritraguNa kI 28 mUlaguNAdirUpa azuddha paryAya kA nAma vyavahAra munipanA-aisA nizcaya-vyavahAra kA svarUpa nahIM hai, kyoki pravRtti me nizcaya vyavahAra nahI hAtA hai, pravRtti me naya kA prayojana hI nahIM hai, pravRtti to dravya kI pariNati hai| isaliye pravRtti me nizcaya-vyavahAra nahIM hotA hai| (3) yadi pravRtti me nizcaya-vyavahAra nahIM hotA hai to nizcaya-vyavahAra kisane hai ? uttara--abhiprAyapUrvaka kisI vastu ke prarUpaNa me nizcayavyavahAra hotA hai / munipane ko cAritraguNa ko sakalacAritra zuddhirUpa nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai aura munipane ko 28 mUlaguNAdi azuddhirUpa nirUpaNa karanA so vyavahAra hai| (4) jaise-[a] miTTI me anAdikAla se pravRtti (paryAya) kA pravAha calA A rahA hai, vaha pravRtti hai / ataH pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai| [A] pravRtti to miTTI kA pariNamana hai| [s] mAno miTTI kI 10 nambara kI paryAya ko dhyAna me liyA aura usa 10 nambara kI paryAya kA nAna Apane ghaDA rkhaa| to usa ghaDA rUpa pravRtti ko miTTI kA ghaDA kahanA so nizcayanaya hai aura ghI ke sayoga ke upacAra se usI ghaDe ko ghI kA ghar3A kahanA so vyavahAranaya hai, usI prakAra [a] samyagdarzana hone ke sAtha hI AtmA ke cAritra guNa me paryAya kA pravAha calA A
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 ) rahA hai / vaha pravRtti zuddhi aura azuddhi rUpa hai / usa zuddhi aura azaddhi rUpa pravRtti me naya kA prayojana hI nahIM hai| [A] zuddhi aura azuddhi AtmA ke cAritra guNa kA pariNamana hai| [s] mAno Apane cAritraguNa kI sakalacAritra rUpa zuddhi jo 10 nambara kI pravRtti hai usako dhyAna me liyA aura usa sakalacAritrarUpa zuddhi kA nAma munipanA rakhA to usa munipane ko sakalacAritrarUpa zuddhirUpa nirUpaNa karanA so nizcayanaya hai aura 28 mUlaguNAdi azuddhi ke sayoga se usa munipane ko, upacAra se 28 mUlaguNAdi rUpa nirUpaNa karanA so vyavahAranaya hai| (5) miTTI ke dRSTAnta ke anusAra kathana me nizcaya-vyavahAra jAnanA mAnanA aura pravRtti me nizcaya-vyavahAra nahI jAnanA mAnanA / prazna 5-"(1) isaliye tU kisI ko nizcaya mAne aura kisI ko vyavahAra mAne vaha bhrama hai| (2) tathA tere mAnane meM bhI nizcya. vyavahAra ko paraspara virodha aayaa| (3) yadi tU apane ko siddha samAna zuddha mAnatA hai to vratAdika kisaliye karatA hai ? (4) yadi vratAdika ke sAdhana dvArA siddha honA cAhatA hai to vartamAna me zuddha AtmA kA anubhavana mithyA huaa| (5) isa prakAra dono nayo ke paraspara virodha hai| (6) isaliye dono nayo kA upAdeyapanA nahIM bntaa|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-(1) isalie tU sakalacAritra zuddhirUpa AtmA ke anubhavana ko nizcaya munipanA mAne aura 28 mUlaguNAdi azuddhirUpa pravRtti ko vyavahAra munipanA mAne-aisA terA nizcaya-vyavahAra mAnanA bhI, vaha terA bhrama hai| (2) tathA tere sakalacAritra zuddhirUpa AtmA ke anubhavana ko nizcaya munipanA aura 28 mUlaguNAdi azuddhi rUpa pravRtti ko vyavahAra munipanA mAnane me bhI paraspara virodha aayaa| (3) kyA virodha AyA ? yadi tU apane ko sakalacAritra zuddhirUpa pragaTa munipanA mAnatA hai to 28 mUlaguNAdi azuddhi kA pAlana kyo karatA hai ? (4) yadi vaha kahe ki maiM 28 mUlaguNAdi samAna zuddha sAdhana dvArA yA huaa| hAnI nayoM ke
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 270 ) rUpa vyavahAra sAdhana dvArA sakalacAritra zuddhirUpa munipane kI siddhi karanA cAhatA hU~ to vartamAna me sakalacAritra zuddhirUpa munipane kA anubhavana pragaTapanA mAnanA-terA mithyA huaa| (5) isa prakAra nizcaya-vyavahAra dono prakAra kA munipanA mAnane me paraspara virodha hai| (6) sakalacAritra zudvirUpa AtmA kA anubhavana nizcaya munipanA hai aura 28 mUlaguNAdi azuddhi rUpa pravRtti so vyavahAra munipanA haiisa prakAra terI mAnyatAnusAra nizcaya-vyavahAra munipane me bhI uNadeyapanA nahIM bntaa| prazna 6-"(1) yahA~ prazna hai ki samayasArAdi meM zuddha AtmA ke anubhava ko nizcaya kahA hai| vrata-tapa-saMyamAdi ko vyavahAra kahA hai-- usa prakAra hI hama mAnate haiM ? (2) samAdhAna-zuddha AtmA kA anubhava saccA mokSamArga hai isaliye use nizcaya khaa| yahA~ svabhAva se abhinna parabhAva se bhinna aisA zuddha zabda kA artha jAnanA / (3) saMsArI pho siddha mAnanA-aisA bhrama rUpa artha zuddha zabda kA nahIM jAnanA / (4) tathA vrata-tapAdi mokSamArga haiM nahIM, nimittAdika kI apekSA upacAra se inako mokSamArga kahate haiM isaliye inheM vyavahAra kahA hai| (5) isa prakAra bhUtArtha-abhUtArtha mokSamArgapane se inako nizcaya-vyavahAra kahA hai, so aisA hI mAnanA / (6) parantu yaha dono hI sacce mokSamArga haiM, ina dono ko upAdeya mAnanA vaha to mithyAbuddhi hI hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-(1) ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA ziSya kahatA hai ki hamane samayasArAdi zAstro kA abhyAsa kiyA hai / usame batAyA hai ki zuddha AtmA kA sakalacAritra vItarAga dazA rUpa anubhava ko nizcaya munipanA kahA hai aura 28 mUlaguNAdi zubhabhAvo ko vyavahAra munipanA kahA hai| samayasArAdi ke anusAra hI hama mAnate haiM-Apa hama jhUThA kyo kahate ho ? (2) samAdhAna kiyA hai ki zuddha ke do artha hai eka to dravya apekSA zuddhipanA hai dUsarA paryAya apekSA zuddhapanA hai / vahA~
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 271 ) dravya apekSA zuddhapanA-dravyakarma, nokarma, bhAvakoM se bhinnapanA aura jJAna-darzana-cAritra Adi ananta guNo se abhinnapanA use zaktirUpa munipanA kahA hai aura paryAya apekSA zuddhapanA-AtmA ke Azraya se sakalacAritrarUpa zuddhi paryAya me pragaTa honA use paryAya me pragaTa munipanA kahA hai| (3) phira paDita jI ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya ko samajhAte hue kahate hai ki tU zaktirUpa munipanA mAnatA nahI hai aura paryAya me sakalacAritrarUpa zuddhirUpa munipanA tujhe pragaTA nahI hai| phira bhI tU apane ko vartamAna paryAya me sakala cAritrarUpa munipanA mAne yaha bhramarUpa artha zuddha zama kA nahI jAnanA / (4) tathA 28 mUlaguNAdi kA zubha bhAva munipanA nahIM hai| parantu jisako apane nija jJAyaka bhagavAna ke Azraya se sakalacAritra zuddhirUpa munipanA pragaTA hai usa jIva ke 28 mUlaguNAdi zubhabhAvo ko upacAra se vyavahAra munipanA kahA hai| parantu tujhe sakala cAritra zuddhi rUpa munipanA pragaTA nahI hai isaliye tere 28 mUlaguNAdi ke zubhabhAvo me munipane kA upacAra bhI sambhava nahI hai| ata terI mAnyatAnusAra terA mAnA huA nizcayavyavahAra munipanA jhUThA hai / (5) isa prakAra saphala cAritrarUpa zuddhi ko bhUtArtha munipanA kahA hai aura 28 mUlaguNAdi ke zubhabhAvo ko abhUtArtha munipanA kahA hai-so aisA hI mAnanA / (6) parantu sakalacAritrarUpa zuddhi nizcaya munipanA aura 28 mUlaguNAdi ke zubha bhAva vyavahAra munipanA hai / parantu ye dono hI saccA munipanA hai aura ina dono ko hI upAdeya mAnanA--yaha to mithyAdRSTipanA hI hai| - prazna 7-"(1) vahA~ vaha kahatA hai ki zraddhAna to nizcaya kA rakhate haiM aura pravRtti vyavahAra rUpa rakhate haiM / isa prakAra hama dono ko aMgIkAra karate haiN| (2) so aisA bhI nahIM banatA, kyoki nizcaya kA nizcayarUpa aura vyavahAra kA vyavahArarUpa zraddhAna karanA yogya hai| (3) eka hI naya kA zraddhAna hone se ekAnta mithyAtva hotA hai| (4) tathA pravRtti me naya kA prayojana hI nahIM hai| (5) pravRtti to
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ara 28 mUlagA bAra dono munipano kapAta rakhate haiM-isa ( 272 ) dravya kI pariNati hai| (6) vahA~ jisa dravya kI pariNati ho usako usI kI prarUpita kare so nizcayanaya; (7) aura usI ko anya dravya kI prarUpita kare so vyavahAranaya / (8) aise abhiprAyAnusAra prarUpaNa se usa pravRtti meM dono naya banate haiN| (6) kucha pravRtti hI to nayalpa hai nhiiN| (10) isaliye isa prakAra bhI dono nayo kA grahaNa mAnanA mithyA hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-ubhayAbhAso mAnyatA vAlA zipya tIsarI bhUla kyA karatA hai usakA spaSTIkaraNa-(1) vaha kahatA hai ki hama sakalacAritra zuddhi rUpa nizcaya munipane kA to zraddhAna rakhate haiM aura 28 mUlaguNAdi vyavahAra munipane rUpa pravRtti rakhate haiM-isa prakAra hama nizcaya-vyavahAra dono munipano ko agIkAra karate haiM / (2)paDita jI ne samajhAyA hai ki aisA bhI nahI banatA, kyoki yadi sakalacAritra zuddhi rUpa nizcaya-munipane kA zradvAna rakhate ho to pravRtti bhI sakalacAritra zuddhi rUpa nizcaya munipane kI honI caahiye| isaliye sakalacAritra zuddhirUpa jo nizcaya munipanA kahA hai vaha pragaTa karane yogya upAdeya haiyaha nizcaya kA nizcayarUpa zraddhAna hai aura 26 mUlaguNAdi azuddhi rUpa jo vyavahAra munipanA kahA hai vaha badha rUpa hone se heya hai-yaha vyavahAra kA vyavahAra rUpa zraddhAna hai| (3) [a] sakalacAritra paryAya me pragaTa huye vinA sakalacAritra rUpa zuddhi mAna le-yaha ekAnta mithyAtva hai / [A] anupacAra arthAt nizcaya munipanA pragaTa huye vinA 28 mUlaguNAdi rUpa pravRtti ko vyavahAra munipanA mAna le- yaha bhI ekAnta mithyAtva hai| [i] aura hama sakala cAritra zuddhi rUpa niracaya munipane kA zradvAna rakhate haiM aura 28 mUlaguNAdi rUpa vyavahAra munipane kI pravRtti kA pAlana karate haiM yaha bhI ekAnta mithyAtta haiN| [I] nizcayA bhAsIpanA, vyavahArabhAsIpanA aura ubhayAbhAsIpanA-yaha tIno eka hI naya kA zradAna hone se ekAnta mithyAtva hai| (4) yathArtha munipanA hone para AtmA ke cAritraguNa ke parigamana me zuddhi-azuddhi rUpa mizra
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 273 ) dazA kI pravRtti ho jAtI hai| usa mizra dazA kI pravRtti me naya kA prayojana hI nahI hai| (5) zuddhi-azuddhi rUpa mizra dazA AtmA ke cAritraguNa kA kArya hai isaliye kahA hai ki pravRtti to dravya ko pariNati hai| (6) vahA~ sakalacAritra rUpa zuddhi ko munipanA prarUpita kare so nizcayanaya hai / (7) aura vahI para 28 mUlaguNAdi rUpa azuddhi ko munipanA prarUpita kare so vyavahAranaya hai| (8) aise abhiprAyAnusAra kathana se sakalacAritra rUpa zuddhi me aura 28 mUlaguNAdi rUpa azuddhi me nizcaya-vyavahAra munipanA kahA jAtA hai / (9) sakalacAritra rUpa zuddhi aura 28 mUlaguNAdi rUpa azuddhi hI to naya rUpa hai nahI / (10) sakalacAritra zuddhi rUpa nizcaya-munipane kA zraddhAna rakhate haiM aura 28 mUlaguNAdi vyavahAra rUpa pravRtti kA pAlana karate haiM isalie isa prakAra bhI ubhayAbhAsI ziSya kA nizcaya-vyavahAra munipanA mAnanA mithyA jo nirUpA) aura vyvhaanaa| (4) yaha sAdi me prazna -"(1) to kyA kareM ? so kahate haiN| (2) nizcayanaya se jo nirUpaNa phiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna aMgIkAra krnaa| (3) aura vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choDanA / (4) yahI samayasAra kalaza 173 meM kahA hai / artha-kyoki sarva hI hiMsAvi va ahiMsAdi me adhyavasAya hai vaha samasta hI chor3anA-aisA jinadevo ne kahA hai| (5) isaliye maiM aisA mAnatA hUM ki jo parAzrita vyavahAra hai so sarva hI chur3AyA hai| (6) santa puruSa eka parama nizcaya hI ko bhale prakAra niSphamparUpa se aMgIkAra karake zuddhajJAnaghanarUpa nija mahimA me sthiti kyo nahI karate ? (7) bhAvArtha-yahAM vyavahAra kA to tyAga karAyA hai| isaliye nizcaya ko aMgIkAra karake nija mahimA rUpa pravartanA yukta hai|" isa bAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-"(1) ubhayAbhAsI nizcaya munipane kA zraddhAna rakhatA hai aura vyavahAra munipane kI pravRtti rakhatA hai aura isa prakAra usake
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 274 ) nizcaya-vyavahAra munipane kA grahaNa bhI mithyA vatalA diyA to vaha kisa prakAra jAne-mAne to usakA nizcaya-vyavahAra munipane kA zraddhAna saccA kahalAve ? (2) nizcayanaya se jahA~ zAstro me sakalacAritrarUpa zuddhi ko munipanA nirUpaNa kiyA ho use satyArtha munipanA mAnakara usakA zraddhAna agIkAra krnaa| (3) vyavahAranaya se jahA~ zAstro me 28 mUlaguNAdirUpa azuddhi ko munipanA nirUpita kiyA ho use asatyArtha munipanA mAnakara usakA zraddhAna choDanA / (4) bhagavAna amRtacandrAcArya ne samayasAra kalaza 173 me kahA hai ki sakalacAritra zuddhirUpa munipanA pragaTa paryAya me nA hone para bhI mujhe sakalacAritra zuddhirUpa munipanA pragaTa hai-aisA mAnanA aura 28 mUlaguNAdi pravRtti ko vyavahAra munipanA mAnanA-yaha to ubhayAbhAsI mithyAdRSTi kA mithyA adhyavasAya hai tathA aise-aise aura samasta mithyA adhyavasAyo ko chor3ane kA Adeza samasta jinendra bhagavAna kI divya dhvani me AyA hai| (5) amRtacandrAcArya svaya kahate haiM ki isaliye maiM aisA mAnatA hU~ ki 28 mUlaguNAdi kA vikalpa jo parAzrita vyavahAra kahA hai so sarva hI chuDAyA hai| (6) to phira santapuruSa eka parama nija trikAlI jJAyaka svabhAva kA Azraya karake sakalacAritra rUpa zuddhi ko pragaTa karake zuddhajJAnaghanarUpa nija mahimA me sthiti kyo nahI karate ? arthAta zreNI mADakara kevalajJAna kyo pragaTa nahI karate ?--aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda pragaTa kiyA hai| (7) bhAvArtha me batAyA hai ki 28 mUlaguNAdi rUpa vyavahAra munipane kA tyAga karake, nija trikAlI jJAyaka svabhAva ke Azraya se sakalacAritrarUpa zuddhi pragaTa karake nija mahimA me pravartana karake zreNI mADakara kevalajJAna pragaTa karanA yukta hai| prazna :-"(1) tathA SaDapAhur3a ke mokSa pAhur3a gAthA 31 meM kunda-kunda bhagavAna ne kahA hai ki (2) jo vyavahAra meM sotA hai vaha yogI apane AtmakArya meM jAgatA hai| (3) tathA jo vyavahAra meM
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 275 ) jAgatA hai vaha apane kArya meM sotA hai| (4) isaliye vyavahAranaya kA zraddhAna chor3akara nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara-(1) sakalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipane ko agIkAra karane aura 28 mUlaguNAdi azuddhirUpa vyavahAra munipane ke tyAga ke viSaya me mokSapAhuDa gAthA 31 me bhagavAna kundakundAcArya ne kyA kahA hai ? (2) jo 28 mUlaguNAdirUpa vyavahAra munipane kI zraddhA choDakara sakalacAritra rUpa nizcaya munipane kI zraddhA karatA hai vaha yogI apane AtmakArya me jAgatA hai| (3) tathA jo 28 mUlaguNAdirUpa vyavahAra munipane me jAgatA hai, isI ko saccA munipanA mAnatA hai-vaha apane AtmakAyaM me sotA hai| (4) isalie 28 mUlaguNAdirUpa vyavahAra munipane kA zraddhAna choDakara sakalacAritra rUpa nizcaya munipane kA zraddhAna karanA yogya hai, kyoki yathArtha me sakalacAritrarUpa zuddhopayoga hI munipanA hai| prazna 10-"(1) vyavahAranaya svadravya-paradravya ko va unake bhAvo ko va kAraNa-kAryAvika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai, isaliye usaphA tyAga krnaa| (2) nizcayanaya unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, isaliye usakA zraddhAna karanA"-isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara-(1) 28 mUlaguNAdi rUpa vyavahAra munipane kA zraddhAna choDakara sakalacAritrarUpa nizcaya munipane kA zraddhAna kyo karanA yogya hai ? isa prazna kA uttara isa vAkya me hai / sakalacAritrarUpa nizcaya munipanA-yaha svadravya kA bhAva hai aura 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipanA-yaha paradravya kA bhAva hai| vyavahAranaya sakalacAritrarUpa svadravya ke bhAva ko aura 28 mUlaguNAdi rUpa paradravya ke
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 276 ) bhAva ko-kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai mo 28 mUlaguNAdi rUpa hI saccA munipanA hai-aise zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA / (2) nizcayanaya sakalacAritrarUpa nizcaya munipanA svadravya ke bhAva ko aura 28 mUlaguNAdirUpa vyavahAra munipanA paradravya ke bhAva ko yathAvat jaisA kA taisA nirUpita karatA hai, kisI ko kisI me nahI milAtA hai| 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti munipanA nahI hai, sakalacAritrarUpa zuddhi hI nizcaya munipanA hai-so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karanA / prazna 11-"(1) yahA~ prazna hai ki yadi aisA hai to jinamArga meM dono nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, so kase? (2) samAdhAna-jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatayA liye vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha aise hI hai' aisA jaannaa| (3) tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai use 'aise hai nahIM, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai aisA jaannaa| (4) isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA rahaNa hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara-(1) ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA ziSya prazna karatA hai ki Ara kahate ho ki 28 mUlaguNAdi pravRti rUma vyavahAra munipane ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura sakalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipane ke zraddhAna se samyaktva hotA hai-isaliye usakA grahaNa karanA cAhie / parantu jinamArga me to nizcaya-vyavahAra dono prakAra ke munipane kA grahaNa karanA kahA hai so kase ? (2) vahA~ samAdhAna kiyA hai ki jinamArga me kahI to sakalacAritra zuddhirUpa munipanA kahA hai, yaha to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to "satyArtha aise hI hai" aisA jAnanA / (3) tathA jinamArga me kahI 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti ko munipanA kahA hai, yaha vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to "aisA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ (277 ) hai nahI, nimittAdika kI apekSA upacAra se kathana kiyA hai"-aisA jAnanA / (4) 28 mUlaguNAdi pravRtti munipanA nahI hai apitu sakalacAritra rUpa zuddhi hI saccA munipanA hai-isa prakAra jAnane kA nAma hI nizcaya-vyavahAra munipane kA grahaNa hai / prazna 12-"tathA dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara aise bhI hai aura aise bhI hai isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahIM kahA hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? uttara-koI-koI catura vidvAna nizcayanaya sakalacAritra zuddhirUpa bhI munipanA hai aura vyavahAranaya se 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa bhI munipanA hai-aisA kahate hai / kyA una catura vidvAno kA aisA kahanA jhUThA hai ? vahA~ uttara diyA hai ki aise catura vidvAno kA kahanA jhUThA hI hai kyoki nizcaya aura vyavahAranaya ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara sakalacAritra zuddhirUpa bhI munipanA hai aura 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa bhI munipanA hai-isa prakAra bhramarUpa pravartana se to nizcaya-vyavahAranaya kA grahaNa karanA jinamArga me nahI kahA hai| prazna 13-"(1) phira prazna hai ki yadi vyavahAranaya asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga meM kisaliye diyA ? eka nizcayanaya hI kA nirUpaNa karanA thaa| (2) samAdhAna-aisA hI tarpha samayasAra gAthA 8 meM kiyA hai, vahA~ uttara diyA hai-jisa prakAra anArya arthAt mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai; usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai, isaliye vyavahAra kA upadeza hai| (3) tathA isI sUtra kI vyAkhyA me aisA kahA hai ki "vyavahAranayonAnu sartavya" isakA artha hai isa nizcaya ko agIkAra karAne ke liye vyavahAra dvArA upadeza dete haiN| (4) parantu vyavahAranaya hai, so aMgIkAra karane yogya nahIM hai|' isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye?
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 278 ) uttara-ubhayAbhAsI mAnyatA vAlA ziSya kahatA hai ki yadi 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipanA asatyArtha hai to usakA upadeza jinamArga me kisalie diyA ? eka saphalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipane kA hI nirUpaNa karanA thaa| (2) usakA samAdhAna karate hue uttara diyA hai ki jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA vinA artha grahaNa karAne me koI samartha nahI hai, usI prakAra 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane ke vinA sakala cAritra zuddhirUpa nizcaya munipane kA jJAna karAnA azakya hai-isalie asatyAtha vyavahAra munipane kA upadeza hai| (3) tathA samayasAra gAthA 8 kI TokA meM kahA hai ki yathArtha nizcaya munipane kA jJAna karAne ke lie asatyArtha vyavahAra munipane kA upadeza hai| (4) parantu 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipanA hai, usakA viSaya bhI hai, vaha jAnane yogya hai, parantu asatyArtha vyavahAra munipanA agIkAra karane yogya nahI hai / prazna 14-"(1) vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA? (2) samAdhAna-nizcaya se vItarAgabhAva mokSamArga hai use jo nahIM pahacAnate unako aise hI kahate rahe to ve samajha nahIM paaye| (3) paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA, (4) vyavahAranaya se vata-zIla-saMyamAdi-rUpa vItarAga bhAva ke vizeSa batalAye taba unheM vItarAga bhAva kI pahicAna huii|" isa vAkya ko munipane para lagAkara samajhAiye? uttara- (1) 28 mUlaguNAdi kI pravRtti munipanA hai-aise vyavahAra ke binA sakalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipane kA upadeza kaise nahI hotA ? isako spaSTatA se samajhAiye / (2) samAdhAna-nizcaya se sakalacAritra rUpa vItarAga bhAva hI munipanA hai| usa sakalacAritra vItarAga bhAva rUpa munipane ko jo nahI pahicAnate unase aise hI kahate rahe to ve samajha nahIM paaye| (3) taba unako jinhe sakalacAritra rUpa vItarAga munipanA pragaTa huA hai, unake 28 mUlaguNAdirUpa pravRti ke
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 276 ) viruddha dharma-virodhI kAryoM ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA; (4) vyavahAranaya se 28 mUlaguNAdi kI pravRtti ko sakalacAritra vItarAga bhAvarUpa munidazA ke vizeSa batalAye / tava unhe sakalacAritra vItarAga bhAvarUpa munipane kI pahacAna huii| prazna 15-"(1) vyavahAranaya kaise aMgIkAra nahIM karanA ? so kahiye (2) samAdhAna kiyA hai / ' tathA paradravya kA nimitta miTane kI apekSA se; (3) vyavahAranaya se vrata-zIla-sayamAdika ko mokSamArga kahA so inhIM ko mokSamArga nahIM mAna lenaa| (4) kyoki paradravya kA grahaNa-tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA hartA ho jAve / parantu koI dravya kisI dravya ke adhIna nhiiN| (5) isaliye AtmA apane bhAva rAgAdika haiM unhe choDakara vItarAgI hotA hai| (6) isaliye nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai| (7) biit| rAga bhAvoM ke aura vratAdika ke kadAcita kArya kAraNapanA hai| (8) isaliye vratAdika ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI hai| (6) paramArtha se bAhya kriyA mokSamArga nahIM hai-aisA hI zraddhAna krnaa|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye? . uttara-(1) 28 mUlaguNAdi azuddhi rUpa vyavahAra munipane ko kase agIkAra nahI karanA cAhiye ? so spaSTatA se smjhaaiye| (2) vahA~ uttara diyA hai ki bhUmikAnusAra 28 mUlaguNAdi kI pravRtti va pocho-kamaDala ke alAvA kucha nA hone kI, gharo me nA rahane kI, kiyA-karAyA-anumodita bhojana nA lene Adi dharma virodhI paradravya kA nimitta miTane kI apekSAe; (3) vyavahAranaya se 28 mUlaguNAdi pravRtti ko munipanA kahA so isI ko munipanA nahIM mAna lenA; (4) kyoki 28 mUlaguNAdi rUpa zarIra kI kriyA kA grahaNa-tyAga mAtmA ke ho to AtmA paradravya kI kriyA kA kartA-hartA ho jAve parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna nahIM hai / ata 28 mUlaguNAdi rUpa zarIra kI kriyA se to AtmA kA sarvathA sambandha hI nahI hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 280 ) (5) isaliye AtmA apane 28 mUlaguNAdika jo rAgAdika bhAva hai unhe choDakara sakalacAritra vItarAga bhAva rUpa hotA hai| (6) isaliye nizcaya se sakalacAritra vItarAga bhAva hI saccA munipanA hai| (7) sakalacAritrarUpa vItarAgabhAva aura 28 mUlaguNAdi rUpa pravRtti ke nimitta-naimittika sambandha hai| (8) isaliye 28 mUlaguNAdi rUpa pravRtti ko munipanA kahA hai so kathana mAtra hI hai| (6) paramArtha se 28 mUlaguNAdi rUpa bAhya kriyA munipanA nahIM hai-aisA hI zraddhAna krnaa| prazna 16-"(1) yahAM prazna hai ki vyavahAranaya para ko upadeza meM hI kAryakArI hai yA apanA bhI prayojana sAdhatA hai ? (2) samAdhAnaApa bhI jaba taka nizcayanaya se prarUpita vastu ko na pahicAne taba taka vyavahAra mArga se vastu kA nizcaya kre| (3) isaliye nicalI dazA meM apane ko bhI vyavahAranaya kAryakArI hai| (4) parantu vyavahAra ko upacAra mAtra mAnakara usake dvArA vastu ko ThIka prakAra samajhe taba to kAryakArI ho| (5) parantu yadi nizcayavat vyavahAra ko bhI satyabhUta mAnakara "vastu isa prakAra hI hai" aisA zraddhAna kare to ulTA akAryakArI ho jAye / (6) yahI puruSArtha sisiyupAya zloka 6-7 meM kahA hai ki munirAja ajJAnI ko samajhAne ke liye asatyArtha jo vyavahAranaya usakA upadeza dete haiN| (7) jo kevala vyavahAra hI ko jAnatA hai use upadeza hI denA yogya nahIM hai| (8) tathA jaise koI sacce siMha ko na jAne use bilAva hI siMha hai| usI prakAra jo nizcaya ko nahIM jAne usakA vyavahAra hI nizcayapane ko prApta hotA hai|" isa vAkya para munipane ko lagAkara samajhAiye ? uttara-(1) munipanA 28 mUlaguNAdi pAlane ke bhAvarUpa hai aisA vyavahAranaya para ko hI upadeza me kAryakArI hai yA kucha apanA bhI prayojana sAdhatA hai ? yaha praznakAra kA prazna hai| (2) samAdhAnaziSya bhI jaba taka nizcayanaya se prarUpita vItarAga zuddhopayoga rUpa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ (281 ) "munidazA ko nA samajhe (pragaTa nA kara le) taba taka vyavahAra mArga se vItarAga zuddhopayoga rUpa munidazA ko pragaTa karane kA upAya kre| (3) isaliye nicalI dazA me ziSya ko bhI 28 mUlaguNAdi munipanA hai aisA vyavahAranaya kAryakArI hai| vyavahAranaya kAryakArI kaba kahA jAvegA ? jaba nija jJAyaka bhagavAna ke Azraya se paryAya me vItarAga - zuddhopayoga rUpa munidazA pragaTa kre| (4) parantu 28 mUlaguNAdi rUpa munidazA hai aise vyavahAra ko upacAra mAtra mAnakara usake dvArA arthAt usakA abhAva karake vItarAga zuddhopayoga rUpa munipane kI prApti ho taba to kAryakArI hai| (5) parantu yadi koI sakalacAritra vItarAga bhAvarUpa nizcaya munipane ke samAna 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane ko bhI saccA mAnakara "munipanA isa prakAra hI hai|" aisA zraddhAna kare to ulTA anarthakArI ho jaave| (6) yahI bAta puruSArtha siddhiyupAya zloka 6-7 me batalAyA hai ki jo jhagaDAkhora nahI hai parantu jaisA munirAja kahate hai vaisA hI mAnatA hai aise ajJAnI ko munirAja jJAnI banAne ke lie asatyArtha jo vyavahAranaya hai usakA upadeza dete hai| (7) jo ajJAnI mUlaguNAdi hI munipanA hai aise vyavahAra kA hI pakSa karatA hai-aise ajJAnI ko munirAja dezanA ke yogya nahIM mAnate haiM / (8) jaise koI jagala me jA rahA thA aura usane kabhI siMha nahI dekhA thA use baDI mUcho vAlI billI dikhAkara kahA ki siMha aisA hotA hai| taba vaha purupa baDI mUcho vAlI billI ko hI siMha mAna le, usI prakAra koI sakalacAritra zuddhirUpa munipane ko nA pahicAne aura 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane ko saccA munipanA mAnale vaha bhagavAna kI vANI sunane yogya nahI hai kyoki usane vyavahAra munipane ko hI saccA munipanA mAna liyaa| prazna 17-"(1) yahA~ koI nivicArI puruSa aisA kahe ki tumAra vyavahAra ko asatyArtha, heya kahate ho to hama vrata-zIla-saMyamAdi vyavahAra kArya kisaliye kareM sabako chor3a deNge| (2) usase kahate haiM ki
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 282 ) svata-zIla-saMyamAdi kA nAma vyavahAra nahIM hai| (3) inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai, use chor3a deN| (4) aura aisA zraddhAna kara ki inako to bAhya sahakArI jAnakara upacAra se mokSamArga kahA hai-yaha to paradravyAzrita hai| (5) tathA saccA mokSamArga vItarAga bhAva hai vaha sva-dravyAzrita hai| (6) isa prakAra vyavahAra ko asatyArtha-heya jaannaa| (7) vratAdika ko chor3ane se to vyavahAra kA heyapanA nahIM hotA hai|" isa vAkya para munipane ko lagAtAra samajhAiye ? uttara-(1) 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipanA heya hai *aura sakalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipanA pragaTa karane yogya upAdeya hai| aise heya-upAdeya kA jise vicAra nahI hai-aisA nirvicArI purupa kahatA hai ki tuma 28 mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane ko asatyArtha-heya kahate ho to hama 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane kA pAlana kyo kare ? hama to 28 mUlaguNAdi pravRttirUpa vyavahAra munipane ko choDakara azubha me pravartana kareMge-aisA praznakAra kA prazna hai| (2) use uttara diyA hai ki 28 mUlaguNAdi kI pravRtti kA nAma vyavahAra munipanA nahI hai / (3) 28 mUlaguNAdi kI pravRtti ko munipanA mAnanA vyavahAra hai-isa khoTI mAnyatA ko choDa de / (4) aisA zraddhAna kara ki jisako apanI AtmA ke Azraya se sakalacAritra zuddhirUpa nizcaya munipanA pragaTA hai, usake 28 mUlaguNAdi kI pravRtti ko bAhya sahakArI jAnakara upacAra se munipanA kahA hai aura 28 mUlaguNAdi kI pravRtti to para-dravyAzrita hai| (5) tathA saccA munipanA to sakalacAritrarUpa zuddhi hI hai aura yaha svadravyAzrita hai / (6) isa prakAra mUlaguNAdi pravRtti rUpa vyavahAra munipane ko asatyArtha-heya hI jAnanA / (7) 28 mUlaguNAdirUpa pravRtti ko choDane -se to vyavahAra munipane kA heyapanA nahI hotA hai| prazna 15-"(1) phira hama pUchate haiM ki vratAdika ko chor3akara kyA karegA? (2) yadi hisAdi rUpa pravartagA to vahAM to mokSamArga kA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 283 ) upacAra bhI sambhava nahIM hai / vahA~ pravartane se kyA bhalA hogA? narakAdi prApta kregaa| isaliye aisA karanA to nivicArapanA hai| (3) tathA vratAdirUpa pariNati ko miTAkara kevala vItarAga udAsIna bhAvarUpa honA bane to acchA hI hai| (4) vaha nicalI dazA meM ho nahIM sktaa| (5) isaliye vratAdika sAdhana chor3akara svacchanda honA yogya nahIM hai| (6) isa prakAra zraddhAna meM nizcaya ko aura pravRtti meM vyavahAra ko upAdeya mAnanA-vaha bhI mithyAbhAva hI hai|" isa vAkya ko munipane para lagAphara samajhAiye? uttara-(1)paDita jI ubhayAbhAsI mAnyatA vAle ziSya se pUchate haiM ki 28 mUlaguNAdi rUpa pravRtti ko chor3akara tU kyA karegA ? (2) aura yadi 28 mUlaguNAdi rUpa zubhabhAvo ko choDakara hiMsAdi azubhabhAvo me pravartegA to vahA~ to munipane kA upacAra bhI sambhava na ho sakegA aura azubhabhAvo me pravartane se terA kyA bhalA hogA ? narakAdi ke dukho ko prApta kregaa| isaliye 28 mUlaguNAdi ke zubhabhAvo ko choDakara azubhabhAvo me pravartanA to nivicArIpanA hai| (3) tathA 28 mUlaguNAdika vyavahAra munipane kI pariNati ko miTAkara kevala yathAkhyAta cAritra vItarAga zuddhopayoga bhAvarUpa honA bane to acchA hai| (4) yathAkhyAta cAritra vItarAga zuddhopayoga dazA nicalI dazA meM nahI ho sakatI hai| (5) isaliye 28 mUlaguNAdika ke zubhabhAvo ko choDakara svacchanda-pApI honA yogya nahI hai| (6)isa prakAra zraddhAna me nizcaya ko aura pravRtti me vyavahAra ko upAdeya mAnanA---vaha bhI mithyAbhAva hI hai| prazna 16-zrAvakapane para praznotara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo ? prazna 20-samyagdarzana para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo? prazna 21-IryA samiti para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo?
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ (284 ) prazna 22-vacanagupti para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo ? prazna 23-uttama kSamA para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo? prazna 24-kSudhApariSahajaya para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo? prazna 25-ahiMsANuvrata para praznottara 1 se 18 taka ke anusAra banAkara likho aura spaSTa samajhAo? prazna 26-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra samyagdarzana para lagAkara batAo? uttara-(1) jahA~ zraddhA va cAritra guNarUpa abheda trikAlI AtmA ko yathArtha kA nAma nizcaya samyagdarzana kahA ho, vahA~ usakI apekSA zraddhA guNa kI zuddha paryAya samyagdarzana va svarUpAcaraNa cAritra kI prApti ko upacAra kA nAma vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| (2) jahA~ ghaDAguNa kI zuddha paryAya samyagdarzana va svarUpAcaraNa cAritra kI prApti ko yathArtha kA nAma nizcaya samyagdarzana kahA ho, usakI apekSA vahA~ sacce deva-guru-zAstra kA rAga va sAta tattvo kI bhedarUpa zraddhA badha kA kAraNa hone para bhI samyagdarzana ke Aropa ko upacAra kA nAma vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| (3) jahA~ sacce deva-guru-zAstra kA rAga va sAta tatvo kI bheda rUpa zraddhA ko yathArtha kA nAma nizcaya samyagdarzana kahA ho, usakI apekSA vahA~ hAtha joDane Adi zarIra kI kriyA ko upacAra kA nAma vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| prazna 27-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko zrAvakapane para lagAkara batAo? uttara-(1) jahA~ zraddhA va cAritra guNa rUpa abheda trikAlI AtmA ko yathArtha kA nAma nizcaya zrAvakapanA kahA ho, vahA~ usakI apekSA do caukar3I kaSAya ke abhAva rUpa dezacAritra ko upacAra kA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 285 ) nAma vyavahAra zrAvakapanA kahA jAtA hai / (2) jahA~ do caukaDo kaSAya ke abhAva rUpa dezacAritra ko yathArtha kA nAma nizcaya zrAvakapanA kahA ho, usakI apekSA vahA~ bAraha aNuvratAdi ke vikalpo ko upacAra kA nAma vyavahAra zrAvakapanA kahA jAtA hai| (3) jahAM vAraha aNuvratAdi ke vikalpo ko yathArtha kA nAma nizcaya zrAvakapanA kahA ho, usakI apekSA vahA~ bAraha aNuvratAdirUpa zarIra kI kriyA ko upacAra kA nAma vyavahAra zrAvakapanA kahA jAtA hai| prazna 28-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko munipane para lagAkara batAo? uttara-(1) jahA~ zraddhA va cAritra guNarUpa abheda trikAlI AtmA ko yathArtha kA nAma nizcaya munipanA kahA ho, vahA~ usakI apekSA tIna caukaDI kaSAya ke abhAvarUpa sakalacAritra ko upacAra kA nAma vyavahAra munipanA kahA jAtA hai| (2) jahA~ tIna caukaDI kapAya ke abhAvarUpa sakalacAritra ko yathArtha kA nAma nizcaya munipanA kahA ho, usakI apekSA vahA~ 28 mUlaguNAdi ke vikalpo ko upacAra kA nAma vyavahAra munipanA kahA jAtA hai / (3) jahA~ 28 mUlaguNAdi ke vikalpo ko yathArtha kA nAma nizcaya munipanA kahA ho, usakI apekSA vahA~ 28 mUlaguNAdirUpa zarIra kI kriyA ko upacAra kA nAma vyavahAra munipanA kahA jAtA hai| prazna 29-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko IryA samiti para lagAkara batAyo ? uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do| prazna 30-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko uttama kSamA para lagAkara batAo? uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do| prazna 31-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko manogupti para lagAkara batAo?
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 286 ) uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do| prazna 32-tIna prakAra nizcaya-vyavahAra ko sAmAyika para lagAkara batAo? uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do| prazna 33-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko deva-guru-zAstra kI bhakti para lagAkara batAo? uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do, prazna 34-tIna prakAra ke nizcaya-vyavahAra ko kSudhA pariSahajaya para lagAkara batAo? uttara-28 praznottara ke anusAra uttara do| -iti ubhayAbhAsI prakaraNa samApta paoNca labdhiyoM kA svarUpa prazna 1-pAMca labdhiyoM ke kyA nAma haiM ? uttara-kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya, karaNa ye pA~ca nAma haiN| prazna 2-kSAyopazama labdhi kyA hai ? uttara-jisake hone para tatva vicAra ho sake-aisA jJAnAvaraNIya kA kSayopazama ho; usakI prApti so kSayopazama labdhi hai| prazna 3-kSayopazama labdhi meM upAdAna-nimitta kyA hai ? uttara-kSayopazama bhAva upAdAna kAraNa hai aura usake yogya jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nimitta hai| prazna 4-prayojanabhUta jIvAdi tatvo kA zraddhAna karane yogya
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 287 kSayopazama to sarva paMcendriya jIvo ke huA hai kyA una saba ko kSayopazama labdhi kI prApti nahIM haiM ? __uttara-prayojanabhUta jIvAdi tatvo kA zraddhAna karane yogya kSayopazama to pacendriya sarva jIvo ke pragaTa huA hai| parantu usa kSayopazama ko sAmArika prayojana me, davAkhAnA kholane me, deza kI sevA me, jIvo kI dayA pAlane me, vratAdi pAlane me lagAve usako kSayopazama labdhi kI prApti nahI hai| parantu jaisA anAdi se sacce deva-guru-zAstra kahate haiM usI prakAra tatva kA vicAra kare anya prakAra kI bAta dhyAna me| nA lAve taba use kSayopazama labdhi kI prApti kahI jA sakatI hai / prazna 5-vizuddhi labdhi kyA hai ? uttara-moha kA manda udaya Ane se manda kaSAyarUpa bhAva ho jahA~ tatva vicAra ho sake so vizuddhi labdhi hai| prazna 6-vizuddhi labdhi meM upAvAna aura nimitta kyA hai ? uttara-sakleza kI hAni, vizuddhi kI (zubhabhAva kI) vRddhi upAdAna kAraNa hai aura azubha karma kA anubhAga ghaTanA nimitta hai| prazna 6-vizuddhi labdhi kyA batAtI haiM ? uttara-tatva ke vicAra me jJAna kA vikAza huA ho taba rAga kI dazA kaisI hotI hai ? arthAt kaSAya vahuta manda hotI hai yaha vizuddhi labdhi batAtI hai| prazna --dezanAlabdhi kyA hai ? uttara-jina deva ke upadiSTa tatva kA dhAraNa ho, vicAra ho, so dezanAla bdhi hai| prazna :-dezanAlabdhi meM upAdAna aura nimitta kyA hai| uttara-upadezita no padArthoM kI dhAraNA honA upAdAna kAraNa hai aura jJAnI guru nimitta kAraNa hai / prazna 10-dezanAlabdhi kyA batAtI hai ? uttara-jisako tatva vicArarUpa kSayopazama, mandakapAyarUpa avasthA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 288) hotI hai taba vaha bhagavAna kI yA guru kI dezanA sunane lAyaka hai / taba use apanI yogyatA se jaisA saccA guru kahate haiM vaisA hI dhyAna meM baiThAtA hai, yaha dezanAlabdhi batAtI hai / yahA upadiSTa kahA hai| koI 'upadeza vinA akele zAstra vA~cakara dezanAlabdhi prApta nahI kara sakatA hai| prazna 11prAyogya labdhi kyA haiM ? ttaura-karmoM kI pUrva sattA ata koDAkoDI sAgara pramANa raha jAye aura navIna vadha ata' koDAkoDI pramANa usake sakhyAtaveM bhAva mAtra ho, vaha bhI usa labdhi kAla me lagAkara kramaza ghaTatA jAye aura kitanI hI pApa prakRtiyo kA vadha kramazaH miTatA jAve, ityAdi yogya avasthA kA honA so prayogya labdhi hai| prazna 12-prAyoga labdhi meM upAdAna nimitta zyA hai ? uttara-karma kI sthiti anta koDAkoDI kAla mAtra rahane yogya jIva kA pariNAma upAdAna kAraNa hai aura dravyakarma kI usa prakAra kI sthiti kA honA nimitta kAraNa hai| prazna 13-prAyogyaladhi kyA batAtI hai ? uttara- pharma kI sthiti svaya ghaTatI jAtI hai aisA karma kI dazA kA honA yaha prAyogya labdhi batAtI hai / prazna 14-ye cAro labdhiyAM phisako hotI haiM aura kisako nahIM hotI haiM ? uttara-cAro labdhiyAM moTerUpa se bhavya aura abhavya dono ke kahI jAtI hai / parantu cAro labdhiyA~ hone ke bAda kAraNa labdhi hone para turanta hI samyaktva prakaTa hotA hai / jisako karaNa labdhi ho usI ko vAstava meM cAra labdhiyA~ huI hai anyathA labdhiyo kA koI lAbha nahI hai| kyoki kArya hone para kAraNa para upacAra AtA hai| prazna 15-gaumaTTasAra meM labdhiyoM ke viSaya me kyA kahA hai ? uttara-jo jIva karaNalabdhi me AtA hai use 'sAtizaya mithyA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 286 ) dRSTi' kahA hai use niyama se samyaktva hotA hI hai| karaNalabdhi vAle jIva kI cAra labdhiyAM bhI vicitra prakAra kI hotI haiM / / prazna 16-vRhat dravya saMgraha gAthA 37 ko TIkA meM labdhiyoM ke viSaya meM kyA kahA hai ? uttara -"karaNalabdhi samyaktva hone ke samaya hotI hai| adhyAtma bhASA me nija zuddhAtmAbhimukha pariNAma nAma ke vizeSa prakAra kI nirmala bhAvanArUpa khaGga se puruSArtha karake karma zatruo kA nAza karatA prazna 17-pravacanasAra meM zrI jayasenAcArya ne kyA kahA hai ? uttara-Agama kI bhASA se adha karaNa, apUrvakaraNa, anivatiH karaNa nAma ke pariNAma vizeSo ke bala se jo vizeSabhAva, darzanamoha kA abhAva karane ko samartha hai uname apane AtmA ko joDatA hai| phiya nirvikalpa svarUpa kI prApti ke lie-jaise paryAyarUpa se motI kA dAnA, guNarUpa se saphedI Adi abhedanaya se eka hAra hI mAlUma paDatA hai; usI prakAra pUrva kahe hue dravya-guNa-paryAya abhedanaya se AtmA hI hai aisI bhAvanA karate-karate darzanamoha kA adhakAra naSTa ho jAtA hai| prazna 15-kAraNa labdhi phisako nahIM hotI hai ? / uttara-jisa jIva ko puNya kI ruci, bAharI anukUlatA acchI lagatI hai, jaise hama kucha dina jindA rahe to dharma samajhe, A~kha-nAkakAna zarIra ThIka rahe, rupaye-paisA kI anukUlatA rahe, guru kA upadeza milatA rahe to maiM dharma kara sakU~ aise jIvo ko karaNalabdhi nahIM hotI hai| prazna 16-karaNalabdhi kisako hotI hai ? uttara-jisako puNya kI ruci chUTatI hai| use apUrvakaraNa se nirjarA honI zurU ho jAtI hai / kapAya kA manda honA yaha to vikAra kA sUcaka hai usakI vAta yahA~ para nahI hai, parantu apUrvakaraNa meM nirjarA galana hone rUpa arthAt nAza honerUpa hotI hai|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 260 ) prazna 20-karaNa labdhi meM kaunasA guNasthAna hai ? uttara-pahalA mithyAtva guNasthAna hai| darzana mohanIya karma kA badha hotA hai| parantu vadha kama hotA hai nirjarA jyAdA hotI haiM taba nivikalpatA hone para samyaktva kI prApti hotI hai| prazna 21-Agama meM apUrvakaraNa labdhi se jaina kyo kahA hai, jabaki vahA~ pahalA guNasyAna hai aura nirjarA kyo kahI hai ? uttara-apUrvakaraNa meM mithyAtva sambandhI rajakaNa kama Ate hai aura abhAva jyAdA kA hotA hai| isI prakAra anivRttikaraNa me apUrvakaraNa se jyAdA mithyAtva karma ke rajakaNa khira jAte hai aura bahuta kama Ate hai / karma khirane kI apekSA nirjarA kahane me AtA hai tathA apUrvakaraNa hone para niyama se samyagdarzana hotA hI hai| isalie Agama me apUrvakaraNa se jaina kahA hai| tathA apUrvakaraNa me mithyA zraddhA patalI par3a jAtI hai aura mithyAtva ke rajakaNa kama Ate hai isalie nirjarA kahI hai| prazna 22-adhaHkaraNa hone para niyama se apUrvakaraNa hotA hai taba adhaHkaraNa se Agama se jaina kyo nahIM kahA gayA hai ? uttara-adhaHkaraNa me mithyAtva ke rajakaNa jitane Ate hai utane hI khira jAte haiM / isalie agha karaNa se Agama me jaina nahIM kahA hai / prazna 23-payA karaNalabdhi hone para samyaktva hotA hI hai ? uttara-hA~ aisA niyama hai| jisako cAra labdhiyA~ to huI ho aura antamUharta pazcAt jisake samyaktva honA ho, usI jIva ke kAraNa labdhi hotI hai| prazna 24-usa pharaNalabdhi vAle jIva ko kyA udyama hotA hai ? uttara-buddhipUrvaka tatva vicAra me upayoga ko tadpa hokara lagAye, usase samaya-samaya pariNAma nirmala hote jAte haiN| jaise-kisI ke zikSA kA vicAra aisA nirmala hone lagA ki jisase usako zIghra hI usakI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 261 ) pratIti ho jAvegI, usI prakAra tatvopadeza kA vicAra aisA nirmala hone lagA ki jisase usako zIghra hI usakA zraddhAna ho jaavegaa| prazna 25-kyA pharaNalabdhi ke pariNAma vacana pamya hai ? uttara-nahI hai| antara me caitanya svabhAva ke sanmukha hone para antara me koI sUkSma pariNAma ho jAtA hai vaha kevalI gamya hai, vacana gamya nahI hai| prazna 26-mai pharaNalabdhi karUM-karUM kyA aisA bhAva hotA hai ? uttara-vilkula nahIM hotaa| maiM adha karaNa karU~, anivRttikaraNa karU~ aisA lakSya nahI hotA hai kyoki karUMka yaha to sthUla rAga hai / parantu antara me Atma sanmukha hone para adha karaNAdi ke pariNAma ho jAte hai vaha apanI buddhi me nahI Ate haiN| prazna 27-agha.karaNAdi ko adhyAtmavRSTi aura AgamadRSTi se kyA kahA jAtA hai ? uttara-adhyAtmadRSTi me Atma sanmukha pariNAma kahA jAtA hai aura Agama kI dRSTi se adha karaNAdi kahe jAte hai| jIva ke vizuddha pariNAmo kA nimitta hone para dravyakarma kA bhI svaya vaisA pariNamana ho jAtA hai parantu jova kA udyama to Atma sanmukha pariNAma hI hai| prazna 28-karaNa labdhi meM upAdAna-nimitta kyA hai ? uttara-Atma me samyaktva ke yogya pariNAmo kI vizuddhi upAdAna kAraNa hai dravya karmoM kI usa samaya paryAya kI yogyatA nimitta kAraNa prazna 26-samyaktva hone para upAdAna-nimitta kyA hai ? uttara-AtmA ke zraddhAguNa kI zuddha paryAya pragaTa honA upAdAna kAraNa hai darzanamohanIya ke upazamAdi nimitta kAraNa hai| prazna 30-karaNalabdhi ke tIna bheda kauna-kauna se haiM ? uttara-agha karaNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa yaha tIna bheda hai| prazna 31-adhaHkaraNa kyA hai ?
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 262 ) uttara-adha karaNa arthAt halkA, AtmA ke sanmukha pariNAma huA hai parantu halkA hai isalie agha karaNa kahA hai| prazna 32-zAstro meM adhaHkaraNa kI paribhASA kyA batAI hai ? uttara-trikAlavartI sarva karaNalabdhi vAle jIvo ke pariNAmo kI apekSA ye tIna nAma hai| vahA~ karaNa nAma to pariNAma kA hai| jahA~ pahale aura pichale samayo ke pariNAma samAna ho so ava karaNa hai| jaise-kisI jIva ke pariNAma usa karaNa ke pahale samaya me alpa vizuddhatA se sahita hue, pazcAta samaya-samaya anantaguNI vizuddhatA se baDhate gaye, tathA usake dvitIya-tRtIya Adi mamayo me jame pariNAma ho, vaise kinhI anya jIvo ke prathama samaya me hI ho aura unake usase samaya-samaya ananta guNI vizuddhatA se baDhate ho|-is prakAra adha - karaNa jaannaa| prazna 33-adhaHkaraNa kA svarUpa samajhane meM nahIM AyA kRpayA dRSTAnta dekara spaSTa kIjiye? uttara-tIsarI klAsa meM eka vidyArthI paDhatA hai, vaha eka varSa me mehanata karake pAsa hokara cauthI klAsa me A jAtA hai aura dUsarA vidyArthI dUsarI klAsa meM paDhatA hai, vaha itanA hoziyAra hai ki vaha eka varSa me do klAsa pAsa karake cauthI klAsa meM pahuca jAtA hai, vaise hI ATha baje jinhone adhIkaraNa mADA ho, vaha eka samaya ke bAda jitanI zuddhi pragaTa karatA hai| utanI zuddhi ATha bajakara eka minaTa para ava: karaNa mADane vAle jIva vizeSa puruSArtha dvArA pahale jIva kI jitanI zuddhi hai utanI hI pragaTa kara letA hai use agha karaNa kahate haiM / prazna 34-apUrvakaraNa kyA hai ? uttara-Atma sanmukha pariNAma apUrva-apUrva hI ho vaha apUrva karaNa hai| prazna 35-zAstroM meM apUrva karaNa kI paribhASA kyA batAI hai ? uttara-jisame pahale aura pichale samayo ke pariNAma samAna na
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 263 ) ho, apUrva hI ho vaha apUrvakaraNa hai| jaise ki- usa karaNa ke pariNAma jase pahale samaya me ho vaise kisI bhI jIva ke dvitIyAdi samayo me nahIM hote, vaDhate hI hote hai, tathA yahA~ adha.karaNavat jina jIvo ke kAraNa kA pahalA samaya hI ho una aneka jovo ke pariNAma paraspara samAna bhI hote haiM aura adhika-hIna vizuddhatA sahita bhI hote haiM; parantu yahA~ itanA vizeSa huA ki-isakI utkRSTatA se bhI dvitIyAdi samaya vAle ke javanya pariNAma bhI anantaguNI vizuddhatA sahita hI hote hai| isI prakAra jinhe karaNa prArambha kiye dvitIyAdi samaya hue ho unake usa samaya vAlo ke pariNAma to paraspara samAna yA asamAna hote haiM, parantu Upara ke samaya vAlo ke pariNAma usa samaya samAna sarvathA nahI hote, apUrva hI hote hai / isa prakAra apUrvakaraNa jaannaa| prazna 36-apUrvakaraNa kA svarUpa samajha meM nahIM AyA, kRpayA dRSTAnta dekara spaSTa kIjie ? uttara-eka klAsa me 25 vidyArthI haiN| usame AkhirI nambara vAlA vidyArthI ke barAbara cauthI klAsa kA vidyArthI pahalA nambara vAlA ho to bhI usake samAna nahIM ho sakatA, vaise hI pahale jisa jIva ne apUrvakaraNa mADA ho, usake pIche vAlA usake sAtha zuddhi me kabhI bhI samAnatA ko prApta nahI ho sakatA, vaha sadA kAla pIche hI rahegA use apUrvakaraNa kahate haiN| jaise-eka klAsa ke jitane vidyArthI haiM, vaha saba eka sarIkhe hoziyAra nahI hote arthAt usame hInAdhikatA hotI hai, vaise hI apUrvakaraNa mADane vAle pAca jIva ho unakA zuddhirUpa pariNAma eka samAna nahI rahatA hai use apUrvakaraNa kahate hai ? prazna 37-anivRttikaraNa kyA hai ? uttara-Atma pariNAma aura vizeSatA lie hue honA, jisake abhAva se niyama se samyagdarzana kI prApti hotI hai use anivRttikaraNa kahate hai|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 264 ) prazna 38-zAstro meM anivattikaraNa kI paribhASA kyA batAI uttara-jisame samAna samayavartI jIvo ke pariNAma samAna hI hote haiM, nivRtti arthAta paraspara bheda usase rahita hote hai, jaise-uma karaNa ke pahale samaya me sarva jIvo ke pariNAma paraspara samAna hI hote haiM, usI prakAra dvitIyAdi samayo me paraspara samAnatA jaannaa| tathA prathamAdi samaya vAlo se dvitIyAdi samaya vAlo ke anantaguNI vizuddhatA sahita hote hai| isa prakAra anivRtti karaNa jAnanA / prazna 36-anivRttikaraNa kA svarUpa samajha meM nahIM AyA, kRpayA dRSTAnta dekara spaSTa kIjie ? uttara-jaise-pA~cavI klAsa ke sava vidyArthI samAna hI hoziyAra ho, vaise hI eka sAtha anivRttikaraNa mADane vAle jitane jIva ho una savake pariNAma samAna ho arthAta jinake pariNAmo me koI bheda nA ho use anivRttikaraNa kahate haiM / prazna 40-aghaHkaraNa Adi tIno bhAva kaise haiM ? uttara-gubhabhAvarUpa haiM jisake abhAva hote hI dharma kI prApti hotI hai aura phira krama se mokSa lakSmI kA nAtha bana jAtA hai| prazna 41-zrI kArtikeya svAmI ne samyagdaSTi kI dharmaanuprekSA ke viSaya meM kyA batAyA hai (2) samyagdaSTi jIva vastu svarupa kA kaisA cintana karatA hai ? (3) usameM mokSamArga kA samyak puruSArtha bhI kisa prakAra A jAtA hai ? uttara-yahA~ mUlagAthAye lekara inakA vivecana kiyA jA rahA hai| jaM jassa jammi dese jeNa vihANeNa jammi kAlammi / NAdaM jiNeNa piyavaM jammaM vA Ahava maraNa vA // 32 // taM tassa tammi dese teNa vihANeNa tammi kaalmmi| ko sakkai cAledu iMdo vA aha jiNido vaa||322|| artha-jisa jIva ko jisa deza me jisa kAla me jisa vidhi se
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 295 ) janma-maraNa sukha-dukha tathA roga aura dAridraya ityAdi jaise sarvajJadeva ne jAne haiM usI prakAra ve saba niyama se hoge| sarvajJadeva ne jisa prakAra jAnA hai usI prakAra usa jIva ke usI deza me usI kAla me aura usI vidhi se niyama pUrvaka saba hotA hai| usake nivAraNa karane ke liye indra yA jinendra tIrthakara deva koI bhI samartha nahI hai / prazna 42-ina do gAthAo ke bhAvArtha meM kyA batAyA hai ? uttara-bhAvArtha :-sarvajJadeva samasta dravya, kSetra, kAla, bhAva kI avasthAo ko jAnate hai / sarvajJa ke jJAna me jo kucha pratibhAsita huA hai vaha saba nizcaya se hotA hai, usame hInAdhika kucha bhI nahIM hotaa| isa prakAra samyagdRSTi vicAra karatA hai| prazna 43-ina do gAthAoM aura bhAvArtha se kyA siddha huA ? uttara-samyagdRSTi kI dharmAnuprekSA kaisI hotI hai aura samyagdRSTi jIva vastu ke svarUpa kA kisa prakAra ciMtana karatA hai yaha bAta yahA~ batAI hai| samyagdRSTi kI yaha bhAvanA jhUThA AzvAsana dene ke liye nahI hai, kintu jinendra deva ke dvArA dekhA gayA vastu svarUpa jisa prakAra hai usI prakAra svaya ciMtana karatA hai / vastu svarUpa aisA hI hai, yaha koI kalpanA nahIM hai, yaha dharma kI bAta hai| 'jisa kAla me jo hone vAlI avasthA sarvajJa bhagavAna ne dekhI hai usa kAla me vahI avasthA hotI hai, dUsarI nahI hotii|' isa nirNaya me ekAntavAda yA niyatavAda nahIM hai, kintu sarvajJa kI pratIti pUrvaka saccA anekAntavAda aura jJAnasvabhAva kI bhAvanA tathA jJAna kA ananta puruSArtha nihita hai| prazna 44- sAmAnya vizeSa vastu kA svabhAva hai isa para se kyA siddha hotA hai ? uttara-AtmA sAmAnya-vizeSa svarUpa vastu hai, vaha anAdiananta jJAnasvarUpa hai| dravya sAmAnya aura samaya-samaya para jo paryAya hotI hai vaha vizeSa hai| sAmAnyarUpa me dhra va rahakara vastu kA vizeSarUpa pariNamana hotA hai, usa vizeSa paryAya me yadi svarUpa kI ruci kare to
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 ) samaya-samaya para vizepa me zuddhatA hotI hai, aura yadi usa vizeSa paryAya me aisI viparIta ruci kare ki 'jo rAgAdi va dehAdi hai vaha maiM hU' to vizeSa me azuddhatA hotI hai| jise svarUpa kI ruci hai use zuddha paryAya kamabaddha pragaTa hotI hai; aura jise vikAra kI-para kI ruci hai use azuddha paryAya kramabaddha pragaTa hotI hai| caitanya ko kramavaddha-paryAya meM antara nahI par3atA, kintu kramabaddha kA aisA niyama hai ki jisa ora kI ruci karatA hai usa ora kI kramabaddha dazA hotI hai / jise jJAnasvabhAva kI zraddhA va ruci hotI hai usakI paryAya zuddha hotI hai, sarvajJa bhagavAna ke jJAna ke anusAra kramabaddha paryAya hotI hai| usame koI antara nahI par3atA-itanA nizcaya karane me to jJAna svabhAvI dravya kI ora kA ananta puruSArtha A jAtA hai| yahA~ paryAya kA krama nahI badalanA hai kintu apanI ora ruci karanI hai / ruci ke anusAra paryAya hotI hai| dravya dRSTi kA abhyAsa kartavya hai meM kAya kI dRSTi hotA hotA hai use svarUpa jAnanA kA kucha "pratyeka dravya pRthaka-pRthak hai, eka dravya kA dUsare ke sAtha vAstava me koI sambandha nahI hai," isa prakAra jo yathArthatayA jAnatA hai usako svadravya kI dRSTi hotI hai, aura dravyadRSTi ke hone para samyakadarzana hotA hai, jisake samyakadarzana hotA hai use mokSa hue binA nahIM rahatA, isa liye mokSArthI ko sarvaprathama vastu kA svarUpa jAnanA Avazyaka hai| pratyeka dravya pRthak-pRthak hai, eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahI kara sakatA, aisA mAnane para vastu svabhAva kA isa prakAra jJAna ho jAtA hai ki-AtmA sarva paradravyo se bhinna hai, tathA pratyeka pudgala paramANu bhinna hai, do paramANu milakara ekarUpa hokara kabhI kArya nahIM karate kintu pratyeka paramANu bhinna hI hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 297 ) .. jIva ke vikAra bhAva hone me nimittarUpa vikArI paramANu(skandha) ho sakate haiM, kintu dravya kI apekSA se dekhane para pratyeka paramANu pRthaka hI hai,-do paramANu kabhI bhI nahI milate aura eka pRthak paramANu jIva ko kabhI bhI vikAra kA nimitta nahIM ho sakatA, arthAta pratyeka dravya bhinna hai, aisI svabhAvadRSTi se koI dravya anya dravya ke vikAra kA nimitta bhI nahIM hai| isa prakAra dravya dRSTi se kisI dravya me vikAra hai hI nahI, jIva dravya me bhI dravya dRSTi se vikAra nahI hai| paryAya dRSTi se jIva kI avasthA me rAgadveSa hotA hai aura usame karma nimittarUpa hotA hai, kintu paryAya ko gauNa karake dravyadRSTi se dekhA jAya to karma koI vastu hI nahI rahA, kyoki vaha to skandha hai; isaliye dravyadRSTi se jIva ke vikAra kA nimitta koI dravya na rahA, arthAt apanI ora se liyA jAye to jIva dravya me vikAra hI nahIM rhaa| isa prakAra pratyeka dravya bhinna hai aisI dRSTi arthAt dravyadRSTi ke hone para rAga-dveSa kI utpatti kA kAraNa hI na rahA, ata dravyadRSTi me vItarAga, bhAva kI hI utpatti rhii| __ avasthAdRSTi me-paryAya dRSTi me athavA do dravyo ke sayogI kArya kI dRSTi me rAga-dveSAdibhAva hote haiM / 'karma' ananta pudgalo kA sayoga hai, usa sayoga para yA sayogI bhAva para lakSa diyA ki rAgadveSa hotA hai, kintu yadi apane asayogI Atma svabhAva kI dRSTi kare to rAgadveSa na ho, kintu usa dRSTi ke bala se mokSa hI ho| isalie mumukSu ke dravya dRSTi kA abhyAsa parama kartavya hai| Asravatattva prazna 1-ajJAnI Asrava tattva ke viSaya meM kaisA mAnatA hai ?
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 268 ) uttara-hiMsAdi pApAsrava heya hai, ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya haiaisA mAnatA hai| prazna 2-ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai aisI khoTI mAnyatA ko chahaDhAlA kI prathama r3hAla me kyA batAyA hai ? uttara-"moha mahAmada piyo anAdi" moha rUpI mahA madirA pAna batAyA hai| prazna 3-ahiMsAdi puNyAlava upAdeya hai aisI khoTI mAnyatA kA phala chahanAlA kI prathama DhAla me kyA batAyA hai ? uttara-cAro gatiyo me ghUmakara nigoda isa khoTI mAnyatA kA phala batAyA hai| prazna 4-ahiMsAdi puNyAtrava upAdeya hai, aisI khoTI mAnyatA kA "phala chahaDhAlA kI prathama DhAla meM ghUmakara nigoda kyoM batAyA hai ? uttara-AtmA kA svabhAva vItarAga vijJAnatA rUpa hai aura ahiMsAdi puNyAsrava tyAjya-heya hai| ajJAnI aisA na mAnakara ahiMsAdi puNyAsrava ko upAdeya mAnane ke kAraNa isa khoTI mAnyatA kA phala cAro gatiyo me ghUmakara nigoda batAyA hai| prazna 5-ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai-aisI khoTI mAnyatA 'ko chahaDhAlA kI dUsarI DhAla me kyA-kyA batAyA hai ? uttara-(1) ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisI khoTI mAnyatA ko Asravatattva sambandhI jIva kI bhUla batAyA hai| (2) ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisA anAdi kAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise zraddhAna ko agRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (3) ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisA anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise jJAna ko agRhIta mithyAjJAna batAyA hai| (4) ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisA anAdikAla se ekaeka samaya karake calA A rahA hone se aise AcaraNa ko agRhIta mithyA cArita batAyA hai| (5) vartamAna me vizeSa rUpa se manuSyabhava
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 266 ) va digamvara dharma hone para bhI kudeva kuguru kuzAstra upadeza mAnane se ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisA anAdi kAla kA zraddhAna vizeSa dRDha hone se zraddhAna ko gRhIta mithyAdarza na batAyA hai| (6) vartamAna me vizepa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva kuguru kuzAstra kA upadeza mAnane se ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai aisA anAdikAla kA jJAna vizeSa dRDha hone se aise jJAna ko gRhIta mithyAjJAna batAyA hai / (7) vartamAna me vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai aisA anAdikAla kA AcaraNa vizeSa dRDha hone se aise AcaraNa ko gRhIta mithyAcAritra batAyA hai| prazna 6-ahiMsAdi puNyAlaya upAdeya hai aisA Asravatattva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agahIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara samyakadarzanAdi kI prApti hokara pUrNa sukhIpanA kaise prakaTa hove, isakA upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla me kyA batAyA hai ? uttara-(1) maiM jJAna darzana upayogamayI jIva tattva huuN| (2) merA kArya jJAtA-dRSTA hai| (3) A~kha kAna nAka audArika Adi zarIrI rUpa merI mUrti nahI hai| (4) caitanya arUpI asakhyAta pradezI merA eka AkAra hai| (5) sarvajJa svabhAvI jAna padArtha hone se mujha AtmA hI anupama hai / (6) mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta jIva hai| (7) anantAnanta pudgala dravya hai| (8) asakhyAta pradezI eka-eka dharma-adharma dravya haiM / (6) ananta pradezI eka AkAza dravya hai| (10) loka pramANa asakhyAta kAla dravya hai ina saba dravyo se mujha nija AtmA kA kisI bhI apekSA kisI prakAra kA kartA bhoktA sambandha nahI haiM, kyoki ina saba dravyo kA aura mujha nija AtmA kA dravya kSetra kAla bhAva pRthak-pRthak hai, aisA jAnakara jJAna darzana upayogamayI nija jIva tattva kA Azraya le, to ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai, aisA Asravavatva sambandhI jIva kI bhUla rUpa agRhIta-gRhIta mithyA darzanAdi kA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 300 ) abhAva hokara samyakadarzanAdi kI prApti hove yaha upAya chahaDhAlA ko dUsarI DhAla me batAyA gayA hai / prazna 7-ahiMsA puNyAsrava upAdeya hai-aisI mAnyatA ko Apane Alavatattva sambandhI jIva ko bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA parantu, ahiMsAdi puNyAsrava upAdeya hai aisA jJAnI bhI kahate sune dekhe jAte haiM / to kyA jJAniyo ko bhI Atravatattva sambandhI jIva ko bhUlarUpa agRhIta gRhIta mithyAdarzanAdi hote haiM ? uttara-jJAniyo ko bilakula nahI hote hai| (1) kyoki jinajinavara aura jinavara vRpabho ne ahiMsAdi puNyAsrava tatva upAdeya hai, aisI khoTI mAnyatA ko Asravatatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta gRhIta mithyAdarzanAdika kahA hai, parantu aise kathana ko nahIM kahA hai / (2) jJAnI jo banate haiM ve Asrava tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpha agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva kara hI ke banate haiN| (3) jJAniyo ko heya-jJeya upAdeya kA jJAna vartatA hai| (4) ahiMsAdi puNyAtrava upAdeya hai aise jJAnI ke kathana ko Agama me upacaritA sadabhUta vyavahAranaya khaa| sadAlana upAdeya hai pAdeya kA jJAna kara hI ke banate / bhalarUpha baMdhatattva prazna 1-ajJAnI baMdhatva ke viSaya meM kaisA mAnatA hai ? uttara-puNya-pApa dono badharUpa hote huye bhI puNya bagha ko acchAe mAnatA hai| - prazna 2-puNyavandha ko acchA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chahar3hAlA kI prathama DhAla me kyA batAyA hai ?
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 301 ) uura-"moha mahAmada piyo anAdi" moharUpI mahA madirApAna pratAyA hai| prazna 3-puNyabandha ko acchA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chahadAlA kI prathama DhAla meM kyA batAyA hai ? uttara-cAro gatiyo me ghUmakara nigoda-isa khoTI mAnyatA kA phala batAyA hai| prazna 4-puNyabandha ko acchA mAnane rUpa khoTI mAnyatA kA phala chahaDhAlA ko prathama DhAla meM cAro gatiyo meM ghUma kara nigoda kyoM batAyA hai ? uttara-AtmA kA svabhAva vItarAga-vijJAna rUpa abandha svabhAvI hai aura puNya-pApa dono badharUpa hI hai / parantu ajJAnI aisA na mAnakara puNyavadha ko acchA mAnane ke kAraNa, isa khoTI mAnyatA kA phala cAro gatiyo me ghUmakara nigoda batAyA hai / prazna 5-puNyabandha ko acchA mAnane rUpa-khoTI mAnyatA kI chahaDAlA kI dUsarI DhAla meM kyA-kyA batAyA hai ? uttara-(1) puNyabandha ko acchA mAnane rUpa, mAnyatA ko bandhatatva sambandhI jIva kI bhUla batAyA hai| (2) puNyabandha ko acchA mAnane rUpa-mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise zraddhAna ko agRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (3) puNyavadha ko acchA mAnane rUpa-mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise jJAna ko agRhIta mithyAjJAna batAyA hai / (4) puNyavava ko acchA mAnane rUpa, mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise AcaraNa ko agRhIta mithyA cAritra batAyA hai / (5) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSya bhava va digambara dharma hone para bhI kudeva kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se puNyabandha ko acchA mAnane rUpa, aisA anAdikAla kA zraddhAna vizeSa dRDha hone se aise zraddhAna ko gRhIta mithyAdarzana
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 302 ) batAyA hai| (6) vartamAna meM vizepa rUpa se manuSya bhava va digambara dharma hone para bhI kudeva, kuguru, kuzAstra kA upadeza mAnane se puNyabandha ko acchA mAnane rUpa, aisA anAdikAla kA jJAna vizepa dRDha hone se, aise jJAna ko gRhIta mithyAjJAna batAyA hai| (7) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digamvara dharma hone para bhI kudeva, kuguru, kuzAstra kA upadeza mAnane se puNyavandha ko acchA mAnane rUpa, aisA anAdikAla kA AcaraNa vizeSa dRDha hone se aise AcaraNa ko gRhIta mithyAcAritra batAyA hai| prazna 6-puNyavandha ko acchA mAnane rUpa, mAnyatA ko bandhatattva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta, gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara samyakadarzanAdi kI prApti hokara pUrNa sukhIpanA kaise pragaTa hove isakA upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kyA batAyA hai ? uttara-(1) maiM jJAna darzana upayogamayI jIvatatva huuN| (2) merA kArya jJAtA dRSTA hai| (3) A~kha, nAka, kAna audArika Adi zarIrorUpa merI mUrti nahIM hai / (4) caitanya arUpI asakhyAta pradezI merA eka AkAra hai / (5) sarvajJa svabhAvI jJAna padArtha hone se mujha AtmA hI anupama hai| (6) mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta jIva hai| (7) anantAnta pudgala dravya hai| (8) asakhyAta pradezI eka-eka dharma-adharma dravya hai / (6) ananta pradezI eka AkAza dravya hai| (10) loka pramANa asakhyAta kAla dravya haiN| ina saba dravyo se mujha nija AtmA kA kisI bhI apekSA kisI prakAra kA kartA-bhoktA sambandha nahI hai, kyoki ina saba dravyo kA aura mujha nija AtmA kA dravya-kSetra-kAla-bhAva pRthaka-pRthak hai| aisA jAnakara jJAna-darzana upayogamayI nija jIva tatva kA Azraya le to puNyabandha ko acchA mAnane rUpa baghatatva sambandhI jIva kI bhUla rUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara pUrNa atIndriya sukha ko prApti hove, yaha upAya chahar3hAlA kI dUsarI DhAla me batAyA hai|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 303 ) prazna 7-puNyabandha ko acchA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko Apane bandhatattva sambandhI jova kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA parantu puNyabandha ko acchA, aisA to jJAnI bhI kahate sune dekhe jAte haiN| to kyA jJAniyo ko bhI bandhatattva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyA darzanAdi hote haiM ? uttara-jJAniyo ko vilakula nahIM hote hai| (1) kyoki jinajinavara aura jinavara vRSabho ne puNyabadha ko acchA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko badhatatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA hai parantu aise kathana ko nahI kahA hai| (2) jJAnI jo banate hai ve badhatatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva kara ke hI banate haiN| (3) jJAniyo ko heyazeya-upAdeya kA jJAna vartatA hai| (4) puNyabandha acchA hai, aise jJAnI ke kathana ko Agama me upacarita sadbhUta vyavahAra kahA hai| saMvaratattva prazna 1-ajJAnI saMvaratattva ke viSaya meM kaisA mAnatA hai ? uttara-vItarAga-vijJAnatArUpa nija AtmA ke Agama se samyaka-- darzana-jJAna vairAgya hitakArI hai, parantu ajJAnI nizcaya samyakadarzana jJAna vairAgya ko kaSTadAtA mAnatA hai| prazna 2-nizcaya samyakadarzana-jJAna vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chahaDhAlA kI prathama nAla meM kyA batAyA hai ? uttara-"moha mahAmada piyo anAdi" moharUpI mahAmadirA pAna batAyA hai|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 304 ) prazna 3-nizcaya samyakadarzana-jJAna vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa khoTI mAnyatA kA phala chahaDhAlA kI prathama r3hAla meM kyA batAyA hai? uttara-cAro gatiyo me ghUmakara nigoda, isa khoTI mAnyatA kA "phala batAyA hai| prazna 4-nizcaya samyakadarzana-jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA manine rUpa khoTI mAnyatA kA phala chahaDhAlA kI prathama DhAla meM cAroM gatiyoM meM dhamakara nigoda kyo batAyA hai ? uttara-nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra hI jIva ko hitakArI hai| svarUpa me sthiratA rUpa vairAgya sukha kA kAraNa hai parantu ajJAnI ise kaSTadAtA mAnane ke kAraNa aisI mAnyatA kA phala cAro gatiyo me ghamakara nigoda batAyA hai| prazna 5-nizcaya samyakadarzana-jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chahaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kyA kyA batAyA - uttara-(1) nizcaya samyakadarzana jAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko savaratatva samvandhI jIva kI bhUla batAyA hai / (2) nizcaya samyakadarzana jJAna vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise zraddhAna ko agRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (3) nizcaya samyak darzana jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise jJAna ko agRhIta mithyAjJAna batAyA hai| (4) nizcaya samyakadarzana-jJAna-vairAgya -kA kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise AcaraNa ko agRhIta mithyAcAritra -batAyA hai| (5) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digavara dharma hone para bhI kudeva, kuguru, kuzAstra kA upadeza mAnane se nizcaya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 305 ) samyakadarzana-jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa aisA anAdikAla kA zraddhAna vizeSa dRDha hone se aise zraddhAna ko gRhIta mithyAdarzana batAyA hai / (6) vartamAna me vizeSa rUpa se manuSyabhAva va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se nizcaya samyakadarzana-jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa--aisA anAdikAla kA jJAna vizeSa dRDha hone se aise jJAna ko gRhIta mithyAjJAna batAyA hai| (7) vartamAna me vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva, kuguru, kuzAstra kA upadeza mAnane se nizcaya samyakdarzana, jJAna, vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa aisA anAdikAla kA AcaraNa vizeSa dRDha hone se aise AcaraNa ko gRhIta mithyAcAritra batAyA hai| prazna 6-nizcaya samyakadarzana jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko savaratatva sambandhI jIva kI bhUla rUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara samyakadarzanAdi kI prApti hokara pUrNa sukhIpanA kaise pragaTa hove isakA upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kyA batAyA hai ? uttara-(1) maiM jJAna darzana upayogamayI jIva tatva huu| (2)merA kArya jJAtA-dRSTi hai| (3) Akha-nAka kAna audArika Adi zarIro rUpa merI mUrti nahI hai / (4) caitanya arUpI asakhyAta pradezI merA eka AkAra hai| (5) sarvajJa svabhAvI jJAna padArtha hone se mujha AtmA hI anupama hai| (6) mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta jIva dravya haiN| (7) anantAnanta pudgala dravya haiN| (8) asakhyAta pradezI eka-eka dharma-adharma dravya hai / (6) ananta pradezI eka AkAza dravya hai| (10) loka pramANa asakhyAta kAla dravya haiN| ina saba dravyo se mujha nija AtmA kA kisI bhI apekSA kisI bhI prakAra kA kartA-bhoktA sabadha nahIM hai, kyoki ina saba dravyo kA aura mujhe nija AtmA kA dravya-kSetra-kAla-bhAva pRthak-pRthak hai / aisA jAnakara jJAna-darzana upayogamayI nija jIvatatva kA mAzraya le, to nizcaya samyakadarzana-jJAna
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa savaratatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara pUrNa atIndriya sukha kI prApti hove yaha upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAlA me batAyA hai| prazna 7-nizcaya samyakadarzana-jJAna vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko Apane saMvaratatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa magahIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA, parantu nizcaya samyakadarzanajJAna vairAgya kaSTadAtA hai aisA to jJAnI bhI kahate sune-dekhe jAte haiN| to kyA jJAniyoM ko bhI saMvaratatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta. grahIta mithyAvarzanAdi hote haiM ? uttara-jJAniyo ko bilkula nahI hote hai [1] kyoki jina-jinavara aura jinavara vRSabho ne nizcaya samyakdarzana-jJAna-vairAgya ko kaSTadAtA mAnane rUpa mAnyatA ko savaratatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA hai parantu aise kathana ko nahIM kahA hai| [2] jJAnI jo banate hai ve savara tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva karake hI banate haiN| [3] jJAniyo ko heya-jJeya-upAdeya kA jJAna vartatA hai| [4] samyak - darzana jJAna-vairAgya kaSTadAtA hai aise jJAnI ke kathana ko Agama me upacArita sadbhUta vyavahAranaya kahA hai| nirjarAtattva prazna 1-majJAnI nirjarAtatva ke viSaya meM kaisA mAnatA hai ? usara-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi ko nirjarA kahate haiM parantu ajJAnI anazanAdi tapa se nirjarA honA mAnatA hai| prazna 2-AtmA ke Abhaya se zuddhi kI vRddhi rUpa nicarA ko
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 307 ) bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chaha DhAlA kI prathama r3hAla meM kyA batAyA hai ? uttara-"mohamahAmada piyo anAdi" moharUpI mahA madirApAna batAyA hai| prazna 3-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa khoTI mAnyatA kA phala chahaDhAlA kI prathama DhAla meM kyA batAyA hai ? uttara-cAro gatiyo me ghUmakara nigoda-isa khoTI mAnyatA kA phala banAyA hai| prazna 4-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa khoTI mAnyatA kA phala pAro gatiyo meM ghUmakara nigoda kyo batAyA hai ? uttara-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi hI nirjarA hai parantu ajJAnI ke anazanAdi bAhya tapa ko nirjarAmAnane kA phala cAro gatiyoM me ghUmakara nigoda batAyA hai| prazna 5-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa khoTI mAnyatA ko chahadAlA kI dUsarI DhAla meM kyA-kyA batAyA hai ? uttara-(1) AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko nirjarAtatva sambandhI jIva kI bhUla batAyA hai| (2) AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise zraddhAna ko agRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (3) AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya calA ArahA hone se aise jJAna ko bhagRhIta mithyAtva batAyA hai| (4) AtmA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 308 ) ke mAzraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise AcaraNa ko agRhIta mithyAcAritra vatAyA hai| (5) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguru kuzAstra kA upadeza mAnane se anaganAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa aisA anAdikAla kA zraddhAna vizepa dRDha hone se aise zraddhAna ko gRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (6) vartamAna me vizepa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguma-kuzAstra kA upadeza mAnane se anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa aimA anAdikAla kA jJAna vizeSa dRDha hone se aise jJAna ko gRhIta mithyAjJAna batAyA hai| (7) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa-aisA anAdikAla kA AcaraNa vizeSa dRDha hone se aise AcaraNa gRhIta ko mithyAcAritra batAyA hai| prazna 6-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa nirjarAtatva sambandhI jIva ko bhUlarUpa agrahIta-gRhIta mithyAvarzanAdi kA abhAva hokara samyakadarzanAdi kI prApti hokara pUrNa sukhopanA kaise pragaTa hove-isakA upAya chahar3hAlA kI dUsarI DhAla meM kyA batAyA hai ? uttara-(1) maiM jJAna-darzana upayogamayI jIva tatva huuN| (2)merA kArya jJAtA dRSTA hai| (3) A~kha-nAka-kAna audArika Adi zarIroM rUpa merI mUrti nahIM hai| (4) caitanya arUpI asakhyAta pradezI merA eka AkAra hai| (5) sarvajJa svabhAvI jJAna padArtha hone se mujha AtmA hI anupama hai| (6) mujha nija AtmA ke alAvA vizva me ananta jIva haiM / (7) anantAnanta pudagala dravya hai| (8) asakhyAta pradezI eka-eka dharma-adharma dravya hai / (6) ananta pradezI eka AkAza dravya hai / (10) loka pramANa asakhyAta kAla dravya haiN| ina saba dravyo se mujha nija
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 306 ) AtmA kA kisI bhI apekSA kisI bhI prakAra kA kartA-bhoktA sambandha nahI hai, kyoki ina sava dravyo kA aura mujha nija AtmA kA dravya-kSetrakAla-bhAva pRthak-pRthak hai / aisA jAnakara jJAna-darzana upayogamayI nija jIva tatva kA Azraya le, to AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa nirjarA tatva sambandhI jova ko bhUlarUpa agRhIta-gRhIna mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara pUrNa atIndriya sukha kI prApti hove-yaha upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla me batAyA hai| prazna 7-AtmA ke Azraya se zuddhi kI vRddhi rUpa nirjarA ko bhUlakara anazanAdi tapa ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko Apane nirjarAtatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA hai, parantu anazanAdi nijarA hai aisA to jJAnI bhI kahate-sunedekhe jAte haiN| to kyA jJAniyo ko bhI nirjarA tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi hote haiM ? - uttara-jJAniyo ko bilakula nahIM hote haiN| (1) kyoki jinajinavara aura jinavara vRSabho ne anazanAdi ko nirjarA mAnane rUpa mAnyatA ko nirjarAtatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdazanAdi batAyA hai, parantu aise kathana ko nahI kahA hai| (2) jJAnI jo banate haiM vaha nirjarAtatva sambandhI jIva ko bhUlarUpa agRhItagRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva kara ke hI banate haiN| (3) jJAniyo ko heya-jJeya-upAdeya kA jJAna vartatA hai / (4) anazanAdi nirjarA haiaise jJAnI ke kathana ko Agama me upacarita sadabhUta vyavahAranaya kahA hai|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 310 ) mokSatattva prazna 1-ajJAnI mokSa tatva ke viSaya meM kaisA mAnatA hai ? uttara-AtmA kI paripUrNa zuddhadazA kA pragaTa honA mokSatatva hai| usame AkulatA kA abhAva hai, pUrNa svAdhIna nirAkula sukha hai| parantu ajJAnI aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnatA hai / prazna 2-mokSa meM pUrNa nirAkula sukha hai aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zoka meM hI sukha mAnane rapa mAnyatA ko chahaDhAlA kI prathama DhAla meM kyA batAyA hai? uttara-"moha mahAmada piyo anAdi" moharUpI mahA madirApAna batAyA hai| prazna 3-mokSa me pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka meM hI sukha mAnane rUpa mAnyatA kA phala chahaDhAlA kI prathama dAla meM kyA batAyA hai ? uttara-cAro gatiyo me ghUmakara nigoda isa khoTI mAnyatA kA phala batAyA hai| prazna 4-mokSa meM pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA kA phala cAro gatiyoM meM ghUmakara nigoda kyo batAyA hai ? uttara-mokSa me AkulatA kA abhAva hai aura pUrNa svAdhIna nirAkula sukha hai| parantu ajJAnI aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka meM hI sukha mAnane kA phala cAro gatiyo me ghUmakara nigoda batAyA hai| prazna 5-mokSa meM pUrNa nirAkula sukha hai aisA na mAnakara zarIra ke meM kyA-kyA batAyA hai ? uttara-(1) mokSa me pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko mokSatatva
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 311 ) sambadhI jIva kI bhUla batAyA hai| (2) mokSa me pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya kara ke calA A rahA hone se aise zraddhAna ko agRhIta mithyadarzana batAyA hai| (3) mokSa me pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise jJAna ko agRhIta mithyA jJAna batAyA hai| (4) mokSa meM pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla se eka-eka samaya karake calA A rahA hone se aise AcaraNa ko agrahIta mithyAcAritra batAyA hai| (5) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se zarIra ke mauja-zauka meM hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko, anAdikAla kA zraddhAna vizeSa dRDha hone se aise zraddhAna ko gRhIta mithyAdarzana batAyA hai| (6) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kugurukuzAstra kA upadeza mAnane se zarIra ke mauja-zoka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko anAdikAla kA jJAna vizepa dRDha hone se aise jJAna ko gRhIta mithyAjJAna vatAyA hai / (7) vartamAna meM vizeSa rUpa se manuSyabhava va digambara dharma hone para bhI kudeva-kuguru-kuzAstra kA upadeza mAnane se zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko manAdikAla kA AcaraNa vizeSa dRDha hone se aise AcaraNa ko gRhIta mithyAcAritra batAyA hai| prazna 6-mokSa meM pUrNa nirAkula sukha hai aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zauka meM hI sukha mAnane rUpa mAnyatA ko mokSatatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara samyakadarzanAdi ko prApti hokara pUrNa sukhIpanA ke prAra hove, isakA upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kyA batAyA hai ?
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 312 ) uttara-(1) maiM jJAna-darzana upayogamayI jIva tatva hU / (2) merA kArya jJAtA dRSTA hai| (3) A~kha-nAka-kAna audArika Adi zarIro rUpa merI mUrti nahIM hai / (4) caitanya arUpI asakhyAta pradezI merA eka bhAkAra hai / (5) sarvajJa svabhAvI jJAna padArtha hone se mujha AtmA hI anupama hai| (6) mujha nija AtmA ke alAvA vizva meM ananta jIva haiN| (7) anantAnta pudgala dravya hai| (8) masakhyAta pradezI eka-eka dharma-adharma dravya hai / (6) ananta pradezI eka AkAza dravya hai| (10) loka pramANa asakhyAta kAla dravya hai| ina saba dravyo se mujha nija AtmA kA kisI bhI apekSA kisI bhI prakAra kA kartA-bhoktA sambandha nahIM hai, kyoki ina saba dravyo kA aura mujha nija AtmA kA dravyakSetra-kAla-bhAva pRthaka-pRthaka hai / aisA jAnakara jJAna-darzana upayogamayI nija jIva tatva kA Azraya le, to zarIra ke mauja-zauka me hI sukha mAnane rUpa ma.kSa tatva sambandhI jIva kI bhUla rUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva hokara pUrNa atIndriya sukha kI prApti hove-yaha upAya chahaDhAlA kI dUsarI DhAla me batAyA hai| prazna 7-mokSa me pUrNa nirAkula sukha hai, aisA na mAnakara zarIra ke mauja-zoka me hI mokSa sukha mAnane rUpa mAnyatA ko Apane mokSa tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdarzanAdi batAyA hai, parantu zarIra ke mauja-zauka me hI sukha hai aisA to jJAnI bhI kahatesune-dekhe jAte haiM / to kyA jJAniyo ko bhI mokSa tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAvarzanAdi hote haiM ? uttara-jJAniyo ko vilakula nahI hote hai| (1) kyoki jinajinavara aura jinavara vRpabho ne zarIra ke mauja-zauka me hI sukha hai, aisI mAnyatA ko mokSa tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhIta-gRhIta mithyAdazanAdi batAyA hai, parantu aise kayana ko nahIM kahA hai| (2) jJAnI jo banate hai vaha mokSa tatva sambandhI jIva kI bhUlarUpa agRhItagRhIta mithyAdarzanAdi kA abhAva kara ke hI banate hai| (3) zAniyo
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 313 ) ko heya-jJeya-upAdeya kA jJAna vartatA hai| (4) zarIra ke mauja-zauka meM hI sukha hai, aise jJAnI ke kathana ko Agama me anupacarita asadbhuta vyavahAranaya kahA hai| prazna 8-kevala jJAna kyA batAtA hai ? uttara-(1) jaise darpaNa ke UparI bhAga me ghaTa-paTAdi pratibimbita hote haiM, usakA prayojana yaha hai ki darpaNa ko aisI icchA nahI hai ki maiM ina padArthoM ko pratibimbita karU~, usI prakAra kevala jJAna rUpI darpaNa me samasta jIvAdi padArtha pariNamita hote haiN| koI dravya yA paryAya aisI nahI hai, jo kevalajJAna me nA aave| (2) kevalajJAna me sarva padArtha jAnane me Ane para bhI kevalajJAna aura sarva padArthoM kA atyanta abhAva hai / (3) kevalajJAna hai, isaliye sarva padArtha hai, aisA nahIM hai| sarva padArtha haiM, isaliye kevalajJAna hai, aisA bhI nahI hai / parantu dono kA nimitta-naimittika sambandha hai| (4) kevalajJAna ko mAnate hI vizva vyavasthA kA saccA jJAna ho jAtA hai| vizva vyavasthA ko jAnate hI kevalI ko bhI maanaa| tabhI AtmA me se anAdikAla kA eka-eka samaya karake calA A rahA mithyAtvAdi kA abhAva hokara samyak-- darzanAdi kI prApti ho jAtI hai| (5) jaise darpaNa apanA svarUpa chor3akara padArthoM ko pratibimbita karane ke liye unake pAsa nahI jAtA aura ve padArtha bhI apanA svarUpa choDakara usa darpaNa me praveza nahI karate haiM, usI prakAra kevalajJAna apanA svarUpa choDakara vizva ke padArthoM ko pratibimbita karane ke liye unake pAsa nahI jAtA aura vizva ke padArtha bhI apanA svarUpa choDakara kevalajJAna me praveza nahI karate haiN| (6) kevalajJAna ko mAnate hI para me kartA-bhoktA kI khoTI mAnyatA kA turanta abhAva ho jAtA hai aura apane nija bhagavAna kA patA cala jAtA hai| (7) vizva vyavahAra se jJeya hai| vaise to jJAna paryAya jJeya aura nija bhagavAna jJAyaka / parantu aise bheda se bhI siddhi nahI hai tU jJAyaka, zAyaka, jJAyaka / jaya vItarAga deva kI /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 314 ) lagha dravya saMgraha (zrI nemIcandra AcArya deva kRta) 25 zloka vAlI 25 praznottaroM ke rUpa meM prazna 1-jinendra deva ne kisakA varNana kiyA hai ? uttara-chaha dravya; pAMca astikAya; sAta tattva, nava padArtha aura utpAda-vyaya-dhrauvya kA varNana kiyA hai // 1 // prazna 2-chaha dravyoM ke nAma aura unameM astikAya kauna-kauna haiM ? uttara-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-ye chaha dravya haiN| kAla dravya ko choDakara zeSa pAMca dravya bahupradezI hone ke kAraNa astikAya haiM // 2 // prazna 3-sAta tattva aura nava padArtha ke nAma kyA-kyA haiM ? uttara-(1) jIva, ajIva, Asrava bandha, savara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva hai| (2) ye sAta tattva puNya-pApa sahita nava padArtha haiM // 3 // prazna 4-jIva dravya kaisA hai aura usake kitane prakAra haiM ? uttara-(1) jIva dravya amUrtika, svadeha pramANa, sacetana, kartA aura bhoktA hai / (2) jIva do prakAra ke hai-siddha aura sasArI / (3) sasArI jIva aneka prakAra ke hai // 4 // prazna 5-jIva ko pahicAna kyA hai ? uttara-jo arasa, arupa, agandha, avyakta, azabda tathA anidiSTa saMsthAna hai (jisake koI sasthAna nahI hai) cetanA guNa vAlA hai aura indriyo ke dvArA agrAhya hai--use jIva jAno // 5 // prazna 6-mUrtika pudgala kAya kise kahate haiM aura kitane prakAra uttara-jisake varNa, rasa, gandha tathA sparza vidyamAna haiM, vaha mUrtika
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 315 ) pudgala kAya hai| use jinendra bhagavAna ne pRthvI Adi chaha prakAra kA kahA hai // 6 // prazna 7-pRthvI Adi chaha prakAra ke nAma kyA hai ? uttara-(1) pRthvI, (2) jala, (3) chAyA, (4) netra indriya ko choDakara cAra indriyo ke viSaya, (5) karma vargaNA, (6) paramANu // 7 // prazna 8-dharma dravya kise kahate haiM ? uttara--svaya gamana se pariNata pudgala aura jIvo ko gamana meM 'nimitta dharma dravya hai / jisa prakAra machaliyo ke gamana me jala nimitta hai| kintu gamana na karane vAlo ko aura sthira rahe huye pudgala aura jIvo ko dharma dravya gamana nahI karAtA // 8 // prazna -adharma dravya kise kahate haiM ? uttara-svaya gatipUrvaka sthita rahe huye jIva aura pudgalo ko 'sthira hone me nimitta adharma dravya hai| jisa prakAra chAyA yAtriyo ko sthira hone me nimitta hai| kintu gamana karate huye jIva-pudagalo ko adharma dravya sthira nahI karatA hai / / 6 / / prazna 10-AkAza dravya kise kahate haiM ? uttara-jo jIvAdika dravyo ko avakAza dene me nimitta hai-use jinendra deva dvArA kahA gayA aura AkAza dravya jAno usake do bheda haiM-lokAkAza aura alokAkAza // 10 // prazna 11-kAla dravya kise kahate haiM ? uttara-(1) jo dravyo ke parivartana se utpanna hone vAle haiM ve vyavahAra kAla haiN| (2) lokAkAza ke pradeza rUpa se sthita eka-eka kAlANu nizcaya kAla dravya hai // 11 // prazna 12-kAla dravya kitane haiM ? uttara-jo lokAkAza ke eka-eka pradeza me ratta rAzi kI bhAnti, paraspara bhinna, eka-eka kAla dravya sthita haiN| ve kAla dravya asakhya haiM // 12 //
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 316 ) prazna 13-dravyo kI pradeza saMkhyA kitanI-kitanI hai ? uttara-(1)jIva, dharma, adharma ke asakhyAta pradeza haiM / (2)AkAza ke ananta pradeza haiN| (3) pudgala ke vyavahAranaya se sakhyAta, asakhyAta aura ananta pradeza haiM aura paramANu eka pradezI hai| (4) pratyeka kAla dravya eka pradezI hI hai| kAla dravya me zakti yA vyakti kI apekSA se bahupradezIpanA nahI hai // 13 // prazna 14-pradeza kise kahate haiM ? uttara-avibhAgI pudgala paramANu dvArA jitanA AkAza rokA jAye use pradeza kahate hai| vaha pradeza sarva paramANuo ko sthAna dene me samartha hai // 14 // prazna 15--jIvAdi ke viSaya meM jinendra bhagavAna ne kyA batAyA uttara-(1) jIva jJAna yukta hai| (2) pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ajIva haiN| isa prakAra jinendra deva ne kahA hai| aisA jo nahI mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai / / 15 / / prazna 16-Asrava kisase hotA hai aura baMdha kyA hai ? uttara-(1) mithyAtva, hiMsAdi avata, kaSAya aura yogo se Asrava hotA hai| (2) kaSAya sahita jIva aneka prakAra ke pudgaloM kA jo grahaNa karatA hai vaha bandha hai / / 16 / / prazna 17-jinendra deva ne saMvara-nirjarA kise kahA hai ? uttara-(1)jinendra deva ne mithyAtvAdi ke tyAga ko savara kahA hai| (2) karmoM ke ekadeza kSaya ko nirjarA kahA hai aura nirjarA ke do bheda' kahe haiM-abhilASA rahita sakAma-avipAka nirjarA tathA abhilASA sahita akAma-savipAka nirjarA kahI hai // 17 // prazna 18-mokSa kise kahA hai ? uttara-karmoM ke bandhana se bandhe huye prazasta antarAtmA kA sarva
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 317 ) karmoM kA pUrNarUpa se chUTanA-so mokSa hai-aisA jinendra deva ne varNana 'kiyA hai // 18 // prazna 16-puNya aura pApa prakRtiyAM kauna-kauna sI hai? uttara-sAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, zubha gotra aura tIrthara kara Adi puNya prakRtiyA~ hai| anya zeSa pApa prakRtiyAM haiM-aisA parasa bhAgama me kahA hai // 16 // prazna 20-utpAda-vyaya-dhrauvya kisame hote haiM ? uttara-manuSya paryAya naSTa hotI hai, deva paryAya utpanna hotI hai tathA jIva vahI kA vahI rahatA hai| isa prakAra sarva dravyo ke utpAdavyaya-dhrauvya hote haiM // 20 // prazna 21-vastu me utpAda-vyaya-dhrauvya kisa apekSA se hai ? uttara-(1) paryAyanaya se vastu me utpAda-vyaya hote hai / (2) dravya dRSTi se vastu ko dhrIvya jAnanA cAhie-aisA sarvajJa deva dvArA kahA gayA hai // 21 // prazna 22-sukhI hone ke liye kyA karanA cAhie? uttara-yadi karmoM kA nAza cAhate ho to paramAgama ke jJAtA hokara svaya me sthita rahakara aura mana ko sthira karake rAga-dveSa ko choDanA cAhiye // 22 // prazna 23--sacce sukha ko kauna prApta hotA hai ? uttara-jo AtmA viSayo me lage huye mana ko rokakara, apane AtmA ko apane dvArA dhyAtA hai-vaha AtmA vAstava me sacce sukha ko prApta karatA hai // 23 // prazna 24-kaise sAdhuo ko namaskAra karanA cAhiye ? uttara-jIvAdi ko samyaka prakAra se jAnakara jinhone una jIvAdi kA yathArtha varNana kiyA hai| jo moharUpI hAthI ke liye siMha samAna haiM-una sAdhuo ko namaskAra karanA cAhiye // 24 / / prazna 25-ye gAthAyeM kyo aura kisake nimitta racI haiM ?
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 318 ) uttara-somaveSTi ke nimitta se, bhavya jIvoM ke upakAra hetu zrI nimIcandra AcArya deva ne padArthoM kA lakSaNa batalAne vAlI 25 gAthA ecI haiM // 25 // mIcandra AcArya devakRta laghu dravya sagraha sampUrNa bhAratIya zrRti-ni kendra
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha se pahale azuddhiyoM ko zuddha kIjiye 10 pRSTha saMkhyA paMkti azuddhi jainadhama 64 15 pradhIna siddhAnya 79 20 dASa darzanamAha ora vijJApana hAtI ora 12 ora 105 21 pravata 111 samyagdazana 114 caudahava 114 pramAdi 127 vaziSTaM 128 samyatva 134 2 ora 170 27 , . . sizcaya / zuddha jinadharma pradhAna siddhAMta doSa darzanamoha aura vijJAnadhana hotI ora aura pravata samyagdarzana. caudahaveM ' pramAda viziSTa samyakatva aura nizcaya 107
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddhi zuddha paSTha saMkhyA paMkti 186 jJAnadhanarUpa jJAnaghanarUpa 10 166 166 204 206 213 228 234 245 AtmAvalAkana jhaThA jana zantinAtha bhadarUpa vatAdi kI sakSIbhUta AtmAvalokana jhUThA jaina zAntinAtha bhedarUpa vratAdi ko sAkSIbhUta kaise kase 250 prakRtiyA 252 254 272 263 266 pravRtiyA Ara chaTakara parigamana jase kuzAstra ghamakara mIra chTakara pariNamana jaise kuzAstra kA ghUmakara
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
_