Book Title: Gyansara Gyanmanjarivrutti
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Devvachak, 
Publisher: Vijaybhadra Charitable Trust Bhiladi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002069/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maamiiaagraamiiy+krithkhi: zrIjJAnasAraH zrIjJAnamajarIvRttiH zrImadevajA bAraviravitA divyAzIsAraH pa.pU.A.de.zrI bhadrasUrIzvaramahArAjAH pa.pU.A.de. zrIkArasUrIzvaramahArAjAH pa.pa.ma.zrIcandra yazavijayamahArAjAH / saMpAdikA ramyareNuH prakAzakaH zrI kailAzanagara . mU. jaina saMghaH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jJAnasAraH Silama divyAzI pa. pU. A. de. zrI bhadrasUrIzvaramahArAjAH pa. pU. A. de. zrI OMkArasUrIzvaramahArAjAH pa. pU. mu. zrI candrayazavijayamahArAjAH prerakAH pa. pU. A. de. zrI aravindasUrIzvaramahArAjAH pa. pU. A. de. zrI yazovijayasUrIzvaramahArAjAH pa. pU. A. de. zrI bhAgyezavijayasUrIzvarajImahArAjAH saMpAdikAH ik Balucaliph intervienal rajyareNuH www.avelibraty.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NE139589 dravyasahAyaka zrI kailAsanagara jaina zve. mU. saMgha kailAsanagara, surata kojA (cInagara) vi.382009 AGAROGANSAR saMpAdikA ramyareNu saM. : 2064 prathamAvRtti vIra saM. 2035 nakala : 7004 i.san : 2008 prakAzaka: vijayabhadra cerITebala TrasTa zrI pArzvabhaktinagara, hAive, bhilaDI (banAsakAMThA) phona : (02744) 233129 learnRONE prA...pti...sthA...na bharata grAphiksa 1 candrakAntabhAI esa. saMghavI nyumArkeTa, pAMjarApoLa, bI-6, azokA komlekSa, rilIpha roDa, amadAvAda-1 relve garanALA pAse, pATaNa (u. gu.), phona : 9925020106 mo. 9909468572 FRIROGRA (tA. ka. A pustaka zAnadravyamAMthI taiyAra thayuM hovAthI gRhasthoe mUlya ApIne ja mAlikI karavI.) bhuna: d Ahise nyU mA2, 4inpoga, zAba roDa, amahA406-300001. zena :098-22134176, mo. 882502010 // Jan Education International Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH ramyAsya-divyadIpasya, hemajyotiH suharSadam / syAtsadA bhavyalokAnAM, zrIzaGkhezvarapArzva ! te // Jain Education international www.ine branyco Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhIMjhuvADAmaMDanA zrI zAMtinAtha bhagavAnA bhavyAbjadivyadehArka !, zrIjhaMjhupurabhUSaNa ! / zAnte ! te harSakArI syAt, ramyahemaprabhA'nizam // For Privatsex. Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAnI caraNapAdukA-DabhoI pUjya upAdhyAya zrI devacandrajI mahArAjAnI caraNapAdukA-asAravA, amadAvAda sms CT sonallise OBRE Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. A. zrI bhAgyezavijayasUrijI ma. pU. A. yazovijayasUri ma. A. zrI OMkArasUri ma. caMdayavizva ) pU. A. zrI bhadrasUri ma. '7 OM i 'k Page "It For Private & Personal use onile zjisrehe 11 R ww.jainelibrary.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jJAnasAra: @IThAAirI va, mA che h mirritarian pa. A.zrI kArasrodharamahArAjA pa.pU. ma.sI anyavijayArAjA rA.pa.a. zrI aravinAgImahArAjAH pa. pU bhAve bhI pAgovijayasUrIdhasamAgamA pa.pU. A. 1. zrI amicandarIrogahArAjAH pa.A.zrI mApemavijayagopAjImahArAmAH gaMgArikA ravity /_/Eew e /f e / / 9 / / T bhAInAM W T F / ST che che AcAryapada pradAnanAM suhAnA avasare... bahenanuM maMgalatoraNA DONCING om CLONE CINCINO C cernedenia ONCEN Oivale oersonal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. gurumAtA zrI ramyaguNAzrIjI ma.sA) ressemeer (ERRRRRRRRRRRRRER V ERSARRIERSPARR33 divyAdhyAtmajalApUrNe!, bhavyakekisuharSade ! / vAtsalyahemavRDvarSe !, gurumAtaH ! namo'stu te // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (mAzIyana) transi (20) mA 13,2061 yA viari HCI 21 01 - sanA2 5525gana ma) 520) IE 553 ) 241) sa1121) 20 : 5541 404 se 27 ne | mayana) vi152 52 mata) 11 ye vidio ) fokia 12002 55 sAnI hai ) ), Fri Ro 40 .. 1720 Rutam zrI meM prAthana esta to sAtha jana me 22118 +2) . 5. 44. Meii - saM111 125 5 / 84 sAhitya sanAne and A14 sA6ne / 11 . sahy ENTRai saMbhAno 20 2 +2 - Ne/t. alion Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra..kA..za..kI..ya.. 8-8 zlokanA eka eka gAgaramAM eka eka sAgarane bakhUbIthI utAravAnuM kArya pUjyapAda prakAMDa kSayopazamanA dhAraka upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe karyuM che jJAnasAra graMthamAM... vartamAna sadInA ajoDa sAdhaka, prabhubhakta pUjyapAda adhyAtmayogI A.bha. zrI kalApUrNasUrIzvarajI mahArAjAe jIvananI/sAdhanAnI eka eka kSaNe jJAnasArane satata sAthe rAkhIne sAdhanAne nizcita mArga paNa AgaLa vadhArI hatI. jJAnasArano svAdhyAya ja nahIM jJAnasArane jIvatA jIvanamAM satata saMsmaraNa thAya e rIte AtmasAt karela... vyavahArane saMzuddha banAvatI nizcayanI dhArA eTale jJAnasAra... nizcayajJAnane lakSyamAM ghoLavAnI kaLA batAvanAra graMtha eTale jJAnasAra... | nizcaya sAdhanA dvArA AtmamastImAM DUbADanAra graMtha eTale jJAnasAra... nizcayano adabhUta khajAno kholavAnI mAsTara kI jemAM che te jJAnasAra... pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAje abhUta kamAla karI che. anubhUtino khajAno kholIne... 32 aSTakomAM vyApta e jJAnasAra graMtha para vadhu abhUtatAno anubhava karAvyo che. pUjyapAda adhyAtma samrATu zrI devacaMdrajI mahArAje... kaivalyajJAnanA kinAre beThelA pUjyapAda devacaMdrajI mahArAje A jJAnasAra graMtha para adhyAtmarasa pracura "zrI jJAnamaMjarI' TIkA banAvI graMthane vadhu gaurava bakyuM che to sAdhakane adhyAtmarasa pIvAnuM eka majhAnuM AmaMtraNa pAThavyuM che... jJAnasAranA svAdhyAyathI pUjaya devacaMdrajI mahArAje je adhyAtmarasa pIdho ne AnaMda mANyo tene lUMTAvavA ne pIvaDAvavA teozrI jJAnamaMjarInA mAdhyame ApaNI sAme padhAryA che. vAMcako! adhyAtmarasiko! Avo, DUbo A aNamola adhyAtmakRtimAM.. (4) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A graMtha jyAre pahelI najare jovAyo tyAre ghaNI badhI azuddhio mudrita pratamAM jaNAtA saMskRta bhASAnA vizArada ne abhyAsu sAdhvI zrI divyaguNAzrIjIe enuM saMzodhana hAtha dharyuM. aneka hastalikhita prato dvArA sUkSma-jhINavaTabharyA prayAsapUrvaka saMzodhita thayela A jJAnasAra-jJAnamaMjarI prakAzita thaI rahI che... pU.sA. zrI ramyaguNAzrIjI ma. (pU.bA.ma.)nA ziSyA sA. zrI divyaguNAzrIjInA athAga parizrama-zrutabhaktinuM A suMdara pariNAma che. jJAnasAranA mAdhyame sAdhanAdhArAmAM UMDANa pAmavA IcchatA sAdhakone vadhu upayogI A prakAzana AdaraNIya banaze... sAdhvIjI ma.nI A yAtrA sAphalyatApUrvaka AgaLa vadhatI raho... prastuta pustakanA prakAzanano lAbha zrI kailAzanagara che.mU.pU. jaina saMdhe lIdhela che... teozrInI RtabhaktinI ane khUba khUba anumodanA karIe chIe... prAMte jJAnasAra/jJAnamaMjarI vRttinA AlaMbane sahu AtmavRttine jJAnamaya banAvI jJAnaguNamAM masta bane... e ja maMgala kAmanA. vijaya bhaceriTebala TrasTa bhIlaDIyAjI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH // namo namaH zrIgurunemisUraye // huM namaH II "guMgo goLa taNA guNa gAya" jJAnasAra, jJAnamaMjarI, upAdhyAya zrI yazovijayajI ane upAdhyAya zrI devacandrajI; adhyAtma-vizvamAM paMkAyelAM A cAra nAma sAthe prasaMga pADavAno Ave tyAre bhautika vizvano eka pAmara AtmA kevI amuMjhaNa anubhave ? eno jAtaanubhava A kSaNomAM mANI rahyo chuM. AgiyAnA bhAge sUryanArAyaNanAM guNagAna karavAnA Ave to kevI ramUja bharelI sthiti sarjAya ? TamaTamiyAne zire candramAnAM kiraNo gaNI ApavAnI javAbadArI lAdavAmAM Ave tyAre TamaTamiyAnI dazA kevI hAsyAspada thAya ? kAMIka evI sthitimAMthI A lakhanAra, A paLe gujarI rahyo che. ApaNA adhyAtma-vizvanA ziramora samA. A be graMtharatno ane te vizvamAM sarvocca sthAne birAjatA A banne graMthakAra maharSio, emanAM guNagAna karavAnuM, alabatta, kone na game ? mane paNa game ja. takalIpha eTalI ja ke Ama karavA jatAM 'gUMgo goLanA guNa gAya' tyAre sarjAya, tevI sthiti pedA thavAnI pAkI saMbhAvanA che. huM to A sthitino khyAla, A lakhatAM lakhatAM, hareka kSaNe ane dareka zabde rAkhIza ja; paNa parIkSaka jano ane guNIjano paNa A (mArI) sthitine dhyAnamAM rAkhIne ja A lekhanuM vAMcana kare evI AgotarI vinaMtI karI lauM chuM. sArI nAma dharAvatI racanAono prAraMbha bhagavAna tIrthaMkaradeve ja karyo hovAnuM jaNAya che. AvArA, sUtranA pAMcamA adhyayananuM nAma bhagavAna mahAvIradeve tathA gaNadhara zrI sudharmAsvAmI mahArAje 'tosAra' evuM rAkhyuM (6) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, te jotAM A vidhAna tadana vyAjabI Thare che. A adhyayanamAM prabhue, gaNadharadeve tathA niryuktikAra temaja vRttikAra maharSioe tattvajJAnano sAra atialpa paNa atigaMbhIra zabdomAM ApaNA mATe mUkI Apyo che. e sAra-lokasAra kevoka che, teno svAda ApaNe upAdhyAyajI mahArAjanI ja vANI dvArA mANIe : lokasAra adhyayanamAM samakita munibhAve munibhAve samakita kahyuM, nija zuddha svabhAve... (125 gAthAnuM stavana, DhALa) manyate yo jagattattvaM sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunaM maunaM samyaktvameva vA // (jJAnasAraH 13/1) to jarA niyuktikAra zrutakevalI bhagavaMtanA mukhe paNa sAra zabdanuM bhASya sAMbhaLI laIe : logassa u ko sAro ? tassa ya sArassa ko havai sAro ? / tassa ya sAro sAraM jai jANasi pucchio sAha // 244 // A gAthA vAMcIe tyAre prathama kSaNe to ema ja thAya manamAM, ke A te niryuktinI gAthA che ke koI prahelikA (samasyA, ukhANuM) che ? niryuktikAre atyaMta prasannabhAve pUchyuM ke A gAthAmAM ke "lokano sAra zo che? vaLI e sArano sAra zo haze? ane e sAranAya sArano paNa sAra zo hoI zake? - tane jANa hoya to kahe ! kRpAnidhAna niryuktikAra vaLI Ano uttara/ukela paNa pote ja ApI de che : logassa sAraM dhammo dhamma pi ya nANasAriyaM biti / nANaM saMjamasAraM saMjamasAraM ca nivvANaM // 245 // (AcA. adhya. 5, u. 1 niryukti) arthAtuM, "lokano sAra "dharma' che; dharmano sAra vaLI "jJAna" che; jJAnano sAra che "saMyama'; ane saMyamano sAra che "nirvANa". mArI eka kalpanA che ke upAdhyAyajIne potAnI utkRSTa racanAnuM nAma "jJAnasAra' rAkhavAnI preraNA A navasAra adhyayana ane tenA paranI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A be niryuktigAthAo uparathI ja sAMpaDI hovI joIe. ane A gAthAmAM paNa "nAsariya pada to che ja! A kalpanA nirAdhAra bhale hoya, paNa e ramaNIya paNa eTalI ja che, eno InkAra koI nahi kare. vastutaH to vAra adhyayana temaja A gAthAono nazo upAdhyAyajInA mAnasa para keTalI hade chavAyo haze, ke adhyAtmisAra prakaraNamAM paNa temaNe A sAra no ullekha karyo che : samyaktvamaunayoH sUtre, gatapratyAgate yataH / niyamo darzitastasmAt, sAraM samyaktvameva hi // (2/6/19) are ! nAnATizno A zloka joIe to paNa A vAtano ApaNane aMdAja avazya Ave : nirvANapadamapyekaM bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM nirbandho nAsti bhUyasA / / (5/2) sAra eTalo ja ke sara nAma dharAvatI sarvaprathama racanA te sarvajJakithita no sAra adhyayana che, ema kahI zakAya. A pachI to zrIkundakundrAcAryanA samayasara, niyamasara, pravAsa vagere graMtho AvyA, to bIjA paNa yogAsara, tarvasa jevA prAcIna tAttvika graMtho AvyA, to 3parAsara jevA sAmAnya aupadezika graMtho paNa jovA maLe ja che. A ja zreNImAM upAdhyAyajInA adhyAtmasAra tathA rItasara jevA graMtho paNa Ave. eka vAta bahu spaSTa cheH koIpaNa bAbatano sAra zuM te samajavAnI temaja tene pAmI levAnI mAnavamananI jhaMkhanA cheka AdikALa jeTalI purANI che. AvArA nitinI ja vAta karIe, to niryuktinAM maMDANa karatAM ja niryuktikAra sAranI zodha karatAM pharamAve che ke - "aMgasUtrono sAra zo?''; "AcArAMga". "teno sAra ?"; "anuyoga-artha". "teno sAra ?"; "prarUpaNA". "prarUpaNAno sAra ?"; "cAritra". "cAritrano sAra?"; nirvANa". "ane nirvANano sAra ?"; to kahe "avyAbAdha sukha". (AcA. adhya. 1, u.1, ni.gA. 16-1) (8) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to upAdhyAyajI paNa sAra nI khojamAM kyAM pAchA paDyA che? temaNe paNa potAnI e zodhanuM pariNAma noMdhyuM ja che : sArametanmayA labdhaM zrutAbdheravagAhanAt / bhaktirbhAgavatI bIjaM paramAnandasampadAm // eTale ApaNe ema kahIe ke jJAnara e jina-pravacananuM sAradohana to che ja, paNa sAthe sAthe e upAdhyAyajIe karelI, pravacananA sAranIarkanI, UMDI khojanuM tattvarasa chalakatuM sumadhura pariNAma paNa che, to te bilakula ucita paNa che ane mahattvapUrNa paNa che, emAM koI zaMkA nathI. jJAnasAra e jJAnanA amRtarasano mahAsAgara che. upAdhyAyajI bhale lakhe ke "yUSasamudrontha" -samudra thakI nahi pragaTeluM amRta te jJAna ! ApaNI apekSAe to zrutajJAnanA mahAsAgaranuM maMthana karIne upAdhyAyajIe meLavI ApeluM amRta ja che A jJAnasAra ! amArA moTA mahArAja, pUjyapAda AcArya mahArAja zrI vijayanandana sUrIzvarajI mahArAja, zrI hAribhadrIya "aSTaka prakaraNa" nA saMdarbhamAM, kahetA ke "mANasa, jIvanamAM 32 bhUlo kare. jemake pahelI devanA viSayamAM bhUla kare; ema 32 bhUla kare. A eka eka aSTaka e eka eka bhUla dUra karI ApanAruM aSTaka che. "mahAdevASTaka' bhaNo eTale devaviSayaka mAnyatA badalAya, zuddha thAya. Ama 3ra aSTake 32 bhUlo sudhare." jJAnasAra-aSTakanA saMdarbhamAM paNa A vAta eTalI ja sAcIvAstavika jaNAya che. dharmatattvanA saMdarbhamAM thatI bhUlo jo hAribhadrIyaaSTaka thakI dUra thAya, to adhyAtma-tattvanA saMdarbhamAM thatI kSationuM nivAraNa karavA mATe jJAnasAra-aSTaka e AlaMbana hovAnuM avazya svIkArI zakAya. jANakAronA kathanAnusAra, adhyAtmasAra temaja jJAnasAra - e banne prakaraNomAM upAdhyAyajIe, AvazyakatA pramANe digambara mantavyonuM nirasana athavA zuddhIkaraNa bhale karyuM hoya; paraMtu te sivAya, samagrapaNe Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAsIe to, zrI haribhadrAcArya temaja zrI kundakundrAcAryanAM tAtvika pratipAdanono abhuta nicoDa tAravIne, teoe, A be prakaraNone, nizcaya-vyavahAranAM parama rahasyothI chalakAvI dIdhAM che. tattvavicArano arka tAravavAnI ane sUkSmakSikA thakI virodhI bhAsatA matomAM samanvaya sAdhavAnI AvI sUjha asAmAnya ja gaNI zakAya. jJAnasAranI ja vAta karIe to teno pahelo zloka ja keTalo badho mArmika ane arthapUrNa che ! ApaNe, saMsAravAsI vairAgI gaNAtA jIvo, saMsArane tuccha, asAra ane apUrNa mAnIne cAlIe chIe tyAre, eka pUrNa jJAnI AtmAnI najaramAM jagatanuM svarUpa kevuM hoya teno aNasAra - outline, upAdhyAyajI, prathama zlokamAM ApaNane Ape che. te zloka lakhatI-racatI veLAe, kadAca temanAmAM, paramajJAnIne ja lAdhatI koI anirvacanIya anubhUti saMkrAMta thaI hoya to nA nahi ! teo lakhe che ke "saccidAnandaghana evA pUrNa parama tattvanI dRSTimAM to A vizva pUrNa ja bhAsatuM hoya che." arthAt ApaNane jagata adhUruM bhAsatuM hoya to te ApaNI adhUrapanI nizAnI gaNAya; pUrNa jJAnInI najaramAM to jagatamAM kazuM ja adhUrUM nathI hotuM. A zloka vAMcatAM ja cittamAM upaniSadano pelo maMtra jhabakI UThe cheAUM pUrNamidaM pUrNamadaH pUrNAt pUrNamudacyate / pUrNasya pUrNamAdAya, pUrNamevA'vaziSyate // badhuM ja pUrNa che A paNa, te paNa; eTale pUrNamAM ja pUrNa ThalavAya che; ane pUrNamAMthI jyAre pUrNanI bAdabAkI karIe, tyAre paNa bAkI rahe te pUrNa ja hoya che. eka udAharaNathI A vAta samajavAnI koziSa karIe : Global Summit maLe tyAre, temAM bhAratano pratinidhi Ave athavA jAya, tyAre "bhArata AvyuM" athavA "bhArata gayuM" ema ja vyavahAra thato hoya che. vaLI, e pratinidhi bhArata choDIne jAya tyAre, Summit mAM te "bhArata' tarIke oLakha pAmato hovA chatAM, bhArata ochuM thatuM nathI; pUrNa bhArata ja rahe che; ane te bhArata pAcho phare tyAre paNa, tenA AvavAthI bhAratano (10) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI tUTelo aMza pUrAya che tevuM nathI; te to yathAvat pUrNa bhArata ja rahe che. bahu UMcI ane UMDI vAta che A. jJAnasArano pahelo zloka, mArI dRSTie, upaniSadanA A sUktanI UMcAIne AMbe che. jJAnasAra prakaraNa viSe AvuM to ghaNuM ghaNuM kahI zakAya. keTaluM kahevuM ? upAdhyAyajI mahArAje A graMtha racI ApIne tattvapipAsuo para je upakAra karyo che teno badalo vALavAnI ApaNAmAM kSamatA nathI, eTaluM ja kahIne vAta ATopI lauM chuM. jevA upAdhyAya yazovijayajI tevA ja devacandrajI, banne samAna tAttvika puruSo. banne samAna anubhavajJAnI. banne samAna adhyAtmapathanA pathika. banne pUjya puruSo pramANa, naya ane nizcaya-vyavahAranA samAna abhyAsIo, samAna prarUpako ane samAna graMthakAro. Agama arthAt jinapravacana, tenA eka eka zabdamAM anaMta arthakSamatA ane aneka rahasyo saMtAyAM-samAyAM hoya che, tenuM bhAna ane tenuM marmodghATana karavAmAM nipuNa evI asAdhAraNa pratibhA dharAvatA A banne pUjyo hatA. upAdhyAyajI pachI sAta-ATha dAyakA pachI devacandrajI bhale thayA hoya, paNa te banne vaccenA bhautika aMtarano cheda, temanI vacce sadhAyelA tAttvika ane anubhUtinA sAhacarya-sAmya-sAmIpya thakI, UDI jato jaNAya che. yogIrAja AnaMdaghananA pArasa-sparze potAnI dhAtune vadhu vizuddha banAvIne upAdhyAyajI je sAdhanApatha upara viharyA ane AgaLa vadhyA, te ja sAdhanApatha upara vicaravAnuM zrI devacandrajIe paNa pasaMda karyuM hoI, banne RSitulya sAdhako vacce je sakhya kaho ke sAmya sadhAyuM, te jotAM, upAdhyAyajInA AlekhelA, maMtrAkSarasamA rahasyamaya zabdo upara, devacandrajI mahArAja vivaraNa lakhe, te ekadama ucita, balke nyAyocita banI rahe che. mAtra zAstro bhaNI laIe ke zabdonA vyutpatti ane nirUkti prApta artha karatAM AvaDI jAya teTalA mAtrathI AvA graMtho para vivaraNa karavAno ke (11) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carcA karavAno adhikAra nathI maLI jato. tevo adhikAra to tyAre ja maLI zake, jyAre tame koIne koI aMze ke rUpe temanA jevA ho. AtmasAdhaka saMta muni zrI amarendravijayajIne ekavAra vinaMtI karelIH yogadaSTi viSe Apa kAMIka vivaraNa Apo, to amArA jevAne tenAM sAdhanAlakSI rahasyo maLe. javAbamAM temaNe jaNAveluM : "A viSaya para vivaraNa karavA jeTalI kSamatA tathA kakSA hajI meM meLavI nathI, mATe huM nahi lakhI zakuM." A uparathI ApaNane samajAya ke vivaraNano adhikAra eTale zuM? e prApta karavo keTalo Akaro hoya che, ane e prApta karavA mATe keTalI AkarI sAdhanA jarUrI hoya che ? A sAdhanA ane A adhikAra-ane zrImad devacandrajI pAse hatA; ane ApaNA parama sadbhAgye, teoe te adhikArano upayoga paNa karyo; jenuM pariNAma che jJAnamerI, kevuM mIThaDuM nAma ! sAdhanA game teTalI kaThora bhale hoya, paNa tenuM lakSya jo cidAnaMdanI mauja hoya, to teno sAdhaka jJAnamI sarjI zake; ane to, te sarjana, TIkAgraMtha hovA chatAM, svataMtra graMtharacanAnuM gaurava pAmI zake. hA, jJAnamathI e zrImad devacandrajInuM eka AgavuM graMthasarjana che. vyavahAramAM bhale te jJAnasAranI TIkAnuM nAma hoya - TIkA gaNAtI hoya, paNa temaNe graMthanA padArthone je rIte kholyA che, vikasAvyA che; je rIte eka eka padya ane tenA eka eka padanA marmane temaNe pakaDyo che, te jotAM temanI A TIkAne svataMtra-maulika graMthasarjana kahevAmAM leza paNa atyukti nathI thatI. vastutaH to upAdhyAyajInA racelA zabdo sAthe kAma pADavuM e ja jevAtevAnA gajA bahAranuM gaNAya. temanA graMtha para vivaraNa karavA mATe temanA samAnadharmA hovuM anivArya che; ane devacandrajI mahArAja temanA e hade samAnadharmo che - lAge che, ke temaNe tattvajJAnanI tijorI jevA A - jJAnasAra graMthamAM sudaDhatApUrvaka svairavihAra karyo che, ane A (12) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tijorImAMnAM saghaLAMya ratnonAM, ApaNe kalpI paNa na zakIe tevAM, navalAM darzana karAvyAM che. bIjI, arvAcIna, koIpaNa TIkAne AdhAre ApaNane lAge che ke jJAna to sahelo, samajI zakAya tevo graMtha che; teno gadya-padya-anuvAda paNa, game te bhASAmAM, karI ja zakAya tema che. paNa jJAnamasUrI avalokyA pachI, ochAmAM ochuM mane to, pratIti thaI gaI che ke A graMtha samajavo sugama ke sahelo jarAya nathI. keTalI badhI sajjatA ane prAthamika bhUmikArUpa taiyArI hoya to ja A graMthamAM, kAMIka aMze ApaNI cAMca DUbe to DUbe. zrImadjIe A graMtha upara vivaraNa lakhatAM kevA adhikArapUrvaka kAma karyuM che te samajAvavA mATe eka-be dAkhalA ahIM TAMkuM chuM. jJAnasara no prathama zloka A pramANe prasiddha che : aindrazrIsukhamagnena lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNena pUrNaM jagadavekSyate // 1 // A zlokamAM uttarArdhano pATha, ahIM Apyo che te ja pramANe upAdhyAyajIne khudane saMmata che, ane tethI ja teo, svopajJa TabArthamAMbAlAvabodhamAM, e paMktino artha Ama kare che : "le che sattA, ji ka0 jJAna, AnaMda ka0 sukha, e traNa aMzai pUrNa ka0 puro je puruSa teNaiM / darzana jJAna cAritra e traNa aMze pUrNa - pUrNaM jagat ka0 pUrNa jaga, avekSyate vache tevuM te adhUro rIjuM " arthAt, sata-ci-AnaMdathI pUrNa evo puruSa, jJAnAdikathI pUrNa jagatane dekhe che. tenI pUrNa dRSTi-nizcaya dRSTinI apekSAe A jagatu pUrNa che, apUrNa nathI. ane A artha ja ApaNe tyAM mAnya che, svIkArya che, ane te rIte ja adhyayana, vyAkhyAna, vivaraNa-badhuM thatuM hoya che. have devacandrajI mahArAja ahIM sAva judA paDe che. teo A paMktino alaga ja pATha svIkAre che : evo pATha kAM to temanI sAme hovo joIe; kAM temanI svataMtra pratibhAe e pAThanI kalpanA/racanA karI hovI joIe. je hoya te, tattvanI ApaNane khabara nathI, paNa temaNe A judo pATha svIkAryo che ane te pATha pramANe ja temaNe TIkA paNa lakhI che, te ApaNI samakSa upalabdha che. juo : (13) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aindrazrIsukhamagnena lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNenA'pUrNaM jagadavekSyate // sujJa jijJAsuo ahIM - uttarArdhamAM karavAmAM AvelA pheraphArane noMdhI zakyA haze, have te aMzanI TIkA joIe ? "sat-zubhaM zAzvataM vA cit-jJAnaM tasya ya AnandaH tatra pUrNena jJAnAnandabhRtena muninA jagat mithyAtvAsaMyamamagnaM mUDhaM vilokyate / pUrNAH apUrNa jagad prAnta kAnti !" A TIkAMzamAM kula traNa pheraphAro jovA maLe che - 1. sat padano artha upAdhyAyajIe sattA karyo che, zrImade paM zAzvata vA evo karyo che. 2. upAdhyAyajIe sata-vi-Ananda (sura3) ema traNa aMzothI paripUrNa evA draSTA puruSanI vAta varNavI che, jenuM tAtparya ApaNA cittamAM "kevalajJAnI ke siddha parameSThI' evuM hovAnuM samajAya che. jyAre zrImajI sa-guma zAzvata vA, vijJAna, taya (arthAt zubha ke zAzvata evuM je jJAna, teno) Ananda evo artha samajAvI, te AnaMdamAM pUrNa (tatra pUrvena) - jJAnAnandabhUta je muni - Avo tAtparyArtha Ape che. ane 3. trIjo mahattvano, dhyAnapAtra pheraphAra to A cheH upAdhyAyajI jyAM pUrNa gat evo pATha AlekhIne darzana-jJAna-cAritrathI (nizcaya dRSTie) pUrNa jagatanAM darzananI vAta varNave che, tyAM zrImadjI apUrva evo pATha svIkArIne [pl] - mithyAtvAsaMyamamAM mUddha evo artha Ape che. ane teno spaSTa sAra paNa A zabdomAM teo Ape che : "pU. apUna rad prAnta kAnti " mULa graMthakArathI, temanA svopajJa arthaghaTanathI sAva judA paDavAnuM ane potAnI svataMtra pratibhA dvArA upasAvela arthanuM varNana karavAnuM gajuM, upAdhyAyajInA samAnadharma arthAt upAdhyAyajI jeTalI ja AdhyAtmika ane anubhavajJAnanI pahoMca dharAvanAra AvA zrImadjI sivAya, bIjA konuM hoya? - eka vAtanI cokhavaTa ahIM ja karavI joIe. jJAnamAra nAM viduSI saMpAdikAe A saMpAdanamAM, devacandrajIsaMmata pATha (pUnA pULa) nathI rAkhyo, paNa upAdhyAyajI saMmata (pUrvena pUrNa) pATha ja rAkhyo che. temane (14) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temanI samakSa upasthita hastaprato paikI eka ke be ja pratamAM anUna pATha maLyo hoI temaNe bahumata pratono-te paraMparAmAnya hovAne kAraNe - pATha ja rAkhyo che. paraMtu Ama karavA jatAM musIbata e AvI paDela che ke zrImadbhujIe TIkAmAM apUrNa pATha svIkArIne ja vivaraNa karyuM che; temaNe vaikalpika rUpe, pahelAM pUrvI pAThanuM vivaraNa karyuM hoya ane pachI, athavA kahIne apUrvI pATha darzAvI, tenuM vivaraNa karyuM hoya tevuM to TIkAgraMthamAM jovA nathI maLatuM ! phalataH mULa graMthano A saMpAdanamAM svIkRta pATha ane te parano TIkAgraMtha - banne sAva nokhAM paDI jAya che; je graMthathI ajANa jijJAsu mATe saMdigdhatA sarjI zake. astu. bIjuM udAharaNa joIe H prathama aSTakanA pAMcamA zlokamAM pUrvArdhano pATha A pramANe che : ''pUrvo cena pabAstavuvezaiva pUrNatA / " Ano TabArtha : " pUrAiM jeNaI dhanadhAnyAdika parigraheM hInasattva lobhIo puruSa, [te] dhnthAnyAvi parigrahanI sapekSA na pUrNatA hIrUM" - Avo che. ahIM zrI devacandrajI mahArAja jarA judA paDe che, ane A zloka gata 'tavuqdhaiva' - e padanA be alaga alaga artha Ape che. juo : (1) "'pUrvo' 'yena' pravrutta bhavanti 'mA'-pUrNatA 3pAdhinA 'pechyA va'-anadIAyogyA v / (2) athavA tadupekSA eva, na hi eSA pUrNatA, kintu pUrNatAtvena upekSate- Aropyate ityrthH||" (ahIM rapekSyate-gote hoI zake.) A banne vikalpomAM 'talupekSA' padano 'tasya pekSA tadupekSA' ema mAnIne vivaraNakAra cAlatA nathI. pahelA arthamAM sA peDhyA evo taddupekSAno artha darzAve che, ane bIjAmAM sA pekSyate evo artha temanA manamAM che. pratibhAno A unmeSa, upAdhyAyajInA zabdomAM ane tenAM agAdha rahasyomAM zrImad kevA to garakAva thaI jatA haze, tenI gavAhI ApI jAya che. hajI eka udAharaNa joI laIe H 24mA zAsrASTakanA trIjA zlokamAM graMthakAre zAstra zabdanI nirukti ApI che : "zAsanAt ALazajJeza vadhai: zAstra nirute / " arthAt hita zIkhave ane rakSaNa karavAnI zakti dharAve te zAstra. have A zloka uparanI TIkA joIzuM to zrImadjInI vilakSaNa (15) - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJAno majAno unmeSa jovA maLaze. temaNe karelo artha kAMIka A pramANe che: "nA-rakSaM tasya vita:-sAmartha yasya sara, tasya zAsanA-zikSAt zAstra niruta-vyutpAdyate " aTapaTo lAge tevo paNa A artha zrImadjInI kSamatAne samajavA mATe upakAraka che. to A traNeka udAharaNothI jJAnasara para vivaraNa karavA mATe zrImadjIno pUrNa adhikAra hovAnuM siddha thAya che; jJAnamerI e kevaLa TIkAgraMtha na banI rahetAM te zrImadjInuM AgavuM sarjanakarma che ema paNa puravAra thaI zake che; ane te rIte zrImajI te upAdhyAyajInA samAnadharmA hovAnuM paNa sudaDha thAya che; ane sAthe ja A graMthanA marma pAmavAnuM, ApaNA badhA mATe, dhArIe chIe teTaluM saraLa nathI, te vAta paNa nizcita thaI jAya che. upAdhyAyajI mahArAja ane devajI mahArAja-A bannenI ruci naya ane nikSepanI vicAraNAmAM ekasamAna vartatI jovA maLe che. dareka padArthane A banne graMthakAro nayavAdanI daSTie satata mUlavatA rahe che, ane te rIte kyAMya ekAntavAdanI gaMdha paNa praveze nahi, tenI cAMpatI kALajI rAkhatA rahe che. upAdhyAyajInA tarkapradhAna graMtho - nakalIpa, nahI , nopadeza vagere; ane zrImadjInA tasvapradhAna graMtho navAra vagere A bAbatanI sAkha pUre che. jJAnamerI nuM avagAhana karIe to tyAM paNa A bAbata AMkhe UDIne vaLagaze ja. lagabhaga ke mahadaMze dareka aSTakanI TIkA AraMbhatA zarUAtanI bhUmikA ke avataraNikAmAM, je te aSTakano viSayanirdeza karanAro je zabda hoya, tenA ja nikSepA zrImadjIe darzAvyA che; eTaluM ja nahi, te padArtha kyA nayanA mate kyAM-kyAre-kevI rIte saMbhave, te paNa prAyaH sAte nayone AzrayIne darzAvatA rahyA che. dA.ta. paheluM pUrNatA-aSTa che, to pUrva nA nikSepa ane vividha nayamate pUrNa koNa gaNAya tenI carcA prathamASTakanA AThamA zlokanI TIkAmAM vistArathI kahI che. e ja rIte, bIjuM manatA-3STa che, to te mana padanA (16) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 nikSepanuM temaja nayonI daSTie mana koNa tenuM nirUpaNa bIjA aSTakanA prathama zlokamAM jovA maLe che. ane AvuM pratipAdana aneka sthaLe jovA maLe che. koIpaNa muddAne naya-nikSepanI dRSTithI tolavA-mUlavavAnI zrImadjInI vilakSaNa pratibhAno tathA syAdvAdaprItino, AthI, aMdAja AvI zake che. - zrImajI korA zAstrajJa nathI, paNa anubhavajJAnI paNa che. zrutamaya bodha tIvra hovAnI sAthe sAthe temano bhAvanAmaya bodhanA pradezamAM paNa praveza hovAnuM, temanAM sahaja bhAve thaye jatAM, mArmika ane vedhaka pratipAdano parathI, kaLI zakAya tema che. Ane kAraNe koIpaNa viSayanI vizada prastuti temane sahaja che. pote te te pratipAdya muddA paratve koIpaNa prakAranA saMdehano ke dvidhAno bhoga nathI banyA; spaSTa che. tethI temanA dvArA thatuM spaSTa pratipAdana ApaNane paNa asaMdigdha samajaNa ApI zake che. emanI anubhavajJAna-plAvita vANInA thoDAka stulligo ahIM noMdhIe : * munASTao (ke manatANuM) nA pAMcamA zlokamAM bhagavatIsUtranA havAlA sAthe tejovezyAnI vRddhinI vAta upAdhyAyajI mahArAje nirUpI che. bhagavatIjImAM keTalA saMyamaparyAyavALA sAdhunI tejovezyA kevI hoya tenuM pratipAdana Ave che. te kevA prakAranA sAdhune hoya, teno khulAso 'natA'nA saMdarbhamAM 'rUtyaMmUta' kahIne upAdhyAyajIe Apyo che. paNa zrI devacandrajI tenuM vizadIkaraNa karatAM, 1. tejolezyAnI vyAkhyA ane 2. sUtragata A pratipAdana kone lAgu paDe tenI cokhavaTa eTalI saraLa-sahajapaNe karI Ape che ke ApaNA manamAM te viSe koI natu na na rahe. juo 1. tejolezyA sukhAsikA / / 2. etacca zramaNavizeSamavAzrityocyate, na puna: sarva avaMvitho bhavati | A ja prasaMgamAM temaNe saMyamasthAna-prarUpaNA laMbANapUrvaka karI che, temAM paNa zAstrAnusArI eka mArmika vidhAna karIne prarUpaNAne khUba vizada banAvI dIdhI che. A rahyuM te vidhAna : AditaH anukramasaMyamasthAnArohI niyamAt zivapadaM labhate / prathamameva utkRSTa-madhyama-saMyamasthAnArohI niyamAt patati / (17) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to A prasaMgano ja upasaMhAra karatAM temaNe saMyamasthAna ane saMyamapayAyano samanvaya sAdhIne sAdhunA sukhanuM mApa varNavatA saMpradAyano je ullekha karyo che, te paNa jovA jevo che : atra paramparA-sampradAya:-jaghanyataH utkRSTaM yAvat asaMkhyeyalokAkAzapramANeSu saMyamasthAneSu kramAkramavartinirgrantheSu mAsataH dvAdazamAsasamayapramANasaMyamasthAnollaGghanoparitane vartamAnaH sAdhurIdRg devatAtulyaM sukhamatikramya vartate iti jJeyam // prazasta kaSAyanI carcA ApaNe tyAM ghaNIvAra thatI hoya che. potAnA kaSAyAdikane "prazastanuM vizeSaNa ApIne teno bacAva karavAnI, balka tenuM samarthana karavAnI vRtti paNa kyAreka kyAreka jovA maLe che. AvA prasaMgoe ApaNane ghaNI dvidhA anubhavAtI hoya che. AvI dvidhAno cheda uDADatAM zrImadjI lakhe che : prazastamohaH sAdhane asAdhAraNahetutvena pUrNatattvaniSpatteH arvAk kriyamANo'pi anupAdeyaH / zraddhayA vibhAvatvenaivAvadhAryaH / yadyapi parAvRttistathApi azuddhapariNatiH, ataH sAdhye sarvamohaparityAga eva zraddheyaH // (mohatyAgASTaka - prathama zloka - avataraNikA) * Indriyo sadA atRpta rahe che; kadApi te tRpta nathI thatI; A bhudAne gaI ma5 zobhA zrIma60 hayavedhI rIte 2hU 43 cha : "abhukteSu IhA, bhujyamAneSu magnatA, bhuktapUrveSu smaraNaM, iti traikAlikI azuddhA pravRttiH / indriyArtharaktasya tena tRptiH kva ? // " (indriyajayASTaka-3) *muniye paMyAyArapAlanayAM sudhI- 32\ 42jo ? pAsa karIne chaThThA guNaThANAthI AgaLa vadhavAnuM Ave tyAre kyAM keTaluM AcArapAlana hoya? A muddAne zrImadjIe AvI rIte vizada karI Apyo "kSAyikasamyaktvaM yAvannirantaraM niHzaGkAdyaSTadarzanAcArasevanA / kevalajJAnaM yAvat kAlavinayAdijJAnAcAratA / nirantaraM yathAkhyAtacAritrAdarvAk cAritrAcArasevanA / paramazukladhyAnaM yAvat tapaAcArasevanA / sarvasaMvaraM yAvad vIryAcArasAdhanA avazyaMbhAvA / nahi paJcAcAramantareNa mokSaniSpattiH / ... (18) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNapUrNatAniSpatteH arvAg AcaraNA karaNIyA / ... pUrNaguNAnAM tu AcaraNA paropakArAya // " (kriyASTaka nI avataraNikA) AvA to aneka sthAno jJAnamerI mAM jaDe, je ApaNA bodhane vizada kare, ane ApaNI zaMkA, bhramaNA ane vikalpajALane bhedI nAkhe; ane zrImadjInA anubhavajJAnanI zAkha pUre. padArthonI vyAkhyAo paNa zrImadjI bhAre mArmika Ape che. jevI mArmika tevI ja hRdayaMgama paNa. upAdhyAyajI mahArAjano vAraso, A bAbatamAM paNa, temaNe barAbara jALavyo che. thoDIka vyAkhyAo noMdhIe : "kartRtvam-ekAdhipatye kriyAkAritvam / " (2/3) // "lobhapariNAmaH parabhAvagrahaNecchA-pariNAmaH, aatmgunnaanubhvvidhvNshetuH|" (3/2) "kriyA hi vRttirUpA, bhAvapariNatistu AtmaguNazuddhirUpA / "(3/4) "parabhAvakaraNe kartRtArUpo ahaMkAraH aham / sarva-svapadArthataH bhinneSu pudgalajIvAdiSu 'idaM mame'ti pariNAmo mamakAraH / (4/1) "antarmuhUrtaM yAvat cittasya ekatrAvasthAnaM dhyAnam / " "AjJAyA anantatva-pUrvAparAvirodhitvAdisvarUpe camatkArapUrvakacittavizrAmaH AjJAvicayadharmadhyAnam / evamapAyAdiSvapi sAnubhavacittavizrAntiH dhyaanm|" (6/4) // "yasya samyagdarzanAdiguNakSayopazamaH svarUpanirdhAra-bhAsana-ramaNAtmakaH anyanimittAdyAlambanaM Rte sa tAttvikaH (kssyopshmH)|" "yaccopAdeyatvena svatattvanirdhAra-bhAsana-ramaNarUpaM, heyabuddhyA parabhAvatyAganirdhAra-bhAsana-ramaNayuktaM ratnatrayIpariNamanaM bhavati tad bhedrltryiiruupm|" "yacca sakalavibhAvaheyatayA'pyavalokanAdirahitaM vicAraNa-smRtidhyAnAdimuktamekasamayenaiva sampUrNAtmadharmanirdhAra-bhAsana-ramaNarUpaM nirvikalpasamAdhimayaM [tad] abhedaratnatrayIsvarUpam / " (8/4) AvI to agaNita vyAkhyAo A TIkAgraMthamAM abhare bharI che. tethI ja, jene tAttvika samajaNano khapa che tene mATe to A TIkA goLanuM gADuM ja banI rahe tema che. (18) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadjIe prasaMgopAtta verelAM bodhadAyaka vacano paNa ahIM aneka sthAne jovA maLe che. eka-be evAM vacano ApaNe paNa vAgoLIe : __ "ahaha ! bandhasattAto'pi udayakAlaH dAruNaH / yenAtmano gunnaavrnntaa| mata: rUpasud : " (17) "kartRtvakAle na aratyanAdarau tarhi bhogakAle ko dveSaH ? udayAgatabhogakAle iSTAniSTatApariNatireva abhinavakarmahetuH / ato'vyApakatayA bhavitavyam / zubhodayo'pi AvaraNaM, azubhodayo'vyAvaraNam, guNAvaraNatvena tulyatvAt kA rUchaniSTatA ?" (4/4) | Ama, jJAnamarI nI ane tenA pariprekSyamAM zrImadjInI keTalIka, ApaNI alpa matie samajAI tevI khUbIo ahIM noMdhI che. alabatta, A to mAtra AcherI jhalaka ja gaNAya. eno vAstavika ane UMDANabharyo paricaya tathA lAbha pAmavo hoya to to AkhI jJAnabharInuM avagAhana ja karavuM paDe. AmAM DUbakI mAre tene adhyAtma-vizvanA adabhuta ane avanavA bhAvo maLe emAM koI zaMkA nathI. jJAnasAra-jJAnamarInuM prastuta saMpAdana viduSI sAdhvI zrI divyaguNAzrIjIe karyuM che. vividha hastapratione AdhAre temaNe karela A saMpAdananuM prakAzana karavAno avasara Avyo tyAre tenI prastAvanA mAre lakhavI, evo temano Agraha thayo. eTale e nimitte A graMthanI vAcanayAtrA karavAno eka dhanya avasara mane sAMpaDyo. A avasara ApavA badala huM temano hamezAM RNI rahIza. mahaddaaMze zabdazaH A graMthanuM avagAhana karI gayo chuM, chatAM Akho graMtha athavA graMthagata sarva bhAvo mane samajAyA hovAno dAvo karavAnI sthitimAM huM nathI. ghaNuM badhuM nathI samajAyuM. ema lAgyuM ke e badhuM samajavA mATe tajajJonA caraNomAM besavuM paDe. zrI devacandrajI mahArAja eTale syAdvAdazailInA adhyAtma-vicArono mahAsAgara. temanA dvArA prayojAtI padAvalI tathA vAkyaracanA, syAdvAdanI (20) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paribhASAthI eTalI badhI maMDita ane vyApta hoya ke teno gUDha marma pakaDavA jatAM bhalabhalA goTe caDI jAya. svabhAva-ramaNatA ane vibhAva-vimukhatAnI parama pirasImAe ArUDha thayelA sAdhakanA bhAva-bhASA samajavAnuM, svabhAvavimukha ane vibhAvAbhimukha evA ApaNI matinuM gajuM paNa keTaluM hoya ? Ama chatAM, AvA sAdhakapuruSanI AvI tattvamaya graMtharacanAnuM saMpAdana karavAnI hAma eka sAdhvIjI mahArAja bhIDe, te jeTaluM Azcaryajanaka bane, teTaluM ja AnaMdadAyaka paNa avazya banI rahe tema che. AvuM zramasAdhya kAma hAtha dharavA badala ane tene yathAmati-zakti pAra pADavA badala temane aMtarathI abhinaMdana ! potAnA pUjya gurubhagavaMtonA AzIrvAda ane anugraha sivAya A kArya pAra pADavAnuM temane mATe zakya na ja banyuM hota. eTale temane AvA kAryamAM joDanAra, preranAra tathA doravaNI ApanAra gurujanone paNa hArdika abhinandana ApavAM ghaTe. sAthe sAthe, AvAM, svAdhyAya ane saMzodhananAM kArya mATe avakAza, avasara ane mArgadarzana ApanAra, temanA AcArya bhagavaMtone paNa ghaNAM abhinandana ghaTe che. ekaMdare saMpAdana rUDuM thayuM ja che, chatAM, samagrapaNe jhINI najare nihALatAM ema thAya che ke hajI paNa saMpAdikAne vadhu mArgadarzana maLyuM hota, to A saMpAdana hajI paNa rUDuM nIpajI zakyuM hota. jo ke je kAma thayuM che te paNa ochuM ke nabaLuM nathI ja. kharekhara to bauddhika bhAre parizrama vaDe ja thaI zake tevuM kArya A sAdhvIjIe karyuM che, je mATe adhyAtmapipAsuo temanA ozIMgaNa raheze. AvAM bIjA aneka kAryo teonA hAthe thAya tevI zubhAzISo tathA maMgala bhAvanA vyakta karIne viramuM chuM. vi.saM. 2064, zrAvaNI pUnama amadAvAda (21) -zIlaninama Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvakAra A.vijaya municandrasUri mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivaranI anUThI kRti jJAnasAra prakaraNa uparanI zrImad devacandrajInI vizada vyAkhyAtmaka "jJAnamaMjarI TIkA'nuM aneka hastalikhita pratonA AdhAre saMzodhana-saMpAdana thaI prakAzana thaI rahyuM che te ghaNA AnaMdano viSaya che. mahopAdhyAyazrInuM jIvana-kavana jANItuM che. siddhapuramAM vi.saM. 1711nA dIpAvalInA dine racAyela jJAnasAra prakaraNa paNa zrI saMghamAM vizeSa pracalita che. aneka sAdhusAdhvIjI ane mumukSuo Aje paNa jJAnasAra kaMThastha kare che. "jJAnasAra' enA nAma pramANe ja "gAgaramAM sAgara'nA darzana karAve che. upAdhyAyajI ma. e racelI A kRtimAM graMthakAranA vizALa vAMcana-ciMtana-mananano arka najare paDe che. vi.saM. 1086 mAM digaMbara saMpradAyanA muni paddhasiMhae 62 gAthAmAM "nANasAra' graMtha racyo che enuM anukaraNa prastuta graMthanA nAmakaraNamAM karyuM jaNAya che. (A graMtha mANekacaMda digaMbara graMthamALAmAM vi.saM. 1975 mAM pragaTa thayo che.) kharataragacchanA dharmacandragaNinA ziSya matinaMdanagaNie paNa "jJAnasAra' nAme racanA karI che. jJAnasAra upara vyAkhyA sAhitya : jinaratnakoza bhA. 1 pR. 149 mAM zrI velaNakare lakhyuM che ke 1. jo ke jJAnasAranA aMte dIpAvalIno ullekha che tyAM saMvata ApI nathI paraMtu siddhapuramAM divAla upara vi.saM. 1711 mAM jJAnasAra racanA thayAnI vigata che ema paM. municandravi. gaNI pAsethI jANavA maLyuM che. (22) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - "nyAyAcArye dIpikA nAmanI 3800 zlokapramANa TIkA racI che." paNa A sivAya kyAMya jJAnasAra upara svopajJaTIkAnI vAta sAMbhaLavA maLI nathI eTale svopajJaTabbAno bhUlathI dIpikA tarIke ullekha thayo hoya evuM bane. svapajJa bAlAvabodha : jJAnasAra upara upAdhyAyajIe svayaM saMkSipta gujarAtI vyAkhyA lakhI che. A vyAkhyA Tabbo ke bAlAvabodha tarIke oLakhAya che. AmAM jJAnasAranA zlokano sAmAnya artha karavAno IrAdo kartAe rAkhyo jaNAya che. A svapajJaTabbo be-traNa sthaLethI prakAzita thayo che. tAjetaramAM A. pradyumnasUri ma.sA. dvArA aneka hastapratonA upayogapUrvaka saMzodhita saMpAdita thaI prakAzita thayo che te vizeSa upayogI thAya tevo che. prakA. "zrutajJAna prasAraka sabhA amadAvAda. jJAnamaMjarI TIkA : "jJAnasAra' upara eka vizada vyAkhyAnI jarUra hatI te zrImad devacandrajIe pUrI karI. devacandrajIe vi.saM. 1796mAM potAnI kArakirdInA aMtima varSomAM jJAnamaMjarI racI che. (mohanalAla desAIe devacandrajInI kArakIrdI 1766-1796 batAvI che. "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa' pArA 977) jJAnamaMjarIkAra devacandrajIthI eka saikA pUrve tapAgacchamAM paNa devacaMdrajI nAmanA munirAja thayA che. teoe vi.saM. 1695 mAM "zatruMjaya tIrthaparipATI" nI racanA paNa karI che. paraMtu jJAnamaMjarIkAra devacandrajI kharataragacchanI paraMparAmAM thayA che. emaNe saMskRtamAM ane vizeSa karIne hindI-gujarAtImAM ghaNI racanAo karI che. emAM paNa covIsI ane eno bAlAvabodha to bhaktimArgamAM "mAIla sTona" kRti che. devacandrajInI upalabdha badhI kRtio "zrImad devacandra' e nAme be bhAgamAM pragaTa thayelI che. prakAzaka "adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLa." enuM punarmudraNa paNa jinazAsana A. TrasTa dvArA thayuM che. jJAnamaMjarI (23) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA jaina AtmAnaMdasabhA taraphathI paNa vi.saM. 1971 mAM prakAzita thayela che. graMthakArazrIe jJAnamaMjarInA maMgalAcaraNamAM jaNAvyuM che ke TIkAnI racanA pUrvarSionA vacanAmRtanA AdhAre karI che. potAnI laghutA batAvatA TIkAkAra lakhe che ke - "mArAthI vadhu upakArayogya pAtra A duniyAmAM koI nathI." jJAnamaMjarImAM jJAnasAranA aSTakanA pUrNatA vagere nAmanI 7 naya ane 4 nikSepAthI carcA karI che. TIkAkAre prajJApanA sUtra, uttarAdhyayana, bhagavatIsUtra jevA Agama graMthonI sAkSIo ApI che. dhyAnazataka, dhyAnaprakAza, yogazAstra, yogadaSTisamuccaya jevA dhyAna ane yogaviSayaka graMtho ane vizeSAvazyakabhASya sanmatitarka Avazyakaniyukti jevA dArzanika graMthone paNa prasaMge prasaMge TAMkyA che. TIkAkArazrInI bahuzrutatA ahIM spaSTa jhaLake che. viSayane spaSTa karavA devacandrajIe dRSTAMto paNa rajU karyA che. upamAo dvArA paNa vaktavyane vadhu vizada karyuM che. 22mAM aSTakamAM graMthakAre saMsArane sAgaranI upamA ApIne romAMcaka dazya khaDuM karyuM che. TIkAkAre cAritrane vahANanI upamA ApI enA aMgo ane cAritranA prakAro joDe je saMyojanA karI che te khUba asarakAraka che. samagra rUpe joIe to A TIkAnA adhyayanathI dArzanika, AdhyAtmika ane sAhityarUpI triveNImAM snAna karyAno AnaMda Ave che. gaMbhIravijayakRtaTIkA : tapAgacchIya zrI vRddhivijayajInA ziSyazrI gaMbhIravijayagaNivare vi.saM. 1954mAM jJAnasAra upara saMskRtamAM TIkA racI che. A TIkAnuM prakAzana jainadharma prasAraka sabhAe vi.saM. 1969mAM karyuM che. A TIkAno dIpacaMda chaganalAle karela gujarAtI anuvAda vi.saM. 1955 mAM ane bAlacaMda hIrAcaMde karela marAThI anuvAda mAlegaoNvathI prasiddha thayela che. (24) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya TIkA H A pachI paNa koIka paMDite saMskRtamAM TIkA racI che paNa tenI vigata atyAre upalabdha na hovAthI ahIM lakhI nathI. * adhyAtmayogI pUjya AcAryazrI vijayakalApUrNasUrIzvarajI ma.sA. pU.A. zrI vi. kalAprabhasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyo pU.paM. zrI mukticandravijayajI - pU. paM. zrI municandravijayajI dvArA viracita jJAnasArano gujarAtI samazlokI padyAnuvAda paNa mudrita thayela che. A. zrI bhadraguptasUri ma.sA.nuM vivecana paNa ghaNuM prasiddha thayuM che. graMthakAra : zrImad devacaMdrajI kharataragacchanI paraMparAmAM thayA che. jJAnamaMjarInI prazastimAM guruparaMparA ApI che. emanuM sAhitya gacchIya sImADAthI para che. tapagacchanA munirAjo jinavijaya, uttamavijaya, vivekavijaya vagerene devacandrajIe adhyayana karAveluM. vAcaka devacandrajInA upalabdha badhA sAhityane sahu prathama pragaTa karavAnuM zreya paNa tapagacchanA zrImad A.bha. buddhisAgarasUri ma. ne jAya che. tyAra pachI paNa temanuM sAhitya pragaTa karIne te pramANe sAdhanAmaya jIvana jIvIne tapAgacchIya adhyAtmayogI A. zrI vijayakalApUrNasUrijIe zrImad devacandrajI ma. ne punaH prakAzamAM ANyA. vAcaka devacandrajInuM jIvana kavana : zrImad devacandrajInA jIvana-kavana viSe ghaNA sthaLoethI ghaNuM sAhitya bahAra paDela che. emAM vistAra ane vigatonI pracuratAnA kAraNe vizeSa ullekhanIya be graMtho prAkRtabhAratI akAdamI jayapurathI pragaTa thayA che. 1. 'zrImad devacandra samagra anuzIlana' - le. sAdhvI Arati. 2. 'upAdhyAya devacandra jIvana, sAhitya aura vicAra'-le. mahopAdhyAya lalitaprabhasAgara. (25) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad devacaMdrajInA svargavAsa pachI 14mA varSe ja "kaviyaNe" "devavilAsa' nAmanI kRtimAM devacandrajInuM jIvana caritra ApyuM che. A kRti devacandrajInA ziSya rAyacaMdanI preraNAthI racAI hovAthI pramANabhUta manAya che. devavilAsa' nI prastAvanAmAM mohanalAla da. desAIe ApelI vigatanA AdhAre paM. bhagavAnadAse jJAnamaMjarInA gujarAtI anuvAdanA prAraMbhamAM Apela jIvana-caritra ahIM uddhata karIe chIe. saMskRta, prAkRta ane gujarAtI bhASAmAM aneka granthonI racanA karanAra zrIdevacaMdrajI kharataragacchanI zAkhAmAM thayelA rAjasAgara upAdhyAyanA ziSya jJAnadharma pAThakanA ziSya dIpacaMdra pAThakanA ziSya hatA. temaNe potAnA gurunI paraMparA jJAnamaMjarInI prazastimAM ApI che. temaNe saMskRta ane prAkRtabhASA karatA gujarAtI bhASAmAM ghaNA grantho racyA che. teo AdhyAtmika puruSa hatA, tethI temanA grantho vairAgya ane AdhyAtmikabhAvathI pUrNa che. temanI badhI kRtiono saMgraha "adhyAtmajJAna prasAraka maMDaLa "zrImad devacaMdra' bhAga pahelA ane bIjAmAM chapAvI pragaTa karyo che. temanuM jIvanavRttAnta anupalabdha hatuM, paraMtu temanA ziSya temanA mRtyubAda tera varase saM. 1825 mAM devavilAsanI racanA karI che, te prApta thatAM temanA janma Adi saMbadhe cokkasa hakIkta maLe che tenA uparathI temanA jIvana saMbaMdhI saMkSipta vRttAnta ahIM ApavAmAM Avela che. mAravADanA bIkAnera pAsenA caMga nAmanA gAmamAM luNIyA gotranA osavALa tulasIdAsajI rahetA hatA. tene dhanabAI nAmanI patnI hatI. eka vakhate tyAM rAjasAgara upAdhyAya AvyA. temane vaMdana karavA mATe daMpatI gayAM. gurune vaMdana karIne dhanabAIe kahyuM ke jo mAre putra thaze to huM Apane bhAvapUrvaka arpaNa karIza. vi.saM. 1746mAM dhanabAIe (26) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putrane janma Apyo, ane tenuM nAma devacaMdra pADyuM. te ATha varSano thayo tyAre tyAM vihAra karatA rAjasAgara upAdhyAya AvyA ane temane mAtapitAe potAnA pUrvanA saMkalpa pramANe devacaMdrane arpaNa karyo. tyArabAda rAjasAgara upAdhyAye vi.saM. 1756 mAM devacaMdrane prathama dikSA ApI tathA jinacandrasUrie vaDI dIkSA ApI ane temanuM nAma rAjavimala rAkhyuM. varSo pachI rAjasAgara upAdhyAye devacaMdrajIne sarasvatIno maMtra Apyo, jethI temaNe belADA gAmamAM veNA nadInA kAMThe bhoMyarAmAM besI sarasvatInuM ArAdhana karyuM. sarasvatI prasanna thayAM ane temanI jillAmAM vAsa karyo. pachI devacaMdrajIe vyAkaraNa, kAvya, koza, alaMkArAdi tathA tattvArtha, AvazyakabrahavRtti, vizeSAvazyaka bhASya, karmagrantha, karmaprakRti tathA Agama granthono abhyAsa karyo. ane hemacaMdrAcArya, haribhadrAcArya ane u. yazovijayajI vagerenA grantho sArI rIte paricita karyA. taduparAMta digaMbarIya gomaTTasAra vagere granthonuM vAMcana karyuM. teoe mulatAnamAM cAturmAsa karI vi.saM. 1766mAM zubhacaMdrAcAryakRta jJAnArNava uparathI dhyAnadIpikA catuSpadI racI. vi.saM. 1767 mAM padravyanA varNanarUpa dravyaprakAzanI racanA karI. saM. 1774 mAM rAjasAgara upAdhyAya ane saM. 1775 mAM jJAnadharma pAThakano svargavAsa thayo. tyArabAda saM. 1776 mAM potAnA mitra durgAdAsane samajAvavA maTakoTamAM AgamasAranI racanA karI. saM. 1777 mAM devacaMdrajI gujarAtamAM pATaNa zaheramAM padhAryA. tyAM temaNe pApa ane parigraha dUra karI kriyoddhAra karyo. saM. 1778 mAM temanA guru dIpacaMdrajI pAThaka svargastha thayA. tyArabAda devacaMdrajI navAnagara AvyA ane tyAM temaNe 1796 nA kArtika sudI 5 me jJAnasAranI jJAnamaMjarI TIkA saMpUrNa karI. devacaMdrajI uttama vyAkhyAnakAra hatA ane temanuM vyAkhyAna tattvajJAnamaya hatuM. teo kharataragacchanA hovA chatAM temane gacchano (27) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadAgraha nahoto. temano vihAra mAravADa ane gujarAta uparAMta mulatAna sudhI hato. temaNe pATaNa, amadAvAda, zatruMjaya vagere sthaLe aneka caityo ane bikhonI pratiSThA karI, aneka jIvone pratibodha pamADI vItarAga mArgamAM sthira karyA. vi.saM. 1812 mAM teo rAjanagaramAM AvyA ane tyAM temane upAdhyAya padavI ApavAmAM AvI. rAjanagaramAM dozIvADAnI poLamAM devacaMdrajI birAjatA hatA tyAM temane eka divase vAyunA prakopathI vamanAdino vyAdhi thayo ane zarIre asamAdhi thaI. tethI temaNe manarUpajI vagere potAnA ziSyone bolAvyA, ane temanA mAthe hAtha mUkI kahyuM kemArI avasthA kSINa thatI jAya che, anityatA e to pudgalano svabhAva che, have mArI vidAyanI veLA AvI pahoMcI che, mATe tame samayAnusAra vicarajo, hRdayamAM pApa-buddhi na rAkhazo, yathAzakti kartavyanuM pAlana karajo ane saMghanI AjJA mAnajo.' ityAdi zikhAmaNa ApI dazavaikAlika ane uttarAdhyayananuM zravaNa karatAM arihaMtanuM dhyAna karatA vi.saM. 1812mAM bhAdaravA vadi amAvAsyAe kAladharma pAmyA. devacaMdrajIe ghaNA granthonI racanA karI ane temAM temaNe saMskRta ane prAkRtabhASA karatAM gujarAtI bhASAmAM puSkaLa grantho lakhyA. saMskRtamAM mAtra temaNe nayacakra ane jJAnasAra aSTakanI jJAnamaMjarI TIkA racI che. devacandrajIno jhoka vairAgya ane AtmajJAna tarapha hato ane te temanA granthomAM spaSTapaNe dekhAya che. teo guNI ane guNAnurAgI hatA. temane u0 yazovijayajI tarapha ghaNo Adara hato. temanA asAdhAraNa pAMDitya, adhyAtma ane tattvajJAna pracura granthonI temanA upara UMDI chApa paDI hatI. teoe jJAnamaMjarI TIkAnA aMte "ahIM sUtrakAra nyAyAcArya, zrI sarasvatInuM varadAna pAmelA ane durvAdarUpa meghano nAza karavAmAM pavana samAna upAdhyAya zrIyazovijayajI che.' ityAdi vizeSaNothI upAdhyAyajI tarapha potAnI bhakti pradarzita karI (28) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devacandrajI kavi hatA ane temanI kavitAno viSaya bhakti, vairAgya, adhyAtma ane tattvajJAna hato. temanA stavano bhAvavAhI ane tAttvika che. sAmAnya janasamAjane upakAra thAya te mATe saMskRta bhASAmAM nahi lakhatAM lokabhASAmAM ja ghaNA granthonI racanA karI che. temaNe kahyuM saMskRta vANI vAcaNI koika jANe jANa / jJAtA janane hitakara jANI bhASA karuM vakhANa // dhyAnadIpikA 4 ekaMdare temanA granthomAM vidvattA karatAM AtmajJAna, tyAga, vairAgya ane bhaktinI pradhAnatA che. jijJAsune AtmajJAnanI tatparatA kare evI temanI upadezAtmaka zailI che. temane zuddha jJAna, zuddha kriyA tarapha prema hato. temaNe zuSka jJAna ane kriyAjaDatAno niSedha karyo che. jJAnasAra e temano priya grantha hato, temaNe jJAnamaMjarI TIkAnI samAptimAM lakhyuM ke mokSamArgamAM prayANa karanAre bhAtA samAna A jJAnasAra abhyAsa karavA yogya che. chevaTe temaNe "A jJAnamaMjarInI TIkAnA vAMcana ane abhyAsathI mane je lAbha thAya tethI huM dharmasAdhaka thAuM ane bIjA bhavya jIvo paNa dharmasAdhanAmAM tatpara thAya', e icchA pradarzita karI jJAnamaMjarI TIkA samApta karI che." sAhitya : upAdhyAya devacandrajIe vipula pramANamAM sAhitya-sarjana karyuM che. saMskRtamAM TIkAo lakhI che. vraja ane hiMdI bhASAmAM kRtio racI che. devacandrajIe emanA jIvananA chellA 33-34 varSa gujarAtamAM ja gALyA hoI gujarAtImAM paNa moTA pramANamAM sarjana karyuM che. A badhI kRtiono vistRta paricaya upA. lalitaprabhasAgarajInA ane sAdhvI AratInA pustakamAM apAyo che. ahIM TUMkamAM nirdeza karAya che. upA. devacandrajInI moTAbhAganI kRtio zrImad devacandra bhAga (29) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-2 mAM mudrita thaI che. koI koI kRti pAchaLathI maLI che te anya sthaLethI pragaTa thaI che. keTalIka apragaTa ane anupalabdha paNa che. vicArasAra TIkA (saMskRta) vicArasAra prakaraNa upara, karmasaMvedha prakaraNa, karmagrantha TabbArtha, jJAnamaMjarI (saMskRta) AgamasAra (gadya) nayacakrasAra (gadya) (hiMdI anuvAda sAthe prakA. ratnaprabhAkara jJAnapuSpamALA phalodI) zrIyaMtrapaddhati (saMskRtamAM truTaka maLe che.) saM. 1801mAM khaMbhAtamAM racanA. adhyAtmaprabodha (mULa graMtha apragaTa che. sA. sajjanazrIno hiMdI anuvAda pra. puNya svargapITha jayapura) dhyAnadIpikA catuSpadI (zubhacandrajInA jJAnArNava AdhArita devacandrajInI prathama racanA 19 varSanI vaye saM. 1766 mAM.) guruguNaSatriMzikA stabaka dravyaprakAza (vrajabhASAmAM A racanA thaI che. banArasIdAsa matanuM khaMDana ane mitra durgAdAsanA pratibodha mATe bikAneramAM saM. 1767mAM canA thaI che. sAdhvI sarjanazrIno hiMdI anuvAda prakA. abhayajaina graMthamALA bikAnera) adhyAtmagItA (A.bha. kalApUrNasUri ma. nA gujarAtI vivecana sAthe aMjArathI ane hiMdI vivecana sAthe jaina bhavana kalakattAthI prakAzita che.) vicAraratnasAra (3rara praznottarano A gadya graMtha hiMdI anuvAda sAthe jayazrI prakAzana kalakattAthI prakAzita che.) vividha praznottara (gadya) (judA judA saMgho vyaktionA praznonA uttara) 1. zrI buddhisAgarasUri ma.sA.e AgamasAranuM 100 vAra pArAyaNa karyuM hatuM ema jANavA maLe che. (30) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A uparAMta gRhastho upara lakhelA patro, covIsIo, vIsI, snAtra, stavano, sajjhAyo Adi aneka racanAo pragaTa thaI che. upA. devacaMdrajInA graMtho upara racAyelA TabbAo paNa pragaTa thayA che. potAnI kRti upara paNa zrImade svopanna stabaka racyA che. apragaTa-anupalabdha sAhitya sAdhvI hemaprabhAzrIjIe 'devacandrapadya-pIyUSa'mAM Apela vigata mujaba apragaTa-anupalabdha sAhityanI vigata A pramANe che. 1. adhyAtmabodha (nAhaTA lAyabrerI bIkAneramAM ha.li. prata che.) 2. adhyAtma zAMtarasa varNana. T 3. udayasvAmitva paMcAzikA (kharataragaccha jJAnabhaMDAra, jayapura) 4. tattvAvabodha ('vicArasAra' mAM ullekha che.) pa. daMDaka bAlAvabodha (nAhaTAbhaMDAra, bikAnera) 6. kuMbhasthApanA bhASA (kharataragacchabhaMDAra, jayapura) 7. navasmaraNa TaLyA 8. dezanAsAra 9. sphuTa praznottara. prastuta saMskaraNa jJAnamaMjarI TIkAnuM saMzodhana kArya ghaNuM jaTila hatuM. A pUrve chapAyelI jJAnamaMjarInI azuddhio bAbata paM. bhagavAnadAse lakhyuM che ke "jJAnamaMjarI TIkAno anuvAda karavAmAM 'adhyAtmajJAna prasAraka maMDaLa' taraphathI prakAzita thayela 'zrImad devacandra' bhAga pahelAmAM mudrita thayela jJAnamaMjarI TIkAno upayoga karyo che. paNa te pustaka ghaNu azuddha chapAyeluM hovAthI ane keTalAka pATho rahI gayelA hovAthI anuvAda (31) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAmAM ghaNI muzkelI paDI hatI. tyArabAda bhAvanagaranA saMghanA bhaMDAranI jJAnamaMjarI TIkAnI prata zeTha kuMvarajIbhAI ANaMdajI taraphathI maLI. paraMtu te prata paNa azuddha ane tenA akSaro bhuMsAI gayelA hatA. chatAM anuvAda karavAmAM tenI madada maLI che (nivedana pR. 6. jJAnasArajJAnamaMjarInA anuvAda sahaprakAzaka zrImad rAjacaMdra nijAbhyAsa maMDaLa khaMbhAta, vaDavA, vi.saM. 1996.) - jJAnamaMjarI TIkAmAM vAkyo TuMkA ane samAnarahita hovAthI vAMcavAmAM saraLa paDe tevI che. te kALamAM je pracalita saMskRta hatuM temA saMskRta vyAkaraNathI amAnya prayogo paNa AvatA. jJAnamaMjarImAM paNa AvA prayogo jyAM jyAM che tyAM saMpAdikAe nirdeza karyo che. dhanyavAda : joke azuddhibahula - jJAnamaMjarI TIkAnuM saMzodhana kArya paDakArarUpa hatuM ja. saMpAdikA sAdhvI divyaguNAzrIe A paDakAra jhIlI lIdho. puSkaLa hastaprato meLavI. ubhI thatI samasyAonA ukela mATe aneka vidvAno sAthe parAmarza karyo. e mATe khAsa vihAro karyA. saMpAdikAnI dirgha tapasyAnA phaLa rUpe ApaNane A suMdara saMskaraNa maLyuM che. khUba khUba dhanyavAda. A pUrve paNa saMpAdikAe zAMtinAthacaritra (mANijyasUri ma.) dAnopadezamALA jevA apragaTa graMthone vividha hastapratonA AdhAre parizramapUrvaka zuddha karI prakAzamAM lAvavA suMdara prayAso karyA che. AvA bIjA paNa graMtharatnonuM saMpAdikA sAdhvIjI saMpAdana saMzodhana kare e ja AzA ane AzIrvAda. vi.saM. 2064, mahA va. 7 tA. 28-2-2008 koraDA (u. gujarAta) zrI munisuvratasvAmI-pratiSThAdivasa (32) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | gaI nama: II // zrI zaGkezvara pArthanAthAya namaH // | zrI gautama svAmine namaH | zrI zArAmAre namaH | | zrI gurumo nama: saMpAdakIya acinya cintAmaNI zrI zaMkhezvara pArzvanAtha dAdAjInAM zrI caraNomAM ahobhAva bharyA aMtaranI avanAmAvalI zAMtikaraNa zrI zAMtinAtha dAdAjInAM zrIcaraNomAM anaMtAnaMta vaMdanavIthi paramatAraka paramopakArI pU. gurudevazrInAM pAvanapAdAraviMdamAM praNAmapaMkti... graMtha saMzodhana prAraMbhanI maMgala ghaDI : zrI bhIlaDIyAjI pArzvaprabhunA suhAnA sAnidhyamAM jJAnasArajJAnamaMjarI TIkA vAMcavAnI IcchA thaI. be-cAra sahAdhyAyIo sAthe vAMcana cAlu thayuM. paNa azuddhi khUba ja lAgI ane e ja avasare pU. gurudevazrInAM pAvanamukhahimAdrimAMthI preraNAnI gaMgotrI pragaTI ke Ane zuddha karI de. tyAre manamAM ema ke thoDA zAbdika sudhArA karavA... paNa pachI to eka pachI eka hastapratonI nAnI nAnI saritAo maLatI gaI ane gaMgotrI rUpe rahela A jJAnamaMjarInuM kArya virATa gaMgArUpe thaI gayuM... kharekhara ! mULa graMthakAra pU. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe jJAnano sAra = arka - nicoDa badho ja jemAM bharI dIdho che. evo jJAnasAragraMtha aneka sAdhakAtmA... mahAtmAonAM mukhAraviMdamAM bhramararUpe guMjana karI rahyo che. emAMya kaivalyanAM kinArethI vahetI thayelI devacandrajI mahArAjAnI (kahevAya che ke jeo zrI vartamAnamAM zrI sImaMdhara svAmijInI pAse kevalI parSadAne (33) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhAvI rahyA che... teozrInI) A jJAnamaMjarI TIkA.. jemAM zabda zabda svabhAvadazAno zuddha bodha apAI rahyo che. pade-pade parabhAvanI parataMtratA... tathA ene kAraNe thatI AtmatattvanI khuvArIno spaSTa citAra raju karyo che... vaLI AtmAnI avasthAo... sAdhakAvasthA... siddhAvasthA... tathA bahirAtma...aMtarAtma...paramAtmadazAnI vAto khUbaja suMdara rIte batAvI che... eka eka aSTake sAta naya cAra nikSepa... Agama, noAgamanI ghaTanA apUrva rIte karI che... evo A jJAnamaMjarI graMtha e TIkAgraMtha nahIM... paNa eka svataMtra graMtha mAnIe to e jarAya khoTuM na gaNAya... kevala mArI dRSTie ja nahIM aneka vidvapUjayonA mukhe vahetI vANIno sUra eka ja Ave che ke A graMthanuM vAMcana jIvanamAM ekavAra nahIM... anekavAra karavuM joIe. mArA mATe to A graMtha zrImatkalpasUtrajI jevo jaNAya che... mane to lAge che ke varSamAM ekavAra A graMtha vAMcavAthI ApaNI jIvanayAtrAne sAco rAha maLe.. je ApaNI AdhyAtmika yAtrAne aMtima paDAve pahoMcADIne ja rahe. emAM jarAya atizayokti nathI. koI bALaka sAgaranuM vAstavika mApa na ja batAvI zake... koI janmAMdha vyakti sUryaprakAzanuM pAradarzI Alekhana na ja karI zake... koI mUka mANasa mIThAInI prazaMsA yathArtha rIte na ja karI zake... evI ja vAta che A jJAnamaMjarInA saMdarbhamAM.... game eTaluM lakhIza toya enI garimA gAvA mATe mAro kSayopazama vAmaNo ja paDavAno... eTale enI garimA to viddhajjano ja svayaM vAMcaze tyAre samajI zakaze... saMzodhana mATenAM preraka pIThabaLa : sau prathama to ekapaNa hastaprata na hatI... mAtra bhagavAnabhAInuM bhASAMtara hAthamAM hatuM... paNa jJAnamaMjarInI vAMcananI cAlatI yAtrAmAM vAraMvAra avarodha Avato hato...prayogonI asamaMjasatA, vAkya racanAmAM zabdonI avyavasthita goThavaNI... A badhuM AvI paDatAM... vacce ame ubhA rahI javA mAMDyA... zuM karavuM? pachI enI (bhagavAnadAsabhAInI) prastAvanA vAMcI to lakheluM ke... "jJAnamaMjarI TIkAno anuvAda karavAmAM (34) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmajJAna prasAraka maMDaLa taraphathI prakAzita thayela devacandrajI bhAga pahelAmAM mudrita thayela jJAnamaMjarI TIkAno upayoga karyo che paNa te pustaka ghaNuM azuddha chapAyeluM hovAthI ane keTalAMka pATho rahI gayelA hovAthI anuvAda karavAmAM ghaNI muzkelI naDI hatI. tyArabAda bhAvanagara saMghanAM jJAnabhaMDAranI jJAnamaMjarI TIkAnI prata zeTha zrI kuMvarajIbhAI ANaMdajI taraphathI maLI te prati paNa azuddha ane tenA akSaro bhuMsAI gayelA hatAM. chatAM anuvAda karavAmAM tenI kiMmatI madada maLI che" AvuM vAMcIne bhAvanagaranI prata meLavavA mATe zAstra saMzodhaka pU. municandrasUrIzvarajI mahArAjAne vAta karI... teozrIe amadAvAda DahelAnAM upAzrayanI eka hastaprati pU. jagacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnAM saujanyathI meLavIne amane ApI. pachI to vAta AgaLa vahetI thaI. adhyApakavarya zrI jagadIzabhAInA saujanyathI mohanalAlajI jJAnamaMdira suratathI bIjI hastaprati maLI. jemAM ghaNA sArA pATho maLyA... tathA emAM koI pUjyazrIe (kadAca sAgarajI mahArAjanAM hoya ema kalpanA thAya che) sudhArA karelA che je sAcA-sArA hoI ahIM lIdhela che... jyAM e pATha nathI lIdhA tyAM S.M. (saMzo.) AvI rIte noMdha karIne te te pATho phUTanoTamAM Apela che. tyArabAda zAstra saMzodhanapremI pU. zIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe to kamAla karI dIdhI... eka-be... nahIM, sAta-sAta hastapratio vaDodarA-bhAvanagara-amadAvAda vi. bhinna bhinna sthaLethI maMgAvIne mokalI jemAM vaDodarAnI tathA bhAvanagaranI pratioe paNa khUbaja sArA (mahattvanA) pATha ApyA... tathA chelle vidyAdAtA-upakArI prAdhyApakavarya zrI caMdrakAMtabhAIe pATaNathI 3 pratio mokalI. paNa e mAtra mULagraMthanI ja hatI. 1 bAlAvabodhanI hatI... Ama A badhI ja hastapratione AdhAre saMzodhana kAma cAlu thayuM. ghaNA sthaLe 2-2 lITInAM pATho navA maLI AvyAM... bIjI paNa ghaNI jagyAe zuddhiovALA sArA pATha maLyA. paNa ekathI aneka pATho arthasaMgata maLe... tyAre kayo pATha levo enI muMjhavaNa thAya tyAre zuM karavuM?... eTale satata pU. zIlacandrasUrIzvarajI mahArAjA...pU. A. bha. zrI (35) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgyazavijayasUrIzvarajI mahArAjA, pU. gaNivarya zrI yazovijayajI ma.sA. tathA prA. zrI caMdrakAMtabhAI vi. nA apUrva sahakArathI A kAma paripUrNatAnA pagathAre pahoMcI rahyuM che teno ghaNo ja AnaMda che. amArI saMzodhana paddhati : sAmAnyataH hastapratiomAM keTalIka jagyAe pATho taddana azuddha hatAM. tenI upekSA karI che... jyAM pATha zuddha lAgyA te ja lIdhA che. vaLI ghaNI jagyAe vAkyamAM zabda potAnuM liMga choDI dIdheluM... tyAM tyAM lagabhaga hastapratiomAM na hovA chatAM liMgavyatyaya karI dIdhela che. dA.ta. 8/4 prathama mapUrvara:... prathama... pUrvavaraNam evI ja rIte ditIyam apUrvArA.. vaLI saMprAna, potAna, dharam badhe ja puMliMganirdeza hato... tyAM tyAM... badhe ja napuM. karela che... tathA 31/4... kupAye0 gAthAnI TIkAmAM "sa-zodhanam 35yaM-sAdhana' A pramANe upAya zabda . hovA chatAM napuM. no ullekha... jene puliMgamAM sudhArIne vAparI dIdho che... AvI rIte jyAM jyAM liMgavyatyaya karavA jevA hatAM tyAM tyAM karI dIdhA che. tathA si.ke.za.nI apekSAe eka vakhata bhAvArthaka tva-tat vi. pratyayo lAgyA pachI tva-tat Adi pratyayAnta zabdone pharI te bhAvArthaka pratyaya lAgatAM nathI paNa ahI ghaNI jagyAe eka vakhata bhAvArthaka pratyaya lAgyA bAda punaH bhAvArthaka pratyayo lAgelA prayogo dekhAya che. dA.ta. 1/5 pUryane yena nI TIkAmAM pUrNatAtvene rUpekSate....evI ja rIte 27/6 tAvAtA... 30/2 phUTanoTa 3mAM tA . 31/1 TIkAmAM... rUchasaMyoRtvatAmAva:., upasaM. gA.4nI TIkAmAM-ativaivartatArU50 vi.mAM be-be vAra bhAvArthaka pratyayo lAgelA prayogo dekhAya che. je ema ja rAkhela che. vizeSamAM kyAMka mULa gAthAomAM paNa TIkAne AdhArita pheraphAro karyA che... anya TIkAgraMtho - bAlAvabodha vi.mAM gAthAo ApI che temAM kyAMka kyAMka koIka gAthAo judI rIte mUkI che. dareka hastapratimAM paNa e rIte ja pATho maLyA che tathA TIkAmAM paNa e ja rIte choDela che. dA.ta. 1/1 zrIsulemane ... gAthAmAM trIjuM caraNa - sanvInantapUrvenApU.. (36) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhe ja sa--ivAnapUjjaina pATha che. jyAre ahIM sagvinantrapUrvanA pU... pATha maLe che tathA TIkAkArazrIe paNa apUrNa nAt brAnaM nAnanti... A rIte pUrNa zabda ja lIdho che. paNa ahIM mULagraMthamAM ame TIkAne anusarato na hovA chatAM mULa graMthakArane ISTa "sannivAnapUrvena" pATha rAkhyo che. (2) 5/2 svabhAvatAma0 gAthAmAM dvitIya caraNa svabhAvalAbhasaMskArasmaraNaM jJAnamiyate / ahIM anya TIkAomAM svabhAvalAbha - saMskArakAraNaM zabda che... ahIM keTalIka pratomAM smaraNaM pATha che. vaLI TIkAkArazrIe "smara Msavaiva nirantAM tadupayogitA... jJAnamiSyate" A pramANe smaraNaM zabdanI TIkA batAvI hovAthI ahIM ame smaraNaM zabda rAkhela che ane kauMsamAM (riLa) lakhela che. (3) 7/7 pata maunamR ma- gAthAmAM AghacaraNamAM dareka jagyAe patana-vRdra-mInema Apela che jyAre ahIM pUrvokta rIte TIkAkArazrIe "patakamIneti-rUpAkSata: pataGga, rasAsanta: mauna:, nyAsata: mR-bhramaH, ahIM rUpa-2sa-gandha A rIte krama lIdho che... mATe gAthAmAM paNa te ja krama rAkhela che... AvA keTalIka jagyAe TIkAnusArI gAthAmAM sudhArA karyA che jenI vidvajjanoe noMdha levI... - prastuta TIkAgraMthamAM aneka sthaLoe aneka graMthanAM sAkSipATho Apela che. jemAM keTalAMka sAkSi pAThonAM mULasthAna amane maLI zakyA nathI. teno ullekha ame karyo nathI... jenA mULasthAna maLyA che te te pATha/gAthA/ zlokanAM sthAna nIce [ ] (corasa kauMsamAM) te te graMthono ullekha karela che. tathA je je graMthonAM amane sAkSIpATho maLela che te te graMthonI te te pAThonI prasiddha-prAcIna maharSionI TIkAne pariziSTamAM saMgRhIta karI che. enAM mATe corasa kauMsamAM [1] IMgliza phIMgara Apela che te pramANe pariziSTamAM jovuM. tathA cAlu TIkAnA pAThAMtaro mATe hindI aMka mUkyA che... ane te te aMka pramANe te-te pRSTha para phUTanoTamAM te te pratanI saMjJA darzAvavApUrvaka pAThAMtaro Apela che... A graMtha saMpUrNa taiyAra thayA pachI vidvaThThallabha AcArya bhagavaMta zrI zIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe sAMgopAMga potAnI sUkSmadRSTithI tapAsIne (37) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzuddha karela che. te pUjyazrInI sUcanA mujaba umero karavAnuM yogya lAgyuM tyAM () goLa kauMsamAM umero karela che. tathA keTalAMka zlokomAM keTalAMka zabdonI vRtti karAI nathI... dA.ta. (5) jJAnASTaka... zloka-7. mithyAtvacaitra mAM nirmA: zabda, tRtvaSTaka zloka 7 - viSaya: mAM jharma zabda.. (11) nirlepASTaka... zloka-8 pata: zabda...vi. AvI rIte ghaNI jagyAe ghaNA zabdonI vRtti karI nathI. kadAca emane sugamatA lAgI haze.. vaLI keTalIka jagyAe mULagraMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAja karatAM pU. devacandrajI mahArAjAe judo ja artha batAvyo che... dA.ta. upara kahyA mujaba 1/1 sarvInantapUnAgapULa navekSyate... pU. upAdhyAyajI ma.sA. e zvA... pUrve pUrNa... "zAzvata jJAnAnandathI pUrNa evA mahAtmAo jagatane pUrNa jue che" jyAre devacandrajI mahArAjA sava... pUrvenApUrNa... pUrNapurUSo jagatane apUrNa=bhrAnta thayeluM juve che... A rIte banne arthabheda thAya che... evI ja rIte... 31/4 rUlya 2 su patnIta, mAM cothuM caraNa vauddhanandrA!parikSayAt... ahIM upAdhyAyajI mahArAjAe vIddhAnandaparikSayAt pATha svIkAryo che... ane devacandrajIe vIdvAnandrA parikSayAt pATha svIkAryo che. A rIte pAThabhedo jovA maLe che... paNa ahIM ame jJAnamaMjarI TIkAne anusarIne keTalIka jagyAe devacandrajI mahArAjAnA pAThone paNa mahattva Apela che... sAmAnyathI dareka aSTakamAM nAma pramANe pUrNatA. manatA..sthiratA. vagere zabdomAM sAta naya... cAra nikSepa... vi. nI ghaTanA karI che. pUrNatASTakamAM chellA zlokanI TIkAmAM... ane bAkInAM aSTakomAM pahelAM ja sAta naya-cAra nikSepa ghaTAvyA che. emAMya-mAdhyasthASTaka-16muM aSTaka che. temAM madhyasthatA upara 7 nayanI ghaTanA karatAM 7 nayanuM svarUpa ekadama sUkSmatAthI batAvyuM che temAM prAyaH tattvArthAdhigamasUtranI pU. siddhasena divAkarajInI gaMdhahastI TIkAnuM akSaraza avataraNa thayeluM dekhAya che. eTale e bhAgamAM jyAM jyAM apUrNatA-azuddhi dekhAI tyAM tyAM tattvArthasUtranI (38) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gandhahastI TIkAne anusarIne zuddhi-vRddhi karela che... kemake ATalo TIkAgraMtha bahu ja kaThIna ane vidvAcya hato. A TIkAkhaMDane vAMcavA mATe prathama tattvArthanuM 1/35 sUtramAM Avela 7 nayanuM vAMcana sArasvatasuta zrI rajanIkAMtabhAI pAse cAlu karyuM. teozrIe e nayanI khUba ja sUkSmatAthI samaja ApI rahyA hatAM... paMkti e paMkti kayA praznanAM pratyuttara rUpe che ? tenI pahelAM prazna samajAve... je TIkAgraMthamAM Apyo ja na hoya... pachI pratyuttara samajAve.. pachI graMthanI paMkti vaMcAve . khUba ja uMDANathI 3-4 nayanuM jJAna ApyuM...teozrIne amadAvAda svagRhe javAnuM thayuM... mAre samajavAnuM adhuruM rahyuM... pachI jyAre jyAre maLyAM tyAre tyAre ugharANI karI, teozrI ApavA mATe taiyAra... paNa samayAbhAva... sthiratAbhAva...nAM bhasmagraha naDyA ane acAnaka teozrIe ciravidAya lIdhI... A avasare kRtajJatAnAM dAve ahobhAvabharyA haiye emanI smRti thaI Ave e sahaja che... kharekhara ! eka darzanazAstranAM advitIya viddharyazrInI na pUrI zakAya evI khoTa paDI che. je khUba ja du:khadAyI banI che. Aje teozrIne bhAvAMjali ApatAM haiyuM bharAI jAya che. paramakRpALu paramAtmAne prArthanA ke teozrInA AtmAne sadA-sarvadA zAMti Ape... tyArabAda 3-4 nayano TIkAkhaMDa prAdhyApakazrI caMdrakAMtabhAIe potAnI nAdurasta tabiyata hovA chatAM 6-6 kalAkano samaya ApIne barobara samajAvyo... alpavirAma... pUrNavirAma kyAM karavA ? apUrNa pAThanI pUrNatA... phUTanoTa vi. nI suMdara samajaNa ApI e upakAra kyAreya nahIM visarAya... Aje paNa jyAMthI je pustaka-prata maMgAvavA hoya ene vinA vilaMbe pahoMcatA kare... je kAMI zaMkAo hoya enA samAdhAna khUba ja suMda2 rIte ApyA che... emanI lAgaNI-vatsalatAbharI upakRti kyAreya nahIM visarAya. tyArabAda A 7 nayano vRtti vibhAga zakya prayatne sudhAryo chatAM koI kSati na rahI jAya e hetuthI svAdhyAyasaMgI gaNivaryazrI pU. yazovijayajI mahArAjAne eTalA pAnAnuM jherokSa karAvIne tapAsavA mokalyA. karUNArdaSTimaya pUjyazrIe paNa potAnI anekavidha zAsanapravRtti. svAdhyAyayAtrAne sthagita karI... A vRtti sUkSmakSikAe tapAsI jarUrI (39) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-vRddhi sAthe jaldI pAchA mokalI ApyA... te pUjyazrIno paNa khUba khUba AbhAra mAnuM chuM... ATalI badhI hastaprationAM krame karIne pAThAMtara levAmAM samaya khUba ja jAya ema hato. paNa ghaNA gurubhagavaMtazrIo/sAdhvIjI bhagavatIoe ekI sAthe besIne pAThAMtaro noMdhAvyA... sUkSmanajare AjubAjunAM pATho ukelI ApyA te badhA gurubhagavaMtazrIno... sAdhvIjI bhagavatIjIono khUba khUba AbhAra mAnuM chuM. uranAM uchaLatAM urmie samarpa namana sumanAMjali... * yugamaharSi... ArAdhanAvatAra... vacanasiddha... dAdA gurudeva zrI bhadrasUrIzvarajI mahArAjA vairAgyavAri siMcIne saMyamanI velane zikSAnI vADa dvArA sadA surakSita supraphullita rAkhanArA... saMghejyasUtradhAra... paramopakArI gurudeva zrI OMkArasUrIzvarajI mahArAjA.. Adarzamaya jIvana dvArA ja amArI jIvanayAtrAne AgekUca karAvanArA... apramattayogirAja... parama pUjya upakArI gurudeva zrI araviMdasUrIzvarajI mahArAjA. sadAya vAtsalyanA amapAna karAvavA dvArA janetAnAM prArane bhUlAvanArA... ama jIvananAM rAhabara... bhaktiyogAcArya gurudeva zrI yazovijayasUrIzvarajI mahArAjA... saMzodhana paddhatinAM preraka... hastaprationA vAMcananI mAhitI ApanArA, zrutasthavira, AgamaprajJa,pU. jaMbUvijayajI mahArAjA.. aneka hastapratio meLavIne ApIne saMzodhananA mAdhyame svAdhyAyanAM suMdara rAhe svayaM cAlatAM... ane amone calAvatAM.. "AvakAra lakhIne upakAra karanArAM... saMzodhana premI pU. gurudeva zrI municandrasUrIzvarajI mahArAjA. jyAM jyAM bhaTakyAM tyAM patrarUpe pratyakSa thayA... jyAM jyAM aTakyAM tyAM tyAM hAtha jhAlI Age baDhAvyA... jyAM jyAre... je paNa (40) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazno mokalyAM tenA tarata ja javAba ApyAM... potAnI anekavidha zAsanapravRttiomAM paNa mArA jevI nAnakaDI/nAcIjha AryAnI hastapratio lAvI ApavAnI... na ukale tyAM ukelI ApavAnI... prastAvanA lakhavAnI... akSarazaH graMtha tapAsI ApavAnI... vagere badhI ja mAMgaNIne pUrI karanAra vAtsalyavAridhi AcAryadeva zrI zIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA.. pATha vAMcanamAM tathA artha besADavAmAM.. anya paNa bIjI rIte khUba ja samayano bhoga ApI amane jJAnadAna karanArA... advitIya prajJAzAlI pU. zrI dhuradharavijayajI mahArAjA.. janmathI susaMskAro sAthe vairAgya rasanuM pAna karAvI sadgurU samAgama karAvI jIvanabAgamAM saMyama-svAdhyAyAdinI hariyALI sarjAvanAra parama tapasvI pUjyapitA munirAjazrI caMdrayazavijayajI mahArAjA. prastuta graMtha mATenI pustaka prAptithI mAMDIne Arthika sahayoga sudhInI 'tamAma javAbadArI zire vahIne amane prakAzanAM paMthe satata protsAhana ApanArA...tathA naya-nikSepa-adhyAtma ane dravyAnuyoganA aneka padArthonAM vizleSaNa sAthe zuddha pAThonAM cayanamAM khUba sahAya karanArA baMdhu munirAja pU. zrI bhAgyezavijayasUrIzvarajI mahArAjA... pU. munirAja zrI mahAyazavijayajI mahArAjA.. 7 nayano TIkAkhaMDane sUkSmakSikAe zuddha karI ApanAra vidyAvyAsaMgI pU. gaNivarya zrI yazovijayajI mahArAjA. jeozrI jIvanamAM 93-93 varSanI jaipha vaye paNa bhIMtane Teko devA jeTaloya pramAda sevyo nathI evA paramopakArI vayovRddhasthavirA dAdI guruNIjI zrI manakazrIjI ma.sA.... jeozrInI huMphALI-hetapharI godamAM saMzodhanayAtrA zarU karI... sArdhazatAdhika oLInAM ArAdhikA... vAtsalyanI gaMgotrI samA guNIjI zrI suvarNAzrIjI ma.sA. janmadAtrI, jIvanadAtrI, saMskAradAtrI, saMyamadAtrI ema aneka (41) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakRtinA Are ubhelA, AziSa amRtathI chalakAtAM aMtaramAMthI satata preraNA vahAvanArA pU. gurumAtA zrI ramyaguNAzrIjI ma.sA. sarve pUjayonAM pAvana pAdAraviMdamAM ahobharyA aMtaranI vaMdanA... jyAre.. je pustaka-prata joIe te game tyAMthI zodhIne lAvavA... kAma pUrNa thaye sarakhA mUkI devA... pAThAMtaro levAmAM, gUpha rIDIMgamAM satata sahAyaka thanArA A graMtha prakAzanamAM eka mahattvanuM pIThabaLa pUruM pADanArA sahavarti AryAone paNa kRtajJatApUrvaka yAda karuM chuM. abhyAsa karAvavAthI mAMDIne jyAM jyAM je prazno thayA... tenA vinA vilaMbe javAba ApyA... jyAre.. jyAM... je pustakanI jarUra paDI te pustaka... athavA tenA jarUrI pAnAnAM jherokSa karAvI mokalI ApyAM... nAdurasta tabiyate paNa sadAya kAma mATe tatpara evA upakArI adhyApaka zrI caMdrakAMtabhAIno... tathA jJAnadAtA zrI vrajalAlabhAI, zrI rajanIkAMtabhAI, zrI mANekalAlabhAI, zrI dhIrUbhAI, zrI mahezabhAI... vagere sArasvataputrone A avasare yAda karIne khUbaja AbhAra mAnuM chuM. chelle jeNe samaya tathA sagavaDa sAme nathI joyuM... mupha kADhavA sAme nathI joyuM... jyAM jyAM jarUra paDI tyAM tyAM potAnuM komyuTara laIne hAjara thayA... 7-7 mupho kaDhAvyA... keTalAM to sudhArA-vadhArA karAvyA... pAchA kADhyAM... pAchA karAvyA... paNa jarAya kaMTALyA vinA... bhAre jahemata uThAvIne A pustaka prakAzanamAM pUrNapaNe sahAyaka thanArA bharata grAphiksa - bharatabhAIne tathA temanA laghubaMdhu mahendrabhAIne khUba dhanyavAda ApIne emano paNa khUbaja AbhAra mAnuM chuM. prAnta ajJatAne lIdhe pustakamAM jyAM bhUla rahI gaI hoya te mATe trividha micchAmI dukkaDam sAthe vidvajanone prArthanA ke te kSatine sudhAre... aMtamAM AdhyAtmika rasathALa samA A graMthanA paThanapAThana dvArA karmakSaya karI sau AtmasvarUpane prApta karo e ja maMgala manISA (42) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra-jJAnamaMjarInI hastapratonI mAhitI (1) S.M. saMjJaka prati - surata... mohanalAlajI jJAnabhaMDAranI.. paMDitavaryazrI jagadIzabhAInAM sahayogathI maLI... sAIjha laMbAI 4 IMca 4 8 IMca pahoLAI... lakhANanuM mApa.. patra saMkhyA : 113. 1 pRSThamAM paMkti 14 thI 15... 1 paMktimAM 42 thI 44 akSaro che. lekhaka: 1950 varSe mItI-aSADhavadI-8 dine... RSi dhanarAja... siddhagiri madhye AdIzvara prabhunI kRpAthI lakhAI... iti zrI jJAnasAraTIkA jJAnamaJjarI saMpUrNA saMvat 1950 varSe miti aSADhavada-8 dine li. R. dhanarAja // zrI siddhAcalagirimadhye AdIzvaraprabhuprasAdAt // (2) V1. vaDodarA - haMsavijayajI zAstrasaMgraha.. jaina jJAnamaMdira prati naM. 1ra.. patra-18. pU. zIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnAM sahayogathI maLI. sAIjha H laMbAI 4 IMca x pahoLAI 8 IMca... 1 pRSThamAM paMkti - 19... 1 paMktimAM akSaro - 47/48. lekhaka: panyAsa kSamAprabhajI ma.sA. surata baMdare... saMvata 1842 varSe kArtika vadI 4... guruvAre lakhAI. iti zrI jJAnasAraTIkA jJAnamaJjarInAmnI saMpUrNA / granthAgram-TIkAzloka-3800... sUtragranthAnam zloka-272 sarvamIlane granthAgram - 4072 iti saMpUrNa jJAnasArAkhyaM zAstram - saTIkedam vAcyamAnA ciraM nandatha // saMvat 1842 varSe miti kArtikavadI caturthyAM guruvAre likhitaM panyAsakSamAprabheNa... zrI sUritabindare (sUratabandare) caturmAsI kRtA tadA // (3) V2. vaDodarA... muni haMsavijayajI zAstrasaMgraha prati naM. rU762 patra 79 sAIjha : laMbAI 4 IMca x pahoLAI zA IMca... pU. zIlacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sahayogathI maLI che. (43) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vima saMvata -1862...(prazastimA hAya azuddhi ze.) zrAvaNa suhi-5... zupAre samelI cha. deSa : zrI bhavAnna chAtra zrI 4gannAthazaSi... .. saMvadaSTarazmiSaDvau vi(ka)me'bde nabhamAsi azuddhaterapakSe paMcamyAM tithau uzanasavAsare zrImadvidvajjanamanoraMjita kuvAdimatagADhatamaspheTakazuddhajJAnAnandaprakAzakasaddharmopadezaka-bhavyajanamanoraMjaka-sakalasiddhAntapArAvArapravezakaratnatrayIpAlaka-sanmArgA(ga)dhAraka-saccidAnandorasi vyApaka-pUjya zrImacchI - pU. bhavAnjI jA(va)dudaya candrodayaparyaMtaM ciraMjIyAdastu jagannAtha // nAMgamAtroM sahitaM rasa-bohu, zreSThamAsi nabhojjvalapakSe / paJcamI ca bhRguvAsarayukte, graMthagauravamidaM pratipUrNam // 1 // vakSasthalena sahitaM sIhasamuccAryaH, yatropalena militAH girayassaphArA // zrImadbhavAnRSigurucaraNaprasAdAt / tacchAtrakena likhitaM jagannAthena muninA // 2 // IDe zrImati AdinAthamakaraM nirvANamAnandakamiddhaM karmabalaM prakAzitamajaM trailokyacintAmaNim / yogibhiH prativAsaraM prajapitaM sajjJAnajJAnAkaram, dhyeyaM siddhamanArtirogaharaNaM mokSArthadaM saukhyadam // 2 // lipikArakRtiriyam // (4) B2. bhaavn||2 na.2... hai.zve.bhU.pU. tA. saMgha .06 0.sa. peDhI mAvanagara sAIjha : laMbAI 4 IMca pahoLAI zA IMca pothI naM. 284, prata naM. 803, pR9 86. 5. zIrayaMdrasUrIzva200 mahAna sahayogathI bhaNI... 1 timo 44/46 12... 5 vi. saNe nathI. (5) B1. bhaavn||2... zeSa pUrvavat... podhI na. nathI. patra-3& (44) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAIjha : laMbAI 3 IMca x pahoLAI 7 IMca. 1 patramAM paMkti-16, 1 paMktimAM akSara-46/50 lekhaka : paM. khuzAlavijayajI ma. vai.su.-3 guruvAra... saMvata lakhI nathI. iti zrIjJAnamaJjarI TIkA saMpUrNA vaizAkhasudi-3. gurau... / likhitaM-RSi puMjA paThanArthaM pravarapaNDitottama paM. zrIkhuzAlavijayajit / lekhaka-pAThakayormaGgalamAlikA bAlikAvadAliGgatutarAm zreyaH zreNayaH / zrIrastu / TIkAgranthAgram-4800 (6) A.D. amadAvAda DahelAno upAzraya... DA.naM. 56.. prati naM. 2823 patra-118 sAIjha : laMbAI 4 IMca x pahoLAI 9 IMca 1 patramAM paMkti 12/16, 1 paMktimAM akSara 44 saMva-lekhaka vagere nathI. pU. jagaccandrasUrIzvarajI mahArAjAnA sahayogathI maLI che. (7) L.D. nA.phU. 22401 patra-104 pU. zIlacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA sahayogathI maLI che. jJAnasAra jJAnamaJjarI saha sAIjha : laMbAI 4 IMca x pahoLAI zA IMca 1 pejamAM lITI-14, 1 lITImAM akSara-44/46 lekhaka vagere lakhela nathI. lakhANatithi : Aso sudi-10, somavAra iti zrI jJAnasAraTIkA jJAnamaJjarI saMpUrNA ||shrii|| AzvinamAse zuklapakSe dazamatithau vArasome lipIkRtam // (8) L.D.2 tA.desU. 2302 patra-126 jJAnasAra jJAnamArI saMda pU. zIlacandrasUrIzvarajI ma.sA.nA sahayogathI maLI che. sAIjha : laMbAI 3 IMca x pahoLAI IMca 1 pRSThamAM paMkti-13, 1 paMktimAM akSara 37. (45) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka vagere kAMI ja lakhyuM nathI. (9) L.D.3 tA.desU. 2026 patra-223 jJAnamAra nAnAmarUpI sara pU. zIlacandrasUrIzvarajI ma.sA.nAM sahayogathI maLI che. sAIjha : laMbAI 3 IMca x pahoLAI 7 IMca 1 pRSThamAM paMkti-9, 1 paMktimAM akSara 32/34. saMvata 1947 mAM zrAvaNa suda-1, maMgaLavAra, vizalapura... pU. gulAbavijayagaNie lakhAvyuM.... nAyaka dhanasukharAme lakhyuM. iti jJAnasAraTIkA jJAnamaJjarI saMpUrNA saMvat pRthvI-veda-nanda-bhU varSe zrAvaNapratipattithau bhomavAsare zrImadvizallanagare likhApitamidaM pustakaM panyAsazrI gulAbavijayagaNibhilikhitaM nAyakadhanasukharAmeNa samAptimagamata / ||bhdrN bhUyAt zramaNasaGghasyeti // (10) P pATaNa hemacandrAcArya jaina jJAnamaMdira sAgaragacchano jJAnabhaMDAra, Do.naM. 196, po.naM. 7863 jJAnasAra aSTapreraUS TippA sahita patra-4 sAIjha : laMbAI 4 IMca x pahoLAI 8 IMca 1 pejamAM lITI-21, 1 lITImAM akSara 45/50 (11) P.K. pATaNa kAntivijayajI jJAnabhaMDAra... devagurukRpAkAMkSi ramyareNu... (4) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ami ' '. .. HEAnjarAtatyayapuravAnevAliyarAjasyasatamukhamidezyopavi . V.1 ManizrIsacAnayogasyazrIpAzcazijinanavAvasyAhAdasaMyata zatmAnaMdavivAda jJAnasAratara zepakAra FEAR: munIsA rabaralarodale tezAmavAkA mRtAnapIna karomizikAsvaditAluvAzanAnIhaloke kArayogyaH mopisaMsAravidhAnadAra tathAlaviratanAmiTIkA lASpAdisAska tAlibAna zdaziSTAcAra5riyAla nAyamaMgalAdivAya zvAtmasvarUpanirUpaaipaMditA sarvaekyAmarAlayaviryayAvazirodhAra ziSNa mamivikArArthacapaMcamaMgalabajata zrImavirAjAdipacapadasmaraNApamaMgalaza vikRtaM gulIstavananiraMjana karaNayogyAldAdikAraNotpanAtmIyaguNezradadibasamAnekatvayanAramaMgalAmakaM kazdhiAzikSitIjA rAmamaMgalAlakaMpadevariyathAkAra zrIsavamagna lIlAlamanivAritala sacidAnaMdasale nagavekSate muninApAkenariNAzyArthakSopasamApogaravAta zrImatrahatAmiharamA imaAyakopogAnyAyAlasarasAvarAvadhazeSa zrImavijayopATomaralanakalanagara racaera gayomA tanavanaspAyugamanazIlatvAt jagatlAlAlagazvakalanAkalpita kIDAbaravazvavakSatetisaMTakaH ityane mUlatmiAnakSatalagnAHbarAsamanAta mUtavanavapati navaparAkkakidizoetvamastivAkaTayA kI muTAparyAyAnunaekyuktaH itizpa ramapamanAmugdhAH ititAtparyanakarAtratena zrIsuravamanana IzajI vAtasyAzyaaiDIcyAzrIvalI zAmayaNalakanItasyAzraMzanaMdamana ekatvAvalApana una yAsyavAvirahAnatamozanadanijJAnAnaTonamuninAjagata mithyAtvAsayamamamamUvilakarate ajagalAta jAnatimiramAnadAtmasmaraNenaralIyapanAsAdhyaH ikssishyaadivrtaa| nirUpayati satAyAparopA liyAparopAyaH jalasaMyogajanyaaadhanajanArayAdirupAyAvAda sIzakAdinAmivasAyAcikamAnamAgitAsaraNazAsAtanazradayaz2igarajIvaizAstUkochiTAlA sAyAcitana yAarazamAlikIsavAtparannakliAninAmA - . . jJAnasAra (aSTaka) saTIka munirAja zrI haMsavijayazAstrasaMgraha jaina jJAna maMdira, vaDodarA V.1. prati naM. 1251, patra-98 : 5 ' Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ' ....... ... ... .. 4ma. com .... . ...... (22) . .. NETrtai maDOTASKAkankawww.twvsarouTANDARKArruitmaNDELKARNE .. .rr. "A N.P1JAPA N ejIninAyatamAyApAzaninanacA adhaspAkSAdasaMbAmAtaMdavinAca jJAna sAraMgatanAtera sakAracamunimArabatakhurguNarodaNezAH teSAMsavAkyAmRtapAnapAna karomikA svastio suniyo / ranAstAdalAdapakArayogya mannorisaMsAravidhAnadhAra tathyAtmavodhATatanAmiTIko nAmAdizAbAdhA zatAvalekara raziSTAcAraparipAlanAyamaMgalAdivAdhyAtavazavAtmasvarapAnarUpaNopadiSTavAna sarvaebayaMyAmaMgalaM lathApiyaMyAti suravAvabodhAya zimmativikAzAcavamaMgalabAvate zrIma munirAnAdiyavadhadasmaraNapaMmaMgalamAvizatAyupAstavamaniaMjalikaraNyogAlhAdAdikAraNoM tpalAtmIyayaNapradadAdivaUmAtaikatvasvaphnAvamaMgalAtmakaMkatAvadyAsidibAe~zatirasArapAjharane mizrIrAmaniMdasvarUpAyA gayAsuravamagnena lIlAlanamicArikhale sacadAnaMda shaalaatmkNvtraadypktimNthkaarH|| eshviitiaateninaapaavkesvrilaaythaakssiyopjaamaa payogavatA tathA zrImadahatAsidhaparamAtmanAkSAyakopayogavatApAyastarasvatAbisakSadharaNagrAma rovijayopAdhyAyegArAsakalajagata RzvaparasaMyogotpannamavanavaparyAyagamananazIlatvAtU strI lAlinamivakalyatAkalpitakrADAsuramamikvekSatetisaMTaka spanetAtmiAnaMdAkhAnA bhAH paratavamanAta punavettavapazyatithaparavastuvikivijJapitvamastivasturatyA svArAlA payayiAnaekyuktA pratiprAtaHsvArascanayamanAcAmA titAtrayatitakIcatetariya sta mazejAvaH taspayazAvayAzrIcakSatrItrAlayamAjhItaspAMsukhamanaMdatavamata eka jJAnasArASTaka saTIka V.2. munirAja zrI haMsavijaya zAstrasaMgraha zrI jaina jJAna maMdira, vaDodarA patra-69, DA. naM. 3762 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Indinama:zrIsarvAnuyogasyAzrIpAzvAminandA abhyAbadasaMyutaM zrAlAdavizAInarapatampata ziekAravA:munIn:pUrvavaturgularANezAH teSAMbhuvAzaravAnapIna karomiTIkAsvavitAsubAzAzAnAstI hilokedhupakArayAmpaH prAvisaMsAravidhAnadhAraH tadhAtmavAkSayatanAmiTIko saassaadishaasvaadhsstttaavlNbH||all ziSTAcAraparipAlanAyagalamadivAyeM tacchAmasvarUpaTiSTatvA sazakSAmaMgala tApigaMdhAvatisuvAbA bokSaya zivamativikAzacivamaMgalabAjavata zrImanmunirAjAdipaMcapadasmaraNa rupanagala AviSkRta guNAstavA JayaalikaraNayogAldAdAdikAraNAsannAmAyaNedAdibamAnakatvarupasAvamaMgalAtmakaM kartuvidyAsitA bAbAI zatismaraNarUpagalAtmakaMvavAdyapAMvaktiraMdhakAramAaiM zrIzatAnamuninApAnasUriNAyadhAIyopa mAyAvatA ta zrImatahatAsieramAtmanA kAyakopayogavatAnyAyasarasvatIbirudhareNa zrImanovijayopA - (48) - nmHshriiniNdsvrupaay| zrIsukhamanena lIlAlamnanidAkhila sacidAnaMdapUrvaniyA yAyavapUsakalaDagata azudhaparasaMyogoyananavanazyathiganazIlatAjagavallIlAlazvakalpanAkalpika mAdhavaavepataitisaMTekaH itpanara zAstratmiAnaMdAnusalamA: parAnusavanagrAnsUTalenaipatinaparadasta nidhizAmpatvamavivastadhyA vAyagulapayAyAnusaeyuktaH tita: parasvarUpAnAmummA: ititAtyayatanA karatena zrIsurakhamonaIzejI: tapazyaMgaDAcyA zrIzrIzrAmaguNalatItasyAsuraMbhAnaMdatanamAnena ekadA visvAnamanaHsatvasaMsAsvaMtavAvitajhAnaMtaspayoMAsada pUrpatajhAnAnaMdatanamuninAlagat miyAdAsaMyamaill davilakatiH atimatvAtajAti itizrataH pUSpaniMdAmasmaraganavIyapUniMdAsAHti adhapUrpayA tonirupayAta pUrNatAyAparopAyaliyAparopA saMyAgajapatadhAsvanayazAyAtyAdirUpAyAbhUpatA vikrIzakAdInAnisATAvitakamAgitAsaraNazAsavinasatvaMya agAvaranetutkociTaM Atmana aza! - pothI naM. 294, prata naM. 803 1. zrI jaina zve.mU.pU. tapA. saMgha, zeTha Do. a. peDhI, bhAvanagara, jJAnabhaMDAra Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nAzrIsa sumArospatAzrIpAzceninavA zusyAhAdasaMyutaM zrAtmAnaMdavizAI jhaamsaarptnyau| tAparopakAravaNA:manisAH vidhArohaNAH teSAMsuvAkyAmRtapAnapIna kromittikaasvditaas| bodhAzAnAstIdalokedhupakArayogyaHmatropisaMsAravikSAdhI: dhAtmabodhAyavanaumiTIko saavaadisaa| svArdhazatAvalaMbAraziSTAcAraparipAlanAyamaMgalAdivAyatazcamAtmasvarUpanirUpaNapaTiSTvAvasa|| pavayaMzomaMgalaM pApiyaMdhArzitamudhAvabokSAya ziSyamativikAzAIcapaMcamaMgalabAjapUta zrImanmuditA / rAjAdipaMcapadasmaraNa rUpamaMgalezrAvikata gupItanialikaraNayogAlhAdAdikAraNotpannA tmIyaguNezrardadAdibajamAnaikavarUpasAvamaMgalAtmakaM kanurvidyAmidibAja itismaraNarUpamaMgalA zanimahAdasAmanA aiMzIsukhamane lAlAlagnamivAkhila / / makaMvA'padyaktimakArasAzrI nitinamuninApAnamariNAyapAkSiyopasamopayoga vRtA tathA zrImatprardatAMsiparamAtmanA dAyakopayogavAnpAsarasvatIbirudhareNa zImayA zovijayopAdhyAyana palasakalejagat akSparasaMyogotpalanavanavaparyAyagamanazIlatvAtUjamall lIlAlagre'vakalpanAkalpiAkADAmugdhavaadhikSata'tisaM kaH ityanena zrachAmnatmiAnaMdAcA savalanAHparAnusavanagrAda sUtva papavinayaparavastunikiMdhijJampatvamastivastAdasA svIyara pAyAmusavaNvayuktaHitipratAparasvarUpamanAmugyAtinAtyatenatena zrImukhamA naIzajIvAtaspa'yaDIcaTAzrIvaaizrIzrAmagugAlamIta spAravAnadatamana ekatvAcI yro B.2. zrI jaina zve.mU.pU. tapA. saMgha, zeTha Do. a. peDhI, bhAvanagara, jJAnabhaMDAra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - (sh) - gaeregA zrImAvAjinaMnatvA IslAvAdasaMyutaM nAtmAnaMdavizAla kAsAravatanyate 9yareSa kArapravaNa mubhimA na garohaNezAtaghAMnuvAkyAmRtyAnapI: karamATIkAsvadita sUbodhAra nAstIdalIke yakArIya manosisAravidhAnavIraH yAtmabokSAsanATIko tAbyAdisvAhatAnabadavizaSTAcArayariyAtanAyagalAdivAcyaM tanuzAmasvasya tarUpaepayitvAt sabaievamTImagale tayArImA samAvabodhAya ziSyamativikAga capaMcamaMgalabAjastRtaM zrImanmunirAjAdiyacayadasmaraNa rugale prAdhikRtaM garIstavanani enamaH nAvAnaMdasvarUyAsa ailIsapramAnena lInAlagnanikhilaM sacidA galikaraNayogAhAdAdikAraNotyanlAmImA guNenadAdinAmAMkalayasAvAlAma kaMkazamihijAja, pratismaraNahagalAmakaMcAImadhvaktiyakArI nita namnanimAyAta ke nusvarANAyAmA zavyAyamIyayogamA tannA zrImadardatAmiyaramAtmanANI zAsakIyayogavatAnyAyasarasvatI virudadhareNa zrImanovijayopAdhyATona pusikalejagata madhyarasaMyogoyalanaana yamanavInakhAra jagatalIlAlagnavakalpanAkalpitako kAgvezvavevativisaMTaka tyavizAtmanedAtuMtavalagnA: yarAtavamagnAmA S. M. mohanalAlajI jaina jJAna bhaMDAra-surata patra 113 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - 1101 gurusonamAApAnimaMtavAsasAhAdasaMyutAtmAnaMdayizoSajJAnasArapratamatAparopakAra varaNamunAkAbandavaHmagaroTAvadhAnavAkyAtapAnapAna karomiTarakAsvahitAsubodhanAlI| kesupakArayogyaHmasopisaMsAravidhAnadhArayAtmAbodhAyatanomisakInASpAdizAlArthastAvasaMvA hAzi zicAraparipAlanAyamaMgalA divAyatacayAtmasvarUpanirUpalapadriSTavAtsarvaevayaMghaHmaMgalaM tavAyA / budhitisusvAbobhAyAziSyamavidhikAzAcavamaMgalabAjannatazrImanmunirAjAdiyaMcapadasmaraNaspaM| gAvilagurAsvanadhanijalAkarayogAlyAdikAra evaM satrAtsAyaranaIdA divasamA kalA rupanAvamaMgalAtmakarvidyAlikSibAmaratismaraNarUpamAsAtmakaMvAghaMpatikArAjA // zrAiminamunimAyAkezahariyAyapAkSiyopazamopayogavatAtAprAmAsivaparamAtmanAnA kopayogavatAmAyasvarasvavAvirUdadharanAmaghovinayopAmAyaH sakalaMgapravakSparasaMyogesanarI navanavaparyAyagamanazAmalAtamagaralAlAsanazvakalanAkamItakAmAmugdhasvamavezatehapateratisaMTekArasa gajAaiMzrAvasvamagnenasAlAlamivAkhistIsazcidAnaMdatanApajigadhesatera) nakArAtmAnaMdAnubhavalamA parAjayamamAnamaratvenaivaparapati nanuparavastunikicivatopalamalivastu rasAsvAyagaeparyAyAnuttathaevayuktApatitaHyarasvarUpamanAmugdhA titArapadhokanatenazrAva samenArazejAvatamsazyarezyAmAra zrIvAtma guNasatmAtasAsukhaMdhAna dektramanaekalAvasthApana satyattasAvavAcastAntamayomAnaMdaHtrapranizAnAnaTonamuninAjagara miyAvAsayamamamUvilo!! satamAH zranigarAnIjAnatizitaHptanadAyamaraganakhAryazAnaMdamAravi DA. 56, naM. 2813, patra-144 A.D. - % upAzraya jJAna bhaMDAra-amadAvAda Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mahAvidayAla sAmAjabhUtanAmitsulinadAna jamAnekanlImAze ImegaaviiddnaaynmH|shriipaashcshni gatvA avasyAhAdasaMvutaM zrAtmAnaMdavivartha jJAnasAraMzlanyate // 1 // || viropakArazvaNAmunIzAH pUrvababhUvuryagArohaNezA. teSAMsuvAkyA tapAnapIna karoviTIkAsvahitAsumokSa // 2 // nAstIhalokeyupakArayogyAmaloyisaMsAravikSanavIra tathAtmabokSayatanomitIko nAmpAdizAstrArthakatAvalaMba ziSTAcArapariNatanAthamAlAdivAdhya takSAtmasvasyanisayapaziSTatvAtsaIevamaMgalaM tadhAviyA binisuravAvabodhAya ziSyamativikAzArthavayaMmaMgalabIjanUtazrImanmunirAjAdipavayaTsamaraNasyaMmaMgalaMtrAviH zaguNIstavanadhAnaaMjalIkaraNayogAhAdAdikAraNotpannAtmIyagaNe ahadAdibajamAnakatvarUpanAvamaMgalAra tAkaMkavidyAsidicIaizatismaraNasya maMgalAtmakaMca khAdyapadyanyAyasarasvatIbirudadharaH zrImadyazovina alIQtrIsukhamanena lIlAlagnamivArikta sccidaanNdpuuni| zAvAya-vaktiyaMtrakAra zrIniAtinamuninApArake mUriNA yamArthakyopazamIpaTogavanA lakSAtrImanamardatA simparatmInAnAdhikopayogavatAsikalajagatyaza6parasaMyogotpalanavanavaparyAyAmanazIlatvAtmagatalI | jAlanaMzvakalpanAkalpitakrImamugyazyavekSatehapatetisaTakAratmanenazamUnAtmAnaMdAnujagnAHparAnunakamA nAnamUdachanevapazyatinavapadasunikiMcitanogyavasivasulatyAtIyaguNazyAiyAnunavazvayukta itivRtaHpararabasUpa, mAnAmukSA ititAtparya tinakantena aizrIsukhamanevazajIvAtaspazyayAtrIcI AtmagugalanItakhAra suravaMdhAnedaMtavamAnanAekavAkkhApanlena punaHsatvazAstaMnA cittAnaMtaspaya aAnaMdAtalanizAnAnaMda ... jJAnasAra jJAnamaJjarI saha .... lA. bhe. sU. 19401, patra-104 L.D.1. lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdIra-amadAvAda ! - - - -.. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 - - - -- - - - (Rh) // zrInilAyanamaH zrIpAnezaMjinanatvA zuispAhAdasaMyutAprAtmAnedavizArtha jJAnasAraM / / pratanpate 1 paropakArasavAmunizAH pUrvababhUvurguroTovAH tessaasuvaakvaamRtpaa| napAnaHkaromiTIkAsvAhatosubodhI 2 nAstAhalokedyapakArayogpa: mattIvisaMsArAvadhA nadhIraH tathAtmabodhAyatanomiTIkA bhASmATiyostrArthamatAvalebaH 3 hArASTrAcArapAlA pAlanAyamaMgalAdivAya tazudAtmasvarUpanirUpagopadiSTavAtsarvaevathAmagaja|| tathApigraMthAvuddhiMtasuravAvabodhAya ziSpamativikAzArthaca paMcamaMgalabAjabhUta zrImA namaH shriipuurnnaanNdsvruupaay|| rozrIsuravamagnena jAlAlagnamicAkhilaM saccidAnaMdapUrNA -munirA nAdipecapadasmaraNarUpamaMgalamAvikRtaM guNIstavanadhvaniaMjalikarAyogAra vhAdAdikAraNAsannAtmIyaguroahaMdAdivaUmAnekavarUpabhAvamaMgalAtmakaMkartuvidyAra sibhivAja itismaraNarUpamaMgalAtmakaMvamAdyapadhavaktigraMthakAraH zriIiti tena ninApAvakenamUriNAyathArthatyopadAmopayogavatA tathA zrImadarhatAsihaparamAtmanA sAyakopayogavatAnyAyasarasvatAvirudharegAdhAmadyamovijayopAdhyAyenapUrNasakala jagat azuSparasaMyogotpannanavanavaparyAyagamanazIlatvAt jagavIlAlagnamivaikalpanA jJAnasAra jJAnamaJjarI saha lA. bhe. sU. 9301, patra-126 L.D.2. lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdIra-amadAvAda | awan - - -- - - -- - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (patha) !!6!!shriijinaaynmH||shriipaarshvshN jinaMnatvA syAhAdasaMbhUtaM zrAtmAnaMdavi arthajJAnasArapratanyate 1 paropakArapravaNamunIzAH pUrvababhUvu gurodayazAH tiSAM sudhAkyAmRtapAnapIna: karomiTIkA svahitAMbA 2 nAstIha loke suca kArayogyaH mattoSisaMsAravidhAna dhIraH tathAtmabodhAyatanomiTIkA mAdhyAdi / ||zrIgurubhyo nmH||roN'shriisurtmgnen lIlAlAna minAvidhaM (sAstrArthakatAca chaMbaH 3 iha ziSTAcAraparipAlanAtha maMgalAdivAcyaM tacazraddAla svastyanirUpaNapadiSTatvAt sarvaevamaMgaLaM tApi bittisukhAvabokSaya zi SyamattivikAzAnamavamaMgala naH jabhUrta - zrImanmunirAjA dipaMcapada smaraNarUpabhaMga saMtryAvirutaM guNIstavanadhUniaMjanika rAyogAnhAdAdikAraNotyannAtmIya jJAnasAra jJAnamaJjarI saha lA. bhe. sU. 10356, patra- 223 L.D.3. lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdIra - amadAvAda Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||oninaaynmH||athniijnyaansaarH| pUrNatASTakamAi prAsarasmona lIlAlamamivArivalanAsacitAnaMdapUrNana pUrNanagada shyte||puurnntaayaapropaaksseH sAyAcitakamaMjanA yAtrusdAnAvikIsaidanAtyaratna vijJAninAza dhavAstavI vikaH syAt pUrNatA ritominiApUrNAnaMdastunagavAna stimito dkssisnnin|3|naagrvijnyaanviytaamaajh mAhilAMgulI pUrNAnaMdaspatatkiM syAdai nyazikavedanAzApUryalayenapaNAsta'pesthaivapUrNatA pUraNInaMdasavAsnigdhAbhiSAmanISiNAmyAcArNaH pUrNatAmetipUrvamA gstuhiiyte| pUrvAnaMdasvanAvoyaM jgdbhutdaaykH|6|prsvtvkRtiinmaayaa nuunaathaanyuuntkssinnH| svasvavasaravapUrNa sya nyUnatAna hai hrvi|7| kalevoparikSiAge shaalecsmudevti| yotatesakalAdhyakSApUrNAnaMdavibhoH kalAzA manAtAyakamAvatyA hatyezyiyU smaadaaymnonitmaadaacnmaavvishnotimystyaaNmdhiiyte|| yasyajJAnasa mAsidhauparabrahmaNimayatA viSayAMtarasaMvArasta mhaalaahlopmH|2|naavsrvmnsyngtvaavlokinH| kataInAnyanAdAnAM saakssishmvshissyte|3|prbrhmnnimnspnn thApaudgatikIkathAkAmIcAmIkaronmAdAH sphArAdArAdarAmAmA tejIlezyAvinAIyA sAkSoH paryAyavRddhitaH nApitAnama satyAsatyaMbhUtaspayujyatAmA jnyaanmnspyvrmtrnunaivshkytaanopmeyNdhiyaampniivitcNdnvaiH| zamazaityapuyo jJAnasAra aSTaka prakaraNa DA. 250, naM. 12488, patra-11 P.K. zrI hemacaMdrAcArya jaina jJAna maMdira, pATaNa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . n... " .... (57) in. evyA'zrIsakhamotIlAlAlamamivAkhillAsacidAnaMdamArNatAvarajigadAvayAtaHzakSAtAyApArApAsAyAcitakamAna yAtravAsAdi kAsavAsAtparana vitAnilAmA avAstavIcikAlpasthAnAzAtiArivAmisiviNaniMdasAvaMgastimiAtAdadhisavitAbAjAgahitAnA yAtAlaplAdinAulAniMdaspatakispAdipazcikAvadanAAdhAnatiAyanalapaNAstApAdevazAtiAvaniMdasukSatriya TAraSAmanISiNAakSAzItAmatimArAstahIyAtAvaniMdakhatAvojagadasatadAyakAghAparavavakAtAmAmAcanA zAsanAtakSiNA svaravavasukhapUrNa sthAna netAnadAraramipAkApAkaparikoNAzAlacasamadaMtiyAtAtasakalAdhAkAkSiNa naMdavibhakalAmAzmIekarAprapAhAmaMDiyamUhAsamAbhaTAmAnAninAdadharimAvavizrAMtiImayAitpatidhIyAtAzayAspajJAtasakSamikA paravamaNimayatAviSayAMtarasaMcArasAtapahAlAhAlAemAzAsvatAvaravamayasyAjagAvAcAlAkinAkarTaInAnyatAvAnA sAkSitrA mazidhyAtAparakharANimanyastAjilikokadhAkAmIcAmIkArAmAdA sphArAdArAdarAvadhAnAlaspAvidhiyAMsA paryAyaSTavitAnaSitAnAvasAdisabaMratapayujyAtAyAjJAnamayAspayancamItavakanivanAkyAtAnApAmayapriyAlApAnApita HeasvavAzamazipaThAhAyasvamAyAdhimadAkadhAritamAnAnapApa tanasAgamatAzayaspaSTikATiriza akisatAmatamatamAnadhAtamamAthAyAminAkAmanatAekAvesavicalakhItAstrIvAstrAMza vidhIdasiAvidhi: tasavimAnavAviratAdarzayiSyatirAjJAnavitAupatAlAtavilAsarUcIkA AdhyAdivAsyAditimavAcirotA MashsvirhdaaycitraavaayaannaakaargaaenaauNshclyaashvklyaannkaarnnaanyukiivitaaraattimhaashaalpaamkhiyo| sAyadinAkRtakriyAmadhaspAkAAdApAstadAyarAmayachatadhAakhiratAvAGmanaHkAyAAryaSAmaMgA gitaaNgtaaaamaagitaasmshaalaa| hastAyAmerAepadivAniziyAsimaranapadIyAyAhIpa: saMkalpadIgajAtadhikAparalaMdhazamAraladhAmastaghAnAzAnadArayiSyasi svAnAdaryapavayadiAsamAdhemImaghamATIviTayiSyasiApAcAritraMsliratArapAmataHsipASpAtAyataMtAyAtayova!! cyAmaspAyavasidhAyAvAbiratASTakArAadamAmatimAtrATAmAhaspajagadAdhakatozyAmavaditanItimaMtropimmA dajitAekAtmajyAmavAda avajJAvyANAsamAnAnpAdaMtamamApacApAdAmAdAvamulvaNAzayAna tyatilAmavAtAve! hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa jJAnasAra aSTaka prakaraNa P.H.S.1. sAgaragaccha jaina jJAnabhaMDAra DA. 196, naM. 7862, patra-5 - m -A - e - m - . ma---- .. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apare japAnapAemabItatevana sivA VAsavamanalAlAlamamivAdilo maanidaanNdpunmgivestertipyaaropaamshaayaacitkmmnN| sArasvAmavikAsAsarannavinAvinAzavAstavArikatsesAnmUlatayominita gatimatAra visaninAAganihAnadRSTivatalAchalAhijArANanihAspiAnyAyaveTanAmatinakA saDapelevAtAlani dhAtivASAmanA liyAamarasatA matihamAyatazilanika IMA nAnomutagataSyakAparatatAnmammAnUnabhyAnyUnatAkapAsavasunaspatAlamA nAspada meyapara kabhapazeyaritAlayasAtAyAtasakalAkAraNAnadavidhokalAtizatoSTaka(pramAhatya yasamAdhAyAnoritrivi-pratimA tyAnadhAyAzayamAnUsumimupajAlimamatAviSayAMtara cArastasmahAlAhalApamAnAvasubamApajagazavAvatAkinAkalanAyanAvAnAzAktitvamavaziSyate AAN tamAmAtma pajalamayasApAlikAmAmAmAmAkaronmArAsphArArArAzAvAjalapAdihAcAmA nissana mopAyaravAjAvitAnagarapaziza matamayutpattaprAjAnamanamarmatakukkAnadhanAkAratAnopaniya prayAsapara pinacaMhanAmArItvAcaspatizruSAvimahAkamakizumAhAnAyUSastramAgamamatArAcaspahile pAnimAkitAnanamAnatAnayAnamanispayAzinAsamatAzakAvAsAkasvalasyAMtonItvAnottara risAdaminidhimaMnidhAdevapittAzathiSpatijanajyavinazpesalonikI pratiyAritAmma mAditimatvAspiropavAsiristhacitrAvAnetAkAragopanAvalAdhyakalApakariyAnaprakAnnitA aMtarganamA zalyamArakarmavAdinohatAkiyoSapasyakodobastadAyalamayatAdhiratAbA:manakAmevAmaMgA miThatAyopinAsakAlAgrAmaparivA nizistra parIkveopAsakAsApAnaskiparale premastasammanaHudArayiSyatisvIsArasarpapavanamAhAsamAdhimimemagharAvighaTAyappatizAcAritraMbhiratA samanaHzidhapApatAyatAyatamovalpamasyAecapramiyatAsitAkAsamatimaMnomorasanagarApalara sayamevahinavapratibhatropimoha 31 // mAmadhyamevAsmazAnaMgaNepramAnAnyonamamAnyeceyaromAhArA sartha sarbapradezAtirUpaM nijatAyatadhita prazAstramAyiH jJAnasAra aSTaka prakaraNa TippaNI sahita hemacaMdrAcArya jaina jJAnamaMdira, pATaNa DA. 196, naM. 7863, patra-4 P.H.S.2. sAgaragaccha jaina jJAnabhaMDAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 0 ..... 0 0 viSayaH viSayaH pRSThAGkaH pUrNASTakam ................................1/nirlepASTakam ......76 magnASTakam...............................8 Atmano bandhakatA'bandhakatAsaMyamasthAnasvarUpam .................. 13 nirUpaNam .. ......................... munestejolezyAvRddhinirUpaNam ...... 14 | niHspRhASTakam....................... sthiratASTakam ................. ....18 maunASTakam . .................... mohatyAgASTakam ........... cAritravyAkhyAnam.. ............ jJAnASTakam . 31 yogasthAnasvarUpam... granthibhedasvarUpam .............. 36 | yogasthAnasyAlpabahutvam ....... guNazreNisvarUpam ................... 40 vidyASTakam ... zamASTakam ........................... 42 padArthAnAmasaMkramaH................... dayAdharmasvarUpam ..................... 45 vivekASTakam ........................ indriyajayASTakam ...................... 48 bAhyAtmAditrayasvarUpam............104 indriyazabde saptanayaghaTanA .......... 49/AtmanaH SaTkArakatvam...........108 indriyaraktAnAM durdazAvarNanam........53 mAdhyasthASTakam ......................112 tyAgASTakam .... 55 saptanayavarNanam . ............. subhANukumAradRSTAntaH .................. nirbhayASTakam.. dvitIyApUrvakaraNanirUpaNam ..........59 anAtmazaMsASTakam................ kriyASTakam . ..........................63 | tattvadRSTyaSTakam.. satkriyA kadA vairAgyaviSaye dRSTAntaH ............ bhaveditiprarUpaNam ..................67 sarvasamRddhyaSTakam ................ dravya-bhAvakriyAdarzanam .............. 69 munezcakravaryupamAdarzanam .......... 147 tRptyaSTakam. ............ ......70 karmavipAkacintanASTakam .......... 149 paratRptau AtmatRptirneti bodhaH .....73 muneradainyaM kathamiti nirUpaNam .. 151 Y 140 144 (58) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WwM ............ w 2 viSayaH pRSThAGkaH viSayaH pRSThAGka: bhavodvegASTakam .......................155/ tapo'STakam ...................... saMsArasya sAgaraupamyam ............156 sarvanayAzrayaNASTakam ................ 203 lokasaMjJAtyAgASTakam............... 160 vAdatrayasvarUpam .. zAstrASTakam ........................ 164 aSTakakramanirdezakAraNam ......... zAstrazabdasya niruktiH ........... 166 kriyAkRtakarmakSayasya parigrahASTakam ... maNDUkacUrNopamAnam .. .............. anubhavASTakam.. ..................... jJAnasAraracanAkSetram ............... anubhavenaiva zAstrAsvAdasya granthakAraprazastiH . darzanam ...............................177 yogASTakam ........................... 179 TAkAkAraprazAstaH TIkAkAraprazastiH .. icchAdiyoganirUpaNam ............ prItyAdyanuSThAnaprarUpaNA .............. 184|pariziSTam-2...................... niyAgASTakam 186 pariziSTam-3. bhAvapUjASTakam ............. .190 | pariziSTam-4... ............... dhyAnASTakam .......................... 194 pariziSTam-5................... ................ granthagatasaMketAnAM sUciH a0 - adhyayanam, adhyAyaH, | bhA0 - bhASyam / aSTakam / vi0 - vizikA / u0 - uddezaH / vi0 - vidhiH / kAM0 - kANDaH / vR0 - vRttiH / gA0 - gAthA / za0 - zatakam / cU0 - cUlikA, cUrNiH / zlo0 - zlokaH / TI0 - TIkA / zru0 zruta0 - zrutaskandhaH / dvA0 - dvAtriMzikA / So0 - SoDazakaH / pa0 - padam / sU0 - sUtram / pra0 - prakaraNam prakAzaH, prastAvaH / | svo0 - svopajJa / (60) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham / nyAyavizArada-nyAyAcArya-zrImad-yazovijayopAdhyAyaviracitaM zrIjJAnasArasUtram / (zrImaddevacandrayatipatikRta-jJAnamaJjarIvRttiyuktam ) atha pUrNASTakam // 1 // 1namaH zrIsarvAnuyogebhyaH / zrIpArzvezaM jinaM natvA, zuddhasyAdvAdasaMyutam / AtmAnandavizuddhyartham, jJAnasAraM (raH) pratanyate // 1 / / paropakArapravaNA munIzAH, pUrvaM babhUvurguNarohaNezAH / teSAM suvAkyAmRtapAnapInaH, karomi TIkAM svahitAM subodhAm // 2 // nAstIha loke hyupakArayogyo, matto'pi saMsAravidhAnadhIraH / tathAtmabodhAya tanomi TIkAm, bhASyAdizAstrArthakRtAvalambaH // 3 // iha ziSTAcAraparipAlanAya maGgalAdi vAcyam-tacca, zuddhAtmasvarUpanirUpaNapaTiSThatvAt sarva eva grantho maGgalam, tathApi granthA5vyucchittisukhAvabodhAya ziSyamativikAzArthaM ca paJcamaGgalabIjabhUtaM zrImanmunirAjAdipaJcapadasmaraNarUpaM maGgalamAviSkRtam / 6guNi-stavanadhvani-aJjalIkaraNayogAhlAdAdikAraNotpannAtmIyaguNe arhadAdibahumAnaikatvarUpabhAvamaGgalAtmakaM karturvidyAsiddhibIjam 'aiM' iti smaraNarUpamaGgalAtmakaM ca AdyaM padyaM vakti granthakAra: 1. zrIjinAyanamaH / V.2 / 2. zuddhaM V.1 / 3. zodhya. B.1.2.,V.2 / 4. nirUpaNopadiSTatvAt V.1.2. / 5. vyucchitta B.1.2. / 6. guNI V.2., B.2.1., S.M. / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaH zrIpUrNAnandasvarUpAya / aindra zrIsukhamagnena, lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNena, pUrNaM jagadavekSyate // 1 // zrIjJAnamaJjarI aindrazrI iti tena muninA pAThakena sUriNA yathArthakSayopazamopayogavatA tathA zrImadarhatA siddhaparamAtmanA 2 kSAyikopayogavatA pUrNaMsakalam, jagat-azuddhaparasaMyogotpannanavanavaparyAyagamanazIlatvAt jagat lIlAlagnamiva- kalpanAkalpitakrIDAmugdhamiva avekSyate dRzyate iti sNttngkH| ityanena zuddhAmUrttAtmAnandAnubhavalagnAH parAnubhavamagnAn mUDhatvenaiva pazyanti na ca paravastuni kiJcid bhogyatvamasti, vastuvRttyA svIyaguNaparyAyAnubhava eva yukta iti / ataH parasvarUpamagnA mugdhA iti tAtparyam tena kathaMbhUtena ? aindra zrIsukhamagnena indro - jIvaH tasya iyam aindrI ca yA zrIzca aindrazrIH - AtmaguNalakSmIH tasyAH sukham - AnandaH tatra magnena-ekatvAvasthAsspannena, punaH sat - zubhaM zAzvataM vA cit-jJAnaM tasya ya AnandaH tatra pUrNena - jJAnAnandabhRtena muninA jagat mithyAtvAsaMyamamagnaM mUDhaM vilokyate, pUrNAH apUrNaM jagat bhrAntaM jAnanti ityataH pUrNAnandAtmasmaraNena svIyaH pUrNAnandaH sAdhya iti // 1 // atha pUrNatvaM vastuno nirUpayati / pUrNatA yA paropAdheH, sA yAcitakamaNDanam / yA tu svAbhAvikI saiva, jAtyaratnavibhAnibhA // 2 // pUrNatA yA paropAdheH iti - yA paropAdheH pudgalasaMyogajanyatanudhanasvajanayazaHkhyAtyAdirUpA yA pUrNatA cakrizakrAdInAmiva sA yAcitakamaNDanaM- mArgitAbharaNazobhA tena ibhyatvam, yad jagajjIvairanantazo bhuktvocchiSTamAtmano'zuddhatAhetuH tadyoge svarUpAnubhavabhraSTAnAM zobhA na, 1. pUrNenAso S. M. (saMzo0) vRttikAreNAyaM pATho gRhItaH / 2. kSAyikopayogavatA nyAyasarasvatIbirudadhareNa zrImadyazovijayopAdhyAyena L.D. 1. vinA sarvapratiSu / 3. 'dRzyate' nAsti B-1-2, V.1-2. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNASTakam (1) tattvarasikAnAM tu-punaH yA svAbhAvikI-svabhAvotthA darzanajJAnacAritrAdyAtmakA sakalAtmasvabhAvAvirbhAvarUpA zobhA sA eva zobhA, jAtyaratnavibhAnibhA-jAtyaratnasya vibhA-kAntiH tattulyA, yA hi pudgalAdiparopAdhijanyA sA tu sphaTiko palapuTikAvarNikAtulyA, yA tu svabhAvotpannA sA tu jAtyamANikyakAntitulyA, ataH svIyazuddhasahajapUrNatArucibhAsanaramaNatayA bhavitavyamiti // 2 // avAstavI vikalpaiH syAt, pUrNatAbdherivormibhiH / pUrNAnandastu bhagavAn, stimitodadhisaMnibhaH // 3 // avAstavI iti-vastu-padArthaH, tasya iyaM vAstavI, na vAstavIavAstavI-parasaMyogodbhavA, rAgadveSamohAdijaiH vikalpaiH pUrNatA, abdhe:samudrasya UmmibhiH iva syAt / yathA-UrmibhiH samudraH agrAhyo'navagAhyazca bhavati / tathA'tmApi rAgadveSormibhiH agrAhyo'navagAhyazca bhavati / tu-punaH, pUrNAnandaH-AtmIyAnantasampadAsvAdarUpaniSpannaparamAtmAvasthArUpaH / bhagavAn-paramaizvarya rUpaH, stimitodadhiHsthirodadhiH, tena' saMnibhaH-sadRza iti / atazcalatvaM vihAya acalatayA bhavitavyam, AtmA AtmasvabhAvastha: nirvikalpo bhavati tatsAdhanAya yatitavyamityarthaH // 3 // jAgarti jJAnadRSTizcet, tRSNAkRSNAhijAGgalI / pUrNAnandasya tatki syAd, dainyavRzcikavedanA ? // 4 // jAgati jJAneti-cet-yadi jJAnadRSTiH-tattvajJAnarUpA dRSTiH-cakSuH, jAgatti-vikAzarUpA pravartate, tasya pUrNAnandasya-svarUpAvirbhAvAsvAdAnandayuktasya bhagavataH dainyaM-dInatA tadrUpA vRzcikavedanA kiM syAt ? api tu na syAt / dainyaM-nyUnasya bhavati svIyasahajAprayAsAnandasya pUrNataiva bhavati / kathambhUtA jJAnadRSTiH ? tRSNAkRSNAhijAGgulI-tRSNA1. tatsannibhaH S.M.(saMzo0), tasya sannibha: L.D.1 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI pudgalabhogapipAsA, sA eva kRSNAhi:-kRSNasarpaH, taddamane jAGgalIgAruDamantravizeSaH iti / atra bhAvanA-saMsAracakrakoDagatasya jantoH svIyAsaMkhye yapradezavyAptajJAnAdiguNAsvAdacyutasya paudgalikabhogapipAsAsarpadaSTasya svaparavivekarUpA jJAnadRSTijAGgalIsmaraNena paratRSNAnirviSasya zuddhasvarUpaikatvatattvadhyAnamagnasya niSpannakSAyikabhAvAnandasya pUrNasya nAsti dInatA, yato hi aviratasamyagdRSTiH tattvazraddhAyukta AtmAnamAtmatayA paraM ca paratayA nirdhAryA vicArayan tRSNAturo na bhavati tarhi kiM pUrNAnandamagnAnAm ? iti // 4|| pUryante yena kRpaNAstadupekSaiva pUrNatA / pUrNAnandasudhAsnigdhA, dRSTireSA manISiNAm // 5 // pUryanta iti-yena-parasaMyogena dhanadhAnyAdinA kRpaNA:-lobha-magnAH AtmadharmasaMpadvikalAH parAsvAdanarasikatvenAtmAnaM dhanyaM manyamAnAH, vastudharme dhIratAzUnyAH, pUryante-pracurA bhavanti sA- pUrNatA upAdhijA upekSyA eva anaGgIkArayogyA eva / athavA tadupekSA eva, na hi eSA pUrNatA kintu pUrNatAtvena upekSate Aropyate ityarthaH / yathAhi-ghaTaH jalenApUrNaH bahiH snigdhajamalena pUrNaH kenaciducyate malapUrNo'yaM ghaTaH, eSA malajA pUrNatA, sA kiM pUrNakumbhatvAvasthAM labhate ? naiveti / evamAtmAnantajJAnAnandAdisvarUpApUrNasya karmopAdhijA pUrNatA sA kiM tattvabhogapUrNaiH pUrNatvenAGgIkriyate ? naiveti / evaM jJAtvA upekSA eva / ata eva anAdisvarUpabhraSTAnAM paropAdhijA pUrNatA tanmayatvenAbhedapariNatyA pravarttamAnatvAt, nirvikalpAyAM tu samyagdarzanajJAnacAritrabhedaratnatrayIrUpA pUrNatA svAbhAvikI api abhinavAbhyAsataH savikalpA kSayamANatvAt, abhedaratnatrayIpariNatAnAM svAbhAvikI pUrNatA nirvikalpA bhavati, tatsAdhyatvena tattvasAdhanarasikatayA bhavitavyamityupadezaH, 1. vicaran A.D., L.D. 1 / 2. mayAnAm-B.1.2, V.1.2., S.M. I 3. upekSA S.M. vinA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNASTakam (1) manISiNAM-paNDitAnAM zuddhazraddhAnabhAsanapUrvakatattvaramaNAnugavIryapravRttimatAM pUrNAnandasudhA tayA snigdhA dRSTirbhavati / pUrNa:-anyUnaH ya AnandaH pUrNAnanda eva sudhA pUrNAnandasudhA tayA snigdhA dRSTiH pUrNAnandasudhAsnigdhA eSA bhavatIti sambandhaH / svarUpasvAbhAvikapUrNAtmIyAtyantikaikAntikanirdvandvAnanda[sudhA] snigdhA dRSTiH tattvajJAnavatAM bhvti| tattvajJAninaH svarUpAnandapUrNatAmeva pUrNatvena manyante iti, na tatra paudgalIpUrNatAsaGkalpaH, upAdhitvena nirdhArAt // 5 // apUrNaH pUrNatAmeti, pUryamANastu hIyate / pUrNAnandasvabhAvo'yam, jagadadbhutadAyakaH // 6 // apUrNaH iti -yaH tyAgapariNatyA sakalapudgalaparityAgaruciH pudgalaiH apUrNaH sAdhakAtmaguNaiH pUrNatAm eti-prApnoti / tu-punaH pUryamANaH pudgalaiH hIyate pUrNAnandena, pudgalaiH pUryamANasya AtmAnando hIyate ev| ayaM jJAnagocarIbhUtaH pUrNAnandasvabhAvaH jagadadbhutadAyakaH' asti iti / pUrNAnandasvabhAvasyeyamadbhutatA, parasaMgatyAge vRddhiH, parabhAvapUraNe hAniH / atra bhAvanA-AtmanaH sakalasvarUpAvirbhAvAnubhAvotpannAnandaH, jagati-anAdipravRttipravRttapudgalAnandabhoktari vismayarUpaH / zuddhatattvapUrNAnAM tu svarUpatvAt na vismayaH / ata eva pUrNAnandasAdhanabhUte vizuddhasamyagratnatrayasAdhane yatno vidheya iti // 6 // . parasvatvakRtonmAthA, bhUnAthA nyUnatekSiNaH / svasvatvasukhapUrNasya, nyUnatA na harerapi // 7 // parasvatveti-pare-paravastuni saGgAGgibhAvajavibhAvapariNatau svasya bhAvaH-svatvam, pare svatvaM-parasvatvam, tena kRta unmAtha unmAda:vyAkulatvam, yeSAM te parasvatvakRtonmAthAH evaMbhUtA bhUnAthA:-pRthvIzAH api, nyUnatekSiNa:-nyUnatAdarzanazIlAH, yataH parasaMpadraktAnAM cintA1.AtmajJAninaH L.D.2 / 2. apUrNaH pUrNatAmeti ityAdi V. 1.2., B. 1.2., S.M., L.D.11 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI maNyanantakoTiprAptau api na tRptiH, tRSNAyA anantaguNatvAt sadaivApUrNatvAt nyUnatAmeva pazyanti / tRSNAyA vibhAvatvAt, parityAge sukham / svazabdena AtmA, tatraiva svatvaM svasvatvaM tadutpannasukhamAtmasvabhAvanirdhArabhAsanaramaNAnubhavarUpaM sukhaM tena pUrNasya muneH, harerapiindrAdapi, na nyUnatA yataH indrAdInAM rezubhAdhyavasAyanibaddhapuNyavipAkabhoginAmAtmaguNAnubhavazUnyAnAM dInatvameva vilokyate tttvrsikaiH| svarUpasukhalezo'pi jIvanaM paramAmRtam, puNyodayodbhavasukhakoTirapi svaguNAvaraNatvena mahad duHkham, ahaha ! bandhasattAto'pi udayakAlaH dAruNaH, yenAtmano guNAvaraNatA, ataH svarUpasukhe ruciH kAryA // 7 // "kRSNe pakSe parikSINe, zukle ca samudaJcati / dyotate sakalAdhyakSA, pUrNAnandavidhoH kalA // 8 // // iti pUrNASTakam // 1 // 6kRSNe pakSe iti-kRSNa pakSe parikSINe-kSayaM prApte zukla pakSe samudaJcati-udayaM prApte sati 'sakalAdhyakSA'-sakalajanapratyakSA vidho:candrasya kalA dyotate iti lokapravRttiH / evaM kRSNa pakSe ardhapudgalAdhikasaMsArarUpe kSINe sati, zuklapakSe arddhapudgalAbhyantarasaMsArarUpe pravartamAne sati pUrNAnanda-AtmA, sa eva vidhuzcandrastasya kalAsvarUpAnuyAyicaitanyaparyAyaprAgbhAvarUpA dyotate-zobhate ityarthaH / zuklapakSe prApte Atmani cetanAparyAyaH zobhate, kRSNapakSe hi anAdikSayopazamIbhUtacetanAvIryAdipariNAmaH, mithyAtvAsaMyamaikatvena saMsArahetutvAt na zobhata ityarthaH / asya hi AtmanaH svarUpasAdhanAvasthA eva prazasyA / kRSNapakSazuklapakSalakSaNaM tu 1. taduktaM0 B.1., V.1.2, A.D., S.M. / 2. indrAderapi S.M.,V.2. / 3. zubhAzubhA0 B.1.2., A.D. / 4. guNAvaraNam S.M., V. 1. 2., B. 2. / 5. kRSNapakSe S.M., B.1. 2., V. 1. 2. / 6. kRSNapakSe S.M., V. 1. 2. / 7. kRSNapakSe S.M., V. 1. 2. 1 8. zukle B.1. 2. / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNASTakam (1) [1]jesimavaDDapuggalapariaTTo sesao a saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu, avare puNa kiNhapakkhIyA // 72 // [zrA0pra0gA0 72] *jo kiriAvAI so bhavvo NiyamA (ya) suklpkkhiio| aMtopuggalapariaTTassa u sijjhai niyamA // 2 // iti dazAzrutaskandhacUrNI [SaSThI dazA akriyAvAdisvarUpam ] pUrNa iti guNatvAt guNinamantareNa na bhavati pUrNatvam, vastuni svarUpasiddhau(ddhe) bhavati / tatra nAmapUrNaH pUrNaH iti kasyacit nAma zabdAlAparUpam, pUrNasya AkAra Aropo vA sthApyate sA sthApanA, pUrNaghaTatvAdirUpA sthApanApUrNaH, dravyapUrNa:-dravyeNa pUrNaH dhanADhyo jalAdipUrNaghaTAdirvA, dravyAt pUrNaH svakAryapUrNaH, arthakriyAkAri dravyam iti lakSaNAt, dravyeSu pUrNa:-dharmAstikAyaskandhAdiH, aNuvaogo davvaM iti vacanAt, Agamato dravyaM-pUrNapadasyArthajJAtA anupayuktaH, noAgamataH-jJazarIra-bhavyazarIra-tadvyatiriktabhedAt tridhA, tatra pUrNapadajJakalevaraM jJazarIram, bhAvI pUrNapadajJAtA laghuziSyAdiH bhavyazarIram, tadvyatiriktastu sattayA pUrNaH guNAdibhiH tathApi tatpravRttirahitaH karmAvRtaH AtmA avivakSitabhAvasvabhAvaH, uktaM ca zrIzAntivAdivetAlaiH, navaraM tad-vyatiriktazca jIvo dravyajIva ucyate iti prakramaH, tuH-vizeSadyotakaH sa cAyaM vizeSo-yathA na kadAcittatparyAyaviyuktaM dravyaM tathApi ca yadA ca tadviyuktatayA vivakSyate tadA tadravyaprAdhAnyato dravyajIvaH / [utta0 adhya0 36] bhAvapUrNaH AgamataH pUrNapadArthajJaH samastopayogI,, noAgamataH jJAnAdiguNapUrNaH, * jo akiriyAvAdI so bhavito abhaviu vA niyamA kiNhapakkhIo, kiriyAvAdI NiyamA bhavvao NiyamA sukkapakkhIo aMtopuggalapariyaTTassa niyamA sijjhihi tti sammadiTThI vA micchadiTThI hojja / [SaSThI dazA akriyAvAdisvarUpam / ] Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI saMgraheNa sarve jIvA, naigamenAsannasiddhimanto bhavyAH pUrNAnandAbhilASiNaH, 1 vyavahAreNa abhyAsavantaH, RjusUtreNa tadvikalpavantaH, zabdanayena samyagdarzanAdisAdhakaguNAnandapUrNAH samabhirUDhena arhadAcAryopAdhyAyasAdhavaH svasvabhAvasukhAsvAdanena bhavodvignatvAt evaMbhUtataH siddhaH anantaguNAnandAvyAbAdhAnandapUrNatvAt / atra hi bhAvanikSepaH sAdhyaH, tataH evaMbhUtaH pUrNAnandaH sAdhanatvena gRhItaH iti / zuddhasiddhAmalAnantAkRtrimasvarUpasakalasvabhAvAvirbhAvAnubhavarUpaH pUrNAnandaH sAdhyaH / sAdhanA tu yA samyagratnatrayAbhyAsavattvenAtmaguNAsvAdAnandatayA pariNamayya pUrNAnandasAdhanA vidheyA // 8 // iti vyAkhyAtaM pUrNASTakam // 1 // atha dvitIyaM magnASTakam / -- atha magnASTakaM vitanyate tatra nAmasthApane sugame, dravyeNadhanamadirApAnAdinA magnaH, dravyAt- dhanakAJcanAt magnaH, dravye - zarIrAdau magnaH / athavA dravyarUpo magno dvidhA, Agamato magnapadArthajJAtA anupayuktaH, noAgamato jJazarIrabhavyazarIre pUrvavat, tadvyatiriktastu mUDhaH zUnyaH jaDaH / bhAvamagno dvividhaH, azuddhaH zuddhazceti / tatra azuddhaH krodhAdimagnaH vibhAvabhAvitAtmA, zuddho dvividhaH, sAdhakaH siddhazca tatra sAdhako vastusvarUpAbhimukhaH, AdyanyacatuSTaye tu niranuSThAnadagdhAdidoSavarjitavidhyupetadravyasAdhanapravRttipariNataH vastusvarUpasAdhanarucimato ( rucimAn ) bhavati / zabdAdinayamagnastu samyagdarzanajJAnacAritrAdyAtmasamAdhimagnaH, siddhamagnaH sampUrNavastusvarUpe nirAvaraNe magnaH niSpannaH / atra hi guNasthAnAdivizuddhasvasvarUpAnandamagnatvamIkSyate tatra magnatvalakSaNaM vadannAha 1. vyavahArataH S.M., B.1.2, V.12. I 2. samabhirUDhataH B.1., V.2., S.M.I 3. evaMbhUtena S.M. I Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnASTakam (2) pratyAhRtyendriyavyUham, samAdhAya mano nijam / dadhaccinmAtravizrAntirmagna ityabhidhIyate // 1 // pratyAhRtyendriya iti indriyANAM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpANAm, yo vyUhaH samUhastaM pratyAhRtya - pratyAhAraM kRtvA, viSayasaMsArato nivArya, [2] (prANAyAmaH prANayamaH, zvAsa-prazvAsarodhanam / ) pratyAhArastvindriyANAm, viSayebhyaH samAhRtiH " // 83 // [ abhi0 cintA0 zlo0 83] iti vacanAt / nijaM - svIyaM manaH- cetanAvIryaikatvavikalparUpaM samAdhAya-samAdhau saMsthApya viSayanirodham-AtmadravyaikAgratArUpaM kRtvA, [3] samAdhistu tadevArthamAtrA bhAsanapUrvakam / ( evaM yogo yamAdyaGgairaSTAbhiH sammato'STadhA // 85 // ) [abhi0 cintA0 zlo0 85] AtmasvarUpabhAsanaikatvarUpasamAdhiH, tatra manaH kRtvA, cinmAtrejJAnamAtre Atmani, mukhyataH darzanajJAnamaya eva AtmA, uvautto nANadaMsaNaguNehiM iti vAkyAt / jJAnasvarUpe svadravye vizrAntiM dadhat magna iti abhidhIyate - kathyate ityanena anAditaH ayaM jIvaH , pudgalaskandhajavarNa-gandha-rasa - sparza - zabdAdiSu manojJeSu svajanAdiSu ca bhraman vikalpakoTikoTi prApta iSTAn viSayAnicchannaniSTAn viSayAnanicchan vAtoddhUtazuSkapalAzavad bhramati / sa ca kadAcit svapara - vivekarUpaM bhedajJAnaM prApyAnantajJAnadarzanAnandamayaM svIyaM bhAvaM svatayA nirdhArya, idaM viSayasaGgAdikaM na mama, nAham asya bhoktA, upAdhireva eSA, nahi mama kartRtvaM bhoktRtvaM grAhakatvaM ca paravastUnAm, mayA hi svarUpabhraSTenedaM vihitam, sAMprataM jinAgamAJjanena jAtasvapara - vivekena teSu ramaNAsvAdanaM na yuktamiti vicArya svarUpAnantasvabhAvaguNaparyAyasyAdvAdAnantAtmani vizrAnti prAptaH, AtmAnamanantAnandasaMpanmayaM jJAtvA, paramAtmasattAsvarUpe magno bhavati, sa magnaH abhidhIyata iti // 1 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI ya AtmAnubhavamagnaH sa kIdRg bhavati tadAha yasya jJAnasudhAsindhau, parabrahmaNi magnatA / viSayAntarasaMcArastasya hAlAhalopamaH // 2 // yasyeti- yasya-jIvasya anAdivibhAvaviratasya jJAnasudhAsindhau jJAnAmRtasamudrarUpe parabrahmaNi-paramAtmasamAdhau magnasya (magnatA) tasyajIvasya viSayAntare-varNagandhAdau, saJcAra:-pravartanam, hAlAhalopamaHmahAviSabhakSaNatulyaH / yo hi amRtAsvAdamagnaH sa viSamattuM kathaM pravarttate ? mAlatIbhogamagno madhukaraH karIrAdiSu na vasati evaM zuddhaniHsaGga-nirAmaya-nirdvandva-svIyAtmajyotirmagnaH anantajIvocchiSTeSu svayamanantavArabhuktamukteSu, vastutaH abhogyeSu svaguNAvaraNahetubhUteSu, viSayeSu tasya mano na saJcarati, na pravartate iti tattvam // 2 // punastadeva dyotayati svabhAvasukhamagnasya, jagattattvAvalokinaH / kartRtvaM nAnyabhAvAnAm, sAkSitvamavaziSyate // 3 // svabhAvasukha0 iti- svabhAvaH-sahajaM sukhaM sahajAtyantikaM zazvadapratipAtAdAtyantikam, vyatikIrNasukhaduHkhahetubhAvAdyantarAnapekSAd aikAntikam, tatra magnasya-tanmayasya, jagat-lokaH tasya tattvaM taddharmam, yathArthatayA vilokinaH-darzanazIlasya puruSasya, anyabhAvAnAM-parabhAvAnAM rAgAdivibhAvAnAM jJAnAvaraNAdikarmaNAM bAhyaskandhAdAnanikSepANAM kartRtvaM na, kintu jJAyakasvabhAvatvAt sAkSitvameva, tatra kartRtvam-ekAdhipatye kriyAkAritvam, tat jIve jIvaguNAnAmeva, cetanAvIryopakaraNakArakacakropakaraNena (cakrodAharaNena) / yato hi ekAdhipatyakriyAzUnyatvena dharmAdidravyeSu na kartRtvam, jIvasyApi kartRtvaM svakAryasya / na hi jIvaH ko'pi jagatkartA, kintu svakArya-pariNAmikaguNaparyAyapravRttereva kartA, na parabhAvAnAm, parabhAvAnAM tu kartRtve asadAropasiddhyabhAvAdayo doSAH, 1. tasya B.1.2., S.M. I Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnASTakam (2) jJAtA lokAlokasya ata eva nAyaM parabhAvAnAM kartA, kintu svabhAvamUDhA'zuddhapariNatipariNataH azuddhanizcayena rAgAdivibhAvasya, azuddhavyavahAreNa jJAnAvaraNAdikarmaNAM kartA jAto'pi sa eva sahajasukharuciranantAvinAzisvarUpasukhamayamAtmAnaM jJAtvA AtmIyaparamAnandabhogI, na parabhAvAnAM kartA bhavati / kintu jJAyaka eva / atra prastAvanA-ayaM hi AtmA svaniHsapatna-saGgAGgitayA svIyavizeSasvabhAvAnAM svaguNakaraNena satpravRttimatAmapi svaguNakaraNAvaraNena jJAnacetanAvIryAdikSayopazamAnAM ca parAnuyAyinAM tatsahakAreNa kartRtvAdipariNAmAnAM parakartRtvAdivibhAvapariNamanena parakartRtve jAte'pi teSAmeva guNAnAM svabhAvasammukhIbhavanena kartRtvAdInAM parAvRttiH, tena samyagdarzanajJAnacAritrapariNateH svarUpasAdhanakartRtvAdi kurvan, guNakaraNaiH sAdhanakartRtvaM vidhAya guNapravRttirUpaM zuddhaM kartRtvAdikaM karoti, ata eva sAdhakAnAM sanmunInAM svarUpasammukhAnAM na parabhAvakartRtvamiti, kintu jJAyakatvameva / atra pakSaH-tarhi munInAM parabhAvAkartRtve uktahetudvayajanyakarmakartRtA kutaH ? tatrAha- svasvabhAvamagnAnAM sAdhakamunInAmanabhisandhijavIryatadanugatacetanayA karmabandhakartRtvamasti, tathApi svAyattAbhisandhijaguNapravRttInAM svabhAvAnugatatvAt akartRtvam, athavA-evaMbhUtasiddhatvAsvAdAnandamagnAnAM tu na parabhAvakartRtA / athavA-samyagdarzanAdiguNaprAptau vastusvarU. bavaraNena svarUpAnugatasvazaktitvena AtmanaH parabhAvakartRtvaM nAstyeva, jJAyakatvameveti / / ataH svarUparasikAnAM sarvabhAvajJAyakatvam, kartRtvaM tu svapAriNAmikabhAvasya / ataH svAtmAnamekAnte nivezya anAdibhrAntijaM parabhAvakartRtva-bhoktRtva-grAhakatvAdikaM nivAraNIyam, svarUpAkhaNDAnandakartRtvAdikaM karaNIyamiti gAthArthaH // 3 // parabrahmaNi magnasya, zlathA paudgalikI kathA / kvAmI cAmIkaronmAdAH, sphArA dArAdarAH kva ca // 4 // parabrahmaNIti-parabrahmaNi-paramAtmani magnasya-tanmayasya svarUpAva Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI lokanaramaNaraktasya, paudgalikI-pudgalasambandhinI, kathA-nAma vArtA, zlathA-zithilA ityarthaH / paratvena agrAhyatvena abhogyatvena nirdhArAt yasya kathApi zlathA tasya grahaH kuto bhavati ? ata eva amI cAmIkaronmAdAH tasya kva ? zuddhAtmaguNasampadvatAM cAmIkaragrahaH eva na, paratvAt pApasthAnahetutvAt, kuta unmAdaH ? ca-punaH, sphArAdedIpyamAnA, dArA-vanitA tasyA AdarAH kva ? iti kutra naiveti / svabhAvasukhabhoginAM paudgalikabhoga eva na, tarhi yA kuTirAgapaTI azuddhavibhAvanaTI dArAkaTI tatrAdaraH kathaM bhavati ? naiveti // 4 // tejolezyAvivRddhiryA, sAdhoH paryAyavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau, setthaMbhUtasya yujyate // 5 // tejolezyA iti- tejolezyA-cittasukhalAbhalakSaNA jJAnAnandAsvAdAzleSarUpA tasyA vivRddhiH-vizeSato varddhanam yA, sAdho:nirgranthasya, paryAyavRddhitaH-cAritraparyAyavRddhitaH, bhagavatyAdau bhASitAuktA, bhagavatyAdau-paJcamA) sA-nirmalasukhAsvAdarUpA, itthaMbhUtasyaAtmajJAnamagnasya ratnatrayaikatvalIlAmayasya vAcaMyamasya yujyate-ghaTate, nAnyasya mandasaMveginaH / atra prastAvanA-tatra prathamaM saMyamasvarUpamucyateAtmani cAritranAmA guNaH anantaparyAyopetAnantAvibhAgarUpo'sti / tathA ca vizeSAvazyake- dAnAdilabdhipaJcakaM cAritraM siddhasyApi icchanti tadAvaraNasya tatrApyabhAvAt, AvaraNAbhAve ca tadasattve kSINamohAdiSvapi tadasattvaprasaGgAt, tatastanmate cAritrAdInAM siddhAvasthAyAM sadbhAvaH / cAritraM ca cAritramohAvRtaM tacca tattvazraddhAsamyagjJAnapUrNAnanda ihAvirbhAvapazcAttApAdibhyaH 'kSayopazamAvasthAM gataM ca cAritramohapudgaleSu udayaprApteSu bhukteSu anuditeSu viSkambhiteSu keSucit pradezabhogitAM nIteSu, cAritraguNavibhAgAnAM AvirbhAvo bhavati, tatra sarvajaghanyasaMyamasthAne sarvAkAzapradezAnantaguNatulyacAritraparyAyaprAgbhAvaH prathamaM saMyamasthAnam / 1. tatkSayopazamaM B.2., V.2. kSayopazamAvasthAgatayA ca S.M., A.D. I Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnASTakam (2) [4] te kattiyA paesA ? savvAgAsassa maggaNA hoi / te jattiyA paesA, avibhAgato aNaMtaguNA // 4512 // [bRhatkalpasUtram gA0 4512] prathamaM saMyamasthAnaM sarvotkRSTadezavirativizuddhasthAnataH anantaguNavizuddham, dvitIyaM saMyamasthAnaM prathamasthAnAt anantatame bhAge yAvantaH avibhAgAstAvadavibhAgavRddhau bhavati, evaM tRtIyam, evaM caturtham, evamanantabhAgavRddhyA aGgalamAtrAkAzakSetrasya aGgalAsaGkhyabhAgAkAzapradezapramANasamAni' sthAnAni bhavanti, idaM prathamaM kaNDakam / tataH paramasaGkhyAtabhAgavRddhirUpaM dvitIyaM kaNDakam, prathamaM saMyamasthAnaM prathama kaNDakam / caramasaMyamasthAne tAvanto'vibhAgAH teSAmasaGkhyAtatame bhAge yAvantaH avibhAgAstAvanto'dhikAH kSayopazamA bhavanti, tad . dvitIye kaNDake prathamaM saMyamasthAnam, tataH asaGkhyeyAni sthAnAni anantabhAgavRddhirUpANi aGgulAsaGkhyeyabhAgapradezarAzipramANAni dvitIyaM kaNDakam / tataH paramekamasaGkhyAtabhAgavRddhirUpam, punaH asaGkhyeyAni anantabhAgavRddhirUpANi tRtIyaM kaNDakam / tataH ekam asaGkhyabhAgavRddhirUpam, evamanantabhAgAntaritAGgalAsaGkhyeyabhAgamAtramasaGkhyabhAgavRddhirUpamaGgulAsaGkhyeyabhAgakaNDakamAnasthAnarUpaM dvitIyaM sthAnam / tataH saGkhyAtabhAgavRddhirUpaM prathamaM saMyamasthAnam / tataH punaH anantabhAgavRddhirUpANi asaGkhyeyAni, tataH punaH ekamasaGkhyabhAgavRddhirUpam, tataH asaGkhyeyAni anantabhAgavRddhirUpANi, evamaGgulamAtrakSetrAsaGkhyabhAgapradezamAnakaNDakeSu gateSu ekaM saGkhyAtabhAgavRddhirUpaM sthAnam, evamaGgalAsaGkhyeyabhAgatulyAni saGkhyeyabhAgavRddhisthAnAni gatAni / evaM saGkhyAtaguNavRddhi-asaGkhyAtaguNavRddhianantaguNavRddhirUpANi asaGkhyeyAni saMyamasthAnAni bhavanti / tataH paraM sthAnamasaGkhyeyaguNasaMyamasthAnamAnaM bhavati / ekAntaraM tAni asaGkhyeyAni anantabhAgavRddhirUpANi saMyamasthAnAni bhavanti / sarvasaMyamasthAna1. samAnasthA0 S.M., B.2. / 2. masaMkhyAtame S.M., B.1.2., V.2., A.D.I Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI saGkhyA lokasamAnAH aloke asaGkhyeyA lokAkAzAH kalpyante, tAvatpradezarAzitulyAni saMyamasthAnAni bhavanti uttarottaranirmalAni / AditaH anukramasaMyamasthAnArohI niyamAt zivapadaM labhate / prathamamevotkRSTamadhyamasaMyamasthAnAtirohI niyamAt patati / evaM prathamasthAnataH anukrameNa saMyamakSayopazamI tasya cAritraparyAyanirmalatvena cAritrasukhasvarUpaM bhagavatIvAkyam AlApakazca bhagavatyAm- [5] "je ime ajjattAe samaNA niggaMthA viharanti ee NaM kassa teullesaM vitIvayanti ? goyamA ! mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamantarANaM devANaM teullesaM vitIvayanti / dumAsapariAe samaNe NiggaMthe asuriMdavajjiANaM bhavaNavAsINaM devANaM teullesaM vitIvayanti / eeNaM abhilAveNaM timAsapariAe samaNe niggaMthe asurakumArANaM devANaM teulesaM vitIvayanti / caumAsapariAe gahagaNaNakkhattatArArUvANaM jotisiANaM teulesaM / paJcamAsapariAe candimasUriyANaM joisiyANa teulesN| chammAsapariAe sohammIsANANaM teulesaM / sattamAsapariAe saNaMkumAramAhiMdANaM devANaM / aTThamAsapariAe baMbhalogANaM laMtagANaM teulesaM / NavamAsapariAe mahAsukka-sahassArANaM devANaM / dasamAsapariAe ANaya-pANaya-AraNaccUyANaM devaannN| ikkArasamAsapariAe gevijjavimANANaM devANaM / bArasamAsapariAe samaNe niggaMthe aNuttarovavAiyANaM devANaM teulesaM vitIvayanti, teNa paraM sukke sukkAbhijAie bhavai / tao pacchA sijhaMti jAva aMtaM kareMti / sevaM bhaMte ! [bhaga0sU0za014 u09 sU0537] TIkAyAM lezyAprakramAdidamAha-je ime ityAdi, ya ime pratyakSA ajjattAetti, AryatayA pApakarmabahirbhUtatayA, adyatayA adhunAtanatayA, vartamAnakAlatayA ityarthaH // teyalesaMti tejolezyA sukhAsikA, tejolezyA hi prazastalezyopalakSaNam, sA ca sukhAsikAheturiti kAraNe kAryopacArAt tejolezyAzabdena sukhAsikA vivakSiteti, viIvayanti vyativrajanti Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 magnASTakam (2) vyatikrAmanti / asuriMdavajjiyANaMti-camara-balivarjitAnAM teNa paraMtataH param, tataH-saMvatsarAtparataH, sukke ti zuklo nAmAbhinnavRtto'matsarI, kRtajJaH, sadArambhI, hitAnubandhI, niraticAracaraNa ityanye, sukkAbhijAtitti zuklAbhijAtyaM paramazuklamityarthaH, ata evoktam[6] AkiJcanyaM mukhyam, brahmApi paraM sadAgamavizuddham / sarvazuklamidaM khalu, niyamAt saMvatsarAdUrdhvam // 13 // [SoDa0pra0SoDa012 zlo013] etacca zramaNavizeSamevAzrityocyate, na punaH sarva evaMvidho bhavati, atra mAsaparyAyeti / saMyamazreNigatasaMyamasthAnAnAM mAsAdiparyAyagatasamayamAtrAllaGghanatatpramANasaMyamasthAnollavI munirgrAhyaH iti / atra paramparAsampradAyaH, jaghanyataH utkRSTaM yAvat asaGkhyeyalokAkAzapramANeSu saMyamasthAneSu kramAkramavarttinirgrantheSu mAsataH dvAdazamAsasamayapramANasaMyamasthAnollaGghanoparitane vartamAnaH sAdhurIdRgdevatAtulyaM sukhamatikramya varttate iti jJeyam / uktaJca dharmabindau[7] uktaM mAsAdiparyAyavRddhayA dvAdazabhiH param / tejaH prApnoti cAritrI, sarvadevebhya uttamam // 36 // [dha0bi0pra0 a06, zlo036] tejazcittasukhalAbhalakSaNaM vRttau / ityevam AtmasukhavRddhiH AtmajJAnamagnasya bhavati // 5 // jJAnamagnasya yacrma, tadvaktuM naiva zakyate / nopameyaM priyAzleSairnApi taccandanadravaiH // 6 // jJAnamagnasyeti- jJAnamagnasya-AtmasvarUpopalabdhiyuktasya, yat zarma-sukhaM sparzajJAnAnubhavAnandaH, tad vaktuM naiva zakyate, atIndriyatvAt 1. jaghanyaH S.M., B.2, V.2 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI avAggocaratvAt, tad adhyAtmasukhaM priyA-manojJeSTavanitA' tasyA AzleSaiH-AliGganaiH tathA candanadravai:-candanavilepanairnopamIyate / yataH srakcandanAGganAdisukhaM vastutaH na sukham, AtmasukhanaSTaiH sukhabuddhyA Aropitam, loke pudgalasaMyogajam AropasukhaM jAtyA duHkhameva / uktaM ca vizeSAvazyake [8] jatto ccia paccakkhaM, somma ! suhaM natthi dukkhamevedaM / tappaDiyAravibhattaM, to puNNaphalaM ti dukkhaM ti // 2005 // *visayasuhaM dukkhaM ciya, dukkhappaDiyArao ttigicchavva / taM suhamuvayArAo, na uvayAro viNA taccaM // 2006 // sAyAsAyaM dukkhaM, tavvirahaMmmi ya suhaM jao teNaM / deheMdiesu dukkhaM, sukkhaM dehiMdiyAbhAve // 2011 // uktaM caautsukyamAtramavasAdayati pratiSThA, kliznAti labdhaparipAlanadRSTireva / nAtizramApagamanAya yathA zramAya, rAjyaM svahastadhRtadaNDamivAtapatram // 1 // iti // tasmAt saMsAraH sarvaH duHkharUpa eva / svAbhAvikAnanda eva sukham, yAvad indriyasukhe sukhabuddhiH, tAvat samyagdarzanajJAne na iti tattvArthavRttau, ataH adhyAtmasukhaM pudgalA''zleSajasukhena nopamIyate iti // 6 // zamazaityapuSo yasya, vipruSo'pi mahAkathA / kiM stumo jJAnapIyUSe, tatra sarvAGgamagnatA ? // 7 // zamazaityapuSa iti- zamaH-upazamaH rAgadveSAbhAvaH, tattvAsvAdakatvam Atmani nirdhArya iSTAniSTe vastuni rAgAdInAM zAntiH, nahi 1. vanitAzleSaiH sarvapratiSu / 2. bhraSTaiH S.M.I saMgrahazatakam gA063, 72 / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnASTakam (2) 17 rAgAdayo vastupariNAmAH, kintu vibhAvajA azuddhA bhrAntipariNatiH, nahi pudgalAdInAM zubhAzubhapariNatiH kasyApi jIvasya nimittA, kintu pUrNagalanapAriNAmikatvena / atha varNAdikarmavipAkAdvA tatra rAgadveSatA nu bhrAntireva / uktaM ca kaNago loho na bhaNai, rAgo doso kuNaMtu majjha tumaM / / niyatattaviluttANaM, esa aNAIa pariNAmo // 1 // svarUpasya svAyattatvAt svabhogyatvAt paravastusaMyogaviyogAbhyAmiSTAniSTatopAdhiH, evaM zamasya zaityaM-zItalatvam ataptatvam, tasya puSaH-poSakasya yasya puruSasya zamazaityapuSaH, vipuSaH-bindumAtrasyApi mahAkathA-mahAvArtA, zamazaityabindurapi durlabhaH, yasya jJAnapIyUSetattvajJAnAmRte sarvAGgamagnatA, tatra-tasmin sthAne kiM 'stumaH-ki varNayAmaH ? tasya varNanAM vaktumasamarthA vayamiti / yo hi svarUpajJAnAnubhavamagnaH sa atiprazasyaH / uktaM ca[9] "*labbhai surasAmittaM, labbhai pahuattaNaM na saMdeho / / ikko navari na labbhai, jiNaMdavaradesio dhammo // 14 // __ [saM0sa0gA014] dhammo pavittirUvo, labbhai kaiyA vi nirayadukkhabhayA / jo niyavatthusahAvo, so dhammo dulaho loe // 2 // niyavatthudhammasavaNaM, dullahaM vuttaM jiNidiANa suyaM / tapphAsaNamegattaM, huMti kesiM ca dhIrANaM // 3 // " ataH vastusvarUpadharmasparzanena paramazItIbhUtAnAM paramapUjyatvameva // 7 // yasya dRSTiH kRpAvRSTiH, giraH zamasudhAkiraH / tasmai namaH zubhajJAna-dhyAnamagnAya yogine // 8 // // iti dvitIyaM magnASTakam // 2 // - 1. brUmaH B.1.2., S.M., V.2. / * sambodhaprakaraNe gA0959, ralasaMcayaH gA0503, caturthaM caraNaM pRthagasti / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zrIjJAnamaJjarI __ yasyeti- tasmai-zubhajJAnadhyAnamagnAya yogine namaH, zubhaM nAma zuddham, jJAnaM-yathArthaparicchedanam, bhedajJAnavibhaktasvaparatvena svasvarUpaikatvAnubhavaH, tanmayatvaM dhyAnam tatra magnaH, tasmai yogine-manovAkkAyarodhakAya, ratnatrayAbhyAsazuddhasAdhyasaMsAdhakAya namaH / kasya ? yasya dRSTiH kRpAvRSTiH-paramakaruNAvarSiNI, yasya giraH-vAcAM samUhaH zamasudhAkira:-krodhAdiparityAgaH zamaH, sa eva sudhA-amRtam, tasyAH kiraNaM-secanam, (yasya) tacchIlA dRSTiH kRpAmayI vAk samatAmRtamayI, tasmai yogine namaH iti / atra bhAvanA-anAdimithyAtvAsaMyamakaSAyayogacApalyavidhvastAtmasvabhAvAnAm, iSTAniSTaparabhAvagrahaNAgrahaNarasikatvena tatprAptyaprAptau ratyaratyazuddhAdhyavasAyamagnAnAM jIvAnAM kutaH svarUpamagnatA ? tataH zaGkAdyaticAraviyuktAvAptadarzano hi jIvaH zuddhAzayaH tribhuvanamapyupahatamohamahendhanajvalitakarmadahanakvathyamAnamazaraNamavalokya guNAvaraNAdduHkhodvignaH, nirdhAritatattvazraddhAnaH, AzravanivRttisaMvaraikatvapratijJAmArUDhaH dRDhIkaraNArtham, paJcaviMzatibhAvanAbhAvitAntarAtmA dvAdazAnuprekSAsthirIkRtAdhyavasAyaH, pUrvakarmanirjarAbhinavAgrahaNAvirbhAvabhUtasvarUpasampadAnubhavamagnAH sukhinaH, ata evAgamazravaNavibhAvaviratitattvAvalokanatattvaikAgratAdhupAyaiH svarUpAnubhavamagnatvameva kAryam, saMsAre karmaklezasaMtatatvamavagamya saMsArodvignena virAgamArgAnugapravartinAtmasvarUpAvirbhAvahetuSu samyagdarzanajJAnacAritreSu vartitavyamityarthaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM magnASTakam // 2 // // atha tRtIyaM sthiratASTakam // atha magnatvaM sthiratayA bhavati, ataH sthiratASTakaM pradarzyate, tatra dharmAstikAyAdInAM trayANAM sthiratA akriyatvAt, pudgalAnAM sthiratA skandhAdinibaddhA, sA tu na sAdhanahetuH, atra nAGgIkRtA, yA tu vastuvRttyA 1. tadeva sarvapratiSu / - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratASTakam (3) sthirasya, paropAdhitaH calIbhUtasya, samyagdarzanAdiguNAvAptau parabhAvAdiSvagamanarUpA AtmanaH sthiratA pratanyate, tatra nAmasthApanA sugamA, dravyataH sthiratA yogaceSTArodharUpA, dravye sthiratA mammaNavat, dravyeNa sthiratA rogAdisambhavA, dravyarUpA sthiratA dravyasthiratA AgamataH noAgamataH, AgamataH sthiratApadArthajJasya anupayuktasya, noAgamataH svarUpopayogazUnyasya sAdhyavikalasya, prANAyAmAdiSu kAyotsargAdirvA dravyasthiratA / bhAvato dvividhA azuddhA rAgadveSamanojJaviSayeSu tanmayatvena ekatA, zuddhA ca samyagdarzanajJAnacAritrAdisvarUpe tanmayatvarUpA, dharmadhyAnazukladhyAnAdiSu acalatA bhAvasthiratA, zuddhasAdhyazUnyA yogAdInAM sthiratA sA durnayarUpA, yA tu sAdhyavArtayA sAdhyaniSpAdanapariNativikalA nayAbhAsarUpA, yA tu sAdhyAbhilASasAdhyodyamapariNatyA kAraNabhUtA yogAdInAM dravyAzravatyAgarUpA sthiratA sA AdyanayacatuSTayarUpA, yA tu samyagdarzanajJAnacAritreNa svarUpasAdhanasAdhyaniSpAdanAbhyAsavatI sthiraptA sA zabdanayasthiratA, yA tu dharmazukladhyAnagatasvarUpApracyutipariNatirUpA samabhirUDhanayasthiratA, yA tu kSAyikadarzanajJAnacAritravIryasukhAdibhyo'pracyutirUpA sA evaMbhUtasthiratA, vibhAve'pi sarvanayarUpA sthiratA tattvavikalAnAmiSyate / tathApi-atra paramAnandasandohabhogarUpasiddhatvasAdhUnarUpA svabhAvasthiratA tasyA evA'vasaraH sA vyAkhyAyate / anAdyazuddhatAmagnaH svarUpasukhAprAptau indriyasukhecchayA calo'yaM jIvastasya karuNayA gururvakti-... vatsa ! kiM caJcalasvAnto, bhrAntvA bhrAntvA viSIdasi ? / nidhiM svasannidhAveva, sthiratA darzayiSyati // 1 // vatseti- he vatsa ! tvaM caJcalasvAntaH-capalAntaHkaraNaH san itaH bhrAntvA, ekaMtyajan anyaM gRhNan anAditaH kathaMviSIdasi-viSAdavAn bhavasi? aprAptyA dInaH, prAptyA'tRptaH ata eva parabhAve viSAda eva, sukhabuddhyA gRhItasya svayaMsukharUpAbhAvAt prAptau api na sukhamataH atrare 1. sAdhanabhUtA L.D.1.2. / 2. tatra L.D.1. / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI pravRttirviSAdamUlaiva, re vatsa ! svasannidhAveva-svasamIpe eva Atmani eva, nidhi-svaguNasampadbhAjanam, tava sthiratA bhedaratnatrayAbhedaratnatrayaikatvarUpA darzayiSyati-upayogagocarA kariSyati, ato'nAdiviSayAsvAdacalatAM tyaktvA zuddhe jJAnAdyanantaguNe zuddhAtmani sthiratvaM kuru // 1 // jJAnadugdhaM vinazyeta, lobhavikSobhakUrcakaiH / AmladravyAdivAsthairyAditi matvA sthiro bhava // 2 // jJAnadugdhamiti- lobhavikSobhakUrcakaiH asthairyAt jJAnadugdhaM vinazyeta / lobhaH-lolatApariNAmaH, icchA mUrchA gRdhnatA kAGkSA ityAdi lobhaparyAyAH, (tadbhAvajanyA vikSobhA:)-parabhAvAbhilASarUpAH azuddhapariNAmAH, ta eva kUrcakAH, tairjJAnaM tattvAvabodhatattvaikatvarUpam, dugdhamiva dugdham, vinazyeta-kSayaM labheta, lobhapariNAmaH AtmasvarUpAnubhavavinAzahetuH, kasmAdiva ? AmladravyAdiva, yathA Amladravyayoge payo vinazyati tathA lobhapariNatyA AtmasvarUpasukhaM vinazyatIti / lobhapariNAmaH-parabhAvagrahaNecchApariNAmaH, AtmaguNAnubhavavidhvaMsahetuH, iti jJAtvA AtmasvarUpe-akhaNDAnandarUpe citsvarUpe avarNAgandhArasAsparze Atmani zraddhAnajJAnaramaNatayA sthiro bhava // 2 // asthire hRdaye citrA, vADnevA''kAragopanA / puMzcalyA iva kalyANa-kAriNI na 'prakIrtitA // 3 // asthire iti- hRdaye asthire sati-parabhAvAbhilASiNi citte sati, citrA-anekaprakArA vAGnetrAdyAkAragopanA dravyakriyArUpA puMzcalyA ivaasatI strI iva kalyANakAriNI na prakIrtitA-hitakAriNI na matA, jainAnAM dravyakriyA bhAvadharmayutA bhAvAbhilASiNI eva prazasyA, bhAvadharmarahitA tu mArjArasaMyamatulyA, tattvArthe dravyakriyA keSAJcit paramparayA dharmahetutayA jAtA, sA tu devAdisukhehalokayazobhilASarahitAnAmeva, na tu lokasaMjJArUDhAnAm, atastattvasvarUpAbhimukhIbhUya mana AtmadharmaikatvaM vidhAya cittasthiratApUrvakaM sthairyaM karaNIyamiti // 3 // 1. tanna kIrtitA / L.D.1. / 2. kIrttitA L.D.1. / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratASTakam (3) antargataM mahAzalyamasthairyaM yadi noddhRtam / kriyauSadhasya ko doSastadA guNamayacchataH // 4 // antargatamiti- antargatamabhyantaram, mahAzalyaM-mahat zalyarUpaMparabhAvAnuyAyi parabhAvAnugatacetanAvIryapariNatirUpam, asthairyam-asthiratvam, atazcApalyam AtmapariNatInAM svasvakAryAkaraNe parabhAvonmukhapravartanarUpam asthairyam, yadi na uddhRtaM-na vAritam, tadA kriyauSadhasya kaH doSaH ? na ko'pItyarthaH, kathaMbhUtasya kriyauSadhasya ? guNaM svAtmasvabhAvAvirbhAvarUpamayacchataH-adadataH, kriyA hi vRttirUpA, bhAvapariNatistu AtmaguNazuddhirUpA, antaH zalye sati kriyauSadhena no rogApagamaH, ataH AbhyantaraM parAnuyAyitAparakartRtAparavyApakatArUpaM zalyaM nivAraNIyamiti // 4 // sthiratA vAGmanaHkAyairyeSAmaGgAGgitAM gatA / yoginaH samazIlAste, grAme'raNye divA nizi // 5 // sthiratA iti- yeSAM-prANinAm, vAGmanaHkAyairvacanamanaH-kAyayogaiH, sthiratA-AtmaguNanirdhArabhAsanaramaNaikatvarUpA, aGgAGgitAm - tanmayatAM gatA-prAptA, te yoginaH-munIzvarAH, samazIlA:-samasvabhAvAH, svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAvarUpasvotmasvabhAvataH anyat-paradravye paratvarUpam samatvena jJAnAt svAtmanaH sakAzAt yadanyat tatsarvaM bhinnamiti samatvaM yeSAM niSpannaM teSAM grAme-janasamUhalakSaNe, araNyenirjane, tulyatvam-iSTAniSTatAbhAvaH, divA-vAsare, nizi-rAtrau samatvaMtulyapariNatiH araktadviSTatArUpA samapariNatirbhavati // 5 // sthairyaratnapradIpazced, dIpraH saMkalpadIpajaiH / tadvikalpairalaM dhUmairalaMdhUmaistathA''zravaiH // 6 // sthairyeti- yasya puruSasya cet-yadi sthairyaratnapradIpa:- sthiratArUparatnadIpakaH, 'dIpra:'-dedIpyamAnaH, tat-tadA saGkalpadIpajaiH vikalpaiH 1. mAbhya0 L.D.1. 1 2. svAtmabhAvataH L.D.1. I Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI dhUmaiH alaM-sRtam, paracintAnugA'zuddhacApalyatArUpaH saGkalpaH, punaH punaH tatsmaraNarUpo vikalpaH, saGkalpavikalparUpadhUmaiH alaM-sRtam, yasya svarUpaikatvarUpA sthiratA bhAsate tasya saGkalpavikalpA' na bhavanti, yadyapi nirvikalpasamAdhiH abhedaratnatrayIkAle, tathApi svarUpalInAnAM sAMsArikasaGkalpavikalpAbhAvaH, tathA 'alaMdhUmaiH'-atyantadhUmaiH malinaiH AzravaiH api alaM-sRtam ataH saGkalpavikalparUpacalapariNatimapahAya dravyabhAvaprANAtipAta-mRSAvAdAdattAdAna-maithuna-parigraharUpairAzravaiH sRtam, yo hi AtmasamAdhirataH svasvabhAvasthirastasya AzravAH kutaH iti ? ataH AtmanaH svadharmakartRtva-yathArthabhAsana-svarUpagrAhakatva-svaguNabhoktRtva-svasvabhAvarakSakatvapariNatasya nAzravAH, eteSAM svabhAvAnAM parabhAvapariNatAnAm AzravAH svarUpabhrAntireva svapariNatIH parakartRtvena pariNamayati, yadA tu asya svarUpAvabodhaH svakAryakaraNanirdhAraH jAtastadA svapariNatIH svakAryakaraNe eva vyApArayati na parakartRtve, kArakacakramapi svarUpamUDhenaiva parakartRtvAdivyApAreNa azuddhIkRtaM yadA anena svaparavivekena aham aham, paraH paraH, nA'haM parakartA bhoktA evaM labdhavivekaH svakArakacakraM svakAryakaraNe vyApArayati AtmA AtmAnam AtmanA Atmane AtmanaH Atmani pravarttayati iti svarUpam / evaM svarUpapariNatAnAmAzravA na bhavanti // 6 // udIrayiSyasi svAntAdasthairyapavanaM yadi / samAdherdharmameghasya, ghaTAM vighaTayiSyasi // 7 // udIrayiSyasi iti- yadi svAntAt-antaHkaraNAt asthairyapavanaM tvam udIrayiSyasi asthiratAmArutaM yadA pravartayiSyasi tadA samAdheH svarUpArthavizrAntirUpaMdharmameghasya ghaTAM vighaTayiSyasi-dUrIkariSyasi iti, asthirasya samAdhidhvaMso bhvti| ataH AtmadharmaviSaye sthiratA krnniiyaa||7|| 1. vikalpAdi na saMbhavati V.2. / 2. parapariNati V.2. / 3. mUDhe ca L.D.1.! 4. rUpasya dharma L.D.1.2. / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 mohatyAgASTakam (4) cAritraM sthiratArUpamataH siddheSvapISyate / yatantAM yatayo'vazyamasyA eva prasiddhaye // 8 // // iti tRtIyaM sthiratASTakam // 3 // cAritramiti- ataH kAraNAtsiddheSvapi sakalakarmamalamukteSvapi sthiratArUpaM cAritramiSyate, paJcamAle siddhAnAM cAritrAbhAvaH uktaH sa ca-kriyAvyApArarUpaH, yastu sthiratArUpaH sa ca vastudharmatvAt astyeveti, prajJApanA-tattvArtha-vizeSAvazyakAdiSu vyaktaM vyAkhyAtatvAt, AvaraNAbhAve AvAryasya prAgabhAvAt vigatacAritramohasya cAritraprakaTanAt, siddhAnAmapi sthiratArUpaM cAritram, ataH sthiratA sAdhanIyA, prathamaM samyagdarzanena zraddhAsthiratAM kRtvA sadbhAsanasvarUpavizrAntisvarUpaikAgratArUpAM sthiratAM kRtvA samastaguNaparyAyANAM svakAryapravRttirUpAM sthiratAM niSpAdya, samastAtmapariNatiniHsaGgarUpAM paramAM sthiratAM niSpAdayati, ataH samastacApalyarodhena yogasthiratAM kRtvA upayogasthiratvena svarUpakartRtva-svarUparamaNa-svarUpabhoktRtvarUpaM sthiratvaM sAdhyam, tasmAt sthiratvasAdhane yatnaH karaNIya ityupadezaH / / 8 / / // iti vyAkhyAtaM sthiratASTakam // 3 // // atha caturthaM mohatyAgASTakam // atha sthiratA mohatyAgAd bhavati, AtmanaH pariNaticApalyaM mohodayAt, mohodayazca nirdhArarUpasamyagdarzanasvarUparamaNacAritrAvArakazca, kSayopazamI cetanAvIryAdInAM viparyAsapararamaNatAdipariNamanarUpaH, iti tena cApalyam, ataH mohodayavAraNena sthiratA bhavati, tena mohatyAgASTakaM vitanyate, nAmasthApanAmohaH sugamaH, dravyeNa-madirApAnAdinA mohaHmUDhatA pariNAmaH, dravyAt-dhanasvajanaviyogAt, dravye-zarIraparigrahAdau, dravyarUpo mohaH mohanagItAdiSu gandharvAdInAM vAkyeSu, anupayuktasya Agamato, noAgamato rAgavatsu / bhAvataH mohaH aprazastaH, samasta Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrIjJAnamaJjarI pApasthAnahetuparadravyeSu kudeva-kuguru-kudharmeSu, prazastastu mokSamArgesamyagdarzana-jJAna-cAritra-tapohetuSu sudevagurvAdiSu / tatra mohatyAgaH utsarjanam, bhinnIkaraNam, atra yAvat (yAvAn) aprazastamohastAvat (tAvAn) sarvathA tyAjya eva, azuddhatvanibandhanatvAt / prazastamohaH sAdhane asAdhAraNahetutvena pUrNatattvaniSpatteH arvAk kriyamANo'pi anupAdeyaH / zraddhayA vibhAvatvenaivAvadhAryaH / yadyapi parAvRttistathApi azuddhapariNatirataH sAdhye sarvamohaparityAga eva zraddheyaH, AdyanayacatuSTaye karmavargaNApudgaleSu tadyogeSu tadgrahaNapravRttyA saGkalpe karmapudgaleSu sattAgateSu badhyamAneSu calodIriteSu udayaprApteSu azuddhavibhAvapariNAmarUpamohahetuSu mohatvam / zabdAdinayatraye mohapariNatacetanApariNAmeSu mithyAtvAsaMyamaprazastA'prazastarUpeSu mohatvam / ata Atmano'bhinavakarmahetuH mohapariNAmaH / mohenaiva jagad baddham, mohamUDhA eva bhramanti saMsAre / yataH jJAnAdiguNasukharodhakeSu caleSu anantavAramanantajIvairbhuktamukteSu jaDeSu agrAhyeSu pudgaleSu manojJA'manojJeSu' grahaNAgrahaNarUpo vikalpaH mohodbhavaH / tenAyaM pudgalAsaktaH mohapariNatyA pudgalAnubhavI svarUpAnavabodhena mugdhaH paribhramati / ataH mohatyAgo hitaH / uktaM ca AyA nANasahAvI, saNasIlo visuddhasuharUvo / so saMsAre bhamai, eso doso khu mohassa // 1 // jo u amutti akattA2, asaMganimmalasahAvapariNAmI / so kammakavayabaddho, dINo so mohavasagatte // 2 // hI dukkhaM AyabhavaM, mohamappANameva dhaMseI / jassudaye NiyabhAvaM, suddhaM savvaM pi no saraI // 3 // ityevaM mohasya vijRmbhitaM matvA tyAjyamiti kathayati 1. eSa pATho nAsti B.2. S.M. V.1.2. L.D.1.2. / 2. amutti'kattA S.M., B.2. amuttikattA V.2. / 3. sarai B.2., V.2., A.D. I Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohatyAgASTakam (4) ahaM mameti mantro'yam, mohasya jagadAdhyakRt / ayameva hi napUrvaH, pratimantro'pi mohajit // 1 // ahaM mameti mantro'yamiti-ahamiti mohasyAtmA'zuddhapariNAmasya upacArataH nRpetisaMjJasya ahaM mama, iti ayaM mantraH jagadAndhyakRtjJAnacakSUrodhakaH, ahamiti-svasvabhAvenonmAdaH parabhAvakaraNe kartRtArUpo'haMkAraH aham, sarvasvapadArthataH bhinneSu pudgalajIvAdiSu idaM mameti pariNAmo mamakAraH, ityanena ahaM mameti pariNatyA sarvaparatvaM svatayA kRtam, eSaH azuddhAdhyavasAyaH mohajaH, mohodyotakazca, zuddhajJAnAJjanarahitAn jIvAn (zuddhajJAnAJjanarahitAnAM jIvAnAm) AndhyakRt svarUpAvalokanazaktidhvaMsakaH, hi iti nizcitam, ayameva napUrvakaH pratimantroviparItamantraH mohajit-mohajayo mantraH, tathA ca nA'ham ete ye pare bhAvA, mamApi ete na, bhrAntiH eSA, sAmprataM yathArthapadArthajJAnenAhaM parAdhipaH, na parabhAvA mama / uktaM ca [10] *egohaM natthi me koI, nAhamannassa kassa vi / evaM adINamaNaso, appANamaNusAsaI // 26 // ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA // 27 // saMjogamUlA jIveNa, pattA dukkhaparamparA / tamhA saMjogasaMbaMdhaM 'savvaM tiviheNa vosire // 28 // [Aurapacca0 gA0 26,27,28] ityevaM vibhAvya dravyakarmatanudhanasvajane bhinnatAM nIteSu svabhAvaikatvena mohajayo dRSTaH, ataH ahaGkAramamakAratyAga iSTa iti // 1 // punastadeva bhAvayati mahApacca0 gA0 13,16, saMthArAporisI gA011-12-13 caMdAvijjhayaM -paya0gA0160-161 / 1. savve sarvapratiSu / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrIjJAnamaJjarI zuddhAtmadravyamevAham, zuddhajJAnaM guNo mama / nAnyo'haM na mamAnye cetyado mohAstramulbaNam // 2 // zuddheti-zuddhaH-nirmalaH sakalapudgalAzleSarahitaH jJAnadarzanacAritravIryAvyAbAdhAmUrtAdyanantaguNaparyAyanityAnityAdyanantasvabhAvamayaH, asaGkhyapradezI, svabhAvapariNAmI, svarUpakartRtvabhogakartRtvAdidharmopetaH, (AtmA zuddhAtmA, tadeva) zuddhAtmadravyameva aham, anantasyAdvAdasvasattAprAgbhAvarasikaH, anavacchinnAnandapUrNaparamAtmA paramajyotIrUpaH aham, zuddhaM nirAvaraNaM sUryacandrAdisahAyavikalaprakAzam, ekasamaye trikAla-trilokagatasarvadravyaparyAyotpAdavyayadhrauvyAvabodhakaM jJAnaM mama guNaH, ahaM kartA jJAnasya, me kAryaM jJAnam, jJAnakaraNAnvitaH, jJAnapAtram, jJAnAt jAnan, jJAnAdhAraH aham, jJAnameva mama svarUpam / ityavagacchan anye dharmAdharmAkAzapudgalAstato'nyo jIvapadArthaH, jIvapudgalasaMyogajapariNAmaH anyaH sarvaH ahaM na, mattaH bhinnA eva ete pUrvoktAH bhAvAH, mama dravyAdicatuSTayena bhinnatvAt / yo hi vyApyavyApakabhAvAd bhinnaH, mama sa na, yaH asaGkhyapradeze svakSetre abhedatayA svaparyAyapariNAmaH sa mama iti, svasvarUpe svatvam, pare paratvapariNAmaH, mohAstraM-mohacchedakam astram IdRgbhedajJAnavibhaktatyaktena mohakSaya; ataH sarvaparabhAvabhinnatvaM vidheyam / ata eva nirgranthAH tyajanti AzravAn, zrayanti gurucaraNAn, vasanti vaneSu, udAsIbhavanti vipAkeSu, abhyasanti AgamavyUham, anAdiparebhAvacchedAya prayatnaH uttamAnAm // 2 // 1. zuddhAtmadravya iti B.1., A.D. / 2. eSa pATho nAsti V.2., B.1.2., S.M. / 3. jJAnapAtraH sarvapratiSu / 4. ulbaNamiti zabdasya vRttirna dRzyate / +atra "asI gatyAdAnayozca" (dhA0-132) iti as bhvAdiko grAhyaH / 5. bhAvabhedacchedAya L.D.1.2. / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . mohatyAgASTakam (4) yo na muhyati lagneSu, bhAveSvaudayikAdiSu / . AkAzamiva paGkena, nA'sau pApena lipyate // 3 // yo na muhyati iti- yaH-jIvaH tattvavilAsI audayikAdiSu bhAveSu-zubhAzubhakarmavipAkeSu AdizabdAt parabhAvAnugakSayopazame(ma) azuddhapAriNAmikabhAvagrahaH, teSu lagneSu-Atmani svakSetrIbhUteSu yo na muhyati-mohaikIbhAvaM na prApnoti, bhedajJAnavivekena tyaktaMparasaMyogaH avazyoditeSu yaH avyApakaH sa pApena-karmaNA na lipyate / kamiva ? paGkena AkAzamiva, yathA AkAzasthapaGka: AkAzasya na lepakRt, tatra apariNamanAt / evaM zamasaMveganirvedanigRhItaparabhAvasya avazyodayavipAke bhujyamAne'pi avyApakatvAt na lepaH / sa hi-pUrvakarmanirjarArUpaM kArya karoti, svIyapariNAmasya bhinnarakSaNena akartRtvaM tasya parabhAvAnAm / uktaM ca adhyAtmabindau[11] svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastA 'nyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prapannaH / svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazIlI svadarzItyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNo naiSa jIvaH // 1 // 26 // tathottarAdhyayane[12] na kAmabhogA samayaM uviMti, na yAvi bhogA vigayaM uviti / je tappaosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // 101 // [adhya0 32 gA0 101] evaM paradravye 1araman (aramamANaH) AtmA mucyate, ata eva sarvasaGgaparihArI, saGgo hi muhyatAnimittam, muhyatAtyAgArthI tannimittAn (ni) dhanasvajanAGganAbhogabhojanAdIMstyajati (bhojanAdIni tyajati) kAraNAbhAve kAryAbhAvaH, iti bhAvAzravapariNatirodhaH saMyamaH, tadrakSaNAya vRddhyarthaM hitAya AzravatyAgo munInAm, bhAvanA ca-yaiH parabhAvA 1. aramadAtmA L.D.1.2. / 2. saGgo hi mucyatAm, nimittmujjhytaam| tyAgArthI L.D.1.| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savati / jAnAva, na tattvapaNAraNAmanRparAjatara, pa 28 zrIjJAnamaJjarI abhogyA agrAhyAH kRtAH, te kathaM tatra ramante ? // 3 // pazyanneva paradravya-nATakaM pratipATakam / bhavacakrapuraHstho'pi, nAmUDhaH parikhidyati // 4 // pazyanneveti- svarUpAcyutasvadharmaikatve amUDhaH-tattvajJAnI, svarUpasAdhanodyataH, pratipATakam-ekendriya-vikalendriya-paJcendriya-rUpapATake naratiryagdevanarakalakSaNe sarvasthAne, paradravyanATakaM-janma-jarA-maraNAdirUpaM saMsthAnanirmANavarNAdibhedavicitram, pazyanneva na parikhidyati-na khedavAn bhavati / 'jAnAti ca pudgalakarmavipAkajA citratA na matsvarUpam, bhrAntAnAM bhavatyeva, na tattvapUrNAnAm / kathaMbhUtaH amUDhaH? bhavacakrapurastho'pi, anAdisvakRtakarmapariNAmanRparAjadhAnIcaturgatirUpacakrakroDagato'pi, AtmAnaM bhinnaM jAnan na khidyate2, parasmaipadaM tu kAvye prayuktatvAt "khidyati kAvye jaDo" iti pAThadarzanAt, ityanena karmavipAkacitratAM bhuJjannapi akhinnastiSThati, kartRtvakAle na aratyanAdarau tarhi bhogakAle ko dveSaH ? udayAgatabhogakAle iSTAniSTatApariNatiH eva abhinavakarmahetuH, ato'vyApakatayA bhavitavyam, zubhodayo'pi AvaraNam, azubhodayo'pyAvaraNam, guNAvaraNatvena tulyatvAt / kA iSTAniSTatA ? // 4 // vikalpacaSakairAtmA, pItamohAsavo hyayam / bhavoccatAlamuttAlaprapaJcamadhitiSThati // 5 // vikalpeti-vikalpAzcittakallolA eva caSakAH-madyapAnapAtrANi taiH, hi iti nizcitam, ayaM-jIvaH pIta: moha eva Asavo-mAdakaraso yena saH pItamohAsavaH puruSaH, bhavoccatAlaM-bhavaH-saMsAraH sa eva uccatAlaM-madyapagoSThIkSetraM prati uttAlaM-punaH punaH uccasvareNa tAlAdAnarUpaM prapaJca-vistAram adhitiSThati-prApnoti ityanena mohI jIvaH, madirAmattavat cApalyaM vaikalyaM karoti, paraM svatvena svaM ca paratvena kalayan, AtmAnamakAryaniSpAdanapaTiSThaM pravartayan, svasthAnabhraSTaH bhramati, ata eva mohatyAgaH zreyAn // 5 // 1. 0cyuti L.D.1. / 2. khidyati L.D.1. / 3. zreyaH S.M. vinA / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 mohatyAgASTakam (4) nirmalasphaTikasyeva, sahaja rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisambandho, jaDastatra vimuhyati // 6 // 'nirmala iti, - nirmalasphaTikasya nirdoSanirAvaraNanissaMgasphaTikasya iva Atmana:-jJAyakadravyasya sahaja-svAbhAvikaM zuddhaM rUpamastItyanena vastuvRttyA AtmA sphaTikavat nirmala eva-nissaGga eva, saMgrahanayena AtmA paropAdhisaGgI eva nAsti, paramajJAyakacidAnandarUpaH adhyAstopAdhisambandhaH prAptapudgalasaMsargajakarmopAdhisambandhaH, anekaglAnamlAnAvastha: jaDa: vastusvarUpAparijJAnI tatra upAdhibhAve muhyatiekatvaM prApnoti, yathA-mUrkhaH zyAmanIlapItAdipuSpasaMyogAt sphaTikAbhedarItyA nIlapItasvabhAvaM jAnAti tathA vastusvarUpAvabodhavikalo jIvo mithyAtvA'viratikaSAyayoganimittAd baddhaikendriyAdinAmakarmodayAd ekendriyAdibhAvamApannamekendriyAdirUpameva manyate, ekendriyo'ham, vikalo'haM paJcendriyo'ham iti jAnAti, paraM zuddhaM svIyaM saccidAnandarUpaM nirmalaM svarUpaM nAvabuddhyatIti mUrkhatApariNatiH / punaH4 tattvajJaH khAnisthavajaM samalaM sAvaraNaM samRdapi ratnaparIkSakavat vajratvena avadhArayati, evaM jJAnAvaraNAdyAvRtam atadAkAraM jJAnajyotiHprakAzavikalamapi AtmAnaM pUrNAnandaM sahajAprayAsAnandasaMdohaM sarvazaM sarvatattvasvarUpAbhinnamAtmAnaM samyagjJAnabalena nirdhArayetIti, ityanena AtmA zuddha eva zraddheyaH, upAdhidoSastu sannapi tAdAtmyA'bhAvAt saMsargajatvAt bhinna eva nirdhArya iti // 6 // 7mohI jIvaH paravastu Atmatvena jAnan AropajaM sukhaM sukhatvena anubhavati, bhedajJAnI tu AropajaM sukhaM duHkhameveti nirAvaraNAya yatate tadupadizannAha 1. nirmalamiti S.M., B.1. / 2. kalpita0 S.M. / 3. rUpa eva V.1., B.2. / 4. eSa pATho'sti L.D.1.1 5. dyAvaritaM B.1.2., V.1.2. / 6. nirdhArayati itya0 L.D.2. / 7. mohAt L.D.1. / 8. nivAraNAya L.D.1. / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrIjJAnamaJjarI anAropasukhaM moha-tyAgAdanubhavannapi / AropapriyalokeSu, vaktumAzcaryavAn bhavet // 7 // anAropeti- anAropaja-sahajaM sukhaM svaguNajJAnanirdhAraprAgbhAvarUpaM sukham, mohatyAgAt-mohakSayopazamAt, anubhavannapi-bhuJjannapi, AropaH mithyopacAraH priyaH yeSAM te AropapriyAH, AropapriyAzca te lokAzca AropapriyalokAH, teSu AropasukhaM vaktumAzcaryavAn bhavet ? atra kAkUktiH , api tu na bhavet, yena AropajaM sukhaM prAptam, sa Aropajasukhe AzcaryavAn camatkAravAn bhavati / athavA anAropasukhAnubhavI AropapriyalokeSu agre AropajaM sukhaM sukhamiti vaktumapi AzcaryavAn bhavati, vaktuM na samartho bhavati, sukhAbhAvAt sukhakAraNAbhAvAt, tacca vastuvRttyA duHkharUpe sukhamiti lokArthamukte'pi svayamAzcaryavAn bhavet, kimuktamidaM 'mayA ? nedaM sukhamataH paramasambhave sukhe sukhAbhAsaH nivAraNIyaH mohamUlatvAt, paudgalike sukhe sukhabhrAntireva abhyantaraM mithyAtvamiti // 7 // yazcidarpaNavinyasta-samastAcAracArudhIH / kva nAma sa paradravye'nupayogini muhyati ? // 8 // // iti mohatyAgASTakam // 4 // yazciddarpaNa iti- yaH-puruSaH AgamAnugatAzayaH-cid-jJAnaM sarvapadArthaparicchedakam, tadeva darpaNam-AdarzaH tena (tasmin) vinyastAH sthApitAH samastA jJAnAdyAcArAH tena(yena) (taiH) cArumanoharA dhIrbuddhiryasya saH-puruSaH, nAma iti komalAmantraNe, paradravye-pudgalAdau, anupayogini-akiJcitkare, kenApi (kasminnapi) 2kArye grahItumayogye kva muhyati ? ityarthaH, yaH jJAnAdipaJcAcAreNa saMskAritopayogI AtmAnandaM jJAnadarpaNe pazyan paradravye kathaM muhyati ? naiveti / tattvajJAnavikalAnAmanAdimithyAtvA'saMyamavatAM svarUpAnubhavazUnyAnAmeva paradravyAnubhavaH / tatra sukhabhrAntirUpo mohaH / svabhAvadharmanirdhAra-bhAsana-ramaNAnubhavasukhAsvAda1. mayAnanda0 V.2. / 2. kAryeNa L.D.1. / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 jJAnASTakam (5) lInAnAM na mohaH / ataH AtmasvarUpaikatvameva mohatyAgopAyaH, ata eva anAdibhrAntimapahAya AtmAnubhavarasikatayA bhavanIyam / AtmasvarUpazraddhAna-bhAsana-ramaNAnubhavo yamavatA sthAtavyamiti tattvam / AgamazravaNakusaGgatyAgAt tattvarucitattvajJAnabalena saMyogajaM sarvamanityamazaraNaM sNsaarhetuH| AtmA ekaH sarvapadArthAntaramAtmavyatiriktaM parasparza evaashuciH| parAnuyAyitA eva AzravAH, svarUpAnugamanaM saMvaraH, udIrNake amagnatA ityAdi pariNatyA mohatyAgo vidheyaH // 8 // // iti mohatyAgASTakaM vyAkhyAtam // 4 // // atha paJcamaM jJAnASTakam // mohatyAgazca jJAnAd bhavati, ataH jJAnASTakaM likhyate / tatra jJAnalakSaNaM vyavahArAvyabhicArarUpaM sarvapadArthAvabodharUpaM sAmAnyavizeSAtmani padArthajAte vizeSAvabodhalakSaNaM jJAnam, jJAyate'neneti jJAnam / uktaM ca uttarAdhyayane[13] eyaM paMcavihaM nANaM, davvANa ya guNANa ya / pajjavANaM ca savvesiM, nANaM nANIhiM desiyaM // 5 // [adhya0 28 gA05] iti / AtmanaH vizeSalakSaNam / nAmajJAnaM zabdAlAparUpam / sthApanAjJAnaM siddhacakrAdau sthApitam / dravyajJAnam Agamato jJAnapadAvabodhI anupayuktaH / noAgamato [14] dravyajJAnam anupayuktAvasthA iti tattvArthe [a01, sU05] / tathA dravyajJAnaM pustakanyastam / athavA vAcanA-pracchanA-parivartanA-dharmakathAnuprekSAdInAM dravyajJAnam, bhAvajJAnamupayogapariNatiH / matyAdiprakAraM svaparavivecakaM paricchedAvalokanAbhAsanAdiparyAyam, tatra naigamena jJAnaM bhASAdiskandhaH jJAnam / saGgraheNa sarvajIvA(va)jJAnamabhedopacArAt, vyavahAreNa pustakAdijJAnam, RjusUtreNa tatpariNAmasaGkalparUpaM jJAnam, athavA-jJAnahetuvIryaM naigamena, saGgraheNa AtmA, vyavahAreNa kSayopazamIbhUtajJAnAvibhAgapravRttiH, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 zrIjJAnamaJjarI RjusUtreNa varttamAnabodha: yathArthAyathArtharUpamubhayajJAnam, zabdanayena samyagdarzanapUrvakayathArthAvabodhalakSaNaM kAraNakAryasApekSaM jJAnaM svaparaprakAzaM syAdvAdopetamarpitAnarpitAdiyuktaM samyagjJAnaM jJAnam, samabhirUDhanayena sakalajJAnavacanaparyAyazaktipravRttirUpam, evaMbhUtanayena matyAdInAM svasvarUpapUrNe evaMbhUtatA vastutaH kevalaM jJAnam evaMbhUtajJAnam, atra mithyAdarzane'pi viparyAsopetaM jJAnaM kujJAnam, tanna mohatyAgahetuH, ataH samyagdarzanapUrvakasvasvarUpopAdeyaparabhAvaheyopayogalakSaNaM samyagjJAnaM gRhItam, tasyaiva saMsAraudAsInyahetutvAt uktaM ca tajjJAnameva na bhavati, yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum ? // 1 // ataH jJAnaM tattvAvabodharUpam, AtmanaH svasvabhAvAviSkaraNahetu:, mokSamArgasya mUlam 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH [15] paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThai savvasaMjae / [ dazavai0a04, gA010] evaM svarUpam / atrAnuprekSAyuktasparzajJAnasyAvasarastad vyAkhyAyate-- majjatyajJaH kilAjJAne, viSThAyAmiva zUkaraH / jJAnI nimajjati jJAne, marAla iva mAnase // 1 // majjatyajJa iti-ajJaH-svabhAvavibhAvAvivecakaH, kila iti satye, ajJAne - ayathArthopayoge, majjati-magno bhavati, yathArthAvabodhavikalaH ayathArthe lIno bhavati, kamiva ( ka iva ? ) viSThAyAM zUkaraH iva, yathA zUkaraH viSThAyAM majjati tathA'jJo'bhogye AtmaguNAvaraNakAraNe paravastuni sAtAdivipAke indriyaviSaye majjati / jJAnI - yathArthAvabodhI, jJAne - tattvAvabodhe AtmasvarUpe nimajjati - tanmayo bhavati / AtmasvarUpAvabodhAnubhavalInAH zabdAdiviSayAn manojJAnindrAdivismayahetUMstRNayanti, ramante svarUpe, bhISmagrISmatApataptazilAtalasthAH api zItalAH, atyantahime akampA dhyAyanti svatattvam, jagadvikSobha 1. prakAzakam - A.D. L.D.1.3. 1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnASTakam (5) manAkSobhakSubdhAH (?) cintayanti svaguNaparyAyAn zakrasparddhicakrilIlAM tyajanti, kiM bahunA ? AtmAnandAvabodharasikAnAmanyad duSTam, yathArthasampUrNapratyakSAtmabodharasikAH titikSanti parISahAn, prArambhayanti zreNim, tanvanti svarUpaikatvarUpaM dhyAnam, ataH jJAnAsvAdina eva dhanyAH / uktaM ca saMvegaraGgazAlAyAm: te dhannA sukayatthA, jesiM niyatattaboharur3a jAyA / je tattabohabhoI, te pujjA savvabhavvANaM // 1 // jesiM nimmalanANaM, jAyaM tattaM sahAvabhogittaM / te paramA tattasuhI, tesiM nAmaM pi suTTuyaraM // 2 // teSAM janma jIvitaM saphalam, ye svatattvabodharasikA iti, ato jJAnI jJAne majjati, yathA marAlaH - haMsaH mAnase majjati tathA iti // 1 // nirvANapadamapyekam, bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTam, nirbandho nAsti bhUyasA // 2 // nirvANapadamiti - nirvANapadaM niSkarmatAhetupadam, ekamapi syAdvAdasApekSam, muhurmuhuH - vAraMvAraM bhAvyate - AtmatanmayatayA kriyate, vAcanA-pracchanA-parAvarttanA - 'nuprekSA- dharmacintana-parizIlana-nididhyAsana-dhyAnatayA karaNaM kartRtvaM kAryatvaM kAraNatvam AdhAratvam AsvAdanaM vizrAmaH svarUpaikatvam / tadevotkRSTaM jJAnaM yenA''tmA svarUpalIno bhavati anAdyanAsvAditAtmasukhamanubhavati / tat padamapyabhyasyam / zeSeNa vAgvistArarUpeNa bhUyasA'pi vedanajJAnena na nirbandhaH / kiM bahutareNa jalpajJAnena ? bhAvanAjJAnaM svalpamapyamRtakalpam anAdikarmarogApagamakSamamiti // 2 // - svabhAvalAbhasaMskAra-smaraNaM ( kAraNaM ) * jJAnamiSyate / dhyAndhyamAtramatastvanyat tathA coktaM mahAtmanA // 3 // smaraNaM - A. D., L.D. 1. 1 TIkAyAM smaraNam iti padaM vyAkhyAtam / 33 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zrIjJAnamaJjarI svabhAvalAbheti- svabhAva:-jJAnAdyanantaguNaparyAyarUpaH, tasya lAbha: prAptiH, saMskAraH-vAsanA, tatprAgbhAvA vA tasya smaraNaM sadaiva nirantaraM tadupayogitA jJAnam iSyate ataH tattvalAbhataH, anyat sarvaM vAgvilAsarUpaM svasvarUpAsparzi bAhyajJAnaM laukikalokottarAgamavikalparUpaM sarvaM dhyAndhyamAtraM-vyAkSeparUpam, yadAtmaparavibhajanA''tmaikatvaparaparityAgAya na bhavati tatsarvaM vilAparUpamaraNye / tathA ca haribhadrapUjyaiH akutthAsaMyataM nANaM, suapADhauvva vinneyaM / anuyogadvAre-[16]sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM jAva guruvayaNovagayaM se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe No aNuppehAe tA davvasuaM / [anu.dvA0sU014] iti prAptacetanAkSayopazamaH saMjJAcatuSTaye ihalokAzaMsAparalokAzaMsayA kiM kiM nAsti, yastu sakalapudgalodvignaH svasvabhAvArthI AtmAnaM yathArthAvabodhena jAnAti tajjJAnam, tatrodyamaH kAryaH svasAdhyasiddhaye / uktaM caH AtmAjJAnabhavaM duHkham, AtmajJAnena hanyate / abhyasyaM tat tathA tena, yena jJAnamayo bhavet // 1 // svalpajJAnena no zAntim, yAti dRptAtmanAM manaH / stokavRSTyA yathA tapta-bhUmirUSmAyatetarAm // 2 // ataH niraticArAnAzaMsi-yathArthAtmabodhe rasikatayA bhavanIyam tadarthamevAGgopAGgayogopadhAnAdyabhyAsaH munInAm / tathA coktavAn mahAtmA pataJjalipramukhaH yazodhanapaTuzca zrIharibhadragururyogadRSTisamuccaye (? yogabindau gA0 67) // 3 // 1. prAgabhAvatA S.M., V.2., B.1.2., prAgabhAvAt L.D.1. / 2. rUpAdarzi V.1.2. / 3. vyAkhyeya V.1.2., B.2.,L.D.2., 4. paracittajanA0 B.1.2., V.1.2. A.D.I 5. cintanA V.1.2., B.1.2. / 6. te jJAnaM. sarvapratiSu / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnASTakam (5) 35 vAdAMzca prativAdAMzca, vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau // 4 // vAdAMzceti-vAdAn-pUrvapakSarUpAn, prativAdAn-uttarapakSarUpAn, paraparAjayasvajayecchayA vadantaH-vivAdazuSkavAdAdi kurvantaH, tattvAntaM-- tattvasya vastudharmarUpasya antaM-pAram, naiva gacchanti-naiva labhante / kathaMbhUtAn vAdAn ? anizcitAn-anirdhAritapadArthasvarUpAn, vadantaH tattvaprAntaM-svIyAtyantikAkRtrimAtmajJAnAnubhavarUpaM naiva labhante / kiMvat ? gatau-gamane tilapIlakavat-tilapIlakavRSabhavat, bhraman kiJcit sthAnAntaraM na labhate, evaM tattvajJAnAnabhilASI anekazAstrazramaM kurvan na tattvAnubhavaM spRzati, ataH yathArthatattvajJAnarucimattayA bhavanIyam // 4 // svadravyaguNaparyAya-caryA varyA parA'nyathA / iti dattAtmasantuSTirmuSTijJAnasthitirmuneH // 5 // svadravyeti- svadravye-guNAzrayalakSaNe zuddhAtmani, svaguNe-ekadravyAzritasahabhAvyanantaparyAyopetajJAnadarzanacAritrasvarUpe, svaparyAyeubhayAzrayalakSaNe arthavyaJjanAdibhede, caryA-tanmayatApariNatiH tatra varttanA, varyA-zreSThA / svadravyaguNaparyAye pariNamanamAtmahitam / AyA sahAvanANI, bhoI ramaI vi vatthudhammami / so uttamo mahappA, avare bhavasUyarA' jIvA // 1 // 2parAparadravyaguNaparyAyaramaNAnubhavalakSaNA pariNatiH anyathA kAryA ahitA / parabhAvapariNAma eva bhramaNahetuH / uktaM ca parasaMgeNa baMdho, mukkho parabhAvacAyaNe hoI / savvadosANa mUlaM, parabhAvANubhavapariNAmo // 1 // ata eva dezaviratasarvaviratAH pratyAkhyAnti parigrahAdIn, tyajanti svajanaparijanAn, pratipadyante ekAkivihAram, zRNvanti svasattAgoSThim, 1. sUyae B.1.2. V.1.2. S.M.I 2. para0 S.M. vinA / 3. bhavabhra0 S.M.I Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrIjJAnamaJjarI cintayanti svadharmAnantatAm, dhyAyanti svaguNaparyAyapariNAmam, magnA bhavanti tadanubhavanena, tyajanti sarvaparabhAvAnumodanAmiti evaMprakAreNa mune: - trikAlanirviSayasya jJAtatattvasya muSTijJAnasthitiH avasthAnam, saMkSeparahasyajJAnavizrAmaH maryAdA, kathaMbhUtA sthiti: ? dattAtmasantuSTiH, dattA- pradattA AtmanaH santuSTiH - santoSa ityanena AtmagrahaNaM paraparityAgaH iti maryAdA nirgranthasya // 5 // asti ced granthibhid jJAnam, kiM citraistantrayantraNaiH / pradIpAH kvopayujyante ?, tamoghnI dRSTireva cet // 6 // astIti cet-yadi granthibhit-granthibhedotpannaM viSayapratibhAsadalavikalam AtmadharmavedyasaMvedyarUpaM jJAnaM pratibhAsaH asti, tantrayantraNaiH citra:- anekaprakAraiH parasAdhanAnimittaiH kiM ? na kimapi / samyagdarzanajJAnacAritra bhAvapariNatasya kiM parApekSayA ? / tatra dRSTAntaH / cet dRSTi:cakSuH tamoghnI - tamaH - andhakAraM tasya ghnI - hantrI ( tad hantIti) prAptA tadA pradIpAH kva upayujyante ? na kvApi / dRSTiH sarvAvalokanakSamA tarhi sahAyabhUtadIpasya kiM prayojanam ? atra granthibhedasvarUpam-tatra paJce- ndriyatva - saMjJitva - paryAptatvarUpAbhistisRbhiH labdhibhiH yuktaH, athavA upazamalabdhiH upadezazravaNalabdhiH karaNatrayahetuprakRSTayogalabdhitrikayuktaH, karaNakAlAtpUrvamapi antarmuhUrtakAlaM yAvat pratisamayamanantaguNavRddhyA vizuddhayA vizudhyamAnA avadAtAyamAnA cittasantatiH granthikasattvAnA mabhavyasiddhikAnAM yA vizodhiH tAmatikramya varttamAnaH, tato'nantaguNavizuddhaH, anyatarasmin-matizrutavibhaGgAnyatamasmin sAkAropayoge yoge cAnyatamasmin varttamAnaH, tisRNAM vizuddhAnAM lezyAnA - manyatamasyAM lezyAyAM varttamAno, jaghanyatastejolezyAyAM madhyamapariNAmena padmalezyAyAmutkRSTapariNAmena zuklalezyAyAm, tathA pUrvajAnAM saptAnAM karmaNAM sthitimantaH sAgaropamakoTIkoTIpramANaM kRtvA azubhAnAM karmaNAmanubhAgaM catu:sthAnakaM santaM dvisthAnakaM karoti, zubhAnAM ca Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnASTakam (5) 37 karmaNAM dvisthAnakaM santaM catuHsthAnakaM karoti, tathA dhruvaprakRtiH saptacatvAriMzatsaGkhyayA badhnan parAvarttamAnAH svasvabhavaprAyogyAH prakRtIH zubhA eva badhnAti, tA apyAyurvarjAH / atIva vizuddhapariNAmo hi nAyurbandhamArabhate, yaduta tiryaGmanuSyo vA prathamaM samyaktvamutpAdayan devagatiprAyogyAH zubhAH prakRtIH badhnAti, devo nairayiko vA prathama samyaktvamutpAdayan manujagatiprAyogyAH zubhAH prakRtI: badhnAti, saptamanarakanArakastiryadvikaM nIcairgotraM badhnAti, bhavaprAyogyAt badhyamAnasthitimantaHsAgarakoTAkoTi badhnAti, nAdhikAm, yogavazAt, pradezAgramutkRSTajaghanyamadhyamaM ca badhnAti, sthitibandhe pUrNe satyanyaM sthitibandhaM prAktanasthitibandhApekSayA palyopamAsaGkhyeyabhAganyUnaM karoti, tato'nyaM palyopamAsaGkhyeyabhAgaM nyUnaM karoti, ataH anyaM sthitibandhaM pUrvapUrvApekSayA palyopamAsaGkhyeyabhAganyUnaM1 karoti, azubhAnAM ca prakRtInAM badhyamAnAnAmanubhAgaM dvisthAnakaM badhnAti, tamapi pratisamayamanantaguNahInam, zubhAnAM ca catuHsthAnakam, pratisamayamanantaguNavRddhiM kurvan karaNaM yathApravRttaM karoti, tato'pUrvakaraNam, tataH anivRttikaraNamiti, karaNaM pariNAmavizeSaH / etAni ca trINyapi karaNAni pratyekamantamuhUrttakAni tataH upazAntAddhA labhate, sApi cAntamuhUtikI / yathApravRttikaraNaM caH[17] aNusamayaM vaTuMto, ajjhavasANANaMtaguNaNAe / pariNAmahINANaM, dosu vi logA asaMkhijjA // 9 // (karmapra0 upa0 ka0 gA0 9) iti karmaprakRtau, pratisamayamadhyavasAnAnAmanantaguNatayA vizuddhyA varddhamAnAnAM karaNasamApti yAvad varddhate / tAni kiyanti adhyavasAnAni bhavanti ? dvayorapi yathApravRttApUrvakaraNayoH pariNAmAH sthAnAnAmanusamayaM lokAsaGkhyayA bhavanti yathApravRttakaraNe apUrvakaraNe ca pratisamaye1. bhAgyanyUnaM B.1.2. V.1. / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : zrIjJAnamaJjarI 'saGkhyeyalokAkAzapradezarAzipramANAni adhyavasAyasthAnAni bhavanti, tathAhi-yathApravRttakaraNe prathamasamaye vizodhisthAnAni nAnAjIvApekSayA asaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAni, dvitIyasamaye vizeSAdhikAni, tato'pi tRtIyasamaye vizeSAdhikAni, evaM yAvaccaramasamaye, evamapUrvakaraNe'pi draSTavyam / amUni cAdhyavasAyasthAnAni yathApravRttA'pUrvakaraNayoH sambandhIni sthApyamAnAni viSamacaturasrakSetramAvRNvanti, tayorupari cAnivRttikaraNAdhyavasAyAni muktAvalIsaMsthAni uparyuparyamUni anucintyamAnAni pratisamayamanantaguNavRddhyA pravarttamAnAnyavagantavyAni tiryakSasthAnapatitAni / iha kalpanayA dvau puruSau yugapatkaraNapratipannau vivakSyete, tatraikaH sarvajaghanyayA zreNyA pratipannaH, aparaH sarvotkRSTayA vizodhyA / prathamajIvasya prathamasamaye mandA, dvitIyasamaye'nantaguNA, tRtIye'nantaguNA evaM yAvat yeSAM yathApravRttakaraNasya saGkhyeyo bhAgo gato bhavati, tataH prathamasamaye dvitIyasya jIvasyotkRSTaM vizodhisthAnamanantaguNaM vaktavyam, tato'pi dvitIye utkRSTA vizodhiranantaguNA, tataH upari jaghanyavizodhiH anantaguNA, evamuparyadhazca ekaikaM vizodhisthAnamanantaguNaM dvayorjIvayostAvanneyaM yAvaccaramasamaye jaghanyavizodhistataH AcaramAt caramamabhivyApya yAni AmuktAni zeSANyutkRSTAni sthAnAni tAni krameNa nirantaramanantaguNAni vaktavyAni, tadevaM samAptaM yathApravRttakaraNam / asya ca yathApravRttakaraNasya pUrvapravRttamiti dvitIyaM nAma / zeSakaraNAbhyAM pUrva-prathamaM pravRttaM pUrvapravRttamiti / asmizca yathApravRttakaraNe sthitighAtarasaMghAtau guNazreNirvA na pravarttante kevalamuktarUpA vizodhirevAnantaguNA / yAni vA'prazastAni karmANyatra sthito badhnAti teSAmanubhAgaM dvisthAnakaM badhnAti, yAni ca zubhAni teSAM catuHsthAnakam, sthitibandhe'pi ca pUrNe pUrNe satyanyaM sthitibandhaM palyopamasaGkhyeyabhAganyUnaM ca badhnAti / samprati apUrvakaraNamabhidhIyate Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamato nirantaraM vayam / etaduktaM bhavAna kintu prathama jJAnASTakam (5) [18] ("maMdavisohI paDhamassa, saMkhabhAgAhi paDhamasamayammi / ukssaM uppimaho, ekkevaM doNhaM jIvANaM // 10 // AcaramAo sesukkosaM, puvbappavattamiinAmaM / ) bIyassa bIyasamaye, jahaNNamavi aNaMtarukkassA" // 11 // [karmapra0-upa0ka0 gA0 10-11] ityAdivacanAt / dvitIyasya apUrvakaraNasya yo dvitIyaH samayaH kRtajaghanyamapi vizodhisthAnAdanantaguNaM vaktavyam / etaduktaM bhavati-neha yathApravRttakaraNavat prathamato nirantaraM vizodhisthAnamanantaguNaM vaktavyam, kintu prathamasamaye prathamato jaghanyA vizodhiH sarvastokA, sApi ca yathApravRttakaraNacaramasamayabhAvina utkRSTA vizodhiranantaguNA, tato'pi tasminneva dvitIyasamaye utkRSTA vizodhiranantaguNA, evaM pratisamaye tAvadvAcyaM yAvaccaramasamaye utkRSTA vizodhiH / apUrvANi karaNAni sthitighAta-rasaghAta-guNazreNi-sthitibandhAdInAM nivartanAni yasmin tat apUrvakaraNam / tathAhi-apUrvakaraNe pravizan prathamasamaya eva sthitighAtaM rasaghAtaM guNazreNiM sthitibandhaM cAnyaM yugapadArabhate / tatra sthitighAtaH sthitisatkarmaNo'grimabhAgAdutkarSataH udadhipRthaktvapramANam, jaghanyena punaH palyopamasaGkhyeyabhAgamAtraM sthitikaNDakamutkirati utkIrya ca yA sthitiH adho na khaNDayiSyati (te) tatra taddalikaM prakSipati, antarmuhUrtena kAlena tat sthitikaNDakamutkIryate / evaM dvitIyam, evaM tRtIyam, evaM prabhUtAni sthitikhaNDasahasrANi vyatikrAmanti, tathA ca sati yadapUrvakaraNasya prathamasamaye sthitisatkarma AsIt tattasyaiva caramasamaye saGkhyeyaguNahInaM jAtam / rasaghAte tu azubhAnAM prakRtInAM yadanubhAgasatkarma tasya anantatamaM bhAgaM muktvA zeSAnanantAnubhAgabhAgAdantimavRttena vinAzayati, tataH punarapi tasya prAguktasyAnantatamaM bhAgaM zeSAn vinAzanam (vinAzayati) / evamanekAnyanubhAgakhaNDasahasrANi ekasmin sthitikhaNDe vyatikrAmanti, teSAM ca sthitikhaNDAnAM sahasraiH dvitIyamapUrvakaraNaM parisamApyate / sthitibandhAddhA tu apUrvakaraNasya Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrIjJAnamaJjarI prathamasamaye anya evApUrvapalyopamasaMkhyeyabhAgahInasthitibandhaH Arabhyate / jIrNasthitighAta-sthitibandhau tu yugapadevArabhyete yugapadeva niSThAM yAtaH / guNazreNistu[19] guNaseDhInikkhevo, samae samae asaMkhaguNaNAe / addhAdugAiritto, sese sese ya nikkhevo // 15 // [karmapra0-upa0ka0 gA0 15] bhAvanA ca ghAtyasthitikhaNDamadhyAddalikaM gRhItvA udayasamayAt pratisamayamasaMkhyeyaguNatayA nikSipati prathamasamaye stokam, dvitIyasamaye asaMkhyeyaguNam, tRtIyasamaye asaMkhyeyaguNam, evaM yAvaccaramasamayaH / eSa prathamasamayagRhItadalikanikSepavidhiH, evaM dvitIyAdisamayagRhItAnAmapi, ityanena prathamasamaye stokaH, dvitIyasamaye asaMkhyeyaguNaH, tRtIyasamaye asaMkhyeyaguNaH, guNazreNidalikanikSepo bhavati / iti apUrvakaraNasvarUpam / anivRttikaraNe etaduktaM bhavati-anivRttikaraNasya prathamasamaye ye vartante ye ca vRttAH ye ca vartiSyante teSAM sarveSAmapi samAnA ekarUpA vizodhiH, dvitIyasamaye'pi ye vartante ye ca vRttAH ye ca vartiSyante teSAmapi samA vizodhi: evaM sarveSvapi samayeSu, navaraMpUrvataH uparitane anantaguNAdhikA vizodhiH / caramasamayaM yAvat, asmin karaNe praviSTAnAM tulyakAlAnAmasumatAM parasparamadhyavasAnAnAMre yA nivRttiAvRttiH sA na vidyate ityanivRttikaraNam / anivRttikaraNe yAvantaH samayAstAvanti adhyavasAyasthAnAni pUrvasmAt pUrvasmAt anantaguNavRddhAni bhavanti anivRttikaraNAddhAyAH saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu satsu ekasmizca bhAge saMkhyeyatame zeSe tiSThati antarmuhUrtamAtramadho muktvA mithyAtvasyAntarakaraNaM karoti / antarakaraNakAlazcAntarmuhUrtapramANaH / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNeH saMkhyeyatamaM bhAgamutkirati, utkIryamANaM ca dalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati evamudIraNA AgAlabalena mithyAtvodayaM nivArya aupazamikasamyaktvaM labhate / uktaM ca1. pratiSThAnAM B.1.2.,V.2 / 2. sAnAni V.2. / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnASTakam (5) [20] micchattudaye khINe, lahai sammattamovasamiyaM so / laMbheNa jassa labbhai, AyahiyaM aladdhapuvvaM jaM // 18 // - [karmapra0-upa0ka0 gA0 18] mithyAtvasyodaye kSINe sati sa jIva uktena prakAreNa aupazamikaM samyaktvaM labhate / yasya samyaktvasya lAbhena zyadAtmahitamalabdhapUrvamarhadAditattvapratipattyAdi tallabhyate / tathAhi- samyaktvalAbhe sati (yathA) jAtyandhasya puMsaH cakSurlAbhe sati evaM jantoH yathAvasthitavastutattvAvaloko bhavati, mahAvyAdhyabhibhUtasya vyAdhyapagame iva mahAMzca pramodaH / atra anivRttikaraNe kriyamANe yadi puJjatrayaM karoti tadA prathama kSayopazamaM samyaktvaM labhate akRtatripuJjaH prathamamupazamasamyaktvaM labhate iti siddhAntAzayaH / karmagranthamate tu prathamam upazamameva labhate ayaM ca tripuJjIkaraNa upazame karoti iti granthibhid jJAnaM tattvopayogalakSaNaM tasya anyavikalpaiH kim // 6 // mithyAtvazailapakSacchid-jJAnadambholizobhitaH / nirbhayaH zakravad yogI, nandatyAnandanandane // 7 // mithyAtveti- yogI ratnatrayarUpamokSopAyI (kIdRzaH ? nirbhaya:bhayarahitaH) Anandanandane-Ananda:-AtmAnandaH tadeva (sa eva) nandanam Anandanandanam, tasmin Anandanandane, nandati-krIDAM karoti, kiMvat ? zakravat-indravat / kathaMbhUtaH yogI ? mithyAtvazailapakSacchidjJAnadambholizobhitaH-mithyAtvaM-viparyAsarUpam, tadeva zailaH-parvataH tasya pakSacchedanakRt yad jJAnaM tadeva dambholiH tena zobhitaH, ityanena mithyAtvabhedakajJAnavajrAnvitaH samyagdarzanajJAnacAritrapariNataH yogI Anandanandane nandati zuddhAtmAnande nandati // 7 // pIyUSamasamudrotthaM, rasAyanamanauSadham / ananyApekSamaizvaryam, jJAnamAhurmanISiNaH // 8 // // iti jJAnASTakam // 5 // - 1. yAvadAtma0 V.2. / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 zrIjJAnamaJjarI pIyUSa iti- asamudrotthaM pIyUSamamRtam, anauSadham-auSadharahitaM rasAyanaM-jarAmaraNanivArakam, ananyApekSam- anyat-1paravastu tasya apekSayA rahitam, aizvaryam-Azcaryamiti pAThe-Azcarya-camatkAram jJAnam, svaparAvabhAsanalakSaNam AhuH manISiNaH-paNDitAH / ityanena vastutaH maraNavArakaM sarvarogamuktihetu rasAyanaM jJAnaM vastutaH avalokanacamatkAri jJAnam, ityevamAtmajJAnaM paramamupAdeyaM jJAnaM yathAvabodhaparabhAvatyAgalakSaNaM smRtam / ityanena anAdiparabhAvapariNatasya mithyAtvAjJAnAsaMyamamohitasya parabhAvotpannAtmarodhakapariNati tattvatvenAGgIkurvan parabhAvamohitaH bhramati sUkSmanigodAdicaturdazasu jIvasthAneSu / sa ca tattvajJAnAmRtapariNataH AtmA mithyAtvAdidoSAn vihAya samyagdarzanajJAnacAritrakoTimArUDhaH svarUpAvabhAsanAnandI sarvadoSarahito bhavati, ata evAmRtaM rasAyanaM jJAnam tadartham evodyamaH kAryaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM jJAnASTakam // 5 // 3atha paJcamajJAnASTakakathanAnantaraM SaSThaM zamASTakaM prArabhyate jJAnI hi jJAnAt krodhAdibhya upazamati (upazAmyati), ataH zamASTakaM vistAryate SaSTham / tatra AtmanaH kSayopazamAdyAH pariNatayaH svabhAvapariNAmena pariNamanti na taptAdipariNatau sa zamaH / nAmasthApanAzamau sugamau, dravyazamaH pariNatyasamAdhau pravRttisaMkocaH dravyazamaH AgamataH zamasvarUpaparijJAnI anupayuktaH, noAgamataH mAyayA labdhisiddhyAdidevagatyAdyartham upakArApakAravipAkakSamAdikrodhopazamatvam / bhAvataH upazamasvarUpopayuktaH AgamataH, noAgamato mithyAtvamapahAya yathArthabhAsanapUrvakacAritramohodayAbhAvAt kSamAdiguNapariNatiH zamaH / so'pi laukikalokottarabhedAd dvividhaH5, laukika:vedAntavAdinAM lokottaraH-jainapravacanAnusArizuddhasvarUparamaNaikatvam, 1. paravasturahitaM B.1.2., V.2. S.M. / 2. vArakaH jJAnaM vastutaH B.1.2., V.2., S.M. | 3. eSa pATho nAsti B.1.2., V.2., S.M. I 4. nAmazama0 A.D. / 5. eSa pATho nAsti B.1.2., V.2., S.M. I Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zamASTakam (6) AdyanayacatuSTaye bhAvazamAdisvarUpaguNapariNamanahetuH manovAkkAyasaMkocavipAkacintanatattvajJAnabhAvanAdiH, antyanayatraye kSayopazamazamAdiH zabdanayena kSapaka zreNimadhyavartisUkSmakaSAyavataH, samabhirUDhanayena krodhAdizamaH kSINamohAdiSu, evaMbhUtanayena kaSAyazamaH / atra bhAvanAcintAsmRtivipAkabhayAdikAraNataH kSayopazamabhAvAdisAdhanataH kSAyikazamaH sAdhyaH / evaM zamapariNatiH karaNIyA / Atmano mUlasvabhAvatvAt mUladharmapariNamanaM hitam / tenaiva kAraNena zuddhAdhyAtmapadapravRttiH saGgatyAgAtmadhyAnasaMvarIcaJcarIkatvaM karaNIyam / vikalpaviSayottIrNaH, svabhAvAlambanaH sadA / jJAnasya paripAko yaH, sa zamaH parikIrtitaH // 1 // vikalpeti- vikalpa:-cittavibhramaH, tasya viSayaH-vistAraH, tena (tataH) uttIrNaH-nivRttaH AtmAsvAdanataH varNAdiSu nivRttaviSayaH / svabhAvaH-anantaguNaparyAyasamyagjJAnadarzanacAritrasvarUpaH, tasyAlambanaH svabhAvAlambanaH / ityanena AtmasvabhAvadarzI, AtmasvabhAvajJAnI, AtmasvabhAvaramaNI(NaH), AtmasvabhAvavizrAmI, AtmasvabhAvAsvAdI, zuddhatattvapariNataH / jJAnasya-AtmopayogalakSaNasya paripAka:-prauDhAvasaraH, sa zamaH-zamabhAvalakSaNaH parikIrtitaH / atra yogasya paJcavidhatvaM proktaM haribhadrapUjyaiH adhyAtmayogaH 1 bhAvanAyogaH 2 dhyAnayogaH 3 samatAyogaH 4 vRttikSayayogaH 5, tatra anAdiparabhAvaudayikabhAvaramaNIyatA dharmatvena nirdhArya tatpuSTihetukriyAM kurvan adharmaM dharmavRttyA icchan pravRttaH sa eva nirAmayaniHsaGgazuddhAtmabhAvanAbhAvitAnta:karaNasya svabhAva eva dharma iti yogavRttyA adhyAtmayogaH 1 sarvaparabhAvAn anityAdibhAvanayA vibudhya anubhavabhAvanayA svarUpAbhimukhayogavRttimadhyastha AtmAnaM mokSopAye yuJjataH bhAvanAyogaH 2 sa eva piNDastha-padastha-rUpastha-rUpAtItadhyAnapariNatarUpaikatvI dhyAnayogI bhaNyate 3 dhyAnabalena bhasmIbhUtamohakarmA taptatvAdipariNatirahitaH 1. tatra S.M.,V.1.2., B.2. / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zrIjJAnamaJjarI samatAyogI uktaH 4 tathA yogAdhInakarmodayAdhInAnAdivRttiH jIvasya tasyAH kSayaH-abhAvaH svarUpavRttiH vRttikSayayogI ucyate 5 evaM paJcayogeSu samatAyogI sAdhane paTiSTha iti jJAnasya pUrNAvasthA zamaH // 1 // anicchan karmavaiSamyam, brahmAMzena samaM jagat / AtmAbhedena yaH pazyedasau mokSaM gamI zamI // 2 // anicchan karmavaiSamyamiti- karmavaiSamyam-UnAdhikatvam, anicchan gatijAtivarNasaMsthAnabrAhmaNakSatriyAdivaiSamyaM jJAnavIryakSayopazamakAryavaiSamyamanicchan udayataH AcaraNataH1 kSayopazamabhede satyapi brahmAMzenacetanAlakSaNena, athavA dravyAstika-astitva-vastutva-sattva-agurulaghutva-prameyatva-cetanatva-amUrttatva-asaGkhyeyapradezatvapariNatyA jagat-carAcaram, AtmAbhedena-AtmatulyavRttyA, sama-samAnatvena yaH pazyet sarvajIveSu samatvaM kRtvA araktadviSTatvena vartamAno'sau yogI mokSagAmI sakalakarmakSayalakSaNAvasthAM gacchatItyevaM zIlo bhavati, yo hi sarvajIveSu jIvatvatulyavRttyA rAgadveSapariNatimapahAya AtmasvabhAvAnuSaGgI asau yogI mokSaM gamI bhavati // 2 // ArurukSurmuniryogam, zrayed bAhyakriyAmapi / yogArUDhaH zamAdeva, zuddhayatyantargatakriyaH // 3 // ArurukSuriti- yoga-samAdhiyogaM prati samyagdarzanajJAnacAritrarUpaM mokSopAyalakSaNaM yogam ArurukSuH-ArohaNecchuH, muniH-bhAvasAdhakaH, prItibhaktivacanarUpazubhasaGkalpena azubhasaGkalpAn vArayan ArAdhakaH bhavati, siddhayogI tu rAgadveSAbhAvena upazamIkRtArthaH, bAhyAM kriyAMbAhyAcArapratipattiM zrayedapi-aGgIkurvanapi, zamAdeva zuddhyati-zamAtkrodhAbhAvAt zuddhyati-nirmalIbhavati / kathaMbhUtaH muni: ? yogArUDhaHyoge samyagdarzanajJAnacAritre AtmIyasAdhanaratnatrayIlakSaNe ArUDhaH / punaH kathaMbhUtaH muniH ? antargatakriya:-antargatA vIryaguNapravRttirUpA kriyA 1. AcaraNAtaH V.1.2.,B.1.2., A.D., S.M. / 2. pazyan V.1.2 S.M.B.1.2. / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 zamASTakam (6) yasya saH antargatakriyaH evamabhyantarakriyAvAn ratnatrayapariNataH zamAt kSamAmArdavArjavamuktipariNatipariNataH nirmalo bhavati // 3 // dhyAnavRSTerdayAnadyAH, zamapUre prasarpati / vikAratIravRkSANAm, mUlAdunmUlanaM bhavet // 4 // dhyAnavRSTeriti- dhyAnavRSTeH-dhyAnaM dharmazuklAkhyam, antarmuhUrtaM yAvat cittasya ekatrAvasthAnaM dhyAnam / uktaM ca :[21]antomuhuttamettaM, cittAvatthANamegavatthumi / chaumatthANaM jhANaM, joganiroho jiNANaM tu // 1 // 1 [dhyA0za0 gA03] atra ca nimittarUpe devagurusvarUpe adbhutatAdiyuktacittaikatve ca dharmadhyAnam AjJA'pAyavipAkasaMsthAnAkhyam, tatra AjJAyAH nirdhAraH samyagdarzanam, AjJAyA anantatvapUrvAparAvirodhitvAdisvarUpe camatkArapUrvakacittavizrAmaH AjJAvicayadharmadhyAnam, evaM apAyAdiSvapi nirdhArabhAsanapUrvaM sAnubhavacittavizrAntiH dhyAnam, evaM zukle'pi, IdRgdhyAnavRSTeH-meghAt [22] dayA-svaparabhAvaprANAghAtanarUpA bhAvadayA, tavRddhitadrakSaNahetutvAt svaparadravyaprANarakSaNAniviSayatvena dravyadayApi dayAtvenAropitA, zrIvizeSAvazyake [gA01763-64] gaNadharavAdAdhikAre iti / ato dravyadayA tu kAraNarUpA, bhAvadayA tu dayAdharmaH, evaMvidhAyA dayAnadyAH zamapUre sakalakaSAyapariNatizAntiH zamaH, rAgadveSAbhAvaH vacanadharmarUpaH zamaH tasya pUraH, tasmin prasarpati-vRddhimeti sati vikArA:-kAmakrodhAdayaH azuddhAtmapariNAmAH ta eva tIravRkSAH teSAM mUlAd unmUlanaM bhavet-ucchedanaM bhavet / abhAvaH ityanena dhyAnena yogataH dayAnadIpUraH pravarddhayati varddhamAnapUrazca vikAravRkSANAmucchedanaM karotyeva / ayaM hi AtmA viSayakaSAyavikAraviplutaH svaguNAvArakakarmodayataH paribhramati / sa eva svarUpopAdAnataH tattvaikatvatayA pravarddhamAnazamapUraH 1. vRddha0 S.M., B.2., V.2. / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI vikArAn mUlAd unmUlayati // 4 // jJAnadhyAnatapaHzIla-samyaktvasahito'pyaho / taM nAjoti guNaM sAdhuryamApnoti zamAnvitaH // 5 // jJAnadhyAneti-jJAna-tattvAvabodhaH, dhyAnaM-pariNAmasthiratArUpam, tapaH-icchAnirodhaH, zIlaM-brahmacaryam, samyaktvaM-tattvazraddhAnam, padAnAmutkramatA dvandvasamAsAt / ityAdiguNopetaH sAdhuH, sAdhayati ratnatrayakaraNena mokSaM sa sAdhustaM nirAvaraNaguNaM-kevalajJAnAdiguNaM nApnoti-na prApnoti, yaM guNaM zamAnvitaH-samatAcAritramayaH Apnoti-prApnoti labhate ityarthaH / atra jJAnAdayo guNA nirAvaraNA'malakevalajJAnasya paramparAkAraNaM zamaH-kaSAyAbhAvaH, yathAkhyAtasaMyamaH kevalajJAnasyAsannakAraNam, azvakaraNa-samIkaraNa-kiTTIkaraNavIryeNa sUkSmalobhaM khaNDazaH khaNDazaH kRtvA kSayaM nIte sati nirvikalpasamAdhau abhedaratnatrayIpariNataH kSINamohAvasthAyAM yathAkhyAtacAritrI paramazamAnvitaH jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyakSayaM nayati, labhate ca 2sakalAmalaM kevalajJAnaM kevaladarzanaM paramadAnAdilabdhI:3, ata eva kSAyopazamikajJAnI yaM na prApyate taM paramazamAnvitaH prApyate(prApnoti) ata eva dhIrAHdarzanajJAnanipuNAH abhyasanti pUrvAbhyAsam, Azrayante. gurukulavAsam, ramante nirjane vane, tena AtmavizudhyarthI zamapUraNe udyatate // 5 // svayaMbhUramaNaspadhi-vaddhiSNusamatArasaH / muniryenopamIyeta, ko'pi nAsau carA'care // 6 // svayaMbhU iti-svayaMbhUramaNaH-arddharajjupramANaH prAntasamudraH, tasya spardhI-spardhAkArI, vaddhiSNuH-varddhamAnaH, samatArasaH-samatA-rAgadveSAbhAvaH, tasyA rasa: samatArasaH, evaMvidhaH muniH, trikAlAviSayI, atItakAlaramaNIyaviSayasmaraNAbhAvaH, vartamAnendriyagocaraprAptaviSaya1. gate0 S.M.,V.1. yAte V.2.,B.2. / 2. sakalAkalA V.1.2., B.2. / 3. labdhayaH B.1.2., V.2., S.M., A.D. I Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zamASTakam (6) 47 ramaNAbhAvaH, anAgatakAlamanojJaviSayecchAbhAvavAn? muniH, yena upamAnena upamIyate carAcare-vizve asau ko'pi na jagati, yat tatsarvam acetanapudgalaskandhajaM mUrtaM ca, tat samatArasena sahajAtyantikanirupamacaritazamabhAvasvarUpeNa kathamupamIyate ? durlabho hi samatArasaH, vizvezubhAzubhabhAve paratvena araktadviSTatayA vRttiH zuddhAtmAnubhavaH / uktaM caH[23] vaMdijjamANA na samukkasaMti, helijjamANA na smujjlNti| daMteNa citteNa calaMti dhIrA, muNI samugdhAiyarAgadosA // 866 // [Ava0ni0 gA0 866] [24] bAlAbhirAmesu duhAvahesu, na taM suhaM kAmaguNesu rAyaM / virattakAmANa tavodhaNANaM, jaM bhikkhuNo sIlaguNe rayANaM // 17 // [uttarA0a013-gA0 17] iti samatAsvAdinAM narezabhogAH rogAH, cintAmaNisamUhAH karkaravyUhAH, vRndArakAH dArakA iva bhAsante, ataH saMyogajA ratirduHkham, samataiva mahAnandaH // 6 // zamasUktasudhAsiktam, yeSAM naktaMdinaM manaH / kadApi te na dahyante, rAgoragaviSormibhiH // 7 // zamasUkta iti-yeSAM-mahAtmanAm, mana:-cittaM zamaH-kaSAyAbhAvaH, cAritrapariNAmaH tasya sUktAni-subhASitAni, tadeva sudhA-amRtam, tena siktamabhiSiJcitaM manaH naktaMdinam-ahorAtram, te rAgoragaviSormibhi:rAgaH-abhiSvaGgalakSaNaH sa eva uragaH-sarpaH tasya viSasya UrmayaH tAbhiH te, zamatAsiktA na dahyante, jagajjIvA rAgAhidaSTAH, viSayeghUrmaghUmitAH bhramantaH(bhramanti), iSTasaMyogAniSTaviyogacintayA, vikalpayanti bahuvidhAn agrazocAdikalpanAkallolAn, saMgrahanti anekAn jagaducchiSTAn pudgalaskandhAn, yAcayanti anekAn dhanopArjanopAyAn, 1. bhAvAt V.1.2. B.1.2. / 2. viSayaghUmi B.1.2, V.1.2 / 1. dhanArjano0 B.1 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zrIjJAnamaJjarI pravizanti kUpeSu, vizanti yAnapAtreSu, dravyAdyahitaM hitavad manyamAnAH, jagadupakAritIrthaMkaravAkya zravaNaprAptazamatAdhanAH svarUpAnandabhoginaH svabhAvabhAsana-svabhAvaramaNa-svabhAvAnubhavena sadA asaGgamagnA' vicaranti AtmaguNAnandavane, ataH sarvaparabhAvaikatvaM vihAya rAgadveSavibhAvamapahAya zamabhAvitvena bhavanIyam // 7 // garjajjJAnagajottuGga- raddhyAnaturaGgamAH / jayanti munirAjasya, zamasAmrAjyasampadaH // 8 // // iti zamASTakam // 6 // garjajjJAnamiti- munirAjasya zamasAmrAjyasampadaH jayanti / kathaMbhUtAH sampadaH ? garjajjJAnagajottuGgaraGgaddhyAnaturaGgamA:-garjat-sphurad jJAnaM svaparAvabhAsanarUpAH gajAH uttuGgA-unnatAH raGgantaH-nRtyantaH dhyAnarUpAH turaGgamA:-azvAH ityanena bhAsanagajadhyAnAzvazobhitAH rAjyasampadaH nirgranthasvarUpabhUpasya jayanti / ataH zamatAspadamunInAM mahArAjatvaM sadaiva jayati, ataH zamAbhyAsavatA bhavitavyamityupadezaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM zamASTakam // 6 // atha indriyajayASTakam / zamAntarAyakRd indriyAbhilASaH, tena indriyajayAdeva zamAvasthAnam, ataH indriyajayASTakaM vistAryate / tatra indro-jIvaH, sarvaparamaizvaryayogAt, tasya liGgamindriyaM liGganAt sUcanAt pradarzanAdupalambhAd vyaJjanAcca jIvasya liGgamindriyam / indriyaviSayopalambhAt jJAyakatvasiddhiH / tatsiddhau uvaogalakkhaNo jIvo iti jIvanasiddhiH / dvividhAni indriyANi dravyendriyANi bhAvendriyANi ca / tatra dravyendriyaM dvividham, nivRttIndriyam upakaraNendriyaM ca / tatra nirvRttiH aGgopAGgAnAM nirvRttAni indriyadvArANi karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH nirmANanAmAGgopAGgapratyayA, upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvRttiH / tasyAnupaghAtAnugrahA1. saMmagnA V.1.2., B.2. / 2. nirvatitAni sarvapratiSu / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyajayASTakam (7) 49 bhyAmupakArIti labdhiH, upayogastu bhAvendriyaM bhavati, labdhiH tadAvaraNIyamatijJAnAvaraNIya-zrutajJAnAvaraNIya-cakSuracakSurdarzanAvaraNIya-vIryAntarAyakarmakSayopazamajanitA sparzAdigrAhakazaktiH labdhiH, sparzAdijJAnamupayogaH, sparzAdivijJAnaM phalarUpamupayogaH / atrendriyANAM varNAdijJAnena viSayatA, kintu jJAnamagnA hi teSu varNAdiSu manojJAmanojJeSu iSTAniSTatayA bhUtvA iSTAbhimukhatA'niSTakampanArUpA mohapariNatiH viSayatA jJAnasya viSayatvena siddhAnAM saviSayatApteH, ataH raktadviSTatayA pravarttamAnaM jJAnaM viSayaH, kAraNakArye ekatA cAritramohodayena aramye rmnnmsNymH| tatra varNAdayo hi jJeyAH eva, na ramyAH / tatra ramaNaM-viSayendriyadvArapravRttajJAnasya iSTAniSTatayA pariNamanam, tasya jayaH indriyvissyjyH| kimityAha iti yadvAreNa varNAdInAM jJAnaM na iSTAniSTatA indriyajayaH, anAdyazuddhAsaMyamapariNativAraNArUpaH, tatra jJAnaM hi AtmanaH svalakSaNatvAt svaparaparicchedaH vidhiH / iSTAniSTatA tu vibhAva eva / saGgAGgitayA anAdisantatijaH azuddhapariNAmaH sarvathA tyAjyaH eva / ataH indriyajaye ytitvym| tatra dravyajayaH saMkocAdilakSaNaH, bhAvajayaH cetanAvIryayoH svarUpAnupAtaH / naigamanayena nirvRttyupakaraNendriyapariNamanayogyAH pudgalaskandhAH, saMgraheNa jIvapudgalau, vyavahArataH nirvRttyupakaraNendriyapariNatanirmANAdivipAkajAni indriyasaMsthAnAni, RjusUtreNa svasvaviSayagrahaNotsukau(ke) nirvRttyupakaraNau(Ne), zabdanayena saMjJAgrahamitA labdhiH upayogapariNativRttiH, samabhirUDhanayena saMjJAgRhItA'gRhItaviSayakSetraprAptaviSayaparicchedaH, evaMbhUtanayena matizrutacakSuracakSuUryAdyantarAyANAM kSayopazamAvadheH prAntaM yAvadjJAnam, tatrAsaMyatasyeSTAniSTayukta evAvabodho bhavati / tena viSayaH iti saMjJAbhoktRtvAzuddhatA 1AtmanaH azuddhapariNAmaH, tasya jayaH / so'pi AdyanayacatuSTaye kAraNarUpazabdAdiSu saMyamaguNaprAgbhAvAnugatacetanAdipariNAmaH / dravya 1. AtmAzuddhao V.1.2., B.2. I . Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zrIjJAnamaJjarI jayo'pi bhAvajayahetutvAt abhyasyaH / bhAvajayastu svadharmatvAt sAdhya eva / tadarthamupadezaH bibheSi yadi saMsArAnmokSaprApti ca kAGkSasi / tadendriyajayaM kartum, sphoraya sphArapauruSam // 1 // bibheSi yadIti-he bhavya ! yadi tvaM saMsArAt bibheSi-bhayaM prApnoSi, ca-punaH, mokSaH-sakalakarmakSayalakSaNaH, tasya prAptistAM kAGkSasi-abhilaSasi, tadA indriyajayaM kartuM sphArapauruSaM-dedIpyamAnaM parAkramam, sphoraya-pravarttayasva, ataH mahAkadarthanAkandarUpAt bhava'kUpodvignaH zuddhacidAnandAbhilASI jIvaH hAlAhalopamAnindriyaviSayAMstyajati / uktaM ca uttarAdhyanane[25] *sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisopamA / kAme patthemANA, akAmA jaMti duggaiM // 53 // [a0 9 gA0 53] vRddhAstRSNAjalApUNarAlavAlaiH kilendriyaiH / / mULumatucchAM yacchanti, vikAraviSapAdapAH // 2 // vRddhAH iti-kila iti satye, indriyaiH-viSayabhogarasikaiH AlavAlaiH vRddhA:-mahattvamApannAH, vikAraviSapAdapAH-vikArA eva viSavRkSAH atucchAmatyantAM mUrchA yacchanti-muhyatAM dadati / ityanena anAdisvarUpayutAnAM-parabhAvaramaNAbhogyAbhogyacetanAnAM vikAraviSavRkSAH indriyaiH-sparzanAdibhiH viSayagrAhakaiH pravarddhamAnAH mahAmohaM kurvanti, kiMbhUtaiH AlavAlaiH ? tRSNAjalApUrNaiH-tRSNA-lobhavaikalyaM lAlasA, tadrUpeNa jalena ApUrNaiH-bhRtaiH ityarthaH, tRSNApreritAni eva indriyANi dhAvanti / tRSNAyA Anantyam[26] suvaNNaruppassa ya pavvayA bhave, __siyA hu kelAsasamA asaMkhayA / 1. kUpAd vigna: A.D. I indriyaparAjayazatakam gA028 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 indriyajayASTakam (7) narassa luddhassa na te vi kiMci, icchA hu AgAsasamA aNaMtayA // 48 // __ [uttarA0a09 gA048] vAramaNaMtaM bhuttA, vaMtA cattA ya dhIrapurusehiM / te bhogA puNa icchai, bhottuM tiNhAulo jIvo // 2 // tRSNAkulasyaiva viSayAH ramaNIyAH / sA ca anAdyabhyAsataH viSayaprasaGgena varddhate / ataH indriyaviSayaparityAgo yuktaH // 2 // saritsahastraduSpUra-samudrodarasodaraH / / tRptimAnnendriyagrAmo, bhava tRpto'ntarAtmanA // 3 // saritsahasrati he bhavya ! ayamindriyagrAmaH tRptimAn na, kadApi na tRpti labhate / yataH abhukteSu IhA, bhujyamAneSu magnatA, bhuktapUrveSu smaraNam, iti traikAlikI azuddhA pravRttiH indriyArtharaktasya / tena tRptiH kva ? kathaMbhUtaH indriyagrAmaH ? "saritsahasraduSpUrasamudrodarasodaraH" saritAM sahasraM tena duSpUryate samudrasyodaraM tasya sodaraH, sahasrazaH nadIpUraiH duSpUraH-apUryamANaH yaH samudrasya-jalanidheH udaraM tasya sodaraH bhrAtA, ataH kAraNAt pUryamANo'pi duSpUraH indriyAbhilASaH / sa zamasantoSeNaiva pUryate / tadarthaM hitoktiH- bho uttama ! antarAtmanA-AtmanaH antargatena svarUpeNa tRpto bhava / svarUpAvalambanamantareNa na tRSNAkSayaH / ayaM hi saMsAracakrakroDIbhUtaparabhAvAn AtmatayA manyamAnaH, "zarIramevAtmA" iti bahirbhAve kRtAtmabuddhiH bahirAtmA san anantapudgalAvartakAlaM mohAvaguNThitaH paryaTati / sa eva nisargAdhigamAbhyAM svarUpapararUpavibhajanena "ahaM zuddhaH" iti kRtanizcayaH samyagdarzanajJAnacAritrAtmakamAtmAnamAtmatvena jAnan rAgAdIn paratvena nirdhArayan samyagdRg antarAtmA ucyate / sa eva samyagdarzanalAbhakAle nirdhAritatattvasvarUpapUrNaprAptau paramAtmA paramAnandamayasampUrNasvadharmaprAgbhAvabhogI siddho bhavati / tena mithyAtvamapahAya AtmasvarUpabhuJjanena ucchiSTamalajambAlopamAn viSayAn tyajati / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zrIjJAnamaJjarI [25] sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisopamA / kAme patthemANA, akAmA jaMti duggaiM // 53 // [uttarA0 a0 9 gA0 53] [27] visayavisaM hAlAhalaM visayavisaM ukkaDaM pI(pi )yaMtANaM / visayavisayAinnaM piva, visayavisavisUiyA hoi // 213 // [upa0mA0 gA0 213] kAmabhogagraho duSTaH, kAlakUTaviSopamaH / tadvyAmohanivRttyarthamAtmabhAvo'mRtopamaH // 3 // ataH AtmAnubhavane tRpti kuru // 3 // AtmAnaM viSayaiH pAzaiH, bhavavAsaparAGmukham / indriyANi nibadhnanti, moharAjasya kiMkarAH // 4 // AtmAnamiti-bhavaH-saMsAraH, tasya vAso-nivAsaH tatra parAGmukhaH-nivRttaH udvignaH, tamAtmAnamindriyANi nibadhnanti, bhavavAsadRDhaM kurvanti, kaiH ? viSayapAzaiH-viSayA eva pAzAH taiH, ete moharAjasya kiMkarA:-parivArabhUtAH, upamitau mohasutaH jagadvyAmohakRt rAgakezarI tatpradhAno viSayAbhilASaH iti bhavamUlaviSayaparityAgo hitAya // 4 // girimRtsnAM dhanaM pazyan, dhAvatIndriyamohitaH / anAdinidhanaM jJAnam, dhanaM pArve na pazyati // 5 // girimRtsnAmiti- mUDhaH girimRtsnAM-bhUdharamRttikAM svarNAdikAM dhanaM pazyan, indriyamohitaH-viSayAsaktaH dhAvati-itastataH paribhramati, jJAnaM dhanaM pArve-samIpe na pazyati, tadAtmA' svalakSaNabhUtaM tattvAvabodharUpaM jJAnaM dhanaM na pazyati-nAvalokayati, kathaMbhUtaM jJAnaM? anAdinidhanamanAdi-AdirahitaM sattayA, anidhanamantarahitaM sattAvizrAntirUpam / uktaM ca 1. kAlakUTo B.1.2., V.1.2.. A.D. | 2. upamitAH mohasutAH S.M. I 3. pArzva jJAnaM dhanaM A.D., pArzva dhanaM jJAnaM S.M. | 4. tadAtmyA0 B.1.,V.2 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyajayASTakam (7) "kevalanANamaNaMtaM, jAvarUvaM tavaM nirAvaraNaM" (logAlogapagAsagamegavihaM niccajoi ti||1||) [vi0vi0-18|1] siddhatvena avinazvaratvAt nigodAvasthAM yAvat jJAnamatyantAvabodhamahAmohodaye'pi sattAgataM samyagdRSTidezaviratisarvaviratAnAM sAdhyabhUtaM nirvikalpasamAdhiH zukladhyAnasya phalarUpamarhatsiddhAnAM paramaM svarUpaM kevalajJAnaM dhanaM svIyaM sahajaM vismRtyaupAdhikAropitamRdUpalarUpe dhane muhyanti mUDhAH // 5 // puraHpuraHsphurattRSNA-mRgatRSNAnukAriSu / indriyArtheSu dhAvanti, tyaktvA jJAnA'mRtaM jaDAH // 6 // puraHpura iti-jaDA:-mUrkhAH syAdvAdavastusvarUpopalambharahitAH jJAnAmRtaM-jJAnaM-bodhaH tadeva amRtamavinAzipadahetutvAt, 'tyat tyaktvA indriyArtheSu-rUparasagandhasparzazabdalakSaNeSu dhAvanti-bhogAbhilASiNaH AturA bhavanti / tadarthaM yatnaH, tadarthaM dambhavikalpakalpanA, tadarthaM kRSyAdikarma karoti / kathaMbhUteSu indriyArtheSu ? puraHpuraHsphurattRSNAmRgatRSNAnukAriSu-agre sphurantI yA tRSNA-bhogapipAsA tayA, mRgatRSNAjalabhrAntiH tadanukAriSu-tatsadRzeSu, yathA-mRgatRSNAjalaM na pipAsApahaM bhrAntireva evamindriyabhogAH na sukhaM sukhabhrAntireva tattvavikalAnAm // 6 / / *pataGgabhRGgamInebha-sAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyadoSAcced, duSTaistaiH kiM na paJcabhiH ? // 7 // pataGgabhRGgamIneti-rUpAsaktaH pataGgaH, rasAsaktaH mInaH, gandhAsaktaH bhRGgaH-bhramaraH, sparzAsaktaH ibha:-gajaH, zabdAsaktaH-sAraGgaHmRgaH ete ekaikendriyadoSAt durdazAM-duSTAM dInAM dazAmavasthAM yAnti, tadA taiH paJcabhiH duSTaiH kiM na iti ?-kiM duHkhaM na bhavati ? bhavatyeva / ata 1. taM A.D.,V.2.,B.1. tyaM B.2 / pataGgamInebhabhRGga0 A.D., TIkAkAreNAtra TIkAyAmetatkramo gRhItaH, kintu atra mUlagranthakAroktaH zlokaH gRhItaH / 2. pataGgamIneti sarvapratiSu / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zrIjJAnamaJjarI eva mahAcakradharA vAsudevAH maNDalikAdayaH kaNDarIkAdayazca viSayavyAmohitacetanA narake dInAvasthAM prAptAH / kiM bahunA ? mA kurudhvaM viSayaviSasaGgamam // 7 // vivekadvipaharyakSaiH, samAdhidhanataskaraiH / indriyairna jito yo'sau, dhIrANAM dhuri gaNyate // 8 // // iti indriyajayASTakam // 7 // viveketi-vivekaH-svaparavivecanam, [sa eva dvipaH-gajaH] tadbAte haryakSatulyaiH-siMhopamaiH, samAdhiH-svarUpAnubhavalIlAvizrAntiH, [sa] eva dhanaM-sarvasvam, tadharaNe taskarAstaiH, evamindriyaiH yaH asau puruSaH nemi-gajasukumAlAdisadRzaiH na jita:-indriyAdhIno na jitaH, saH puruSaH dhIrANAM dhuri-Adau gaNyate-zlAghyate / uktaM ca: dhanyAste ye viraktA guruvacanaratAstyaktasaMsArabhogAH, yogAbhyAse vilInA girivanagahane yauvanaM ye nayanti / tebhyo dhanyA viziSTAH prabalavaravadhUsaGgapaJcAgniyuktAH naivAkSaughe pramattAH paramanijarasaM tattvabhAvaM zrayanti // 1 // ahaha pUrvabhavAsvAditasAmyasukhasmaraNena praNayanti anuttaravimAnasukhalavasattamAH indrAdayo hi viSayasvAdatyAgAsamarthAH luThanti bhUpIThe munInAM caraNakamaleSu / ataH anAdyanekazaH bhuktaviSayAH vAraNIyAH / tatsaGgo'pi na vidheyH| na smaraNIyaH puurvpricyH| pratisamayaM durgaJchanIyA eva ete saMsArabIjabhUtAH indriyaviSayAH / ata eva nirgranthA nivarttayanti kAlaM vAcanAdinA tattvAvalokanehAdiSu / uktaM ca-"nimmalanikkalanissaMgasiddhasabbhAvaphAsaNA kaiyA" ityAdi / rucyA ratnatrayIpariNatAH tiSThanti sthavirakalpajinakalpeSu, sarvairapi bhavyairetadeva vidheyam // 8 // // iti vyAkhyAtamindriyajayASTakaM saMpUrNam // 7 // 1. guNyate B.1.2., S.M., V.1. / 2. naivAsaktA: V.2 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 tyAgASTakam (8) athASTamaM tyAgASTakam / indriyajayo hi tyAgAd varddhate, ataH AtmanaH svarUpAdanyat 1parabhAvatvaM tyAjyam, tena tyAgASTakaM likhyate'STamam / tyAgaH-tyajanaM tyAgaH sarveSAM parabhAvatyAgaH sukham, tyAgaH utsarjanam, tatra svadravyasvakSetra-svakAla-svabhAvatvena syAdastIti prathamabhaGgagRhItAtmapariNAmasvAtmani vartamAnaH svadharmaH tasya samavAyatvenAbhedAt tyAgo na bhavati, astyeva tadAtmani, upAdeyatvaM tu samyagjJAnAdisAdhanavRttyA vismRtasya smaraNAt tirobhUtasyAvirbhAvAt abhuktasya bhogAt zeSANAM sarvasaMyogikatayA jJAnAt heyataiva yadyapi devAdinimittAnAM zubhabhAvAdInAM dhyAnAdInAmAtmasAdhanapariNAmAnAmanAdyazuddhapariNatigrahaNavRttivAraNAya grahaNatA kRtA tathApi svasiddhAvasthA gatA na, iti utsargamArgeNa na grahaNatA anAdimithyAdRSTiH kudevAdiraktaH sa ca samyagdarzanabalena nirdhAritasvadharmaruciH zuddhadevAdIn gRhNAti tathApi paratvajJaptireva, aprazastatyAgaH prazastagrahaNam, prazastatyAgaH svasAdhanApariNatigrahaNam, svasAdhanapariNatityAgaH svasattAdharmagrahaNamiti kramaH paramasiddheH, tatra nAmatyAgaH zabdAlAparUpaH, sthApanAtyAgaH dazayatidharmapUjanAdau sthApyamAnaH, dravyatyAgaH dravyeNa bAhyavRttyA indriyasukhAbhilASaNa upayogabhUtena vA yastyAgaH dravyatyAgaH, dravyasya dravyANAm AhAropadhipramukhasya tyAgaH, dravyarUpaH tyAgaH dravyatyAgaH, sa ca AgamataH dravyatyAgasvarUpajJAnI anupayuktaH, noAgamataH jJazarIram, tyAgasvarUpajJAyakasya zarIram, bhavyazarIraM tyAgasvarUpajJAyakabhAvI laghuziSyAdiH, tadvyatiriktastu dravyatyAgaH pudgalAzaMsA-ihalokAzaMsA-paralokAzaMsArahitaH svarUpasAdhanAbhimukhI bAhyopadhizarIrAnnapAnasvajanAdityAgaH iti| bhAvataH abhyantararAgadveSamithyAtvAdyAzravavibhAvapariNatityAgaH, AtmanaH kSAyopazamikAnAM jJAnAdInAM parabhAvato nivRttiH bhAvatyAgaH, samyagjJAnapUrvakacAritravIryasaMkarajanyaH AtmapariNAmaH, nAmasthApanAM 1. parabhAvaM sarvapratiSu / 2. zubhAcArAdInAM B.1.2.,A.D.I Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI yAvat naigamasaMgrahau, vyavahAro viSagarAnuSThAnena, RjusUtreNa kaTuvipAkabhItyA, zabdasamabhirUDhau taddhetutayA evaMbhUtatyAgaH sarvathAvarjanaM varjanIyatvena athavA azanAdibAhyarUpamAdyanayacatuSTaye, abhyantarastyAgaH zabdAdinayatraye iti bhAvanA / sa tyAgaH karaNIya ityupadizyate: saMyatAtmA zrayecchuddhopayogaM pitaraM nijam / dhRtimambAM ca pitarau, tanmAM visRjata dhruvam // 1 // saMyatAtmA iti-saMyatAtmA-saMyamAbhimukhI, zuddhopayogaM nijapitaraM zrayet, rAgadveSarahita AtmajJAnaM zrayet-Azrayet / dhRtim-AtmaratirUpAm, ambAM-jananIM zrayet / tena AhAraparyAptinAmakarmodayAd yatra utpannaH sA mAtA, tadbhogI pitA iti laukikasambandhaH / tAn vakti tau pitarau mAM visRjata-tyajata, nAhaM vAM putraH, na yuvAM mama janakau iti ayaM hi loke eva mArgaH / atra dRSTAntaH-"jahA egayA bharahe khitte magahajaNavae suvappAe nayarIe aridamaNanayamaggahie "vayarajaMgho" rAyA / tassa dhAriNI devI, tassa u subhANu nAma kumaro amaruvva sundaro aNukkameNa vijjApurandaro jAo / lAvaNNajuo sahajeNa jiNadhammasAhuvaMdaNa-pUyaNatapparo jAo / so kameNa kandapparamaNe juvvaNavaso patto / tA jaNaeNa rUvalAvaNNasIlakaliyAo egasayaM rAyakannAo ApattItA paNIyAo / so tesiM saddhi visayabhuMjamANo tiloganAha-tiloyabandhu-sevaNarao ciTThai / tao egayA aNegehiM kevalihiM, aNegehiM viulamaihiM, aNegehiM ujumaIhiM, aNegehi ohinANIhiM, aNegehiM puvvadharehiM, aNegehiM AyariyauvajjhAehiM, aNegehiM tavodhaNehiM, aNegehiM navadikkhiehi aNegadevadevIparivuDo sirisambhavo arihA savvannU savvadaMsI AgAsagaeNaM chatteNaM, AgAsagaeNaM cakkeNaM, uddhvamANehiM seyacAmarehiM, purao dhammajjhaeNa virAyamANaM, nayaraparisare samosaDho / jAo a samosaraNe tivappo, parisA niggayA, vaNapAleNa vaddhAvio kumAro, jassa paidiNaM daMsaNaM 1. yUyaM mama janakAH S.M., V.1.2., B.1. I Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgASTakam (8) 57 abhilasasi kaMkhasi so savvajagajIvavacchalo titthayaro samAgao te puNNajogeNaM / teNaM samae so kumAro itthisaehiM pariveDhIo Asi, teu bhaNai, suNasu me tArago nimmamo, nirahaMkAro, akiMcaNo, savvannU, savvadaMsI, jiNo, vIyarAgo suddhadhammadesI Agao / gacchAmi vaMdaNatthaM iti puliaMgo abbhuTTio, calioaM jiNavaMdaNatthaM, magge vi logavUhaM bhaNaMto aho ! amamo me bhayavaM akiMcaNo me bhayavaM atiNho me bhayavaM, vaMdaMtu bho ! tubbhe jai suhaTTiNo AgacchaMtu, bho ! tumhANaM savvasaMsayaccheyago paramesaro diTThassaM ia bhaNato itthiAhiM samaM vaNaM patto, diTThAi sao bhaNai, atthi bhadde ! kovi eyArisa tihuaNajaNacamakkArakaro, savvasuriMdehiM vaMdijjamANacalaNo ? evaM jAva samUhaM pAsaI arihaMtaM phuluppalakamalanayaNavayaNo aho ! me puNNaMkaro ajja phalaM patto, aho ! me ajja amayaghaNo vuThTho, jeNa vIyarAgadaMsaNaM jAyaM, evaM abhinaMdato paMcAbhigamapuvvaM titthayaracalaNo vaMdiUNa ThioddhuNaMto tAva cArittamohassa khaovasameNa jAyaviraimai bhAi, nAha ! asaraNasaraNa ! mahAsatthavAha ! bhavasamuddanijjAmaya ! mamaM sAmAIaM uvadisaha, jeNa kasAyaccAo bhavai, evaM vutte arahaMteNa sAmAIaM diNNaM, gahiavao samaNo jAo, tAva AukkhayaM jAyaM, mao se kumArasamaNo, tA tassa jaNao rAyA saparijaNo Agao, suaM mayaM pAsiUNa visanno jaNaNI vivalavaMtI ruyamANI, so subhANujIvo jhatti devattaM lahiUNa samAgao jiNacaraNe, tA ammApiyaro vilavaMtA pAsiUNa bhaNai, ko eriso dukkho jaM jiNacaraNe paramasuhadAyage lahiUNa ruyasi ? te bhAMti amhANaM suo paramavallaho vAvanno / tassa viogo jAo, so dukkho dussaho / tA suro bhai rAya ! bhaNasu tassa sarIraM tuha iTuM jIvo vA ? jaI jIvo iTTho tA ahaM, kuNasu rAgaM, jaI sarIro iTTho tA kalevaraM rajjaha, kahayasi tujjha puttattaM kattha taNusu jIve vA ? Uta yaM icchati ya(?) kahaM ruyasi ? tA jaNayo bhaNaI, no so rAgo ullasai, tA suro bhai mannaNA ceva esA, jaM me suo, imA piyA, imA jaNaNI, iccAI viyappA avatthutA tava rUve sambandhe kaha mucchiyA ? iya vayaNeNaM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI paDibuddhA savve pavvajjamAgayA, 'iyalogammi sambandho bhamarUvo iti / yuSmAkaM saGgamo'nAdi-baindhavo'niyatAtmanAm / dhruvaikarUpAn zIlAdibandhUnityadhunA zraye // 2 // yuSmAkamiti- he mAtApitarau ! he bandhavaH ! yuSmAkaM sambandhaH anAdisantatyA anAdyaniyatAtmanAmasaMyatAnAM bhavatItyarthaH / vA aniyatAtmanAm-anizcitasvarUpANAm / mitraM zatrurbhavati, zatruH punarmitraM bhavati, adhunA dhruvA-nizcitA, ekarUpA-nAnAbhAvarahitA tAn, zIlAdibandhUnzIla-satya-zama-dama-santoSAdibandhUn hitakArakAn nityaM sadA zraye he sAdhaka ! zuddhAtmaguNarUpAn bandhUn bhaja // 2 // kAntA me samataivaikA, jJAtayo me samakriyAH / bAhyavargamiti tyaktvA, dharmasaMnyAsavAn bhavet // 3 // kAntA me iti-tattvajJAnI abhyantarasambandhe ratiM karoti tadAhame-mama svarUpasAdhanatatparasya samatA eva ekA kAntA-vallabhA bhogayogyA, ityanena tattvAvalambanIbhUtAnAM samatA vanitA, samakriyA:-sAdhavaH me jJAtayaH-svajanA iti kRtvA bAhyavarga-putrakalatrAdikaM tyaktvA dharmasaMnyAsavAn-gRhasthadharmatyAgavAn bhavet / audayikasampadAM vihAya kSayopazamajAM svIyAM sAdhanasampadAM bhajati / anAdiparasaGgAdivibhAvasampadAM gRhNan icchan bhuJjan bhavATavyAM paribhramati / sa eva samyagjJAnadarzanena cAritrasAdhanadharmapariNato mokSasAdhako bhavati // 3 // dharmAstyAjyAH susaGgotthAH, kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAbham, dharmasaMnyAsamuttamam // 4 // dharmAstyAjyA iti-kSAyopazamikAH-bhedaratnatrayIrUpAH dharmAH susaGgotthAH-satsaGgadevaguruprasaGgasambhavAH api dharmAstyAjyAH / kSamAdivacanarUpA dharmAdinimittAzritA yadyapi arvAkkAle sAdhanarUpA api 1. iyalogiga A.D. | 2. bAndhavo B.1.2., V.1.2. / 3. Abhyantara0 A.D. / 4. prasaGgA0 V.2.,B.1., S.M. I Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgASTakam (8) tyAjyAH / dharmasaMnyAsamuttamaM kSAyikAbhedaratnatrayIrUpaM svadharmapariNAma sahajapariNamanarUpaM prApya-labdhvA / kathaMbhUtaM dharmasaMnyAsaM ? candanagandhAbhaM candanagandhatulyam, tilAdau hi sugandhatA saGgasambhavA puSpAdinimittasambhavA, candane sugandhatA sahajarUpA tAdAtmyatvena-sahajena utthA-utpannA sahajotthA / anena sahaja eva Atmani dharmapariNAmaH svarUpatvAt shjH| sa ca azuddhatayA AvRtatvena gurunimittAt prAgbhAvaM labhate / tatra prathama savikalpayutajijJAsAdinimittasApekSaM samyagdarzanAdikaM prakaTati / tenaiva varddhamAnena nirvikalpamabhedaratnatrayIrUpaM nimittAdyapekSAM vinA'pi guNapariNAmarUpaM sahajadharmapariNAmaM pariNamayati tadA savikalpA sAdhanA tyAjyA eva bhavati / uktaM ca yogadRSTisamuccaye [28] dvitIyA'pUrvakaraNe prathamastAttviko bhaved / (AyojyakaraNAdUrdhvam, dvitIya iti tadvidaH // 10 // ) iti" tatra samyaglAbhakAle prathamApUrvakaraNaM kSapakazreNinivRttibAdaraguNasthAne dvitIyamapUrvakaraNam / tatra dvitIye apUrvakaraNe prathamaH dharmaH atAttvikaH, sa tAttvikaH tattvarUpa eva bhavati / bhAvanA ca yadyapi kSAyopazamikAH samyagdarzanAdiguNAH arihanta-(arhat)pravacanAdisvajAtiabAdhaka-vijAtiparadravyamavalambya pravartante parAvalambanena atAttvikAH / tattvaM svasvarUpaM na tanmayA iti kintu arihantAdi(arhadAdi) guNAvalambinaH iti eSa parAnuyAyiviSayAdyAzravapariNatiparityAge'pi niviSaya-nissaMga-tIrthaMkarAdyavalambane'pi parAnuyAyitA'styeva, ityanena atAttvikaH, yasya samyagdarzanAdiguNakSayopazamaH svarUpanirdhAra-bhAsanaramaNAtmakaH anyanimittAdyalambanam Rte sa tAttvikaH iti / atra ratnatrayIsvarUpe vItarAgasarvajJoktayathArthatattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / yathArthatattvAvabodho jJAnam / tattvaramaNaM cAritramiti guNatrayIkSayopazamaH / 1. jinAjJAdi A.D., V.1. / 2. atAttvikA B.1.2., V.2., S.M. / 3. yathArthasvatattva0 V.1. / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI arhadvAkyAdyavalambanena sAdhakatvasvaguNo'pi kramakAraNaM karaNAd atattvaM vikalpapUrvakamantarmuhUrtaM yaccopAdeyatvena svatattvanirdhAra-bhAsana-ramaNarUpaM heyabuddhyA parabhAvatyAganirdhAra-bhAsana-ramaNayuktaM ratnatrayIpariNamanaM bhavati tdbhedrtntryiiruupm| yacca sakalavibhAvaheyatayApyavalokanAdirahitaM vicAraNasmRtidhyAnAdimuktamekasamayenaiva sampUrNAtmadharmanirdhAra-bhAsanaramaNarUpaM nirviklpsmaadhimymbhedrtntryiisvruupm| uktaM ca dhyAnaprakAze jo ya viyappo cirakAlio, saparobhayAvalaMbaNe hoi / jaTThi vva purassa calaNe, nimittagAhI bhave bheI // 1 // egasamaeNa niyavatthudhammami jaM guNatigaM ramai / paradavvANuvaogI nimittacAI abheI so // 2 // IdRg abhedaratnatrayIpariNatena bhedaratnatrayIpariNAmaH saprayAsaH sasaGkaraH tyajyata eva // 4 // gurutvaM svasya nodeti, zikSAsAtmyena yAvatA / AtmatattvaprakAzena, tAvatsevyo gurUttamaH // 5 // gurutvamiti-yAvatA asya sAdhakasya gurutvaM svasya Atmana eva na udeti-na jAyate, kena ? zikSAsAtmyena-svayameva svasya zikSAdAyakaH na bhavati / punaH kena ? AtmatattvaprakAzena-AtmadharmaprAgbhAvena saMzayaviparyayarahitazuddhAtmatattvaprakAzakaH yAvanna bhavati tAvadayaM uttamaHsvaparopakArI ratnatrayIpariNataH dravyabhAvaguruguNopetaH guruH tattvakathakaH sevyaH / he guro ! atItAnantakAlAprAptaM svAtmadharmanirdhAra-bhAsana-ramaNaM tattavopadezAJjanena prAptamAtmAnubhavasukhaM bhuktam, aho ! gurUNAM kRpA, yayA paramAmRtAsvAdanaM bhavati / ataH yAvad na pUrNAnandaH tAvat tava caraNau zaraNam / uktaM caH1. sAdhakasva0 A.D.,V.1., / 2. parabhAvAtyAga B.1.2.,A.D., S.M. | 3. jJAnAdi V.1. / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgASTakam (8) [29] *nANassa hoI bhAgI, thirayaro daMsaNe caritte a / dhannA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcaMti // 1 // [bR0ka0bhA0 gA0 5713] ata eva parityajya cakravartitvam ibhyazreSThitvam, grahanti zramaNatvam, sevante gurucaraNAravindAn tattvajijJAsApaTavaH // 5 // jJAnAcArAdayo'pISTAH, zuddhasvasvapadAvadhi / nirvikalpe punastyAge, na vikalpo na vA kriyA // 6 // jJAnAcArA0 iti-jJAnAcArAdayaH kAlavinayAdi-niHzaGkAdisamitiguptyAdayaH AcArAH, Acaryante guNavRddhaye te AcArAH / zuddhasvasvapadAvadhi-zuddhaH sva iti svakaH tasya padasya avadhiH maryAdA tAvad iSTAH, zubhopayogadazAyAM savikalpatAM yAvad AcArAH iSTAH vallabhAH, yadA nirvikalpe cintanArahite tyAge vikalpaH na / idaM tyAjyam idaM grAhyamiti vikalparahite tyAge niSprayAsasvarUpaikatvarUpe vikalpacintanA na, kriyA balavIryAdirUpApi na, tatra svarUpAvalambiguNavarttane vIryasya svakSetrAvagADhatvena na calanatA parabhAvagrahaNe tu paragrAhakatvenonmukhavIryapravRttau kAryAbhyAsata: viSamIkRtavIryatvena calanArUpA kriyA'sti / ataH svarUpamagnAnAM svasvapradezavyAptaguNAnAM tatpradezagatavIryasahakAravRttyA pradezAntarAgamanarUpA vIryacalanakriyA na / kriyA dvidhA, bAdhakA sAdhakA caiva / tatra mithyAtvAsaMyamakaSAyapreritacetanApariNAmAH parAbhilASakatvena paragrahaNAya prerayanti vIryaM sA abhyantarA, kudevasevanAdirUpA bAhyakriyA bandhahetutvena bAdhakA bhaNyate / yA tu zuddhadevagurusevanAzravanirodhasaMvarapariNamanarUpA karmabandharodharUpA sAdhakA uktA / nirvikalpe dhyAnasamAdhau bAdhakakriyA bhAvasAdhakabAhya paJcA0 11316, paJcava0 gA0 1358, upade0pa0pra0 gA0 682, nizIthabhA0 gA0 5457, vizeSAva0 gA0 3459 upa0mA0 gA0 341, yatila0samu0gA0 139, vidhipra0 27 / 14 / 1. pravartane A.D. V.1. / 2. AbhyantarA A.D. V.1. I Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 zrIjJAnamaJjarI kriyAbhAva: guNAnuyAyivIryapariNamanarUpA abhyantarA kriyA'sti, tathApi grahaNatyAgarUpakriyA'bhAvena kriyA netyuktam ||6|| yogAnapyakhilAMstyajet / yogasaMnyAsatastyAgI, ityevaM nirguNaM brahma, paroktamupapadyate // 7 // yogasaMnyAsata iti - tyAgI - bAhyAbhyantarasamastaparabhAvatyAgI, yogasaMnyAsata:- yogarodhanataH, AvarjIkaraNAt UrdhvamakhilAn- samastAn yogAn-vIryaparispandarUpAn tyajet ayogI bhavati / iti samastayogarodhena paroktaM- parai:- utkRSTaiH sarvajJaiH uktaM - niveditam / nirguNaM - yogAdirahitaM sattvarajastamorUpaguNarahitam, brahma-AtmasvarUpam upapadyate - zuddhacinmayaM niSpadyate // 7 // yogarodhasvarUpaM ca vastuta iti sAMsargika guNarahitaH iti kathanena AtmA sadaiva nirguNaH iti nivArayannAha vastutastu guNaiH pUrNamanantairbhAsate svataH / rUpaM tyaktAtmanaH sAdhornirabhrasya vidhoriva // 8 // // iti tyAgASTakam // 8 // vastuta iti - vastuta:-padArthamUlasvarUpeNa, zuddhaH AtmA svataHsvasvabhAvena anantaiH guNaiH pUrNaH bhAsate samyagjJAnadarzanacAritrataporUpeNa sAdhanapariNamanena anAdisaGgIbhAvaparityAgena svarUpabhAsanaramaNAnubhavanena abhinavakarmA'grahaNasvarUpaikatvatanmayadhyAnataH pUrvakarmakSaraNena ayamAtmA zuddhaH sakalapudgalopAdhirahito yadA bhavati, tadA jJAnadarzanacAritravIryAgurulaghu-avyAbAdhAsaGgAmUrttaparamadAnalAbhabhogopabhogAkriyasiddhatvAdyanantaiH svAsaG khyeyapradezavyApyavyApakaiH guNaiH pUrNaH bhAsate - rAjate ityarthaH / kimiva ? tyaktAtmanaH - tyaktaM parabhAve AtmatvaM yena saH tyaktAtmA tasya tyaktAtmanaH, sAdhoH - mokSapadasAdhakasya rUpaM nirabhrasya - meghapaTalarahitasya, vidho:- candrasya iva rUpaM bhAsate / yathA abhrahIna 1. mA AtmA A.D. V.1., B.1. / 2. kamiva S. M. B.1.V.2 I 3. eSa pATho nAsti S.M. B.1. I Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyASTakam (9) 63 candrasvarUpaM nirmalaM bhavati / tathA jJAnAvaraNAdyabhrarahitasya zuddhAtmanaH svarUpaM nirmalaM bhavati / ata eva bAdhakapariNatihetutAM saMtyajya sAdhakatvamavalambya sAdhakatve'pi vikalparUpArvAcInApavAdasAdhanAM tyajan, utsargasAdhanAM gRhNan, puna: (tAmeva ) tyajan pUrNaguNAvasthAM zrayan evamanukrameNa tyAgayogyaM tyajan AtmA sakalasaMsargabhAvanirAvaraNena nirmala-niSkalaGkAsaGga - sarvAvaraNarahitaH saccidAnandarUpaH AtmAtya - ntikaikAntika- nirdvandva-niSprayAsa - nirupacaritasukhapUrNo bhavati / ataH samyagjJAnabalena heyopAdeyavivecanaM kRtvA samastaheyabhAvatyAgavattayA bhavitavyam / tyAgo hi nirjarAmUlam / parabhAvagrahaNamevAtmAhitam / atastyAgaH karaNIya eva AtmasvarUpAbhilASukaiH // 8 // // iti vyAkhyAtaM tyAgASTakam // 8 // // atha kriyASTakam // 9 // parabhAvatyAgakaraNameva sAdhakA kriyA, ataH kriyASTakaM nirUpyate / kriyate AtmakartRtvena sA kriyA, kartuH dravyasya pravRttiH / svarUpAbhimukhadarzanajJAnopayogatA jJAnam, svarUpAbhimukhavIryapravRttiH kriyA, evaM "jJAnakriyAbhyAM mokSaH, " tatra jJAnaM svaparAvabhAsanarUpam, kriyAsvarUparamaNarUpA / tatra cAritravIryaguNaikatvapariNatiH kriyA, sA sAdhakA / atra anAdisaMsAre azuddhakAyikyAdikriyAvyApAraniSpannaH saMsAraH / sa eva vizuddhasamitiguptyAdivinayavaiyAvRttyAdisatkriyAkaraNena nivartate / ataH saMsArakSapaNAya kriyA saMvaranirjarAtmikA karaNIyA / nAmasthApanA sugamA / dravyakriyA zuddhA azuddhA ca / tatra zuddhA svarUpAnuyAyiyogapravRttirUpA / azuddhA kAyikyAdivyApArarUpA / bhAvakriyAvIryapravRttirUpA / pudgalAnuyAyi - audArikAdikAyavyApArasanmukhA azuddhA / zuddhA punaH svaguNasvapariNamanatvanimittavIryavyApArarUpA kriyA bhAvakriyA / tatra kriyAsaGkalpaH naigamena / saGgraheNa sarve saMsArajIvA: 1. vyApArapararUpA V. 1. vinA / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI sakriyA uktAH / vyavahAreNa zarIraparyAptyanantaraM kriyA / RjusUtranayena kAryasAdhanArthaM yogapravRttimukhyavIryapariNAmarUpAdikriyA / zabdanayena vIryaparispandAtmikA / 'samabhirUDhena guNasAdhanArUpasakalakarttavyavyApArarUpA / evaMbhUtanayena tattvaikatvavIryatIkSNatAsAhAyyaguNapariNamanarUpA / atra sAdhakasya sAdhanakriyAyA avasaraH nANacaraNeNa mukkho / tena caraNaguNapravRttisvarUpagrahaNaparabhAvatyAgarUpA kriyA mokSasAdhakA / ato jJAtatattvena tattvasAdhanArthaM samyakkriyA karaNIyA / tadupadezaHkSAyikasamyaktvaM yAvad nirantaraM niHzaGkAdyaSTadarzanAcArasevanA, kevalajJAnaM yAvat kAlavinayAdijJAnAcAratA, nirantaraM yathAkhyAtacAritrAdarvAk cAritrAcArasevanA, paramazukladhyAnaM yAvat tapaAcArasevanA, sarvasaMvaraM yAvat vIryAcArasAdhanA'vazyaMbhAvA, na hi paJcAcAramantareNa mokssnisspttiH| darzanAd hi svaguNAnAM pravRttiH kriyA darzanAdiguNavizuddhyarthaM " sannimittamavalambya pravartanam AcAraH" guNapUrNatAniSpatteH arvAk AcaraNA karaNIyA / AcaraNAto guNaniSpattirbhavatyeva / pUrNaguNAnAM tu AcaraNA paropakArAyeti siddham / ata eva ucyate: jJAnI kriyAparaH zAnto, bhAvitAtmA jitendriyaH / svayaM tIrthoM bhavAmbhodheH, paraM tArayituM kSamaH // 1 // jJAnI kriyApara iti-jJAnI-yathArthatattvasvarUpAvabodhI, yadA kriyAsAdhanakAraNAnuyAyiyogapravRttirUpA, svaguNAnuyAyivIryapravRttirUpA tasyAM tatparaH-udyataH, punaH zAntaH-kaSAyatAparahitaH, bhAvitAtmA-bhAvitaHzuddhasvarUparamaNamayaH AtmA yasya saH bhAvitAtmA, jitendriyaHparAjitendriyavyApAraH, bhavAmbhodheH-bhavasamudrAt svayaM tIrNaH-pAraMgataH, param- Azritam, upadezadAnAdinA tArayituM kSamaH-samartho bhavati / yo hi samyagdarzanajJAnacAritrapariNataH AtmArAmI AtmavizrAmI AtmAnu1. rUpAkriyA V.1.2., B.1.2., A.D., L.D.1.2.3 / 2. samabhirUDhanayena L.D.1.3 / 3. vIryAcArasya L.D.1.3 / 4. tanni0 L.D.1.3 / 5. parAMstA0 V.2., B.1.2.,S.M. / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyASTakam (9) bhavamagna: sa svayaM saMsArAt nivRttaH tatsevanAparAn nistArayati / atra dravyajJAnaM-bhAvanArahitaM vacanavyApAramanovikalparUpaM saMvedanajJAnaM yAvat, tacca bhAvajJAnaM (jJAnasya) tattvAnubhavarUpopayogasya kAraNam, dravyakriyA yogavyApArAtmikA, sApi bhAvakriyA(yAH) svaguNAnuyAyisvaguNapravRttirUpAyAH 'kAraNam, atra 'jJAnasya phalaM viratiH' tena jJAnaM viratikAraNam / 'uktaM ca-tattvArthaTIkAyAM-"darzanajJAne cAritrasya kAraNam, cAritraM mokSakAraNam" / uttarAdhyayane'pi:[30] *nAdaMsaNissa nANaM, nANeNa vinA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mukkho, nathi amukkhassa nivvANaM // 30 // iti // 1 // [adhya0 28, gA0 30] ato jJAnaM kriyAyuktaM hitAya naikamevetyAhakriyAvirahitaM hanta ! jJAnamAtramanarthakam / gati vinA pathajJo'pi, nApnoti puramIpsitam // 2 // kriyAvirahitaM hanta iti- kriyAvirahitaM-kriyA-sAdhanapravRttirUpA tayA virahitaM jJAnamAtraM-saMvedanajJAnam anarthakaM-na mokssruupkaarysaadhkm| tatra dRSTAntaH-pathajJo'pi-mArgajJAtApi, gati vinA-caraNavihArakriyAM vinA Ipsitam-icchitaM puraM-nagaraM na Apnoti-na prApnoti, caraNacaMkramaNenaiva IpsitanagaraprAptiH iti 'nANacaraNeNa mukkho' iti vacanAt / [31] saNNANanANovagae mahesI, aNuttaraM cariuM dhammasaMcayaM / aNuttare NANadhare jasaMsI, obhAsai sUrie vaMtalikkhe // 23 // iti uttarAdhyayane // 2 // [adhya-21 gA0 23] punastadeva draDhayannAhasvAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH saprakAzo'pi, tailAdikAM yathA // 3 // *caMdAvijjhayaM paya0 gA0 76 // 1. karaNam L.D.1.3 / 2.svapra0 V.2.vinA / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI svAnukUlAmiti - jJAnapUrNo'pi svaparavivecanaviziSTo'pi kAleavasare kAryasAdhanakSaNe, svAnukUlAM - tatkAryakaraNarUpAM kriyAmapekSate, tattvajJAnI samyagjJAnI prathamaM saMvarakAryaruciH dezaviratisarvaviratigrahaNarUpAM kriyAmAzrayati, puna: cAritrayukto'pi tattvajJAnI kevalajJAnakAryaniSpAdanarasikaH zukladhyAnAroharUpAM kriyAmAzrayati / kevalajJAnI sarvasaMvarapUrNAnandakAryAvasare yogarodharUpAM kriyAM karoti / ata evocyate jJAnI kriyAmapekSate, evaM tadarthameva AvazyakakaraNaM munInAm / tatra / dRSTAntaH yathA pradIpaH saprakAzo'pi tailapUrtyAdikAM kriyAmapekSate evaM samyagjJAnI api kriyAraGgI bhavati / kriyA hi vIryazuddhihetuH / azuddhavIryavihitAzravaH saMsarati saMsAre / sa eva guNisevanaguNaprAgbhAvodyataH saMvarIbhavati / karmapradezagrahaNaM yogaiH / yogAH vIryaprabhavAH / tena yogAH paramAtmavandanasvAdhyAyAdhyayanAdiyojitAH na karmagrahaNAya bhavanti / yogAnAM satpravRttiH kriyA iti // 3 // 66 1 bAhyabhAvaM puraskRtya ye kriyAM vyavahArataH / vadane kavalakSepam, vinA te tRptikAGkSiNaH // 4 // bAhyabhAvamiti--bAhyabhAvaM - bAhyatvam, puraskRtya - aGgIkRtya, yenarA: asevitagurucaraNAH, vyavahArataH kriyAM niSedhayanti " kiM bAhyakriyAkaraNena'" ? ityuktvA kriyodyamaM mandayanti te narA vadane mukhe kavalakSepaM vinA tRptikAGkSiNaH - tRptivAJchakA iti // 4 // guNavadbahumAnAdernityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAvamajAtaM janayedapi // 5 // guNavadbahumAnAderiti - samyagdarzanajJAnacAritrakSamAmArdavArjavAdiguNavantaH teSAM bahumAnaM svato'dhikaguNavatAM bahumAnam, AdizabdAt doSapazcAttApaH pApadurgaJchA'ticArAlocanaM devagurusAdharmikabhaktiH uttara1 digvio S. M. vinA / 2. svapra0 V. 2., vinA / 3. yoge S.M. / 4. guNavaditi L.D.1.2.3 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyASTakam (9) 67 guNArohaNAdikaM sarvaM grAhyam / ca punaH nityasmRtiH pUrvagRhItavratasmaraNam, abhinavapratyAkhyAna-sAmAyika-caturvizatistava-guruvandanapratikramaNa-kAyotsarga-pratyAkhyAnAdInAM nityasmRtyA satkriyA bhavati / atra gAthA zrIharibhadrapUjyaiH viMzatikAyAm[32] *tamhA Niccasaie bahumANeNaM ca ahigayaguNimi / paDivakkhadugaMchAe, pariNaiAloyaNeNaM ca // 36 // titthaMkarabhattIe, susAhujaNapajjuvAsaNAe ya / uttaraguNasaddhAe, ittha sayA hoi jaiyavvaM // 37 // evamasaMto vi, imo jAyai jAovi na paDai kayAi / tA etthaM buddhimayA, apamAo hoi kAyavvo // 38 // [paJcA0pra0 paJcA0 1 gA0 36-37-38] [33] suhapariNAmo niccaM, causaraNagamAi AyaraM jIvo / kusalapayaDIu baMdhai, baddhAo suhANubaMdhAo // 59 // [causaraNapayanno gA0 59] ityAdikriyAjAtamutpannaM bhAvaM samyagjJAnAdisaMveganirvedalakSaNaM na paatyet| api ca na jAtaM dharmadhyAnazukladhyAnAdikaM bhAvamajAtamapi-anutpannamapi janayet-niSpAdayet / zreNika-kRSNAdInAM guNibahumAnena, mRgAvatyAH pazcAttApena, Alocanena atimuktanirgranthasya, gurubhaktyA caNDarudraziSyasya, ityAdyanekavAcaMyamAnAM paramAnandaniSpattiH zrUyate Agame // 5 // kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyApi tadbhAva-pravRddhirjAyate punaH // 6 // kSAyopazamike iti-cAritrAnugavIryakSayopazame jAte yA kriyA vandananamanAdikA kriyate tayA kriyayA patitasyApi-guNaparAGmukhasyApi jIvasya zrAvakaprajJaptiH gA0 104-5-9, zrAvakadharmavizikA gA0 8-9-10, zrAvakadharmavidhiH gA0 106-107-108 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 zrIjJAnamaJjarI punaH tadbhAvapravRddhiH-samyagjJAnAdiguNabhAvapravRddhiH jAyate / uktaM ca[34] khaovasamigabhAve, daDhajattakayaM suhaM aNuTThANaM / parivaDiyaM pi hu jAyai, puNovi tabbhAvabuDkiraM // 1 // [paJcA0pra0 paJcA03, gA0 34] audayikabhAve'pi kriyA bhavati, sA na tAdRgguNavRddhikarI / audayikIkriyA ca [35] uccairgotrasubhagAdeyayaza:nAmakarmodayena antarAyodayena uccairgotrodayena ca tapaHzrutAdilAbhaH prajJApanAsUtrataH [prajJA0sU0 pa023, sU0292] jJeya iti / jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-darzanamohacAritramohAntarAyakSayopazamataH zuddhadharmaprAgbhAvArthaM yA kriyA kriyate sA AtmaguNaprakAzakarI bhavati // 6 // punastadeva darzayati guNavRddhayai tataH kuryAt, kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnam, jinAnAmavatiSThate // 7 // guNavRddhyai iti-tataH svadharmaprAgbhAvahetutvAt kriyAM-satpravRtti kuryAt / kimartham ? guNavRddhyai / guNAH-jJAnAdayaH teSAM vRddhiH tasyai, guNaprollAsArthamiti / na hyAhArAdipaJcadazasaMjJAnimittam / punaH askhalanAya-apratipAtAya kriyArahitaH sAdhakatve avasthAtumazaktaH, yato vIryasya cApalyaM tacca kriyAvataH satkriyAniyuktaM pratipAtAya na bhavati / anyathA cAnAdipravRttipravRttaH skhalanAya bhavati / kriyayottarottarasthAnArohaNaM ca zrUyate Agame / tathA ca ekamapratipAtisaMyamasthAnaM jinAnAM kSAyikajJAnacAritravatAmekaM pUrNasvarUpaikatvarUpaM sthAnamavatiSThate nAnyasya / ataH sAdhakenAbhinavaguNavRddhyarthaM kriyA karaNIyA / ata eva vanaM nivasanti nirgranthAH / caityayAtrAdyarthaM gacchanti nandIzvarAdiSu / kAyotsargayanti zarIram, AkuJcanti vigrahaM vIrAsanena / saMlekhayantyanazanotsukAH, gRhNanti parihAravizuddhi-jinakalpAdyabhigrahavyUham // 7 // 1. tvA L.D.1.2.3 / 2. sthairyA0 V.2., dhIrA0 B.1.2. / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyASTakam (9) atha viSAdyanuSThAnAdUSitA na tu sAnuSThAnA / sAnuSThAnA hi kriyA bhavahetureva / tena yA kriyA sAdhanahetuH, sA (tAm) eva Aha vaco'nuSThAnato'saGgA, kriyA saGgatimaGgati / seyaM jJAnakriyAbheda-bhUmirAnandapicchalA // 8 // // iti kriyASTakam // 9 // -- vaconuSThAnata iti-vacanamarhadAjJA, tadanuyAyinI kriyA dharmahetuH / yataHprazAntacittena 'gabhIrabhAvenaivAhatA sA saphalA kriyA ca / aGgAravRSTeH sahasA na ceSTA, nAsaGgadoSaikaguNaprakarSA // 1 // viSa-garA'nyonyAnuSThAnatyAgena zrImadvItarAgavAkyAnusArataH utsargApavAdasApekSarUpA kriyA vacanAnuSThAnakriyAkaraNataH asaGgakriyAsaGgati saMyogitAmaGgati-prApnoti / vacanakriyAvAn anukrameNAsaGgakriyAmeti nirvikalpaniSprayAsarUpAM kriyAM prApnoti / sA eva- asaGgakriyA eva jJAnakriyA / evamabhedabhUmiH jJeyA / asaGgakriyA bhAvakriyA zuddhopayogai zuddhavIryollAsatAdAtmyatAM dadhAti / jJAnavIryaikatvaM jJAnakriyA'bhedaH ityanena yAvad guNapUrNatA na, tAvat niranuSThAnA kriyA karaNIyA / nahi tattvajJAH kriyAniSedhakAH, kintu kriyA hi zuddharatnatrayIrUpavastudharmasAdhane kAraNam, na dharmaH / dharmatvam Atmasthameva / uktaM ca zrIharibhadrapUjyaiH dazavaikAlikavRttau- "dharmasAdhanatvAd dharma iti" / ataH dravyakriyAM dharmatvena gRhNanti tatkAraNe kAryopacAra eva, nAnyaH / etacchraddhAnavikalAnAM kriyA na dharmahetuH / [36] bahuguNavijjAnilao, ussuttabhAsI tahAvi muttavyo / jaha varamaNIjutto vi hu, vigghakaro visaharo loe // 18 // iti SaSTizatakaprakaraNe, [gA018] / tathA ca AcArAne "bhaya 1. gambhI0 V.1.2., B.1.2. / 2. abheda0 V.1.2., B.1.2., S.M. | 3. yoga0 v.1..B.1.2.,A.D.,L.D.1.3, yoga: V.2. / 4. kri yAdi B.2.,V.1.,A.D.,S.M.,L.D.1.2.3 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI vicikitsAyAM na saMyama" iti / ataH nimittahetutvena kriyA niranuSThAnA karaNIyA / iyamasaGgakriyA, sA AnandapicchalA svAbhAvikAnandAmRtarasArdA, ataH AtmatattvAvabodhAnandotsukainiranuSThAnA satpravRttyasatpravRttiparityAgarUpA kriyA dravyato, bhAvataH syAdvAdasvaguNAnuyAyivIryapravRddhi-abhinavaguNavRddhirUpA saMyamasthAnArohaNI tattvaikatvarUpA kriyA pratisamayaM karaNIyA, sAdhyasApekSatvena, ata eva "jJAnakriyAbhyAM mokSa" iti nirdhAraNIyam / dravyakriyodyato bhAvakriyAvAn bhvti| tatazca svarUpAspadIbhavatIti zreyaH // 8 // ||iti kriyASTakam // 9 // // atha tRptyaSTakam // kriyAvanto hi kadAcinmadalobhAviSTAH sadabhyAsaM niSphalIkurvanti, tena kaSAyatyAgarUpapUrvakaM svarUpabhogotpannatRptirUpamaSTakaM nirUpyate / tatra tRptirnAmAdibhedAccaturdhA-tatra nAmatRptiH jIvasya ajIvasya(vA) tRptiriti nAma kriyate, zabdoccAraNarUpA vA, sthApanAtRptiH akSaranyAsarUpA, dravyatRptiH AgamataH tatpadArthajJo'nupayuktaH noAgamato jJazarIrabhavyazarIratadvyatiriktabhedAt, tatra tadvyatiriktA dravyeNa AhAradhanopakaraNA tRptiH, bhAvatRptiH AgamataH tatpadArthajJopayuktasya, noAgamataH svarUpajJAnAnandapUrNasya sahajAtmAnubhavAvicchinnasya bhavati / naigame jIvAjIvAt tRptiH, saMgrahavyavahArAbhyAM grahaNayogyadravyaprAptI, RjusUtreNa IpsitasaMpattau, zabdAdinayaistu svasvarUpanirAvaraNapUrNAvighnabhoktRtvena tRptiH / iyaM ca paddhatiH [37]odhaniyuktivRttigatAhiMsAnayavadbhAvanIyA / [ogha0ni0gA0755] atra kAraNato nAmAdinikSepatrikanaigamAdinayasatkA vastutaH bhAvanikSepazabdAdinayarUpA eva grAhyA, sA ca sAdhanakAle'pavAdodbhavA siddhatve tUtsargodbhavA grAhyA / tAmevAha 1. tattvAvyAbAdhA0 S.M. vinA / 2. docchakai: S.M. vinA, doccakaiH L.D.11 3. rohaNa0 A.D., B.1. V.1., L.D.1. / 4. dravyAprAptau B.1. / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 tRpyaSTakam (10) pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA, kriyAsuralatAphalam / sAmyatAmbUlamAsvAdha, tRpti yAti parAM muniH // 1 // pItvA jJAnAmRtamiti-muniH-sAvadyAbhASI svAtmAvalokanalInaH, parAm-utkRSTAM laukikakuprAvacaniketarAma, tRpti-santoSAvasthAma, yAtiprApnoti labhate ityarthaH / kiM kRtvA ? jJAnAmRtaM- jJAna-yathArthasvaparapadArthasvarUpAvabhAsanarUpaM tadevAmRtaM pItvA zuddhAtyantAvicchinnaciddhArAparIkSitaheyopAdeyavastvavalokanopayogaM pItvA, kriyA-sadyogapravRttiH / tattvaprAgbhAva-vibhAvAbhAvabhAvitacetanAzraddhAnapUrvakA yA vIryapravRttiH sA eva suralatA-kalpavallI tasyAH phalaM sthiratvena 'tattvAnubhavalakSaNaM bhuktvA sAmyaM-samatA, zubhAzubheSu pudgalAdiSu tulyatvaM tadeva tAmbUlaM svAdimopamAnamAsvAdya, muniH parAmutkRSTAM tRpti yAti ityanvayaH / sAMsArikopAdhipudgalodbhavavibhAvabhAvitAtmano'nAdimithyAjJAnAsatkriyAraktadviSTatAsaktAH jagaducchiSTAbhogyavarNAdyanubhavamagnatvena yA AropajA tRptiH na sA tRptiH, yataH tatprAptAvapi tRSNA praguNIbhavati, tena na tRptiH, svatattvAnandabhogenaiva tRptiH / ata eva satpuruSAstyajanti dAminIcalAn kAminIvilAsAn, 'hIlayanti udayAgatAn sadvipAkAn, niHsaGgayanti raGgAbhiSvaGgisaGgasaGgAn, viraGgayanti aGgarAgAn, revasanti svAdhyAyAdhyayanena tattvazravaNa-manana-nididhyAsana-parizIlaneSu, dhanyAM manyante paramAtmAvasthAmiti // 1 // punarapi nityAM tRpti vyAkhyAtumAhasvaguNaireva tRptizcedAkAlamavinazvarI / jJAnino viSayaiH kiM tai-yairbhavettRptiritvarI // 2 // svaguNairiti cet-yadi svaguNaiH- caitanyasya svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAvabhUtaiH amUrtA'saGgA'nAkulacidAnandarUpaiH / eva-anya1. svAnu0 L.D.1 / 2. hela0 V.1., L.D.1 / 3. vizanti L.D.1 / 4. cetanasya S.M. I Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 / zrIjJAnamaJjarI yogavyavacchedArthaH, tRptiH jJAninaH-samyagavabuddhatattvasya-taiH, sparza-rasavarNa-gandha-zabdaiH kim ? na kimapi / yaH svarUpAnubhavI sa vibhAvahetubhUtAn indriyaviSayAn nAvagacchati / kathaMbhUtA svaguNaiH tRptiH? AkAlaM sarvamapyanAgatakAlamavinazvarI-vinAzarahitA, sahajatvena nityA ityarthaH / sparzajJAnavato yaiH-zabdAdibhiH itvarI-alpekAlIyA aupacArikI tRptirbhavet taiH-viSayaiH paravilAsaiH kim ? na kimapi / paravilAsAH bandhahetavaH eva / atra bhAvanA-anekazo bhuktA ete, tathApi nAptamAtmasvarUpam, na ca te sukhahetavaH, kintu sukhatvabuddhireva kRtakAH, tena tadviSayAbhimukhataiva na svarUparasikAnAmataH AtmaguNaistRptirvidheyA // 2 // tAmeva bhAvayati yA zAntaikarasAsvAdAd, bhavettRptiratIndriyA / sA na jihvendriyadvArA, SaDrasAsvAdanAdapi // 3 // yA zAntaiketi- yA atIndriyA-indriyaviSayagrahaNarahitA AtmajJAnabhoktRtvavedyA svarUpAnubhavalakSaNA tRptiH, zAntaikarasAsvAdAtkaSAyodbhavarahitasAmyarasAsvAdanAt bhavet-labheta sA-tRptiH SaDrasAsvAdanAt-tiktAmlamadhurakaSAyakaTukSArarasabhojanAt jihvendriyadvArA-rasanendriyadvArA na bhavati / rasanendriyeNa paudgalikarasAnubhavaH, AtmA ca svarUpAnubhavI pudgalaguNAnAM jJAtA, na bhoktA / pudgalaguNA abhojyA eva / mohodayAd AhArasaMjJAtaH rasAsvAdanaM na svarUpataH / svarUpaM ca jJAnAnubhavalakSaNamataH AtmAnubhavA tRptiH, na paudgaliketi // 3 // saMsAre svapnavanmithyA, tRptiH syAdAbhimAnikI / .. tathyA tu bhrAntizUnyasya; sAtmavIryavipAkakRt // 4 // saMsAre iti- saMsAre-dravyataH caturgatirUpe, bhAvataH mithyAtvAdivibhAvalakSaNe saMsaraNe, AbhimAnikI-mithyAbhimAnotpannA pudgalAdiprAptamAnyatArUpA tRptiH, sA svapnavat mithyA-vitathA kalpanArUpA eva, 1. alpakAlI sarvapratiSu : 2. abhedya. ....1. / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRptyaSTakam (10) 73 yato'jJaiH tRSNAgrasitaiH svIyakalpanAkalpiteSTateSTIkRtapudgalaskandhasampattau 'aho ! mayA prAptaM maNiratnAdivyUha' mAyodayamAdhurIvacanacAturIcaturasvajanasamUhaM ceti tRptastiSThati, tathApi kalpanArUpatvAt gatvaratvAt audayikatvAt paratvAt svasattArodhakASTakarmabandhanidAnarAgadveSotpAdakatvAt duHkhameva tathyA iti, marumarIcikAkalpA tRptiH na sukhahetuH, tu-punaH bhrAntizUnyasya-'mithyAvabodharahitasya samyagjJAnopayuktasya svatattvAbhimukhasya tathyA-satyA svasvabhAvAvirbhAvAnubhavAtmikA tRptiH sukhahetuH / kiMbhUtA tRptiH ? sAtmavIryavipAkakRtAtmanaH(nA) saha sAtmA, tasya yad vIryaM tasya vipAkaH-puSTivizeSaH, taM karotIti kRt ityanena svasvAbhAvyaguNAnubhavotthA tRptiH AtmanaH sahajaM vIryaM puSTIkaroti, tena sAmarthyena guNaprAgbhAvaH, ato gurucaraNasevanAgamazravaNatattvagrahaNAdinA AdhyAtmikI tRptiH vidheyA ityupadezaH // 4 // pudgalaiH pudgalAstRpti yAntyAtmA punarAtmanA paratRptisamAropo, jJAninastanna yujyate // 5 // pudgalairiti-pudgalaiH-zarIradhanavasanabhojanasvajanAdibhiH,pudgalA:zarIrAdayaH, pudgalopacayarUpAM tRpti yAnti-pudgalopacAravRddhi yAnti, punaH AtmA-amUrtajJAnAnandarUpaH, AtmanA-AtmaguNapariNAmena jJAnacaraNAnandAdinA tRpti yAti svarUpAnubhavarasikAnAM svarUpAsvAdanena tRptiH / punaH upadizati-jJAnina:-anekAntAnantasvaparapadArthaparIkSAdakSasya taddhAntijanyAbhimAnaM paratRptisamAropaH, paraiH-pudgalaiH tRptiH-paratRptiH paratRptau samAropa:-AtmatRptimAnyatArUpaH na yujyate-na ghaTate / bhAvanA ca samyagjJAnI tu yathArthAvabodhI Atmadharmameva Atmani3 aGgIkaroti paraM paratvenaiva vetti, paradharma pare sthApayati, svadharma svatve sthApayati / ataH samyagdRSTiH paudgalikopacaye na rajyate / pudgalAsvAdanena sukhAvabhAsa eva mithyAjJAnam / uktaM ca1. tRptiH S.M., V.2. B.1 / 2. mithyAtvA0 L.D.1 / 3. AtmanA S.M. / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrIjJAnamaJjarI tavai tavaM carai caraNaM, suaMpi navapuvva jAva abbhasai / jA parasuhe suhattaM, tA no sammattavinnANaM // 1 // punaH zrIharibhadrapUjyaiHsuavaM sIlavaM cAI, jiNamaggAyaraNAraI / paraM vA parasaMgaM vA, dhammaM mannai jo jaDo // 2 // yacca AtmanaH svarUpaM sahajaM 'jJAnAdi, tadeva dharma iti tattvam / / 5 / / madhurAjyamahAzAkA-grAhye'bAhye ca gorasAt / parabrahmaNi tRptiryA, janAstAM jAnate'pi na // 6 // madhurAjyeti-yA parabrahmaNi-zuddhAtmani- amUrttAnantajJAnaghane, yA tRptiH svarUpA-samatAliGganAnandacidvilAsarUpA, janAH-tattvAvalokananayanavikalAH, tAM zuddhAtyantaikAntAdhyAtmasvabhAvAnubhavarUpAM tRpti jAnate'pi na-naiva jJAyate iti jJAnagrahaNe'pi nAsti / ataH kuto'nubhavaH? yA tRptiH madhurAjyamahAzAkAgrAhye punaH gorasAt abAhye bhojane na, madhuramAjyaM-madhurAjyam, mahAntaH zAkAH-vyaJjanAni taiAhye punaH gorasa:-dadhyAdi tasmAt abAhye, yukte evaMvidhe bhojane sA tRptiH na / athavA kathaMbhUte brahmaNi ? madhurAjyamahAzAkAgrAhye-madhu-miSTaM rAjyam, tatra mahatI AzA-icchA yeSAM te madhurAjyamahAzAkAH taiH-parigrahaizvaryAbhilASukaiH, agrAhye-grahItumazakye gorasAt-vAgrasAt, bAhye vAcAmagocare 'aprApya manasA saha' iti vedoktatvAt [38] 'apayassa payaM natthi' ityAcArAGgavacanAt / [AcA0 zruta01, a05, u06, sU0 170] evaMvidhe parabrahmaNi-paramAtmani yA tRptiH sA lokairna jJAyate eva, ataH pudgalopacArasahasraiH sA tRptina bhavati // 6 // viSayormiviSodgAraH, syAdatRptasya pudgalaiH / jJAnatRptasya tu dhyAna-sudhodgAraparamparA // 7 // viSayormi iti-atRptasya-svarUpAsvAdarahitasya, pudgalaiH 1. jJAnAdikam L.D.11 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRptyaSTakam (10) 75 aGgarAgAGganAliGganAdikaiH, viSayormiviSodgAraH syAt-bhavet, viSaya:indriyavilAsaH sa eva viSayodgAra:-prakAzaH syAt / uktaM cajaha jaha puggalabhogo, taha taha vA visayaM pi kasAI / iMdiyasuhA duhA khalu, agijjhA tao virattANaM // 1 // ____ jJAnatRptasya-svAtmatattvAvabodhapUrNasya, dhyAnaM-tattvaikatvam, yat sudhA-amRtaM tasya udgAraH tasya paramparA zreNirbhavet nirAmaya-nirmalaparamAtmAnubhavastRpteH lakSaNametat tattvabhAvanA-tattvajJAna-tattvadhyAnAmRtodgAraparamparAvRddhiH // 7 // sukhino viSayAtRptA, nendropendrAdayo'pyaho / bhikSurekaH sukhI loke, jJAnatRpto niraJjanaH // 8 // // iti tRptyaSTakam / / 10 // sukhino iti-aho ! iti Azcarye, indropendrAdayaH-indraH-zakraH, upendraH-kRSNaH, ityAdayaH aneke na sukhinaH-sukhamayAH na / kathaMbhUtA indropendrAdayaH ? viSayAtRptAH-viSayaiH-manojendriyasaMyogaiH, atRptAH anekavanitAvilAsaSaDrasagrAsasurabhikusumavAsaramyAvAsAdibhiH mRduzabdAkarNanavarNyavarNAvalokanaiH saMkhyeyAsaMkhyakAlabhogaiH atRptAH / na ca ete tRptihetavaH / asadAropa evAyaM loke-caturdazarajjvAtmake anantasakarmajIvAtmake, ekaH bhikSuH AhArAgRdhnaH saMyamayAtrArthaM bhikSaNazIlaH niSparigrahaH sukhI asti / jJAnaM-svarUpAvabodhaH tena tRptaH, niraJjana:rAgAdyaJjanazyAmatArahitaH, svadharmabhogavattvAt / "yadvastuni yo dharmo na bhavati tato na jAyate / " uktaM ca vizeSAvazyake:[] jatto cciya paccakkhaM somma ! suhaM natthi dukkhamevedaM / tappaDiyAravibhattaM, to puNNaphalaM ti dukkhaM ti // 2005 // visayasuhaM dukkhaM ciya, dukkhappaDiyArao ttigicchavva / taM suhamuvayArAo, na uvayAro viNA taccaM // 2006 // 1. taccarattANaM S.M., V.1.2., B.1.2 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ubhayorapi / yacca svAdAnubhavA tRptiH zatama, pUjayanti ..... zrIjJAnamaJjarI sAyAsAyaM dukkhaM, tavvirahammi a suhaM jao teNaM / dehidiesu dukkhaM, sukkhaM dediyAbhAve // 2011 // iti sAtAsAtayovipAkabheda eva natvAvaraNe / avyAbAdhAvaraNatvaM tu ubhayorapi / yacca svaguNAn ghAtayati tadudayaH kaH sukhatvenorurIkurute ? iti AtmanaH jJAnAnandAnubhavA tRptiH prazasyA, naupAdhikI / ityanena tayA eva samyagdarzaninaH stuvanti arhantam, pUjayanti paramAtmAnam, 'dezaviratA api sAmAyikapauSadhopavAsinaH AtmAnubhavalavAsvAdanArthameva tiSThanti ekAnte munayastanniSpAdanAya tyajanti paJcAzravAn, tadvighAtAya gRhNanti bhISmagrISmataptazilAtApAtApanAm, zizirahimanizAkarakarAbhighAtakSubdhA vasanti nirvasanA vane, svAdhyAyanti AgamavyUhAn, kSamAdidharmadvArA bhAvayanti AtmAnam, tattvajJAnena Arohanti guNazreNizRGge, cintayanti tattvaikatvaM tattvasamAdhyarthameva prANAyAmAdiprayAsaH jinakalpAdikalpaH iti sA svabhAvAnubhavatRptiH sarvairabhyasyA // 8 // // iti vyAkhyAtaM tRptyaSTakaM dazamam // 10 // // atha nirlepASTakam // atha aliptasya tattvasamAdhirbhavati pUrNAnandatRptirapi aliptasya, tena nirlepASTakaM prastUyate / cetanasya sakalaparabhAvasaMyogAbhAvena vyApyavyApakagrAhakakartRtvabhoktRtvAdizaktInAM svabhAvAvasthAnaM nirlepaH / nAmato nirlepaH abhilApyAtmaka: jIvAjIvAnAm, sthApanAnirlepaH nirgranthAkArAdiH, dravyanirlepaH kAMsyapAtrAdiH tadvyatiriktaH, zeSastu pUrvavat, bhAvanirlepaH jIvAjIvAbhedAzca', ajIvo dharmAdharmAkAzAdiH jIvastu samastavibhAvAbhiSvaGgarahitaH muktAtmA, nayaistu dravyaparigrahAdiSvaliptaH naigamena, saMgraheNa jIvo jAtyA aliptaH, vyavahAreNAlipto dravyatastyAgI, zabdanayena samyagdarzanasamyagjJAnaparicchinnaparabhAvaparityAgI tannimitta 1. tadvacyA A.D., V.1. / 2. digvi0 S.M., vinA / 3. sva0 A.D., V.1. L.D.1. vinA / 4. vitanyate S.M., B.2. / 5. jIvavedAzca B.1.2. / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepASTakam ( 11 ) 77 bhUtAn (ni) dhanasvajanopakaraNAn (ni) teSvanAsaktaH, samabhirUDhena arihantA (arhadA-) dinimittairbahutaraiH pariNamanairaliptatvAt kSINamoho jina: kevalI cAliptaH, evaMbhUtena siddhaH sarvaparyAyairaliptatvAt, vAcanAntare tu naigamAliptaH aMzatyAgI naigamAkArarUpeNa, saMgraheNa samyagdarzanAsattayA AtmAnaM sarvathA vibhaktatvAt vyavahAreNa tacchraddhayA apAstarAgAdilepatyAgAt, RjusUtrastu sannimittAdiSvaraktatvenAvalambanAt, zabdataH abhisandhijavIryabuddhipUrvakopayogasya rAgAdiSu apariNamanAt, samabhirUDhataH sarvacetanA sarvajIvasya vibhAvAzleSarahitatvAt, evaMbhUtata: 5 pUrvAbhyAsacakrabhraimAdibhavopagrAhisarvapudgalasaMgarahitasya siddhasya nirlepatvam / punarnikSepatraye nayacatuSTayam, bhAvanikSepe paryAyAliptatvena 'antimanayatrayamiti' tattvArthavRtterAzayaH atra bhAvasamyaksAdhakanirlepAdhikAraH / saMsAre nivasan svArtha- sajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko, jJAnasiddho na lipyate // 1 // 8 saMsAre iti - nikhila :- samasto lokaH kajjalavezmani - rAgAdipApasthAnavibhAvatannimittIbhUtadhanasvajanAdigRhe, saMsAre nivasan-vasamAnaH, svArthasajja:- svasya AropAtmatAkRtaH artha:- ahaGkAramamakArAdirUpaH svArthaH, tatra sajjaH - sAvadhAnaH, lipyate rAgAdibhAvakarmAbhiSvaGgataH samastAtmIyakSayopazamabhAvaparAnugataH sarvasattAvarakatvena bhAvakarma-dravyakarma - nokarmale pailipyate / tathA jJAnasiddha: - heyopAdeyaparIkSAparIkSitasarvabhAvaH svAtmani svatvamanyatra sarvatra paratvopayuktaH svAtmArAmI svarUpavilAsI na lipyate trividhakarmopaskarairnAvaguNThyate ataH AtmadharmAvabhAsanatadupAdeyatayA yatitavyamityupadezaH // 1 // 1. arihantAdiprazasta V. 1. / 2. aprazasta V. 1. / 3. Rjustu S. M., B. 2. I 4. sarvavIryasya V.1. / 5. evaMbhUtaH V. 1. / 6. cakrA S.M., B.2., V.2., L.D.1. / 7. pagrAha0 B.2., V. 2., L.D. 2. / 8. kSayopazamA V. 1., B.1., A.D. / 9. svAtmam V. 1., B. 1. vinA / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 zrIjJAnamArI nA'haM pudgalabhAvAnAm, kartA kArayitA ca na / nAnumantApi cetyAtma-jJAnavAn lipyate katham // 2 // nAhamiti-'iti'-amunA prakAreNa yathArthAvabhAsanena, bhedajJAnavibhinnAtmasvarUpa AtmajJAnavAn kathaM lipyate ? naiveti, itIti kim ? ahaM vimalakevalAlokamayaH, svakIyapAriNAmikaparyAyotpAda-vyayatvadhruvatva-jJAyakatva-bhoktRtva-ramaNatvAdibhAvAnAM kartA, pudgalabhAvAnAM dravyakarma-nokarmahiMsAdipApavyApArANAM yogapravRttezca kartA na-naiva / pudgalagrahaNamocanarUpaM mama kAryam, varNAdInAM grahaNAskandanAnAM nAhaM kartA, ca-punaH, pudgalabhAvAnAM pUrvoktAnAmahaM kArayitA parasmAt kArayatIti kArayitA na, ca-punaH, na anumantA-paudgalikavarNAdInAM zubhAnAM nAnumodanazIlaH, ahamiti sakalapudgalakAlikAgrAhakAbhoktRtvAkArakatvAtmajJAnavAn sa na lipyate / lepo hi pudgalAnuyAyicetanayA bhavati sarvathA vidhivicchinnasaGgasya na lepa iti // 2 // lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAJjanenaiva dhyAyanniti na lipyate // 3 // lipyate iti-lipyate-anyonyAzleSeNa saMkramAdinA pudgalaskandhaH anyaiH-pudgalaiH lipyate-upacayIbhavati, svajAtidravyaparivartanapAriNAmikadvayadhikarasotpattibandhanadharmatvAt / pudgalAnAM sambandhaH snigdharUkSAbhyAM dviguNasamadhikAnAm, tatra jaghanyaguNAnAmekAdyavibhAgAnAM na bandhaH, na sadRzAnAM bandhaH, vyadhikAnAmeva bandhaH / triguNaH paJcaguNena bandhaH, paJcaguNaH saptaguNena, evaM sarvatra dviguNaH caturguNena, caturguNaH SaDguNena, SaDguNo'STaguNena, evaM bandhasaMyogo bhavati / atra snigdharUkSau sparzasthau api ekAntena na skandhahetuH sparzasya skandhakaraNa upAdAnA1. yAyino0 S.M. | 2. rasopeta V.2. | 3. guNato S.M., V.2 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepATakam (11) bhAvAt / na rasasthau, rasasya AsvAdanarUpatvAt / ataH pUraNagalanaguNAvibhAgAnAmeva vyadhikatvaM snigdharUkSasparzasaGgapariNataM skandhatvahetuH, ataH pudgalaiH pudgalA eva lipyante / ahaM nirmalAnandacidrUpaH na pudgalAzleSI, ataH zuddhAtmA pudgalairna lipyate, vastuvRttyA pudgalAtmanoH tAdAtmyasambandha eva nAsti / saMyogasambandhastvaupAdhikaH / iti dhyAyan citrAJjanairna vyoma iva na lipyate / yathA vyoma-AkAzaM citraiH aJjanaiH saMlipyamAnamapi na lipyate tathA ahamapi amUrtAtmasvabhAva: pudgalaiH ekakSetrAvagADaiH na lipye / yo hi AtmasvabhAvavedI svavIrya jJAnAdizaktimAtmani vyApArayan abhinavakarmagrahaNairna lipyate / yAvatI AtmazaktiH parAnuyAyinI tAvAn AzravaH, svarUpAnuyAyinI svazaktiH saMvaraH iti rahasyam / atra ca AtmajJAnamAtrasantuSTA rAgadveSapraviSTAH samyagdarzanAdiguNabhraSTAH AtmAnamabandhatayA jAnanti te nirastAH, uktaM ca uttarAdhyayane [39] bhaNaMtA akaraMtA ya, bandhamukkhapainniNo / vAyAviriyamitteNa, samAsAsaMti appayaM // 10 // na cittA tAyae bhAsA, kao vijjANusAsaNaM / visannA pAvakammehi, bAlA paMDiyamANiNo // 11 // (adhya0 6. gA. 10-11) ata eva tattvazraddhAnasamyagjJAnopayuktA yadAtmanaH kSAyopazamikacetanA vIryAdizakkIn parabhAvavibhAvAd AkRSya AtmaguNe pravartayati tAvatI abandhakatA / zeSA yAvatI parAnugA viSayakaSAyacApalyazaktiH tAvatI bandhakatA / evaM sarvAtmazaktiH svarUpavizrAmaramaNarUpA tadA sarvAtmanA abandhakaH iti siddhAntaH // 3 // 1. pariNitaM B.1.2., V.1.2. 1 2. anyacca V.2. / 3. AtmA aba0 B.1.2., V.2.1., S.M., A.D. 1 4. cApalyatAzaktiH S.M. vinA / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 liptatAjJAnasaMpAta-pratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya, kriyA sarvopayujyate // 4 // liptatA iti - nirlepajJAnamagnasya- zuddhasyAdvAdAtmajJAnamagnasya puMsaH kriyA - AvazyakakaraNarUpA, liptatAjJAnasaMpAtapratighAtAya - liptatAjJAnaMvibhAvacetanopayogaH, tatra sampAtaH - patanaM tasya pratighAtAya - ' nivAraNAya kevalamupayujyate-upakArIbhavati, ityanena dhyAnArUDhasya na kriyAkaraNam, kintu bhAvanAcintAjJAnavato vighnavAraNAya kriyA upakAriNI / dhyAnAdhirUDhasyApracyutAtmasvabhAvAnubhavasthasya vighAtanI / Agame'pi - pUrvaM yadamRtakumbhopamaM tadevopari viSakumbhopamam / uktaM ca zrIjJAnamaJjarI jA kiriyA suTTayarI sA visuddhIe na appadhammoti / puvi hiyA pacchA ahiyA jaha nissihAitigaM // 1 // ata eva AtmasvarUpAvabodhaikatvaM hitam ||4|| -- ? tapaH zrutAdinA mattaH kriyAvAnapi lipyate / 2 bhAvanAjJAnasaMpanno, niSkriyo'pi na lipyate // 5 // tapaH zrutAdinA iti - kriyAvAn api jinakalpAditulyakriyAbhyAsI api tapaH zrutAdinA mattaH-mAnI abhinavakarmagrahaNailipyate / na ca ruSAdayotkRSTA kriyA hitakAriNI / uktam- AcArAGge:- [40]'' se vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca eyaM pAsagassa daMsaNaM uvarayasatthassa paliyaMtakarassa AyANaM sagaDabdhi || sU0 121 // iti / [AcA0 zruta01, a0 3, u04, sU0 121] punaH [41] ( je mamAiyamaI jahAi se cayai mamAiyaM, se hu dipahe muNI jassa natthi mamAiyaM, taM pariNNAya mehAvI viittA logaM) vaMtA logasannaM se maimaM parikkamejjAsi tti bemi / // sU098 / / [AcA0 zruta01, a02, u06, sU0 98] 1. nirAvaraNAya S. M., V.2., B.2. / 2. bhAvajJAnaM ca saMpanno V.2., B.2. I Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 nirlepASTakam (11) punaH [42] (se jaM ca Arabhe jaM ca nArabhe, aNAraddhaM ca na Arabhe chaNaM chaNaM) "pariNNAya-logasannaM ca savvaso / uddeso pAsagassa natthi bAle puNa Nihe kAmasamaNunne asamiyadukkhe dukkhI dukkhANameva AvaTThe aNupariyaTTai tti / |suu0103-4|| [AcA0 zru0 1. a0-2. u0 6. sU0-103-4] ataH kriyAdimattaH AhArAdicatasraH (krodhAdicatasraH) oghaloka-sukha-duHkha-zoka-vitigicchA-mohAbhidhAnapaJcadazasaMjJayA dharmAbhyAsaH 'pravRttirna dharmaH' ityAcArAGgavRttau / bhAvanA-anuprekSA tajjJAnamagno niSkriyo'pi tAdRktIvrataravIryApravRtto na lipyate-na badhyate / uktaM ca sUyagaDAMge[43]na kammuNA kamma khati bAlA, akammuNA kamma khaveMti vIrA / mehAviNo lobhamayAvatItA, saMtosiNo nopakareMti pAvaM // 15 // [zruta0 1 a0 12. gA0 15] [44] jahA kumme saaMgAI, sae dehe samAhare / evaM pAvAI mehAvI, ajjhappeNaM samAhare // 16 // [zruta0 1 a0 8 gA0 16] ityanena 'bhAvanAjJAnaM tattvaikatvAnubhavAnvitaM samyagjJAnam, tena yukto na lipyate sarvaH satkriyAbhyAsaH zuddhasiddhAtmasvarUpAvirbhAvasAdhyatattvajJAnAnubhavayuktasya hitAya bhavati // 5 // alipto nizcayenAtmA, liptazca vyavahArataH / . zuddhayatyaliptayA jJAnI, kriyAvAn liptayA dRzA // 6 // alipta iti- nizcayena-nizcayarUpeNa nayena svarUpeNa jAtyA ityarthaH / AtmA-cetanaH, aliptaH-pudgalAzleSarahitaH, ca-punaH, vyavahArato bAhyapravRttisopAdhikatvataH ayamAtmA liptaH / ataH parasaMsargajanyavyavahAratyAge yatitavyam / ata evA'liptayA dRzA zuddha 1. bhAvajJAnaM V.2., B.2. / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamArI cidAnandAvalokanAtmakayA''tmAnamAtmatayA paraM ca paratayA araktAdviSTadRSTyA jJAnI-vedyasaMvedakaH svasaMvedanajJAnI, zuddhayati-zuddho bhavati sarvavibhAvamalApagamanena nirmalo bhavati / anyaH kriyAvAn liptayA dRzA lipto'haM baddho'ham azuddhAcaraNaiH, tena zuddhAcaraNena pUrvaprakRtI: kSapayitvA abhinavAkaraNena AtmAnaM mocayAmIti dRSTyA kriyAM vandananamanAdikAM kurvan zuddhyati-nirmalo bhavatIti nizcayavyavahAragauNamukhyavatAM 'sAdhanakramaH // 6 // jJAnakriyAsamAvezaH sahaivonmIlane dvayoH / bhUmikAbhedatastvatra, bhavedekaikamukhyatA // 7 // jJAnakriyeti-dvayoH dRSTyoH unmIlane-uddhATane sahaiva-samakAlameva, nokAntajJAnaruciH samyagdarzanI, na hyekAntakriyAruciH samyagdarzanI, kintu sApekSadRSTireva samyagdarzanI, ataH jJAnakriyAsamAvezaH ubhayoH saMyoga eva sAdhanatvena nirdhArya tatra kacavarasamanvitamahAgRhazodhanapradIpapuruSAdivyApAravadiha jIvaH svarUpakarmakacavarabhRtasvarUpazodhanAlambano jJAnAdInAM svabhAvabhedavyApAro'vaseyaH / tatroktaM zrIAvazyakaniyuktauH[45] *nANaM pagAsagaM sohago, tavo saMjamo u guttikaro / tiNNaMpi samAjoge, mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 103 // tathApi [46] upadezapadaprakaraNe- [gA0191] "kriyAkRtakarmakSayaH maNDUkacUrNatulyaH, jJAnakRtakarmakSayastadbhasmakalpaH eva jJAtavyaH / tu-punaH, yA ca ekaikamukhyatA, atra-sAdhanAvasare sA bhUmikAbhedata:bhUmikA-guNasthAnAvasthA tasyAH bhedataH, dhyAnAdyavasare jJAnaM mukhyataH, arvAkkriyaiva mukhyataH, tathA sarvatra sAdhanasAmagrI yathAyogaMre kAryA / uktaM ca bhagavatITIkAyAm : 1. sAdhaka0 L.D.1., V.2., B.2. / 2. yogyam V.1. B1. L.D.1. S.M. I upa0mAlA-341, yatila samu0139 caMdAvi0paya0 80 / dharmasaMgrahaNI1175/ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepASTakam (11) 83 [47] jar3a jiNamayaM pavajjaha, tA mA vavahAranicchae muyaha / ikeNa viNA titthaM, chijjaI aneNa u tacchaM // 1 // ataH sAdhanodyatAH sarvamapi svasthAne sthApayanti // 7 // sajJAnaM yadanuSThAnam, na liptaM doSapaGkataH / zuddhabuddhasvabhAvAya, tasmai bhagavate namaH // 8 // // iti nirlepASTakam // 11 // sajJAnamiti - yadanuSThAnaM yadAcaraNam, sajJAnaM samyagjJAnayuktam, doSAH- ihalokAzaMsAparalokAzaMsAkrodhamAnAdayaH taiH na liptaMnAzleSitam, tasmai bhagavate - pUjyAya namaH / kiMbhUtAya bhagavate ? zuddhabuddhasvabhAvAya, zuddha:- sarvapudgalAzleSarahitaH, buddha: - jJAnamayaH svabhAvo yasya saH tasmai ityanena yathA sattA tathA, niSpannaH nirAvaraNaH siddhasvabhAvaH, tasya sAdhakA jJAnakriyA sAvadhAnA / tatra bhAvanA anAdighoSaNAghoSitaparabhAvAtmabuddhirUpA'sadjJAnaparabhAvAsvAdanasaMmili tavibhAvA'bhrapaTalatirobhUtatattvajJAna bhAnubahulIbhUtamithyAtvAsaMyamamahAmohatimirAndhIbhUtabhUtAnAM madhye kecana sadAgamAJjanatattvaprItapAnIyapAnotpannasadvivekAH pazyanti / jJAnAvaraNAdikarmacchAditavibhAvamalatanmayIbhUtazarIrAdipudgalaskandhaikatAprApto'pi mUrttabhAvo'pi chinno'pi amUrttAkhaNDajJAnAnandAnantAvyAbAdhasvarUpamAtmAnaM bhujyamAnaviSayA api rocayanti svatattvAnubhavanam, nAnopAyArjitamapi tyajanti dhanauSadhaM vicitracitratodbhUtam, varjayanti svajanavargam, koTidAnadAyakA api caranti gocarIm, mRdunavanItakusumazayyAzAyino'pi zerate ghAtopalazilAbhUmau ekAtmatattvasahajasvabhAvAmUrttAnandalIlAlubdhA jJAnakriyAbhyAsataH sAdhayanti nirAvaraNAtyantikaikAntika- nirdvandva-nirAmayAvinAzi siddhasvarUpametatsAdhanodyatAya bhagavate namaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM nirlepASTakamekAdazamam // 11 // " > 'paJcavastukapra0 gA0 172, upa0mA0 gA0 228, AgamasAraH gA0 8, saMgrahazatakam gA022 / 1. dhanaughaM A.D., V.1.2 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 // atha niHspRhASTakam // atha nirlepatvadRDhIkaraNArthaM niHspRhatvaM vistAryate, tatra niHspRhatvaMsarvaparabhAvAnabhilASarUpam, icchAmUrcchAnivAraNam / spRhA nAma icchA, tadabhAvo niHspRhatvam / tatra nAmaniHspRha ullAparUpaH sthApanAniHspRhaH munipratimAdiH, dravyaniHspRha ihaparatrAdhikAbhilASeNa alpAnicchaka:, athavA bhAvadharmAsvAdanamantareNa tatsvarUpAparijJAnene dhanAdiSu anicchuzca / bhAvaniHspRhaH aprazastaH vedAntAdikutIrthopadezena ekAntamuktiraktaH, dhanAdiSu niHspRhaH saH / prazastaH syAdvAdAnekAntaparIkSAparicchinnAtmatattvAnubhavarucipipAsitAH sarvamapi heyIkurvanti parabhAvam, bhavanti svarUpalAlitacetasaH / tatra sAdhanArthamAdinayacatuSTayena / siddhaM ca nayatrayeNa / tathA jIvAjIve niHspRhaH naigamena, ajIve niHspRhaH saMgrahavyavahArAbhyAm, RjusUtreNa svabhoga bhogyeSu, zabdasamabhirUDhAbhyAM sannimittaparAyattasAdhanapariNAmeSu, evaMbhUtena AtmIyasAdhanapariNAmApannabhedajJAnasavikalpacaraNazukladhyAnazaileSIkaraNAdiSu niHspRhaH / atra AdyanayacatuSTayaniHspRhasyAvasaraH / bhAvanA ca- anAdau saMsAre spRhAkulitairbahuzaH prAptaM duHkhalakSam tena parabhAvaspRhAnirIheNa bhavitavyam / svabhAvalAbhAtkimapi prAptavyaM nAvaziSyate / ityAtmaizvaryasampanno, niHspRho jAyate muniH // 1 // svabhAvalAbhAt iti-svabhAvaH - AtmadharmajJAnadarzanaramaNAvyAbAdhAmUrttAnandarUpAvicchinnasiddhatvazuddhapAriNAmikalakSaNaH, tasya lAbhAt / anyatkimapi prAptavyaM - labdhuM yogyaM na avaziSyate-avaziSTamasti AtmasvarUpalAbha eva lAbha iti / AtmaizvaryaM - svarUpasAmrAjyaM tena saMpanna: - saMyukta: muniH jJaparijJayA jJAtvA, pratyAkhyAnaparijJayA pratyAkhyAtadravyabhAvAzravaH sAdhuH niHspRhaH - sarvazarIropakaraNaparivArayazobahumAnAdiSu spRhArahitaH icchArahitaH jAyate bhavati / na hyanAditRSNA svabhAvopa1. parajJAnena B. 1., V. 1 / 2. samasta: S.M., V.2 / 3. bhogya0 S. M., B. 1.2 vinA / 4. avaziSTaH B. 1.2. / " zrIjJAnamaJjarI - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhASTakam (12) bhogamantareNopazAmyati // 1 // saMyojitakaraiH ke ke, prArthyante na spRhAvahaiH ? / amAtrajJAnapAtrasya, niHspRhasya tRNaM jagat // 2 // saMyojitakaraiH iti-spRhAvahaiH-icchAmagnaiH puruSaiH ke ke janAH parigrahabhArabhugnA na prArthyante-na yAcyante ? kimbhUtaiH spRhAvahaiH ? saMyojitau karau yeSAM te saMyojitakarAH taiH, ityanena viSayAzAlolupaiH anekAnyanRpasevanodyataiH bhavitavyaM bhavati / mAtrA-mAnaM tena rahitamamAtraM ca tat jJAnaM ca amAtrajJAnaM tasya pAtraM-sthAnam, tasya sAdhoHniHspRhasya-spRhArahitasya jagat tRNaM-tRNaprAyam, parabhAvecchAmuktasya nirgranthasya jagat tRNaM-niHsAram, sAraM-svAtmasvarUpam / gAthA tiNasaMthAranisanno, munivaro bhaThTharAgamayamoho / jaM pAvai muttisuhaM, katto taM cakkavaTTI vi // 48 // [saMstA0 prakI0 gA048] AyasahAvavilAsI, Ayavisuddho vi jo nie dhamme / narasuravisayavilAsaM, tucchaM nissAraM mannaMti // 1 // // 2 // chindanti jJAnadAtreNa, spRhAviSalatAM budhAH / mukhazoSaM ca mUchauM ca, dainyaM yacchati yatphalam // 3 // chindanti iti-budhAH-tattvajJAH, jJAnadAtreNa spRhAviSalatAM-spRhA eva viSavalistAM chindanti, yasyAH phalaM yatphalam, mukhazoSaM ca punaH mUrchA ca punaH dainyaM yacchati-dadAti ityanena spRhAviSalatA mukhazoSAdikaM vitarati, icchakaH dIno bhavati / tena viSamaviSopamaviSayaspRhA nivAraNIyeti // 3 // niSkAsanIyA viduSA, spRhA cittagRhAd bahiH / anAtmaraticANDAlIsaGgamaGgIkaroti yA // 4 // niSkAsanIyA iti-viduSA-paNDitena, AtmasamAdhisAdhanodyatena 1. viSavallIV.2 / 2. zokA0 S.M.,B.1.2 / 3. caNDAlI0 B.2.,S.M. I 10 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zrIjJAnamaJjarI spRhA-parAzA cittagRhAt-manoniketanAt, bahiniSkAsanIyA-dUrIkaraNIyA, spRhA hi lobhaparyAyaH, lobhazca kaSAyapariNAmaH, tadvigama eva zreyAn / yA spRhA anAtmaraticANDAlIsaGgam anAtmAnaH-parabhAvAH teSu ratiHramaNIyatApariNatiH eva cANDAlI, tasyAH saGgamaGgIkaroti, ataH spRhA tyAjyA / uktaM ca je parabhAve rattA, mattA visayesu pAvabahulesu / AsApAsanibaddhA, bhamaMti caugaimahAraNe // 1 // parabhAvavRttireva vibhAvaH AtmazaktidhvaMsanamudgaraH, ato nirastaparAzApAzA nirgranthAH svarUpacintanasvarUpamaNAnubhavalInAH pInAH tattvAnande ramante svarUpe, viramanti viSayavirUpabhavakUpapAtataH // 4 // spRhAvanto vilokyante, laghavastRNatUlavat / mahAzcaryaM tathApyete, majjanti bhavavAridhau // 5 // spRhAvanta iti-spRhAvantaH-parecchAniratAH tRNatUlavallaghavaH-tucchA nirmUlyAH vilokyante / uktaM ca-.. tUlaM tRNAdapi laghu, tUlAdapi hi yAcakaH / vAyunA kiM na vAto( nIto)'sau, 'mAmapi prArthayiSyati // 1 // tadAzcaryaM laghavo'pi ete spRhAdinA api bhavavAridhau-bhavasamudre majjanti / anyatra laghutvaM taraNahetuH, etat laghutvaM bhavamajjanahetureva / yadyapi prArthanAdidAnavyavahArAH tathApi tribhuvanadhanasvajanapipAsAgariSThAH bruDantItyarthaH // 5 // gauravaM pauravandyatvAt, prakRSTatvaM pratiSThayA / khyAti jAtigaNAt svasya, prAduSkuryAnna niHspRhaH // 6 // gauravamiti-niHspRhaH-laukikaspRhArahitaH, pauravandhatvAt-nAgarikalokavandyatvAt, gauravaM-gurutvam, pratiSThayA-zobhayA prakRSTatvaM jAti1. mamAyaM V.1, A.D. I Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhASTakam (12) 87 guNAt svasya kulasampannatAdikhyAti na prAduSkuryAt-na prakaTIkaroti ityAdi / niHspRhAH1 mahattvaM na khyApayanti na vizadIkurvanti, niHspRhasya na yazomahattvAbhilASaH // 6 // bhUzayyA bhaikSamazanam, jIrNaM vAso gRhaM vanam / tathApi niHspRhasyAho, cakriNo'pyadhikaM sukham // 7 // bhUzayyA-iti bhUH-vasundharA eva zayyA-palyaGkaH bhaikSaM-bhikSayA jAtaM bhaikSamazanaM bhojanam / uktaM ca [48] aho jiNehiM asAvajjA, vittI sAhUNa desiA / __mokkhasAhaNaheussa, sAhudehassa dhAraNA // 12 // [zrIdazavai0 a0 5. u0 1 gA092] tathA ca vAso-vastram, jIrNam, gRhaM-sthAnaM vanam, tathApi aho iti adbhutaM niHspRhasya-bAhyasampadvikalasyApi, sukhaM cakriNaH sakAzAt svaM cakravartinaH sukhamadhikamatyantamiti cakravartyAdigatvaraiH aupAdhikaiH sukhaiH sakAzAd muniH svarUpajaiH sahajAnazvaraiH paramAnandasukhaiH pUrNaH / ataH jAtibheda evAyaM indriyAtmasukhayoH / indriyaje sukhe sukhatvamAropitameva, na ca pudgalaskandhe tu sukhaM sukhahetutvaM ca / AtmanyevAcchinnasukhaparamparA, sukhasya kartRtvAdikArekaSaTkamAtmanyeva ato vAstavaM sukhaM jinAjJAnigRhItaparabhAvasya niHspRhamunereva, ato niHspRhasya mahadindriyAgocaraM svAbhAvikaM sukhamiti // 7 // paraspRhA mahAduHkham, niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 8 // // iti niHspRhASTakam' // 12 // paraspRheti-parasya-paravastunaH parAd vA spRhA-AzA mahAduHkhaMmahatkaSTam, niHspRhatvaM-nirvAJchakatvam, mahAsukhaM-mahAnanda iti sukha1. eSa pATho nAsti sarvapratiSu / 2. sva sarvapratiSu / 3. kArake S.M., B.1.2., A.D. I Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zrIjJAnamaJjarI duHkhayoH samAsena-saMkSepeNa etad lakSaNamuktaM-kathitam / ityanena parAzA eva duHkham / yacca nirvikArAkhaNDasaccidAnandasya svAbhAvikAtmadharmabhoktuH parabhAvAbhilASa eva duHkham, tarhi kiM parAzA? iti / asyAtmanaH svaparavivekanigRhItaparabhAvAvirbhAvitAtmAnantAnandasya niHspRhatvaM dharmaH, tadAsvAdanena sukhamiti / ata eva spRhA tyAjyA, spRhA hi svasAmarthyazUnyasya bhavati / ayaM tu pUrNAnandAkhilajJeyajJAnavAn paramaH padArthaH sarvapadArthAvagamasvabhAvaH zuddhAtmIyAnandabhogI / tasya anAdisvatattvAnubhavabhraSTatvena paraspRhAM gatasyApi sAmpratamavyAbAdhAtmabhAvabhAvanayA TaNkotkIrNanyAyena avagatAtmasvarUpasya spRhA parAzA na bhavatItyupadezaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM niHspRhASTakam // 12 // // atha maunASTakam // ete ca guNAH pUrvoktAH munernirgranthasya bhavanti, ataH munisvarUpaM nirdizati / santi ca loke anirgranthAH nirgranthAropamattAH AtmAzuddhAbhimAnataH tattvavivekavikalAH / teSAmevopadezAya vizuddhagurutattvAvabodhArthaM cAha- tatra manyate trikAlaviSayatvena AtmAnamiti muniH| tatra nAmamuniH sthApanAmuniH sugamaH, dravyamuniH jJazarIra-bhavyazarIratadvyatiriktabhedAt, anupayukto liGgamAtradravyakriyAvRttiH sAdhyopayogazUnyasya pravarttanavikalpAdiSu kaSAyanivRttasya pariNaticakre asaMyamapariNatasya dravyanirgranthatvam, bhAvamuniH cAritramohanIyakSayopazamopazamakSAyikotpannasvarUparamaNaparabhAvanivRttaH pariNativikalpapravRttiSu dvAdazakaSAyodrekamuktaH / naigamasaMgrahavyavahAranayaiH dravyakriyApravRtta-dravyAzravaviraktasya munitvam / RjusUtranayena bhAvAbhilASasaGkalpopagatasya, zabdasamabhirUdvaivaMbhUtanayaiH pramattAt kSINamohaM yAvat pariNato sAmAnyavizeSacakre svatattvaikatvaparamasamatAmRtaratasya munitvam / atra samyag1. tmAnandasya S.M., B.2., L.D.1.,V.2. / 2. AtmAnama B.1.2. V.1.2. S.M. L.D.1 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 89 maunASTakam (13) jJAnadarzanacAritraprAgbhAvavato dravyabhAvAzravaviratasvarUparatasyAvasaraH manyate yo jagattatvam, sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunam, maunaM samyaktvameva vA' // 1 // manyate iti-ya:-zama-saMvega-nirvedA'nukampA''stikyalakSaNalakSitaH, jagad-lokaM jIvAjIvalakSaNam, manyate-jAnAti yathArthopayogena dravyAstika-paryAyAstika-svabhAva-guNa-paryAyaiH nimittopAdAnakAraNakAryabhAvotsargApavAdapaddhatyA jAnAti sa muniH avagRhItatattvaH parikIrtitaH-kathitaH zrItIrthakaragaNadharaiH / muneH-nirgranthasya, eveti nirdhAraNe, tat samyaktvaM yat yathA jJAtaM tathA kRtamiti tat samyaktvameva munitvaM samyaktvaM vA-punaH samyaktvameva maunaM nirgranthatvam / atra yat zuddhazraddhAnanirdhAritAtmasvabhAvaH, tatra avasthAnaM caraNam, yacca . samyagdarzanena nirdhAritaM samyagjJAnena vibhaktaM svarUpopAdeyatvaM tacca tathaiva bhavati ramaNaM caraNaM munitvam / ataH samyakzraddhAgRhItakaraNaM tat evaMbhUtanayena samyaktvamevam, ata eva samyagmunitvaM samyaksvarUpam / iti jJaparijJA-pratyAkhyAnaparijJAprAptameva kAryasAdhakam, tena samyaktvamunitve abhedaH samyagdRSTibhiH yaccaturthaguNasthAnasthaiH sAdhyatvena dhAritaM tathAkaraNe yatra munibhAve niSpAdite siddhAvasthAyAm, ityanena zuddhasiddhatvasya dharmanirdhAraH samyaktvam / AcArAne:-[49] jaM sammaM ti pAsahA taM moNaM ti pAsahA, jaM moNaM ti pAsahA taM sammaM ti pAsahA / Na imaM sakkaM siDhilehiM adijjamANehiM guNAsAehiM vaMkasamAyArehiM pamattehiM gAramAvasaMtehiM / muNI moNaM samAyAe dhuNe kammasarIragaM paMtaM lUhaM sevaMti vIrA sammattadaMsiNo // [AcA0-zruta0 1. a0-5, u0-3 sU0155] tathA ca paJcAstikAyeSu jIvaH cetanAlakSaNaH, tatra svIyAtmabaddho'pi vibhAvagrasto'pi sattayA nirmalAnandI nirdhArya tadAvaraNavigamAya mohahetUn dravyAzravAn heyatayopalakSitAn heyatayA .karotIti samyaktvaM munisvarUpam // 1 // 1. ca. sarvapratiSu / 2. avagatatattva: V.1., A.D. I Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI AtmAtmanyeva yacchuddham, jAnAtyAtmAnamAtmanA / seyaM ratnatraye jJapti-rucyAcAraikatA muneH // 2 // AtmA iti-atra jJAnAdiguNAnAmabhedakaraNabhUtAnAM jJAyakatvakAryakartA AtmA eva / atropAdAnasvarUpe SaTkArakacakramaya eva AtmA svayameva kartA kAryarUpo'pi kAraNarUpasampradAnApAdAnAdhikaraNaM svayameveti vyAkhyAtaM bhASye zrIjinabhadrakSamAzramaNaiH / ata eva AtmA jIvaH kartArUpaH, AtmanA AtmIyajJAnavIryeNa karaNabhUtena, AtmAnamanantAstitva-vastutva-dravyatva-sattva-prameyatva-siddhatva-dharmakadambakopetaM kAryatvApannamAtmani AdhArabhUte astitvAdyanantadharmaparyAyapAtrabhUte jAnAti / sA iyaM jAnAtirUpA pravRttiH sA eva ratnatraye samyagdarzanajJAna-cAritralakSaNe jJaptiH ruciH AcAraH-bhAsananirdhArAcArarUpaH, eteSAmekatA-abhedapariNatiH muneH asti ityanena AtmanA AtmAnaM jJAtvA tadruciH tadAcaraNaM muneH svarUpam / bhAvanA ca mithyAtvAjJAnAsaMyamaikatvena paudgalikasukhaM sukhatvena nirdhArya jJAtvA ca tadAcaraNapravRttasyAnantakAlaM tattvAnavabodhena dAghajvaraparigata' iva mRttikAlepa ivAvaguNThitaH karmapudgalaiH na copalabdhaH tattvazraddhAna-jJAnaramaNAnubhavalavo'pi / tenaiva nisargAdhigamAdikAraNena anAdinidhano'yaM jIvo'nantajJAnAdiparyAyAliptAmUrtasvabhAvo'vagataH nirdhAritazca sAdhyo'haM sAdhako'haM siddho'haM jJAnadarzanAnandAdyanantaguNamayo'hamiti jJapti-ruciAcaraNarUpaM munisvarUpam / uktaM ca[50] AtmAnamAtmanA vetti, mohatyAgAd yadAtmani / tadeva tasya cAritram, tad jJAnaM tacca darzanam // 1 // [yogazA0-pra0 4, zlo0 2] 1. gatA B.1.2. V.1.2. L.D. 1. S.M. I Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maunASTakam (13) punaH haribhadrapUjyaiH SoDazake [51] bAlaH pazyati liGgam, madhyamabuddhirvicArayati vRttam / AgamatattvaM tu budhaH, parIkSate sarvayatnena // 12 // [SoDa0pra0 So0-1 zlo02] ataH tattvaikatvaM cAritram, punastadeva draDhayaticAritramAtmacaraNAd, jJAnaM vA darzanaM muneH / zuddhajJAnanaye sAdhyaH, kriyAlAbhAt kriyAnaye // 3 // cAritramiti-AtmacaraNAt-AtmasvarUparamaNAt parabhAvapravRttityAgAt cAritram, AtmasvarUpAvabodhaH jJAnam, svIyAsaGkhyeyapradezavyApyavyApakatvena sahajalakSaNajJAnAdyanantaparyAyaH aham, nAnyaH iti nirdhAraH darzanam, ityanena AtmA jJAnadarzanopayogaguNadvayalakSaNaH / evamuktaM ca bhASye AtmanaH guNadvayameva vyAkhyAnayanti iti tanmate, jJAne sthiratvaM cAritram, tena jJAnacAritrayorabheda eva / jJAnamevAtmapariNAmavyApRtaM samyaktvamAzravarodhaH, tattvajJAnaikatA cAritramevaM vyApArabhedAt jJAnasyaivAvasthAtrayam / uktaM ca[52] evaM jiNapaNNatte, saddahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe, dasaNasaddo havai jutto // 32 // [sanma0 kAM-2, gA0 32] tathA ca kriyAnaye kriyAlAbhAt sAdhyaniSpAdanAya iti / prathamaM ca kriyAnayasAdhyaM tattvaprAgbhAve ca sarvaM jJAnanayasAdhyamasti / vastutaH jJAnapravRttireva caraNaM jJAnamayasevAtmadharmatvAt ataH jJAnasvarUpa evAtmA // 3 // yataH pravRttirna maNau, labhyate vA na tatphalam / atAttvikI maNijJapti-maNizraddhA ca sA yathA // 4 // yataH pravRttiriti-azuddhajJAne niSphalatvaM draDhayati yathA atAttvikI maNijJaptiH-amaNau maNyAropA atAttvikI jJaptiH-jJAnaM tattvarahitam 1. vRtti sarvapratiSu / 2. pariNAmamayIvRttiH S.M. I Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI amaNau maNizraddhA, tasmin tatphalaM na labhyate-na prApyate, yataH-yat maNeH sakAzAt maNipravRttiH viSApahArAdikA na bhvtiityrthH| uktaM ca[5]pulleva muTThI jaha se asAre, ayaMtie kUDakahAvaNe vA / rADhAmaNI veruliyappagAse, amahagghao hoi hu jANaesu // 42 // 4 // [uttarA0 a0-20 gA0 42] tathA yato na zuddhAtma-svabhAvAcaraNaM bhavet / phalaM doSanivRttirvA, na tad jJAnaM na darzanam // 5 // tathA iti-tathA-tena prakAreNa, yata-ekAntadravyAcaraNacAritrAt, zuddhAtmasvabhAvAcaraNaM-zuddhaH-parabhAvarahitaH yo'sau AtmasvabhAvaHsvarUpalakSaNaH tasyAcaraNaM-tadaikatvaM tanmayatvaM na bhavet tena pravarttanena phalaM-zuddhAtmasvabhAvalAbharUpaM na paramAtmapadaniSpattiH, na doSANAMrAgAdInAM nivRttiH-abhAvaH na vA, athavA tatsarvamapi pravartanaM bAlalIlAkalpaM zuddhAtmasvarUpAlambanamantareNa avedyasaMvedyarUpaM jJAnaM tat jJAnaM tathA sakalaparabhAvasaGgaupAdhikAzuddhAtmAdhyavasAyamuktatAttvikAmUrtacinmayAnandAtmIyasahajabhAva evAhamiti nirdhAravikalaM tadarzanaM na naivetyarthaH / ata eva zrutena kevalAtmajJAnaM tadabhedajJAnamutsargajJAnaM ca zrutAkSarAvalambi sarvadravyopayogaM bhedajJAnaM sarvAkSarasampannazca yAvad dravyazubhAvalambI tAvadbhedajJAnI / uktaM ca samayaprAbhRte- . [54] jo sueNabhigacchai, appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suakevalamisiNo, bhaNaMti logappadIvayarA // 9 // jo suanANaM savvaM, jANai suakevalI tamAhu jiNA / nANaM AyA savvaM, jamhA suakevalI tamhA // 10 // AtmasvarUpajJAnaM ca prAbhRte[55] *ahamikko khalu suddho, Nimmamao nANadasaNasamaggo / tamhi Thio taccitto, savve ee khayaM nemi // 73 // [sama0sAgA073] 1. na na bhavatI B.1., A.D. I * AgamasAraH gA0 4 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maunASTakam (13) nirmalaniSkalaGkajJAnadarzanopayogalakSaNaH AtmA, tajjJAnaM jJAnam / uktaM ca dehadevala jo vasai, deva aNAi aNaMta / so para jANahu joiyA, anna na taM taM namaMta // 1 // AtmajJAnenaiva siddhiH / sAdhyamapi pUrNAtmajJAnam, tadarthameva vivadanti(nte)darzanAntarIyAH / prANAmayanti recakAdipavanam, avalambayanti maunam, bhramanti girivananikuJjeSu, tathApyarhatpraNItAgamazravaNAptasyAdvAdasvaparaparIkSAparIkSitaM svasvabhAvAvabodhamantareNa na kAryasiddhiH / ataH prAptAvasare tadevAnantaguNaparyAyAtmakamAtmajJAnamAtmanA''tmani karaNIyam / uktaM ca AtmAjJAnabhavaM duHkha-mAtmajJAnena hanyate / abhyasyaM tattathA tena, yena jJAnamayo bhavet // 1 // 5 // yathA zophasya puSTatvam, yathA vA vadhyamaNDanam / tathA jAnan bhavonmAda-mAtmatRpto munirbhavet // 6 // yathA zophasyeti-yathA-yena prakAreNa, zophasya puSTatvaM-zarIrasthaulyaM na puSTatve iSTam, vA-athavA, yathA vadhyasya mAraNArthaM sthApitasya maNDanaM-kaNavIramAlAdhAropaNAtmakamevaMrUpaM bhavonmAdaM jAnan bhavasvarUpamevaMvidhaM jAnan muniH-samastaparabhAvatyAgI AtmatRptaH-AtmasvarUpe anantaguNAtmake tRptaH-tuSTaH bhavet / saMsArasvarUpamasAraM niSphalam abhogyaM tu tad jJAtvA muniH svarUpe magno bhavati // 6 // sulabhaM vAganuccAram, maunamekendriyeSvapi / pudgaleSvapravRttistu, yogAnAM maunamuttamam // 7 // sulabhamiti-vAganuccAraM-vacanApralAparUpam, maunaM sulabhaM-suprApyam, tad ekendriyeSvapi asti / tanmaunaM mokSasAdhakaM nAsti / pudgaleSupudgalaskandhajavarNa-gandha-rasa-sparzasaMsthAnAdiSu yogAnAM-dravyabhAvamanovacanakAyayogAnAM yA apravRttiH ramyA, ramyatayA avyApakatvam, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 zrIjJAnamaJjarI tadabhimukhaM vIryApasaraNaparisarpaNarahitaM maunamuttamaM prazasyam / bhAvanA ca parabhAvAnugacetanAvIryapravarttanaM cApalyaM tadrodhaH maunamuttamamutkRSTamAyati AtmanInaM yad yogacApalyaM ca nAtmakAryam, tena tadrodhaH zreyAn / yogasvarUpaM [56] karmaprakRtau [bandhaka0gA03...9] Atmano vIryaguNasya kSayopazamaprAptasyAsaMkhyeyAni sthAnAni / sarvajaghanyaM prathamaM yogasthAnaM sUkSmanigodinaH / evaM sUkSmanigodeSu utpadyamAnasya jantoH bhvti| iha jIvasya vIryaM kevaliprajJAcchedanakena chidyamAnaM chidyamAnaM yadA vibhAgaM na prayacchati tadA sa evAMzo'vibhAgaH, te ca vIryasyAvibhAgAH ekaikasmin jIvapradeze cintyamAnA jaghanyenApyasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAH, utkarSato'pyetatsaGkhyAH / kintu jaghanyapadabhAvivIryAvibhAgApekSayA asaGkhyeyaguNA draSTavyAH / yeSAM jIvapradezAnAM samAH tulyasaGkhyayA vIryAvibhAgA bhavanti / sarvebhyo'pi cAnyebhyo'pi jIvapradezagatavIryAvibhAgebhyaH stokatamAH te jIvapradezAH ghanIkRtalokAsaMkhyeyabhAgAsaGkhyeyaprataragatapradezarAzipramANAH samuditA ekA vargaNA / sA ca jaghanyA stokAvibhAgayuktatvAt jaghanyavargaNA / ataH pare ye jIvapradezAH ekena vIryAvibhAgenAbhyadhikA ghanIkRtalokAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyaprataragatapradezarAzipramANA vartante teSAM samudAyo dvitIyA vargaNA / tataH paraM dvAbhyAM vIryAvibhAgAbhyAmadhikAnAmuktasaGkhyAkAnAmeva jIvapradezAnAmeva samudAyastRtIyA vargaNA / evamekaikavIryAvibhAgavRddhyA varddhamAnAnAM tAvato(?tyaH) jIvapradezAnAM samudAyarUpA vargaNA asaGkhyeyA vaktavyAH, tAzca kiyatya iti ? idaM ghanIkRtalokasya yA ekaikapradezapaGkitarUpA zreNiH, tasyAH zreNerasaGkhyeyatame bhAge yAvantaH AkAzapradezAstAvanmAtrA vargaNA samuditA ekaM sprddhkm| "spardhate ivottarottaravRddhyA vargaNA atreti sparddhakam / " pUrvoktasparddhakagatacaramavargaNAyAH parato jIvapradezA naikena vIryAvibhAgenAdhikAH prApyante nA'pi dvAbhyAm, nA'pi tribhiH, nA'pi saGkhyeyaiH, kintvasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANairabhyadhikAH prApyante, tatasteSAM samudAyo dvitIyasya Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maunASTakam (13) sparddhakasya prathamA vargaNA / tato jIvapradezAnAmekena vIryAvibhAgenAdhikAnAM samudAyo dvitIyA vargaNA / dvAbhyAM vIryAvibhAgAbhyAmadhikAnAM samudAyaH tRtIyA vargaNA / evaM tAvadvAcyaM yAvat zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA vargaNA bhavanti, tAsAM ca samudAyaH dvitIyaM sparddhakam / tataH punarapyasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANaiH vIryAvibhAgairabhyadhikAH prApyante, tatasteSAM samudAyaH tRtIyasya sparddhakasya prathamA vargaNA, tataH ekaikavIryAvibhAgavRddhyA dvitIyAdayo vargaNAstAvadvAcyA yAvat zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA bhavanti / tAsAM ca samudAyastRtIyaM sparddhakam / evamasaGkhyeyAni sparddhakAni vAcyAni / evaM pUrvoktAni sparddhakAni zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni jaghanyaM yogsthaanm| etacca sUkSmanigodasya sarvAlpavIryasya bhavaprathamasamaye vartamAnasya prApyate, tato'nyasya jIvasyAdhikataravIryasya ye'lpataravIryA jIvapradezAsteSAM samudAyaH prathamA vargaNA / tataH ekena vIryAvibhAgena vRddhAnAM samudAyo dvitIyA vargaNA / dvAbhyAmadhikAnAM samudAyastRtIyA vargaNA / evamekaikavIryAvibhAgavarddhamAnAnAM yAvat zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA bhavanti, tAsAM samudAyaH prathamasparddhakam / tataH prAktanayogasthAnapradarzitaprakAreNa dvitIyAdIni spardhakAni vAcyAni / tAni ca yAvat zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni bhavanti / tatasteSAM samudAyo dvitIyaM yogasthAnam / tato'nyasya jIvasyAdhikataravIryasyopadarzitaprakAreNa tRtIyaM yogasthAnaM vAcyam / evamanyA'nyajIvApekSayA tAvad yogasthAnAni vAcyAni yAvatsarvotkRSTaM yogasthAnaM bhavati / tAni ca yogasthAnAni sarvANyapi zreNyasaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni bhvnti| kSayopazamavaicitryAtsarvamavaseyam / nanu jIvAnAmanantatvAt pratijIvaM ca yogasthAnasya prApyamANatvAd anantAni yogasthAnAni prApnuvanti, kathamucyate asaGkhyeyAni? ucyate- yataH ekaikasmin yogasthAne sadRze sadRze vartamAnAH sthAvarajIvA anantAH prApyante / tataH sarvajIvApekSayApi sarvANi yogasthAnAni kevalajJAnena paribhAvyamAnAni asaGkhyeyAnyeva Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 zrIjJAnamaJjarI prApyante nAdhikAni / ekasmin yogasthAne eko jIvo jaghanyataH ekaM samayamutkRSTataH aSTau yaavttisstthtti| evaM yogasthAnatAratamyena sarvajIveSu yogabAhulyaM gAthAkrameNa vaktavyam[57] suhumanigoAikkhaNappajoga bAyara vigalaamaNamaNA / apajjalahu paDhamaduguru, pajjahassiyaro asaMkhaguNo // 53 // asamattatasukkoso, pajjajahanniyaru eva ThiiThANA / apajjeyarasaMkhaguNA, paramapajjabie asaMkhaguNA // 54 // [zataka0karma0 gA0 53-54] ityaSTAviMzatibhedAlpabahutvamavagantavyam / yogabAhulye bahukarmagrAhI mandatve alpapudgalagrAhI ityevaM yA yogAnAM pudgalagrahaNarUpA pravRttiH tasyAH rodhaH maunamuttamam / kiM satRSNasya bAhyayogarodhena ? tasmAt sakalavimalajJAnAdyanantaguNagaNamAhAtmyaparamAtmabhAvarasikaiH Atmano yogapravRttiH pudgalAnugatayA rodhanIyA ityupadezaH // 7 // jyotirmayIva dIpasya, kriyA sarvApi cinmayI / yasyAnanyasvabhAvasya, tasya maunamanuttaram // 8 // // iti maunASTakam // 13 // jyotirmayIveti-tasya-tattvaikatvapariNatasya, maunaM-yoganigraharUpaM svadharmaprAgbhAvakartRtvabhoktRtve vyApAritAzeSavIryasya karmavikaraNApUrvakaraNakiTTIkaraNAdiSu sthApitavIryakaraNasya parabhAvApravRttatvena maunaMyogacApalyatAvAraNarUpam, anuttaraM-sarvotkRSTaM yasya kriyA guNaprakarSapravarttanA vIryapravRttiH sApi cinmayI-svarUpajJAnamayI AtmAnubhavaikatvarUpA / yathA dIpasya yA kriyA utkSepaNanikSepaNAdikA yA sarvApi jyotirmayI-jJAnaprakAzayuktA, tathA yasya vandananamanAdiguNasthAnAroharUpA kriyA tattvajJAnaprakAzikA, tasya ananyasvabhAvasya-na vidyate anyaH-paraH svabhAvo yasya saH tasya / parabhAvavyApakacetanAbhisandhivIryarahitasya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 vidyASTakam (14) sAdhoH maunamanuttaram / viyad vastubhAvAnurodhAdeva tatkArakAd viyat sampUrNatA tadutpattau 'kumbhasyeva dazAtmanaH' iti nyAyAt jJAninaH kriyA kAryopakArakA jJAtavyA / jJAnamayasyAtmanaH tattvaikatvAdhyAsinaH svarUpArohakANAM yA kriyA sA jJAnasvarUpaprakAzanahetuH, AvaraNanimittamasakriyA AvaraNApagamAya satkriyAnimittaM bhavati / tattvamagnasya na kAraNIbhavati, ataH tattvajJAnasvarUpaikatvadhyAnalInAnAM (lInebhyaH) munInAM (munibhyaH) / teSAmeva (tebhya eva) namaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM maunASTakam // 13 // atha vidyASTakam // 14 // athedRg munitvaM yathArthavidyAtattvopayogibuddhimato bhavati, ato vidyASTakamupadizati / tatra vidyA iti nAma jIvasyAbhidhAnaM kriyate sA nAmavidyA / akSavarATakakASThAdi vidyA iti sthApyate sA sthApanAvidyA / dravyavidyA laukikA zilpAdirUpA / lokottarA dvividhA kuprAvanikA bhAratarAmAyaNopaniSadrUpA, lokottarA suprAvacanikA vidyA AvazyakAcArAGgAdilakSaNA / sApi jJazarIrabhavyazarIrasya tadabhyAsavato'nupayuktasya dravyavidyA, athavA'nupayuktasya heyopAdeyaparIkSAvikalasya vAcanA-pracchanA-parivartanA-dharmakathArUpA anuprekSAvikelA sarvApi cetanAvijJaptirdravyarUpA jJeyA / bhAvavidyA tu lokottarArhatpraNItAgamarahasyAbhyAsavazataH nityAnityAdyanantasvabhAvabhAvitAnantaparyAyopetacidrUpopAdeyabuddhiH vibhAvAdyanantaparabhAvaparityAga ptilakSaNA / bhAvavidyAbhyAsasyAvasaraH / tatra matyAdijJAnakSayopazamanimittA indriyAdayo naigamena vidyA, sarvajIvadravyANi saMgraheNa, dravyazrutaM vyavahAreNa, RjusUtreNa vAcanAdi, zabdanayena yathArthopayogaH, kAraNakAryAdisaMkararUpasavikalpacetanA samabhirUDhena, nirvikalpacetanA kSAyopazamikI sAdhakAvasthA evaM 1. maunASTakam S.M. / 2. vikalApi S.M.,B.1.2.V.2. / 3. parabhAvatyAgajJaptiH S.M. / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 zrIjJAnamaJjarI bhUtena, sAdhakA nirvikalpatAttvikI / tathA kecit- kevalajJAnarUpasiddhavidyA iti AdyanayacatuSTayasya dravyanikSepAntargatatvena kAraNarUpA gRhItA / antyanayatrayANAM bhAvarUpatvena kAryarUpA uttarottarasUkSmA gRhItA, tatra kAraNodyamena kAryAdaravatA bhavitavyam / nityazucyAtmatAkhyAti-ranityAzucyanAtmasu / avidyAtattvadhIvidyA, yogAcAryaiH prakIrtitA // 1 // nityazucyeti-anityAzucyanAtmasu nityazucyAtmatAkhyAtiH avidyA ityanvayaH / anitye-cetanAd jAtibhinnamUrtapudgalagrahaNotpanne parasaMyoge, yA nityatAkhyAtiH sA avidyA / azuciSu-zarIrAdiSu zravannavadvArarandhreSu 1zuddhasvarUpAvaraNanimitteSu zucikhyAtiH / anAtmasu-pudgalAdiSu AtmatAkhyAti:-'ahaM mameti buddhiH idaM zarIraM mama, ahamevaitat, tasya puSTau puSTaH,' iti khyAti:-kathanaM jJAnam, tatra ramaNamiyam avidyAbhrAntibuddhiH / yA ca tattvadhI-tattvabuddhiH, zuddhAtmani nityatA zucitA AtmatA iti jJaptiH vidyA-tattvavivekaH / atra nityatvaM tu utpAdavyayadhruvarUpe'pi arpitAnarpitaprakAreNa dravyAstikakUTasthanityatA jJeyA, iyaM vidyA paramArthasAdhanapaTvI yogAcAryaiH-yoga:-jJAna-zraddhAnacaraNAtmakamokSopAyaH tasya AcAryAH- tadAcaraNakuzalAH taiH prakIrtitA / atra bhedajJAnaM sAdhanam / uktaM ca adhyAtmabindau[58] ye yAvanto dhvastabandhA abhUvan,bhedajJAnAbhyAsa evAtra bIjam / nUnaM ye'pyadhvastabandhA bhramanti, tatrAbhedajJAnameveti vidmaH // 19 // yaH pazyennityamAtmAnamanityaM parasaGgamam / chalaM labdhuM na zaknoti, tasya mohamalimlucaH // 2 // yaH pazyediti-ya:-AtmArthI AtmAnam, nityaM-sadA acalitasvarUpam, pazyet-avalokayet, parasaGgamaM-zarIrAdikam anityam-adhruvaM pazyet, tasya-sAdhanodyatasya moho-mauDhyaM muhyatA-mithyAtvAdibhrAntirUpA 1. zuddhaM V.2., B.1 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyASTakam (14) malimlucaH-taskaraH chalaM-chidraM labdhuM na zaknoti-na samartho bhavatItyanena yathArthajJAnavato rAgAdayo na pravardhante, tasyAtmA mohAdhIno na bhavati // 2 // taraGgataralAM lakSmImAyurvAyuvadasthiram / adabhradhIranudhyAyed, abhravad bhaGguraM vapuH // 3 // taraGgataralAmiti-adabhradhIH-puSTabuddhiH, lakSmIH taraGgavatjaladhikallolavat taralA-capalA tAM taraGgataralAmasthirAmanudhyAyet, AyuH-jIvitaM vAyuvad asthiraM-gatvaraM pratisamayavinazvaramadhyavasAnAdivighnopayuktam, anudhyAyet-cintayet / vapuH-zarIraM pudgalaskandhanicitam, abhravadbhagraM-bhaGgazIlamanudhyAyet, idaM ca yathArthacintanaM bhAvanA ca / svasaMpadvimuktena pRthvIkAyaskandhAH sampadrUpeNa upacaritA na ca te sampat / tathA jIvaH jJAnadarzanavIryasukharUpaiH bhAvaprANaireva jIvati AyurjIvanaM tu bAhyaprANasambandhasthitihetuH / tannAtmasvarUpam / tathA varNa-gandha-rasa-sparzAcetanazarIropacayazca na svarUpam, tadapi asthiram, ityevamasthire parabhAve svAtmadharmapradhvaMsake kaH pratibandhaH ? tadarthaM ca svaguNAn cetanAvIryAdIn kaH parabhAvagrahaNonmukhAn karoti? ataH Atmani AtmaguNapravRttireva karaNIyA // 3 // zucInyapyazucIkartuM, samarthe'zucisambhave / ..... dehe jalAdinA zauca-bhramo mUDhasya dAruNaH // 4 // zucInyapIti-mUDhasya-ajJasya yathArthopayogarahitasya, deheindriyAyatane jalAdinA-pAnIyamRttikAdisaGgena zaucabhramaH zrotriyAdInAM dAruNaH-bhayakRt / yazca jAtyA'zuciH, sa kiM jalavyUhaiH zucIbhavati? kathambhUte dehe ? zucInyapi-karpUrAdInyapi azucIkartuM-malIkartuM samarthe, dehasaGgAd malayajavilepanAdayo'pyazucIbhavanti / punaH kathambhUte dehe ? azucisambhave azuci-ArttavaM mAtuH raktam, pituH zukram, tena 1. sarvapratiSu nAsti / , Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 zrIjJAnamaJjarI sambhavaH-utpattiH yasya sa tasmin / uktaM ca bhavabhAvanAyAm[59] sukkaM piUNo mAUe, soNiyaM tadubhayapi saMsaTuM / tappaDhamayAe jIvo, AhArai tattha uppanno // 254 // ko kAyasuNayabhakkhe, kimikulavAse ya vAhikhitte ya / dehammi maccuvihure, susANaThANe ya paDibandho // 421 // ato'sthire'pavitre aupAdhike'bhinavakarmabandhakAraNe dravyAbhAvAdhikaraNe kaH saMskAraH ? // 4 // ___ atha dehe AtmatvAropo'pi bahirAtmadoSaughaH, atastannivArya svarUpe AtmanaH pAvitryaM karaNIyam / tadupadizati yaH snAtvA samatAkuNDe, hitvA kazmalajaM malam / punarna yAti mAlinyam, so'ntarAtmA paraH zuciH // 5 // yaH snAtveti-saH-antarAtmA dehAd bhinnAtmajJAnI-svaparavivekI paraH-prakRSTaH, zuciH-pavitraH jJeyaH yaH puruSaH, samatA-araktadviSTatA 'tadrUpe kuNDe snAtvA kazmalajaM-pApotpannaM malaM hitvA punaH mAlinyaM na yAti- na prApnoti samyaktvabhAvitAtmA paramaH zuciH, 'bandheNa na volai kayAvi' iti vacanAt, samyagdRSTiranenAMzena snAtakaH na punaH utkRSTAM sthiti badhnAti, etadeva sahajaM pavitratvam // 5 // Atmabodho na vaH pAzo, dehagehadhanAdiSu / / yaH kSipto'pyAtmanA teSu, svasya bandhAya jAyate // 6 // Atmabodha iti-bho bhavyAH ! vaH-yuSmAkaM AtmabodhaHAtmajJAnaM na pAza:-na bandhahetuH, teSu dehagRha(geha-)dhanAdiSu yaH AtmanA kSiptaH sa pAza:-rAgapariNAmaH svasya Atmana eva bandhAya jAyate ityanena dehagRhAdiSu yaH raktaH sarvaH bhavapAze badhnAti svasya bandhahetuH ityanena parabhAvA rAgAdayaH AtmanaH bandhavRddhihetavaH // 6 // 1. sarvapratiSu nAsti / 2. dhanAdikam A.D., V.1. / 3. evaM B.2., L.D.2., S.M. I Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyASTakam (14) . 101 mitho yuktapadArthAnA-masaMkramacamakriyA / cinmAtrapariNAmena, viduSaivAnubhUyate // 7 // mitho yukta iti- mithaH-parasparaM yuktAnAM militAnAM padArthAnAMdharmAdInAmekakSetrAvagAhinAM pudgalAnAM ca svakSetrapariNatAnAmasaMkramacamatkriyA na saMkramaH parasparamamIlanarUpa: camatkriyA-camatkAraH, ekakSetrAvagADhA api na parasparaM vyApakA bhavanti ityanena svarUpato bhinnA eva, eSA camakriyA viduSA eva anubhUyate-paNDitenaiva vibhajyate / kathambhUtena viduSA ? cinmAtrapariNAmena- jJAnamAtrapariNAmena / jJAnamAtrabalena ityanena paJcAstikAyAnAmekakSetrasthitAnAM kaizcitsAdhAraNaguNaiH aguruladhvAdibhiH tulyAnAmapi asAdhAraNaguNaiH gatisthityavagAhacetanApUraNagalanAdilakSaNaizca bheda eva / svAzuddhagrAhakatAgRhItapudgaleSvapi na svaguNasaMkramaH / nA'pi pudgalaguNasaMkramaH jIve / eSA bhedacamatkriyA bhinnadravye svadravyaguNaparyAyANAmekadravyavyApyAvasthitAnAmAdhArAdheyatvenAbhedarUpANAmapi svasvadharmapariNatirUpA bhedacamatkriyA / evaM dravyAd dravyasya, guNAd guNasya, paryAyAtparyAyasya, svabhAvasya bhedalakSaNA camatkriyA viduSA-paNDitenaiva anubhUyate / nAnyena dravyAnuyogajJAnavikalena / uktaM ca sanmatau[60] aNNoNNANugayANaM imaM ca taM ca tti vibhayaNamasakkaM / jaha duddhapANiyANaM jAvanta visesapajjAyA // 47 // [sanma0 kA01, gA0 47] jaM davvakhittakAle, egattANaM pi bhAvadhammANaM / suanANakAraNeNaM, bhee nANaM tu sA vijjA // 1 // iti haribhadrapUjyaiH / dravyAnuyogalInAnAmAdhAkarmAdidoSamukhyatvaM na tathA ca bhagavatyaGge-61] "samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNa-pANakhAima-sAimeNaM paDilAbhemANe kiM kajjaI ? goyamA ! bahutarA 11 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zrIjJAnamaJjarI se nijjarA kirai, appatare se pAve kamme kjjii"| [za08 u06 sU0332] tavRttiH-iha ca kecit manyante-asaMstaraNAdikAraNe evAprAsukAdidAne bahutarA nirjarA bhavati, nAkAraNam / yata uktam[62] *saMtharaNammi asuddhaM, doNhavi geNhaMtaditayANa hiaM / AuradiTuMteNaM, taM ceva hiyaM asaMtharaNe // 1 // anye tvAhurakAraNe'pi guNavatpAtrAyAprAsukAdidAne pariNAmavazAt bahutarA nirjarA bhavati alpataraM ca pApaM karma iti / nirvizeSaNatvAt sUtrasya, pariNAmasya ca prAmANyAt / Aha[63] paramarahassamisINaM, samattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmi pamANaM, nicchayamavalambamANANaM // 761 // [ogha0ni0 gA0 761] ityUhyam / punaH[64] caraNakaraNappahANA, sasamayaparasamayamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM, NicchyasuddhaM na jANanti // 17 // [sanma0 kAM03, gA0 67] [65] ahAgaDAiM bhuMjaMti, aNNamaNNe sakammuNA / uvalitte ti jANijjA, aNuvalitte ti vA puNo // 8 // etehiM dohiM ThANehiM, vavahAro Na vijjai / etehiM dohi ThANehi, aNAyAraM tu jANae // 9 // [sUya0 zruta02 adhya05, gA0 8-9, ] iti dvitIyAGga-21 adhyayane (dvitIyazrutaskandhe paJcamAdhyayane ) ityAdi gItArthasyAkalpaM kalpam, eSA labdhiH tattvajJAnavatAmeva // 7 // avidyAtimiradhvaMse, dRzA vidyAJjanaspRzA / pazyanti paramAtmAna-mAtmanyeva hi yoginaH // 8 // // iti vidyASTakam // 14 // bR0ka0bhA0gA01608, saM020zAgA0 2840, ni0bhA0gA01650, daMsaNasuddhipayaraNaM gA0 128, zrAddhadi0 kR0 gA0 175 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekASTakam (15) avidyA iti - eva hi - nizcaye, yoginaH - samAdhidazAvasthApravRttacakrayoginaH, Atmani eva svAtmani eva, paramAtmAnam - utkRSTaniSpannasiddhAtmAnaM pazyanti - Atmani paramAtmatvaM nirdhArayanti / kayA? vidyAJjanaspRzA dRzA-vidyA- tattvabuddhirUpA aJjanaspRzA dRzA- cakSuSA, kva sati ? avidyA - ajJAnam abodhaH - ayathArthopayogo vA tadeva timiraM tasya dhvaMsaH tasmin ityanena mithyAtimiradhvaMse jAte samyagdRSTayaH AtmAnam Atmani pazyanti / ata eva anekopayogena zrutAbhyAsena AtmasvarUpopalambhAya tattvaparIkSaNAya yatitavyam / yathArthamAtmasvarUpaparijJAnaM vidyA paramopakAriNI iti jJeyam // 8 // // iti vidyASTakam // 14 // atha vivekASTakam // 15 // sA ca tattvavidyA vivekena - svaparavibhajanena sphuTIbhavati, ataH vivekasyAbhyAsaH karttavyaH / tatra vivecanaM heyopAdeyaparIkSaNaM vivekaH / nAmasthApanAvivekau sugamau / dravyavivekaH laukikaH dhanopArjanarAjanItikulanItidakSasya bhavati / lokottarastu dharmanItidakSasya bhavati / bhAvato vivekaH bAhyasvajanadhanatanurAgavibhajanarUpaH bAhyaH / abhyantarazca jJAnA varaNAdidravyakarmAzuddhacetanotpannavibhAvitAdibhAvakarmaikatvavibhajanarUpaH, 103 tatsvarUpazcAyamAgame-- 'puvi rAgAiyA vibhAvA savvao vibhajjijjA / pacchA davvA kammA savvavibhinno niyo appA // 1 // " tathA ca prAbhRte- 'samastakAcazakalavyUhapatitaM ratnaM ratnaparIkSakaH gRhNAti, evaM samyagdRSTiH sarvavibhAvaparabhAvapariNatimadhyasthamAtmAnamacalamakhaNDamavyayaM jJAnAnandamayaM svatvena vibhajya upAdatte' / zrIharibhadrapUjyaizca prathamaM kSudrAdidoSopazame' mArgAnusAriguNe tattvajijJAsA / tattvajJagurusevanataH atimadhuratvena zrutarasika:, yathArthajIvA1. zamai: S.M., V.2., A. D. vinA / 2. guNaiH S. M. vinA / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrIjJAnamaJjarI jIvavivecanataH sarvaparabhAvabhinnamAtmAnamupalabhya bhedajJAnI bhavati / sa ca krameNAtmataH paraM tyajan sarvaparabhAvatyAgI siddhyati / tatrAdyanayatrayeNa laukikalokottaravivekaH, RjusUtranayena dharmasAdhanavivekaH, zabdAdinayatrayeNa vibhAvavibhajanakSayopazamasAdhanopayogAdikSAyikasAdhakapariNativivekaH yathAkramamavagantavyaH / tatrAtmanaH karmasaMyogaikatvaM vivecayannAhaH karma jIvaM ca saMzliSTam, sarvadA kSIranIravat / 'vibhinnIkurute yo'sau, munihaMso vivekavAn // 1 // karma jIvaM ca iti-karma-jJAnAvaraNAdikam, jIvaM ca-saccidAnandarUpaM sarvadA-sarvakAlam, kSIraM-payaH nIraM-jalaM tadvat saMzliSTam ekIbhUtaM yo vibhinnIkurute-lakSaNAdibhedaiH pRthak pRthak kurute asau munihaMsaH vivekavAn-bhedajJAnavAn / jIvo nityaH, pudgalasaGgAH anityAH, jIvaH amUrtaH pudgalA mUrtAH, jIvo'calaH pudgalAzcalAH, jIvaH jJAnAdyanantacetanAlakSaNaH, pudgalA acetanAH, jIvaH svarUpakartA, svarUpabhoktA, svarUparamaNAbhavavizrAnti, pudgalAH kartRtvAdibhAvarahitAH, ityAdilakSaNaiH vibhajya yo viraktaH sa muni:-zramaNaH vivekavAn-vivekayukta iti jJeyam // 1 // dehAtmAdyaviveko'yam, sarvadA sulabho bhave / bhavakoTyApi tadbheda-vivekastvatidurlabhaH // 2 // dehAtmA iti-AtmA trividhaH-bAhyAtmA 1 antarAtmA 2 paramAtmA 3 ceti / yasya dehamanovacanAdiSu AtmatvabhAsaH, deha evAtmA evaM sarvapaudgalikapravarttaneSu AtmaniSTheSu AtmatvabuddhiH sa bAhyAtmA 1 / mithyAdRSTiH eSaH / punaH sakarmAvasthAyAmapi Atmani jJAnAdhupayogalakSaNe zuddhacaitanyalakSaNe mahAnandasvarUpe nirvikArAmRtA 1-2. vibhinnaM S.M., B.2., V.2. / 3. vizrAntaH A.D., V.2., B.1.2. / 4. AtmatvasvabhAva: V.1., AtmasvabhAva: V.2.,B.2 / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 vivekASTakam (15) vyAbAdhArUpe samastaparabhAvamukte 'AtmabuddhiH antarAtmA / samyagdRSTiguNasthAnakataH kSINamohaM yAvat antarAtmA ucyate 2 / yaH kevalajJAnadarzanopayuktaH zuddhasiddhaH sa paramAtmA, sayogI ayogI kevalI siddhazca sa paramAtmA ucyate / sarvatra paramAtmatvasattA samAnA, ato bhedajJAnena sarvaM sAdhyamiti / dehAtmA dehaH-zarIram, AtmA-jIvaH, AdizabdAt manovAkkAyAdiSu AtmA ayam ityavivekaH sarvadA-sarvakAlaM sulabhaHsuprApyaH bhave-saMsAre / tadbhedaviveka:-tasya zarIrAtmanoH bhedavivekaHbhinnatAvivecanarUpaH bhavakoTyApi atidurlabhaH-duSprApaH anAdikAlaikatvagRhItaparabhAvAtmanoH svasvalakSaNabhedena bhedajJAnamatidurlabham / samyagdRSTireva bhedajJAnaM karoti AtmanyAtmatvanizcayaH durlabhaH / uktaM ca samayaprAbhRte [66] sudaparicidANubhUtA, savvassavi kAmabhogabaMdhakahA / egattassuvalaMbho Navari Na sulaho vihattassa // 4 // AtmA jJAnAnandamayaH, parabhAvA rAgAdayaH / teSAM vibhajanarUpaH AtmasvarUparasikatvopayogo durlabhaH // 2 // zuddhe'pi vyomni timirAd, rekhAbhirmizratA yathA / vikArairmizratA bhAti, tathAtmanyavivekataH // 3 // zuddha iti-yathA-yena prakAreNa, zuddha vyomni-AkAze timirAt cakSuSi bhramatimirarogAt rekhAbhirnIlapItAdibhiH mizratA-zabalatA karburatA dRzyate tathA-tenaiva prakAreNa avivekataH-asadupayogataH vikAraiH -rAgAdyazuddhAdhyavasAyaiH mizratA-ekatA bhAti-zobhate iti / anAdivikAravikriyApariNataH dRzyate ityanena nizcayanayena nirvikArAkhaNDacinmUrtiH tathApi paraikatvena vikArAGkito bhAsate iti // 3 // renanu AtmanaH parabhAvakartRtvAbhAve reparopAdhijanyavikAreNa 1. AtmatvabuddhiH A.D. / 2. atha vyAkhyA- V.2.,B.1.2., S.M., A.D. | 3. vyomni timirAd rekhAbhiH mizratA yathA vikAraiH anyena vikAreNa, eSa pATho'dhikaH / V.2., B.1.2., S.M.I Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zrIjJAnamaJjarI vikAratA kathamiti nivArayannAha yathA yodhaiH kRtaM yuddham, svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA // 4 // yathA yodhairiti yathA yodhaiH-subhaTaiH kRtaM yuddhaM-samaram, svAmininRpe, upacaryate jayaparAjayaharSaviSAdazlokAzlokAdikaM svAmini eva ayaM nRpaH jitaH ayaM parAjitaH loke ityuktirbhavati tacca svAmitvAMzaM mamatvaikatvena tathA saMgraheNa zuddhe Atmani avivekena-ajJAnena asaMyamena karma-jJAnAvaraNAdi tasya skandhaH-samUhaH tasya UrjitaM-sAmrAjyamasti ityanena svasvarUpakartRtvabhoktRtvaparAvRttau grAhakatAdizaktiparigrahaNena tat kartRtvApattirjIvasyopacaryate-upacAraH kriyate, asadAropa upacAraH, parabhAvakartRtvAdipariNatyabhAve'pyaupAdhikakartRtvAdyupacAro'nAdInaH iti // 4 // punastadeva kathayati paraprasaGgAccaitanyavyAmohaM darzayatiiSTakAdyapi hi svarNam, pItonmatto yathekSate / AtmAbhedabhramastadvad dehAdAvavivekinaH // 5 // iSTakAdyapi iti-kazcit pItonmattaH-pItena-kanakena paGktirathanyAyenArthaH dhattUrakeNonmattaH-ghUrmitaH iSTakAdyapi mRnmayaskandhAnapi hIti-nizcitaM svarNam IkSate-vilokate tadvat avivekina:-tattvajJAnavikalAH, 'dehAdau-zarIrAdau, AtmAbhedabhramaH(bhrama)IkSate (nte) AtmanA -cetanena saha na bhedaH-abhedaH tasya bhramaH (bhramaM) kurvanti / zuddhAgamAzravaNAjJAtasvaparavibhedaH paraM svAtmatvena jAnan AtmAnaM pareNaikatvaM manyamAnaH bhramatyanantakAlam, ataH ayamavivekastyAjyaH // 5 // punaH zuddhatAzuddhatAhetutvopadezaM kathayati1. dehAt-zarIrAt B.1.2., A.D., S.M.,V.2., / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 vivekASTakam (15) icchanna paramAn bhAvAn, vivekAdreH patatyadhaH / paramaM bhAvamanvicchannAviveke nimajjati // 6 // icchanna paramAniti-paramAn bhAvAn paramabhAvagrAhakanayena saMmatazuddhacaitanyAnugasarvadharmapariNamanena paramAn-utsargazuddhanayopadiSTAn nityAnityAdyanantAn 'na icchan-ne vAJchan vivekAdeH-tattvajJAna-tattvaramaNagireH zRGgAd adhaH patati-vivekarahito bhavati, paramaM-zuddhaM tAdAtmyatAgataM sarvavizuddhAtmasvabhAvaM syAdvAdopayogena anvicchan gaveSayan zuddhacaitanyamupAdeyatayA kurvan aviveke-ajJAne asaMyame na nimajjati-na magno bhavati / AtmasvarUpaikatvAnubhavakaraNapravRttaH parabhAvacUraNacakravartI eva iti samastaparabhAvonmAdamanthanapaTuzuddhAtmajJAna-zraddhAna-ramaNAnubhavane yatitavyam, nArvAcInapariNatau, ata evApUrvakaraNapraviSTamuniranekaddhilAbhe na saGgatimaGgati / apUrvakaraNaM ca sarvAbhinavaguNaprAptau bhavatyeva / [67] sammadarasavvaviraI, aNavisaMjoyadaMsakhavage ya / mohasamasaMtakhavage khINasajogIyara guNaseDhI // 42 // [zatakakarma0 gA0 82] evamekAdazaguNazreNiSu prathamaguNazreNau karaNatrayaM zeSAsu dazasaGkhyAsu apUrvakaraNAnivRttirUpaM karaNadvayaM karotyeva / evamapUrvApUrvakaraNArohaNena karmapaTalavigamo bhavati / uktaM ca[68]sAtaddhiraseSvaguruH, saMprApya vibhUtimasulabhAmanyaiH / / saktaH prazamaratisukhe, na bhajati tasyAM muniH saGgam // 256 // yA sarvasuravaraddhivismayanIyA'pi sAnagAraddhaiH / nArdhati sahasrabhAgam, koTizatasahastraguNitamapi // 257 // [prazamaratiH gA0 256-57] 1-2. sarvapratiSu nAsti / 3. athAtma0 B.1.2.,V.2.,S.M. / 4. jJAnaramaNA0 A.D.,V.1. vinaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrIjJAnamaJjarI AtmanyevAtmanaH kuryAt, yaH SaTkArakasaGgatim / kvAvivekajvarasyAsya, vaiSamyaM jaDimajavAt (jaDamajjanAt) // 7 // AtmanyevAtmanaH iti-yaH AtmanaH kartRtvavyApAravibhajanadakSaH Atmani-eke svAtmadravye, eva AtmanaH svIyAM SaTkArakasaGgatiMSaTkArakANAM kartA(kartR)-karma-karaNa-sampradAnA'pAdAnA'dhikaraNarUpANAM saGgatimekatvaM kuryAt / asya puruSasya aviveko'jJAnaM tadeva (sa eva) jvarastasya vaiSamyaM-viSamatvaM kva-kathaM bhavati ? jvarasya hetutvamAha-'jaDimajavAt' jaDimA-mauDhyaM tasya javo-vegaH tasmAt, athavA jalamajjanAt-jalamajjanena mahAjvarotpAtaH tasmAt / atra SaTkArakavyAkhyA zrIvizeSAvazyakAnusAreNa ucyate / AtmA kartAtmA paraH saH tathA ca yaH kartA sa kArakacakropeta eva / AtmA kartA svaguNapariNamanAtmakajJaptikriyAkArakatvAt / jJAnAdyanantaguNapravRttiH kAryam / guNAH karaNabhUtAH / guNaparyAyANAmutpAdaparyAyANAM pAtratvAt sampradAnam / vyayIbhUtaparyAyANAM vizleSAspadatvAd apAdAnam / tathAnantaguNaparyAyANAmAdhAratvAd AdhAraH / Atmani AtmA AtmAnam AtmanA Atmane AtmanaH pariNamanavRttyA karoti / uktaM ca zrIjinabhadrapUjyaiH[69] kAraNamahavA chaddhA, tattha saMtato tti kAraNaM kattA / kajjappasAhagatamaM, karaNaM miupiMDadaMDAiM // 2112 // [vizeSA0 gA0 2112] vyA0 athavA kAraNaM SoDhA / tatra svatantraH kartAH yaH svatantraM svAdhInaM kAraNaM sa kartA yathA ghaTasya kartA kumbhakAraH, tathA Atmani vyApyAvasthitAnAmabhedarUpANAM guNAnAM svasvapariNamanakAryavyApArapravRttirUpAM kriyAM karoti tenAtmA kartA 1 / kAryaprasAdhakatamaM kAraNaM karaNamupAdAna-nimittabhedAt dvibhedam / tatra ghaTe mRtpiNDamupAdAnam, 1. kAtmApAraH V.2., B.2. A.D., kartAvyApAraH V.1 / 2. kAraNa B.1., V.2. / atra vRttikArasyAnusAreNa mUlagAthA likhitaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekASTakam (15) 109 daNDAdi nimittam, tathA AtmA kartA, jJAnAdi kAryam / tatra svasattApariNatiH upAdAnam / svarUpasiddhau zuddhapAriNAmikakArye nimittAbhAvaH iti / karmakSapaNazuddhAtmaprAgbhAvalakSaNe sAdhanakArye'pyAtmA kartA, ca tattvasiddhiH kAryam, AtmaguNA jJAnadarzanacAritravIryarUpAH svadharmasAdhanAvalambinaH kAraNamupAdAnam, nirvikAravItarAgavAkyAdayaH nimittamiti / [6] kammaM kiriyAkAraNamiha nicciTTho jao na sAhei / ahavA kammaM kumbho, sa kAraNaM buddhiheu tti // 2113 // bhavyo tti va joggo tti va, sakko tti va so sarUvalAbhassa / kAraNasaMnijjhami vi, jaM nAgAsatthamAraMbho // 2114 // bajjhanimittAvekkhaM, kajjaM vi ya kajjamANakAlammi / hoi sakAraNamiharA, vivajjayA'bhAvayA hojjA // 2115 // [vizeSA0 gA0 2113-14-15] kriyate kA nirvaya'te iti vyutpatteH karma bhaNyate / kAsau kriyA? kumbhaM prati kartRvyApArarUpA, sA ca kumbhalakSaNakAryasya kAraNamiti pratItameva / Aha-nanu kulAla eva kumbhaM kurvannupalabhyate, kriyA tu na kAcit kumbhakaraNe vyApriyamANA dRzyate / ityAha-iha nizceSTaH kulAlo'pi yasmAnna (ghaTa) sAdhayati-niSpAdayati, yA ca tasya ceSTA sA kriyA iti kathaM na tasyAH kumbhakAraNatvamiti / athavA-kartuH IpsitatamatvAt kriyamANaH kumbha eva karma, tarhi kAryamevedamataH kathamasya kAraNatvaM ? nahi sutIkSNamapi sUcyagramAtmAnameva vidhyati / tataH kArya nirvartyasyAtmana eva kAraNamityanupapannamevetyAha- sa kAraNaM (buddhiheu tti) sa kumbhaH kAraNaM-hetuH kumbhasya / kutaH ? prastAvAtkumbhabuddhihetutvAt / idamuktaM bhavati-sarvo'pi buddhau saGkalpya kumbhAdikAryaM karoti, iti vyavahAraH, tato buddhyadhyavasitasya kumbhasya cikIrSato mRnmayakumbhaH tad buddhyAlambanatayA kAraNaM bhavatyeva / na ca vaktavyama1. karaNa V.1.1 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrIjJAnamaJjarI niSpannatvAdasannasau tabuddherapi kathamAlambanaM syAt ? dravyarUpatayA tasya sarvadA sattvAditi / nanu ya eveha mRnmayakAryarUpo ghaTaH tasyaiva kAraNaM cintyate iti prastutaM buddhyadhyavasitastu tasmAdanya eveti tatkAraNAbhidhAnamaprastutameva / satyam, bhAvini bhUtavadupacAranyAyena tayorekatvAdhyavasAnAdadoSaH / sthAsakozAdikAraNakAle'pi hi kiM karoSIti pRSTaH kumbhakAraH "kumbhaM karomI"tyevaM vadati, buddhyadhyavasitena niSpatsyamAnasyaikatvAdhyavasAyAditi / athavA-bhavyo yogyaH svarUpalAbhasyeti zakya utpAdayitumataH sukaratvAtkAryamapyAtmanaH kAraNamiSyate / avazyaM ca karmaNaH kAraNatvamiSTavyam, yat-yasmAt, samastakAraNasAmagrIsaMnidhAne'pi naivameva kozArthaM prArambhaH kintu vivakSitakAryArthamatastadavinAbhAvitvAt tatkriyAyAH kAryamapyAtmanaH kAraNamiti / etadeva bhAvayatibAhyAni kulAlacakracIvarAdIni yAni nimittAni tadapekSaM kriyamANakAle'ntaraGgabuddhyAlocitaM kAryaM bhavati / svasyAtmanaH kAraNaM svakAraNam, anyathA yadi buddhyA pUrvamaparyAlocitameva kuryAt tadA prekSApUrvaM zUnyamanaskArambhaviparyayo bhavet / ghaTakAraNasaMnidhAvapyanyat kimapi zarAvAdikAryaM bhavedabhAvo vA bhaved / na kiMcitkAryaM bhavedityarthaH / tasmAd-buddhyadhyavasitaM kAryamapyAtmanaH kAraNameveSTavyam / kiM bahunA? yathA yathA yuktito ghaTate tathA tathA sudhiyA karmaNaH kAraNatvaM vAcyam / anyathA karmaNaH akArakatve karotIti kArakamiti SaNNAM kArakatvAnupapattireva syAditi / [6] deo sa jassa taM saMpayANamiha taM pi kAraNaM tassa / hoI tadatthitAo, na kIrae taM viNA jaM so // 2116 // sa abhinavaparyAyaH yasya deyaH sa taM prati sampradAnam, tadapi tasya kAraNam / yadvastu tadarthitve tattve tadarUpatve bhavati na abhinavaparyAyagrahaNaM tarhi na kaaryotpttiH| idamuktaM bhavati-abhinavaparyAyagrahaNenaiva kAryasiddhiH / 1. tadapekSya V.1.1 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivekASTakam (15) 111 [6] bhUpiMDAvAyAo, piMDo vA sakkarAdavAyAo / cakkamahAvAo vA''pAdANaM kAraNaM taM pi // 2117 // bhUpiNDasya apAyaH zarkarAdInAmapAyaH cakrAdInAmupapattau evamapAdAnaM kArakaM kAraNaM bhavati / bhUrapAdAnaM piNDApAye'pi dhruvatvAt / athavA vivakSayA piNDaH apAdAnam, tadgatazarkarAdInAmapAye'pi viveke'pi dhruvatvAt athavA ghaTApAyAccakramApAko vA'pAdAnamiti / [6] vasuhAgAsaM cakkaM, sarUvamiccAisaMnihANaM jaM / kuMbhassa taMpi kAraNamabhAvao tassa jadasiddhI // 2118 // ghaTasya cakra sannidhAnamAdhAraH, tasyApi vasudhA, tasyA apyAkAzam, asya punaH svapratiSThatvAt svarUpamAdhAraH / ityevamAdi yatkimapi AnantaryeNa paramparayA vA sannidhAnamAdhAro ghaTasya vivakSyate tatsarvamapi tasya kAraNam / tadabhAve tasya ghaTasya yad-yasmAdasiddhiH / evamAtmano'pi yathA AtmA kartA, svaguNAnAM kartA, svasvajJaptidRSTiramaNAnubhavalakSaNAnAM pravRttiH kAryam, te eva guNAH sattAsthA nirAvaraNAH karaNarUpAH, teSAmevotpAdapariNatiparyAyAbhinavAvirbhAvalakSaNaM sampradAnam, teSAmeva paryAyANAM jJAnAdInAM pUrvaparyAyavyayalakSaNamapAdAnam, AtmanaH asaGkhyeyapradezarUpasvakSetratvaM samastaguNaparyAyANAmAdhAraH / iti svasvarUpaSaTkArakANAM sarvakAryaniSpattiH / pariNatAnAM jJAnaM savivekastadvivekavatA sarvavaiSamyAbhAvaH iti zlokArthaH / atrAvasarAyAtamucyate, kArakatA tu AtmapariNatikartRtvarUpAtmazaktipariNAmaH / sa ca sadaiva nirAvaraNo'pi bandhakAryakartRtvena karmarUpasya kartA eva samyagjJAnopayogagRhItasvarUpalAbhAbhilASI svaguNaprAgbhAvarUpasvasAdhanakAryakartA sa eva niSpannapUrNAnandasiddhatve svarUpaguNapariNamanajJAyakatAdimUlakAryakartA iti jJeyam // 7 // saMyamAstraM vivekena, zANenottejitaM muneH / dhRtidhArolbaNaM karma, zatrucchedakSamaM bhavet // 4 // // iti vivekASTakam // 15 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrIjJAnamaJjarI saMyamAstramiti-saMyamaH-parabhAvanivRttirUpaH tadeva astraM vivekenasvaparavivecanena zANena-'zarANekarI' iti bhASA / uttejitam-utkRSTatejastAM nItam, dhRtiH-santoSaH, tadrUpA dhArA tayA ulbaNaM-tIkSNaM saMyamAstram, karma-jJAnAvaraNAdi, tadeva zatruH tasya chedaH tasmin kSamasamarthaM bhavati, ityanena anAdimithyAtvAsaMyamAjJAnAdhiSThaH viziSTotkRSTarUpasvarUpadharmabhrAntyA parabhAvaikatvotpannaviparyAsakartRtva-bhoktRtvagrAhakatvAdyazuddhapariNatyA saMgRhItakarmopAdhiH tadvipAkaprAptazubhAzubhasaMyogabhogena rAgadveSapariNataH saMsAre saMsarati jIvaH, sa eva trilokavatsalArhaduktaparamAgamasaMyogapItatattvarahasyaH svaparavivekena parabhAvavibhAvAbhyAM nirvRtaH zuddhAtmIyasvabhAvaruciH sarvAzravanirvRtaH paramAtmasAdhako bhavati / ata eva svaparabhedajJAnarUpavivekAbhyAsaH karaNIyaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM vivekASTakaM paJcadazam // 15 // atha mAdhyasthASTakam // 16 // atha vivekI rAgadveSavAn na bhavati zubhAzubhasaMyoge madhyastho bhavati / ato mAdhyasthyaM nirUpayati / atra bhAvanA-dharmadhyAnAlambanarUpA catuSprakArA, maitrI 1 pramodA 2 mAdhyasthA 3 karuNA 4 evaM ca[70]mA kArSItko'pi pApAni, mA ca bhUt ko'pi duHkhitH| mucyatAM jagadapyeSA, matimaitrI nigadyate // 118 // apAstAzeSadoSANAm, vastutattvAvalokinAm / guNeSu pakSapAto yaH, sa pramodaH prakIrtitaH // 119 // dIneSvArteSu bhIteSu, yAcamAneSu jIvitam / upakAraparA buddhiH, kAruNyamabhidhIyate // 120 // krUrakarmasu niHzaGkam, devatAgurunindiSu / AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam // 121 // / [yo0zA0 pra0-4 zlo0 118-121] 1. 0tkRSTA0 B.2., A.D., V.1.2. / 2. rAgadveSAbhAvavAn bhavati B.2. / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 mAdhyasthASTakam (16) iti bhAvanAlakSaNaM yogazAstroktaM vyavahAranayena nizcayanayena / sarvajIvapudgaleSu zubhAzubhapariNateSu araktadviSTatArUpA pariNatiH madhyasthA, sA nAmAdibhedataH caturddhA / tatra dravyamadhyasthA anupayuktasya sAdhyasAdhanazUnyasya, bhAvamadhyasthA muneH madhyasthapariNatiH / AdyanayacatuSTaye dravyamadhyasthA, antyanayatraye bhAvamadhyasthA, sA'pi sAdhakasya sAdhanakAle sAdhanArUpA, vItarAgasya ca sarvAnyajIvapudgalasamUheSu na rAgaH na dveSaH eSA siddharUpA utsargavaMbhUtarUpA madhyamA(sthA) / sA'tra pratanyate: sthIyatAmanupAlambham, madhyasthenAntarAtmanA / kutarkakarkarakSepaistyajyatAM bAlacApalam // 1 // sthIyatAmiti-bho uttamAH! bAlacApalaM-bAlasyAjJasyaikAntAjJAnaraktasya cApalaM-vastusvarUpAnapekSivacanarUpaM cApalyam, tyajyatAMmucyatAm, kaiH ? / (kutarkakarkarakSepaiH-) kutarkAH-kuyuktayaH te eva karkarAH-upalAsteSAM kSepAstaiH tadA kiM karttavyamityAha-madhyasthenarAgadveSAbhAvena, antarAtmanA-sAdhakAtmanA, sAdhakatvena anupAlambhaM sthIyatAm, madhyasthasya svabhAvopaghAtarUpopAlambhaH 'na yasya saH anupAlambhastaM yathA syAt tathA, ityanena yo hi zubhaiH pudgalaiH na rajyate azubhaizca na dveSTi tasya nopAlambhaH // 1 // manovatso yuktigavIm, madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaHkapiH // 2 // manovatsa iti-madhyasthasya manovatsaH cittamityarthaH / yuktigavIMyathArthavastusvarUpavibhajanopapattiH yuktiH, sA. eva gaustAM yuktigavIm, anudhAvati-anugacchati pakSapAtAbhAvAd, yathArthopayogatA eva bhavati / tAM samyagjJAnatAM 'gAvam, tucchAgrahamanaHkapiH-tuccha:-syAdvAdotsargApavAdAdyanantopayogazUnyamanasaH grahaH-kadAgrahaH, tanmayaM mano yasya saH, kapiHvAnaraH pucchena AkarSati-gatiskhalanAya bhavati, na tAdRg yathArthayuktiH prasarati / kadAgrahamanasAM pakSadRSTireva na tattvadRSTiriti // 2 // 1.A.D., V. 1, pratau eSa pATho'sti, anyatra na / 2. gavAm V. 1.2, B.2., S.M.I 3. zUnyaH manasa grahaH sarvapratiSu / 4. magnAnAm A.D.,V. 1 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zrIjJAnamaJjarI nayeSu svArthasatyeSu, mogheSu paracAlane / samazIlaM mano yasya, sa madhyastho mahAmuniH // 3 // nayeSu iti-sa mahAmuniH madhyastha ucyate, yasya manaH nayeSu samazIlaM-nayAntaroktavastudharmeSu tatpravarttaneSu manaH samabhAvalakSaNaM svapakSapAtarahitam, kathambhUteSu nayeSu ? svArthasatyeSu, svasya arthaH svArthaH, tasmin satyeSu svAbhimatasthApanakuzaleSu, paracAlane-parasthApane mogheSu-niSphaleSu, parapakSasthApane'satyeSu svamatasthApane dhIreSu yaH samaH'iSTatA'niSTatArahitopayogaH yathArthavibhajanazIlaH sa muniH madhyasthaH / nayasvarUpaM gIyate ca-anekadharmakadambakopetasya vastunaH ekena dharmeNonnayanamavadhAraNAtmakaM vastunaH ekAMzaparicchedakaM jJAnaM nayavyapadezamAskandati / nayasya svArthagrAhakatA nityamevedamanityamevedamityekAntajJAnamekapakSasthApanarUpaM mithyAjJAnam / sarvanayasthApanaparaM sarvasvabhAvAtmavastusvarUpasApekSaM gauNamukhyatvena arpitAnarpitopayogamekAMzajJAnaM nayajJAnam / tadevAnyanayocchedarUpaM durnayavyapadezaM labhate / sarvasApekSatayA svarUpavRttijJAnaM sunayaH / uktaM ca sanmatau[71] tamhA savve vi nayA, micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA puNa, havanti sammattasabbhAvA // 21 // [kAM-1, gA021] te ca nayAH sapta, naigamaH 1 saMgrahaH 2 vyavahAraH 3 RjusUtraH 4 zabdaH 5 samabhirUDhaH 6 evaMbhUtaH 7 / evameSu catvAro dravyanayAH, trayaH bhAvanayAH, iti pUjyAzayaH / divAkarAstu-AdhAH trayaH dravyanayAH, tathA zeSAH catvAraH bhAvanayAH / tatra nigamyante-paricchidyante iti nigamA gamA laukikA arthAH, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAMzaH (jJAnAkhyaH) sa naigamaH / sa ca sAmAnyenA'pi vyavaharati / sAmAnyabuddhihetunA sAmAnyavacanahetunA ca, atyantabhedebhyo'nyatvarUpeNa 1. iSTAniSTatA A.D., B.1.2, S.M. / 2. tadanya B.1.2, S.M., V. 2 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 115 . sattAmAtreNa sAmAnyabuddhicetanA (hetunA) azokavanAdiSu satsvapyanekajAtivRkSeSu vanaspatisAmAnyAt 'vanam' ityavabodhaH / (sAmAnya-) vacanahetunA ca dravyam ityAdi jIvAjIvavibhAgavikalaH / 'tathA vizeSeNApi (vizeSa) buddhihetunA vizeSavacanahetutArUpA hetunA atyantasAmAnyAdanyatvarUpeNa vyavaharati paramANuniSThatvena / tathA sAmAnyavizeSeNApi gavAdinA sarvagopiNDeSvanuvRttyAtmakena azvAdivyAvRttyAtmakena ca vyavaharati / yathA loko vyavaharati, tathA'nena vyavaharttavyamiti, lokaJcopadiSTaiH prakAraiH samastaiH vyavaharati / pravacane ca vasatiprasthakanidarzanadvayena vibhAvitaH, kANabhujarAddhAntaheturavagantavyaH / sa ca aMza-saGkalpabhedAd dvividhaH, sa ca sadasad-yogyatAbhUtapUrvAropabhedAd atItA'nAgatavartamAnatadAropAdibhedAd anekavidhaH, nAmanikSepato dravyanikSepavRttiH, aMzopalambhe sarvAropaH, anyasamastasApekSaH naigamaH sunayaH / abhedena-vastusAmAnyena saMgrahaNAt sarvasya sarvaM saMgRhNAtIti saMgrahaH, vastusattAgrAhakaH saMgrahaH / yadi bhavanAbhisambaddhasyaiva bhAvatvamabhyupagamyate tataH parisamApitAtmasvarUpitvAd bhAvasya bhrAntisamupanibandhanaghaTAdivikalpa(prakalpana)mAnarthakyam / yadi ghaTAdivikalpo'pi bhavanapravRttitantramevetyevaM sati bhAva eva, tadanantaratvAt tatsvAtmavat / bhavanArthAntaratve vyomotpalAdivadasattvam, vikalpAnAM rAsabhaviSANAdisattvaM vA, ghaTAdivad bhavanAnAntaratvAt / etadarzanapuraHsarA eva ca sarvanityaikatvaM kAraNamAtravAdAH kAlapuruSasvabhAvAdayazceti / atra dravyAstikabhedA jIvAjIvayogyatvasavvya-upacAradravya-ekatvAbhedAdigocarabhedAdanekabhedaH / bhAvanizcayasAmAnyAbhedasaMgRhItAnAM vidhipUrvakAvasthAdibhedena vibhajanaM-bhedakaraNalakSaNaM tattaddharmapravRttibhinnajJAnarUpaH vyavahAraH / yadi ghaTAdibhedazrutyA svasAmAnyAnubaddhasya nirastasAmAnyA 1. tadvA A.D., S.M., B.1.2, V.2 | 2. cAnyotpa0 sarvapratiSu / 3. katvA0 srvprtissu| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI ntarasambandhasya zrUyamANatvAnuguNameva grahaNaM na syAt / kintu sarvavyapadezavizeSAbhivyaGgayo bhAva eva tena tena rUpeNAbhivyajyate / tato ghaTAdyanyatarabhedazrutau sarvarUpabhedabhAvapratItiprasaGgaH, tatazca ghaTapaTodakAdirUpavyatikarabhAvaprasaGgaH, upadezakriyopabhogApavargavyavasthAdInAM cAbhAvAtsarvasaMvyavahArocchedaH / sarvavizeSavyAkaraNe ca nirnibandhanabhavanAbhAvAd bhAvAbhAva eva / avizeSatvAbhedatvAnirUpyatvAditazca naivAsau bhAvaH kharaviSANAdivat / tasmAd vyavahAropanipatitasAmAnyopanibandhanaM tu (yadeva yad) yadA dravyaM pRthivI-ghaTAdi vyapadizyate, tadeva tattadA trailokyAvibhinnarUpaM satatamavasthitAparityaktAtmasAmAnyaM mahAsAmAnyapratikSepeNa saMvyavahAramArgamAskandatIti / evaMvidhavastUpanibandhanaiva ca varNAzramapratiniyatayama-niyama-gamyAgamya-bhaktAdivyavasthA, kumbhakArAdezca mRdAnayanA'vamardanazivakasthAsakAdikaraNapravRttI vetanakAdidAnasya sAphalyam / avyavahAryatvAcca zeSamavastu vyomendIvarAdivaditi / ... Rju-samamakuTilaM sUtrayati Rju vA zrutamAgamo'syeti sUtrapAtanabaddhaH RjusUtraH / yasmAdatItAnAgatavastuparityAgena vartamAnapadavImanudhAvatyataH sAmpratakAlAvaruddhapadArthatvAd RjusUtraH / eSa ca bhAvaviSayaprakArAtItAnAgatavastuparityAge viSayavacanaparicchede pravRttaH sarvavikalpAtItAtisaMpramugdhasaMgrahAgrahAviziSTatvAd vyavahArasyAyathArthatAM manyamAnaH acaraNapuruSagaruDavegavyapadezavad vartamAnakSaNasamavasthitiparamArthaM vyavasthApayati / atItAnAgatAbhyupagamastu kharaviSANAstitvAbhyupagamAnna bhidyate / dagdhamRtApadhvastaviSayazca anAzvAsaH na kasyacidapi syAt / aghaTAdilakSaNamRdAdyanarthAntaratvAcca ghaTAdikAle'pi ghaTAdi naiva syAt / na ca (tadeva) tadekaM mRdravyamanyathA varttate, kiM tarhi ? anyadevAnyapratyayavazAt anyathotpadyate iti / na ca piNDAdikriyAkAle kumbhakAra 1. vyaGgayate A.D., B.1. / 2. bhedAbhAva0 sarvapratiSu / 3. ghaTapaTAdi V.2., ghaTapaTakAdi S.M. / 4. pratiniyama0 S.M., V.2 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 117 vyapadezaH / yadi cAnyadapi kurvannanyasya (tasya ?) kartetyucyate, paTAdikaraNapravRtto'pi pratyAkhyAtavijJAnAntarasambandhaH syAdeva kumbhakArastatazcAzeSalokavyavahAroparodha ityataH pUrvAparabhAgaviyutaH sarvavastugato varttamAnakSaNa eva satyaH, nAtItAnAgataM vAstIti vartamAnavAdino nAstikAdayaH, etaddarzanaM ca "cara khAda" ityAdi, "etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH" ityAdi, sUkSmasthUlabhedAt / pariNatisAmAnya-vizeSapariNatikSAyopazamikaudayikAdivartamAnagraharUpaH zabdanayaH / zabda evAsau arthakRtavastuviSayavizeSA(Sa) pratyAkhyAnena 'zabdakRtArthavizeSaM manyate / yadi arthAdhInaH (yaH yaH (arthaH dhAtoH) vizeSaH syAnna zabdakRtaH / tena ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSa: syAt / karma-karaNa-sampradAnApAdAna-svAmyAdivizeSAnnApnuyAt / tatazca ghaTaM pazyatyevamAdikArakakRto vyavahAro vidyate (chiyeta) / ataH *samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitamevAbhyupaiti vastu, netarat / nahi puruSaH sthANuH / yadISyeta vacanArthahAniH syAt / bhedArthaM hi vacanam, ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati, tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH, evamAdi sarvaM parasparavizeSavyAghAtAdavastu, paraspara 1. zabdakRtamevArthavizeSam A.D., V.1 / samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti netarat, nahi puruSaH strI, yadISyeta vacanArthahAniH syAt, bhedArthaM hi vacanam, ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH, evamAdi sarvaM parasparavizeSavyAghAtAdavastu, parasparavyAghAtAccaivamAdyavastu pratipattavyam, yathA ziziro jvalanaH, tathA viruddhavizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA, yad vastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti / tathA cocyateyatra hyoM vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat, evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaH zabdaH etaddarzanAnugRhItaM cocyate- arthapravRttitattvAnAM zabda eva nibandhanam iti / [tattvArthasU0a01, sU034] 1 2. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrIjJAnamaJjarI vyAghAtatve evamAdyavastu prtipttvym| yathA ziziro jvalanaH, tathA viruddhavizeSatvAt taTaH taTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA, yadvastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH, yathA ghaTaH kumbhaH / tathA cocyate yatrArtho vAcaM na vyabhicarati abhidhAnaM tad, evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaM zabdaH / etaddarzanAnugRhItaM cocyate arthapravRttitattvAnAM zabda eva nibandhanamiti / ___ [72] tattvArthe zabdanayastribhedaH, sAmpratasamabhirUdvaivaMbhUtabhedAt / sAmprataM-vartamAnaM bhAvAkhyameva vastvAzrayata iti vartamAnakSaNavartivastuviSayo'dhyavasAyaH tadbhavaH zabdaH sAmpratiH (sAmprataH) svArthe ko vA sAmpratikaH / anuyogadvArAdiSu bhinnAkhyAnena bhinnaiva vyAkhyAyate / ____ yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhaH / so'bhidadhAti-yadi liGgamAtrabhinnamavastu, visaMvAditvAt, raktanIlatAdivat, evaM sati mUlata eva bhinnazabdaM kathaM vastu syAt ? zabdena hi arthAd niruktiH kriyate, etasmAnniruktAdeSaH iti yatra tadbhedastadbhinnameva, yathA tu pUrvanayenaikaM kRtvocyate indrazakrAdi / tathA yadavastu ghaTajvalanAdi bhinnanimittatvAd anayorekatvena avastutA / evaM ghaTakuTayorapi ceSTAkauTilyanimittabhedAtpRthaktA / tathA prakRtipratyayopAttanimittabhedAd bhinnau zakrendrazabdau ekArthoM na bhavataH, viviktanimittAvabaddhatvAt, gavAzvazabdavat / (athApi pratItatvAd) (pratItizca) loke caivaM nirUDhatvAt, indrazabdasya purandarAdayaH paryAyAH / ityetadanupapannam, evaM hi sAmAnyavizeSayorapi paryAyazabdatvaM syAdeva / yataH plakSa ityukte prAga vRkSe'sti saMpratyayaH, astitve'sampramohe ca saMjJAntarakalpanAyAmihApi taryuktAdanuktapratipattau satyAM paryAyatvaprasaGgaH / praviza, piNDI bhakSayetyasya gamAt / tathAstirbhavatiparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSaH plakSo'sti iti gamyate nyAyAdastiparyAyaH prAptaH, (bhedaH sAdhIyAn) tasmAdbhedasyArthanayAt dantihastinozcaikatvaprasaGgaH iti, evaM saMjJAntarAbhidhAnamavastu iti / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 119 evaMbhUtanaya Aha-'nimittaM kriyAM kRtvA zabdaH pravarttate, nahi yadRcchAzabdo'sti ato ghaTamAna eva ghaTaH, kuTaMzca kuTo bhavati, pUrdAraNapravRtta eva purandaraH, yathA daNDasambandhAnubhavanapravRttasyaiva daNDitvamanyathA vyavahAralopaprasaGgaH, na cA'sau tadarthaH animittatvAt / punaH nayasyAvayavavibhAgena vyAkhyAnamAha- nizcayena gamyante uccAryante prayujyante yeSu zabdAste nigamA:-janapadAH, teSu nigameSujanapadeSu ye akSarAtmakAnAM dhvanInAM sAmAnyanirdezAH abhihitA 'uccAritAH zabdAH ghaTAdayaH teSAmartho jaladhAraNA''haraNAdisamarthaH zabdArthaparijJAnaM ceti zabdasya ghaTAdirartho'bhidheyaH, tasya parijJAnamavabodhaH, ghaTa ityanenAyamarthaH ucyate, asya cArthasya ayaM vAcakaH / yadevaMvidhamadhyavasAyAntaraM sa naigamaH, sa sAmAnyavizeSAlambItyetad darzayati-dezasamagragrAhI / yadA hi svarUpato ghaTo'yamiti nirUpayati tadA sAmAnyaghaTaM sarvasAmAnyavyaktyAzritaM ghaTAbhidhAnapratyayahetumAzrayatyataH samagragrAhIti / tathA vizeSataH sauvarNo mRnmayo rAjataH zveta ityAdikaM vizeSaM nirUpayati tato dezagrAhIti bhaNyate naigamanayaH / sAmprataM saMgrahasya avayavArthamAha- (arthAnAM sarvaikadezagrahaNaM saMgrahaH / t0bhaa01|35) arthAnAM sAmAnyavizeSAtmakayorekIbhAvena grahaNamAzrayaNamevaMvidho'dhyavasAyaH saMgraho bhaNyate / ekIbhAvena grahaNameva draSTavyam, yau hi sAmAnya-vizeSau naigamAbhimatau(tI) saMpiNDya saMgrahanayaH sAmAnyameva kevalaM sthApayati sattAsvabhAvam, yataH sattAto na vyatiricyate vizeSaH / *vyavahAralakSaNAbhidhitsayAha-laukikAH vizeSAH, taireva ghaTAdi1. nimittAm sarvapratiSu / 2. zabdAH prarvatante S.M., A.D., B.2., V.1. / 3. udghAritAH S.M., A.D., B.1, V.2. / 4. - sAyAntaraH S.M., A.D., v.2, B.1 / * atra evaM bhAti adhunA avayavArtha iti viSayazcalati tatra vyavahArAvayavArtha iti sthAne vyavahAralakSaNa0 kimartham ? ityArekA / asminviSaye tattvArthaTIkAyAM zrIsiddhasenAcAryA evaM kathayanti- laukikA:-puruSAstai sama:tulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibhirvyavaharanti tathAyamapItyatastatsamaH, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrIjJAnamaJjarI bhirvyavaharanti, teSAmupacAraprAyaH iti / "upacAro nAmAnyatra siddhasyArthasyAnyatrAropo yaH" / yathA- kuNDikA sravati, panthA gacchati, udake kuNDikAsthe stravati sati kuNDikA sravatItyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchati iti, evamupacArabahula ityarthaH / vistRto vistIrNo'nekArtho (jJeyo) yasya saH vistRtArthaH, adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate / ____RjusUtralakSaNaM vyAcikhyAsayA Aha- (satAM sAmpratAnAmanAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH / t0bhaa01|35) satAM vidyamAnAnAm, na khapuSpAdInAmasatAm teSAmapi sattAnAM (sAmpratAnAM) vartamAnAnAm arthAnAm (ghaTAdInAm) abhidhAnaM-zabdaH, parijJAnam-avabodho vijJAnaM yat sa bhavati RjusUtraH / etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhimatAn vizeSAn Azrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNavartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti, nAtItAnAgate, tena anabhidhIyamAnatvAt kasyacidarthasya, tathA parijJAnamapi vartamAnamevAzrayati nAtItamAgAmi vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt / ato vastvabhidhAnaM vijJAnaM cAtmIyaM vartamAnamevetItthamadhyavasAyaH sa RjusUtraH iti / 'yathArthAbhidhAnaM zabdanayaH' (ta0bhA0 1/35) yatheti-yena kAraNena bhAvarUpeNanAmasthApanAdravyaviyutenArtho ghaTAdiH yathArthaH, tasyAbhidhAnaM zabdaH; yathArthAbhidhAnam, tadAzrayI yo'dhyavasAyaH sa zabdanayatayAbhidhIyate, vartamAnamAtmIyaM vidyamAnaM bhAvaghaTamevAzrayati netarAniti / _ (nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH ta0bhA0 1/35) artha-abhidheye yaH pratyayo-vijJAnaM sa sAmprato nayaH / etaduktaM bhavati upacAraprAya iti / upacAro nAmAnyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropo yaH, yathA kuNDikA sravati, panthA gacchati, udake kuNDikAsthe sravati kuNDikA sravatItyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchatIti / evamupacAraprAya upacArabahula ityarthaH / vistRto-vistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 121 nAmAdiSu prativiziSTavarttamAnaparyAyApanneSvapi prasiddho vAcakatayA yaH zabdaH, tasmAt zabdAd bhAvAbhidhAyinaH tadvAcye'rthe bhAvarUpe pravRtto'dhyavasAya: sAmpratAkhyAmAsAdayati / yato bhAva eva zabdAbhidheyo bhavati, tenAzeSAbhilaSitakAryakAraNAditi / ___ athA'dhunA samabhirUDhalakSaNaM darzayannAha-vidyamAneSuvartamAnaparyAyApanneSu artheSu-ghaTAdiSu, asaMkramaH- ityanyatrA'gamanam, zabdasya yat so'saMkramaH, yathA ghaTa ityasya zabdasya vidyamAnaM ghaTa ceSTAtmakaM virahayya na anyatra kuTAdyarthe'bhidhAnasAmarthyamasti abhidheyatvAt / yadi cAsya zabdasya kuTAdirartho'bhidheyo bhavedevaM sati yathoktasarvasaMkaratvAdayo doSA upajAyeran / nityato na zabdAntarAbhidheyo'rtho'nyasya zabdasyAbhidheyo bhavati evamasaMkramaNagaveSaNaparo'dhyavasAyaH samabhirUDhaH / evaMbhUtasvarUpamAha- vyaJjanaM zabdastasyArtho'bhidheyo vAcyaM tayorvyaJjanArthayoreva saGghaTanaM karoti, ghaTa iti yadidam abhidhAnam, tacceSTApravRttasyaiva / jaladhAraNAharaNasamarthasya vAcakaM ceSTAM ca jalAdyAnayanarUpAM kurvANo ghaTo mataH, na punaH kriyAto nivRttaH / itthaM yathArthatAM pratipadyamAno'dhyavasAyaH evaMbhUto'bhidhIyate / nanu nayA iti kaH padArthaH? "nayante(nIyante) pradarzyante iti nayAH" sAmAnyAdirUpeNArthaM prakAzayanti svArthaprApaNena prApakAH, kurvanti tattadvijJAnamAtmana iti kArakAH, apUrvaM sAdhayanti-zobhanAmanyonyavyAvRttyAtmikAM vijJapti janayanti ataH sAdhakAH, evaM nivarttakopalambhakAdiparyAyAH tattvArthataH jJeyAH / atra kartR-kriyayoH abhedo'sti, yataH sa eva padArthaH kartA ityevaM vyapadizyate svatantratvAt / tathA sa eva ca sAdhyAtmanA vartamAnakriyA ityAkhyAyate, ato'nayo tyantiko bhedaH / / _athaite nayAH tantrAntarIyAH matAntarIyAH atha ca svatantrAH sapta vA jinavacanavibhajanazIlA: (codaka-) pakSagrAhiNaH matibhedA vA / evaM sarvatra mithyAtvAdapi pratipattiM prApnoti tena punaH sUrirAha-iti Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrIjJAnamaJjarI atrocyate naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH / kiM tarhi ? tadAha-- vijJAnagamyasya jIvAdeH svasaMvedyasya vAcyasyArthasya ghaTapaTAderadhyavasAyAntarANi vijJAnabhedAH, vastvevAnekadharmAtmakA ( kama ) nekAkRtinA jJAnena nirUpyate, ekavastuviSayA jJAnavizeSAH te codAharanti / ghaTa ityukte naigama:, (manyate) lokaprasiddhakumbhakAraceSTAnirvRttaH pRthubudhnodarAkAraH jalaghRta kSIrAdInAmAharaNe dezAntarasaJcAraNe samarthaH pAkajAdikriyAniSpannaH dravyavizeSaH, kanakopalajAdisamagrasAmAnya-vizeSavyaktibhedagrAhakaH saGkalpayogyatatsattAdidezagrAhakavijJAnavizeSeNa ghaTaH / evaM jIvo'pi lokaprasiddhacetanAyogavyApAraH, ceSTAnivRttaH zarIrAkArAsaGkhyeyapradezAnekasaMsthAnarUpaH AhAravihArakriyAsamarthaH naranArakAmarAdirUpaH aMzataH jJazarIrAdyaparyAptAdisamagrataH paryAyAdidravyavizeSo jIvaH / saMgraha ekasmin ghaTe bahuSu vA ghaTeSu nAma - sthApanA - dravyalakSaNeSu atItAnAgatavarttamAneSu paryAyeSu sAmAnyaghaTasampratyayaH ghaTajJAnam, tathA jIve jIveSu vA nAmAdinikSeparUpeSu trikAlaparyAyeSu sAmAnyajIvasattAgrAhakajJAnavizeSaH, sUkSmanigodAt siddhatvaparyanteSu taccharIreSu ca jJazarIrabhavyazarIrarUpeSu ca tulyajIvajJAnavizeSasaMgrahAdhyavasAyaH, AdhikyenAvasIyante paricchidyante ( padArthAH ) tato yena so'dhyavasAyaH / vyavahArastu jalAdyAharaNAdivyavahArayukto ghaTo ghaTaH, sukhaduHkhavettRtvAdivyavahAraparo jIvo jIvaH / , RjusUtrastu varttamAnanAmasthApanAdravyabhAvaghaTAnAM ceSTAdiparyAyANAM vAcako ghaTaH evaM caturnikSepamayo jIvaH dravyabhAvaprANAdhAratvajIvatvavastutayA varttamAno grAhyaH / sAmpratastu ghaTatvazabdavarttamAnasarvaparyAyagrAhI jIvatvAdinAmaparyAyavyaktavRttirjIvaH iti / samabhirUDhastu ghaTe kuTatvAdiparyAyAsaMkramarUpaH yatparyAyavRttitatsamuditaparyAyAbhidhAyijIvAnyataraparyAyo'saMkramasvaparyAyavAcako jIvaH / evaMbhUtastu jJAnadarzanasampUrNaparyAyapravRttivartijIva ityabhidhAyakaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 123 uktaM ca- tattvArthavRttau naigamena dezagrAhiNA, saMgraheNa sAmAnyagrAhiNA, vyavahAreNa vizeSagrAhiNA, RjusUtreNa vartamAnavastugrAhiNA, zabdena vartamAnabhAvagrAhiNA, samabhirUDhena pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, evaMbhUtena svasvaparyAyagrAhiNA, ityAdyanekajIvAjIveSu nayacAlanA tattvArthavRttitaH jJAtavyA / tatra jJAne kiJcid bhAvyate-tatra naigamaH akSarAnantabhAgarUpazcetanAMza ekendriyAvasthaH jJAnam / saMgrahaH sAmAnyasattAstho jJAnapariNAmaH jJAnam / vyavahAraH aSTaprakAramapi jJAnaM vastuparicchedakatvAt / RjusUtraH samyagdRSTerarhadabhihitatattvazraddhAyinaH yadindriyajamanindriyajaM ca tatsarvaM jJAnam / mithyAdRSTeH sarvameva viparyAsaH / zabdastu-zrutajJAnakevalajJAne jJAnam / tatra sAmprataH zrutAdijJAnacatuSTayaM jJAnam / samabhirUDhaH zrutajJAna-kevalajJAne jJAnam / evaMbhUtaH kevalajJAnaM jJAnam / ityevaM svapakSasthApanaparairnayaiH svAbhimataprakAzakaiH aneke vaktAraH prativadante-vivAdAspadIbhavanti / tatra yeSAM manaH samazIlaM te madhyasthAH ucyante, ityevaM mAdhyasthyaM samAzrayaNIyam // 3 // svasvakarmakRtAvezAH, svasvakarmabhujo narAH / na rAgaM nA'pi ca dveSam, madhyasthasteSu gacchati // 4 // svasvakarma iti-teSu-karmodayeSu madhyasthaH-samacittaH na rAgaM ca punaH na dveSaM gacchati / kathaMbhUtA narAH ? svasvakarmakRtAvezAH sve sve karmaNi-AtmIyAtmIye karmaNi kRtaH Avezo yaiste svakIyakarmavazA ityarthaH / sarve svasya karmaNaH bhoktAraH ityanena svakRtakarmavipAkodaye zubhe ca azubhe ca vipAkaprApte sati samAnacetovRttayaH / surendravRndavanditacaraNA api, tathA dInajanaiH-lubdhakadhIvaraiH viDambyamAnA api na rAgaM ca na dveSaM ca gacchanti sa madhyasthaH samacittaH ucyate / uktaM cAvazyakaniryuktau[23]vaMdijjamANA na samukkasaMti, helijjamANA na smujjlnti| daMteNa citteNa calaMti dhIrA, muNI sayA samugdhAiyarAgadosA // 866 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 manaH syAdvyApRtaM yAvat, paradoSaguNagrahe / kAryaM vyagraM varaM tAvanmadhyasthenA''tmabhAvane // 5 // manaH syAd vyApRtamiti - paradoSaguNagrahaNe yAvad manaH vyApRtaM - vyApAravat syAt tAvat AtmabhAvane - AtmasvarUpacintane vyagraM tadAyattaM varaM - pradhAnaM kAryam / kena ? madhyasthena puruSeNa samabhAvAsvAdanarasikena / ityanenAtmasvarUpasyAmUrttasyAgurulaghuSaDguNahAnivRddhipariNamanotpAdavyaya- dhrauvyatAlakSaNasvarUpacintanaguNapravRttiH guNAntarasahakArapravRttisvarUpacintanAdikaM tatra cintane vyagrasya sAMsArikaguNadoSacintanAvakAza eva na bhavati / ata eva nirgranthAzcintayanti bhAvanAcakram, ghoSayanti dravyAnuyogagrantham prazrayanti parasparasvabhAvavibhAvapariNAmam, vilokayanti AtmasvarUpaM sA''varaNaM nirAvaraNam, vibhajayanti hetugaNapariNAmam tyajanti azuddhanimittAni, vicArayanti nikSepAkSepam, saMmIlayanti nayA'nuyogam, tanmayIbhavanti dhyAnAdiSu yato'nAdivibhAvAnugatacetanAvIryapravarttanagRhItaparasvarUpopAdeyatayA paradoSaguNAvalokanAzuddhacintananivAraNArthaM manaH syAdvAdAnantapaJcAstikAyasvarUpAvalokanAjIvaheyajIvopAdeyajJAnaM kAryamiti ||5|| vibhinnA api panthAnaH samudraM saritAmiva / madhyasthAnAM paraM brahma, prApnuvantyekamakSayam // 6 // > ? zrIjJAnamaJjarI vibhinnA api iti - vibhinnA - anekabhedabhinnA api panthAna:paJcadhyAnamArgasAdhanapaddhatayaH sAdhanAH aneke dravyAcaraNataH zukladhyAnaM yAvat samyagdRSTi- apunarbandhakAdayaH, jinakalpAH sthavirakalpAdayaH santi tathApi madhyasthAnAM madhyasthabhAvavarttinAmekamakSayaM paraM brahma prApnuvanti / ityanena sarve sAdhanopAyAH ekaM zuddhamAtmasvarUpaM samavataranti / sarveSAM mokSasAdhakAnAM sAdhyaikatvAt, kamiva ? samudraM saritAmiva yathA nadyaH samudraM gacchanti, evaM tattvaikatvapariNAmAnAM sarvaM 1. parasparam A.D.,V. 11 2. eSa pATho nAsti / B. 1.2., A.D, V.2., S.M. I - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyasthASTakam (16) 125 sAdhanaM zuddhAtmabhAve avaratarati / ato rAgadveSAbhAvo hitam // 6 // svAgamaM rAgamAtreNa, dveSamAtrAtparAgamam / na zrayAmastyajAmo vA, kintu madhyasthayA dRzA // 7 // svAgamamiti-svAgama-gaNadharoktamAgamam, vayaM na rAgamAtreNa zrayAmaH, yacca asmatparamparAnugataiH idamevAbhimatam, asmAkaM kalpamidamiti rAgAturatvena na jinAgame rAgaH / vA-athavA, parAgamakApilAdizAstram, na kevaladveSamAtreNa parakIyatvAd na dveSaH tena na tyajAmaH, kintu parIkSayA yathArthavastusvarUpanirUpaNena samyagjJAnahetutvAd nityA'nityAdyanantasvabhAvakathane'pyavirodhitvAd madhyasthayA dRzA jinAgamaM zrayAmaH / viparyAsopetavastusvarUpaparIkSaNA'kSamatvena tyajAmaH, na dveSamAtreNa tyAgayogyatvAt tyajAmaH / uktaM ca[73] pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // 38 // [lo0ta0ni0 zlo038, dvaa0dvaa04|3] na zraddhayaiva tvayi pakSapAto, na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu, tvAmeva vIraprabhumAzrayAmaH // 29 // iti // 7 // [ayogavyava0dvA0 zlo0 29] madhyasthayA dRzA sarve-SvapunarbandhakAdiSu / cArisaJjIvanIcAra-nyAyAdAzAsmahe hitam // 8 // // iti madhyasthASTakam // 16 // madhyasthayA iti-vayaM madhyasthayA dRzA sarveSu maitrIpramodakaruNAdiSu hitaM-kalyANam, AzAsmahe-icchAmaH, sarvatra rAgadveSaparityAgAnukUlabhAvanayA hitaM sidhyati / kasmAt ? cArisaJjIvanIcAranyAyAt tatrodAharaNaM- yathA kazcitpuruSaH ajAnannapi pazuM saJcArayan pazutva 1. tyAgenAnu0 S.M. I Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrIjJAnamaJjarI parityAgacakSuryotakahetuH jAtaH, sa ca saJjIvanIcAraNarUpo dRSTAntastannyAyAt tathA caraNAdiSu mandaprayatno'pi adhyAtmAnugasamabhAvapariNataH AtmAnamanAdipazutvabhAvagatamapahAya svarUpopalabdhirUpaM dakSatvabhedejJAnarUpaM cAkSuSatvaM karoti / ata eva sarvaM sAdhyasApekSasya sAdhanaM hitam, sAdhyazUnyasya bAlakrIDArUpam / uktaM ca vItarAgastotre [74]tathApi zraddhAmugdho'ham, nopAlabhyaH skhalannapi / vizRGkhalApi vAgvRttiH, zraddadhAnasya zobhate // 8 // [pra0 1 zlo0-8] punaH keSu ? apunarbandhakAdiSu, [75] apunarbandhakasvarUpaM zrIharibhadrasUrivacanAd [paJcA0pra0paJcA03, gA04] jJeyam, AdizabdAt mArgAbhimukha-mArgapatitA'viratasamyagdRSTi-dezavirata-sarvaviratAdiSu sarvatra parabhAvarAgadveSavinirmuktAtmasvabhAvAnukUlatA eva sAdhanam / uktaM ca yogazAstre [76] Atmaiva darzanajJAna-cAritrANyathavA yateH / yattadAtmaka evaiSa, zarIramadhitiSThati // 1 // AtmAnamAtmanA vetti, mohatyAgAdyadAtmanaH / tadeva tasya cAritram, tad jJAnaM tacca darzanam // 2 // AtmAjJAnabhavaM duHkha-mAtmajJAnena hanyate / tapasApyAtmavijJAna-hInaizchettuM na zakyate // 3 // [yo zA0, pra04, zlo0 1-2-3] so'yaM samarasIbhAva-stadekIkaraNaM matam / AtmA yadapRthaktvena, lIyate paramAtmani // 4 // [yo0zA0, pra0 10, zlo0 4] // iti vyAkhyAtaM mAdhyasthASTakam // 16 // 1. bhedarUpaM S.M.,B.1.2, V.2 / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 nirbhayASTakam (17) atha nirbhayASTakam // 17 // mAdhyasthye sthiratvaM nirbhayasya bhavati, bhayamohodayAt pariNAmacApalyaM bhavati, ato bhayaparihAraH kAryaH / AtmA hi zuddhacidrUpAvinazvaraH, tena nirbhaya eva / 'atra nAmasthApanAnirbhayau sugamau / dravyanirbhayaH saptabhayarahitaH / bhAvanirbhayaH karmabandhahetuvibhAvapariNatirahitaH / bandhahetupariNAmaH AtmasattArodhakAbhinavakarmabandhakatvAnmahAbhayam / tat ca saMvarapariNAmapariNatAnAM bandhahetupariNAmAvyApakAnAM na bhavati / naigamena sarvadravyANAm, saMgraheNa vastusattAyAm, vastuvRttyA'vinazvaratvAt / vyavahAreNa karmodayAvyApakasya dhIrasya, RjusUtreNa nirgranthasya, zabdanayena dhyAnasthasya, samabhirUDhanayena kevalinaH,evaMbhUtanayena siddhasya nirbhayatvam, avinazvarasarvaguNaprAgbhAvAt / atra care yathArthAtmasvarUpavijJAturaudayikabhAvanirmamasya sAdhane nirbhayatA bhavati, ato nirbhayASTakaM vyAkhyAyate / yasya nAsti parApekSA, svabhAvAdvaitagAminaH / tasya kiM nu bhayabhrAnti-klAntisantAnatAnavam // 1 // yasya nAstIti-yasya parApekSA-parAzrayatA-parAdhInatA parAzA vA, nAsti tasya svabhAvAdvaitagAminaH-svabhAvasya yad advaitamekatvaM svabhAvAdvaitaM tatra gamanazIlasya bhayabhrAntiH trAsaH-khedaH tasya tAnavam'avistAraH na bhavati ? kAkvarthaH / ityanena paravastusaMrakSaNe parAzAdinA bhayaM bhavati / yaH parabhAvaniHspRhastasya parabhAvAbhAve bhayakhedau kutaH ? naiveti // 2 // punarnirbhayamUlabhAvanAM darzayannAha 1. tatra V.1, A.D. / 2. anazvara0 V.1, A.D. / 3. anyacca S.M.,B.1.2. / 4. nirbhayasya S.M., B.1, L.D.1 / 5. na sarvapratiSu / 6. vistAraH na, sarvapratiSu / 7. kAkvAyAH V.1 vinA, kAkvApAThaH V.1. / 8. maiveti V.2., B.1.2., L.D.1 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrIjJAnamaJjarI bhavasaukhyena kiM bhUri-bhayajvalanabhasmanA / sadA bhayojjhitaM jJAna-sukhameva viziSyate // 2 // bhavasaukhyeneti-bhUri-bahu, bhayasya ihalokaparalokAdi jvalanaM tasya (bhayam ihalokaparalokAdi, tadeva jvalanastasya) bhasmanA-kSArabhUtena cauradAyAdarAjabhayajvalanadagdhena bhavasaukhyena-indriyajena manyamAnasaukhyena jAtyA duHkharUpeNa kiM ? na kimapi naivetyarthaH / jJAna-tattvaparicchedAnubhavarUpaM tasya sukhaM nirbhayameva vi(ava)ziSyate-sarvAdhikatvenAGgIkriyate sukhasvarUpaM ca jJAne eva, paudgalike sukhe sukhAropaH bhrama eva / uktaM ca yaratasya na jaM puggalajaM suhaM (kkhaM), dukkhaM ceva tti jaha ya tattassaM / gimhe maTTialevo, viDaMbaNAkhisaNAmUlaM // 1 // ataH pudgalagrahaNaM na sukhamakAryameva // 2 // na gopyaM kvA'pi nAropyam, heyaM deyaM ca na kvacit / kva bhayena muneH stheyam, jJeyaM jJAnena pazyataH // 3 // na gopyamiti-muneH-paramAtmabhAvasAdhyopAyaratasya, svatattvajJAnAnubhavasvasaMvedanapaToH gopyaM-gopanamAcchAdanaM tadyogyaM gopyaM na kimapi, svadharmasya parairgrahItumazakyatvAt gopyaM kathaM bhavati ? ca-punaH nAropyam-Aropo'sadguNasya sthApanaM tadapi na, yataH svarUpeNaivAnantaguNamayatvAt paraguNena na guNitvaprasaGgaH, ataH Aropyamapi kvApi nAsti / kvacit heyaM na, sarvaheyasya heyatvena kRtatvAt / tathA deyamapi na, svadharmavyUhasya paratrAgamanAt / ato muneH bhayena saMtrANAbhilASavatA kva stheyaM ? na kvApi / svayameva svasya trAtuM samarthatvAt / kathambhUtasya muneH? jJeyaM-svaparapadArthasamUham, jJAnena-avabodhena, pazyataH-jJAyamAnasya // 3 // ekaM brahmAstramAdAya, nijanmohacamU muniH / bibheti naiva saMgrAma-zIrSastha iva nAgarAT // 4 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayASTakam (17) 129 ekaM brahmAstramiti-muniH-svarUparataH parabhAvavirataH, na bibheti-na bhayavAn bhavati / kiM kurvan ? mohacamUM nighnan-mohasainyadhvaMsaM kurvan / kiM kRtvA ? brahmAstraM-brahmajJAnamAtmasvarUpAvabodhaH, tadevAstra-zastramAdAya-gRhItvA / ka iva ? saMgrAmasya zIrSaM tatra tiSThatIti saMgrAmazIrSasthaH nAgarATa-nAgarAjo' gajazreSTha iva / yathA gajazreSThaH saMgrAme na bibheti tathA muniH karmaparAjaye pravRtto na bhayavAn bhavati / yo hi svarUpAsaktaH tasya parabhAve dhvaMsanodyatasya bhayaM hi parasaMyogavinAze bhavati tadvinAzazcAsya kriyamANa eva ato na bhayaM vAcaMyamasya zarIrAdisarvaparabhAvaviratatvAt // 4 // mayUrI jJAnadRSTizcet, prasarpati manovane / veSTanaM bhayasarpANAm, na tadAnandacandane // 5 // mayUrIti-manovane-cittodyAne, cet-yadi jJAnadRSTiH-svabhAvaparabhAvavivecanadRSTiH, mayUrI prasarpati-svecchayA vicarati sati (tI) tadA Anandacandane-svarUpAnubhavAnandacandane, bhayasarpANAM veSTanaM na bhvtiityrthH| idamuktaM bhavati-yadA jJAnena svaparayovibhede kRte svasyAmUrttacidghanatvanirdhAra parasaMyogasya paratvanirdhAra jAte bhayasyodayo na bhavati // 5 // kRtamohAstravaiphalyam, jJAnavarma bibharti yaH / kva bhIstasya kva vA bhaGgaH, karmasaGgarakeliSu // 6 // kRtamohAstreti-tasya-svarUpAnandabhoktuH, karmasaGgarakeliSukarmakSayakaraNasaMgrAme, bhI:-bhayaM kva ? bhaGgaH kva ? naiveti / tasya kasya ? yaH kRtamohAstravaiphalyaM-kRtaM mohAstrasya vaiphalyaM niSphalatvaM yena evaMvidhaM jJAnavarma-jJAnasannAhaM bibharti-dhatte / sarvamohavidAraNadAruNajJAnasannAhadharasya, karmakRtasvaguNaghAtabhI:2 kva ? idamuktaM bhavati-yena nayavibhajanaparIkSitaH svaparapadArthasArthaH tasya mohAdInAM bhayaM na // 6 // 1.rAjA B.2. L.D.1. S.M. V.1 / 2. bhItaM B.1.2, L.D.1., V.1.,S.M.I Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI tUlavallaghavo mUDhA, bhramantyabhre bhayAnilaiH / naikaM romApi tairjJAna-gariSThAnAM tu kampate // 7 // tUlavallaghava iti-mUDhAH-tattvajJAnavikalAH, tUlavallaghavaH-arkatUlavallaghavaH, abhre-AkAze, bhayAnilaiH-bhayapavanaiH preritA bhramanti / jJAnagariSThAnAmekaM romApi taiH pavanairna kampate / ityanena saptabhayasannidhAne mUDhAH-parabhAvAtmatvajJAnamugdhAH 'tadviyogabhayena kampamAnAH itastato bhramanti / ye cAsaGkhyAtapradezAnantajJAnamayasyAtmanaH svarUpAvalokino jJAnagariSThAH avinAzicaitanyabhAvaraktAH teSAmadhyavasAyarUpaM romApi na kampate / kiJca gatvaraiH gatairiti adhyAtmAbhyAsaikatvAnandAnanditAH sadA nirbhayAH svarUpe sthirAH tiSThanti // 7 // citte pariNataM yasya, cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya, tasya sAdhoH kuto bhayam // 8 // // iti nirbhayASTakam // 17 // citte iti-yasya-nirgranthasya, akutobhayaM-na vidyate kutaH kasmAd bhayaM yasya tat cAritraM-svarUpasthiratva-ramyaramaNatvalakSaNaM pariNataM cetanAvIryAdisarvaguNeSu tanmayIbhUtam, tasya sAdhoH kutaHkasmAd bhayaM ? na kasmAdapi / kathambhUtasya muneH ? akhaNDajJAnarAjyasya-acUrNitajJAnarAjyasya, ityanena vacanadharmakSamAmArdavArjavapariNatasya zuddhajJAnaramyaramaNasya sAdhoH dravyabhAvamuktiyuktasya paramAkiJcanasya na bhayam / yathA zrIkezi-gautamAdhyayane[77] egappo ajie sattU, kasAyA iMdiyANi ya / te jiNittu jahAnAyam, viharAmi ahaM muNI // 38 // 1. tadviyogena B.1.2, M.S, V.2 / 2.sthiratvalakSaNaM B.1.2., V.2., S.M.I 3. pariNAmA0 S.M., V.2. / ... Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsASTakam (18) 131 [78] rAgadosAdao tivvA, nehapAsA bhayaMkarA / te chidittu jahAnAyaM, viharAmi jahakkama // 43 // [uttarA0-a0 23. gA0 38, 43] tathA ca namirAjarSivacanam[79] bahu khu muNiNo bhaI, aNagArassa bhikkhuNo / savvao vippamukkassa, egaMtamaNupassao // 16 // [uttarA0 a0 3 gA0 16] ityAdi / parapudgalasaMyoge yathArthajJAnavato na bhayam // 8 // // iti vyAkhyAtaM nirbhayASTakam // 17 // // atha anAtmazaMsASTakam // 18 // nirbhayatvaM sarvaparabhAvatyAge bhavati, parabhAvatyAgazca teSu parabhAveSu anAtmajJAnena bhavati / tadarthaM yadAtmavyatiriktaM tadanAtma, tasya' zaMsanaMkathanaM tatsvarUpamanAtmazaMsASTakaM vyAkhyAyate / tatra nAmasthApanA sugamA / dravyataH anAtmazaMsanaM dvividham, bAhyamantaraGgaM ca / tatra bAhyaM-laukikaM yatsvabhogAdiprayojanAbhAve paradhanagRhakalatrAdau na mamedamityArekArUpaM jJAnam / tathA bAhyaM lokottaraM yad dhanasvajanatanupramukhaM vinAzitvena parabhave asahAyatvena duHkhotpattisvarUpeSu svArthapratibaddhasvajaneSu yat paratvArekAcintanarUpA tasya jJAnam / bhAvataH punaH kuprAvacanikamazuddhaM mokSAbhilASapUrvakaM yat tAmilasya [tAmaleH] parityAgatulyam / zuddhaM tu samyagdarzanapUrvakatattvAtattvavivekenopayuktam, samyagjJAnena AtmanaH svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAvAd bhinnamaupAdhikatvam,3 tatsarvamapi pararUpaM na madIyamiti vAstavaM bhedajJAnaM tadanAtmazaMsanam, tatkaraNe tattvajJAnaM bhavati / tadapi aniSTeSu ajIveSu, jIvAzritakarmapudgaleSu 1. tat-V.1.2. B.1.2. S.M. | 2. vivecano-V.2. B.1. A.D. | 3. tvAt V.1. / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrIjJAnamaJjarI tadvipAkeSu, tannimittotpannAzuddhavibhAvapariNAmeSu anAtmatvaM yAvad vyavahAraH / tathA sannimittaparAyattacetanAvIryapariNatyA bhAvayogacetanAvikalpeSu paratvam RjusUtraH / dravyaudayikasadAcArasatyabhASAsatyamanoyogAdiSu sAdhanasaMvarAdhyavasAyeSu sannimittAvalambisvAtmapariNAmeSu paratvaM zabdaH / rUpAtItazukladhyAnazailezIkaraNAdiparatvaM samabhirUDhaH / svAtmapAriNAmikabhAvAnantajJAnadarzanAd anyatsarvamapi paramiti evNbhuutH| evamanAtmatvaM sarvatra zraddhayA samyagdarzaninAm, bhinnIkaraNena munInAm, bhinnIbhAvena jinAnAm, sarvathA abhAvena siddhAnAm, itizraddhayAre sthApyaM tatkaraNIyaM nahi parabhAvakartRtvabhoktRtvAzrayatvasaMyogitvaM cetanasya kAryamiti sAdhakAvakAzaH / [80] Atmaiva sAmAyikaM sAmAyikArtham / [bhaga0za01 u09 sU076] ityAdyarhadvAkyAnusAri bhavitavyam / uktaM ca yogazAstre amUrtasya cidAnanda-rUpasya paramAtmanaH / niraJjanasya siddhasya, dhyAnaM syAdrUpavarjitam // 1 // ityajatraM smaran yogI, tatsvarUpAvalambanaH / tanmayatvamavApnoti, grAhyagrAhakavarjitam // 2 // ananyazaraNIbhUya, sa tasmin lIyate tathA / dhyAtRdhyAnobhayAbhAvo, dhyeyenaikaM yathA vrajet // 3 // so'yaM samarasIbhAvastadekIkaraNaM matam / AtmA yadapRthaktvena, lIyate paramAtmani // 4 // alakSyaM lakSyasambandhAt, sthUlAtsUkSmaM vicintayet / sAlambAcca nirAlambam, vizuddhaM tattvamaJjasA // 5 // [yo0zA0 pra0 10, zlo0 1-5] ityAtmasvarUpadhyAnI sarvaM paramanAtmatvena jAnAti sa Atmavit 1. teSUtpannA0 B. 2., L.D.2, V.2, S.M. I 2. viratizraddhayA S.M., B. 2., L.D.2, 3. Atmavat sarvapratiSu / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsASTakam (18) 133 prazaMsAM na karoti tadevAha guNairyadi na pUrNo'si, kRtamAtmaprazaMsayA / guNairevAsi pUrNazcet, kRtamAtmaprazaMsayA // 1 // guNairiti-yadi guNaiH-kevalajJAnAdibhiH, pUrNaH na asi tarhi AtmaprazaMsayA-vyarthAtmastutyA, kRtaM-nAma sRtam / nirguNAtmanaH kA prazaMsA ? paudgalikopAdhijA guNA iti mUDhA vadanti tairna prazaMsA / ced-yadi samyagdarzanajJAnacAritrataporUpaiH sAdhanaguNaiH, kSAyikajJAnadarzana-cAritrarUpaiH siddhaguNaiH pUrNaH tarhi' vAcikAtmaprazaMsayA kRtNsRtmityrthH| prAgbhAvitAH guNAH svata eva prakaTIbhavanti, nekSuyaSTiH palAlAvRtA cirakAlaM tiSThatIti kA svamukhAtsvaguNazaMsanA // 1 // punarvyavahAreNa darzayati zreyodrumasya mUlAni, svotkarSAmbhaHpravAhataH / puNyAni prakaTIkurvan, phalaM kiM samavApsyasi ? // 2 // zreyodruma iti-bho bhadra ! puNyAni-pavitrANi zreyodrumasya mUlAnikalyANavRkSAsteSAM mUlAni-svotkarSAmbhaHpravAhataH svasya utkarSaHautsukyaM tadeva ambhaHpravAhaH tasmAt prakaTIkurvan-vyaktaM kurvan, kiM phalaM samavApsyasi ? api tu naiva, yasya drumasya mUlamutkhAtaM tena phalApattirna bhavati // 2 // AlambitA hitAya syuH, paraiH svaguNarazmayaH / aho ! svayaMgRhItAstu, pAtayanti bhavodadhau // 3 // AlambitA iti-svaguNarazmayaH-AtmIyaguNarajjavaH, paraiH-anyaiH AlambitAH-smaraNacintanena gRhItA hitAya-kalyANAya syuH-svasukhAya bhavanti / aho iti Azcarye / svaguNAH svayaMgRhItA bhavodadhau pAtayanti 2svamukhena svaguNotkarSaH na kAryaH // 3 // 1. tadguNaistarhi B.2., V.2, L.D.2. / 2. svamukhe S.M. vinA / 13 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 uccatvadRSTidoSottha- svotkarSajvarazAntikam / pUrvapuruSasiMhebhyo, bhRzaM nIcatvabhAvanam // 4 // uccatvadoSeti - abhyAsAtprAptajJAnavinayataporUpaguNAntarjvalitamahAmohodayena Atmani uccatvam 'ahaM guNI, mayA prAptamidaM jJAnam, vinayaguNavAnahamiti', uccatvadRSTidoSeNa uttho yaH svotkarSaH sa eva jvaraH tasya zAntikamupazamakAraNaM pUrvapuruSA:- arhadAdayaH te eva siMhA: tebhyaH AtmanyUnatvabhAvanaM mAnodayatApanirvApaNaM jJeyam / dhanno dhanno vayaro, sAlibhaddo ya thUlabhaddo a / jehiM visayakasAyA, cattA rattA guNe niyae // 1 // dhanyAH pUrvapuruSAH ye vAntAzravA anAdibhuktaparabhAvAsvAdanarAmaNIyakaM tyajanti, sadupadezajJAtAsattAsukhepsayA AtmadharmazravaNasukhamanubhUyamAnAH cakrisampadA vipada iva manyante ramante svaguNeSu / dhanyaH sthUlabhadraH yo hyatyAturaraktakozyAprArthanA'kampitapariNAma:, ahaM tu nirarthaka kuMvikalpaiH cintayAmi viSayaviSopAyAn / uktaM ca[81] saMte vi kovi ujjhai, kovi asaMte vi ahilasai bhoe / cayai parapaccayeNa vi, pabhavo daddhuM jahA jambU // 37 // 11811 zrIjJAnamaJjarI [upa0mA0 gA037] ityAdibhAvanayA svadoSacintanena AtmotkarSapariNAmo nivArya: zarIrarUpalAvaNya-grAmArAmadhanAdibhiH / utkarSaH paraparyAyai - zcidAnandaghanasya kaH // 5 // zarIreti - cidAnandaghanasya cid - jJAnam, Ananda:- sukham. tAbhyAM ghanasya AtmanaH paraparyAyai:- saMyogasambhavaiH pudgala sannikarSodbhavaiH, ka 1. jJAnAdi V. 1, A. D. / 2. jJAtasattA A. D., jJAnasattA V.1. / 3. vikalpatalpe V. 1, A.D. I Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsASTakam (18) 135 utkarSa-unmAdaH ? kairiti zarIrANi-audArikAdIni vinAzisvabhAvAni rUpaM-saMsthAnanirmANavarNanAmakarmodbhavam, lAvaNyaM cAturya-saubhAgyanAmodayaniSpannam, vedAdimohasannikarSasambhavam, grAma:-jananivAsalakSaNaH, ArAmA:-vanodyAnabhUmayaH, dhanaM-gaNimadharimAdi, teSAM dvandvaH taiH, ka utkarSaH ? paratvAt karmabandhanibandhanAt svasvarUparodhakAt / tatsaMyogaH nindya eva / tarhi ka utkarSaH ? uktaM ca uttarAdhyayane[82] dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre, sayaNeNa vA kAmaguNehiM ceva / samaNA bhavissAmo gaNohadhArI, bahiM vihArA abhigammabhikkhaM // 17 // [a0 14. gA0 17] [83] na tassa dukkhaM vibhajaMti NAyao, na mittavaggA na suA na baMdhavA / ikko sayaM paccaNuhoi dukkhaM, kattAramevaM aNujAi kammaM // 23 // [a0 13. gA0 23] ataH AtmaguNAnandapariNatAnAM karmopAdhisambhave utkarSo na bhavati // 5 // zuddhAH pratyAtmasAmyena, paryAyAH paribhAvitAH / azuddhAzcAprakRSTatvAnnotkarSAya mahAmuneH // 6 // zuddhA pratyAtmeti-mahAmuneH-nirgranthasya pAkottIrNajAtyakArttasvaravad gRhItAtmasvarUpasya zuddhAH paryAyAH samyagjJAnacaraNadhyAnaprAgbhAvarUpA AtmaparyAyAH na utkarSAya bhavanti / kathaM na bhavantItyAha-pratyAtmasAmyena paribhAvitA:-AtmAnamAtmAnaM prati pratyAtma, tatra sAmyena tulyatvena bhAvitAH / bhAvanA ca 'kimAdhikyaM mama jAtaM ? tena ete jJAnAdayo guNAH sarvAtmani santyeva sarvasAdhAraNe ka utkarSaH ? iti bhAvitAzayaH sarvajIvAnAM jJAnAdyanantaparyAyatvaM tulyaM siddhasaMsArasthayoH na sattAbhedaH / uktaM ca saMvegaraGgazAlAyAm Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nANAiNaMtaguNovaveyaM, aruvamaNahaM ca logaparimANaM / kattA bhottA jIvaM mannahu siddhANa tullamiNaM // 1 // zrIpUjyaizca [84] jIvo guNapaDivanno nayassa davvaTThiyassa sAmaiyaM / so ceva pajjavaTThiyanayassa jIvassa esa guNo // 2643 // [vizeSA0gA0 2643] [85] tathA ThANAMge 'eMge AyA' [a01, sU03] ityAdi pAThAt sarvatra tulyatve AtmanaH sadguNaprAkaTye ka utkarSaH ? azuddhAH paryAyA audayikAH zakracakritvAdayaH apakRSTatvAt tucchatvAt doSatvAt guNaghAtatattvajJAnaramaNopaghAtakatvAt zopharogapuSTatvavat na utkarSAya bhavanti / kimebhiH pudgalopacayarUpaiH paropAdhijaiH saMsargaizca ? me kadA nivRttiH ebhyaH, iti saMveganirvedapariNatAnAM nonmAda iti // 6 // punaH AtmAnamupadizati kSobhaM gacchan samudro'pi svotkarSapavaneritaH / guNaughAn budbudIkRtya, vinAzayasi kiM mudhA // 7 // zrIjJAnamaJjarI > kSobhaM gacchanniti- he haMsa ! svatattvajalapUrNasvarUpamAnasanivAsarasikastvaM samudro'pi mudrA - sAdhuliGgarUpA tayA yukto'pi svotkarSapavaneritaH - sAhaMkArapavanapreritaH, kSobhaM gacchan -adhyavasAyaiH evamevaM bhavan, guNaughAn - abhyAsotpannAn zrutadharavratadharalakSaNAn AmarSauSadhirUpAn budbudIkRtya mudhA vyartham, kiM vinAzayasi ? prAptaguNagambhIro bhava / svaguNAH svasyaiva hitahetavaH, tatraH kiM paradarzanena ? mAnopahatAH guNAH tucchIbhavanti ato na mAno vidheyaH ||7|| nirapekSAnavacchinnAnantacinmAtramUrttayaH / yogino galitotkarSApakarSAnalpakalpanAH // 8 // // iti anAtmazaMsASTakam // 18 // 1. puSTi0 sarvapratiSu / 2. nivRtta: B. 2, V.2. / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvadRSTyaSTakam (19) 137 nirapekSA iti-yoginaH-yamaniyamAdyaSTAGgayogAbhyAsotpannaratnatrayIlakSaNasvayogasiddhAH IdRzA bhavanti / nirapekSAH-nirgatA apekSA apekSaNaM 1yebhyaste nirapekSAH apekSArahitA ityrthH| anvcchinnaaH-vicchedrhitaaH| anantacinmAtramUrtayaH-anantaM-prAntarahitam, cit-jJAnaM tanmAtrA-jJAnamAtrA mUrtiH yeSAM te anantacinmAtramUrtayaH / ityanena parabhAvAnugatacetanAvikalAH svacchasvarUpAnugatacetanepariNatAH galitotkarSApakarSA:-galitaH utkarSaH-unmAdaH apakarSaH-dInatA tayoH analpAH kalpanAH vikalpajAlapaTalAH(ni) yeSAm, evaMvidhA yogino jJAnapariNatAH-jJAnaikarasAH tiSThanti / te eva tattvasAdhanacinmayA ityato mAnonmAdajanakaH svotkarSo nivAryaH // 8 // // iti vyAkhyAtam anAtmaprazaMsanASTakam // 18 // atha tattvadRSTyaSTakam / viziSTodayena puNyaprAgbhAvabhArabhAritasya3 kSAyopazamikamatyAdiprAgbhArotpannAnaikAntikatAttvikavikalpakalpanAgauravagariSThasya tattvajJAnavikalasakalajagajjantukRtastavanApUrapUritazravaNasya tattvadRSTim Rte svotkarSaparihAro na bhavati, atastattvadRSTiH kAryA / tasya bhAvaH tattvaMvastusvarUpam, jIve jIvatvaM tattvamanantacaitanyarUpam, ajIve acaitanyasvarUpam / tattvaM nAma aviparItasyAdvAdagocaraM jIvAdipadArthasvarUpaM tatrApi svasvasthAne dharmAdharmAkAzapudgalajIvAnAM tattvatvam / tathApi asya mamAtmanaH matsvarUpaM zuddhacidrUpam anantAnandasvarUpamasaGkhyeyapradezAnantajJAnAdiparyAyapAriNAmikotpAdavyayadhrauvyatvaSaDguNapariNatAgurulaghupAramArthikaikAntikAtyantikaniratizayAbAdhaniHzreyasarUpaM svatattvam / tatra dRSTi:-darzanaM zraddhAnaM pratiprekSaNaM vA tattvAvalokanaM yathArthAvabodhayuktA zraddhAdRSTiH tattvadRSTiH / sA ca nAmataH ullApaH anekAnAm / 1. yaiste B.2. S.M. / 2. cintana A.D., V.1., vinA / 3. sAritasya B.1.2., A.D., S.M. V.2. / 4. jJAnaparyAya. S.M. I Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrIjJAnamaJjarI sthApanAtaH tadvicAraNAsthiracittAnAM mudrAnyAsAdyavalambinAm / dravyataH saMvedanajJAnaM viviktatattvAnAm / bhAvataH anubhavAtmasparzajJAnanimagnacittAnAm / saMvedanajJAnaM yAvannayacatuSTayam / nayatrayaM sparzajJAnAtmaka samyagdarzanasamyakcAritraikatvadhyAnaikatAniSpannakevalajJAninAm utsargata:1 tattvadRSTirboddhavyA sarvopAyasamUhataH svatattve dRSTiH kAryA / tadarthamupadezaH rUpe rUpavatI dRSTidRSTvA rUpaM vimuhyati / majjatyAtmani nIrUpe, tattvadRSTistvarUpiNI // 1 // rUpe iti-rUpavatI dRSTiH paudgalikA-pudgalAtmikA pudgalasvarUpagrAhiNI, dRSTiH-cakSuH, rUpaM-zvetAdibhedaM dRSTvA rUpe-varNAdau varNagandharasasparzalakSaNe, vimuhyati-mohasAdbhavati / tu-punaH, arUpiNIrUparahitA dRg jJAnarUpA AtmacaitanyazaktilakSaNA tattvadRSTiH nIrUpenirgatamUrtadharmiNi varNAdirahite, Atmani-zuddhacaitanyalakSaNe majjatimagnatAM prApnoti svarUpalInA bhavati / ato bAhyadRSTitvamanAdInaM vihAya svarUpopayoge dRSTiH kAryA // 1 // bhramavATI bahidRSTibhraMmacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastattvadRSTistu, nAsyAM zete sukhA''zayA // 2 // bhramavATI iti2-bahirdRSTiH-bhramotpannA bhramaheturiti nivAraNIyA bhavahetutvAt / tattvadRSTiH zreyo'bhramavATI / iti bho bhavya ! bahirdRSTi:bAhyabhAvAvalokanam- 'idaM zobhanam, idam azobhanam, idaM kRtam, idaM karomi idaM kAryami'tyAdyavalokanarUpA dRSTiH / bhramavATI-bhramasya vATI rakSikA vRttiH bhramavikalpavarddhanI bAhyAvalokanena tadiSTAniSTatAdicintanena vikalpakalpanA jAyate / cetanA ca parAvalokanavyAkulatA svatattvavimukhA tatraiva ramate / uktaM ca 1. utsarga. V.1., A.D. / 2. sarvapratiSu nAsti / 3. zreyAbhrama B.2. S.M. A.D., V.1.2. / 4. rakSakA B.1.2., V.2. A.D., L.D.2., S.M. / 5. vyAkulA V.1., A.D. I Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 tattvadRSTyaSTakam (19) rAge dose ratto, iTANiDehiM 'bhamasuhaM patto / kappei kappaNAo, majjheyaM ahaMpi eyassa // 1 // tadIkSaNaM bhramaprakAzaH tAdRg ekAntAropajaM jJAnaM tu zubhapudgalasaMyoge sukhAropaH tadaprAptau azubhaprAptau duHkhAroparUpaM jJAnaM bhramacchAyA bhramasya zItalatA tatra bhramAlava eva ramante / tu-punaH abhrauntaH-tattvadRSTiH, yathArthatattve syAdvAde svaparasvabhAvadarzane dRSTiH (yasya) tattvajJaH svarUpAnubhavaraktaH, asyAM-bhramacchAyAyAM sukhAzayAsukhaprAptIcchayA na zete / kintu pUrvakarmodayena tatra vartamAno'pi taptalohazilApAdamocanavat sazaGkaH sasaGkocaH ca duHkhamevedamiti jAnan nirvedavAneva bhavati / uktaM ca ee visayA iTTA, tatto vinphrUNa micchadiTThINaM / vinnAiyatattANaM, duhamUlA duhaphalA ceva // 1 // jaha cammakaro cammassa, "gaMdhaM no NAyai ya phale luddho / taha visayAsI jIvA, visaye dukkhaM na jANaMti // 2 // sammaddiTTI jIvo, tattaruI AyabhAvaramaNaparo / visaye bhujaMto vi hu, no rajjai no vi majjei // 3 // ato bAhyAvalambicetanAvIryA kAryA ca svarUpAvalambinI // 2 // grAmArAmAdi mohAya, yad dRSTaM bAhyayA ghazA / tattvadRSTayA tadevAntItaM vairAgyasampade // 3 // grAmArAmAdi iti-bAhyayA dRzA-bAhyadRSTyA yad grAmArAmAdi dRSTaM mohAya bhavati-asaMyamavRddhaye bhavati, tadeva grAmAdikaM tattvadRSTyAsvaparabhedakRtrimAkRtrimahantryA dRzA antar-Atmopayogamadhye nItaM 1. kamma V.2., B.2. / 2. bhramAluvaH sarvapratiSu / 3. abhrAntiH V.2., B.2., S.M. I 4. vinuNa S.M., V.2. / 5. gaMdhi A.D. B.1.2. V.1.2 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrIjJAnamaJjarI prApitam, vairAgyasampade-vairAgyam-audAsInyaM tatsampadAvRddhaye bhavati / udAharaNam-ege AyariA nANacaraNappahANA, suarahassapAragA, bhavvajIvANaM tAragA, aNegasamaNagaNaparivuDA, gAmANugAmaM duijjaMtA, vAyaNAihiM samaNasaMgha gAyantA magge, paMcasamiitiguttijuttA, aNiccAIbhAvaNAbhAviyasavvasaMjogA, pattA egaM vaNaM aNegalayAINaM nIlaM, nIlAbhAsaM sauNagaNanivAsaM, tao revaNassa pupphapattaphalalacchI pAsiUNa niggaMthANaM vayanti, ia vaNaM bho bho niggaMthA ! pAsaha, ee pattA pupphA gulA gummA phalA je ceyaNAlakkhaNANaMtasattiM AvariUNa nANAvaraNadaMsaNAvaraNa-carittamoha-micchattamohAMtarAyaudayeNa dINA hINA duhiyA egeMdiyabhAvamAvannA kaMpaMtA mahAbalahayA duhiyA attANA asaraNA jammaNamaraNAvagADhA aho aNukaMpAjuggae ekko esa aNukaMpaM kuNaI maNasavaNanayaNavigalANaM / ia bhaNiUNa jaNiasaMvegA calaMti purao / te niggaMthAvi nANAvaraNAI baMdhakAraNe dugachaMtA paMthao caliyA / ahaha AyA AyaM haNai, AyaguNe saMtae vidhaMsei / ramaI visae ramme, cayaI nANAiguNabhAve // 1 // iya ciMtatA gacchaMti tAva pattaM mahAnayaraM, aNegagIyavAiyaraveNaM vivAhAIUsaveNa devalogarUpaM ramaNijjaM mUDhANaM / tA Ayario samaNasaMghaM bhaNai-bho bho niggaMthA ! ajjaM eyammi nayare mohadhADI nivaDiyA / teNa ee kahaMti logA ucchalaMti bhaoviggA / tA appANa na jujjaI ittha paveso / mA kovi ghAyavihalo havijjAhi / pAsabaddhA logA aNukaMpaNijjA, mohasurAmattA no uvesjuggaa| aMgge niggcchh| tA sAhavo bhaNaMti-cAru kahiyaM mohAyasupuDhe visayapatte khitte gamaNaM na jujjaI / iya verAgaparA viharaI / teNaM AyasuhaTThiyANaM gAmanagarAI veraggakAraNaM havai iti // 3 // 1. duyaMjjatA B.1.2., V.1.2., S.M. / 2. gAhaMtA V.1. 3. vaNussa V.1. vinA / 4. devalogabhUyaM V.1.A.D. | 5. aggA B.1.2.V.2.S.M.A.D. I Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvadRSTyaSTakam (19) bAhyaSTeH sudhAsAra - ghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTastu sA sAkSAd, viNmUtrapiTharodarA // 4 // bAhyadRSTeriti-bAhyadRSTe:- saMsAraraktasya, sundarI - strI sudhAsAraghaTitA bhAti - amRtamayI iva bhAti / tadarthamarjayanti dhanam tyajanti prANAn, mohamattA muJjAdayo'neke / tu- punaH, tattvadRSTe:- nirmalAnandAtmasvarUpAvalokanadakSasya sA - sundarI viNmUtrapiTharodarA bhAti viT viSThA mUtraMprasravaNaM piTharam - asthi teSAm udarA - bhAjanarUpA bhAti / uktaM ca 141 [86] rasAsRgmAMsamedo'sthi-majjAzukrAntravarcasAm / azucInAM padaM kAyaH, zucitvaM tasya tatkutaH ? // 72 // [ yo0zA0 pra0 4 zlo0 72] [87] vaJcakatvaM nRzaMsatvam, caJcalatvaM kuzIlatA / iti naisargikA doSA, yAsAM tAsu rameta ka: ? ? // 84 // bhavasya bIjaM naraka -dvAramArgasya dIpikA / zucAM kandaH kalermUlam, duHkhAnAM khAniraGganA // 87 // [ yo0 zA0 pra0 2 zlo0 84, 87] (anyazAstre'pi - * kAntAkanakasUtreNa veSTitaM sakalaM jagat / tAsu teSu virakto yo, dvibhujaH paramezvaraH // 1 // ) ityAdi tattvajJasya nArI mohahetutvAd bhavabIjarUpA bhAti // 4 // puna: upadizati-- lAvaNyalaharIpuNyam, vapuH pazyati bAhyag / tattvadRSTiH zvakAkAnAm, bhakSyaM kRmikulAkulam // 5 // lAvaNyeti- bAhyadRg-lokAnugatadRSTiH, vapuH - zarIraM lAvaNyalaharIpuNyaM - (saundaryalaharI) pavitraM pazyati / tattvadRSTiH samyagjJAnI tattu 1. kim - sarvapratiSu, 2. mUlAM - sarvapratiSu / sarvapratiSu nAsti / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrIjJAnamaJjarI zvakAkAnAM-zvAnakAkAnAM bhakSyaM pazyati kRmikulAkulaM pazyati-kRmimayaM pshyti| uktaM ca[88] navasrotaH stravadvistrarasanisyandapicchale / dehepi zaucasaMkalpo, mahanmohavijRmbhitam // 73 // [yo0zA0 pra0 4 zlo0 73] ataH karmopAdhijaM zarIramahitaM bandhahetutvAt, tatra rAgAbhAva eva varam // 5 // gajAzcairbhUpabhuvanam', vismayAya bahirdazaH / tatrAzvebhavanAtko'pi bhedastattvadRzastu na // 6 // gajAzvairbhUpa iti-bahirdRzaH-(bahidRSTeH) narasya bhUparbhuvanaM-nRpagRham, gajAzvaiH- vAraNAzvagaNairvyAptaM vismayAya-AzcaryAya bhavati / tattvadRzaHtattvajJAninaH tatra-rAjamandire azvebhavanAt-karituragavanAt ko'pi bhedo na / anantajJAnAnandAdvaitAtmAnubhavaraktA vanaM nagaratulyaM jAnanti // 6 // bhasmanA kezalocena, vapurdhatamalena vA / mahAntaM bAhyadRg vetti, citsAmrAjyena tattvavit // 7 // bhasmaneti-bAhyag-bAhyadRSTiH bhasmanA kezalocena-kezAkarSaNena vapuSA-zarIreNa dhRto malo yena tena mahatvaM-sAdhutvam AcAryatvaM vetti / mahattvasvarUpAparijJAnI jAnAti / tattvavit-tattvajJAnI arUpAtmasvarUpAvabodhI, citsAmrAjyena-jJAnasAmrAjyena jJAnapUrNatvena ratnatrayIpariNamanena zuddhAkhaNDAnandasAdhanapravRttyA svaguNaprAgbhAvena mahAntaM vetti-jAnAti / uktaM SoDazake[51] bAlaH pazyati liGgam, madhyamavRttiH vicArayati vRttm| AgamatattvaM tu budhaH, parIkSate sarvayalena // 12 // 1. bhavanam S.M.V.2.B.1.2. / 2. bhavanam-V.2. / 3. vAraNaguNe S.M. vAraNaguNaiH S.M. vinA / 4. dhRtaM malaM sarvapratiSu / 5. buddhiH sarvapratiSu / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvadRSTyaSTakam (19) 143 uttarAdhyayane'pi[89] na vi muMDieNa samaNo, na OMkAreNa baMbhaNo / na muNI raNNavAseNaM, kusacIreNa na tAvaso // 29 // samayAe samaNo hoI, baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa ya muNI hoI, tavasA hoI tAvaso // 30 // __[a0 25. gA029-30] [80] AtmA sAmAyikaM bhavati, ityAdi vyAkhyAyAm / [bhaga0 za0 1, u09, sU076] ataH AtmajJAnaramaNavizrAmAnubhavalInA adInA munayo bhavanti // 7 // na vikArAya vizvasyo-pakArAyaiva nirmitAH / sphuratkAruNyapIyUSa-vRSTayastattvadRSTayaH // 8 // // iti tattvadRSTyaSTakam // 19 // na vikArAya iti-AcAryaiH-gurubhiH grahaNAsevanAzikSAdAnena sUkSmAgamarahasyazikSaNena yaiH pAThakaiH tattvadRSTayaH puruSAH nirmitA:niSpAditA vikArAya na-rAgadveSopAdhivivRddhaye na-kintu vizvasya tribhuvanasya upakArAya-sadupadezadAnazuddhatattvopalambhAdhupakArAya nirmitA iti bhAvanA / yathA'nAdimithyAtvAsaMyamagrastAnAM vayaM niryAmakAH tathA'nye'pi yathArthabhAvanadakSA' upakArAya bhaviSyanti, tena ebhyaH zrutarahasyaM dAtavyam / uktaM ca vidhiprapAyAm nijjAmau bhavaNavatAraNasaddhammajANavattaMmi / mokkhapahasatthavAho, annANaMdhANa cakkhU ya // 1 // attANANaM tANaM, nAho anAhANa bhavvasattANaM / teNa tumaM sappurisa, guruagacchabhAre niyutto'si // 2 // [AyariyapayaTThAvaNavihI. 29... gA. 1-2] ityAdi / 1. jJAnadakSA-V.1. / 2. vaktavyam V.2., pAtavyam S.M. (saMzo.) / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zrIjJAnamaJjarI bhaI bahussuyANaM, bhujnnsNdehpucchnnijjaannN'| ( ujjoiya bhuvaNANaM, jhINami vi kevalamayaMke // 506 // ) [bha0 bhA0 gA0506] bahuzrutAdhyayane[90] samuddagambhIrasamA durAsayA, acakkiyA keNai duppahaMsayA / suyassa paNNA viulassa tAiNo, khavittu kammaM gaimuttamaM gayA // 31 // [uttarA0a0 11 gA. 31] iti / tattvadRSTitvaM hitam, na anekazAstravyAyAme bahuzrutatvam, nizcitasamayajJo bahuzrutaH / uktaM ca sanmatau[91] *jo heuvAyapakkhammi, heDao Agame ya Agamio / sasamayapaNNavao so, siddhaMtavirAhao anno // 45 // [kAM-3. gA0 45] iti nayapramANapramANIkRtasvaparasamayasArAH svarUpasArAbhiruddhamohapracArAH tattvadRSTayaH / kimbhUtA ? ityAha- sphurantI kAruNyaM bhavasamudratAraNopakAritvalakSaNaM yat pIyUSaM tasya vRSTayaH (vRSTiH) varSA yatra yAH (yeSu ye) iti jagajjanatAraNakaruNA'mRtavRSTimayA ityanena katham ete lokAH tattvavimukhAH viSayaraktAH AtmAnaM dhvaMsayanti ? ahaha sati jainAgame, sati ca anantaguNaparyAyasattAtmake Atmani svabhrAntyA ramante bhavATavyAmataH kathayAmaH dharmarahasyamityupakAraparAH tatvajJAH jagati mahAtmAnaH stavyA iti bAhyadRSTitvaM parityajya antaratattvAvabhAsanaraMsikA bhavantu bhavyAH / / 8 / / // iti vyAkhyAtaM tattvadRSTyaSTakam // 19 // atha sarvasamRddhayaSTakaM vyAkhyAyate / sarvA-samagrA samRddhiH-sampadA sarvasamRddhiH, tatra nAmasamRddhiH * yatila0samu0 gA0 176, upa0raha0 gA0 151 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhyaSTakam (20 ) 145 ullApanarUpA jIvasyAjIvasya sthApanA samRddhiH zaktirUpA, dravyasamRddhiH dhanadhAnyAdirUpA, zakracakrayAdInAM laukikA, lokottarA punaH munInAM labdhisamRddhirUpA / 4 Amosahi vipposahi, khelosahi jalamosahI' ce | saMbhinnasoya ujjumaI, savvosahi ceva bodhavvA // 69 // cAraNa AsIvise kevalI ya maNanANiNo ya puvvdhraa"| 'arihaMta 'cakkadharA 14 baladevA vAsudevA ya // 70 // 12 [ Ava0 ni0 69-70] ityAdilabdhayaH-RddhayaH / tatra kevalajJAnAdizaktirlokottarA bhAvaRddhiH / saM samyak prakAreNa RddhiH samRddhiH sarvA cAsau samRddhizca sarvasamRddhi: / atra sAdhanAnavacchinnAtmatattvasampadmagnAnAM yA tAdAtmyAnubhavayogyo samRddhiH, tasyAH avasaraH / nayAzca prasthakadRSTAntabhAvanayA tatkAraNeSu, tadyogyeSu, tadudyateSu tapoyogiSu AdyA: / tadguNeSu sApekSeSu - naisargikotsargarUpeSu antyAH iti / atra prathamam Atmani samRddhiH pUrNatvaM bhAsate tathA kathayati 4 [92] bAhyadRSTipracAreSu, mudriteSu mahAtmanaH / antarevAvabhAsante, sphuTAH sarvAH samRddhayaH // 1 // bAhyadRSTipracAreSu iti mahAtmanaH svarUpapararUpabhedajJAnapUrvakazuddhAtmAnubhavalInA: ( lInasya) sarvasamRddhayaH sphuTAH prakaTAH, antareva - AtmAntaH eva svarUpamadhye eva (ava) bhAsante / yataH svarUpAnandamayo'ham, nirmalAkhaNDasarvaprakAzakajJAnavAnaham, indracandrAdiRRddhayaH aupacArikAH akSayAnantaparyAyasampatpAtramaham, svasattAjJAnopayuktasya svAtmani bhAsante / kIdRzeSu satsu ? bAhyadRSTipracAreSu mudriteSu satsu / bAhyadRSTiH- viSayasaJcArAtmikA tasyAH pracArA vistArA: teSu mudriteSu - 1. cakkavaTTI V. 1 / 2. bhavabhogyA V. 1.A.D. / 3. V.1., A.D. pratau asti / 4. tatra V. 1., A.D. I Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zrIjJAnamaJjarI rodhiteSu na hi indriyapracAracalopayogaiH AtmanaH abhyantarAmUrtAkarmAvRtA svasattAsaMpad jJAyate / rodhitendriyacApalye sthirapraguNacetanopayogaiH karmamalepaTalAvaguNThitApyAtmasampad jJAyate iti / ityanena bahirgamanamupayogasya na karttavyamiti // 1 // samAdhirnandanaM dhairyam, dambholiH samatA zacI / jJAnaM mahAvimAnaM ca, vAsavazrIriyaM muneH // 2 // samAdhiriti- muneH-svarUpajJAnAnubhavalInasya, iyam- ucyamAnA vAsavasya-indrasya, zrIH-lakSmI: zobhA vartate / atra muneH2 pavitraratnatrayIpAtrarUpendrasya samAdhiH dhyAnadhyAtA(tR)dhyeyaikatvena nirvikalpAnandarUpA samAdhiH, sa eva nandanaM vanam / hareH nandanavanakrIDA sukhAya uktA, sAdhoH samAdhikrIDA sukhAya / tatrApyaupAdhikAtmIyakRto mahAn bhedaH, sa ca adhyAtmabhAvanayA jJeyaH / asya dhairya-vIryAkampatA audayikabhAvAkSubdhatAlakSaNaM vajraM-dambholiH, punaH samatA-iSTAniSTeSu saMyogeSu araktadviSTatA / sarve'pi pudgalAH karkaracintAmaNyAdipariNatAH jIvAzca bhaktAbhaktatayA pariNatAH, te sarve na mama, bhinnAH ete, teSu kA rAgadveSapariNatirityavalokanena samapariNatiH samatA, sA zacI svadharmapatnI / jJAnaM-svaparabhAvayathArthAvabodharUpam, vimAnaM sarvAvabodhakaraM mahAvimAnam / ityAdiparivRtaH muniH vajrIva bhAsate / uktaM ca zrIyogazAstre puMsAmayatnalabhyaM jJAnavatAmavyayaM padaM nUnam / yadyAtmanyAtmajJAnamAtramete samIhante // 11 // zrayate suvarNabhAvam, siddharasasparzato yathA loham / AtmadhyAnAdAtmA, paramAtmatvaM tathA''pnoti // 12 // _ [pra0 12 zlo0 11-12] 1. karmamaya0 B.2, V.2., S.M. (saMzo.) / 2. muniH sarvapratiSu / 3. tadeva sarvapratiSu / 4. pudgalAneka0 V.1. / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhayaSTakam (20) 147 vistAritakriyAjJAna-carmaccharo nivArayan / mohamlecchamahAvRSTim, cakravartI na kiM muniH ? // 3 // vistAriteti-"muniH"-samastAvavirataH dravyabhAvasaMvararataH, kiM cakravartI na ? api tu astyeva / kiM bhUtaH ? vistAritakriyAjJAnacarmacchatra:-kriyA ca jJAnaM ca kriyAjJAne, carma ca chatraM ca carmacchatre, kriyAjJAne eva carmacchatre, kriyAjJAnacarmacchatre, vistArite kriyAjJAnacarmacchatre yena saH vistAritakriyAjJAnacarmacchatraH ityanena satkriyodyataH samyagjJAnopayuktaH / moha eva mlecchaH tasya mahatI vRSTiH mahAvRSTiH tAM nivArayan / mohamlecchA:-uttarakhaNDanAthAH tatprayuktamithyAtvadaityakRtA kuvAsanAvRSTiH tAm, zuddhasamyagdarzananivAritakuvAsanAcayaH muniH bhAvacakravartIva bhAsate // 3 // . navabrahmasudhAkuNDa-niSThAdhiSThAyako muniH / nAgalokezavadbhAti, kSamAM rakSan prayatnataH // 4 // navabrahmeti-muniH-bhedajJAnagRhItAtmadhyAnaH, nAgalokezavat-uragapativad bhAti, kiM kurvan ? kSamAM pRthvIM munipakSe krodhApaharaNapariNati:1 vacanadharmAtmikAre kSamAre tAM rakSan dhArayan iti / uragapateH kSamAdhArakatvaM lokopacArataH, nahi ratnaprabhAdyAH bhUmaya: kena dhRtAH, upamA tu mahattvajJApikA sAmarthyajJApikA ca / punaH kathambhUto muniH ? navaM yad brahmajJAnaM sA eva (tadeva) sudhA tasyAH kuNDam, tasya niSThA-sthitiH tasyA adhiSThAyakaH, ityanena tattvajJAnAmRtakuNDasthairyarakSakaH iti // 4 // muniradhyAtmakailAze, vivekavRSabhasthitaH / .. zobhate viratijJapti-gaMgAgaurIyutaH zivaH // 5 // muniradhyAtmeti, atra zlokatraye mahAdevakRSNabrahmAdyupamAnam aupacArikam, nahi te kailAzagaGgAsRSTikaraNodyatAH, kintu lokoktireSA, tena 1. pariNitaM V.1.A.D. / 2. dharmAtmikAM sarvapratiSu / 3. kSamA sarvapratiSu / 4. jJApakA sarvapratiSu / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI zleSAlaGkArArthaM hi vAkyapaddhatiH, na satyA / muniH- tattvajJAnI adhyAtmaAtmasvarUpaikatvatArUpe kailAze - AsthAne, viveka:- svaparavivecanaM sa eva vRSabha: - (balIvarda: ), tatra sthitaH, viratiH- cAritrakalA''zravanivRttiH, jJapti:- jJAnakalA zuddhopayogatA, te eva gaGgAgauryau, tAbhyAM yutaH zivaH - nirupadravaH, upacArAt zivaH rudraH bhAsate / rudrasya gaGgAyutatvaM vidyAdharatve pArvatImanoraJjanAya vikriyAkAle vAcyam // 5 // jJAnadarzanacandrArka- netrasya narakacchidaH / sukhasAgaramagnasya kiM nyUnaM yogino hareH ? // 6 // " 148 jJAnadarzaneti - yoginaH - ratnatrayapariNatasya, hareH- kRSNAt kiM nyUnam ? na kimapi kimbhUtasya yoginaH ? jJAnadarzanacandrArkanetrasya - jJAnaMsAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAvabodhaH / sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyAvabodhaH darzanam / tau (te) eva candrArkau netre yasya sa tasya, hareH candrArkanetratvaM tu lokoktireva / punaH kimbhUtasya yoginaH ? - narakacchidaH narakagatinivArakasya, harestu - narakAbhidhAnazatruvidArakasya, sukhasAgaramagnasya, kRSNArthe indriyajasukhalIlAsamudramagnatvam, yoginastu sukhaM samyagjJAnadarzanacAritrasamAdhiniSpannaM tasya sAgaraH tatra magnasya, AdhyAtmikasukhapariNAmabhAjanasya sAdhoH kena saha nyUnatA ? na kenApi iti ||6|| yA sRSTibrahmaNo bAhyA, bAhyApekSAvalambinI / muneH parAnapekSAntarguNasRSTistato'dhikA // 7 // yA sRSTirbrahmaNa iti - yA sRSTi:- racanA brahmaNo - vidhAtuH sA bAhyA lokoktirUpA asatyA / punaH bAhyA apekSA tasyA avalambanAavalambikA / muneH-svarUpasAdhanasiddhimagnasya antaH - madhye Atmani vyApakarUpA guNAnAM sRSTi:- racanA guNaprAgbhAvapravRttipariNatirUpA, bAhyabhAvataH adhikA / kathaMbhUtA guNasRSTiH ? parAnapekSA pareSAm 1. bAhvI S.M. I Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAkacintanASTakam (21) 149 anapekSA-apekSArahitA parAzrayAlambanavimuktA svarUpAvalambanaparA guNaracanA sA sarvato'dhikA iti // 7 // ratnastribhiH pavitrA yA, strotobhiriva jAhnavI / siddhayogasya sA'pyarhatpadavI na davIyasI // 8 // // iti sarvasaMmRddhyaSTakam // 20 // ratnastribhiriti siddhayogasyASTAGgayogasAdhanasiddhasya sAdhoH, sA'pi arhatpadavI-tIrthakarapadavI jJAnAdyanantacatuSTayAtmakASTaprAtihAryAnvitA jagaddharmopakAriNI na davIyasI-na dUrA ityarthaH / kimbhUtA padavI ?tribhiH ratnaiH samyagdarzanajJAnacAritraiH pavitrA padavI / kA iva ? srotobhiH-pravAhaiH jAhnavI-gaGgA iva / iti trailokyAdbhutaparamArthadAyakatvAdyatizayopetA arhatpadavI sAdhakapuruSasya yathArthamArgopetasya na davIyasI, AsannA eva iti / evaM sarvamapi aupAdhikamapahAya svIyaratnatraye sAdhanA vidheyA, yena sarvA RddhayaH niSpadyante // 8 // // iti vyAkhyAtaM sarvamRddhayaSTakaM viMzatitamam // 20 // ____atha karmavipAkacintanASTakam // 21 // athAvasarAyAtaM nirgranthatvasAdhanabhAvanArthaM samatAniSpattihetubhUtaM karmavipAkacintanASTakaM kathyate / tatra yaduta kriyate mithyAtvAdihetusamanvitena jIveneti karma-jJAnAvaraNAdikam / atra kazcit karmAbhAvaM manyamAnaH prAha-nAsti karma, pratyakSAnumAnAdipramANAgocaratvAt / tatra na ca tAvat pratyakSaM karma atIndriyatvAt / nApyanumAnasAdhyam anumAnasya pratyakSapUrvakatvAt / dhUmAdiliGgopetamahAnasAdau dRSTe cAhorye ca tAvadanumAnasambhavaH, na ca tAdRzaM liGgaM karmAnumAnajanakam, tasmAt nApyanumAnagamyam / upamAyAH pratyakSatvAbhAvAt, Agamasya hi nAnAvAkyAt, iti na karma / ityAdyanekayuktinivahaM vadantamAha-pratyakSaM karma asti, 1. vAhave V.1. / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 . zrIjJAnamaJjarI keSAM ?-sarvajJAnAm / anyeSAmapi kAryAnumAnena pratyakSamasti sukhaduHkhAnubhavasya hetuH, kAryatvAdaGkurasyeveti / atha yadi bhavataH pratyakSaM kAryaM tarhi karma / mamApi pratyakSaM kasmAnna bhavati ? na hi yadekasya pratyakSaM tenAparasyApi pratyakSeNa bhavitavyam / na hi siMhazarabhAdayaH sarvasya lokasya pratyakSAH, tathApi dakSapratyakSA: manyante, loke / evaM sarvajJapratyakSam / kRtakarma jJAnAvaraNIyaM punaH pratiprANiprasiddhayoH sukhaduHkhayorheturasti, kAryatvAdaGkurasyeva bIjamiti / yazceha sukhaduHkhayorhetuH tatkarmaivetyasti / nanviti syAt matiH srakcandanAGganAviSakaNTakAdaya iti dRSTa eva sukhaduHkhayorheturasti, kimadRSTasya karmaNaH taddhetutvakalpanena ? tadayuktam, vyabhicArAt / iha yastulyasAdhanayoriSTazabdAdiviSayasukhasAdhanasametayoraniSTArthasAdhanasampraMyuktayozca bahUnAM vA phalaM sukhaduHkhAnubhavalakSaNavizeSastAratamyarUpo dRzyate, nAsau adRSTahetumantareNopapadyate / anumAnAntaraM zrIvizeSAvazyake[93] kiriyAphalabhAvAo, dANAINaM phalaM kisIe vva / taM ca dANAiphalaM, maNappasAyAi jai buddhI // 1615 // kiriyAsAmannAo, jaM phalamassAvi taM mayaM kammaM / tassa pariNAmarUvam, suhadukkhaphalaM jao bhujjo // 1616 // [gA. 1615, 16] ityAdi agnibhUtivAdasthale jJeyam / tatra nAmasthApanA sugamA, dravyakarma karmavargaNAgatapudgalA badhyamAnA baddhAH sattAsthAH, athavA taddhetavo'pi / bhAvataH karma jJAnAvaraNAdivipAkaprAptA guNarodhAdisvakAryarUpAH / naigamataH6 mithyAtvAdibandhahetujanakapAkhaNDiparicaya 1. lokaiH V.1.A.D. / 2. pratyakSI A.D. / 3. meti A.D.V.1 vinA / 4. saMyuktayozca A.D.V.1. vinA / 5.phale V.1.A.D. vinA / 6. naigamena S.M.V.2.B.2.1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAkacintanASTakam (21) 151 prazaMsAdayaH / saMgrahataH tadyogyatAviziSTau jIvapudgalau / vyavahArataH gRhyamANavargaNAsamUhaH, prANAtipAtAdayazca / RjusUtrataH bandhahetupariNatA hetupariNAmAH sattAsthAH karmadalikA vA / zabdataH calodIraNAdipUrvakAH vipAkagatadalikAH / samabhirUDhataH jJAnAdyanantaguNAnAM madhye yadguNarodhaH tattasyAvaraNam / evaMbhUtataH svakartRtA-grAhakatA-vettRtA-vyApakatA-karmakAryakaraNapravRttA' iti / siddhasenAstu-"karmakartRtA grAhakatA zabdanaye, vedakatA vyApakatA samabhirUDhanaye, guNAvaraNatvam evaMbhUtanaye," ityAdi bhAvanA kAryA / tatra vipAkaprApte karmaNi zubhAzubhodaye mAdhyasthyaM karaNIyaM tadarthamupadezaH duHkhaM prApya na dInaH syAt, sukhaM prApya ca vismitaH / muniH karmavipAkasya, jAna-paravazaM jagat // 1 // duHkhaM prApya na dInaH syAditi-muniH-tattvarasikaH duHkhamasAtAdi prApya dInaH na syAt, 2kRtabhoge kA dInatA ? karaNakAle avicAritakaraNena tadvipAka IdRzaH / evaM ca punaH sukhaM- "zAtAdi rAjyaizvaryAdi prApya vismito na syAt / ko vismayaH5 ? svaguNAvaraNabhUte vipAkamiSTe karmaNi / jagat-lokaM karmavipAkasya-zubhAzubhodayasya, paravazaM-parAdhInaM jAnan / sarvaM jagat karmAdhInaM tattvajJAnI evaM karmavipAkamavagaNayya tattvasAdhane yatnavAn bhavati // 1 // yeSAM bhrUbhaGgamAtreNa, bhajyante parvatA api / tairaho karmavaiSamye, bhUpairbhikSApi nApyate // 2 // yeSAM bhrUbhaGgeti-yeSAM-puruSANAm, bhrUbhaGgamAtreNa-bhrUvikSepeNa, parvatA-girivarA api bhajyante, tairbhUpaiH(karmavaiSamye-)karmaNAM vaiSamyaM karmajanitA viSamatA tasmin karmodaye duHkhAvasthAyAM bhikSApi na Apyate-na prApyate, iti zubhAzubhavipAkavaicitryam // 2 // 1. pravRttyA B.2, V.2, S.M. | 2. vazyaM B.1 / 3. svakRta0 V.1A.D. ! 4. sutAdi A.D.V.1. vinA / 5. vizrayaH V.1.A.D. I Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jAticAturyahIno'pi, karmaNyabhyudayAvahe / kSaNAd raGko'pi rAjA syAt, chatracchannadigantaraH // 3 // jAticAturyeti-kazcid raGko'pi kSaNAt - kSaNamAtreNa, abhyudayAvahezubhodarke karmaNi rAjA syAt - bhavet / kathambhUtaH raGkaH ? jAti:- mAtRkA cAturyaM - dakSatvaM tAbhyAM hInaH -rahitaH api bhUpo bhavati / kimbhUto rAjA ? chatreNa-(AtapatreNa), channaM-chAditam AkrAntaM digantaram tam, AkrAntaM digantaraM yena sa iti bhUcakrI akhaNDAjJAvAn bhavati vipAkapAkena / tatra nAzcaryam / durlabhaM hi samyagdarzanajJAnacAritraM zuddhAtmadharmam // 3 // viSamA karmaNaH sRSTiSTA karabhapRSThavat / jAtyAdibhUtivaiSamyAt, kA ratistatra yoginaH // 4 // viSamA karmaNa iti-karmaNaH sRSTi:- racanA karabhapRSThavat viSamA dRSTA / kasmAt ? jAtyAdibhUtivaiSamyAt - jAti: kulam uccanIcAdi-saMsthAnavarNa- svara - sampadAdibhedAd mahad vaiSamyaM tasmAt / uktaM prazamaratau[94] 'dezakuladehavijJAnAyurbalabhogabhUtivaiSamyam / dRSTvA kathamiha viduSAm bhavasaMsAre ratirbhavati ? // 102 // iti / tatra zubhodaye - aizvaryAdikAle anekAzuddhAdhyavasAye-parasaMyogotpattirUpe, yoginaH- ratnatrayIpariNatasya kA rati: ? na kApi / uktaM casubhejogo raiheU, asuhajogo araiutti / rAgo vaDDaDa teNaM, avaro dosaM vivaI // 1 // zrIjJAnamaJjarI sivamaggavigghabhUyA, kammavivAgA carittabAhakarA / dhIrANaM samayA tehiM, cAyapariNAmao cavaI // 2 // iti 4 // karmasvarUpasya mokSamArgadhvaMsitvaM darzayati ArUDhAH 3 prazama zreNim, zrutakevalino'pi ca / bhrAmyante'nantasaMsAramaho duSTena karmaNA // 5 // 1. jAtikula0 sarvapratiSu / 2. subhA. S. M. V.2. / 3. ArUDha: V.1. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAkacintanASTakam (21) 153 ArUDhA iti kazcit muniH-nizcayaratnatrayIpariNAmataH tIvrakSayopazamabhAvAvAptasAdhanaH apUrvakaraNabalena upazamazreNim-upazamacAritrapariNatim ArUDhaH sarvathA mohodayarahitaH, ca punaH zrutakevalI api duSTena karmaNA sattAgatena mohena udayAvasthAyogyabhUtena, athavA Ayu:karmaprAntakaraNena' pratipAtamApannaH caturgatiSu bhramati / ataH aho ! duSTena mohena anantasaMsAraM bhraamynte| ataH karmAyattA cetanA na karaNIyA / vipAkakAle svakIyakSayopazamasvarUpAnuyAyI rakSaNIyaH / nahi vipAkA pratipAtAbhinavakarmabandhahetuH, kintu svakIyacetanA vIryaM ca mohodayAnugatatvena hetutvapariNatyA bandhaH / ataH hetutaiva vAraNIyA / udayastu 2guNAvArakaH / na ca tadeva hetuH / tasya hetutvAGgIkAre sarvakarmodayapudgalA bandhahetavo bhaviSyanti / tadA ca parakRtaiva karmakartRtA, AtmazakteH apravRttamAnatvAd na hyapravRttA zaktiH karmakIM / tena nodayAnAM hetutA, kintu mithyAtvAdihetubhirudayabhUtaiH samyaktvAdayo guNA AcchAditAH / punaH cetanAvIryadAnAdayaH kSAyopazamikA durviparItazraddhAnabhAsanapararamaNikapariNatAbhinavakarmahetutAmAskandanti, ato'zuddhatayA pariNamitAtmApariNatirabhinavakarmahetuH / nidarzanaM ca sUkSmaikendriyANAm azuddhAnugakSayopazamAlpatvenAlpa(karma)bandhakatA, saMjJipaJcendriyANAM tu azuddhAnugakSayopazamabAhulyena tIvrabandhakatA ityAdi bhAvyam / uktaM caappA karei kammAiM aNyA veeI paravaso eso ityAdi / tathA ca bhagavatIprajJApanAdau-attakaDA kammA baMdhanti no parakaDA te'pyavagADhA nApyanavagADhA // uttarAdhyayane[95] attA kattA vikattA ya suhANa ya duhANa ya / (apyA mittamamittaM ca, duSpaTThiya supaTTio // 37 // ) [adhya0 20 gA. 37] ityAdi / 1. kAraNena A.D. kAraNe V.1. / 2. guNAvaraka A.D.V.1. / 1. saMbandhakatA B.1.2.S.M. I Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrIjJAnamaJjarI punaH AcArAne- [40] AyANaM sagaDabmi [zruta01, a03, u04, sU072] ityAdi svato yojyam / zreNipratipAtAdhikAre Avazyakaniryuktau[96] *uvasAmaM uvaNIyA, guNamahayA jiNacarittasarisaMpi / paDivAyaMti kasAyA, kiM puNa sese sarAgatthe // 118 // jai uvasaMtakasAo, lahai aNaMtaM puNo vi paDivAyaM / na hu bhe vIsasiyavvaM, thove vi kasAyasesaMmi // 119 // aNathovaM vaNathovaM, aggIthovaM kasAyathovaM ca / na hu bhe vIsasiavvaM, thovaM pi hu taM bahU hoI // 120 // [97] dAsattaM dei riNaM, airA maraNaM vaNo visappaMto / savvassa dAhamaggI, diti kasAyA bhavamaNaMtA // 1311 // [vizeSA0bhA0gA. 1311] iti karmodayena AtmA dIno bhavati, iti // 5 // arvAk sarvApi sAmagrI, zrAntaiva paritiSThati / vipAkaH karmaNaH kAryaparyantamanudhAvati // 6 // arvAk sarveti-sarvApi sAmagrI arvAk zrAntA eva paritiSThati, nahi kAryakaraNasamarthA / karmaNaH vipAka:-udayaH kAryaparyantaM-caramakAraNam anudhAvati-anupravartate / ato bAhyasAmagrI upakaraNarUpA hi karmodayAzritA, tena karmodayo balavattaraH, ataH karmakSayAya yatitavyamiti // 6 // asAvacaramAvarte, dharmaM harati pazyataH / caramAvartisAdhostu, cchalamanviSya hRSyati // 7 // asAviti-asau-karmavipAkaH pazyataH2-pazyati sati pazyanneva acaramAvarte caramapudgalaparAvartAdarvAk, dharmaM harati-corayati / tu-punaH caramAvarti - caramapudgalaparAvartAntarvartamAnamArgAnusArijanasya sAdho: vizeSA0gA01306-9-10 / 1. manviSyan S.M. / 2. sarvapratiSu nAsti / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 bhavodvegASTakam (22) nirgranthasya chalamanviSya-gaveSayitvA hRSyati-harSaM prApnoti / ityanena mArgAnusArinirgranthasya kSAyopazamikaguNavattvAt pramAdAdidoSAt, zaGkAdyaticArAvasare hRSyati, nAma vardhate ityupacAraH, ataH karmavipAke raktadviSTatA na karaNIyA // 7 // sAmyaM bibharti yaH karma-vipAkaM hRdi cintayan / sa eva syAccidAnanda-makarandamadhuvrataH // 8 // // iti karmavipAkadhyAnASTakam // 21 // sAmyamiti yaH-AtmArthI karmavipAkaM-zubhAzubhavipAkaM cintayanvicArayan, hRdi-citte sAmyaM-tulyatvam iSTAniSTatArahitaM bibharti, sa eva yogI, cidAnandamakarandamadhuvrataH-jJAnAnandasya (nda eva) makarandaHrahasyaM tasya madhuvrataH-rasAsvAdI, syAt-bhavati / AtmAnandabhogI bhavati, ityanena AtmAnandarasarasikaH zubhAzubhavipAkodayena rAgadveSavAn na bhavati, sarvAn [prati] samavRttiH muniH // 8 // // ityevaM karmavipAke samAnatvacintanASTakaM samAptam // 21 // atha bhavodvegASTakam // 22 // karmavipAkodvignabhAvAt saMsArAd udvijati, ato bhavodvegASTakaM likhyate / tatra nAmabhavaH rudrAdiH / athavA-tannAma aizabdAlAparUpaH, sthApanAbhavaH lokAkAzaH tadAkAro vA / dravyabhavaH bhavabhramaNena heturUpaH dhanasvajanAdiH / bhAvabhavaH caturgatirUpaH janmaraNAdilakSaNaH / nayasvarUpaM ca-dravyanikSepe yAvat nayacatuSTayam, bhAvanikSepe zabdAdinayatrayaM jJeyam / atra ca bhavamagnAnAM jIvAnAM na dharmecchA, indriyasukhAsvAdalInA mattA iva nivivekAH bhramanti / duHkhodvignA itastataH duHkhApanodArtham anekopAyacintanavyAkulA bhramanti zUkarA iva / iti mahAmohabhavAmbhodhau - 1. manviSyan gaveSayan / 2. A.D.V.1. pratau asti / 3. sacollApa0 V.2.B.1. / evollApa0 A.D. I 4. bhramaNena V.1.A.D. vinA / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrIjJAnamaJjarI kimanyat ? sarvasiddhikaraM zrImadvItarAgavandanAdikaM kurvanti indriyasukhArthaM ca / tapa-upavAsAdikaSTAnuSThAnamAjanmakRtaM hArayanti nidAnadoSeNa / na gaNayanti mokSaheturUpaM jainazAsanadevAdi sukhaheturUpam, vyAmuhyanti aizvaryAdiSu bhavAbdhimatsyA iva mithyAvAsitA jIvAH / tena bhavodvega eva karaNIyaH / yatrAtmasukhahAniH tasya ko'bhilASaH satAmiti? ityevopadizati yasya gambhIramadhyasyA'jJAnaM vajramayaM talam / ruddhA vyasanazailaughaiH, panthAno yatra durgamAH // 1 // pAtAlakalazA yatra, bhRtAH tRSNAmahAnilaiH / kaSAyAzcittasaGkalpavelAvRddhi vitanvate // 2 // smaraurvAgnicalatyantaryatra snehendhanaH sadA / yo ghorarogazokAdimacchakacchapasaMkulaH // 3 // durbuddhimatsaradroha-vidyuhurvAtagajitaiH / yatra sAMyAtrikA lokAH, patantyutpAtasaMkaTe // 4 // jJAnI tasmAdbhavAmbhodhenityodvigno'tidAruNAt / tasya saMtaraNopAyam, sarvayalena kAGkSati // 5 // yasyeti 1 pAtAleti 2 smarauti 3 durbuddhIti 4 jJAnIti 5 zlokapaJcakaM vyAkhyAyate / jJAnI tasya bhavasamudrasya santaraNopAyaMpAragamanopAyaM sarvayatnena kAGkSati-icchati ityarthaH / tasya kasya ? yasya gambhIraM madhyaM yasya sa gambhIramadhyastasya aprAptamadhyasya bhavArNavasya ajJAnaM jIvAjIvavivekarahitaM tattvabodhazUnyaM mithyAjJAnam, tadeva vajramayaM talaM durbhedaM yatra bhavAmbhodhau / vyasanazailaughaiH-kaSTaparvatasamUhai: ruddhAH panthAna:-mArgAH-sadgatigamanapracArAH, durgamA-gantumazakyA bhavanti / ityanena ajJAnatalAtigambhIramadhyasya 'saMsArapArAvArasya roga 1. saMsArApArapArA0 V.1.A.D. I . Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvegASTakam (22) 157 zokaviyogAdikaSTaparvataiH ruddhamArgasya jantoH sahagamanamazakyaM bhavati / punaH yatra bhavasamudre kaSAyAH krodhamAnamAyAlo bharUpAH pAtAlakalazAH tRSNA-viSayapipAsA tadrUpaiH mahAnilaiH - mahAvAtaiH bhRtAH, cittaM manaH tasya saGkalpAH anekajalasamUhAH tadrUpA velA -jalapravAharUpA tasyAH vRddhi-velAgamanaM vitanvate - vistArayanti / ityanena kaSAyodayAt tRSNAvAtapreraNayA vikalpavelAM varddhayanti bhavajaladhau abudhAH iti ||2|| yatra janmamaraNasamudre smaraH - kandarpaH tadrUpaH 3 antarmadhye aurvAgniHvaDavAnalaH jvalati / yatrAgnau snehendhanaH- sneho - rAgaH sa eva indhanaHjvalanayogyakASThasamUhaH anyatra vaDavAgnau jalendhanam iti / kimbhUtaH rAgaH? yo rAgaH ghorarogazokAdayo macchakacchapAH taiH saMkulaH-vyAptaH / ityanena rAgAgniprajvalanarogazokatApatApitaprANigaNaH evaMrUpo bhavAbdhiH / punaH yatra sAMyAtrikA:- pravahaNasthAH lokAH, atrApi vrataniyamAdipotasthA jIvAH utpAtasaGkaTe kaSTe patanti / kaiH ? duSTA buddhiH durbuddhiH, matsaram-asahanasaMyuktAhaGkAraH, droha:- kApaTyam, ityAdaya eva vidyuddurvAtagarjitAH taiH / ityanena durbuddhividyutA matsaradurvAtena drohagarjitena vratAdipotAH 6pravarttamAnA api kumArgagamane paGkaskhalanAdyutpAtAn labhante / ityanena mahAbhavavAridhau ete mahAvyAghAtAH sanmArgaprAptau, tasmAd atidAruNAt- mahAbhayAnakAd nityodvignaH - sadodAsInaH tasya santaraNopAyaM samyagjJAna - darzana - cAritrarUpaM kAGkSati - abhilaSati / iti bhavabhIta:" iva tiSThati / cintayati ca mama - zuddhajJAnamayasya, paramatattvaramaNacAritrapavitrasya, rAgadveSakSayasamutthaparamazamazItalasya, anantAnandasukhamagnasya, sarvajJasya, paramadakSasya, zarIrAhArasaGgamuktasyAmUrttasya, kathaM zarIrAdivyasanasamUhabhArabhugnatAbhugnasvazaktivattvaM yujyate ? nAhaM zarIrI 1. sahagamana0 V. 1. vinA / 2 - 3 eSa pATho nAsti sarvapratiSu / 4. jalendhana: A.D.V. 1. / 5. zokatApita0 V. 1.A.D. vinA / 6. pravartanto'pi, sarvapratiSu / 7. gamane A.D. V. 1 vinA / 8. bhavAlInabhIta: - V. 1. 1 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrIjJAnamArI pudgalI sakarmA janmamaraNI ca tena mama katham mahAmohAvarttaH ayam ? ityudvignaH / svarUpabhAsanasmajaikatvamanohare(ram), samyagdarzanapratiSThAnam, kSAntyAdidharmASTAdazazIlAGgasahasravicitraphalakanibiDaghaTanAvirAjitam, samyagjJAnaniryAmakAnvitam, susAdhusaMsargakAthasUtranibiDabandhanabaddham, saMvarakIlaprabhagnaniHzeSAzravadvAram, sUtritasAmAyikacchedopasthApanIyabhedavibhinnaramyabhUmikAdvayam, taduparyupakalpitasAdhusamAcArakaraNamaNDapam, samantato guptitrayaprastarakAguptam, asaGkhyazubhAdhyavasAyasannaddhaduryodhayodhasahasraduravalokam, sarvato nivezitasadgurUpadezavallInikurambamadhyavyavasthApitasthiratarAtisaralasadbodhakUpastambham, tadvinyastaprakRSTazubhAdhyavasAyasitapaTam, tadagrasamArUDhaprauDhasadupayogapaJjaradauvArikam, tadavabaddhApramAdanagaranikarasamAyuktasarvAGgasampUrNatayA pravahaNaM cAritrayAnapAtram, tena cAritramahAyAnapAtreNa santaraNopAyaM kurvanti // 5 // tailapAtradharo yadvada, rAdhAvedhodyato yathA / kriyAsvananyacittaH syAd, bhavabhItastathA muniH // 6 // tailapAtradhara iti-yathA tailapAtradharaH maraNabhayabhIta: apramattaH tiSThati, tathA muni:-svaguNaghAtabhayabhItaH saMsAre apramattastiSThati / yathA kenacit rAjJA kazcana puruSo lakSaNopeto vadhAya anujJApitaH / tadA sabhAjanaiH vijJaptaH svAmin ! kSamadhvamaparAdham, mA mAraya enam / tena sabhyoktena rAjJA niveditam, yadA mahAsthAlaM tailapUrNaM sarvanagaracatuSpathe anekanATakavAdyatUryAkule tailabindumapatantaM sarvato bhrAmayitvA Anayati tadA na mArayAmi / yadi ca tailabindupAtaH tadAsya tasminnavasare prANApahAraH karaNIyaH / ityukto'pi sa puruSastatkAryaM svIcakAra / tathaivAnekajanasaGkale mArge tailasthAlaM zirasi dhRtvA sApekSayogaH apatitatailabinduH samAgataH / tadvanmuniH anekasukhaduHkhavyAkule bhave'pi 1. karmI V.1. sakarmI A.D. | 2. janmamaraNA ca cetanA S.M. / 3. satyoktena sarvapratiSu / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvegArakam (22) svasiddhyarthI pramAdarahitaH pravartate / punaH dRSTAntayati yathA svayaMvare kanyApariNayanArthI rAdhAvedhodyataH sthiropayogayogatayA laghulAghavikaH sthiracitto bhavati / tathA muniH bhavabhIta:-saMsArasaMsaraNaguNAvaraNAdimahAduHkhAd bhItaH kriyAsu-samitiguptikaraNasaptatikaraNarUpAsu ananyacittaH bhavati / na anyatra-aparabhAve cittaM-mano yasya sa ananyacittaH syAt ekAgramAnaso bhavati / uktaM ca gAIjjaMtI surasuMdarIhiM, vAijjaMtA vi vINamAIhi / taha vi hu samasabmAvA, ciTuMti muNI mahAbhAgA // 1 // pavvayasilAyalagayA, bhAvasiehiM kaDuaphAsehiM / ujjalaveyaNapattA, samacittA huMti niggaMthA // 2 // AmisaluddheNa vaNe, sIheNa ya dADhavakkasaMgahiA / tahavi hu samAhipattA, saMvarajuttA muNivariMdA // 3 // 6 // kathamIdagvipAke nirbhayA nimranthAH ? ityupadizannohaviSaM viSasya baheza, vahireva yadauSadham / tatsatyaM bhavabhItAnAmupasarge'pi yanna bhIH // 7 // viSaM viSasya iti yathA kazcit viSArIH viSasya auSadhaM viSameva karoti / yathA-sarpadaSTa nimbAdicarvaNe na bibheti / athavA kazcit agnidagdhaH punarapi agnidAhapIDAvAraNAya punaH agnitApamaGgIkaroti iti / tatsatyaM yat-yasmAtkAraNAd bhavabhItAnAM munInAmupasarge'pi bhayaM na / karmakSapaNodyatasya upasargere bahukarmakSapaNatvaM manvAnaH sAdhuH tadudayaM vedana na bhayavAn bhavati / sAdhyakAryasya niSpadyamAnatvAd iti // 7 // sthairya bhavabhayAdeva, vyavahAre munivrajet / svAtmArAmasamAdhau tu, tadapyantarnimajjati // // iti bhavodvegASTakam // 22 // 1. darzayannA V2 / 2. upasarga: V.2.B.1.2. / 3. vedayan V.2. 1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrIjJAnamaJjarI sthairya bhaveti-muni:-tattvajJAnI bhavabhayAt-narakanigodaduHkhodvegAd eva vyavahAre-eSaNAdikriyApravRttau sthairyaM vrajet-gacchet, labheta / svAtmArAmasamAdhau-svakIyAtmArAmaH svacetanaH, tasya samAdhau-jJAnAnandAdiSu tad-bhavabhayam, antarmadhye nimajjati-layIbhavati, svata eva vinazyati / AtmadhyAnalIlAlInAnAM sukhaduHkhe samAnAvasthAnAM bhayAbhAva eva bhavati, ityanena saMsArodvignaH prathamajJAnadarzacAritrAcArAbhyAsato dRDhIkRtayogopayogastha: svarUpAnantasyAdvAdatattvaikatvasamAdhisthaH sarvatra samAvastho bhavati / "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" iti / evaM svarUpalInasamAdhimagnAnAM nirbhayatvamiti vastusvarUpAvadhAraNena vibhAvotpannakarmodayalakSaNe saMsAre parasaMyogasambhave AtmasattAbhinno nirvedaH kAryaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM bhavodvegASTakam // 22 // atha lokasaMjJAtyAgASTakam // 23 // atha nirvedI jIvaH mokSasAdhanodyamavartI lokasaMjJayA na muhyati, lokasaMjJA hi dharmasAdhanavyAghAtakarI AptaistyAjyA, iti tadupadezarUpaM lokasaMjJAtyAgASTakaM vistAryate / lokaH saptavidhaH-nAmalokaH zabdAlAparUpaH, sthApanAlokaH akSaralokanAliyantranyAsarUpaH, rUpyarUpijIvAjIvAtmakaH dravyalokaH, UrdhvAdhastiryaglakSaNaH kSetralokaH, samayAvalyAdikAlaparimANalakSaNaH kAlalokaH, naranArakAdicaturgatirUpaH bhavalokaH, audayikAdibhAvapariNAmaH bhAvalokaH, dravyaguNaparyAyapariNamanarUpaH paryavalokaH, idaM ca sarvamapi [98] Avazyakaniyuktito [gA. 1057] jJeyam / athavA-dravyalokaH saMsArarUpaH, aprazastabhAvalokaH parabhAvaikatvajIvasamUhaH, atra 2bhavalokAprazastabhAvalokasya saMjJA tyAjyA / lokasaMjJA ca nayasaptakena dharmArthibhiH pariharaNIyA / 1. vyAghAtakarA V.2.B.1.2. / 2. bhAva V.2.B.1.2. / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJAtyAgASTakam (23) 161 prAptaH SaSThaM guNasthAnam, bhavadurgAdrilaGghanam / lokasaMjJArato na syAnmunirlokottarasthitiH // 1 // prApta iti-muniH-saMyamI AzravavirataH, SaSThaM-sarvaviratilakSaNaM pramattAkhyaM prAptaH muniH lokasaMjJA lokaiH kRtaM tat karttavyaM gatAnugatikatAnItistatra rataH-rAgI gRhItagrahaH na syAt / lokaiH kRtaM tadeva karaNIyamiti mati nivArya AtmasAdhanopAyarataH syAt / kimbhUtaM SaSThaM guNasthAnaM? bhavaH-saMsAraH sa eva durgAdriH-viSamaparvataH tasya laGghanam / kiMviziSTaH muniH? lokottarasthitiH-lokAtItamaryAdayA sthitaH / loko hi viSayAbhilASI, muniH niSkAmaH / lokaH pudgalasampajjyeSThatvamAnI, munirjJAnAdisampadA zreSThaH, ataH kila' kiM lokasaMjJayA teSAm // 1 // yathA cintAmaNi datte, baTharo badarIphalaiH / hahA jahAti saddharmam, tathaiva janaraJjanaiH // 2 // yathA cintAmaNimiti-yathA-yena prakAreNa, kazcit baThara:- mUrkhaH badarIphalaiH cintAmaNi datte / tathaiva mUDhaH janaraJjanaiH-lokazlAghAbhilASaiH saddharma-dravyAcaraNatattvAnubhavalakSaNam, hahA iti khede jahAtityajati, ityanena jinabhaktizrutazravaNAhAratyAgAdikaM yazaH-pUjAdinA hArayanti / uktaM catvattaH suduSprApamidaM mayAptam, ratnatrayaM bhUribhavabhrameNa / / pramAdanidrAvazato gataM tat, kasyAgrato nAyaka ! pUtkaromi // 4 // vairAgyaraGgaH paravaJcanAya, dharmopadezo janaraJjanAya / vAdAya vidyAdhyayanaM ca me'bhUt, kiyad buve hAsyakaraM svamIza ! // 9 // [ratnAkarapaJcaviMzatiH gA0 8-9] lokasaMjJAmahAnadyAmanusroto'nugA na ke / pratistroto'nugastveko, rAjahaMso mahAmuniH // 3 // 1. V.1.A.D. pratau nAsti / 2 S.M.,B.1.2.,V.2. pratau nAsti / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIjJAnamaJjarI lokasaMjJeti-lokasaMjJA - lokarItirUpA mahAnadI, tasyAH anusrota: - pravAhaH tasya anugAH - anuyAyinaH ke na bhavanti ? aneke ityarthaH / tatra pratisroto'nugaH - sanmukhapravAhacArI tu eka eva mahAmuniHzuddha zramaNaH rAjahaMsaH, nAnyaH iti / tena lokarUDhirUDhA bahavo jIvAH / nirgranthastu ratnatrayasAdhanodyataH sa eva svarUpAnugAmI / uktaM ca dazavaikAlike 162 [96] aNusoapaTThia bahujaNaMmi paDisoaladdhalakkheNaM / paDisoameva appA, dAyavvo hou kAmeNaM // 2 // aNusoasuho logo, paDisoo Asavo suvihiANaM / aNusoo saMsAro, paDisoo tassa uttAro // 3 // [ cUlikA 2, gA0 2-3.] tena munirlokasaMjJAnuyAyI na syAt // 3 // lokamAlambya karttavyam, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana // 4 // 2 lokamiti - cet - yadi, yat bahubhiH kRtaM tat karttavyaM lokamAlambya evaM kriyate tadA mithyAdRzAM dharmaH kadAcana - kadApi na tyAjyaH syAt / tacca bahubhiH kriyamANatvAt / svecchAcaraNo lokaH bahutaraH / yataH - anAryebhyaH AryAH stokAH, AryebhyaH jainAcArAH stokA: jainAcAravarttiSu jainapariNatipariNatA: stokAH / ato bahulokAnuyAyinA na bhavanIyamiti // 4 // zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare na ca' / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmasAdhakAH // 5 // zreyo'rthino hi bhUyAMsa iti - loke - bAhyapravAhe zreyo'rthinaHdhanasvajanabhuvanavanatanukalyANArthinaH bhUyAMsaH - pracurAH santi / ca punaH 1. Asamo V.1.2, S.M., B.1.2 / 2. lokamAlambyeti AD / 3. mlecchA0 S.M. V.1.,A.D. / 4. lokAnuyAyI - sarvapratiSu / 5. ca na V. 1., A.D. I Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJAtyAgASTakam (23) 163 lokottare-amUrtAtmasvabhAvAvirbhAvalakSaNe, pravarttamAnAH na-naiveti, hItinizcitam, ralavaNijaH stokAH, tathA ca-punaH, svAtmasAdhakAH-sva AtmA tasya sAdhakA:-nirAvaraNatvaniSpAdakAH stokA iti // 5 // lokasaMjJAhatA hanta !, nIcairgamanadarzanaiH / zaMsayanti svasattyAgamarmaghAtamahAvyathAm // 6 // lokasaMjJeti hanta iti khede / lokasaMjJAhatA-lokasaMjJAvyAkulAH nIcairgamanadarzanaiH-vakrIbhUtazarIrabhUnyastadRSTyA gamanasya darzanaiH / svasattyAgamarmaghAtamahAvyathAM svIyo yaH sattyAgaH jainavRttityAgaH sa ca lokaraJjanAdhyavasAyabahulena marmaNi ghAtaM labhate / tasya ghAtasya mahAvyathAM-mahApIDAM zaMsayanti-jJApayanti / vayaM pIDitAH tena vakrazarIrA bhramAmaH iti zaMsayanti-kathayanti veti utprekSA / lokoktibhItityAgavanto jIvA AtmasvarUpaghAtakA iti // 6 // AtmasAkSikasaddharma-siddhau kiM lokayAtrayA ? / tatra prasannacandrazca, bharatazca nidarzanam // 7 // 3Atmeti-he uttama ! AtmasAkSikaH AtmA eva sAkSikaH AtmasAkSikaH, sa cAsau san zobhanaH dharmaH, tasya siddhau niSpattau lokayAtrayA kiM ? na kimapi / lokAnAM jJApanena kimityarthaH / tatra prasannacandraH / ca-punaH, bharata iti nidarzanaM dRSTAntaH / sati dravyataH kAyotsarge prasannacandrasya narakagatibandhaH / asati liGge mohakalAkelibhUtavanitAvyUhaparivRto'pi bharataH saMprAptAtmasAkSikatvaikatvarUpadharmapariNataH kevalaM prApa / iti AtmasAkSiko dharmaH, dharme'dharme tau dRSTAntaH / ata: AtmasAkSika eva dharmaH karaNIya iti // 7 // lokasaMjJojjhitaH sAdhuH, parabrahmasamAdhimAn / sukhamAsteM gatadroha-mamatAmatsarajvaraH // 8 // iti lokasaMjJAtyAgASTakam // 23 // 1. darzanena sarvapratiSu / 2. nidarzane P.A.D. / 3. AtmasAkSiketi A.D. / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrIzAnamaJjarI loketi-sAdhuH-paramAtmasAdhanodyataH, sukham Aste-tiSThati / kathambhUtaH sAdhuH ? lokasaMjJojjhitaH-lokasaMjJArahitaH / punaH kimbhUtaH? parabrahmaNaH-zuddhAtmasvarUpasya samAdhiH-svAsthyaM tadvAn tanmayaH AtmajJAnAnandamagnaH / punaH kathambhUtaH ? gataH-naSTaH drohaHmoSaNazIlaH mamatA-parabhAveSu mamakAratA, matsaraH-ahaMkAraH eva jvaraH-tApo yasya saH / ityanena kaSAyakAluSyarahitaH svAtmArAma: svAtmajJAnI tattvAnubhavayuktaH muniH sukhaM tiSThati / lokasaMjJAtyAgena svarUpayogabhogasukhamagnA nirgranthAH audayikamindriyasukhaM dahyamAnasvagRhaprakAzavanmanyante na sukhamasti // 8 // // iti vyAkhyAtaM lokasaMjJA( tyAgA)STakam // 23 // atha zAstrASTakam // 24 // atha kramAyAtaM yathArthopayogakAraNabhUtaM zAstrASTakaM prarUpyate, tatra zAstrasvarUpam aikAntikAntyantika-nirdvandva-nirAmaya-paramAtmapadasAdhanasyAdvAdapaddhatyA yatra zAsyate 2tat (zAstra) zAsanam / nahi bhAratarAmAyaNAdayaH ihalokazikSArUpAH rezAstratvavyapadezaM labhante / tathA--jainAgamamapi samyagdRSTipariNatasya zuddhavaktureva mokSakAraNam, mithyAtvopahatAnAM tu bhavahetureva / uktaM ca-nandIsUtre taccaivam[100] duvAlasaMgaM gaNipiDagaM sammattapariggahiaM sammasuaM, micchattapariggahiaM micchasuaM // [sU. 71-72] tathA ca pUjyaiH[101] sadasadavisesaNAo, bhavaheU jadicchiovalambhAo / nANaphalAbhAvAo, micchAdiTThissa aNNANaM // 115 // [vizeSA0gA. 115] 1. sAdhanA V.1.,S.M.,B.2. / 2. tatra B.2. / 3. zAstravyapa0 V.1.,A.D. vinA / 4. iccevaM A.D. vinA / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrASTakam (24) 165 ityAdi / jIvAjIvAdiguNaparyAyavibhajanasarvAzravatyAgakarturapi tannaizcayikazraddhAkRtena samyagdarzanam / tena yathArthasvaparavibhAgavibhakta svarUpopAdeyatvapariheyatvavijJAnapUrvakanimittopAdAnakAraNanirdhArazuddhAvinazvarasvasiddhapariNatau dharmatvapratItiH samyagdarzanam / ityevaM samyagdarzanayuktasya rucikRtaparamAtmabhAvasya tatsAdhanopAyAnavacchinnakathanaM zAstram / tacca nAmAdibhedataH, nAmataH AcArAGgAdi / sthApanAtaH siddhacakrAdau sthApitaM zrutajJAnam / dravyataH pustakanyastam, athavA-anupayuktapuruSasya kSayopazamagataM jainAgamam / nayavicAre tunaigamena vacanollApavyaJjanAkSarAdikam / saMgrahataH jIvapudgalau-dravyendriyabhAvendriye zAstraM taddhetutvAt / vyavahArataH paThanapAThanazravaNAtmakam / RjusUtrataH manananididhyAsanarUpam / zabdataH tat zrutAdhArAtmasparzajJAnapariNAmalakSaNaM bhAvakSayopazamopayuktasya / samabhirUDhataH tanmayasya sarvAkSaralabdhivataH zuddhopayogaH / evaMbhUtataH sarvAkSarasampannasya / nirvikalpopayogakAle utsargabhAvazAstrapariNamanopayuktatvAt iti / ataH paramakAruNikopadiSTaM zAstraM hitam / uktaM ca tattvArthabhASye[102] ekamapi jinavacanAdyasmAnnirvAhakaM mokSaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH, sAmAyikamAtrapadasiddhAH // 27 // tasmAttatprAmANyAtsamAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAram, grAhya dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // na bhavati dharmaH zrotuH, sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // zramamavicintyAtmagatam tasmAt zreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca, hitopadeSTA'nugRhNAti // 30 // iti / ata eva zAstrAdarotpAdanArthamupadizati 1. yoge S.M. 15 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zrIjJAnamaJjarI carmacakSurbhRtaH sarve, devAzcAvadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhAH, sAdhavaH zAstracakSuSaH // 1 // carmacakSurbhUta iti-sarve-tigmanuSyAH carmacakSurbhUtaH, matizrutajJAnAvaraNIya-cakSurdarzanAvaraNIya-vIryAntarAyakSayopazamamUlaM jAtinAmakarma-paryAptinAmakarma-zarIranAmakarma-nirmANanAmakarmodayajanyacakSurbhRtaH taddharAH2 / ca-punaH, devAH-(surAH) avadhicakSuSaH-avadhijJAnAvaraNIyAvadhidarzanAvaraNIyakSayopazamasamutthajJAnadRSTayaH / siddhAH sarvacakSurdharAHsarvapradezakevalopayogamayAH, sAdhavaH-nirgranthAH zAstracakSuSaH-zAstrAvalambijJAnadharAH / uktaM ca AgamacakkhU sAhU, cammacakkhUNi savvabhUANi / devA ya ohicakkhu, siddhA puNa savvao cakkhU // 1 // ataH nirgranthAnAM vAcanAdisvAdhyAyamukhyatvam // 1 // puraHsthitAnivordhvAdhastiryaglokavivartinaH / sarvAn bhAvAnavekSante, jJAnina: zAstracakSuSA // 2 // puraHsthitAniti-jJAninaH zAstracakSuSA-Agamopayogena UrdhvAdhastiryaglokavivartinaH-trailokyavartinaH, bhAvAn-padArthasvarUpAn sarvAn sUkSmabAdarAn sahajAn vibhAvajAn parokSAnapi kSetrAntarasthAnapi, Agamabalena puraHsthitAniva-sanmukhasthAniva avekSante-pazyanti / atra darzanaM mAnasaM zrutakSayopazamajaM jJeyam // 2 // zAsanAt trANazaktezca, budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya, tattu nAnyasya kasyacit // 3 // zAsanAditi-budhaiH-vidvadbhiH, ca-punaH, trANazakteH- bhavabhItakarmAvaguNThitavibhAvabhugnajIvAnAM trANaM-rakSaNaM tasya zakti:-sAmarthya yasya saH, 1. mUla0 A.D.,V.2.,B.1. / 2. dharAH V.1.,B.2.,S.M. / 3. cakSuSaH V.1.,B.2.,A.D. I Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrASTakam (24) 167 tasya zAsanAt-zikSaNAt zAstraM nirUpyate-vyutpAdyate, [103] mokSamArgasya zAsanAt zAstram iti tattvArthakRt / [prazamagA0188] tu-punaH, tad vItarAgasya-sarvamohakSayaniSpannaparamazamasvabhAvasya vcnN-mokssmaargopdeshkm| uktaM ca umAsvAtipUjyaiH[104] kevalamadhigamya vibhuH, svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi, dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // [ta0kA0 zlo0 18] atastasyaiva vacanaM mokSAGgam / anyasya kasyacit asarvajJasya sarvajJamAninaH vacanaM na mokSahetuH // 3 // zAstre puraskRte tasmAd, vItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin, niyamAtsarvasiddhayaH // 4 // zAstre puraskRta iti-tasmAtkAraNAt zAstre-siddhAnte puraskRtemukhyatAM kRte vItarAgaH-arhan puraskRtaH-agresarIkRtaH / punaH tasminvItarAge puraskRte niyamAt-nizcayAt sarvasiddhayaH bhavanti / uktaM ca[105] asmin hRdayasthe sati, hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasmin, niyamAtsarvArthasaMsiddhiH // 14 // SoDa0 pra0So02, zlo014] punaH Agame[106] AgamaM AyaraMteNa, attaNo hiyakaMkhiNo / titthanAho sayaMbuddho, savve te bahumanniyA // 35 // [saM0sa0-gA035] ata: AgamAdarI arhanmunisaGghAdaravAn iti // 4 // adRSTArthe'nudhAvantaH, zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti paraM khedam, praskhalantaH pade pade // 5 // 1. mukhye V.2.B.1. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zrIjJAnamaJjarI adRSTeti-jaDA:-mUrkhAH, zAstradIpaM vinA-AgamaprakAzaM vinA adRSTe anupalabdhe arthe-kArye saMvaranirjarAmokSAbhidhAne (anu-) dhAvantaH pade pade praskhalantaH-skhalanAM prApnuvantaH paraM-prakRSTaM khedaM-klezaM prApnuvanti-labhante, ajJAtazuddhamArgAH-anekopAyapravRttA api skhalanAM labhante iti // 5 // zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA tasya, padasparzanivAraNam // 6 // zuddhoJchAdIti-zAstrAjJAnirapekSasya-AgamoktAjJArahitasya, zuddhoJchAdyapi dvAcatvAriMzaddoSarahitAhAragrAhakasyApi no hitaM-na sukhakaram, yathA bhautahantuH-tasya svaguroH padasparzanivAraNaM na hitam / atra yathA kasya zabarasya jIvadbhautapadasparzanivAraNam, sa mayUrapicchArthI bhautaM hatvA pazcAt sparzaM cakAra / tathA AtmAnaM hatvA SaTjIvanikAyAn rakSan tadvatkaroti / ato mauDhyaM nivArya tattvajJAnavatA bhavanIyam / zuddhAhArAdikaM tanuyogaH, svarUpAvalambanaM mahAnuyogaH / iti tena svarUpAcaraNamantareNAhArazuddhAtmasAdhanabuddhayaH bhautahiMsakavad jJeyAH // 6 // ajJAnAhimahAmantram, svAcchandyajvaralaGghanam / dharmArAmasudhAkulyAm, zAstramAhumaharSayaH // 7 // ajJAnAhIti-maharSayaH-mahAmunIzvarAH, ajJAnameva ahi:-sarpaH taddamane mahAmantram, ca-punaH svAcchandyaM-svecchAcAritvaM tadeva jvaraH tadapagamAya laGghanaM-pAcanaM dharmArAmasudhAkulyAM-dharma eva ArAmaH tasmin sudhA amRtaM tasya kulyA-nIkiH, tasyAmamRtaM zAstramAhuH-amRtaM zAstram uktavAn, ataH zAstrAbhyAso mahAsukhAyeti // 7 // zAstroktAcArakartA ca, zAstrajJaH zAstradezakaH / zAstrakadRg mahAyogI, prApnoti paramaM padam // 8 // // iti zAstrASTakam // 24 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahASTakam (25) 169 zAstrokteti-evaMvidho mahAyogI param-utkRSTaM padaM-sthAnaM prApnoti / kathambhUtaH ? zAstroktAcArakartA-zAstre-jainAgame uktaH ya AcAraH tasya kartA karaNazIlaH / zAstrajJaH-zAstraM-syAdvAdAgamaM jAnAtIti zAstrajJaH / punaH zAstradezaka:-zAstrasya dezaka:-kathakaH / punaH kIdRzaH ? (zAstraikag-) zAstre ekA-advitIyA rahasyagrAhiNI dRg-dRSTiryasya sa iti / evaM zAstroktamArgakArI, tajjJaH, tadupadezakaH, paramam-utkRSTaM padaM prApnoti / ataH sarvAdareNa jainAgamAbhyAsaH karaNIyaH, yena tattvAptiH / jJAnI siddhisAdhakaH ata eva nirgranthAH vAcayanti pravacanam, pracchayanti rahasyam, parivartayanti sUtrAlApakAn, anuprekSayanti bhAvanayA tadartham, tanmayIbhavanti AgamatattveSu magnAzcAnandayanti svAtmIyam, tallAbhalIlAlAlitacetasaH kurvanti dharmakathAm, anumodayanti ca mahAsUrinivaham, ata eva yogopadhAnakriyAmAracayanti, vasanti yAvajjIvaM gurukule zAstrAvabodhapravINatAmicchantaH // 8 // // iti vyAkhyAtaM zAstrASTakam // 24 // atha parigrahASTakam // 25 // parigrahegrahagRhItasyAnekopArjanasaMrakSaNagopanAvikalacetanAvataH na zAstrajJAnaM samyag bhavati, ataH parigrahatyAgopadezamupadizati / tatra parisamantAt grahaH grahaNarUpaH parigrahaH / tatra dravyato dhanadhAnyAdi / bhAvataH paravastvicchApariNAmaH AzaMsArUpaH / tatrAtmanaH svaparyAyasvAmitvapariNate: svaparyAyAvaraNenara tadabhAvAt, azuddhabalavIryagRhItakarmavipAkeSu zubheSu hetubhUteSu prazastAprazastapariNAmeSu mamakAraH parigrahaH / svazuddhasattAgataguNebhyaH anyamamakArasvIkArasaMrakSaNApariNatirUpA cetanAdivRttiH parigrahaH / AtmanaH svasvarUpabhAsanaramaNAnubhavavyAghAta: / ata eva tyAjyaH / dravyaparigrahasya bhAvaparigrahahetutvAt, bhAvaparigrahasyAzuddhopA1. parigrahagrahItasya B.1.2., V.2., S.M. | 2. varaNe S.M., B.1.2. / 3. bhavaghAtaH V.2., B.1. / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zrIjJAnamaJjarI dAnatvAt tyAga eva / nayavyAkhyAyAM-jIvAjIveSu parigrahatvaM saMgraheNa / bhASye ca- dvitIyapaJcamAzravau sarvadravyeSu iti vAkyAt vyavahAraparigrahaH dhanAdikayuktaH / RjusUtreNa tadabhilASI, zabdanayena puNyAzaMsA ityAdinA bhAvanIyam / ataH tadupadezaH na parAvarttate rAzervakratAM jAtu nojjhati / parigrahagrahaH ko'yam ?, viDambitajagatrayaH // 1 // na parAvarttate iti- rAzeH-anAdirAzitaH parigraho na parAvarttate-na nivarttate, punaH vakratAM jAtu-kadAcit na ujjhati-na tyajati, ata eva he AtmArthin ! ayaM duHkhamUlaH 2parigrahagrahakaH viDambitajagattrayaH trailokyaviDambanAhetuH IdRk parigrahasya kaH dRDhAnurAga iti // 1 // parigrahagrahAvezAd, durbhASitarajaHkirAH / zrUyante vikRtAH kiM na ?, pralApA liGginAmapi // 2 // parigraheti- liGginAmapi-jainaveSaviDambakAnAmapi pralApA:asambaddhavacanavyUhAH kiM na zrUyante ? api tu zrUyante eva / kathambhUtAH pralApAH ? parigrahagrahAvezAt-parigrahasya grahaH mamatvaM tasyAvezaH, tasmAt durbhASitam-utsUtravacanameva rajasaH-kirAH samUhAH, ata eva vikRtAHvikAramayA iti / evaM hi parigrahAbhilASamagnA jJAnapUjanAdyupadezena parigrahamelanAsaktAH utsUtraM vadanti, poSayanti viSayAn, parigrahIkurvanti jJAnopakaraNAni3, mahAntayanti (?) jJAnopakaraNaiH / uktaM ca upamitibhavaprapaJcAyAm- "sa jAtaH kadAcillabdhAryakula zrAvakasAmagrIsaMyogaH zrutatattvopadezAptavairAgyagRhItavrataH munisaMghasaMyutaH zrutalAbhena saMpUjyamAnaH zrAvakavargaH jJAnabhaktoparacitollocAdisadupakaraNaH taireva ramaNIyakatAmamatvAhaMkAradUSitaH tIvrajJAnAvaraNIyakarmavazAt patito nigode anantabhavabhramaNarUpe / ityAvarttasvarUpaM bhAvanIyamAtmahitAya sadbhiH / ato nivAraNIyameva dharmaliGgato viSayaparigrahapoSaNAdikam // 2 // 1. parigrahayuktasya S.M. | 2. parigrahagrahaH kaH V.1.2., B.2.,S.M. vinA / 3. jJAnopakaraNAn sarvapratiSu / 4. dharmaliGga. B.1.2., V.2., A.D. I . Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahASTakam (25) yastyaktvA tRNavad bAhyamAntaraM ca parigraham / udAste tatpadAmbhojam, paryupAste jagattrayI // 3 // yastyaktveti- yaH-sAdhuH bAhya-dhanAdi, AntaraM2-rAgAdi parigraham, tRNavat tyaktvA-saMtyajya udAste-udAsIno bhavati kiM parigraheNa ? mohakAraNena vyAsaGgamUlena Atmapalimanthaikalpena vastutaH nissAreNa / na eSa mama, nAhamanena sukhI, madirAmattapaGkAvalepatulyena, ahaM tu jJAnAdyanantaguNapUrNaH kathaM pudgaleSu rame4 ? ityAdibhAvanayA tyaktaparigrahaH / tatpadAmbhojaM jagattrayI-asuranarAmarazreNiH paryupAstesevate ityarthaH, sa trijagadvandyo bhavati, tena svarUpAnandarasikAnAM na parigrahAsaktiH // 3 // punaH kasya bAhyatyAgena nirgranthatvamAninaH zikSayati-- citte'ntargranthagahane, bahirnirgranthatA vRthA / tyAgAtkaJcakamAtrasya, bhujago na hi nirviSaH // 4 // citte'ntargrantha iti- anta:-citte cetanApariNatau, granthaH tena gahane parigrahalAlasAmagne, bahinimranthatA vRthA-niSphalA, yathA-kaJcakamAtratyAgAd bhujaga:-sarpaH nirviSo nahi bhavati / evaM bAhyatyAgena tyAgI na bhavati, antarmamatvaparihAreNa tyAgo bhavati // 4 // tyakte parigrahe sAdhoH, prayAti sakalaM rajaH / pAlityAge kSaNAdeva, sarasaH salilaM yathA // 5 // tyakte iti- sAdhoH parigrahe tyakte sati sakalaM raja:-karmasamUhaH prayAti-gacchati / dRSTAntayati-sarasaH salilaM-saraHpAnIyaM pAlityAge arthAt pAlikSaye kSaNAdeva kSayaM yAti, evam / ataH sAmAnyapariNatau lobhaparityAgena5 anukrameNa karmAbhAvatA bhavati // 5 // .. 1. mantaraM S.M., V.2., B.1. / 2. antaraM S.M., V.2., B.1. / 3. paripanthi S.M. I 5 ramAmi sarvapratiSu / 5. parityAge V.1.A.D. I Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrIjJAnamaJjarI tyaktaputrakalatrasya, mUrchAmuktasya yoginaH / cinmAtrapratibandhasya, kA pudgalaniyantraNA // 6 // tyaktaputreti-tyakte-dUraM nIte putrakalo santAnavanitAsaMyogo yena saH tasya, (mU>>muktasya-) mUrchA sataH parigrahasya saMrakSaNA, tayA muktasya-rahitasya yoginaH-samyagdarzanajJAnacAritrAtmanaH, cid-jJAnaM tanmAtre eva-jJAne eva pratibandhaH-AsaktatA yasya sa, evaMvidhasya tattvamuneH pudgalaniyantraNA-pudgalaikatA kA ? na kApItyarthaH / bhAvanA ca putravanitAsaGgarahitasya pudgalasaMgopanAvikalpavikalasya svarUpaikatvakaraNabaddhacetanopayogasya svabhAvAnandavilAsavarNikArUpazuddhajJAnAnubhavabhoginaH acetananazvarocchiSTAnandavimukteSu pudgaleSu rAgapariNatiH na bhavati, atra vRddhasampradAyena dRSTAntaH- aUjjhAnayare sirivaro rAyA, acvaMtamicchadiTThI / tassa sirikanto kumaro / rUvalAvaNNasohaggakusalo purandaro iva sobhantamANasaMThANo, jIvAjIvAItattavio, suttatthasavaNarasio, bAlabhAveNa bhogalAlasAvimutto / so aNegAhiM rAyakannAsahassehiM rUvavimhiehiM niyasaMpayAjuttAhiM pariNayaNAgayAhiM / egayA pucchiyAo kannAo kumareNaM- bho bhadde ! kaha tubbhe piugharaM vimuttUNa iha samAgayAo ? tAo teNa bhaNanti tuha rAgabhilAsaNIo, tumheM iTuM kaMtaM rAgapayamicchAmo / tAhe kumAro bhaNai- jiNaMdavAriyaM kammabaMdhaNamUlaM bhavavivaDDaNaM ko kuNaI rAgaM? lolIbhUe kAraNeNaM dhammakare egattamAgae dehe vinivArio savvadaMsIhiM / tA paradehe rAgo ko karei sadakkhinno ? nimmalacaraNAvaraNaM kevalanANassa rohagaM rAgaM arihaMtAIsu varaM / taM pi nicchayapae taccaMtAva anatthapahANaM visayarAgaM kaha karijjatti? suhiNo ya vIyarAyA niyasahAve samAsattA / mamaM na jujjae rAgo annesu, tubbhaMpi na jujjae / evaM iti uvaeseNa paDibohiyakannAsahassaparivario samaNo jAo, kameNa aNuttaranANadaMsaNacaraNavIrieNaM 1. pratibaddhasya V.2., B.1.2., S.M., P. I Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahASTakam (25 ) 173 pattasukkajjhANo siddho / tAo vi siddhAo // evaM rAgatyAgaH kAryaH / tarhi parigraharAgo hi nAtmahitAya kadApi || 6 || cinmAtradIpako gacchennirvAtasthAnasaMnibhaiH / niSparigrahatA sthairyam, dharmopakaraNairapi // 7 // ,, cinmAtreti - apramattasAdhuH cinmAtradIpaka : - jJAnamAtrasya pradIpaH gacchet-labheta kai: ? nirvAtasthAnasaMnibhaiH pavanapreraNArahitasthAnasaMyogaiH / tathA - jJAnadIpakasya 'sthairyaM' - sthiratvaM niSparigrahatA - parigrahAbhAva eva sAdhayati / ityupadiSTe kazcid dharmopakaraNasyApi parigrahatvaM jAnan tatparihArAya yatate / ato dharmopakaraNaiH api sthairya varddhate iti [107 ] dharmasaMgrahaNyAM sarvamapyuktam- [gA0 1028-29] zItAtapadaMzAdiparISahodaye svAdhyAyavyAghAte niHspRhatvena dharmopakaraNagrahaNaM samAdhisthiratAhetu: amUcchitasya na tatparigrahatA / nahi pudgalajIvayo: ekakSetrAvagAhitA parigrahaH / kintu cetanA tadrAgadveSapariNataparigrahagrahatvaM prApnoti / ata: upakaraNAnAM nimittatA eva tattvasAdhane / yathArhadgurusaMsarga: nimittam, evam Atmani svarUpasthe na pudgalaskandhA bAdhakAH / Atmaiva tadanugataH bAdhakatvaM karoti // 7 // mUrcchAcchannedhiyAM sarvam, jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu, jagadevAparigrahaH // 8 // * // iti parigrahASTakam // 25 // mUrcchAcchenneti - mUrcchA-mamatvaM tena channA - chAditA dhIH- buddhiH yeSAM te teSAM mUrcchAmagnAnAM svakIyatayA aprAptamapi sarvaM jagat parigraha eva / tasya svAmitvabhogitvasukhabuddheH samanvitatvAt / tu punaH mUrcchayA 1. parigrahatvaM A.D., V. 1. I 2. cchinna0 V. 1.2., A.D. / 3. cchinneti - V.2., A.D. I 4. cchinnA V. 1.2., A.D., S.M., B.1.2. I // 200 // iyatparimitAH zlokAH saMjAtAH / V. 2. / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zrIjJAnamaJjarI rahitAnAM pudgaleSu bhinnatvAgrAhyatvena tyAgavatAM jagadeva na parigrahaH, tatra ramaNAbhAvAt / uktaM ca zrIvizeSAvazyake[108]tamhA kimatthi vatthu, gaMtho'gaMtho va savvahA loe ? / gaMtho'gaMtho va mao, mucchamamucchAhiM nicchayao // 2573 // vasthAI teNa jaM jaM, saMjamasAhaNamarAgadosassa / taM tamapariggaho cciya pariggaho jaM taduvaghAI // 2574 // [vizeSA0 gA0-2573-74] ata eva AtmanaH parabhAvarasikatvaM parigrahaH, tataH taddharmatvAbhAvAt AtmasvarUparamaNaM yuktam // 8 // // iti vyAkhyAtaM parigrahatyAgASTakaM paJcaviMzatitamam // 25 // atha anubhavASTakam // 26 // atha zrutAbhyAsaparigrahatyAgAdayo'pyanubhavayuktasya mokSasAdhakAH, anubhavazUnyasya neti tatpratipAdanAyAnubhavASTakaM nirUpyate / anubhavazUnyaM jJAnam udakapayaHkalpam, anubhavayuktaM tu pIyUSopamam / jJAnaM tu sAnubhavasya / tathA ca anuyogadvAre- vAyaNA-pucchaNA-pariaTTaNAdhammakahA-sara-akkharavaMjaNasuddhA aNuppehArahiyassa davvasuyam, aNuppehA bhAvasuyaM" ityanena bhAvazrutaM tu saMvedanarUpaM na tattvaniSpAdakam, sparzarUpaM tattvaniSpAdakamiti, [109] haribhadrapUjyAH- tatsparzajJAnam anubhavayuktasyaiva, [SoDa0 12, zlo015] tallakSaNaM ca yogadRSTisamuccayAnusAreNa likhyate- yathArthavastusvarUpopalabdhiparabhAvAramaNasvarUparamaNatadAsvAdanaikatvamanubhavaH heyopAdeyajJAnasukhAsvAdarUpAnubhavaH / nAmataH abhidhAnam, sthApanAtaH sthApyamAnam, dravyAnubhavaH bhujyamAnazubhAzubhavipAkeSu anupayogaH aNuvaogo davvaM iti vacanAt, bhAvAnubhavaH, aprazastaH sAMsArikaviSayakaSAyAnAmanubhavaikatvam, prazastaH arhadguNAnurAgaikatvam / zuddhAnubhavaH svarUpAnanta Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavASTakam (26) 175 paryAyapariNativaicitryajJAnAsvAdanaikatvavizrAntilakSaNaH / atra bhAvAnubhavAvasaraH / sa ca naigamataH tadicchakasya / saMgrahataH upayuktAnupayuktasya tatkAraNAzritayogyatve / vyavahArataH zrutAbhyAsavAcanApracchanAbhoktuH / RjusUtreNa manaso vikalparodhapUrvakatanmayatve vartamAnasya / zabdanayena jJAnopayogagRhItAnantadharmAtmakAtmadravyAnantAjJAnAnubhave sati / samabhirUDhanaye tu mukhyajJAnadarzanaguNAtmakatvAtmani tadramaNatadbhogatadaikatvarUpAnubhavaH / evaMbhUtanayenaikamukhyaparyAyatanmayatvAnubhavaH / atra yasyAnubhavastasya bhAvanA kAryA / ityevaMsvarUpAnubhavamantareNa jJAnAceraNAdikaM dravyarUpameva, ataH sAnubhavena bhavitavyam / sarvatra guNapariNatau anubhavenaivAnandatA, no cet zabdajJAnazUnyazabdazravaNavat apArthakameveti / 3zrUyate ca kaSTAnuSThAnakoTikaraNe'pi na tattvaprAptiH, kulavAlakAdInAmivAnubhavamantareNa / parigrahaprasaMgopacitaviSayasaGgasadbhAve'pi antarmuhUrtAtmAnubhavalInAnAM sarvajJatvasiddhiH kUrmAputrAdInAm / tenAnubhavAbhyAsaH sAdhyaH zuddhasAdhyarasikaiH / tadAdaropadezaH upadizyate sandhyeva dinarAtribhyAm, kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH, kevalArkAruNodayaH // 1 // sandhyeva dinarAtribhyAmiti- budhaiH-avagatatattvasvarUpaiH, yathA dinarAtribhyAM madhyaM sandhyA eva dRSTA tathA kevalazrutayoH-kevalajJAnazrutajJAnayoH madhyam anubhavo dRSTaH / zrutajJAnasya cirakAlAbhyAsitasya kAryarUpaH kevalajJAnasya samyagdRSTiguNasthAnakataH sAdhyatvena lakSIkRtasyAsAdhAraNakAraNarUpo'nubhavaH adhyAtmaikatvAnandarUpo dRSTaH / kathambhUto'nubhavaH ? kevalaM-sakalAsahAyijJAnamevArkastasya aruNodayaH aruNaH-sUryasArathistasya udayaH / pUrvam aruNodayena tatsUryodayo bhavati, evam anubhavodaye kevalArkodayaH ato'nubhavapUrvakaM kevalajJAnam / anu 1. dravyasyAnannatA V.1: dravyAnanta S.M. / 2. jJAnAvaraNA0 sarvapratiSu / 3. zrUyante V.1.2., S.M., A.D. I Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zrIjJAnamaJjarI bhavazca bhAvanAjJAnaikatvarUpaH karaNIya iti / uktaM ca samuccaye- mati zrutottarabhAvI kevalAd avyavahitapUrvabhAvI prakAzo'nubhavaH // 1 // vyApAraH sarvazAstrANAm, dikpradarzana eva hi / pAraM tu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // 2 // vyApAra iti- sarvazAstrANAM ca punaranuyogakathakAnAm, vyApAra:udyamaH abhyAsaH, dikpradarzana eva-(mArgadarzaka eva) / yathAhipathikasya mArgadarzakaH mArga darzayati, paraM puraprAptistu svacaMkramaNenaiva / evaM zAstrAbhyAsaH paramAprayAsaH svatattvasAdhanavidhidarzakaH, bhavavAridheH- bhavasamudrasya pAraM tu ekaH anubhavaH prApayati nAnyaH / zrIsUtrakRtAGgAdiSu adhyAtmabhAvena siddhirityuktatvAt / tena sadgurucaraNacaJcarIkaiH AtmasvarUpabhAsanatanmayatvaM niSpAdyam // 2 // atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi, na gamyaM yad budhA jaguH // 3 // atIndriyamiti- budhAH-paNDitA iti jaguH itIti kiM ? zAstrayuktizatenApi-zAstrasya yuktayaH teSAM zatenApi anekAgamarahasyAvabodhenApi vizuddhAnubhavaM vinA-nirmalAnubhavamantareNa atIndriyam-indriyajJAnAgamyam, param-utkRSTam, brahma-caitanyaM na gamyaM na jJAtuM zakyam / na ghaTapaTAdipadArthasArthasamarthanazabdasAdhanasvasvamatasthanyAsamudrAcintanavikalpatalpasthAH samyagjJAninaH / syAdvAdAnekAntadharmAspadIbhUtAnantaparyAyotpAdavyayapariNamanesarvajJeyAvabodhAmUrtAkhaNDAnandAtmasvarUpajJAnaM tu tattvAnubhavalInA evAsvAdante, na vacoyuktivyaktIkRtavAgvilAsAH iti // 3 // jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syAtteSu nizcayaH // 4 // 1. matanyAsa0 V.2.B.1.2. / 2. pariNamanAsarvasaMjJayA V.1.2., S.M., A.D. I - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhavASTakam (26) 177 jJAyeran iti- yadi yAvatA kAlenAtIndriyAH-indriyAgocarAH padArthA:-dharmAstikAyAdayo hetuvAdena-yuktipramANasamUhena jJAyeran / etAvatA kAlena paramAtmabhAvazravaNa-cintana-nididhyAsanAdinA svAtmasvarUpe upayogAnubhava: kRtaH syAt, tadA teSu dharmAstikAyAdiSu zuddhAtmani ca nizcayaH kRtaH syAt prAjJaiH / ityanena paradravyacintanakAlamAtreNAtmasvarUpacintane svaparAvabodho bhavati parAvabodhaparityAgapariNatirbhavati / tena sadbhiH svasvabhAvabhAvane matiH kAryA, yena niSprayAsata eva parAvabodhaparityAgapariNatirbhavati / [110] je egaM jANai se savvaM jANai iti vacanAt [AcA0 zru01,a03,u04.sU0 122] ||4|| keSAM na kalpanAdI, zAstrakSIrAnnagAhinI / viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA // 5 // keSAM neti- keSAM-puruSANAm, kalpanA-matipravRttirUpA da:pAkakaraNacATukA zAstrameva kSIrAnnaM-paramAnnaM tasya gAhinI-avagAhinI na? api tu astyeveti, buddhikalpanayA zAstragrAhiNI matirbahUnAm, param anubhavajihvayA tadrasAsvAdavidaH-teSAM zAstrANAM rasaH tadrasaH tasyAsvAdaH tasya vidaH-jJAninaH viralA:-alpAH zAstrAsvAdagrAhiNaH iti // 5|| pazyanti brahma nirdvandvam, nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTirvAGmayI vA manomayI // 6 // pazyanti iti- 'lipimayI'-saMjJAkSaramayI, 'vAGmayI'- vyaJjanAkSaramayI, 'manomayI-labdhyakSaramayI, dRSTi:-yogapravRttirUpA, "nirdvandvAnubhavaM-paropayogamuktazuddhAnubhavaM zuddhajJAnaM vinA nirdvandvaM- parasaMnikarSarahitaM nirmalam, brahma-jJAnam AtmAnaM kathaM pazyanti ? na pazyanti, nahi karmopAdhirUpA bAhyapravRttiH parabrahmagrAhikA bhavati / anubhavajJAnI eva zuddhAtmasvarUpaM pazyati // 6 // 1. parayoge S.M., B.2. / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 na suSuptira mohatvAnnApi ca svApajAgarau / kalpanAzilpavizrAntesturyaivAnubhave dazA // 7 // na suSuptiriti tathA ca nayacakre dazAH catasraH, tatra bahuzayanarUpA mithyAtvasthAnAM zayanAvasthA / samyagdRzAM jAgarA, pramattA'pramattamunInAm / turyA ca uttarA dhyAnasthAnAm, uttarottarA sayogikevalinAm / punaH zrIviMzatikAyAm - suSuptiH tIvranidrAghUrNitacetasAM sA anubhavajJAnino na / kasmAt ? amohatvAt / anubhavI - moharahitaH, suSuptistha: - mohamayaH, tenAnubhavajJAnavataH suSuptirna / tattvAnubhavinaH svApadazA tathA jAgarApi na, etaddazAdvayaM kalpanopetam, anubhava: kalpanAvikalpacetanA, tasyAH zilpaM - vijJAnaM tasya vizrAntiH - abhAva ityarthaH, tasmAnna / ataH anubhave turyA eva dazA vAcyA / yadyapi turyA dazA sarvatra tathApi yathArtha zrutabhAvitacetanAnAM kevalakaraNatvenopacArAt svarUpAcca turyaiva dazA vaktuM zakyA, nahi dazAtrayasaMbhavaH / tenAnubhavaH samAdhihetuH // 7 // atha siddhAntIkaroti adhigatyAkhilaM zabda - brahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmAnubhavenAdhigacchati // 8 // zrIjJAnamaJjarI ityanubhavASTakam // 26 // adhigatyeti- pUrvapUrvasevanAsthAne zAstradRzA - zAstragrahaNabuddhyA akhilaM - samastaM zabdabrahma - SaD bhASAvAGmayam, adhigatya - jJAtvA, tadanantaraM muniH anubhavena--- svarUpagrAhakadRSTyA svasaMvedyaM-svena-AtmanA saMvedyaM-jJAnAsvAdanayogyaM paraM brahma - zuddhAtmasvarUpam adhigacchatiprApnoti / ataH uktaM ca Agame - sasamayaM jANeI, parasamayaM jANeI, sasamayaM parasamayaM jANittA appANaM bhAvittA bhavaI // ata eva AgamAbhyAsapaTumatiH tattvajJAnAnubhavenAtmasvarUpaM prApnoti / tenAnubhavAbhyAso vidheyaH // 8 // // iti vyAkhyAtamanubhavASTakam // 26 // 1. bhavo sarvapratiSu / 2. vicetanA B. 1.2., V. 2. / 3. karaNatvo0 B.1.2., S.M. / 4. jJAnasvAdana0 V. 2., B. 1. jJAnasvAdane B. 2. 1 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogASTakam (27) 179 atha yogASTakam // 27 // atha yogASTakaM vitanyate / atra mithyAtvAdihetugatamanovAkkAyayogatrayam / tacca karmavRddhihetutvAd na grAhyam, kintu mokSasAdhanahetubhUtaM zuddhodhyAtmabhAvanAbhAvitacetanAvIryapariNAmasAdhakakArakapravarttanarUpaM grAhyam / dravyabhAvabhedaM bAhyAcAravizodhipUrvakAbhyantarAcArazuddhirUpam / mokSeNa yojanAdyogaH, sarvo'pyAcAra iSyate / viziSya' sthAnavAlambanaikAgryagocaraH // 1 // mokSeNeti- sakalakarmakSayo mokSaH, tena yojanAd yogaH ucyate / sa ca sarvo'pyAcAraH-jinazAsanoktacaraNasaptatikaraNasaptatirUpaH, mokSopAyatvAd yoga iSyate / tatra vizeSeNa-(viziSya) sthAnaM 1 varNaH 2 arthaH 3 Alambanam 4 ekAgratA 5 iti paJcaprakAro yogaH mokSopAyahetuH mataH / 2ityanenAnAdiparabhAvAsaktabhavabhramaNagrahAt pudgalabhogamagnAnAM na bhavati / ayamabhiprAyaH-yato'smAkaM mokSaH sAdhyo'sti sa ca guruvacanasmaraNa-tattvajijJAsAdiyogena svarUpaM nirmalaM nissaGgaM paramAnandamayaM saMsmRtya tatkathAzravaNaprItyAdikaM karoti / sa paramparayA siddhiyogI bhavati / nahi marudevIvat sarveSAmalpaprayAsAt siddhiH / tasyA hi alpAzAtanAdoSakArakatvena niSprayAsA siddhiH / anyajIvAnAM cirAzAtanAbaddhagADhakarmaNAM tu sthAnAdikrameNaiva bhavati // 1 // . atha yogapaJcake bAhyAntaraGgasAdhakatvamupadizati karmayogadvayaM tatra, jJAnayogatrayaM viduH / . virateSveva niyamAd, bIjamAnaM pareSvapi // 2 // karmayogeti- tatra mokSasAdhane yogadvayam, karmayogadvayaM kriyAcaraNAyogarUpaM trayam arthapramukhaM jJAnayogaM viduH-prAhuH budhAH / tatra viMzatikA 1. zuddhAtma0 A.D., v.1. vinA / 2. vizeSa0 S.M. (saMzo.) / 3. ityanAdi0 B.2., S.M., V.2. / 4. analpA0 A.D., V.1 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrIjJAnamaJjarI nusAreNa lakSaNAdikaM nirUpyate / tatra sthAnasvarUpaM kAyotsargAdijainAgamoktakriyAkaraNe karacaraNAsanamudrArUpam / uktaM ca viMzatikAyAm[111] ThANunnatthAlaMbaNarahio taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u // 2 // eSa paJcaprakAro yogaH / virateSu-dezaviratasarvavirateSu niyamAd bhavati / yogapaJcakaM hi cApalyavAraNam, tena yogavatA bhavitavyam / apareSu-mArgAnusAripramukheSu bIjamAtraM bhavati-kiMcinmAtraM bhavati / uktaM ca viMzatikAyAm[112] dese savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarassa bIyamittaM, ittu cciya kei icchaMti // 3 // atra yogotpattihetavaH procyante kRpAnirvedasaMvega-prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchApravRttisthirasiddhayaH // 3 // kRpAnirveda iti- kRpA-anukampA, duHkhiteSu duHkhamocanalakSaNaH ArdratApariNAmaH / nirvedaH-bhavodvegazcaturgatiSu cArakavadbhAsanam / saMvega:-mokSAbhilASaH / prazama:-kaSAyAbhAvaH / ete pariNAmAH, yogo mokSopAyaH / tasyotpattikAriNaH-karaNazIlAH, etAdRkpariNAmapariNatasya saMsArodvignasya zuddhAtmasvAdecchakasya yogasAdhanA bhavati / atra yogapaJcake pratyekam ekaikasya catvAro bhedA bhavanti, te ca imeicchA 1 pravRttiH 2 sthiratA 3 siddhiH 4 ityevaM bhedA jJeyAH / uktaM ca viMzatikAyAm[113] ikkiko ya caddhA, itthaM puNa tattao muNeyavvo / icchA-pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe // 4 // ityAdi // 3 // 1. dezavirati0 B.1.2., S.M., V.2. / 2. saMsAre udvignasya S.M., V.2. / - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogASTakam (27) 181 icchA tadvatkathAprItiH, pravRttiH pAlanaM param / sthairya bAdhakabhIhAniH, siddhiranyArthasAdhanam // 4 // icchA tadvaditi- icchA-sAdhakabhAvAbhilASaH / tat yogapaJcakaM yeSu vidyante te, tadvantaH zramaNAH teSAM kathAsu-guNakathanAdiSu prItiH-iSTatA / uktaM ca haribhadrapUjyaiH[114] tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchA / iti tasya samyagdarzanAdiguNapravRddhihetubhUtaM kriyAzrutAbhyAsapAlanaM paraM parA utkRSTA sA pravRttiH / uktaM casavvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u // 5 // iti / [yogavi0 gA0 5] ityevaM yogadvayaM bAhyarUpatvAt kriyAmukhyatvAt sAdhyAvalambinAM kAraNarUpam / zeSANAM tu zubhabandhanibandhanaM sthairya bAdhakAzuddhAdhyavasAyA aticArAH teSAM bhIrbhayaM tasyA hAniH-abhAvaH / niraticAraguNapAlanArUpaM yatra kSayopazamo'pi atiguNasAdhanApariNamanena sahajabhAvatvAd nirdoSaguNasAdhanA bhavati yatra tat sthairyam / uktaM ca[115] taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / zuddhAnAmarthAnAM paramAtmarUpANAM sAdhanaM svarUpAlambanaM zuddhatattvasAdhanaM siddhiH / uktaM casavvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhitti // 6 // [yogavi0 gA0 6] evaM saprabhedaM jJeyam // 4 // yAvad dhyAnaikatvaM na bhavati tAvad nyAsamudrAvarNazuddhipUrvakam AvazyakacaityavandanapratyupekSaNAdikam upayogayogacApalyavAraNArthamavazyaM karaNIyam, mahaddhitakaraM sarvajIvAnAm, tena sthAnavarNakrameNa tattvaprAptiriti / / 1. vRddhi0 A.D., V.1. / 2. tasya sarvapratiSu / - Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 arthAlambanayozcaitya - vandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAna- varNayoryatna eva ca // 5 // arthAlambanayoriti- artho vAkyasya bhAvArtha:, AlambanaM vAcye padArthe arhatsvarUpe upayogasyaikatvam / arthazca AlambanaM ca arthAlambane tayoH, caityavandanAdau - arhadvandanAdhikAre vibhAvanaMsmaraNaM karaNIyaM zreyasekalyANArtham / ca-punaH sthAnaM vandanakakAyotsargazarIrAvasthAnamAsanamudrAdi varNA:- akSarANi, tasya ( teSAM ) zuddhistayoH yatna eva zreyasekalyANAya bhavati / uktaM cAvazyake 1 zrIjJAnamaJjarI [116] jaM vAiddhaM vaccAmeliyaM, hINakkharaM, accakkharaM, payahINaM, viNayahINaM, jogahINaM, ghosahINaM, suThudinnam, duTTupaDi - cchiyaM, akAle kao sajjhAo, kAle na kao sajjhAo, (asajjhAie sajjhAiyaM, sajjhAie na sajjhAiyaM) tassa micchA mi dukkaDaM " [ A0ni0, pagAmasijjhAsUtre ] ityanena dravya-kSetra - kAlavizuddhau bhAvasAdhanasiddhi: tena dravyakriyA hitA // 5 // Alambanamiha jJeyam, dvividhaM rUpyarUpi ca / arUpi guNasAyujyam, yogo'nAlambanaM param // 6 // Alambanamiti iha - jainamArge AlambanaM dvividhaM jJeyaM dviprakAraM jJeyam ekaM rUpi, aparam arUpi / tatra rUpyAlambanaM - jinamudrAdikapiNDastha- padastha rUpasthaparyantam, yAvadarhadavasthAlambanaM tAvatkAraNAvalambanaM zarIrAtizayopetaM rUpyavalambanam / tatra anAdiparabhAvazarIradhanasvajanAvalambI, paratra pariNatacetanaH viSayaizvaryAdyarthaM tIrthaMkarAdyavalambanamapi bhavahetuH / tathaiva yaH svarUpAnandapipAsitaH svarUpasAdhanArthaM prathamakAraNarUpaM jinezvaraM vItarAgAdiguNasamUhaiH avalambate, yAvad mudrAdyAlambanI tAvad rUpyavalambanI / sa eva arhatsiddhasvarUpaM jJAnadarzanacAritrAdyanantaparyAyavizuddhazuddhAdhyAtmadharmamavalambate, iti arUpyAlambanI / 1. mudrAdikam, V. 1., A. D. / 2. viSayAzvaryA0 sarvapratiSu / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 yogASTakam (27) tatra bhAvyate anAditaH jIvaH mUrtapudgalaskandhAlambanapariNataH, kathaM prathamataH evAmUrttAnandarUpaM svarUpamavalambate? ataH atizayopetavItarAgamudrAdikaM paraM mUrtaM cAlambya viSayakaSAyavRddhikaraM strIdhanAdyavalambanaM tyajati, ityekA parAvRttiH / punaH sa eva atizayAdirUpamUrta nAlambanIyamahaM tu amUrtaH mUrtabhAvarasikatvaM nopayujyate / yadyapi arhataH sambandhaM tathApi audayikaM nAlambanam, mama tu guNAlambanamuttamamiti, guNAvalambanI mUrtAn bhAvAn na rasikatvena gRhNAti, sApekSaH paratvena pazyati dvitIyA parAvRttiH / evamamUrttAtmaguNarasiko bhavati / tena parameSThisvarUpaM kAraNenAvadhArya svakIyAsaMkhyapradezavyApyavyApakabhAvAvacchinnadravyAstikaparyAyAstikAnantasvabhAvamamalAmUrtAnandamayaM dhyeyatvenAvalambate, iti tRtIyA parAvRttiH / iti sAdhanapaddhatiH / sarveSAM tatsvarUpasAdhanamarUpiguNAH siddhaguNAH, teSAM bhAvanaM sAyujyaM tAdAtmyatA, tayA yogaH, Atmopayogayojanam / yadyapi ISadavalambanaM zrutAdInAm, tathApi anAlambanameva paraH utkRSTo yogaH / uktaM ca pAThakaiH[117] tatrApratiSThito'yam, yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenA'nAlambano gItaH // 9 // [SoDa0 pra0So0 15, zlo0 9] nirAlambanayogena dhArAvAhI prazAntavAhitA nAma cittaM tasya svarasata eva manaH sahajadhArAyAM vartate, na prayAso bhavati / uktaM ca viMzatikAyAm[118] AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya ittha paramu tti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma // 19 // [yogaviM0 gA0 19] ekAgrayogasyaivAparanAma anAlambanayoga iti / evaM sthAnAdyAH paJca icchAderguNitA viMzatiH(20) bhavanti, te ca pratyekamanuSThAnacatuSkayojitA 1. saMkhyeya0 A.D., V.1. ! Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 azItiH prakArA (80) bhavanti / tatsvarUpanirUpaNAyopadizatiprItibhaktivaco'saGgaiH, sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogiyogAptermokSayogaH kramAdbhavet // 7 // prItibhaktIti ete sthAnAdayaH prItiH bhaktiH, vacanam, asaGga iti bhedacatuSTayairazItirbhedA bhavanti, tasmAd - yogAtkrameNa ayoginAmA yogaH, tasyAptiH- prAptiH bhavati / ayogiyogaH- zailaizIkaraNam / sakalayogacApalyarahito yogaH prApnoti / tena punaH kramAnmokSa:sarvakarmAbhAvalakSaNaH / AtmanaH tAdAtmyAvasthAnaM mokSaH / evaM yogasaMyogaH kramAd anukrameNa bhavati / atha - prItyAdyanuSThAnasvarUpaM SoDazakato likhyate / asya cAnuSThAnatA sAMsArikapariNatau, sA ca parAvRtya tattvasAdhane karaNIyA / , [119] yatrAdaro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yacca tatprItyanuSThAnam // 3 // iti prItilakSaNam / zrIjJAnamaJjarI , gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam // 4 // ? atyantavallabhA khalu patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayorjJAtaM syAtprItibhaktigatam // 5 // iti bhaktilakSaNam / vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidam, cAritravato niyogena // 6 // iti vacanalakSaNam / yattvabhyAsAtizayAtsAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM bhavati tvetattadAvedhAt // 7 // 1. dayogayogA0 A. D., P., B.1.2., V.1.2. / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogASTakam (27) 185 cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam // 8 // abhyudayaphale cA''dye, niHzreyasasAdhane tathA carame / etadanuSThAnAnAM vijJeye iha gatApAye // 9 // [SoDa0pra0SoDa0 10, zlo0 3-4-5-6-7-8-9] iti evaM krameNa yogasAdhanArataH sarvayogarodhaM kRtvA ayogI bhavati ||7|| sthAnAdyayoginastIrthocchedAdyAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa, ityAcAryAH pracakSate // 4 // // iti yogASTakam // 27 // sthAnAdyeti-sthAnAdipravRttiyogarahitasya sUtradAnaM mahAdoSa iti AcAryA-haribhadrAdayaH pracakSate-kathayanti / kasmAt ? tIrthocchedAdyAlambanAt / nirAstikasya sUtradAne kadAcit kuprarUpaNAkaraNena tIrthocchedo bhavati / uktaM ca viMzatikAyAm[120] titthasuccheyAi vi, nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA // 14 // so esa vaMkao ciya, na ya sayamayamAriyANamaviseso / eyaM pi bhAviyavvaM iha titthuccheyabhIruhiM // 15 // muttUNa logasannaM, uDDaNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM, buheNamainiuNabuddhIe // 16 // evaM prathama sthAnAdivizuddhiM kRtvA icchAdipariNataH krameNa svarUpAvalambanAdi gRhItvA prItyAdyanuSThAnena asaGgAnuSThAne gataH sarvajJo bhUtvA ayogIbhUya siddho bhavati, ataH kramasAdhanA zreyaskarI / // iti vyAkhyAtaM yogASTakam // 27 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrIjJAnamaJjarI atha niyAgASTakam // 28 // niyAga:-karmadahanaM tatra nitarAM nizcayena yAgaH-yajanaM niyAgaH / uktaM ca - [121] susaMvuDA paMcarhi saMvarehiM, iha jIviyaM aNavakaMkhamANA / vosaTTakAyA suicattadehA, mahAjayaM jayai jannaseDheM // 42 // ke te joi ke va te joIThANA, kA te sUyA kiM va te kArisaMgaM, ehA ya te kayarA saMti bhikkhU, kayareNa homeNa huNAsi joiM // 43 // tavo joI jIvo joiThANaM, jogA sUyA sarIraM kArisaMgaM / kammaM ehA saMjamajoga saMtI, homaM huNAmi isiNaM pasatthaM // 44 // [uttarA0 a0 12, gA0 42-43-44)] [122] (se bemi jahA aNagAre ujjukaDe) niyAgapaDivaNNe, (amAyaM kuvvamANe viyAhie // sU018) // zrIAcArAGgasUtre / [AcA0zruta01, a01, u03, sU018] [123] niyuktitaH nikSepAdikaM jJeyam [uttarA0 adhya0 25, niryu0 gA0 460-61-62)] / tatsvarUpaM nivedayati yaH karma hutavAn dIpte, brahmAgnau dhyAnadhyAyayA / sa nizcitena yAgena, niyAgapratipattimAn // 1 // yaH karmahutavAniti- yaH brahmAgnau-AtmasvarUpaikatvarUpAgnau dhyAnadhyAyayA- dhyAnendhanena dIpte sati karma-jJAnAvaraNAdikaM hutavAnhomaM kRtavAn, sa muniH nizcitena-AbhyantareNa, yAgena-samyagdarzanajJAnacAritraikatvavIryatIkSNatvarUpeNa yuktaH niyAgapratipattimAn ucyate // 1 // pApadhvaMsini niSkAme, jJAnayajJe rato bhava / sAvadhaiH karmayajJaiH kim ?, bhUtikAmanayAvilaiH // 2 // pApadhvaMsinIti - bho dakSa ! niSkAme-sarvaparabhAvAbhilASarahite 1. dhvaMsinItyAdi V.2., S.M. I Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAgASTakam (28) 187 pApadhvaMsini-pApakarmavinAzake AtmasvarUpe jJAnaM-svaparAvabhAsakaM tadrUpe yajJe rato bhava-tanmayo bhava, kiM bhUtikAmanayA-ihalokasukhecchayA ? sAvadhaiH-pApasahitaiH AvilaiH-mlAnaiH yajJaiH kiM ? na kimapi, na hitAya, tena tatkaraNaM na yuktam / AtmasvarUpopayogaH-tanmayaikatvapariNatiH karmAbhAvakarI, tena tatra yatitavyam // 2 // vedoktatvAnmanaHzuddhyA, karmayajJo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim ? // 3 // vedoktatvAditi- vedoktatvAd manaHzuddhyA karmayajJaH api brahmayajJa iti icchantaH yoginaH zyenayAgaM kiM tyajanti ? iti svamatakalpanAM kurvanti mUDhAH / te niSedhanIyAH / na hi saMsArakAmanayA hiMsA 'sukhakarI bhavati sAdhyazuddhimantareNa na prayAso hitAya / ato naiva karttavyamiti // 3 // brahmayajJaH paraM karma, gRhasthasyAdhikAriNaH / pUjAdi vItarAgasya, jJAnameva tu yoginaH // 4 // brahmayajJa iti- gRhasthasya-sAvadhapravRttasya adhikAriNaHyogyasya nyAyopArjitAdivittavataH, vItarAgasya pUjAdikarmakaraNaM paramutkRSTaM brahmayajJa iti jJeyam / saMvarAbhAve AzravANAM parAvRttiH 'prazastatAkaraNaM yuktam / uktaM ca[124] akasiNapavattagANaM, virayAvirayANa esa khalu jutto / saMsArapayaNukaraNe, davvathae kUvadiTuMto // 1224 // [paJcava0pra0 gA0 1224] iti rAgapApasthAnasya prazastatAkaraNopadezaH / Agame sarvAzravANAM prazastatA sAdhane gRhItA, tathA ca munivinaye zAsanavinaye harSAdi (varSAdi-)jIvaghAto'pi na bandhAya / tathA- [125] prajJApanAyAm [prajJA0 pa0 11, sU0174] bhASAcatuSTayamapi munInAm, ityAdikam, 1. sukhakArI V.1., A.D. vinA / 2. prazastIkaraNaM B.1. / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 zrIjJAnamaJjarI tataH zrAvakANAM tu hiMsAdisarvaparavRttirguNibhaktirUpA hitA / tu-punaH, yogino jJAnaM yajJam', jJAnaramaNameva hitam, na hi munirbAhyapravRttirato jJAne ramamANastattvaM sAdhayati // 4 // bhinnoddezena vihitam, karma karmakSayA'kSamam / kluptabhinnAdhikAraM ca, puDheSTyAdivadiSyatAm // 5 // bhinnoddezeneti- bhinnoddezena-paramAtmasAdhanoddezamantareNa bhinnenapuNyAdivAJchoddezena vihitaM-kRtam, karma-pUjAdikAryam, karmakSayAya akSamam-asamarthaM bhavati / na hi bhinnasAdhyena kRtaM dayAdAnAdikaM dharmasAdhyazUnyAnAM satpravRttiH, bAlakrIDAtulyA / kalpitabhinnAdhikAraM karma kAryaM putreSTyAdivat iSyatAmiti / yathA ca jalArthA vanitA kUpopakaNThe jalArthaM ghaTe ca rajjubandhaM kurvatI parapuruSarUpavyAkulitacittA svaputrameva pAzabandhaM kRtavatI duHkhabhAjanaM bhavati / evaM sAdhyacyutAnAM kriyA duHkhaheturUpA uktA // 5 // *brahmArpaNamapi brahma-yajJAntarbhAvasAdhanam / brahmAgnau karmaNo yuktam, svakRtatvasmaye hute // 6 // brahmArpaNamapi brahma iti-bho vidvan ! yadi tvaM brahmArpaNaM sarvaM svakRtaM brahmaNi-paramezvare yadarpaNaM-prayacchanaM (pradAna) tatraivAropaNam / etatsarvaM paramezvarakRtaM jAtaMmatkRtaM na kiMcaneti dhIriti yAvat / tad brahmayajJAntarbhAvasAdhanaM-brahmayajJo-jJAnayajJastasya yo'ntarbhAva:-AtmIyabhAvaphala 1. A.D.V.1. pratau eSapATho'sti / 2. etacchlokavRttiH sarvapratiSu na / brahmArpaNaM brahmahaviH brahmAgnau brahmaNAhutam / brahmaiva tena gantavyam, brahmakarmasamAdhinA // 1 // karmaNyakarma yaH pazyet, akarmaNi ca karma yaH / sa buddhimAn manuSyeSu, sa yuktaH kRtsnakarmakRt // 2 // ityAdi gItoktanizcayanaye / sarva sAdhanane AtmaparatA . 55 niraMna brAne bhatAta V.1 Tippanake eSapATho'sti / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 niyAgASTakam (28) prAptisvIkArastasya sAdhanaM tanniSpAdakatvakAraNaM manyase, yadvA tatphalamicchasi / tarhi tvaM tatkRte svakRtatvasmaye svasya-jIvasya yatkRtaM nirmitaM karma tadbhAvastattvaM tadrUpo yaH smayo'haMkArastasmin nimittabhUte / hute hutamagnau prakSepaNaM mayA nirmitamiti ahaMkArahomanimitta iti yAvat / karmaNo-jJAnAvaraNAdikasya / brahmAgnau-brahma zuddhatIvropayogijJAnaM nirAzaMsatapazca tadrUpo yo'gnirUdhvaM gacchatIti vyutpattimattejastasmin / AhutikaraNaM yuktaM-ghaTamAnaM na tu pazvAderityarthaH // 6 // atha zlokadvayena svarUpaphaladarzanapUrvakamupasaMharatibrahmaNyarpitasarvasvo, brahmadRgbrahmasAdhanaH / brahmaNA juhvadabrahma, brahmaNi brahmaguptimAn // 7 // brahmaNi iti- 'brahmaNi'-Atmani arpitasarvasva:-2arpitaM-sthApitaM sarvasvaM-sarvAtmapariNamanarUpamityanena jJAnavIryalAbhabhogAdayaH svakSayopazamIbhUtA bhAvA Atmani evArpitAH sthApitA yena saH / tathA brahma-AtmA AtmajJAnaM vA tatraiva dRg-dRSTidarzanaM zraddhAnam / brahmasAdhanaHbrahma brahmajJAnameva sAdhanaM yasya saH brahmasAdhanaH / athavA-brahma-AtmA eva sAdhane yasya saH evaMvidhaH sAdhakajIvaH brahmaNi sAdhakAvasthApariNatasvAtmani AdhArabhUte, brahmaNI-AtmajJAnavIryAbhyAm abrahma ajJAnaM-pudgalakarma vAtmanaH bhinnaM juhvat-(homaM kurvat) bhasmIcakAra / kathambhUtaH sAdhakapuruSaH ? brahma-brahmacarya svarUparamaNarUpaM tasya guptimAn tadguptiyuktaH / ityanena AtmA kartA AtmasvarUpeNa karaNabhUtena AtmasvarUparodhakaM jJAnAvaraNAdikarma Atmani sthitaM nivArayati // 7 // brahmAdhyayananiSThAvAn, parabrahmasamAhitaH / brAhmaNo lipyate nAyairniyAgapratipattimAn // 4 // // iti niyAgASTakam // 28 // 2. brahma-Atmani sarvapratiSu / 3. arpitaH sthApitaH sarvasvaH sarvapratiSu / 4. rUpaH itya0 sarvapratiSu / 4. brahme V.2., S.M., B.1.2. / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 zrIjJAnamaJjarI brahmAdhyayaneti-brAhmaNo-muniH zramaNo dravya-bhAvabrahmacarye rataH brAhmaNaH, adhaiH-pApaiH na lipyate-na lepavAn bhavati / kathambhUtaH brAhmaNaH? brahmAdhyayanam-AcArAGgaprathamazrutaskandhanavamAdhyayanoktaniSThA-maryAdA tadvAn-tatpariNatipariNataH / punaH parabrahma-zuddhAtmasvarUpam, tena samAhitaH-samAdhimayaH / punaH niyoga:-karmakSapaNam, tasya pratipattiH sadpatApariNataH bhikSuH pApairna lipyate, nAvaguNThanAvAn bhavati / ata eva svasvarUpabhAsanaramaNapariNataH anAdikarmapaTalakSayaM kRtvA siddhabuddhaH paramAnandamayo bhavati / ato bhAvaniyAga: karmadahanarUpa: karaNIya iti tattvam // 8 // // iti vyAkhyAtaM niyAgASTakam // 28 // __atha bhAvapUjASTakam // 29 // atha dravyapUjopaskArarUpaM bhAvapUjAsvarUpabhAvanopacArarUpaM bhAvapUjASTakaM vitanyate / tatra gRhasthaH anekasaMsArabhAratrastaH kadAcid nirvikArAnandarUpAM jinamudrAM vilokya prAptavairAgyaH bhavodvignaH sarvAsaMyamatyAgAbhilASI paramasaMvararUpaM paramezvaraM sadbhaktyA pUjayati / svayogasvaparigrahAdikaM sarvathA tyaktumasamarthaH sarvamapi tIrthakarabhaktiyuktaM karoti / tatazca AtmA svaguNapariNataH svarUpasAdhanArUpAM bhAvapUjAM karoti / tatsvarUpaM nAmataH pUjA iti kathanam / sthApanAtastalliGgAcaraNam / dravyataH candanAdibhiH zUnyopayogena ca / bhAvato guNaikatvarUpA sA vyAkhyAyate dayAmbhasA kRtasnAnaH, santoSazubhavastrabhRt / vivekatilakabhrAjI, bhAvanApAvanAzayaH // 1 // bhaktizraddhAnaghusRNonmizrapATIrajadravaiH / navabrahmAGgato devam, zuddhamAtmAnamarcaya // 2 // [yugmam] 1.niyAgaM-sarvapritaSu / 2. svayogasapari0 V.1.A.D. vinA / 3. tatsvarUpAmV.2.A.D.B.2. / 4. kAzmI B.2.1.V.1.2. / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjASTakam (29) 191 4 dayAmbhasA iti bhaktizraddhAneti zlokadvayasya yugmato vyAkhyAnaM durzayati / he uttama ! evaMvidhaM zuddhAtmAnam anantajJAnAdiparyAyam AtmarUpaM devaM nava iti navaprakArabrahmarUpAGgataH arcaya - pUjaya / kIdRzo bhUtvA ? ityAha- dayA- dravyabhAvasvaparaprANarakSaNArUpA sA eva ambha:jalaM pAnIyaM tena kRtaM snAnaM - pAvitryaM yena saH / saMtoSa:pudgalabhAvapipAsAzokAbhAvarUpaH te eva zubhAni vastrANi teSAM bhRt dhArakaH viveka:- svaparavibhajanarUpaM jJAnaM tadeva tilakaM tena bhrAjIzobhamAnaH / punaH kathambhUtaH ? bhAvanA - arhadguNaikatvarUpA tayA pAvanaHpavitraH AzayaH - abhiprAyaH yasya saH / punaH bhakti: - ArAdhyatA zraddhApratIti: 'esa aTThe paramaThThe' evaMrUpA, (tadrUpeNa) ghusRNena unmizraM pATIrajaM tasya dravAH taiH zuddhAtmA - paramezvaraH svakIyAtmApi dIvyati svarUpe iti devastam arcaya - pUjaya tadbhaktirato bhava iti // 1 // 2 // atha anukrameNa pUjAprakArAnAha kSamApuSpastrajaM dharma- yugmakSaumadvayaM tathA / dhyAnAbharaNasAraM ca tadaGge vinivezaya // 3 // 1 kSamApuSpasrajamiti -- he bhavya ! tadaGge - AtmasvarUparUpe aGge kSamAM-krodhopazamavacanadharmakSamArUpAm, trajaM - puSpamAlAm, vinivezayasthApaya / tathA - tathaiva dharmayugmaM - zrAvakasAdhurUpaM zrutacAritrarUpaM vA kSaumavastradvayaM nivezaya / ca punaH dhyAne- dharmazukle te eva AbharaNasya sAraM - pradhAnam, paramabrahmaNi nivezaya / ityevaM guNapariNamanarUpAM pUjAM kuru // 3 // madasthAnabhidAtyAgairlikhAgre cASTamaGgalIm / jJAnAgnau zubhasaMkalpa- kAkatuNDaM ca dhUpaya // 4 // 1. dvayam sarvapratiSu / 2. AtmA0 sarvapratiSu / 3. pUjAM kuru L. D. 1. / 4. kRtaH snAnaH sarvapratiSu / 5. zubhA - sarvapratiSu / 6. kSauma - cAritradvayaM S.M., B.1.2., V.2. I Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zrIjJAnamaJjarI madasthAneti-madaH-mAnonmAdaH tasya sthAnAni tAni eva bhidAHbhedAH tAsAMre tyAgaiH-varjanaiH, aSTamaGgalIm agre likha / tathA jJAnAgnau zubhasaMkalpa:-zubharAgapariNAmaH tadrUpaM kAkatuNDaM-kRSNAgaruM dhUpaya / ityanena rAgAdhyavasAyAH zubhAH puNyahetavaH siddhisAdhane tyAjyA eva / ataH jJAnabalena tattyAgo bhavati // 4 // prAgdharmalavaNottAram, dharmasaMnyAsavahninA / / kurvan pUraya sAmarthya-rAjannIrAjanAvidhim // 5 // prAgdharmeti-atrAtmasvarUpArcane dharmasaMnyAsavahninA dharma:- svarUpasattA sahajapAriNAmikalakSaNaH candanagandhatulyaH (tasya3) samyag nyAsaH-sthApanaM sa eva vahniH tena prAk-pUrvasAdhanarUpaH dharma:- savikalpabhAvanArUpastadeva(sa eva)lavaNaM tasyottAra: nivAraNaM nirvikalpasamAdhau sAdhakasyApi-savikalpakadharmasya tyAga eva bhavati / evaM bhAvarUpam apavAdasAdhanarUpalavaNottAraM kurvan sAmarthyarAjannIrAjanAvidhi-pUrvasAmarthyayogasvarUpA rAjantI-zobhamAnA nIrAjanA-ArAtrikA tasyAH pavidhistaM pUraya / sAmarthyayogasvarUpaM ca yatra karmabandhahetuSu pravarttamAnavIryasya na tAdRk pravRttiH svAtmadharmasAdhanAnubhavaikatve pravarttamAnaH niSprayAsatvena pravartate sa yoga: sAmarthya ucyate // 5 // sphuranmaGgaladIpaM ca, sthApayAnubhavaM puraH / yoganRtyaparastauryatrikasaMyamavAn bhava // 6 // sphuranmaGgaleti-ca-punaH sphurat-dedIpyamAnam, maGgaladIpaMsarvadravyabhAvopadravamuktaM dIpaM-bhAvaprakAzam, anubhavaM-sparzajJAnamAtmasvabhAvAsvAdanayuktaM jJAnam, pura:-agre sthApaya yogA:-manovAkkAyarUpAsteSAM sAdhanapravartanarUpaM nRtyaM-(tANDavaM) tatra tatparaH sodyamaH san paramAdhyAtmadhAraNAdhyAnasamAdhirUpasAdhanayogAGgapariNamanarUpatUryAdi1. sthAnAste sarvapratiSu / 2. teSAM-sarvapratiSu / 3. sarvapratiSu nAsti / 4. tAraMB.1.2., S.M. I 5. vidhistAM-sarvapratiSu / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjASTakam (29) pUjAtrayamayo bhava / ityanena AbhyantarapUjayA tattvAnandamayaM svacaitanyalakSaNaM svAtmAnaM tadrUpaM kuru // 6 // ulasanmanasaH satya-ghaNTAM vAdayatastava / bhAvapUjAratasyetthaM, karakoDe mahodayaH // 7 // ullasanmanasa iti-itthaM bhAvapUjAratasya tava mahodayaH-mokSaH karakroDe-hastatale'sti / kiM kurvataH ? ullasanmanasaH-bhAvollAsayuktacittasya satparyAyarUpAM ghaNTAM vAdayataH-zabdaM kurvataH / ityanena saharSasatyamanaullAsarUpAM ghaNTAM nAdayataH sataH pUrvoktapUjAkaraNena sarvasvazaktiprAdurbhAvarUpo mokSo bhavati // 7 // dravyapUjocitAbhedo-pAsanA gRhamedhinAm / bhAvapUjA tu sAdhUnAmabhedopAsanAtmikA // 8 // // iti vyAkhyAtaM bhAvapUjASTakam // 29 // dravyapUjeti- gRhamedhinAM-gRhasthAnAm, bhedopAsanArUpA-AtmanaH sakAzAd arhan paramezvaraH bhinnaH niSpannAnandacidvilAsI / tasyopAsanA- sevanA nimittAlambanarUpA dravyapUjA ucitA-yogyA / tu-punaH sAdhUnAmabhedopAsanAtmikA paramAtmanA svAtmAbhedarUpA bhAvapUjA ucitaa| yadyapi savikalpakabhAvapUjA guNasmaraNabahumAnopayogarUpA bhAvapUjA gRhiNAM bhavati, tathApi nirvikalpopayogasvarUpaikatvarUpA bhAvapUjA nirgranthAnAmeva / evamAzravakaSAyayogacApalyaparAvRttirUpedravyapUjAbhyAsena arhadguNasvAtmadharmaikatvarUpebhAvapUjAvAn bhavati, tena ca tanmayatAM prApya siddho bhavati / ityevaM sAdhanena sAdhyopayogayuktena siddhiH niSkarmatA bhavati // 8 // // iti vyAkhyAtaM bhAvapUjASTakam // 29 // 1-2. rUpA-sarvapratiSu / / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 atha dhyAnASTakam // 30 // atha dhyAnASTakaM vistAryate / dhyAnalakSaNaM niryuktau - [21] aMtomuhuttamittaM, cittAvatthANa egavatthumi / chaumatthANaM jhANaM, joganiroho jiNANaM tu // 3 // [ dhyA0za0 gA0 3] nAmAdikaM svato vAcyam / tatra dhyAnasvarUpaM nirUpayannAha - dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnam, trayaM yasyaikatAM gatam / munerananyacittasya, tasya duHkhaM na vidyate // 1 // dhyAtA dhyeyamiti - yasya - puruSasya dhyAtA tathA dhyeyaM tathA dhyAnametat trayaM yasya jIvasya ekatAm - ekabhAvaM gatam, tasya muneH ananyacittasya-tadrUpacetanAmayasya arhatsvarUpAtmasvarUpatulyopayogagRhItasya duHkhaM - svaguNAvaraNarUpaM pudgalasaMnikarSajanyam, na vidyatenAstItyarthaH / uktaM ca pravacanasAre zrIjJAnamaJjarI [126] jo jANadi arihaMte, davvatta- guNatta - pajjavatehiM / so jANadi appANaM, moho khalu jAdi tassa layaM // 80 // dhyAtA-AtmA, dhyeyaM tatsvarUpam, dhyAnaM tatraikAgratA / tatra abhedatA, etat trayamekatvaM prAptaM mohakSayAya bhavati // 1 // dhyAtAntarAtmA dhyeyastu, paramAtmA prakIrttitaH / dhyAnaM caikAgrayasaMvittiH, samApattistadekatA // 2 // dhyAteti--dhyAtRsvarUpaM coktaM- zrIhemasUripUjyai:amuJcan prANanAze'pi, saMyamaikadhurINatAm / paramapyAtmavatpazyan, svasvarUpAparicyutaH // 2 // upatApamasaMprAptaH, zItavAtAtapAdibhiH / pipAsuramarIkAri, yogAmRtarasAyanam // 3 // i Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnASTakam (30 ) rAgAdibhiranAkrAntam, krodhAdibhiradUSitam / AtmArAmaM manaH kurvan, nirlepaH sarvakarmasu // 4 // virataH kArmabhogebhyaH, svazarIre'pi niHspRhaH / saMvegahUdanirmagnaH, sarvatra samatAM zrayan // 5 // narendre vA daridre vA, tulyakalyANakAmanaH / amAtrakaruNApAtram, bhavasaukhyaparAGmukhaH // 6 // sumeruriva niSkampaH, zazIvAnandadAyakaH / samIra iva niHsaGgaH sudhIrdhyAtA prazasyate // 7 // [ yo0 zA 0 pra0 7 zlo0 2-7] iti dhyAtRsvarUpam / evaMvidho dhyAtA antarAtmA - sAdhakAtmA / tu-punaH, dhyeyaH 2 - dhyAtuM yogyaH, paramAtmA - kSINaghAtikarmA arhan, naSTASTakarmA siddho vA / vastuvRttyA sattAgataH siddhAtmA dhyeyaH prakIrttitaH / ca - punaH, aikAgryasaMvitti :- aikAgryaM tanmayatvena paramAtmasvarUpe anantaparyAyAtmake ekAgratvena saMvitti:- jJAnaM dhyAnamucyate / ityanena arhadAdizuddhaguNajJAnasaMvedanatanmayatA dhyAnam / cetanAvIryAdInAM sarvakSayopazamAnAM svarUpopayogalInatvaM dhyAnam / tatra dhyAtuH dhyeye tadekAgratArUpe dhyAne samApattiH nirvikalpatA tAratamyarahitA citpariNatiH ekatA jJeyA // 2 // tatra dRSTAntena kathayati maNau bimbapraticchAyAsamApattiH parAtmanaH / kSINavRttau bhaved dhyAnAdantarAtmani nirmale // 3 // + 195 maNau bimbeti- yathA maNau- ratne, bimbasya praticchAyA tathA antarAtmani-svAtmasvarUpe, parAtmanaH - nirmalAtmanaH dhyAnAt samApatti:siddhAtmatvasvAtmatvaikatArUpA bhavet / kathambhUte antarAtmani ? nirmale 1. rAgebhyaH, S.M., V. 1., B.1., rogebhya: A.D., V. 2. / 2. dhyeyaM S. M., A.D., B.1.2.. V.2. / 3. tadaikAgrayatA0 A.D.V.2. / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zrIjJAnamaJjarI kaSAyavikalpamalarahite / punaH kimbhUte ? kSINavRttau-kSINA vRttiH parAjIvikA yasya saH kSINavRttiH / tasmin eva samApattau dhyAnasiddhiH bhavati itthaM pUrvoktaprakAreNa / anyatroktam[127] maNerivAbhijAtasya, kSINavRtterasaMzayam / tAtsthyAttadaJjanatvAcca, samApattiH prakIrtitA // 10 // dvA0dvA0 20, zlo010] antarAtmani paramAtmanaH1-abhedAropo dhyAnaphalaM tacca saMsargAropato bhavati / saMsargazcAtra niSpannAnantatAttvikasiddhAtmanAmupayogaH sa ca calacittAnAmindriyarodhamantareNa na bhavati / indriyarodhazca jinapratimAdikAraNamantareNa na jAyate / ataH sthApanA tattvopakArakArikA // 3 // Apattizca tataH puNya-tIrthakRtkarmabandhataH / tadbhAvAbhimukhatvena, sampattizca kramAdbhavet // 4 // Apattizceti-ca-punaH Apatti:-jinabhaktitanmayatvaM tataH pazcAt 'puNyatIrthakRtkarmabandhataH-puNyaprakRtirUpaM tIrthakRd-vizvopakArisaMghasthApakAtizayarUpaM nAmakarma tasya bandhataH tadbhAvAbhimukhatvena tadudayayogena kramAt sampattiH bhavet-paramaizvaryaM bhavet / idaM ca niranubandharUpaM phalaM darzitam // 4 // atha dhyAnazUnyatvena saphalaM neti darzayati itthaM dhyAnaphalAdyuktam, viMzatisthAnakAdyapi / kaSTamAtraM tvabhavyAnAmapi no durlabhaM bhavet // 5 // itthamiti-itthaM-pUrvoktaprakAreNa, 'dhyAnaphalAt'-trividhadhyAnopayogAd viMzatisthAnakAdyapi-viMzatisthAnatapaHpramukhaM guNibahumAnena, yuktaMkartumucitam / abhavyAnAM tu-anyat samyagdarzanAdiguNibahumAnadhyAnopayogazUnyaM viMzatisthAnAditapovyUham, kaSTamAtraM-kAyaklezarUpam, 3. paramAtmataH B.1.2.S.M. I Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnASTakam (30) 197 bhave-saMsAre, no durlabhaM bAhyAcaraNaM jainoktamapi bahuzaH abhavyaiH kRtapUrvamiti // 5 // atha dhyAnakArakasya svasvarUpaM nidarzayan zlokatrayamAha jitendriyasya dhIrasya, prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAsanasya nAsAgra-nyastanetrasya yoginaH // 6 // ruddhabAhyamanovRtterdhAraNAdhArayA rayAt / prasannasyApramattasya cidAnandasudhAlihaH // 7 // sAmrAjyamapratidvandvamantaraiva vitanvataH / dhyAnino nopamA loke, sadevamanuje'pi hi // 8 // // iti dhyAnASTakam // 30 // jitendriyeti, ruddhabAhyeti, sAmrAjyamiti, evaMvidhasya dhyAninaH hIti nizcitam, sadevamanuje'pi loke-sasuranare loke / tiryagnArakAgrahaNaM tu tayordurgatitvAt / ityanena tribhuvane upamAnAsAdRzyam / tattvajJAnAnubhavalInasya sahajAnandavilAsakasya tulanA kena kriyate ? iti / kiM kurvatastasya ? antareva-AtmAntaramadhye eva apratidvandvaM-bAhyAbhyantaravipakSarahitaM sarvaparabhAvAgamyaM sAmrAjyaM-svaguNasampatsvabhAvaparivAropetaM rAjyaM svAdhInaM vitanvataH-vistArayataH svaguNAnandAsaMkhyeyapradezanirvyAghAtaM svarAjyamanubhavataH / ataH sarvANyapi SaSThyantAni dhyAnino vizeSaNAni saMyojyAni / kathambhUtasya dhyAninaH? jitendrayasya-jitAni svarUpopayogIkRtAni paudgalikavarNAdiSvapariNamanAd jitAni indriyANi yena saH tasya / dhIrasya-svavIryasAmarthyena parISahopasarge'kampasya svarUpaniSThasya / punaH prazAntasya-kaSAyanokaSAyodrekarahitasya / dhIraH prazAnta eva AtmAnamAsvAdayati, punaH sthirAtmana:-sthiraH Atma 1. SaSThyantA L.D.1 vinA / 2. vizeSaNA: saMyojyA: L.D.1. vinA / 3. klRptA V.1. / 4. zAnta S.M., B.1.2. / Jain Educat International Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zrIjJAnamaJjarI svarUparamaNe AtmA yasya saH tasya / sukhAsanasya-sAdhanapariNatau sukhamaya AtmA yasya saH tasya / punaH (nAsAgranyastanetrasya-) nAsAgre cApalyarodhanAya nyaste sthApite netre yena saH tasya / yoginaH-samyagdarzanajJAnacAritraratnatrayIpariNatasya, (ruddhabAhyavRtteH)-ruddhA bAhyendriyAnusAriNI manasaH vRttiryena sa tasya, indriyAnuyAyimanovRttinivRttasya, kasmAd ? (dhAraNAdhArayA rayAt) dhyeye cittasya sthirabandhanaM dhAraNA, tasyA dhArA 'tayA rayAd-vegAd / ruddhamanasaH tattvadhyAnaM sunizcitaM bhavati / punaH prasannasya-kAluSyarahitasya, apramattasya-ajJAnAdyaSTapramAdanivRttasya / punaH cidAnandasudhAliha:-cit-jJAnaM tasyAnandaH, sa eva sudhA amRtaM 'tAM lihyatIti (leDhIti) tasya lihaH-jJAnAnandAsvAdakasya etAdRzasya dhyAninaH AtmikasAmrAjyAnubhavaM vistArayataH tulyatvaM kena bhavati ? na kenApi / ataH sarvaparabhAvaparityAgasvarUpAvalokanatattvaikatvadhyAnAmRtasvabhogya-bhoktuH paramasAmrAjyam / ataH sarvaprakAreNa tadeva karaNIyam / yadarthaM racayanti yamaniyamapracArAn, saMkocayanti zarIramAsanamudrAdibhiH, sAdhayanti recakapUrakakumbhakaiH prANam, vasanti nirjane vane, tyajanti sarvendriyaviSayAn, tatsAmyasukhamUlamAtmaikatvopayogaM sAdhyaM svahitArthibhiH // 6-7-8 // // iti vyAkhyAtaM dhyAnASTakam // 30 // atha tapo'STakam // 31 // atha tapo'STakaM vitanyate / tatra paudgalikasukhAbhilASaraGkANAM yatkaSTakSamaNam, athavA lokasaMjJAbhItAnAM parAdhInAnAM dInatayA AhAratyAgarUpaM na tapaH, AzravamUlatvena kaSAyodayAzritatvAt karmabandhakatvAcca / pUrvAntarAyodayAsAtAvedanIyavipAka eva zrIprajJApanAvRttI 1. yasya A.D., V.1. / 2. tasyA rayAt-vegAt L.D.1. / 3. tat L.D.1 / 4. kumbhakaprANAyAmAn S.M., B.2. / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo'STakam (31) 199 nirUpita eva / AcArAGgacUrNau cApi aGgatthasuttaM savvamavivAgaM iti vacanAt / ato'bhinavendriyasukhAbhilASarahitasya nirmalAtmadravyasAdhakasya kaSTAcaraNaM tapa iti / atra paJcavastuke upavAsAdiSu asAtAnirjarati bhojane sAtAnirjarA sAmye upavAsAdikaraNaM kimarthamiti ? tatrocyate- bhojanAdiSu SaTkAyaparimanthaH 1, upavAse ca tadabhAvAd azubhanavakarmabandhAbhAve saMvarapUrvakasakAmanirjarAmUlatvAd hitam / tathA cAsyAtmanaH sAtAvipAke sarAgahetutvena iSTasaMyogakatvatA anAdisahajapariNamanAd AtApanAdiSu karmavipAkopayogatvena tathA pariNamanAd asaGgatAkAraNatvAt tyAga eva sAdhanamUlaM ca / bharatAdayaH nidarzanam, taccAlpakAlasAdhanAsiddhivatAm / nahi cirakAlasAdhanAvatAM sAtAdi / zubhasaMnikarSe avyApakatvapariNAmaH / uktaM ca vizeSAva - zyake - "ratikSamatvaM tvalpAnAM tenAtApanAdikaraNamucitaM munInAm" / nikSepanayAnAM vyAkhyA tu-nAmatapaH sthApanAtapaH, sugamam / dravyatapaHAhAratyAgAdi, bhAvatapaH- AtmasvarUpaikAgratvarUpam / atra dravyapUrvakabhAvatapograhaNamiti / jJAnameva budhA: prAhuH, karmaNAM tApanAttapaH / tadAbhyantarameveSTam, bAhyaM tadupabRMhakam // 1 // jJAnameva budhA: prAhuriti- budhA:- paNDitAH, karmaNAm-AtmapradezasaMzliSTAnAm, tApanAt tIkSNaM jJAnameva tapaH prAhuH / tattapaH AbhyantaramantaraGgaM prAyazcittAdikamiSTam, bAhyamanazanAdikam, tadupabRMhakamAbhyantaratapovRddhihetuH / dravyanikSepasya kAraNarUpatvAt, dravyatapaso'pi bhAvatapasaH kAraNatvameva, tena iSTam // 1 // A~nusrotasikI vRttirbAlAnAM sukhazIlatA / prAtistrotasikI vRttirjJAninAM paramaM tapaH // 2 // 1. palimantha0 S. M., V. 2., B. 2. palipanthaH L.D. 1. / 2. tayA S. M., B.2., V.1.2. L.D. 1. I 3. anu0 B.2., V.2. I Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zrIzAnamaJjarI ____ AnusrotasikIti-saMsArapravAhapaddhatiH anAdipravRttiH AnesrotasikI vRttiH bAlAnAM-mUDhAnAm, sukhazIlatA-indriyasukhamagnatA, sukhAbhilASatA / prAtisrotasikI-pravAhasaMmukhaitA, saMsArasaMmukhatvamapahAya saMsAraparAGmukhI pravRttiH, tadeva paramaM tapaH jJAninAmuktamiti / AtmadharmAnugasaMsArapratikUlapravRttistapa ucyate / ityanena prAyazcittAdi bhAvatapaHpariNAmaH svarUpatanmayatvaM tatkaraNIyam / tattapasA eva sakalakarmakSayaH // 2 // dhanArthinAM yathA nAsti, zItatApAdi dussaham / tathA bhavaviraktAnAm, tattvajJAnArthinAmapi // 3 // dhanArthinAmiti-yathA dhanArthinAM zItatApAdi dussahaM nAsti, dhanopArjanakuzalAH zItAdikaM sarvamapi kSamante / tathA tattvajJAnArthinAMbhavaviraktAnAmanazanAdikaM tapo na dussaham / kAryArthI kAraNe na pramAdyati / ataH paramAnandakAryakartA anazanAditapaHkaSTAnuSThAne na dussahatvaM mnyte||3|| sadupAyapravRttAnAmupeyamadhuratvataH / jJAninAM nityamAnanda-vRddhireva tapasvinAm // 4 // sadupAyeti-tapasvinAM-tIvratapomagnAnAM mAsAdiSaNmAsAntaM sarvAhAraparihArAtApanAkAyotsargAdijinakalpaparihAravizuddhimunInAm-jJAninAM sUkSmAnantasvaparaparyAyavivekamagnIkRtacaitanyAnAm, tapasvinAM parISahAdau vananadIgahvaravAse'pi AnandavRddhireva / yathAhi-kazcidadhamarNaH prAptadravyopacayaH uttamarNAya draviNaM dadan AtmAnaM dhanyameva manyate, athavA labdhisiddhyarthI pUrvasevAyAmudbAhuH adhomukhAdi mahAkaSTAnuSThAnamapi tatsiddhisAdhyAbhilASI yathAtyantakaSTaM ceSTate tathA harSameti / evaM paramAnandAvyayazuddhAtmasiddhisAdhanArthI tadvirghAtakakarmakSayAya tapaHkaSTAdiSu 1. anu0 L.D.1. / 2. anu0 S.M., B.2., V.1.2. 1 3. saMmukham L.D.1 / 4. sAdhikaSaNmA0 L.D.1. / 5. tapasi A.D.V.1. / 6. tadvighAtakarma0 L.D.1. / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapo'STakam (31) 201 AtmAnamAnandayati / kutaH? ityAha-upeyamadhuratvataH-upeyasya-mokSasya nirmalAvyayapadasya yanmadhuratvaM-mAdhuryaM tasmAt, siddhimAdhuryaratasya tatsAdhanopAyabhUtaM niSparigrahatvAdi sarvaM hitaM jAnAti / kathaMbhUtAnAM tapasvinAm ? sadupAyapravRttAnAm- 'san-zobhana: upAya:-sAdhanaM saMvaranirjarArUpam tatra pravRttAnAm-udyatAnAm / ityanena svadharmasAdhane sAdhUnAmAnandaH, na duHkham / yasya sAdhane kaSTatvabuddhiH sa na sAdhakaH / uktaM ca SoDazake - (khedodvegakSepotthAnabhrAntyanyamudrugA'saGgaiH / yuktAni hi cittAni, prabandhato varjayenmatimAn // 14 // 3 // ) itthaM ca duHkharUpatvAt, tapo vyarthamitIcchatAm / bauddhAnAM nihatA buddhibauddhAnandaparikSayAt // 5 // itthaM ca duHkheti- itthaM-yattapaH kaSTamiti bhAsanapUrvakaM tattapaH vyartha-niSphalam / kasmAt ? duHkharUpatvAt / tapaHkaraNe eva duHkhodvegau / yatrAnAdaraH sa kathaM hitAya bhavati ? tathA icchatAm iti parabhAvasukhamicchatAM-vAJchatAm, bauddhAnAM buddhiH nihatA-nizcayena hatA / kasmAt bauddhAnandaparikSayAt-bauddhAnandaH 'bauddhaM-jJAnaM tasya AnandaH tasya parikSayAt jJAnAnandadhArAkSayAt kaSTarUpaM tapaH niSphalam // 5 // yatra brahma jinArcA ca, kaSAyANAM tathA itiH / sAnubandhA jinAjJA ca, tattapaH zuddhamiSyate // 6 // yatra brahmeti, yatra-yasmin tapasi, brahma-maithunatyAgaH viSayAnabhiSvaGgaH asti / yatra jinAnAmarcA-pUjA-tattvabhaktirvarddhate / punaH yatra kaSAyANAM-krodhAdInAM hRtiH-nAzaH, ca-punaH yatra jinAjJA1. mAdhuryarata: L.D.1. / 2. sat-zobhanam upAyaM...sarvapratiSu / 3. atra kiJcit truTitaM bhAti sarvapratiSu, yogyatvAdeSa zloko gRhItaH / 4. bodho-jJAnaM L.D.1. / 5. hatiH S.M., V.2, B.2.. D.1. / 6. hRtiH S.M., B.1.2., V.2., A.D. 1 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 zrIjJAnamaJjarI zrIvItarAgokapravacanapaddhatiH sAnubandhA-sApekSA, tattapaH zuddhamiSyate / bhAvanA ca- prathamamindriyAbhilASanirAse zAntapariNatyA siddhAntoktavidhinA nirabhilASasya tapaH vizuddhaM bhavati / anAdiparabhAvasukhaspRhayA ki kena na kRtaM kaSTayanuSThAnam ? yacca svarUpanirAvaraNArthaM niHsaGganirmohatattvaikatvarUpaM vyAghAtakaparabhAvAhArAdigrahaNanivAraNalakSaNaM tapaH shresstthmiti| uktaM ca niraNuANaM mayamoharahiyaM suddhatattasaMjuttaM / ajjhatthabhAvaNAe taM tavaM kammakhayaheuM // 1 // // 6 // tadeva hi tapaH kAryam, durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante, kSIyante nendriyANi vA // 7 // tadeva hIti-hIti nizcitam, tadeva tapa: kArya-karaNIyam 'yatra durdhyAnaM-pudgalAzaMsArUpamaniSTatArUpaM no bhavet / yena tapasA yogA:manovAkkAyarUpAH, na hIyante svarUparamaNaM tattvAnubhavataH na hIyante / yatra indriyANi na kSIyante dharmasAdhanasvAdhyAyAhiMsAdi tatkAryapravRttirna kSIyate kSayaM na labhate / ityanena sAdhanIbhUtacetanAvIryANAM hAniH na syAt, tattapaH zuddhaM kArya-karttavyamiti // 7 // mUlottaraguNazreNiprAjyasAmrAjyasiddhaye / bAhyamAbhyantaraM cetyam, tapaH kuryAnmahAmuniH // 8 // // iti tapo'STakam // 31 // mUlottaraguNeti mahAmuniH-paramanirgranthaH itthaM tapaH kuryAt / kiMbhUtaM tapaH ? mUlottaraguNazreNiojyasAmrAjyasiddhaye-mUlA:-mUlabhUtA jJAnacAritrAdayaH guNAH, uttarAH-samitiguptyAdayaH guNAH, teSAM zreNiHvizeSataH guNaprAgbhAvarUpA, tayA prAjyaM-pracuraM yat sAmrAjya-prabhutvaM tasya siddhiH-niSpattiH tasyai ityanena svakIyaguNaprabhutvaniSpattyarthaM bAhya 1. tatra V.1. / 2. prAjyaM A.D., V.1.1 3. prAjyaM mUlA: V.1., A.D., B.1. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sarvanayAzrayaNASTakam (32) lokollAsakAraNatvAt prabhAvakatAmUlamAbhyantaram anyalokaiH jJAtumarzakyaM svaguNaikatArUpaM ca tapaH kAryam / tapo dvividham / saMvarAtmakaM nirjarAtmakam / tatra saMvarAtmakaM jJAnacAritrayoH tIkSNatvam, sacetanAvIryAdInAM svarUpaikatvam / dvitIyaM tu jJAnacAritravIryabhogaguNasaMkarasaMbhavaM guNAsvAdaikatvAnubhavavat sarvaparabhAvAspRhatArUpam / jaghanyataH aMzatyAgapUrvakadezato'nIhAguNaikatvam, utkRSTataH zukladhyAnacaramAdhyavasAyalakSaNam / parabhAvAsvAdanalolAzuddhapariNAmamapahAya svarUpAnandamagnatArUpaM karaNIyam / abhinavakarmAgrahaNarUpasaMvaraH pUrvasattAgatAdikarmanirjaraNAtmakaM tpH| tapasA hi devAdiphalAbhilASa eva na yuktaH / nirjarAtmakena kathaM zubhabandhaH ? yacca tapovadbhi devAyuHprabhRti nibaddhaM tattapo rAgAdiprazastAdhyavasAyahetukamiti / ataH sarvakarmApagamaprAdurbhUtAnantajJAnadarzanasiddhisukhaM tasyotsargakAraNaM tapaH / AdhyAtmikaM parabhAvazUnyasvabhAvaikatvAnubhavatIkSNatvalakSaNaM paramaM sAdhanam / iti vyAkhyAtaM tapo'STakam // 31 // tadvyAkhyAne ca sAdhanasvarUpamapi vyAkhyAtam / // atha sarvanayAzrayaNASTakam // 32 // athAnekanayAtmake jainamArge ekAntatApakSapAtaparityAgena sarvanayeSu samabhAvarUpapariNAmaH rAgadveSAbhAvalakSaNasvasvasthAnasAdhanavijJAnaramaNAdhyavasAya: kAryaH / ekAntagraha eva mithyAtvam / sarvatra sApekSatA samyagdarzanam / tacca-yathArthopayoginAM yathArthapravRttimatAM ca bhavati / ataH ekatAgrahatyAgasarvanayasamAzrayaNopadezakaM dvAtriMzattamamaSTakamuvAca zrImadyazovijayopAdhyAyaH paramarahasyajJAtA / ____ are ! nAsti dharmaH bAhyapaddhatyA / nimittakAraNarUpA sA / zrIpaJcamAGge prANAtipAtasaMvarAdayaH sarve amUrtI jIvasvarUpA uktAH / 1. jJAtumevAzakyaM L.D.1. / 2. hIna V.2.1 3. tapovidbhiH L.D.1. S.M. I 4. tattvazoka0 S.M. I 5. apUrvata: S.M. I Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zrIjJAnamaJjarI yena hi jIvasvabhAvarUpaH zuddhanirvikalparatnatrayIlakSaNadharmaH pratItaH / sa eva samyagdRSTiH / na hi kuzakAsAvalambanena samudrataraNaM bhavati / uktaM ca zrIharibhadrapUjyaiH AyappabhavaM dhamma, AyaMtiyaM appaNo sarUvaM ca / dasaNanANacarittegattaM jIvassa pariNAmaM // 1 // re bhavya ! hitAya vadAmaH / sarvAgameSu dharma AtmanaH zuddhA pariNatireva / nimittasyopAdAnaprAkaTyahetutvAd bAhyAcaraNAdikaM sAdhakairabhyasyam, tathApi dharmahetutvenopAdeyaM zraddhAvadbhiH tat / svAtmakSetravyApakarUpAnantaparyAyalakSaNaM dharmaH uttarAdhyayanAvazyakAdisarvasiddhAntAzayaH iti / tacca (sa ca) rAgadveSarahitAnAM bhavati / rAgadveSAbhAvaH sarvajIveSu sarvapudgaleSu samatvaM kRtvA AtmaguNeSu jJAnAdiSu kAraNakAryarUpeSu bahupariNatipariNateSu rAgadveSAbhAvapariNateSu gauNamukhyatvatArUpapariNAmaparihAraH samaH sAdhyaH, pUrvaM mithyAtvodayena mukhye mukhyatvabodhapUrvakaikAntavAdaH / sa ca samyagdarzanena kAraNakAryatayA ayaM mukhyazcAyaM gauNaH / na hyanantaparyAyAtmake vastuni kasyApi svaparyAyasya gauNamukhyatve, kSayopazamajJAnena sarvadharmANAmekasamayAvabodho durlabhaH, asaMkhyeyasamayenApi dezajJAyakatvAt / tasya jJAnaM gauNamukhyatArUpeNa pravartate / uktaM ca tattvArtha-[128] arpitAnarpitasiddheH [a0 1 sU0 31] sUtrasya vyAkhyAne, sarvajJAnAM tu sarvamapi ekasamayenaiva jJAtatvAd na gauNamukhyatAjJAnam / vacasi kramavartitvAd bhavati / evaM nyUnazaktyA gauNamukhyatvam, na rAgadveSapariNatyA / rAgadveSapariNAmo bandhahetuH / ataH nayasvarUpeNa yathArthabodhAya vastuvivecanaM hitam, na raktadviSTatA / tena jJAnasAmyaM karaNIyam / jJAnasAmyameva cAritram / tadarthameva nirUpayati 1. rabhyasyate L.D.1. / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzrayaNASTakam (32) dhAvanto'pi nayAH sarve, syurbhAve kRtavizramAH / cAritraguNalInaH syAditi sarvanayAzritaH // 1 // dhAvanto'pi nayA iti - sarve nayAH dhAvantaH - svasvapakSasthApanapuraHsarA api bhAve-zuddhAtmadharmaNi kRtavizramAH syuH - sthirA bhavanti / ataH muniH - cAritraguNalInaH - cayariktIkaraNaM cAritraM tadeva guNaH, tatra lInaH-varddhamAnaparyAyaH sarvanayAzritaH syAt / dravyanaye - kAraNatvagrAhake, bhAvanaye-tatkAryatvagrAhake, kriyAnaye - sAdhanodyamarUpe, jJAnanaye- tadvizrAmarUpe, AzritaH-AsaktaH syAt - bhavedityarthaH / uktaM cAnuyogadvAre[129] savvesi pi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisAmittA / taM savvanayavisuddhaM, jaM caraNaguNaTTio sAhU // 1 // [sU0 606, pa0 141] ata uktaM zrIbhagavatITIkAyAm [48] jaI jiNamayaM pavvajjaha, tA mA vavahAraNicchae muyaha / ikkeNa viNA titthaM, chijjai anneNa u taccaM // ataH sAmyaM hitam, punastadeva draDhayati pRthag nayA mitha: pakSa pratipakSakadarthitAH / samavRttisukhAsvAdI, jJAnI sarvanayAzritaH // 2 // 205 pRthagnayA iti - ete mitha: - parasparam, pRthag-bhinnaM bhinnam, pakSapratipakSakadarthitAH- vAdaprativAdakadarthanAviDambitA nayA durnayA ityarthaH / ata eva jJAnI yathArtha bhAsanayA sarvanayAzritaH - sarvanayamArgasApekSAvabodhamagno bhavati / kathambhUto jJAnI ? samavRttiH - iSTAniSTatvatAbhAvaH, tasya sukhAsvAdanazIlaH / uktaM ca 1. kRtavizrAmA: S. M. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 zrIjJAnamaJjarI [130] anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd, yathA pare matsariNaH prvaadaaH| nayAnazeSAnavizeSamicchan, na pakSapAtI samayastathA te // 30 // __ [syAdvA0ma0gA030] [131] udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhinnAsu saritsvivodadhiH // // [siddhasenIyA dvA0 dvA014-5] tathA ca sanmatau[132] Na ya taio atthi Nao, Na ya sammattaM Na tesu pddiputrN| jeNa duve egaMtA, vibhajjamANA aNegaMto // 14 // jaha ee taha aNNe, patteyaM duNNayA gayA savve / haMdi hu mUlaNayANaM, paNNavaNe vAvaDA te vi // 15 // savvanayasamUhammi vi, Nasthi Nao ubhyvaaypnnnnvo| mUlaNayANa u ANaM, patteya visesiyaM biti // 16 // [kAM01 gA014-15-16] [71] tamhA savve vi NayA, micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA uNa, havaMti sammattasabbhAvA // 21 // ityAdi // 2 // [kAM01 gA021] sAmyatAM kathayannAha nApramANaM pramANaM vA, sarvamapyavizeSitam / vizeSitaM pramANaM syAditi sarvanayajJatA // 3 // nApramANamiti-sarvaM vAkyamekAntena apramANaM na, vA-athavA pramANamapi na, vidhiniSedhopadezaH / prathamaM tadeva pramANam / guNavRddhau dhyAnalInAnAM tadevApramANam / yaccAneSaNIyAdikaM pUrvamapramANaM tadeva gItArthAdiSu pramANam / bhagavatITIkAto jJeyam / tathApi gAthA1. sarva0 pAThAntaram / 2. puNa L.D.1. S.M. / 3. tatrApi A.D.B.2. / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 sarvanayAzrayaNASTakam (32) [63] paramarahassamisINaM, sammattagaNipiDagahatthasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM, NicchayamavalaMbamANANaM // 602 // [paJcava0pra0gA0 602] paJcavastukaTIkAyAm-esaNamAI taNuyogA ityAdi sarvamapyavizeSitam / anyasamayasthaM sadvacanaM vizeSarahitam / vizeSitaM vizeSaNasaMyojitaM pramANaM syAt / viSayaparizodhakanayayojitaM pramANaM syAt / upalakSaNAt svasamayavacanamapi ananuyogoktamapramANaM bhavati, paJcamA) maNDukazrAvakAdhikArato jJeyam / uktaM ca[133] suttatho khalu paDhamo, bIo nijjuttimIsio bhaNio / taio ya niraviseso, esa vihI hoi aNuoge // 24 // [Ava0 ni0 gA0-24] anuyogazUnyaM vacanaM na pramANaM bhavati / uktaM ca[134] aparicchiyasuaNihasassa, kevalamabhinnasuttacArissa / savvujjameNa vi kayaM, annANatave bahuM paDai // 415 // [upa0mA0 gA0-415] punaH hemAcAryaiH [haribhadrAcAryaiH]1135) tatrApi na ca dveSaH, kAryo viSayastu yatnato mRgyaH / tasthApi na sadvacanam, sarvaM ca yatpravacanAdanyat // 13 // [SoDa0pra0So0-16zlo013] iti vicArya 'syAdvAdopayogena sarvanayajJatA kAryA / punaH sAmyamaklambanIyaM pakSaparihAreNa AtmadharmaniSThatA hitA // 3 // loke sarvanayajJAnAm, tATasthyaM vApyanugrahaH / syAtpRthaGnayamUDhAnAm, smayArtirvAtivigrahaH // 4 // 1. syAdvAdopayogaM sarvaM nayavatA kAryam L.D.1. / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zrIjJAnamaJjarI loke sarveti-loke- dakSajanasamUhe (sarva) 'nayajJAnAM-sarvanayarahasyavijJAnAM tATesthyaM-taTasthatvaM pArzvavartitvam, vA iti vyavasthAyAm / api-samuccaye, anugrahaH-upakArAya bhavati / sarvatra parIkSakatvaM hitam / pRthaGnayamUDhAnAm-ekaikanayapakSagrahavartinAm, smayAtiH-mAnonmAdapIDA, vA-athavA, ativigrahaH-kadAgrahaH syAt- bhavati / uktaM ca[136] *kAlo sahAvaNiyaI, puvvakayaM puriskaarnnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoti sammattaM // 53 // [sanma0-kAM0-3 gA0 53] atra puruSAkArasya upAdAnakAraNatvAt mukhyatvam, kAlasvabhAvapUrvakRtAnAM tu nimittAsAdhAraNApekSA kAraNatvam, niyatezca kAraNatvamaupacArikam, asyA anityatvaM vicArAmRtasaMgrahe uktamasti, iti niyatapakSaH AjIvikAnAM mithyAgraharUpaH, na jainAnAm, evamaMzasyApi jainamArge vivakSitatvAt samuccayavacanam // 4 // evaM sApekSA zraddhA kAryA ityupadizannAha zreyaH sarvanayajJAnAm, vipulaM dharmavAdataH / zuSkavAdavivAdAcca, pareSAM tu viparyayaH // 5 // zreyaH sarveti-atra ca[137] zrIharibhadroktASTake [aSTa012, zlo01] vAdatrayasvarUpaM tad yathA zuSkavAdaH, vivAdaH, dharmavAdaH / kaNThatAluzoSaNamAtraH zuSkavAdaH, yathArthatAzUnyaH kaSAyopaSTambhatvAt tyAjyaH / parapakSapAjayabuddhyA svapakSasthApanapuraHsaraH vivAdaH, so'pi heyaH / tattvajJAnI paraspara1. mAdhyasthyam L.D.1. / 2. pUrvakRtA A.D.V.1. vinA / 3. parasya tattva S.M vinaa| * kAlo sahAva Niyai, puvakayaM puriSakAraNe paMca / samavAye samattaM, egatte hoi micchataM // 5 // sarvapratiSu, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzrayaNASTakam (32) 209 tattvAvabodhAya tattvArthinaM prati yadvadati sa dharmavAdaH / sarvanayajJAnAM sarvanayajJAnavatAm, dharmavAdato vaktA-tattvakathanarasikaH, zrotA ca tattvajJAnarasika iti ubhayoryathArthayoge dharmakathanato vipulaM zreyaH - kalyANam / yadi ca na zrotA tAdRk tathApi tattvabodhanecchayA dharmakathanaM hitAya / ca punaH zuSkavAdAt ca puna:, vivAdAt pareSAmekAntadRSTInAM viparyayaH - azreyaH - akalyANam / sUkSmArthakathanaM pAtrayogyatayA dharmahitakaraNaM tu bhAvAnukampA // 5 // atha sanmArgaprazaMsanAmAha prakAzitaM janAnAM yairmataM sarvanayAzritam / citte pariNataM cedam, yeSAM tebhyo namo namaH // 6 // prakAzitamiti - yai:- sarvajJAcAryopAdhyAyaiH samyagdarzanajJAnacAritrapariNataiH zrIharibhadrAdibhiH saMvignapAkSikaiH yathArthopadezakaiH, sarvanayAzritaM sarvanayasApekSaM syAdvAdagarbhitaM matamiSTaM zAsanaM mokSAGgarUpaM prakAzitam, tebhyo namaH / zuddhopadezakA eva vizve pUjyAH / uktaM ca bhavabhAvanAyAm-- bhaddaM bahussuANaM, bahujaNasaMdehapucchaNijjANaM / ujjoiabhuvaNANaM, jhINaMmi vi kevalamayaMke // 506 // te pujjA tiyaloe, savvattha vi jANa nimmalaM nANaM / pujjANa vi pujjayarA, nANI ya carittajuttA ya // 505 // [gA0 506. 505] tathA upadezamAlAyAm - [138] sAvajjajogaparivajjaNAo savvuttamo jadhammo / bIo sAvagadhammo, taio saMviggapakkhapaho // 519 // 1. tattvAvabo0 L.D.1. - Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zrIjJAnamaJjarI sujjhai jaI sucaraNo, sujjhai sussAvago vi gunnklio| osannacaraNakaraNo, sujjhai saMviggapakkharuI // 513 // saMviggapakkhiyANaM, lakkhaNameyaM samAsao bhaNiyaM / osannacaraNakaraNA vi, jeNaM kammaM visohaMti // 14 // suddhaM susAhudhamma, kahei niMdai ya niyayamAyAraM / sutavassiyANa purao, hoI savvomarAyaNio // 515 // vaMdaI na ya vaMdAvai, kiikammaM kuNai kAravai neva / attaTThA na vi dikkhai, dei susAhUNa boheDaM // 516 // [gA0 513-514-515-516] ityAdi guNopetairyadupadiSTaM tatsatyam / ca-punaH, idaM-syAdvAdagarbhitaM-tattvadharmasvarUpaM yeSAM citte pariNataM zraddhAnabhAsanaramaNAdaratayA vyAptaM tebhyo'pi namaH-praNAmo'stu / sarvajJoktamArgAnusAriNo'pi dhanyAH, kiM tatpariNAmapariNatAnAm / namaH sarvajJazAsanAya / namaH sarvajJamArgavartipuruSasaMghAya // 6 // nizcaye vyavahAre ca, tyaktvA jJAne ca karmaNi / ekapAkSikavizleSamArUDhAH zuddhabhUmikAm // 7 // amUDhalakSyAH sarvatra, pakSapAtavivarjitAH / jayanti paramAnandamayAH sarvanayAzrayAH // 8 // // iti sarvanayAzraNASTakam // 32 // nizcaya iti amUDhalakSyA iti-evaMvidhAH puruSAH jayanti-sarvotkarSeNa vartante iti / kathambhUtAH puruSAH ? nizcaye-zuddhAtmapariNatirUpe, ca-punaH, vyavahAre-vIryapravartanarUpe, ca-punaH, jJAne-upayogalakSaNe, 1. garbhita0 L.D.1. S.M. B.1.2. / 2. lakSAH sarvapratiSu / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzrayaNASTakam (32) 211 karmaNi-kriyApakSe, ekapAkSikavizleSam-ekAntagraharUpaM bhramasthAnaM tyaktvA-apahAya, zuddhabhUmikAM-jJAnaparipAkarUpAM bhUmikAmArUDhAHprAptAH jJAnAnubhavasthAnasthAH / punaH-amUDhalakSyAH- lakSya-vedhyaM athavA-lakSya-zuddhAtmasvarUpaM tatra amUDhAH-mUDhatArahitA amUDhAH / lakSye-tatsvarUpe ye te sarvatra jIvAjIvAdau iSTAniSTavastuni pakSapAta:ekAntatAgraharUpaH, tena vivarjitAH-rahitAH parama:-amUrtaH Anando yeSAM te tanmayAH / sarve ca te nayAzca sarvanayAH teSAm AzrayA:AdhArAH sarvanayAzrayAH / evaMsvarUpAH puruSAH jayanti samyagdarzanAdiguNapUrNAH / ityanena svasattAdharmasAdhanodyatasvakAyacetanAdipariNatirUpacakrasya sAdhanavyApArapravRttasya prerakAH samastaparabhAvaprasaGgavarjitAH syAdvAdanayamArgopalakSitayathArthavastusvarUpA AcAryopAdhyAyAH jayanti / vizvavizvavyAmohanivAraNapravaNavAkyAmRtadAnanirastAnAdimohakAlakUTA: svatattvAnantasaMpadaH vilAsalIlAkalitAH nirgranthA api mahArAjA:, asaGgA api anantaguNasaMdhAraNAvyAptAH, nirAkulA api svatattvasAdhanavyAkulAH, vanavAsino'pi svaparyAyamakarandapAnamagnAH zrImatsarvajJoktAjJAnirvAhadhauryAH, mArgAnusArito yathAzaktiguNapravarddhanAnibaddhalakSAH, dravyabhAvasAdhanena zuddhaparamAtmasAdhyadattadRSTayaH te eva jJAnasAragrahaNakuzalA iti // 7-8 // // ityanena sarvanayAzrayaNASTakaM vyAkhyAtam // 32 // dvAtriMzadaSTakavivaraNaM nirUpitam / sAMpratamupasaMpahArAyAha- sarvASTakAnAM bhAvanAbhidhAnakathanaM nirdizati 1. lakSa:-vedhyaH sarvapratiSu / 2. lakSyaH zuddhAtmasvarUpaH sarvapratiSu / 3. lakSe sarvapratiSu / 4. pravahaNa V.1. / 5. saMpavilAsa. V.1. vinA sarvapratiSu / 6. mahArAjAnaH sarvapratiSu / 7. nidarzayati V.1.B.2.1. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrIjJAnamaJjarI pUrNo magnaH sthiro'moho, jJAnI zAnto jitendriyaH / tyAgI kriyAparastRpto, nirlepo niHspRho muniH // 1 // pUrNa iti-anAdiparabhAvAnantagrAsagrasane'pyayaM jIvastRSNAvyAptatvAdapUrNa eva / sa svarasAsvAdanena svatattvAnantakapUrNaH, tadAsvAdAbAdhAdisarvaguNaniSpattau pUrNa iti pUrNatvasvarUpAbhidhAyakaM prathamASTakam / yaH pUrNaH sa eva magnaH, tadanubhave lInaH sA eva lInatA yA svarUpe bhavati, parabhAvalInatA hi anantasaMsArabhramaNamUlam, ata eva sA magnatA anAdInA tyAjyA, yA svarUpamagnatA sA eva magnatA iti tatpratipAdanArUpaM dvitIyASTakam / yo magnaH sa sthiro bhavati, nyUnasya grahaNecchayA cApalyam, pUrNasya grAhyAbhAvAt sthairyam (ataH sthirASTakam) / yaH sthiraH sa amohaH-moharahitaH-(ataH amohASTakam) / moharahitasyaiva tattvajJatA bhavati, tena tattvajJAnASTakaM paJcamam / yo jJAnI sa zAnta:upazamavAn bhavati ataH zamASTakam / yaH zAntaH sa eva indriyANi jayati ataH indriyajayASTakam / yaH indriyavijayI sa eva tyAgIparabhAvaparihArI bhavati / uktaM ca[139] bAndhavadhanendriyatyAgAt tyaktabhayavigrahaH sAdhuH / tyaktAtmA nirgranthaH, tyaktAhaMkAramamakAraH // 173 // [prazama0zlo0173] __ (ataH tyAgASTakam) / sa eva vacanAnukramato'saGgakriyArato bhavati ataH kriyASTakam / ata eva tRptaH-AtmA santuSTaH tena tRptyaSTakam / yastRptaH sa nirlepa:-rAgAdileparahitaH tena nirlepASTakam / nirlepo niHspRho bhavati tena niHspRhASTakam / (yaH niHspRhaH sa muniH maunavAn bhavati tena maunASTakam ) // 1 // puna: vidyAvivekasaMpanno, madhyastho bhayavarjitaH / anAtmazaMsakastattvadRSTiH sarvasamRddhimAn // 2 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAraH 213 vidyAviveketi- evaMvidhaH zuciH, vidyAvivekasampannaH-vidyAzrutAbhyAsaH, vivekaH-svaparavibhajanAtmakaH, tAbhyAM sampannaH, tatkathite vidyASTaka-vivekASTake / yo hi vidyAvivekasampannaH, sa madhyastha:iSTAniSTe vastuni rAgadveSarahito bhavati, tena mAdhyasthyASTakam / madhyastho hi bhayarahitaH, tena bhayavivarjanASTakam / bhayarahitasya nAtmazlAghA iSTA ityanena anAtmazaMsA bhavati tannirUpaNASTakam / yaH laukikazlAghAkIrtyAdyabhilASarahitaH sa tattvadRSTiH, tena tattvadRSTyaSTakam / yasya tattvadRSTiH sa eva sarvasamRddhiH paramasaMpadAvAn bhavati, tena (sarva-) samRddhayaSTakam // 2 // dhyAtA karmavipAkAnAmudvigno bhavavAridheH / lokasaMjJAvinirmuktaH, zAstradRg niSparigrahaH // 3 // dhyAteti yaH samRddhaH sa kAle vicitravipAkodaye karmavipAkAnAM jJAtA dhyAtA ca bhavati, (ataH karmavipAkASTakam) / yaH karmavipAkadhyAnI sa eva bhavAt-saMsArAt udvignaH bhavati, ata eva bhavodvegASTakam / yaH bhavodvignaH sa lokasaMjJAmukto bhavati, tena lokasaMjJAtyAgASTakam / sa eva zAstram ca punaH niSparigrahaH bhavati / ata eva tatprerUpakASTakadvayam / (zAstrASTakaM parigrahASTakaM ca) // 3 // zuddhAnubhavavAn yogI, niyAgapratipattimAn / bhAvArcAdhyAnatapasAM bhUmiH sarvanayAzrayI // 4 // zuddheti, yo niSparigrahaH sa eva zuddhAtmatattvAnubhavavAn bhavati, tenAnubhavASTakam / yaH svarUpAnubhavI sa eva yogI-yogadhyAnamayaH, yaH yogI sa eva nizcayena karmayAgakartA tatprarUpakASTakadvayam (yogASTakaM niyAgASTakaM ca) / sa eva bhAvArcA-bhAvapUjA tathA dhyAna-dhyeyaikatvaM 1. tatkathako vidyASTaka-vivekASTako sarvapratiSu / 2. sarvasamRddhimAn L.D.1. / 3. tatsva rUpa0 L.D.1. / 18 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tadeva tapaH teSAM bhUmiH sthAnaM bhavati etatsvarUpanirUpakamaSTakatrayam, (bhAvapUjASTakaM dhyAnASTakaM tayo'STakaM ca ) / tataH sarvanayAzrayaNaM samyag - jJAnaM tatprarUpakaM dvAtriMzattamamaSTakam ||4|| evaM kAraNakAryapUrvakAdhikAradvAtriMzatphalakopetaM jJAnasAraM nAma yAnapAtram / yadArUDhAH mithyAjJAnabhramaNabhISaNamatattvaikatvatArUpajalagambhIram, asaMyamapAthodhimullaGghya samyagdarzanapratolImaNDitam, samyagjJAnanidhAnopetam, samyakcAritrAnandAsvAdamadhuram, asaMkhyeyapradezasvasaMvedyatattvavedakatAsaMpatpravaNam, jinapravacanaprAkArotsargApavAdaparikhAsaMyutam, nayagamanikSepAnekaguNaughaM labhante syAdvAdapattanaM bhavyAH / iti jJAnasAraphalopadezakaM granthasya maulirUpamantyAdhikAramAha zrImatpAThakendraH ||4|| spaSTaM niSTaGkitaM tattvam, aSTakaiH pratipannavAn / munirmahodayaM jJAnasAraM samadhigacchati // 5 // zrIjJAnamaJjarI - spaSTaM niSTaGkitamiti - muniH - trikAlAviSayI, aSTakaiH spaSTaMprakaTam, tattvaM - vastudharma AtmapariNamanarUpam niSTaGkitaM nirddhAritam, pratipannavAn -- aGgIkRtavAn / sa muniH mahodayaM - mokSarUpaM jJAnasAraM - jJAnasya sAraM cAritram, tathA parAM - muktim, samadhigacchati--prApnoti / uktaM ca [140] sAmAiamAIaM, suanANaM jAvabiMdusArAo / tassa vi sAro caraNaM, sAraM caraNassa nivvANaM // 1126 // [vizeSA0 gA0 1126] taM prApnoti // 5 // nirvikAraM nirAbAdham, jJAnasAramupeyuSAm / vinivRttaparAzAnAm, mokSo'traiva mahAtmanAm // 6 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 upasaMhAraH nirvikAramiti- mahAtmanAM-samyagAtmabhAvapariNatAnAm, atraivaasminneva bhave mokSaH / yadyapi sakarmakatve mokSAbhAvaH eva, tathApi atrAnandasamatAzIlAnAM svabhAvasukhalInAnAM varNikArUpeNa mokSasyAropaH kathitaH / kathaMbhUtAnAM mahAtmanAm ? nirvikAraM-vikArarahitam, nirAbAdhaMsarvabAdhA pudgalasaMyogarUpA tayA rahitam, jJAna-tattvabodhaH, tasya sAraMtattvaikatvarUpaM cAritram upeyuSAM-prApnuvatAm / punaH kathaMbhUtAnAM mahAtmanAm? vinivRttA parasya AzA yeSAM te teSAM vinivRttaparAzAnAM-sarvathA pudgalAzArahitAnAM nirvAJchakAnAm ihaiva mokSa iti // 6 // cittamArdIkRtaM jJAna-sAraM sArasvatormibhiH / nApnoti tIvramohAgnizleSazokakadarthanAm // 7 // cittamiti-'jJAnasArAbhidhaM granthaM tasya sarasvatI-vANI tasyA ime Urmaya:-kallolAstaiH yeSAM cittam ArdIkRtam teSAM jIvAnAM tIvro mohAgneH AzleSaH-tena yaH zokaH tasya kadarthanA-pIDA, tAM nApnoti / ityanena jJAnasArAsAravarSaNArTIkRtacittAnAM mohAgnitApo na bhavati // 7 // punastadeva kathayati acintyA kopi sAdhUnAm, jJAnasAragariSThatA / gatiryayordhvameva syAdadhaHpAtaH kadApi na // 8 // acintyA kApItyAdi bho bhavya ! sAdhUnAM-paramapadaniSpAdakAnAm, 'kApi acintyA-cintitumazakyA, jJAnasAragariSThatA asti / jJAnaMyathArthasvaparAvabodhaH, tasya sAraM cAritraM-vairAgyatA tasya gariSThatA-garimA gurutvaM tatsvarUpamacintyaM-durvicAram / anyA gurutA adhogamanahetuH, jJAnagurutvam UrdhvatAhetuH, ata evAcintyeti / yayA-gariSThatayA 1. jJAnasArAbhidhAnaM S.M., B.2. / 2-3. kvA S.M. vinA sarvapratiSu / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zrIjJAnamaJjarI Urdhvagatireva syAt, adhaHpAtaH kadApi na bhavati, UrdhvatA-dravyato jIvebhya uccatvagotrodayAdirUpA', kSetrataH UrdhvalokagamanarUpA, (kAlataH....?) bhAvataH samyaktvAdyuttarottaraguNArohaNarUpA, tena yo jJAnagariSThaH sa UrdhvatvaM-svargApavargalakSaNaM samyakcAritrAdiguNalakSaNam UrdhvatvaM prApnoti // 8 // punaH jJAnakriyAbhyAM mokSaH na hyekasyApi virodhakaH sAdhako bhavati, kriyA hi vIryavizodhirUpA, jJAnaM ca cetanAvizodhirUpam, cetanA-vIryayoH zodhiprAptayoH satoH eva sarvasaMvaraH / tathApi kriyAtaH jJAnasyAdhikyaM darzayati klezakSayo hi maNDUkacUrNatulyaH kriyAkRtaH / dagdhataccUrNasadRzo, jJAnasArakRtaH punaH // 9 // klezakSayo hIti-hIti nizcitam, kriyAkRtaH-kriyodyamavihitaH klezakSayaH karmakSayo maNDUkacUrNatulyo jJeyaH / yathA maNDUkacUrNaM punaH ghanayogatastatrAnekAbhinavamaNDUkotpattirbhavati, tathA-kriyayA azubhakarma kSayati, tathApi zubhAnAM pracurA vRddhiH, punaH zubhopabhogakAle azubhAnAM vRddhiH iti jJeyam / purA-pUrvam, jJAnasArakRtaH karmakSayaH dagdhataccUrNasadRzaH iti, ityanena jJAnAnandena kRtaH karmakSayaH punaH na prabhavati / yathA-maNDUkacUrNaH dagdho na maNDUkotpattiheturbhavati, [46] etadupadezapadAtsarvaM jJeyam, [upadezapa0 pra0 gA0191] Agame'pi- [141] sIlaM seyaM suaM seyaM, [bhagavatI0 za0 8, u0 10, sU0 355] ityAlApakena tathA paJcanirgranthIzatake munInAm alpazrutavatAm AhArAdisaMjJAsti, bahuzrutAnAm AhArAdisaMjJAniSedha iti sarvatra yojyam // 9 / / 1. gotrodayAdi V.1., B.1.2., S.M. / 2. jJAnAnandakRtaH L.D.1. / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAraH 217 jJAnapUtAM pare'pyAhuH, kriyAM hemaghaTopamAm / yuktaM tadapi tadbhAvam, na yadbhagnApi sojjhati // 10 // jJAnapUtAmiti-jJAnapUtAM-jJAnena pavitrAm, kriyAM-zubhayogavyApArAtmakAm, hemaghaTopamAM (suvarNakalazasadRzIm), pare'pi-anyayUthikA api AhuH / etad yuktam / tadapi-hemaghaTe bhagne api, tadbhAvaMhemamaulyaM nojjhati / tathA sadjJAnayuktA kriyA, tataH patitasya bhagnasyApi nAdhikasthitibandhaH / baMdheNa na volaI kayAvi iti vacanAt / jJAnI kriyAyuktaH sthitikSayaM karoti / tataH patito'pi tat sthitisthAnaM nAtikrAmati / ato jJAnapUrvakA eva tathyA / tathA ca aupapAtikAGge mithyAdRSTiH ekAntena dravyayatirliGgakriyAyuktaH navamagraiveyakAntaM gacchati / tathApi sthitau pUrNabandhaka eva / samyagdRSTipratipattau tatpatito'pi mithyAtvabhAvaM gato'pi ekakoTAkoTyantarasthitiM badhnAti, nAdhikAM badhnAti / ataH jJAnasyAdhikatvam // 10 // punaH draDhayatikriyAzUnyaM ca yad jJAnam, jJAnazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyam, bhAnukhadyotayoriva // 11 // kriyAzUnyamiti-yad. jJAnaM-tattvAvabodhaH satsvasaMvedyaivedanarUpam kriyAzUnyaM-dravyakriyA AzravarodhanAtmikA tayA zUnyam, ca-punaH, kriyA jJAnazUnyA-tayoH antaraM bhAnukhadyotayoriva jJeyam / bhAnutulyaM jJAnam, khadyotaprakAzatulyA kriyA jJAnazUnyA jJeyA iti // 11 // cAritraM viratiH pUrNA, jJAnasyotkarSa eva hi / jJAnAdvaitanaye dRSTideyA tadyogasiddhaye // 12 // 1. liGgI V.1. / 2. pratipatitAt patito'pi S.M. vinA / 3. svasaMvedana0 L.D.1. / 4. nayaiH S.M., B.2. / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zrIjJAnamaJjarI cAritramiti-pUrNA viratiH cAritraM svarUparamaNam, tat jJAnasyaiva utkarSaH hIti nizcitaM jJeyam / jJAnasya utkRSTAvasthA cAritram, jJAne evaikatvaM cAritram / AtmanaH mUlavyAkhyAyAM jJAnadarzanaguNadvayamayatvameva / uktaM ca-zrIvizeSAvazyake, [142] uvavAI upAMge'pi-asarIrA jIvaghaNA uvauttA dasaNe ya nANehiM [sU043] ityAdivacanAt / ato jJAne sthiratvaM cAritram / jJAnasyAnandaH sukhaM jJAnaprakarSAvabodhaH sukham, iti bhASyokteH / tathA jJAnasyAsvAdanaM bhogaH evaM bhAvanA pRthagguNAnAM bhAvanApi vizeSAvazyake- yataH cAritrajJAnAdayaH pRthagguNA icchanti / ityAdikaM tena atropayogamayasyAtmanaH jJAnaM mukhyatvenocyate / jJAnAdvaitanaye jJAnamevAtmA jJAnameva sAdhyam, jJAnanirAvaraNatA siddhiH, evaM dRSTiH deyA, kimarthaM ? tadyogasiddhaye, jJAnayogasya siddhyartha-niSpattyartham / ato jJAnapUrvikA kriyA hitA / tena jJAne sparzAkhye mahAn' abhyAso vidheyaH, iti rahasyam / jJAnatyAgena siddhiH, sarvatra sAdhane jJAnameva pradhAnamiti jJAnasArasyArthitayA bhavitavyam // 12 // atha zrImadyazovijayopAdhyAyaiH etad jJAnasArAbhidhaM zAstraM racitam / tatkSetrAdipratipAdakaM vRttamucyate siddhi siddhapure purandarapurasparddhAvahe labdhavAn, ciddIpo'yamudArasAramahasA dIpotsave parvaNi / etadbhAvanabhAvapAvanamanazcaJcaccamatkAriNAm, taistairdIpazataiH sunizcayamatairnityo'stu dIpotsavaH // 13 // siddhi siddhapure iti-ayaM granthaH siddhapure nagare sUtraracanayA siddhi labdhavAn / punaH udArasAramahasA-pradhAnasAratejasA dIpotsave parvaNidIpAlikAdine sampUrNatAM gataH / kathambhUto'yaM granthaH ? ciddIpaH-jJAna 1. mahadabhyA0 V.1., B.1 | Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAraH 219 prdiipH| etadbhAvanabhAvapAvanamanazcaJcaccamatkAriNAM jIvAnAmetasya granthasya (bhAvanaM)-bhAvanA-AtmatanmayatA tasyA bhAvA-arthollAsAH samAdhyavasAyAH taiH pAvanaM-pavitraM mana:-cittaM tatra caJcan-manohArI camatkAro yeSAM te teSAm / taistaiH nirmalopayogalakSaNaiH dIpazataiH suSThu nizcayo vastudharmaH tasya yad jJAnaM tadeva matamiSTaM teSAM jJAnacamatkAriNAM dIpotsavaH nityaH-nirantaraH, astu-bhavatu / ityanena yathArthajJAnagRhItAtmarasamagnAnAM nityaM dIpotsava evAsti // 13 // keSAMcidviSayajvarAturamaho cittaM pareSAM viSAvegodarkakutarkamUcchitamathAnyeSAM kuvairAgyataH / *lagnAlarkamabodhakUpapatitaM cAste'pareSAmapi, stokAnAM tu vikArabhArarahitaM tad jJAnasArAzritam // 14 // keSAMciditi-aho iti Azcarye, keSAMcijjIvAnAM cittaM-manaH viSayA-indriyAbhilASAH eva jvaraH, tena AturaM-kliSTaM manaH asti / punaH pareSAM keSAMcit manaH 'viSAvegodarkakutarkamUrcchitam iti. viSasyamithyAtvasya Avega:-tvarA tasya udarka:-udayaH tena kutarkastena mUcchitaMvyAkulIbhUtaM manaH asti / anyeSAM-jIvAnAm, kuvairAgyataH-duHkhagarbhamohagarbhavairAgyataH 'lagnAlarka-lagna: Alarka:-haDakavAya iti lokabhASA tena patitaM manaH asti / ca-punaH, apareSAM-kuguruvAhitAnAM kubodhapatitaM-kujJAnapatitaM manaH asti / tu-punaH, vikaaraa-indriykaamaaH| teSAM bhAraH, tena rahitam, jJAnasArAzritaM jJAnasAre-paramAtmasvarUpe AzritaM vyAptaM manaH stokAnAmasti / iha khalu jagati kAmodvignA:-svarUpopayogalInacittAH zuddhasAdhyadRSTayaH puruSAH stokA eva // 14 // * iha zloke 'abodhakUpapatitam' iti padaM vartate TIkAyAM tu kubodhapatitam iti padasya vRttirdRzyate kimarthametad ? ityArekA / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 punaH granthAbhyAsarUpaM phalaM darzayati jAtodrekavivekatoraNatatau dhAvalyamAtanvate, (ti) hRdgehe samayocitaH prasarati sphItazca gItadhvaniH / pUrNAnandaghanasya kiM sahajayA tadbhAgyabhaGgyA'bhavad, nairtadgranthamiSAtkaragrahamahazcitraM caritrazriyaH // 15 // zrIjJAnamaJjarI jAtodreketi--etadgranthamiSAt-jJAnasAragranthAbhyAsavyAjAt cAritrazriyaH karagrahamaha:-pANigrahaNamahotsavaH prasarati iti saMTaGkaH, zeSaM svata Uhyam // 15 // 3 bhAvastomapavitragomayarasaiH liptaiva sarvatra bhUH, saMsiktA samatodakairatha pathi nyastA vivekasrajaH / adhyAtmAmRtapUrNakAmakalazazcakre'tra zAstre puraH, pUrNAnandaghane puraM pravizati svIyaM kRtaM maGgalam // 16 // bhAvastoma ityAdi vRttaM- pUrNAnandaghane - zuddhAtmajJAne puraM pravizati svIyaM kRtaM maGgalamiti vAkyamityanAdisaMsArasaMsaraNamithyAtvAsaMyama kaSAyayogahetucatuSTayopacitajJAnAvaraNAdikarmavRtAnantaparyAyasya aMlabdhA tmasAdhanasya viSamarogazokAdikaNTakAkulAyAmantarAyodayAlabdhAhArAdiyogAratitApataptAyAm, mahAvyasanasahasrasiMhavyAghravyAptAyAm, kuprAvacanikaluNTAka dhATIhu GkAragajitabhISaNAyAm, kudevavetAlatrAsitAyAm, indriyaviSayasukhabuddhilakSaNabhrAntimarumarIcikAbhUmibhUtAyAm, strIvilAsAdiviSavRkSacchAyAyutAyAm, mahATavyAM dhanAdipipAsAMvyAlola 1. caitad0 A.D., S. M., B. 1. / 2. granthAbhyAsAt sarvapratiSu / 3. saMsaktA B.1., V.1.2. / 4. samito0 V. 1. 2, A. D. / 5. zuddhAtmajJAnapure pravizataH V.1.2., A.D., B.1.2., S.M. L.D.1. / 6. vyathAyAm L.D. 1 / 7. viSaye sukha0 L.D.1 / 38 bhUmibhramiyAtAm L. D. 1 / 9. pipAsayA lolyamAtrasya L.D.1 / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAraH 221 netrasya, tallAbhAdiyojanAdigmUDhasya, paribhramataH jIvasya, kadAcit jagadupakAraparavidyAdharavaraH guruH, tasya saMyogo jAtaH / guruNApi mArgabhraSTamita itaH paribhramantaM dInamazaraNamavalokyoktaM he bhadra ! zRNu, tavAnandakandopamaM mahodayanagarasya mArgam, yatra sadAgamasarAMsi tattvapIyUSapUrNAni, AcAryopAdhyAyanirgranthAdayo nAgarikAH samyagdarzanajJAnopayoganirdhAritamArgapracArAH, yatra kSAntyAdidharmasamyaktvAdiguNasthAnAnyeva vizrAmabhUmayaH, svAdhyAyavidhigItavRndamanoharA paddhatiH, tattvAnubhavatattvaikatvAdayaH zramamantareNa mArgalaGghanopAyAH, yamaniyamAdyaSTAGgAni vAhanAni, zrImadahanmahArAjanItinigRhItataskarAkuTilAcAritrAcArapravINasAmAyikAdisaMyamasthAnasaMnivezAH, yatra zraddhAdhAraNAnirdhArita siddhipuragamananirvyAghAtapracAraM ratnatrayIlakSaNam / pravarttaya tamArge, yena karmASTazatruvyUhakSayaM kRtvA nirmalAnandaM zuddhamavyAbAdhamapunarAvRtti mahitamanantajJAnadarzanapUrNaparamAvyayamamUrtAsaGganirAmayaM nirvANanagaraM drakSyasi nirAbAdham / tena bhavyena zramaNAdisahAyena gRhItestanmArgaH / tato guruNApi pAtheyopamaM dattaM jJAnasArAkhyam, yathArthopadezamUlaM zuddhAnubhavAsvAdamadhuratarAsvAdaM samatArasazItalajalam, tena nirvikalpaM pravRtto mArgollaGghanena / ataH paramapAtheyopamaM jJAnasAraM mokSamArgaM gacchetA sukhanirvAhArthamabhyasyam / tasya ca cirakAlInAkSayatattvahetubhUtA tadAsvAdavRddhikaraNArthaM vihiteyaM TIkA tattvArtha-vizeSAvazyaka-dharmasaMgrahaNIkarmaprakRtyAdigranthAlambanapUrvakaM mayA devacandreNa sva-paropakArAya tattvabodhanI nAmnI, sA ca ciraM nandatAdAcandrArkam / atra ca yanmayA svamatidoSeNa bhrAmikaM bhASitaM tacchodhayantu dakSAH paropakArapravaNAH / santo hi guNagrAhakA eva, na khalu punaH matsariNo bhavanti / tena satAM prauDhAnandakArI evaiSA TIkA samAptA iti // 15 // 1. dInamanazanamava0 L.D.1 / 2. gRhItaM tanmArga V.1.2., B.1., A.D. L.D.1 || 3. gacchatAM B.2., V.1.2., A.D. L.D.1. / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zrIjJAnamaJjarI atra sUtrakRt-zrIyazovijayopAdhyAyAH nyAyAcAryA vAgvAdinIlabdhavarAH durvAdimadAbhrapaTalakhaNDanapavanopamAH, teSAM prazasti: gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizoH, zrImannyAyavizAradasya kRtinAmeSA kRtiH prItaye // 17 // itizrIjJAnasArasUtraM sampUrNam / (granthAgraM 281 iyatparimitAH zlokAH) ... gaccheti-tapAgacche zrIvijayadevasUrivarANAM gacche zrIjItavijayaprAjJAH, teSAM sAtIrthyadharAH zrInayavijayaprAjJAH, teSAM ziSyeNa zrImad-yazovijayopAdhyAyena vihito'yaM jJAnasArAkhyaH dvAtriMzadaSTakapramANo granthaH sUtrataH / taTTIkA ca zuddhamArgadarzakena zrIkharataragacchIyena sadupAdhyAyazrIdIpacandrANAM ziSyeNa devacandragaNinA kRtA jJAnamaJjarI iti zreyaH / // iti zrI jJAnasArasUtraM saMpUrNam // 1. zreyase S.M. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkAraprazastiH TIkAkAra: svaprazasti nivedayati namaH syAdvAdarUpAya, sarvajJAya mahAtmane / devendravRndavandyAya, vIrAya vigatAraye // 1 // zrIgautamAdijJAnadharA munIzA, devadhiparyantamameyabodhAH / teSAM suvaMze varabhAskarAbhaH, zrIvarddhamAno munirAD babhUva // 2 // saMvegaraGgazAlA-granthArthakathanasUtradharatulyaH / sUrirjinezvarAkhyaH, siddhividhisAdhane dhIraH // 3 // tacchiSyA jinacandrAkhyA:, sUrayo guNabhUrayaH / tacchiSyAbhayadevAryA, gacche kharatarezvarAH // 4 // yena navAGgIvRttirupapAtikopAGgavRttivistAraH / vidadhe paJcAzakAdivRttiryA bodhavRddhikarA // 5 // tatpaTTe jinavallabha-sUrijinadattasUrayo'bhUvan / paTTAnukramabhAnurjAto jinakuzalasUriguruH // 6 // teSAM vaMze jAto, guNamaNiratnAkaro mahAbhAgyaH / kalikAlapaGkamagnAllokAnnistAraNe dhIraH // 7 // zrImajjinacandrAhvaH, sUrirnavyArkadIdhitipratApaH / yasyAvadAtasaMkhyA, gaNyate no surAdhIzaiH // 8 // tacchiSyAH pAThakAH zrImatpuNyapradhAnasaMjJitAH / sumateH sAgarAH ziSyAsteSAM vidyAvizAradAH // 9 // tacchiSyAH sAdhuraGgAkhyA, rAjasArA: supAThakAH / sarvadarzanazAstrArthatattvadezanatatparAH // 10 // tacchiSyA jJAnadharmAkhyAH pAThakAH paramottamAH / jainAgamarahasyArtha - dAyakA guNanAyakAH // 11 // - 1 223 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 zrIjJAnamaJjarI teSAM ziSyA mahApuNyakAryasaMsAdhanodyatAH / pAThakA dIpacandrAkhyAH, ziSyavargasamanvitAH // 12 // yena zatruJjaye tIrthe, kunthunAthArhataH punaH / caitye samavasaraNe ca, pratiSThA vihitA varA // 13 // caturmukhe somajitA-kRte yaH pUrNatAM vyadhAt / pratiSThAM naikabimbAnAm, cakre siddhAcale girau // 14 // ahammadAvAdamadhye, sahasraphaNAdhanekabimbAnAm / caityAnAM ca pratiSThAm, cakAra yo dharmavRddhaye // 15 // tacchiSyeNa svabodhArtham, devacandreNa dhImatA / vyAkhyAtA sugamA zuddhA, TIkeyaM tattvabodhanI // 16 // syAdvAdasya rahasyAnAm, jJAnAlabdhodayena ca / devacandreNa bodhArtham, suTIkeyaM vinirmitA // 17 // saMvadrasanidhijaladhicandra mite (1795) kArtike site pakSe / paJcamyAM navyapure, kRteyaM jJAnamaJjarI // 18 // vAcanAtpaThanAdasyA, yo lAbho me samAgataH / tenAhaM bhavyasaMghazca, bhavatAM dharmasAdhakaH // 19 // jayatu jinarAjasya, zAsanaM duHkhanAzanam / jJAnAnandavilAsADhyam, sarvasaMpadvivarddhanam // 20 // maGgalaM bhagavAnvIro, maGgalaM gautamaH prabhuH / maGgalaM sthUlabhadrAdyA, jainadharmo'stu maGgalam // 21 // iti zrIjJAnasAraTIkA jJAnamaJjarI sampUrNA / zrIzubhaM bhUyAt / [sarvAkSaragaNanayA granthAgraM TIkAzlokAH 3800 iyatparimitA paphAla] - Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-1 [1] "jesiM avaDDapuggalapariaTTo sesao a sNsaaro| te sukkapakkhiyA khalu avare puNa kiNhapakkhIyA" // 72 // vyAkhyA-jesimiti yeSAm apArddhapudgalaparAvartaH zeSasaMsAraH, yeSAmarddhapudgalaparAvarto'vaziSTaH saMsAra ityarthaH / te zuklapAkSikAH, khalu-nizcayena / kRSNapAkSikalakSaNamAha-ahie-adhike, ardhapudgalaparAvartAdadhikasaMsAraH kRSNapAkSikA iti / (zrAvakaprajJaptiH gA0 72) / 1/8 [2] prANAyAmaH prANayamaH, zvAsa-prazvAsarodhanam / pratyAhArastvindriyANAm, viSayebhyaH samAhRtaH // 83 // prANasya mukhanAsikAsaJcAriNo vAyorAsamantAd yamanaM gaticchedaH prANAyAmaH evaM prANasya yamanaM prANayamaH / bAhyasya vAyorAcamanaM zvAsaH, kauSThyasya vAyoniHzvasana-prazvAsaH, zvAsa-prazvAsayoH rodhanaM-gaticchedaH zvAsa-prazvAsarodhanam / yadyogazAstram prANAyAmo gaticchedaH, zvAsa-prazvAsayormataH / recakaH pUrakazcaiva, kumbhakazceti sa tridhA // [yogazAstram-prakAzaH-5 zlo0 4] iti / dve zvAsa-prazvAsarodhanasya // viSayebhyaH indriyANAM samAhRtiH-saMkSepaH, tannAmaikaM pratyAhAraH / pratIpamAharaNaM pratyAhAraH / pratyApUrvaH "hRJ-haraNe" (bhvA0 u0 a0) bhAve ghaJ / ekamindriyANAM viSayebhyaH saGkocanasya // 83 // [abhi0ciMnA0zlo0 83] 2/1 [3] samAdhistu tadevArtha-mAtrAbhAsanarUpakam / ___ evaM yogo yamAdyaGgairaSTAbhiH sammato'STadhA // 85 // samyagAdhIyate mano'treti samAdhiH / samAG pUrvaH "dudhAJ dhAraNapoSaNayoH" (hvA0 u0a0 ) upasarge dhoH ki: 3 / 3 / 92 iti kiH / tadeva iti Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tacchabdena dhyAnaM parAmRzyate / dhyAnameva arthamAtrAbhAsanarUpakaM dhyeyAkAramAtrAvalambanaM tasya nAmaikaM samAdhiriti / saMgrahamAha...evamamunA prakAreNa pUrvoktaiH aSTabhiH yamAdyaGgaiH aSTadhA yogaH sammataH, yoginAM mAnya ityarthaH // 85 // [abhi0-ciM0nA0 zlo0 85] 2/1 [4] te kattiyA paesA, savvAgAsassa maggaNA hoi / te jattiyA paesA, avibhAga tao aNaMtaguNA // 4512 // 'te' cAritrasya pradezAH 'kiyantaH'-kiMpramANA iti cintAyAM nirvacanamAhasarvasya lokAlokagatasyAkAzasya mArgaNA bhavati / yAvantaH kila 'te' sarvAkAzasya pradezAH 'tataH'-tebhyaH sarvAkAzapradezebhyazcAritrasya avibhAgaparicchedA anantaguNAH sarvajaghanye'pi saMyamasthAne pratipattavyAH / eSA avibhAgaparicchedaprarUpaNA 1 / sarvajaghanyAt saMyamasthAnAd yad dvitIyaM saMyamasthAnaM tat tasmAdanantabhAgavRddham / kimuktaM bhavati ?-prathamasaMyamasthAnagatanirvibhAgabhAgApekSayA dvitIye saMyamasthAne nivibhAgA bhAgA anantatamena bhAgenAdhikA bhavantIti / eSA sthAnAntaraprarUpaNA 2 / tasmAdapi yadanantaraM tRtIyaM tat tato'nantabhAgavRddham, evaM pUrvasmAduttarottarANi anantatamena bhAgena vRddhAni nirantaraM saMyamasthAnAni tAvad vaktavyAni yAvadaGgalamAtrakSetrAsaGkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni bhavanti / etAvanti ca samuditAni sthAnAni kaNDakamityucyate / eSA kaNDakaprarUpaNA 3 / asmAcca kaNDakAt parato yadanyadanantaraM saMyamasthAnaM bhavati tat pUrvasmAdasaGkhyeyabhAgAdhikam / etaduktaM bhavati-pAzcAtyakaNDakasatkacaramasaMyamasthAnagatanivibhAgabhAgApekSayA kaNDakAnantare saMyamasthAne nivibhAgA bhAgA asaGkhyeyatamena bhAgenAdhikAH prApyante / tataH parANi punarapi kaNDakamAtrANi saMyamasthAnAni yathottaramanantabhAgavRddhAni bhavanti, tataH punarekamasaGkhyeyabhAgAdhikaM saMyamasthAnam, bhUyo'pi tataH parANi kaNDakamAtrANi saMyamasthAnAni yathottaramanantabhAgavRddhAni bhavanti, tataH punarapyekamasaGkhyeyabhAgAdhikaM saMyamasthAnam, evamanantabhAgAdhikaiH kaNDakapramANaiH saMyamasthAnairvyavahitAni asaGakhyeyabhAgAdhikAni saMyamasthAnAni tAvad vaktavyAni yAvat tAnyapi kaNDakapramANAni bhavanti / tatazcaramAdasaGkhyeyabhAgAdhikasaMyamasthAnAt parANi yathottaramanantabhAgavRddhAni kaNDakamAtrANi saMyamasthAnAni bhavanti, tataH paramekaM saGkhyeyabhAgAdhikaM saMyamasthAnam, tato mUlAdArabhya Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvanti saMyamasthAnAni prAgatikrAntAni tAvanti bhUyo'pi tenaiva krameNAbhidhAya punarapyekaM saGkhyebhAgAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, idaM dvitIyaM saGkhyeyabhAgAdhikaM saMyamasthAnam, anenaiva krameNa tRtIyam, yAvat saGkhyeyabhAgAdhikAni saMyamasthAnAni kaNDakamAtrANi bhavanti tAvad vAcyam / tata uktakrameNa bhUyo'pi saGkhyeyabhAgAdhikasaMyamasthAnaprasaGge saGkhyeyaguNAdhikamekaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tataH punarapi mUlAdArabhya yAvanti saMyamasthAnAni prAgatikrAntAni tAvanti bhayo'pi vaktavyAni, tataH punarapyekaM saGkhyeyaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tato bhUyo'pi mUlAdArabhya tAvanti saMyamasthAnAni tathaiva vaktavyAni, tataH punarapyekaM saGkhyeyaguNAdhikaM saMyamasthAnam, amUnyapyevaM saGkhyeyaguNAdhikAni saMyamasthAnAni tAvad vaktavyAni yAvat kaNDakamAtrANi. bhavanti / tata uktakrameNa punarapi saGkhyeyaguNAdhikasaMyamasthAnaprasaGge'saGkhyeyaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tataH punarapi mUlAdArabhya yAvanti saMyamasthAnAni prAgatikrAntAni tAvanti tenaiva krameNa bhUyo'pi vaktavyAni, tataH punarapyekamasaGkhyeyaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tato bhUyo'pi mUlAdArabhya tAvanti saMyamasthAnAni tathaiva vaktavyAni, tataH punarapyekamasaGkhyeyaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, amUni caivamasaGakhyeyaguNAdhikasaMyamasthAnAni tAvad vaktavyAni yAvat kaNDakapramANAni bhavanti / tataH pUrvaparipATyA punarapyasaGkhyeyaguNAdhikasaMyamasthAnaprasaGge anantaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tato bhUyo'pi mUlAdArabhya yAvanti saMyamasthAnAni prAgatikrAntAni tAvanti tathaiva krameNa bhUyo'pi vaktavyAni, tataH punarapyekamanantaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, tato bhUyo'pi mUlAdArabhya tAvanti saMyamasthAnAni tathaiva vaktavyAni, tataH punarapyekamanantaguNAdhikaM saMyamasthAnaM vaktavyam, evamanantaguNAdhikAni tAvad vaktavyAni yAvat kaNDakamAtrANi bhavanti / tato bhUyo'pi teSAmupari paJcavRddhyAtmakAni saMyamasthAnAni mUlAdArabhya tathaiva vaktavyAni, yat punaranantaguNavRddhisthAnaM tanna prApyate, SaTsthAnasya parisamAptatvAt / itthambhUtAnyasaGkhyeyAni kaNDakAni samuditAni SaTsthAnakaM bhavati / tasmAcca prathamaSaTsthAnakAdUrdhvamuktakrameNaiva dvitIyaM SaTsthAnakamuttiSThati, evameva ca tRtIyam, evaM SaTsthAnakAnyapi tAvad vAcyAni yAvadasaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAni bhavanti / uktaM ca chaTThANagaavasANe, annaM chaTThANayaM puNo annaM / evamasaMkhA logA, chaTThANANaM muNeyavvA // [paJcasaM0 gA0 444] itthambhUtAni cAsaGkhyeyalokAkAzapradezapramANAni SaTsthAnakAni saMyama Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreNirucyate / tathA coktam chaTThANA u asaMkhA, saMjamaseDhI muNeyavvA // [piNDani0 bhA0 gA0 29] tadevaM kRtA avibhAgapariccheda-sthAnAntara-kaNDaka-SaTsthAnakAnAM prarUpaNA 4 / sAmpratamadhaHsthAnaprarUpaNA kriyate prathamAdasaGkhyeyabhAgavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti saMyamasthAnAnyanantabhAgavRddhAni ? ucyate-kaNDakamAtrANi / tathA prathamAt saGkhyeyabhAgavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti asaGkhyeyabhAgavRddhAni sthAnAni ? ucyate-kaNDakamAtrANi / evamuttarottarasthAnAdadho'dha AnantaryeNa tAvad mArgaNA kartavyA yAvat prathamAdanantaguNavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti asaGkhyeyaguNavRddhAni ? ucyate-kaNDakamAtrANi / idAnImekAntaritA mArgaNA kriyate-tatra prathamAt saGkhyeyabhAgavRddhAt sthAnAdadhaH kiyantyanantabhAgavRddhAni sthAnAni ? ucyate-kaNDakavargaH kaNDakaM ca / tathA prathamAt saGkhyeyaguNavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti asaGkhyeyabhAgavRddhAni sthAnAni ? ucyate-kaNDakavargaH kaNDakaM ca / [tathA prathamAdasaGkhyeyaguNavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti saGkhyeyabhAgavRddhAni sthAnAni ? ucyate-kaNDakavargaH kaNDakaM ca / ] tathA prathamAdanantaguNavRddhAt sthAnAdadhaH kiyanti saGkhyeyaguNavRddhAni sthAnAni ? ucyate-kaNDakavargaH kaNDakaM ca / evamuktaprakAreNa vyantaritA vyantaritA caturantaritA ca mArgaNA svadhiyA paribhAvanIyA / atha paryavasAnadvAram-tatrAnantaguNavRddhakaNDakAdupari paJcavRddhyAtmakAni sarvANi sthAnAni gatvA punaranantaguNavRddhaM sthAnaM na prApyate, SaTsthAnasya parisamAptatvAt / tatastadeva sarvAntimaM sthAnaM SaTsthAnakasya paryavasAnam ||4512||(bR0k0suu0gaa0 4512) 2/5 [5] je ime ajjattAe samaNA niggaMthA ete NaM kassa teullesaM vItIvayaMti ? goyamA mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teullesaM vItIvayanti evaM dumAsapariyAe samaNe NiggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teulesaM vItIvayanti, eeNaM abhilAveNaM timAsapariyAe samaNe niggaMthe asurakumAriMdANaM devANaM teulesaM vItIvayai, caumAsapariyAe samaNe niggaMthe caMdimasUriyavajjiyANaM gahagaNa-nakkhattatArArUvANaM jotisiyANaM teulesaM vIIvayai, paMcamAsa pariyAe samaNe niggaMthe caMdimasUriyANaM joisiyANaM teulesaM vItIvayai, chammAsa-pariyAe samaNe niggaMthe sohammIsANANaM teulesaM vItIvayai, sattamAsapariyAe samaNe niggaMthe saNaMkumAramAhiMdANa teulesaM vIivayai, aTTamAsapariyAe samaNe niggaMthe Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMbhaloga-laMtagadevANaM teulesaM (vIivayai), navamAsapariyAe samaNe niggaMthe mahAsukka-sahassArANaM devANaM teulesaM vIivayai, dasamAsapariyAe samaNe [niggaMthe] ANaya-pANaya-AraNa-accuANaM devANaM [teulesaM vIivayaha] ekkArasamAsapariyAe samaNe (niggaMthe) gevejjANaM devANaM (teulesaM vIivayai) bArasamAsapariyAe [ samaNe niggaMthe ] aNuttarovavAiyANaM devANaM teulesaM [vIivayai ] teNa paraM sukke sukkAbhijAtI bhavittA sijjhai bujjhai muccai parinivvAi savvadukkhANamaMtaM karei tti // 537 // je ime ityAdi ye ime pratyakSAH ajjattAe tti AryatayA pApakarmabahirbhUtatayA adyatayA vA- adhunAtanatayA vartamAnakAlatayetyarthaH teyalessaM ti tejolezyAMsukhAsikA tejolezyA hi prazastalezyopalakSaNaM sA ca sukhAsikAheturiti kAraNe kAryopacArAttejolezyAzabdena sukhAsikA vivakSiteti / vIivayaMti-vyativrajanti vyatikAmanti / asuriMdavajjiyANaM ti camarabalavarjitAnAM teNa paraM ti-tataH saMvatsarAtparataH sukke tti zuklo nAmAbhinnavRtto'matsarI kRtajJaH sadArambhI hitAnubandhI iti niraticAracaraNa ityanye sukkAbhijAi tti zuklAbhijAtyaH paramazukla ityarthaH / 2/5 [bhagavatI0za014,u09, sU0537] [6] AkiJcanyaM mukhyam, brahmApi paraM sadAgamavizuddham / sarvaM zuklamidaM khalu, niyamAt saMvatsarAdUrdhvam // 12 // 13 // AkiJcanyaM-niSkiJcanatvaM bAhyAbhyantaraparigrahatyAgarUpam, mukhyaM-nirupacaritam, brahmApi - brahmacaryamapi aSTAdazabhedazuddham, paraM-pradhAnaM, sadAgamaH-bhagavadvacanaM tena vizuddhaM-nirdoSam, sarvamidaM-dazavidhamapi kSAntyAdi, zuklaM-niraticAram, khaluzabdo vAkyAlaGkAre niyamAt-nizcayAt, saMvatsarAdUrdhvam-varSaparyAyavyatikrame kriyAmalatyAgena taduttaraM zuklIbhavanasvabhAvatvAt / (SoDa0pra0So012,zlo013) 2/5 [7etadeva samarthayannAha uktaM mAsAdiparyAyavRddhayA dvAdazabhiH param / tejaH prApnoti cAritrI, sarvadevebhya uttamam // 36 // uktaM-nirUpitaM bhagavatyAm, kimityAha-mAsAdiparyAyavRddhyA-mAsena dvAbhyAm tribhirityAdikrameNa paryAyasya vRddhau satyAM yAvad dvAdazabhirmAsaiH paraM-prakRSTaM, teja:cittasukhalAbhalakSaNaM prApnoti-adhigacchati, cAritrI-viziSTacAritrapAtraM pumAn, 19 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paratvameva vyanakti-sarvadevebhyo-bhavanavAsiprabhRtibhyo'nuttarasurAvasAnebhyaH sakAzAduttamaM sarvasurasukhAtizAyIti bhAvaH [a06zlo036] / bhagavatIsUtraM cedam- je ime ajjattAe samaNA niggaMthA ete NaM kassa teullesaM vItIvayaMti ? mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teullesaM vIivayai evaM dumAsapariyAe samaNe niggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teulesaM vItIvayai, timAsapariyAe samaNe niggaMthe asurakumAriMdANaM devANaM teulesaM vItIvayai, caumAsapariyAe samaNe niggaMthe caMdimasUriyavajjiyANaM gaha-gaNa-nakkhatta-tArArUvANaM jotisiyANaM teulesaM vIIvayai, paMcamAsapariyAe samaNe niggaMthe caMdima-sUriyANaM. joisiyANaM teulesaM vItIvayai, chammAsapariyAe samaNe niggaMthe sohammIsANANaM teulesaM vItIvayai, sattamAsapariyAe samaNe niggaMthe saNaMkumAra-mAhiMdANa teulesaM vIivayai, aTThamAsapariyAe samaNe niggaMthe baMbhaloga-laMtagadevANaM teulesaM (vIivayai), navamAsapariyAe samaNe niggaMthe mahAsukka-sahassArANaM devANaM teulesaM vIivayai, dasamAsapariyAe samaNe [niggaMthe] ANaya-pANaya-AraNa-accuANaM devANaM [teulesaM vIivayai] ekkArasamAsapariyAe samaNe (niggaMthe) gevejjANaM devANaM (teulesaM vIivayai) bArasamAsapariyAe [samaNe niggaMthe] aNuttarovavAiyANaM devANaM teulesaM [vIivayai] teNa paraM sukke sukkAbhijAtI bhavittA sijjhai bujjhai muccai parinivvAi savvadukkhANamaMtaM karei tti // 219 // (dharma0bi0a06, zlo036) 2/5 [8] bhagavAnAha jatto cciya paccakkhaM somma ! sahaM nasthi dakkhamevedaM / tappaDiyAravibhattaM to puNNaphalaM ti dukkhaM ti // 2005 // saumya ! prabhAsa ! yata eva duHkhe'nubhUyamAne kasyApyaviparyastamateH sukhaM pratyakSaM nAsti, sukhAnubhavaH svasaMvidito na vidyate'ta evAsmAbhirucyate'dukkhamevedam' iti, yat kimapyatra saMsAracakre sak-candanA-'GganAsambhogAdisamutthamapi vidyate tat sarvaM duHkhamevetyarthaH / kevalaM tasyAGganAsaMbhogAdiviSayautsukyajanitAratirUpasya duHkhasya pratIkAro'GganAsaMbhogAdikastatpratIkArastena tatpratI kAreNa duHkhamapi sad vibhaktaM mUDhairbhedena vyavasthApitam-tatpratIkArarUpaM kAminIsaMbhogAdikaM pAmAkaNDUyanAdivat sukhamadhyavasitam, zUlAropaNa-zUla-zirobAdhAdivyAdhi-bandha-vadhAdijanitaM tu duHkhamiti / ramaNIsaMbhoga-cakravartipadalAbhAdi sukhaM svasaMviditaM 'duHkham' iti vadatAM pratyakSavirodha iti cet / tadayuktam, mohamUDhapratyakSatvAt tasya, tallAbhautsukyajanitAratirUpaduHkhapratIkArarUpatvAd duHkhe'pi tatra Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhAdhyavasAyaH, pAmAkaNDUyanApathyAhAraparibhogAdivat, tathA coktam "nagnaH preta ivAviSTaH, kvaNantImupagRhya tAm / gADhAyAsitasarvAGgaH, sa sukhI ramate kila // 1 // autsukyamAtramavasAdayati pratiSThA, kliznAti labdhaparipAlanavRttireva / nAtizramApagamanAya yathA zramAya, rAjyaM svahastagatadaNDamivAtapatram // 2 // bhuktAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kim ? saMprINitAH praNayinaH svadhanaistataH kim ? / dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim ? kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim ? // 3 // itthaM na kiJcidapi sAdhanasAdhyajAtam, svapnendrajAlasadRzaM paramArthazUnyam / atyantanirvRtikaraM yadapetabAdham, tad brahma vAJchata janAH ! yadi cetanAsti // 4 // " ityAdinA 'puNNaphalaM ti dukkhaM ti' yata evamuktaprakAreNa duHkhe'pi sukhAbhimAnaH, tasmAt puNyaphalamapi sarvaM tattvato duHkhameveti // 2005 // (vizeSA0bhA0gA02005) 2/6...10/8 etadeva prapaJcayativisayasuhaM dukkhaM ciya dukkhapaDiyArao tigiccha vva / taM suhamuvayArAo na uvayAro viNA taccaM // 2006 // viSayasukhaM tattvato duHkhameva, duHkhapratIkArarUpatvAt kuSTha-gaNDA-'rzoroga kvAthapAna-cchedana-dambhanAdicikitsAvat // yazca loke tatra sukhavyapadezaH pravartate, sa upacArAt / na copacArastathyaM pAramArthikaM vinA kvApi pravartate, mANavakAdau siMhAdhupacAravaditi // 2006 // (vizeSA0bhA0gA0 2006) 2/6...10/8 yaduktam-'AdhAro deho cciya jaM suha-dukkhovaladdhINaM' iti (gA02003) tatrAha sAyA-'sAyaM dukkhaM, tavvirahammi ya suhaM jao teNaM / dehidiesu dukkhaM, sokkhaM dehidiyAbhAve // 2011 // nanu yat puNyaphalaM sAtaM sukhatayA lokavyavahArato rUDhaM tat sarvaM duHkhamevetyanantarameva samarthitam, asAtaM tu pApaphalatvAd nirvivAdaM duHkhameva / evaM ca sati sarvaM duHkhamevAsti saMsAre, na sukham / tacca duHkhaM siddhasya sarvathA kSINam / atastadvirahe yad-yasmAt siddhasya svAbhAvikam, nirupamam, anantaM ca yukti Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhameva sukham tena tasmAt kAraNAt pArizeSyanyAyAt saMsAriNAmeva jIvAnAM dehendriyeSvAdhArabhUteSu yathoktasvarUpaM duHkham, sukhaM tu dehendriyAbhAva eva siddhasya kSINaniHzeSasukhaduHkhatvena tasya tatra yuktisiddhatvAditi // 2011 // (vizeSA0 bhA0 gA0 2011 ) 2/6... 10/8 [9] labbhai surasAmittaM, labbhai ya pahuttaNaM na saMdeho / egaM navara na labbhai, dullaharayaNaM va sammattaM // 14 // vyAkhyA - labhyate prApyate puNyAnubhAvAt surA amarAsteSAM svAmitvamIzvaratvamindratvamityarthaH / yaduktam- maNirayaNakirIDadharo, ciMcaio cavalakuMDalAharaNo / sakko hiovaesA, erAvaNavAhaNo jAo // 1 // tathA ca zabdaH punararthaH, punaH prabhutvaM - svAmitvam arthAt pRthivyAH naranAthatvamityarthaH, labhyate nAtra sandeho dvAparaH / navaram iti vizeSa:, egaM iti dezasarvaviratirahitam ekaM kevalam samyaktvaM tattvazraddhAnam, AstAM tadyuktam, durlabharatnavat cintAmaNivanna labhyate / yathA loke bhAgyavihInAnAM cintAmaNirduSprApastathA samyaktvamalpapuNyairna prApyata iti / granthAntare'pyuktam labdhaMti amaranarasaMpayAo, sohaggarUvakaliyAo / na ya labbhai sammattaM, taraMDayaM bhavasamuddassa // 1 // ( saMbodhasaptatiH gA0 14 ) 2/7 [10] evaM ca parityaktasamastabAhyAbhyantaropadhika ekatvabhAvanAM bhAvayati tAmAha 8 1 - ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA // 26 // ego me0 eka evAtmA me mama zazvadbhavanIya agamanAcca zAzvataH sahacArI jJAnadarzanayuktaH zeSA ye kecana me mama bAhyA bhAvA: padArthAH putrakalatrAdikAste sarve saMyogalakSaNA eva - kRtrimamelApakA eva, yeSAM saMyogasteSAmavazyaM bhAvI viyoga iti paramArthaH // 26 // kathaM viyogaduHkhAnItyAha saMjogamUlA jIveNa pattA dukkhaparaMparA / . tamhA saMjogasaMbaMdhaM, savvaM tiviheNa vosire // 27 // saMjo0 saMyoga eva mUlaM yAsAM tAH saMyogamUlA: / jIvena- sAMsAriprANinA, prAptA - anubhUtA duHkhaparaMparA-aniSTakaSTasaMtatyaH yasmAdevaM tasmAt kAraNAt saMyogasaMbandhaM-samavAyAbhilASaM sarva bhAvena - svAbhiprAyeNa vyutsRjAmi // 27 // [AturapratyAkhyAnapayannA gA026-27] 4/1 , Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] jJAnAt tu na karma prabhavatItyAha svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastA'nyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prapannaH / svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazIlI svadarzI tyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNAM naiSa jIvaH // 1/26 // vyA0-svam-AtmAnaM svatvena jAnan-zuddhasvalakSaNanirjJAnAt paradravyAhaMbuddhihetubhUtamithyAdarzanApagamAccAtmAnamAtmatvenAvagacchan / tathA paraM-sukhaduHkhAdirUpapudgalapariNAmaM tannimittatathAnubhavaM pudgalapracayAtmakaM zarIrAdikaM ca paratvena jAnan parasparavizeSanirjJAnAccharIrAdAvAtmA''tmIyabuddhimakurvan ityarthaH / tathA samastAni yAnyanyadravyANi AtmanaH pRthagbhUtAni pudgalAdIni tebhyo viramaNamitaH svatvabhAvAvyApyatayA paratvena jJAtvA viratiM prapannaH paradravyapravRttimanAdadhAna ityarthaH / ata eva cinmayatvaM prapannaH sakalasaGkalpavikalpanirodhAcchuddhAtmaniSThAM bibhrat / tathA svAtmanyevAbhiratimupayan anAdimohena svAtmano'pakRSya bahirnItAyAH satataM paradravyacaGkramaNazIlAyAzcidvRttenirodhAt pArAvAramadhyasRtvaraikapotakUpastambhapatatrIvA'nanyazaraNatayA'nantasahajacaitanyAtmani krIDAM kalayan tathA svAtmAnaM zIlayati abhyasyati paricinotIti svAtmazIlI / Atmano jJAyakasvabhAvatvAvadhAraNena jJeyajJAyakasambandhasyAnaupAdhikatvena dustyajatvAnnikhiladravyaiH samaM mama jJeyajJAyaka eva sambandhaH, nAnye sva-svAmibhAvAdaya ityevaM teSu mamatvavyudAsena viSayaparizIlanAM garanigaraNAdapyatyantavirasAM matvA svarUpameva parizIlayannityarthaH / tathA svadarzI AsaMsArAt paradravyavizrAntaM jJAnaM paradravyAd vyapohya niSkampatayA svarUpa eva lInaM kurvan / evamiti dRgjJapti-vRttAtmakAtmatvaikAgryeNa vartamAna eSa jIvaH kathamapi karmaNAM-dravyabhAvabhedabhAjAM-kartA na bhavet / AtmAnaM rAgAditayA'pariNamayaMstannimittIkRtya karmabhAvena pariNamamAnAnAM pudgalAnAmapi svasminnavakAzaM na dadAtItyarthaH / idamatra tAtparyaM-sakalajJeyAkArakarambitacivRttimAtmAnaM jAnAno'nubhavannapi yadi svarUpa eva niyamya na vartate tadA'nAdivAsanopajanitaparadravyapravRttezcivRttenirargalaparadravyaprasarasya haThena vyAvRttya bhAvAt svasminnavasthAne'jJAnotthitakartR-karma klezAnApAyAd niruparAgAtmatattvopalambhAbhAvaH / ata AtmajJAnAnubhavasaMyatAnAM yaugapadya eva pAramArthikarmakartRtvaM sidhyati // 26 // (a0bi0dvA01,zlo0-26) 4/3 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] nanu kazcana kAmabhogeSu satsu (na) vItarAgaH sambhavati, tatkathamasya duHkhAbhAvaH ? ucyate na kAmabhogA samayaM uviMti, na yAvi bhogA vigaI uviti / je tappaosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei // 101 // ___ 'na'-naiva, 'kAmabhogAH'-uktarUpAH, 'samatAM'-rAgadveSAbhAvarUpAm, 'upayAnti'-upagacchanti hetutveneti gamyate, taddhetutve hi teSAM na kazcidrAgadveSavAn bhavet, na cApi 'bhogAH' -bhujyamAnatayA sAmAnyena zabdAdayaH 'vikRti'krodhAdirUpAm, ihApi hetutvenopayAntItyanyathA na kazcana rAgadveSarahitaH syAt ko'nayostarhi hetuH ? ityAha-ya: 'tatpradoSI ca' teSu-viSayeSu pradveSavAn 'parigrahI ca' parigrahabuddhimAn, teSveva rAgItyuktaM bhavati, sa 'teSu'-viSayeSu 'mohAt'rAgadveSAtmakAt mohanIyAt vikRtimupaiti, rAgadveSarahitastu samatAmityarthAduktam, uktaM hi pUrva-'satoreva rAgadveSayorudIrakatvena zabdAdayo hetava' iti, Aha-"samo ya jo tesu sa vIyarAgo" ityanena gatArthametat, satyam, tasyaiva tvayaM prapaJcaH, uktaM hi 'ta eva vidhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazcocyate' iti sUtrArthaH // (uttarA0a032, gA0101) 4/3 [13] sAmprataM jJAnazabdasya saMbandhizabdatvAdyeSAM tajjJAnaM tAnyabhidhAtumAha eyaM paMcavihaM nANaM, davvANa ya guNANa ya / pajjavANaM ca savvesiM, nANaM nANIhiM desiyaM // 5 // 'etad-' anantaroktaM paJcavidhaM jJAnam, dravanti-gacchanti tAMstAn paryAyAniti dravyANi vakSyamANalakSaNAni teSAm, 'ca:'-tadgatAnekabhedakhyApako, guNAnAMrUpAdInAm, caH-prAgvat, parIti-sarvataH, ko'rthaH ? dravyeSu guNeSu sarveSvavantigacchantIti paryavAsteSAM ca, 'sarveSAm'-azeSANAm, kevalApekSayA cAyaM dravyakAtsnrye sarvazabdaH zeSajJAnApekSayA tu prakArakAtsnye, pratiniyataparyAyagrAhitvAtteSAm, 'jJAnam'-avabodhakam, 'jJAnibhiH'-atizayajJAnopetaiH kevalibhiritiyAvat 'dezitaM'-kathitam / anena ca yadAhuH-jJAnaM jJAnasvarUpasyaiva grAhakam, bAhyAbhimatasya vastuno jJAnAtiriktasyAsattvAd ata evoktaM- svarUpasya svato gati'riti, tannirastam, antaH sukhAdipratibhAsavad-bahiH sthUlapratibhAsasyApi svasaMviditatvAt, na ca yugapadvedyamAnayorekasya tAttvikamitarasya tvanyathAtvamiti nimittaM vinA kalpayituM zakyam, athaikatrAvidyopadarzitatvaM tatkalpananimittam, na, yatastaditaratrApi kiM na kalpyate ? nimittaM vinA kalpanAyA ubhayatrAvizeSAt, tathA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca jJAnasyApyabhAvena sarvazUnyatApattirityalaM prasaGgeneti sUtrArthaH // anena dravyAdiviSayatvaM jJAnasyoktam / (uttarA0a028, gA05) / 5/1 11 [14] nAma - sthApanA- dravya- bhAvatastannyAsa: ( 1 / 5 ) tathA dravyajJAnamanupayuktatAvasthA, bhAvajJAnamupayogapariNativizeSAvasthA / (tattvArtha0a01, sU05) / 5/1 [15] paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThai savvasaMjae / annANI kiM kAhI, kiM vA nAhI cheapAvagaM // 4/10 // paDhamaM NANamityAdi-prathamam - Adau, jJAnaM - jIvasvarUpasaMrakSaNopAyaphalaviSayaM tataH-tathAvidhajJAnasamanantaraM 'dayA' - saMyamastadekAntopAdeyatayA bhAvatastatpravRtteH, evam anena prakAreNa jJAnapUrvakakriyApratipattirUpeNa tiSThati - Aste sarvasaMyataH - sarvaH pravrajitaH yaH punaH ajJAnI - sAdhyopAyaphalaparijJAnavikalaH sa kiM kariSyati ? sarvatrAndhatulyatvAt pravRttinivRttinimittAbhAvAt, kiM vA kurvan jJAsyati chekaM-nipuNaM hitaM kAlocitaM "pApakaM vA" ato viparItamiti, tatazca tatkaraNaM bhAvato - 'karaNameva, samagranimittAbhAvAt, andhapradIptapalAyanaghuNAkSarakaraNavat, ata evAnyatrApyuktam- "gIattho a vihAro, bIo gIatthamIsiobhaNio / ityAdi ato jJAnAbhyAsaH kAryaH // 10 // [ zrI dazavai0 adhya0 4 gA0 10] 5/1 " [16] se kiM taM Agamao davvAvassayaM ? Agamato davvAvassayaM jassa NaM Avassae tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM NAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTThavippamukkaM guruvAyaNovagayaM / se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe No aNuppehAe / kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTTu / ( sU0 14 ) [cU0 14] tattha jaM Agamato davvAvassayaM taM imaM jassa Avassae tti padaM sikkhitaM ityAdi / jaM Adito Arabbha par3hateNa aMtaM NItaM taM sikkhitaM / taM ceva hitae avissaraNabhAvaTThitaM ThitaM bhannati / jaM parAvattayato pareNa vA pucchitassa Adimajjhate savvaM vA sigghamAgacchati taM jitaM / jaM vaNNato lahu-guruya-biMdumattarhi pada - pAda - silogAdihi ya saMkhittaM taM mitaM bhaNNati / jaM kameNa ya ukkameNa ya aNegadhA Agacchati taM parijitaM / jadhA saNAmaM sikkhitaM ThitaM ca - Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 teNa samaM jaM taM NAmasamaM / adhavA gurUvadiTTaM jaM sikkhitaM taM NAmasamaM svanAmavat / udattAdiyA ghosA, te jadhA gurUhiM uccaritA tathA gahitaM ti ghosasamaM / [ ahINakkharaM ti ] egadugAdiakkharahINaM Na bhavati / aNaccakkharaM ti adhiyakkharaM Na bhavati / avvAiddhaM avivarItakkharaM pada - pAda - silogAdIhi ya / uvalabahulabhUmIe jadhA halaM khalate tadhA jaM parAvattayato khalate taM khalitaM, Na khalitaM akkhalitaM / aNNonnasatthamissaM taM militaM, diTTaMto asamANadhaNNamelovva, evaM jaM Na militaM taM amilitaM / uccarato vA pada-pAda- silogAdIhiM vA amilitaM, vicchiNNayatItyarthaH / gAto cceva satthAto je je ekAdhikArisuttA te savve vINIuM egato kareti evaM viccAmelitaM, ahavA samativikappite tassamANe sutte kAtuM chubhato viccAmelitaM dito koliyakatapAyasovva ahavAbherIkaMthavva, evaM Na viccAmelitaM aviccAmelitaM, jadhA gaNadharadRbdhasvabhAvasthitamevetyarthaH / biMdumattAdiehiM jaM aNUNAtirittaM taM paDipunnaM bhaNNati / jAtibaddhaM vA chaMdeNa lahuguruaMsehiM paDipuNNaM / attheNa vA paDipuNNaM / udattAdiehiM vA ghosehiM uccarato paDipuna ( traghosaM ? ), guruNA avvattaM Na bhAsitaM bAlamUkabhaNitaM va / kahaM vA bhAsato gahitaM ? ucyate, kaMThe vaTTiteNa pariphuDaoTThavippamukkeNa sareNa bhAsato gahitaM / evaM gurusamIvAto vAyaNAgataM, Na kaNNAhADitaM potthayAto vA adhItaM / tamevaM Avassae tti sutapadaM adhijjittA se NaM 'saH' adhItazrutaH tattheti Avassatasute aNuvayogato vA vAyaNAdI karejja | No aNuppehAe tti davvAvassayaM Na labbhati, jato niyamA aNuppehA uvayogapuvviyA bhavati / para Aha- sesesu kamhA davvAvassayaM? ucyate-aNuvayogo davvamiti kaTTu, jamhA vAyaNAdisu uvayogA'nupayogasaMbhava ityarthaH / [ hA0 14] se kiM tamityAdi, Agamato dravyAvazyakaM jassa NamityAdi, yasya kasyacid Namiti vAkyAlaGkAre, Avazyakamityetat padam iha cAdhikRtapakSAlambanaM zAstramabhigRhyate, zikSitaM bhavati, sa tatra vAcanAdibhirvarttamAno'pi dravyAvazyakamiti kriyA / atra ca supAM sulug [pA0 7 / 1 / 39 ] ityAdinA cchandasi ena (ite ?) zikSitamityapi bhavati / tatra zikSitamiti antaM nItam, adhItamityarthaH / sthitamiti cetasi sthitam, na pracyutamiti yAvat / jitamiti paripArTi kurvato drutamAgacchatItyarthaH / mitamiti varNAdibhiH parisaMkhyAtamiti hRdayam / parijitamiti sarvato jitaM parijitam, parAvartanAM kurvato yadutkrameNApyAgacchatItyabhiprAyaH / nAmnA samaM nAmasamam, nAma abhidhAnam etaduktaM bhavati-svanAmavat zikSitAdiguNopetamiti / ghoSAH udAttAdayaH, vAcanAcAryAbhihitaghoSaiH samaM ghoSasamam / akSaranyUnaM hInAkSaram, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hInAkSaramahInAkSaram / adhikAkSaram atyakSaram nAdhikAkSaramanatyakSaramiti / viparyastaratnamAlAgataratnAnIva na vyAviddhAni akSarANi ysmistdvyaaviddhaakssrm| upalAkulabhUmilAGgalavana skhalitamaskhalitam / na militamamilitam, asadRzadhAnyamelakavana viparyastapada-vAkya-granthamityarthaH, asaMsaktapadavAkyavicchedaM veti / anekazAstragranthasaGkarAt asthAnacchinnagranthanAdvA na vyatyAneDitaM kolikapAyasavad bherIkanthAvaccetyavyatyAneDitam / asthAnacchinnagranthanena vyatyAneDitaM yathAprAptarAjyasya rAmasya rAkSasA nidhanaM gate (tA i) tyAdi / pratipUrNa granthato'rthatazca, tatra granthato mAtrAdibhiryat pratiniyatapramANaM chandasA vA niyatamAnamiti, arthataH pratipUrNaM nAma na sAkAGkamavyApakaM svatantraM veti / udAttAdighoSAvikalaM paripUrNaghoSam / Aha-ghoSasamamityuktam, tato'sya ko vizeSaH ? iti, ucyateghoSasamamiti zikSitamadhikRtyoktam, pratipUrNaghoSaM tUccAryamANaM gRhyata ityayaM vishessH| kaNThazcauSThau ca kaNThoSTham, prANyaGgatvAdekavadbhAvaH, tena vipramuktamiti vigrahaH, nAvyakta(kta) bAlamUkabhASitavat / vAcanayA upagataM guruvAcanayA hetubhUtayA'vAptam, na karNAghATakena zikSitamityarthaH, pustakAdvA adhItamiti / saH iti sattvaH, Namiti vAkyAlaGkAre, tatra Avazyake vAcanayA pratipraznena parAvarttanena dharmakathayA 'vartamAno dravyAvazyaka'miti vAkyazeSaH, no'nuprekSayA vyApRto dravyAvazyakam, kasmAd ? anupayogo dravyamiti kRtvA, anuprekSayA ca tadabhAvAt / tatra granthataH ziSyAdhyApanaM vAcanA / anavagatArthAdau guruM prati praznaH / granthasya punaH punarabhyasanaM praavrttnm| ahiMsAdilakSaNadharmAnvAkhyAnaM dharmakathA / granthArthAnucintanamanuprekSA / AhaAgamato'nupayukto dravyAvazyakamityetAvataivAbhilaSitArthasiddheH zikSitAdizrutaguNakIrtanamanarthakamiti, ucyate-zikSitAdi-zrutaguNakIrtanaM kurvannidaM jJApayati-yatheha sakaladoSaviprayuktamapi zrutaM nigadato dravyazrutaM bhavati dravyAvazyakaM ca, evaM sarva eva IryAdikriyAvizeSAH anupayuktasya vikalA iti, upayuktasya tu yathA skhalitAdidoSaduSTamapi nigadataH [bhAva ?] zrutam, evamIryAdayo'pi kriyAvizeSAH krmmlaapgmaayeti| ____ettha ya avAyadaMsaNatthaM hINakkharammi udAharaNam-iha'DDabharahammi rAyagihaM nagaraM / tattha rAyA seNio nAma hotthA / tassa putto payANusArI cauvvihabuddhisaMpanno abhao NAma hotthA / aNNayA teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre iha'Gkabharahammi viharamANe tammi Nagare samosariMsu / tattha ya bahave sura-siddhavijjAharA dhammasavaNanimittaM samAgacchisu / tato dhammakahAvasANe NiyaNiyabhavaNANi gacchaMtANaM egassa vijjAharassa NahagAmiNIe vijjAe ekkamakkharaM pamhaTTamAsI / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tao taM viyalavijja NiyagabhavaNaM gaMtumacAeMtaM maMDukkaM voppadaNivayamANaM seNie adakkhu / tato se bhagavaMtaM pucchisu / se ya bhagavaM mahAvIre akahiMsu / taM ca kahijjamANaM nisuNettA seNiyaputte abhae vijjAharaM evaM vayAsi-jai mamaM sAmaNNasiddhiM karesi tato'haMte akkharaM labhAmi payANusArittaNao / seya kahiMsu / tato se abhae tamakkharaM labhiMsu, labhittA ya vijjAharassa kahiMsu / tato se ya puNNavijjo tIe vijjAe abhayassa sAhaNovAyaM kahettA NiyagabhavaNaM garmisu tti / esa diTuMto / ayamatthovaNao - jahA tassa vijjAharassa hINakkharadoseNaM NahagamaNameva pamhuTTamAsI, tammi ya ahaMte vihalA vijjA / evaM hInAkSare'rthabhedaH, arthabhedAt kriyAbhedaH, tato mokSAbhAvaH, tadabhAve ca dIkSAvaiyarthyamiti / ahiyakkharammi udAharaNam-'pADaliputte nagare caMdaguttaputtassa biMdusArassa putto asogo nAma rAyA / tassa asogassa putto kuNAlo nAma, ujjeNI se kumArabhottI[e] diNNA / so khuDDao / aNNatA tassa raNNo niveditaM jahA kumAro sAiregaTThavAso jAo tti / tAhe raNNA sayameva leho lihio jahA'hIyatu kumAro / kumArassa ya mAdIsavakkIe raNNo pAsaTThiyAe [tattha pacchaNNo bindU pADio, raNNA avAiya] 'muddittA ujjeNiM pesio, vAio / vAyagA pucchiyA - kiM lihiyaM ? te NecchaMti kahiuM / tAhe kumAreNa sayameva vAio, ciMtiyaM ca NeNaMamhaM moriyavaMsiyANaM apaDihayA ANAo kahamahaM appaNo piuNo ANaM bhNjaami?| tao aNeNa tattasalAgAe acchINi aMjiyANi / tAhe raNNA NAyaM / paritappittA ujjeNI aNNassa kumArassa diNNA / tassa vi kumArassa aNNo gAmo diNNo / aNNayA tassa kuNAlassa aMdhayassa putto jAo / NAmaM ca se kayaM saMpatI / so aMdhayakuNAlo gaMdhavve atIva kusalo / aNNayA ya aNNAyau(ca) jjAe gAyato hiMDai / tattha raNo nivediyaM - jahA eriso tAriso gaMdhavvio aMdhalau tti / tao raNNA bhaNiyaM - ANeha tti / tAhe ANio javaNiyaMtario gAyati / jAhe atIva asogo akkhitto tAhe bhaNati - kiM te demi ? / tao ettha kuNAleNa gItaM - caMdaguttapavotto u, biMdusArassa nnttuo| asogasiriNo putto, aMdho jAyati kAgaNiM // 1 // [kalpabhA0 gA0 294] tAhe raNNA pucchitaM - ko esa tumaM? / teNa kahitaM-tubbhaM ceva putto / tato javaNiyaM avasAreuM kaMThe paghettuM aMsupAto kao, bhaNiyaM ca - kiM demi te?| teNa bhaNiyaM - kAgaNiM me dehi / raNNA bhaNiyaM - kiM kAgaNie va(vi) tumaM vA(nA) rihasi jaM kAgaNiM jAyasi ? / tato amaccehi bhaNiyaM - sAmi ! Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyaputtANaM rajjaM kAgaNi bhaNNati / raNNA bhaNiyaM- kiM tumaM kAhisi rajjeNaM ? / kuNAleNa bhaNiyaM- mama putto atthi saMpatI NAma kumAro / tao se diNNaM rajjaM / so cceva uvaNao, NavaramahiyakkhareNaM ti abhilAvo kAyavvo / ahavA bhAvAhie lokiyaM imaM akkhANayaM - kAmiyasarassa tane(De)va vaMjularukkho mahatimahAlao / tattha kira rukkhe avalagiuM jo sare paDati so jai tirikkhajoNio to maNusso hoti, aha maNusso paDati tato devo hoti, aha puNo bIyaM vAraM paDati to puNa so cceya hoi / tattha vANaro sapattio oyarati patidiNaM pANitaM pAtuM / aNNayA pANi[ya]piNayaTThayAe Agato saMto vaMjularukkhAo maNussisthimihuNagaM kAmasare paDitaM, tato taM devamihuNagaM jAyaM pecchati / tao vANaro sapattio saMpahAreti jahA rukkhe'valaggiuM sare paDAmo jA devamihuNNaM bhavAmo / tao paDitANi, urAlaM mANusajuyalaM jAyaM / so bhaNai - [puNo] paDAmo, jAhe devajuyalagaM bhavAmo / itthI vAretI-ko jANati mA Na homo devA ? / puriso bhaNati - jai Na hojjAmo, kiM mANusattaNaM pi Nassihiti ? / tIe bhaNiyaM - ko jANai tti / tato so tIe vArijjamANo vi paDio, puNo vi vANaro ceva jAo, pacchA sA rAyapurisehiM gahiyA raNNo bhajjA jAyA / itaro vi mAyAraehiM gahio, kheDDAo sikkhAvito / aNNayA ya te mAyAragA raNNo purao pecchaM deti / rAyA vi saha tIe devIe pecchati / tAhe so vANaro deviM nijjhAeMto ahilasati, tao tIe aNukaMpAe vANaro bhaNio - jo jahA vaTTae kAlo, taM tahA seva vANarA ! / mA vaMjulaparibbhaTTho, vANarA ! paDaNaM sara // 1 // [kalpabhA0gA0 295] upanayaH pUrvavat / bhAvahINAdhitobhae vi udAharaNam-jahA kAi agArI puttassa gilANassa NeheNaM titta-kaTubhesayAI mA NaM pIlejja UNae dei / pauNati Na tehiM ahiehiM marati bAlo tahA''hAre // 1 // [kalpabhAgA0 289] (he0)atrAdyabhedajijJAsurAha-se kiM tamityAdi0 atha kiM tadAgamato dravyAvazyakamiti, Aha-'Agamato davvAvassayaM jassa Na'mityAdi, 'Na'miti pUrvavat, 'jassa 'tti yasya kasyacit 'Avassaetti parya'ti AvazyakapadAbhidheyaM zAstramityarthaH, tatazca yasya kasyacidAvazyakazAstraM zikSitaM sthitaM jitaM yAvat vAcanopagataM bhavati, 'se NaM tatthe 'ti sa-jantustatra AvazyakazAstre vAcanA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracchanA-parivartanA-dharmakathAbhirvartamAno'pyAvazyakopayoge avartamAnaH 'AgamataH' AgamamAzritya dravyAvazyakamiti samudAyArthaH / atrAha-nanvAgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAvazyakamityuktaM bhavati, etaccAyuktam, yata Agamo jJAnam, jJAnaM ca bhAva eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ? satyametat, kintvAgamasya kAraNamAtmA tadadhiSThito dehaH zabdazcopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti, na tu sAkSAdAgamaH, etacca tritayamAgamakAraNatvAtkAraNe kAryopacArAdAgama ucyate, kAraNaM ca vivakSitabhAvasya dravyameva bhavatItyuktamevetyadoSaH / tatrAdita Arabhya paThanakriyayA yadantaM nItaM tacchikSitamucyate, tadevAvismaraNatazcetasi sthitatvAt sthitamapracyutamityarthaH, parAvarttanaM kurvvataH pareNa vA kvacit pRSTasya yacchIghramAgacchati tajjitam, vijJAtazlokapadavarNAdisaMkhyaM mitam, pari-samantAtsarvaprakArairjitaM parijitam, parAvarttanaM kurkhato yatkrameNotkrameNa vA samAgacchatItyarthaH, nAma-abhidhAnam, tena samaM nAmasamam, idamuktaM bhavati-yathA svanAma kasyacicchikSitaM jitaM mitaM parijitaM bhavati tathaitadapItyarthaH, ghoSAudAttAdayaH, tairvAcanAcAryAbhihitaghoSaiH samaM ghoSasamam, yathA guruNA abhihitA ghoSAstathA ziSyo'pi yatra zikSate tat ghoSasamamiti bhAvaH, ekadvyAdibhirakSInaM hInAkSaram, na tathA ahInAkSaram, ekAdibhirakSarairadhikamatyakSaram, na tathA anatyakSaram, 'avvAiddhakkharaM 'ti viparyastaratnamAlAgataratnAnIva vyAviddhAniviparyastAnyakSarANi yatra tadvyAviddhAkSaram, na tathA'vyAviddhAkSaram, 'avvAiddha'miti kvacitpAThaH, tatrApi vyAviddhAkSarayogAd vyAviddham, na tathA'vyAviddham, upalazakalAdyAkulabhUbhAge lAGgalamiva skhalati yattat skhalitam, na tathA'skhalitam, anekazAstrasambandhIni sUtrANyekatra mIlayitvA yatra paThati tat militamasadRzadhAnyamelakavat, athavA parAvarttamAnasya yatra padAdivicchedo na pratIyate tanmIlitam, na tathA'mIlitam, ekasminneva zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAnyekArthAni sUtrANyekatra sthAne samAnIya paThato vyatyAneDitam, athavA AcArAdisUtramadhye svamaticarcitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prakSipato vyatyAneDitam, asthAnaviratikaM vA vyatyAneDitam, na tathA'vyatyAneDitam, sUtrato bindumAtrAdibhiranyUnamarthatastvadhyAhArAkAGkSAdirahitaM pratipUrNam, udAttAdighoSairavikalaM pratipUrNaghoSam / atrAha-ghoSasamamityuktameva tatka iha vizeSa iti, ucyate, ghoSasamamiti zikSAkAlamadhikRtyoktam, pratipUrNaghoSaM tu parAvartanAdikAlamadhikRtyeti vizeSaH, kaNThazcauSThazca kaNThoSThamiti prANyaGgatvAtsamAhArastena vipramuktam, kaNThauSThavipramuktam, Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bAlamUkabhASitavadyadavyaktaM na bhavatItyarthaH, gurupradattayA vAcanayA upagataM-prAptaM guruvAcanopagatam na tu karNAghATakena zikSitaM na vA pustakAt svayamevAdhItamiti bhAvaH / tadevaM yasya jantorAvazyakazAstraM zikSitAdiguNopetaM bhavati sa jantustatrAvazyakazAstre vAcanayA-ziSyAdhyApanalakSaNayA pracchanayA'navagatArthAderguruM prati praznalakSaNayA parAvarttanayA-punaH punaH sUtrArthAbhyAsalakSaNayA dharmakathayAahiMsAdidharmaprarUpaNasvarUpayA vartamAno'pi, anupayuktatvAditi sAdhyAhAram, Agamato dravyAvazyakamityanena sambandhaH / nanu yathA vAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakaM bhavati tathA'nuprekSayA'pi tatra vartamAnastadbhavati ? netyAha-'no aNuppehAe'tti anuprekSayAgranthArthAnucintanarUpayA, tatra vartamAno na dravyAvazyakamityarthaH, anuprekSAyA upayogamantareNAbhAvAd, upayuktasya ca dravyAvazyakatvAyogAditi bhAvaH / atrAha para:-'kamha'tti, nanu kasmAdvAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakam ? kasmAccAnuprekSayA tatra vartamAno na tathA ? iti pracchakAbhiprAyaH, evaM pRSTe satyAha'aNuvaogo davvamitikaTTa'tti anupayogo dravyamitikRtvA, upayojanamupayogojIvasya bodharUpo vyApAraH, sa ceha vivakSitArthe cittasya vinivezasvarUpo gRhyate, na vidyate'sau yatra so'nupayogaH padArthaH, sa vivakSitopayogasya kAraNamAtratvAt dravyameva bhavati 'itikRtvA' asmAt kAraNAd anantaroktamupapadyata iti zeSaH, etaduktaM bhavati-upayogapUrvakA anupayogapUrvakAzca vAcanApracchanAdayaH saMbhavantyeva, tatreha dravyAvazyakacintAprastAvAdanupayogapUrvakA gRhyante, ata eva sUtre'nabhihitasyApyanupayuktatvasyAdhyAhArastatra kRtaH, anupayogastu bhAvazUnyatA, tacchUnyaM ca vastu dravyameva bhavatItyato vAcanAdibhistatra vartamAno'pi dravyAvazyakam, anuprekSA tUpayogapUrvikaiva saMbhavati, atastatra vartamAno na tatheti bhAvArthaH / ____ atrAha-nanvAgamato'nupayukto vaktA dravyAvazyakamityetAvataiveSTasiddheH zikSitAdizrutaguNasamutkIrtanamanarthakam, atrocyate, zikSitAdiguNotkIrtanaM kurvannidaM jJApayati-yadutaiva bhUtamapi nirdoSaM zrutamuccArayato'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva bhavati / kiM punaH sadoSam ? upayuktasya tu skhalitAdidoSaduSTamapi nigadataH bhAvazrutameva bhavati, evamanyatrApi pratyupekSaNAdikriyAvizeSAH sarve nirdoSA apyanupayuktasya tathAvidhaphalazUnyA eva saMpadyante, upayuktasya tu mativaikalyAditaH sadoSA apyamI karmamalApagamAyaivetyalaM vistareNa / atrAha-nanu bhavatvevam, kintu hInAkSare sUtre samuccArite ko doSo Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .18 yenoktamahInAkSaramiti, atrocyate, loke'pi tAvadvidyAmantrAdibhirakSararAdihInairuccAryamANairvivakSitaphalavaikalyamanarthAvAptizca dRzyate, kiM punaH paramamantrakalpe siddhAnte? tathAhi-rAjagRhanagare samavasRtasya bhagavatazcaramatIrthAdhipatervandanArthaM vibudhavidyAdharanaranivahaH zreNikazca saputraH samAyayau, tato bhagavadantike dharmaM zrutvA pratinivRttAyAM pariSadi kasyacidvidyAdharasya gaganotpatanahetuvidyAsaMbandhyekamakSaraM vismRtipathamavatatAra, vismRte ca tasminkiJcinnabhasyutpatya punarnipatatyasau, punarutpatati punazca nipatati / evaM ca kurvantamamuM vilokya zreNikena bhagavAn pRSTaH kimityayaM mahAbhAgaH khecaro vidhuritapakSaH pakSIva nabhasi kiJcidutpatya punarnipatatIti ? bhagavatA ca vidyAkSaravismaraNavyatikarastasmai niveditaH, taM ca nivedyamAnaM zrutvA abhayakumAraH khecaramupasatyaivamavAdIta-bhoH khecara ! yadi mAM samAnasiddhikaM karoSi tadA tvavidyA'kSaramupalabhya kathayAmi, pratipannaM ca tena / abhayakumArasya caikasmAdapi padAdanekapadAbhyUhanazaktirastIti zeSAkSarAnusAreNopalabhya tadakSaraM niveditaM khecarasya, so'pi saMjAtasaMpUrNavidyo hRSTaH zreNikasutAya vidyAsAdhanopAyaM kathayitvA gataH samIhitapradezamiti eSa dRSTAntaH / upanayastvayam-yathA tasya vidyAdharasya hInAkSaratAdoSAnnabhogamanamuparatam, taduparame ca vyartheva vidyA, tathehApi hInAkSaratAyAmarthabhedaH, tadbhede kriyAbhedaH, tadbhede ca mokSAbhAvastadabhAve ca dIkSAdigrahaNavaiyarthyameveti / evamadhikAkSarAdiSvapi doSAH sadRSTAntA abhyUhya vAcyAH // 13 // (anu0dvAra sU0 14) / 5/3 [17] saMprati karaNAnAmeva svarUpamAvizcikIrSurAha aNusamayaM vaTuMto, ajjhavasANANa NaMtaguNaNAe / pariNAmaTThANANaM, dosu vi logA asaMkhijjA // 9 // aNusamayaM tti-anusamaya- samaye samaye'dhyavasAnAnAmanantaguNanayA vizuddhyA pratisamayamanantaguNavRddhyA'dhyavasAnAnAM vizuddhyetyarthaH / pravardhamAno yAvat karaNasamAptirbhavati tAvannirantaraM vardhate / kiyanti punaradhyavasAnAni karaNeSu pratyeka bhavantIti ceducyate-'pariNAmetyAdi' dvayorapi yathApravRttApUrvakaraNayoH pariNAmasthAnAnAmanusamayaM lokA asaMkhyeyA bhavanti / etaduktaM bhavati-yathApravRttakaraNe'pUrvakaraNe ca pratisamayamasaMkhyeyalokAkAzapradezarAzipramANAni adhyavasAyasthAnAni bhavanti / tathAhi-yathApravRttakaraNe prathamasamaye vizodhisthAnAni nAnAjIvApekSayA'saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAni / dvitIyasamaye vizeSAdhikAni tato'pi tRtIyasamaye vizeSAdhikAni / evaM tAvadvAcyaM yAvaccaramasamayaH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 evamapUrvakaraNe'pi draSTavyam / amUni cAdhyavasAyasthAnAni yathApravRttApUrvakaraNayoH saMbandhIni sthApyamAnAni viSamacaturastraM kSetramAstRNanti / tayorupari cAnivRttakaraNAdhyavasAyasthAnAni muktAvalIsaMsthAnAni bhavanti / uparyuparimukhAni cAmUnyanucintyamAnAni pratisamayamanantaguNavRddhyA pravardhamAnAnyavagantavyAni tiryak SaTsthAnapatitAni / sthApanA ceyam ||9|| ( karmapra0 upa0 ka 0gA09) 5/6 [18] maMdavisohI paDhamassa, saMkhabhAgAhi paDhamasamayammi / ukkassaM uppimaho, ekkkaM doNhaM jIvANaM // 10 // AcaramAo sesukkosaM puvvappavattamiinAmaM / biiyassa biiyasamae, jahaNNavi anaMtarukkassA // 11 // maMdavisohItyAdi-iha kalpanayA dvau puruSau yugapatkaraNapratipannau vivakSyete / tatraikaH sarvajaghanyayA zreNyA pratipannaH, aparastu sarvotkRSTayA vizodhizreNyA / tatra - prathamasya jIvasya prathamasamaye mandA sarvajaghanyA vizodhiH sarvastokA / tato dvitIyasamaye jaghanyA vizodhiranantaguNA / tato'pi tRtIyasamaye jaghanyA vizodhiranantaguNA, evaM tAvadvAcyaM yAvadyathApravRttakaraNasya saMkhyeyo bhAgo gato bhavati / tataH prathamasamaye dvitIyasya jIvasyotkRSTaM vizodhisthAnamanantaguNaM vaktavyam / tato'pi yato jaghanyasthAnAnnivRttastasyoparitanI jaghanyA vizodhiranantaguNA / tato'pi dvitIye samaye utkRSTA vizodhiranantaguNA / tata upari jaghanyA vizodhiranantaguNA / evamuparyadhazcaikaikaM vizodhisthAnamanantaguNatayA dvayorjIvayostAvanneyaM yAvaccaramasamaye jaghanyA vizodhiH / tata A caramAt caramamabhivyApya yAnyanuktAni sthAnAni utkRSTAni vizodhisthAnAni tAni krameNa nirantaramanantaguNAni vaktavyAni / tadevaM samAptaM yathApravRttakaraNam (1 ka0 ) / asya ca yathApravRttakaraNasya pUrvapravRttamiti dvitIyaM nAma, zeSakaraNAbhyAM pUrvaM prathamaM pravRttaM pUrvapravRttamiti / asmizca yathApravRtta karaNe sthitighAto rasaghAto guNazreNirvA na pravartate, kevalamuktarUpA vizodhirevAnantaguNA / yAni cAprazastAni karmANyatra sthito badhnAti teSAmanubhAgaM dvisthAnakaM badhnAti / yAni ca zubhAni teSAM catuHsthAnakam / sthitibandhe'pi ca pUrNe pUrNe satyanyaM sthitibandhaM palyopamasaMkhyeyabhAganyUnaM badhnAti / saMpratyapUrvakaraNamabhidhIyate-- 'biiyassetyAdi' dvitIyasya karaNasyApUrvakaraNAkhyasya yo dvitIyaH samayastatra jaghanyamapi vizodhisthAnamanantarotkRSTAt prathamasamayabhAvina utkRSTAt vizodhisthAnAt anantaguNaM vaktavyam / etaduktaM bhavatineha yathApravRttakaraNe iva prathamato nirantaraM jaghanyAni vizodhisthAnAnyanantaguNatayA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vaktavyAni / kintu prathamasamaye prathamato jaghanyA vizodhiH sarvastokA vAcyA / sApi ca yathApravRttakaraNacaramasamayabhAvina utkRSTAdvizodhisthAnAdanantaguNA / tataH prathamasamaya evotkRSTA vizodhiranantaguNA / tato'pi dvitIyasamaye jaghanyA vizodhiranantaguNA / tato'pi tasminneva dvitIyasamaye utkRSTA vizodhiranantaguNA / tato'pi tRtIyasamaye jaghanyA vizodhiranantaguNA / tato'pi tasminneva tRtIyasamaye utkRSTA vizodhiranantaguNA / evaM pratisamaye tAvadvAcyaM yAvaccaramasamaye utkRSTA vizodhiriti // 10-11 // nivvayaNamavi tato se, ThiirasaghAyaThiibaMdhagaddhA u| guNaseDhI vi ya samagaM, paDhame samaye pavattaMti // 12 // nivvayaNaMti-tataH 'se' tasyApUrvakaraNasya nirvacanaM nizcayamanvarthAnuyAyi * vacanamabhidhAnaM vaktavyam / tadyathA-apUrvANi apUrvANi karaNAni sthitighAtarasaghAta-guNazreNi-sthitibandhAdInAM nivartanAni yasmin tat apUrvakaraNam / tathAhi-apUrvakaraNe pravizan prathamasamaya eva sthitaghAtaM rasaghAtaM guNazreNi sthitibandhaM cAnyaM yugpdaarbhte| tathA cAha-'ThiirasetyAdi' sthitighAto rasaghAtaH sthitabandhAddhA guNazreNirapi ca / ete catvAraH padArthAH samakaM yugapat prathame samaye pravartante // 12 // tatra sthitighAtapratipAdanArthamAhauyahipuhattukkassaM, iyaraM pallassa sNkhtmbhaago| ThiikaMDagamaNubhAgA-NaNaMtabhAgA muhattattaM (to) // 13 // aNubhAgakaMDagANaM, bahuhiM sahassehiM pUrae ekaM / ThiikaMDagaM sahassehi, tesiM bIyaM sahassehi // 14 // uyahi kti-sthitisatkarmaNo'grimabhAgAdutkarSata udadhipRthaktvam udadhipRthaktva -pramANaM prabhUtasAgaropamazatapramANamityarthaH / jaghanyena punaH palyopamasaMkhyeyabhAgamAtraM sthitikaNDakamutkirati / utkIrya ca yAH sthitIradho na khaNDayiSyati tatra taddalikaM prakSipati / antarmuhUrtena ca kAlena tat sthitikaNDakamutkIryate / tataH punarapyadhastAt palyopamasaMkhyeyabhAgamAnaM sthitikaNDakamantarmuhUrtena kAlenotkirati / prAguktaprakAreNaiva ca nikSipati / evamapUrvakaraNAddhAyAM prabhUtAni sthitakhaNDasahasrANi vyatikrAmanti / tathA ca sati yat apUrvakaraNasya prathamasamaye sthitisatkarmAsIt, tattasyaiva caramasamaye saMkhyeyaguNahInaM jAtam / saMprati rasaghAto'bhidhIyate Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 'aNubhAgANetyAdi' azubhAnAM prakR tInAM yadanubhAgasatkarma tasyAnantatamaM bhAgaM muktvA zeSAnanantAnanubhAgabhAgAn antarmuhUrtena kAlenAzeSAnapi vinAzayati / tataH punarapi tasya prAgmuktasyAnantatamasyAnantatamaM bhAgaM muktvA zeSAn anubhAgabhAgAn antarmuhUrtena kAlena vinAzayati / evamanekAnyanubhAgakhaNDasahasrANi ekasmin sthitikhaNDe vyatikrAmanti / teSAM ca sthitikhaNDAnAM sahasradvitIyamapUrvakaraNaM parisamApyate / saMprati sthitibandhAddhA bhaNyate-apUrvakaraNasya prathamasamaye'nya evApUrvaH palyopamasaMkhyeyabhAgahInaH sthitibandha Arabhyate / sthitighAtasthitibandhau yugapadevArabhyete, yugapadeva ca niSThAM yAtaH // 13-14 // (karmapra0 upa0ka0 gA0 11-14) 5/6 [19] adhunA guNazreNisvarUpamAhaguNaseDhI nikkhevo, samaye samaye asaMkhaguNaNAe / addhAdugAiritto, sese sese ya nikkhevo // 15 // guNaseDhi tti-yatsthitikaNDakaM ghAtayati tanmadhyAddalikaM gRhItvA udayasamayAdArabhya pratisamayamasaMkhyeyaguNanayA nikSipati / tadyathA-udayasamaye stokam / dvitIyasamaye'saMkhyeyaguNam / tato'pi tRtIyasamaye'saMkhyeyaguNam / evaM tAvadvaktavyaM yAvadantarmuhUrtacaramasamayaH / taccAntarmuhUrtamapUrvakaraNAnivRttikaraNakAlAt manAgatiriktaM veditavyam / akSarayojanA tviyaM guNazreNyAM nikSepaH samaye samaye'saMkhyeyaguNanayA pUrvapUrvasamayApekSayA uttarottarasamaye vRddhyAtmakayA / so'pi ca nikSepo'ddhAdvikAtiriktaH apUrvakaraNAnivRttikaraNakAlamabhyadhikaH / eSa prathamasamayagRhItadalikanikSepavidhiH / evaM dvitIyAdisamayagRhItAnAmapi dalikAnAM nikSepavidhirdraSTavyaH / anyacca guNazreNiracanAya prathamasamaye dalikaM yad gRhyate tatstokam / dvitIyasamaye'saMkhyeyaguNam / tato'pi tRtIyasamaye'saMkhyeyaguNam, evaM tAvadvAcyaM yAvad guNazreNikaraNacaramasamayaH / tathA'pUrvakaraNasamayeSu anivRttikaraNasamayeSu cAnubhavataH kramazaH kSIyamANeSu satsu guNazreNidalikanikSepaH zeSe zeSe bhavati, upari ca na vardhate (ka0 2) // 15 // saMpratyanivRttikaraNasvarUpamAhaaniyaTTimmi vi evaM, tulle kAle samA tao nAma / saMkhijjaime sese, bhinnamuhuttaM aho muccA // 16 // kiMcUNamuhuttasamaM ThiibaMdhaddhAe aMtaraM kiccA / Avalidugekkasese, AgAla udIraNA samiyA // 17 // 20 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 aniyaTTimmi tti- yathA'pUrvakaraNaprathamasamayAdArabhya sthitighAtAdayo yugapatpravartamAnA uktA evamanivRttikaraNe'pi vaktavyA: / 'tulle kAle samA tao nAmaM ti' tulye samAne kAle yataH samA sarveSAmapi tatpraviSTAnAM vizodhirbhavati, na viSamA, tato nAma sAnvayaM nirvacanIyaM anivRttikaraNamiti / etaduktaM bhavatianivRttikaraNasya prathamasamaye ye vartante ye ca vRttA ye ca vartiSyante teSAM sarveSAmapi samA-ekarUpA vizodhiH / dvitIyasamaye'pi ca ye vartante ye ca vRttA ye ca vartiSyante, teSAmapi sarveSAM parasparaM samA vizodhiH / navaraM prathamasamayabhAvivizodhyapekSayA'nantaguNA / evaM tAvadvaktavyaM yAvadanivRttikaraNacaramasamayaH / tata evamasmin karaNe praviSTAnAM tulyakAlAnAmasumatAM parasparamadhyavasAnAnAM yA nivRttirvyAvRttiH sA na vidyata ityanivRttikaraNamiti nAma / asmizcAnivRttikaraNe yAvantaH samayAstAvanti adhyavasAyasthAnAni pUrvasmAt pUrvasmAdanantaguNavRddhAni (bhavanti) / 'saMkhijjetyAdi' anivRttikaraNAddhAyAH saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu satsu ekasmizca bhAge saMkhyeyatame zeSe tiSThati antarmuhUrtamAtramadho muktvA mithyAtvasyAntarakaraNaM karoti / antarakaraNakaraNakAlazcAntarmuhUrtapramANaH prathamasthite: kiMcinyUno'bhinavasthitibandhAddhayA samaH / tathAhi - antarakaraNakaraNaprathamasamaye evAnyaM sthitibandhaM mithyAtvasyArabhate / sthitibandhAntarakaraNe ca yugapadeva parisamApayati / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNe: saMkhyeyatamaM bhAgamantarakaraNadalikena sahotkirati utkIryamANaM ca dalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati / antarakaraNAccAdhastanI sthitiH prathamA sthitirityucyate / uparitanI tu dvitIyA / prathamasthitau ca vartamAna udIraNAprayogeNa dalikaM prathamasthitisatkaM dalikaM samAkRSyodayasamaye prakSipati sA udIraNA / yatpunaH dvitIyasthiteH sakAzAdudIraNAprayogeNa samAkRSyodaye prakSipati sa AgAla iti / udIraNAyA eva vizeSaprati - pattyarthamidaM dvitIyaM nAma pUrvasUribhirAveditam / udayodIraNAbhyAM ca prathamAM sthitimanubhavan tAvad gato yAvadAvalikAdvikaM zeSaM tiSThati / tasmizca sthite AgAlo na bhavati, kiMtu kevalodIraNaiva / sApyudIraNA tAvadyAvadAvalikAzeSo na bhavati / AvalikAyAM ca zeSIbhUtAyAmudIraNApi nivartate / tataH kevalenaivodayena tAmAvalikAmanubhavati / tasyAmapi cApagatAyAmudayo'pi mithyAtvasya vinivartate, taddalikAbhAvAt / tasmizcApagate satyopazamikaM samyaktvamavApnoti // 16 - 17 // (karmapra0 upa0 ka0 gA016-17) 5/6 [20] tathA cAha Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 micchattudae khINe, lahae sammattamovasamiyaM so| laMbheNa jassa labbhai, AyahiyamaladdhapuvvaM jaM // 18 // micchantudae tti-mithyAtvasyodaye kSINe sati sa jIva uktena prakAreNaupazamikaM samyaktvaM labhate / yasya samyaktvasya lAbhena yadAtmahitamalabdhapUrvamarhadAditattvapratipattyAdi tallabhyate / tathAhi-samyaktvalAbhe sati jAtyandhasya puMsazcakSurlAbhe e(i)va jantoryathAvasthitivastutattvAvaloko bhavati / mahAvyAdhyabhibhUtasya vyAdhyapagame iva mahAMzca pramodaH / taduktaM-"jAtyandhasya yathA puMsazcakSurlAbhe zubhodaye / saddarzanaM tathaivAsya samyaktve sati jAyate // 1 // Anando jAyate'tyantaM tAttviko'sya mahAtmanaH / sadvyAdhyapagame yadvad vyAdhitasya sadauSadhAt // 2 // " iti // 18 // taM kAlaM bIyaThiiM, tihANubhAgeNa (bhAgaM tu) desaghAi ttha / sammattaM sammissaM, micchattaM savvaghAIo // 19 // taM tti-taM kAlaM tasmin kAle yato'nantarasamaye aupazamikasamyagdRSTibhaviSyati, tasmin prathamasthitau caramasamaye ityarthaH / mithyAdRSTiH san dvitIyaM dvitIyasthitigataM dalikamanubhAgenAnubhAgabhedena tridhA karoti / tadyathA-zuddhamardhavizuddhamavizuddhaM ca / tatra zuddhaM samyaktvam, tacca dezaghAti, deshghaati-rsopettvaat| ardhavizuddhaM samyagmithyAtvam, tacca sarvaghAti, srvghaatirsopettvaat| azuddhaM mithyAtvam, tadapi sarvaghAti / tathA cAha-samizraM-mizrasahitaM mithyAtvaM sarvaghAti // 19 // paDhame samae thovo, sammatte mIsae asaMkhaguNo / aNusamayamavi ya kamaso, bhinnamuhuttA hi vijjhAo // 20 // paDhame tti-aupazamikasamyaktvalAbhaprathamasamayAdArabhya mithyAtvadalikaM guNasaMkrameNa samyaktvasamyagmithyAtvayoH saMkramayati / taccaivaM-prathamasamaye stoko dalikanikSepaH samyaktve / tato mizre'saMkhyeyaguNaH / tato'pi dvitIye samaye samyaktve'saMkhyeyaguNaH / tato'pi tasminneva dvitIye samaye samyagmithyAtve'saMkhyeyaguNaH / evamanusamayaM pratisamayaM kramazaH krameNa tAvadvaktavyaM yaavdntrmuhuurtm| tataH paraM vidhyAtasaMkramaH prArgAbhahitasvarUpaH pravartate // 20 // ThiirasaghAo guNaseDhI vi ya tAvaM pi AuvajjANaM / paDhamaThiie~ ega-dugAvalisesa tti micchatte // 21 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Thii tti-yAvadguNasaMkramastAvadAyurvarjAnAM saptAnAM karmaNAM sthitighAto rasaghAto guNazreNirvA pravartate / guNasaMkrame ca nivartamAne tA api nivartante / mithyAtvasya punaH prathamasthitau yAvadekA AvalikAzeSA na bhavati, tAvanmithyAtvasya sthitighAtarasaghAtau bhavataH / AvalikAyAM tu zeSIbhUtAyAM tau nivRttau / yAvacca prathamasthitau dve Avalike zeSe na bhavatastAvadguNazreNirapi mithyAtvasya prAvatiSTa / AvalikAdvike tu zeSIbhUte guNazreNinivRttA / tadevamantarakaraNe praviSTaH san prathamasamayAdArabhya aupazamikasamyagdRSTistAvadabhUt yAvadantarmuhUrtam // 21 // tataH saMprati yatkaroti tadAhauvasaMtaddhA aMte, vihiNA okaDDiyassa daliyassa / ajjhavasANaNurUvassudao tisu ekkayarayassa // 22 // uvasaMtaddha tti-aupazamikasamyaktvAddhAyA ante-paryante kiJcitsamadhikAvalikAzeSe vartamAnastrayANAmapi dvitIyasthitigatAnAM samyaktvAdipuJjAnAM dalikamadhyavasAyavizeSeNa samAkRSyAntarakaraNaparyantAvalikAyAM prakSipati / tatra prathamasamaye prabhUtam / dvitIyasamaye stokam / tRtIyasamaye stokataram / evaM tAvadvAcyaM yAvadAvalikAcaramasamayaH / tAni caivaM dalikAni nikSipyamANAni gopucchasaMsthAnasaMsthitAni bhavanti / tata AvalikAmAtre kAle'ntarakaraNasya zeSe amISAM trayANAmekatarasya dalikasyodayo bhavati / kiviziSTasyetyAhaadhyavasAyAnurUpasya / etaduktaM bhavati-yadi tadAnIM zubhaH pariNAmastarhi samyaktvadalikasyodayaH / madhyamazcetpariNAmastahi samyagmithyAtvadalikasya / jaghanyazcettato mithyAtvadalikasyeti // 22 // sammattapaDhamalaMbho, savvovasamA tahA vigiTTho ya / chAligasesAe~ paraM, AsANaM koi gacchejjA // 23 // sammatta tti-eSa aupazamikasamyaktvaprathamalAbho mithyAtvasya sarvopazamAd bhavati, nAnyathA / tathA prathamasthityapekSayA viprakarSazca bRhattaramantarmuhUrtakAlapramANazca / eSa samyaktvaprathamalAbha: / asmiMzca samyaktve labhyamAne sati kazcitsamyaktvena samaM dezaviratiM sarvaviratiM vA pratipadyate / uktaM ca zatakabRhaccUrNI-"uvasamasammaddiTThI aMtarakaraNaTThio koI desavirayaM pi labhei, koI pamattApamattabhAvaM pi, sAsAyaNo puNa na ki pi lahei ti" etatsamyaktvAddhAyAM ca jaghanyataH samayazeSAyAM param utkarSataH SaDAvalikAzeSAyAM kazcid AsAdAnaM sAsAdanatvaM Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 yAti / sa ca niyamAttadanantaraM mithyAtvameva prapadyate ||23|| (karmapra0, upa0 ka0 gA018 - 23 ) 5/6 [21] adhunA dhyAnameva kAlasvAmibhyAM nirUpayannAha aMtomuhuttamettaM, cittAvatthANamegavatyuMmi / chaumatthANaM jhANaM, joganiroho jiNANaM tu // 3 // vyAkhyA - iha muhUrtta :- saptasaptatilavapramANaH kAlavizeSo bhaNyate / uktaM cakAlo paramaniruddho avibhajjo taM tu jANa samayaM tu / samayA ya asaMkhejjA bhavanti UsAsanIsAsA ||1|| haTTassa aNavagallassa, NiruvakiTussa jaMtuNo / ege UsAsanIsAse, esa pANutti vuccai ||2|| satta pANUNi se thove, satta thovANi se lave / lavANaM sattahattarIe, esa muhutte viyAhie ||3|| antarmadhyakaraNe, tatazcAntarmuhUrttamAtraM kAlamiti gamyate, mAtrazabdastadadhikakAlavyavacchedArtha:, tatazca bhinnamuhUrttameva kAlam, kiM ? cittAvasthAnamiti cittasya- manasaH avasthAnaM cittAvasthAnam, avasthiti:- avasthAnam, niSprakampatayA vRttirityarthaH / kva ? ekavastuni, ekam - advitIyaM vasantyasmin guNaparyAyA iti vastu-cetanAdi, ekaM ca tadvastu ca ekavastu tasmin 2 chadmasthAnAM dhyAnamiti tatra chAdayatIti chadma- pidhAnaM tacca jJAnAdInAM guNAnAmAvArakatvAt jJAnAvaraNAdilakSaNaM ghAtikarma, chadmani sthitAzchadmasthA- akevalina ityarthaH / teSAM chadmasthAnAm, dhyAnaM prAgvat, tatazcAyaM samudAyArtha:- antarmuhUrtakAlaM yaccittAvasthAnamekasmin vastuni tacchadmasthAnAM dhyAnamiti, yoganirodho jinAnAM tviti tatra yogA:- tattvata audArikAdizarIrasaMyogasamutthA- AtmapariNAmavizeSavyApArA eva yathoktam - audArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNativizeSaH kAyayogaH, tathaudArika- vaikriyAhArakazarIravyApArAhRtavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro vAgyogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtamanodravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro manoyogaH iti, amISAM nirodho yoganirodhaH, nirodhanaM nirodhaH, pralayakaraNamityarthaH, keSAm ? jinAnAM - kevalinAm, tuzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe yoganirodha eva na tu cittAvasthAnaM cittasyaivAbhAvAd, athavA yoganirodho jinAnAmeva dhyAnaM nAnyeSAm azakyatvAdityalaM vistareNa, yathA cAyaM yoganirodhoM jinAnAM dhyAnaM yAvantaM ca kAlametadbhavatyetadupariSTAd vakSyAma iti gAthArthaH ||3|| ( dhyA0 za0gA03 ) 6/4.30/1 [22] Aha- nanu jIvAkule loke'vazyameva jIvaghAtaH saMbhASyate, jIvAMzca ghnan kathaM hiMsako na syAt ? ityAha Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 na ya ghAyau tti hiMso nAghAyaMto nicchiyamahiso / na viralajIvamahiso na ya jIvaghaNaM ti to hiMso // 1763 // ahaNaMto vi hu hiMso duTuttaNao mao ahimarovva / bAhiMto na vi hiMso, suddhattaNao jahA vijjo // 1764 // na hi ghAtakaH ityetAvatA hiMsraH, na cAghnannapi nizcayanayamatenAhiMsraH, nApi viralajIvam ityetAvanmAtreNAhiMsraH, na cApi jIvaghanam ityetAvatA ca hiMsraH iti / kiM tarhi ? abhimaro gajAdi-(rAjAdi)-ghAtakaH sa iva duSTAdhyavasAyo'ghnannapi hiMsro mataH / bAdhamAno'pi ca zuddhapariNAmo na hiMsro yathA vaidyaH, iti ghnannapyahiMsraH, aghnannapi ca hiMsraH uktaH // 1763-64 // sa iha kathaMbhUto grAhyaH ityAha paJcasamio tigutto, nANI avihiMsao na vivarIo / hou va saMpattI se mA vA jIvovaroheNaM // 1765 // paJcabhiH samitibhiH samitaH, tisRbhiH guptibhizca gupto jJAnI jIvasvarUpa:tadrakSAkriyAbhijJaH sarvathA jIvarakSApariNAmapariNataH, tatprayatazca kathamapi hiMsannapyavihiMsako mataH / etaviparItalakSaNastu nAhiMsakaH, kintu hiMsra evAyam, azubhapariNAmatvAt / bAhyajIvahiMsAyAstu jIvoparodhena jIvasya kITAderUparodhenopaghAtena saMpattirbhavatu, mA bhUd vA sa tasya sAdhvAdeH, hiMsakatve tasyA anaikAntikatvAditi // 1765 // kutastasyA anaikAntikatvam ? ityAhaasubho jo pariNAmo, sA hiMsA so u bAhiranimittaM / ko vi avekkhejja navA jamhA'NegaMtiyaM bajjhaM // 1766 // yasmAdiha nizcayanayato yo'zubhapariNAmaH sa eva hiMsA ityAkhyAyate sa ca bAhyAsattvAtipAtakriyAlakSaNaM nimittaM ko'pyapekSate, ko'pi punastannirapekSo'pi bhavet, yathA tandulamatsyAdInAm, tasmAdanai kAntikameva bAhyanimittam, tatsadbhAve'pyahiMsakatvAt, tadabhAve'pi ca hiMsakatvAditi // 1766 / / nanvevaM tarhi bAhyo jIvaghAtaH kiM sarvathaiva hiMsA na bhavati ? / ucyatekazcid bhavati kazcittu na / katham ? ityAha asubha pariNAmaheU jIvAbAhotti to mayaM hiMsA / jassa una so nimittaM, saMto vi na tassa sA hiMsA // 1767 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 tatastasmAd yo jIvAbAdho'zubhapariNAmasya hetuH, athavA, azubhapariNAmo hetuH kAraNaM yasyAsAvazubhapariNAmaheturjIvAbAdho jIvaghAtaH sa eva hiMsA iti mataM tIrthakaragaNadharANAm / yasya tu jIvAbAdhasya so'zubhapariNAmo na nimittaM sa jIvAbAdhaH sannapi tasya sAdhorna hiMseti / (vizeSA0bhA0gA01765-67) 6/4 [23] vandijjamANA na samukkasaMti hIlijjamANA na samujjalaMti / ___ daMteNa citteNa caraMti dhIrA, muNI samugdhAiyarAgadosA // 866 // vyAkhyA-vandyamAnAH na samukkasanti-na samutkarSaM yAnti, tathA hIlyamAnA na samujjvalanti-na kopAgni prakaTayanti kiM tarhi ? dAntena-upazAntena, cittena caranti dhIrA-munayaH samudghAtitarAgadveSA iti gAthArthaH // 866 // (Ava0ni0 gA0866) 6/6...16/4 [24] bAlAbhirAmesu duhAvahesu, na taM suhaM kAmaguNesu rAyaM / virattakAmANa tavodhaNANaM, jaM bhikkhuNo sIlaguNe rayANaM // 17 // tathA bAlAnAM-vivekarahitAnAmabhirAmAH-cittAbhiratihetavo ye teSu 'duHkhAvaheSu' uktanyAyena duHkhaprApakeSu na tatsukhaM 'kAmaguNeSu' manojJazabdAdiSu, sevyamAneSviti zeSaH, 'rAjan !'-pRthvIpate ! 'virattakAmANaM'tti prAgvat, kAmaviraktAnAM-viSayaparAGmukhAnAM tapa eva dhanaM yeSAM te tapodhanAsteSAM yatsukhamiti sambandhaH, "bhikSUNAM'-yatInAM zIlaguNayorvA sUtratvAd 'ratAnAm'-AsaktAnAmiti sUtradvayArthaH // (uttarA0 a0 13 gA017) 6/6 [25] sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisopamA / kAme patthemANA, akAmA jaMti duggaiM // 53 // vyA0-zalati-dehAntazcalatIti zalyaM-zarIrAntaHpraviSTaM tomarAdi zalyamiva zalyam, ke te ? kAmyamAnatvAt kAmA:-manojJazabdAdayaH, yathA hi zalyamantazcaladvividhabAdhAvidhAyi tathaite'pi, tattvata eSAmapi sadA bAdhAvidhAyitvAt, tathA veveSTi-vyApnotIti viSa-tAlapuTAdi, viSamiva viSaM kAmAH, yathaiva hi tadupabhujyamAnaM madhuramityApAtasundaramivA''bhAti, atha ca pariNatAvatidAruNamevamete'pi kAmAH, tathA kAmAH Asyo daMSTrAstAsu viSamasyetyAzIviSastadupamAH, yathA hyayamajJairavalokyamAnaH sphuranmaNiphaNAbhUSita iti zobhana iva vibhAvyate, sparzanAdibhiranubhUyamAnazca vinAzAyaiva bhavati tathaite'pi kAmAH, kiJca-kAmAn 'prArthayamAnA' abhilaSanto'pizabdasya luptanirdiSTatvAt prArthayamAnA api 'akAmA' iSyamANakAmAbhAvAt 'yAnti'-gacchanti, 'durgati'-duSTAM narakAdigati, tadanena na kevalaM zalyAdivadanubhUyamAnA evAmI doSakAriNaH, kintu prArthyamAnA apItyuktaM Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavati / tathA ca-'yaH sadviveko nAsau prAptamaprAptakAGkSayA' ityAdau sadvivekatvamanaikAntiko hetuH, na hyayamekAntaH yathA prAptamaprAptArthe na parihiyate, prAptasyApyapAyahetoH taducchedakAprAptyarthaM vivekibhiH parihiyamANatvAd, anabhyupagatopAlambhazcAyam, mumukSUNAM kvacidAkAGkSAyA evAsambhavAt uktaM hi-'mokSe bhave ca sarvatra. niHspRho munisattamaH iti sUtrArthaH // (uttarA0 a09 gA053) 7/1...3 [26] suvaNNarUpassa ya pavvayA bhave, siyA hu kelAsasamA asaMkhayA / narassa luddhassa na tehi kiMci, icchA hu AgAsasamA aNaMtayA // 48 // vyA0-suvarNaM ca rUpyaM ca suvarNarUpyamiti samAhArastasya, 'tuH'-pUraNe, yadvA''rSatvAd vibhaktilopaH, tuzabdaH samuccaye, tataH svarNasya rUpyasya ca parvatA iva parvatA:-parvatapramANAH rAzayo 'bhavanti'-bhaveyuH, parvatapramANatve'pi ca laghuparvatapramANA eva syurata Aha-'siyA hutti syAt-kadAcit, huravadhAraNe bhinnakramazca, tataH 'kelAsasamA' eva kailAsaparvatatulyA eva, na tvanyalaghuparvatapramANAH, te'pi 'asaGkhyakAH' saGkhyAvirahitAH, na tu dvitrA eva, narasya lubdhasya, upalakSaNatvAt striyAH paNDakasya vA, na taiH kailAzasamairapi suvarNarUpyaparvataiH 'kiJcidapi' alpamapi paritoSotpAdanaM pratikriyata iti zeSaH paThyate ca na teNaM ti atra ca sUtratvAd vacanavyatyayaH, kutaH punaridamityAhaicchA-abhilASaH, huriti yasmAdAkAzena samA tulyA AkAzasamA anantikAantarahitA tathA caitadanuvAdI vAcaka:-na tuSTiriha zatAjjantorna sahasrAnna koTitaH / na rAjyAnnaiva devatvAnnendratvAdapi vidyate // 1 // (uttarA0a09 gA048)7/2 [27] visayavisaM hAlAhalaM, visayavisaM ukaDaM piyaMtANaM / visayavisAinnaM piva, visayavisavisUiyA hoi // 213 // "visaya0' gAhA, viSayA eva mAraNAtmakatvAt viSaM hAlAhalaM sadyoghAti, tatpibatAM viSayaviSavisUcikA bhavatIti sambandhaH / kimivetyAha-vizadaviSaMspaSTaviSam utkaTaM-tIvaM kAlakUTAdikaM pibatAM vizadaviSAjIrNamiva prakaTaviSAjaraNamiva mAraNAtmakaM viSaye-gocare viSavisUcikA tadajIrNAtirekalakSaNA sA bhavati, kAlakUTAdiviSabhojina iva zabdAdiviSayabhojino'nantasaMsArarUpaM tadvipAkAnmaraNaM prApnuvantItyarthaH // 213 // (upa0mAlA gA0 213) 7/3 [28] dvitIyApUrvakaraNe, prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhvam, dvitIya iti tadvidaH // 10 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 'dvitIyApUrvakaraNa' iti, granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArthaM dvitIyagrahaNam, prathame'dhikRtasAmarthyayogA'siddheH apUrvakaraNaM tvapUrvapariNAmaH zubho'nAdAvapi bhave teSu teSu dharmasthAneSu vartamAnasya tathA'saJjAtapUrvo granthibhedAdiphala ucyate / tatra prathame'smin granthibhedaH phalam, ayaM ca samyagdarzanaphalaH, samyagdarzanaM ca prazamAdiliGga AtmapariNAmaH / yathoktaM "prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam' (ta0 bhASya0 1-2) iti, yathAprAdhAnyamayamupanyAsaH cAruzca pazcAnupUryeti samayavidaH / dvitIye tvasmiMstathAvidhakarmasthitestathAvidhasaMkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini 'prathamastAttviko bhavet' iti, 'prathamo'-pAramArthiko bhavet, kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdidharmanivRtteH, ato'yamitthamupanyAsa iti / atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati pravRttilakSaNadharmasaMnyAsAyAH pravrajyAyA: jJAnayogapratipattirUpatvAt / __ ata evAsyA bhavavirakta evAdhikAryuktaH, yathoktaM-"atha pravrajyAhaH (1) AryadezotpannaH, (2) viziSTajAtikulAnvitaH, (3) kSINaprAyakarmamalaH, (4) tata eva vimalabuddhiH, (5) 'durlabhaM mAnuSyam, janma maraNanimittam, saMpadazcapalAH, viSayA duHkhahetavaH saMyoge viyogaH, pratikSaNaM maraNam, dAruNo vipAkaH' ityavagatasaMsAranairguNyaH, (6) tata eva tadviraktaH, (7) pratanukaSAyaH, (8) alpahAsyAdiH, (9) kRtajJaH, (10) vinItaH (11) prAgapi rAjAmAtyapaurajanabahumataH (12) adrohakArI, (13) kalyANAGgaH, (14) zrAddhaH, (15) sthiraH, (16) samupasaMpannazca iti / " na hyanIdRzo jJAnayogamArAdhayati, na cedRzo nArAdhayatIti bhAvanIyam / sarvajJavacanamAgamaH, tannAyamanirUpitArtha iti / _ 'AyojyakaraNAdUrdhvam' iti kevalAbhogenA'cintyavIryatayA 'yojyaM'-tathAtathA tatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNastathAvasthAnabhAve (bhAvena) 'karaNaM' kRtirAyojyakaraNaM zailezyavasthAphalametat / ata evAha "dvitIya iti tadvidayogasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthyayoga iti tadvido'bhidadhati zailezyavasthAyAmasya bhAvAt / sarvamidamAgamikaM vastu, tathA caitatsaMvAdyArSam"karaNaM ahApavattaM, apuvvamaNiyaTTimeva bhavvANaM / iyaresiM paDhamaM ciya, bhaNNai karaNaM ti pariNAmo // 1 // jA gaNThI tA paDhamaM, gaNThi samaicchao bhave bIyaM / aNiyaTTIkaraNaM puNa, sammattapurakkhaDe jIve // 2 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 gaNThitti sudubbheo, kakkhaDaghaNarUDhagUDhagaNThi vva / jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo || 3 || etto vivajjao khalu, bhinne eyammi sammaNANaM tu / thovaM pi suparisuddhaM, saccAsammohaheu tti ||4|| sammattaMmi u laddhe, paliyapuhatteNa sAvao hoi / caraNovasamakhayANaM, sAgarasaMkhantarA honti" // 5 // [vizeSAvazyakagatA imA gAthA 1202. 1203, 1195 - 1222] ityAdi lezataH paribhAvitArthametat // 10 // ( yogadRSTisamu0 zlo0 10 ) 8/4 [29] nANassa hoi bhAgI, thirayarao daMsaNe caritte a / dhannA AvakahAe, gurukulavAsaM na muMcaMti // 5713 // vyA0 jJAnasya - zrutajJAnAderbhavati syAd bhAgI - bhAjanaM gurukule vasanniti prakRtam pratyahaM vAcanAdibhAvAt / tathA sthiratarakaH - pUrvapratipannadarzano'pi sannatizayasthiro bhavati darzane samyaktve, anvahaM svasamayaparasamayatattva zravaNAt tathA caritre - caraNe sthirataro bhavati, anuvelaM vAraNAdibhAvAt cazabdaH samuccaye, yata evaM tato dhanyA - dharmadhanaM labdhAro yAvatkathaM- yAvajjIvam, gurukulavAsaMgurugRhanivasanam, na muJcanti na parityajantIti gAthArtha: / (bR0ka0 bhA0-5713) 8/5 [30] itthaM samyaktvasya liGgAnyabhidhAya saMprati tasyaiva mAhAtmyamupadarzayannidamAha NAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na huMti caraNaguNA / aguNissa natthi mukkho, natthi amukkhassa nivvANaM // 30 // anyacca nAdarzanina:- darzanavirahitasya jJAnamiti samyagjJAnam, jJAnena vinA jJAnavirahitAH na bhavanti na jAyante, ke te ? caraNaguNAH, tatra ca caraNaM - vratAdi, guNA:-piNDavizuddhyAdayaH, aguNinaH - avidyamAnaguNasya caraNAvinAbhAvitvAdyathoktaguNAnAmavidyamAnacaraNasya ca yadivA prAkcaraNAntargatA guNAzcaraNaguNA iti vyAkhyAtAstata ihApi ta eva gRhyante, nAsti mokSaH sakalakarmakSayalakSaNo, nAstyamuktasya karmaNeti gamyate nirvANaM-nirvRtirmuktipadaprAptiritiyAvat, tadatra pUrvasUtreNa muktyanantarahetorapi cAritrasya samyaktvabhAvaH eva bhavanaM tanmAhAtmyamuktam anantara-sUtreNa tUttarottaravyatirekadarzaninA zeSaguNAnAm, vyatirekasyAnvayAkSepakatvAditi sUtra Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvayArthaH // 30 // (uttarA0 a028 gA030) 9/1 [31] saNNANanANovagae mahesI, aNuttaraM cariyaM dhammasaMcayaM / ___aNuttareNANadhare jasaMsI, obhAsai sUrievaMtalikkhe // 23 // tataH sa kIdRgabhUdityAha-'saH' iti samudrapAlanAmA muninimiha zrutajJAnaM tena jJAnam-avagamaH, prakramAd yathAvatkriyAkalApasya tenopagato-yukto jJAnajJAnopagataH, pAThAntarataH-santi-zobhanAni 'nAne'tyanekarUpANi jJAnAni saGgatyAgaparyAyadharmAbhirucitattvAdyavabodhAtmakAni, tairupagataH sannAnAjJAnopagataH, 'dharmasaJcayaM'kSAntyAdiyatidharmasamudayam, 'aNuttareNANadhare'tti ekArasyAlAkSaNikatvAdanuttarajJAnaM - kevalAkhyaM taddhArayatyanuttarajJAnadharaH, paThyate ca-'guNuttare NANadhare'tti, tatra ca guNottaro-guNapradhAno, jJAna-prastAvAtkevalajJAnaM taddharaH, ekArasyAlAkSaNikatvAd guNottaraM yad jJAnaM taddharo vA'ta eva yazasvI 'obhAsai yatti avabhAsate prakAzate sUryavadantarikSe, yathA nabhasi sUryo'vabhAsate tathA'sAvapyutpannakevalajJAna iti trayodazasUtrArthaH // (uttarA0 a021 gA023) 9/2 [32] tamhA niccasaie, bahumANeNaM ca ahigayaguNami / ___ paDivakkhadugaMchAe, pariNai AloyaNeNaM ca // 36 // titthaMkarabhattIe susAhujaNapajjuvAsaNAe ya / uttaraguNa saddhAe appamAo hoi kAyavvo // 37 // evamasaMto'vi imo jAyai jAo'vi Na paDai kyaaii| tA etthaM buddhimayA apamAo hoi kAyavvo // 38 // prastAvitopadezamevAha-'tamhe'tyAdi, yasmAdasannapi viratipariNAmaH grahaNAdupariprayatnAjjAyate prayatnaM vinA cAkuzalakarmodayAt sannapi pratipatati tasmAtkAraNAnityasmRtyA sArvadikasmaraNena, bhavati yatitavyamiti sambandhaH, tathA bahumAnenabhAvapratibandhena, cazabdaH samuccaye, adhikRtaguNe-aGgIkRtaguNe samyaktvANuvratAdau, idaM ca padaM pUrvapadAbhyAmuttarapadena ca saha pratyekaM yojyate, tathA pratipakSajugupsayAmithyAtvaprANivadhAdhudvegena, tathA pariNatyAlocanena adhikRtaguNavipakSabhUtA mithyAtvaprANAtipAtAdayo dAruNaphalA adhikRtaguNA vA samyaktvANuvratAdayaH paramArthahetava ityevaM vipAkapAlocanena / cazabdaH samuccaya eveti gAthArthaH // 36 // "tittha'mityAdi, tathA tIrthaMkarabhaktyA-paramaguruvinayena, tathA susAdhujanaparyupAsanayA-bhAvayatilokasevayA, cazabdaH samuccaya eva, tathottaraguNazraddhayA- pradhAnataraguNAbhilASeNa, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 samyaktve sati aNuvratAbhilASeNa aNuvrateSu satsu mahAvratAbhilASeNeti bhAvaH, cazabdaH samuccaya eva, atra - samyaktvANuvratAdivyatikare tatpratipattyuttarakAlaM sadAsarvakAlaM bhavati - yujyate yatitavyam - udyamaH kartavya iti gAthAdvayArthaH // 37 // anantaroktopadezameva phaladarzanena nigamayannAha - 'eve 'tyAdi, evam uktanyAyena nityasmRtyAdinA yatnenAsannapi - avidyamAno'pi saMstu jAta evetyapizabdArthaH, 'imo'tti ayaM samyaktvapariNAmo viratipariNAmazca jAyate bhavati, jAtazca -saMpanna: punaH na patati - nApaiti kadAcit kvacidapi kAle, 'tA' iti yasmAdevaM tasmAdatranityasmRtyAdike prayatne, buddhimatA - dhImatA, apramAdaH - udyamaH bhavati - vartate kartavya iti gAthArthaH ||38|| ( paJcA0pra0paJcA 01, gA0 36-37-38 ) 9/5 [33] atha catuHzaraNAdikRtye yatphalaM syAt tadgAthAdvayenAhasuhapariNAmo NiccaM causaraNagamAi AyaraM jIvo / 1 kusalapayaDI u baMdhai, baddhAu suhANubaMdhAu // 59 // zuMbhapariNAma:- prazastamanodhyavasAyaH san nityaM - sadaiva catuHzaraNagamanAdicatuHzaraNagamana-duSkRtagarhA-sukRtAnumodanAnyAcaran - kurvan sAdhuprabhRtiko jIvaH kuzalaM - puNyaM tatprakRtI: sA uccagoa maNudugetyAdi gAthoktAH dvicatvAriMzatsaMkhyAH badhnAti zubhAdhyavasAyabadhyamAnatvAttAsAm, tathA tAzca prakRtIrbaddhAH satI: zubhAdhyavasAyavazAcchubho'nubandhaH uttarakAlaphalavipAkarUpo yAsAM tAH zubhAnubandhAH evaMvidhAH karotItyarthaH // 59 // (cau0pa0 gA0 59 ) 9/5 [34] atha kasmAd vandanAyAM mudrAvinyAsAdirAtyantikaprayatno vidhIyata ityAha khAovasamigabhAve, daDhajattakayaM suhaM aNuTThANaM / parivaDi pi hu jAyai puNo vi tabbhAvavuDDikaraM // 24 // vyAkhyA - kSAyopazamikabhAve mithyAtvamohanIyAdikarmavigamavizeSavihitAtmapariNAme sati na tu lAbhAdyarthitvalakSaNaudayikabhAve dRDhayatnakRtaM paramAdaravihitam / zubhaM - prazastam / anuSThAnamAcaraNaM caityavandanAdi / iha yattaditi vizeSo dRzyaH pratipatitamapi tathAvidhakarmadoSAd bhraSTamapi, AstAmapratipatitam / huzabdo'vadhAraNArthaH / tatprayogazca darzayiSyate / jAyata eva bhavatyeva / punarapi - bhUyo'pi / kiMbhUtaM jAyata ityAha- yasmin bhAve kSAyopazamike varttamAne tacchubhamanuSThAnaM vihitaM tadbhAvasya tasyAdhyavasAyasya vRddhikaraM - vardhanakAri tadbhAvavRddhikaramataH zubhabhAvasya Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 mokSahetorvRddhikaratvAd vandanAyAM prayatnaH saMgata eveti gAthArthaH // 24 // [paJcA0 pra0 paJcA0-3 gA024] 9/6 [35] uccAgottassa NaM bhaMte ! kammassa jIveNaM pucchA, goyamA ! uccAgottassa kammassa jIveNaM baddhassa jAva aTThavihe aNubhAve paNNatte taM jahAjAtivisiTThayA 1 kulavisiTThayA 2 balavisiTThayA 3 rUvavisiTThayA 4 tavavisiTThayA 5 suyavisiTThayA 6 lAbhavisiTThayA 7 issariyavisiTThayA 8 jaM vedeti poggalaM vA poggale vA poggalapariNAmaM vA vIsasA vA poggalANaM pariNAmaM tesiM vA udaeNaM jAva aTThavidhe aNubhAve pannattaM // 292 // tatroccairgotraviSayaM sUtramAha-'uccAgoyassa NaM bhaMte !' ityAdi praznasUtraM prAgvat, nirvacanamaSTavidho'nubhAva: prajJaptaH, tadevASTavidhatvaM darzayati-'jAivisiTThayA' ityAdi, jAtyAdayaH supratItAH, zabdArthastvevam - jAtyA viziSTo jAtiviziSTastadbhAvo jAtiviziSTatA ityAdi 'jaM veei puggalaM vA' ityAdi yaM vedayate pudgalaM bAhyadravyAdilakSaNam, tathAhi-dravyasambandhAdrAjAdiviziSTapuruSasamparigrahAd vA nIcajAtikulotpanno'pi jAtyAdisampanna iva janasya mAnya upajAyate, balaviziSTatA'pi mallAnAmiva lakuTibhramaNavazAt, rUpaviziSTatA prativiziSTatAhagvastrAlaGkArasambandhAt, tapoviziSTatA girikUTayAdyArohaNenAtApanAM kurvataH zrutaviziSTatAmanojJabhUdezasambandhAt svAdhyAyaM kurvataH, lAbhaviziSTatA prativiziSTaratnAdiyogAt, aizvaryaviziSTatA dhanakanakAdisambandhAditi, 'puggale vA' iti yAn bahUn pudgalAn vedayate pudgalapariNAmaM divyaphalAdyAhArapariNAmarUpaM visrasayA vA yaM pudgalAnAM pariNAmam akasmAdabhihitajaladAgamasaMvAdAdilakSaNaM tatprabhAvAduccairgotraM vedayate-uccairgotrakarmaphalaM jAtiviziSTatvAdikaM vedayate, etena parata udaya uktaH, samprati svatastamAha-'tesiM vA udaeNaM' teSAM vA uccairgotrakarmapudgalAnAm udayena jAtiviziSTatvAdikaM bhavati / [prajJA0 pa0-33, u0-1 sU. 292] 916 [36] nanu yadi mithyAtvabahulatAyAM vizuddhasamyaktvakathanamapi durlabham, tarhi vidyAdiguNavatAM dravyaliGgyAdInAmanuvRttiH kriyatAM yathA kRtAnuvRttayaste samyaktvAGgIkAraparAyaNeSu dhArmikeSu na dviSantItyAzaGkayotsUtrA'bhinivezasaMkliSTamanasAM teSAM saGgamapi mahAnarthakaraM manvAno nivArayannAha bahuguNavijjhAnilao, ussuttabhAsI tahA vi muttavyo / jaha varamaNijutto vi hu vigghakaro visaharo loe // 18 // vyAkhyA-utsUtrabhASI moktavya ityanvayaH / yadyapi bahuguNavidyAnilayaH Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 bahavaH prabhUtA guNA niSThurakriyAkaraNAdirUpA yasya sa bahuguNaH vidyAzcaturdaza zrutAbhyAsarUpA vA tAsAM nilaya iva nilayo gRhamiti yAvattatazca karmadhArayaH / athavA bahuguNeti vidyAvizeSaNaM bahuguNatvaM ca vidyAyA loke lokottare ca siddham, taduktam harturyAti na gocaraM kimapi zaM puSNAti yatsarvadA'pyarthibhyaH pratipAdyamAnamanizaM prApnoti vRddhi parAm // kalpAnteSvapi na prayAti nidhanaM vidyAkhyamantardhanam, yeSAM tAn prati mAnamujjhata nRpAH kastaiH saha spardhate // 68 // ( bhartRhareH) jaha jaha suyamavagAhai, aisayarasapasarasaMjuyamapuvvaM / taha taha palhAimuNI, nava nava saMvega saddhAe // 69 || tato yadyapi bahuguNavidyAnilayastathApi tadapi utsUtrabhASIsiddhAntaviruddhamArgopadeSTA cet tarhi moktavya eva tyAjya eva / taduktaM ummaggadesaNAra caraNaM, nAsaMti jiNavariMdANaM / vAvannadaMsaNA khalu, nahu labbhA tArisA daTTu // 70 // amumevArthaM draDhayan dRSTAntamAha-jahetyAdi - yathetyaupamye, varaH - pradhAno viSAdidoSanirAkaraNena maNIratnaM varamaNistenayukto'pi sahito'pi, huravadhAraNe, sa cAgre yo jayiSyate / viSadharo - bhujago loke vighnakara eva- jIvitAdipratyUhakara eva tasmAnmoktavya iti / yathA hi viSadharo varamaNiyukto'pi vighnakara eva tathotsUtra bhASI maNisamAnabahuguNavidyAvAnapi dharmavighnakara eveti moktavya ityarthaH // 18 // SaSTizatakapra0 gA018 ) 9/8 [37] AyA ceva ahiMsA, AyA hiMsatti nicchao eso / jo hoi appamatto, ahiMsao hiMsao iyaro // 755 // AtmaivAhisA Atmaiva hiMsA ityayaM nizcaya ityarthaH / kathamasAvahiMsakaH kathaM vA hiMsakaH ? ityata Aha- 'jo hoi' ityAdi, yo bhavati 'apramattaH ' prayatnavAnityarthaH sa khalvevaMvidho'hiMsako bhavati, 'hiMsao iyaro' tti 'itaraH ' pramatto yaH sa hiMsako bhavatItyayaM paramArthaH / athavA'nenAbhiprAyeNeyaM gAthA vyAkhyAyate, tatra naigamasya jIveSvajIveSu ca hiMsA, tathA ca vaktAro loke dRSTAH, yaduta jIvo'nena hiMsito -- vinAzitaH, tathA ghaTo'nena hiMsito - vinAzitaH, tatazca sarvatra hiMsAzabdAnugamAt jIveSvajIveSu ca hiMsA naigamasya, ahiMsA'pyevameveti, saMgrahavyavahArayoH : SaTsu jIvanikAyeSu hiMsA, saMgrahazcAtra dezagrAhI draSTavyaH Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyarUpazca naigamAntarbhAvI, vyavahArazca sthUlavizeSagrAhI lokavyavaharaNazIlazcAyam, tathA cAha-loko bAhulyena SaTsveva jIvanikAyeSu hiMsAmicchatIti, RjusUtrazca pratyekaM pratyekaM jIve jIve hiMsAM vyatiriktAmicchatIti, zabdasamabhirUDhaivaMbhUtAzca nayA AtmaivAhiMsA Atmaiva hiMseti, etadabhiprAyeNaivAha-'AyA ceva' ityAdi, AtmaivAhiMsA Atmaiva hiMsA ityayaM nizcayanayAbhiprAyaH, kutaH ? yo bhAvato'pramatto jIvaH sa khalvahiMsakaH, itarazca pramattaH, tatazca sa eva hiMsako bhavati, tasmAdAtmaivAhiMsA Atmaiva hiMsA ayaM nizcaya:-paramArtha iti / (oghaniryu0-gA0755) 10/1 [38] accei jAImaraNassa vaTTamaggaM vikkhAyarae, savve sarA niyaTRti, takkA jattha na vijjai, maI tattha na gAhiyA, oe, appaiTANassa kheyanne, se na dIhe na hasse na vaTTe na taMse naM caraMse na parimaMDale na kiNhe na nIle na lohie na hAlihe na sukille na surabhigaMdhe na durabhigaMdhe na titte na kaDue na kasAe na aMbile na mahure na kakkhaDe na mae na garue na lahue na uNhe na niddhe na lukkhe (na sie)na kAU na ruhe na saMge na itthI na purise na anahA parinne sanne uvamA na vijjae, arUvI sattA apayassa payaM natthi, (sU0 170) 'atyeti' atikrAmati jAtizca maraNaM ca jAtimaraNaM tasya 'vaTTamaggaM'ti panthAnaM mArgamupAdAnaM karmetiyAvat, tadatyeti-azeSakarmakSayaM vidhatte, tatkSayAcca kiMguNaH syAdityAha-vividham-anekaprakAraM pradhAnapuruSArthatayA''rabdhazAstrArthatayA tapaHsaMyamAnuSThAnArthatvena vyAkhyAto mokSa:-azeSakarmakSayalakSaNo viziSTAkAzapradezAkhyo vA tatra rato vyAkhyAtarataH, AtyantikaikAntikAnAbAdhasukhakSAyikajJAnadarzanasaMpadupeto'nantamapi kAlaM saMtiSThate / kimbhUta iti cet, na tatra zabdAnAM pravRttiH, na ca sA kAcidavasthA'sti yA zabdairabhidhIyeta ityetatpratipAdayitumAha-'sarve-' niravazeSAH 'svarA'dhvanayastasmAnnivartante, tadvAcyavAcakasambandhe na pravarttante, tathAhi-zabdAH pravarttamAnA rUparasagandhasparzAnAmanyatame vizeSa saGketakAlagRhIte tattulye vA pravarteran na caitattatra zabdAdInAM pravRttinimittamasti, ataH zabdAnabhidheyA mokSAvastheti / na kevalaM zabdAnabhidheyA, utprekSaNIyA'pi na sambhavatItyAha-sambhavatpadArthavizeSAstitvAdhyavasAya Uhastarka:-evamevaM caitatsyAt, sa ca yatra na vidyate tataH zabdAnAM kutaH pravRttiH syAt ? / kimiti tatra tarkAbhAva iti cedAha-mananaM matiH-manaso vyApAraH padArthacintA sautpattikyAdikA caturvidhA'pi matistatra na grAhikA, mokSAvasthAyAH sakalavikalpAtItatvAt, tatra ca mokSe karmAMzasamanvitasya gamanamAhozvinniSkarmaNaH?, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 na tatra karmasamanvitasya gamanamastItyetaddarzayitumAha-'ojaH' eko'zeSamalakalaGkAGkarahitaH, kiM ca-na vidyate pratiSThAnamaudArikazarIrAdeH karmaNo vA yatra so'pratiSThAno-mokSastasya, 'khedajJo-' nipuNo, yadivA apratiSThAno-narakastatra sthityAdiparijJAnatayA khedajJo, lokanADiparyantaparijJAnAdanena ca samastalokAlokakhedajJatA AveditA bhvti| sarvasvaranivarttanaM ca yenAbhiprAyeNoktavAMstamabhiprAyamAviSkurvanAha'sa'-paramapadAdhyAsI lokAntakozaSaDbhAgakSetrAvasthAno'nantajJAnadarzanopayuktaH saMsthAnamAzritya na dI| na husvo na vRtto na yasro na caturasro na parimaNDalo, varNamAzritya na kRSNo na nIlo na lohito na hAridro na zuklo, gandhamAzritya na surabhigandho na durabhigandho, rasamAzritya na tikto na kaTuko na kaSAyo nAmlo na madhuraH, sparzamAzritya na karkazo na mRdurna laghurna gururna zIto noSNo na snigdho na rukSo 'na kAU' ityanena lezyA gRhItA, yadivA na kAyavAn yathA vedAntavAdinAm-'eka eva muktAtmA tatkAyamapare kSINaklezA anupravizanti Adityarazmaya ivAMzumantamiti', tathA na ruhaH 'ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' rohatIti ruhaH, na ruho'ruhaH, karmabIjAbhAvAdapunarbhAvItyarthaH, na punaryathA zAkyAnAM darzananikArato muktAtmano'pi punarbhavopAdAnamiti, uktaM ca-"dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhAritabhIruniSTham / muktaH svayaMkRtabhavazca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam // 1 // " tathA ca na vidyate saGgo'mUrttatvAdyasya sa tathA, tathA na strI na puruSo nAnyatheti-na napuMsakaH, kevalaM sarvairAtmapradezaiH pariH-samantAdvizeSato jAnAtIti parijJaH, tathA sAmAnyataH samyagjAnAti pazyatIti saMjJaH, jJAnadarzanayukta ityarthaH, yadi nAma svarUpato na jJAyate muktAtmA tathA'pyupamAdvAreNAdityagatiriva jJAyata eveti cet, tanna, yata Aha-upamIyate sAdRzyAt paricchidyate yayA sopamAtulyatA sA muktAtmanastajjJAnasukhayorvA na vidyate, lokAtigatvAtteSAM, kuta etaditi cedAha-teSAM muktAtmanAM yA sattA sA arUpiNI, arUpitvaM ca dIrghAdipratiSedhena pratipAditameva / kiM ca-na vidyate padam-avasthA-vizeSo yasya so'padaH, tasya padyategamyate yenArthastatpadam-abhidhAnaM tacca 'nAsti' na vidyate, vAcyavizeSAbhAvAt, tathAhi-yo'bhidhIyate sa zabdarUpagandharasparzAnyataravizeSeNAbhidhIyate, tasya ca tadabhAva ityetaddarzayitumAha, yadivA dIrgha ityAdinA rUpAdivizeSanirAkaraNaM kRtam / (AcA0 zruta0-1 adhya-5 u0 6 sU0 170) 10/6 [39] bhaNaMtA akaritA ya, baMdhamokkhapainniNo / vAyAviriyamitteNa, samAsA saMti appayaM // 10 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-'bhaNantaH'-pratipAdayantaH, prakramAt jJAnameva muktyaGgamiti, 'akurvantazca' muktyupAyAnuSThAnam, bandhamokSau-uktarUpau, tayoH pratijJA-abhyupagamaH tadvantaH, sUtratvAccenA nirdeza asti bandho'sti ca mokSa ityevaMvAdina eva kevalaM na tu tathA'nuSThAyinaH vAci vIryam AtmazaktirvAgavIryaM vAcAlateti yAvat, tadevAnuSThAnazUnyaM vAgvIryamAnaM tena 'samAzvAsayanti' vijJAnAdeva vayaM muktigAmina iti svAsthyaM prApayanti, kam ? AtmAnamiti sUtrArthaH // (uttarA0 a06 gA010) 11/3 yathA caitanna cAru tathA svata evAha na cittA tAyae bhAsA, kao vijjANusAsaNaM ? / visaNNA pAvakammehiM, bAlA paMDiyamANiNo // 11 // vyAkhyA-'na'-naiva 'citrA'-prAkRtasaMskRtAdirUpA AryaviSayaM jJAnameva muktyaGgamityAdikA vA 'trAyate'-rakSati, pApebhya iti gamyate, ketyAha-bhASyata iti bhASA-vacanAtmikA, syAdetat-acintyo hi maNimantramahauSadhInAM prabhAva ityaghorAdimantrAtmikA vAk trANAya bhaviSyatItyAha-kuto ? vidantyanayA tattvamiti vidyA-vicitramantrAtmikA tasyA anuzAsanaM-zikSaNaM vidyAnuzAsanaM trAyate pApAdbhayAdvA ? na kuto'pi, tanmAtrAdeva muktau zeSAnuSThAnavaiyarthyaprasaGgAditi bhAvaH / ata eva ye tadapi trANAyeti vadanti te yAdRzAstadevAha-vividham-anekaprakAraM sannAmagnA viSaNNAH, keSu ? 'pAvakammehiM ti pApakarmasu pApahetuSu hiMsAdyanuSThAneSu, satataM tatkAritayeti bhAvaH, yadvA viSaNNA-viSAdaM gatAH, pApakarmabhiH-pApAnuSThAnaiH yathA kathamevamanuSThAyino vayaM bhaviSyAma iti / paThanti ca-visannA pAvakiccehiM ti tathaiva kutasta evaMvidhA ityAha-bAlA-rAgadveSAkulitAH paNDitamAtmAnaM manyante ityevaMzIlA: paNDitamAninaH / ye hi bAlAH paNDitamAninazca na syuste svayaM samyagajAnAnAH paraM pRccheyustadupadezatazca tAni parihareyuH na tu viSaNNA evAsIran / ye tu bAlAH paNDitamAninazca te svayamajAnAnA api jAnAnamanyamAtmanyabhimAnato'nupAsamAnA evaMvidhA eva bhavantIti sUtrArthaH // uttarA0 a06 gA011) 11/3 [40] se vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca eyaM pAsagassa dasaNaM uvarayasatthassa paliyaMtakarassa AyANaM sagaDabdhi // sU0 121 // vR0 sa-jJAnAdisahito duHkhamAtrAspRSTo'vyAkulitamatirdravyabhUto lokAlokaprapaJcAt muktadezyaH svaparApakAriNaM krodhaM ca vamitA 'Tuvam udgiraNe ityasmAt tAcchIlikastRn tadyoge ca SaSThyAH pratiSedhe krodhazabdAd dvitIyA luDantaM vaitat, yo hi yathoktasaMyamAnuSThAyI so'cirAt krodhaM vamiSyati, evamuttaratrApi yathAsambhavamA 21 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yojyam / tatrAtmAtmIyopaghAtakAriNi krodhakarmavipAkodayAt krodhaH, jAtikularUpabalAdisamuttho garvo mAnaH, paravaJcanAdhyavasAyo mAyA, tRSNAparigrahapariNAmo lobhaH, kSapaNopazamakramamAzritya ca krodhAdikramopanyAsaH, anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanasvagatabhedAvirbhAvanAya vyastanirdezaH, ca zabdastu parvatapRthvIreNujalarAjilakSaNalakSakaH krodhasya, zailastambhAsthikASThatinizalatAlakSaNalakSako mAnasya, vaMzakuDaGgImeSazrRGgagomUtrikA'valekhakalakSaNalakSako mAyAyAH, kRmirAgakadamakhaJjanaharidrAlakSaNasUcako lobhasya, tathA yAvajjIva-saMvatsaracAturmAsa-pakSasthityAvirbhAvakazceti / tadevaM krodhamAnamAyAlobhavamanAdeva pAramArthikaH zramaNabhAvo na tatsambhave sati yata uktam-sAmaNNamanucaraMtassa, kasAyA jassa ukkaDA huMti / mannaMmi ucchupurpha va nipphalaM tassa sAmaNNaM // jaM ajjiaM carittaM desUNAe vi putvakoDIe / taM pi kasAiyametto hArei naro muhutteNaM // svamanISikAparihArArthaM gautamasvAmyAha-eyamityAdi, etad yatkaSAyavamanamanantaramupAdezi tat pazyakasya darzanaM sarvaM nirAvaraNatvAt pazyati upalabhata iti pazyaH, sa eva pazyaka:-tIrthakRt zrIvardhamAnasvAmI tasya darzanam abhiprAyo yadi vA dRzyate yathAvasthitaM vastutattvamaneneti darzanam-upadezo na svamanISikA, kimbhUtasya pazyakasya darzanamityAha uvaraya ityAdi, uparataM dravyabhAvazastraM yasyAsAvuparatazastraH zastrAdvoparataH zastroparataH bhAve zastraM tvasaMyamaH kaSAyA vA tasmAduparataH, idamuktaM bhavati-tIrthakRto'pi kaSAyavamanamRte na nirAvaraNasakalapadArthagrAhi paramajJAnAvAptiH, tadabhAve ca siddhivadhUsamAgamasukhAbhAvaH, evamanyenApi mumukSuNA tadupadezavartinA tanmArgAnuyAyinA kaSAyavamanaM vidheyamiti, zastroparamakAryaM darzayan punarapi tIrthakara-vizeSaNamAha-paliyaMtakarassa-paryantaM karmaNAM saMsArasya vA karoti tacchIlazceti paryantakarastasyaitad darzanamiti saNTaGkaH / yathA ca tIrthakRt saMyamApakArikaSAyazastroparamAtkarmaparyantakRdevamanyo'pi taduktAnusArIti darzayitumAha AyANamityAdi AdIyate-gRhyate AtmapradezaiH saha zliSyate'STaprakAraM karma yena tadAdAnaM hiMsAdyAzravadvAramaSTAdazapApasthAnarUpaM vA tatsthitenimittatvAt kaSAyA vA''dAnaM tadvamitA svakRtabhid bhavati svakRtamanekajanmopAttaM karma bhinattIti svakRtabhid yo hyAdAnaM karmaNAM kaSAyAdi niruNaddhi so'pUrvakarmapratiniSiddhapravezaH svakRtakarmaNAM bhettA bhavatIti bhAvaH, tIrthakaropadezenA'pi parakRtakarmakSapaNopAyAbhAvAt svakRtagrahaNam, tIrthakareNApi parakRtakarmakSapaNopAyo na vyajJAyIti cet, tanna tajjJAnasya sakalapadArthasattAvyApitvenAvasthAnAt / [AcA0 zruta01 adhya03 u04 sU0121] 11/5 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 [41] je mamAiyamaiM jahAi se cayai mamAiyaM, se hu didrupahe muNI jassa natthi mamAiyaM, taM pariNNAya mehAvI viittA logaM vaMtA logasannaM se maimaM parikkamijjAsi ttibemi // 98 // mamAyitaM-mAmakaM tatra matirmamAyitamatistAM yaH parigrahavipAkajJo 'jahAti'parityajati sa mamAyitaM svIkRtaM parigrahaM 'jahAti' parityajati, iha dvividhaH parigraho dravyato bhAvatazca, tatra parigrahamatiniSedhAdAntaro bhAvaparigraho niSiddhaH, parigrahabuddhiviSayapratiSedhAcca bAhyo dravyaparigraha iti / athavA kAkvA nIyate, yo hi parigrahAdhyavasAyakaluSitaM jJAnaM parityajati sa eva paramArthataH sabAhyAbhyantaraM parigrahaM parityajati, tatazcedamuktaM bhavati-satyapi saMbandhamAtre cittasya parigrahakAluSyAbhAvAnnagarAdisaMbandhaH pRthvIsaMbandhe'pi jinakalpikasyeva niSparigrahitaiva, yadi nAmaivaM tataH kimityAha-'se hu' ityAdi yo hi mokSakavighnahetoH saMsArabhramaNakAraNAt parigrahAnnivRttAdhyavasAya:, hu:- avadhAraNe, sa eva muniH dRSTo jJAnAdiko mokSapatho yena sa dRSTapathaH, yadivA dRSTabhayaH-avagatasaptaprakArabhayaH zarIrAdeH parigrahAtsAkSAtpAramparyeNa vA paryAlocyamAnaM saptaprakAramapi bhayamApanIpadyata ityataH parigrahaparityAge jJAtabhayatvamavasIyata iti / etadeva pUrvoktaM spaSTayitumAha'jassa' ityAdi yasya mamAyitaM svIkRtaM parigraho na vidyate sa dRSTabhayo muniriti saMbandhaH, kiMca-taM ityAdi, taM pUrvavyAvaNitasvarUpaM parigrahaM dvividhayA'pi parijJayA parijJAya medhAvI-jJAtajJeyo viditvA 'lokaM' parigrahAgrahayogavipAkinamekendriyAdi prANigaNaM vAntvA-udgIrya, lokasya-prANigaNasya saMjJA-dazaprakArA, atastAM sa iti muniH kiMbhUto ? matimAn sadasadvivekajJaH 'parAkramethA:-saMyamAnuSThAne samudyaccheH, saMyamAnuSThAnodyogaM samyag vidadhyA iti yAvad, athavA'STaprakAraM kariSaDvargaM vA viSayakaSAyAn vA parAkramasveti, itiradhikArasamAptau, bravImIti pUrvavat / [AcA0 zruta0-1 adhya0 2. udde0-6. sU0 98] 11/5 [42] se jaM ca Arabhe jaM ca nArabhe, aNAraddhaM ca na Arabhe chaNaM chaNaM pariNNAya..logasannaM ca savvaso / uddeso pAsagassa natthi bAle puNe nihe kAmasamaNunne asamiyadukkhe dukkhI dukkhANameva AvarlDa aNupariyaTTai tti bemi // sU0 103-104 // sa kuzalo yadArabhate ArabdhavAn vA azeSakarmakSapaNopAyaM saMyamAnuSThAnaM yacca nArabhate mithyAtvAviratyAdikaM saMsArakAraNam, tadArabdhavyamArambhaNIyamanArabdhamanArambhaNIyaM ceti saMsArakAraNasya ca mithyAtvAviratyAdeH prANAtipAtAdyaSTAdazarUpasya Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 caikAntena nirAkAryatvAt, tanniSedhe ca vidheyasya saMyamAnuSThAnasya sAmarthyAyAtatvAttanniSedhamAha-aNAraddhaM ca ityAdi, anArabdham - anAcIrNaM kevalibhirviziSTamunibhirvA tanmumukSurnArabhate - na kuryAdityupadezo, yacca mokSAGgamAcIrNaM tatkuryAdityuktaM bhavati / yattadbhagavadanAcIrNaM parihAryaM tannAmagrAhamAha - 'chaNaM chaNaM' ityAdi, "kSaNu hiMsAyAM" kSaNanaM kSaNo-hiMsanaM kAraNe kAryopacArAt yena yena prakAreNa hisotpadyate tattajjJapirajJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA parihared, yadi vA kSaNa:- avasaraH kartavyakAlastaM taM jJaparijJayA jJAtvA'' sevanAparijJayA ca Acarediti ! kiJca 'loyasannaM' ityAdi lokasya gRhasthalokasya saMjJAnaM saMjJA - viSayAbhiSvaGgajanitasukhecchA parigrahasaMjJA vA tAM ca jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA ca pariharet / kathaM ? sarvazaH sarvaiH prakArairyogatrikakaraNatrikeNetyarthaH, tasya evaMvidhasya yathokta guNAvasthitasya dharmakathAvidhijJasya baddhapratimocakasya karmodghAtanakhedajJasya bandhamokSAnveSiNaH satpathavyavasthitasya kumArganirAcikIrSohiMsAdyaSTAdazapApasthAnaviratasyAvagata lokasaMjJasya yadbhavati tad darzayati - uddizyate nArakAdi vyapadezenetyuddezaH sa pazyakasya - paramArthadRzo na vidyate ityAdIni ca sUtrANyuddezakaparisamApti yAvad tRtIyoddezake vyAkhyAtAni tata evArtho'vagantavyaH AkSepaparihArau ceti / tAni cAmUni bAlaH punarniha: kAmasamanujJaH asamitaduHkhaH duHkhI duHkhAnAmevAvarttanamanuparivartate / itiH - parisamAptau bravImIti pUrvavat / (AcA0 zru01 a0 2 u06 sU0103 - 104 ) 11/5 [43] na kammuNA kamma khaveMti bAlA, akammuNA kamma kharveti dhIrA / medhAviNo lobhamayAvatItA, saMtosiNo no pakareMti pAvaM // 15 // kiJcAnyat - 'na kammuNA' ityAdi, te evamasatsamavasaraNAzritA mithyAtvAdibhirdoSairabhibhUtAH sAvadyetaravizeSAnabhijJAH santaH karmakSapaNArthamabhyudyatA nirvivekatayA sAvadyameva karma kurvate, na ca 'karmaNA' - sAvadyArambheNa, 'karma'pApam, 'kSapayanti' - vyapanayanti, ajJAnatvAd bAlA iva bAlAsta iti, yathA ca karma kSipyate tathA darzayati- 'akarmaNA tu' Azravanirodhena tu antazaH zailezyavasthAyAM karma kSapayanti 'vIrA: ' - mahAsattvAH, sadvaidyA iva cikitsayA''mayAniti / medhA - prajJA sA vidyate yeSAM te medhAvinaH - hitAhitaprAptiparihArAbhijJAH, lobhamayaM parigrahamevAtItAH - parigrahAtikramAt lobhAtItAH - vItarAgA ityarthaH, santoSiNaH- yena kenacitsantuSTA avItarAgA apIti, yadivA yata evAtItalobhA ata eva santoSiNa iti, ta evaMbhUtA bhagavantaH 'pApam' asadanuSThAnApAditaM karma, na kurvanti - nAdadati, Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 kvacit pAThaH, lobhabhayAdatItAH lobhazca bhayaM ca samAhAradvandvaH, lobhAdvA bhayaM tasmAdatItAH santoSiNa iti, na punaruktA zaGkA vidheyeti, ato (vidheyA'tra yato) lobhAtItatvena pratiSedhAMzo darzitaH, santoSiNa ityanena ca vidhyaMza iti, yadivA lobhAtItagrahaNena samastalobhAbhAvaH santoSiNa ityanena tu satyapyavItarAgatve notkaTalobhA iti lobhAbhAvaM darzayannaparakaSAyebhyo lobhasya prAdhAnyamAha ye ca lobhAtItAste'vazyaM pApaM na kurvanti iti sthitam // (sUyaga0 a012, gA0 15) 11/5 zruta01 [44] jahA kumme saaMgAI, sae dehe samAhare / __ evaM pAvAI medhAvI, ajjhappeNa samAhare // 16 // jahA kamme ityAdi-'yathe'tyudAharaNapradarzanArthaH, yathA 'kUrmaH'-kacchapaH, 'svAnya-GgAni'-zirodharAdIni, svake dehe samAhared-gopayed-avyApArANi kuryaad| evam-anayaiva prakriyayA medhAvI-maryAdAvAn sadasadvivekI vA, pApAnipAparUpANya-nuSThAnAni, adhyAtmanA-samyagdharmadhyAnAdibhAvanayA, samAharetupasaMhareta, maraNakAle copasthite samyakasaMlekhanayA saMlikhitakAyaH paNDitamaraNenAtmAnaM samAharediti // 16 // (sUyaga0 zruta01 a08, gA016) 11/5 [45] Aha- jJAnakriyayoH sahakAritve sati ki kena svabhAvenopakurute ? kimavizeSeNa zibikodvAhakavad, uta bhinnasvabhAvatayA gamanakriyAyAM nayanacaraNAdivAtavad iti, atrocyate, bhinnasvabhAvatayA yata Aha NANaM payAsagaM sohao, tavo saMjamo ya guttikro| tiNhaM pi samAjoge, mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 103 // vyAkhyA-tatra kacavarasamanvitamahAgRhazodhanapradIpapuruSAdivyApAravadiha jIva- - gRhakarmakacavarabhRtazodhanAlambano jJAnAdInAM svabhAvabhedena vyApAro'vaseya iti samudAyArthaH / tatra jJAyate'neneti jJAnam, tacca prakAzayatIti prakAzakam, tacca jJAnaM prakAzakatvenaivopakurute, tatsvabhAvatvAt, gRhamalApanayane pradIpavat, kriyA tu tapa:saMyamarUpatvAd itthamupakurute zodhayatIti zodhakam, kiM taditi, AhatApayatyanekabhavopAttamaSTavidhaM karmeti tapaH, tacca zodhakatvenaivopakurute, tatsvabhAvatvAd, gRhakacavarojjhanakriyayA tacchodhane karmakarapuruSavat, tathA saMyamanaM saMyamaH, bhAve appratyayaH, AzravadvAraviramaNamitiyAvata, cazabdaH pRthaga jJAnAdInAM prakrAntaphalasiddhau bhinnopakArakartRtvAvadhAraNArthaH, gopanaM-guptiH striyAM ktim (pA0 3-3-94) Agantukakarmakacavaranirodha iti hRdayam, guptikaraNazIlo guptikaraH, Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tatazca saMyamo'pi apUrvakarmakacavarAgamanirodhatayaivopakurute, tatsvabhAvatvAt, gRhazodhane pavanapreritakacavarAgamanirodhena vAtAyanAdisthaganavat, evaM trayANAmeva, apizabdo - 'vadhAraNArthaH, athavA sambhAvane, kiM sambhAvayati ? ' trayANAmapi jJAnAdInAm, kiMviziSTAnAm ? nizcayataH kSAyikANAm, na tu kSAyikopazamikAnAmiti samAyoge saMyoge mokSaH - sarvathA'STavidhakarmamalaviyogalakSaNaH, jinAnAM zAsanaM jinazAsanam, tasmin 'bhaNita: "-uktaH / Aha- 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH ( ta 01 / 1 ) ityAgamo virudhyate, samyagdarzanamantareNa uktalakSaNajJAnAditrayAdeva mokSapratipAdanAditi ucyate samyagdarzanasya jJAnavizeSAtvAd rucirUpatvAt jJAnAntarbhAvAd adoSa iti gAthArthaH || 103 || (Ava0ni0gA0103) 11/7 [45] NANaM payAsagaM sohao, tavo saMjamo ya guttikaro / tihaMpi samAjoge, mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 1175 // asya vyAkhyA-iha yathA kacavarasamanvitamahAgRhazodhane pratIpAdAnAM pRthagvyApArastadvajjIvagRhakarmakacavarazodhane jJAnAdAnAm / tatra jJAyate'rtho'neneti jJAnam, tacca prakAzakam, prakAzakatvena jJAnamupakurute gRhamalApanayane pradIpavaditi bhAvaH / tathA zodhayatIti zodhakam, kiM tadityAha - 'tapaH' tApayati anekabhavopAttamaSTavidhaM karmeti tapaH, tacca zodhakatvenopakurute, gRhazodhane karmmakarapuruSavat, saMyamanaM saMyama-AzravadvAraviramaNaM cazabdaH pRthak jJAnAdInAM vivakSitaphalasiddhau bhinnopakArakAritvAvadhAraNArthaH, gopanaM guptiH - karmmakacavarAgamanirodhastatkaraNazIlo guptikaraH, saMyamo'pi karmakacavarAgamanirodhakaraNenopakurute iti bhAvaH, gRhazodhane pavanapreritakacavarAgama-nirodhakaraNena vAtAyanAdisthaganavaditiyAvat / uktaM ca- 'jJAnaM sumArgadIpaM samyaktvam, tadaparAGmukhatvAya / cAritramAzravaghnaM kSapayati karmANi tu tapo'gniH // 1 // iti, evaM trayANAmeva apizabdo'vadhAraNe, athavA saMbhAvane, kiM saMbhAvayati ? trayANAmapi jJAnAdInAM kSAyikANAm na tu kSAyopazamikAdInAmiti samAyoge saMyoge mokSaH-sakalakarmmamalavikalatAlakSaNo jinazAsane bhaNita:pratipAditaH / nanvevaM tarhi " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " ( ta01/ 1 ) ityAgamo virudhyate, samyagdarzanamantareNApi uktalakSaNa jJAnAdidvayAdeva mokSapratipAdanAt, na virudhyate, samyagdarzanasya jJAnAntarbhAvAt, tadantareNa jJAnasya jJAnatvasyaivAyogAditi // 1175 // ( dharmasaM0- gA0 1175 ) 11/7 [46] etto cciya avaNIyA, kiriyAmetteNa je kilesA u / maMDukka cunnakappA, annehi vi vanniyA NavaraM // 199 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 ita evAjJAbAhyazamasya duHkhapariNAmaphalatvAd hetoH, kimityAha- 'apanItA' ivApanItAH samudbhUtAvasthAM tyAjitAH, 'kriyAmAtreNa' kriyayaiva bAlatapazcaraNA'kAmazItoSNAdyadhisahanarUpayA samyag vivekavikalatvena kevalayA vakSyamANatuzabdasya punararthasyehAbhisambandhAd 'ye' tu ye punaH 'klezAH' kAmakrodhalobhAbhimAnAdayo doSAH, te maNDUkasya - bhekasya mRtakasya satastathAvidhaprayogAd yazcUrNaHatisUkSmakhaNDasamUhalakSaNo maNDUkacUrNastasmAt kiJcidUnA maNDUkacUrNakalpA vrttnte| ityanyairapi tIrthAntarIyaiH saugatAdibhirvaNitA: svazAstreSu nirUpitA 'navaraM'kevalam / taduktaM- 'kriyAmAtrataH karmmakSayo maNDUkacUrNavat, bhAvanAtastu tadbhasmavat ityAdi // 191 // (upadezapada praka0 gA0 - 191) 11/7 [47] etadevAha jar3a jiNamayaM pavajjaha, tA mA vavahAraNicchae muaha / vavahAraNaucchee, titthuccheo jaovassaM // 172 // vRtti:- yadi jinamataM prapadyadhvaM yUyaM tato mA vyavahAra-nizcayau muJcata-mA hAsiSThAH, kimityatra Aha- vyavahAranayocchede tIrthocchedo yato'vazyam, ato vyavahArato'pi pravrajitaH pravrajita eva iti gAthArthaH (paJcava0 gA0172 ) 11/7... 32/1 [48] aho jiNehiM asAvajjA, vittI 'sAhUNa desiA / mukkhasAhaNaheussa, sAhudesassa dhAraNA // 92 // aho jiNehiM sUtram - aho - vismaye, jinaiH - tIrthakaraiH, asAvadyA- apApA, vRtti:- vartanA, sAdhUnAM darzitA dezitA vA, mokSasAdhanahetoH- samyagdarzanajJAnacAritrasAdhanasya sAdhudehasya dhAraNAya saMdhAraNArthamiti sUtrArtha: / (dazavai0 a0 5 u0 1 gA0 92 ) 12/7 [49] jaM sammaM ti pAsahA taM moNaMti pAsahA, jaM moNaMti pAsahA taM samma ti pAsahA, Na imaM sakkaM siDhilehiM adijjamANehiM guNAsAehiM vaMkasamAyArehiM patterhi gAramAvasaMterhi muNI moNaM samAyAe dhuNe kammasarIragaM paMtaM lUhaM sevaMti vIrA sammattadaMsiNo... // / 155 // yadeva ca pApakarmmavarjanaM tadeva ca samyak prajJAnamityetadgatapratyAgatasUtreNaiva darzayitumAha samyagiti samyagjJAnaM samyaktvaM vA tatsahacaritam, anayo: sahabhAvAdekagrahaNe dvitIyagrahaNaM nyAyyam, yadidaM samyagjJAnaM samyaktvaM vetyetatpazyata tanmune: bhAvo maunaM - saMyamAnuSThAnamityetatpazyata, yacca maunamityetat pazyata Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tatsamyamjJAnaM naizcayikasamyaktvaM vA pazyata, jJAnasya viratiphalatvAt samyaktvasya cAbhivyaktikAraNatvAt samyaktvajJAnacaraNAnAmekatA'dhyavaseyeti bhAvArthaH / etacca na yena kenacicchakyamanuSThAtumityAha-naitat samyaktvAditrayaM samyaganuSThAtuM zakyam, kaiH ? zithilaiH-alpapariNAmatayA mandavIryaiH saMyamatapasodhRtidraDhimarahitairiti, kiJcaArdaiH putrakalatrAdyanuSaGgajanitasnehAdAIkriyamANairetatpUrvoktamazakyamiti sambandhaH, kiJca guNAH zabdAdayasteSvAsvAdo yeSAM te guNAsvAdAstairiti, kiJca vakraH samAcAro yeSAM te tathA taiH mAyAvibhirityarthaH, tathA pamattehiM tti viSayakaSAyAdipramAdaiH pramattairiti, kiJca agAraM-gRhaM tad AdyakSaralopAd gAramityuktaM tadagAramAvasadbhiH-sevamAnaiH, pApakarmavarjanarUpaM maunamanuSThAnamazakyamiti sarvatra yojanIyam / kathaM tarhi zakyamityAha-muniH jagattrayasya mantA maunaM-munitvamazeSasAvadyAnuSThAnavarjanarUpaM 'samAdAya'-gRhItvA dhunIyAccharIrakamaudArikaM karma zarIraM veti / kathaM ca taddhananamityAha-'prAntaM-paryuSitaM valla-canakAdyalpaM vA tadapi rUkSaM vikRterabhAvAt, tat 'sevante' tadabhyavaharanti, ke te ? 'vIrAH' karmavidAraNasahiSNavaH, kiMbhUtAH? samyaktvadarzinaH samatvadarzino vA / (AcA0zru01 a05 u03 sU0155) 13/1 abhedameva samarthayitAmAha[50] AtmAnamAtmanA vetti, mohatyAgAdya Atmani / tadeva tasya cAritram, tajjJAnaM tacca darzanam // 2 // AtmAnaM katApannamAtmanyAdhArabhUte AtmanA svayameva yo vetti jAnIte / etacca jJAnaM na mUDhAnAM bhavatItyAha-mohatyAgAt tadevAtmajJAnameva tasyAtmanazcAritram, anAsravarUpatvAt / tajjJAnaM-tadeva jJAnam, bodharUpatvAt / tacca darzanamtadeva darzanaM zraddhArUpatvAt // 2 // (yo0zA0 pra04, zlo02) 13/2 [51] saddharmaparIkSakasya bAlAdibhedatrayavyApAradvArA(svarUpaM) nirUpayannAha bAlaH pazyati liGgam, madhyamabuddhirvicArayati vRttam / AgamatattvaM tu budhaH, parIkSate sarvayatnena // 12 // bAlaH-vivekavikalo dharmecchurapi, liGgaM-bAhyaM veSam, pazyati prAdhAnyena / madhyamabuddhiH-madhyamavivekasampanno vRttam-AcAraM vicArayati-'yadi ayamAcAravAn syAt tadA vandyaH syAditi vitarkArUDhaM karoti / budhaH-viziSTavivekasampannastu sarvayalena-sarvAdareNa, AgamatattvaM-siddhAntaparamArthaM parIkSatepuraskRtyA''driyate / bAlAdInAM bAhyadRSTyAdau ca svarUpabheda eva hetuH // 12 // (SoDa0pra0So01 zlo02) 13/2...187 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 [52] [evaMbhUtatattvazraddhAnarUpasya samyagdarzanasya samyagjJAnarUpatvameva iti varNanaM] evaMbhUtaM vastutattvaM zraddhAnaH samyagjJAnavAneva puruSaH samyagdRSTirityAha evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe, daMsaNabhaddo havai jutto // 32 // evamanantaroktavidhinA jinaprajJaptAn bhAvAn zraddadhAnasya puruSasya yadAbhinibodhikaM jJAnaM tadeva samyagdarzanam viziSTAvabodharUpAyAH ruceH samyagdarzanazabdavAcyatvAditi bhAvaH // 32 // samyagjJAne darzanatvasya niyatatayA darzane samyagjJAnatvasya vikalpanIyatayA samyagdarzanam viziSTajJAnarUpameva iti phalitAbhidhAnam // (sanma0 kAM0 2 gA0 32) 13/3 [53] pulleva muTThI jaha se asAre, ayaMtie kUDakahAvaNe vaa| rADhAmaNI veruliyappagAse, amahagghao hoi hu jANaesu // 42 // sa caivaMvidhaH polletyantaH zuSirA, eva ityavadhAraNe, tena polleva, na manAgapi nibiDA-muSTiH-aGgalisannivezavizeSAtmikA yayA iti sAdRzye paThyate vApollAramuTThIjahatti ihApi pollaratti zuSirA, asAratvaM-cobhayorapi sadarthazUnyatayA, ayaMtiyatti-ayantritaH aniyamitaH kUTakArSApaNavat, vAzabdasyahopamArthatvAt, yathA hyasau na kenacit kUTatayA niyantryate, tathaiSo'pi gurUNAmapyavinItatayopekSaNIyatvAt, rADhAmaNitti kAcamaNirvaiDUryavatprakAzate-pratibhAsata iti vaiDUryaprakAza:vaiDUryamaNisadRzaH amahArghakaH ityamahAmUlyo bhavati caH-samuccaye / bhinnakramastato'mahArghakazca jANaesu tti jJeSu mugdhajanavipratArakatvAttasya / (uttarA0 a0 20 gA042) 13/4 [54] kathaM vyavahArasya pratipAdakatvamiti cet jo hi sueNahigacchai, appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suyakevalimisiNo, bhaNaMti loyappaIvayarA // 9 // jo suyaNANaM savvaM, jANai suyakevali tamAhu jiNA / NANaM apyA savvaM, jamhA suyakevalI tamhA // 10 // (jumma) yo hi zrutenAbhigacchati, AtmAnamimaM tu kevalaM zuddham / taM zrutakevalinamRSayo, bhaNanti lokapradIpakarAH // 9 // yaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti, zrutakevalinaM tamAhurjinAH / jJAnamAtmA sarvaM yasmAcchutakevalI tasmAt // 10 // (yugmam), Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yaH zrutena kevalaM zuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalIti tAvatparamArtho yaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti sa zrutakevalIti tu vyavahAraH / tadatra sarvameva tAvat jJAnaM nirUpyamANaM kimAtmA kimanAtmA ? na tAvadanAtmA samastasyApyanAtmanazcetanetarapadArthapaJcatayasya jJAnatAdAtmyAnupapatteH / tato gatyantarAbhAvAt jJAnamAtmetyAyAtyataH zrutajJAnamapyAtmaiva syAt / evaM sati ya AtmAnaM jAnAti sa zrutakevalItyAyAti sa tu paramArtha eva / evaM jJAnajJAninau bhedena vyapadizatA vyavahAreNApi paramArthamAtrameva pratipAdyate na kiJcidapyatiriktam / atha ca yaH zrutena kevalaM zuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumazakyatvAdyaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti sa zrutakevalIti vyavahAraH paramArthapratipAdakatvenAtmAnaM pratiSThApayati // 9-10 // atha pUrvagAthAyAM bhaNitaM vyavahAreNa paramArtho jJAyate tatastamevArthaM kathayatijo-yaH kartA hi sphuTaM sudeNa-bhAvazrutena svasaMvedanajJAnena nirvikalpasamAdhinA karaNabhUtena abhigacchadi abhi-samantAjjAnAtyanubhavati / kam ? appANaMAtmAnam, iNaM imaM pratyakSIbhUtaM tu-punaH / kiviziSTam / kevalam-asahAyaMsuddham- rAgAdirahitaM taM puruSaM sudakevali-nizcaya zrutakevalinam isiNoparamaRSayaH bhaNaMti-kathayanti logappadIvayarA-lokapradIpakarAH lokaprakAzakA iti / anayA gAthayA nizcayazrutakevalilakSaNamuktam / atha 'sudaNANa'mityAdi-jo-yaH kartA sudaNANaM-dvAdazAGga dravyazrutaM savvaM-sarvaM paripUrNaM jANAdi-jAnAti, sudakevaliMvyavahArazrutakevalinaM tamAhu jiNA-taM puruSam AhuH-bruvanti / ke te / jinAHsarvajJAH / kasmAditi cet / jamhA yasmAtkAraNAt sudaNANaM-dravyazrutAdhAreNotpannaM bhAva zrutajJAnam, AdA-AtmA bhavati / kathaMbhUtaM savvaM-sarvamAtmasaMvittiviSayaM paraparicchittiviSayaM vA tamhA-tasmAt kAraNAt, sudakevalI-dravyazrutakevalI sa bhavatIti / ayamatrArthaH yo bhAvazrutarUpeNa svasaMvedanajJAnabalena zuddhAtmAnaM jAnAti sa nizcayazrutakevalI bhvti| yastu svazuddhAtmAnaM na saMvedayati na bhAvayati bahirviSayaM dravyazrutArthaM jAnAti sa vyavahArazrutakevalI bhavatIti / / nanu tarhi svasaMvedanajJAnabalenAsminkAle'pi zrutakevalI bhavati ? tanna yAdRzaM pUrvapurUSANAM zukladhyAnarUpaM svasaMvedanajJAnaM tAdRzamidAnIM nAsti kintu dharmyadhyAnayogyamastItyarthaH / evaM nizcayavyavahArazrutakevalivyAkhyAnarUpeNa gAthAdvayena tRtIyaM sthalaM gatam // 9-10 // (samayaprA0 gA0 9-10) 13/2 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 [55] kena vidhinAyamAsravebhyo nivartata iti cet ahamikko khalu suddho, Nimmamao NANadasaNasamaggo / tamhi Thido taccitto, savve ede khayaM Nemi // 73 // ahamekaH khalu zuddhaH, nirmamataH jJAnadarzanasamagraH / tasmin sthitastaccittaH, sarvAnetAn kSayaM nayAmi // 73 // (AtmakhyAtiH vRttiH) ahamayamAtmA pratyakSamakSuNNamanantaM cinmAtraM jyotiranAdyanantanityoditavijJAnaghanasvabhAvabhAvatvAdekaH sakalakArakacakraprakriyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAcchuddhaH / pudgalasvAmikasya krodhAdibhAvavaizvarUpasya svasya svAmitvena nityamevApariNamanAnnirmamataH / cinmAtrasya mahaso vastusvabhAvata eva sAmAnya-vizeSAbhyAM sakalatvAd jJAnadarzanasamagraH / gaganAdivatpAramArthiko vastuvizeSo'smi tadahamadhunAsminnevAtmani nikhilaparadravyapravRttinivRttyA nizcalamavatiSThamAnaH sakalaparadravyanimittakavizeSacetanacaJcalakallolanirodhenemameva cetayamAnaH svAjJAnenAtmanyutplavamAnAnetAn bhAvAnakhilAneva kSapayAmItyAtmani nizcitya cirasaMgRhItamuktapotapAtraH samudrAvarta iva jhagityevodvAntasamastavikalpo'kalpitamacalitamamalamAtmAnamAlambamAno vijJAnaghanabhUtaH khalvayamAtmAsravebhyo nivarttate // 73 // (tAtparyavRttiH) atha kena bhAvanAprakAreNAyamAtmA krodhAdyAzravebhyo nivartate iti cet-ahaM nizcayanayena svasaMvedanajJAnapratyakSaM zuddhacinmAtrajyotiraham ikkoanAdyanantaTotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvAdekaH, khalu-sphuTaM zuddho yaH-kartR-karmakaraNa-sampradAnApAdAnAdhikaraNaSaTkArakIyavikalpacakrarahitatvAcchuddhazca, NimmamonirmohazuddhAtmatattvavilakSaNamohodayajanitakrodhAdikaSAyacakrasvAmitvAbhAvAd mamatvarahitaH / NANadaMsaNasamaggo-pratyakSapratibhAsamayavizuddhajJAnadarzanAbhyAM samagraH-paripUrNaH / evaM guNaviziSTapadArthavizeSo'smi bhavAmi / tamhi Thido-tasminnuktalakSaNe zuddhAtmasvarUpe sthitaH / taccitto-taccittaH sahajAnandaikalakSaNa-sukhasamarasIbhAvena tanmayo bhUtvA, savve ede khayaM Nemi-sarvAnetAnnirAsravaparamAtma-padArthapRthagbhUtAMstAn kAmakrodhAdyAsravAn kSayaM vinAzaM nayAmi-prApayAmItyarthaH // 73 / / (samayasAraH gA073) 13/5 [56] karaNAni cAmUni jIvavIryavizeSarUpANIti prathamato vIryaM prarUpayati viriyaMtarAyadesakkhaeNa, savvakkhaeNa vA laddhI / abhisaMdhijamiyaraM vA, tatto viriyaM salesassa // 3 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 viriyamiti- vIryAntarAyasya dezakSayeNa sarvakSayeNa vA labdhirvIryalabdhirasumatAmupajAyate / tatra dezakSayeNa chadmasthAnAm, sarvakSayeNa (ca) kevalinAm, tasyAzca vIryalabdheH sakAzAdupajAyamAnaM vIryaM salezyasyApi bhavati, alezyasyApi ca / kevalamiha salezyavIryeNAdhikAra iti tadevopadarzayati- 'abhisaMdhijamiyaraM vA tatto viriyaM salesassa' tatastasyAH kSAyikakSAyopazamikarUpAyA vIryalabdheH sakAzAt salezyasya vIryamabhisandhijamitaratA bhavati / tatra yad buddhipUrvakaM dhAvanavalganAdikriyAsu niyujyate tadabhisandhijam, itaradanabhisandhijaM yad bhuktasyAhArasya dhAtumalatvarUpapariNAmApAdanakAraNamekendriyANAM vA tattatkriyAnibandhanam / etaccAbhisandhijamanabhisandhijaM vA vIryamavazyaM yathAsaMbhavaM sUkSmabAdaraparispandarUpakriyAsahitam, yogasaMjJamapyetadeva / ekAthikAni cAsyAmUni"jogo viriyaM thAmo, ucchAhaparakkamo tahA ci(ce)TThA / sattI sAmatthaM ciya, jogassa havaMti pajjAyA // 1 // " iti // 3|| saMpratyasyaiva yogasya pariNAmAdihetutAM bhedaM ca, tathA jIvapradezeSvasya vaiSamyeNAvasthAne kAraNaM ca pratipipAdayiSuridamAha pariNAmAlaMbaNagahaNasAhaNaM teNa laddhanAmatigaM / kajjabbhAsannonnappavesavisamIkayapaesaM // 4 // pariNAmeti-pariNamanaM pariNAmaH / antarbhUtaNijantAt ghapratyayaH (zrIma. kR0 5-3) pariNAmApAdanamityarthaH / Alambyata ityAlambanama, bhAve'naT (zrIma. ka. 6-2) / gRhItirgrahaNam, teSAM sAAdhanam, sAdhyate'neneti sAdhanaM-yogasaMjJaM vIryam, karaNe'naTa (zrIma. kR. 6-4) / tathAhi-tena vIryavizeSeNa yogasaMjJakenaudArikAdizarIraprAyogyAn pudgalAn prathamato gRhNAti, gRhItvA caudArikAdirUpatayA prinnmyti| tathA prANApAnabhASAmanoyogyAn pudgalAn prathamato gRhNAti, gRhItvA ca prANApAnAdirUpatayA pariNamayati / pariNamayya ca tannisargahetusAmarthyavizeSasiddhaye tAneva pudgalAnavalambate / yathA mandazaktiH kazcinnagare paribhramaNAya yaSTimavalambate (mavaSTambhate) / tatastadavaSTambhato jAtasAmarthyavizeSaH san tAn prANApAnAdipudgalAn visRjatIti pariNAmAlambanagrahaNasAdhanaM vIryam / tena ca vIryeNa yogasaMjJakena manovAkkAyAvaSTambhato jAyamAnena / 'laddhanAmatigaM ti' labdhaM nAmatrikam / tadyathAmanoyogo vAgyogaH kAyayoga iti / tatra manasA karaNabhUtena yogo manoyogaH, vAcA yogo vAgyogaH, kAyena yogaH kAyayogaH / syAdetat, sarveSu jIvapradezeSu tulyakSAyopazamikyAdilabdhibhAve'pi kimiti kvacitprabhUtaM kvacit stokaM Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 kvacitstokataramityevaM vaiSamyeNa vIryamupalabhyata ityata Aha-kajjetyAdi, yadarthaM ceSTate tatkAryam, tasyAbhyAzaH, abhyazanamabhyAzaH-azUG vyAptAvityasyAbhipUrvasya ghajantasya prayogaH, kAryAbhyAzaH-kAryasyAsannatA nikaTIbhavanamityarthaH / tathA jIvapradezAnAmanyo'nyaM parasparaM pravezaH zRGkhalAvayavAnAmiva parasparaM sNbndhvishessH| tAbhyAM kRtvA viSamIkRtAH (sva)prabhUtAlpAlpatarasadbhAvato visaMsthulIkRtAH pradezA jIvapradezA yena jIvavIryeNa tatkAryAbhyAzAnyo'nyapravezaviSamIkRtapradezam / tathAhiyeSAmAtmapradezAnAM hastAdigatAnAmutpATyamAnaghaTAdilakSaNakAryanaikaTyam, teSAM prabhUtatarA ceSTA / dUrasthAnAmaMsA(zA)digatAnAM svalpA / dUratarasthAnAM tu pAdAdigatAnAM svlptraa| anubhavasiddhaM caitat / api ca loSThAdinA'bhighAte sati yadyapi sarvapradezeSu yugapadvedanopajAyate, tathApi yeSAmAtmapradezAnAmabhighAtakaloSThAdidravyanaikaTyaM teSAM tIvratarA vedanA, zeSANAM tu mandA mandatarA / tathehApi jIvapradezeSu parispandAtmakaM vIryamupajAyamAnaM kAryam, dravyAbhyAzavazataH keSucitprabhUtamanyeSu mandamapareSu tu mandatamaM bhavati / etaccaivaM jIvapradezAnAM parasparaM saMbandhavizeSe sati bhavati, nAnyathA, yathA zRGkhalAvayavAnAm / tathAhi-teSAM zRGkhalAvayavAnAM parasparaM saMbandhavizeSe sati ekasminnavayave parispandamAne'pare'pyavayavAH prispndnte| kevalaM kecit stokamapare stokataramiti / saMbandhavizeSAbhAve tvekasmin calati nAparasyAvazyaMbhAvi calanam, yathA gopuruSayoH, tasmAtkAryadravyAbhyAzavazato jIvapradezAnAM parasparaM saMbandhavizeSatazca vIryaM jIvapradezeSu keSucitprabhUtamanyeSu stokamapareSu tu stokataramityevaM vaiSamyeNopajAyamAnaM na virudhyata iti // 4 // tadevaM vIryaM pratipAdya saMpratyasyaiva jaghanyAjaghanyotkRSTAnutkRSTatvaparijJApanAya prarUpaNAM cikIrSurimAnAdhikArAnAha avibhAgavaggaphaDDagaaMtaraThANaM aNaMtarovaNihA / joge paraMparAvuvisamayajIvappabahugaM ca // 5 // avibhAgeti-yoge-yogaviSaye / prathamato'vibhAgaprarUpaNA kAryA 1 / tato vargaNAprarUpaNA 2 / tataH spardhakasya prarUpaNA 3 / tadanantaramantaraprarUpaNA 4 / tataH sthAnaprarUpaNA 5 / tato'nantaropanidhA 6 / tataH paraMparopanidhA 7 / tadanantaraM vRddhiprarUpaNA 8 / tataH samayaprarUpaNA 9 / tato jIvAnAmalpabahutvaprarUpaNeti 10 / tatra yasyAMzasya prajJAcchedanakena vibhAgaH kartuM na zakyate so'zo'vibhAga ucyate / kimaktaM bhavati ? iha jIvasya vIryaM kevaliprajJAcchedanakena chidyamAnaM chidyamAnaM yadA vibhAgaM na prayacchati, tadA so'ntimo'zo'vibhAga iti Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 te (1) cAvibhAgA ekaikasmin jIvapradeze yAvanto bhavanti tAvanta (ta) Aha paNNAcheyaNachinnA, logAsaMkhejjagappaesasamA / avibhAgA ekkke, hoMti paese jahantreNaM // 6 // paNNeti - prajJAcchedanakena chinnAH santo ye vIryasyAvibhAgA jAtAste ekaikasmin jIvapradeze cintyamAnA jaghanyenApyasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANA bhavanti / utkarSato'pyasaMkhyeyalokAkAzapradezapramANA eva / kintu te jaghanyapadabhAvivIryAvibhAgApekSayA'saMkhyeyaguNA draSTavyA iti // 6 // uktA'vibhAgaprarUpaNA, saMprati (2) vargaNAprarUpaNAmAha jesiM paesANa samA, avibhAgA savvato ya thovatamA / te vaggaNA jahannA, avibhAgahiyA paraMparao // 7 // jesimiti - yeSAM jIvapradezAnAM samAstulyasaMkhyA vIryAvibhAgA bhavanti / sarvatazca sarvebhyo'pi cAnyebhyo'pi jIvapradezagatavIryAvibhAgebhyaH stokatamAH te jIvapradezA ghanIkRtalokAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyaprataragatapradezarAzipramANAH samuditA ekA vargaNA / sA ca jaghanyA, stokA'vibhAgayuktatvAt / avibhAgAdhikA paraMparata iti, tataH parA vargaNA ekaikenAvibhAgenAdhikA vaktavyA / tadyathA - jaghanyavargaNAtaH pare ye jIvapradezA ekena vIryAvibhAgenAbhyadhikA ghanIkRtalokAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyaprataragata pradezarAzipramANA vartante teSAM samudAyo dvitIyA vargaNA / tataH paraM dvAbhyAM vIryAvibhAgAbhyAmadhikAnAmuktasaMkhyAkAnAmeva jIvapradezAnAM samudAyastRtIyA vargaNA / tato'pi tribhirvIryAvibhAgairadhikAnAM tAvatsaMkhyAkAnAmeva jIvapradezAnAM samudAyazcaturthI vargaNA / evamekaikavIryAvibhAgavRddhyA vardhamAnAnAM tAvatAM tAvatAM jIvapradezAnAM samudAyarUpA vargaNA asaMkhyeyA vaktavyA iti ||7|| tAzca kiyatya iti tannirUpaNArthaM (3) spardhakaprarUpaNAmAhaseDhiasaMkhiamittA, phaDDugametto anaMtarA natthi / jAva asaMkhA logA, to bIyAI ya puvvasamA // 8 // seDhIti--iha ghanIkRtasya lokasya yA ekaikapradezapaGkti rUpA zreNistasyAH zreNerasaMkhyeyatame bhAge yAvanta AkAzapradezAstAvanmAtrAstAvatpramANA yathoktasvarUpA vargaNAH samuditA ekaM spardhakam, spardhanta ivottarottaravRddhyA vargaNA atreti spardhakamA kRdbahulamiti ( zrIma. kR. 1 - 11) vacanAdadhikaraNe vuJ / uktA spardhakaprarUpaNA / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMpratam (4) antaraprarUpaNAmAha-'etto aNaMtarA natthi' itaH pUrvoktaspardhakagatacaramavargaNAyAH parato jIvapradezA anantarA na santi / kimuktaM bhavati? ita UrdhvamekaikavIryAvibhAgavRddhyA nirantaraM vardhamAnA jIvapradezA na labhyante, kintu sAntarA eva / tathAhi-pUrvoktaspardhakagatacaramavargaNAyAH parato jIvapradezA naikena vIryAvibhAgenAdhikAH prApyante, nApi dvAbhyAm, nApi tribhiH, nApi caturbhiH, yAvannApi saMkhyeyaiH, kintvasaMkhyeyairevAsaMkhyeyalokAkAzapradezapramANairabhyadhikAH prApyante / tatasteSAM samudAyo dvitIyasya spardhakasya prathamA vargaNA / 'to bIyAI ya puvvasama tti' tato dvitIyaspardhakaprathamavargaNAtaH parato dvitIyAdayo vargaNAH pUrvasamAH pUrvaspardhakasyeva vaktavyA ityarthaH / tathAhi-prathamavargaNAyA parato jIvapradezAnAmekena vIryAvibhAgenAdhikAnAM samudAyo dvitIyA vargaNA / dvAbhyAM vIryAvibhAgAbhyAmadhikAnAM samudAyastRtIyA vargaNA / evaM tAvadvAcyaM yAvat zreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA vargaNA bhavanti, tAsAM ca samudAyo dvitIyaM spardhakam / tataH paraM punarapyekena vIryAvibhAgenAdhikA jIvapradezA na labhyante, nApi dvAbhyAm, nApi tribhiH, yAvannApi saMkhyeyaiH, kintvasaMkhyeyairevA-saMkhyeyalokAkAzapradezapramANairabhyadhikAH prApyante, tatasteSAM samudAyastRtIyasya spardhakasya prathamA vargaNA / tata ekaikavIryAvibhAgavRddhyA dvitIyAdayo vargaNAstAvadvAcyA yAvaccheNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA bhavanti, tAsAM ca samudAya-stRtIyaM spardhakam / evamasaMkhyeyAni spardhakAni vAcyAnIti // 8 // tadevaM kRtA'ntaraprarUpaNA, saMprati (5) sthAnaprarUpaNAM karotiseDhiasaMkhiamettAiM, phaDDagAiM jahannayaM dvANaM / phaDDagaparivuDDiao, aMgulabhAgo asaMkhatamo // 1 // seDhIti-iha pUrvoktAni spardhakAni zreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni jaghanyaM yogasthAnaM bhavanti / etacca sUkSmanigodasya sarvAlpavIryasya bhavaprathamasamaye varttamAnasya prApyate / tato'nyasya jIvasyAdhikataravIryasya ye'lpataravIryA jIvapradezAsteSAM samudAyaH prathamA vargaNA / tata ekena vIryAvibhAgena vRddhAnAM samudAyo dvitIyA vargaNA / dvAbhyAM vIryAvibhAgAbhyAmadhikAnAM samudAyastRtIyA vargaNA / tribhivIryAvibhAgairadhikAnAM samudAyazcaturthI vargaNA / evaM tAvadvAcyaM yAvacchreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANA bhavanti / tAsAM samudAyaH prathamaM spardhakam / tataH prAktanayogasthAnapradarzitaprakAreNa dvitIyAdInyapi spardhakAni vAcyAni / tAni ca tAvadvAcyAni yAvacchreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni bhavanti, tatasteSAM samudAyo / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM yogasthAnam / tato'nyasya jIvasyAdhikatamavIryasyopadarzitaprakAreNa tRtIyaM yogasthAnaM vAcyam / evamanyAnyajIvApekSayA tAvadyogasthAnAni vAcyAni yAvatsarvotkRSTaM yogasthAnaM bhavati / iha dvitIye yogasthAne prathame spardhake prathamavargaNAyAM jIvapradezAH prathamayogasthAnacaramaspardhakacaramavargaNAgatavIryAvibhAgApekSayA asaMkhyeyairvIryAvibhAgairadhikAH prApyante / tRtIye'pi yogasthAne prathamaspardhake prathamavargaNAyAM jIvapradezA dvitIyayogasthAnacaramaspardhakacaramavargaNAgatavIryAvibhAgApekSayA'saMkhyeyairvIryAvibhAgairadhikAH prApyante / evaM sarveSvapi draSTavyam / tAni ca yogasthAnAni sarvANyapi kiyanti bhavantIti ceducyate-zreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAni / nanu jIvAnAmanantatvAtpratijIvaM ca yogasthAnasya prApyamANatvAdanantAni yogasthAnAni prApnuvanti, kathamucyate zreNyasaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramANAnIti ? naiSa doSaH, yata ekaikasmin yogasthAne sadRze sadRze vartamAnAH sthAvarajIvA anantAH prApyante / tataH sarvajIvApekSayApi sarvANi yogasthAnAni kevaliprajJayA paribhAvyamAnAni yathoktapramANAnyeva prApyante, nonA(tato nA)dhikAnIti / kRtA sthAnaprarUpaNA / __ sAMprata(6)manantaropanidhAvasaraH / tatropanidhAnamupanidhA / ' dhAtUnAmanekArthatvAnmArgaNamityarthaH / anantareNopanidhA anantaropanidhA anantaraM yogasthAnamadhikR tyottarasya yogasthAnasya spardhakaviSaye mArgaNamityarthaH / tadevAha-phaDDagetyAdi / ataH prathamAdyogasthAnAt dvitIyAdiSu yogasthAneSu pratyekaM spardhakAnAM parivaddhiraGgulabhAgo'saMkhyeyatamaH, aGgulamAtrakSetrasatke'saMkhyeyatame bhAge yAvAn pradezarAzistAvatpramANAni pUrvapUrvayogasthAnagataspardhakApekSayottarasminnuttarasmin yogasthAne spardhakAnyadhikAni bhavantItyarthaH / kathamevaM jJA(jA)yata iti ceducyate-iha prathamayogasthAnagatavargaNApekSayA dvitIyayogasthAnagatavargaNA mUlata eva sarvA api hInahInatarajIvapradezA bhavanti, prabhUtaprabhUtataravIryANAM jIvapradezAnAM stokastokataratayA prApyamANatvAt / tato'tra vicitravargaNAbAhulyasaMbhavato yathoktaM spardhakabAhulyamupapadyata eva / evamuttarottareSvapi yogasthAneSu pUrvapUrvayogasthAnagataspardhakApekSayA spardhakabAhulyaM paribhAvanIyamiti // 9 // (karmaprakRtiH bandhanaka0 gA0 3-9) 17 [57] sarvaprakRtInAmutkRSTA sthitirutkRSTasaMklezena kaSAyarUpeNa badhyata ityuktam, na ca kevalakaSAyeNa sthitirbadhyate kiM tarhi ? yogasahacaritena, atastaM yogaM sarvajIveSvalpabahutvadvAreNa cintayannAha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 sahamanigoyAikhaNa'ppajoga baayryviglamnnmnnaa| apajjalahu paDhamaduguru, pajjahassiyaro asaMkhaguNo // 53 // iha yogo vIryaM sthAma ityAdi paryAyAH / tathA cAhajogo viriyaM thAmo, ucchAha prarakkamo tahA ciTThA / sattI sAmatthaM ciya, jogassa havanti pajjAyA // (paJcasaM0 gA0 396) sa ca yogastridhA-manoyogo vAgyogaH kAyayogazceti / uktaM ca karmaprakRtaupariNAmA''lambaNa-gahaNasAhaNaM teNa laddhanAmatigaM / / kajjabbhAsA'nnunnappavesavisamIkayapaesaM // (gA0 4) asya akSaragamanikA-pariNamanaM pariNAmaH, antarbhUtaNigarthAd ghaJpratyayaH, pariNAmApAdanamityarthaH, Alambyata ityAlambanaM bhAve'naTpratyayaH, gRhItirgrahaNam, teSAM sAdhanaM-sAdhyate'neneti sAdhanaM-yogasaMjJaM vIryaM "karaNAdhAre" (siddha0 5-3129) ityanatpratyayaH / tathAhi-'tena' vIryavizeSeNa yogasaMjJitenaudArikAdizarIraprAyogyAn pudgalAn prathamato gRhNAti, gRhItvA ca prANA'pAnAdirUpatayA pariNamayati, pariNamayya ca tannisargahetusAmarthyavizeSasiddhaye tAneva pudgalAnavalambate, yathA mandazaktiH kazcinnagare paribhramaNAya yaSTimavalambate, tatastadavaSTambhato jAtasAmarthyavizeSaH san tAn prANA'pAnAdipudgalAn visRjatIti pariNAmA''lambanagrahaNasAdhanaM vIryam / tena ca vIryeNa yogasaMjJakena manovAkkAyAvaSTambhato jAyamAnena "laddhanAmatigaM"ti labdhaM nAmatrikaM manoyogo vAgyogaH kAyayoga iti / tatra manasA karaNabhUtena yogo manoyogaH, vAcA yogo vAgyogaH, kAyena yogaH kAyayogaH / syAdetat-sarveSu jIvapradezeSu tulyakSAyopazamikyAdilabdhibhAve'pi kimiti kvacit stokaM kvacit prabhUtaM kvacit stokataramityevaMvaiSamyeNa vIryamupalabhyate ? ityata Aha-"kajja" ityAdi / yadarthaM ceSTate tat kAryaM tasyAbhyAzaH-abhyazanamabhyAzaH "azUTa vyAptau" ityasyAbhipUrvasya ghaantasya prayogaH, kAryAbhyAzaH-kAryAsyAsannatA nikaTIbhavanamityarthaH, tathA jIvapradezAnAmanyo'nyaM-parasparaM pravezaHzRGkhalAvayavAnAmiva parasparaM sambandhavizeSaH, tAbhyAM kRtvA viSamIkRtAHsuprabhUtA'lpA'lpatarasadbhAvato visaMsthUlIkRtAH pradezA yena vIryeNa tat kAryAbhyAzA'nyonyapravezaviSamIkRtapradezam / tathAhi-yeSAmAtmapradezAnAM hastAdigatAnAmutpATyamAnaghaTAdilakSaNakAryanaikaTyaM teSAM prabhUtatarA ceSTA, dUrasthAnAnAmaMsAdigatAnAM svalpA, dUratarasthAnAM tu pAdAdigatAnAM svalpatarA, anubhavasiddhaM caitat, api ca Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 loSThAdinA nirghAte sati yadyapi sarvapradezeSu yugapad vedanopajAyate tathApi yeSAmAtmapradezAnAmabhighAtakaloSThAdidravyanaikaTyaM teSAM tIvratarA vedanA, zeSANAM tu mandA madantarA, tathehApi jIvapradezeSu parispandAtmakaM vIryamupajAyamAnaM kAryadravyAbhyAzavazataH keSucit prabhUtamanyeSu mandamapareSu mandatamaM bhavati / etaccaivaM jIvapradezAnAM parasparaM sambandhavizeSe bhavati nAnyathA, yathA zRGkhalAvayavAnAm / tathAhi-teSAM zRGkhalAvayavAnAM parasparaM sambandhavizeSa sati ekasminnavayave parispandamAne'pare'pyavayavAH parispandante, kevalaM kecit stokamapare tu stokataramiti, sambandhavizeSAbhAve tvekasmiMzcalati nAparasyAvazyambhAvi calanam, yathA gopuruSayoH / tasmAt kAryadravyAbhyAzavazato jIvapradezAnAM parasparaM sambandhavizeSatazca vIryaM jIvapradezeSu keSucit prabhUtamanyeSu stokamapareSu tu stokataramityevaM vaiSamyeNopajAyamAnaM na virudhyata ityalaM vistareNa / prakRtaM prastumaH-tatra sUkSmanigodasya-sUkSmasAdhAraNasya labdhyaparyAptakasya sarvajaghanyavIryasyeti ca sAmarthyAd dRzyam, tasyaiva sarvajaghanyayogasya prApyamANatvAd, AdikSaNaH-prathamotpattisamayaH sUkSmanigodAdikSaNastatra, saptamyekavacanalopazca prAkRtatvAt / kim ? ityAha-"appajoga" ti alpaH-sarvastoko yogaH-vIrya vyApAra iti yAvat / tato bAdarasya "vigala" tti vikalatrikasya, "amaNa" tti asaMjJinaH, "maNa" tti saMjJinaH, "apajja" tti pratyekaM sambandhAt sUkSmAdInAM saptAnAmapyaparyAptAnAm, "lahu" tti jaghanyo yogo'saGkhyaguNo vAcyaH, AdikSaNa ityapi sarvatra vAcyam, tataH prathamadvikasya-aparyAptasUkSmanigoda-bAdaralakSaNasya 'guruH' utkRSTo yogo'saGkhyeyaguNo vAcyaH / tataH prathamadvikasya 'pajja hassiyaro asaGkhaguNo" tti paryAptasya hasvaH-jaghanya itaraH-utkRSTayogo yathAkramamasaGkhyeyaguNo vAcya iti gAthAkSarArthaH / bhAvArthastvayam-sUkSmanigodasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogaH sarvastokaH 1 tato bAdaraikendriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 2 tato dvIndriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 3 latastrIndriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 4 tatazcaturindriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 5 tato'saMjJipaJcendriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanyo yogo'saGa khyeyaguNaH 6 tataH saMkSipaJcendriyasya labdhyaparyAptakasya prathamasamaye vartamAnasya jaghanke yogo'saGkhyeyaguNaH 7 tataH Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmanigodasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 8 tato bAdaraikendriyasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 9 tataH sUkSmanigodasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 10 tato bAdaraikendriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 11 tataH sUkSmanigodasya paryAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyagugaH 12 tato bAdaraikendriyasya paryAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 13 // 53 // asamattatasukkoso, pajja jahanniyaru eva ThiiThANA / apajjeyara saMkhaguNA, paramapajjabie asaMkhaguNA // 54 // asamAptAH-aparyAptAste ca te trasAzca-dvIndriyAdayo'samAptatrasA:-aparyAptadvi-tri-caturindriyA'saMjJi-saMjJipaJcendriyAsteSAmutkRSTo'samAptatrasotkRSTo'saGkhyeyaguNo vAcyaH / ayamartha:-paryAptabAdaraikendriyotkRSTayogAd dvIndriyasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 14 tatastrIndriyasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 15 tatazcaturindriyasya labdhyaparyAptakasyo tkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 16 tato'saMjJipaJcendriyasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH / 17 tataH saMjJipaJcendriyasya labdhyaparyAptakasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 18 / "pajjajahanniyaru" tti tatastrasAnAM paryAptAnAM jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNo vAcyaH, tato'pi "iyaru" tti trasAnAM paryAptAnAmutkRSTo yogo'saGkhyeyaguNo vAcya ityakSarArthaH / bhAvArthastvayam-tataH saMjJipaJcendriyalabdhyaparyAptakotkRSTayogAt paryAptadvIndriyasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 19 tatastrIndriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 20 tatazcaturindriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 21 tato'saMjJipaJcendriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 22 tataH saMjJipaJcendriyasya paryAptakasya jaghanyo yogo'saGkhyeyaguNaH 23 tataH paryAptadvIndriyasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 24 tataH paryAptatrIndriyasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 25 tataH paryAptacaturindriyasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 26 tataH paryAptAsaMjJipaJcendriyasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNa: 27 tataH paryAptasaMjJipaJcendriyasyotkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 28 tataH paryAptasaMJyutkRSTayogAd anuttaropapAtinAmutkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 29 tato graiveyakadevAnAmutkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 30 tato bhogabhUmijAnAM tiryaGmanuSyANAmutkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH 31 tato'pyAhArakazarIriNAmutkRSTo yogo'saGkhyeyaguNaH32 tataH zeSadeva-nAraka-tiryaG-manuSyANAM yathottaramutkRSTayogo' Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGkhyeyaguNaH 33 / atha sukhAvabodhAya alpabahutvapadAnAM yantrakamupadarzyate, taccedam sUkSmani0 labdhya dvIndri0 trIndri0 pa0 ja0 yoga0 labdhyapa0 ja0 | labdhyapa0 ja0 / labdhyapa0 ja0 sarvastokaH yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH bAda0 eke0 caturindri0 asaMjJipaJce0 saMjhipaJce0 sUkSmani0 labdhya pa0 ja0 / labdhyapa0 ja0 | labdhyapa0 ja0 / labdhyapa0 u0 yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH bAda0 eke0 sUkSmani0 | bAda0 ekeM0 sUkSmani0 labdhya pa0 u0 paryA0 ja0 paryA0 ja0 paryA0 utkR0 yogo'saMkhyeyagaNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 10 bAda0 ekeM0 trIndri0 caturi0 paryA0 utkR0 labdhyapa0 utkR0 / labdhyapa0 utkR0 | labdhyapa0 utkR0 yogo'saMkhyeyaguNaH / yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 12 dvIndri0 22 asaMjJipaJce0 ___ saMjJipaJce paryA0 . trIndri0 labdhya pa0 u0 / labdhyapa0 u0 dvIndri0 ja0 paryA0 ja0 yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 17 18 20 caturi0 asaMjJipaJce0 saMjJipaJce0 paryA0 paryA0 ja0 / paryA0 ja0 paryA0 ja0 dvIndri0 utkR0 yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 21 23 24 paryA0 paryA0 paryAptA'saMjJi paryAptasaMjJi trIndri0 utkR0 caturi0 utkR0 paJce0 utkR0 paJce0 utkR0 yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 28 anuttaropa0 gaiveyaka bhogabhU0 AhA0 utkR0 utkR0 ti0ma0 utkR0 zarI0 utkR0 yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH | yogo'saMkhyeyaguNaH 32 25 27 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 guNakArazcAtrApi sUkSmakSetrapalyopamAsaGkhyeyabhAgarUpaH pratyekaM grAhyaH / tadatra jaghanyayogI jaghanyakarmapradezagrahaNaM jaghanyasthitiM ca vidadhAti yogavRddhau ca tavRddhirapIti sthitamiti / "eva ThiiThANA" ityAdi / 'evaM' makArasya lopaH prAkRtatvAt pUrvoktayogaprarUpaNAnyAyena sUkSmaikendriyAdijIvakrameNaiva sthitInAM sthAnAni sthitisthAnAni vAcyAnIti zeSaH / tatra jaghanyasthiterArabhya ekaikasamayavRddhyA sarvotkRSTanijasthitiparyavasAnA ye sthitibhedAste sthitisthAnAnyucyante / kathaM punaretAni vAcyAni ? ityAha-"apajeyara saMkhaguNa" tti prathamamaparyAptakAn sUkSmabAdaraikendriyAdInuddizya vAcyAni, tataH "iyara" tti paryAptakAn sUkSmabAdaraikendriyAdInuddizya vAcyAnIti / kiyadguNAni punaretAni ? ityAha-saGkhyaguNAni, tatra saGkhyAnaM saGkhyA, tAmarha-(tI)ti saGkhyaH , "daNDAdibhyo yaH" iti yapratyayaH, tataH saGkhyaHsaGkhyeyaH saGkhyAta ityarthaH guNaH-guNakAro yeSAM tAni saGkhyaguNAni, saGkhyAtaguNitAnItyarthaH / kiM sarvapadeSu saGkhyAtaguNAnyeva ? Ahozvidasti kasmiMzcit pade vizeSaH ? ityAha-"paramapajabie asaGkhaguNa" tti 'paraM' kevalam 'aparyAptadvIndriye' aparyAptadvIndriyapade tAni sthitisthAnAni 'asaGkhyaguNAni' asaGkhyAtaguNitAni vAcyAni / etaduktaM bhavati-sUkSmaikendriyasyAparyAptakasya sthitisthAnAni stokAni 1 tato bAdaraikendriyasyAparyAptakasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNAni 2 tataH sUkSmaikendriyasya paryAptakasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNAni 3 tato bAdaraikendriyasya paryAptakasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNAni, etAni ca palyopamAsaGkhyeyabhAgasamayatulyAni sthitisthAnAni bhavanti, yata ekendriyANAM jaghanyotkRSTasthityorantarAlametAvanmAtrameveti 4 tato'paryAptasya dvIndriyasya sthitisthAnAnyasaGkhyAtaguNitAni palyopamasaGkhyeyabhAgamAtrANIti kRtvA 5 tatastasyaiva dvIndriyasya paryAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 6 tatastrIndriyasyAparyAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 7 tatastrIndriyasya paryAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 8 tatazcaturindriyasyAparyAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 9 tataH paryAptacaturindriyasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 10 tato'saMjJipaJcendriyasyAparyAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 11 tato'saMjJipaJcendriyasya paryAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNAni 12 tataH saMjJipaJcendriyasyAparyAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni 13 tataH saMjJipaJcendriyasya paryAptasya sthitisthAnAni saGkhyAtaguNitAni bhavanti // 14 // // 54 sthApanA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmaike0 apa0 sthitisthAnAni stokAni 1 apa0 dvIndri0 sthi0 sthA0 asaMkhyAtaguNAni 5 caturi0 apa0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 9 bAdaraike0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 2 dvIndri0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 6 paryA0 caturi0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 10 saMjJipaJce0 apa0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 13 58 sUkSmai0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 3 trIndri0 apa0 sthiti0 sthA0 saMkhyAtaguNAni .7 bAdaraike0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 4 trIndri0 paryA0 sthiti0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 8 asaMjJipaJce0 apa0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNA 11 saMjJipaJce0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNA 14 ( paMcamakarma0 gA053-54) 13/7 asaMjJipaJce0 paryA0 sthi0 sthA0 saMkhyAtaguNAni 12 [58] athA'pavargamUlatvena bhedajJAnamabhiSTauti ye yAvanto dhvastabandhA abhUvan, bhedajJAnAbhyAsa evAtra bIjam / nUnaM ye'pyadhvastabandhA bhramanti, tatrAbhedajJAnameveti vidmaH // 9 // vyAkhyA--ye yAvantaH kecana prAkkAle dhvastabandhAH jJAna-kriyAsamuccayasamanuSThAnena nirlanakarmANaH abhUvan atra bandhadhvaMse bhedajJAnAbhyAsa eva bIjam / ayamarthaH prakRtipuruSayorvivekakhyAtau jAtAyAmeva kriyamANasya karmaNaH samyagjJAnamUlakatvena bandhApanayanaM prati sAmarthyam / tadavivekakhyAtauM tu mocya-mocakayoryAthAtmyAnavagamAt kasya mokSAya prayatatAm ? paradravyavibhAgena paradravyoparajyamAnasvadharmavibhAgena ca Atmana ekAgracintane hyAsaMsArAbaddhadRDhataramohagrantherudgranthanaM syAt, tatastanmUlarAgadveSakSapaNam, tatastaddhetukottarakarmAbhAvaH kevalayogopAdIyamAnasya ca bandhasya zailezIkaraNe yoganirodhAdeva nirodhe AtmanaH svarUpAvasthAnalakSaNo mokSaH siddhyatIti siddhaM bhedajJAnabhyAsasya mokSaM prati bIjatvam / nUnaMnizcitam / ye'pi prANino adhvastabandhA mokSopAyAlAbhAd anapanItakarmarajaHsaMzleSA bhramanti avidyAkandalIkandAyamAnamohAnuvRttitantratayA gRhItanAnAnArakatiryagAdiparyAyAH saMsaranti tatra bhramaNe abhedajJAnameva bIjamiti vidmaH / , - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 ayamarthaH-parAtmanorvivekAbhAve param AtmatvenAdhyAsya rajyanto dviSanto muhyantazcAtyantapratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAd AtmAnaM kartAraM manyamAnA nAnArambhAn samanuSThAya tadvipAkavedanAvidhurIkRtA anantakAlaM saMsRtinivAsaM nojjhantIti so'yamabhedajJAnAnubhAvaH // 9 // ( a0 biM0dvA01 zlo09 ) 14/1 [59] sukkaM piUNo mAUe, soNiyaM tadubhayaMpi saMsadvaM / tappaDhamayAe jIvo, AhArai tattha uppanno // 254 // [ zukraM pituH mAtuH zoNitaM tadubhayamapi saMsRSTam / tatprathamatayA jIva, AhArayati tatrotpannaH // 254 // ] garbhotpannaH kimAhArayatItyAha - sukketyAdi tacca tadubhayaM ca.... tadubhayaM - zukrazoNitalakSaNaM saMsRSTaM-militaM tatra garbhe utpannajanturabhyavaharati / kayetyAha tacca tat prathamaM ca tatprathamaM tadbhAvastattA tayA - tatprathamatayA prathamamutpanna ityarthaH / ( bhavabhAvanA gA0 254 ) 14/4 ko kAyasuNayabhakkhe, kimikulavAse ya vAhikhitte ya / dehammi maccuvihure, susANaThANe ya paDibaMdho // 421 // [ kaH kAkazvabhakSye, kRmikulAvAse ca vyAdhikSetre ca / dehe mRtyuvidhure, zmazAnasthAne ca pratibandhaH // 421 // ] tato jinavacanavAsitAntaHkaraNAnAM dehe kaH pratibandhaH syAt ? na kazcidityarthaH / kathaMbhUte dehe ? ityAha- kAkakukkurAdibhakSye kevalakRmikulAvAse samastavyAdhikSetre mRtyuvidhure-maraNAvasthAyAM niHzeSakAryakaraNAkSame paryante zmazAne sthAnaM yasya tattathA tasmiMzcaivaMbhUta iti / evaM ca nAma dehasyAzucitvaM yena tatsambandhe'nyacchubhamapi vastu azucitvaM pratipadyata iti darzayati / [ bha0 bhA0 gA0 421] 14/4 [60] etadevAha-- aNNoNANurAyANaM, imaM va taM ca tti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha - pANiyANaM, jAvaMta visesa pajjAyA // 47 // anyonyAnugatayoH-parasparAnupraviSTayoH AtmakarmaNoH idaM vA tad vA iti idaM karma ayamAtmA iti yadvibhajanaM - pRthakkaraNaM tad ayuktam- aghaTamAnakam pramANAbhAvena kartumazakyatvAt / yathA dugdhapAnIyayoH parasparapradezAnupraviSTayoH / kiMparimANo'yamavibhAgo jIvakarmapradezayoH ? ityAha- yAvanto vizeSaparyAyAstAvAn / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH paramavastutvaprasakteH antyavizeSaparyantatvAt sarvavizeSANAm antya iti vizeSaNAnyathAnupapatteH // 47 // (sanma0 kAM0 1 gA0 47) 1417 [61] paJcame zramaNopAsakAdhikAra uktaH, SaSThe'pyasAvevocyate, ityevaM sambandhasyAsyedaM sUtram samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilAbhemANassa kiM kajjati ? goyamA! egaMtaso nijjarA kajjai natthi ya se pAve kamme kajjati / samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsaeNaM aNesaNijjeNaM asaNapANajAvapaDilAbhemANassa kiM kajjai ? goyamA ! bahutariyA se nijjarA kajjai appatarAe se pAve kamme kajjai / samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM assaMjaya-aviraya-paDihaya-paccakkhAyapAvakamma phAsueNa vA aphAsueNa vA esaNijjeNa vA aNesaNijjeNa vA asaNapANajAva kiM kajjai ? goyamA ! egaMtaso se pAve kamme kajjai natthi se kAi nijjarA kajjai // (sUtra 332) // 'samaNe'tyAdi, kiM kajjai'tti kiM phalaM bhavatItyarthaH, "egaMtaso'tti ekAntena tasya zramaNopAsakasya, 'natthi ya se'tti nAsti caitad yad 'se'tasya pApaM karma 'kriyate' bhavati aprAsukadAne iveti, 'bahutariya'tti pApakarmApekSayA 'appatarAe'tti alpataraM nirjarApekSayA, ayamarthaH-guNavate pAtrAyAprAsukAdidravyadAne cAritrakAyopaSTambho jIvaghAto vyavahAratastaccAritrabAdhA ca bhavati, tatazca-cAritrakAyopaSTambhAnnirjarA jIvaghAtAdezca pApaM karma, tatra ca svahetusAmarthyAtpApApekSayA bahutarA nirjarA nirjarApekSayA cAlpataraM pApaM bhavati, iha ca vivecakA manyante-asaMstaraNAdikAraNata evAprAsukAdidAne bahatarA nirjarA bhavati nAkAraNe, yata uktam"saMtharaNaMmi asuddhaM doNhavi geNhaMtaditayANa'hiyaM / AuradiTuMteNaM taM ceva hiyaM asaMtharaNe // 1 // " iti, [nirvAhe'zuddhaM gRhNaddadatoyorapyahitam / AturadRSTAntena tadevAsaMstaraNe hitaM // 1 // ] anye tvAhuH-akAraNe'pi guNavatpAtrAyAprAsukAdidAne pariNAmavazAdbahutarA nirjarA bhavatyalpataraM ca pApaM karmeti, nirvizeSaNatvAt sUtrasya pariNAmasya ca pramANatvAt, Aha ca-"paramarahassamisINaM samattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM nicchayamavalaMbamANANaM // 1 // " [samastagaNipiTakasmAritasArANAmRSINAM paramarahasyaM nizcayamavalambayatAM pAriNAmikaM pramANam (vivAdAspade dAne) // 1 // ] yaccocyate 'saMtharaNaMmi asuddha'mityAdinA'zuddhaM dvayorapi Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAtRgRhItrorahitAyeti tadgrAhakasya vyavahArataH saMyamavirAdhanAt dAyakasya ca lubdhakadRSTAntabhAvitatvenAvyutpannatvena vA dadataH zubhAlpAyuSkatAnimittatvAt,zubhamapi cAyuralpamahitaM vivakSayA, zubhAlpAyuSkatAnimitattvaM cAprAsukAdidAnasyAlpAyuSkatAphalapratipAdakasUtre prAk carcitam, yatpunariha tattvaM tatkevaligamyamiti / tRtIyasUtre 'assaMjayaaviraye'tyAdinA'guNavAn pAtravizeSa uktaH, 'phAsueNa vA aphAsueNa vA' ityAdinA tu prAsukAprAsukAderdAnasya pApakarmaphalatA nirjarAyA abhAvazcoktaH, asaMyamopaSTambhasyobhayatrApi tulyatvAt, yazca prAsukAdau jIvaghAtAbhAvena aprAsukAdau ca jIvaghAtasadbhAvena vizeSaH so'tra na vivakSitaH, pApakarmaNo nirjarAyA abhAvasyaiva ca vivakSitatvAditi, sUtratrayeNApi cAnena mokSArthameva yaddAnaM taccintitam, yatpunaranukampAdAnamaucityadAnaM vA tanna cintitama, nirjarAyAstatrAnapekSaNIyatvAd, anukampaucityayoreva cApekSaNIyatvAditi, uktaJca-"mokkhatthaM jaM dANaM taM pai eso vihI samakkhAo / aNukaMpAdANaM puNa jiNehiM na kayAi paDisiddhaM // 1 // " iti [mokSArthaM yaddAnaM tatprati vidhireSa bhaNitaH / anukampAdAnaM punarna kadAcitpratiSiddham // 1 // ] (bhagavatI za0 8 u0 6 sU0 332) 14/7 [62] api ca idamapi te zrAddhA jJApanIyAH saMtharaNammi asuddhaM, doNha vi ginnhNt-dityaann'hiaN| AuradiTuMteNaM, taM ceva hiaM asaMtharaNe // 1608 // saMthareti-saMstaraNaM nAma prAsukameSaNIyaM cAzanAdi paryAptaM prApyate na ca kimapi glAnatvaM vidyate, tatrA'zuddham- aprAsukam aneSaNIyaM ca gRhNato dadatazca dvayorapi ahitam-apathyam, gRhNatassaMyamabAdhAvidhAyitvAdadadatazca bhavAntare svalpAyurnibandhanakarmopArjanAt / tadevAzuddham asaMstaraNe anirvAhe dIyamAnaM gRhyamANaM ca hitaM pathyaM bhavati-Aha kathaM tadeva kalpyaM tadeva cA'kalpyaM bhavitumarhati ? ityucyate Aturo rogI, tasya dRSTAntenedaM mantavyam / yathA hi rogiNaH kAmapyavasthAmAzrityauSadhAdikam apathyaM bhavati kAJcit punaH samAzritya tadeva pathyamevamihApi bhAvanIyam // 1608 // (bRhatkalpabhA0 gA0 1608) 14/7 [63] paramarahassamisINaM, samattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM, nicchyamavalaMbamANANaM // 761 // kiJca-paramaM pradhAnamidaM rahasya-tattvaM keSAm-RSINAM-suvihitAnAm, kiMviziSTAnAM ? samagraM ca tad gaNipiTakaM ca samagragaNipiTakaM tasya kSaritaH-patitaH sAraM-prAdhAnyaM yaiste samagragaNipiTakakSaritasArAsteSAmidaM rahasyam, yaduta pAriNAmikaM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANam, pariNAme bhavaM pAriNAmikam, zuddho'zuddhazca cittapariNAma ityarthaH / kiMviziSTAnAM satAM pAriNAmikaM pramANaM ? nizcayanayamavalambamAnAnAm, yataH zabdAdinizcayanayAnAmidameva darzanam, yaduta-pAriNAmikamicchantIti / Aha-yadyayaM nizcayastato'yamevAvalambyatAm / (oghaniyuktiH gA0 .761) 14/7...32/3 [64] tasmAt zAstramadhItya tadarthAvadhAraNaM vidheyam, avadhRtazca tadartho nayapramANAbhiprAyato yathAvat paribhAvanIyaH, anyathA tatphalaparijJAnavikalatAprasaktirityAha caraNa-karaNappahANA, sasamaya-parasamayamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM, NicchayasuddhaM Na yANaMti // 67 // caraNam-zramaNadharmaH vayasamaNadhammasaMjamaveyAvaccaM ca baMbhaguttIo / NANAitiyaM tava kohaNiggahAi caraNameyaM // (o0 ni0 gA0 2.) itivacanAt / vratAni-hiMsAviramaNAdIni paJca / zramaNadharmaH kSAntyAdirdazadhA, saMyamaH-paJcAzravaviramaNAdiH saptadazabhedaH, vaiyAvRttyaM dazadhA AcAryArAdhanAdi, brahmaguptayo- nava vasatyAdayaH, jJAnAditritayaM jJAna-darzana-cAritrANi, tapo dvAdazadhA anazanAdi, krodhAdikaSAyaSoDazakasya nigrahazcetyaSTadhA caraNam // karaNam piNDavizuddhyAdiH piNDavisohI samiI bhAvaNapaDimAi iMdiyaniroho / paDilehaNa-guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu // (o0 ni0 gA03.) iti vacanAt tatra piNDavizuddhiH trikoTiparizuddhirAhArasya saMsaTThamasaMsaTThA uddhaDa taha appaleviyA ceva / uggahiyApaggahiyA ujjhiyadhammA ya sattamiyA / iti saptadhA vA / samitiH-IryAsamityAdiH paJcadhA / bhAvanA-anityatvAdikA dvAdaza / pratimA-mAsAdikA dvAdaza bhikSUNAm, darzanAdikaikAdazopAsakAnAm / indriyanirodhaH-cakSurAdikaraNapaJcakasaMyamaH / pratilekhanaM-mukhavastrikAdyupakaraNapratyupekSaNamanekavidham / guptiH-manovAkkAyasaMvaraNalakSaNA tridhA / abhigrahAvasatipramArjanAdayo'nekavidhAH, etayozcaraNakaraNayoH pradhAnAstadanuSThAnatatparAH, svasamaya-parasamayamuktavyApArAH, ayaM svasamayaHanekAntAtmakavastuprarUpaNAt, ayaM ca parasamayaH kevalanayAbhiprAyapratipAdanAt ityetasmin parijJAne'nAdRtA anekAntAtmakavastutattvaM yathAvadanavabudhyamAnA taditaravyavacchedeneti yAvat, caraNakaraNayoH sAraM-phalaM nizcayazuddham-nizcayazca tat zuddhaM ca jJAnadarzanopayogAtmakaM niSkalaGkaM na jAnanti-na anubhavanti, jJAnadarzanacAritrAtmakakAraNaprabhavatvAt tasya kAraNAbhAve ca kAryasyA'sambhavAt anyathA tasya nirhetukatvApatteH caraNakaraNayozca cAritrAtmakatvAd dravyaparyAyAtmakajIvAditattvAvagamasvabhAvarucyabhAve'bhAvAt / athavA caraNakaraNayoH sAraM-nizcayena zuddhaM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzanaM te na jAnanti / na hi yathAvasthitavastutattvAvabodhamantareNa tadruciH, na ca svasamayaparasamayatAtparyArthAnavagame tadavabodhaH boTikAderiva sambhavI / atha jIvAdidravyaparyAyArthA'parijJAne'pi 'yadarhadbhiruktaM tadaivekaM satyam' ityetAvataiva samyagdarzanasadbhAvaH / maNNai tameva saccaM NissaMkaM jaM jiNehiM paNNattaM (draSTavyam AcArAGge-5-5-162) ityAdyAgamaprAmANyAt / na svasamaya-parasamayaparamArthAnabhinirAvaraNajJAnadarzanAtmakajinasvarUpAjJAnavadbhiH tadabhihitabhAvAnAM sAmAnyarUpatayApyanyavyavacchedena satyasvarUpatvena jJAtumazakyatvAt / nanvevamAgamavirodhaH sAmAyikamAtrapadavido mASatuSAderyathoktacAritriNastatra muktipratipAdanAta, sakalazAstrArthajJatAvikalavratasya vratAdyAcaraNanairarthakyApattizca tatsAdhyaphalAnavApteH / na ca yathopavarNitacaraNakaraNe samyagdarzanavaikalye bhavataH, jJAnAditritasyApi tatra pAThAt / na ye yathoditacaraNakaraNaprarUpaNAsevanadvAreNa pradhAnAdAcAryAt svasamaya-parasamayamuktavyApArA na bhavanti iti najo'tra sambandhAt, te caraNakaraNasya sAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, gurvAjJayA pravRtteH caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvavizuddhatayAbhyupagamAt / taM savvaNayavizuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU (A0ni0gA0 1055) ityAdyAgamaprAmANyAt / agItArthasya tu svatantracaraNakaraNapravRtteH vratAdyanuSThAnasya vaiphalyamabhyupagamyata eva-gIyattho ya vihAro bIo gIyatthamIsao bhaNio (o0 ni0 121) ityAdyAgamaprAmANyAt // 67 // (sanma0-kAM0 3. gA0 67) 1477 [65] punarapi cAritramadhikRtyAhAraviSayAnAcArAcArau pratipAdayitukAma Aha ahAkammANi bhuMjaMti, aNNamaNNe sakammuNA / / uvalitteti jANijjA, aNuvalitteti vA puNo // 8 // sAdhuM pradhAnakAraNamAdhAya-Azritya karmANyAdhAkarmANi, tAni ca vastrabhojanavasatyAdInyucyante, etAnyAdhAkarmANi ye bhuJjante-etairupabhogaM ye kurvanti, 'anyo''nyaM' parasparaM tAn svakIyena karmaNopaliptAn vijAnIyAdityevaM no vadet, tathA'nupaliptAniti vA no vadeta, etaduktaM bhavati-AdhAkarmApi zrutopadezena zuddhamitikRtvA bhuJjAnaH karmaNA nopalipyate, tadAdhAkarmopabhogenAvazyatayA karmabandho bhavatItyevaM no vadet, tathA zrutopadezamantareNAhAragRGkhyAdhAkarma bhuJjAnasya tannimittakarmabandhasadbhAvAt ato'nuliptAnapi no vadet, yathAvasthitamaunIndrAgamajJasya tvevaM yujyate vaktum AdhAkarmopabhogena syAtkarmabandhaH syAnneti yata uktam-kiJcicchuddhaM kalpyamakalpyaM vA syAdakalpyamapi kalpyam / piNDaH zayyA vastraM pAtraM vA bheSajAdyaM vA // tathAnyairapyabhihitam-utpadyeta hi sA'vasthA, dezakAlAmayAna prati / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasyAmakAryaM kAryaM syAt karma kAryaM ca varjayed // 1 // ityAdi / 8 // eehiM dohi ThANehi, vavahAro Na vijjai / eehiM dohiM ThANehiM, aNAyAraM tu jANae // 9 // kimityevaM syAdvAdaH pratipAdyata ityAha-AbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAmAzritAbhyAmanayorvA sthAnayorAdhAkarmopabhogena karmabandhabhAvAbhAvabhUtayorvyavahAro na vidyate, tathAhi-yadyavazyamAdhAkarmopabhogenaikAntena karmabandho'bhyupagamyeta evaM cAhArAbhAvenA'pi kvacit sutarAmanarthodayaH syAt, tathAhi-kSutprapIDito na samyagIryApathaM zodhayet tatazca vajan prANyupamardamapi kuryAt mUrchAdisadbhAvatayA ca dehapAte satyavazyaMbhAvI trasAdivyAghAto'kAlamaraNe cAviratiraGgIkRtA bhavatyArtadhyAnApattau ca tiryaggatiriti, Agamazca-'savvattha saMjamaM saMjamAo appANameva rakkhejjA' ityAdinA'pi tadupabhoge karmabandhAbhAva iti, tathAhi- AdhAkarmaNyapi niSpAdyamAne SaDjIvanikAyavadhastadvadhe ca pratItaH karmabandha ityato'nayoH sthAnayorekAntenA''zrIyamANayorvyavaharaNaM vyavahAro na yujyate, tathA''bhyAmeva sthAnAbhyAM samAzritAbhyAM sarvamanAcAraM vijAnIyAditi sthitam / (sUtrakR0 zru02 a05 gA08-9)14/7 [66] tathaitadasulabhatvena vibhAvyate sudaparicidANubhUyA, savvassa vi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassuvalambho, Navari Na sulaho vihattassa // 4 // [ zrutaparicitAnubhUtA, sarvasyApi kAmabhogabandhakathA / ekatvasyopalambhaH, kevalaM na sulabho vibhaktasya // 4 // ] (AtmakhyAtivRtiH) iha sakalasyApi jIvalokasya saMsAracakrakroDAdhiropitasyAzrAntamanantadravyakSetrakAlabhavabhAvaparAvarteH samupakrAntabhrAnterekacchatrIkRtavizvatayA mahatA mohagraheNa goriva vAhyamAnasya prasabhojjRmbhitatRSNAntakatvena vyaktAntarmAthasyottamyottamya mRga-tRSNAyamAnaM viSayagrAmamuparundhAnasya parasparamAcAryatvamAcarato'nantazaH zrutapUrvAnantazaH paricitapUrvAnantazo'nubhUtapUrvA caikatvaviruddhatvenAtyantavisaMvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA / idaM tu nityavyaktatayAntaH prakAzamAnamapi kaSAyacakreNa sahaikIkriyamANatvAdatyantatirobhUtaM satsvasyAnAtmajJatayA pareSAmAtmajJAnAmanupAsanAcca na kadAcidapi zrutapUrvam, na kadAcidapi paricitapUrvam, na kadAcidapyanubhUtapUrvaM ca nirmalavivekAlokaviviktaM kevalamekatvam / ata ekatvasya na sulabhatvam // 4 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (tAtparyavRttiH) athaikatvapariNataM zuddhAtmasvarUpasulabhaM na bhavatItyAkhyAti"sudaparicidANubhUdA" ityAdi / sudA-zrutA anantazo bhavati / paricidAparicitA sA pUrvamanantazo bhavati / aNubhUdA-anubhUtAnantazo bhavati / kasya ? savvassavi- sarvasyApi jIvalo kasya / kAsau ? kAmabhogabaMdhakahA kAmarUpabhogAH kAmabhogAH athavA kAmazabdena sparzanarasanendriyadvayaM bhogazabdena ghrANacakSuHzrotratrayaM teSAM kAmabhogAnAM bandhaH sambandhastasya kathA / athavA bandhazabdena prakRtisthityanubhAgapradezabandhAstatphalaM ca naranArakAdirUpaM bhaNyate / kAmabhogabandhAnAM kathA kAmabhogabandhakathA, yataH pUrvoktaprakAreNa zrutaparicitAnubhUtA bhavati tato na durlabhA kintu sulabhaiva / eyattassa-ekatvasya samyagdarzanajJAnacaritraikyapariNatirUpanivikalpasamAdhibalena svasaMvedyazuddhAtmasvarUpasya tasyaikatvasya uvalambho-upalambhaH prAptiAbhaH Navari-kevalaM athavA navari-kintu Na sulabho ? naiva sulabhaH / kathambhUtasyaikatvasya vibhattassa vibhaktasya rAgAdirahitasya / kathaM na sulabha iti cet, zrutaparicitAnubhUtatvAbhAvAditi // 4 // (sa0prA0 gA0 4) 15/2 [67] samprati bhAgalabdhadalikaM prabhUtataraM guNazreNiracanayaiva jantuH kSapayati ato guNazreNisvarUpapratipAdanArthamAha sammadarasavvaviraI u aNavisaMjoyadaMsakhavage ya / mohasamasaMtakhavage, khINasajogiyara guNaseDhI // 82 // guNazreNaya ekAdaza bhavantIti sambandhaH / kutra kutra ? ityAha-'sammadarasavvaviraI u" ityAdi / tatra "samma'"tti samyaktvaM-samyagdarzanaM tallAbhe ekA guNazreNiH / tathA viratizabdasya pratyekaM sambandhAd daraviratiH-dezaviratistallAbhe dvitIyA guNazreNiH / sarvaviratiH-sampUrNaviratistallAbhe tRtIyA guNazreNiH / 'aNavisaMjoya" tti anantAnubandhivisaMyojanAyAM caturthI guNazreNiH / "daMsakhavage" tti padaikadeze padaprayogadarzanAd darzanasya darzanamohanIyasya kSapako darzanakSapakastatra tadviSayA paJcamI guNazreNiH / cazabdaH samuccaye / "mohasama"tti mohasya-mohanIyasya zamaH-zamaka upazamakaH sa copazamazreNyArUDho'nivRttibAdaraH sUkSmasamparAyazcAbhidhIyate, tatra mohazame SaSThI guNazreNiH / "saMta" tti zAntaHupazAntamohaguNasthAnakavartI tatra saptamI guNazreNiH / "khavagi" tti kSapaka:kSapaka zreNyArUDho'nivRttibAdaraH sUkSmasamparAyazca nigadyate, tatra kSapake'STamI gunnshrenniH| "khINa' tti kSINaH-kSINamoha[sta]sya navamI guNazreNiH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 "sajogi"tti sayogikevalino dazamI guNazreNiH / "iyara"tti ayogikevalina ekAdazI guNazreNiriti gAthAkSarArthaH / __ bhAvArthaH punarayaM-samyaktvalAbhakAle mandavizuddhikatvAd jIvo dIrghAntarmuhUrtavedyAmalpatarapradezAnAM ca guNazreNimAracayati / tato dezaviratilAbhe saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM karoti / tataH sarvaviratilAbhe saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM karoti / tato'pyanantAnubandhivisaMyojanAyAM saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM vidadhAti / tato darzanamohanIyakSapakaH saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM nirmApayati / tato'pi mohazamakaH saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM viracayati / tato'pyupazAntamohaguNasthAnakavartI saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM viracayati / tato'pi kSapakaH saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM viracayati / tato'pi kSINamohaH saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM kurute / tato'pi sayogikevalI bhagavAn saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAnAM ca tAM vidhatte / tatopyayogikevalI paramavizuddhiparikalitaH saGkhyeyaguNahInAntarmuhUrtavedyAmasaGkhyeyaguNapradezAgrAM ca tAM parikalpayati tadevaM yathA yathAtivizuddhistathA tathA husvakAlabahupradezAgratvaM ca guNazreNerbhavatIti // (paJcamakarma0 gA082) / 15/6 [68] sAtaddhiraseSvaguruH, samprApya vibhUtimasulabhAmanyaiH / saktaH prazamaratisukhe, na bhajati tasyAM muniH saGgam // 256 // sAte Rddhau rase ca agururakRtAdaraH / samprApya vibhUtimAkAzagamanAdikAm / anyairasulabhAm-aprAptAm / tAdRkcAritrai sakto'bhirataH prazamaratisukhe / na bhajatina karoti / tasyAM vibhUtau muniH saGga-sneham, nopajIvati labdhIrityarthaH / sarva_tizAyinAM yatInAmRddhirbhavati paramAtizayaprAptatvAditi darzayatiyA sarvasuravaraddhivismayanIyApi sAnagAraddhaiH / nArghati sahasrabhAgam, koTizatasahasraguNitApi // 257 // sarvasurANAM ye varAH pradhAnabhUtAH kalpAdhipataya indrAH zakrAdayaH kalpAtItAzca / teSAmRddhirvibhUtiryA sA vismayakAriNI bhavati prANinAm / ato vismayanIyApi satI sA vibhUtiranagAraddheH sAdhujanasamRrddharnArghati sahasrabhAgam / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTizatasahasraguNitA'pi sA suravaddhiH koTilakSaguNitA'pi nAti / sahasrAMzenApyanagAraddherna tulyatAmetItyarthaH // 257 // ___ ava0 sukhavibhUtirasAmRtakalpAhariSu aguruH-gauravarahitaH akRtAdara ityarthaH / labdhimAkAzagamanAdikAM duSprApAM kApuruSaiH, tasyAmAmauSadhyAdivibhUtau praaptaayaampi| sarvasukhaddhizcatuvidhendravibhUtiH // (prazamaratiH gA0256-57) / 15/6 [69] kAraNa mahavA chaddhA, tattha saMtatotti kAraNaM kattA / kajjappasAhagatamaM karaNaM miupiMDadaMDAiM // 2112 // kammaM kiriyAkAraNamiha nicciTTho jao na sAhei / ahavA kammaM kumbho, sa kAraNaM buddhiheu tti // 2113 // bhavyo tti va joggo tti va, sakko tti va so sarUvalAbhassa / kAraNasaMnioNmmi vi jaM nAgAsatthamAraMbho // 2114 // bajjhanimittAvekkhaM, kajjaM vi ya kajjamANakAlammi / hoi sakAraNamiharA, vivajjayA'bhAvayA hojjA // 2115 // deo sa jassa taM saMpayANamiha taM pi kAraNaM tassa / hoi tadatthittAo, na kIrae taM viNA jaM so // 2116 // bhUpiMDAvAyAo piMDo vA skraadvaayaao| cakkamahAvAo vA'pAdANaM kAraNaM taM pi // 2117 // vasuhA''gAsaM cakkaM sarUvamiccAi saMnihANaM jaM / kumbhassa taM pi kAraNamabhAvao tassa jadasiddhI // 2118 // saptApi prAyo vyAkhyAtArthAH, navaraM kriyate kA nirvartyata iti vyutpatteH karma bhaNyate / kAsau kriyA kumbhaM prati ? kartRvyApArarUpA / sA ca kumbhalakSaNakAryasya kAraNamiti pratItameva / Aha-nanu kulAla eva kumbhaM kurvannupalabhyate, kriyA tu na kAcit kumbhakaraNe vyApriyamANA dRzyata ityAha-iha nizceSTaH kulAlo'pi yasmAd na ghaTaM sAdhayati niSpAdayati, yA ca tasya ceSTA sA kriyA, iti kathaM na tasyAH kumbhakAraNatvam ? iti / athavA, karturIpsitatamatvAt kriyamANaH kumbha eva karma / tahi kAryamevedam, ataH kathamasya kAraNatvam ? / na hi sutIkSNamapi sUcyagramAtmAnameva vidhyati / tataH kAryaM nirvartyasyAtmana eva kAraNamityanupapannameva, ityAha-'sa kAraNaM buddhiheu tti' sa kumbhaH kAraNaM hetuH Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumbhasya / kutaH ? prastAvAt kumbhabuddhihetutvAt / idamuktaM bhavati-sarvo'pi buddhau saGkalpya kumbhAdikAryaM karotIti vyavahAraH, tato buddhayA'dhyavasitasya kumbhasya cikIrSito mRnmayakumbhastabuddhyAlambanatayA kAraNaM bhavatyeva / na ca vaktavyamaniSpannatvAdasannasau tabuddherapi kathamAlambanaM syAt ? dravyarUpatayA tasya sarvadA sattvAditi / nanu ya eveha mRnmayakAryarUpo ghaTastasyaiva kAraNaM cintyata iti prastutam, buddhyA'dhyavasitastu tasmAdanya eva, iti tatkAraNAbhidhAnamaprastutameva / satyam, bhAvini bhUtavadupacAranyAyena tayorekatvAdhyavasAnAdadoSaH / sthAsakozAdikaraNakAle'pi hi "kiM karoSi' iti pRSTaH kumbhakAraH 'kumbhaM karomi' ityetadeva vadati, buddhyadhyavasitena niSpatsyamAnasyaikatvAdhyavasAyAditi / athavA, bhavyo yogyaH svarUpalAbhasyeti zakya utpAdayitum, ataH sukaratvAt kAryamapyAtmanaH kAraNamiSyate / avazyaM ca karmaNaH kAraNatvameSTavyam, yad-yasmAt samastakAraNasAmagrIsaMnidhAne'pi naivamevAkAzArthaM prArambhaH, kintu vivakSitakAryArthama, atastadavinAbhAvitvAt tatkriyAyAH kAryamapyAtmanaH kAraNamiti / etadeva bhAvayati-bAhyAni kulAla-cakra-cIvarAdIni yAni nimittAni tadapekSaM kriyamANakAle'ntaraGgabuddhyAlocitaM kAryaM bhavati svasyAtmanaH kAraNaM svakAraNam, anyathA yadi buddhyA pUrvamaparyAlocitameva kuryAt tadA'prekSApUrve zUnyamanaskArambhaviparyayo bhavet, ghaTakAraNasaMnidhAne'pyanyat kimapi zarAvAdikAryaM bhaved, abhAvo vA bhavet-na kiJcit kAryaM bhavedityarthaH / tasmAd buddhyadhyavasitaM kAryamapyAtmanaH kAraNameSTavyam / kiM bahunA ?, yathA yathA yuktito ghaTate tathA tathA sudhiyA karmaNaH kAraNatvaM vAcyam, anyathA karmaNo'kArakatve karotIti kArakam iti SaNNAM kArakatvAnupapattireva syAditi / 'bhUpiNDetyAdi' bhUrapAdAnam, piNDApAye'pi dhruvatvAt, athavA, vivakSayA piNDo'pAdAnam....tadgatazarkarAdInAmapAye'pi viveke'pi dhruvatvAt athavA, ghaTApAyAccakramApAko vA'pAdAnamiti / 'vasuhetyAdi' ghaTasya cakra saMnidhAnamAdhAraH, tasyApi vasudhA, tasyA apyAkAzam, asya punaH svapratiSThatvAt svarUpamAdhAraH, ityevamAdi yat kimapyAnantaryeNa paramparayA vA sannidhAnamAdhAro ghaTasya vivakSyate tat sarvamapi tasya kAraNam, tadabhAve tasya ghaTasya yad yasmAdasiddhiH // ityekonaviMzatigAthArthaH // tadevamuktaM dravyakAraNam // 2112 // // 2113 // 2114 // 2115 // 2116 // 2117 // 2118|| (vizeSA0 gA0211218) / 15/7 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [70] tatra maitrIsvarUpamAha mA kArSItko'pi pApAni mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH / mucyatAM jagadapyeSA, matimaitrI nigadyate // 118 // ko'pi janturupakAryanupakArI vA pApAni duHkhanibandhanAni mA kArSItpApakaraNaniSedhAt mA ca bhUt ko'pi duHkhitaH / jagaditi tAMstAn devamAnuSa-tiryag-nArakaparyAyAnatyarthaM gacchatIti jagat prANijAtam / apizabdAnnaikaH kazcit, kintu sakalaM jagat mucyatAM - mokSamApnuyAdityarthaH / eSA - uktasvarUpA matimaitrIzabdenocyate / na hi kasyacidekasya mitraM mitraM bhavati, vyAghrAderapi svApatyAdau maitrIdarzanAt tasmAdazeSasattvaviSayA maitrI maitrI / evaM 'kRtApakArANAmapi sarvasattvAnAM mitratAM vyavasthApya kSame'haM samyagmanovAkkAyairyeSAM ca mayA'pakAraH kRtastAnapi sarvAn kSamaye'ham' iti maitrIbhAvanA // 18 // atha pramodasvarUpamAha apAstAzeSadoSANAm, vastutattvAvalokinAm / guNeSu pakSapAto yaH, sa pramodaH prakIrttitaH // 119 // apAstA azeSA doSAH - prANivadhAdayo yaisteSAm / tathA vastutattvamavalokanta ityevaMzIlAsteSAm / anena jJAna - kriyAdvayaM mokSahetumAha yadAha bhASyakAra: - 69 " nANakiriyAhi mokkho" [vizeSAvazyakabhASye gA0 3] iti / evaMvidhAnAM munInAM guNeSu-kSAyopazamikAdibhAvAvarjiteSu zama-damaucitya-gAmbhIryadhairyAdiSu yaH pakSapAto vinaya - prayoga - vandana - stuti-varNavAda - vaiyApRtyakaraNAdibhiH parAtmobhayakRtapUjAjanitazca sarvendriyAbhivyakto manaH praharSaH sa pramodaH prakIrtitaH // 119 // 23 atha kAruNyasvarUpamAha dIneSvArteSu bhIteSu, yAcamAneSu jIvitam / pratIkAraparAbuddhiH, kAruNyamabhidhIyate // 120 // dIneSu-matizrutAjJAnavibhaGgabalena pravartitakuzAstreSu svayaM naSTeSu parAnapi nAzayatsu ata eva dayAspadatvAddIneSu / tathA''rtteSu - navanavaviSayArjanapUrvArjitaparibhogajanitatRSNAgninA dandahyamAneSu hitAhitaprAptiparihAraviparItavRttiSu arthArjana - rakSaNa-vyaya-nAzapIDAvatsu ca / tathA bhIteSu - vividhaduHkhapIDitatayA anAtha - kRpaNa-bAla-vRddha - preSyAdiSu sarvato bibhyatsu / tathA - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 vairibhirAkrAnteSu rogapIDiteSu mRtyumukhamadhizayiteSviva yAcamAneSu-prArthayamAneSu jIvitaM-prANatrANam / eSu dInAdiSu 'aho kuzAstrapraNetAraH tapasvino yadi kumArgapraNayanAnmocyeran, bhagavAnapi hi bhuvanaguruH unmArgadezanAt sAgaropamakoTIkoTI yAvadbhave bhrAntaH, tat kA'nyeSAM svapApapratIkAraM kartumazaknuvatAM gatiH ?', tathA 'dhigamI viSayArjanabhogataralahRdayA anantabhavAnubhUteSvapi viSayeSvasaMtRptamanasaH kathaM nAma prazamAmRtatRptatayA vItarAgadazAM netuM zakyAH ?' iti, tathA 'bAla-vRddhAdayo'pi vividhabhayahetubhyo bhItamanasaH kathaM nAmaikAntikAtyantikabhayaviyogabhAjanIkariSyante ?' iti, tathA 'mRtyumukhamadhizayitAH svadhana-dAra-putrAdiviyogamutprekSamANA mAraNAntikI pIDAmanubhavantaH sakalabhayarahitena pAramezvaravacanAmRtena siktAH kathamajarAmarIkariSyante ?' ityevaM pratIkAraparA yA buddhiH, na tu sAkSAtpratIkAra eva, tasya sarveSvazakyakriyatvAt, sA kAruNyamabhidhIyate / yA tu azakyapratIkAreSu 'sarvAn jantUn mocayitvA mokSaM yAsyAmi' iti saugatAnAM karuNA na sA karuNA, vAGmAtratvAt, na hyevaM zakyaM bhavituM 'sarvasaMsAriSu mukteSu mayA moktavyam' iti, saMsArocchedaprasaGgena sarvasaMsAriNAM muktyabhAvAt, tasmAdvAGmAtrametat mugdhajanapratArakaM saugatAnAM kAruNyam / etacca kurvan hitopadeza-kAlApekSAnna-pAnA-''zraya-vastra-bheSajairapi tAnanugRhNAtIti // 120 // atha mAdhyasthyasvarUpamAha - kUrakarmasu niHzaGkam, devatAgurunindiSu / AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam // 121 // krUrANi-abhakSyabhakSaNA-'peyapAnA-'gamyAgamana-RSibAlastrIbhrUNaghAtAdIni karmANi yeSAM teSu, te'pi kadAcidavAptasaMvegA nopekSaNIyAH syurata Aha-devatAgurunindiSu, devatAzcatustriMzadatizayAdiyuktA vItarAgAH, guravaH taduktAnuSThAnasya pAlakA upadeSTArazca, tAn rakta-dviSTa-mUDha-pUrvavyudgrAhitatayA nindantItyevaMzIlAH teSu, tathAvidhA api kathaJcana vairAgyadazApannA AtmadoSadarzino nopekSaNIyAH syurityAha-AtmazaMsiSu-AtmAnaM sadoSamapi zaMsanti prazaMsantItyevaMzIlA AtmabahumAnina ityarthaH, teSu mudgazaileSviva puSkarAvarttavAribhirmadUkartumazakyeSu dezanAbhiH yopekSA tanmAdhyasthyamudIritam // 121 // (yo0zA0 pra0 4. gA0 118-121) / 16/1 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171][sarveSAmapi nayAnAmanyonyA'nizritatve mithyAtvam anyonyanizritatve punaH samyaktvamiti pratipAdanam] tadevamekAntAbhyupagame bandhahetvAdyanupapatteraihikA''muSmikasarvavyavahAravilopa ityekAntavyavasthApakAH sarve'pi mithyAdRSTayo nayAH anyonyaviSayA'parityAgavRttayastu ta eva samyaktvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha - tamhA savve vi NayA, micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiA uNa, havaMti sammattasabbhAvA // 21 // yasmAd ekAntanityA'nityavastvabhyupagamo bandhAdikAraNayogakaSAyAbhyupagamabAdhitaH tadabhyupagamo'pi nityAyekAntAbhyupagamapratihataH ityevaMbhUtapUrvottarAbhyupagamasvarUpAH tasmAd mithyAdRSTayaH sarve'pi nayAH svapakSapratibaddhAH sva AtmIyaH pakSaH abhyupagamastena pratibaddhAH pratihatA yatastata iti / nayajJAnAnAM ca mithyAtve tadviSayasya tadabhidhAnasya ca mithyAtvameva / tenaivaM prayogaH-mithyA sarvanayavAdAH, svapakSeNaiva pratihatatvAt cauravAkyavat / atha teSAM pratyekaM mithyAtve bandhAdyanupapattau samyaktvAnupapattiH sarvatretyAha-anyonyanizritAH parasparAparityAgena vyavasthitAH punar iti ta eva samyaktvasya yathAvasthitavastupratyayasya sadbhAvA bhavantIti na bandhAdyanupapattiH / / nanu yadi nayAH pratyekaM santi kathaM pratyekAvasthAyAM teSAM samyaktvAbhAvaH svarUpavyatirekeNa aparasamyaktvAbhAvAt tasya ca teSvabhyupagamAt ? atha na santi, kathaM teSAM samudAyaH samyaktvanibandhano bhavet asatAM samudAyAnupapatteH ? na ca asato'pi samyaktvam nayavAdeSvapi samyaktvaprasakteH / na ca pratyekaM teSAM satAmasamyaktve'pi tatsamudAye samyaktvaM bhaviSyati 'davvaTThio tti tamhA natthi Nao ityAdhupasaMhArasUtravirodhAt / na ca pratyekamekaikAMzagrAhiNaH sampUrNavastugrAhakAH samuditA iti samyagvyapadezamAsAdayanti, tattatsvagocarAparityAgena tatrApi viSayAntare teSAmapravRtteH / na ca pratyekamasamyaktve samudAye'pi samyaktvaM yuktam sikatAsu tailavat, asataH sadutpatte: sato vA asadutpattevirodhAcca / atrAbhidhIyate-pratyekamapyapekSitetarAMzasvaviSayagrAhakatayaiva santo nayAH tadvyatiriktarUpatayA tvasanta iti satAM tatsamudAye samyaktve na kazcid doSaH, nanvitaretaraviSayA'parityAgavRttInAM jJAnAnAM kathaM samudAya: sambhavI yena tatra samyaktvamabhyupagamyeta ? anuktopAlambha eSaH, na hyekadA'nekajJAnotpAdasteSAM samudAyo vivakSitaH api tvaparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva samudAyaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anyonyanizritAH ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH / nahi dravyArthikaparyAyArthikAbhyAmatyantapRthagbhUtAbhyAmaGgulidvayasaMyogavadubhayavAdo'paraH prArabdhaH, nanu yadi pramANaM nayAH "pramANa-nayairadhigamaH" [tattvArtha0 a0 1 sU0 6] iti pramANanayabhedakalpanAvaiyarthyaprasaktiH, atha apramANam tathApyadhigamAnupapattiH tatpRthagbhUtasyAparasyAsaMvedanAt pramANAbhAvaprasaktizca, asadetat, yataH apramANaM nayAH nayanti itararUpasApekSaM svaviSayaM paricchindantIti nayA iti vyutpatteH / na cAparicchedakAH nayatergatyarthatvena jJAnArthatvAt jJAnArthasya paricchedAtmakatvAt / na ca paricchedakatve'pi pramANatA, samastanayaviSayIkRtAnekAntavastugrAhakatvena prakRSTaM mAnaM pramANam itarAMzasavyapekSasvAMzagrAhI nayaH' iti tatsvatattvavyavasthiteH / na cAnekAntAtmakavastugrAhiNo nayA na bhavanti, pratyekaM svaviSayaniyatatvAt teSAm tadvyatiriktasya cAnyasya tadviSayasyAnanubhavAt / pramANAbhAvo'pi na, AtmanaH kathaJcit tadvyatiriktasya pramANatvenAnubhavasiddhatvAt tattatrayaviSayIkRtazeSavastvaMzAtmakaikadravyagrAhakatvasya tatra pratIteH / na ca saMzayAdijJAnairAtmanaH pramANatve'tiprasaGgaH, pramIyate'nena pramiNotIti vA pramANamiti 'pra'zabdena tasya nirastatvAt / na cAtmanaH kartRtvAt karaNarUpapramANatAnupapattiH, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakasya tasyAnekarUpatvena kartR-karaNabhAvAvirodhAt etena 'pratyekaM mithyAdRSTayo nayAH samuditAH samyaktvaM pratipadyanta ityatra na nayasamudAyo'rthadraSTA pratyekamadraSTutvAt jAtyandhasamUhavat' ityetannirastam adraSTratatsamUhasya samyaktvAnabhyupagamAt svaviSayaparicchedakatvAcca nayAnAm 'adraSTutvAt' iti heturasiddhaH 'paripUrNavastvanadhigantRtvAt' iti hetau pratijJArthaMkadezAsiddhiH siddhasAdhyatA ca samudAyino draSTutvaniSedhe sAdhye / atha tatsamudAyasya draSTutvaniSedhaH sAdhyastadA adhyakSavirodhaH samudAyivyatiriktasyaikAntena samudAyasyAbhAvAt dharmaNo'prasiddhiH siddhasAdhyatA ca // 21 // (sanma0 kAM0 1 gA0 21) / 16/3...32/2 [72] 'pramANanayairadhigamaH' (a01 sU06) iti ca yaduktam, tatra pramANametadeva paJcavidhaM samyagdRSTiparigRhItaM jJAnam, tadAha- pramANe ca pratyakSa-parokSe ukte, nayAstu pUrvaM noktAH ityato nayAn vakSyAmaH / te ca yathA svarUpato vyavasthitAstathA nirdizyante sUtram-naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdAnayAH // 1-34 // bhA0 - naigamaH saMgrahaH, vyavahAraH, RjusUtraH, zabda ityete paJca nayA bhavanti // 34 // ___TI0 naigametyAdi / kRtadvandvasamAsAnAM paJcAnAmapi prathamAbahuvacanAntatA / nayA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 iti ca anekadharmakadambakopetasya vastuna ekena dharmeNonnayanamavadhAraNAtmakaM nitya evAnitya evetyevaMvidhaM nayavyapadezamAskandati, sa cAdhyavasAyavizeSa iti / nigamyante-paricchidyante iti nigamA:-laukikA arthAH, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAkhyaH sa naigamaH / sa ca sAmAnyenApi vyavaharati sAmAnyabuddhihetunA sAmAnyavacanahetunA ca, atyantaM bhedebhyo'nyatvarUpeNa sattAmAtreNa, tathA vizeSeNApi vizeSabuddhihetunA vizeSavacanahetunA ca atyantaM sAmAnyAdanyatvarUpeNa vyavaharati paramANuniSThitena, tathA sAmAnyavizeSeNApi gavAdinA sarvagopiNDeSvanuvRttyAtmakena azvAdivyAvRttyAtmakena ca vyavaharati, yathA loko vyavaharati tathA'nena vyavahartavyamiti, lokacopadiSTaiH prakAraiH samastairvyavaharati / pravacane ca vasatiprasthakanidarzanadvayena vibhAvitaH, kANabhujarAddhAntaheturavagantavyaH / abhedena saMgrahAt sarvasya saMgRhNAti iti saMgrahaH / yadi bhavanAbhisambaddhasyaiva bhAvasya bhAvatvamabhyupagamyate tataH parisamApitAtmasvarUpitvAd bhAvasya bhrAntisamupanibandhanaghaTAdivikalpaprakalpanAnarthakyam, yadi ghaTAdi vastvapi bhavanapravRttitantramevetyevaM sati bhAva eva, tadanantaratvAt tat svAtmavat, bhavanArthAntaratve vA vyomotpalAdivadasattvaM vikalpAnAM rAsabhaviSANAdisattvaM vA ghaTAdivad bhavanAnantaratvAt, etaddarzanapurassarA eva ca sarvanityatvaikatvakAraNamAtratvAdivAdAH kAlapuruSasvabhAvadaivAdayazceti bhaavH| nizcayAsadgRhItAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH / yadi ghaTAdibhedazrutyA svasAmAnyAnubaddhasya nirastasAmAnyAntarasambandhasya zrUyamANatvAnuguNameva grahaNaM na syAt, kintu sarvavyapadezavizeSAbhivyaGgya bhAva eva tena tena rUpeNAbhivyajyate, tato ghaTAdyanyatarabhedazrutau sarvarUpabhedabhAvapratItiprasaGgastatazca ghaTapaTodakAdirUpavyatikarabhAvAnnizcayAbhAvaprasaGgaH, upadezakriyopabhogApavargavyavasthAdInAM cAbhAvAt sarvasaMvyavahArocchedaH, sarvavizeSavyAkaraNe ca nirnibandhanabhavanAbhAvAd bhAvAbhAva eva, avizeSatvAbhedatvAnirUpyatvAditazca naivAsau bhAvaH kharaviSANAdivat, tasmAd vyavahAropanipatitasAmAnyopanibandhanaM tu yadeva yad yadA dravyaM pRthivI ghaTAdi vyapadizyate tadeva tat tadA trailokyAvibhinnarUpaM satatamavasthitAparityaktAtmasAmAnya mahAsAmAnyapratikSepeNa saMvyavahAramArgamAskandatIti / evaMvidhavastUpanibandhanaiva ca varNAzramapratiniyatarUpA yamaniyamagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdivyavasthA, kumbhakArAdezca mRdAnayanAvamardanazivakasthAsakAdikaraNapravRtau vetanakAdidAnasya sAphalyam, avyavahAryatvAcca zeSamavastu, vyomendIvarAdivaditi / RjusamamakuTilaM sUtrayati Rju vA zrutam Agamo'syeti sUtrapAtanavad vA RjusUtraH, yasmAdatItAnAgatavakaparityAgena vartamAnapadavImanudhAvati, ataH sAmpratakAlAvaruddhapadArthatvAt Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 RjusUtraH, eSa ca bhAvaviSayaprakArAtItAnAgataviSayavacanaparicchede pravRttaH sarvavikalpAtItAtisampramugdhasaMgrahAviziSTatvAd vyavahArasyAyathArthatAM manyamAnaH acaraNapuruSagaruDavegavyapadezavad vartamAnakSaNasamavasthitiparamArthavastu vyavasthApayati, atItAnAgatAbhyupagamastu kharaviSANAstitvAbhyupagamAnna bhidyate, dagdhamRtApadhvastaviSayazcAnAzvAso na kasyacidapi syAt, aghaTAdilakSaNamRdAdyanarthAntaratvAcca ghaTAdikAle'pi ghaTAdinaiva syAt na ca tadeva tadekaM mRd dravyamanyathA vartate, kiM tarhi ? anyadeva, anyapratyayavazAd vA'nyathotpadyata iti na piNDAdikriyAkAle kumbhakAravyapadezaH, yadi cAnyadapi kurvannanyasya kartetyucyate paTAdikaraNapravRtto'pi pratyAkhyAtavijJAnAntarasambandhaH syAdeva kumbhakAraH, tatazcAzeSalokavyavahAroparodha ityataH pUrvAparabhAgaviyutaH sarvavastugato vartamAnakSaNa eva satyaH, nAtItamanAgataM cAstIti, etaddarzananibandhanaM caitadupadizyate, "piba ca khAda ca" ityAdi "etAvAneSa puruSaH" ityAdi veti / zabdanayaH-zabda eva so'rthakRta-vastuvizeSapratyAkhyAnena zabdakRtamevArthavizeSaM manyate, yadyarthAdhIno vizeSa: syAt na zabdakRtaH, tena ghaTavartamAnakAle ghaTa eva nirvizeSaH syAt karmakaraNa-sampradAnApAdanasvAmyAdivizeSAn nApnuyAt, tatazca ghaTaM pazyatyevamAdikArakakRto vyavahAraH chidyeta, samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti netarat, nahi puruSaH strI, yadISyeta vacanArthahAniH syAt, bhedArthaM hi vacanam, ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAmaH iti puruSataH, evamAdi sarvaM parasparavizeSavyAghAtAdavastu, parasparavyAghAtAccaivamAdyavastu pratipattavyam, yathA ziziro jvalanaH, tathA viruddhavizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA, yad vastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti tathA cocyate-yatra hyartho vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat, evamayaM samAnaliGgasaGkhyApuruSavacanaH zabdaH, etaddarzanAnugRhItaM cocyate-"arthapravRttitattvAnAM zabda eva nibandhanam" iti, evamete mUlanayAH paJca naigamAdayaH / atra cAdyAzcatvAro'rthapradhAnatvAdarthatantratvAt, zabdanayaH punararthopasarjanaH zabdapradhAnaH zabdatantra iti // 24 / / adhunaiSAM yathAsambhavaM bhedapratipipAdayiSayA''hasUtram-Adyazabdau dvitribhedau // 1-35 // TI0-tatra AdyazabdAvityAdi / tatra naigamAdiSu paJcasu yau Adyazabdau tau yathAsaGkhyaM dvitribhedau bhavataH, Adyau ca tau zabdau ceti samAnAdhikaraNasamAsAzaGkAyAmAha Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 bhA0-Adya iti sUtrakramaprAmANyAnaigamamAha / sa dvibhedo-dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti| zabdastribhedaH-sAmprataH, samabhirUDhaH, evambhUta iti // __TI0-Adya iti sUtrakrametyAdi / Adau bhava AdyaH ityanena sUtrakAraH kamAha? ucyate-naigamam, kuta iti cet ? sUtrakramaprAmANyAt arthasUcanAt sUtraM naigamAdi kramaHparipATI tasya prAmANyamevamAzrayaNaM tasmAnnaigamanayaM bravIti, sa Adyo naigamo dvibhedo dvau bhedAvasyeti dvibhedaH, tau ca bhedAvAcaSTe-dezaparikSepI sarvaparikSepI ca / dezovizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIlamasyeti dezaparikSepI, vizeSagrAhItyarthaH / sarvaparikSepI sarvaM sAmAnyam ekaM nityaM niravayavAdirUpaM tat parikSeptuM zIlamasya sa sarvaparikSepI, sAmAnyagrAhItiyAvat / sAmAnyavizeSarUpastu noktaH, anuvRttilakSaNazcet sAmAnyam, vyAvRttilakSaNazcet vizeSaH, tato'nyasyAbhAvAt / athavA AdyantayorgrahaNAt tanmadhyagatasyApi grahaNam / zabdastribheda iti zabdanayastribhedaH tryaMza iti, tAnAha-sAmprata ityAdinA, sAmprataM-vartamAnaM bhAvAkhyameva vastvAzrayati yato'taH sAmprataH, sampratikAle yad vastu bhavat tat sAmprataM tadvastvAzrayan sAmprato'bhidhIyate / / nanu ca 'kAlAgu(?)j' (pA0 4 / 3 / 11) iti sAmpratika iti bhavitavyama, naiSa doSaH, vartamAnakSaNavartivastuviSayo'dhyavasAyastadbhavaH zabdaH sAmprataH, svArthiko vA prajJAditvAt / eSa ca maulazabdanayAbhiprAyAviziSTa iti na pRthagudAharaNairvibhAvitaH / yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhaH, so'bhidadhAti-yadi liGgamAtrabhinnamavastu, visaMvAditvAt raktanIlatAdivat, evaM sati mUlata eva bhinnazabdaM kathaM vastu syAt ? zabdena hyartho niruktIkriyate etasmAniruktAdeSa iti, yatra tadbhedastadbhinameva, yathA tu pUrvanayenaikaM kRtvocyate indrazakrAdi tathA yadavastu, ghaTajvalanAdivad bhinnAnimittatvAt, anayorekatvenAvastutA / evaM ghaTakuTayorapi ceSTAkauTilyanimittabhedAt pRthaktA, tathA prakRtipratyayopAttanimittabhedAt bhinnau zakrendrazabdAvekArtho na bhavataH, viviktanimittAvabaddhatvAt gavAzvazabdavat / athApi pratItatvAdasaMpramohAlleke caivaM nirUDhatvAt indrazabdasya purandarAdayaH paryAyA ityetadanupapannam, evaM hi sAmAnyavizeSayorapi paryAyazabdatvaM syAdeva, yataH plakSa ityukte drAk vRkSe'sti sampratyayaH, astitvAsampramohe ca saMjJAntarakalpanAyAmihApi taryuktAdanuktApratipattau satyAM paryAyatvaprasaGgaH praviza, piNDI bhakSayetyasya gamAt, tathA'stirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate, vRkSaH plakSo'stIti gamyate, nyAyAdasti paryAyaH prAptaH, tasmAd bhedaH sAdhIyAn dantihastinozcaikatvAd dantahastaikatvaprasaGga iti / evaM saMjJAntarokteH saMjJAntarAbhidhAnamavastviti pratipAdite evambhUtanaya Aha-nimittaM kiyAM kRtvA zabdAH pravartante, nahi Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yadRcchAzabdo'sti, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kuTaMzca kuTo bhavati, pUraNapravRtta eva purandaraH, yathA daNDasambandhAnubhavanapravRttadAsasyaiva daNDitvam, anyathA vyavahAralopaprasaGga / na cAsau tadarthaH, animittatvAd yathA bahutvaikavacanam, iti samuccaye parisamAptau ca // bhA0-atrAha-kimeSAM lakSaNamiti ? atrocyate - TI0-atrAhetyAdi / asminnavasare naigamAdInAmadhyavasAyavizeSANAM lakSaNajijJAsayA viviktacihnaparijJAnAbhiprAyeNAha-kiM lakSaNameSAmiti / atrocyate-lakSaNam bhA0-nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagragrAhI naigamaH // TI0-nigameSvityAdi / na caitAni sUtrANyavRttitvAt, kaizcit punarbhrAntyA sUtrANIti pratipannam, tatra naigama ityasyAvayavapravibhAgena vyAkhyAnaM-nizcayena gamyante-uccAryanteprayujyante yeSu zabdAste nigamA-janapadAH teSu nigameSu-janapadeSu ye ityakSarAtmakAnAM dhvanInAM sAmAnyanirdezaH abhihitA-uccAritAH zabdA-ghaTAdayasteSAmoMjaladhAraNAharaNAdisamarthaH, zabdArthaparijJAnaM ceti zabdasya ghaTAdirartho'bhidheyastatparijJAnamavabodhaH, ghaTa ityanenAyamartha ucyate asya cArthasya ayaM vAcaka iti, yadevaMvidhamadhyavasAyAntaraM sa naigamaH, sa sAmAnyavizeSAvalambItyetad darzayatidezasamagragrAhIti / yadA hi svarUpato ghaTamayaM nirUpayati tadA sAmAnyaghaTaM sarvasamAnavyaktyAzritaM ghaTa ityabhidhAnapratyayahetumAzrayatyataH samagragrAhIti / tathA vizeSamapi sauvarNo mRNmayo rAjataH zveta ityAdikaM vizeSaM nirUpayatyato dezagrAhIti bhaNyate naigamanayaH // samprati saMgrahasya lakSaNamAhabhA0-arthAnAM sarvaikadezagrahaNaM saMgrahaH TI0-arthAnAmityAdi / arthAnAM-ghaTAdInAM sarvaikadezagrahaNamiti sarva-sAmAnya ekadezo-vizeSaH tayo sarvaikadezayoH-sAmAnyavizeSAtmakayorekIbhAvena grahaNamAzrayaNamevaMvidho'dhyavasAyaH saGgraho bhaNyate / ekIbhAvena grahaNamevaM draSTavyam yau hi sAmAnyavizeSau naigamAbhimatau tau sampiNDya saMgrahanayaH sAmAnyameva kevalaM sthApayati sattAsvabhAvam, yataH sattAto na vyatiricyate vizeSaH // vyavahAralakSaNAbhidhitsayA''habhA0-laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 TI0-laukiketyAdi / loke-manuSyAdisvabhAve viditAH laukikA:-puruSAstai samaH-tulyaH, yathA laukikA vizeSaireva ghaTAdibharvyavaharanti tathA'yamapItyatastatsamaH, upacAraprAya iti / upacAro nAmAnyatra siddhasyArthasyAnyatrAdhyAropo yaH, yathA kaNDikA sravati, panthA gacchati, udake kuNDikAsthe sravati kuNDikA sravatItyucyate, puruSe ca gacchati panthA gacchatIti / evamupacAraprAya upacArabahula ityarthaH / vistRtovistIrNo'neko'rtho jJeyo yasya sa vistRtArthaH adhyavasAyavizeSo vyavahAra iti nigadyate // RjusUtralakSaNavyAcikhyAsayA AhabhA0-satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH // TI0-satAmityAdi / satAM-vidyamAnAnAm, na khapuSpAdInAmasatAm, teSAmapi sAmpratAnAM-vartamAnAnAmitiyAvat arthAnAM-ghaTAdInAm abhidhAnaM-zabdaH parijJAnamavabodho vijJAnamitiyAvat, abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yat sa bhavati RjasUtraH / etaduktaM bhavati-tAneva vyavahAranayAbhimatAn vizeSAnAzrayan vidyamAnAn vartamAnakSaNavartino'bhyupagacchannabhidhAnamapi vartamAnamevAbhyupaiti nAtItAnAgate, tenAnabhidhIyamAnatvAt kasyacidarthasya, tathA parijJAnamapi vartamAnamevAzrayati, nAtItamAgAmi vA, tatsvabhAvAnavadhAraNAt, ato vastvabhidhAnaM vijJAnaM cAtmIyaM vartamAnamevAnvicchanadhyavasAyaH sa RjusUtra iti // zabdanayasya tribhedasya lakSaNapracikAzayiSayA AhabhA0-yathArthAbhidhAnaM zabdaH // TI0-yatheti / yena kAraNena bhAvarUpeNa-nAmasthApanAdravyaviyutenArtho ghaTAdiryathArthaH tasyAbhidhAnaM zabdaH yathArthAbhidhAnam, tadAzrayI yo'dhyavasAyaH sa shbdnytyaa'bhidhiiyte| vartamAnamAtmIyaM vidyamAnaM bhAvaghaTamevAzrayati netarAniti // - idAnImasya zabdanayasya yat purastAt traividhyaM darzitam, 'zabdastribhedaH sAmprataH, samabhirUDha evambhUta' iti, asyAdyabhedalakSaNodmibhAvayiSayA Aha bhA0-nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH // TI0-nAmetyAdi / nAmasthApanAdravyabhAveSu namyamAne vastuni ghaTAdau sthApyamAne vA''kArAtmanA dravye ca guNasaMdrAvAtmake bhAve ca prativiziSTaparyAyarUpe prasiddhapUrvAta prasiddho-nirjAtaH pUrvamiti-saMjJAsaMjJisambandhakAle prasiddho'sau ghaTAdizabdo'bhidhAnatayA teSAM nAmAdInAmasya ghaTAderarthasyAyaM vAcaka ityevaM prasiddhapUrvAd vAcyavAcakalakSaNa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sambandhasaGketanAd yogyatAlakSaNasambandhAvagatervA, zabdAditi, abhidhAnAt nAmna itiyAvat, arthe-abhidheye yaH pratyayo-vijJAnaM sa sAmprato nayaH / etaduktaM bhavati-nAmAdiSu prativiziSTavartamAnaparyAyApanneSveva prasiddho vAcakatayA yaH zabdastasmAcchabdAt bhAvAbhidhAyinaH tadvAcye'rthe bhAvarUpe pravRtto'dhyavasAyaH sAmpratAkhyAmAsAdayati / yato bhAva eva zabdAbhidheyo bhavati, tenAzeSAbhilaSitakAryakaraNAditi // adhunA samabhirUDhalakSaNaM darzayannAhabhA0-satsvartheSvasaMkramaH samabhirUDhaH // TI0-satsvartheSu ityAdi / satsu-vidyamAneSu vartamAnaparyAyApanneSvityarthaH, artheSu ghaTAdiSu asaGkrama ityanyatrAgamanaM zabdasya yat so'saMkramaH / yathA ghaTa ityasya zabdasya vidyamAnaM ghaTaM ceSTAtmakaM virahayya nAnyatra kuTAdyarthe ghaTAbhidhAnasAmarthyamasti, anabhidheyatvAt, yadi cAsya ghaTazabdasya kuTAdirartho'bhidheyo bhavedevaM sati yathoktAH sarvasaGkaratvAdayo doSA upajAyeran nityato na zabdAntarAbhidheyo'rtho'nyasya zabdasyAbhidheyo bhavati, evamasaMkramagaveSaNaparo'dhyavasAyaH samabhirUDhaH // evambhUtanayalakSaNoninISayA AhabhA0-vyaJjanArthayorevambhUta iti // TI0-vyaJjanetyAdi / vyaJjanaM-zabdastasyArtha:-abhidheyo vAcyam tayorvyaJjanArthayorevaM saMghaTanaM karoti ghaTa iti yadidamabhidhAnaM tacceSTApravRttasyaiva jaladhAraNAharaNasamarthasya vAcakam, ceSTAM ca jalAdyAnayanarUpAM kurvANo ghaTo mataH, na punaH kriyAto nivRttaH, itthaM yathArthatAM pratipadyamAno'dhyavasAya evambhUto'bhidhIyate iti / / bhA0-atrAha-uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tatra nayA iti kaH padArtha iti ? atrocyate-nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram // TI0-atrAvakAze codakaH praznayati-uddiSTA:-abhihitAH lakSaNatastvayAnaigamAdayaH paJca / tatra naigamAdisUtre, nayA iti yadabhidhAnaM tasyAnekakArakasannidhAne sati kaH pratyayArtho grAhya iti saMzayAnaH pRcchati-tanayA iti kaH padArthaH ? tadityanena bahuvacanAntamabhidhAnaM nayA ityetannidizati, nayA iti tu itizabdaH nayA ityasya padArthaviparyAsakRt, nayA ityasya zabdasya kaH padArthaH / nanu ca ko'rtha iyatA siddhaH? tatra padArtha iti padagrahaNamatiricyate ? ucyate-zabdasya hi siddho'rtho vAcyo gamyazca, Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA guDa ityukte dravyaM vAcyam, mAdhuryAdayastu gamyAH, evamihApi vAcyo'rtho yaH kazcit kAdirUpaH zeSastu gamya iti, tatreha vAcyamarthaM padagrahaNena praznayati, padasyArtho vAcyaH ka iti, na tu gamyamAnam, sUrirAha-atrocyate-nayAH prApakA ityAdinA, karbarthaH pradarzyate-nayanta iti nayAH, sAmAnyAdirUpeNArthaM prakAzayantItyarthaH / prApakA ityanena nayaterantItaNyarthatA khyAyate, prApayanti Atmani taM tamarthaM svAbhimatAbhirupapattibhiriti / kurvantItyAdibhistu nayaterarthAntaratApi zakyA kalpayitumityetad darzayati-kurvanti tad tad vijJAnamAtmana iti kArakAH, apUrvaM prAdurbhAvayanti vijJAnamitiyAvat / tathA siddhivacanopAyaM sAdhayanti zobhanAmanyonyavyAvRttyAtmikAM vijJapti janayantyataH saadhkaaH| tathA vartamAnArtho'pi nirvartakA iti nizcitena svenAbhiprAyeNotpannAH te'dhyavasAyavizeSAnAzamanAsAdayanto nirvartakA iti / tathA dIptyartho'pyayam / nirbhAsakAH vastvaMzajJApanaparatvAt / tathopalabdhyarthatA'pyasya upalambhakA iti darzayatyanena, prativiziSTakSayopazamApekSatvAt tAMstAnarthavizeSAnatyantasUkSmAnavagAhamAnAH upalambhakA iti / vyaJjanArthopyayaM vyaJjakA ityanena kathayati, vyaJjayanti spaSTayanti-sphuTIkurvanti svAbhiprAyeNa vastu, yathA''tmasvabhAve khyApayantItyarthaH / evamete kiJcid bhedaM pratipannA api zabdA bhASyakAreNAnarthAntaramiti vyapadiSTA ityanarthAntaramiti / sakarmakANAM prApyeNa karmaNA bhavitavyamiti darzayati bhA0-jIvAdIn padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nayAH // ___TI0-jIvAdIn padArthAn nayantItyAdi / atra ca NIJaH prayogo nayaterartha iti jIvAdIn zAstrapratipAdyAn sapta padArthAnityanena vAcyAn vyapadizati, na gamyAna, tAn nayanti iti nayAH / nayantItyAdinA ca yaH kartA darzitastamevAnanyaM kriyAto darzayati, yato nayAH nayanta ityanena kartuH prAdhAnyaM kriyAyAM guNabhAva iti kaizcit pratipannaM kriyAyAH prAdhAnyaM karturguNabhAva iti, iha tathA nAtyantikaH kartRkriyayorbhedo'stIti, yataH sa eva padArthaH kartetyeva vyapadizyate svatantratvAt, tathA sa eva ca sAdhyAtmanA vartamAnaH kriyetyAkhyAyate, ataH kartRkriyayoranenAtyantikaM bhedaM nirasyati-nayanti ityAdinA // nayazabdArthe nirUpite codako'cUcudat bhA0-atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdina Ahosvid svatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti ? atrocyate naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH matibhedena vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TI0-ya ete naigamAdayo vatsvaMzaparicchedavyApRtA nayAH / kimete tantrAntarIyA ityAdi, tanyante-vistAryante'sminnanena vA jIvAdayaH padArthAH tantraM-jainapravacanam, tasmAdanyat kANabhujAdizAstraM tantrAntaraM tasmin bhavAH kuzalA vA tntraantriiyaaH| gahAditvAcchaH / svazAstrasiddhAnarthAnavazyaM vadantIti vAdinaH, tat kiM vaizeSikAdayo vAdino nayA bhaNyante ? Ahosvit athavetyasya pakSAntarasUcakasya nipAtasyArthe prayuktaH / svatantrA eveti / svam-AtmIyaM tantra-zAstraM yeSAM te svatantrAH, svapradhAnAH jinavacanameva svabuddhyA vibhajanta evamAhuH / codakapakSagrAhiNa iti / codako duruktAnuktAdisUcakastasya pakSo-viSayaH taM codakapakSaM grahItuM zIlameSAmiti codakapakSagrAhiNaH matibhedo buddhibhedastena vipradhAvitAH, ayathArthanirUpakA itiyaavt| evaM codayato'yamabhiprAyaH yadyayaM tantrAntarIyatvameSAM darzayiSyati nAsya vakSyamANo vipratipattidoSa Apatsyate, atha svatantrA eveti nizceSyati tathA sati naiva svecchAsvatantrANAmabhyanujJAto vatsvaMzo'bhyupeyo vastubhAgazca projjhyaH, yasmAdekasyApi padasyArocanAnmithyAdarzanamiti / evaMvidhadoSopacikSipsayA codayati // atha pakSAntaramAzrayiSyati tatrApyasya sukhena vipratipattidoSaM codayiSyAmIti matvA praznayati, sUristUbhayamapyetat parityajan pakSAntaramAzrayate atrocyate iti // naite tantrAntarIyAH, nApi svatantrAH, kiM tarhi ? tadAha-jJeyasyetyAdi / vijJAnagamyasya jIvAdeH svasaMvedyasya vAcyasyArthasya-ghaTapaTAdeH adhyavasAyAntarANi vijJAnabhedAH, AdhikyenAvasIyanteparicchidyante tato yena so'dhyavasAya: pratyayo vijJAnam antarANIti bhedAkhyAnam, etAnIti naigamAdIni paJca, etat kathitaM bhavati-vastvevAnekadharmAtmakamanekAkRtinA jJAnena nirUpyata ityataH svazAstranirUpaNamevedam, etacca darzayati - bhA0-tadyathA-ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhinivRtta UrdhvakuNDalauSThAyatavRttagrIvo'dhastAt parimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasmin vizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAt parijJAnaM naigamanayaH // TI0-tadyathetyAdinA / yathA hyete ekavastuviSayA vijJAnavizeSAstathodAharaNena bhAvayati-ghaTa ityukte naigamAdhyavasAya evaM manyate-yo'sAviti lokasiddhaH, ceSTAbhinivRtta iti dhAtvarthAnugatimAviSkaroti, kumbhakAraceSTAbhinivRtto'rtho nisspnnH| kimAkAra iti ced ? ata Aha-UrdhvamityAdi / Urdhvamupari kuNDalau vRttAvochai yasya AyatA-dIrghA vRttA-samaparidhiH grIvA yasya UrdhvakuNDalauSThavAsAvAyatavRttagrIvazceti samAnAdhikaraNaH, upari tAvadevamAkAraH / atha adhastAt kimAkAra ityata Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 Aha-adhobhAge parimaNDalaH, samantAd vRtta ityarthaH / kasya punaH kAryasyAsau kSama ityAha-jalAdInAmityAdi / jalaghRtakSIrAdInAmAharaNe dezAd dezAntarasaJcAraNe samarthaHzaktaH AnItAnAM ca dhAraNe pratyalaH / uttaretyAdi / pAkajaraktAdiguNaparisamAptyA niSpannadravyavizeSa iti / na dravyaM sAmAnyamAtram, kiM tarhi ? dravyavizeSaH, paramArthe sati, vAcA na saMvRttisatIti, tasmin evamAtmake ekasmin vizeSAH zuklapItAdayaH kanakarajatAdayaH khaNDahuNDAdayo vA tadvati tajjAtIyA:- tatprakArAH vyAvarNitaghaTaprakArAH teSu ca sarveSu-lokaprasiddheSu avizeSAt abhedena parijJAnaM-nizcitAvabodhaH naigamaH dezasamagragrAhI naigama iti, pUrvAbhihitalakSaNaprapaJco'yaM saamaanyvishessvaicitryprdrshnaarthH|| atha saMgrahaH kathaM ghaTamicchatItyAha bhA0-ekasmin vA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saMgrahaH // ___TI0-ekasminnityAdi / ekasmin ghaTe bahuSu ghaTeSu vA nAmAdivizeSiteSviti nAmasthApanAdravyabhAvaghaTeSvityarthaH / sAmprateSu-vartamAneSvatIteSuatikrAnteSvanAgateSu-AgAmiSu ghaTeSu yaH sampratyayaH-sAmAnyaM ghaTo ghaTa iti parijJAnaM sa saMgrahaH, yasmAt sAmAnyameva ghaTAdirUpeNa nirbhAsate, na sAmAnyAdanye vizeSAH santi // vyavahArAbhiprAyaprakaTanAyAhabhA0-teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSUpacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu sampratyayo vyavahAraH // ___TI0-teSvityAdi / ekadvibahutvanAmAdirUpeSu loke viditA laukikAH parIkSakatvena jJAtAH laukikaparIkSakA:-paryAlocakAH teSAM grAhyA:-AdeyAH jalAdyAharaNArthaM ye ghaTAsteSu, upacAragamyeSviti lokakriyAdhAreSu, yathAsthUlArtheSviti sUkSmasAmAnyopasarjaneSu, yato'sya vizeSaireva vyavahAro bhUyasA, na sAmAnyeneti // RjusUtranayamataM vivRNotibhA0-teSveva satsu sAmprateSu sampratyayaH RjusUtraH // TI0-teSvevetyAdi / ghaTeSu satsu-vidyamAneSu vartamAnasamayAvadhikeSu sampratyayaH RjusUtra iti // adhunA sAMpratAbhiprAyaM nirUpayati - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 bhA0-teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH // TI0-teSvevetyAdi / RjusUtrAbhipreteSu vartamAnakAlAvadhikeSu nAmasthApanAdravyabhAvaghaTAnAM ye vAcakAH zabdAste cAnyatamagrAhiNaH, yasmAd yasya zabdasya namyamAnaH padArtho vAcyo na tasya sthApanA yasya vA sthApanA na tasya dravyam, yasya dravyaM na tasya bhAvaH ityato nAmAdInAM ghaTAnAM ye zabdAH anyatamaM-nAmasthApanAdikaM gRhNanti te'nyatamagrAhiNasteSu zabdeSu uccAriteSvanyatamagrAhiSu yad vijJAnaM sa sAmprataH, te zabdA yadi prasiddhAH pUrvaM bhavanti nirjAtAbhidheyasambandhAH asyedaM vAcyamityanena rUpeNa, tathA gamakA ityetadAha-prasiddhapUrvakeSu, prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamaM saGketaste prasiddhapUrvakAsteSu nAmAdInAmanyatamavAcakeSu sampratyaya iti // samabhirUDhamatobibhAvayiSayA Aha bhA0-teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsakramo vitarkadhyAnavat smbhiruuddhH|| TI0-teSAmeva ghaTAnAM satAM-vidyamAnAnAM vartamAnakAlAvadhikAnAM sambandhI yo'dhyavasAyAsakramaH sa samabhirUDhaH, adhyavasAyo-vijJAnaM tasya vijJAnasyotpAdakatvAbhidhAnamapyadhyavasAyastasyAsakramaH-anyatra vAcyeSvapravRttiH, nahi ghaTa ityasyAbhidhAnasya kuTo vAcyaH, kuTa ityasya vA ghaTa iti / adhyavasAyAsakramaM ca dRSTAntena bhAvayativitarkadhyAnavaditi / anyatamaikayogAnAmekatvaM vitarkamiti vakSyati navame'dhyAye (sU0 41), vitarkaH zrutam, vitarkapradhAnaM dhyAnaM vitarkadhyAnaM tadvat // nanvAdye'pi zuklabhede vitarkapradhAnatA samasti ? naivam, tatra saGkramAbhyupagamAt 'avicAraM dvitIyam' (a0 9, sU0 44) iti vacanAt ekatvavitarkaparigraha iti // evambhUtAbhiprAyamAviSkarotibhAo-teSAmeva vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // TI0-teSAmevetyAdi / teSAmevAnantaranayaparigRhItaghaTAnAM yau vyaJjanArtho tayoranyonyApekSArthagrAhI yo'dhyavasAyaH sa evambhUtaH paramArthaH vyaJjanaM vAcakaH zabdaH, artho'bhidheyo vAcyaH / atha kA punaranyonyApekSA ?, yadi yathA vyaJjanaM tathArtho yathA cArthastathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcyavAcakasambandho ghaTate anyathA na, yogyakriyAviziSTameva vastusvarUpaM pratipadyata iti // evaM bhAvite nayAnAmabhiprAye codakaH svAbhiprAyamabhivyanakti Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhA0-atrAha-evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAt nanu vipratipattiprasaGga iti / atrocyate - __TI0-evamidAnImekasminnityAdinA bhASyeNa / evamiti yathA pratipAditairekavastuni parasparavilakSaNairbhedaiH, idAnImityetat pUrvAbhihitanayavAdakAlApekSayA prayujyate, evamavasthite nayaprasthAne'dhunA idamApanIpadyate-ekasminnarthe ghaTavastuni, bahuSvartheSu na doSAzaGkA'sti, prativastu nayapravRtteH, ekasmin punaradhyavasAyanAnAtvAd vijJAnabhedAt, nanuzabdo mImAMsAyAm, mImAMsanIyametadevam, vipratipattiprasaGga iti, viruddhatvapratItirvipratipattistasyAH prasaGgo'niSTamitiyAvat, na hyekameva vastu sAmAnyaM sat punarvizeSo bhavati, trikAlikaH vartamAnakSaNAvadhiko vA, nAmAditrayanirAsAd vA bhAvamAtraM paryAyazabdAnabhidheyo vA viziSTakriyAviSTo vA vastuvizeSa iti, viruddhAH pratItayaH sakalAH pratIyanta iti, na ca viruddhapratItikaH padArtho nizcetuM zakyate, na cAnizcayAtmakaM tttv-jnyaanmityaakumaarsiddhiH| zAstrakArastu yenAbhiprAyeNa jJeyasyArthasyAdhyavasAyAntarANyetAnItyuktavAn taM pracikaTayiSurAha- atrocyate vipratipattiparihAraH____ bhA0-yathA sarvamekaM sadavizeSAt / sarvaM dvitvaM jiivaajiivaatmktvaat| sarvaM tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt / sarvaM catuSTayaM cturdrshnvissyaavrodhaat| sarvaM paJcatvaM paJcAstikAyAtmakatvAt / sarvaM SaTkaM ssdddrvyaavrodhaaditi| yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni, tadvannayavAdA iti // ___TI0-yathetyAdi / sakalaM jagadanekAvayavAtmakamapi sattAmAtravyApteravizeSAdekamucyate / ekaM ca sad dvidhA, jIvAjIvamAtravivakSAvazAt, / kathaM punarekasaGkhyAvyavacchinnaM sad dvitvasaGkhyAyA gocarIbhavati ?, na ca kAlpanikametat, aMzasadbhAvAt, tasmAnAsti virodhaH, evaM nayeSvapyavirodhapratipattiH sAdhIyasIti / tathA tadevaikaM vidhA, dravyaguNaparyAyeSu sarvasyAvaruddhatvAd, guNaparyAyANAmanvayi dravyam, guNArUpAdayaH, paryAyAH-kapAlAdayaH, sahabhUtvaM kramabhUtvaM cAdAya bhedenopAdAnamiti / tathA tadaivaikaM caturdhA, cakSurdarzanAdibhizcaturbhiH sarvasya viSayIkRtatvAt tanmAtratA / tathA tadeva paJcasvabhAvaM nirUpyate, paJcAstikAyAtmakatvAt, etadAha-sarvaM paJcatvamastikAyAvarodhAt, paJcasvabhAvaM sarvamidaM jagat, paJcabhirastikAyairavaruddhatvAt, dharmAdharmAkAzajIvapudgalAstikAyAtmakaM yataH / tathA tadeva paJcasvabhAvaM SaTsvabhAvam, SadravyasamanvitatvAt, tadAhasarvaM SaTkaM SaDdravyAvarodhAta, sarvaM SaTsvabhAvam jagat, kutaH ? ssdddrvyaavrodhaaditi| SaD dravyANi katham ? ucyate-paJca dharmAdIni kAlazcetyeka iti / yathA-yena prakAreNa etAH ekadvitricatuHpaJcaSaDAtmikA avasthAH ekatra jagatyupAdIyamAnA na viruddhAH Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 pratipattayo bhavanti, atha ca jJeyasya jagataH adhyavasAyAntarANi paricchedakArivijJAnAnyekAdirUpeNa, tadvat tena prakAreNa nayAnAM vAdA-jalpA adhyavasAyakRtA na virudhyante / etat kathayati-yo hi nAma yatra vastuni dharmo na vidyate sa tatra svecchayopAdIyamAnastatsthenApareNa dharmeNa virodhaM pratipadyate, yathA''tmani ajJAnitA upAdIyamAnA jJAnarUpeNAtmasthena dharmeNa viruddhA satI tyajyate, naivaM nayeSu, yathA vA vyomni mUrtatA tatsthenApareNAmUrtena dharmeNa viruddhA satI vipratipattirucyate, naivaM nayeSu, yato vastu sAmAnyavizeSadharmasamanvitaM kazcit kenacidAkAreNa paricchinatti / yadi hyasannevAsau dharmastena nayena tatra vastunyadhyAropyeta syAd vipratipattiprasaGga iti, na tu tathA / bhA0-kiMcAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjJAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate, paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa, na ca tAni vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdAH // TI0-kiJcAnyadityanenopapattyantaramapyasti vipratipattidoSasya parihArArthamiti darzayati-yathA matizrutAvadhimanaHparyAyakevalajJAnaiH paJcabhirdharmAdharmAkAza-jIvapudgalAnAmastikAyAnAmiti, astIti-traikAlikasattAsaMsUcako nipAtaH, abhUvan bhavanti bhaviSyanti ca yato'taH sUcyante'stItyanena, kAya ityanena pradezAvayavabahutvamAcaSTe, vakSyati paJcame asaGkhyeyAH pradezAH (a0 5, sU07) ityAdi, ato'sti ca te kAyAzceti, teSAmanyatamaH artha iti dharmAdiH, pRthak pRthagupalabhyata iti, anyathA cAnyathA ca paricchidyata ityarthaH / nanu caikasvabhAvasya dharmAderastikAyasya matyAdijJAnairayukto'nyathAtvena pariccheda ityevaM codite Aha-paryAyavizuddhItyAdi / paryAyA-bhedAH-vijJAnasvabhAvA matyAdirUpAH teSAM vizuddhiH-svacchatA svAvaraNApagamajanitA tasyAH paryAyavizuddhevizeSo- bhedastasmAt paryAyavizuddhivizeSAd utkarSeNaprakarSeNa tairmatyAdibhisteSAmastikAyAnAM pRthak pRthagupalabdhirbhavati, tadyathA matijJAnI manuSyaparyAyaM vartamAnaM cakSurAdinendriyeNa sAkSAt paricchinatti, tameva ca zrutajJAnI AgamAnumAnasvabhAvena, tamevAvadhijJAnI atIndriyeNa jJAnena, tameva manaHparyAyajJAnI tasya manuSyaparyAyasya yaH prazne pravartate tadgatAni manodravyANi dRSTyA anumAnenaiva taM manuSyaparyAyamavacchinatti, kevalajJAnI punaratyantavizuddhena kevalenAvabudhyate / na caitA matyAdikA vipratipattayaHviruddhAH pratipattayaH, svasAmarthyena viSayaparicchedAt, tadvannayavAdA iti kiM nAzrIyate? athavA paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNetyanyathA varNyate, paryAyANAMkramabhuvAM manuSyAdInAM jIvAstikAyAdisambandhinAM matyAdibhirjJAnaiH pRthak pRthagupalabdhirbhavati, kathaM ? prakarSeNa, kasmAditi cet ? ucyate-vizuddhivizeSAt jJAnAdInAM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matyAdInAm, yato matijJAnI manuSyAderjIvasya kaoNzcideva paryAyAn paricchinatti tato bahutarAMzca zrutajJAnI jAnIte, yato'bhihitaM-"saMkhAtIte'vi bhave" (Ava0 ni0) ityAdi / zrutajJAnino'pi sakAzAd bahutarAnavadhijJAnI paryavasyati, vizuddhiprakarSAt, tato manaHparyAyajJAnI, tatazca sarvAtmanA kevliiti| na caivamanekadhA paricchedapravRttA matyAdikA jJAnazaktayo vipratipattivyapadezamaznuvate, tadvannayavAdA iti kiM nAbhyupeyate ? // upapattyantaramAha bhA0-yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate, svaviSayaniyamAt, na ca tA vipratipattayo bhavanti, tadvannayavAdA iti // TI0-yathA vetyAdinA / yathA vA giriguhAvasthito'gnireko'nekena pratyakSAdinA paricchidyate pramANena, sannikRSTavartinA pratyakSeNa, viprakRSTavartinA liGgajJAnena, apareNopamayA kanakapuJjapiJjaraprakAzo'gniriti, anyaH AptopadezAdadhyavasyatyatra vanagahane'gniriti, ata evaM pratyakSAdibhiH pramANaireko'rthaH pramIyate, kutaH ? svaviSayaniyamAt, sva:AtmIyo viSayo-jJeyaH svazcAsau viSayazca svaviSayaH tasminniyamAt-niyatatvAt, yataH pratyakSAdIni svaviSayameva paricchindanti, na ca tA:-pratyakSAdikA jJAnazaktayaH viruddhAHayathAtmikAH pratipattaya iti ca yujyate'bhidhAtum, tadvannayairapi svaviSayaniyamAnAsti vipratipattiprasaGga iti // samprati prakAntanayalakSaNamudAharaNaM cAdarzitaM saMkSiptarucInAmanugrahArthamAryAbhirvatukAma evaM prakramate bhA0-Aha canaigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI, vyavahArI naigamo jJeyaH // 1 // - AryA TI0-Aha cetyAdi / Aha cetyAtmAnameva paryAyAntaravartinam, nirdizati, nigamo janapadastatra bhavAH naigamA:-zabdAsteSAm arthA:-abhidheyAH atasteSAM naigamazabdArthAnAmeko vizeSaH anekaM-sAmAnyam anekavyaktyAzritatvAt tAveva cArthoM ekAnekArthoM tayorekAnekArthayornayaH-prakaTanaM prakAzanam ekAnekArthanayaH sa eva gamaH-prakAraH ekAnekArthanayagamastamapekSate-abhyupaiti yaH sa ekAnekArthanayagamApekSaH, pUrvavAcoyuktyA punaramumevArthamanusmarayannAha-dezetyAdi / dezo-vizeSaH samagraM-sAmAnyaM tayorlAhI-AzrayitA, vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAm astIti vyavahArI, naigamo jJAtavyaH // 1 // 24 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 saGgrahasya smaraNakArikAmAha bhA0-yat saGgRhItavacanam, sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tat saGgrahanayaniyatam, jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // TI0-yat saGgRhItetyAdi / yaditi jJAnaM sambadhyate, kIdRzaM taditi ? tat saGgrahItavacanaM saGgRhItaM - sAmAnyaM vacanam ucyate taditi vacanam, jJeyamityarthaH / saGgRhItaM vacanaM yasmin jJAne, sAmAnyaM jJeyaM yasya jJAnasyetyarthaH, tajjJAnaM sagRhItavacanam, tat punarevaM jJAnaM pravartate - sAmAnye- sattAyAM deza iti sAmAnyavizeSe gotvAdike, atha ceti athavA vizeSe khaNDamuNDAdike / eteSu sarveSu sampiNDanArUpeNa pravartate yataH sAmAnyaM vizeSo vA na sattAmantareNa kazcidastItyevaM sapiNDya yat sattAyAM prakSipat pravartate jJAnaM tat saGgrahanayaniyataM tajjJAnaM saGgrahasya nayasya nizcitamevaMsvarUpaM vidyAt - jAnIyAt nayavidhijJa iti nayabhedajJaH // 2 // vyavahArAbhiprAyAnusmaraNAyAha bhA00 samudAyavyaktyAkRti - sattAsaMjJAdinizcayApekSam / lokopacAraniyatam, vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // TI0-samudAyetyAdi / samudAyaH - saGghAtaH vyakti:- manuSya iti AkRti:saMsthAnamavayavAnAM sattA-mahAsAmAnyaM saMjJAdayo-nAmasthApanAdravyabhAvAH eSAM samudAyAdInAM nizcayo vizeSastamapekSate - abhyupaiti yaH sa-samudAyavyaktyAkRtisattAsaMjJAdinizcayApekSaH / kathaM nizcayamevApekSate na samudAyAdInIti ? ucyate - nahi samudAyastrailokyAdirUpaH samudAyino'ntareNa kazcidapyasti na ca vyaktiH sAmAnyavizeSarUpA manuSya ityAdikA manuSyAnantareNAsti, na cAkAra AkAravantamantareNAsti, na vA sattA sattAvantamantareNAsti, na vA nAmAdayo namyamAnAdInantareNa kecana sambhavanti, anupalabhyamAnatvAd vyavahArAkaraNAdityarthaH vizeSastu svapratyakSa iti, tasmAt sa eva satya ityevaM samudAyAdinizcayApekSastaM vidyAditi sambandhaH / lokopacAraniyatamiti / loke upacAra : girirdahyata ityAdikaH, tasmin lokopacAre niyataM niSpannaM vyavahAranayaM vistRtamiti upacaritAnupacaritArthAzrayaNAd vistIrNamityarthaH, vidyAd-avabudhyeta // 3 // RjusUtrasvabhAvamAha bhA0- sAmprataviSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAd / vidyAd yathArthazabdam, vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti // TI0 - sAmpratetyAdi, sAmprato- vartamAnaH viSayo - jJeyastasya grAhakam, - Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 vartamAnArthAzrayamityarthaH / samAsata iti saMkSepataH, yato vartamAnamAtmIyaM nAmAdikamityAdivizeSaNopetam, saGgacchatyayam / uttarArdhena zabdasvarUpamAha-vidyAd yathArthazabdamiti / anena tu evambhUta iva prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAt tasyeti, yataH sa evamabhyupaiti yadA'rthazceSTApravRttastadA tatra ghaTa ityabhidhAnaM pravartyam, nAnyaditi / sAmpratasamabhirUDhau kasmAnAneDitAviti cet ? ucyate-tAvapi smAritAveva, yata Aha-vizeSitapadaM tu zabdanayamiti, vizeSitapadamiti vizeSitajJAnam, yataH sAmpratasamabhirUDhayoranyAdRzaM jJAnam, nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratItiH sAmprataH zabdAntaravAcyazcArthaH zabdAntarasya nAbhidheyIbhavatItyevaM samabhirUDhavijJAnamiti, iti:nayAnusmaraNapariniSThAsUcakaH // bhA0-atrAha-atha jIvo nojIvaH ajIvaH noajIvaH ityAkArite kena nayena ko'rthaH pratIyate ? iti / TI0-atrAha paraH-ghaTAdyajIvapadArthoddezena naigamAdayo nayA vibhAvitAH, samprati jIvapadArthe vibhAvayannAha-atha jIvo nojIva ityAdi / athavA ghaTodAharaNe vidhireva kevalaH pradarzitaH, adhunA vidhipratiSedhau jIve nirUpayati-atheti prastutAnantaryaM dyotayati, zuddhapade kevale AkArite-uddiSTe uccarite vA jIva iti, nojIva: ajIva iti dezasarvapratiSedhayuktayorvA jIvazabdayoruccaritayoH, noajIva iti pratiSedhadvayasamanvite-jIvazabde uccarite, kena naigamAdinA ko'rthaH pratIyate ? sUrirAha. bhA0-atrocyate-jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUdvaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt ? ete hi nayA jIvaM pratyaupazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyam, jIvasya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti jIva eva, tasya vA dezapradezAviti // TI-zuddhapade jIva ityAkArite naigamaM samagragrAhiNaM vihAya evambhUtaM ca zeSairdezanaigamAdibhiH sarvAsu gatiSu vartamAno'bhyupagamyate, tadAha-naigamadezetyAdi / naigamena dezagrAhiNA, tathA vyavahAreNa-vizeSagrAhiNA, RjusUtreNa-vartamAnavastugrAhiNA, sAmpratenavartamAnabhAvagrAhiNA, samabhirUDhena ca-pratizabdaM bhinnArthagrAhiNA, paJcasvapIti narakatiryaGmanuSyadevasiddhigatiSu, anyatama iti narakAdigativartI jIvaH prANI pratIyate, nAbhAvo nApi ca bhAvAntaram / kasmAditi codayati paraH-kimatropapattirastyuta svecchayA naigamAdayo'bhyupagacchantyevamiti ? sUrirAha-astyupapattiH, tAM ca kathayati-ete hi nayA ityAdinA / ete naigamAdayo nayA yasmAt jIvaM prati-jIvamaGgIkRtya, kIdRzaM jIvamicchanti? Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 aupazamikAdibhiryo yuktaH sa jIvaH, aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikairyuktaH aupazamikAdiyuktaH, bhAva ityarthaH aupazamikAdiyukto yo'rthaH taM grahItuM zIlaM yeSAM te tadgrAhiNaH / sarvAsu ca nArakAdigatiSu avazyamaupazamikAdInAM bhAvAnAM yaH kazcit sambhavati bhAvaH, siddhigatau ca yadyapyaupazamikakSAyopazamikaudayikAH na santi, tathApi kSAyikapAriNAmikau sambhavataH ityasAvapi jIvaH / nojIva ityuccarite kiM pratIyate tairnayaiH ? ucyate-yadA nozabdaH sarvapratiSedhe vartate tadA 'najyuktamaviyuktaM ca' ityanayA kalpanayA vastvantarameva pratIyate, nAbhAvaH, taccAjIvadravyaM pudgalAdikamityarthaH / yadA tu nozabdo dezapratiSedhakastadA dezasyAniSiddhatvAjjIvasya dezazcaturbhAgAdikaH pradezo vA'tyantAvibhajanIya ucyate nojIva ityanena, etadAhajIvasya vA dezapradezAviti / ajIva iti tUccarite sarvapratiSedhakatvAdakArasya paryudAsasya vA''zritatvAjjIvAdanyaH ajIva iti ajIvadravyameva pratIyate pudglaadikm| noajIva iti punarabhihite dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhe yadA vRttiH AzritA tadA 'dvau pratiSedhau prakRtaM gamayataH' iti jIva iti pratIyate, yadA punarakAraH sarvaniSedhako nozabdazca dezaniSedhako noajIva ityAzrIyate tadA nonajorapi kRtArthataivaM syAd yadi tasya jIvasya dezapradezau gamyate ityato jIvasya dezapradezAvatra gamyete, tadAha-tasya vA dezapradezAviti / evaM tAvatraigamAdayazcaturSu jIva ityAdiSu vikalpeSu pravRttAH, evambhUtastu naivaM pratipadyate, kathaM tIti ceducyate bhA0-evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH prtiiyte| kasmAt? eSa hi nayo jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH, prANiti prANAn dhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate, tasmAd bhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / noajIva iti bhavastha eva jIva iti / TI0-evambhUtetyAdi / evambhUtanayena jIva ityuccarite bhavastho jIvaH pratIyate, bhavaH-saMsArazcaturvidhastasmin sthito bhavastha:-saMsArijIvaH pratIyate / kasmAt siddhisthaM tyajatIti cet ? ucyate-eSa hItyAdi, eSa yasmAdevambhUtanayo jIvaM pratyevaM pravartate ya eva audayikena gatikaSAyAdisvabhAvenAvasthAvizeSeNa yuktastasyaiva grAhaka:tamevaudayikabhAvayuktaM jIvamicchati, yataH zabdArtha evamavasthito 'jIva prANadhAraNe' jIvatIti jIvaH / kimuktaM bhavati ? prANitIti, 'ana prANane' iti vA'syArthe, jIva ityasya ca dhAtoH sakartRkatvaM kathayati prANAn dhArayatIti / prANA:-indriyANi, manovAkkAyAstrayaH, prANApAnau ekaH Ayuzca tAn dhArayati na muJcati yAvat tAvadasau Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jIva iti mantavyaH, etat syAd indriyAdayaH prANAH siddhe'pi santi, tanna, siddhe hi sarvakarmApagamAnna santIndriyAdayaH prANA ityetadAha-tacca jIvanamityAdi / taditi zabdArthatayA jIva ityasya jIvanaM-prANadhAraNaM siddhe-mokSaprA nAsti, tasmAd bhavastha eva saMsAryeva jIvaH, na siddha iti / tathA nojIva ityuccarite nozabdaH sarvapratiSedhaka eva, dezasyAbhAvAta, dezyeva dezo na vastvantaram, na ca dezino dezo bhinna ityabhidhAtuM yuktam, yadi hi bhinnaH syAt nAsau tasya, bhinnatvAd vastvantaravat, athAbhinnaH dezyeva taoNsti na kazcid dezo nAmetyataH sarvapratiSedhako nozabdo'taH nojIva ityukte jIvAdanyad vastu sampUrNaM paramANuprabhRti pratIyate, tadAha-nojIva iti ajIvadravyameva siddho vA, prANadhAraNasyAbhAvAt, so'pi nirjIva eveti, ataH siddho vA gamyate / ajIva iti tUccarite ajIvadravyameva paramANvAdikam, sarvapratiSedhakatvAdakArasya pratIyate / noajIva ityukte 'pratiSedhau dvau prakRtaM gamayataH' iti bhavastha:-saMsAryeva jIvo gamyate // atha kasmAnojIva ityasmin vikalpe noajIva ityasmin vA dezapradezau na gamyate ? ucyate-dezapradezayoranabhyupagamAdanena nayeneti, etadAha bhA0-samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyate / evaM jIvau jIvA iti dvitvabahatvAkAriteSvapi, sarvasaGagrahaNe tu jIvo, nojIvaH / ajIvo noajIvo jIvau nojIvA ajIvau noajIvau ityekatva-dvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt ? // TI0-samagrArthetyAdi / samagraH-sampUrNaH artho-vastu sampUrNa vastu samagrArthaH taM grahItuM zIlamasya samagrArthagrAhI, sampUrNameva hi vastu gahvAtItyayaM nayaH, na dezaM pradezaM vA, samagrArthagrAhiNo bhAvastathAvartitA samagrArthagrAhitvam, ato nAnenaivambhUtanayena dezapradezau sthUlasUkSmAvayavAtmakau gRhyate / evaM tAvaccatvAro vikalyA ekavacanena darzitAH, yathA caikavacanena darzitA: evaM dvivacanena catvAro vikalpA neyAH, jIvau 1 nojIvau 2 ajIvau 3 noajIvau 4, tathA ca bahuvacanenApi catvAra eva, jIvAH 1 nojIvAH 2 ajIvAH 3 noajIvA 4 neyAH, ekavacanapratipattyeva, kevalaM tu dvivacana bahuvacanaM kA vizeSa ityetadAha-evaM jIvA jIvA iti / itizabda AdyArthaH, dvitvabahutvAkAriteSu dvivacana bahuvacanAbhyAmuccAriteSu evamevAbhyupagamo naigamAdInAm / / athaitAMzcaturo vikalpAn saGgrahanayaH kathamabhyupaitIti ? ucyate sarvasaGgraheNetyAdi / sarvasaGgraheNa sAmAnyavastugrAhiNA ekavacanadvivacanAntA vikalpA nAbhyupagamyante, tAMzca vikalpAn darzayati-jIvo nonIva ityAdinA / ekadvivacanAnteSUccariteSu zUnyaM bhavatIti, nAsyaivaM kAcit pratipattirastItyarthaH / kasmAnAstIti cet ? ucyate Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 bhA0-eSa hi nayaH saMkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvamevecchati ythaarthgraahii| zeSAstu nayAH jAtyapekSamekasmin bahuvacanatvam, bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAnugamaH kAryaH // TI0-eSa hItyAdi / eSaH-saMgraho yasmAt saMkhyAyA jIvagatAyA AnantyaM pratipadyate, jIvAnAM paJcagativartinAM bahutvamevetikRtvA bahuvacanAntAneva vikalpAn samAzrayate / ayaM vizeSo'nena pratipanno dezasaMgrahavyavahArAdibhyaH, bhAvanA tu tadvadeva, jIvA ityukte paJcasvapi gatiSu vartamAnAnAzrayati, nojIvA ityajIvAsteSAM ca dezapradezAniti, ajIvA iti tu ajIvadravyANi pudgalA iti, noajIvA iti jIvAneva teSAM ca dezapradezAniti / asyaiva bahuvacanAntA pratipattiH, zeSAstu naigamAdayo nayA ekadvibahuvacanAntAnapyAzrayanti etAn vikalpAn, yadA ca jIvazabdasya eko'rtho vAcyo bhavati tadaikatvAdekavacanam, yadApi ca sAmAnyaM vAcyaM tadApi caikatvAt ekavacanaprAptau satyAM bahuvacanamanvicchanti naigamAdayaH / kathamiti cet ? ucyatejAtyapekSaM jAti:-sAmAnyarUpA tAmapekSate yat tajjAtyapekSaM bahuvacanam, ekasminnapi padArthe'bhidheye "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" (pA0a01, pA0 2, sU0 58) ityanena lakSaNena / yadA punarbahava eva abhidheyA jIvazabdasya prANinastadA naiva bahuvacanaM "jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAm" utpAdayanti, kintu lakSaNAntareNa, tallakSaNAM darzayati-"bahuSu caiva bahuvacanaM bhavati" ityanena, ataH saMgraho bahuvacanAntAneva vikalpAnAzrayati, zeSAstu nayA ekavacanabahuvacanAntAnapyAzrayantItyetadAha-sarvAkAritagrAhiNa iti / sarvavacanairekavacanAdibhirAkAritAnetAn vikalpAn gRhNanti tacchIlAzca sarvAkAritagrAhiNa iti / samprati granthagauravaM manyamAna ekatra ca vikalpAnAM darzitatvAdanyatra sukhena jJAsyatItyetadatidizati-evaM sarvabhAveSvityAdinA / sarvabhAveSu-sarvArtheSu dharmAstikAyAdiSu nayavAdAnugama iti nayavAdenAnugamaManusaraNaM-nibhAlanaM kAryaM tattvAnveSiNA puMsA // evaM tAvat prameyeNa nayAnAM vicAraH kRtaH / samprati prameyaparicchedakeSu pramANeSu ko nayaH kathaM pravartate ityasminnavasare para Aha bhA0-atrAha-atha paJcAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH samAzrayata iti ? atrocyate TI0-atha paJcetyAdi / athetyetasmAd vicArAdanantaraM paJcAnAM matyAdInAM jJAnAnAM .. jJeyasvatattvatayA grAhakANAM saviparyayANAmiti saha viparyayeNa ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM saviparyayANAM kAni matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate-abhyupagacchati? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrocyate bhA0-naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante, RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT // TI0-naigamAdinayAstrayaH-naigamasaMgrahavyavahArAH sarvANi niravazeSANi, kiyantIti ceducyate-aSTau, matijJAnam, matyajJAnam, zrutajJAnam, zrutAjJAnam, avadhijJAnam, vibhaGgajJAnam, manaHparyAyajJAnam, kevalajJAnamaSTamam / etAnyaSTAvapi yato'rthaM paricchindanti, ato'bhyupagacchantyaSTAvapi / RjusUtraH punaH SaDeSAM madhye zrayate, matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT, matiM matyajJAnaM ca nAbhyupaiti // bhA0-atrAha-(atha) kasmAt matiM saviparyayAM na zrayata iti ? atrocyatezrutasya saviparyayasyopagrahatvAt, zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate // TI0-atrAha-atha kasmAt matiM saviparyayAmiti matyajJAnasahitAmityarthaH na zrayate necchatIti ? / atrocyate-yasmAnmatimatyajJAne zrutajJAnasya saviparyayasyeti zrutAjJAnasahitasya upagrahaM kurutaH / kathamiti ceducyate-yadetadindriyajaM cakSurAdibhya upajAtaM tad hi avagrahaNamAtreNa pravartamAnaM na vastuno nizcayaM kartumalam, yadA zrutajJAnenAsAvAlocito'rtho bhavati tadA yathAvanizcIyate iti, tasmAt tadevAbhyupagantavyaM zrutajJAnam, ki matijJAnena ? ityevaM zrutasyopagrahakaratvAt na matijJAnaM saviparyayamAzrIyate / zabdanayastu bhAvArthAvalambI dve eva nAnyat tAbhyAmityuktam, ke te? ucyatezrutajJAnakevalajJAne / atra zabdamate paro'sUyayA brUte bhA0-atrAha-atha kasmAnnetarANi zrayata iti ? atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt, cetanAjJasvAbhAvyAcca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAn na zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti // ___TI0-atha kasmAnnetarANi matyAdIni zrayate ? atrocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivAgamAnuraktasya upagrAhakatvAd-upakArakatvAt, yato matyAdyAlocito'rthaH na matyAdibhiH zakyaH pratipAdayituM mUkatvAt matyAdijJAnAnAm, atastairAlocito'pyarthaH punarapi zrutajJAnenaivAnyasmai svaparapratyAyakena pratipAdyate, tasmAt tadevAlambituM yuktam, netarANi / kevalajJAnaM tu yadyapi mUkaM tathApyazeSArthaparicchedAt pradhAnamitikRtvA'valambyata eva, tathA viparyayaM nAbhyupaityasmAt cetanAjJasvAbhAvyAccetyAdi, cetanA-jIvatvaM paricchedakatvasAmAnyaM gRhyate, jJa ityanena tu vizeSapariccheditA grAhyA, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayozcetanAjJayoH svAbhAvyaM-tathAbhavanaM tasmAccetanAjJasvAbhAvyAt sarvajIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM na vidyate teSAM kazcit prANI mithyAdRSTiH-ayathArthaparicchedI, sarve prANinaH svasmin svasmin viSaye paricchedakatvena pravartamAnAH sparza sparza ityevaM paricchindanti rasaM ca rasa ityAdi, ajJo vA ajJAnI vA, na kasyacit prANino jJAnamavidyamAnam asya nayasya matena / yathA'bhihitam-'savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMto bhAgo niccugghADitao' (nandI0 sU0 42), ataH sarve samyagdRSTayaH sarve ca jJAninaH, ato viparyayo nAsti matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnarUpa iti, ata:-abhAvAdeva viparyayAn matyajJAnAdIn nAzrayate yatazca chadmasthajJAnAni sarvANyeva zrute'ntarbhavanti, ato yat 'pratyakSamanyat' (a0 1 sU0 12) ityasmin sUtre pratijJAtaM nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA purastAd vakSyAma iti tadupapannama, asmiMzcopapanne sarvaprANinAM samyagdRSTitvAt jJAnitvAcca sarvajJAnAnAM prAmANyam, tadAha-atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyupagataM bhavati / uktaM caiSAM prAka svarUpaM pratyakSAdInAm, pramANanayavicAramanantaraM sakalaM cAdhyAyArthamupasaMharan kArikAH papATha bhA0-Aha cavijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAt, nayaiH parIkSyANi tattvAni ||1||-aaryaa jJAnaM saviparyAsam, trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / samyagdRSTAnam, mithyAdRSTeviparyAsaH ||2||-aaryaa RjusUtraH SaT zrayate, mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH, zrayate nAnyacchutAGgatvAt ||3||-aaryaa mithyAdRSTyajJAne, na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo, mithyAdRSTirna cApyasti ||4||-aaryaa iti nayavAdAzcitrAH, kvacid viruddhA ivAtha ca vizuddhAH / laukikaviSayAtItAH, tattvajJAnArthamadhigamyAH ||5||-aaryaa TI0-Aha cetyAdi / vijJAya-jJAtvA ekArthAni padAni jIvaH prANI janturityAdi, arthapadAni ca niruktapadAni parairukSAsambandhanamupakriyeti parokSamityAdIni, vidhAnaM nAmasthApanAdikam, iSTaM ceti nirdezasvAmitvAdi satsaGkhyAdIni ca, etajjJAtvA tato vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt-samantAt nayaiH parIkSyANi mImAMsyAni tattvAni jIvAdIni sapta // 1 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnaM-matyAdi saviparyAsaM-matyajJAnAditrayAnugataM naigamAdayastrayaH zrayantiabhyupagacchanti Adita-AderArabhya nayA:-vastvaMzagrAhiNaH sarvam-aSTavidham / kasya punarjJAnaM kasya ca viparyAso bhavatItyetadAha-samyagdRSTe:-arhadabhihitatattvazraddhAyinaH yadindriyajamanindriyajaM ca tat sarvaM jJAnam, mithyAdRSTeH sarvameva viparyAsaH // 2 // RjusUtra uktasvarUpaH SaT-matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate, mati tu saviparyAsAM na zrayate, a(ya)taH zrutasya granthArUSitasya upagrahatvAt-upakArakatvAd uktena vidhinA, tatazca zrutAdananyA matirato'nanyatvAnnAzrayate / zabdastu zrutajJAnakevalajJAne zrayate, nAnyat, kiM kAraNam ? zrutAGgatvAt zrutasya prativiziSTabalAdhAnahetutvAduktena vidhinA, zabda eva nayaH // 3|| mithyAdRSTyajJAne, mithyAdRSTam ajJAnaM ca aparicchedAtmakaM na zrayate, kiM kAraNam ? yato nAsya kazcidajJo'sti nAstyasya kazcidazaH zabdasya matena kazcit prANI / kiM kAraNamiti cet ? ucyate-jJasvAbhAvyAt sarvaprANinAM jJAtRsvarUpatvAjjIvo mithyAdRSTirnAsti na cApyajJo'sti // 4 // iti-evamanenoktena svarUpeNa nayavAdAH naigamAdivicArAH citrAH bahurUpAH, vicitraiH prakArairvastunaH pariccheditvAt, te citrA: kvacid viruddhAH kvacid vastvaMze rucigRhIte viruddhA iva lakSyante, yataH sAmAnye Azrite yastatraiva vizeSaM kalpayati tadA pUrvApareNa virudhyate, vizeSe vA kAlike'bhyupete vartamAnAvadhike vizeSa Azrite pUrvaH pareNa viruddha iti lakSyate, evaM sarveSvAyojanIyam / evaM kvacid viruddhA iva / athavA samyagAlocyamAnAH vizuddhAH, sAmAnyAdInAM dharmANAM sarveSAM tatra vastuni bhAvAt / athaivameva laukikAnAmapi vaizeSikAdInAM vastuvicAraNAyAM sampatantyuta neti ? ucyate-na sampatanti, yadi sampateyujainazAsanavat tAnyapi niravadyAni matAni syuH, naiva tat tathA, etadAha-laukikaviSayAtItAH laukikAnAM-vaizeSikAdInAM viSayAHzAstrANi tAnyatItA:-atikrAntAH, na santi teSvityarthaH // atha yathA te vaizeSikAdayo nAlocayantyebhirvastu tathA'trApi kimAzrayate uta neti ? ucyate-na tathA nAlocanIyaM vastu, kintvAlocanIyameveti, etadAha-tattvajJAnArthamadhigamyAH tattvaM-sadrapaM sarvadoSarahitaM yajjJAnaM tat tattvajJAnaM tattvajJAnAya-tattvajJAnArtha-tattvajJAnaprayojanArtham adhigamyAH jJeyAH etat kathayati-samastanayasAmagryA AlocyamAnaM vastu sudhiyAM prItimAdhinoti, anyathA yathAvastu saMvAdo duHkhenApAdyeta, yata ekanayamatAvalambinAM vastusvarUpasampAdane sAmarthyAbhAvAt samagrayA nayavicAraNayA vastusvarUpapratipAdanaM sukaramavagatasyAdvAdasadbhAvairiti // 5 // 35 // (tattvA0 svo0 bhA0 TI0 a05, sU035) 16/3 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [73] pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // 3 // pakSapAta iti / na me-mama, vIre-zrIvardhamAnasvAmini, pakSapAta:-guNA'nAlocanapUrva eva rAgaH / kapilAdiSu ca na me dveSaH / kintu yasya vacanaM yuktimat, tasya parigrahaH-svIkAraH kAryaH / itthaM cA'trA'visaMvAdivacanatvenaiva bhagavato mahattvamAcAryairabhipretam / (dvaa0dvaa04|3) 16/7 174] yadyevaM kimAtmazaktyananurUpeNAnenaivopakrameNetyAha tathApi zraddhAmugdho'ham, nopAlabhyaH skhalannapi / vizRGkhalApi vAgvRttiH, zraddadhAnasya zobhate // 8 // tato'pyevaM satyapyahamasmin vItarAgastavAdhvanyadhvanInatAmAkalayannavikalasAmarthyazUnyaH sthAne sthAne skhalannapi vimalamatibhirnopAlabhyaH / yataH paramAtmapratibaddhastutizraddhayA mugdhaH zakyAzakyArthavicAracAturyavarjitaH, evaMvidhasya ca zraddadhAnasya nirupAdhizraddhAbandhabandhurAntaHkaraNasya vAgvRttirvacanapaddhativizrRGkhalApi-pUrvAparavisaMvAdavisaMsthulApi bhaktivyaktarekAtmatayA zobhate bAlAlApacApalamiva kautukaM ca janayatIti samaJjasam / / 8 // avacUrNiH-punaH kAraNAntaraM vimRzya stavodyogaM darzayanti-tathA0 tathApi nirvicAratve satyapi zraddhAmugdho vAsanApreritasvAnto'haM stavane skhalannapi svalpamatitayA guNAnantyaM prakaTayitumazaknuvannapi nopAlabhyaH, mUrkha ! mA vadeti na nirAkAryaH / yataH kAraNAt zraddhAnasya zraddhAvato vizRGkhalA'sambaddhApi vAgvRttirvacanaracanA zobhate // 8 // [75] ahavAvi bhAvabheyA ogheNa apuNabaMdhagAINaM / savvAvi tihA NeyA sesANamimI Na jaM samae // 3 // pAvaM Na tivvabhAvA kuNai Na baha maNNaI bhavaM ghoraM / uciyaTiiM ca sevai savvatthavi apuNabaMdhotti // 4 // 'ahe'tyAdi, athavA'pIti nipAtaH pUrvoktaprakArApekSayA prakArAntaratvadyotanArthaH, bhAvabhedAt-pariNAmavizeSAd guNasthAnakavizeSasaMbhavAtpramodamAtrarUpAdvA vandanAdhikArijIvagatAt tridhA vijJeyeti sambandhaH, oghena-sAmAnyena vivakSitapAThakriyAlpatvAditayetyarthaH, keSAmityAha-apunarbandhakAdInAm-apunarbandhakaprabhRtikAnAM vandanAdhikAriNAm, tatrApunarbandhako vyAkhyAtapUrvaH, AdizabdAdaviratasamyagdRSTidezasarvaviratagrahaH, sarvA'pinamaskArAdi bhedena jaghanyAdiprakArA api, AstAmekA kAciditi, tatrApunarbandhakasya Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanyA, tatpariNAmasya vizuddhyapekSayA jaghanyatvAt, avirattasamyagdRSTemadhyamA, tatpariNAmasya vizuddhimaGgIkRtya madhyamatvAt, sAmAnyaviratasya tUtkRSTA, tatpariNAmasya tathAvidhatvAdeveti, athavA'punarbandhakasyApi tridhA pramodarUpabhAvatraividhyAdevamitarayorapIti, athApunarbandhakAdInAmiti kasmAduktaM ? mArgAbhimukhAderapi bhAvabhedasadbhAvAdityatrAha-zeSANAm-apunarbandhakAdivyatiriktAnAM sakRdvandhaka-mArgAbhimukha-mArgapatitataditaramithyAdRzAm, 'imIti' iyamadhikRtA bhAvabhedena bhedavatI vandanA, pAThAdibhedavatI tu syAdapi, na-naiva, yad-yasmAt, samaye-siddhAnte, bhaNiteti zeSaH, teSAM tadyogyatAvikalatvAditi gAthArthaH // 3 // 'apunarbandhakAdInAmiyaM bhavatI'tyuktamatastAlakSaNato nirUpayannapunarbandhakaM tAvadAha-'pAve'tyAdi, pApam-azuddhaM karma, tatkAraNatvAddhiMsAdyapi pApaM tat, na-naiva, tIvrabhAvAd-gADhasaMkliSTapariNAmAt, karoti-vidyate, atyantotkaTamithyAtvAdikSayopazamena labdhAtmanairmalyavizeSatvAt, tIvrativizeSaNAdApannamatIvrabhAvAtkarotyapi tathAvidhakarmadoSAt, tathA na bahu manyata-na bahumAnaviSayIkaroti, bhavaM-saMsAram, ghoraM-raudram, tasya ghoratvAvagamAt, tathA ucitasthitimanurUpapratipattim, cazabdaH samuccaye, sevate-bhajate karmalAghavAt, sarvatrApi, AstAmekatra dezakAlAvasthApekSayA samasteSvapi devAtithimAtApitRRprabhRtiSu mArgAnusAritAbhimukhatvena, mayUrazizudRSTAntAda, apunarbandhakaH-uktanirvacano jIvaH, ityevaMvidhakriyAliGgo bhavati, iti gAthArthaH // 4 // (paJcA0pra0paM03zlo0-4) 16/8 [76] idAnImabhedanayAzrayeNAtmano ratnatrayeNaikatvamAhaAtmaiva darzana-jJAna-cAritrANyathavA yateH / yattadAtmaka evaiSa, zarIramadhitiSThati // 1 // athaveti bhedanayApekSayA prakArAntarasyAbhedanayasya prakAzanArtham / Atmaiva, na tato bhinnAni darzana-jJAna-cAritrANi / yateriti saMbandhipadam / atropapattimAhayad-yasmAt tadAtmaka eva-darzana-jJAna-cAritrAtmaka eva tadabhedamApanna evaiSa AtmA zarIramadhitiSThati / AtmabhinnAnAM hi darzanAdInAM nAtmani muktihetutvaM syAt, devadattasambandhinAmiva yajJadatte // 1 // AtmAnamAtmanA vetti, mohatyAgAdya Atmani / tadeva tasya cAritram, tajjJAnaM tacca darzanam // 2 // AtmAnaM karmatApannamAtmanyAdhArabhUte AtmanA svayameva yo vetti-jAnIte / etacca jJAnaM na mUDhAnAM bhavatItyAha-mohatyAgAt / tadevAtmajJAnameva tasyAtmanazcAritram, anAstravarUpatvAt / tajjJAnaM-tadeva jJAnam, bodharUpatvAt / tacca darzanam Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadeva darzanaM zraddhAnarUpatvAt // 2 // AtmajJAnameva stautiAtmAjJAnabhavaM duHkha-mAtmajJAnena hanyate / tapasApyAtmavijJAna-hInaizchettuM na zakyate // 3 // iha sarvaM duHkhamanAtmavidAM bhavati / tadAtmAjJAnabhavaM pratipakSabhUtenAtmajJAnena zAmyati kSayamupayAti tama iva prakAzena / nanu karmakSayahetuH pradhAnaM tapa uktam, yadAhuH- pAvANaM ca khalu bho kaDANaM kammANaM puTvi duccinnANaM duppaDikkaM ttANaM veittA mukkho natthi aveyaittA tavasA vA // (dazavai0 cU0) (puvviM duccinnANaM kaDANaM kammANaM veaittA mokkho, natthi aveyaittA, tavasA vA jhosaittA / ) ityAha-tapasA'pi, AstAmanyenAnuSThAnena, tadAtmAjJAnabhavaM duHkhamAtmavijJAnahInairna cchettuM zakyate, jJAnamantareNa tapaso'lpaphala- tvAt, yadAha jaM annANI kammaM khavei bahuyAhi vAsakoDIhiM / taNNANI tihiM gutto khavei UsAsametteNa // 1 // [bRhatkalpabhASye gA. 1170] tatsthitametad bAhyaviSayavyAmohamapahAya ratnatrayasarvasvabhUte AtmajJAne prayatitavyam, yadAhurbAhyA api- "AtmA re ! zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH" [bRhadAraNyakopaniSadi 4/5/6] iti / AtmajJAnaM ca nAtmana: karmabhUtasya pRthak kiJcit, api tvAtmanazcidrUpasya svasaMvedanameva, nAto'nyadAtmajJAnaM nAma / evaM darzana-cAritre api nAtmano bhitre / evaM ca cidrUpo'yaM jJAnAdyAkhyAbhirabhidhIyate / nanu viSayAntaravyudAsena kimityAtmajJAnameva mRgyate ? viSayAntarajJAnameva hyajJAnarUpaM duHkhaM chindyAt / naivam, sarvaviSayebhya Atmana eva pradhAnatvAt, tasyaiva karmanibandhanazarIraparigrahe duHkhitatvAt karmakSaye ca siddharUpatvAt // 3 // [yogazA0 pra. 8 zlo. 1-2-3] 16/8 [m egappo ajie sattU, kasAyA iMdiyANi y| te jiNittu jahmanAyaM, viharAmi ahaM muNI // 38 // eka Atmeti-jIvazcittaM vA'tati-gacchati tAMstAn bhAvAn arthAniti vyutpatteH, ajita:-avazIkRtaH anekAnAvAptihetutvAcchachariva zatrustathoktahetoreva kaSAyA:-krodhAdayaH indriyANi-sparzanAdIni, cazabdAnnokaSAyAdayaH kaSAyAdyuttarottarabhedAca, ajitAH zatravaH iti vacanavipariNAmena yojyate / iha ca Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 kaSAyANAM prathamata upAdAnamindriyANAmapi kaSAyavazata evAnarthahetutvakhyApanArtham, samprati upasaMharavyAjena tajjaye phalamAha tAn uktasvarUpAn zatrUn jitvA-abhibhUya yathAnyAyaM-yathoktanItyanatikrameNa tato viharAmi tanmadhye'pi tiSThannapratibaddhavihAritayeti gamyate / teSAmeva pratibandhahetutvena tadvibandhakAbhAvAditi bhAvaH, ahamityAtmanirdezaH mune ! iti kezyAmantraNamiti sUtracatuSTayArthaH // (uttarA0 a0 23, gA0 38) / 17/8 178] rAgadosAdao tivvA, neha pAsA bhayaGkarA / te chidittu jahAnAyaM, viharAmi jahakkamaM 43 // rAgadveSAdayaH, AdizabdAnmohaparigrahaH tIvrAH iti gADhAH, tathA Nehatti snehA:-putrakalatrAdisambandhAste pAzA iva pAravazyahetutayA pAzA ityuktA iti kramaH, atigADhatvAcca rAgAntargatatve'pyamISAM punarupAdAnam, bhayaGkarAH anarthahetutayA trAsotpAdakA yathAkramam iti kramaH-yativihitaAcArastadanatikrameNeti sUtracatuSTayArtha // 43 // (uttarA0 a023, gA043) / 17/8 evamapi kathaM sukhena vasanaM jIvanaM vetyAha[79] bahu khu muNiNo bhaI, aNagArassa bhikkhunno| savvato vippamukkassa, egaMtamaNupassao // 16 // bahu-vipulam, khuH-avadhAraNe, bahveva, muneH-tapasvinaH, bhadraM-kalyANaM sukhaM vA anagArasya-bhikSoH iti ca prAgvat, sarvataH-bAhyAdabhyantarAcca, yadvA svajanAt parijanAcca, vipramuktasya iti pUrvavat, ekAntam-eko'hamityAdhuktarUpaikatvabhAvanAtmakam anupazyataH-paryAlocayata iti sUtradvayArthaH / (utta0 a09 gA0 16) / 17/8 . [80] tae NaM se kAlAsavesiyaputte aNagAre there bhagavaMte evaM vayAsI jati bhe ajjo ! AyAsAmAie AyAsAmAiyassa aTTe evaM jAva AyA viussaggassa aTTe avahaTu kohamANamAyAlobhe kimaTuM ajjo ! garahaha ? kAlAsa0 saMjamaTThayAe // 76 // ajjo ! tti he Arya ! okArAntatA sambodhane prAkRtatvAt, kiM bhe tti kiM bhavatAmityarthaH, AyA Ne ti AtmA / naH -asmAkaM mate sAmAyikamiti, yadAhajIvo guNapaDivaNNo, nayassa davvaTThiyassa sAmAiyaM tti, sAmAyikAoM pi jIva eva, karmAnupAdAnAdInAM jIvaguNatvAt jIvAvyatiriktatvAcca tadguNAnAmiti / evaM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAkhyAnAdyapyavagantavyam / jai bhe ajjo tti yadi bhavatAM he AryAH ! sthavirAH! sAmAyikamAtmA tadA avahaTu ti apahRtya-tyaktvA krodhAdIn kimarthaM gahadhve ? niMdAmi garihAmi appANaM vosirAmi iti vacanAt krodhAdIneva athavA avajjamiti gamyate, ayamabhiprAyaH-yaH sAmAyikavAn tyaktako dhAdizca sa kathaM kimapi nindati? nindA hi kila dveSasambhaveti, atrottaraM saMyamArthamiti / (bhaga0 za01, u09, sU076) / 18/1, 1977 [81] saMte'vi ko'vi ujjhai, kovi asaMte'vi ahilasai bhoe / cayai paraMpaccaeNa'vi, pabhavo daTTaNa jaha jaMbuM // 37 // sato'pi vidyamAnAnapi kazcid vivekI jambUvadujjhati tyajati bhogAniti sambandhaH, bhujyanta iti bhogAH zabdAdayastAniti kazcidavivekI prabhavavadasato'pi abhilaSati vAJchati bhogAn / tathA kazciditi vartate, tyajati parapratyayenApi, kiMvadityAha-prabhavo dRSTvA yathA jambUmiti samAsArthaH / (upade0 mA0 gA037) / 18/4 [82] dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre ? sayaNeNa vA kAmaguNehiM ceva / samaNA bhavissAmu gaNohadhArI, barhi vihArA abhigamma bhikkhaM // 17 // dhanena-dravyeNa kiM, na kiJcidityarthaH, dharma evAtisAttvikairuhyamAnatayA dhUriva dhUrdharmadhurA, tadadhikAre-tatprastAve, svajanena vA kAmaguNaizcaiva, tathA ca vede'pyuktaM"na prajayA na dhanena tyAgenaikenAmRtatvamAnazurityAdi, tataH zramaNau-tapasvinau bhaviSyAva:, guNaugha-samyagdarzanAdiguNasamUhaM dhArayata ityevaMzIlau guNaughadhAriNau, bahiH-grAmanagarAdibhyo bahirvatitvAd dravyato bhAvatazca kvacidapratibaddhatvAd vihAraH-viharaNaM yayostau bahirvihArau, apratibaddhavihArAviti yAvat, abhigamyaAzritya, bhikSAM-zuddhoJchAM tAmevAhArayantAviti bhAva iti sUtrArthaH / (utta0 a0 14. gA0 17) 1 18/5 [83] na tassa dukkhaM vibhayaMti nAyao, na mittavaggA na suA na baMdhavA / ikko sayaM paccaNuhoi dukkhaM, kattAramevaM aNujAi kammaM // 23 // idamevAbhivyanakti, AdyavyAkhyAne tu syAdetad-jIvitArakSaNe'pi duHkhAMzahAriNo bhaviSyantyata Aha-na tasya-mRtyunA nIyamAnasya tatkAlabhAvinA duHkhenAtyantapIDitasya duHkhaM-zArIraM mAnasaM vA 'vibhajanti'-vibhAgIkurvanti Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jJAtayaH'-dUravartinaH svajanA na 'mitravargA'-suhRtsamUhA na sutA:'-putrA na 'bAndhavAH'-nikaTavartinaH svajanAH, kintu eka:-advitIyaH 'svayam'-AtmanA 'pratyanubhavati'-vedayate 'duHkhaM'-klezam, kimiti ? yataH 'kartArameva'upArjayitArameva 'anuyAti'-anugacchati, kiM tat ? karma, yena tatkRtaM tasyaivaphalamupanayatIti bhAva iti sUtradvayArthaH / (utta0 a0 13. gA0 23) / 185 [84] kathaM vicAryate ? ityAhajIvo guNapaDivanno, nayassa davvaTThiyassa sAmaiyaM / so ceva pajjavaTThiyanayassa jIvassa esa guNo // 2643 // jIva-AtmA, guNaiH pratipanna-AzritaH, dravyamevArtho yasya na tu paryAyAH sa dravyArthikastasya dravyArthikasya nayasya matena sAmAyikam / idamuktaM bhavati-guNAH khalvaupacArikatvAdasanta eva, dravyavyatirekeNa teSAmanupalambhAt / tatazca nyagbhUtaguNagrAmo jIva eva mukhyavRttyA sAmAyikaM na tu paryAyA iti dravyAthikanayo manyate / Aha-nanu rUpAdayo guNA yadi na santi, tarhi kathaM lokasya dravye tatpratipattiH ? ucyate-bhrAntaiveyam, citre nimnonnatapratipattivat / ityasya nayasyAbhiprAyaH / sa eva sAmAyikAdiguNaH paryAyAthikanayasya paramArthato'sti, na tu jIvadravyam, yasmAjjIvasyaiSa guNaH, jIvaguNa iti tatpuruSo'yam, sa cottarapadapradhAnaH, yathA tailasya dhArA tailadhAreti, na cAtra dhArAtiriktaM kimapi tailamasti / evaM jJAnAdiguNAtiriktaM jIvadravyamapi nAstIti paryAyArthikanayAbhiprAyaH // iti niyuktigAthArthaH // 2643 / / (vizeSA0 gA0 2643) / 18/6 ___[85] [sU0 2] ege AyA / [TI0] yadAkhyAtaM bhagavatA tadadhunocyate / tatra sakalapadArthAnAM samyagmithyAjJAnazraddhAnA'nuSThAnaviSayIkaraNenopayoganayanAdAtmanaH sarvapadArthaprAdhAnyamatastadvicAraM tAvadAdAvAha ege AyA eko na vyAdirUpaH, AtmA jIvaH, kathaJciditi gamyate, tatra atati satatamavagacchati ata sAtatyagamane [pA0 dhA0 38] iti vacanAd 'ata'-dhAtorgatyarthatvAd gatyarthAnAM ca jJAnArthatvAdanavarataM jAnAtIti nipAtanAdAtmA jIvaH, upayogalakSaNatvAdasya siddha-saMsAryavasthAdvaye'pyupayogabhAvena satatAvabodhabhAvAt, satatAvabodhAbhAve cAjIvatvaprasaGgAt, ajIvasya ca sataH punarjIvatvAbhAvAt, bhAve cAkAzAdInAmapi tathAtvaprasaGgAt, evaM ca jIvAnAditvAbhyupagamAbhAvaprasaGgazca iti / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 athavA ati satataM gacchati svakIyAn jJAnAdiparyAyAnityAtmA nanvevamAkAzAdInAmapyAtmazabdavyapadezaprasaGgaH, teSAmapi svaparyAyeSu satatagamanAd, anyathA apariNAmitvenAvastutvaprasaGgAditi, naivam, vyutpattimAtranimittatvAdasya, upayogasyaiva ca pravRttinimittatvAd jIva eva AtmA, nAkAzAdiriti / yadvA saMsAryapekSayA nAnAgatiSu satatagamanAt muktApekSayA ca bhUtatadbhAvatvAdAtmeti / tasya caikatvaM kathaJcideva, tathAhi - dravyArthatayaikatvamekadravyatvAdAtmanaH, pradezArthatayA tvanekatvamasakhyeyapradezAtmakatvAt tasyeti / tatra dravyaM ca tadarthazceti dravyArthaH, tasya bhAvo dravyArthatA pradeza - guNa paryAyAdhAratA, avayavidravyateti yAvat / tathA prakRSTo deza: pradezo niravayavo 'MzaH sa cAsAvarthazceti pradezArthaH, tasya bhAvaH pradezArthatA, guNaparyAyAdhArAvayavalakSaNArthateti yAvat / nanvavayavi dravyameva nAsti, vikalpadvayena tasyAyujyamAnatvAt, kharaviSANavat, tathAhi - avayavi dravyamavayavebhyo bhinnamabhinnaM vA syAd ? na tAvadabhinnam, abhede hi avayavidravyavadavayavAnAmekatvaM syAd, avayavavadvA'vayavidravyasyApyanekatvaM syAt, anyathA bheda eva syAt, viruddhadharmAdhyAsasya bhedanibandhanatvAditi / bhinnaM cet tat tebhyaH, tadA kimavayavidravyaM pratyekamavayaveSu sarvAtmanA samavaiti dezato veti ?, yadi sarvAtmanA tadA'vayavasaGkhyamavayavidravyaM syAt, kathamekatvaM tasya ? atha dezaiH samavaiti tato yairdezairavayaveSu tadvarttate teSvapi dezeSu tat kathaM varttate dezataH sarvato veti ? sarvatazcettadeva dUSaNam, dezatazcet teSvapi dezeSu kathamityAdiranavasthA syAditi, atrocyate, yaduktam- 'vikalpadvayena tasyAyujyamAnatvA' diti tadayuktam, ekAntena bhedAbhedayoranabhyupagamAt, avayavA eva hi tathAvidhaikapariNAmatayA avayavidravyatayA vyapadizyante, ta eva ca tathAvidhavicitrapariNAmApekSayA avathavA iti, avayavidravyAbhAve tu ete ghaTAvayavA ete ca paTAvayavA ityevamasaGkIrNAvayavavyavasthA na syAt, tathA ca pratiniyatakAryArthinAM pratiniyatavastUpAdAnaM na syAt, tathA ca sarvamasamaJjasamApanIpadyeta / sannivezavizeSAd ghaTAdyavayavAnAM pratiniyatatA bhaviSyatIti cet, satyam, kevalaM sa eva sannivezavizeSo'vayavidravyamiti / yaccocyate viruddhadharmAdhyAso bhedanibandhanamiti, tadapi na sUktam, pratyakSasaMvedanasya paramArthApekSayA bhrAntatvena saMvyavahArApekSayA tvabhrAntatvenAbhyupagamAditi, yadi nAma bhrAntamabhrAntaM kathamityevamatrApi vaktuM zakyatvAditi / kiJca, vidyate avayavidravyam, avyabhicAritayA tathaiva pratibhAsamAnatvAd, avayavavannIlavadvA / na cAyamasiddho hetu:, tathApratibhAsasyAnubhUyamAnatvAt nApyanaikAntikatvaviruddhatve, sarvavastuvyavasthAyAH pratibhAsAdhInatvAd, anyathA na kiJcanApi vastu sidhyediti / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 bhavatu nAmAvayavi dravyam, kevalamAtmA na vidyate, tasya pratyakSAdibhiranupalabhyamAnatvAditi, tathAhi - na pratyakSagrAhyo'sAvatIndriyatvAt nApyanumAnagrAhyaH, anumAnasya liGga- liGginoH sAkSAtsambandhadarzanena pravRtteriti, Agamagamyo'pi nAsau, AgamAnAmanyonyaM visaMvAdAditi / atrocyate, keyamanulapabhyamAnatA ?, kimekapuruSAzritA sakalapuruSAzritA vA ? yadyekapuruSAzritA, na tayA''tmAbhAvaH sidhyati, satyapi vastuni tasyAH sambhavAt na hi kasyacit puruSavizeSasya ghaTAdyarthagrAhakaM pramANaM na pravRttamiti sarvatra sarvadA tadabhAvo nirNetuM zakya iti, na hi pramANanivRttau prameyaM vinivarttate, prameyakAryatvAt pramANasya, na ca kAryAbhAve kAraNAbhAvo duSTa ityanaikAntikatA'nupalambhahetoH / sakalapuruSAzritAnupalambhastvasiddha ityasiddho hetu:, na hyasarvajJena sarve puruSAH sarvadA sarvatrAtmAnaM na pazyantIti vaktuM zakyamiti / kiJca, vidyate AtmA, pratyakSAdibhirupalabhyamAnatvAt, ghaTavaditi, na cAyamasiddho hetu:, yato'smadAdipratyakSeNApyAtmA tAvad gamyata eva AtmA hi jJAnAdananyaH, AtmadharmmatvAt jJAnasya, tasya ca svasaMviditarUpatvAt, svasaMviditatvaM ca jJAnasya nIlajJAnamutpannamAsIdityAdismRtidarzanAt na hyasvasaMvidite jJAne smRtiprabhavo yujyate, pramAtrantarajJAnasyApi smRtigocaratvaprasaGgAditi, tadevaM tadavyatiriktajJAnaguNapratyakSatve AtmA guNI pratyakSa eva, rUpaguNapratyakSatve ghaTaguNipratyakSatvavaditi, uktaM ca guNapaccakkhattaNao guNI vi jIvo ghaDo vva paccakkho / ghaDao vi gheppar3a guNI guNamettaggahaNao jamhA // [ vizeSAva0 1558] tathA anno'nno vva guNI hojja guNehiM jai NAma so'Nanno / nanu guNamettaggahaNe gheppar3a jIvo guNI sakkhaM // aha anno to evaM guNino na ghaDAdayo vi paccakkhA / guNamettaggahaNAo jIvammi kuto viyAro'yaM ? // [vizeSAva0 1559-1560] ti / ye tu sakalapadArthasArthasvarUpAvirbhAvanasamarthajJAnavantasteSAM sarvAtmanaiva pratyakSa iti / tathA'numAnagamyo'pyAtmA, tathAhi - vidyamAnakartRkamidaM zarIram, bhogyatvAt, odanAdivat, vyomakusumaM vipakSa, sa ca karttA jIva iti / nanvodanakartRvanmUrtta AtmA sidhyatIti sAdhyaviruddho heturiti, naivam, saMsAriNo mUrttatvenApyabhyupagamAd, Aha ca 25 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jo kattAi sa jIvo sajjhaviruddho tti te maI hujjA / muttAipasaMgAo taM no saMsAriNo doso // [vizeSAva0 1570] tti / na cAyamekAnto yaduta liGgyavinAbhUtaliGgopalambhavyatirekeNAnumAnasyaiva ekAntato'pravRttiriti, hasitAdiliGgavizeSasya grahAkhyaliGgyavinAbhAvagrahaNamantareNApi grahagamakatvadarzanAt, na ca deha eva graho yenAnyadehe darzanamavinAbhAvagrahaNaniyAmakaM bhavatIti, uktaM ca so'NegaMto jamhA liMgehi samaM na diTThapuvvo vi| gahaliMgadarisaNAo gaho'Numeo sarIrammi // [vizeSAva0 1566] iti / AgamagamyatvaM tvAtmanaH 'ege AyA' iti vacanAt / na cAsyAgamAntaraivisaMvAdaH saMbhAvanIyaH, sunizcitAptapraNItatvAdasyeti, bahu vaktavyamatra, tacca sthAnAntarAdavaseyamiti / kiJca, AtmAbhAve jAtismaraNAdayastathA pretIbhUtapitRpitAmahAdikRtAnugrahopaghAtau ca na prApnuyuriti / __ Atmanastu sapradezatvamavazyamabhyupagantavyam, niravayavatve tu hastAdyavayavAnAmekatvaprasaGgaH pratyavayavaM sparzAdyanupalabdhiprasaGgazceti sapradeza AtmA, pratyavayavaMcaitanyalakSaNatadguNopalambhAta, pratigrIvAdyavayavamupalabhyamAnarUpaguNaghaTavaditi sthApitametat 'dravyArthatayA eka AtmA' iti / athavA eka AtmA kathaJciditi, pratikSaNaM sambhavadaparAparakAlakRtakumArataruNa-nara-nArakatvAdiparyAyairutpAda-vinAzayoge'pi dravyArthatayaikatvAdasya, yadyapi hi kAlakRtaparyAyairutpadyate nazyati ca vastu tathApi sva-paraparyAyarUpAnantadharmAtmakatvAt tasya na sarvathA nAzo yukta iti, Aha ca na hi savvahA viNAso addhApajjAyamettanAsammi / sa-parapajjAyANaMtadhammaNo vatthuNo jutto // [vizeSAva0 2393] tti / kiJca, pratikSaNaM kSayiNo bhAvAH [ ] ityetasmAd vacanAt pratipAdyasya yat kSaNabhaGgavijJAnamupajAyate tadasaGkhyAtasamayaireva vAkyArthagrahaNapariNAmAjjAyate, na tu pratipattuH pratisamayaM vinAze sati, yata ekaikamapyakSaraM padasatkaM saGkhyAtItasamayasambhUtam, saGkhyAtAni cAkSarANi padam, saGkhyAtapadaM ca vAkyam, tadarthagrahaNapariNAmAcca 'sarvaM kSaNabhaGgaram' iti vijJAnaM bhavet, taccAyuktaM samayanaSTasyeti, Aha ca kaha vA savvaM khaNiyaM vinnAyaM? jai maI suyAu tti / tadasaMkhasamayasuttatthagahaNapariNAmao juttaM // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 na u paisamayaviNAse jeNikkikkakkharaM ci ya payassa / saMkhAiyasAmAiyaM saMkhejjAiM payaM tAI // saMkhejjapayaM vaktraM tadatthagahaNapariNAmao hojjA / savvakhaNabhaMganANaM tadajuttaM samayanaTThassa // [vizeSAva0 2401-2403] iti / tathA sarvathocchede tRptyAdayo na ghaTante, pUrvasaMskArAnuvRttAveva teSAM yujyamAna tvAd, Aha ca tittI samo kilAmo sArikkha-vivakkha-paccayAINi / ajjhayaNaM jhANaM bhAvaNA ya kA savvanAsamma ? // [vizeSAva0 2404 ]tti / atra tRptiH - dhrANiH, zramaH - adhvAdikhedaH, klamo - glAni:, sAdRzyaM sAdharmyam, vipakSo-vaidharmyam, pratyayaH - avabodhaH, zeSapadAni pratItAni ityAdi bahu vaktavyaM tattu sthAnAntarAdavaseyamiti / tadevamAtmA sthiti - bhavana - bhaGgarUpaH sthirarUpApekSayA nityo nityatvAccaikaH, bhavana- bhaGgarUpApekSayA tvanityaH anityatvAccAneka iti, Aha ca jamaNaMtapajjayamayaM vatyuM bhuvaNaM va cittapariNAmaM / Thii-vibhava-bhaMgarUvaM NiccANiccAi to'bhimayaM // [vizeSAva0 2416]tti | evaM ca suha- dukkha-baMdha - mokkhA ubhayanayamayANuvattiNo juttA / egayarapariccAe savvavvavahAravucchitti // [ vizeSAva0 2417] ti / athavA eka AtmA kathaJcideveti, yato jainAnAM na hi sarvathA kiJcidvastu ekamanekaM vA'sti, sAmAnya - - vizeSarUpatvAdvastunaH / atha brUyAt- vizeSarUpameva vastu, sAmAnyasya vizeSebhyo bhedAbhedAbhyAM cintyamAnasyAyogAt, tathAhi - sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnamabhinnaM vA syAt ? na bhinnamupalambhAbhAvAd, na cAnupalabhyamAnamapi sattayA vyavahartuM zakyam, kharaviSANasyApi tathAprasaGgAt / athAbhinnamiti pakSa:, tathA ca sAmAnyamAtraM vA syAdvizeSamAtraM veti, na hyekasmin sAmAnyamekaM vizeSAstvanekarUpA ityasaGkIrNavastuvyavasthA syAditi, atrocyate, na hyasmAbhiH sAmAnya- vizeSayorekAntena bhedo'bhedo vA'bhyupagamyate, api tu vizeSA eva Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pradhAnIkRtAtulyarUpA upasarjanIkRtatulyarUpA viSamatayA prajJAyamAnA vizeSA vyapadizyante, ta eva ca vizeSA upasarjanIkRtAtulyarUpAH pradhAnIkRtatulyarUpAH samatayA prajJAyamAnAH sAmAnyamiti vyapadizyanta iti, Aha ca nirvizeSaM gRhItAzca bhedAH sAmAnyamucyate / tato vizeSAt sAmAnyaviziSTatvaM na yujyate // vaiSamyasamabhAvena, jJAyamAnA ime kila / prakalpayanti sAmAnyavizeSasthitimAtmani // [ ] iti / tadevaM sAmAnyarUpeNAtmA eko vizeSarUpeNa tvanekaH, na cAtmanAM tulyaM rUpaM nAsti, ekAtmavyatirekeNa zeSAtmanAmanAtmatvaprasaGgAditi, tulyaM ca rUpamupayogaH, upayogalakSaNo jIvaH [ ] iti vacanAt tadevamupayogarUpaikalakSaNatvAt sarve evAtmAna ekarUpAH, evaM caikalakSaNatvAdeka Atmeti / athavA janma-maraNa - sukhaduHkhAdisaMvedaneSvasahAyatvAdeka Atmeti bhAvanIyamiti / iha ca sarvasUtreSu kathaJcidityanusmaraNIyam kathaJcidvAdasyAvirodhena sarvavastuvyavasthAnibandhanatvAt, uktaM ca syAdvAdAya namastasmai, yaM vinA sakalAH kriyAH / lokadvitayabhAvinyo, naiva sAGgatyamiti // [] tathA nayAstava syAtpadasattvalAJchitA, rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // (bRhatsvayambhUstotre) iti / ( sthA0 sU0 sU02 ) / 18/4 [86] athAzucitvabhAvanAmAha rasA - sRg - mAMsa- medo'sthi-majjA-zukrA - 'ntra - varcasAm / azucInAM padaM kAyaH, zucitvaM tasya tat kuta: ? // 72 // raso- bhuktapItAnna - pAnapariNAmajo niHsyandaH, asRg-raktaM rasasambhavo dhAtuH, mAMsaMpizitamasRgbhavam, medo- vapA mAMsasambhavam, asthi - kIkasaM medaH sambhavam, majjAsAro'sthisambhavaH, zukraM reto majjasambhavam, antraM-purItat, varco - viSTA, eteSAmazucidravyANAM padaM sthAnaM kAyaH / tat tasmAt tasya kAyasya kathaM zucitvam? na kathaJcidityarthaH // 72 // (yogazA0 pra04, zlo0 72) 19/4 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 [37] hRdayasannidhApanamapi strINAM bahudoSatvAd guNahAnihetuH, kiM punA ramaNamityetadevAhavaJcakatvaM nRzaMsatvam, caJcalatvaM kuzIlatA / . . . iti naisargikA doSA, yAsAM tAsu rameta kaH // 44 // vaJcakatvaM-mAyAzIlatA, nRzaMsatvaM-krUrakarmakAritA, caJcalatvaM-kutrApyavasthitacittatvAbhAvaH, kuzIlatA-duHsvabhAvatA upasthasaMyamAbhAvo vA, ityete naisargikAHsvAbhAvikA doSA na tvaupAdhikAH, tAsu ko rameta // 84 // ata eva - bhavasya bIjaM narakadvAramArgasya dIpikA / zucAM kandaH kalermUlam, duHkhAnAM khAniraGganA // 47 // bhavasya-saMsArasyAGkarasyeva bIjaM tatkAraNatvAt saMsArasya, narakadvAraM-narakapravezaH, tatra yo mArgaH-panthAstatra dIpikeva dIpikA tatprakAzakatvAt, zucAM-zokAnAM vallInAmiva kandastatprarohahetutvAt, kale:-kalahasya taroriva mUlaM pAdo vRddhihetutvAt, duHkhAnAM- zArIra-mAnasAnAM lavaNAdInAmiva khAnirAkarastatsamutthatvAt duHkhAnAm, kA'sau ? aGganA / evaM tAvadyatidharmAnuraktaM gRhasthaM prati sAmAnyena maithunadoSAH strIdoSAzcoktAH // 87 // (yogazA0 pra02, zlo0 84-87) 19/4 [88] ye tvatrApi zucitvamAninastAnupAlabhate - navastrotaHsravadvistrarasaniHsyandapicchile / dehe'pi zaucasaGkalpo mahanmohavijRmbhitam // 73 // navabhyo netra 2-zrotra 2-nAsA 2-mukha-pAyUpasthebhyaH srotobhyo-nirgamadvArebhyaH sravan- kSaran visra-Amagandhiryo'sau rasastasya niHsyando-niryAsastena picchilo vijivilo yaH kAyastasminnapi zaucasaGkalpaH zucitvAbhimAno yaH sa mahad gurutaraM mohasya vijRmbhitam / atrAntarazlokAH - zukrazoNitasambhUto malaniHsyandavardhitaH / garbhe jarAyusaMchanaH zuciH kAyaH kathaM bhavet ? // 1 // mAtRjagdhAnapAnottharasaM nADIkramAgatam / / pAyaM pAyaM vivRddhaH san, zaucaM manyeta kastanoH ? // 2 // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 doSadhAtumalAkIrNam, kRmigaNDUpadAspadam / rogabhogigaNairjagdham, zarIraM ko vadet zuci // 3 // susvAdUnyannapAnAni, kSIrekSuvikRtI api / bhuktAni yatra viSTAyai, taccharIraM kathaM zuci ? // 4 // vilepanArthamAsaktaH, sugandhiryakSakardamaH / / malIbhavati yatrAzu, kva zaucaM tatra varmaNi ? // 5 // jagdhvA sugandhi tAmbUlam, supto nizyutthitaH prage / jugupsate vaktragandham, yatra tat kiM vapuH zuci ? // 6 // svataH sugandhayo gandha-dhUpa-puSpasragAdayaH / yatsaGgAd yAnti daurgandhyam, so'pi kAyaH. zucIyate // 7 // abhyakto'pi vilipto'pi, dhauto'pi ghaTakoTibhiH / na yAti zucitAM kAyaH zuNDAghaTa ivAzuciH // 8 // mRjjalAnalavAtAMzusnAnaiH zaucaM vadanti ye / gatAnugatikaistaistu vihitaM tuSakaNDanam // 9 // zarIrakasyaivamazaucabhAvanAM, madAbhimAnasmarasAdadAyinIm / vibhAvayan nirmamatAmahAbharaM, voDhuM dRDhaH syAd bahunoditena kim ? // 10 // azaucabhAvanA // 6 // 73 // (yogazA0 pra04, zlo0 73) 19/5 [89] navi muMDieNa samaNo, na OMkAreNa baMbhaNo / na muNI raNNavAseNaM, kusacIreNa na tAvaso // 29 // .. samayAe samaNo hoi, baMbhacereNa baMbhaNo / nANena ya muNI hoi, taveNaM hoi tAvaso // 30 // anyacca-neti-niSedhe, 'api:'-pUraNe, 'muNDitena'-kezApanayanAtmakena samaM mano'syeti niruktavidhinA zramaNaH-nirgranthaH, 'na'-naiva OMkAro(reNo)palakSaNatvAd 'OM bhUrbhuvaHsvaH'ityAdhuccAraNarUpeNa brAhmaNaH, tathA na muniraraNyavAsena, kuzodarbhavizeSastanmayaM cIvaraM kuzacIvaram, valkalopalakSaNametat, tena tApasaH, anUditaM caitadvAcakai:-"muNDanAt zramaNo naiva, saMskArAd brAhmaNo na vA / muni raNyavAsitvAt valkalAnna ca tApaso // 1 // bhavatIti sarvatra zeSaH / kathamamI tarhi saMbhavantItyAha-'samatayA'-rAgadveSAbhAvarUpayA zramaNo bhavati, brahmaNazcaraNaM brahmacaryam, brahma ca dvidhA, yata uktam-"dve brahmaNI veditavye, zabdabrahmaparaM ca yat / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 zabdabrahmaNi niSNAtaH, paraM brahmAdhigacchati // 1 // etAni ca parANi brahmANi variSThAni yAni prAgahiMsAdInyuktAnIti, etadrUpameveha brahmocyate, tena brAhmaNo bhavati, 'jJAnena'-hitAhitAvagamarUpeNa munirbhavati 'tapasA'-bAhyAbhyantarabhedabhinnena bhavati tApasaH, sarvatrAbhidhAnAnyathA'nupapattiriha hetuH / (uttarA0 adhya0 25. gA0 2930) / 1977 [90] sAMpratamuktaguNAnuvAdataH phalopadarzanatazca tasyaiva mAhAtmyamAhasamuhagaMbhIrasamA durAsayA, acakkiyA keNai duSpahaMsayA / suyassa puNNA viulassa tAiNo, khavettu kammaM gaimuttamaM gayA // 31 // vyA0 samuddagambhIrasamatti ArSatvAd gAmbhIryeNa alabdhamadhyAtmakatvena guNena samA gAmbhIryasamAH samudrasya gAmbhIryasamAH samudragAmbhIryasamAH, durAsayatti duHkhenAzrIyante-abhibhavabuddhyA''sAdyante vA-jetuM saMbhAvyante kenApIti durAzrayA durAsadA vA, ata eva acakkiyatti-acakitAH-atrAsitAH, kenaciditiparISahAdinA parapravAdinA vA, tathA duHkhena pradhaya'nte-parAbhUyante kenApIti duSpradharSAsta eva duSpradharSakAH, ka evaMvidhAH ? ityAha-suyassa puNNA viulassa' tti-subvyatyayAcchrutena-Agamena pUrNAH-paripUrNA vipulena-aGgAnaGgAdibhedato vistIrNena tAyinaH trAyiNo vA evaMvidhAzca bahuzrutA eva, tAneva phalato vizeSayitumAha-kSapayitvA'-vinAzya karma-jJAnAvaraNAdi, gamyata iti gatistAm 'uttamAM-pradhAnAma, muktimiti yAvat, gatAH-prAptAH, upalakSaNatvAd gacchantigamiSyanti ca / ihaikavacanaprakrame'pi bahuvacananirdezaH, pUjyatAkhyApanArthaM vyAptipradarzanArthaM ceti sUtrArthaH / (utta0 a0 11 gA0 31) 19/8 191] 'jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam' (ta0 sU0 1 / 4) ityubhayavAdAgamapratipAdyAn bhAvAMstathaivA'saMkIrNarUpAn pratipAdayan saiddhAntikaH puruSaH, itarastu tadvirAdhaka ityAha jo heuvAyapakkhammi, heDao Agame ya Agamio / so sasamayapaNNavao, siddhantavirAhao anno // 45 // yo hetuvAdAgamaviSayamarthaM hetuvAdAgamena, tadviparItAgamaviSayaM cArthamAgamamAtreNa pradarzayati vaktA sa svasiddhAntasya dvAdazAGgasya pratipAdanakuzalaH, anyathA pratipAdayaMzca-tadarthasya pratipAdayitumazakyatvAt tatpratipAdake vacasyanAsthAdidoSamutpAdayan siddhAntavirAdhako bhavati, sarvajJapraNItAgamasya nissAratApradarzanAt tatpratyanIko Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bhavatIti yAvat / tathAhi-pRthivyAdermanuSyaparyantasya SaDvidhajIvanikAyasya jIvatvamAgamena anumAnAdinA ca pramANena siddhaM tathaiva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, anyathA tadvirAdhakaH / yataH pravyaktacetane trasanikAye caitanyalakSaNaM jIvatvaM svasaMvedanAdhyakSataH svAtmani pratIyate, paratra tvapareNAnumAnataH / vanaspatiparyanteSu pRthivyAdiSu sthAvareSu anumAnatazcaitanyapratipattiH / tathAhi, "vanaspatayazcetanAH vRkSAyurvedAbhihitapratiniyatakAlAyuSka-viziSTauSadhaprayogasampAditavRddhi-hAni-kSata-bhagnasaMrohaNa-pratiniyatavRddhi-SaDbhAvavikArotpAdanAzAvasthAniyataviziSTazarIrasnigdhatva-rukSatvaviziSTadauhRda-bAlakumAra-vRddhAvasthA pratiniyata-viziSTarasa-vIryavipAkapratiniyatapradezAhAragrahaNAdimattvAnyathAnupapatteH, viziSTastrIzarIravat" ityAdyanumAnaM bhASyakRtprabhRtibhirvistarataH pratipAditaM taccaitanyaprasAdhakamityanumAnataH teSAM caitanyamAnaM siddhyati / sAdhAraNa-pratyekazarIratvAdikastu bhedaH___'gUDhasira-saMdhi-pavvaM, samabhaMga-mahIrugaM ca chinnaruhaM / sAhAraNaM sarIraM tavvivarIyaM ca patteyaM / ' (jIvavicAra pra0 gAthA-12) ityAdyAgamapratipAdya eva / ___ jIvalakSaNaMvyatiriktalakSaNAstvajIvA dharmA'dharmAkAza-kAla-pudgalabhedena paJcavidhAH / tatra pudgalAstikAyavyatiriktAnAM svato mUrtimad dravyasambandhamantareNa AtmadravyavadamUrtatvAd anumAnapratyayAvaseyatA / tathAhi, gati-sthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM viziSTakAraNaprabhavaM viziSTakAryatvAt, zAlyaGkarAdikAryavat, yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmA'dharmA''kAzalakSaNo yathAsaMkhyamavesayaH / kAlastu viziSTaparAparapratyayAdiliGgAnumeyaH / pudgalAstikAyastu pratyakSA'numAnalakSaNapramANadvayagamyaH / yasteSAM dharmAdInAmasaMkhyeyapradezAtmakatvAdiko vizeSaH tatpradezAnAM ca sUkSma-sUkSmataratvAdiko vibhAgaH sa 'kAlo ya hoi suhumo' ( ) ityAdyAgamapratipAdya eva nAgamanirapekSayuktyavaseyaH / evamAzravAdiSvapi tattveSu yuktyAgamagamyeSu yuktigamyamaMzaM yuktita eva, AgamanamyaM tu kevalAgamata eva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, itarastu tadvirAdhaka iti prajJApakalakSaNamavagantavyam // 45 // (sanma0 kAM0-3, gA0 45) 19/8 - 192] Amosahi vipyosahi khelosahi jallamosahI ceva / saMbhinnasoUjumai savvosahi ceva boddhavyo // 69 // cAraNa AsIvisa kevalI ya maNanANiNo ya puvvadharA / arahaMta cakavaTTI baladevA vAsudevA ya // 70 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 AmarzanamAmarzaH saMsparzanamityarthaH / sa eva auSadhiryasyAsAvAmarzoSadhiH sAdhureva saMsparzanamAtrAdeva vyAdhyapanayanasamartha ityarthaH / labdhi - labdhimatorabhedAt sa evAmarzalabdhiriti evaM viTkhelajalleSvapi yojanA kartavyeti / tatra 'viD' - ' - uccAraH 'khela: ' - zleSmA 'jallo' - mala iti, bhAvArtha: pUrvavat, sugandhAzcaite bhavanti / tathA yaH sarvataH zRNoti sa saMbhinna zrotA, athavA zrotAMsi indriyANi saMbhinnAnyekaikazaH sarvaviSayairasya parasparato veti saMbhinna zrotA: saMbhinnAn vA parasparato lakSaNato'bhidhAnatazca subahUnapi zabdAn zRNoti saMbhinna zrotA, evaM saMbhinnA zrotRtvamapi labdhireva / tathA RjvI matiH RjumatiH sAmAnyagrAhiketyarthaH, manaHparyAyajJAnavizeSa: ayamapi ca labdhivizeSa eva labdhilabdhimatozcAbhedAt RjumatiH sAdhureva / tathA sarva eva viNmUtrakezanakhAdayo vizeSAH khalvauSadhayo yasya vyAdhyupazamahetava ityarthaH, asau sarvauSadhizca, evamete RddhivizeSA bauddhavyA iti gAthArthaH // 69 // dvitIyagAthAvyAkhyA- atizayacaraNAccAraNAH, atizayagamanAdityarthaH, te ca dvibhedA: - vidyAcAraNA jaGghAcAraNAzca, tatra jaGghAcAraNaH zaktita: kila rucakavaradvIpagamanazaktimAn bhavati, sa ca kilaikotpAtenaiva rucakavaradvIpaM gacchati, AgacchaMzcotpAtadvayenAgacchati, prathamena nandIzvaram, dvitIyena yato gataH evamUrdhvamapi ekotpAtenaivAcalendramUni sthitaM pANDukavanaM gacchati, AgacchaMzcotpAtadvayenAgacchati prathamena nandanavanaM dvitIyena yato gataH / vidyAcAraNastu nandIzvaradvIpagamanazaktimAn bhavati, sa tvekotpAtena mAnuSottaraM gacchati, dvitIyena nandIzvaram, tRtIyena tvekenaivA''gacchati yato gataH, evamUrdhvamapi vyatyayo vaktavya iti / anye tu zaktita eva rucakavarAdidvIpamanayorgocaratayA vyAcakSata iti / tathA Asyo- daMSTrAH tAsu viSameSAmastIti AsIviSAH, te ca dviprakArA bhavanti - jAtitaH karmatazca, jAtito vRzcikamaNDUkoragamanuSyajAtayaH, karmatastu tiryagyonayaH manuSyA devAzcA sahasrArAditi, ete hi tapazcaraNAnuSThAnato'nyato vA guNataH khalvAsIviSA bhavanti, devA api tacchaktiyuktA bhavanti, zApapradAnenaiva vyApAdayantItyarthaH / tathA kevalinazca prasiddhA eva / tathA manojJAnino vipula - manaHparyAyajJAninaH parigRhyante / pUrvANi dhArayantIti pUrvadharAH, dazacaturdazapUrvavidaH / azokAdyaSTamahApratihAryAdirUpAM pUjAmarhantItyarhantaH tIrthaMkarA ityarthaH vattina:'- caturdazaratnAdhipAH SaTkhaNDabharatezvarAH / ' baladevAH' - prasiddhA eva / 'vAsudevA:'- saptaratnAdhipA ardhabharataprabhava ityarthaH / ete hi sarva eva cAraNAdayo labdhivizeSA varttante iti gAthArthaH // 70 // ( Ava0 ni0 gA069-70 ) 20/1 'cakra Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 [93] anumAnAntaramapi tatsiddhaye prAha kiriyAphalabhAvAo dANAINaM phalaM kisIe vva / taM ciya dANAiphalaM maNappasAyAI jai buddhI // 1615 // kiriyAsAmaNNAo jaM phalamassAvi taM mayaM kammaM / tassa pariNAmarUvaM suha- dukkhaphalaM jao bhujjo // 1616 // 'dANAINaM phalaM ti' iha dAnAdikriyANAM phalamasti 'kiriyAphalabhAvAo tti' sacetanArabdhakriyANAM phalabhAvAt phalabhAvadarzanAdityarthaH, yathA kRSi - kriyAyAH / iha yA cetanArabdhakriyA tasyAH phalaM dRSTam yathA kRSyAdikriyAyAH, cetanArabdhAzca dAnAdikriyAH, tasmAt phalavatyaH, yacca tAsAM phalaM tat karma / yA tu niSphalA kriyA sA sacetanArabdhApi na bhavati, yathA paramANvAdikriyA, sacetanArabdhAzca dAnAdikriyAH, tasmAt phalavatyaH / syAdetat, anaikAntiko'yaM hetu:, cetanArabdhAnAmapi kAsAMcit kRSyAdikriyANAM niSphalatvadarzanAt / tadayuktam, phalavattvAbhiprAyeNaiva tadArambhAt / yacca kvacid niSphalatvamapi dRzyate tatsamyag - jJAnAdyabhAvena sAmagrIvaikalyAd draSTavyam, manaH zuddhayAdisAmagrIvikalatayA dAnAdikriyA api niSphalA iSyanta evetyadoSaH / yadi cAtra parasyaivaMbhUtA buddhi: syAt / kathambhUtA ? ityAha-'taM ciyetyAdi' tadeva dAnAdikriyANAM phalaM yadasmAdRzAmapi pratyakSaM manaH prasAdAdi / idamuktaM bhavati-kRSyAdikriyA dRSTadhAnyAdyavAptiphalA dRSTAH, ato dAnAdikriyANAmapi dRSTameva manaH prasAdAdikaM phalaM bhaviSyati, kimadRSTakarmalakSaNaphalasAdhanena ? / tata iSTaviruddhasAdhanAd viruddho'yaM hetuH / tarhyatra vayaM brUmaH kiriyA sAmaNNAo ityAdi asyApi manaHprasAdasya yat phalaM tad mama karma saMmatam / nanu manaH prasAdasyApi kathaM phalamabhidhIyate ? ityAha kiriyAsAmaNNAo tti idamuktaM bhavati-manaHprasAdo'pi kriyArUpa eva tatazca yathA dAnakRSyAdikAH kriyAH phalavatyaH, tathA kriyAsAmyAd manaHprasAdasyApi phalena bhavitavyameva, yacca tasya phalaM tat karmaiva, iti na kazcid vyabhicAraH / yataH karmaNaH sakAzAt, kim ? ityAha- 'suha- dukkhaphalaM jao tti sukhaduHkharUpaM phalaM sukha-duHkhaphalaM yato yasmAt karmaNaH sakAzAjjAyate / katham ? bhUyaH punaH punarapi / kathambhUtaM yat sukha-duHkhaphalam ? ityAha- tasyaiva karmaNastajjanakatvena yat pariNamanaM pariNAmastadrUpamiti / etaduktaM bhavati yataH karmaNaH sakAzAt pratikSaNaM tatpariNatirUpaM sukha-duHkhaphalaM prANinAM samupajAyate, tat karma Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 manaH prasAdakriyAyA api phalamabhimatam / Aha- nanvanantaragAthAyAM dAnAdikriyAphalaM karma iti vadatA dAnAdikriyaiva karmaNaH kAraNamuktA, atra tu manaHprasAdAdikriyA tatkAraNamucyate, iti kathaM na pUrvAparavirodhaH ? iti / satyam, kintu manaH prasAdAdikriyaivAnantaryeNa karmaNaH kAraNam, kevalaM tasyA api manaHprasAdAdikriyAyA dAnAdikriyaiva kAraNam, ataH kAraNakAraNe kAraNopacArAdadoSa iti // 1615|| || 1616 // (vizeSA0 gA0 1615-16) 21/1 [94] evamuktena nyAyena hInAdijanmapratipattiH karmodayajaniteti mahadvairAgyakAraNam, tathedamaparaM vairAgyasya nimittamAkhyAti dezakuladehavijJAnAyurbalabhogabhUtivaiSamyam / dRSTvA kathamiha viduSAm bhavasaMsAre ratirbhavati // 102 // TIkA-dezo-magadhAGgakaliGgAdirAryaH zakayavanakirAtAdiranAryaH kulamikSvAkuharivaMzAdikam, aparaM mlecchadAsacANDAlAdikulam / sallakSaNAvayavasannivezavizeSo dehaH, aparaH kubjahuNDasannivezAdiH / vijJAnaM - viziSTo bodho jIvAdipadArthaviSayaH aparaH prakRSTAjJAnaparigataH kiJcijjJa: / (AyuH) dIrgheNAyuSA yathA- kAlavibhAgavartinA yuktaH, aparastu garbhakaumArayauvanAvasthAdiSu aniyatAyuH / balaM - zArIrAdi, tena sampanno vIryavAn, aparo durbalaH svazarIramapi kathaJcid dhArayati / bhogavAnanekeSTazabdAdisampadupabhogasamarthaH, aparo bhogarahitassato'pi ca bhogAnasamartho bhoktum / hiraNyasuvarNadhanadhAnyAdivibhUtyA yukta ekaH, aparo dAridryAbhibhUto jaradaGgI khaNDanivasanaH, eSAM dezAdInAM samRddhiparyantAnAM vaiSamyaM - viSamatAM vilokya karmodayajanitAm, kathaM - kena prakAreNa, viduSAM buddhimatAM nArakAdibhavasaMsAre ratiH - prItirbhavati ? / iti karmodayanimittaM zubhAzubhalakSaNaM dezAdi vijJAya udvegaH saMsArAtkAryaH / tasmAd dharmAnuSThAnAdara eva zreyAn iti // 102 // ( prazama0 gA0 102 ) 21 /4 " [95] appA kattA vikattA ya, suhANa ya duhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppaTThiyasupaTThio // 37 // yathA caitadevaM tathA''ha - Atmaiva 'karttA' vidhAyako duHkhAnAM sukhAnAM ceti yogaH / prakramAccAtmana eva vikaritA ca vikSepakazcAtmaiva teSAmeva atazcAtmaiva mitram - upakAritayA suhRt, amittaM ti- amitraM ca - apakAritayA'suhRt / kIdRk san ? duppaTThiyasuppaTThio'tti, duSTaM prasthitaH pravRtto duSprasthitaH durAcAravidhAtetiyAvat, suSThu prasthitaH - suprasthitaH sadanuSThAnakartetiyAvat, yo'rthaH etayotarvizeSaNa - Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 samAsaH, duSprasthito hyAtmA samastaduHkhaheturiti vaitaraNyAdirUpaH, suprasthitazca sakalasukhaheturiti kAmadhenvAdikalpaH / tathA ca pravrajyAvasthAyAmeva suprasthitatvenAtmano'nyeSAM ca yogakaraNasamarthatvAnnAthatvamiti sUtradvayagarbhArthaH / (uttarA0 a020, gA037 ) 21/5 [96] uvasAmaM uvaNIA, guNamahayA jiNacarittasarisaMpi / paDivAyaMti kasAyA, kiM puNa sese sarAgat // 118 // jai uvasaMtakasAo, lahai aNaMtaM puNo vi paDivAyaM / Na hu bhe vIsasiyavvaM, theve ya kasAyasesaMmi // 119 // aNathovaM vaNathovaM, aggIthovaM kasAyathovaM ca / hu bhevIsasiyavvaM, thovaMpi hu taM bahuM hoI // 120 // vyAkhyA - upazamaH - zAntAvasthA tamupazamam api zabdAt kSayopazamamapi, upanItAH guNairmahAn - guNamahAn, tena guNamahatA-upazamakena, kim ? pratipAtayanti kaSAyAH saMyamAdbhave vA, kam ? jinacAritratulyamapi upazamakam punaH zeSAn sarAgasthAniti / yatheha bhasmacchannAnalaH pavanAdyAsAditasahakArikAraNAntaraH punaH svarUpamupadarzayati, evamasAvapyuditakaSAyAnalo jaghanyatastadbhava eva mukti labhate, utkRSTatastu dezonamardhapudgalaparAvartamapi saMsAramanubadhnAtIti // 118 // yatazcaivaM tIrthakaropadezaH ataH aupadezikaM gAthAdvayamAha niyuktikAraH - prathamagAthA prakaTArthatvAnna vitanyate / dvitIyagAthAvyAkhyA - RNasya stokaM RNastokaM, tathA ca svalpAdapi RNAt dAsatvaM prAptA vaNigduhiteti, uktaM ca bhASyakAreNa - dAsattaM dei aNaM acirA maraNaM vaNo visappaMto / savvassa dAhamaggI diti kasAyA bhavamaNaMtaM // 1 // apicazabdanipAtasAphalyaM pUrvoktAnusAreNa svabuddhyA vaktavyamiti gAthArtha: // 120 // ( Ava0ni0 gA0 118-120) 21/5 [97] dvitIyaniryuktigAthAbhAvArthamAha dAsattaM dei riNaM( aNaM) airA maraNaM vaNo visappaMto / savvassa dAhamaggI diti kasAyA bhavamaNaMtaM // 1311 // stokamapi RNaM krameNa vardhamAnaM dAsatvaM dadAti, yathA- kAcid vaNigduhitA gRhItavratasya nijabhrAturAgatasya pratidinaM karSavRddhayA haTTAt tailasya karSamAnIya dattavatI / sAdhusevAvyAkSepAcca tayA vaNijo'sau na dattaH / vardhamAnazca krameNa ghaTAdisaMkhyAM prAptaH / tayA ca karpAsakartanamAtreNaiva jIvanAdasau dAtuM na zakitaH / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 tatastasyaiva vaNijaH sA RNadAsI saMjAtA / anyadA cAgatena tenaiva bandhusAdhunA vijJAtastadvayatikaraH / kRtA ca tasya vaNijo dezanA / mocayitvA ceyaM grAhitA dIkSAm / ityevaM dAsatvadAyakaM stokamapi RNam / stoko'pi ca vraNazeSo'pathyAdikamAsAdya visarpannantarbahizca prasarannacirAd. maraNaM prayacchati / agnezca lavo'pi mArgAdau patitastRNAdike lagnaH paraMparayA krameNa prasaran samastamapi grAmanagarAdikaM nirdahati / evaM stokazeSA api kaSAyAH kutazcid nimittAd vRddhimupagacchanto'nantaM bhavamupakalpayantIti // 1311 // (vizeSA0 bhA0 gA0 1311) 21/5 [98] tatra lokanirUpaNAyA''ha NAmaM 1 ThavaNA 2 davie 3 khitte 4 kAle 5 bhave a6 bhAve a 7 / pajjavaloge a8 tahA aTTaviho logaNikkhevo // 1057 // vyAkhyA-nAmalokaH sthApanAlokaH dravyalokaH kSetralokaH kAlalokaH bhavaloko bhAvalokazca paryAyalokazca tathA, evamaSTavidho lokanikSepa iti gAthAsamAsArthaH / . vyAsArthaM tu bhASyakAra eva vakSyati, tatra nAmasthApane anAdRtya dravyalokamabhidhitsurAha jIvamajIve rUvamarUvI sapaesamappaese a| jANAhi davvaloga, NiccamaNiccaM ca jaM davvaM // 195 // (bhA0) vyAkhyA-jIvAjIvAvityatrAnusvAro'lAkSaNikaH, tatra sukhaduHkhajJAnopayogalakSaNo jIvaH, viparItastvajIvaH, etau ca dvibhedau-rUpyarUpibhedAd, Aha ca'rUpyarUpiNAviti, tatrAnAdikarmasantAnaparigatA rUpiNaH-saMsAriNaH, arUpiNastu karmarahitAH siddhA iti, ajIvAstvarUpiNo dharmAdharmAkAzAstikAyAH rUpiNastu paramANvAdaya iti, etau ca jIvAjIvAvoghataH sapradezApradezAvavagantavyau, tathA cAha'sapradezApradezAvi'ti, tatra sAmAnyavizeSarUpatvAtparamANuvyatirekeNa sapradezApradezatvaM sakalAstikAyAnAmeva bhAvanIyam, paramANavastvapradezA eva, anye tu vyAcakSatejIvaH kila kAlAdezena niyamAt sapradezaH, labdhyAdezena tu sapradezo vA'pradezo veti, evaM dharmAstikAyAdiSvapi triSvastikAyeSu parAparanimittaM pakSadvayaM vAcyam, pudgalAstikAyastu dravyAdyapekSayA cintyaH, yathA-dravyataH paramANurapradezo vyaNukAdaya: sapradezAH, kSetrata ekapradezAvagADho'pradezo dravyAdipradezAvagADhAH sapradezAH, evaM kAlato'pyekAnekasamayasthitirbhAvato'pyekAnekaguNakRSNAdiriti kRtaM vistareNa, prakRtamucyate-idamevambhUtaM jIvAjIvavrAtaM jAnIhi dravyalokaM dravyameva loko dravyaloka itikRtvA, asyaiva zeSadharmopadarzanAyA''ha-nityAnityaM ca yad Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dravyam, cazabdAdabhilApyAnabhilApyAdisamuccaya iti gAthArthaH // 195 // sAmprataM jIvAjIvayonityAnityatAmevopadarzayannAhagai 1 siddhA 2 bhaviAyA 3 abhavia 4-1 puggala 1 aNAgayaddhA ya 2 / tIaddha 3 tinni kAyA 4-2 jIvA 1 jIva 2 TiI cavhA // 196 // (bhASyam) vyAkhyA-asyAH sAmAyikavad vyAkhyA kAryeti, bhaGgakAstu sAdisaparyavasAnAH sAdyaparyavasAnAH anAdisaparyavasAnA anAdyaparyavasAnAH, evamajIveSu jIvAjIvayoraSTau bhaGgAH dvAram // adhunA kSetralokaH pratipAdyate, tatra AgAsassa paesA, uddhaM ca ahe a tiriyaloe a / jANAhi khittalogaM, aNaMta jiNadesiaM sammaM // 197 // (bhA0) vyAkhyA-AkAzasya pradezAH-prakRSTA dezAH pradezAstAn 'UrdhvaM ca' ityUrdhvaloke ca 'adhazca' ityadholoke ca tiryagloke ca, kiM ? jAnIhi kSetralokaM, kSetrameva lokaH kSetraloka itikRtvA, lokyata iti ca loka iti, UrdhvAdilokavibhAgastu sujJeyaH, 'ananta' mityalokAkAzapradezApekSayA cAntam, anusvAralopo'tra draSTavyaH, 'jinadezitam' iti jinakathitaM 'samyak' zobhanena vidhineti gAthArthaH // 197 // sAmprataM kAlalokapratipAdanAyAha samayAvaliamahattA divasamahorattapakkhamAsA ya / saMvaccharajugapaliA sAgara osappipariaTTA // 198 // (bhA0) vyAkhyA-iha paramanikRSTaH kAlaH samayo'bhidhIyate, asaGkhyeyasamayamAnA tvAvalikA, dvighaTiko muhUrtaH, SoDaza muhUrtA divasaH, dvAtriMzadahorAtraM, paJcadazAhorAtrANi pakSaH, dvau pakSau mAsaH, dvAdaza mAsAH saMvatsaramiti, paJcasaMvatsaraM yugaM, palyopamamuddhArAdibhedaM yathA'nuyogadvAreSu tathA'vaseyam, sAgaropamaM tadvadeva, dazasAgaropamakoTAkoTiparimANotsarpiNI, evamavasarpiNyapi draSTavyA, 'parAvartaH' pudgalaparAvartaH, sa cAnantotsapiNyavasarpiNIpramANo dravyAdibhedaH, te'nantA atItakAla ananta evaiSyanniti gAthArthaH // 198 // uktaH kAlalokaH, lokayojanA pUrvavad / adhunA bhavalokamabhidhitsurAha NeraiadevamaNuA tirikkhajoNIgayA ya je sattA / taMmi bhave vaTuMtA bhavalogaM taM viANAhi // 199 // (bhA0) vyAkhyA-nArakadevamanuSyAstathA tiryagyonigatAzca ye 'sattvAH'- prANinaH 'taMmi'tti tasmin bhave vartamAnA yadanubhAvamanubhavanti bhavalokaM taM vijAnIhi, lokayojanA pUrvavaditi gAthArthaH // 199|| sAmprataM bhAvalokamupadarzayati Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 odaie 1 ovasamie 2 khaie a 3 tA khaovasamie a 4 / pariNAmi 5 sanivAe a6 chavyiho bhAvalogo u // 200 // (bhA0) vyAkhyA-udayena nivRtta audayikaH, karmaNa iti gamyate, tathopazamena nivRtta aupazamikaH, kSayeNa nirvRttaH kSAyika evaM zeSeSvapi vAcyam, tatazca kSAyikazca tathA kSAyopazamikazca pAriNAmikazca sAnipAtikazca, evaM SaDvidho bhAvalokastu tatra sAnnipAtika oghato'nekabhedo'vaseyaH, aviruddhastu paJcadazabheda iti, uktaM ca"odaiakhaovasame pariNAmekkeko gaicaukke'vi / khayajogeNavi cauro tadabhAve uvasameNaMpi // 1 // uvasamaseDhI ekko kevaliNo'vi ya taheva siddhassa / aviruddhasaMnivAiyabheyA emeva paNNarasa ||2||"tti gAthArthaH // 20 // tivvo rAgo adoso a, unnA jassa jNtunno| jANAhi bhAvaloaM, aNaMtajiNadesiaM sammaM // 201 // (bhA0) vyAkhyA-'tIvra' utkaTaH rAgazca dveSazca, tatrAbhiSvaGgalakSaNo rAgaH, aprItilakSaNo dveSa iti, etAvudIrNo 'yasya jantoH' yasya prANina ityarthaH, taM prANinaM tena bhAvena lokyatvAjjAnIhi bhAvalokamanantajinadezitam-ekavAkyatayAnantajinakathitaM 'samyag' iti kriyAvizeSaNam, ayaM gAthArthaH // 201 // dvAram, sAmprataM paryAyaloka ucyate, tatraughata: paryAyA dharmA ucyante, iha tu kila naigamanayadarzanaM mUDhanayadarzanaM vA'dhikRtya caturvidhaM paryAyalokamAha davvaguNa 1 khittapajjava 2 bhavANubhAve a 3 bhAvapariNAme 4 / jANa cauvvihameaM, pajjavalogaM samAseNaM // 202 // (bhA0) vyAkhyA-dravyasya guNA:-rUpAdayaH, tathA kSetrasya paryAyAH-agurulaghavaH bharatAdibhedA eva cAnye, bhavasya ca nArakAderanubhAvaH-tIvratamaduHkhAdiH, yathoktam"acchiNimilIyamettaM Natthi suhaM dukkhameva aNubaMdhaM / Narae NeraiANaM ahoNisiM paccamANANaM // 1 // asubhA uvviyaNijjA saddarasA rUvagaMdhaphAsA ya / Narae NeraiANaM dukkayakammovalittANaM // 2 // " ityAdi, evaM zeSAnubhAvo'pi vAcyaH, tathA bhAvasya jIvAjIvasambandhinaH pariNAmastena tena ajJAnAd jJAnaM nIlAllohitamityAdiprakAreNa bhavanamityarthaH, 'jAnIhi' avabudhyasva caturvidhamenamoghataH paryAyalokaM 'samAsena' saMkSepeNeti gAthArthaH // 202 // tatra yaduktaM dravyasya guNA ityAdi tadupadarzanena nigamayannAha Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 vannarasagaMdhasaMThANaphAsaNagaivanabhee a| pariNAme a bahuvihe pajjavalogaM viANAhi // 203 // vyAkhyA-varNarasagandhasaMsthAnasparzasthAnagativarNabhedAzca, cazabdAd rasAdibhedaparigrahaH, ayamatra bhAvArtha:-varNAdayaH sabhedA gRhyante, tatra varNaH kRSNAdibhedAt paJcadhA, raso'pi tiktAdibhedAtpaJcadhA, gandhaH-surabhirityAdibhedAd dvidhA saMsthAnaMparimaNDalAdibhedAtpaJcadhaiva, sparzaH karkazAdibhedAdaSTadhA, sthAnamavagAhanAlakSaNaM tadAzrayabhedAdanekadhA, gatiH sparzavadgatirityAdibhedA dvidhA, cazabda uktArtha eva athavA kRSNAdivarNAdInAM svabhedApekSayA ekaguNakRSNAdyanekabhedopasaMgrahArtha iti, anena kila dravyaguNA ityetadvyAkhyAtam / pariNAmAMzca bahuvidhAnityanena tu caramadvAram, zeSaM dvAradvayaM svayameva bhAvanIyam, tacca bhAvitamevetyakSaragamanikA / bhAvArthastvayam-pariNAmAMzca bahuvidhAn jIvAjIvabhAvagocarAn, kiM ? paryAyalokaM vijAnIhi iti gAthArthaH // 203 // akSarayojanA pUrvavaditi dvAram, sAmprataM lokaparyAyazabdAnirUpayannAha Alukkai a palukkai lukkai saMlukkaI a egaTThA / logo aviho khalu teNeso vuccaI logo // 1058 // vyAkhyA-Alokyata ityAlokaH, pralokyata iti pralokaH, lokyata iti lokaH, saMlokyata iti ca saMlokaH ete ekArthikAH zabdAH, lokaH aSTavidhaH khalvityatra Alokyata ityAdi yojanIyam, ata evA''ha-tenaiSa ucyate loko yenA''lokyata ityAdi bhAvanIyam, gAthArthaH // 1058 // vyAkhyAto lokaH / (Ava0ni0 1057-58) 23/1 [99] aNusoapaTThiabahujaNaMmi, paDisoaladdhalakkheNaM / ___paDisoameva appA, dAyabvo houkAmeNaM // 2 // etaddhi pratijJAsUtram, iha cAdhyayane caryAguNA abhidheyAH, tatpravRttau mUlapAdabhUtamidamAha-anusrotaHprasthite nadIpUrapravAhapatitakASThavad viSayakumArgadravyakriyAnukUlyena pravRtte bahujane tathAvidhAbhyAsAt prabhUtaloke tathA prasthAnenodadhigAmini, kimityAha pratisrotolabdhalakSyeNa dravyatastasyAmeva nadyAM kathaJciddevatAniyogAt pratIpasrotaHprAptalakSyeNa, bhAvatastu viSayAdivaiparItyAt kathaMcidavAsasaMyamalakSyeNa pratisrota eva durapAkaraNIyamapyapAkRtya viSayAdi saMyamalakSyAbhimukhameva AtmAjIvo dAtavyaH pravartayitavyo bhavitukAmena saMsArasamudraparihAreNa muktatayA bhavitu Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 kAmena sAdhunA, na kSudrajanAcaritAnyudAharaNIkRtyAsanmArgapravaNaM ceto'pi karttavyam, api tvAgamaikapravaNenaiva bhavitavyamiti, uktaM ca-nimittamAsAdya yadeva kiJcana, svadharmamArga visRjanti bAlizAH tapa:zrutajJAnadhanAstu sAdhavo, na yAnti kRcchre parame'pi vikriyAm // 1 // tathA kapAlamAdAya vipannavAsasA, varaM dviSadvezmasamRddhirIkSitA / vihAyalajjAM na tu dharmavaizase, surendratA(sA)rthe'pi samAhitaM manaH // 2 // tathA-pApaM samAcarati vItaghRNo jaghanyaH, prApyApadaM saghRNa eva vimadhyabuddhiH prANAtyaye'pi na tu sAdhujanaH svavRttaM, velAM samudra iva lavayituM samarthaH // 3 // ityalaM prasaGgeneti sUtrArthaH // 2 // aNusoasuho loo, paDisoo Asavo suvihiANaM / aNusoo saMsAro, paDisoo tassa uttAro // 3 // adhikRtameva spaSTayannAha-anusrotaHsukho lokaH-udakanimnAbhisarpaNavat pravRttyA'nukUlaviSayAdisukho lokaH karmagurutvAt, pratisrota eva tasmAdviparItaH AzravaH indriyajayAdirUpaH paramArthapezalaH, kAyavAGmanovyApAraH Azramo vA vratagrahaNAdirUpaH, suvihitAnAM-sAdhUnAm, ubhayaphalamAha-anusrotaH saMsAraH zabdAdiviSayAnukUlyaM saMsAra eva, kAraNe kAryopacArAt yathA viSaM mRtyuH dadhi-trapuSI pratyakSojvaraH, pratisrotaH uktalakSaNaH, tasyeti paJcamyarthe SaSThI supAM supo bhavantIti vacanAd, tasmAt saMsArAd uttAra:-uttaraNamuttAraH, hetau phalopacArAt yathA''yughRtam, tandulAn varSati parjanya iti sUtrArthaH // 3 // (dazavai0cU0-2, gA0 2-3) 23/3 [100] icceaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM coddasapuvvissa sammasutaM, abhiNNa dasapubbissa sammasutaM, teNa paraM bhiNNesu bhayaNA / se taM sammasutaM 5 / se kiM taM micchasutaM ? micchasutaM jaM imaM aNNANiehiM micchaTTiIhiM sacchaMdabuddhi-mativiyappiyaM, taM jahA bhArahaM rAmAyaNaM haMbhImAsurakkhaM koDapillayaM sagabhaddiyAo khoDamuhaM, kappAsiyaM nAmasuhumaM kaNagasattarI vaisesiyaM buddhavayaNaM vesitaM kavilaM logAyataM saTThitaMtaM mADharaM purANaM vAgaraNaM NADagAdI, ahavA bAvattarikalAo cattAri ya vedA saMgovaMgA // [2] eyAI micchaddiTThissa micchattapariggahiyAI micchasutaM, eyANi ceva sammaddiTThissa sammattapariggahiyAI sammasuyaM / (sU. 72) iccedamityAdi / ityetad dvAdazAGgaM gaNipiTakaM caturdazapUrviNaH samyakchutameva,, tathA abhinnadazapUrviNo'pi samyakchuta 2 da Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 meva / teNa paraM bhiNNesuM bhayaNatti- pazcAnupUrvyA tataH paraM bhinnesu dazasu bhajanA kadAcit samyakchutaM kadAcinmithyA zrutam, pariNAmavizeSAt / etaduktaM bhavati - Asannabhavyo'pi mithyAdRSTiH sampUrNadazapUrvaratnanidhAnaM na prApnoti, mithyAtvapariNAmakalaGkitvAd dAridryanibandhanapApakalaGkAGkitapuruSavaccintAmaNimiti / "se ta" mityAdi tadetat samyakchrutam // se kiM tamityAdi / atha kiM tanmithyAzrutam ? mithyAzrutaM ydidmjnyaanikaiH| tatrAlpajJAnabhAvAdadhanavadazIlavadvA samyagdRSTayo'pyajJAnikAH procyante, ata AhamithyAdRSTibhiH / kim ' svacchandabuddhi-mativikalpitam' IhAvagrahe buddhiH apAyadhAraNe matiH svacchandena - svAbhiprAyeNa svataH sarvajJapraNItArthAnusAramantareNa buddhimatibhyAM vikalpitaM svacchandabuddhimativikalpitam, svabuddhikalpanAzilpanirmitamityarthaH / tadyathA - bhAratamityAdi sUtrasiddhaM yAvat catvArazca vedAssAGgopAGgAH / etAni svarUpato'nyathAvastvabhidhAnAd mithyA zrutameva / svAmisambandhacintAyAM tu bhAjyAni / tathA cAha-- [2] mithyAdRSTermithyAtvaparigRhItAni viparItAbhinivezahetutvAnmithyA zrutam / etAnyeva samyagdRSTeH samyaktvaparigRhItAni asAratAdarzanena sthiratarasamyaktvapariNAmahetutvAt samyakchrutam / (zrInandisU0 sU071-73) 24/1 [101] nanu yathA mati - zrutAbhyAM samyagdRSTirghaTAdikaM jAnIte, vyavaharati ca, tathA mithyAdRSTirapi, tat kimiti tasya satkaM sarvamapyajJAnamucyate ? ityAzaGkyAha sadasadavisesaNAo, bhavaheu jadicchiovalambhAo / nANaphalAbhAvAo, micchaddiTTissa aNNANaM // 115 // saccA'sacca sadasatI tayoravizeSaNamavizeSastasmAd hetoH, mithyAdRSTeH sambandhi vyavahAramAtreNa jJAnamapi nizcayato'jJAnamucyate, sato hyasattvenA'sad viziSyate asato'pi ca sattvena sad bhidyate / mithyAdRSTizca ghaTe sattva - prameyatvamUrtatvAdIn, stambha - rambhA -: - 'mbhoruhAdivyAvRttyAdIMzca paTAdidharmAn sato'pyasattvena pratipadyate, 'sarvaprakArairghaTa evAyam' ityavadhAraNAt anena hyavadhAraNena santo'pi sattva-prameyatvAdayaH paTAdidharmA na santIti pratipadyate, anyathA sattva- prameyatvAdisAmAnyadharmadvAreNa ghaTe paTAdInAmapi sadbhAvAt 'sarvathA ghaTa evAyam' ityava - dhAraNAnupapatteH, 'kathaJcid ghaTa evA'yam' ityavadhAraNe tvanekAntavAdAbhyupagamena samyagdRSTitvaprasaGgAt, tathA paTa-puTa-naTa- zakaTAdirUpaM ghaTe'sadapi sattvenA'yamabhyupagacchati 'sarvaiH prakArairghaTo'styeva' ityavadhAraNAt, 'syAdastyeva ghaTaH ' Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityavadhAraNe tu syAdvAdAzrayaNAt samyagdRSTitvaprApteH / tasmAt sadasatorvizeSAbhAvAdunmattakasyeva mithyAdRSTerbodho'jJAnam / tathA viparyastatvAdeva bhavahetutvAt tadbodho'jJAnam / tathA pazuvadhatilAdidahanajalAdhavagAhanAdiSu saMsArahetuSu mokSahetutvabuddheH, dayA-prazama-brahmacaryA''kiJcanyAdiSu tu mokSakAraNeSu bhavahetutvAdhyavasAyato yadRcchopalambhAt tasyA'jJAnam / tathA viratyabhAvena jJAnaphalAbhAvAd mithyAdRSTerajJAnam // iti gAthArthaH // 115 // (vizeSA0bhA0 gA0 115) 24/1 evaM codita AcAryaH sarvametademityanujJApavAdamAha - [102] ekamapi tu jinavacanAdyasmAnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH, sAmAyikamAtrapadasiddhAH // 27 // (vyA0) ekamapItyAdi / ekamapi padaM kiM punariyAn saptapadArthasaMgraha iti tuzabdo vizeSayati / jinavacanAdityavacchede paJcamI, yathA samUhAcchuklaM prakAzate / yasmAditi kAraNe paJcamI / yasmAt kAraNAnirvAhakaM sugRhItamapyabhyasyamAnamuttarottarajJAnakAraNatvAd bhavottArakamityarthaH / na ceyaM svamanISikA ityAha, zrUyante ityAdi, zrUyante cAnantA iti ca zabdaH samuccaye, bIjalAbhAt tadavinAzAduttarottaravRddhisambhavo'vasIyate / zrUyante cetyabhiprAyamAtrA'vadhAraNe, evaM zrUyante pravacane- 'karemi bhadanta ! sAmAyikamityetAvataiva padena bhAvataH sugRhItenAnantakAlena anantAH siddhA' ityuktaM pravacane, udAharaNamatra tuSamASaiH svAdhyAya iti // 27 // yasmAccaivamAgamo nirvAhakamiti cAvasIyate - tasmAt tatprAmANyAt, samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM, grAhya dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // [AryA] (vyA0) tasmAdityAdi-tasmAdAgamaprAmANyAt samAsataH saMkSepeNa, vyAsato vistareNa, yathAzaktyA'dhyeyaM jinavacanaM, na punaravamantavyamiti darzayati, zreya iti, idameva hi zreyo nAnyaditi, nirgatavicAraM niHzaGkamityarthaH / grAhyamadhyayanazravaNAbhyAM, dhAryamanuprekSaNAdibhiH, vAcyamarthavicAraNAdibhiH / grahaNadhAraNe tAvadAtmopakAriNI // 28 // kiM punarvAcanayeti codite'dhyApanasyaiva gauravakhyApanArthaM AtmaprayatnadRDhIkaraNArthaM cAha - na bhavati dharmaH zrotuH, sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA, vaktustvekAntato bhavati // 29 // [AryA] Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 (vyA0) na bhavatItyAdi / zrotA hi kadAcidanyamanasko duSTAntarAtmA vA zRNuyAd evaMvidhasya zroturna hitazravaNamAtrAdevaikAntena dharmo'stIti darzayati / hitagrahaNamAmeDanArthaM, hitamapi tAvat zRNvatAM na sarveSAM dharmaH kiM punarahitamiti / bruvata ityAdi, vaktA hi yadA stutimAnalAbhAdinirIhaH kathamamI zrotAro'nugRhItAH pratibudhyerannityavAptabuddhirhitamupadizati tadA'syaikAntato bhavati dharmaH evaM ca kRtvA svapariNAmo naH pravacaneSu zubhAzubhopacayaM prati paraM pramANamiti darzitam / na cAtrAtmanepadAzaGkA, nirAkRtaM hi stutyAdikriyAphalaM, niranubandhAbhiprAyAt, na ca dharmo'pyabhipretaH, avazyaMbhAvI tvasAvityuktaH // 29 // evaM nizcityAhazramamavicintyAtmagatam, tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi, hitopadeSTA'nugRhNAti // 30 // [AryA] (vyA0) zramamityAdi / yo hRdayazoSAdirAtmagataH zramastamavigaNayya-naitanmama duHkhamihaiva caitatsUpayukta zarIramiti paricintyopadeSTavyam, tasmAditi prakrAntaprayojanamupasaMhRtya nizcinoti, ayaM vinizcayo yaduta zreyo mokSamArgaH sarvakAlamupadeSTavyaH, na punarazreyaH sAvadhamithyA zrutamAtmaparopaghAtIti / idaM ca punaH zreyasa upadezaprayojanaM nirdhArya Aha, AtmAnamityAdi, udayaM zrutvA pApebhyo nivRttya hiteSu pravartamAnaH kalyANabhAgI bhavati sa tatropadeSTA heturityubhAvapi hitopadezenAnugRhyete iti // 30 // [103] zAsanasAmarthyena tu, saMtrANabalena cAnavadyena / yuktaM yattacchAstram, taccaitatsarvavidvacanam // 188 // zAsanasAmarthyenAnuzAsanasamarthamidaM-dvAdazAGga pravacanamatastena zAsanasAmarthyena saMsArasvabhAvamanuvadatA tadviparItaM ca mokSamArga darzayatA nirAbAdhaM parirakSatA ca zaraNAgatAn prANino'navadyenopAyena kazcit parirakSatyanyAnupaghnanna tathedaM zAsanaM kasyacidupaghAtakaM yuktamidaM pratibaddham / yataH zAstramuktenArthadvayena taccaitacchAstraM sarvavida:-sarvajJasya vacanamanvarthadvAreNa kSINAzeSarAgadveSamohasya nAnyasyeti // 188 // ava0 zAsanasya zikSaNasya sAmarthya baliSThatAnena saMtrANasya pAlanasya balena ca ubhayena sahitaM yattacchAstramucyate siddhAntaH saMsArabhAvamanuvadatAM mokSaM darzayatAM sarvavidAmetad vacanam // 188 // (prazama0 gA0188) 24/3 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 [104] kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // kevalamityAdi / kevalamamizramasAdhAraNamadhigamya-prApya vibhavatIti vibhuHsarvagatajJAnAtmetyarthaH / svayameva svazaktyaiva, na rAjeva sAmantAdimizraH / kiM tat, kevalaM jJAnaM darzanaM ca vakSyamANam, anantaM na kavacit pratihataM sarvatra gamata eva vibhurityuktam // 18 // (ta0kA gA018) 243 - [105] vacanasyaiva mAhAtmyamabhiSTauti ca asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasminniyamAtsarvArthasaMsiddhiH // 2 // 14 // asminityAdi asminanvacane hRdayasthe sati hRdayasthaH smRtidvArA tattvato munIndraH, svatantravaktRtvarUpatatsambandhazAlitvAta, itiH pAdasamAptau / hRdayasthite ca tasmin-munIndre niyamAt-nizcayena sarvArthasaMpattiH bhavati // 2 // 14 // (SoDa02, zlo014) 24/4 [106] athAgamasyaiva prAdhAnyaM prakaTayannAha AgamaM AyaraMteNaM, attaNo hiyakaMkhiNA / titthanAho gurU dhammo, savve te bahumatriyA // 35 // vyAkhyA-'AtmanaH'-svasya 'hitakAGkSiNA'-hitakAminA / 'AgamaM'arhatpraNItasiddhAntoktamAcAram 'AcaratA'-abhyupagacchatA janena 'tIrthanAthaH'-arhana 'guru:'-dharmAcAryaH dharmazca, te sarve 'bahumAnitAH' gauravitAH / ayaM bhAvaHAtmahitaiSiNA yena zrIsiddhAnto bahumAnitastaduktaM sarvamapyaGgIkRtamityarthaH, na tu jamAlyAdivatsiddhAntaikadezo'pyapramANito'stIti tenArhadgurudharmA bahumAnitA eva / yazcAgamapadamekamapi nAGgIkaroti sa nihnavapaGktau samyaktvavikalo gaNyate"payamavi asaddahaMto suttuttaM micchadiTThIo" itivacanAt // 27 // (saM0sa0 gA035) 24/4 [107] jati vi Na viNassati cciya deho jhANaM tu niyamato calati / sItAdiparigayassiha tamhA layaNaM va taM gajjhaM // 1028 // yadyapi na vinazyati dehastathApi dhyAnaM zItAdiparigatasyeha niyamatazcalatyeva, ciyazabda evakArArtho bhinnakramazca, sa ca yathAsthAnaM yojitastasmAllayanamiva tatvastramupakAritvAdavazyaM grAhyamiti // 1028 // syAdetat, yadi zItAdivedanAbhi Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ratyantamabhibhUtasya tasya maraNamupaDhaukate tarhi tadapi saphalameva, maraNaparyavasAnaM hi jIvitam, tato'vazyameva kadAcinmarttavyaM tadyadyadhunA dharmamAcarato maraNaM bhaviSyati kimayuktaM syAdityata Aha sujhANassa u nAse maraNaMpi na sohaNaM jiNA beMti / annANicI ( vI )racariyaM bAlANaM vimhayaM kuNati // 1029 // zItAdivedanAparigatasya hi niyamataH zubhadhyAnavighAtasaMbhava ityuktam, tataH zubhadhyAnasya vinAze sati maraNamapi na zobhanaM jinA bruvate, ArttadhyAnAdisaMbhavena tiryagyonyAdiSUpapAtasaMbhavAt / yatpunaruktaM - maraNaparyavasAnaM hi jIvitamityAdi tadayuktameva, ajJAnicI (vI) racaritaM hi bAlAnAmeva - ajJAnAmeva vismayaM karoti na tu guru pAraMparyAgatAgamopaniSadvedinAm, iha paraloke vA tasya bhAvato duHkhanibandhanatvAditi ||1029 // ( dharmasaM0 gA01028-29) 25/7 [108] taditthamupasaMpannasya parasya vacanamAzaGkyopasaMhArapUrvakaM granthA'granthavibhAgamupadidarzayiSurAha tamhA kimatthi vatthaM, gaMtho'gaMtho va savvahA loe / gaMtho'gaMtho va mao, mucchamamucchAhiM nicchayao // 2573 // vatthAI teNa jaM jaM, saMjamasAhaNamarAgadosassa / taM tamapariggahocciya, pariggaho jaM taduvaghAi // 2574 // vyAkhyA- tasmAt kiM nAma tad vastvasti loke yadAtmasvarUpeNa sarvathA grantho'grantho vA ? nAstyevaitadityarthaH / tatazca 'mucchA pariggaho vutto ii vuttaM mahesiNA' ityAdivacanAt yatra vastra - dehAhAra- kanakAdau mUrcchA saMpadyate tad nizcayataH paramArthato granthaH / yatra tu sA nopajAyate tadagrantha iti / etadeva vyaktIkaroti'vatthAiM teNetyAdi' tena tasmAt / zeSaM sugamamiti // 2573, 2574 / / (vizeSA0 bhA0 gA0 2573-74 ) 25/8 [109] sparzasya lakSaNaM phalAtizayaJcAha -- sparzastattattvAptiH saMvedanamAtramaviditaM tvanyat / vandhyamapi syAdetatsparzastvakSepatatphaladaH // 15 // sparza ityAdi / tasya - vivakSitasya vastunaH tattvam - anAropitaM rUpaM tasya AptiH-upalambhaH sparzaH spRzyate'nena vastutattvamiti nirukteH / anyattu aviditaM - kathaJcidvastugrAhitve'pi pramANaparicchedyasampUrNArthA'grAhitvenA'nizcitaM saMvedanamAtraM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tattvaparAmarzazUnyamasparzAkhyaM jJAnamityarthaH / vandhyamapi-viphalamapi syAt etatsaMvedanamAtram, sparzastu-sparzaH punaH akSepeNa-avilambena tat svakAryaM phalaM dadAti yaH sa tathA / ayamanayoH sparzAnyajJAnayovizeSaH // 12 // 15 // (SoDa0pra0So012, zlo015) 26/1 [110] je egaM jANai se savvaM jANai / je savvaM jANai se egaM jANai // 122 // 'yaH' kazcidavizeSitaH 'ekaM'-paramANvAdi dravyaM pazcAtpuraskRtaparyAyaM svaparaparyAyaM vA 'jAnAti'-paricchinatti sa sarvaM-svaparaparyAyaM jAnAti atItAnAgataparyAyidravyaparijJAnasya samastavastuparicchedAvinAbhAvitvAd, idameva hetuhetumadbhAvena lagayitumAha-'je savva' mityAdi, yaH sarva-saMsArodaravivaravarti vastu jAnAti sa ekaM ghaTAdi vastu jAnAti, tasyaivAtItAnAgataparyAyabhedaistattatsvabhAvApattyA'nAdyananta kAlatayA samastavastusvabhAvAvagamatvAditi, taduktam-"egadaviyassa je atthapajjavA vayaNapajjavA vAvi / tIyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 1 // (AcA0sU0 adhya0 3, u04, sU0 122) 26/4 [1111 sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSeNa yoga ityuktam / tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvam ? ityAha ThANunnatthAlaMbaNarahio taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u // 2 // 'ThANunnatthe'tyAdi / sthIyate'neneti sthAnam-AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyata-bandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham, UrNa:-zabdaH sa ca kriyAdAvuccAryamANasUtravarNalakSaNaH, artha:-zabdAbhidheyavyavasAyaH, AlambanaM-bAhyapratimAdiviSayadhyAnam, ete catvAro bhedAH, 'rahitaH'-rUpidravyAlambanarahito nirvikalpacinmAtrasamAdhirUpa ityevaM 'eSaH'-yogaH paJcavidhaH 'tantre'-yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH, uktaM ca-"sthAnorNAlambanatadanyayogaparibhAvanaM samyak / paratattvayojanamalam, yogAbhyAsa iti samayavidaH // " (SoDa0 13-4) iti / sthAnAdiSu yogatvaM ca "mokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya" (pAtaM0 yo0 sU0 2-29) iti yogAGgatvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti SoDazakavRttAvuktaM tat "cittavRttinirodho yogaH (pA0 yo0 sU0 1-2) iti yogalakSaNAbhiprAyeNeti dhyeyam / atra sthAnAdiSu 'dvayaM' sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAdUrNasyApyuccArya Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mANasyaiva grahaNAduccAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA 'trayam-' arthAlambananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, 'tuH'-evakArArtha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM sAkSAd jJAnarUpatvAt // 2 // (yo0vi0gA0 2) 27/2 [112] eSa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha dese savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi| iyarassa bIyamittaM, ittu cciya kei icchaMti // 3 // 'dese savve ya'tti / saptamyAH paJcamyarthatvAddezatastathA sarvatazca cAritriNa eva 'eSaH'-prAguktaH sthAnAdirUpo yogaH / "niyamena'-itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, kriyArUpasya vA'sya cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiva granthakRtA yogabindau prarUpitA, tathAhi- "dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH saMpravartate // 357 / / iti / 'dezAdibhedataH' dezasarvavizeSAd 'idaM' cAritraM 'adhyAtmAdiH' adhyAtma 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaMkSayazca 5 / tatrAdhyAtmam- ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjjIvAditattvacintanam 1, bhAvanA-adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH 2 AdhyAnaMprazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3 samatA avidyAkalpiteSTAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4, vRttisaMkSayazca-manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunarbhAvena nirodhaH 5 / athaiteSAmadhyAtmAdInAM sthAnAdiSu kutra kasyAntarbhAva: iti ced ? ucyate-adhyAtmasya citrabhedasya devasevAjapatattvacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnaviSayatvAttatraiva / dhyAnasyAlambane / samatAvRttisaMkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH saMbhavatIti siddham / nanu yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiryogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyavahAreNa zraddhAdharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikriyAyAH sarvathA naiSphalyaM syAdityAzaGa kyAha-'itarasya'-dezasarvacAritrivyatiriktasya sthAnAdikaM 'ita eva' dezasarvacAritraM vinA yogasaMbhavAbhAvAdeva 'bIjamAtraM'-yogabIjamAtraM 'kecid'-vyavahAranayapradhAnA icchanti / "mokSakAraNIbhUtacAritratattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunarbandhakasamyagdRzostu tadyogabIjam" iti Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 nizcayanayAbhimataH panthAH / vyavahAranayastu yogabIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarbandhakAdayaH sthAnAdiyogasvAminaH, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamuktam-apunarbandhakasyAyam, vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 369 // (yo0bi0) apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca 'vyavahAreNa' kAraNe kAryatvopacAreNa 'tAttvikaH', kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAt / 'nizcayena'-upacAraparihAreNa 'uttarasya tu cAritriNa eva / sakRdvandhakAdInAM tu sthAnAdikamazuddhapariNAmatvAnnizcayato vyavahAratazca na yogaH kintu yogAbhAsa ityavadheyam / uktaM ca-"sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathA veSAdimAtrataH // 370 // " (yo0 biM0) sakRd-ekavAramAvartante utkRSTAM sthiti badhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvirAvartanAdigrahaH, 'atAttvikaH' vyavahArato nizcayatazcAtattvarUpaH // 3 // (yo0vi0 gA0 3) 27/2 tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam, arthateSveva pratibhedAnAha[113] ikkikkoya caUddhA, itthaM puNa tattao muNeyavvo / icchA-pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe // 4 // 'ikkikko ya'tti / 'atra' sthAnAdau 'punaH' karmajJAnavibhedAbhidhAnApekSayA bhUyaH ekaikazcaturddhA 'tattvataH'-sAmAnyena dRSTAvapi paramArthataH 'samayanItyA'-yogazAstrapratipAditaparipATyA 'icchApravRttisthirasiddhibhedataH'-icchApravRttisthirasiddhibhedAnAzritya 'muNeyavvo' tti jJAtavyaH // 4 // (yo0vi0gA04) 27/3 [114] tAneva bhedAn vivarISurAha tajjuttakahApIIi, saMgayA vipariNAmiNI icchA / savvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u // 5 // 'tajjuttakahA' ityAdi / tadyuktAnAM sthAnAdiyogayuktAnAM kathAyAM prItyA arthabubhutsayA'rthabodhena vA janito yo harSastallakSaNayA saMgatA-sahitA 'vipariNAminI' vidhikartRbahumAnAdigarbhaM svollAsamAtrAdyatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdyasAmagrayeNAGgasAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH / pravRttistu 'sarvatra' sarvAvasthAyAm 'upazamasAram' upazamapradhAnaM yathA syAttathA-'tatpAlanaMyathAvihitasthAnAdiyogapAlanam, 'o' tti prAkRtatvAt vIryAtizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH // 5 // (yo0vi0gA0 5.) 27/4 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 [115] taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti // 6 // 'taha ceva'tti / 'tathaiva' pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanametasya pAlyamAnasya sthAnAderbAdhakacintArahitaM sthiratvaM jJeyam / pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSaH-yaduta pravRttirUpaM sthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdbAdhakacintAsahitaM bhvti| sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirbAdhakameva jAyamAnaM tajjAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizeSeNa tadanutthAnAcca tadrahitameva bhavatIti / 'sarva' sthAnAdi svasminnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva parArthasAdhakaM-svasannihitAnAM sthAnAdiyogazuddhyabhAvavatAmapi tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasaMpAdakaM punaH siddhirbhavati / ata eva siddhA'hiMsAnAM samIpe hiMsAzIlA api hiMsAM kartuM nAlama, siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyam / 'itiH' -icchAdibhedaparisamAptisUcakaH / atrAyaM matkRtaH saMgrahazlokaH "icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAlanaM (pravRttiH) doSabhIhAniH sthairya siddhiH parArthatA // 1 // " iti // 6 // (yo0vi0 gA0 6) 27/4 [116] jaM vAiddhaM vaccAmeliaM hINakkharaM accakkharaM payahINaM viNayahINaM ghosahINaM jogahINaM sudinnaM dudrupaDicchiyaM akAle kao sajjhAo, kAle na kao sajjhAo, asajjhAe sajjhAiyaM, sajjhAe na sajjhAiyaM tassa micchAmi dukkddN| ee coddasa suttA puvilliyA ya egUNavIsaMti ee tettIsamAsAyaNasuttatti / etAni caturdazasUtrANi zrutakriyAkAlagocaratvAt na punaruktabhAJjIti, tathA doSaduSTapadaM zrutaM yadadhItam, tadyathA-vyAviddhaM viparyastaratnamAlAvada, anena prakAreNa yA''zAtanA tayA hetubhUtayA yo'ticAraH kRtastasya mithyAduSkRtamiti kriyA, evamanyatrApi yojyA / vyatyAneDitaM kolikapAyasavat, hInAkSaram-akSaranyUnam, atyakSaramadhikAkSaram, padahInaM-padenaivonam, vinayahInam-akRtocitavinayam, ghoSahInamudAttatAdighoSarahitam, yogarahitam-samyagakRtayogopacAram, suSThudattaM guruNA, duSTha pratIcchitaM kaluSitAntarAtmaneti, akAle kRtaH svAdhyAyo yo yasya zrutasya kAlikAderakAla iti, kAle na kRtaH svAdhyAyaH-yo yasyAtmIyo'dhyayanakAla ukta iti, asvAdhyAyike svAdhyAyitam, tathA svAdhyAyike-asvAdhyAyikaviparyayalakSaNe na svAdhyAyitam / itthamAzAtanayA yo'ticAraH kRtastasya mithyAduSkRtamiti pUrvavat / (Ava0ni0 pagAmasijjhA0) 27/5 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 [117] paratattva didRkSAyA anAlambanayogatve upapattimAhatatrA'pratiSThito'yaM yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu tenA'nAlambano gItaH // 15/9) / tatra-paratattve apratiSThitaH-alabdhapratiSThaH ayaM-pasmAtmadidRkSAkhyo yogo yataH-yasmAt pravRttazca dhyAnarUpeNa tattvataH-vastutaH tatra-paratattve, tadA''bhimukhyA'pracyavAt / sarvottamasya-yoganirodhAkhyanikhilAtizAyiyogasya anujaH-prAganantaravartI khalu tena kAraNena anAlambanaH-anAlambanayogo gIta:kathitaH purA vidvadbhiH / / syAdetat paratattvadidRkSAyAH paratattvadarzanaM yAvat . anAlambanatve aparatattvadidRkSAyAH apyaparatattvadarzanaM yAvadanAlambanatvApattiH aparatattvasya dRSTatvAbhyupagame ca dhyAnAnupapattiriti, maivama, aparatattve pratimAdyAlambanadvArA sAmAnyato dRSTe'pi vizeSadarzanAya dhyAnopapatteH paramparayA''lambanavattvena ca sAlambanatvavyapadezAtparatattve tu kenA'pi dvAreNa darzanAbhAvAdanAlambanatvopapatteH // 15/9 // [SoDa0 pra0So015 zlo09] 27/6 [118] AlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya ittha paramu tti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma // 19 // 'AlaMbaNaM pi' tti / Alambanamapi 'etat' prAkaraNikabuddhisaMnihitam 'atra'-yogavicAre 'rUpi'-samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, 'ca' punaH arUpI-paramaH-siddhAtmA ityevaM dvividham / tatra tasya arUpiparamAtmalakSaNasyAlambanasya ye guNA:-kevalajJAnAdayasteSAM pariNatiH samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpaH sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH, arUpyAlambanasyeSadAlambanatvena 'alavaNA yavAgUH' ityatrevAtra napadapravRtteravirodhAt / "suhumo AlaMbaNo nAma''tti kvacitpAThastatrApi sUkSmAlambano nAmaiSa yogastato'nAlambana eveti bhAva unneyaH, uktaM cAtrAdhikAre caturdazaSoDazake granthakRtaiva-"sAlambano nirAlambanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdhastattattvagastvaparaH // 1 // " sahAlambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / AlambanAt-viSayabhAvApattirUpAnniSkrAnto nirAlambanaH, yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jinarUpasya-samavasaraNasthasya dhyAnaM khalu 'Adya:'-sAlambano yogaH / tasyaivajinasya tattvaM-kevalajIvapradezasaMghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, 'tuH' -evArthe, 'aparaH'-anAlambanaH, atrArUpitattvasya sphuTaviSayatvAbhAvAdanAlambanatvamuktam / adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyeSadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / ayaM cAnAlambanayogaH "zAstrasaMdarzitopAyastadatikrAntagocaraH zaktyurekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // 5 // " (yoga0 samu0) iti zlokoktasvarUpakSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSAntyAdidharma saMnyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA paratattvadarzanecchA tallakSaNo mantavyaH / Aha - 'sAmarthyayogato yA, tatra didRkSetyasaGgazaktyADhyA / sA'nAlambanayogaH, proktastadarzanaM yAvat // (So0 15-8) || 'tatra' -paratve draSTumicchA-dikSA 'iti' evaMsvarUpA asaGgazaktyAnirabhiSvaGgAvicchinnapravRttyA ADhyA-pUrNA 'sA'-paramAtmadarzaneccha anAlambanayogaH, paratattvasyA'darzanam-anupalambhaM yAvat, paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati; tasya tadAlambanatvAt / alabdhaparatattvastallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto hyanAlambanayogaH, sa ca kSapakeNa dhanurdharaNa kSapaka zreNyAkhyadhanurdaNDe lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo bANastatsthAnIyaH yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayogavyApAraH, yadA tu dhyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAtrAdeva lakSyavedha itISupAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlambanayogavyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / Aha ca "tatrA'pratiSThito'yaM yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlambano gItaH // 9 // drAgasmAttadarzanamiSupAtajJAtamAtrato jJeyam / etacca kevalaM tat, jJAnaM yattatparaM jyotiH // 10 // ' (So0 15/9-10) / 'tatra' paratattve 'apratiSThitaH'alabdhapratiSThaH sarvottamasya yogasya-ayogAkhyasya anujaH-pRSThabhAvI // taddarzana' paratattvadarzanam, 'etacca' paratattvadarzanaM kevalaM' saMpUrNaM 'tat'-prasiddhaM jJAnaM yat tat kevalajJAnaM 'paraM prakRSTaM jyotiH // syAd atra kasyacidAzaGkA iSupAtajJAtAtparatattvadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambanayogapravRttirmA bhUt, sAlambanayogapravRttistu viziSTatarA kAcitsyAdeva, kevalajJAnasya labdhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt / maivam-kevalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAGkSAyA aviSaktayA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 dhyAnAnAlambanatvAt kSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnAmAvAdAvarjI karaNottarayoganirodhaprayatnAbhAvAccArvAktanakevalivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAduktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / Aha ca mahAbhASyakAra : 'sudaDDappayattavAvAraNaM Niroho va vijjamANANaM / jhANaM karaNANa mayaM Na u cittaNirohamittAgaM // 1 // . ' ( vizeSAvazyaka - gAthA 3071 ) iti / syAdetad, yadi kSapakazreNidvitIyApUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo granthakRtA'bhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakalavikalpakallolamAlAnAM cinmAtrapratibandhopalabdharatnatrayasAmrAjyAnAM jinakalpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaGgatAbhidhAnaM syAditi / maivam - yadyapi tattvataH paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratattvalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdarvAktanaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanaprApakatvAdekadhyeyAkArapariNatizaktiyogAcca nirAlambanameva / ata evAvasthAtrayabhAvane rUpAtItasiddhaguNapraNidhAnavelAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahAranayasiddhamaupAdhikaM rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapahnavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAt, tasyaiva ca mohanAzakatvAt / Aha ca - " jo jANai arihaMte, davvattaguNattapajjavattehiM / so jANai appANaM, moho khalu jAi tassa layaM // pra0 sA0 1-80 // " iti / tasmAdrUpidravyaviSayaM dhyAnaM sAlambanam, arUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam ||19|| ( yo0vi0gA019) 27/6 [119] tatrAdyasvarUpamAha yatrA''daro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yacca tatprItyanuSThAnam // 10/3 // yatretyAdi / yatra - - anuSThAne, Adara:- prayatnAtizayo'sti, prItizca abhirucirUpA, hita udayo yasyAH sA tathA bhavati kartuH - anuSThAtuH zeSANAM prayojanAnAM tyAgena ca tatkAle yacca karoti tadekamAtraniSThatayA tatprItyanuSThAnaM jJeyam ||10 / 3|| dvitIyamAha - gauravavizeSayogAd, buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam // 10/4 // gauravetyAdi-gauravaM-gurutvaM - pUjyatvaM tasya vizeSayogaH-adhikasambandhaH tataH Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 buddhimataH-vizeSagrAhidhIzAlinaH yadanuSThAnaM vizuddhatarayogaM-parizuddhataravyApAraM kriyayA-bAhyakAraNena itaratulyamapi-prItyanuSThAnatulyamapi jJeyaM tat-evaMvidhaM bhaktyanuSThAnam // 10/4 // kaH punaH prItibhaktyorvizeSa: ? ucyate atyantavallabhA khalu patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanotiM syAt prIti-bhaktigatam // 105 // atyantetyAdi / atyantavallabhA khalu-atyantapriyaiva patnI-bhAryA, tadvatpatnIvad atyanteSTaiva hitA ca- hitakAriNI iti kRtvA jananI-mAtA tulyamapisadRzamapi kRtyaM-bhojanAcchAdanAdi, anayoH-jananIpatnyoH jJAtam-udAharaNaM syAt prItibhaktigatam-prItibhaktiviSayam / prItyA patnyAH kriyate bhaktyA mAturitIyAn vizeSa iti bhAvaH / prItitva-bhaktitve kriyAguNamAnorathikaharSagatau jAtivizeSAviti tarkAnusAriNaH // 10/5 // tRtIyamAha- vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidam, cAritravato niyogena // 10/6 // -'vacane'tyAdi / vacanAtmikA-AgamArthAnusmaraNA'vinAbhAvinI pravRttiHkriyArUpA sarvatra-sarvasmin dharmavyApAre kSAntipratyupekSAdau aucityayogataH-dezakAla-puruSa-vyavahArAdyAnukUlyena yA tu bhavati, idam-evaM pravRttirUpaM vacanAnuSThAnaM cAritravataH-sAdhoH niyogena-niyamena bhavati, tasyaiva bhavadurgalaGghanaM SaSThaguNasthAnA'vAptestatra ca lokasaMjJA'bhAvAt, nAnyasya, viparyayAt / nizcayanayamatametat / vyavahAratastvanyasyApi mArgAnusAriNo vacane pravarttamAnasya dezata idaM bhavatyeveti draSTavyam // 10/6 / / turyasvarUpamAha- yattvabhyAsAtizayAt, sAtmIbhUtamiva ceSTayate sadbhiH / tadasaGganuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAt // 10/7 // 'yattvityAdi / yattu-yatpunaH abhyAsAtizayAt-bhUyo bhUyaH tadAsevanena saMskAravizeSAt, sAtmIbhUtamiva-candanagandhanyAyenA''tmasAdbhUtamiva ceSTyatekriyate sadbhiH-satpuruSaiH jinakalpikAdibhiH tat-evaMvidham asaGgAnuSThAnam / bhavati tu etat-jAyate punaretat tadAvedhAt-prAthamikavacanasaMskArAt // 10/7|| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 vacanA'saGgAnuSThAnayorvizeSamAha cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam // 10/8 // 'cakre 'tyAdi / cakrabhramaNaM- kumbhakAracakraparAvarttanaM daNDAt - daNDasaMyogAt tadabhAve caiva yat param-anyat bhavati, vacanAsaGgAnuSThAnayoH - prastutayoH tu-tadeva jJApakaM - udAharaNaM jJeyam / yathA cakrabhramaNamekaM daNDasaMyogAtprayatnapUrvakAd bhavati evaM vacanAnuSThAnamapyAgamasaMyogAt pravartate / yathA cAnyaccakrabhramaNaM daNDasaMyogAbhAve kevalAdeva saMskArA'parikSayAt sambhavati evamAgamasaMskAramAtreNa vastuto vacananirapekSameva svAbhAvikatvena yatpravartate tadasaGgAnuSThAnamitIyAn bheda iti bhAvaH // 10/8|| eSAmeva caturNAmanuSThAnAnAM phalavibhAgamAha abhyudayaphale cA''dye, niHzreyasasAdhane tathA carame / etadanuSThAnAnAm, vijJeye iha gatApAye // 109 // abhyudayetyAdi abhyudayaH - svargaH tatphale eva Adye- prItibhaktyanuSThAne / niHzreyasaM-mokSaH tatsAdhane tathA carame - vacanAsaGgAnuSThAne / eteSAmanuSThAnAnAM madhye vijJeye iha-prakrame, gatApAye - vighnarahite ata eva pUrvasaMyamaH svargahetuH apUrvasaMyamazca mokSaheturiti siddhAntanayaH || 10 | 9 || ( SoDa0 pra0 So010, zlo03... 9) 27/7 [120] nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnveSaNe tu dvitrANAmeva vidhiparANAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha - titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA // 14 // titthassa ityAdi / 'atra' avidhyanuSThAne 'tIrthocchedAdyapi nAlambanaM - ' tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavyamiti nAlambanIyam / 'yad' - yasmAt 'evameva' avidhyanuSThAne kriyamANa eva 'asamaJjasavidhAnAt ' -vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAzaH 'sa' eSa tIrthocchedaH / na hi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham, AjJArahitasya tasyAsthisaMghAtarUpatvapratipAdanAt, kintu sUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhusAdhvI zrAvaka zrAvikAsamudAyaH / tathA cAvidhi Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 karaNe sUtrakriyAvinAzAtparamArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanenAvidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH // 14 // [yo0vi0gA0 14] 27/8 sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayannAhaso esa vaMkao ciya, na ya symymaariyaannmviseso| eyaM pi bhAviyavvaM, iha titthuccheyabhIrUhi // 15 // 'so esa' tti / 'sa eSa' sUtrakriyAvinAzaH 'vakra eva' tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddhakriyAyA eva pakSapAte kriyamANe zuddhAyAstasyA alAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyA'kriyApariNAmasya svata upanipAtAttIrthocchedaH syAdeva, yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyAviziSTajanasamudAyarUpaM tIrthaM na vyavacchidyate, na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazciddoSaH, akriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt, kevalaM kriyApravartanena gurustIrthavyavahArarakSaNAd guNa evetyAzaGkAyAmAha-'na ca svayaM mRtamAritayoravizeSaH, kintu vizeSa eva' svayaM mRte svaduSTAzayasyAnimittattvAt, mArite ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapekSya gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUSaNameva / tathA ca zrutikevalino vacanam 'jaha saraNamuvagayANaM, jIvANa siro nikiMtae jo u / evaM Ayario vi hu, ussuttaM paNNaveMto ya / / [upadezamAlA-518] / na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintvavidhiprarUpaNAbhoge' (?pya) vidhiniSedhAsambhavAt tadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAda doSa eva / tasmAt "svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM doSo, vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim" etAvanmAtramapuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezanena nAzitAH / etadapi bhAvayitavyamiha tIrthocchedabhIrubhiH vidhivyavasthApanenaiva hyekasyApi jIvasya samyagbodhilAbhe caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAttIrthonnatiH, avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tasya dharmazrAvaNe'pi mahAdoSa eva, tathA coktaM granthakRtaiva SoDazake-'yaH zrRNvan siddhAntam, viSayapipAsAtirekataH pApaH / prApnoti na saMvegama, tadApi yaH so'cikitsya iti // 1 // . naivaMvidhasya zastam, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvannetad gururapi, tadadhikadoSo Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 'vagantavyaH // 2 // (So0 10 zlo0 14-15) maNDalyupavezanaM siddhAntadAne'rthamaNDalyupavezanam / 'tadadhikadoSaH' ayogyazroturadhikadoSaH, pApakarturapekSayA tatkArayiturmahAdoSatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprApaNenaiva gurustIrthavyavasthApako bhavati, vidhipravRttyaiva ca tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham / / 15 / / (yo0vi0mA0 15) 2718 nanu kimetAvadgUDhArthagaveSaNayA ? yadbahubhirjanaiH kriyate tadeva kartavyam, 'mahAjano yena gataH sa panthAH' iti vacanAt, jItavyavahArasyaivedAnI bAhulyena pravRttestasyaivA''tIrthakAlabhAvitvena tIrthavyavasthApakatvAdityAzaGkAyAmAha muttUNa logasannaM, uDDaNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM, buheNamainiuNabuddhIe // 16 // 'muttUNa'tti / muktvA ('lokasaMjJAM'-) 'loka eva pramANaM' ityevaMrUpAM zAstranirapekSAM mati 'uDDhUNa ya' tti-voDDhvA ca 'sAdhusamayasadbhAvaM-samIcInasiddhAntarahasyaM 'samyag'-vidhinItyA pravartitavyaM caityavandanAdau 'budhena'-paNDitena 'atinipuNabuddhyA' -atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA matyA / sAdhusamayasadbhAvazcAyam-'lokamAlambya kartavyam, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjya: syAtkadAcana // 4 // (jJAnasAre 23-4), stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzrAddhAsteSvapi stokAH, stokAsteSvapi satkriyAH // 2 // zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmazodhakAH // 3 // (jJAnasAre 23-5) eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjanaH / kimajJasAthaiH zatamapyandhAnAM naiva pazyati // 4 // yatsaMvignajanAcIrNam, zrutavAkyairabAdhitam / tajjItaM vyavahArAkhyam, pAramparyavizuddhimat // 5 // yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahArastadandhasaMtatisambhavam // 6 / / AkalpavyavahArArtham, zrutaM na vyavahArakam / itivaktumahattantre, prAyazcittaM pradarzitam // 7 // tasmAcchratAnusAreNa, vidhyekarasikairjanaiH / saMvignajItamAlambyamityAjJA pAramezvarI // 8 // " nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA-'avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti savvannU / pAyacchittaM jamhA, akae guruyaM kae lahuaM // 1 // ityAdi vacanAnAM kA gatiH ? iti cet, naitAni vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipravRttAvapyanAbhogAdinA'vidhidoSazchadmasthasya bhavatIti tadbhiyA na kriyAtyAgo vidheyaH prathamAbhyAse tathAvidhajJAnAbhAvAdanyadapi Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vA prajJApanIyasyAvidhidoSo niranubandha iti tasya tAdRzAnuSThAnamapi na doSAya, vidhibahumAnAd gurvAjJAyogAcca tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdanaparANIti na kazciddoSaH / avocAma cAdhyAtmasAraprakaraNe-'azuddhApi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena, svarNatvamupagacchati // 1 // ' (2-16 zlo0) yastu vidhyabahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhivyavasthApanarasikastadakartA'pi bhavya eva taduktaM yogadRSTisamuccaye granthakRtaiva-tAttvika: pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyam, bhAnukhadyotayoriva // 1 // ' (221 zlo0) ityAdi / na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNatiprayojyavidhivyavahArAbhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvazyakAdyAcaraNamakartavyameva prasaktamiti zaGkanIyam, vikalAnuSThAnAnAmapi 'jA jA havijja jayaNA, sA sA se NijjarA hoI / ' ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasaMpAdakataditarasyApi bAlAdyanugrahasampAdakatvenAkartavyatvAsiddheH / icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhirgItAthaiH siddhAntavidhiprarUpaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANasampAdakatvAt, uktaM ca gacchAcAraprakIrNake-'jai vi Na sakaM kAuM, sammaM jiNabhAsiyaM aNuTThANaM / to samma bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM // 1 // osanno vi vihAre, kamma sohei sulabhabohI ya / caraNakaraNaM visuddham, uvavUhaMto parUvito // 2 // (gAthA 23-24) iti / ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntanavyavahAramutsRjanti, anyaM ca vizuddhaM vyavahAraM saMpAdayituM na zaknuvanti te bIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH // 16 // (yo0vi0gA0 16) 27/8 [121] prathamapraznaprativacanamuktam, zeSapraznaprativacanamAha susaMvuDA paMcahi~ saMvarehiM, iha jIviyaM aNavakaMkhamANo / vosaTTakAo suicattadeho, mahAjayaM jayaI jaNNasiTuM // 42 // suSTha saMvRtaH-sthagitasamastAzravadvAraH susaMvRtaH, kaiH ? paJcabhiH-paJcasaGkhyaiH saMvaraiH-prANAtipAtaviratyAdivrataiH 'ihe tyasmin manuSyajanmani, upalakSaNatvAtparatra ca 'jIvitaM'-prastAvAdasaMyamajIvitam 'anavakAGkSan'-anicchan, yadvA apergamyamAnatvAjjIvitamapi-AyurapyAstAmanyaddhanAdi anavakAGkSan, yatra hi vratabAdhA tatrAsau jIvitamapi na gaNayati, ata eva vyutsRSTo-vividhairupAyairvizeSeNa vA parISahopasargasahiSNutAlakSaNenotsRSTaH-tyaktaH kAya:-zarIramaneneti lyulpaSTakAyaH, zuciH Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 akaluSavrataH sa cAsau tyaktadehazca-atyantaniSpratikarmatayA zucityaktadeho mahAn jayaH-karmazatruparAbhavanalakSaNo yasmin yajJazreSThe'sau mahAjayastam, kriyAvizeSaNaM vA mahAjayaM yathA bhavatyevaM yajate yatiriti gamyate, tato bhavanto'pyevameva yajantAmiti bhAvaH, tiG vacanavyatyayena vA 'jayai'tti yajatAm, kamityAha-'jaNNaseTuM'ti prAkRtatvAcchreSThayajJam, zreSThavacanena caitadyajana eva sviSTaM kuzalA vadanti, eSa eva ca karmapraNodanopAya ityuktaM bhavatIti sUtrArthaH / yadIdRgguNaH zreSThayajJaM yajate atastvamapIdRgguNa eva, tathA ca taM yajamAnasya kAnyupakaraNAni ko vA yajanavidhirityabhiprAyeNa ta evamAhuH ke te joI ke va te joiThANA ?, kA te sUyA kiM ca te kArisaMgaM ? / ehA ya te kayarA saMti bhikkhU ? kayareNa homeNa huNAsi joiM ? // 43 // kintu ayamarthaH-kiMrUpaM 'te'-tava 'jyoti'riti-agniH 'ke va te joiThANe'tti kiM vA te-tava jyotiHsthAnaM yatra jyotinidhIyate, kA zruvo ? ghRtAdiprakSepikA darvyaH, 'kiM ca'tti kiM vA karISaH-pratItaH sa evAGgamagnyuddIpanakAraNaM karISAGgaM yenAsau sandhukSyate, edhAzca-samidho yakAbhiragniH prajvAlyate, 'te'-tava katarA iti kAH ? 'saMti' ti casya gamyamAnatvAcchAntizcaduritopazamanaheturadhyayanapaddhatiH katareti prakramo, 'bhikSu' iti bhikSo ! katareNa 'homena'-havanavidhinA, sameta dhAvatItyAdivat tRtIyA, juhoSi-AhutibhiH prINayasi, kiM ? jyoti:-agnim, SaDjIvanikAyasamArambhaniSedhena hyasmadabhimato homaH tadupakaraNAni ca pUrvaM niSiddhAnIti kathaM bhavato yajanasambhavaH ? iti sUtrArthaH // munirAha___tavo joI jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM kaarisNg| . kammaM ehA saMjabhajoga saMtI, homaM huNAmI isiNaM pasatthaM // 44 // 'tapo'-bAhyAbhyantarabhedabhinnaM 'jyotiH'-agniH yathA hi jyotirindhanAnibhasmIkarotyevaM tapo'pi bhAvendhanAni-karmANi jIvo-jantujyotiHsthAnam, tapojyotiSastadAzrayatvAt, yujyante-sambadhyante svakarmaNeti yogA:-manovAkkAyAH zruvaH, te hi zubhavyApArA: snehasthAnIyAH, tapojyotiSo jvalanahetubhUtAH tatra saMsthApyanta iti, zarIraM karISAGgam, tenaiva hi tapojyotiruddIpyate, tadbhAvabhAvitvAttasya, 'karma'-uktarUpam, edhAstasyaiva tapasA bhasmIbhAvanayanAta, 'saMjamajoga' tti saMyamayogAH-saMyamavyApArAH-zAntiH sarvaprANyupadravApahAritvAtteSAm, tathA 'homa'nti homena juhoti tapojyotiriti gamyate, RSINAM-munInAM sambandhinA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 'pasatya'ti prazastena jIvopaghAtarahitatvena vivekibhiH zlAghitena samyakcAritreNeti bhAvaH, anena ca katareNa homena juhoSi jyotiriti pratyuktamiti sUtrArthaH / / 44 // uttarA0 a012, gA042-44) 28/1 [122] se bemi jahA aNagAre ujjukaDe niyAgapaDivaNNe amAyaM kuvvamANe viyAhie / (sU. 18) se bemItyAdi asya cAyamabhisaMbandhaH-ihAnantaroddezake parisamAptisUtre pRthivIkAyasamArambhavyAvRtto munirityuktam, na caitAvatA sampUrNo munirbhavati, yathA ca bhavati tathA darzayati, tathA''disUtreNAyaM sambandhaH-sudharmasvAmI idamAhazrutaM mayA bhagavadantike yat prAk pratipAditamantyaccedamityevaM paramparasUtrasambandho'pi prAgvad vAcyaH / se zabdastacchabdArthaH, sa yathA pRthivIkAyasamArambhavyAvRttyuttarakAlaM sampUrNAnagAravyapadezabhAg bhavati tadahaM bravImi, apiH samuccaye, sa yathA vAnagAro na bhavati tathA ca bravImi aNagArA motti ege payavamANetyAdineti, na vidyate agAraM gRhamasyetyanagAraH, iha ca yatyAdizabdavyudAsenAnagArazabdopAdAnenaitadAcaSTe-gRhaparityAgaH pradhAnaM munitvakAraNam, tathAzrayatvAt sAvadyAnuSThAnasya, niravadyAnuSThAyI ca muniriti darzayatiujjukaDetti RjuH-akuTilaH saMyamo-duSpraNihitamanovAkkAyanirodhaH sarvasattvasaMrakSaNapravRttatvAd dayaikarUpaH sarvatrAkuTilagatiriti yAvat, yadivA mokSasthAnagamanarjuzreNipratipattiH sarvasaMvarasaMyamAt kAraNe kAryopacAraM kRtvA saMyama eva saptadazaprakAra RjuH, taM karotIti RjukRt, RjukArItyarthaH / anena cedamuktaM bhavati - azeSasaMyamAnuSThAyI saMpUrNo'nagAraH, evaMvidhazcedRg bhavatIti darzayati-niyAgapaDivaNNe tti, yajanaM-yAgaH niyato nizcito vA yAgo niyAgomokSamArgaH, saMgatArthatvAd dhAtoH samyagjJAnadarzanacAritrAtmatayA gataM saMgatamiti, taM niyAgaM-samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM mokSamArga pratipanno niyAgapratipannaH, pAThAntaraM vA 'nikAyapratipanno' nirgata: kAya:- audArikAdiryasmAd-yasminvA sati sa nikAyo-mokSastaM pratipanno nikAyapratipannaH / tatkAraNasya samyagdarzanAdeH svazaktyAnuSThAnAt svazaktyAnuSThAnaM cAmAyAvino bhavatIti darzayati amAyaM kuvvamANe tti mAyA-sarvatra svavIryanigUhanam, na mAyA amAyA, tAM kurvANaH, anigUhitabalavIryaH saMyamAnuSThAne parAkramamANo'nagAro vyAkhyAta iti anena ca tajjAtIyopAdAnAdazeSakaSAyopagamo'pi draSTavya iti, uktaM ca-"sohI ya Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 ujjubhUyassa dhammo suddhassa ciTThai "tti / ( AcA0 zruta 01 adhya01 u0 3 sU0 18 ) 28/1 [123] asya cAnuyogadvAracatuSTayacarcA prAgvadyAvannAmaniSpannanikSepe yajJIyamiti nAmAto yajJanikSepAyAha nirmuktikRt - nikkhevo jannami a caukkao duviho ya hoi davvaMmi / AgamanoAgamao, noAgamao a so tiviho // 460 // jANagasarIra bhavie, tavvairitte a mAhaNAIsuM / tava saMjamesu jayaNA, bhAve janno muNeyavvo // 461 // jayaghosA aNagArA, vijayaghosassa jannakiccami / tatto samuTThiyamiNaM, ajjhayaNaM jannaijjaMti // 462 // nikSepo yajJe catuSkako nAmAdiH, dvividho bhavati dravye - AgamanoAgamataH, tatrAgamataH prAgvat, noAgamatazca sa iti yajJastrividhaH jJazarIrabhavyazarIre tadvyatiriktazca, 'mAhaNAisu 'nti mAhanAdInAM prakramAd yajJa AdizabdAt tathAvidhanRpatyAdiparigrahaH, tairhi prANihiMsopalakSita evAyaM kriyate, tataH sa bhAvayajJaphalAprasAdhakatvAt, dravyayajJa ucyate, bhAvayajJamAha - tapa:saMyameSu prasiddheSveva 'yatanA'tadanuSThAnAdarakaraNarUpA bhAve yajJa: 'muNitavya:' - pratijJAtavyaH, arhA'rthe cAyaM kRtya: tataH svargAdiyajJaphalaprasAdhakatayaiSa eva yajJaH pratijJAtumucito, na tvanyaH, pratyutAnarthahetutvAt, jayaghoSAdanagArAd vijayaghoSasya yajJakRtye - yajJakriyAyAmAgatAt jAtamiti zeSaH, tatazca yajJesyaiva prAdhAnyavivakSayA tataH iti yajJAt samutthitamidamadhyayanaM yajJIyamiti tasmAducyate iti zeSaH iti gAthAtrayArthaH // evaM tAvannikSepa uktaH / (uttarA0 adhya0 25 niyukti gA0 460 - 61-62 ) 28/1 tasya [124] akasiNapavattayANaM, virayAvirayANa eSa khalu jutto / saMsArapayaNukaraNo, davvathae kUvadiTTaMto // 1224 // vRtti:- akRtsnapravartakAnAM saMyamamadhikRtya viratAviratAnAM prANinAm eSa khalu yuktaH svarUpeNaiva saMsArapratanukaraNaH zubhAnubandhAt 'dravyastavaH' tasmin kUpadRSTAnto'tra prasiddhakathAnakagamya iti gAthArthaH // 1224|| (paJcava0gA0 1224 ) 28/4 [125] kati NaM bhaMte ! bhAsajjAyA paNNattA ? goyamA ! catAri bhAsajjAyAM pa0 taM0 saccamegaM bhAsajjAyaM bitiyaM mosaM bhAsajjAtaM taiyaM saccAmosaM bhAsajjAtaM cautthaM asaccAmosaM bhAsajjAtaM, icceiyAI bhaMte ! Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 cattAri bhAsajjAyAiM bhAsamANe kiM ArAhate virAhate ? go0 ! icceiyAI cattAri bhAsajjAyAI AuttaM bhAsamANe ArAhate no virAhate, teNa paraM asaMjataavirayaapaDihataapaccakkhAyapAvakamme saccaM bhAsaM bhAsaMto mosaM vA saccAmosaM vA asaccAmosaM vA bhAsaM bhAsamANe no ArAhate virAhate (sUtra174) 'kai NaM bhaMte ! bhAsajjAyA paNNattA' ityAdi sugamam, navaraM 'AuttaM bhAsamANe iti samyak pravacanamAlinyAdirakSaNaparatayA bhASamANaH, tathAhipravacanoDDAharakSaNAdinimittaM gurulAghavaparyAlocanena mRSApi bhASamANaH sAdhurArAdhaka eveti, teNa paramityAdi, tata AyuktabhASamANAtparo'saMyato-manovAkkAyasaMyamavikalo'virato-viramati sma virato, na virato'virataH sAvadyavyApArAdanivRttamanA ityarthaH ata eva na pratihataM-mithyAduSkRtadAnaprAyazcittapratipattyAdinA na nAzitamatItaM tathA na pratyAkhyAtaM bhUyo'karaNatayA niSiddhamanAgataM pApakarma yenAsAvapratihatA pratyAkhyAtapApakarmA, zeSaM pAThasiddham / (prajJA0pa011, sU0174) 28/4 [126] jo jANadi arahaMtaM, davvattaguNattapajjayattehiM / so jANadi appANaM, moho khalu jAdi tassa layaM // 8 // yo jAnAtyahantaM dravyatvaguNatvaparyayatvaiH / sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu yAti tasya layam // 40 // yo hi nAmArhantaM dravyatvaguNatvaparyayatvaiH paricchinatti sa khalvAtmAnaM paricchinatti, ubhayorapi nizcayenAvizeSAt / arhato'pi pAkakASThAgatakArtasvarasyeva parispaSTamAtmarUpam, tatastatparicchede sarvAtmaparicchedaH / tatrAnvayo dravyam, anvayavizeSaNaM guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH / tatra bhagavatyarhati sarvato vizuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpazyanti / yazcetano'yamityanvayastadravyam, yaccAnvayAzritaM caitanyamiti vizeSaNaM sa guNaH, ye caikasamayamAtrAvadhRtakAlaparimANatayA parasparaparAvRttA anvayavyatirekAste paryAyAcidvivartanagranthaya iti yAvat / athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIva pralambe prAlambe cidvivartAzcetana eva saMkSipya vizeSaNavizeSyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiva prAlambe cetana eva caitanyamantarhitaM vidhAya kevalaM prAlambamiva kevalamAtmAnaM paricchindatastaduttarottarakSaNakSIyamAnakartRkarmakriyAvibhAgatayA niSkriyaM cinmAtraM bhAvamadhigatasya jAtasya maNerivAkampavRttanirmalAlokasyAvazyameva nirAzrayatayA mohatamaH pralIyate / yadyevaM labdho mayA mohavAhinIvijayopAyaH // 80 // . Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha "cattApAvAraMbhaM' ityAdi sUtreNa yaduktaM zuddhopayogAbhAve mohAdivinAzo na bhavati, mohAdivinAzAbhAvena zuddhAtmalAbho na bhavati tadarthamevedAnImupAyaM samAlocayati-jo jANadi arahaMtaM yaH kartA jAnAti / kam ? arhantam / kaiH kRtvA? davvattaguNattapajjayattehiM- dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH, so jANadi appANaM sa puruSo'rhatparijJAnAtpazcAdAtmAnaM jAnAti, moho khalu jAi tassa layaM tata AtmaparijJAnAttasya moho darzanamoho layaM-vinAzaM kSayaM yAtIti / tadyathA-kevalajJAnAdayo vizeSaguNA, astitvAdayaH sAmAnyaguNAH, paramaudArikazarIrAkAreNa yadAtmapradezAnAmavasthAnaM sa vyaJjanaparyAyaH, agurulaghukaguNaSaDvRddhihAnirUpeNa pratikSaNaM pravartamAnA arthaparyAyAH, evaM lakSaNaguNaparyAyAdhArabhUtamamUrtamasaMkhyAtapradezaM zuddhacaitanyAnvayarUpaM dravyaM ceti, itthaMbhUtaM dravyaguNaparyAyasvarUpaM pUrvamarhadabhidhAne paramAtmani jJAtvA pazcAnnizcayanayena tadevAgamasArapadabhUtayA'dhyAtmabhASayA nijazuddhAtmabhAvanAbhimukharUpeNa savikalpasvasaMvedajJAnena tathaivAgamabhASayAdhaH-pravRttikaraNApUrvakaraNAnivRttakaraNasaMjJadarzanamohakSapaNasamarthapariNAmavizeSabalena pazcAdAtmani yojayati / tadanantaramavikalpasvarUpa prApte, yathA paryAyasthAnIyamuktAphalAni guNasthAnIyaM dhavalatvaM cAbhedanayena hAra eva, tathA pUrvoktadravyaguNaparyAyA abhedanayenAtmaiveti bhAvayato darzanamohAndhakAraH pralIyate / iti bhAvArthaH // 80 // (prava0sA0 gA080) 30/1 [127] maNerivAbhijAtasya kSINavRtterasaMzayam / / tAtsthyAttadaJjanatvAcca samApattiH prakIrtitA // 10 // maNeriveti / maNeriva-sphaTikAdiratnasyeva abhijAtasya-jAtyasya kSINavRtte:-kSINamalasya asaMzayaM-nizcitaM tAtsthyAt-tatraikAgratvAt, tadaJjanatvAcca-tanmayatvAt / nyagbhUte citte viSayasya bhAvyamAnasyaikatvotkarSAt / samApattiH prakIrtitA / taduktaM-kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItR-grahaNa-grAhyeSu tatstha-tadaJjanatA samApattiH (yo0sU01-41) / yathA hi nirmalasphaTikamaNestadrapAzrayavazAt tadrUpatApattirevaM nirmalacittasattvasya tattadbhAvanIyavastUparAgAttadrUpatApattiH / yadyapi grahItR-grahaNa-grAhyetyuktaM tathApi bhUmikAkramavazena vyatyayo bodhyaH / yataH prathamaM grAhyaniSThaH, samAdhiH, tato grahaNaniSThaH, tato'smitoparAgeNa grahItRniSThaH, kevalasya puruSasya grahIturbhAvyatvA'sambhavAditi bodhyam // 10 // (dvA0dvA0 20zlo010) 30/3 [128] sUtram-arpitAnarpitasiddheH // 5-31 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 TI0-apare'nyathAkAraM sUtrasambandhamabhidadhate, dhrauvyasya nityaparyAyatvena lakSaNamuktamutpAdavyayayorucyatAm, nocyate, tayorlokapratItatvAt, sAmarthyagatezcAsadanityatvAdInAm, atastallakSaNaM na sAkSAd vAcyam, kiM kAraNam ? bhA0-arpitAnarpitasiddheH // TI0-arpita-nidarzitamupAttam, tadviparItamarpitam, siddhiH-jJAnam, arpitenAnarpitaparijJAnamarpitAnarpitasiddhistasyAH-tato hetorapitAnarpitasiddheH, vizeSyaM hi vastu nIlotpalAdivadupAdIyamAnaM niyamakArivizeSaNadharmapratyanIkaparyAyAzrayatAmanubhavatyeveti nyAyAt, evamihApi dhrauvyalakSaNe'pite'narpitAvapi sAkSAt tadviparItAvutpAdavyayau saGgasyete, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhrauvyamAsAdayati, na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA pUrvottaraparyAyAnubhAvI, tasmAd vilakSaNAvutpAdavyayAviti sujJAnam, evaM sambandhadvayamabhidhAya sUtrArtho'bhidhIyate, pUrvakaM sambandhamAzrityedaM bhASyam bhA0-sacca trividhamapi nityaM cobhe api arpitAnarpitasiddheH // TI0-cazabdaH samuccaye, apiH sambhAvane / sat trividhamutpAdavyayasthitilakSaNam, nityaM ca dvitIyasUtroktamubhayamapyetadarpaNAnapaNAbhyAM siddhamavyAhatam anekadharmAdharmI, tatra prayojanavazAt kadAcit kazcid dharmo vacanenArphAte-vivakSyate, sannapi ca kazcinna vivakSyate prayojanAbhAvAt, na punaH sa dharmI vivakSitadharmamAtra eva / ityataH satparyAyavivakSAyAM sadutpAdAdisthityaMzavivakSAyAM nityamasadapyutpAdAdyanityaM ca, sattvAsattvaviziSTagrahaNAt sarvadA vastunaH yena pramANena yad vastu sadviziSTaM gRhyate, tenaiva pramANena tadeva tadaiva vA'sadviziSTamapi gRhyate, anyathA tvaviviktagrahaNameva syAt, viviktAzca cakSurAdibuddhayo'nubhUyante / yathaiva hi svAstitvAt sadvizeSaNollekhena sadguddhirabhidhAvati, evaM asadvizeSaNAvaSTambhajanitA'pIti // na copahatendriyasyAvyApatendriyasya vA vastvantarAbhAvaviziSTaM grahaNamupajAyate tata indriyavyApAre sati bhAvAdasadviziSTasya grahaNasya nApahnavo yujyate, yathA prakAzakAH kRzAnubhAskarAdayaH prAkAzyaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayanti, evaM pramANamapi vastuparicchedahetutvena vyApriyamANaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayati / pramANaM ca yathAvasthitavastusvabhAvagrAhi / tataH pramANaparicchinenArthena yathAprayojanamarpaNAdivyavahAraH / tasmAt saccAsaccaikameva vastu, svarUpArpaNayotpAdaH san sthitivinAzAbhAvaviziSTagrahaNAdasan, evaM sthitivinAzAvapi vAcyau / evaM hi trividhagrahaNaM samarthitaM bhavati // tathA / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 svAtmAparityAgArpaNAnityam, utpAdavyayArpaNAt tadevAnityam, sthityAdayazca saGgrahAdekIbhAvAd vastu, na sthitirahitAvutpAdavinAzau, nApyutpAdavyayazUnyA sthitiH, ataH saMsargalakSaNaM vastvekameva nityaM cAnityaM ca // nanu cotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi trisvabhAvameva sattvenAvadhRtam, bhASyakArastu sacca trividhamapItyeva vivRNvannekaikasya sattvaM pratipAdayati, naiSa doSaH, avibhakte'pi vastuni svabhAvatrayAkhyAnamanyonyAparityAgadvAreNaiva kriyate, anyathA kathaM kathyeta prajJApanAgocaraH ? sthityAdayo hi parasparAviyoginaH sarvadA sadasadAtmakAbhedAbhedalakSaNAsteSu sattvaprajJApanA na virudhyate, na hyekadezo'sadvastuno bhavati paTAdestantvAdiH, atha nityaM ceti kimarthamucyate, sadgrahaNAdeva tadgRhIteH punarna kiJcit phalamasti sadgrahaNenaiva dhrauvyAMzasya lakSitatvAt, sacca trividhamapItyetAvadevAbhidheyamiti, atrocyate-satyametadevam, tathA'pyarthavizeSapratipipAdayiSayA punarnityagrahaNama, sa vizeSo bhAvyate yadi dhrauvyAMza eva nityaH syAt na samastaM vastu tata utpAdavyayAvapyanityau na vastu sakalam, evaM cAnyAdhAraM nityatvamanyAdhAraM cAnityatvaM syAd aniSTaM caitad vyadhikaraNatvAt, yathA pravacanabAhyAnAM nityaM vyomA'nityo ghaTa iti, atrApyevaM syAdanyannityamanyaccAnityam, iSyate tu yadeva nityaM tadevAnityamiti, tatrA'munA punarnityagrahaNena niraMzaM vastvarNyata etadvipakSaNa cAnityaM samastameva vastUcyate nivibhAgatvAt, evaM hi tat prajJApyate kevalaM zrotRbuddhivyutpattaye sthityaMzo'yamimAvutpAdavyayAMzAviti buddhyA vibhajyate, na tu paramArthato'sti vibhAga ityevamaikAdhikaraNyam / yathA''ha abhinnAMzaM mataM vastu, tathobhayamayAtmakam / pratipatterupAyena, nayabhedena kathyate // 1 // " yat tUktaM nityatA hyutpAdavyayau viruNaddhyutpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, tat prapaJcayApodyate, kaH punarvirodhazabdArthaH ? kiM yayorekavAvasthAnaM na dRzyate to viruddhAvatha yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyataravinAza ubhayavinAzo vA tau viruddhAviti ? kizcAtaH, yadi prAcyaH pakSaH kadAcidapi yAvekatra na dRSTAvevaM sati vadhyaghAtakabhAvalakSaNastAvadahinakulayoragnyudakayorvA na virodhaH, yataH saMyoge satyekakAlayorahinakulayoragnijalayorvA sthitayovirodhaH, saMyogasyAnekAzrayatvAt, dvitvAdivat, na cAsaMyukto nakulaH sarpavinAze prabhuH, yadi syAt tataH samastatrailokyodaravartisAbhAvaprasaGgaH, agnijalayorapyevameva bhAvanA, vADavAgnervAridhivAriNazcaikatrAvasthAnaM dRSTamiti cet, hanta hatastarhi virodhaH, prakRtamucyate-saMyoge Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 punaH kSaNamAtrAvasthAyinoruttarakAlamekasya balavattvAd ghAtakatve satItarasya durbalatvAd vadhyatve syAd virodhaH, na caivaM sadasatornityAnityayorvA kSaNamAtramapyekatra vRttistvayA'bhyupeyate, guNaviSaye saMyogAbhAvAnnApi samavAyavRttirvirodhAbhAvaprasaGgAt, tasmAnna nityAnityasadasadAdInAmekavastvAzrayatAyAM vadhyaghAtakabhAvalakSaNo virodhaH samasti, nApyasahAvasthAnalakSaNo virodhaH, sa hi zItoSNavat phalavRntasaMyogavibhAgavadAmraphalAdiSu zyAmatApItatAvad vA, tathAhi zItaparyAyo'zmAdInAM prAg vA vidyamAnaH pazcAdupajAyamAnenoSNaparyAyeNa saha nAvatiSThate, tathoSNaH zItenopajAyamAnena saha virudhyate, na caivaM prAgavasthitaM nityatvamanityatvena pazcAtkAlabhAvinA vinAzyate, taddhi nityatvameva na syAdadhruvatvAt, nApi nityatvenotpattibhAjA pUrvAvasthitamanityatvaM vinAzyate, tat tu nityatvameva na syAdutpadyamAnatvAt, api ca kSaNanazvareSu bhAveSu na kadAcidayaM virodhaH samasti, nahiM tatrAnityatvasya pUrvamavasthAnam, tena hyanityatvena nAzite vastuni nirAdhArasya nityatvasyAbhAva eba, avazyaMtayA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdinA tatrAnyatarasyotpadyamAnatA anyatarasya ca pUrvAvasthitirabhyupeyA, anyathA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdyeva na syAt, yeSAmapi kiJcit kAlaM sthitvA ghaTo vinazyati tairapIdaM vaktavyam-yAvadasau na vinazyati tAvat kiM nityaH utAnitya iti ? nityazced vyomAdivadanucchedaprasaGgaH, itaratra tvabhAvaprasaGgaH, avazyameva satA nityenAnityena vA bhavitavyamekAntavAdinAm, anekAntavAdinAM tUbhayasvabhAvatvAd vastuno na kiJcidaghaTamAnakam, evameva phalavRntayo: saMyogavinAze vibhAga upajAyate phalAdiSu zyAmatA'paiti pItatotpadyata iti vikalpya nirasanIyam, evamete vikalpAH pUrvakeNa virodhalakSaNena saGgatA apIha syAtkAropalAJchanaprakriyAyAM na sambhavanti / a caikatrAvasthAnaM na dRzyata iti kimekasmin dharmiNi nAsti, yadyevaM tato' siddhatA, dRSTa eka evAzmA zItazcoSNazca / atha yatra deze zIto na tatraivoSNa iti, etadapyasat, nahi zizirasparzamudakaM bhinnadezavartyasaMyuktamevAgni vidhyApayati, saMyogazcaikadezavartitve jalAnalaparamANUnAM siddhyati, anyathA ca trailokye'pyagnyabhAvaprasaGgaH, sati ca saMyoge kSaNamAtrAvasthAnamekatra dRSTameva tadA kuto virodha: ? uttarakAlamadarzanAd virodha iti cet, ata eva kadAcid virodhaH kadAcidavirodha iti syAdvAdAzrayaNamapadoSam // athaikasminnevAgnidravye uSNatAnuSNate yugapanna staH, ityetadapyasAram / yataH sparzaparyAyeNAgniruSNo'bhidhIyate rUpaparyAyeNa tvanuSNa eva / athoSNasya pratiyogI zIta evAnuSNa iti gRhyate, riktaM zakyametadapi, anuSNA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 zItasyApyuSNagrahaNe pratikSipyamANatvAt, tasmAduSNaparyAyo'nuSNaparyAyeNa pratipakSaNa sahaikatraikadA ca dRSTa iti / na ca vadhyaghAtakAsahAvasthAnavirodhayorvizeSaH kazcidasti, ahinakulayohi saMyoge yo'herjIvanaparyAyaH sa maraNaparyAyeNa saha nAvatiSTate ityasahAvasthAnalakSaNa eva virodhaH, tathA'gnijalayoH sati saMyoge kadAciduSNaparyAyasya zItaparyAyeNa sahAnavasthAnaM bahujalamadhyaprakSiptasyaikasyAGgArazakalasya, kadAcicchItasyAnavasthAnaM pravRddhajvalanajvAlAprataptavAriNIti / vadhyaghAtakalakSaNaH prANiviSaya iti cet, na, asahAvasthAnalakSaNasyApi kasyacit prANiviSayatvena darzanAt // athaikakAlaviSayayorvadhyaghAtakavirodha iti cet, na, asahAvasthAnalakSaNe'pi virodhe yadA zyAmatA'paiti pItatA cotpadyate tadA vigamapratipattyorekaH kAlo'taH zabdArtho'pi na saGgacchate sahAnavasthAnamiti, tasmAnnAsti virodhaH // ___ atha dvitIyapakSamAzrayate-kAlAntarAvasthAyitve sati dRSTayorekatrAnyatarasyAnavasthAnamabhayAnavasthAnaM vA virodha iti, so'pyasaGgataH, kAlAntarAvasthAyitAyAmekatra tAvanna virodhaH / uttarakAlamanavasthAnopalabdhevirodha iti cet, evaM sati na kasyacit strImanuSyabalIvardAdevirodhaH syAt, tasmAdupekSyaH / nApi pratibandhyapratibandhakabhAvalakSaNo virodhaH sadasatornityAnityayorvA, abhinnakAlamekatrAtmadravye kila dharmAdharmAvubhAvapi staH, tayozcaikasya pradhAnabhAvo'nyasya guNabhAvaH, pradhAnaguNabhAve caikatra dvayamapyastIti ko virodhaH ? || athaivaM manyethAH-dharmasya phalamadharmaphalena pratibaddhamadharmaphalaM ca dharmaphalena pratibaddhameSa virodha iti yadaikasya pradhAnabhAvastadaiva na tasya guNabhAvaH , pradhAnatA codbhUtavipAkAvasthayA guNabhAvo'pyanudbhUtavipAkAvasthayeti, etadapyayuktam, yasmAdekatrAtmanyekadA dharmAdharmaphalopabhogo'bhyupagamyata eva. jainendraiH, dharmAdharmoM puNyApuNyalakSaNau, puNyApuNye ca pudgalAtmake, pudgalAzca jJAnAvaraNAdibhedena pariNatAH, karma caturviMzatyuttaraprakRtizatabhedam, tatra karmaprakRtInAmazItiyadhikA pApamapuNyamadharma iti saMjJAtA, catvAriMzad vyadhikA tu puNyaM dharma iti, tatra kAsAJcit prakRtInAM puNyAkhyAnAM pApaprakRtInAM ca yugapad vipAkAbhyupagame kutaH pratibandhyapratibandhakabhAvalakSaNo virodha: ? / athApi syAt kAsAJcit prakRtInAM pratibandhyapratibandhakabhAvo yathA narAyuSaH surAyuSazcaikadaikatra vipAkAbhAvaH, tatrApi na karmaNaH sahAvasthAnamaniSTam, kiM tahi ? vipAkaparyAyayorasahAvasthitiH, narAyurvipAkaparyAyaH surAyuSo vipAkana saha nAvatiSThata ityasahAvasthAnalakSaNa eva, vigamapratipattyozcaikakAlatvAjjAtucit sahAvasthAnamapIti / upetya vA brUmaH-astvayaM virodhaH prastute vastuni, na kazcid doSaH, iSyata eva dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, kadAcid dravyaM vivakSyate, Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 na paryAyaH, kadAcit paryAyo vivakSyate, na dravyam, ubhayaM tu sambhavati, tvayA'pyekakAlayoreva pratibandhyapratibandhakabhAvo'bhyupeyate, anyathA sa eva na syAt pratibandhaH, ato na kazcid virodhaH / sadasatornityAnityayorvA bhikSuvaradharmakIrtinApi virodha uktaH pramANavinizcayAdau sa punarayaM virodha: kathaM gamyate, vacidavikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd virodhagatirbhavati, yathA zItoSNasparzayorasahAvasthAnam, anyonyaparihArasthitilakSaNatayA vA virodho nityAnityavat anyonyaM-parasparaM vyavacchedaH-parihArastenAnyonyaparihAreNa sthitilakSaNo'nyonyavyavacchedarUpaH, parasparaparihArasthitilakSaNatayA ca virodhinonityAnityayorekaparigraho'paratyAganAntarIyakaH ekatyAgo'pyaparaparigrahAvinAbhAvI, tathA bhAvAbhAvayorekatrAbhAvaH, eSa ca pratiyogivyavacchedarUpaH sAmayiko'sahAvasthAnabheda eva, pUrvakastu zItoSNasparzayozchAyAtapayoH prakAzatamasozca dRzyAtmanoH pariniSpatrayorekatrAbhAvAdanupalabdhilakSaNa ityetAvAn vizeSa iti / atrocyate-tArkikApazabdena na kiJcidatrAtiriktamapadiSTam / yadapyapAdezi tadapyasamIcInam, yato'sahAvasthAnalakSaNa eva virodho dvidhA kalpyate, nAmaiva ca lakSaNam, na sahAvasthAnaM lakSaNaM yasya virodhasyetyanenaiva zItoSNasparzayoriva nityAnityavirodhasyApi saMgRhItatvAd bhedenAbhidhAne prayojanAbhAvAd durvidagdhatAmAtramevAvaziSyate bhikSuvarasya / syAdiyamArekA, dRzyapariniSpannayoH prAcyaH, itaraH parikalpitarUpayoH svasAmAnyalakSaNaviSayatvena bhedaprakAzanamiti, etadapyasaGgatam, svalakSaNabhedAnAmAnantyAt parikalpabahutvAcca kuto dvaividhyam / api ca nityatA bhavatu parikalpaH, anityatA punaH saMskRtalakSaNam, "utpattiH sthitirjarA'nityate" ti vacanAt / dignAgenApyuktam, "nityasamAyAM jAtau sa eva tu bhAvo'bhUtvA bhavan bhUtvA vA'bhavananitya ityucyate, sA cAvasthA bhAvapratyayenAnityate"ti, evaM ca na nityAnityayoH sAmAnyalakSaNayovirodhaH, nApi svalakSaNAsAmAnyalakSaNayoH, svalakSaNopAdAnatvAt sAmAnyalakSaNasya, parikalpitayozca kharaturagaviSANayorvirodha ityadbhUtamapazyad bhikSuvaraH, tasmAt svalakSaNaviSaya eva virodho'stu, tatrApi na svalakSaNamityeva virodhaH, kintu dravyANAM dvividhAH paryAyA:-kramabhuvaH sahabhuvazca, yugapadavasthAyino'yugapadavasthAyinazca, sUkSmAH sthUlAzca, sAdhyAH sAdhanAni ca, vyApRtAzcAvyApRtAzca, yathA ghaTe sadvyamUrtAcetanarUparasagandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAdayaH sahabhuvo yugapadavasthAyinaH, sthUlAH sUkSmAzca sAdhanAni sAdhyAni ca kAryavazAd vyApRtAzcodakAdyAharaNAdiSu mRtpiNDa-zivaka-sthAsaka-kozaka-kuzUla-ghaTa-kapAlazakala-zarkarA-pAMzutruTiparamANavaH kramabhuvaH, nahi mRdAdisAmAnyavyatirekeNa Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 piNDAdidharmA bhavitumutsahante, na hyaGgulibhedenarjukuTilatayoH sambhavaH, saiva hi sAmuliH svAMstu dharmAn pAramparyamAtrapratilabdhavRttI krameNonnamayati, mayUrANDakarasavadupArUDhasvarUpAkhyeti vacanAt / eta evAsahAvasthAyinaH sUkSmAH sthUlAzcApekSayA nityAnityAdayaH sAdhyAH sAdhanAni cAvyApRtA udakAdyAharaNAdiSu, teSAM ko nAmAyaM virodhaH ? // nanu sahAnavasthAnam, tanna, sahotpAdAvasthAnadarzanAdekadravyavRttitvAcca, dravyameva cakSurAdigrahaNApadezavizeSAd rUpAdivyapadezyamekapuruSapitRputratvAdivat, na ca rUpAdInAM samudAyaikarUpatA'bhyupagamanIyA, rUpagrahaNe rasAdigrahaNaprasaGgAdindriyAntaravaiyarthyasaGkarAdidoSaprasaGgAcca / na cAbhAvatA, pramANAbhAvAt prasiddhivirodhAcca / svalakSaNavirodho'pi nAstyeva, sAmAnya-vizeSAtmaika lakSaNatvAt syAdvAdiparigRhItasya vastunaH, jAtyantaratvAcca narasiMhavadekAntavAdiparikalpitAd vastuna iti / syAt tu kramajanmanAM dharmANAmasahAvasthAyinAM devamanuSyAdInAM mRtpiNDazivakAdInAM ca virodho'sahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyAstikanayaprAdhAnyAdabhede vivakSite paryAyANAM dravyavyatirekeNAnabhyupagamAnAstIti na kazcid virodho'sti syAdvAdinaH, tamaHprakAzacchAyAtapazItoSNavirodhodAharaNanirAsa uktavidhinA'vagamyaH dravyArthato nityAH pudgalAH tamastayA ca kramajanmAnaH pariNamante paryAyAH, sAmAnyasyAbhinnatvAdekarUpA eveti kaH kena virudhyate? / itthamarthasya sAmAnyavizeSAtmaikarUpatve'nyonyApekSitve'nekAntAtmakatve ekAntavAdiparikalpitAjjAtyantaratve ca na kazcid doSaH, tathA sthityaMsasya nityatvAdutpAdavyayAnityatvAdubhayasyAbhinnasvabhAvavastutAyAM kathamidaM ghaTate nityAnityayorekaparigraho'paratvAgamanAntarIyakaH ekatyAgazcAparaparigrahAvinAbhAvIti, pratyakSAdipramANabAdhitatvAdunmattakapralApamAtrametadavasIyata iti, tasmAnna parikalpitaviSayo virodho (na parikalpitAparikalpitaviSayo) na sakalasvalakSaNaviSayo nApi sAmayikaH, kiM tarhi ? paryAyanayAbhiprAyeNa kramajanmaparyAyaviSayaH, sa caika evAsahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyArthanayAbhiprAyeNa naivAstIti bhAvitam / evaM caikavastuviSaye sadasatI nityAnitye ca arpitAnarpitasiddheriti vyavasthitam // dvitIyasambandhAbhidhAne'pi saGgatArthameva bhASyamuktena vidhinA, etamevArthamadhunA bhASyeNa prapaJcayati bhA0 - arpitavyAvahArikamarpitavyAvahArikaM cetyarthaH // TI0 - arpitavyAvahArikamityAdinA, prakrAntaM trividhaM sannityaM ca, tadapekSayA napuMsakaliGganirdezaH, AdimadanAdiyugapadayugapadbhAvitrikAlaviSayaparyAyArpaNa Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 " bhajanAnekAntaprarUpaNo hi pariNAmArthaH taiH paryAyaiH pratiSedhasamagrAdeza-vikalAdezaiH, svaparArthazabdaparyAyabhajanayA ca svaM svaM tattvaM puSNAtIti vistareNa caritArthametat, tatra sthitilakSaNo'ntaraGgastatpariNAmarUpatvAt tatsahAvasthAyitvAt, bahiraGgAvutpAdavyayau vistrasAprayogeNa ca kAdAcitkau dravyAdibhedAt pratipannAnantabhedau, evaM cArtho'rpitAnarpitadharmAtmakastadviSayaH zabdo vyavahArAGgamataH zabdavyavahAra eva prAdhAnyenAGgIkriyate, atra pratyarthaM ca pratipattiH zabdAt sAkSAd gamyamAnArthatayA ca sarvatraiva, yataH sadekanAnAnityAnityAdidharmakalApaparikaramazeSamastikAyajAlam, tatrAnyatamaikadharmArpaNe zeSadharmANAM gamyamAnatA, yato na sad asattvAdibhedaviviktam, asad vA sadAdivikalpazUnyam, anyonyApekSasattAkatvAt sadAdInAm evaM vastunizcayaH, arpitamupanItaM vastu vivakSitena dharmeNa sAkSAd vAcakena zabdenAbhihitaM vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikam, arpitaM ca tad vyAvahArikaM cetyarpitavyAvahArikam / etaduktaM bhavatikiJcid vastu viziSTAbhidhAnArpitaM sad vyavahAraM sAdhayatyaparamanarpitameva sAkSAd vAcakena zabdena pratIyamAnaM sadvyavahArAya vyApriyata ityata Aha-anarpitavyAvahArikaM cetyarthaH / athavA'rpitaviSayo vyavahAro'rpitavyavahAraH zabdapariprApitavyavahAra ityarthaH / so'sya sato'sti nityasya cetyarpitavyAvahArikaM sannityaM ca, evamanarpitavyAvahArikamapi draSTavyamasadanityaM ca yadA cAsadanitye zabdena sAkSAt pratipipAdayiSite tadA'rpite te, itare tu sannitye gamyamAne tatrAnarpite bhavataH, tasmAdekatra vastunyarpitadharmaparigraho'narpitadharmasattAnAntarIyakaH, yathA kRtakatvadharmAbhyupagamo'nityatvasattAnAntarIyakaH, ekatyAgazcAparaparityAgAvinAbhAvI, yathA anityatvaparityAge kRtakatvaparityAgo'vazyaMbhAvIti, cazabdaH samuccinoti sarvAn vikalpAn, itizabdoM hetau yasmAdarpitadharmaviSayaH zabdavyavahArastasmAdapitAnarpitasiddheH sannitye asadanitye ca vivakSAvazAt, avadhAraNe vA, etAvAneva zabdavyavahAro yadutArpitAnarpitadharmaviSayo nAnya iti, artha ityabhidheyapratipattimAcaSTe, samAsata eSo'rthaH sUtrasyetiyAvat / dharmArthakAmamokSalakSaNaH sakalaH puruSArthastadyogyavyavahArArpaNAbhyAM yathAvadadhigamyata iti // bhA0-tatra saccaturvidham, tadyathA dravyAstikam, mAtRkApadAstikam, utpannAstikam, paryAyAstikamiti / TI0-tatra saccaturvidhamityAdi / tatra - - teSu sannityAsadanityeSu sato bhedAnAcaSTe, saccaturvidhameva, na tridhA na ca paJcadhA, taduddezArthamAha-dravyAstikamityAdi / utpAdAdimUlabhedAnta:pAtyeva, saviparyayadravyAdibhedaprapaJcastrairUpye'pyekasya dharmiNaH pariNAmasamUhasvabhAvasyottarottara bhedapradarzanArthaH evaMvidhopanyAse ca sarvatatparyAyAkAGkSA, tAvatpariNAmAnuyAyitvAt tatsaMjJAsambandhAdInAm, tatrAdimadbhiH paryAyairarpyamANaM sato Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 bhAvAd vyeti vyeSyatIti cAnityam, anAdyaiH paryAyairAdizyamAnaM sattva-dravyatvasaMjJitva-prameyatva-cetanatva-mUrtAmUrtatva-bhautikatvetaratva-grAhyatvAdibhiravinAzadharmakatvAnnityam, taddhi sUkSmotpAdabhaGgasantatisambhave'pi sattvAdibhirAkArairnotpadyate nApi vinazyati / tatra dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH / asti matirasyetyAstikam, sataH prastutatvAt, tadabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikam, mayUravyaMsakAdAvakRtalakSaNatatpuruSaprakSepAt, athavA'dhikaraNazeSabhAvavivakSAyAM dravyasyAstikaM dravyAstikam, athavA Astikamastimati, kiM tat ? 'nayarUpaM pratipAdayitR, kasya pratipAdakam? dravyasya, ataH pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhavivakSAyAM SaSThIsamAsazca / evaM mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyam / dravyamevAbhedaM bhidyate na paryAyaH, dravyaM bhavanalakSaNaM mayUrANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthamekarUpaM bhavanaMbhUtiH sattvamAzritasattAtiriktaM bhedapratyavamarzenAbhinnamapi bhinnavadAbhAsate, tadeva cAstIti manyate, tacca dravyAstikamasaGkIrNasvabhAvaM zuddhaprakRtirUpamekaM pratyAkhyAtAzeSavizeSakadambakaM dravyAtmakaM dravyamAnaM saGgrahaprarUpaNAviSayamabhihitam, aparaM naigamavyavahAraprarUpaNA viSayamazuddhaprakRti, yasmAd dravyaparyAyAvubhAvicchati naigamaH svatantraH, sAmAnyamarthAntarabhUtamanyadevAzritaM sadabhidhAnapratyayahetustayoninimittayoH sarvathA'nupAkhye pravRttyabhAvAt, vyAvRttibuddhiheturbhedakaro'nya eva vizeSa iti bhedAbhyupagaterazuddhaprakRtitvam, vyavahAro'pyazuddhaprakRtireva, parasparavibhinnarUpairathaiH saMvyavahAraH sidhyatItyabhiprAyAt, naigamasya vA saGgrahavyavahArAnupravezAcchuddhAzuddhaprakRtitvaM dravyAstikasya, tatra saGgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikam vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam, zuddhAzuddhaprakRtidvayasandarzanArthaM dvidhopAdAnam, sarvavastusallakSaNatvAdasatpratiSedhena sarvasaGgrahAdezo dravyAstikam, nahi satA kiJcidanAviSTamasti dravyeNa vA, tacca nirbhedatvAllokayAtrApravRttibahirmukham, ata eva vyavahArapravRttistyAgopAdAnopekSArUpeNa vastuSu prAyo bhedasamAzrayA, sa ca bhedo mAtRkApadAstikanibandhanaH, vyavahArasyAzuddhaprakRtitvAllokavyavahAraprasAdhanAya dravyAstikaM bhinatti vyavahAranayaH, kimanyaddharmAdharmAkAzapudgalajIvAstikAyebhyastad dravyAstikaM nAma ? te cAstikAyAH parasparaM bhinnasvabhAvAstulye'pi hi dravyatve na dharmAstikAyo bhavatyadharmAstikAyaH, pakkApakvavat, tathetare'pi viviktA eva lokayAtrAM vartayanti, sanmAnaM zuddhadravyamAnaM vA vidyamAnamapi na jAtucid vyavahArakSamam, ataH sthUlakatipayavyavahArayogyavizeSapradhAnaM mAtRkApadAstikam, ete ca dharmAstikAyAdayaH samastasAmAnyavizeSaparyAyAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, mAtRkA hyazeSavarNapadavAkyaprakaraNAdivikalpAnAM yoniH, itthaM dharmAdayo'pi vyavahAranibandhanA Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nekaparyAyopanAstadviparItaparyAyAzrayAzca tatra tatra vyavahiyante vyavahArArthibhiH, ato mAtRkApadamevAsti vyavahArayogyatvAt, na zeSamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / saGgrahavyavahArau ca pratyekaM zatabhedatvAdanekamukhau, vyavahAra iti cAnvarthasaMjJatvAdevAsya nayasya, avaharaNamavahAraH, kasya ? ekasattvasya, kena ? vizeSeNa-ghaTAdinA, nAnAsattvena lokayAtrAsiddheH // __ adhunA dravyAstikamAtRkApadAstikAbhihitAviziSTavastupratipakSeNa bhedA eva vastutvenAvadhriyante paryAyanayena, anavaratotpAdavinAzapravAhamAtrameva vastu sakalavyavahAranibandhanam, na tu sthitamasti kiJcid, AtmabhAvalakSaNAnantaravinAzitvAnna kiJcit kenacidekenAbhinnena sthityaMzenAvabadhyamAnaM sambhAvyate, tatrAzeSasthUlasUkSmotpAdakalApasya pratipAdakamutpannAstikamutpanne'stimati, nAnutpanne vAndhyeyavyomotpalAdAviti, yo'pyAtmalAbhakSaNo'sti sannityevaMvidhazabdavAcyaH so'pyabhUtaprAdurbhAvAt, prAg nAsIt pazcAllabdhAtmA'sti sannityAdizabdavyapadezyaH, na tu bhUtvA'stitvamanubhavannastItyAkhyAyate, kriyAyAH kRtakatvAt pacatyAdivat, kartuzca tatsambandhena kartRtvapratilambhasya kRtakatvAnna sthitasattAkamekamasti kiJcit, prathamakSaNavilakSaNAzcottarottarakSaNAH santAnAkAreNopajanamAsAdayanti / tathA paryAyAstikamityutpattimato'vazyaM vinazvaratvAd yAvanta utpAdAstAvanta eva vinAzA iti vinAze'stimati paryAyAstikam, paryAyo bhedo vinAzalakSaNaH so'styevotpannasyeti, paryAyo hi vinAzaparyAyaH, yathA prAptaparyAyo devadatta iti, samastavisrasAprayogApAditavinAzasUcanAkAri ca paryAyAstikam / apare tu varNayantyanyathA utpannAstikaM paryAyAstikaM ca, tatra sAmagrIgrahaNAdekadravyabhAvinAM paryAyANAM kAlato'rthato vA'pyavyabhicAriNAM yatra vyapadezastadutpannAstikaM sidhyamAnasiddhavat yathA sidhyamAna: siddha iti kAlato'rthatazcAvyabhicArI zabdaH, tathaikadravyabhAvinAM paryAyANAmayugapavRttInAM yugapadagrahaNAt sAmagrIgrahaNAcca yatra vyapadezaH sa paryAyadezaH, yathA sparzAdimatAM pudgalAnAmindriyairyugapadagrahaNAdapi vyapadezaH kriyate sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA iti| apare vyAcakSate "teSAmutpAdasambhakte-rutpannAstikadezanA / utpadyamAnAH paryAyAH, paryAyAstikamucyate // " teSAmiti / dravyamAtRkApadAstikabhedAnAmutpAdayogAdutpannAstikadezanA, paryAyanayasyAnutpannena vyavahArAbhAvAt tadAnImeva san, na hyanutpannAH kecid dravyAdayaH santi, atItAnAgatavartamAneSvavizeSAt, yadA punarutpAdasamAvezino vartamAnakAlAvacchinAH paryAyA vivakSyante tadotpadyamAnAvasthAyAM paryAyAstikamucyate / anye tvabhidadhati-na mAtRkApadAstikaM dravyAstikAd bhidyata iti dravyanayaparigrahaH, paryAyAstikaM ca Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ notpannAstikAd vivicyata iti paryAyanayaparigrahaH, tadevaM caturbhirapi vikalpainyadvayI pratipipAdayiSitA, evaM tarhi dravyAdicatuSTayI kimartheti cet, taducyate ubhayanayasvabhAvapradarzanArthA catuSTayo / evametAnyanyavyAkhyAnAnyAlocya bhASyaM kathamapi gamanIyam, svavyAkhyAnAnusAreNa tAvaducyate paryAyanayazcotpAdavinAzAd dvaividhyapradidarzayiSayA bhASyakAreNopacakrame, utpannAstikaM paryAyAstikamiti / sa eSa paryAyanayamahAviTapI prauDhadRDhAnavadyarjusUtranayAdabhraskandhaH supratiSThitAdhAranAnAgamagahanazabdanayazAkhastadAzrayasamabhirUdvaivaMbhUtavividhavikalpaprazAkho'rthazabdajJAnazUnyatAGkurapatrapuSpaphalopazobhitaH paryAyapradhAnatvAdutpAdavinAzamAtrajalAvasekasaMvardhanIyaH pratanyate, tatrarjusUtraH kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvacchinnavastusattAmAtramRjeM sUtrayatianyato vyavacchinatti sUtrapAtavat, na hyatItamanAgataM vA'sti, yadi syAtAmatItAnAgate na tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya rudyAt, na ca putrArthinI yoSidaupayAjikAdiviziSTadevatAsannidhau vidadhyAt, taddhi vastu vartamAnakSaNAvasthAyyeva, na jAtucit tataH paraM sattAmanubhavati, nApyatItakAlAsAditAtmalAbhaM kiJcit tatrAnveti, svakAraNakalApasAmagrIsannidhAvutpAdya svarasabhaGgaratAmavalambante tatkSaNamAtrAvalambinaH sarvasaMskArAH / evaM ca sati ya ete kartRbhUtadravyazabdasannidhau kriyAzabdAH prayujyante yathA devadattaH pacati paThati gacchatIti karmabhUtadravyazabdasannidhau vA yathA ghaTo bhidyate ghaTaM vA bhinattItyevamAdayo na yathArthAH, katham ? yato nAmazabdenAvikRtarUpasya dravyasyAbhidhAnAt, kriyAzabdena ca vikArasya pratipAdyatvAt na ca vikArAvikArayoraikAdhikaraNyamasti, viruddhatvAt, arthapratyAyanAya hi prayuktaH zabdo viruddhamarthaM pratipAdayanaiva samyagjJAnamAdhatte, ayathArthatvAt, mRgatRSNAyAM salilazabdavaditi uktArthasaMvAdI ca zloko gItaH purAvidA "palAlaM na dahatyagni-bhidyate na ghaTaH kvacit / nAsaMyataH pravrajati, bhavyo'siddho na siddhyati // " palAlaM dahyata iti yad vyavahArasya vAkyaM tad virudhyate, atra vAkye vAkyArthapratipattaye padArthapravibhAgakAle palAlazabdo viziSTAkAradravyavacano nAma zabdaH taddhi dravyaM yAvat tasminnevAkAre vartate tAvadeva palAlazabdavAcyam, anyadA tu palAlabhAvena tasyAbhAva eva, tadbhAvenAbhAvAt paTavat, tasmAt sthirarUpamavyApAramudAsInamavikRtaM palAlazabdena vastu pratipAditam, kathaM tadeva dahyata ityanena zabdenocyeta ? kriyAzabdasya vikArAbhidhAyitvAt, na hi sa evArtho vikArazcAvikArazca bhavitumutsahate, yadi hi tat palAlaM na tarhi tadeva dahyate, avipariNatatvAt, prAgavasthAvat, vipariNamamAnaM ca palAlameva tanna bhavati, vipariNAmazabdasya bhAvAntara 28 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vAcitvAt, tasmAd yAvat, tat palAlaM tAvatra dahyate, yadA dahyate tadA palAlaM na bhavatItyato naitAvekasyArthasya pratyAyanAya samyagjJAnopajanakAraNam, zabdAntarApattyasahiSNutvAt pramattagItAvetAviti // ___ evaM ghaTAyudAharaNabhAvanA kAryA / evaM ca sadekakSaNavRttyeva, nityaM puna:vAsti vastu kiJciditi / evamajusUtranayena nirUpite vastuni zabdanayastavyAvRttyarthamAhazabdaprayogo'rthagatyarthaH, tatra vakturarthAnuvidhAyI zabdo'rthavazAt tasya zabdaprayogaH, zrotuH punaH zabdavazAdarthapratipattiriti zabdAnuvidhAyyarthaH, zabdanayAzca zabdAnurUpamarthamicchanti, yathA zabdastathA'rtho'pi pratipattavyaH, samanantaranayapratipAditaM vartamAnarUpapravRttaM vastu sUkSmatareNa zabdena bhidyate, RjusUtrastu vartamAnAnekadharmarUpamapi ghaTazabdenAbhidhIyamAnaM samyagabhyupaiti, yathA mRddhaTo'sti ghaTo dravyaM ghaTa iti, yadyasau mRdrUpeNa dravyatayA ca na syAdamRdravyaM ca ghaTaH syAt, ataH so'sau tena rUpeNa vRttatvAd vartamAnarUpaghaTavaditi / zabdanayastu vartamAnakAlavRttamapi liGgasaGkhyApuruSakAlAdibhinnamavastveva manyate, strIpuMnapuMsakaliGgAnAM guNAnAM bhinnatvAt mRdghaTo dravyamiti na sAmAnAdhikaraNyam, yathA gaurazvaH saMstyAnaprasavasthitilakSaNAH parasparaviruddhAH khalvete guNAH zItoSNAdivat mRdAdizabdAcca bhinnarUpapratyayaprasavo dRSTaH, paTakuTAdibhinnadhvanivat, tasmAlliGgAdibhinnamasamyagabhidhAnam, tasyArthasya tena rUpeNAbhUtatvAt, kAtare zUrazabdaprayogavaditi, evaM cAbhinnaliGgasaGkhyAdhucyamAnaM vastu vastutAmadhivasati, tena rUpeNa vRttatvAt, yathA zUre zUrazabdaprayogaH, samAnaliGgazabdAbhidheyatAyAM ca vastunaH paryAyAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM sidhyati, ghaTaH kuTo hastI dantI ceti // evaM zabdanayenarjusUtre vyAvartite vastuni cAbhinnaliGgAdizabdavAcye pratiSThApite vartamAnasyAbhinnaliGgAdikasya vastunaH sUkSmataraM bhedamabhidhatte samabhirUDhanayaH / na jAtucit paryAyAntaraikAdhikaraNyena zabdairucyamAnaM vastu yathAvasthitamuktaM bhavati, saMjJAnimittabhedAd / dvividhA saMjJA pAribhASikI naimittikI ca, tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravIti, yahacchAmAtrapravRttatvAt, naimittikI tu sarveva saMjJA yuktA, yathA''ha "nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna vizeSapadArthasamuttham, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // " evaM ca sarve kriyAnimittAH zabdAH dhAtujatvAnimittabhedAccArthabhedo dRSTazchatridaNDyAdivat, ato yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhastAmevaikAmArohati, dvitIyAM nimittAntaravRttAM na kSamate, tasmAd vartamAnenAbhitraliGgAdinA'pyekenaiva dhvaninAbhidhIyamAno'rthaH samyagukto bhavati, nAnyatheti // -- kriyAbhedAditthaM samabhirUDhanayena pratipAdita vastunyevaMbhUtanayaH tadvastu sUkSmatarabhedaM Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 pratipAdayitumupakramate-yadi ghaTata iti ghaTaH kriyAnimittazabdavAcyo'bhyupetastvayA tato yat tannimittaM sA kiyA yadaiva vartamAnA tadaiva naimittikaH zabdo yuktazcitrakArAdivat, tasmAd yadaiva ghaTate-ceSTate tadaiva ghaTaH, tanimittAbhAve paTAdivadevAsau na ghaTaH, na cAtItAnAgatanimittasambandhaH, tayorabhAvAt, na hyatItaM bhAvi vA chatradaNDAdi chatridaNDyAdInAM nimittaM yujyate, yadi syAt, trailokyasya chatridaNDitvaprasaGgaH, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kriyAviziSTasyaiva ghaTatA, tatazca ghaTazabdenApi naivAsau sarvadA vAcya iti, evameSa paryAyanayaH (sUkSma-) sUkSmatarabhedastAvadAdhAvati yAvajjJAnamAtramavaziSyate zUnyatA vA, na tviha sakalakamabhedAkhyAnaM kriyate'nyatra prapaJcitatvAt / evametayordravyAstikaparyAyAstikayorvacanacatuSTayopAttayoH parasparApekSayorarpaNAnarpaNavizeSataH sambhavadbhirvikalpairbhASyakRt svayameva sannityAdibhedabhAvanAM karoti - bhA0-eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asanAma 'nAstyeva dravyAstikasya / TI0-eSAmarthapadAnItyAdi / eSAM-dravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM caturNAm arthAni padAni arthapadAni dravyaM vA dravye vA ityAdIni, dravyAstikAdInAM yo'rtho'bhidheyo vAcyastatpratipAdanaprayojanAnyekatvAdIni yuktAni dravyAdIni, ebhirhi dravyAstikAdIni vyAkhyAyante vikalpaisteSAM cArthAbhidhAnapratyayabhedena bhinnAnAmantaraGgAbhidhAnapratyayapadApekSayA bahuvidhavidvajjanAbhimatabahiraGgArthapadacintA kriyate, tiSThatAM tAvadabhidhAnapratyayAvityarthapadameva prAk pradarzyata ityarthaH / tatra dravyaM bhavyaM yogyaM svaparyAyapariNateH sarvaM dharmAdi bhedavAdyabhimatamabhinnalakSaNArpaNayaikatvena vivakSyate dravyamiti dravyasvabhAvAtyAgAt, na ca dravyavyatiriktaM guNakarmAdi kiJcidasti, rUparasAdayastadravyadvAreNaivopalabdhimArgamavataranto dravyavRttimAtratvenAvadhAryante, na bhinnajAtIyatvena, cakSurAdigrahaNabhedAt tu vRttayastAstasya bhidyante, pitRputramAtulatvAdyanekasambandhisambandhaviziSTapuruSavat, abhinnasyaikasya jinadattAderjanyajanakAdyanekasambandhApekSAH pitrAdivyapadezAH pravartante, na tu tasmAt puruSavastuno'rthAntarabhUtaM pitRtvaM nAmAMrtho jAtyantaramasti, puruSavRttimAtratvAt, tathA dravyamapi cakSurgrahaNAdiviSayabhUyamAsAdayad rUpAdivyapadezamanekamAsAdayati, ato'narthAntaraM rUparasAdayo dravyAditi, karmApi vilasAprayogasApekSo dravyapariNAmastadbhAvalakSaNo dravyAdavyatiricyamAno dravyameva, sAmAnyavizeSayorapi tadagrahe tadbuddhyabhAvAt dravyamAtrataiveti, evamekameva dravyaM zuddhaprakRterdravyArthasya / avizuddhadravyArthabhedanaigamastvabhinnadravyeNa vyavahArAbhAvAd bhedanibandhanadvitvAdisaGkhyAvyavahAraH sakalalokayAtrAkSamaH siddhyatIti dravye vA dravyANi vetyAha, anyathaikasaGkhyA'pi na syAd, vyavahArasya vA zatabhedatvAt ___ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 kazcidaMzaH pratipannadezakAlasaGkhyAbhedaH pratimanyate dravye vA dravyANi veti vikalpasambhavaH, sacca trividhamutpAdAdi, tacca dravyeNAryamANamaGgIkRtasaGkhyAbhedamevAtmalAbhaM pratipadyate, dravyaM vA dravye vA dravyANi veti, na tu kadAcid vacanatrayapratipAdyadravyavyatirekeNAnyat kiJcit sadasti, yato dravyamityapadiSTe 'sat pratIyate, dravye ityapi satI, dravyANi ca santItyevaM vyasteSu samasteSu ca pratIyate dravyeSveva sat, dravyamAne niyatavRttitvAt, dravyavyatiriktapadArthAbhAvAccAnyatra nopalabhyate, yadi syAdadravyaM kiJcid guNaH karmAdi vA tatrApyAzaGketa sato vRttiH, tat tu naivAstItyayamartho'nena bhASyavacanena pratyAyyate-asannAma nAsti, asaditi yasya nAma saMjJinastatsaMjJirUpamasannAmakaM nAsti, saMjJirUpAbhAvAd vA saMjJA nAsti, parasparApekSatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM cAsacchabdena guNAdyabhAva evocyate, sa ca guNAdyabhAvo dravyamAtrameva dravyAstikasyetyuktena prakAreNa dravyArthikasyArthapadabhAvanA / anye bhASyamevaM paThanti-asannAma nAstyeva sAvadhAraNo'sataH pratiSedhaH, sarvaM dravyamiti saJjighRkSato dravyAstikasya hi mAtRkApadAstikAdyapi sarvamantarvasatIti, tasmAt sadityukte eSAmekatvadvitvabahutvAnAmanyatamoktau tadavarodhaH sanmAtratvAditi / evaM saGgrahanayena svAbhiprAye dravyAstikamAtratayA prakAzite vyavahAranayaH svAbhiprAyamAviSkaroti mAtRkApadAstikopanyAsena bhA0-mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA'sat / TI0-mAtRkApadAstikasyApItyAdi / dharmAstikAyAdInAmuddezamAtraM mAtRkApadAstikalakSaNam, evaM manyate vyavahAraH-na dravyamAtramabhedaM sat saMjJAsvAlakSaNyAdizUnyaM vyavahartRNAM laukikaparIkSakANAM dhiyaM dhinoti, vyavahArArthazca vastvabhyupagamaH, sa ca bhedena prAyaH sAdhyate, tvayA'pi ca bheda eva pradarzito dravyaM vA dravye vA dravyANi veti, ekasminnartha ekavacanaM dvayorarthayordvivacanaM bahuSvartheSu ca bahuvacanamityevaM sato bhedakA saGkhyA, na ca dravyasatoUdastadravyameva satsadeva dravyam, yaccaikasaGkhyAvacchinnaM sat tanna dvitvAdisaGkhyA''zrayituM zakyam, na hyeko dvau, dvau vA eka ityevaM lokavyavahArapravaNena bhedo'bhyupeyaH, kiM tad dravyaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvabhedaM gatisthityavagAhazarIrAdiparasparograhaNAdhupakAri saMjJAsvalakSaNAdiviviktaM saMvyavahAraprApaNapratyalaM bhavati ? nirbhedaM punarvastu na kAJcid vyavahAramAtrAmabhimukhIkaroti, bhedapradhAnatAyAM tu dharmAdInAmanyatamaikavivakSAyAM sat mAtRkApadam, dvitvavivakSAyAM satI mAtRkApade, tritvAdivivakSAyAM santi mAtRkApadAnIti prativiziSTavyavahAraprasiddhiH, ato dharmAdayaH parasparavyAvRttasattvasvabhAvArpaNayaiva santi, nAnyathA / dharmAstikAyasvalakSaNaM ya(t ta) nna jAtucidadharmAstikAyalakSaNaM bhavati, ato yadasti tanmAtRkApadaM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 vetyAdinA vikalpatrayeNa sagRhItaM dharmAdi paJcavidham, sakalabhedajAlaprasUtihetutvAnmAtRkApadaM mAtRkAsthAnIyamucyate dharmAdi, nAto'nyadastIti, amAtRkApadaM vetyAdinA tAmeva parasparavyAvRttimabhivyanakti, yadi dharmAdipaJcakavyatireki kiJcid bhavet tatastanmAtRkApadaM vetyAdivyapadezo yujyeta, saMjJAsvAlakSaNyAdyabhAvAt taccAsat, tasmAt dharma evAdharmalakSaNAd vyaavrtmaanstenaadhrmsvlkssnnruupennaasnnityucyte| evaM zeSeSvapi bhAvanA vidheyA // sarvasadgativizeSANAM prasavahetutvAd dharmAstikAyo mAtRkApadam, sa eva ca sarvasatsthitivizeSaprasavavyAvRttyapekSayA amAtRkApadam, evaM dvivacanabahuvacane vibhAvanIye / tasmAnna dravyAstikAdi kiJcinmAtRkApadAvyatireki vidyate, svabhAvAsaMkrAntyA tu parasparApohabhAvataH padArthavyavasthAnam, sa cApohaH sallakSaNavyavacchedenaiko yathA pramANaM prameyaM ca sad, yanna pramANaM na prameyaM tadasadeva, aparo dharmyantarasya dharmyantarotpannavaiziSTyenApohaH, tadyathA-jIvo'jIvo na bhavatyazvo gaurna bhavatIti, tathA'napohazcetanAcetanayordravyadezAt, parasparApohe ca dravyAdezAt sarveSAM dharmAdInAmanapoha ityevaM sAmAnyavizeSAMnekadharmatvAd dharmAdayo'pohAnapoharUpAH sarve mAtRkApadAstikam, evaM dravyArthanayAbhiprAyo dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAmAkhyAtaH / paryAyArthanayAvasare tvidamucyate __ bhA0-utpannAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat / anutpanna vA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat // TI0-utpannAstikasyetyAdi / paryAyArthasya mUlamajusUtraH, sa ca pratyutpannaM vartamAnakSaNamAtraM sarvameva dharmAdidravyaM pratijAnIte, kSaNaM kSaNaM pratyutpannaM pUrvapUrvakSaNavilakSaNam, idameva ca sato lakSaNaM yadutpadyate pratikSaNam, utpAdo hi vastuno lakSaNam, anutpAdAzca vyomotpalAdayo na kathaJcillakSyante, tatrAtmanAM tAvat pratikSaNamaparAparajJAnadarzanakriyAdhutpAdo lakSaNam, pudgalA varNa-gandha-rasa-sparza-zabdasaMsthAna-tama-zchAyAdhutpAdalakSaNAH, dharmAdharmAkAzAstu gantasthAtravagAhamAnagatisthityavagAhAkArotpAdataH pratikSaNamanye cAnye ca bhavantIti, eSAM ca vartamAnakSaNa eva satyaH, tasmAdekamabhinnaM sakalabhedaheturmAtRkApadaM nAma kiJcinnAsti vyavahAranayapuraskRtam / api ca-vyavahAro'pi laukikaH pratyutpannakSaNasAdhya eva, sato'rthakriyAsAmarthyAt saMzca vartamAnakSaNaH, krAntAnAgatakSaNayorasattvAtrArthakriyAsAmarthya sambhAvyate, tasmAdutpanna evAsti kSaNaH, tasmizca nAnvayi kiJcid dravyatvAdi vidyate, tatazca bhUtAnveSiNo na dravyAstikaM na mAtRkApadAstikaM kizcidasti, utpannAstikameva tu sat santatyA dravyaM vA dharmAdi vA'bhidhIyate, na bhUtatastadasti, santAnasya sAMvRtatvAt, te ca vartamAnakSaNA bhUyAMsaH, tatraikakSaNavivakSAyAmutpannAstikaM saditi vikalpaH, Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dvitvavivakSAyAmutpannAstike vA satI, tritvAdivivakSAyAmutpannAstikAni veti, yat tat sadevaM vivakSayA niyamyate saGkhyAbhedena vyavahArArtham / yacca pareNa dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM vA'bhyupetaM tadutpannamanutpannaM vA syAt ? yadi pUrvaH kalpaH asmatsamIhitasiddhiH, athottarastato'sadeva dravyAstikAdi, kathaJcidapyutpAdanenAyogAdata Aha-anutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni vA sarvamasat svalakSaNasyotpAdasyAbhAvAditi / evamuktena prakAreNa dharmAdi dravyaM syAt sat syAdasat syAnityaM syAdanityamiti pratipAdyatvena sUcitam, adhunA vipaJcyate / tatra dravyArthanayapradhAnatAyAM paryAyanayaguNabhAve ca prathamavikalpaH, prAdhAnyaM zabdena vivakSitatvAcchabdAdhInam, zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhAnatA 1 / paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAve ca dvitIyaH 2 / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vetyanena bhASyavacanena tRtIyavikalpo vivakSyate syAdavaktavyamiti 3 / ete trayaH sakalAdezAH / yadA tvabhinnamekaM vastvanekena guNarUpeNocyate, guNinAM ca guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAdihAtmAdireko'rthaH sattvAderekasya guNasya rUpeNAbhedopacArato matublopena vA niraMzaH sakalo vyApto vaktamiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasyAsattvAdestatrAnAzrayaNAt, tatra dravyArthAzrayaM sattvaguNamAzritya tadA syAt sannityucyate sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRtti bhavatyubhayAtmakatvAd guNinaH, na tveko guNo bhAgavRttiriti / evaM syAnitya ityapi vAcyam / tathA paryAyanayAzrayamasattvamanityatvaM cAGgIkRtya syAdasat syAdanitya Atmeti vAcyam / yugapat bhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAt syAdavaktavyaH // kA punarbhAvanA syAd sanniti ? kimatra bhAvyam ? ekaM dravyamanantaparyAyamatItAnAgatAnantakAlasambandhyanekArthavyaJjanaparyAyAtmakatayA vizvarUpam, tadevaMvidhAvasthaM vastu vartamAnaparyAyavRttamapi yena yena zabdenocyate tena tena rUpeNa tadabhisambaddham, dravyasya paryAyasacivatvAt paryAyANAM ca dravyasahAyatvAt, ato'nekAntavAdasAmarthyAd vastuno yaduktasUktikA, na ca vyavahAravirodhinI, yathA ghaTaH paTAdirapi bhavati syAtkArasaMlAJchanazabdAbhidheyatAyAmiti jainendro nyAyaH / evaM nyAyavyavasthAyAmanantaparyAye puruSAdau saptadhA vAcakaH zabdaH pravartate syAdastyevetyAdiH, yathA yuvatvavRttiH puruSaH puruSatvenAsti na tu bAlavRttyA, tataH syAdastyeva na punaH sarvAtmanaiva puruSaH dravyArthenAnvayinA vartamAnena yauvanena vidyate, na tu tatra sambhavinAnyenApi paryAyeNa bAlAdinA, yadi punarastyeveti niyamenaivocyate tata AmaraNakAlavRttatvAt puruSazabdapuruSArthayornAstitvaniravakAzAstitvapratijJAvazAt yathA puruSatvayauvanAbhyAM vidyate tathA bAlapuruSatayA'pi syAdanyAbhizca vRttibhiH satsaGkIrNavRttirbhavet, niyatavRttizca dRzyate, na vA bAlatA puruSasvabhAva eva bhavatItyabhyupeyam, Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 tatazcAvasthAhAneH puruSAbhAvaprasaGgaH, ato bAlApekSayA syAdastyeveti bhavati, tathaikAntavAdino nAstyevAtmetyavadhAraNenokte tathaivAnvayinA dravyArthapuruSatayA sa nAsti, evamutpAdavinAzapravAharUpaparyAyAtmikayA'pi bAlAdivRttyA na syAt, evaM cAtmanAstitvamastitvaniravakAzaM bhavet, tatazcAnvayinA naimittikena vA rUpeNa nAstitvamAtmano vAndhyeyasyeva sarvaprakAramanuSaktam, atastadoSApAkaraNena syAnAstyevetyucyate, sa hyanvayinyA vRttyA na (?) vidyate, na sarvAtmanaiva, yato vartamAnaparyAyaH svAtmanA bAlAdirUpeNAstyeva, paryAyaparamparAyAmapi vartamAmaparyAyeNaivAsti nAtItAnAgataparyAyApekSaNenetyataH syAnAstyeveti / ye tvastitvanAstitvaikAntavAdino'vadhAraNamiSTataH prayuJjate'styevAtmA nAstyeva cAtmeti, teSAM zabdazaktiprApitatvAt sarvathA'stitvanAstitvaprasaGgaH / prathamavikalpe tAvat sarvaprakArAstitvamAtmanaH prasajati, pratiSedhanirapekSatvAdastitvena svavaze vyavasthApitatvAdastitvAbhAve cAtmAbhAvAt, nAstitvasyApi svaviSaye'vadhRtatvAt sati ghaTe tadaprasaGgAt, ekAdhikaraNayozca sadasatovirodhAt parasparaviSayAnAkrAntiH, ata: samastavasturUpeNAstyAtmA nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvAdastitve svAtmavat, astitvasAmAnyena vyApto na tvastivizeSaiH paTAdibhiriti cet yathA'nityameva kRtakamanityAbhAve tadabhAvAt, sAdhyadharmasAmAnyeneti vacanAt, anityatvasAmAnyamanityavyaktizceti dvirUpaH sAdhyadharmaH, sAdhanadharmo'pi hi dviprakAraH, tattulyo'pi hitAnAme(?)tyAdivacanAt, tathAsvaM yena rUpeNetyAdyabhidhAnAt. sAmAnyAnityatayA vyAptirna vizeSAnityatayA, hanta bhavataiva tarhi pratipannaH sAdhyadharmabhedastathA cAvadhAraNavaiyarthyam, anityatve hi sarvaprakAre satyavadhAraNasAphalyaM syAt, yadA tu vizeSAnityatayA na bhavatyanityaM vastu tadA vyarthamavadhAraNam / svagatenApi vizeSeNAnityaM bhavatyeveti cet, tanna, tatrApi svagateneti vizeSaNasAmarthyAt paragatavizeSAnityatvAbhAvaH, punarapyaphalamevAvadhAraNam / na cAnavadhAraNo vAkyaprayogaH paNDitajanamanaHprItihetuH, sarvavAkyAnAM sAvadhAraNatvAdiSTatazcAvadhAraNaprakalpanAdavazyaMtayA'vadhAraNamabhyupeyam, anyathA tvanityaM kRtakamanityatvasyAnavadhRtatvAnnityatvaprasaktirapi // apare tvevaMvidhaprasaGgabhItyA vidhA'vadhAraNaphalaM varNayanti ayogAnyayogAtyantAyogatyavacchedadvAreNa, kvacidevakAraprayogAdayogavyavacchedaH, kvacidanyayoganirAsa: vacidatyantAyogavyudAsaH, tatrAyogo'sambandhastadavacchedaphalaM vizeSaNamastyeva ghaTa ityAdAvastinA saha ghaTasyAyogo nAstyayogamAtraM vyavacchidyate, yathA caitro dhanurdharaH, caitre hi dhanurdharatAyAmAzaGkyamAnAyAM caitro dhanurdhara evetyavadhAryamANenAnyebhyo dhanurdharatA vyAvartate, tadvadihApi prakRtavastunIti, syAt tveSa doSo yadyanyayogavyavacchedena vizeSaNaM kriyeta, yathA pArtho dhanurdharaH pArthe dhanurdharatAyAM pratItAyAM tAdRzI kimanyatrApyastIti Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 cintAyAM pArtha eva dhanurdharo nAnya iti prativiziSTadhanurdharatAyAM sahAnyuryogo vyavacchidyata iti / kvacidatyantAyogavyavacchedo nIlameva sarIjamityatra, na sarojaM sakaladravyabhAvinIlaguNamAtmasAtkaroti, tathA nIlatvamapi na samastasarojAkSepi, ata evobhayavyabhicArAdubhayavizeSaNatvam, atra ca nIlatAyAH kilAtyantamayogo vyavacchidyate, nAtyantamayogaH-asambandhaH sarojena saha nIlatAyAH / sarvatra caivakArasya vivakSAvazAt sAkSAdaprayoge'pi vyavacchedArthapratItirato niranvayadoSAbhAvastadayogavyavacchedena vizeSaNAditi / atrocyate-sarvametad vyAmohabhASitaM durbuddheruddharataH paraprayuktadUSaNAni, yasmAdayoge vyavacchinne'pi prAgetana(?) doSasampAto na nivartate, ayogavyavacchedena hyastinA yoga iSyate, sa ca yogaH kiM sAmAnyarUpeNAstinA pratyAyyate'tha vizeSarUpeNa utobhayarUpeNeti sarvathA prAktanadoSaprasaGgaH, vyavacchedo'pyastitvasAmAnyAyogasya vA'stitvavizeSAyogasya vA ubhayAyogasya vA? yadyastitvasAmAnyAyogavyavacchedaH, tato'stitvavizeSAyogavyavacchedAbhAva prasaGgastasmiMzcAvyavacchinne sarvAstitvavizeSa svabhAva AtmAdiH prasaktaH athAstitvavizeSAyogavyavaccheda iSTaH, evaM tIstitvasAmAnyayogavyavacchedAbhAvaprasaGgaH, tataH prAgetanadoSavrAtastadavasthaH, athobhayAyogavyavacchedaH, tathApi sAmAnyavizeSAstitvobhayasvabhAvaH AtmAdirabhyupetaH syAt, tatazca niSphalamavadhAraNam, sAmAnyAstitvena cAstyAtmAdivizeSAstitvena ca, tatazca svagatavizeSAstitvenAsti paragatavizeSAstitvena nAsti vastu syAdasti syAnnAstIti siddham, anekAntarUpameva samastavastu vyavahArAspadatAmAnayantastatkAriNastadveSiNazca kecijjAyante jagatyakAraNAviSkRtamatsaraprasarAH khalu durjanAH / yatrApyanyayogavyavacchedo'bhipretastatrApi yogavizeSo vyavacchidyate na yogasAmAnyam, yAk pArthe dhanurdharatA tAdRganyatra nAstIti / atyantAyogavyavacchede'pi atyantamayogo nAsti yoga eva sarvathA athavA kadAcidasti kadAcinnAstItyevaM ca vikalpadvaye'pi prAcya eva prasaGgo yojyaH // prakRtamanusriyate-sarvathA sAmAnyavizeSarUpatvAt prakAravadastitvamataH sAmAnyAstitvenAsti vizeSAstitvena nAstyAtmA syAdasti syAnAstIti, tathA yadasti taniyamena dravyakSetrakAlabhAvarUpeNaivAtmalAbhaM labhate, yathAAtmA jIvadravyatayA, kSetrata iha kSetratayA, kAlato vartamAnakAlasambandhitayA, bhAvato jJAnadarzanopayogamanuSyagatitayeti pratipAdite gamyata idaM-dravyakSetrakAlabhAvAntara sambandhitayA nAstyAtmA / yadi ca sarvadravyatayA''tmA syAd AtmaivAsau na bhavet, dravyatvavat, sarvavRttitayA vA, tadrUpatayA ca sarvakAlasambandhitvAd vyomavanmanuSyabhAve vA samastanArakAdibhAvaprasaGga ekAntavAdinAm, ato'vazyaM svadravyAditvenaivAstitvamabhyupeyam, nAnyadravyAditvena // tatazca svairastitvAt paraizca nAstitvAt syAdasti Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 syAnAstIti, svaparamAtrabhAvAbhAvobhayAdhInatvAdAtmAstitvasya, yathaiva svAstitvAdastItyucyate, tathaiva paranAstitvAnnAstItyapi vAcyam, na ca prakArAntaramasti kiJcidekAntavAdinAM yadAzrayaNenAvaSTambho dRDhapratibandhaH syAditi nAstitvamastitvAnapekSamatyantazUnyaM vastu pratipAdayedanvayApratilambhAd astitvamapi nAstitvAnapekSaM sarvarUpaM vastu gamayet vyatirekApratilambhAt, na ca satA sarvAbhAvarUpeNa sakalabhAvarUpeNa vA bhUyate, ataH sarvadA'stitvaM nAstitvasApekSaM nAstitvaM cAstitvApekSamevAtmalAbhamAsAdayati, evaM cAtmani nAprasaktA ghaTAdisattA niSidhyate arthAt prakaraNAd vA, ghaTAdisattAniSedhazcAtmano dharmastadadhInatvAdAtmasvabhAvasya, sa eva ca pareNa vizeSyamANatvAt paraparyAya ucyate, gavyanazvatvavat, AtmanA vizeSyamANatvAdAtmaparyAyaH, svaparavizeSaNAyattaM hi vastusvarUpaprakAzanam, anekAntavAde ca syAdastyAtmetyAdibhiH saptabhirvAkyairabhidhIyate vastu pratyekakriyApadaprayogeNArthaparisamApteH, Atmeti dravyavAcI vizeSyatvAt, astIti guNAbhidhAyI vizeSaNatvAt, zabdazaktisvAbhAvyAcca tathA pratIteH, buddhyArUDhasyopacaritasattAkasya mukhyasattvavizeSaNatvenopAttasya dharmiNa upAdAnAdasattve iva, syAcchabdastu dravyadharmaliGgasaGkhyAbhedaviyuktatvAdasiprakRtividhyAdiviSayasa(ma?)dvibhaktiprathamapuruSaikavacanAntapratirUpako nipAto vidhivicAraNAstitvavivAdA'nekAntasaMzayAdyarthavRttiH, tasya cAnekAntAvadyotanamevArtho vivakSitaH, kevalasya ca sAmAnyaviSayatvAvadyotakatvAd vivakSitArthapratipAdanAya dravyadharmavizeSopAdAnaM, tannAntarIyakatvAt, nipAtAnAM cAparimitatvAdanekAntadyotakatayA vivakSitatvAditi, syAcchabdenAnekAntAbhidhAnAdAkSepe'pi saptabhaGgyAH punarbhedenopAdAnaM viziSTArthapratipAdanAya, yathA vRkSazabdena sAmAnyaviSayeNAkSepe'pi dhavAdInAM vizeSapratipipAdayiSayA dhavAdizabdopAdAnam, evametadapi dRzyam, bhedApratipattevivakSitabhedapratipAdanAya bhedaparimANaniyamAbhidhAnAya vA sAmAnyalakSaNaprapaJcavyAkhyAnAya vA sakSepavyAsAbhidhAnam, tatrAstitvanAstitvaikAntanivAraNAya prathamadvitIyau, ekAntarUpasyArthasyAvastutvAditi / tRtIyavikalpAbhidhitsayA bhASyakRdAha bhA0-arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / TI0-yugapadAtmanyastitvanAstitvadharmAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupanIte krameNAbhidhAtumavivakSite vAcyaM na jAtucit sadAtmatattvamasadAtmatattvamiti vA / vAzabdo vikalpArthaH, apitaM vizeSyate, kIdRze'pite ? anupanIte, kathamanupanIte? sAmarthyAt krameNAvizeSite, krameNa tvarpaNe prAcyavikalpAveva syAtAm, ato'vazyaMtayA yugapadabhinne kAle dvAbhyAM guNAbhyAmekasyaivArthasyAbhinnasya pratiyogibhyAmabhedarUpeNaikena zabdenAvadhAraNAtmakAbhyAM vaktumiSTatvAdavAcyam, tadvidhasyArthasya zabdasya cAbhAvAt, Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ayaM ca vikalpastattvAnyatvasattvAsambhavAt kilAvaktavyamevetyevaMvidhaikAntavyAvartanArthaH syAdavaktavya evAtmA, avaktavyazabdenAnyaizca SaDabhirvacanairdravyaparyAyavizeSaizca vaktavya eva, anyathA sarvaprakAravaktavyatAyAmavaktavyAdizabdairapyavAcyatvAdanupAkhyaH syAt, atItavikalpadvayaM tvekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSanirAkaraNadvAreNa syAdasti syAnnAstIti svaparaparyAyAntaraikadharmasambandhArpaNAt kAlabhedenoktam adhunA yugapad viruddhadharmadvayasambandhArpitasya ca vasturUpasyAbhidhAnAt kIdRzaH zabdaprayogo bhavatIti ? ucyate- na khalu tAdRzaH zabdo'sti yastAdRzIM vivakSAM pratipUrayet, yato'rthAntaravRttaiH paryAyairavartamAnamananubhavaMstAn paryAyAn dravyaM bravItItyekA vivakSA, aparA tu vivakSA, nijaiH paryAyaiH svAtmani vRttairvartamAnamanubhavan svAn paryAyAn dravyamabhidadhAtIti, evametayorvivakSayoH parasparavilakSaNatvAd viruddhatvAcca dvAbhyAmapi yugapadAdeze puruSasyaikasyaikatra dravye nAsti sambhavo vaMcanavizeSAtItatvAccAvaktavyaM vAcakazabdAbhAvAt / etaduktaM bhavati- astitvanAstitvayorviruddhayorekatrAdhikaraNe kAle ca sambhava eva nAstItyatastadvidhasyArthasyAbhAvAt tasya vAcakaH zabdo'pi nAstyeveti 1 // tathA kAlAdyabhedena vartanaM guNAnAM yugapadbhAvastacca yaugapadyamekAntavAde nAsti, yataH kAlAtmarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdadvAreNa guNAnAM vastuni vRttiH syAt tatraikAntavAde viruddhAnAM guNAnAmekasmin kAle na kvacidekatrAtmani vRttirdRSTA, na jAtucit pravibhakte sadasattve sta ekatrAtmanyasaMsargarUpe yenAtmA tathocyeta, tAbhyAM viviktazca parasparaguNAnAmAtmasvabhAvo nAnyonyAtmani vartate, tatazca nAsti yugapadabhedenAbhidhAnam 2 // na caikatrArthe viruddhAH sadasattvAdayo vartante, yato'hyabhinnaikAtmAdhAratvenAbhede sati sadasattve yugapaducyeyAtAm 3 // na ca sambandhAd guNAnAmabhedaH, sambandhasya bhinnatvAt, chatradevadattasambandhAddhi daNDadevadattasambandho'nyaH, sambadhinoH kAraNayorbhinnatvAt, na tAvekena sambandhenAbhinnAveva, sadasatorAtmanA saha sambandhasya bhinnatvAt, na sambandhakRtaM yaugapadyamasti tadabhAvAcca naikazabdavAcyatvam 4 // na copakArakRto guNAnAmabhedaH, yasmAnnIlaraktAdyupakartRguNAdhIna upakAraH, te ca svarUpeNa bhinnAH santo nIlanIlatararaktaraktatarAdinA dravyaM raJjayanti vivaktopakArabhAjaH / evaM sadasattvayorbhedAt sattvenoparoktaM sat asattvoparaktamasaditi dUrApetamupakArasArUpyam, yatastadabhedena zabdo vAcakaH syAditi 5 // nApyekadeze guNina Atmana upakAraH samasti, yenaikadezopakAreNa sahabhAvo bhavet, guNaguNinorupakArakopakAryatve nIlAdiguNaH sakala upakArakaH samastazca ghaTAdirUpakAryaH, na caikadeze guNo guNI vA, yato dezasahabhAvAt kazcit zabdo vAcakaH kalpyeta 6 // na caikAntavAdinAM sadasattvayoH saMsRSTamanekAntAtmakaM rUpamasti, avadhRtaikAntarUpatvAt, yathaiva hi zabalarUpavyatiriktau Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 zuklakRSNAvasaMsRSTau naikasminnarthe vartituM samarthoM, evaM sadasattvAbhyAM saMsargAbhAvAnna yugapadabhidhAnamasti, nApyekazabdaH zuddhaH samAsajo vAkyAtmako vA'sti guNadvayasya sahavAcakaH, krameNa sadasacchabdayoH prayoge yadyasacchabdaH sadasattve yaugapadyena bravIti, evaM tarhi svArthavat sattvamapyasat kuryAt, tathaiva sacchabdo'pi svArthavadasadapi sat kuryAt, * vizeSazabdatvAcca sadityukte nAsadabhidhIyate, na cAsadityukte sadityuktaM bhavati, ato yugapadavAcaka ekazabdaH / atha yugapat sadasacchabdau guNadvayasya vAcakAviSyete, tataH samAsavAkyamAkhyAtAdipadasamudAyavAkyaM vA bhavet tatra ca samAsavAkyaM na vAcakam, dvandvastAvadubhayapadArthapradhAnaH plakSanyagrodhavad, astyAdibhiH kriyAbhistulyayogitvAt, kriyAzrayatvAcca dravyasya prAdhAnyaM na guNatvam, yazca guNakriyAzabdAnAM dvandvo rUparasAdInAmutkSepaNAvakSepaNAdInAM ca, tatrApi guNAH zabdazaktisvAbhAvyAd dravyarUpA evocyante'styAdikriyAyogitvAt, anyathA dvandvAbhAvAt / atra cAtmA vizeSyadravyaM sadasatoguNavacanatvamato guNasya guNyabhedopacAreNAbhidhAnam, sannAtmA'sannAtmetyato na dvandvaH // nanu ca dravye'pi syAdvAdo'sti, na guNaviSaya eva, yathA syAd ghaTaH syAdaghaTa iti, atrApi hi dravyaM guNarUpopapannamevocyate, zabdazaktisvAbhAvyAd vizeSaNavizeSyabhAvApatterdravyasya vizeSyatvAt, syAd ghaTa idaM vastviti vAkyaM ca vRtterabhinnArthaM kevalaM vibhaktizravaNAd rUpeNa bhidyate, ato vAkyenApi yugapat prayogAsambhavaH / samAnAdhikaraNasamAsavAkyamapi na sambhavati, tatra hi dravyaguNayoH sAmAnyavizeSabhAve sati dravyazabdatAyAM sAmAnAdhikaraNyaM nIlotpalAdivat, atra ca sadasatorguNatvAt parasparaM bhede sati na sAmAnAdhikaraNyamadravyazabdatvAt sAmAnyavizeSarUpeNAsthitatvAnnAstivizeSaNAvizeSyasamAnAdhikaraNasamAsaH karmadhArayazcArthayoriSyate, na cAnyat pratipadavihitaM samAsalakSaNamasti, tasmAt samAsAbhAvAd yugapat prayogAbhAvastadvAkye'pi sAmarthyAbhAvAd vRttyanurodhivAkyatvAccAto na karmadhArayaH / nApyAkhyAtAdipadasamudAyo vAkyaM saMzcAsaMzcAtmeti, bhavatyAdikriyAsambandhAt, tatra sAmAnyazabdo yugapadanekamarthamabhidadhyAt na cAbhidadhIta, "abhihitAnAM sAmAnyazabdena vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiH" iti nyAyAt, na vA brUyAdanekamarthamabhidhAnopAyAsambhavAt, "tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena cojjhitaH" iti nyAyAt sAmAnyazabdeSvevaM na vizeSazabdeSu dhavakhadirAdiSu, vizeSazabdAstu vAkye prayujyamAnAH kevalA: svArthameva bruvate saMzcAsaMzceti, na tvanekamarthaM svArthamAtrAbhidhAnAnna sahaguNadvayAbhidhAyitA // nanu ca vAkye dvayorapi zabdayorekatayA yugapadbhAvaH, tanna, padebhyo vAkyazabdasya zabdAntaratvAt, eka eva hi zabda iSyate vAkyama, tasya cArthAntareNaikenaiva pratibhArUpeNa bhAvyam, ato'trApi guNadvayavacanasya Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yugapacchabdadvayasyAsambhava iti / evamuktAt kAlAdiyugapadbhAvAsambhavAt samAsavanyalaukikavAkye yugapacchabdayordvayorarthayozca vRttyasambhavAd yugapadvivakSAyAmavAcya ityavaM sarvaikAntAvaktavyapratiSedhadvAreNa bhASyakRtA tRtIyavikalpapraNayanamakAri prekSApUrvakAriNA kathaJcidavaktavyaH, kathaJcid vaktavyo'vaktavyAdizabdairAtmeti niruupitm| etadeva ca vikalpatrayamadhunA bhASyakAraH sphuTataraM bhASyeNa darzayati / syAdvAdo hi dharmasamAzrayaH svasiddhasattAkasya ca dharmiNaH sattvAsattvanityatvAnityatvAdyanekaviruddhAviruddhadharmakadambakAbhyupagame sati saptabhaGgIsambhavaH, tatra saGgrahavyavahArAbhiprAyAt trayaH sakalAdezAH, catvArastu vikalAdezAH samavaseyAH RjusUtrazabdasamabhirUdvaivaMbhUtanayAbhiprAyeNa / tatrAtItavikalpatrayasvarUpabhAvanAyedamucyate ___ bhA0-paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA, sadbhAvaparyAyayorvA, sadbhAva'paryAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA sat / ___TI0-paryAyAstikasyetyAdi / paryAyAstikagrahaNaM dharmaviSayasyAdvAdapratipattyartham, dharmAstvarUpitvasattvamUrtatvAdirUpA dharmiNaH pariNAmino nAtyantavyatiriktA ityatastatpraNADikayA dharmiviSayatvamapi dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAdevaM (devameva), atra ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvayamAtravastusamAzrayaH siddhyati syAdvAdaH, anyathA paryAyanayAzraya eva vikalpasaptakena sakalavastuvyApI syAt syAdvAdaH, sato bhavanaM bhAvastadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvitvAt, suramanuSyAderzAnadarzanAdezcAtmanaH sadbhAvaparyAyatvam, zeSadharmAdidravyavRttAH, punarasadbhAvaparyAyAH, vartamAnakAlAvadhikAH paryAyAH sadbhAvalakSaNAH, tato'nye'tItAnAgatavartamAnakAlaviziSTAstvasadbhAvaparyAyAH, tAvat pariNAmaparyAyakalApAzcAtmAdayaH padArthAH, svaparaparyAyAnantasvabhAvamekaM dravyaM sattArUpeNa vivakSitam, cetanAcetanAo~ mahAsAmAnyamutsargaH, paryAyAH zaktayo'nantAH, tatra svaparyAyAnvayavat paraparyAyavyatireko'pi vastusvabhAvAvagataraGgama, tannivRttyagrahaNe vastusadbhAvAgrahaNAd vinivRttidvAreNaivAsadbhAvaparyAyopayogaH, na nivRttirabhAvaH, sa eva hi tathA svabhAvo vinivRttAzeSAnyavizeSalakSaNo nivRttizabdavAcyaH, tadevamanvayavyatirekayovidhipratiSedhaviSayayoraniyamAtiprasaGgaparihArArthaM ciduttarakiMvRttAvadyotyaviSayaM syAcchabdAgresaramapi zabdasahitaM tathAvidhAnyatamazabdaviziSTaM vA dharmarminirdezavAkyaM prayujyate'ntarbhUtaivakAraM guNapradhAnabhAvavyaktiprakRtyarthaM prayuktAnyataraivakAraM vA parapratipannaikAntadharmaviziSTaM vastu kathaJcit niyamakAridharmapratyanIkaparyAyadharmasambandhIti syAt sat syAdanityanityAdidharmAtmakamitthaM dharmyapIti vA syAdvAdibhiH pratijJAyate, sulabhahetudRSTAntatvAt, ato dravyAstikanayArpaNAt so'yaM dharmyabhedenaiva vyapadezaH pratyabhijJAnapradhAnatvAt, paryAyArthikanirdezAdasyedamiti bhedabhAktvam, ekavacanAdipradarzanaM Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caikasyaiva sattvasyAsattvasya vA bhajanAprabhAvitamanekatvamiti pratipAdanArtham, tatra sadbhAvaparyAyanimittenAdezenArpitamAtmarUpadravyamityeva sadravyatvameva hi sadbhAvaparyAyaH, taddhi dravati paryAyAn drUyate vA tairdravyamanenAkAreNApitaM syAdastItyucyate, tasya dravyatvAdeH paryAyasyAtmapariNAmikAraNaprabhAvitatvAt tAdrUpyAcca, taccAstitvaM zeSaSaDvikalpApekSameva saGgatimanubhavati, sadbhAvaparyAyadvayanimittAdeva jJAnadarzanopayogadvayakAraNaka Adezo dravyam, vakSyatyuparidravyAzrayA nirguNA guNAH (a0 5, sU0 40) iti / tathA gaNatithasadbhAvaparyAyakAraNo vA'yamAdezazcaitanyajJAna-darzanopayogAzrayo dravyamiti, evaM dve dravye bahUni vA'pyuktena prakAreNArpitAni sadbhAvaparyAyApekSayA sadvyapadezabhAJji bhavanti, athavaikasmin sadbhAvaparyAyaviSaye'rpitamAdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat tathA dvayorbahuSu vibhAvyam, aviziSTasya vA dravyapadArthasyaikatvadvitvabahutvaparyAyAH, tathA ca tadarpyamANaM syAdastyekatvenArpitamekasaGkhyAvizeSarUpatayaivAsti na dvitvabahutvAkAreNa, anekadharmiNo hi vastunaH kadAcit kiJcid vivakSyate, yugapadbharivaktRvivakSAyAmapyekatvAdayo yaugapadyenArpaNAvazAdupalabhyante, sakalaparyAyazaktisaGgateH pariNAminaH, ekapuruSAdhAramAtulabhrAtRbhAgineyAdizaktivat, ekena vaktrA vivakSite prayojanavazAdekatvadvitvAdi ca sambhavadapyupekSitaM prayojanAbhAvAt, atastasya tenaiva vivakSitAkAreNa kAryasiddheH syAdastyAtmetyucyate, na sarvaparyAyArpaNayA tadA tadasti tasya vakturiti prathamavikalpabhAvanA // bhA0-asadbhAvaparyAye vA, asadbhAvaparyAyayorvA, asadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA'sat / TI0-asadbhAvaparyAye vetyAdinA dvitIyavikalpaM bhAvayati / Atmano jJAnadarzanAdivyatiriktA gatisthityavagAhopakArasparzAdayo'sadbhAvaparyAyA vartamAnajanmano vA'tItAnAgatAstajjanmani vA'tikrAntAgAminaH sarve'pyasadbhAvaparyAyAH tadarpaNayA syAnAstyevAtmeti, na sarvathA nAstitvapratipattiH, yadA''tmA gatyupakArakaparyAyeNApitastadA''tmadravyamasat, tatsvabhAvakatvena tasyAdravaNAt, sadbhAvaparyAyaprabhAvitaM vA dravyaM svapariNAmiprabhAvitA vA paryAyAstatra caikamapi nAstItyato'sadityucyate, paraparyAyArpaNayA nAsti tadityarthaH / zeSaM pUrvavad vibhAvyam // idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha - bhA0-tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayo, tadubhayaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM sadasaditi vA / TI0-tadubhayaparyAye vetyAdi / tadityatikAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasamparigrahArthaH, ubhayazcAsau paryAyazca ubhayaparyAyo'stitvanAstitvalakSaNaH sa Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayaparyAyastadubhayaparyAyanimittastadviSayo vA'pyAdezastenArpita mAtmatattvamasti nAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyam, tAbhyAmubhayaparyAyAbhyAmAdiSTaM yugapadAtmarUpaM dravyaM vetyAdi vikalpyate, na vAcyaM sadityasaditi vA sad dravyamasad vA dravyaM na vaktavyam, krameNa tvAdeze bhavatyetadevam, sahabhAvArpaNAyAM tu na sacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyam, ekasmin kAle tAdRgvidhavAcakazabdAbhAvAt // nanu ca tadubhayaparyAye vetyekavacanamupapannam, ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyAbhAvAt / atrocyate-ubhayagrahaNAd dvayamatra gRhyate / evaM tarhi tadubhayaparyAyayorvetyasmAdavizeSaH, naitadevam, yatastadubhayaparyAye vizeSavivakSayA'stitvaM hi svaparyAyaviSayaM paraparyAyaviSayaM cetyubhayaparyAyastat tu svaparyAyeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate, tadeva ca paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyamidAnImubhayaparyAyo yugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH, itaratra tu pradhAnabhedavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdeza: samIcInaH, jAtivivakSAyAM vA jAterekatvAdekavacanasiddhiriti // evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitA: saGgrahavyavahArAnusAriNa Atmadravye, samprati vikalAdezAzcatvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAstatpratipAdanArthamAha bhASyakAra: - bhA0 - dezAdezena vikalpayitavyamiti / TI0 - itikaraNo vikalpeyattApratipAdanArthaH / paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAntervikalpayitavyamityAha, kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti ? / ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyatesakalAdezasaMyogAccaturNAM niSpattiriti sujJAnAH, tatrAdyadvitIyavikalpasaMyoge turyavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti ceti / prathamatRtIyavikalpasaMyoge paJcamavikalpaniSpattiH syAdasti cAvaktavyazceti / dvitIyatRtIyavikalpasaMyoge SaSThavikalpaniSpattiH syAnnAsti cAvaktavyazceti / prathamadvitIyatRtIyavikalpasaMyoge saptamavikalpaniSpattiH syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / tatrAdyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalpIkRtaM khaNDaza Adizyate / tadAhadezAdezenetyAdi / sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM vyAkhyeyam, AtmAditattvamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNam / tatra caturtha ubhayapradhAno vikalpaH krameNobhayasyApizabdenAbhidheyatvAt, dezAdezo hi vikalAdezastasya vastuno vaikalyam, svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNarUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya pratikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM narasiMhanarasiMhatvavat samudAyAtmakamAtmarUpa Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 mabhyupagamyAbhidhAnaM vikalAdezaH, na tu kevalasiMhasiMhatvavadekAtmakaikatvaparigrahAt, yathA ca pratipAdanopAyArthaparikalpitAnekanIlapItAdibhAgA nivibhAgamanekAtmakamekaM citraM sAmAnyarUpamucyate, tathA vastvapyanekadharmasvabhAvamekam, dRSTazcAbhinnAtmano'rthasya bhinno / guNo bhedakaH, parudbhavAn paTurAsIt paTutara eSa so'nya evAbhisaMvRttaH, paTutvAtizayo guNaH sAmAnyapATavAd guNAdanyaH, sa vastuno bhedaM kalpayati, bhinnaprayojanArthinA tathAzritatvAt, anekAtmakaM caikatvamAtmAdeH, yato'nekaM zuddhAzuddhaM dravyArthamAzritya paryAyanayaM caikAtmano vRttistathAtmako'sau tadbhAvabhAvitvAd, ghaTamRdAtmakatvavat puruSapANyAdyAtmakatvavad vA, ataste tasyArambhakatvAd bhAgAH puruSasyeva pANyAdayo vastvaMzamanubhavanti krameNa vRttAH kramayogapadyAbhyAM vA, caturthe tAvat samuccayAtmake na krameNa vRttAH, paJcamaSaSThayorapacitakramayugapad vRttAH, saptame pracitakramayogapadyAbhyAM vRttAH saMzcAsaMzcAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAd anekabuddhirhi buddhirbhavati dravyaparyAyeSu satsu vyAtmikA, yato'nekAM sadrUpAmasadrUpAmavaktavyarUpAM ca buddhi bhinnAmiva kramavatImivAzrityAbhinnaikAkramAvasturUpA vAkyArthabuddhirbhavati, tasmAd bhedakramapratibhAsavijJAnahetutvAd bhAgAste bhavantyatrAvibhaktasyaikasyApi vastunaH / evaM cAnekasvabhAve'rthe sati vakturicchAvazAt kadAcit kenacid rUpeNa vaktumiSyate, vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA ca draSTavyA, dravyArthajAtyabhedAt tu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyArthaM manyate, yadA paryAyajAtyabhedAzcaikaM paryAyArthaM sarvaparyAyabhedAn pratipadyate tadA tvavivakSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastvekadravyA- bhinnamekaparyAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSaikAbhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM braban sakalAdezaH syAnnitya ityAdistrividho'pi nityatvAnityatvayugapadbhAvaikatvarUpaikArthAbhidhAyI, yadA tu dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA tadyaugapadyena vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapadvRttaM kramavRttaM ca paJcamaSaSThasaptameSUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathApratipAdayan vikalAdezaH, te hi dravyaparyAyAstasya dezAH tadAdezenAdeza eko hyanekadeza AtmA'bhidhIyate, tatra dravyArthasAmAnyena tAvada vastutvena santrAtmA, paryAyasAmAnyenAvastutvenAsanniti, vizeSastvAtmani svadravyatvAtmatvacetanatvadraSTutvajJAtRtvamanuSyatvAdiraneko dravyArthabhedaH, tathA zrutapratiyoginaH paryAyA asattvAdravyatvAnAtmatvAcetanatvAdayaH, tadravyakSetrakAlabhAvasambandhajanitAzca dravyaparyAyavRttibhedAH, tatra dravyArthAdezAt svadravyatayA dravyatvam, pRthivyAditvenAdravyatvaM tadvizeSaizca ghaTAdibhiH, kSetrato'saGkhyAtAkAzadezavyApitayA, na sarvavyApitayA, kAlataH svajAtyanucchedAdabhinnakAlatA, paryAyAdezAd ghaTAdivijJAnadarzanabhedAH krodhAdyutkarSApakarSabhedAzca, tathA'nantakAlavRttasvavartanAbhedAt kAlabhedaH, bhAvato jJatvaM krodhAdimattvaM ca, evaM Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bahavo dravyArthaparyAyArthayovRttibhedAH sarve'pi tasyAMzAH, tairdravyaparyAyarUpairvaktumiSyamANo nAnArUpa Atmocyate / bhAvanA tu syAdasti ca nAsti ca, draghyArthabhedena caitanyasAmAnyenAsti, caitanyavizeSavivakSAyAM vA'styekopayogatvAt, paryAyatastu acaitanyena nAsti, ghaTopayogakAle vA paTAdhupayogenAsan, caitanyena tadvizeSeNa vA vartamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vartate ityubhayAdhInastasyAtmA, anyathA''tmAbhAva eva syAt / evaM sarvasiddhAnteSu padArthAH paraspara-viruddhArthatvAt tadatadrUpasamuccayAtmakAzcaturthavikalpodAharaNIyAH // __ paJcamavikalpastu syAdasti cAvaktavyazcAtmeti, tatrAnekadravyaparyAyAtmakasya sataH kaJcid dravyArthavizeSamAzrityAstItyAtmano vyapadezaH, tasyaivAnyAtmadravyasAmAnyaM tadvizeSa dvayaM vA'GgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, sphuTatarametad vibhAvyate, syAdastyAtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvatvena manuSyatvAdinA vA dravyaparyAyasAmAnyamurIkRtya, vastutvAvastutvasattvAsattvAdinA vizeSeNa vA manuSyatvAmanuSyatvAdinA yugapadabhedavivakSAyAmavAcyaH, yataH sarve'pi tasyaikasyAtmanastadaiva vikalpAH sambhavantIti // SaSThavikalpo'pi tribhirAtmabhivya zaH syAnnAsti cAvaktavyazcAtmeti, nAntareNAtmabhedaM vastugataM nAstitvamavaktavyarUpAnuviddhaM zakyaM kalpayituM vastunaH, tathApi sadbhAvAt tatra nAstitvaM paryAyAzrayam, sa ca paryAyo yugapavRttaH kramapravRtto vA, sahAvasthAyyavirodhAdAtmano dharma ekakAla eva, yathA cetanopayogavedanAharSasamyaktvahAsyaratipuruSavedAyurgatijAtyAdisattvadravyatvAmUrtatvakartRtvabhoktRtvAnyatvAnAditvAsaGkhyAtapradezatvanityatvAdiH, kramavartI tu krodhAdidevatvAdibAlatvAdijJAnitAdiH svasthAne'nekabhedavRttaH, tatraiko'vasthito dravyArthI jIvanAmA naivAsti kazciccetanAvyatiriktaH krodhAdikramavRttadharmarUpanairantaryamAtravyatirikto vA, ata eva tu dharmAstathAsanniviSTAH sattvavyapadeza-vyavahArabhAjo bhavantIti, ato nAsti paryAyAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzo nAstIti tena rUpeNAbhAvAt, na punaH sarvathaiva nAstitvam, viziSTasyAbhAvasya vivakSitatvAt, paryAyAMzaH sarvArthajJAtRtvAsatsarvavyApAraviniyogAt sarvavastutvena sanniti dravyArthAMzaH, AbhyAM saha vivakSAyAmavAcya iti dvitIyo'zaH // .. adhunA saptamavikalpazcatubhiraMzaistryaMzaH / kaJcid dravyArthavizeSamAzrityAstitvaM paryAyavizeSaM ca kaJcidaGgIkRtya nAstitvaM samuccitarUpaM bhavati, dvayorapi prAdhAnyena vivakSitatvAt, ya(ta)thA dravyasAmAnyena paryAyasAmAnyena ca yugapadavaktavyaH, syAdasti ca nAsti cAvaktavyazcAtmeti / bhAvanA tu dravyArthAt sati dravyatve dehendriyAdivyatiriktAtmatvena vizeSeNa nAstitvamato'sti ca nAsti ca sa evAtmA, dravyaparyAyasAmAnyasadasattvAbhyAM yugapadavAcya iti / evamarthAnurodhAd vivakSAvazAcca saptadhaiva vacanapravRttiH, Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 nAnyathA'pi, pravRttinimittAbhAvAt, eSa ca mArgo dravyArthaparyAyArthAzrayaH, tau ca saGgrahAdyAtmako, saGgrahAdayazcArthazabdanayarUpeNa pradhAvitAH, tatra saGgrahavyavahArarjusUtrairarthanayairyo dravyArthaparyAyArthoM tadAzrayaiSA saptabhaGgI / tatra anapekSitopadezakazabdavyApAramindriyAnindriyanimittamartharUpotpAditaM matijJAnam, arthanayA vaktRparicchedaviSayAH, te tvarthapRSTenaivArthaM gamayanti / zabdanayAstu sAmpratikasamabhirUdvaivaMbhUtanayAH zrotRviSayAH zrutajJAnAtmakA: zabdarUparUpitAvijJAnatvAcchabdapramANakAH, yacchabda Aha yathA ca tathaivArtha iti zabdapRSTenArthaparicchedaM kurvanti, ata evaiteSvabhidhAnasvarUpazuddhiparA cintA, cakSurvimalIkaraNAJjanavat / tatrArthanayAH sattvAsattvavartamAnasattvamAtraiSiNaH pratyekAtmakAH saMyuktAzca saptavidhavacananirvacanapratyalAH / viviktasattvamAtraparigrahAt sattvasaGgrahaH, anyAsattvameva sattvamiti vyavahAraH vartamAnapradhAnatvAd vartamAnameva sattvamRjusUtraH / tatra syAdastIti saGgrahaH 1 syAnnAstIti vyavahAraH 2 saGgrahavyavahArayogAt syAdavaktavyaH 3 saGgrahavyavahAravibhAgasaMyogAdeva syAdasti ca nAsti ca 4. syAdastyavaktavyazcetyatra saGgrahaH saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 5 syAnAstyavaktavyazcetyatra vyavahAraH saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 6 syAdasti nAstyavaktavyazcetyatra vibhaktau saGgrahavyavahArAvavibhaktau vA 7, ityevamarthaparyAyaiH saptadhA vacanavyavahAraH / vyaJjanaparyAyAH zabdanayAste tvabhedabhedadvAreNa vacanamicchanti, zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM ca zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvArthamevAbhinnamabhyupaiti, na jAtucid bhinaliGgaM bhinnavacanaM vA zabdaM strI dArAstathA''po jalamiti, samabhirUDhastu pratyarthaM zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijAnIte, atyantabhinnapravRttinimittatvAd bhinnArthatvamevAnumanyate, ghaTazakAdizabdAnAmiveti, evaMbhUtaH punaryathAsadbhAvaM vastu vacaso gocaramApRcchatIcchati, ceSTAviSTa evArtho ghaTazabdavAcyazcitrAlekhanopayogapariNatazca citrakAraH, ceSTArahitastiSThan ghaTo na ghaTazabdavAcyaH, tacchabdArtharahitatvAt, kuTazabdavAcyArthavat, nApi bhuJjAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAd gopAlAdivat, evamabhedabhedArthavAcino'nekaika zabdavAcyArthAvalambinazca zabdapradhAnA arthopasarjanAH zabdanayAH pradIpavadarthasya pratibhAsakAH vyaJjanaparyAyasaMjJakAH / tadevamarthavyaJjanaparyAyArpaNAnapaNadvAraikAnekAtmakaikArthanirUpaNavadabhidhAnapratyayaviSayA'pi bhAvanA'bhidheyA / tatra pudgaladravyapariNativizeSaH zabdo'bhidhAnaH, pudgaladravyaM cAtItavartamAnAgAmibhUriparyAyapariNAmyarpitabhajanApekSayA sadasannityAnityAdyanekadharmAtkam, pratyayo'pi hi grahaNalakSaNAtmadravyAMzApekSayA saGkhyAparimANAkArAdyanekarUpaparyAyApekSayA ca sadasannityAnityAdisvabhAva ityevaM sadasannityAnityAdisvabhAvaM jagat paJcAstikAyAtmakamarpitAnarpitalakSaNasakalazAstragarbhatrisUtrIvinyAsasyAdvAdaprakriyAsaGgateH siddham // 31 // 29 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 - bhA0-atrAha-uktaM bhavatA (a0 5, sU0 26)-saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyante iti / tat kiM saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati, Ahosvidasti kazcid vizeSa iti ? | atrocyate TI0-atrAha-uktaM bhavatetyAdiH sambandhagranthaH / pratipAditArthasmAraNaprajJenAjJaH prakRtArthazeSasambandhamabhidhApayati, kAraNAyattajanmA kAryaprasavaH, saGghAtAt skandhAH samutpadyante, itizabdo yasmAdarthaH, tacchabdastasmAdarthaH, yasmAt saGghAtAt skandhAnAmutpattiH pratidhIyate tasmAt sandehaH, kiM saMyogamAtrAdevaM vyaNukAdilakSaNa: skandho bhavati, Ahosvidastyatra kazcit saMyogavizeSa iti, mAtragrahaNaM senAvanAdivat kevalasaMsaktipratipAdanArtham, saMyogamAtraM na tu saMyogavizeSAH, itizabdaH AzaGkeyattApratipattaye, AcAryasyApi cittaparivartI saMyogavizeSastatpratipAdanAyAtrocyate ityAha, atreti praznaviSayAbhisambandhaH yatpRSTastannizcIyate vidhIyata iti, manISitasaMyogavizeSAbhivyaktyarthamAha ___ bhA0-sati saMyoge baddhasya saGghAto bhavatIti / atrAha-atha kathaM bandho bhavatIti ? / atrAha TI0-satItyAdi / sati parasparasaGghaTTalakSaNe saMyoge baddhasyaiva ekatvapariNatibhAjaH saGghAtAt skandhotpattiH, evakArArthamitikaraNam, pudgalAnAM paryAyAnantye'pi svajAtyanatikrameNa parasparavilakSaNapariNAmAhitasAmarthyAt sati saMyogavizeSe keSAJcideva bandho na sarveSAmiti nizcitametat, saMyogavizeSAt skandhotpAdaH, na punarvyajJAyi svarUpeNa saMyogavizeSaH, tatparijJAnAya praznenopakramaM punaH parasya prkttyti-atraaheti| sati saGghAte bandhasya sataH skandhapariNAma iti bandhameva pRcchati-atha bandhaH kathaM bhavatIti / athetyAnantaryArthaH, baddhasya skandhapariNAmo bhavatItyukte'nantaraM ca ya eva jijJAsyate bandhaH-ekatvapariNAma sa kathaM-kena prakAreNANvoraNUnAM vA jAyata iti, kiM parasparAnupravezenAhosvit sArvAtmyena pravezAbhAve'pIti ? atrocyate-parasparAnupravezastAvannaiveSyate'NvoraNUnAM vA zuSirAbhAvAt, prAkcaitannirNItaM prapaJcataH, sthApitaM cedaM-pariNativizeSAdaNUnAM sarvAtmanA bandho bhavati, ayaspiNDatejasorivAnyonyapradezAbhAve'pi guNavizeSAt sArvAtmyeneSyate bandhaH / (tattvA0svo0bhA0TI0a05, sU031) 32/1 [129] savvesi pi nayANaM, bahuvihavattavvayaM nisAmettA / taM savvanayavizuddhaM, jaM caraNaguNaTThio sAhU // 141 // te ceva NegamAdIyA satta NayA caraNaguNaThitimerisaM paDivajaMti-savvesi ti Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 gAdhA / savve tti mUla sAhappasAhabhediNo / appappaNo abhippAraNa vatthussarUvaM NayaMtIti NayA / bahuvidhA-aNegappagArA / egassa Nayassa bhedA je te vattavvayA bhaNNati, ahavA egassa vatthuNo pajjavA je te vattavvatA, adhavA vattavvagaM taM jIvAditattvaM saprabhedaM NAyavvaM / NisAmettA sotuM avadhArituM vA NisAmittuM / etammi bahuvihaNaya vattavvaya pajjayammi kiM savvaNayavisuddhaM ? ucyate-taM savva ityAdi / caraNameva guNo caraNaguNo, ahavA caraNaM-cArittaM, guNA-khamAdiyA aNegavidhA, etesu jo jahaTThito sAdhU so savvaNayasammato bhavatIti ! __ (hA0) itthaM jJAnakriyAsvarUpaM zrutvA'viditatadabhiprAyo vineyaH saMzayApannaH sannAha-kimatra tattvam, pakSadvaye'pi yuktisaMbhavAt ? / AcAryaH punarAha-savvesi pi gAhA, athavA jJAnakiyAnayamataM pratyekamabhidhAyAdhunA sthitapakSamupadarzayannAha-savvesiM pi gAhA, sarveSAmiti mUlanayAnAm, api- zabdAt tadbhedAnAM ca nayAnAM dravyAstikAdInAM bahuvidhavaktavyatAM sAmAnyameva vizeSA eva ubhayameva vA'napekSamityAdirUpAm, athavA nAmAdInAM nayAnAM kaH kaM sAdhumicchatItyAdirUpAM nizamyazrutvA tat sarvanayavizuddhaM sarvanayasaMmataM vacanaM yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH, yasmAt sarvanayA eva bhAvanikSepamicchantIti gAthArthaH / (he) nanu pakSadvaye'pi yuktidarzanAt kimiha tattvamiti na jAnIma iti ziSyajanasammohamAzaGkya jJAna-kriyAnayamatapradarzanAnantaraM sthitapakSaM darzayannAhasavvesipi gAhA, vyAkhyA-na kevalamanantaroktanayadvayasya, kiM tarhi ? sarveSAmapi svatantrasAmAnya-vizeSavAdinAM nAma-sthApanAdivAdinAM vA nayAnAM vaktavyatAM parasparavirodhinI prokti nizamya-zrutvA tadiha sarvanayavizuddhaM- sarvanayasammataM tattvarUpatayA grAhyam, yat kimityAha-yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH, caraNaM cAritrakriyA, guNo'tra jJAnam, tayostiSThatIti caraNaguNasthaH, jJAna-kriyAbhyAM dvAbhyAmapi yukta eva sAdhuH muktisAdhako na punarekena kenaciditi bhAvaH / tathAhi-yattAvajjJAnavAdinA proktaM yadyena vinA na bhavati tattannibandhanamevetyAdi, tatra tadavinAbhAvitvalakSaNo heturasiddha eva, jJAnamAtrAvinAbhAvinyAM puruSArthasiddheH kvApyadarzanAt, na hi dAhapAkAdyarthinAM dahanaparijJAnamAtrAdeva tatsiddhirbhavati, kintu tadAnayana-sandhukSaNajvalanAdikriyAnuSThAnAdapi, na ca tIrthakaro'pi kevalajJAnamAtrAnmukti sAdhayati, kintu yathAkhyAtacAritrakriyAto'pi, tasmAt sarvatra jJAna-kriyA'vinAbhAvinyeva puruSArthasiddhiH, tatastadavinAbhAvitvalakSaNo heturyathA puruSArthasiddharjJAnanibandhanatvaM sAdhayati tathA kriyAnibandhanatvamapi, tAmapyantareNa tadasiddherityanaikAntiko'pyasAviti / evaM Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 kriyAvAdinA'pi yad yatsamantarabhAvi tat tatkAraNamityAdiprayoge yastadanantarabhAvitvalakSaNo heturuktaH so'pyasiddho'naikAntikazca tathAhi-strI-bhakSya-bhogAdikriyAkAle'pi jJAnamasti, tadantareNa tatra pravRtterevAyogAd, evaM zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi kevalajJAnamasti, tadantareNa tasyA evAprApteH, tasmAt kevalakriyAnantarabhAvitvena puruSArthasya kvApyasiddharasiddho hetuH, yathA ca tadanantarabhAvitvalakSaNo hetuH kriyAkaraNatvaM muktyAdipuruSArthasya sAdhayati tathA jJAnakAraNatvamapi, tadapyantareNa tasya kadAcidapyabhAvAdityanaikAntikatA'pyasyeti, tasmAd jJAna-kiyobhayasAdhyaiva muktyAdisiddhiH, uktaM ca hayaM nANaM kiyAhINaM hayA annANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho dhAvamANo ya aMdhao // 1 // saMyogasiddhIe phalaM vayaMti na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe sameccA te saMpauttA nayaraM paviTThA // 2 // (Avazyakani0 101-102) ityAdi / atrAha-nanvevaM jJAna-kriyayormuktyavApikA zaktiH pratyekamasatI samudAye'pi kathaM syAt ? na hi yad yeSu pratyekaM nAsti tat teSu samuditeSvapi bhavati, yathA pratyekamasat samuditeSvapi sikatAkaNeSu tailam, pratyekamasatI ca jJAna-kriyayormuktyavApikA zaktiH, uktaM ca patteyamabhAvAo nivvANaM samudiyAsu vi na juttaM / / nANa-kiriyAsu vottuM sikatAsamudAyatellaM va // 1 // [vizeSAvazyakabhA0 1163] ucyate-syAdetad yadi sarvathA pratyekaM tayormuktyanupakAritA'bhidhIyate, yadA tu tayoH pratyekaM dezopakAritA samudAye tu sampUrNA hetutA tadA na kazciddoSaH, Aha ca vIsuM na savvahacciya sikatAtellaM va sAhaNAbhAvo / desovagAriyA jA sA samavAyaMmi saMpuNNA // 1 // [vizeSA0 bhA0 1164] ataH sthitamidaM jJAna-kriye samudite eva muktikAraNam, na pratyekamiti . tattvam / tathA ca pUjyA: nANAhINaM savvaM nANanao bhaNai kiM va kiriyAe ? / kiriyAe caraNanao tadubhayagAho ya sammattaM // 1 // [vizeSA0bhA0 3591] Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAdbhAvasAdhuH sarvairapi nayairiSyata eva sa ca jJAna-kriyAyukta evetyato vyavasthitamidaM tat sarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNavyavasthitaH sAdhuriti / (anu0dvA0sU0606, gA0 141) 32/1 [130] adhunA paradarzanAnAM parasparaviruddhArthasamarthakatayA matsaritvaM prakAzayan sarvajJopajJasiddhAntasyAnyo'nyAnugatasarvanayamayatayA mAtsaryAbhAvamAvirbhAvayati anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd, yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan, na pakSapAtI samayastathA te // 30 // prakarSeNa udyate-pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti pravAdAH / yathA-yena prakAreNa / pare-bhavacchAsanAd anye / pravAdA:-darzanAni / matsariNa:-atizAyane matvarthIya-inavidhAnAt sAtizayAsahanatAzAlinaH krodhakaSAyakaluSitAntaHkaraNAH santaH pakSapAtinaH, itarapakSatiraskAreNa svakakSIkRtapakSavyavasthApanapravaNA vartante / kasmAt hetormatsariNa ityAha-anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt / pacyate-vyaktIkriyate sAdhyadharmavaiziSTyena hetvAdibhiriti pakSaH-kakSIkRtadharmapratiSThApanAya sAdhanopanyAsaH / tasya pratikUlaH pakSaH pratipakSaH / pakSasya pratipakSo-virodhI pakSaH pratipakSaH / tasya bhAvaH pakSapratipakSabhAvaH / anyo'nyaM-parasparaM yaH pakSapratipakSabhAva:-pakSapratipakSatvamanyo'nyapakSapratipakSabhAvastasmAt / tathAhi-ya eva mImAMsakAnAM nityaH zabda iti pakSaH, sa eva saugatAnAM pratipakSaH / tanmate zabdasyAnityatvAt / ya eva saugatAnAmanityaH zabda iti pakSaH, sa eva mImAMsakAnAM pratipakSaH / evaM sarvaprayogeSu yojyam / tathA tena prakAreNa, tetava / samyag eti-gacchati zabdo'rthamanena iti punnAmnighaH [si0 hai0 5 / 3 / 130] samaya:-saMketaH / yadvA samyaga avaiparItyena iyante-jJAyante jIvAjIvAdayo'rthA anena iti samaya:-siddhAntaH, athavA samyag ayante-gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvanti asmin iti samayaH-AgamaH / na pakSapAtInaikapakSAnurAgI / pakSapAtitvasya hi kAraNaM matsaritvaM parapravAdeSu uktam / tvatsamayasya ca matsaritvAbhAvAd na pakSapAtitvam / pakSapAtitvaM hi matsaritvena vyAptam, vyApakaM ca nivartamAnaM vyApyamapi nivartayati iti matsaritve nivartamAne pakSapAtitvamapi nivartata iti bhAvaH / tava samaya iti vAcyavAcakabhAvalakSaNe sambandhe SaSThI / sUtrApekSayA gaNadharakartRkatve'pi samayasya arthApekSayA bhagavatkartRkatvAt vAcya-vAcakabhAvo na virudhyate / atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA NiuNaM iti vacanAt / athavA utpAda-vyaya-dhrauvyaprapaJcaH-samayaH / teSAM ca Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhagavatA sAkSAnmAtRkApadarUpatayAbhidhAnAt / tathA cArSam-upannei vA vigamei vA dhuvei vA' ityadoSaH / ___matsaritvAbhAvameva vizeSaNadvAreNa samarthayati / nayAnazeSAnavizeSamicchan iti / azeSAn-samastAn nayAn-naigamAdIn avizeSa-nirvizeSaM yathA bhavati, evam icchan-AkAGkSan sarvanayAtmakatvAdanekAntavAdasya / yathA. vizakalitAnAM muktAmaNInAmekasUtrAnusyUtAnAM hAravyapadezaH / evaM pRthagabhisandhInAM nayAnAM syAdvAdalakSaNaikasUtraprotAnAM zrutAkhyapramANavyapadeza iti / nanu pratyekaM nayAnAM viruddhatve kathaM samuditAnAM nirvirodhitA ? ucyate- yathA hi samIcInaM madhyasthaM nyAyanirNetAramAsAdya parasparaM vivadamAnA api vAdino vivAdAt viramanti, evaM nayA anyo'nyaM vairAyamANA api sarvajJazAsanamupetya syAcchabdaprayogopazamita vipratipattayaH santaH parasparamatyantaM suhRdbhUyAvatiSThante / evaM ca sarvanayAtmakatve bhagavatsamayasya sarvadarzanamayatvamaviruddhameva, nayarUpatvAd darzanAnAm / __na ca vAcyaM tarhi bhagavatsamayasteSu kathaM nopalabhyate iti / samudrasya sarvasarinmayatve'pi vibhaktAsu tAsu anupalambhAt / tathA ca vaktRvacanayoraikyamadhyavasya zrIsiddhasenadivAkarapAdAH- . udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // anye tvevaM vyAcakSate / yathA anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt pare pravAdA matsariNastathA / tava samaya: sarvanayAn madhyasthatayAGgIkurvANo na matsarI / yataH kathaMbhUtaH ? pakSapAtI-pakSamekapakSAbhinivezam pAtayati tiraskarotIti pakSapAtI, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt / atra ca vyAkhyAne matsarIti vidheyapadam pUrvasmiMzca pakSapAtIti vizeSaH / atra ca kliSTAkliSTavyAkhyAnaviveko vivekibhiH svayaM kAryaH / iti kAvyArthaH // 30 // (syAdvA0ma0 gA0 30) 32/2 [131] sarvanayamaye bhagavatpravacane sarvANi darzanAni sanniviSTAni, evamapi tataH bhakteSvekAntatAkaluSiteSu na bhavato darzanam, samudrAntaH sanniviSTAnAM nadInAM tataH pravibhaktAvasthAyAM tAsu samudrAdarzanamivetyAha udadhAviva sarvasindhavaH, samudIrNAstvayi sarvadRSTayaH / / na ca tAsu bhavAnudIkSyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH // 15 // udadhAviveti- udadhau sarvasindhava iva tvayi sarvadRSTayaH samudIrNAH, Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 pravibhaktAsu tAsu bhavAn na codIkSyate, pravibhaktAsu saritsu udadhiriva ityanvayaH / udadhau-samudre, sarvasindhavaH-sarvA nadyaH, iva-yathA, samudIrNAH-sammilitAstathA, tvayi-he vIra ! tavAgame AgamarUpakAryajinarUpakAraNayorabhedopacArAt sarvadRSTayaHsarvadarzanAni, samudIrNAH-samyagmilitAH, apekSAbhedena sarvadarzanaviSayA bhavadAgame prasaGgata upadarzitAH, evaM satyapi pravibhaktAsu-pRthagbhUya tattannayAvalambanena tattadvAdiparigRhItAsu, tAsu-dRSTiSu,bhavAn-bhavadabhimatAnekAntavAdaH, na ca naiva udIkSyate-avalokyate, pravibhaktAsu-pRthak pRthak pravAhacalitAsu saritsu-sindhuSu, udadhiH-samudraH, iva-yathA na dRzyate tathA / sarvadRSTaya ityasya sthAne nAtha! dRSTayaH iti pATho'pi granthAntare dRzyate // 15 // (siddha dvA0dvA04, gA0 15) 3212 [132] [ubhayArabdhatRtIyanayAbhAve'pi dvayoreva nayayoranyonyasavyapekSayoH samyaktvapratipAdanam] syAdetat bhavatu parasparanirapekSayomithyAtvam, ubhayanayArabdhastvekaH samyagdRSTibhaviSyatItyAha Na ya taio atthi Nao, Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM / jeNa duve egantA vibhajjamANA aNeganto // 14 // na ca tRtIyaH parasparasApekSobhayagrAhI asti nayaH kazcit tathAbhUtArthasyAnekAntAtmakatvAt tadgrAhiNaH pratyayasya nayAtmakatvA'nupapatteH / na ca samyaktvaM na tayoH pratipUrNa pratiSedhadvayena prakRtArthAvagateH / azeSa hi prAmANyaM sApekSaM gRhyamANayoranayorevaM viSayayorvyavasthitaM yena dvAvapi ekAntarUpatayA vyavasthitau mithyAtvanibandhanam tatparityAgenA'nvayavyatireko vizeSeNa parasparAtyAgarUpeNa bhajyamAnau gRhyamANAvanekAnto bhavatIti samyaktvahetutvametayoriti // 14 // .. [nirapekSagrAhitve mUlanayavaduttaranayAnAmapi mithyAtvavarNanam] evaM sApekSadvayagrAhiNo nayatvAnupapattestRtIyanayAbhAvaH pradarzitaH, nirapekSagrAhiNAM tu mithyAtvaM darzayitumAha jaha ee taha aNNe, patteyaM duNNayA NayA savve / haMdi hu mUlaNayANaM, paNNavaNe vAvaDA te vi // 15 // yathA etau nirapekSadvayagrAhiNau mUlanayau mithyAdRSTI tathA ubhayavAdarUpeNa vyavasthitAnAmapi parasparanirapekSatvasya mithyAtvanibandhanasya tulyatvAt pratyekam itarAnapekSA anye'pi durnayA: na ca prakRtanayadvayavyatiriktanayAntarArabdhatvAdubhaya Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vAdasya nayAnAmapi vaicitryAdanyatrAropayitumazakyatvAt tadrUpasyAnye samyakpratyayA bhaviSyantIti vaktavyam, yataH haMdi ityevaM gRhyatAm huH iti hetau mUlanayadvayaparicchinnavastunyeva vyApRtAste'pi tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAt sarvanayavAdAnAM ca sAmAnyavizeSobhayaikAntaviSayatvAt / tanna nayAntarasadbhAvaH yataH tadArabdhobhayavAde nayAntaraM bhavet // 15 // (sanma0kAM01, gA0 14-15) 3212 [saMgrahAdInAM mUlanayagrAhyagrAhitvAnnobhayavAdaprajJApakatvamiti pradarzanam] nanu saMgrahAdinayasadbhAvAt kathaM tadvyatiriktanayAntarAbhAvaH satyam, santi saMgrahAdayaH kintu tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvatastadvitayaviSayAste'pi tadrUSaNenaiva dUSitAH yato na mUlacchede tacchAkhAstadavasthAH saMbhavantItyAha savvaNayasamUhammi vi Natthi Nao ubhyvaaypnnnnvo| mUlaNayANa u ANaM, patteya visesiyaM biti // 16 // saMgrahAdisakalanayasamUhe'pi nAsti kazcid naya ubhayavAdaprarUpakaH, yataH mUlanayAbhyAmeva yat pratijJAtaM vastu tadeva Azritya pratyekarUpAH saMgrahAdayaH pUrvapUrvanayAdhigatAMzaviziSTamaMzAntaramadhigacchantIti na viSayAntaragocarAH / ato vyavasthitaM parasparAtyAgapravRttasAmAnyavizeSaviSayasaMgrahAdyAtmakanayadvayAdhigamyAtmakatvAt vastvapyubhayAtmakam // 16 // (sanma0kAM01, gA0 16) 3212 [133] suttattho khalu paDhamo, bIo nijjutti-mIsao bhnnio| taio ya niravaseso, esa vihI bhaNia aNuoge // 24 // vyAkhyA-sUtrasyArthaH sUtrArthaH, sUtrArthaH eva kevala:-pratipAdyate yasminnanuyoge asau sUtrArtha ityucyate, sUtrArthamAtrapratipAdanapradhAnovA sUtrArthaH, khaluzabdastvevakArArthaH, sa cAvadhAraNe, etaduktaM bhavati-guruNA sUtrArthamAtrAbhidhAnalakSaNa eva prathamo'nuyogaH kAryaH, mA bhUta prAthamikavineyAnAM matisaMmohaH, dvitIyaH anuyogaH sUtrasparzikaniyuktimizrakaH kAryaH, ityevaMbhUto bhaNito jinaizcaturdazapUrvadharaizca tRtIyazca niravazeSaH prasaktAnuprasaktamapyucyate yasmin sa evaMlakSaNo niravazeSaH kArya iti, sa eSa uktalakSaNo vidhAnaM vidhi:-prakAra ityarthaH bhaNita:-pratipAditaH, jinAdibhiH kva ? sUtrasya nijena abhidheyena sArdham anukUlo yogaH anuyogaH sUtravyAkhyAna mityarthaH / tasminnanuyoge'nuyogaviSaya iti, ayaM gAthArthaH // 24 // A0ni0gA0 24) 323 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 [134] aparicchiya suyanihasassa, kevalamabhinnasuttacArissa / ___ savvujjameNa vi kayaM, annANatave bahuM paDai // 415 // apari0 gAhA-aparinizcitaH-samyagaparicchinnaH zrutanikaSa-AgamasadbhAvo yena sa tathA tasya, kevalamabhinnamavivRttArthaM yat sUtraM viziSTavyAkhyAnarahitaM sUtramAtramityarthaH, tena carituM tadanusAreNAnuSThAnaM kartuM dharmo yasyAsau abhinnasUtracArI, tasya sarvodyamenApi-samastayatnenApi kRtamanuSThAnamajJAnatapasi-paJcAgnisevanAdirUpe bahu patati / svalpamevAgamAnusAri bhavati, viSayavibhAgajJAnazUnyatvAt, tathAhisUtreSUkto'pyartho vyAkhyAnato vizeSo'vasthApyate, utsargasUtrANAmapavAdasUtraivirodhAdyadi punaH sUtramAtrameva kAryakAri syAt tadAnuyogo'narthakaH syAt tathA coktam jaM jaha sutte bhaNiyaM, taM taha jai tabviyAraNA natthi / . kiMkAliyANuogo, diTTho diTThippahANehiM // ityAdi (upa0mA0 gA0415) 323 [135] nanu evamanyathA pratipannamUlAgamaikadezagarbhaparatantre dveSaH kAryoM na vetyAzaGkAyAmAha tatrA'pi ca na dveSaH kAryoM viSayastu yatnato mRgyaH / tasyApi na sadvacanaM sarvaM yatpravacanAdanyat // 13 // tannApItyAdi / tatrApi-tadekadezabhUtA''gamAntare'pi na dveSaH kAryaH, tu-punaH viSayo yatnato mRgyaH-tadarthAnupapattiparihAro yatnataH kartavyaH guNagraharasikAnAM paravacanAnupapattiparihArapravaNasvabhAvatvAt / nanu vastuta upapannArthavacanasyAnupapattizaGkA parihAryA, na tu sarvathA'nupapannasyeti nirviSayo'yamupadeza ityata AhatasyApi AgamAntarasya sadvacanaM-zobhanaM vacanaM sarvaM yat-yasmAt pravacanAt-mUlAgamAt anyat na kintu tadanupAtyeva / tathA ca tasya mUlAgamenaikavAkyatAmApAdyopapattireva karttavyA / itthameva samyagdRSTiparigRhItasya mithyAzrutasyApi samyakzrutatvasiddheH tadarucistu tattvato dRSTivAdA'ruciparyavasAyinIti suprasiddhamupadezapadAdau // 13 // (SoDa0pra0So0 16 zlo013) 32/3 [136] sadAdyekAntavAdavat kAlAdyekAntavAde'pi mithyAtvamevetyAha [kAlaikAntavAdanirasanam] kAlo sahAva Niyai puvakayaM purisakAraNegaMtA / micchataM te ceva samAsao hoti sammattaM // 53 // Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 kAla-svabhAva-niyati-pUrvakRta-puruSakAraNarUpA ekAntAH sarve'pi ekakA mithyAtvam, ta eva samuditAH parasparA'jahavRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyante iti tAtparyArthaH / tatra kAla evaikAntena jagataH kAraNamiti kAlavAdinaH prAhuH / tathAhisarvasya zItoSNavarSa-vanaspati-puruSAderjagataH prabhava-sthiti-vinAzeSu grahoparAgayutiyuddhodayAstamayagatigamanAgamanAdau ca kAlaH kAraNam, tamantareNa sarvasyA'syA'nyakAraNatvAbhimatabhAvasadbhAve'pyabhAvAt tatsadbhAve ca bhAvAt / taduktam kAlaH pacati bhUtAni, kAlaH saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgati, kAlo hi duratikramaH // (mahAbhA0 Adiparva a0 1 zlo0 273) asadetat-tatkAlasadbhAve'pi vRSTyAdeH kadAcid darzanAt / na ca tadabhavanamapi tadvizeSakRtameva nityaikarUpatayA tasya vizeSAbhAvAt / vizeSa vA tajjananA'jananasvabhAvatayA tasya nityatvavyatikramAta svabhAvabhedAda bhedasiddheH / na ca grahamaNDalAdikRto varSAdevizeSaH, tasyApi ahetukatayA'bhAvAtna ca kAla eva tasya hetuH, itaretarAzrayadoSaprasakte:-sati kAlabhede varSAdibhedahetorgrahamaNDalAderbhedaH tadbhedAcca kAlabheda iti parisphuTamitaretarAzrayatvam / anyataH kAraNAd varSAdibhede na kAla eva ekaH kAraNaM bhaved-ityabhyupagamavirodhaH / kAlasya ca kutazcid bhedAbhyupagame anityatvamityuktam / tatra ca prabhava-sthiti-vinAzeSu yadyaparaH kAlaH kAraNam, tadA tatrApi sa eva paryanuyoga ityanavasthAnAnna varSAdikAryotpatti: syAt / na caikasya kAraNatvaM yuktam, krama-yaugapadyAbhyAM tadvirodhAt / tanna kAla eva ekaH kAraNaM jagataH / ____ (svabhAvaikakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsaH / ) apare tu-svabhAvata eva bhAvA jAyante' iti varNayanti / atra yadi "svabhAvakAraNA bhAvAH' iti teSAmabhyupagamastadA svAtmani kriyAvirodho doSaH / na hyanutpannAnAM teSAM svabhAvaH samasti / utpannAnAM tu svabhAvasaMgatAvapi prAk svabhAvA'bhAve'pi utpattenirvRttatvAd na svabhAvastatra kAraNaM bhavet / atha 'kAraNamantareNa bhAvA bhavanti sva-parakAraNanimittajanmanirapekSatayA sarvahetunirAzaMsasvabhAvAH bhAvAH / tathA cAtra svabhAvavAdibhiryuktiH pradarzyate yadanupalabhyamAnasattAkaM tat prekSAvatAmasadvyavahAraviSayaH yathA zazazRGgam, anupalabhyamAnasattAkaM ca bhAvAnAM kAraNamiti svabhAvAnupalabdhiH / na cAyamasiddho hetuH kaNTakAdi Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 taikSNyAdenimittabhUtasya kasyacidadhyakSAdinA'saMvedanAt / taduktam kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyam, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM vA / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH ? // () athApi syAt-bhavatu bAhyAnAM bhAvAnAM kAraNAnupalabdherahetukatvam AdhyAtmikAnAM tu kuto nirhetukatvasiddhiH ? asadetat-yato yadi nAma duHkhAdInAmadhyakSato nirhetukatvamasiddhaM tathApi anumAnatastat teSAM siddhameva / tathAhi-yat kAdAcitkaM tad nirhetukam yathA kaNTakAdestaikSNyam kAdAcitkaM ca sukhAdikamiti svabhAvahetuH / na ca yasya bhAvA'bhAvayoniyamena yasya bhAvAbhAvau tattasya kAraNam, vyabhicArAt / tathAhi-sparzasadbhAva eva cakSurvijJAnam tadabhAve na tat kadAcit, na ca sparzaH tatkAraNam / tannaitat kAraNabhAvalakSaNam vyabhicAritvAt / ataH sarvahetunirAzaMsaM janma bhAvAnAmiti siddham / asadetat-kaNTakAditaikSNyAderapi nirhetukatvA'siddheH / tathAhi-adhyakSA'nupalambhAbhyAmanvayavyatirekato bIjAdikaM tatkAraNatvena nizcitameva / yasya hi yasmin satyeva (yasya ?) bhAvaH yasya ca vikArAd yasya vikAraH tat tasya kAraNamucyate / utsUnAdiviziSTAvasthAprAptaM ca bIjaM kaNTakAditaikSNyAderanvayavyatirekAd adhyakSAnupalambhAbhyAM kAraNatayA nizcitamiti 'anupalabhyamAnasattAkaM ca kAraNam' ityasiddho hetuH / yadapi 'kAryakAraNabhAvalakSaNaM vyabhicAri' ityuktam, tadapi asiddham, sparzasyApi rUpahetutayA cakSurvijJAne nimittatayeSTatvAt tamantareNa rUpasyaiva viziSTAvasthasyA'sambhavAt / na ca vyatirekamAtraM kAryakAraNabhAvanibandhanatvenA'bhyupagamyate tadvAdibhiH kintu tadvizeSa eva / tathAhi-samartheSu satsu yeSu kAryaM bhavadupalabdham teSAM madhye'nyatamasyApi abhAve tad abhavat tatkAraNaM tad iti vyavasthApyate na tu 'yasyAbhAve yanna bhavati' iti vyatirekamAtrataH, anyathA mAtRvivAhocitapArasIkadezaprabhavasya piNDakharjUrasya tadvivAhAbhAve'bhAvAdavyabhicAraH syAt / na caivaMbhUtasya vyatirekasya sparzena vyabhicAraH, na hi rUpAdisaMnidhAnamupadarya sparzasyaikasyAbhAvAt cakSurvijJAnaM na bhavatIti zakyaM darzayitumiti kuto vyabhicAraH kAryakAraNabhAvalakSaNasya ? na kevalaM bIjAdiH kAraNatvena bhAvAnAM nizcita: kintu dezakAlAdirapi / tathAhi-yadi pratiniyatadezakAlahetutA kaNTakAdestaikSNyAderna syAt tadA yeyamataddezakAlaparihAreNa pratiniyatadezakAlatA teSAmupalambhagocaracAriNI sA na syAt, tannirapekSatvAt tadvadanyadezakAlA api te bhaveyuH, na caivam ataH pratiniyatadezAdau Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAnAstadapekSAsta iti siddham / tathA ca tatkAryA apekSAlakSaNatvAd tatkAryatvasya niyatadezatayA ca teSAM vRttiradhyakSata eva siddhati kathaM na tatkAryatAvagatiH ? yadapi 'kAdAcitkatvAt' iti sAdhanam tadapi viruddham, sAdhyaviparyayasAdhanAdahetoH kAdAcitkatvAnupapatteH / sAdhyavikalazca dRSTAntaH ahetukatvasya tatrApyabhAvAt / evamanupalabhyamAnasattAkaM bhAvAnAM kAraNamiti hetorasiddhatA pratijJAyAzca pratyakSavirodho vyavasthitaH / siddhatve'pi cAsya hetoranaikAntikatvam / tathAhi-yadyanupalambhamAtraM hetutvenopAdIyate tadA pramANAbhAvAt kAraNasattAbhAvA'siddheH kathaM nAnaikAntikatA ? tathAhi kAraNaM vyApakaM vA nivartamAna kArya vyApyaM vA''dAya nivartate / na ca pramANamarthasattAyA vyApakaM vRkSatvavat ziMzapAyAH abhinnasyaiva vyApakatvAt / na ca pramANa-prameyayorabhedaH bhinnapratibhAsaviSayatvAt / nApi pramANaM kAraNamarthasya vyAbhicArAt, dezakAlAdiviprakRSTAnAM bhAvAnAM pramANA'viSayIkaraNe'pi sattA'virodhAt / na ca yadantareNApi yad bhavati tattasya kAraNamatiprasaGgAt, kAraNatvAbhyupagame svAbhyupagamavyAghAtAt / na ca pramANAt prameyaprabhavaH api tu prameyAt pramANasya, anyathA tena tadgrahaNA'yogAt / na ca pramANamapratibaddhamapi arthasattAnivartakamatiprasaGgAt gonivRttAvazvanivRttiprasakteH / kiJcAnupalabdhihetutvenopAdIyamAnA svopalambhanivRttirUpA vopAdIyeta, sarvapuruSopalambhanivRttisvabhAvA vA ? tatra na tAvad AdyaH pakSaH khala-bilAdyantargatasya bIjAdeH svopalambhanivRttAvapi sattA'nivRtterhetoranaikAntikatvAt / atha dvitIyaH pakSaH so'pi na yuktaH hetorasiddhaH / na hi mayUracandrakAdeH sarvapuruSairadRSTaM kAraNaM nopalabhyata ityarvAgdRzA nicetuM zakyam / kiJca, 'nirhetukA bhAvAH' ityatra heturupAdIyate Ahosvid neti ? yadi nopAdIyate tadA na svapakSasiddhiH pramANamantareNa tasyA ayogAt / atha heturupAdIyate tadA svAbhyupagamavirodha: pramANajanyatayA svapakSasiddherabhyupagamAt / taduktamna heturastIti vadan sahetukaM, nanu pratijJAM svayameva bAdhate / athApi hetupraNayAlaso bhavet, pratijJayA kevalayA'sya kiM bhavet // ( ) iti na ca jJApakahetUpanyAse'pi kArakahetupratikSepavAdino na svapakSabAdheti vaktavyam yato liGgaM tatpratipAdakaM vA vaco yadi pakSasiddharutpAdakaM na bhavet kathaM tasya jJApakahetutA syAt, anyathA sarvasya sarva prati jJApakatA prasajyeta / na caivaM kAraka-jJApakahetvoravizeSa: sAdhyAnutpAdakasya jJApakahetutvAt, tadutpAdakasya tu Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 kArakahetuzabdavAcyatvAt / anumAnabAdhitatvaM ca pratijJAyAH spaSTameva / tathAhipratiniyatabhAvasaMnidhau ye pratiniyatajanmAnaH te sahetukAH yathA bhavatprayuktasAdhanasaMnidhibhAvi tatsAdhyArthajJAnam / tathA ca mayUracandra kAdayo bhAvAH iti svabhAvahetuH / tanna svabhAvaikAntavAdAbhyupagamo yuktisaMgataH / [niyatyekakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsa: ] sarvasya vastunaH tathA tathA niyatarUpeNa bhavanAd niyatireva kAraNamiti kecit / tathAhi - tIkSNazastrAdyupahatA api tathAmaraNaniyatatA'bhAve jIvanta eva dRzyante, niyate ca maraNakAle zastrAdighAtamantareNApi mRtyubhAja upalabhyante / na ca niyatimantareNa svabhAvaH kAlo vA kazcid hetu:, yataH kaNTakAdayo'pi niyatyaiva tIkSNAditayA niyatAH samupajAyante na kuNThAditayA / kAlo'pi zItAderbhAvasya tathAniyatatayaiva tadA tadA tatra tatra tathA tathA nirvarttakaH / tathA coktam'prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nA'bhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // ( ) ityAdi / asadetat-zAstropadezavaiyarthyaprasakteH tadupadezamantareNApi artheSu niyatikRtatvabuddherniyatyaiva bhAvAt dRSTA'dRSTaphalazAstrapratipAditazubhAzubhakriyAphalaniyamAbhAvazca atha tathaiva niyatiH kAraNamiti nAyaM doSaH, na, niyaterekasvabhAvatvAbhyupagame visaMvAdA'visaMvAdAdibhedAbhAva prasakteH aniyamena niyateH kAraNatvAd ayamadoSa' iti cet, na, aniyame kAraNAbhAvAnna niyatireva kAraNam niyaternityatve kArakatvAyogAt anityatve'pi tadyoga eva / kiJca niyateranityatve kAryatvaM kAryaM ca kAraNAdutpattimaditi tadutpattau kAraNaM vAcyam, na ca niyatireva kAraNam, tatrApi pUrvavat paryanuyogA'nivRtteH / na ca niyatirAtmAnamutpAdayituM samarthA svAtmani kriyAvirodhAt / na ca kAlAdikaM niyateH kAraNam tasya niSiddhatvAt na cAshetukA sA yuktA niyatarUpatA'nupapatteH / na ca svato'niyatA anyabhAvaniyatatvakAraNam zazazRGgAdestadrUpatA'nupalambhAt / tanna niyatirapi pratiniyatabhAvotpattihetuH / > [karmaikakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsa: ] janmAntaropAttamiSTAniSTaphaladaM karma sarvajagadvaicitryakAraNamiti karmavAdinaH / tathA cAhu: Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivA'vatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahasteva matiH pravartate // () tathA casvakarmaNA yukta eva, sarvo hyutpadyate naraH / sa tathA''kRSyate tena, na yathA svayamicchati // () tathAhi-samAnamIhamAnAnAM samAnadeza-kAla-kulA''kArAdimatAmarthaprAptyaprAptI nA'nimitte yukte animittasya dezAdipratiniyamA'yogAt / na ca paridRzyamAnakAraNaprabhave, tasya samAnatayopalambhAt na caikarUpAt kAraNAt kAryabhedaH tasyAhetukatvaprasakteH ahetukatve ca tasya kAryasyApi tadrUpatApatteH bhedA'bhedavyatiriktasya tasyAsattvAt / tato yannimitte ete tad dRSTakAraNavyatiriktamadRSTaM kAraNaM karmeti / asadetat-kulAlAderghaTAdikAraNatvenAdhyakSataH pratIyamAnasya parihAreNA'parA'dRSTakAraNaprakalpanAyAM tatparihAreNAparAparA'dRSTakAraNakalpanayA'navasthAprasaGgataH kvacidapi kAraNapratiniyamAnupapatteH / na ca svatantraM karma jagadvaicitryakAraNamupapadyate tasya karbadhInatvAt / na caikasvabhAvAt tato jagadvaicitryamupapattimat kAraNavaicitryamantareNa kAryavaicitryAyogAt, vaicitrye vA tadekakAryatApracyuteH, aneka-svabhAvatve ca karmaNo nAmamAtranibandhanaiva vipratipattiH, puruSa-kAla-svabhAvAderapi jagadvaicitryakAraNatvenA'rthato'bhyupagamAt, na ca tena cetanavatA'nadhiSThitamacetanatvAt vAsyAdivat karma pravartate / atha tadadhiSThAyakaH puruSo'bhyupagamyate na tarhi kamaikAntavAdaH, puruSasyApi tadadhiSThAyakatvena jagadvaicitryakAraNatvopapatteH / na ca kevalaM kiMcid vastu nityamanityaM vA kAryakRt sambhavatItyasakRt pratipAditam / tanna karmaikAntavAdo'pi yuktisaMgataH / [puruSaikakAraNavAdamupanyasya tasyaikAntikatvanirAsa:] anyastvAha-'puruSa evaikaH sakalalokasthiti-sarga-pralayahetuH pralaye'pi aluptajJAnAtizayazaktiH iti / tathA coktam UrNanAbha ivAMzUnAm, candrakAntaH ivA'mbhasAm / prarohANAmiva plakSaH, sa hetuH sarvajanminAm // 3 // tathA, 'puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam' ( ) ityAdi / UrNanAbho'tra markaTako vyAkhyAtaH / atra sakalalokasthitisarga-pralayahetutezvarasyeva Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 puruSatvAdibhiH puruSasyeSTA / vizeSastu samavAyAdyaparakAraNasavyapekSa Izvaro jagad nirvarttayati, ayaM tu kevala eva / asya cezvarasyeva jagaddhetutA'saMgatA / tathAhipuruSo janminAM heturnotpattivikalatvataH / gaganAmbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet // ( ) / kiJca, prekSApUrvakAripravRttiH prayojanavattayA vyApteti kiM prayojanamuddizyA'yaM jagatkaraNe pravartate ? nezvarAdipreraNAt asvAtantryaprasakteH / na parAnugrahArtham anukampayA duHkhitasattvanivartanAnupapatteH / na tatkarmakSayArthaM duHkhitasattvanirmANe pravRttiH, tatkarmaNo'pi tatkRtatvena tatprakSayArthaM tannirmANapravRttAvaprekSApUrvakAritA''patteH / na ca prAk sRSTeranukampanIyasattvasadbhAva iti nirAlambanAyA anukampAyA ayogAt nA'to'pi jagatkaraNe pravRttiryuktA / na cAnukampAtaH pravRttau sukhisattvaprakSayArthaM pravRttiryukteti devAdInAM pralayAnupapattirbhavet / na ca samarthasya duHkhakAraNamadharmAdikamapekSya kRpAlo1HkhitasattvanivarttanaM yuktam kRpAparatantratayA duHkhaprade karmaNyAvadhA (? dhI) raNopapatteH / na hi kRpAlavaH paraduHkhahetutvamevecchanti paradaHkhaviyogecchayaiva teSAM sarvadA pravRtteH / na ca krIDayApi tatra tasya pravRttiryuktA, krIDotpAde'pi jagadutpAdApekSayA tasyA'svAtantryopapatteH / jaMgadutpatti-sthitipralayAtmakasya vicitrakrIDopAyasya tadutpattAvapekSaNAt / yadi vicitrakrIDopAyotpAdane tasya prAgeva zaktiH tadA yugapadazeSajagadutpatti-sthiti-pralayAn vidadhyAt / athAdau na tatra zaktistadA'zaktAvasthAyA aviziSTatvAt krameNApi na tAn vidadhyAt / ekatraikasya zaktA'zaktatvalakSaNaviruddhadharmadvayA'yogAt / ayaM ca doSa IzvaravAdinAmapi samAna iti / "parAnugrahArthamIzvaraH pravarttate yathA kazcit kRtArtho munirAtmahitA'hitaprApti parihArArthA'sambhave'pi parahitArthamupadezAdikaM karoti tathezvaro'pyAtmIyAmaizvaryavibhUti vikhyApya prANino'nugrahISyan pravartata iti / athavA zaktisvAbhAvyAt, yathA kAlasya vasantAdInAM paryAyeNAbhivyaktau sthAvara-jaGgamavikArotpattiH svabhAvataH tathaivezvarasyApyAvirbhAvAnugrahasaMhArazaktInAM paryAyeNAbhivyaktau prANinAmutpattisthitipralayahetutvam" iti yaduktaM prazastamatinA tadapi pratikSiptaM draSTavyam / tathAhi-yadyasAvanugrahapravRttastadA sarvamekAntasukhinaM prANigaNaM vidadhyAt ityuktam / zaktisvAbhAvyAt karaNe utpatti-sthityupasaMhArAn jagato yugapat kuryAt ityAdikamapi uktameva dUSaNam / tathA cAha Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sarga-sthityupasaMhArAn, yugapad vyaktazaktitaH / yugapacca jagat kuryAt, no cet so'vyaktazaktikaH // . na vyaktazaktirIzo'yama, krameNApyupapadyate / vyaktazaktirato'nyazcet, bhAvo hyekaH kathaM bhavet // ( ) evaM kAlasyApi paryAyeNa vasantAdhabhivyaktipravRttAvayameva doSaH / bhAvAstu zItoSNAdipariNatibhAjaH pratikSaNavizarAravaH kathaMcit kAla ityabhidhAnAbhidheyAH prAg vyavasthApitAH / atha na krIDAdyarthA bhagavataH pravRttiH kintu pRthivyAdimahAbhUtAnAM yathA svakAryeSu svabhAvata eva pravRttiH tathezvarasyApIti, ayuktametat, evaM hi tadvyApAramAtrabhAvinAmazeSabhAvAnAM yugapad bhAvo bhavet avikalakAraNatvAt sahakAryapekSApi na nityasya saMgatA ityuktam / puruSavAdinAM tu kevalasyaiva puruSasya jagatkAraNatvenAbhyupagamAttadapekSA durApAstaiva / pRthivyAdimahAbhUtAnAM tu svahetubalAyAtA'parAparasvabhAvasadbhAvAnna tadutpAdyakAryasya yugapadutpattyAdidoSaH saMbhavI / na ca yathorNanAbhaH svabhAvataH pravRtto'pi na svakAryANi yugapad nirvartayati tathA puruSo'pIti vAcyam, yata UrNanAbhasyApi prANibhakSaNalAmpaTyAt svakArye pravRttirna svabhAvataH, anyathA tatrApyasya doSasya samAnatvAt / na hyasau nityaika svabhAvaH api tu svahetubalabhAvyaparAparakAdAcitkazaktimAniti / tadbhAvinaH kAryasya krmprvRttiruppnnaiv| na ca yathA kathaMcidabuddhipUrvakameva puruSo jagannirvartane pravartate prAkRtapuruSAdapyevamasya hInatayA prekSApUrvakAriNAmanavadheyavacanatAprasakteH / evaM prajApatiprabhRtInAmapi jagatkAraNatvenAbhISTAnAM nirAso draSTavyaH nyAyasya samAnatvAt / tanna kAlAyekAntAH pramANataH sambhavantIti tadvAdo mithyAvAda iti sthitam / ta evAnyonyasavyapekSA nityAdyekAntavyapohenaikAnekasvabhAvAH kAryanirvartanapaTavaH pramANaviSayatayA paramArthasanta iti tatpratipAdakasya zAstrasyApi samyaktvamiti tadvAdaH samyagvAdatayA vyavasthitaH // 53 // (sanma0kAM03, gA053) 32/4 [137] zuSkavAdo vivAdazca, dharmavAdastathAparaH / / ___ityeSa trividho vAdaH, kIrtitaH paramarSibhiH // 1 // vRttiH- zuSka iva zuSko nIrasaH, galatAluzoSamAtraphala ityarthaH, sa cAsau vAdazca kamapi vipratipattiviSayamAzritya prativAdinA saha vadanaM "zuSkavAdaH" tathA virUpo jayaprAptAvapi paralokAdibAdhako vAdaH 'vivAdaH' 'cazabda:-' uktasamuccaye, tathA dharmapradhAno vAdo 'dharmavAdaH' 'tathA' tenAtyantamAdhyasthAdinA dharmahemakaSAdiparIkSAlakSaNena vA prakAreNa, samuccayArtho vA 'tathAzabdaH', 'para:' pradhAnaH, aparo Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 vA uktavAdAbhyAmanyaH, 'iti' anena prakAreNa, 'eSo'ntaroktaH, tisro vidhAHprakArA yasya sa 'trividhaH' 'kIrtitaH'-saMzabditaH, 'paramarSibhiH'-pradhAnamunibhiriti // 1 // (hAri0aSTa0pra0 aSTa012,zlo01) 32/5 [138] tAn AtmAnaM ca durgatau kSipatIti nigamayannAhasAvajjajogaparivajjaNAe, savvuttamo jaidhamyo / bIo sAvagadhammo, taio saMviggapakkhapaho // 519 // 'sAvajja0' gAhA, tasmAt sthitametat sAvadyayogaparivarjanayA sapApavyApAraparihAralakSaNayA hetubhUtayA sarvottamo yatidharmaH sAdhvAcAro mokSamArga iti zeSaH, dvitIyaH zrAvakadharmastRtIyaH saMvignapakSapathaH, taddhetutvAt tAvapi mokSamArgAviti // 599 / / adhunA tayorevApizabdasUcitasya saMvignapAkSikamArgasya svakAryasAdhakatvaM darzayannAha sujjhai jaI sucaraNo sujjhai sussAvao vi gunnklio| osannacaraNakaraNo, sujjhai saMviggapakkharuI // 513 // 'sujjhai0' gAhA, zuddhyatyazeSakarmamalakalaGkaprakSAlanena nirmalo bhavati yatiH sucaraNo dRDhacAritraH zuddhyati suzrAvako'pi guNakalitaH samyagdarzanANuvratAdiSu supratiSThaH, avasannacaraNakaraNaH zithilo'pi svayam, apizabdo'trApi sambadhyate, zuddhyati, kiMbhUtaH sannityAha-saMvignA mokSAbhilASiNaH susAdhavaH tatpakSe tadanuSThAne rucirabhilASo yasyA'sau saMvignapakSaruciriti, bahuzaH kriyAbhidhAnaM zuddharbhedadarzanArtham, tathAhi-yateH sAkSAcchuddhiranyathetarayoriti // 513 // te tarhi saMvignapakSarucayaH kathaM lakSyanta ityAha saMviggapakkhiyANaM, lakkhaNameyaM samAsao bhaNiyaM / osannacaraNakaraNA, vi jeNa kammaM visorhiti // 514 // 'saMvigga0' gAhA, saMvignapakSe mokSAbhilASisusAdhuvarge sundarabuddhirvidyate yeSAM te saMvignapAkSikAsteSAm, lakSyate'neneti lakSaNaM pararUpavyAvarttako dharmaH, tadetad vakSyamANaM samAsataH saMkSepeNa bhaNitamuktaM gaNadharAdibhiH, avasannacaraNakaraNA api svayaM karmaparatantratayA pramAdino'pi prANino yena lakSaNena satA karma jJAnAvaraNAdi vizodhayanti pratikSaNaM kSAlayantIti // 514 // 30 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tatra 'bahuvacanoddeze'pyekavacananirdezo bhavatIti nyAyaM darzayan tadeva lakSaNamabhidhitsurAha suddhaM susAhudhammaM, kahei nidai ya niyayamAyAraM / sutavassiyANa purao, hoi ya savvomarAiNio // 515 // 'suddhaM' gAhA, sa saMvignapAkSikaH, zuddhaM niSkalaGkaM susAdhudharmaM yathoktakAri yatyAcAraM kathayati lokebhyaH pratipAdayati, nindati ca jugupsate nija eva nijakastamAtmIyamAcAramanuSThAnaM, tathA sutapasvinAM zobhanasAdhUnAM purato'grataH kathaJcit tanmadhyApanna ityarthaH / bhavati ca bhavatyeva sarvottamaratnAdhiko'dyadinadIkSitebhyo'pyAtmAnaM nyUnaM vidhatta ityarthaH // 515 // tathA vaMdai na ya vaMdAvai, kiikamma kuNai kAravai neva / ataTThA na vi dikkhe, dei susAhUNa voheDaM / 516 // 'vaMdai' gAhA vandate susAdhUn svayaM na ca naiva vandayati tAn, na tad vandanaM, pratIcchatItyarthaH, kRtikarmavizrAmaNAdikaM svayaM karoti teSAM kArayatyAtmanastAnna ca naiva tathAtmArthaM svanimittamupasthitamapi ziSyaM nApi naiva dIkSayati pravrAjayati, kiM tahi ? dadAti prayacchati susAdhubhyo bodhayitvA dharmadezanayeti // 516 / / (upa0mA0 gA0513-16) 32/6 [139] tyAgamadhikRtyAhabAndhavadhanendriyasukhatyAgAt tyaktabhayavigrahaH sAdhuH / tyaktAtmA nirgranthastyaktAhaMkAramamakAraH // 173 // TIkA-bAndhavAH-svajanakAH, dhanaM-hiraNyasuvarNAdi, indriyANi-sparzanAdIni, tadviSayaM sukham / eSAM tyAgAdindriyasaMbandhisukhatyAgaH / prApteSu viSayeSu sparzAdiSu mAdhyasthyam / tyaktabhayavigrahaH sAdhuH bhayamihaparalokAdAnAdi sasavidham, vigrahaH-- zarIraM tasya tyAgo niSpratikarmazarIratA, kalahaH-dvandvAdivigrahaH / tyaktAtmA asaMyamapariNAmalakSaNa AtmA / aSTavidhagranthavijayapravRtto nirgranthaH / tyaktAhaMkAramamakAra iti araktadviSTa ityarthaH // 173 // ___avacUrNi:-bAndhavAH-svajanAH, dhanaM-hiraNyAdi, paJcendriyaviSayasukham, eteSAM tyAgAt / bhayamihalokAdi satavidham, vigrahaH-zarIraM pratikarmaNAM tyAgAtsAdhurmuniH tyaktAtmA-parihatAsaMyamapariNAmaH aSTavidhagranthavijayapravRttaH parihRtAbhimAnamamatvabhAvo'raktadviSTastyAgI // 173 // (prazama0 gA0 173) upasaMhAra gA0 1 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 [140] anantarapRSTasyaivottaramAhasAmAiyamAIyaM suyanANaM jAva biNdusaaraao| tassa vi sAro caraNaM sAro caraNassa nivvANaM // 1126 // tacca zrutajJAnaM sAmAyikAdi vartate, caraNapratipattikAle sAmAyikasyaivAdau pradAnAt / yAvad bindusArAditi bindusArAbhidhAnacaturdazapUrvaparyantamityarthaH, yAvacchabdAdeva ca dvayanekadvAdazaparimANaM tad veditavyam / tasyApi zrutajJAnasya sArazcaraNam sArazabdo'trapradhAnavacanaH, phalavacanazca mantavyaH, tasmAdapi zrutajJAnAccAritraM pradhAnam, tasya phalaM ca tadityarthaH / apizabdAt samyaktvasyApi sArarazcaraNameva / athavA, apizabdasya vyavahitaH saMbandhaH, tasya zrutajJAnasya sArazcaraNamapi, apizabdAt nirvANamapItyarthaH, anyathA jJAnasya nirvANahetutvaM na syAt, kintu caraNasyaiva jJAnarahitasyApi tat syAt, aniSTaM caitat, "samyagdarzanajJAna-cAritrANi mokSamArgaH" tathA, "nANa-kiriyAhi mokkho" ityAdivacanAditi / iha tu jJAna-caraNayoH samAne'pi nirvANahetutve guNa-pradhAnabhAvakhyApanArthamitthamupanyAsaH 'tassa vi sAro caraNaM' iti / 'sAro caraNassa nivvANaM ti' atra sArazabdaH phalavacanaH, caraNasya saMyama-tapo-rUpasya sAraH phalaM nirvANamityarthaH / ihApi zailezyavasthAbhAvisarvasaMvararUpacAritramantareNa nirvANasyA'bhAvAt, tadbhAve cAvazyaMbhAvAditthamuktam, anyathA samyagdarzanAditrayasya samuditasyaiva nirvANahetutvamavagantavyam, zailezyavasthAyAmapi kSAyikadarzana-jJAnayoravazyaM sadbhAvAt / iti niyuktigAthArthaH // 1126 // (vizeSA0 gA0 1126) upasaMhAra gA05 [141] rAyagihe nagare jAva evaM vayAsI-anautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva evaM parUveMti-evaM khalu sIla seyaM 1 suyaM seyaM 2 suyaM seyaM 3 sIla seyaM 4, se kahameyaM bhaMte ! evaM ?, goyamA ! jannaM te annautthiyA evamAikkhaMti jAva je te evamAhaMsu micchA te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvemi, evaM khalu mae cattAri purisajAyA paNNattA, taMjahA-sIlasaMpanne NAAmaM ege No suyasaMpanne 1 suyasaMpanne nAmaM ege no sIlasaMpanne 2 ege sIlasaMpannevi suyasaMpannevi 3 ege No sIlasaMpanne no suyasaMpanne 4, tattha NaM je se paDhame purisajAe se NaM purise sIlabaM asuyavaM, uvarae avinAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise desArAhae paNNatte, tattha NaM je se docce purisajAe se NaM purise asIlavaM suyavaM, aNuvarae vinAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise desavirAhae paNNatte, tattha NaM je se tacce purisajAe se NaM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 purise sIlavaM suyavaM, uvarae vinnAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise savvArAhae pannatte, tattha NaM je se cautthe purisajAe se NaM purise asIlavaM asu tavaM, aNuvarae aviNNAyadhamme, esa NaM goyamA ? mae purise savvavirAhae pannatte // ( sUtraM 354) // 'rAyagihe' ityAdi, tatra ca ' evaM khalu sIlaM seyaM 1 suyaM seyaM 2 suyaM seyaM 3 sIlaM seyaM 4' ityetasya cUrNyanusAreNavyAkhyA- ' evaM ' lokasiddhanyAyena 'khalu' nizcayena ihAnyUthikAH kecit kriyAmAtrAdevAbhISTArthasiddhimicchanti na ca kiJcidapi jJAnena prayojanaM nizceSTatvAt ghaTAdikaraNapravRtta ? AkAzAdipadArthavat, paThyate ca"kriyaiva phaladA puMsoM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // 1 // " tathA " jahA kharo caMdaNabhAravAhI, bhArassa bhAgI na hu caMdaNassa / evaM khu nANI caraNeNa hINo, nANassa bhAgI nahu sogaI ||12|| " [yathA candanabhAravAhI kharo bhArabhAg na caiva candanasya / evaM caraNahIno jJAnI jJAnabhAg na tu sugateH || 1 || ] ataste prarUpayanti - zIlaM zreyaH prANAtipAtAdiviramaNadhyAnAdhyayanAdirUpA kriyaiva zreyaH - atizayena prazasyaM zlAghyaM puruSArthasAdhakatvAt, zreyaM vA-samAzrayaNIyaM puruSArthavizeSArthinA, anye tu jJAnAdeveSTArthasiddhimicchanti na kriyAtaH, jJAnavikalasya kriyAvato'pi phalasiddhyadarzanAt, adhIyate ca-'"vijJasiM phaladA puMsAM, na kriyA phaladA matA / mithyAjJAnAtpravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAt // 1 // " tathA - paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThai savvasaMjae / annANI kiM kAhI kiM vA nAhIi cheyapAvayaM // 1 // " [ prathamaM jJAnaM tato dayaivaM sarvasaMyateSu tiSThati ajJAnI kiM kariSyati kiM vA jJAsyati chekaM pApakaM vA // 1 // ] ataste prarUpayanti - zrutaM zreyaH zrutaM zrutajJAnaM tadeva zreyaH - atiprazasyamAzrayaNIyaM vA puruSArthasiddhihetutvAt na tu zIlamiti, anye tu jJAnakriyAbhyAmanyo'nyanirapekSAbhyAM phalamicchanti, jJAnaM kriyAvikalamevopasarjanIbhUtakriyaM vA phaladaM kriyA'pi jJAnavikalA upasarjanIbhUtajJAnA vA phaladeti bhAvaH, bhaNanti ca - " kiJcidvedamayaM pAtram, kiJcitpAtraM tapomayam / AgamiSyati tatpAtram, yatpAtraM tArayiSyati // 9 // " ataste prarUpayanti - zrutaM zreyaH tathA zIlaM zreyaH 3, dvayorapi pratyekaM puruSasya pavitratAnibandhanatvAditi, anye tu vyAcakSate - zIlaM zreyastAvanmukhyavRttyA tathA zrutaH - zrutamapi zreyo gauNavRttyA tadupakAritvAdityarthaH ityekIyaM matam, anyadIyamataM tu zrutaM zreyastAvattathA zIlamapi zreyo gauNavRttyA tadupakAritvAdityarthaH, ayaM cArtha iha sUtre kAkupAThAllabhyate, etasya ca prathamavyAkhyAne'nyayUthikamatasya mithyAtvam, , Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 pUrvoktapakSatrayasyApi phalasiddhAvanaGgatvAt samudAyapakSasyaiva ca phalasiddhikaraNatvAt, Aha ca-"NANaM payAsayaM sohao tavo saMjamo ya guttikaro / tiNhaMpi samAoge mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 1 // " [jJAnaM prakAzakaM tapaH zodhakaM saMyamazca guptikaraH / trayANAmapi samAyoge jinazAsane mokSo bhaNitaH // 1 // ] tapa:saMyamau ca zIlameva, tathA-"saMyogasiddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA // 1 / / iti, [phalaM saMyogasiddhyA vadanti ekacakreNa na rathaH prayAti / vane'ndhaH paGguzca sametya tau saMprayuktau nagaraM praviSTau // 1 // ] dvitIyavyAkhyAnapakSe'pi mithyAtvam, saMyogataH phalasiddhedRSTatvAd, ekaikasya pradhAnetaravivakSayA'saGgatatvAditi, ahaM punargautama ! evamAkhyAmi yAvatprarUpayAmItyatra zrutayuktaM zIlaM zreyaH ityetAvAn vAkyazeSo dRzyaH, atha kasmAdevaM ?, atrocyate-'evaM'mityAdi, evaM' vakSyamANanyAyena'purisajAya'tti puruSaprakArAH 'sIlavaM asuyavaM'ti ko'rthaH ?, 'uvarae avinAyadhamme'tti 'uparataH' nivRttaH svabuddhyA pApAt 'avijJAtadharmA' bhAvato'nadhigatazrutajJAno bAlatapasvItyarthaH, gItArthAnizritatapazcaraNanirato'gItArtha ityanye, 'desArAhae'tti dezaM stokamaMzaM mokSamArgasyArAdhayatItyarthaH, samyagbodharahitatvAt kriyAparatvAcceti, 'asIlavaM suyavaM'ti, ko'rthaH ?-'aNuvarae vinAyadhamme'tti pApAdanivRtto vijJAtadharmA cAviratisamyagdRSTiritibhAvaH, 'desavirAhae'tti dezastokamaMzaM jJAnAditrayarUpasya mokSamArgasya tRtIyabhAgarUpaM cAritraM virAdhayatItyarthaH, prAptasya tasyApAlanAdaprAptervA, 'savvArAhae'tti sarvaM triprakAramapi mokSamArgamArAdhayatItyarthaH, zrutazabdena jJAnadarzanayoH saGgahItatvAt, na hi mithyAdRSTivijJAtadharmA tattvato bhavatIti, etena samuditayoH zIlazrutayoH zreyastvamuktamiti 'savvArAhae'tyuktam // (bhaga0za08, u010, sU0354) upasaMhAra gA09 __ [142] se NaM bhaMte ! tahA sajogI sijjhihie jAva aMtaM karehii ? No iNaDhe samaDhe, se NaM puvvAmeva saMNNissa paMciMdiyassa pajjattagassa jahaNNajogassa heTThA asaMkhejjaguNaparihINaM paDhamaM maNajogaM nirUMbhai, tayANaMtaraM ca NaM biMdiyassa pajjattagassa jahaNNajogassa heTThA asaMkhejjaguNaparihINaM biiyaM vaijogaM niraMbhai, tayANaMtaraM ca NaM suhamassa paNagajIvassa apajjattagassa jahaNNajogassa heTThA asaMkhejjaguNaparihINaM taiyaM kAyajogaM NiruMbhai, se NaM eeNaM uvAeNaM paDhamamajogaM NiraMbhai maNajogaM NirubhittA vayajogaM NiruMbhai, vayajogaM NirubhittA kAyajogaM NiruMbhai, kAyajogaM NilaMbhittA joganiroha karei, joganirohaM karettA ajogattaM pAuNati, ajogattaM pAuNittA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 isiMhassapaMcakkharauccAraNaddhAra asaMkhejjasamaiaM aMtomuhuttioM selesi paDivajjai, pukharaiyaguNaseDIyaM ca NaM kammaM tIse selesimaddhAe asaMkhejjAhiM guNaseDhIhiM ajaMte kammase khaveti veyaNijjAuyaNAmagutte iccete cattAri kammaMse jugavaM khavei vednnijjaa| ___ orAliyayAkammAI sabyAhiM vippayahaNAhi vippajahai, orAliyateyA kammAiM savvAhi viSpayahaNAhiM viSNavahitA ujjUseDhIpaDivanne aphUsamANagaI uDDhe ekasamaeNaM aviggaheNaM gaMtA sAgarovautte sijjhihii / teNaM tatva siddhAhavaMti sAdIyA apajjavasiyA asarIrA jIvaghaNA daMsaNanANovauttA niTThiyattA nirayaNA nIrayA nimmalA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTuMti // (sU043) // se NaM puvvAmeva sannisse'tyAdi, asyAyamartha:-sa-kevalI, NamityalaGkAre, 'pUrvameva' AdAveva yoganirodhAvasthAyAH saMjJino-manolabdhimataH paJcendriyasyeti svarUpavizeSaNaM, yataH saMjJI paJcendriya eva bhavati, pajjattassa'tti manaHparyAptyA paryAptasya, tadanyasya manolabdhimato'pi manaso'bhAva eveti paryAptasyetyuktaM, sa ca madhyamAdimanoyogo'pi syAdityAha-'jahaNNajogissa'tti jaghanyamanoyogavattaH 'heTTatti adho yo manoyoga iti gamyate, jaghanyamanoyogasamAno yo na bhavatItyarthaH, manoyogAzca-manodravyANi sadvyApArazceti, jaghanyamanoyogAdhobhAgavatitvameva darzayannAha'asaMkhejjaguNaparihINaM ti asaGkhyAtaguNena parihINo yaH sa tathA taM jaghanyamanoyogasyAsaGkhyeyabhAgamAtraM manoyogaM niruNaddhi, tataH krameNAnayA mAtrayA samaye samaye taM nirundhAnaH sarvamanoyogaM niruNaddhi, anuttareNAcintyena akaraNavIryeNeti, etadevAha-'paDhamaM maNajogaM niraMbhaitti prathama-zeSavAgAdiyogApekSayA prAthamyena-Adito manoyogaM niruNaddhIti uktaM ca- "pajjattamettasannissa jattiyAI jahannajogissa / hoti maNodavvAiM tavvAvAro ya jammatto // 1 // tadasaMkhaguNavihINaM samae samae niraMbhamANo so / maNaso savvanirohaM kareasaMkhejjasamaehiM ||2||"ti, evamanyadapi sUtradvayaM neyam, 'ajogayaM pAuNai 'tti ayogatAM prApnotIti, 'IsiMhassapaMcakkharuccAraNaddhAe'tti IsitiISatspRSTAni hrasvAni yAni paJcAkSarANi teSAM yaduccAraNaM tasya yA'ddhA-kAlaH sA tathA tasyAm, idaM coccAraNaM na vilambitaM drutaM vA, kintu madhyamameva gRhyate, yata Aha-"hassakkharAiM majheNa jeNa kAleNa paMca bhaNNaMti / acchai selesiM gao tattiyamettaM tao kAlaM ||1||"shailesho-merustsyev sthiratAsAmyAdyA'vasthA sa Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 zailezI athavA zIleza:-sarvasaMvararUpacAritraprabhustasyeyamavasthA yoganirodharUpeti zailezI tAM pratipadyate, tataH 'puvvaraiyaguNaseDhIyaM ca NaMti pUrva-zailezyavasthAyAH prAg racitA guNazreNI-kSapaNopakramavizeSarUpA yasya tattathA, guNazreNI caivaMsAmAnyataH kila karma bahvalpamalpataramalpatamaM cetyevaM nirjaraNAya racayati, yadA tu pariNAmavizeSAttatra tathaiva racite kAlAntaravedyamalpaM bahu bahutaraM bahutamaM cetyevaM zIghratarakSapaNAya racayati tadA sA guNazreNItyucyate, sthApanA caivaM 'kammati vedanIyAdikaM bhAvopagrAhi, tIse selesimaddhAe'tti tasyAM zailezyaddhAyAMzailezIkAle kSapayanniti yogaH, etadeva vizeSeNAha-'asaMkhejjAhiM guNaseDhIhiM nti asaGkhyAtAbhirguNazreNIbhiH zailezyavasthAyA asaGkhyAtasamayatvena guNazreNyapyasaGkhyAtasamayA tataH tasyAH pratisamayabhedakalpanayA asaGkhyAtA guNazreNayo bhavanti, ato'saGkhyAtAbhiH guNazreNIbhirityuktam, asaGkhyAtasamayairiti hRdayam, 'aNaMte kammaMse khavayaMto 'tti anantapudgalarUpatvAdanantAMstAn karmAMzAn-bhavopagrAhikarmabhedAn kSapayan-nirjarayan 'veyaNijjAuyaNAmagoe'tti vedanIyaM sAtAdi Ayu:manuSyAyuSkaM nAma-manuSyagatyAdi gotram-uccairgotram 'iccete 'tti ityetAn 'cattAri 'tti caturaH 'kammaMse'tti karmAMzAnmUlaprakRtIH 'jugavaM khavei tti yaugapadyena nirjarayatIti / etaccaitA bhASyagAthA anuzritya vyAkhyAtam, yaduta-"tadasaMkhejjaguNAe seDhIe viraiyaM purA kammaM / samae samae khavayaM kammaM selesikAleNaM // 1 // savvaM khavei taM puNa nillevaM kiMciduvarime samae / kiMcicca hoi carame selesIe tayaM vocchaM // 2 // maNuyagaijAitasabAyaraM ca pajjattasubhagamAejjaM / anayaraveyaNijjaM narAumuccaM jasonAmaM // 3 // saMbhavao jiNanAma narANupuvvI ya carimasamayaMmi / sesA jiNasaMtAo ducarimasamayaMmi niTuMti' // 4 // tti 'savvAhi vippayahaNAhiti sarvAbhiH-azeSAbhiH vizeSeNa-vividhaM prakarSato hAnayaH-tyAgA viprahANayo vyaktyapekSayA bahuvacanaM tAbhiH, kimuktaM bhavati ? - sarvathA parizATanaM na tu yathA pUrvaM saGghAtaparizATAbhyAM dezatyAgataH 'vippajahitta'tti vizeSeNa prahAya-parityajya 'ujjUseDhipaDivanne 'tti RjuH-avakrA zreNi:AkAzapradezapaGktistAm RjuzreNi pratipanna:-AzritaH 'aphusamANagaI 'tti aspRzantI-siddhyantarAlapradezAn gatiryasya so'spazadgatiH, antarAlapradezasparzane hi naikena samayena siddhiH, iSyate ca tatraika eva samayaH, ya eva, cAyuSkAdikarmaNAM kSayasamayaH saH eva nirvANasamayaH, ato'ntarAle samayAntarasyAbhAvAdantarAlapradezAnAmasaMsparzanamiti, sUkSmazcAyamarthaH kevaligamyo bhAvata iti, 'egeNaM samaeNaM'ti, kRta ityAha-'aviggaheNaM'ti avigraheNa-vakrarahitena, vakra eva hi samayAntaraM Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 lagati pradezAntaraM ca spRzatIti,. 'ur3e gaMtA' UrdhvaM gatvA 'sAgArovautte'tti jJAnopayogavAn 'sidhyati' kRtakRtyatAM labhate iti 1 / gatamAnuSaGgikamatha prakRtamAha-kiM ca prakRtaM ?, 'se je ime gAmAgara jAva sannivesesu maNuyA havaMti-savvakAmavirayA jAva aTTha kammapayaDIo khavaittA uppi loyaggapaiTThANA havaMtIti lokAgrapratiSThAnAzca santo yAdRzAste bhavanti tadarzayitumAha-'te Na tattha siddhA havaMti'tti te pUrvoddiSTavizeSaNA manuSyAH 'tatra' lokAgre niSThitArthAH syuriti, anena ca yatkecana manyante, yaduta- rAgAdivAsanA muktam, cittameva nirAmayam / sadA'niyatadezam, siddha ityabhidhIyate // 1 // . yaccApare manyante- "guNasattvAntara-jJAnAnivRttaprakRtikriyAH / muktAH sarvatra tiSThanti, vyomavattApavarjitAH // 1 // " tadanena nirastam, yaccocyatesazarIratAyAmapi siddhatvapratipAdanAya, yaduta-"aNimAdyaSTavidhaM prApyaizvaryaM kRtinaH sadA / modante nirvRtAtmAnastIrNAH paramadustaram // 1 // ' iti tadapAkaraNAyAha-'azarIrA' avidyamAnapaJcaprakArazarIrAH, tathA 'jIvaghaNa'tti yoganirodhakAle randhrapUraNena tribhAgonA'vagAhanAH santo jIvaghanA iti, 'daMsaNanANovautta'tti jJAnaM-sAkAraM darzanam-AnAkAraM tayoH krameNopayuktA ye te tathA, 'niTThiyaTTha'tti niSThitArthAH-samAptasamastaprayojanAH 'nireyaNa'tti nirejanA:nizcalAH 'nIraya'tti nIrajaso-badhyamAnakarmarahitA nIrayA vA-nirgatautsukyAH, nimmala'tti nirmalA: pUrvabaddhakarma-vinirmuktAH dravyamalavarjitA vA 'vitimira 'tti vigatAjJAnAH / 'visuddha'tti karmavizuddhiprakarSamupagatAH / 'sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTuMti' zAzvatIm-avinazvarI siddhatvasyAvinAzAd, anAgatAddhA-bhaviSyatkAlaM tiSThantIti 2 / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam - 2 zrI jJAnasArasya mUlazlokAnAmakArAdikramaH zloka zloka krama acintyA kApi sAdhUnAm upasaM0gA08 AtmA''tmanyeva yacchuddham 24/7 | AtmAnaM viSayaiH pAzai0 26/3 | AnusrotasikI vRtti0. 24/5 Apattizca tataH puNya0 ajJAnAhimahAmantram . atIndriyaM paraM brahma0 adRSTArthe'nudhAvantaH adhigatyA'khilaM zabda0 anAropasukhaM moha0. anicchan karmavaiSamyam antargataM mahAzalya0 apUrNa: pUrNatAmeti 0. amUDhalakSyAH sarvatra 0 arthAlambanayozcaitya0 arvAk sarvApi sAmagrI0 alipto nizcayenAtmA0 avAstavI vikalpaiH 0 avidyAtimiradhvaMse0 asAvacaramAvarte0 asti ced granthibhijjJAnam. asthire hRdaye citrA0 ahaM mameti mantro'yam . AtmanyevAtmanaH kuryAd Atmabodho navaH pAzo AtmasAkSika saddharma0 krama 13/2 7/4 31/2 30/4 21/5 6/3 27/6 18/3 15/6 27/4 31/5 30/5 15/5 3/7 .......... 18/4 21/7 5/6 ekaM brahmAstramAdAya 29/7 .............. 17/4 3/3 aindrazrIsukhamagnena... 1/1 15/1 4 / 1 karma jIvaM ca saMzliSTam . 15/7 karmayogadvayaM tatra0 ................. 27/2 14/6 kAntA me samataivaikA. ............... 8/3 23/7 | kRtamohAstravaiphalyam .. 17/6 *********** ....... 1/6 | icchannaparamAn bhAvAn .. 32/8 | icchA tadvatkathAprItiH 27/5 itthaM ca duHkharUpatvAt. 21/6 itthaM dhyAnaphalAdyuktam. . 11/6 1 / 3 14 / 8 26/8 ArUDhAH prazama zreNim ......... 4/7 ArurukSurmuniryogam ... 6 / 2 | Alambanamiha jJeyam.. 3/4 | AlambitA hitAya syuH ....... iSTakAdyapi hi svarNam . uccatvadRSTi doSottha0 udIrayiSyasi svAntA0 ullasanmanasaH satya0 ***.* *********** ........... Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ......1/4 .............. ... 3/2 190 zloka krama zloka krama kRpAnirvedasaMvega0................. 27/3 | citte pariNataM yasya.............. 17/8 kRSNe pakSe parikSINe............... 1/8 | cinmAtradIpako gacched ........... 25/7 keSAJciviSaya0...... upasaMgA0 14 chindanti jJAnadAtreNa............... 12/3 keSAM na kalpanA................. 26/5 jAgati jJAnadRSTi0 .. kriyAvirahitaM hanta.................. 9/2 jAticAturyahIno'pi .............. 21/3 kriyAzUnyaM ca yajJAnam upasaM0gA0 11 jAtodrekaviveka0.......... upasaM.gA.15 klezakSayo hi maNDUka0 upasaM0gA09 | jitendriyasya dhIrasya ............ 30/6 kSamApuSpasrajam0. ................ 29/3 | jJAnakriyAsamAvezaH0 ..............11/7 kSAyopazamike bhAve.............. 9/6 | jJAnadarzanacandrArka0 .............. 20/6 kSobhaM gacchan samudro'pi ......... 18/7 | jJAnadugdhaM vinazyeta. gacche zrIvijayAdideva0 upasaM0gA0 15 jJAnadhyAnatapaHzIla0................ 6/5 gajAzvarbhUpabhavanam ............. 19/6 | jJAnapUtAM pare'pyAhuH........ upasaM.gA.10 garjajjJAnagajottuGga0.................. 6/8 | jJAnamagnasya yaccharma0............... 2/6 girimRtsnAM dhanam ................. 7/5 / jJAnameva budhAH prAhuH ............. 31/1 guNavadbahumAnAde0...................9/5 9/5 | jJAnAcArAdayo'pISTA0 ............... 8/6 guNavRddhyai tataH kuryAd. 917 | jJAnI kriyAparaH zAnto, .......... 9/1 guNairyadi na pUrNo'sti ........... 18/1 | jJAnI tasmAd bhavAmbhodhe0....... 22/5 gurutvaM svasya nodeti. 8/5 | jJAyeran hetuvAdena................ 26/4 gauravaM pauravandhatvAta.............. 12/6 | jyotirmayIva dIpasya............. 13/8 grAmArAmAdi mohAya............... 19/3 | tathA yato na zuddhAtma0 ......... carmacakSurbhUtaH sarve............... 24/1 | tadeva hi tapaH kAryam.......... cAritramAtmacaraNAt.............. 13/3 | tapaH zrutAdinA0 .................. cAritraM viratiH pUrNA ..... upasaM.gA.12 | taraGgataralAM lakSmI0 ............. 14/3 cAritraM sthiratArUpa0 ............... 3/8| tUlavallaghavo mUDhA0 ............. cittamArdIkRtaM jJAna0........ upasaM.gA.7 | tejolezyAvivRddhi0........... citte'ntargranthagahane0 .............. 25/4 | tailapAtradharo yadvad ............... .22/6 dAta.............. 13/5 ..31/7 11/5 17/7 ..2/5 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka tyaktaputrakalatrasya.. tyakte parigrahe sAdho 0. dayAmbhasA kRtasnAnaH duHkhaM prApya na dIna:0 durbuddhimatsaradrohai0 dehAtmAdyaviveko'yam dravyapUjocitA bhedo.... dhanArthinAM yathA nAsti ............ dharmAstyAjyA: susaGgotthAH, dhAvanto'pi nayA: 0 dhyAtAntarAtmA dhyeyastu .. dhyAnavRSTerdayAnadyAH na gopyaM kvApi 0 na parAvartate rAze nayeSu svArthasatyeSu. ******.. navabrahmasudhAkuNDa0 na vikArAya vizvasyo0 na suSuptiramohatvAd. nA pramANaM pramANaM vA dhyAtA karmavipAkAnAm .. upasaMgA. 3 dhyAtA dhyeya tathA0 nAhaM pudgalabhAvAnAm... nityazucyAtmatAkhyAti nirapekSAnavacchinnA .. nirmalaM sphiTakasyeva. nirvANapadamapyekam 191 krama zloka 25/6 nirvikAraM nirAbAdham . 25/5 nizcaye vyavahAre ca. 29/1 niSkAsanIyA viduSA 21/1 pataGgabhRGgamInebha0. 22/4 parabrahmaNi magnasya 15 / 2 29/8 ********* 32/7 12/4 ... 717 2/4 12/8 1/7 25/2 26/6 4/4 pAtAlakalazA yatra .. 22/2 30/3 28/2 10/1 5/8 10/5 pApadhvaMsini niSkAme ...... 30/ 2 pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA .. 6/4 pIyUSamasamudrottham ...... 17/3 pudgalaiH pudgalAstRptim. 25/1 puraH puraH sphurattRSNA0. 16/3 |pura: sthitAnivordhvAdhas.. 20/4 pUrNatA yA paropAdheH. 19/8 pUrNo magnaH sthiro'moho ... upasaM. gA. 1 26/7 pUryante yena kRpaNA0 7/6 24/2 1/2 1/5 8/4 32 / 1 krama ....... upasaM.gA. 6 31 / 3 | parigrahagrahAvezAd . pazyatu brahma nirdvandvam pazyanneva paradravya --------- paraspRhA mahAduHkham parasvatvakRto mAthA0. ............................... .............................................. ............... 32 / 3 pRthaGnayA mithaH pakSa0..........32/2 11/2 prakAzitaM jinAnAM yai0 14/1 pratyAhRtyendriyavyUham 18/8 prAgdharmalavaNottAram. .......... 32/6 2/1 29/5 23/1 27/7 4/6 prAptaH SaSThaM guNasthAnam. 5/2 prItibhaktivaco'saGgaiH Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......27/1 ........... 15/4 192 zloka krama - zloka bAhyadRSTipracAreSu ................... 20/1 | muniradhyAtmakailAze................ 20/5 bAhyadRSTeH sudhAsAra0.............. 19/4 | mUrchAcchannadhiyAM sarvam .......... 25/8 bAhyabhAvaM puraskRtya................. 9/4 | mUlottaraguNazreNi0 ................. 31/8 bibheSi yadi saMsArAn ............. 7/1/ mokSeNa yojanAdyogaH ............ brahmaNyarpitasarvasvo............... 28/7 | yataH pravRttirna maNau ............ 13/4 brahmadhyayananiSThAvAn .............. 28/4 | yatra brahma jinArcA0 ............ ....31/6 brahmayajJaH paraM karma, ............... 28/8 | yathA cintAmaNi datte, ........... 23/2 brahmArpaNamapi brahma0 28/6 | yathA yodhaiH kRtaM0 .............. bhaktizraddhAnaghusRNon0 ......... 29/2| yathA zophasya puSTa0............. 13/6 bhavasaukhyena kiM bhUri, ........... 17/2| yazciddarpaNavinyasta0 ................. 4/8 bhasmanA kezalocena ............... 19/7 | yastyaktvA tRNavad0............. 25/3 bhAvastomapavitragomaya0 ... upasaM.gA.16 yasya gambhIramadhya0 ............... 22/1 bhinnoddezena vihitam ............ 28/5 | yasya jJAnasudhA0 .................. 2/2 bhUzayyAbhaikSamazanam ................ 12/7 | yasya dRSTiH kRpA0 ..2/8 bhramavATI bahirdRSTi0 ............... 19/2 | yasya nAsti parA0 ............... 17/1 majjatyajJaH kilAjJAne ............ 5/1 | yaH karma hutavAn0. .............. 28/1 maNAviva praticchAyA ............. 30/3 | yaH pazyennitya0.............. 14/2 madasthAnabhidAtyAgai0............ 29/4 | yaH snAtvA samatA0 ........ 14/5 madhurAjyamahAzAkA0 ...... 10/6 | yA zAntaikarasA0 .............. madhyasthayA dRzA sarve ............ . 16/8 | yA sRSTibrahmaNo0 .... 20/7 manovatso yuktigavIm . 16/2| yuSmAkaM saGgamo0................. manaH syAd vyApRtaM0............. 16/5 | yeSAM bhrUbhaGgamAtreNa... .............. 21/2 manyate yo jagattatvam ............ 13/1 | yogasaMnyAsatastyAgI ................ 8/7 17/5 yo na muhyati0 .................... 4/3 mithoyuktapadArthAnA0 ............ 14/7 | ratnaistribhiH pavitrA0 ........... mithyAtvazailapakSacchij0........... 5/7 | ruddhabAhyamano0 ..................... 30/7 10/3 .......8/2 20/8 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka rUpe rUpavatI0 lAvaNyalaharIpuNyam... liptatAjJAnasampAta0 lipyate pudgala0 lokamAlambya 0 lokasaMjJAmahAnadyA lokasaMjJAhatA hanta !. lokasaMjJojjhita0 loke sarvanayajJAnAm, vaco'nuSThAnato 0 vatsa kiM caJcala0 vastutastu guNai: 0. vAdAMzca prativAdAMzca. vikalpa cakairAtmA0 vikalpaviSayottIrNaH .. vidyAviveka saMpanno vibhinnA api panthAnaH vivekadrIpaharyakSaiH. viSaM viSasya vaca viSamA karmaNaH sRSTi0 viSayormiviSodgAraH vistAritakriyAjJAna0 193 ********* krama zloka 19/1 zamasUktasudhAsiktam. 19 / 5 zarIrarUpalAvaNya0 11/4 zAsanAt trANa0 . 11/3 zAstre puraskRte 0 23/4 | zAstroktAcAra0 23/3 | zucInyapyazucI 0 23/6 | zuddhAtmadravyamevA 0 23/8 zuddhAnubhavavAn 0 6 / 1. upasaMgA. 2 32/4 zuddhAH pratyAtma0 9/8 | zuddhe'pi vyomni 3/1 zuddhoJchAdyapi 0 8/8 | zreya: sarvanayajJAnAm... 5 / 4 4/5 | zreyo'rthino hi0 zreyo drumasya mUlAni ... saMyatAtmA zraye 0 saMyamAstraM vivekena... 16/6 saMyojitakaraiH ke0 7/8 saMsAre nivasan 0 .. 22/7 saMsAre svapnavan0 21 /4 | sajJAnaM yadanuSThAnam... 10/7 | sadupAyapravRttAnAm... 20 / 3 | sandhyeva dinarAtri 0 7/2 | samAdhirnandanaM dhairyam... 28/3 | saritsahasraduSpUra 0 vRddhAstRSNAjalA0 vedoktatvAnmanaH0 vyApAraH sarvazAstrANAm.. ... 26/ 2 | sAmyaM bibharti yaH0 zamazaityapuSo yasya... .......... 2/7 | sAmrAjyamapratidvandva0 6/7 18/5 24/3 24/4 24/8 14/4 4/2 . upasaM. gA. 4 18/6 15/3 24/6 32/5 .......... 18/2 23/5 8/1 15/8 12/2 11/1 10/4 11/8 31/4 26/1 20/2 7/3 ......... 21/8 ........... 30/8 ........... ......... krama Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 10/2 5/5 .5/3 ................ 27/8/ 194 zloka krama zloka krama siddhi siddhapure........... upasaM.gA.13 | smaraurvAgnijvala0 ................ 2213 sukhino viSayA0 ................ 10/8 svaguNaireva tRpti0 ............... sulabhaM vAganu0 .................... 137|svadravyaguNa0... .................. sthAnAdyayogina0 svabhAvalAbha0 ..................... sthiratAvAGmanaHkAyai0 ............. 3/5 | svabhAvalAbhAt0 ................ sthIyatAmanupAlambham.............. 16/1 | svabhAvasukhamagna0 ............... sthairyaratnapradIpazced................... 3/6 | svayambhUramaNa0 ................ ..... 6/6 sthairyaM bhavabhayAdeva................. 22/8 | svasvakarmakRtA0 ............... spaSTaM niSTaGkitaM tattva0 ..... upasaM.gA.5 | svAgamaM rAgamAtreNa............. spRhAvanto vilokyante........... 12/5 | svAnukUlAM kriyAM0... .............. 9/3 sphuranmaGgaladIpam ................. 29/6 | 12/1 ..2/3 ... 16/4 ....... 16/7 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam-3 5/3 23/3 21/5 // jJAnamaJjarITIkAgata-sAkSipAThAnAmakArAdikramaH // pAThaH viSayaH aSTakam...zlokaH (1) aMgatthasuttaM savva0 (AcA. cUrNi:) 31/1 (2) aMtomuttamittaM0 (dhyAnazatakam gA. 3) 6/4...30/1 (3) akasiNapavattayANaM (paJcava.pra.gA. 1224) 28/4 (4) akutthAsaMyataM nANaM (5) aNathovaM vaNatho (Ava.ni.gA. 120) 23/3 (6) aNuvaogo davvaM ( ) 1/4...26/1 * (7) aNusamayaM vaDDhaMtI (karmapra. upa.ka.gA. 9) 5/6 (8) aNusoyapaTThia0 (zrIdazavai. cUli. 2. gA.1) (9) aNusoasuho logo (zrIdazavai. cUli. 2...gA.2) 23/3 (10) attakaDA kammA0 (bhaga. prajJA.sU.) (11) attA kattA vikattA0 (utta. a.20. gA.37) (12) attANANaM tANaM0 (vidhiprapA...vi.29 gA.2) 19/8 (13) atyantavallabhA0 (SoDa.pra.So. 10 zlo. 5) 27/7 (14) atropAdAnasvarUpe0 (vizeSA.bhA.TI.) (15) adhyAtmabhAvena siddhiH0 (zrIsUtrakRtAGgam) (16) ananyazaraNIbhUya0 (yo.zA. pra.10 zlo.3) (17) annonnANugayANaM0 (sanma0ta0pra0kAM. 1 gA. 47) 14/7 (18) anyo'nyapakSapratipakSa0... (syAdvAdamaM. gA. 30) (19) apayassa payaM natthi0 (AcA.zru.1, a.5. u.6. sU.170) 10/6 (20) aparicchiyasuya0 (upade0mA0 gA.415) (21) apAstAzeSadoSANAm (yo.zA.pra. 4. zlo. 118) (22) apunarbandhakasvarUpam (paJcA.pra. paJcA. 3. gA.4) (185) 21/5 13/2 26/2 18/1 32/2 32/3 16/1 16/8 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha: (23) appA karei kammAI (24) abhyudayaphale cAdye (25) amuJcan prANanAze'pi (26) amUrtasya cidAnanda0 (27) arpitA'narpitasiddheH (28) alakSyaM lakSyasambandhAt (29) alpazrutavatAmAhArAdi0 (30) asamattatasukkoso0 (31) asarIrAjIvaghaNA0 ( 32 ) asmin hRdayasthe sati (33) ahamikko khalu suddho0 (34) ahAgaDAI bhuMjaMti... (35) aho jiNehiM asAvajjA (36) AkiJcanyaM mukhyam... (37) AgamacakkhU sAhU (38) AgamaM AyaraMteNaM (39) AcaramAo sesukkosaM (40) AtmanaH guNadvayameva (41) AtmAjJAnabhavaM duHkham(42) AtmAjJAnabhavaM duHkham (43) AtmAnamAtmanA vetti (44) Atmaiva darzanajJAna0 (45) Atmaiva sAmAyikam (AyA sAmAie) (46) AmisaluddheNa vaNe (47) Amosahi vipposahi viSayaH ( ) ( SoDa. pra. So. 10 zlo. 9) (yo . zA. pra. 7 zlo. 2 ) ( yo. zA. pra. 10 zlo. 2) (tattvA.sU.a. 1 sU. 31 ) (yo.zA. pra. 10 zlo. 5) (paJcanirgranthIzatakam) (za.nA.paJca.karma.gA. 54) (zrI aupa. sU.sU. 43) ( SoDa. pra. So. 2 zlo. 14) (sama. prA. gA. 73) (zrIsUtrakR. zru. 2 a. 5. gA. 8) ( zrIdazavai.a. 5 u. 1 gA. 92) ( SoDa. pra. So. 12 zlo. 13) ( > (saMbodhasaptatiH gA. 35 ) ( karmapra. upa.ka. gA. 11 ) (vizeSA. bhA. TI.) aSTakam... zlokaH 21/5 27/7 30/2 18/1 32/1 18/1 upasaM. gA.9 13/7 upasaM. gA. 12 24/4 13/5 14/7 12/7 2/5 24/1 24/4 5/6 13/3 5/3...13/5 ( > ( yo . zA. pra. 4 zlo. 3) (yo . zA. pra. 4 zlo. 2 ) (yo . zA. pra. 4 zlo. 1 ) 16/8 (bhaga0sU0za. 1 u. 9 sU. 76) 18/1, 19/7 ( ) ( Ava.ni.gA. 69 ) (186) 16/8 13/2...16/8 22/6 20/1 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha: (48) AyappabhavaM dhammaM (49) AyA AyaM haNai (50) AyA ceva ahiMsA (51) AyA nANasahAvI (52) AyA sahAvavilAsI (53) AyA sahAvanANI (54) AlaMbaNaM pi evaM (yo. viM. gA. 19) (55) AhArAdi catasraH ogha 0 ( AcA. vRtti:) ( 56 ) ikkikko ya cauddhA (57) ityajatraM smaran yogI... (58) uktaM mAsAdiparyAya0 (59) uccairgotrasubhagAdeya0 (60) udadhAviva sarvasindhava: 0 (61) upatApamasaMprAptaH0 (62) upavAsAdiSu asAtA0 (63) uvasAmaM uvaNIyA0 (64) ee visayA iTThA (65) ekamapi jinavacanAdya 0 (66) egappo ajie sattU (67) egasamaeNa niyavatthu (68) ege AyA (69) ego'haM natthi me0 (70) ego me sAsao (71) etehiM dohiM ThANehiM (72) eyaM paMcavihaM nANaM (73) evamasaMto vi imo viSayaH ( > ( ogha . niryu. gA. 755) ( > ( (vi.vi. yo. viM. gA. 4 ) (yo.zA. pra. 10 zlo. 2) (dharmabindupra. a. 6 zlo. 36 ) ( zrIprajJA. sU. padaM - 23 sU. 292) (siddhase. dvA. dvA. 14/ 5 ) (yo.zA. pra. 7 zlo. 2 ) (paJcava. pra. TIkA) (Ava. niryu. gA. 118) ( > (tattvA.kA. zlo. 27 ) (utta. a. 23 gA. 38 ) (dhyAnaprakAzaH) aSTakam... zlokaH 32/1 19/3 10/1 4/1 12/2 5/1 27/6 11/5 27/3 18/1 2/5 9/6 32/2 30/2 31/1 21/5 19/2 24/2 17/8 8/4 18/6 4/1 4/1 14/7 5/1 9/5 (zrIsthAnA. sU.a. 1 sU. 3) (Aurapacca. prakI. gA. 26) ( Aurapacca. prakI. gA. 27 ) (zrI sUtrakR. zru. 2 a. 5 gA. 9) (utta. a. 28 gA. 5) ( zrAvakadha. viM. gA. 10) (187) Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha: viSaya: (74) evaM jiNapaNNatte0 (sanma.ta.pra.kAM. 2 gA. 32 ) (paJcava.pra. TIkA.) (75) esaNamAi taNuogA0 (76) autsukyamAtramavasAdayati0 (vizeSA. bhA. gA. 2011 TI.) (77) kaNago loho na bhaNai ( ) (78) kammaM kiriyA0 (vizeSA. bhA. gA. 2113) > > (79) kAntA kanakasUtreNa0 (80) kAmabhogagraho duSTaH (81) kAraNamahavA chaddhA (82) kAlo sahAva NiyaI (83) kiriyA phalabhAvAo (84) kiriyAsAmannAo (85) ke te joi ke0 (86) kevalanANamaNaMtaM... (87) kevalamadhigamya vibhuH ( 88 ) ko kAyasuNayabhakkhe (89) kriyAkRta karmakSayaH (90) krUrakarmasu niHzaGkam... (91) kSudrAdidoSopazame (92) khaovasamigabhAve (93) khedodvegakSepo0 (94) gAIjjaMtI surasuMdarIhiM (95) guNaseDhI nikkhevo (96) gauravavizeSayogAt (97) cakrabhramaNaM daNDAt (98) caraNakaraNappahANA (99) caraNa AsIvisa kevalI0 ( ( aSTakam... zlokaH 13/3 32/2 2/6 2/7 15/7 19/4 7/3 15/7 32/4 21/1 21/1 28/1 7/5 24/3 14/4 11/7 16/1 15/1 (vizeSA. bhA. gA. 2112) (sanma. ta.pra.kAM. 3 gA. 53 ) (vizeSA. bhA. gA. 1615) (vizeSA. bhA. gA. 1616) (utta. sU. a. 12 gA. 43 ) (vi.vi.... viM. 18 gA. 1) (tattvA. kA. zlo. 18) (bhavabhAvanA... gA. 421 ) (upadezapada pra. gA. 191) (yo.zA. pra. 4 zlo. 121) ) ( (paJcA. pra. paJcA. 3 gA. 34 ) ( SoDa. pra. So. 14 zlo. 3) ( > (karmapra. upa.ka. gA. 15) ( SoDa. pra. So. 10 zlo. 4) ( SoDa. pra. So. 10 zlo. 8) (sanma. ta.pra. kAM. 3 gA. 67 ) (Ava.ni. gA. 70 ) (178) 9/4 31/4 22/6 5/6 27/7 27/7 14/7 20/1 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19/2 27/5 13/1 2/5 pAThaH viSayaH aSTakam...zlokaH (100) jai uvasaMtakasAo (Ava.ni. gA. 119) 21/5 (101) jai jiNamayaM pavajjaha (bhagavatIjI TIkA) 11/7...32/1 (102) jattocciya paccakkhaM0 (vizeSA.bhA. gA. 2005) 2/6...10/8 (103) jaha ee taha anne (sanma.ta.pra. kAM. 1 gA. 15) 32/2 (104) jaha cammakAro cammassa ( ) (105) jaha jaha puggalabhogo ( 10/7 (106) jahA kumme saaMgAI (sUtrakR.sU.zru. 1 a. 8 gA. 16) .. 11/5 (107) jaM davvakhittakA le 14/7 (108) jaM vAiddhaM vaccAmeliyaM (Ava.ni. pagAmasijjhAsU.) (109) jaM sammaM ti pAsahA... (AcA.zru. 1 a. 5 u. 3 sU. 155) (110) jA kiriyA suTThayarI 11/4 (111) jIvo guNapaDivanno (vizeSA.bhA. gA. 2643) 18/6 (112) je ime ajjattAe (bhaga.sU.za. 14 u. 9 sU. 537) (113) je egaM jANai (AcA. zru. 1 a. 3 u. 4 sU. 122) 26/4 (114) je parabhAve rattA 12/4 (115) je mamAiyamaI (AcA.zru. 1 a. 2 u. 6 sU. 98) 11/5 (116) jesiM avaDDha puggala0 (zrAvakaprajJa. gA. 72) 1/8 (117) jesiM nimmalanANaM (saMvegaraGgazAlA) 5/1 (118) jo u amutti akattA ( 4/1 (119) jo kiriyAvAi so... (dazAzrutaska. cUrNiH SaSThIdazA) 1/8 (120) jo jANadi arihaMte... (prava.sA. gA. 80) 30/1 (121) jo ya viyappo cira0 (dhyAnaprakAzaH) (122) jo suanANaM savvaM (sama.prA. gA. 10) 13/5 (123) jo sueNabhigacchai (sama.prA. gA. 9) (124) jo heuvAya pakkhammi... (sanma.ta.pra. kAM 3...gA. 45) (125) jJAnakriyAbhyAM mokSaH... ( ) (189) 8/4 13/5 19/8 5/1 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha: (126) ThANunnatthAlaMbaNa0 (127) Na kAmabhogA samayaM (128) Na ya taIo atthi0 (129) tajjuttakahA pIII (130) tajjJAnameva na bhavati (131) tatrApi ca na dveSaH 0 (132) tatrApratiSThito'yaM 0 (133) tathA'pi zraddhAmugdho0 (134) tamhA kimatthi vatthu0 (135) tamhA NiccasaIe0 (136) tamhA savve vi NayA (137) tavai tavaM carai... (138) tavo joI jIvo (139) tasmAt tatprAmANyAt0 (140) taha ceva eya0 (141) tiNasaMthAra nisanno0 (142) titthaMkarabhattIe (143) titthassuccheyAi (144) tUlaM tRNAdapi laghu0 (145) te kittiyA maggapaesA (146) te dhannA sukayatthA0 (147) te pujjA tiyaloe... (148) dayA sva- parabhAvaprANA0 (149) darzanajJAne cAritrasya (150) dAnAdilabdhipaJcakaM0 (151) dAsattaM dei riNaM0 viSayaH (vi. vi. yogaviM. gA. 2 ) (uttarA. a. 32 gA. 101 ) (sanma.ta.pra. kAM. 1 gA. 14) (vi.vi. yo. viM. gA. 5) ( > ( SoDa. pra. So. 16 zlo. 13) ( SoDa. pra. So. 15 zlo. 9) (vIta. sto. pra. 1 zlo. 8) (vizeSA. bhA. gA. 2573) (vi.vi. zrI.dha. viM. 9 gA. 8) (sanma. ta.pra. kAM. 1 gA. 21) ) (uttarA. a. 12 gA. 44 ) ( tattvA.kA. zlo. 28) (viM.vi.yo. viM. gA. 6) ( saMstA. prakI. gA. 48 ) (vi.vi.zrI.dha.viM. 9 gA. 9) (vi.vi.yo.vi.gA. 14) ) (bR. ka. bhA. gA. 4512) (saMvegaraGgazAlA) ( bhavabhA. gA. 505) (vizeSA. bhA.gA. 1763-64) (tattvA.sU.TI.) (vizeSA. bhA. TI.) (vizeSA. bhA. gA. 1311) (200) aSTakam... zlokaH 27/2 4/3 32/2 27/4 5/1 32/3 27/5 16/8 25/8 9/5 16/3...32/2 10/5 28/1 24/1 27/4 27/4 12/2 27/8 12/5 2/5 5/1 32/6 6/4 9/1 2/5 21/5 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24/1 15/7 21/4 27/2 5/1 7/8 2/7 pAThaH viSayaH aSTakam...zlokaH (152) dIneSvArteSu bhIteSu... (yo.zA. pra. 4 zlo. 120) 16/1 (153) duvAlasaMgaM gaNipiDagaM0 (zrInandIsU. sU. 71-72) (154) deo sa jassa taM0 (vizeSA.bhA. gA. 2116) (155) dezakuladehavijJAnA0 (prazama.pra. zlo. 102) (156) dese savve ya tahA0 (vi.vi.yo.vi.gA. 3) (157) deha devala jo vasai0 13/5 (158) dravyakriyAkeSAMcit0 (tattvA .sU.TI.) 3/8 (159) dravyajJAnamanupayukta0 (tattvA .sU. a. 1 sU. 5) (160) dvitIyapaJcamAzravau (vizeSA.bhA.TI.) 25/1 (161) dvitIyA'pUrvakaraNe0 (yo.dR.samu. zlo. 10) 8/4 (162) dhaNeNa kiM dhammadhurA0 (uttarA0 a.14 gA. 17) 18/5 (163) dhanyAste ye viraktA0 ( ) (164) dhammo pavittirUvo0 (165) dharmasAdhanatvAd dharmaH (dazavai. TI.) (166) dharmopakaraNairapi0 __ (jati vi viNissati) (dharmasaM. gA. 1028/29) (167) na kammuNA kamma0 (zrIsUtrAkR.sU.zru. 1 a.12 gA. 549) 11/5 (168) na citA tAyae bhAsA0 (uttarA0 a.6 gA.11) 9/1 (169) na tassa dukkhaM0 (uttarA0 a.13 gA.23) (170) na bhavati zrotuH0 (tattvA. kA.zlo. 29) 24/1 (171) narendre vA daridre vA (yo.zA. pra. 7 zlo. 6) (172) navaraM tadvyatirikta (uttarA. a. 36...TI.) (173) navasrotaHsravad (yo.zA.pra. 4 zlo. 73) (174) na vi muMDieNa samaNo0 (uttara. a. 25 gA. 29) (175) na zraddhayaiva tvayi0 (ayogavyava. dvA. gA. 29) (176) nANaM pagAsagaM sohago0 (Ava.ni. gA. 103) (201) 9/8 25/7 18/5 30/2 1/8 19/5 19/7 16/7 11/7 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18/6 9/1 23/1 2/7 31/6 28/1 16/3 16/7 5/1 14/7 pAThaH viSayaH aSTakam...zlokaH (177) nANassa hoi bhAgI (bR.ka.bhA. gA. 5713) 8/5 (178) nANAiNaMtaguNo0 (saMvegaraGgazAlA) (179) nAdaMsaNissa nANaM. (uttarA. a. 28 gA. 30) (180) nAmalokaH zabdAlApa0 (Ava.ni. gA. 1057) (NAmaM ThavaNA davie) (181) nijjAmau bhavaNava0 (vidhiprapA. vi. 29 gA. 1) 19/8 (182) niyavatthu dhammasavaNaM... ( (183) niraNuTThANamayamoha0 ( (184) niyuktitaH nikSepAdikaM0 (uttarA. a.25 niyu. gA. 460) (185) naigamena dezagrAhiNA... (tattvA .sU.a. 1 sU. 35) (186) pakSapAto na me vIre (lokata.nirNa. gA. 38) (187) paDhamaM nANaM tao dayA... (dazavai. a. 4 gA. 10) (188) paramarahassamisINaM (oghaniryu. gA. 761) (189) parasaMgeNa baMdho... (190) pariNNAya logasannaM... (AcA.zru. 1 a. 2 u. 6 sU. 103) 11/5 (191) pavvayasilAyalagayA0 (192) puMsAmayatnalabhyaM... (yo.zA.pra. 12 zlo. 11) 20/2 (193) pulleva muTThI jaha0 (uttarA0 a. 20 gA. 42) (194) puvi rAgAiyA... 15/1 (195) pUrvaM yadamRtakumbho0 ( 11/4 (196) pUrvAntarAyodayAsAtA0 (prajJA.sUtram...) 31/1 (197) prazAntacittena gabhIra0 ( ) 9/8 (198) prANAtipAtasaMvarAdayaH0 (bhagavatIjI TI.) (199) baMdheNa na volai kayA vi ( ) 14/5...upa.saM.gA.10 (200) bajjhanimittAvikkhaM (vizeSA.bhA. gA. 2115) 15/7 (201) bahu khu muNiNo0 (uttarA. a. 3 gA. 16) 17/8 (202) 5/5 22/6 13/4 "2 ... 32/1 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 13/2...19/7 15/7 15/7 30/3 26/1 pAThaH viSayaH aSTakam...zlokaH (202) bahuguNavijjhAnilao (SaSThizatakapra. gA. 18) 9/8 (203) bAndhavadhanendriya0 (prazama.pra. zlo. 173) upasaM.gA.1 (204) bAlaH pazyati liGgam... (SoDa.pra.So. 1 zlo. 2) (205) bAlAbhirAmesu duhA0 (uttarA. a. 13 gA. 17) 6/6 (206) bhaNaMtA akaratA ya (uttarA. a. 6 gA. 10) 11/3 (207) bhadaM bahussuyANaM (bhavabhA. gA. 506) 19/8...32/6 (208) bhavasya bIjaM (yo.zA.pra. 2 zlo. 87) 19/4 (209) bhavvo tti va joggo0 (vizeSA.bhA. gA. 2114) (210) bhASAcatuSTayamapi0 (zrIprajJA.sU. padaM-11 sU. 174) 28/4 (211) bhUpiMDAvAyAo0 (vizeSA.bhA. gA. 2117) (212) maNerivAbhijAtasya (dvA.dvA. 20 zlo. 10) (213) matizrutottarabhAvI (yo.dR.samu.TI.) (214) mandavisohi paDhamassa (karmapra.upa.ka. gA. 10) 5/6 (215) mA kArSIt ko'pi0 (yo.zA. pra. 4 zlo. 118) (216) micchattudae khINe (karmapra. upa.ka. gA. 18) (217) muttUNa logasanaM0 (vi.vi.yo.vi. gA. 16) 27/8 (218) mokSamArgasya zAsanAt... (prazama.pra. zlo. 188) (219) yattvabhyAsAtizayAt (SoDa.pra.So. 10 zlo. 7) 27/7 (220) yatrAdaro'sti paramaH (SoDa.pra.So. 10 zlo. 3) (221) yathArthavastusvarUpo0 (yo.dR.samu.TI.) (222) yA suravaraddhi0 (prazama.pra. gA. 257) (223) ye yAvanto dhvastabandhA0 (adhyA.bi. pra. 1 zlo. 9) (224) yogasvarUpaM karmaprakRtI... (karmapra. bandha. ka. gA. 3...9) 13/7 (225) ratikSamatvaM tvalpAnAM... (vizeSA.bhA.TI.) (226) rasAsRgmAMsa0 (yo.zA.pra.4 zlo. 72) (227) rAgadosAdao tivvA0 (uttarA.a. 23 gA. 43) (203) 16/1 5/6 24/3 27/7 26/1 15/7 14/1 31/1 19/4 17/8 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19/2 2/7 6/6...16/4 19/4 26/1 7/2 pAThaH viSayaH aSTakama...zlokaH (228) rAgAdibhiranAkrAntam... (yo.zA.pra. 7 zlo. 4) 30/2 (229) rAge dose ratto0 (230) labbhai surasAmittaM... (sambodhasaptatiH gA. 14) (231) vaMdai na ya vaMdAvei... (upade.mA. gA. 516) 32/6 (232) vaMdijjamANA na0 (Ava.ni. gA. 866) (233) vacanAtmikA pravRttiH (SoDa.pra.So. 10 zlo. 6) 27/7 (234) vaJcakatvaM nRzaMsatvaM (yo.zA.pra. 2 zlo. 84) (235) vatthAi teNa jaM jaM0 (vizeSA.bhA. gA. 2574) 25/8 (236) vasuhAgAsaM cakkaM (vizeSA.bhA. gA. 2118) 15/7 (237) vAdatrayasvarUpaM ca (harIbhadrIyASTakam-aSTa. 12 zlo. 1) 32/5 (238) vAyaNA-pucchaNA0 (anuyogadvAra sU.) (239) vAramaNaMtabhuttA0 (240) virataH kAmabhogebhyaH (yo.zA.pra. 7 zlo. 5) (241) visayavisaM hAlAhalaM (upade.mA. gA. 213) 7/3 (242) visayasuhaM duHkhaM (vizeSA.bhA.gA. 2006) 2/6...10/8 (243) vairAgyaraGgaparavaJcanAya (ratnA.paJcaviM. zlo. 9) 23/2 (244) zabdanayastribhedaH (tattvA .sU. a. 1 sU. 35) 16/3 (245) zramamavicintyAtma0 (tattvA.kA. zlo. 30) (246) zrayate suvarNabhAvaM (yo.zA. pra. 12 zlo. 12) 20/2 (247) saMjogamUlA jIveNa (Aurapacca. gA. 28) 4/1 (248) saMte vi kovi (upade.mA. gA. 37) 18/4 (249) saMtharaNammi asuddhaM (bR.ka.bhA. gA. 1608) (250) saMviggapakkhiyANaM (upadezamA. gA. 514) (251) sa jAtaH kadAcillabdhA0 (upamitibhava. pra.ka.) (252) sadasadavisesaNAo (vizeSA.bhA. gA. 15) (253) sannANanANo0 (uttarA. a. 21 gA. 23) 30/2 24/1 15/2 32/6 25/2 24/1 9/2 (204) Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThaH (254) samaNovAsagassa NaM0 (255) samayAe samaNo hoi (256) samastakAcazakala0 (257) samAdhistu tadevArtha (258) samuddagaMbhIrasamA0 (259) sammadarasavvavirai0 (260) sammadiTThI jIvo0 (261) sallaM kAmA visaM0 (262) savvaNayasamUhammi (263) savvesi pi nayANaM (264) sasamayaM jANei para0 (265) sAtarddhi-raseSvaguruH (266) sAmAiyamamAiaM (267) sAyAsAyaM dukkhaM (268) sAvajjajogavirai (269) sikkhitaM ThitaM jitaM (270) siddhAnAM cAritrAbhAvaH (271) sivamaggavigghabhUyA (272) sIla seyaM suaM seyaM0 (273) suavaM sIlavaM cAI (274) sukkaM piuNo mAUNa0 (275) sujjhai jai sucaraNo0 (276) suttattho khalu paDhamo (277) sudaparicitANubhUtA0 (278) suddhaM susAhu dhammaM0 (279) subhajogo raiheU. viSayaH aSTakam...zlokaH (bhaga.sU. za.8 u.6 sU.332) 14/7 (utta.a. 25 gA. 30) 19/7 (samayaprAbhRtam TI.) 15/2 (abhi.cintA.nA. zlo. 85) 2/1 (uttarA. a.11 gA. 31) 19/8 (zataka.paJca.karma. gA. 82) 15/6 19/2 (uttarA. a. 9 gA. 53) 7/1 (sanma.ta.pra. kAM. 1 gA. 16) 32/2 (anu.dvA.sU. 606 pa. 141) 32/1 26/8 (prazama.pra. zlo. 256) 15/6 (vizeSA.bhA.gA. 1126) upasaM.gA.5 (vizeSA.bhA.gA. 2011) (upade.mA. gA. 519) 32/6 (anu.dvA. sU. 14) 5/3 (bhagavatIjI.TI.) 3/8 ( (bhaga.sU.za. 8 u.10 sU. 355) upasaM.gA.9 ( 10/5 (bhavabhA. gA. 254) 14/4 (upade.mA. gA. 513) 32/6 (Ava.ni. gA. 24) 32/2 (sama.prA. gA. 4) 15/2 (upade.mA. gA. 515) .32/6 2/6 21/4 21/4 (205) Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha: (280) sumeruriva niSkampaH 0 (281) suvaNNarUppassa (282) suSuptistIvranidrA 0 (283) susaMvuDA paMcahiM0 (284) suhapariNAmo Nicca (285) suhumanigo AikhaNa0 (286) se bemi jahA aNagAre (287) se vaMtA kohaM ca0 (288) so esa vaMkao ceva0 (289) so'yaM samarasIbhAva0 (290) svatvena svaM paramapi0 (291) svalpajJAnena no0 (292) sparzastattattvAptiH0 (293) hI dukkhaM AyabhavaM granthaH 1. adhyAtmabinduH 2. anuyogadvArasUtram viSayaH (yo.zA.pra. 7 zlo. 7) (uttarA. a. 9 gA. 48 ) (vi.vi.TI.) (uttarA0 a.12...gA. 42 ) (causa. paya. gA. 59 ) ( zataka. paJca. karma. gA. 53 ) ( AcA. zru. 1 a. 1 u. 3 sU. 18) ( AcA. zru. 1 a. 3 u. 4 sU. 121 ) (yo.vi.gA. 15) (yo.zA. pra. 10 zlo. 4) (adhyA. bi. pra. 1 zlo. 26) aSTakam... zlokaH 30/2 7/2 26/7 28/1 9/5 13/7 28/1 11/5 27/8 ( > ( SoDa. pra. So. 12 zlo. 15) ) ( granthakAraH zrIharSavardhanopAdhyAyaH / zrIsudharmasvAmI / pariziSTam - 4 // prathamapariziSTagata granthAnAM granthakArAH vRttikArAzca // vRttikAra: (206 ) 16/8...18/1 4/3 5/3 26/1 4/1 svopajJA / zrIjinadAsagaNi viracitA cUNiH / zrIharibhadrAcArya viracitA vivRttiH / maladhAri zrIhemacandrasUri racitA vRttiH / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaH granthakAraH vRttikAraH 3. abhidhAnacintAmaNi- shriihemcndraacaaryH| vAcaka devasAgaragaNI / nAmamAlA 4. ayogavyavacchedadvAtriMzikA zrIhemacandrAcAryaH / 5. ArapaccakkhANapayannA zrIvIrabhadramuniH / 6. AcArAGgasUtram shriisudhrmsvaamii| zrIzIlAGkAcAryaH 7. AvazyakaniyuktiH shriibhdrbaahusvaamii| shriihribhdrsuuriH| 8. uttarAdhyayanasUtram shriisudhrmsvaamii| vAdivetAla shriishaantisuuriH| 9. upadezapadaprakaraNam shriihribhdrsuuriH| shriimunicndrsuuriH| 10. upadezamAlA shriidhrmdaasgnnii| zrIsiddharSigaNI / 11. oghaniyuktiH shriibhdrbaahusvaamii| zrIdroNAcAryaH / 12. aupapAtikasUtram shriiabhydevsuuriH| zrIdroNAcAryaH / 13. karmaprakRtiH shriishivshrmsuuriH| zrImalayagiriH / 14. causaraNapayannA zrIvIrabhadramuniH / 15. tattvArthakArikA vAcakazrIumAsvAtiH / 16. tattvArthabhASyam vaackshriiumaasvaatiH| svopazam / 17. tattvArthAdhigamasUtram vaackshriimaasvaatiH| shriisiddhsendivaakrsuuriH| 18. dAyekAlikasUtram zrIzayyaMbhavAcAryaH / zrIharibhadrasUriH / 19. dvAtriMzad dvAtriMzikA upA. yshovijymhaaraajH| svopajJA / 20. dvAtriMzad dvAtriMzikA shriisiddhsendivaakrsuuriH| zrIlAvaNyasUriH / 21. dharmabinduprakaraNam shriihribhdrsuuriH| shriimunicndrsuuriH| 22. dharmasaMgrahaNI shriihribhdrsuuriH| zrImalayagiriH / 23. dhyAnazatakam jinabhadragaNI kssmaashrmnnH| zrIharibhadrasUriH / 24. nandIsUtram devvaackgnnii| shriimlygiriH| 25. nizIthabhASyam 26. paJcavastukaprakaraNam shriihribhdrsuuriH| svopajJam / 27. paJcAzakaprakaraNam shriihribhdrsuuriH| shriiabhydevsuuriH| 28. prajJApanAsUtram puurvdhrshriishyaamaaryH| shriimlygiriH| 29. pravacanasAraH 30. prazamaratiH vAcakazrIumAsvAtiH / zrIharibhadrasUriH / (207) Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaH granthakAraH vRttikAraH 31. bRhatkalpasUtram zrIbhadrabAhusvAmI / zrImalayagiriH / 32. bRhatkalpabhASyam sNghdaasgnnii| shriikssemkiiaacaaryjii| 33. bhagavatIsUtram zrI sudhrmsvaamii| zrIabhayadevasUriH / 34. bhavabhAvanAprakaraNam maladhArizrIhemacandrasUriH / svopajJA / 35. yogavizikA shriihribhdrsuuriH| upA0 yshovijygnnii| 36. yogazAstram zrIhemacandrAcAryaH / svopajJA / 37. ratnAkarapaJcaviMzatiH shriirtnaakrsuuriH| 38. vidhiprapA 39. vividha payannA saMgrahaH 40. viMzatirvizikA shriihribhdrsuuriH| 41. vizeSAvazyakabhASyam / zrIjinabhadragaNI maladhAri kSamAzramaNaH / shriihemcndrsuuriH| 42. vItarAgastotraH zrIhemacandrAcAryaH / 43. zatakanAmapaJcamakarmagranthaH zrIdevendrasUriH / svopajJA / 44. zrAvakaprajJaptiH vAcakazrIumAsvAtiH / 45. SaSTizatakaprakaraNam bhANDAgArika- guNasundaragaNI / shriinemicndjii| 46. SoDazakaprakaraNam shriihribhdrsuuriH| upAdhyAya shriiyshovijygnnii| 47. saMbodhasaptatiH shriirtnshekhrsuuriH| shriigunnvijygnnii| 48. sanmatitarkaprakaraNam zrIsiddhasenadivAkarasUriH / zrIabhayadevasUriH / 49. samayaprAbhRtam kundakundAcAryaH / shriiamRtcndrjii| samayasAraH zrIjayasenAcAryaH / 50. sUtrakRtAGgasUtram shriisudhrmsvaamii| zrIzIlAGkAcAryaH / 51. sthAnAGgasUtram shriisudhrmsvaamii| zrIabhayadevasUriH / 52. syAdvAdamaJjarI mU.kA. zrIhemacandrAcAryaH / zrImalliSeNasUriH / (208) Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) | pariziSTam-5 | zrIjJAnamaJjarIgatasAkSigranthAbhidhAnasUciH (1) adhyA0 biM0 - adhyAtmabinduH / (2) anu0dvA0 - anuyogadvArasUtram / (3) abhi0cintA0nA0 - abhidhAnacintAmaNinAmamAlA / ayogavyava0 dvA0 - ayogavyavacchedadvAtriMzikA / (5) Aura0 pacca0 - AurapaccakkhANapayannA / (6) AcA0 - AcArAGgasUtram / A0ni0 - AvazyakaniyuktiH / (8) A0sA0 - AgamasAraH / (9) upa0mA0/upade0mA0 - upadezamAlA / (10) upade0pa0pra0 - upadezapadaprakaraNam / (11) upa0bha0pra0 - upamitibhavaprapaJcAkathA / (12) oghani0 - oghaniyuktiH / (13) aupa0sU0 - aupapAtikasUtram / (14) karmapra0upa0ka0 - karmaprakRtiH upazamanAkaraNam / (15) causa0paya0 - causaraNapayanno... / (16) tattvA0sU0 - tattvArthAdhigamasUtram / (17) tattvA0kA0 - tattvArthakArikA / (18) ta0bhA0 - tattvArthabhASyam / (19) dazavai0 - dazavaikAlikasUtram / (20) dvA0dvA0 - dvAtriMzadvAtriMzikA / (21) dha0bi0pra0 - dharmabinduprakaraNam / (22) dha0saM0 - dharmasaMgrahaNI / (23) dhyA0za0 - dhyAnazatakam / (24) dhyA0pra0 - dhyAnaprakAzaH / (25) nizIthabhA0 - nizIthabhASyam / (26) paJcava0 - paJcavastukaprakaraNam / (208) . Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) paJcA0 (28) pra0sA0 prajJApanAsUtram / (29) prajJA0sU0 (30) praza0pra0 - prazamaratiprakaraNam / paJcAzakaprakaraNam / pravacanasAraH / (31) bR0ka0sU - bahatkalpasUtram / (32) bR0ka0 bhA0 bRhatkalpabhASyam / (33) bhaMga0sU0 - bhagavatIsUtram / bhavabhAvanAprakaraNam / (34) bha0 bhA0 (35) yatila0 samu0 - yatilakSaNasamuccayaH / (36) yogadR0 samu0 (37) yo0vi0 (38) yo0 zA0 (39) lo0ta0ni0 yogadRSTisamuccayaH / yogaviMzikA | yogazAstram / lokatattvanirNayaH / ratnAkarapaJcaviMzatiH / viMzativiMzikA | vidhiprapA / - - -- (40) ratnA0 paJca0 (41) viM0vi0 (42) vi0pra0 (43) vizeSA0 bhA0 (44) vIta0 sto0 (45) zataka0 karma0 - -- (46) zrA0dha0vi0 (47) zrA0dha0vi0 (48) zrA0 pra0 (49) Sa0 za0pra0 SaSTizatakaprakaraNam / (50) SoDa0pra0 - SoDazakaprakaraNam / (51) saM0sa0 (52) sanma0 (53) sama0 prA0 (54) sama0 sA0 (55) sUya0 sU0 / sUtra0sU0 (56) sthA0sU0 -- - - - - vizeSAvazyakabhASyam / vItarAgastotram | zatakanAmA paJcamakarmagranthaH / zrAvakadharmavidhiH / zrAvakadharmaviMzikA | - zrAvakaprajJaptiH / saMbodhasaptatiH (saMbodhasittarI) sanmatitarkaprakaraNam samayaprAbhRtam / samayasAraH / --- sUtrakRtAGgam / sthAnAGgasUtram / (210) Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatrakam / pRSTham paGktiH zuddhapAThaH pRSTham paGktiH zuddhapAThaH pUrvabhUmikA-44-4 azuddhatarapakSe 92 1 yataH-yanmaNe: 9 10 tadevArthamAtrAbhAsana- | 97 7 (munibhyaH) teSAmeva pUrva rUpa)kam / 100 6 dravyabhAvA11 12 sammukhAnAM 103 5 tadeva (saiva) 11 18 vastusvarUpavivaraNena 104 10 saMzliSTam30 12 parasambhave 107 23 guNitA'pi // 257 / / 37 1 dhruvaprakRtiH (tI:) 108 21 svatantraH kartA 44 13 gacchatItyevaMzIlo 110 5 sthAsakozAdikaraNa0 45 20 vRddhimeti (yati) 110 9 kAraNatvameSTavyam, 14 yatnaH (naM) 111 26 karma-zatruccheda0 53 14 dambhavikalpakalpanA (nAM) | 113 1 vyavahAranayena, nizcayanayena 54 10 gajasukumAlAdisadRzo |117 1 (tasya) 59 22 anyanimittAdhavalambanam 70 2 AnandapicchalA |130 22 jahAnAyaM, 72 1 samyagavabuddhatattvasya, taiH | 134 11 sadupadezajJAtasattA0 72 4 AkAlaM 134 24 2. jJAtAsattA0A.D.vinA / 72 19 rasAsvAdanam, 135 22 sarvAtmani santyeva, 73 5 duHkhamevAtathyA 135 23 jJAnAdyanantaparyAyatvaM tulyam, 75 2 sa eva viSodgAraH 145 23 mudriteSu satsu79 6 citrAJjanena 147 22 gaGgAgaurI0 86 9 svarUparamaNAnubhava. | 148 19 sRSTirbrahmaNo (211) Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham paGktiH zuddhapAThaH pRSTham paGktiH zuddhapAThaH 154 9 taM bahu hoi // 120 // 182 5 vibhAvanaM smaraNaM [Ava.ni.gA. 118...20] | 185 15 titthassuccheyAi * 160 6 prathamajJAnadarzana0 | 198 13 svabhogyabhoktuH 161 4 lokasaMjJArata:163 15 he uttama ! (Atma 202 24 niSpattistasyai / sAkSikasaddharmasiddhau-) 208 1 (sarva) nayajJAnAM164 3 kimbhUtaH ? 209 4 ca-punaH, (parabrahmasamAdhimAn-) 211 8 amUDhAH lakSye 164 4 (gatadrohamamatAmatsara 211 5 ye te / sarvatrajvara:-) gataH | 211 7 tanmayAH |(srvnyaashryaaH-) 164 13 ekAntikAtyantika0 175 8 ityevaM svarUpA0 219 21 kAmodvignAH svarUpo0 pariziSTam pRSTham paGktiH zuddhapAThaH pRSTham paGktiH zuddhapAThaH 8 7 jIvena-saMsAriprANinA, | 42 8 jJAnavizeSatvAd 18 1 mantrAdibhirakSarAdi0 42 12 pradIpAdInAM 21 1 prakRtInAM 42 13 jJAnAdInAM 23 6 yathAvasthitavastu0 | 43 15 gAthArthaH // 172 // 23 16 dezaghAtirasopetatvAt 46 1 (AtmakhyAtivRttiH) 24 3 AvalikA zeSA 46 10 (tAtparyavRttiH) atha 26 16 kITAderupa0 46 13 kiMviziSTam ? 29 9 iti, prathama: 46 18 ke te ? 29 23 iti tadvidaH | 49 30 iti // 5 // 41 6 (sUya0sU0 zruta0 1 a0) | 50 28 spardhakam / 41 11 svAnyaGgAni 51 14 kintvasaMkhyeyairevAsaMkhyeya0 41 13 pAparUpANyanuSThAnAni 51 17 samudAyastRtIyaM (212) Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham paGktiH zuddhapAThaH pRSTham paGktiH zuddhapAThaH 54 15 yoga:-vIrya- | 121 5 na kvacit 56 27 paryAptAsaMjJi-/paryAptasaMjJi- | 121 10 asmin vacane 56 31 graiveyaka 127 1 paratattvadikSayA 62 23 abhigrahA:-vasati0 | 128 8 kSAntyAdidharmasaMnyAsa22 dharmiNo'prasiddhiH 130 6 kRtyamanayotiM 28 -rjusUtrazabdA nayAH // 135 22 saMjamajoga0 73 28 sthAsakAdikaraNa0 75 6 dezo vizeSaH, 136 13 pavayamANetyAdi0 143 28 vipAkena saha 76 3 -prasaGgaH / 80 23 guNanirvartanAnni 146 8 asattvAdibheda0 96 11 tapaso'lpaphalatvAt, 146 21 zabdavyavahArastasmAdarpitA0 99 1 na mitravargAH 147 8 AstikamastimatiH, 101 28 vyomakusumaM vipakSaH, 151 26 bhUtamAsAdavad 104 25 mAMsaM-pizita0 152 26 zarIrAdi-parasparopagraha0 104 26 majjA-sAro'sthi0 153 14 vizeSAnekadharmatvAd 104 26 va!-viSThA, 155 26 tyantAyogavyavaccheda0 106 4 yatra viSThAyai, 156 27 kAlabhAvAntarasambandhi0 109 8 saMbhinnazrotRtvamapi 160 1 samAsavAkya109 12 boddhavyA iti 162 1 vA'pyAdezastenArpita111 antyA etayorvizeSaNa 112 8 thove'vi kasAya0 163 18 vastvekadravyArthAbhinna 112 10 thovaM pi 192 7 brahmAdhyayananiSThAvAn 115 10 rAgo a doso a, 193 15 vikalpacaSakairAtmA0 119 7 sarvametadevamitya0 193 17 vidyAvivekasaMpanno 120 13 caitatsUpayuktazarIra0 195 7 aNathovaM vaNathovaM (samApta) (213) Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BMARAT GRAPHICS - Amica a laxa-1. Ten : 04 38 38 38 de, OP - - 17