________________
વિશ્વતંત્ર ] કાલ અર્થાત્ સમય જોઈએ, કઈ ઉત્તમ ગ્રંથનું વાંચન કરવું હોય તે પણ સમય જોઈએ. તે જ રીતે ગર્ભમાંથી બાળક થવા માટે, બાળકમાંથી યુવાન થવા માટે અને યુવાનમાંથી વૃદ્ધ થવા માટે પણ સમય જોઈએ.
કાલ એ અરૂપી–અદશ્ય દ્રવ્ય છે, એટલે તેને પકડી શકાતું નથી, પણ સંકેતના આધારે તેનું માપ નીકળી શકે છે. જૈન શાસ્ત્રોમાં એ માપ આ પ્રમાણે બતાવવામાં આવ્યું છેઃ
કાલને નિર્વિભાજ્ય ભાગ = સમય અસંખ્યાત સમય = આવલિકા સંખ્યાત આવલિકા = શ્વાસ બે શ્વાસ
= પ્રાણુ સાત પ્રાણ
= સ્તક સાત સ્તક
= લવ સિત્તોત્તર લવ
= મુહૂર્ત ત્રીશ મુહૂર્ત
= અહોરાત્ર (૨૪ કલાક) પંદર અહોરાત્ર
= પક્ષ બે પક્ષ
= માસ
= ઋતુ ત્રણ ઋતુ
= અયન બે અયન
= સંવત્સર (વર્ષ)+ સે વર્ષ
= શતાબ્દી દશ શતાબ્દી
= સહસ્ત્રાબ્દી + એક વર્ષમાં ઋતુઓ છ હોય છે : હેમંત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શર, અયન બે હોય છે. ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયન.
બે માસ
