________________
૧૦૬
જૈનદર્શન જગત પારમાર્થિક અને સ્વતઃસિદ્ધ છે | દશ્ય જગત પરમાણુરૂપ સ્વતત્ર દ્રવ્યોનો માત્ર દેખાડો જ નથી પરંતુ અનન્ત પુગલપરમાણુઓના બનેલા સ્કન્ધોનો બનાવ છે. પ્રત્યેક સ્કન્ધની અંતર્ગત પરમાણુઓમાં પરસ્પર એટલો પ્રભાવક રાસાયનિક સંબંધ છે કે બધાનું પોતાનું સ્વતંત્ર પરિણમન થવા છતાં પણ તેમનાં પરિણમનોમાં એટલું સાદૃશ્ય હોય છે કે જાણે તેમની પ્રથફ સત્તા જ ન હોય એવું લાગે છે. એક કેરીરૂપ સ્કન્ધમાં સમ્બદ્ધ પરમાણુઓ અમુક કાળ સુધી એક જેવું પરિણમન કરતાં હોવા છતાં પણ પરિપાકકાળમાં ક્યાંક પીળાં, ક્યાંક લીલો, ક્યાંક ખાટાં, ક્યાંક મીઠાં, ક્યાંક પક્વગન્ધી, ક્યાંક આમ્રગન્ધી, ક્યાંક નરમ અને ક્યાંક કઠણ આદિ વિવિધ પ્રકારનાં પરિણમનો કરતા સ્પષ્ટ દેખાય છે. આ જ રીતે પર્વત આદિ મહાન્ધો સામાન્યપણે સ્થૂલ દષ્ટિએ એક દેખાય છે પરંતુ તેઓ અસંખ્ય પુદ્ગલાણુઓના વિશિષ્ટ સંબંધને પામનારા પિડો જ છે.
જ્યારે પરમાણુઓ કોઈ સ્કલ્પમાં સામેલ થાય છે ત્યારે પણ તેમનું વ્યક્તિશઃ પરિણમન અટકતું નથી, તે તો અવિરામગતિથી ચાલતું રહે છે. તે સ્કન્ધના ઘટક બધા પરમાણુઓ પોતાના બલાબલ અનુસાર મોરચાબંધી કરીને પરિણમનયુદ્ધ આરંભ કરે છે અને વિજયી પરમાણુસમુદાય શેષ પરમાણુઓને અમુક પ્રકારનું પરિણમન કરવા માટે ફરજ પાડે છે. આ યુદ્ધ અનાદિ કાળથી ચાલતું આવ્યું છે અને અનન્ત કાલ સુધી બરાબર ચાલતું રહેશે. પ્રત્યેક પરમાણુમાં પણ પોતાની ઉત્પાદશક્તિ અને વ્યયશક્તિનું તત્ત્વ સદા ચાલતું રહે છે. જો તમે સીમેન્ટ ફેકટરીના તે બોયલરને ઠંડા કાચ દ્વારા જોશો તો તેમાં અસંખ્ય પરમાણુઓની અતિતીવ્ર ગતિથી થનારી ઉથલપાથલ તમારું માથું ભમાવી દેશે.
તાત્પર્ય એ કે મૂલતઃ ઉત્પાદ-વ્યયશીલ અને ગતિશીલ પરમાણુઓના વિશિષ્ટ સમુદાયરૂપ વિભિન્ન સ્કન્ધોનો સમુદાય આ દશ્ય જગત “પ્રતિક્ષM Fછતીતિ ન”િ પોતાની આ ગતિશીલ “જગત” સંજ્ઞાને સાર્થક કરી રહ્યું છે. આ સ્વાભાવિક સુનિયત્રિત, સુવ્યવસ્થિત, સુયોજિત અને સુસંબદ્ધ વિશ્વનું નિયોજન સ્વતઃ છે, તેને કોઈ સર્વાન્તર્યામીની બુદ્ધિની કોઈ જ અપેક્ષા નથી.
એ સાચું છે કે મનુષ્ય પ્રકૃતિના સ્વાભાવિક કાર્યકારણ તત્ત્વોની જાણકારી મેળવીને તેમનામાં તારતમ્ય, હેરફેર કરી શકે છે અને તેમની ઉપર એક હદ સુધી પ્રભુત્વ સ્થાપિત કરી શકે છે, અને આ યાત્રિક યુગમાં મનુષ્ય વિશાલકાય યંત્રોમાં
