________________
પ્રમાણમીમાંસા
૩૩૫ થાય છે, અર્થાત્ પરિણમન તો બુદ્ધિમાં જ થાય છે અને ભોગનું ભાન પુરુષને થાય છે. તે બુદ્ધિ જ પુરુષ અને પદાર્થ બન્નેની છાયાને ગ્રહણ કરે છે. આ રીતે બુદ્ધિદર્પણમાં બન્નેનું પ્રતિબિંબ પડવું એનું જ નામ ભોગ છે. આમ તો પુરુષ ફૂટસ્થનિત્ય અને અધિકારી છે, તેમાં કંઈ પરિણમન થતું નથી.
બંધાય છે પણ પ્રકૃતિ જ અને છૂટે છે પણ પ્રકૃતિ જ. પ્રકૃતિ એક વેશ્યા જેવી છે. જ્યારે તે જાણી જાય છે કે આ પુરુષને હું પ્રકૃતિનો નથી અને પ્રકૃતિ મારી નથી' એવું તત્ત્વજ્ઞાન થઈ ગયું છે અને તે મારાથી વિરક્ત થઈ ગયો છે ત્યારે તે પોતે જ હતાશ થઈને પુરુષનો સંસર્ગ છોડી દે છે. તાત્પર્ય એ કે બધો ખેલ આ પ્રકૃતિનો છે.
(૨) ઉત્તરપલ - પરંતુ સાગની આ તત્ત્વપ્રક્રિયામાં સૌથી મોટો દોષ એ છે કે જ્યારે એક જ પ્રધાનનું અસ્તિત્વ જગતમાં હોય તો એ એક તત્ત્વમાંથી મહતું, અહંકારરૂપ ચેતન અને રૂપ, રસ, ગન્ધ, સ્પર્શ આદિ અચેતન આ રીતે પરસ્પર વિરોધી બે કાર્યો કેવી રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે ? તે જ એક કારણમાંથી અમૂર્તિક આકાશ અને મૂર્તિક પૃથિવી આદિની ઉત્પત્તિ માનવી પણ કોઈ પણ રીતે સંગત નથી. એક કારણ પરસ્પર અત્યન્ત વિરોધી બે કાર્યોને ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. વિષયોનો નિશ્ચય કરનારી બુદ્ધિ અને અહંકાર ચેતનના ધર્મો છે. તેમનું ઉપાદાનકારણ જડ પ્રકૃતિ હોઈ શકે નહિ. સત્વ, રજસ્ અને તમસ આ ત્રણ ગુણોનાં કાર્યો જે પ્રસાદ, તાપ, શોષ આદિ દર્શાવવામાં આવ્યાં છે તે પણ ચેતનના જ વિકારો છે. તેમની બાબતમાં પ્રકૃતિને તેમનું ઉપાદાન કહેવું કોઈ પણ રીતે સંગત નથી. એક અખંડ તત્ત્વ એક જ સમયમાં પરસ્પર વિરોધી ચેતન-અચેતન, મૂર્તઅમૂર્ત, સત્ત્વપ્રધાન, રજ:પ્રધાન અને તમાપ્રધાન આદિ અનેક વિરોધી કાર્યોરૂપે કેવી રીતે વાસ્તવિક પરિણમન કરી શકે? કોઈ આત્મામાં એક જ પુસ્તક રાગ ઉત્પન્ન કરે १. बुद्धिदर्पणे पुरुषप्रतिबिम्बसङ्क्रान्तिरेव बुद्धिप्रतिसंवेदित्वं पुंसः । तथा च दृशिछायापन्नया
યુદ્ધયા સંસ્કૃષ્ટ : શાય ભક્તિ દ્રશ્ય ત્યર્થ. યોગસૂત્રતત્ત્વવૈશારદી, ૨.૨૦. ૨. જો કે મૌલિક સાંખ્યોનો એક પ્રાચીન પક્ષ એ હતો કે પ્રત્યેક પુરુષની સાથે સંસર્ગ
રાખનારું “પ્રધાન જુદું જુદું છે અર્થાત અનેક પ્રધાનો છે. આ વાત ષડ્રદર્શનસમુચ્ચયની ગુણરત્નટીકાના (પૃ.૯૯) આ અવતરણ ઉપરથી જાણવા મળે છે – “મોતિય દિ માત્માનમાત્માનું પ્રતિ પૃથવું પ્રધાન વક્તિ છે કે તુ રહયા સર્વાત્મા પર્વ નિત્યં પ્રધાનિિત પ્રતિષ: ” પરંતુ સાખકારિકા આદિ ઉપલબ્ધ સાખ્ય ગ્રન્થોમાં આ પક્ષનો નિર્દેશ સુધ્ધાં મળતો નથી.
