Book Title: Sarasvat Vyakaranam
Author(s): Vasudev Sharma
Publisher: Pandurang Javaji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023379/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriiH| anubhUtisvarUpAcAryapraNItaM saarkhtvyaakrnnm| (vRttitrayAtmakama paNazIkaropAhavidvadvaralakSmaNazarmatanujanuSA vAsudevazarmaNA saMskRtam / (cturthaavRttiH|) idaM ca mumbayyAM pANDuraGga jAvajI zreSThinA khIye nirNayasAgarAkhyamudraNayantrAlaye mudrayitvA prakAzitam / zAkaH 1844, sana 1922. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Fablished by Pandurang Javji, and Printed by Ramchandra Y(r)su Shedge, at the Nirpay-sagar Press, 23, Kolbhat Lane, Bembay. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJApanam / svarUpAnto'nubhUtyAdiH zabdo'bhUdyatra sArthakaH / sa maskarI zubhAM cakre prakriyAM caturocitAm // saMprati bahutra vyAkaraNazAstrajJAnAyAtIva sugamaprakriyAkaM bAlopakArakamiti sArasvatavyAkaraNaM vidvAMso bAlAnadhyApayanti / etagranthakArasya pratijJaivetthaM granthArambhe varIvarIti - " bAladhIvRddhisiddhaye / sArakhatImRjuM kurve prakriyAM nAtivistarAm" iti // apica granthArambha heturitthaM zrUyate - 'purA kila kasmiMzcitsamaye vidvapurogamA anubhUtisvarUpAcAryAH paNDitavRndAlaMkRtapariSadi 'puMbhu' ityavadan / tacchrutvAnavahitakSaNa eva tacchidrAMnveSibhiH sadasyaiH paNDitairazuddho'yaM prayogo bhavadbhiH kRta iti mAnabhaGgAyopahAsaH kRtaH / pRSTaM ca yadi bhavaduktaH puMkSviti prayogaH zuddhazcettarhi kathaM tatsiddhiriti ? / AcAryaistadA sAdaraM zvo darzayiSya ityuktam / anantaraM dUyamAnakhAntaistaiH svabhavanamAgatya samArAdhitA zrImadbhagavatI sarakhatI devI / sA caitasya zuddhabhAvanayA suprasannIbhUyArgharAtre'nubhUtikharUpAcAryAbhimukhI babhUva jagAda cepsitaM varaM vRNISveti / tadA devIdarzanAtkRtArthaMmanyairebhirapUrvamidaM vyAkaraNakaraNameva vRtam / prasannayA tayA dattaM svIyahArAtsUtrasaGgha vyAkaraNanirmANasAmarthyorjitaM varaM ca samAkalayya tannAmnaivemaM granthamAcAryA arIracan / so'yaM prasAdalabdha granthaH ziSyapraziSyazAkhAparaMparayA vicakAsa | AkSepakANAM samAdhAnaM cAnena yathAvadabhUditi janazrutiH' / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) vRttitrayAtmake'sminvyAkaraNe'nubhUtisvarUpAcAryaistatratatra bAlAnAM sukhabodhAya sUtravRttistattadudAharaNAni ca yathAvadvyAkhyAtAni santi / tathA pANinIya vyAkaraNavadAkSepasamAdhAnAdyapi vizeSato'navabodhabhiyA nopaklRptam / kiMtu yathAnAyAsenAlpamatInAmapi vyutpitsu bAlAnAM subanta-tiGanta-kRdanta-samAsa - taddhitAdyudAharaNAnAM sukhabodhaH syAtta thAsya racanA kRtAsti / tadetatsarvopakArakametatpustakametAvantaM bahubhiraGkitamapi suvyavasthayA'smAbhirasya mUlato yAvadantaM pratisUtraM sUtrArambha eva kramAGko vinyastaH / sUtrAnte prakaraNasUtrAko'pi pUrvAGkitakramaparipATyaiva tatratatra sthApito'sti / sarveSAM vRttitrayasthasUtrANAM prasaGgasamakAlaM zIghropasthitaye ca ya ArambhAdAgranthAvadhi sthUlaH kramAko nivezitastadanuguNamevAnte'khilasUtrANAmakarAdimAtRkAvarNakramakozaH saMyojitaH / tathA pUrvamekavAramAgatAnyapi kAnicitsUtrANi granthakRtA prasaGgavazAtkacana punarupAttAnyapi tattatsthalopasthityai tAni tAni bhinnakramAGka yojanena nirdiSTakramAGka eva gumphitAni santi granthArambhe ca sarveSAM saulabhyAya pratyAhAra-varNa- prayatnAdigranthabahirbhUtA api viSayAH pRthakkoSThakairnirdiSTAH santi / sarvaM mUlaM ca jayapurataH paNDitavara - zivadattazAstribhiH prahitaprAcIna hastalikhita pustaka melanena yathAmati zodhitamAsIt / kRtepyetAdRzi prayatne 'gacchataH skhalana--' miti nyAyena manujAlpadhiSaNAnisargasulabhaM skhalitaM kSamadhvamiti sadayArdrahRdo granthazodhanAyAsavidaH kovidAnasakRdabhyarthanA || 1 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmnnikaa| : : : : : : prathamA vRttiH 1 pra0 prakriyAnAma 1 saMjJAprakaraNam ... 2 svarasandhiH 3 prakRtibhAvasandhiH 4 vyaJjanasandhiH ... 5 visargasandhiH .... 6 svarAntAH puMliGgAH ... 7 svarAntAH strIliGgAH / / 8 svarAntA napuMsakaliGgAH ... 9 hasAntAH puMliGgAH ... - 10 hasAntAH strIliGgAH ... 11 hasAntA napuMsakaliGgAH ... ' 12 yuSmadasmatsvarUpaprakriyA 13 yuSmadasmadorAdezavizeSAH ... 14 strIpratyayaprakaraNam 15 kArakaprakaraNam .16 samAsaprakaraNam ... 27 tadvitaprakaraNam ... : : : : : : : : Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNaH pRSTham. on an or is 119 147 153 157 166 168 170 (6) dvitIyA vRttiH 2 pra0 prakriyAnAma 1 bhvAdiSu parasmaipadinaH.... 2 bhvAdiSvAtmanepadinaH .... 3 bhvAdiSUbhayapadinaH ... 4 adAdiSu parasmaipadinaH 5 adAdiSvAtmanepadinaH... 6 adAdiSUbhayapadinaH ... 7 juhotyAdiSu parasmaipadinaH 8 juhotyAdiSvAtmanepadinaH 9 juhotyAdiSUbhayapadinaH ... ... 10 divAdiSu parasmaipadinaH 11 divAdiSvAtmanepadinaH 12 divAdiSUbhayapadinaH .... 13 khAdiSUbhayapadinaH ... 14 svAdiSu parasmaipadinaH ... 15 svAdiSvAtmanepadinaH ... 16 rudhAdiSUbhayapadinaH ... 17 rudhAdiSu parasmaipadinaH ... ... 18 rudhAdiSvAtmanepadinaH 19 tanAdiSUbhayapadinaH .... 20 tudAdiSUbhayapadinaH .... 21 tudAdiSu parasmaipadinaH ... ... nos mir me x 172 173 174 ::::::::::::::::::::: so ao r s 177 178 178 180 181 181 182 t w w w 183 a 183 184 v 186 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pra0 prakriyAnAma 22 tudAdiSvAtmanepadinaH... ... ... 23 phyAdiSUbhayapadinaH ... ... ... 24 phyAdiSu parasmaipadinaH... ... 25 tryAdiSvAtmanepadinaH ... 26 curAdayaH ... 27 NyantaprakriyA... .28 saprakriyA ... 29 yaprakriyA ... 30 yalukprakriyA ... 31 nAmadhAtuprakriyA ... 32 AtmanepadavyavasthA ... 33 bhAvakarmaprakriyA 34 lakArArthaprakriyA ... ... 190 190 192 195 198 201 203 205 207 ... 211 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA vRttiH| pra0 prakriyAnAma / 1 karthaprakriyA ... ... ... ... 212 2 niSThAdhikAraprakriyA 3 kasAdiprakriyA 4 zIlArthaprakriyA ... .5 uNAdiprakriyA : ... . 245 6 bhAvAdhikAraprakriyA ... 249 ..7 kRtyaprakriyA ... ... 253 8 tyadhikAraprakriyA ... 257 9 ktvAprakriyA ... ... - - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // shriiH|| sArakhatavyAkaraNam / prathamA rttiH| Dohor saMjJAprakaraNam 1 praNamya paramAtmAnaM boNldhiivRddhisiddhye| sArakhatImRnuM kurve prekriyAM nAtivistarAm // 1 // indrAdayo'pi yasyAntaM na yayuH zabdavAridheH / prekriyAM tasya kutlasya kSamo vaktuM naraH katham // 2 // tatra tAvatsaMjJA saMvyavahArAya saMgRhyate // 1 aiuRla samAnAH 1 // anena pratyAhAragrahaNAya varNAH parigaNyante / teSAM samAnasaMjJA ca vidhIyate / naiteSu sUtreSu saMdhiranusaMdheyo'vivakSitatvAt / vivakSitastu saMdhirbhavatIti niyamAt laukikaprayoganiSpattaye samayamAtratvAcca / 2 ikhadIrghaplatabhedAH savarNAH 2 // eteSAM hrakhadIrghaplutabhedAH parasparaM savarNA bhaNyante / lokAccheSasya siddhiriti vakSyati / tato 1 ahaM anubhUtisvarUpAcAryaH iti kartAdhyAhAryaH / 2 avaiyAkaraNAnAM bAlAnAM buddhivardhanAya / 3 sarakhatIpraNItasUtrasaMbandhinIm / 4 saralAm / 5 sArakhatavyAkaraNAkhyAm / 6 zabdabAhulyarahitAm / 7 aSTau vyAkaraNapraNetAro'pi / 8 zabdasamudrarUpavyAkaraNasya / 9 zabdavyutpattim / 10 sarvasya / 11 smrthH| 12 samyagvyAkaraNazAstravyavahArAya / 13 uktava. kSyamANasUtrANAM smuccyen| 14 pratyAhAralakSaNaM trayodaze sUtre pratipAditam / 15 paripATyA prakAzyante / 16 vyAvahArikaprayogasiddhyartham / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 lokata eva ikhAdisaMjJA jnyaatvyaaH| ekamAtro huukhH| dvimAtro dIrghaH / trimAtraH plutaH / vyaJjanaM cArdhamAtrakam // ekamAtro bhavedbhaskho dvimAtro dIrgha ucyate / trimAvastu pluto jJeyo vyaJjanaM cArdhamAtrakam // 3 // cASastu vadate mAtrAM dvimAnaM tveva vAyasaH / zikhI rauti trimAtraM tu nakulastvardhamAtrakam // 4 // eSAmanye'pyudAttAdibhedAH santi / uccairupalabhyamAna udAttaH / nIcairanudAttaH / samavRttyA kharitaH / sAnunAsiko niranunAsikazca // 3 eaioau saMdhyakSarANi 3 // eSAM hrakhA na santi // 4 ubhaye svarAH 4 // akArAdayaH paJca ekArAdayazcatvArazcobhaye kharA ucyante / aiuRlaeaioau // 5 avajyA nAminaH 5 // avarNavAH kharA nAmina ucyante // anukrAntAstAvatkharAH / / pANinIyamatena svarANAmaSTAdazabhedakoSTakam / a i u R la a i u R e o ai au ai u R la e o ai au ekamAtrA hskhbhedaaH| dvimAtrA diirghbhedaaH| trimAtrAH platabhedAH / 1 udAttAnunAsikaH / 7 udAttAnunAsikaH 13 udAttAnunAsikaH 2 udAttAnanunAsikaH | 8 udAttAnanunAsikaH 14 udAttAnanunAsikaH 3 anudAttAnunAsikaH | 9 anudAttAnunAsikaH 15 anudAttAnunAsikaH 4 anudAttAnanunAsikaH 10 anudAttAnanunAsikaH 16 anudAttAnanunAsikaH 5 kharitAnunAsikaH 11 kharitAnunAsikaH 17 kharitAnunAsikaH |6 svaritAnanunAsikaH 12 kharitAnanunAsikaH 18 kharitAnanunAsikaH pratyAhArajigrAhayiSayA vyaJjanAnyanukrAmati / tadyathA // 6 haya 1 pratikAryamAhriyante iti pratyAhArAH / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 6-32] saMjJAprakaraNam 1 varala 6 // 7 aNanaGama 7 // 8 jhaDhadhaSabha 8 // 9 jaDadagaba 9 // 10 chaThathakhapha 10 // 11 caTatakapa 11 // 12 zaSasa 12 // 13 AdyantAbhyAm 13 // pratyAhAraM jighRkSatAghantAbhyAmete varNA grAhyAH / AdimavarNo'ntyena gRhyamANastannAmA pratyAhAraH / tathAhi / akAro bakAreNa gRhyamANo'bapratyAhAraH / sa ca aiuRlaeaioauhayavaralaJaNanaGamajhaDhadhaghabhajaDadagaba iti abprtyaahaarH| jhaDhadhaghabha iti jhabhapratyAhAraH / evaM yatra yatra yena yena pratyAhAreNa kRtyaM bhavati sa sa tatra tatra grAhyaH / [pratyAhArANAM saMkhyAniyamastu nAsti ] // 14 hasA vyaJjanAni 14 // hakArAdayaH sakArAntA varNA hasA vyaJjanAni bhavanti / kharahInaM vyaJjanam / kharebhyo'nyatkharahInam / anyathA khareSu kharo nAstIti teSAM kharANAmapi vyaJjanatA syAt / yadvA bhAvapradhAno nirdezaH / kharatvahInamityarthaH / teSvakAraH sukhocAraNArthatvAditsaMjJakaH // 15 kAryAyet 15 // pratyayAtiriktaH kasmaicitkAryAyocAryamANo varNa itsaMjJo bhavati / / 1 pratyAhArANAM saMkhyAniyamo nAstrItyuktaM tathApi bAlabodhAya candrakI.. dyuktasArakhatIyapratyAhArasaMgraho'yaM kriyate / 1 hasa | 2 jhaba | 3 jaba 4 yapa | 5 aba | 6 ila 7 vapa 8 bama | 9 jhabha 10 khasa 11 jhasa 12 chata | 13 yama 14 haba | 15 khapa 16 Daba | 17 Dhabha 18 rasa 24 bhaba 19 vasa 20 zasa 21 jhapa 22 ava 23 o 2 kharahInaM akArAdikharai rahitaM kharebhyo'nyacca / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 16 yasyetsaMjJA tasa lopaH 16 // 17 varNAdarzanaM lopaH 17 // 18 varNavirodhI lopaza 18 // ekaM varNaM nAzayati anyasyotpattiM pratibadhnAti sa varNavirodhaH // 19 mitravadAgamaH 19 / / 20 zatruvadAdezaH 20 // 21 varAnantaritA hasA saMyogaH 21 // 22 kucuTuMtupuvagoMH 22 // ukAraH paJcavarNaparigrahaNArthaH // 23 aredo nAmino guNaH 23 // naoNminaH sthAnakA ar o ete guNasaMjJakA bhavanti // 24 auraiau vRddhiH 24 // A Ara ai au ete vRddhisaMjJA bhavanti ||25antysvraadissttiH 25 // antyo yaH kharastadAdivarNaSTisaMjJo bhavati // 26 antyAtpUrva upadhA 26 // antyAdvarNamAtrAtpUrvo yaH sa upadhAsaMjJo bhavati // 27 asaMyogAdiparo hRkho laghuH 27 // 28 visargAnusvArasaMyogaparo dIrghazca guruH 28 // 29 mukhanAsikAbhyAmuccAryamANo varNo'nunAsikaH 29 // 30 muMkhenocAryamANo niranunAsikaH 30 // 31 aH iti visarjanIyaH 31 // 32 varNazirobindurabukhAraH 32 // aM aH iti acaH parAvanukhAravisargau / [ kasya punaH kiM sthAnamityapekSAyAM ] akuhavisarjanIyAnAM kaNThaH / icuyazAnAM tAlu / RTuraSANAM mUrdhA / latulasAnAM dantAH / upUpadhmAnIyAnAmoSThau / JamaGaNanAnAM nAsikA ca / edetoH kaNThatAlu / 1 varNAnte sthAnAdraMzaH / 2 saMdhikAryavarjanam / 3 madhye kharai rahitA hasAH kevalavyaJjanAni / 4 ka kha ga gha Ga iti pratyekamete svIyapaJcakagrAhakAH / 5 akArakharasahitavarNAnAM madhye / 6 Adizabdena sNyogvisrgaanukhaaraaH| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 33] saMjJAprakaraNam 1 odautoH kaNThoSTham / vakArasya dantoSTham / jihvAmUlIyasya jihvAmUlam / nAsikA'nukhArasya / 4ka xkha iti kakhAbhyAM prAgavisargasadRzo jihvAmUlIyaH / 4 pa 4 pha iti paphAbhyAM prAgavisargasadRza upadhmAnIyaH / zaSasahA USmANaH / kAdayo mAvasAnAH sparzAH / yaralavA antsthaaH|| bAlabodhArtha varNodbhavasthAnakoSTakam / na oe oe oesseo Ans or an orn oe saeg - yeosi yi A 84844 oeyeoyi . saMdhyakSarANi __saMdhyakSarANi mUrdhA daMtAH oSThau nAsikA kaM. tA.kaM. o.daM. o. ji.mU. nAsikA hakAraM paJcamairyuktamantaHsthAbhizca saMyutam / aurasyaM taM vijAnIyAtkaNThyamAhurasaMyutam // 5 // aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH zirastathA / jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca // 6 // gajakumbhAkRtirvarNa RvarNaH sa prkiirtitH| evaM varNA dvipaJcAzanmAtRkAyAmudAhRtAH // 7 // 1 paJcamaiH antaHsthAmirityatra vaidikaprayogAt paJcabhiH antaHsthaizceti jJeyam / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Abhyantara - prayatnAH saMjJAH bAhyaprayatnAH vyajanAni kharAva ka kha pa pha ca cha Ta Tha ta tha sArasvatavyAkaraNam / AbhyantarabAhyaprayattajJAnArthakaM koSTakam | spRSTAH sparzAH ga Ga baJa ja ma Da Na da na dha gha bha jha da a.prA.ma. prA. alpa. prA ma.pra. vivAra saMvAra saMvAra antaHsthAH ISatspRSTAH ya la alpa. saMvAra zvAsa nAda nAda nAda aghoSa ghoSa ghoSa ghoSa za USmANaH ISadvivRMtAH saha ma. IaT. vivAra saM. zvAsa nA. ghoSa gho. [ vRtti: 1 vivRtAH saMvRtaH svarA udAttAnudAttasvaritAH a i e u o R au alpaprANa saMvAra hakhaprayoge 4 alpa. saMvAra nAda nAda ghoSa ghoSa varNagrahaNe savarNagrahaNam / kAragrahaNe kevalagrahaNam / taparakAraNaM tAvanmAtrArtham // // iti saMjJAprakaraNam // 1 // kharasaMdhiH 2 athAdhunA kharasaMdhirabhidhIyate // dadhi Anaya iti sthite / ( varNagrahaNe savarNagrahaNaM kAragrahaNe kevalagrahaNaM taparagrahaNe tAvanmAtra - grahaNamiti ziSTasaMketaH / 'tesminniti nirdiSTe pUrvasya' / saptamI nirdezena vidhIyamAnaM kAryaM varNAntareNAvyavahitasya pUrvasya bodhyam / ato vRttau pare iti vyAcaSTe / evamanyatrApi jJeyam ) // 33 i yaM svare 1 // ivarNo yatvamApadyate khare pare / dadh y Anaya iti tAvadbhavati 1 dhanurAkArAntastho viSayaH paribhASAyAmapekSito'pyatra prAkaraNikatvAnive zitaH / 2 savRttikaM pANinIyaM sUtramidam / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 34 - 46 ] svarasaMdhiH 2 // 34 hase'hasaH 2 // kharAtparo rephahakAravarjito haso hase pare dvirbhavati / [ khare pare iti vaktavyam ] (tena dhakArasya na punardvitvam) iti dhakArasya dvitvam || 35 jhabhe jabAH 3 // isAnAM jhabhe pare jabA bhavanti / iti pUrvadhakArasya dakAraH savarNatvAt 'varyo varyeNa savarNa:' iti vacanAt / [ yathAsaMkhyaM vA vaktavyam ] / dad dh y Anaya iti siddham / pazcAt || 36 svarahInaM pareNa saMyojyam 4 // zliSToccAraNaM kartavyam / dadhyAnaya // takaM na rocate'smAkaM dugdhaM ca madhurAyate / annaprarocanArthAya dadhyAnaya varAnane // 8 // dadhi na zrUyate karNe ghRtaM svapne na dRzyate / mugdhe dugdhasya kA vArtA takraM zakrasya durlabham // 9 // kRtasya karaNaM nAsti mRtasya maraNaM na hi / piSTasya peSaNaM nAsti dvitaye tritayaM na hi // 10 // gaurI atra iti sthite / i yaM khare ( sU0 33 ) gaura y atra tAvadbhavati / yatve kRte arha iti vizeSaNAnna rephasya dvitvaM kiMtu // 37 rAdyapo dvi: 5 // kharapUrvAdrekAtparo yapo dvirbhavati / iti yapasya dvitvam / gaur y y atra kharahInaM pareNa saMyojyam (sU0 36 ) // tumbikA tRNakASThaM ca tailaM jalasamAgame / UrdhvasthAnaM samAyAnti rephANAmIdRzI gatiH // 11 // jailatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanam // - 1 'dugdhaM vA madhuraM priye / annasya rocanArthAya' i0 pAThaH / 2 yathA jale patitA tumbI nityaM jalopari tiSThati tadvat / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 rephaH svaraparaM varNa dRSTvArohati tcchirH| ' puraH sthitaM yadA pazyedadhaH saMkramate svaram // 12 // gauryyatra / khara ityanuvartate / evamanyatrApi yatra na sUtrAkSaraiH kAryasiddhistatra sarvatra sUtrAntarAtpadAntarAnuvRttirjJAtavyA granthabhUyastvabhayAnnAmAbhilikhyate // 38 u vam 6 // uvarNoM vatvamApadyate khare pare / hase'I hasaH (sU0 34) / jhame jabAH (sU0 35) madhu atra madhvatra / madhu ariH mdhvriH| vadhU AsanaM vadhvAsanam // 39 R ram 7 // RvarNo ratvamApadyate khare pre| pitR arthaH pitrarthaH / mAtR arthaH mAtrarthaH // 40la lam 8 // lavarNo latvamApadyate khare pare / la anubandhaH lanubandhaH / la AkRtiH lAkRtiH // 41 e ay 9 // ekAro ayU bhavati khare pare / ne anaM nayanam // 42 oav 10 // okAro av bhavati khare pare / bho ati bhavati |[gvaadervrnnaagmo'kssaadau vaktavyaH] / go akSaH gavAkSaH / go indraH gavendraH // 43 a i e 11 // avarNa ivaNe pare saha e bhavati / go agraM gavAyam / go ajinaM gavAjinam / a i e (sU0 43) // 44 e ai ai 12 // avarNa ekAre aikAre ca pare saha aikAro bhavati / kha IriNI khairinnii| prakRtipratyayayormadhye pratyayAzritaM kAryamAdau syAt / nityAnityayormadhye nityavidhirbalavAn // 45 u o 13 // avarNa uvarNe pare saha o bhavati // 46 o au au 14 // avarNa okAre aukAre ca pare saha aukAro bhavati / akSa UhinI akSauhiNI / pra UDhaH prauDhaH // iti gavAdayaH // avihitalakSaNaprayogo gavAdau drssttvyH|| 1 sA senAkSauhiNInAma khAgASTakadvikai 21870 gaijaiH / rathaizcaibhi 21870 heyaitrinaiH 65610 paJcanaizca 109350 padAtimiH / ityakSauhiNIparimANam / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sU0 47-60] svarasaMdhiH 2 - gavAjazca gavendrazca gavAgraM ca gavAjinam / svairamakSauhiNI prauDha ete proktA gavAdayaH // 13 // [kacitsvaravadyakAraH ] / yathA'dhvaparimANe go yUtiH gavyUtiH krozayugalam / anyathAdhvanaH parimANAbhAve gavAM mizrIbhAvo goyUtiH // 47 ai Aya 15 // aikAra Ay bhavati khare pare / nai akaH nAyakaH // 48 au Ava 16 // aukAra Av bhavati khareM pare / tau iha tAviha // 49 yavorlopazU vA padAnte 17 // padAnte sthitAnAmayAdInAM yakAravakArayorlopaz vA bhavati / te AgatAH ta AgatAH tayAgatAH / tasmai etat tasmA etat tasmAyetat / paTo iha paTa iha paTaviha / tau imau tAimau tAvimau / tasmai AsanaM tasmA Asanam tasmAyAsanam / asau induH asA induH asAvinduH // 50 lopazi punarna saMdhiH 18 // chandasi tu bhavati / he sakhe iti he sakheti he sakhayiti // 51 edoto'taH 19 // padAntesthitAdekArAdokArAcca parasyAkArasya lopo bhavati / te atra te'tra / paTo atra paTo'tra // 52 savarNe dIrghaH saha 20 // savarNasya savarNe pare saha dI? bhavati / zraddhA atra zraddhAtra // sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAnbhavet / pareNa pUrvabAdho vA prAyazo dRzyatAmiha // 14 // adI? dIrghatAM yAti nAsti dIrghasya diirghtaa| pUrvadIrghasvaraM dRSTvA paralopo vidhIyate // 15 // dadhi iha dadhIha / madhu udakaM madhUdakam // bhAnu udayaH bhAnUdayaH / pitR RNaM pitRNam / 1 bahuvyApakaM sAmAnyam / 2 alpavyApako vizeSaH / 3 prAyazo bAhulyena / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 a i e (sU0 43 ) / tava idaM tavedam / mama idaM mamedam / sarvavidhibhyo lopavidhirbalavAn // 53 halAderIpAdau Terlopo vaktavyaH 21 // [ kvacittadAdivarNAbhAve kevalakharasyApi TisaMjJA vaktavyA] / hala ISA halISA / lAGgala ISA lAgalISA / manasa ISA manISA / zaka andhuH shkndhuH| karka andhuH krkndhuH| kula aTA kulaTA / sIman antaH sImantaH kezaveze / anyatra sImAntaH / patat aJjaliH pataJjaliH / sAra aGgaH sAraGgaH pazupakSiNoH / anyatra saaraanggH|| halISA lAgalISA ca manISAdhoM tathaiva ca / zakandhuratha kandhuH sImantaH kulaTA tathA // 16 // pataJjalizca sAraGga ete proktA halAdayaH // 17 // 54 omAGAvapi 22 // avarNAtparau omADau Tilopanimittau staH / adya om adyom / ziva A ihi zivehi // 55 omi nityam 23 // omi pare nityamavarNasya lopo bhavati / khara om kharom / uo ( sU0 45) gaGgA udakaM gaGgodakam // 56 R ara 24 // avarNa RvaNe pare saha ar bhavati / tava RddhiH / tavarddhiH / rAdyapo dviH (sU0 37 ) // 57 kacidAra 25 // avarNa RvaNe pare saha kacidAr bhavati / RNa RNaM RNArNam / zIta RtaH zItAtaH // 58 Rte ca tRtIyAsamAse evA''r 26 // anyatra paramataH // 59 upasargAdavarNAntAhakArAdau dhAtau Ar bhavati 27||upaarcchti prArchati // 60 RkArAdau nAmadhAtau vA 28 // 1 oNkaare| 2 pravatsatarakambalavasanArNadazAnAmRNe / RNazabde pare ebhyaH kacidAra bhavati / praRNaM prArNamityAdi // . . Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 61-71] prakRtibhAvaH 3 upArSabhIyati / uparSabhIyati / prArSabhIyati // 61 RkArAdau Ara neti vAcyam 29 // upaRkArIyati / uparkArIyati // 62 la ala 30 // avarNa lavaNe pare saha ala bhavati / tava lakAraH tavalkAraH // 63 RlavarNayoH sAvarNya vaktavyam 31 // RlavarNasthAnikatvAdralayorapi sAvaNya vAcyam / hotR lakAraH hotRkAraH / holakAraH / pari aGkaH / i yaM khare (sU0 33 ) / rAdyapo dviH (sU0 37 ) paryaGkaH / palyaGkaH // ralayorDalayozcaiva zasayorbavayostathA / vadantyeSAM ca sAvarNyamalaGkAravido janAH // 18 // e ai ai (sU0 44 ) avarNa ekAre aikAre ca pare saha aikAro bhavati / tava eSA tavaiSA / tava aizvarya tavaizvaryam / o au au ( sU0 46 ) avarNa okAre aukAre ca pare saha aukAro bhavati / tava odanaH tavaudanaH / tava aunnatyaM tavannityam // 64 oSThotvovau~ 32 // avarNasya oSThotvoH parayoH samAse sati saha vA o bhavati / bimba oSThaH bimboSThaH bimbauSThaH / sthUla otuH sthUlotuH sthUlautuH / samAse kim / tava oSThaH tavauSThaH // // iti kharasaMdhiprakriyA // 2 // prakRtibhAvaH 3 . . atha prakRtibhAva ucyate / prakRteryathAsthitasya rUpasya bhavanaM prakRtibhAvaH // 65 nAmI 1||adso'mii saMdhiM na prApnoti / amI aadityaaH|| 66 ve dvitve 2 // I ca U ca yve / IkArAnta UkArAnta ekArAntazca zabdo dvitve vartamAnaH saMdhiM na prApnoti maNIvAdivaya'm / anI atra / paTU atra / mAle Anaya / maNI iva maNIva // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sArasvatavyAkaraNam / maNIvoSTrasya lambete priyau vatsatarau mama / hiyamANau tu tau damyau makistatredamabravIt // [ vRtti: 1 19 // 1 rodasI iva rodasIva / daMpatI iva daMpatIva / jaMpatI iva jaMpatIva / jAyApatI iva jAyApatIva / / 67 au nipAtaH 3 // Aca o ca a ca i ca u ca R calaca e ca ai ca o ca au / A o iti pRthak padaM vA nipAtaH / AkAranipAtaH okAranipAta ekasvarazca saMdhiM na prApnoti / A evaM manyase / no atra sthAtavyam / u uttiSTha / i indraM pazya / a apehi / AgrahaNAdAGo na niSedhaH / tathA coktam // ISadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / etamAtaM GitaM vidyAdvAkyasmaraNayoraGit // 20 // ottamairekSase na tvAmRtAdendratokhilaiH / A evaM sarvavedArtha A evaM sadvaco hareH // 21 // aho Aho utAho ca no ho haho atho ime / mithoyuktAca odantA nipAtA aSTadhA matAH // 22 // 68 plutaH 4 // lutaH saMdhiM na prApnoti / devadatta 3 ehi / devadatta 3 atra gauzvarati // 69 dUrAdAddAne ca TeH plutaH 5 // dUrAdAhAne gAne rodane vicAre gamyamAne ca TeH luto bhavati / dUrAdityatra cakAragrahaNAddhA tAtetItyAdau saMdhiH syAt // 70 haihayoH svare saMdhirna vaktavyaH 6 // he anaDDUn // 71 Rtau samAno vA 7 // Rtau pare samAnaH saMdhiM na prApnoti vA / hima RtuH himartuH himaRtuH // iti prakRtibhAvaprakriyA // 3 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaJjanasaMdhiH : 4 vyaJjanasaMdhiH 4 atha vyaJjanakAryamucyate // 72 capA abe jabAH 1 // padAnte vartamAnAzcapA jabA bhavanti abe pare / SaT atra SaDatra / vAk yathA vAgyathA / kakupaindrI kakubaindrI // 73 Jame amAvA 2 // padAnte vartamAnAzcapA jame pare tramA vA bhavanti / vAk mAtraM vAGmAtram vAgmAtram / SaT mama SaNmama SaDUmama // 74 mayaTi nityaM vAcyam 3 // cit mayaM cinmayam / pratyaye - amo nityamiti kecit / tena vAGmAtramityekameva rUpaM syAt // 75 capAcche zaH 4 // capAduttarasya zakArasya cho vA bhavati abe pare / vAkzUraH vAkUchUraH vAkzUraH // 76 ho jhabhAH 5 // capAduttarasya hakArasya jhabhA vA bhavanti / nanvekasya hakArasya jhabhAH prAptAH kena krameNa bhavanti / atrocyate / yadvargagezcapastadvargagazcaturtho bhavati / tat haviH taddhaviH tahaviH / vAk hariH vAghhariH vAgrahariH / kakuphAsaH kakubbhAsaH kakubUhAsaH // 77 stoH zrubhiH zruH 6 // stoH sakArasya tavargasya ca zakAreNa cavargeNa ca yoge zakAracavargau yathAsaMkhyena bhavataH / s ca tuzca stustasya stoH / samAhAre dvandve ekatvam / 'chandovatsUtrANI' tivacanAnnapuMsakasya puMstvam / z ca cavazca zvavastaiH zrubhiH / cuzabde cavargasthavarNApekSayA bahuvacanam // sU0 72-90 ] 13 akRtvA saptamImetAM tRtIyAmakarodilA / . tataH zrubhiH zruH pUrveNa saMnipAtaH pareNa vA / / 23 // kas carati kazcarati / kas zUraH kazzUraH / tat citraM taccitram | tat zAstraM tacchAstram // 78 na zAt 7 // zakArAduttarasya tavargasya 1 cha ityavibhaktiko nirdezaH / 2 yadvargagaH ghajhaDhadhabhAnAmanyatamaH / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 cutvaM na bhavati / viznaH / praznaH // 79 STubhiH STuH 8 // stoH sakArasya savargasya ca SakAreNa TavargeNa ca yoge pakAraTavargoM yathAsaMkhyena bhavataH / STubhiriti bahuvacanAtvacitSakAraTavargayogaM vinApi Tutvam / agnissttomH| kas SaSThaH kaSSaSThaH / kas TIkate kaSTIkate / tat TIkate taTTIkate / tat TIkA taTTIkA // 80 toli laH 9 // tavargasya samikAre pare lakAro bhavati / tat lunAti tallunAti / bhavAn likhati bhavaoNllikhati // 81 antasthA dviprabhedAH 10 // rephavarjitA yavalAH sAnunAsikA niranunAsikAzca / tatra sAnunAsika eva nakArasya lakAro bhavati // 82 na pi 11 // SakAre pare tavargasya STutvaM na bhavati / bhavAn SaSThaH bhavAnSaSThaH // 83 TorantyAt 12 // padAnte vartamAnATTavargAtparasya stoH STutvaM na bhavati / SaT naraH SaNnaraH / SaTra sIdanti SaTrasIdanti // 84 na sak chate 13 // nAntasya padasya chate pare sagAgamo bhavati / 85 TikitAvAdyantayorvaktavyau 14 // TittvAdau kittvAdante / rAjan citraM rAjaMzcitram / bhavAn tanoti bhavAMstanoti // 86 ze cagvA 15 // nAntasya padasya ze pare vA cagAgamo bhavati / bhavAn zUraH bhavAJchUraH bhavAJchUraH bhavAJczUraH bhavAJzUraH / / 87 jano isvAddviHvare 16 // kAraNakAranakArA hUkhAduttarA dvirbhavanti khare pare padAnte / pratyaGg idaM pratyaGdim / sugaN iha sugaNNiha / rAjan iha rAjanniha / rAjan idNraajnnidm||88ch:17|| ekhAduttarazchakAro dvirbhavati // 89 khase capA jhasAnAm 18 // jhasAnAM khase pare capA bhavanti / tava chatraM tavacchatram // 90 dIrvAdapi ca vaktavyaH 1 dvividhA ityarthaH / 2 chatpratyAhAre / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 91-108] vyaJjanasaMdhiH 4 19 // dIrdhAduttarazchakAro dvirbhavati / mlechaH mlecchaH / hIchaH hrIcchaH // 91 apizabdAddI_tpadAntAdveti vaktavyam 20 // lakSmIchAyA lakSmIcchAyA // 92 AGmAGbhyAM ca vaktavyam 21 // AcchAdayati / mAcchidat // 93 mo'nusvAraH 22 // padAnte vartamAnasya makArasyAnuskhAro bhavati hase pare padAnte ca / tam hasati / paTum vRthA paTuM vRthA / kaumArAstvavasAne'pyanukhAramicchanti // 94 avasAne vA 23 // avasAne makArasyAnukhAro vA bhavati / devaM devam // 95 nazvApadAnte jhase 24 // nakArasya makArasya cApadAnte vartamAnasyAnukhAro bhavati jhase pare / yazAsi yazAMsi / payAsi payAMsi / kamsaH kaMsaH / pumbhyAM puMbhyAm / Akram syate Akrasyate // 96 mA yape'sya vA 25 // anukhArasya JamA vA bhavanti yape pare / nanvekasyAnukhArasya paJca JamAH prAptAH kena krameNa bhavanti / asya yapasya svrnnaaH| zAMtaH shaantH|| 97 vA padAnte 26 // padAnte vartamAnasyAnukhArasya amA vA bhavanti yape pare / taM karoti taGkaroti / taM tanoti tantatoti / taM jAnAti tnyjaanaati|| 98 varge vargAntaH 27 // varge pare vargAnto bhavati / vargAbhAve pararUpaM syAt / saM yaMtA sa~yyantA / yakArasyAnyasavarNAbhAve'pi yakArasya yakAra eva savarNaH / saM vatsaraH savvatsaraH / yaM lokaM yallokam // 99 manayavalapare hakAre'nusvArasya te yathAkramaM bhavanti 28 // kiM mhalayati kimmalayati / kiM hute kina hRte / kiM hyaH ki,hyaH / kiM halayati / kivahvalayati / kiMhAdayati kilahAdayati // 100 joH kukuTugvA zari 29 // DakAraNakArayoH zaSase pare kukTukAvAgamau vA stH| prAG SaSThaH Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAka [vRttiH 1 prAGguSThaH prAkSaSThaH / sugaNU SaSThaH sugaNUSaSThaH sugaSaSThaH // 101 maH khare 30 // anusvArasya makAro bhavati khare pare / kiM asti kimasti // 1021chandasi 31 // anukhArazchandasirakAramApadyate zaSasaharepheSu parataH / ctustrishdvaajinH| sAmayajU 5. pi // vayaH somaH / si5 hyasi / devAnA rAjA // 103 takAro lacaTavargeSu pararUpamApadyate 32 // viThalaH viTThalaH // iti vyaJjanasaMdhiprakriyA // 4 // visargasaMdhiH 5 atha visargasaMdhiniMgadyate // 104 visarjanIyasya saH // visajanIyasya sakAro bhavati khase pare / kaH tanoti kastanoti / / 105 zapase vA 2 // visarjanIyasya vA sakAro bhavati zaSase pare / kaH zete kazzete / kaH SaNDhaH kaSSaNDhaH / kaH sAdhuH kassAdhuH / / 106kupvoH kax pauvA 3 // visarjanIyasya kavargapavargasaMbandhini khase pare 4 ka x pau vA bhvtH| kapAvuccAraNArthau / kaH karoti ka karoti / kaH khanati ka khanati / kaH pacati ka 4 pacati / kaH paThati ka 4 paThati / kaH phalati ka x phalati // 107 vAcaspatyAdayaH saMjJAzabdA nipAtAtsAdhavaH 4 // vAcaspatiH bRhaspatiH kAraskaraH pAraskaraH bhAskaraHtaskaraH hrishcndrH| tadbahatoH karapatyozcoradevatayoH suTU talopazca / ityAdi // 108 ahro ro'rAtriSu 5 // aho visarjanIyasya padAnte ro bhavati rAtryAdivarjiteSu parataH / ahaH patiH aharpatiH / ahaH gaNaH ahargaNaH / ahaH atra aharatra / arAtriSviti vizeSaNAdahorAtram / ahaH rUpaM ahorUpam / ahaH rathantaraM ahorathantaram / rUparAtrirathantareSu Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 109-120] visargasaMdhiH 5 na repha ityAdi / 109 ato'tyuH 6 // akArAtparasya ukArI bhavatyati parataH / edoto'taH (sU0 51) kaH arthaH ko'rthaH // 110 habe 7 // akAratparasya visarjanIyasya ukAro bhavati habe pare / kaH gataH ko gataH / devaH yAti devo yAti / manaH rathaH manorathaH // 111 Adabe lopazU 8 // avarNAtparasya visarjanIyasa lopazU bhavatyabe pre| devAH atra devA atra // vAtAH vAtAH vaataavaataaH||112 khare yatvaM bA 9 // avarNAtparasya visarjanIyasya yatvaM vA bhavati khare pre| devAH atra devAyatra devA atra ||113.bhosH 10 // bhos bhagos aghos ityetasmAtparasya visarjanIyasya lopaz bhavatyabe pare / bhoH ehi / bho ehi / bhagoH namaste / bhago nmkhe| aghoH yAti / agho yAti // 114 nAmino raH 11 // nAminaH parasya visarjanIyasya repho bhavatyabe pare / agniH atra amiratra paTuH yajate paTuryajate / / 115 rephaprakRtikasya khape vA 12 // nAminaH parasya rephaprakRtikasya visarjanIyasya khape pare vA repho bhavati / gIH-patiH gIrpatiH gI:patiH / dhUH patiH dhUrpatiH dhUpatiH // 116 ra 13 // rephasaMbandhino visarjanIyasya repho bhavati abe pare / prAtaH atra prAtaratra / antaH gataH antargataH // 117 rilopo dIrghazca 14 // rephasya rephe pare lopo bhavati pUrvasya ca dIrghaH / punaH ramate punA ramate / zuktiH rUpyAtmanA bhAti zuktI rUpyAtmanA bhAti // 118 saiSAddhase 15 // sazabdAdeSazabdAca 1 avarNetramena akAra AkArazca gRhyate tatra pUrvasUtreNa AkArasya vyavasthitasvAdAkAra evAtraM ziSyate tena AkArAtparasya visarjanIyasya loparI bhavatsa para isyeva lima ... .. . . . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 parasya visarjanIyasya lopaz bhavati hase pare / saH carati sa carati / eSaH hasati eSa hasati / saiSAdisaMhitA samAse kRte ghaTamAnA sA saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhisstthirH| saiSa karNo mahAtyAgI saiSa bhImo mahAbalaH // 24 // saiSa dAzarathI rAma ityAdau pAdapUraNe saMdhyarthA jJeyA // 119 kacinAmino'be lopaz 16 // nAminaH parasya visarjanIyasya lopaz bhavati kacidabe pare / bhUmiH Adade bhUmyAdade // yaduktaM laukikAyeha tadvede bahulaM bhavet / semA bhUmyAdade soSAmityAdInAmaduSTatA // 25 // kacitpravRttiH kacidapravRttiH kacidvibhASA kacidanyadeva / vidhervidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti // 26 // varNAgamo varNaviparyayazca dvau cAparau varNavikAranAzau / dhAtostadarthAtizayena yogastaducyate paJcavidhaM niruktam // 27 // varNAgamo gavendrAdau siMhe vargaviparyayaH / SoDazAdau vikAraH syAdvarNanAzaH pRSodare // 28 // varNavikAranAzAbhyAM dhAtoratizayena yaH / yogaH sa ucyate prAjJairmayUrabhramarAdiSu // 29 // vitkambhanena viskambhanena / zunaH zepaM cit zunazcicchepam / pRSat udaraM pRSodaram // 120 AtkhasayoruH 17 // AkAre khase ca 1 sa eSa ityatra saiSetyaSTAkSarapadArthA saMhitA / 2 anizcitavibhajanatayA / 3 vikalpaH / 4 vaidikaprayogam / 5 anyasminvarNe'nyasyoccAraNam / yathA hi. sidhAtorhisazabde prApte siMha iti / 6 pRSodarAdIni yathopadiSTam / pRSodarAdIni sandakharUpANi ziSTairyathoccAritAni tathaiva sAdhUni / yathA vArivAhako blaahkH| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 121-135] svarAntAH puMliGgAH 6 pare visarjanIyasya saH uH kacidbhavati / gUDhaH AtmA // iti visasaMdhiprakriyA // 5 // kharAntAH puMliGgAH 6 atha vibhaktivibhAvyate / sA dvidhA / syAdistyAdizca // 121 vibhaktyantaM padam 1 // tatra syAdivibhaktirnAmno yojyate // 122 avibhakti nAma 2 // vibhaktirahitaM dhAtuvarjitaM cArthavacchabdarUpaM nAmocyate / kRttaddhitasamAsAzca prAtipadikasaMjJA iti kecit // 123 tasAt 3 // tasmAnnAmnaH parAH syAdayaH sapta vibhaktayo bhavanti / tatrApyarthamAtraikatvavivakSAyAM prathamaikavacanaM si // ekavacanam dvivacanam bahuvacanam . 1 si au jas 2 am .. au 3 TA bhyAm bhyas 5 Gasi bhyAm 6 um os Am 7 Di supa akArAntaH puMliGgo devazabdaH / deva si iti sthite / ikAraH seriti vizeSaNArthaH / 124 srorvisargaH 4 // sakArarephayorvisarjanIyAdezo bhavatyadhAto rase padAnte ca / cakArAtpadAnte ubhayordhA. tunAnoH / devaH / dvitvavivakSAyAM au / o au au (sU046). devau| bahutvavivakSAyAM deva jas iti sthite / jakAro jasIti vi zas s bhyAm bhis yh bhyas os Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 zeSaNArthaH / cakArasyetsaMjJAyAM tasya lopaH / deva as iti sthite / dIrghavisargau / devAH // 125 akArAjaso'suk kacidvaktavyazchandasi 5 // kittvAdante / devAsaH / brAhmaNAsaH / dvitIyaikavacane deva am iti sthite // 126 amzasorasya 6 // samAnAduttarayoramazasrorakArasya lopo bhavatyadhAtoH / devam / pUrvavat devau / bahuvacane deva zas iti sthite / kakarAnubandhaH zasi (sU0 128) iti vizeSaNArthaH // 127 so naH puMsaH 7 // puMliGgAtsamAnAduttarasya zasaH sakArasya nakArAdezo bhavati // 128 zasi 8 // zasi pare pUrvasya dIrgho bhavati // 129 yadAdezastadvadbhavati 9 // devAn / tRtIyaikavacane deva TA iti sthite / TakArAnubandhaH Tena ( sU0 130 ) iti vizeSaNArthaH // 130 Tena 10 // akArAtparaSTA ina bhavati / a i e (sU0 43 ) devena // 131 adbhi 11 // akAra A bhavati bhakAre pare / devAbhyAm / deva bhis iti sthite // 132 bhyaH 12 // akArAtparasya bhiso bhakArasyAkAro bhavati / a i e (sU0 43) vRddhivisarjanIyau / devaiH // 133 akArasya bhisi chandasyekAro vaktavyaH 13 // devebhiH / kamiH / caturthyekavacane deva De iti sthite / DakAro DikAyothaiH sarvatra // 134 De ak 14 // akArAtparasya De ityetasyAgAgamo bhavati / kitvAdante / e ay (sU0 41) savarNe dIrghaH / devAya / devAbhyAm // 135 esbhi bahutve 15 // akArasya evaM bhavati sakAre bhakAre ca pare bahutve sati / devebhyaH / paJcamyekavacane deva si iti sthite / ikAraH pratyayabhedajJApanArthaH / 1 ucaritapradhvaMso anubndhH| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 136-151] svarAntAH puMliGgAH 6 136 Gasirata 16 // akArAtparo Gasirat bhavati / devAt / devAbhyAm / devebhyaH / SaSThayekavacane deva Gas iti sthite / / 137 usasya 17 // akArAtparo Gas syo bhavati / devasya // 138 osi 18 // akArasya osi pare etvaM bhavati / e ay (sU0 41) devayoH // 139 nuDAmaH 19 // samAnAtparasyAmo nuDAgamo bhavati / TitvAdAdau / ukAra uccaarnnaarthH||140 nAmi 20 // nAmi pare pUrvasya dIrgho bhavati / devAnAm / saptamyekavacane deva Gi iti sthite / a i e (sU0 43 ) deve / devayoH / bahutvavivakSAyAM deva sup iti sthite pakAraH pitkaaryaarthH| ( pakArasyetsaMjJAyAM lopaH ) ityetve kRte / esbhi bahutve (sU0 135 ) // 141 kilApaH saH kRtasya 21 // kavargAdilAca pratyAhArAduttarasya kenacitsUtreNa kRtasya sakArasya SakArAdezo bhavati / ante sthitasya tu na bhavati / deveSu // 142 AmantraNe sirdhiH 22 // AmantraNamabhimukhIkaraNaM tasminnarthe vihitaH sirghisaMjJo bhavati / / 143 samAnAddherlopo'dhAtoH 23 // samAnAduttarasya dherlopo bhavatyadhAtoH / ikhAtsamAnAduttarasyeti jJeyam // 144 AbhimukhyAbhivyaktaye hezabdasya prAk prayogaH 24 // he deva he devau he devAH // evaM ghaTapaTastambhakumbhAdayo'pyakArAntAH puMliGgAH / akArAntAnAmapi sarvAdInAM tu vizeSaH / sarva vizva ubha ubhaya anya anyatara itara itara Datama katara katama sama sima mema eka pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara kha antara tvad tad yad etad idam adasU dvi kim yuSmat asat bhavat / ete sarvadayastriliGgAH / tatra puMliGge rUpanayaH / akArAntaH sarvazabdaH / sarvaH sarvo // 145 jasI 25 // sarvAderakArAntAtparo Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / - [vRttiH 1 jasU I bhavati (guruH zica sarvasya vktvyH)| aie (sU0 43) sarve / sarvam sauM sarvAn / pUrvavatprakriyA // 146 runonno'nnte 26 // SakArarephaRvarNebhyaH parasya nakArasya NakArAdezo bhavati / ante sthitasya na bhavati / tena sarvAnityAdi / 147 avakupavantare'pi 27 / / avapratyAhAreNa kavargeNa pavargeNa ca madhye vyavadhAne'pi bhavati nAnyena / sarveNa sarvAbhyAm srvaiH| caturthaMkavacane sarva De iti sthite // 148 sarvAdeH sana 28 // sarvAderakArAntAtparasya caturthyekavacanasya maDAgamo bhavati / TakAraH sthAnaniyamArthaH / e ai ai ( sU0 44 ) sarvasmai sarvAbhyAm sarvebhyaH / paJcamyekavacane / sarva at iti sthite // 149 ataH 29 // sarvAderakArAntAtparasyAtaH smaDAgamo bhavati dIrghaH / sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH / sarvasya sarvayoH // 150 suDAmaH 30 // sarvAderavarNAntAtparasyAmaH suDAgamo bhavati / sarveSAm / saptamyekavacane sarva Gi iti sthite / / 151 Dimin 31 // sarvAderakArAntAtparo Gi sman bhavati / sarvasmin sarvayoH sarveSu / he sarva he sarvI he sarve / ityAdi // evaM vizvAdInAmekazabdaparyantAnAM sarvazabdavadrUpaM jJeyam // DataraDatamau vihAya tau pratyayau tatastadantAH zabdA grAhyAH / tathaiva vizvazabdaH / vizvaH vizvau vishve| ityAdi // ubhazabdo nityaM dvivacanAntaH / ubhaura ubhAbhyAm 3 ubhayoH 2 he ubhau // ubhayazabdasya dvivacanAbhAvAdekavacanabahuvacane bhavataH / ubhayaH ubhaye / ubhayam ubhayAn / ubhayena 1 maDAdipratyayeSu TakAraH sarvatra sthaanniymaarthH| 2 'esbhi bahusve sU0 135' ityakArasyevam 'kilAtSaH saH kRtasya' sU0 341 iti Salam / 3 AbhimukhyAbhivyaktaye saMbuddhau sarvatra hezabdasya prAkprayogaH 'sU0 144 / ' Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 152 - 157] svarAntAH puMliGgAH 6 23 ubhayaiH / ubhayasmai ubhayebhyaH / ubhayasmAt ubhayebhyaH / ubhayasya ubhayeSAm / ubhayasmin ubhayeSu / he ubhaya he ubhaye // anyaH anyau anye / ityAdi // itaraH itarau itare / ityAdi / kataraH katarau katare / ityAdi / evamekazabda paryantAnAM rUpaM jJeyam // pUrvAdInAM tu vizeSaH / pUrvaH pUrvau // 152 pUrvAdInAM tu navAnAM jasa IkAro vA vaktavyaH 32 // pUrve-pUrvAH / pUrvam pUrvI pUrvAn / pUrveNa pUrvAbhyAm pUrvaiH / pUrvasmai pUrvAbhyAm pUrvebhyaH // 153 pUrvAdibhyo navabhyo GasiGayoH smAtsminau vA vaktavyau 33 // pUrvasmAt - pUrvAt / pUrvAbhyAm pUrvebhyaH / pUrvasya pUrvayoH pUrveSAm / pUrvasmin - pUrve pUrvayoH pUrveSu / he pUrva he pUrvI he pUrve - he pUrvAH // evaM parazabdaH / para parau pare - parAH / ityAdi // evamantarazabdaparyantAnAM rUpaM jJeyam // sarvAdiH sarvanAmAkhyo na cedrauNo'thavAbhidhA // 30 // pUrvAdizva vyavasthAyAM samo'tulye'ntaropura / paridhAne bahiryoge kho'rthajJAtyanyavAcyapi // 31 // 154 prathamacaramatayAyaDalpArdhakatipayanemAnAM jasI vA 34 // prathama : prathama prathame prathamAH / caramaH caramau carame caramAH // zeSaM devavat / neme-nemAH // zeSaM sarvavat / tayAyaDau pratyayau tatastadantAH zabdA grAhyAH / tayapratyayAnto dvitayazabdaH / dvitayaH dvitayau dvitaye dvitayAH / evaM tritayazabdaH // ayapratyayAnto dvayaH trayazca // evaM nemaparyantAnAM rUpaM jJeyam // [ tIyasya sarvavadrUpaM Gitsu vA vaktavyam ] | dvitIyaH dvitIyau dvitIyAH / dvitIyaM dvitIyau dvitIyAn / 1 khAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyavasthA | vyavasthAyAM kim / dakSiNA gAthakAH // kuzalA ityarthaH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 dvitIyena dvitIyAbhyAm dvitiiyaiH| dvitIyasmai-dvitIyAya dvitIyAbhyAm dvitIyebhyaH / dvitIyasmAt-dvitIyAt dvitIyAbhyAm dvitIyebhyaH / dvitIyasya dvitIyayoH dvitIyAnAm / dvitIyasmin dvitIye dvitIyayoH dvitIyeSu / he dvitIya he dvitIyau he dvitIyAH / evaM tRtIyaH // AkArAntaH puMliGgo maasshbdH||155maasssaalopo vA 35 // mAsazabdasyAkArasya lopo vA bhavati sarvAsu vibhaktiSu parataH ityeke // 156 hasepaH serlopaH 36 // hasAntAdIbantAcca parasya selopo bhavati / mAH-mAsaH mAsau-mAsau mAsaH mAsAH / mAsa-mAsam mAsau-mAsau mAsaH-mAsAn / mAsA-mAsena / sorvisargaH (sU0 124) Adabe lopaz ( sU0 111 ) mAbhyAM-mAsAbhyAm mAbhiH mAsaiH / mAse-mAsAya mAbhyAM-mAsAbhyAm mAbhyaH-mAsebhyaH / mAsaH mAsAt mAbhyAM-mAsAbhyAm mAbhyaH-mAsebhyaH / mAsaH-mAsasya mAsoH-mAsayoH mAsAM-mAsAnAm / mAsi-mAse mAsoH-mAsayoH mAssu-mAseSu / hemAH hemAsaH hemAsau-hemAsau hemAsaH-hemAsAH // AkArAntaH puMliGgaH somapAzabdaH / somapAH somapau somapAH / somapAm somapau // 157 Ato dhAtorlopaH 37 // dhAtusaMbandhina AkArasya lopo bhavati zasAdau khare pare / somapaH / kibantA dhAtavo yadyapi zabdatvaM prAptAstathApi dhAtutvaM na jahUti / somapA somapAbhyAm somapAbhiH / somape somapAbhyAm sompaabhyH| somapaH somapAbhyAm somapAbhyaH / somapaH somapoH somapAm / somapi somapoH somapAsu / adhAtoriti vizeSaNAddherlopo nAsti / hesomapAH hesomapau hesomapAH // evaM kIlAlapA, zaGkhadhmA, madhupA, vizvapA, dhanaMdA, vaqadAprabhRtayaH // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 158-173] svarAntAH puMliGgAH 6 25 kSIre puSparase toye madye maNDe ghRte saji / saptavartheSu kIlAlaM kathayanti manISiNaH // 32 // AkArAnto hAhAzabdaH / hAhAH hAhau hAhAH / hAhAm hAhau hAhAn / AdantAcchaso natvAbhAva ityeke / tena hAhAH / savarNe dIrghaH saha (sU0 52 ) hAhA hAhAbhyAm hAhAbhiH / e ai ai ( sU0 44 ) hAhai hAhAbhyAm hAhAbhyaH / hAhAH hAhAbhyAm hAhAbhyaH / hAhAH hAhauH / 'AkArAnteSu AbantAnAmeva nuDAgamo nAnyeSAm' iti niyamAt / savarNe dIrghaH saha (sU0 52) hAhAm / hAhe hAhauH hAhAsu / hehAhAH hehAhI hehAhAH // tathaiva ihUzabdaH // ikArAntaH puMliGgo harizabdaH / tatra prathamaikavacane hari si iti sthite / srorvisargaH (sU0 124 ) hriH|| 158 au yU 38 // ikArAntAdukArAntAcca parasya aukAro yU Apadyate I U bhavataH / harI / hari jas iti sthite // 159 eo jasi 39 // ikArAntasya ukArAntasya ca jasi pare ekAra okArazca bhavati / e ay (sU0 41) harayaH // 160 dhau 40 // ikArAntasya ukArAntasya ca dhiviSaye ekAra okArazca bhavati / hehare heharI hehryH| harim hari harIn // 161 TA nAstriyAm 41 // ikArAntAdukArAntAcca paraSTA nA bhavati astriyAm / hariNA haribhyAm haribhiH // 162 Diti 42 // ikArAntasya ukArAntasya ba miti pare ekAra okArazca bhavati / e ay (sU 41) haraye haribhyAm haribhyaH // 163 Gasya 43 // edubhyAM parasya siGasorakArasya lopo bhavati / hareH haribhyAm haribhyaH / hareH hoH harINAm // 164 Derau Dita 44 // idubhyAmuttarasya Derau bhavati sa ca Dit / DivADilopaH // 165 Diti Te: 45 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 1 Diti pare Terlopo bhavati / harau haryoH hariSu // evaM agnigiriravikaviprabhRtayaH puMliGgAH // ukArAntAzca viSNuvAyubhAnuprabhRtayo'pyetaireva sUtraiH siddhyanti / bhAnuH bhAnU bhAnavaH / bhAnum bhAnu bhAnUn / bhAnunA bhAnubhyAm bhAnubhiH / bhAnave bhAnubhyAm bhAnubhyaH / bhAnoH bhAnubhyAm bhAnubhyaH / bhAnoH bhAnvoH bhAnUnAm / bhAnau bhAnvoH bhAnuSu / hebhAno hebhAnU hebhAnavaH / ityAdi // evaM viSNuvAyuprabhRtayaH / ikArAntasyApi sakhizabdasya bhedaH / sakhi si iti sthite // 166 serDA'dhe: 46 // sakhizabdasya seradhe bhavati / GittvA - TTilopaH / sakhA // 167 ai sakhyuH 47 // sakhizabdasyaikArAdezo bhavati dhivarjiteSu paJcasu pareSu // 168 SaSThInirdiSTasyAdezastadantasya jJeyaH 48 || AyAdezaH / sakhAyau // 169 dvivacanasyAvA chandasi 49 // dvivacanasyaukArazchandasyAkAramApadyate / sakhAyAsakhAyaH / sakhAyam sakhAyau - sakhAyA sakhIn // 170 sakhipatyorik 50 // sakhipatizabdayorigAgamo bhavati TADaiGiSu parataH dIrghatvAnnA na bhavati / sakhyA / RSiprayogasiddhyarthamAha // 171 Agamajamanityam 51 // AgamajaM kAryamanityaM syAt vA chandasi / sakhinA sakhibhyAm sakhibhiH / sakhye sakhibhyAm sakhibhyaH // 172 RGkaDe 52 // sakhipatizabdayogAgamo bhavati GasiGasorDakAre pare / sakhyR as iti sthite // 173 Rto Ga uH 53 // RkArAntAtparasya GasiGasorakArasya ukAro bhavati sa ca Dit / DittvATTilopaH / sakhyuH sakhibhyAm sakhibhyaH / sakhyuH sakhyoH sakhInAm / saptamyekavacane Derau DidityaukAre kRte sakhipatyorigAgamaH / sakhyau - sakhyoH sakhiSu / adheriti vizeSaNAdekAro * Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 174-183 ] svarAntAH puMliGgAH 6 27 'dhiviSaye / hesakhe hesakhAyau hesakhAyaH / patizabdasya bhedaH / sa itthaM / patizabdasya prathamAdvitIyayorharizabdavatprakriyA / patiH patI ptyH| patim patI patIn / tRtIyAdau tu skhishbdvtprkriyaa| patyA-patinA patibhyAm patibhiH / patye patibhyAm patibhyaH / patyuH patibhyAm patibhyaH / patyuH patyoH patInAm / patyo patyoH patiSu / he pate hepatI hepatayaH // 174 patirasamAsa eva skhishbdvdvktvyH54|| TAdau khare pare SaSThIyuktazchandasi vA / sItAyAH pataye nama ityAdiprayogadarzanAt / tataH samAsAntasya nAdayo bhavanti / prajApatinA prajApataye / zrIpatinA zrIpataye ityAdi // dvizabdo nityaM dvivcnaantH| dvi au iti sthite||175 tyAdeSTeraH syAdau 55 // tyadAdeSTerakAro bhavati syAdau pare / dvau dvau dvAbhyAm dvAbhyAm dvAbhyAm dvayoH dvayoH // trizabdo nityaM bahuvacanAntaH / tri as iti sthite| e o jasi ( sU0 159) trayaH trIn tribhiH tribhyaH tribhyaH // 176 trerayaG 56 // trizabdasyAyaGAdezo bhavati nAmi pare // GakAro'ntyAdezArthaH // 177 dintyasya vaktavyaH 57 // trayANAm / triSu // katizabdo nityaM bahuvacanAntastriSu liGgeSu sarUpaH / kati jasU iti sthite // 178 Datezva 58 // DatyantAtparayojazzasorlak bhavati // 179 luki na tanimittam 59 // luki jAte sati tannimittaM kArya na syAt / kati kati katibhiH katibhyaH katibhyaH katInAm katiSu / hekti|| IkArAntaH puMliGgaH suzrIzabdaH / suzrIH // 180 yvordhAtoriyuvau khare 60 // dhAtorikArokArayoriyuvau bhavataH khare pare / suzriyau - 1'so naH puMsaH sU0 127 / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 1 suzriyaH / suzriyam suzriyau suzriyaH / suzriyA suzrIbhyAm suzrIbhiH / suzriye suzrIbhyAm suzrIbhyaH / suzriyaH suzrIbhyAm suzrIbhyaH / suzriyaH suzriyoH suzriyAm / suzriyi suzriyoH suzrISu / hesuzrIH hesuzriyau he suzriyaH // tathaiva sudhIzabdaH / suSThu dhyAyatIti sudhIH sudhiyau sudhiyaH / sudhiyam / ityAdi // evamukArAntaH khayambhUzabdaH / khayaM bhavatIti svayambhUH svayambhuvau svayambhuvaH / svayambhuvam svayambhuvau svayambhuvaH / khayambhuvA khayambhUbhyAm khayambhUbhiH / khayambhuve khayambhUbhyAM svayambhUbhyaH / svayambhuvaH svayambhUbhyAm svayambhUbhyaH / svayambhuvaH svayambhuvoH svayambhuvAm / svayambhuvi khayambhuvoH svayambhUSu / hekhayambhUH svayambhuvau hesvayambhuvaH / ityAdi || senA~nIzabdasyAvizeSo hasAdau / svarAdau tu vizeSaH / adhipatiH // 181 khau vA 61 // dhAtoravayavasaMyogaH pUrvo yasmAdIkArAdUkArAcca nAsti tadantasyAnekasvarasya kArakAvyayapUrvasyaikasvarasya ca dhAtorIkArasya UkArasya ca yakAravakArau bhavataH khare pare varSAbhU punarbhUvyatirikta bhUzabdasudhIzabdau varjayitvA / vAgrahaNAdiyaM vivakSA / senAnIH senAnyau senAnyaH / senAnyam senAnyau senAnyaH / senAnyA senAnIbhyAm senAnIbhiH / senAnye senAnIbhyAm senAnIbhyaH / senAnyaH senAnIbhyAm senAnIbhyaH / senAnyaH senAI nyoH // 182 senAnyAdInAM vAmo nuGgaktavyaH 62 // senAnInAmsenAnyAm / senAnI Gi iti sthite // 183 Am Gerniyazca 63 // AbantAdIbantAnnIzabdAccottarasya DerAmAdezo bhavati / senAnyAm senAnyoH senAnISu / hesenAnIH hesenAnyau hesenAnyaH // evaM 1 suSThu dhyAyati tattvamiti sudhIH / 2 svayameva bhavatIti svayaMbhUH / 3 senAM nayatIti senAnIH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 184-190 ] svarAntAH puMliGgAH 6 29 grAmaNIprabhRtayaH / evamUkArAnto yavalUzabdaH / yavalUH yavalvau yvtvH| yavatvam yavalvau yavatvaH / yavatvA yavalUbhyAm yavalUbhiH / yavalve yavalUbhyAm yavalUbhyaH / yavalvaH yavalUbhyAm yavalUbhyaH / yavasvaH yavalvoH yavalUnAm / yavalvAm yavalvi yavatvoH yavalUSu / heyavalUH heyavalvau heyavatvaH // evaM varSAbhU punarbhUprabhRtayaH // saMyogapUrvasya tu suzriyo kaTaghuvau // ekakhare tu niyau luvau // kArakAvyayapUrvatvAbhAve tu paramaniyau / dhAtvavayavasaMyogapUrvakArokArayoreva na yvau / tena unyau // nAmnazca kRtA samAsa iti kRtsamAsa ev| tadvyatirikte samAse tu na yvau / tena kudhiyau iti / bahuvrIhau tu iyuvau staH / / IkArAnto vAtapramIzabdaH / vAtapramIH vAtapramyau vAtapramyaH / vAtapramIm vAtapramyau vAtapramIn / vAtapramyA vAtapramIbhyAm vaatprmiibhiH| vAtapramye vAtapramIbhyAm vAtapramIbhyaH / vAtapramyaH vAtapramIbhyAm vaatprmiibhyH| vAtapramyaH vAtapramyoH vAtapramyAm / vAtapramI vAtapramyoH vAtapramISu / hevAtapramIH hevAtapramyau hevAtapramyaH / / ami vAtapramImAhuH zasi vAtapramIniti / - Gau tu vAtapramI zeSaM grAmaNIsadRzaM bhavet // 33 // * tathaivokArAnto huuhuushbdH| hUhUH ihvau hUhvaH / ihUm ihvau hUhUn / hUhA hUhUbhyAm ihUbhiH / ityAdi / / RkArAntaH pitRzabdaH / pitR si iti sthite // 184 serA 64 // RkArAntAtparasya serA bhavati sa ca Dit / DittvAhilopaH / pitA // 185 ar paJcasu 65 // RkArasyAra bhavati paJcasu syAdiSu pareSu / pitarau pitaraH / mivaram pitarau pitRRn / R ram (sU0 39) pitrA pitRbhyAm pitRbhiH / pitre pitRbhyAm pitRbhyaH / Rto cha uH (sU0 173) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 saarsvtvyaakrnnm| [vRttiH 1 pituH pitRbhyAm pitRbhyaH / pituH pitroH pitRNAm // 186 Dau 66 // RkArasyAr bhavati Dau pare / pitari pitroH pitRSu / pitR dhi iti sthite // 187 dherar 67 // RkArAntAtparasya dherara bhavati sa ca Dit / DittvAhilopaH / hepitaH hepitarau hepitaraH / evaM jAmAtRbhrAtrAdayaH // evaM nRzabdaH / serA (sU0 184 ) nA narau naraH / naram narau nRn / brA nRbhyAm nRbhiH / ne nRbhyAm nRbhyaH / Rto Ga uH ( sU. 173 ) nuH nRbhyAm nRbhyaH / nuH noH // 188 nurvA nAmi dIrghaH 68 // nRzabdasya nAmi pare pUrvasya dI| vA bhavati / nRNAM nRNAm / Do (sU0 186) nari broH nRSu / henaH henarau henaraH // kartRzabdasya paJcasu vizeSaH // 189 sturAr 69 // sakAratRpratyayasaMbandhina RkArasyA''r bhavati paJcalu pareSu / kartAsi iti sthite / yadAdezastadvadbhavati / serA ( sU0 184 ) DittvAhilopaH / kartA kartArau kartAraH / kartAram kartArau kartRn / kA kartRbhyAm kartRbhiH / karne kartRbhyAm kartRbhyaH / Rto Ga uH ( sU0 173) kartuH kartRbhyAm krtRbhyH| kartuH koMH kartRNAm / kartari koMH kartRSu / dherar (sU0 187) hekartaH hekartArau hekartAraH / ityAdi pUrvavatprakriyA // evaM npthotRkssttRdhaatRgoptRprshaastRpotRudgaatRprbhRtyH|| khasA naptA ca neSTA ca tvaSTA kartA tathaiva ca / . hotA potA prazAstA ca hyaSTau svasrAdayaH smRtaaH|| 34 // 190 ukArAntasyApi kroSTazabdasya paJcavadhiSu tRpratyayAntatA vA vaktavyA 70 // kroSTa si iti sthite / sturAr (sU0 189) / sero (sU0 184 ) kroSTA kroSTArau koSTAraH / koSTA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 191-195] svarAntAH puMliGgAH 6 ram kroSTArau / zasi tRpratyayavadbhAvAbhAvAt kroSTran / ami zasi tRpratyayavadbhAvo veti kecit / kroSTum kroSTan // 191 tRtIyAdau kharAdau tRpratyayAntatA vA vaktavyA 71 // kroSTrA-kroSTunA kroSTubhyAm kroSTubhiH / kroSTra-koSTave kroSTubhyAm kroSTubhyaH / koSTu:kroSToH kroSTubhyAm koSTubhyaH / kroSTuH kroSToH kroSTroH kroSTvoH / kRtAkRtaprasaGgI yo vidhiH sa nityaH / nityAnityayormadhye nityavidhilavAn / iti prathamaM nuDAgame kRte svarAditvAbhAvAt tRpratyayavadbhAvo na bhavati / kroSTranAm / kroSTari-koSTau kroSTroH-kroSTvoH kroSTuSu / a. dhiSviti vizeSaNAddhakoSTo he koSTArau hekroSTAraH / RkArAntA lakArAntA ekaaraataashcaaprsiddhaaH| kaumArAstRpratyayAntasya kuzerdhAtoH pRthagrUpamAhuH / aprasiddhA iti vRddhavyavahAre na tvabhidhAnAdau / tena 'eviSNuravimArute' ityekAkSaramAlAyAM tathA anekArthamaJjaryAm / - RrdaityamAtari syAdRrdevyAmastu ltaantre| vAyavAditye mahIdhe ca viSNAveai prakIrtitau // 35 // atra RkArasya kharAdau / Rram ( sU0 39) R rau raH / Rm rau Rn / rA RbhyAm RbhiH / heRH herau heraH / ityAdi // lavarNasya sAvarSyAtpitRzabdavatprakriyA / A alau alaH / alam a. lau lan / lA labhyAm labhiH / le labhyAm labhyaH / uH labhyAm labhyaH / uH loH RNAm / li loH laSu / heaH healau healaH // iti lazabdarUpANiM // // ekArAntasya tu udyazcAsau eH ravizceti vigrahe vibhaktilope ca kRte udyadeH iti samastaM nAma / udyadeH udyadayau udydyH| heudyadeH heudyadayau heudyadayaH / samAnatvAbhAvAnna 1 tRpratyayena tulyaM tRpratyayavat / tasya bhAvastasyAbhAvaH / 2 tRtIyA aadiyesy| 3 yaH kRtepi bhavati akRtepi bhavati / / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH 1 dhilopaH / udyadayam udyadayau udyadayaH / udyadayA udyadebhyAm udyadebhiH / udyadaye udyadebhyAm udyadebhyaH / udyadeH udyadebhyAm udyadebhyaH / udyadeH / Gasya (sU0 163 ) ityakAralopaH / udyadayoH udyadayAm / udyadayi udyadayoH udyadeSu // aikArAntaH puMliGgaH suraizabdaH // 192 raisbhi 72 // raizabdasyAkArAdezo bhavati sakArabhakArAdau vibhaktau parataH / surAH surAyo / kharAdau sarvatrAyAdezaH / surAyaH / surAyam surAyau surAyaH / surAyA surAbhyAm suraabhiH| surAye surAbhyAm surAbhyaH / surAyaH surAbhyAm surAbhyaH / surAyaH surAyoH surAyAm / surAyi surAyoH surAsu / hesurAH hesurAyo hesurAyaH // evaM raishbdH|| okArAntaH puMliGgo gozabdaH / go si iti sthite // 193 orau 73 // okArasyaukArAdezo bhavati paJcasu AdiSu pareSu / gauH| au Av (sU0 48) gAvau gAvaH // 194 Am zasi 74 // okArasyAtvaM bhavati ami zasi ca pare / gAm / au Av (sU048 ) gAvau gaaH| gavA gobhyAm gobhiH / gave gobhyAm gobhyaH / Gasya ( sU0 163 ) ityakAralopaH / goH gobhyAm gobhyaH / goH gavoH gavAm // 195 ante gorAm chandasi 75 // Rgante vartamAnasya gozabdasyAmo nuDAgamo bhvti| gonAm / gavi gavoH goSu / hegauH hegAvau hegAvaH / aukArAntaH puMliGgo glauzabdaH / tasya hasAdAvavizeSaH / svarAdau aavaadeshH| glauH glAvau glAvaH / heglau helAvI heglAvaH / glAvam glAvau glAvaH / glAvA glaubhyAm glaubhiH / glAve glaubhyAm glaubhyaH / glAvaH globhyAm glaubhyaH / glAvaH glAvoH glAvAm / glAvi glAvoH glauSu / ityAdi // iti kharAntAH puMliGgAH // 6 // 1. glauzcandraH / glaurmagAvaH kalAnidhiH / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 196-206] svarAntAH strIliGgAH 7 svarAntAH strIliGgAH 7 atha kharAntAH strIliGgAH kathyante / tatra AvantastrIliGgo gaGgAzabdaH / gaGgA si iti sthite // 196 ApaH 1 // AbantAtparasya serlopo bhavati / gaGgA // 197 aurI 2 // AbantAtpara aurIkAramApadyate / a i e (sU0 43 ) gale gaGgAH // 198 dhiriH 3 // AbantAtparo dhirirbhavati hegaGge hegaGge hegaGgAH / gaGgAm gaGge gaGgAH // 199 Tausore 4 // Abantasya TausoH parayoretvaM bhavati // e ay (sU0 41 ) gaGgayA gaGgAbhyAm gaGgAbhiH // 200 GitAM yat 5 // AbantAtpareSAM DeGasiGasDi ityeteSAM GitAM vacanAnAM yaDAgamo bhvti| TakAraH sthAnaniyamArthaH // gaGgAyai gaGgAbhyAm gaGgAbhyaH / gaGgAyAH gaGgAbhyAm gaGgAbhyaH / gaGgAyAH gaGgayoH gaGgAnAm / AmDerniyazca (sU0 183) gaGgAyAm gaGgayoH gaGgAsu // evaM ambAakkAallAprabhRtayaH / ambA ambe ambaaH| zeSaM gnggaavt||201ambaadiinaaN dhau havaH 6 // ambAdInAM dhau pare hakho bhavati // heamba heambe heambAH // yathAmbAzabdo dvikharo mAtrarthaH / evaM ye dvisvarA mAtrAsteSAM dhau pare haskhatA syAt / heakka heakke heakkAH // healla healle heallAH // ambAdInAmiti ko'rthaH / ambAvAcakAnAM jananIvAcakAnAM dvisvarANAM zabdAnAM ghau pare hakho bhavati // 202 DalakavatInAM na 7 // DalakavatInAM ambAdInAM dhau pare hakho na bhavati / asaMyogA DalakA grAhyAH / asaMyogA iti kim / heambADe heambAle heambike // evaM zraddhAmedhAvidyAzAlAmAlAhelAdolAprabhRtayaH // sarvAdInAM tu uitsu vizeSaH // 203 AvataH striyAm 8 // akArAntAnAmnaH striyAM vartamAnAdAp pratyayo bhavati / sarvA sarve sarvAH / sarvAm sarve sarvAH / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 sarvayA sarvAbhyAm sarvAbhiH / sarvA De iti sthite // 204 yaTocca 9 // AbantAtsarvAdeH parasya yaTaH suDAgamo bhavati pUrvasya cApokAro bhavati / sarvasyai sarvAbhyAm sarvAbhyaH / sarvasyAH sarvAbhyAm sarvAbhyaH / sarvasyAH sarvayoH / (aamH| AbantAtsarvAdeH parasyAmaH suDAgamo bhavati ) AmDeniyazca (sU0 183 ) sarvasyAm sarvayoH sarvAsu / hesarve hesarve hesarvAH // evaM vizvAdInAM sarvAzabdavadrUpaM jJeyam // ubhayazabdasya dvivacanaTAbaviSayatvAdanyatra prayogaH kartavyaH / nadIzabdavadrUpaM jJeyam / dvitIyAtRtIyAzabdayostu uitsu vA sarvAzabdavadrUpaM jJeyam ||prthmaadyo gaGgAzabdavat / dvayItrayIdvitayItritayIkatipayIzabdAstu nadIvat // somapAH pUrvavat / jarAzabdasya bhedaH // AkArAnto jarAzabdaH // 205 jarAyAH svarAdI jaraskhA vaktavyaH 10 // jara Ap iti sthite / dIrghaH / ApaH (sU0196) iti selopaH / jarA jarasau jare-jarasaH jraaH| jarasaM-jarAm jarasau-jare jarasaH jarAH / jarasA-jarayA jarAbhyAm jarAbhiH / jarase-jarAyai jarAbhyAm jarAbhyaH / jarasaH-jarAyAH jarAbhyAm jarAbhyaH / jarasaHjarAyAH jarasoH jarayoH jarasAM-jarANAm / jarasi jarAyAm jarasoHjarayoH jarAsu / hejare hejarasau hejare hejrsH-hejraaH| tadantavidhiratrevyate / ekadezavikRtamananyavadbhavatIti nyAyAt / keciTTAdAvinaM ata AJcetIcchanti / jarasaH kharAdau nirjarasyApi bhavati / nirjaraH nirjarasau nirjarau nirjrsH-nirjraaH|nirjsrm-nirjrm nirjarasau-nirjarau nirjarasaH-nirjarAn / nirjarasinA-nirjarasA- nirjareNa nirjarAbhyAm / / 206 misa aisa vaktavyaH 11 // nirjarasaiH-nirjaraiH / nirjarasenirjarAya nirjarAbhyAm nirjarebhyaH / nirjarasaH-nirjarasAt nijarAt nirjarAbhyAm nirjarebhyaH / nirjarasaH-nirjarasya nirjarasoH nirjarayoH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0207-214] svarAntAH strIliGgAH 7 35 nirjarasAm-nirjarANAm / nirjarasi-nirjare nirjarasoH-nirjarayoH nirjareSu / henirjara henirjarasau-henirjarau henirjarasaH henirjarAH // ikArAntaH strIliGgo buddhizabdaH / tasya prathamAdvitIyayoH harizabdavatprakriyA / buddhiH| au yU (sU0 158) buddhI buddhyH| hebuddhe hebuddhI hebuddhayaH / buddhim buddhI buddhIH / strIliGgatvAnnatvAbhAvo vizeSaH / puMsa iti vizeSaNAstriyAM zasaH sakArasya nakArAdezo na bhavati / buddhyA buddhibhyAm buddhibhiH // 207 idudbhyAm 12 // striyAM vartamAnAbhyAmikArokArAbhyAM pareSAM GitAM vacanAnAM vA aDAgamo bhavati // i yaM khare (sU0 33) e ai ai (sU0 44) buddhyai / Giti (sU0162) e ay (sU0 41) / buddhaye buddhibhyAm buddhibhyaH / buddhyAH / Gasya (sU0 163 ) buddheH buddhibhyAM buddhibhyaH / buddhyAH-buddheH buddhyoH buddhInAm // 208 striyAM voH 13 // striyAM izca uzca yU tayoH / ivarNAntAduvarNAntAcca striyAM vartamAnAtparasya DerAmAdezo bhavati // buddhyAm / aDAgamAbhAve Amo'pyabhAvaH / Derau Dit (sU0 164) buddhau buddhyoH buddhiSu // evaM matibhUtidhRtikAntigatiruciprabhRtayaH // evaM dhenurajjutanuprabhRtayopyukArAntAH strIliGgA etaireva sUtraiH sidhynti||dhenuH dhenU dhenvH|dhenum dhenU dhenuuH| striilinggtvaanntvaabhaavH| dhenvA dhenubhyAm dhenubhiH / dhenvai-dhenave dhenubhyAm dhenubhyaH / dhenvAH-dhenoH dhenubhyAm dhenubhyaH dhenvAH-dhenoH dhenvoH dhenuunaam|dhenvaam dhenau dhenvoH dhenuSu / hedheno hedhenU hedhenavaH // IbantaH strIliGgo nadIzabdaH // hasepaH seopaH ( sU0 156 ) nadI nadyau nadyaH / nadIm nadyau nadIH / nadyA nadIbhyAm nadIbhiH // 209 GitAmada 14 // striyAM vartamAnAdIkArAntAdUkArAntAcca pareSAM GitAM vacanAnAmaDAgamo bhavati // nadyai nadIbhyAm nadIbhyaH / nadyAH nadIbhyAm Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 nadIbhyaH / nadyAH nadyoH nadInAm / nadyAm nadyoH nadISu / 210 dhau havaH 15 // iyusthAnavarjitayoradhAtvorIdUtoH strIzabdasya ca striyAM dhau pare hakho bhavati // henadi henadyau henadyaH // hakhavidhisAmarthyAnna guNaH // evaM gaurIgautamImahIsarakhatIbrahmANIkumArImadhumatIprabhRtayaH // gaurI gauryo gauryaH / hegauri hegauyau~ hegauryH| gaurIm gau? gaurIH / ityAdi / gautamI gautamyau gautamyaH / hegautami // sarasvatI sarasvatyau sarakhatyaH / hesarakhati // brahmANI brahmANyau brahmANyaH / he brahmANi // kumArI kumAryo kumAryaH / hekumAri / madhumatI madhumatyau madhumatyaH / hemadhumati // ityAdi // 211 koSTaH striyAM tRvadbhAvaH syAt 16 // tena kroSTrI kroSTyau kroSTrayaH / kroSTrIm / zeSaM nadIvat / hekroSTri hekroSTrayau hekroSTrayaH / ityAdi / / IkArAnto lakSmIzabdaH / lakSmIzabdasyebantatvAbhAvAtselopo naasti| lakSmIH lakSmyo lakSmyaH / lakSmIm lakSmyau lakSmIH / zeSaM nadIvat / helakSmi helakSmyau helakSmyaH // strIzabdasyebantatvAtselopo'sti / strI // 212 strIbhruvoH 17 // strIzabdasya bhrUzabdasya ca iyuvA bhavataH khare pare / striyau striyaH / hestri hestriyau hestriyaH // 213 vAmazasi 18 // strIzabdasya ami zasi ca pare vA iyU bhavati // striyaM strIm striyau striyaH strIH / striyA strIbhyAm strIbhiH / striyai strIbhyAm strIbhyaH / striyAH strIbhyAm strIbhyaH / striyAH striyoH strINAm / striyAm striyoH strISu / ityAdi // zrIzabdasya bhedaH / IkArAntaH zrIzabdaH // zrayante janA yAM iti shriiH| bordhAtoriyuvau svare ( sU0 180 ) zriyau zriyaH / zriyam zriyau zriyaH / zriyA zrIbhyAm zrIbhiH // 214 veyuvaH 19 // iyuvantAstriyAM vartamAnAtpareSAM GitAM vacanAnAM vA aDAgamo bhavati na tu strIza Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 215-221] svarAntAH strIliGgAH 7 bdasya vikalpena / zriyai zriye zrIbhyAm zrIbhyaH / zriyAH-zriyaH zrIbhyAm zrIbhyaH / zriyAH-zriyaH zriyoH zriyAm |[shyaadiinaaN vAmo nuha vaktavyaH ] / zrINAm / zriyAm / aDAgamAbhAve AmopyabhAvaH / zriyi zriyoH zrISu / hezrIH hezriyaH // evaM dhIhIprabhRtayo'pyanIbantAH // dhIH dhiyau dhiyaH / hedhIH hedhiyau hedhiyaH / hIH hiyo-hiyaH / hehIH // aviilkssmiitriitniidhiihiishriinnaamudaahRtH| saptAnAmeva zabdAnAM serlopo na kadAcana // 36 // ___ evaM bhUzabdo bhrUzabdazca / bhUH bhuvau bhuvaH / bhuvam bhuvau bhuvaH / bhuvA bhUbhyAm bhUbhiH / bhuvai-bhuve bhUbhyAm bhUbhyaH / bhuvAH-bhuvaH bhUbhyAm bhUbhyaH / bhuvAH-bhuvaH bhuvoH bhuvAM bhUnAm / bhuvAM bhuvi bhuvoH bhUSu / hebhUH hebhuvau hebhuvaH / evaM bhrUzabdaH / bhrUH dhruvau bhravaH / dhruvam dhruvau bhravaH / dhruvA bhrUbhyAm bhrUbhiH / dhruvai bhruve bhrUbhyAm bhrUbhyaH / bhruvAH-bhravaH bhrUbhyAm bhrUbhyaH / dhruvAH-dhruvaH dhruvoH dhruvAM bhrUNAm / dhruvAM-bhruvi bhruvoH bhrUSu / hebhrUH hebhruvau hebhravaH // evaM subhrUzabdaH / subhrUH subhruvau subhravaH / subhrUzabdasya dhau hakha iti kecit / hesubhrUH hesuzru hesudhruvau hesubhravaH // vadhUjambvAdInAM tu nadIvadrUpaM jJeyam / vadhUH vadhvau vadhvaH / hevadhu hevadhvau hevadhvaH / zeSaM nadIvat // evaM jambUH jambbau jambvaH / hejambu ityAdi / RkArAnto mAtRzabdastasya pitRvatprakriyA / serA (sU0 184) mAtA mAtarau mAtaraH / mAtaram mAtarau / strIliGgatvAcchasi mAtRH / natvAbhAvo vizeSaH / zasIti dIrghatvam / hemAtaH hemAtarau hemAtaraH ityAdi // khasRzabdasya kartRzabdavaprakriyA / khasA khasArau khasAraH / khasAram khasArau / zasi (sU0 128 ) svasaH / hekhasaH hekhasArau hekha. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 sAraH // raizabdasya surezabdavatprakriyA | rAH rAyau rAyaH / herAH // gozabdastu pUrvavat // nauzabdasya glaiauzabdavatprakriyA | nauH nAvau nAva: / henau : henAvau henAvAH || || iti kharAnta strIliGgaprakriyA // 7 // kharAnta napuMsakaliGgAH 8 1 atha kharAntA napuMsakaliGgAH pradarzyante / tatrAkArAntaH kulazabdaH / tasya prathamAdvitIyaikavacane / / 215 ato'm 1 // ataH am / akArAntAnnapuMsakaliGgAtparayoH syamoram bhavatyadhaiau / amo grahaNaM lugvyAvRttyartham / amzasorasya ( sU0 126 ) kulam // 216 Imau 2 // napuMsakaliGgAtpara au IkAramApadyate / ai e ( sU0 43 ) kule // 217 jazzasoH ziH 3 // napuMsakaliGgAtparayorjazazasoH zirbhavati / zakAraH sarvAdezArthaH // 218 guruH zicca sarvasya vaktavyaH 4 // SaSThInirdiSTasyetyasyApavAdaH // 219 numayamaH 5 // num ayamaH / napuMsakasya numAgamo bhavati zau pare / yamapratyAhArAntasya na bhavati / / 220 midantyAtsvarAtparo vaktavyaH 6 // ukAra uccAraNArthaH / makAraH sthAnaniyamArthaH // 221 nopadhAyAH 7 // naH upadhAyAH / nAntasyopadhAyA dIrgho bhavati zau pare dhivarjiteSu paJcasu pareSu nAmi ca // nopadhAyA ityatra chandasi tu bhavatIti niyamAtsaMdhiH // chandovatsUtrANi bhavantIti vacanAt / kulAni / punarapi kulam kule kulAni / zeSaM devavat / kulena kulAbhyAm kulaiH / kulAya kulAbhyAm kulebhyaH / kulAt kulAbhyAm kulebhyaH / kulasya kulayoH kulAnAm / kule kulayoH kuleSu / hekula hekule hekulAni // evaM mUlaphalapatrapuSpakuNDa kuTu* mbAdayaH // sarvAdInAma katrAntAnAmanyA dipaJcazabdavyatiriktAnAM 7 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 222 - 231] svarAntA napuMsakaliGgAH 8 39 1 prathamAdvitIyayoH kulazabdavatprakriyA / sarve sarve sarvANi / punarapyevam / zeSaM pUrvavat / sarveNa sarvAbhyAm sarvaiH / sarvasmai sarvAbhyAm sarvebhyaH / sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH / sarvasya sarvayoH sarveSAm / sarvasmin sarvayoH sarveSu / he sarva sarve he sarvANi // anyAdInAM paJcAnAM vizeSo'sti / anya si iti sthite / / 222 itvanyAdeH 8 // ztu anyAdeH / anyAdergaNAtparayoH syamoH iturbhavati / zakAraH sarvAdezArthaH / ukAra uccAraNArthaH / vAvasAne ( sU0 240 ) iti pakSe datvamapi bhavati / anyat - anyad anye anyAni / punarapyevam / zeSaM sarvavat // anyatarat - anyatarad anyatare anyatarANi / / itarat - itarad itare itarANi // katarat- katarad katare katarANi // katamat-katamad katame katamAni / zeSaM sarvavadrUpam // prathamAdayaH kulavat / prathamaM prathame prathamAni // AkArAnto napuMsaka - liGgaH somapAzabdaH / somapA si iti sthite // 223 napuMsakasya 2 // napuMsakasya kho bhavati sarvAsu vibhaktiSu parataH / ato'm (sU0215) somapaM somape somapAni / hesomapa / zeSaM kulavat // ikArAnto'sthizabdaH / / 224 napuMsakAtsya morluk 10 // napuMsakaliGgAtparayoH svamorlugbhavati / asthi / / 225 nAminaH khare 11 // nAmyantasya napuMsakasya numAgamo bhavati vibhaktikhare pare / Imau ( sU0 216 ) asthinI asthIni / punarapyevam || 226 accAstrAM zasAdau 12 // at cetyavyayam / asmAM asthyAdInAM zasAdau numAgamo bhavati pUrvasya ikArasya cAkArAdezo bhavati zasAdau khare pare // zas Adiryasya saH zasAdiH / TAdiH / zasAdAvityatadguNasaM vijJAno bahuvrIhiH / yathA citragurbahudhanaH / 227 allopaH svare'mvayu ktAcchasAdau 13 // nAntasyopadhAyA akArasya lopo bhavati Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 saarkhtvyaakrnnm| [vRttiH1 zasAdau khare pare taddhite Ipi IkAre ca / makAravakArAntasaMyogAduttarasya na bhavati / amvayuktAcchasAdAvityatra tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / lambakarNa itivat / ataH zaso'pi haraNam // asthA asthibhyAm asthibhiH / asne asthibhyAm asthibhyaH / asnaH asthibhyAm asthibhyaH / asnoH asnoH asnAm // 228 beDyoH 14 // vetyavyayam / nAntasyopadhAyA iGyoH parayo akArasya lopo bhavati // asni-asthani asnoH asthiSu // 229 svRNAM napuMsake dhau vA guNo vaktavyaH 15 // izca uzca Rzca teSAM vRNAm / uktaM hi / saMbodhane tUzanasastrirUpaM sAntaM tathA nAntamathApyadantam / mAdhyandinirvaSTi guNaM tvigante napuMsake vyAghrapadAM variSThaH // 37 // 'iuN Rlak' iti pANinIyAnAmipratyAhAraH / heasthe heasthi heAsthinI heasthiini|| evaM dadhisakthyakSiprabhRtayaH shbdaaH|| ikArAnto napuMsakaliGgo vArizabdaH / vAri vAriNI vArINi / punarapyevam / vAriNA vAribhyAm vaaribhiH| vAriNe vAribhyAm vAribhyaH |vaarinnH vAribhyAm vAribhyaH / vAriNaH vAriNoH vaariinnaam| vAriNi vAriNoH vAriSu / hevAre-hevAri hevAriNI hevArINi // 230 napuMsakasya 16 // napuMsakasya halo bhavati kharAdau // nAminaH khare ( sU0 225) iti numAgamaH / grAmaNi grAmaNinI grAmaNIni / punarapyevam / / 231 TAdAvuktapuMskaM puMvadvA 17 // uktapuMskaM nAmyantaM napuMsakaliGgaM TAdau khare pare puMvadvA bhavati // 1 'prAmaNI pite puMsi zreSThe prAmAdhipe triSu' puMliGgatAyAmapyatra prAmaNizabde napuMsakatvAcchreSThakulaM gRhyte| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0232-239] svarAntA napuMsakaliGgAH 8 yanimittamupAdAya puMsi zabdaH pravartate / napuMsake tadeva syAduktapuMskaM taducyate // 38 // eka eva hi yaH zabdastriSu liGgeSu vartate / ekamevArthamAkhyAti uktapuMskaM taducyate // 39 // pIlurvRkSaH phalaM pIlu pIlune na tu pIlave / vRkSe nimittaM pIlutvaM tajjatvaM tatphale punaH // 40 // grAmaNyA-grAmaNinA grAmaNibhyAm grAmaNibhiH / grAmaNye-grAmaNine grAmaNibhyAm grAmaNibhyaH / grAmaNyaH grAmaNinaH grAmaNibhyAm grAmaNibhyaH / grAmaNyaH-grAmaNinaH grAmaNyA :-grAmaNinoH grAmaNyAm / numantasyAmi dIrghaH / grAmaNInAm / grAmaNyAm-grAmaNini grAmaNyoH-grAmaNinoH grAmaNiSu / hegrAmaNe hegrAmaNi hegrAmaNinI hegrAmaNIni // somapaM kulaM / somape somapAni / punarapyevam / somapena somapAbhyAm somapaiH ityAdi / he somapa // 232 havAdeze saMdhyakSarANAmikArokArau ca vaktavyau 18 // suSThurAyo yasya tat / suri / suriNI surINi punarapyevam / surinnaa-suraayaa| hesurehesuri hesuriNI hesurINi / ekArAnto napuMsakaliGgo atiraizabdaH / rAyamatikrAntamatiri kulamiti vigrahe havAdeze saMdhyakSarANAmidutau iti ikhatvam / vArivatprakriyA / atiri atiriNI atirINi / punarapyevam / atirayA-atiAraNA atirAbhyAm atirAbhiH ityaadi| ukArAnto napuMsakaliGga upagozabdaH / upagatA gAvo yasyeti / upagu upagunI upguuni| punastadvat / tRtIyAdau khare vikalpaH / upagavA upagunA ityAdi atirivat / aukArAnto atinauzabdaH / atinu atinunI atinUni ityAdi // ukArAnto madhuzabdaH / tasyApi kharAdau / nAminaH khare ( sU0 255) ityAdi numAgamaH // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 madhu madhunI madhUni / punarapyevam / hemadho hemadhu ityAdi / RkArAntaH kartRzabdaH / kartR kartRNI kartRNi / punarapyevam / hekartaH-hekartR hekartRNI hekavRNi / kartA-kartRNA ityAdi // zobhanA dyauryasya tat sudhu sudhunI sudhUni / hesudyo-hesudyu hesudhunI / hesudhUni / sudhunA-sudyavA / ityAdi sarvamunneyam // iti kharAntanapuMsakaliGgaprakriyA // 8 // hasAntAH puMliGgAH 9 atha hasAntAH puMliGgAH pradazyante / tatra hakArAntaH anaDuhUzabdaH / anaDuhU si iti sthite // 233 pazcasvanaDuhaH 1 // paJcasu vacaneSvanaDaha AmAgamo bhavati zau ca // 234 sAvanaihaH 2 // anaDahUzabdasya sau pare numAgamo bhavati // 235 saMyogAntasya lopaH 3 // saMyogAntasya lopo bhavati rase padAnte ca / hasepaH serlopaH ( sU0 156. ) numvidhisAmarthyAddatvAbhAvaH / anaDvAn anaDvAhI anaDDAhaH / anaDDAham anaDAhau anahahaH / anaDuhA // 236 vasAM rase 4 // vas saMs dhvaMs bhaMs anaDuhU ityeteSAM rase padAnte ca datvaM bhavati / anaDubhyAm anaDudbhiH / anaDuhe anaDubhyAm anaDubhyaH / anaDuhaH anaDabhyAm anaDubdhaH / anaDuhaH anaDuhoH anaDDahAm / anaDuhi anaDDahoH / khase capA jhasAnAm (sU0 89 ) anaDutsu // 237 dhAvam 5 // anaDahUzabdasya dhau pare amAgamo bhavati / heanan heanaDDAhau heanaDDAhaH // goduhUzabdasya bhedaH // 238 dAdeSaH 6 // dAderdhAtorhakArasya ghatvaM bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca // godudh si iti sthite // 239 AdijavAnAM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 sU0240-246] hasAntAH puMliGgAH 9 jhabhAntasya jhabhAH sdhvoH 7 // dhAtojhabhAntasyAdau vartamAnAnAM jabAnAM jhabhA bhavanti sakAre dhvazabde ca pare nAmnazca rase padAnte ca // 240 vAvasAne 8 // avasAne vartamAnAnAM jhasAnAM jabA. zcapA vA bhavanti // 241 virAmo'vasAnam 9 // varNAnAmabhAvo'vasAnasaMjJaH syAt / godhuk-godhura goduhau goduhaH / goduham / goduhau goduhaH // goduhA / bhakArAdau / dAderghaH ( sU0 238) iti ghatve kRte / AdijabAnAm (sU0 239 ) ityanena dukArasya ghakAre kRte / jhabe jabAH ( sU0 35) godhugbhyAm godhugbhiH / godhuhe godhugbhyAm godhugbhyaH / goduhaH godhurabhyAm godhugbhyaH / goduhaH goduhoH goduhAm / goduhi goduhoH / godhugh sup iti sthite / khase capA jhasAnAm ( sU0 89) iti kakAraH / pazcAt / kilAtSaH saH kRtasya (sU0 141) iti Satvam // 242 kaSasaMyoge kSaH 10 // kakAraSakArasaMyoge kSa ityakSaraM bhavati // godhukSu / hegodhuk-hegodhug hegoduhI hegoduhaH // madhulihUzabdasya bhedaH // 243 ho DhaH 11 // hakArasya DhatvaM bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca / vAvasAne ( sU0 240) madhuliT madhuliD madhulihau madhulihaH / madhuliham madhulihau madhulihaH / madhulihA madhuliDbhyAm madhulibhiH / ho DhaH ( sU0 243 ) / khase capA jhasAnAm ( sU0 89) madhuliTUsu / hemadhuliT hemadhuliG hemadhulihau hemadhulihaH / ityAdi // mitradruzabdasya bhedaH // 244 druhAdInAM dhatvaDhatve vA 12 ||duhuu muhU muhU snihU ityeteSAM hakArasya dhatvadatve vA bhavataH dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca / vAvasAne ( sU0 240 ) mitradhrugU mitradhruk mitradhuD-mitradhruT mitradruhau 1 idaM pANinIyaM sUtramatra kenacitprasaGgAtsaMgRhItaM bhAti / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH1 mitradruhaH / mitradruham mitradruhau mitradruhaH / hemitradhrug-hemitradhukhemitradhrui-hemitradhruT / mitraQhA mitradhrugbhyAm-mitra dhruDbhyam mitradhrugbhi -mitradhrubhiH / mitradhruDsu mitradhrukSu ityAdi // evaM tattvamuhazabdaH / tattve muhyatIti tattvamuk-tattvamug-tattvamuT-tattvamuD tattvamuhau tattvamuhaH / tattvamuham tattvamuhau tattvamuhaH / hetattvamuk. hetattvamug-hetattvamuD hetattvamuT / ityAdi // bhAravAhUzabdasya bhedaH / ho DhaH ( sU0 243 ) vAvasAne ( sU0 240 ) bhAravAT-bhAravAD bhAravAhI bhAravAhaH / bhAravAham bhAravAhI // 245 vAho vau zasAdau khare 13 // vAhaH vaH au zasAdau khare / vakArasyaukArAdezo bhavati zasAdau khare pare / bhArauhaH / bhArauhA bhAravADbhyAm bhAravADbhiH // 246 zvetavAha ukthazAs-puroDAza-avayAjAM Das rase padAnte ceti vaktavyam 14 // DittvAhilopaH / atvasoH sau ( sU0 294 ) zvetavAH zvetavAhI zvetavAhaH / zvetavAham zvetavAho zvetavAhaH / atra vAho vau zasAdau / khare veti kecit / zvetauhaH / zvetauhA-zvetavAhA zvetavobhyAm zvetavobhiH / zvetauhe-zvetavAhe zvetavobhyAm shvetvobhyH| zvetauhaH-zvetavAhaH zvetavobhyAm zvetavobhyaH / zvetauhaH zvetavAhaH zvetauhoH-zvetavAhoH zvetauhAM-zvetavAhAm / zvetauhi-zvetavAhi zvetauhoH-zvetavAhoH zvetavaHsu-zvetavassu / / avayAH zvetavAH puroDAzcaite kRtadIrghAH saMbuddhau nipAtyante / cakArAdukthazA iti kecit / hezvetavAH veti kecit| hezvetavaH hezvetavAhI hezvetavAhaH / zvetamAsanaM vahatIti zvetavAH iti vyutpattiH // ukthazAH ukthazAsau ukthazAsaH / ukthazAsam ukthazAsau ukthazAsaH / ukthazAsA ukthazobhyAm ukthazobhiH / ukthazAse ukthazobhyAm ukthazobhyaH / ukthazaHsu-ukthazassu / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 sU0247-254] hasAntAH puMliGgAH 9 heukthazAH heukthazaH heukthazAsau heukthazAsaH / ityAdi / puroDAH puroDAzau puroDAzaH / puroDAzam puroDAzau puroDAzaH / puroDAzA puroDobhyAm puroDobhiH / puroDAze puroDobhyAm puroddobhyH| puroDaHsu-puroDassu / hepuroDAH-hepuroDaH hepuroDAzau hepuroDAzaH // avayAH avayAjI avayAjaH / avayAjam avayAjau avayAjaH / avayAjA avayobhyAm / avayobhiH / avayAje avayobhyAm avayobhyaH / avayaHsu-avayassu / heavayAH heavayaH heavayAjau heavayAjaH / / turAsAhazabdasya bhedaH / ho DhaH (suu0243)|| 247 she| SaH sADhi 15 // saheH sakArasya SakArAdezo bhavati sADhi sati / vAvasAne (sU0 240) turApAT turASAD turAsAhI turAsAhaH / turAsAham turAsAhI turAsAhaH / turAsAhAturASADbhyAm turssaabhiH| turAsAhe turApADbhyaH / ityAdi // heturApAT-heturApAD heturAsAhau heturAsAhaH // rephAntazcaturzabdo nityaM bhuvcnaantH|| 248 caturAm zau ca 16 // caturzabdasyAmAgamo bhavati dhivarjiteSu paJcasu pareSu zau ca pare / catvAraH caturaH caturbhiH caturthyaH // 249 ra: saMkhyAyAH 17 // rephAntasaMkhyAyAH parasyAmo nuDAgamo bhavati / Natvadvitve / caturNAm // 250 raH supi 18 // saptamIbahuvacane roreva visarjanIyo nAnyarephasya // catuSu / atra jJApakaM yakcaturvidaM sUtram / tadantavidhiratreSyate / priyAzcatvAro yasya saH priyacatvAH priyacatvArau priyacatvAraH / priyacatvAram priyacatvArau priyacaturaH / priyacaturA priyacatuAm priyacaturbhiH / gauNatve nuTa neSyate / priyacaturAm / prAdhAnye tu syAdeva / paramacaturNAm // 251 dhAvam 19 // catuzabdasya dhau pare amAgamo bhavati // hepriya, catvaH hepriyacatvArau hepriyacatvAraH // nakArAnto rAjanazabdaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 rAjan si iti sthite / nopadhAyAH ( sU0 221 ) iti dIrghaH / hasepaH ( sU0 156 ) // 252 nAno no lopazadhau 20 // nAmnaH naH lopaz adhau / nAmno nakArasyAnAgamajasya lopaz bhavati rase padAnte cAdhau / cakArAtkacinnAmno nakArasya lopazU na bhavati / suSThu hinasti pApamiti suhin // rAjA rAjAnau rAjAnaH / rAjAnam rAjAnau / allopaH khare'mbvayuktAcchasAdau (sU0 227 ) ityupadhAyA lopaH / stoH zcubhiH zcuH (sU0 77) iti nakArasya akAraH // 253 jajoH 21 // jakAraJakArasaMyoge jJa ityakSaraM bhavati // rAjJaH / rAjJA rAjabhyAm / yogAnAmubhayataH saMbandhaH / lopazi punarna saMdhiH ( sU0 50) iti niyamAt / adbhi (sU0 131) ityAtvaM na / rAjabhiH / rAjJe rAjabhyAm rAjabhyaH / rAjJaH rAjabhyAm rAjabhyaH / rAjJaH rAjJoH rAjJAm / rAjJi / veDyoH ( sU0 228 ) rAjani rAjJoH rAjalu / adhAviti vizeSaNAddherAjan herAjAnau herAjAnaH // evaM yajvannAtmansudharmanprabhRtayaH // yajvA yajvAnau yajvAnaH / yajvAnam yajvAnau / amvayutAditi vizeSaNAdalopo nAsti / yajvanaH / yajvanA yajvabhyAm yajvabhiH / yajvane yajvabhyAm yajvabhyaH / yajvanaH / ityAdi / heyajvan heyajvAnau heyajvAnaH // AtmA AtmAnau AtmAnaH / AtmAnam AtmAnau AtmanaH / AtmanA AtmabhyAm AtmabhiH / ityAdi // heAtman heAtmAnau heAtmAnaH // sudharmA sudharmANau sudharmANaH / sudharmANam sudharmANau sudharmaNaH / sudharmaNA sudharmabhyAm sudharmabhiH ityAdi // hesudharman hesudharmANau hesudharmANaH // zvanyuvanmaghavanzabdAnAM paJcasu rAjanazabdavatprakriyA / zvA zvAnau zvAnaH / zvAnam zvAnau // 254 zvAdeH 22 // zvAdervakAra utvaM prApnoti Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0255-263] hasAntAH puMliGgAH 9 . 47 zasAdau khare pare taddhite Ipi IkAre ca / khare tu na bhavati // atra niyAmakaM pANinIyasUtram / zvayuvamaghonAmataddhite / tena mAghavanaM bhavati / zunaH / zunA zvabhyAm zvabhiH / zune zvabhyAm shvbhyH| zunaH zvabhyAm ityAdi // hezvan hezvAnau hezvAnaH // yuvA yuvAnau yuvAnaH / yuvAnam yuvAnau / yuvanazabdasya tu vakArasyotve kRte / savarNe dIrghaH saha ( sU0 52 ) yUnaH / yUnA yuvabhyAm yuvabhiH / yUne yuvabhyAm yuvabhyaH / ityAdi / heyuvan heyuvAnau heyuvAnaH / / maghavA maghavAnau maghavAnaH / maghavAnam maghavAnau / maghavanzabdasya vakArasyotve kRte / u o ( sU0 45) maghonaH / maghonA maghavabhyAm maghavabhiH / maghone maghavabhyAm maghavabhyaH / ityAdi // hemaghavan hemaghavAnau hemaghavAnaH // 255 maghavA bahulam 23 // maghavanzabdasya vA tR ityantAdezaH syAt // RkAro bitkAryArthaH / bahulagrahaNAtsarve vidhayo vyabhicaranti / bito num (sU0 292 ) maghavAn / nazcApadAnte jhase ( sU0 95) maghavantau maghavantaH / maghavantam maghavanto maghavataH / maghavatA maghavabhyAm maghavadbhiH / maghavate maghavanyAm maghavabhyaH ityAdi // hemaghavan hemaghavantau hemaghavantaH // 'sa kila saMyugamUrdhni sahAyatAM maghavataH pratipadya mahArathaH // ' iti prayogadarzanAt // 256 arvaNastrasAvanaJaH 24 // namvarjasyArvaNastR ityantAdezaH syAdasau vibhakto parataH / arvA arvantau arvantaH / arvantam arvantau arvataH / arvatA arvabhyAm arvdbhiH| arvate arvabhyAm arvaJyaH / ityaadi|| hearvan hearvantau hearvntH|| navarjasyeti kim / nopadhAyAH (sU0221) anarvA anarvANau anarvANaH / anarvANam anarvANau anarvaNaH / anarvaNA anarvabhyAm 1 idamapi pANinIyamatra prasaGgAtkenacitsaMgRhItam / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 anarvabhiH anarvasu / ityAdi // nakArAntasyApi pathinzabdasya bhedaH // 257 ito'tpaJcasu 25 // itaH at paJcasu / paJcasu syAdiSu pathyAdInAmikArasyAkAro bhavati // 258 tho nuna 26 // pathyAdInAM thakArasya nuDAgamo bhavati paJcasu syAdiSu pareSu / pan than si iti sthite // 259 A sau 27 // A sau / pathyAdInAM TerAtvaM bhavati sau pare / panthAH / nopadhAyAH ( sU 0 221) panthAnau panthAnaH / panthAnam panthAnau // 260 panthAM TeH 28 // pathyAdInAM Telopo bhavati zasAdau khare pare taddhite Ipi IkAre ca / pathaH / pathA pathibhyAm pathibhiH / pathe pathibhyAm pathibhyaH / pathaH pathibhyAm pathibhyaH / pathaH pathoH pathAm / pathi pathoH / nalopaH / kilAtSaH saH ( sU0 141) pathiSu / hepanthAH hepanthAnau hepanthAnaH // evaM mthinRbhukssinprbhRtyH| manthAH manthAnau mnthaanH|| RbhukSAH RbhukSANau RbhukSANaH / ityaadi| daNDinzabdasya bhedH|| 261 inAM zau sau 29 // in han pUSan arthaman ityeteSAM zau sau cAdhau pare upadhAyA dI| bhavati / silopanalopau / daNDI daNDinau daNDinaH / daNDinam daNDinau daNDinaH / daNDinA daNDibhyAm daNDibhiH / daNDine daNDibhyAm daNDibhyaH / daNDiSu / ityAdi // hedaNDin hedaNDinau hedaNDinaH // brahmahA brahmahaNau brahmahaNaH / brahmahaNam brahmahaNau / allopaH khare (sU0 227) / / 262 hano ne 30 // hanaH gh ne / hanterdhAtorhakArasya ghatvaM bhavati avyavadhAne nakAre pare vyavadhAne niti Niti ca pare / ghasaMyogo NatvaniSedhArthaH // 263 hanteratpUrvasya 31 // hanterakArapUrvasyaiva nasya NatvaM syAnnAnyasya // brahmaghnaH / brahmanA brahmahabhyAm brahmahabhiH / brahmanne brahmahabhyAm brahmahabhyaH / brahmanaH brahmabhyAm Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0264-273] hasAntAH puMliGgAH 9 19 brahmahabhyaH / brahmanaH brahmaghnoH brahmanAm / brahmani-brahmahaNi brahmanoH brahmahasu / hebrahmahan hebrahmahaNau hebrahmahaNaH // pUSA pUSaNau pUSaNaH / pUSaNam pUSaNau pUSNaH / pUSNA pUSabhyAm pUSabhiH / pUSNe pUSabhyAm pUSabhyaH / pUSNaH pUSabhyAm pUSabhyaH / pUSNaH pUSNoH pUSNAm / pUSNi-pUSaNi / Dau Tilopo veti kecit / pUSi pUSNoH pUSasu / hepUSan hepUSaNau hepUSaNaH // aryamA aryamaNau aryamaNaH / aryamaNam aryamaNau aryamNaH / aryamNA aryamabhyAm aryamabhiH / ityAdi / hearyaman hearyamaNau hearyamaNaH // saMkhyAzabdAH paJcanaprabhRtayo bahuvacanAntAstriSu sarUpAH / paJcan jas iti sthite // 264 jazzasoluMka 32 // SakAranakArAntasaMkhyAyAH parayo sazasoluMgbhavati / / 265 luki na tanimittam 33 // luki sati tannimittaM kArya na syAt // tena / nopadhAyAH ( sU0 221 ) iti dIrghatvaM na / paJca paJca paJcabhiH paJcabhyaH paJcabhyaH // 266 SNaH 34 ||sskaarnkaaraantsNkhyaayaaH parasyAmo nuDAgamo bhavati // nopadhAyAH (sU0 221) nAno no lopazadhau (sU. 234 ) paJcAnAm paJcasu / evaM saptannavandazanprabhRtayaH // aSTanzabdasya bhedaH // 267 aSTano Dau vA 35 // aSTanzabdAtparayo sUzasorvA Dau bhavati / DivADilopaH / aSTau aSTau aSTa aSTa // 268 vAsu 36 // vA A Asu / aSTanzabdasya Asu vibhaktiSu parAsu vA TerAtvaM bhavati / aSTabhiH-aSTAbhiH / aSTabhyaH aSTAbhyaH / aSTabhyaH aSTAbhyaH / aSTAnAm / aSTasu-aSTAsu / gauNatve'pi AtvaM jazzasoDau~tvaM vetyeke / priyASTA-priyASTAH priyASTAnau-priyASTau priyASTAnaH priyaassttau-priyaassttaaH| priyASTAnaM-priyASTAm priyASTAnau-priyASTau priyASTraH priyASTau-priyASTAn priyASTrA-priyASTA priyASTAbhyAM-priyASTabhyAm priyASTAbhiH-priyASTabhiH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 priyA-priyASTai priyASTAbhyAM priyASTabhyAm priyASTAbhyaH - priyASTabhyaH / priyASTraH - priyASTAH priyASTAbhyAM - priyASTabhyAm priyASTAbhyaH - priyASTabhyaH / priyASTuH-priyASTAH priyASTroH priyASTauH priyASTAM-priyASTrAm / priyASTi-priyASTani priyASTe priyASTroH - priyASTau H priyASTAsupriyASTasu / hepriyASTan- he priyASTA hepriyASTAnau - hepriyASTau hepriyATAna:- hepriyASTAH || 50 jasi trINyeva rUpANi zasi trINyeva vai punaH / GAvapi trINi rUpANi zeSe dve dve priyASTanaH // 41 // makArAnta idam zabdaH || 269 idamo'yaM puMsi 37 // idamaH ayam puMsi / idamazabdasya puMsi viSaye ayamAdezo bhavati sisa - hitasya // ayam / dvivacanAdau tyAdeSTeH ( sU0 175 ) iti sarvatrAkAraH / ida au iti sthite // 270 dasya maH 38 // tyadAdInAM dakArasya matvaM bhavati syAdau pare // o au au ( sU0 46 ) imau / sarvAditvAt jasI ( 145 ) ime / tyAdInAM gherabhAvaH / imam imau imAn // 271 ana TausoH 39 // ana TausoH / idamo'nAdezo bhavati TausoH parayoH kRtsnasya // Tena ( sU0 130 ) anena // 272 sbhyaH 40 // sbhi aH / idamaH sakAre bhakAre ca pare akArAdezo bhavati kRtsnasya // tyadAditvAdatvasiddhau punaratvavidhAnaM sarvAdezArtham / tadAha kRtsnasyeti / adbhi ( sU 131 ) ityAtvam / AbhyAm || 273 bhimas 41 // idamadasorbhis bhiseva bhavati // tena bhakArasya atvaM na / esi bahutve (sU0 135) ebhiH / idam iti sthite tyAdeSTeraH syAdau De (sU0 275) sarvAdeH smaT (sU0 148) sbhyaH (sU0 172) asmai AbhyAm ebhyaH / Gasirat ( sU0 136 ) ataH ( sU0 149 ) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0274-282] hasAntAH puMliGgAH 9 asmAt AbhyAm ebhyaH / usUsya ( sU0 137 ) asya / ana TausoH (sU0 271) osi (sU0 138) e ay (sU0 41) anayoH / suDAmaH (sU0 150) sbhyaH (sU0272) esbhi bahutve (sU0135) kilAt (sU0 141) eSAm / Gi smin ( sU0 151) asmin anayoH eSu // tyadAdInAM saMbodhanAbhAvaH // 274 idamo'pyanvAdeze dvitIyATaussvenAdezo vaktavyaH 42 // uktasya punarbhASaNamanvAdezaH // enaM enau enAn / enena etayoH enayoH // prazAmzabdasya bhedaH // 275 mono dhAtoH 43 // dhAtormakArasya nakArAdezo bhavati rase padAnte ca / prazAn prazAmau prazAmaH / heprazAn heprazAmau heprazAmaH / prazAmam prazAmau prazAmaH / prazAmA prazAnbhyAm prazAnbhiH / ityAdi / kiMzabdasya bhedaH / kiMzabdasya tyAdeSTeraH syAdau (sU0275) iti sarvatrAkAre kRte sarvazabdavadrUpaM jJeyam // kaH kau ke / kam ko kAn / kena kAbhyAm kaiH / kasmai kAbhyAm kebhyaH / ityAdi // dhakArAntastattvabudh zabdaH / tasya rase padAnte ca / AdijabAnAM jhabhAntasya jhabhAH sdhvoH ( sU0 239) hase paH serlopaH ( sU0156 ) vAvasAne (sU0 240) tattvamutra tattvabhu tatvabudhau tattvabudhaH / tattvabudham tattvabudhau tattvabudhaH / tattvabudhA tattvabhubhyAm tattvabhudbhiH / ityAdi / hetattvabhut hetattvabhud hetattvabudhau hetattvabudhaH // jakArAntaH samrAjazabdaH // 276 chazaparAjAdeH SaH 44 // chakArAntasya zakArAntasya SakArAntasya ca rAjyasrajmRjabhrAjAdezca SakAro bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca // Sasya SatvaM DatvaniSedhArtham / tena AkhyAtAdau tu DatvaM nAsti dveSTItyAdi // 277 So DaH 45 // SaH DaH / SakArasya DatvaM bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca / vAvasAne Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 (sU0 240 ) // 278 mo rAji samaH kau 46 // vibante rAjatau pare samo masya ma eva syAt // tenAnukhArAbhAvaH / samrAD samrAT samrAjau samrAjaH / samrAjam samrAjau samrAjaH / samrAjA sagrADbhyAm samrAbhiH / ityAdi // samrATsu / hesamrAT-hesamrAD hesamrAjau hesamrAjaH // 279 yujerasamAse 47 // yujeH suTi num svAdasamAse // 280 kinpratyayasya ku. 48 // kvinnantasya dhAntoH kavargAntAdezaH syAdasamAse jhali padAnte ca / pratyayazabdena pratyayAntasya grahaNam / yuG / anukhAraparasavau~ / yuJjau yuJjaH / yuJjam yuJjau yujaH / yujA yugbhyAm yugbhiH / yuje yugbhyAm yugbhyaH / coH kuH (sU0 285 ) khase capA0 ( sU0 89) kilAt (sU0. 141) kaSasaMyoge kSaH ( sU0 242) yukSu / heyuG heyuJjau heyuJjaH / ityAdi / asamAse kim / azvayuk azvayug azvayujau azvayujaH / azvayujam azvayujau azvayujaH / azvayujA azvayugbhyAm azvayugbhiH / ityAdi // samAdhyarthasya yujena num / yuk samAdhimAnityarthaH // dakArAnto dvipaadshbdH| dvipAt-dvipAd dvipAdau dvipaadH| dvipAdam dvipAdau // 281 pAdaH pat 49 // pAdUzabdasya padAdezaH syAcchadAsau khare pare taddhite Ipi ikAre ca // dvipdH| dvipadA dvipAbhyAm dvipAdbhiH // dvipade dvipAbhyAm dvipAbhyaH / ityaadi|| hedvipAt hedvipAdU hedvipAdau hedvipAdaH / / dkaaraantaastyduutdydetduushbdaaH|| tyadU si iti sthite // 282 staH 50 // sU taH / tyadAdestakArasya satvaM bhavati sau pare // syaH tyau tye / tyam tyau tyAn / tyena tyAbhyAm tyaiH / tyasmai tyAbhyAm tyebhyaH / 1 pANinIyAnItazcatvAri sUtrANi prakSiptAnyatretyanumitiH prAcInatamapustakedhvadRSTatvAt / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 283-291] hasAntAH puMliGgAH 9 tyasmAt tyAbhyAm tyebhyaH / tyasya tyayoH tyeSAm / tyasmin tyayoH tyeSu // saH tau te / tam tau tAn / tena tAbhyAm taiH| tasmai ityaadi|| yaH yau ye / yam yau yAn / yena yAbhyAm yaiH / yasmai / ityaadi| eSaH etau ete // 283 etado'nvAdeze dvitIyATauHkheno vA vktvyH||uktsy punrbhaassnnmnvaadeshH| etaM-enam etau-enau etAn enAn / etena-enena etAbhyAm etaiH / etasmai etAbhyAm etebhyH| / etasmAt etAbhyAm etebhyaH / etasya etayoH enayoH eteSAm / etasmin etayoH-enayoH eteSu // etena vyAkaraNamadhItamenaM chando'dhyApaya ||chkaaraantstttvpraashbdH chazaSarAjAdeH SaH (sU0 276) vAvasAne (sU0 240) tattvaprAT-tattvaprADU tattvaprAchau tattvaprAchaH / tattvaprAcham tattvaprAchau tattvaprAchaH / tattvaprAchA / chazaSarAjAdeH SaH (sU0 276 ) SoDaH (sU0 247) tattvaprAibhyAm tattvaprAibhiH / tattvaprAche tattvaprADbhyAm tattvaprADbhyaH / tattvaprAchaH tattvaprADbhyAm tattvaprADbhyaH / tattvaprAchaH tattvaprAchoH tattvaprAchAm / tattvaprAchi tattvaprAchoH tattvaprATsu // thakArAnto'gnimathzabdaH / vAvasAne (sU0 240) agnimat-agnimad agnimathau agnimathaH / agnimatham amimathau agnimathaH / agnimathA agnimadbhayAm agnimadbhiH / ityaadi| heagnimat-heagnimad heagnimathau heagnimathaH // cakArAntaH pratyaczabdaH // 284 aJceH paJcasu numAgamo vaktavyaH 52 / / 285 coH kuH 53 // cavargasya kavargAdezo bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca yathAsaMkhyena // stoH zcubhiH zcaH (sU0 77) saMyogAntasya lopaH ( sU0 235 ) pratyaG pratyaJcau pratyaJcaH / pratyaJcam pratyaJcau // 286 aJcerdIrghazca 54 // aJcaterakArasya lopo bhavati pUrvasya ca dIrghaH zasAdau khare pare taddhite pratyaye Ipi ikAre Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 c||prtiicH / nimittAbhAve naimittiksyaapybhaavH| prtiicaa| coH kuH (sU0 285) pratyagbhyAm prtygbhiH| pratIce pratyagbhyAm pratyagbhyaH / pratyakSu / hepratyaGhepratyaJcau hepratyaJcaH // 287 nAJceH pUjAyAma 55 // pUjArthasyAJcaterupadhAbhUtasya nasya lopo na syAt / aluptanakAratvAnna num / kinpratyayasya kuH ( sU0 279) saMyogAntasya lopaH / . ( sU0 235) / pratyaG pratyaJcau pratyaJcaH / pratyaJcam pratyaJcau / nlopaabhaavaadkaarsyaalopH| pratyaJcaH pratyaJcA pratyaGbhyAm prtybhiH| ityAdi // GoH kuk Tuk vA zari ( sU0 100 ) pratyakSu pratya kSu // evaM tiryacazabdaH / tiryaG tiryaJcau tiryaJcaH / tiryaJcam tiryaJcau // 288 tirazcAdayaH 56 // tirazcAdayaH zabdA nipAtyante zasAdau khare pare taddhite Ipi IkAre ca // tirazvaH / tirazcA tiryagbhyAm tiryagbhiH / tiryakSu / hetiryaG hetiryaJcau hetiryaJcaH // 289 viSvagdevayozca Terayazcatau vapratyaye 57 // anayoH sarvanAmazca TeradyAdezaH syAdapratyayAnte'Jcatau pare // amuM aJcatIti vigrahe // adasaSTeradyAdezaH // 290 adaso'se dudo maH 58 // adaso'sAntasya dAtparasya udUtau sto dasya ca maH syAt / adamuyaG amuyaG amumuyaG adadyaG // - parataH kecidicchanti kecidicchanti pUrvataH / ubhayoH kecidicchanti kecidicchanti nobhayoH // 42 // viSvadyA devadyaG // udaG udaJcau udaJcaH / udaJcam udaJcau // 291 uda Ita 59 // ucchabdAtparasya luptanakArasyAJcaterakArasyekArAdezo bhavati zasAdau khare pare taddhite Ipi ikAre ca / udiicH| udIcA udagbhyAm udagbhiH / udakSu / heudaG heudaJcau heudnycH|| - 1 pANinIyamidaM sUtram / - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 292-295] hasAntAH puMliGgAH 9 evaM samyacUzabdaH / samyaG samyaJcau samyaJcaH / samyaJcam samyaJcau samIcaH / samIcA ityAdi // kakArAnto marucchabdaH / hase paH serlopaH (sU0 156) vAvasAne (sU0 240 ) marut-marud marutau marutaH / marutam marutau marutaH / marutA marudbhyAm marudbhiH / ityAdi / hemarut-hemarud hemarutau hemarutaH // evaM amicitprbhRtyH|| agnicita-agnicid agnicitau agnicitaH / heamicit-heamicidU heagnicitau heagnicitaH // takArAnta ukArAnubandho mahacchabdaH // 292 bito num 60 // uzca Rzva vR / vR it yasya saH vit tasya vitaH num / ukArAnubandhasya RkArAnubandhasya ca numAgamo bhavati puMsi paJcasu pareSu // 293 sammahato'dhau dIrghaH zau ca 61 // nca sUca apaca mahAMzca eteSAM samAhAraH sammahataH tasya nsammahataH adhau dIrghaH zau cetyanvayaH / santasyApazabdasya mahacchabdasya ca dIrgho bhavati paJcasu pareSu dhivarjiteSu zau ca pare // saMyogAntasya lopaH (sU0 235) mahAn / nazvApadAnte jhase (sU0 95) mahAntau mahAntaH / mahAntam mahAntau mahataH / mahatA mahadbhyAm mahadbhiH / mahate mahadbhyAm mahanyaH / ityAdi hemahan hemahAntau hemahAntaH / nsantasyetyAgamajanakArayuktasAntasya jJeyam / tena kaMsazabdasya kibantasya na diirghH| saMyogAntasya lopaH ( sU0 235) kan kaMsau kNsH| kaMsam kaMsau kNsH| kaMsA kanbhyAm knbhiH| kansu / hekan // zobhanA Apo yasminnasau khApa khAbU khApau khApaH // khAmpi taDAgAni / takArAnta ukArAnubandho bhavacchabdaH / vRto num (sU0 292) iti numAgamaH // 294 atvasoH sau 62 // atvasoH sau iti dhAtoneSyate / atvantasyAsantasya ca dI| bhavati dhivarjite sau pare / saMyogAntasya (sU0235) hase paH (sU0) bhavAn bhavantau bhavantaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 bhavantam bhavantau bhavataH / bhavatA bhavadbhyAm bhavadbhiH / bhavate bhavadbhyAm bhavadbhyaH / bhavataH bhavadbhyAm bhavabhyaH / bhavataH bhavatoH bhavatAm / bhavati bhavatoH bhavatsu / hebhavan hebhavantau hebhavantaH / / asantasyetyasupratyayAntasyeti vivakSitam / tena piNDaM asatIti piNDanaH piNDagrasau piNDagrasaH / piNDagrasam piNDagrasau piNDagrasaH ityAdi // RkArAnubandhasya bhavatzabdasya nugAgama eva / atvantatvAbhAvAnna dIrghaH / vRto num (sU0 292) saMyogAntasya lopaH (sU0 235) bhavan bhavantau bhavantaH / bhavantam bhavantau bhavataH bhavatA bhavadbhyAm bhvdbhiH| bhavatsu / ityAdi / hebhavan hebhavantau hebhavantaH // evaM pacanazabdaH / pacan pacantau pacantaH / pacantam pacantau pacataH / pacatsu / ityAdi // hepacan hepacantau hepacantaH // 295 dviruktAnAM jakSAdInAM ca zaturnumapratiSedhaH puMliGge nityaM vaktavyo napuMsake vA zau ca 63 // dadhat-dadhadU dadhatau dadhataH / dadhatam dadhatau dadhataH / dadhatA dadhadbhyAm dadhadbhiH / ityAdi // napuMsake dadhat-dadhad dadhatI dadhati-dadhanti / jakSa jAgR daridrA zAs dIdhI vevI cakAs ete jakSAdayaH // zakArAnto vizazabdaH / chazaSarAjAdeH SaH (sU0 276) iti Satvam / So DaH ( sU0 277 ) iti Datvam / vAvasAne ( sU0 240 ) capA jabAzca / viT-viD vizau vizaH / vizam vizau vishH| vizA viDbhyAm vibhiH / viTsu / ityAdi / heviTa heviDa hevizau hevizaH // SakArAntaH SaSzabdo nityaM bahuvacanAntastriSu sarUpaH / SaS jas iti sthite / jasUzasorlak (sU0 264 ) So DaH (sU0 277) vAvasAne ( sU0 240) SaT SaDbhiH SaDbhyaH SaDbhyaH / SNaH (sU0 266 ) iti nuT / So DaH (su0 277) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 296- 301] hasAntAH puMliGgAH 9 57 SaD nAm iti sthite // 296 DNaH 64 // D NaH / saMkhyAsaMbandhino DakArasya NatvaM bhavati nAmi pare // TubhiH TuH (sU0 79 ) ssnnnnaam| kvacidaSpadAnte'pi padAntatAzrayaNIyA / SaS su iti sthite / SoDa: ( sU0 277 ) khase capA (sU0 89) itiTakAre kRte / SaTsu ityatra / STubhiH STuH ( sU0 79 ) iti sakArasya Satve prApte padAntatAzrayaNIyA / TorantyAt ( sU0 83 ) iti STutvaniSedhaH // 297 doSAm 65 // doSsajuSAziSha viSprabhRtInAM SakArasya repho bhavati rase padAnte ca // hase paH ( sU0 156 ) srorvisargaH ( sU0 124 ) do: doSau doSaH / doSam doSau / [ zasAdAvannantatA vA vaktavyA ] doSNaH- doSaH / doSNA- doSA dorbhyAM doSabhyAm dorbhiH- doSabhiH / doSNe-doSe dorbhyAM - doSabhyAm dorbhyaH doSabhyaH / doSNaH - doSaH dorbhyAM - doSabhyAm dorbhyaH - doSabhyaH / doSNaH - doSaH doSNoH doSoH doSNAm-doSAM / veGayoH (sU0 228 ) doSNa-doSaNa doSi doSNoH - doSoH / doSasu iti sthite / doSAm ( sU0 297 ) iti visargaH / zaSase vA ( sU0 105 ) iti satve kRte / kvilAt (sU0 141 ) iti Satve ram / num visarja - nIyazasvyavadhAne'pi kilAditi sasya SatvaM vAcyam / kRtAkRtaprasaGgIyo vidhiH sa nityaH / doSSu - doH Su-doSasu / hedo: hedoSau hedoSaH // saptamIbahuvacane kRtrimatvAdvisargaH // evaM sajuSAbdaH // 298 sajuSAziSo rase padAnte ca dIrgho vaktavyaH 66 // vyovihase ( sU0 315 ) iti siddhe idaM na vaktavyam / athavA tasyaivedaM sUcakam / doSAm / ( sU0 297 ) sajUH sajuSau sajuSaH / sajuSam sajuSau sajuSaH / sajuSA sajUrbhyAm sajUrbhiH / sajUSu-sajUH Su / ityAdi / hesajUH hesajuSau hesajuSaH // sakArAntaH puMszabdaH / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 puMm si iti sthite // 299 puMso'suG 67 // puMszabdasya asuGAdezo bhavati puMsi paJcasu pareSu zau ca // GakAro'ntyAdezArthaH / ukAro numvidhAnArthaH // 1 rephaH varaparaM varNaM dRSTvAssrohati tacchiraH / puraH sthitaM yadA pazyedadhaH saMkramate kharam // 43 // anusvAro namasyaiva yAvattaddezayogataH / mUrdhni saGgaM labhettAvannekSate purataH svaram // 44 // maH khare ( sU0 101 ) pumas si iti sthite / trito num ( sU0 292 ) sammahataH ( sU0 293 ) iti dIrghaH / saMyogAntasya lopaH ( sU0 235 ) hase paH serlopaH ( sU0 156 ) pumAn pumAMsau pumAMsaH / pumAMsam pumAMsau puMsaH / puMsA / puMsi puMsoH / puMsa su iti sthite / / 300 asaMbhave puMsaH kaksau 68 // asaMbhava iti ko'rthaH / vedAntaikavedyasya paramAtmano bahutvAsaMbhave vAcye sati puMszabdasya kagAgamo bhavati supi pare | kakAraH kitkAryArthaH / akAra uccAraNArthaH // 309 skorAdyozca 69 // saMyogAdyoH sakArakakArayorlopo bhavati dhAtorjhase pare nAmnazca rase padAnte ca // kilAt ( sU0 141 ) iti sasya Satvam / kaSasaMyoge kSaH ( sU0 242 ) puMkSu // nanu puMkSvityatra makAra eva saMyogAdirna sakArastarhi kathaM lopaH / puMkSu atra skorAdyozca ( sU0 301 ) ityanena saMyogAdyasya lope prApte makArasyaiva lopo bhavenna tu sakArasya / AditvAbhAvAt / saMyogAdyastu puMs ityatra zirasi makAra eva / tasmAdAditvaM dvividham / mukhyamApekSikaM ca / atra sasyAditvamApekSikam / puMs ka ityatra kakArApekSayA sakAra AdiH saMkArApekSayA makAra khAdiriti sakArasyaiva lopaH / hepumana he - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 302 - 307] hasAntAH puMliGgAH 9 59 mAMsau hepumAMsaH // evaM vidvas zabdaH / vidvAn vidvAMsau vidvAMsaH / vidvAMsam vidvAMsau // 302 vasorva uH 70 // vasoH saMbandhI cakAra utvaM prApnoti zasAdau khare pare taddhite Ipi IkAre ca // viduSaH / viduSA / vasAM rase ( sU0 236 ) iti datvam / vidvayAm vidvadbhiH / viduSe vidvadbhyAm vidvadbhyaH / vidvatsu / he vidvan / ityAdi // taddhite vaiduSyam / evaM tasthivasprabhRtayaH / tasthivAn tasthivAMsau tasthivAMsaH / tasthivAMsam tasthivAMsau / nimittAbhAve naimittikasyApyabhAvaH / iTo vakAramuddizya prAptatvAdvasyotve tannivRttiH / Ato'napi (sU0 803 ) ityAlopaH / tasthuSaH / tasthuSA tasthivadbhyAm tasthivadbhiH / tasthivatsu / ityAdi / hetasthivan hetasthivAMsau tasthivAMsaH // sakArAntaH zuzruvasUzabdaH / zuzruvAn zuzruvAMsau zuzruvAMsaH / zuzruvAMsam zuzruvAMsau / zuzruvas zasra iti sthite / vasorva uH (sU0 302) vordhAtoriyuvau khare ( sU0 180 ) kharahInaM pareNa saMyojyam / ( sU0 36 ) kilAt (sU0 141 ) iti Satvam / zuzruvuSaH / zuzruvuSA / vasAM rase ( sU0 236 ) khase capA ( sU0 89 ) zuzruvatsu / hezuzruvan hezuzruvAMsau zuzruvAMsaH // evaM pecivAn pecivAMsau pecivAMsaH / pecivAMsam pecivAMsau / zasi vasyotve kRte yadAgamatvAdiDlopaH / pecuSaH / pecuSA pecivadbhyAm / ityAdi || sakArAnto jagmivaszabdaH / jagmivAn jagmivAMsau jagmivAMsaH / jagmivAMsam jagmivAMsau / iTaH kakAramuddizya prAptatvAdvasyotve kRte iTo'pi nivRttiH / gamAM khare ( sU0 787 ) ityanena upadhAlopaH / jagmuSaH / jagmuSA jagmivadbhyAm / jagmivatsu / ityAdi // jaganvAn jaganvAMsau jaganvAMsaH / jagavAMsam jaganvAMsau / zasi vasyotve kRte vakAranimittasya / mono dhAtoH 1 1 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 (sU052)iti nakArasyApi mkaarH| gamAM khare (sU0787) iti upadhAlopaH / jagmuSaH / jagmuSA jaganvadbhyAm / ityAdi / evaM jaghanvAn jaghanvAMsau jaghanvAMsaH / jaghanvAMsam jaghanvAMsau januSaH / jaghnuSA jaghanvabhyAm / ityAdi // sakArAntaH suvacaszabdaH / atvasoH sau ( sU0 294 ) suvacAH suvacasau suvacasaH / suvacasam suvacasau / ityAdi // hesuvacaH hesuvacasau hesuvacasaH // evaM candramasprabhRtayaH / atvasoH sau ( sU0 294 ) hasepaH serlopaH ( sU0 156 ) candramAH candramasau candramasaH / candramasam candramasau candramasaH / candramasA candramobhyAm candramobhiH / candramassu-candramaHsu / hecandramaH hecandramasau hecandramasaH / ityAdi / uzanaszabdasya bhedaH // 303 uzanasAm 71 // uzanas purudaMsas anehas ityeteSAM seradherDA bhavati // DitvAhilopaH / uzanA uzanasau ushnsH| uzanasam uzanasau uzanasaH / uzanasA uzanobhyAm uzanobhiH / uzanassu-uzanaHsu / ityAdi // uzanaso dhau nAntatA'dantatA vA vaktavyA / heuzanan-heuzana heuzanaH heuzanasau heuzanasaH // ubhayavikalpe rUpatrayam / saMbodhane tUzanasastrirUpamiti vacanAt // purudaMsA purudaMsasau purudaMsasaH / ityAdi // anehA anehasau anehasaH / anehasam / heanehaH / ityAdi // adaszabdasya bhedaH / tyAdeSTeH ( sU0 175) iti sarvatrAkAraH / ad si iti sthite / / 304 sau saH 72 // adaso dakArasya sau pare satvaM bhavati // 305 serau 73 // adasaH seraukArAdezo bhavati // asau / dvivacane adas au iti sthite // 306 dasya maH 74 // tyadAdInAM dakArasya matvaM bhavati syAdau pare / o au au (sU0 46) amau iti sthite // 307 mA 75 // uzca Uzca U / adaso Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 308-315] hasAntAH puMliGgAH 9 makArAtparasya hUkhasya hUkha ukArAdezo bhavati dIrghasya ca dIrgha UkArAdezo bhavati // amU / bahuvacane sarvAditvAt jasI (sU0 145) dasya maH ( sU0 306) a i e (sU0 43 ) ame iti sthite // 308 erI bahutve 76 // eH I bahutve / bahutve sati makArAtparasya adasa ekArasya IkArAdezo bhavati // amI / IkAravidhisAmarthyAnna tUkAraH / amum amU amUn / matvotve kRte / TAnA'striyAm (sU0 161) amunA amUbhyAm amIbhiH / adas De iti sthite / kAro GitkAryArthaH / tyAdeSTeraH syAdau (sU0 175) dasya maH ( sU0 306 ) sarvAdeH smaTU ( sU0 148) mAdU ( sU0 307 ) amuSmai amUbhyAm amIbhyaH / tyAdeSTeraH syAdau ( sU0 175) dasya maH (sU0 305) sirat (sU0 136 ) ataH (sU0 149) savarNe dIrghaH ( sU0 52) mAdU (sU0 307 ) amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH / ussya (sU0 137) mAdU (sU0307) kilAt ( sU0141) amuSya amuyoH amISAm / amuSmin amuyoH amISu // 309 sAmAnye adasaH kaH syAdivacca 77 // sAmAnye'rthe vAcye sati adasUzabdAtparaH kaH pratyayo bhavati kaH syAdivajjJeyaH // ekasyoccAraNena bahoM labhyate satsAmAnyam / tyAdeSTeraH syAdau ( sU0 287 ) dasya maH ( sU0 306) mAdU (sU0 307 ) amukaH amuko amuke / amukam amuko amukAn / amukena amukAbhyAm amukaiH / ityAdi / zeSa sarvazabdavadrUpaM jJeyam / cakArAtsAtparasyotvam / tena tyAdeSTeH (sU0 175) sau saH (sU0 34) mAdU ( sU0 307) amukH| ityAdi // ityapi bhavati // iti hasAntapuMliGgaprakriyA // 9 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 [ vRtti: 1 sArasvatavyAkaraNam / hasAntAH strIliGgAH 10 atha hasAntAH strIliGgAH pradarzyante // // tatra hakArAnta upA - nahazabdaH // 310 naho dhaH 1 // nahI hakArasya dhakArAdezo bhavati dhAtorjhase pare nAnnazca rase padAnte ca // vAvasAne ( sU0 240 ) upAnat upAnad upAnahau upAnahaH / khase capA isAnAm ( sU0 89 ) upAnatsu / heupAnat heupAnad heupAnahau heupAnahaH // vakArAnto divazabdaH // 311 diva au 2 // divaH au / divo vakArasya aukArAdezo bhavati sau pare // iyaM khare ( sU0 33 ) dyau divau divaH / divam // 312 vAmi 3 // divo vakArasya vA AtvaM bhavati ami pare / dyAm divau divaH / divA // 313 u rase 4 // urase / divo vakArasya ukArAdezo bhavati rase padAnte ca // dyubhyAm dhubhiH / dive dyubhyAm dyubhyaH / divaH Su / dyauH he devau hedivaH // rephAntazcaturzabdo bahuvacanAntaH // 314 tricaturoH striyAM tisRcatasRvat 5 // tricaturoH striyAM tisRcatasR / Rvadityavyayam / striyAM vartamAnayostricaturarzabdayostisR catasR ityetAvAdezau bhavataH / RkArazca Rvat // tataH turA ( sU0 189 ) ityAr bhavati / R ram (sU0 40 ) tisraH tisraH tisRbhiH tisRbhyaH tisRbhyaH || 315 tisRcatasRzabdayornAmi dIrghatvaM na vaktavyam 6 // chandasi vA dIrghatvam / tisRNAM - tisRNAm / tisRSu // catasraH catasraH catasRbhiH catasRbhyaH catasRbhyacatasRNAm-catasRNAm catasRSu / striyAmiti tricaturorvizeSaNAstriH yAM gauNayornetAvAdezau staH / priyAstrayastrINi vA yasyAH sA priyatriH priyatrI priyatrayaH / buddhivat / yadA striyAM mukhyau liGgAntare gauNau tadAdezau sta eva / priyA stisro yasya saH priyatisA / serA ( sU0 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 316-319] hasAntAH strIliGgAH 10 184 ) priyatisrau priyatisraH / priyatisram priyatisrau priytisrH| priyatisrA priyatisRbhyAm priyatisRbhiH / priyatisRSu // klIbe priyAstisro yasya tatpriyatisR priyatisRNI priyatisRNi // evaM priyAzca. tasro yasya saH priyacatasA priyacatasrau priyacatasraH // klIbe / priya. catasR priyacatasRNI priyacatasRNi // rephAnto gizabdaH // 316 svorvihase 7 // dhAtorikArokArayo? bhavati rephavakArayorhasaparayoH // gIH girau giraH / giram girau giraH / girA gIAm gIrbhiH / hegIH hegirau hegiraH // evaM puradhurAdayaH // dhakArAntaH samizabdaH / vAvasAne (sU0 240 ) samit-samid samidhau samidhaH / samidham samidhau samidhaH / samidhA samibhyAm smidbhiH| khase capA jhasAnAm (sU0 89) samitsu // bhakArAntaH kakubhzabdaH / vAvasAne (sU0 240 ) kakup-kakub kakubhau hekakubhaH / kakubham kakubhau kakubhaH / kakubhA kakubbhyAm kakubhiH / kakupsu / hekakup-hekakub hekakubhau hekakubhaH / dakArAntAstyadAdayaH / tyAdeSTeraH syAdau (sU0 175) iti sarvatrAkAraH / AvataH striyAm (sU0 204 ) iti Ap / pakAraH silopArthaH / savarNadIrghatve kRte strIliGge sarvAzabdavadrUpaM jJeyam // staH ( sU0 250 ) sA aurI ( sU0 197 ) a i e (sU0 43 ) tye tyAH // sA te taaH|| yA ye yAH // eSA ete etAH // etAM-enAm ete-ene etAHenAH / etayA-enayA / etayoH enayoH // kA ke kAH // makArAnta idamzabdaH // 317 iyaM striyAm 8 // idamzabdasya striyA* miyaM bhavati sisahitasya / iyaM ime imAH / imAM-enAm ime-ene imAH-enAH / ana TausoH ( sU0 271 ) Tosore ( sU0 199) 1 AhUtasyAhvAnamanvAdezaH / tatraivedama enaadeshH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sArasvatavyAkaraNam / [vRtti: 1 anayA AbhyAm AbhiH / idam Ge iti sthite / tyAdeSTeraH syAdau ( sU0 287 ) / dasya maH ( sU0 240 ) AbataH striyAm ( sU0 203 ) / GitAM yaT ( sU0 201 ) / yaTocca ( sU0 204 ) / sbhyaH (sU0 272 ) / savarNe dIrghaH saha ( sU0 52 ) asyai abhyAm AbhyaH / asyAH anayoH enayo: AsAm / ADerniyazca ( sU0 183 ) asyAm anayoH - enayoH Asu / cakArAntastvaczabdaH / coH kuH ( sU0 285 ) iti kutvam / vAvasAne ( sU0 240) tvak-tvag tvacau tvacaH / tvacam tvacau tvacaH / tvacA tvagbhyAm tvagbhiH / coH kuH (sU0285) / kilAt (sU0 141 ) kaSasaMyoge kSaH ( sU0 242 ) / tvakSu / hetvak - hetvag hetvacau hetvacaH / evaM RcvAcprabhRtayaH / pakArAnto'pzabdo nityaM bahuvacanAntaH strIliGgaH / nsam mahato'dhau dIrghaH zauca ( sU0 293 ) ApaH apaH || 318 mi dapAm 9 || bhidU apAm | abAdInAM bhakAre pare datvaM bhavati || adbhiH adbhyaH adbhyaH ApAm apsu / he ApaH || abAdInAmityAdigrahaNaM gauNatve'pi datvArtham / apazabdasya paJcasu yadrUpaM tat khapzabdasya rUpam / abAdInAmityatra apaH pAThe apazabdasyaiva vaktavye apAmityatra / bahuvacanAt ap svap bahvAp ete prAyAH / khApi taDAgAni / bahvAmpi taDagAni / zobhanA Apo yasmin pradeze khAp khApau khApaH / hekhAp ityAdi // zakArAnto dizabdaH || 319 dizAm 10 // diz viz spRz ityAdInAM rase padAnte ca kutvaM bhavati // diz viz dRz spRz mRz rAj Rtvij dadRkS uSNihU aJju yuJj kruJca ete dizAmiti bahuvacanena gRhyante / vAvasAne ( sU0 240 ) dik digr dizau dizaH / dizam dizau dizaH / dizA digbhyAm digbhiH / dize / kutvam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 320-322] hasAntA napuMsakaliGgAH 11 65 kilAt (sU0 141) dikSu / hedik-hedig // dRk-dRg dRzau dRzaH // spRk spRg spRzau spRzaH // sak-sraga sajau sajaH // Rvik-Rtvig Rtvijau RtvijaH // dadRk dadRg dadRkSau dadRkSaH // dadhRk-dadhRg dadhRkSau dadhRkSaH // uSNik-uSNig uSNihau uSNihaH / SakArAntastviSzabdaH / So DaH (sU0 277 ) vAvasAne ( sU0 240 ) tviT-tviD-tviSau tviSaH / viSam tviSau tviSaH / tviSA tviDbhyAm tvibhiH / tviTsu / tviTsu / hetviT-hetviD hetviSo hetviSaH // 320 sajuSAziSo rase padAnte ca dI? vaktavyaH 11 // sajUH sajuSau sajuSaH / AzIH AziSau AziSaH / AziSam AziSau aashissH| AziSA AzIrtyA AzIbhiH / ityAdi / AzIHSu AzISSu / he AzIH heAziSau he AziSaH // strIliGgasyAdasUbdasya sau na vizeSaH / asau / dvivacanAdau tyAdeSTeraH syAdau ( sU0 175) atve kRte'nantaram / AvataH striyAm (sU0 203 ) ityAp / savarNe dIrghaH saha (sU0 52 ) vibhaktikArya prAk pazcAt / mAdU (sU0 307) amU amUH / amUm amU amUH / amuyA amUbhyAm amUbhiH / amuSyai amUbhyAm amUbhyaH / amuSyAH amUbhyAm amUbhyaH / amuNyAH amuyoH amUSAm / amuSyAm amuyoH amUSu / / iti hasAntastrIliGgaprakriyA // 10 // hasAntA napuMsakaliGgAH 11 - atha hasAntA napuMsakaliGgAH pradarzyante // tatra rephAnto vArazabdaH / napuMsakAtsyamolaka ( sU0 224 ) rephasya visargaH / vAH / Imau ( sU0 216 ) vArI / ayama iti vizeSaNAnnunna bhavati / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sArasvata vyAkaraNam / [ vRtti: 1 T jazzasoH ziH (sU0 217 ) vAri punarapi vA : vArI vAri / vArA vArbhyAm vArbhiH / vArSu // vArSu ityatra na visargaH doSAmiti sUtreNa kRtasyaiva rephasya saptamIbahuvacane pare visarge nAnyasyeti vaktavyAt / hevAH hevArI hevAri // catuzabdasya / caturAm zaiau ca ( sU0 248 ) ityAm / catvAri catvAri caturbhiH caturbhyaH caturbhyaH / raH saMkhyAyAH ( sU0 249 ) caturNAm caturSu // nakArAnto'hanuzabdaH // 321 ahnaH saH 1 / ahanuzabdasya nakArasya sakAro bhavati rase padAnte ca // napuMsakAtsyamorluk ( sU0 224 ) / srorvisargaH ( sU 124 ) ahaH / Imau ( sU0 216 ) / veDyoH ( sU0 228 ) ahnIahanI / nopadhAyAH ( sU0 222 ) ahAni / punarapi ahaH ahnI-ahanI ahAni / allopaH khare ( 227 ) ityakAralopaH / ahnA / ahnaH saH (sU0 321 ) srorvisarga: (sU0 124 ) / habe ( sU0 111 ) / u o ( sU0 45 ) ahobhyAm ahobhiH / ahe ahobhyAM aho - bhyaH / veDyoH ( sU0 228 ) ahni ahani / ahnaH saH (sU0 321 ) / srorvisargaH ( sU0 124 ) ahassu - ahaH su / heahaH ahI he ahanI he ahAni || brahmanUzabdasya rase padAnte ca na lopaH // napuMsakAtsyamorluk (sU0 224) / nAmno no lopazadhau (sU0 252) / brahma / Imau ( sU0 216 ) brahmaNI / jazzasoH ziH ( sU0 217 ) / nopadhAyAH ( sU0 221 ) brahmANi / punarapi brahma brahmaNI brahmANi / brahmaNA / nAmno no lopazadhau ( sU0 252 ) brahmabhyAm brahmabhiH / brahmaNe brahmabhyAm brahmabhyaH / brahmasu / ityAdi // 322 saMbodhane napuMsakAnAM nalopo vA vaktavyaH 2 // heMbrahma - brahman he brahmaNI brahmANi // evaM carmavarmankarmanprabhRtayaH // carma carmaNi carmANi / punarapi // varma varmaNI varmANi // evaM vyomanUzabdaH // vyoma | Imau Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 323-325] hasAntA napuMsakaliGgAH 11 (sU0 216) / veDyoH (sU0 228) vyomnI-vyomanI vyomAni / punarapi // 323 nAntAdadantAcchandasi DizyorvA lopo vaktavyaH 3 // 324 chandasyAgamajAnAgamajayorlopAlopau ca vaktavyau 4 // parame vyoman / sarvA bhUtAni / sarvA ityatra zilope kRte nlopH| dIrghatvaM nAtivartate / nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva ityetasyAnavazyaMbhAvitvAt // tyadAdInAM syamoluki kRte TeratvaM na bhavati / kasmAt / syAdAviti vizeSaNAt / luki na tannimittaM ( sU0 179) / napuMsakAtsyamolak / (sU0 224 / ) vAvasAne ( sU0 240) tyat-tyad / tyAdeSTeraH syAdau (sU0 175) iti srvtraakaarH| Imau ( sU0 216 ) tye / jazzasoH ziH ( sU0 217) nopadhAyAH ( sU0 221 ) tyAni / punarapi / zeSaM sarvavat // tat-tadU te tAni / punarapi // yat-yad ye yAni / punarapi // etat-etad ete etAni / punarapi // 325 idametadordvitIyaikavacane napuMsake enadvA vAcyaH 5 // etat-etadU enat-enad ete-ene etAni-enAni / etena-enena / ityAdi / / kim ke kAni / punarapi // idaM ime imAni / punarapi / idaM-enatime-ene imAni enAni / anena-enena ityAdi / napuMsakAtsyamolaka (sU0 224 ) / coH kuH (sU0 285) / vAvasAne (sU0 240 ) pratyak-pratyag / Imau (sU0 216) / aJcedardIrghazva (sU0 286 ) pratIcI / jasazasoH ziH (sU0 217) / numayamaH ( sU0 220 ) stoH zcubhiH zcuH ( sU0 77 ) pratyazci / punarapi / zeSaM pUrvavat // takArAnto jagacchabdaH / vAvasAne (sU0 240) jagat-jagadU / Imau (216) jagatI / numayamaH (sU0 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 219 ) / nazcApadAnte jhase (sU0 95) jaganti / punarapi / / mahat-mahad mahatI / sammahato (sU0 293 ) / nazvApadAnte jhase ( sU0 95) mahAnti / punarapi // sakArAntAH payasvacaste. jasyazasprabhRtayaH // payaH pysii| sammahato (sU0 293 ) payAMsi / punarapi // vacaH vacasI vacAMsi / punarapi // yazaH yazasI yazAMsi / punarapi // tejaH tejasI tejAMsi / punarapi ityAdi / adasUzabdasya syamoTuMki kRte srovisargaH (sU0 124 ) adaH dvivacanAdau Teratve kRte matvotve ca kRte / amU / tyAdeSTeraH syAdau ( sU0 287 ) / dasya maH (sU0 306) / jazzasoH ziH (sU0 217) / numayamaH (sU0 119) / nopadhAyAH (sU0 221) / mAdU (sU0 307) amUni / punarapi / amunA / adbhi (sU0 131) / mAdU ( sU0 37 ) amUbhyAm / esbhi bahutve ( sU0 135) erI bahutve (sU0 308) amIbhiH / sarvodeH saT (sU0 148) / e ai ai ( sU0 44 ) / mAdU (sU0 307) amuSmai amUbhyAm amIbhyaH / Gasirat / (sU0 136) / ataH ( sU0 149) savarNe dIrghaH saha ( sU0 52 ) mAdU (sU0 307) amuSmAt amUbhyAm amIbhyaH / ussya (sU0 137) / mAdU (sU0 307) amuSya / osi (sU0 138) / e ay (sU0 41 ) amuyoH / suDAmaH / (sU0 150 ) / esbhi bahutve (sU0 135) amISAm / Di smin (sU0 151) amuSmin amuyoH / esbhi bahutve (sU0 135 ) kilAt / (sU0 141) amISu // iti hasAntanapuMsakaliGgaprakriyA // 11 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 326-338 ] yuSmadasmatprakriyA 12 yuSmadasmatprakriyA 12 atha yuSmadasmadoH kharUpaM nirUpyate // tayozca vAcyaliGgatvAtripvapi liGgeSu samAna rUpam // adhyayAnyaliGgAni // aliGge yussmdsmdii|| 326 tvamahaM sinA 1 / sisahitayoryuSmadasmadostvamahamityetAvAdezau bhavato yathAsaMkhyena // tvam / aham // 327 yuvAvau dvivacane 2 // yuSmadasmadordvivacane pare yuva Ava ityetAvAdezau bhavataH // 328 Amau 3 // yuSmadasmadoH para au Am bhavati / savarNe dIrghaH saha (sU0 52) yuvAm / AvAm / / 329 yUyaM vayaM jasA 4 // jasA sahitayoryuSmadasmadoyUyaM vayamityetAvAdezau bhavataH // yUyam vayam // 330 tvanmadekatve yuSmadammadoH 5 // tvanmadityetAvAdezau bhavata ekatve gamyamAne // 331 Amsbhau 6 // A ambhau / yuSmadasmadopTerAtvaM bhavati ami sakAre bhisi ca pare // amzasorasya (sU0 126) tvAm mAm / yuvAm AvAm / tyAdeSTeraH syAdau (sU0 175) ityatve kRte zasi dIrghatvam // 332 zaso no vaktavyaH 7 // yuSmAn / asmAn / vanmadekatve (sU0 330) // 333 e TAGayoH 8 // yuSmadasmadoSTeratvaM bhavati TA Gi ityetayoH parayoH // e ay (sU0 41) tvayA mayA / yuvAvau dvivacane (sU0 327) addhi (sU0 131) yuvAbhyAm AvAbhyAm |aamsbhau (sU0 331) yuSmAbhiH asmaabhiH|| 334 tubhyaM mahyaM uyA 9 // DyA sahitayoyuSmadasmadostubhyaM mahyaM ityetAvAdezau bhavataH // tubhyam / mahyam / yuvAbhyAm AvAbhyAm // 335 bhyas zbhyam 10 // yuSmadasmadoH paro bhyas ibhyaM bhavati / 1 sarvatra prayojyAnItyarthaH / 2 triSu liGgeSu samAne / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 zakAro bhakArAdezavyAvRttyarthaH / tenAtvaitve na bhavataH / tyAdeSTeH (sU0 175) yuSmabhyam asmabhyam // 336 GasibhyasoH tuH 11 // paJcamyA usibhyasoH sturbhavati / zakAraH sarvAdezArthaH / ukAra uccAraNArthaH / tvat mat / yuvAbhyAm / AvAbhyAm / tyAdeSTeH (sU0 175) yuSmat asmat // 337 tavamama GasA 12 // GasA sahitayoryuSmadasmadostava mama ityetAvAdezau bhavataH // tava mama / yuvAvau dvivacane (sU0 327) osi (sU0 138) / e ay (sU0 41) yuvayoH AvayoH // 338 sAmAkam 13 // yuSmadasmadoH paraH sAmAkaM bhavati // tyAdeSTeH (sU0 175) yuSmAkam asmAkam |tvnmdektve (sU0 330) / e TADyoH (sU0 333) e ay (sU0 41) tvayi mayi / yuvayoH AvayoH / Amsbhau (sU0 330) yuSmAsu asmAsu // athAnayorgauNatve rUpavizeSo nirUpyate // yadA ekatve dvitve ca yuSmadasmadI samAsArthastu anyasaMkhyastadA tvanmadoH yuvAvau ca bhavataH / vaiparItye tu na staH / sijasUDeGassu pareSu ye AdezAste sadA bhaveyuH / tathA coktaM pANinIye // samasyamAne byekatvavAcinI yuSmadasmadI / samAsArtho'nyasaMkhyazcedyuvAvau tvanmadAvapi // 45 // siMjasDeGassu parata AdezAH syuH sadaiva te| tvAhI yUyavayau tubhyamayau tavamamAvapi // 46 // ete paratvAddhAdhante yuvAvau viSaye svake / svanmadAvapi bAdhante pUrva vipratiSedhataH // 47 // vyekasaMkhyaH samAsArtho bahvarthe yuSmadasmadI / tayoravyekatArthatvAnna yuvAvau tvamau naca // 48 // 1 sto yuvAvau samAvapi iti paatthH| 2 kaumudyAM sujasDhe iti pAThaH / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 338 - 339] yuSmadasmatprakriyA 12 71 samAsazcAnvaye nAmnAm ( sU0 467 ) iti samAsasaMjJAyAm / atyAdayaH kAntAdyarthe dvitIyayA || krAntAdyarthe atyAdayo dvitIyayA saha samasyante sa dvitIyAtatpuruSaH samAso bhavatIti // tvAM mAM vA atikrAnta iti vigrahe / atitvam atyaham / atitvAm atimAm / atiyUyam ativayam / atitvAm atimAm / atitvAm atimAm / atitvAn atimAn / atitvayA atimayA / atitvAbhyAm atimAbhyAm / atitvAbhiH atimAbhiH / atitubhyam atimahyam / atitvAbhyAm atimAbhyAm / atitvabhyam atimabhyam / atitvat atimat / atitvAbhyAm atimAbhyAm | atitvat / atimat / atitava atimama / atitvayoH / atimayoH / atitvAkam atimAkam / Ami TeretvaM kecidicchanti / atitvayAm atimayAm / atitvayi atimayi / atitvayoH atimayoH / atitvAsu atimAsu || yuvAM AvAM vA atikrAnta iti vigrahe / atra sijasr3eGassu prAgvat / auamausu tulyam / atitvam atyaham / atiyuvAm atyAvAm / atiyUyam ativayam / atiyuvAm atyAvAm / atiyuvAm atyAvAm / atiyuvAn atyAvAn / atiyuvayA atyAvayA / atiyuvAbhyAm atyAvAbhyAm / atiyuvAbhiH atyAvAbhiH / atitubhyam atimAm / atiyuvAbhyAm atyaacaabhyaam| atiyuvabhyam atyAvabhyam / atiyuvat atyAvat / atiyuvAbhyAm atyAva|bhyAm / atiyuvat / atyAvat / atitava atimama / atiyuvayoH atyAvayoH / atiyuvAkam atyAvAkam | ( atiyuvayAm atyAvayAm iti kecit ) / atiyuvayi atyAvayi / atiyuvayoH / atyAvayoH / atiyuvAsu atyAvAsu // yuSmAn asmAn vA atikrAnta iti vigrahe / atitvam atyaham / atiyuSmAm Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 atyasmAm / atiyUyam ativayam / atiyuSmAm atyasmAm / atiyuSmAn atyasmAn / atiyuSmayA atysmyaa| atiyuSmAbhyAm atyasmAbhyAm / atiyuSmAbhiH atyasmAbhiH / atitubhyam / atimahyam / atiyuSmAbhyAm atyasmAbhyAm / atiyuSmabhyam atyasmabhyam / atiyuSmat atyasmat / atiyuSmAbhyAm atyasmAbhyAm / atiyuSmat atyasmat / atitava atimama / atiyuSmayoH atyasmayoH / atiyuSmAkam atyasmAkam / ( atiyuSmayAm atyasmayAm iti kecit ) atiyuSmayi atyasmayi / atiyuSmayoH atyasmayoH / atiyuSmAsu atyasmAsu // anenaiva prakAreNa * sarvamunneyam // iti yuSmadasmatprakriyA // 12 // AdezavizeSAH 13 athAnayorAdezavizeSavidhinirUpyate // // 339 yuSmadasadoH SaSThIcaturthIdvitIyAbhisteme vAMnau vasnasau 1 // yuSmadasmadoryathAsaMkhyenAmI AdezAH syuH // kIdRzayoH / SaSThIcaturthIdvitIyAsahitayoH / sahitagrahaNAdhuvayoH putraH yuSmatputraH / AvayoH putraH asmatputra ityAdau vibhaktilope kRte AdezA neti jJeyam / tatraikavacanena saha teme bhavataH / dvivacanena vAMnau / bahuvacanena vasanasau ca // . svAmI te sa samAyAtaH svAmI me sAMprataM gataH / namaste bhagavan bhUyo dehi me mokSamavyayam // 49 // .. svAmI vAM sa jahAsocaidRSTvA nau dAnayAcanAm / .. .. rAjA vAM dAsyate dAnaM jJAnaM nau madhusUdanaH // 50 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --rAmasa sU0 340-349] AdezavizeSAH 13 devo vAmavatAdviSNurnarakAnau janArdanaH / , svAmI vo balavAn rAjA svAmI no'sau janArdana gAnA namo vo brahmavijJebhyo jJAnaM no dIyatAM dhanam / sAnandAnvaH prapazyAmaH pazyAmo naH suduHkhinaH // 52 // 340 tvAmAmA 2 // amA sahitayoryuSmadasmadostvA mA ityetAvAdezau bhavataH // pazyAmi tvA madAlIDhaM pazya mA madabhedakam / pazyAmi tvA jagatpUjyaM pazya mA jagatAM patim // 53 // 341 nAdau 3 // pAdAdau vrtmaanyoryussmdsmdonete AdezA bhavanti // mama svAmI bhavetkRSNastava svAmI mheshvrH| tava mitrANi yAni syurmama mitrANi tAnyapi // 54 // tava ye zatravo rAjanmama te'pyatizatravaH / saMbodhanapadAdagre na bhavanti vasAdayaH // 55 // ame tava / devAsmAnpAhi // 342 padAtparayoranayorete AdezA vaktavyAH 4 // tvAM pAtu mAM pAtu // 343 ete AdezA anvAdeze nityamananvAdeze vA vaktavyAH 5 // / yastvaM vizvasya janakastasmai te viSNave nmH| . AnanvAdeze tu tvaM me mama vA devo'si // 344 vidyamAnapUrvAprathamAntAtparayoranayoranvAdeze'pyete AdezA vA vaktavyAH 6 // bhaktastvamapyahaM tena haristvA trAyate sa mA // 56 // 345 acAkSuSajJAnArthadhAtUnAM yoge naite AdezA vaktavyAH 7 // cetasA tvAmIkSate dhyAyati sAratIti vA // cAkSuSajJAnArthadhAtuyoge tu bhaktastvA pazyati cakSuSA / yuktayukte'pi niSedhaH / bhaktastava rUpaM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 dhyAyati dhyAyate / rUpeNa saha sambandhAdhyAnena yuktaM rUpaM tadrUpeNa yuktasya tavetyasya yuktayuktatvAt // saMbodhanapadAdagre na bhavanti vasAdayaH / 346 vizeSyapUrva saMbodhanetarapUrva saMbodhanaM hitvA anyasAtsaMbodhanAtparayo te AdezA bhavanti 8 // iti kecit / / devAsAnpAhi nRhare viSNo'smAnpAhi sarvataH // 57 // vizeSyapUrvAt / hare kRpAlo naH pAhi / saMbodhanetarapUrvAt / sarvadA rakSa deva naH // 347 cAdibhizca 9 // cAdibhirapi yoge naite AdezA bhavanti // yuvayorAvayozcezo harirmAmeva rakSatu / tubhyaM mahyaM ca devezo dadyAcchaM tubhyameva ca // 58 // ca vA ha aha eva / Adizabdenaite paJcaiva gRhyante nAnye / 'nacavAhAhaivayoge' iti pANinIyavacanAt // sAkSAdyoge'yaM nissedhH| na punaryuktayukte zivo harizca me khAmItyAdau // 348 cAdinipAtaH 10 // ca vA ha aha eva evaM nUnam pRthak vinA nAnA khasti asti doSA mRSA mithyA mithas atho atha hyas zvasU uccais nIcais svara antar prAtar punar bhUyas Aho khit saha nama Rte antareNa antarA namas alam kRtam / amAnonAH pratiSedhe / ISat kila khalu vai ArAt dUrAt bhRzaM yat tat / kharAzca // ityevamAdigaNo nipAtasaMjJo bhavati // dravyavacano neti jJeyam // 349 tatrAdivibhaktyarthe nipAtyate 11 // tasminniti tatra / yasminniti yatra / kasminniti kutra kuha ka / asminniti atra / tasminkAle tadA / yasminkAle ydaa| kassinkAle kdaa| anyasminkAle anyadA / sarvaminkAle sarvadA / tena prakAreNa tathA / yena prakAreNa yathA / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 350-362] AdezavizeSAH 13 75 kena prakAreNa katham / anena prakAreNa ittham / sarvathA ubhayathA anyathA anyatarathA itarathA / tasmAditi tataH / yasmAditi yataH / asmAditi ataH / kutaH amutaH yuSmattaH asmattaH bhavattaH / sArvavibhaktikastas ityeke / pUrvataH sarvataH / pUrvasminniti purastAt / adharasminnityadhastAt / parasminniti pareNa-parastAt // 350 Ahicca dUre 12 // dUre'rthe vAcye sati Ahic pratyayo bhavati / dakSiNasyAM dizi dUre iti dakSiNAhi vasanti cANDAlAH / cakArAdAc / dakSiNA // 351 kimaH sAmAnye cidAdiH 13 // sarvavibhaktyantArikazabdAtsAmAnye'rthe cit cana ca ityete pratyayA bhavanti / / kazcit kazcana / kacit vacana // 352 tadadhInakAlayeyorvA sAt 14 // tadadhInArthe kAArthe vA sAtpratyayo bhavati // rAjJo'dhInaM rAjasAt / sarva bhasma iti bhasmasAt / agneH adhIna. mityagnisAt / / sAtpratyayasya SatvaM necchanti // 353 UryuraryaGgIkaraNe 15 // UrIkRtya urarIkRtya // 354 sadyAdiH kAle nipAtyate 16 // sadyaH adya sapadi adhunA idAnIm samprati sAmpratam pUrvedyuH paredyuH Azu zIghram jhaTiti tUrNam apareyuH yahi tarhi joSam maunam anyedyuH // 355 prAdirupasargaH 17 // pra parA apa sam anu ava nira nis dur dus vi AG ni adhi api ati su ut abhi prati pari upa zrat antara Avir / ayaM gaNa upasargasaMjJakaH // 356 prAgdhAtoH 18 // upasargAH prAgdhAtoH prayoktavyAH // 357 tadavyayam 19 // tadidaM prAdicAdizabdarUpamavyayasaMjJaM bhavati // 358 ktvAdyantaM ca 20 // ktvAdyantaM zabdarUpamavyayasaMgaM bhavati // ktvA ci kyap tum Nam DAc vatu Am dhA kRtvasU zasU su ityAdi / kRtvA gatvA bhUtvA ityAdi / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saarsvtvyaakrnnm| [vRttiH 1 praNamya kartuM gAtuM duHkhAkaroti ghaTavat kutastarAm // 359 avyayAdvibhakteluMka 21 // avyayAtparasyA vibhakteDhuMga bhavati // Apazceti vaktavyam // 360 na zabdanirdeze 22 // avyayAnAM zabdatvena rUpanirdeze sati vibhakteralugbhavati / avyayAnAM ca na liGgAdiniyamaH / taduktaM ca // sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // 59 // uktAnyaliGgAnyavyayAni // iti AdezavizeSaprakriyA // 13 // strIpratyayaprakriyA 14 adhunA liGgavizeSavijijJApayiSayA strIpratyayAH prastUyante // AvataH striyAm (sU0 230 ) jAyA mAyA zraddhA medhA dhArA ityAdi // 361 ajAdezvApa vaktavyaH 1 // ajAzvAkokilAbAlAvatsAdau triphlaadike| IbAderapavAdArthamajAdegrahaNaM pRthak // 60 // ajAdezceti cakAragrahaNAcchUdrA kanyaketyAdau prathamavayovAcakatvena jAtivAcakatvena ca Ip prAptaH so'jAditvAnna bhavatIti sUcitam // ajA eDakA kokilA bAlA zUdrA gaNikA ityAdi / 362 kApyataH 2 // kApi i ataH / striyAM kApi pare pUrvasyAkArasya ikAro bhavati // kanyakAdau na bhavati ||krotiiti kaarikaa| pacatIti pAcikA / paThatIti pAThikA // vaSTi bhAgurirallopamavApyorupasargayoH / . ApaM caiva halantAnAM yathA vAcA nizA dizA // 61 // __ avagAhya vagAhya / apihitam pihitam / apidhAnam pidhA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 363-383 ] strIpratyayaprakriyA 14 nam // 363 ikho vA striyAm 3 // Api pare tarAdau ca pUrvasya hakho vA bhavati // taratamarUpakalpAstarAdayaH / veNyeva veNikA veNIkA / nadyeva nadikA nadIkA / atizayena prazasyA iti zreyasI / atizayena zreyasI iti zreyasitarA zreyasItarA // 364 tarata: pUrvasya puMvat 4 // zreyastarA / viduSitarA viduSItarA-vidvattarA / bhavatitarA-bhavatItarA bhavattarA / satitarA-satItarA-sattarA / naukAdau na bhavati / naukA // 365 AvantasyAnAvantasyApi kapratyaye pare bahuvrIhau vA 5 // bahumAlakaH bahumAlAkaH / susomapAkaHsusomapakaH / vAgrahaNAdeveyaM vivkssaa| nizcIya patantyanekeSvartheviti nipAtAH / nipAtAnAmanekArthatvAt / uktaM hi // nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam // 62 // 366 raNa Ipa 6 // nakArAntAhakArAntAdaNNantAca striyAmIp pratyayo bhavati // daNDinI kariNI mAlinI / [ Ipi rAjJaH alopo vaktavyaH ] / rAjJI / zvAdeH (sU0 254) zunI kI hI aupagavI // 367 yasya lopaH 7 // izva azca yaH tasya lopo bhavati khare yakAre ca pare // vibhaktivaraM yupratyayaM ca varjayitvAnyasminkhare yakAre ca pare iti jJeyam / tena deve vAtAyuH UrNAyuH ityatra na bhavati // samAsataddhitastrIpratyayeSvayaM vidhirveditavyaH // 368 svasrAdInAmanantAnAM saMkhyAvAcinAM ca nep vaktavyaH 8 // svasA tisrazcatasrazca nanAndA duhitA tathA / yAtA mAteti saptaite svasrAdaya udAhRtAH // 63 // khasA duhitA sImA paJcetyAdi // 369 pAdantAttriyAmIp vA vaktavyaH 9 // dvipadI dvipAt // 370 RcipAdantAdAdeva Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 vaktavyo na Ipa 10 // pAdaH pad (sU 0 281) dvipadA Rk / / 371 annantAdvahuvrIheDApa vA vAcyaH 11 // bahusImA bahusIme bahusImAH / pakSe bahusImA bahusImAnau bahusImAnaH / bahuyajvA bahuyajve bahuyajvAH / pakSe bahuyajvA bahuyajvAnau bahuyajvAnaH // 372 upadhAlopino'nantAbahuvrIherIpa vA 12 // bahurAjJI bhuraashyau| pakSe DApU / bahurAjA bahurAje / DApo'pyabhAve bahurAjA bahurAjAnau // 373 saMkhyAderdAgna Ipa 13 // dvidAmnI // 374 zvitaH 14 // SakAraTakAraRkArAnubandhAcca striyAmIp pratyayo bhavati // ca Tca uzca Rzva eSAM samAhAraH STva / STvR it tasyeti vit / tasmAt vritH| S vraakii| kurucrii| u gomtii| R pacantI / ptthntii|| 375 dhAtorudito na 15 // parNadhvat ukhAsat // 376 apyayorAnityam 16 // apratyayayapratyayasaMbandhino'kArAtparasya zatunityaM numAgamo bhavati IkAre Ipi ca pare // R / pacantI paThantI dIvyantI // 377 vAdIpoH zatuH 17 // avarNAtpasya zaturvA numAgamo bhavati IkAre Ipi ca pare // nudatI nudantI // 378 nadAdeH 18 // nadAdergaNAstriyAmIppratyayo bhavati / nadI gaurI gotamI / nadAdirAkRtigaNaH / tena caturthI paJcamI dvAdazI paurNamAsI ityAdi // 379 IpyanaDaho vAm vaktavyaH 19 // anar3AhI-anaDuhI // 380 hAyanAdvayasi ca 20 // dvihAyanI catuhAyaNI // 381 puruSAdvA parimANe 21 // dvipuruSI-dvipuruSA vA parikhA // 382 indrAderAnIp ca 22 // indrAdergaNAstriyAmAnIppratyayo bhvti|| indrAderityAdizabdAdindra-brahman-rudra-bhava-zarvamRDe-varuNAdayaH / indrANI // 383 brahmanzabdasya nalopo vAcyaH 23 // brahmANI rudrANI mRDAnI varuNAnI / cakArAnmAtulAcAryasU Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 sU0 384-402] strIpratyayaprakriyA 14 yopAdhyAyAyakSatriyebhyo vA // 384 aryakSatriyAbhyAM vA svArthe 24 // aryANI aryA // 385 himAraNyayomahattve 25 // mahaddhimaM himAnI / mahadaraNyamaraNyAnI // 386 yavAdoSe 26 // duSTo yavo yavAnI // 387 yavanAllipyAm 27 // yavanAnAM lipiryavanAnI // 388 IpusamAhAre guNazca 28 // trayANAM samAhAraH trayI // 389 puMyogeca 29 // puMyoge ca striyAmIppratyayo bhavati // zUdrasya bhAryA zUdrI / gaNakI // 390 gopAlikAdInAM na 30 // gopAlikA pazupAlikA // 391 sUryAddevatAyAM cAp 31 // sUryasya strI devatA sUryA / anyA sUrI // 392 jAterayopadhAt 32 // jAtivAcino'yakAropadhAdakArAntAstriyAmIppratyayo bhavati astrIviSayAditi vAcyam / tena makSikA balAkA ityAdau na // 393 gavayahayamukayamatsyamanuSyANAM na niSedhaH 33 // gavayI ityAdi / zUkarI haMsI kukkuTI brAhmaNI / ayakAropadhagrahaNAtkSatriyA vaizyA / / 394 zUdrAjAtau na 34 // zUdrasya jAtiH zUdrA // 395 mahatpUrvottu Ipa 35 // mahAzUdrI AbhIrajAtiH // puMyoge ca // mahAzUdrasya bhAryA mahAzUdrI // 396 prathamavayovAcino'ta Ip vaktavyaH 36 // kanyAzabdAnna / kumArI kizorI kalabhI // prathamavayograhaNAdRddhA sthavirA ityatra n|| vadhUTI ciraNTI ityatra Ip bhavatyeva // agrhnnaacchishuH|| 397 svAGgAdvA 37||khaanggvaacino vA striyAmIpUpratyayo bhavati // sumukhI-sumukhA // mRgAkSI-mRgAkSA // tanvaGgItanvaGgA // suSThu AsamantAdaGgaM khAGgam // khasya prANino aGgaM khAGgamityukte'GgAGgibhAvena jJAnAderapi khAGgatvaM syAt / ataH khAGgalakSaNamAha // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 prANisthamadravaM mUrta svAGgaM syAdavikArajam / tatra dRSTamatatsthaM cesthitaM tadvacca tAdRzi // 64 // pUrvArdhasya pratyudAharaNAni // sumukhA zAlA aprANisthatvAt / / susvedA dravatvAt // sujJAnA amUrtatvAt // suzophA vikArajatvAt / / uttarArdhasyodAharaNAni // sukezI sukezA vA rthyaa| aprANisthasyApi prANini dRSTatvAt // sustanI-sustanA vA pratimA / prANivatprANisadRze sthitatvAt // khAGgatve'pi vAzabdasya vyavasthitatvAt / oSThAdiSu vikalpaH / vadanAdiSu ca vaktavyaH / bimboSThI-bimboSThA / cArukarNI-cArukarNA / samadantI-samadantA / padmavadanA / mRganayanA / / 398 nakhamukhayozva saMjJAyAM nepa 38 // zUrpanakhA / gauramukhA // 399 nAsikAzabdAtkevalAnepa 39 // nAsikA // 400 kRdikArAdakterIpa vA vaktavyaH 40 // anggulii-angguliH||dhuulii-dhuuliH / / AjI-AjiH // akteriti vizeSaNAtkRtiH // bhUtiH // 401 aica. manvAdeH 41 // manvAdergaNAstriyAmIppratyayo bhavati aikArAdezazca // cakArAnmanopTerau vA // AdizabdAnmanvanivRSAkapipUtakratukusitakusidA grAhyAH // manorbhAryA manAyI-manAvI / atra vika pena pakSe manuH // agnerbhAryA anAyI // pUtAH kratavo yasyeti pUtakratuH / pUtakratorbhAryA pUtakratAyI / ityAdi // 402 patyAdayaH 42 // patyAdayaH zabdA nipAtyante // pANigrahaNakartA patiH tasya strI patnI // bhartRyoge eva / anyatra gavAM patiH strI // samAnaH patiryasyAH sA sapatnI // bhartRyoge eva // antrvnii| anyatra antarvatI // pativanI sabhartRkA / anyA patimatI / sakhI azizvI 1 adravaM mUrtimatkhAGgaM prANisthamavikArajam / atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cettattathAyutam // ' ko. pA. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 403-410] kArakaprakriyA 15 81 ardhajaratI yuvatI // prathamaM sUryo'Jcati yasyAM sA prAcI // pazcAdaJcati yasyAM sA pratIcI // udIcI // nRzabdasya NIpapratyayo bhavati // 403 NIpi pare nurbuddhirvAcyA 43 // nArI / dArazabdo nityaM bahuvacanAntaH puMliGgaH / dArAH / dArAn / dAraiH / dArebhyaH / dArebhyaH / dArANAm / dAreSu // 404 vorguNAt 44 // ukArAntAdguNavAcino vA striyAmIpUpratyayo bhavati // paTTI - paTuH // mRdvI- mRduH // tanvI-tanuH // 405 kharusaMyogopadhAnna 45 // kharuH / / pANDuH / / 406 uta UH 46 // ukArAntAdvA Upratyayo bhavati // paGguH paGguH // vAmoru: - vAmorUH // vAzabdAdrajjvAdau na bhavati / rajjuH / dhenuH // 407 yUnastiH 47 // yuvanzabdAstriyAM tipratyayo bhavati / yuvatiH // ebhyo nAmatvAtsyAdayaH // AvantAt / ApaH ( sU0 196 ) iti / IbantAt hasepaH serlopaH ( sU0 156 ) iti silopaH // iti strIpratyayaprakriyA // 14 // kArakaprakriyA 15 atha vibhaktyartho nirUpyate // tatra kriyAsiddhayupakArakaM kArakam / tacca SaDvidham // kartA karma ca karaNaM saMpradAnaM tathaiva ca / apAdAnAdhikaraNamityAhuH kArakANi SaT // 65 // uktAnuktatayA dvedhA kArakANi bhavanti SaT / ukte tu prathamaiva syAdanukte tu yathAkramam || 66 // tAni vibhaktirityabhidhIyante // 408 liGgArthe prathamA 1 // dhAtupratyayAtiriktamarthavacchabdarUpaM liGgaM tasyaivArthe sanmAtre prathamA vibhaktirbhavati // liGgArthe prathamA / etasya sUtrasyemAnyudAharaNAni 6 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 uccaiH nIcairityAdIni // sakalakArakabhedazUnyaM vastu sattA // liGgAdayo'pi prathamArthA iti kecit // AdizabdAlliGgavacanaparimANamAtre'pi prathamA // kRSNaH zrIH jJAnam // vacane / ekaH dvau bahavaH // parimANe khArI droNaH ADhakam // aSTamuSTi bhavetkicitkicidaSTau ca puSkalam / puSkalAni ca catvAri ADhakaM parikIrtitam // 67 // caturbhirADhakoNaH khArI SoDazabhizca taiH / tatsabrahma / raviriva rAjate rAjA roSAtkumArI rokhyate / bobhujyate bhuvaM bhUpAlaH prAgAstAM rAmalakSmaNau // 68 // manasi vacasi kAye puNyapIyUSapUrNA stribhuvanamupakArazreNibhiH prINayantaH / paraguNaparamANanparvatIkRtya nityaM nijahRdi vikasantaH santi santaH kiyantaH 69 kumArAH zerate svairaM rorUyante ca nArakAH / jegIyante ca gItajJA memrIyante rujaarditaaH|| 70 // 409 AmatraNe ca 2 // AmantraNe abhimukhIkaraNe prathamA vibhaktirbhavati // mAM samuddhara govinda prasIda paramezvara / kumArau svairamAsAthAM kSamadhvaM bho tapasvinaH // 71 // 410 bhos bhagos aghos 3 // ete zabdA nipAtyante ghiviSaye // bhavadbhagavadaghavacchabdAnAM bhos bhagos aghosU ityetacchabdarUpatrayaM krameNa nipAtyate // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 411-421] kArakaprakriyA 15 kSamasva bho durArAdhya bhagostubhyaM namo'stu te / adhISva bho mahAprAjJa ghAtayAghoH svagharasaram // 72 // 411 zeSAH kArye 4 // kartRsAdhanayordAnapAtre vizleSAvadhau saMbandha AdhArabhAvayoH zeSA vibhaktayo dvitIyAdyA eSvartheSu bhavanti / kArye karmakArake utpAdye Apye saMskArye vikArye ca dvitIyA vibhaktirbhavati // 412 karturIpsitatamaM karma 5 // kartuH kriyayA AptumiSTatamaM kArakaM karmasaMjJaM syAt // hariM bhajati // 413 tathA yuktaM cAnIpsitam 6 // IpsitatamavakriyayA yuktamanIpsitamapi kAraka karmasaMjJaM syAt // taccAnIpsitaM dvividham / dveSyamitaracca // viSaM bhute / grAmaM gacchaMstRNaM spRzati // tacca karmakArakaM caturvidham / utpAdyaM ApyaM saMskArya vikArya ca // utpattyarthamutpAdyaM vA yadabhUtvA bhAvi tadutpAdyam // yatsiddhameva prApyate tadApyam // saMskAro nAma prAktanakarmajo guNaH kazcidguNAtizayo vA / guNAdhAnaM malApakarSoM vaa| iti caturvidhaH saMskAraH / saMskAramahatIti saMskAryam // vikAro nAma pUrvAvasthAparityAgenAvasthAntaraprAptiH // kaTaM karoti kArUko rUpaM pazyati cAkSuSaH / rAjyaM prApnoti dharmiSThaH somaM sunoti sompaaH||73|| . kaTAdikamutpAdyAdi caturvidhaM karma // guNAtizayaH saMskAryam / / trIhInyavAnvA prokSati / prokSaNena vrIhiSu kazcidguNAtizayo janyate / / guNAdhAnamalApakarSayorudAharaNam // vastraM raJjayati devadattaH / rajako vastraM kSAlayati // abhisarvatasoH kAryA dhiguparyAdiSu triSu / dvitIyAneDitAnteSu tato'nyatrApi dRzyate // 74 // abhitogrAma sarvatogrAmaM nadI vahati // dhigdevadattaM devadattasya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 dhik // 414 uparyadhyadhasaH sAmIpye 7 // eSAM dve sto dezataH kAlatazca sAmIpye // 415 tasya paramAneDitam 8 // dviruktasya paraM rUpamAmeDitasaMjJaM syAt // uparyupari purohitaM yAcakAH patanti / adho'dho nagaraM nidhAnAni santi // 416 paritaHsamayAnikaSAhApratiyoge'pi 9 // paritaH kRSNaM gopAH // nikaSA samayA sAmIpye / samayA grAmaM upavanAni vartante // nikaSA grAmaM nihataH zatruH // hA kRSNAbhaktam / tasya zocyata ityarthaH // bubhukSitaM na pratibhAti kiMcit // 417 lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavaH 10 // eSvartheSu viSayabhUteSu pratyAdayaH karmapravacanIyasaMjJAH syuH // 418 karmapravacanIyayukte dvitIyA 11 // etena yoge dvitIyA syAt // lakSaNe / vRkSaM prati pari anu vA vidyotate vidyut // itthaMbhUtAkhyAne / bhakto viSNuM prati pari anu vA ||bhaage| lakSmIhari prati pari anu vA / harerbhAga ityarthaH // vIpsAyAm / vRkSaM vRkSaM prati pari anu vA saMcarati // 419 kaalaadhvnonerntrye 12 // avicchinnasaMyogatvaM nairantaryam / kAlAdhvavAcakazabdAnAM nairantarye'rthe vAcye sati dvitIyA vibhaktirbhavati // mAsamadhIte devadattaH / / kroza parvataH // nairantaye kim / mAsasya dviradhIte // krozasyaikadeze prvtH||420 kartari pradhAne kriyAzraye sAdhane ca 13 // pradhAne kartari kriyAsiddhayupakArake karaNe'rthe ca tRtIyA vibhaktirbhavati // kriyAyAH pariniSpattiryayApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA smRtam // 75 // bhinnaH zareNa rAmeNa rAvaNo lokarAvaNaH / karAgreNa vidIrNo'pi vAnarairyudhyate punaH // 76 // 421 prakRtyAdibhyaH 14 // prakRtyAdibhyaH zabdebhyastRtIyA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 422-428] kArakaprakriyA 15 85 syAt // prakRtyA cAruH // prAyeNa alasaH // sukhena yAti // gotreNa gArgyaH / gAryo'sya gotramityarthaH // 422 dAnapAtre saMpradAnakArake caturthI 15 // samyak zreyobuddhyA pradIyate yasmai tatsaMpradAnakArakam // vedavide gAM dadAti // anyatra rAjJo daNDaM dadAti // rajakasya vastraM dadAti // dadAti daNDaM puruSo mahIpate ne cAtibhaktyA na ca dAnakAmyayA / yaddIyate vAsanayA supAtre tatsaMpradAnaM kathitaM kavIndraiH // 77 // anabhihite ityeva / dAnIyo viprH|| kvacitsamyakzreyobuddhyabhAve'pi caturthI // vyAjena raghave karamiti mahAkaviprayogadarzanAt // tacca saMpradAnaM trividham / prerakamanirAkanumantR ceti // tyAgena karmaNA vyAptaM prerakaM cAnumanta ca / anirAkartR cetyetatsaMpradAnaM tridhA smRtam // 78 // , dehIti prerayati tatprerakam // yathA / baTave bhikSAM dadAti // yattu idamahaM dadAmItyukte'numanyate omityAha tadanumantR // ythaa| ziSyo gurave gAM dadAti // yattu nAnumanyate na nirAkaroti tdniraakrtR|| yathA / sUryAyAdhaiM dadAti // 423 kriyayA yamabhipraiti so'pi saMpradAnam 16 // patye zete // 424 vizleSAvadhau paJcamI 17 // vizleSo vibhAgastatra yo'vadhiH sacalatayA acalatayA vA vivakSitastatrApAdAne paJcamI // vizleSo nAma saMyogapUrvako vibhAgaH // AdhArAdheyayormadhye AdhAratvena yo jJAyamAnaH so'vadhiH // AdhIyate'nenAsau aadhaarH|| AdhAtuM yogyaH aadheyH||dhaavto'shvaadptt / / bhUbhRto'vatarati gaGgA // 425 saMbandhe SaSThI 18 // As Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 1 bhedyabhedakayoH zliSTaH saMbandhonyo'nyamucyate / dviSTho yadyapi saMbandhaH SaSThyutpattistu bhedakAt // 79 // bhedyaM vizeSyamityAhurbhedakaM tu vizeSaNam / vizeSyaM tu pradhAnaM syAdapradhAnaM vizeSaNam // 80 // pradhAnApradhAnayormadhye'pradhAne SaSThI // kriyAnvayi pradhAnam // kriyAnanvayyapradhAnam // 86 rAjJaH sa puruSo jJeyaH pitroretatprapUjanam / gurUNAM vacanaM pathyaM kavInAM rasavadvacaH // 81 // sevyasevakabhAvasaMbandhaH pUjyapUjakabhAva saMbandho bodhyabodhakabhAvasaMbandho vAcyavAcakabhAvasaMbandha iti saMbandhazcaturvidhaH // 426 AdhAre saptamI 19 // AdhAro nAmAdhikaraNam // SaDvidhamadhikaraNam / aupazleSikaM sAmIpyakamabhivyApakaM vaiSayikaM naimittikamaupacArikaM ceti // aupazleSikaM trividham / ekadezavRttyabhivyApyavRtti vyaGgyavRttIti keSAMcinmatam // kaTe zete kumAro'sau vaTe gAvaH suzerate / tileSu vidyate tailaM hRdi brahmAmRtaM param // 82 // yuddhe saMnahyate dhIro'Ggulyagre kariNAM zatam / bhUbhRtsu pAdapAH santi gaGgAyAM varavAlukAH // 83 // 427 bhAve saptamI 20 // kriyAlakSaNaM bhAvastatrApi saptamI // prasiddhakriyayA aprasiddhakriyAyA lakSaNabodhanaM bhAvaH // deve varSati caura AyAtaH || patatyaMzumAlini patito'rAtiH // 428 nivAsahanamaRte nirdhAraNasvAmyAdibhizva 21 // etairapi yoge dvitIyAdyA vibhaktayo bhavanti // vinA pApaM sarve phalati || antareNAkSiNI jIvitena kim || antarA tvAM madhumadhvityAdipadAnAm // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 429- 449] kArakaprakriyA 15 87 429 adhizIGasthAsAM karma 22 // adhipUrvANAmeSAmAdhAraH karmasaMjJaH syAt // adhizete adhitiSThati adhyAste vA vaikuNThaM hariH // 430 abhinivizazca 23 // abhinItyetatsaMghAtapUrvasya vizaterdhAtorAdhAraH karmasaMjJaH syAt / grAmaM abhinivizate // 431 upAnvadhyAsaH 24 // upAdipUrvasya vasaterAdhAraH karmasaMjJaH syAt // AvasathyaM Avasati upavasati anuvasIta adhivasati || 432 sahAdiyoge tRtIyAspradhAne 25 // saha sadRzaM sAkaM sAdhai samamiti sahAdayaH // saha ziSyeNAgato guruH|| sadRzazcaitro maitreNa // sAkaM nayanAbhyAM zlakSNA dantAH // sArdhaM dhaninA dhRtaH sAdhuH // samaM ziSyAbhyAmadhIte // samaM ziSyeNa guruNA bhujyate // 433 aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA 26 // dAsyA saMyacchate kAmukaH / dharmye tu bhAryAyai saMyacchati // 434 vAraNArthayoge tRtIyA 27 // alaM vivAdena // 435 namaH svastisvAhAsvadhAlaMvaSaDrayoge caturthI 28 // namo narAyaNAya / svasti rAjJe / somAya svAhA / pitRbhyaH khadhA / alaM mallo mallAya / vaSaT indrAya || 436 rucyarthAnAM prIyamANaH 29 // rucyarthAnAM dhAtUnAM prayoge prIyamANo'rthaH saMpradAnasaMjJaH syAt // haraye rocate bhaktiH // 437 Rta Adiyoge paJcamI 30 // Rte anyaH ArAt itaraH aJcattarapadaM digvAcakaH zabdaH Ahi Ac ete RtaAdayaH // anyazabdenAnyArthI gRhyante // Rte jJAnAnna muktiH // anyo gRhAdvihAraH // ArAdvanAt // itaro grAmAt // 438 Rteyoge dvitIyApi 31 // jJAnaM Rte // cakArAdvinAdiyoge tRtIyApaJcamyau staH // vinA jJAnAt / jJAnena vinA // 439 yatazca nirdhAraNam 32 // dravyaguNakriyAjAtibhiH samudAyAtpRthakkaraNaM yatastatra SaSThIsaptamyau staH // bhavatAM madhye yo daNDI sa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 AyAtu / bhavatsu vA // kriyAparANAM bhagavadArAdhakaH zreSThaH / kriyApareSu vA // gavAM goSu vA kRSNA gauH saMpannakSIrA // eteSAM eteSu vA kSatriyaH zUratamaH || 440 svAmyAdibhizca 33 // svAmyAdibhirapi yoge SaSThIsaptamyau staH // goSu khAmI gavAM khAmI // gavAmadhipatiH goSvadhipatiH // 441 kartRkAryayoraktAdau kRti SaSThI 34 // kartari kArye ca SaSThIvibhaktirbhavati ktAdivarjitakRdante zabde prayujyamAne // vyAsasya kRtiH / vyAsakartRkA kRtirityatyarthaH // bhAratasya zravaNam // 442 ubhayaprAptau karmaNi 35 // ubhayoH prAptiryasminkRti tatra karmaNyeva SaSThI syAt // citraM gavAM doho'gopena // 443 smRtau ca kArye 36 // smRtyarthe dhAtau prayujyamAne ca kArye SaSThI bhavati // mAtuH smarati mAtaraM smaratItyasminnarthe // cakArAdvitIyApi / mAtaraM smarati // 444 na lokAvyayaniSThAkhalarthatRnAm 37 // eSAM prayoge SaSThI na // lAdezAH / kurvan kurvANaH sRSTiM hariH // u / hariM didRkSuH alaMkariSNurvA // uk / daityAnghAtuko hariH // avyayam / jagatsRSTvA sukhaM kartum // niSThA / viSNunA hatA daityAH / daityAn hatavAn viSNuH // khalarthaH / ISatkaraH prapaJco hariNA // tRn / kartA lokAn // 445 hetau tRtIyA paJcamI ca vaktavyA 38 // anityaH zabdaH kRtakatvena kRtakatvAtkRtrimatvAt // 446 bhayahetau paJcamI ca vaktavyA 39 // caurAdvibheti // vyAghrAtrasyati // vidyutpAtAccakitaH // 447 SaSThI ca hetuprayoge 40 // hetuprayoge hetau dyotye SaSThI syAt // cakArAtsarvAdiyoge tRtIyApi // annasya hetorvasati // kasya hetornAgataH / kena hetunA vA nAgataH // 448 itthaMbhAve tRtIyA 41 // kaMcitprakAraM prApta itthaMbhAvaH // ziSyaM putreNa pazyati // saMsAramasAreNa pazyati // 449 yenAGgavi 1 88 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 450-461] kArakaprakriyA 15 kAraH 42 // yena vikRtenAGgenAGgino'GgavikAro lakSyate tasmAdaGgAttRtIyA vibhaktirbhavati // akSNA kANaH // pAdena khnyjH| zravaNena badhiraH // vikAro dvividhaH / nyUnatvAzrita AdhikyAzritazca // mukhena trilocanaH // vapuSA caturbhujaH // 450 janikartuH prakRtiH 43 // jAyamAnasya kAryasyopAdAnamapAdAnasaMjJaM bhavati / tatrApAdAne paJcamI / yasmAtprajAH prajAyante tadbrahmeti // 451 ADAdiyoge ca 44 // AGAdiyoge paJcamIvibhaktirbhavati // AGmaryAdAyAmabhividhau ca / / apaparI varjane // ete AGAdayaH // ApATaliputrAdRSTo devaH // A bAlebhyo haribhaktiH // AdizabdAtpari trigartebhyo vRSTo devaH // apa trigartebhyo vRSTo devaH // 452 tAdayeM caturthI vaktavyA 45 // saMyamAya zrutaM dhatte naro dharmAya saMyamam / dharma mokSAya medhAvI dhanaM dAnAya muktaye // 84 // AziSi caturthI / rAjJe ciraM saubhAgyaM bhUyAt // 453 krudhaduheAsUyArthAnAM yaM prati kopaH 46 // krudhAdyarthAnAM prayoge yaM prati kopaH sa saMpradAnasaMjJakaH syAt // haraye krudhyati druhyati IrNyati asUyati // QhAdayo'pi kopaprabhavA eva gRhyante // 454 sopasagayoH krudhaQhoryoge dvitIyA vaktavyA 47 // krUramabhikrudhyati / mitramabhidruhyati // apavAdamAropayati // 455 kyablope karmaNyadhikaraNe ca pazcamI vaktavyA 48 // hAtprekSate / haryamAruhya prekSata ityarthaH // AsanAtprekSate / Asane upavizya prekSata ityrthH|| nimittAkarmayoge saptamI ca vaktavyA // kyabartho dRzyate yatra kyabantaM naiva dRzyate / tadeva hi kyablopitvaM jJAtavyaM ca sadA budhaiH // 85 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarIM hanti sIni puSkalako hataH // 86 // gudameAntarAlA sImeti procyate budhaiH / puSkalo mRgabhedaH syAdvanyaH saugandhyahetukaH // 87 // 456 viSaye ca 49 // tarphe caturaH // viSayo nAmAnyatra bhAvaH // 457 SaSThIsaptamyau cAnAdare 50 // bahUnAM krozatAM gatazcauraH // mAtApitro rudatoH pravrajati putraH // bahuSvasAdhuSu vadatkhapi svayamAryo yAti sAdhumArgeNa // bahuSu sAdhuSu vadatsvapi svayamanAryo yAtyasAdhumArgeNa // 458 anyokte prathamA 51 // yadidaM kAryAdyanyenAkhyAtena kRtA coktaM bhavati tadA prathamA prayoktavyA // ghaTaH kriyate / ghaTaH kAryaH // prAptaM udakaM yamiti prAptodako grAmaH // chandasi syAdiH sarvatra // dadhi juhotItyasminnarthe daghnA juhoti // punAtu brahmaNaspatiH // vrajatIrvirejuH // 90 kartA karma ca karaNaM saMpradAnaM tathaiva ca / apAdAnAdhikaraNamityAhuH kArakANi SaT // 88 // dvitIyA karmaNi jJeyA kartari prathamA yadA / uktakartRprayogo'yaM na tadA yakprayujyate // 89 // tRtIyA kartari yadA karmaNi prathamA tadA / uktakarmaprayogo'yaM na tadA parasmaipadam // 90 // 459 svatantraH kartA 52 // kriyAyAM khAtacyeNa vivakSito'rthaH kartA syAt // pradhAnIbhUtadhAtvarthAzrayaH kartA // 460 sAdhakatamaM karaNam 53 // kriyAsiddhau prakRSTopakArakaM karaNasaMjJaM syAt // 461 kartRkaraNayostRtIyA 54 // anabhihite kartari karaNe ca 1 kartetyAdizlokatrayaM vyAkaraNIya sAmAnyaniyamaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 462-466] kArakaprakriyA 15 tRtIyA syAt // 462 akathitaM ca 55 // apAdAnAdivizeSairavivakSitaM kArakaM karmasaMjJaM syAt // duyAcapacdaNDradhipracchicibrUzAsujimayamuSAm / karmayuksyAdakathitaM tathA syAnnIkRSvahAm // 91 // duhAdInAM dvAdazAnAM tathA nIprabhRtInAM caturNA karmaNA yadhujyate tadevAkathita karmeti parigaNanaM kartavyamityarthaH // gAM dogdhi payaH // baliM yAcate vasudhAm // avinItaM vinayaM yAcate // taNDulAnodanaM pacati // gargAn zataM daNDayati // brajamavaruNaddhi gAm // mANavakaM panthAnaM pRcchati // vRkSamavacinoti phlaani|| mANavakaM dharma brUte zAsti vA // zataM jayati devadattam // sudhAM kSIranidhiM manAti // devadattaM zataM muSNAti // grAmamajAM nayati harati karSati vahati vA // arthanibandhaneyaM saMjJA // bali bhikSate vasudhAm // mANavakaM dharma bhASate abhidhatte vaktItyAdi // 463 akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaH syAditi vAcyam 56 // kurUnvapiti // mAsamAste // godohamAste // krozamAste // 464 gatibudvipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNi kartA saNau 57 // gatyAdyarthAnAM zabdakarmakANAmakarmakANAM cANau yaH kartA sa Nau karma syAt / / zatrUnagamayatsvarga vedArtha khAnabodhayat / AzayaccAmRtaM devAnvedamadhyApayadvidhim // 92 // Asayatsalile pRthvIM yaH sa me zrIharirgatiH / gauNe karmaNi duhyAdeH pradhAne nIhakRSvahAm // 93 // buddhibhakSArthayoH zabdakarmakANAM nijecchyaa| prayojyakarmaNyanyeSAM NyantAnAM lAdayo mtaaH||94|| gauhyate payaH // ajA grAmaM nIyate // bodhyate mANavakaM dharmaH, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 mANavako dharmamiti vaa|| devadatto grAme gamyate // akarmakANAM kAlAdikarmaNAM ca karmaNi bhAve ca nakAra iSyate // mAso mAsaM vA Asyate devadattena // NijantAttu prayojye pratyayaH // mAsamAsyate mANavakaH // 465 tatprayojako hetuzca 58 // kartuH prayojakaH kartRsaMjJo hetusaMjJazca syAt // svArtha parityajya anyArthAbhidhAyitvamupasarjanatvam // kriyAjanyaphalazAlitvaM karmatvam // sAkSAtsaMbandhena kriyAnvayitvaM mukhyatvam // paraMparAsaMbandhena kriyAnvayitvaM gauNatvam / / iti kArakaprakriyA saMpUrNA // 15 // samAsaprakaraNam 16 athArthavadvibhaktiviziSTAnAM padAnAM samAso nirUpyate // 466 samAsazcAnvaye nAnAm 1 // nAmnAmanvayayogyatve satyeva samAso bhavati // cakArAtaddhito'pi / tato bhAryA puruSasyetyAdau samAso na bhavati // sa ca SaDDidhaH / avyayIbhAvastatpuruSo dvandvo bahuvrIhiH karmadhArayo dviguzceti // avyayasya avyayena vA bhavanaM so'vyayIbhAvaH / 1 / sa evAgrimaH puruSaH pradhAnaM yasyAsau tatpuruSaH / 2 / dvandvAyate ubhayapadArtho yenAsau dvandvaH / 3 / bahu samAtiriktaM vrIhiH pradhAnaM yasminnasau bahuvrIhiH / 4 / karma bhedakaM dhArayatIti karmadhA. rayaH / 5 / dvAbhyAM gacchatIti dviguH / 6 / pUrvapadapradhAno'vyayIbhAvaH // dvigutatpuruSau parapadapradhAnau // dvandvakarmadhArayau cobhayapadapradhAnau // bahuvrIhiranyapadapradhAnaH // yatrAnekasamAsaprAptistatra ubhayapadapradhAno balavAn / tasya kriyAbhisaMbandhAt // idamekassinsamasite pade'nekasamAsaprAptistadviSayam // niSAdasthapatiM yAjayedityatra tatpu1 vyastapadayoya'stapadAnAM vaikatra samasanaM samAsaH / tadbhedA agre vyAkhyAtAH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 467-482] samAsaprakaraNam 16 ruSabahuvrIhikarmadhArayaprAptau satyAM nirNayamAha // 'samAnAdhikaraNavyadhikaraNayormadhye samAnAdhikaraNo balavAn' // 'ekavibhaktyantatvamevArthaniSThatvaM sAmAnAdhikaraNyam' // nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam // bhinnavibhaktyantatvaM bhinnArthaniSThatvaM vaiyadhikaraNyam // aikapadyamaikavaryamekavibhaktikatvaM ca samAsaprayojanam // adhi strI iti sthite / strIzabdAdvitIyaikavacanam / striyamadhikRtya bhavatIti vigrahe'nvayayogyArthasamarpakaH padasamudAyo vigraho vAkyamiti yAvat // 467 kRte samAse avyayAnAM pUrvanipAto vaktavyaH 2 // 468 pUrvevyaye'vyayIbhAvaH 3 // avyaye pUrvapade sati yo'nvayaH so'vyayIbhAvasaMjJakaH samAso bhavati // iti samAsasaMjJAyAm // 469 samAsapratyayayoH 4 // samAse vartamAnAyA vibhakteH pratyaye pare ca vibhateluMgbhavati // nAmasaMjJAyAM syAdivibhaktirbhavati // 470 sa napuMsakam 5 // so'vyayIbhAvaH samAso napuMsakaliGgo bhavati / napuMsakatvAdrakhatvam // 471 avyayI bhAvAt 6 // avyayIbhAvAtparasyA vibhaktelugbhavati // adhistri gRhakAryam // rAyamatikrAntamatiri kulam / nAvamatikAntamatinu jalam // 472 atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA 7 // krAntAdyarthe vartamAnA atyAdayo dvitIyayA saha samasyante sa tatpuruSasaMjJakaH samAso bhavati // 473 hrasvAdeze saMdhyakSarANAmikArokArau ca vaktavyau 8 // 474 yathA'sAdRzye 9 // yathAzabdo'sAdRzye vartamAnaH samasyate so'vyayIbhAvaH samAso bhavati // yogyatA vIpsA padArthAnavRttiH sAdRzyaM ceti yathArthAH / zaktimanatikramya karotIti yathAzakti karoti // asAdRzye kim / yathA haristathA haraH // kumbhasya samIpa 1 samAsArthAvabodhakaM vAkyaM vigrhH| 2 vyAptiH / 3 padArthAnatikramaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 miti vigrahe samAsAdipUrvavat / avyayIbhAvAt (sU0 471) iti prApte // 475 ato'manataH 10 // akArAntAdavyayIbhAvAtparasya vibhaktaram bhavati ataM varjayitvA // tathA ca pANinIye // ' nAvyayIbhAvAdato'm tvapaJcamyAH / adantAdavyayIbhAvAnna supo luk tasya paJcamI vinAmAdezaH syAt // upakumbhaM vartate // 476 vA TAuyoH 11 // TA Gi ityetayorvA am bhavati // ato'manataH (sU0 475) vA TAGyoH / atra at TA Di etatpaJcamyAstRtIyAsaptamyordivacanabahuvacanayorapyupalakSaNam / tena dvivacanabahuvacanayorapi vA am bhavati na luk / paJcamyAstu amlukoniSedhaH / upakumbhena kRtaM upakumbhakRtam / upakumbhaM dehi / anata iti vizeSaNAdupakumbhAdAnaya / upakumbhaM dezaH / upakumbhaM nidhehi / upakumbhe nidhehi // 477 avadhAraNArthe yAvati ca 12 // avadhAraNArthe yAvacchabde prayujyamAne avyayapUrvapadAbhAve'pi yo'nvayaH so'vyayI. bhAvasaMjJakaH samAso bhvti||478 yAvadavadhAraNe 13 // avadhAraNArthe yAvacchabdo nityaM samasyate // yAvantyamatrANi tAvato brAhmaNAnAmantrayakheti yAvadamatram // 479 AGmaryAdAbhividhyoH 14 // maryAdAyAmabhividhau ca AG vA samasyate // pATaliputraM maryAdIkRtyetyApATaliputram // bAlAnabhivyApyetyAbAlam // tena vineti maryAdA // tena sahetyabhividhiH // 480 pAremadhye SaSThayA vA 15 // pAramadhyazabdau SaSThayA vA samasyete // edantau nipAtau sUtrAt // 481 prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam 16 // samAsazAstre prathamAnirdiSTamupasarjanasaMzaM syAt // 482 upasarjanaM pUrvam 17 // samAse upasarjanam prAk prayojyam // gaGgAyAH pAre iti pAregaGga-gaGgApAre // gaGgAyA madhye iti madhyegaGgam Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 483- 496] samAsaprakaraNam 16 95 gaGgAmadhye // makSikANAmabhAvo nirmakSikaM vartate // 483 amAdau tatpuruSaH 18 // dvitIyAdyante pUrvapade sati yo'nvayaH sa tatpuruSasaMjJakaH samAso bhavati / / 484 dvitIyAzritAtItapatitagatAtyastaprAptApanaiH 19 // anvaye sati samasyate sa tatpuruSaH / kRSNaM zritaH kRSNazritaH // grAmaM prApto grAmaprAptaH // anvaye iti kim / pazya kRSNaM zritastvaM sAdhUn // dAtreNa chinnaM dAvacchinnam || yUpAya dArU yUpadAru || vRkebhyo bhayaM vRkabhayam // rAjJaH puruSo rAjapuruSaH // akSeSu zauNDaH akSazauNDaH || 485 kvacidamAdyantasya paratvam 20 // agnau Ahita ityAhitAgniH // pUrvaM bhUta iti bhUtapUrvaH // 486 pizAcAdeH sabhAdInAM napuMsakatvaM vA 21 // pizAcAnAM sabhA iti pizAcasabham pizAcasabhA || gRhasthUNaM-gRhasthUNA // zazorNam-zazorNA // bhinnapade NatvAbhAvastathApi samAse sati kvacidaikapadyaM NatvahetuH / zarANAM vanaM zaravaNam // AmrANAM vanamAmravaNam // 487 saMjJAyAM vA 22 // trINi nayanAni yasyAsau trinayanaH - triNayanaH // 488 pAnasya vA 23 // surAyAH pAnaM surApAnam - surApaNam // 489 naJi 24 // naJi pUrvapade sati yo'nvayaH sa tatpuruSasaMjJakaH samAso bhavati // 490 naJ 25 // naJ subantena samasyate // naJa ubhayArthatvaM prasiddham / tathA coktaM vArtikakAreNa // ubhau nau samAkhyAtau paryudAsaprasajyakau / paryudAsaH sahagrAhI prasajyastu niSedhakRt / / 95 / / prAdhAnyaM tu vidheryatra pratiSedhe'pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / / 96 // 1 prasajyapratiSedhaH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe prdhaantaa| prasajyapratiSedho'yaM kriyayA saha yatra na // 97 // na brAhmaNo'brAhmaNaH // 491 nA 26 // samAse sati namo'kArAdezo bhavati / nAkAdivarjam // ( nAka naka naga tanUnapAt nakha napuMsaka nakSatra nakula nAsatya namuci nara ityAdi / nAka namuci nakula nAgara nAmikA nameru nanAni nabhasi nAntarIya naka nakha naga nada nayAda naveda nAsatya nApita nahuSa nakSatra ) ityete nAkAdayaH kenacidgaNitAH / ubhayathApi nAkAdau na bhavati // 492 an khare 27 // samAse sati naJo'nAdezo bhavati khare pare // 493 anAdezo'padAntavadvAcyaH 28 // tena jhanaH (sU0 87) iti na dvitvam / azvAdanyo'nazvaH // dharmaviruddho'dharmaH // grahaNAbhAvo'grahaNam // tadanyatadviruddhatadabhAveSu naJ vartate // tasmAdanyastadanyaH / tena viruddhastadviruddhaH / tasya abhAvastadabhAvaH / tadanyazca tadviruddhazca tadabhAvazca tadanyatadviruddhatadabhAvAsteSu // 494 cArthe dvandvaH 29 // samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArAzcArthAsteSu cArtheSu dvandvasamAso bhavati // tatrezvaraM guruM ca bhajakheti pratyekamekakriyAsaMbandhe samuccaye samAso nAsti / baTo bhikSAmaTa gAM cAnayeti krameNa kriyAdvayasaMbandhe'nvAcaye samAso nAsti / nAmnAM parasparamasaMbandhAt // itaretarayoge samAhAre cArthe dvandvasamAso bhavati // 495 dvandve'lpasvarapradhAne'kArokArAntAnAM pUrvanipAto vaktavyaH 30 // paTuzva guptazca paTuguptau // itaretarayoge dvivacanam / cakArasyoktArthAnAmityaprayogaH / agnizca mArutazca amimArutau // bhoktA ca bhogyazca bhoktabhogyau // dhavazva khadirazca dhavakhadirau // 496 devatAdvandve 1 nAkAdigaNa evAgre dhanuzcihne nihitH| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 497-515] samAsaprakaraNam 16 97 pUrvapadasya vA dIrgho vaktavyaH 31 // vAgrahaNAtkacinna bhavatyamimArutAvityAdau // indrazca bRhaspatizca indrAbRhaspatI // 497 azyAdeH somAdInAM patvaM vaktavyam 32 // abhizca somazca agnISomau // 498 ekavadbhAvo vA samAhAre vaktavyaH 33 // samAhArasyaikatvAtsamAhAre ekavadbhAvaH siddha eva / tarhi vAgrahaNaM kimartham // vAgrahaNAtkacidvayorapItaretarayoge ekavacanaM kacidvahnanAmitaretarayoge ekavacanam / zazAzca kuzAzca palAzAzca zazakuzapalAzAH zazakuzapalAzam // 499 anyAdInAM vibhaktilope karmavyatihAre pUrvapadasya sagAgamo bhavati 34 // anyonyamekakiyAkaraNaM karmavyatihAraH / anyazca anyazca anyonyaM viprA namanti / parazca parazca parasparamityatra kaskAditvAdvisargopadhmAnIyAbhAvaH // 500 ekatve dvigudvandvau 35 // ekatve vartamAnau dvigu dvandvau napuMsakaliGgau bhavataH // 501 saMkhyApUrvI dviguH 36 // saMkhyApUrvaH samAso dviguniMgadyate // 502 sAmahAre ta Ip dviguH 37 // samAhArerthe dviguH samAso bhavati tato'kArAntAdIp pratyayo bhavati // 503 pAtrAdyanto dvigurnavantaH 38 // paJcAnAM pAtrANAM samAhAraH paJcapAtram / dvibhuvanam / tribhuvanam / catuSpatham / dazAnAM grAmANAM samAhAro dazagrAmI / paJcAgnayaH samAhRtA iti paJcAmi / paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagu / napuMsakatvAddhakhatvam / triphalA rUDhitaH || 504 bahuvrIhiranyArthe 39 // anyapadArthapradhAno yaH samAsaH sa bahuvrIhisaMjJako bhavati // bahu dhanaM yasya sa bahudhanaH / asti dhanaM yasya so'stidhanaH || avyayatvAdastyAdInAM pUrvanipAtaH / anyapadaprAdhAnyAdbahuvrIhiH || antaraGgaM yasyAsAvantaraGgaH / bahiraGgaH / uccairmukhaH // 505 tena saheti tulyayoge 40 // sahetyetattRtI - 7 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 sArasvatavyAkaraNam / . [vRttiH1 yAntena samasyate sa tulyyogbhuvriihiH||506 sahAdeH sAdiH 41 // sahAdInAM sAdirbhavati // putreNa saha vartamAnaH saputraH // so veti kecit // sahaputro vAgataH / tulyayogavacanaM prauyikam / karmaNA saha vartate sa sakarmakaH / salomakaH // yasya pradhAnasyaikadezo vizeSaNatayA yatra jJAyate sa tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / lambau kau~ yasya sa lambakarNaH // 507 bahuvrIhau vizeSaNasaptamyantayoH pUrvanipAto vaktavyaH 42 // dhanaM kare yasya sa karadhanaH / matiH kRSNe yasya sa kRSNamatiH / buddhirdharme yasya sa dharmabuddhiH / kaNThe hAro yasya sa kaNThahAraH / kare kaGkaNaM yasyAsau karakaGkaNaH / bhuvane kIrtisyAsau bhuvnkiirtiH||508 praharaNArthebhyaH pare niSThAsaptamyau vaktavyau 43 // 509 ktaktavatU niSThA 44 // taktavatU pratyayau niSThAsaMjJau staH / / cakraM pANau yasya sa cakrapANiH hariH / daNDaH pANau yasya sa daNDapANiH puruSaH / udyto'siryenaasaavsyudytH| udyatAsirityapi bhavati / 510 priyAdInAM vA 45 // priyguddH-guddpriyH||511 indvAdibhyazca 46 // indrAdibhyaH zabdebhyaH saptamyantasya pUrvanipAto na / induH zekhare yasyAsAvinduzekharaH / padmaM nAbhau yasya sa padmanAbhaH / kapidhvajaH // 512 prajAmedhayorasuka 47 // nanduHsubhyaH prajAmedhayornityamasuk syAbahuvrIhau // aprajAH / suprjaaH| duSprajAH / amedhAH / durmedhAH / sumedhAH // 513 dharmAdanica kevalAt 48 // kevalAtpUrvapadAtparo yo dharmazabdastadantAdbahuvrIherAnicpratyayaH syAt / / klyaanndhrmaa| sudharmA // kevalAtkim / paramaH kho dharmo yasya saH prmkhdhrmH||514 jAyAyA niDAdezo bahuvrIhau vaktavyo yalopazca 49 // bhUjAniH / lakSmIjAniH // 515 utpUtisusurabhibhyo gandhazabda1prAyikaM sAmAnyam / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0516-535] samAsaprakaraNam 16 syekArAntAdezo bahuvrIhau vaktavyaH 50 // udgndhiH| pUtigandhiH / sugandhiH / surabhigandhiH // 516 AgantukasyaikavacanAntasa vA 51 // sugandhiH ApaNaH sugandho vA // 517 alpAkhyAyAM ca 52 // alpaparyAyo gandhazabdaH // sUpo'lpo yasmin tatsUpagandhi bhojanam / ghRtagandhi // veti kecit / sUpagandham // dhRtagandham // 518 upamAnAca 53 // padmasyeva gandho yasyeti padmagandhiH / matAntare vikalpaH // 519 Udhaso'naG 54 // UdhontAbahuvrIheranAdezaH syAstriyAm // kuNDonI gauH // puMsi tu kuNDodhAH gogaNaH // 520 dhanuSazca 55 // zAGga dhanuryasya sa zArGgadhanvA // 521 saMjJAyAM vA 56 // shtdhnvaa-shtdhnuH||522 puMvadvA 57 // samAse sati samAnAdhikaraNe pUrvasya strIliGgasya puMvadvA bhavati // vAgrahaNAtkalyANIpriya ityAdau na bhavati // puMvadbhAvAdIbAponivRttiH / rUpavatI bhAyoM yasya sa rUpavadbhAryaH // 523 anyArthe 58 // strIliGgasyAnyArthe vartamAnasya hakho bhavati // 524 yamAninatvazasaMtatarAdau cArUpye 59 // enIva AcaratIti enaayte| palyAditvAtto na / paNDitamAninI / paTyA bhAvaH paTutvam / alpaM dehIti alpazaH / paTutarA / paTutamA / paTukalpA / pttudeshyaa| paTudezIyA / arUpye iti kim / zubhrArUpyA / priyAdau na / ( priyA bhaktiH manojJA subhagA durbhagA kSAntA kalyANI capalA vAmanA sacivA samA vAmA kAntA bAlA tanayA duhitA khasA ) / iti priyAdayaH // 525 eSu pareSu bhASitapuMskasya strIpratyayAntasya na puMvat 60 // 526 UpratyayAntasya ca na puMvat 61 // vAmorUbhAryaH / / 527 abhASitapuMskasya ca na puMvat 62 // gnggaabhaayH|| 528 1ikaaraantaadesho'traapynuvrtte| 2 priyAdigaNo dhanurAkAracihne niveshitH| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 kopadhapUraNIsaMjJAnAM ca na puMvat 63 // pAcakIbhAryaH / paJcamIbhAryaH / dattAbhAryaH // 529 jAtivAcakAtsvAGgavAcakAdya Iptadantasya na puMvadamAnini 64 // brAhmaNIbhAryaH / sukezIbhAryaH // amAninIti kim / brAhmaNamAninI // 530 yuvarjitarakta vikArArthavarjitataddhitAntasya na puMvat 65 // maithilIjAyaH / yuDurjitaraktavikArArthavarjiteti kim / vaiyAkaraNabhAryaH / kASAyakanthaH / haimamudrikaH / vAgrahaNAdiyaM vivakSA || 531 goH 66 // gozabdasyAnyArthe vartamAnasya hrasvo bhavati // paJca gAvo yasyAsau paJcaguH // 532 saMkhyAsu vyAghrAdipUrvasya pAdazabdasyAkArasya lopo vaktavyaH 67 || sahasraM pAdA yasyAsau sahasrapAt / vyAghrasya pAdAviva pAdau yasyAsau vyAghrapAt / zobhanau pAdau yasya sa supAt / pAdaH pat (sU0 281 ) dvipadaH / dvipadA | dvipadI / tripadI | nadAditvAdIpU / / 533 TADakAH 68 // samAse sati Ta a Da ka ityete pratyayA bhavanti // Taca tatpuruSe jJeya akAro dvandva eva ca / kArastu bahuvrIhau kakAro niyamo mataH // 98 // acintyo mahimA yasya so'cintyamahimaH // 534 no vA 69 // tAntasya padasya Terlopo vA bhavati khare yakAre ca pare // vAgrahaNAkacinna bhavati kiMtUpadhAlopazca || aho madhyaM madhyAhnaH / dvayorahoH samAhAro vyahnaH || 535 rAtrAhnAhAH puMsi 70 // ete puMsyeva syuH // sarvarAtraH sarvAhnaH / tryahaH / kavInAM rAjA iti kavirAjaH / TakAra IbarthaH / kavirAjI / STitaH ( sU0 374 ) rAjJAM pUH iti rAjapuram / apratyayaH / vAk ca manazca vAGmanasam / coH kuH (sU0 285 ) Jame amA vA (sU0 73 ) / dakSiNasyAM dizi panthAH iti 100 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0536-549] samAsaprakaraNam 16 101 dakSiNApathaH / ahazca rAtrizca ahorAtram / DapratyayaH // 536 ahorAtramityatra napuMsakatvaM vA vaktavyam 71 // ahoraatrH| dvau ca trayazca dvitrAH / paJcaSAH / bahutvavivakSAyAM bahuvacanaM jas / bahavo rAjAno yasyAM sA bahurAjA nagarI / atra Tilope kRte / AbataH striyAm (sU0 203) ityAp / kapratyayaH / bahavaH brAhmaNAH kartAro yasyAsau bahukartRko yaagH|| 537 karmadhArayastulyArthe 72 // padadvayatulyArthe ekArthaniSThatve sati karmadhArayasaMjJakaH samAso bhavati // nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalam / raktA cAsau latA ca raktalatA // pumAMzcAsau kokilazca puskokilaH // 538 puMsaH khape khyAvarjite ca ampare saMyogAntasyAlopo vaktavyaH 73 // tena pukhyAnaM puMkSIraM bhavati / / 539 nAmnazca kRtA samAsaH 74 // prAderupasargasya nAmnazca kRdantena samAsaH sa tatpuruSasaMjJako bhavati // cakArAtkuzabdasyAvyayasya urIurarIzabdayozvipratyayAntAdezca kRdantena samAsastatpuruSo bhavati // prakRSTo vAdaH pravAdaH / kumbhkaarH| sahAdeH sAdiH ( sU0 506) / (sahasaMtirasAM sadhisamitirayaH) / saha aJcatIti sadhyaG / samaJcatIti samyaG / tiraH aJcatIti tiryng|| kvacinna bhavati / saha caratIti shcrH||540 kugtipraadyH75|| kuzabdo gatisaMjJAH prAdayazca samarthenAnvaye samasyante sa tatpuruSaH / / kupuruSaH / kutsitamannaM kadannam // 541 kutsitepadarthayoH 76 // kutsiteSadarthayorvartamAnasya kuzabdasya kA kava kat ityete AdezA bhavanti tatpuruSe na tu bahuvrIhau // bahuvrIhau tu kutsitA vidyA yasyAsau kuvidyaH / kutsitA uSTrA yasya sa kUSTraH / kutsitaH panthA yasminnasau kupatho deshH|| 542 kAkavakaduSNe 77 // uSNazabde 1 sUtramevedamiti bhAti / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 pare kuzabdasya kA kava kat ityete AdezA bhavanti // ku ISaduSNaM koSNam-kavoSNam-kaduSNam / ku ISat lavaNaM kAlavaNam // 543 puruSe vA 78 // puruSazabde pare kuzabdasya vA kAdezo bhavati tatpuruSe // vibhASA puruSe kA sthAniyamena hase pare / aci trirathavade koH kakAkSe vA puruSe pathi // 99 // ISadarthe ca vAcye syuranAvuSNe kAkatkavAH / kutsitAstrayaH katrayaH / kadrathaH / kadvadaH / kAkSaH / kApathaH / kupathaH / kupuruSaH / kApuruSaH // 544 SaSa utvaM dadhoDeDhau 79 // SaSa utvaM datRdazadhAsUttarapadAdeH STutvaM ca dhAsu vA bhavatIti vAcyam / / bahuvacanaM jas / jazzasorlak ( sU0 264 ) / nAmno no lopazadhau (sU0 252 ) SaDbhiradhikA daza SoDaza / SaTprakAramiti SoDhA / dhAsu vA vaktavyamiti vikalpAt SasyotvAbhAve / So DaH (sU0 277) iti Sasya Datvam / SaDDhA / saMkhyAyAH prakAre dhA ( sU0 673) / avyayAdvibhaktelRk (sU0 359) SaT dantA yasya iti vigrahe // 545 vibhaktilope kRte dantasya dat 80 // iti datrAdeze SoDan / 546 tahatoH karapatyozcauradevatayoH suT talopazca 81 // bRhatAM patiH bRhaspatiH / tat karaH taskaraH // 547 mahataSTerAkAro bhavati samAnAdhikaraNe 82 // mahAMzcAsau Izvarazca mahezvaraH / 548 divo dyAvA 83 // divazabdasya dyAvAdezo bhavati // dyauzca bhUmizca dyAvAbhUmI // AkRtigaNo'yam // siddhaM zabdAkAramupalabhya tadanusAreNAdezavidhAnaM kriyate yatra sa AkRtigaNaH // 549 aluka kacit 84 // samAse taddhite kRdante'pi vibhakteralugbhavati // kRcchAnmuktaH / apsu yonirysyetypsuyoniH| urasi lomAni Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 550-563] samAsaprakaraNam 16 103 yasyA'sau urasilomaH / hRdi spRzatIti hRdispRk / kaNThekAlaH / vAcoyuktiH / dizodaNDaH / pazyatoharaH / ityAdi / 550 samAse samAnAdhikaraNe shaakpaarthivaadiinaaNmdhympdlopovktvyH85|| zAkapriyazcAsau pArthivazva zAkapArthivaH / devapUjakazcAsau brAhmaNazca devabrAhmaNaH // 551 Adezca dvandve 86 // dvandvasamAse sati Adipadasya lopo bhavati // mAtA ca pitA ca pitarau / duhitA ca putrazca putrau / zvazrUzca zuzvarazca shvshurau||552 RtA dvandve 87 // RkArAntAnAM dvandvasamAse sati pUrvapadasya vA AkAro vaktavyaH / / mAtApitarau // 553 dvandve sarvAditvaM vA 88 // varNAzca AzramAzcetare cavarNAzrametare vrnnaashrmetraaH||554 vyadhikaraNe bahuvrIhau madhyamapadalopo vaktavyaH 89 // kumudasya gandha iva gandho yasyAsau kumudagandhiH // 555 upamAnAca 90 // upamAnAdgandhazabdasyekAraH syAt // haMsasya gamanamiva gamanaM yasyAH sA haMsagamanA // 556 diksaMkhye saMjJAyAm 91 // digvAcakasaMkhyAvAcakazabdAvuttarapadatulyArthI saMjJAyAM samasyete sa tatpuruSaH // saMjJAyAmiti padena nityasamAso darzitaH // avigraho nityasamAsaH // anyastvavapadavigraho'pi bhavati // vigraho dvividhH| ekaH khapadavigraha eko'khapadavigraho'pi bhavati // akhapadena samAsavyatiriktenApi padena vigraho vAkyaM yatra sa nityaH // tena lambau kau~ yasya sa lambakarNaH // dAtreNa chinnamiti khapadavigrahaH // akhapadavigraho nityaH / yasminsamAsAvabodhakaM vAkyaM na tiSThati sa nityaH / dakSiNAmiH / saptagrAmaH / ityAdayo jJeyAH // iti samAsaprakaraNam // 16 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 taDitaprakaraNam 17 atha taddhitA nirUpyante // 557 apatye'N 1 // nAno'patye'rthe'Npratyayo bhavati // upagorapatyaM pumAniti vigrahe upagoH aN iti sthite / samAsapratyayayoH (sU0 469) iti SaSThIlopaH / NakAro vRddhyartha Ibarthazca // 558 Adisvarasya Niti ca vRddhiH 2 // kharANAM madhye ya Adikharastasya vRddhirbhavati miti Niti ca taddhite parataH / ukArasyaukAro vRddhiH // 559 vo'vyasvare 3 // ukArasya okArasya ca av bhavati khare yakAre ca pare // kRttaddhitasamAsAzceti nAmatvam / nAmatvAtsyAdayaH / aupagavaH / vasiSThasyApatyaM vAsiSThaH / gotamasyApatyaM gautmH| 'zivAdibhyazca' ityaNa vaktavyaH / anyathA utraH praaptiH| zivasyApatyaM zaivaH / videhasyApatyaM vaidehaH // 560 uraNi 4 // mAtRzabdasya RkArasya ur bhavati aNi pre||sso DaH (sU0 277) / tvanmadekatve (sU0 331) iti sUtranirdezAtkacidapadAnte'pi jhasAnAM jamA eSTavyAH / SaNNAM mAtRNAmapatyaM paannmaaturH|| tisRNAM mAtRNAmapatyaM traimAturaH / dvayormAtrorapatyaM dvaimaaturH||561 ata ijanRSeH 5 // akArAntAnAmno'nRSizabdAdapatye'rthe iJpratyayo bhavati // yasya lopaH (sU0 367 ) devadattasyApatyaM daivadattiH / zrIdharasyApatyaM traidhariH / dazarathasyApatyaM dAzarathiH / paurandariH / kvacidRSizabdAdapi bhavati // tena auddAlakiH // 562 bahAdezca 6 // bahvAdeH para ipratyayo bhavatyapatye'rthe // bahorapatyaM bAhaviH / upabindorapatyamaupabindaviH / kRSNasyApatyaM kANiH / uddulomno'ptymauddlomiH| no vA ( sU0 534) agnizarmaNo'patyamAgnizarmiH // 563 NyAyanaNeyaNNIyA garganaDAtristrIpitRSvasrAdeH 7 // gargAdernaDAderavyAdeH strIliGgApitRSvasrAdezca Nya AyanaNU eyaNa NIya ityete pratyayA bhavanti a Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 564-579] taddhitaprakaraNam 17 105 patye'rthe yathAsaMkhyena // cakArAtpitRSvasrAdereyaN pratyayo bhavati // gargasyApatyaM gArgyaH / vatsasyApatyaM vAtsyaH / jamadagnerapatyaM jAmadagnyaH / somasyApatyaM saumyaH / naDasyApatyaM naaddaaynnH| carasyApatyaM caaraaynnH| candrasyApatyaM cAndrAyaNaH / aluk kvacit ( sU0 549) amuSyApatyamAmuSyAyaNaH / yasya lopaH (sU0 367 ) atrerapatyamAtreyaH / mRkaNDasyApatyaM mArkaNDeyaH / kaperapatyaM kApeyaH / gaGgAyA apatyaM gAGgeyaH / mahyA apatyaM mAheyaH / kacitstrIliGgAdaN bhavati // bhUmerapatyaM bhaumaH // 564 mAtRpitRbhyAM svasA 8 // mAtRpitRbhyAM za. bdAbhyAM parasya khasRzabdasya sakArasya SakAraH syAtsamAse sati // pituH khasA pitRSvasA / pitRSvasurapatyaM paitRSvasrIyaH / mAtuH khasA mAtRSvasA / mAtRSvasurapatyaM maatRssvsriiyH||565 Dhaki lopaH 9 // mAtRSvasurantasya lopaH syADaki // ata eva Dhak // 566 AyaneyInIyiyaH phaDhakhachayAM pratyayAdInAm 10 // pratyayAdibhUtAnAM phAdInAM kramAdAyannAdaya AdezAH syuH // Ayan ey In Iy iy ete AyannAdayaH // 567 kiti ca 11 // kiti taddhite pare acAmAdaraco vRddhiH syAt // paitRSvaseyaH // 568 mAtRSvasuzca 12 // pitRSvasuryaduktaM tadasyApi syAt // maatRssvseyH|| 569 mAtRpitRbhyAM pitari DAmahacU 13 // AbhyAM paro DAmaha pratyayo bhavati // mAtuH pitA mAtAmahaH // pituH pitA pitaamhH|| 570 lugbahutve kacit 14 // apatye'rthe utpannasya pratyayasya bahutve sati kacidanRSiviSaye RSiviSaye ca lugbhavati // gargasyApatyAni pumAMso gargAH / bahutvavivakSAyAM jas / atrerapatyAni atryH| e o jasi ( sU0 159) videha syApatyAni videhAH // 571 bhRgvatrikutsAGgirovasiSThagotamadezatulyAkhyakSatriyebhyaH parasya pratyayasya Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 lugbhavati 15 // bhRgavaH / kutsAH / vasiSThAH // 572 devatedama 16 // devatArthe idamarthe coktAH pratyayA bhavanti // indro devatA yasyetyaindraM haviH / somo devatA yasyeti saumyaM haviH / devadattArthamidaM daivadattaM vastram // 573 kvacidvayoH 17 // kvacitpUrvottarapadAderaco vRddhirbhavati Niti Niti ca taddhite pare // abhimarutau devate yasya tadAgnimArutaM karma / suSThu hRdayaM yasyAsau suhRt / suhRdo bhAvaH sauhArdam / atra bhAve'NU vaktavyaH // suSThu bhAvaH sauSThavam / atra suSThu avyayam / evameva avyayaM tiSThati / subhagasya bhAvaH saubhAgyam // 574 Nito vA 18 // uktA vakSyamANAzca pratyayA viSayAntare Nito vA bhavanti // ajo gauryasyAsAvajaguH zivaH / go: ( sU0 531 ) iti hrakhaH / vovyakhare ( sU0 559 ) tasyedaM dhanurAjagavaM - ajagavaM vA / kumudasyeva gandho yasyAH sA kumudagandhiH / tasyA apatyaM strI kaumudagandhyA vA kumudgandhyA / AvataH striyAm ( sU0 203 ) ityAp / zvazurasyAyaM vAzuya grAmaH / viSNoridaM vaiSNavam / goridaM gavyam / kule bhavaM kulyam / tavedaM tvadIyam / mamedaM madIyam / atra NIyapratyayo na Nit // 575 caturazra lopo yaNIyayoH 19 // caturAbdasya cakArasya lopo bhavati NyaNIyayoH pratyayayoH parataH // 576 pUraNe'rthe NyaNIyau bhavataH 20 // catu saMkhyApUrakaM tu turIyam // 577 anyasya dak 21 // anyazabdasya dagAgamo bhavati NIyapratyaye pare // anyasyedamanyadIyam / ardhaM jaradyasyAH sArdhajaratI / ardhajaratyA idamardhajaratIyam / / 578 svaparayoH kak 22 // khakIyam / parakIyam // 579 kArakAkriyAyukte 23 // kArakAdapyete aNAdayaH pratyayA bhavanti kriyAyukte kartari karmaNi cAbhidheye // kuGkumena raktaM vastraM kauGkumam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 580-592] tadvitaprakaraNam 17 107 mathurAyA Agato jAto vA mAthuraH / grAme bhavo grAmyaH grAmINaH / dhuraM vahatIti dhuryaH-dhaureyaH // 580 keneyekAH 24 // ka Ina iya ika ete pratyayA bhavanti bhavAdyartheSu // NitvaM caiSAM vaikalpikam / karNATe bhavaH kArNATakaH-karNATakaH / grAmAdAgatastatra jAto vA grAmyaH-grAmINaH / aJcerdIrghazca (sU0 286 ) sadhrIci bhavo vA sadhrIcA yuktaH sadhrIcInaH / samIci bhavo vA samIcA yuktaH samIcInaH / tirazcAdayo nipAtyante ( sU0 288 ) tirazci bhavo vA tirazcA yuktastirazcInaH / udIci bhavo vA udIcA yuktaH udiiciinH| 581 yalopazca 25 // kanyAdInAmantyayakArasya lopo bhavati yakAre khare pare / kanyAdInAmupadhAyAH kvacidyakArasya lopo bhavati khare yakAre ca taddhite pare / yasya lopaH (sU0 367) kanyAyAM bhavaH kAnInaH / puSyeNa yuktA paurNamAsI pauSI // 582 nakSatrAdaN vaktavyaH 26 // aNantAdIp / pauSyAM bhavaH pauSINaH / cAturmAsyaM vratamAcaratIti caaturmaasikH||583 iyo vA 27 // kSatrazabdAdvA iyapratyayo bhavati // kSatAtrAyate iti kSatram / kSatrAdyA nipAtyante / kSatre bhavaH kSatriyaH / kSAtraH // 584 kSatrazabdAdaNa vaktavyaH 28 // zukro devatA yasya tacchukriyam zaukram / indro devatA yasyetyaindra-indriyam / akSairdIvyatItyAkSikaH / tarke caturaH tArkikaH / zabde kuzalaH zAbdikaH / vede bhavA vaidikI / atreko'gvatkAryaH // 585 tyatanau 29 // tyazca tanazca tyatanau / kimAderadyAderbhavAdyarthe tyatanau pratyayau bhavataH / kutra bhavaH kutratyaH / kuto bhavaH kutastyaH / adya bhavo'dyatanaH / tatra bhavastatratyaH / tato bhvsttstyH| atra bhavo'tratyaH / ato bhvo'tstyH| sadA bhavaH sdaatnH| 1 vRttidvayamapi samAnasUtrakaM jJeyam / - Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 1 hyo bhavo hyastanaH / zvo bhavaH zvastanaH / purA bhavaH purAtanaH / ciraM bhavazciraMtanaH / sAyaM bhavaH sAyaMtanaH / prAle bhavaH prAletanaH // 586 cirAdibhyasnaH 30 // ciraparUparAribhyastro bhavAdyarthe / ciraM bhavazviratnaH // parU bhavaH parUnaH / parAri bhavaH parAritnaH // 587 svArthe'pi 31 // uktAH pratyayAH khArthe'pi bhavanti // devadatta eva daivadattikaH / catvAro varNA eva cAturvarNyam / cora eva cauraH // 588 avyayasarvanAmnAmakac prAk TeH 32 // avyayasya sarvAdezcAntyavarAtpUrvo'kacpratyayo bhavati // uccairevoccakaiH / nIcaireva nIcakaiH / sarva eva sarvakaH / vizva eva vizvakaH / mayA eva mykaa| tvayA eva tvayakA / tadeva takat / yadeva yakat / etadeva etakat / / 589 aNInayoryuSmadasmadostakAdiH 33 // aN ca Inazca aNInau tayoH aNInayoH / aNInayoH pratyayayoH parato yuSmadasmadostavakAdaya AdezA bhavanti // aadishbdaattvkmmkyussmaakaasmaakaaH| ekatve tavakamamako // dvitve bahutve ca yuSmAkAsmAko / tavedaM tAvakam / mamedaM mAmakam / tavAyaM tAvakInaH / mamAyaM mAmakInaH / yuvayorayaM yauSmAkaH / AvayorayamAsmAkaH / yuvayorayaM yauSmAkINaH / AvayorayamAsmAkInaH / yuSmAkamayaM yauSmAkaH / asmAkamayamAsmAkaH / yuSmAkamayaM yauSmAkINaH / asmAkamayamAmAkInaH // 590 vattulye 34 // tulye sAdRzye'rthe vatuH pratyayo bhavati // candreNa tulyaM candravanmukham / ghaTena tulyaM ghaTavadudaram / paTena tulyaM paTavatkambalam // 591 bhAve tatvayaNaH 35 // bhAve tazca tvazca yaN ca te tattvayaNaH / zabdasya pravRttinimittaM bhAvaH tasminbhAve ta tva yaN ityete pratyayA bhavanti // brAhmaNasya bhAvo brAhmaNatA / tAntasya nityaM strIliGgatvAdAp // 592 samAhAre tA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0593-612] tadvitaprakaraNam 17 109 ca trerguNazca 36 // trayANAM samAhArastretA / cakArAtsamUhe pratyayAntaramapi / tena hastinAM samUho hAstikam / dhenUnAM samUho dhainukam / atra kapratyayaH / tasya NitvAdAdivRddhiH // 593 acittavAcakAdikaH 37 // kavacAnAM samUhaH kAvacikam / apUpAnAM samUhaH ApUpikam / zaSkulInAM samUhaH zASkulikam // 594 kavacinzabdAdikaH 38 // kavacinAM samUhaH kAvacikam // 595 gaNikAyA NyaH 39 // gaNikAnAM samUho gANikyam // 596 kedArAdyaJ ca 40 // cakArAdikaH / kedArANAM samUhaH kaidAryam / kaidArikam // 597 yuvatyAderaNa 41 // yuvatInAM samUho yauvtm| bhikSANAM samUho bhaikSam // 598 pAzAdibhyo yaH 42 // sa ca striyAm // pAzAnAM samUhaH pAzyA / vAtAnAM samUho vAtyA / rathAnAM samUho rathyA / khalAnAM samUhaH khalyA // 599 khalagorathebhya initrakavyAH 43 // iniH khalinI / rathAnAM samUho rathakaTyA / rathyetyapi / gavAM samUho gotrA / gavyetyAdiprayogA UhyAH / janAnAM samUho janatA / brAhmaNasya bhAvo brAhmaNatvaM / tvayaNantaM napuMsakam / brAhmaNasya bhAvo brAhmaNyam / sumanaso bhAvaH saumanasyam / subhagasya bhAvaH saubhAgyam / viduSo bhAvo vaiduSyam / vasorva uH (sU0 302) // 600 karmaNyapi yaN vaktavyaH 44 // karmaNyapItyapi zabdAtsAdhvarthe yaN tasya NitvaM na / sAmani sAdhuH sAmanyaH / karmaNi sAdhuH karmaNyaH / sabhAyAM sAdhuH sabhyaH / brAhmaNasyedaM karma brAhmaNyam / rAjJa idaM karma rAjanyam-rAjyam / no vA (sU0 534) iti TerlopaH / anyatrApi yaN pratyayaH // 601 samAnasya vA sa ityAdezaH 45 // samAne udare zayitaH samAnodayaH / sodayaH / zatena krItaH zatyaH // 609 lohitAderDidiman 46 // lohitA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 1 1 dergaNAdbhAverthe iman pratyayo bhavati sa iman DitsaMjJo bhavati / DitvATTilopaH // lohitasya bhAvo lohitimA / lohitAderiti anekakharAt Dit vaktavyaH / yatra ekakharastatra na Dit / lohitAderiman vaikalpikaH / tena lauhityam / lohitatvam / kAlasya bhAvaH kAlimA / laghorbhAvo laghimA / aNorbhAvaH aNimAM / gurvAdeH ( sU0 656 ) iti gurorgarAdezaH / gurorbhAvo garimA / varasya bhAvo varimA || 603 imani lopaH 47 // imani pratyaye pare vakArasya lopo bhavati // sthUlasya bhAvaH sthemA | sthUlasya sthavAdezaH // 604 R ra imani 48 // imani pratyaye pare hasAderlaghoRkArasya ro bhavati // pRthorbhAvaH prathimA / dRDhasya bhAvo draDhimA / mRdorbhAvo pradimA | bhRzasya bhAvo bhrazimA / kRzasya bhAvaH RzimA / hasAditvAbhAvAt RjorbhAvo RjimA / laghutvAbhAvAt kRSNasya bhAvaH kRSNimA / saMyogapUrvakatvAnna laghuH / bahorbhAva iti vigrahe // 605 bahorilopo bhU ca bahoH 49 // bahoruttareSAmimanAdInAmikArasya lopo bhavati bahoH sthAne bhU cAdezaH || bhUmA || 606 astyarthe matuH // 50 nAmno matuH pratyayo bhavati asyAsminvAstItyetasminnarthe // ukAro numvidhAnArthaH / gaurasyAstIti gomAn - gomatI // 607 phalabarharathebhya inenau vA vaktavyau 51 // phalamasyAstIti phalinaH - phalI / barhamasyAstIti barhiNaH bahIM / ratho'syAstIti rathi - naH - rathI || 608 balavAtAbhyAmUlaH 52 // balUlaH / vAtUlaH // 609 vAtAtisArAbhyAM kin 53 // vAtakI / atisArakI // 610 UrNAhaMzubhaMbhyo yuH 54 // astyarthe // UrNAyuH / ahaMyuH / zubhaMyuH // 611 arNaH kezayorva: 55 // arNasaH salopazca / arNavaH kezavaH // 612 zaMkaMbhyAM babhayustatutayasaH 56 // AbhyAmete Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 613-630] taddhitaprakaraNam 17 pratyayAH syurastyarthe / zaM vidyate yasyAsau zaMbaH / zaMbhaH / zaMyuH / zaMtiH / zaMtuH / zaMtaH / zaMyaH / kaM vidyate yasyAsau kaMbaH / kNbhH| kaMyuH / katiH / kaMtuH / kaMtaH / kaMyaH / ityAdi // 613 lomAdibhyaH zaH 57 // lomazaH // 614 pAmadeinaH 58 // paamnH| aGganA // 615 picchAderilac 59 // picchilaH // 616 phenAdibhya ilac 60 // phenilaH // 617 tundivalivaTibhyo bhaH 61 // tundibhaH / valibhaH / vaTibhaH // 618 kRSyAdibhyo valaca dIrghazva 62 // kRSIvalaH // 619 prajJA zraddhAvRttibhyo'N 63 // prajJA'syAstIti prAjJaH / aarcH| zrAddhaH / vaartH|| 620 zRGgavRndAbhyAmArakaca 64 // prazastaM zRGgamasyAstIti zRGgArakaH / prazastaM vRndamasyAstIti vRndArakaH // 621 madhvAde : 65 // madhuraH mukharaH / zuSiraH / randhravAnityarthaH / kuJjaraH / kuJjo hastihanuH // 622 sidhmAdelaH 66||sidhmaasyaastiiti sidhmalaH / cUDAsyAstIti cUDAlaH // 623 aikau ca matvarthe 67 // matvarthe aiko pratyayau bhavataH // vaijayantI patAkA yasyAsau vaijayantaH / mAyA vidyate yasyAsau maayikH||624 mAntopadhAdvatvinau 68 // mAntopadhAt vatvinau staH / mazca azva mau| antazca upadhA ca antopadhe / mau antopadhe ysyaasau.maantopdhstsmaadvtvinau| makArAntAnmakAropadhAdakArAntAdakAropadhAcca vatvinau pratyayau bhavataH astyarthe / magho'syAstIti meghavAn // zriyAM yazasi saubhAgya yonau kAntau mahini ca / sUrye saMjJAvizeSe ca mRgAGke'pi bhagaH smRtaH // 10 // bhagaM bhAgyaM vidyate yasyAsau bhagavAn / lakSmIrasyAstIti lakSmI1 AdizabdAdaGganetyAdInAM saMgrahaH / 2 maghavA indraH / - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH1 cAn / putro'syAstIti putravAn / dhanamasyAstIti dhanavAn-dhanI / chatramasyAstIti chatravAn-chatrI / inAM zau sau (sU0 261) daNDo vidyate yasyAsau dnnddvaan-dnnddii| kSetraM vidyate yasyAsau kSetravAn kSetrI / vidyAsyAstIti vidyAvAn / dRSado vidyante yasyAsau dRSadvAn dRSadvatI bhUmiH / TivrataH ( sU0 374) yazo'syAstIti yazakhAn / kiM vidyate yasyAsau kiMvAn / kAmo vidyate yasyAsau kAmI / kRmayo vidyante yasyAsau kRmivAn / zamo'syAstIti zamI / damo'syAstIti damI // 625 taDidAdibhyazca 69 // taDidAdibhyaH zabdebhyo vatupratyayo bhavati / / taDidvidyate yasyAsau taDittvAn / bhAni nakSatrANi vidyante yasyAsau bhavAn / yazakhAn / marudvidyate yasyAsau marutvAn // 626 takArAntasya sakArAntasya hasAdAvastyarthe pratyaye pare apadAntatA vaktavyA 70 // yasvarAdau pratyayamAne pare sarveSAmapadAntatA bhavati / Iye pare padAntatA / tena bhavadIyam // 627 etatkiyattayaH parimANe vatuH 71 // etatkiyattabhyaH zabdebhyaH parimANe'rthe vatupratyayo bhavati // 628 yattadorA 72 // yattadoTerAtvaM bhavati vatau pare // yatparimANamasyeti yAvAn / tAvAn / / 629 kimaH kiryazca // 73 kimzabdasya kirAdezo bhavati vatorvakArasya yakArAdezo bhavati // kiM parimANamasyeti kiyAn // 630 A izcaitado vA 74 // etadaSTervA AtvaM bhavati vatau pre|| yasminpakSe AtvaM na tasminpakSe izAdezaH syAt / / zakAraH sarvAdezArthaH // cakArAdvatorvakArasya yakAraH // etatparimANamasyeti etAvAn / iyAn // vAzabdo'nuktasamuccayArthaH / tena idamo vatupratyayaH / idama iz cakArAdvatorvakArasya yazceti vAcyam / idaM tA bhavati / iyamavatuH 71 // tArA 72 // ya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 631-652] taddhitaprakaraNam 17 113 parimANaM yasya sa iyAn / zakAraH sarvAdezArthaH // 631 tundAderilaH 75 // tundAdergaNAt ilapratyayo bhavati // prazastaM tundaM yasyAsau tundilaH / udarilaH // 632 aunnatye dantAduraH 76 // aunnatye'rthe vAcye sati dantazabdAduraH pratyayo bhavati // unnatA dantA yasyAsau danturaH // 633 zraddhAdelaH 77 // zraddhA vidyate yasyAsau zraddhAluH / kRpA vidyate yasyAsau kRpAluH / mAyAluH / dayAluH // 634 sidhmAdelaH 78 // sidhmalaH / snehilaH // 635 assAyAmedhAsragbhyo'styarthe vinirvaktavyaH 79 // tapo vidyate yasyAsau tapakhI / yazakhI / mAyAvI / medhaavii| srak vidyate yasyAsau sragvI // 636 vAco gminiH 80 ||vaacshbdaat gminiH pratyayo bhavati astyarthe // gmino gakAro vyavadhAnArthaH / tena ame JamA vA (sU0 73 ) ityasyAprAptiH / prazastA vAk vidyate yasyAsau vAgmI / / 637 ekAdAkiniccAsahAye 81 // na vidyate ekaH sahAyo yasya sa ekAkI / strI cet ekAkinI // 638 AlATau kutsitabhASiNi 82 // kutsitabhASiNyarthe vAcye sati AlATau pratyayau bhavataH // Alapratyayo bahubhASitve kutsitabhASitve c| ATapratyayastu kevalakutsitabhASitve // kutsitA vAk vidyate yasyAsau vAcAlaH / evaM vAcATaH // 639 laH samAhAraprakRSTayoH 83 // nAmnaH samAhAraprakRSTayorviSaye laH pratyayo bhavati // klezasya samUhaH, prakRSTaH klezo vA klezalaH // 640 ISadaparisamAptau kalpadezyadezIyAH 84 // ISadaparisamAptaH sarvajJa iti sarvajJakalpaH / ISadaparisamAptaH paTuriti paTudezyaH / paTudezIyaH / ISadUnaH kaviriti kavidezyaH / kavidezIyaH // 641 prazaMsAyAM rUpaH 85 // prazaMsAyAM rUpaH pratyayo bhavati // prazasto vaiyAkaraNo vaiyAkaraNarUpaH / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sArasvatavyAkaraNam / [ vRti: 1 642 pAzaH kutsAyAm 86 // kutsAyAM vAcyAyAM satyAM pAzaH pratyayo bhavati // kutsito vaiyAkaraNo vaiyAkaraNapAzaH // 643 bhUtapUrve caraT 87 // bhUtapUrve'rthe vAcye sati caraTU pratyayo bhavati // pUrvaM bhUta iti bhUtapUrvaH / pUrvaM bhUta iti bhUtacaraH / pUrva dRSTa iti dRSTacaraH / strI ceddRSTacarI / STtiH ( sU0 374 ) || 644 prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayad pratyayo bhavati 88 // 645 goH purISe ca 89 // goH purISaM gomayam / annaM pracuraM yasminnasau annamayo yajJaH / mRdo vikAro mRnmayo ghaTaH / strI pradhAnaM yasyAsau strImayo jAlmaH / AdizabdAtkharUpArthe mayaT / amRtasvarUpo'mRtamayazcandraH || 646 tadadhIte veda vetyatrANyaktavyaH 90 // tadadhIte'thavA veda ityatrArthe dvitIyAntAnnAmno'N vaktavyaH / vyAkaraNamadhIte veda vA vaiyAkaraNaH / dvAri niyukto dauvArikaH / svasti ityAhAsau sauvastikaH / nyagrodhasyedaM naiyagrodham || 647 vyAsAdeH kiH 91 // vyAsasyApatyaM vaiyAsakiH / vAruDakiH // 648 sudhAturakaG ca 92 // sudhAturiy syAdakaDAdezazca // sudhAturapatyaM saudhAtakiH / zobhano'dhaH svazvaH / taM vedeti sauvazvaH / nyAye kuzalo naiyAyikaH // 649 na saMdhiyvoryuT ca 93 // sandhijau vau sandhiyvau tayoH / sandhijayorya kAravakArayoH saMbandhinaH kharasya vRddhirna bhavati kiMtu tayoryuDAgamo bhavati tena iT uT ityetAvAgamau bhavataH // kiM kRtvA varNavizleSaM kRtvA // yakArAtpUrva ikAraH / vakArAtpUrva ukAraH / pazcAt Adikharasya giti ca vRddhiH (sU0 558 ) / 650 caTakAdairaNa 94 // caTakasyApatyaM cATakairaH // 651 kalyANyAdInAmineyaH 95 // kalyANyA apatyaM kAlyANi - neyaH || 652 ito jAtArthe 96 // jAtArthe itaH pratyayo bhavati // 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 653-661] taddhitaprakaraNam 17 115 lajjA saMjAtA yasyAsau lajjitaH / trapA saMjAtA yasyAsau trapitaH / kSudhA saMjAtA yasyAsau kssudhitH||653 taratameyasviSThAH prakarSe 97 // atizaye'rthe taraH tamaH iyasuH iSTaH ityete pratyayA bhavanti / atizayena kRSNaH kRSNataraH / atizayena kRSNaH kRSNatamaH / atizayena zuklaH zuklataraH zuklatamaH / / 654 IyasviSTau DitAviti vaktavyau 98 // atizayena laghurlaghIyAn / atiza0 laghurlaghIyasI / atiza0 laghurladhiSThaH / atiza0 pApI iti pApIyAn / atiza0 pApinI iti pApIyasI / atiza0 pApI iti paapisstthH|| 655 vinmatuvatutapratyayAnAMlopazca iSThAdau 99 // matirvidyate yasyAsau matimAn / atiza0 matimAn iti matiSThaH / atiza0 mAyAvI iti mAyiSThaH / atiza0 dhanavAn iti dhaniSThaH / atiza0 kartA iti kariSThaH // 656 gurvAderiSThemeyassu garAdiSTayalopazca 100 // iSThemeyassu parato gurvAdergarAdirAdezo bhavati TeralopaH // gurorgarAdezaH / atiza0 gururgarIyAn garIyasI gariSThaH / gurorbhAvo garimA / priyasya prAdezaH / atiza0 priya iti preyaan-preysii-presstthH| lohitAderdiDiman ( sU0 602 ) premA / sthUlasya sthavAdezaH / atiza0 sthUlaH sthavIyAn sthavIyasI sthaviSThaH sthemA / sthirasya sthAdezaH / stheyAn stheyasI-stheSThaH-sthemA / bahuzabdasya bahAdezaH / atiza0 bahuH baMhIyAn baMhIyasI-baMhiSThaH / tRprazabdasya trapAdezaH / trapiSThaH / ikhasya hakhAdezaH hasiSThaH / vRddhasya varSAdezaH / atiza0 vRddhaH varSIyAn-varSiyasI-varSiSThaH / antikabADhayornedasAdhau / atiza0 antikaH nedIyAn- nedIyasI-nediSThaH / atiza0 bADhaH sAdhIyAna-sAdhIyasIsAdhiSThaH / dUrasya dvaadeshH| atiza0 dUraH davIyAn-davIyasI-daviSThaH / yuvanazabdasya yavAdezaH / atiza0 yuvA yavIyAn-yavIyasI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 1 yaviSThaH / alpasya kanAdezaH / a0 - alpaH kanIyAn - kanIyasI kaniSThaH || 657 ilopo jyAzabdAdIyasaH 101 // jyAzabdAdIyasa IkArasya lopo bhavati // vRddhasya jyAdezaH / atiza 0 vRddha iti jyAyAn - jyAyasI - jyeSThaH jyemA / uttamasya varAdezaH / atiza0 uttama iti varIyAn - varIyasI - variSThaH- varimA / dIrghasya drAghAdezaH / atiza * dIrgha iti drAghIyAn drAghIyasI - drAghiSThaH - drAghimA / prazasyasya zrAdezaH / atiza0 prazasyaH zreyasI zreSThaH zremA || 658 bahoriSThe yiH 102 // bahuzabdAtparasya iSThe vartamAnasyekArasya yirbhavati 'Iyasa IkArasya lopazca || bahorbhUrAdezaH / atiza 0 bahuriti bhUyAn bhUyasI - bhUyiSThaH bhUmA / kSiprasya kSepAdezaH / atiza0 kSipraH kSepIyAnU-kSepIyasI - kSepiSThaH / kSudrasya kSodAdezaH / atiza0 kSudraH kSodIyAna - kSodIyasI - kSodiSThaH / / 659 kimo'vyayAdAkhyAtAcca taratamayorAmvaktavyaH 103 || atiza0 kutaH kutastarAM paramANavaH / atiza0 kuta iti kutastamAM teSAmArambhakatvam / uccaistarAM gAyati / atiza0 uccairiti uccaistamAm / nIcaistarAm / nIcaistamAm / kiMtarAm / kiNtmaam| atiza0 paThati iti paThatitarAm paThatitamAm / atiza pacati iti pacatitarAm-pacatitamAm || 660 parimANe daghnAdayaH 104 // parimANe'rthe vAcye sati dannaT dvayasaT mAtraT ityete pratyayA bhavanti // jAnu parimANaM yasya tajjAnudaghnaM jalam / ziraH parimANaM yasya tacchirodvayasam / puruSaH parimANaM yasya tatpuruSamAtraM jalam // 661 dvayorbahUnAM caikasya nirdhAraNe kimAdibhyo utaraDatamau vaktavya 105 // kataro bhavatormadhye kANvaH / kataraH / katamo bhavatAM tAntrikaH / ka iti katamaH / bhavato yatarastArkikastatara uddhAtu / ya iti yataraH / sa iti tataraH / 0 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0662-681] taddhitaprakaraNam 17 117 yatamaH / tatamaH // 662 saMkhyeyavizeSAvadhAraNe dvitribhyAM tIyaH 106 / / dvayoH saMkhyApUrako dvitiiyH||663 treHsaMprasAraNaM sakharasya 107 // trayANAM saMkhyApUrakastRtIyaH // 664 SaTcaturoH sthaH 108 // SaNNAM saMkhyApUrakaH sssstthH| STubhiH STuH ( sU0 79) caturNA saMkhyApUrakazcaturthaH // 665 pazcAdermaH 109 // paJcamaH / saptamaH / aSTamaH / navamaH / dazamaH / ityAdi // 666 ekAdazA. deDaH 110 // 667 dvitryaSTakAnAM dvAtrayoSTaikAH 111 // prAkzatAdanazItibahuvrIhyoriti vaktavyam // ekenAdhikA daza ekaadsh| ekAdazAnAM saMkhyApUraka ekAdazaH-ekAdazI / dvaadshH-dvaadshii| trayodazaH-trayodazI / caturdazaH-caturdazI / saptadazaH-saptadazI / aSTAdazaH-aSTAdazI // 668 viMzatyAdevoM tamaTa 112 // viMzateH saMkhyApUrakaH viMzatitamaH / pakSe // 669 vizatestilopaH 113 viNshH|| 670 catvAriMzadAdau vA 114 // dvicatvAriMzat-dvAcatvAriMzat / tricatvAriMzat-trayazcatvAriMzat / aSTacatvAriMzat-aSTAcatvAriMzat / anazItIti vizeSaNAdyazItiH / yazItiH / aSTAzItiH // 671 zatAdernityam 115 // zatatamaH // 672 katikatipayAbhyAM thaH 116 // katithaH / katipayathaH // 673 saMkhyAyAH prakAre dhA 117 // saMkhyAvAcakAcchabdAtprakAre'rthe vAcye sati dhApratyayo bhavati // dviprakAraM dvidhA / triprakAra tridhaa| catuSprakAraM caturdhA // 674 guNoSNa ca 118 // dhApatyayAntasya zabdasya guNo vA bhavati aN ca vA bhavati // dviprakAraM dvedhA / triprakAraM tredhA / dhApratyayAntAtvArthe'N / dvidhA eva dvaidham / traidham // 675 ekAdhyamuvA 119 // aikadhyam / ekadhA // 676 kriyAyA AvRttau kRtvasuc 120 // pazcavArAn Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 saarsvtvyaakrnnm| [vRttiH 1 bhukte iti paJcakRtvo bhuGkte / saptakRtvaH // 677 dvitricataryaH suH 121 // dvitricatu:zabdebhyaH supratyayo bhavati // dvivAramiti dviH| trivAramiti triH / ctuH| dviruktam / niruktam // 678 bahAdeH kArakAcchas 122 // bahAdeH zabdAcchaspratyayo bhavati // bahuvArAniti bahuzaH / alpazaH / zatazaH / sahasrazaH / lakSazaH / koTizaH / ityAdi / bahuzo dhanaM dadAti // kArakAtkim / bahUnAM khAmI // 679 tayAyaDau saMkhyAyA avayave 123 // saMkhyAyA avayave vAcye sati tayAyaDau pratyayau bhavataH // dvau avayavau yasya tahitayam / tritayam / dvau avayavau yasya tavayam / trayam / catuSTayI // 680 alpArthe kuTIzamIzuNDAbhyo raH 124 // alpA kuTI iti kuTIraH / alpA zamI iti zamIraH / alpA zuNDA iti zuNDAraH // 681 strIpuMsonapatraNau 125 // straiNam / pauMsnam / zeSA nipAtyAH katyAdayaH / AdizabdAt yA saMkhyA yeSAM te yati sA saMkhyA yeSAM te sati / kA saMkhyA yeSAM te kati / lokAccheSasya siddhiH // // iti sArakhatavyAkaraNe taddhitaprakaraNam // 17 // iti prathamA vRttiH smaaptaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH tiGantaprakaraNam / dvitIyA vRttiH| bhvAdiSu parasmaipadinaH 1 lakSmInRsiMhau praNipatya kAzyAM budhAMzca padmAkarabhaTTamukhyAn / sArasvatIyAM ca tibAdivRttiM kramAllikheyaM gaNapaprasAdAt // 1 // athAkhyAtaprakriyA nirUpyate // 682 dhAtoH 1 // vakSyamANAH pratyayA dhAtorjeyAH // 683 bhvAdiH 2 // bhUsattAyAmityAdigaNo dhAtusaMjJo bhavati // sa ca trividhaH / AtmanepadI parasmaipadyubhayapadI ceti // 684 AdanudAttaDitaH 3 // anudAnto Ditazca dhAtorAdityAtmanepadaM bhavati // 685 jitvaritetazca ume 4 // jitaH kharitetazca dhAtorAtmanepadaparasmaipade bhvtH|| AtmagAmi cetphalamAtmanepadaM paragAmi cetphalaM parasmaipadaM prayoktavyam / anvarthAnugatArthasaMjJAbalatvAt // 686 parato'nyat 5 // pUrvoktanimittavidhurAdanyasmAddhAtoH parasmaipadaM bhavati // 687 nava parasmaipadAni 6 // tibAdInAmaSTAdazasaMkhyAkAnAmAdyAni nava vacanAni parasmaipadasaMjJAni bhavanti // parANyAtmanepadAni // 688vartamAne 7 // prArabdhAparisamAptakriyopalakSitaH kAlo vartamAnastasminvartamAne'bhidheye tibAdayaH pratyayA bhavanti // tatraikavacanAdIni vyAkriyante // 1 asya tivAdeH pANinIyAnAM laDiti saMjJA / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 // parasmaipadAni // ekavacanAni / dvivacanAni / bahuvacanAni / prathamaH tip tas anti madhyamaH sip thas uttamaH mip vas mas // AtmanepadAni // prathamaH te Ate ante madhyamaH se Athe dhve uttamaH e vahe mahe 689 nAni ca yuSmadi cAsadi ca bhAgaiH 8 // nAmAdikhUpapadeSu prApteSu satsu tribhirbhAgairete pratyayA bhavanti (te ca trayo bhAgA yathAkramaM prathamamadhyamottamasaMjJA bhavanti ) // nAmni prayujyamAne zabdAdaprayujyamAne'pi prathamapuruSaH / yuSmadi madhyamaH // tathaivAsmadyuttamaH / bhUsattAyAm // 690 kartari paM ca 9 // parasmaipadaM kartari bhavati // cakArAdAtmanepadamapi // tatra bhU ityetasmAtparasmaipadinos. vikaraNAtkartaritibAdayo yojyante // tatraikatvavivakSAyAM prathamapurupaikavacane bhU tip iti sthite / pakAraH / pitkAryArthaH // 691 apakartari 10 // dhAtorappratyayo bhavati kartari vihiteSu tyAdiSu caturpu dipaparyanteSu parataH // pakAro vikaraNabhedajJApanArthoM guNArthazca // prakRtipratyayAntaH patati yaH pratyayaH sa vikaraNaH // 692 guNaH 11 // dhAtorantyabhUtasya nAmino guNo bhavati avAdezazca / bhavati / vyarthavivakSAyAM tas // 693 apittAdirDit 12 // pakAretaM tAdikaM ca vihAyAnyaH pratyayo kitsaMjJo bhavati // anya iti kim / iDAmAyavarjito dazalakArAntaHpAtI bit / Adiza Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 694-703 ] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 121 bdAtsIsigrahaNam // 694 kvityamusi 13 // kiti kiti ca pare dhAtorguNo na bhavati yusaM varjayitvA // kRtadvirvacanAdusi pare tu guNo bhavati // tato GitvAttasi guNapratiSedhe'pyappratyayanimitto guNo bhavatyeva // sorvisargaH (sU0 124 ) bhavataH / bahurthavivakSAyAM bhava anti iti sthite // 695 ade 14 // akArasya lopo bhavati akAre ekAre ca pare // ade ityatra akAraikArau tibAdipratyayasyetyarthaH / bhavanti / bhavasi bhavathaH bhavatha // 696 vmorA 15 // akArasya AtvaM bhavati vakAre makAre ca pare / bhavAmi bhavAvaH bhvaamH| sa rAjA dhArmiko bhavati / tvaM saadhurbhvsi| ahamAtmavidbhavAmItyAdi jJeyam // 697 avyavadhAnAca puruSavi. zeSaH 16 // yasya kriyApadena vyavadhAnaM nAsti tataH puruSavizeSaH / atra vyavadhAnaM sUtrasthaM grAhyaM na tu vAkyastham / sUtrakrameNa puruSaprayogo bhavati // sAdhu sa ca tvaM ca bhavathaH // ahaM tvaM sa ca paNDitA bhavAmaH / bhUmAptau aatmnepdii| tasmAteprabhRtIni nava vacanAni prayojyAni / abguNAvaH / bhavate // 698 AdAtha I 17 // AkArAtparasya athsaMbandhina AkArasya IkAro bhavati // bhavete bhavante / bhavase bhavethe bhavadhve / ade (sU0 695) bhave bhavAvahe, bhavAmahe / sa zriyaM bhavate // 699 vidhisaMbhAvanayoH 18 // vidhiH kartavyArthopadezaH saMbhAvanaM kalpanamUhastatra yAdAdayaH pratyayA bhavanti // liDiti caiSAM saMjJA pANinIyAnAm // ||prsmaipdaani // ekavacanAni / dvivacanAni / bahuvacanAni / prathamaH yAt yAtAm yus Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ... sArasvatavyAkaraNam / - [vRttiH 2 Iran Ivahi Imahi ..: madhyamaH yAs yAtam yAta / uttamaH yAm yAva yAma // AtmanepadAni // prathamaH Ita IyAtAm madhyamaH IthAs iyAthAm idhvam uttamaH Iya 700 yA I 19 // AkArAtparo yA I bhavati // a i e (sU0 43) bhavet bhavetAm // 701 yusa iT 20 // akArAsarasya yusa iDAgamo bhavati // bhaveyuH / bhaveH bhavetam bhaveta // 702 yAmiyam 21 // akArAtparo yAmiyaM bhavati / bhaveyam bhaveva bhavema / ziSyo guruzuzrUSako bhavediti vidhiH / bhavedasau vedapArago brAhmaNatvAditi saMbhAvanam / bhavet bhaveyAtAm bhaveran / bhavethAH bhaveyAthAm bhavedhvam / bhaveya bhavevahi bhavemahi / 'ahaM haribhaktiM bhaveya' // 703 AzI preraNayoH 22 // aprAptaprArthanamAzIH parasyeSTArthAzaMsanaM vA / preraNaM pravartanam / tatra tubAdayaH pratyayA bhavanti // eSAM saMjJA loT // ||prsmaipdaani / ekavacanAni / dvivacanAni / bahuvacanAni / prathamaH tupa tAm antu madhyamaH hi tam Anip Avap // AtmanepadAni // prathamaH tAm AtAm antAm madhyamaH kha : AthAm uttamaH : aipa Avahaip Amahaip : Amap Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 704-716] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 . 123 704 tuhyostAtaDAziSi vA vaktavyaH 23 // bhavatubhavatAt bhavatAm bhavantu // 705 ataH 24 // akArAtparasya he gbhavati na tu tAtaGaH // tAtaGiti GitkaraNaM guNavRddhipratiSedhArtha na tvantyAdezArtham / bhava bhavatAt bhavatam bhavata / bhavAni bhavAva bhavAma / AyuSmAn bhavatu bhavAn / adhyayanAyodhato bhava saumya / bhavatAm bhavetAm bhavantAm / bhavakha bhavethAm bhavadhvam / bhavai bhavAvahai bhvaamhai| hariM bhavakha sa tvam // 706 anadyatanetIte 25 // atItAyA rAtreryAmadvayAdagyAvadAgAminyAH prathamayAmadvayaM so'dyatanastato'nyo'nadyatanastasminnanadyatane'tIte kAle di. bAdayaH pratyayA bhavanti / eSAM saMjJA laG / // parasmaipadAni // ekavacanAni / dvivacanAni / bahuvacanAni / prathamaH dipa madhyamaH sip tam uttamaH api uttamaH amipva // AtmanepadAni // prathamaH tam AtAm anta madhyamaH thAs aathaam| dhvam uttamaH I vahi mahi disimi ityeteSAmikAra uccAraNArthaH / tato nakAra iNatanyakatarIti vizeSaNArthaH / vAvasAne ( sU0 240 ) iti dakArasya takAraH // 707 divAdAvaTa 26 // dibAdau pare dhAtoraDAgamo bhavati // abhavat abhavatAm abhavan / abhavaH abhavatam abhavata / abhavam abhavAva abhavAma / hyo'bhavattvatputraH / abhavata amavetAm tAm an na Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 2 abhavanta / abhavathAH abhavethAm abhavadhvam / abhave abhavAvahi abhavAmahi / sa rAjyamabhavata / / 708 parokSe 27 // dhAtoH parokSe'tIte kAle NabAdayaH pratyayA bhavanti // eSAM saMjJA liTU // // parasmaipadAni // dvivacanAni / ekavacanAni / prathamaH Nap madhyamaH thap uttamaH Nap // AtmanepadAni // atus athus va e se Ate Athe he bahuvacanAni / us a ma prathamaH madhyamaH uttamaH e 709 NAdi kit 28 // apit NAdiH kidbhavati // 710 dvizva 29 // NabAdisaMyoge dhAtordvivacanam // 711 sakharAdidvidviH 30 // sakharAdyo'vayavo'dvirukto dvirbhavati // bhU bhU p iti sthite / NakAro vRddhyarthaH / pakAraH pitkAryArthaH // 712 AvorNAdau 31 // A azca bhUzca Abhvau tayoH pUrvasyAkArasya bhUzabdasya ca AkAro bhavati NAdau sati // 793 hakhaH 32 // pUrvasaMbandhino dIrghasya hrasvo bhavati // 714 jhapAnAM jabacapAH 33 // pUrvasaMbandhinAM jhapAnAM japAzcapAzca bhavanti // jhaDhaghaghamAnAM jaDadagabA bhavanti // khaphachaThathAnAM caTatakapA bhavanti // 715 bhuvo buk 34 // bhuvo vugAgamo bhavati NAdau khare pare // babhUva babhUvatuH babhUvuH // 716 kAderNAdeH 35 // DukRJ karaNe / sugatau / 1 pramAnAM capavidhAnaM yathAsaMkhyaM jJeyam / dhve mahe Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 717-722 ] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 125 DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / vRJ saMvaraNe / dru gatau / zru zravaNe / nu prasravaNe / STuJ stutau / kRsRbhRvRduzrutustu ityetasmAtparasya vasAde - rNAdergaNasyeT na bhavatyanyasmAdbhavatIti niyamAdaniTospIDAgamaH / 'yadAgamAstadguNIbhUtAstagrahaNena gRhyante' iti nyAyAdiTo'pi bA - dyantatvena thapi vuk / babhUvitha babhUvathuH babhUva / babhUva babhUviva babhUvima / balirbalavAn babhUva / babhUve babhUvAte babhUvire / babhUviSe babhUvAthe // 717 nAmino'caturNAM dho DhaH 36 // nAmyantAddhAtoruttarasya tibAdicatuSkavyatiriktasya liGo luliTozca dhasya Dho bhavati // atra seTo halAdveti vaktavyam // babhUvidhve- babhUvidave / babhUve babhUvivahe babhUvimahe / rAmo rAjyaM babhUve // 798 AziSi // dhAtorAziSi yAdAdayo bhavanti // eSAM saMjJA liG // 1 ekavacanAni / // parasmaipadAni // dvivacanAni / prathamaH yAt madhyamaH yAs uttamaH yAsam yAstAm yAstam yAkha // AtmanepadAni // sISTa sISThAs bahuvacanAni / yAsus yAsta yAsma prathamaH sIyAstAm madhyamaH sIyAsthAm sIvahi uttamaH sIya 719 AzIrvAdAdeH paM kiditi vaktavyam 38 // tato guNAbhAvaH / bhUyAt bhUyAstAm bhUyAsuH / bhUyAH bhUyAstam bhUyAsta / bhUyAsam bhUyAkha bhUyAsma / sa zrImAn bhUyAt / bhU sISTa iti sthite // 720 sisatAsIsyapAmiT 39 // dhAtoH pareSAM sisa sIran sIdhvam sImahi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH 2 tAsI syap ityeteSAmiDAgamo bhavati // gunnaavaadeshau| Satvam / bhaviSISTa bhaviSIyAstAm bhaviSIran / bhaviSISThAH bhaviSIyAsthAm bhavipIdhvam / sIvyavadhAne'pi Dhatvam / bhaviSIr3ham / bhaviSIya bhaviSIvahi bhaviSImahi / haribhakti bhaviSISThAH // 721 zvastane 40 // zvo Agate'hni bhAvinyarthe tAdayo bhavanti // eSAM saMjJA luT // ||prsmaipdaani // ekavacanAni / dvivacanAni / bahuvacanAni / prathamaH tA. tArau tAras madhyamaH tAsi tAsthas tAstha uttamaH tAmi tAkhas tAsasa // AtmanepadAni // prathamaH tA tArau tAras madhyamaH tAse tAsAthe tAdhve uttamaH tAhe tAkhahe tAsmahe iDguNAvaH / bhavitA bhavitArau bhavitAraH / bhavitAsi bhavitAsthaH bhavitAstha / bhavitAsmi bhavitAkhaH bhavitAsmaH / zvaste hariH pratyakSo bhavitA / bhavitA bhavitArau bhavitAraH / bhavitAse bhavitAsAthe bhavitAdhve / bhavitAhe bhavitAvahe bhavitAsmahe / zvo hari bhavitAse // 722 tyAdau bhaviSyati sthapa 41 // dhAtorbhaviSyati kAle syap pratyayo bhavati tibAdiSvaSTAdazasu pareSu // asya saMjJA laT // bhaviSyati bhaviSyataH bhaviSyanti / bhaviSyasi bhavinyathaH bhaviSyatha / bhaviSyAmi bhaviSyAvaH bhaviSyAmaH / kalkidharmapravartako bhaviSyati / bhaviSyate bhaviSyate bhaviSyante / bhaviSyase 1 parasmaipadeSvAtmanepadeSu ceti neyam / sAya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 723-739 ] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 127 bhaviSyethe bhaviSyadhve / bhaviSye bhaviSyAvahe bhaviSyAmahe / sAvarNI rAjyaM bhaviSyate // 723 syapa kriyAtikrame 42 // dhAtoH kriyAyA atikrame kutazcidvaiguNyAdaniSpattau satyAM divAdiparaH syAp pratyayo bhavati bhaviSye'rthe kvacidbhUte'pi // asya saMjJA lai // aDAgamaH / abhaviSyat abhaviSyad abhaviSyatAm abhaviSyan / abhaviSyaH abhaviSyatam abhaviSyata / abhaviSyam abhaviSyAva abhaviSyAma / yadi suvRSTiH surAjyaM cAbhaviSyattadA subhikSamabhavi - Syat / abhaviSyata abhaviSyetAm abhaviSyanta / abhaviSyathAH abhaviSyethAm abhaviSyadhvam / abhaviSye abhaviSyAvahi abhavipyAmahi / yadyabhaviSyata dravyaM bhavAMstadA ramyamabhaviSyata // 724 bhUte siH 43 // dhAtorbhUtamAtre kAle siH pratyayo bhavati divAdiparaH // asya saMjJA luG // ikAraH seriti vizeSaNArthaH / abhUs t iti sthite // 725 dAdeH pe 44 // parasmaipade pare apat dAdhAstheNa bhUpibatibhyaH parasya seloMpo bhavati // 726 zAcchAsAghATo veti vaktavyam 45 // 727 bhuvaH silopo lugvAcyaH 46 // luki na tannimittam (sU0 179 ) tena guNeDvRddhayo na / abhUt abhUtAm // 728 bhuvaH silope khare vugvaktavyaH 47 // abhuvan / abhUH abhUtam abhUta / abhUvam abhUva abhUma / abhUdRSTiH / Atmanepade / siH iT guNAvau SatvaM STutvaM aTU / abhaviSTa abhAviSAtAm // 729 Ato'nto'danataH 48 // Ata AtmanepadasyAnta ityetasyAdbhavati akArAduttarasya tu na // abhaviSata / abhaviSThAH abhaviSAthAm // 730 dhve ca serlopaH 49 // dhve pare serlopo bhavati // sasya vA da iti kecit / abhavidhvam-abhavidam / abhaviSi abhaviSvahi / abhaviSmahi / devadatto rAjyama 1 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 bhaviSTa // 731 mAGi luGeva vaktavyaH 50 // sarvalakArApavAdaH // 732 meTaH 51 // mAzabde prayujyamAne aTo lopo bhavati // mA haryabhakto bhavAn bhUt // 733 smayoge bhUtArthatA vaktavyA 52 // 734 mAsayoge laG ca 53 // mA sma bhavat / mA sa bhUt / citI saMjJAne / IkAra IditkAryArthaH / pUrvavativAdayaH / ap kartari (sU0 691) // 735 upadhAyA layoH 54 // dhAtorupadhAyA laghornAmino guNo bhavati // cetati cetataH cetanti 1 // cetet cetetAm ceteyuH 2 // cetatu-cetatAt cetatAm cetantu 3 // acetat acetatAm acetan 4 // dvitvam / ciceta / kitvAdguNAbhAvaH / cicitatuH cicituH| cicetitha cicitathuH cicita / ciceta cicitiva cicitima 5 // kitvAdguNAbhAvaH / cityAt cityAstAm cityAsuH 6 // cetitA cetitArau cetitAraH 7 // cetiSyati cetiSyataH cetiSyanti 8 // acetiSyat acetiSyatAm acetiSyan 9 // cit sit iti sthite / sisatA (sU0 720) itIT // 736 seH 55 // sizabdAtparayordisyoriDAgamo bhavati // 737 iTa ITi 56 // iTa uttarasa selopo bhavati ITi pare // acetIt acetiSTAm // 738 sAvidAH 57 // serAkArAntAdvidazcottarasyAna us bhavati // acetiSuH / acetIH acetiSTam acetiSTa / acetiSam acetiSva acetiSma / cyutira Asecane / ir anubandha irito veti vizeSaNArthaH / uccAritapradhvaMso hyanubandhaH / cyotati / cyotet / cyotatu / acyotat / cyut Nap dvitvam // 739 pUrvasya hasAdiH zeSaH 58 // pUrvasyAdihasU ziSyate anyo lupyate / cucyota cucyutatuH cucyutuH / cucyotitha cucyutathuH cucyuta / cucyota cucyu Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0740-750] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 129 tiva cucyutima / cyutyAt / cyotitA / cyotiSyati / acyotiSyat / acyotIt acyotiSTAm acyotiSuH / acyotIH acyotiSTam acyotiSTa / acyotiSam acyotiSva acyotiSma / / 740 irito vA 59 // irito dhAtorvA GaH pratyayo bhavati dibAdiparaH parasmaipade / serapavAdaH / ukAro guNapratiSedhArthaH / acyutat acyutatAm acyutan / acyutaH acyutatam acyutata / acyutam acyutAva acyutAma / zyutira kSaraNe / zyotati / zyotet / zyotatu / anyotat / dvitvam // 741 zasAt khapAH 60 // dvirvacane kRte yatpUrvarUpaM tasya zasAduttarAH khapAH ziSyante na zasAH // iti cakArazeSaH / cuzzyota cuzcyutatuH cuzcyutuH / yutyAt / zyotitA zyotiSyati / azzyotiSyat azcayutat azyotIt / mantha viloDane / manthati / manthet / manthatu amanthat / mamantha // 742 no lopaH 61 // dhAtorupadhAbhUtasya nakArasya lopo bhavati kiti Giti ca pare // ityupadhAnakAralope prApte // 743 RsaMyogAt NAderakittvaM vAcyam 62 // tena nalopo na / mamanthatuH mamanyuH / mamanthitha mamanthathuH mamantha / mamantha mamanthiva mamanthima // 744 kecitsaMyogAdveti vaktavyam 63 // mamathatuH mamathuH / no lopaH ( sU0 742) mathyAt / manthitA / manthiSyati / amanthiSyat / amanthIt amanthiSTAm amanthiSuH / puthi luthi mathi kuthi hiMsAsaMklezanayoH // 745 idito num 64 // idito dhAtornumAgamo bhavati // kunthati kunthet kunthatu akunthat / dvitvam // 746 kuhozruH 65 // pUrvasaMbandhinoH kavargahakArayozcutvaM bhavati vargacaturtho hasya savarNaH / cukuntha cukunthatuH cukunthuH / cukunthitha cukunthathuH cukuntha / cukuntha cuku po bhavati derakitvaM vAlA mamantha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / .. . [vRttiH 2 thiva cukunthima / laghUpadhatvAbhAvAna guNaH // 747 idito nalopAbhAvo vAcyaH 66 // kunthyAt / kunthitA / kunthiSyati / akunthiSyat / akunthIt akunthiSTAm akunthiSuH / pidhu gatyAm / ukAra uccAraNArthaH // 748 AdeH SNaH svaH 67 // Sopadezasya nopadezasya ca dhAtorAdau vartamAnayoH SakAraNakArayoH sakAranakArau bhavataH // seksRpsastRsRjastRstyAnye dantyAjantasAdayaH / ekAcaH SopadezAH pvksvidkhdkhkhpsingH||1|| - sekR gatau sUpU gatau / sR gatau / stR AcchAdane |sRj visarge / stR chAdane / styai STayai zabdasaMghAtayoH / ebhyo'nye dantyAjantasAdayaH ekAcaH SopadezAH / dante bhavo dantyaH dantyazca acca dantyAcau tau antau yasya sa dantyAjantaH sa cAsau sazca dantyAjantasaH sa AdiryeSAM te dantyAjantasAdayaH / dantyaH kevaladantyaH na tu dantoSThajo'pi vaSkAdInAM pRthagrahaNAt / SvaSka gatau / nividA gAtraprakSaraNe / khad AkhAdane / khaJ pariSvaGge / jiSvap zaye / smiG iissddhsne| ete SopadezAH / NopadezAstvananATinAthanAnandanakanRnRtaH // nadaM gatau / naTa nartane / nAth nAdh yAclopatApaizva. ryAzISSu / Tunadi samRddhau / naka nAzane / na naye / nRtI gAtravi. kSepe / ebhyo'nye nnopdeshaaH|| nakArajAvanukhArapaJcamau jhali dhAtuSu / . sakArajaH zakArazca pAdRvargastavargajaH // 3 // - 749 nAmadhAtuSTyaivaSkaSThivAM SaH so neti vAcyam 68 // guNaH / sedhati / nipUrvaH // 750 prAdezca tathA tau sunamAm Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0751-763] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 131 69 // prAderupasargAtpareSAM khAdInAM namAdInAM ca dhAtUnAM sakAranakArayostI pUrvabhAvinAveva SakAraNakArau bhavataH SatvaNatvanimitte sati // niSedhati / sedhet / sedhatu / aDvyavadhAne'pi Satvam / nyaSedhat / dvitvavyavadhAne'pi Satvam / niSiSedha / siSidhatuH / siSidhuH / siSedhitha / sidhyAt / sedhitA sedhiSyati / asedhiSyat / asedhIt asedhiSTAm asedhiSuH / SidhU zAstre mAGgalye ca / UkAra iDikalpArthaH / sedhati / sedhet / sedhatu / asedhat / siSedha sidhyAt // 751 Udito vA 70 // Udito dhAtoH parasya vasAderiDyA bhavati // 752 svasUtisUyatidhUmradhAdInAmiDA vaktavyaH 71 // svR zabde / SUG prANigarbhavimocane / dhUG prasave / dhUJ kampane / radhU hiMsAyAm / nar adarzane / tRp prINane / tRp harSavimocanayoH / druha jighAMsAyAm / muha vaicitye / SNuha udgirnne| niha prItau / ete radhAdayaH / sedhitA / pakSe // 753 tathordhaH 72 // dadhAti vinA jhabhAntAddhAtoH parayostakArathakArayordhakArAdezo bhavati // jhabe jabAH ( sU0 35) seddhA / sedhiSyati-setsyati / asedhiSyat-asetsyat / asedhIt asedhiSTAm asedhiSuH / iDabhAve // 754 aniTo nAmivataH 73 // nAmivato'niTo dhAtoH parasmaipade pare sipratyaye vRddhirbhavati / / capatvam / seH (sU0 736) asaitsIt asaiddhaam||755prtyylope pratyayalakSaNaM kArya bhavati 74 // 756 jhasAt 75 // jhasAduttarasya selopo bhavati jhase pare // asaitsuH / asaitsIH asaiddham asaiddha / asaitsam asaitkha asaitma / khada sthairye hiMsAyAM ca / khadati / khadet / khadatu / akhadat // 757 ata upadhAyAH 76 // dhAtorupadhAyA akArasya vRddhirbhavati niti Niti ca pare // tvam / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 cakhAda cakhadatuH cakhaduH / cakhaditha cakhadathuH cakhada // 758 galuttamo vA NidvaktavyaH 77 // cakhAda-cakhada cakhadiva cakhadima / khadyAt / khaditA / khadiSyati / akhadiSyat // 759 Nitpe 78 // parasmaipade pare siNidbhavati / ata upadhAyAH (sU0 757 ) iti vRddhiH / akhAdIt akhAdiSTAm akhAdiSuH // 760 hasAderlaghvakAropadhasya vA vRddhiH seTi sau vAcyA 79 // akhadIt / gad vyaktAyAM vAci / gadati // 761 upasargasthAnimittAnergadAdau NatvaM vAcyam 80 // 'gad nad pat padU sthA apit dA dhA mA so han yA vA drA psA vA vaha ci zam dih ete gadAdayaH / gad vyaktAyAM vAci / nad avyakte zabde / patla patane / pad gatau / SThA gatinivRttau / DudAJ dAne / DudhAJ dhAragapoSaNayoH / mAG mAne / So'ntakarmaNi / han hiNsaagtyoH| yA mApaNe / vA gatigandhanayoH / drA kutsAyAM gatau ca / psA bhkssnne| Tuvam bIjatantusantAne / vaha prApaNe / ciJ cayane / zam upazame / diha upacaye / praNigadati / gadet / gadatu / agadat / kuhozcaH (sU0 746) jagAda jagadatuH jagaduH / jagaditha jagadathuH jamada / gadyAt gaditA / gadiSyati / agadiSyat / agAdIt-agadIt / rada vilakhane / radati / radet / radatu / aradat rarAda / / 762 lopaH pacA kitye cAsya 81 // pacAdInAmanAdezAdInAM kiti NAdau sati pUrvasya lopaH / asaMyuktahasayormadhyasthasyAkArasyaikAraH // redatuH reduH // 763 seTi thapi etpUrvalopau vaktavyau 82 // reditha redathuH reda / rarAda-rarada rediva redima / radyAt / raditA / radiSyati / aradiSyat / arAdIt arAdiSTAm arAdiSuH / aradIt / Nad avyakte zabde / AdeH SNaH saH (sU0 748) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 764-773] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 133 1 nadati / nadet / nadatu / anadat / prapUrvaH / prAdezva ( sU0 750 ) iti Natvam / praNadati / gadAditvAt praNinadati / nanAda nedatuH neduH / neditha nedadhuH neda / nanAda-nanada nediva nedima / nadyAt / naditA / nadiSyati / anadiSyat / anAdIt anAdiSTAm anAdiSuH / anadIt anadiSTAm / arda gatau yAcane ca / ardati ardet / ardtu| Ardat / dvitve kRte / AvorNAdau ( sU0 712 ) A arda iti sthite || 764 nugazAm 83 // azvorkakArAdidhAtUnAM saMyogAntAkArAdidhAtUnAM ca pUrvasya nugAgamo bhavati NAdau sati || Anarda AnardatuH AnarduH / Anarditha AnardadhuH Anarda | Anarda Anardiva Anardima / arthAt / arditA / ardiSyati / ArdiSyat / ArdIt ArdiSTAm ArdiSuH / idi paramaizvarye / indati / indet / indatu / / 765 svarAdeH 84 // svarAderdhAtordvitIyo'DAgamo bhavati dibAdau pare // a i e (sU043) e ai ai (sU0 44 ) aindat / ind p iti sthite // 766 kAsAdipratyayAdAmkRasbhUparaH 85 || kAsAsUday aynAmyAdigurumaddhAtvanekakharadhAtubhyaH pratyayAntAcca NabAdau pare Am pratyayo bhavati kR-as-bhUparaH prayoktavyaH // kAsTa dIptau / As upavezane / dayU dAnagatihiMsAdAneSu / ay gatau / ete kAsAdayaH // 767 viddaridrAkAskAzajAgRuSa ebhyo vAm 86 // vid jJAne / daridrA durgatau / kAza vikacane / jAgR nidrAkSaye / uSa dAhe / ete vidAdayaH / indAM kR-Na p iti sthite / kR ityetasya dvitvam // 768 raH 87 // pUrvasaMbandhina RkArasyAkAro bhavati // cutvam // 769 dhAtornAminaH 88 // dhAtorantyabhUtasya nAmino vRddhirbhavati Jiti Niti ca pare / indAMcakAra indAMcakratuH indAM cakruH / krAdi 1 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 . sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 khAnneT / indAMcakartha indAMcakrathuH indAMcakra / indAMcakAra-indAMcakara indAMcakRva / indAMcakRma / indAmAsa indAmAsatuH indAmAsuH / indAmAsitha / indAMbabhUva / indhAt / inditA / indiSyati / kharAdeH (sU0 765) aindiSyat / aindIt aindiSTAm aindiSuH / aindIH aindiSTam aindiSTa / aindiSam aindiSva aindiSma / Nidi kutsAyAm / nindati // 770 nisUnikSanindAmupasargANNatvaM vA vAcyam 89 // praNindati pranindati / nindet / nindtu| anigdat / nininda / nindyAt / nindiSyati / anindiSyat / anidIt / nikSa cumbane / praNikSati / nikSet nikSatu / anikSat / ninikSa / nikSyAt / nikSitA / nikSiSyati / anikSiSyat / anikSIt / ukha gtau| okhati okhet okhatu / aukhat / dvitve upadhAguNe ca kRte // 771 asavarNe khare pUrvakArokArayoriyuvau vaktavyau 90 // uvokha / savarNe dIrghaH (sU0 52) UkhatuH UkhuH / uvokhitha / ukhyAt / okhitaa| okhiSyati / aukhiSyat / aukhIt / aJca gatipUjanayoH / aJcati / nugazAm (sU0 764) AnaJca AnaJcatuH AnaJcuH // 772 pUjAyAmazcenelopAbhAvo vAcyaH 91 // aJcyAt / gatau tu acyAt / aJcitA / aJciSyati / AzciSyat / AzcIt / Acchi aayaame| AJchati / AnAJcha / AJchaternugveti kecit / Ancha / AchAt / AJchitA / AnchiSyati / AJchiSyat / AJchIt / hurchA kauTilye / borvihase (sU0 316) iti dIrghaH / irchati / kuhozthuH (sU0756) vargacaturtho hasya savarNaH / jhapAnAM jabacapAH '(sU0 714) juhUrcha / ahUrcIt / vaja gatau / vajati / vajet / vijatu / avajat // 773 - zamadadavAdiguNabhUtAphArANAM naitva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0774] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 135 prarvalopau vaktavyau 92 // zasu hiMsAyAm / dada dAne / zazAsa zazasatuH / dadAda dadadatuH / vavAja vavajatuH vavajuH / vavajitha / avAjIt avajIt / vraja gatau / vrajati / vrajet / vrajatu / atra. jat / vavrAja vavrajatuH vavrajuH / vrajyAt / vrajitA / brajiSyati / abrajiSyat // 774 vandivajyoH sau nityaM vRddhiH 93 // avAjIt / aja gatau kSepaNe ca / ajati / ajet / ajatu / Ajat // 775 ajerArdhadhAtuke vI vaktavyaH vasAdau vA 94 // etacca vibhakticatuSTayaM sArvadhAtukaM paramArdhadhAtukasaMjJaM pANinIyAnAm / dvitvam vRddhiH / vivAya // 776 nudhAtoH 95 // vikaraNasya nordhAtozcaiva!varNayoriyuvau bhavataH khare pare // anekakharasyAsaMyogapUrvasya tu yvau // vivyatuH vivyuH // 777 svarAntAnityAniTasthapo veTa 96 // vivayitha-vivetha Ajitha vivyathuH vivya / vivAya-vivaya vivyiva-Ajiva vivyima-Ajima / vIyAt // 778 naikakharAdanudAttAt 97 // ekakharAddhAtordhAtupAThe'nudAtta ityevaM paThitAdiDAgamo na bhavati // // athAniTkArikAH // . aniTsvarAnto bhavatIti dRzyatAmimAMstu seTaH pravadanti tadvidaH / adantamRdantamRtAM ca vRbRjau viDIGivaNevatha zIzriyAvapi // 4 // gaNasthamRdantamutAM ca rusnuvau kSuvaM tathorNotimatho yuNukSNuvaH / iti svarAntA nipuNaiH samuccitAstato hasAntAnapi sannibodhata // 5 // zakistu kAnteSvaniDeka iSyate ghasizca sAnteSu vasiH prasAraNI / rabhizca bhAnteSvatha maithune yabhistatastRtIyo Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 labhireva netare // 6 // yamiryamAnteSvaniDeka iSyate rapirdivAdAvapi paThyate maniH / namizcaturtho hanireva paJcamo gamistu SaSThaH pratiSedhavAcinAm // 7 // dihihirmehatirohatI vahinahistu SaSTho dahatistathA lihiH / imeniTo'STAviha muktasaMzayA gaNeSu hAntAH pravibhajya kIrtitAH // 8 // diziM dRziM daMzimatho mRziM spRziM riziM ruziM krozatimaSTamaM vizim / liziM ca zAntAnaniTaH purAgAH paThanti pATheSu dazaiva netarAn // 9 // rudhiH sarAdhiyudhibandhisAdhayaH krudhiH kSudhiH zudhyatibudhyatI vyadhiH / ime tu dhAntA daza cAniTo matAstataH paraM sidhyatireva netare // 10 // ziSi piSi zuSyatipuSyatI tvirSi zliSi viSiM tuSyatiduSyatI dviSim / imAndazaivopadizantyaniDvidhau gaNeSu pAtAnkRSikarSatI tathA // 11 // tapiM tipiM cApimatho vapi khapi lupi lipi tRpyatidRpyatI sRpim / svareNa nIcena zapiM chupiM kSipiM pratIhi pAntAn paThitAMstrayodaza // 12 // adi hadi skandibhidicchidikSudIn zadi sadi vidyatipadyatikhidIn / turdi nudi vidyati vinda ityapi pratIhi dAntAn daza pazca cAniTaH // 13 // paciM vaciM viciriciraJjipRcchatIniji siciM mucibhajibhaJjibhRJjatIn / tyajiM yaji yujirujisaJjimaJjatIn bhuji khajiM sRjimRjI viddhyaniTakharAn // 14 // itynittkaarikaaH|| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 779-792] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 137 I vetA- ajitA / veSyati - ajiSyati / AjiSyat aveSyat / AjIt ! dhAtornAminaH ( sU0 769 ) se ( sU0 736 ) avaiSIt / STutvam / avaiSTAm avaiSuH / kSi kSaye / kSayati / kSayet / kSayatu | akSayat / cikSAya / nudhAtoH ( sU0 776 ) cikSiyatuH // 779 ye 98 // anapi // anapi yakAre pUrvasya dIrgho bhavati // kSIyAt kSetA kSeSyati akSeSyAt / dhAtornAminaH ( sU0 769 ) akSaiSIt akSaiSTAm akSaiSuH / kaTe varSAvaraNayoH / kaTati / kaTet / kaTatu / akaTat / cakATa || 780 hayantakSaNazvasijAgRhasAdivarja seTi sau na vRddhiH 99 / / hasAdaya ekAretaH / akaTIt akaTiSTAm akaTiSuH / gupU rakSaNe // 781 AyaH 100 // gupU - dhUNvicchipaNipanibhyaH khArthe AyaH pratyayo bhavati / vA || upadhAyA guNaH // 782 sa dhAtuH 101 // sa yaGAdipratyayAntaH zabdo dhAtusaMjJo bhavati // dhAtutvAttabAdayaH / gopAyati / gopAyet / gopAyatu / agopayat / kAsAdipratyayAdAm (sU0766 ) gopAyAMcakAra / gopAyAmAsa / gopAyAMbabhUva / jugopa // 783 yataH 102 // yakArasyAkArasya ca lopo bhavatyanapi // gopAyyAtgupyAt / gopAyitA - gopitA / Udito vA ( sU0 751 ) goptA / gopAyiSyati-gopiSyati-gopsyati / agopAyiSyat - agopiSyat-agopsyat / agopAyIt- agopIt / aniTo nAmivataH ( sU0 754 ) agaupsIt / jhasAt (sU0 756 ) agauptAm / evaM dhUp santApe / dhUpAyati / dhUpAyAMcakAra / dhUpAyAmAsa / dhUpAyAMbabhUva / dudhUpa / dIrghopadhatvAnna guNaH / tapa santApe / tapati / tapet / tapatu / atapat / tatApa tepatuH tepuH / tepitha || 784 atvato nityAniTasthapo veT 103 // tataptha / tapyAt / taptA / tapsyati / 1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 saarsvtvyaakrnnm| [vRttiH 2 atapsyat / atApsIt / kramu pAdavikSepe // 785 kramabhramutrasizruTilazbhrAzamalAzo vA yaH pratyayo vaktavyaH 104 // catuSu / krAmyati // 786 kramaH pe catuSu dIrghatA vaktavyA 105 // kAmati / kAmyet kAmet krAmyatu kAmatu / akrAmyat akrAman / cakrAma / kramyAt / kramitA / kramiSyati / akramiSyat / akramIt / yama uparame // 787 gamAM chaH 106 // gamyamiSUNAM cho bhavatyapi // yacchati / yacchet / yacchatu / ayacchat / yayAma yematuH yemuH| yemitha-yayantha / yamyAt / yantA / yasyati / ayaMsyat // 788 AdantAnAM yamiraminamInAM seriTa sak ca pe vaktavyau 107 // ayaMsIt ayaMsiSTAm ayNsissuH| Namu prahatve zabde c| namati / namet / namatu / anamat / nanAma nematuH nemuH / nemithananantha / namyAt / nantA / nasyati / anaMsyat / anaMsIt anaMsiSTAm anaMsiSuH / gamla gatau / lakAro litkAryArthaH / gacchati / gacchet / gacchatu / agacchat / jagAma // 789 gamAM khare 108 // gam han jan khan ghas eteSAmupadhAyA lopo bhavati kRityaGe khare // jagmatuH jagmuH / jagamitha jagantha / gamyAt / gantA // 790 hanRtaH syapaH 109 // hanterRkArAntAtsyapa iDAgamo bhavati gamezva pe // gamiSyat / agamiSyat // 791 litpuSAdeH 110 // lito dhAtoH puSAdevutAdezca Gapratyayo bhavati divAdau parasmaipade / serapavAdaH // aGe ityuktenoMpadhAlopaH // agamat agamatAm agaman / iSu icchAyAm / icchati / icchet / icchatu / aicchat / iyeSa ISatuH ISuH / iyeSitha / iSyAt // 792 iSusahalubhariSaruSAmanapi tasyeDyA vaktavyaH 111 // epitA-eSTA / eSiSyati / aiSiSyat / aiSIt aiSiSTAm aiSiSuH // triphalA vizaraNe / phlti| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0793-805] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 phalet / phalatu / aphalat / paphAla // AdezAditvenaitvapUrvalopaniSedhe prApte // 793 tRphalabhajatrapAM kiti NAdau seTi thapi caitvapUrvalopau vaktavyau 112 // phelatuH pheluH / phelitha / phalyAt / phalitA / phaliSyati / aphalipyat / laghvakAropadhatvena vRddhivikarUpe prApte // 794 lAntasyAkArasya sau nityaM vRddhirvAcyA 113 // aphAlIt / ji jaye / jayati / jayet / jayatu / aja. yat // 795 saparokSayorjergiH 114 // sapratyaye parokSe ca ji. jaya iti dhAtogirAdezo bhavati // jigAya jigyatuH / jigyuH / jigayitha-jigetha / jIyAt / jetA / jeSyati / ajeSyat / ajaipIt ajaiSTAm ajaiSuH / kRS vilekhane / karSati / kapet / karSatu / akarSat / cakarSa / upAdhAyA laghoH (sU0 735) cakRSatuH cakRSuH / cakarSitha / kRSyAt / guNe kRte // 796 rAro jhase dRzAm 115 // dRzsRjkRSmRztRphapsa'pAM jhase pare aro ro bhavati / / rAra iti tantropAttam / tena rA AraH ra arH| sakRduccaritamanekopakArakaM tantram / STutvam / kraSTA // 797 kRSAdInAM ro vA vaktavyaH 116 // kaSTI / rAro jhase dRzAm (sU0 796) / / . 798 SaDhoH kaH se 117 // dhAtoH SakAraDhakArayoH katvaM bhavati sakAre pare // kilAtSaH saH kRtasya (sU0 141 ) kaSasaMyoge kSaH (sU0 242) krakSyati-kakSyati / akrkssyt-akkssyt-akraakssiit| aniTo nAmivataH ( sU0 754 ) akArkI // 799 kRpAdInAM vA sirvaktavyaH 118 // 'kRS spaz mRS tRp dRp' ete kRSAdayaH tatpakSe // 800 hazaSAntAtsaka 119 // hakArAntAt zakArAntAt SakArAntAca nAmyupadhAdavidyamAneTo divAdau pare sakpratyayo bhavati dRzaM varjayitvA // serapavAdaH ||.akRksst- akRkSatAm akR. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 1 kSan / ruS hiMsAyAm / upadhAyA laghoH ( sU0 735 ) roSati / roSet / roSatu / aroSat / ruroSa ruruSatuH ruruSuH / ruroSitha / ruSyAt roSitA roSTA / roSiSyati / aroSiSyat / aroSIt / uS dAhe / oSati / oSet / oSatu / auSat // 801 upavijAgRNAmAmvA vaktavyaH 120 // uSAMcakAra- uvoSa uvoSitha / uSyAt / uSitA / * uSiSyati auSiSyat / auSIt / miha secane / mehati / mehet / 1 tu | amet / mimeha mimihtuH mimihuH / mimehitha / miyAt / ho DhaH (sU0 243 // ) tathordhaH (sU0753) Tutvam // 802 Dhi Dholo lopo dIrghava 121 // DhakArasya DhakAre pare lopo bhavati pUrvasya ca dIrghaH // meDhA / mekSyati / amekSyat / hazaSAntAtsak ( sU0 800 ) ho DhaH ( sU0 243 ) SaDhoH kaH se ( sU0 798) / amikSat amikSatAm amikSan / daha bhasmIkaraNe | dahati / dahet / dahatu / adahat / dadAha dehatuH dehuH / dehithadadagdha / dahyAt / dagdhA / dAderghaH ( sU0 238 ) AdijavAnAM jhAntasya jhabhAH sdhvoH ( sU0 239 ) / khase capAH ( sU0 89 ) kvilAtSaH saH kRtasya ( sU0 141 ) / kaSasaMyoge kSaH ( sU0242 ) dhakSyati / adhyakSyat / adhAkSIt / jhasAt (sU0 756 ) adAgdhAm adhAkSuH / glaiglai harSakSaye / AyAdezaH / glAyati / glAyet / glAyatu / aglAyat // 803 sandhyakSarANAmA 122 // sandhyakSarANAM dhAtUnAmAtvaM bhavati anapi viSaye // Nap / dvizva ( sU0 710) hakhaH ( sU0 713 ) / pUrvasya hasAdiH zeSaH ( sU0 739 ) / kuhozdhuH ( sU0 746 ) // 804 Ato NapU Dau 123 // AkArAntAddhAtoH paro NapU Dau bhavati // TilopaH / jaglau // 805 Ato'napi 124 // dhAtorAkArasya lopo bhavati Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 806 - 814] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 141 anapi kiti Giti khare seTi thapi ca || jaglatuH jagluH / jaglithajaglAtha jaglathuH jagla / jaglau jagliva jaglima // 806 saMyogAderAdantasya kiti yAdAdAvekAro vA vaktavyaH 125 // glAyAt gleyAt / glAtA / glAsyati / aglAsyat / aglAsIt aglAsiSTAm aglAsiSuH / gaire kai zabde / gAyati / gAyet / gAyatu / agAyat / jagau jagatuH jaguH || 807 dAdere 126 // apitdAdhAmAgaihApibasosthAnAmAkArasyaikAro bhavati AzIrvAdAdau parasmaipade pare // geyAt / gAtA / gAsyati / agAsyat agAsIt agAsiSTAm agAsiSuH / Syai zabdasaMghAtayoH / satvaniSedhaH / yAyati / TyAyet / TyAyatu / aSTyAt / sandhyakSarANAmA ( sU0 803 ) zasAtkhapA : ( sU0 741) 'SATTavargastavargaja:' iti SakAre gate takAra eva / taSTyau / STyAyAt SyAt / STyAtA / STayAsyati / aSTyAsyat / aSTyAsIt / daip zodhane / dAyati / dAyet / dAyatu | adAyat / dadau / pittvAdekArAbhAvaH / dAyAt / dAtA / dAsyati / adAsyata / adAsIt adAsiSTAm adAsiSuH / pittvA - tsilopAbhAvaH ityAdi / dheT pAne / Ta IbarthaH / dhayati / dhayet / ghayatu / adhayat / dadhau / dheyAt / dhAtA / dhAsyati / adhAsyat / vA silopaH / adhAsIt adhAsiSTAm adhAsiSuH / adhAt adhAtAm / syAvidaH ( sU0 738 ) // 808 usthAlopaH 127 // usi pare dhAtorAkArasya lopo bhavati // adhuH / dheTaH seraG / ghAtordvitvaM veti kecit // 809 Ato'napi 128 // dhAtorAkArasya lopo bhavati anapi kiti Giti khare seTi thapi ca // adadhat adadhatAm adadhan / dRzir prekSaNe // 810 dRzAdeH pazyAdiH 129 // dRzAderdhAtoH pazyAdirAdezo bhavati caturSu Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 1 pareSu // 'dRz R bhR zada sada pAtrA mA sthAnA dANa' ete dRzAdayaH / ' pazya Rccha dhau zIya sIda piba jighra dhama tiSTha mana yaccha' ete pazyAdayaH / pazyati / pazyet / pazyatu / apazyat / dadarza dadRzatuH dadRzuH / sRjidRzosthapo veTU / dadarzitha / guNaH ( sU0692 ) rAro jhase dRzAm (sU0796 ) Satvam / STutvam / daSTa dazathuH dadRza / dadarza dadRziva dadRzima dRzyAt / draSTA / dRkSyati / adrakSyat / ata upadhAyAH ( sU0757 ) adrAkSIt / jhasAt (sU0756 ) Tutvam / adrASTAm adrAkSuH / pakSe / irito vA ( sU0 740 ) dRzAderDe guNaH | adarzat adarzatAm adarzan / ru gatau / RcchAdezaH / Rcchati Rcchet / Rcchatu / Acchet / raH (sU0768) pazcAt / R a ( sU056 ) vRddhiH / Ara AratuH AruH // 811 atyartivyayatInAM thapo nityamid 130 || Aritha ArathuH Ara / Ara Ariva Arima // 812 guNortisaMyogAdyoH 131 // arteH saMyogAderRdantasya ca guNo bhavati yaki yaGi kiti NAdAvAzIryAdAdau ca // aryAt / artA / hanRtaH syapaH (sU0 790 ) ariSyati / AriSyat // 813 sartizAstyartibhyo Go luGi 132 // serapavAdaH / litpuSAderDa: ( sU0 791 ) Arat AratAm Aran / artervA GaH / serapavAdo luGiti kecit / ArSIt / sR gatau / dhAvAdezaH / dhAvati / zIghragatAveva dhAvAdezaH / sarati / sasAra sasratuH / saMsruH / krAditvAt sasartha saMsrathuH sasra / sasAra- sasara sasRva sasRma // 814 yAdAdau 133 // RkArasya riGAdezo bhavati yAdAdau parasmaipade pare // GakAro vyavadhAnArthaH / tena ye ( sU0779 ) iti na dIrghaH / triyAt / sartA / sariSyati / asariSyat / puSAditvAt 1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0815-823] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 143 GaH / asarat asaratAm asaran / zadla zAtane // 815 zIyAdeze AtmanepadaM vAcyam 134 // zIyate / zIyet / zIyatAm / azIyata / zazAda / lopaH pacAm (sU0 762) zedatuH sheduH| zeditha-zazattha / zadyAt / zattA / zatsyati / azatsyat / ladittvAt GaH / azadat / SadUla vizaraNagatyavasAdaneSu / satvam / sIdAdezaH / sIdati / sasAda sedatuH seduH / seditha-sasattha / sadyAt / sattA / satsyati / asatsyat / asadat / nipUrvaH / nyaSadat / pA paane| pibAdezaH / pibati / pibet / pibatu / apibat / papau papatuH papuH / papitha-papAtha / dAdere (sU0 807) peyAt / pAtA / pAsyati / apAsyat / dAdeH pe (sU0 725) apAt / ghrA gandhopAdAne / jighrAdezaH / jighrati / jipret / jighratu / ajiprat / jaghau jaghratuH jaghuH / jaghritha-jaghrAtha / prAyAt-gheyAt / ghaataa| prAsyati / aghrAsyat / aghrAsIt / aghrAt / dhmA zabdAmisaMyogayoH / dhamAdezaH / dhamati / dhamet / dhamatu / adhamat / dadhmau / dhmAyAt-dhmeyAt / dhmAtA / dhmAsyati / adhmAsyat / adhmAsIt / SThA gatinivRttau / AdeH pNaH svaH (sU0 748) sakAre jAte nimittAbhAvena Thasya thaH / tiSThAdezaH / tiSThati / tiSThet / tiSThatu / atiSThat / zasAtkhapAH (sU0 741) tasthau tasthatuH tasthuH / stheyAt-sthAyAt / sthAtA / sthAsyati / asthaasyt| nipUrvaH / Satvam / nyaSThAt / mnA abhyAse / manAdezaH / manati / manet / manatu / amanat / mannau mannatuH manuH / mannitha-manAtha / mnAyAt neyAt / nAtA nAsyati amnasyAt / amnAsIt / dANa dAne / yacchAdezaH / yacchati / yacchet / yacchatu / ayacchat / dadau dadatuH daduH / dAdere (sU0 807) deyAt / daataa| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 dAsyati adAsyat adAt / hR kauTilye / harati / haret / haratu / ahvarat / jahAra / guNotisaMyogAyoH (sU0 812) jaharatuH jahvaruH // 816 Rdantasya thapo ned 135 // jahvartha jaharathuH jahara / jahAra-jahvara jahariva jaharima / haryAt hartA / hanRtaH syapaH (sU0 790) hariSyati / ahariSyat vRddhiH| ahArSIt ahASTIm / skandir gatizoSaNayoH / skandati / skandet / skandatu / askandat / caskanda caskandatuH caskanduH / caskanditha // 817 hasAtparasya jhasasya savarNe jhase lopo vAcyaH 136 // caskantha / no lopaH (sU0 742) skadyAt / skantA / skantsyati / askatsyat / / 818 sAvaniTo nityaM vRddhiH 137 // NitvavidhAnasAmadinupadhAbhUtasyApyato vRddhiH / askAntsIt / irito vA (sU0 740) askadat / tR plvntrnnyoH| tarati / taret / taratu / atarat / kitvAbhAvAdguNaH // 819 saMRyogAdeodera kitvaM vAcyam 138 // tRphalabhajatrapAm (sU0 793) ityetvapUrvalopau / tatAra teratuH teruH / teritha // 820 Rta ir 139 // RkArasya ir bhavati kiti Giti ca pare // borvihase (sU0 316) tIyot // 821 ITo grahAm 140 // grahAdInomiMTa IkAro bhavati // tarItA-taritA / tarISyati-tariSyati / atarISyat-atariSyat / atArIt atAriSTAm atAriSuH // 822 vRddhihetau sAviTo na dIrgho vAcyaH 141 // raJja rAge / ubhayapadI // 823 api raJjadaMzaSaJjaSvaJjAm 142 // eSAmanukhA. rasya lopo bhavatyapi pare // rajati rajate / rajet rajeta / rajatu rajatAm / arajat arajata / raraja rarajatuH raraJjaH / raraJjitha-raraitha raraJjathuH raraja / rararcha / rajyAt / raGkSISTa / raktA / raG Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 824-831] bhvAdayaH parasmaipadinaH 1 145 kSyati rakSyate / arakSyat arakSyata / arAGkSIt / coH kuH (sU0 285) khase capA (sU0 89) Satvam / arAGktAm arAkSuH / araGkta araGkSAtAm / araGkata / daMza daMzane / dazati / dazet / dazatu / adazat / dadaMza dadaMzatuH dadaMzuH / dadaMzitha dadaMSTha dadaMzathuH / dazyAt / STutvam / daMSTA / dakSyati / adakSyat / Nitpe (sU0 759) NitvAdvaddhiH / SaDhoH kaH se (sU0 798) adAGkSIt / SaJja saGge / sajati / sajet / sajatu / asajat / sasaJja sasaJjitha-sasaktha / sajyAt / saGktA / sakSyati / asaGkhyat / asAGkSIt asAGktAm asAkSuH / kita rogApanayane saMzaye ca // 824 gubbhyaH 143 // gup tic kit mAn badh dAn zAn ebhyaH khArthe saH pratyayo bhavati // dhAtozca dvitvam // kuhozcuH (sU0 746) guptijUkinyaH kramAnnindAkSamArogApanayaneSu saH / tena gopati tejati ketati / sadhAtuH (sU0 782 ) gubAdibhyaH sasyeNneSyate // 825 nAniTi se: 144 // ivarjite sapratyaye pare dhAtorguNo na bhavati // tip / cikitsati / cikitset / cikitsatu / acikitsat / cikitsAMcakAra cikitsAmAsa cikitsAMbabhUva / cikitsyAt / cikitsitA / cikitsiSyati / acikitsiSyat / acikitsIt / acikitsiSTAm / patla patane / patati / patet / patatu / apatat / papAta petatuH petuH / patyAt / patitA / patiSyati / apatiSyat / litpuSAderDaH (sU0 791) 826 pate pumAgamo vAcyaH 145 // apaptat / bhramu calane // 827 zamAM dIrghaH 146 // zamAdInAM dIrgho bhavati yakAre pare // zam dam zram bhram kSam kram mad ete zamAdayaH / bhrAmyati / bhramati / bhramyet-amet / bhrAmyatu-bhramatu / 10 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 abhrAmyat-abhramat / babhrAma // 828 phaNAdInAmetvapUrvalopau vA vAcyau 147 // phaNatibhrIjirAjI ca bhrAzibhlAzI symisvnii| bhramitrasI jIryatizca dazaite tu phaNAdayaH // 15 // bhematuH-babhramatuH bhramuH-babhramuH / zremitha-babhramitha / bhramyAt / amitA / bhramiSyati / abhramiSyata abhramIt / Tuvam uddiraNe / Tu itsaMjJakaH / vamati vamet / vamatu / avamat / vavAma // 829 vama etvapUrvalopau vA vAcyau 148 // vematuH vavamatuH vemuH vavamuH / vamyAt / vamitA / vamiSyati / avamiSyat / avamIt / phaNa gatau / phaNati / phaNet / phaNatu / aphaNat / paphANa pheNatuH pheNuH / phaNyAt / phaNitA / phaNiSyati / aphaNiSyat / aphANIt-aphaNIt / khana syam zabde / khanati / khanet / khanatu / a. khanat / sakhAna khenatuH khenuH / khanyAt / khanitA / khaniSyati / akhaniSyat / akhAnIt-akhanIt / vasa nivAse / vsti| vaset / vasatu / avasat / vasU Nap iti sthite / dvitvam // 830 NabAdau pUrvasya 149 // NabAdau pare yajAdInAM grahAdInAM ca pUrvasya saMprasAraNaM bhavati / yakAravakArarephANAmikArokAraRkArA bhavanti / sakharasya saMprasAraNaM dIrghasya dI| hrakhasya hUkhaH // gRhiAvayIvyadhirvaSTivicativRzcatistathA / pRcchatibhRjatizcaiva navaite tu grahAdayaH // 16 // pUrvavakArasyotve / ata upadhAyAH ( sU0 757 ) uvAsa / uvas atus iti sthite // 831 yajAM yavarANAM svRtaH saMprasAraNaM kiti 150.. // yajAdInAM saMprasAraNaM bhavati. kiti pare / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 832-839] bhvAdiSvAtmanepadinaH 2 147 yajirvapirva hizcaiva vebvyeau hvayatiH khapiH / vadavasI zvayatirvaktirekAdaza yajAdayaH // 17 // savarNe dIrghaH hasa (sU0 52 ) // 832 ghasAdeH SaH 151 // ghasizAsivasInAM sasya So bhavati Satvanimitte sati // USatuH USuH uvasitha-uvastha / saMprasAraNam / Satvam / uSyAt / vastA // 833 sasto'napi 152 // sakArasya takAro bhavati anapi sakAre pre| vatsyati avatsyat / vRddhiH / avAtsIt / jhasAt (sU0 756) pratyayalope pratyayalakSaNamiti nyAyAt / avAttAm / avAtsuH / vada vyaktAyAM vAci / vadati / vadet / vadatu / avadat / vavAda UdatuH UduH / uvaditha / udyAt / vaditA / vadiSyati / avadipyat / avAdIt / Tuozvira gativRddhyoH / TukArokArau kAryAau~ / ir itsaMjJakaH / zvayati / zvayet / zvayatu / azvayat // 834 zvayaterNAdau prathamaM saMprasAraNaM vA vaktavyam 153 // tato dvitvam / zuzAva zuzuvatuH zuzuvuH / zuzavitha / saMprasAraNAbhAvapakSe zizvAya zizviyatuH zizviyuH / zizvayitha / saMprasAraNam / ye (sU0 779) zUyAt / zvayitA / zvayiSyati / azvayiSyat // 835 zvayateH sau vRddhyabhAvo vAcyaH 154 // azvayIt azvayiSTAm azvayiSuH / irito vA (sU0 740) // 836 zvayaterilopo Ge vaktavyaH 155 // azvat // 837 zvayate dvitvaM vA 156 // azizviyat ityAdi // iti bhvAdiSu parasmaipadinaH // 1 // bhvAdiSvAtmanepadinaH 2 atha bhvAdiSvAtmanepadiprakriyA // edha vRddhau / akAra AtmanepadArthaH / tataH parANi tibAdivacanAni / ap kartari / edhate / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 2 AdAthaI / akArAntAtparasya AtaAthasaMbandhina AkArasyekAro bhavati / a i e (sU0 43 ) edhete / dharmAdedhate'do rAjyaM / vighisaMbhAvanayorityAdIni nava vacanAni / edheta / edhatAm aidhata / kAsAdipratyayAdAm ( sU0 766 ) edhAMcakre || 838 AmpratyayoM yasmAdvihitaH sa cedAtmanepadI tarhi anuprayuktakRJa AtmanepadaM vasornAtmanepadam 1 || dhAmAsa edhAMbabhUva | vidhAnasAmarthyAdasterbhUbhAvo na / iT / edhiSISTa / edhitA / edhiSyate / aidhiSyata / aidhiSTa aidhiSAtAm / IkSa darzanAGkanayoH / IkSate / IkSeta | IkSatAm / aikSanta / IkSAMcakre / IkSiSISTa / IkSitA / IkSiSyate / aikSiSyata / aikSiSTa / dada dAne / dadate / dade / dadatAm / adadat / zazadadavA ( sU0 773 ) iti naitvapUrvalopau / dadade dadadAte dadadire / dadiSISTa / daditA / dadiSyate / adadiSyat / adadiSTa / SvaSka gatau / nAmadhAtu ( sU0 753 ) anena satvAbhAvaH / SvaSkate SvaSketa / SvaSkatAm / aSvaSkata / SaSvaSke / SvaSkiSISTa / SvaSkitA / SvaSkiSyate / aSvaSkiSyata / aSvaSkiSTa aSvaSkiSAtAm / Rja gatau sthairye sparze ca / upadhAyA laghoH (sU0 735) arjate / arjeta / arjatAm / Arjata | nugazAm / ( sU0 764 ) AbhvorNAdau ( sU0 712 ) AnRje / arjiSISTa / arjitA / arjiSyate / ArjiSyata / ArjiSTa / SvaJja pariSvaJjane / satvam / apiraJjadaMzaSaJjaSvaJjAm (sU0 823 ) khajate / khajeta / khajatAm / akhajata / sakhaje sakhaJjAte sakhajire || 839 svajaterNAdau vA kitvam 2 // sakhaje sakhajAte sakhajire / coH kuH (sU0 285) khase capAH ( sU0 89 ) Satvam / kaSasaMyoge kSaH ( sU0 242 ) khaGkSISTa / khaktA / T Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 840-848 ] bhvAdiSvAtsanepadinaH 2 149 khajhyate / akhajhyata / jhasAt (sU0 756) akhakta akha hvAtAm akhaGkSata / aSvaGkathAH / trapUrNa lajjAyAm / UkArabakArI kAryAau~ / trapate / trapeta / trapatAm / atrapata / vRphalabhajatrapAm (sU0 793) ityetvapUrvalopau / trepe trepAte trepire / Udito vA (sU0 751) trapiSISTa trapsISTa / trapitA / trptaa| traviSyate-trapsyate / atrapiSyata-atrapsyata / atrapiSTa atrapiSAtAm atrapiSata / atrapta / tij nizAne kSamAyAM ca // gubbhyaH (sU0 824) titikSate / titikSeta / titikSatAm / atitikSata - titikSAMcakre titikSAMbabhUva titikSAmAsa / titikSiSISTa titikSitA titikSiSyate / atitikSiSyata / atitikSiSTa // gupa gopnkuts| nayoH // jugupsate / jugupseta / jugupsatAm / ajugupsata / jugupsAMcake jugupsAMbabhUva jugupsAmAsa / ajugupsiSISTa / jugupsipyate / ajugupsiSyat / ajugupsiSTa / mAna vicAraNe / dvitvam / havaH (sU0 713) // 840 yaH se 3 // pUrvasyAkArasyekAro bhavati se pare // 841 mAnAdInAM pUrvasya dIrghA vaktavyaH 4 // mImAMsate / bhImAMseta / mImAMsatAm / amImAMsata / mImAMsAMcake mImAMsAmAsa mImAMsAMbabhUva / mImAMsiSISTa / mImAMsitA / mImAMsiSyate / amImAMsiSyata / amImAMsiSTa / badha nindAyAm / AdijabAnAm (sU0 239) bIbhatsate / bIbhatseta / bIbhatsatAm / abIbhatsata / bIbhatsAMcake / bIbhatsiSISTa / bIbhatsitA / bIbhatsipyate / abIbhatsiSyata / abIbhatsiSTa / paNa vyavahAre stutau ca / pana ca / AyaH (sU0 781) paNAyate / paNAyeta / paNAyatAm / apaNAyata / paNAyAMcake / AyAbhAvapakSe / peNe yeNAte peNire / paNAyiSISTa-paNiSISTa / paNAyitA-paNitA / paNA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 yiSyate-paNiSyate / apaNAyiSyata-apaNiSyata apaNAyiSTa-apaziSTa / evaM pana ca / kamu kAntau // 842 kameH svArthe jiH pratyayo vaktavyaH 5 // anapi tu vA vRddhiH| sadhAtuH (sU0782) apaguNau / ayAdezaH / kAmayate kAmayeta / kAmayatAm / akAmayata / kAmayAMcake-cakame / kAmayiSISTa-kamiSISTa / kAmayitAkamitA / kAmayiSyate-kamiSyate / akAmayiSyata-akamiSyata / akAmi ta iti sthite // 843 aradvizva 6 // jyantAddhAtobhUte'rthe aG pratyayo bhavati divAdau parataH // serapavAdaH / dhAtozca dvitvam // 844 : 7 // iDAgamavarjite anapi viSaye alopo bhavati // havaH (sU0 713) kuhozcaH (sU0 746) 845 aGi laghau hakha upadhAyAH 8 // aGi satyupadhAyA hakho bhavati pUrvasaMbandhino'kArasyekAro bhavati laghuni dhAtvakSare pare // 846 laghordIrghaH 9 // aGi sati hasAdelaMghoH pUrvasya dI| bhavati laghuni dhAtvakSare pare // acIkamata acIkametAm acIkamanta / arabhAvapakSe // 847 kameradvitve vAcye 10 ||jynttvaabhaavaann dIrghakArau / acakamata / aya gatau / ayate ayeta / ayatAm Ayata // 848 parApUrve'yatAvupasargarephasya latvaM vAcyam 11 // palAyate / palAyeta / palAyatAm / apalAyata / ayAMcake ayAmAsa ayAMbabhUva / ayiSISTa / ayitA / ayiSyate / AyiSyata / AyiSTa / AyiSAtAm / AyiSata / AyiTvaM Ayidhvam / daya dAnagatihiMsAdAneSu / dayate / ayativatprakriyA / ghaTa ceSTAyAm / ghaTate / ghaTeta / ghaTatAm / aghaTata / kuhozcaH (sU0 746) jaghaTe / ghaTiSISTa / ghttitaa| ghttissyte| aghaTiSyata |aghttisstt / Iha cessttaayaam| Ihate / Iheta / IhatAm / aihata / IhAMcakre / IhiSISTa / IhitA / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 849-857 ] bhvAdiSvAtmanepadinaH 2 151 IhiSyate / aihiSyata / aihiSTa / / kAzaGdIptau / / kAzyate / kAzeta / kAzatAm / akAzata / vid daridrA (sU0 767) kAzAMcake / ckaashe| kAziSISTa / kAzitA / kAziSyate / akAziSyata / akAziSTa / kAsa zabdakutsAyAm / kAsate / kAseta / kAsatAm / akaast| kAsAMcakre / cakAse / kAsiSISTa / kAsitA / kAsiSyate / akAsiSyata / akAsiSTa / SivR sevane / satvam / sevate / seveta / sevatAm / asevata / siSeve siSevAte / seviSISTa / sevitA / seviSyate / aseviSyata / ase viSTa / gAG gatau / savarNadIrghe kRte| AkAratvAt / Ato'ntodanataH (sU0 729) gAte gAte gAte / geta / gAtAm / agAta / jage jagAte jagire / gAsISTa / gAtA / gAsyate / agAsyata / agAsta agAsAtAm / ruG gatau bhASaNe ca / guNaH (sU0 692 ) ravate / raveta / ravatAm / aravata aravetAm / anekakharatvAdasaMyogapUrvatvAJcokArasya vatve prApte // 849 nAnapyova: 12 // anapi viSaye dhAtoruvarNasya vatvaM na bhavati // tata uv / nudhAtoH (sU0 776) ruruve ruruvAte ruruvire / raviSISTa / rvitaa| raviSyate / araviSyata / araviSTa / deG pAlane / dayate / dayete / dayatAm / adayata // 850 dayaterNAdau digyAdezo dvitvAbhAvazva vaktavyaH 13 // digye / saMdhyakSarANAmA (sU0 803 ) / dAsISTa / dAtA / dAsyate / adAsyata // 851 apiddAdhAsthAmitvaM serDitvaM Atmanepade vAcyam 14 // GitvAnna guNaH // 852 lopo havAjjhase 15 // hakhAduttarasya seopo bhavati jhase pare / adita adiSAtAm adiSata / DIG vihAyasA gtau| Dayate / Dayeta / DayatAm / aDayata / nudhAtoH (sU0776) DIDaye / DayISISTa / DayitA / DayiSyate / aDayiSyata / aDayiSTa // daiG traiG Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 2 1 1 pAlane / dAyate / dAyeta / dAyatAm / adAyata // 853 deGo NAdau digyAdezo dvitvAbhAvazca 16 // digye / dAsISTa / apidAdhAsthAmi ( sU0 851 ) lopo hakhAjjhase ( sU0 852 ) adita / trAyate / tatre / atrAsta / dyutaG dyotane / upadhAyA laghoH ( sU0 735) dyotate / dyoteta / dyotatAm | adyotata // 854 dyuteH pUrvasya saMprasAraNaM vaktavyaM NAdau pare 17 // didyute / dyotiSISTa / dyotitA / dyotiSyate / adyotiSyata / adyotiSTa // 855 dyutAdibhyo luGi vA parasmaipadaM vAcyam 18 // litpuSAderDa: / (sU0 791) adyutat / vRtuG vartane / vartate vartete vartante / vartatAm / avartata / vavRte / vartiSISTa / vartitA / vartiSyata // 856 vRtAdibhyaH syapsyorvA paM pesnitvaM ca 19 // vRtu vRdhu zRdhu syandU kRpU' ete vRtAdayaH / vasrtsyati / avartsyat / avartiSTa / parasmaipadapakSe / litpuSAderDaH (sU0 791 ) avRtat // vRdhuG vRddhaiau / vardhate / vardheta / vardhatAm / avardhata / vavRdhe / vardhiSISTa / vardhitA / avardhiSyate / avardhiSyata / vartsyati / avartsyat / avardhiSTa / avRdhat / zRdhuGa pardane / zardhate / zardheta / zardhatAm / azardhata / zazRdhe / zardhiSISTa / zardhitA / zardhiSyate / azardhiSyata / azaSTi / * zartsyati / azartyata / azRdhat / syandU prasravaNe / syandate / syandeta / syandatAm / asyandata / sasyande / Udito vA (sU0 751) syandiSISTa / syantsISTa / syanditA - syantA / syandiSyate - syantsyati / asyandiSyata - asyantsyata / asyantsyat / asyandiSTa asyanta / pakSe asyadat / kRpU sAmarthye / guNaH // 857 kRpo ro laH 20 // kRpo rephastha lo bhavati // RkArasya lRkAro bhavati // kalpate / kalpeta / kalpatAm / akalpata / caklRpe / kalpiSISTa / iDabhAvapakSe / 1 1 I 1 1 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 858-867] bhvAdiSUbhayapadinaH 3 153 858 sisyoH 21 // upadhAyA guNo na bhavati sisyoraniToH parataH // klapsISTa / kalpitA - kalptA / kalpiSyate kalpsyate kalpsyati / akalpiSyata / akalpsyat / akalpiSTa aklRpta akupsAtAm akupsata | akupat / vyatha duHkhabhayacalanayoH / vyathate / vyatheta / / vyathatAm / avyathata / / 859 vyathaterNAdau pUrvasya saMprasAraNaM vaktavyam 22 // vivyathe / vyathiSISTa / vyathitA / vyathiSyate / avyathiSyata avyathiSTa / ramu krIDAyAm / ramate / rameta / ramatAm | aramata // 860 vyAGparyupebhyo ramaH pam 23 // viramati Aramati pariramati uparamati / reme / raMsISTa / rantA / raMsyate / araMsta / araMsAtAm / araMsata / vipUrvaH / AdantAnAm (sU0 788 ) itITsakau / vyaraMsIt / vyaraMsiSTAm / JitvarA saMbhrame / JiAvitau / tvarate / tvareta | tvaratAm / atvarata / tatvare / tvariSISTa / tvaritA / tvariSyate / atvariSyata / atvariSTa / atvariDhuM - atvaridhvam / Saha marSaNe / sahate / saheta / sahatAm / asahata / sehe / sahiSISTa / sahitA / iSusaha (sU0 792 ) itiveT / ho DhaH ( sU0 243 ) / tathordha: ( sU0 753 ) Tutvam / DhalopaH // 861 sahivahorodavarNasya 24 // sahivahora varNasyaukArAdezo bhavati Dhalopanimitte DhakAre pare // soDhA / sahiSyate / asahiSyata / asahiSTa // iti bhvAdi - SvAtmanepadinaH // 2 // 1 bhvAdiSubhayapadinaH 3 athobhayapadiprakriyA || rAjU dIptau / RkAra RditkAryArthaH / rAjatirAjate / rAjet rAjeta / rAjatu rAjatAm / arAjat / araajt| rarAja / phaNAditvAdetvapUrva lopau / rejatuH rarAjatuH / rejuH - Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 saarsvtvyaakrnnm| [vRttiH2 rarAjuH / reje-rarAje / rAjyAt / rAjiSISTa / rAjitA-rAjitA / rAjiSyati-rAjiSyate / arAjiSyat-arAjiSyata / arAjIt-arAjiSTa / khana khanane / khanati-khanate / khanet-khaneta / khanatu-khanatAm / akhanat akhanata / cakhAna / gamAM khare (sU0 789) cakhnatuH cakhnuH / cakhne / khanyAt // 862 janakhanasanAM viti ye AkAro vA vaktavyaH 1 // khAyAt khaniSISTa / khanitAkhanitA / khaniSyati-khaniSyate / akhaniSyat-akhaniSyata / akhAnIt-akhanIt / akhaniSTa / hRJ haraNe / harati-harate / haret-hareta / haratu-haratAm / aharat-aharata / jahAra jahatuH jadduH // 863 Rdantasya thapo neT 2 // jahartha / jahe / yAdAdau / hiyAt // 864 uH 3 // RkArasya guNo na bhavati sisyoraniToH prtH|| hRSISTa / hartA 2 / hanRtaH syapaH (sU0 790) hariSyati hariSyate / ahariSyata / ahArSIt / lopo hakhAjjhase (sU0 852) ahRta ahRSAtAm ahRSata / guhU saMvaraNe // 865 guherupadhAyA UguNahetau svare 4 // gRhati-gUhate / jugUha jugRhatuH jugUhitha / jugoDha judhukSe-juguhiSe / juguhidhvejugave / gUhiSISTa ghukSISTa / gRhitA goDhA / gUhiSyati-ghokSyati // 866 duhudihalihaguhUbhyaH sako lugvA yakAratakArayorAti 5 // agUDha-aghukSata // 867 Ati sako'kAralopaH khare 6 // aghukSAtAm aghukSanta / agUDhAH-aghukSayAH aghukSAyAm / aghUTvaaghukSadhvam / aghukSi-aguvahi / aghukSAvahi aghukSAmahi / dAna Arjave / gubbhyaH (sU0 824) yaH se (sU0 840) mAnAdInAM pUrvasya dI| vaktavyaH / (sU0 841) dIdAMsati-dIdAMsate / dIdAMset-dIdAMseta / dIdAMsatu-dIdAsatAm / adIdAMsat Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 868-875] bhvAdiSUbhayapadinaH 3 155 adIdAMsata | dIdAMsAMcakre - dIdAMsAmAsa-dIdAMsAMbabhUva / dIdAMsyAtdIdAMsiSISTa / dIdAMsitA 2 dIdAMsiSyati - dIdAMsiSyate / adIdAMsiSyat adIdAMsiSyata / adIdAMsIt adIdAMsiSTa / zAna tejane / zIzAMsati zIzAMsate / dAnavat / bhaja sevAyAm / bhajati bhajate / / babhA / bhejuH / bhejitha 1 1 1 1 1 bhajet bhajeta / bhajatuM bhajatAm / abhajat - abha tRphalabhaja (sU0 792 ) ityetvapUrvalopau / bhejatuH babhaktha | bheje bhejAte bhejire / bhajyAt bhakSISTa / bhaktA bhaktA / bhakSyati - bhakSyate / abhakSyat abhakSyata / abhAkSIt abhAktAm abhAkSuH / abhakta abhakSAtAm abhakSata / DupacaS pAke / DukAra - SakArau kAryArthI / pacati pacate / pacet paceta / pacatu pacatAm / apacat-apacata / papAca pecatuH pecuH / pece / pacyAt-pakSISTa / paktApaktA / pakSyati - pakSyate / apakSyat apazyata / apAkSIt / apakta apakSAtAm apakSata / aJcu gatau yAcane ca / AJcIt / vyaya gatau / vavyaye / avyayIt / zriJ sevAyAm / guNaH ( sU0 692 ) zrayati - zrayate / zizrAya zizriyatuH / zizriye / zrIyAt zrayiSISTa / zrayitA zrayitA / zrayiSyati zrayiSyate / azrayiSyat - azrayiSyata / 868 zrivAM seraG dhAtordvitvaM ca 7 // azizriyat-azizriyata / tviSu dIptau / tveSati - tveSate / titveSa titviSe / tviSyAt / tvikSISTa / tveSTA 2 / tvekSyati tvekSyate / avekSyat atvekSyata / hazaSAntAtsaka ( sU0 800 ) atvikSata // 869 sasyAtmanepade khare Tilopo vAcyaH 8 // akAralope kRte / ato'ntodanataH ( sU0 729 ) atvikSAtAm atvikSata / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / yajati yajate / yajet yajeta / yajatu yajatAm / ayajat-ayajata / NabAdau pUrvasya ( sU0 830 ) iyAja / yajAM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 yavarANAM vRtaH saMprasAraNam (sU0 831) IjatuH IjuH / iyajithaiyaSTha / Ije / ijyAt / yakSISTa / yaSTA yaSTA / ykssyti-ykssyte| ayakSyat ayakSyata / ayAkSIt ayASTAm ayaakssuH| ayaSTa ayAkSAtAm ayakSata / ayaSThAH ayakSAthAm // 870 dhve ca serlopaH 9 // Satvam / jhabe jabAH ( sU0 35) STutvam / ayaDvam / ayakSi ayazvahi ayakSmahi / Tuvap bIjatantusantAne / Tu it / vapati / vapet / uvApa UpatuH UpuH / uvapitha-uvaptha / Upe upyAt vapsISTa / vaptA 2 / vapsyati-vapsyate / avapsyat-avapsyata / avApsIt-avapta / vaha prApaNe / vahati-vahate / uvAha UhatuH UhuH / uvahitha / ho DhaH (sU0 243) / tathodhaH (sU0 753 ) / STutvam / DhalopaH / sahivahorodavarNasya (sU0 861) uvoDha / uhyAt / vakSISTa / voDhA 2 / vakSyati-vakSyate / avakSyatavakSyata / avAkSIt avoDhAm / avoDha avakSatAm avakSata / ve tantusantAne / vayati-vayate // 871 vejoNAdau saMprasAraNAbhAvo vAcyaH 10 // sandhyakSarANAmA (sU0 803) vavau / vAditvAnaitvapUrvalopau / vavatuH vavuH / vave / / 872 vejo vay NAdau vA vaktavyaH 11 // uvAya // 873 grahAM viti ca 12 // grahAdInAM saMprasAraNaM syAt kiti Diti ca pare // iti saMprasAraNam / yakArasya saMprasAraNaniSedhaH / UyatuH UyuH / uvayitha UyathuH / Uye UyAte Uyire // 874 vayo yasya kiti NAdau vo vA vaktavyaH 13 // UvatuH UvuH / Uve / UyAt vAsISTa / vAtAvAtA / vAsyati-vAsyate / avAsyat avAsyata / avAsIt / AdantAnAm (sU0 788 ) iti iTsako / avAsiSTAm / AvAsta / vyeJ saMvaraNe / vyayati-vyayate // 875 vyeno NAdau nAtvam Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 sU0876-884 ] adAdiSu parasmaipadinaH 4 14 // vivyAya vivyatuH vivyuH // 876 atyartivyayatInAM thapo nityamiTa 15 // vivyayitha vivye / viyAt vyAsISTa / vyAtA vyAtA / vyasyati vyAsyate / avyAsyat avyAsyata / avyAsIt / avyAsta / heJ spardhAyAm / hayati hRyate // 877 advi. ruktasya hvayateH saMprasAraNaM vaktavyam 16 // juhAva juhuvatuH juhuvuH / juha vitha-juhotha / juhuve juhuvAte juhuvire / hUyAt / hAsISTa / hvAtA-hAtA / hAsyati-hAsyate / ahvAsyat-ahvAsyata // 878 asyativaktikhyAtilipisicihvayatInAM seDoM vA vAcyaH 17 // ahnata advetAm ahvanta / ahAsta ahrAsAtAm ahAsata / Rta jugupsAyAM kRpAyAM ca // 879 RterIyaG svArthe'napi tu vA 18 // RtIyate / RtIyAMcake / Anarta / RtIyiSyate / AtIt / ArtIyiSTa // // iti bhvAdiSUbhayapadiprakriyA // 3 // ityabvikaraNA bhvAdayo dhaatvH|| adAdiSu parasmaipadinaH 4 // idAnI lugvikaraNAdadAdergaNAkartari tibAdayo varNyante // ad bhakSaNe / akartari (sU0 691) // 880 adAdelaka 1 // adAdergaNAdutpannasyApo lugbhavati // khase capA jhasAnAm ( sU0 89) atti attaH adanti / atsi atthaH astha / ani advaH admaH / adyAt / attu-attAdvA / attAm adantu // 881 jhasAddhi:: 2||jhsaaduttrsy herdhirbhavati // addhi-attAdvA / attam atta / adAni adAva adAma // 882 ado diyoraDAgamo vaktavyaH 3 // Adat AdaH // 883 sisayoradeghasla liTi tu vA 4 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 2 1 1 1 jaghAsa / gamAM khare (sU0 789 ) / khase capA ( sU0 89 ) / ghasAdeH SaH (sU0 832 ) kSaH / jakSatuH jakSuH / jaghasitha / pakSe / Ada AdatuH AduH / Aditha / adyAt / attA / atsyati 1 Atsyat // lRdittvAdaG / aghasat aghasatAm aghasan / psA bhakSaNe / psAti psAtaH psAnti / psAyAt psAyAtAm psAyuH / 1 psAtu - psAtAdvA psAtAm psAntu / apsAt apsAtAm // 884 AdantavidviSAmana us vA vaktavyaH 5 // usyAlopaH ( sU0 809) apsuH - apsAn / papsau papsatuH papsuH / papsithapapsAtha / seyAt psAyAt / psAtA / psAsyati / apsAsyat / AdantAnAm (sU0 788) itITsakau / apsAsIt apsAsiSTAm / mA mAne / mAti / mAyAt / mAtu / amAt amAtAm amuH / amAn / mamau / dAdere ( sU0 807 ) meyAt / mAtA / mAsyati amAsyat / amAsIt / yA prApaNe / yAti / yAyAt / yAtu / ayAt ayAtAm ayuH| ayAn / yayau / yAyAt / yAtA / yAsyati / ayAsyat / ayAsIt / vA gatigandhanayoH / vAtivat / rA dAne / tadvat / lA dAnagrahaNayoH / lAti / lalau / tadvat / drA kutsAyAM gatau ca / drAti / dadrau / drAyAt dreyAt / drAtA / dvAsyati / adrAsyat | adrAsIt / khyA prakathane / khyAti / khyAyAt / khyAtu / akhyAt / cakhyau / khyAyAt khyeyAt / khyAtA / khyAsyati / akhyAsyat / puSAditvAt GaH / Ato'napi ( sU0 805 ) akhyat / pA rakSaNe / pAti / pAyAt / pAtu / apAt / papau / pAtA / pAsyati / apAsyat / apAsIt / bhA dIptau / bhAti / babhau / abhAsIt / SNA zauce / snAti / sasnaiau / svAyAt / sneyAt / asnAsIt / vaza kAntau / chazaSarAjAdeH SaH (sU0 276) 1 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 885-892 ] adAdiSu parasmaipadinaH 4 159 iti / Satvam / STutvam / vaSTi / grahAM kiti ca ( sU0 873 ) uSTaH uzanti / Satvam / SaDhoH kaH se (sU0 798) kSaH / vakSiH uSThaH uSTha / vazmi uzvaH uzmaH / uzyAt uzyAtAm / uzyuH / vaSTu uSTAt-uSTAm uzantu / jhasAddhirhaH ( sU0 881 ) / jhabe jabA: (sU0 35) Tutvam / uDhi uSTAt uSTam uSTa / vazAni vazAva vazAma || 885 disyorhasAt 6 || hasAduttarayordisi - porlopo bhavati // Satvam / So DaH / ( sU0 277 ) / vAvasAne (sU0 250) avaT-avaD / saMprasAraNam / aDAgamaH / u o (sU0 45) o au au ( sU0 46 ) auSTAm auzan / avaTUavaD auSTam auSTa | avazam auzva auzma / uvAza Uziva Uzima / uzyAt uzyAstAm uzyAsuH / vazitA / vaziSyati / avaziSyat / avAzIt / han hiMsAgatyoH / hanti // 886 lopastvanudAttatanAm 7 // anudAttAnAM tanAdInAM ca amasya lopo bhavati kiti Giti jhase pare // tuzabdAtkacidajhase'pi kyap pratyayAdau masya lopaH || ra miryaminamI hantiranudAttA gamirmaniH / tanuH kSaNa kSiNa RNukRNU vanurvamustanAdayaH // 18 // hataH / gamAM khare (sU0 789) / hano ne ( sU0 262 ) ghnanti / haMsi hathaH hatha / hanmi hanvaH hanmaH / hanyAt hanyAtAm hanyuH / hantu hatAdvA hatAm prantu // 887 jayedhizAdhi 8 // hanterja - hizabdo'ste redhizabdaH zAsteH zAdhizabdo nipAtyate hiviSaye // jahi-hatAdvA hatam hata / hanAni hanAva hanAma / ahan ahatAm annan / ahan ahatam ahata / ahanam ahamva ahanma / hano ne ( sU0 262 ) vRddhiH / jaghAna jannatuH jannuH // 888 dviruktasya Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 1 hantesthapi ghatvaM vAcyam 9 // jaghanitha - jaghantha janathuH janna / jaghAna - jaghana janniva janima // 889 hanteH syAniryAdAdau vadhAdezo vaktavyaH 10 // vadhyAt vadhyAstAm vadhyAsuH / hantA hantArau hantAraH / hanRtaH syapaH ( sU0 790 ) haniSyati haniSyataH haniSyanti / ahaniSyat ahaniSyatAm ahaniSyan // 890 janiva - dhyorna vRddhiH 11 // vadhAdeze kRte iT / avadhIt avadhiSTAm avadhiSuH / avadhIH avadhiSTam avadhiSTa / yu mizraNe / guNaH (sU0 692 ) // 891 orau 12 // ukArasyAdviruktasya aukArAdezo bhavati piti tsmi abAdau viSaye // yauti yutaH / na ghAtoH ( sU0 776) yuvanti / yauSi yuthaH yutha / yaumi yuvaH yumaH / yuyAt / yau-yutAdvA yutAm yuvantu / yuhi yutAdvA yutam yuta / yavAni yavAva yavAma / ayaut ayutAm ayuvan / ayauH ayutam ayuta / ayavam ayuva ayuma / dhAtornAminaH (sU0 769 ) yuyAva / nAna 1 1 1 yoH ( sU0 849) yuyuvatuH yuyuvuH / yuyavitha yuyuvathuH / yUyA - t / yavitA / yaviSyati / ayaviSyat / ayAvIt ayAviSTAm ayAviSuH / tu gativRddhihiMsAsu || 892 turunustubhyo'dvirukte - bhyo hasAdInAM caturNAmIDDA 13 // tauti-tavIti tutaH - tuvItaH tuvanti / tauSi-tavISi / tuthaH tuvIthaH / tutha - tuvItha / taumi tavImi / tuyAt-tuviyAt / tautu-tavItu / tutAt-tuvItAt / tutAm-tuvItAm / tuvantu / tuhi tuvIhi / ataut-atavIt / tutAva / totA / toSyati / atoSyat / atauSIt / ru zabde / rauti-ravIti / rutaH ruvItaH / ruvanti / rauSi-ravISi / ruyAt ruvIyAt / rautu-ravItu / rutAtruvItAt / araut* aravIt / arutAm aruvItAm / a-ruvan / arau:aravIH / rurAva ruruvatuH ruruvuH / ruravitha / rUyAt / rotA / 1 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 893-903] adAdiSu parasmaipadinaH 4 161 1 roSyati / aroSyat / arauSIt / du gatau / bhauvAdikaH / davati / davet / davatu / adavat / dudAva / duyAt / dotA / doyati / adoSyat / adauSIt adauSTAm adaupuH / Nu stutau / AdeH SNaH straH ( sU0 748) nauti - navIti nutaH nuvItaH nuvanti / nunAva / nUyAt / notA / noSyati / anauSyat / anauSIt / TukSu zabde / Tu it / kSauti kSutaH kSuvanti / kSuyAt / kSautu / akSaut / cukSAva cukSuvatuH cukSuvuH / kSUyAt / kSavitA / kSaviSyati / akSaviSyat akSAvIt / kSNu tejane / kSNauti kSNutaH kSNuvanti / kSNuyAt / kSNau / akSNaut / cakSNAva / kSNUyAt / kSNavitA / kSNaviSyati / akSNaviSyat / akSNAvIt / SNu prasravaNe / snauti / snuyAt / snautu / astraut / sukhAva / snUyAt / stravitA / snaviSyati / asnaviSyat / astrAvIt / iN gatau / guNaH (sU0 692) eti itaH // 893 iNaH kGiti khare yo vaktavyaH 14 // yanti / eSi ithaH itha / emi iva: imaH / iyAt iyAtAm iyuH / etu- itAdvA itAm yantu / ihi- itAdvA itam ita / ayAni ayAva ayAma | aDAgamadvayam / ait aitAm Ayan / aiH aitam aita / Ayam aiva aima / dvitvam / vRddhiH / pUrvasya iyAdezaH / iyAya / 894 iNaH kiti NAdau pUrvasya dIrgho vaktavyaH 15 // IyatuH IyuH / iyathi - iyetha IyathuH Iya / iyAya - iyaya Imi / ye (sU0 779) IyAt IyAstAm IyAsuH / etA / eSyati / aiSyat / dAdeH pe ( sU0 725 ) / / 895 iNiko H silope vA vaktavyaH 16 // agAt agAtAm aguH / ik smaraNe / iDikAvadhyupasargato na vyabhicarataH / adhyeti adhItaH adhiyanti / adhIyAt / adhyetu / adhyai adhyaitAm adhyAyan / adhIyAya adhIyAt / adhyetA / adhye 11 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vRttiH 162 sArasvatavyAkaraNam / Syati / adhyaSyat / adhyagAt iNvat / vid jJAne / upadhAyA laghoH (sU0 735) vetti vittaH vidanti / vetsi vitthaH vittha / veni vidvaH vidmaH // 896 vido navAnAM tyAdInAM NabAdi 17 // vida uttareSAM tibAdInAM navAnAM NabAdirnavako vA bhavati // veda vidatuH viduH / vettha vidathuH vida / veda vidva vidma / vidyAt vettu-vittAdvA vittAm vidantu / jhasAddhiH (sU0 881) viddhi-vittAdvA vittam vitta / vedAni vedAva vedAma / disyorhasAt (sU0 885) avet- aved avittAm / an us vA avidanaviduH // 897 daH saH 18 // dakArasya vA sakAro bhavati siviSaye / / aveH-avet avittam avitta / avedam avidva avidm| viveda vividatuH vividuH / viveditha / pakSe // 898 Ami viderna gunn:19|| vidAMcakAra vidAmAsa vedAMbabhUva / vidyAt vidyAstAm / vodatA / vediSyati / avediSyat / avedIt avediSTAm avediSuH / as bhuvi / asti / / 899 namaso'sya 20 // nama ityetasya vikaraNasyAsabhuvIti dhAtozcAkArasya lopo bhavati iita pare // staH santi // 900 si saH 21 // asteH sakArasya lopo bhavati sakAre pare // si sa ityatra asteH salopaH sakAramAtre na tu piti / tena vyatise / asi sthaH stha / asmi vaH smaH / syAt syAtAt syuH / astu-stAt stAm santu / jarjAdhizAdhi / (sU0 887 ) edhi-stAt stam sta / asAni asAva asAma // 901 asterIT 22 // asteH parayordisyoriDAgamo bhavati / / AsIt / / 902 lopAgamayormadhye AgamavidhirbalavAn 23 // AstAm Asan / AsIH Astam Asta / Asam Asva Asma // 903 asteranapi bhU vaktavyaH 24 / / babhUva / mRjUS zuddhau // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0904-911] adAdiSu parasmaipadinaH 4 163 904 mRjerguNanimitte pratyaye pare vRddhirvAcyA kiti Diti khare vA 25 // Satvam STutvam // 905 rAtsasya 26 // rephAduttarasya sasyeva lopaH syAnna tvanyasya // mArTi mRSTaH mRjanti-mArjanti / mArki mRSTam mRSTa / mAmi mRjvaH mRjmaH / mRjyAt / mASTuM mRSTAt mRSTAm mRjantu mArjantu / mRr3i-mRSTAt mRSTam mRSTa / mArjAni mArjAva mArjAma / amAI-amAI amRSTAm amRjan amArjan / amA-amAI amRSTam amRSTa / amArjam amRjva amRjma / mamArja mamRjatuH-mamArjatuH mamRjuH mamArjuH / mamArjitha-mamArcha mamRjathuH-mamArjathuH / mRjyAt / maarjitaa-maasstt| mArjiSyati-mAyati / amArjiSyat-amA_t / amArjIt amArjiSTAm amArjiSuH / amAIt amAm amAdduH / vaca paribhASaNe / vakti vktH|| 906 nahi vacirantiparaH prayoktavyaH kiMtu vadantItyuccAraNIyam 27 // vadanti / vakSi vakthaH vaktha / vacmi vacvaH vacmaH / vacyAt / vaktu-vaktAt vaktAm vacantu / vagdhi-vaktAt vaktam vakta / avak-avag avaktAm avacan / avak-avag avaktam avakta / avacam avacca avacma / NabAdau pUrvasya (sU0 830 ) uvAca / yajAM yavarANAM ravRtaH saMprasAraNam (sU0 831) UcatuH UcuH / uvacitha-uvaktha / ucyAt / vaktA vakSyati / avakSyat // asyativakti (sU0 878) iti GaH // 907 De vacerumAgamo vaktavyaH 28 // u o (sU0 45) avocat avocatAm avocan / rudira azruvimocane 908 rudAdezcaturNA hrasAdeH 29 // rudAdeH pareSAM tibAdicaturNI madhye hakAravasAdeH pratyayasyed bhavati // roditiH svapitizcaiva zvasitiH prANitistathA / jakSitizcaiva vijJeyo rudAdipaJcako gaNaH // 19 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 roditi ruditaH rudanti / rodiSi rudithaH ruditha / rodimi rudivaH rudimaH / rudyAt / roditu-ruditAdvA ruditAm rudantu rudihi-ruditAdvA ruditam rudita / rodAni rodAva rodAma // 909 rudAderdisyorIdhaTau ca vaktavyau 30 // arodIt arodat / ruroda rurudatuH / rudyAt / roditA / rodiSyati / arodiSyat / arodIt / irito vA (sU0 740) arudat / jiSvap zaye / ji it / khapiti / khapyAt / khapitu-khapitAdvA / asvapIt / akhapat / saMprasAraNam / suSvApa suSupatuH suSupuH / suSvapitha-suSvaptha / supyAt / khptaa| khapsyati / akhapsyat akhApsIt avAptAm akhaapsuH| zvas prANane / zvasiti / zvasyAt / zvasitu / azvasIt / azvasat azvasitAm azvasan / zazvAsa zazvasatuH zazvasuH / zvasyAt / zvasitA / zvasiSyati / azvAsaSyat / yantakSaNa (sU0 780) iti vRddhyabhAvaH / azvasIt / ana prANane // 910 aniti 31 // prapUrvaH / [ upasargasthAnimittAdaniternasya NatvaM vAcyam ] ||praanniti / anyAt / anitu / AnIt / Anat / Ana AnatuH AnuH / anyAt / aniSyati / AniSyat / AnIt AniSTAm aanissuH| jakSabhakSahasanayoH / jakSiti jakSitaH // 911 jakSAderanto'dana us 32 // jakSajAgRdaridrAzAscakAsRbhyaH parasya anta at ana us bhavati // jakSati jakSiSi / jakSyAt / jakSitu / abakSIt / ajakSat / jajakSa / jakSyAt / jakSitA / jakSiSyati / ajakSiSyat / ajakSIt / jAgR nidrAkSaye / jAgarti jAgRtaH jAgrati / jAgarSi / jAgRyAt / jAgartu-jAgRtAt jAgRtAm jAgratu / jAgRhijAgRtAdvA jAgRtam jAgRta / jAgarANi jAgarAva jAgarAma / guNaH (sU0 692) / disyorhasAt (sU0 885) srovisargaH (sU0. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 912-919] adAdiSu parasmaipadinaH 4 124) ajAgaH ajAgRtAm // 912 usa jAgarterdhAtorguNo vaktavyaH 33 // ajAgaruH / ajAgaH ajAgRtam ajAgRta / ajAgaram ajAgRva ajAgRma / jajAgAra // 913 jAgateH kiti guNo vaktavyaH 34 // jajAgaratuH / jajAgaruH / jajAgaritha jajAgarathuH jajAgara / jajAgAra - jajAgara jajAgariva jajAgarima | vid (sU0 767 ) iti pakSe Am / jAgarAMcakAra jAgarAmAsa jAgarAMbabhUva / jAgaryAt / jAgaritA / jAgariSyati / ajAgariSyat / hrayantakSaNa ( sU0 780 ) iti na vRddhiH / ajAgarIt / daridrA durgatau / daridrAti // 914 daridrAteridAlopazca Giti 35 | daridrAterAkArasya lopo bhavati Giti khare pare ikArazca Giti hase pare // daridrataH daridrati / daridrAsi daridrithaH daridritha / daridrAmi daridrivaH daridrimaH / daridriyAt / daridrAtu - daridratAdvA daridratAm daridratu / daridrAhi daridratAdvA daridratam daridrita / daridrANi daridrAva dAradrAma / adaridrAt adaridritAm adaridruH / adaridrAH adaridritam adaridrita / adaridrAm adaridriva adaridrima || 915 Na vuNasayuTo hitvA anyasmAddaridrAteranapyAlopo luGi vA 36 // dadaridrau dadaridratuH dadariduH / dadaridritha dadaridrathuH / pakSe / daridrAJcakAra / daridryAt / daridratA / daridviSyati / adaridviSyat / adaridrIt adaridriSTAm adaridviSuH / pakSe / adaridrAsIt adaridrAsiSTAm adaridrAsiSuH / zAs anuziSTau / zAsti / 916 zAseriH 37|| kitItyanuvRttam / zAsterAkArasyekArAdezo bhavati kiti Giti hase Ge ca pare // ghasAdeH SaH ( sU0 832) ziSTaH zAsati / zAsti ziSTaH ziSTa / zAsmi ziSvaH ziSmaH / ziSyAt / zAstu 165 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH2 * ziSTAt ziSTAm zAsatu / jayadhizAdhi (sU0 887) zAdhiziSTAdvA ziSTam ziSTa / zAsAni sAva zAsAma // 917 dipi sasya taH sipi vA 38 // dipi pare sasya takAro bhavati sipi tu vA bhavati / / azAt aziSTAm azAsuH / azAt-azAH aziSTam aziSTa / azAsam aziSya aziSma / zazAsa zazAsatuH / shshaasuH| ziSyAt / shaasitaa| zAsiSyati / azAsiSyat / litpuSAdeH ( sU0791) / zAseriH ( sU0916) aziSat / cakAsU dIptau / R it / cakAsti cakAstaH cakAsati / cakAssyAt cakAstu-cakAstAt cakAstAm cakAsatu / jhasAddhi:: (sU0 881) // 918 ghau salopo vAcyaH 39 // cakAdhicakAstAt cakAstam cakAsta / acakAt acakAstAm acakAsuH / acakAt-acakAH / kAsAdipratyayAdAm (sU0 766) cakAsAzcakAra / cakAsyAt / cakAsitA / cakAsiSyati / acakAsiSyat / acakAsIt acakAsiSTAm acakAsiSuH // ityadAdiSu parasmaipadinaH // 4 // __ adAdiSvAtmanepadinaH 5 athAtmanepadiprakriyA // cakSiGa vyaktAyAM vAci / ikAra uccaarnnaarthH| GakAra atmanepadArthaH / skorAdyozca (sU0 301) STutvam / caSTe cakSAte / Ato'ntodanataH (sU0 729) cakSate / paDhoH kaH se (sU0 798) cakSe cakSAthe cddddh'e| cakSe cakSvahe camahe / cakSIta / caSTAm / acaSTa acakSAtAm acakSata // 919 cakSiDo'napi khyAzAlI gAdau vA vaktavyau 1 // cakhyau cakhyatuH'cakhyuH / cakzau cakzatuH cakzuH / cacakSe / khyAyAt Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 920-929] adAdiSvAtmanepadinaH 5 khyeyAt-kzAyAt kzeyAt / khyAsISTa-kzAsISTa / khyAtA 2 kzAtA 2 / khyAsyati-khyAsyate kzAsyati-kzAsyate / akhyAsyat-akhyAsthata akzAsyat-akzAsyata / puSAditvAd GaH / akhyat // 920 asyativaktikhyAtInAmAtmanepade se? vAcyaH 2 // akhyata akzAsIt akzAstAm / IDa stutau / khase capA jhasAnAm (sU0 89) ITTe IDAte IDate // 921 IDIzoH sadhvayoriDvaktavyaH 3 // IDiSe IDAthe IDidhve / IDe IDahe IDmahe / IDIta / ITTAm / aiTTa // 922 laGo dhvasya neT 4 // reDnum / iiddaaNcke| IDiSISTa / IDitA / IDiSyate / aiDiSyata aiDiSTa / Iza aizvarye / ISTe IziSe / IzIta / ISTAm aiSTa IzAJcake / IziSISTa / IzitA / IziSyate / aiziSyata / aiziSTa / As upavezane / Aste / AsIt / AstAm / Asta / kasAditvAdAm / AsAJcake AsiSISTa / asitaa| AsiSyate / AsiSyata / AsiSTa / vas acchAdane / vaste / vasIta avasiSTa / G prANigarbhavimocane / AdeH SNaH naH (sU0 748) sUte / suvIta / sUtAm // 923 sUteH piti guNAbhAvo vAcyaH 5 // suvai suvAvahai suvAmahai / asUta / suSuve / kharati iti veT / saviSISTa-sauSISTa / sAvetA sotA / saviSyate-sopyate / asaviSyata-asoSyata / asaviSTa-asoSTa / zIG khame // 924 zIGaH sarvatra guNo bhavatyapi viSaye // zete zayAte // 925 zIGo'to ruTa 7 // zIGaH parasyAdityetasya ruDAgamo bhavati // zerate / zayIta / zetAm zayAtAm zeratAm / azeta azayAtAm / azerata / ziSye ziSyAte / zayiSISTa / zayitA / zayiSyate / azayiSyata / azayiSTa / iG adhyayane / adhipUrvaH / adhIte adhIyAte adhIyate / adhIyIta / adhItAm adhIyAtAm adhiiytaam| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 adhyaita / iyAdeze kRte pazcAdaDAgamadvayam / adhyayAtAm adhyayata / / 926 iGo NAdau gA vaktavyaH 8 // adhijge| adhyeSISTa / adhyetA / adhyeSyate / adhyaiSyata // 927 iGo vA gI sau laGi ca tatparasya pratyayasya GitvaM vAcyam 9 // GitvAdguNo na / adhyagISyata adhyagISyetAm adhyagISyanta / adhyaiSyata / adhyagISTa adhyagISAtAm adhyagISata / adhyaiSTa adhyaiSAtAm adhyaiSata // ityadAdiSvAtmanepadinaH // 5 // adAdiSabhayapadinaH 6 athobhayapadiprakriyA pradarzyate // dviSa aprItau / akAra ubhayapadArthaH / dveSTi dviSTe / dviSyAt dviSIta / dveSTu-dviSTAt dviSTAm / adveT-adveD adviSTAm adviSuH-adviSan / adviSTa / didveSa-didviSe / dviSyAt / dvikSISTa / dveSTA 2 / dvekSyati dvekSyate / advekSyat advekSyata / hazaSAntAtsak ( sU0 800 ) advikSat / advikSata // 928 sasyAtmanepade svare Tilopo vAcyaH 1 // advikSAtAm advikSanta / duha prapUraNe / dAderghaH (sU0 238) dogdhi dugdhaH duhanti / dhokSi dugdhaH dugdha / dohima duhvaH dumaH / dugdhe / duhyAt / duhIta / dogdhu // 929 hakArasya kacijjhasbhAvo vAcyaH 2 // dugdhi dugdhAm / adhok-adhog adugdhAm aduhan / adugdha / dudoha / duduhe / duhyAt / dhukSISTa / dogdhA dogdhA / dhokSyati dhokSyate / adhokSyat adhokSyata / adhukSat adhukSata // duhUdiguhUbhyaH sako lugvA vakAratavargayorAti (sU0 866) adugdha adhukSatAm adhukSanta / adhugdhAH-adhukSathAH adhukSAthAm adhugdhvam-adhukSadhvam / adhukSAvahi-aduhahi adhukSAmahi / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0930-946] adAdiSUbhayapadinaH 6 169 diha upacaye / degdhi / tadvat / liha AsvAdane / ho DhaH (sU0 243) leDhi / tadvat / STuJ stutau / AdeH SNaH svaH (sU0 748) orau (sU0 891) stauti-stuvIti stutaH-stuvItaH stuvanti / stute stuvIte / stuyAt stuvIyAt / stautu-stuvItu stutAt-stuvItAt stutAm-stuvItAm stuvantu / stuhi-stuvItAt / astaut astavIt astutAm-astuvItAm astuvan / astuta-astuvIta / tuSTAva tuSTuvatuH tuSTuvuH / krAditvAnneT / tuSTotha tuSTuvathuH tuSTuva / tuSTAva tuSTuva tuSTuma / tuSTuve / stUyAt stoSISTa / stotA stotaa| stoSyati stoSyate / astoSyat astoSyata // 930 stusudhanAM pe seriDU vaktavyaH 3 // astAvIt astoSTa / brUne vyaktAyAM vAci // 931 abAdAvIpi ti tmi 4 // bruva ikAraH pratyayo bhavati takArasakAramakArAdau piti pare abAdau viSaye // bravIti brataH bruvanti / bravISi brUthaH // 932 Ahazca pazcAnAm 5 // bruva uttareSAM tibAdinAM paJcAnAM NabAdayaH paJcAdezA bhavanti bruva AhazcAdezo bhavati // Aha AhatuH AhuH // 933 ta the 6 // Aho hakArasya takArAdezo bhavati the pare // Attha AhathuH brUtha / bravImi vaH brUmaH / brUyAt bravIta / bravItu brUtAm / abravIt abrata // 934 buvo vaciH 7 // bruvo vacirAdezo bhavati anapi viSaye / ikAra it / uvAca Uce / avocat avocata / zeSasya pUrvavatprakriyA / DaNuJ acchAdane // 935 UrNotervA vRddhiH 8 // hasAdau pite // UrNoti-Uauti // 936 UrNoterguNo disyoH 9 // vRddherapavAdaH / aurNot aurNoH // 937 UrNoterAmna 10 // 938 svarAdeH prH11|| svarAderdhAtordvitIyo'vayavo'dviruktaH sakharo dvirbhavati // 939 svarAtparAH saMyogAdayo nadarA dvina 12 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 UNunAva UrgunuvatuH // 940 UoteriDAdiH pratyayo vA Dita 13 // Urjunuvitha- Urjunavitha / UNuyAt UrtuviSISTa-UrNaviSISTa / UrguvitA-UrNavitA // 941 urNotervA vRddhiH sau pare 14 // pakSe gunnH| aurNAvIt-aurNavIt auMvIt aurNaviSTa auMviSTa // ityadAdiSUbhayapadinaH // 6 // iti lumvikaraNA adAdayo dhAtavaH / / ___ juhotyAdiSu parasmaipadinaH 7 lugvikaraNasyApi juhotyAdigaNasya vizeSaH / hu dAnAdanayoH // 942 hAderddhizca 1 // hu ityAdergaNAdutpannasyApo lumbhavati tasmin luki sati dhAtorvicanam // kuhozcaH ( sU0 746) / guNaH (sU0 692) / juhoti juhutaH // 943 dveH 2 // dviruktAduttarasyAnta ityetasyAdbhavati / juhvati / juhoSi juhuthaH juhutha / juhomi juhuvaH juhumaH / juhuyAt juhuyAtAm / juhotu juhutAt juhutAm juhvatu // 944 hedhiH 3 // juhoteruttarasya herdhirbhavati // juhudhi / ajuhot ajuhutAm / advayusItyukterguNaH / ajuvuH / ajuhoH ajuhutam ajuhuta / ajuhavam ajuhuva ajuhuma / juhAva juhuvatuH juhuvuH / juhavitha-juhotha // 945 bhIhubhRhINAmAmvA vaktavyaH sa lugvat 4 / / luki sati dhAtotvim // juhavAJcakAra / hUyAt / hotA / hoSyati / ahoSyat / ahauSIt ahauSTAm ahauSuH / tribhI bhaye / ji it / bibheti bibhItaH // 946 Giti hase bhiya ikAro vA vaktavyaH 5 // sArvadhAtuke / bibhitaH bibhyati / bibhIyAtbibhiyAt / bibhetu bibhitAt-bibhItAt bibhItAm bibhitAm / abibhet abibhitAm-abibhItAm abibhayuH / bibhAya / pakSe Am / bibhayAcakAra / bhIyAt / bhetaa| bheSyati / abheSyat / abhaiSIt / hI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 947-956] juhotyAdiSu parasmaipadinaH 7 171 * lajjAyAm / jiheti jihrItaH jihriyati / jihIyAt / jihetu / ajihvet ajitAm ajihayuH / jihvAya jihiyatuH jihiyuH / jihiyAMcakAra / hIyAt / tA / hRSyati / addeSyat / advaiSIt // I pR pAlanapUraNayoH // 947 RproriH pUrvasya // RproH pUrvasya / / RkArasya ikAro bhavati luki sati // guNa: ( sU0 692 ) piparti // 948 porur 7 || pavargAduttarasya RkArasya u bhavati kiti Giti ca pare // yvoviMhase ( sU0 316 ) pipUrtaH pipurati / pipUryAt / pipartu pipUrtAt pipUrtam pipuratu / pipUrhi / apipa: / RprordisyoraDAgamo vA vaktavya iti kecit // apiparat apipUrtam apiparuH / apipaH-apiparaH apipUrtam apipUrta / apiparam apipUrva apipUrma / papAra // 949 RsaMyogAderNAdera kittvaM vAcyam 8 // kittvAbhAvAdguNaH / paparatuH paparuH / paparitha / pUryAt ITo hAm ( sU0 821 ) parItA paritA / parISyati / pariSyati / aparI - Syat-apariSyat / apArIt // 950 vRddhihetau sAviTo na dIrghaH 9 // apAriSTAm apAriSuH / hakhospi pipartirasti / piparti pipRtaH piprati / pipRyAt / pipartu / apipaH / apiparat apipRtAm apiparuH / apipaH apiparaH / papAra papratuH papuH / Rto - riG / priyAt / partA / hanRtaH syapaH ( sU0 790 ) pariSyati / 1 apariSyat / apArSIt / ohAk tyAge / okAvitau / jahAti // 951 dvestau lopo 'nuvartate ikArazca 10 // dviruktasya dhAtorAkArasya lopo bhavati Giti khare ikArazca Giti hase pare // jahitaH // 952 jahAterAkArasya kliti hase IrvA vAcyaH 11 // jahItaH jahati // 953 jahAteryAdAdAvAlopo vAcyaH 12 // jahyAt / jahAtu-jahItAt jahitAt jahItAm jahitAm jahatu // 1 1 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 954 IrvA hau 13 // jahAtehI pare ikAraH siddha eva / pakSe akArekArau bhavataH // jahIhi-jahihi-jahAhi / ajahAt / ajahItAm-ajahitAm ajahuH / jahA~ jahatuH jahuH / jahitha-jahAtha / dAdere ( sU0 807 ) heyAt / hAtA / hAsyati / ahAsyat / ahAsIt / R gatau / RporiH pUrvasya ( sU0 947 ) // 955 asavarNe svare pUrvasya iyAdezo bhavati 14 // iyarti iyataH iati / iyUyAt / iyatu iyRtAt iya'tAm iyatu / iyahi-iya'tAt iyatam iya'ta / iyarANi iyarAva iyarAma / aiyaH-aiyarat aiyatAm aiyaruH / aiyaH-aiyaraH aivRtam aiyata / aiyava aiyuma / raH (sU0 116) / vRddhiH / Ara AratuH AruH / guNotisaMyogAdyoH (sU0 812) aryAt / artA / ariSyati / ariSyat / ladRzoH puSAditvAt GapratyayaH / serapavAdaH / guNaH. ( sU0 692 ) Arat // // iti juhotyAdiSu parasmaipadinaH // 7 // juhotyAdiSvAtmanepadinaH 8 .. - // athAtmanepadinaH // ohAG gatau // 956 bhRmA luki 1 // DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / ohAG gatau / mAG mAne ityeteSAM pUrvasyAkArasya ikAro bhavati luki sati // dvestau (sU0 951) jihIte jihAte jihate / jihIta / jihItAm / ajihIta / jahe / hAsISTa / hAtA / hAsyate / ahAsyata / ahAsta ahAsAtAm ahAsata / mAG mAne / mimIte mimAte mimate / mimIta mimItAm / amimIta / mame / mAsISTa / mAtA / mAsyate / amAsyata / amAsta / // iti juhotyAdiSvAtmanepadinaH // 8 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0957-963] juhotyAdiSubhayapadinaH 9 173 juhotyAdiSubhayapadinaH 9 athobhayadinaH // // DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / DuAvitau / bibharti bibhRtaH bibhrati / bibhRte / bibhRyAt / bibhrIta / bibhartu bibhRtAm / abibhaH abibhRtAm abhibharuH / abibhRta / babhAra babhratuH babhruH / babhartha babhre bibharAJcakAra bibharAMcakre bibharAmAsa bibharAMbabhUSa / yAdAdau / bibhriyAt bhRSISTa / bhartA 2 / hanRtaH syapaH (sU0 790 ) bhariSyati-bhariSyate / abhariSyat-abhariSyata / abhArSIt / uH ( sU0 864 ) abhRta / DudAJ dAne / dadAti // 957 dAdeH 1 // dviruktasya dhAtorAkArasya lopo bhavati Diti pare // dattaH dadati / datte dadAte dadate / dadyAt dadIta / dadAtu dattAdvA dattAm dadatu // 958 dA ho 2 // dAdhorAkArAsyaikAro bhavati pUrvasya ca lopo bhavati hau pare // dehi dattAm / adadAt adattAm adaduH / adatta / dadau / dade / deyAt / dAsISTa / dAtA 2 / dAsyati dAsyate / adAsyat adAsyata / dAdeH pe (sU0 725 ) adAt adAtAm aduH // 959 dAdhAsthAmitvaM serDitvam 3 // ThitvAnna guNaH // lopo hakhAjjhase (sU0 852) adita adiSAtAm adiSata / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH / dadhAti / dAdeH (sU0 957) // 960 pUrvasya Diti jhase dhaH 4 ||jhbhaantsy dadhAteH pUrvadakArasya dhakAro bhavati Giti jhase pare // dhattaH dadhati / dhatte / dadhyAt dadhIta / dadhAtu dhehi dhattAm / adadhAt adadhAH adhatta / dadhau dadhe / dheyAt dhAsISTa / dhAtA 2 / dhAsyati dhAsyate / adhAsyat adhAsyata / dAdeH pe (sU0 725) adhAt / adhita / Nijira zaucapoSaNayoH // irit / AdeH SNaH svaH (748) // 961 nijAM guNaH 5 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 niviviSAM pUrvasya guNo bhavati luki sati // nenekti neniktaH nenijati / nenekSi nenikthaH neniktha / nenejmi nenijvaH nenijmaH / nenikte / nenijyAt nenijIta / nenektu-neniktAt neniktAm nenijatu / nenigdhi-neniktAt neniktam nenikta // 962 dve khare'pi nopadhAguNaH 6 // dviruktasya dhAtorapi viSaye piti khare upadhAyA guNo na bhavati // nenijAni nenijAva nenijAma / neniktAm / anenek-aneneg aneniktAm / anenijuH anenikta / nineja ninije / nijyAt / sisyoH (sU0 858) nikSISTa nektA nektA / nekSyati nekSyate / anekSyat anekSyata / anijat anijatAm / aniTo nAmivataH (sU. 754 ) anaikSIt anaiktAm anaikSuH / vijir pRthagbhAve / vevekti / nenektivat // viSla vyAptau / veveSTi veviSTe / veviSyAt veviSIta veveSTu veviSTAm / aveveT avevei / viveSa viviSe / viSyAt vikSISTa / veSTA 2 / vezyati . vekSyate / avekSyat avekSyata / litpuSAdeUH (sU0 791) aviSat / Do veti kecit / hazaSAntAtsaka (sU0 800) avikSat avikSata // iti juhotyAdiSUbhayapadinaH // 9 // iti lugvikaraNA juhotyaadyH|| divAdiSu parasmaipadinaH 10 atha divAdayaH // // divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadakhAnakAntigatiSu // 963 divaaderyH1|| divAdergaNAdyaH pratyayo bhavati catuSu pareSu // apo'pavAdaH // yvorvihase (sU0 316) dIvyati / dIvyet / dIvyatu / adIvyat / dideva didivatuH didivuH / didevitha / dIvyAt / devitA / deveSyati / adeviSyat / adevIt / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0694-972 ] divAdiSu parasmaipadinaH 10 175 Sivu tantusantAne / sIvyati / sIvyat / sIvyatu / asIvyat / siSeva / sIvyAt / sevitA / seviSyati / aseviSyat / asevIt / nRtI gAtravikSepe / IkAra it / nRtyati / nRtyet / nRtyatu / anRtyat / nanarta nanRtatuH nanRtuH / nRtyAt / nartitA / nartiSyati / anatiSyat / / 964 nRttRchca t-kRtAM sasyAseriTra vA vaktavyaH 2 // nasyati / anaya't / anartIt / ir vayohAnau / Rta ir (sU0 820) yvorvihase (sU0 316) jIryati / jIryet / jIryatu / ajIryat / jjaar| guNaH (sU0 692 ) jajaratuH jajaruH / jIryAt / ITo grahAm (sU0 821) jaritA-jarItA / jariSyati-jarISyati / ajariSyat ajarISyat / irito vA (sU 740) ajarat / ajArIt / zo tanUkaraNe // 965 yoH 3 // yapratyaye pare dhAtorokArasya lopo bhavati // zyati / zyet / zyatu / azyat / zazau / zAyAt zAtA / zAsyati / azAsyat / vA silopaH / azAt azAsIt / cho chedane / chyati / cyet / chayatu / achayat / cacchau / chAyAt / chAtA / chAsyati / acchAsyat / acchAt acchAsIt / So'ntakamaNi / syati / syet / syatu / asyat / sasau / seyAt / sAtA / sAsyati / asAsyat / asAt asAsIt / do avakhaNDane / yati / yet / dyatu / adyat / dadau / deyAt / dAtA / dAsyati / adAsyat / adAt / rAdha sAdha saMsiddhau / rAdhyati / rAdhyet / rAdhyatu / arAdhyat / rarAdha // 966 rAdhatehiMsAyAM kiti NAdau seTi thapi caitvapUrvalopau vA 4 // redhatuH-rarAdhatuH / rAdhyAt / rAddhA / rAtsyati / arAtsyat / arAtsIt / arAddhAm iSa sarpaNe / iSyeti / iSyet / iSyatu / aiSyat / iyeSa / iSyat / eSitA / eSiSyati / aiSiSyat / aiSIt / vyadha tADane / grahAM kiti ca (sU0 873) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sArasvatavyAkaNaram / [vRttiH 2 vidhyati / vidhyet / vidhyatu / avidhyat / vivyAdha / vyaddhA / vyatsyati / avyatsyat / avyAtsIt avyAddhAm avyAtsuH / puS puSTau / puSyati / puSyet / puSyatu / apuSyat / pupoSa / puSyAt / poSTA / pokSyati / apokSyat / apuSat / zliS AliGgane / liSyati / zliSyet / zliSyatu / azliSyat / zizleSa / zliSyAt / zleSTA / zleSyati / azleSyat / hazaSAntAtsaka (sU0 800) // 967 zliSerAliGgane saka 5 // GApavAdaH / azlikSatkanyAM caitraH / anAliGgane / samazliSat jatu kASTham / tRp prINane / tRpyati / tRpyet / tRpyatu / atRpyat / tatarpa / tRpyat / radhAditvAdiDikalpena / tarpitA-traptA-ta" / rAro jhase dRzAm (sU0 796) tarpiSyati-trapsyati-taya'ti / atarpiSyat-atrapsyat-ata ya't // 968 spRzamazakazatRpAM sirvA vaktavyaH 6 // radhAditvAdveT / atIt atrApsItU-atArsIt / puSAditvAt ngH| atRpat / evaM dRp harSavimohanayoH / dRpyati / muha vaicitye / muhyati / mumoha / muhyAtU / druhAdInAM ghatvaDhatve vA (sU0 244) moDhA mogdhA mohitA / radhAditvAdveT / mokSyati-mohiSyati / amokSyat amohiSyat / puSAditvAt GaH / amuhat amohIt amaukSIt amukSat / Naz adarzane / nazyati / nanAza / phaNAditvAdetvapUrvalopau / nezatuH nezuH / nazyAt // 969 masjinazojhase nam vaktavyaH7 // chazaSarAjAdeH SaH (sU0 276) maSTA // 970 nazeH SAntasya 8 // nazeH pAntasya NatvaM na syAt // pranaSTAnazitA / nakSyati-naziSyati / aziSyat-anaMkSyat / puSAditvAt kaH // 971 De nazerata etvaM vA vAcyam 9 // anezat-anazat / zam dam upazame // 972 zamAM dIrghaH 10 // zamAdInAM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0973-978] divAdiSvAtmanepadinaH 11 177 dIrgho bhavati ye pare abAdau viSaye ca // zAmyati / zAmyet / zAmyatu / azAmyat / zazAma zematuH zemuH / zamyAt / shmitaa| zamiSyati / azamiSyat / litpuSAdeUH / azamat / azamIditi kecit / 'dam zram tam bhram kSam kram mad' ete zamAdayaH / rUpaM tadvat / jimidA snehane / AjI itau // 973 miderye guNo vaktavyaH 11 // medyati / medyet / medyatu / amedyat / mimeda mimidatuH mimiduH / midyAt / meditA / mediSyati / amediSyat / amidat / asu kSepaNe / asyati / Asa / asitA / asiSyati / / 974 asyaterDe thugvaktavyaH 12 // Asthat / iti divAdiSu parasmaipadinaH // 10 // divAdiSvAtmanepadinaH 11 athAtmanepadinaH // janI prAdurbhAve / IkAret // 975 jA janIjJoH 1 janI prAdurbhAve / jJA'vabodhane / anayorjAdezo bhavati catuSu pareSu // jAyate / jAyet / jAyetAm / ajAyata / gamAM khare (sU0789 ) zcutvam / jaJojaH ( sU0 253) jajJe / janiSISTa / janitA / janiSyate / ajaniSyata / ajaniSTa // 976 padAdestani kartaryapi seriNa vaktavyo dIpAdibhyo vA.2 // 'pad dIpa jan budha pUri tAyi pyAyi' ete padAdayaH // 977 lopaH 3 // iNsaMyoge tano lopo bhavati // janivadhyorna vRddhiH ( sU0 890) ajani ajaniSAtAm / dIpI dIptau / diipyte| dIpyeta / dIpyatAm / adIpyata / didIpe / dIpiSISTa / dIpitA / dISiSyate / adIpiSyata / adIpiSTa / adIpi / pUrI ApyAyane / pUryate / pUryeta / pUryatAm / apUryata / pupUre / pUriSISTa / pUritA / pUriSyate / a 12 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH2 pUriSyata / apUri / apuurisstt| pad gtau| padyate / padyeta / pdytaam| apadyata / patsISTa / pede / pattA / patsyate / apatsyata / apAdi apatsAtAm apatsata / budha avagamane / budhyate / budhyeta / budhyatAm / abudhyata / bubudhe / AdijabAnAm (sU0 239) / sisyoH (sU0 858) khase capA jhasAnAm (sU0 89) bhutsISTa / boddhA / bhotsyate / abuddha abhutsAtAm abhutsata / abodhi / tAyaG pAlanasantatyoH / tAyate / tatAye / tAyiSISTa / tAyitA / tAyi. Syate / atAyiSyata / atAyiSTa / atAyi / opyAyiG vRddhau / pyAyate / papyAye / pyAyiSISTa / pyAyitA / pyAyiSyate / apyAyiSyata / apyAyiSTa / apyAyi apyAyiSAtAm / imau dvau bhvAdiko // // iti divAdiSvAtmanepadinaH // 11 // divAdighUbhayapadinaH 12 - ayobhayapadinaH // Naha bandhane / nAti nadyate / na t na ta / nahyatu nahyatAm / anabat anayata / nanAha nehatuH nehuH / nehithananaddha nehe nahyAt / natsISTa / naho dhaH ( sU0 310) naddhA / natsyati natsyate anatsyat anatsyata / anAtsIt anAddhAm anAtsuH / anaddha anatsAtAm anatsata // iti divAdiSUbhayapadinaH // 12 // iti yavikaraNA divAdayo dhAtavaH // svAdiSabhayapadinaH 13 atha khAdayaH // tatrAdAvubhayapadinaH / SuJ abhissve| Ja ubhayapadArthaH / AdeH SNaH saH (sU0 748) // 978 khAdernu: 1 // khAdergaNAnuH pratyayo bhavati caturSu pareSu // apo'pavAdaH // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 979-988 ] svAdiSUbhayapadinaH 13 179 979 nUpaH 2 // vikaraNasya nupratyayasya uppratyayasya ca guNo bhavati piti pare // sunoti sunutaH / nu dhAtoH ( sU0 776 ) sunvanti / sunoSi sunuthaH sunutha / sunomi // 980 urvamorvA lopaH 3 || asaMyogAduttarasya pratyayasaMbandhina ukArasya vA lopo bhavati vamoH parayoH / sunuvaH-sunvaH / sunumaH- sunmaH / sunute sunvAte sunvate / sunuyAt sunvIta / sunotu sunutAdvA sunutAm sunvantu // 981 orvA hai : 4 // pratyayasaMbandhina ukArAduttarasya herlugbhavati // vAgrahaNAtsaMyogAnna / tena takSNuhi tvakSNuhItyatra na / sunu sunutAt / sunavAni / sunutAm / asunot asunuta / suSAva suSuvatuH / suSavitha-suSotha suSuve / sUyAt soSISTa / sotA 2 / soSyati soSyate / asoSyat asoSyata // stusudhUJAM pe seriDDA vaktavyaH (sU0 930) asAvIt asauSIt dusustunudhAtUnA miDDeti kecit / asaviSTa asoSTa / ciJ cayane / cinoti cinute / cinuyAt cinvIta / cinotu cinutAm / acinot / acinuta / 982 cinoteH saNAdau kitvaM vA vAcyam // 5 // cikAya cikyatuH cikyuH / cicAya / cikye cicye / cIyAt / ceSISTa / cetA 2 / ceSyati-ceSyate / aceSyat aceSyata / acaiSIt aceSTa | stRJ AcchAdane / stRNoti stRNute / tastAra / guNortisaMyogAdyoH ( sU0 812 ) tastaratuH tastaruH / tastartha / tastare / staryAt // 983 saMyogAdi RdantavRvRJAM sIsyorAtmanepade iDDA vaktavyaH 6 // stariSISTa / uH ( sU0 864 ) stRSISTa / startA 2 stariSyati - stariSyate / astariSyat astariSyata / astArSIt astariSTa astRta / vRn varaNe / vRNoti vRNute / vavAra vatratuH vavruH / vRNotesthapo nityamiT / vavaritha vatrathuH vatra / vavAra vavara vavRva vavRma / vatre Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 vavRTve / triyAt variSISTa / ITo grahAm (sU0 821) varISISTa / varitA varItA 2 / variSyati varISyati / variSyate varISyate / avariSyat avarISyat / avariSyata avarISyata / avArIt avariSTa avarISTa avRta / dhUJ kampane / dhUnoti dhUnute / dhUnuyAt dhUnvIta / dhUnotu dhUnutAm / adhUnot adhUnuta / dudhAva dudhuve / dhUyAt dhaviSISTa-dhoSISTa // 984 svaratisUtisUyatidhRvadhAdInAM vA 7 // dhavitA dhotA / dhaviSyati dhoSyati / adhaviSyat adhoSyat / adhAvIt / adhaviSTa adhoSTa // // iti khaadissuubhypdinH||13|| khAdiSu parasmaipadinaH 14 // atha parasmaipadinaH // // hi gatau vRddhau ca / hinoti / / 985 dviruktasya hinoteH kutvaM vAcyam 1 // jighAya / hiiyaat| hetA / heSyati / aheSyat / ahaiSIt / zakla zaktau / zaknoti / zazAka / lopaH pacAM kitye cAsya (sU0 762) zekatuH zekuH / zakyAt / zaktA / zakSyati / azakSyat / azakat / ghivi prItau / idita (sU0 745) iti num // 986 dhinvikRNvyornolopo vAcyaH 2 // catuSu // 987 yavayorvase hakAre ca lopaH 3 // dhinoti / dhinuyAt / dhinotu / adhinot didhinva / dhinvyAt / dhinvitA / dhinviSyati / adhinviSyat / adhinvIt / kRvi hiMsAyAm / kRNoti / cakRNva / dhinotivat / zru zravaNe // 988 zruvaH zR4 // zruvaH zR bhavati catueM pareSu // zRNoti / zuzrAva / zuzrotha / zrUyAt / zrotA / zroSyati / azroSyat / azrauSIt // // iti khAdiSu parasmaipadinaH // 14 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 989-995] rudhAdiSUbhayapadinaH 16 181 juhotyAdiSu AtmanepadinaH 15 1 // athAtmanepadinaH // azUG vyAptau / UGAvitau / aznute / aznuvIt / aznutAm / Anuta / nugazAm (sU0 764 ) / Abhvo - rNAdau (sU0 712) Anaze / Udito vA (sU0 751 ) aziSISTa / akSISTa / azitA - aSTA / aziSyate - akSyate / AziSyataAkSyata / AziSTa- ASTa AkSAtAm AkSat // // iti khAdiSvAtmanepadinaH // 15 // iti nuvikaraNAH khAdayaH // rudhAdiSUbhayapadinaH 16 // atha rudhAdayaH // tatrAdAvubhayapadinaH / rudhirAvaraNe / irit // 989 rudhAdernam 1 // ruSAdergaNAnnam pratyayo bhavati caturSu pareSu // apo'pavAdaH / makAraH sthAnaniyamArthaH / Natvam / tathordha: ( sU0 753 ) ruNaddhi / namaso'sya ( sU0 899 ) // 990 hasAt jhasasya savarNe jhase lopo vAcyaH 2 // rundhaH / rundhanti / ruNatsi rundhaH rundha | ruNadhmi rundhvaH rundhmaH / rundhe rundhAte rundhate / rundhyAt / rundhIta / ruNaddhu rundhAm / aruNat-arudU | arundha / rurodha rurudhatuH rurudhuH / rurodhitha / rurudhe rurudhAte / rudhyAt / rutsISTa / roddhA 2 / rotsyati rotsyate / arotsyat arotsyata / aniTo nAmivataH ( sU0 754 ) arautsIt / sisyoH (sU0 858) aruddha arutsAtAM arutsata / irito vA (sU0 740 ) arudhat / ucchRdir dIptidevanayoH / uzarAvitau / chRNatti chantaH chandanti / chante / ghRndyAt / chandIta / chRNattu chRntAm | acchRNat acchRNad // 999 duH saH 3 || dakArasya vA sakAro bhavati sipi viSaye || acchRNaH / acchRNat acchRntam acchRnta / T Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 cacchadaM cacchRde / chudyAt / chrutsISTa chardiSISTa / charditA 2 / chardiSyati-chapa'ti / chrdissyte-cchrtyte| acchardiSyat acchaya't / acchardiSyata-acchaya'ta / irito vA (sU0 740) acchradat acchardIt / acchardiSTa / utRdira hiMsAnAdarayoH / tRNatti tRntaH tRndanti / tRnte / tRndyAt / tRndIt / tRNattu tRntAm / atRNat atRnta / tatarda tatRde / tRdyAt / tRtsISTa tardiSISTa / tardiSyati-taya'ti / tardiSyate taya'te / atardiSyat ataya't / atardiSyata-ataya'ta / atRdat atIt // 992 nRtatRdachdacdakRyo'se: stAderiDA 4 // atardiSTa // iti rudhAdiSUbhayapadinaH // 16 // rudhAdiSu parasmaipadinaH 17 atha parasmaipadinaH // ziSla vizeSaNe / zinaSTi ziSTaH ziMSanti / ziMSyAt / zinaSTu azinaT / zizeSa / ziSyAt / zeSTA / zekSyati / azekSyat / aziSat / hisi hiMsAyAm / idita ( sU0745 ) iti num // 993 namaH 1 // namaH pratyayAtparasya nasya lopo bhavati // hinasti hiMstaH hiMsanti / hiMsyAt / hinastu / dhau salopo vA sasya da iti kecit / hindhi hinddhi / ahinat ahinad // 994 dipi sasya daH sipi vA 2 // ahinat ahinaH / jihiMsa / hiMsyAt / hiMsitA hiMsiSyati / ahiMsiSyat / ahiMsIt / bhaJjo Amardane / o it / bhanakti bhaGgaH bhaJjanti / babhaJja / bhatA / bhakSyati / abhakSyat / / 995 sAvaniTo nityaM vRddhiH 3 / aniTo dhAtornityaM vRddhirbhavati parasmaipade sau pare / abhAGkSIt abhAtAm abhAGkSuH / aJjU vyaktimrakSaNakAntigatiSu / anakti / ajyAt / anaktu A. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0996-1006] tanAdiSUbhayapadinaH 19 183 nak Anam / AnaJja / adhyAt / aJjitA atA / aJjiSyati akSyati / AJjiSyat AkSyat // 996 aJjeH syau nitya'miDvAcyaH 4 // AJjIt // iti rudhAdiSu parasmaipadinaH // 17 // rudhAdhiSvAtmanepadinaH 18 / athAtmanepadinaH // jiindhI dIptau / biI itau / indhe / indhIta / indhAm / aindha / indhAJcake / indhiSISTa / indhitaa| indhiSyate / aindhiSyata / aindhiSTa // iti rudhAdiSvAtmanepadinaH 18 // // iti namvikaraNA rudhaadyH|| tanAdiSUbhayapadinaH 19 atha tanAdayaH // sarve ubhayapadinaH / tanu vistAre // 997 tanAderup 1 // tanAdergaNAdup pratyayo bhavati caturpu pareSu // apo'pavAdaH / nUpaH (sU0 979) tanoti tanute / tanuyAt tanvIta / tanotu tanutAm / atanIt atanuta / tatAna tenatuH tenuH / tene / tanyAt / taniSISTa / tanitA 2 / taniSyati tanipyate / ataniSyat ataniSyata / atAnIt / atanIt / ataniSTa // 998 tanAderakarotestanthAsovA silopo vAcyaH 2 // lopastvanudAttatanAm (sU0 886) atata / atathAH atnisstthaaH| kSaNu kSiNu hiMsAyAm / kSaNoti kSaNute / kSaNuyAt kSaNvIta / kSaNotu kSaNutAm / akSaNot / akSaNuta / cakSANa cakSaNe / kSaNyAt / kSaNiSISTa / kSaNitA 2 / kSaNiSyati kSaNiSyate / akSaNiSyat akSaNiSyata / yantakSaNa (sU0 780) iti na vRddhiH / akSaNIt / akssnnisstt-aksst| akSathAH-akSaNiSThAH // 999 tanAde Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 rupadhAyAH guNo vA piti 3 // kSiNoti kSeNoti / akSeNIt akSita-akSaNiSTa / SaNu dAne / sene / sAyAt sanyAt / asAt-asaniSTa / asAthAH-asaniSThAH / DukRJ karaNe / ddunyaavitau| guNaH ( sU0 692 ) nUpaH (sU0 979) karoti // 1000 GityaduH 4 // karoterakArasya ukAro bhavati Giti vibhaktau parataH // kurutaH kurvanti / karoSi kuruthaH / karomi // 1001 kuracharona dIrghaH 5 // 1002 ko nityaM vamorulopo vAcyaH 6 // kurvaH kurmH| kurute||1003 kujoye 7 // kRtra uttarasya upapratyayasya lopo bhavati ye pare // kuryAt kurvIta / karotu karavANi kurutAm / karavai / akarot / akuruta / cakAra cakratuH cakruH / cakartha cakre / kriyAt kRSISTa / kartA / karidhyati / akariSyat / akArSIt / akRta akRSAtAm akRSata // 1004 saMparyupebhyaH karotebhUSaNe'rthe suTa 8 // saMskaroti / / 1005 advitvavyavadhAne'pi sud syAt 9 // samaskarot saJcaskAra // 1006 sasuT kRjo NAdau nityamiDDAcyaH 10 // saJcaskaritha / evamupaskurute // manu avbodhne| manute / mene / mantA / vanu yAcane / parasmaipadyayamityeke / vanute // iti tanAdhubhayapadinaH // 19 // ityuvikaraNAstanAdayaH // tudAdiSUbhayapadinaH 20 atha tudAdayaH // tatrAdAvubhayapadinaH // tuda vyathane / akAra ubhayapadArthaH // 1007 tudAderaH 1 // tudAdergaNAdapratyayo bhavati catueM pareSu // apo'pavAdaH // GittvAnna guNaH / tudati Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1008-1017] tudAdiSUbhayapadinaH 20 185 tudate / tudet / tudeta / tudatu tudatAm / atudat atudata / tutoda tutude / tudyAt / tutsISTa / totA totsyati totsyate / atotsyat atautsIt atauttAm atautsuH / atutta atutsAtAm atutsata // bhrasjo pAke / o it // 1008 anyatra so jaH 2 // jhasparatvAbhAve sasya jo bhavati // grahAM kGiti ca ( sU0 873 ) 1009 apratyayo Gidvat 3 // bhRjjati bhRjjate / babhrajja / RsaMyogAt (sU0 743 ) iti kittvAbhAvAnna saMprasAraNam / babhrujjatuH babhrajjuH / babhrujjitha babhraSTha baje // 1010 bhrajjateH sakArarephau lasvA ramAgamonapi vA vAcyaH 4 // babharja babharje / bhRjyAt bharjyAt / bhrakSISTa-bhakSaSTa / bhraSTA-bhaSTa / bhrakSyati bharkSyati / atrakSyat - abharkSyat / abhrAkSIt abhArkSIt / abhraSTa - abhaSTa // diza atisarjane / dikSISTa / adikSat adikSata / kSipa preraNe / kSipsISTa / akSipta / kRS vilekhne| kRkSISTa RSTA - kaSTa / akAkSat akrAkSIt / akSata akRSTa akRkSAtAm akSata // mila saMgamane / mimile / ameliSTa / mula mokSaNe // 1011 mucAdermum 1 4 // mucAdInAM mumAgamo bhavati apratyaye pare // muJcati muJcate / mumoca mumuce / mucyAt / sisyoH ( sU0 858) anena guNA - bhAvaH / coH kuH ( sU0 285) mukSISTa / moktA 2 / mokSyati mokSyate / amokSyat amokSyata / amucat-amukta | luppa chedane / lumpati / lupsISTa / alupat / vidva lAbhe / vindati / avediSTa / aniDayamityeke / vettA / lip upadehe / 'muc lup vid lip sic kRt piz khid ete mucAdayaH || limpati / lilepa / alipat alipata // 1012 lipisicihnayatInAmAtmanepade se vA vAcyaH 6 // atipta / Sicla kSaraNe / I Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 - sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 siJcati siSeca / sicyAt / sikSISTa / sektA 2 / sekSyati / asicat asicata asikta // iti tudAdiSUbhayapadinaH // 20 // tudAdiSu parasmaipadinaH 21 atha parasmaipadinaH // kRtI chedane / kRntati / cakarta / kRtyaat| kartitA / katiSyati / akartiSyat / akartIt // lubha vimohane / lobhitA lobdhA / alobhIt // cUtI hiMsAgranthanayoH / cartiSyati caya'ti / acartIt // vidha vidhAne / vedhitA // kuTa kauTilye // 1013 kuTAdeNidvarjaH pratyayo Didvat 1 // cukoTa cukuTitha / kuTitA / akuTIt // truTa chedne| truTyati truttti| ovazyU chedane / oU itau / grahAM kiti ca (sU0 873) vRzcati / vavrazca vavRzcatuH vavRzcaH / vavrazcitha-vajraSTha vRzcyAt / Udito vA (sU0 751) vRzcitA vraSTA / skorAyozca (sU0 301) vrazciSyati brakSyati / abravIt avAkSIt abrASTAm / kR vikSepe / Rta ira (sU. 820) kirati / cakAra ckrtuH| kIryAt / karitA / ITo grahAm (sU0 821) karItA / kriissyti-krissyti| akriissyt-akrissyt| akArIt // 1014 upAkiratezchede'rthe suvAcyaH // 1015 // hiMsAyAM pratezca 3 // upaskirati upacaskAra / pratiskirati // gR nigaraNe / girati // 1016 // girate rasya vA laH svare vAcyaH 4 // gilati / jagAra-jagAla jagaratuH jagalatuH jagaruH-jagaluH / agArIt agAlIt / spRza sparzane / spRzati / pasparza / spRzyAt / spraSTA spaSTI / sprakSyati spardhyati / aspakSyat-aspIt / aspAkSIt / ro vA / aspAkSIt // 1017 kRSAdInAM vA sirvaktavyaH 5 // tatpakSe / hazaSAntAtsaka (sU0 800) aspRkSat / praccha jJIpsA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01018-1025] tudAdiSvAtmanepadinaH 22 187 yAm / saMprasAraNam / pRcchati / papraccha papracchatuH / papracchitha-papraSTha / pRcchayAt / praSTA / prakSyati / aprAkSIt / sRja visarge / sRjati / sasarja sasRjatuH sasRjuH / sasarjitha-sasraSTha / sRjyAt / rAro jhase dRzAm (sU0 796) sraSTA / srakSyati / asrAkSIt / Tumasjo zuddhau / Tuo itau / anyatra so jaH (sU0 1008) majati / mamaja / malA / masjinazojhase num (sU0 969) makSyati amAGkSIt amAtAm amAkSuH / viz pravezane / veSTA / avikSat / mRS Amarzane / amrAkSIt amAIt amRkSat / viccha gtau| AyaH (sU0 781) vicchAyati / vicchAyAJcakAra-viviccha / vicchAyyAt-vicchayAt / vicchaayitaa-vicchitaa| avicchaayiit| iSu icchAyAm / gamAM chaH ( sU0 787 ) icchati icchet / iyeSa / eSitA / eSTA / chupa sparze / choptA achaupsIt // liza gatau / leSTA / alikSat / khida parighAte / khindati khettA / akhaitsIt // piza avayave / piMzati / pezitA / / iti tudAdiSu parasmaipadinaH // 21 // . tudAdiSvAtmanepadina: 22 // athAtmanepadinaH // mRG prANatyAge // 1018 ayaki 1 // RkArasya riGAdezo bhavati akAre pratyaye yaki ca pare ||nu dhAtoH (sU0 776) mriyate // 1019 saparokSayostAdau mriyateH parasaipadaM vAcyam 2 // mamAra mamratuH / mRSISTa / martA / mariSyati / amariSyat / lopo hakhAjjhase (sU0 852) / amRta amRSAtAm amRSata // dRG Adare / driyate / dadre / dRSISTa dartA / hanRtaH syapaH (sU0 790) dariSyate / adariSyata / adRta / dhRG avasthAne / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 1 1 1 mriyate tadvat / pRD vyApAre / vyApriyate / vyApariSyate / vyApRta vyApRSAtAm / ovijI bhyclnyoH| vijate / vijeta / vijatAm / avijata / vivije / vijitA // 1020 vijeH para iT kidvaktavyaH 3 // tato nopadhAguNaH / vijiSyate / avijiSyata / avijiSTa / olasjI brIDAyAm / anyatra so jaH (sU0 1008 ) lajjate / lalajje / alajjiSTa || iti tudAdiSvAtmanepadinaH // 22 // iti avikaraNAstudAdayaH // kryAdiSUbhayapadinaH 23 1 1 atha RyAdayaH // tatrAdAvubhayapadinaH || DukrIm dravyavinimaye // 1021 nA kryAdeH 1 // tryAdergaNAnnApratyayo bhavati caturSu pareSu // apo'pavAdaH // Natvam / krINAti // 9022 I hase 2 // nA ityasyAkArasya IkAro bhavati Giti hase pare // krINItaH 1023 nAtaH 3 // nA ityasyAkArasya lopo bhavati Giti khare pare // krINanti / krINAsi kINIthaH krINItha / krINAmi krINIvaH 1 krINImaH / krINIte / krINIyAt krINIta / krINAtu krINItAm / akrINAt akrINIta | cikrAya cikriyatuH cikriyuH / cikrayitha cikretha / cikriye / krIyAt SISTa kretA 2 / kreSyati yate / akreSyat akreSyata / akraiSIt aSTa / prIJ tarpaNe kAntau ca / pipriye / mIn hiMsAyAm / mInAti // 1024 mInAtimino - tidIGAM guNavRddhiviSaye kyapi ca AtvaM vAcyam 4 // mamau mimyutuH mimyuH / mamitha - mamAtha / mAsISTa / mAtA / amAsItameSTa || skun ApravaNe || 1025 stambhustumbhuskambhuskumbhuskubhyo nurnAzca 5 || skunoti skunAti / askunIt / cusku I Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0926-1031] kyAdiSu parasmaipadinaH 24 viSe / askauSIt / askoSTa / / stambhu stambhu skasbhu skumbhu rodhane / stannoti-stabhnAti / stubhnoti-stubhnAti / skannoti-skanAti / skumnoti-skunAti / stabhAna / stubhAna / skabhAna / skubhAna / astabhat // 1026 justambhumracumlucugucuglucugluJcazvibhyazleraG vA 6 // astambhIt / pUJ pavane // 1027 pvAdehavaH 7 // pvAdInAM hakho bhavati catuSu pareSu // punAti puniite| punIyAt punIta / punAtu punItAm / apunAt / apunIta / pupAva pupuve / pUyAt paviSISTa / pavitA 2 / paviSyati pavi. Syate / apaviSyat apaviSyata / apAvIt / apaviSTa / kRJ hiMsAyAm / kRNAti kRNIte / cakAra cakare / kIryAt kariSISTa / akArIt / dhUJ kampane / dhunAti dhunIte / dudhAva adhaviSTa adhoSTa // graha upAdAne / grahAM viti ca (sU0 873) gRhAti gRhItaH / gRhIte / gRhNIyAt / gRhNIta / gRhNAtu-gRhNItAt gRhNItAm gRhNantu // 1028 hasAdAna hau 8 // hasAntAtrayAdergaNAdAnapratyayo bhavati hau pare // nApratyayAbhAvaH / gRhANa / agRhNAt / jagrAha / jagRhe / gRhyAt / ITo grahAm (sU0 821) iti IH / grahiSISTa grahItA 2 / grahISyati / agrahISyat agrahISyata / aprahIt agrahISTa // iti zyAdiSUbhayapadinaH // 23 // tyAdiSu parasmaipadinaH 24 atha parasmaipadinaH // puS puSTau / puSNAti puSNIyAt / puSNAtu puSNItAt puSNItAm puSNantu / puSANa / apuSNAt / pupoSa / puSyAt / poSitA / poSiSyati / apoSiSyat / apoSIt / muSa steye / muSNAti / mumoSa muNyAt / moSitA moSiSyati / amo. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 SiSyat / amoSIt // zR hiMsAyAm / zRNAti / zazAra zazaratuH zazaruH / zIryAt / zaritA / zariSyati / azariSyat / azArIt / jyA vayohAnau / grahAditvAtsaMprasAraNam / jinAti jinIyAt / jijyau jijyatuH jijyuH / jijyitha-jijyAtha / jIyAt / jyaataa| jyAsyati / ajyAsyat / ajyAsIt / jJA avabodhane / jA janIjJoH (sU0 975) jAnAti / jajJau / jJAyAt jJeyAt / jJAtA ajJAsIt / lI zleSaNe / lInAti // 1029 lIliGorAtvaM vA 1 // lalau / lilAya lilyatuH / lAtA-letA / alAsIt / alaiSIt / bandha bandhane / badhnAti babandha / bhatsyati / amAntsIt / mantra viloDane / manAti / kuS niSkarSe / kuSNAti / kuSANa / cukoSa kuSyAt / koSitA / akoSIt / aza bhojane / anAti abhIyAt / anAtu anItAt anItAm anantu / azAna / aash| azitA / AzIt // iti kyAdiSu parasmaipadinaH // 24 // tyAdiSvAtmanepadina: 25 ||athaatmnepdinH|| vRG saMbhaktau / vRnniite| vRNIta / vRNItAm / avRNIta / vane / variSISTa varISISTa // 1030 saMyogAdiRdanta. vRvRkSAM sisyorAtmanepade ir3A vAcyaH 1 // vRSISTa / uH (sU0 864) avariSTa-avarISTa avRta / ityAdi // iti RyAdipvAtmanepadinaH 25 // iti nAvikaraNAH jyAdayaH // curAdigaNaH 26 atha curAdayaH // cura steye // 1031 curAdeH 1 // curAde1 eteSAM NijantavatprakriyA rUpasiddhizca / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1032 - 1047] curAdigaNaH 26 191 rgaNAtkhArthe JiH pratyayo bhavati // upadhAyA guNaH / sadhAtuH (sU0 782) apguNAyaH / corayati / corayet / corayatu / acorayat / corayAJcakAra / corayAmbabhUva / corayAmAsa / corayAJcakre / JaH 1 (sU0 844) coryAt / corayitA / corayiSyati / acorayiSyat / JeraG dvizca (sU0 843) aGi laghau hakha upadhAyAH ( sU0 845 ) laghordIrghaH (sU0 846) acUcurat / citI saMjJAne / cetayati / acIcitat / citi smRtyAm / idito num / ( sU0 745 ) cintayati / laghorabhAvAnna dIrghaH / acicintat / curAderjirveti kecit / cintati / pIDa avagAhane / pIDayati // 1032 bhrAjabhAsabhASadIpajIva mIlapIDAM vopadhAyA havo Gapare jau 2 // apIpiDat apipIDat / pratha prakhyAne / prathayati // 1033 smRddRtvaraprathapradastRsparzA pUrvasyAto'daGpare jau 3 // itvApavAdaH / apaprathat // pRtha prakSepe // 1034 upadhAyA RvarNasyAGi R vA vaktavyaH 4 // irarArAmapavAdaH / apIpRthat apaparthat / jJapa jJAnajJApanayormit // 1035 mitAM hakhaH 5 // mitAM dhAtUnAM hakho bhavati jau pare // jJapayati / ciJ cayane / mit // 1036 cisphurorbhAvAtvaM vA 6 / 1037 rAto Jau puk 7 // R gatAvityasyAkArasya ca pugAgamo bhavati trau pare // capayati-cayayati // arca pUjAyAm / arcayati // 1038 kharAdeH paraH 8 // svarAderdhAtoH paro'vayavo'dviruktaH sakharo dvirbhavati // nadarAH saMyogAdayo na dviH (sU0 939) iti rephasya na dvitvam / Arcicat / kRta saMzabde // 1039 dhAtorupadhAyA RkArasya IkArAdezo vAcyo jipratyaye pare 9 // kIrtayati / acikIrtat / gaNa saMkhyAne / akArAntaH / allopasya sthAnivattvAnna Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 . sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 vRddhiH / gaNayati // 1040 allopino nAkAryam 10 // ajagaNat / kathagaNayoraGkArya ceti kecit / ajIgaNat / Rtha vAkyaprabandhe / kathayati / acakathat-acIkathat / una parihANe / Unayati // 1041 jinimittasvarAdezo dvitve kartavye sthAnibat 11 // kharAdeH paraH ( sU0 1038 ) arthaG yAcane / arthayate / Athita / saMgrAmaG yuddhe / asasaMgrAmata // andha dRSTayupaghAte / Andadhat / aGka aGga pade lakSaNe ca / AJcakat // iti curAdigaNaH // 26 // ___ vyantaprakriyA 27 . // atha jyantAH // 1042 dhAto preraNe 1 // prayojakavyApAre'rthe dhAtoniH pratyayo bhavati // kurvantaM prerayati yaH sa prayojakaH / kArayati kArayate / acIkarat / pAcayati apIpacat / bhaktaM prerayati bhAvayati bhAvayate / bhAvayAMbabhUva / 1043 aGsayoH 2 / pUrvasyokArasyetvaM pavargayavaralajakAredhvavarNapareSu parataH // 1044 dvirnimitteci 3 // dvitvanimitte'ci aca Adezo na dvitve kartavye // abIbhavat / mRG mohane / mAvayati / amImavat / yu mishrnne| ayIyavat / ru zabde / arIravat / lUJ chedane / alIlavat / ju gatau / ajIjavat // 1045 sravatizRNotidravatipravatiplavaticyavatInAm 4 // aG. sayoH pUrvasyetvaM vA'varNapare dhAtvakSare pare // asisravat-asusravat / azizravat-azuzravat / adidravat-adudravat // 1046 hano ghat 5 // hanterghadAdezo bhavati bNiti Napavarjite parataH // ghAtayati / ajIghatat / zadUla zAtane // 1047 zadeH zat 6 // zadeH zatAdezo Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1048-1067] jyantaprakriyA 27 193 bhavati agatau jau pare // zAtayati / gatau tu sAdayati / azIzatat / rAto jau puk (sU0 1037) DudAJ dAne / dApayati adIdapat / dhApayati adIdhapat // 1048 pugantasya guNo vaktavyaH 7 // arpayati / kharAdeH paraH (sU0 1038) Arpipat / SThA gatinivRttau / sthApayati // 1049 tiSThaterupadhAyA ikAro ghaktavyoGi pare 8 // tato dvitvam / atiSThipat // 1050 pAderyuk 9 // pAzAchAsAheveJAM yugAgamo bhavati nau pare / / paayyti||1051pibterngi pUrvasyekAropadhAlopauvaktavyau 10 // apIpyat / zo tanUkaraNe / sandhyakSarANAmA (sU0 803) zAyayati / azIzayat / cho chedane / acIchayat / So'ntakarmaNi / sAyayati asISayat / hRJ spardhAyAm // 1052 hvayateraGi saMprasAraNaM yugabhAvazca vaktavyaH kRtasaMprasAraNasya dayateraGi kramAguNavRddhI vAcye 11 // ajuhAvat ajUhavat ajUhavatAm / vyaJ saMvaraNe / vyAyati avivyayat / veJ tntusNtaane| vAyayati / avIvayat // 1053 pAtejhai lugvaktavyaH 12 // yuko'pvaadH| pAlayati / apIpalat / rabha rAbhasye / rabhaso vegaharSayoH // 1054 rabhalabhoH svareNAdyapI vinA numvAcyaH 13 / / rambhayati / ararambhat / hulabha prAptau / lambhayati / alalambhat / prIJ tarpaNe // 1055 prIdhujornu 14 // anayornugAgamo bhavati jau pare // prINayati / apiprINat / dhUJ kmpne| dhUnayati / adudhUnat // smiJ ISaddhasane // 1056 smayaterAtyAtvaM au vAcyam 15 // vismApayate / asiSmapat / Ati kim / vismApayati / asiSmayat // 1057 ruhenau po vA vAcyaH 16 // ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca / rohyti| ropayati / arUruhat aruurupt|| 13 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 kRpU sAmarthe / kRpo rola: (sU0857) kalpayati // 1058 upadhAyA RvarNasyAGi vA vaktavyaH 17 // irarArAmapavAdaH / acIklupatacakalpat // vRtu vartane / vrtyti| avIvRtat-avavartat / mRjUSa shuddhau| mArjayati / amImRjat amamArjat // 1059 iDAdeauM puk ca 18 // ikrIjInAmAtvaM bhavati nau pare hIlIrInuyIkSmAyInAM pugAgamo bhavati au pare // iG adhyayane / adhyApayati / adhyApipat // 1060 apare au iDo gAG vA vaktavyaH 19 // adhyajIgapat / DukrIJ dravyavinimaye / kApayati acikrapat / jI jaye / jApayati / ajIjapat / hI lajjAyAm / hepayati / majIhipat / blI varaNe / blepayati / abiblipat / rIG kSaraNe / repayati / arIripat // kuyI durgandhe // 1061 yavayorvase hakAre ca lopo vaktavyaH 20 // kopayati / acUkupat |maayii vidhUnane / ekaH kSmAyati tamanyaH prerayati kSamApati / acikSmapat / lIG zleSaNe // 1062 lIyateAvAtvaM vA 21 // vilApayati // 1063 lIloH pura vaktavyaH 22 // vilepayati / vyalIlipat vyliilpt|| 1064 lIlojhai kramAnugluko vA 23 // vilInayati / vyalIlinat / lA grahaNe / lApayati / alIlapat / lAlayati / alIlalat alIlalatAm // 1065 na ritaH 24 // RkAreto'nekakharasya zAsazcaGi ukta kArya na bhavati // Dhoka gatau / Dhokayati / aDuDhaukat / TuyAcU yAcJAyAm / yAcayati / ayayAcat / zAsu anuziSTau / zAsayati / azazAsat / daridrA durgatau / daridrayati / adadaridrat adadaridratAm / duSa vaikRtye // 1066 duSeauM vA dIrgho vaktavyaH 25 // dUSayati doSayati / adUduSat / ghaTa mbheSTAyAm // 1067 mitAM hRkhaH 26 // dhAtupAThe mita ityevaM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1068 - 1084] saprakriyA 28 195 paThitAnAM dhAtUnAM hRkho bhavati au pare / ghaTayati / ajIghaTat / vyatha duHkhabhayacalanayoH / vyathayati / avivyathat // evaM paJcapaJcAzato rUpam // 1068 janInRSukrasuraJjo'mantAzca 27 // ete'pi mitaH // janayati / arjIjanat / Su vayohAnau / Su it / jasyati / ajIjarat / knasu haraNadIptyoH | nasayati / aciknasat / raJja rAge // 1069 raJjeauM mRgaramaNe'rthe nalopo vAcyaH 28 // rajayati mRgAn / arIrajat / zama dama upazamane / zamayati / azIzamat / damayati / adIdamat // 1070 jAnAteauM vA hakhaH 29 // jJA'vabodhane / ekaH jAnAti tamanyaH prerayatIti jJapayati / ajijJapat // 1071 jvalaglAsnAzca vA mitaH 30 // jvala dIptau / jvalayati jvAlayati / ajijvalat / glai harSakSaye / glapayati glApayati / ajiglapat / SNA zauce / AdeH SNaH sraH (sU0 748 ) snApayati / snapayati / asipat osphAyI vRddhau // 1072 sphAyo vakAraH syAt au pare 31 // sphAvayati / apisphavat // 1073 bhiyo Jau vA pugAtve vAcye 32 // bhISayati bhApayati bhAyayati / abIbhiSat abIbhapat abIbhayat // 1074 vyApAramAtre nirvaktavyaH sa ca Dit 33 // halaM gRhNAtIti halayati // iti vyantaprakriyA // 27 // saprakriyA 28 // atha saprakriyA nirUpyate // 1075 icchAyAmAtmanaH saH 1 // dhAtoricchAyAmarthe saH pratyayo bhavati sA cetkhasambandhinI / dvizca / bhavitumicchati bubhUSati / sa dhAtuH (sU0 782 ) dhAtutvAdativAdi / ade ( sU0 695) // 1076 vuH se2 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH2 ucca Azca vR tasmAt vuH / uvarNAntAhavarNAntAcca grahaguhozca se pare iT na bhavati // 1077 nAniTi se 3 // ijite sapratyaye pare guNo na bhavati // tR plavanataraNayoH // 1078 nAmyantAtparasya sasya kitvaM vAcyam 4 // Rta ira (sU0 820) taritumicchati titIrSati / atitIrSIt / / DukRJ karaNe / kartumicchati cikIpati // 1079 se dIghaH 5 // se pare pUrvasya dI! bhavati // ciJ cayane // 1080 cinoteH saNAdau kitvaM vA vAcyam 6 // cikISati cicISati / ji jaye / saparokSayorjergiH (sU0 7092) jetumicchati jigISati / yu mizraNe / yuyUSati / DDapacara pAke / yaH se (sU0 840) paktumicchati pipakSati // pAtumicchati pipAsati // 1081 gauNaH prakRtyartho'nyatra sAt 7 // prakRtipratyayayormadhye pratyayArthaH pradhAnIbhUtaH / atra sapratyaye tu vaiparItyaM prakRtyarthaH pradhAnIbhUtaH / tena kASThena pipakSatItyatra tRtIyAyAH pAkena saMbandho na vicchayA // mRG prANatyAge / martumicchati mumUrSati / porur (sU0 948) pR pAlanapUraNayoH / pupUrSati // 1082 vR ityasya uvAcyaH 8 // vRG varaNe / varitumicchati vuvUrSati / / 1083 rudavidamuSagrahisvapipracchaH saH kidvAcyaH 9 // rudira azruvimocane / rurudiSati / vid jJAne / vividiSati / muSa steye / mumuSiSati / graha upAdAne / ho DhaH (sU0 243 ) AdijabAnAm (sU0 239) paDhoH kaH se (sU0 798) Satvam / kSaH gRhItumicchati jighRkSati // suSupsati / praccha jJIpsAyAm // 1084 kRgRdhupracchasiGavazUGartI sakheDa vaktavyaH 10 // pipRcchiSati / / karitumicchati cikariSati / jigariSati jigaliSati didariSati / didhariSati simayiSati / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1085-1096] saprakriyA 28 197 kharAdeH paraH (sU0 1038) aJjijiSati / aziziSate / aririSati / ada bhakSaNe / sisayoH (sU0 884) iti ghasAdezaH / sasto'napi (sU0 832) attumicchati jighatsati // 1085 hantIDoH so Nit 11 // hantIDordhAtvoH so Nidbhavati // han hiMsAgatyoH / dvitvam / pUrvasya hasAdiH shessH| (sU0739) kuhozcaH (sU0746) jhapAnAM jabacapAH (suu0714)| yaH se (sU0840) hano ne (sU0 262) ata upadhAyAH (sU0 757 ) nazcApadAnte jhase ( sU0 95) / sa dhAtuH (sU0782 ) / ap (sU0 691) / ade (sU0 695) hantumicchati jighAMsati // 1086 iGaH se gam vAcyaH 12 // adhyetumicchati adhijigAMsate // 1087 game se iDvAcyaH 13 // gantumicchati jigamiSati // 1088 isse 14 // apitdAdhArabhlabhazakpadpat mImimAGmeDahiMsArtharAdhAM kharasya se pare isAdezo bhavati pUrvasya ca lopaH // ditsti| dhitsati / skorAdyozca (sU0 301) khase capA (sU0 89) ripsati / lipsati / zikSate / pitsate // 1089 pato veda .15 // pitsati pipatiSati / iTpakSe isapUrvalopo na bhavataH // mIJ hiMsAyAm / imiJ prakSepe / mitsati / mAG mAne / meG zodhane / mitsate / rAdha saMsiddhau / ritsati // 1090 ApnoterIH 16 // ApnoterAkArasyekAro bhavati se pare pUrvasya ca lopaH // Apla vyAptau / Ipsate // 1091 azeranAyo vA 17 // azericchAyAM saMsthAne vA anAyapratyayo bhavati // azanAyati / aziziSati // 1092 patatanadaridrAbhyaH se vA iDDAcyaH 18 // titaniSati titaMsati // 1093 tane se vA dIrghaH 19 // titAMsati / didaridriSati didaridrAsati // 1094 veDissa dIrghatA ca Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 sArasvata vyAkaraNam / [ vRttiH 2 20 // dambhijJapyordhAtvorvA iD bhavati sapratyaye pare // yadA neT tadA kim / anayordambhijJapyordhAtvoH sAnukhArasya svarasya is bhavati ikArasya dIrghatA dambherikArasya vA dIrghatA / cakArAtpUrvasya lopaH // dambha dambhane / AtmanaH dambhitumicchati didambhiSati / dvitvam / is / AdijavAnAm (sU0239 ) / khase capA jhasAnAm ( sU0 89 ) skorAdyozca ( sU0 301) vA dIrghatA / dhIpsatidhipsati / jJA'vabodhane / icchAyAmAtmanaH saH ( sU0 1075 ) / dvizva (sU0 710 ) / hrakhaH ( sU0713) pUrvasya hasAdiH zeSaH ( sU0 739) / yaH se ( sU0 840 ) / vA iT / guNaH (sU0 692) e ay ( sU0 41 ) / kharahInam (sU0 36 ) Satvam / sa dhAtuH (sU0 782) tip ap ( sU0 699 ) / ade ( sU0 695 ) AtmanaH jJApayitumicchatIti jijJApayiSati / pakSe / jijJApi sa iti sthite / sasya is tasya dIrghatA / pUrvasya lopaH / je : ( sU0 844 ) / skorAdyozca ( sU0 301 ) jJIpsati / jJapa jJAnajJApanayoH / jijJApayiSati / mitAM hakhaH ( sU0 1035 ) jijJApayiSati jJIpsati // iti saprakriyA // 28 // yaprakriyA 29 atha yajJaprakriyA niruupyte||1095 atizaye isAderyaG dvizva 1 // hasAderekakharAddhAtoratizaye'rthe yaD pratyayo bhavati tasminsati dhAtordvitvam // 1096 yaGi 2 // yaGi sati luki ca pUrvasya nAmino guNo bhavati // sadhAtuH ( sU0 782) GitvAdAtmanepadam / ap (sU0 691) atizayena bhavatIti bobhUyate bobhUyeta / bobhUyatAm / abobhUyata / bobhUyAMcakre / bobhUyiSISTa / bobhUyitA / bobhUmi Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1097-1112] yaprakriyA 29 199 1 1 1 Syate / abobhUyiSyata / abobhUyiSTa / bobhujyate // 1097 anapi 1 ca hasAt 3 || hasAduttarasya yaGo lugbhavati anapi viSaye // 1098 dhAtvaMzalopanimitte ArdhadhAtuke pare tannimitte samAnanAminAM guNavRddhI na vAcye 4 // bobhujAMcakre / muha vaicitye / momuhyate / liha akhAdane / lelihyate / hu dAnAdanayoH / johUyate / vidajJAne / vevidyate // 1099 Ata: 5 // yaGi luki ca sati pUrvasya akArasya AkAro bhavati akiti pApacyate / paTha vyaktAyAM vAci / pApaThyate // 1100 sUci trimUtryayyartyazUrNotibhyo yaG vAcyaH 6 // sosUcyate / sosUtrayate / momUdhyate // gatyarthAtkauTilya eva yaG / kharAdeH paraH ( sU0 1038) aTa gatau / yasahitasya dvitvam / aya Tya iti sthite / pUrvasya / hasAdiH zeSaH (sU0 749 ) AtaH ( sU0 1090 ) / iti pUrvasyAtvam / kuTilaM aTatIti aTATyate / aTATAMcakre / aTATiSISTa / vraja gatau / kuTilaM vrajatIti vAtrajyate / azu bhojane / azAsyate / UrNuJ AcchAdane / UrNonUyate / kharAtparAH saMyogAdayo nadarA dvirna (sU0 939) guNortisaMyogAdyoH ( sU0 812 ) // 1101 yakAraparasya rephasya dvitvaM vAcyam 7 // arAryate // 1102 lupsadacarajapajabhadahadazagRbhyo dhAtvarthagarhAyAmeva ya 8 // garhitaM lumpatIti lolupyate / sAsadyate // 1103 JamajapAM nuk 9 || amAntasya japAdInAM ca pUrvasya nugAgamo bhavati yaGi luki ca sati // 'jap jabh daha daMz bhan paz' ete japAdayaH // jaGgamyate / bambhramyate || ajhase'pyanukhAraH / AdezinA Adezo nirdizyate / yaMyamyate / kaNa zabde / caGkaNyate / tantanyate / japa mAnase ca / japatIti jaJjapyate / jama 1 1 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sArasvatavyAkaraNam / .:. [vRttiH 2 gAtravinAme / jabhatIti jaJjabhyate / daha bhasmIkaraNe / dandahyate / no lopaH (sU0 742) dandazyate / bambhajyate / pazyatIti pampazyate / paz bAdhanagranthanayoH // 1104 caraphalo. ruccAsya 10 // anayoryaGi luki ca sati pUrvasya nugAgamo bhavati pUrvAtparasya akArasya ukAraH // caJcUryate / phala niSpattau / pamphulyate // 1105 valayAntasya vA nuka 11 // mava sthaulye / mamavyate mAmavyate / cala kampane / caJcalyate-cAcalyate / dayaG daane| dandayyate dAdayyate // 1106 rIgRdupadhasya 12 // RkAropadhasya dhAtoryaGi sati pUrvasya rIgAgamo bhavati // kitvAdAkArAbhAvaH / / nRtI gAtravikSepe / atizayena nRtyati narInRtyate naTaH // 1107 atra NatvAbhAvo vAcyaH 13 // vRtu vartane / varIvRtyate / gRha upAdAne / jarIgRhyate // 1108 Rtvato rIgvAcyaH 14 // ovazcU chedane / varIvRzyate / praccha jJIpsAyAm / parIpRcchayate / kRpU sAmarthe / kRpo ro laH (sU0 857) Rla / carIkRpyate / 1109 vazeryaGi na saMprasAraNam 15 // vAvazyate // 1110 padAsudhvaMsubhraMsudaMzukasva pataskandA yaGi luki ca sati pUrvasya nugAgamo vAcyaH 16 // panIpadyate / no lopaH (sU0 742) saMsu dhvaMsu adhaHpatane / sanIsrasyate / danIdhvasyate / banIbhrasyate / vaJca vaJcane / vanIvacyate / danIdazyate / canIkasyate / panIpatyate / canIskadyate // 1911 Rto riH 17 // RkArasya rirAdezo bhavati yaGi sati // tato dvitvam / ye (sU0 779) cekrIyate / cekrIyAMcake / jehIyate // 1112 dAderiH 18 // apiddAdhAmAGohAkapibasosthAnAmikAro bhavati kiti kiti hase pare // dediiyte| dedIyAMcave ||ye (sU0.779) dedhIyate / memI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 sU0 1113-1126] yaGlukprakriyA 30 yate / jegIyate / jehIyate / pepIyate / seSIyate / seSThIyate / / 1113 ghrAdhmorI 19 // anayorIkAro bhavati yaGi sati / / jeghIyate // dedhmIyate // 1114 hantehiMsAyAMnI vA vAcyaH 20 // jennIyate // JamajapAM nuk (sU0 1103) 1115 dviruktasya hanteH kutvaM vAcyam 21 // jngghnyte||1116caayo yaGi kI vAcyaH 22 // cAya santAnapAlanayoH cekIyate // 1917 kavateyaGi cutvAbhAvo vAcyaH 23 // kuzabde / kokUyate // 1118 zIDo yakRiti ye vaktavyaH 24 // zAzayyate / dauka gatau / DoTaukyate // tauka gatau / totraukyate // iti yaprakriyA // 29 // yaGlukprakriyA 30 // atha yaGlukprakriyA nirUpyate // 1119 vAnyatra luganuvartate 1 // anyatretyacpratyayasaMyogaM vinApi vA yaGo lugbhavati // 1120 luki sati pitimi vA IkAro vaktavyaH 2 // bobhavIti-bobhoti bobhUtaH bobhuvati / yaGlugantaM parasmaipadaM hAdivaccadraSTavyam hAditvAdapo luk dvitvamapi jJAtavyam / bobhUyAt / bobhuvati bobhotu-bobhUtAt bobhUtAm bobhuvatu / abobhavIt / abobhot abobhUtAm abobhavuH / bobhavAMcakAra / bobhUyAt / bobhvitaa| bobhaviSyati / abobhavi. Syat / dAdeH pe (sU0 725) guNaM bAdhitvA nityatvAduk / abobhUvIt abobhot abobhUtAm abobhUvuH / pApacIti-pApakti pApaktaH pApacati / pApacyAt / pApacItu-pApaktu / jhasAddhiH (sa0 881) pApagdhi / apApacIt / apApak / pApacAMcakAra pApacyAt / pApacitA pApaciSyati apApaciSyat / apApacIt // 1121 dveH 3 // dviruktasya piti sArvadhAtuke khare'pi nopadhAyA guNaH / bobhu Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sArasvatavyAkaraNam / . [vRttiH 2 jIti-bobhokti / abobhujIt-abobhok // vAvadIti-vAvakti / jAghaTIti-jApaTTi // 1122 RkArAntAnAmRdupadhAnAM ca yaGluki sati pUrvasya ru| rika rIka AgamA vaktavyAH 4 ||rH (sU0 768) DukRJ karaNe / carkarIti-carikarIti-carIkarIti / carkarticarikarti carIkarti / carkataH-carikRtaH-carIkRtaH / cakrati-carikrati carIkrati / acarkArIt-acarikArIt acarIkArIt / vavRtIti-varivRtIti-varIvRtIti / varvarti-varivarti-varIvarti / avatIt-avarivRtI t-avarIvRtIt // 1123 rAtsasya 5 // rephAduttarasya sasyaiva lopo nAnyasya / avarvat-avarivat-avarIvat / avatAm avarivRtAmavarIvRtAm / varvartAJcakAra varivartAJcakAra vriivrtaanyckaar| vanIvazvIti vanIvakti / no lopaH (sU0 742) vanIvaktaH vanIvacati / jaGgamIti jaGganti / lopastvanudAttatanAm (sU0 886) jaGgataH / gamA khare (sU0 789) jaGgamati / dhAtugrahaNoktaM yaGluki veti kecit / jaGgamati jaGgamIti // 1124 mo no dhAtoH 6 // dhAtormakArasya nakAro bhavati jhase padAnte vamayozca // jaGganmi jaGganvaH jaganmaH // 1125 dviruktasya hanteH kutvaM vAcyam 7 // jaGghanIti-jaGghanti jaGghataH jannati / jAheti-jAhAti jAhItaH jAhati / evaM dAdhetItyAdi / dAdeti dAdAti dAdattaH dAdati / dAdetu dAdeyAt adAdAt / evaM dheT / dAdheti-dAdhAti dAddhaH dAdhati / dAdheyAt / adAdhAsIt adAdhAt adAdhat / dhAJ / dAdhAti dhattaH / pitostu / dAdeti / dAdItaH / dAdIhi / dAdAyAt / adAdAsIt / jahAteH pUrvasya dIrgho veti kecit // jahAti // iti yaGluprakriyA // 30 // . Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01126-1147 ] nAmadhAtuprakriyA 31 203 nAmadhAtuprakriyA 31 atha nAmadhAtuprakriyA // 1126 nAno ya I cAsya 1 // nAmna icchAyAmarthe yaH pratyayo bhavati tatsanniyoge cAkArasya IkAraH // AtmanaH putramicchatIti putrIyati / putrIyet / putrIyatu / aputrIyat / ityAdi // 1127 yAdau pratyaye okAraukArayoravAvau vaktavyau 2 // gAM icchatIti gvyti| nAvaM icchatIti nAvyati / tvadyati / madyati / yuSmadyati / asmadyati / dhanIyati // 1128 kAmyazca 3 // putraMicchati putrakAmyati gavyAJcakAra // 1129 yakArasyAnapi vA lopo vAcyaH 4 // gavAMcakAra / gavyAt / gavyitA-gavitA / agavyIt agavyiSTAm agaviSTAm agavyiSuHagaviSuH // nAvyAt nAvyitA-nAvitA / anAvyIt-anAvIt / / 1130 hasAttaddhitasya lopoye 5||gaargiiyti / vAcyati // 1131 hasAdyasya lopo vA'napi 6 // samidhyitA samidhitA // 1132 mAntAvyayAbhyAM yo na 7 // kimicchati / idamicchati / kharicchati // 1133 karaNe ca 8 // nAmnaH karaNetheM yaH pratyayo bhavati // kaNDaM karotIti kaNDUyati / namasyati / tapasyati / varivasyati gurUn zuzrUSata ityarthaH // 1134 kSIralavaNayostuSNAyAM yaH suT ca 9 // kSIrasyati / lvnnsyti||1135 zabdAdibhyo yaG 10 // ye (sU0 779) zabdAyate / vairAyate / kalahAyate / abhrAyate / meghAyate / kaSTAyate // 1136 USmabAppAbhyAmudvamane yaG vAcyaH 11 // USmANamudramati USmAyate / bAppAyate // 1137 birDitkaraNe 12 // nAmno bhiH pratyayo bhavati karaNe'rthe sa ca Dit // yakAra ubhayapadArthaH / ghaTaM karotIti ghaTayati / aglopino nAGkAryam / ajavaTat / mahAntaM karotIti Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 2 mahayati / amamahat // 1138 AviSThavatkAryam 13 // 1139 pRthvAderaH 14 || pRthvAderRkArasya ro bhavati Jau pare // pRthuM karoti prathayati / mradayati / sthUlaM karoti sthavayati / aGi laghau hakha upadhAyAH (sU0 845) atisthavat / davayati / adIdavat / priyaM karoti prApayati / guruM karoti garayati / sthiraM karoti sthApayati / UdiM karotIti UDhayati / raG dvizca (sU0 843) / (sU0 844 ) / kharAdeH paraH ( 1038) aGi pUrvasya dasya vA jaH auDiDhat aujiDhat / UDhaM karoti UDhayati // vahaH kRtaktau kRtasaMprasAre ho dastathorghaH TubhinA Dhi Dhazva || UDhizva nirDitkaraNe sa dhAturjera kharAderdvaja aujaDhazca // 20 // aujaDhat // 1140 karturyaG 15 // karturupamAnAdAcAre'rthe yaG pratyayo bhavati // zyena iva AcaratIti zyenAyate kAkaH / paNDitAyate mUrkhaH // 1949 yaGi salopo vAcyaH 16 // 1942 payasastu vibhASayA 17 // apsarAyate / ojAyate / payAyate payasyate / sumanAyate || 1943 nAmna AcAre ki vAcyaH 18 // kRSNa iva Acarati kRSNati / kipo lopaH // 1944 AcAra upamAnAt 19 // karmAdhArayorupamAnAt yaH pratyayo bhavati AcAre'rthe || akArasyekAraH / putrIyati ziSyamupAdhyAyaH / prAsAdIyati kuTyAm // 1145 bhRzAdibhyo'bhUtatadbhAve yavAcyaH 20 // abhRzo bhRzo bhavatIti bhRzAyate / zyAmAyate / ityAdi // / 1946 azvavRSayo maithunecchAyAM yaH pratyayaH sugAgamazca 21 // azvasyati vaDavA / vRSasyati gauH 1147. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01148-1168] AtmanepadaprakriyA 32 205 sukhAdibhyo jJApanAyAM yaG 22 // sukhaM jJApayati sukhAyate // iti nAmadhAtuprakriyA // 31 // ___ AtmanepadaprakriyA 32 ___ athAtmanepadavyavasthA // 1148 nivizAdeH 1 // nItyAdhupasagaMpUrvakAdvizAderdhAtorAtmanepadaM bhavati // nivizate 1149 viparAbhyAM jeH 2 // vijayate parAjayate // 1150 samo gamAdibhyaH 3 // saMgacchate // 1151 gamaH parau sisyau Atmanepade vA kitau vAcyau 4 // lopastvanudAttatanAm (sU0 886) saMgasISTa-saMgaMsISTa / lopo haskhAjjhase (sU0 852) samagata samagasta / Rccha gatIndriyapralayamUrtibhAveSu / samRcchate saMpRcchate / svR zabdopatApayoH / saMkharate saMsvRSISTa saMkhariSISTa / samiyate / saMzRNute / saMvitta saMvidAte // 1152 vitteranto vA rud ati 5 // saMvidrate / saMvidate / saMpazyate / 'gama Rccha pRccha svR R zru vida dRza' ete gmaadyH||1953 AGo do'nAsyaviharaNe 6 // ApUrvAddadAterAtmanepadaM bhavati mukhaprasAraNavyatirikte'rthe // Adatte mukhaM vyAdadAti / atra na // 1154 krIDo'nusaMparibhyazca 7 // anusaMparibhyaH krIDaterAtmanepadaM syAt // krIDa vihAre zabde ca / anukrIDate / saMkrIDate / parikrIDate // 1155 zabde tu na 8 // saMkrIDati cakram // 1156 samavapropavibhyaH sthaH 9 // ebhyastiSThaterAtmanepadaM bhavati // santiSThate / avatiSThate / pratiSThate / upatiSThate vitiSThate // 1157 ADo yamahanaH 10 // AGparayoryamahanorAsmanepadaM bhavati // Ayacchate / Ahate / akarmakayorAtmAGgakarmaka.yorvA // Ayacchate pANim / Ahate ziraH / anyathA parazira Aya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 2 cchati / zatrumAhanti // 1158 hanterAtmanepade siH kidvAcyaH 11 // no lopaH (sU0 742 ) Ahata / lopastvanu (sU0 886 ) // 1159 hanteH syAzIryAdAdyorvadhAdeza Ati vA 12 // avadhiSTa | 1160 udvibhyAM tapaH 13 // udvibhyAM parasyAkarmakasyAtmAGgakarmakasya vA tapaterAtmanepadaM bhavati // uttapate vitapate pANim / anyathA mahIM vitapatyarkaH ||1161 udazca rastyAge 14 // utpUrvAccaratestyAge'rthe AtmanepadaM bhavati // dharmamuccarate tyajatI - tyarthaH // tyAge kim / mantramuccarati // 1962 samastRtIyAyuktAcca 15 // saMpUrvAccaratestRtIyAntena padena yuktAdAtmanepadaM bhavati // azvena saMcarate || 1963 vyavaparibhyaH krIna H 16 // ebhyaH krINAterAtmanepadaM bhavati // vikrINIte / avakrINIte / parikrINIte // 1964 zapa upAlambhe 17 // upAlambhe'rthe zapaterAtmanepadaM bhavati // vAcA zarIrasparzanamupAlambhaH / viprAya zapate / viprazarIraM 1 spRzati / zapathaM karotItyarthaH // upAlambhe kim / duSTaM zapati / zApaM dadAtItyarthaH // 1165 jJAzrusmRdRzAM sAntAnAmAt 18 // sapratyayAntAnAmeSAmAtmanepadaM bhavati // yaH se ( sU0 840 ) jijJAsate / zuzrUSate / susmUrSate / didRkSate || 1966 anupasargAjjAnAterAtmagAmini phale AtmanepadaM vAcyam 19 // gAM jAnIte // 1167 karmavyatihAre'nyatra hiMsAderAt 20 // karmavyatihAre'rthe vAcye hiMsArthAn gatyarthAnpaThajalpahasAn vihAya itaretarAnyonyaparasparapadAbhAve sarvebhyo dhAtubhya AtmanepadaM bhavati // parasparamekakriyAkaraNaM karmavyatihAraH / zraddhA AstikyabuddhiH / zraddhA vyatibhavate / parasparaM bhavatItyarthaH / vyatiste / vivadante vAdinaH / anyatreti kim / vyatinanti / vyatigacchanti / vyatipaThanti / vyatijalpanti / vyatihasa 1 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01169-1175] bhAvakarmaprakriyA 33 207 nti / itaretaraM parasparaM anyonyaM vA vyatilunanti // 1168 bhuno mojane AtmanepadaM vAcyam 21 // bhute odanam / bhunakti mahIM nRpaH // ityAtmanepadavyavasthAprakriyA // 32 // bhAvakarmaprakriyA 33 atha bhAvakarmaNoryaki prakriyA // 1169 yA caturyu 1 // dhAtorbhAve karmaNi ca yak pratyayo bhavati caturSu pUrvokteSu parataH // kakAro guNapratiSedhArthaH // 1170 Ai bhuvi karmaNi 2 // akamakebhyo bhuvi bhAve sakarmakebhyazca karmaNyAtmanepadaM bhavati // ye karmanirapekSAM kriyAmAhuste akarmakAH bhUedhAsUzIprabhRtayaH / taduktam // lajjAsattAsthitijAgaraNaM vRddhikSayabhayajIvitamaraNam / zayanakrIDArucidI tyartha dhAtugaNaM tamakarmakamAhuH // 21 // bhAvasyaikatvAdekavacanameva bhavati prathamapuruSasya / bhUyate bhavatA / bhUyeta bhUyatAm / abhUyata / babhUve // 1971 svarAntAnAM hangrahadazAM ca bhAvakarmaNo sisatAsIsyapAmiT vA iNa vaktavyaH 3 // vAzabdAtseTAM dhAtUnAM nityamiT sa vikalpena Nit / aniTAM dhAtUnAM vikalpena ida sa nityaM Nit // evaM ca handRzoraniTorvA iT sa ca nityaM Nit / grahadhAtustu seT / tataH paro nityamida sa ca vA Nit / NittvAdvRddhiH / bhAviSISTa / NitvAbhAve / bhaviSISTa / bhAvitAbhavitA / bhAviSyate bhaviSyate / abhAviSyata abhaviSyata // 1172 iNtanyakartari 4 // dhAtostani pare bhAve karmaNi ca iN pratyayo bhavati // serpvaadH| No vRddhyarthaH // 1173 lopa: 5 // iNsaMyoge Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 tano lopo bhavati // abhAvi || akarmako'pi kadAcit sakarmakatA manubhavati / uktaM ca / 1 upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / vihArAhArasaMhAraparihAraprahAravat // 22 // dhAtvartha bAdhate kazcit kazcittamanuvartate / vizinaSTi tamevArthamupasargagatistridhA // 23 // sukhamanubhUyate khAminA / anvabhAvi bhavo bhavatA / anvabhAvi - SAtAm - anvabhaviSAtAm / anvabhAviSata - anyabhaviSata // 1174 zIDosyaG kiti Giti ye vaktavyaH 6 // zayyate / ziSye / zAyiSISTa / zayiSISTa / azAyi / anvazAyi anvazA1 yiSAtAm - anvazayiSAtAm anvazAyiSata-anvazayiSata // ye karma - sApekSAM kriyAmAhuste sakarmakAH / yaki / ghaTaH kriyate devadattena / tvaM duHkhI kriyase rAgaiH / virAgaiH sukhyahaM kriye / cakre / kAriSISTa / kRSISTa / kAritA kartA / kAriSyate kariSyate / akAriSyata - akariSyata / akAri akAriSAtAm - akRSAtAm / akAriSata-akRSata / ciJ cayane / ciyate / cicye / cAyiSISTa ceSISTa / cAyitA - cetA / cAyiSyate ceSyate / acAyiSyata-aceSyata / acAyi acAyiSAtAm aceSAtAm / dAderiH ( sU0 1112) dIyate / dade dadAte dadire // 1175 Ato yuk 7 // AkArAntAddhAtoryugAgamo bhavati Jiti Niti ca pare // dAyiSISTa - dAsISTa / dAyitA - dAtA / dAyiSyate - dAsyate / adAyi adAyiSAtAm / dAdhAsthAmitvam | adiSAtAm / dhIyate / adhAyi adhAyiSAtAm adhiSAtAm / sthIyate / asthAyi / stUyate / tuSTuve / astAvi astAviSAtAm astoSAtAm hariharau bhaktena / hanyate / / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1176-1182] bhAvakarmaprakriyA 33 209 hano ne (sU0 262) japne / ghAniSISTa-haMsISTa // 1176 hanteH syAzIryAdAyorvadhAdezo vaktavya Ati vA 8 // vadhiSISTa // ghAnitA-hantA / ghAniSyate-haniSyate / aghAniSyata-ahaniSyata / aghAni aghAniSAtAm // 1177 hana Atmanepade siH kidvAcyaH 9 // lopastvanudAttatanAm (sU0 886) ahasAtA aghAniSata-ahasata / avadhi avadhiSAtAm / grahAM viti ca (sU0 873) gRhyate / jagRhe / grAhiSISTa / ITo grahAm (sU0 821) grahISISTa / grAhitA-grahItA / grAhiSyate-grahISyate / agrAhiSyata agrahISyata / agrAhi agrAhiSAtAM-agrahISAtAm / dRzyate dadRze / darziSISTa-i. kSISTa / drshitaa-drssttaa| darziSyate drakSyate / adarzi adarziSAtAM-aha. kSAtAm / DupacaS pAke / pacyate / pece| pakSISTa / paktA / pakSyate / apakSyata / apAci apakSAtAm // 1178 tanote! vA 10 // tanote kArasya vA AkAro bhavati yaki pare // tAyate-tanyate / tene| atAni atAniSAtAM-ataniSAtAm / bhaJjo aamrdne| no lopaH (sU0 742) bhajyate / akittvAt babharcha / bhaGkSISTa / bhaktA / bhaGkhyate // 1179 bhaJjariNi vA nalopo vAcyaH 11 // abhaJji-abhAji / zama upazame / zamyate muninA / dhAtoH preraNe (sU0 1042) / mitAM havaH (sU0 1035) H (sU0 844) zamyate moho hariNA / zamayAMcakre // 1180 jyantAnAM mitAmiNi NidiTi ca vA vRddhirvAcyA NidiTi bilopazca // 12 azami azAmi / azAmiSAtAM azamiSAtAm / NidvadiDabhAvapakSe azamayiSAtAm / guNortisaMyogAyoH (sU0 812) aryate / maryate / yatkarma guNasaMyogAtkartRtvena vivakSyate sa karmakartA / taduktam // 14 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 2 - kriyamANaM tu yatkarma svayameva prasiddhyati / sukaraiH svairguNairyasmAtkarmakarteti tadviduH // 24 // tatrApyetadevodAharaNam // 1181 karmavatkarmaNA tulyakriyA 13 // karmasthayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavadbhavati // lUyate kedAraH khayameva / luluve / alAvi alAviSAtAm / pacyate odanaH khayameva // bhidira vidAraNe / bhidyate kASThaM khayameva / amedi / 1982 druhasnunamAM karmakartari yagiNau na 14 // dugdhe nute gauH khayameva / namate daNDaH svayameva / adugdha / aloSTa / asloviSTa / anasta // // atha dvikarmakAH // duhyAcpacdaNDdhipracchicibrUzAsujimathmuSAm / karmayuk syAdakathitaM tathA sthAnIhakRSvahAm // 25 // nyAdayo jyantaniSkarmagatyArthI mukhyakarmaNi / pratyayaM yAnti duhyAdiauNe'nye tu yathAruci // 26 // ninye vijanamajAgari rajanImagami tvayAci saMbhogam / gopI hAsya makAryata bhAvazcainAmanantena // 27 // ___ karturiSTamataM pradhAnaM karma / anyadapradhAnam / nagaraM nIyate nAgarikairvanecaraH / bhojanaM yAcyate yajamAno yAcakena / pRcchayate panthAnaM pathikena pAnthaH / ziSyeNAcAryastattvaM pRcchayate / kaTazcikIrNyate devadattena / yataH (sU0 783) bobhUyate / anapi ca hasAt (sU0 1097) pApacyate / tena pApacitA / apApaci / ityAdi // iti bhAvakarma-prakriyA // 33 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1983 - 1189] lakArArthaprakriyA 34 lakArArthaprakriyA 34 I atha lakArArthaprakriyA // // haThapaunaHpunyayorloNmadhyamapuruSaikavacanAntatA nipAtyate / sarvakAle sarvapuruSaviSaye atIte kAle // purImavaskanda lunIhi nandanaM muSANa ratnAni harAmarAGganAH / vigRhya cakre namucidviSA balI ya itthamasvAsthya mahardivaM divaH // 28 // 1983 vartamAnArthAyA api vibhakteH smayoge bhUtArthatA vaktavyA 1 // Aha sma hArItaH / yajati sma yudhiSThiraH || 1984 vaicityApahnatrayoralpakAle'pi NAdirvaktavyaH 2 // supto'haM kila vilalApa / nAhaM kaliGgaM jagAma // 1185 yAvatpurAnipAtayoyoge bhaviSyadarthe tibAdayaH laT 3 // purA karoti / yAvatka - roti / kariSyatItyarthaH // 1986 smRtyarthadhAtuyoge bhUte'rthe luT 4 // smarasi mitra yadupakariSyasi / upakuruthA ityarthaH // // iti lakArArthaprakriyA // 34 // 211 dhAtUnAmapyanantatvAnnAnArthatvAcca sarvathA / abhidhAtumazakyatvAdAkhyAtakhyApanairalam // 29 // iti zrIanubhUtisvarUpAcArya viracitAyAM sArasvataprakriyAyAmAkhyAtaprakriyA samAptA // ; Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRdantaprakaraNam / vRttistRtIyA / kRdantaprakaraNam 1 nijajanairvidhinA nikhilApado jhaTiti yo vinivartayati smRtaH / jaladhijAparirambhaNalAlaso narahariH kurutAM jagatAM zivam // 1 // atha kRdantaprakriyA nirUpyate // 1187 kRtkartari ca 1 // vakSyamANAH pratyayAH kRtsaMjJakAste ca kartari ca bhavanti // cakArA - dbhAvakarmaNorapi // 1188 svatatraH kartA 2 // kriyAyAM svAtatryeNa vivakSito'rthaH kartA syAt // zuddho dhAtvartho bhAvaH // kartu - rIpsitatamaM karma ( sU0 412 ) / tathAyuktaM cAnIpsitam (sU0 413 ) viSaM bhuGkte devadattaH / annaM bhuGkte devadattaH // 1989 tRNau 3 // dhAtostRvuNau pratyayau bhavataH // DupacaS pAke / pacU tR iti sthite / * coH kuH ( sU0 285 ) pak tR iti sthite / kRttaddhitasamAsAzca prAtipadikasaMjJA iti kecit / iti nAmatvam / nAmasaMjJAyAM syAdirvibhaktirbhavati / tur ( sU0 189 ) / serA ( sU0 184 ) pacatIti paktA paktArau pakkAraH / paktAram / puMliGge paktA / STitaH ( sU0 374 ) striyAM patrI / napuMsake pakta paktRNI pakttRNi ityAdi // DukRJ karaNe / karotIti kartA / hRJ haraNe / haratIti hartA / mRG prANatyAge / mriyate Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1190-1197] kRdantaprakaraNam 1 213 iti martA / ddubhRdhaarnnpossnnyoH| bibhartIti bhartA // 1190 kRtaH 4 // seTdhAtoH parasya kRtpratyayasya vasAderiDAgamo bhavati // kRta idaM sUtraM sedhAtuvizyam // svasUtisUyatidhUtradhAdInAmikA vaktavyaH (sU0 752) J praanniprsve| sUte vA sUyate'sau sotaa-svitaa| stR zabde / guNaH (sU0 692 ) vA iT / kharatIti kharitA khataH / ThuJ stutau / stautIti stotA / edha vRddhau / edhate'sau edhitaa| yu mizraNe / yautIti yavitA / ru zabde / rautIti ravitA / Nu stutau / nautIti navitA / bhU sattAyAm / bhavatIti bhavitA / gupU rakSaNe // Udito vA (sU0 751 ) Udito dhAtoriDA bhavati / gopAyati gopitA-gopAyitA-goptA / SidhU zAstre mAGgalye ca / sedhitA-seddhA // iSusahalubhariSaruSAmanapi nasyeDDA bhavati (sU0 792) iSu icchAyAm / icchatIti eSitA-eSTA / lum vimohane / lubh gAye / lubhyatIti lobhitA / iDabhAvapakSe / jhabe javAH (sU0 35) / tathorghaH (sU0 753 ) lubhyatIti lobdhA / riS bandhane / reSatIti vA riSyatIti reSitA-reSTA / ruSa krodhe / roSatIti roSitA-roSTA / Saha marSaNe / AdeH SNaH svaH (sU0 748) / ho DhaH (sU0 243) tathoghaH (sU0 753 ) / STubhiH STuH (sU0 79) / Dhi Dho lopaH (sU0 802) / sahivahorodavarNasya (sU0 861) sahate'sau soddhaa| vaha prApaNe / vahatIti voDhA // 1191 yuvoranAkau 5||yu vu ityetayorana aka ityetavAdezau bhavataH yathAsaMkhyena // NittvAdRddhiH / ata upadhAyAH / (sU0 757 ) pacati vA pAcayatIti pAcakaH pAcakau pAcakAH / devazabdavat / paThati vA pAThayatIti pAThakaH / evaM yAcate vA yAcayatIti yAcakaH / bhavati vA bhAvayatIti bhAvakaH / lunAti vA lAvayatIti lAvakaH / punAti Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 vA pAvayatIti pAvakaH / zruJ zravaNe / zRNoti vA zrAvayatIti zrAvakaH / yu mizraNe / au Av (sU0 48) yauti vA yAvayatIti yAvakaH / vadha hiMsAyAm / vadhatIti vadhakaH / hano ghat (sU0 1046) hanti vA ghAtayatIti ghAtakaH / jAyate vA janayatIti janakaH / janivadhyorna vRddhiH (suu0890)| mitAM hakhaH (sU01035) ghaTate vA ghaTayatIti ghaTakaH // 1192 Ato yuk 6 // AkArAntAddhAtoyugAgamo bhavati jiti Niti ca pare // DudAJ dAne / dadAti vA datte'sau dAyakaH / daip zodhane / sandhyakSarANAmA (sU0 803) dAyatIti dAyakaH // 1193 vuNsayuTau hitvA daridrAteranapyAlopo luGi vA vaktavyaH 7 // daridrA durgatau / daridrAti vA daridrAyatIti daridrAyakaH / dridritaa| nRtikhanirajibhyo vurvaktavyaH / nRtI gAtravikSepe / upadhAyA laghoH (suu0735)| rAdhapo dviH (sU037) nRtyatIti nartakaH / nadAdeH (sU0378) nartakI / khanakaH khanakI // 1194 raJjanalopo vA 8 // raJjaka:rajakaH rajakI / yuvoranAko iti taddhitayupratyayasya neti vaktavyam / tena UrNAyuH // 1195 nAmyupadhAtkaH 9 // nAmyupadhAddhAtoH kaH pratyayo bhavati // kakAro guNAbhAvArthaH / kSip preraNe / kSipatIti kSipaH / chidira vidAraNe dvaidhIkaraNe ca / chinattIti chidaH / bhidira vidAraNe / bhinattIti bhidaH / duha prapUraNe / dravadravyabhAgAnukUlo vyApAraH prapUraNam / kAmAn dogdhi sA kAmadughA // 1196 duhaH ke vA gho vAcyaH 10 // tena kAmaduhA / duhaH-dughaH / tud vyathane / tudatIti tudH| vid jJAne / vettIti vidaH / dviS aprItau / dveSTIti dviSaH / pura aizvaryadIptyoH / suratIti suraH / zubh zobhAyAm / zobhate tat zubhaM kalyANam // 1197 jAnAteva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 sU01198-1205] kRdantaprakaraNam 1 11 // jAnAterdhAtorapi kaH pratyayo bhavati // jAnAtezceti cakArAtkRgadhRdRprIbruvAmapi kaH pratyayo bhavati // kR vikSepe / Rta ir (sU0820) / kiratIti kirH||dhRny dhAraNe / dharatIti dhraH / zrI tarpaNe / prINAti vA prINItesau priyaH / nu dhAtoH (sU0 776) / gR nigaraNe / giratIti giraH / girate rasya vA laH khare vAcyaH (sU01016) 1998 gile pare'gilasya 12 // gilazabdaM vihAya pUrvasya mum vaktavyaH / timi gilatIti timigilaH / agilasyeti kim / gilagilaH / brUJ vyaktAyAM vAci / nu dhaatoH| (sU0 776) bravItIti bruvaH / apizabdAtkartari gaherapi kaH pratyayo bhavati / gRhNAtIti gRham / tAtsthyAt galanti te gRhA daaraaH|| 1999 pacinandigrahAderayuNini 13 // pacAdenandyAdegrahAdezva ayu Ni ni ityete pratyayA bhavanti yathAsaMkhyena / / pacatIti pacaH / vaktIti vacaH / vettIti vedaH / vapatIti vapaH // 1200 caricalipatihanivadInAM vA dvitvaM pUrvasyA'gAgamazca 14 // apratyaye pare / hasAdiH zeSAbhAvaH / cara gatibhakSaNayoH caratIti carAcara:caraH / cala calane / calatIti calAcala:-calaH / patla patane / patatIti patApataH-pataH / vadatIti vadAvadaH-vadaH // 1201 hantarghanazca 15 // hantIti dhanAdhanA-hanaH / cakArAddhana shbd| ghanatIti ghanAghanaH-dhanaH / ityAdi / Nada avyakte zabde / nadatIti nadaH / plaG gatau / plavate'sau plavaH / carate'sau. caraH / kSamUSa sahane / kSamate'sau kSamaH / pacAdiSu devaT nadaT iti / TakArAnubandhatvAdIp / dIvyatIti devI / Sivu tantusantAne / Se sevane / sevate'sau sevaH / sIvyatIti sevaH / vraNa kSate / vraNa ruji / vraNa zabde / vraNatIti vraNaH / ana prANane / prANitIti prANaH / dRzira Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 prekSaNe / pazyatIti darzaH / sRplaH gatau sarpatIti sarpaH / bhRJ bharaNe / bharate vA bharatIti bharaH / DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / bibhUti vA bibhRte'sau bharaH / sahatesau sahaH pacAdirAkRtigaNaH / pacAderapratyayo nirupapadasyeva jJAtavyaH // iti padAdiH // atha nandAdinirUpyate // TuNadi samRddhau / idito num ( sU0 745 ) nandati vA nandayatIti nandanaH / nandatIti nandakaH / ramu krIDAyAm / ramate'sau ramaNaH / vAma krama saMharSe / vAmatIti vAmanaH / kramatIti kramaNaH / vAsa zabde / vAsayatIti vAsanaH / mitAM havaH (sU0 1035) madI harSe / mAdyatIti vA madayatIti mdnH| duSa vaikRtye|| 1202 duSeauM kRti ca dI? vktvyH16||duussytiiti dUSaNaH / rAdh sAdh saMsiddhau / rAdhyatIti vA rAdhayatIti rAdhanaH sAdhanaH / vRdhu vRddhau / vardhayatIti vardhanaH / ru zabde // 1203 royuNa 17 // ru zabda ityetasmAddhAtoryuN pratyayo bhavati // rauti vA rAvayatIti ravaNaH // 1204 ruzabdAt yurapi vaktavyaH 18 // tena rAvaNaH // 1205 RkArAntAca 19 // yuNpratyayo bhavati / karotIti vA kArayatIti kArakaH / kAraNaH / zubha zobhane rocane ca / zobhayatIti zobhanaH / ruca dIptau / rocayatIti rocanaH / bibhISayatIti bibhISaNaH / NazU adarzane / cittaM vinAzayatIti cittavinAzanaH / yudhyate iti yodhanaH / ete jyantAH / sahate'sau sahanaH / tapatIti tapanaH / jvala jvalane / jvala dIptau / jvalatIti jvalanaH / zam dam upazame / zAmyatIti zamanaH / dAmyatIti damanaH / jalpatIti jalpanaH / tRpa priinnne| tRpyatIti tarpaNaH / ramaNaH / hap saMdarSe / dRpyatIti darpaNaH / kranda Akrandane / Rdi AhvAne rodane ca / sNpuurvH| saMkrandati vA saMkrandayatIti sNkrndnH| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1206-1211] kRdantaprakaraNam 1 217 kRS niSkarSe kRS AmarSaNe / saMkarSatIti sNkrssnnH| arda marda ardane / arda gatau yAcane ca / janAn ardayatIti janArdanaH / mardayatIti mardanaH / ghRSa saMgharSaNe / saMgharSatIti sNghrssnnH| punAtIti pavanaH / pavate'sau pavanaH / SUda kSaraNe / SUda nibarhaNe / sUdI hiMsAyAm / madhuM sUdayatIti madhusUdanaH / lunAtIti lavaNaH / atra NatvaM nipAtyate / zatrUn dAmyatIti vA dAmayatIti shtrudmnH| iti nandAdiH // // atha grahAdirnirUpyate // graha upAdAne / inAM zau sau ( sU0 261) hase paH serlopaH (sU0 156) NinipratyayAntAH sarve daNDivat / gRhNAtIti graahii| utsAhI / As upveshne| udAste'sau udAsI / dAsa dAne / utpUrvaH / uddaasii| bhAsU dIptau / udbhAsate'sau udbhaasii| Ato yuk (sU01192) cho chedane / chacatIti chaayii| tiSThatIti sthAyI / matri guptabhASaNe / matri avadhAraNe / mantrayatIti mantrI / mRda mardane / marda Amardane / mRdu Arjave / saMmardati vA saMmardayatIti sNmrdii| nistautIti nistaavii| nizRNotIti nizrAvI / rakSa pAlane / nirakSatIti nirakSI / vas nivAse / nivasatIti nivAsI / Tuvap bIjasaMtAne / nivapatIti nivaapii| zo tanUkaraNe / nizyatIti nizAyI // 1206 napUrvebhyaH kRhaNIyAvadibhyo Ninizca 20 // na karoti vA kurute'sau akArI / inAM sau (sU0 261) na hrtiityhaarii| NIJ prApaNe / na nayatItyanAyI / na yAcate'sau ayAcI / na vadatItyavAdI / radha hiMsAyAm / Ninizceti cakArAdapAvaparivibhyo NiniH / aparAdhyatItyaparAdhI / rudhir AvaraNe / avrunnddhiityvrodhii| paribhavatIti paribhAvI / vipuurvH| vicaratIti vicArI / vizeSeNa rautIti virAvI // iti grahAdayaH // // atha dRzAdinirUpyate // 1207 dRzAdeH zaH 21 // dRz han dheTa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 dhmA prA pA dA dhA vid ebhyaH zapratyayo bhavati // zakAraH ziti caturvakAryArthaH // 1208 ziti caturvata 22 // ziti pratyaye pare tibAdiSu pareSu yatkAryamuktaM tadbhavati // dRzAdeH pazyAdiH (sU0 810) ap / ade (sU0 695) pazyatIti pazyaH / utpuurvH| ut UrdhvaM pazyatIti utpazyaH / han hiMsAgatyoH / ap / ade (sU0 695 ) adAditvAdapo luk / apitAdirDit ( sU0 693 ) / gamAM khare (sU0 789) hano ne (sU0 262) gAM hantIti gonnaH / pApannaH / dheTa pAne / ap / ade (sU0 695) dhayatIti dhayaH / dhmA dhamAdezaH / dhamatIti dhamaH / uddhamatIti uddhamaH / prA jighrAdezaH / jighratIti jighraH / pA pAne / pibAdezaH / pibatIti pibaH / ap / ade (sU0 695) hrAdexizca (sU0 942 ) / dAdeH (sU0 957 ) ityAkAralopaH / dadAti vA datte'sau dadaH / dadhAti vA dhatte'sau dadhaH / mucAdermum (sU0 1011) tudAderaH (sU0 1007 ) vidUla lAbhe / gAM vindatIti govindaH // 1209 jvalAderNaH 23 // jvalAderga'NAt NaH pratyayo bhavati // jvalAdeNe veti kecit // pakSe pacAditvAdaH / jvala dIptau / jvAla:-jvalaH / tapatIti tApa:-tapaH / pathi gatau / curAdiH / idit / pAnthayatIti vA panthatIti pAnthaH-pathaH atra vRddhyanantaraM numAgamaH / jvalAdigaNapAThasAmathyAt / patla gatyaizvaryayoH / patatIti pAta:-pataH / katha pacane / kathatIti kAthaHkathaH / patha gatyAm / pathatIti pAthaH-pathaH / matha gAhe / mathatIti mAtha:-mathaH / sahate'sau sAhaH-sahaH // iti jvalAdiH // // athA'N // 1210 kArye'N 24 // dhAtoH karmaNi. prayujyamAne aN pratyayo bhavati / / kumbhakAraH // 1211 nAni ca 25 // nAnyupa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 sU0 1212-1218 ] kRdantaprakaraNam 1 pade dhAtorDaH // dvAbhyAM pibatIti dvipaH / dvau vArau jAyate'sau dvijaH / gRhadAraiH saha tiSThatIti gRhasthaH / girizaH / zIG khapne / pAdaiH pibatIti pAdapaH / dru gatau / zucaM dravatIti zUdraH // 1212 zucaH zUdre 26 // zucaH zUrAdezo bhavati dre pare // 1213 urasaH salopo mumvA 27 // urasaH sakArasya lopo bhavati DapratyayAnte gamo mumAgamazca vA // urasA gacchatItyuragaH uraGgaH srpH|| 1214 vihAyaso vihazca 28 // vihAyaszabdasya vihAdezo bhavati cakArAnmumbA DAnte gamau // vihAyasi AkAze gacchatIti vihgH-vihnggH||1215 bhujasya ca mumvA DapratyayAnte gamau 29 // bhujo vakArthe // bhujaM vakra gacchatIti bhujagaH bhujnggH| vihAyaso vihazceti cakArAt tarasasturAdezaH / mumveti anuvartanIyam / tarasasturAdezaH / turasya mumvA DAnte gamau // tarasA vegena gacchatIti turagaH-turaGgaH // 1216 aTau 30 // nAmni kArye ca upapade sati aTau pratyayau bhavataH ||asthi haratIti asthiharaH zvA / kavacaMharatIti kavacaharaH kumaarH| dhRJ dhaarnne| dhanurdharatIti dhanurdharaH kSatriyo rAjA 'vaa| cara gtau| kuruSu dezeSu caratIti kurucrH| Ta IbarthaH / STavitaH (sU0 374) strI cet kurucarI |mhiicrii senAcarI / bhikSAcarI / dIkSAcarI / apratyayaH sarvadhAtusAdhAraNaH / Tapratyayastu carAdereva bhavati / zokaM karotIti zokakarI knyaa| yazaH karotIti yazaskarI vidyA / sR gatau / puraH saratIti purHsrH| agre saratIti agresrH| pArthe zete'sau paarshvshyH| tathaiva pRSThe zete'sau pRSThazayaH / udrshyH| uttAnAdiSu kartRSu / uttAnaH zete'sau uttaanshyH| stambaramaH hstii| napa jalpa vyaktAyAM vAci / karNejapaH / graha upAdAne / zaktiM gRhAtIti zaktiMgrahaH / lAGgalagrahaH / pRSThigrahaH / akuzagrahaH / tomaragrahaH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 ghaTIgrahaH / dhanugrahaH / sUtragrahaH / puSpagrahaH / phlgrhH| kAmagrahaH / mdhurgrhH| zaMpUrvaH kRJ / zaM sukhaM kalyANaM vA karotIti zaMkaraH / zaMvadaH / bhAraMvahaH / atra karmaNi aNapi vaktavyaH / bhAravAhaH / zvetavAhaH / ityAdi // 1217 ikhakhi 31 // dhAtornAmni kArye ca sati ikha khi ete pratyayA bhavanti // khakAraH khiti padasyeti sUtrasya vizeSaNArthaH // 1218 khiti padasya 32 // khiti pratyaye pare pUrvapadasyAvyayavarjitasya mumAgamo bhavati // tena doSAmanyamahaH / AtmAnaM doSA manyate tadoSAmanyaM ahaH // zakRtstambAtkRJaH phale rajomalAdho hanaH / dRtinAthAddevavAtAdApaHkartari vAcya iH // 2 // vatsatrIhyoreva / DukRJ karaNe / zakRtkarotIti zakRtkariH vtsH| stambaM karotIti stambakariH vrIhiH / phalaM gRhNAtIti phalegrahiH vA phalAni gRhAtIti phalegrahivRkSaH / phalasvedantatvaM nipAtanAt / rajo gRhNAtIti rajograhiH / malagrahiH / iti haratIti itihariH / nAthahariH / Apla vyAptau / devAn AmotIti devApiH / vAtaM. AmotIti vaataapiH| karISakUlasarvAbhrAtkaSaH priyvshaadvdH| RtimeghabhayAtkRnaH kSemabhadrapriyAttu vA // 3 // kaSa niSkarSe / karISaM kaSatIti karISaMkaSaH / karISaM zuSkagomayamityamaraH / kUlaM kaSatIti kUlaMkaSaH / sarvaM kaSatIti sarvakaSaH / anaM kaSatIti abhraMkaSaH / khakAro mumAgamArthaH / vada vyaktAyAM vAci / priyaM vadatIti priyNvdH| vazaMvadaH / RtiM karotIti RtikaraH / meghaMkaraH / bhayaMkaraH / vikalpapakSe kArye aN / kSema Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1219-1220] kRdantaprakaraNam 1 221 karotIti kSemaMkaraH-kSemakAraH / bhadraM karotIti bhdrNkrH-bhdrkaarH| priyaM karotIti priyNkrH-priykaarH|| AzitAca bhuvo bhAvo karaNe ca turAbhujAt / vihAyasaH sutorobhyAM hRdayAca janAt plavAt // 4 // gacchateH pratyayaH khaH syAno dhAtostu khirbhavet / AtmankukSyudarebhyaH syustathA vAcaMyamAdayaH // 5 // Azitena bhUyate iti AzitaMbhavam / (bhAve napuMsakatA vaacyaa)| Azito bhavatyaneneti AzitaMbhava odanaH / turaM gacchatIti turaMgamaH / bhujNgmH| vihaMgamaH / sutaMgamaH / uraMgamaH / hRdayaMgamaH / janaMgamaH / plavena gacchatIti plavaMgamaH / DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / AtmAnaM bibhartIti AtmabhariH / kukssibhriH| udaraMbhariH luptavibhaktezca padAntatvaM vijJeyam / ataH paraM vAcaMyamAdIn kathayati / vAcaMyamAdayo nipAtyAH / vAcaM yacchatIti vAcaMyamaH / atra akAro nipAtyate / dR vidAraNe / puraM dArayatIti puraMdaraH / tapa saMtApe / dviSaM tApayatIti dviSatapaH / paraMtapaH / sarva sahate'sau sarvasahaH / vizvaM bibhatIti vizvaMbharaH / bhagaM dArayatIti bhagaMdaraH / tR plavanataraNayoH / rathaM taratIti rathaMtaraH / vRJ varaNe / patiM vRNotIti vA vRNute sA pativarA / ji jaye / dhanaMjayatIti dhanaMjayaH / dhRJ dhAraNe / vasUni vA vasu dharati vA dharate'sau vasuMdharA / zatrusahate'sau zatrusahaH / ariM dAmyatIti ariMdamaH / zatrutapaH / ete vAcaMyamAdayaH // 1219 ejAM khaz 33 // eja kampane ityAdInAM khaz pratyayo bhavati // khakaro mumaagmaarthH| zakAraH ziti caturvatkAryArthaH / dhAtoH preraNe (sU0 1042) iti niH prtyyH| janAn ejayatIti janamejayaH / / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 jyantaijermanyatemuJjakUlAsyapuSpato dhyeH| nADImuSTIzunIpANikarastanA sanAsikAt // 6 // manu avabodhane / divAderyaH (sU0 963) AtmAnaM paNDitaM manyate'sau paNDitamanyaH / dheTa pAne / mujhaM dhayatIti mujhaMdhayaH / kuulNdhyH| aasyNdhyH| pusspNdhyH| dhmAgheTostulyopapadatvaM jJeyam / dhmA zabdAmisaMyogayoH / nADI dhayatIti nADiMdhayaH / nADiMdhamaH // 1220 khazante pUrvapadasya hrasvo vAcyaH 34 // muSTiMdhayaH / muSTiMdhamaH / zunidhayaH / zunidhamaH / pANiMdhayaH / paannidhmH| karaMdhayaH / karaMdhamaH / stanaMdhayaH / stanaMdhamaH / nAsikAM dhayatIti nAsikaMdhayaH / nAsikaMdhamaH // dhmAkhArIvAtaghaTIto rujavahau tu kuultH| arurvidhutilAttud syAdasUryogAdRzistapiH // 7 // lalATato vahAbhrAliha mitmaannkhaatpciH| vAtAdajirirAyA mad jahatiH zardhatistathA // 8 // khArIM dhamatIti khAdhimaH / vAtaMdhamaH / ghaTiMdhamaH / rujo bhaGge / vaha prApaNe / utpUrvaH / kUlamudrujatIti kUlamudrujaH / kUlamubahatIti kUlamudrahaH / aruH kim / marmasthAnam / arustudatIti aruMtudaH / vidhutudaH / tilaMtudaH / dRzir prekSaNe / na sUrya pazyantIti asUryapazyAH rAjadArAH / ugraMpazyaH / llaattNtpH| liha AkhAdane / vahaM leDhIti vhlihH| abhrNlihH| mitaM pacatIti mitNpcH| prasthaMpacaH / pAnaMpacaH / nakhaMpacaH / aja gatau kSepaNe ca / vAtamajatIti vAtamajaH / madI garvaplavanayoH / irayA mAdyatIti iraMmadaH / ohAk 1 varNazilpI. 2 bAlaH. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01221 - 1240] kRdantaprakaraNam 1 223 tyAge / za jahatIti zajahA mASAH // iti khazpratyayaH // 1221 khyuT karaNe 35 // dhAtoH karaNe'rthe khyuT pratyayo bhavati // 1222 abhUtatadbhAve 36 // / 1223 ADhya subhagasthUlapalitananAMdhapriyeSu kRJaH khyuT vAcyaH 37 // anADhyaH ADhyaH kriyate'neneti ADhyaMkaraNaM dyUtam / subhagaMkaraNam / sthUlaMkaraNaM kiM / dadhi / pli| / taMkaraNaM kiM / zItavastusevanam / anamo namaH kriyate aneneti namaMkaraNaM dyUtam / andhaMkaraNaM kiM / sUryAvalokanamasakRt / apriyaH priyaH kriyate aneneti priyaMkaraNaM maitrayam // 1224 dArvAhano aN vaktavyaH 38 // tukArasya ca TaH // 1225 ghadAdezo vaktavyaH 39 // uvam (sU0 38) dAru AhantIti dArvAghATa: // 1226 cArau vA 40 // cAruM AhantIti cArvAghATa :- cArvAghAtaH // 1227 karmANi saMpUrvAcca 41 // varNAn saMhantIti varNasaMghAtaH // 1228 jAyApatyoSTaka 42 // jAyApatyorupapadayorhanteSTak pratyayo bhavati lakSaNavati kartari // jAyAM hantIti jAyAnaH naa| patiM hantI patighnI strI // 1229 amanuSyakartRke ca // jAyAnnaH tilakAlakaH / kapAle bhramaraH / patighnI pANirekhA // 9230 pANighatADaghau zilpini nipAtyete 44 // 1231 rAjagha upasaMkhyAnam 45 // 1232 bhajAM viz 46 // bhajasahavahAM kartari viNU pratyayo bhavati // NakAro vRddhyarthaH // 9233 veH 47 // verlopo bhavati // bhaja sevAyAm / ardhe bhajatIti ardhabhAk / I coH kuH (sU0 285) sukhabhAk / duHkhabhAk / saha marSaNe / ho r3ha: ( sU0 243 ) / vAvasAne ( sU0 240 ) / sahAdeH sAdiH ( sU0 506 ) iti sUtreNa tvarAyAsturAdezaH / tvarAM zatrUNAM vegaM sahate'sau turASAT / saheH SaH sADhi (sU0 247 ) turAsAhI turA+ . Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sArasvata vyAkaraNam / [ vRtti: 3 1 sAhaH / vaha prApaNe / bhAraM vahatIti bhAravaT-bhAravAD bhAravAhau bhAravAhaH / bhAravAham bhAravAhau / vAho vau ( sU0 245 ) bhArohaH / bhArauhA bhAravADbhyAm bhAravAGbhiH / ityAdi || 1234 pRcchatervi 48 // tattvaM pRcchatIti tattvaprAT / ambUni vahatIti ambucAT / zasAdau tu ambUhaH // 1235 ana u: 49 // anakArAducarasya vAho vAkArasya uH syAt zasAdau khare pare // zAlivAT zAlyUhaH // 1236 zamerapi viz vaktavyaH 50 // mo no dhAtoH (sU0 275 ) zama dama upazamane / prakarSeNa zAmyatIti prazAn prazAmau prazAmaH // 1237 abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge nAnazviH 51 // abhUtatadbhAve'rthe bhU as ityeteSu nAnnaviH pratyayo bhavati // 1238 saMpadyakartarIti vaktavyam 52 / / tena agRhe gRhe bhavatIti gRhebhavati / cakAra vA dIrgha iti vizeSaNArthaH / athavA cakAraH pratyayabhedajJApanArthaH / veH ( sU0 1233 ) || 1239 cvau dIrgha I cAsya 53 // cvau pratyaye pare AkArasya IkArAdezo bhavati anyasya kharasya dIrgho bhavatyavyayavarjitasya // amithunaM mithunaM saMpadyamAnaM tathA karaNaM iti mithunIkaraNaM / pANigrahaNam / cvyantatvAdavyayam / avyayAdvibhakterluk ( sU0 359 ) asahAyaH sahAya: saMpadyamAnastathA syAt iti sahAyIsyAt / akRSNaH kRSNaH yathA saMpadyamAnastathA karotIti kRSNIkaroti / hetUkRtam / avyayasya na dIrghatvam / akhasti svasti yathA saMpadyamAnastathA syAditi svasti syAt / saMpadya - kartIre kim / agRhe gRhe bhavatIti gRhebhavati / aluk kvacit ( sU0 549 ) iti vibhakteraluk // 1240 ccau salopazca 54 // manas mahas rajas ityAdInAM sakArasya lopo bhavati cvau pratyaye pare // dvau naJau prakRtamarthamanusarataH / utsukaM mano 1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 sU0 1241-1252] kRdantaprakaraNam 1 yasyAsau unmanAH, na unmanAH anunmanAH, anunmanAH unmanAH saMpadyamAnastathA bhAva iti unmanIbhAvaH / vigataM mano yasyA'sau vimanAH, na vimanAH avimanAH, avimanA vimanAH saMpadyamAnaH tathA bhAva iti vimanIbhAvaH / na vidyate mano yasyAsau amanAH, na amanAH anamanAH, anamanAH amanAH saMpadyamAnastathA bhAva iti amanIbhAvaH / tathA sumanIbhAvaH / sucetIbhAvaH / mahIkaroti / arUkaroti / cakSUkaroti // 1241 DAc kacidvaktavyaH 55 // abhUtatadbhAve'rthe kacit DAc pratyayo bhavati // aduHkhaM duHkhaM saMpadyate tat karotIti duHkhAkaroti / tathA bhadrAkaroti // 1242 Ato manipakanibvanipa: 56 // prAdau nAmni ca prayujyamAne AkArAntAddhAtormanip kanip vanip ityete pratyayA bhavanti // suSThu dadAtIti sudAmA / rAjanzabdavadrUpam / khase capA jhasAnAm ( sU0 89) azve tiSThatIti azvatthAmA // 1243 sthAmI 57 // izca Izva I dAsomAstAM hakha ikAro bhavati / dA somA sthAM hrakha ikAro bhavati dhAgaihAkapibatInAM dIrgha IkAro bhavati takArAdau kiti hase pare, na kyapi vipi vA knipprtyyH| suSThu pibatIti supIvA / bhUri dadAtIti bhuuridivaa| ghRtaM pibatIti ghRtapIvA / dhanadivA / mlsivaa| maargsthivaa| dhanadhIvA / sugIvA / doSahIvA / / 1244 kanie kacidanyebhyo'pi dRzyate 58 // suSTu karotIti sukarmA / suSTu zRNotIti suzarmA / ana praannne| atra vip / prANitIti prANa prANau praannH| he prANa // 1245 anaH 59 // padAnte vartamAnasyApi ano nasya NatvaM syAt / adhau iti vizeSaNAnnalopo na zaGkanIyaH // 1246 hrasvasya piti kRti tuka 60 // hakhasya piti kRti pare tugAgamo bhavati // iN gatau / prAtaretIti prAtaritvA // 1247 vanipi amasyA'tvaM vAcyam 61 // 15 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sArasvatavyAkaraNam / [vRtti: 3 1 1 janI prAdurbhAve / vijAyate'sau vijAvA / kevalebhyopi vanip / oNa apanayane / oNatIti avAvA avAvAnau / / 1248 Ipi vano nasya ro vAcyaH 62 // nraNa Ip (sU0 365) oNati sA avAvarI / pAraM pazyatIti pArazvA | pAraM pazyatIti sA pAradRzvarI / kevalebhyo'pi kvanip / SuJ abhiSave / SUG prANigarbhavimocane / sunotIti sutvA / tuk / dheT pAne / dhayatIti dhIvA / gai zabde / gAyatIti gIvA / jahAtIti hIvA / pIvA // / 1249 ki 63 // upapade sati asati ca sarvadhAtubhyaH kvip pratyayo bhavati // kvipaH sarvApahAritvAllopaH / kapAvitau // ve: ( sU0 1233 ) hasvasya piti kRti tu ( sU0 1246 ) | karma karotIti karmakRt / agniM cinotIti agnicit / devAn stautIti devastut / somaM pibatIti somapAH / sarvaM pazyatIti sarvadRk / dizAm (sU0 319 ) iti kutvam / diza atisarjane / dizatIti dik // 1250 kivacipracchayAyatastukaTapruGjuzrINAM dIrghaH saMprasAraNabhAvazca vaktavyaH 64 // vaktyanayA sA vAk vA ucyate anayA sA vAk / praccha jJIpsAyAm / tattvapUrvaH / tattvaM pRcchatIti tattvaprAT / chazaSarAjAdeH SaH ( sU0 276 ) || 1251 vo: zaU vAcyau kiti Giti jhase pare'nunAsike kau ca 65 // tena tattvaprAzau tattvaprAzaH / STuJ stutau / AyataM stautIti AyatastUH / pruGa gatau / kaTaM pravate'sau kaTaprUH / ju gatau / javatesau jUH / suSThu zrayatIti suzrIH / vA suSThu zrIryasyA'sau suzrIH / zrayante janA yAmiti zrIH / / 1252 nahivRtivyadhivRSirucisahitaniSu kibanteSu pUrvapadasyopasargasyAnte dIrgho vAcyaH 66 // Naha bandhane / AdeH SNaH naH (sU0 748 ) / naho dhaH (sU0 310) upa samIpe nahyatIti upAnat / nitarAM vartate'sau 1 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01253-1264] kRdantaprakaraNam 1 227 nIvRt / vyadha taaddne|grhaaN kiti ca (sU0 873) marmANi vidhyatIti marmAvit / vRSa vRssttau| prakarSeNa varSatIti prAvRT / ruca dIptau / nitarAM rocate'sau nIruk // 1253 gamyamnamhantanAdInAM vipi jamasya lopo vAcyaH kyapi vA 67 // tuk / paritaH tanotIti paritat / kaTaM cikIrSatIti kaTacikIH / cikIrSateH vip / yataH (sU0 783) ityakAralopaH / doSAm (sU0 297) iti Sasya rephaH / rilopo dIrghazca (sU0 117 ) iti madhyamarephasya lopaH / / natu saMyogAntasya lopaH / rase padAnte ceti cakArAt / / rAtsasya (sU0 905) srovisargaH (sU0 125) kaTacikIrSoM kaTacikIrSaH / vaha prApaNe / yajAM yavarANAm (sU0 831) ano vahatIti anaDAn // 1254 kibante vahyanaso DAntAdezo vAcyaH 68 // anaDDAhau anaDDAhaH / rAz2a dIptau / mo rAji samaH kko (sU0 278) samyak rAjate'sau samrAT / dhyai cintAyAm // 1255 dhyAyateH kipi saMprasAraNaM dIrghatA ca vaktavyA 69 // muSThu dhyAyatIti sudhIH // 1256 dyutigamijuhotInAM kipi kacit dvitvaM vAcyam 70 // hasAdiH zeSAbhAvaH // 1257 dyotateH kacitpUrvasya kipi saMprasAraNaM vAcyam 71 // dyotate'sau vidyut / gacchati utpattisthitilayAn prApnotIti jagat / juhoteIrvazca / juhotyanayA sA juhUH // 1258 dRzeSTaksako copamAne kArye 72 // dRzerdhAtoH sarvAdiSu Taksako pratyayau bhavata upamAne kArye sati // jakArAt vip vaktavyaH // 1259 A sarvAdeH 73 // eteSu pratyayeSu pareSu sarvAdeH pUrvasya TerAtvaM bhavati // dRzira prekSaNe / anyaiva dRzyate'sau anyAdRzaH / chazavarAjAdeHSaH (sU0 276) / SaDhoH kaH se (sU0 798) / kilAt (sU0 141) anyAdRzaH Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 anyAdRk / sa iva dRzyate'sau tAdRzaH-tAdRkSaH-tAdRk / ya iva dRzyate'sau yAdRzaH-yAdRkSaH-yAdRk / eSa iva dRzyate'sau etAdRzaHetAdRkSaH-etAdRk // 1260 kimidamaH kIzUIzau 74 // kimzabdasya idamzabdasya ca kIz Iz ityetAvAdezau bhavataH TakArAdiSu pratyayeSu pareSu // zakAraH srvaadeshaarthH| ka iva dRzyate'sau kIdRzaH kIdRkSaH-kIhak / ayamiva dRzyate'sau IdRzaHIdRkSaH-IdRk / IdRzI vArtA / sarvAditvAmurAtvam / bhavadAdiSu dRzeSTakArAdayaH pUrvasya TerdItA ca vaktavyA / / bhavAniva dRzyate'sau bhavAdRzaH-bhavAdRkSaH-bhavAdRk / cakArAt eteSu pratyayeSu pareSu samAnazabdasya so vAcyaH / samAna iva dRzyate'sau sadRzaH-sadRkSaH-sadRk / / 1261 adaso'mU AdezaH 75 // adasUzabdasya TagAdiSu satsu amU Adezo bhavati kiti pare // asAviva dRzyate'sau amUdRzaHamUdRkSaH-amUdRk-g // 1262 pratyayottarapadayoH parato yuSmadasadorekatve tvat mat ityetAvAdezauM bhavataH 76 // tvamiva dRzyate'sau tvAdRzaH tvAdRkSaH-tvadRk-g / ahamiva dRzyate'sau mAdRzaH-mAdRkSaH-mAdRk g / yUyamiva dRzyate'sau yuSmAdRzaH-yuSmAdRkSaH-yuSmAdRk / vayamiva dRzyate'sau asmAdRzaH asmAdRkSaH-asmAdRk / TakArAnubandhatvAdIp / tAdRzI / yAdRzI / etAdRzI / tvAdazI / mAdRzI / anyAdRzI / yuSmAdRzI / asmAdRzI / bhavAdRzI / ityAdi / 1263 NiniratIte 77 // dhAtoratIte kAle zIle'rthe ca Ninipratyayo bhavati // 1264 karaNe upapade yajerNinirvAcyaH 78 // inAM zau sau (sU0 261) agniSTomena iyAja iti vA agniSTomena ayAkSIt iti vA agniSTomayAjI / vA agniSTomaM yaSTuM zIlaM yasya saH amissttomyaajii| azrAddhaM bhuGkte ityevaMzIlaH. azrAddha Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1265-1274] kRdantaprakaraNam 1 229 bhojI / ardhaM bhuGkte ityevaMzIla : arghabhojI / sukhabhojI / uSNaM bhute ityevaMzIlaH vA bhuktavAn iti uSNabhojI / hano ghat ( sU0 1046) // 1265 hanternindAyAM NinirvAcyaH 79 // pitaraM jaghAna vA avadhIt ityevaMzIlaH pitRghAtI / daNDin zabdavadrUpaM jJeyam / / 1266 kartaryupamAne NinirvAcyaH 80 // abhra iva patatIti abhrapAtI / matta iva karotIti mattakArI / haMsa iva gacchatIti haMsagAmI / strI cet haMsagAminI / Ip // 1267 kipUkanibDAH 81 // dhAtoratIte kAle zIle'rthe ca kvip kvanip DA ityete pratyayA iva bhavanti // 1268 kipU 82 // vRtra brahma bhrUNa etatpUrvakAdeva hanteH kvip syAt // atIte kAle eva vRtraM hatavAniti vRtrahA / brahmahA / bhrUNahA / anyatra zatrughAtItyatra NiniH / zatru hantItyevaMzIlaH zatrughAtI / suSThu karoti smA'sau sukRt / karmakRt / pApakRt / puNyakRt / zAstrakRt / somaM sunoti smA'sau somasut / agniM cinoti smA'sau agnicit / ityete bintAH // kvanip / yudhi saMprahAre / rAjAnaM yudhyate smA'sau rAjayudhvAM / rAjAnaM karotItyevaMzIlaH rAjakRtvA / saha yudhyate smA'sau sahayudhvA / sahakRtvA / SuJ prANiprasave / vana tuk / kitvAdguNAbhAvaH / sunoti smA'sau vA sutavAn iti sutvA / stutvA / yajati smAssau yajvA / pAramadrAkSIt iti pAradRzvA / ityete kanibantAH // janI prAdurbhAve / / 1269 saptamyAM janerDaH 83 // saptamyAM janerdhAtorDaH pratyayo bhavati atIte kAle || sarasi jAyate sma tat sarasijaM padmam / aluk kvacit (sU0 549 ) sarasi jAtaM sarojam / saMskArajaH / ajaH / dvijaH / paritaH khAtA iti parikhA / prakarSeNa jAyate smeti prajA / sarvaM gatavAn iti sarvagaH Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 vA sarva gacchati mA'sau sarvagaH / gai zabde / sAma gItavAn gAyati smA'sau sAmagaH // iti DapratyayAntAH // iti karbarthaprakriyA // 1 // niSThAdhikAraprakriyA 2 atha niSThAdhikAraprakriyA // 1270 ktaktavatU 1 // dhAtoratIte kAle ktaktavatU pratyayau bhavataH // bhAvakAryayoH ktaH / ktavatuH kartaryeva // ukAvitau / utmarthaH / SNA zauce / snAtaM tvayA / Agamyate sma tat Agatam / sthIyate sma tat sthitaM devadattena / bhAvasyaikatvAdekavacanaM napuMsakatvaM ca / bhAve napuMsakatA // antaH prAnte'ntike nAze svarUpe ca mnohre| dhAtvarthaH kevalaH zuddho bhAva ityabhidhIyate // 8 // kriyate smA'sau kRtaH kaTastena / sa kaTaM kRtavAn / karoti smA'sau kRtavAn / kRSNaH sarvaM kRtavAn / bito num (sU0 292) iti numAgamaH // 1271 gatyarthAdakarmakAca kartari ktaH 2 // gatyarthAdakarmakAcca katariktaH pratyayo bhavati // cAdbhAvakarmaNorapi / / lopastvanudAttatanAm (sU0 886) gacchati sma iti gataH / sthAmI (sU0 1243 ) tiSThati sma iti sthitaH / kRtaH (sU0 1190) aTati ma iti aTitaH / zama dama upazame // 1272 jamAntasya kRiti jhase dIrghaH 3 // JamAntasya dhAto| bhavati kiti jhase pare kipi vA // zAmyati sma iti zAntaH / dAmyati sma iti dAntaH / Tuvam udgiraNe / vamati sma iti vAntaH // 1273 yasya kacidvikalpeneT tasya niSThAyAM nei vAcyaH 4 // adhizI sthA''sAM karma (sU0 429) // 1274 zliSzIinsthAAszrivasUjanaruhajIryatInAM sopasargatvena sakarmakANAmapi kartari Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1275-1289] niSThAdhikAraprakriyA 2 231 to vAcyaH 5 // ramAmAzliSyati smeti AzliSTaH hariH / harI rmaamaashlissttH| zeSamadhizizye iti adhizayitaH ko viSNuH / zeSamadhizayito viSNuH / khargamadhitaSThAviti khargamadhiSThitaH / upAsAMcake iti upAsitaH bhakto harim / bhakto harimupAsitaH / Azrayati sa iti AzritaH / ekAdazImupovAsa iti upoSitaH vA haridinamupovAsa iti upoSitaH // 1275 vasikSudhyoriT 6 // AbhyAM nityamiT syAt // ghasAdeH SaH (sU0 832) rAmamanujajJe iti anujAto'cyutaH tamanujAtaH / vRSamAruroha iti ArUDhaH zivaH / jRS vayohAnau / Rta ir (sU0 820) / yvorvihase (sU0 316) jagat anujajAra iti anujIrNo'cyutaH / jagadanujIrNo vaasudevH||1276 ra 7 // rephAduttarasya ktasya no bhavati // Natvam // pakSe tena ramAzliSTA hariNA ityAdi jJeyam // 1277 to vA seTa 8 // ukAropadhAnmRSazca paraH seT ktaH pratyayaH kidvA bhavati // didyute tat dyutitam / dyotate sma tat dyotitam / prakarSaNa didyute smA'sau pradyutitaH / prakarSeNa dyutaM prAptaH vA pradyotate smA'sau pradyotitaH // mRSa kSAntau saMpUrvaH / samyak mamRSe tat saMmRSitaM-saMmarSitam / udayaM prAptaH udyate smA'sau uditaH / rodanaM prAptaH roditaH vA roditi smA'sau roditaH-ruditaH / muSyate smA'sau moSitaHmuSitaH / grahAM viti ca (sU0 873 ) gRhyate smA'sau gRhItaH / nudyate sma iti noditaH nuditaH / veditaH-viditaH // 1278 zIGkhidimidizvididhRSupUGa kSemArthe 9 // ebhyaH parau seTau taktavatU pratyayau kitau na bhavataH // 1279 pUDo vA ktaH seTU 10 // pUGaH parasya ktapratyayasyeDA bhavati // pUG zodhane / pupUve'sau pavitaH pUtaH / ziSye'sau zayitaH // 1280 kita: 11 // uvarNAntAt Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 3 RvarNAntAt zvizriyazca dhAtoH parasya kitpratyayasya vasAdeH iT na bhavati // babhUvetyasau vA bhavati sma iti bhUtaH / Nu stutau / nauti sma iti nutaH / vRJ varaNe / vavAra iti vRtaH / TuozvirgativRddhyoH / zizvAyeti zvitaH / zrayate sma iti zritaH // 1281 zvayateH saMprasAraNasya dIrghaH 12 // azizviyaditi zUtaH // 1282 AdIditaH 13 // AditaH Iditazca parasya tasyeT na bhavati // 1283 jItAM taka vartamAne'pi 14 // jItAM dhAtUnAM matibuddhipUjArthAnAM ca vartamAne'pi taka pratyayo bhavati / apizabdAt bhAvakarmaNorapi // 1284 dastasya no dava 15 // dakArAduttarasya kitastasya natvaM bhavati // cakArAddakArasya nakAro bhavati // JimidA snehe // 1285 AditaH karmaNi niSThA kartari ca vAcyA 16 // midyate tat minnaM / minnamannaM tailena vartate / / 1286 bhAve kartari cAditaH tasyeT vA vAcyaH 17 // 1287 miderguNaH 18 // medyate'sau meditaH / midyate tat meditam / hlAda AhlAdane || 1288 niSThAyAM hasvo vAcyaH 19 // hrAdate'sau hRnnaH / JiSvidA gAtraprakSaraNe hlAdane ca / AyAsena prasvidyate'sau prakhinnaH / prakheditaH / kheditaM tena / JividA saMcUrNane / kSvidyate'sau kSviNNaH / vidyate tat kSveditaM tena / JidhRSA prAgalbhye / khAdiSu / dhaSNotIti dharSitaH dhRSTaH / manyate'sau mtH| budha avagamane / buddhyatIti buddhaH / pUja arcAyAm / pUjatIti pUjitaH saH / JItAM tak vartamAne'pi ityapizabdAt jJArce - cchArthazIlAdestak / jJA avabodhane / arca pUjAyAm / iSu icchAyAm / zIla svabhAve / eteSAM tak bhavati // jJAtaH / arcitaH / iSyate'sauM eSitaH / zIlyate'sau zIlitaH / / 1289 ktasya ca vartamAne 20 // vartamAnArthasya ktasya yoge SaSThI syAt // tena rAjJAM pUjitaH / 1 5 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01290-1300] niSThAdhikAraprakriyA 2 233 pUja pUjane / anyatra kArya ktaH sAmAnyaH / dastasya no dazceti cakArAnmadeneti vAcyam / tena mAdyatIti mattaH / madI harSe // 1290 ado jaghuH 21 // ado jaghurAdezo bhavati niSThAyAM kiti takAre pare kyapi ca // ukAra uccAraNArthaH // 1291 taktavatU niSThA 22 // etau pratyayau niSThAsaMjJau staH // tathordhaH ( suu0753)| jhabe jabAH (sU0 35) / ad bhakSaNe / adyate sma tat jagdham kiM annam / raH (sU0 1276) dR vidAraNe / kR hiMsAyAm / kR vikSepe / Rta ir (sU0 820 ) / yvorvihase (sU0 316) vikIryate smA'sau vikIrNaH / jaS vayohAnau / SakAraH vidbhidAmaG ityasya vizeSaNArthaH / jIryate sma tat jIrNam kiM zarIram / gIryate sma tat gIrNam / pUrI pUrtI / pUryate smA'sau puurnnH||1292 ra iti sUtraMna piparteH 23 // porur (sU0 948) piparti sma iti pUrtaH // 1293 lvAdyoditaH 24 // tvAderoditazca dhAtoH kitasto no bhavati // lUJ chedane / lUyate smA'sau lUnaH / jyA vayohAnau / grahAM kRiti ca (sU0 873) jInAti smA'sau jInaH / bhujo kauTilye / coH kuH (sU0 285) bhujyate smA'sau bhugnaH / ohAk tyAge / sthAmi (sU0 1243) hIyate smA'sau hInaH / SUGa dUGa DIG dhIG rIG mIG dIG lID vrIG ete nava oditaH / pUGa prANiprasave / sUyase smAsau suunH| dUGa parityAge / dUG duHkhe| dUyate smA'sau dUnaH / DIG vihAyasA gatau // 1294 DIG iDabhAva: 25 ||ddiiyte smA'sau ddiinH| dhIG dhAraNe / dhIG sAmarthye / dhIyate smA'sau dhInaH / rIG kSaraNe / rIG sravaNe / rIyate smA'sau riinnH| mIG prANaviyoge mI hiMsAyAm / mIyate smA'sau mInaH / dIGa kssye| dIyate smA'sau diinH| lIG AzleSaNe lI vilepne| lIyatesmA'sau Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH 3 lInaH / vrIG varaNe / bIyate smA'sau vINaH / ita oditaH / opyAyI vRddhau // 1295 pyAyaH pI 26 // pyAyaH pI Adezo bhavati niSThAyAm // pyAyate mAsau pInaH / kSi kSaye // 1296 kSiyo niSThAyAM kartari dI? vAcyaH 27 // 1297 dIrghAdeva kSiyo niSThAyAstasya no vAcyaH 28 // kSIyate smA'sau kSINaH / kSINavAn / bhAvakarmaNostu kSIyate sa tat kSitaM tena / kSitaH kAmo mayA vA // 1298 yaralavasaMyogAderAdantAniSThAtasya no vAcyaH 29 // drA svapne / drAyate smA'sau drANaH / glai mlai harSakSaye / glAyate smAsau glAnaH / mlaanH| hi gatau / hIyate smA'sau hitH| trai pAlane // 1299 trANAdyA vA 30 // trANAdInAM natvaM vA nipAtyate / trAyate smA'sau trANaH-trAtaH / ghA gandhopAdAne / jighrati smA'sau ghrANaH-prAtaH / hI lajjAyAm / hIyate smA'sau hiinn:-hiitH| nud preraNe / nudyate smA'sau nunnaH-nuttaH / vidira vicAraNe / vidyate smA'sau vinnaH-vittaH // vetti rUpaM vida jJAne vinte vidira vicAraNe / vidyate vida sattAyAM vida lAbhe ca vindati // 10 // undI kede / udyate smAsau unnaH-untaH / vA gatigandhanayoH / nirvAti sma vA nirvAyate mA'sau nirvANaH-nirvAtaH / vida sattAyAm / vidyate smA'sau vinnaH-vittaH / ete trANAdyA jJeyAH // 1300 saM pari upa ebhyaH parasya karoterdhAtorbhUSaNe'rthe zobhane'rthe ca vAcye sati suT pratyayo bhavati 31 // TittvAdAdau / saMskriyate smA'sau saMskRtaH / pariSkriyate smA'sau pariSkRtaH / upaskriyate smA'sau upaskRtaH / yadA saMskRtirna tadA saMkriyate sA'sau sNkRtH| parikriyate sA'sau parikRtaH / upakRtaH / bhAve Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01301-1315] niSThAdhikAraprakriyA 2 235 ghaJ / saMskriyate smA'sau saMskAraH / alaMkriyate'sau alNkaarH| vida jJAne / vidyate smA'sau viditaH // 1301 do datti 32 // dA ityasya dadbhavati kidi taki pare // dIyate smA'sau dattaH / dadAti sma iti dattavAn / bito num ( sU0 292 ) // 1302 svarAtto vA 33 // kharAduttarasya dA ityasya vA to bhavati kiti taki pare // prakarSeNa dIyate smA'sau prattaH pradattaH / avadIyate smA'sau avadattaHavattaH // 1303 nAmyantopasargasya dIrgho bhavati 34 // 1304 dadAtesto vAcyaH 35 // nitarAM dIyate sa tat nItaM nIdattam / paryAsamantAdbhAvena dIyate sma tat parItaM parIdattam // 1305 dadhAterhiniSThAyAM vAcyaH 36 // dhIyate smA'sau hitaH / dadhAti smA'sau hitavAn // 1306 jahAtezva kiti 37 // jahAterdhAtoH kiti pratyaye pare hirAdezaH syAt // tena pUrva hitvA hIyatesmA'sau hitaH / ahAsIditi hitavAn // 1307 dhyAkhyApRmUrchimadAM ktasya natvAbhAvo vAcyaH 38 // dhyai cintAyAm / dhyAyate smA'sau dhyAtaH / khyA prakathane / khyAyate smA'sau khyAtaH / pR pAlane / pUryate smA'sau pUrtaH / porur ( sU0 948 ) / borvihase (sU0 316) murchA mohsmucchraayyoH||1308 rAllopazchoH 39 // rephAduttarayozchoropo bhavati kiti takAre pare // mUchacate smA'sau mUrtaH / madI harSe / madyate sma iti mattaH / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / yajeH ktaH / Satvam / STutvam / saMprasAraNam / ijyate sma tat iSTaM-iSTavAn / Tuvap bIjatantusantAne / upyate sma tat uptam / vaha prApaNe / ho DhaH (sU0 243) / tathodhaH (sU0 753 ) Dhi Dho lopo dIrghazca ( sU0 802) udyate smA'sau UDhaH bhAraH / UDho'naDuhA paGguH / veJ tantusantAne / Uyate smA'sau Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 utaH / vyaJ saMvaraNe / saMvIyate smA'sau saMvItaH / hRJ spardhAyAM / heJ AhvAne / hRJ kauTilye / saMprasAraNaM dIrghaH / AhUyate smA'sau AhUtaH / vada vyaktAyAM vAci / saMprasAraNam / udyate smA'sau uditaH / vaca paribhASaNe / ucyate smA'sau uktaH / vasikSudhyoriT ( sU0 1275 ) vas nivAse / uSyate smA'sau uSitaH / ghasAdeH SaH ( sU0 832) kSudha bubhukSAyAm / kSudhyate smA'sau kSudhitaH / jiSvap zaye / supyate smA'sau suptH| ona chedane // 1309 veTo niSThAyAM iT na 40 // skorAyozca (sU0 301 saMprasAraNaM / lvAdyoditaH (sU0 1293) iti natvam / Natvam coH kuH (sU0 285) pravRzzyate smA'sau pravRkNaH // 1310 janerjA niSThAyAm 41 // janerdhAtorjA Adezo bhavati niSThAyAM parataH // jana janane / janyate smA'sau jAtaH // 1311 khanerAtvaM niSThAyAm 42 // khana khanane / khanyate smA'sau khaatH|| 1312 paco vaH 43 // paceH parasya ktasya vo bhavati niSThAyAm // pacyate smA'sau vA pAkakriyayA nivRttaH paktaH / pacati smA'sau pakkavAn // 1313 kSAyo maH 44 // kSAyaH parasya ktasya mo bhavati niSThAyAm // kSai kSaye / sandhyakSarANAmA (sU0 803) kSAyate smA'sau kSAmaH // 1314 zuSeH kaH 45 // zuSeH parasya ktasya ko bhavati niSThAyAm // zuS zoSaNe / zuSyate smA'sau zuSkaH // 1315 sphAyaH sphIH 46 // sphAyaH sphIrAdezo bhavati niSThAyAM prtH|| osphAyI vRddhau / sphAyate smA'sau sphItaH / dheT pAne / pIyate sma tat pItam / sthAmI (sU0 1243) gai zabde / gIyate sma tat gItam / pA pAne / piyate sma tat pItam / do avakhaNDane / dIyate sma tat ditam / So'ntakarmaNi / sIyate Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01316-1326] kasvAdiprakriyA 3 237 sma tat sitam / mAG mAne / mIyate sma tat mitam // 1316 seti niSThAyAM jerlopo vAcyaH 47 // coryate smA'sau coritaH / yAcyate smA'sau yAcitaH // ktaktavatU niSThAsaMjJau // iti niSThA - dhikAraprakriyA // 2 // kakhAdiprakriyA 3 atha kakhAdiprakriyA // 1317 kasukAnau Nabevat 1 // dhAtoH kasukAnau pratyayau bhavataH atIte kAle vAcye sati tau ca Nabevat parasmaipadAtmanepade bhavataH // NabAditvAdvirvacanaM na tu Napo NittvA - dRddhirityAzayaH // yathA caNapU parasmaipade tathA vasuH / yathA Atmanepade e tathA kAnaH / kakAro guNapratiSedhArthaH / ukAro numvidhAnArthaH / DukRJ karaNe / cakAra iti cakravAn / trito num (sU0 292) he cakruvan / cakRvAMsau cakRvAMsaH / cakRvAMsam / cakRvAMsau / vasorva uH (sU0 302 ) cakruSaH / cakruSA / vasAM rase (sU0 236) cakravadbhyAm cakravadbhiH / ityAdi / cakre iti cakrANaH / strIliGge cakruSI / napuMsake cakruSaH cakruSI cakruvAMsi / bhidir vidAraNe / bibheda iti bibhidvAn bibhidvAMsau / bibhidvAMsaH / bibhidvAMsam / bibhidvAMsau / vasorva uH ( sU0 302 ) bibhiduSaH / bibhiduSA / vasAM rase ( sU0 236) bibhidvadbhyAm bibhidvadbhiH / ityAdi / bibhide iti bibhidAnaH / bho Amardane / babhaJja iti babhavAn / babhaJje iti babhaJjAnaH / jAgR nidrAkSaye / jajAgAra iti jajAgRvAn- jajAgaMrvAn ityapi bhavati // 1318 jAgarteH kiti guNo vaktavyaH 2 // tena jajAgaruSaH / / 1319 kRtadvitvAnAmekasvarANAmAdantAnAM ca ghasereva kasoriDDAcyo nAnyeSAm 3 // babhUva iti babhU Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sArakhatavyAkaraNam / [vRttiH 3 vAn / Rgtau| Ara iti ArivAn / papau iti papivAn / ada bhkssnne| Ada iti AdivAn / tasthau iti tasthivAn / babhau iti babhivAn / yayau iti yayivAn / yA prApaNe / daridrAteranapi nityAlopitveneT / dadaridrau iti daridrivAn // 1320 vuNasayuTau hitvA daridrAteranapyAlopo vAcyo luGi vA 4 // dadaridruSaH / DudAJ dAne / dadau iti dadivAn duduSaH / ghasla adane / jaghAsa iti jakSivAn / kuhozcaH ( sU0 746 ) / jhapAnAM jabacapAH (sU0 714 / gamAM khare (sU0 789) khase capA jhasAnAm (sU0 89 ) / kilAt (sU0 141) vasyotve kRte iDabhAvaH / jakSuSaH // 1321 gamdhanvidvizUdRzAM kasoT 5 // gamla gatau / jagAma iti janmivAn jaganvAn / mo no dhAtoH ( sU0 275) // 1322 dviruktasya hanterhakArasya dhatvaM vaktavyam 6 // jaghAna iti jagnivAnjaganvAn / vida jJAne / viveda iti vividivAn vividvAn / viz pravezane / viveza iti vivizivAn- vivizvAn / dRzira prekSaNe / dadarza iti dadRzivAn dadRzvAn / iN gatau // 1323 iNo dIrghatA kasau vaktavyA 7 // iyAya iti IyivAn / upeyAya iti upeyivAn / lopaH pacA kitye (sU0 762 ) papAca iti pecivAn // 1324 zatRzAnau tivat kriyAyAma 8 // kriyApade gamyamAne sati dhAtoH zatRzAnau pratyayau bhavataH vartamAne'rthe tau ca tiptevat parasmaipadAtmanepadayorbhavataH // ade ( sU0 695) pacatIti pacan Aste // 1325 RkArAnubandhasya numAgama eva bhavati na dIrghatA vaktavyA 9 // paThatIti paThan / tiSThatIti tiSThan / gAyatIti gAyan / gacchatIti gacchan / pibatIti piban // 1326 mugAnetaH 10 // akArasya Ane pare mugAgamo bhavati // pacate'sau Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1327-1338] kasvAdiprakriyA 3 pacamAnaH / pibati vA paThati / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / yajate'sau yajamAnaH stauti / mana jJAne / manyate'sau manyamAnaH / manu avabodhane / tanAderupa (sU0 997) manute'sau manvAnaH / parAgacchati karotIti kurvan saH / DhityaduH ( sU0 1000 ) kurute'sau kurvANaH / kriyate'sau kriyamANaH // 1327 upasargasthanimitcAta nakArasya No vAcyaH 11 // prapIyate'sau prapIyamANaH // 1328 AserAnaI 12 // AserdhAtoH parasya Ana AkArasya IkArAdezo bhavati // As upavezane / Aste'sau AsInaH // 1329 vA dIpoH zatuH 13 / / avarNAtparasya zatRpratyayasya vA numAgamo bhavati IkAre Ipi ca pare // tuda vyathane / tudatIti tudan / tudantau tudantaH / strIliGge tudati sA tudantI-tudatI tudantyau-tudatyau tudantyaH-tudatyaH / napuMsake tudatIti tudat tudantI-tudatI tudanti / ityAdi // 1330 apyayorAnnityam 14 // appratyayayapratyayasaMbandhinaH akArAtparasya zaturnityaM numAgamo bhavati IpoH parataH / / bhavati iti bhavan bhavantau bhavantaH / bhavati sA bhavantI bhavantyau bhavantyaH / bhavati tat bhavat bhavantI bhavanti / pacatIti pacan pacantI strI / napuMsake pacati tat pacat pacantI pacanti / divu krIDAdiSu / dIvyati iti dIvyan dIvyantI strI napuMsake / dIvyati tat dIvyat dIvyantI dIvyanti / paThatIti paThan / paThantI strI / napuMsake paThan paThantI paThanti / hasatIti hasan / hasantI strI hasat napuMsake / zliSyatIti zliSyan / zliSyantI strii| zliSyat napuMsake / jayatIti jayan / jayantI strI / napuMsake jayat // 1331 vAdipoH zaturityatra vAzabdAta dviruktAnAM jakSAdInAM ca zaturnityaM numapratiSedho vaktavyaH napuMsake zau vA 15 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 dadAtIti dadat-dadhat dadatI dadati / jakSa bhksshsnyoH| jakSatIti jakSat jakSatI jakSati jakSanti kulAni / jAgR nidrAkSaye / jAgartIti jApratI jAgrat jAgranti-jAgratI / daridrA durgatau // 1332 daridrAtarAlopo vaktavyaH 16 // daridrAtIti daridrat daridrantI daridrati daridranti / cakAstIti cakAsat cakAsati cakAsanticakAsati / zAstIti tat zAsat / anuzAsti tat anuzAsat / dAdeH (sU0 957) dadat dadatI dadanti-dadati / dadhat ityAdi / 1333 videvo vasuH 17 // viderdhAtoH zatRviSaye vA vasuHprapratyayo bhavati // vettIti vidvAn-vidan // 1334 bhaviSyadarthe titevat zatRzAnau bhavataH 18 // 1335 atrabhavattatrabhavacchabdau pUjyArthe nipAtyete 19 // atrabhavanto bhttttmishraaH| pUjyA ityarthaH / tatrabhavadbhirbhagavatpAdairbhaNitam // 1336 zIle tRn 20 // dhAtostRn pratyayo bhavati zIle khabhAve'rthe // nakAraH pratyayabhedajJApanArthaH / karotItyevaMzIlaH krtaa| vicaratItyevaMzIlaH vicaritA / NIJ prApaNe / nayatItyevaMzIlaH netA / dhartA / mriyate ityevaMzIlaH martA / bimartItyevaMzIlaH bhartA / zayitA ityAdi // iti kakhAdiprakriyA // 3 // zIlArthaprakriyA 4 atha zIlArthaprakriyA // 1337 iSNusnukruH 1 // dhAtoH zIle khabhAve'rthe iSNu snu nu ityete pratyayA bhavanti / alaMpUrvaH // 1338 alaMkRJ nirAkRJ prajan utpaca utpat utpad gras unmat ruca apatra' vRtu vudhu saha cara bhU bhrAJ Jyanta ebhya iSNuH 2||alNkrotiityevNshiilH alNkrissnnuH| nirAkariSNuH / prajAyate itye Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1339-1349] zIlArthaprakriyA 4 241 vaMzIlaH prajaniSNuH / utpacatItyevaMzIlaH utpaciSNuH / patla patane / utpatatItyevaMzIlaH utpatiSNuH / pada gatau / utpadyate ityevaMzIlaH utpadiSNuH / as adane / prasatItyevaMzIlaH asiSNuH / unmAdyatItyevaMzIlaH unmadiSNuH / ruca dIptau / rocatItyevaMzIlaH rociSNuH / trapUS lajjAyAm / apatrapati vA apanapate ityevaMzIla apatrapiSNuH / vRtu vartane / vartate ityevaMzIlaH vartiSNuH / vRdhuG vRddhau / vardhate ityevaMzIlaH vardhiSNuH / sahiti sahate vetyevaMzIlaH sahiSNuH / caratItyevaMzIlaH cariSNuH / bhaviSNuH / bhrAja dIptau / bhrAjate iti prAjiSNuH // 1339 iSNupratyaye pare jyantAnAM jilopAbhAvo vaacyH3|| kArayatItyevaMzIlaH kaaryissnnuH|| ete issnnuprtyyaantaaH|| 1340 glA ji sthA bhU mlA kSi pac yaj parimRj ebhyaH snuH 4 // glai harSakSaye / gyAlatItyevaMzIlaH glAsnuH / jayatItyevaMzIlaH jiSNuH / bhavatItyevaMzIlaH bhUSNuH // 1341 jibhvoH stro guNAbhAvo na iT 5 // 1342 kSezca tathA 6 // tiSThatItyevaM. zIlaH sthAsnuH / kSi kSaye / kSayatItyevaMzIlaH kSiSNuH / pacatItyevaMzIlaH pakSNuH / yajatItyevaMzIlaH yakSNuH / mRjUS zuddhau // 1343 mRjerguNanimitte pratyaye pare vRddhirvAcyA 7 // parimASrTItyevaMzIlAH parimANuH // 1344 viSa tras gRdha dhRS kSip ebhyaH snuH 8 // viSla vyAptau / veveSTi ityevaMzIlaH viSNuH / trasI udvege / trasI bhaye / trasyatItyevaMzIlaH trasnuH / gRdhu abhikAGkSAyAm / divAdiH / gRdhyatItyevaMzIlaH gRghnaH / nidhRSA prAgalbhye / svAdiH / dhRSNotItyevaMzIlaH dhRSNuH / kSip preraNe / kSipatItyevaMzIlaH kssimuH| kakAro guNaniSedhArthaH // 1345 SAkokaNaH 9 // dhAtoH zIlerthe pAka u ukaN ityete pratyayA bhavanti // 1346 16 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 jalpa bhikSa kuTTa luNTa vRG ebhyaH SAkaH pratyayo bhavati 10 // jalpa vyaktAyAM vAci / jalpatItyevaMzIlaH jlpaakH| bhikSa yAclAyAm / bhikSatItyevaMzIlaH bhikSAkaH / kuTTa tADane vA chedane / kuTTatItyevaMzIlaH kuTTAkaH / luNTa caurye / luNTatItyevaMzIlaH luNTAkaH / vRG saMbhaktau / vRJ saMvaraNe / vara nivAraNe / vRNute vA varatItyevaMzIlaH vA vRNIta ityevaMzIlaH varAkaH / Sa IbarthaH / varAkI // 1347 sAntAzaMs bhikSa ebhya uH pratyayo bhavati 11 // 1348 sAntAzaMsayozca 12 // sapratyayAntAdAparvAt zaMsu stutAvityasmAddhAtozca zIlAthai vinApi uH pratyayo bhavati // vaca paribhASaNe / vivakSatIti vivakSuH / icchAyAmAtmanaH saH ( sU0 1075) dvitvam / pUrvasya hasAdiH zeSaH ( sU0 739) Rta ir (sU0 820 / yvorvihase (sU0 316) / kuhozcaH ( sU0 746) cikIrSatItyevaMzIlaH cikIrSuH / jighRkSatItyevaMzIla: jighRkSuH / AyUrvaH zaMsu stutau / zaMs kathane / AzaMsatItyevaMzIlaH AzaMsuH / bhikSatItyevaMzIlaH bhikSuH / pipAsatItyevaMzIlaH pipAsuH / titIrSatItyevaMzIlaH titIrghaH // 1349 laSa pata pada bhikSa sthA bhU vRSa han kam gam zR ebhyaH ukaN pratyayo bhavati 13 / / laSa kAntau / laSatItyevaMzIlaH lASukaH / patatItyevaMzIlaH pAtukaH / pada gatau / NittvAdvRddhiH / padyatItyevaMzIlaH pAdukaH / bhikSa yAcmAyAm / bhikSatItyevaMzIlaH bhikSukaH / tiSThatItyevaMzIlaH sthAyukaH / bhavatItyevaMzIlaH vA bhavituM zIlamasyAstIti bhAvukaH / vRSa vRSTau / vRSu secane / varSatItyevaMzIlaH varSakaH / hantItyevaMzIlaH ghAtukaH / kamu kAntau / kAmayate ityevaMzIlaH vA kAmituM zIlamasyAstIti kAmukaH / gamla gatau / gacchatItyevaMzIlaH gAmukaH / zU hiMsAyAm / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01350-1365] zIlArthaprakriyA 4 243 zRNAtItyevaMzIlaH zArukaH // 1350 zRvanyorAruH 14 // zRvandyordhAtvorAruH pratyayo bhavati // zarAruH / vandAruH // 1351 spRhi gRhi pati zIG ebhya AluvAcyaH 15 // spRha IpsAyAm / IpsA icchA / graha grahaNe / pata aizvarye / trayazcarAdayo'dantAH // 1352 Alau jilopAbhAvo vAcyaH 16 // spRhyatItyevaMzIlaH spRhayAluH / gRhayatItyevaMzIlaH gRhayAluH / patayatItyevaMzIlaH patayAluH / zIG khapne / zete ityevaMzIlaH zayAluH // 1353 namAde raH 17 // nam kapi smiG napUrvo jas kam hiMs dIpU ebhyo raH pratyayo bhavati zIle'rthe // Namu prahatve zabde ca / namatItyevaMzIlaH namraH / kapi calane / kampatItyevaMzIlaH kampraH / smiG ISaddhasane / smayate ityevaMzIlaH smeraH / jasu mokSaNe / jas gatinivRttau / divAdiH / na jasyatItyevaMzIlaM ajasram / kAmayate ityevaMzIlaH kamraH / hisi hiMsAyAm / hinastItyevaMzIlaH hiMsraH / dIpI dIptau / dIpyate ityevaMzIlaH dIpaH // 1354 ghasAdeH kmaraH 18 // ghasU sU ad ebhyaH kmaraH pratyayo bhavati zIle'rthe // ghasla adane / ghasatItyevaMzIlaH ghasmaraH / sR gatau / sa saraNe / sR hiMsAyAm / saratItyevaMzIlaH sRmrH| ad bhakSaNe / attItyevaMzIlaH amaraH // 1355 bhidi chidi vidi ebhyaH kuravAcyaH zIle'rthe 19 // bhinattItyevaMzIlaH bhiduraH / vid jJAne / vettItyevaMzIlaH viduraH / chidira dvaidhIkaraNe / chinattItyevaMzIlaH chidiraH // 1356 bhAsAdeghuraH 20 // bhAs bhan mid ebhyo ghuraH pratyayo bhavati zIle'rthe // ghakAro mitkAryArthaH // bhAsa dIptau / bhAsate ityevaMzIlaH bhAsuraH // 1357 cajoH kagau ghiti 21 // dhAtozcakArajakArayoH kakAragakArau bhavataH ghiti pratyaye Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 pare // bhaJjo Amardane / bhanaktItyevaMzIlaH bhaGguraH / jimidA gAtravikSepe / medyate ityevaMzIlaH meduraH // 1358 yaGa UkA 22 // yaj japa daMz vad ebhyo yaGpratyayAntebhya UkaH pratyayo bhavati zIle'rthe / yaGo luk / tatsanniyogena dhAtorvicanam / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu / atizayena yajatIti vA ijyate ityevaMzIlaH yAyajUkaH / japa vyaktAyAM vAci / amajapAM nuk (sU0 1103) jaJjapUkaH / daMz daMzane / daMdazUkaH / vAvadyate ityevaMzIlaH vAvadUkaH // 1359 jAgarterUko vAcyaH 23 // jAgartItyevaMzIlaH jAgarUkaH // 1360 iNanazajimRgamibhyaH karapa vAcyaH 24 // iN gatau / hakhasya piti (sU0 1246) etItyevaMzIla itvaraH / Naza adarzane / nazyatItyevaMzIlaH nazvaraH / jayatItyevaMzIlaH jitvaraH / saratItyevaMzIlaH sRtvaraH // 1361 gatvaro nipAtyate zIle'rthe 25 // gacchatItyevaMzIlaH gatvaraH // 1362 bhiyaH kukuko vaktavyau 26 // bibhetItyevaMzIlaH bhIruH / bhIrukaH // 1363 iSeruzchazca 27 // iSeruH pratyayo bhavati chAntAdezazca / icchatIti icchuH // 1364 varaH 28 // sthA IzU bhAs piskasAdibhyo varaH pratyayo bhavati zIle'rthe // tiSThatItyevaMzIlaH sthAvaraH / IzU aizvarye / ISTe ityevaMzIlaH IzvaraH / bhAsU dIptau / bhAsate ityevaMzIlaH bhAkharaH / pisR gatau / pisatItyevaMzIla: pekharaH / kas gatau / kasatItyevaMzIlaH kakharaH // 1365 AdRtaH kirdvizva bhUte 29 // AkArAntAhakArAntAddhAtorjaninamigamibhyazca zIle'rthe bhUtakAle kiH pratyayo bhavati NabAdivaddhAtozca dvirvacanaM bhavati // Ato'napi (sU0 805) // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1366 - 1378] uNAdiprakriyA 5 rAmaH somaM papiyajJe dadargAzcakriradbhutam / yAjakAn vatrirAjahiH pauNDarIke mahAdvijAn // 1 // tadA jajJirmahAzcarya nemirnRpagaNo'pi tam / brAhmaNAnAM zrutividAM gaNo jagmirdhanaM mudA // 2 // iti kRdantaprakriyAyAM zIlArthaprakriyA // 4 // 245 uNAdiprakriyA 5 1 athoNAdayo nirUpyante // 1366 sadoNAdayaH 1 // sarvasminkAle uNAdayaH pratyayA bhavanti / / 1367 kR vA pA jimi svadi sAdhi azuG ebhya uN pratyayo bhavati 2 // NakAro vRddhyarthaH / karotIti kAruH kArukaH / vA gatigandhanayoH / AtoM yuk (sU0 1192 ) vAtIti vAyuH / pA pAne / pAtIti pAyuH / jayati aneneti jAyuH / Dumin prakSepaNe / mi kauTilye / mino1 tIti mAyuH / svadi AkhAdane / svadyate iti khAduH / sAdhyatIti I sAdhuH / aznotIti AzuH || 1368 si tani gami masi saci avi hi dhA Rzi ebhyastunpratyayo bhavati 3 // SiJ bandhane / sinotIti setuH / tanotIti tantuH / gacchatIti gantuH / masi pariNAme rakSaNe ca / masyatIti mastuH / Saca saMbandhe / sacatIti saktuH / ava rakSaNe / avatervakArasya ukAraH / avatIti otuH / hi gatau vRddhau ca / hinotIti hetuH / dadhAtIti dhAtuH / kruza AhvAne / kruzi rodane ca / kruz Akroze / chazaSarAjAdeH SaH ( sU0 276 ) Tubhi: STuH (sU0 79 ) krozatIti kroSTA / ava rakSaNe pAlane ca / kittvAtsaMprasAraNamukAraH // 1369 avatermuk 4 // avate Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 dhAtormukpratyayo bhavati // avatIti om omau omaH // 1370 atibRhibhyAM maniNa 5 // ata sAtatyagamane / satataM atatIti AtmA vA atati akhilajanAntarnivAsitvena sukRtaduSkRtakarmANi pazyatIti AtmA / bRhi vRddhau // 1271 vanyupadhAyA kara 6 // maniNpratyaye pare upadhAyA RkArasya repho bhavati // bRMhatIti brahmA // 1372 ghRdhRpado maH 7 // dhR kSaraNe dIptau ca / gharatIti vA priyate iti dharmaH / dhR dhAraNe / dharatIti vA dhriyate'sau dharmaH / pada gatau / padyate tat padmam // 1373 R stu su ha hu mRkSi yA kSu bhA mA vA jakSa rai nI zyaiG pada ebhyo maH pratyayo bhavati 8||R gatau / RcchatIti armaH netrarogaH / stautIti stomaH / ghU prasave / sUte'sau somaH / harmaH / juhotIti homaH / mriyate iti marmaH / kSi nivAsagatyoH / kSayatIti kSemaH / TukSu zabde / kSautIti kSomaH / mAtIti mAmaH / yAtIti yAmaH / bhAtIti bhaamH| jakSa bhakSa hasanayoH / jakSmaH / rAyatIti rAmaH / nemaH / zyaiG dIptau / zyAyatIti zyAmaH / padmaH // 1374 bhIdhvorvA maka 9 // bibhetyasmAditi bhImaH / dhUyate'sau dhUmaH // 1375 dhvAderulika 10 // dhvAderdhAtorulik pratyayo bhavati // dhUnomi vA dhUyate'sau dhUliH / agi laghi raghi gatyarthAH iditaH / aGgate sA aGguliH // 1376 bhaviSyadarthe NiniH 11 // AgamiSyatIti AgAmI / bhaviSyatIti bhAvI // 1377 zasAdeH karaNe traka 12 // zasAderdhAtoH karaNe'rthe trak pratyayo bhavati // 1378 sarvadhAtubhyastramau 13 // zas hiMsAyAm / zaMsati vA zasyate aneneti zastram / zAs anuziSTau / ziSyate aneneti zAstram / asu kSepaNe / asyate aneneti astram / pA pAne / pIyate Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01379-1397 ] uNAdiprakriyA 5 247 aneneti pAtram / nIyate aneneti netram / dA plavane / dIyate aneneti dAtram // 1379 yuvahAgibhyo niH 14 // ebhyo dhAtubhyo niHpratyayo bhavati // yu mizraNe / yautIti yoniH / vahatIti vahniH / aGgate'sau amiH // 1380 idicadizakirudibhyo ra 15 // ebhyo rapratyayo bhavati // idi cadi AhlAdane dIptau ca // indate'sau indraH / candate'sau candraH / zannotIti zakraH / roditIti rudraH // 1381 puSpAderaH 16 // puSpAderdhAtoraH pratyayo bhavati // puSpa viksne| puSpati tat puSpam / phala niSpattau / phalati tat phalam / mUla vyAptau / mUlati tat mUlam / ragha sAmarthe // 1382 upratyayaH 17 // raghate zAstrANAM zatrUNAM ca antaM gacchati prAmotIti rghuH||1383 gme?:18|| gamerdhAto?H pratyayo bhavati // gacchatIti gauH 1384 glAnudibhyAM DauH 19 // glAyatIti glauH / nudatIti nauH / nuda prernne| zyai styai zabdasaMghAtayoH // 1385 styAyate'Ta 20 // ddittvaahilopH| saMyogAntasya lopaH (sU0 235) TittvAdIp / styAyati samUha karoti sA strI / lakSa darzanAGkanayoH // 1386 lakSaterI muTu ca 21 // lakSaterdhAtorIH pratyayo bhavati tasya Ipratyayasya muDAgamazca // lakSyate pumAn anayA sA lakSmIH // 1387 rAjAdeH kan 22 // rAjAderdhAtoH kan pratyayo bhavati // rAj dhanva yu yu pratidiv vRS takSa daMz paci Sap azUG nu maha ete rAjAdayaH / rAjU dIptau / rAjate'sau rAjA / dhanva gatau / dhanvatIti dhanvA / yu mizraNe / yautIti yuvA / dyu gatau / dyotIti yuvA / pratidIvyatIti pratidivA / vRSu vRddhau / varSatIti vRSA / takSu tanUkaraNe / takSNotIti takSA / daMzantIti daza / paci vistAre / paci saMkhyAne / idit Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 jaszasorlak (sU0 264) paJcatIti paJca / Sap saMbandhe / Sap gaNane / azUGa vyAptau // 1388 SaperazeH kiti tuga vaktavyaH 23 / / sapanti te sapta / anuvate iti aSTa / Nu stutau // 1389 asya guNaH 24 // nuvanti te nava / maha pUjAyAm // 1390 asya ghAntAdezo vugAgamazca nipAtyate kanpratyaye pare 25 // mahyate iti maghavA / iti rAjAdayaH / / 1391 imantrAsukaH sarvadhAtubhyaH 26 // sarvadhAtubhya isU mantra asuk ityete pratyayA bhavanti // 1392 vacAderas 27 // vacAderdhAtoras pratyayo bhavati vA sarvadhAtubhyo'spratyayaH // ucyate iti vacaH / mahyate iti mahaH / pIG pAne / pIyate tat payaH // 1393 pibaterasi 28 // pibaterdhAtorasunpratyayo bhavati ikArAntAdezazca / / pIyate iti payaH / tija nizAne kSamAyAM ca / titikSatIti / tejaH / tapyate iti tapaH / raJja rAge // 1394 asi nalopo vAcyaH 29 // rajate tatra rajaH / rakSa hiMsAyAm / rakSatIti rakSaH / / 1395 arcirucizucihumRpichAdidibhya is pratyayo bhavati 30 // arcirucI dIptau / arcatIti arciH / guNaH / rociH / shociH| hUyate iti hviH| sarpiH / / 1396 chAderisantrapakkipsu hasvo vAcyaH 31 // chada saMvaraNe / curaadiH| chAdayatIti chadiH / ucchRdira dIptidevanayoH / chuNattIti chardiH // sarvadhAtubhyastramanau (sU0 1378) tanu vistaare| tanoti tat tatram / mana jJAne / manyate iti mantraH / yama uparame / yacchatIti yantraH / chidi saMvaraNe / jyantaH / chAdayatIti chatram / kriyate tatkarma / vRJ AcchAdane / vRNotIti varma / marma / dAma / dharma / chAdayatIti chadma // 1397 dhanArticakSipRvapitapijani- . yajibhya us pratyayo bhavati 32 // dhana zabde / dhanatIti dhanu Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01398-1407] bhAvAdhikAraprakriyA 6 249 R gatau / guNaH / aruH / cakSi vyaktAyAM vAci / caSTe iti cakSuH / pipartIti paruH / vapatIti vapuH / tapatIti tapuH / jAyate iti januH / yajatIti yajuH || 1398 avatRstRta trikaNThibhya I1 33 // avatIti avIH / taratIti tarIH / stRJ AcchAdane / stRNotIti starIH / tantri dhAraNe / kaNTha avadhAraNe / tantrayati vA tantrayate sA tantrIH / kaNThayatIti kaNThIH || 1399 saukarye kelimaH 34 // sukhena bhidyate tat bhidelimaM vA bhettuM sukaraM bhidelimaM kim kASTham / sukhena pacyante iti pacelimA ADhakyaH vA paktuM sukarAH pacelimAH ke / taNDulAH // saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pare / kAryAdvidyAdanubandhametacchAstramuNAdiSu // 1 // uNAdayo'parimitA yeSu saMkhyA na gamyate / prayogamanusRtyAddhA prayoktavyAstatastataH // 2 // iti kRdante uNAdiprakriyA // 5 // bhAvAdhikAraprakriyA 6 1400 tum tadarthAyAM bhaviSyati 1 // dhAtorbhaviSyati kAle tum pratyayo bhavati tadarthAyAM kriyAyAM prayujyamAnAyAm // bhuja pAlanAbhyavahArayoH / bhokSyatIti bhoktuM vrajati / paThiSyatIti paThituM ISTe / stoSyatIti stotuM Ihate / sthAtuM Ihate // 1401 tumarthe vuN vaktavyaH 2 // drakSyatIti draSTum kRSNaM draSTuM vrajati / kRSNadarzako vrajati // 1402 kAlasamayavelAsu tum 3 // bhoktuM kAlaH / adhyeSyatIti adhyetuM samayaH / stoSyatIti stotuM velA // 1 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH3 1403 ghana bhAve 4 // dhAto ve ghaJ pratyayo bhavati // cajoH kagau ghiti (sU0 1357) pacyate tat pacanaM pAkaH / tyaj vayohAnau / tyajyate tat tyajanaM tyAgaH / bhajyate tat bhajanaM bhAgaH / ijyate tat yajanaM yAgaH / vibhajyate tat vibhajanaM vibhAgaH / yujira yoge| anuprayujyate'sau anuprayogaH / anUcyate tat anuvacanaM anuvAkaH / iN gatau nandAditvAdyuH / tto'naadeshH| guNaH vRddhiH / ayanaM AyaH / bhUyate tat bhavanaM bhAvaH / Ato yuk (sU0 1192 ) dIyate tat dAnaM dAyaH / pAnaM pAyaH // 1404 bhAve karaNe'rthe pani raJjarnalopo vAcyaH 5 // rajyate aneneti raJjanaM vA rAgaH / bhAve kim / rajyate'sminniti raGgaH / rabha rAbhasye / / 1405 rabhalabhoH svareNAdyapI vinA num vAcyaH 6 // ArambhaH / aJca gatipUjanayoH / parito aJcatIti prAGkaH // 1406 saMjJAyAmakartari ca 7 // dhAtoH kartRvarjite kArake bhAve karmaNi ca ghaJ pratyayo bhavati saMjJAyAM viSaye // kArya kArya prati Ahiyate iti pratyAhAraH / dIyate asmin iti dAyaH / pIyate asmin iti pAyaH / vikriyate aneneti vikAraH / mRjUSa zuddhau / apAmRjyate aneneti apAmArgaH / likha Alekhane / likhyate'sminniti lekhH| Acaryate'sinniti AcAraH / upAdhIyate'smAditi upAdhyAyaH // 1407 svarAdaH 8 // iuRvarNAntebhyo dhAtubhyaH aH pratyayo bhavati bhaavaadau|| dhanopavAdaH / saMcIyate'sau sNcyH| cayanaM cayaH / jIyate iti jayaH / nIyate tat nayanaM nayaH / unnIyate iti unnayaH / nUyate tat navanaM navaH / lavanaM lavaH / stUyate tat stavanaM stavaH / kR vikSepe / kIryate iti karaH / na vikSepe / triyate vikSipyate kAmAdibhiriti naraH / piJ bandhane / vizeSeNa sIyate janayoH / kartRvAja kArya pra Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1408-1422] bhAvAdhikAraprakriyA 6 251 vadhyate aneneti viSayaH // 1408 madAmaH 9 // madAdInAM aH pratyayo bhavati bhAvAdau kartRvarjite // madI harSe / madyate tat madanaM madaH / pramadyate aneneti pramadaH / pramadyate puruSo'nayA sA pramadA / paNyate tat paNanaM paNaH / zamu damu upazame / zamyate'sau zamaH / damanaM damaH / zrama khede / zramyate iti zramaH / bhramaH / yamu uparame / yamyate iti yamaH / dIvyati vizvamaneneti devaH / jaGgamyate'sau jaGgamaH / hisi hiMsAyAm // 1409 siMhe varNaviparyayazca 10 // cakArAdaH pratyayaH / hinastIti siMhaH // 1410 mRtau ghanaH 11 // mUrtI kAThinye paricchede'rthe cAbhidheye hanteraH pratyayo bhavati bhAvAdau hanterghanAdezazca // dadhikAThinyaM hanyate iti dadhidhanaH / paricchinnaM saindhavaM hanyate iti saindhavaghanaH // 1411 hano vadhAdezazcApratyayaH 12 // hanyate iti vadhaH // 1412 dvito'thuH 13 // dvito dhAtorathuH pratyayo bhavati bhAvAdau // TuvetR kampane / vepyate aneneti vepathuH / Tunadi samRddhau / nandyate aneneti nandathuH / Tuvap biijtntusntaane| upyate iti vapathuH / TukSepa kSepaNe / kSepyate aneneti kSepathuH / Tuozvi gativRddhyauH / zvayathuH / TukSu zabde / thUyate iti kSakthuH / Tuvam udgiraNe / vamathuH // 1413 DDitastrimA 14 // dvito dhAtostrimA pratyayo bhavati tena dhAtvarthana kRte'rthe vAcye sati // kriyayA nivRttaH kRtrimaH ghaTaH / saMbhAreNa saMbhRtaM vA nirvRttaM saMbhRtrima yuddham / pAkena nirvRttaM pakrimaM phalam / yAcanena nirvRttaM yAcitrimaM kim / vipradhanam // 1414 na GkI 15 // dhAtornakI ityetau bhavataH bhAvAdau // 1415 yaz2a yAcU yata viccha praccha svapU ebhyo naG pratyayo bhavati 16 // stoH zcubhiH zcuH (sU0 6) asaMpra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 3 sAraNam / ijyate aneneti yajJaH / yAcyate sA yAcJA / yatI prayatne / yatyate tat yatanaM yatnaH // 1416 chaH zre 17 // chakArasya zakArAdezo bhavati napratyaye pare bhAvAdau / zakArAdezaH saMprasAraNabAdhArthaH / vicchi gatau / vicchayate iti vizvaH / pracchi jJIpsAyAm / pRcchayate'sau praznaH / rakSyate'sau rakSaNaH / supyate iti khamaH // 1417 upasargakarmAdhAreSu dAdhoH kiH 18 // upasarge karmaNyupapade AdhAre ca dAdhoH kiH pratyayo bhavati // antardhIyate iti antardhiH / AdhiH / AdiH / vidhiH / AdhIyate tat AdhAnaM AdhiH / AdIyate tat AdAnaM AdiH / Ato'napi (sU0809) ityAkAralopaH / vidhIyate tat vidhAnaM vidhiH / saMghIyate tat saMdhAnaM saMdhiH / udakaM dhIyate'sminniti udadhiH // 9498 udakasya 19 // udakazabdasya udAdezo bhavati adhikaraNe / payodhiH / ambho 1 nidhIyate yatra sa ambhonidhiH // 1419 bhAve yuddha 20 // dhAtorbhAve yuT pratyayo bhavati // yuvoranAkau ( sU091) jJAyate tat jJAnam / kriyate tat karaNam / dIvyate tat devanam / dIyate tat dAnam / bhUSa alaMkAre / bhUpyate tat bhUSaNam / hriyate tat haraNam / hUyate sat havanam / udyate tat vahanam / bhASa vyaktAyAM vAci / bhASyate tadbhASaNam / dUSa vaicitye / dUSyate tat dUSaNam / gIyate tat gAnam / pIyate tat pAnam / mIyate tat mAnam // 1420 uda: sthAstambhoH salopazca 21 // udupasargAtparayoH sthAstambhayoH sakArasya lopo bhavati // utthIyate tat utthAnam / stambha rodhane / uttambhyate tat uttambhanam || 1421 sAdhanAdhArayoryuT 22 // sAdhane AdhAre cArthe yuT pratyayo bhavati // pacyate aneneti pacanaH agniH / pacyate'syAM sthAlyAM sA pacanI sthAlI / / 1422 ISadu: suSu Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1423-1430] kRtyaprakriyA 7 253 khalyU 23 // ISadAdiSu prayujyamAneSu khalyU ityetau pratyayau bhavataH bhAvAdau // lakAraH pratyayabhedajJApanArthaH / khakAro guNavidhAnArthaH // mumAgamArthazca / ISatsu akRcchrArthau / duHkRcchrArthaH / ISadanAyAsena bhUyate iti ISadbhavaH / durbhavaH / subhavaH / ISadanAyAsena kriyate iti ISatkaraH prapaJco hariNA / duHkhena kriyate iti dusskrH| sukhena kriyate'sau sukaraH / ISadADhyaH kriyate aneneti iissdaavyNkrH| AbyaMkarazcaitro bhavatA / ISat pIyate asau ISatpAnaH somo bhvtaa| duSpAnaH / supAnaH / yudhi saMprahAre / duHkhena yodhayituM zakyaH duryodhanaH / sukhena yodhayituM zakyaH suyodhnH| ISatzAsanaH / duHkhena zAsayituM zakyaH duHzAsanaH / suzAsanaH // iti kRdante bhAvAdhikAraprakriyA // 6 // kRtyaprakriyA 7 atha kRtyaprakriyA // tavyAdInAM kRtyasaMjJA pANinIyAnAm / kRtyAdi bhAvakarmaNoreva // 1423 tavyAnIyau 1||dhaatostvyaaniiyau pratyayau bhavataH bhAvAdau // edha vRddhau / edhyate vA edhitumarha edhitavyaM edhanIyaM dhanaM tvayA / bhAvasyaikatvAdekavacanaM napuMsakatvaM ca / bhUyate vA bhavitumahaM bhavitavyaM bhavanIyam / kriyate vA kartumarha kartavyaM krnniiym| Asyate vA Asitumarha AsitavyaM AsanIyam / kartavyaH karaNIyo vA dharmastvayA / yA prApaNe / prayAtumarha prayAtavyaM prayANIyam / ITo grahAm (sU0 821) gRhyate tat grahItavyaM grahaNIyam / vRka saMbhaktau / biyate vA varituM yogyaM varitavyaM varItavyam varaNIyam / vRJ varaNe / viyate tat varitavyaM varItavyaM varaNIyam // 1424 kharAyaH 2 // kharAntAddhAtoryaH pratyayo bhavati bhAvAdau / cIyate vA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sArasvatavyAkaraNam / [ vRttiH 1 cetumarha ceyam / neyam / jeyam / bhIyate tat bheyam // 1425 asarUpo'pavAdaH pratyayo'striyAM vA bAdhakaH sarUpastu nityam 3 // cIyate vA cetumarha cetavyaM cayanIyam / cikIrSyate vA cikIrSituma cikIrSyam / dAtumicchatIti ditsati vA ditsyate iti ditsyam // 1426 kSayyajayyau zakyArthe nipAtyete 4 // kSetuM zakyaM kSayyaM / jetuM zakyaM jayyam / anyatra kSeyaM pApaM jeyaM manaH / kSayyajayyau ceti cakArAdajaryamiti nipAtyate / na jIryatItya jayeM saMgatam // 1427 iccAtaH 5 || AkArAntAddhAtoryaH pratyayo bhavati AkArasya ca ikArAdezaH // dIyate vA dAtumarha deyam / jJAtuM yogyaM jJeyam / gIyate tat geyam / gleyam / pAtuma peyam / dhIyate tat dheyam // 1428 puzakAt 6 / / pavargAntAt zakAdezca yaH pratyayo bhavati bhAvAdau // zap upAlambhe Akroze ca / zapyate iti zapyam / jatuM yogyaM japyam / sarUpatvAt pakSe na dhyaN / zakyam / zak saha gad mad car yam tak zas cat yat pat jan han zala ruc ete zakAdayaH / Saha marSaNe / soDhuM zakyaM zakyate sahyate vA soDhuma sahyam / gadyate vA gaditumarha gadyam / madyate vA maditumarha madyam / caritumarha caryam / yamyam / tak hasane / takyate vA kituma takyam / zasu hiMsAyAm / zasitumarha zasyam / cate mAne / cate kAntau / catyate iti catyam / yatyam / 1 patyam / janyam // 1429 hano vadhAdezo ye 7 // hanyate vA hantumarhe vadhyam / zala zobhAyAm / zalyam / rocituM zakyaM rucyam / DulabhaS prAptau / labdhuM yogyaM labhyam / yam maithune / yabdhuM zakyaM yabhyam / zak sAmarthe / zakla zaktau / zakyate tat zakyam // 1430 RhasAt ghyaNU 8 // RvarNAnsAddhasAntAcca dhAtordhya 1 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU0 1431-1448] kRtyaprakriyA 7 255 pratyayo bhavati bhAvAdau // ghakAro ghitkAryArthaH / NakAro vRddhyarthaH / kriyate vA kartumarha kAryam / vRJ varaNe / viyate tat vAryam / cAryam / hasa hasane / hAsyam / hriyate tat hAryam / hano ghat (sU0 1046) hanyate tat ghAtyam / cajoH kagau ghiti (sU0 1357) paktuM yogyaM pAkyam / yAcyate tat yAcyam / rujyate tat rojyam / vaca paribhASaNe // 1431 vacaH zabdasaMjJAyAM kutvaM vAcyam 9 // tena vAkyam / anyatra vAcyam // 1432 yajyAcvacUrucpravacatyapUjUgarjubhujAM ghyaNi kutvAbhAvaH 10 // yAjyam / yAcyam / vAcyam / rocyam / pravAcyam / ayam / tyAjyam / pUjyam / garja zabde / gaya'te tat garvyam / bhujyate tat bhojyam / bAdhU hiMsAyAm / bAdhituM yogyaM bAdhyam / bhajituM yogyaM bhAjyam // 1433 orAvazyake ghyaNa 11 // uvarNAntAddhAtorAvazyake'rthe dhyaN pratyayo bhavati // 1434 odautoryaH pratyayaH kharavat 12 // dhAtorokAraukArayonimittaM vA saMbandhI yaH pratyayaH sa kharavat syAt // // samAse avazyamAdInAmantalopamicchanti shaabdikaaH|| lumpedavazyamaH kRtye tuM kaammnsorpi| samo vA hitatatayormAsasya paci yudhajoH // 1 // lUJ chedane / lUyate vA lavituM yogyaH lAvyaH / avazyaM lAvyo avazyalAvyaH / bhoktuM kAmo yasya sa bhoktukAmaH / zrotuM mano yasya sa zrotumanAH / samyakprakAreNa hitaM sahitaM saMhitam / saMtata-satatam / mAMsasya pacanaM mAMsapacanam / yuDyoH paci pare mAMsasyAkAro vA lumpet / mAMsasya pacanaM mAMsUpacanam / mAMsasya pAkaH mAMspAkaH mAMsapAkaH // 1435 RdupadhAt kyap 13 // RkA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 3 ropadhAddhAtoH kyap pratyayo bhavati bhAvakAryayoH / kRtI chedane / kartitumarhe kRtyam / nitarAM kartituM yogyaM nikRtyam / vRddhyat / vRtyate tat vRtyam // 1436 kRpivRtyorna kyap 14 // kRpU sAmarthye / kRpo ro laH (sU0 857) kalpituM yogyaM kalpyam / nRta dIptau / cartyam || 1437 mRjo vA kyap 15 // mRjyaM mArgyam // 1438 hasvAcca kyap 16 // hakhAntAddhAtorbhAve kyap pratyayo bhavati // tasya grahaNe tadantasya grahaNam / kriyate tatkRtyam // 1439 kRJaH kyapi vA riG vaktavyaH tugabhAvazca 17 // kRtyA kriyA // 9440 GidanekAkSaro'pyAdezastadantasyaiva vaktavyaH 18 // 1441 gupguhoH kyap 19 // goptuM yogyaM gupyam / gUhituM yogyaM guhyam // / 1442 vadeH kyapU bhAvAdau 20 // vaderdhAtoH kyap pratyayo bhavati bhAvAdau // mRSA udyate iti mRSodham / brahmaNA udyate yA kathA sA brahmodyA // / 1443 graheH kyap 21 // arjunagRhyA senA || 1444 bhuvo bhAve kyap 22 // nAmni upapade bhuvo bhAve kyap pratyayo bhavati // brahmaNo bhAvaH brahmabhUyaM gataH / brahmaNA bhUyate tat brahmabhUyam / nAmni kim / bhavitavyaM bhavyam || 1445 iNU stu vR dda bhR zAs juSu khan ebhyaH kyap vAcyaH 23 // tuk / Iyate iti ityaH / stutyaH / vRtyaH / dRG Adare / dRtyaH / bhRtyaH / zAseriH ( sU0 916 ) ziSyaH / juS prItisevanayoH / juSyaH || 1446 khana evaM kyapi vAcyam 24 // khanyate iti kheyam // 9447 bhidyodhyau nade nipAtyete 25 // bhinatti kUlamitibhidyaH / ujjha utsarge / ujjhati jalamiti ucyaH nadaH / nade kim / bhettA ujjhitA / 1448 kRvRSyorvA kyap 26 // kriyate tat kRtyam / kartuM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01449-1460] strIpratyayAdhikAraH 8 257 yogyaM kAryam / vRSa vRSTau / vRSyam / varNyam // 1449 ete bhAvakAryayorvihitAstavyAdayaste'rha vidhau ca vaktavyAH 27 // rArojhase dRzAm ( sU0 786) darzanArthI draSTavyaH / draSTuM arha: darzanIyaH-dRzyaH / iG adhyayane / khAdhyAyo'dhyetavyaH / khAdhyAyo nAma vedaH / zru zravaNe / zravaNAhaH zrotavyaH zrotuM yogyaM shrvnniiym| mAna pUjAyAm / mAnituM yogyo maanitvyH-maanniiyH| dhye cintAyAm / dhyAnA) dhyAtavyaH / dhyAtuM yogyo dhyAnIyaH / mana jJAne / mananA) mantavyaH / mantuM yogyo mananIyaH // 1450 sapratyayAntAdapi ete pratyayA bhavanti 28 // nitarAM dhyAtumeSTavyo nididhyAsitavyaH / bhavitumeSTavyo bubhUSitavyaH bubhuussnniiyH| tavyAnIyau kyabadhyaNyAH // kRtyAH paJca samAkhyAtA dhyaNakyapau bhaavkrmnnoH| tavyAnIyau svarAyazva zabdazAstravicakSaNaH // 2 // // iti kRtyaprakriyA // 7 // strIpratyayAdhikAraH 8 atha rUyadhikAraH // 1451 striyAM yajAM bhAve kyapU 1 // yajAderdhAtoH striyAM bhAve kyap pratyayo bhavati // yaj baj samaj niSad nipat man nam vid SuJ zIG bhRJ iN kR iSu parisRpa paricara aTATya As car jAgR han ete yajAdayaH // kittvAtsaMprasAraNam // ijyate sA ijyA / strItvAdAp / vrajyate sA vrajyA / aja gatau kSepaNe ca / samajyate sA samajyA zibikA / prakarSaNa 17 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 bajyate asyAmiti pravrajyA / Sad vizaraNagatyavasAdane / niSadyate sA niSadyA / nipatyA / mana jJAne / manyate sA manyA / namyA / vidyate sA vidyA / sutyA // 1452 zIDo'yaka kiti ye vaktavyaH 2 // zayyA / bhRtyA / Iyate sA ityA / kRtyA // 1453 ko yak vA vAcyaH 3 // ayaki / kriyate sA kriyA // 1454 iSezchAntAdezo yalopazca 4 // iSyate sA icchA // 1455 saraterguNaH 5 // parisaryA / paricaryA / aTATyA / aasyaa| caryA // 1456 jAgarterguNaH 6 // jAgaryA / hanastakArAntAdezo hiMsAyAmarthe / hanyate sA hatyA // 1457 hantestaH 7 // hanternakArasya takArAdezo bhavati kyapi striyAm // brahma hanyate iti brahmahatyA // 1458 striyAM bhAve ktiH 8 // dhAtoH striyAM bhAve ktiH pratyayo bhavati // kriyate sA kRtiH / buddhyate sA buddhiH / smRG cintAyAm / maryate sA smRtiH / pacyate sA pktiH| paci vistAre / paJcyate tat paJcanaM pNktiH| saMprasAraNaM / uhyate sA UDhiH / saMvidyate saMvittiH // 1459 zamAM dIrghaH 9 // zamAdInAM dI? bhavati ktipratyaye pare // zamyate sA shaantiH| damyate sA dAntiH / gamyate sA gtiH| hanyate sA hatiH / bhramu calane / bhramyate sA bhrAntiH / anubhUyate tat anubhavanaM anubhuutiH| viziSTA bhUtiH vibhUtiH / prabhUtiH / bhavanaM bhUtiH / zudha zauce / zodhanaM zuddhiH // 1460 IzazIDorvaraktipratyayau neDguNazca 10 // IzUzIDorvaraktipratyayau sto varapratyayasya ktipratyayasya ca id na zIDo guNo'pi na bhavati // ISTe'sau iishvrH| saMzayyate tat saMzayanam saMzItiH / hI gatau / hIyate iti hiitiH| jAgaraNaM jAgRtiH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 sU01461-1475] strIpratyayAdhikAraH 8 nigRhyate sA nigRhItiH / kuca saMkocane / kuca saMparcanakauTilyamatiSTambhavilekhaneSu / tudAdiH / nikucitiH| nipaThitiH / niha AskaMdane / upnihitiH| nipatitiH / vizeSaNa dhriyate sA vidhRtiH // 1461 glAmlAjyAktvaribhyaH kterarthe niH pratyayo bhavati 11 // glAyate sA glAniH / jyAniH / hAniH / jitvarA saMbhrame // 1462 tvaratervasya utvaM vAcyam 12 // tvaryate sA tUrNiH // 1463 kRlvAdibhyazca terarthe niHpratyayo bhavati 13 // Rta ir (sU0 820) kIryate sA kIrNiH / lUniH / dhUniH pUrNiH // 1464 saMpadAdeH kip vA vAcyaH 14 // saMpat saMpattiH // 1465 kartari ktizca saMjJAyAm 15 // karbarthe dhAtoH ktiH pratyayo bhavati saMjJAyAM viSaye // DukRJ karaNe / prakurute sA prakRtiH / dhRJ dhAraNe / vipUrvaH / vizeSeNa dharatIti vidhRtiH // 1466 SidbhidAmaG 16 // Sito dhAtorbhidAdezca striyAmaG pratyayo bhavati bhAvAdau // pacyate sA pacA / mRjyate sA mRjA / jaSu vayohAnau // 1467 jarAdau GAnubandharahitaH a: pratyayo bhavati 17 // jIryatyanayA sA jarA / iSu icchAyAmiti nirdezAjjJApakAdicchA ityAdi nipAtyate / icchA // 1468 iSAderaGarthe yuT 18 // eSaNamiti essnnaa| bhidyate anayA sA bhidA / chidyate'nayA sA chidaa| kSipA / guhU saMvaraNe / guhA / medhR hiMsAyAm / medhR vadhamedhAsaMgameSu / medhyate iti medhA / kRpA / pIDa bAdhAyAm / piiddaa| bAdha pIDAyAm / bAdhA / kSapA / raatriH||1469gurohNsaat 19 ||gurumto hasAntAddhAtoH striyAmaG pratyayo bhavati bhAvAdau na ktiH||iih ceSTAyAm / Ihyate sA IhA / uhyate sA uuhaa| IkSa darzanAGkanayoH / IkSyate tat Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sArasvatavyAkaraNam / [vRttiH 3 IkSaNaM IkSA / edhyate sA edhA / guroH kim / bhaktiH / hasAtkim / niitiH| likhU rikha lekhane / likhyate tallekhanaM lekhA / rikhyate tadrekhaNaM rekhA / gudha pariveSTane / gudhyate iti godhA / dheT pAne / suSTu dhIyate iti sudhA / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH / zraddhIyate sA zraddhA // 1470 ktirApAdibhyaH 20 // AptiH / dIpyate sA dIptiH / rAdhyate sA rAddhiH / prazAstiH // 1471 pratyayAntAt 21 // pratyayAntAddhAtoH striyAmaG pratyayo bhavati bhAvAdau // cikIrcyate sA cikIrSA / AtmanaH kartumicchA cikIrSA / AtmanaH putrecchA vA putrIyate sA putrIyA / azitumicchA azanAyA / lolUyate sA lolUyA / aTATyA / kaNDUJ gAtravigharSaNe / kaNDUyate sA knndduuyaa| mumUrSaNaM mumUrSA // 1472 iztipau dhAtunirdeze 22 // dhAtunideze vAcye sati iztipau pratyayau bhavataH / zakAraH ziti zatuvakAryArthaH / pac ityayaM dhAtuH paciH / shrytiH| pacatiH / bhavatiH // 1473 jyantaAmgranthaarthazranthavidvadiiSibhyaH striyAM yurvAcyaH 23 / DukRJ krnne| yuvoranAko (sU01191) kaarnnaa| AsanA / artha yAcyAprakAzanayoH / arthanA / grantha saMdarbha / prathyate tadanthanamiti granthanA / upAsanamiti upAsanA / zrathi zaithilye / zranthanA / ghaTanamiti ghaTanA / vidyate vedanamiti vednaa| vandyate sA vandanA / eSaNamiti eSaNA // 1474 iJ ajAdibhyaH 24 // aja gatau / AjiH / ata sAtatyagamane / aatiH||1475 ik kRSyAdibhyaH 25 // bhavAdau // kRSyate sA kRSiH / giriH / kiriH / sarvadhAtubhya iH / kaviH / raviH // // iti khyadhikAraprakiyA // 8 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01476-1488] ktvApratyayAdhikAraH 9 261 kvApratyayAdhikAraH 9 atha ktvAdayaH pratyayAH // 1476 pUrvakAle ktvA 1 // dhAtoH ktvA pratyayo bhavati pUrvakAle samAnakartRke dhAtau prayujyamAne // devadattaH sAtvA bhute / bhuktvA vrajati // 1477 na ktvA seT 2 // seTU ktvA kinna bhavati // vartitvA / zapitvA / bhavitvA / seTa kim / kRtvA // 1478 ralo vyupadhAddhalAdeH saMzca 3 // uzca izca vI te upadhe yasya tasmAddhalAde ralantAtparau ktvAsanau seTau vA kitau staH // vida jJAne / viditvA-veditvA // likhitvA dyutitvaa| vyupadhAtkim / vartitvA / ralaH kim / sevitvA / halAdeH kim / eSitvA / seT kim / bhuktvA // 1479 mRDamRdagudhraguhakuSaklizavadavasamuSgrahibhyaH 4. // seT kid bhavati / mRDa sukhane ! mRDitvA / mRda kssode| mRditvaa| gudh rocane / gudhU rosse| gudhitvA / guha roge / guhU saMvaraNe / guhitvA / kuS niSkarSe / kuSitvA / kliz vibAdhe / klizitvA / vada vyaktAyAM vAci / uditvA / vasU nivAse / uSitvA / muSitvA / gRhItvA // 1480 nopadhA. sthaphAntAdvA kit 5 // nakAropadhAt thaphAntAddhAtoH seT ktvA vA kidbhavati // grantha saMdarbha / no lopaH (sU0762) prathitvA-pranthitvA gumphU granthane / guphitvA-gumphitvA ityAdi // 1481 alaMkhalvoH pratiSedhe ktvA 6 // pratiSedhArthayoralaMkhaluzabdayoH pUrvapadayoH satoH pUrvakAlaM vinApi ktvA pratyayo bhavati // atrAlaMkhaluzabdau niSedhArthoM tayorupapadatvAt / alaM bhuktvA na bhoktavyam / bhojanaM mA kuru ityarthaH / khalu bhuktvA na bhoktavyam // 1482 uditaH ktvA veTa 7 // udito dhAtoH parasya ktvApratyayasya vA iDAgamo bhavati // eSitvA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 3 iSTvA / bhramu calane / bhramitvA bhrAntvA / ado jaghuH ( sU0 1290 ) jagdhvA || 1483 samAse kyap 8 // samAse sati pUrvakAle kyappratyayo bhavati tatkartRke dhAtau prayujyamAne // hrasvasya piti kRti tuk (sU0 1246 ) DubhRJ dhAraNapoSaNayoH / saMbhRtvA karo - tIti saMbhRtyakaroti / Namu prahRtve zabde ca / prakarSeNa kAyavAGmano - bhirnatvA iti praNamya gacchati / anaJpUrva ityeke / akRtvA jalpati / akRtvA gacchati / ajitvA zAtravAnsarvAnakRtvA vimalaM yazaH / adattvA vittamarthibhyaH kathaM jIvanti bhUbhRtaH // 1 // 1484 kyapi jerguNazca 9 // kyapi laghupUrvasya rayAdezo'pi - vAcyaH // pariNamayitvA iti pariNamayya bhuGkte / vigamayya / viga Nayya / alaghupUrvasya na / tena jerlopo vAcyaH / pratArya / saMpradhAra - yitvA iti saMpradhArya / vicArya karoti / Amla vyAptau / AphnotervA / prApayya / prApya // 1485 dAdInAM kyapi ItvAbhAvo vAcyaH 10 // kyapi sthAmI iti IkAro na bhavati / / do avakhaNDane / pradAya / prasAya / pramAya / prasthAya / upa samIpe sthitvA iti upasthAya / piteva prapAya prapIya / lopastvanudAttatanAm (sU0 886 ) 1486 amasya kyapi vA lopaH 11 // prakarSeNa natvA iti praNamya-praNatya / AsamantAt grAme Agamya - Agatya // 1487 vipUrvasya dadhAteH karoterarthe kyap 12 // vidhAya / prahAya // 1488 tatkAle'pi kyap dRzyate 13 // netre nimItya hasati / mIla saMmIlane / mIla saMgame / ubhayapadI / akSiNI saMmIlitvA iti akSiNI 1 saMmIlya hasati / cakSuSI saMmIlya hasati / mukhaM vyAdattvA iti Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sU01482-1494] ktvApratyayAdhikAraH 9 263 / mukhaM vyAdAya khapiti // 1489 paunaHpunye NampadaM dvizva 14 // samAnakartRkeSu dhAtuSu prayujyamAneSu pUrvakAle paunaHpunyArthe dhAtorNam pratyayo bhavati Namantasya padasya dvirvacanaM bhavati // Ato yuk (sU0 1192) pItvA pItvA iti pAyaM pAyaM gacchati / Adare vIpsAyAM dvirbhAvaH / bhuktvA bhuktvA iti bhojaM bhojaM vrajati / smRtvA smRtvA iti smAraM sAraM namati zivam // 1490 kathamAdiSu svArthe kRJo Nam 15 // kathaM itthaM anyathA evaM eteSu prayujyamAneSu khArthe kRno Nam pratyayo bhavati // kathaMkAraM itthaMkAraM anyathAkAraM evaMkAraM paThati / evaM paThatItyarthaH // 1491 samUlAkRtajIveSu hankRJgrahAMNam vAcyaH khArthe teSAmanuprayogazca 16 // samUlaghAtaM hanti / akRtakAraM karoti / jIvaM gRhItvA iti jIvanAhaM gRhNAti / ityAdi // 1492 varNAtkAraH 17 // varNamAtrAkAraH pratyayo bhavati // ka iti varNaH kakAraH / va iti varNoM vkaarH|. a iti varNaH akAraH / varNasamudAyAdapi kAro dRzyate / ahNkaarH| oMkAraH / TakAraH / pakAraH / takAraH ityAdi // 1493 rAdiko vA 18 // ra iti varNaH rephH-rkaarH|| rakArAdIni nAmAni zrutvA tatrAsa rAvaNaH / ratnAni ca ramaNyazca saMtrAsaM janayanti me // 2 // rakArAdIni nAmAni zRNvato mama pArvati / manaH prasannatAmeti rAmanAmAbhizaGkayA // 3 // 1494 lokAccheSasya siddhiryathA mAtarAdeH 19 // assa sArakhatavyAkaraNasya ye zeSaprayogAsteSAM lokAt anyavyAkaraNAsiddhirbhavati yathA mAtarAdeH / ityAdiprayogAnusAreNa boddhavyam // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sArasvatavyAkaraNam / [ vRtti: 3 svarUpAnto'nubhUtyAdiH zabdo'bhUdyatra sArthakaH / sa maskarI zubhAM cakre prakriyAM caturocitAm // 4 // avatAdvo hayagrIvaH kamalAvara IzvaraH / surAsuranarAkAramadhupApItapatkajaH / / 5 / / iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryA'nubhUtisvarUpAcAryaviracitAyAM kRdantaprakriyAyAM ktvAdipratyayaprakriyA samAptA // 9 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI / sArasvatavRttitrayastha sUtrANAM akArAdivarNakramaH / kramAGkaH sUtrANi. a. 1 aiuRlRsamAnAH 43 a i e 623 aikau ca matvarthe 31 aH iti visarja - nIyaH 462 akathitaM ca 463 akarmakadhAtubhiyoge dezaH kAlo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaH syAditi vAcyam 133 akArasya bhisi chandasyekAro va kavyaH kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 593 acittavAcakA- | 1370 atibRhibhyAM ma ndasi 1060 apare jau iGo gAG vA vaktavyaH 1043 aGsayoH - 845 aGi laghau hakha upadhAyAH 125 akArAjjaso lu. kUkacidvaktavyazcha dikaH 226 accAsnAM zasAdau 361 ajAdezcApU va ktavyaH 775 ajerArdhadhAtuke vI vaktavyaH vasA 284 aJceH paJcasu nu. mAgamo vaktavyaH' 286 aJcairdIrghazca 996 aJjeH syau nitya miDUvAcyaH 1216 aTau 589 aNInayoryuSmada smadosta kA diH 149 ataH 705. " 561 ata iJanRSeH 757 ata upadhAyAH 1095 atizaye hasAderyaG dvizva ni 109 ato'tyuH 215 atom 829 atontodanataH 475 ato'manataH 811 attyartivyayatInAM thapo nityamid 876" 472 atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA 1107 atra NatvAbhAvo vAcyaH 1335 atrabhavattatrabhavacchabdau pUjArthe . nipAtyete 784 atvato nityAni - Tasthapo veda 294 atvasoH sau | 1261 adasoma AdezaH 290 adasoserdAdudomaH 880 adAderluk 695 ade Page #274 -------------------------------------------------------------------------- Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH dhya EE: kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. travRtuvRdhusahaca- 433 aziSTavyavahAre 1389 asya guNaH rabhUbhrAjJanta e- dANaHprayoge catu-1390 asya ghAntAdezo bhya iSNuH __rthyarthe tRtIyA vugAgamazca nipA. 1481 alaMkhalvoH prati- 1091 azeranAyo vA / tyate kanpratyaye Sedhe kkhA 1146 azvavRSayomathune. pare 549 aluk kvacit cchAyAM yaH pratya- 878 asyativaktikhyA517 alpAkhyAyAM ca | yaH sugAgamazca tilipisicihva680 alpArthe kuTIza- | 267 aSTano Dau vA yatInAM se? vA mIzuNDAbhyo raH | 27 asaMyogAdiparo vAcyaH 227 allopaH khare'mva- hrasvo laghuH 920 asyativaktikhyAyuktAcchasAdau 1425 asarUpo'pavAdaH tInAmAtmanepade 1040 allopino nAG pratyayaH striyAM vA seDoM vAcyaH kAryam bAdhakaH sarUpastu 974 asyaterDe thugvakta nityam 147 avakupvantare'pi 1369 avateyuka / 771 asavarNavare pUrve. 477 avadhAraNArthe yA- kArokArayoriyu- 536 ahorAtramityatra vati ca vau vaktavyau napuMsakatvaM vA 5 avA nAminaH | 955 asavaNe khare pU. vaktavyaM 94 avasAne vA / rvasya iyAdezo A. 122 avibhakti nAma bhavati 630 AizcaitadovA 1398 avetRstRstantri- 1394 asi nalopo 1170 AI. bhuvi karmaNi kaNThibhya IH vAcyaH 516 Agantukasyaika588 avyayasarvanAmnA- / 903 asteranapi bhU vacanAntasya vA makac prAk TeH vaktavyaH 171 Agamajamanityam 471 avyayIbhAvAt 901 asterI 479 AG maryAdAmi. 697 avyavadhAnAca pu. 606 astyarthe matuH vidhyoH .... ruSavizeSaH / 635 asmAyAmedhAstra- 92 AGmADbhyAM ca 359 bhavyayAdvibhakela- gbhyo'styarthe vaktavyam vinirvatavyaH / 451 AnAdiyoge Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNe 781 Aya: bhUte kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi, | kramAGkaH sUtrANi. 1153 AGo do'nAsya- 698 AdAtha I 328 AmA viharaNe / 239 AdijabAnAM / 183 AmDeniyazca 1157 ADo yamahanaH ___ jhabhAntasya jhabhAH 838 Ampratyayo 1144 AcAra upamA. svoH yasmAdvihitaH sa. nAt 1285 AditaH karmaNi cedAtmanepadI ta1223 ATyasubhagasthUla- niSThA kartari ca hi anuprayuktakRJ palitanamAndhapri. vAcyA AtmanepadaM bhva. yeSu kRJaH khyuT 558 Adikharasya JNi- so tmanepadam vAcyaH ti ca vRddhiH 194 Am zasi 1099 AtaH 1282 AdIditaH. 331 Am sbhau 867 AtisakokAralopaH khare | 1365 AitaH kirdizca 566 AyaneyInIyiyaH 804 Ato NapUDau 551 Adezca dvandve phaDhakhachaghAM pratya157 Ato dhAtorlopaH yAdInAm 805 Ato'napi 748 AdeH SNaH snaH / 24 Arai au vRddhiH 809, 13 AdyantAbhyAm / 1242 Ato maninakka- 426 AdhAre saptamI 638 AlATau kutsita bhASiNi nibvanipaH 196 ApaH 1353 alo jilopA. 1175 Ato yuk 1090 ApnoterIH bhAvo vAcyaH 1192 , 203 AvataH striyAm | 718 AziSi 120 AtkhasayoruH 365 AbantasyAnAba. | 703 AzIHpreraNayoH 788 AdantAnAM ya. ntasyApi kapratyaye 719 AzIryAdAdeH miramimanInAM se. pare bahuvrIhau vA paMkiditi vaktariTra sak ca pe 144 AbhimukhyAmi / vyam vaktavyau . vyaktaye hezabdasya | 1259 A sarvAdeH 684 AdanudAttaDitaH prAkprayogaH 1328 AserAnaI 884 Adantavidadvi- | 712 AbhvorNAdau / 259 Asau ... SAmana us vA / 409 AmantraNa ca: / 932 Ahazca vaktavyaH 142 AmantraNe sidhiH 111 Adabe lopaz / 898 Ami videna guNaH 1475 ikU kRSyAdibhya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 1472 iztipau dhAtu. 1445 iNstu bhRzAsU- 792 iSusahalubhariSarunirdeze juSkhan ebhyaH SAmanapi tasyeDU 1217 ikhakhi kyap vAcyaH vA vaktavyaH 1086 iGaH se gam / 652 ito jAtArthe 1363 iSeruzchazca vAcyaH 257 itotpaJcasu 1454 iSezchAntAdezo 1059 iDAdeauM puk ca | 448 itthaMbhAve tRtIyA yalopazca 927 iGo NAdau gA 325 idametadodvitIya- 1339 iSNupratyaye pare vaktavyaH kavacane napuMsake antAnAM jilo. 927 iDo vA gI sau enadvA vAcyaH laGi ca tatparasya pAbhAvo vAcyaH 374 idamo'pyanvAdeze DitvaM vAcyam dvitIyATauHsva. / 1337 iSNusnuknuH mAnorA 1391 ismantrAsukaH sa1427 icca taH rvadhAtubhyaH 1075 icchAyAmAtmanaH 269 idamo yaM puMsi 1380 idicadizakirusaH | 1088 isse 1474 iJ ajAdibhyaH dibhyo raH 737 iTa ITiM 747 idito nalopA- 821 ITo grahAm 893 iNaH kiti khare bhAvo vAcyaH 921 IDIzoH sadhvayo 745 idito num yo vaktavyaH rIvaktavyaH 207 idujhyAm 894 iNaH kiti NAdau 379 IpyanaDuho vAm pUrvasya dIrgho va261 inAM zau sau vaktavyaH 382 indrAderAnIp ca ktavyaH 388 Ip samAhAre 895 iNikoH silope 511 indrAdibhyazca guNazca 1248 ipi vano nasya gA vaktavyaH 216 Imau ro vAcyaH 1323 iNo dIrghatA 654 IyaviSThau dditaa| 6.3 imani lopaH kvasau vaktavyA viti vaktavyau 33 i yaM svare 1172 iNtanyakartari 954 IvA ho 317 iyaM striyAm 136 iNnazajimRga- | 583 iyo vA / |1022 I hase mibhyaH karapU / 740 irito vA 657 IlopojyAzabdAvAcyaH 1468 iSAderaGarthe yuT ... dIyasaH . . Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA 555 , sArakhatavyAkaraNe kramAH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 1460 IzaziDorvarakti- 735 upadhAyA laghoH | 312 urase pratyayau neDguNazca 372 upadhAlopinonna- 989 urvamorvA lopaH 640 ISadaparisamAptau kalpabdezyadezI ntAdbahuvrIherIp 38 uvam yAH 303 uzanasAm 518 upamAnAca 1422 ISaduHsuSu khalyU 801 uSavidajAgRNA mAmvA vaktavyaH 414 uparyadhyadhasaH sA- 912 usi jAgarterdhAto. 864 uH mIpye 45 u o guNo vaktavyaH 1417 upasargakarmAdhAre190 ukArAntasyApi 808 usyAlopaH Su dAdhoH kiH / kroSTazabdasya pa. cakhadhiSu tRpratyA 1327 upasargastha nimittAnakArasya No 751 Udito vA yAntatA vA va. 519 Udhaso'naG kavyA vAcyaH 406 uta UH 761 upasargasthAnimi. 526 UpratyayAntasya ttAnergadAdau NatvaM 515 utpUtisusurabhi ca na puMvat bhyo gandhazabda 610 UrNAhaMzubhaMbhyo vAcyam syekArAntAdezo 59 upasargAdavarNA bahuvrIhI vaktavyaH ntAhakArAdau dhA- 936 UrNoterguNo di. tau Ara bhavati syoH 291 uda It | 482 upasarjanaM pUrva 1418 udakasya 937 UrNoterAmna 1161 udazcarastyAge 1014 upAkirazchederthe / 935 UrNotevA vRddhiH 941 UautervA vRddhiH 1420 udaHsthAHstambhoH suivAcyaH salopazca 431 upAnvadhyAvasaH sau pare 1481 uditaH kkhA veTa 1382 upratyayaH 940 UrNoteriDAdiH 1160 udvibhyAM tapaH / 442 ubhayaprAptau karmaNi| pratyayo vA Dit 1034 upadhAyA RvarNa- 43 ubhaye kharAH / 353 UryuraryaGgIkaraNe, syADi R vA va- 560 uraNi 1136 UpmabASpAbhyA ktavyaH 1213 urasaH salopo / mudvamane yaG vA1058 upadhAyA RvarNa mumbA vAstA kamANa cyaH Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivargakramaH . a sahAye kramAH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 173 Rto Ga uH / 44 e ai ai 56 R ar |1111 Rto riH 3 eeoau saMdhya. 63 RlavarNayoH sA- 71 Rtau namAno vA kSarANi varNya vaktavyam | 1108 RkhatorIgvAcyaH | 159 e o jasi 1205 RkArAntAca | 879 RterIyaDvArthe | 498 ekavadbhAvo vA 1122 RkArAntAnAmR- napitu vA samAhAre vaktavyaH dupadhAnAM ca ya. 816 Rdantasya thapo 500 ekatve dvigudvandvau luki sati pUrva- neda 666 ekAdazAderDaH sya krikrIk | 863 " 636 ekAdAkiniccAAgamA vaktavyAH 1435 RdupadhAtkyap 61 RkArAdau Ar | 947 RporI: 675 ekAdhyamucA neti vAcyam / 39 R ram 1219 ejAM khazU 6. RkArAdau nAma- 604 Rra imani 333 e TADyoH dhAtau vA 743 RsaMyogAt NA 627 etatkiyattayaH 1325 RkArAnubandhasya dera kitvaM vAcyam / parimANe vatuH numAgama eva bha 815RsaMyogAderNAdera- 283 etadonvAdeze vati na dIrghatA kittvaM vAcyam dvitIyATauHsve. vaktavyA nAdezo vA vakta370 Rci pAdantAdA- 1373 RstusuhRhumRkSi- vyaH b vaktavyo na Ipa kSubhAmAn yAvA- | 1449 ete bhAvakArya172 RG De jakSaraitIzyaiGpada yorvihitAstavyA820 Rta ira ebhyo maH pratya- dayaste'rha vidhau 437 RtaAdiyoge yo bhavati ca vaktavyAH paJcamI 1430 RhasAt dhyaNa 51 edototaH 552 RtA dvandve 308 erI bahatve 58 Rte ca tRtIyA- 62 la al 525 eSu pareSu bhASisamAsa evAr / 40 lalam tapuMskasya strIpra438 Rteyoge dvitI tyayAntasya na . yApi / 41 e ay vatU 949 " Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGkaH sUtrANi. 135 ebhi bahutve 47 ai Ay 401 aicca manvAdeH 167 ai sakhyuH o. 842 kameH khArthe JiH pratyayo vaktavyaH 1264 karaNe upapade yajerNinirvAcyaH 42 o av 46 o auau 1434 odautoryaH pratya - 1465 kartari tizca saM 1133 karaNe ca yaH svarabat 54 omADAvapa 55 omi nityam 1433 orAvazyake yaN 193 orau 891 22 981 orvA he 64 oSThotvova 138 osi au. 48 au Av 67 au nipAtaH 632 aunnatye danta duraH 158 au yU 97. au A sArasvatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 847 kameraG dvitve vA- | 1167 karmavyatihAre' * nyatra hiMsAderAt cye 600 karmaNyapi yaN vaktavyaH ka. 672 katikatipayAbhyAM jJAyAm 690 kartari paMca 420 kartari pradhAne kriyAzraye sAdhane ca 1266 kartaryupamAne NinirvAcyaH 412 karturIpsitatamaM karma 1140 karturyaG 461 kartRkaraNayostRtIyA 651 kalyANyAdInAmineyaH 594 kavacinzabdAdi kaH 1117 kavateryaGi cutvAbhAvo vAcyaH 242 kaSasaMyoge kSaH 542 kAkavakaduSNe 362 kApyataH | 1128 kAmyacca 579 kArakAtkriyAyukte 15 kAryAyet 1210 kAryeN 1402 kAlasamayavelAsu thaH dvitIyA 1490 kathamAdiSu khA - 1181 karmavatkarmaNA tukRJo Nam lyakriyaH tum 419 kAlAdhvanornairantarye 766 kAsAdipratyayA dAmUkRasUbhUparaH 441 kartRkAryayoraktAdau kRti SaSThI 1227 karmaNi saMpUrvAcca | 1280 kitaH 537 karmadhArayastu 567 kiti ca lyArthe 629 kimaH kiryazca 418 karmapravacanIyayu- | 1260 kimidamaH kI Izau 659 kimo'vyayAdA khyAtAca tarata Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. mayorAm vaktavyaH, 167 kRvApAjimikhi- 509 kaktavatU niSThA 540 kugasiprAdayaH disAdhyazU e. 1291 , 22 kucuTutupu vargAH bhya uNpratyayo 1289 kasya ca vartamAne 1013 kuTAdegidarjaH bhavati 1470 ktirApAdibhyaH pratyayo Diddhata 1436 kRpicatyorna kya- 1277 kto vAseda 541 kutsiteSadarthayoH 786 kramaH pe caturyu 107 kupvoxxpau vA 857 kRpo rolaH dIrghatA vaktavyA 1001 kurcharorna dIrghaH 1448 kRvRSyorvA kyap 785 kramabhramutrasitru'746 kuhozvaH / 797 kRSAdInAM ro vA TilaSbhrAzamalA1439 kRmaH kyapi vA vatavyaH / zo vA yaH pratya. yo vaktavyaH 1017 kRSAdInAM vA riG vaktavyaH 1002 kRno nityaM vamo sirvaktavyaH / 716 kAderNAdeH rulopo vAcyaH 618 kRSyAdibhyo vala- 423 kriyayA yamAbha* 1453 kulo yak vA praiti so'pi saMprac dIrghazca 1084 kRgRdhruvapracchasmi dAnam vAcyaH 676 kriyAyA AvRttI 1003 kRto ye Dava'vazUrtI kRlasuca 1190 kRtaH sasyeD vaktavyaH 1154 krIDonusaMparibhya1319 kRtadvikhAnAmeka- 1463 kRlvAdibhyazca kharANAmAdantA- kerarthe niH pratya- 453 krudhaduheAsUyAnAM ca ghasereva . yo bhavati rthAnAM yaM prati kasorIDvAcyo | 744 kecitsaMyogAdveti kopaH nAnyeSAm . vaktavyam 211 koSTuH striyAM tR467 kRte samAse a. 596 kedArAdyaJ jvadbhAvaH syAt vyayAnAM pUrvani- 580 keneyekAH 358 klAyantaM ca .. pAto vaktavyaH | 528 kopavUraNIsaMjJA-1484 kyapi berguNazca. 1187 kRtkartari | nAM ca na puMvat / 455 kyablope karma400 kRdikArAdakterI- 694 kityadvayusi NyadhikaraNe, ca 5 vA vaktavyaH (1270 kakavatU paJcamI vaktavyA 18 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi, kramAGkaH sUtrANi. . 484 kvacidamAdyantasya 1134 kSIralavaNayostu- 1151 gamaH parau sisyau paratvam bNAyAM yaHsuda ca Atmanepade vA 57 kvacidAr 1342 kSezca tathA kitau 573 kacidyoH 787 gamAM chaH .119 kvacinAninobe lopazU | 1446 khana etvaM kyapi 789 gamAM khare 1383 gameDauMH vAcyam 1244 vanipvacidanye bhyopi dRzyate 1311 khanerAtvaM niSThA- 1087 gameH se iDAcyaH 1317 kasukAnau Nabevat yAm | 1321 gamdhavivizTa280 kvinpratyayasya kuH 405 kharusaMyogopadhAna zAM kasorveda 1249 kie 599 khalagorathebhya i-1253 gamyamnamUhamta1268 , nitrakaTyAH / nAdInAM vipi 1267 vipakvanipDAH 1220 khazante pUrvapada yamasya lopo vA1250 vipvacipracchayA- sya hrakho vAcyaH cyaH kyapi vA yatastukaTAiju- 89 khase capA jhasA 393 gavayahayamukayamazrINAM dIrghaH nAm tsyamanuSyANAM na 1254 kvibante vahyana- 1218 khiti padasya niSedhaH so DAntAdezo 1221 khyuTa karaNe 1016 girate rasya vA vaktavyaH laH khare vAcyaH 141 kilAtSaH saH . - kRtasya / | 595 gaNikAyA NyaH 1198.gile pare'gilasya 584 kSatrazabdAdaNa | 464 gatibuddhipratyava- / 692 guNaH sAnArthazabdaka- / 674 guNo'Na ca 1426 kSayyajayyau za. kirmakANAmaNi 812 guNortisaMyogAkyArthe nipAtyete kartA sa Nau / yoH 1313 kSAyo maH 1271 gatyarthAdakarmakA-1441 gupguhoH kyap 1296 kSiyo niSThAyAM ca kartari ktaH - 824 gubabhyaH . kartari dI? vA-1361 gavaro nipAtyate 218 guruH zica sarvasya cyaH zIle'rthe vaktavyaH vaktavyaH Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGkaH sUtrANi. 1469 gurorhasAt 656 gurvAderiSThemeyaHsu garAdivyalopazca 865 guherupadhAyA Udrutau svare 531 goH 390 gopAlikAdInAMca 641 goH purISe 1081 gauNaH prakRtyartho - 'nyatra sAt 873 grahAM kGiti ca 1443 graheH kyap 1340 glAjisthAbhUmlAkSipacyajparimR j ebhyaH snuH 1384 glAnudibhyAM DauH 1461 glAmlAjyAhAktvaribhyaH kterarthe tiH pratyayo bhava ti ET. 1225 ghadAdezo vaktavyaH 1372 ghRdhRpado maH 1113 ghrAdhmorI Ga. 336 GasibhyasoH ituH 136 Gasirat 137 Gassya 162 Gasya akArAdivarNakramaH | kramAGkaH sUtrANi. 209 GitAmada 200 GitAM yada 162 Giti ise miya ikAro vA vakta vyaH 1000 GityaduH 1440 GidanekAkSaropyAdezastadantasyeva vaktavyaH 177 Gidantyasya vakta vyaH 151 Gismin 134 Ge ak 971 Ge nazeta evaM vA vAcyam 164 Gerau Dit 907 Ge vacerumAgamo vaktavyaH 186 Gau 100 GhNoH kukUTuk vA zari 87 no hakhAdriH svare ca. 919 cakSiGo'napi khyAkazAJa NAvA vaktavyau 1357 cajoH kagau ghiti 11 kramAGkaH sUtrANi... 650 caTakAdereraNa 11 caTatakapa 575 caturazca lopo yaNIyayoH 48 caturAmzau ca 670 catvAriMzadAdau vA 72 capA abe jabA: 75. capAcchazaH 1104 caraphaloruccAsya 1200 caricalipatiha nivadInAM vA dvi. tvaM pUrvasyAgAga mazca 347 cAdibhizca 1116 cAyo yaGi kI * vAcyaH 1226 cArau vA 494 cArthe dvandvaH 982 cinoteH saNAdau kitvaM vA vAcyam 1080 " 586 cirAdibhyaH snaH 1036 cisphurorjAvAtvaM vA |5031 curAdeH 285 coH kuH 1239 cvau dIrgha I cA sya Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNe khapha 2 mAtraH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 1240 ccau salopazca 1467 jarAdau GAbubandha- 1070 jAnAteauM vA rahitaH apratyayo bhavati 1197 jAnAtezca 1416 chaH zne 205 jarAyAH svarAdau | 1228 jAyApatyoSTaka 10 chaThathakhapha ___ jaravA vaktavyaH / 514 jAyAyA niGAde. 102 chandasi 1346 jalpamikSakulu- zo bahuvrIhau va324 chandasyAgamajA- NTavRdebhyaHSAkaH kavyo yalopazca nAgamajayolopau pratyayo bhavati 1341 jibhvoH nau gucavaphavyau 264 jazzasoluk __NAbhAvo na ida jATe : 217 jazzasoH ziH 1026 jastambhamracumlu. 1196 chAderismantragha 145 jasI kkipsu hrakho / | 953 jahAteryAdAdAvA zvibhyazcaleraG vA lopo vAcyaH vAcyaH 952 jahAterAkArasya 1165 jJAzrusmRdRzAM sA1251 choH zaU vAcyau ntAnAmAt kRiti hase IrvA kiti vAcyaH 1071 jvalaglAnAzca .1306 jahAtezca kiti vA mitaH 887 jodhizAdhi | 1209 jvalAderNaH / 913 jAgarteH kiti 253 jajoIH guNo vaktavyaH 8 jhaDhadhaSabha 9 jaDadagaba 714 jhapAnAM jabacapAH 862 janakhanasanAM1456 jAgarterguNaH 73 jhabe jabAH chiti ya AkArA 1359 jAgarterUkaH 756 jhasAt vA vaktavyaH / 975 jA janIjJoH 881 jhasAddhiH 450 janikartuH prakRtiH chAtaH 529 jAtivAcakA. 890 janivadhyornavRddhiH vAgavAcakAdya 7 aNanaGama 1868 janIjRSakasurajo |1103 bamajapA nuka .. mantAzca puMvadamAnini |1486 amasya kyapi 1310 janerjA nisstthaayaam| 392 jAterayopadhAt vA lopaH ja. 911 us 1318 , tasya na Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGkaH sUtrANi. 1272 jamAntasya kiti jhase dIrghaH 96 mA yape'sya 73 jame jamA vA 1138 AviSThavatkAryam 1041 trinimittaH kharAdezo dvitve ka rtavye sthAnivat 685 kharitetaca akArAdivarNakramaH 844 JaH 843 rayadvizva 1473 tryanta Am gra nthaarthazranthaghaTvidUva diiSibhyaH * striyAM yurvAcyaH 1180 JyantAnAM mitA miNiNidiTi ca vA vRddhirvAcyA milopazca kramAGkaH sUtrANi. 85 TitkitAvAdyanta yorvaktavya 130 Tena 83 TorantyAt 199 Tausore 1412 dvito thoH Da. 178 Datezca ume 220 DalakavatInAM na | 1241 DAc kacidvaktavyaH 165 Diti Te: 1137 7 JirDikaraNe 1283 JItAM tak varta- | 1294 DIGa iDabhAvaH mAne'pi '296 DNaH 1413 dvitastrimak Dha. 565 Dhaki lopaH 802 DhiDho lopo dIrgha zva Na. 915 To hitvAnyasmAddari drAteranapyAlopo Giti vA 830 NabAdau pUrvasya 758 luttamo vA Ni Ta. 533 TADakAH 231 TAdAvuktapuMskaM puMvadvA 161 TAnA striyAm 759 Nitye dvaktavyaH 709 NAdiH kit 574 Nito vA 13 kramAGkaH sUtrANi. 403 Nipi pare nirRddhirvAcyA 563 NyAyanayaNI yA garganaDAtristrIpitRSvasrAdeH * ta. 626 takArAntasya sakArAntasya hasA - dAvastyarthe pratyaye pare apadAntatA vaktavyA 203 takAro lacaTavargeSu 625 taDidAdibhyazca 1488 tatkAlepi kyap dRzyate 465 tatprayojako he. tuva 413 tathAyuktaM cAnIpsitam 933 tathe 753 tathorSaH 646 tadadhIte veda ve tyatrANvaktavyaH 352 tadadhInakAtsyaM - yorvA sAt 357 tadavyayam 546 tadbRhatoH karapa* tyozcaura devatayoH suMda talopazca Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArakhatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 998 tanAderakarotesta- 315 tisRcatasR eta. 80 tolila: nthAso vA si- ___ yornAmi dIrghatvaM / 585 tyatanau : lopo vAcyaH ca vaktavyam 175 tyAdeSTeraH syAdau 997 tanAderup 11007 tudAderaH 722 tyAdau bhaviSyati 999 tanAderupadhAyA / 631 tundAderilaH syap guNo piti 1299 trANAdyA vA 1093 taneH se vA dIrghaH/ / bhyo bhaH 314 tricaturoH striyAM 1178 tanote! vA tisRcatasRvat | 304 tubhyaM mahyaM DyA 679 tayAyaDau saMkhyA 176 rayaG vyA. 1401 tumarthe vuNa vakta. yA avayave 663 treH saMprasAraNaM vyaH 364 tarataH pUrvasya 1400 tum tadArthAyAM ... sakharasya puMvat ___bhaviSyati 330 vanmadekatve 653 taratameyasviSTAH 892 turunustubhyo'dvi- prakarSe 337 tavamama GasA vAcyam 1423 tavyAniyau nAM caturNAmI 340 khAmAmA 123 tasmAt 415 tasya paramAneDi- 704 tuhyostAtalAzitam Si vA vaktavyaH 191 tRtIyAdau kharA-1304 dadatesto vAcyaH ca vaktavyA dau tRpratyayAnta |1305 dadhAtahiniSThAyAM 1485 tAdInAM kyapi- / tAdA vaktavyA vAcyaH * ivAbhAvo vAcyaH | 1989 tRvuNau 850 dayateAdau di288 tirazcAdayastrica | 793 tRphalabhajatrapAM | gyAdezo dvivAturoH striyAM ti- kiti NAdau seTi| bhAvazca vaktavyaH sRcatasRvat thapi caivapUrvalo- 1332 daridrAtarAlopo 1049 tiSThaterupadhAyA pau vaktavyau vaktavyaH ikAro vaktavyo. 505 tena saheti tu. 914 daridrAteridAlo'Di pare lyayoge pazca Diti ruktebhyo hasAdI-/1462 varatervasya utvaM vA 258 tho nuna Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkArAdivarNakramaH / 991 " kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi... 270 daH saH / 1297 dIrghAdeva kSiyo 855 dyutAdibhyo luGi niSThAyAstasya no vA parasmaipadaM vA. 897 , vAcyaH cyam 306 dasya maH | 1202 duSenauM kRti ca 1256 dyatigamijuhotI. 1284 dastasya no dazca - dIrgho vaktavyaH / nAM vipi kvaci. ..957 dAdeH 1066 duSeauM vA dI? dvitvaM vAcyam 1112 dAderiH vaktavyaH 1257 dyotateH kvacitpU807 dAdere 866 duhadihalihaguhU238 dAderghaH rvasya vipi saMpra. bhyaH sako lugvA 959 dAdhAsthAmitvaM yakAratakArayo sAraNaM vAcyam serDitvaM rAti - 1182 dvahasnunamA kame422 dAnapAtre saMpradA-1196 duhaH ke vA gho kartari yagiNau na nakArake caturthI vAcyaH / 244 duhAdInAM ghatva. Dhatve 1224 dArvAhano aNa / 69 dUrAdAbAne ca TeH vaktavyaH 1207 dRzAdeH zaH 495 dvandve'lpasvaraprakR. 810 dRzyAdeH pshyaadiH| 958 dAhau te'kArokArA1258 dRzeSTaksako co556 diksaMkhye saMjJA ntAnAM pUrva nipApamAne kArye yAm to vaktavyaH 496 devatAdvandve pUrva 917 dipi sasya taH 553 dvandve sarvAditvaM vA padasya vA dIghoM sipi vA 661 dvayorbahUnAM caika. 994 , 572 devatedamarthe ..sya nirdhAraNe ki311 diva au 853 daiDo NAdau di. mAdibhyo Datara. 707 divAdAvada gyAdezo dvikhA. Datamau vaktavyau 963 divAdeyaH bhAvazca 484 dvitIyAzritAtI548 divo dyAvA 1301 do datti tapatitagatAtya. 319 dizAm 297 doSAm sta pApta panaiH 885 disyohaMsAt 854 yateH pUrvasya saM- 677 dvitricaturthaH suH 90 dIrghAdapi ca va. prasAraNaM vaktavyaM / 667 dvivyaTAnAM dvAtrakAvyaH NAdau pare yoSTakAH vaktavyaH Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNe 870, kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi, 985 dviruktasya hinoteH 520 dhanuSazca | 1375 dhvAderulika kutvaM vAcyam / 683 dhAtoH 730 dhve ca selepaH 1115 dvirukasya hanteH | 1042 dhAtoH preraNe / kutvaM vAcyam / 375 dhAtorudito na 1125 , | 1039 dhAtorugdhAyA 1477 na kvA seTa 888 dvirukasya hante. RkArasya IkArA 582 nakSatrANa vaktavyaH sthapi dhatvaM vA- dezo vAcyo ji 398 nakhamukhayozca cyam pratyaye pare saMjJAyAM nep 215 dviruktAnAM jakSA- 769 dhAtornAminaH dInAM ca zaturnu 218 dhAtoH salopo / |1414 naG kI pratiSedhaH puli 49. naJ vAcyaH he nityaM vaktavyo 1098 dhAtvaMzalopani. 489 nami napuMsake vA zau mitta ArdhadhAtuke 1206 napUrvebhyaH kRha. pare tanimitte NIyAvRdibhyo 1044 dvinimitte'ci samAnanAminAM / 169 dvivacanasya vA guNavRddhI na vAcye 964 nattRvRtkR. chandasi 237 dhAvam tAM sasyAserida 710 dvizva 251 , vA vaktavyaH 986 ghinvikRNyagonoM 1221 , lopo vAcyaH 198 dhiriH 223 napuMsakasya 952 dvestau loponuva. 187 dherara tate ikArazca 160 dhau 224 napuMsakAtsyamola952 dveH kharepi nopa- 210 dhau hakhaH dhAguNaH |1307 dhyAkhyApachi 993 namaH gha. madA kasya natvA. 899 namaso'sya 1397 dhanArticacakSi bhAvo vAcyaH / 434 namaHkhatikhAhAkSicaGpavapita1255 dhyAyateH vipi khadhAlaMvaSaDyoge pijaniyajibhya saMprasAraNaM dIrghatA caturthI us pratyayo bhavati ca vakavyA 1065 na ritaH Ninizca 230 " Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akaaraadivrnnkrmH| 15 kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. ... . 444 na lokAvyayani- 323 nAntAdadantA. 1165 nAmyupadhAtkaH. chAkhalarthatanAm / cchandasi Dizyo- 399 nAsikAzabdAtke. 360 narazabdanirdeze vA lopo vaktavyaH valAne 687 nava parasmaipadAni 749 nAmadhAtuSTyaiSva. | 961 nijAM guNaH / 78 na zAt kaSThivAM SaH so 1148 nivizAdeH . 970 nazeH SAntasya neti vAcyam 1288 niSThAyAM hrakho 95 nazvApadAnte jhase 1353 nAmAderaH vAMcyaH 82 na Si . 140 nAmi 770 nisUnikSanindA84 na sakchate 717 nAminazcaturNA mupasargANNatvaM vA 649 na saMdhivyoyuT ca dhau DhaH vAcyam 906 nahivacirantipa- 225 nAminaH khare | 764 nugazAm raHprayokavyaH / 114 nAmino raH / 139 nuDAma: kiMtu vadantItyu- 65 nAmI nudhAtoH cAraNIyam 1143 nAna AcAre 119 numayamaH 1252 nahitivyadhi- vidhAcyaH 188 nurvA nAmi dIrghaH virucisahitaniSu 1211 nAni ca 979 nUpaH kibanteSu pUrvapa-/ 539 nAni ca kRtA sa. 992 nRtatRdacUdakRdbhayo rasyopasargasyAnte mAsaH seH stAderiDA dIrgho vAcyaH 689 nAni ca yuSmadi 778 naikakharAdanudA310 naho dhaH ___cAsmadica bhAgaiH cAt 491 nA 252 nAno no lopa-1480 nopadhAtthaphAntA1021 nAtyAdeH zudhau / dvA kit 287 nAceH pUjAyAM |1126 nAmno ya I cAsya 221 nopadhAyAH 1023 nAtaH 1078 nAmyantAtparasya 742 no lopaH 341 nAdau sasya kitvaM vA. 534 no vA 849 nAnapyorvaH cyam 366 vraNa Ip 825 nAniTi seH 1302 nAmyantopasargasya 293 nsaMmahato dhau 1077 " dIrgho bhavati / dIrghaH zauca Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sArakhatavyAkaraNe vA kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi... kramAGkaH sUtrANi.. 686 parato'nyat 1051 pibateraGi pUrva1199 pacinandigrahAde- 848 parApUrvI yatAvupa- syekAropadhAlopau rayuNini sargarephasya latvaM vaktavyau 1312 paco vaH vAcyam 1393 pibaterasi 233 paJcakhanaDuhaH 660 parimANe danA- 486 pizAcAdeH sabhA665 paJcAdermaH dayaH dInAM napuMsakatvaM 1.92 patatanadaridrAbhyaH . se vA ii vAcyaH 416 paritaHsamayAni 174 patirasamAsa eva kaSAhAprayogepi 1048 pugantasya guNo vaktavyaH sakhizabdavada. 708 parokSe / 839 puMyoge ca kavyaH 1230 pANighatADaghau 826 paterDe pumAgamo "zilpini nipA 381 puruSAdvA parimANe 543 puruSa vA vaktavyaH tyete 1089 pato veda | 522 puMvadvA 1053 pAteno lugva. 1428 puzakAt 402 patyAdayaH ktavyaH 1381 puSpAderaH 260 pathAM TeH 503 pAtrAvanto dvigu. 538 paMsaH khape khyAva1110 padasraMsudhvaMsubhraMsu bantaH rjite ca ampare daMzukasUvaJcapata 369 pAdantAstriyAskandA yaGi luki saMyogAntasyAlomIp vA vaktavyaH ca sati pUrvasya 281 pAdaH pat po vaktavyaH ...... nugAgamA kSacyaH 1050 pAyuk 299 puMso'suG 342 padAtpasmoranayo 1279 pUDo vA kA seTa 488 pAnasya vA rete AdezA 772 pUjAyAmaJcanalovaktavyAH 614 pAmAdenaH pAbhAvo vAcyaH 976 padAdestani kartarya 480 pAremadhye SaSTyA 1476 pUrvakAle kvA pi seriNvaktavyo vA / 576 pUraNethe NyaNIyau dIpAdibhyo vA / 598 pAzAdibhyo yaH bhavataH 1142 payasastu vibhA. 642 pAzaH kutsAyAM 960 pUrvasya Giti jhase SayA 615 picchAderilac / dhaH Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH / . vA kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 739 pUrvasya hasAdiH 158 prathamacaramatayA- 616 phenAdibhya ilac zeSaH yaDalpArdhakatipa153 pUrvAdibhyo na- yanemAnAM jasI 608 balavAtAbhyAmUlaH vabhyo siDyoH . smAsminau vA 396 prathamavayovAciH 678 bahAdeH kArakAvaktavyau no'ta Ip va. cchas 152 pUrvAdInAM tu na. ktavyaH 504 bahuvrIhiranyArthe mAjakA 481 prathamAnirdiSTaM sa- 507 bahuvrIhau vizeSavA vaktavyaH mAsa upasarjanam NasaptamyantayoH 468 parvevyaye'vyayI. 671 prazaMsAyAM rUpaH / pUrvanipAto bhAva: 508 praharaNArthabhyaH pare vaktavyaH . 1234 pRcchaterviNa niSThAsaptamyau va- 605 bahorilopo bhU 1139 pRthvAderaH ktavyau ca bahoH 948 porur 356 prAgdhAtoH / 658 bahoriSThe yiH 1489 paunaHpunye Nama- 644 prAcuryavikAraprA. 562 bahAdezca . padaM dvizca dhAnyAdiSu maya | 383 brahmanUzabdasya 1295 pyAyaH pI 421 prakRtyAdibhyaH / 355 prAdirupasargaH / 512 prajAmedhayorasuk 934 bruvo vaciH 750 prAdezva tathAtausu619 prajJA zraddhAvRtti- _ namAm bhyo'N 510 priyAdInAM vA 1232 bhajAM viN 755 pratyayalope pratya- 1055 prIdhUmo ka 1179 bhaJjariNi vA na. yalakSaNam 68 plutaH lopo vAcyaH 1471 pratyayAntAt 1027 pvAdehavaH 446 bhayahetau paJcamI 1262 pratyayottarapadayoH ca vaktavyA parato yuSmadasma 828 phaNAdInAmevapU. | 1376 bhaviSyadarthe NiniH dorekatve khatma- lopau vA vAcyau 1334 bhaviSyadarthe titUityetAvAdezau / 607 phalabaharathebhyai. tevat zatRzAnau bhavataH nenau vA vktvyau| bhavataH dapratyayo bhavati nalopo vAcyaH Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sArakhatavyAkaraNe nti kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 1404 bhAve karaNethe gha. 1168 bhujo bhojane padaM ma. lirajenelopo vAcyam / 255 maghavA bahulaM vAcyaH |1444 bhuvo bhAve kyap 564 mAtRpitRbhyAM 1286 bhAve kartari cA- 715 bhuvo vuk khasA ditaH kasyaida vA 727 bhuvaH silopo1408 madAmaH vAcyaH lugvAcyaH / 621 madhvAderaH 591 bhAve takhayaNaH / 728 bhuvaHsilope khare 99 manayavalapare ha. 1419 bhAve yuda vugvaktavyaH kAre'nuvArasya 427 bhAve saptamI 643 bhUtapUrva carada te yathAkramaM bhava. 1326 bhAsAde H 724 bhUte siH 318 midapAm 956 bhRkSAM luki 1371 manyupadhAyA RraH 1355 midichidividi .1145 bhRzAdibhyo'bhU. 74 mayaTi nityaM vA. ebhyaH kuraG vA. cyaH zIlerthe tatadbhAve yaGvA- cyam 1447 midyodhyau nade cyaH 969 masjinazojhase 113 bhosaH nam vaktavyaH nipAtyete 410 bhosbhagosagho- 101 maH khare 1362 miyaH krunuko 547 mahataSTerAkAro vaktavyau 101. bhrajateH sakAra. bhavati samAnA. 1073 miyo au vA rephau luptvA ra. ghikaraNe SugAtve vAcye mAgamo'napi vA 395 mahatpUrvAttu Ipa 206 misa ais vaktavyaH vAcyaH 731 mAGi luDeca va273 bhis bhisU |1032 bhrAjabhAsabhASa- ktavyaH 1374 bhIdhvorvA maka dIpajIvamIlapI- 569 mAtRpitRbhyAM pi. 995 bhIhubhRhINAmA DAM vopadhAyA ha. tari DAmaha mvA vaktavyaH sa kho Gapare au / 568 mAtRSvasuzca lugvat 132 bhyaH 307 mAdU 1215 bhujasya ca mumvA 335 bhyasoibhyam / 841 mAnAdInAM pUrva DapratyayAnte gamau 683 bhvAdiH sya dIvo vaktavyaH Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akaaraadivrnnkrmH| kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH. sUtrANi.. 1132 mAntAvyayAbhyAM .1443 mRjerguNanimitte / 831 yajAM yavarANAM yo na pratyaye pare vRddhi- svRtaH saMprasAraNaM 624 mAntopadhAtvi- cyA ki nau 904 mRjerguNanimitte 1432 yajyAcvacca. . 155 mAsasyAlopovA pratyaye pare vRddhi- pravacaantya 734 mAramayoge laG rvAcyA kiti pUgarjabhujAM Diti khare vA dhyaNi kukhAbhAvaH 1035 mitAM hrakhaH 1437 mRjo vA kyap 1415 yajyAcyat vi. 1067 , 19 mitravadAgamaH | 732 meTaH cchapracchakhapa e. 93 mo'nusvAraH 220 midaco'ntyAtparaH bhyo naG pratyayo 275 mo no dhAtoH 1287 miderguNaH bhavati 973 miderye guNo va1124 , 204 yaTocca 278 mo rAji samaH ktavyaH 783 yataH kau 1034 mInAtiminoti.. 439 yatazca nirdhAraNaM 628 yattadorA. viSaye kyapi ca 1101 yakAraparasya re. 474 yathA'sAdRzye AtvaM vAcyam phasya dvitvaM vA. 129 yadAdezastadvadbhava29 mukhanAsikAbhyA cyam muccAryamANo va. 1129 yakArasyAnapi 1298 yaralavasaMyogAdego'nunAsikaH / vA lopo vAcyaH rAdantAniSThAtasva 30 mukhenoccAryamANo 1169 yak caturyu no vAcyaH niranunAsikaH 1358 yaGa UkaH / 581 yalopazca 1326 mugAnetaH 1096 yaGi 387 yavanAlipyAm 1011 mucAdemum 1141 yaDi salopo vA. 987 yavayovaise hakAre 1410 mUrtI ghanaH cyaH ca lopaH 1479 mRG madgudhUguhU- 524 yaGmAninvaza-1061 yavayorvase hakAre kuktizvavas. saMtatarAdau cArU- ca lopo vaktavyaH muSyahibhyaH pye 386 yavAhoSe ya. DA guNavRddhi- Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kramAGkaH sUtrANi. 840 yaH se 1273 yasya kvacidvikalpeneD tasya ni SThAyAM neD vAcyaH 367 yasya lopaH 16 yasyetsaMjJA tasya lopaH 700 yA I 814 yAdA da 1227 yAdau pratyaye okAraukArayoravA - vau vaktavya 702 yAmi yam 3185 yAvatpurAnipAta yoryoge bhaviSya darthe tibAdayo laT 478 yAvadavadhAraNe 279 yujerasamAse 530 yuDvarjitaraktavi kArArthavarjitata dvitAntasya na puMvat 597 yuvasyAdera 1379 yuvahAgibhyo niH 327 yuvAvo dvivacane 1191 yuvoranAkau sArasvatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. 339 yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyA bhisteme vAnnau vanasau 701 yusa iT 407 yUnastiH 329 yUyaM vayaM jasA 779 ye 449 yenAGgavikAraH 965 yauH 229 vRNAM napuMsake dhau vA guNo va ktavyaH 66 ve dvitve 180 vordhAtoriyuva khare 49 vorlopazvA pa da 316 vorvise 181 trau vA ra. 1292 ra iti sUtraM na piparteH 1069 raJjeauM mRgaramaNe s nalopo vA cyaH 1194 raJjernalopo vA kramAGkaH sUtrANi. 1054 rabhalabhoH khare dyapI vinA mu mvAcyaH 1405 " 1478 ralo vyupadhAddha deH saMzca 116 raH 768 1276 " 249 raH saMkhyAyAH vg 250 raH supi 1231 rAjagha upa saM khyAnam 1387 rAjAdeH kan 1037 rAto Jau puk 535 rAtrAhnAhAH puMri 905 rAtsasya 1123 rAtsasya 1493 rAdiko vA . 37 rAdyapo dviH 966 rAdhate hiMsAyAM kiti NAdau se thapi caiva pUrva pauvA 796 rojhase zAma 1308 rAllopaH 117 rilopo dIrgha | 1106 mRdupadhasya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH / - sA vAn kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 436 rucyarthAnAM prIya- 639 laH samAhAraprakR. 977 lopaH ... mANaH TayoH 1173 , 1083 rudavidamuSagrahi- 794 lAntasyAkArasya 762 lopaH pacAM kikhapipracchaH saH sau nityaM vRddhi tye cAsya / kidvAcyaH / vAcyA / 50 lopazi punarna 909 rudAderdisyorIDa- 408 liGgArthe prathamA __ saMdhiH Tau ca vaktavyau / 791 litpuSAdeH | 886 lopasvanudAttata908 rudAdezcaturNA ha. 1012 lipisicihvaya- nAm . sAdeH tInAmAtmanepade 189 svAdernam / 902 lopAgamayormadhye se? vA vAcyaH 1204 ruzabdAdhurapi va- 1029 lIliGorAtvaM vA AgamavidhibalaktavyaH 1064 lIloauM kramAllu1057 ruheauM po vA | 752 lopo hakhAjjhase gluko vA / vAcyaH 613 lomAdibhyaH zaH 1063 lIloH puravaktavyaH 115 rephaprakRtikasya 602 lohitAderDidi1062 lIyaterjAvAtvaM vA khape vA 179 luki na tanimi- 1293 vAdyoditaH / 192 raisbhi 1203 roryuNa ttam 265 , 1392 vacAderas 1120 luki sati piti 1431 vaceH zabdasaMjJA 417 lakSaNetthaMbhUtA smi vA IkAro | yAM kutvaM vAcyam khyAnabhAgavI vaktavyaH psAsu pratiparya 590 vattulye ... navaH 570 lugbahutve kvacit 1442 vadeH kyap bhA." 1386 lakSerI yuda ca | 1102 lupsadacarajapaja- vAdau bhadahadazagRbhyo | 1247 vanipi jamasyA846 laghordIrghaH 922 laDo dhvasya neda dhAlathagoyAmeva tvaM vAcyam 1339 laSapatapadasthAbhU. yaG 774 vandivrajyoH sau nityaM vRddhiH ebhya ukaNa pra. siddhiryathA mAta- 829 vama elapUrvalopau tyayo bhavati rAdeH vA vAcyau. vRSahankamgam 1494 lokAccheSasya Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArakhatavyAkaraNe / kramAGkaH sUtrANi.kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 874 vayo yasya kiti 1329 vAdIpoH zatuH / 768 vidaridrAkAs____NAdau- vo vA va. 1331 vAdIpoH zaturi- kAzjAyauSa tavyaH satra vAzabdAdvi- ebhyo vAm 1364 varaH ruktAnAM jakSA- 699 vidhisaMbhAvanayoH 98 varga vargAntaH dInAM ca zatu- 428 vinAsahanamaRte 18 varNavirodho lo- nityaM numprati- nirdhAraNakhAmyA. pazU Sedho vaktavyo na. dibhizca 32 varNazirobindura- puMsake zau vA / 655 vinmatuvatutRpratya- nukhArasa 1119 vAnyatra luganuva- . yAnA lopazca i. 1492 varNAtkAraH tate chAdau 17 varNAdarzanaM lopaH 97 vA padAnte 1149 viparAbhyAM jeH 1183 vatamAnAthAyA / 212 vAmi |1487 vipUrvasya dadhAteH api vibhaktaH 313 vAm zasi karoterarthe kyap smayoge bhUtArthatA 476 vA TAGayoH 545 vibhaktilope kRte vaktavyA . 434 vAraNArthayoge 688 vartamAne dantasya data tRtIyA 1105 valayAntasya vA 121 vibhaktyantaM pada 240 vAvasAne nuka 241 virAmo'vasAnaM 1109 vazeryaDi na saMpra. 669 viMzatestilopaH sAraNam . 245 vAho vo zasAdau 668 viMzatyAdevI ta. 236 vAM rase khare madra 1275 vasikSudhoriTra 1020 vijeH para iT 346 vizeSyapUrvasaMbo. 302 vasorva uH kidvaktavyaH dhanetarapUrva vA saM. 107 vAcaspatyAdayaH | 1152 vitteranto vA sada bodhanaM hitvAnya. saMprasAraNaM Ati smAtsaMbodhanAtpa. 636 vAco gminiH 1333 vidervA vasuH rayo te AdezA 609 vAtAtIsArAbhyAM 896 vido navAnAM bhavanti tyAdInAM NabA| 424 vizleSAvadhau pa377 // divA . 268 vAsu kin zcamI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH kramAGkaH sUtrANi. kramAkaH sUtrANi.. kramAGkaH sUtrANi. 456 viSaye ca 1233 veH 1074 vyApAramAtre 1344 viStrasgRdhdhRS- 228 veDyoH nirvatavyaH kSip ebhyaH kruH / 871 vejo NAdau saMpra- sa ca DitU 289 viSvagdevayozca Te- sAraNAbhAvo 647 vyAsAdeH kiH . rayazcattau vapratyaye vAcyaH 875 vyeo NAdau 28 visargAnukhArasaM- 872 veyo vay NAdau / nAlam yogaparo dIrghazca vA vaktavyaH 292 bito num . guruH 1309 veTo niSThAyAM iT .. za.. .. 104 visarjanIyasya saH na 612 zaMkaMbhyAM babhayu. 1214 vihAyaso vihazca 1094 veDisse dIrghatA titutayasaH 1193 vuNsayuTau hilA ca 671 zatAdernityam daridrAteranapyA- 214 ve yuvaH | 1324 zatRzAnau lopo' luGi vA 1174 vaicityApahnavayora- tiptevat kri.. vaktavyaH / ___ lpakAle'pi NA- | yAyAm 1320 vuNsayuTau hilA dirvakavyaH / / 20 zatruvadAdezaH . daridAteranapyA- 404 vorguNAt | 1047 zadeH zat lopo vAcyo 559 vovyakhare |1135 zabdAdibhyo yaG luDi vA. 696 vyorA |1155 zabde tu nu 1076 vuH se 859 vyathaterNAdau pU. 1164 zapa upAlamme 1082 vRG ityasya u. rvasya saMprasAraNaM 827 zamAM dIrghaH vAcyaH vaktavyam / 972 . 856 vRtAdibhyaH sya- 554 vyadhikaraNe bahu. 1459 . psyorvA paM pe'ni- vIhI madhyamapada- 1236 zamerapi viN datvaM ca lopo vakavyaH vaktavyaH 950 vRddhihetau sA- 1163 vyavaparibhyaH . 12 zaSasa viTo na dIrghaH / 105 zaSase vA. 829 vRddhihetau sAviTo 860 vyAparyupebhyo 773. zasadadavAdiguNana dIrgho vAcyaH / ramaH pam... bhUtAkArANAM nai 19 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sArasvatavyAkaraNe vyau / kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. vapUrvalopau vakta- 394 zUdrAjjAtau na / 254 zvAdeH / 620 zRGgavRndAbhyAmA- | 246 zvetavAhukthazA741 zasAtkhapAH rakan . . spuroDAzUavayA. 1377 zasAdeH karaNe 1350 zRvandyorAruH jAM DasU rase pa. traka 86 ze cagavA dAnte ceti va128 zasi 411 zeSAH kArye ktavyam 332 zaso no vaktavyaH 222 zvanyAdeH 726 zAcchAsAghrAdheTo 633 zraddhAde H 664 SaTcaturoH sthaH . veti vaktavyam / 988 zruvaH za ca / 798 SaDhoH kaH se 916 zAseriH | 967 zliSerAliGgane 1388 Sapare ze kiti 1218 ziti caturvat 1274 zliSzIsthAA- tuka vaktavyaH 925 zIDo.to ruTa sa zivasajanaru- 544 SaSa utvaM dayo1174 zIDo yaG kiti hajIryatInAM so- DeDhau Diti ye vaktavyaH pasargatvena sakarma- 168 SaSThInirdiSTasyAde1118 zIDo yaG kRiti kANAmapi kartari zastadantasya jJeyaH ye vaktavyaH / ko vAcyaH 457 SaSThIsaptamyau cA1452 , 837 zvayate dvitvaM vA 924 zIGa sarvatra guNo 836 zvayate rilope De ... 1345 SAko kaNaH bhavatyapi viSaye vaktavyaH 1466 SidbhidAmaG 1278 zIG khidimidi- 1281 zvayateH saMprasAra- 277 SoDaH kSvididhRSu pUGaH / kSemArthe / 835 zvayateH sau vRddhya- 374 STavritaH 814 zIyAdeze Atma- bhAvo vAcyaH 266 SNaH nepadaM vAcyam / 834 zvayaterNAdau pratha- 146 runonnonnte 1336 zIle tRn maM saMprasAraNaM vA 1212 zucaH zUddhe vaktavyam 736 saH 1314 zuSeH kaH / 721 zvastane 170 sakhipatyorika nAdare Nasya dIrghaH 79 STumiH TuH Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANiH kramAGkaH sUtrANi. 373 saMkhyAderdAmna Ipa 1019 saparokSayostAdau 466 samAsazcAnvaye. 501 saMkhyApUrvo dviguH . mriyateH parasmaipa- nAnAm . 673 saMkhyAyAH prakAre daM vAcyam 1483 samAse kyap dhA. 795 saparokSayorjergiH / 550 samAse samAnA532 saMkhyAsu vyAghrA. 1300 saM pari upa e dhikaraNe zAkapAdipUrvasya pAdaza- bhyaH parasya karo rthivAdInAM madhyabdasyAkArasya terdhAtobhUSaNerthe mapadalopo vaktalopo vaktavyaH zobhanerthe ca vA vyaH / 662 saMkhyeye vizeSA- cye sati mud pradhAre dvitribhyAM tyayo bhavati 502 samAhAreta Ip tIyaH 1004 saMparyupebhyaH karote 592 samAhAre tA ca 298 sajuSAziSo rase bhUSaNe suTU / trairguNazca .. padAnte ca dI| 1269 saptamyAM janeDaH | 1491 samUlAkRtajIveSu vaktavyaH 1450 sprtyyaantaadpi| hanukRJgrahAM Nam ete pratyayA bhava- vAcyaH khArthe te. 521 saMjJAyA vA / SAmanuprayogazca 1406 saMjJa'yAM kartari ca 425 saMbandhe SaSThI | 1150 samogamAdibhyaH 487 saMjJAyAM vA 322 saMvodhane napuMsa1366 sadoNAdayaH ....... lopaH ... 354 sadyAdiH kAle vaktavyaH nipAtyate |1156 samavapropavibhyaH | 1030 saMyogAdi Rda. 782 sadhAtuH sthaH - ntavRvRkSAM si803 saMdhyakSarANAmA 1162 samastRtIyAyu - syorAtmanepade ii 470 sa napuMsakam / tAca vA vAcyaH 1464 saMpadAdeH kvipU / 601 samAnasya vA sa 983 saMyogAdiRda. vA vAcyaH ityAdezaH ntavRJA si. 1238 saMpadyakartarIti 143. samAnArloipo syorAtmanepade i. . vaktavyam . . . . ] dhAtoH .. .....DDA vaktavyaH . . . 254 320 " " nti kAnAM nalopo vA 235 saMyogAntasya Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArasvatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 806saMyogAderAdantasa 1347 sAntAzaMsamikSa | 150 suDAmaH kiti yAdAdAve. ebhya uH pratyayo 648 sudhAturakaG ca kAro vA vaktavyaH bhavati 1100 sUcisUtrimUtrya. 1455 saraterguNaH 338 sAmAkam . TyavaMzUrNotibhyo 813 sartizAstyati- / 309 sAmAnye adasaH | yaGvAcyaH bhyo Go luGi kaH syAdivaca | 923 sUteH piti gu. 1378 sarvadhAtubhyastramau 234 sAvanaDahaH / NAbhAvo vAcyaH 148 savodeH smada / 818 sAvaniTo nityaM / 391 sUryoddevatAyAM 52 savarNe dIrghaH saha vRddhiH cApa 1006 sasudakRto pAdau 995 , 763 seTi thapi yatvanityamivAcyaH / 469 sAsapratyayayoH pUrvalopau vakta833 sasto'napi 622 sidhmAdelaH vyau 928 sasyAtmanepade |1316 seTi niSThAyAM . khare Tilopo vA- 900 sisaH lopo vAcyaH cyaH 1368 sitanigamimasi-1079 se dIrghaH sacibhavidvidhA- 182 senAnyAdInAM 711 sakharAdiridviH kruzi ebhyastunpra- vAmo nui vakta506 sahAderdviguHsAdiH tyayo bhavati vyaH / 861 sahivahorodavarNa- | 720 sisatAsIsyapA- 184 serA mida 305 , 247 saheH saH sADhi 883 sisayoraderghasla 166 se dheH 432 sahAdiyoge tRtI- liTi tu vA. . 118 saiSAddhase .yApradhAne 858 sisyoH . 127 so naH puMsaH 460 sAdhakatamaM kara-1409 siMhe varNaviparya- 454 sopasargayoH kruNam yazca dhadvahoryoge dvitI. 1421 sAdhanAdhArayoryuda 1147 sukhAdibhyo jJApa- yA vaktavyA 1348 sAntAzaMsayozca | nAyAM yaG 1399 saukarye kelimaH Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH 29 yoge bhUtArthe lada 1038 " stRspRzAM pUrva / 77 stoH zcabhiH zvaH . kramAGka: sUtrANi.. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi... 304 sau saH 1056 smayaterAtyAtvaM / 939 kharAtparAH saMyo301 skorAdyozca au vAcyam - gAdayo nadarA 282 staH 733 smayoge bhUtArtha. dvirna 1025 stambhustambhuska tA vaktavyA 1407 kharAdaH 443 smRtau ca kArye / 765 kharAdeH ubhyo nunazci 1186 smRtyarthadhAtumi. 938 svarAdeH paraH 189 sturAda 930 stusudhUjAM pe seriD vaktavyaH 1033 smRtaraprathamada | 21 kharAnantaritA hasAH saMyogaH 1458 striyAM bhAve ktiH syAtAdakara A 1424 kharAyaH 1451 striyAM yajA bhA 738 syAvidaH .., 868 muzrinuvAM seraG 1171 svarAntAnAM handhAtoddhitvaM ca grahadRzAM ca bhAva. 208 striyAM voH / karmaNoH sisatA. 681 strIpuMsonaNanagau 124 srorvisargaH sIsyapAmida vA 212 strIbhruvoH 723 syakriyAtikrame iNa vaktavyaH 1385 styAyaterDaT | 839 khajaterNAdau vA kilam 777 kharAntAnityA968 spRzamuzakRzatRpA niTasthapo veda - sirvA vakavyaH / 459 khatantraH kartA 1243 sthAmI 112 khare yatvaM vA 1351 spRhigRhipatizI. 984 kharatisUtisUya- 368 khasrAdInAmantra. ebhya Alu- tidhUnadhAdInAM ntAnAM saMkhyAvA. vAcyaH vA cinAM ca nep va tavyaH 1315 sphAyaH sphI - 578 kharaparayoH kak 1072 sphAyo vakAraH / 36 kharahInaM pareNa | 397 khAnAdvA .. . syAt au pare / saMyojyam . | 978 svAdernuH 272 sbhyaH .1302 kharAtto vA / 440 khAmyAdimizca 1188 " Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sArasvatavyAkaraNe kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 587 khArthe'pi |1201 hanterghazca |1131 hasAdyasya lopo 752 svasUtisUyatidhU. 1265 hantenindAyAM vAnapi adhAdInAmiDvA | 14 hasA vyaJjanAni vaktavyaH1457 hantestaH | 156 hase paH serlopaH / 929 ikArasya kvaci- | 889 hanteH syAzIryA 34 hasehahasaH jjhasUbhAvo vA dAdau vadhAdezo | 380 hAyanAdvayasi ca vakavyaH 385 himAraNyayomaha. ha..... 1104 hantehiMsAyAM nI 15 hastIDo sau. . | ... vA vAcyaH 1015 hiMsAyAM pratezva 0 Nit ........... 110 hale | 445 hetau tRtIyA pa. 1177 hameM Atmanepade hayavarala JcamI ca vaktavyA siH vidvAcyaH 53 halAderISAdau Te- 944 hedhiH 790 hanRtaH syapaH / 'lopo vaktavyaH | 70 haihayoH khare saM. 1046 hano ghata 800 hazaSAntAtsaka dhina vaktavyaH 690 hasAt jhasasya 262 hano ne 76 ho jhabhAH 1411 hano vadhAdezazcA savarNe jhase lopo| 243 ho DhaH vAcyaH 780 hRyantakSaNazvasipratyayaH 1130 hasAttaddhitasya | 1429 hano vadhAdezo ye' jAgRhasAdivarja lopo ye seTi sau na vRddhiH 1159 hanteH syAzIryA 817 hasAtparasya jhasa- 713 hrakhaH dAdau vadhAdeza sya savarNe jhase | 2 hrakhadIrghaplutabhedAH Ati vA lopo vAcyaH savarNAH 1176 " 1028 hasAdAnahI 1246 havasya piti kR. 263 hanteratpUrvasya | 770 hasAdeladhvakAro* ti tuk 1158 hanterAtmanepade padhasya vA vRddhiH |1438 hakhAca kyap siH kidvAcyaH seTisau vAcyA | 473 hrakhAdeze saMdhya. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdivarNakramaH kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. kramAGkaH sUtrANi. 'kSarANAmikAro-1052 hvayateraGi saMpra- prasAraNasya zvaya kArau ca vaktavyau ___ sAraNaM yugabhAva- teraDi kramAdguNa232 , zca vaktavyaH kRta- vRddhI vAcye 163 hrakho vA striyAm saM. 942 hrAderdizca samApteyaM sUtrANAmakArAdyanukramaNI / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- _