Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyaadrshH| mahAkavi zrIdaNDayAcAryaviracitaH / pahitakulapatinA vi, e, upAdhidhAriNA. zrIjIvAnandavidyAsAgarabhaTTApAyA viracitayA vikRtyA samalataH / SODE ADDROITI F TICLET M.OA dvitIyasaMskaraNam / kalikAtArAjadhAnyAm nArAyaNayance mudritaH / I. 1880 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamapariccha edaH / ( 1-55 pRSThA ) kAvyAdarzasya sUcIpatram / maGgalAcaraNam vAkyaprazaMsA kAvyaprazaMsA kAvyalakSaNam kAvyabhedA: 170 rautivivekaH zeSAdiguNAH zleSalakSaNam nokAGa: mahAkAvyalakSaNam gadyakAvyabhedAH mizrakAvyabhedAH, kAvyasya saMskRtAdibhe dAntarANi kathA-trahatkathayorbhedaH prasAdalakSaNam samatAlakSaNam mAdhuryalakSaNam prasaGgataH anuprAsasya nirUpaNam yamakalakSaNam grAmyatAyA mAdhuryaprati bandhakatvam 3 saukumAryyalakSaNam 62 e arthavyaktilakSaNam 73 udAratvalakSaNam 76 ojoguNalakSaNam 80 zlokAGkaH 10 11 14 | kAntilakSaNam 22 | samAdhilakSaNam 31 kAvyasya kAraNAni 32 38 40 41 arthAlaGkAravibhAgAH .43 svabhAboktiH 45 upamAlakSaNam 47 dharmopamA 51 dvitIyaparicchedaH / ( 56 - 194 pRSThA ) alaGkArasAmAnyalakSaNam 1 4 vastUpamA vipayyAsopamA 55 anyonyopamA 83 103 8 14 15 16 17 18
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 / 100 nokAGkaH nokAGkaH niyamopamA 18 mAlopalA aniyamopamA 20 vAkyArthopamA samuccayopamA prativastUpamA atizayopamA tUlyayogopamA utprekSitopamA hetUpamA adbhutopamA upamAdoSaH mohopamA upamAbodhakazabdAH 57 / / saMzayopamA rUpakasAmAnyalakSaNam 66 nirNayopamA samastarUpakam zleSIpamA 28 vyastarUpakam samAnopamA samastavyastarUpakam nindopamA sakalarUpakam prazaMsopamA 31 avayavarUpakam prAcikhyAsopamA 39 avayavirUpakam virodhopamA ekAGgAdirUpakam pratiSedhopamA yuktarUpakam caTUpamA 35 ayuktarUpakam tattvAkhyAnopamA viSamarUpakam asAdhAraNopamA savizeSaNarUpakam abhUtopamA viruharUpakam asambhAvitopamA heturUpakam vahUpamA liSTarUpakam vikriyopamA 41 / upamArUpakam .. M r 1 Mr Mr AD
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 82 .. lokAH / zlokAGka: vyatirekarUpakam 88 sAcivyAkSepaH 145 AkSeparUpakam .. 1- yatnAkSepaH samAdhAnarUpakam paravazAkSepaH 149 rUpakarUpakam .....63 upAyAkSepaH takhApaGgavarUpakam roSAkSepaH . 153 dopakam 87 mUrchAkSepaH 155 mAlAdIpakam .. 107 anukrozAkSepaH viruddhArthadIpakam 108 liSTAkSepaH . . 158 ekArthadIpakam 111 anuzayAkSepaH 161 niSTArtharUpakam saMzayAkSepaH 163 AvRttiH / arthAntarAkSepaH 165 tabhedAH / hetvAkSepaH 167 AkSepaH / / arthAntaranyAsaH 168 tabhedA ) tabhedAH dharmAkSepaH vyatirekaH 127 dhAkSepaH ekavyatirekaH kAraNAkSepaH 131 ubhayavyatirekaH sazleSavyatirekaH kAkSipaH 134 sAkSepavyatirekaH / anujJAkSepaH / sahetavyatirekaH / prabhutvAkSepaH 137 pratIyamAnasAdRzyaanAdarAkSepaH 139 vyatirekaH 188 AzIrvacanAkSepaH sAdRzyavyatirekaparuSAkSepaH 143 | bhedAntarANi 182 kSipaH 128 183 135 141
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ Co w 348 ( 4 ) zlokAGkaH / lokAGkaH vibhAvanA - 18 virodhaH - 333 samAsoktiH aprastutaprazaMsA tabhedAH / 208 aasni 343 apUrvasamAsoktiH 212 nidarzanam atizayoktiH / 214 sahoktiH 351 atizayoktiprazaMsA 220 parihattiH 351 utprekSA prAzIH - 257 tavyacakazabdAH 234 saGkIrNam 158 tabhedau . .. 360 tabhedA: ) bhAvikam sUtmaH tabhedAH 365 tRtIyaH paricchadaH / kramaH . . 273 (185-380 pRSThA) preyorasavadUrjakhi yamakam ) lakSaNAni 275 tabhedAH / paryAyoktam gomUtrikA samAhitam | abhramaH . .... udAttam sarvatobhadram 80 apahatiH 304 kharasthAnavarNaniyamAH 83 zleSaH 310 prahelikAH 86 tabhedAH tatsthAnAni 87 vizeSoktiH 323 samAgatAprahelikA tulyayogitA 330 | vaJcitAprahelikA 'lezaH 265 78 'n m 314
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbaalaa pramuSitA samAnarUpA paruSA sadhyAtA prakalpitA nAmAntaritA nikSatA samAnazabdA 1.1 lokAra: nIkAGka: yatinaMzaH 152 ittamaH visandhitvam 159 | dezakAlakalAlokanyAyA- . | gamavirodhAH 162 dezavirodhaH 16166 kAlavirodhaH 167168 102 kalAvirodha: 170 lokavirodhaH - 172 nyAyavirodhaH 174 / 175 bhAgamavirodha: 177 / 178 dezavirodhe guNaH 180 kAlavirodhe guNaH 181 105 kakhAvirodhe guNaH 182 125 lokavirodhe guNaH 183 128 | nyAyavirodhe guNaH 184 131 pAgamavirodhe guNaH 185 saMmUr3hA 104 104 parihArikA ekaccamA ubhayacchatA sahIrNa doSavibhAgAH apArthatvam vyarthatvam ekArthavam sasaMzayakham apakramaH zabdahInatvam 135 138 144 granyasamAptiH / 148
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzaH / prathamaH paricchedaH / caturmukhamukhAmbhojavanahaMsabadhUrmama / mAnase ramatAM nityaM sarvazuklA sarakhatI // 1 // praNamya kamalAkAntaM bhaktAbhISTaphalapradam / kAvyAdarzasya vikRtiM vitanomi satAM mude // kiMvadantIyaM yat mahAmahopAdhyAyaH zrImAn dekhaunAma kaviH granyamimaM svayaM viracya kamapi rAjaputtram adhyApayAmAsa iti / granthArambhe nirvighnena prArisitaparisamAptikAmanayA kavigranyAdhiSThATatayA vAgdevatAyAH smaraNarUpamaGgalamAcarannAha caturmukheti / caturmukhasya brahmaNaH sukhAnyeva ambhojavanAni padmavRndAni teSu haMsabadhUH haMsaukharUpA sarvataH sarvAvayavena sarvaprakAreNa ca zuklA zvetavarNA parizuddhA ca sarakhatI vAgadhiSThAtrI devo nityaM satataM mama mAnase cetasi tadAkhyasarasi ca ramatAM viharatu mAnase sarasi padmavaneSu haMsIva yA brahmaNo mukhakamaleSu zrutirUpeNa satataM viharati sA sarvazuddhA vAgdevI mama hRdaye satataM vasatu iti niSkarSaH / nityamityatra daurghamiti pAThe dIrghaM suciramityarthaH // 1 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdameM pUrvazAstrANi saMhRtya prayogAnupalabhya ca / yathAsAmarthyamasmAbhiH kriyate kAvyalakSaNam // 2 // iha ziSTAnuziSTAnAM ziSTAnAmapi sarvathA / vAcAmeva prasAdena lokayAtrA pravarttate // 3 // samprati granthasya abhidheyaM nirdizan pratijAnIte pUrvazAstrANIti / pUrveSAM kavInAM bharatAdInAM zAstrANi kAvyagrandAn saMhRtya saMkSepeNa tebhyaH sAramAkRSya prayogAn mahAkAvyAdiSu prayuktAn viSayAn upalabhya samAlocya ca asmAbhiH yathAsamA yathAzakti yathAjJAnamiti yAvat kAvyasya lakSaNaM svarUpaM lakSyate jJAyate aneneti vyutpattyA lakSaNam itaravyavacchedakaH asAmAnyadharma iti yAvat kriyate nirNIyate / etena kAvyameva granthasya abhidheyaM darzitam // 2 // idAnoM granyasya prayojanakathanasya vAcA vyavahAropayogi tvam anvayavyatirekAbhyAmAha iheti idamiti ca / iha saMsAre ziSTaiH dhIraiH / taduktaM mahAbhArata - na pANi dacapalo na netracapalo muniH / na ca vAgaGgacapala iti ziSTasya lakSaNam // iti / mahezvarAdibhiH anuziSTAnAM sAdhitAnAM prakRtipratyayAdivibhAgena saMskRtAnAM tathA ziSTAnAM jAtidezAdivibhAgena siddhAnAM pracalitAnAM prAkRtadezIyAnAM vAcAmeva prasAdena anukampayA sAhAyyeneti yAvat sarvathA sarvaiH prakAraiH lokAnAm uttamamadhyamAdhamabhedena vividhAnAM yAtrA vyavahAraH pravarttate pracalati tatrottamAH saMskRtayaiva vAcA vyavaharanti madhyamAH. tato nikaSTayA sAdhubhASayA, adhamA naucamAzrayA iti / dezajAtibhedena evameva bhASAvyavahAra iti phalitArthaH // 3 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama: paricchedaH / idamanvaM tamaHkRtsnaM jAyeta bhuvanavayam / yadi zabdAhvayaM jyotirAsaMsAraM na dIpyate // 4 // AdirAjayazovimbamAdarza prApya vAGmayam / teSAmasannidhAne'pi na svayaM pazya nazyati // 5 // idamiti / yadi zabdaH AhvayaH abhidhAnaM yasya tat zabdanAmakaM vAnayamityarthaH jyotiH teja:prakAzakakharUpadharmavalena vAnaye tathAlAroSaH / prAsaMsAraM jagat abhivyApya na dIpyate na virAjate tadA idaM kRtsraM sarva bhuvanAnAM svargamartyarasAtalAnAM cayam andhaM tamaH gAr3hAndhakAravyAptamiti yAvat jAyeta sUryodayAbhAve iva vAgabhAve jagat andhakAramayameva syAt vAgbhireva sarveSAM jJAnalAbhAditi bhAvaH / etena bhasya prayojanaM vAgvyavahArarUpameva kathitam / abhidheyaprayojanayozca parasparaM prApyajJApakatvAdirUpaH sambandhaH ythaaythmvyntvyH| eSAJca granyAdau avazyavaktavyatotA yathA,-jJAtArtha jJAtasambandhaM zrotuM zrotA prvrttte| granthAdau tena vatAvyaH sambandhaH saprayojanaH // iti // 4 // - idAnIM vAcAmupAdeyatvaM darzayati, bhaadiraajeti| zrAdirAjAnAM manvikSvAkuprabhRtInAM yazovimba kaurtirUpaM prativimbaM kartR vAmayaM kavigaNanibaddha kAvyaprabandharUpamAdarza darpaNaM prApya . teSAm AdirAjAnAm asabidhAne'pi asattAyAmapi na nazyati na vilIyate iti khayaM pazya avalokayeti rAjaputraM pratyukliH / darpaNe vimbapatanaM sabihitAnAmeva iha tu vAmayarUpe darpaNe asabrihitAnAmapauti upameyAdhikyavarNanavyati
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaroM gau!: kAmadudhA samyak prayuktA smaya'te budhaiH / TuSpayuktA punargotvaM prayoktu: saiva zaMsati // 6 // tadalpamapi nopekSyaM kAvye duSTaM kathaJcana / sthAhapuH sundaramapi viveNaikena durbhagam // 7 // rekaalngkaarH| idaJca purAttavarNitAnAM yazaHkIrtanaM prayojanAntaramanusandheyam // 5 // ___vAcAmupAdeyatvaM sAmAnyenokA vAgavizeSasya kavipraNItaprabandhasya vizeSopAdeyatvaM kautayavAha gauriti| samyak prayuktA guNAlaGkArAdivatvena doSarAhityena sunibadA gauH vAk khargeSu pavAgvacadiGa nebssttnnibhuujle| lakSyadRSTyAM striyAM puMsi gaurityamaraH / budhaiH viniH sahRdayaiH sudhIbhirityarthaH kAmadudhA kAmadohinI yathAbhilaSitapUraNI gauH dhenuH maryate manyate / ekaH zabdaH suprayuktaH samyak prAtaH kharge loke ca kAmadhuk bhavati iti shruteH| aparaca, dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyaM kalAsu c| karoti kautiM prautiJca sAdhukAvyaniSevaNam // iti| punaH kintu sA eva gauH duSpa yuktA sadoSatvena guNAlaGkArAdirAhityena ca prayuktA nivaDA satI prayoknuH prayogaM kurvataH kaveriti yAvat gotva vRSatvamannatvamiti bhAvaH zaMsati sUcayati // 6 // tat tasmAt prayojakasya gotvakhyApanAt kAvye alpamapi duSTaM doSaH bhAve lprtyyH| kathaJcana kenApi prakAreNa na upezaM na kSantavyaM sarvathA doSaH parityAjya ityarthaH / nanu guNAlahArAdisadbhAve sAmAnyadoSaNa kA kSatiriti cet tabAha syAditi / vapuH zarIraM sundaramapi svabhAvataH guNAdivattayA vA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| 5 guNadoSAn azAstrajJaH kathaM vibhajate janaH / kimandhasyAdhikAro'sti rUpabhedopalabdhiSu // 8 // ata: prajAnAM vyutpattimabhisandhAya sUrayaH / vAcAM vicivamArgANAM nibabandhuH kriyaavidhim||6|| sudarzanamapi ekena ekAGgavarttinA kSudreNApi khitreNa dhavalarogaNa durbhagaM pRNitaM syAt atra dRssttaantaalngkaarH| tadukta sAhityadarpaNa, dRSTAntastu sadharmasya vastunaH prativimbanam iti // 7 // azAstrajJa: avihAn janaH guNadoSAn kAvyasya upAdeyatvavyaJjakA dharmA guNAH tAn heyatvavyaJjakA dharmA doSAH tAMzca kathaM vibhajate vizeSeNa budhyate naivetyarthaH projaHprasAdAdiguNAnAM zrutikaTTAdidoSANAJca kAvyapAThazravaNamAtreNa sAmAnyataH parijJAne'pi zAstrAvijJAne vizeSajJAnAsambhavAditi bhaavH| tathAhi rUpANAM saundayAdInAM bhedopalabdhiSu vizeSajJAneSu andhasya adhikAraH zaktiH kim asti naivetyarthaH / atrApi dRSTAntAlaGkAraH // 8 // ___ ataH kAraNAt guNadoSANAM vibhAgAdeH zAstragamyatvAt hetoH sUrayaH pUrvapaNDitA: bharatAdayaH prajAnAM lokAnAM vyutpattiM vAgvaicitrAjJAnam abhisandhAya abhipretya uddizya ityarthaH vicitramArgANAM vicitrA vividhA mArgAH panthAnaH rautayaH gaur3IprabhRtayaH yAsAM tathAbhUtAnAM vAcAM kAvyaprabandhAnAm ityarthaH kriyAvidhi racanAvidhAnaM nibabandhuH cakruH ityarthaH kAvyagranthAn racayAmAsuH iti yAvat // 8 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaroM taiH zarIraJca kAvyAnAmalaGkArAzca darzitAH / zarIraM tAvadiSTArthavyavacchinnA padAvalI // 10 // gadyaM padyaJca mizraJca tat vidhaiva vyavasthitam / padyaM catuSpadI tacca vRttaM jAtiriti dvidhA // 11 // chandovicityAM sakalastatprapaJco nidarzitaH / sA vidyA naustitIrSUNAM gambhauraM kaavysaagrm||12|| idAnIM prAcInasaMvAdanirdezapuraHsaraM kAvyazarIraM nirUpayati tairiti / taiH pUrvapaNDitaiH kAvyAnAM zarIram alaGkArAzca alajiyate ebhiriti vyutpattyA alaGkArAH kAvyazarIrazobhakA guNAlaGkArAdayazca darzitAH / kAvyAnAmiti bahutvaM prakArabhedavivakSayoktamavagantavyam / kiM tatzarIramityAkAGgAyAM svamatamuddATayati zarIramiti tAvacchabdo vAkyAlaGkArArthaH / iSTA: hRdyAH rasAdyanugamena manoharA ityarthaH ye vAcyalakSyavyaGgabhedena vividhA arthAH taiH vyavacchinnA vibhUSitA padAvalI padasamaSTiH kAvyasya zaroramiti varttulArthaH // 10 // idAnIM kAvyabhedAn darzayati gadyamiti / tat kAvyaM fadhaiva triprakAreNaiva vyavasthitaM, siddhAntitaM prAcInairiti zeSaH / gadyaM chandorahitaM padyaM chandobaddhaM mizraM gadyapadyobhayAtmakam ityarthaH / tatra padyaM catucaraNanibaddhaM tadapi vRttaM jAtiriti dvividham akSarasaMkhyayA nivaddhaM vRttaM mAtrayA nibaddhA jAtiriti jJeyam // 11 // chandAMsi vicIyante vijJAyante anayeti chandovicityAM piGgalAdikkatacchandogranthe teSAM vRttajAtiprabhRtInAM prapaJcaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / muktakaM kulakaM koSaH saGghAta iti tAdRzaH / sargabandhAGgarUpatvAdanuktaH padyavistaraH // 13 // sargabandho mahAkAvyamucyate tasya lakSaNam / AzaurnamaskriyA vastunirdezo vApi tanmukham // 14 // vistAra: nidarzitaH nirUpitaH sA vidyA chandojJAnamityarthaH gambhIram agAdhaM durgamamityarthaH kAvyasAgaraM kAvyarUpamarNavaM titIrSUNAM taritumicchUnAM nauH taraNisvarUpA ityarthaH kAvyAnAM prAyeNa chandobaddhatayA tatpAThArthibhiH chandojJAne avazyameva yatitavyamiti bhAvaH // 12 // idAnIM mahAkAvyaM nirUpayiSyan tadavAntarabhedakathanasya tadantaH pAtitvAdanupayogitvaM darzayati, muktakamiti / atra itipadam evamarthakam / muktakaM zlokAntaranirapekSamekameva padyam / taduktam agnipurANe, muktakaM zloka. evaikazcamatkArakSamaH satAm iti / kulakaM paJcazlokAtmakaM padyam / taduktaM, dAbhyAntu yugmakaM jJeyaM tribhiH zlokaiH vizeSakam / caturbhistu kalApaM syAt paJcabhiH kulakaM matam // iti / koSaH anyonyanirapekSaH padyasamUhaH / uktaJca, koSaH zlokasamUhastu syAdanyonyAnavekSaka iti / saGghAtaH pratyekaparisamAptArthakapadyaiH kathAsamAptiH / taduktaM, yatra kavirekamarthaM vRttenaikena varNayati kAvye 1 saGghAtaH sa nigadito vRndAvanameghadUtAdiriti evaM tAdRzaH tathAvidhaH yugmakAdizca padyavistaraH padyAnAM vistAraH sargabandhasya mahAkAvyasya aGgarUpatvAt avayavasvarUpatvAt anuktaH na pradarzita ityarthaH granthavistArabhiyA iti bhAvaH // 13 // samprati mahAkAvyaM nirUpayati sargabandha ityAninA / sargeNa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza itihAsakathodbhUtamitarahA sadAzrayam / caturvargaphalopetaM caturodAttanAyakam // 15 // nagarArNavazailatuM candrArkodayavarNanaiH / udyAnasalilakrIr3AmadhupAnaratotsavaiH // 16 // bandho yasya sa zlokasaGghAtaH mahAkAvyaM tasya mahAkAvyasya lakSaNaM svarUpam ucyate prAzIH zubhAzaMsanaM namaskriyA namaskAraH khApakarSabodhakavacanaM vApi athavA vastunaH prakRtasya tadaMzasya vA nirdezaH kathanaM tasya mahAkAvyasya mukham Adi AzI:prabhRtInAmanyatamaM prathamaM varNanIyamiti niSkarSaH / tatra kaucakabadhAdAvAzIH raghuvaMzAdau namaskAraH zizupAlabadhAdau vastunirdeza iti // 14 // . itihaaseti| itihAsAnAM rAmAyaNabhAratAdInAM kathayA udbhUtaM nibaI bhavet mahAkAvyamiti zeSaH sarvatra vA athavA san satyabhUtaH hattAntaH Azrayo yasya tAdRzam itarat rAmAyaNamahAbhAratAdivyatiriktamapi etena asatyavRttaM mahAkAvye na varNanIyamiti prdrshitm| catuNAM dharmArthakAmamokSANAM vargaH caturvargaH sa eva phalaM tena upetaM yuktm| caturaH kAryakuzala: udAttaH mahAn nAyakaH pradhAnapuruSaH yasmin tathAbhUtam / nAyakalakSaNamuktaM darpaNa yathA tyAgI kRtI kulIna: suzrIko ruupyauvnotsaahau| dakSo'nuraktalokastejovaidagdhAzIlavAn netA iti // 15 // kevalaM nAyakavarNanena kavInAM na caritArthatA itihAsAde: eva tajjJAnasya siddhatvAt ataH nAyakavarNanamAzritya tadAnuSaNikanagarAdikamapi varNanIyaM tathAtve kAvyazobhAjananAt
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / vipralambhe vivAhezca kumArodayavarNanaiH / mantradUtaprayANAjinAyakAbhyudayairapi // 17 // alaGkRtamasaMkSiptaM rasabhAvanirantaram / sargairanativistIrNaiH zravyavRttaiH susandhibhiH // 18 // zrotRRNAmunmukhIkaraNaM syAdityAzayenAha nagaretyAdi / nagaraM bahusamRddhajanAkIrNaH pradeza: arNavaH samudraH zailaH parvataH candrAkoMdayaH candrasUryyayorudayaH upalakSaNametat astamanamapi, eteSAM varNanaiH udyAnasalilayoH kraur3A madhupAnaM ratotsava : sambhogazRGgAraH taiH vipralambhaiH sambhogazRGgArAt pUrvavarttibhiH pUrvarAgaprabhRtibhiH caturvidhabhAveH vivAhaiH pariNayavyApAraH kumArodayasya putrotpattervarNanaiH tathA mantraH parAmarzaH dUtaprayANam Aji: yuddhaM nAyakasya abhyudayaH jayalAbhaH taiH alaGkRtaM zobhitaM nagarAdayo mahAkAvye varNanIyA ityarthaH / sUryendurajanopradoSadhvAntavAsarAH / prAtarmadhyAhnamRgayA zailattuM vanasAgarAH / sambhogavipralambhau ca munisvargapurAdhvarAH / raNaprayANopayamamantrapuvodayAdayaH / varNanIyA yathAyogaM sAGgopAnA amI iha // 16 // 17 // uktana / sandhyA asaMkSiptaM saMkSepeNa na varNanauyaM savistaramityarthaH tathA sati mahRdayahRdayaGgamaM bhavatauti bhAvaH / rasaiH zRGgArAdibhiH bhAvaiH prAdhAnyenAbhivyaktaiH vyabhicAribhiH udduddamAtraiH sthAyibhiH ratyAdibhiH tathA devAdiviSayakaiH anurAgaizca nirantaraM saGgulaM pUrNam iti yAvat / anativistIrNaiH zAstraniyamitASTAdibhiH taduktamauzAnasaMhitAyAm / aSTasargAtra tu nyUnaM viMzatsargAca nAdhikam / mahAkAvyaM prayoktavyaM mahApuruSako rttiyugiti /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyAdarza sarvatra bhinnavRttAntarupetaM lokaraJjakam / kAvyaM kalpAntarasthAyi jAyeta sadalaGkati // 16 // nyUnamapyatra yaiH kazcidaGgaiH kAvyaM na dussyti| yadyapAtteSu sampattirArAdhayati tadvidaH // 20 // etacca prAyikam prAdhikyasyApi tavaiva kIrtanAt yathA, nAtyantavistaraH sargastriMzato vA na contaa| dvizatyA nAdhika kAryametat padyasya lkssnnmiti| avyavattaiH doSaparihAreNa guNAlaGkArasaMyogena ca zrutimukhAvahapaurityarthaH / susandhibhiH parasparasApekSarityarthaH yacca kaizcit "sandhayo nATakalakSaNotA mukhapratimukhagarbhavimarzanirvahaNAkhyAH paJca" iti vyAkhyAtaM tadhAntaM mahAkAvyalakSaNe nATakoyalakSaNayogasya asambhavAt iti // 18 // - srvtreti| sarvatra bhivAH vRttAntA yeSu taiH sarveSu eva sargeSu varNanauyaviSayANAM pramedAditi bhAvaH / athavA bhivaM pRthakchandasA racitaM vRttaM padyam ante yeSAM taiH pratyekaM sargAnte prAyazastathA darzanAt ekattamayaiH padyaiH avasAne'nyattakairiti vacanAcca yahA bhivAni pRthakchandobhirbaddhAni taiH antAH rasyAH taadRshaiH| taduktaM, nAnAvRttamaya: kvApi sargaH kazcana dRzyata iti| upetaM yuktm| sadalaGkati satya: vidyamAnAH athavA zobhanAH alaGkatayaH anuprAsopamAdayaH yasmin tAdRzaM kAvyaM lokAnAM raJjakaM sahRdayamanoharaM sat kalpAntarasthAyi cira. sthAyi cirakautikaramiti bhAva: jAyeta bhavet // 18 // 'ityaM mahAkAvyalakSaNamuktA khaNDakAvyamapi nirUpayati, nyU nmiti| atra mahAkAvye uktaSviti zeSaH yaiH kaizcit aGgaiH
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / guNataH prAgupanyasya nAyakaM tena vihiSAm / nirAkaraNamityeSa mArgaH prakRtisundaraH // 21 // vaMzavIyazrutAdIni varNayitvA riporapi / tajjayAnnAyakotkarSavarNanaJca dhinoti naH // 22 // apAdaH padasantAno gadyamAkhyAyikA kathA / . iti tasya prabhedo ho tayorAkhyAyikA kila // 23 // nyUnaM honamapi kAvyaM na duthati yadi upAtteSu varNiteSu viSayeSu sampattiH racanAmAdhuyaM tadvidaH kAvyAbhijJAn ArAdhayati rasAdisadbhAvena pronnaati| taduktaM, nAvarNanaM nagaryAdairdoSAya viduSAM manaH / yadi zailatuM rAdhAdevarNanenaiva tuSyati // iti yApAttArthasampattiriti pAThe sa evArthaH // 20 // samprati kAvye nAyakapratinAyakayovarNanaprakAramAha, guNata iti vaMzeti dvAbhyAm / prAk prathamaM nAyakaM guNata: upanyasya guNavatvena kIrtayitvA tena nAyakena vihiSAM zatrUNAM pratinAyakAnAmityarthaH nirAkaraNaM parAjayaH, ityeSaH mArgaH varNanarItiH prakRtisundaraH svabhAvaramyaH yathA rAmAyaNe, rAmarAvaNayoguNadoSAn varNayitvA rAvaNabadhavarNanam // 21 // ripoH zatrorapi vaMza: kolonyaM vauyaM parAkramaH zrutaM zAstrajJAnam AdinA dayAdAkSiNyAdi yathAyathamavagantavyam / etAni varNayitvA kIrtayitvA tajjayAt tasya ripoH jayAt nAyakasya utkarSavarNanaM naH asmAn dhinoti toSayati / yathA kirAve duryodhanasya prajArajanam // 22 // - padyaM nirUpayavAha apAda iti / apAdaH pAdaH chandobaddhaH
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" nAyakainaiva vAcyAnyA nAyakenetareNa vA / khaguNAviSkriyAdoSo nAva bhUtArthazaMsinaH // 24 // api tvaniyamo dRSTastavApyanyairudauraNAt / anyo vaktA khayaM veti kohagvA bhedalakSaNam // 25 // nokacaturthAMzaH tadrahitaH padasantAna: padasamUhaH gadyaM tasya gadyasya hau prabhedI AkhyAyikA kathA c| taduktaM, kathAyAM sarasaM vastu gariva vinirmitam / kacidatra bhavedAryA kcihvaapvkrke| pAdau pacainamaskAraH khalAdettakIrtanam // iti| yathA kaadmbyaadiH| AkhyAyikA kathAvat syAt kavevaMzAdikIrtanam / asyAmanyakavInAJca vRttaM gadyaM kvacit kvacit // iti| tayormadhye AkhyAyikA nAyakenaiva vAcA mAyaka eva asyA vaktA ityarthaH evkaaraadnyvyvcchedH| uklaJca, vRttamAkhyAyate yasyAM nAyakena khaceSTitam iti| anyA kathA nAyakena taditareNa vA vAthA yathA kAdambayAM candrApaur3asya nAyakasya mayAkhetayA sNlaapH| nanu nAyakasya vaktRtve tasya svaguNAviSkaraNaM doSAyeti zaGkAM vArayavAha svaguNeti bhUtArtha zaMsina yathArthavAdinaH nAyakasya atra vaktRtve khaguNAviSki yA nijaguNakhyApanaM doSaH na bhavatIti zeSaH / asatyakathanasyaiva doSatvAt iti bhAvaH // 23 // 24 // pUrvoktaM prAcInamataM dUSayavAha, apauti| apitu kintu tavApi AkhyAyikAyAmapi anyaiH nAyakabhinnaiH udauraNAt kathanAt nAyakAdanyeSAmapi vaktRtvAditi yAvat aniyamaH pUrvamatena virodhaH dRSTaH / kathAyAJca anyaH nAyakabhitraH svayaM nAyakI vA vaktA iti bhedalakSaNam AkhyAyikAyA bhedakaraNaM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / traklaJcAparavacaJca socchrAsatvaJca bhedakam / cihnamAkhyAyikAyAzcet prasaGgena kathAkhapi // 26 // AyyAdivat pravezaH kiM na vaktAparavaktayoH / bhedazca dRSTo lambhAdirucchrAso vAstu kiM tataH // 27 // vA kaudRk akiJcitkaramiti bhAvaH / zrAkhyAyikAyA vaktA nAyaka: asthAca yadA sa eva vaktA tadAnayoH abhedatvasya durvAratvAdityanusandheyam // 25 // aparaca bhedakaraNaM dUSayati vaktamiti / vaktam aparavakacca chandasau, taduktaM vakta' nAdyAvasau syAtAmabdheryo'nuSTubhi khyAtamiti zrayuji nanaralA guruH same tadaparavakkamidaM najau jarau iti / vaitAlIyaM puSpitAgrAcce cchantya paravaktakamiti ca / ucchAsaH kathAMzavyavacchedaH zrAzvAsAparaparyyAyaH tadukta N kathAM - zAnAM vyavaccheda AzvAsa iti kathyate / tasAhityacca bhedakaM kathAyA iti zeSaH / etat trayam cAkhyAyikAyAH cihnaM lakSaNaM cet kathAsu api prasaGgena prastAvakrameNa AyyAdivat vakvAparavaktrayoH chandasoH pravezaH kiM na bhavet iti zeSaH / apitu bhavedeva / uktaJca kathAlakSaNAdhikAre AryyAvikkApavaktANAM indasA yena kenaciditi / tasmAduktabhedakaraNaM bhramavijRmbhitameveti bhAvaH / lambhaH kathAparicchedasya saMjJAbheda: Adipadena ullAsAdInAM grahaNaM lambhAdi ucchAso vA medaca dRSTaH kutracit kathAyAM lagbhapadena paricchedaH kRtaH AkhyAyikAyAmucchAsapadena vA ullAsapadena kRta ityanayorbhedaH vA astu tataH kiM saMjJAmAttrabhedo na kiJcitkara ityarthaH svarUpavailaNyasyaiva bhedakatvena kIrttanAt // 26 // 27 // 13
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdameM tat kathAkhyAyiketyekA jAtiH saMjJAdayAGkitA / atraivAntarbhaviSyanti zeSAzcAkhyAnajAtayaH // 28 // kanyAharaNasaMgrAmavipralambhodayAdayaH / sargabandhasamA evaM naite vaizeSikA guNAH // 26 // idAnIM svamatamAviSkaroti taditi / tasmAt kathA AkhyAyikA ca iti saMjJAiyena nAmabhyAm aGkitA na tu kharUpata iti bhAvaH / ekA abhivA jAti: ubhayorapi gadyamayatvAt iti bhAvaH / zravaiva kathAkhyAyikayoH ityarthaH zeSAH avaziSTAH AkhyAnajAtayaH khaNDakathAdayaca antarbhaviSyanti etayoH prakArabhedA iti bhAvaH / taduktam Agneye, AkhyAyikA kathA khaNDakathA parikathA tathA / kathAliketi manyante gadyakAvyaJca paJcadhA // iti // 28 // 14 kathAkhyAyikayorbhedAntaramapi dUSayati kanyeti / kanyAyA haraNaM yuddhAdinA balAt grahaNaM rAkSasoddAha ityarthaH / tadukta N, hatvA chittvA ca bhittvA ca krozantIM rudatIM gRhAt / prasahya kanyAharaNaM rAkSaso vidhirucyate // iti / saMgrAmo yuddhaM vipralambhaH sambhogazRGgArasya pUrvabhAva: sa ca pUrvarAgamAnapravAsakaru NAtmakazcaturvidha iti darpaNakAraH / udayaH sUryyacandrayoH abhyutirvA nAyakasya, AdinA udyAnanagarAdayo gRhyante / ete guNAH AkhyAyikAyA iti zeSaH yathA AkhyAyikAmupakramya kanyAharaNasaMgrAmavipralambhodayAnvitaiti sargabandhasamAH mahAkAvyasAmAnyA eva kathAyAM kimu vaktavyamiti bhAvaH ataH ete vaizeSikA : bhedakAH dharmA na / uktaJca ayameva hi bhedo bhedaheturvA yaddirudharmAdhyAsa iti // 28 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / kavibhAvakRtaM cihnamanyavApi na duSyati / mukhamiSTArthasaMsi kiM hi na syAt kRtAtmanAm 30 mizrANi nATakAdIni teSAmanyatra vistaraH / gadyapadyamaya kAcicampUrityabhidhIyate // 31 // 15 nanu kathAyAM kaverbhAvavizeSo lakSyate AkhyAyikAyAntu na tathetyAzaGkya tadapi nirasyati kavauti / kavibhAvakRtaM kaveH bhAvakRtam abhiprAyaracitaM cihnaM lakSaNam anyatrApi kathAyAm iti zeSaH na duSyati yathA zizupAlabadhe sargazeSazlokeSu zrIzabdaH kirAte ca lakSmIzabdaH prayuktaH / evam zrAkhyAyikAyAM prayuktaM tat na dUSyaM bhavati tathAhi iSTArthasaMsiddhai abhipretArthasAdhanAya kRtAtmanAM sudhiyAM kiM hi mukhaM prArambhaH na syAt apitu sarvameva teSAm icchAdhInatvAt nirakuzAH kavaya iti bhAvaH // 30 // samprati mizrakAvyamAha mizrApIti / nATakAdIni dRzyakAvyAni mizrANi gadyapadyobhayamizritAni zrAdipadena prakaraNAdInAM parigrahaH / uktaJca nATakamatha prakaraNaM bhAgadhyAyogasamavakAraDimAH / IhAmRgAGgavautthaH prahasanamiti rUpakANi daza / tathA / nATikA troTakaM goSThI saTTakaM nATyarAsakaM prasthAnollApya kAvyAni preGkhanaM rAsakaM tathA / saMlApakaM zrIgaditaM zilpakaJca vilAsikA / durmallikA prakaraNI hallIzo bhANiketyapi / aSTAdaza prAharUparUpakANi manISiNaH // iti / teSAM nATakAdInAm anyatra bharatAdigranye vistaraH bAhulyena prakAzaH taddijijJAsubhistatraiva yatitavyaM granthabAhulyabhiyA na mamAtra prayAsa iti bhAvaH / na kevalaM dRzyakAvyasya mizratvaM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza tadetahAbhayaM bhUyaH saMskRtaM prAkRtaM tthaa| apabhraMzazca mizraJcatyAhurAzciturvidham // 32 // saMskRtaM nAma daivI vAgavAkhyAtA maharSibhiH / tagavastatsamo dezotyanekaH prAkRtakramaH // 33 // avyakAvyasyApi kadAcit mitratvamastotyAha gdyeti| gadyapadyamayau kAcit vANI iti zeSa: camyUriti abhidhIyate AkhyAyikAdau gadyasyaivAdhikvaM padyamalpameva iha tu ubhayoreva prAdhAnyamityanayorbhedaH / kAcit ityanena virudAyakAvyavyavacchedaH tasya rAjastutiviSayatvena vibhinaviSayatvAt / tadukta gadyapadyamayI rAjastutirvirudamucyate iti // 31 // tat tasmAt etat vAzrayaM vAgAtmakaM kAvyazAstra saMskRtaM devabhASayA racitaM prAkRtaM tadAkhyabhASayA racitam apabhraMzaH vakSyamANItAbhASAvizeSanivaI tathA mitraca nAnAbhASAmaya- ' mityarthaH iti evaMrUpeNa bhArthyAH vidvAMsaH caturvidham pAhuH varNayanti / uktaJca bhojena, saMskRtenaiva ko'pyarthaH prAkkatenaiva caaprH| zakyo vAcayituM kazcit apabhraMzena vA punaH // paizAyA zaurasenyA ca mAgadhyAnyo nibdhyte| hinAbhiH ko'pi bhASAbhiH sarvAbhirapi kazcana // iti // 32 // __ saMskRtAdikaM vivRNoti saMskRtamiti / daivI devasambandhinI devavyavahAryA vA vAk maharSibhiH saMskRtam anvAkhyAtA kathitA, prAkatAnAM naucAnAmidaM prAkRtaM tasya kramaH niyamaH anekaH bahuvidhaH tathA tadbhavaH tasmAt saMskRtAt bhavaH utpanaH tatsamaH saMskRtasadRzaH tathA dezo tattaddezapracalita ityarthaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| mahArASTrAzrayAM bhASAM prakRSTaM prAkRtaM viduH / / sAgaraH sUktiratnAnAM setubandhAdi yanmayam // 34 // zaurasenI ca gaur3I ca lATI cAnyA ca tAdRzau / yAti prAkRtamityevaM vyavahAreSu sannidhim // 35 // AbhaurAdigiraH kAvyeSvapabhraza iti smRtAH / zAstreSu saMskRtAdanyadapabhrazatayoditam // 36 // dezInAmapi saMskRtasAdRzyAt hAveva bhedAviti kecit / uktaJca, pArSotyamArSatulyacca vividhaM prAkkataM viduH iti // 33 // - mahArASTrAzrayAM mahArASTro nAma dakSiNApathavartI janapadavizeSaH tadAzrayAM tatsambandhinI tavatyairvyavahRtAmityarthaH bhASAM prakaSTam utkRSTaM prAkRtaM viduH jAnanti budhA iti zeSaH / sUktiratnAnAM sUtrAyaH suvacanAni eva ratnAni sahRdayAnandajananAt ratnakharUpANi teSAM sAgaraH setubandhAdi setubandhaH tadAkhyakAvyagranthavizeSaH Adipadena dazamukhabadhAdInAM parigrahaH yanmayaH . yadAtmakaH mahArASTrIyabhASayA racita ityarthaH // 34 // zUraseno nAma mathurAsannihitajanapadabhedaH gaur3a: dezavizeSaH lATIva kazcit dezabhedaH tattadde zapracalitA tathA tadRzI tatsadRzI anyA ca dezIyA bhASA prAkRtamiti enaM vyavahAraSa prAkRtanAmavyAhAreSu sabidhiM yAti prApnoti anyA ca tAdRzItyanena sarvadezIyA eva prAkRtanAmnA kavibhirnibadhyante ityapi sUcitam // 35 // kAvyeSu aAbhauro gopajAtivizeSaH Adipadena kaivarttacANDAlAdInAM grahaNaM teSAM giraH vAcaH apabhraMza iti smRtAH
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 kAvyAdarthe saMskRtaM sarvavandhAdi prAkRtaM skandhakAdikam / pAsArAdInyapabaMzo nATakAdi tu mizrakam // 37 // apabhraMzanAmnA kathitAH zAstreSu kAvyAtirikteSu vedAdiSu tu saMskRtAt anyat sarvaM prAkRtam ullikhitamAbhaurAdivacanacca ityarthaH apabhraMzatayA uditaM kathitam // 36 // ... saMskRtAdikaM nirUpya tattallakSyANi nirUpayati sNskRtmiti| sargabandhaH pUrvamuktaH prabandhavizeSa: mahAkAvyamityarthaH Adipadena khaNDakAvyAdInAM parigrahaH saMskRtaM saMskRtabhASayA racitam / tathAca agnipurANam, sargabandho mahAkAvyamArabdha saMskRtena yat / tadbhavaM na vizettatra tatsamaM nApi kiJcana // iti / skandhakAdikaM skandhakaM chandobhedaH Adipadena galitakAdInAM grahaNam / taduktA', chandasA skandhakenaiva tathA galitakairapi iti| skandhakAdicchandoracitaM kAvyaM prAkRtaM prAkRtabhASAmayamityarthaH / pAsArAdIni bhAsArAdibhiH chandobhiH nibahamityarthaH kAvyam apabhraMzaH / nATakAdi tu nATakam Adi yasya tat AdinA prakaraNanATikAdiparigrahaH mizrakaM naanaabhaassaamymityrthH| tathAcoktaM nATakAdiprastAve, puruSANAmanaucAnAM saMskRtaM syAt kRtAtmanAm / zaurasenI prayoktavyA tAdRzInAJca yoSitAm // AsAmeva tu gAthAsu mahArASTrI prayojayet / atroktA mAgadhI bhASA rAjAntaHpuracAriNAm // ceTAnAM rAjaputrANAM shresstthinaanycaaiimaagdhau| prAcyA vidUSakAdaunAM dhUrtAnAM syAdavantikA // yodhanAgarikAdInAM dAkSiNAtyAhi dauvyatAm / zakArANAM zakAdInAM zAkArI saMprayojayet // iti // 37 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchdH| kathAhi sarvabhASAbhiH saMskRtena ca bdhyte| bhUtabhASAmayauM prAhuraGga tAthIM vRhatkathAm // 38 // lAsyacchalitazalyAdi prekSyArthamitarat punaH / . zravyameveti saiSApi yo gatirudAhRtA // 36 // kathA pUrvoktaH kAvyabhedaH sarvabhASAbhiH saMskRtena ca badhyate viracate hizabdo'vadhAraNa tathAhi kathA dividhA mitrabhASAmayo saMskRtamayI ca iti bhAvaH / vRhatkathAM tadAkhyakAvyantu bhUtabhASA paizAcI bhASA tanmayIM tadracitAm adbhutArthI vismaya. rasapUrNa prAhuH vihAMsa iti zeSaH // 38 // samprati dRzyazravyalabhedena kAvyasya daividhyamAha lAsyeti / lAsyaM zRGgArarasAvitastrIjananRtyam / taduktAM, lAsaH strIpuMsayorbhAvastadahaM tatra sAdhu vaa| lAsyaM manasijollAsakara mRdaGgahAvavat / devyai devopadiSTatvAt prAyaH strIbhiH prayujyate // iti| anyacca, komalaM madhuraM lAsyaM zRGgArarasasaMyutam / gaurItoSakaracApi strInRtyantu taducyate // iti / chalitaM puruSunarttanam / tadukta, nRtyaM chalitaM viduH iti| zalyA kapAladeze karavinyAsapUrvakaM nRtyaM tadAha, bhAle hastaM samAvezya nRtyaM zalyeti kIrttitam iti| zalyetyatra sAmyeti kacit pAThaH tathAle sAmyaM gotavAdinAdisamanvitaM nRtyaM raasaaprpyaaymbhihitm| Adipadena tANDavAdiparigrahaH / tathoktaM, tallAsyaM tANDavaJceti chalitaM zalyayA saha / hallIzakaJca rAsaca SaTprakAraM vidurbudhA // iti tANDavamuddhatanRtyaM yathA, uddatantu mahezasya zAsanAt taNDanoditam / bharatAya tataH khyAtaM loke tANDavasaMjayA // iti| halozaM strINAM maNDalAkAreNa nRtyam / yadukta, maNDa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAvyAdarthe astyaneko girAM mArgaH sUkSmabheda: parasparam / tava vaidarbhagaur3Iyau varNyete prasphuTAntarau // 40 // zeSaH prasAdaH samatA mAdhuryyaM sukumAratA / arthavyaktirudAratvamojaH kAntisamAdhayaH // 41 // lena tu yat strauNAM nRtyaM hallIzakaM viduH / tatra netA bhavedeko . gopastrINAM yathA hariH // tadevaM lAsyAdisaGghaTitaM kAvyaM precyArthaM precyaH dRzyaH arthaH pratipAdyaM vastu yasmin tat naTaiH rAmAdyavasthAnukaraNasya darzanaviSayatvAt itarat anyat dRzyakAvyAda bhinnaM muktakAdizravyameva zravaNamAtraviSayatvAt / uktaJca bhojarAjena zravyaM tat kAvyamAhuryavekSyate nAbhidhIyate / zrotnayoreva sukhadaM bhavettadapi SaDvidham // iti / itthaM sA prasiddA eSA uktarUpA dayau dvividhA gatiH kAvyabhedapravarttakaH panthAH udAhRtA prAcInairiti zeSaH // 38 // 9 evaM kAvyabhedaM nirUpya tasya rItirnirUpayati stauti / aneka: vividhaH girAM vAcAM mArgaH racanApaddhatiH rautiH iti yAvat asti / tathAca, gaur3I vaidarbhI pAJcAlI iti vAmanaH / atiriktA lATIti darpaNakAraH / vaidarbhI cAtha pAJcAlI gaur3I cAvantikA tathA / lATIyA mAgadhI ceti Sor3hA rotirnigadyata iti bhojarAjAdayaH / sa ca parasparaM sUkSmabhedaH khalpamAtrabhedaH ataH tannirUpaNena granthabAhulyakaraNaM vRtheti bhAvaH / tatra vivi - dheSu mArgeSu madhye vaidarbhagaur3Iyau varNyate yataH tau prasphuTam antaraM yayoH tAdRzau ekasya sukumAratvena aparasya utkaTatvena atyanta - vaisAdRzyAt iti bhAvaH // 40 // / hd bhaidarbhIgaur3a ityAha zleSa iti / zleSAdayaH daza
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 prathamaH pricchedH| iti vaidarbhamArgasya prANA dazaguNAH smRtAH / eSAM viparyayaH prAyo dRzyate gaur3avamani // 42 // zliSTamaspRSTazaithilyamalpaprANAkSarottaram / zithilaM mAlatImAlA lolAlikalilA yathA // 43 // guNAH zabdArthotkarSavidhAyino dharmavizeSAH vadarbhamArgasya vaidarbhIyarItyAH prANAH jIvanAni etena zleSAdimatpadaracanAvattva vaidrbhiitvmityuktm| smRtAH paNDitaiH iti zeSaH / darpaNakArAdayastu prAtmanaH zauryAdaya iv rasasya kAvyAtmabhUtasya dharmA mAdhuryojaHprasAdAdaya eva guNA ityAhuH / gaur3auvamani tu gaur3IyarItyAntu eSAM zleSAdInAM prAyaH bAhulyena viparyayaH vaiparautyaM dRzyate viparyayazca kacit sarvathA, kvacit kenacit aMzeneti bodhyam / utAca, asamastaikasamastA yuktA darzAbhaguNaizca vaidrbhii| vargahitIyabahulA svalpaprANAkSarA ca suvidheyA iti bahutarasamAsayuktA sumahAprANAkSarA ca gaudd'iiyaa| rItiranuprAsamahimaparatantrA stobhavAkyA ca iti // 41 // 42 // idAnIM zleSAdInAM lakSaNAni nirUpayati lissttmityaadi| alpaH prANa: sAraH uccAraNaprayAsaH yeSAM tAni akSarANi utta. rANi pradhAnAni pracurANi yasmin tAdRzam alpaprANAkSarAza isvasvarA vargIyA viSamavarNA yaralavAzceti / zithilam apiratnAdhyAhArya: atIvramapItyarthaH aspRSTaM zaithilyaM yena tat vinyAsavazAt zithilatvena alakSyamANaM vAkyaM niSTaM zleSaguNayuktamityarthaH / tathAca, tAdRzAkSaraghaTitaracanA zleSa iti phalitam / dRSTAntamAha mAlatIti yathA lolaiH capalaiH alibhiH
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" anuprAsadhiyA gauDaistadiSTaM bandhagauravAt / vaidarbhermAlatIdAma laGkitaM bhramarairiti // 44 // bhramaraiH kalilA vyAptA mAlatI maalaa| etaJca makArAdibhi: alpaprANAkSarairghaTitam anuprAsavazAt gAr3hamiva pratibhAsate ityatra zleSAkhyaguNo bodavyaH / kecittu yatkiJcanavarNadhATatAnAM padAnAM bahUnAM vinyAsamahinA ekapadavat avabhAsanaM zleSa iti vadanti udAharanti ca ythaa| unmajjat jalakuJjarendrarabhasAsphAlAnubayehataH sarvAH parvatakandarodarabhuvaH kurvan prtidhvaaninauH| uccairuJcarati dhvaniH zrutipathomAthI yathAyaM tathA prAyaH presadasaGkhyazadhavalA veleyamugacchati iti / vastutastu alpaprANeSu varNeSu vinyaaso'pyntraantraa| mahAprANasya ca meSo yathAyaM bhramaradhvaniH / iti kramadIkharoktameva samocaunam anuprAsasya lakSaNaghaTakatve tahaTitamAdhuryyAdau ativyApteriti jeyam // 43 // gaur3eH gaur3adezanivAsibhiH kavibhi: anuprAsadhiyA anuprAso varNAttirUpaH zabdAlaGkAraH tasya dhiyA bodhena tathA bandhagauravAt racanAyA gAr3hatvAt tat maaltiimaaletyaadi| zleSodAharaNam iSTam abhilaSitaM te tAdRzImeva racanAM prAyaza icchantIti bhAvaH / vaidarbhaH vidarbhadezIyaiH kavibhiH bhramaraiH atra ivazabdo'dhyAhAryaH mAlatodAmeti vAkyaM mAlatImAletyanabhidhAya iti bhAvaH / lakSitam AkrAntaM zleSaghaTitatvena aGgIkatamiti yAvat teSAM kutracit anuprAsAsadbhAve'pi zleSatvakaurtanAditi bhaavH| ayaJca zleSaH zabdamAtraguNaH / arthaguNastu darpaNakArAdibhiH uktastatra tatra draSTavyaH // 44 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / prasAdavat prasiddhArthamindorindIvarAti / lakSma lakSmoM tanotIti pratItisubhagaM vacaH // 45 // vyutpannamiti gaur3Iyai tirUMr3hamapISyate / yathAnatyarjunAjanma sadRkSAko balakSaguH // 46 // . prasAdaM nirUpayati prsaadvditi| prasiddhaH arthaH pratipAdyavastu yasya tat ubhayArthakazabdAnAm aprasiddhArthe prayogo nihatArthatArUpadoSaH tadrahitamityarthaH pratItyAm arthaparijJAne subhagaM saralaM jhaTityarthabodhakaM vacaH vacanaM prasAdavat prasAdaguNayukta tathAca nirdoSatve sati parisphuTArthavattva prasAda iti bhAvaH tatra udAharaNam indaariti| indIvara naulotpalaM tahat dyutiryasya tAdRzaM zyAmavarNa lakSma kalaGkaH indoH candrasya lakSmI zriyaM tanoti vistaaryti| atra indAdizabdAH prasiddhacandrAdyartheSu prayuktA jhaTityarthabodhakAzceti jJeyam // 45 // ____ gaur3IyAnAM mataM darzayati vyutpanna miti| gaur3IyaiH laddezavAsibhiH paNDitaiH na atirUr3hamapi anatiprasiddhamapi niha. lArthatvadoSAkalitamapautyarthaH vyutpatvaM vyutpattiyuktaM yogArthaghaTitamityarthaH vAkyaM prasAdavaditi zeSaH iSyate bandhagAr3hatAvazAt vaicitnayAdhAyatvAditi bhAvaH / udAharati yatheti anatyarjunAanmasadRkSAGka anatyarjunaM nAtidhavalaM yat ajanma utpalaM tasya sadRkSaH sadRzaH aGgaH kalaGkaH yasya tathoktaH valakSa: dhavala: gauH kiraNo yasya saH candra iti atra arjunazabdaH kArtavIryArjunapANDavayoH prasiddhaH zvetavarNe aprasiddha iti nihatArthatvadoSaduSTaH ajhanmazabdazca aprasiddhaH sadRkSazabdazca upamAgarbhabahu
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaroM samaM bandheSvaviSamaM te mRdusphuTamadhyamAH / bandhAmmRdusphuTonmizravarNavinyAsayonayaH // 47 // 24 vrIhiNaivArthabodhanAt adhikaH prayukta iti adhikapadatAdoSaduSTa eva tathA valakSazabdo'pi aprayuktatAdoSakalitaH / zrutikaTu ca sahacavalakSazabdau / itthaJca bahudoSamapi kAvyaM vinyAsasya mADhatvAt gaur3AH kAvyatvenAdriyante / ayaJca prasAdAkhyaguNaH arthagata eva zabdagastu zrojomizritazaithilyAtmA iti darpaNa - kAraH / udAhRtaJca tenaiva yathA yo yaH zastraM bibhartti svabhujagurumadAt pANDavaunAM camUnAm / yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayyAM gato vA / yo yaH tatkarmasAkSI carati mayi raNe yaca yazca pratIpaH krodhAndhastasya tasya svayamiha jagatAmantakasyAntako'hamiti // 46 // samatAM nirUpayati samamiti / bandheSu racanAsu aviSamam avilakSaNam upakramopasaMhArayoH sadRzamityarthaH samaM samatAkhyaguNayuktaM tathAca upakrameSu yAdRzI racanA, upasaMhAreSu tAdRzyeva evaM guNaH samatA ityarthaH, te bandhAH trividhA: mRduH komalaH, sphuTa: tautraH, madhyamaH ubhayAtmaka iti / bandhAnAM mRdutvAderhetumAha, mRdditi / mRduvarNAnAM khakharAdInAM sphuTAnAM dIrghakharAdaunAM tathA ummizrANAm ubhayAtmakAnAM varNAnAM vinyAsaH yoniH kAraNaM yeSAM tAdRzAH / ayaJca guNaH zabdagata eva arthaguNastu samatAprakrAnta prakRtipratyayAdyavipayyAsena arthasya avisaMvAditA sa ca prakramabhaGgadoSAbhAva eva darpaNakAreNoktaH yathA udeti savitA tAmrastAmmra evAstameti cetyAdi // 47 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / 25 kokilAlApavAcAlo mAmeti malayAnilaH / ucchlcchokraacchaacchnirbhraambhHknnokssitH||48|| candanapraNayogandhirmando malayamArutaH / . spaIte ruDamaIM* vararAmAmukhAnilaiH // 46 // ityanAlocya vaissmymrthaalngkaarddmbrau| utAyA samatAyAH vaividhyaM darzayati kokiletyAdi / kokilAnAm AlApena vAcAla: mukharaH malayAnila: mAm eti paur3ayituM sukhayituM vA iti zeSaH / atra mRdunopakrAntasya tenaiva samApanamiti mRdubandhagA samatA / ucchalantaH udgacchantaH zIkarA jalakaNA yasya tAdRzam acchAccham atisvacchaM yat nirAmbhaH tasya kaNaiH vindubhiH ukSitaH abhiSiktaH suzItala iti yAvat malayAnila: maameti| atra sphuTabandhena upakAntasya sandarbhasya tenaiva upasaMhAra iti sphuTabandhagatA smtaa| candanena praNayaH saMsargaH candanapraNayaH tena udgandhiH ugatagandhaH mandaH mRdulaH tathA ruddhaM nirAkRtaM mama dhairya yena tathAbhUtaH mama dhairya nAzayanityarthaH vararAmANAm uttamAGganAnAM mukhAnilaiH mukhaniHsRtasugandhimArutaiH sparddhate sAdRzya labhate iti yAvat saugandhyasAmyAditi bhAvaH / atra upakramopasaMhArayormizrabandhavazAt madhyamabandhagatA samatA // 48 // 48 // uktAyAM samatAyAM gaur3IyAnAmanAdaraM darzayati itauti| iti uktaprakAraM vaiSamyaM bandhagataM mArdavAdikam anAlocya avicArya arthAnAM kAvyArthAnAm alaGkArANAm anuprAsopamAdaunAJca Dambarau ADambarau utkarSoM ityarthaH apekSamANA anusarantItyarthaH paurastyAH pUrvadezIyAH gaur3IyA ityarthaH kAvyAnAM
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAvyAda" apakSamANA vavRdhe paurastyA kAvyapaddhatiH // 50 // madhuraM rasavadAci vastunyapi rasasthitiH / yena mAdyanti dhImanto madhuneva madhuvratAH // 51 // paddatiH vadhe / te hi arthAnusAreNa alaGkArAnusAreNa ca kadAcit bandhasya mArdavaM kadAcit vaikaTya kutraciddA mitrobhAvamAdriyante na tu guNapakSapAtena pUrvoktarUpAM smtaam| ayaM bhaavH| yatrArthasya mRdutvaM tatra mRdulo bandhaH yatra tu arthasya vaikaTyaM tatra vikaTo bandhaH yatra ca arthasya mizrIbhAvaH tatra madhyamo bandhaH na tu yenaivArambhastenaiva samApanamiti / yuktAccaitat tathAhi, sAraGgAH kisu valiAtaiH kimaphalairAr3ambaraijambukA mAtaGgA mahiSA madaM vrajata kiM zUnyA'tha zUrA na ke| kopATopamamudbhaTotkaTazaTAkoTeribhAraH zanaiH sindhudhvAnini iGgate sphurati yat taharjitaM garjitam // ityatrottarArddha kupitasiMhavarNanarUpArthasya vaikaTyAt upakrAntamRdubandhatyAgo guNa eveti anusandheyam // 50 // ____mAdhuryaM nirUpayati mdhurmiti| rasavat rasAH zRGgArAdayaH tahuNayogAt bhAvatadAbhAsA api rasazabdavAcyAH te vidyante yatreti tat vAkyaM madhuraM mAdhuryaguNayuktam / tarhi rasa eva mAdhuryamityarthata eva pAyAtaM paraM guNAnAM sAkSAt paramparayA vA rasopakArakatvaM sarvaireva kavibhiH aGgIkatamityA. zaGyAha vAcauti / vAci tAdRzaguNayuktavAkye vastunyapi pratipAdyabhUte arthe'pi rasasthitiH shRnggaaraadyvsthaanm| yena rasena dhImantaH sAmAjikA na tu kudhiya ityarthaH madhuvratA bhramarA madhuneva mAdyanti mattA bhavanti tathAca mudhiyAM mAdahetuH
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| 27 yayA kayAcit zrutyA yat smaanmnubhuuyte| tapAhi padAsattiH sAnuprAsA rasAvahA // 52 // eSa rAjA yadA lakSmIM prAptavAn brAhmaNapriyaH / tAdRzakAyyArthAnuzIlanajanmA bhAvavizeSa eva rsH| mAdhuyAdiguNAstu tadavyacakavarNAdimatvena vinyAsamahimnA ca tatyoSakA eveti vibhAvanauyam / kecittu pRthakpadatvaM mAdhuyeM zabdaguNa eSa uktivaicitrAmAvantu arthaguNa iti vadanti udAharanti ca krameNa sthA zvAsAn muJcati bhUtale viluThati tvanmArgamAlokate ityaadi| bhAnuH sakkayuktaturaGga eva rAtrindivaM gandhavaha. prayAti ityAdi vastutastu ubhayameva ekarUpaM na tu kathit prabhedo lakSyate udAharaNayoriti cintanIyam // 51 // zrutyanuprAsavarNasaMhateH rasavyacakatAM darzayati yayeti / yayA kayAcit kaNThatAvAdirUpayA ityarthaH zrutyA zravaNasAdhanIbhUtana uccAraNena yat samAnam anubhUyate tadrUpA tAdRzAnubhavaviSayiNI sAnuprAsA rasavyaJjakaprakRSTavinyAsavatI padAsattiH padAnAm pAsattiH avyavadhAnena avasthitiH rasam prAvahatIti rasavahA hiravadhAraNArtha: nizcitameva rasapoSiketyarthaH / etena kaNhatAkhAdisthAnakyena vyaJjanavarNAnAM sAdRzyaM zrutyanuprAsa ityarthAt paayaatm| uktaJca darpaNakAreNa yathA, uccAryatvAt yadaikatra sthAne taalurdaadike| sAdRzyaM vyaJjanasyaiSa zrutyanuprApta ucyate // iti asya ca alaGkAraprakaraNIyatve'pi iha guNaprasaGgAt lakSaNamuktaM vakSyate ca kAzcimArgavibhAgArthayuktAH prAgapyalaDiyA iti // 52 // udAharaNaM darzayati eSa iti| brAhmaNAH priyA yasya
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAvyAdarza tataH prabhRti dharmasya loke'sminnutsvo'bhvt||53|| itIdaM nAtaM gauDairanuprAsastu tatyiyaH / anuprAsAdapi prAyo vaidabhairidamiSyate // 54 // varNAvRttiranuprAsa: pAdeSu ca padeSu c| athavA brAhmaNAnAM priya eSa rAjA yadA lakSmI rAjazriyaM prAptavAn tataH prabhRti loke jagati dharmasya utsavaH abhavat / asau dharmeNa prajAH pAlayAmAsa ityarthaH / iha SakAravakArayoH ekasmAt mUrdhnaH jakArayakArayostAluta: dakAralakArayotha dantAducaritatvena sAdRzyamityataH zrutyanuprAsAt mAdhuryaguNapuSTo rAjaviSayakaratibhAva iti vibhAvanIyam // 53 // .. ___ atra vaidarbhIgaur3ayormatabhedaM darzayabAha itiiti| itipadaM pUrvoktadyotakam iti pUrvoktamidaM padyaM gaur3eH gaur3avAsibhiH kavibhiH na zrAdRtaM mAdhuryaguNavattayA na khokataM vibhinavarNAnAmakasthAnoccaritatve'pi rasAnugukhyasthAnanubhavAditi bhAvaH / anuprAsastu vaccamANavarNAvattirUpaH tapriyaH teSAM gaur3AnAM priyaH rasAnukUlyatayA praadRtH| vaidarbhastu anuprAsAt pUrvoktAt zrutyanuprAsAdapi prAyaH bAhulyena idam eSa rAjetyAdi padyam idhate Adriyate ityaJca vaidarbhANAM zrutyanuprAsa varNAttirUpAnuprAsayorubhayoreva priyatA gaur3AnAntu kedalaM varNAttirUpe iti anayormatabheda iti dik // 54 // anuprAsamAha, vrnnaattiriti| varNAnAM vyaJjanAnAm pAhattiH punaruccAraNam anuprAsaH / uktaJca prakAzakAreNa varNasAmyamanuprAsa iti| varNAnAmiti ekazeSahanhavazAt varNasya varmayorapauti bodhyam / sa ca vividhaH pAdeSu padeSu ca pAdAH
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / pUrvAnubhavasaMskArabodhinI yadyadUratA // 55 // candre zarannizottaMse kundastavakasannibhe / indranIlanibhaM lakSma sandadhAtyalinaH zriyam // 56 // 28 padyacaturthabhAgAH teSu padeSu tattatpAdasthasuptiGanteSu ca pAdagata padagata ityarthaH / pAdeSu ceti bahuvacanena sarvapAdeSu anuprAsasthitirvizeSeNa manorameti sUcitam / AvRttizca khara vaiSamye'pi vaicitrayamAvahati / tathAcoktaM darpaNakAreNa, anu'prAsaH zabdasAmyaM vaiSamye'pi svarasya yat iti / AvRttiya avyavahitA mukhyA, vyavadhAne'pi pUrvasaMskArasthityavadhiketyAha pUrveti / pUrvamuJcaritasya varNasya yaH anubhavaH zrAvaNajJAnaM tajjanitaH saMskAraH bhAvanAvizeSaH tasya bodhinI pAlanI adUratA dvitIyAdivarNasya sAnnidhyaM yadi varttate iti zeSaH tadaivAnuprAsa ityanvayaH / ayaM bhAvaH saMskArasya prathamakSaNe utpattiH, dvitIyakSaNe sthitiH, tRtIyakSaNe nivRttiH iti niyamena avyavadhAnena kiJcidavyavadhAnena vA sAdRzyapratItijananAt vaicicAjanakatAdRzavarNAvRttiranuprAsa iti niSkarSaH / ayaJca vividhaH chekAnuprAsaH vRttyanuprAsazca taduktaM darpaNakAreNa, cheko vyaJjanasaGghasya sakRtsAmyamanekadhA / anekasyaikadhA sAmyamasakkaddApyanekadhA / ekasya sakRdapyeSa vRttyanuprAsa ucyate // iti / aparazca darpaNakRtoktaH yathA, zabdArthayoH paunaruktyaM bhede tAtparyyamAtrataH / lATAnuprAsa ityukta iti / udAhRtaJca tenaiva yathA, smerarAjIvanayane ! nayane kiM nimIlite / pazya nirjitakandarpaM kandarpavazagaM priyam // iti // 55 // udAharati candre iti / zarannizAyA: zAradauyarajanyA -
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarze cAru cAndramasaM bhoru ! vimbaM pazyaitadambare / manmano manmathAkrAntaM nirdayaM hantumudyatam // 57 // 30 zakAra-kakAra - vakAra nakAra uttaMse zirobhUSaNarUpe kundastavakasatribhe mAdhyakusumagucchasaTTaze candre indranolanibhaM zyAmalam ityarthaH lakSmaH kalaGkaH alinaH bhramarasya zriyaM zobhAM sandadhAti dhArayati / atra prathamadditIyatRtIyeSu pAdeSu lakArANAM varNAnAM punarAvRttivazAt sAmyapratItiriti vRttyanuprAsaH / caturthe ca dakAra- dhakAra-takAra- nakArANAM dantarUpaikasthAnocAyryatvAt zrutyanuprAsa iti anena ca alaGkAraddayena vyaSjitaM mAdhuryyaM zRGgArarasaM padyaniSThaM paripuSNAti / atra rUpakopamAbhyAmanuprANitA nidarzanAnAma alaGkRtiH sudhIbhirvibhAvanIyA // 56 // svaravaiSammeNa anuprAso darzitaH idAnIM tasAdRzyena darza yati cAviti / he bhIru ! bhayazIle! ambare AkAze etat paridRzyamAnam ityarthaH cAru manojJa manmathAkrAntaM kAmA manmanaH mama mAnasaM nirdayaM yathA tathA hantumudyataM cAndramasaM vimbaM candramaNDalaM pazyetyanvayaH / mAninIM kAminIM prati kasyacit nAyakasya uktiriyam / iha prathame pAde cakArarakArayoH svarasahitayoH sAdRzyAt vRttyanuprAsaH / dvitIyatRtIyayozca yathAkramaM mbakArayormanmamanmayozca sAmyAt chekAnuprAso'pi / tathA caturthe dakArayostakArayozca svaravaiSamyeNa sAdRzyAt anyavidho vRttyanuprAsazca / mAdhuryyaguNo'pyatra zabdArthobhayaniSThatvena camatkArajananAt vipralambhAkhyaM zRGgAraM paripuSNAti // 57 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| 31 ityanuprAsamicchanti nAtidUrAntarazrutim / na tu rAmAmukhAmbhojasadRzazcandramA iti // 58 // smaraH kharaH khalaH kAntaH kAyaH kopazca naH kRzaH / cyutomaano'dhikoraagomohojaato'svogtaaH||56|| pradUrataivAnuprAsasya prayojakamityAha itiiti| pratidUraM samadhikam antaraM vyavadhAnaM yasyAH sA atidUrAntarA na patidUrAntarA nAtidUrAntarA, tAdRzau zruti zravaNaM yasya tAdRzam iti pUrvoktaprakAram anuprAsam icchanti kavaya iti zeSaH rAmAmukhAmbhojasadRzaH candramA iti evaMvidhaM tRtIyacaturthayoH pAdayoH mAkArayoH sAmye'pi pratidUrAntarazrutim anuprAsamiti zeSaH na tu icchantIti ca zeSaH // 58 // anuprAsasya rasAvahatvakIrtanAt yatra vAkyasya sadoSatvena rasasya aparipuSTatA tatra na mAdhuryyasadbhAva ityAha smara iti| smaraH kAmaH kharaH atitIkSNaH, kAntaH priyaH, khala: niSThura:, maH asmAkaM kAyaH zarIraM kopazca kAntaM pratIti zeSaH kazaH kSINa: naSTazca, mAna: gauravaM cyutaH vinaSTaH, rAgaH kAntaprAtyabhilASaH adhikaH, mohaH mUrchA jAtaH kSaNe kSaNa iti zeSaH, prasavaH prANA gatAH prAyeNeti zeSaH / idaM nAyakaM nirAkRtavatyAH galitamAnAyAH kasyAzcit kAminyAH pshcaattaapvcnm| patra prathame pAde rakArayoH khakArayozca hitIye kakArANAM sAmyAt vRttyanaprAsasya tathA uttarArdu takArAdidantyavarNAnAM sAmyAt chekAnuprAsasya doSAkulatayA tAdRzavipralambhazRGgArasa na patiparipoSakatA iti bodhyam // 58 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 kAvyAda" ityAdi bandhapAruSyaM zaithilyaJca niycchti| . ato naivamanuprAsaM dAkSiNAtyAH prayuJjate // 6 // AvRttiM varNasaGghAtagocarAM yamakaM viduH / tattu naikAntamadhuramataH pazcAt vidhAsyate // 61 // pUrvokta padye doSamAha ityaadauti| ityAdi evamAdikaM sAnuprAsamapi padyaM bandhapAruSyaM bandhe racanAyAM pAruSyaM duHzravatvaM zaithilyaM pataprakarSatAdikaJca niyacchati jJApayati / atra pUrvAI bahuvisargasattayA pAruStham / taduktam, anusvAravisargau tu pAruthAya nirantarau iti / pUrvArddha yAdRzI tIvraracanA uttarArddha tathA neti ptprkrsstaa| ataH kAraNAt evaM sadoSamityarthaH anuprAsaM dAkSiNAtyAH paNDitA: na prayuJjate na vyavaharanti mAdhuryasya asadbhAvAditi bhAvaH / yatra tuM pAruSyAdike rasAnukUlatayA mAdhuryamasti tatra pAruSyAdikaM na doSaH pratyuta guNa eva / tathAcoktaM, vaktari krodhasaMyukta tathA vAcye samuddhate / raudrAdrau ca rase'tyantaM duHzravatvaM guNo bhavet iti // 6 // nanu anuprAsavat yamakamapi kathamatra na nirUpyata ityAha aattimiti| varNasaGghAta: varNasamUha eva gocaraH viSayo yasyAH tathoktAm AvRttiM punaruccAraNaM yamakaM viduH jAnanti kavaya iti shessH| taduktaM darpaNakAreNa yathA, satyarthe pRthagAyAH khrvynyjnsNhteH| krameNa tenaivAvRttiryamakaM vinigadyate // iti| tat tu sayamakaM padyaM na ekAntamadhuraM na atizayena mAdhuryyavat tathAhi tathAvidhe vAkye prathamam arthAnusandhAnavyagratayA rasapratItarvyavahitatvAt iti anuprAse tu arthAnusandhAnavyagratAyA abhAvAt rasapratItaH avyavahitatvamiti
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / kAmaM sarvo'pyalaGkAro rasamartha niSiJcati / tathApyagrAmyatevainaM bhAraM vahati bhUyasA // 62 // kanye ! kAmayamAnaM mAM na tvaM kAmayase katham / iti grAmyo'yamarthAtmA vairasyAya prakalpate // 6 // mAnuprAse vAkye mAdhuryamastauti ca bhAvaH / ekAnteti padena yamake'pi rasAvahaM mAdhuryamastyeva param anuprAsayat samyak na iti vaktavyam anyathA asya analaGkAratvApattirApadyeta zabdArthazobhAjananena kAvyAtmabhUtarasopakAritvasya eva alaGkAratvAt iti dhyeym| ataH pazcAt alaGkAraprastAve ityarthaH vidhAsyate vakSyate yamakamiti zeSaH // 61 // zabdagataM mAdhurya darzitamidAnIm arthagaM mAdhuryaM darzayabAha kaammiti| sarvo'pi zabdagata: arthagataH ubhayagatama alaGkAraH anuprAsopamA punaruktavat AbhAsAdiH arthe vAcalakSyavyaGgarUpe pratipAdye kAmaM yatheSTaM yathA tathA rasaM niSiJcati puSNAti udbodhayatItyarthaH tathApi agrAmyatA grAmyaH itarajanavyavahRtaH zabdo'rthazca sa na bhavatIti agrAmyaH tasya bhAvaH bhUyasA bAhulyena enaM bhAraM rasaniSekarUpaM vahati tathAca agrAmyatAparihatAnAm eva alaGkArANAM rasapoSakatvaM sAlaGkArastha rasavyaJjakasya eva arthasya mAdhuryaJceti prtipaaditm| bhUyasA iti grahaNAt itarajanakathaneSu grAmyatA na doSa: pratyuta guNa eva tadukta guNa ityanuvRttau grAmyatvamadhamotiSu iti // 62 // grAmyatAyA udAharaNaM darzayati kanye iti| vidagdhajanoktiriyam / he kanye ! tvaM kAmayamAnaM mAM kathaM na kAmayase ityatra kanye iti sambodhanaM duhiTasthAnIyAnAmeva sambhavati
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAvyAdameM kAmaM kandarpacANDAlo mayi vAmAci / nirdayaH / tvayi nirmatsaro diSTyetyagrAmyo'rtho rasAvahaH // 64 // nAyikAsambodhane tu priye sundari ityAdi prayoga eva sAdhu:, tasmAdatra arthasya grAmyatA eva na tu kanyAzabdasya vidagdhAnAmapi bhUrizastatprayogadarzanAt yathA kanyeyaM kaladhautakomalaruciH kIrttistu nAtaH paretyAdi / prAcInaistu grAmyajanamAtravyavahRtAnAM kavyAdizabdAnAmeva grAmyatvamuktam / ityayaM grAmya arthasya AtmA pratipAdyavastu vairasyAya rasoddodhavyAghAtAya prakalpate prabhavati / zrayaM bhAvaH kAmo nAma kAminAM suratecchArUpaH kAminau kucakalasavat gUr3hamaticamatkaroti, agUDhastu lajjAjanakatvena vairasyamAvahatIti na atra mAdhuryyasadbhAva iti / atra ca nAyakakAmarUpakAraNe satyapi nAyikAkAmarUpasya kAyryasyAbhAvAt vizeSoktiralaGkAraH / tadukta darpaNakAreNa, sati hetau phalAbhAvo vizeSoktistathA dvidhA iti // 63 // grAmyatAM darzayati kAmamiti / he vAmAkSi ! vAme sundare kuTile vA akSiNo yasyAH tatsambuddhau / kandarpacANDAlaH mayi nirdayaH, diTyA bhAgyena tvayi nirmatsara iti agrAmyaH arthaH vidagdhajanavAkyArthaH rasam Avahati puSNAtIti rasAvahaH / ayaM bhAvaH vAmAkSIti sambodhanapadaM nAyikAyA: saundaryyaM nAyakasya ca tAM prati cATUkti vyaJjayati, kandarpo mayi nirdayaH tvayi tu nirmatsara ityanena zrahaM tvAM kAmaye tvantu mAM na kAmayate iti pUrvoktapadyArtha eva bhaGgyA sUcita iti agrAmyatA sahRdayahRdayaGgamatayA rasaM vyaJjayantau mAdhurya guNam Avaiti iti // 64 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. prathamaH pricchedH| zabde'pi grAmyatAstyeva sA sabhyetarakIrtanAt / yathA yakArAdipadaM ratyutsavanirUpaNe // 65 // padasandhAnavRttyA vA vAkyArthatvena vA punaH / TuSpatItikaraM grAmyaM yathA yA bhavata: priyA // 66 // __ grAmyatAyAH zabdagatatvamapi darzayati zabde'pauti / zabde'pi grAmyatA astri eva, sA sabhyaM sAdhu taditaram asabhyaM grAmINahAlikAdiprayojyaM vacanaM tasya kIrtanAt vidagdhajanaiH iti zeSaH kathanAt bhavatIti shessH| yathA ratyutsavasya nirUpaNe yakArAdipadaM yakAra prAdiryasya tat padaM yabha maithune ityasmAt niSyavaM padaM yambhanAdikamityarthaH / tAdRzapadaprayokta: grAmyatayA upahasanIyatvaM zrotuzca lajjitatvameva jAyate sutarAM rasAsvAdasya tirohitatvAt ma atra mAdhuryaguNaprasara iti bhAva: // 65 // anaulatAyA grAmyatAyAmantarbhAvamAha padeti / padAnAM sandhAna sampravezo yasmin tat padasandhAnaM vAkyasaGghAteti pAThe sa evArthaH / tadRttyA tahatatvena vA athavA vAkyArthatvena tadarthagatatvena vA ityrthH| durduvA pratItiH duSpratIti: tatkaraM lajjA jugupsAmaGgalAdivyacakram praznolatvamityarthaH api grAmyaM grAmyatAyAmantarbhUtaM tadapi mAdhuryavyAghAtakamiti bhAvaH yathA yA bhavataH priyeti patra yA bhavata ityaMze yAma; maithune ityasmAt ghaji niSyavaH sa vidyate pasyeti yAbhavAn tasyeti pratIto baur3AvyazcakatvAt vAkyamidamalaulatvadoSadUSitam ato'tra na mAdhuryasaGgatiriti bhAvaH // 66 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaroM kharaM prahRtya vizrAntaH puruSo viiryvaaniti| evamAdi na zaMzanti mArgayorubhayorapi // 67 // bhaginI bhagavatyAdi srvvaivaanumnyte| vibhaktamiti mAdhuryyamucyate sukumAratA // 68 // vAkyagatAmaznolatAmuktvA tadarthagatAM nirdizati kharamiti / kazcit vIryavAn parAkramazAlI puruSaH kharam atitIkSNa yathA tathA prahRtya zatrUniti zeSaH vizrAnta iti prakaraNasaGgato'rthaH, paraM vIryavAn zukrala: kazcit puruSaH kharaM gAda yathA tathA prahRtya maithunaM kRtvA vizrAnta ityapi asabhyArtho vanAdivalakSyaNyena prtiiyte| na ca atra vAkyagatamazlIlatvamiti mantavyaM zabdaparittisahatvAsahatvAbhyAM tavyavasthApanAt tathAhi yatra zabdaparivRttAvapi tadarthapratautistatra na zabdagatatva yatra tu tathAtva na tadartha sambhavastatraiva zabdagataniyamaH, atra tu kharamityAdivAkyasthapadAnAm ekArthamAtrapratipAdakAnAM prakaraNabalAt prathame'rthe pratIte'pi vaktrAdivaizidhyAt aparo'pi partho vyaJjanayA vRttyA pratIyate / tathAcokta darpaNakAreNa yathA, anekArthasya zabdasya saMyogAdyai niyntrite| ekatrArthe'nyadhauhetuvyaMjanA sAbhidhAzrayA // iti| na ca atra vauryapadaM vibhinnayorbalazukrayorvAcakamiti vAcaM balasya zukrajavena ekamAtrapadArthatvAt iti| evamAdi doSadUSitaM kAvyam ubhayorapi gaur3avaidarbhayormAgayoH na zaMsanti na Adriyante vihAMsa iti zeSaH // 67 // grAmyatAyAH pratiprasavamAha bhginiiti| bhaginI bhagavatI pAdipadagrAhyaM yoniliGgAdikacca sarvana kAvyeSu vyavahAreSu ca
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / aniSThurAcaraprAyaM sukumAramiheSyate / bandhazaithilyadoSastu darzitaH sarvakomale // 68 // anumanyate aduSTatayA lokaiH aGgIkriyate tattacchabdaprayoge doSAnusandhAnaviraheNa sAdhAraNAnAM vairasyAnudayAt iti bhAvaH / uktaJca, saMvItasya hi loke'sminna doSAnveSaNaM kSamam / zivaliGgasya saMsthAne kasyAsabhyatvabhAvanam // iti / saMvItaM hi aduSTatayA sarvajanavyavahRtam / anyazca, grAmyaM ghRNAvadaznIlAmaGgalArthaM yadauritam / tat saMvIteSu gupteSu lakSiteSu na duSyati / / iti / gupteSu asabhyArtheSu asiddheSu api bhAvena tadarthabodhakeSu yathA, karihastena sambAdhe pravizyAntarvilor3ite / upasarpan dhvajaH puMsaH sAdhanAntavirAjate // ityatra sambAdhapadena saGghaTArthaprasiddhenApi bhAvena aprasiddhasya strIliGgasya bodhanam / laciteSu lacaNayA asabhyArthapratipAdakeSu yathA janmabhUmipadena kutracit bhAvena yonibodhanam / iti uktaprakAreNa mAdhuryyaM vibhakta N vibhajya darzitam adhunA sukumAratA ucyate // 68 // aniSThurANi aparuSANi akSarANi prAyo bAhulyena yava tANaM padyaM sukumAraM saukumAryyaguNayuktamityarthaH prAyaH padena antarAntarA paruSAkSarANyapi nivezanIyAnauti sUcitam / tuzabdo'tra hetuvAcakaH / yataH sarvakomale kevalasukumArAcaraprayoge bandhasya racanAyAH zaithilyadoSaH zlathatvarUpadoSaH zragAr3hatA iti yAvat darzitaH pUrvokta mayaiva mAlatImAlAlolAli kalilA yathA iti zeSaH / tathAca komalAkSarANAM bahUnAM madhye paruSAkSaravinyAsena bandhasya gAr3hatayA yat sahRdayahRdyatvaM .. tadeva saukumAryyapadavAcyaM mANikyakhacitamuktAdAmavat iti sudhobhirvi bhAvyam // 68 // 4 37
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kAvyAda" maNDalIkRtya barhANi kaNThaimadhuragItibhiH / kalApinaH pranRtyanti kAle jImUtamAlini // 7 // ityanUrjita evArtho nAlaGkAro'pi tAdRzaH / sukumAratayevetadArohati satAM manaH // 71 // asya udAharaNamAha mnnddlauti| kalApinaH mayUrAH jomUtamAlini kAle varSAsu barhANi pucchAni maNDalIkRtya vistArya madhuragItibhiH madhuragautisadRzakhanaiH ityarthaH kaNThaiH upalakSitAH santa: vizeSaNe tauyaa| prnRtynti| vana makArakakArAdInAM komalAkSarANAM madhye DakAra rakArAdiyuktAkSarANAM paruSANAM nivezAt racaneyaM saukumaarymaashryti| atra ca kalApiSu nartakavyavahArasamAropAt samAsoktiralajhAraH / tadukta darpaNakAraNa, samAsoktiH samairyatra kAryaliGgavizeSaNaiH / vyavahArasamAropaH prastute'nyasya vastuna // iti // 70 // uktarUpasaukumAryasya guNatvamanaGgokurvato navyAn pratyAha itauti| iti uktavidhaH arthaH maNDalIkRtyeti padyapratipAdya ityarthaH na UrjitaH na tejasvala eva na atimanorama ityarthaH, alaGkArazca samAsoktirUpaH tAdRzaH vaicitrAjanakaH na, tathApi etat padyaM sukumAratayA tAdRzamaukumAryaguNayuktAkSaravinyAsena satAM sAmAjikAnAM na tu sAdhAraNAnAmiti dhvani: manaH Arohati Azrayati mohayatIti yAvat / ayaM bhAvaH arthAlaGkArau hi anyavidhI padArthoM gugNastu na tathA, yataH arthasya alaGkArasya ca bodhanAt pUrvameva guNakatavaiziSTya pratIyate guNasya vinyaasvishessruuptvaat| ukvaJca, tayA kavitayA kiM vA tayA vanitayA tthaa| padavinyAsamAtreNa yayA na hiyate /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / dIptamityaparerbhUnA kRcchrodyamapi badhyate / nyakSeNa cayitaH pakSaH kSatriyANAM caNAditi // 72 // arthavyaktiraneyatvamarthasya hariNoddhRtA / 38 manaH // iti / asati guNavaicitre arthAlaGkArau na zobhate ataevokta' bhojarAjena, alaGkRtamapi zravyaM na kAvyaM guNavarjitam / anyacca yadi bhavati vacataM guNebhyo vapuriva yauvanabandhyamaGganAyAH / api janadayitAni durbhagatva niyatamalaGkaraNAni saMzrayante iti // 71 // rasavizeSe saukumAryamanaGgIkurvatAM mataM darzayati dautamiti / aparaiH gaur3IyakavibhiH vaurAdiSu raseSu dIptiraujjvalyaM tadyukta N tadudvyaJjakamityarthaH dIptaM samuttejanamiti yAvat padaM kRcchreNa kaSTena udyam uccAyryamapi bhUmnA bAhulyena badhyate viracyate / gaur3IyA hi vIrarasAdidhvanau paruSAkSaravinyAsena tadvyaJjanasya hRdyatayA saukumAryyaM na aGgIkurvate iti bhAvaH 1 yathA nyakSeNa netrahaunena anyenetyarthaH dhRtarASTreNa kSaNAt alpenaiva kAlena kSatriyANAM pakSaH samUhaH samagrakSatriyakulamityarthaH cayitaH nAzitaH kurukSetrayuddhe iti zeSaH / atra vIrarasavarNanAyAM tAtikaTuparuSavarNaprayoga eva camatkAramAtanotItyevaMvidhe prayoge saukumAyyatyAgo guNa eveti dhyeyam / vaidarbhAstu IdRze'pi prayoge saukumAyryamAdriyante yathA kRtamanumataM dRSTaM vA yairidaM gurupAtakaM manujapazubhiH nirmarthyAdaiH bhvdbhirudaayudhaiH| narakaripuNA sAIM teSAM sabhaumakirITinAmayamaha'masRGmAMsaiH karomi dizAM valimiti / atra raudre'pi rase na atiparuSAkSarANi vinyastAni // 72 //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. kAvyAdarthe bhUH khurakSumanAgAsRglohitAdudadhariti // 73 // mahI mahAvarAheNa lohitAdutodadheH / dUtIyatyeva nirdiSTa neyatvamaragAsRjaH // 4 // nedRzaM bahu manyante mArgayorubhayorapi / ___ arthavyaktiM nAma guNaM sodAharaNamAha arthavyaktiriti / arthasya aneyatvam adhyAhArAdikaSTakalpanAmantareNa prayuktApadegya evopasthitirityarthaH arthavyaktiH / uktazca kramadIkhareNa, yAvahAcyAbhidhAnaM yattadarthavyaktilakSaNam iti| iyaJca zabdamAvagA arthagAyAstu khabhAvItyalaGkAreNa parirahautatvAt na pRthgutiH| taduktaM darpaNakAraNa, arthavyaktiH khabhAvotyalaGkAreNa tathA punaH iti| apare tu padAnAM jhaTityarthabodhakatvaM zAbdImarthavyaktimAhuH / yaduktam, arthavyaktiH padAnAM hi jhaTityarthasamarpaNam iti / yathA hariNA varAharUpiNA vizunA khureH khIyaiH iti bhAvaH kSusAnAM nAgAnAM pabagAnAM rasAtalavAsinAm asammiH zoNitaiH lohitAt rastAt udadheH samudrAt bhUH pRthvI uddhRtA jaI nautaa| atra yAvanta eva zabdAstAvatAmeva arthAH vinA kaSTakalpanA pratIyante iti // 73 // aneyatvamarthavyaktimuttA taviparItaM neyatvaM darzayati mhiiti| mahAvarAheNa uragAsRjaH pabagazoNitAt hetoH lohitAt udadheH mahI uddhRtA, itauyati evaMprakAra nirdiSTe prayukte sati meyatvaM bhvti| tathAhi uragAsRja ityukta kathamiti hetoH dhAkANIyatvAt khurakSummetyaMzastha adhyAhAraH karttavyaH anyathA parthasya sphuTatA na syAt iti bhAvaH / 74 // patra ubhayorapi mArgayoH vaimatvaM darzayati neti| ubhayo
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchedH| na hi pratItiH subhagA zabdanyAyavilayinI // 75 // utkarSavAn guNaH kazcit yasminnukte prtiiyte| taddArAhvayaM tena sanAthA kAvyapaddhatiH // 76 // arthinAM kRpaNA dRSTistvanmukhe patitA sakRt / tadavasthA punardeva ! nAnyasya mukhamIkSate // 77 // rapi vaidarbhIgaudyoH mArgayoH rautivizeSayoH kavaya iti zeSaH IdRzaM pUrvoktarUpaM neyatvayukta vAkyaM na bahu manyante na aadriynte| hi yataH zabdanyAyaH zAbdabodhaniyamaH tasya vilacinI vyatikramasAdhanI pratItiH adhyAhArAdikaSTakalpanena jJAnamityarthaH na subhagA na sAdhvotyarthaH // 75 // 'audArya guNaM nirUpayati utkarSati / yasmin vAkye ukta kathite sati kazcit utkarSavAn varNanIyasya viSayasya utkarSapratipAdako lokottaracamatkArakaH / guNaH dharmavizeSaH pratIyate budhyate tat udaaraahvym| audAryaguNayukta tena chadAratvaguNena kAvyapaddhatiH gaur3avaidarbhIyA kAvyarautiH sanAthA pUrNA utkarSavatIti bhAvaH / idaJca arthagatam / zabdagatantu vikaTavalakSaNaM vikaTatvaJca padAnAM nRtyatprAyatvaM yathA khacaraNaviniviSTaH napuraiH nartakInAM jhaNiti raNitamAsIt tatra citraM kalacca iti vizvanAthaH // 76 // . udAratvasya udAharaNaM darzayati arthinaamiti| he deva ! arthinAM kapaNA daumA dRSTiH tvanmukhe asakvat vAraMvAraM patitA punaH kintu tadavasthA daunetyarthaH anyasya mukhaM na iiksste| etena rAjaH etAdRzau prabhUtadAnazaktiyat dAvantaropasarpaNamarthinAM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 . kAvyAdarza . iti tyAgasya vAkye'sminnulkarSaH sAdhu lkssyte| anenaiva pathAnyatra samAnanyAyamUhyatAm // 78 // znAdhyairvizeSaNairyutAmudAraM kaizcidipyate / yathA lIlAmbujakrIr3AsarohemAGgadAdayaH // 76 // nAstIti sUcitaM sahadayAnAm atizayena camatkAroti idayamiti // 77 // ... iti uktarUpe tyAgasya dAnasya asmin vAkye utkarSaH rAjakIyadAnasya iti zeSaH sAdhuH samyak lakSyate pratIyate / sAdhu ityatra khasviti pAThe khalu nicitamityarthaH / anyatrApi padye anena eva pathA rItyA samAnaH sadRzaH nyAyaH niyamaH yatra tat yathA tathA UhyatAM vibhAvyatAm etAm eva rautimava.. lambA padya viracyatAmityarthaH // 78 // - matabhedaM darzayati maadhyairiti| mAdhyaiH vizeSvastha utkarSAdhAyakatvena sAmAjikamanoramaiH vizeSaNaiH bahuvacanAt ekasya iyoH vA vizeSaNayoH sadbhAve na ayaM guNa iti suucitm| yukta samanvitaM vAkyam udAram audAryaguNayuktaM kaizcit kavibhiriSyate khamate tu apuSTArthatAdoSaparihAreNa parikarAlaGkArasya kIrtanena ca asya grahaNAt na pRthagutiriti bhaavH| yathA lIlAmbujakrIr3Asaro hemAGgadAdayaH / lIlAmbuja ityatra lIleti vizeSaNana tadupayogino varNAkArasaurabhyAtizayasya, krIr3Asara iti kathite tatra krIr3ArthakakamalakairavAdijanitazobhAdikasya tathA hemAGgadetyukta aGgadasya hemanirmitatvena sudRzyatvAdikasya pratItiH sahRdayamanohAriNIti vibhAvanIyA // 7 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama prathamaH pricchedH| bhojaH samAsabhUyastvametad gadyasya jiivitm| po'pyadAkSiNAtyAnAmidamekaM parAyaNam // 80 // tat gurUNAM laghUnAcca bAhulyAlpatvamizraNaiH / uccAvacaprakAraM tat dRzyamAkhyAyikAdiSu // 8 // pojoguNaM nirUpayati bhoja iti| samAsaH iyobahanAM vA padAnAm ekIkaraNaM tasya bhUyastvaM bAhulyaM dIrghatA ityarthaH bahubhiH padaiH samAsa iti yAvat projaH etat gadyasya pUrvoktasya prabandhavizeSasya jIvitaM prANabhUtam / idaca ubhayorapi mArgayoH sAmAnyam / adAkSiNAtyAnAM dAkSiNAtyavyatiriktAnAM gaur3AnAm ityarthaH padya 'pi idam ekam ahitIyaM parAyaNaM paramA gatiH teSAM bandhanADhatApriyatvAditi bhAvaH / idaca zabdagataM samAsasya shbdmaavgttvaat| kecittu bhojaH praur3hi: sA ca paJcavidhA yathA padArthe vAkyaracanaM vAkyArthe ca pdaabhidhaa| prauDhiksasamAsau ca sAbhiprAyatvamasya ceti| tatra padArthe vAkyaracanaM yathA candra ityekasmin padArthe vaktavye anernayana samutthaM jyotiriti vaakyrcnm| vAkyArthe padAbhiyA yathA nidAghazItalahimakAloNazaraurA sukumArI varayoSiditi vAkyArthe vaktavye varavarNinauti padAbhidhAnam / evamekasya vAkyArthasya kiJcivizeSAbhidhitsayA bahuvAkyairabhidhAnaM vyAsaH bahuvAkyapratipAdyasya ekavAkyena pratipAdanaM samAsaH, etat caturvidhaM praur3hirUpamoja: zabdaguNaH, sAbhiprAyantu arthaguNa ityAhuH // 80 // tat samAsabhUyastvarUpam ojaH gurUNAM mahAprANAkSarANAM laghUnAm alpaprANAkSarANAJca bAhulyena kvacit alpatvena
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kAvyAdarbha astmstkpryaastsmstaakiishusNstraa| paunastanasthitAtAmrakamavastreva vAruNI // 2 // iti padye'pi paurastyA baghnantyojakhinauriraH / anye tvanAkulaM hRdyamicchantyojo girAM yathA // 3 // kvacit mizraNena ca kvacit uccAvacaprakAraM bahuvidhaM tat AkhyAyikAdiSu gadyagranyeSu dRzyaM lakSaNIyam / gaur3IyAnAntu padyapranthe'pi sUryazatakAdau samAsabAhulyaM pUrvamuktamavadheyam iti // 81 // gaur3AbhimataM padya'pi samAsabhUyastvaprakAraM darzayati astmiti| astamastake astAcalazRGge paryastAH patitAH samastA ye akAMzavaH sUryakiraNA: taiH saMstaraH AcchAdanaM yasthAH tAdRzI vAruNI varuNAdhiSThitA digiti zeSaH pInastane sthitam pAtAmam ISat lohitaM sAyaMkAlaunasaurakiraNasya tathAtvAt iti bhAvaH kameM kamanIyaM vastraM yasyAH tathAbhUtA kAminIva rAjate iti shessH| atra hayoH apyarthayoH samAsabAhulyam // 82 // paurastyAH gaur3avAsinaH iti pUrvoktaprakAre padya'pi bhojakhinauH samAsabahulAH giraH badhnanti / anye tu paNDitAH girAM vAcAm anAkulam atra bhAvanirdezaH, anAkulatvamityarthaH daurghasamAsAdInAM jhaTiti pratIterantarAyatvAt tadrAhityarUpamiti yAvat hRdya sahRdayamanohAri ca ojaH icchanti tathA ca samAsasya dIrghatvam alpatvam abhAvo vA tu zrotRNAM buddheramAkulatvasampAdanena tanmanohAritvam ojaHpadArtha iti niSkarSaH // 83 // .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama: paricchedaH / 45 45 payodharataTotsaGgalagnasandhyAtapAMzukA / kasya kAmAturaM ceto vAruNI na krissyti||8|| kAntaM sarvajagatkAntaM laukikArthAnatikramAt / tacca vArtAbhidhAneSu varNanAkhapi dRzyate // 85 // pratra udAharati ytheti| payodharo megha eva stanaH sa eva taTa: pradezaH tasya utsaGge lagnaM sandhyAtapaH sAyaMkAlaunasaurakiraNa eva aMzukaM yasyAH tAdRzI vAruNI kasya ceta: kAmAturaM na kariSyati ityanvayaH / atra pUrvAH samAsabAhulyamapi pUrvavat na zroTabuddhimAkalayati paraM zrotramanoharatvena camatkArAtizayamugdhAM karotIti vibhAvanauyam // 84 // kAntiguNaM nirUpayati kAntamiti / laukikasya lokasihasya arthasya anatikramAt atyAgAt tanmAtrasyaiva varNanAt ityarthaH sarvajagatAM kAntaM sAdhAraNamanoramamityarthaH padya kAntaM kAntiguNaviziSTaM tathAca sahRdayamanoraJjakalokasihavastuvarNanameva kAntiguNa iti| uktaJca kramadaukhareNa yathA, varNanAtyutizUnyA yA sA kAntirabhidhIyate iti| iyamarthagA vinA arthAnusandhAnamasyAH prtiitivirhaat| tacca kAntimat vAkyaM vArtA anAmayapriyAlApaH anAmayapriyAlApo vartirvAtA ca kathyate iti vacanAt tasyA abhidhAneSu kathaneSu tathA varNanAsu vastukharUpamAtranirUpaNeSu dRzyate anAmayapriyAlApeSu varNanAsu ca yathAvat satyanirUpaNasyaiva aucityAt ayathAvarNane laukikavyavahAravisaMvAdaH syAditi bhAvaH / kecittu vArtAbhidhAneSu itihAsavarNaneSu, itihAsAnAM yathAvaharNasya eva paucityAt ayathAvarNane asatyatApratibhAmanena vineyAnAM pravRttya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza 46 gRhANi nAma tAnyeva taporAzirbhavAdRzaH / sambhAvayati yAnyeva pAvanaiH pAhamAMzubhiH // 8 // anayoranavadyAGgi ! stanayojRmbhamANayoH / avakAzo na paryAptastava bAhulatAntare // 87 // iti sambhAvyamevaitat vizeSAkhyAnasaMskRtam / kAntaM bhavati sarvasya lokayAvAnuvartinaH // 88 // 7 // sambhavAt prabandhasya rAmAdivat pravartitavyaM na rAvaNAdivat ityupadezaparyavasAyitvAnupapatterityAhuH // 85 // vArtAbhidhAne kAntiM darzayati gRhaannauti| tAni eva gRhANi gRhapadavAcyAni prazaMsanIyAni gRhANi ityarthaH, saporAziH bhavAdRzaH pAvanaiH pAdapAMzubhiH caraNarajobhiH yAni sambhAvayati sNshodhyti| patra grahapadena lakSaNayA prazastagraha mahAtmAjanapadasparzena ca sthAnasya prAzastyaJca lokasiddameva pratIyata iti avadheyam // 86 // varNanAyAM kAntiM darzayati anyoriti| he anavadyAGgi sundari ! jumbhamANayoH vaImAnayoH anayoH stanayoH tava bAhulatAntare vakSasi avakAzaH sthAnaM na paryAptaH na prabhUtaH stanayoratipaunobatatayA vakSasazca kSudratayA yatheSTa sthAnAlAbhAt iti bhaavH| atra stanayoratipaunatvavarNanaM lokasiddhamiti vibhAvanauyam // 87 // ____ uktayoH padyayoH kAntiM saGghaTayati itiiti| iti pUrvoktAzlokahayapratipAdyaM vastu sambhAvyameva bhavitumarhati eva na tu praur3hoktyA klpniiym| etacca vizeSAkhyAnena vizeSasya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ . prathamaH pricchedH| lokAtIta ivAtyarthamadhyAropya vivakSitaH / yo'rthastenAtituSyanti vidagdhA netare janAH // 6 // devadhiSaNAmivArAdhyamadyaprabhRti no gRham / yuSmatyAdarajaHpAtadhautaniHzeSakilviSam // 60 // utkarSasya AkhyAnena kathanena saMskRtaM zobhitaM sat lokayAtrAnuvartinaH laukikAcAraparAyaNasya sarvasya janasya kAntaM manoramaM bhvti| kAntatvameva guNapadArthaH na tu lokasiddhavastuvarNanamAna kAntiH tathAtve sUryo'staM yAti gauH zete ityAderapi kAntimattvAt kAvyatvApattiH guNAlaGkArAdimattvasyeva kAvyatvAditi sudhIbhirvibhAvyam // 88 // ___niruktakAntI gaur3AnAM vaimatyamAha loketi| ivazabdo'tra abhyarthakaH / atyartham atizayena lokAtIta: alaukikaH api yo'tyarthaH adhyAropya kalpayitvA vivakSitaH vaktumicchayA prayukta ityarthaH tena vidagdhAH sahRdayAbhimAnina iti solluNThanoktiH / gaur3IyA ityarthaH atituSyanti teSAM prauDhoktipriyatvAt iti bhAvaH / itare janAH vaidarbhIyAH kavayaH na teSAM yathAvaharNanapriyatvAditi bhaavH| sutarAmuktalakSaNA kAntiaur3eH na aGgIkriyate iti phalitArthaH // 88 // ___ vArtAyAM niruktakAntervaiparautyaM vrnnyti| deveti adyaprabhRti no'smAkaM grAhaM yuSmAkaM pAdarajaHpAtena caraNareNupAtena dhautaM niHzeSaM samastaM kilviSaM pAtakaM yasya tathAbhUtaM sat devadhiNaM daivatAsthAnamiva ArAdhyaM sevanIyaM bhaviSyati iti zeSaH / atra mahAtmanAM caraNarajaHsparza ehasya pAvanatvaM loka
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza alpaM nirmitamAkAzamanAlocyaiva vedhasA / idamevaMvidhaM bhAvi bhavatyAH stanajRmbhaNam // 61 // idamatyuktirityuktametat gaudd'oplaalitm| '. prasthAnaM prAk praNautantu sAramanyasya vartmanaH // 62 // anyadharmastato'nyava loksiimaanurodhinaa| samyagAdhIyate yatra sa samAdhiH smRto yathA // 3 // siddhamapi devAvAsasyeva ArAdhyakaurtanamAropitamiti kAntiH viparyayo'vagantavyaH // 8 // varNanAyAM niruktakAntervaiparItyaM varNayati alpamiti / bhavatyAH stanayojRmbhaNaM vRhiH evaMvidhaM vyApakamityarthaH bhAvi bhaviSati idam anAlocaiva avicAryaiva vedhasA vidhAnA AkAzam alpaM nirmitm| atra vidhAturanAlocanapUrvikA AkAzanirmitiratizayonivijRmbhitaiva na tu lokaprasiddheti vibhAvyam // 1 // - idam IdRzaM kAvyam atyuktiH iti uktaM kathitaM kavibhiH iti zeSaH / uktaJca bhojarAjena yathA, laukikArthamatikramya prasthAnaM yatra vrnnyte| tadatyuktiriti proktaM gaur3AnAM manaso mude| iti| etat padyaM gaur3eH kavibhiH upalAlitaM hRdyatayA gRhI. tm| prAk pUrvaM kathitaM prasthAnaM lokasihavastuvarNanarUpaM prakaSTa sthAnaM sthitirmayAdA iti yAvat anyasya vartmana: vaidarbhIyasya mArgasya sAraM manoharam / ayameva gaur3avaidarbhayorbheda iti bhAvaH // 8 // samAdhi sodAharaNaM nirUpayati anyadharma ityaadi| loka
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH paricchedaH / kumudAni nimaulanti kamalAnyunmiSanti ca / iti netrakriyAdhyAsAllabdhA taddAcinI zrutiH // 64 // 48 saumAnurodhinA lokasthitimanuvarttamAnena janena anyasya aparasya aprakRtasya yo dharmaH guNakriyAdiH tataH tasmAt anyatra tadbhidye prakkRte ityarthaH yatneti avyayaM yat ityarthaH samyak AdhIyate Aropyate sa samAdhiH samyagAdhAnarUpatvAt tadAkhyo guNa ityanvayaH / tathAca prakRte vastuni aprakRtasya dharmAropo lokasiddhiH sahRdayacamatkArako guNaH samAdhiriti phalitArthaH dharma ityanena dharmiNa: samArope na ayaM guNastatrAtizayoktiralaGkAra eveti sUcyate // 83 // 1 yathA kumudAni utpalAni nimIlanti kamalAni unmiSanti vikAzante ca prabhAtavarNanamidaM divAkumudanimaulanasya kamalonmeSasya ca kavisamayaprasiDatvAt / atra nimIlanonmeSau aprakRtasya netrasya dharmI kumudakamalayoH saGkocavikAzatAdAtmAna Aropitau sAdRzyAtizayamahimnA lokasiddau ca / etadeva svayaM nirdizati itIti / iti uktAbhyAM netrakriyAbhyAM nimIlanonmeSAbhyAM saha adhyAsAt abhavatve iti zeSaH saGkocavikAzAbhyAM taddAcinau tayoH nimaulanonmeSayoH vAcinI pratipAdikA zrutiH nimaulantItyAdi tattatkriyAvAcakaH zabda ityarthaH labdhA prAptA / zrayaJca zrarthagata eva prakRte'rthe aprakkRtasyArthasyaiva AropAditi / anye tu samAdhirarthadRSTirUpo'rthaguNa eva sa ca dvividhaH ayoniranyacchAyAyonica / tatra ayonirarthaH kaviprasiddhimantareNApi svakapolakalpitaH yathA sadyomuNDitamattahUnacivuka praspaSinAraGgakamiti zratra naciva 5
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza 50 niSThA todgIrNavAntAdigauNavRtti vyapAzrayam / atisundaramanyava grAmyakakSAM vigAhate // 85 // kena saha nAraGgakasya zrapamyabhAvaH kenApi na pradarzitaH / kevalaM khabudyA udbhAvitaH / anyacchAyAyoniH kavisamayaprasiddho'pi kiJcit vaicitraprabhAvena racitaH / yathA nijanayanaprativimberambuni bahuzaH pratAritA kApi / mIlotpale'pi visRzati karamarpayituM kusumalAvI iti patra nayananaulotpalayoH sAmyaM kaviprasiddhamapi kiJcidvaicitreNa viracitam ityAhuH / anyaistu zabdaguNo'pi samAdhiruktaH sa ca ArohAvarohakramarUpa evaM Arohastu anuprAsAdinA vAcAmutkarSaH, avarohastadasadbhAvAdapakarSaH tayoH kramaH vairasyAnAvaho vinyAsa: yathA caJcadbhujabhbhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyo dhanasya / syAnAvanaddaghana zoNitazoNapANiruttaMsayiSyati kacastava devi ! bhImaH // ityatra pAdatraye bandhasya gAr3hatA, caturtha - pAde tu apakarSaH so'pi tIvraprayatnoccAyryatayA na vairasyamAvahatIti samAhitazca // 84 // samAdhiM gauNalakSaNAkrAntaM darzayati niSThaprateti / niSThatam udgIrNaM vAntam ityAdipadaM gauNau yA vRttirlakSaNA guNayogAt iti bhAvaH saiva vyapAzrayaH viziSTaH zrAzrayo yasya tat mukhyArtha - sadRze'rthe prayuktamityarthaH atisundaram atimanoramaM tadeva samAdhisthAnamiti bhAvaH / anyatra tadabhAve gauNavRttyAzrayAbhAve ityarthaH grAmyakakSAM grAmyatAdoSakAluSyaM vigAhate labhate, tathAca mukhyArthe prayuktaM niSThapratAdipadaM grAmyameva lAkSaNike'rthe tu tAdAtmaprAropAt guNavaditi phalitArthaH // 8.5 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama: pricchedH| 51 padmAnyakAMzuniSThAtAH pItvA pAvakavigraSaH / bhUyo vamantIva gurugIrNAruNareNubhiH // 66 // iti hRdyamahRdyantu niSThIvati badhUriti / yugapannaikadharmANAmadhyAsazca smRto yathA // 17 // gurugarbhabharallAntAH stananyA meghapatayaH / uktamarthamudAharati pdmaanauti| padmAni akAMzuniSyatAH sUryamayakhanikSiptAH pAvakavipuSaH agnisphuliGgAn pautvA udaurNA aruNA reNavaH parAgAH yaiH tAdRzaiH mukhaiH vizeSaNe tRtiiyaa| bhUyaH punaHpunaH vmntiiv| sAyaMkAlaunapavanAsaGgena skhalatparAgANAM panAnAM varNanamidam / atra niSThUyatohIrNazabdo daihikakaphAdinikSepe zaktI api sAmAnyanikSeparUpe'rthe lAkSaSiko santau sahRdayahRdayaGgamatA prAptAviti smaadhirvyaahtH| vamanti ivetyutprekSAyAmapi na grAmyatA pratyuta samAdhiguNayogAt guNa eveti pUrvoktagauNavRttipadasya utprekSopalakSakatvamavamantavyam // 86 // ___ iti pUrvoktaM niSThAtAdipadaM hRdyaM gauNalakSaNayogena samAdhimattvAditi bhaavH| badhUH niSThIvati kaphAdikaM tyajatIti vAkyantu ahRdyaM grAmyatAdoSakaluSitatayA sahRdayAnAm apriyam / tatra naikadharmANAM bahUnAm anyadharmANAM yugapat samakAlameva na tu kAlabhedena anyatra adhyAsa: samAropazca smRtaH / tathAca ekasya anyadharmasya anyasmin, tathA bainAmapi anyadharmANAmanyatra samAropaH samAdhiriti phalitArthaH // 87 // uktAmarthasudAharati gurviti| guravaH mahatyaH sthUlakalevarA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAvyAdarthe acalAdhityakotsaGgamimAH samadhizerate // 68 // utsaGgazayanaM sakhyAH stananaM gauravaM namaH / itaume garbhiNodharmA bahavo'pyava darzitAH // 66 // ilmarthaH ubhayattra samAnam / tathA garbhasya antarvarttijalapUrasya anyatra kukSikhajIvasya bhareNa klAntAH manyarAH stanantyaH garjantyaH anyatra klAntijanitazabdavizeSaM kurvatyaH imA meghapaGktayaH acalasya parvatasya adhityakA Urddha bhUmiH, upatyakAdrerAmannA bhUmiruddha madhityakA ityamaraH / tasyA uttaGkaM madhyabhAgam anyatra saMkhyA: kroDaM samadhizerate / anyatra meghapatidharmeSu garbhiNadharmANAM bahUnAM yugapadadhyAsAt vaicitrayAtizayaH sahRdayahRdayahArauti bhAvyam alaGkAraya samAsoktiriti // 88 // uktazloke garbhiNodharmaM darzayati umAGgeti / car3ha ukre loke sakhyA utaGgazayanaM stananaM gauravaM klama iti uktarUpA ime baccatraH marbhiNodharmAH darzitAH zrAropitatveneti zeSaH / yadi ca stanitaM garjitaM meghanirghoSe ityAdyamaroktyA svananazabdena meghagarjitameva budhyate tathApi zabdamAtrArthaka stanadhAtuniSpavatvena stanantya iti padasya garbhisyAstAdRze'pi zabdaprayogo yujyate / anyaca manorAdiSu raNitaprAyaM pakSiSu ca kUjitaprabhRti stanitarmANitAdi surate meghAdiSu garjitapramukhamiti vacanAntareNa stamitazabdasya suratavAcakatvamapi siddha tasmAt stanadhAtoH kevalaM meghamarjitamevArtho na apitu sAmAnyazabdamAvamapi / nanu zabdamAttrArthakatAyAM sihAyAmapi kathaM stanatya iti padena garbhiNyA asAdhAraNazabdavizeSasya upapattiriti kSetra, garbhicyA anyeSAm asAdhAraNadharmANAm
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pariccha edaH / tadetat kAvyasarvakhaM samAdhirnAma yo guNaH / kavisArthaH samagro'pi tamenamanugacchati // 100 // iti mArgaddayaM bhinnaM tatkharUpanirUpaNAt / tadbhedAstu na zakyante vaktuM pratikavisthitAH // 101 // 5.3 antaHpAtAt asyApi garbhiNaudharmatvasya yuktatvAt vaicitrayajanakatvena atauvahRdyatvAt iti vivecanIyam // 88 // upasaMharati taditi / tat tasmAt uktaprakAreNa ata vavaicittraprAvahatvAt samAdhirnAma yo guNaH etat kAvyasya sarvaM svaM dhanaM sArabhUtamityarthaH samagraH api sakalaH kavisArthaH kavisampradAyaH gaur3IyaH vaidarbhIyo vA ityarthaH taM tathAbhUtam enaM samAdhim anugacchati etadanusAreNa kAvye pravarttate ityarthaH / yadi ca eteSAM guNAnAM dazAnAM madhye kecit tattaddoSAbhAvarUpatayA kecicca alaGkRtirUpatayA navyaiH anAhatAH kevalaM caya eva guNA darzitAH yathA, mAdhuryyojaH prasAdAkhyAstrayaste na punadeza iti tathApi prAcAM matamanusRtya granthakkRtoktA iti atradhyeyam // 100 // itthaM gaur3avaidarbhayorbhedaM varNayitvA upasaMharati itauti / iti uktaprakAreNa tayoH gaur3avaidarbhayoH kharUpanirUpaNAt lakSaNakIrttanAt mArgaddayam ullikhitarautiddayaM bhinnaM parasparavilakSaNam / tadbha edAH tAbhyAM mArgAbhyAM bhedAH bhinnA ityarthaH kvadabhihito bhAvo dravyavat prakAzate iti nyAyAt / lATapAJcAlAdayaH pratikavi tattadda zauyakaviSu sthitAH tu kintu te vaktuM na zakyante ativistArAditi bhAvaH / athavA tadAH tayoH gaur3avaidarbhayoH bhedAH antargatavizeSA ityarthaH // 101 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kAvyAdarza ikSukSauragur3AdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathApi na tadAkhyAtuM sarakhatyApi zakyate // 102 // naisargiko ca pratibhA zrutaJca bahu nirmalam / amandazcAbhiyogo'syAHkAraNaM kaavysmpdH||103|| . uktamarthaM dRSTAntena samarthayati iviti| ikSukSauragur3AdInAmapi mAdhuryAstra antaraM bhedaH tathA mahat pativistaramityarthaH bathA sarakhatyApi kimu vaktavyamanyeSAmiti bhAvaH vAgdevyApi tat pAkhyAtuM kathayituM na zakyate / evaM kAvyamArgANAM madhurimNaH prAnantyAt anirvacanIyatayA bhedahayameva viziSya nirUpitamiti tAtparyyArthaH // 102 // itthaM kAvyakharUpaM nirUpya tatkAraNamAha naisargikauti / naisargiko svabhAvasiddhA pratibhA sphurantau mati: bahu nAnAvidhaM nirmalaM vizavaM zrutaM zAstrajJAnaM lokAcArAdijAmaJca tathA amandaH pragAr3haH abhiyogaH abhinivezazca etat trayam asyAH kAvyasampadaH kAvyarUpAyAH sampatteH kAraNaM hetuH, kAraNamiti ekavacananirdezena samastasyaiva kAraNatA na tu pratyekasya iti sUcitam / uktaJca prakAzakArINa, zaktinipuNatA lokshaastrkaavyaadyvekssnnaat| kAvyanazikSayAbhyAsa iti hetustadudbhave // iti vayaH samuditA na tu vyastAH tasya kAvyasya udbhave nirmANa samullAse ca hetu na tu hetava iti| kecit tu pratibhA eva kAvyakaraNaM vyutpattistu tasya cArutve hetuH, abhyAso vRddhi hetuzca pratibhA ca kacit svataH prasarati kacit vA devAnugrahAt bhAvikavInAM bAlAnAM satyAmapi pratibhAyAM kAvyAnudayAt kAlasya ttshkaaritvmnggiikaarymityaahuH| uktaJca, kavitvaM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaH pricchdH| 55 na vidyate yadyapi pUrvavAsanA guNAnubandhi pratibhAnamadbhutam / zrutena yatnena ca vAgupAsitA dhruvaM karotyeva kamapyanugraham // 104 // tadastatandraranizaM sarasvatI zramAdupAsyA khalu kIrtimIsubhiH / kRza kavitve'pi janAH kRtazramA vidagdhagoSThISu vihartumauzate // 105 // iti AcAryyadaNDinaH kRtI kAvyAdarza mArga vibhAgo nAma prathamaH paricchedaH / jAyate zaktorvaIte'bhyAsayogataH / tasya cArutvaniSpattI vyutpattistu garIyasau // iti sarvamanavadyam // 103 // uktakAraNAnAM sarveSAmabhAve'pi yatnavatAM zAstrAnuzIlanaparANAM kathaJcit phalasiddhirityAzayenAha neti| yadyapi pUrvavAsanA prAktanasaMskAraH svAbhAviko zaktirityarthaH tathA adbhutam alaukikaM guNAnubandhi vaicitravAvahaM pratibhAnaM sucikkaNA buddhiH na vidyate, tathApi zrutena zAstrAnuzIlanena kAvyajJopadezena vA yatnena abhinivezena upAsitA sevitA vAk dhruvaM nizcitaM kamapi anugrahaM karoti eva avazyameva kAvyanirmANa kiJcit sAmarthya mAtanoti ityarthaH / samyak sAmarthya tu uktatritayameva heturiti na parasparaM virodha iti // 104 // upasaMharati taditi / tat tasmAt astatandraiH astA tandrA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAvyAdarze dvitIyaH paricchedaH / kAvyazobhAkarAn dharmAnalaGkArAn pracakSate / te cAdyApi vikalpAnte kastAn kArtsnyena vakSyati 1 yeSAM taiH AlasyarahitaiH ityarthaH kIrttiM kavitvajanitayazaH IsubhiH janaiH iti zeSaH zramAt parizrameNa anizaM sarakhato khalu nizcayena upAsyA sevyA, avazyameva zAstraM parizolitavyamiti bhAvaH kathamityAha kRza iti / kavitve kAvyakaraNasAmarthye kaze alpe'pi kRtazramAH kRtazAstraparizIlana prayAsA janAH vidagdhagoSThISu kavisamAjeSu vihartum Izate prabhavanti / alpasyApi asya jJAne karaNe ca aihikAmUtrikaphalasiddibhavati, ekaH zabdaH suprayuktaH samyak jJAtaH svarge loke ca kAmadhug bhavatIti zruteH // 105 // iti zrIjIvAnandavidyAsAgara bhaTTAcAyryaviracitAyAM kAvyAdarzaTIkAyAM prathamaH paricchedaH / paricchede'smin alaGkArAn nirUpayiSyan prathamaM teSAM sAmAnyalakSaNaM nirUpayati kAvyazobhAkarAniti / kAvyasya pUrvoktalacaNasya zobhA saundaryyaM tattadvizeSakRtacamatkArajanakavaicitrAmityarthaH tatkarAn tatsAdhanAni dharmAn guNavizeSAn alaGkArAn pracakSate vadanti kavaya iti zeSaH / yathA hArakuNDalAdayaH zarIraM zobhayanti tathA anuprAsopamAdayaH kAvyazarIrabhUtau zabdArthau zobhayantIti bhAvaH / pUrvoktaguNAstu kAvyasyAntaH zobhAdhAyakAH alaGkArAstu vAhyazobhAkarA iti
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / kintu vIja vikalpAnAM pUrvAdhAyeM pradarzitam / tadeva parisaMskartumayamasmatparizramaH // 2 // kAzcinmArgavibhAgArthamuktAH prAgapyalaviyA / sAdhAraNamalaGkArajAtamanyat pradarzyate // 3 // khabhAvAkhyAnamupamA rUpakaM dopkaatii| pAkSepo'rthAntaranyAso vyatireko vibhAvanA // 4 // guNAlaGkArapadArthayorbheda iti dhyeyam / te ca alaGkArAH adyApi vikalpAnte vividharUpeNa udbhAvyante kavibhiriti zeSaH, ataH kaH paNDitaH tAn kArbena sAkalyena vakSyati nirUpayiSyati na ko'pi nirUpayituM zakSyatItyarthaH, ukticitrAsyaivAlaGkAratmAt tasa ca kalpanaikamUlatvAt kalpanAyAzca kadApyavirAmAt iti bhAvaH // 1 // . kintu vikalpAnAM vividhakalpanAnAM vIjaM mUlaM sAdRzyam upametyAdisAmAnyalakSaNaM pUrvAcArye pradarzitaM nirUpitaM yat upajIvya navyAnAM vaicitrAbhedena nAnA kalpanA iti bhAvaH / nadeva pUrvAcAryapradarzitavIjIbhUtam alaGkAralakSaNam ityarthaH parisaMskartuM samyak sphuTIkartum ayam asmAkaM parizramaH prayAsaH // 2 // ___ kAzcit alaGgiyAH alaGkArAH gulyanuprAsAdayaH mArgavibhAgArya rItivibhedadarzanArthaM prAgapi pUrvameva uktAH, idAnI-" manyat sAdhAraNa sAmAnyaM sarvasammatamityarthaH alaGkArajAtaM pradarzyate nirUpyate // 3 // alaGkArAn nirdizati khbhaavtyaadi| khabhAvAkhyAnaM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kAvyAdarza samAsAtizayokSA hetuH sUmo lavaH kramaH / . prayo rasavadUrjakhi payAyoktaM samAhitam // 5 // udaattaaphRtishlessvishessaastulyyogitaa| virodhAprastutastotre vyAjastutinidarzane // 6 // sahoktiH parivRttyAzIH saurNamatha bhAvikam / iti vAcAmalakArA darzitA: pUrvasUribhiH // 7 // nAnAvasthaM padArthAnAM rUpaM sAkSAt vivRnnvtii| khabhAvoktizca' jAtizcetyAdyA sAlaGkatiryathA // 8 // khabhAvoktiH, dIpakacca AvRtirAvRttizca te dIpakAkRtI, samAsaH samAsoktiH, atizayaH atizayoktiH, samAhitaM samAdhiH, aprastutastotram aprastutaprazaMsA, iti uktaprakAreNa nAmato nirdiSTAH khabhAvotyAdibhAvikaparyantAH paJcaviMzatsaMkhyakAH vAnAM vAkyAnAm alaGkArAH pUrvamUribhiH prAcInakavibhiH darzitAH, vAcAm ityanena vAkyagatA evaite alaGkArA iti sUcitam // 4 // 5 // 6 // 7 // . khabhAvoktiM nirUpayati naaneti| svabhAvotizca jAtizca iti nAmahayavatI pAdyA prathamA sarvAgrA vA yathArthanirUpaNasAratvAditi bhaavH| padArthAnAM jAtiguNakriyAdravyANAM nAnA avasthA dazA yasya tAdRzaM rUpaM prakAraM sAkSAt pratyakSamiva vitakhatI pradarzayantI sA prasiddhA alaGgatiH alaGkAraH, tathAca padArthAnAM nAnAvasthavarUpasya vaicitreSaNa varNanaM svabhAvoktiriti nisskrssH| ekarUpAyA avasthAyAH kIrtane na ayamalaGkAraH vaicitravAbhAvAt vaicitrAMsya eva alaGkAratvAt
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pariccha edaH / tuNDerAtAmrakuTilaiH pacairharitakomalaiH / vivarNarAjibhiH kaNThairete maJjugiraH zukAH // 6 // kalakvaNitagarbheNa kaNThenAghUrNitekSaNaH / pUTa pArAvataH paribhramya riraMsucumbati priyAm // 10 // babhrannaGgeSu romAJcaM kurvan manasi nirvRtim / neve cAmaulayannaSa priyAsparzaH pravarttate // 11 // iti sUcyate / yathA ambhodamuditaM dRSTvA mudA nRtyanti varhiNa ityatra vastusvarUpanirUpaNe'pi vaicitrayAbhAvAt na alaGkAratA / uktaJca prakAzakAreNa yathA, svabhAvoktistu DimbhAde: svakriyArUpavarNanam iti / yatheti paroktasya udAharaNasya sUcakam // 8 // prathamaM jAtI udAharati turiti / ete giraH madhurapralApinaH zakAH AtAmrANi AlohitAni kuTilAni ca taiH tuNDaH mukheH, haritAH pAlAzavarNAH komalAca taiH pateH tathA trayANAM varNAnAM haritaraktadhUmarANAM rAjayaH rekhAH yeSu tAdRzaiH kaNThaiH sarvatra vizeSaNe tRtIyA / upalakSitA ityarthaH / atra zukajAtaiH tAdRzatuNDatvAdikam asAdhAraNadharmaH varNanAvaicitreNa sAcAdiva pratIyate iti jAtigatA svabhAvoktiH // // kriyAyAmudAharati kaleti / kalaM madhuraM kvaNitaM garbhe yasya tAdRzena kaNTha ena vizeSaNe tRtIyA, pArAvataH AghUrNite IkSaNe netre yasya tathAbhUtaH riraMsuH rantumicchuH san paribhramya priyAM cumbati / pArAvatAnAmuktavidhacumbanaM svAbhAvikamiti kriyAgatA svabhAvoktiriti avagantavyam // 10 // guNodAharaNaM darzayati badhnanniti / eSa priyAyA: sparzaH
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza kaNThe kAlaH karasthena kpaalinendushekhrH| jaTAbhiH snigdhatAmrAbhirAvirAsIt vRssdhvnH||12 jAtikriyAguNadravyakhabhAvAkhyAnamIdRzam / zAstreSvasyaiva sAmrAjyaM kAvyeSvapyetadIpsitam // 13 yathA kathaJcit sAdRzyaM yavodbhUtaM prtiiyte| aGgeSu romAJcaM banan janayan manasi nitiM sAtizayAnandaM kurvan tathA netre mimaulayan mudrayaMva pravarttate prsrti| atra laNe guNaH // 11 // dravyodAharaNaM darzayati kaNTha iti| kaNTha kaNThadeze kAla: naulaH kaNTha kAlazabda: aluktatpuruSaniSpanaH / karasthena kapAlena snigdhatAmrAbhiH jaTAbhiriti ca vizeSaNe dvtiiyaa| induzekharaH candracUr3aH vRSadhvaja AvirAsaudityanvayaH / atra vRSadhvajazabdo dravyavAcakaH saMjJAzabdasya dravyavAcakatvAt iti vRSadhvajagatAsAdhAraNadharmasya kIrtanAt dravyagatA svabhAvoktiriti // 12 // __svabhAvoktimupasaMharabAha jaatiiti| atra dravyapadena saMjJAvAcakacaitramainAdaunAM grahaNaM na tu kSityAdeH tasya jAtipadena eva upAdAnAt / jAtikriyAguNadravyANa svabhAvAkhyAnaM svabhAvoktiH IdRzam evamprakAram anayaiva rautyA svabhAvo varNanIya iti bhaavH| asyaiva alaGkArasya zAstreSu kAvyatanveSu sAmrAjyam AdhipatyaM kAvyazAstraSu asyaiva bahulapracAra ityarthaH etaca kAvyeSu IpsitaM priyaM kavInAmiti zeSaH, kavayaH sabhAvoktimeva vizeSeNa Adriyante iti bhAvaH // 13 // upamAM nirUpayati ytheti| yatra kAvyadharme yathAkathaJcit
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchadaH / upamA nAma sA, tasyAH prapaJco'yaM nidarzyate // 14 // ambhoruhamivAtAmmraM mugdhe ! karatalaM tava / iti dharmopamA sAcAt tulyadharmapradarzanAt // 15 // rAjIvamiva te vakta netre nIlotpale dUva / iyaM pratIyamAnaikadharmA vastUpamaiva sA // 16 // yena kenApi prakAreNa udbha UtaM sAdRzyaM pratIyate sA upamA nAma, tathAca kAvyaniviSTamalaukika camatkArajanakaM sAdRzyamupameti tAtparyaM camatkAritvAsadbhAve nAyamalaGkAraH yathA gaurava gavaya ityAdi / uktaJca rasagaGgAdhare, sAdRzyaM sundaraM vAkyArthopaskArakam upamAlaGghatiriti / vyAkhyAtaJca tatraiva sundaramiti sAdRzyavizeSaNaM saundaryyacamatkRtyAdhAyakatvaM camatkRtizca AnandavizeSa iti / tasyAH prapaJcaH vistaraH vividhabhedaH ayaM vakSyamANarUpaH nidarzyate pradarzyate // 14 // dharmopamAkhyabhedamudAharati ambhoruhamiti / he mugdhe ! tava karatalam ambhoruhamiva kokanadamiva AtAmram Alohitam / iti uktavAkye sAkSAt zrAtAmmramiti padopAttasya tulyadharmasya sAdhAraNadharmasya AtAmratvasya pradarzanAt kIrttanAt dharmopamA // 15 // vastUpamAM lacayati rAjIvamiti / te tava vaktraM mukhaM rAjIvaM padmamiva tathA netre naulotpale ivaM / pratIyamAnaH gamyamAnaH na tu abhidhIyamAnaH ekaH sAmAnyaH dharmaH yasyAM sA tathAvidhA iyam alaGgatiH vastUpamA eva vastunorupamAnopameyayoH evopaadaanaat| evaJca sAmAnyadharmAprayoge'pi sphuTa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ krUra kAvyAdarze tavAnanamivonnidramaravindamabhUditi / sA prasiddhirviparyyAsAt viparyyAsopameSyate // 17 // tavAnanamivAmbhojamambhojamiva te mukham / ityanyonyopamA seyamanyonyotkarSazaMsinI // 18 // maupamyaprata eva iyamalaGkRtiH na tu sphuTapratItau iti boddhavyam // 16 // vipayyAsopamAM lakSayati taveti / unnidram aravindaM tavAnanamiva unnidraM vikasitamabhUt / ityatra prasiddheH vipayyAsAt vaiparItyAt sA prasiddhA vipayyAsopamA iSyate kavibhiriti zeSaH / tathAca prastutAnAM mukhAdInAm upameyatvam aprastutAnAM candrAdInAm upamAnatvameva prasiddhiH / tAM vihAya prastutAnAM mukhAdaunAm atyutkarSapratipAdanAya upamAnatvasya candrAdInAJca upameyatvasya ca kalpanaM vipayyAsopamA iti boddhavyam / darpaNakArastu iyaM pratIpAlaGkAra ityAha / yathA, prasiddhasyopamAnasyopameyatvaprakalpanam / niSphalatvAbhidhAnaM vA pratIpamiti kathyate // iti / udAhRtaJca tenaiva,, yattvavettrasamAnakAntisalile magnaM tadindIvaraM meghairantaritaH priye ! tava mukhacchAyAnukArI zazI / ye'pi tvagamanAnukArigatayasve rAjahaMsA gatAstvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // 17 // va anyonyopamAM nirUpayati taveti / ambhojaM 'tava Ananamitra, te mukham ambhojamiva / ityatra anyonyasya parasparasya ambhojopamAnatvena mukhasya mukhopamAnatvena ambhojasya datyarthaH yaH utkarSaH vaicitraM tasya zaMsinI sUcayitrI sA prasiddhA iyam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 63 tvanmukhaM kamalenaiva tulyaM nAnyena kenacit / / ityanyasAmyavyAvRtteriyaM sA niyamopamA // 16 // padma tAvat tavAnveti mukhamanyacca tAdRzam / asti cedastu tatkArItyasAbaniyamopamA // 20 // samuccayopamApyasti na kAntyaiva mukhaM tava / hlAdanAkhyena cAnveti karmaNendamitIdRzau // 21 // anyonyopamA, etena paryAyeNa upamAnopameyabhAvasya eva etat alaGkAraviSayatvamavadheyaM tasyaiva vaicitrAjanakatvAt mukhamambhojana tulyamityAdau tathApratItau api vaicitravAbhAvAt na ayamalaGkAraH / darpaNakArastu etAmeva upameyopamAmAha / yathA, paryAyeNa hayoretat upameyopamA matA iti // 18 // niyamopamAM lakSayati tvditi| tanmukhaM kamalena eva tulyam anyena kenApi neti atra anyasya sAmyaM sAdRzyaM tasya vyAvRttiH nirAsaH tasyAH hetoH iyaM sA prasiddhA niyamopamA, upamAnabAhulyam upameyasyApakarSa gamayati, tavyAhattvA ekena prakRSTatamena sAdRzyakalpanAt utkarSAtizayaH samadhikavaicitravam prAvahatauti dhyeyam // 18 // aniyamopamA nirUpayati padmamiti / pacaM tAvat tava mukham anveti anukaroti, anyacca tAdRzaM padmavat sundaraM vastu . candrAdi tatkAri tava mukhAnukAri asti cet pstu| ityava asau aniyamopamA padmasya tadanyasya ca yasya kasyacit api upameyatvakalpanAt kalpanAyAzca niyamAbhAvAt iti // 20 // samuccayopamAmAha, samuccaya iti| tava mukhaM kAnsyaiva
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaroM tvayyeva vanmukhaM dRSTaM dRzyate divi candramAH / / iyatyeva bhidA nAnyetyasAvatizayopamA // 22 // mayyevAsyA mukhazrIrityalamindArvikatvanaiH / padma'pi sA yadastyevetyasAvutprekSitopamA // 23 // kevalayA kAntyA na, vAdanAkhyena pravAdanajanakena karmaNA ca cakAraH samuccayadyotakaH, in, candram anveti anugacchati anukarotItyarthaH / iti IdRzI evamprakArA samuccayopamA api asti, IdRzItyanena kevalaguNakevalakriyAsamuccaye vA sAdhAraNasamuccaye'pi vA ayamalaGkAro bodavyaH // 21 // atizayopamA nirUpayati tvyoti| tava mukhaM tvayi eva dRSTaM, candramA: divi prAkAze dRzyate, iyatI AzrayanibandhanA eva bhidA prabhedaH mukhacandramasoriti zeSaH, na anyA na guNakriyAdikkatA iti bhAvaH, asau atizayopamA, bhivAzrayatvena praupamyasya sAtizayacamatkAritvAt / atra sAmyamiva AdizabdAprayogAt vyaJca na ca atra rUpakadhvaniH Atrayabhedena pabhedapratIterabhAvAditi dhyeyam // 22 // utpreSitopamAM lakSayati myoti| asyA mukhatrIH mukhakAntiH sukhasadRzakAntirityarthaH mayi eva na anyatra, indoH candrasya iti evaM vikathanaiH prAtmazlAghanaiH pralaM, yat yasmAt sA kAntiH padma'pi asti padmamapi tasadRzakAntItyarthaH asau utpreSitopamA, indau prAtmazlAghAyA pratAttvikatvena nAyakasya cATUktyA tathA sambhAvitatvAt sambhAvanAyAca utprekSAtvAt iti| sAmyaJca patra vyaGgyam // 23 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 11 yadi kiJcit bhavet padmaM subhra ! vidhaantlocnm| tat te mukhazriyaM dhattAmityasAvadbhutopamA // 24 // zazItyutprekSya tanvani ! tvanmukhaM tvanmukhAzayA / indumapyanudhAvAmautyeSA mohopamA smRtA // 25 // kiM padmamantardhAntAli kiM te lolekSaNaM mukham ? - adbhutopamAmAha ydiiti| he subhra ! yadi padmaM vidhAntalocanaM vicUrNitanayanaM bhavet, tat tadA te tava mukhazriyaM vadanakAntiM dhattAM dhaarytu| ityatra asau adbhutopamA, yadyarthabalena sAdRzyasya smdhikcmtkaardyotnaat| uktacca, yatropameyadharmAH syurupmaane'dhiropitaaH| camatkAravidhAnArthaM tAmAhuraGga topamAm // iti / prakAzakArastu enaamtishyoktimaah| yathA, nigoryAdhyavasAnantu prakRtasya pareNa yat / prastutasya yadanyatvaM yadyarthoktau ca kalpanam // iti / udAhRtaJca vizvanAthena yathA, yadi syAnmaNDale sktmindorindiivrdym| tadopamIyate tasyA vadanaM cArulocanam // 24 // mohopamA nirUpayati shshauti| he tanvaNi kazAGgi ! tava mukhaM zazauti utprekSya sambhAvya dhAnyA abhinaM buddhA ityarthaH tava mukhAzayA vadanaspRhayA indumapi anudhAvAmi / ityatra mohopamA smRtA kavibhiriti zeSaH, mohena indormukhatvena jnyaanaat| tathAcokta, pratiyoginamAropya tadamedena korttanam / upameyasya yanmohopamAso bhrAntimaddacaH // iti / darpaNakArastu enAM bhrAntimadalaGkAramAha yathA, sAmyAdatasmiMstabudirdhAntimAn pratibhosthitaH iti| sAmyaJcAtra vyaGgyam
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jian Cheng kAvyAdarthe mama dolAyate cittamitIyaM saMzayopamA // 26 // na padmasyenduniyAhyasyendulajjAkarau dyutiH / atastvanmukhamevedamityasau nirNayopamA // 27 // zizirAMzupratisparddi zrImat surabhirgAndhi ca / ambhojamiva te vakvamiti zleSopamA smRtA // 28 // saMyopamAM nirUpayati kimiti / antarbhrAnta alau yasya tat padmaM kim ? te tava lole caJcale IkSaNe netre yasmin tat mukhaM kim ? mama cittam iti itthaM dolAyate saMzete / iyaM saMzayopamA saMzayasya aupamyapayryavasAyitvAt / darpaNakArastu enAM sandehAlaGkAramAha yathA, sandehaH prakRte'nyasya saMzayaH pratibhotthita iti / atrApi sAmyaM vyaJjanayA gamyate // 26 // nirNayopamAM nirUpayati neti / indunA nigrAhyasya nigTahautasya tiraskRtasya ityarthaH padmasya dyutiH indulajjAkarI na parAjitasya parAjetRlajjAjanakatvAditi bhAvaH / ataH idaM tava mukhameva na padmaM tava mukhasyaiva induparAjeyatvAt iti bhAvaH / asau nirNayopamA nirNayena upamAnopameyayoH sAdRzyAvagamAt / mukhaM vA padmaM vA ityAdisaMzayAt paraM nizcayajJAna evAyamalaGkAro boddhavyaH / uktaJca, upameyasya saMzayya nizcayA briyopamA iti // 27 // zeSopamAM nirUpayati zizireti / te vaktra N vadanam ambhojamiva zizirAMzapratisparddhi zizirAMzuH candraH pratispardhI virodhau yasya tat zrImat suzrIkaM tathA surabhigandhi ca vizeSaNatrayam ubhayatra samAnam / athavA vaktrapace zizirAMzuprati
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| sarUpazabdavAcyatvAt sA samAnopamA ythaa| bAlevodyAnamAleyaM sAlakAnanazobhinI // 26 // padma bahurajazcandraH kSayau tAbhyAM tavAnanam / samAnamapi sotsekamiti nindApamA smRtA // 30 // spAInI yA zrIH zobhA tahat / ityatra zleSopamA smatA kavibhiriti shessH| zleSaNa upamAnopameyagatatattatsAdharmyasya dyotanAt zleSazca atra arthazleSa eva samAnopamAyAH zabdazleSaviSayatvAditi // 28 // ___ samAnopamAM lakSayati sarUpeti / sarUpazabdaiH samAnarUpaiH zleSAt bhitrairapi abhinnavat pratIyamAnaiH zabdaH vAcyatvAt sAdhaya'sya pratipAdyatvAt sA prasiddhA samAnopamA, yathAzabdaH udAharaNapradarzanArthaH / iyam udyAnamAlA upavanarAjiH bAlA kAminIva sAlakAnanazobhinI sAlAnAM vRkSabhedAnAM kAnanena vanena samUhena ityarthaH zobhate iti tathoktA, anyatra sAlakam alakAlaGkataM yat AnanaM tena zobhate iti atra sAdhAraNadharmasya sAlakAnanazobhitvasya zabdazleSeNa dyotanAt zabdazleSamUlaiveyaM doSaguNAlaGkArANAM zabdArthagatatvavyavasthiteH zabdaparivRttisahatvAsahatvameva mUlam atra sAlakAnanetyatra sarjakAnaneti parivRttau na zleSaH, pUrvatra zizirAMzu ityatra zautagu iti parivRttI . papi na kSatiriti sudhaubhirbhAvyam // 28 // nindopamAM lakSayati pdmmiti| padmaM bahurajaH parAgapUrNa rajoguNabahulacca, candrazca kSayau kSayarogI, pakSAntara kSayazaulaca, ata: AnanaM samAnamapi sAdharmyAntareNa tulyamapi tAbhyAmiti zeSaH sotsekaM samadhikotkarSazAli / ityatra nindo
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" brahmaNo'pyudbhavaH padmazcandraH zambhuzirodhRtaH / to tulyau tvanmukheneti sA prazaMsopamocyate // 31 // candreNa tvanmakhaM tulyamityAcikhyAsu me manaH / sa guNo vAstu doSo vetyAcikhyAsopamA viduH32 pamA smRtA, upamAnanindayA sAmyasya kiirtnaat| sAmyamAtraparyavasAyitvAdasyA vyatirekAt bhedaH vyatireke tu bheda eva paryavasAnamiti boyam // 30 // . prazaMsopamAM nirUpayati brAhmaNa iti| padmaH brahmaNo'pi udbhavaH utpattisthAnaM nArAyaNasya nAbhikamalajAtatvAt, tathA candraH zambhuzirotaH tau padmacandrau vanmukhena tulyau iti padmacandrayoH prazaMsitayorapi tvanmakhasAdRzya na prazaMsAtizayAt mukhasya ca samadhikolkarSavyaJjanAt prazaMsopamA ucyte| atra mukhasya upameyatvaprasiddhAvapi, upamAnatvakalpanAt prtiipaalkaaro'pi| yaduktaM, prasiddhasyopamAnasyopameyatvaprakalpanam / niSphalatvAbhidhAnaM vA pratIpamiti kathyate // ityanayoH saGkaraH / khamate viparyAsopamA ca mukhasyopamAnatayA prasiddhopameya. khaNDanAditi tayoH saGkara iti, padma iti puMstvanirdezana aprayuktatAdoSazceti bodhyam // 31 // AcikhyAsopamAM lakSayati cndrenneti| tvanmukhaM candreNa tulyam iti AcikhyAsu AkhyAtumicchu me manaH / sa AkhyA- . nAbhilASaH guNo vA doSo vA astu ityatra AcikhyAsopamAM viduH| AkhyAnakAmanAviSayatvena mukhasya candreNa upamitatve'pi guNo vA doSo vA iti kathanam adhikacamatkAritvaM dyotayatIti bodhyam // 32 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 66. zatapatvaM zaraccandrastvadAnanamiti vayam / parasparavirodhIti sA virodhopamA matA // 33 // na jAtu zaktirindoste mukhena pratigarjitam / / kalasino jar3asyeti pratiSedhopamaiva sA // 34 // mRgakSaNAvaM te vakta mRgaNaivAzitaH shshii| tathApi sama evAsI notkarSIti caTUpamA / / 35 // virodhopamA nirUpayati shtptrmiti| zatapatraM padma zaraccandraH zAradIyacandraH tava AnanaJca etat vayaM parasparavirodhi anyonyaspaIi zatapatre zobhite candrasya mAlinyaM candra ca zobhite zatapatrasya mAlinyaM prasiddha tavAnane zobhite ca iyoreva mAlinyaM syAditi vaagvaicitraashaalinii| sA prasiddhA virodhopamA // 33 // __ pratiSedhopamAmAha neti / indoH candrasya te tava mukhena jAtu kadAcit pratigarjituM pratispardituM sadRzaubhavitum ityarthaH zakti: sAmarthya nAsti, yata: kalaGgina: tathA jar3asya, ityatra pratiSedhopamA sAdRzyapratiSedhena adhikavaicitrAprakaTanAt nindopamAyAM nindayA, iha tu pratiSedhena ityanayorbhedaH // 34 // caTUpamA nirUpayati mRgakSaNati / te vakta mRmasya IkSaNAbhyAm avayavavizeSAbhyAm akaM cihnitaM, zazI tu mRgaNa sarvAvayavasampaneneti bhAvaH aGkitaH / tathApi adhikasAmagrIsattve'pi asau sama eva tava mukheneti zeSaH na utkarSI nAdhika vaicinAjanakaH / ityatra caTuH priyoktiH taiTitatvAt caTUpamA atra satyapi utkarSa kAraNa na utkarSa iti pratipAdanAt vize
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarNe na padma mukhamevedaM na bhRGgo cakSuSI ime / iti vispaSTasAdRzyAt tattvAkhyAnopamaiva sA // 36 candrAravindayoH kAntimatikramya mukhaM tv| AtmanevAbhavattulyamityasAdhAraNopamA // 37 // sarvapadmaprabhAsAraH samAhRta dUva kvacit / ssoktiH| taduktaM darpaNakAraNa, sati hetau phalAbhAvo vizeSoktistathA dvidhA iti tanmUlA ca iyaM samadhikavaicitrA dyotayati nAnyathA, sarvatraivopamAbhedeSu cATUktisadbhAvAditi dhyeyam // 35 // __ tattvAkhyAnopamA lakSayati neti / idaM padmaM na mukhameva bhRGgau bhamarau na ime cakSuSI netre, iti ityaM vizeSeNa sAdRzyasya spaSTatvAt suvyaktatvAt sA prasiddhA tattvAkhyAnopamA iyamiti zeSaH bhramanirAsena tattvasya pAkhyAnAt nirNayopamAyAM tattvAkhyAnasya saMzayapUrvakatvam iha tu bhrAntipUrvakatvam ityanayoAMdaH // 36 // asAdhAraNopamAM lakSayati cndreti| tava mukhaM candrAravindayoH kAntiM zobhAm atikramya Atmanaiva tustham abhavat iti prasAdhAraNopamA, candrapadmayoH kAntyatikrameNa prakRtasya mukhasya pAtmanaiva sAmyakorttanena ca aupamyasya asAdhAraNatvAt / darpaNakArastu enaamnvyaakhymlngkaarmaah| yathA, upamAnopameyatvamekasyaiva tvananvaya iti / evaJca hayoH sAmyamupamA na tu ekasya iti boDavyam // 37 // ___ abhUtopamA nirUpayati srveti| tvadAnanaM kvacit sarveSAM padmAnAM prabhAsAraH kAntipunaH samAhRta iva vibhAti, ityatra
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| tvadAnanaM vibhAtIti tAmabhUtopamAM viduH // 38 // candravimbAdiva viSaM candanAdiva pAvakaH / paruSA vAgito vaktrAdityasambhAvitopamA // 36 // candanodakacandrAMzacandrakAntAdizItalaH / sparzastavetyatizayaM bodhayantI bahUpamA // 40 // tAm abhUtopamA viduH, prabhAsArasamAharaNasya tattvataH abhUtatvAt sambhAvanayA aupamyasya kiirtnaacc| darpaNakArastu imAm utprekssaalngkaarmaah| yathA, bhavet sambhAvanotprekSA prakRtasya parAtmanA iti / prAJcastu prakRte aprakRtasya dharmiNa: sambhAvanamutprekSA, iha tu dharmasya sambhAvamayA hayoH sAmyamityanayoH bhedaH // 38 // asambhAvitopamAM nirUpayati cndreti| itaH asmAt vanAt paruSA vAk candravimbAt viSamiva, candanAt pAvaka iva, iti atra upamAbhyAM viSapAvakaniHsaraNamiva vadanAt paruSavAniHsaraNasya asambhAvitvAt asambhAvitopamA // 38 // bahUpamA lakSayati candaneti / tava sparzaH candanavat udakavat candrAMzuvat candrakAntavat prAdipadena evaMvidhapadArthavat zItala iti atizayam adhikazaityam adhikavaicibaMdha vA bodhayantI dyotayantI bhuupmaa| ekasya upamAnabAhulyakIrtanAt bahupadena hayorapyupamAnayoH sadbhAve na iyamupamA vaicitrayANAm abAhulyAt iti bodhyam / darpaNakArastu imAM maalopmaamaah| yathA, mAlopamA yadekasyopamAnaM bahu dRzyate iti // 40 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02 kAvyAdarza candravimbAdivotkIrNaM padmaga divoddhRtam / tava tambaGgi ! vadanamityasau bikriyopamA // 41 // puSNAAtapa vAhIva pUSA vyomnIva vAsaraH / vikramastvayyadhAlakSmImiti mAlopamA mtaa||42|| vAkyArthenaiva vAkyArthaH ko'pi yadyupamIyate / ekAnekavazabdatvAt sA vAkyArthopamA vidhaa||43|| vikriyopamA lakSayati cndreti| he tanvani ! tava vadanaM candravimbAt utkIrNamiva, athavA padmagarbhAt uddhRtamiva iti atra candravimbapadmagauM prakatIbhUtau vadanasya prastutasya tAbhyAm utkIrNatvAt uddhRtatvAt vA vikRtibhAvapratipAdanAt vikriyopmaa| uktaJca, upameyasya yatra syaadupmaanvikaartaa| prakRtevikkate: sAmyAt tAmAhurvikriyopamAm // iti| atra ca utkIrNatvoghRtatvayoH dharmayoH utprekSaNAt dharmiNozca sAmyapratotarupamaiva na tu utprekSA tasyA dharmigatatvena kIrtanAt iti bodhyam // 41 // mAlopamAM nirUpayati pussnnoti| puNi sUrye Atapa iva, aGgi divase pUSA sUrya iva, vyomni AkAze vAsaraH divasaH iba vikramaH tvayi lakSmI adhAt / ityatra mAlAyAM yathA ekena puSyeNa aparasya puSyasya yogaH, tathA upamAnAnAM parasparasambadhAt mAlopamA, evaMvidhavaicitre eva asyAH sattvAt, baipamAyAJca kevalamupamAnabAhulyAt anayorbhedaH // 42 // vAkyArthopamAM lakSayati vAkyArtheneti / vAkyaM padasamudAyaH tasyArthaH vAkyArthaH tena ko'pi aparo vAkyArthaH yadi anu.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / tvadAnanamadhIrAcamAvirdazanadIdhiti / bhramadbhRGgamitrAlakSyakesaraM bhAti paGkajam // 44 // nalinyA iva tanvayAstasyAH padmamivAnanam / mayA madhuvrateneva pAyaM pAyamaramyata // 45 // vastu kiJcidupanyasya nyasanAt tatmadharmaNaH / sAmyapratItirastauti prativastUpamA yathA // 46 // mIyate sA vAkyArthopamA, vAkyArthayeorupamAnopameyatvakaurttanAt, sA dvidhA ekAnekevazabdatvAt kvacidekevazabdaghaTitA, kvaciJca anekevazabdaghaTitA iti // 43 // ekevazabdAM vAkyArthopamAm udAharati tvaditi / adhore caJcale akSiNau yatra tat, AvirbhavantyaH dazanAnAM dIdhitayo yatra tAdRzaM tava AnanaM bhramantau bhRGgau yatra tat tathA alakSyA ISallakSyAH kesarAH kiJjalkAH yasya tAdRzaM paGkajamiva bhAti / atra pUrvArddhavAkyaM parArDena ekevazabdaghaTitena vAkyena upamauyate // 44 // anekevazabdam udAharati nalinyA iti / nalinyA iva tasyAH tandadbhyAH padmamiva AnanaM madhuvrateneva mayA pAyaM pAyaM puna: puna: pautvA zraramyata / atra nalinyA padmamiva iti vAkyena tanvaGgyA Ananamiveti vAkyArthasya upamitatvAt anekevazabdaghaTitatvAcca anekevazabdA vAkyArthopamA iti bodhyam // 45 // prativastUpamAM nirUpayati vastviti / kiJcit vastu kimapi prakkRtam upanyasya tasya saMdharmaNaH samAnadharmasya kasyacit
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAvyAda" naiko'pi vAdRzo'dyApi jAyamAneSu raajsu| nanu dvitIyo nAstyeva pArijAtasya pAdapaH // 47 // adhikena samIkRtya hiinmekkriyaavidhau| yat bruvanti smRtA meyaM tulyayogopamA yathA // 48 // aprakRtasya nyaptanAt prakRtasya samarthanAya upAdAnAt sAmyapratItiH sAdRzyAvabodho bhavati iti itthaM yA sAmyapratItiH prativastUpamA itynvyH| darpaNakArastu imAm alngkaaraantrmaah| yathA, prativastUpamA sA syAt vAkyayorgamyasAmyayoH / eko'pi dharmaH sAmAnyo yatra nirdizyate pRthak // iti / yatheti vakSyamANodAharaNapradarzanArtham // 46 // udAharaNaM darzayati neti| jAyamAneSu rAjasu madhye adyApi tvAdRzaH tava sadRzaH eko'pi nAsti, nanu bhoH pArijAtasya pAdapaH vRkSaH dvitIyo naastyev| atra sadRzo nAsti hitauyo nAstauti sAdhAraNadharma eva punaruktibhiyA zabdAntareNa upanyastaH, sAmyaJcAtra gamyamiti darpaNakAraNa asyA vaidhayeNApi udAharaNaM drshitm| yathA, cakorya eva cturaashcndrikaapaankrmnni| vinAvantInaM nipuNA: sudRzo ratanarmaNi // atra cAturyAnaipuNyAbhyAmapi vAkyahayasya sAmyapratItirastauti bodhyam // 47 // tulyayogopamAM lakSayati adhikeneti| ekakriyAvidhau ekajAtIyakriyAvidhAne honaM nyUnaM vastu adhikena adhikaguNena samIkvatya sadRzaukatya yat bruvanti sA iyaM tulyayogopamA kriyAyAmadhikahInaguNayoH samIkaraNAdityarthaH / tathAca
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / divo jAgartti racAyai pulomArirbhavAn bhuvaH / asurAstena hanyante sAvalepAstvayA nRpAH // 48 // kAntyA candramasaM dhAmnA sUryyaM dhairyyeNa cArNavam / rAjannanukaroSauti saiSA hetUpamA matA // 50 // na liGgavacane bhinne na hInAdhikatApi vA / upamAdUSaNAyAlaM yattroddego na dhImatAm // 51 // 75 ekajAtIyakriyayA prastutAprastutayoH sAmyakIrttanaM tulyayogopamA iti lakSaNam / yatheti udAharaNapradarzanArtham // 48 // tulyayogopamAmAha divaiti / pulomAriH indraH divaH svargasya rakSAyai, bhavAn bhuvaH pRthivyAH rakSAyai jAgartti, tema indreNa asurA hanyante, tvayA sAvalepAH garvitAH nRpAH hanyante / zratra hInasya prastutasya rAjJaH guNAdhikena indreNa ekajAtIya kriyAkaraNena samIkaraNAt tukhyayogopamA iti // 48 // hetUpamAm udAharati kAntyeti / sugamam / atra rAjJaH candrAdibhiH sAdRzyasya kAntyAdihetukatvAt aiSA hetUpamA iti // 50 // itthamupamAM tadbhedAMca nirUpya prasaGgatastagatAn doSAm vivakSuH teSAJca kadAcit adUSakatvamAha neti / yatra dhImatAM sAmAjikAnAm uddegaH pratItivighAtaH na bhavati tAdRze bhinna pRthagbhUte liGgavacane tathA honAdhikatA honapadatvam adhikapadatvaM vA upamAdoSAya na alaM naH prabhavantItyarthaH 1 doSAca prAcaunairuktAH / yathA honAdhikatvaM vacanaliGgabhedo
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kAvyAdarza . strIva gacchati SaNDo'yaM vaktyeSA strI pumAniva / prANA va priyo'yaM me vidyA dhnmivaarjitaa||52|| vipryyH| asAdRzyAsambhavau ca doSAH saptopamA gatA iti| honAdhikatA ca upamAnasya upameyApekSayA iti bodhym| liGgavacanavyatyAse sAdharmyasya ubhayAnvayAbhAvena sAmyasya samyagapratItiH, haunatAyAm upamAnasya apakRSTatvAva bodhAt prastutasya upameyasya anutkarSaH, adhikapadatve ca upameyasya nikRSTatvapratItiretadeva doSakAraNaM, yatra tu etAni kAraNAni na santi tatra eteSAM na doSAvahatvamiti bhAvaH / kecit tu kAlapuruSavidhyAdibhedAnapi upamAdoSAnAhuH udAharanti ca krameNa / yathA, kApyabhikhyA tayorAsIt vrajatoH zuddhavezayoH / himanirmuktayoryoge citrAcandramasoriva // patra citrAcandramasorabhikhyAyA na pratItatvam apitu sArvakAlikatvam / lateva rAjase tanvi ! atra latApakSe rAjate iti yojyam / ciraM jIvatu te sUnurmArkaNDeyamuniryathA iti| atra mArkaNDeyamuniryathA jIvatIti prayojyam / ete doSAzca prAyazaH kavibhiragaNitA iti bodhyam // 51 // __liGgavacanabhedasya adUSakatvaM darzayati striiti| ayaM SaNDaH strIva gacchati, eSA strI pumAniva vti| atra kriyAiyasya sAdhAraNadharmasya ubhayatrAnvayAt liGgabhede'pi na doSaH / ayaM janaH me prANA iva priyaH, tathA vidyA dhanamiva arjitaa| ityetayorupamAnayoH vacanabhede'pi sAdhAraNadharmavayasya vacanavipariNAmena anvaye dhImatAM na pratautivyAghAta iti na dossaavsrH| evamubhayatra anvayayogyakriyayA vacanabhede'pi na
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dvitIyaH paricchedaH / bhavAniva mahIpAla / devarAjo viraajte| / / alamaMzumataH kakSAmAroDhuM tejasA nRpaH // 53 // ityevamAdau saubhAgyaM na jahAtyeva jAtucit / astyeva kvaciduddegaH prayoge vAgvidAM yathA // 54 // dossH| yathA, taddezo'sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // atra dadhate iti kriyApadaM dhAdhAtobahuvacananiSpanna tathA dadhadhAtorekavacananiSpannaJceti ubhayatrAnvaye na kazcid bAdhaH / evamanyAnyapi mahAkaviprayuktAni santIti avadheyam // 52 // hInatAyAmadhikatAyAJca doSAbhAvaM darzayati bhavAniti / he mahIpAla ! devarAjaH bhavAniva viraajte| atra upamAnasya rAjaH manuSyatvAt upameyadevarAjApekSayA nyUnatvaM svata: siddhamapi rAnaH lokapAlAMzasambhUtayA na atyantaM vairasyam Avahatauti na doSaH, rAjJazca lokapAlAMzasambhUtatve pramANaM yathA aSTAnAM lokapAlAnAM vapurdhArayate nRpa iti / iyantu vipayAsopamAlaGgatiH asyAJca prAyazaH evaM doSaH sambhavatIti bodhyam / apica, utsaGgitakuraGgo'yamRkSamaNDalamadhyagaH / vidhu rvyAghra ivAbhAti hantuM virahadurbalAn // iti| atra liSTavizeSaNena nikRSTasyApi vyAghrasya upamAnatvaM na doSAyeti / nRpaH tejasA aMzumataH sUryyasya kakSAM sAdRzyamiti yAvat AroDhum alaM samarthaH / atra nRpasya upamAnam aMzumAn devatvAdadhika iti / evamanyatrApi draSTavyam // 53 // ityevamAdau utkarSa evamAdiprayoge jAtucit kadAcit saubhAgyam na jahAti tyajati eva, kvacit prayoge tu vAg
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kAvyAdarza / haMsIva dhavalacandraH sarAMsIvAmalaM namaH / bhabhito bhaTaH zveva khadyoto bhAti bhaanuvt||55 IdRzaM vaya'te sadbhiH kAraNaM taba cintyatAm / guNadoSavicArAya svayameva manISibhiH // 56 // ivavat vA yathAzabdAH samAnanibhasannibhAH / tulyasaGkAzanIkAzaprakAzapratirUpakAH // 57 // pratipakSapratidvandipratyanIkavirodhinaH / / saTTaksadRzasaMvAdisajAtIyAnuvAdinaH // 58 // vidAM viduSAm uddegaH pratItivyAghAtaH asti| yatheti udAharaNArtham // 54 // - udAharati hNsiiveti| candraH haMsIva dhavalaH, nabhaH sarAMsIva amalaM, bhaTaH sainikaH khA iva bhartRbhaktaH, svAmyanuraktaH tathA khadyotaH bhAnuvat bhaati| atra yathAkramam upamAnAnAM liGgabheda: vacanabhedaH nyUnatvam adhikatvaJca sAmAjikAnAM vairasyamAvahatauti eteSAM dUSakatvaM naiyAyikamiti bhAvaH // 55 // - upasaMharati iidRshmiti| sadbhiH sudhaubhiH IdRzaM kAvyaM vardhate tyajyate na prayujyate nAdriyate ca iti bhAvaH / mano. SibhiH sahRdayaiH svayameva tatra varjane guNadoSavicArAya cintya tAm // 56 // - upamApratItirabhidhayA lakSaNayA vyanjanayA ca bhavatIti tasyA vAcakAdauni nirUpayati ivetyaadi| ivAdyupamAntAH zabdAH bAcakAH, vaditi, kalpadezyadezIyA iti ca tahitapratyayAva vAcakeSu antarbhavanti / vA ityasyopalakSaNatvAt ca.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / prativimbapraticchanda sarUpasamasammitAH / salakSaNasadRcAbhasapakSopamitopamAH // 56 // kalpadezIyadezyAdiprakhyapratinidhI api / savarNatulitau zabdau ye cAnyUnArthavAdinaH // 60 // samAsazca bahubrIhiH zazAGkavadanAdiSu / sparddhate jayati dveSTi duhyati pratigarjati // 61 // AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati / viDambayati sandhatte hasataurSyatyasUyati // 62 // tasya muSNAti saubhAgyaM tasya kAntiM vilumpati / tena sAIM vigRhNAti tulAM tenAdhirohati // 63 // tatpadavyAM padaM dhatte tasya kakSAM vigAhate / tamanvetyanubadhnAti tacchIlaM tanniSedhati // 64 // tasya cAnukarotIti zabdAH sAdRzyasUcakAH / upamAyAmime proktAH kavInAM buddhisaukhyadAH // 65 // ityupamAcakram / 3 zabdo'pi tasyApi aupamyavAcitvAt / nibhAdayaH zabdAH samAsAntargatA eva nirdizyante / anyUnArthavAdina: ahInArthavAcakAH / samAsazca bahubrauhiH, karmadhArayazceti vaktavyam, yathA, puruSavyAghra ityAdi / zazAGka iva vadanaM yasyA iti bahuvrIhau madhyapadalopaH / spardhate ityAdyasUyatItyantAH zabdAH lakSakAH tasyA muSNAtItyAdiniSedhatItyantAH vyaJjakAH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamucyate / yathA bAhulatA pANipadma caraNapallavaH // 66 // tacchaulamiti, tasya zIlaM svabhAvamityarthaH anubadhnAti anukaroti ityarthaH / tat taccholamityarthaH niSedhati tahat AcarituM vArayati ityarthaH / ime kavInAM buddhisaukhyadA manaHsaukhyavidhAyinaH sAdRzyasUcakAH sAdRzyabodhakAH zabdA: upamAyAM proktAH nirdiSTA: aupamyadyotanAya prayujyante ityarthaH // 57-65 // __ iti uktarUpam upamAyAzcakaM prakaraNamityarthaH / samprati rUpakaM nirUpyate upmeti| tirobhUtaH antarbhUtaH bhedaH prakatAprakatayoH vizeSajJAnaM yatra tAdRzau upamA eva rUpakam ucyate kavibhiH iti zeSaH / tathAca upamAnopameyayoH abhedapratautipUrvakasAmyaM rUpakamiti lakSaNam upamAyAntu abhedprtiitirnaastiitynyorbhedH| iha tu abhedapratIti: sAdhyarUpA, atizayoktau ca siddharUpati anayorbhedazca boddhavyaH / yathA, bAhulatetyAdi bAhureva latA bAhulatA, pANireva pacaM pANipagaM, caraNa eva pallavaH caraNapallavaH / atra rUpakakarmadhArayaH vyAse yathA, bAhureva ltetyaadi| atra bAhI latAtvAropaH bAhulatA ivetyAdyupamApekSayA samadhikaM vaicitram pAvahati iti bodhyam / mukhacandraM pazyAmautyAdau mukhaM candra iva ityupamitasamAsasya tathA mukhameva candra iti rUpakasamAsa. syApi sambhavAt ubhayoH saGkara iti| yatra tu sAdhayaM upameye mukhyatayA, upamAne tu upacaritatvena sthitaM tatra upamAyAH prAdhAnyaM yatra ca upamAne mukhyatayA, upameye ca upacAraNa sthitaM tatra rUpakasya prAdhAnyaM yathA, mukhacandraM cumbatItyAdI
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 81. aGgulyaH pallavAnyAsan kusumAni nakhArciSaH / bAhU late vasantazrIstva' naH pratyakSacAriNau // 67 // ityetadasamastAkhyaM samastaM pUrvarUpakam / smitaM mukhendorjyotsneti samastavyastarUpakam // 68 // tAmrAGgulidalazreNi nakhadaudhitikesaram / upamA eva tathA mukhacandraH prakAzate ityAdI rUpakameva na tu ubhayoH saGkara iti bodhyam // 66 // naH vyastarUpakasya udAharaNamAha aGgulya iti / tvaM asmAkaM pratyakSacAriNI paridRzyamAnA vasantazrIH / tathAhi, te aGgulyaH pallavAni, nakhArciSaH kusumAni, bAha late / atra liGgabhedapradarzanena / rUpake liGgabhedo na doSovaha iti sUcyate / kadAcit vacanabhedo'pi na doSAya / yathA, zAstrANi cakSurnavamityAdi / atra zAstrANi ityanena sarvazAstrajJAnasya lAbhAt jJAnasya ca ekajAtIyatvAt bahuvacanAntamapi ekavacanAntavat bhAsate / anodRzasthAne tu doSAya / yathA, mukhaM padmAnItyAdi // 67 // itIti / iti pUrvoktametat aGgulya ityAdi asamastAkhyam asamastarUpakam ityarthaH, tatpUrvarUpakantu bAhra latetyAdi samastarUpakam / smitaM mRduhAsyaM mukhendoH mukhameva induH tasya jyotsnA iti / samastavyasvarUpakam ubhayamizrarUpakam ityarthaH / tathAca, smitaM jyotsnA iti vyastaM mukhendoriti samastam // 68 // sakalarUpakaM nirUpayati tAmtreti / tAmrAGgulaya eva dalazreNayaH yasya, tathA nakhAnAM dIdhitayaH kiraNA eva kesarA yasya
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthe triyate mUrdhni bhUpAlairbhavaJcaraNapaGkajam // 61 // aGgulyAdau dalAditvaM pAde cAropya padmatAm / tadyogyasthAnavinyAsAdetat sakalarUpakam // 70 // akasmAdeva te caNDi ! sphuritAdharapallavam / mukhaM muktAruco dhatte gharmAmbhaHkaNamaJjarIH // 71 // tAdRzaM bhavaccaraNa eva paGkajaM tat bhUpAlaiH mUrdhni triyate / ava aGgulyAdau dalAditvaM dalazreNitvaM tathA pAde caraNe padmatAM paGkajatvam Aropya tasya paGgajasya yogye sthAne zirasi ityarthaH vinyAsAt dhAraNAt etat sakalarUpakaM sampUrNarUpakaM sarvAvayavasya rUpaNAt / atra mUrdhni dhAraNarUpasya sAdhAraNadharmasya upamAne paGkaja eva aucityAt rUpakasamAsaH na tu upamitasamAsaH upameyasya caraNasya mUrdhni dhAraNAyogyatvAt ityuktameva prAk / darpaNakArastu idaM sAGgarUpakamAha / yathA, aGgino yadi sAGgasya rUpaNaM sAGgameva tat / yathA, rAvaNAvagrahaklAntamiti vAgamRtena saH / abhivRSya marucchasyaM kRSNameghastirodadhe // iti // 68 // 70 // Hd avayavarUpakaM nirUpayati akasmAdityAdi / he caNDi ! atikopane ! caNDa stvatyanta kopana ityamaraH / te tava mukham akasmAdeva sphuritaH kampitaH adhara eva pallavaH yatra tAdRzaM sat muktAnAM ruca iva rucaH kAntayo yAsAM tAdRzIH gharmAnbhasAM kaNA eva maJjaryyaH tAH dhatte dhArayati / atra gharmAmbhaH maJjarIkRtya maJjarautvena Aropya tathA adharaM pallavIkRtya pallavatvena Aropya AsyaM mukhaM na anyathAkkataM padmatvena na Aropitam / ataH avayavamAttrarUpaNAt avayavarUpakam / mukhe padmatvAro
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| maJjarIkRtya dharmAmbhaH pallavIkRtya cAdharam / nAnyathAkRtamavAsyamato'vayavarUpakam // 72 // valiAtabhu galaharma jlmaalohitekssnnm| ' vivRNoti madAvasthAmidaM vadanapaGkajam // 73 // avikRtya mukhAGgAni mukhamevAravindatAm / AsIt gamitamavedamato'vayavirUpakam // 74 // madapATalagaNDena raktanetrotpalena te / mukhena mugdhaH so'pya Sa jano rAgamayaH kRtaH // 7 // pastu arthavazAt unnyH| darpaNakArastu idamekadezavivarti: ruupkmaah| yathA, yatra kasyacidArthatvamekadezavivarti tat iti // 71 // 72 // - avayavirUpakaM nirUpayati vliaateti| valiAte bhuvau yatra tat calitayugalaM galanti dharmajalAni yasmAt tAdRzaM tathA Alohite Arakte IkSaNe yasya tathAbhUtam idaM vadanameva paGkajaM madAvasthAM madyapAnajanitAM dazAM vivRnnoti| atra mukhAni avizvatya paGkajAGgatvena anAropya mukhameva aravindatAM gamitaM pavAjatvena Aropitam, ataH avayavimAnasya rUpaNAt avayavirUpakamidam / atra upamA eva sAdhIyasI na rUpakaM sAdhAraNadharmasya bhUvalAnAdikasya upameye vadane eva mukhyatayA varttanAt paGkaje ca upacaritatvAt. ata: vadanamambujam iti pATha eva sAdhIyAniti sudhaubhiH vicArtham / darpaNakArastu idaM niraGgarUpakamAha // 73 // 74 // avayavarUpakasya vizeSAn darzayati mdetyaadi| sa eSa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza ekAGgarUpakaJcaitadevaM hiprabhRtaunyapi / aGgAni rUpayantyatra yogAyogI bhidAkarau // 76 // smitapuSpojjvalaM lolanevabhRGgamidaM mukham / iti puSpadirephANAM saGgatyA yuktarUpakam // 77 // idamAIsmitajyotsna snigdhanetrotpalaM mukham / iti jyotsnotpalAyogAdayuktaM nAma rUpakam // 7 // jano'pi te tava madena pATalau gaNDau yasya tena tathA rakte nete eva utpale yasya tAdRzena mukhena mugdha: tathA rAgamayaH anurAgapUrNa ityarthaH kRta ityanvayaH / atra raktanetrotpaleneti ekAGgamAtrarUpaNAt ekAGgarUpakamidam / evaM yatra aGgahayena rUpaNaM tatra hyaGgarUpakam / evaM vaanggruupkaadi| atra avayavarUpake aGgAni rUpayanti aprastutatvena Aropayanti na tu aGginam iti zeSaH, ata: aGgasya aGgayoH aGgAnAM vA yogaH ayogazca bhidAkarau bhedakau // 75 // 76 // atha yuktarUpakaM nirUpayati smiteti| smitameva puSpa smitapuSpa tena ujvalaM lole netre eva bhRGgau yatra tAdRzam idaM mukhamityatra puSpahirephANAM saGgatyA yogena smite puSyatvasya netre bhramarasya samAropaNetyarthaH yuktarUpakamidam // 7 // - ayuktarUpakamAha idmiti| A, smitameva jyotsnA yatra tat tathA snigdhe netre eva utpale padma yatra tAdRzaM mukham ityatra jyotsrotyalAyogAt jyotsrayA utpalasya ayogAt bhitrakAlInatvAdubhayoriti bhAvaH, ayuktaM nAma rUpakam // 78 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 85. rUpaNAdaGgino'GgAnAM ruupnnaaruupnnaashryaat|| rUpakaM viSamaM nAma lalitaM jAyate yathA // 7 // madaratAkapolena mnmthstvnmukhendunaa| nartita latenAlaM mardituM bhuvanavayam // 8 // haripAdaH zirolamnajaGga knyaajlaaNshukH| / jayatyasuraniHzaGkasurAnandotsavadhvanaH // 81 // " vizeSaNasamagrasya rUpaM ketoryadIdRzam / pAde tadarpaNAdetat savizeSaNarUpakam // 2 // viSamarUpakamudAharati ruupnnaaditi| paGginaH rUpasAt tayA aGgAnAM tadavayavAnAM rUpaNArUpaNAt kasyaci. daGgasya rUpaNAt kasyacit vA arUpaNAt lalitaM sundaraM vaicitAjanakamityarthaH viSamaM nAma rUpaNaM jAyate, yathA madena rato kapolau yasya tena tathA narttite dhruvau eva late yatra tAhazena tvanmukhameva industena manmathaH bhuvanavayaM mardituM jetum alaM samarthaH / aGgini mukhe indutvAropaH tathA tadaGgIbhUtayorbuvoH latAtvAropaH kapolayostu nAropa iti vaiSamyam // 8 // ___ savizeSaNarUpakaM nirdizati harauti / zirasi aprabhAga lagna aGgukanyAyA gaGgAyA jalameva aMzakaM zvetavasanAcalaM yasya saH tathA asurebhyaH niHzaGkA ye surAH devA: validamanAt iti bhAvaH teSAmAnandotsavasya dhvaja: haripAdaH vAmanadharaNaH jyti| vizeSaNasamagrasya savizeSaNastha ketovaMjasya yat' IdRzam uktarUpaM rUpaM, pAde caraNe tasya arpaNAt pArIpAt savizeSaNarUpakamidam // 81 // 2 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyapadArga na maulayati manAtina nmo'yvgaahte| ...... khanmukheddharmamAsUnAM haraNAyaika klptemaa83|| akriyA candrakAr2yANAmanyakAryasya ca kriyaa| aba sandazyate yasmAd viruI nAma ruupkm||8|| gAmbhIryeNa samudro'si gauraveNAsi parvataH / kAmadakhAca lokAnAmasi tvaM klppaadpH||8|| gAmbhIryapramukhairana hetubhiH sAgaro giriH / kalpadrumazca kriyate tadidaM heturUpakam // 86 // , virurUpakaM nirUpayati netyaadi| tava mukhameva induH padyAni na molayati na saGkocayati aprakAzAditi bhAvaH, nabhana.. AkAzaca na bhavagAhate na uttiSThati avanatatvAta iti bhAvaH / kevalaM mama asUnAM prANAnAM haraNAya evaM kalpate yatate / mAninI prtyuktiriym| atra candrasya AropyamANasya kAryANAM padmanimaulanAdaunAmakriyA ananuSThAnaM pratyuta anyasya yamasya kAryasya prANaharaNarUpasya kriyA yasmAt sandaryate tasmAt idaM viruDaM nAma rUpakam upameyasya mukhasya upamAnAbhinnatayA upUmAna kAryakAritvasya evaucityAt .. tadanyakAryakaraNAca virodhAbhAsa iti bodhyam // 83 // 84 // .. heturUpakaM nirUpayati gaambhiiryennetyaadi| gAmbhIryeNa durIgAhAzayatvena samudraH asi, gauraveNa sAravattayA parvataH pasi. tathA lokAnAM kAmadatvAt. kalpapAdapaH asi, sarvatra . hetau ddhtiiyaa| atra gAmbhIryapramukhaiH hetubhiH upameye sAgaraH
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchadaH / rAjahaMsopabhogAha bhrmrpraaysaurmm|.. sakhi ! vatvAmbujamidaM taveti zliSTarUpakam // 8 // dRSTaM sAdhayaMvaidhayaMdarzanAT gogAmukhyayoH / upamAvyatirekAkhyaM rUpakadvitayaM yathA // 88 // ayamAlohitacchAyo maMdena mukhcndrmaaH| sannahodayarAgasya candrasya pratigarjati // 6 // giriH tathA kalpadrumaH kriyate Aropyate tat tasmAt hetunibandhanAropaNAt heturUpakamidam // 85 // 86 // niSTarUpakaM nirUpayati raajeti| he sakhi ! tava iTaM vameva ambujaM rAjahaMsaH rAjazreSThaH haMsavizeSazca tasya upabhogAI sambhoMgayogyaM bhramaraH kAmukaH SaTpadazca tasya prArthya sahaNIya sauramaM yasya tAdRzaM, 'rAjahaMsastu kAdagne kalaIsa nRpottame / bhramaraH kAmuke bhRGga iti ca medinii| ityatra viSTarUpakaM sAdhAraNadharmasya rAjahaMsopabhogArhatvAdirUpasya zreSamUlakatvAt iti // 87 // upamArUpakaM vyatirekarUpakaJca nirUpayati iSTamiti / guNayogAt pAropyamANa: candrAdigauNa: AropaviSayaH sukhAdizca mukhyaH tayoH sAdharmyadarzanAt sAdhAraNadharmoMgAt upamArUpakaM vaidhaya'yogAt vyatirekarUMpakam iSTa kavibhiH iti zeSaH / yatheti udAharaNArtham // .88 // upamArUpakamudAharati aymiti| madene madyapAnanaM pAlohitA bhAratA chAyA yasya tAdRzaH ayaM mukhameva candramA: satrahaH samujjvala: udayarAgaH udayakAlaunalauhityaM yasya tathA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 .. kAbAdaNe candramAH pIyate devairmavA vanmukhacandramAH / .. asamagro'pyasau zazvadayamApUrNamaNDalaH // 10 // mukhacandrasya candravamityamanyopatApinaH / na te sundari ! saMvAdotyetadAparUpakam // 1 // mukhendurapi te caNDi ! mAM nirdahati nirdayam / bhUtasya candrasya pratigarjati, candrasyeti karmaNi sssstthii| tathAbhUtaM candraM spaIte na tu anukarotItyarthaH / atra candrAbhivatayA pAropaviSayasya mukhasya praupamyasUcakapratigarjanarUpasAdharmya sambandhAt upamArUpakamidam // 8 // .. vyatirekarUpakamudAharati candramA iti| devaiH asamayo 'pi asau candramAH zazvat poyate, mayA tu ApUrNamahala: sampUrNaprakAzaH payaM tava mukhameva candramAH poyte| patra mukhyagaurayormukhacandrayoH sampUrNatvAsampUrNavarUpavaidharmyayogAt vyatirekarUpakamidam / ayazca vyatirekaH upameyasya upamAnAt samadhikamutkarSa vyannayati // 8 // pAkSeparUpakaM nirUpayati mukheti| he sundari! panyopatApinaH kamalasantApakasya athavA virahijanapaur3akasya candrasya iti zeSaH, candravate tava mukhameva candraH tasya na saMvAdi nAnu. kArakaM na sadRzamityarthaH / candraH paropatApakaraH tvamukhantu sarvAvAdakamiti bhaavH| etat prAkSepo nindA, candrasya upamAnabhUtasya parapaur3akatvena nindAprakaTanAt pAzupAkhyaM rUpakam // 81 // ... samAdhAnarUpakaM nirdiyati mukhenduriti| he cali!
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| bhAgyadoSAt mamaiveti tatsamAdhAnarUpakam // 2 // mukhapaGkajaraGge'smin bhUlatAnartakI tava / lolAnRtyaM karotIti ramyaM rUpakarUpakam // 6 // naitanmukhamidaM padmaM na neve bhramarAvimau / etAni kesarANyeva naitA dantArciSastava // 64 // mukhAditvaM nivatyai va padmAditvena ruupnnaat| udbhAvitaguNotkarSaM tattvApaGgavarUpakam // 65 // kopane ! mamaiva bhAgyadoSAt te mukhameva indurapi mAM nirdayaM nirdahati taapyti| iti atra samAdhAnAt bhAgyadoSAameti khayaM hetuvAdapradarzanAt etat samAdhAnarUpakam // 82 // ___rUpakarUpakaM lakSayati mukheti| asmin tava mukhameva paGkajaM tadeva raGgaH nRtyazAlA tasmin bhUreva latA sA eva nartakI lolAnRtyaM karoti etat ramyam atimanoharaM rUpakarUpakaM rUpitasyApi rUpaNAt, tathAca prathamaM mukhe panajatvAropaH tadanantaraJca mukhapaGkaje raGgatvAropa: evaM dhruvi latAvAropaH tadanantaraM latAyAM nartakItvAropa iti| idaJca samAve eva bodhyam, asamAse tu ekasmin bahUnAmArope hetumati heturUpakam ahetuke mAlAvayavirUpakamiti // 3 // tattvApaGgavarUpakaM nirUpayati netyaadi| etat tava mukhaM na paJa, na netredamau bhramarI, etAni kesarANi kicalkAH, etA dantArciSaH n| atra mukhAditvaM mukhatvAdikaM nivarva pratiSidhya eva padmAditvena padmavAditvena :rUpaNAt mukhAdiSu panatvAdibhiradhyAsAt etat udbhAvitaH vyanita: guNastra upa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAMdameM na paryanto vikalpAnAM rUpakopamayorataH / didmAvaM darzitaM dhIrairanuktamanumIyatAm // 16 // rUpakacakram / jAtikriyAguNadravyavAcinaikava varttinA / sarbavAkyopacArazcet tamAhurdIpakaM yathA // 17 // meyagatasya utkarSaH vaicitrayAtizayaH yatra tat tattvApahnavarUpakaM tattvasya yAthArthyAsya mukhatvAdikasya apavamUlakatvAdityarthaH / darpaNakArastu idamapatimevAha / yathA prakRtaM pratiSidhyAnyasthApanaM syAdapahnutiriti / rUpakalakSaNaJca nirapahnutirevAha / yathA, rUpakaM rUpitAropo viSaye nirapahnave iti // 84 // 85 // rUpakaM saMharati neti / rUpakasya upamAyAzca vikalpAnAM vizeSANAM payryantaH zeSaH na astIti zeSaH, ata: dinA pradarzanamAtraM darzitaM mayA iti zeSaH, anuktam akathitaM dhIraiH dhImadbhiH anumIyatAm anumAnena jJAyatAm // 86 // rUpakANAM cakraM saMhatiH idamiti zeSaH / atha dIpakamAha jAtIti / ekatra prabandhasya yasmin kasmiMzcit zraMze AdAvante madhye vA ityarthaH / varttinA sthitena jAtivAcakena kriyAvAcakena guNavAcakena vA dravyavAcakena ekena padena yadi sarvasya vAkyasya prabandhaghaTakasya upacAraH upakAraH anvayopapattirityarthaH / yadi bhavati taM daupakam haH dIpasya ekadezasthitasya api dezAntarIyapadArtha prakAzanavat 'asya sarvopakArakapadamUlakatvAt iti bhAvaH / darpaNakArastu prastutaprastutayordopakantu nigadyate / zratha kArakamekaM svAdanekAsu kriyAsu ceti lakSaNamAha // 87 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya: pariSchedaH / 1 pavano dakSiNaH parNa jIrNa harati vIrudhAm / sa evAvanatAGgInAM mAnabhaGgAya kalpate . caranti caturambhodhivelodyAneSu dntinH| .. cakravAkAdrikuJjeSu kundabhAso guNAzca te // 6 // zyAmalAH prAvRSeNyAbhirdizo jImUtapatibhiH / bhuvazca sukumArAbhirnavazAhalarAjibhiH // 10 // tatra jAtigatadIpakamudAharati pavana iti| dakSiNaH pavanaH vIrudhAM latAnAM jINaM paNaM patraM harati / sa eva pavana: avanatAGgInAM mAnabhaGgAya kalpate prabhavati tasya atIvoddIpakatvAt iti bhAvaH / atra pUrvAIvAkye pavana iti jAtivAcaka padam uttarAIvAkye ca sa eveti tacchabdaparAmarzAt pavana eva avagamyate ataH ekema pavanena padyasthasarvapAdaireva samanvayAt jAtigataM dIpakamidam // 18 // kriyAdIpakamAha crntiiti| dantinaH diggajAH te tava kundabhAsa: zubhrAH guNAzca caturambhodhivelodyAneSu tathA cakravAkAdrikuJjeSu caranti, tava yazAMsi vizvavyApakAnauti bhaavH| atra ekena carantIti kriyApadena cakArabalayogAt ubhayAIyoH vAkyAnvayopapatte: kriyAdIpakamidam // 8 // guNadIpakamAha zyAmalA iti| dizaH prAvaSeNyAbhiH vArSikobhiH jaumUtapaGktibhiH megharAjibhiH bhuvazca sukumArAbhiH komalAbhi: navazAhalarAjibhiH shyaamlaaH| atra thAmalA iti guNavAcakena diza iti padasya tathA cakArabalayogAt bhuva iti padasya samanvayAt guNadIpakamidam // 100
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbAdarza viSNunA vikramasthena dAnavAnAM vibhUtayaH / kApi nItAH kuto'pyAsannAnautA daivataIyaH 101 ityAdidopakAnyatAnyevaM madhyAntayorapi / vAkyayodarzayiSyAmaH kAnicittAni tdythaa||102|| natyanti niculotsaGge gAyanti ca kalApinaH / badhanti ca payodeSu dRzo harSAzrugarbhiNIH // 103 // dravyadIpakamAha vissnnuneti| vikramasthena trivikrameNa viSNunA dAnavAnA baliprabhRtaunAM vibhUtayaH kvApi nautAH, tathA daivatAnAm indrAdInAm RddhayaH kuto'pi AnItA paasviti| atra viSNuneti ekavyaktivAcitayA dravyeNa pUrva vAkye anvite'pi punaruttaravAkyena anvayAt dravyarUpakamidam ityamAdidopakAnyukA madhyAntayorapi dopakAni vaktaM pratijAnaute itiiti| iti uktaprakAreNa AdidIpakAni pAdipadagatAni jAtyAdidIpakAni uktAni, evaM AdidIpakavat madhyAntayorapi vAkyayoH kAnicit tAni dopakAni darzayiSyAmaH yatheti vakSyamANodAharaNArtham // 102 // ___ jAtigatamadhyadIpakamAha nRtyntauti| kalApinaH mayUrAH niculasya sthalavetasasya utsaGge adhobhAge nRtyanti, gAyanti kekAdhvani kurvanti tathA payodeSu medheSu harSAzrugarbhiNIH pAnandavASpavAhinIH dRzaH cakSuSi badhnanti / atra madhyavAkAgatena kalApina iti padena cakArabalAt vAkyAntarAnvayAt kalApina ityasya jAtivAcakavAca jAtigatamadhyadIpakamidam // 103 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ .83 dvitIyaH paricchedaH / mando gandhabahaH kSAro vahirinduzca naayte| carcAcandanapAtazca zastrapAtaH pravAsinAm // 104 // jalaM jaladharodgauNaM kulaM gRhazikhaNDinAm / calaJca tar3itAM dAma balaM kusumadhanvanaH // 10 // tvayA naulotpalaM karNa smareNAstraM shraasne| mayApi maraNe cetastrayametat samaM kRtam // 106 / kriyAgatamadhyadIpakamAha manda iti| mandaH mRduH gandhavahaH vAyuH kSAra: tIkSNaH asahya ityarthaH, induzca vahniH agniH carcA zaityakriyA, tadrUpaH candanapAtaH candanAnulepanaca zastrapAta: jAyate, pravAsinAM virahiNAmiti sarvatra yojym| aba madhyavAkyagatena jAyate iti kriyApadena sarvavAkyAnvayAt kriyAgatamadhyadIpakamidam / guNadravyagate madhyadIpake yathAyathamUhanIye iti // 104 // ___jAtigatamantadIpakamAha jlmiti| jaladharohoNaM jalaM vRSTirityarthaH, gRhazikhaNDinAM gRhamayUrANAM kulaM tathA calaM caJcalaM tar3itAM dAma etat vayaM kusumadhanvana: kAmastra balaM sainyam uddIpakatvAt eteSAm iti bhaavH| atra balamiti jAtivAcakena antavAkyasthena padena sarvavAkyasamanvayAt jAtigatAntadIpakamidam // 105 // kriyAgatAntadIpakamAha tvyeti| tvayA karNe naulotpalaM pareNa kAmena zarAsane astra, mayApi maraNe cetaH cittam etat vayaM samaM yugapat kRtm| mAninI prati nAyakasya uktiriym| antavAkyasthena kRtamiti kriyApadena sarvavAkAsama
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kA~bAdarza zukaH khitArciSI hA pakSaH paJcazarasya saH / / sa ca rAgasya rAgo'pi yUnAM ratyutsavazriyaH 107 ityAdidIpakatve'pi puurvpuurvvykssinnii| vAkyamAlA prayuktati tanmAlAdIpakaM mtm||108|| avalepamanaGgasya barddhayanti balAhakAH / karzayanti tu dharmasya mArutItazIkarAH // 16 // vayAt kriyaagtaantdiiprkmidm| guNadravyagate antadIpake tu khayamUhanauye // 106 // atha mAlAdIpakamAha zukla ityaadi| zuktaH pakSaH khitArciSaH khetakiraNasya candrasya vRya bhavati, saH pakSaH paJcazarasya kAmasya vRtri, sa ca kAmaH rAgasya anurAgasya vRdaya rAgo'pi yUnAM taruNAnAM ratyutsave zriyaH vaidya / iti patra prAdidIpakatve'pi AdivAkyasthena zuklaH paJcaH iti jAtiguNavacikena sarvavAkyAnvaye'pItyarthaH pUrvapUrvavyapekSiNI pUrvapUrvavAkyamapekSamANA vAkyamAlA vAkyasamUhaH prayuktA iti vaicitravAtizayAt prati bhAvaH mAlAdIpakaM matam / tathAca unnadIpakasya pUrvapUrvasApekSottarottaravAkyagatatvaM mAlAdIpakamiti tAtparyam // 107 // 108 // viruddhArthadIpakaM nirUpayati avlepmiti| balAhakA meghAH anaGgasya kAmasya pravalepaM vaIyanti, dharmasya prauyasya tu avalayaM karzayanti gaumaM kshaukurvntiityrthH| mAratoddatazIkarI rati balAhakA iti padasya vishessnnm| atra avalepapadaina balAhakapadena ca vaInakarzanarUpakriyayoH karmabhUtena kartumUrtana
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIya pricchedH| avalepapadenAva balAhakAmadenA cH| kriye viruGge saMyukta tadviruddhArthadIpakam // 11 // haratyAbhogamAzAnAM gRhNAti jyotiSAM gaNam / Adatte cAdya me prANAnasau jaladharAbalI // 111 // anekazabdopAdAnAt kriyaikaivAna dIpyate / yato jaladharAbalyA tasmAdekArthadIpakam // 112 // hRdyagandhavahA stuGgA stamAlazyAmalatviSaH / divi bhramanti jomUtA bhuvi caite mataGgajAH 113 caH viruhe vaInakarzanarUpe kriye saMyukta anvite, tat tasmAt viruddhaarthdiipkmidm| etacca AdivAkyena avalepamiti padena balAhakA iti padena ca sarvavAkyAtvayAt balAhakasya jAtivAcakatvAt avalepasya ca - guNavAcitvAt AdigataH jAtidIpakaguNadIpakayoH saGkara iti dhyeyam // 108 // 110 // ____ ekArthadIpakamudAharati hrtiityaadi| asau jaladharAvalI pAzAnAM dizAm AbhogaM vistAraM harati, jyotiSAM gaNaM grahAti, adya - me mama prANAMzca aadtte| atra anekeSAM. zabdAnAM harati gRhAti Adatte iti kriyAvAcakAnAm upAdAnAt grahaNAt apirata UhanIyaH / yataH jaladharAvatyAH ekA eva-kriyA ekArthakatvAt trayANAmeva kriyAvAcakapadAnA. miti bhAvaH dozyate, tasmAt ekArthadIpakamidam // 111 // 112 // niSTArthadIpakamudAharati hRdyeti| hRdyaH zItalatvAt . manoramaH gandhavaho, yeSu te, iti jImUtavizeSaNam / idyaM gandhaM madajanitaM vahantIti tathoktA. iti mtnggjvishessnnm,|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza ava dharmerabhinnAnAmadhANAM dantinAM tathA / bhramaNenaiva sambandha iti niSTArthadIpakam // 114 // anenaiva prakAreNa zeSANAmapi diipke| vikalpAnAmavagatirvidhAtavyA vicakSaNaiH // 115 // iti dIpakacakram / arthAtti: padAvRttibhayAvRttireva ca / dIpakasthAna eveSTamaladdhAravayaM yathA // 116 // vagandhavahAH tamAlavat zyAmalA: viSaH kAntayaH yeSAM mAdRzAH naumUtAH divi AkAze, ete mataGgajAzca bhuvi bhrmnti| atra dharmaH sAdhAraNaiH hRdyagandhavahatvAdibhiH abhibAnAm abhrANAM tathA dantinAm ekayA bhramaNakriyayA eva vAkyahaye sambandha iti liSTArthadIpakaM hRdyagandhavahatvarUpaniSTArthasya prakaTanAt iti bhAvaH // 113 // 114 // dIpakaM saMharati aneneti / anena eva prakAreNa vaicitrAvizeSavarIna daupake zeSANAm uktAvaziSTAnAM vikalpAnAM bhedAnAm avagatiH jAnaM vicakSaNaiH sudhIraiH vidhAtavyA // 11 // iti uktavidhaM dopakAnAM cakra smuuhH| atha prAkRttiM nirUpayati arthAhattiriti / dIpakasthAne dIpakasya sambhave arthAvRttiH padAvattiH ubhayAvRttizca idam alakAratrayam iSTaM kavibhiriti zeSaH / arthasya ekasya vAkyArthasya pAttiH vAkyAntare punarupasthitiH, padAvRttiH vAkyAtarIyapadasya vAkyAntare punarupasthitiH, ubhayAttiH vAkyArthasya padasya ca vAkyAntare punrupsthitiH| dIpake tu vAkyA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / vikasanti kadambAni sphuTati kuTajadrumAH / unmIlantica kandalyo dalanti kakubhAnica 117 utkaNThayati meghAnAM mAlA vRndaM kalApinAm / yUnAJccotkaNThayatyeSaH mAnasaM makaradhvajaH // 118 // jitvA vizva bhavAnava viharatyavarodhanaiH / ntare tatpadasyAnupAdAne'pi vAkyAntarIyapadasya anuSaGgAdinA anvayanirvAha iha tu tadarthakapadAntarasya tatpadasyaiva vA punarupAdAnamityanayorbhedaH / bhojarAjena tu zravRttitrayaM dIpakasyaiva bheda ityuktam / yathAM dopakanirUpaNe, arthAvattiH padAvRttirubhayAvRttirAvalI / sampuTaM rasanA mAlA cakravAlaca sadA // iti // 116 // arthAvRttimudAharati vikasantauti / kadambAni vikasanti kuTajadrumAH sphuTanti, kandalyaH unmIlamti kakubhAni dalanti / varSAvarNanamidam / ava vikasantItyAdipadaM bhinnaprakRtikamapi ekArthatveneti zrarthasya punarAvarttanAt arthASTattisthim // 117 // padAvRttimAha utkaNThayatIti / meghAnAM mAlA kalApinAM vRndam utkaNThayati, eSaH makaradhvajaH yUnAM mAnasam utkaNThayati ca meghAnAm uddIpakatvAt iti bhAvaH / atra prathamam utkaNThayati iti padasya zrAnandodayAt didRcayA udagrova - karaNarUpo'rthaH, aparam utkaNThyatIti padasya zrIsukAvazIkaraNarUpo'rthaH tasmAt utkaNThayatIti padamAvasya punarAvRttiH na tu arthasyeti padAvRttiH // 118 // ubhayAvRttimAha nitveti / atra bhuvi bhavAn vizva' jitvA *
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthe viharatyapsarobhiste ripuvargoM divaM gataH // 116 // ityAvRttigaNaH / et pratiSedhoktirAkSepa svaikAlyApekSayA vidhA / athAsya punarAkSepyabhedAnantyAdanantatA // 120 // anaGgaH paJcabhiH puSpairvizva' vyajayateSubhiH / ityasambhAvyamathavA vicitA vastuzaktayaH // 121 // avarodhanaiH antaHpurikAbhiH viharati, te tava ripuvargaH divaM gataH san apsarobhirviharati yuddhamaraNe svargalAbhAdapsaraH prAptiriti bhAvaH / atra viharatauti padasya tadarthasya ca uttaravAko punarAvRtteH ubhayAvRttiriti bodhyam // 118 // iti uktaprakAraH AvRttyalaGkArasya gaNaH prabheda ityarthaH / AkSepaM nirUpayati pratiSedheti / pratiSedhasya uktiH kathanaM naM tu tattvataH pratiSedhaH, tAttvikatva vaicitrAbhAvAt alaGkAraH tvAbhAvaprasaGgAt iti bhAvaH / AkSepaH pratiSedhAbhAsa ityarthaH 1 uktaJca AgneyapurANe, pratiSedha iveSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / tamAkSepaM bruvantauti / sa ca traikAlyApekSayA traikAlika vastugatatvena vidhA varttamAnAkSepaH atItAkSepaH bhaviSyadAkSepa iti asya ca tridhisthApi AkSepasya punaH AkSepyasya AkSepaviSayasya bhedAt anantato anantaprabheda ityarthaH // 120 // vRttAkSepaM nirdizati anaGga ityAdi / anaGgaH kAmaH iSubhirvANabhUtaiH paJcabhiH puSpaiH aravindAdibhiH / uktaJca, aravindamazokaJca cUtaJca navamallikA / nIlotpalaJca paJcaite pacabANasya sAyaMkAH // iti / vizvaM vyajayata vijitavAn iti
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / ityanaGgajayAyogabuddhirhetubalAdiha / pravRttaiva yadAkSiptA vRttAkSepaH sa IdRzaH // 122 // kutaH kuvalayaM karNe karoSi kalabhASiNi / / kimapAGgamaparyyAptamasmin karmaNi manyase ? 123 sa varttamAnAkSepo'yaM kurvatyevAsitotpalam / karNe kAcit priyeNaivaM cATukAreNa rudhyate // 124 // asambhAvyam avizvAsyamityarthaH tathAca vijetustAvadanaGgatva vANAnAJca paJcasaMkhyatA teSAJca puSpamayatvaM na tu dRr3hatva jetavyaJca prakANDapadArtho vizvamiti vijayo'zraya eveti bhAvaH / athavA vastUnAM padArthAnAM zaktayaH vicitrA: acintyasvarUpAH, bastuzaktyA sarvameva sambhAvyate iti tattvam / ityatra pravRttA jAtA anaGgasya vizvajayAsambhAvyatvabuddhiH hetubalAt vastuzakteH yat AkSiptA pratiSiA, ataH IdRzaH eSa ityarthaH saH prasiddhaH vRttAkSepaH vRttasya atItasya saJjAtasya ityarthaH asambhavabuddhirUpasya AkSepa iti // 121 // 122 // 1 varttamAnAkSepamudAharati kuta ityAdi / he kalabhASiNi / karNe kuvalayaM naulotpalaM karoSi dhArayasi kutaH kasmAt, asmin karmaNi karNazobhAkarmaNi apAGga kim aparyAptam akSamaM manyase ? apAGganaiva karNazobhAsampAdanAt kuvalayadhAraNaM vyarthamiti bhAvaH / saH ayaM varttamAnAkSepaH, yataH asitotpalaM nIlotpalaM karNe kurvatau eva na tu kRtavatI vA kariSyantI kAcit nAyikA cATukAreNa priyeNa evaM rudhyate pratiSidhyate / ato'tna vatrttamAnasya asitotpaladhAraNasya AkSepAt varttamAnAkSepa iti bhAvaH // 123 // 124 // hy
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kAvyAdarza satyaM bravImi na tvaM mAM draSTuM vallabha ! lapsyase / anyacumbanasaMkrAntalAkSAratona cakSuSA // 125 // so'yaM bhaviSyadAkSepaH praagvaatimnkhinii| . kadAcidaparAdho'sya bhAvItyevamarundha yat // 126 // tava tanvani ! mithyaiva rUr3hamaGgeSu mArdavam / yadi satyaM mRdUnyeva kimakANDe rujanti mAm127 dharmAkSepo'yamAkSiptamaGganAgAvamArdavam / kAmukena yadatvaivaM karmaNA tadvirodhinA // 128 // bhaviSyadAkSepamAha stymityaadi| he vallabha ! satyaM bravImi, tvam andhasthA nAyikAyAH jumbanena saMkrAntayA lAkSayA raktena cakSudhA mAM draSTuM na lasAse maharzanaM na prApmAsItyarthaH / atra atimanakhinau pratimAnavatI kAcit nAyikA kadAcit asya nAyakasya aparAdho bhAvI bhaviSyatIti Azakya yat evaM mAyakam arundha nAvikAntaraprasaktau niSiddhavatI ataH ayaM sa prasiddhaH bhaviSyataH mAyikAntarAnurAgasya AkSepAt pratiSedhAt bhaviSyadAkSepa iti niSvArSaH // 125 // 126 // pAkSepasya bhedAmAmAnandhe'pi katicit medAn darzayithan prathamaM dharmAkSeSamAha tktyaadi| he tanvaGgi ! tava aGgeSu mArdavaM rUr3ha sthitaM miya ka, yadi satyaM tava aGgAni mRdUni eva, tadA prakADe akAraNaM mAM kiM rajanti lApayanti / patra kAmukena evam uklinaipuNyena ityarthaH tahirodhinA mArdavavirodhimA karmaNA tAphnarUpeNa prazanAyA gAvaskha mArdavam
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / sundarI sA na vetyaSa vivekaH kena jAyate / prabhAmAtraM hi taralaM dRzyate na tadAzrayaH // 126 // dharmyAce po'yamAkSipto dharmoM dharmaM prabhAhvayam / anujJAyaiva yadrUpamatyAzcaryaM vivacatA // 130 // cakSuSau tava rajyete sphuratyadharapallavaH / vau ca bhugnau na tathApyadRSTasyAsti me bhayam 131 sa eSa kAraNAkSepaH pradhAnaM kAraNaM bhiyaH / khAparAdho niSisisva yat priyeNa paTIyasA 132 101. AkSiptaM pratiSiddhaM tasmAt ayaM dharmasya mArdavarUpasya AkSepAt dharmAkSepaH // 127 // 128 // dharmyAcepamudAharati sundarItyAdi / atra sA sundarI nAyikA varttate iti zeSaH na vA ityeSaH vivekaH nizcayajJAnaM kena kathaM jAyate na kathamapItyarthaH, hi yataH taralaM caJcalam itastataH visRmaramityarthaH prabhAmAtraM dRzyate, tasya prabhAmAtrasya AzrayaH AdhArabhUtA nAyikA na / atra atyAzvaryaM rUpaM vivakSatA nAyakena prabhAhvayaM prabhArUpaM dharmam anujJAya eva saMsthApyaiva dharmI tadAzrayabhUtA nAyikA AkSiptaH pratiSiddha iti ayaM dharmyAkSepaH // 128 // 130 // kAraNAkSepamudAharati cakSuSI ityAdi / tava cakSuSI rajyate Arakte bhavataH, adharaH pallava iva sphurati, bhbhruvau ca bhugnat vakrakRtau, tathApi bhayakAraNe satyapItyarthaH duSTasya niraparAdhasya me bhayaM nAsti / atra paTIyasA sunipuNena thiyela bhiyaH pradhAnaM kAraNaM vAparAdhaH nijakRtadoSaH yat yasmAt
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2 kAyAdoM . TUre priyatamaH so'yamAgato jaladAgamaH / dRSTAzca phullA niculAnamRtA cAsmi kiM nvidam133 kAryAkSepaH sa kAryyasya.maragAsya nivarttanAt / tatkAraNamupanyasya dAruNaM jaladAgamam // 134 // na ciraM mama tApAya tava yAnA bhaviSyati / yadi yAsyasi yAtavyamalamAzaGkayA'tra te // 13 // niSiddhaH ataH eSaH sa prasiddhaH kAraNAkSepaH / atra na bhayama astauti kathanena bhayarUpakAryasya pratiSedhAt ayaM kAryAkSepakhetyanayoH sngkrH| vibhAvanA ca sphuTatayA lakSyate, vibhAvanA vinA hetu kAryotpattiyaMducyate iti tallakSaNAt atastrayANAmeva saGkara iti jJeyam // 131 // 132 // ___ kAryAkSepaM darzayati dUre ityaadi| priyatamaH dUre tiSThati iti zeSaH, saH ayaM jaladAgamaH varSAsamayaH AgataH, yataH phullA niculA: sthalavetasAH dRSTAzca, tathApi na mRtA ca asmi, nu vitarka, kimidam atyasambhAvyamidam iti bhAvaH, virhiyuktiriym| patra tasya kAraNaM dAruNaM jaladAgamam upanyastha kAryasya maraNasya nivartanAt pratiSedhAt saH prasiddhaH kAryAkSepo'yam / atra sati kAraNe phalasya maraNasya abhAvakIrtanAt vishessotirpi| taduktaM dapaNakAreNa, sati hetI phalAbhAvo vizeSoktistathA hidhA iti tadanayoH saGkara iti bodhyam // 133 // 134 // panunnAkSepamudAharati netyaadi| tava yAtrAM pravAsagamanaM mama ciraM sApAya na bhaviSyati, viraheNa mama jhaTiti prANA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / ityanujJAmukhenaiva kAntasyAcipyate gatiH / maraNaM sUcayantyaiva so'nujJAkSepa ucyate // 136 // dhanaJca bahu labhyaM te sukhaM cemaJca vartmani / na ca me prANasandehastathApi priya / mAmagAH 137 * 103 ityAcakSANayA hetUn priyayAtrAnubandhinaH / prabhutvenaiva ruistat prabhutvAkSepa ucyate // 138 // jIvitAzA balavatI dhanAzA durbamA mama / gaccha vA tiSTha vA kAnta ! svAvasthA tu niveditA 136 tyayasya avazyambhAvAditi bhAvaH / yadi tvaM yAsyasi tadA yAtavyaM yAhItyarthaH, te tava atra maddiSaye AzaGkayA alam / va virahavedanayA maraNaM sUcayantyA kayAcit anujJAmukhena videzagamanAnumatyA eva kAntasya gatiH videzagamanam akSimyate niSidhyate, ataH saH anujJAkSepa ityucyate // 135 // 136 // prabhutvAkSepamudAharati dhanaJcetyAdi / he priya ! te videzagamane iti adhyAhAryyaM bahu dhanaM sukhaJca tathA vartmani pathi kSemaM kuzalaJca labhyam, atra ca me prANasandehaH na tava zIghra - pratyAgamanasya bahudhanalAbhasya ca sambhavAditi bhAvaH, tathApi mAsma gA mA maccha / atra priyayAtrAyAH priyasya videzagamanasya anubandhinaH poSakAn hetUn AcakSANayA kaurttayantyA kayAcit svAdhInapatikayA iti zeSaH prabhutvena svAdhInatayA eva patiH ruddhaH videzagamanAt nivarttitaH tasmAt eSaH prabhutvAkSepa ucyate // 137 // 138 // anAdarAkSepamudAharati jIvitetyAdi / he kAnta ! mama
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza asAvanAdarAcepo yadanAdaravad vacaH / priyaprayANaM rundhatyA prayuktamiha raktayA // 140 // gaccha gacchasi cet kAnta ! panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tavaiva bhUyAd yava gato bhvaan|| 141 ityAzIrvacanAkSepo yadAzIrvAdavartmanA / svAvasthAM sUcayantyaitra kAntayAvA niSidhyate // 142 // 1.4 jIvitAmA jIvanecchA balavatI dorghakAlaM jIvitumicchAmi ityarthaH dhanAzA mama durbalA tava videzagamane dhanalAbho bhavayati ityeSA AkAGkSA mama nAstItyarthaH ataH gaccha vA tiSTha, svasya avasthA abhiprAya ityarthaH niveditA kathitA / iha raktayA anurAgiNyA priyaprayANaM patyurvidezagamanaM rundhatyA vArayantyA kayAcit yat yasmAt anAdaravat anAsthAvyaJjakaM vacaH prayuktam ataH asau anAdarAkSepa iti // 138 // 140 // AzIrvacanAkSepamudAharati gacchetyAdi / he kAnta ! gacchasi cet gaccha, te tava panthAnaH zivAH nirvighnAH santu, kintu, yatra bhavAn gataH tatraiva mamApi janma bhUyAt, ayaM bhAvaH tava gamanAnantarameva mama maraNaM bhaviSyati, mRtAyAzca 'avazyaM janma bhavitA, tat tu tava sannidhau bhavati cet punastvaddarzanaM lapsA iti / atra AzIrvAdavartmanA AzIrvacanarItyA svAvasthAM sUcayantyA kAntayA yat yasmAt kAntasya yAtrA videzagamanaM niSidhyate ataH ayam zrAzIrvacanAcepaH // 141 // 142 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchadaH / 105 yadi satya bayAvA te kApyanyA mRgyatAM tvyaa| ahamadyaiva maDAsmi radhApakSaNa mRtyu nA // 143 // ityeSa paruSAkSepaH paruSAkSarapUrvakam / kAntasyAkSipyate yasmAt prasthAnaM premnidhyaa||144 gantA cet gaccha tUrNaM te karNI yAnti purA ravAH AtaMbandhamukhodgI: prayANaparipanthinaH // 14 // sAcivyAkSepa evaiSa yadava pratiSidhyate / priyaprayANaM sAcivyaM kurvatyevAnuratayA // 146 // paruSAkSepamudAharati yada tyaadi| yadi te tava yAtrA videzagamanaM satyaiva, tadA tvayA anyA kApi priyatamA mRgyatAm anvissytaam| ahaM randhApekSeNa chidrAnusandhAyinA mRtyunA adyaiva na tu kAlAntare, ruhA. AkrAntA asmi, adyaiva mama mRtyubhaviSyati iti bhaavH| ityatra premanighnayA anurAgavazavartinyA kayAcit paruSAkSarapUrvakaM niSThuravacanamuktvA ityaka yasmAt kAntasya prasthAnaM videzagamanam AkSipyate niSidhyate ataH eSa paruSAkSepaH // 143 // 1.44 // sAcivyAcepamudAharati mntetyaadi| hai kAnta ! gantA gAmI cet gamiSyasi yadItyarthaH bhaviSyadarthe un| tUrNa maccha pArtAnAM zokAkulAnAM manmaraNeneti bhAvaH, bandhUnAM mukhoda gorNA mukhoccaritAH prayANaparipanthinaH videzayAtrApratirodhinaH ravAH mamRtyusUcakA varNAH te kau~ purA yAnti zravaNagocarIbhaviSyanti ityarthaH / purAyoge bhaviSyadarthe laT / atra anuranyA kayAcit sAcivyaM sahAyatAM tUrNaM gaccholyaneneti bhAva:
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kAvyAdarza gacchati vaktumicchAmi tvapriyaM mayiyaiSiNI / nirgacchati mukhAdANI mAgA iti karomi kim147 yatnAkSepaH sa, yatnasya kRtasyAniSTavastuni / viparItaphalotpatterAnarthakyopadarzanAt // 148 // kSaNaM darzanavighnAya pakSmaspandAya kupyataH / premNaH prayANaM tvaM brUhi mayA tasyeSTamiSyate // 14 // so'yaM paravazAkSepo ytpremprtntryaa| tayA niSidhyate yaatrtynyaarthsyopdrshnaat||150|| kurvatyA yat yasmAt priyaprayANaM priyasya videzayAtrA pratiSidhyate ata eva sAcivyAkSepaH // 145 // 146 // yatnAkSepaM nirUpayati gcchetyaadi| tvapriyaM tava anukUlaM gaccha iti vacaH vaktum icchAmi, kintu mukhAt mA gA iti mapriyaiSiNI vANI nirgacchati kiM karomi tava rahe avasthAnasyaiva matpriyatvAt iti bhaavH| atra aniSTavastuni gacchati gamanavidhAne kRtasyApi yatnasya viparItasya phalasya mA gA iti vANauniHsaraNarUpasya utpatteH nAtatvAt bhAnartha kyopadarzanAt anarthasambhavadyotanAt videzagamanamAkSipyate iti ayaM yatnAkSepaH // 147 // 148 // ___ paravazAkSepamudAharati kssnnmityaadi| he kAnta ! tvaM kSaNaM vyApya darzanavighnAya darzanapratibandhakAya pakSmaspandAya kupyataH pakSmANAM netralomnAM spandanamapi asahamAnAt premNa: anurAgAparanAmna: praNayAt prayANaM yAtrAnumatiM brUhi prArthaya, mayA tasya premNaH eva 'iSTam issyte| premAdhaunAyA mama anujJayA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / sahiSye virahaM nAtha ! dehyadRzyAJjanaM yathA / yadatavAM kandarpaH prahatu mAM na pazyati 151 // duSkaraM jIvanopAyamupanyasyoparudhyate / patya : prasthAnamityAhurupAyAkSepamIdRzam // 252 // pravRttaiva prayAmIti vANI vallabha ! te mukhAt / ayatApi tvayedAnoM mandapremNA samAsti kim 153 roSAkSepo'yamudrikta snehaniyantritAtmanA / saMrakhvayA priyArabdha prayANaM yanniSidhyate // 154 // 107 alaM premNaH abhimataJcet tava gamanaM tadA gaccheti bhAvaH / prayANAnumatiM kAmayamAnaM patiM prati kasyAzviduktiriyam / yatra premaparatantrayA nAyikayA anyArthasya premAnumatigrahaNarUpasya upadarzanAt upadezAt yAtrA kAntasya videzagamanaM niSidhyate iti zrayaM saH prasiddhaH paravazAkSepaH // 148 // 150 // upAyAkSepamAha sahiSye ityAdi / he nAtha ! tava virahaM sahiSye, mama adRzyAJjanam adarzanajanakaM kajjalavizeSaM dehi, kiM tata ityAha yaditi / kandarpaH yena kajjalena akte lipte netre yasyAH tAdRzIM mAM prahartuM na pazyati, tava virahe kandarpo mAM vyathayiSyati, yadi tasyAzaGkA na syAt tadA tava prayANe na hAniriti bhAvaH / atra duSkaraM jIvanopAyaM kAmAdarzanajanaka siddhAjJjanavizeSadAnarUpaM jIvanopAyam upanyasya tadamambhavAt patyuH prasthAnaM videzayAtrA uparudhyate pratiSidhyale iti IdRzam upAyAcepam AhuH kavaya iti zeSaH // 151 // 152 // roSAcepamudAharati pravRttaivetyAdi / he vallabha ! te taba
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarNe mugdhA kAntasya yAboktizravaNAdeva mUrchitA / budhvA vakti priyaM dRSTvA kiM cireNAgato bhavAn155 iti tatkAlasambhUtamUcchayAkSipyate gatiH / kAntasya kAtarAcyA yanmU.kSepaH sa iidRshH||156 mukhAt prayAmi gacchAmi iti vANI pravattA uccaritA eva dRze preNi tava prayANaM durApAstaM, tadarthakANauniHsaraNamapi asambhavamiti bhAvaH, ataH anurAgastAdRzo'pi tvayA zithilIkata ityAzayenAha ayteti| idAnIM mandapremNA zithilitAnurAgaMNa ayatA gacchatApi tvayA mama, kim asti na kimapi prayojanamastItyarthaH / ayateti igatAdityasmAt bhauvAdi. kAt nisspnnm| atra udritena atiriktena rohana premNA niyantritaH AkrAnsaH prAtmA yasyAstAdRzyA saMrabdhayA kupitayA kayAcit priyeNa Arabdham udyuktaM prayANaM priyakRtavidezagamanodyoga ityarthaH yat yasmAt niSidhyate ataH ayaM roSAkSepaH // 153 // 154 // mUrchAkSepaM nirUpayati mugdhetyaadi| kAcit mundhA kAntasya yAtrAyA videzagamanasya uktizravaNAt eva na tu videzagamanAt mUrcchitA mohaM prAptA, atha buvA saMjJAM labdhvA buddheti pATha saJjAtacaitanyA priyaM dRSTvA vakti bhavAn kiM kathaM cireNa bhAgataH, etAdRzaM vilamba katvA kathamAgato'sautyarthaH / ityatra tatkAle gamanazravaNakAle sambhUtA mUrchA yasyA: tayA kAtarAkSyA mugdhayA kAntasya matiH yat AkSipyate niSidhyave saM IdRzaH mUrchAkSepaH // 155 // 156 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| 106 nAghrAtaM na kRtaM karNe strIbhirmadhuni nArpitam / / tvadRddiSAM daurSikAkheva vizaurNaM nIlamutpalam157 asAvanukrozAkSepaH sAnukrozamivotpale / vyAvartya karma tadyogyaM shocyaavsthopdrshnaat||15|| amRtAtmani padmAnA iSTari snigdhatArake / mukhendau tava satyasminapareNa kimindunA // 156 // iti mukhyendurAkSipto guNAn gaunnenduvrtinH| tatsamAn darzayitveha zliSTAkSepastathAvidhaH // 16 // anukrozAkSepaM nirUpayati netyaadi| tava hiSAM zatrUNAM strIbhiH naulam utpalaM na AghrAtaM na karNe kRtaM madhuni ca na arpitaM sutarAM dIrghikAsu eva vizIrNa vishusskm| atra rAjaviSayA rativa'nyate, teSAM parAjayena maraNAt palAyanAcceti bhAvaH / atra utpale sAnukrozamiva sadayamiva tasya utpalasya yogyaM karma strIjanakartRkAghrANAdikaM vyAvartya niSidhya zocyAyA avasthAyA anupabhogena vApauSu vizaurNatArUpAyA upadarzanAm pradarzanAt aso anukrozAkSepaH // 157 // 158 // niSTAkSepamudAharati amRtaatmniityaadi| amRtasyeka AtmA svabhAvo yasya tAdRze paramAvAdake ityarthaH anyatra amRtaM jalaM tadAtmake, padmAnA iSTari parAjayakAriNi, anyatra saGgocakatvAt zatrI tathA nigdhe tArake akSikanaunike yasyaH tasmin tava asmin mukhendau sati aparaNa indunA kiM na kimapi prayojanamastItyarthaH / ityatra tatsamAn tasya mukhyendoH mathAn gauNam AropitaM yat induH mukhamityarthaH tArtinaH
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza artho na sambhUtaH kazcinna vidyA kaacidrjitaa| na tapaH saJcitaM kiJcid gataJca sakalaM vyH||16|| asAvanuzayAkSepo yasmAdanuzayottaram / arthArjanAdeAvRttirdarzitaha gatAyuSA // 162 / kimayaM zaradambhodaH kiMvA haMsakadambakam / rutaM nUpurasaMvAdi zrUyate tanna toyadaH // 163 // ityayaM saMzayAkSepaH saMzayo ynnivyte| dharmeNa haMsamulabhenAspaSTadhanajAtinA // 164 // tadIyAn guNAn darzayitvA mukhyaH induH prAkSiptaH pratiSihaH ityataH tathAvidhaH tAdRzaH zliSTAkSepaH ayam asya zleSamUlakatvAt iti bhAvaH // 158 // 160 // ___ anuzayAkSepamuddizati artha iti| kazcit arthaH dhanaM na sambhRtaH, kAcit vidyA ca na arjitA, kiJcit tapaH na saJcitaM sakalaM vayazca gatam / atra yasmAt anuzayottaraM pazcA. ttApabahulaM yathA tathA gatAyuSA janena arthArjanAdeH vyAvRttiH abhAvaH darzitA tasmAt ayam anuzayAkSepaH // 161 // 162 // saMzayAkSepamudAharati kimityaadi| ayaM kiM zaradambhodaH, zaratkAlIna: jalApagamAt zubhraH meghaH, kiMvA haMsAnAM kada. mbakaM samUhaH, kintu nUpurasaMvAdi nUpuradhvanisadRzaM rutaM zrUyate, tasmAt toyadaH meghaH n| atra aspRSTA ghanajAtiryena tAdRzena haMsasulabhena kevalahaMsasambandhinA dharmeNa tAdRzarutena yat yasmAt saMzayaH nivartyate tasmAt ayaM saMzayAkSepaH // 163 // 164 //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 111 civamAkrAnta vizvo'pi vikramaste na zAmyati / kadA vA dRzyate tRptirudIrNasya havirbhujaH // 165 // ayamarthAntarAkSepaH prakrAnto yannivAryyate / vismayo'rthAntarasyeha darzanAt tatsadharmaNaH // 166 // na stUyase narendra ! tva N dadAsIti kadAcana / svameva matvA gRhNanti yatastvaddanamarthinaH // 167 // ityevamAdirAkSepaH hetvAkSepa iti smRtaH / anayaiva dizAnyo'pi vikalpaH zakya Uhitum 168 iti AkSepacakram / arthAntarAcepamuddizati citramiti / te tava vikramaH - krAntaM vizvaM yena tAdRzo'pi na zAmyati etat citramAzcaryam / vA athavA udIrNasya uddIptasya havirbhujaH agneH tRptiH kadA dRzyate na kadApi ityarthaH / iha atra tattadharmaNaH tasya vikramasya sadharmaNaH samAnadharmasya arthAntarasya havirbhuklRptyabhAvarUpasya darzanAt pradarzanAt prakrAntaH citramiti padena prastutaH vismayaH yat nivAryate, ayam arthAntarAkSepaH arthAntareNa prastutasyAkSepAt / atra rAjaviSayiNI ratirdhvanyate // 165 // 166 // hetvAkSepamuddizati netyAdi / he narendra ! tvaM dadAsauti kRtvA kadAcana na stUyase, yataH arthinaH tava dhanaM svaM nijasvatvAspadobhUtameva buDvA iti zeSaH gRhNanti / etena rAjosaradAnazIlatvaM sUcitam / ityatra svameveti hetuvazAt prastutarAjastavasya AkSepAt hetvAtkSepaH ayam AkSepasya hetusAdhya 1
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kAvyAdameM jJeyaH so'rthAntaranyAso vastu prastutya kiJcana / tatsAdhanasamarthasya nyAso yo'nyasya vastunaH // 166 // tvAt / anayA eva dizA rautyA anyo'pi vikalpaH AkSepasya bhedaH UhituM nirUpayituM zakyaH dhImadbhiriti zeSaH / kAraNAkSeSe tu kAraNasyaiva AkSepa iha tu kAraNena AkSepa ityanayobheda iti bodhyam // 177 // 168 // iti uktarUpam AkSepAlaGkArANAM cakraM samUhaH / arthAntaranyAsamAha jJeya iti / kiJcana kimapi vastu prakRtaM prastutya upanyasya tasya sAdhane pramANIkaraNe samarthasya anyasya aprakkRtasya vastunaH viSayasya korttanaM saH arthAntaranyAsaH zeyaH / atra prastutya iti kvApratyayena prathamaM prakRtasya kIrttanaM tatastatsamarthakasya upanyAsa iti sUcitam / kadAcit vaiparautyamapi dRzyate / bhojarAjena sa viparItArthAntaranyAso'bhihitaH / yathA, pratikUlatAmupagate hi vidhI viphalatvameti bahusAdhanatA / avalambanAya dinabharturabhUnna patiSyataH karasahasramapati 1 atra pUrvArddhavAkyaM parArddhasya samarthakamapi prAgupanyastam / vastutastu prastutasya pUrvoktasya paroktasya vA aprastutena samarthanamarthAntaranyAsa iti niSkarSa: / atra samartha - samarthakayoH sAmAnyavizeSabhAvaH kAryyakAraNabhAvazca sAdharmyeNa vaidharmyeNa vA bhavatIti darpaNakAraH / yathA, sAmAnyaM vA vizeSeNa vizeSastena vA yadi / kAJca kAraNenedaM kAryyeNa ca samarthyate / sAdharmyeNetareNArthAntaranyAso'STadhA tataH // iti / udAharaNantu yathAyathamUhanIyam iti // 168 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 113 vizvavyApI vizeSasthaH zleSAvido virodhavAn / ayuktakArI yuktAtmA yuktAyukto viparyayaH // 17 // ityevamAdayo bhedAH prayogeSvasya lakSitAH / udAharaNamAlaiSAM rUpavyaktI nidarzyate // 171 // bhagavantau jaganneve sUryAcandramasAvapi / pazya gacchata evAstaniyatiH kena laate||172|| arthAntaranyAsasya bhedAnAha vizvavyApItyAdi / vizvavyApI sarvataH sambhavazIla:, vizeSasthaH apsarvagaH zleSAvidyaH zliSTapadAnvitaH, virodhavAn prakRtavirodhI, ayuktakArI anucitakAryakartA yuktAtmA aucityayuktaH, yuktAyuktaH kiyadaMzena yuktaH kiyatA vA ayuktaH, tathA viparyayaH vaiparItyaguNayuktaH / asya arthAntaranyAsasya prayogeSu ityevamAdayaH evamprakArAH bhedAH vizeSAH lakSitA: anubhUtAH eSAm uktabhedAnAM tAdRzAnAm anyeSAJca rUpasya svarUpasya vyaktI vyaktIkaraNa vakSyamANA udAharaNamAlA nidarzyate // 170 // 171 // - vizvavyApinamudAharati bhagavantAviti / bhagavanto Sar3e yazAlinau jagatAM natre nayanavarUpI sUryAcandramasau api kA kathA anyeSAmiti apinA suucyte| astaM gacchata eva, pazya / imamarthaM samarthayati niyatiriti / kena niyatirbhAgya lavayate atikramyate na kenAprItyarthaH / atra caturthapAdavAkyarUpasya samarthakasya vizvavyApitvaM brahmAdikoTaparyantAnAM sarveSAmeva niyatyadhInatvAt iti sAmAnyena pUrvoktatripAdagatavAkyasya vizeSasya samarthanAt vizvavyApinAmArthAntaranyaranyAsaH // 172 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAvyAda" payomucaH parItApaM harantyeva zarIriNAm / nanvAtmalAbho mahatAM paraduHkhopazAntaye // 173 // utpAdayati lokasya prautiM malayamArutaH / nanu dAkSiNyasampannaHsarvasya bhavati priyaH // 174 // jagadAnandayatyeSa malino'pi nizAkaraH / anuSTahNAti hi parAn sadoSo'pi vijeshvrH||17|| vizeSasthamudAharati payomuca iti| payomucaH jaladAH zarIriNAM parautApaM harantyeva / uktamarthaM samarthayati nanviti / mahatAm AtmalAbha: janmagrahaNaM pareSAM duHkhasya upazAntaye nAzAya nanu nizcitam / atra mahatAm ityuktena sAdhAraNaprANinAmiti vizeSalAbhAt uttaravAkyarUpeNa sAmAnyena pUrvavAkyarUpasya vizeSasya samarthanAt vizeSasthanAmArthAntaranyAsaH // 173 // ___ zleSAviddhamudAharati utpAdayatIti / malayamArutaH lokasyaH protim utpaadyti| tathAhi, dAkSiNya sampannaH dAkSiNyena dakSiNadiksamparkeNa malayasya dAkSiNAtyatvAt iti bhAvaH / anyatra audAryeNa sampannaH yukta: lokaH sarvasya priyo bhavati nanu / atra zleSamUlatvenaiva uttaravAkyasya pUrvavAkyasamarthanAt zleSAvidhanAmArthAntaranyAsaH // 174 // ' virodhavantamudAharati jgditi| eSa nizAkaraH mali no'pi saka taGko'pi jagat aanndyti| tathAhi vijezvaraH brAhmaNazreSThaH sadoSo'pi parAn anyAn anugrahNAti upadezadAnAdinA iti bhAvaH / ava nizAkarasyApi hijarAjavena
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 115" madhupAnakalAt kaNThAnnirgato'pyalinAM dhvaniH / kaTurbhavati karNasya kAminAM pApamIdRzam // 176 // ayaM mama dahatyaGgamambhojadala saMstaraH / hutAzanapratinidhirdAhAtmA nanu yujyate // 177 // kSiNotu kAmaM zotAMzuH kiM vasanto dunoti mAm dvijezvarAnugraharUpeNa sAmAnyena vizeSasya samarthanaM tacca sAmAnAdhikaraNyAt sadoSatvAnugrAhakarUpayorviruddhadharmayoH virodhayuktamiti virodhavadarthAntaranyAsaH // 175 // 1 ayuktakAriNamudAharati madhviti / madhupAnena kalAt madhurAt alinAM bhramarANAM kaNThAt nirgato'pi dhvaniH kAminAM karNasya kaTurbhavati / tathAhi, pApam IdRzaM duHkhadamityarthaH / etena kAmitvasya pApatvamuktam / atra pApasya duHkhakararUpasAmAnyenArthena madhurasyApi bhramaradhvanirUpavizeSasya samarthanAt tasya sayuktatvAt ayuktakArinAmArthAntaranyAsaH // 176 // yuktAtmAnamudAharati zrayamiti / ayaM hutAzanapratinidhi: agnisadRzaH ambhojAnAM padmAnAM dalaiH saMstaraH zayyA mama aGgaM dahati / tathAhi, dAhaH dAhakatA AtmA svabhAvaH dAhakatvarUpA prakRtirityarthaH agneriti zeSaH yujyate, atra padmadalarUpazayyAyAH hutAzanapratinidhitvena aGgadAhakatvaM yuktam iti sAmAnyena vizeSasya samarthanAt / yuktAtmanAmArthAntaranyAsaH // 177 // yuktAyuktamudAharati kSiNotvityAdi / zItAMzuH kAmaM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthe malinAcaritaM karma surabhernanvasAmpratam // 178 // kumudAnyapi dAhAya kimayaM kamalAkaraH / na hondu greSu sUryyagRhyo mRdurbhavet // 179 // ityarthAntaranyAsacakram / 116 kSiNotu paur3ayatu, tasya kalaGgitvAt parapIr3anaM yuktamiti bhAvaH, vasantaH kiM kathaM mAM dunoti tApayati / tathAhi, surabheH suvikhyAtanAmadheyasya athaca vasantasya, madhau kAmadughAyAJcca vikhyAte surabhirddayoriti koSaH / malinena pApinA AcaritaM karma parapIr3anarUpam asAmpratam ayuktaM nanu, atra utkRSTasya apakarmakaraNena ayuktatvam apakRSTasya apakarmakaraNena yuktatvam iti yuktAyuktanAmArthAntaranyAsaH / surabherityasya zliSTatvena ca zleSAviddho'pautyanayoH saGkaraH // 178 // viparyayamudAharati kumudAnIti / kumudAnyapi atizautalAnyapautyarthaH, dAhAya, dAhakAnautyarthaH, zrayaM kamalAnAmAkaraH padmAnItyarthaH kiM kA kathA padmeSu sUryagTahyatvAt nAtizauteSu ityarthaH, induhyeSu candrapakSeSu ugreSu dAhakeSu ityarthaH sUryyagTahyaH sUryyapakSaH na hi mRduH bhavet yasya indupakSo'pi klezAvahaH tasya sUryyapakSasya klezAvahatvaM kimu vaktavyamiti bhAvaH / atra ayuktasya kumudasyApi ayuktakaraNAt viparyayanAmAyamarthAntaranyAsaH / sa ca indu gTahya sUrya gTahya padaghaTitavAkyarUpa sAmAnyena pUrvArddhavAkyarUpavizeSaH, samarthita ityavadheyam // 178 // iti uktarUpam arthAntaranyAsasya cakraM samUhaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 117 zabdopAtte pratIte vA sAdRzye vastunoIyoH / taba yad bhedaka vana vyatireka: sa kathyate // 18 // dhairyalAvaNyagAmbhIryapramukhastvamudanvataH / guNaistulyo'si bhedastu vapuSaivedRzena te // 181 // itye kavyatireko'yaM dharmeNaikatra vrtinaa| pratItiviSayaprAptarbhedasyobhayavartinaH // 182 / .- vyatirekamAha zabdopAtte iti| yorvastunoH upamAnopameyayoH sAdRzye zabdopAtte sAdhAraNadharmapratipAdakazabdaprayogeNa bodhite vA pratIte sAdhAraNadharmavAcakazabdAnupAdAnAt vyaJjanayA sUcite sati tatra tayorityarthaH, SaSThayarthe sptmii| yat bhedakathanaM vizeSapratipAdanaM sa vyatirekaH kthyte| tathAca, upamAnopameyayoH utkarSApakarSadyotakavaiziSThyakathanaM vyatirekaH. ityuktam / ata evoktaM vikhanAthana yathA, aadhikymupmysyopmaanaanyuuntaathvaa| vyatireka iti / tatra utkarSodAharaNAni vakSyamANAni, apakarSodAharaNaM drpnnkaarennoktm| yathA, kSINaH kSINo'pi zazI bhUyobhUyo'bhivaIte nityam / virama prasIda sundari! yauvanamanivartti bAtantu // atra upameyasya yauvanasya upamAnAt candrAdacirasthAyitvenApakarSaH // 180 // tatraika yatirekamAha dhairyetyaadi| dhairyam anauddhatyam anatikrAntavelavaJca, lAvaNyaM saundarya lavaNamayatvaJca, gAmbhIrya duravagAhasvabhAvatvam agAdhatvaJca ityAdibhirguNaiH tvam udanvataH samudrasya tulyo'si kevalam IdRzena atimanohareNa ityarthaH vapuSA zarIreNa te tava medaH udanvata iti shessH| atra ekatra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" abhinavelau gambhIrAvamburAzi vAnapi / asAvaJjanasaGkAzastvantu cAmaukaradyutiH // 183 // ubhayavyatireko'yamubhayorbhedako gunnii| kANa pizaGgatA cobhau yat pRthagdarzitAviha184 tva samudrazca durvArau mahAsattvau stejsau| ayantu yuvayorbhedaH sa jar3AtmA paTurbhavAn // 185 // upameye eva varttinA sthitana dharmeNa pratimanoharavapumattvarUpeNa ubhayavartinaH upameyopamAnasthitasya bhedasya upameyotkarSasya upamAnApakarSasya cetyarthaH pratItiviSayaprAtaH pratItatvAt ityarthaH ayam ekavyatirIkaH, ekamAtragatadharmasya eva ubhayoAMdakatvAt iti bhAvaH // 181 // 182 // __ ubhayavyatirekamudAharati abhinetyaadi| amburAziH bhavAn api ubhau abhinavelau anatikrAntamayAdI tathA gambhIrau duravagAhakhabhAvaH agAdhazca ityarthaH / kintu asau amburAzi: ananasaGkAza: sAmudrikajalasya kRSNavAditi bhAvaH, tvantu cAmaukaradyutiH kAJcanavarNa: atisundara ityarthaH / iha ubhayoH upamAnopameyayoH kANaM pizaGgatA ca imau ubhau bhedako bhedasAdhane guNau yat pRthak darzitI, ataH ayam ubhayavyatirekaH ubhayaniSThatvAdanayorbhedakayoriti bhAvaH // 183 // 184 // ___ sazleSavyatirekamudAharati tvamityAdi / tvaM samudrazca durvArI durdhaSaH avAryavegazca, mahAsattvau sattvaguNAdhikaH prabalajalajantuzca, satejasau mahApratApaH savAr3avAnalazca ityarthaH, ayantu yuvayoH bhedaH sa samudraH jar3AtmA jalamayasvarUpaH anyatra zItala
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / sa eSa zleSarUpatvAt sazleSa iti gRhyatAm / sAkSepazca sahetuzca darzyate tadapi iyam // 186 // sthitimAnapi dhauro'pi ratnAnAmakaro'pi san / tava kakSAM na yAtyeva malino makarAlayaH // 180 // vahannapi mahIM kRtsnAM sazailaddIpasAgarAm / bharttRbhAvAd bhujaGgAnAM zeSastvatto nikRssyte||188|| 116 svabhAvaH, bhavAMstu paTuH sunipuNaH anyatra ativegavAn / atra bhedakayoH dharmayoH zleSarUpatvAt zliSTatvAt ityarthaH eSaH sazleSavyatireka iti na ca atra sAdhAraNadharmANAM zliSTatve mazleSavyatireka iti vAcyaM tathAtve sarvatraiva sazleSavyatirekatvaprasaGgAt kvacit zabdazleSasya kvacidA artha zleSasya sadbhAvasya durvAratvAt iti sudhIbhirbhAvyam / punazca asya bhedaddayaM darzyate sAkSepaH sahetuzca, udAharaNe tu anayorvakSyamANe iti // 185 // 186 // makarAlayaH sAkSepavyatirekamudAharati sthitimAniti / samudraH yataH malinaH, ataH sthitimAn anullaGghitamayyAda: api, dhauro'ipa gabhauro'pi anyatra duravagAhasvabhAvo'pi tathA ratnAnAm AkaraH utpattisthAnamapi anyatra guNaratnAnAm zrAdhAro'pi ityarthaH tava kakSAM sAdRzyaM na yAtyeva na prApnoti eva / atra upamAnagatena mAlinyarUpadharmeNa sAmyaprApterAkSepAt sAkSepavyatirekaH // 187 // sahetuvyatirekamAha Sahatriti / sazailaddIpasAgarAM kRtsnAM samagrAM mahIM vahanapi zeSaH ananta: bhujaGgAnAM pan2agAnAm athaca viTAnAM, bhujaGgo viTasarpayoH iti koSaH / bhartRbhAvAv
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAvyAdayeM zabdopAdAnasAdRzyavyatireko'yamaudRzaH / / pratIyamAnasAdRzyo'pyasti so'pybhidhiiyte||18|| vanmukhaM kamalaJceti yorpynyobhidaa| kamalaM jalasaMrohi tvanmukhaM tvadupAzrayam // 160 // abhra vilAsamaspRSTamadarAgaM mRgekSaNam / idantu nayanahandU tava tadguNabhUSitam // 161 // svAmitvAt tvattaH nikRSyate nikaSTo bhvti| atra bhujaGgapatitvarUpadharmasya tvadapekSayA upamAnabhUtAnantApakarSe hetutvakIrtanAt sahetuvyatirekaH // 188 // . itthaM zabdopAttasAdRzyavyatirekamuttA pratIyamAnasAdRzya niruupyti| zabdopAdAneti zabdasya sAdhAraNadharmavAcakasya upAdAnena yat sAdRzyaM tasya vyatirekaH ayaM pUrvoktaprakAraH / pratoyamAnaM sAdRzyaM yatra tAdRzo'pi vyatireko'sti adhrunA saH abhidhIyate ityanvayaH // 188 // vnmukhmiti| tava mukhaM kamalaJca, anayoIyoH iti bhidA bhedaH, kamalaM jalasaMrohi jalajaM tvanmukhantu tvadupAzrayaM tvdekaadhaarm| atra sAdharmyasya aprayoge'pi mukhakamalayoH sAmyaM prasiddhivazAt pratIyate iti pratIyamAnavyatirekaH // 180 // abhuuvilaaseti| mRgasya IkSaNaM nayanam abhravilAsaM bhU. vilAsarahitaM tathA aspRSTaH madarAgo yena tAdRzam aprAptamadyapAnajanitalauhityamityarthaH, tava idaM nayanahayantu tadguNabhUSitaM bhUbilAsayuktaM spRSTamadarAgaJca ityarthaH / atra upamAnamarIkSaNopameyanayanahayAnAM virudhadharmavattvameva darzitaM sAdRzya pratIyaH mAnavyatirekaH // 181 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 121 pUrvasmin bhedamAvotirasminnAdhikyadarzanam / sadRzavyatirekazca punaranyaH pradaryate // 182 // tvanmukhaM puNDarIkaJca phulle surabhigamdhinI / bhramabhramaramambhoja lolanevaM mukhantu te // 163 // candro'yamambarottaMso haMso'yaM toyabhUSaNam / nabho nakSatramAlIdamutphullakumudaM payaH // 164 // uktodAharaNayoH phalaM darzayati puurvsminniti| pUrvasmin udAharaNe tvanmukhamityatra bhedamAvasya upamAnopameyayorbhedakadharmamAtrasya uktiH, na tu utkarSasya apakarSasya vA, bhedazca vidhA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca, atra tu kAraNabheda eveti bodhyam / asmin avyavahite udAharaNe abhUvilAsamityatra Adhikyasya upamAnopameyayonikarSolkarSarUpasya darzanam atra tu viruddhadharmAdhyAsa eva bhedkaarnnmityvdheym| anyazca sadRzavyatirekaH pradIte udAGgiyate // 182 // sadRzavyatirekaM zAbdamudAharati tvnmukhmiti| tava mukhaM puNDarIkaM padmaJca phulle vikasite, phullatvamekatra mitazobhitatvam anyatra prakAzamAnaM, tathA surabhigandhinI, atra phullatvasuramigandhitvayoH sAdhAraNyAt sAdRzyamatraM zAbdam / ammAja bhramantaH bhramarA yasmin tat, te mukhantu lole netre yasmin tAdRzam / atra asAmAnyamapi bhramabhramaravattvaM lolanetratvaJca prAyazaH sadRzameva na tu viruddhamiti sadRzavyatireko'yaM zAdaH // 183 // sadRzavyatirekamArthasudAharati candra iti| ayam amba- .
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ .122 kAvyAdoM pratIyamAnazauyAdisAmyayozcandrahaMsayoH / kRtaH pratItazuddhayozca bhedo'smin viyadambhaso:165 pUrvava zabdavat sAmyamubhayavApi bhedakam / bhRGganevAditulyaM tat sadRzavyatirIkatA // 166 // aratnAlokasaMhAryamavAyaM sUryarazmibhiH / rottaMsa: AkAzabhUSaNaM candraH, ayaM haMsaH toyasya bhUSaNam, idaM nabhaH AkAzaM nakSatramAli tArAvirAjitaM, payazca utphullAni kumudAni yasmin taadRshm| nabho nakSatramAlodamidamutkumudaM paya iti ca pAThaH kvacit dRshyte| atra candrahaMsayorAkAzapayasozca upamAnopameyayoH sAdRzyamarthataH pratIyate iti sadRzavyatireka ArthaH // 184 // . prtiiymaaneti| asmin candro'yamityatra udAharaNa pratIyamAnaM vAcakazabdAprayogAt ArthaM zauklayAdisAmyaM yayoH tAbhayoH candrahaMsayoH pratItA prasiddhA zuddhiryayostathAbhUtayoH viyadambhasoH AkAzajalayoH upamAnopameyayoH medaH kRtaH darzita iti sAdRzyasya zabdAnupAttatvAt sadRzavyatireka Artha iti bhAvaH // 185 // - pUrvatreti / pUrvatra pUrvasmin tvamukhamityatra uddAharaNe ubhayanApi upamAnopameyayorubhayorapautyarthaH zabdavat zabdopAlaM mAnyaM bhedaka, bhRGganetrAdibhramabhramaratvaM lolanetratvaJca tulyaM vimbAnuvimbatayA sAdRzyabodhakaM, tat tasmAt sadRzavyatirekaH zAbda iti bhAvaH // 186 // ... sajAtivyatirekaM darzayati artneti| yUnAM yauvanaprabhavaM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. hitoya: pricchedH| 123 dRSTirodhakaraM yUnAM yauvanaprabhavaM tamaH // 17 // sajAtivyatireko'yaM tamojAteridaM tamaH / dRSTirodhitayA tulye bhinnamanyairadarzi yat // 18 // ___ vyatirekacakram / prasiddhahetuvyAvRttyA yat kiJcit kAraNAntaram / yatra svAbhAvikatvaM vA vibhAvyaM sA vibhAvanA 166 tamaH mohaH andhakAraca aratnAlokasaMhArya rabAnAm Alokena asaMhArya hartumazakyaM sUryarazmibhiH avAryam anAzya tathA dRSTiH cakSuH jJAnaJca tasyA rodhaH AvaraNaM tatkaram / atra zeSeNa . tamaHpadopAttayormohAndhakArayoviruddhadharmatvakIrtane'pi dRSTi rodhakatvasAmyAt sajAtivyatirekaH // 187 // sajAtivyatirekaM ghaTayati sjaatiiti| yat yasmAt dRSTirodhitayA tulyam idaM tamaH moharUpam anyaiH sAdhAraNadharma: ratnAlokahAryatvAdibhiH tamojAte: andhakArajAtita: bhivam pradarzi pradarzitam, ataH ayaM sajAtivyatirekaH // 188 // vibhAvanAM nirUpayati prsiddeti| yatra vaicitre prasidasya vikhyAtasya hetoH kAraNasya vyAvRttyA abhAvapradarzanena yat kiJcit kAraNAntaraM vA svAbhAvikatvaM svataHsiddhatvaM vibhAvyaM vizeSaNa abhinivezena bhAvyaM cintanIyaM sA vibhaavnaa| tathAca, prasiddha hetumantarema phalotpattidarzanAt tasya yat kiJcit gUDhakAraNAntarasya vA tadanupapattyA svAbhAvikatvasya vA bhAvanAvaicitrA vibhAvaneti bodhyam / darpaNakArastu, vibhAbanA vinA hetuM kAryotpattiryadukhate, ityAha // 188 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdameM apItacI kAdambamasaMsRSTAmalAmbaram / aprasAditazuddhAmbu jagadAsonmanoharam // 200 // anaJjitA'sitA dRSTibhrUranAvarjitA natA / araJjito'ruNazcAyamadharastava sundari ! // 201 // yadapItAdijanyaM syAt kSIvatvAdyanyahetujam / cahetukaJca tasyeha vivakSetyaviruddhatA // 202 // kAraNAntaravibhAvanAmAha apauteti / jagat apItAH akRtamadhupAnAH athaca kSauvAH mattAH kAdambA: haMsavizeSA yasmin tat, asaMsRSTa N mArjanyA apariSkRtam athaca amalaM nirmalam ambaram AkAzaM yasmin tat, tathA aprasAditaM kenApyapariSkRtam athaca zam ambu jalaM yasmin tathAbhUtam ataeva atimanoharam AsIdityanvayaH / atra prasidasya cauvatvakAraNasya pAnasya, zramalatvakAraNastha mArjanasya, zuddikArazasya prasAdanasya asadbhAve'pi tattatphalotpattiH zaratkAlarUpaM kAraNAntaraM vibhAvayatIti kAraNAntaravibhAvanA // 200 // svAbhAvikatve vibhAvanAmAha anaJjiteti / he sundari ! taba dRSTi: amaJjitA aJjanena ananuliptApi asitA zyAmalA, bhrUH nAvarjitA anAkaSTApi natA vakroktA, zrayamadharaca araJjito'pi aruNa: atra prasiddhamasitatvakAraNam aJjanaM vakratAkAraNamArjanam aruNatAkAraNaM raJjanaM tadabhAve'pi tattatphalopapattiH svAbhAvikatvameva bhAvayatIti svAbhAvikatvavibhAvanA // 209 // uktayorudAharaNayorlakSaNaM saGgamayan virodhaM pariharati yaditi / pUrvodArahaNe apItAdijanyaM pAnAdyajanyamityarthaH 124
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / 125 vaktvaM nisargasurabhi vapurayAjasundaram / akAraNaripuzcandro ninimittAsuhRt smaraH // 203 // nisargAdipadairava hetuH sAkSAnivartitaH / uktaJca surabhitvAdi phalaM tat sA vibhaavnaa||204 iti vibhAvanAcakram / kSIvatvAdi anyahetujaM zaratkAlarUpakAraNAntarajanyaM, dvitIyodAharaNe aJjitatvAdyajanyam asitatvAdi ahetukaM svAbhAvikam / iha udAharaNahaye tasya anyahetujatvasya ahetukasya ca vivakSA vaktumicchA ityataH aviruddhatA virodhAbhAvaH / ayaM bhAvaH kAraNAbhAve kathaM kAryotpattiH, kAraNatvasya kAryAvyavahitapUrvavarttitvaniyamAt kAryatvasya kAraNAvyavahitottaravartitvaniyamAcca ata: ApAtataH virodhAvagatAvapi vanuricchAvazAt kAraNAntarasya svabhAvarUpAlaukikakAraNasya cAnusandhAnAt vaicitrAjanakatvAcca na virodha iti sudhaubhirvivecym||202|| ___ pUrva svabhAvasyArthatvamukta sampati zAbdaM svAbhAvikatvamudAharati vktrmityaadi| vaktra mukhaM nisargeNa svabhAvena surabhi sugandhi, vapuH zarIram avyAjena aMkapaTena sundaraM svabhAvasundaraM na tu AhAryyazobhayetyarthaH, candraH akAraNaripuH ahetukazatruH tathA smaraH kAmaH nirnimittAsuhRt akAraNazatruH atra nisargAdipadaiH sAkSAtpratyakSIbhUtaH laukika ityarthaH hetuH nivarttitaH, surabhitvAdirUpaM phalaJca uktaM, tat tasmAt sA prasiddhA zabdagatakhAbhAvikatvalakSaNA vibhAvanA iti // 203 // 204 // iti uktarUpaM vibhAvanAcakra vibhAvanAsamUhaH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 kAvyAdameM vastu kicidabhipretya tatta ulyasyAnyavastunaH / uktiH saMkSaM parUpatvAt sA samAsoktiriSyate // 205 pivanmadhu yathAkAmaM bhramaraH phullapaGkaje / apyasannahasaurabhyaM pazya cumbati kuTmalam // 206 // iti praur3hAGganAbaddharatilolasya rAgiNaH / kasyAJcidapi bAlAyAmicchAvRttirvibhAvyate // 207 samAsoktimAha vastu iti / kiJcit kimapi vastu abhipretya saMkalpA tattulyasya tatsadRzasya anyasya vastunaH uktiH kathanaM sA saMkSeparUpatvAt saMkSepeNa uktatvAt samAsoktiriSyate saMkSepasyaiva samAsatvAditi / ayaM bhAvaH, dayoH prastutAprastu tayoH zabdena pratipAdane bhUyAn vistAraH, sa ca na vaicitrAmAvahatIti ekasyAprastutasya zabdena pratipAdane vyaJjanayA prastutArthasya bodhanamatIvacamatkArapadavaumArohatauti saMcepoktiriti / uktaJca dhvanikRtA, vAcco'rtho na tathA vadate pratauyamAnaH sa yatheti / darpaNakArastu samAsoktiH samairyatra kAryaliGgavizeSaNaiH / vyavahArasamAropaH prastute'nyasya vastuna ityAha // 205 // samAsokteH kAryyaliGgavizeSaNaghaTitatvAt prathamaM kAryaghaTitAM samAsoktimudAharati pivannityAdi / bhramaraH phullapaGkaje vikasitAravinde yathAkAmaM madhu pivan asannaDasaurabhyam ajAtamadhugandham api kujhalaM cumbati pazya / ityatra praur3hAyAm aGganAyAm bhAvacA ratilIlA yena tAdRzasya rAgiNaH anurAgavataH kAminaH kasyAJcit bAlAyAM mugdhAyAm icchAvRttiH
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitauyaH paricchedaH / vizeSyamAvabhinnApi tulyAkAravizeSaNA / asya sAvaparApyasti bhinnAbhinnavizeSaNA // 208 // rUr3hamUlaH phalabharaiH puSNannanizamarthinaH / sAndracchAyo mahAvRkSaH so'yamAsAdito mayA206 analpaviTapAbhogaH phalapuSpasamRddhimAn / succhAyaH sthairyavAn daivAdeSa labdho mayA drumaH 210 abhilASodayaH vibhAvyate dhvanyate iti aprastutAt bhramarakAryyAt prastutasya kAmukakAyryasya pratItiH // 206 // 207 // vizeSaNaghaTitabhedaM darzayati vizeSyeti / vizeSyamAtraM vizeSyapadamAtraM bhinnaM zleSAbhAvAt ekamAtrabodhakaM yattra sA tulyAkAravizeSaNA tulyAkAraM zleSavazAt vAcyavyaGgyobhayadharmabodhakaM vizeSaNaM yattra sA ityekavidhA asti, aparA ca bhinnacca abhinnaJca vizeSaNaM yatra tAdRzI iti dvitIyA'pi asti // 208 // yathAkramamudAharaNe darzayati rUr3ha iti / rUr3ha pravRddhaM mUlaM ziphA mUladhanaJca yasya saH, phalAnAM bharaiH samUhaiH bahubhirdhanaikha anizam arthinaH puSNan pratipAlayan, tathA sAndrA ghanA chAyA anAtapapradeza: kAntizca yasya tAdRzaH maH prasiddhaH ayaM mahAn vRkSaH mayA AsAditaH prAptaH // 208 // analpeti / analpaH, bahula: viTapAnAM zAkhAnAm AbhogaH vistAraH yasya saH, phalAnAM puSpANAzca samRddhi : vidyate asya saH, zobhanA chAyA anAtapapradezaH kAntizca yasya saH, tathA sthairyyavAn sthairyyaM sAravattva N taddAn dRr3hapratijJazca / uktaca, vyavasAyAdacalanaM sthairyyaM vighne mahatyapIti / evambhUtaH eSaH drumaH mayA daivAt labdhaH // 210 // 127
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAvyAdarza ubhayava pumAn kazcid vRkSatvenopavarNitaH / sarva sAdhAraNA dharmAH pUrvavAnyava tu iyam // 211 // nivRttavyAlasaMsa! nisargamadhurAzayaH / ayamammonidhiH kaSTaM kAlena parizuSyate // 212 // ityapUrvasamAsoktiH pUrvadharmanivartanAt / samudraNa samAnasya puMso vyaapttisuucnaat||213|| iti samAsokticakram / ubhayatra lakSaNaM saGgamayati ubhayatreti / ubhayatra padyayoH kazcit pumAn vRkSatvena upavarNitaH, pUrvatra udAharaNe sarve dharmAH sAdhAraNAH zleSamUlatvAt vizeSyapadamAtraM zleSasparzAbhAvAt bhinnmiti| paratrodAharaNe tu hayam AdyahitIye vizeSaNe zleSAbhAvAda bhinne, Tatauyacaturthe zleSopaSTambhAt abhinna iti bhinnAbhinavizeSaNatvam // 211 // __ apUrvasamAsoktimudAharati nivRttetyAdi / nivRttaH vyAlAnAM marpANAM khalAnAJca saMsarga: yasmAt saH, nisargeNa svAvata: madhurANAM sumiSTajalAnAmAzayaH prAdhAraH anyatra madhuraH manoramaH Azayo yasya saH, ayam ambhonidhiH kAlena samayena yamena ca parizuSyate zoSaM nIyate vinAzyate ca kaSTaM kaSTakarametadityarthaH / ityatra pUrvadharmayoH vyAlasaMsargitvalavaNajalatvayoH nivarttanAt anupAdAnena tadaiparIsvadharmayoH kIrtanAdityarthaH samudreNa samAnasya puMsaH vyApattisUcanAt vinAzadyotanAt apUrvA pUrvaviparItA samAsoktiriyamityanvayaH // 212 // 213 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchadaH / 1 vivakSA yA vizeSasya lokasomAtivarttinI asAvatizayoktiH syAdalaGkArottamA yathA // 214 // mallikAmAladhAriNyaH sarvAGgINArdracandanAH / caumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisarikAH 215 candrAtapasya bAhulyamuktamutkarSavattayA / 126 atizayoktimAha vivakSeti / vizeSasya prastutavastugatasya utkarSasya lokasImA lokamaryyAdA tasyA ativarttinI alIkikacamatkArazAlinI yA vivakSA ukti:, atra svArthe sanpratyayo boddhavyaH / asau alaGkAreSu uttamA sarvAlaGkArazreSThA ityarthaH atizayoktiH syAdityanvayaH / uktaJcAgnipurANe, lokasomAtivRttasya vastudharmasya korttanam / bhavedatizayo nAma sambhavo'sambhavo vidheti // 214 // 1 atizayoktimudAharati majhiketi / abhisArikAH kAntArthinyaH, kAntArthinau tu yA yAti saGketaM sAbhisAriketi / mallikAnAM mAlA mallikAmAlaM tasya dhAriNyaH, sarvAGgINaM sarvAGgavyAptam ArdraM candanaM yAsAM tAH, tathA kSaumaM paTTavasanaM vidyate yAsAM tAH parihitazvetapaTTavasanA ityarthaH, ataeva jyotsnAyAM na lakSyante / atra jyotsnAvarNanasya prastutatvAt tasyAH zvetatvaM mallikAmAlAdikkatanAyikA zvetatvAbhinnatayA varNanAt samadhikatvena pratIyate, athavA tATTazarajanyAm abhisArikANAmalakSyatvAsambhave'pi alakSyatvakathanAt prastutAyA: jyotsnAyAH zvetatvasya samyagutkarSaH pratIyate // 215 // uktodAharaNe lakSaNaM yojayati candrAtapasyeti / atra
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kAvyAdarza saMzayAtizayAdInAM vyaktI kiJcinnidaryate // 216 // stanayojaghanasyApi madhye madhyaM priye / tava / asti nAstIti sandehona me'dyApi nivartate217 nirNatuM zakyamastIti madhyaM tava nitambini / / anyathA nopapadyeta payodharabharasthitiH // 218 // aho vizAlaM bhUpAla ! bhuvanavitayodaram / / candrAtapasya jyotsrAyAH utkarSavattayA bAhulyaM gAr3hatvamuktam / idAnIM saMzayAtizayAdInAM vyaktI vyaktIkaraNe kiJcit nidayate udAhiyate ityanvayaH // 216 // __ saMzayAtizayoktimudAharati stnyoriti| hai priye ! tava madhyaM stanayoH vipulayoriti zeSaH, jaghanasyApi vipulakheti zeSaH madhye asti vA nAsti iti sandehaH me mama adyApi astauti jJAne satyapautyarthaH na nivrttte| atra tathAvidhasaMzayasya prabhAvanauyatve'pi tatkalpanAt madhyadezasyAtikSINatvaM dhvanyate iti saMzayamUlAtizayoktiH // 217 // nirNayAtizayoktimudAharati nirnnetumiti| hai nitambini ! tava madhyaM nirNetuM zakyam asti anyathA payodharayoH stanayoH bharasya sthiti: na upapadyeta madhya nAsti cet kathaM payodharau tadupari varttatAm / atra payodharayoniravalambanasthityanupapatteH madhyadezastra astitvanirNayAsambandhe'pi tatkalpanena pratikSINatvanirNayAt nirnnyaatishyoktiriym||21|| pAzrayAdhikye atizayoktiM darzayati aho iti| hai bhUpAla : bhuvanatritayodaraM tribhuvanAbhoga ityarthaH vizAlam
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchadaH / mAti mAtumazakyo'pi yazorAziryadava te||216|| alaGkArAntarANAmapyekamAhuH parAyaNam / vAgIzamahitAmuktimimAmatizayAhvayAm // 220 // iti atizayokticakram / anyathaiva sthitA vRttizcetanasyatarasya vaa| anyathotprekSyate yatra tAmutyakSAM viduryathA // 221 // aho iti aashcrysuuckmvyym| tribhuvanasya vizAlatvamatya cayamityarthaH / yad yasmAt atra tribhuvanodara mAtumazaH kyo'pi te yazorAzi: mAti paryAptatAM gcchti| atra Akra yasya vibhuvanodarasya vizAlatvapratipAdanena Azritasya yazo rAzerAdhikyavarNanAt AtrayAdhikyAtizayoktiH // 218 // -- asyA alaGkArottamatvaM darzayati / alaGkAreti vAgauzamahitAM vAkpatipUjitAm imAm atizayAyAm atizayAkhyAm uktim atizayoktimityarthaH alaGkArAntarANAm anyeSAm alaGkArANAm api ekaM parAyaNam paramAzrayam AhuH kavaya iti zeSaH, asyA eva vaicitravAtizayamahimnA sarveSAmalaGkArANAM prAdurbhAvAditi bhAvaH, vaicitrAtizayAbhAve vidyamAnAnAmapi upamAdInAM nAlaGkAratA yathA gauriva gavaya ityaadi| uktaJca, kasyApyatizayasyoktirityanvarthavicAraNAt / prAyeNAmI alaGkArA bhinnA nAtizayoktita iti // 220 // __athotprekSAM nirUpayati anytheti| cetanasya itarastha avetanasya vA prastutasya anyathA anyena prakAreNa sthitA vRttiH sAbhAviko vRttiH guNakriyAdizca yava vaicitrA anyathA anya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 kAvyAda" madhyandinArkasantaptaH sarasauM gAite gajaH / manye mArtaNDaracANi padmAnyubartRmudyataH // 222 // prakAreNa aprastutakharUpatvena utprekSyate sambhAvyate tAmutprekSA viduH| yavetyatra yattviti pAThe kriyaavishessnnm| ydutprekssnnmityrthH| uktaJca prakAzakAraNa, sambhAvanamathotprekSA iti| saMbhAvanaM hi utkaTakoTikaH saMzayaH, tacca prastutasya nigaraNena bhavati, nigaraNaca kacit prastutasya anupAdAna kvacidupAttasyApi adhaHkaraNam / yathA, viSayasyAnupAdAna'pyupAdAne'pi sUrayaH / adhaHkaraNamAtreNa nigaurNatvaM pracakSate iti| darpaNakArastu bhavet sambhAvanotprekSA prakRtasya praatmnaa| vAcyA pratIyamAnA seti lakSaNaM kRtvA jAtigatatayA cAsyA vividhabhedAnAha // 221 // cetanAgatAmutprekSAmudAharati mdhyeti| madhyandinArkeNa madhyAhnasUryeNa santaptaH gajaH sarasI gAhate avtrti| patrotprekSyate manye iti, mAtaMgaharayANi sUryapakSAn padmAni uddatum unmUlayitum udyataH iti manye sambhAvayAmautyarthaH / atra santaptasya cetanasya gajasya mAnapAnAdyarthakatayA sthitaM saro'vagAhanaM shtrupkssoddhrnnaarthtvenotprekssitm| manye iti padamutprekSAvyacakam / atra ca santApakasya pratIkArAkSamaNa gajena tatpakSasyoddharaNAt pratyanIkAlaGkAraH / taduktAM, pratyanaukamazona pratIkAre riporydi| tadIyasya tiraskArastasyaivotkarSasAdhaka iti| tadanayoH saGkara iti kaizciduktaM tana manoramaM tatpakSoharaNasya sambhAvanAmAvaviSayatvena kavinoktatvena pratAttvikatvAt, yatra tu tatpakSApakArastAttvikastavaiva tadalaGkAra iti sudhIbhizcintanIyam // 222 //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| . 1.33 snAtuM pAtuM visAnyattuM kariNo jalagAhanam / vaharaniSkyAyeti kavinotprekSya varNyate // 223 // karNasya bhUSaNamidaM mamAyativirodhinaH / iti karNotpalaM prAyastava dRSTyA vilaGghayate // 224 // apAGga-bhAgapAtinyA dRSTaraMzubhirutpalam / spazyate vA na vetyevaM kavinotprekSya vrnnyte||225|| limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / itIdamapi bhUyiSThamutprekSAlakSaNAnvitam // 226 / / lakSaNaM ghaTayati snaatumiti| kariNaH snAtuM pAtu visAni ca attuM bhakSayituM jalagAhanaM kavinA tasya vairaniSkRyAya iti utprekSya sambhAvya varNyate // 223 // - acetanagatAmutprekSAmudAharati krnnsyetyaadi| tava dRSTyA mama AyatiH deyaM tasya virodhinaH bAdhakasya karNasya idaM bhUSaNam iti karNotpalaM vilayate prAyaH nijAMzubhiH tAdyate iva, prAya iti utprekSAvyaJjakam / atra apAGgabhAgapAtinyAH AkarNAyatAyA dRSTeH aMzubhiH utpalaM spRzyate vA na vA iti asabapi viSayazcamatkArajanakatvena kavinA utprekSya sambhAvya vyte| utprekSAdyotakevAdiprayogAbhAve'pi kvacit pratIyamAnotprekSA bhavatItyuktaM darpaNakAraNa udAhRtaJca tenaiva / yathA, tanvayAH stanayugmena mukhaM na prkttiikRtm| hArAya guNine sthAnaM na dattamiti ljjyeti| atra stanayoracetanakhena lajjAyA asambhavAt lanayevetyutprekSA // 224 // 25 // limpatIti / nokAImidam, asatpuruSaseveva dRSTiviphalatA 12
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza kaSAzciTupamAbhAnti riva zukheha jaayte| nopamAnaM tiGantenetyatikramyAptabhASitam // 227 // upamAnopameyatvaM tulyadharmavyapekSayA / limpatestamasazcAsau dharmaH ko'tra smiikssyte||228|| gatetyaparAI mRcchakaTikanATake varSAvarNanaprakaraNoktam / tamaH andhakAram aGgAni zarIrANi limpatIva, nabhaH AkAzam aJjana varSatauva / itIdamapi padyAI bhUyiSThaM samyak utprekSAyA lakSaNena anvitaM yuktm| atra acetanasya tamasaH vyApanarUpo dharmaH lepanatvena tathA tAdRzasya tamasaH sampAtarUpo dharmo namaHkartakAJjanavarSaNarUpatvena sambhAvita iti ubhayatraiva viSayasyAnupAdAnam // 226 // __ manye zaGke ityAdipadaprayoge evotprekSA iva prayogetUpamaiveti keSAJcinmataM dUSayati keSAJciditi / iha limpatIti po ivazrutyA ivazabdaprayogeNa tiGantena upamAnaM na iti prAptAnAM prAmANikAnAM sudhiyAM bhASitaM vacanam atikramya anAdRtya keSAJcit ajJAnAmityarthaH upamAbhrAnti: upamAlakAra evAtreti bhramaH jAyate ityanvayaH / ayaM bhAva: upamAnasya siddhatva sAdhyatvaJca ubhayorbhedakam / upamAyAm upamAnasya siddhatvamAvazyakam iha tu sAdhyatvam / tathAca tiGantapadapratipAdyasya lepanasya varSaNasya ca saadhytvaabaatriipmaashngketi| utAJca, siddameva samAnArthamupamAnaM vidhiiyte| tiGantAryantu mAdhyatvAdupamAnaM na jAyate iti // 227 // upamAzaGkAnirAzAya yuktimapi darzayati upamAnopameya. tvmiti| tulyadharmasva samAnaguNAdirUpasAdhAraNadharmasya bape
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchdH| yadi lepanameveSTaM limmatirnAma ko'paraH / .. sa eva dharmo dharmoM cetyu nAtto'pi na bhASate 228 kartA bApamAnaM syAt nyagbhUto'sau kriyApade / khakriyAsAdhanavyagro nAlamanyadapekSitum // 230 // cyA anurodhena upamAnopameyatvaM bhavatIti bhessH| aba pimpateH limpatauti kriyAvAcakasya padasya, nAmavAnukaraNAt poti bodhym| tamasaca asau dharmaH sAdhAraNa ityarthaH / ka: samosate lakSyate na ko'pautyarthaH tasmAt sAdhAbhAvAca mopamAzareti bhAvaH // 228 // punavApattimudbhAvayan khaNDayati ydauti| yadi lepanazrIva ra sAdhAraNadharmatayA abhilaSitaM tadA lispatiH nAma pAraH sAdhAraNadharmavAn upamAnarUpo dharmItyarthaH kaH na bo'pautyrthH| vaiyAkarApArasyaiva vizeSyatayA tijntpdprtipaadytvenokttvaat| taduktaM, phalavyApArayordhAturAve tu tiGaH smRtaaH| phale pradhAnaM vyApArastirthastu vizeSaNamiti / tathAca, lepanasyaiva dharmilaM na tu dharmatvamiti vytiiptm| limpatirityatra anukaraNa prathameti bodhym| nanu ekarIva lepanasya dharmitvaM dharmavaJcAstu ityAzayAhasa eveti| sa eva limpatireva dharmo dharmI ceti unmatto'pi vAtulo'pi na bhASate, unmattenApi ekasya dharmitvaM dharmatvaM nocate kA kathA sudhiSAmiti bhAvaH // 228 // punarapyApattiM khaNDayati krteti| yadi kartA tilA pratipAdya: lepanarUpavyApArAzrayaH upamAnaM svAt tamasa -pramAnalena manyeta, tadapi na iti zeSaH, yataH asau kartA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza yo limpatyamunA tulyaM tama ityapi zaMsataH / aGgAnIti na sambaddhaM so'pi mRgyaH samo guNa:231 yayendariva te vaktramiti kAntiH prtiiyte||| kriyApade vyApArarUpe nyagbhUtaH vizeSaNatvAt tiraskRtaH, tiGarthasya vizeSaNatvaM pUrvamuktam / na hi vizeSaNamupamAna bhavati vizeSaNasya sAdhyatayA upamAnasya ca siddhatayA sarva sammatatvAditi bhAvaH / tathAhi, svakriyAyA lepanarUpAyA. sAdhane vyagraH vyApUtaH asau kartA anyat kAryAntaram apekSituM draSTuM sAdhayitumityarthaH na alaM na samarthaH / ayaM bhAva ekasyAdhIno yathA anyasya kArya na kattuM zaknoti tathA ekasya vizeSaNatayA adhInaH kartA anyasya upamAnarUpavizoSaNatAmAptuM na prbhvtiiti| uktaJca daudhitikAraNa, isara vizeSaNatvenopasthitasyAnyana vizeSaNatvenAnvayAyomAdilina ato nAtra kattuMrupamAnatva saGgacchata iti // 230 // tirthaprAdhAnyavAdinaiyAyikamatAnusAriNImapi bhApati khaNDayati ya iti| yo limpati, tamaH amunA tulyam, patra yadadaHzabdaprayoga upamAnopameyatvasUcakaH, ityapi bhaMsataH kathayataH vAdinaH mate iti zeSaH, aGgAni iti karmapadaM na na sambaI na saGgatam upameyatamaHkartRkatadanvayayogyakriyAntarAbhAvAt upameyAMza annvyaacceti| nanu aGgakarmakalepanakarta tama ityevaM zAbdabodhe kA kSatiriti cet tatrAha sa iti| saH samaH sAdhAraNaH guNo'pi mRgyaH anveSTavyaH avazyaM vAtha ityarthaH tadaprayoge upamAyA asambhavAditi bhAvaH // 231 // . nanu sAdhAraNadharmAprayoge luptopamApi bhavatIti cen /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchadaH / na tathA limpatI lepAdanyadava pratIyate // 232 // tadupazleSaNArtho'yaM limpatirdhAntakartRkaH / aGgakarmA ca puMsevamutprekSyata itoSyatAm // 233 // manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi taadRshH||234|| iti utprekSAcakram / tatrAha ytheti| te vaktram induriva ityatra yathA kAntiH saundaryaM sAdhAraNadharmatayA pratoyate patra limpatI lepAt anyat kimapi tathA tahat na prtiiyte| tathAca, sAdhAraNadharmAprayoge'pi yatra sAdRzyasya prasiddhatayA sAdhAraNadharmasya sphuTatvaM tatraiva luptopamA, atra tu tamasaH lepanakartuzca na tathAtvamiti kAcid vipratipattiriti bhAvaH // 232 // upasaMharati tditi| tat tasmAt upazleSaNaM vyApanameva artho yasya tathAbhUtaH dhvAntakartRkaH tamaHkartRkaH tathA aGgakarmA ayaM limpatiH lepanakriyA puMsA kavinibandhanavanA utprekSyate sambhAvyate iti dRSthatAm iSTatvena gRhyatAm / tathAca, tamaHkartRkamaGgavyApanam utprekSAyA viSayaH lepanaJca viSayi, tatazca prastutastamovyApanarUpo viSayaH aprastutatAdRzalepanarUpaviSayitvena utprekSyate na tUpamAnabhUtena tena upamIyate iti bhASyam // 233 // ivazabdasya utprekSAyA vyaJjakatvamAha manye iti| manye ityAdibhiH zabdaH utprekSA vyajyate, ivazabdo'pi tAdRza utprekSAvyaJjaka ityarthaH // 234 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarbhe 138 hetuzca sUkSmalezau ca vAcAmuttamabhUSaNam / kArakajJApako hetU tau cAnekavidhau yathA // 235 // ayamAndolitapraur3hacandanadrumapallavaH / hetusUkSmalavAkhyAnalaGgArAnuddizati heturiti / hetu: sUkSmaH tathA lezaH lava ityuddezavAkyenoktaH ete trayaH vAcAm uttamabhUSaNam utkRSTAlaGkArAH eteSAmalaGkAratvamanaGgIkurvato bhAmahAdIn prati kaTAkSoktiriyam / tatra hetU dvividhau kArakaH jJApakazca hetutvaJca, siSAdhayiSitArthasAdhakatvam / uktaJca, siSAdhayiSitArthasya heturbhavati sAdhakaH / kArako jJApaka iti dvidhA so'pyupajAyate / pravarttate kArakAkhyaH prAk pazcAt kAryyajanmataH / pUrvaH zeSa iti khyAtastayoreva vizeSyatA / kAryyakAraNabhAvAd vA svabhAvAd vA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamAdavinAbhAvadarzanAt / jJApakasya ca bhedoktirvedyA pUrvoktidarzanAt iti / bhojarAjenApyuktaM yaH pravRttiM nivRttiJca prayuktiJcAntarAvizan / udAsIno'pi vA kuryyAt kArakaM taM pracakSate / dvitIyA ca tRtIyA ca caturthI saptamI ca yam / kriyAnAviSTamAcaSTe lakSaNaM jJApakazca saH iti / tau ca kArakajJApakau anekavidhau bahuprakArau udAharaNeSu jJAtavyau iti zeSaH asmiMzva hetvalaGkAre matAntaroktasya kAvyaliGgasya kAryyakAraNabhAvoktArthAntaranyAsasya tathA anumAnasya antarbhAvAt na pRthaguktiriti bodhyam / darpaNakArastu abhedenAbhidhA heturhetorhetumatA saheti lakSaNamAha / sa cAsmin mate atizayoktireveti dhyeyam // 235 // * kArakahetumudAharannAha ayamityAdi ayam AndolitAH
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pariccha edaH / 138 utpAdayati sarvasya prItiM malayamArutaH // 236 // prItya utpAdanayogyasya rUpasyAvopavRMhaNam / alaGkAratayoddiSTaM nivRttAvapi tatsamam // 237 // candanAraNya mAdhUya spRSTrA malayanirjharAn / pathikAnAmabhAvAya pavano'yamupasthitaH // 238 // abhAvasAdhanAyAlamevambhUto hi mArutaH / virahajvarasambhUtamadanAgnyAture jane // 236 // AdhUtAH praur3hAH pariNatAH candanadrumasya pallavA yena tAdRzaH malayamArutaH sarvasya prItim utpAdayati / atra malayamArutasya prautyutpAdane kArakatvam AndolitetyAdivizeSaNavattayA samadhikaM vaicittrapramAvahati sahRdayAnAmiti / atra prItyutpAdanayogyasya rUpasya vaicitrAjanakatayA kaurttanam alaGkAratayA uddiSTaM kathitaM tat upabRMhaNaM nivRttAvapi niSedhe'pi samaM tulyam / yathA, mugdhe ! tava mukhAmodalolupo madhupo bhraman / karNikAkamalaM phullamapi nAbhisaratyayamiti / atra abhisaraNakriyAyA niSedhaH // 236 // 237 // pUrvaM bhAvasAdhane udAharaNaM darzayitvA idAnIm abhAvasAdhanAya udAharati candaneti / ayaM pavanaH candanArasyaM candanavanam AdhUya kampayitvA tathA malayanirjharAn spRSTvA pathikAnAm abhAvAya nAzAya upasthitaH tAdRzasya pavanasya virahiNAmatauva duHsahatvAditi bhAvaH // 238 // abhAveti / evambhUtaH uktaguNasamanvitaH mArutaH virahajvareNa sambhUtaH yaH madanAgniH tena Abure jane atra SaSThayarthe
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. kAvyAdarza nirvatyai ca vikArye ca hetutvaM tdpekssyaa| . prApyetu karmaNi prAyaH kriyApajaiva hetutA // 24 // hetunirvartanIyasya darzitaH zeSayoIyoH / sptmau| tAdRzasya janasya ityarthaH abhAvasAdhanAya alaM samarthaH, atra abhAvasAdhako heturiti bhAvaH // 238 // hetutvasya kriyAkarmobhayApekSitA, tatra kriyApekSitve udAhRtaM samprati karmApekSitvamAha nirvatyai ceti| nivartya ca vikArye ca karmaNi tadapekSayA hetutvaM tattatkarmApekSI heturityarthaH, prApye tu karmaNi prAyaH bAhulyena hetutA kriyApekSaiva kriyApekSI heturityarthaH / tatra nirvatyai pUrvamasadeva kriyayA janyam athavA pUrva sadeva kriyayA prakAzyamAnamiti vividhama / yathA, kaTaM karoti, putraM prasUte ityaadi| vikAS kriyayA ruupaantrmaapaadymaanm| yathA, kASThaM dahati suvarNaM kuNDalaM karoti ityaadi| dahati bhasmIkarotIti bhasmaiva kASThasya rUpAntaraM bodhym| uktaJca, yadasajjAyate pUrva janmanA yat prkaashte| tanivartya vikAryacca karma iMdhA vyavasthitam / prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kaasstthaadibhsmvt| kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat iti| prApyantu kriyAvyAptameva na tu vikatyAdiguNAntaritam / taduktaM, kriyAkatavizeSANAM siddhiryatra na gmyte| darzanAdanumAnAd vA tat prApyamiti kathyate iti / jomarAstu anaupsitamapi karmecchanti / yathA, duHsaMsarga pariharatItyAdi / avApi kriyApekSo heturiti bodhyam // 240 // heturiti| nirvartanIyasya karmaNa: hetuH darzita: aya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchI daH / 141 dattvodAharagahanda jAmako varNayiSyate // 241 // utprabAlAnyaraNyAni bApyaH saMphullapasanAH / candraH pUrNazca kAmena pAnyaSTaviSaM kRtam // 242 // mAnayogyAM karomauti priyasthAnasthitAM skhiim| bAlAbha bhaGgajihmAkSI pazyati sphuritaadhraa||2||3|| mAndolitetyAyudAharaNe iti zeSaH / zeSayoH uktAvaziSTayoH iyoH vikAryaprApyayorityarthaH udAharaNahanda datvA darzayitvA jJApako hetuH vrnnyissyte| pratijJeyaM ziSyANAmutkaNThAvAraNAyeti bodhyam // 241 // vikAryahetuM darzayati utprbaalaanauti| araNyAni utprabAlAni ugatapallavAni, vApyaH dIrghikA: saMphullAni pakajAni yAsu tAH, tathA candraH pUrNazca, ata: kAmena pAnthadRSTeH pathikanayanastha viSaM kRtam uktAnAmeva trayANAmatIvoddIpaka tayA santApakatvAditi bhAvaH / atra uktatrayaM viSaM kRtaM viSI bhAvarUpaM vikAramApAditamiti AroparUpavaicitrAsyaiva hetvalaGkAratvam anevaMvidhe suvarNaM kuNDalaM karotItyAdI vikArasya satyatayA vaicitravAbhAvAbAlaGkArateti bodhyam // 242 // prApyatuM darzayati maanyogyaamiti| bAlA mugdhA kAcit bhuvorbhaGgena jihme akSiNI yasyAH sA, tathA sphuritaH kampitaH adharo yasyAstAdRzI satI mAnayogyAM mAnAbhyAmam abhyAsaH khuralI yogyetymrmaalaa| karImItyabhipretyeti zeSaH priyasya sthAne sakAze sthitA sakhIM pazyati nirIkSate / atra sakhaumiti prApyakarmApekSI bAlAyAstAdRzasakopanirIkSaNe heturiti bodhyam // 243 //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAbbAdameM gato'stamarko bhAtIndaryAnti vAsAya paciNaH / itIdamapi sAdhveva kAlAvasthAnivedane // 244 // abadhyairindupAdAnAma sAdhyaizcandanAmbhasAm / dehoSmabhiH subodhaM te sakhi ! kAmAturaM manaH 245 iti lakSyAH prayogeSu rathyA jJApakahetavaH / abhAvahetavaH kecid vyAhiyante manoharAH // 246 // 142 jJApakahetumudAharati gata iti / arkaH asta N gataH, induH bhAti, pakSiNaH vAsAya vAsasthAnAya yAnti gamanArthayoge karmaNi caturthI / iti uktarUpam idaM gato'stamarka ityAdikaM kAlAvasthAyAH kAlavizeSasya sandhyAyA ityarthaH nivedane jJApane sAdhu eva vaicitrAjanakatvAt utkRSToprAya ityarthaH, arkasyAstamitatvAdiH jJApako hetu:, jJApyA ca sandhyA atra tu jJApyasya azabdatvAt pratIyamAnatvam / sandhyA varttate ityAdau tu nAlaGkAratA vaicitrayAbhAvAditi bodhyam // 244 // nApyasya zAbdatve udAharati abadhyairiti / he sakhi ! te tava kAmAturaM virahAkulaM manaH indupAdAnAM candrakiraNAnAm abadhyaiH anAzyaiH, tathA candanAmbhasAM candanAktajalAnAm asAdhyaiH apratikAryaiH dehasya uSmabhiH santApaiH subodhaM sukhena jJeyam / atra kAmAturaM manorUpaM jJApyaM zabda dehatApAca jJApakAH / atra ca vaicittrayavizeSavattvA evAsyAlaGkArasya viSaya iti // 245 // itIti / iti evaMrUpA: jJApaka hetavaH ramyAH sahRdayacama kArakAH prayogeSu kavInAM nibandheSu lakSyAH jJAtavyAH,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / anabhyAsena vidyAnAmasaMsargeNa dhImatAm / anigraheNa cAkSANAM jAyate vyasanaM nRnnaam||247|| gataH kAmakathonmAdo galito yauvanajvaraH / gato mohatA tRSNA kRtaM puNyAzrame manaH // 248 // 143 3 abhAvarUpAH manoharAH kecit hetavaca vyAkriyante uccante // 246 // abhAvarUpAzca hetavazcaturvidhAH prAgabhAvaH dhvaMsAbhAvaH anyonyAbhAvaH atyantAbhAvazceti manasi kRtvA krameNa udAhariSyan prathamaM prAgabhAvamAha anabhyAseneti / vidyAnAm anabhyAsena azikSayA, dhImatAM sAdhUnAm asaMsargeNa tathA akSANAm indriyANAm zranigraheNa asaMyamena hetunA nRNAM vyasanaM stropAnAdyaSTAdazavidhaM duSSu vRttiriti yAvat jAyate / uktaJca manunA vyasanaprastAve, mRgayAkSo divAsvapnaH parIvAdaH striyo madaH / tauryyatrikaM vRthAvyA ca kAmajo dazako gaNaH / paizunyaM sAhasaM droha IrSyAsUyArthadUSaNam / vAgdaNDajaJca pAruSyaM krodhajo'pi gaNo'STaka iti / atra pUrvaM vidyAbhyAsAdyabhAva vyasanotpattiriti vidyAbhyAsAdInAM vyasanaM prati prAgabhAvarUpahetutvam // 247 // pradhvaM samudAharati gata iti / kAmakathayA unmAdaH unmatatA gataH, yauvananvaraH galitaH, moha: ajJAnaM gataH, tRSNA vAsanA cyutA, ataH puNyAzrame sanyAsAzrame manaH kRtam arpitam / atra kAmakathAdInAM dhvaMsarUpasya abhAvasya puNyAzramagamane hetutvam // 248 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAvyAdarbha banAnyamUni na gRhANyetA nadyo na yoSitaH / . mRgA ime na dAyAdAstanme nandati mAnasam 246 atyantamasadAr2yANAmanAlocitaveSTitam / atasteSAM vivaInte satataM sarvasampadaH // 250 // udyAnasahakArANAmanujhinnA na mnyjrii| dayaH pathikanArINAM satilaH slilaanyjliH||251 anyonyAbhAvamudAharati vnaanauti| amUni vanAni, gRhANi na, etA nadyaH, yoSitaH na ime mRgAH, dAyAdAH na, tat tasmAt me mama mAnasaM nandati, grahAzramAda vAnaprasthAzrama gatasyoktiriyam / atra vanagrahAdImAm anyonyabhedena mAnasanandane anyonyAbhAvarUpahetutvam // 248 // atyantAbhAvamudAharati atyntmiti| AryANAM sAdhanAm anAlocitaceSTitam avimRSyakAritvam atyantam asat avidyamAnaM nAstItyarthaH, atasteSAM sarvasampadaH satataM viviinte| atra avimRSthakAritAyA atyantAbhAvaH sarvasampadRSTI heturiti // 250 // samprati abhAvAbhAvarUpaM hetuM darzayati udyAneti / udyAna sahakArANAm upavanacUtAnAM maJjarI na anudbhivA apitu udbhinnA, ataH pathikanArINAM proSitabhartRkANAM satilaH salilAJjali: deyaH, cUtamacaryuddhedena vasantodayAt tasya ca sAtizayoddIpakatvAt tAdRzInAM maraNamupasthitamiti dhvnyte| atra manarINAmudbhedAbhAvasya abhAvarUpo heturiti abhAvA: bhAvasya hetutvam // 251 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / prAgabhAvAdirUpasya hetutvamiha vastunaH / bhAvAbhAvasvarUpasya kAsyotpAdanaM prati // 252 // 145 dUrakAyaistatsahanaH kAryyAnantarajastathA / ayuktayuktakAryyaM cetyasaMkhyAzcivahetavaH // 253 // te'mo prayogamArgeSu gauNavRttivyapAzrayAH / atyantamundarA dRSTAstadudAhRtayo yathA // 254 // abhAvahetumupasaMharati prAgiti / iha udAharaNeSu ityarthaH / bhAvAbhAvasvarUpasya bhAvarUpasya abhAvarUpasya ca kAyryasya utpAdanaM prati prAgabhAvAdirUpasya vastunaH viSayasya hetutvaM darzitamiti zeSaH // 252 // iti / adhunA citrAkhyahetubhedAn nirdizati dUrakA dUre kAryyaM yasya saH, tatsahajaH tena kAryeNa saha jAtaH, , kAryAntarajaH kAryyAntaraM jAtaH, ayuktakAryyaH trayuktam anucitaM kAryyaM yasya saH, tathA yuktakAyryaH yuktam ucitaM kAryaM yasya saH, iti evaMprakArAH asaMkhyA: saMkhyAtItAH bahuvidhA ityarthaH citrahetavaH citrAkhyAH hetavaH / uktaJca bhojarAjena, kriyAyAH kAraNaM hetuH kArako jJApakastathA / prabhAvavitrahetukha catuvidha iSyate iti // 253 // te'mIti / te pUrvoktA amI citrahetavaH gauNI yA vRttiH sAdRzyanibandhanA lakSaNA saiva vyapAzrayaH avalambanaM yeSAM tAdRzAH tAdRzalakSaNA vRttinibandhanAH prayogANAM nibandhAnAM mArgeSu rItiSu atyantasundarAH atimanoharAH dRSTAH, yathA teSAmudAhRtayaH udAharaNAni vacyamAkhAnItyarthaH // 254 // 13
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAvyAdarza tvadapAGgAvayaM jaivamanaGgAsvaM yadaGgane ! / muktaM tadanyatastena so'pyahaM manasi kSataH // 255 // Avirbhavati nArINAM vayaH paryastazaizavam / sahaiva vividhaiH puMsAmaGgajonmAdavibhramaiH // 256 // pazcAt paryyasya kiraNAnudaurgaM candramaNDalam / prAgeva hariNAkSINAmudorNo rAgasAgaraH // 257 // dUrakAryyamudAharati tvadapAGgAhvayamiti / he aGgane ! cArvaGgi ! yat tat prasiddhaM jaitraM jayasAdhanaM tava apAGgAkhyam apAGgarUpam anaGgasya kAmasya astram anyataH anyasmin jame muktaM pAtitaM tvayeti zeSaH tena astreNa saH lakSyabhUtaH janaH tathA ahamapi alakSyabhUta ityarthaH manasi cataH vicaH / atra astrasya lakSyavedharUpaM kAryyaM vihitam alakSyavedharUpantu dUravartti iti hetorastasya dUrakAryatvaM tasya cAsambhavAJcitamiti / / 255 // tatsahaja mudAharati AvirbhavatIti / nArINAM paryyastaM nirAkRtaM zaizavaM yena tAdRzaM vayaH yauvanamityarthaH puMsAM vividhaiH aGgajena kAmena yaH unmAdaH tasya vibhramaiH sahaiva Avirbhavati / ava nArINAM yauvanarUpasya hetostatkAyyabhUta puruSavizvamaiH mahAvirbhAvAt tatsahajatvaM tacca kAryakAraNayoryogapadyena vaicivayAtizayasUcanAt citram // 256 // kAryyAnantarajamudAharati paJcAditi / hariNAkSINAM rAmasAgaraH pramAnurAgasamudraH prAgeva udIrNaH ucchalitaH sphIta ityarthaH, paJcAt kiraNAn paryasya utkSipya candramaNDalam
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / 147 rAjJAM hastArabindAni kuTmalIkurute kutaH / deva ! tvaccaraNahanduravibAlAtapaH smazan // 258 // pANipadmAni bhUpAnAM saGkocayitumauzate / tvatpAdanakhacandrANAmarciSaH kundanirmalAH // 256 // iti hetuvikalpAnAM darzitA gtiriidRshii| iti hetucakram / udaurNam uditam / atra candrodayasya rAgohIpakatvAt kArapasya tatkAryyasya ca rAgasya pazcAjAtatvena kAryAnantaranatva taJca kAryakAraNayoragrapazcAdbhAvapratipAdanena samadhikaM vaicitrAmAvahatauti citram // 257 // ayukta kAryyamudAharati raajnyaamiti| he deva ! tava caraNainvameva raviH tasya bAlAtapa: navoditArkamayUkhaH atra caraNarAga bAlAtapatvAroSAt atizayoktirUpAlaGkAro vyajyate / rAjJAM hastA eva aravindAni tAni spRzan kutaH kudmalokurute mukulaukarotItyarthaH bAlAtapasparzAt aravindAnAM vikAsa eva bhavati na tu saGkocaH, atra kAraNasya tasya tatsaGkocarUpakAryamayuktamiti ayukta kAryatvaM taca rAjaviSayakaratibhAvasya sAtizayacamatkAraviSayatvAt atimanoramamiti citram // 258 // yuktakAryamudAharati paannipdmaanauti| kundanirmalAH kundapuSpadhavalAH tava pAdanakharUpacandrANAm arciSaH bhUpAnAM pANirUpANi padmAni saGkocayitum Izate prbhvnti| atra candrakiraNarUpakAraNasya padmanimolanakAyaM yuktaM tacca rAjaviSayiNo ratibhAvastha vyasakatayA sAtizayAM camatkatipadavImArohatauti citram // 258 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthe iGgitAkAralakSyo'rthaH saukSmAt sUkSma iti smRtaH // 260 // kadA nau saGgamo bhAvItyAkIrNe vaktumakSamam / avekSya kAntamabalA lIlApadmaM nyamIlayat // 261 padmasammaulanAdava sUcito nizi saGgamaH / zrAzvAsayitumicchantyA priyamaGgajapaur3itam // 262 // 148 hetumupasaMharati itIti / hetorvikalpAnAM prabhedAnAm iti pUrvoktaprakArA gatiH darzitA / anayaiva rItyA anye'pi prabhedAH jJAtavyA iti bhAvaH / iti hetucakram | atha sUkSmaM nirUpayati iGgiteti / abhiprAyaprakAzakaceSTAviSkAraH iGgitaM hRto bhAva iti vizvaH / AkAraH avasthAvizeSavyaccakamukharAgAdiH, syAdAkAro'GgavaikRtamiti vopAlitaH / etAbhyAM lakSyaH anumeyaH arthaH viSayaH saukSmAt durjJeyatvAt sUkSma iti smRtaH / prakAzakArastu, kuto'pi lakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAzyate / dharmeNa kenacida yatra tat sUkSmaM paricacate ityAha / saMlakSitastu sUkSmo'rtha AkAreNeGgitena vA / kayApi sUcyate bhayA yatra sUkSmaM taducyata iti darpaNakAraH // 260 // S iGgitalakSyaM sUkSmamudAharati kadetyAdi / kadA kasmin samaye nau AvayoH saGgamo bhAvI iti AkIrNe janabahule sthAne vaktumacamaM kAntam avekSya avalA kAminI lIlApadmaM krIr3Akamala nyamIlayat smkocyt| atra aGgajapaur3itaM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pariccha edaH / madarpitastasyA gItagoSThaprAmaMbaIta / uddAmarAgataralA chAyA kApi mukhAmbuje // 263 // ityanuGginnarUpatvAt ratyutsavamanorathaH / anullaGghaya va sUkSmatvamabhUdava vyavasthitaH // 264 // iti sUkSmam 148 kAmArttaM priyam zrAzvAsayitum icchantyA anayA kAminyA padmasammaulanAt nizi rAtrau saGgamo bhAvauti zeSaH sUcitaH / padmanimolanamiha iGgitaM nizi priyasaGgamarUpasUkSmo'rtha iti bodhyam, asya ca sahRdayacamatkAritayA alaGkAratvamavagantavyam // 269 // 262 // AkAralakSyaM sUkSmaM darzayati madarpitadRza iti 1 gItamoSThayAM saGgItasaMsadi mayi arpite dRzau yayA tAdRzyAH tasyAH mukhAmbuje uddAmaH atipravRddhaH yaH rAgaH ramaNAbhilASaH tena taralA vikasvarA kApi anirvacanIyA chAyA kAntiH avarddhata, atra mukhacchAyAvailakSaNyena nAyikAyA ratyutsavAbhilASastra lacitatvAt sUkSmatvam // 263 // nanvatra tAdRzamanorathasya suvyaktataiva kathaM tarhi sUkSmatvamityAzaGkyAha itIti / atra ratyutsavamanorathaH anudbhinnarUpatvAt AkAralakSitatvena sphuTatayA pratIyamAnatvAbhAvAt sUkSmatvam anullaGghaitrava aparityajyaiva vyavasthitaH varNitaH abhUdityanvayaH / tathAca tAdRzau mukhacchAyA avazyameva ratyutsavamanorathaM vyaJjayatIti na tAvatriyamaH anyavidhamanorathe'pi tatsambhavAt ato'tra vizeSaparyyAlocanayA tAdRzasunipuNo lakSa
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kAvyAdarza lezo lezena nirbhinnavasturUpanigRhanam / 'udAharaNamevAsya rUpamAvirbhaviSyati // 265 // rAjakanyAnuraktaM mAM romoGdena rakSakAH / avagaccheyurA jAtamaho zItAnilaM vanam // 266 // AnandAzru pravRtta me kathaM dRSTvaiva kanyakAm / yitA kathaJcitU imamarthaM lakSayituM zaknototi sUkSmAlaGkArasthAvakAza iti bodhyam // 264 // ___ idAnImuddezavAkyaprAptalavAparaparsAyaM lezaM nirUpayati leza iti| lezena kiJcinmAvatayA nirbhivasya prakaTitasya vastuna: yad rUpaM tasya nigUhanaM gopanaM lezaH, udAharaNam eva asya alaGkArasya rUpaM svarUpam AvirbhaviSyati prakAziSyate / imameva vyAjoktiM vadanti kecit| yathA, vyAjoktizchadmanozivavasturUpanigUhanam iti| apahRtau lezanirbhinnavastunaH nApaGgavaH, iha tu tathetyanayorbhedaH // 265 // aniSTasambhAvanAyAM lezamudAharati rAjakanyeti / romIdabhedena romaharSeNa, rAjakanyAyA darzanajaniteneti bhAvaH / mAM rAjakanyAyAm anuraktam abhilASukaM rakSakA: rAjAntaHpurarakSiNa: avagaccheyuH, sambhAvanAyAM vidhiliG / prA jJAtam, zrA iti sambhamadyotakamavyayam / jJAtaM viditaM nigUhanaprakAro jJAyata ityarthaH / jJAtamiti vartamAne ktapratyayaH / aho vanaM zIta: anilaH yatra tat, zautAnilasparzena romAJcodaya iti bhAvaH / atra romojhedasya zautAnilajatvena anurAganigUhanaM vaicitrAmAvahatIti asyAlaGkAratvam // 266 // lajjAyAM lezamudAharati AnandAzu iti| kanyakA dRSdeva
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 151 akSi me puSparajasA vAtoDUtena dUSitam // 267 // ityevamAdisthAne'yamalakAro'tizobhate / lezameka vidurnindA stutiM vA lezataH kRtAm 268 yuvaiSa guNavAn rAjA yogyaste patirUrjitaH / raNotsave manaH saktaM yasya kAmotsavAdapi // 26 // me mama katham AnandAzru pravRttam atra kanyAdarzanena anurAgodayAt AnandAzrupravRttirlajjAkaroti bhAvaH / atra nigUhanaprakAramAha akSauti / vAtoDUtena pavanacAlitena puSparajasA kusumaparAgaNa me akSi duussitm| atra AnandAzruNo'kSidUSaNajatvapratipAdanena anurAgaH saMvRtta iti // 267 // asyAlaGkAratvaM pratipAdayavAha itauti / ityevamAdisthAne evamAyudAharaNe ayam alaGkAraH atizobhate sahRdayacamatkAritayA smullsti| eke paNDitAH lezaM lezata: chalena katAM nindAM vA stutiM vyAjastutimityarthaH viduH| taduktaM, doSasya yo guNIbhAvo doSIbhAvo guNasya yH| sa leza: syAt tato nAnyA vyAjastutirapoSyata iti| anenaiva vyAjastutyalakAro'bhihita iti bhAvaH // 268 // stutivyAjena nindAmAha yuveti / eSa rAjA yuvA guNavAn tathA UrjitaH vikrAntaH, ataH te tava yogyaH ptiH| yasya manaH kAmotsavAdapi raNotsave sktm| svayaMvarAM kanyAM prati tatsakhyA uktiriyam / atra hitIyAH mahAvIratvena stutirbodhitApi kAmotsave anAsaktatvapratipAdanavyAjena tava sambhogasukhaM durlabham prato nAyaM varaNIya iti dyotayatIti stutyA nindAvagamAt vyAjastutiH // 268 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kAvyAdarza vIryotkarSastutinindaivAsmin bhAvanivRttaye / kanyAyAH kalpate bhogaanirvivikssornirntrm||270 capalo nirdayazcAsI janaH kintena me sakhi / / Aga:pramArjanAyaitra cATavo yena zikSitAH // 271 // doSAbhAso guNaH ko'pi drshitshcaattukaaritaa| mAnaM sakhIjanoddiSTaM kattuM rAgAdazaktayA // 272 // iti lezacakram / patrAlaGkAraM saGgamayati viiryeti| asmin udAharaNe nirantaraM bhogAn ratotsavAn nirvivikSoH bhoknu micchoH, nirvezo bhRtibhogayoriti koSaH / kanyAyAH bhAvasya varaNAbhiprAyasya nivRttaye vIryotkarSasya vauryAdhikyasya stutiH nindaiva kalpate, nindArUpeNaiva paryAvasyatItyarthaH // 270 // nindAvyAjena stutimAha capala iti| he sakhi ! asau jana: capala: asthiraH, nirdayaH parapaur3AnabhijJatayA dayArahitaca, yena Aga:pramArjanAya aparAdhakSAlanAya cATavaH priyavAdAH zikSitAH, atastena yuSmAbhirupadiSTena mAnena kim / preyasi mAno gauravajanakatvena vidheya ityupadizantIM sakhI prati kasyAzcinnAyikAyA uktiriyam // 271 // ___ doSAbhAsa iti| rAgAt priyAnurAgAdhikyAt sakhIjanena uddiSTam upadiSTaM mAnaM kartum azaktayA nAyikayA cATukAritArUpaH ko'pi strIjanahRdyaH guNaH doSa iva AbhAsate iti tathoktaH darzitaH doSarUpeNa kathita ityarthaH / atra nindAvyAjena stutirgamyate iti vyAjastutiH // 272 // ...
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / uddiSTAnAM padArthAnAmanuddezo yathAkram | yathAsaMkhyamiti proktaM saMkhyAnaM krama ityapi // 273 // dhruvante coritA tanvi ! smitekSaNamukhadyutiH / snAtumambhaH praviSTAyAH kumudotpalapaGkajaiH // 274 // preyaH priyatarAkhyAnaM rasavadrasapezalam / Urjakhi rUr3hAhaGkAraM yuktotkarSaJca tattrayam // 275 // 153 kramAlaGkAraM nirUpapati uddiSTAnAmiti / uddiSTAnAm uktAnAM padArthAnAM yathAkramam anu pazcAt uddezaH pazcAduktapadArthaiH saGgatiH yathAsaGkhayam iti, saGkhyAnamatikramya ityapi prokta, yathAsaMkhyaM saMkhyAnaM krama iti payyAyazabdA ityarthaH // 273 // kramamudAharati dhruvamiti / he tanvi ! snAtum ambhaH jalaM praviSTAyAH te tava smitekSaNamukhadyutiH kumudotpalapaGkajaiH dhruvaM nizcitaM coritA apahRtA kiyadaMzeneti zeSaH / samagra - haraNe nAyikAyAM tadasattvana cArutvApAyAditi bhAvaH / tatra smitadyutiH kumudena, IkSaNadyutiH utpalena, mukhadyutiH paGkajeneti yathAkramamuktapadArthAnAM yathAkramaM pazcAduktapadArtheH samandayazcArutvAtizayamApAdayatIti asthAlaGkAratvam // 274 // samprati preyorasavadUrjakhinAmakamalaGkAracitayaM nirUpayati preya iti / priyataraM bhAvAbhivyaktyA atiprItikaram zrAskhyAnaM preyaH atipriyatvAdanvarthasaMjJeyam / tathA rasapezalaM rasena ratyAdisthAyibhAvarUpeNa pezalaM sahRdayAnandajananaM rasavat / bhAvarasapadArtho vizvanAthenoktau / yathA, saJcAriNaH pradhAnAni
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAvyAdarthe adya yA masa govinda / jAtA tvayi gRhAgate / devAdiviSayA ratiH / udabuddamAtraH sthAyI ca bhAva ityabhidhIyate // vibhAvairanubhAvaizva sAttvikairvyabhicAribhiH / rasatAmeti ratyAdiH sthAyI bhAvaH sacetasAmiti / anayorvistArazca granthabAhulyabhiyA na likhitaH vistAradarzanArthibhistattadugrantheSu anusandheya iti / tathA rUr3ha: abhivyaktaH ahaGkAraH garvaH yatra tathoktam AkhyAnaM garvapradhAnamAkhyAnam Urjakhi, UrjA balaM tadasyAstauti yogabalAt ahaGkArasya ca Urjodharma - rUpatvAt tathA vyapadeza iti / teSAm uktAnAM preyaHprabhRtInAm alaGkArANAM trayaM yuktaH samucitaH utkarSo yasmin tAdRzam ataevaiSAmalaGkAratvakIrttanaM na doSAvahamiti bhAvaH / ullikhiteSu bhAveSu ca devAdiviSayakaratibhAvasyaiva prayonAmAlaGkAravyapadezaH, anyeSAM bhAvAnAM rasAbhAsabhAvAbhAsabhAvazAntibhAvodaya bhAvazabalatAnAJca rasyamAnapadArthatvena rasavadalaGkAratvam / uktaJca vizvanAthena, rasabhAvau tadAbhAsau bhAvasya prazamodayau / sandhiH zabalatA ceti sarve'pi rasanAdrasA iti / pUrvAkhyabhAvasya tu UrjasvinAmAlaGkAratvamiti vizeSaH / dhvanikArAdayastu aGgino rasAderalaGkAyryatvam aGgasya tu alaGkAratvamAhuH / yathA, pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgantu rasAdayaH / kAvye tasminnalaGkAro rasAdiriti me matiH // vizvanAthastu, rasabhAvau tadAbhAsau bhAvasya prazamastathA / guNIbhUtatvamAyAnti yadAlaGkRtayastadA / rasavat preya Urjasvi samAhitamiti kramAt / bhAvasya codaye sandhau mizratve ca tadAkhyakA ityAha // 275 // preya udAharati zradyeti / govinda ! adya tvayi gRhA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pari 15 kAle naiSA bhavet prItitavaitAgamatAt puna:rita ityAha yuktaM viduro nAnyehasvAdazI tiH / bhaktimAnasamArAdhyaH suprItazca tatI harita 277 // somaH sUryo marud bhuumikom hotAnalo jalam / iti rUpANyatikramya tvAM draSTuM deva! ke vayam 278 gate yA mama prauti: jAtA, kAlena samayAntareNa tavaiva nAnyasya kasyacit sAdhorityevakAreNa dhvnyte| punarAgamanAt eSA prItiH bhavet bhaviSyatItyarthaH / atra bhagavadviSaya karatibhAvo vAkyabhajhyA sahRdayAnAM sAtizayacamatkRtimAdadhAtIti prayo'laGkAraH // 276 // etadeva saGgamayati itiiti| vidura iti yuktam Aha, yatastasya anyataH anyasmAt AgantukAt tAdRzau tiH santoSaH na Asauditi zeSaH, tataH bhaktimAtreNa na tu kenApyanyenopacAreNatyarthaH samArAdhyaH hariH tasya suprautazca abhavat iti vAkyazeSaH / udyogaparvIyazlokazca asya pratirUpo yathA, yA prItiH puNDarIkAkSa ! tavAgamanakAraNAt / sA kimAkhyAyate tubhyamantarAtmAsi dehinAmiti // 277 // pUrva vaktRboddhavyayoH grItAvudAhRtam idAnIM kevalaM vaktaH protAbudAharati soma ityaadi| he deva ! somaH candraH sUryaH, mAt vAyuH, bhUmiH, vyoma AkAzaM, hotA yajamAnaH, analaH agniH, tathA jalam iti te rUpANi aSTau mUrtIH atikramya prataulya sthitaM paramAtmasvarUpaM tvAM draSTuM vayaM ke ? na vayaM yogyA ityarthaH, tathApi yad dRSTo'si sa kevalaM bhaktAnugraha eveti| deve mahekhara sAkSAtkRte tapasA pratyakSagocarIkate sati rAja
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza iti sAkSAtkRte deve rAjJo yadrAjavarmaNaH / protiprakAzanaM tacca preya ityavagamyatAm // 276 // mRteti pratya saGgantuM yayA me maraNaM matam / saiSA tanvI mayA labdhA kathamavaiva janmani // 28 // varmaNa: rAjavarmAkhyasya rAjJaH iti uktarUpaM yat prautiprakAzanaM tadapi preya iti avagamyatAm, anApi bhagavahiSayakaratibhAvavyaJjakasya priyAkhyAnasya sattvAditi // 278 // 278 // atha rasavadalaGkAraM darzayan rasAnAJca zRGgArAdInAM prAthamyena sarvajanahRdyatvena ca prathamaM zRGgAramudAharati mRteti| mRtA iti nizcitya ityadhyAhArya pratya paraloke yayA kAntayA saGgantuM saGgamaM kattuM me maraNaM matam iSTa maraNAvadhAraNaM kRtamityarthaH, eSA sA tanvI atraiva janmani maraNaM vinetyarthaH kathaM mayA labdhA praaptaa| mRtAM madAlasAM nAgAnAM prasAdena puna: pratyujjIvitAM prApya tatpatyuH kuvalayAzvasyoktiriyam / saiSA tanvItyatra saivAvantIti pATho'pi dRzyate / tathAtve Avantau avantidezabhavA vAsavadattetyarthaH, tasyAzca dAhapravAdena maraNanizcayAt duHkhitasya vatsarAjasya punastAM praapyaamndoktiriym'| atra smbhogshRnggaarrsH| tallakSaNantaktaM vishvnaathn| yathA, darzanasparzanAdIni niSevete vilAsinau / yatrAnuraktAvanyonyaM sambhogo'yamudAhRta iti| ayazca vipralambhAnantaryAt parAM puSTi niitH| uktaJca vizvanAthena, na vinA vipralambhena sambhogaH pussttimshrute| kaSAyite hi vastrAdI bhUyAn rAgo vivaIte / iti| vipralambhazca tenaivoktH| yathA, yatra tu ratiH prakaSTA nAbhauSTamupaiti vipralambho'sAviti // 28 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIvaH parichedaH / 150 prAkaprItirdarzitA seyaM ratiH zRGgAratAM gtaa| rUpabAhulyayogena tadidaM rasavada vacaH // 281 // nirAhya kezeSvAkRSTA kRSNA yenAgrato mama / so'yaM duHzAsanaH pApo labdhaH kiM jIvati kSaNaM282 ityAruhya parAM koTiM krodho raudrAtmatAM gataH / bhImasya pazyataH zatrumitya tadrasavad vacaH // 283 // navavApi nAyikAviSayakaratibhAvo vyanyate tat preyo. 'lakAra eva kathamatra na syAdityAzajhyAha praagiti| prAk pUrvoktayorudAharaNayoH prItiH bhagavahiSayakarativyannikA eva na tu vibhAvAdiparipuSTA drshitaa| uktaJca, mano'nukUlevartheSu mukhasaMvedanaM vacaH / asaMprayogaviSayA saiva prItirnigadyata iti| iha tu sA ratiH kAntAviSayako'nurAga ityarthaH / utAMca, ratirmano'nukUle'rthe manasaH prvnnaayitmiti| rUpANAM vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM bAhulyaM vistAraH tasya yogena zRGgAratAM gatA, tasmAt idaM mRtetyuktAM vacaH rasavat rasavadalajhAraNa alaGkatamityarthaH // 281 // raudrarasamudAharati nigroti| yena mama agrata: mAmanAdRtya ityarthaH kRSNA draupadI kezeSu avacchede sptmii| pAlaTA, sa: ayaM pApaH duHzAsanaH mayA prAptaH kSaNaM jIvati kim ? meSa jIvatItyarthaH // 282 // itauti| zavaM duHzAsanaM pazyataH bhomasya krodhaH iti ukaprakAreNa parAM koTim Aruhya vibhAvAdibhiH paripoSaM prApya ityarthaH raudratAM raudrabhAva gataH raudrarasatvena pariNata 14
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kAvyAdaNe..... pajilA sArNavAmurUmaniSThA vividhairmakhaiH / / -- madattvA cArthamarthiyo bhaveyaM pArthivaH kthm||284|| ityu tsAhaH prakRSTAtmA tiSTham vIrarasAtmanA / rasavatvaM girAmAsAM samarthayitumIzvaraH // 285 // An .. ityarthaH / tathAca zatruratra AlambanavibhAva: zASaNAkezAkarSaNAdikamuddIpanavibhAvaH, pApa ityadhikSepavAkyamanubhAvaH, garvA dayava pratIyamAnA vyabhicAriNa: etaiH puSTi nautaH krodhasthAyibhAvaH rauDharasatvamApatra iti etat vacaH rasavat rasavadalAkAraNAlaGkRtamiti // 283 // -borarasamudAharati ajitveti / sArNavA sasAgarAm urvIm ajitvA jayena alabdhvA, vividhaiH makhaiH azvamedhAdimiH aniSTA devAe aparitotha, tathA arthibhya artham adattvA kathaM pArthiva bhaveyam anevaMvidhasya pArthivatva viDambanaiveti bhAvaH / etenAsya yuddhavIratvaM dharmavIratva dAnavIratvaJca sUcitam // 284 // ...itIti / uktarUpaH prakRSTaH AtmA yasya saH vibhAvAdibhiH paripuSTa ityarthaH utsAhaH kAryArambheSu saMrakSaH stheyAnusAra ityata ityukAlakSaNaH saMrambha ityarthaH vIrarasAmanA tiSThan vauraramANa pariNaman mAsAM girAM vAcAM rasavattva rasavadalakAramukatvaM samarthayituM dRr3hIkartum IzvaraH samarthaH / aba bujhe jetavyAH zatravaH, dharme dharmaH dAne yAcakAH pAlambanavibhAvAH sahAyAbeSaNAdayaH . pratIyamAnA: anubhAvAH, harSavRtyAdayo vyabhicAriNaH. etairabhivyaktaH utsAharUpasthAyibhAvaH vIrarasatAM nabhavati / 285.. ... ... .:
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / yasyAH kusumazayyAdhi-komalAyA rujaakrii| sAdhizete kathaM tanvI hutAzanavatI citaamaar86|| iti kAruNyamudritAmalaGkAratayA smRtam / tathA pare'pi vIbhatsahAsyAgutabhayAnakAH // 28 // pAyaM pAyaM tavArINAM zoNitaM pAzisampuTaiH / koNapAH saha nRtyanti kabandheravabhUSaNAH // 288 // karuNarasamudAharati yasyA ityaadi| yasyAH komalAyA: kasamazayyApi rujAkarI pIr3AkarI, sA talI kathaM hutAzanapatI jvalantImityarthaH citAm adhishete| ityatra udita vibhAvAdibhiH paripuSTaM kAruSa karuNarasasthAyibhAvaH zokaH cittavaiklavyavizeSa ityarthaH iSTanAzAdibhizvetovailavyaM zokazabdabhAgiti lakSaNAt / alaGkAratayA rasakdalAratvena smRtm| atra gataprANA tanvI pAlavanavibhAvaH, kusumazakhAdismaraNam uddIpanavibhAvaH tAdRzakaruNavacanam anubhAvaH kathamityanena pratIyamAnAzcintAdayo vyabhicAriNa iti neyaM, tathA para anye vaubhamahAsthA tabhayAnakA api rasA vaiditayA iti zeSaH // 286 // 287 // . ..... -- tatra vIbhatsa muvAharabAha paaymiti| kauepA: rAkSasAH kabandhaiH azigskakriyAyuktakalevaraiH saha, kabandho'strI kriyAyutAmapamUIkalevaramityamaraH / anvaM purItat bhUSavaM yetAM tAdRzAH santaH pANisampuTaiH takaH parINAM zoNitaM pAyaM pAyaM punaH punaH pautvA nRtynti| atra jugupsArUpasthAyibhAvaH / jugupsAlakSaNantaktaM yathA, doSekSaNAdibhirgardA jugupsA viSayo
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdaNe dUdamanAmamAnAyA lagnaM stanataTe tava / chAdyatAmuttaroyeNa navaM nakhapadaM sakhi ! // 288 // aMzukAni prabAlAni puSpaM hArAdibhUSaNam / zAkhAzca mandirAkhyeSAM citraM nandanazAkhinAm268 hveti| tasya ca zoNitapAyinaH annabhUSaNAH rAkSasAH pAlambanavibhAvAH, panye ca anubhAvavyabhicAriNa AkSiptAH taiya paripuSTaH vobhArasatvaM bhjte| atra rAjaviSayakaratibhAvasya prAdhAnyAt vaubhAparipuSTatayA tasyaiva camatkAritvAt preyo'lakAratvameva yuvamiti bodhym| rasava yasoH saGkara iti kecit // 228 // hAsyamudAharabAha idmiti| he sakhi ! ambAna: akha NDitaH mAno yasyAH tAdRzyAH asmAkaM punaH punarAgraheNApi pravigatamAmAyA ityarthaH tava stanataTe idaM navaM na tu prAcInaM nakhapadaM nakhAghAtacihaM lagnam uttaroyeNa chaadytaam| sakhIsavidhau mAnavatIM rahasi kAntena saha katavihArAM kAJcit prati tamakhyA uphaasoktiriym| patra hAsaH sthAyibhAvaH / tamakSapantatam / yathA, vAgAdivaikataithetIvikAzo hAsa uccata iti| tAdRzI mAnavatI nAyikA AlambanavibhAvaH, nakhacatamuhIpanavibhAvaH, tAdRzavacanAni anubhAvAH , vyabhicAriNaca yathAyathaM pratIyamAnA: etaizca paripuSTaH ayaM hAsaH hAsyarasakhena pariNamati // 28 // - paDatarasamudAharati aNshkaanauti| eSAM nandanazAkhinAM prabAlAni aMzakAni vasanAni, puSpa hArAdibhUSaNaM, zAkhAca mandirANi mahAvi, citra kimAcaryamityarthaH / atra sthAyi
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pridH| idaM maghonaH kulizaM dhArAsannihitAnalam / mAraNaM yasya daityastrIgarbhapAtAya kalpate // 261 // vAkyasyAgrAmyatA yonirmAdharmya darzito rsH| iha tvaSTarasAyattA rasavattA smRtA girAm // 262 // iti rasapaccakram / bhAvo vismayaH / tallakSaNaM yathA, vividheSu padArtheSu loksiimaativrttissu| vimArazcetaso yastu sa vismaya udAhRta iti / alaukikanandanazAkhibhirAlambanavibhAvaH teSAJca tattaguNeruddIpanavibhAvaiH anyaizca pratIyamAnairanubhAvaiH saJcAribhizca paripuSTaH adbhutaramatayA paryavasyatIti // 280 // bhayAnakarama mudAharati idmiti| idaM maghona indrasya kulizaM vajra dhArAsu sannihita: analaH yasya tAdRzaM, yasya smaraNaM daityastrINAm asurakAminInAM garbhapAtAya kalpate prbhvti| atra daityastrINAM bhayameva sthAyibhAvaH / tallakSaNaM yathA, raudrazaktyA tu janitaM cittavaiklavyadaM bhymiti| maghonA AlambanavibhAvena tAdRzakulizena uddIpanavibhAvena garmapAtena ca anubhAvena anyaizca pratIyamAnaiH tattatkAlikacittavyApAraiH paripuSTa: bhayAnakarasatvaM prApnotauti // 281 // .. nanu mAdhuryanirUpaNe madhuraM rasavadityukta rasavattvasya mAdhuryaguNatvena abhihitam atra tu alaGkAratvaM kathaM saGgacchaMta ityAha vAkyasyeti / mAdhurye mAdhuryanirUpaNe vAkyasya agrAmyatA grAmyatvadoSAbhAva eva yoniH kAraNaM yasya tAdRzaH ramaH darzitaH aMgrAmyatAyA eva rasatvena upacArataH korsamamiti bhAvaH / iha tu girA vAcA rasavattA rasavadalaGkAratvam aSTasu
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kAvyAdarza apakartAhamanauti hadi te mAsma bhUd bhayam / : -vimukheSu na me khaDgaH prahattuM jAtu vAJchati 263 evamuktA paro yuddhe niruddo drpshaalinaa| puMsA kenApi tjneymuurjkhiityevmaadikm||264|| arthamiSTamanAkhyAya sAkSAt tasyaiva siddhaye / yat prakArAntarAkhyAnaM pAyoktaM tadiSyate // 265 raseSu zRGgArAdiSu prAyattA smRtaa| tathAca, rasavyAkagrAmyatvadoSAbhAvasahakatAlaGkArAdimattva mAdhuryaguNatvaM rasavadalakArastu rasa eveti bhedaH // 282 // UrjasvAlaGkAramudAharati apakarteti / ahaM te apakartA zatrurasmi iti hetoH te bhayaM mAsma mUt na bhavatu, me mama khaDaH vimukheSu prahattuM jAtu kadAcidapi na vAJchati / tathAcokta hanyAdityanuvRttau mnunaa| yathA, nAyudhavyasanaprAptaM nAtaM naatipriksstm| na bhItaM na parAvRttaM satAM dharmamanusmaraviti / yuddhe palAyanaparaM zarbu prati kasyacit viirsyoktiH| atra garvarUpo vyabhicAribhAva: sthAyibhAvAdapi utsAhAdudrikta iti UrjakhinAmAlaGkAraH / yasya tu tAdRzoTrekAbhAvaH tatra voro rasa eva rasavadalaGkAratayA pariNamatIti bodhyam // 28 // ___ evmuvti| darpazAlinA ahaGkAravatA kenApi pusA evam umarUpaM vacanam uklA yuddhe paraH zatruH nirutaH / tasmAt ityevamAdika rasAntare'pi tAdRzo garvaH UrjastrItyarthaH // 284 // paryAyokta lakSayati arthmiti| iSTam abhilaSitam
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 153 dazatyasau parabhRtaH sahakArasya maJjarIm / tamahaM vArayiSyAmi yuvAbhyAM khairmaasytaam||266|| saGgamayya sakhauM yUnA saGkete tadratotsavam / nivartayitumicchantyA kayApyapasRtaM tataH // 26 // iti payAyoktam / kiJcidArabhamANasya kAyaM daivavazAt punaH / arthaM sAkSAt vAcakazabdena anAkhyAya akathayitvA tasyaiva iSTArthasya siddhaye pratipattaye yat prakArAntaraNa bhaGgivizeSaNa AkhyAnaM vyaJjanayA dyotanaM tat pAyoktam issyte| samAnArthakazabdAntarasyaiva paryAyatvAt andharthasaMjJeyamiti bodhyam // 285 // paryAyoktamudAharati dshtiiti| asau parabhRtaH kokila: sahakArasya kuJjavahisthitasyeti zeSaH maJjarI dazati, ahaM taM nivArayiSyAmi yuvAbhyAM khairaM svacchandam AsyatAM stha yatAmiti kAntakAminyoH suratotsavasya vyAghAto mA bhUditi vivicya sakhyAstato'pasaraNasyaucitye ito'haM gamiSyAmIti vAcakapadenAbhidhAne vaicitravAtizayasyAbhAvo jAyate iti parabhRtavAraNavyAjena tadapasaraNaM vyaktIkatamiti payAyonAm // 286 // / saGgamayyeti / saGkete saGketasthAve sakhIM yUnA saha saGgamaya tayoH ratomavaM nivartayituM sampAdayitumicchantyA kayApi sakhyA tataH apamRtamityanvayaH // 287 // samAhitaM nirUpayati kinyciditi| kicit kAryam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" tatsAdhanasamApattiryA tadAhuH samAhitam // 26 // mAnamasyA nirAkatuM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTyaitadudaurNa ghanagarjitam // 266 // Azayasya vibhUtervA yanmahattvamanuttamam / udAttaM nAma taM prAhuralaGkAraM manISiNaH // 30 // pArabhamANasya kattumudyuktasya daivavazAt akasmAt punaH tasya * sAdhanasya samAdhAnasya yA samApattiH saMyogaH tat samAhitam mAhuH / samAdhAnarUpatvAt anvrthsNjnyeymiti| daivavazAditi tu na niyamaparaM buddhipUrvakakAraNAntarAlambanena kAryasamAdhAna'pi asya sadbhAvAt / tadukta bhojarAjena, kAryArambhe sahAyAptirdaivAd devAkate ca yaa| Akasmiko buddhipUrvobhayo vA tat samAhitam iti // 288 // samAhitamudAharati maanmiti| asyAH mAninyAH mAnaM nirAkattu pAdayoH patiSyataH me mama upakArAya diTyA devena etat ghanagarjitam udaurNam / atra mAnabhaGgAya pAdapatanaprahattasya daivAdudorNena ghanagarjitena tasyAtIvohIpakatvAt malazana tatsamAdhAnamiti samAhitamalaGkAraH // 288 // udAttaM nirUpayati aashysyeti| Azayasya abhiprAyasya vibhUteH sampatteH vA yat anuttamam alaukikaM mahattvam prAdhikya, manISiNaH tam udAttaM nAma alaGkAraM prAhuH / tathAca, prastutasya udArAzayatvavarNanena lokAtizayasampaharNanena ca yad vaicitrA sa eva udAttAlaGkAra iti nisskrssH| kecit tu, yahApi prastutasyAGga mahatAM caritaM bhavediti bAhuH /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / guroH zAsanamavetuM na zazAka sa rAghavaH / yo rAvaNaziramchadakAryabhAre'pyaviklavaH // 301 / ratnabhittiSu saMkrAntaiH prativimbazataivataH / jAto laGkezvaraH kRcchrAdAJjaneyena tattvataH // 302 // pUrvavAzayamAhAtmAmavAbhyudayagauravam / suvyaJjitamiti protamudAttadvayamapyadaH // 303 // udAttam / tamate prastutasya aGgatvena mahatAM caritravarNanamapi udAttAlakAra iti bodhyam // 30 // prAzayamahattve udAharati guroriti| yaH rAvaNasya zira chedaH kAyaM tasya bhAraH tasmibapi avilavaH avyAkulaH, sa rAghavaH guroH pituH zAsanaM rAjyatyAgapUrvakavanagamanAdezam pratyetum atikramituM na shshaak| atra rAvaNabadharUpAsAdhyasAdhanakSamasya tAdRzagurunidezavarttitvena alaukikaM mAhAtmA pratIyate ityudAttatvam // 301 // _ vibhUtimahattve udaahrti| ratnabhittiSviti / Amaneyena pacanAsutena hanumatA vacchAt atikaSTena bahuparyAlocanayA ityarthaH rababhittiSu saMkrAntaH pratiphalitaH prativimbAnAM zataiH vRta: lajhekharaH rAvaNaH tattvataH jJAta: IdRzaivaryazAlo nAstauti ayameva laGgezvara iti vidita ityarthaH / atra lakharasya tAdRzaizvaryamahattvakIrtanameva udAttAlaGkAra iti // 302 // .. : viSyamupasaMharati puurvveti| pUrvata gurorityudAharaNe
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmAdarthe apahnutirapahna utya kiJcidanyArthadarzanam / na paJceSuH smarastasya sahasraM paviNAmiti // 304 // candanaM candrikA mando gandhavAhazca dakSiNaH / seyamagnimayI sRSTirmayi zautA parAn prati // 305 // zaiziyamabhyupetyaiva pareSvAtmani kAminA / pauSNaprakAzanAttasya seyaM viSayanitiH // 306 // 244 aAzayasya mAhAtmAm, atra ratnabhittiSvityudAharaNe abhyudayasya gauravaM suvyaJjitaM supratItamiti zradaH udAttadayaM proktam ubhayatrApi vaicitrAsya sadbhAvAditi bhAvaH // 303 // apakRtiM nirUpayati apatiriti / kicit kimapi prakRtam apahnutya apalamya anyasya arthasya darzanaM vyavasthApanam pati: / atra dharmApahnavena dharmAntarAropaNaM tavApavarUpake dharminiSedhena dharmyantarAropa ityanayorbhedaH / udAharati neti / smaraH kAmaH paJceSurna tanmAtreSubhiH samagrajaMgatA - metAdRzapaur3anAsambhavAditi bhAvaH, atastasya patriNAM sahasram prastauti zeSaH / atra smarasya paceSutvadharmaM pratiSiSya sahasreSutvarUpadharmAntarAroparUpApahnutiriti bodhyam // 304 // viSayApatimudAharati candanamityAdi / candanaM candrikA tathA mandaH dakSiNa: gandhavAhaH sA iyaM mayi virahiNautyarthaH agnimayo sRSTi: agnivat mayA pratIyate ityarthaH parAn anyAn avirahiNa ityarthaH prati zautA zItalA sRSTiH teSA - karatvAditi bhAvaH / atra kAminA pareSu bhaiziya (bhyupetya bhAropya cAtmani zrauSNAprakAzanAt cagni
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH paricchedaH / amRtasyandikiraNazcandramA nAmato mtH| .. anya evAyamarthAtmA vissnissyndidiidhitiH||30|| iti candratvamevendI nivaarthaantraatmtaa| .... uktA smarAtanatye SA kharUpApahna tirmatA // 308 // upamApahna ti: pUrvamupamAkheva drshitaa| mayatvadharmAropaNana candanAdInAM zaityadAhakatkhayorviSayabhedasya kIrtanAt viSayApaGgutiriyamityanvayaH // 305 // 306 // svarUpApatimAha amRtetyaadi| candramA: astasyandinaH kirapA yasya saH nAmata: nAmnaiva mataH khyAtaH na tu arthata ityarthaH tasya kiraNAnAm amRtasyanditvasya pratyakSaviruddhatvAditi bhaavH| virahiNa uktiriym| virahe candrakiraNasya patIvoddIpakabAdasAlamiti bodhyam / ayaM candramAH anyaH parthAtmA vastukharUpa eva, artho'bhidheyarai vastuprayojananivRttivityamaraH / candati AjAdayatIti vyutpattilabhyArthAt anyapadArtha evetyarthaH / yathA, maNDapAdizabdA vyutpattilabhyeSu mahapAnakartRrUpeSu artheSu azakkA grahAdirUpArthavAcakAstadvaditi bhAvaH, ataH viSaniSyandinyo dIdhitayo yasya tthoktH| ityatra smarAna virahiNA ityarthaH indau candratvam AjJAdakakhakharUpatvaM nivartya niSidhya apaDatya ityarthaH arthAntarAtamatA vasvantarakharUpatvam unlA AropitA, ataH eSA svarUpA. paDatirmatA // 307 // 308 // _ upamApaDatiriti / upamAyAH sAdRzyena paddhatiH pUrvam upamA. upamAlaGkArabhedeSu eva madhye darbhitA pratiSedhopamA
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza "18 ityapahatibhedAnAM lakSyo lakSyeSu vistaraH // 30 // - apaDaticakram / niSTamiSTamanekArthamekarUpAnvitaM vacaH / tadabhinnapadaM bhinnapadaprAyamiti vidhA / 310 // khyayA varNitA ityarthaH / iti uktarUpAyA apaDatyA maidAnAM vistaraH lakSyeSu yathAyathaM labhyeSu udAharaNeSe lakSyaH anusandheya ityarthaH / 308 // zreSaM lakSayati nissttmiti| anekArtham abhidhayA yugapadanekArthapratipAdakam ekena abhivena rUpeNa AkAraNa anvitaM yukta vacaH niSTaM zleSAlaGkArayuktam iSTaM kavibhirabhilaSitam / tathAca, zabdArthayorakatAvabhAsahetuH sambandhavizeSaH zreSaH, sa cAtra zabdayorekaprayatnocAryatvarUpaH arthayostu ekaprayatnocAryamANazabdena aikkaaliktvbodhruupH| anye tu zabdayorjatukASThanyAyena arthayozca ekavantagataphalahayanyAyena meSa ityaahuH| yatra abhinayA vRttyA zabdasya anekArthatvaM tatraiva zreSaH, yatra tu anekArthatve'pi zaktisaGkocakAnAM saMyogAdaunAM sadbhAvaH / yadukta vizvanAthena, saMyogo viprayogaca sAhacayaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya savidhiH / sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // yathA, sazaGkhacakro hariritvava zahacakrasaMyogena harizabdo viSNumevAbhidhatte ityaadi| tava na bheSaH abhidhayA yugapadarthahayapratItarabhAvAt, tAdRzasyale saMyogAdinA ekArthabodhanAt abhidhAyAM viratAyAM pazcAt vyavanayA arthAntarapratItau dhvanitvameva / yathA, bhadrAtmano
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 168 pasAvudayamArur3haH kAntimAn ratamaNDalaH / / rAjA harati lokasya hRdayaM mRdubhiH karaiH // 311 // duradhirohatanovizAlavaMzobase: katazilImukhasaMgrahasya / yasyAnupamutagateH paravAraNasya dAmAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUdityatra prakaraNena prathamaM prakRtaH puruSaH pratIyate, pazcAt vyaJjanayA hastauti / tatra arthasya anekatvaM kacid vastutaH, kvacidekarUpatve'pi sambandhibhedena iti bodhym| AdyastAvat zabdameSaH dvitIyastu arthazleSa iti vizvanAthAdayaH / tasya haividhyamAha tditi| tat vacaH abhivapadaM zakyatAvacchedakasya vibhinatve'pi ekaprakRtipratyayasamAsAdighaTitatvena abhibAni padAni yasmin tat, tathA bhinAnAm anekaprakRtipratyayAdighaTitatvena vilakSaNAnAM padAnAM prAyo bAhulyaM yatra tt| tathAca abhivapadavAko prabhaGgaleza: bhinapadavAkye sabhaGgazleSa iti vividhatva zeSastu samadhikacamatkAritayA kavibhirbAhulyena prayujyata iti prAyapadAbhiprAyaH / vizvanAthastu, liSTaiH padairanekArthAbhidhAne zeSa issyte| vargapratyayaliGgAnAM prakRtyoH pdyorpi| meSAda vibhaktivacanabhASANAmaSTadhA ca saH / tatra varNazleSo yathA, pratikUlatAmupagate hi vidhau viphalatvameti bhusaadhntaa| avalambanAya dinabhartura bhUba patithataH karasahasramapItyatra vidhAviti vidhividhuzabdayorikArokArayorvarNayoH zreSa ityAdhaSTadhA bhedamAha // 31 // ___ tavAbhivapadamudAharati asaaviti| udayamubatim udayAcalaJca prArUr3haH kAntimAn kamanIyamUrtiH kiraNamAlI ca. ratAmaNDala: anuraktaprakSatiH khohitavimbandha rAjA nRpaH
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: kAvAda" doSAkareNa sambadhan ncvpthvrtinaa| ... rAjA pradoSomAmityamapriyaM kiM na bAdhate // 312 // upamArUpakAkSepavyatirekAdigocarAH / prAgeva darzitAH zleSA darzyante kecnaapre||313|| zazI ca mRdubhiH alpaiH ..zItalaizca karaiH rAjasvaiH kiraNaizca lokasya hRdayaM haratiH patra saMyoginiyamAbhAvAt rAjacandrau imvapi vAyau, udayAdipadAnyapi ekaprakRtipratyayasAdhitatvAdabhivAnIti abhaGgazleSaH // 311 // . -bhivapadamudAharati -dossaakrenneti| pradoSa: rajanaumukhaM prakaSTadoSazca kazcit purUSaH doSAkareNa doSAyAH karaH tena nizAkareNa doSasya pAkareNa ca tathA nakSatrapatha AkAzapaye vartata iti tathoona kSatrapatha kSatrocitAcAra na vartamAnena ca rAmA candreNa nRpeNa ca sambandhana saMyogaM prApnuvan san apriyam priyArahitaM ddezyaJca mAm ityam evaMprakAreNa kiM kathaM bAdhate paudd'yti| atra doSAkaraNetyAdipadAni prakRtipratyayasamAsaibhivAnIni mabhaGgazleSaH... rAkhnetyatra tu abhaGgaH tadava sabhaGgAbhaGgabheSa iti traividhyam / usaJca, yunastridhA sabhaGgo'tha bhaGgastadubhayAvAkaH iti / - kevalamabhaGgodAharaga vizvanAthena drshitm| yathA, pRthukAnavApAna-bhUSinani . SaparijanaM deva ! / vilasatkaragahanaM mampravi-sammAvayoH madanamiti // 312 // zreSasya prAdhAnyaM darzavilA alaGkAravizeSeSu prasthAnatvaM darzayiSyavAha upameti / prAgeka-upamArUpakAkSepavyatirekAdiH gocaro yeSAM tAhaNAH meSamaH parzitA: apare kecana aparAkArAnabhUtA - ityA darzante / tatra sAdhAraladharmaprayoge
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIya: pariSadaH / asya bhinnakriyaH kazcidavirudakriyo'paraH / viruddhakarmA cAstyanyaH zleSo niyamavAnapi // 314 // niyamAkSeparUpoktiravirodhI virodhypi| teSAM nidarzaneSvava rUpamAvirbhaviSyati // 315 // vakrAH khabhAvamadhurAH zaMsatyo rAgamulvaNam / / dRzo dRtyazca karSanti kAntAbhiHpreSitAH priyAn316 dharmopamAyAM zleSopamAyAJca arthazeSaH, samAnopamAyAntu zabdazeSaH, evamanyatrApi bodhyam // 313 // - darzayithamANAnAM bhedAnAha astiiti| kazcit zreSaH abhivakiyaH, kazcit avirudakriyaH aparaH viruddhakarmA, anyaH paniyamavAn, niyamAkSeparUpoli, pavirodhI, tathA virodhI nidarzaneSu vakSyamANeSu udAharaNeSu teSAM medAnAM rUpaM svarUpam AvirbhaviSyati prakAziSyate // 314 // 315 // tatra abhivakriyamudAharati vakrA iti| kAntAbhiH preSitAH prakSiptAH AnetuM preritAca vakrAH svabhAvakuTilA: kuTilamArgadarzayitAca, svabhAvena madhurAH manohAriyaH miSTabhASiNyazca tathA ulvaNam atiprAiM rAgaM lauhityaM premAnurAgacca zaMsantyaH sUcayantyaH prakAzayantyazca dRza: nayanAni dUtyasa priyAn karSanti / atra vakrAdInAM niSTatA, karSaNakriyA tu ubhayatraikaiva iti abhikriyaH meSastulyayogitAlaGkArasya poSakatvAt tadaGgam / kecit tu ekayA kriyayA vAkyayasya dIpanAt pradhAnasya dIpakasya aGgamityAhuH // 316 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bAbvAdathe / madhurA rAgavahinyaH komalAH kokilAgiraH / pAkarNyante madakalAH niSyante cAsivekSaNAH 317 rAgamAdarzayanneSa vAruNIyogavarddhitam / tirobhavati dharmAzuraGgejastu vijRmbhate // 318 // nistriMzatvamasAveva dhanuSyevAsya vkrtaa| aviruddhakriyamudAharati madhurA iti| madhurAH manohAriyaH mAdhuryyAkhyakhAbhAvikAGganAlaGkAravatyazca / mAdhuryalakSaNantu uktaM yathA sarvAvasthAvizeSeSu mAdhuyaM ramaNIyateti / rAgavahinyaH uddIpakatvAt praNayAviSkaraNAJca anurAmaM vaIyantyaH komalA: sukhatravAH sahaGgyazca tathA madakalA: madomattAH saubhAgyAdijanitagarvAnvitAca / madalakSaNantuktaM yathA mado vikAraH saubhAgyayauvanAyavalepaja iti| kokilAnAM giraH vAcaH asitekSaNAsa pAkarNyante tathA niSyante pAliyante c| ityatra pAkarNanazleSaNakriyayorekakAlInatvasambhavAm aviruddha kriyo'yamabhanameSaH pUrvavat tulyayogitAmeva puSNAtIti tadaGgam // 317 // viruddhakriyamudAharati raagmiti| eSa dhamAMzuH sUrya: vAruNyAH parimAthAyAH murAyAzca yogena samAtrayeNa pAnena ca varDitaM rAmaM lauhityam anurAgacca Adarzayan prakaTayan vaIyaMzca tirobhavati prastaM gacchati, aGgajastu kAmastu vijumbhate udyotte| atra tirobhavanajRmbhaNakriye parasparaM viruddha iti viruddha kriyazleSastathaiva tulyayogitAM paripuSNAtIti tadanam // 318 // niyamavansamudAharati nistriMzatvamiti / asya narendrasya
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pariccha edaH / 173 zareSveva narendrasya mArgagatvaJca varttate // 318 // padmAnAmeva daNDeSu kaNTakastvayi rakSati / athavA dRzyate rAgimithunAliGganeSvapi // 320 // asau khaDga eva na tu anyatra nistriMzatvaM nirgatastriMzato'Ggalibhya iti vyutpattyA triMzadaGgulyadhikaparimANavattva nirdayatvaJca, atha nistri MzaH khar3a e nA nirdaye triSu iti medinI / vakratA kauTilyaM pratikUlatA ca dhanuSyeva nAnyatra mArgaNatvaM bANatva N zareSu eva na tu Atmani ityarthaH, varttate iti sarvatrAnvetavyam / atra pratyekamevakAreNa dvitIyArthAnAM vyavacchinnatvAt niyamavAnarthazleSaH parisaGkhyA'laGkAraM puSNAtauti tadaGgam / parisaMkhyAlaGkArazca granthakRtAnuktaH paraM vaicitrAsadbhAvAt aparairuktaH / yathA, pravAdapraznato vApi kathitAt vastuno bhavet / tATTaganyavyapohazcecchAbda Artho'thavA tadA // prisNkhyeti| yadi ca, vidhiratyantamaprApte niyamaH pAkSike sati / atra ca anyatra ca prApte parisaMkhyeti gIyate // iti niyamaparisaMkhyayorbhedaH pratIyate, kintu atra parisaGkhyA andhavyapohamAttrapratautireva na tu tATTaglakSaNeti avirodha iti bodhyam // 318 // niyamAkSeparUpoktimudAharati padmAnAmiti / tvayi rakSati sati padmAnAmeva daNDeSu nAleSu na tu daNDanAmakopAyeSu, athavA rAgiNaH anuraktasya mithunasya strIpuMsayorAliGganeSu api kaNTakaH tIkSNAgrAvayavaH romAJcaH kSudrazatruca, romAce kSudrazatrau ca taroraGge ca kaNTaka iti koSaH / dRzyate / ana padmAnAmeveti niyamasya athavetyAdinA zrakSeparUpA uktiriti
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kAvyAda" mahIbhRda bhUrikaTakastejakhI niyatodayaH / dakSaH prajApatizcAsIt svAmI zaktidharazca saH321 acyuto'pyaSacchedI rAjApyaviditakSayaH / devo'pyavibudho jajJe zaGkaro'pyabhujaGgavAn // 322 // zleSacakram / niyamAparUpoktiH pUrvArddha sthitAyAH parisaMkhyAyAH hitIyAi~ ca ekatranihitakaNTakasya vAkyahayoddIpanAt prAdhAnyena sthitasya dIpakasya aGgamityavadheyam // 320 // pravirodhinamudAharati mhaubhRditi| sa: mahIbhRt rAjA parvatazca bhUrikaTakaH bahuskandhAvAra: vizAlanitambazca, tejasvI pratApavAn mayUkhamAlI ca, niyatodayaH satatonnatizAlI pratidivasaM jAtohamazca, dakSaH nipuNaH RSivizeSazca, pratApatiH prajApAla: sRSTikartA ca, svAmI prabhuH vizAkhazca, svAmI prabhuvizAkhayoriti medinii| zaktidharaH prabhAvotsAhamantrajazaktisampanaH astravizeSavAMzca, prAmaut / atra mahIbhRdAdiniSTapadArthAnAM parasparasambandhe avirodhAt ayam avirodhI zreSaH // 321 // virodhinamudAharati acyuta iti| acyutaH satpathAdabhraSTaH viSNuzca api aSacchedI vaSa: dharmaH tadAkhyo'surazca tasya chedI na bhavatIti tathoktaH, rAjA narapatiH candrazca api aviditaH ajJAtaH kSayaH kSINatA durbalatA ityarthaH rogavizeSazca yena tAdRzaH, deva: rAjA amarazca api avibudhaH vigatapaNDita: devazca na bhavatIti tathoktaH, zaGkaraH zubhavat harazca api abhujAvAn durjanarahitaH sarparahitaca janne, sa iti kartRpada
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| 105 gugNajAtikriyAdInAM yat tu vaikalyadarzanam / vizeSadarzanAyaiva sA vizeSotiriSyate // 323 // na kaThoraM na vA tIkSAmAyudhaM puSpadhanvanaH / tathApi jitamevAsIdamunA bhuvanavayam // 324 // mdhyaahaarym| atra acyutAdipadAnAM hitIyArthe viSNAdau kRSacchedyAdipadArthAnvayo viruddhe iti virodhavAn ayaM zleSaH virodhAbhAsasyAGgam // 322 // vizeSoktiM nirUpayati gunneti| vizeSasya prastutasya vAdyatizayaH tasya darzanAya pratipattaye guNajAtikriyANAm Adipadena dravyANAJca yat tu vaikalyadarzanaM kAryasiddhAvanupayogitvapratipAdanaM sA vizeSoktirnAma alaGkAra iSyate itynvyH| atizayoktI, prastutasya vizeSadarzanasadbhAve'pi guNAdaunAM vaikalyapratipAdanaM nAstItyanayorbhedaH / evakAreNa vizeSadarzanAbhAve nAyamalaGkAra iti dhvanitam / vizvanAthAdayastu, sati hetau phalAbhAvo vizeSoktistathA vidheti lakSaNamAhuH // 323 // atra guNavaikalye vizeSoktimudAharati neti| puSpadhanvanaH pAyudham astraM na kaThoraM na vA tIkSNa, puSpamayatvAditi bhAvaH, tathApi amunA bhuvanatrayaM jitameva aasiit| atra kAmasya vauryotkarSarUpavizeSapradarzanAya Ayudhasya kaThoratva- / tauravatvarUpayorguNayorvaikalyadarzanarUpA vizeSoktiH / vibhAvanAyAM gUDhakAraNasya svAbhAvikatvasya vA vibhAvane tAtparyamasti bhava tu vilopakaraNaM kAryaniSpAdakatayA varNanA yasya utkarSapratipAdane tAtparyyamastItyanayorbhedaH // 324 // .
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" na devakanyakA nApi gandharvakulasambhavA / tathApyeSA tapobhaGgaM vidhAtuM vedhso'pylm||325 // na baddhA bhukuTi pi sphurito dazanacchadaH / na ca ratA bhavadRSTirjitacca dviSatAM balam // 326 // na rathA na ca mAtaGgA na hayA na ca pattayaH / strINAmapAGgadRSTyaiva jIyate jagatAM vayam // 327 // jAtivaikalye vizeSoktiM darzayati neti| eSA devakanyakA na, gandharvakula pambhavApi na, tathApi vedhamaH bahmaNo'pi tapobhaGgavidhAlana alaM shtaa| atra TevatvagandharvatvarUpajAtinairapekSyeNa tapobhaGgamAmarthya varNanAt nAyikAyA' manomohitvAtizayarUpavizeSaH pratipAdita iti jAtivaikalye vizeSoktiH / 325 // . liyA aura ye vizeSoktiM darzayati neti / bhrakuTiH na bahA, dazanAdaH adharazca na sphuritaH, na kalpitaH dRSTizca na ratA pabhavat nApi dviSatAM zatrUNAM balaM jitnyc| patra bandhanaM sphuraNaM racanatra kriyA, teSAJca vaikalyapratipAdanaM varNanIyastha vIrasya utkarSa dyotanAya, atastat kriyAvaikalye vizeSoliriti // 326 // Traka vaikalye vizeSoktiM darzayati neti| strINAm apAGgadRdhyA eva kA jagatAM trayaM jIyate, rathA na, mAtaGgA na, hayA na, pattayazca na upayomina iti zeSaH / atra rathAdInAM TravyANAM vaikalyapratipAdanarUpavizeSoktiH // 327 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pariccha edaH / f ekacakro ratho yantA vikalo viSamA hayAH / AkrAmatyeva tejakhI tathApyarko nabhastalam // 328 // saiSA hetuvizeSoktistejasvItivizeSaNAt / ayameva kramo'nyeSAM bhedAnAmapi kalpane // 326 // vizeSokticakram | 177 vivacitaguNotkRSTairyatsamIkRtya kasyacit / kIrttanaM stutinindArthaM sA matA tulyayogitA330 hetuvizeSoktiM darzayati ekacakra iti / rathaH ekacakraH, yantA sArathiH vikalaH aGgahauna: anarutvAditi bhAva: hayAH azvAH viSamA: ayugmAH saptasaMkhyakatvAditi bhAvaH, tathApi arkaH sUryaH nabhastalam zrAkrAmati eva yataH saH tejasvItyanvayaH / avApi rathAdInAM dravyANAM vaikalyapratipAdanarUpavizeSoktistejasvitvarUpa hetukathanena samadhikaM vaicitrAmAdadhAtIti hetvalaGkArAnuprANitA iti bodhyam // 328 // saiSeti / tejakhauti vizeSaNAt hetugarbhAditi bhAvaH sA eSA vizeSoktiH hetuvizeSoktiH sahetukA ityarthaH, anyeSAmapi bhedAnAM vizeSANAM kalpane ayameva kramaH niyamaH yathA hetvalavArasadbhAvenAsyA bhedaH tathAnyeSAmapi alaGkArANAM sadbhAveneti bhAvaH // 328 // tulyayogitAM nirUpayati vivakSiteti / vivakSitAH prastutagatatvena iSTA ye guNAH tairutkRSTeH vikhyAtaH aprastutaiH samau kRtya tulyapacaukkRtya kasyacit prastutasya stutinindArthaM stutyarthaM nindArthaM vA kIrttanaM sA tulyayogitA matA ityanvayaH / viva
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 kAvyAdarza yamaH kuvero varuNaH sahasrAkSo bhvaanpi| vidhayananyaviSayAM lokapAla iti shrutim||331|| saGgatAni mRgAkSINAM taDihilasitAni ca / kSaNahayaM na tiSThanti dhanArabdhAnyapi svayam // 332 // __ tulyyogitaa| citaguNotkRSTa riti bahutvamavivakSitaM hAbhyAmekena vA samo. karaNe'pi pasyA: sadbhAvAditi bodhyam / dIpake vAkyAntarIyapadasya anuSaGgAdinA vAkyAntarArthohIpakatvam iha tu stutimindaarthsmiikrnnmitynyorbhedH| upamAyAM vAcyArthasya vyaGgyAyasya vA sAmyapratItiH zAbdI iha tu sarveSAM samakakSatayAM zAbdabodhaviSayatvAt paryavasAne sAdRzyapratItirityanayorbhedaH / tathAca vivakSitaguNazAlitvena aprastutaiH saha prastutasya samakacatayA tAdRmma NavattvakIrtanena stutinindA vA tulyayogiteti niSkarSaH // 330 // tatra stutAvudAharati yama iti| yamaH kuveraH varuNaH sahamAkSaH indraH tathA bhavAn ananyaviSayAm ananyasatAM lokapAla iti zrutim prAkhyAM vibhrti| atra lokapAlatvarUpo guNaH prastute rAtri vivakSitaH, tena ca guNena utkRSTa : yamAdibhiH saha samakakSatayA kIrtanena stutirUpA tulyayogitA // 331 // nindAyAmudAharati snggtaanauti| mRgAkSINAM saGgatAni saGgamAH taDihilasitAni ca svayaM ghanArabdhAni dhanaM niviDaM gAr3ha yathA tathA anyatra dharmedhairArabdhAni api kSaNahayaM na tiSThanti haNamAvasthAyitvAtteSAmiti bhAvaH / ava kSaNasthAyisvarUpo guNo varNanIye mRgAkSIsaGgame vivakSitaH, tena ca apra
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 hitIyaH paricchedaH / viruddhAnAM padArthAnAM yatra saMsargadarzanam / / vizeSadazanAyaiva sa virodhaH smRto yathA // 333 // kUjitaM rAjahaMsAnAM baIte madamaJjulam / kSIyate ca mayUrANAM rutamutkrAntasauSThavam // 334 // stutatar3ihilasitasya samakakSatayA varNanena nindApratIyamAnA tulyayogitA, sA ca dhanArabdhAnauti zleSAnuprANitatayA samadhikAM cArutAM puNAtIti bodhyam // 332 // ___virodha lakSayati viruhaanaamiti| vizeSasya prastutagato. skarSasya darzanAya pratipAdanAya eva viruddhAnAM parasparaviro. dhinAM padArthAnAM yatra vaicitra saMsargadarzanaM sambandhapratipAdana sAmAnAdhikaraNyakIrtanamityarthaH saH virodhaH smRtH| yatheti udAharaNArtham / tathAca prastutotkarSapratipattaye prApAtataH viruddhatva na pratIyamAnAnAM padArthAnAM sAmAnAdhikarakhapatipAdanarUpaM vaicitrA virodha iti niSkarSaH / sa ca jAtyAdibhina teriti caturvidhaH guNAdibhirguNasyeti trividhaH, kriyAdravyAbhyAM kriyAyA iti hividhaH, dravyasya dravyeNeti ekavidha iti militvA dazavidho bohavyam iti // 333 / / - kUjitamiti / rAjahaMsAnAM madamaculaM madamanoharaM kujitaM baIte vRddhi gacchatauti, mayUrANAJca utkrAntaM sauSThavaM manohAritva yasmAt tAdRzaM mat kSIyate c| atra ekasmiveva jite rute ca zabdarUpe kartari viruyorapi hacikSayayoH saMsargadarzanena virodhaH sambandhibhedena ca tatprazamanam anena / prastutasya zaratkAlasya ekajAtIyayorapi balAbalakAritvena vaibhibya pratIyate iti // 334 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAvyAdarza prAvRSaNyairjaladharairambaraM durdinAyate / rAgena punarAkrAnta jAyate jagatAM manaH // 335 // tanumadhya pRthuzoNi raktauSThamasitekSaNam / natanAbhi vapuH strINAM kaM na hntyunntstnm||336 mRNAlabAhu rambhoru padmotpalamukhekSaNam / api te rUpamammAkaM tanvi ! tApAya kalpate // 337 prAvRSaNyai riti| prAyaH vArSikaiH jaladharaiH ambaram pAkAzaM durdinAyate Acchava zyAmalamityarthaH bhavati, jagatAM manaH punaH rAgeNa anurAgaNa lauhityena ca AkrAnta jAyate / atra zyAmalatvalauhityayorekajaladharasambhavatvarUpasaMsargakIrtanaM virodhaH, tasya zreSeNa prshmnm| anena ca prastutasya varSAsamayasya vaiziSTyaM pratIyate // 335 // tanumadhyamiti / strINAM tanumadhyaM pRthuzroNi vizAlanitamba ratauSTham asitekSaNaM kRSNanayanaM natanAbhi gabhauranAbhi tathA * unnatastanaM vapuH kaM janaM na hanti na tApayati apitu sarvameve. tyarthaH / atra tanutvapRthutvayoH raktavAsitatvayoH natatvobatatvayorguNayorvirodhena prastutAnAM strINAM vaicitrAM pratIyate, pAzrayabhedAca teSAM virodhaparihAraH // 336 // __mRnnaaleti| he tanvi! te rUpaM mRNAlavat zItalau bAi yasya tat, rambhe iva UrU yasya tat, padmamiva utpale iva mukham kSaNe ca yasya tAdRzamapi asmAkaM tApAya klpte| prava pUrvokta upamitigarbhabahubrIhI zItalatvAdikaM guNaH tasya ca tApakriyayA virodhaH / rANAle eva bAi yasya ityAdirUpaka
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchadaH / udyAnamArutoddhUtAzca tacamprakareNavaH / udazrayanti pAnthAnAmaspRzanto'pi locane // 338 // kRSNArjunAnuraktApi dRSTiH karNAvalambinI / yAti vizvasanIyatvaM kasya te kalabhASiNi / 336 ityanekaprakAro'yamalaGkAraH pratIyate / virodhacakram / samAse tu mRNAlatvarambhAtvAdibhirjAtibhistApakriyayoH virodhaH / vakturvirahitvena ca tasya parihAraH // 337 // 181 udyaaneti| udyAnamArutena upavanavAyunA uDUtAH cUtacampakAnAM reNavaH parAgAH pAnyAnAM pathikAnAM locane neve aspRzanto'pi udazrayanti udgatavASye kurvanti virahitvAditi bhAvaH / atra sparzanAbhAve'pi udazrayaNakriyeti virodhaH tatparihArazca parAgANAmuddIpakatvAditi // 338 // kRSNeti / he kalabhASiNi madhuravacane ! te dRSTiH kRSNArjunAnuraktA api karNAvalambinI kasya vizvasanIyatvaM yAti, na ko'pi vizvasitItyarthaH / zrava kRSNArjunayoranuraktiH karNAvalambanamiti kriyayorApAtataH pratIyamAno'pi virodhaH zleSeNa zAmyati tad yathA, kRSNA zyAmalA arjunA dhavalA anu pazcAdbhAge prAnte ityarthaH raktA karNAvalambinI zrAkarNavizrAnteti ca // 338 // itauti / iti evaMprakAreNa ayam alaGkAraH virodha ityarthaH anekaprakAraH bahuvidhaH pratIyate / pratIyate ityatra pratizobhate ityapi pAThaH / 16 1
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdayeM aprastutaprazaMsA syAdaprakrAnteSu yA stutiH // 340 // mukhaM jIvanti hariNA vaneSvaparasevinaH / annairayatnasulabhaistRNadarbhAGkurAdibhiH // 341 // seyamaprastutaivAva mRgavRttiH prazasyate / rAjAnuvarttanaklezanirvimena manakhinA // 342 // aprastutaprazaMsA / yadi nindanniva stauti vyAjastutirasau smRtA / 11 idAnIm aprastutaprazaMsAM lacayati aprastuteti / aprakrAnteSu aprastuteSu, SaSThayarthe saptamI bodhyA, bahuvacanamavivakSitaM ddayorekasya vA aprastutatva'pi asyAH sambhavAt / yA stuti: prastutasya nindArthamityadhyAhAryam / tathAca, aprastutastavena prastutasya nindA sUcanamaprastutaprazaMseti // 340 // aprastutaprazaMsAM darzayati sukhamityAdi / zraparasevina: parasevAnabhijJA ityarthaH hariNAH vaneSu prayatna sulabhaiH anAyAsalabhyairityarthaH tRNadarbhAGkurAdibhiH annaiH sukhaM jIvanti / prabhusevAviraktasya bhRtyasyoktiriyam / ava rAjAnuvarttane rAjasevAyAM yaH kla ezaH tena nirvisena prAptanirvedena kenacit manavinA prazastamanasA iyam aprastutA sA mRgavRttiH prazasyate iti aprastutaprazaMsA aprastutasya mRgasya stutyA svasya nindA - sUcanAt / evakAreNa aprastuta prastutayorubhayoH prazaMsAyAM nAyamalaGkAra iti sUcitam // 349 // 342 // samprati vyAjastutiM nirdizati yadoti / yadati yadi - tyarthe, nindan iva yat stauti asau vyAjastutiH smRtAH / ava
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyA paricchedaH / 43 doSAbhAsA guNA evaM labhante yava sannidhim 343 tApasenApi rAmeNa jiteyaM bhuutdhaarinnii| khayA rAjJApi saiveyaM jitA mA bhuunmdstv||3445 doSA iva AbhAsyante ApAtataH pratauyante iti doSAbhAsAH guNA eva vastutaH atra sanidhiH labhante guNasvarUpeNaiva prigmtiityrthH| nindaniva stotItyatra stuvaniva nindatItyapi pratyayavipariNAmenAnvetavyaM vaicitrAsAmyAt vaicitrayasyaivAlazAratvAditi bodhyam / tathAca, vyAjena nindAvyAjena stutiH stutivyAjena ca nindA vyAjastutiriti nisskrssH| uktaJca prakAzakAreNa, vyAjastutirmukhe nindA stutirvA ruuddhirnytheti| udAhRtaJca tenaiv| stutyA nindAyAM yathA, he he lAjitabodhisattva ! vacasAM kiM vistaraistoyadhe! nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAdhAne gRhItavrataH / vRSthatpAnyajanopakAraghaTanAvaimukhya ! labdhvA yazo bhArasthohahane karoSi kRpayA sAhAyakaM ynmroriti| atra samudrasya stutivyAjena nindApratipAdanaM cArutAtizayaM darzayati // 343 // ___ vyAjastutimudAharati taapseneti| rAmeNa parazurAmiNa tApasenApi jayasAdhanasAmagraurahitenApauti bhAvaH, iyaM bhUtadhAriNau pRthvI jitA, tvayA rAjJA'pi prabhUtajayasAdhanasAmagrImatA'pi saiva pRthvI na tvatiriktA jitA ataH tava madaH garvaH mA bhuut| atra prastutasya rAjJaH ApAtata: nindA pratIyata eva paraM sAkSAd bhagavadaMzAvatAreNa parazurAmaNa mahAdevaprasAdalabdhaparazunA yA pRthvI jitA, tvayA mAnavenApi sA. jiteti paryavasAnAt mahatI stutirgamyata iti // 344. // ..
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. kAvyAdarza puMsaH purANAdAcchidya zrastvayA paribhujyate / rAjannikSvAkuvaMzasya kimidaM tava yujyate ? // 345 // bhujaGgabhogasaMsaktA kalavaM tava medinI / ahaGkAraH parAM koTimArohati kutastava ? // 346 // iti zleSAnuvidyAnAmanyeSAJcopalakSyatAm / vyAjastutiprakArANAmaparyantastu vistaraH // 347 // vyAjastutiH / artha zleSamUlAM vyAjastutiM darzayati puMsa iti / he rAjan ! tvayA puraNAt zrAdyAt vRddhAcca puMsaH zracchidya zrAkRSya zrIlakSmIH sampattizca paribhujyate / ikSvAkuvaMzasya ikSvAkuvaMzauyasya tava idaM kiM yujyate ? AdipuruSAdAcchinnAyAH lakSyAH sambhogaH ikSvAkuvaMzIyasya tava na yogya iti nindayA atiprabhUtAste sampada iti stutirgamyate atra purANapade zrIpade ca arthagatazleSavazAt sasadhikacArutA sphuTaM pratIyata iti bodhyam // 245 // zabdazleSamUlAmudAharati bhujaGgeti / bhujaGgAnAM bhogAH zarIrANi taiH saMsaktA anyatra bhujaGgAnAM jArANAM bhoge saMsaktA medinI tava kalatra' bhAyyA pAlyA ca, tathApi tava ahaGkAraH parAM koTim prarohati kuta: ? atra bhujaGgAdizabdAnAmanekArthatvAt zabdazleSamUlA vyAjastutiriyam // 246 // . vyAjastutimupasaMharati itIti / iti uktarUpANAM zleSAvidhAnAM tathA anyeSAJca alaGkAramUlAnAM vyAjastutiprakArANAm apayantaH azeSaH vistaraH upalakSyatAM jJAyatAm // 347 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH / arthAntarapravRttena kiJcit tat sadRzaM phalam / sadasad vA nidarthyeta yadi tat syAnnidarzanam348 udayaneSa savitA padmeSvarpayati zriyam / vibhAvayitumRddonAM phalaM suhRdanugraham // 348 // yAti candrAMzubhiH spRSTA dhvAntarAjI parAbhavam / sadyo rAjaviruddAnAM sUcayanto durantatAm // 350 // nidarzanam / 185 samprati nidarzanaM lakSayati arthAntareti / arthAntare kAryyAntare pravRttena janena tasya arthAntarasya sadRzaM sat utkkaSTam asat apakRSTaM vA kiJcit phalaM nidarzyata pradarkheta yat, tanidarzanamityarthaH / yadItyasya yadityarthaH / nidarzane - tyapi pAThaH / darpaNakArastu sambhavanvastusambandho'sambhavam vApi kazcana / yava vimbAnuvimbatva darzayet sA nidarzane - tyAha // 348 // satphalanidarzanaM darzayati udayamiti / eSaH savitA sUryyaH udayan udgacchan unnatiM prApnuvaMzca RddhInAM phalaM suhRdanugrahaM vibhAvayituM satyAm RDau suhRdAmAnukUlyaM kAryyamiti jJApayituM padmeSu zriyam arpayati / atra padmeSu zraudAnapravRttena udayazAlinA sUryyeNa suhRdupakArarUpamudayaphalaM kiJcit nidarzyate iti phalaJcAtra utkRSTameva // 348 // asat phalanidarzanaM darzayati yAtIti / candrasya aMzubhiH spRSTA dhvAntarAjo rAjaviruddhAnAM sadyaH durantatAM duHkhajanakamavasAnaM sUcayantI prakaTayantI satI parAbhavaM yAti / aba
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 sahoktiH sahabhASana kathanaM gunnkrmnnaam| parvAnAM yo vinimayaH parivRttistu sA smRtaa||351|| saha dIrghA mama khAsairimAH samprati rAvayaH / pANDurAzca mamevAGgaH saha tAzcandrabhUSaNAH // 352 // candrAMzaparibhUyamAnA tamastatiH rAjavirodhinAM pariNAmaduHkharUpamapakkaSTa phalaM nidarzayatIti // 350 // ___ sahoktiparihattyalaGkArI lakSayati shoktiriti| guNakarmaNAm iti karmazabdenAtra kriyete bodhyaM, sahabhAvena kathanaM sahoktiH, guNakarmaNAmityupalakSaNaM dravyAnInAmapi sahabhAvasya kaurtanAditi bodhym| uktaJca darpaNakAreNa yathA sahArthasya balAdekaM yatra syAhAcakaM hayoH / sA shoktiriti| sA ca vaicitrAvahA cet tadaivAlaGkAratva tasyAH naanythaa| tathAhi, lamaNena samaM rAmaH kAnanaM gahanaM yayAvityatra vaicitrayAbhAvAt nAyamalaGkAra iti bodhyam / tulyayogitAyAM yaugapA nAsti, atra tu tathetyanayorbheda iti| arthAnAM vastUnAM vinimayaH pratidAnaM sA parivRttiH smRtaa| sA vidhA kvacit samena samasya, kvacidadhikena nyUnasya, kvacit nyUnena adhikasya iti / bhavApi vaicitrAsya Avazyakatva bodhyam / bhojadevastu vyatyayamapi privttimaah| yathA, vyatyayo vastu noryastu yo vA vinimayo mitha iti| vyatyayastu, ekasthAnAt kasyacid vastu naH anyatra sthApanam / yathA, kumudavanamapathi zrImadabhojakhaNDamityAdi // 351 // ... guNasahokti darzayati sheti| sampati virahe ityarthaH imA rAvayaH mama khAsaiH saha dIrghAH, candrabhUSaNAH tAva rAmayaH
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIvaH paricchedaH / 187 vaIte saha pAnyAnAM mUrchayA cuutmnyjrii| ... patanti ca samaM tessaamsubhirmlyaanilaaH||353 // kokilAlApasubhagAH sugandhivanavAyavaH / yAnti sAI janAnandai hiM surabhivAsarAH // 354 // mamaiva aGgaH saha pANDurAH / virahiNyA uktiriym| prava daurghatva pANDuratva guNapadArthoM ekakAlInatayA uktau| na ca pAvirbhavati nArINAM vayaH paryastazaizavam / sahaiva vividhaiH puMsAmaGgajonmAdavibhramairiti pUrvokta kAryasahajacitrahetUdAhararo'pi kriyayoH sahabhAvo'sti tadanayorabheda eveti vAcaM sahabhAvasAdhAraNye'pi kAryakAraNabhAvasyaiva citraniyAmakatvAt atra tu dIrghakhAsadaurAnayona kAryakAraNabhAva iti . bodhyam // 352 // kriyAsahokti darzayati vaIte iti| pAnyAnAM virahiNAmityarthaH mULyA saha cUtamaJjarI vaIte malayAnilAca teSAm asubhiH prANaiH samaM patanti c| asubhirityatra azrubhiriti ca pAThaH / atra vaInaM patanaJca kriye sahabhAvenokta vaicitrAvizeSamAvahata iti avApi yadica cUtamaJjarauvikAsamalayapavanapatanAbhyAmeva pAnthAnAM mUrchA prANanAzazca dhvanyate tathApyasau na vivakSita iti civahetutvazaGkAyA anavakAzaH // 353 // __kokileti| kokilAnAm AlApena raveNa subhagAH suramyAH, sugandhinaH vanavAyavaH yeSu tAdRzAH surabhivAsarA: vasantadivasAH janAnAmAnandaH sAI vRddhi yAnti / sahazabdaprayoga evAyamalakAra iti bhramanirAsArthamidasudAharaNam /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 . kAbAdameM itkhudAhatayo dattAH saholerakha kAcana / sahoktiH / kriyate parivRttezca kiJcidrUpanidarzanam // 355 // zastraprahAraM dadatA bhujena tava bhUbhujAm / cirArjitaM hRtaM teSAM yazaH kumudapANDuram // 356 // parivRttiH / pozIrnAmAbhilaSite vastunyAzaMsanaM yathA / pAtu vaH paramaM jyotiravAGmanasagocaram // 357 // AzIH / patra yAnam prAnandanaJca kriye sahabhAvena ukta vaicitrAtizayasutpAdayata iti // 354 // itiiti| iti uktarUpAH sahoktaH kAzcana udAhatayaH udAharaNAni atra dattAH darzitA anayaiva rItyA anyavidhApi sahoktiranusandheyA ityarthaH / parivRttezca kiJcit alpamAtra rUpanidarzanaM kharUpaprakAzanaM kriyate ityanvayaH // 355 // shstrprhaarmiti| zastraprahAraM dadatA tava bhujena teSAM bhUbhujAM cirArjitaM kumudapANDuraM yaza: htmitvnvyH| ava nyUnena adhikasya grahaNarUpo vinimayaH kRta iti| samena samakha adhikena nyUnasya yathAyathamudAharaNAni mugyANauti // 356 // pAzIralaGkAraM nirdizati praashauriti| abhilaSita vastuni pAzaMsanaM prAptIcchAprakaTanam athavA ebhaprArthanam
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya: paricchedaH / ananvayasasandehAvupamAkheva darzitI / upamArUpakaJcApi rUpakeSveva darzitam // 358 // 16 AzaurnAma alaGkAraH / ayamalaGkAro vaicitrapravizeSAvahatvAbhAvAnnra bahubhirAdRtaH, apare tu tAdRzAzaMsanena vaicitrAmastrItyAhuH | uktaJca, Azoriti ca keSAJcidalaGkAratayA matA / sauhRdyasyAvirodhoktau prayogo'syAzca tAdRza iti / kaicittu nATya evAsyAzcamatkAritvAt nATvyAlaGkAratayA maNyate / yathA, AzaurAskandakapaTA kSamA garvodyamAzrayA iti / udAhRtaJca / yathA yayAteriva zarmiSThA patyurbahumatA bhava / putraM tvamapi samrAjaM seva pUrumavApnuhi iti / anye tu preyo'laGkArasya bheda evAyamityAhuH / yatheti udAharaNArtham / avAGmanasagocaraM paramaM jyotiH paramAtmA ityarthaH yato vAco nivarttante aprApya manasA saheti zravaNAt vaH yuSmAn pAtu rakSatu // 357 // samprati uddezakramaprAptAnalaGkArAn nirUpya prAptAvasaratayA matAntaroktAnAM keSAJcit alaGkArANAM svokteSvantarbhAvaM darzayati ananvayeti / ananvayaH upamAnopameyatvamekasyaiva tvananvaya ityuktalakSaNaH, tathA sasandehaH sandehaH prakRte'nyasya saMzayaH pratibhotthita ityuktaprakAraH, upamAsu upamAbhedeSu eva darzitau tathAca, candrAravindayoH kAntimatikramya mukhaM tava / AtmanaivAbhavat tulyamitya sAdhAraNopamA ityuktarUpAyAmasAdhAraNopamAyAmananvayasyAntarbhAvaH / kiM padmamantarbhrAntAsi kiM te lolecaNaM mukham / mama dolAyate cittamitIyaM saMzayopamA ityuktAyAM saMzayopamAyAM sasandehasya antarbhAvaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kAvyAdarNe upa cAbheda evAsAbu cAvayavo'pi ca / nAnAlaGkArasaMsRSTiH saGkIrNantu nigadyate // 358 // upamArUpakaJcApi yadukta vAmanena yathA, upamAjanya N ruupkmupmaaruupkmiti| udAhRtaJca tenaiva yathA, jayati caturdazalokavallikanda iti / kecididaM paramparitarUpakamAhuH / apare tu upamAsahitaM rUpakam upamArUpakaM yaduktam, upamAnena tadbhAvamupameyasya rUpayan / yad vadantyupamAbhedamupamArUpakaM yatheti / asyodAharaNaM yathA divAkarakarasparzAdudayAdreH payodharAt / nIlAMzukamiva prAcyAM yo galati samprati // atra nolAMzukamivetyupamayA sahitamudayAdreH payodharAditi rUpakamAcakSate / rUpakeSu rUpakabhedeSu eva darzitam / yathA dRSTa sAdharmyavaidharmyadarzanAda gauNamukhyayoH upamAvyatirekAkhyaM rUpakahitayaM yatheti / tasmAdeteSAM na pRthaguktiriti bhAvaH // 358 // utpreceti / asau anyairukta ityarthaH utprekSAvayavaH tatrAmAlaGkArabhedaH api utprekSAyA bhedaH vizeSa eva / tallakSaNaM yathA liSTa nArthena saMspRSTaH kiJcicopamayAnvitaH / rUpakArthena vA yukta utprekSAvayavo yatheti / zrayaJca zleSAdisambandhot prekSAmAtramato nAtra prayAsa iti bhAvaH / evaM navyaiH parigRhItAnAmanyeSAJca alaGkArANAmanayeva rItyA uktAlaGkArabhedeSvantarbhAvo veditavya iti / 1 atha saGkIrNaM nirUpayati nAneti / nAnAlaGkArANAM bahanAmalaGkArANAM saMsRSTiH ekatra samAvezaH saGghaurNaM nigadyate vaicitrayavizeSavattayA pRthak nibadhyate yathA, laukikAnAM hArakuNDalAdInAM pratyekasya yAdRzau zobhA yAdRzau ca samaSTi:, "
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchadaH / aGgAGgibhAvAvasthAnaM sarveSAM samakakSatA / ityalaGkArasaMsRSTerlakSaNIyA dayo gatiH // 360 // AkSipantyaravindAni mugdhe ! tava mukhazriyam / koSadaNDasamagrANAM kimeSAmasti duSkaram // 361 // limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTirviphalatAM gatA // 362 // saGkIrNam / 181 tathA kAvyAlaGkArANAmapi pratyekasya yAdRzaM vaicitrA saGkIrNasya tadapekSayA samadhikamiti pRthagvyapadeza iti bhAvaH // 358 // saGkIrNasya bhedAvAha aGgeti / kvacit aGgAGgibhAvena pradhAnaguNabhAvena avasthAnaM, kvacit sarveSAM samakakSatA tulyabalatvam / iti alaGkArasaMsRSTaH saGkIrNAlaGkArasya dvayo gatiH hau bhedau lakSaNIyA jJAtavyA ityarthaH / apare tu ekAnupraveze sandigdhatve aGgAGgibhAve ca saGkarasaMjJA samakakSatAyAntu saMsRSTisaMjJetyAhuH // 360 // aGgAGgibhAvasaGghaurNamudAharati pracipantauti / he mugdhe ! aravindAni tava mukhazriyam akSipanti tiraskurvanti jigIvantItyarthaH / tathAhi, koSadaNDasamagrANAM koSo dhanasamUhaH kuzalazca daNDaH caturthopAyaH nAlaJca tAbhyAM samagrANAM pUrNAnAmityarthaH eSAM duSkaraM kim ? atra zleSaH arthAntaranyAsasyAGgam arthAntaranyAsaca pUrvAIsthitAyA upamAyA ityaGgAGgibhAvo bodhyaH // 361 // - sabakaccatAyAM saGghIyaM nidarzayati limpatIti / tamaH --
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 - kAvyAdareM zreSaH sarvAsu puSNAti prAyo vakroktiSu zriyam / bhinnaM dvidhA svabhAvoktirvakroktizceti vAGmayam363 tada bhAvikamiti prAhuH prabandhaviSayaM guNam / bhAvaH kaverabhiprAyaH kAvyeSvAsiddhi sNsthitH||364 parasparopakAritva sarveSAM vastuparvaNAm / vizeSaNAnAM vyarthAnAmakiyA sthAnavarNanA // 36 // aGgAni limpatIva, nabhaH aJjanaM varSatIva, dRSTi: asatpuruSastra naucasya seveva viphalatAM gtaa| atra pUrvArddha utprekSAyAH uttarAI upamAyAzca nirapekSatayA parasparaM prAdhAnye nAvasthAnAt samakakSateti bodhyam // 362 // zleSasya bahuSu sadbhAvaM darzayati zleSa i|| zleSaH sarvAmu vakroktiSu vacanabhaGgirUpAsu alaGkRtiSu zriyaM zobhAM puSNAti / ata: vAGmayaM kAvyaM svabhAvoktirvastusvabhAvavarNanarUpA vakrolica iti bhedahayAt vidhA bhivaM vividhaM khabhAvoktimat vakronimaJceti // 363 // idAnIM sarvAlaGkArasaMgrAhakaM bhAvikaM nirUpayati taditi / prabandhA mahAkAvyAdayaH tahiSayaM tahataM guNaM camatkArajanakadharmavizeSaM tat prasiddha bhAvikaM tadAkhyamalaGkAraM prAiH / tathAhi kaverabhiprAyaH bhAvaH tatsambandhitayA bhaavikmityrthsNjnyaa| sa ca bhAva: kAvyeSu Asihi samAptiparyantaM sthitH| etenAsya kevalaM padavAkyagatatvaM na, mahAvAkyaghaTitaprabandhagatatvamapIti bodham // 364 // vapirabhiprAyastra prabandhamatale udAharati prspriityaadi|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ hitIyaH pricchedH| 283 vyatirutikramabalAda gambhIrasthApi vstunH| . bhAvAyattamidaM sarvamiti tad bhAvikaM viTuH // 366 // yaJca sandhyAttyaGgalakSaNAdyAgamAntare / vyAvarNitamidazceSTamalaGkAratayaiva naH // 367 // _ bhaavikm| sarveSAM vastUnAm AdhikAriketivRttAnAM parvaNAM tadupayoginAM prAsaGgikati vRttaanaanyc| uktaJca, nakha kuTTena, idaM punarvastu budhairhi vidhaM priklpaate| AdhikArikamekaM syAt praasnggikmthaaprmiti| parasparopakAritvam astauti shessH| yathA, rAmAyaNe rAmacaritam AdhikArika sugrIvAdicaritaM prAsaGgikaM tayozca aGgAGgibhAvena parasparopakAritvam / evamanyavApi sAkSAt paramparayA vA veditvym| tathA vyarthAnAM prakatAnupayoginAM vizeSaNAnAm prakriyA ananuSThAnam aprayoga ityarthaH sAbhiprAyavizeSaNopanyAsa ityarthaH prayazca parikara iti prakAzakAraH yathA vizeSaNairyat sAkUtairuktiH parikaro mata iti / tathA sthAnAnAM prakatopayogiviSayANAM vrnnnaa| kiJca, utikramabalAt vacanaparipATyA gambhaurasyApi vastunaH vyaliH prasphuTatvaM yA hi navyairalaGkArabhedarUpeNa nirdiSTeti bhAvaH / tat idaM sarva bhAvAyattam abhiprAyAdhaunamiti bhAvikaM viduH / bhAvikAlaGkAra eva teSAmantarbhAva iti bhAvaH // 365 // 36 // yacceti / kiJceti cArthaH / sandhayaH mukhAdayaH paJca, sada prAni upakSepAdauni catuHSaSTiprakArANi, hattayaH kauzikItyAdayavatamaH, tadaGgAni narmAdauni Sor3aza, lakSavAni bhUSasAdauni patriMzat prakArANi bhAdipadena nAvAsahArAdaunAM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kASyAdarze panthAH sa eSa vivRtaH parimANavRttyA saMhRtya vistaramanantamalaGkiyANAm / vAcAmatItya viSayaM parivarttamAnAn abhyAsa eva vivarItumalaM vizeSAn // 368 // iti AcAryadaNDinaH kRtau kAvyAdarze arthAlaGkAravibhAgo nAma dvitIyaH paricchedaH / grahaNaM te ca zaurAdayastrayastriMzat, vIthyaGgAni udghAtyakAdauni trayodaza, lAsyAGgAni geyAdIni daza / etat sarvaM yat AgamAntare granthAntare vyAvarNitaM vizeSeNa vyAkhyAtaM tadidaM naH asmAkam alaGkAratayaiva iSTam abhilaSitam alaGkAranAmnava kathitamityarthaH teSAJca yathAyathamukteSvantarbhAva iti bhAvaH // 367 // upasaMharati panyA iti / alaGkSiyANAM svabhAvoktyAdyalaGkArANAm anantam azeSaM vistaraM prapaJcaM saMhRtya saMgTahya parimANavRttyA parimitatvena eSaH saH prasiddhaH panyAH mArgaH vivRtaH / anenaiva pathA anusaraNe apare'pi jJAtavyA ityAha vAcAmiti / vAcAM viSayam atItya parivarttamAnAn vaktumazakyAnityarthaH tAn vizeSAn bhedAn vivarItuM prakAzayitum abhyAsa eva alaM zaktaH / punaH punarabhyAsenaiva apare'pi veditavyA iti bhAvaH // 368 // * iti zrIjIvAnanda vidyAsAgara bhaTTAcAyryaviracitAyAM kAvyAdarzaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH / 184
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH paricchedaH / azyapetavyapetAtmA vyAvRttirvargasaMhateH / yamakaM tacca pAdAnAmAdimadhyAntagocaram // 1 // ekadivicatuSpAdayamakAnAM vikalpanAH / AdimadhyAntamadhyAntamadhyAdyAdyantasarvataH // 2 // ___ sampati arthAlaGkAreSu nirUpiteSu prathamaparicchede sAmAnyato nirUpiteSvapi zabdAlaGkAreSu prAptAvasaratayA tavizeSAn nirUpayiSyan prathamaM yamakamanuvadati avyteti| avyapetaH avyavahitaH vyapetaH vyavahitazca prAtmA svarUpaM yasyAstathAbhUtAyA varNasaMhateH kharavyaJjanasaGghAtasya vyAvRttiH vizeSeNa punarAvRttiH yamakamityarthaH / asya vizeSeSu pUrvokteSvapi atyahitatvavyavahitatvabhedena punarvaividhyaM pUrvoccAritavarNasaGghasya kvacidavyavadhAnena, kvacid vyavadhAnena punraavRttiriti| tacca pAdA, nAm AdigataM madhyagatam antagataJca / etadupalakSaNaM pAdagatamapi bodhyam uktaJca vAmanena, pAdaH pAdasyAdimadhyAntabhAgAH sthaanaaniiti| atrApi pAda ityupalakSaNaM tena pAdaH pAdakhaNDAH padyAI samastapadyacca yamakasya sthAnAnauti bodhyam // 1 // krameNa tattabhedAn nirdizati ektyaadi| ekahivicatu pAdayamakAnAM vikalpanAH prabhedAH padyasya pratipAdaM catvArabatvAraH bhedA ityarthaH te ca amitrayamake eva veditavyAH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 kAvyAdarza atyantabahavasteSAM bhedAH sambhedayonayaH / mukarA duSkarAzcaiva darzyante te'tra kecana // 3 // mAnena mAnena sakhi ! praNayo'bhUt priye jne| khaNDitA kaNThamAzliSya tameva kuru savapam // 4 // meghanAdena haMsAnAM madano madanodinA / tathAhi, amizritamAdibhAgayamakaM prathamAdipAdagatatvAt catuvidham / tathA mdhyaadibhaagymkmpi| ayaJca bhedaH avypetvypetsaadhaarnnH| sambhedaH saMmizraNaM yoniryeSAM tAdRzAH vimizrA ityarthaH teSAM yamakAnAM bhedAH AdimadhyAntamadhyAntamadhyAdyAdyantasarvataH sthitatvena atyantabahavaH ativistarAH jeyA ityarthaH, padacchedastu AdimadhyAnteSu madhyAnteSu madhyAdyeSu pAdyanteSu sarveSu ceti| te ca sukarA: sumAdhyAH subodhAca, duSkarA: duHsAdhyAH durbodhAzca kaviboddhRNAmiti zeSaH / anna kecana darzyante udAGgiyanta ityarthaH // 2 // 3 // tatra prathamapAdasthamavyavahitamamizramAdibhAgayamakaM nirdishti| he sakhi ! priye jane anena IdRzena mAnena praNayaH mA bhuut| priyajanaM prati etAdRzaM mAnaM mA kuru ityarthaH / khaNDitA, pArdhameti priyo yasyA anysmbhogcihnitH| sA khaNDiteti kathitA dhaurairooNkaSAyitetyuktalakSaNApi tvaM kaNThamAzliSya prAliGgya taM priyameva sanapaM salajnaM kuru, apakAriNi praNayadarzanameva tasya lajjAkaratvAt guruzAsanamiti bhAvaH / pratimAninI khaNDitAM prati tatsakhyA uktiriym| atra mAnena mAnena iti avyavahitamAdipAdamAdibhAgayamakam // 4 // dvitIyapAdagataM nirdizati meghanAdeneti / madana; kAmaH
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / 180 nunnamAnaM manaH strINAM saha ratyA vigAhate // 5 // rAjanvatyaH prajA jAtA bhavantaM prApya satpatim / caturaM caturambhodhirasanorvIkaragrahe // 6 // araNyaM kaizcidAkrAnta' kaizcit sadma divaukasAm / padAtirathanAgAzvarahitairahitaistava // 7 // ratyA kAmapatnayA anurAgeNa ca saha puMsAnAM madanodinA madamapanayatA meghanAdena meghagaMrjitena nunaH apanItaH mAno yasmAt tathoktaM strINAM manaH vigAhate Alor3ayati vyAkulayatItyarthaH, meghagarjanasya uddIpakatvAt varSAsu pramadAnAM manaH sAnurAgaM sakAmaJca bhavatIti bhAvaH / atra madano madano iti dvitIyapAdagatamavyavahitamAdibhAgayamakam // 5 // tRtIyapAdagatamudAharati rAjanvatya iti / caturambhodhirasanAyAH catuHsAgaraparicchinnrAyA urvyAH pRthivyAH karagrahe svaprApyAMzagrahaNe pANigrahe ca caturam AsamudrakaragrAhiNamityarthaH bhavantaM satpatiM prApya prajAH rAjanvatyaH jAtAH, surAjJi deze rAjanvAn syAt tato'nyatra rAjavAnityamaraH / atra caturaM caturamiti tRtIyapAdagatamavyavahitamAdibhAgayamakam // 6 // caturthapAdagataM nirdizati araNyamiti / tava kaizcit ahitaiH zatrubhiH padAtirathanAgAzvarahitaiH caturaGgabalavihInairityarthaH sadbhiH araNyam AkrAnta palAyitatvAditi bhAvaH, kaizcit tathAbhUtaiH divaukasAM sadma suralokaH AkrAntaM yuddhamaraNAditi bhAvaH, jito vA prApmAse svargaM jitvA vA bhokSyame mahaumiti mahAbhAratIyagItAdhyAye bhagavaduktaH / atra rahitairahitairiti caturthapAdagatamavyavahitamAdibhAgayamakam // 7 // * ;
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthe madhuraM madhurambhojavadane / vada nevayoH / ! vibhramaM bhramarabhrAntyA viDambayati kiM nu te // 8 // vAraNo vA raNoddAmo yo vA smara ! durddharaH / na yato nayato'ntaM nastadaho vikramastava // 6 // rAjitairAjitaikSNeAna jauyate tvAdRzairnRpaiH / 188 atha sambhedayonIn yamakabhedAn darzayan ta dAn krameNa darzayati madhuramiti / he ambhojavadane ! padmamukhi ! madhurvasantaH bhbhramarabhrAntyA bhramarAvimau iti bhbhrameNa te tava nettrayoH madhuraM bibhramaM viDambayati anukaroti kim ? vada kathaya / vasantodaye samutpanne ambhoje bhramaravilAsasambhavAt nu iti vitarkabodhakaM padamatra yujyata eva / vasantastava mukhapadmaM netrabhramaravilasitaM dRSTvA nijamukhabhUtamambhojaM bhramaravilAsena zobhayatIti tarkayAmIti bhAvaH / kecit tu ambhojavadane iti saptamyantaM padamuktvA tatra varttamAnayorne tayoriti yoja - yanti / nu ityatra neti ca pAThaH tadA na viDambayati kim zrapitu viDambayatyevetyarthaH / atra madhuraM madhuramiti vadane vadane iti ca prathamadditIyapAdagatamavyavahitamAdibhAgayamakam // 8 // vAraNa iti / he smara ! yataH yasmAt tava raNoddAmo yuddhadurmadaH vAraNa: hastau vA duIra: durdharSaH hayaH azvo vA na astIti - zeSaH, tat tasmAt yuddhopakaraNAbhAvAdapItyarthaH naH asmAn virahiNaH ityarthaH antaM nAzaM nayataH prApayataH tava vikramaH aho AzcaryyabhUta ityarthaH / atra prathamatRtIyapAdagatamizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 8 // rAjitairiti / tvAdRzaiH rAjitaiH zobhitaiH nRpaiH Aji
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ TatIyaH pricchedH| 188 nauyate ca punastRptiM vasudhA vasudhArayA // 10 // karoti sahakArasya kalikotkalikottaram / manmano manmano'pyeSa mattakokilanikhanaH // 11 // kathaM tvaTupalambhAzAvihatAviha taadRshii| avasthA nAlamAroDhumaGganAmaGganAzinI // 12 // taikSaNena yuddhadurmadatvena vasudhA pRthivI jAyate, vasudhArayA vasUnAM dhanAnAM dhArayA dhArAvarSaNena punastRptiM nIyate ca / atra . prathamacaturthapAdagatamizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 10 // krotiiti| sahakArasya Amrasya kalikA tathA eSa manmanaH, surate karNamUle tu nijdeshiiybhaassyaa| dampatyoH kathanaM yat tu manmanaM taM pracakSate ityuktarahasyAlAparUpaH mattAnAM kokilAnAM nikhanazca manmana: mama mAnasam utkalikottaram utkaNThAkulamityarthaH kroti| virahiNa uktiriyam / AmakalikAyAH kokilAlApasya ca atIvoddIpakatvAtiti bhAvaH / atra hitoyaTatIyapAdagataM mizramadhyarahitamAdibhAgayamakam / atra utkalikotkaliketi takArasya madhyapAtitve'pi svarazUnyatvAt vyavadhAnamadhye agaNanaM sasvarasyaiva vyaJjanasya vyavadhAyakatvAbhyupagamAt iti bodhyam // 11 // kthmiti| iha asmin pradeza tava upalambhaH prAptiH tasya AzA prakhyAzA tasyAH vihatI abhAve ityarthaH aGganAzinI zarIranikantanI tAdRzI avasthA aGganAm avalAM mAm prAroDhum AkramituM na alaM na samarthA ? apitu samarthA eva, tvahirahe ahaM mRtaprAyA jAtAsmauti tAtparyyArthaH / atra dvitIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 12 //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdathe 200 nigRhya meve karSanti baalplvshobhinaa| taruNA taruNAn kRSTAnalino nlinonmukhaaH||13|| vizadA vizadAmattasArase sArase jle| kurute kuruteneyaM haMsI mAmantakAmiSam // 14 // viSamaM viSamanveti madanaM madanandanaH / sahendukalayApor3hamalayA malayAnilaH // 15 // niyoti| nalineSu padmeSu unmukhAH patanAbhimukhAH alinaH bhramarAH bAlapallavaiH navapallavaiH zobhate iti tathoktana taruNA vRkSeNa kaSTAn AkRSTAn taddarzanotsukAn ityarthaH taruNAn yUnaH netre nigRhya karSanti nijadarzanotsukanayanAn kurvantItyarthaH / atra DhatIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitAdibhAgayamakam // 13 // vishdeti| vizantaH prAmattAH sArasAH jalapakSivizeSA yasmin tAdRze sArase jale sarovarajale iyaM vizadA zubhravarNA haMsI rAjahaMsautyarthaH kurutena kutsitaraveNa ravasya kutsitatvamuddIpakatvena virahiNAmasahyatgat iti bhAvaH, mAM virahiNamiti yAvat antakasya yamasya amiSaM bhogyavastu kurute| atra "prathamahitIyavatIyapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 14 // vissmmiti| malayAnila: apor3hamalayA parityaktamAlicayA himAtyayAditi bhAvaH, indukalayA saha madanandanaH mAM na namdayatIti tathokta: madaprautijanana ityarthaH san viSamam asacaM viSaM viSarUpaM madanaM kAmam anveti anugacchati uddI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchadaH / mAninI mA ninISusta niSaGgatvamanaGga ! me / hAriNI hAriNo zarma tanutAM tanutAM yataH // 16 // jayatA tvanmukhenAsmAnakathaM na kathaM jitam / kamalaM kamalaM kurvadalimahali matpriye ! // 17 // ramaNI ramaNIyA me pATalApATalAMzukA / payatItyarthaH / sa prathamadvitIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 15 // mAninIti / he anaGga ! mA mAM te tava niSaGgatvaM tUNatvam anavaratazarasampAtena tadAdhAratva' ninISuH prApayitumicchuH satI hAriNo hArAlaGkArazobhinI hAriNI manohAriNo iyaM mAninI mAnavato nArI tanutAM kSINatAm asyAH pratyAkhyAnAditi bhAvaH, yataH gacchataH prApnuvataH me mama dharma tanutAM yatheyaM mAninI mAnaM vihAya mAmAzrayati tathAnugrahaH kArya iti bhAvaH / atra prathamaTatIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 16 // nayateti / he matpriye ! mama preyasi ! asmAn jayatA vazIkurvatA tava mukhena kaM janam alaMkurvat zobhayat tathA alimanti bhramarayuktAni dalAni asya santoti tathAbhUtaM kamalam akathaM kathArahitaM yathA tathA kathaM na jitam ? apitu jitamevetyarthaH, asmAkaM cetanAnAmapi jaMyinA te mukhena zracetanAni tAdRzAni kathanAni jitAnIti kA katheti bhAvaH / sa feaIyatRtIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 17 // ramaNauti / pATalAvat tadAkhyatarukusumavat pATalam 201
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAvyAdarza vAruNIvAruNIbhUtasaurabhA saurabhAspadam // 18 // 'iti pAdAdiyamakamavyapetaM vikalpitam / vyapetasyApi varNyante vikalpAstasya kecana // 18 // madhureNadRzAM mAnaM madhureNa sugndhinaa| sahakArodgamenaiva zabdazeSaM kariSyati // 20 // karo'titAmro rAmANAM tanvItAr3a navibhramam karoti meSyaM kAnta ca zravaNotpalatAr3anam // 21 // bhAratakhetam aMzakaM yasyAH tAdRzI saurabhAspadaM zobhanagandhi sA ramaNI aruNIbhUtA saurau sUryasambandhinau mA dauptiryasyAH tathAbhUtA vAruNIva, sureva me mama ramaNIyA ratipriyA bhavakhiti shessH| prathamadvitIyacaturthapAdagataM mizramavyavahitamAdibhAgayamakam // 18 // __itauti / iti uktarUpeNa pAdAdigatam avyapetam avyavahitaM yamakaM vikalpitaM saprabhedam udAhRtam, idAnIM tasya pUrvoktasya vyapetasya vyavahitasya kecana vikalyA bhedAH varNyante // 18 // mdhuriti| madhurvasanta: madhureNa manohareNa sugandhinA sahakArohamenaiva pAnamukulodayenaiva eNadRzAM hariNAkSINAM mAnam I.kopaM zabdazeSaM mAnati zabdamAtrAvaziSTa karithati na tvarthataH rakSiSyatIti bhAvaH / atra prathamahitIyapAdagataM vyavahitaM mizramAdibhAgayamakam // 20 // kara iti| rAmANAM ramaNInAm atitAraH atiraktaH karaH sancautAr3anavibhramaM vINAvAdanavilAsaM tathA kAnte se)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 batIyaH pricchedH| sakalApollasanayA kalApinyAnu nRtyate / meghAlI narttitA vAtaiH sakalApo vimunycti||22|| khayameva galanmAnakali kAmini ! te manaH / kalikAmiha nIpasya dRSTvA kAM na spRshddshaam||23|| AruhyAkrIr3azailasya candrakAntasthalaumimAm / nRtyatyeSa calaccArucandrakAntaH zikhAbalaH // 24 // sapraNayakopaM yathA tathA zravaNotpalatAr3anaM karNotpalAbhyAM prahAraM kroti| atra prathamaTatoyapAdagataM vyavahitaM mizramAdibhAgayamakam // 21 // skleti| vAtaiH narttitA sakalA meghAlI ghanazreNI apaH jalAni vimuJcati varSati, anu pazcAt anantarameva kalApasya picchasya ullasanena vartamAnayA kalApinyA mayUryA nRtyate / varSAvarNanamidam / atra prathamacaturthapAdagataM mithaM vyavahitamAdibhAgayamakam // 22 // ___ svymiti| he kAmini ! svayameva kAntAnunayaM vinaiva galan mAnarUpaH kaliH kalahaH yasmAt tAdRzaM tava mana: iha varSAsu ityarthaH naupasya kalikAM korakaM dRSTvA kAM dazAm avasthAM na spRzet ? apitu sarvAmavetyarthaH / varSAsu atikomalaM manaH virahe kathaM sAntvayiSyasoti bhAvaH / atra hitoyaTatIyapAdagataM mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam // 23 // aruhyeti| AkrIr3azailasya krIr3Aparvatasya imAM candrakAntamaNivizeSanirmitAM sthalI sthAnam zrAruhya eSa zikhAbalaH mayUraH calat cAra manojJa yat candrakaM macakaM tena anta:
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 . kAvyAdarza uddhRtya rAjakATUrvI dhriyate'dya bhujena te| varAhaNoddhRtA yAsau varAheruparisthitA // 25 // kareNa te raNeSvantakaraNa dviSatAM hatAH / kareNavaH kSaradratA bhAnti sandhyAghanA iva // 26 // parAgatarurAjIva vAtaiyastA bhaTaizcamaH / parAgatamiva kvApi parAgatatamambaram // 27 // ramaNIyaH manoharaH san nRtyti| atra dvitIyacaturthapAdagataM mithaM vyavahitamAdibhAgayamakam // 24 // ___ uddhRtyeti| he rAjan ! yA asau urvI varAheNa zUkaramUrttinA bhagavatA uddhRtA satI varAheH zreSThanAgasya vAmuke: upari sthitA, adya te tava bhujena sA urvI rAjakAt rAjasamUhAt uddhRtya dhriyte| atra TatIyacaturthapAdagataM mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam // 25 // krenneti| he rAjan ! raNeSu dviSatAm antakareNa vinAzakena te tava kareNa hastena hatAH, ataeva kSaradratA: raktasrAviNaH karaNavaH gajendrAH kareNuribhyAM strI nebhe ityamaraH / sandhyAghanA iva sandhyAkAlaunameghA iva bhAnti / atra prathamadvitIyaTatoyapAdagataM mithaM vyavahitamAdibhAgayamakam // 26 // ___ praageti| he rAjan ! vAtaiH dhvastA: pATitAH agasya parvatasya tarurAjIva vRkSazreNIva parA zatrupakSIyA camUH senA bhaTaiH tava sainikaiH dhvastA nAzitA, atazca parAgaiH palAyanaparANaM zatrusainikAnAM padaregyubhiH tataM vyAptam ambaramAkAzaM kApi parAgatamiva palAyitamiva dhUlibhirambaratalasyAdRzya
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtIyaH pridH| pAtu vo bhagavAn viSNuH sadA navadhanayutiH / sa dAnavakuladhvaMsau sadAnavarahantihA // 28 // kamale: samakezante kamalAkaraM mukhm| / kamalekhyaM karoSi tvaM kamalevonmadiSNuSu // 26 // mudA ramaNamanvItamudAramaNibhUSaNAH / madabhramazaH ka madabhajadhanAH kSamAH // 30 // tvAditi bhAvaH / atra prathamaTatIyacaturthapAdagataM mitraM vyavahitamAdiyamakam // 27 // paaviti| sadAnaH samadaH yaH varadantI zreSThahastI kuvalayApaur3AkhyaH taM hatavAn iti tathoktaH saH prasidheH dAnavakuladhvaMsI navaghanadyutiH bhagavAn viSNuH vaH yuSmAn sadA paatu| atra dvitIyaTatoyacaturthapAdagataM mitraM avahitamAdiH bhAgayamakam // 28 // kmiti| he priye! te tava kaM ziraH aleH bhramarasya samAH kezA yatra tAdRzaM, tathA mukhaM kamalekara kamalasya heSakaram atastva kamaleva lakSmauriva kaM jalam unmadipyuSu uatteSu madhye alekhyam agaNyaM karoSi ? apitu sarvAneva unmAdayasItyarthaH / atra sarvapAdagataM mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam // 28 // . mudeti / udArA maNayaH rakhAni bhUSaNaM yAsa tAH, madena bhramamayaH ghUrNantvaH dRzo yAsAM tathotA., tathA adarbha vizAvaM jadhanaM yAsAM tathAbhUtAH pramadAH mudA ramaNaM priyam anvautam anugatam adhaunamityarthaH katuM dhamAH smaaH| prava prathama
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 uditaramapuSTAnAmArutairme hataM manaH / uditairapi te dUti ! mArutairapi dakSiNaiH // 31 // murAjitahiyo yUnAM tanumadhyAsate striyaH / tanumadhyA: kSaratkhedasurAjitamukhendavaH // 32 // iti vyapeta yamakaprabhedo'pyeSa darzitaH / avyapetavyapetAtmA vikalpo'pyasti tdythaa||33|| hitIyayostRtIyacaturthayoca mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam -- uditairiti| he dUti ! anyapuSTAnAM kokilAnAm pArutaiH samantAt jhaGkAraiH, te tava uditaiH kathitaiH priyAkrozasUcakairvacanairityarthaH, tathA dakSiNaiH mArutairapi me mama manaH hata vythitm| patra prathamavatIyayohitIyacaturthayoca mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam // 31 // ' : sureti| tanu kSauNaM madhvaM yAsAM tAH, kSaradbhiH gaddhiH bedaiH surAjitAH suzobhitA mukhendavaH mukhacandrA yAsAM tAhaNyaH, tathA surayA madyapAnena jitA jhorlajjA yAsAM tathA. bhUtAH, striyaH kAminyaH yUnAM taruNAnAM tanu zarIram adhyaaste| patra prathamacaturthayoIitIyavatIyayozca mitraM vyavahitamAdibhAgayamakam // 32 // - itiiti| iti uttaprakAraNa eSaH vyapetAnAM vyavahitAnAM samakAnAM prabhedaH darzitaH udAitaH / pavyapetaH avyavahitaH vyapetaH vyavahitaba AtmA esya tAdRzaH ubhayamitra ityarthaH vikalpaH pramedaH api asti, tan yatheti udAharaNArtham // 33 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / sAlaM sAlaMbakalikAsAlaM sAlaM na vocitum| nAlInAlInavakulAnAlI nAlaukinorapi // 34 // kAlaM kAlamanAlakSyatAratArakamIkSitum / tAratAramyarasitaM kAlaM kAlamahAghanam // 35 // yAma yAmavayAdhInAyAmayA maraNaM nizA / seti / sA mama bAlI sakhau sAlambA lambamAnA yA kalikA korakaH tayA salati zobhate iti tathoktaM, sAlaM hRcabhedaM vaucituM draSTuM na alaM na zaktA, uddIpakatvAditi bhAva:, cAlInavakulAn vakulAsaktAn alaun bhramarAn api bocituM na alaM, tathA alokaM vidyate yAsAM tAdRzIH mithyAvacanena priyasta e AgamiSyatyacireNetyAdinA sAntvayantaurapi makhauriti zeSaH vaucituM na alam / videzasthaM nAyakaM prati nAyikApreritAyA dUtyA uktiriyam / zrava sarveSu padeSu mizra - mavyavahitamAdibhAgayamakaM paraM prathamadditauyayostathA tRtIyacaturthayoH vyavahitamapIti zravyapetavyapetatvaM bodhyam // 34 // kAlamiti / kA virahiNoti zeSaH anAlacyA meghAcatvAdadRzyAH tArA mahatyaH samuLLvalA ityarthaH tArakA nacavApi yatra tathoktaM tAratayA atyuccatvena ramyANi rasitAni meghagarjitAni yasmin tAdRzaM tathA kAlAH kRSNavarNA mahAntaH ghanA meghA yasmin tathAbhUtaM kAlaM virahiNAM prANanAzakatvAt yamasvarUpaM kAlaM varSAkAlam icituM draSTum alaM samarthA na . kApItyarthaH / atra sarveSu pAdeSu mizra vyavahitaM tathA prathamacaturthayordvitIyaDhatIyayozca vyavahitamAdibhAgayamakam // 25 // yAmeti / yAmavayasya praharavitayasya adhInaH prAyAmo
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAMvyAdarthe yAmakAma dhiyA'kha yA mayA mathitaiva sAM // 36 // iti pAdAdiyamakavikalpasyedRzI gatiH / evameva vikalpAni yamakAnItarAkhyapi // 37 // ma prapacabhayAd bhedAH kA snenAkhyAtumIhitAH / duSkarAbhimato ye tu vayanta te'tra kecana // 38 // sthirAyate ! yatendriyo na hIyate yaterbhavAn / vatha 'dairghyaM yasyAH tAdRzyA triyAmAM rajanIM prAhustyaktAdyantacatuSTayamiti vacanAt nizA rajanyA maraNaM yAma mRtyuM prApnuvAma miti zeSaH nizAyAM sAtizayoddopakatvAdirahasyeti bhAvaH kintu dhiyA manasA yAM kAntAm ayAma agacchAma yasyA'vintayA kAlamayApayAmaM ityarthaH sA kharcA yA prakhatti prANavyathAm zrAyAti prApnotIti tathAbhUtA satI prAGpUrvakAt yAdhAtoH kvipi rUpam / mayA mathitaiva nAzitaiva, mama tu maraNamastu kintu sA tapakhino mahiyogena mriyata eveti bhAvaH / virahiNaH svAvasthAnubhavena vilApoktiriyam / atra 'sarveSu padeSu mizramavyavahitaM vyavahitaccAdibhAgayamakam // 16 // itIti / pAdAdisyayamakAnAM vikalpasya bhedasya iti uttarUpA IdRza evamprakArA gatiH niyamaH / itarANi api yamakAni evaM vikalpAni bhedyAni // 37 // ** naiti / prapacabhayAt vistArabhayAt kArtsnena sAkalyena bhedAH prAkhyAtuM na IhitAH na ceSTitAH, ye tu bhedA duSkaratvena abhimatAH khyAtAH, atra te kecana varNyante udAhriyante // 38 // sthirAyata iti / sthirA prAyatiruttarakAlo yasya tatsambuddI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatIyaH paricchedaH / 204 pamAyateyate'pyabhUt mukhyAya te'yate kSayam // 36 // sabhAsu rAjannasurAhatairmukhaiH mahausurAcAM vasurAjitaiH stutAH / na bhAsurAH yAnti surAn nate guNAH prajAsu rAgAtmasu rAzitAM gatAH // 40 // tava priyA'saccarita ! pramatta ! yA vibhUSaNaM dhAya'mihAMzumat tyaa| uttaraH kAla aaytiritymrH| he khirAyate ! nizcannacitta ! ityarthaH bhavAn yatendriyaH jitendriyaH ata: yaMte: saMyasAt na hoyate cyuto bhavati, te tava amAyatA pramAyitva mAyArAhityamityarthaH iyate etatyarimANAya vayaM nAzam ayate agacchate akSayAya ityarthaH sukhAya api cbhuut| atra sarveSu pAdeSu mizramavyavahitaM vyavahitaJca madhyabhAgabamakam // 38 // sbhaakhiti| he rAjan ! mausurANAM bhUdevAnAM brAhmathAnAm asurAhataiH surApAnena mahataiH anAzitaiH pavitrairiti yAvat vasunA tejasA bhavaddattadhanalAbhena vA rAjitaiH zobhitaiH praphullairvA mukhaiH samAsu stutAH kIrtitAH bhAsurAH samujjvalA: tathA rAgAtmasu anurAgaparAsu prajAsu rAzitAM bahulaubhAvaM gatAH te tava guNAH surAn devAn na yAnti na prApnuvanti, surA api etAdRmguNavanto na santIti bhAvaH / atra sarveSu pAdeSu mitraM vyapetaca madhyabhAgayamakam // 40 // tveti| he asaJcarita ! dhUtaM ! he pramatta ! anavahita ! yA tava priyA, tvayA premAspadatvena koya'mAnA ityarthaH tayA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAvyAdarNe ratotsavAnandavizeSamattayA prayojanaM nAsti hi kAntimattayA // 41 // bhavAdRzA nAtha | na jAnate nate ! rasaM viruddhe khalu sannatenate / ya eva daunAH zirasA natena te carantyalaM denyarasena tena te // 42 // iha ratotsavena yaH AnandavizeSaH tena mattayA satyA aMzumat samujjvalaM vibhUSaNaM dhAryyaM tathAca vibhUSaNadhAraNasya ratotsavAnandavidhAyakatAprayojanaM na tu zobhArthamiti bhAvaH / nanu zobhArthamapi vibhUSaNadhAraNamastu ityata Aha prayojanamiti / kAntimattayA svAbhAvika saundaryyavattayA hetunA prayojanaM vibhUSaNadhAraNasyeti zeSaH nAsti hi na vidyate evetyarthaH / anyA - sakta zaThanAyakamalaGkAradhAraNe kathamasyA virAga iti pRcchanta prati sakhyA uktiriyam / atra sarveSu pAdeSu mizra vyavahita mantabhAgayamakam // 4.1 // bhavAdRzeti / he nAtha prabho ! bhavAdRzA janAH nateH natabhAvasya rasam AkhAdaM na jAnate na vidanti, yataH sanatatA inatA prabhutA ca te sannatenate natiH prabhutA cetyarthaH viruddhe khalu naikAdhAre varttate iti bhAvaH, ye janAH daunA eva daridrAH kevalaM, te tena dainyarasena dainyarUpeNa viSeNa hetunA natena zirasA te tava alam atyarthaM caranti atizayena tvAM sevanta e ityarthaH taveti karmaNi SaSThI / atra sarveSu pAdeSu mizramavyavahitaJca antabhAgayamakam // 42 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ tauya: paricchedaH / lIlAsmitena zucinA mRdunoditena vyAlokitena laghunA guruNA gatama / vyAjambhitena jaghanena ca darzitena sA hanti tena galitaM mama jIvitena // 43 // zrImAnamAnamaravamasamAnamAnamAtmAnamAnatajagatprathamAnamAnam / bhUmAnamAnamata yaH sthitimAnamAnanAmAnamAnamatamapratimAnamAnam // 44 // lauleti| sA nAyikA zucinA nirmalena lIlAsmitena vilAsahasitena, mRdunA uditena vacanena, laghunA vyAlokitena apAGgadarzanenetyarthaH, guruNA nitambAdibharamanthareNa gatena gamanena, vyAjRmbhitena vizeSato jRmbhayA, jRmbhAyAzca anurAgavyanakatvamuktaM yathA jRmbhate sphoTayatyaGgaM bAlamAzliSya cumbatauti / tathA, darzitena jaghanena jaghanadarzanenetyarthaH hanti vyathayati mAmiti zeSaH, tena ca mama jIvitena jauvanena galitaM gataM, bhAve ktapratyayaH / atra sarveSu pAdeSu mizra vyavahitaM madhyAntayamakam // 43 // ___ shriimaaviti| he bhaktAH ! yaH zrImAn amAn aparimitaH, tathA sthitimAn sthAyI saccidAnandarUpatayA satatamavatiSThate ityarthaH, amaravama AkAzaM tasya samAnaM mAnaM parimANaM yasya tathoktam AkAzavat sarvavyApinamityarthaH, AnateSu pratIbhUteSu bamatsu prathamAnaH vistAraM gataH mAna: sammAno yasya tAdRzaM sarvajagatpUjyamAnamityarthaH, bhUmAnaM mahAntam, amAnam apari
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarze sArayantamurasA ramayantI sArabhUtamurusAradharA tam / sArasAnukRtasArasaMkAJcI sA rasAyanasAramavaiti // 45 // nayAnayAlocanayAnayAnayAnayAnayAndhAn vinayAnayAyate / / na yAnayAsaurjinayAnayAnayAnayAnayAMstAn janayAnayAzritAn // 46 // 212 mitam asaGkhyamityarthaH nAma yasya tathAbhUtaM tathA apratimAnaH asadRzaH mAno yasya tAdRzaM sarvAbhimatamityarthaH / AtmAnaM paramAtmAnamityarthaH Anamata namaskuruta / atra sarveSu pAdeSu avyavahitaM vyavahitaJca mizra madhyAntayamakam // 44 // saareti| urusAraNi svarNabhUSaNAni dharatoti tathoktA, urusAraM suvarNaM syAditi vyAr3iH / tathA sArasaiH pakSivizeSairanukRtA sAramA sazabdA kAJcI yasyAstathAbhUtA sA ramaNI sArayantam AzliSyantaM sArabhUtaM jagatsu sAratvena gaNitaM taM patim urasA vakSa.mthalena ramayantI pratyAliGganena sukhayantI satI rasAyanam amRtam asAram avaiti, priyAliGganasukhAdamRtaM tucchamavagacchatItyarthaH / atra sarveSu pAdeSu mizraM vyavahitamAdimadhyayamakam // 45 // nayeti / he anayAyate ! anayA apAyarahitA Ayatiryasya tatsambodhanam / he prabho ! zranayA nayAnayAlocanayA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchadaH / raveNa bhaumo dhvajavarttivIraveraveji saMyatyatulAsvagaurakheM 1 raverivograsya puro hareraveraveta tulyaM ripumasya bhairave // 47 // 213 yaH mauti: anayaH durnItiH tayorAlocanA tathA sadasahibekenetyarthaH anayAn nayarahitAn prayasya zubhAvahavidherAnaMye Anayane anuSThAne andhAn janAn vinaya vinotAn kuru, bhavatamArgAnusAriNastAn vidhehi / kiJca jinayAnaM jainamArga yAntIti tathoktAn baumatAvalambinaH ayAnam zramArgam apanyAnamityarthaH yAntIti tAdRzAn apathagAminaH ata eva anAzritAn durnayAnusAriNaH yAn janAn trayAsI: gattavAnasi yaiH saGkhaM jatavAnasi tAn zraM viSNuM yAntauti tathAbhUtAn vaiSNavadharmAvalambinaH janaya kuru / iti samudAyArthaH / va prathamatRtIyayoravyavahitamAdyantayamakaM mizraM dvitIyacaturthayoravyavahitaM mizramAdimadhyayamakaJca // 46 // raveNeti / bhaumaH bhUmisutaH narakAsuraH dhvajavarttinaH zrIkRSNarathadhvajasthitasya vIrasya vauryyazAlinaH veH pakSiNaH garur3asya * raveNa nAdena atulam anupamam astrANAM gauravaM yasmin tAdRze bhairave bhayaGkare saMyati saMgrAme aveji uddejitaH vAsita ityarthaH / tathAhi, raveH sUryyasyeva ugrasya bhasya hareH zrIkRSNasya siMhasya ca puraH agre ripuM narakam avermeSasya tulyam zraveta jAnIta | 'zrIkRSNasya narakAsure yuddhavRttamidam / atra sarveSu pAdeSu mizraM vyavahitamAdyantayamakam // 47 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAbAda" mayAmayAlambAkalAmayAmayAmayAmayAtavyavirAmayA myaa| mayAmayAtiM nizayAmayAmayAmayAmayA karuNAmayAmayA // 48 // mayeti / pavAyaM padavibhAgaH / myaamyaalmbaaklaamyaamyaam| payAm, bhayAtavyavirAmayA myaa| mayA, pamayAtti nizayA, pamayA, amyaa| amaya, pAmaya, pay, karuNAmaya, paamyaa| he pramaya ! nAsti mAyA yasya tasambudau, he pakapaTa ! ityarthaH prAkAralopo mahAkaviprayogAdaviruddhaH / hai karuNAmaya ! sakhe! AmaM rogaM kAmapaur3A yAti prAmotIti pAmayAH tena pAmayA dhAtorAlluk zasAyacIti paakaarlopH| kAmArtena ityarthaH mayA saha mayaH prapacayaH pramayaH upacayaH tAbhyAm papacayopacayAbhyAm pAlambAH pAtrayaNIyaH haripayazIlatvAt iti bhAvaH, yaH kalAmayacandraH tasmAt pAmayaH rogaH kAmapaur3A yasyAH tAdRzIM candrasya kAmoddIpakatvAditi bhAvaH, pramU ramaNIm prAmaya yojy| yataH paham prayAtavyaH virAmo'vasAnaM yeSAM tAdRzA yAmAH praharA yaskhAtAmyA dIrthayAmayA ityarthaH, nAsti mA parimANaM yaskhAstathAbhUtayA sudIrghayA ityarthaH, tathA pramayA nAsti mA gomA yasyAH tathoktayA atikutsitayA virahiNamiti bhAvaH niNayA rajanyA hetunA pramayena aprAtyA tasyA iti bhAvaH, patti paur3AM tadaprAtyA sAtizayAM paur3AmityarthaH prayAm paprAdhavam / iti samudAyArthaH / sakhAyaM pratyuktiriyam, pana sarveSu pAdeSu avyavahitaM mitramAdyantayamakam / 48 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatIyaH pricchedH| - 215 mtaandhunaanaarmtaamkaamtaamtaaplbdhaagrimtaanulomtaa| matAvayatyuttamatA vilomatAmatAmyataste samatA na vAmatA // 46 // kAlakAlagalakAlakAlamukhakAlakAla ! kAlakAlaghanakAlakAlapanakAla ! kaal|| mtaamiti| padavibhAgazcaiSaH / matAM dhunAnA, pAramatAm bhakAmatAm / pratApalabdhA, agrimaanulomtaa| matau ayatI, uttamatAvilomatAm / patAmyata: te samatA na, vaamtaa| hai sAdho! atAmyataH akliSTakarmaNaste tava matau prAramatAM viSayavyAhattAnAM yoginAM mAM sammatAm akAmatAM nisahatAM bhunAnA kampayantau tiraskurvatItyarthaH pratApana pra zena labbA prAptA khAbhAvikItyarthaH agrimatAyAH zreSThatAyA: anulomatA pAnukUlyaM mayA tAdRzI zreSThatvasampAdinI tathA uttamatAyA guNavattAyAH vilomatAM pratikUlatAm prayatI agacchantI guNavattvasamAnAdhikaraNA samatA apakSapAtitvaM sarvatra samadarbhivamityarthaH vidyate, vAmatA pratikUlatA netyarthaH / kasyacit mAdhorguNakIrtanamidam / atra sarveSu pAdeSu vyavahitamAdimadhyAntayamakam // 48 kAleti / padacchedasvayam / prathamapAde ekaM padam / kAlakAlaghanakAlakAlapanakAla, kaal| kAlakAlasitakAlakA, jalanikA, alakAlakAlakA, Agalatu, kAlakAsa, ksikaalkaal| he kAlakAlagalakAsakAlamukhakAsakAla! vAtaH
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.16 kAvyAda kAlakAlasitakAlakAlalanikAlakAla kAlakAlagatu kAlakAla klikaalkaal!||50|| saMhArakaH, kalanAt sarvabhUtAnAM sa kAlaH parikIrtita iti vacanAt, kAlagala: nIlakaNThaH, kAlaH yamaH tathA kAlamukhaH vAnaravizeSaH teSAM indaH kAlakAlagalakAlakAlamukhAH teSAM kAlakaM kRSNatvam AlAti Adatte iti tatsambuddhau, tathA he kAlakAlaMghanakAlakAlapanakAla! kaM jalam AlAti grahAtauti kAla: sajala: ata eva kAlaH kRSNavarNo yo ghanaH meghaH tasya kAle samaye varSAkhityarthaH kAyanti zabdAyante iti kAlakAlaghanakAlakAH mayUrA ityarthaH ke zabda ityasya vipi rUpam / teSAm pAlapanAni mukhAni kAlakAlaghanakAlakAlapanAni tahat kalate zabdAyate iti tatsambuddhau mayUranAdin, ibarthaH pumana, he kAlakAla ! kAlasya yamasya kAlaH saMhArakaH tAmbuddhau, yamabhayanivarttaka ityarthaH / kiJca, he kalikAlakAla ! kalikAlasya kAla: kalkirUpeNa daNDayitA tamambuddhI, he.kAla ! he kRSNa ! kAlakAlasitakAlakA kAlakena kRSNavarNatayA AlasitaM zobhitaM kaM zivaH yaiH, tAdRzAH alakAH cUrNakuntalAH yasthAstAdRzI, alakAlakAlakA alakAn cUrNakuntalAn alate muktAdibhirbhUSayatauti alakAlo alaG bhUSAyAmityastha SaNi ruupm| tathA kalameva kAlaM madhuraM yathA tathA kAyatIti kAlakA madhurabhASiNItyarthaH tatazca alakAlI cAsau kAlakA ceti karmadhArayaH, lalanikA lalanA rAdhA ityarthaH prAgalatu tava anukampanIyA bhavatu iti nirmlito'rthH| bolaNaM prati rAdhAyAH sakhyumiriyam / bhava sarveSu pAdeSu apavahita bAdimadhvAntayamakam / ...... ... ..
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / sandaSTayamakasthAnamantAdI pAdayordvayoH / uktAntargatamapyetat khAtanvaNAva kI te // 51 // upor3harAgApyabalA madena sA madenasA manyurasena yojitA / na yojitAtmAnamanaGgatApitAGkatApi tApAya mamAsa neyate // 52 // -210 samprati sandaSTayamakasthAnaM nirdizati sandaSTeti / sandaSTayamakaM sandaMzAkRti yamakaM dvayoH pAdayoH zrantAdI prathamapAdasya antaM dvitIyapAdasya Adi tathA tRtIyapAdasya antaM caturthapAdasyAdica Akramya sthitamiti zeSaH / etat ukteSu yamakeSu antargatamapi raveNa bhauma ityAdau patitamapautyarthaH svAtantyu'Na pRthagbhAvena kIrtyate vizeSAditi bhAvaH // 51 // upoti / sA avalA madena yauvanajanitavikAreNa upor3haH udriktaH rAgaH anurAgo yasyAstAdRzau mayyanurAgiyo pimadenasA mamAparAdhena hetunA manyurasena krodhAvegena yojitA krodhaparavazA ata eva yojitaH abhinivezitaH AtmA manaH yasyAM tathAbhUtAm anaGgatApitAm anaGgaM kAmam akkRtArthatayA tApayatIti zranaGgatApinI tasyA bhAvaH tAM gatApi satI mama iyate etAdRzAya tApAya na Asa, na babhUva, na apitu babhUva evetyarthaH / sakhAyaM prati kasyacit mAninyA pratyAkhyAtasya uktiriyam / atra pUrvArdhe madena sA madenasA iti uttarArdhe ca tApitA GgatApiteti sandaSTayamakam // 52 // 18
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kAvyAdaNe. abhyAsaH samudgaH syAdasya bhedAstrayo matAH / pAdAbhyAso'pyanekAtmA vyajyate sa nidarzanaiH // 53 // nAstheyaHsatvayA vayaH prmaaytmaanyaa| . nAstheyaH sa tvayA vayaH paramAyatamAnayA // 54 // itthaM pAdabhAgayamakAni darzayitvA samprati samastapAdagatayamakAni darzayitumAha ardhAbhyAsa iti / aIsya pAdahayasya abhyAsaH punarAvRttiH samudraH syAt samudgazabda na sampuTaka ucyate / sa yathA bhAgaddayAtmakaH tathA ayaM pAdahayAtmaka iti tathA vyapadezaH / asya samudgasya trayo bhedAH matA: khyAtAH / tathAca, prathamahitIyau tRtIyacaturthI ca pAdau tulyau ityekaH, prathamaTatIyau dvitIyacaturthau ca tathA iti dvitIyaH tathA prathamacaturthoM hitoyaTatIyau iti TatIyaH / pAdAbhyAsaH api anekAmA anekavidhaH tathAca prathamo hitoye toye caturthe ca iti tryH| dvitIyaH TatIye caturthe ceti hau| TatIyacaturthe ityekaH / punazca prathamaH hitoye TatIye ca, dvitIye caturthe ca, tathA TatIye caturthe ca iti SaT / militvA ca ekAdazavidha ityarthaH sa nidarzanaiH vakSyamANairudAharaNaiH vyajyate vyaktIkriyate // 53 // - neti| paramAyAtaH atidIrghaH mAno yasyAH tAdRzyApi astheyaH na atisthiraM satvaM khabhASa: vyavasAyazca yasyAH tathAbhUtayA tvayA sa vA puruSaH na vayaH na prtyaakhyeyH| param AyatamAnayA yanavatyA satyA AstheyaH AdartavyaH tathA AvarNaH vazIbhUtaH kArya: / tavAyamudyamaH na sthirataraH ataH priyaparityAge pazcAttApa eva phalaM tasmAt yathAyaM khavaze tiSThet
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tauryaH pridH| 218 narA jitA mAnanayA sametya na rAjitA mAnanayAsametya / vinAzitA vai bhavatA'yanena ... vinA'zitA vaibhavatAyanena // 55 // . kalApinAM cArutayopayAnti vRndAni laapoddh'ghnaagmaanaam| vRndAnilApor3hadhanAgamAnAM .. . kalApinAM cAmtayo'payAnti // 56 // tathA yatnaH kriyatAmiti mAninI prati tatsakhyA uktiH / prava prathamaLatoyau hitoyacaturthI ca tulyAviti samudbhedaH // 54 // narA iti| mAnanayA sammAnena sametya saGgalya sthitena iti adhyAhArya, mAnavatetyarthaH bhavatA ayanena saMgrAmagamanena jitAH parAbhUtAH narA: ripava ityarthaH mAnanayayoH samAnanautyoH AsaM kSepam abhAvamityarthaH etya prApya na rAjitAH na shobhitaaH| palAyamAnAnAmeSA gatiruktA, ye tu na tathA teSAM gatimAha vinAzitA iti| tathA vaibhavaM vibhutvaM tAyati vistArayati iti tathoktona tAja pAlanavistArayorityasmAt nndaaditvaadnprtyyH| bhavatA vinAzitA vai nihatAstu ripavaH vinA pakSiNA ebhreNa ityarthaH azitA bhakSitAH / rAjaH stutiriyam / atra prathamahitIyau tathA DhatIyacaturthI ca tulyo iti samudbhedaH // 55 // klaapinaamiti| lApena kekAdhvaninA jar3haH sammAnita: ghanAgamaH varSAkAlaH yaiH tAdRzAnAM kalApinAM mayarANAM
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kAvyAdameM na mandayAvarjitamAna sAmayA namandayAvarjitamAnasAtmayA / urasyupAstaurNapayodharaddayaM mayA samAliyata jIvitezvaraH // 57 // sabhA surANAmabalA vibhUSitA guNaistavArohi mRNAlanirmalaiH / vRndAni cArutayA zobhayA upayAnti saGgacchante zobhAM prApnuvantItyarthaH / tathA vRndAnilena saGghAtavAyunA apor3ha: nirastaH ghanasya nRtyavizeSasya ghanaM syAt kAMsyatAlAdi vAdyamadhyanRtyayoriti medinI Agamo yeSAM tAdRzAnAM parityaktanRtyAnAm ityarthaH varSAsu haMsAnAM madarAhityAditi bhAvaH ke jale lapatIti tathoktAnAM kalApinAM haMsAnAM ca ArutayaH madhurakharAH apayAnti / varSAvarNanamidam / atra prathamacaturthI tathA featredit tulya iti samudrabhedaH // 56 // 1 neti / mandayA mUr3hayA, avarjite tyakte mAne sAtmayA saMyanayA yaMtravatyA yatnena mAnaM raccantyA, tathA dayayA varjitau mAnasam AtmA svabhAvazca yasyAH tathAbhUtayA mayA naman kRtAparAdhatayA pAdayoH patan jIvitezvaraH urasi vakSasi upastaurNam arpitaM payodharaddayaM yasmin tad yathA tathA na samAliyata nAniSyata / nAhakaM nirAkRtya galitamAnAyA mAninyA anutApoktiriyam / atra prathamadditIyau pAdAvabhyastau // 57 // sabheti / he rAjan ! tava mRNAlanirmalaiH mRNAlavat parizuddheH guNaiH abalA balAsurarahitA indreNa nihatatvAt
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH paricchedaH / sa bhAsurAlAmabalA vibhUSitA vihArayan nirviza sampadaH purAm // 58 // kalaGkamuktaM tanumaddhyanAmikA stanadayau ca tvadRte na hantyataH / na yAti bhUtaM gamane bhavanmukhe kalaGkamuktaM tanumaddhyanAmikA // 56 // nihatatvAt balAsurotyAtavihInA ityarthaH vibhUSitA devabhogyadravyajAtaiH vizeSeNa sajjitA surANAM devAnAM sabhA bhArohi pArUr3hA sa tvavibhUSitAH vizeSeNa alaGgatAH abalAH vihArayan ramayan san bhAsurANAM dIpyamAnAnAM samRddhAnAm ityarthaH purA nagarANAM sampadaH nirviza upabhuva / rAjAnaM prati vaitaaliksyoktiriym| prathamaTatIyau abhyastApiti ___ klmiti| kalaM madhuram uktaM vacanaM vilAsinInAmiti adhyAhArya tathA tanu kSINaM madhyaM namayatIti tathoktA stanahayo ca kvacit madhyazabdasya dhakAravirbhAvaH / tvadRte tvAM vinA kaM janaM na hanti na paur3ayatIti apitu sarvameva ityarthaH, ataH kAraNAt bhavanmukhe bhavAdRze viSaye gaNane bhavAdRzAM jitendriyANAM gaNanAyAmityarthaH hi nizcitam anAmikA aGguSThatacaturtho aGguliH kalaGkamuktaM nirdoSaM tanumat zarIribhUtam aparaM prANinaM na yAti na gacchati tvAM vinA anyaM na gaNayati ityarthaH / kamapi mahAntaM pratyuktiriyam / ata prathamacaturthI pAdAvabhyastAviti // 5 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAvyAdarza yazazca te dikSu rajazca sainikA vitanvate'jopama ! daMzitA yudhA / vitanvatejo'pamadaM zitAyudhA dviSAJca kurvanti kulaM tarakhinaH // 60 // bibhartti bhUmerbalayaM bhujena te bhujaGgamo'mA smarato madaJcitam / zRNuktamekaM khamavetya bhUdharaM bhujaGgamo mAsma rato madaJcitam // 61 // yaza iti / he ajopama ! ajarAjasadRza ! nArAyaNasama ! vA harasama! ajA viSNuharacchAgA ityamaraH / daMzitAH sAhavantaH zitAni tIkSNAni zrayudhAni yeSAM te tathoktAH, tathA tarasvinaH mahAbalAH te sainikAH yoddhRpuruSAH yudhA saMgrAmaNa dikSu yazazca vitanvate vistArayanti / tathA diSAM zatrUSAM kulaJca vitanu deharahitam atejaH tejohInaM tathA apamadaM nirmadaM nirahaGkAraM vA kurvanti / vijigISustutiriyam / atra dvitIyatRtIyAvabhyastAviti // 60 // bibhartIti / he rAjan ! bhujaGgamo vAsukiH te tava bhujena amA saha tvadabhujasAhAyyenetyarthaH bhUmerbalayaM bhUmaNDalaM bibhartti dhatte, etAvatA garvona vidheya ityAha smarata iti / smarataH pUrvakRtaM vijAnata ityarthaH mat mattaH sakAzAdityarthaH atiM pUjitam ekam ukta vacanaM zRNu AkarNaya, svaM bhUdharaM bhujam avetya jJAtvA rataH prItaH san citaM prahRm atyantamityarthaH
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ . DhatIyaH pricchedH| 221 smarAnalo mAnavivardhito yaH / sa nitinte kimpaakroti| / samantatastAmarasekSaNe ! na samantatastAmarase ! kSaNena // 62 // prabhAvato nAmana ! vAsavasya * prabhAvato nAma navAsavasya / prabhAvato'nAma ! na vA savasya vicchittirAsIt tvayi viSTapasya // 63 // madaM garva mAsma gamaH garva mA kuru ityarthaH / rAjAnaM prtyupdeshgrbhstutiriym| atra dvitIyacaturthAvabhyastAviti // 61 // smarAnala iti| tAmarasekSaNe ! mAnena raktotpalanayane ! ratotpalaM tAmarasamityamaraH / he arase ! arasike ! mAnena vivardhitaH vizeSeNa haddhi gataH yaH smarAnalaH kAmAgniH, sa tataH vistAraM gataH san kSaNena utsavena samaM samantataH sarvato bhAvenetyarthaH / tAM pUrvAnubhUtAM nitiM sukhaM kiM na apAkaroti na nirasyati api tu nirasyatyevetyarthaH ata: nitarAM kAmapIr3itAsi mAnaM muJca vilambenAlamiti bhAvaH / mAninI prati tat skhyuktiriym| atra tauyacaturthAvabhyastAviti pAdatrayAbhyAsaM kramazo darzayati prabhAvata ityaadi| hai prabhAvataH prabhAvAt prabhAvataH prabhA dauptiH tatsampannasya vAsavasya indrasthApi nAmana ! namayatauti nataM karotIti tatsambuddhI, yantrabhaGgapArijAtaharaNAdinA indrasya garvaharaNAditi
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAyAda paramparAyA balavA raNAnAM paramparAyA blvaarnnaanaam| dhUlI: sthliiyom vidhAya rundhan paramparAyA'balavAraNAnAm // 64 // na zraddadhe vAcamalajja ! mithyA bhavadvidhAnAmasamAhitAnAm / bhAvaH nAmeti prasiddhau he anAma ! nAsti bhAmo rogo yasya yasmAhA ttsmbuddhau| tvayi prataH asya SaSThayAstas viSTapasya bhuvanasya prabhau sati navAsavasya navasya Asavasya surAyAH savasya yajJasya vA vicchittirvicchedaH nAsIt bhoginAM surApAnotsavaH dharmiSThAnAM yajJAdikaM satataM pravakte ityarthaH / zrIkRSNastutiriyam / patra prathamahitIyavatIyapAdAnAmabhyAsaH // 63 // prmiti| he parAya ! paraH utkRSTaH ayaH zubhAvahavidhiryasya tatsambuddhau, he paramakalyANinityarthaH he balavAH ! balena vArayati zaniti tatsambuddhau vArayate kvipi rUpam / tvaM balameSAmastIti balA balavantaH aGgAditvAdapratyayaH / vAraNA hastimaH yeSu tathoktAnAM tathA abalAn durbalAn vArayantIti abalavAraNAH teSAM raNAnAM paramparAyAH samUhasya sthalIH raNabhUmaurityarthaH dhUlIvidhAya vyoma prAkAzaM rundhana pAcchAdayan san paraM zreSThaM paraM za- parAyAH gatavAn jitavAn pasautyarthaH parApUrvakAd yAdhAtordhyA madhyamapuruSaikavacanam / rAnaH stutiriyam / atra prathamahitIyacaryA abhyastA iti - neti| he asaca ! nighRNa ! asamAhitAnAm avahita
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH pricchdH| bhavavidhAnAmasamAhitAnAM bhavadvidhAnAmasamAhitAnAm // 65 // sannAhitomAnamarAja sena ! sannAhito'mAnama ! rAjasai na / sannAhito mAnama ! rAjasaina sannA hito'mAnamarAjasaina ! // 66 / / cittAnAm avyavahitAnAmityarthaH tathA asamA asadRzA ahitAH zatravaH yeSAm adhikazatrUNAmityarthaH bhavaddidhAnAM mithyA bhavat asatyaM bhavat vidhAnaM kAyaM yasyAstAM kAryeSu apariNatAmityarthaH / tathA asamaH viSamaH yaH ahiH sarpaH tasyaiva tAno vistAro yasyAH tAdRzIM ativakradAruNAmityarthaH, punazca bhave utpattau zravaNamAtra evetyarthaH bidhA vividhaH anaH prANaH artharUpaH yasyAH tathAbhUtAm arthAnAmeva vAcA prANatvAt iti bhAvaH, vAcaM na zraddhadhe na vikhsimi| zaThanAyakaM prati nAyikAyA uktiriym| atra ditIya-tIyacaturthapAdAnAmabhyAsa: 65 // sviti| he san ! sAdho! he mAhitomAnamarAjasena ! na namantIti anamA: brAhmaNAH pacAditvAdan / anamAnAM rAjA anamarAjazcandraH, umA ca anamarAjazca tau umAnamarAjau mAhitau svAGgatau umAnamarAjI yena saH, mAhitomAnamarAjaH zivaH tena senaH inaH svAmI tena saha vartamAnaH sezvara ityarthaH tatsambuddhau zaiva ityarthaH, tathA he amAnama ! pramAnA aparimANA mA lamauryasya tatsambuddhau, punazca he rAjasena !
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kAvyAdathe sakRd distrizcayo'bhyAsaH pAdasyaivaM pradarzitaH / zlokahayantu yuktArthaM zlokAbhyAsaH smRto yathA // 67 // vinAyakena bhavatA vRttopcitbaahunaa| khamitroddhAriNA'bhautA pRthvIyamatulAzritA // 8 // rajoguNavikAreNa mAnamamAnamyate iti tatsambodhanaM lobhAdyanAyattaukata ityarthaH, kiJca he pramAnAmarAjasena ! mAnaH sammAnaH mA lakSmIH te mAname na vidyate mAname yasyAH tAdRzI rAjasenA vipakSarAjacamUryasya ttsmbuddhau| tvaM samAhitaH kRtayuddhodyoga: san na rAjase na zobhase, yatastvaM savAhitaH sannA avasAdaM gatA ahitAH zatravo yasya tathoktAH, tathA sabA sat puruSaH sAdhuH ityarthaH tatazca hitaH sarveSAM hite rata ityarthaH atastava yuddhayAtrA na yujyata iti bhaavH| zaivaM rAjAnaM prati yuddhanivarttakavacanam atra sarva eva pAdA abhyastAH // 66 // __ samprati zlokAbhyAsaM nirdizati skkditi| evam uktaprakAreNa pAdasya sakt hiH trizca yaH abhyAsaH punarAvRttiH saH pradarzitaH udAhRtaH / tatra sakkadabhyAsaH pAdahayagataH, hirabhyAsaH pAdatrayagataH, nirabhyAsa: pAdacatuSTayagata iti| yuktaH artho yastha ekavAkyatApanamityarthaH zlokahayaM samAnAnupUrvapadavarNaghaTitaM padyahitayaM zlokAbhyAsaH smRtaH kthitH| yatheti vakSyamANodAharaNArtham // 67 // vinAyakeneti / he rAjan ! vinAyakena durjanAnAM zAkhA, vRttau vartulau upacitau paunau bAi yasya tathoktena svamivANAM zobhanAnAm amitrANAM zavaNAm uhAriNA vinAzakena tathA atulAzritA atulAm atulyatAM kenApauti bhAvaH pAtrayatIti
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tauya: pricchdH| vinAyakena bhavatA vRttiipcitvaahunaa| khamitroddhA'riNA'bhautA pRthvI ymtulaashritaa||66 ekAkAracatuSpAdaM tanmahAyamakAhvayam / tatrApi dRzyate'bhyAsaH sA parA yamakakriyA // 70 // samAnayAsa ! mAnayA smaanyaasmaanyaa| samAnayA samAnayA samAna yA samAnayA // 71 // tadhoktena nirupameNa ityarthaH bhavatA hetunA iyaM pRthvI abhautA durjanebhyo bhayarahitA jAtA ityarthaH // 68 // kiJca abhautA yuddhAya bhavatsamIpamabhyAgacchatA abhipUrvAdiNdhAtoH kvipi yutiiyaikvcnm| tava ariNA zatruNA vinAyakena nAyakarahitena bhavatA satA vRttau jAtau upacitau zmazAnasthacitAmArUr3hI ityarthaH bAhU yasya tathoktena, tathA khamitrANi nijabandhUn unnahAtIti tathAbhUtena, khamitrazabdAt utpUrvakasya jahAte: kvipi Tatoyaikavacanam / pRthvI gurU yamatulA yamasya antakasya tulA parimANayantra vicArasthAnam ityarthaH mAnayanve nyUnAdhikatvanizcayavat kRtAntavicArAlaye puNyapApanizcaya iti bhAvaH, AzritA prAptA yamasadanaM gatam ityarthaH / rAjJaH stutiviSayakaM zlokahayamiti zlokAbhyAso'yam // 68 // ___eketi| ekAkArAH catvAraH pAdA yatra tat mahAyamakAhvayaM mahAyamakasaMnaM tatrApi mahAyamake'pi yatra pAdakhaNDasya abhyAsaH punarAhattiH dRzyate sA parA zreSThA yamakakriyA yamakavat padyAnuSThAnamityarthaH // 70 // * smaanyeti| atrAyaM padacchedaH samAnayAsa, mA anayA,
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdhyAdathe. dharAdharAkAradharAdharAbhulAM bhujA mahIM pAtumahInavikramAH / kramAt sahante sahasA hatArayo rayoDurA mAnadhurAvalambinaH // 72 // . samAnaya, asamAnayA, samAnayA, samAnayA, samAna, yA samAnayA iti| he samAnayAma ! samAna: yAsa: yatnaH yasya tasambuddhI, sarvatra tulyayatna ityarthaH tathA samAna ! samadarzin ! sarvatra Atmavaddarzana ityarthaH asamAnayA nirupamayA, samAnayA mAnavatyA samAnayA sammAnanIyayA anayA nAyikayA mA mAM samAnaya saGgamaya, yA nAyikA samAnayA mA lakSmIH zobhA nayaH nautiH vidyA ityarthaH tAbhyAM saha vartamAnA sundarI viduSI cetyarthaH, ato'syAH saGgamo atIvAdaraNIya iti bhAvaH / atra pAdacatuSTayAbhyAse pAdakhaNDasyApi abhyAsAt mahAyamakam // 71 // pUrva sajAtIyasaMmizrajanitaprabhedA darzitA idAnIM vijAtIyamizraNodAharaNaM darzayati dhreti| dharAdharAkAradharAH dhArAyAH dhara' nAgarAjaH tasya AkAra: dharAdharAkAraH tasya dharA: patidIrghA ityarthaH, ahaunavikramAH ahonaH analpaH vikramaH yeSAM te, athavA ahaunasya ahaunAmaukharasya vikrama iva vikramo yeSAM tAdRzAH, sahasA hatArayaH hatA nAzitA parayaH zatravaH yaH tathoktA: rayoDurAH rayeNa vegena uDurAH utkaTAH ativegavanta ityarthaH tathA mAnadhurAvalambina: mAnasya dhurAM bhAram avalambanta iti tathAbhUtAH dharAbhujAM rAjJAM cunAH kramAt mahIM pAtuM pAlayituM mahanta kssmt| atra
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ TatIyaH paricchedaH / 228 AvRttiH prAtilomyena paadaaiishlokgocraa| yamakaM pratilomatvAt pratilomamiti smRtm||73|| yA matAza ! kRtAyAsA sAyAtA kRzatA mayA / ramaNArakatA te'stu stutetAkaraNAmara ! // 74 // prathame pAde avyavahitamAdimadhyayamakaM, pAdAnAJca sandhiSu avyavahitamantAdiyamakaM sndNshymknyc| tIye ca pAde ekavarNa vyavahitaM saha saheti caturthe ca varNaddayavyavahitaM dhurA dhureti mdhyymkm| itthaM bahUnAM vijAtIyAnAM saMmizraNamatra ityavadheyam // 72 // ___ istham anulome yamakabhedAnukvA idAnI prAtilomye darzayannAha aavRttiriti| prAtilomyena vaiparItyena pAdAIzlokagocarA pAdagocarA, aIgocarA, zlokagocarA ca evaM trividhA AvRttiH pratilomatvAt pratilomaM yamakam iti smRtm| tathAca yatra pUrvapAdasya pratilomAvRttyA uttarapAdaH, pUrvAIsya pratilomAvRttyA uttarAI tathA ekasya zlokasya pratilomAvRttyA zlokAntaraM niSpadyate tat pratilomamiti niSkarSaH / tasya coktarItyA vaividhyam // 73 // ___pAdagocarAmudAharati yeti| he matAza ! matA jJAtA AzA anyAsaGgaviSayiNI tasya tatsambuddhau mayA yA kazatA kSINatA kRtAyAsA kRtaH AyAsaH klezaH yayA tathoktA, sA AyAtA prAptA tava duzceSTitena mahAn le zo'nubhUta idAnImapi yathAruci kriyatAmityarthaH / he stuteta ! stutaM stavam itaH prAptaH stavAha ityarthaH athavA stutAt ita: cyutaH astavAhaH ninditAcaraNAt aprazaMsanIya ityarthaH tatsambuddhau he
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarthaM nAdino madanAdhI khA na me kAcana kAmitA / tAmikA na ca kAmena khAdhInA dama nodinA // 75 230 akaraNAmara ! akaraNe akAryAnuSThAne amara: devasadRza ityarthaH tatsambuddhau, devAnAmakAryakaraNa mahalyA jAratvAdikaM bodhyaM tathA he ramaNa ! te tava ArakatA RcchatIti ArakaH RNgatAvityasmAt NakapratyayaH / yasya bhAvaH ArakatA yathecchAgAmitA ityarthaH astu bhavatu tvaM yAM kAmayase tAmeva braja nAva sthAtavyamiti bhAvaH / mAninyA nAyakaM prati sakopotiriyam / atra prathamapAdasya pratilomAvRttyA dvitIyapAdastathA dvitIyasya pratilomAvRttyA prathamapAdaH, evaM tRtIyacaturthayorapi, tenAtra pAdaviSayaM pratilomayamakam // 74 // zlokAIviSayamudAharati nAdina iti / nAdinaH nAdarUpaM brahma asyAstIti tathoktasya nAdabrahmAnudhyAnaratasya ityarthaH me mama madanAdhI madanazca zradhizva tau kAmaH kAmajanitA mAnasI vyathA cetyarthaH tathA khA nijA kAcana kAmitA viSayAbhilASazca na vidyate ityarthaH tathA damaH indriyasaMyamaH taM nudati nirasyatIti tatheoktena indriyasaMyamadhvaMsakAriNA kAmena ca svAdhInA svam AtmA adhInaM yasyAstAdRzI AtmavyAkulakAriNI tAsikA tAmyati anayeti tamdhAtorbhAve NakapratyayaH strItvaJca / glAnirityarthaH nAstItyarthaH / tathAca, kAmaH kAmapaur3A viSayAbhilASaH glAnizceti catvAro mama na vidyante iti niSkarSaH / nAdotpattizvoktA surezvarAcAryeNa yathA sarecapUrairanilasya kumbhaiH sarvAsu nAr3ISu vizodhitAsu / anAhatAdamba, ruhAdudeti / svAtmAvagamyaH svayameva nAda iti /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatIyaH pricchdH| yAnamAnaya maaraavikshonaanjnaasnaa| yAmudArazatAdhaunAmAyAmAyamanAdi sA // 76 // sA dinAmayamAyAmA nAdhItA zaradA'muyA / nAsanAjananA zokavirAmAyanamAnayA // 77 // yamakacakram / yogino vcnmidm| atra zlokAIsya pratilomAvRttvA' nokAIAntaraM niSpavamiti pratilomayamakaM zlokAIviSayam // 75 // lokagocaraM pratilomaM darzayati yaanmiti| he sakhe ! iti adhyAhArya, tvaM yAnaM vAhanaM akhAdyanyatamamityarthaH aany| kimityAha yaamiti| aham udArazatA nAm udArANAM mahatAM dhaninAmityarthaH zatam adhInaM yasyAstAdRzIM yAM vezyAmityarthaH prAyAM gatavAnasmi, mArAvikazA mAraH kAma eva avirmeSaH tasya tAr3anI kAminAM kAmAtihantrItyarthaH tathA UnaH hona: dhanAbhAvAditi bhAvaH ana: prANaH yeSAM te UnAnAH dhanahInA ityarthaH te ca te janAzceti janAnajanAH tAn asyAta nirasyatauti UnAnajanAsanA nirdhanAn vahiSkurvatItyarthaH sA vezyA Ayam Agamanam anAdi uttA mayeti zeSaH adya tava sannidhAvAgamiSyAmIti abhihitA ityarthaH // 76 // sApi mayyanurAgiNItyAha seti| sA vezyA amuyA upasthitayA ityarthaH zaradA zaratkAlena AdhItA AdhiM mana:paur3A mahiraheNeti bhAvaH itA prAptA ataeva zokavirAmA
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAvyAdarza varNAnAmekarUpatvaM yattvekAntaramaIyoH / gomUviketi tat prAhurduSkaraM tadvido yathA // 78 // zokasya virahaduHkhasya virAmaH avasAnaM yasyAH tAdRzau na bhavatIti zeSaH satataM virahaduHkhamanubhavatItyarthaH, tathA dinAmayamAyAmA, dine divase yaH prAmayaH rogaH tasya mAyAM chalam amati gacchati prakAzayatItyarthaH divase sakhaunAM samakSa rogachalena virahaduHkhaM gopayantau tiSThatautyarthaH kiJca nAsanAjananA nAsti AsanAyA upavezanasya jananaM kriyA yasyAH tathoktA asthiratvAt virahaduHkhenaikatra upavizatItyarthaH, punazca ayanamAnayA ayanasya madgamanasya mAnaM jJAnaM yAtIti tathoktA madIyagamanavamanirIkSamANA tiSThatautyarthaH / sakhAyaM prati anurAgiNyAM vezyAyAmAsaktasyoktiriyam / atra zlokasya pratilomanAvRttyA zlokAntarapUraNAt zlokagocaraM pratilomayamakam // 77 // ___ atha citrAlaGkArAn kAMzcit nirUpayiSyan prathamaM gomUtrikAM nirdizati vrnnaanaamiti| aIyoH zlokasya yathAkrama pUrvArdottarAIyoH ekAntaram ekAkSaravyavahitaM yat ekarUpatvam abhivAkAratvaM duSkaraM sahasA kartumazakya tadvidaH citrAlaGkArajAH gomUtrikA calato gomUtrAkAratvena ghaTitatvAt gomUtrikAsaMgaM prAhuH / tadityatra tamiti ca pAThaH, tadA tam alaGkAramityarthaH / gomUtrikA ca trividhA pAdagomUtrikA, aIgomUvikA, zlokagomUtrikA c| iyantu aIgomUtriketi veditvyaa| yatheti udAharaNArtham // 78 //
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH paricchadaH / 233 mada no madirAkSINAma pAhA svoja ye da yam / ++ ++ ++ + + + ++ + ++++ ma de nA yadi ta tkSINa ma na GgA yAJjaliM da de76 iti gomuubikaa| prAhuraIbhramaM nAma zlokAIdhamaNaM yadi / tadiSTaM sarvatobhadraM bhramaNaM yadi sarvata: // 8 // aIgomUtrikAmudAharati madana iti| ayaM madanaH madirAkSINAM mattakhaJjananayanAnAm apAGgameva astraM yasya tathAbhUtaH san yadi jayet mAM praharet, tat tadA madenaH mama pApaM kSINaM syAditi zeSa: tadA ca anaGgAya aham aJjaliM dade puSpAJjaliM dadAmi ityarthaH yadi ahaM kAminIbhiH sakaTAkSamaukSya tadA kRtArthI bhavAmi iti bhaavH| atra aIyorviSamavarNAni ekarUpANi, tathA uttarAIsya viSamAkSarANi pUrvAIsya samAkSarANi yathAkramamAvarttanIyAni api zlokarUpANi iti aiigomuutrikaa| etahiparItAni api udAharaNAni sambhavanti tAni ca mRgyANIti // 78 // ___ atha aIbhramaM sarvatobhadraJca nirUpayati prAhuriti / zlokA bhramaNaM zlokasya arddhaNa aImArgeNa anulomeneti zeSaH yadi bhrama bhramaNena pAdopasthitiriti yAvat tadA aIbhramaM nAma citraM prAhuH / yadi sarvataH anulomapratilomAbhyAM mArgAbhyAm ityarthaH bhramaNaM tadA tat sarvatobhadra nAma citram iSTam / tathAhi, vividhamidam aSTAkSaravRttighaTitameva prAyazo dRzyate, tatra prathama catuHSaSTiH koSThAni aSTapaGktighaTitAni lekhyAni, tataH pAdyapaGkticatuSTaye krameNa pAdacatuSTaya varNA nivezanIyAH,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza / ma / no / bha / va / ta / vA / nI / kaM / / no / da / yA / ya / na / mA / ni / nI / / bha / yA / da / me / yA / mA / mA / vA / / va / ya / me / no / ma / yA / na / ta / PER Heek || 234 |lk|lt| the le |21|k| 1k Dian Tee | 12 | | D | E | HI // 81 // arddhbhrmH| tataca nimnapaGa kticatuSTaye caturthatRtauyadditIyaprathamapAdA vaiparItyena lekhyAH / arddhabhrame adhaH paGkticatuSTaye parAvRttyA, sarvatobhadre tu parAvRttyA samAvRttyA ca caturthAdipAdalekhanam iti bheda: tatra AvRttikramastu zrabhrame UGgha paGktau vAmAd dakSiNataH, adhaHpaGktau dakSiNAd vAmataH / kiJca, vAmasthoDa - koSThAdadhaH krameNa dakSiNasya adhaH koSThAd UGgha krameNa ca anulomAvRttyA prathamAdipAdopasthitiH / sarvatobhadre tu dakSiNAd vAmataH vAmAddakSiNatazca UrddhAdadhaH krameNa adhasta UGgha krameNa ca anulomapratilomAbhyAM sarvata AvRttyA pAdopasthitiriti bodhyam // 80 // manobhaveti / he manobhava ! he nata! kAmijananamaskRta ! tava anIkaM sainyarUpA mAnino iyaM mAnavatI tava udayAya
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ TatIyaH paricchedaH / 235 / saa| maa| yaa| maa| maa| yA / maa| sA / / maa| raa| naa| yA / yA / nA / raa| mA / / yA / naa| vA / rA / rA / vA / naa| yA / / maa| yA / rA / maa| maa| rA / yA / mA / / mA / yA / rA / maa| maa| rA / yaa| mA / / yaa| nA / vA / rA / rA / vA / naa| yA / / maa| rA / naa| yA / yA / nA / rA / mA / / saa| mA / yA / maa| mA / yA / mA / saa| sarvatobhadram / . vRddhaye no na apitu udayAyaiva, nanu vijayinAM sainyam aparAdhidaNDakaM tava atra kimityAha vayam enomayAH pApina: mA vA na vA, kintu bhayAt ameyAmA: ameyaH AmaH rogaH yeSAM tathoktAH, yadi ca vayamanaparAdhinaH tathApi bhRzaM bhayArtA jAtAH smetyarthaH // 81 // ___seti| amAyAmAmAyA, amAyasya akapaTasya amasya aparimitasya Amasya rogasya kAmapaur3AyA ityarthaH prAyaH bhAgamanaM yayA tathoktA, tathA mArAnAyAyAnArAmA mAraH kAma eva AnAyaH jAlaM bandhanahetutvAt iti bhAvaH tasya AyAnena bhAgamanena ArAmaH prautiH yasyAH tAdRzI, satatakAmavyApAravatA ityarthaH, kiJca yAnAvArArAvA yAnaM videzagamanam AvArayatau yAnAvAra:, yAnAvAraH bhArAvaH vacanaM yasyAH tathAbhUtA mama videzagamanaM vAritavatItyarthaH kiJca anAyA nAstri nAyaH nautiH yasyAH tAdRzI mama pravAsAkaraNe kAryahAniH
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAvyAda" yaH svarasthAnavarNAnAM niyamo duSkareSvasau / dRSTazcatuHprabhRtyeSu darzyate sukaraH paraH // 83 // pAmAyAnAmAhAntyA vAggItIrItIH prItIrbhItIH / bhogo rogo modo moho dhyeye dhecche deza me||84|| bhavena veti vivekarahitA ityarthaH punazca mAyA mAM lakSmI yAtIti tathoktA atisundarItyarthaH / sA rAmA matpreyasI mAsA candreNa amA saha chAyAmRgadharo rAjA mAH iti trikANDazeSaH / mArAya mama vinAzAya, tasyAH smaraNaM candrodayazca samprati mAM bhRzaM vyaakulytiityrthH| virahiNo vacanamidam // 82 // ___ ya iti| duSkareSu madhye svarasthAnavarNAnAM kharAH AkArAdayaH sthAnAni kaNThAdIni varNAH vyaJjanAni teSAM yo'sau niyamaH prAcInairalaGkAratayA ukta iti zeSaH, eSu madhye iSTaH duSkaratvena abhimataH catuHprabhRti darzyate catuHprabhRtItyanena catustriyakarUpatvAt catvAro bhedA darzyante ityarthaH paraH anyaH baJcAdiH sukaraH atastadudAharaNaM yathAyathaM mRgyaM duSkarasAdhanArthameva mama prayAsa iti dhvanyate // 83 // __ tatra prathamaM catuHsvaramudAharati aamnaayaanaamiti| AmAyAnAM zrutInAm antyA caramA vAk gautiH gAnAni ItIH ativRSTyAdyupaplavarUpAH, tathA protIH putradArAdiSu praNayAn bhautauH bhayaGkarIrityarthaH viyogAdineti bhAvaH Aha bravIti, ataHkAraNAt bhogaH saGgItAdiviSayopabhogaH rogaH vyAdhikharUpaH tathA modaH vaiSayikAnandaH mohaH ajJAnameva tasmAt kSeme deze puNyabhUmI dhyeye paramAtmani dhecche dhA manaHsamAdhAnam
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIya: paricchedaH / 237 kSitivijitisthitivihitivrataratayaH paragatayaH / uru rurudhurguru dudhuvayudhi kuravaH svmrikulm||5|| zrIdIptau haukIrtI dhaunItI gii:priitii| edhete he he te ye neme deveza // 86 // sAmAyAmAmAyA mAsA maaraanaayaayaanaaraamaa| yAnAvArArAvAnAyA mAyA rAmA maaraayaamaa||87 svaraniyamaH / icchA tatprAtyabhilASaH te vidheye iti zeSaH dhecche ityatra dhecche iti pAthe dhyA dhyAnamityarthaH / atra A I o e iti caturbhireva kharaiH padyabandhaH / vidyunmAlAvRttamidam // 84 // ___ visvaramudAharati kssitiiti| kSitaH pRthivyAH vijitiH vijayaH sthitermAdAyA vihitiH vidhAnaM te eva vrate kSitivijitisthitivihitivrate tayoH ratiH anurAgo yeSAM tathoktAH tathA parA uttamA gatiryeSAM tAdRzAH kuravaH yudhi yuddhe svam arikulam uru atyarthaM rurudhuH tathA guru yathA tathA dudhuvuH kampitavantaH / atra i au iti tribhireva skharaiH padyabandhaH / tvaritagativRttamidam // 85 // hivaramudAharati zrIdIptau iti / zrIH lakSmIH dIptiH kAntizca te hrauH lajnA kaurtizca te, dhaurbuddhiH nItizca te, gauH madhuravAk prautizca santoSazca te he he te tava edhete vaIte, ye ime he he deveze devAnAmaukhare indre ityarthaH na vidyate iti zeSaH / atra I e iti dvAbhyAmeva svarAbhyAM padyabandhaH / vANIvRttamidam // 86 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAvyAdarza nayanAnandajanane nakSatragaNazAlini / apane gagane dRSTiraGgane ! dIyatAM sakRt // 88 // palinIlAlakalataM ke na hanti ghanastani / / pAnanaM nalinacchAyanayanaM zazikAnti te // 8 // anaGgalaGghanAlagnanAnAtakA sdnggnaa| sadAnagha / sadAnandanatAGgAsaGgasaGgataH // 6 // meti| padyamidaM sarvatobhadrodAharaNatvena pUrva likhitaM vyAkhyA tnyc| A ityenaiva svareNa padyabandhaH // 87 // atha sthAnaniyame darzayitavye prathamaM catuHsthAnaM darzayati nyneti| he nayanAnandajanane aGgane ! sundari! apane megharahite ataeva nakSatragaNazAlini tArAnikarabhUSite gagane satat ekavAraM dRSTi: dIyatAM nayanAnandajanane iti gagane ityasyApi vizeSaNaM snggcchte| mAninI sAntvayato nAyakasya tAdRzagagane dRSTipAtoktaH kAmoddIpakatvAdanAyAsenaiva mAnabhaGgaH syAditi tatparyam / atra dantyatAlavyakaNThayamUrdhanyaireva varNaiH padyabandhaH // 88 // tristhAnaM darzayati aliiti| he ghanastani / alaya iva naulA alakA latA yatra tat, nalinacchAye padmasadRze nayane yatra tAdRzaM tathA zazinaH kAntiriva kAntiryasya tathAbhUtaM te tava AnanaM kaM janaM na hanti nAkulayati apitu sarvamevetyarthaH / atra kaNThayadanyatAlavyaireva varga: padyabandhaH // 88 // . histhAnamudAharati anaGgeti / he sadAnagha ! sadA anagha ! apApa ! vyathArahitetyarthaH, tathA he sadAnandanatAGga ! sadA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccha edaH / agA gAGgAGgakA kAkagAhakAghakakAkahA / ahAhAGga ! khagAGkAgakaGkAgakhagakAkaka ! // 11 // sthAnaniyamaH / 238 Anandena gItavAdivAdyAmodena natAni vyApRtAni aGgAni yasya tatsamba, Dau, sadaGganA sAdhvI nArI asaGgasaGgataH nAsti saGgo yeSAM te asaGgAH durjanAH teSAM saGgaH tasmAt anaGgalaGkanena kAmapaur3ayA lagnAH jAtAH nAnA vividhAH AtaGkAH sandehAH yasyAM tAdRzo bhavati, bhartRviraheNa satI api durjanAmaGgena bhrazyatIti bhAvaH / tasmAt bhAryyIM praticintaya kevalaM vRthAmodenAlamiti sakhAyaM prati kasyaciduktiH / ava dantyakaNThaireva padyaracanA // 80 // ekasthAnamudAharati agA iti / he gAGgakAkAkagAhaka ! gaGgAyA idaM gAGgaM yat kaM jalaM tasya AkAkaH sazabdavakragatiH AGpUrvAt ke zabde ityasmAt bhAve kvipi AkAH aka kuTilagatAvityasmAt bhAve Gapratyaye akaH AkA saha akaH AkAkaH taraGga ityarthaH taM gAhate iti tatheoktaH tatsambu Dau tathA he ahAhAGga ! hAhAM donatAsUcakaM dhvanivizeSaM gacchatIti hAhAGgaH na hAhAGgaH ahAhAGgaH tatsambuDau, kiJca he khagAGgAgakaGka ! khaM gacchantIti khagAH sUryyAdayaH, te aGgAvijJAni yasya sa khagAGgaH, sa ca asau agaH parvatazceti khagAGkAgaH sumerurityarthaH taM kaGkate gacchatauti tatheoktaH kakigatAvityasmAt anpratyayaH / tatsamba, Dau, punazca he agakhagakAkaka! agati gacchati iti agaM nazvaramityarthaH khAni indriyANi gacchatIti khagam, indriyaviSayaM tatazca agaM khagacca yat / kaM sukhaM tadarthaM na kakate
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 - kAvyAdarza re re roruharUrorugAgogo'gAGgago'gaguH / kiM kekAkAkukaH kAko mAmA mAmama mAmama! 62 abhilaSatauti agakhagakAkaH tatsambaddhau, indriyasukheSu anAsakta ityarthaH tvam aghakakAkahA aghakAni pApAni eva kAkAH tAn hantIti tathoktaH apApaH san gAM pRthivIm agAH gatavAnasi prdkssinnauckrthetyrthH| atra kaNThA reva varNaiH pdyrcnaa| kasyaciddezaparyaTakasya stutiriyam // 81 // ___ atha varNaniyame darzayitavye prathamaM caturvarNamudAharati re iti| rere iti naucasambodhanasUcakamavyayam / re re mAmama ! mAyAM lakSmayAM mamatyavyayaM mamatA ityarthaH yasya saH tatsambuddhI, kRpaNa ityarthaH, tvaM mAM mA mA iti niSedhavAcakaM sambhramAdyatireke viruktiriti, ama gaccha, matsamIpaM mA gacche tyarthaH / yataH kAkaH kiM kekAkAkukaH bhavati api tu naivetyarthaH, kekA mayUradhvaniH tasyAH kAku: madajanitavikAraH taM kAyati zabdAyate zabdana prakAzayatItyarthaH, kai zabda ityasmAt DapratyayaH / na hi kAko mayUravRttiM labhate iti bhAvaH, kiJca rorUharUrorUrugAgogaH rorUyate punaH punaratizayena vA rautauti rorUH rauteyaM lugantAt kvim / sa ca asau rurumagavizeSazceti rorUruruH tasya urasaH vakSasaH yA ruk zaravedhajanitA vyathA sA eva Aga: aparAdhaH pApamityarthaH tad gacchati prApnotIti tathAbhUtaH nirauhajIvahiMsakatvAt pApauyAMstvaM na me yogya iti bhaavH| punazca tvam agAGgagaH agasya parvatasya aGgam ekadezaM gacchati adhivasatItyarthaH tathoktaH pArvatya ityarthaH, tathA agaguH na gacchati na saGgacchate iti agA asambadA ityarthaH gau vANa
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ TatIyaH pricchedH| 241 devAnAM nandano devo nodano vedanindinaH / divaM dudAva nAdena dAne dAnavanandinaH // 63 // sUriH surAsurAsArisAraH saarssaarsaaH| sasAra sarasI: saurI sasUruH sa suraarsii|| 64 // yapya tAdRzaH asambaddhabhASItyarthaH atastva na me yogya iti bhAvaH / vArAGganAmabhilaSantaM kaJcit vyAdhakumAraM prati tasyAH pratyAkhyAnoktiriyam / atra ra ka ga ma iti caturmireva varga: padyabandhaH / varNapadena ca padyapUrakavarNAnAM grahaNaM, tena aGgeti DakArayoge'pi na cAturvarNyavyAghAtaH, tasya padyapUrakatvAbhAvAt // 82 // trivarNamudAharati devAnAmiti / devAnAm indrAdInAM nandano daityadamanAt prautijananaH, tathA vedanindino vedanindakasya nAstikajanasya nodanaH nirAsakaH devaH nRsiMharUpI bhagavAn, dAnavAn nandayati tribhuvanavijayena santoSayatIti tathoktasya dAnavanandina: hiraNyakazipoH dAne vakSovidAraNe doya khaNDane ityasmAt anaTpratyayaH / nAdena siMhanAdena divam antarIkSaM dudAva taapitvaan| atra davana iti vibhireva varNaiH padyabandhaH // 13 // dvivarNamudAharati suuririti| sUriH vihAn tathA surAsurAsArisAraH surAn asurAMzca Asarati Askandati iti tathoktaH sAro balaM yasya tAdRzaH, kiJca sasUruH zobhanau jarU mUrU tAbhyAM sahita: vAmorurityarthaH, punazcaM surArasau surAyAM rasaH AkhAdaH anurAga ityarthaH vidyate asyeti murArasI sa prasiddhaH saurau sauraM lAGgalamasyAstIti tathoktaH baladevaH sArasa 21
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAvvAdoM nUnaM nunnAni nAnena nAnanenAnanAni naH / naannaa n laalunnnnaanaalilii linii:|| 4/ vrmniymH| iti duSkaramArge'pi kazcidAdarzitaH kramaH / prahelikAprakArANAM punaruddizyate gatiH // 66 // sArasAH Arasena zabdena saha vartamAnA: sArasAH pakSivizeSAH yAsu tAH sarasauH sasAra jalakrIr3Artha gatavAn / baladevasya jalakrIDAprakaraNoktaM pdymidm| atra dAbhyAmeva sa ra iti varNAbhyAM padyabandhaH // 14 // ___ ekavarNamudAharati nuunmiti| annena prabalena enena a inaH prabhuH enaH tena aprabhuNA sAmAnyazatrUNA ityarthaH, anena Ananena mukhena bhUkuTimateti bhAvaH karaNena naH asmAkam anAni prANAH nUnaM nizcitaM nubAni apanItAni na na apitu nubAnyeva asya bhUbhaGgiM dRSTvaiva vayaM mRtA eva kA kathA sampahAra iti bhAvaH / nanu tathApi ityarthaH inaH nA puruSaH asmAkaM prabhurityarthaH anAn prANAn ninauH netumicchatIti naudhAtoH sanantAt vipi prathamaikavacanam / rakSitumicchuH sanityarthaH, na anenAH apApaH na bhavati, zatruvijitasya yuddhe maraNaM jIvitAda varamiti ato'nena yathAzakti yuddha karttavyamiti bhAvaH / ripuparAjitasya kasyacit nRpasainyasya dainyoktiriym| atra nakArarUpavarNaireva padyabandhaH // 15 // .. atha prahelikAM nirdizati itiiti| iti uktaprakAreNa duSkaramArge catustriyakarUpaniyame'pi kazcit alpamAtra ityarthaH kramaH niyamaH pAdarzitaH udAhRtaH, etAvatA anye'pi
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / kraur3AgoSThauvinodeSu tajjJairAkIrNamantraNe / paravyAmohane cApi sopayogAH prahelikAH // 67 // AhuH samAgatAM nAma gUr3hAthIM padasandhinA / vaJcitAnyava rUr3hena yatra zabdena vaJcanA // 68 // 243 duSkarAcitrAlaGkArAH padmabandhAdayaH prAcaunoktAH granthavistArabhayena nAtroktAH granthAntarataH te jJAtavyA iti bhAvaH, punaH idAnIM prahelikAnAM prakArANAM vizeSANAM gatiH niyamaH uddizyate nirUpyate / tallakSaNantu sAmAnyata uktam / yathA, prahelikA tu sA jJeyA vacaH saMvRtikAri yaditi // 86 // yadi ca prahelikAyA yamakAdivat zabdArthopaskArakatvena rasAnugukhyAbhAvAt nAlaGkAratvaM, yadukta rasasya paripanthitvAt nAlaGkAraH praheliketi, tathApi asyA upayogitvamAha krIr3eti / kraur3AgoSThISu vihArasabhAsu ye vinodA: pramodAH teSu viSaye tajjJeH prahelikAbhinnaiH saha pAkoNeM janasaGghale deze yat mantraNaM guptabhAvena parasparasaMlApaH tasmin, tathA parasya vyAmohane vizeSarUpeNa arthAvabodhavazena manasaH vyAkulatAyAm athavA parasya boDavyavyatiriktasya janasya vyAmohane avarodhanirAkaraNe viSaye prahelikAH sopayogAH saprayojanAH upakAriNya ityarthaH tasmAt asyA upayogitve alaGkAratvam anyatra doSAvahatvamiti bodhyam // 87 // asyA bhedAn krameNAha prAhuriti / padasandhinA padayoH sandhinAM sAnidhyajanitasandhikAryeNa gUr3ha: durbodha: artho yasyAstAM samAgatAM nAma prahelikAmAhuH, anyatra yatra viva
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza vyutkraantaativyvhitpryogaanmohkaarinnii| sA syAt pramuSitA yasyAM durbodhArthA padAvalI 66 samAnarUpA gauNArthAropitairgrathitA padaiH / / paruSA lakSaNAstitvamAvavyutpAditazrutiH // 10 // saGkhyAtA nAma saGkhyAnaM yatra vyAmohakAraNam / anyathA bhAsate patra vAkyArthaH sA prakalpitA 101 zitArthabhinnasthale rUr3ha na prasiddhana zabdena yA vaJcanA pratAraNA sA vaJcitA vaJcitAkhyA praheliketyarthaH // 8 // vyutkraanteti| ativyavahitAnAM padAnAM prayogAt mohakAriNI arthAvabodhavaidhuryavidhAyinI yA sA vyutkrAntA nAma, yasyAJca padAvalI padAnItyarthaH durbodhaH artho yasyAstAdRzI pramuSitA nAma prakarSaNa buddhermuSitatvAdityarthaH / vaJcitAyAntu eka padaM durbodhArthamiha tu padAnItyanayorbhedaH // 2 // smaanruupeti| gauNArthena lAkSaNikArthena AropitaiH upacAritaiH padaiH grathitA viracitA yA sA samAnarUpA nAma sAdRzyanibandhanatvAdityarthaH lakSaNasya sUtrasya astitvamAtreNa lakSaNAnusAreNa na tu zaktAzaktavivecanayA ityarthaH vyutpAditA zrutiH zabdaH yatra tAdRzI yA sA paruSA nAma azaktinibandhanatvena zrotrayoH pAruSyAvabodhAditi bhAvaH // 10 // saMkhyAteti / yatra saMkhyAnaM varNagaNanA vA saMkhyAvAcakazabdaH vyAmohasya arthAvabodhavaidhuryasya kAraNaM sA saMkhyAtA nAma, yatra vAkyArthaH anyathA bhAsate ApAtata: pratIyamAnAdarthAt anvarUpaH pratIyate sA prakasmitA nAma // 1.1 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 TatIyaH paricchedaH / sA nAmAntaritA yasyAM nAni naanaarthklpnaa| nibhRtA nibhRtAnyArthA tulyadharmasmazA giraa||102 smaanshbdopnystshbdpryaaysaadhitaa| saMmUr3hA nAma, yA sAkSAnirdiSTArthApi muuddh'ye||103 yogamAlAtmikA nAma yA syAt sA prihaarikaa| ekacchannAzritaM vyaktaM ysyaamaashrygopnm||104|| seti| yasyAM nAmni saMjJAviSaye nAnArthakalpanA nAnArthAnAM bahUnAmarthAnAM kalpanA sA nAmAntaritA nAma, yasyAJca tulyadharmaspRzA prastutAprastutayoH sAdhAraNadharma spRzantyA girA vAcA nibhRtaH gopitaH anya aparaH artho yatra sA nibhRtA naam| asyAzca sAdhAraNadharmabalena viSayasya sUcanAt samAsoktimUlatA bodhyeti // 102 // smaanshbdeti| upanyastena uktena zabdAnAM prakRtArthavabodhakapadAnAM pAyeNa nAmAntareNa sAdhitA viracitA samAnazabdA nAma, ana ca lakSaNayA ekArthazabdasyaiva grahaNaM na tu abhidhAlabhyArthasya, tathAve saMvaraNIyatvAbhAvena prakRtA. nupayogitvAditi dhyeym| yA sAkSAt abhidhAyakazabdena nirdiSTaH nirUpita: artho yatra tAdRzI api mUr3haye vyAmohAya bhavatIti zeSaH, sA saMmUr3hA nAma // 103 // ___ yogmaaleti| yA yogAnAM yaugikapadAnAM mAlA samUho yasyAM sA parihArikA nAma syAt pariharati jhaTityarthabodhaM vArayatIti vyatyattyA tathA vyapadezaH zaktilabhyArthAt yaugikArthasya nAnAkaSTakalpanAmUlatvena sahasAvabodhavirahAditi
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kAvyAdarza . sA bhaveTubhayacchannA yasyAmubhayagopanam / saGkIrNA nAma sA yasyAM naanaalkssnnsngkrH||105|| etAH Sor3aza nirdiSTAH pUrvAcAryaiH prahelikAH / TuSTaprahelikAzcAnyAstairadhautAzcaturdaza // 106 // doSAnaparisaGkhye yAn manyamAnA vayaM punaH / sAdhvIrevAbhidhAsthAmastA TuSTA yAstvalakSaNAH 107 bhaavH| yasyAm Azritam AdheyaM vyaktaM sphuTam Azrayasya AdhArasya tu gopanaM sA ekacchannA nAma // 104 // seti / yasyAm ubhayasya Adheyasya AdhArasya ca goSanaM sA ubhayacchannA nAma bhavet ubhayorapi nibhRtatvAt, yasyAM mAnAlakSaNAnAm uttAnAM prahelikAbhedakalakSaNAnAM saGkaraH sAhityenAvasthitiH sA saGkIrNA nAma // 105 // etA iti| etAH samAgataprabhRtayaH Sor3aza prahelikAH pUrvAcAryaH nirdiSTA: praduSTatvena kathitA ityarthaH, taiH pUrvAcAkhaireva anyAH caturdaza duSTAH prahelikAH cyutAkSarAdikAH adhItAH paThitAH sadoSatvena kIrttitA ityarthaH // 10 // yadica duSTAH prahelikAH pUrvAcAryairuktAstathApyasmAkaM na tAkhabhirucirityAha dossaaniti| vayaM puna: aparisaMkhyeyAn bahan doSAn manyamAnAH jAnantaH santaH sAdhvaurava utkRSTA eva nirdoSA eva prahelikAH abhidhAsyAmaH udAhariSyAmaH / yAstu alakSaNAH pUrvoktalakSaNAnantarbhUtAH tA: duSTAH sadoSAH, tAsAmudAharaNe na mama prayAsa iti bhAvaH // 107 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / na mayAgorasAbhijJaM cetaH, kasmAt prakupyasi / asthAnaruditairebhiralamAlohitekSaNe ! // 108 // kubjAmAsevamAnasya yathA te varddhate ratiH / naivaM nirvizato nArorama ra strIviDambinIH // 108 // daNDe cumbati padminyA haMsaH karkazakaNTake / 247 atra samAgatAmudAharati neti / he AlohitekSaNe ! Araktanayane ! kopAditi bhAvaH, mayA mametyarthaH paSThaprarthe tRtIyA / cetaH gorasasya dugdhAde: abhinaM rasanaM na, dugdhAdikaM mayA na hRtamityarthaH, kasmAt prakupyasi, ebhiH asthAnaruditaiH akAraNarodanaiH alam iti sahajo'rthaH saMvRtikAraka : gUr3hArthastu me cetaH AgasaH aparAdhasya nAyikAntarasaGgarUpasya rasasya pramodasya abhijJaM na nAham anyAM kAmaye kathaM tavedRzo mAna iti atra me AgorasAbhinnamiti : sandhisUtreNa ekArasya ayAdezena mayAgorasAbhinnamiti niSpannatvAt prakRtArthasya saMvaraNam / kAJcit gopIM prati zrIkRSNasya janasamAje uktiriyam // 108 // vaJcitAmudAharati kunAmiti / kulAM bhugnapRSThAM kAmapi nArIm AsevamAnasya upabhuJjAnasya te tava yathA ratiH santoSaH vardhate, amarastroviDambinIH surakAminIsadRzauH anyAH nArIH nirvizataH upabhuJjAnasya evaM ratiH na varddhate iti sahajo'rthaH gUDhArthastu kujAM kAnyakujaganarIM tattratyanArIM vetyAdiH / zratra kulazabdo bhugnapRSThanAyameiva prasiddhaH anyatra tu netyaprasiddhArthasya pratipAdanam / kAnyakubanagIM vA tatratyanArIM prati anuraktajane uktiriyam // 108 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAvyAdarza mukhaM valguravaM kurvastuNDenAGgAni ghaTTayan // 110 // khAtayaH kani ! kAle te sphAtayaH sphaavlaavH| candra sAkSAbhavantyatra vAyavo mama dhAriNaH // 111 // abodyAne mayA dRSTA vallarI pnycpllvaa| pallave pallave tAmrA yasyAM kusumamaJjarI // 112 // vyutkrAntAmudAharati daNDe iti| haMsa: karkazakaNTake padminyA daNDe nAle aGgAni ghaTTayan valguravaM manoja nAdaM kurvan padminyA mukhaM cumbatautyanvayaH / atrAnvayabodhe prAsattervyatikramaH // 110 // pramuSitAM darzayati khAtaya iti| he kani ! kumAri ! kanyA kanau kumArI ceti hemcndrH| te tava kAlyate kSipyate iti kAlaH pAdaH tasmin kala preraNe ityasya ghanantasya rUpaM sphAtayaH sphAH vRddhiH tasya atiH gatiH yatra te sphItA ityarthaH bahava iti yAvat atsAtatyagatAvityasya kippratyayAntarasya ruupm| khAtayaH kham AkAzaM tasyAyaM guNaH khaH khazabdAdidamarthe SNaH / atirgtiH| khasya ati: yeSu te nUpurAdayo'laGkArAH ityrthH| sphAvalAva: sphA spotatAm arhantIti sphArhAH prabhUtAH valAva: valAnAt calanAt jAtA: dhvanaya ityarthaH tatazca sphArhA valAvaH yeSAM tathoktAH bhavantauti zeSaH, candati AbAdayati iti candre tasmin nUpurAdyalaGgate sinnitavati tava pAde sAkSAt pratyakSIkata ityarthaH mama vAyavaH prANAH dhAriNaH susthirA bhvnti| atra aprasiddhaiH bahubhiH padaiH prakRtArthasya saMvaraNAt pramoSaNam // 111 // samAnarUpAM darzayati / atreti atra udyAne mayA paJca
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pricchedH| 248 surAH surAlaye svairaM bhramanti dazanArciSA / majjanta dUva mattAste saure sarasi smprti||113|| nAsikyamadhyA paritazcaturva vibhuussitaa| asti kAcit purI, yasyAmaSTavarNAhvayA nRpAH114 vallavA vallarI latA dRSTA, yasyAM kusumamaJjarI pallave pallave prtipllvmityrthH| tAmrA rktaa| atra nAyikA kAcit udyAnatvena adhyAropitA tasyA bAhuH ballarItvena, aGgulayaH pallavatvena, nakhAca kusummnyjriitven| teSAJca tAnatvaM raktAguliprabhayeti bodhym| atra padAnAM gauNArthAropitatvam // 112 // paruSAM darzayati surA iti| surAH zobhanA rAH zabdo gautadhvaniriti yAvat yeSAM te rai zabde ityasya kvibantasya ruupm| zobhanaM gAyantaH ityarthaH surApA iti kartRpadamUhyam / tathA dazanArciSA hAsyena vivRtAsyatayA dantakiraNanIpalakSitAH santaH samprati saure surAmaye sarasi majjantaH ataeva mattA iva surAlaye zuNDi kAlaye khairaM bhrmnti| surA iti padaM devatAvAcakameva anuzAsanabalAt sukharagAyake prayuktam iti pAruSyam // 113 // ___ saMkhyAtAmudAharati nAsikyamadhyeti / nAsikyaH nAsikAyAM bhavaH akAra ityarthaH sa madhye yasyAH sA madhyasthajakArA ityarthaH tathA paritaH ubhayataH caturmiH varga: vibhUSitA viracitA AdI ho vau~ ante ca hau madhye prakAra evaMrUpA iti yAvat kAcit purau nagarI kAJcautyarthaH asti, yasyAM nRpAH rAjAnaH aSTavarNAvayAH aSTAbhirvarga: nibaddhaH AhvayaH pAkhyA yeSAM tAdRzAH puNDakA iti khyAtA iti prasiddhiH / puNDaka
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza girA skhalantyA natreNa zirasA dInayA dRshaa| tiSThantamapi sotkampaM vRddhe| mAM nAnukampase // 115 // bhAdau rAjatyadhaurAkSi / pArthivaH ko'pi giiyte| sanAtanazca, naivAsau rAjA nApi snaatnH||116|| zabdazca pa u Na Da ra a ka a ityaSTabhirvarNenibaddha iti caturaSTabhirvarNaiH saMkhyAvAcasairvA mohanam // 114 // prakalpitAM darzayati gireti| he vRddhe ! sthavira ! sakhalatyA girA vAcA, nameNa zirasA, daunayA kAtarayA dRzA cakSuSA copalakSitApi tvaM vizeSaNe htiiyaa| solkamyaM sabhayaM tiSThantamapi mAM nAnukampase na dyse| sahajo'rthaH, gUDhArthastu hai vRhe ! he lakSmi ! RddhiH siddhilakSmayau vRddherapyAvayA ime itymrH| anyaM smaanm| patra prathama pratIyamAnAdarthAt aparArthakalpanA // 115 // nAmAntaritAM darzayati paadaaviti| he adhaurAkSi ! caJcalanetre ! ko'pi pArthiva: pArthivazabdapratipAdyaH pAdau tathA sa sanAtanaca goyate, kintu asau naiva rAjA bhUpatiH nApi sanAtana: nitya ityarthaH / iti praznArthaH sahajaH uttarAyastu rAjAtanahakSarUpaH guuddh'H| tathAhi, rAjAtanazabdasyAdiH rAjA athaca sa: pArthivaH pRthivIvikArajaH, sa ca nAtanaH patanaH tanazabdarahito na bhavatIti nAtana: militvA rAjAtano bhvti| rAjAtanazabda na piyAlavRkSa ucyte| yathA, rAjAtanaM piyAlaH syaaditymrH| patra rAjAtaneti nAdhi valaye nAnArthanAmakalpanam / lakSaNe nAmapadaM vastumAvaparabena vivakSitaM tena taruNyAliGgitaH kaNThe nitambaskhalamA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ tauya: pricchedH| tadravyaM naraM tyaktA dhanavantaM vrajanti kAH / nAnAbhanisamAkRSTalokA vezyA na duIrAH // 11 // jitaprakRSTakezAkhyo yastavAbhUmisAhvayaH / sa mAmadya prabhUtotkaM karoti kalabhASiNi ! 118 shritH| gurUNAM sannidhAne'pi kaH kUjati muhurmuhuH ityatra sajalakumbharUpavastuni pratipAdye nAnArthakalpanAbAmAntaritA iti bodhyam // 116 // nibhRtAmudAharati hRtvymiti| nAnAbhaGgibhiH bahuvidhavilAsaceSTitaiH samAvaSTAH lokA: yAbhiH tathoktAH tathA duIrAH duHkhena dhriyamANAH kathaJcidapi avazyAH kA: hRtAni dravyANi yasya tAdRzaM naraM tyA dhanavantaM vrajanti ? vezyA na vezyA mama praznaviSayA netyarthaH sahajaH / saMvaraNIyArthastu nAnA vividhA bhaGgAstaraGgAH santyasmibiti nAnAbhani jalaM tena samAvaSTA lokA avataraNotsukA janA yAbhistAH duIrAH dharAt parvatAt duHkhena gatAH kaSTena nirgatA ityarthaH kRtAni srotovegena dhvaMsitAni dravyANi pArvatIyAni yasya taM naraM narasadRzam pAzrayabhUtaM parvatamityarthAdAyAtaM tyaktA dhanavantaM rakhAkaraM vrajanti / atra vizeSaNasAdhAraNyAt ekataraniSedhe anyatarapratItiyunoti nadya iti praznaviSayo'rthaH / asya tulyavizeSaNapratItau vAcakazabdAnupAdAnAt nibhRtAtvamityapi bodhyam // 117 // samAnazabdAM darzayati jiteti| he kalabhASiNi ! madhurabhASiNi ! pralaSTasa kezasya AkhyA nAma prabAlaH, jitA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAvyAdarbha zayanIye parAvRttya zayitI kAminI krudhaa| tathaiva zayitau rAgAt khairaM mukhamacumbatAm // 116 vijitAtmabhavaheSigurupAdahato janaH / ' himApahAmivadharairvyApnaM vyomAbhinandati // 120 // prakaSTakezAkhyA yena saH yaH tava bhUmidharA nAsti bhUmiyaMtra saH adharaH tatsAhvayaH tasya samAnanAmA zroSTha ityarthaH, saH adya mAM prabhUtotkam atyutsukaM karoti prabAlasadRzastavAdharo mAM vyarthayatItyarthaH / atra prakaSTakezAkhyA abhUmizabdazca lakSitalakSaNayA prabAlAdharau bodhayata iti prakRtasya samAnazabdenopasthiteH samAnazabdeyam // 118 // saMmUDhAM darzayati zayanIye iti| kAminI krudhA kopena parAvRttya zayamIye zayyAyAM zayitI rAgAt tathaiva zayitau santI khairaM khacchandaM mukham acumbatAm / atra krudhA parAvRttya zayitayoH khairaM mukhacumbanasya durghaTatvAdApAtato mohaH paryavasAne tathaiva zayitAviti punaH parAvRttya pArkhAntareNa zayitayoH sammukhaunatvAt mukhacumbanaM sughaTameveti saMmUr3heyam // 118 // __parihArikAM darzayati vijiteti| vinA pakSiNA garuDenetyarthaH, jitaH indra ityarthaH tasya AtmabhavaH putraH arjuna ityarthaH, tasya deSI zatruH karNa ityarthaH, tasya guruH pitA sUrya ityarthaH, tasya pAdaiH kiraNaiH hataH santaptaH janaH himam apahantIti himApahaH agniH tasya amitrAH zatravaH jalAni ityarthaH, teSAM dharA: ambhodharAH taiH vyApta vyoma AkAzam abhinndti| atra yaugikazabdaiH prakRtArthasya haraNAt parihArikA // 12 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH pricchedH| 253 na smazatyAyudhaM jAtu na strINAM stnmnnddlm| amanuSyasya kasyApi hasto'yaM na kilAphalaH // 121 kena kaH saha sambhUya sarvakAryeSu sannidhim / labdhvA bhojanakAle tu yadi dRSTo nirsyte||122 sahayA sagajA senA sabhaTeyaM na cejjitA / ekacchannAM darzayati neti| kasyApi amanuSyasya kApuruSasya ityarthaH hastaH jAtu kadAcit AyudhaM na spRzati strINAM stanamaNDalaJca na spRzati, tathApi ayaM hastaH na aphala: kila, api tu saphala eveti ApAtataH pratIyate parantu AyudhastrIstanasparzAbhAvena nAyaM vIraH na vA vilAsItyataH kathamasya hastasya phalavattvamiti paryavasAnAt amanuSyazabdena gandharvo lakSyate, tasya hasta: gandharvahastaH eraNDavRkSa ityrthH| uktaJca hArAvalyAm, pramaNDapaJcAGgulavaImAno gandharvahastastripuTIphalaJca iti tasya phalavattA vidyata eveti Azritasya phalasya sphuTatvaM na tu Azrayasya vRkSasyeti ekacchaveyam // 121 // / - ubhayacchantrAM darzayati keneti| kaH padArtha : kena padArtha na saha sambhUya militvA sarvakAryeSu sannidhiM samparka labbdhA / bhojanakAle tu, tushbdo'vdhaarnne| bhojanakAla eva yadi dRSTo bhavati tadA nirasyate nirAkriyate ? uttrmidm| yathA, kasya ayaM kaH kezaH kazabdArtha SNapratyayaH / kena mastakena saha sambhUya tathA sarvakAryeSu sannidhiM samAdaraM labdhvA bhojanakAle eva dRSTo nirasyate iti atra AzrayAyiNormastakakezayoreva chabatati ubhayacchannA // 122 // sauNAM darzayati sahayA iti| sahayA sAkhA sagajA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza mAtriko'yaM mUDhaH syAdacarajJazca naH sutaH // 123 // sA nAmAntaritAmizrA vaJcitArupayoginI / evamevetarAsAmapyunneyaH saGkarakramaH // 124 // prahelikAcakram / 254 iti zabdAlaGkArAH / sabhaTA bhaTaiH yoddhRbhiH saha varttamAnA iyaM senA zAtravI camUrityarthaH na jitA cet parAbhUtA na yadi, tadA zrayaM me sutaH amAtrikaH viSayajJAnavarjitaH ataH akSarannazca akSaraM brahma tajjJo'pautyarthaH, mUr3ha: mUrkhaH syAt / iti sahajo'rthaH, gUr3hArthastu hakArayakAragakAra jakArabhakAraTakArasahitA tathA senA inaH svAmau adhiSThAtA ityartha: tena sahitA sAdhiSThATakA iyaM varNamAlA ityarthaH na jitA abhyastA cet, tadA amAtrika: mAtrA kharAdivarNAnAmuccAraNakAlaH tAM vettauti mAtrikaH na na mAtrika: amAtrikaH varNajJAnarahita ityartha: ata: akSaraM vedaM jAnAtIti akSaraza: amyastavedaH api mUr3ha: mUrkha ityarthaH / yaddA jitA lekhituM zikSitA ityartha: akSaraza: varNajJaH tathApi mUrkha eveti saGkIrNeti // 123 // atra saGkIrNatAM ghaTayati seti / sA pUrvoktA saGkIrNAkhyA prahelikA atra nAmAntaritAmizrA hayAdizabdAnAM nAnArthakalpanAditi bhAvaH, tathA senAzabdasya camUrUpArthasya prasiddhasya vacanAt vaJcitAyAH prahelikAyA rupayoginI tammilitA ityartha: ullikhite padye prahelikAyAH saGkIrNateti dUtarAsAm nyAsAmapi prahelikAnAM saGgharakramaH evameva unneyaH anveSatya ityarthaH H // 124 // *
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIyaH pricchedH| 255 papAtha vyarthamekArthaM sasaMzayamapakramam / zabdahInaM yatibhraSTaM bhinnavRttaM visandhikam // 125 // dezakAlakalAlokanyAyAgamavirodhi ca / iti doSA dazaivaite vAH kAvyeSu sUribhiH 126 pratijJAhetudRSTAntahAnirdoSo na vetyasau / vicAraH karkazaH prAyastenAlaur3hena kiM phalam 127 ___ ityaM kAvyazobhAkarAn dharmAn guNAlaGkArAn nirUpya kAvyasya heyatvapratipAdakAnAM dharmANaM bahanA doSANAM savistaravarNane anyabAhulyabhiyA prAdhAnyena nitAntatyAjvAn daza doSAnuddizati apaarthmityaadi| apArthaM nirarthakaM vyarthaM virudvArtham ekArtham abhivArtha sasaMzayaM sandigdham apakramaM yathAkramarahitaM, zabdahomam jahAdinA pUrya, yatibhraSTa vicchedarahitaM, bhivavRttam asamavRttaM visandhikam prakRtasandhi dezAdivirodhi ca kAvyaM duSTamityarthaH tasmAt sUribhiH vivadbhiH iti utarUpA ete apArthatAdayaH daza eva doSAH kAvyeSu vAH tyAjyA: zAbdabodhapratikUlatayA prayokturanatAprakaTanAt / ukaJca, duSprayuktA punargotvaM prayoknuH saiva shNstiiti| evakAraNa kiJciddarasyapratipAdakAnAM zrutikaTuprabhRtInAM vyavacchedaH teSAM anvayabodhApratikUlyena mAtyantaM heyatvapratipAdakatvAt iti niSkarSaH // 125 // 126 // . nanu dazaiveti avadhAraNamanucitaM pratijJAhAnvAderapi doSatvakIrtanAt / uktaJca, bhagavatA gotamena, pratijJAhAni: pratijJAnantaraM pratinAvirodha iti / yathodAhataM, yAvajjIvamahaM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kAvyAdarza samudAyArthazUnyaM yattadapArthamitISyate / unmattamattabAlAnAmuktaranyava duSyati // 128 // maunI brahmacArI pitA mm| mAtA ca mama babhyAsaudaputrama pitAmaha iti| AmahAdayastu tathA mecchnti| yathA pratijJAhetudRSTAntahInaM duSTaJca neSyata iti / tadetaM saMzayamAzajhyAha pratijJeti / pratijJA sAdhyanirdezaH, hetustatsAdhanaM dRSTAntaH prasiddhodAharaNavinyAsaH, teSAM hAniH virodhaH prabhAvazca doSaH kAvyasya heyatvapratipAdako na vA iti saMzaye asau praznaviSayo vicAraH nizcayaH ekapakSAvadhAraNaM prAyaH karkaza: naiyAyikatvAt kaThinaH vA naurasa ityarthaH, tasmAt tena vicAreNa Alaur3hena pAkhAditena jJAtena ityarthaH kiM phalaM na kimapi phalamasti ityrthH| tathAhi kAvyasya vairasyajanakadharma eva doSapadArthaH, sa ca khata eva pratIyate nAtra vicAraprayAsena phalaM kevalam atyantaparihA eva katipaye daya'nte pratijJAhAnyAdInAJca nAtyantaparihAryatA dRzyate apratijJAtAnAm api prasaGgasaGgatyA kavibhirvarNitatvAt, hetubhAvazca prasiddhavarNane na vairasyamAharati, dRSTAntazca alaGkArasvarUpa eva tadabhAvena na kAvyatvaM vyAhanyate analaGkArANAm api kAvyatvasya sarvairevAGgokatatvAt iti dhyeyam // 127 // .. tatra apArthaM nirUpayati samudAyeti / samudAyasya vAkyaghaTakapadasamUhasya yaH arthaH zAbdabodhena ekatAmApannaH pratipAdyaH tena zUnyaM yat kAvyaM tat apArtham iti iSyate, tacca unmattAnAM vAtulAnAM mattAnAM surApAnena vikatAnAM tathA bAlAnAM zizUnAm ukteH vacanAt anyatra duSyati, unmattAdivacane tu na doSa ityarthaH // 128 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ hatIyaH paricchedaH / samudraH pIyate devairahamasmi jarAturaH / amI garjanti jaumRtA harerairAvaNaH priyaH // 12 // idamakhasthacittAnAmabhidhAnamaninditam / itaraba kaviH ko vA prayuJjItevamAdikam // 130 // ekavAkye prabandhe vA pUrvAparaparAhatam / viruddhArthatayA vyarthamiti doSeSu paThyate // 131 // apArthatvaM darzayati samudra iti| devaiH suraiH medhairvA samudraH poyate, devairityatra so'yamiti pAThazca dRshyte| ahaM jarAturaH asmi, amau jImUtA meghA garjanti, airAvaNa: airAvatanAmA hasto harairindrasya priyaH / atra vAkyacatuSTayasya parasparAkAddhAbhAvena aGgAGgitvAbhAvAt ekavAkyatA nAstItyataH samudAyasya ekarUpo'rtho naasti| uktaJca, svArthabodhasamAptAnAm anggaanggitvvypekssyaa| vAkyAnAm ekavAkyatvaM puna: saMhatya jAyata iti idaJca bahuvAkyagatam apArthatva bahupadagatamapi dRzyate / yathA, vahninA siJcatItyAdau yogyatAbhAvena naikArthatA iti bodhyam // 128 // __idmiti| asvasthacittAnAm unmattAdInAm idaM pUrvoktam abhidhAnaM samudraH poyata ityAdi vacanam aninditam aduSTavena parigRhItaM bhavatIti zeSaH, itaratra asvasthacittAdibhya iti zeSaH unmattAdIn vinA ityarthaH ko vA kaviH evamAdika prayuJjIta na ko'pi kaviH prayuJjautetyarthaH // 130 // ___ vyarthaM nirUpayati ekavAkye iti| ekavAkye ekasmin vAkye vA prabandhe mahAvAkye viruddhArthatayA viparItArthatvena yat
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kAvyAdarza jahi zatrubalaM kRtsuM jaya vizvambharAmimAm / taka naiko'pi videSTA sarvabhUtAnukampinaH // 132 // asti kAcidavasthA sA sAbhiSaGgasya cetasaH / yasyAM bhavedabhimatA viruddhArthApi bhAratI // 133 // paradArAbhilASo me kathamAryasya yujyte| pibAmi taralaM tasyAH kadA nu dshncchdm||134|| pUrvAparaparAhataM pUrvAparayoH pAdyantabhAgayoH parAhataM saGgatirahitaM tat kAvyaM vyartham iti doSeSu madhye paThAte gaNyate / arthavirodhazca zAbdabodhAnantaraM pAlocanayA pratIyate, apArthe tu AkAGkSAdInAm abhAvena zAbdabodha eva nAstItyanayoAMdaH // 131 // __ vyarthatAM darzayati nhiiti| katnaM samagra zatruSalaM jahi nAzaya, imAM vizvambharAM jaya, sarvabhUtAnukampinaH sarvabhUteSu dayAvatastava eko'pi viddeSTA zatruH na astauti zeSaH / atra zatruzUnyasya samagrazatruhananaM sarvabhUtAnukampinazca pRthivauvijayaH payAlocanayA viruddhatayA pratIyate // 132 // . kadAcid vyarthatAyA guNatvamapotyAha astauti sAbhiSaGgasya viyogAdidurghaTanAbhibhUtasya, abhiSaGgaH parAbhave itymrH| cetasaH kAcit anirvacanIyA avasthA asti bhavati, yasyAM sA viruddhArthApi bhAratI vANI abhimatA samAdRtA bhavet // 133 // ... asyA guNatvaM darzayati preti| mAryasya sAdhoH me mama paradArAbhilASaH parastrISu abhiratiH kathaM yujyate, tasyAH para
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH pricchedH| 258 avizeSeNa pUrvoktaM yadi bhUyo'pi kiirtyte| arthata: zabdato vApi tadekArthaM mataM yathA // 135 // utkAmunmanayantyete bAlAM tadalakatviSaH / ambhodharAstaDitvanto gambhIrAH stanayitnavaH // 136 // anukampAdyatizayo yadi kazcid vivakSyate / na doSaH punarutto'pi pratyuteyamalaviyA // 137 // nAyA: taralaM lagnAbhayajanitasambhramAt sakamyaM dazanacchadaM kadA nu pivaami| atra pUrvArddha zAntabhAvaH uttarArddha tu punaH . paradArautsukya miti virodho'pi prayoktaviyogAbhibhUtatayA guNatve maGgacchate iti bodhyam // 134 // ___ ekArtha darzayali avishessenneti| yadi pUrvoktaM vacaH arthataH zabdataH vApi avizeSeNa abhivatayA bhUyo'pi punaH kIrtyate tat ekArthaM matam, evaJca doSo'yaM arthagataH ekArthakazabdagatazceti, tathAca arthasya ekArthatvamiti bodhyam / yatheti udAharaNapradarzanArtham // 135 // arthagatamekArtha darzayati ulkaamiti| tasyAH bAlAyAH alakAnAmiva viSo yeSAM tAdRzAH stanayitnavaH garjanazIlAH taDitvantaH saudAminIsahitAH gambhaurAH ete ambhodharAH meghAH utkAM viraheNotkaNThitAM bAlAm unmanayanti unmanasaM kurvanti uddISakatvAditi bhAvaH / atra ulkonmanaHzabdo ambhodharAdizabdAzca svarUpAbhede'pi ekArthazaktatvAt punruktaarthaaH| evaM zabdagatam api yathAyathamUhanIyam // 136 // asya pratiprasavamAha anukmpeti| yadi kazcit anu
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAda" hanyate sA varArohA smrennaakaannddvairinnaa| hanyate cArasarvAGgI hanyate maJjubhASiNI // 138 // nirNayArtha prayuktAni saMzayaM janayanti cet / vacAMsi doSa evAsI sasaMzaya iti smRtaH // 136 // manorathapriyAlokarasalolekSaNe / sakhi / / pArAt vRttirasau mAtA na kSamA draSTumodRzam 140 kampAdyatizayaH anukampAdaunAm atizayaH prakRtasyeti zeSaH vivakSyate vaktumiSyate, tadA punarukto'pi na doSaH, pratyuta alakiyA alaGkAraH kaavyshobhaadhaayktvaat| yaduktaM guNa ityadhikRtya darpaNakAraNa, kathitaJca padaM punaH / vihitasyAnuvAdyatve viSAde vismaye krudhi / dainye'tha lATAnuprAse'nukampAyAM prsaadne| arthAntarasaMkramitavAce harSe'vadhAraNe iti / evaJca unmattAyuktAvapi paunarutyaM guNa eveti jeyam // 137 // anukampAyAmudAharati hanyate iti / sA varArohA - kANDavairiNA akAraNaripuNA smareNa kAmena hanyate, sA cArusarvAGgI hanyate, sA maJjubhASiNI hnyte| atra hanyate iti kriyAvAcakaM padaM punaH punarutamapi prastutAyA nAyikAyA anukampanIyatvAdiprakaTanAt vaicitAmeva janayatIti nAtra dossaavhm| evamanyatrApi udAharaNAni mRgyANi // 138 // sasaMzayaM nirUpayati nirnnyaarthmiti| nirNayArtha nizcayArthaM prayuktAni vacAMsi cet yadi saMzayaM janayanti sandehayanti, prasau eva doSaH sasaMzayaH, sasaMzayadoSeNa lipta ityarthaH // 138 // sasaMzayamudAharati mnortheti| hai manorathapriyAloka
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / IdRzaM saMzayAyaiva yadi vAtu prayujyate / syAdalaGkAra evAsau na doSastava tad yathA // 141 // pazyAmyanaGgajAtaGkalaGkitAM tAmaninditAm / kAlenaiva kaThoreNa grastAM kiM nastvadAzayA // 142 // 261 rasalolekSaNe ! manorathapriyaH vAJchita premikaH tasya AlokaH darzanaM tasmin yaH rasaH AvezaH tena lole caJcale IkSaNe yasyAH tatsambuDau, jAradarzanavyApRtanayane ! sakhi ! asau tava mAtA cArAdu vRttiH dUravarttinItyarthaH ataH IdRzaM tava vyavahAraM draSTuM na kSamA, athavA ArAvRttiH samIpavarttinau atastava IdRzaM durvyavahAramityarthaH draSTuM na kSamA, ArAda dUrasamopayorityamaraH / atra prathamArthe tvaM yatheccha vihareti dvitIyArthe idAmom IdRzaM karma mA kuru ityetayorarthayoH saMzayaH / jAraM pratyanurAgiNIM nAyikAM prati tanmAtustadAcaraNaparijJAnazaGkayA sakhyA uktiH // 140 // asya kadAcit guNamAha IdRzamiti / yadi vAtu yadyapi IdRzaM sasaMzayaM vAkyaM saMzayAya saMzayapratipAdanAya eva prayujyate vyavakriyate, tadA asau saMzayaH alaGkAra eva syAt, tatra na doSa:, tathAca yatra saMzaya eva vivakSitaH tatra asau guNa eva avivacitastu doSa eveti bhAvaH / tat tasya udAharaNaM yatheti vakSyamANasUcanArtham / vAtu ityatra jAtu ityapi pAThI dRzyate // 141 // pazyAmIti / aninditAM tAM tava kAntAmityarthaH anaGgajena AtaGkena kAmapIr3ayA ityarthaH laGghitAm AkrAntAm ata eva kaThoreNa nirdayena kAlena mRtyunA grastAM pazyAmi tvadA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 kAvyAda" kAmArtA dharmatatAvatyanizcayakara vacaH / yuvAnamAkuloka miti dUtyAha narmaNA // 14 // uddezAnuguNo'rthAnAmanUI zo na cet kRtaH / apakramAbhidhAnaM taM doSamAcakSate budhAH // 144 // sthitinirmANasaMhArahetavo jagatAmamau / zayA tava pratyAzayA naH asmAkaM kiM phalam ! iti prayamarthaH, athavA aGgajena pAtaJjena zArIrikapaur3ayA na lahiteti anaGgajAtaGkalaGkitA tAM kaThoreNa kAlena grobheNetyarthaH prastAM pazyAmi, tvadAzayA naH kim ? apitu tvadAzayA evetyarthaH / tasyAH zArIrikI paur3A nAsti, kevalaM tadaprAptijanita. cintAdibhirAntarikoSNAsya udrekAt paudyate ityayamarthaH / saMzayitaca asau dUtyAbhihitatvAt guNa eva / proSitaM nAyaka prati dUtyA utiriyam // 142 // / atra ca asya guNatvamupapAdayati kaamaarttti| dUtI yuvAnam AkulaukattuM nAyikAsamIpagamanAya utsukaM kattuM narmaNA bhayA kAmAta dharmatatA vA iti aniSayakaraM sandehasaGgulam iti vacaH Aha // 143 // apakrama nirUpayati udde sheti| arthAnAm uddezAnuguNaH uddezaH pratijJA tasya anuguNaH anukUlaH anu pazcAt uddezaH upanyAsaH cet yadi na kRtaH, tadA tam prapakramaH abhidhAnaM yasya tathoktaM kramalaGghanAt apakramAkhyaM doSaM budhAH pAcakSate ityanvayaH / tathAca, yathAkramamupanyAsa eva guNaH, talavanantu doSa eveti bhAvaH // 144 // apakramaM darzayati sthitiiti| jagatAM sthitiH pAlanaM
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatIyaH pricchedH| 263 pabhunArAyaNAmbhonayonayaH pAlayantu vaH // 14 // yanaH sambandhavijJAnahetuko'pi kRto yadi / kramalaGghanamapyAhuH sUrayo naiva dUSaNam // 146 // bandhutyAgastanutyAgo dezatyAga iti viSu / mAdyantAvAyatalezI madhyamaH kssnnikjvrH||147|| zabdahInamanAlakSyalakSyalakSaNapaddhatiH / nirmANaM sRSTiH saMhAraH dhvaMsa: teSAM hetavaH kartAraH amau zambhu. mArAyaNAmbhojayonayaH zivaviSNubrahmANa: va: yusmAn paalyntu| atra prathamoddiSTAnAM sthitirnimANasaMhArANAM yathAkramamanvaye kartavye nArAyaNAmbhojayonisambhava iti vaktumu. citaM, parantu tahiparautamuktamiti apakramatA // 145 // asthAdoSatvamapi kacidityAha yatna iti / yadi sambandhasya anvayasya vijJAnaM vizeSeNAvabodha eva heturyasya tAdRzaH yatraH viziSTa sambandhabodhAyaiva tAdRzakramalaGghanaprayAsa ityarthaH kRtaH kavineti zeSaH, tadA sUrayaH vihAMsa: kramalAnamapi dUSaNaM doSAvahaM naiva pAhuH // 146 // adoSatvaM darzayati bandhutyAga iti| bandhutyAgaH tanutyAgaH dezatyAgaH iti viSu viSayeSu madhye pAvantau bandhutyAgadezakhAgo pAyatAH dIrghAH ke zAH yayoH to, madhyamastanutyAgastu kSaNikajvaraH kSaNamAtra zakara ityrthH| anna yathAkramamuddiTe'pi bandhutyAgAdiSu Ayatana zAvityanena Adyantayoreva ambayayogAt madhyamalaGghanaM na doSAya ityavadheyam // 147 // zabdahInaM nirUpayati zabdahInamiti / anAvakSyA aTaNyA lakSyasya udAharaNasya tathA lakSaNasya niyAmakasya sUtrAdeH
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAvyAdaroM padAprayogo'ziSTeSTaH ziSTeSTastu na duSyati // 148 // avate bhavate baahurmhiimnnvshkkriim| mahArAjanajijJAsA, nAstItyAsAM girAM rasaH 146 dakSiNAnerupasaran mArutazcUtapAdapAn / kurute lalitAdhUtaprabAlAgurazobhinaH // 150 // paddhatiH niyamaH yatra tAdRzaH agaNitAnuzAsana ityarthaH, padAnAM padayoH padasya vA prayAgaH aziSTAnAm ajJAnAm iSTaH anavabodhavijRmbhita ityarthaH, ataeva zabdahInaM zabdena anuzAsanazAstreNa honaM tadAkhyadoSavAnityarthaH padaprayogasya katAbhihitatvAt dravyaparatvamiti prayukta padamiti vaktavyaM tena ca zabdahInamityasya anvayaH karttavya ityvdheym| ziSTeSTastu ziSTaiH sAdhubhirbahubhiriSTaH vyavahRtastu na duSthati na doSamAvahati // 148 // ___ zabdahaunamudAharati avate iti| he mahArAjan ! bhavate bhavataH bahuH arNavaH zakkarI mekhalA yasyAH to sasAgarAmityarthaH, zakkarI kandaso bhede nadImekhalayorapauti medinii| mahIm avate paalyti| atra ajijJAsA saMzayAbhAvAt jijJAsA na vidyate satyamevaitadityarthaH, AsAM girAM vAcAM rasaH mAdhu-- nuguNa: AkhAdaH naasti| atra avate ityAtmanepadaM, bhavate iti SaSThIsthAne caturthI, mahArAjetyatra mahArAjaniti karmadhArayaH anuzAsanaviruddhaH aziSTairupanyastaH // 148 // ___ adUSitaM zabdahImaM darzayati dkssinnaadrerityaadi| dakSihAdeH malayaparvatasya upasaran malayAcalaM gacchan mArutaH cUtapAdapAn tatratyAn aAmratarUn lalitaM sundaraM yathA tathA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccha edaH / ityAdizAsvamAhAtmyadarzanAlasacetasAm / apabhASaNavad bhAti na ca saubhAgyamujjhati // 151 zlokeSu niyatasthAnaM padacchedaM yatiM viduH / tadapetaM yatibhraSTaM zravaNoddejanaM yathA // 152 // 265 AdhUtAH ye prabAlAH navapallavAH aGkurAca taiH zobhinaH kurute ityanvayaH / ityAdi vAkya zAstrasya anuzAsanasya yat mAhAtmaMtra tasya darzane alasaM ceto yeSAM tathAbhUtAnAM viduSAm ityarthaH apabhASaNavat apazabdavat bhAti na tu apazabdarUpeNa ityarthaH / ayaM bhAvaH, karmaNi dvitIyeti anuzAsanabalena dakSiNAdrerityatra dvitIyA bhavitumarhatyeva paraM tAM vihAya sambandhavivacayA SaSThIvidhAne'pi na doSaH / uktaJca avivacite karmAdau sambandhavivacayA SaSThIti / dvitIyAyA prabhAve'pi zrotRRNAM na vairasyodaya ityAha na ceti / saubhAgyacca lAlityacca na ca ujjhati na tyajati, tathAca IdRzasthale zrovirAge doSa eveti bhAvaH / malayaparvatIyakampitatattratyacUtatarorvAyorvarNanamidam / daciNAdra rupasarpanityasya dakSiNAdreH malayAcalAt upasarpan Agacchanityarthakatvena kazcit paryanuyoga iti bodhyam // 150 // 151 // yatiM tadudbhbhraSTacca nirUpayati zlokeSviti / zlokeSu padyeSu na tu gadyeSu niyataM chandaHzAstrajJaiH nirUpitaM sthAnaM yasya tAdRzaM padasya chedaM viratiM yatiM viduH jAnanti budhA iti zeSaH, padAnte jihveSTavizrAmasthAnaM yatiriti niSkarSaH / uktaJca yatirjiSTavizrAmasthAnaM kavibhirucyate / tadapetaM tasyAH vicyutaM yatibhraSTa zravaNayoH zrottrayoH uddejanam asukhajanakam ityarthaH // 152 // 23 1
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarbha strINAM saGgItavidhimayamAdityavaMzyo narendraH prazyatyakliSTarasamiha ziSTairametyAdi duSTam / kAryAkAryANyayamavikalAnyAgamenaiva pazyan vaNyAmuauM vahati nRpa dUtyasti caivaM prayogaH // 153 lupte padAnte ziSTasya padavaM nizcitaM ythaa| tathA sandhivikArAntaM padameveti varNyate // 154 // ___ stronnaamiti| ayam AdityavaMzayaH sUryavazIyaH narendraH ziSTaiH sananaiH amA saha akliSTAH pUrNA rasAH AkhAdAH yasya tAdRzaM strINAM saGgItavidhi pshyti| ityAdi evamAdikaM padyaM duSTa ytibhrssttvaadnaadrnniiymityrthH| tathAhi, saptadazAvare mandAkrAntAvRtte caturthaSaSThasaprameSu ytirniveshnauyaa| tathAcoktAM, mandAkrAntAmbudhirasanasamobhanau tau gayugmamiti / pratra tu caturthAdivarNAnAM pradAntargatatvAt ytibhrsstttaa| asya ca kvacidadoSatvamAha kAryeti / ayaM nRpaH prAgamenaiva nItizAstreNaiva na tu khecchAcAritayeti bhAvaH, kAyAkAryANi kartavyAkartavyANi avikalAni avyAhatAni pazyan vazyAM vazatAmApabAm urvI bahati iti evaM prayogaca asti aduSTavena varttate ityarthaH padamadhye svarasandhizrayaNe yatibhraMzasya adoprakhakaurtanAt / yadukta, padAnte sA zobhAM vrajati padamadhye tyajati ca / punastatraivAsau svaravihitasandhiH zrayati taam| yathA kRSNaH puSNAtyatulamahimA mAM karuNayeti // 153 // .. / ukta vidhaM yatibhraMzasya doSatvamadoSatvaJca pratipAdayati lupte iti| lupte khuzavibhaktike padAnte ziSTasya avaziSTasya
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vatIyaH paricchedaH / 250 . tathApi kaTuvarNAnAM kaSayI meM prayuJjate / dhvajinI tasya rAjJaH ketUdastajeladetyadaH // 155 // varNAnAM nyUnatAdhikye guruladhvayathAsthitiH / tatra taninnavRttaM syAdeSa doSaH suninditaH // 156 // indupAdoMH zizirAH smazantItyUnavarNatA / padAMzasya yathA padatvaM nivitaM siMghAntitaM, sandhiH kharaiyasammelanaM tatkRtI vikAraH varNAntarItpattirUpaH ante yastha tAdRzaM padameva padamadhyameSItyarthaH, ata evakAro'bhyarthaH / padAnte iti varNyate kavibhiruyaMta / etadutAmeva prAk, etaIparItye doSa eva, yathA strINAmityAdi // 154 // kharasandhizrayaNe'pi doSaM kvacid darzayati tatheti / tathApi kharasandhiyayaNe'pi kavayaH karNAnAM karTa zrIvAsukhakara tasya rAnaH dhvajinI senA ketavaH dhvajAH taiH udastA utkSiptAH jaladA meghA yayA tAdRzI ityadaH evamidaM padya na prayuJcata na vyavaharanti, tathAca kharasandhiyayaNe'pi zrutikaTuryatibaMzo doSa eveti bhAvaH // 155 // _ mitrahattaM nirdizati varNAnAmiti / yatretyUcaM, yatra po varNAnAM varNakha varNayoH varNAnAM vetyarthaH nyUnatA prAdhikyaM vA tathA gurUNAM laghUnAJca ayathAsthitiH aniyamena vinyAsaH, tatra padye tat bhinnavRttaM bhinna bhagnaM vRttaM chandaH chandobhaGga ityarthaH sthAta, eSa chandobhaGgAkhyaH doSaH suninditaH kavayituzchando'nabhinnatayA upahAsAspadatvajJApanAditi bhAvaH // 156 / / nyUnatAdhikye udAharati indupAdA iti| indozcandrasya pAdAH kiraNAH zizirA zItalAH spRzanti, ityatra janavarNatA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAvyAdarthe sahakArasya kisalayAnyArdrANotyadhikAcaram // 157 kAmena bAbA nizitA vimuktA mRgekSaNA khityayathAgurutvam / smarasya bANA nizitAH patanti vAmekSaNAvityayathAlaghutvam // 158 // na saMhitAM vivacAmItyasandhAnaM padeSu yat / prathame pAde aSTAkSare vaktavye saptAkSarANauti eko varNa: nyUna ityrthH| sahakArasya Amrasya kisalayAni zrArdrANi, iti atrApi tRtIye pAde aSTAkSare vaktavye navAkSarANIti eko varNo'dhika ityarthaH // 157 // gurulaghuyathAsthitimudAharati kAmeneti / kAmena mRgekSayAsu nizitA bANA vimuktAH, ityatra ayathAgurutvam / tathAca, atra pUrvArdhe upendravajAvRttam upendravaccA jatajAstato gAviti lakSaNAt tatazca jagaNe prathamaM nivezye kA iti guruvarNo nivezitaH jagaNazca jo gurumadhyagata ityuktatvAt Adyantau lagha madhyavarNo gururityevaM varNatrayAtmaka iti bodhyam / tathA, smarasya nizitA bANA vAmekSaNAsu patanti, ityatra ayathAlaghuttvam / tathAca, uttarAI indravajjAvRttaM syAdindravajjA tatajAstatomAviti lakSaNAt tatazca tagaNe prathamaM nivezye smeti laghuvarNo nivezitaH, tagaNazca antyalaghusta ityuktatvAt prathamadditauyau gurU antyaca laghurityevaM varNatrayAtmaka iti bodhyam / ana AdAvindravajjA pazcAdupendravajjA ityevamupajAticchandasi vaktavye nAyaM dUSaNAvasara iti dhyeyam // 158 // visandhikaM nirdizati neti / saMhitAM varNayormilanarUpAM
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvatIyaH paricchedaH / tadisamdhIti nirdiSTaM na prayavAdihetukam // 15 // mandAnilena calatA aGganAgaNDamaNDane / luptamujhedi dharmAmbho nabhasyasmahapuSyapi // 160 // mAnerye iha zIryate strINAM himatI priye / AsurAviSviti prA rAnAtaM vystmiidRshm||161 sandhiM na vivakSAmi vatumicchAmi iti abhipretya na prarayAdihetukaM pragRhyAdihetuM vinetyarthaH padeSu yat prasandhAnaM asaMyojanaM sadhyabhAva ityarthaH tat visandhi visandhyAkhyadoSa ityarthaH prayacaM nAma sandhisUtreNa yatra sandhiniSidaH / tad yathA, pramo IyA ityAdi // 15 // visandhidoSamudAharati mndaanileneti| nabhasi AkAze calatA mandAnilena aGganAyAH gaNDamaNDale kapoladeze pramapuSi prasmAkaM garaure'pi uddhedi dharmAnbhaH khedajalaM luptam apanItam / atra calatA ityAkArasya aGganetyakAreNa saha . dIrghatvavidhAyakasUtre satyapi sandhirna kRta iti // 16 // pragyAdihetukaM darzayati mAnerthe iti / iha himaRtau hemante pAsu rAtriSu hemantanizAsu ityarthaH priye praNayini strINAM mAnerthe mAnaH praNayakopaH durthA nAyikAntarAsaGgajanita: kopavizeSaca zauryete zIrNe bhavataH nazyata ityarthaH / ityatra IdRzaM vyastaM sadhyabhAvaH prAjJaiH sUtravadbhiH paNDitaiH pAnAtaM kathitam / tathAca, mAnarthe iheti bvahe'mauyu iti sUtreNa divacananiSyanasya ekArasya sandhiniSiddhaH, tathA himaRtau ityatra Rkyagiti sUtreNa RkAra para akArasya vikaspena sandhiniSiddha iti bodhyam // 161 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAvyAda" dezo'drivanarASTrAdiH kAlorAvindivartavaH / nRtyagItaprabhRtayaH kalA kAmArthasaMzrayAH // 162 // carAcarANAM bhUtAnAM prvRttiloksNjnyitaa| hetuvidyAtmako nyAyaH sasmRtiH zrutirAgamaH // 163 teSu teSvayathA rUr3ha yadi kiJcit prvrtte|| kaveH prAmAdAI zAdivirodhItyetaducyate // 164 // karpUrapAdapAmarzasurabhirmalayAnilaH / . patha dezAdaun nirUpya tahirodhaM nirdizati deza iti / adriH parvataH vanaM rASTra rAjyam ityevamAdirdezaH, rAnirdivA Rtavaca kAla: bahuvacanAt mAsavatsarAdaunAM grhnnm| kAmArthasaMzrayAH kAmaca arthazca tau saMzrayau yeSAM tathoktAH kAmasAdhakAH arthasAdhakAca nRtyamautaprabhRtayaH prabhRtizabdena vAdinAdi parigrahaH catuHSaSTiprakArAH tantroktAH kalAH // 162 // / carAcarANAM jaGgamasthAvarANAM bhUtAnAM pravRttiH vArtA lokasaMcitA loka iti saMjJA jAtA asyA iti asya jAtArthe itprtyyH| lokazabdapratipAdyA, nyAyaH hetuvidyAtmakaH hetuH kAraNaM tavaTitA yA vidyA yuktimUlakazAstramityarthaH tadAtmakaH tanmaya ityarthaH tathA sasmRtiH smRtiH vedArthasmaraNajanyam RSivAkyaM tatsahitA manvAdisaMhitAsahitA ityardhaH zrutirvedaH prAgamaH AgamazabdavAcya ityarthaH // 163 // _ teSu teSu ukteSu dezAdiSu ayathArUr3ham aprasiddha kiJcit yadi kaveH pramAdAt anavadhAnAt pravartate upanyasyate tadA etat dezAdivirodhi tadAkhyadoSavadityarthaH iti ucyate // 164
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH pariccha edaH / 271 kaliGgavanasambhUtA mRgaprAyA mataGgajAH // 165 // colAH kAlAguruzyAmakAverItIrabhUmayaH / iti dezavirodhinyA vAcaH prasthAnamIdRzam // 166 // padminI naktamunidrA sphuTatyahi kumuddatI / madhurutphullaniculo nidAghI meghadurdinaH // 167 // dezavirodhamudAharati karpUreti / malayAnilaH karpUrapAdapAnAm zramarzena samparkeNa surabhiH sugandhiH, tathA kaliGgavanasambhUtA mataGgajA hastinaH mRgaprAyAH mRgavat pratikSudrA ityarthaH atra malayAdrau karpUrapAdapAnAM notpattiH, caunAdideze eva tadutpattiriti tathA kaliGgavane mataGgajAnAM sambhavo na prasiddha ityubhayatra malayaparvataH tathA kaliGgavanarUpo dezavirodhaH // 165 // 1 colA iti / colA: karNATAntargatadezabhedA: kAlAgurubhiH zyAmAH kAverInadyAH taurabhUmayaH yeSu tatheoktAH / atra kAverItIre kAlAguruvo na jAyante iti rASTrarUpo dezavirodhaH / dezavirodhinyAH vAcaH iti IdRzam uktarUpaM prasthAnaM niyama ityarthaH // 166 // kAlavirodhaM darzayati / padminI naktaM rAtrau unnidrA vikasitA iti divasa eva padminyA vikAsasya prasiddheH rAttrAviti kAlavirodhaH / kumuddato ati sphuTati iti rAtrAveva kusudinyA vikAsasya prasiddheH ahi iti kAlavirodhaH / madhuH vasantaH utphullAH niculA yatra tatheoktaH, atra niculAnAM prAvRSya va vikAsasya prasiddheH madhuriti kAlavirodhaH nidAghaH gromaH meghena durdinaM yatra tatheoktaH atra varSAsveva durdinatva
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kAvyAdaroM zravyahaMsagiro varSAH zarado mattavahiNaH / hemanto nirmalAdityaH ziziraH zlAghyacandanaH // 168 iti kAlavirodhasya darzitA gtiriihshii| mArgaH kalAvirodhasya manAguddizyate yathA // 166 // vIrazRGgArayorbhAvau sthAyinau krodhvismyau| pUrNasaptakharaH so'yaM bhinnamArgaH pravartate // 17 // prasiddhaH nidAgha iti kAlavirodhaH / nidAghe'pi kadAcita durdinavaM sambhavati varNitaca akAladurdinaM mRcchakaTikAdau iti zeSoktaM cintyam // 167 // .. - varSAH avyA haMsAnAM giraH yAsu tAH, ava zaratkheva haMsAnAM madhuranAdasya prasidde: varSA iti kaalvirodhH| zaradaH mattA vahiNa: yAsu tA: patra varSAkheva mayUrANAM mattatAyAH prasiddhaH zarada iti kAlavirodhaH / hemanta: nirmala: zrAdityo yatra tathAbhUtaH, prata hemante Adityasya himAhatatvAt nirmala tvam aprasiddham iti kAlavirodhaH, tathA ziziraH zauta : nAghyam AdaraNIyaM candanaM yasmin saH atra candanasya zaityAt zizire tasya zlAghya tvam aprasiddham iti ca kAlavirodhaH // 167 // 168 // . kAlavirodhamupasaMhasya kalAvirodhaM darzayitumAha itIti / iti IdRzI uttaprakArA kAlavirodhasya gatiH niyamaH darzitA, idAnIM kalAvirodhasya mArga: niyamaH manAka alpaM yathA tathA uddizyate pradarzyate yatheti udAharaNArtham // 168 // vaureti| vIrazRGgArayoH rasayoH krodhavismayo sthAyinI bhAvI viruddhAviti zeSaH tathAhi vIre utsAhaH, zRGgAre ratiH
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ TatIyaH pricchedH| 203 ityaM kalAcatuHSaSTivirodhaH sAdhu nIyatAm / tasyAH kalAparicchede ruupmaavirbhvissyti||171 // sthAyibhAvatvena kathyate, krodha: raudrarasasya vismayaH adbhutarasasya sthAyitvena nirdiSTau tadevaM sthite tahirodho doSa eveti bhAvaH / sthAyibhAvazca darpaNakAreNoktaH, yathAH, aviruDA viruddhA vA yaM tirodhaatumkssmaaH| AsvAdAGgurakando'sau bhAvaH sthAyauti kauvaM te iti rasAvasthaH paraM bhAvaH sthAyitAM pratipadyate iti ca / krodhavismayau ca tenaivokto yathA pratikUleSu taipaNAsya avabodhaH krodha iSyate / tathA vividheSu padArtheSu loksaumaativrttissu| visphArazcetaso yastu sa vismaya udAhata iti, rasavivekasya bharatAdibhiH nATyazAstra eva kRtatvAt nATyarUpakalAvirodho'yam iti bodhym| gautarUpakalAvirodhamAha pUNeti pUrNAH samyak prayuktAH saptasvarAH niSAdAdayaH yatra tathotyaH saGgItavidhiriti zeSaH niSAdarSabhagAndhAra ssddjmdhymdhaivtaaH| paJcamavetyamI sapta tantrIkaNThosthitA itymrH| bhitramArga: bhivaH tattakAlaniSiddhakharAsambalita: mArgaH prayoganiyamaH yastha tAdRzaH san pravarttate pracalati atastadaiparItyaM doSa eveti phalitArthaH uktazca bharatena prabhAta, surato nindyaH RSabhaH paJcamo'pi c| paJcamasya vizeSo'yaM kathitaH pUrvasUribhiH / prage pragauto janayeddarzanasya viparyayam iti // 170 // isthmiti| ittham anena prakAreNa kalAnAM catuHSaSTiH tasyAH virodhaH sAdhu yathA tathA nIyatAM yathA nATyagItarUpayoH kalayorvirodha: pradarzitaH tathA tattadudAharaNeSu anyAsAmapi kalAnAM virodhaH dRzyatAmityarthaH, kalAparicchede tadAkhyagranye tasyAH kalAyAH rUpam pAvirbhaviSyati prakaTiSyati, anantaraM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kAvyAda" bhAdhUtakezarI hastau tIkSAgRGgasturaGgamaH / gurusAro'yameraNDI niHsAraH khadiradumaH // 17 // iti laukika evAyaM virodhaH sarvamarhitaH / virodho hetuvidyAsu nyAyAkhyAsu nidarzyate // 173 satyamevAha sugataH sNskaaraanvinshvraan| tathAhi sA cakorAcI sthitavAdyApi me hRdi174 kalAparicchedaM nAma granthaM kariSyAmi satraiva tAsAM vizeSI draSTavya iti bhAvaH // 171 / / lokaviruhatAM darzayati prAdhUteti / ayaM hassI AdhUtAH kezarA jaTAH yasya tathoktaH, turaGgamaH akhaH tIkSNa zRGge yastha tAdRzaH, eraNDaH tadAkhyavakSaH guruH sAro yasya tathAbhUtaH, khadiradrumaH nAsti sAro yasya tAdRk hastina: saMkezaratvaM turaGgamastha tIkSNazRGgatvam eraNDasya sAravatvaM tathA khadirataroH niHsAratvaM lokavirudham / atra pUrvAI carayoruttarAI acarayorityavagantavyam // 172 // itiiti| iti uktarUpaH laukika: lokaprasiddha eva ayaM . virodhaH sarvaiH vihadbhiH garhitaH ninditaH, tathA ca dezAdivirodhApekSayA lokaviruddhopanyAsaH prayoktunitarAM hAsyAyeti bhAvaH / samprati nyAyAkhyASu nyAyanAnauSu hetuvidyAsu virodhaH nidarzyate udAGgiyate // 173 // __ saugatadarzanarUpanyAyavirodhaM drshyti| satyamiti sugataH buddhaH saMskArAn jJAnavizeSAn. avinazvarAn cirasthAyinaH satyameva Aha, tathAhi tamevArthaM jAnIhi sA pUrvAnubhUtA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH / kApilerasadabhUtiH sthAna evopavarNyate / asatAmeva dRzyante yasmAdasmAbhiruGgavAH // 175 // gatirvyAyavirodhasya saiSA sarvatra dRzyate / athAgamavirodhasya prasthAnamupadizyate // 176 // anAhitAgnayo'pyete jAtapucA vitanvate / viprA vaizvAnaraumiSTimakliSTAcArabhUSaNAH // 177 // 275 2 cakorAcI adyApi me hRdi sthitaiva smaraNaviSayI bhavatItyarthaH smRtiM prati saMskArasya hetutvAt tasya cAvinazvaratvAt ceti bhAvaH / padArthamAtrasya caNabhaGguratvamiti vAdinAntu veSAM saugatAnAM mataviruddhametaditi hetuvidyAvirodhaH // 174 // sAMkhyadarzanarUpanyAyavirodhaM darzayati kApilairiti / kApilaiH kapilamatAnusAribhiH sAMkhyavihniH asadudbhUti: asatAmanityAnAM duSTAnAJca, udbhUtiH udbhavaH sthAna eva yuktameva upavarNate, yasmAt asmAbhiH asatAmeva duSTAnAmeva udbhavA dRzyante prAyeNa durjanA eva jAyante na tu sAdhava iti bhAvaH / zrayaM bhAva: kApilAnusAriNaH sataH sadeva jAyate natvasaditi manyanta e tathAcoktam asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavA* bhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryyamiti tasmAdatra asadudbhUtidarzanaM sAMkhyaviruddhamiti niSkarSaH // 175 // nyAyavirodhamupasaMharati gatauti / sA eSA evaMprakArA nyAyavirodhasya gatiH sarvatra vaizeSikAdiSvapi dRzyate atha idAnIm Agamavirodhasya prasthAnaM gatiH upadizyate // 176 // zrutivirodhaM drshyti| aneti / ete akliSTAcArabhUSaNAH
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kAvyAdarza asAvanupanauto'pi vedAnadhijage guroH / khabhAvazuddhaH sphaTiko na saMskAramapekSate // 178 // virodhaH sakalo'pyeSa kadAcit kavikauzalAt / utkramya doSagaNanAM guNavIthIM vigaahte|| 17 // tasya rAjJaH prabhAveNa tadadyAnAni jtire| AdrAMzakaprabAlAnAmAspadaM surshaakhinaam||18|| akSumasarvAcArasamanvitAH jAtaputrAH viprAH anAhitAgnayaH pakatAmnayAdhAnAH api vaikhAnarom iSTi yAgaM vitanvate kurvanti / atra ca zrutau katAmnayAdhAnAdereva vaizvAnaredhyadhikArapratipAdanAt anAhitAmnInAM taharSanaM shrutiviruddhm||177|| __smRtivirodhaM darzayati asaaviti| asau janaH panupanautaH akkatopanayanasaMskAraH api guroH sakAzAt vedAn adhijage adhautavAn / tathAhi khabhAvena prakatyA eva zuddhaH nirmalaH sphaTikaH saMskAraM zudina apeksste| atra anupanautasya vedAdhyayanaM smRtiviruddham uktaJca manunA nAbhivyAhArayed brahma khadhAniyamanAdRte zUdreNa hi samastAvaTa yAvad vede na jAyate iti // 178 // uktadoSasya kadAcid guNatvamapyAha virodha iti| eSaH uktarUpaH sakala: samagraH api virodhaH kaveH kauzalAt varNanAcAturyeNa kadAcit doSagaNanAm utkramya vihAya guNavothIM guNazreNI vigAhate guNatvena gaNanauyo bhavatItyarthaH // 17 // tatra dezavirodhasya guNatvaM darzayati tsyeti| tasya rAjJaH
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIyaH paricchedaH / rAjJAM vinAzapizunazcacAra kharamArutaH / dhunvan kadambarajasA saha sptcchdogmaan||181|| dolAbhipreraNavastabadhUjanamukhodgatam / kAminA layavaiSamyaM geyaM rAgamavarddhayat // 182 // prabhAveNa mahinA tadudyAnAni tasya rAjJaH udyAnAni ArdrANi navAni ityarthaH aMzakAni vastrANi prabAlAni yeSAM teSAM surazAkhinAM devatarUNAm AspadaM sthAnaM jjire| atra mAnavodyAneSu surazAkhisambhavo dezaviruddhatayA varNito'pi varNanIyasya rAjJaH prabhAvAtizayaM dyotayatIti camatkAravyaJjanAt guNavatvamApadyate iti phalitArthaH // 180 // kAlavirodhasya kadAcidguNatvamudAharati rAjJAmiti / rAjJAM pratipakSabhUpAnAM vinAzapizunaH vinAzasUcakaH pizunau khlsuuckaavitymrH| kharamArutaH pracaNDavAyuH saptacchadoimAm dhunvan kampayan kadambarajasA saha cacAra / atra yuddhayAtrA saptacchadogamazca zaratsu bhavati, kadambapuSpANi tu tadA na jAyante varSAkheva teSAM prAdurbhAvAt tadayaM kAlavirodha prakAle phalapuSpANi dezavidravakAraNamiti vacanena azubhasUcanAt vijigISoH utkarSAtizayavyaJjakatayA guNa eva, kavikauzalaJcAna heturityavadheyam // 181 // ___ kalAvirodhasya kvacid guNatvamudAharati doleti| dolayA abhipreraNena savegacAlanena trastA ye badhUjanAH teSAM mukhebhyaH udgatam uccaritaM layasya virAmasya vaiSamyaM vaiparItyaM yatra tAdRzamapi geyaM bhayacakitatvAt layAsaGgatamapi gAnamityartha: kAminAM rAgam aviiyt| gAnasya layazuddhireva rAgavaInIti 24
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza aindavAdarciSaH kAmI ziziraM havyavAhanam / abalAvirahallezavihvalo gaNayatyayam // 183 // prameyo'pyaprameyo'si saphalo'pyasi niSphalaH / ekastvamapyaneko'si namaste vizvamUrtaye // 184 // paJcAnAM pANDuputrANAM patnI pAJcAlaputrikA / kalAniyamaH atra ca tadaiparItyamiti virodhaH badhUjanAn prati kAminAmatyanurAgavyaJjakatayA guNa eva, kavikauzalena atra prayojakamiti jJeyam // 182 // lokavirodhasyApi guNatvamudAharati aindaveti / ayaM kAmI abalAyA viraheNa yaH kla zaH tena vihvala: vyAkulaH san aindavAt indusambandhinaH arciSaH kiraNAt apekSyeti yavarthe paJcamI havyavAhanam agniM ziziraM gaNayati mnyte| atra havyavAhanasya ziziratvaM lokaviruvaM taca virahiNAM candrakiraNasyAtyuddIpakatvavyaJjanAt guNa eva // 183 // . . nyAyavirodhasya guNatvamudAharati prameya iti| bhagavatstutiriyam / prameyaH pramANajanyajJAnaviSayo'pi aprameyaH ajJeyaH asi, saphalaH phalaM kAyaM vikharUpaM tatsahitaH api niSphala: phalarahitaH kAryeSu nirlepaH asi, tvam eko'hitIyo'pi anekaH bahurUpaH asi, ataH vizvamUrtaye te tubhyaM nama itynvyH| prameyatvAprameyatvAdikaM parasparaviruddha naikAdhAravartIti naiyAyiko yuktiH sAcAtra viruddhatayA bhAsamAnApi paramAtmano'cintyatvaM vyaJjayantI guNatvamevArohati // 184 // Agamavirodhasya guNavamudAharati pnycaanaamiti| pAJcAla
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 tIyaH paricchedaH / satInAmagraNIzcAsaudaivo hi vidhirIdRzaH // 185 // zabdArthAlajiyAzcitramArgAH sukrdusskraaH| . guNA doSAzca kAvyAnAmiha saMkSipya darzitAH186 . vyutpannabuddhiramunA vidhidarzitena mArgeNa doSaguNayovaMzavartinIbhiH / vAgbhiH kRtAbhisaraNo madirekSaNAbhi dhanyo yuveva ramate labhate ca kIrtim // 18 // putrikA draupadI paJcAnAM pANDuputrANAM yudhiSThirabhImArjunamakulasahadevAnAM patnI athaca satInAM sAdhvInAm agraNIH zreSThA ca AsIt hi yataH daivaH devasambandhI vidhiH IdRzaH / AgamAnadhInaH teSAM tasyAzca devAMzatayA zAstroktatvAditi bhaavH| ekasyA .bahupatitvaM satItvaJca Agamaviru taccAna daivAdhInatayA vaicitrAmAvahadguNa eveti // 185 // __ granthamupasaMhati shbdeti| iha asmin kAvyAdarzAkhye grantha zabdArthAlajiyA: zabdAlaGkArAH alaGkArAH sukarA duSkarAca citrAlaGkArANAM mArgA niyamAH tathA kAvyAnAM guNA doSAzca saMkSipya darzitAH // 186 // ___ saMkSipte'pyasmin phalasiddhirbhavatItyupapAdayan grantha samApayati vyutpnneti| vyutpannA saMskRtA buddhiryasya tathokta: vizuddhamatirityarthaH dhanyaH janaH amunA vidhidarzitena mArgeNa pathA rautyA ityarthaH doSaguNayorvazatinaubhiH nirdoSAbhi: saguNAbhizca ityartha: vAgbhiH kRtam abhisaraNaM yasya tAdRzaH sumadhurakAvyabhASI sannityarthaH madirekSaNAbhiH madapUrNitanayanAbhiH
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzcAdarza ityAcAryyadaNDinaH kRtau kAvyAdarza "zabdAlaGkAradoSavibhAgo nAma ...tIyaH paricchedaH / samAptazcAyaM granthaH / kAntAbhiH kRtAbhisaraNa: yuvA iva ramate prautimanubhavati kIrti labhate ca iti anvayaH // 187 // iti zrIjIvAnandavidyAsAgarabhaTTAcAryaviracitA kAvyAdarza vivRtiH smaaptaa| prkaashk shriijiibaanndbidyaasaagr bi e, 2 nN rmaanaath mjumdaarer striitt, klikaataa| | printtr--shriiraamnaaraay'nn paal 16 nN nuutn pgy'aapttii|