Book Title: Kavyanushasanam
Author(s): Hemchandracharya, T S Nandi, Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001585/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Hemacandra's KAVYANUSASANAN (With Critical Introduction and Gujarati Translation) L. D. Series : 123 General Editor Jitendra B. Shah Edited by : Dr. T. S. Nandi vidhAmaMdi L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD - 380 009 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acarya Hemacandra's KAVYANUSASANAM (With Critical Introduction and Gujarati Translation) L. D. Series : 123 General Editor Jitendra B. Shah Edited by : Dr. T. S. Nandi L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD - 380 009 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L. D. Series 123 Kavyanusasanam Editor Dr. T. S. Nandi Published by Dr. Jitendra B. Shah Director L.D.Institute of Indology Ahmedabad First Edition: June, 2000 ISBN 81-85857 - 05-9 Price : Rs. 480/ Typesetting Swaminarayan Mudran Mandir Dharnidhar Printing Press Printer Navprabhat Printing Press, Gheekanta Road, Ahmedabad Tel. 5508631 5509083 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya hemacandra viracita kAvyAnuzAsanam gurjara bhASAyAM bhUmikA-anuvAda-sahitam lA. da. graMthazreNI 123 pradhAna saMpAdaka jitendra bI. zAha saMpAdaka Do. tapasvI nAndI lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda - 380 009 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA. da. graMthazreNI : 123 kAvyAnuzAsanam saMpAdaka DaoN. tapasvI nAndI prakAzaka Do. jitendra bI. zAha niyAmaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda prathama AvRtti : jUna 2000 ISBN 81-85857 - 05-9 mUlya : ru. 480/ : TAIpa seTiMga : zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdira dharaNIdhara prinTiMga presa : mudraka : navaprabhAta prinTiMga presa ghIkAMTA roDa, ahamadAbAda phona : 5508631 5509083 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya AcAryazrI hemacaMdrAcArya viracita "kAvyAnuzAsana" gujarAtI anuvAda sahita prakAzita karatAM ame AnaMda anubhavIe chIe. be varSa pUrve amadAvAdanA vidvAna mitro sAthe pATaNamAM Ayojita hemacaMdrAcArya samArohamAM bhAga levA jaI rahyo hato tyAre prAdhyApaka DaoN. tapasvI nAndI paNa sAthe hatA. temanI sAthe carcA karatAM jANavA maLyuM ke temaNe kAvyAnuzAsanano vistRta gujarAtI anuvAda taiyAra karyo che. meM temane lA.da.bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira dvArA te prakAzita karavA prastAva mUkyo. temaNe mArI vAta saharSa svIkArI lIdhI ane TUMka samayamAM ja kAvyazAstranI paraMparAnI vistArapUrvakanI carcA karatI prastAvanA lakhI graMtha taiyAra karI prakAzana mATe amane Apyo tethI amane AnaMda thayo. A mATe ame temanA khUba ja AbhArI chIe. mULa graMtha kalikAlasarvajJa, kumArapAlabhUpAlapratibodhaka, gujarAtagaurava zrI hemacaMdrAcArye TIkA sahita racyo che. temAM vartamAnamAM lupta evAM aneka kAvyazAstronAM, sAhitya-graMthonAM uddharaNo prApta thAya che. tethI A graMtha vizeSa mUlyavAna banI rahe che. tema ja kAvyazAstranA adhyayana mATe paNa sUtrAtmaka zailImAM racAyela A graMtha saraLa ane subodha hovAthI vibhinna yunivarsiTImAM bhaNAvavAmAM Ave che. tenA pramANabhUta ane vidvattApUrNa anuvAdanI UNapa vartAtI hatI te A prakAzanathI pUrNa thAya che. punaH A graMthanuM prakAzana karavAnI sammati ApavA badala prAdhyApaka DaoN. tapasvI nAndIno AbhAra mAnIe chIe. amane AzA che ke kAvyazAstranA jijJAsuone A graMtha upayogI thaze. julAI - 2000 jitendra zAha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. tapasvI esa. nAndI, M.A. Ph. D. janma :- 22 sapTe. 1933 vizeSa yogyatA: (1) zrImatI nAthIbA suvarNapadaka 1953, guja. yuni. (2) DaoN.nAyaka saMzodhana suvarNapadaka 1973, guja. yuni. (3) bhAratanA rASTrapati dvArA sanmAna, oNgasTa 1990. (4) emeriTasa prophesara, yu.jI.sI., dilhI, phrebu. 1995 zaikSaNika anubhava : jUna 1955 thI jUna 1964, adhyApaka, saMskRta vibhAga, zrI ha.kA. ArTsa kaoNleja, amadAvAda; jUna 1964thI okTo 1996-saMskRta vibhAga, bhASA sAhitya bhavana, guja. yuni., amadAvAda; nivRtta saMskRta vibhAgAdhyakSa ane prophesara, bhASA sAhitya bhavana, guja. yuni., amadAvAda; ('84 phebru. thI '85 Dise., adhyakSa lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira) saMzodhananuM kSetra : saMskRta sAhityazAstra ane saMskRta sAhitya; saMzodhana lekho : - kula 75 thI vadhu saMzodhana lekho ; bhAratanA prasiddha saMzodhana sAmayikomAM prakAzita graMtho : (i) The Origin and Development of the theory of Rasa and Dhvani in Sanskrit Poetics - (Doctoral Thesis) - Pub. - Guj. Uni.1973. dhvanyAloka - locana' - saTippaNa anuvAda ane bhUmikA; prakAzana - guja. yuni. amadAvAda 1973. saMskRta nATakono paricaya; prakAzana-yuni. graMtha nirmANa borDa, guja. rAjaya, amadAvAda AvRtti trIjI, 1996. bhAratIya sAhityazAstranI vicAra paraMparAo; prakAzana - yuni. graMtha nirmANa borDa, AvRtti trIjI, i.sa. 2000. (iv) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mammata's Kavyaprakasa, with sara-Dipika of Gunaratnagani, ullasas I-VI Vol. I, Guj. Uni.1976; critical edition, Mammata's Kavyaprakasa, with Sara-Dipika of Gunaratnagani, ullasas VII-X, vol.-II Guj. Uni. 1984; critical edition; (vi) bhAratIya nATyazAstranI vicAraparaMparAo, yuni. graMtha nirmANa borDa, 1985. (viii) Jinasamudra's Commentary on the Raghuvamsa of Kalidasa; critical edn., pub. Guj Sahitya Akadami; 1989 bharatanuM nATyazAstra, adhyAya 6- abhinavabhAratI sahita; harSavatI TIkA sAthe , guja. yuni. 1979 bharatanuM nATyazAstra, adhyAya 1, 2 ane 6 abhinavabhAratI sahita; cinmayI vyAkhyA sAthe; prakAzana - sarasvatI saMzodhana prakAzana sirIjha, vaoN. 1, amadAvAda;1994 bhAratanuM nATyazAstra, adhyAya -6 abhinavabhAratI sAthe tathA adhyAya 16,18,19, prakAzana - sarasvatI saMzodhana prakAzana sirIjha, vaoN. 2, amadAvAda;1994 Natyasastra of Bharata vol. II, G.O.S. Oriental Institute, critical edition, revised in view of MS. - N; jointly with Dr. V. M. Kulkarni - (in press) (xiii) mRcchakaTika' saMpAdana - sragdharA nAndI, punaH saMpAdana; DaoN. tapasvI nAndI, sarasvatI saMzodhana prakAzana sIrIjha, amadAvAda; 1997 (xiv) Jayanta's "Kavyaprakasa Dipika" Critical Edn, in view of a fi from Hemcandra - Jnana - Bhandara, Patan (N. Guj.) - work in progress (v) "Alamkarikas from Gujarat" - work in progress to be published by the L.D.Institute of Indology, Ahmedabad; (xvi) "Kalidasa and Sanskrit Criticism"- work in progress; (xvii) Vyaktiviveka of Mahimabhatta, Trans.- Intro. in Gujarati - work in progress. (xvi) haima-vADmaya-vimarza, saMpAdana : DaoN. tapasvI nAndI ane DaoN. rAjendra nANAvaTI prakAzana : saMskRta sAhitya akAdamI, '87 A uparAMta DaoN. tapasvI nAndIe sthAnika, rAjayastaranI, rASTriya ane AMtararASTriya seminAro ane konpharansIsamAM bhAga lIdho che tathA vibhAgIya adhyakSa tathA adhyakSa tarIke sevA ApI che. temanA mArgadarzana nIce 14 vidyArthIoe Ph.D. DigrI prApta karI che tathA bIjA teTalA ja vidyArthIoe M.Phil.nI DigrI prApta karI che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA * bhUmikA 1-122 1. kAvyAnuzAsananI nirUpaNapaddhati 1-4 2. adhyAyaH 1 * kAvyalakSaNa vagere kAya prayojana 4, kAvyahetu 4, kavizikSA , kavi samaya 9, kAvyasvarUpa 10, kAvyalakSaNa 10, guNa-doSanuM sAmAnya lakSaNa 10, alaMkArasAmAnyalakSaNa 12, zabdArthasvarUpa 14, gauNI-lakSaNA 15, vyaMgya 18, 3. adhyAyaH 2 * rasavicAra 20- 29 rasalakSaNa 21, rasasvabhAva-rasa aMgenI jJAnamImAMsA 22, rasanI saMkhyA 25, sthAyibhAva 25, vyabhicAribhAvo 26, sAttvikabhAva 27, rasAbhAsa-bhAvAbhAsa 29, kAvyanA prakAra - uttama va. 29. 4. adhyAyaH 3 - doSavicAra 29-74 rasadoSa 31, pada vAkya doSa 36, asAdhutvadoSa 37, vAkyadoSa 37, visandhidoSa 38, adhikAda- 42, uktapada- 43, asthAnapadava 44, pata~rSa- 45, samAsapunarAtattva 46, upahatavisarga- 46, luNavisargava-46, hitavRtta 46, lakSaNayyata 46, azravya 46, saMkIrNatvadoSa 47, garbhitatva 47, bhagnaprakama- 47, kAlavizeSaprama bhaMga 49, ananvitatvadoSa 53, ubhayadoSo 55, aprayukta 56, azlIla doSa 56, asamartha 56, anucitArthatva 56, zrutikaTu 56, avimRvidheyAMza 56, kliSTatva 57, arthadoSa 74. 5. adhyAyaH 4 - guNavicAra u4-93 guNatraya 74, bharatano mata-ojo guNanA saMdarbhamAM 76, prasAda 78, zliSTa 79, zleSa 81, sama(bhArata) 82, samAdhi 84, madhura(bhArata) 85, sukumAra(bharata) 87, udAra 87, arthavyakti 88, pAMca guNo svIkAratI paraMparAno vimarza 90, traNa guNonuM sthApana 91. 6. adhyAya - 5 - zabdAlaMkAro 7. adhyAya : 6 - arthAlaMkAro che. ja Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. adhyAya : 7 bhane 8 nATyamImAMsA - [9] 95-121 nAyaka-nAyikA vicAra 96, svasrI 98, parastrI 98, pratinAyikA 98, sattvaja alaMkAro 88, aMgana - hAva-bhAva vagere 88, sIsA vagere 100, avyanuM sva3palakSI vargI2e 102, bAra rUpako 103, nATakanuM lakSaNa 104, anya rUpaka lakSaNa 108, uparUpako 110, zravyakAvya 118, AkhyAyikA 119, kathA ityAdi 120. 9. upasaMhAra 1210122 prathamo'dhyAyaH maMgalazlokaH 1; kAvyaprayojanam 4; kAraNam 4; kavizikSA 8; kAvyasvarUpam 10; guNadoSayoH sAmAnyalakSaNam 10; alaGkArasya sAmAnyalakSaNam 10; alaGkArANAM samucitaprayogaH 12; zabdArthayoH svarUpam, mukhyaH arthaH gauNaH arthaH 18; lakSyArthaH 20; vyaGgArthalakSaNam, dhvaniH 22; zabdazaktayaH 28; arthasya vyaJjakatvam 28; vyaGgyasya bhedAH 34; zabdazaktimUlaH 34; arthazaktimUlaH 44; rasAdizca 48. 1-55 dvitIyo'dhyAyaH rasalakSaNam 56; rasabhedAH, navarasAH 58; zRGgAraH 58. saMbhoga / vipralaMbha / zRGgArabhedau 62; hAsyaH, hAsyabhedAH, 68; karuNaH 70; raudraH 70; vIraH, bhayAnakaH 72; bIbhatsaH, adbhutaH 74; sthAyino bhAvAH 76; vyabhicAriNaH 78; eteSAM vibhAvAdaya: 82; aSTau sAttvikAH 102; rasAbhAsaH, bhAvAbhAsaH 102; kAvyabhedAH, uttamam, madhyamam, 108; avaram 112. zAntaH, 56-115 tRtIyo'dhyAyaH doSasya vizeSalakSaNam 116; rasAdigatadoSAH 118; aSTaurasadoSAH 124; trayodazavAkyadoSAH 132; aSTau ubhayadoSAH [= padasya vAkyasya ca doSAH ] 160; arthadoSAH 190; doSApavAdAH 208. 116-209 caturtho'dhyAyaH 210-217 guNAH, mAdhuryam; mAdhuryavyaJjakAH 210; ojasaH lakSaNam, ojasaH vyaJjakAH, 212; prasAdaH, prasAdavyaJjakAH 214. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] paJcamo'dhyAyaH 218-249 zabdAlaGkArAH, anuprAsaH 218; lATAnuprAsaH 220; yamakam 222; yamakabhedAH, pAde bhAge ca, 226; citram 230; zleSaH, zleSabhedAH ca, 238; bhASAzleSaH 244; vakroktiH 246; punaruktAbhAsaH 248. SaSTho'dhyAyaH . 218-313 arthAlaGkArAH, upamA, bhedAzca 250; utprekSA, 260; rUpakam, bhedAzcaH 262; nidarzanam 266; dIpakam 268; anyoktiH 270; paryAyoktam, atizayoktiH 274; AkSepaH 280; virodhaH 282; sahoktiH, samAsoktiH 288; jAtiH, vyAjastutiH 290, zleSaH, vyatirekaH 292; arthAntaranyAsaH, sasandehaH 294; apahRtiH, parivRttiH 296; anumAnam 298; smRtiH, bhrAntiH, viSamam, samam 300; samuccayaH, 302; parisaMkhyA 304; kAraNamAlA, saGkaraH 306. saptamo'dhyAyaH 314-351 nAyakAdilakSaNam; nAyakaH, tasya sAttvikAH guNAH, 314; nAyakabhedAH 320; nAyakasya zRGgAritve avasthAbhedAH 322; pratinAyakaH, tredhA nAyikA 324; nAyikAgatabhedopabhedAH 326; avasthAbhedAH 332; pratinAyikA, strINAM viMzatiH alaGkArAH 336; sapta-ayatnajAH alaGkArAH 346. aSTamo'dhyAyaH 352-369 prabandhAtmakakAvyabhedAH, prekSyam, zravyam, prekSyabhedAH nATakAdayaH, 352; prakaraNam, nATikA, samavakAraH 354; IhAmRgaH, DimaH, vyAyogaH 356; utsRSTikAGkaH, prahasanam, bhANaH vIthI 358; geyaprabhedAH, DombikAdayaH 360; zravyakAvyabhedAH, mahAkAvyam 362; AkhyAyikA, kathA 364; campUH, muktakAdiH, 366; kulakam, kozaH 368. pariziSTa-1 370 pariziSTa-2 388 pariziSTa-3 392 pariziSTa-4 399 pariziSTa-5 407 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa.... prastuta graMtha ame, "sadA hRdi vahema zrIhemasUreH sarasvatIm / suvatyA zabdaratnAni tAmraparNI jitA yayA // " (2no janmAvatI) tAmraparNa jenAthI jitAI che evI zrI hemasUrinI zabdaratno janmAvatI sarasvatIne ame sadA hRdayamAM dhAraNa karIe chIe'-AvA 'vitnasarva' AcArya zrI hemacaMdrane samarpita karIe chIe. vAstavamAM je emanuM che e ja emane samarpita karyuM che, kemake, ame to "jignana'' chIe ! ane barbarakajiSNu, tribhuvanagaMDa, siddharAja jayasiMhadeva, purANa-pATaNanarezane A graMtha samarpita karIe chIe kemake, zUravIratA poSavA sAthe temaNe "siddhahema-zabdAnuzAsana' nAme mahAna graMthane hAthI upara ArUDha karI sabahumAna nagarayAtrA karAvI ane vidvAno tathA vidvattAnI paNa kadara karI... ane mArA vahAlA vatana pATaNane, jenI dhULathI mArA mAtA-pitA, dAdA-dAdI, nAnA-nAnI, phoI-phUvA, mAmA-mAmIo, kAkA-kAkI, mArAM bena, mArA mAmA-kAkA-ne ghera janmelAM bhAIbaheno, mArAM patnInA vaDIlo, AtmIyajanono piMDa baMdhAyo; jenI dhULamAM huM bALapaNamAM khelyo, jyAM mArA nAgarabaMdhuo vase che... ane hAlA pATaNavAsIone-pATaNamAM rahIne tamAma jJAti, dharma, liMga tathA saMskAra zobhAvatA sahune saprema, sAdara samarpita. guNAnurAgI tapasvI nAndInAM vaMdana Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pi ca'... kalikAlasarvajJa AcArya hemacandranA kAvyAnuzAsanano paricaya keLavavAnuM AjathI 46 varSa pahelAM (I. sa. 1953-55) zarU thayuM. M.A.nI taiyArImAM A graMtha alaMkArazAstranA eka peparamAM niyata thayelA traNa graMthamAMno eka hato. bIjA bemAM eka 'mocanaH dhvanyAloH' hato ane bIjo graMtha te upamA alaMkArathI zarU karI uttarAlaMkAranI carcAmAM jyAM graMtha adhUro rahI jAya che tyAM sudhIno aMza (eTale lagabhaga 500 mudrita pAnAM), te rasagaMgAdharanA dvitIya Ananano. kAvyAnuzAsananA pahelA pATha pU. rasikabhAI parIkha sAhebanAM caraNomAM zIkhavAnuM sadbhAgya sAMpaDyuM. A graMtha "vive:' bhaNavAno hato. pU. parIkha sAheba dvArA saMpAdita (prathama AvRtti; te vakhate DaoN. kulakarNInA sahasaMpAdanavALI dvitIya AvRtti AvavAnI bAkI hatI) graMthanA pahelA vaoNlyumamAM gujarAtano sAMskRtika itihAsa ane AcAryazrInA jIvana kavana vagereno saMpUrNa paricaya apAyo hato, ane dvitIya vaoNlyumamAM samIkSita AvRtti ane sAthe mArA alaMkArazAstranA bIjA mahAguru pro. AThavaLe sAheba dvArA lakhAyelI thoDI aMgrejI noMdha-ATalI sAmagrI upalabdha hatI. pU. rasikabhAI, jemanAM caraNomAM pAchaLathI mane Ph.D. DigrI mATe zodhaprabaMdha taiyAra karavAnuM sadbhAgya prApta thayuM, temanAM vyAkhyAnono lAbha maLyo ane AcAryazrInA pazciyanI zubha zarUAta thaI. te pachI vacce adhyApana daramyAna kAvyAnuzAsana adhyAya - 1 ane 6bI. e.nI parIkSA mATe niyata thayA te bhaNAvavAno lAbha, vaLI, M. Phil. mAM kAvyAnuzAsana niyata thavAthI te bhaNAvavAno lAbha paNa maLyo. A rIte piracaya saghana thato cAlyo. DaoN. suzIlakumAra De ane DaoN. kANesAhebanA AcAryazrI mATenA abhiprAyomAMthI bahAra AvIne, pU. rasikabhAInA saMskAra keLavIne AcAryazrI vizenA mUlyAMkanamAM taTastha ane samyak daSTi keLavavA mAMDI. daramyAnamAM mArA mitra prA. DaoN. amRtabhAI upAdhyAyane, Ph.D. mATe, AcAryazrInA kAvyAnuzAsanano-AcAryazrI eka AlaMkArika tarIkeno viSaya niyata thayo temAM mArgadarzana ApavAmAM paramAtmAe mane niyata karyo e iSTadevanI asIma kRpA ja huM samajuM chuM. huM ane amRtabhAI, have to pU. rasikabhAI, tathA pU. AThavaLe sAhebanAM darzana vidhivazAt azakya banyAM hovAthI, ane pU. kulakarNIsAheba, mArA trIjA alaMkAra-guru cheka muMbaImAM vase tethI nityasAnnidhya durlabha hovAthI, ame banne bhegA maLI kAvyAnuzAsananA agAdha jJAna-sAgaramAM sAthe taravA ane UMDI DUbakI mAravA prayatnazIla thayA ane tenuM supariNAma te DaoN. upAdhyAyano AcAryazrI aMgeno mahAnibaMdha, je temaNe aMgrejI ane gujarAtImAM prakAzita karyo che. vaLI vacce vacce seminAromAM nimitta maLatAM mane A ja viSayamAM lagabhaga sAta ATha saMzAdhanapatro rajU karavAnI paNa taka maLI. 'kAvyAnuzAsana' to hajIye mAre mATe eka agAdha evo jJAnasAgara ja rahyo che paNa tene mATenuM kheMcANa uttarottara vadhatuM cAlyuM. e jJAnasAgaranA taLiye ane sAme pAra tarIne javAnuM kArya to mArA 'guru-ziSyatrayI' sivAya koInAmAM paNa hoI zake e vAta svIkAravA huM Ajeya taiyAra nathI; paNa kaMIka mArA gurujanonI preraNAthI, to vizeSa pUjya AcAryazrI mATenI pUjya buddhithI, to ethI ya vizeSa ApazrI e ja purANanagarInI rajakaNone zvAsamAM letA hatA jenI rajakaNoe mArA vaDIlo-pUrvajonA piMDane sAkAra karyA hatA, te pATaNapurI purANa mAruM vatana hovAthI, vatanane, vatanamAM vasatA mArA nAgarabhAIone, vatanamAM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasatA mArA tamAma paTaNI bhAI-baheno, jJAti, dharma ke liMganA bheda vagara, sahuno Adara karavA AcAryazrInA kAvyAnuzAsanano gujarAtI anuvAda ane pUrvapIThikA lakhavAnuM yunivarsiTInA saMskRta vibhAganA adhyApaka tarIke eka 'risarca-projekTa' tarIke svIkAryuM hatuM. bIjA projekTa eka yA bIje nimitte AgaLa vadhI gayA, graMtho yunivarsiTIe chApI paNa dIdhA, ane A graMthanuM kArya vilaMbamAM paDyuM, dhIme cAlyuM, paNa cAlatuM rahyuM. chevaTe eka vAra uttara gujarAta yunivarsiTI, pATaNanA saMskRta vibhAge AcAryazrI aMge eka khAsa seminAra yojyo. te vakhate A graMtha pUro thavAmAM hato. svAbhAvika rIte teno saMdarbha Avyo tyAre A graMtha jeno che temane, pU. AcAryazrIne, temanA prazaMsaka pATaNa nareza siddharAja jayasiMhadevane, pATaNane ane pATaNavAsIone samarpita karavAnI bhAvanA jAgI ane tevuM Izvaraprerita hoya tema bolAI gayuM. tyAre tyAM DaoN. jitendrabhAI zAha adhyakSa, lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda, ane hAla tyAM ja mAnArka sevA ApatA pATaNa kaoNlejanA bhUtapUrva AcAryazrI pro. kAnajIbhAI paTela sAheba paNa upasthita hatA. teo banne A saMdarbhamAM mArA ghare padhAryA ane kArya pUrNa karavA protsAhita karyo ane L. D. Institute dvArA te prakAzita thaze tevI AzA ApI. mArA traNe gurujano, ane iSTanI kRpAthI Aje A kArya saMpanna thayuM che. vacce pU. jaMbUvijayajI mahArAjasAhebanA paNa A aMge AzIrvAda prApta thayA hatA. 'sahRdayamanaHprIta' A pravRtti AdarI hatI ane temAM kevI kSamatA meM dAkhavI che te mATe paNa vidvAnuM sahRdayo ja pramANa banaze evI zraddhA sAthe Apa sahunI sevAmAM sadA parAyaNa rahetA, ApanA guNAnurAgI tapasvI nAndInAM vaMdana ane vaLI, A kAryamAM preraNA ane zakti pUrAM pADavA mATe mArAM svajano, sau. harSA, dIkarI sau. cinmayI, vahAlA jamAIzrI DaoN. mayUrabhAI tathA mArA be dohitro ci. pArtha ane ci. mitano AbhAra kema karIne bhulAya ? sAthe pU. rAjayogIjI zrI narendrajInA AzIrvAda prApta thayA che teno paNa ullekha sAbhAra karI laIza. graMtha pUro thavAmAM hato tyAre eka vahelI savAre svapnamAM jaina gurumahArAjanA eka AkhA samUha darzana ApI AzIrvAda ApyA hatA. e divya svapnane divyakRpAnA avataraNa rUpe ApaNe samajIzuM. lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdire A graMtha chapAvI prasiddha karyo, temAM mULa graMtha chApavA muMbaInA mahAvIra jaina vidyAlaye kRpA karI saMmati ApI, e mATe e sahuno, zrI jitendrabhAI tathA zrI kApaDiyAsAheba tathA zrI kAnajIbhAI paTela sAhebano tathA sahu guNIjanono AbhAra. 29-7-'99 guruvAra. (ci. pArthano Happy Birth day) 4, proksarsa kolonI, navaraMgapurA, amadAvAda-9. tapasvI nAndI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA AlaMkArika tarIke AcArya hemacandranI siddhi-maryAdAnuM mUlyAMkana emanA kAvyAnuzAsana'nA saMdarbhamAM vicAravAnuM rahe che. ApaNe "kAvyAnuzAsana'no je pATha ahIM svIkAryo che ane jenA saMdarbhamAM carcA hAtha dharI che te mULa zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaInI pro. rasikalAla parIkha ane pro. DaoN. vI. ema. kulakarNI dvArA saMpAdita dvitIya AvRtti, 1964ne anusare che. A saMsthAe prastuta graMthamAM te mULa pATha chApavAnI anumati ApI te mATe hRdayapUrvakano AbhAra mAnuM chuM. e aMgenI kAryavAhI amadAvAdanI lAda. prAcyavidyAmaMdira saMsthAe pAra pADI te mATe te saMsthAne paNa dhanyavAda. kAvyAnuzAsana' ATha adhyAyomAM vibhakta che ane sUtra-vRtti zailImAM lakhAyelo graMtha che. prathama adhyAyamAM-25, dvitIya adhyAyamAM-59, trIjA adhyAyamAM-10, caturthamAM ane paMcamamAM bannemAM-9, chaThThAmAM-31, sAtamAnAM-para ane AThamAmAM-13 sUtro maLIne kula 208 sUtro che. A vyApamAM saMskRta sAhityazAstranA badhA ja muddAono vimarza karAyo che. maMgala zlokamAM AcAryazrI noMdhe che ke - "praNamya paramAtmAnaM nijaM kAvyAnuzAsanam / AcAryahemacandreNa vidvatprItyai pratanyate // " paramAtmAne praNAma karIne AcArya hemacandra potAnuM "kAvyAnuzAsana vidvAnonI prIti mATe prasArita kare che. AcAryazrIno koIpaNa graMthanI racanA pAchaLano hetu je te viSayanI pUrNa ane zraddhaya mAhitI ApavAno hato. prastuta kAvyazAstrIya graMthamAM paNa temaNe te hetu pAra pADyo che ane te mATe temaNe tristarIya nirUpaNazailI ajamAvI che. temaNe kAvyAnuzAsananA je te muddAone samajAvatAM sUtro racI ane maMgala zlokamAM je Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana zabda - 'prata'no prayoga karyo che te pramANe, temaNe sUtrabaddha vicArono vistAra potAnI svopajJavRtti -"anAvUiDAmaNi"mAM sAdhyo che. A banne arthAta sUtro ane vRttinA saMdarbhamAM paNa temane je vadhu vistAra karavA jevA muddAo jaNAyA, tenuM nirUpaNa temaNe viveka' nAmanI TIkAmAM karyuM. te aMge AcArya noMdhe che ke, "vivarituM kvacid dRbdhaM navaM saMdarbhituM kvacit / kAvyAnuzAsanasyAyaM vivekaH pravitanyate // " spaSTa che ke, A "viveka"nI racanA sAhityazAstranA UMDA marmIo, vivekIone saMtApavA temaNe karI hatI. potAnA graMthonI racanAmAM upara noMdhyuM tema viSayanI pUrNa rajUAta ane spaSTa rajUAtanA uddeza uparAMta, zraddhayatAnuM saMpAdana e paNa AcAryano hetu rahelo che. Ane kAraNe temaNe pUrvAcAryonA mata yathAvat - enA e ja zabdamAM - je te pUrvagraMthamAMthI TAMkyA che. Ane kAraNe emanA graMthonuM - prastuta saMdarbhamAM kAvyAnuzAsananuM - mUlya khUba vadhI jAya che. AcAryazrIe bhAmahAdi AlaMkArikothI mAMDIne emanA najIkanA purogAmIo jevA ke mammaTa, bhoja, mahimA bhaTTa, dhanaMjaya | dhanika, kuntaka, abhinavagupta ane AnaMdavardhananA mULa graMthomAMthI pramANika rIte aMzo uddhata karyA che. AnuM eka supariNAma e AvyuM che ke, rasasUtra uparanI abhinavabhAratI TIkAnA saMpAdanamAM naulI vagere pazcimI vidvAnoe paNa AcAryazrInA pAThane zraddheya gaNI teno svIkAra karI samIkSita AvRttio ApavAno prayAsa karyo che. e ja rIte bhAratanA nATyazAstra adhyAya 7nI anupalabdha abhinavabhAratIno aMza mArA guru pro. DaoN. kulakarNIe "viveka'nI madadathI saMpAdita karavAno stutya prayAsa karyo che. pU. rasikabhAI tathA pU. kulakarNI sAhebe e prayatna AgaLa vadhAryo hota to mahimAnA vyaktivivekanI samIkSAtmaka AvRtti taiyAra karavAmAM khUba madada maLI zakata - ane A vAta ame pratyakSa rIte pro. DaoN. revAprasAda dvivedI(vArANasI)ne paNa karI hatI ke, mahimabhaTTanAM je aneka uddharaNo nirdezapUrvaka ane nirdeza vagara paNa (khAsa karIne doSavicAranI carcAmAM AvuM banyuM che te ApaNe joIzuM.) AcAryazrI Ape che tenI madadathI mahimAnA vyaktivivekanI samIkSita AvRtti taiyAra karavAmAM paNa khUba madada maLI zake tema che. e sivAya sAhityanAM je aneka udAharaNo khAsa karIne kAlidAsanI kRtiomAMthI AcArya Ape che, temanI madadathI kAlidAsa pATha-samIkSAmAM paNa upakAra thaI zake tema che e paNa ApaNe AgaLa joIzuM. paMDita becaradAsajIe A zraddheyatAnI vigatane siddhahemazabdAnuzAsananA saMdarbhamAM paNa upasAvI ApI che. to, ApaNe upara joyuM tema A aSTAdhyAyI kAvyAnuzAsanamAM kula 208 sUtromAM sAhityazAstranA lagabhaga badhA ja muddAonI chaNAvaTa karyA pachI AcArye tenI vistRta carcA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA alaMkAracUDAmaNi'mAM karI. A nAmAbhidhAna phakta adhyAyonI puSpikAomAM ja vAMcavA maLe che eTale, pU. rasikabhAI anumAna kare che ke, kadAca A svapajJaTIkAnuM nAmAbhidhAna graMthakAre pAchaLathI karyuM haze. A sAthe "viveka' e emanI "bRhatI TIkA gaNI zakAya. AcArya ene jyAre 'AvyAnusAranAthe vive:' ema kahe che, tyAre e spaSTa thAya che ke, AcAryazrI mULa sUtro ane alaMkAracUDAmaNine bhegAM maLIne "kAvyAnuzAsana' kahetA jaNAya che. vRtti eTale ke "alaMkAracUDAmaNi'mAM kAvyAnuzAsana "prata' vistArAya che, jyAre "viveka'mAM te "pravita' - vizeSa rIte vistArAya che. vivekanA maMgalamAM A ja vAta pharI kahevAI che ke je kAMI pahelAM lakhAyeluM, AraMbhAyeluM che tenuM vivaraNa karavA vivarituM vad dabai" ane "kyAMka navuM umeravA - "navuM saMmituM svarit' A"viveka'nI racanA thaI che. A rIte e to bahu spaSTa che ke, alaMkArazAstramAM emanA samaya sudhI pravartelI saghaLI vicAraparaMparAonI vizada rajUAta ane temAMnA keTalAka aMzono vistAra | saMkoca tathA parimArjana AcAryazrIne abhipreta che. AthI kAvyAnuzAsana AnaMdavardhananI tathA bhagavAna Adi-zaMkarAcAryajInI prasanna lakhANazailImAM racAyelo, mAhitIprada mULa graMtha banI rahe che, ane viveka' e abhinavagupta, kuntaka, mahimabhaTTa ke evA mUrdhanya AlaMkArikonA vicAronuM dohana | vimarza karato atyaMta pAMDityapUrNa aMza banI rahe che, jene ApaNe uttaravartI appayyadIkSitajI tathA paMDita jagannAthanA graMtho sAthe mUkI zakIe. alaMkAracUDAmaNimAM udAharaNa tarIke 740 zlokaranno uddhata karAyAM che tathA anya graMtho tathA graMthakAronA 67 saMdarbho prApta thAya che, jyAre vivekamAM 624 udAharaNa-zloko tathA anya 201 zAstrIya saMdarbho maLIne kula saMkhyA 1632nI thAya che. alaMkAracUDAmaNi ane vivekamAM 50 graMthakArono nAmollekha che ane 81 graMthono nAmollekha prApta thAya che. pro. parIkha ane pro. kalakarNIe nAmollekha na hoya tevAM udAharaNo vagere sthaLoe kartA | kRtinA sagaDa meLavavA stutya prayAsa karyA che, chatAM haju emaNe bAkI rAkhelA saMdarbhonA sagaDa paNa, khAsa karIne bhojanA sarasvatIkaMThAbharaNa, mahimAnA vyaktiviveka AdimAMthI meLavI zakAya tema che jene mATe ahIM ApaNe prayatna mokUpha rAkhIzuM. joke, jyAM dhyAnamAM AvyuM tyAM ame anuvAdamAM je te zlokanI nIce kauMsamAM AvA saMdarbho umeravAno prayAsa karyo che. chatAM, A vigata judo prayatna mAgI le che e nirvivAda che. vAstavamAM AcAryazrIno A tristarIya graMtha aneka graMthonA svArasya | uddharaNanA AkararatnAkara-jevo che ane aneka nadIonAM jaLa saMgharavA chatAM jema mahAsAgaranuM nijI vyaktitva che tevuM AcAryazrInA A AkaragraMtha vize kahI zakAya. ahIM tahIM vicAronA vimarza, vistAra | saMkoca, parivartana | saMzodhanamAM ja temanI pratibhAnAM ApaNane darzana thAya che. ekalA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana kAvyAnuzAsanane ja najara sAme rAkhIe to paNa AMjI nAkhe tevI temanI vidvattA ane nirabhimAnitA, vyApa ane UMDANa pratyakSa thAya che to emanA dArzanika, vyAkaraNaviSayaka, koza tathA sAhityasRjananA paripAkarUpa graMthonI to vAta ja zI karavI ? koI kAraNa vagara A samartha yogIne "nitrisarvajJa' nathI kahyA, e svayaMspaSTa che. temanI pratibhAnAM darzana je te zAstranA tajJane pade pade thAya che. AcArya abhinavaguptapAda potAnI bharatanA nATyazAstra uparanI "abhinavabhAratI" athavA "nATyavedavivRtti TIkAmAM jaNAve che tema zAstramAM maulika vicAraNA to pUrvaprApta saghaLA jJAnane navA pariprekSyamAM goThavI ApavAmAM rahelI che. 'pUrvapratiSThApitayojanAsu mUlapratiSThAphalamAmananti // ' (pR. 272, nATyazAstra vaoN.1. A.4 thI '92 0. I vaDodarA) pUrvapratiSThApita vicAradhArAonI navI yojanA, nUtana parAmarza, punarmulyAMkana, saMzodhanamAM ja mUlapratiSThA kahetAM maulikatA rahelI che. je mUlya bAdarAyaNanAM brahmasUtro uparanAM Adi zaMkarAcArya, rAmAnujAcArya, vallabhAcArya, nimbArkAcArya ke madhvAcAryanAM bhASyanuM che, athavA je mUlya A ja AcAryonAM gItAbhASyonuM ke zrI aravinda ke bALagaMgAdhara TiLakanA gItAbhASyanuM che, evuM ja udAtta mUlya AcAryazrInA kAvyAnuzAsananuM che. jenI tulanA sauthI najIkanA graMtha tarIke vAgdevatAvatAra AcArya mammaTanA "kAvyaprakAza' sAthe, athavA viSayanirUpaNanI dRSTie AcArya hemacandranA anugAmI aDhAra-bhASA-bhujaMgI-bhujaMga evA vizvanAthanA sAhityadarpaNa sAthe ja thaI zake tema che. ApaNe have AThe adhyAyomAM nirUpAyela viSayonI yatkiMcita samIkSA karavA prayatna karIzuM. eka vAta sadA dhyAnamAM rahevI joIe ke ApaNe je kaMI karIzuM te ghUghavatA mahAsAgaramAMthI mAtra eka aMjali bharavA jevuM ja gaNAze. adhyAya 1- kAvyAnuzAsananA prathama adhyAyamAM nIcenA viSayonI carcA prApta thAya che, jemake, sAhitya kahetAM kAvyanuM prayojana (sUtra 1/), kAvyanuM kAraNa (sUtra 2/4), pratibhAnuM svarUpa (sUtra 2/6, 6), vyutpatti ane abhyAsa (sUtra 27,8), kavi zikSA (sUtra 6/1, 20), kAvyanuM lakSaNa (sUtra 2/22), alaMkAravicAra (sUtra 2/63), alaMkAronuM rasanA saMdarbhamAM mAhAbhya (sUtra 1/24), zabdArtha saMbaMdhavicAra (sUtra 2/25-ra1), ane rasavicAra (sUtra 2/ra6), rasa vyaMgyArthanA eka prakAra tarIke vicArAyo che. jyAre abhidhA, gauNI, lakSaNA tathA vyaMjanA ane bAkInA vyaMgyArtho tenI AgaLanAM sUtromAM AvarI levAyA che. AnI vigate carcA A pramANe AgaLa vadhe che : kAvyaprayojana : AcArya jaNAve che ke, sAhitya | kAvya "AnaMda mATe, yaza mATe ane kAttAnI mAphaka ( priya patnI, preyasI) upadeza mATe racAya che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA lokottara evuM kavikarma te kAvya che. spaSTa che ke, mammaTAcArye arthatkRte, vyavahAravive ane zivetarakSataye e traNa prayojano gaNAvyAM hatAM te AcAryazrIe svIkAryAM nathI ane te aMge teo jaNAve che ke, dhana to bIjI rIte paNa prApta thAya che, ane kAvyamAMthI na paNa maLe ! vyavahArakauzala zAstromAMthI ane anarthanuM nivAraNa bIjA tarIkAothI paNa thAya che tethI A traNane gaNAvyAM nathI. spaSTa che ke kAvyanAM AnaMda, yaza ane prItipUrvakano upadeza--e mukhya prayojano che. AnI AcArye thoDA vistArathI vivekamAM paNa carcA karI che. 5 kAvyahetu - (kAvyAnuzAsana1/4) hemacandra kAvyahetu rUpe kevaLa 'pratibhA'ne ja ullekhe che. pratibhA eTale navanavIna unmeSovALI prajJA. kAvyanuM A pradhAna kAraNa che. mammaTe pratibhAvyutpatti-abhyAsa traNene ekabIjAmAM otaprota rIte eka kAraNarUpe gaNAvyAM hatAM te AcArya nAmaMjUra rAkhe che. emane mana vyutpatti ane abhyAsa 'pratibhA'nA ja saMskArako che. 'pratibhA' mAtrane ja jagannAthe paNa kAvyanA heturUpe svIkArI che. A pratibhA AvaraNanA kSayathI, tathA upazamathI 'sahajA' che, jyAre maMtra, devatAnI kRpA vagerenA baLathI prApta thatI pratibhAne teo 'aupAdhikI' kahe che. A aupAdhikI paNa AvaraNakSaya ane upazamathI pragaTe che. jema sUryane vize, tema prakAzasvabhAvanA AtmAne vize, anukrame vAdaLonI mAphaka jJAnanA AvaraNa vagerethI doSa Ave che. te doSa AvirbhAva pAmelo hoya teno kSaya, ane anudita hoya tenA upazamathI AtmAnA prakAzano je AvirbhAva te ja sahajA pratibhA. vyutpatti eTale loka, lokavRtta, zAstro, mahAkavionA prabaMdho vageremAM nipuNatA. 'viveka'mAM AnI jhINAmAM jhINI vigatonAM udAharaNo apAyAM che. kAvyavid eTale ke kAvyanA sRjana ane AlocanamAM kuzaLa evA kavio tathA sahRdaya(vivecako)nA zikSaNathI arthAt temanA nirIkSaNa nIce kAvyakaraNa vizenI punaH punaH pravRtti te abhyAsa. abhinavagupte locananA maMgala zlokamAM sarasvatInA A--eka ja sikkAnI be bAju jevA----'kavi | sahRdaya' nAme tattvane vaMdanA karI che, teno prabhAva, ane mammaTanI noMdhano prabhAva paNa ahIM vAMcI zakAya che. vaLI AvaraNakSayanI vigata kadAca paMDitarAja jagannAthane 'mannAvaranA vi'nI preraNA Ape che. kavizikSA :- kAvyAnuzAsanamAM (sUtra 1/1-10) kavizikSAno marma sphuTa karAyo che. teno vizeSa vistAra AcArye 'viveka'mAM sAdhyo che. 'kavizikSA'nA saMdarbhamAM rAjazekhare kAvyamImAMsAmAM kAvyaharaNa (plagiarism)(adhyAya 11 thI 13, kAvyamImAMsA) ane kavisamaya(poetic conventions)(adhyAya 14-16, kAvyamImAMsA)nI carcA vistArathI karI che. kAvyamImAMsAnA saMpAdaka (AvRtti G.O.S. trIjI, '34 vaDodarA ) jaNAve che ke, "e noMdhavuM rasaprada che ke, rAjazekharanI pahelAM koIpaNa graMthakAre A viSayane ATalI vistRta rIte carco nathI, jevuM ahIM jaNAya che. kevaLa vAmana ane AnaMdavardhana A viSayane sparze che ane kavione A gardA pravRtti (=kAvyaharaNa, kAvyacaurya) sAme cImakI Ape che. tethI, rAjazekharanA mULa srotane zodhavo muzkela Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana che. anugAmIomAM hemendra kavikaSThAbharaNamAM judI mAhitI sAthe A viSayanI carcA kare che, jyAre hemacandra A traNe prakaraNone kAvyAnuzAsananI TIkA(=viveka)mAM samAve che." (pR. 209, kI.mI., AvRtti e ja). ApaNe rAjazekhara ane AcArya hemacandranA prayatnonI tulanAtmaka samIkSA ahIM vicArIzuM. AcArye noMdhyuM hatuM (kA.zA2/1) ke, kAvyavidonA zikSaNa | zikSAthI, kAvya vize punaH punaH pravRtti karavI te thayo "abhyAsa'. AthI "zikSA" athavA "zikSaNa' e zuM vigata che tenI carcA karatAM AcArya kAvyAnuzAsana /60mAM jaNAve che ke, satoDaNanibandha: mato nibandhaH e thayo niyama'; chAyAghunIvarAyazca zikSA :- eTale "zikSA". arthAt (kudaratamAM) hovA chatAM vastunuM nirUpaNa na karavuM, na hovA chatAM karavuM, amuka ja sthaLa, samaye acUka vigatanuM niyaMtraNa karavuM, chAyA ane upajIvana vagere aMge mAhitI te thayuM zikSaNa. "chAyA' eTale eka kavinI kRtinuM bIjA kavinI kRti sAthe sAmya je biMba-pratibiMba jevuM, citramAM dorelI AkRti jevuM - Alekhyaprakhya, be sarakhI AkRtivALA manuSyo jevuM tulyadehitulya; ke pArakA nagaramAM karAtA praveza jevuM - parapurapravezapratima, hoI zake. A anugAmI kavie purogAmI kavi upara rAkhelA AdhArarUpa '31LIvana' - che. pArakAnI kavitAnI chAyA kahetAM zobhAno Azraya laIne potAnI racanA karavI te. "Adi' zabda sUtramAM prayojAyo che te dvArA pada, pAda (zlokanuM caraNa) vagere saMbaMdhI bIjA kAvya vizenuM "upajIvana" jANavuM. vaLI, "Adi dvArA samasyApUraNa vagere rUpa pravRtti (drills) paNa zikSA'no bhAga bane che. ApaNe noMdhIzuM ke, AcAryo A eka ja muddA-vizikSA mAM "kAvyaharaNa' ane "kavisamaya" e banne muddAono samAveza karyo che. eka vigata spaSTa che ke, A samagra carcAmAM hemacandra rAjazekhara upara moTo AdhAra rAkhe che, tathA aMzataH kSemendrano paNa upayoga kare che. AcArya je te vigatanI vistRta carcA 'viveka'mAM kare che paNa rAjazekhara sAthenI tulanAmAM AcAryanI vyavasthA thoDI UNI Utare che. A carcA thoDI vistArathI karIzuM, jema ke, (pR. 38, A. e ja) vivekamAM teo noMdhe che -chAyA rUti | 3.tharthI tadupanIne viprativivatucatayA | JthA - te pAtu (7-3ra-zloka viveka) yathA - naryAnti nIttaUJo (zloka 34 viveka ) yodda - artha: ra parva (zloka che. bI. e. 22) rAjazekharamAM 'yavAda'-ne sthAne "yathA' che. e sivAyanuM akSarazaH ekarUpa che. paNa mULa muddo e che ke, jema rAjazekharamAM zabdaharaNanI sahu prathama zAstrazuddha carcA Ave che ene badale hemacandra arthaharaNathI AraMbha kare che. tyAM paNa sahu prathama lakSaNa bAMdhyA vagara teo pahelAM udAharaNo ApIne chelle lakSaNa Ape che. rAjazekhare kAvyaharaNanA cAre mukhya prakAronA je avAntara bhedo ApyA che te sUkSmatA paNa hemacandra jALavatA nathI. pratibiMbakalpanI saMkSepamAM carcA karyA pachI hemacandra (pR.14, A. e ja) vivekamAM noMdha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA che, vAste dhyapraravyatayA | trevArthe yathA - gatti thavaktavyAtA.. vagere (zloka 35 viveka). pachI teo noMdhe che yAda - citApa yatra vagere pR. 25, vi. ka. mI. adhyAya 22) . rAjazekhara (pR. 63 kI.mI., G.0.S. A.34)yitADapi vagere tatrevArthe. vagerenI AgaLa vAMce che. vaLI, hemacandra rAjazekharanI mAphaka nathI AlekhyaprakhyanuM lakSaNa bAMdhatA, ke nathI tenI vyAkhyA karatA. AthI hemacandranI noMdha, jema ke, "vAryapradyuta' vagere jANe havAmAM laTakatI hoya tevI lAge che. rAjazekhara ahIM Akho zloka vAMce che je vadhAre tarkazuddha che. e ja rIte, hemacandra "tutyaditulya'nuM udAharaNa Ape che, paNa te pahelAM tenuM lakSaNa bAMdhatA nathI. rAjazekhara (pR. 63 paMkti 20) to, "viSayasya yatra me" vagere dvArA pahelAM lakSaNa bAMdhIne pachI yathA vInAvI. vagere udAharaNa TAMke che. hemacandra nathI viSayano paricaya karAvatA ke nathI samajUtI ApatA, paNa phakta jaNAve che ke, vinunyariMtunyatayA yathA kavInAlI vagere (pR. 21 viveka). A pachI hemacandra (pR.25) ane rAjazekhara (pR.64) ema bannemAM maMtrArthe pratikupanA nAme vagere vaMcAya che. rAjazekharamAM muhuruparatva (fSa) tAvagere vaMcAya che. ahIM saMpAdako (ni) sUcave che. hemacandra "dhatA:' vAMce che, ane pA.TI.mAM (pR. 15) "utA:' noMdha che, je vadhAre sAro pATha che. A to eka vAta thaI, anyatra ghaNe sthaLe upalabdha AvRttio karatAM je te graMthanA vadhAre zraddheya ane pramANika pATha hemacandramAM jaLavAyA che je temanI viziSTa siddhi che ! - rAjazekhara parapurapravezapratima prakArane mUtyeyaM yatra (pR 64) vagere zloka dvArA samajAve che ane tenI pahelAM pratikRddhi vagere vAMce che. hemacandra A badhuM kADhI nAkhe che ane (pR.15 viveka) phakta vat parapurapravezapratiyA | yathA yArati vagere ja vAMce che. A zloka rAjazekhara (pR. 64, e ja) paNa vAMce che. kAvyAnuzAsananA saMpAdako (pro. parIkha | pro.kulakarNI) 3tkRSTa ne sthAne 3gRSTa evo pAThaphera pA.TI. (pR.15, viveka)mAM sUcave che. kAvyamImAMsAnA saMpAdako A batAvatA nathI. kAvyAnuzAsananA saMpAdako pAse vadhAre pAThabhedo che e spaSTa che. A rIte kAvyamImAMsAnA samIkSita saMpAdanamAM paNa hemacandranI upayogitA puravAra thAya che. rAjazekhara (pR.64) ane hemacandra (pR. 15) banemAM maMtrArthe, machiA priyataH vagere ekasarakhuM vaMcAya che. te pachI hemacandra (pU.16) mUrta sthaM catravagere vAMce che je, "parapurapravezapratima prakAranuM lakSaNa che. paNa te kharekhara cAratiya vagerenI AgaLa vaMcAvuM joIe. Ama hemacandramAM A noMdha - yathAsthAne goThavAI che. vaLI, kAvyamImAMsAnA saMpAdako mUrtaye evo pAThabheda pA.TI.mAM (pR. 64) vAMce che je kAvyAnuzAsananA saMpAdako vAMcatA nathI. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana te pachI hemacandra(pR.16)mAM thottara vANIpAM ghatupa prAdhAnyam evuM noMdhe che, je rAjazekharamAM nathI. rAjazekharamAM tatakhyatuSTayanizvanAza vInAM dvAra pAyAH | gamISAM vArthInAmanvatha ya ntavavatvA: vayaH pazcimaza daSTavarArthadarzI | tAdaH grAma zunva:... vagere kAvyamImAMsAnA adhyAya 1ranI zarUAtamAM tathA pR. 64 upara je vigate noMdha vAMcavA maLe che, te hemacandra koI vajUda vagara ja kADhI nAkhe che. AnAthI hemacandranI rajUAta avyavasthita hovAnI chApa paDe che. kAvyAnuzAsanamAM bahu TUMkI noMdha che, joke vivekamAM vistAra sadhAto rahe che. viveka(pR.16)mAM yathottaraM vAmISa, vagere pachI hemacandra koIpaNa vyavasthita paddhati vagara sIdhA "popanIvana yathA' vagere vAMce che. hemacandramAM (pR.16) popaLIvanaM yathA dUraSTizistrIpurad. ' vagere vAMcavA maLe che. vaLI kAvyAnuzAsanamAM pA.TI.mAM "priyA phevatA' evo pAThaphera noMdhAyo che. rAjazekharamAM (adhyAya 11, pR.56) "zabdakaraNa'nI suMdara pUrva samajUtI (paMkti 1 thI pa) apAI che, je hemacandramAM nathI. rAjazekharamAM traNa vagere pachI yathA 2 - mA : pantha, vagere vAMcavA maLe che, je hemacandra paNa vAMce che (viveka pR.16). paNa vivekamAM 'tyavasvA' ne sthAne "muphtI' vaMcAya che jyAre rAjazekharamAM A pATha pA.TI. (pR.56)mAM apAyo che. rAjazekhara zabdaharaNanA pAMca prakAro Ape che, jema ke, pavataH, pAta:, arthataH vRttataH ane pravanthata:. hemacandra A nathI ApatA paNa teo popavana yathA - taMtre yadi vagere ane yathA 2 iMdo smithasara vagere udAharaNo Ape che. A banne rAjazekharamAM vaMcAtAM nathI. kSemendra kavikaMThAbharaNa, dvitIya saMdhimAM zloka 8 ane 9 krame A pagho vAMce che. te pachI viveka(pR.17)mAM AcArya paddhopanIvane yathA, tIvadheva, vagere vAMce che, je rAjazekharamAM (pR.59) vAMcavA maLe che paNa sAthe noMdha che ke, "vaM catArtha proDafpa," tattAva, A padyanA tRtIya caraNamAM rAjazekharamAM sattAdhAnathI che, jyAre hemacandra(pR. 17)mAM turinAmanidhau vaMcAya che ane pAThabheda noMdhAyo nathI. rAjazekharamAM '' mATe "aspRdyate' evo pAThaphera pA.TI.mAM che, jenI noMdha hemacandramAM nathI. te pachInuM padya yathA va tattAvavA vagere banne sthaLe vAMcavA maLe che, paNa hemacandra(pR.17)mAM "ratarAne mATe "pitA" evo pAThaphera pA.TI.mAM apAyo che. e pachI rAjazekhare ApelI vigato hemacandra choDI de che ane sIdhA kUdako mArIne pAtro nIvana yathA, gaLe nirbane. (pR.17) tathA, "yathA vottarArthe, tanvI vari nagaeNta' upara pahoMcI jAya che. rAjazekhara (pR.59) A padya AgaLa noMdha Ape che, jema ke, pad avAthatvaUi ne cIrai ponahara| va | yathA - vagere Ama rAjazekhara ahIM kAvyaharaNa jotA nathI. hemacandra (pR. 17) A pachI - pAvatuSTayopaLIvane tu, paripUrNa vIryameveti na tannadrazyata evI noMdha kare che, je rAjazekharamAM nathI. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA - viveka pU.17 upara hemacandra AgaLa vAMce che ke, mahiprat pIpaLIvanam | yathA - nAzcarya thanAryA vagere ane yathA , panmAnani vagere rAjazekharamAM A zloko fzanaSTapadrazena hara nIce (pR. pa6) apAyA che. rAjazekhara potAnI rajUAtamAM tarkabaddha susaMgatatA darzAve che. jyAre hemacandra AkhI vAta goTALAbharI karIne, Ape che tathA cokkasa nirUpaNakrama sAcavIne ApatA nathI kema ke, teo amuka vigata amuka saMdarbhamAMthI uThAvIne judA ja saMdarbhamAM ghusADI de che. teo kAvyaharaNanA prakArono AraMbha ane anta koI tarkayukta krama sAcavyA vagara ja kare che. hemacandra (pR. 18 viveka) "punIvana yathA ye sarasavatI' vagere vAMce che, jene rAjazekhara (pR. 61) tari tyavAda e noMdha nIce vAMce che. te pachI hemacandra ane rAjazekhara bannemAM yathA 2 - mayaM travyo vagere vaMcAya che. rAjazekharamAM 'tri' ane "sadaMza' mATe pA.TI.mAM anukrame "vatra' ane "savaMza' pAThabhedo vAMcavA maLe che je hemacandramAM nathI darzAvAyA. A pachI hemacandra rAjazekharanI noMdha TAMke che, jemake, (pR. 18, viveka) "3yo carthAntarasaMntiA : 1 pratyafmajJAnti vatte 2 paNa ta80 ...... yuH rUti yAyAvarIyaH | nAstra: vina: " vagere noMdha choDI de che. rAjazekhara adhyAya 12 ne aMte kavionuM vargIkaraNa (pR. 62) Ape che je hemacandra ApatA nathI. A pachI, hemacandra (viveka, pR.18) noMdhe che ke, navamuvi na mavati - dilyuM thayanti puna: titipAna vagere vagere pachI, "tyAkya - athaviiita - yakSaprasidhaH prasididhamAnadaM vagere .. kRti avantilundarI !' evuM AcArya vAMce che. paNa A rajUAtamAM koI tArkika krama sacavAyo nathI. rAjazekhara pAdaharaNanA badhA prakAro samajAvIne (pR. 56, 57) jaNAve che, 'Avamosamanvaye (pAThabheda sampanthanAnuM) mevA. '' pachI noMdhe che "nazvimukyuM avantikundarI" | ApaNe kadAca ema vicArI zakIe ke hemacandranA vivekamAM kAvyaharaNanA bhinnabhinna prakAronAM udAharaNone yogya kramamAM rAjazekhara pramANe goThavIne vivekanA A aMzanuM punaH saMpAdana karI zakAya. avantisundarInA mata pramANe hemacandra 'nivazvabhUmi' vAMce che, jyAre rAjazekharamAM 3che(sU) 1vaMcAya che. hemacandramAM sAco pATha jaLavAyo che. paNa hemacandramAM 'kropanivasthanamUttamidra' (aa. mI. pR. 17) ne sthAne 'snecchitopanivemadra' vaMcAya che. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kAvyAnuzAsana rAjazekharamAM pA.TI.mAM darzAvela 'vamarameta' hemacandra mULamAM vAMce che jyAre rAjazekhara 'vamarame' vAMce che. hemacandra pR. 18 para traNa zloko TAMke che, jema ke, nAra:' vagere. je rAjazekhara prakaraNa 12ne anta (pR. 61, 62) sAcA sthAne vAMce che. hemacandra, saMvardhakoDapara: vAMce che, jayAre rAjazekhara 'saMvoDapara:' vAMce che. A pATha hemacandramAM (pR. 18 viveka) pAdaTIpamAM vaMcAya che. hemacandra (viveka, pR. 18,19) "samIpUrAdhA rUti' - tathA 'padrasamasyA yathA'.. vagere vAMce che. rAjazekharamAM 'fmannAthanAM tu pAnAmena pAnAnvayanuM vitvameva, yathA - mida Hipa daSTao' vagere (pR. 60) vaMcAya che. hemacandranI noMdha, jema ke, "mR tsada: pannAyate [ vAM rAvaLa hataH]' vagere rAjazekharamAM nathI jaNAtI. rAjazekharanA 'mida mipita na'ne sthAne hemacandramAM 'mipi jhima' vaMcAya che. pR. 20, vivekamAM hemacandramAM "prat vIcAryazUnyavRttApyAso kathA'.... ane pachI kavikaMThAbharaNamAMthI lIdhelAM udAharaNo vAMcavA maLe che. ahIM hemacandra kSemendrane anusare che. anne hemacandra noMdhe che. (pR. 20, viveka) parva mahAvAkyarthavarvAparata (pAThabheda 05rakSA) kAvyapAThIdyA: fzakSA aspRhya: | pachI teo noMdhe che ke, "fuM vAcyuM... mAtaroDaNI vitvazu' je rAjazekharamAM (pR. 49) vAMcavA maLe che jyAre teo "vivaryAnI carcA kare che. hemacandramAM A zloka - yathAsthAsthita jaNAya che. pR. 21, vivekamAM hemacandra kavisamaya aMge carcA karatAM satoDA sAmAcInivaLyo yathA vagere noMdhe che. ahIM paNa hemacandra dvArA rAjazekharanI rajUAtanI vyavasthA sacavAtI nathI. A carcA ApaNe vistArathI eTalA mATe karI ke, hemacandra "vizikSA'no muddo 'AvyajJazakSA abhyAsaH'nA saMdarbhamAM yogya rIte gUMthyo che paNa temanI rajUAta mULa rAjazekharanI sarakhAmaNImAM suvyavasthita jaNAtI nathI. ApaNe vivekanA A aMzane jarUrI sthAnaphera karI pharI saMpAdita karavAnuM sAhasa vicArI zakIe. kAvyahetunI carcA karyA pachI AcAryazrI kAvyanA svarUpanI carcA hAtha dhare che. sUtra /12mAM teo kAvyanuM lakSaNa TAMke che. kAvya lakSaNa - hemacandra pramANe kAvya evA "zabda ane artha' che je 'gopI' doSa vagaranA, "sALo' guNavALA, ane "sAlArI' alaMkAravALA - paNa hoya che. hemacandrano abhigama spaSTa che ke, kAvya sAlaMkAra ja hoya, paNa kyAreka alaMkAra vagaranA zabdArthonuM kAvyatva banI zake e zakyatAne batAvavA ja lakSaNamAM 'va' zabda sAmela karAyo che. vivekamAM (pR. 33) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA hemacandra jaNAve che ke 'niratnAro' dvArA evuM paNa sUcavAya che ke, kAvyamAM guNo avayaMbhAvI che, kema ke 'mananatamapi guNavat vava: svate' (viveka, pR. 32) ane ratna tapa nivi ne te' | ApaNe AcAryanA kAvyalakSaNanI vizeSa parIkSA karIe tyAre je nirvivAda siddha jaNAya che e vAtanI noMdha laIzuM ke, hemacandranA kAvyalakSaNa upara mammaTano prabhAva to che ja, paNa sAthe guNone kAvyanA nityadharmo ane alaMkArone kAvyanA anityadharmo mAnatA vAmanano paNa prabhAva spaSTa che ane mammaTanA 'mananatI punaH vavApi'ne sthAne alaMkAronI upasthitine vizeSa bhArapUrvaka apanAvatA 'sAbhAra '' evA prayoga pAchaLa kuntakanA "sAta rasya vyatA na punaH vyartha anAro 'no paNa bhAra cokhkho vAMcI zakAya che, hemacandra "zabdArthane kAvya kahIne bhAmaha, vAmana, rudraTa, AnaMdavardhana, abhinavagupta, kuntaka tathA mahimAnI paraMparA AvakArI che jeno prabhAva anugAmI vAbhAdi tathA jayadeva, vidyAdhara, vidyAnAtha vagere upara paNa paDyo che. guNa-doSanuM sAmAnya lakSaNa : kAvyanA lakSaNamAM "guNa" "doSa' evI paribhASAmAM prayojita thaI che eTale AcArya hemacandra temanuM sAmAnya lakSaNa bAMdhavAnuM tarkazuddha valaNa apanAve che. e rIte kAvyAnuzAsana 1/1ramAM "guNa" ane "doSa'nuM sAmAnya lakSaNa vAMcavA maLe che te pramANe, "rasanA utkarSa ane apakarSanA hetu te thayA (anukrame) "guNa" ane "doSa'. ahIM vaLI pAcho rasa' evo pAribhASika zabda prayojAya che teno khyAla rAkhIne AcAryazrI alaMkAracUDAmaNimAM pahelI ja noMdha e umere che ke, "rasa'-e AgaLa upara jenuM svarUpa kahevAnAra che te (vigata)". AcArya hemacandra 2/22 sUtramAM ja e vAta paNa pahelethI ja spaSTa karI de che ke, "guNa" ane "doSa'no sIdho saMbaMdha "rasa" joDe ja che, paNa "bhakti' kahetAM 'upacArathI - metaphorically speaking -athavA in a secondary sense--amukhya arthamAM guNa | doSane zabda | arthanA dharmo gaNI zakAya. A vAta khUba ja mahattvanI che. mammAcAryo AnaMdavardhanane anusarIne guNone 'nAtmanaH rasya dhama:' kahyA hatA, tathA doSane "murArtha tiH' rUpe gaNAvIne pachI "mua' eTale rasa' evuM kahyuM paNa spaSTa rIte guNadoSano sIdho saMbaMdha "rasa' sAthe joDI Apyo na hato. TUMkamAM je saMdigdha hatuM te hemacandrAcArye cokhkhA zabdomAM mUkI ApyuM; alabatta "guNa'nA svarUpa vize- te zabdArthanA ja dharma che, athavA temaja gaNavA joIe ke kema enI- avaDhava to AnaMdavardhanathI mAMDIne cheka sudhI cAlu rahI che. guNonI samajUtI dhanaMjaya | dhanika, mammaTa vageremAM cittanA vistAra, vikAsa, vikSobha vagere dharmo sAthe joDIne ApavAnA prayAsamAM eka niSpanna e paNa nIkaLyuM ke A rIte, arthAt ceto dharma, cittAvasthA rUpe to guNa rasAnubhUtinA pariNAmarUpe AvirbhAva pAme che to temane zabdArtha sAthe kema karIne goThavavA ? jyAre mammaTamAM je te guNanA vaiyaktika lakSaNamAM tene je te cittasthitinA kAraNarUpa batAvAya che ane e rIte to te rasadharmane sthAne zabdArthadharma ja gaNI zakAya tevuM tArkika tAraNa paNa nIkaLe che. jo ke, amuka ja prakAranI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ra kAvyAnuzAsana varNaracanAno saMbaMdha je te guNa joDe Akasmika che evuM AnaMdavardhana tathA mammaTanuM sUcana vaLI temane zabdArthanA dharmo rUpe kevaLa upacArathI ja joDavA tarapha jhUke che. Ama A muddAo vize pravAhI paristhiti to rahI ja che. jo ke, jagannAthe to aneka rUDhionA bhaMgamAM netRtva lIdhuM che tema ahIM paNa 'guNane zabdArtha dharma ja mAnavAnuM sUcavyuM che. AcArya hemacandra sUtra 2/12 upara noMdhe che tema guNo te rasanA utkarSa hetuo che ane doSo te rasanA apakarSa hetuo che. teo spaSTa jaNAve che ke guNa ane doSa banne rasanA ja dharmo che - te 2 rasadhaiva thaH; paNa upacArathI (metaphorically) temane tenA upakAraka evA zabda ane arthanA dharmo kahevAya che. ahIM vivekamAM (pR. 34) AcArya mammaTanA ullAsa 8nA zabdono paDagho pADatAM noMdhe che ke upacArathI vagere (dvArA ema samajavAnuM ke, "mAra vacce zUra:' "Ano dekhAva ja zUravIrano | mardano che." emAM zaurya(rUpI AtmAnA dharma)ne upacArathI tenA abhivyaMjaka evA zarIra vize vyavahata karAya che te rIte zabda ane arthanA mAdhurya vagere (gaNo) che, evo artha thayo. mULa alaMkAracUDAmaNimAM carcA AgaLa calAvatAM AcArya noMdhe che ke, guNa tathA doSanuM rasAzrayatva anvaya-vyatirekathI siddha thAya che. jemake, jyAM doSa che tyAM ja guNa che, ane doSa amuka khAsa rasanI bAbatamAM jaNAya che, nahi ke zabda ane artha vize. jo (doSo) zabdArthanA hota to bIbhatsa vagere (rasonA) saMdarbhamAM "kaSTatva' vagere doSo guNarUpa na jaNAta ane hAsya vagere(rasonA saMdarbha)mAM azlIlatvAdi (doSa guNa rUpa na jaNAta) ane A doSo anitya che, kema ke, je aMgI rasa vize te te doSo dekhAya che, te badhA te aMgI rasanA abhAvamAM doSarUpa nathI jaNAtA, mAtra je te aMgI rasa hotAM ja te doSarUpa che. A rIte anvaya ane vyatireka pramANothI AcArya siddha kare che ke guNa ane doSano rasa ja sAco Azraya che. AcArya ahIM ATalI ja carcA kare che kema ke, doSanI vizeSa carcA tRtIya adhyAyamAM pUrA vistArathI ane guNanI vizeSa carcA caturtha adhyAyamAM vistArathI temaNe AvarI lIdhI che. ApaNe paNa je te saMdarbhamAM je te vicAranI vistRta carcA karIzuM. alaMkAra : sAmAnya lakSaNa - AcAryazrI 1/2rUmAM A ja rIte alaMkAronuM sAmAnya lakSaNa bAMdhatAM jaNAve che ke, (1/63) "aMgane AdhAre rahelA te thayA alaMkAro". AcArya e vAta bahu cokhkhI rIte samaje che ane samajAve che ke, rasa e aMgI | AtmA che ane "zabdArtho"-zabda ane artha-te kAvyanA "aMga' | zarIra che. te aMga kahetAM zabda | artha upara Azrita-temane AdhAre rahetA dharmo te thayA alaMkAro. Ama alaMkAro zabdagata ane arthagata ema vibhAjita che te ApoApa siddha thAya che ane pAMcamA adhyAyamAM 29 arthAlaMkAronI vizeSa carcA temaNe karI che. AcAryazrI jaNAve che ke, rasa hotAM alaMkAro kyAreka tene upakAraka Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 13 eTale ke rasotkarSaka bane che, kyAreka anupakAraka paNa thatA jovA maLe che. rasano kAvyamAM abhAva - hoya to to A zabda-artha-gata alaMkAra mAtra vAcya (= artha) ane vAcaka(zabda)nI suMdaratAmAtramAM pariName che. AnaMdavardhane potAnA vyApaka evA vyaMjanA-dhvani-rasa siddhAMtamAM badhI ja prApta kAvyazAstrIya paraMparAno Adara karIne temanI punaryojanA karI hatI. e rIte temaNe "alaMkAra tattvane paNa, jo te aMgI evA rasa vize anukULa hoya-rasaparaka hoya, ane rasanirUpaNanA kavinA udyamanI sAthe sAthe svAbhAvika rIte vaNAIne kAvyamAM sAkAra thatuM hoya to tene temaNe guNa vagerenI mAphaka ja kAvyanA "aMtaraMga dharma' rUpa gaNyuM hatuM. 'teSAM hindu rAmaphrI' A AnaMdavardhananA prasiddha zabdo che. A ja vicAradhArAnI sUkSmatAno pratighoSa karatAM kuntake nArI vyatA, ne punaH vyistha matadAro :' evo abhiprAya uccAryo hato. arthAta kAvyanI sAthe ja alaMkAra, karNanA kavacakuMDaLanI mAphaka, sahaja rIte avatare che. bALaka janma pachI kaMdoro vagere paherAvIe e rIte kAvyanuM nirmANa thAya pachI, kavi alaMkAro caDAvato nathI. vAstavamAM kAvya "akhaMDabuddhisamAsvAdya' vigata che. "jhAMjhara alakamalakathI" Ave che ane vahAlo tene pagamAM paherAve che. arthAt kAvya alaMkArAdithI maDheluM ja rUmajhUma karatuM uparathI avatarita thAya che. bhoja paNa A ja vAta svabhAvodita, vakrokti ane rasoktimAM vAmane tribhAjita karatAM ApaNA dhyAna upara lAve che. A saghaLI vicAradhArAono marma hemacandrAcArye barAbara grahaNa karyo che tethI AnaMdavardhana pramANe temaNe paNa alaMkAra kyAre " wyu$" bane, kyAre rasanirUpaNa sAthe svAbhAvika rIte vaNAIne Ave, enI carcA /24mAM AvarI lIdhI che.. AcAryazrI sUtra /14mAM jaNAve che ke, alaMkAro tyAre rasopakAraka thAya che, jayAre temano viniyoga rasaparaka rIte, yogya samaye temanuM grahaNa athavA tyAga karavAmAM Ave tyAre, temano jarUratathI, arthAt rasacarvaNAnI jarUratathI vadhAre 'ti-nirvAda' na karavAmAM Ave, ane kadAca che ne atinirvAha karAya, vadhAre lAMbo kheMcAya, to paNa rasane vize aMgarUpa jaNAya e rIte nirUpAya tyAre alaMkAro rasopakAraka bane che. A rIte thatuM alaMkAranirUpaNa rasopakAraka bane che, rasane bAdhaka nahi, athavA taTastha rUpe paNa nahi. 'aMgane Azrita' evuM je kahyuM hatuM tene vize vivekamAM hemacandra noMdhe che ke (pR.24,35) eno artha e che ke, je aMgI evA rasamAM astitva dharAve che te thayA guNo. A ja guNa ane alaMkAra vacceno bheda | viveka che. AthI, zauryAdi jevA te guNo, ane keyUrAdi jevA te alaMkAro evo viveka kahIne (mammaTAcArye) A banne vacce saMyoga ane samavAya dvArA bheda che ema kahyuM che. arthAt zaurya vagere dharmo, je AtmAnA dharmo che, tenA jevA guNo rasa rUpI AtmA sAthe samavAya saMbaMdha dharAve che jyAre keyUra vagere jevA alaMkAro te saMyoga saMbaMdha dharAve che. AthI, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kAvyAnuzAsana mammaTAcAryane anusarIne hemacandra paNa ubhaTanA bhAmatavivaraNanA e vidhAnane tiraskAre che jemAM udbhaTe guNa ane alaMkAra bannenI samavAya saMbaMdhathI sthiti svIkArIne samavAya | saMyoga evA saMbaMdhabhedane nakAryo hato. hemacandra (pR. 35) vivekamAM jaNAve che ke kAvyanuM sRjana karanArAo saMdarbhomAM eTale ke je te racanAomAM alaMkAro goThave che ane dUra kare che, nahi ke guNo. vaLI, alaMkAronA dUra karavA ke mUkavAthI vAkyamAM anukrame doSa ke paripoSa thato nathI. A vAta teo udAharaNothI zabdagata tathA arthagata alaMkAranI bAbatamAM samajAve che. teo jaNAve che ke, guNone to dUra karavA ke jamA karavAnuM saMbhavatuM nathI, kema ke te svAbhAvika che). AthI vAmane je viveka tAravyo hato ke, kAvya zobhAnA kAraka dharmo te guNo ane kAvya zobhAne vadhAranArA 'tizayatava:' te alaMkAro--A vAta paNa TakatI nathI. vAmananI vAta vyabhicArI hetuvALI jaNAya che. kema ke, toDatama' vagere udAharaNamAM prasAda, gleSAdi guNo hovA chatAM kAvyavyavahAra pravartita thato nathI, ane 'pa viSNutA' vagere udAharaNamAM kevaLa ulTekSA alaMkArathI ja ane nahi ke, traNa ke cAra guNonI hAjarIthI kAvyavyavahAra pravartita thAya che. Ama, vAmane guNAkAraviveka tAravyo che tene AcAryazrI radabAtala gaNe che. mULa sUtra 2/24nA saMdarbhamAM AcAryazrI zAkuntala(1/ra0)mAMthI udAharaNa TAMkIne jaNAve che ke, "valApa dafchuM.' vagere zlokamAM bhramara-svabhAvokti rasaparaka rIte prayojita alaMkAra che, tethI te rasopakArI che. alaMkArano bAdhaka rIte prayoga thayo hoya tenA udAharaNamAM teo ratnAvalI 2/16 TAMke che ane jaNAve che ke ahIM rasane sthAne "paDayA rUva'mAMno unmekSA alaMkAra aMgI banI gayo che ane eno anugrAhaka zleSa alaMkAra karuNane ucita evA vibhAvo tathA anubhAvo sAthe joDatAM bAdhaka rUpe jaNAya che, nahi ke prakRtarasa vize upakAraka. 'vanApA 1io' vagerenI vizeSa carcA temaNe vivekamAM karI che. AcArya hemacandra nodhe che ke, 'tInIvadhUtapa/0' vagere (ratnAvalI 28) udAharaNamAM alaMkArano prayoga taTastha rIte-nahi upakAraka ke nahi bAdhaka-thayelo jaNAya che. citramAM dorelI sAgarikAne joIne jenA manamAM abhilASa jAgyo che tevA vatsarAjanI A ukti jANe ke taTastha vaktAnI-premathI bhIMjAyelA manavALAnI nahi-hoya te rIte kavie racI che. AthI zleSathI anugRhIta upamAlaMkAranA prAdhAnyathI prastuta rasa gauNa banAvAya che kema ke, kavinI tene mukhya svarUpe ghaDavAnI icchA ja nathI. . A pachI yogya avasare grahaNanuM udAharaNa paNa ratnAvalI 2/4 '-3motiio' vagere teo TAMke che, jemAM upamA ane teno anugrAhaka zleSa AgaLa thanArA ISyavipralaMbha rasanI carvaNA vize Abhimukhya karAvato jaNAya che ane rasopakArI che. anavasare-kasamaye-alaMkAranuM grahaNa "vAtAdhAratayA" vagere udAharaNathI teo samajAve che. e ja rIte AraMbhamAM grahaNa ane lAMbu Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 15 kheMcyA vagara samayasaranA parityAganuM udAharaNa AnaMdavardhanamAMthI AcArya TAMke che, jema ke "jhurva narva' (hanumannATaka 5-4) vagere evuM jyAM nathI, arthAt samayasara alaMkAra choDI devAto nathI tyAM rasabhaMga thAya che, jema samayasara pATo na badalatI relagADI akasmAta karI bese tema, ane tenuM udAharaNa che "-AjJA za0' vagere (bAbarAmAyaNa 1-36, pR. 39). alaMkArano atyaMta nirvAha na karavAthI rasapuSTi thAya che enuM udAharaNa AnaMdavardhana pramANe teo amaruzataka (zloka 9) #opAt komanna, vagere dvArA Ape che. AcArya tenA TippaNamAM AnaMdavardhananA ja zabdo TAMke che "satra rUpamAdhyanibUTuM -' jo ke "rasopArI' e zabda umere che. A rIte, badhI ja paristhitionAM suMdara udAharaNo TAMkI alaMkAronA samucita viniyoga aMgenI sUtra 1-14nI vigatanI AcArya puSTi karI che. zabdArtha svarUpa-A rIte doSa, guNa tathA "alaMkAra"no sAmAnya khyAla ApyA pachI "adoSa, guNavALA, alaMkAravALA paNa zabdArtho te kAvya" e lakSaNamAMnA "zabdA padamAM AvelA "zabda" ane "artha"nuM svarUpa samajAvatAM hemacandra jaNAve che ke, "mukhya, gauNa, lakSya ane vyaMgya arthone bhede karIne mukhya, gauNa, lakSaka ane vyaMjaka evA zabdo (prApta thAya che). (sUtra 2/21) mukhyArtha jeno viSaya che. te thayo mukhya zabda, gauNArtha jeno viSaya che te gauNa zabda, lakSyArtha . jeno viSaya che te lakSaka zabda ane vyaMgyArtha jeno viSaya che te vyaMjaka zabda evuM samajAvIne samagra carcA AnaMdavardhana | abhinavagupta | mammaTa vagere dhvanivAdI AcAryone anusarIne hemacandra Ape che. A saghaLI zabdArthasaMbaMdha vicAraNA sUtra 15 thI 22 sudhImAM teo kare che. sUtra 1/22mAM vyaMgyanuM svarUpa zabdazaktimUla tathA arthazaktimUla, evI samaja ApI sUtra 123mAM nAnArtha zabdamAM saMsarga vagerethI mukhyavyApAra tathA mukhyArthabAdha vagerethI arthaniyaMtraNa thatAM mukhya zabda jayAre vastu ke alaMkAranI vyaMjanA kare athavA amukhya zabda vastunI vyaMjanA kare tyAre zabdazaktimUla vyaMgya prApta thAya che tevuM teo noMdhIne sUtra 1-24mAM arthazaktimUla vyaMgyanI samajUtI Ape che. A saghaLuM lagabhaga pUrvaprApta dhvanivAdI paraMparAnusAra che, jo ke, gauNArtha ane gauNIvRttino binajarUrI svIkAra AcAryo karyo che te kahe che. A saghaLI carcA paryApta ane spaSTa udAharaNo sAthe rasALa zailImAM hemacandra kare che. gauNI | lakSaNA :- gauNI (sUtra 1/17) ane lakSaNo(sUtra 118)nI carcA thoDI vadhu dhyAnArha che. mULe "gauNa" vRttino mImAMsAzAstramAM nirdeza che. AnaMdavardhana tene svataMtravRttirUpe vajana ApatA nathI. mammaTe "gauNI lakSaNA" je guNa upara AdhArita che, jemAM sAdaDyAdi saMbaMdho abhipreta che, tene lakSaNAnA prakArarUpe nirdezI che ane AthI "gauNI"vRttine svataMtra rIte svIkAravAno prazna ja kAvyaprakAzamAM Ubho thato nathI. hemacandrAcArye, phakta emane ja khyAlamAM hoya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 6 kAvyAnuzAsana tevAM kAraNothI "gauNI" vRttino lakSaNAthI svataMtravRttirUpe svIkAra karyo che. vAstavamAM gauNI ho ke lakSaNA, bannemAM koI ne koI saMbaMdhathI mukhArthano bAdha ane amukhArthanuM grahaNa ja abhipreta che eTale "gauNIne lakSaNAnA ja peTAbheda tarIke svIkAravI e ja yogya che. gauNIne lakSaNAmAM aMtarbhAvita karavAnI pUrI kSamatA hovA chatAM tene svataMtra vRtti tarIke svIkAravAmAM, sivAya ke gauravadoSa, koI vAta siddha thatI nathI. astu. hemacandra "gauNI"no je khyAla bAMdhyo che te nIce pramANe che. vAstavamAM A gauNInAM udAharaNo "gauNIlakSaNA" ane "lakSaNalakSaNA''mAM samAI jAya che e nirvivAda che. sUtra 1-17mAM teo jaNAve che ke, "mukhyArthano bAdha thatAM nimitta hotAM, (= "tadyoga hotAM) ane prayojana hotAM bheda athavA abheda dvArA Aropita artha te che gauNa artha". ahIM "= tadyoga mATe AcArye "nimitta" zabda prayojayo che e spaSTa che. teo noMdhe che ke "narvAhIza:" ane "oNrevADatha{" vageremAM, mukhArthano arthAt "gau' eTale "sAsnA" kahetAM gaLAnI godaDI vagerethI yukta prANIvizeSa, evA "gau" zabdanA mukhArthano pratyakSa vagere pramANathI bAdha thatAM = eTale ke "vAhIka" kahetAM mAla upADanAro majUra to ApaNane cokhkhI najare mANasa ja dekhAya che, tethI tene jyAre koI "sAva, baLadiyo che !" evuM kahe tyAre pratyakSapramANathI tenuM baLadiyApaNuM bAdhita thayuM kahevAya - tyAre sAdazyanA saMbaMdhathI, eTale ke baLadamAM ane A majUramAM kAma karavAnI eka sarakhI dhImAza, potAnI sUjhano abhAva vagere sarakhA dharmo hovAne kAraNe je "sAdazya" saMbaMdha baMdhAyo tene kAraNe, majUrane "baLada" kahyo. have tevuM kahevA pAchaLa prayojana-go vyakti ane vAhIka vyakti vaccenuM sAdRzya sUcavavuM, tenI pratIti karAvavI--e rUpe raheluM che. A mATe Aropya vigata-vAhIka, ane AropramANa vigata go-vyakti e banneno spaSTa rUpe judA judA zabdothI nirdeza karavo te thayo "bena mApa:" temAM Aropano viSaya vAhIka-vyakti ane AropyamANa viSayI go-vyakti banneno spaSTa nirdeza che. kyAreka "revADa jU"--"A to baLada che baLada !" evA vidhAnamAM go-vyakti ke je AropyamANa viSayI che teno nirdeza to che, paNa "vAhIka" vyaktino nirdeza nathI. jo ke, "A" evo moghama nirdeza to che ane tene sudhAravA ApaNe, "sAva baLadiyo che baLadiyo !" evuM vidhAna paNa banAvI zakIe. to A prakArano nirdeza te -bephTa thI karelo nirdeza gaNAya. have AvA nirdeza pAchaLanuM prayojana eTaluM ja ke A majUramAM go-vyakti jevI jaDatA, buddhimAMghatA vagere dharmo ekasarakhI rIte hAjara che. ahIM viSaya upara viSayIno eTale ke viSayanA arthano Aropa thAya che je vAstavamAM tevo nathI, kema ke pratyakSapramANathI ApaNe vAhaka | majUra | vyaktine ziMgaDA, sAsnA vagere vALo baLadiyo to kema karIne kahI zakIe ? tethI je tevo nathI - 'tathAbhUtaH' tene tevo 'tathAbhUta:' Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA darzAvavA arthAt tevo | baLada jevo che, e rIte nirNaya | adhyavasAya tAravavA A Aropa thAya che. te atathAbhUta artha tathAbhUta rUpe uparanA saMdarbhamAM adhyavasita kahetAM nizcita karAya te thayo "gauNa" artha. ahIM A artha vAhIka-Aropano viSaya-nA guNadharmothI AvI paDelo che mATe tene "gauNa" kahyo che. tevo "gauNa" artha ApanAra zabda paNa "gauNa" kahevAya tevuM AcArya samajAve che. gauNano artha upacarita-metaphoricalnsamajavAno che. ahIM sAdezyarUpe nimitta kahetAM tadyogathI "bheTa" dvArA AropitanuM udAharaNa te vahI:; je rUpaka alaMkAranuM bIja che ema AcArya noMdhe che. A udAharaNa pote rUpakAlaMkAra nathI kema ke, koIpaNa udAharaNane "alaMkAra''nuM nAma to tyAre ja maLe jyAre te 'hRdya' kahetAM ramaNIya hoya. tethI A udAharaNa "rUpaka" che, paNa rUpakAlaMkAra nathI. upamA alaMkAra(sUtra 6-1)ne samajAvatAM AcArya A vAta noMdhe che ke "gha' eTale, "sadayanA hRdayane AhlAda Ape tevuM." A "hRdya" vizeSaNa kevaLa upamAnI bAbatamAM nahi, paNa dareka alaMkArane lAgu pADavAnuM che 'dya pradai = pratyanAramupatikate ' jagannAthe ahIMthI paNa preraNA meLavI hoya te zakya che, jayAre temaNe kAvyanA lakSaNamAM "ramaNIya" vizeSaNa joDyuM ! abhedanuM udAharaNa "revAyam' che, jemAM viSayano nirdeza nathI hoto, arthAta tenuM viSayI dvArA saMpUrNa "nigaraNa" kahetAM "adhyavasAna thAya che. AvA prayogane AcArya "atizayokti" (prathama prakAra) alaMkAranuM bIja mAne che, jemAM viSayanuM pUrNa nigaraNa abhipreta che. rvAda'mAM kaI rIte gauNI sAkAra thAya che tenA traNa mato hemacandra mammaTane anusarIne Ape che. "sAdezya" sivAyanA anya saMbaMdho jevA ke, kAryakAraNabhAva, tAdarthya, svasvAmibhAva, avayavAvayavibhAva, mAnameyabhAva, saMyoga, tAtkamya vagere saMbaMdhothI paNa bheda | abheda dvArA kevI rIte gauNArthe Ave che tenAM udAharaNo AcArya Ape che. sUtra 1-18mAM lakSyArtha(lakSaka zabda, ane lakSaNA)nI carcA hemacandra kare che. teo jaNAve che ke, mukhyArtha sAthe saMbaddha, tattvathI kahetAM abhedathI lakSita thato artha e thayo lakSyArtha. abhipreta che ke Avo artha ApanAra zabda te "lakSaka" ane Avo artha pratIti karAvanAra zabdavRtti te lakSaNA". "gauNa" artha ane "lakSya" artha vacceno ekamAtra taphAvata teo noMdhe che te e che ke, gauNa prayogamAM "bhedathI ane abhedathI" ema Aropa | adhyavasAya jaNAya che, jyAre "lakSya arthamAM mAtra "tattvana" kahetAM adhyavasAya / abhedathI ja amukhyAthe Ave che. vAstavamAM hemacandra gauNa | gauNIvRttine kevaLa sAdazyasaMbaMdha sudhI sImita mAnI hota to kadAca temanuM vibhAjana vadhAre Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kAvyAnuzAsana zAstrIya jaNAta. paNa sAdagdhatarasaMbaMdhamUlaka prayogo jevA ke, 'AyuSkRtam / vAyuvem' vagerene paNa temaNe "gauNa" | gauNImAM alaga gaNAvyA temAM sAhasamAtra ja che. "bheda ane abhedathI" ane "kevaLa abhedathI" e muddAne ja gauNa | lakSya artha, tathA gauNI | lakSAvRtti vacceno vyAvartaka dharma temaNe mAnyo.* vAstavamAM mammaTamAM sadazyamUlaka ane sAdagyetaramUlaka saMbaMdhane pAyAno gaNI gauNI lakSaNo ane lakSaNalakSaNA tevA bheda upasAvAyA che tathA bannemAM bheda | abhedamUlaka udAharaNo samAvAyAM che e vyavasthA vadhu zAstrIya ane tethI vadhu pratItikara jaNAya che. AcArya pote ja jaNAve che ke bheda | abheda banne dvArA te thayo gauNa ane kevaLa tattvathI eTale ke abhedathI te thayo lakSya artha. A sivAya to lakSyArthanuM bAkInuM badhuM gauNArtha jevuM ja che ! - "zeNaM tuM zaupattakSAmanuvartata ava' | AcArya kahe che ke, " TyAM poSa:" ane "kuntaH pravitti' vagere udAharaNomAM gaMgA nesanuM adhikaraNa kahetAM sthAna bane te vAta, ane kutte kahetAM bhAlAo pravezavAnI kriyA kare e vAta asaMbhavita hovAthI mukhArthano bAdha thAya che. sAmIpya ane sAhacaryane ahIM AcArya nimittarUpa gaNAve che. " TyAMne sthAne "pati' ane 'kuntA'ne sthAne "RtvantaH' evA prayoga karavAthI je abhipreta prayojanarUpa artha, anukrame nesanuM zaitya ane pAvanatva, ane bhAlAdhArIonuM raudratva samajAta nahi mATe " yA' ane 'suntA:' evA prayogo thayA che evuM hemacandra samajAve che. paNa ApaNe noMdhyuM tema prAcIno-mammaTAdi-nI lakSaNAvyavasthA vadhu zAstrIya che ane AthI ja anugAmI AlaMkArikoe gauNa zabda, gauNArtha ane gauNIvRttino svataMtra vigata tarIke svIkAra karyo nathI. AnaMdavardhanamAM "zIkhI' vRttino spaSTa svataMtra nirdeza nathI chatAM gauNavyApAra arthAt -mukhya vyApAranA nirdezo paryApta che. tyAM gauNa vyApAra ane lakSaNA banne ekarUpa jaNAya che. "gauNI'no lakSaNAnA prakAra tarIkeno aMtarbhAva mammaTamAM jovA maLe che paNa kadAca AnaMdavardhanane paNa e abhipreta hoI zake, kema ke, AnaMdavardhana dhvanyAloka 3/33nA AlokamAM vyaMjanAne abhidhA tathA lakSaNAthI pRthabhUta siddha kare che paNa gauNIthI vyaMjanAnuM pArthakya teo carcatA nathI. Ama "gauNI" svataMtravRtti tarIke temane paNa abhipreta nahi hoya evuM ApaNe vicArI zakIe. je ho te, AcArya hemacandranI gauNI aMgenI carcA saMtoSakAraka nathI te cokhkhI vAta che. eka mahattvanI vAta AcArya e kare che ke rUDhimUlA lakSaNA,-kuzala, dvirepha, vagere udAharaNomAM rahelI-no svataMtra peTAbheda tarIke svIkAra karavAnI jarUra nathI kema ke, te to "abhidhAmAM ja aMtarbhAvita karI zakAya. anugAmI vizvanAthe paNa mammaTanA "kuzala" udAharaNanI samIkSA karI teno asvIkAra karyo hato ane tene abhidhAmAM aMtarbhAvita karyuM hatuM jo | ' yiAM poSaH' e lakSaNAmAM, ane evAM bIjAM lakSaNAnAM udAharaNamAM, "' pravAha ane "gaDugAtaTa' vacce abheda che. jyAre "gauNI'mAM bheda ane abheda bane zakya che ema tAtparya thayuM. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 19 ke, temaNe rUDhimUlA, lakSaNAno tiraskAra nathI karyo kema ke, "zveto bAvati" arthAta "dhoLiyo doDe che" (-dhoLo raMga nahi paNa dhoLo kUtaro ke ghoDo doDe che ema artha levAno) vagere udAharaNamAM rUDhimUlA lakSaNAne avakAza che tevuM vizvanAtha svIkAre che. ApaNI gujarAtI bhASAmAM ApaNe "bagAsuM khAdhuM", "mAra khAdho", "mAra paDyo" "ALasa khAdhI" vagere prayogo karIe chIe e paNa rUDhimUlA lakSaNAnA ja jANavAnA kema ke, ahIM kazuM khavAtuM ke paDatuM nathI, tethI mukhyArthabAdha to che ja che. vyaMgya-sUtra 1/19mAM hemacandra vyaMgya artha, (vyaMjaka zabda ane vyaMjanAvRttino saMdarbha) vicAratAM noMdhe che ke, "mukhyathI bhinna, pratIyamAna thato (artha) te "vyaMgya" che, (je) "dhvani" che. alaMkAracUDAmaNimAM teo jaNAve che ke mukhya, gauNa ane lakSyathI bhinna, pratItino viSaya banato artha te "yaMgya". A aMza thoDI carcA mAgI le che. ahIM paNa ApaNane hemacandranI zAstrIya nirdezanI UNapa sAle che. sUtramAM jyAre temaNe "muradra tiri$:" kahyuM tyAre ja tarata temane samajAI gayuM hatuM ja ke mukhyathI judo to "gauNa" ane "lakSya" paNa che ja, tethI vyaMgyanA lakSaNamAM "murAd vyatirijI:" evI zabdapasaMdagI paryApta nathI. AthI ja vRttimAM teo mukhya, gauNa ane lakSyathI bhinna" evo zabdaprayoga karI sUtranI bhUla sudhAre che. paNa ApaNe noMdhIzuM ke emaNe sUtramAM ja jo "murahyAdrivyatiri:" evo prayoga karyo hota to te vadhu samIcIna jaNAta. vaLI, temaNe mULa "pratItiviSaya:" evo prayoga karyo che, te paNa amArI daSTie apUrato che. AcAryo 'enI pratItiviSayo : mavati' evI spaSTatA karavI jarUrI hatI kema ke, pratIyamAna thatA arthanI pratIti mahimAe kAvyAnumitithI, to kuntake vicitra abhidhAthI, to mukule lakSaNAthI, to dhanaMjaya | dhanike tAtparyathI mAnI che. AthI "vyaMjanA dvArA pratIta thato" evo cokhkho AnaMdavardhana - abhinavagupta-mammaTAcAryano mata je temane svIkArya che teno spaSTa nirdeza thavo jarUrI hato. vaLI, 'vyaH dhvaniH' evo prayoga paNa azAstrIya che kema ke, pradhAnarUpe vyaMgya thato artha ja "dhvani" nAma pAme che. anyathA te "guNIbhUtavyaMgya" paNa banI zake che. AthI ahIM paNa zAstrIya paribhASAnI cokasAI sacavAI nathI. hemacandrAcArya vRttimAM AgaLa noMdhe che ke A vyaMgya te "ate gho-te ti dhvaniti pUrvAcArye saMjJitiH'- arthAt dhvanita thAya, ghotita karAya che tethI "dhvani" ema pUrvAcAryo (AnaMdavardhana Adi) vaDe saMnnita karAyo che. ApaNe upara joyuM tema pradhAnarUpe, arthAt kAvyacamatkAranA mukhya kAraNarUpe vyaMjanAno viSaya banIne pratIyamAna thato pradhAnabhaMgyArtha e ja Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kAvyAnuzAsana dhvani evo zAstrIya abhigama che. A vAta AcArye pUrepUrI spaSTatAthI mUkI ApI nathI. to, vyaMjanA grAhya pradhAnabhaMgyArtha te dhvani tevuM AcAryane abhipreta to che ja. tene AgaLa calAvatAM teo noMdhe che ke A (pradhAna) vyaMgyArtha jene "dhvani kahevAya che, te (svarUpata ) vasturUpa, alaMkArarUpa ane rasAdirUpa ema traNa rIte vibhakta thAya che. A pachI vasturUpa dhvani mukhyAdi arthathI atyaMta judo che te vigata teo AnaMdavardhana, mammaTa vagerene anusarIne barAbara samajAve che ane keTalAMka vadhArAnAM udAharaNo TAMkI navA vikalpo paNa chuTa kare che. A aMzanA vivekamAM AcArya hemacandra mammaTanA kAvyaprakAzanA pAMcamA ullAsamAM vyaMjanAvRttinA svataMtravRtti tarIkenA vizeSa sthApanamAM je mImAMsaka, naiyAyika AdinA pUrvapakSonI vicAraNA karAI hatI, teno saMkSepa khUba spaSTa rIte nirUpe che. temAM dIrghadIrghatara abhidhAvAdIo, tAtparyavAdIo, abhihitAnvayavAdIo, anvitAbhidhAnavAdIo, lakSaNAvAdIo vagere badhA ja pUrvapakSonuM khaMDana AvI jAya che, je stutya che. kAvyaprakAzamAM je sarvAzAstrIya nirUpaNa che, je * anugAmI vizvanAtha, vidyAdhara vageree svIkAryuM che, tene suspaSTa rIte hemacandra vivekamAM utAryuM che. eka pAyAnI vAta ahIM noMdhavAnI che ke, pratIyamAnArtha / dhvani-nI siddhi mATe paraMparAthI AnaMdavardhanathI mAMDIne mammaTa, hemacandra ane vidyAdhara, vizvanAtha vagere sahu pradhAna AlaMkArikoe hAlanI "saptazatI" je atyAre anupalabdha che, temAMthI uttama prAkRta gAthAo udAharaNarUpe pasaMda karI che. bhoja vagerenI mAlavaparaMparAmAM tathA tenAthI AgaLa kuMtaka ke mahimAe paNa prAkRta gAthAo vize ja pakSapAta batAvyo che. nAma lIdhA vagara kahIza ke gujarAtanA eka prasiddha kavividvAne kAlidAsa ke bhavabhUtimAMthI, ke anya mahAkAvyomAMthI ke bANa vageremAMthI udAharaNo levAne sthAne A sthULa zRMgAravALAM (temane mate anaitika saMbaMdhonI vAta karatAM) prAkRta kAvyo AnaMdavardhana ane pachI temanA anuyAyI mammaTa vageree pasaMda karyA tenuM temane Azcarya thayuM hatuM ane A "kaMIka aMge nIcI koTinA TesTa mATe temaNe moM bagADyuM hatuM te mane yAda che. pachI to temanA "yathAnivRitapati:" evA paMDitamanyamAna anuyAyIonI phoja paNa AvuM bolatI thaI gaI ! vAstavamAM prAkRta gAthAone pasaMda karavA pAchaLano A mUrdhanya AlaMkArikono-- AnaMdavardhanano-ane AcArya hemacandrano Azaya e ja hoI zake ke, saMskRtetara lokasAhityane paNa vivecanamAM AdarapUrvakanuM sthAna prApta thAya. sAhityamAM zlIla-azlIlanI carcA to cAlatI rahe che. vAstavamAM "suMdaranuM darzana glIla-azlIlanI pArthiva bhUmikAthI para che. kalA A rIte sthaLa jIvana-pravAho ane mAnyatAothI UMcI, bhinna che. ema na hoya, to koNArka ke, khajUrAho ke, moDherAnA sUryamaMdiranA sthApatyane ApaNe kyAreya kalAkRti rUpe svIkArI zakIe nahi. azlIla, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 21 anaitika e ja suMdaratA evuM nathI, paNa sauMdarya, AtmAnI abhivyakti,mAtmanaH nAM- e ApaNA nimnastarIya naitika - anaitika, zlIla-azlIla vagerenA vicAro, kSudra sAMsArika dRSTikoNa, tuccha saMsArIonA, "kalA'ne na jANanArA kRtaka kalAvidonA vicArothI para che, bhinna che, UrdhvagAmI cetanAno viSaya che. nahi to mahAna kalAkAronA nyUDa peinTiMga, nyUDa phoTogrAphasa, tathA khalila jibrAna ke araviMda AzramanA zrI mAtAjI Adi gUDhavAdIonAM citro mAtra jugupsApreraka ja gaNAvA lAgaze. astu. vastudhvaninAM udAharaNo ApyA pachI alaMkAra dhvani ane rasAdinA bhedo mukhyAdithI judA jANavA evI AcAryazrI noMdha karIne, te vyaMgyArtha jeno viSaya che, te thayo vyaMjaka zabda; evI noMdha kare che - tadiSayo vyava: zabdaH | mukhyA vagere, arthAta mukhyA, gauNI, lakSaNo ane vyaMjanA te mukhya, gauNa, lakSaka ane vyaMjaka zabdonI vRttio, vyApAro, zaktio che tevuM AcArya sUtra 1-20mAM pratipAdita karI vRttimAM vistArathI samajAve che, sAthe tAtparyArtha ane tAtparyazakti padaviSayaka na hotAM vAkyaviSayaka che tethI teno ahIM vimarza nathI karAyo tevuM paNa noMdhe che. sUtra 1-21mAM arthanI vyaMjakatA teo samajAve che. upara ApaNe sUtra 1-22mAM joyuM tema vyaMgya zabda zaktimUlaka tathA arthazaktimUlaka che tathA sUtra 1-23 pramANe, ane 1-24 pramANe AcArya tenA bhedopabhedo AnaMdavardhanAdi tathA mammaTAdi pramANe nirUpe che tenI noMdhamAtra laIzuM. sUtra 1-25 "rAzimAM tathA te paranI vRttimAM rasAdidhvani - alakSyakramavyaMgyadhvani-nI badhI ja chaTAo, rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvazAnti, bhAvodaya, bhAvasthiti, bhAvasaMdhi, bhAvazabalatA vagerenI vistRta carcA AcArya AvarI le che. A sAthe prathama adhyAyanI kAvyAnuzAsananI alaMkAracUDAmaNi vRtti pUrNa thaI evI noMdha puSyikAmAM vAMcavA maLe che. bIjo adhyAya - bIjA adhyAyamAM AcArya hemacandra rasa, sthAyibhAva, vyabhicAribhAva, sAttvika bhAvo, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa vagerenI carcA karIne AcAryazrI vyaMgyanA prAdhAnya - aprAdhAnyanA saMdarbhamAM uttama, madhyama tathA madhyamanA peTAbhedo - ema kAvyanuM vivecanalakSI vargIkaraNa Ape che. vyaMgyavagaranuM te avyaMgya; te "avara-kAvyano chelle nirdeza teo Ape che. A adhyAya uparanA vivekamAM AcArya abhinavabhAratImAMthI atyaMta upayogI rasaniSpatti vizenI carcA sAmela kare che e temanI apUrva siddhi che. vAstavamAM vivekanA A aMzanA saMdarbhamAM Adhunika vidvAnoe abhinavabhAratInA azuddha pATha dUra karI, mUla pAThanirdhAraNa karyuM che, tathA abhinavabhAratInA luptAMzanI paNa punaHpratiSThA vivekanI madadathI DaoN. kulakarNI vagere vidvAnoe karI che te badhAmAM AlaMkArika cakravartI tarIke AcArya hemacandrano mahimA prasthApita thAya che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 kAvyAnuzAsana rasalakSaNa : AcArya hemacandra (saLaMga sUtra naM. 26=) adhyAya 2/1mAM rasanuM lakSaNa saraLa ane cokkasa rIte mUkI Ape che ane tenA uparanI alaMkAracUDAmaNivRttimAM jarUrI carcA kare che. sUtra 2/1 (saLaMga sUtra naM-26)mAM AcArya hemacandra rasanuM lakSaNa mammaTa pramANe bAMdhatAM jaNAve che ke, "vibhAvo, anubhAvo (tathA) vyabhicArIo vaDe abhivyakta thato sthAyI bhAva te (thayo) rasa." ApaNe jANIe chIe ke, bharatamunie mAtra "vimAvAnumAvavyamavArisaMyo rasaniSpattiH' evuM sUtra ApyuM hatuM je AcArya vivekamAM TAMke che. paNa A sUtramAM amuka aMze saMdigdhatA athavA bIjA zabdomAM kahIe to kadAca vyApakatA hatI jene kAraNe lollaTa, zrI zaMkuka, tathA bhaTTanAyaka ane abhinavagupta vagere AcAryoe sUtrane potapotAnI rIte samajAvyuM - AcArya hemacandra rasanuM lakSaNa mULa bhAratanA rasasUtronI AnaMdavardhana, abhinavagupta-mammaTanI abhivyakti" paraMparA pramANe spaSTa rIte mAMDI Ape che ane potAnI zraddhA A kAzmIrI AnaMdavardhana-abhinavagupta-mammaTanI vyaMjanA-dhvanivAdI vicArasaraNi vize jAhera kare che. vivekanA aMzanI vAta ApaNe pAchaLathI karIzuM. pahelAM bIjA adhyAyanA sUtra-vRtti-aMzamAM AcArye karelI rasaviSayaka carcA ApaNe tapAsIzuM. rasanuM lakSaNa bAMdhatAM AcArya jaNAve che ke, vibhAvAdi vaDe abhivyakta thato sthAyI te rasa. A spaSTatA jarUrI hatI. vibhAvAdino sthAyI sAtheno vyaMgyavyaMjakabhAvasaMbaMdha ja AcAryazrIne grAhya che evuM ahIM phalita thAya che. AthI pote AnaMdavardhana tathA abhinavagupta ane mammaTanI thApivitralo rasaarthAt laukika sthAyIthI bhinna, abhivyakta sthAyI, kevaLa kalAno viSaya banato, sukha-duHkhAtmaka laukika svabhAvathI bhinna, kevaLa AnaMdasvarUpa, abhivyakta thAyI teja alaukika rasa; je kAvya nATyAdi kalAmAakagocara che, arthAta, lokAtizAyI, alaukika svabhAvano che, te ja "rasa'; e paraMparAno hemacandra AdarapUrvaka svIkAra kare che. Ama jayasiMhadevanA gujarAtamAM AcArya hemacandra, bhojanI mAlava paraMparAnI AgekUcane thaMbhAvIne, kAzamIrI paraMparAnuM pravartana kare che, je cheka dUra dakSiNa sudhI pravarte che. alaMkAracUDAmaNimAM teo noMdhe che ke, vAcika vagere abhinayothI sahita, sthAyI ane vyabhicArI evI cittavRttio vibhAvita thAya che, eTale ke viziSTa svarUpe jaNAya che, (=alaukika rUpe AvirbhAva pAme che, nahi ke laukika sukhaduHkhAtmaka svabhAvavALA bhAvo tarIke) jemanAthI, te thayA vibhAvo; je kAvya-nATyamAM lalanA vagere AlaMbanavibhAvarUpe ane udyAna vagere uddIpakarUpe prasiddha che, te vibhAvo vaDe sthAyibhAva ke vyabhicAribhAva nAme cittavRttivizeSa je sAmAjika anubhave che, te rasa che. te anubhAvo vaDe anubhAvita karAya che. arthAt sAkSAt karAya che. A anubhAvo te kaTAkSa, bhujApekSAdi arthAt hAtha vagere aMgonuM halanacalana vagera A anubhAvothI sAmAjikone sthAyI ke vyabhicArI anubhAvita karAvAya che. vividha rIte arthAta, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 23 AbhimukhyathI eTale sthAyIne kendramAM rAkhIne, kevaLa sthAyI tarapha ja abhimukha thaIne saMcaraNa karatA, saMcaraNazIla, dhRti, smRti vagere vyabhicArIo vaDe, (puSTa karAto), sthAyI te rasa che. lokamAM sthAyI vagerenuM anumAna karAvanArAM tattvo kAraNa, kArya ane sahakArirUpe oLakhAya che, te (kalAmAM) vaiyaktika rUpe nahi paNa sAdhAraNarUpe - sAdhAraNyathI-gRhIta thAya che (tethI vibhAvAdi nAme oLakhAya che,) temanAthI - te vibhAva, anubhAva ane vyabhicArIothI- abhivyakta thato sthAyibhAva te rasa che. A vibhAvAdi, "mArA ja, pArakAnA ja, mArA nahi (ja), pArakAnA nahi (ja), evA (vaiyaktika) saMbaMdhavizeSano jemane aMge svIkAra ke parihAra karavAnA niyamano anizcaya thavAthI, je sarvasAdhAraNarUpe (kalAmAM) pratIta thAya che, tevA vibhAvAdi vaDe, sAmAjikonI vAsanArUpe rahelo rati vagere sthAyI, amuka niyata pramAtAmAM rahelo hovA chatAM, A vibhAvAdirUpa sAdhAraNasvarUpanA upAyathI, dareka sahRdayono manameLa-hRdayasaMvAda jemAM sadhAya che tevA sAdhAraNyano viSaya banato hovAthI nirveyaktika rUpe AvirbhAva pAmato, sAMdhAraNyano viSaya banato, carthamANatA arthAt AsvAdyamAnatA e ja jeno prANa che tevo, jenuM astitva arthAt jeno AsvAda, carvaNA, kevaLa vibhAvAdi jaNAya teTalI ja paLosudhI Take che, eTale ke je vibhAvAdijIvitAvadhi che, tevo alaukika sthAyI e ja, alaukika camatkArakArI hovAthI, eTale parabrahmAsvAda jevA AsvAdavALo, eTale parabrahmAsvAdasahodara, nimIlita nayanovALA kavisahadayothI, rasyamAna thato, AsvAdAto, sva-saMvedanasiddha "rasa' che. arthAt rasa jevuM koI bIjuM laukika saMvedana nathI jenI sAthe tulanA goThavIne te samajAvI zakAya. AthI te pote potAnA ja viziSTa saMvedanathI siddha che. arthAt te saMvedana-siddha che. AnA anusaMdhAnamAM AcArya vivekaTIkAmAM (pR. 89-104) vistArathI abhinavabhAratImAM vAMcavA maLatI rasaniSpattinI prakriyA aMgenI samagra carcA pramANikapaNe uddhata kare che tenI vistRta carcA ApaNe ahIM karatA nathI. jijJAsuoe amArA "bhAratIya sAhityazAstranI vicAra paraMparAo"(A. trIjI,99, prakAzana yuni. graM. ni. boDa)mAMthI tathA "bhAratanuM nATyazAstra adhyAya 1, 2, 3 ane 6 abhinavabhAratI sahita", "tathA bharatanuM nATyazAstra, adhyAya-6 abhinavabhAratI sahita, tathA adhyAya 16, 18 ane 19" vagere graMthonI bhUmikA tathA TippaNamAMthI jovA vinaMti che. ativistAranA bhaye A graMtho tarapha aMgulinirdeza karI ApaNe punaH AcArya hemacandra mUlamAtramAM je carcA karI che tenA nirdeza tarapha vaLIzuM. rasa svabhAva :- rasa aMgenI jJAnamImAMsA :- abhinavagupta ane mammaTe rasanI alaukikatA siddha karI che. te kevaLa kalAmAtragocara thato lokAtIta AnaMdarUpa che evuM te AcAryoe pratipAdita karyuM che. laukikapramANono te aviSaya che te vAta temane anusarIne AcArya hemacandra samajAve che. Ama rasapratIti e kevA prakAranI pratIti, kevA prakAranuM jJAna, bodha che enI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kAvyAnuzAsana jJAnamImAMsA teo ahIM hAtha dhare che. sAdhAraNa svarUpanA vibhAvAdithI abhivyaMjita thato sthAyibhAva te rasa ema jaNAvyA pachI hemacandra jaNAve che ke, rasane phArtha arthAt laukika kArya svarUpano na kahI zakAya. kema ke, jAgatika saMdarbhamAM to kAraNa, jema ke kuMbhAra vagerenA abhAvamAM jema ke, kuMbhAra ghaDAno banAvanAra hovA chatAM kuMbhAranuM avasAna thAya to paNa, kArya kahetAM ghaDo vagere to cAlu rahe che. arthAt kAraNanI gerahAjarImAM paNa astitvamAM cAlu rahevuM e laukika kAryano svabhAva che. e arthamAM rasa kArya rUpa nathI kema ke, upara jaNAvyuM tema vibhAvAdino zo' cAle tyAM sudhI ja rasa-carvaNA cAle che. paDado paDe, arthAt vibhAvAdinuM pradarzana pUruM thAya eTale rasAbhivyakti paNa pUrI thaI jAya che. rasa jo laukika kArya'rUpa hota to vibhAvAdi pUrAM thayA pachI paNa tenuM anubhavano viSaya banavAnuM cAlu raheta. tevuM to thatuM nathI. mATe rasane laukika kArya' rUpa kahI zakAya nahi. have, vyavahAra-jagatamAM kAryarUpa ane jJAkharUpa ema be ja koTio hoya che. je kAraNonI madadathI navenavuM AkArita thAya che, astitvamAM Ave che tene "kArya kahevAya. te kAraNonI anupasthitimAM paNa cAlu rahe che. kAraNonI pahelAM tenuM astitva, pUrvasthiti hotI nathI. jyAre 'jJApya vigata ene kahevAya che kAraNo -jJApako-nI hAjarI pahelAM paNa upasthita hoya, jenI sthiti A jJApaka kAraNo upara AdhArita nathI. jema ke, aMdhArA oraDAmAM rAtre dIvo karI prakAza pAtharIe tyAre oraDAmAM rAkhelI badhI vastuo, Tebala, khurazI, pustako, palaMga vagere jaNAya che. aMdhArAmAM je nahotI dekhAtI te vastuo ajavALuM karavAthI, dIvo karavAthI jaNAya che, 'jJApya bane che, pragaTe che, abhivyakta thAya che. dArzanikone A prakAranI "abhivyakti' abhipreta che. rasa' A rIte "abhivyakta thAya che, arthAt rasaniSpatti e AvI (dArzanika) abhivyakti che, arthAta rasa e jAgatika saMdarbhano "jJApya padArtha che evuM paNa kahI zakAya tema nathI kema ke, aMdhArA oraDAmAM pahelethI, upasthita vastuonI mAphaka rasa e pUrvasiddha vigata nathI jenI AvI jJapti thaI zake ! tyAre prazna e thAya che ke, vibhAvAdi jo "kAraka' paNa nathI ane "jJApaka' paNa nathI to AvuM kAraka ke jJApaka paNa na hoya tevuM jagatamAM bIje kyAMya jovA maLe che kharuM ? evA praznano javAba e che ke, AvuM kAraka paNa na hoya ane jJApaka paNa na hoya tevuM kahevAtuM "kAraNa', athavA kArya paNa na hoya ane "jJApya paNa na hoya tevuM kahevAtuM "kArya" tattva jagatamAM, brahmAnA sarjanamAM, kyAMya jovA nathI maLatuM. e ja A AkhIya vibhAvAdi sAmagrI ane tenA vaDe abhivyakta thatA rasapadArthanI a-laukikatA sthApita kare che. ahIM eka kaDI chUTI jAya che. mahimabhaTTa ema jaNAve che ke, saMsAramAM hRdayanA bhAvo, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 25 pArakAnA manamAM zuM cAle che, pArakAnA cittamAM ghoLAtA vicAro, tukkAo, skImo vagere badhuM ApaNe mATe anumitino viSaya che. arthAt paracittavRttino bodha anumiti vyApArathI thAya che. A aMnumAnanI prakriyA jAgatika, vyavahAranI bhUmikAe, sAcI ke khoTI puravAra thaI zake. jema ke, ApaNuM amuka anumAna sAcuM paNa hoya ane khoTuM paNa hoya. paNa e vAta so TakA sAcI ke paracittavRttino bodha anumitikriyAno ja viSaya che. mahimA ema jaNAve che ke kAvya-nATya vagere kalAomAM paNa je bhAva pIrasAya che te paNa anumitino ja viSaya che. alabatta kAvyamAM pravartatI anumitine te sAcI ke khoTI che tevI parIkSAno viSaya banAvavAnI vRttine mahimA upavasanIya mAne che. tethI temane mate A vibhAvAdi vaDe rasa kAvyAnumitino viSaya banI "anumeya' kahevAya che. A kAvyAnumiti tarkanumitithI vilakSaNa svabhAvanI che tethI tene tarkanumitinAM sAca-jUThanAM kATalAMthI toLavAnI nathI. Ama je "kAryarUpa nathI, "jJApya rUpa paNa nathI te rasa mahimAnI daSTie "anumeya' che - kAvyAnumitigrAhya che. Ama abhinavagupta, mammaTa, hemacandra vagere jyAre "kArya ke jJApyathI bhinna kaMI bhALyuM ?" evo prazna kare teno mahimA tarata javAba Ape che ke, "hA, te "anuya" che !" kahevAnI bhAgye ja jarUra che ke, mahimA potAnI rIte sAcA ja che ane je anumiti-khaMDana AnaMdavardhana, abhinavagupta, mammaTa ke hemacandra ane samagra kAzmIrI paraMparAmAM Ave che te mahimAnI "kAvyAnumiti' je nathI, tene te rUpa - takanumitirUpa - mAnIne karavAmAM AvyuM che, mATe agrAhya che e nirvivAda che. sAthe bhaTTanAyakathI mAMDIne mahimA vageree "abhivyaktinuM je khaMDana karyuM che te paNa AnaMdavardhana vageree pratiSThita karelI kalAmAM thatI viziSTa abhivyaktine dArzanika abhivyakti- jemAM pUrvasthita padArthanI abhivyakti-svarUpAvirbhAva thato manAyo che - tenI sAthe ekarUpa mAnIne kareluM khaMDana che. jema mahimAnI kAvyAnumiti takanumiti nathI, tema AnaMdavardhana vagerenI "abhivyakti' paNa dArzanikonI abhivyakti nathI. vAstavamAM bane eTale ke mahimAnI kAvyAnumiti ane AnaMdavardhananI rasAbhivyakti, ane ApaNe umerIzuM ke dhanaMjaya/dhanikano tAtparyabodha paNa "rUTuM tRtIya che, arthAt kaMIka juduM ja, "mannavivA" tattva, dArzanikonAM pramANo dvArA grahaNathI para evuM tattva che, e nirvivAda che. hemacandra rasasvabhAvanI mImAMsA AgaLa calAvatAM jaNAve che ke, vibhAvAdi badhA ja bhegA maLIne, arthAtu je te saMdarbhamAM, je te bhAvavizeSa vizenI, vibhAva, anubhAva ane vyabhicArIonI AkhIya sAmagrI, bhegI maLIne sthAyInI vyaMjaka bane che. kevaLa amuka ja vibhAva amuka ja sthAyInI vyaMjanA kare, ke amuka ja anubhAva amuka ja sthAyI sAthe goThavAya, ke amuka ja vyabhicArI amuka ja sthAyI joDe chUTI chUTI rIte, saMkaLAyelo che tevuM nathI. jema ke, vAghane joIne parAkramIne zikAra karavAnuM zUra caDe ane sAmAnya saMsArIne bhaya lAge ! AMsu harakhanAM ane zokanAM ema bannenAM hoI zake. cintA | cintana vagere vyabhicArIo karuNarasanI mAphaka zRMgAra, vIra, bhayAnaka vagere joDe paNa goThavAI zake. paNa vAgharUpI vibhAva, thatharATa, kaMpa vagere Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAvyAnuzAsana anubhAva, cintA vagere vyabhicArI bhegAM, eka sAmagrIrUpe Ave tyAre bhayarUpI sthAyibhAvavALA bhayAnaka rasanI ja vyaMjanA kare. jo ke kavio niraMkuza hoya che tethI potAnI racanAomAM je te rasanI jamAvaTa karatI vakhate keTalIka vAra kevaLa je te rasanA vibhAvamAtra, keTalIka vAra je te rasanA anubhAvamAtra, ke keTalIka vAra je te rasanA vyabhicArIo ja nirUpe, athavA game te be ghaTako ja nirUpe evuM bane che. tyAre bAkInAnuM sahRdaye "AkSepathI grahaNa karI levAnuM rahe che. arthAta khUTatI kaDI sahRdaye jAte umerI levAnI rahe che. eTale mULa vAta--"vibhAva, anubhAva ane vyabhicArInA saMyogathI rasanI niSpatti"--mAM koI vAMdho Avato nathI. rasanI saMkhyA- e pachI AcArya hemacanTe temane svIkArya nava raso - zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, adbhuta ane zAnta-nI vyaktigata rIte carcA karI (sUtra 2(2) che. A navane ja paraspara joDe asaMkIrNa, ekalA potapotAnA zuddha svarUpavALA rasa tarIke AcArya svIkAre che. keTalAke sUcavelA sneharasa, laulyarasa ke bhaktirasa vagereno A rasomAM ja aMtarbhAva thAya che tevuM teo jaNAve che. sUtra 2/3mAM zRMgAra, sUtra 2/4mAM saMbhogazRMgAra, 2/5mAM vipralaMbhazRMgAra, 2/6mAM vipralaMbhanA eka prakAra abhilASa-vipralaMbhanA be peTAbhedo, /7mAM mAnavipralaMbha, ane 2/8mAM pravAsavipralaMbha ema zRMgAranI carcA nATyazAstrAnusArI sarvasvIkRta rIte AcArya kare che. 29mAM hAsyanuM svarUpa, 2/10, 2/11mAM hAsyanA prakAro jaNAvIne 2/12mAM karuNa, ra 13mAM raudra, 2/14mAM vIra, 2/15mAM bhayAnaka, 2/16mAM bIbhatsa, 2/17mAM addabhuta ane 2 18mAM zAntanA svarUpanuM AcArya nirUpaNa kare che. sUtramAM 'zama'ne zAntanA sthAyI tarIke hemacandra gaNAve che ane vRttimAM "zama'ne AnaMdavardhananI paribhASAmAM "tRSNAlaya' rUpe oLakhAve che. AnA uparanI vivekaTIkAmAM zAntaviSayaka abhinavabhAratIno aMza hemacandra uddhata karyo che. te je te aMzanI samIkSita AvRtti taiyAra karavAmAM khUba upayogI che. AnI vistRta carcA paNa amArA uparinirdiSTa graMthomAMthI tajajJoe tAravavI. zAntano bIjA rasamAM arthA-bIbhatsa ke dharmavIramAM aMtarbhAva zakya nathI tevuM AcArya jaNAve che. sthAyibhAva - (saLaMga sUtra naM.44) sUtra 2/19mAM rati, hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya ane zama eTalA nava sthAyibhAvo AcArya gaNAve che. sthAyI tathA vyabhicArIne "bhAva" eTalA mATe kahevAya che kema ke, AcAryazrI 2/19 uparanI vRttimAM jaNAve che ke, cittavRttio pote alaukika evA vAcikAdi abhinayanI prakriyAmAM ArUDha thaIne, potAnI jAta ke je laukika dazAmAM anAsvAdya che te - ne AsvAdya banAve che, arthAt bhavanti bhAvita Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kare che, AsvAdya banAve che tethI 'bhAva' kahevAya che. athavA, mAvatti eTale 'vyAnuvanti' vyApI vaLe che sAmAjikonAM manane, te thayA bhAvo; sthAyibhAvo ane vyabhicAribhAvo. temAM upara gaNAvyA teTalA (nava ja) sthAyI che. AcArya ahIM abhinavabhAratIno aMza potAnI mULa vRttimAM uSkRta karIne prANImAtra, jIvamAtra kevI rIte nava mULa vRttio - basic emotions thI yukta hoya che tenuM nirUpaNa kare che. sthAyI bhAvo kAyamI rIte rahelA che. vyaktimAM riphaMsA kema che ? ke. Dara kema che ? evo prazna puchAto nathI, jyAre Aje tame kema udAsa jaNAo cho ? arthAt kema 'glAni' che ? vagere prazno puchAya che, je sUcave che ke, cintA, glAni, zaMkA vagere bhAvo jemanA mATe kAraNa pUchavAmAM Ave che - hetuprazna thAya che - te asthAyI kahetAM vyabhicArI che, mATe te vyabhicAribhAvo kahevAya che. - eka majAnI vAta AcAryazrIe karI che ke, je nava sthAyI bhAvo gaNAvyA, te badhA je te rasanA saMdarbhamAM sthAyI tarIke nirUpita to thaI ja gayA che chatAM ame temano punarnirdeza eTalA mATe karyo che kema ke, kyAreka teo vyabhicArI jevA paNa jaNAya che. (anukULa) vibhAvonA bAhulyamAM, (je te rasanA saMdarbhamAM je te bhAvanuM) sthAyitva samajavuM, ane alpavibhAvo hotAM temanuM vyabhicAritva jANavuM. jema ke, rAvaNa vagerenI bAbatamAM anyonya anurAgano abhAva hotAM rAvaNanI sItA vizenI rati sthAyibhAva nathI paNa vyabhicAribhAva gaNAya che. e ja rIte guru, priyajana, parijana, vagerenA saMdarbhamAM yathAkrame, tathA vIra ke zRMgAramAM roSa e vyabhicArI ja jANavo. 'zama'nI bAbatamAM eka khAsa vAta teo noMdhe che ke, te kyAreka apradhAna jarUra hoya che, paNa te kyAreya vyabhicArInA rUpano gaNAto nathI, kema ke te mULa prakRtirUpa bhAva che; tethI te sthAyitama che. abhinavagupte zAntarasane badhA rasono mittisthAnIya mAnyo che, ane "sarvarasAnAM zAntaprAya: AsvAddaH evo nirNaya tAravyo che tenA saMpUrNa svIkAranuM A pariNAma ahIM AcAryazrI batAve che. 27 vyabhicAribhAvo - (sUtra 45) (sUtra 2/20) AcArya zrI bharata, mammaTAdie gaNAvyA pramANe tetrIsa vyabhicArI bhAvo gaNAve che. trizat evA saMkhyA nirdezathI vadhArAnA vyabhicArIbhAvo je keTalAka AlaMkArikoe gaNAvyA che teno asvIkAra hemacandra sUcave che. teo "vyabhicArIbhAva" e pirabhASA emanA bharata, abhinavagupta vagere pUrvAcAryo sAthe susaMgata rIte samajAvatAM jaNAve che ke, "vividha mimucyena yidharmopanIvanena svadharmArthona parantIti vyamivArina" arthAt vividha rIte, sthAyI vize abhimukha banIne, eTale ke sthAyInA dharmane avalaMbIne, potAno dharma (sthAyIne) arpita karIne je goThavAya che, te thayA vyabhicArIo. tetrIsa e saMkhyAno nirdeza saMkhyAnirdhAraNa mATe ja che. eTale ke ATalA ja ---- 33no ja ahIM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana aMtarbhAva jANavo. te sivAyanA (koIke gaNAvelA jevA ke) daMbhano avahityamAM, udvegano nirvedamAM, kSudhA, tRSNA vagereno glAnimAM aMtarbhAva jANavo. AvuM bIjuM paNa vicArI levuM. ATalA ja sahacArI (=vyabhicArI) bhAvo vize, ATalI ja avasthAomAM, ke je prayogomAM darzAvAya che, temAM sthAyI carvaNAne yogya bane che. 28 saLaMga sUtra 46 thI (sUtra 2/21 thI 2/52) sUtra 78 sudhI A vyabhicArI bhAvonA vibhAva, anubhAva vagere AcArya bharatane anusarIne sodAharaNa darzAve che. sAttvika bhAva :- (saLaMgasUtra 79=) sUtra 2/54mAM AcAryazrI ATha sAttvika bhAvo gaNAve che jema ke, stambha, sveda, romAMca, svarabheda, kaMpa, vaivarNa, azru ane pralaya. hemacandre sAttvika bhAvonuM je nirUpaNa karyuM che, te aMge amArA guru DaoN. zrI. kulakarNI sAhebe "Outline of Abhinava Gupta's aesthetics' nAmanA graMthamAM vizada carcA karI che. ApaNe hemacandranA nirUpaNane thoDA vistArathI tapAsIzuM. hemacandre vivekamAM paNa A carcA karI che. alaMkAracUDAmaNimAM hemacandra noMdhe che ke, sIvRti smimmana vRti vyutvatte: sattvaguNotvarthAt sAdhutvAvya prALAbha vastu sattva taMtra mavA: sAttviA: / arthAt, "AmAM mana DUbe che (bese che, goThavAya che) e vyutpattithI, sattvaguNanA utkarSathI tathA, sAdhutvane kAraNe prANarUpa vastu te sattva, temAM je janme che te thayA "sAttvika". A sAttvika bhAvo jenuM bAhya jaDa rUpa jovA maLe che, jema ke, azru vagere, te bAhya rUpathI kharekhara judA che ane kharekhara to prANamaya bhUmikA upara phelAtA ratyAdi-saMvedana-vRttivALA che. ratyAdigata vibhAva ke je aticarvaNAno viSaya bane che, tenAthI A bhAvo AvirbhAva pAme che ane anubhAvo dvArA te gamyamAna-anumita thAya che. A rIte pRthvIno bhAga-pArthivatA jemAM pradhAna che evA prANatattvamAM saMkrAnta thato cittavRttino samUha te thayo "staMbha", kahetAM cetanAnuM staMbhita thavuM--jalatattvanA prAdhAnyamAM bASpa kahetAM "azru" sAttvika bhAva prApta thAya che. tejasa-tattvanA prAdhAnyamAM, prANatattvanI nikaTatA hovAthI tIvra ane atIvra ema be rIte prANa pravartita thAya che tethI be prakAranA AvirbhAva Ave, te che. 'sveda' ane 'vaivarNa'. tene hetu banAvIne te te prakArano vyavahAra thAya che. "AkAzanA' pravartita thavAthI acetanatA te pralaya; vAyutattvanA svAtaMtryamAM prANano maMda, madhya tathA utkRSTa Aveza thavAthI traNa sAttvika bhAvo jevA ke, romAMca, vepathu ane svarabheda prApta thAya che. AvuM bharatane jANanArA mAne che ema AcArya noMdhe che. bAhya zarIradharmarUpa staMbha vagere sAttviko te anubhAvo che. A bAhya sAttviko vAstavamAM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 29 AMtarika sAttvikone sUcave che je paramArthataH rati, nirveda vagerenuM sUcana kare che. A rIte nava sthAyI, 33 vyabhicArI e ATha sAttviko maLI 50 bhAvo thayA. - AcArye upara sAttviko vize jaNAvyuM hatuM ke, te "prajabhUmiprakRtaratyAtisaMvedranavRtta" che. tene vivekamAM (pR.144) samajAvatAM AcArya jaNAve che ke, bhAva Avo che ke, ratyAdi cittavRttivizeSo pahelAM saMvit rUpe samullasita thAya che, prakaTe che; pachI te ratyAdi saMvido AtyaMtara prANatattvane potAnA svarUpanA adhyAsathI kaluSita kare che. A vigata asaMvedya nathI, arthAta AnI AMtara saMvedanA nathI anubhavAtI tevuM nathI. jema ke, krodhanA Aveza Ave che tyAre krodha jANe pahelAM aMdara saLagato hoya tema pragaTe che, pachI "sveda" jaNAya che. abhinavagupta sAttvika bhAvonA A sthULa | sUkSma,arthAtu bAhya | AMtarika svabhAvanI vAta karI che. teo noMdhe che ke sAttvika bhAvo anubhAvano svabhAva ( bAhya cihno) ane vyabhicArIonuM lakSaNa (= AMtarikatA) bannenuM anusaraNa kare che. hemacandra e ja vAta kare che. DaoN. kulakarNI, (upara nirdezelA graMthamAM) (pR. 41) noMdhe che ke, A careful look at Bharata's treatment of Karuna, Vira, and adbhuta would show that Bharata gives some of the sattvika bhavas as anubhavas and some others as vyabhicarins. This treatment implies that according to Bharata they partake of both the characters--they are both vyabhicaribhavas and anubhavas. spaSTa che ke kalAkAra "sAttvika' bhAvo mananA jabarA prayatnathI rajU karI zake che. tenuM mana "satvastha" bane, ekAgra bane tyAre ja saphaLatA maLe. A mananI ekAgratA e "sattva'. AthI sAtvika bhAvo AMtarika ane bAhya bane dharmovALA kahevAyA che. DaoN. kulakarNI (pR. 44, e ja) noMdhe che ke, (anuvAda amAro che) : aMtima sthiti A pramANe che. bAhya sAttvika bhAvo jevA ke staMbha, vagere te zArIrika dharmo che ane te anubhAvonI mAphaka pravarte che tathA je te joDe saMbaddha AMtarika sAttvika bhAvone teo sUcave che. ane vAstavamAM to teo (chevaTa jatAM) rati, nirveda vagere bhAvone-cittavRttione ja sUcave che." DaoN. kulakarNI noMdhe che (pR. 45) ke kumArasvAmIne mate kevaLa hemacandra ja A (sAttvikonA dvisvabhAva) vize, maulika rIte vicAre che. paNa ApaNe jANIe chIe ke abhinavagupta paNa A vAta karI hatI ane bhAratamAM paNa A valaNa Upase che. tethI kAM to kumArasvAmI pAse abhinavabhAratIno e aMza nahi hoya, athavA temaNe kevaLa arthavAda karyo hoya, athavA teo kharekhara "-" hoya tevuM paNa bane ! Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 kAvyAnuzAsana rasAbhAsa | bhAvAbhAsa :- (jyAre ratyAdi bhAvonI pravRtti) indriya vagaranI vastuo (jama ke vRkSa, vela vagere) tathA pazu pakSI vageremAM Aropita karAya tyAre anukrame rasAbhAsa ke bhAvAbhAsa prApta thAya che. (sUtra naM 80/sUtra naM.2/55). nadI, pahADa, vRkSa, velI, haraNAM, pakSIo vageremAM mAnavabhAvonA AropaNathI AvA "AbhAsa' prApta thAya che, evuM AcArya udAharaNothI samajAve che. (saLaMga sUtra 81, sUtra 2pa6) anucita pravRttinA saMdarbhamAM paNa, jema ke anyonya anurAganA abhAvamAM (rAvaNanI sItA viSayaka ratimAM) rasane badale rasAbhAsa prApta thAya che. kAvyanA prakAra uttama vagere (sUtra82 | sUtra 2.57) AcArya hemacandra mammaTane anusarIne vyaMgyanA prAdhAnyamAM uttama (dhvani) kAvya, vyaMgyanuM prAdhAnya vAcyane mukAbale, na hoya ke saMdigdha athavA ekasarakhuM hoya to traNa prakAranuM madhyama kAvya ane vyagyArthanA abhAvavALuM eTale ke kevaLa zabdArthanI ja suMdaratAvALuM te avara (sUtra 2/59) kAvya ema vivecanalakSI vargIkaraNa Ape che. citra athavA avarakAvya vize teo noMdhe che ke, Ama to kAvyamAtramAM aMte jatAM vibhAvAdirUpe (vigato rasa sAthe joDAIne) rasamAM paryavasAna pAme che, chatAM phuTa rasanI aprApti jyAM jaNAya teve sthaLe tene "avyagya kAvya kahevAyuM che. doSavicAra-A pachI tRtIya adhyAyamAM AcArya doSavicAra vistArathI AraMbhe che. teo noMdhe che ke "rasano apakarSa kare te doSa" evuM sAmAnya lakSaNa AgaLa "doSa vagaranA zabda | artha te kAvya' evuM kahyuM hatuM tyAre jaNAvyuM hatuM. have doSanuM vizeSa lakSaNa kahevAya che. trIjA adhyAyamAM kula dasa sUtromAM doSavicAra hAtha dharAyo che, jemAM pUrvAcAryomAMthI asaMkhya uddharaNo mULamAM ane vivekamAM jovA maLe che. A sthaLe vivekamAM rAjazekharamAMthI ghaNAM uddharaNo jovA maLe che. pro. rasikalAla parIkha noMdhe che ke, AcAryo ahIM rAjazekharano nAmollekha eTalA mATe karyo nathI kema ke, rAjazekhare paNa saMbhavataH purANonA bhuvanakozo vageremAMthI vicAro uchInA lIdhA che. pro. parIkhanI A noMdha sAthe ApaNe saMmata thatA nathI, kAraNa ke, to ApaNe ema kahI zakIe ke hemacandra mULa purANa saMdarbhono nAmollekha karavo joIto hato. ane vaLI, doSavicAramAM asaMkhya sthaLe - ApaNe AgaLa thoDI sUkSma carcA karIzuM te daramyAna joIzuM ke - AcAryo mahimabhaTTanAM vacano asaMkhya sthaLe zabdazaH uddhata karyA che. ane bhAgye ja kyAMka mahimAno nAmollekha jovA maLe che. kharI rIte to A nAmollekha na karavA pAchaLa kAvyaharaNa - Plagiarizm - taphaDaMcIno Azaya haze ke nahi hoya tevI kalpanA karI temAM AkSepa (jema ke S.K. De kare che) ke bacAva (jema pro. parIkha kare che) karavAnI ApaNI Adhunika manovRtti taMdurasta mAnasanI paricAyaka nathI. vAstavamAM AcAryazrI to eka nirmama yogI hatA ane ApaNA gujarAtanA, athavA te vakhatanA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 31 samagra bhAratanA kAvyavidyA jijJAsuo upara upakAranI bhAvanAthI athavA kaho ke, A madhyamabuddhio mATe prema ane karuNAthI badhA ja mULa zraddheya graMthonuM dohana, cayana karIne, saghaLA vicArapravAhone suvyavasthita karI tenuM yathAyogya punarmUlyAMkana karI zAstrazuddha svarUpano saraLa zailImAM paricaya ApavAno ja temano abhigama rahyo che. temAM kyAMka AdarAtizayathI, kyAMka tevuM jarUrI jaNAya tyAre mULa graMthakAranuM nAma temaNe nirdezyuM ja che. vAstavamAM kAvyavidyAnA je ArUDha yogIo hatA, jemane A zAstranA saghaLA graMtho hastAmalakavat hatA temane te kayo vicAra kyAMthI levAyo te samajAvavAnuM rahetuM ja nathI, ane AthI AcArye cAre dizAomAMthI AvatA badhA ja vicArapravAhone AvakAravA potAnA manomaMdiranAM dvAra khullAM ja rAkhyAM che ema mAnavuM ane vicAravuM e ja yuktiyukta che. hA, eTaluM kahI zakAya, ane te ApaNe je doSavizeSanI vistRta carcA daramyAna joIzuM ke, AcAryazrInI AkhI rajUAtamAM koI eka ja cokkasa tarka vyavasthA kAma karatAM hoya tevuM ame pAmI zakyA nathI, e eTalA mATe ke, dA. ta. doSavicAramAM ane AvuM bIjA muddAonI carcAmAM paNa jovA maLe che ke mULa graMthakAramAMthI AcAryazrI phakarAnA phakarA dohanarUpe potAnI carcAmAM samAviSTa kare che tyAre ghaNo aMza 'viveka' TIkAmAM teo Ape che. paNa temAM vacce keTalIka paMktio mULa kAvyAnuzAsananI alaMkAracUDAmaNi TIkAnA aMzamAM paNa laI javAya che, ane pharIthI pAcho acAnaka bAkIno aMza vivekamAM cAlu thaI jAya che. koI vAra mULa graMthakAre amuka paMkti amuka sthaLe lakhI hoya tene AcAryazrI kyAMka bIje goThavI de che. khUba jhINavaTathI vicAryA chatAM AvI rajUAta pAchaLano AcAryazrIno koI cokkasa tarka ke vyavasthA (Scheme) ame tAravI zakyA nathI. zuM evuM vicArI zakAya ke koI lahiyAe mULa Adarza autographnI nakala karatAM kyAMka gothuM khAIne paMktio Ama tema vAMcI / lakhI dIdhI hoya ? to tenI punaH samIkSA karavI jarUrI kharI ? je hoya te. hAlane tabakke A vicAra ApaNe koI moTA adhikA2I vidvAnane soMpIzuM je A bAbatamAM vadhu prakAza pADI zake. A noMdha DaoN. suzIlakumAra denI TIkA ke pU. rasikabhAIno bacAva banne binajarUrI jaNAtAM ame karI. paNa hakIkatamAM kevaLa doSa prakaraNamAM ja nahIM, ApaNe AgaLa kavizikSAnI carcAmAM paNa joyuM hatuM tema, AcAryazrInI vyavasthA samajamAM na Ave te vAta ghaNe sthaLe pratyakSa thAya che. AthI ja, saravALe ema kahevuM hitAvaha che ke, jema kAvya akhaMDabuddhisamAsvAdya che, tema AcArya hemacandrano A tristarIyagraMtha paNa akhaMDabuddhisamAsvAdya lekhavo joIe. astu rasadoSa :- (saLaMga sUtra 85-87, sUtra 1-3 adhyAya 3) AcArya hemacandra A rasadoSonI carcA, vivekano aMza umeratAM 40 chApelAM pRSThomAM (A. e ja) khUba ja vistArathI kare che. teo udbhaTa ane rudraTamAMthI saMdarbho TAMke che. eTaluM ja nahIM, paNa AnaMdavardhana, abhinavagupta (= locana) ane mammaTanA kAvyaprakAza upara ghaNo AdhAra rAkhe che. temanA upara kAvyamImAMsAkAra rAjazekharano paNa ghero prabhAva vartAya che. A badhAno viniyoga karatI vakhate -- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2 kAvyAnuzAsana koI khAsa paddhati athavA vyavasthA AcArya upasAvatA hoya tevuM jaNAtuM nathI. ghaNI vAra eka ja phakarAmAM, athavA kaho ke, eka ja paMktimAM paNa kyAreka, judA judA AdhAronuM mizraNa teo karI nAkhe che. athavA kyAreka eka ja mULa srotanI mAhitI ane noMdha jude jude sthaLe jema ke, amuka aMza alaMkAracUDAmaNimAM to bAkIno aMza "viveka'mAM padharAvI de che. A emanI kaI vyavasthA che te lAkha prayatna paNa pakaDAtI nathI. vaLI, vacce vacce kyAreka koI khAsa carcA daramyAna AcAryazrI muddAne vadhArAnAM udAharaNothI khUba vistAre che, athavA mULanAM udAharaNo uDADI daIne carcA saMkSipta karI nAkhe che. jo ke, A badhI vigatomAM temanI zailIgata prAsAdikatA, ane vicAronI svacchatA, je mahAna vicArakomAM paNa javalle ja dekhAya che, te ekasarakhI rIte sAcavatA rahe che. amuka vicAra spaSTa karatAM teo jhINAmAM jhINI vigata paNa noMdhavAnuM cUkatA nathI. je rIte teo potAnA AdhAragraMthono viniyoga kare che ane potAne grAhya purAvAo rajU kare che tathA potAnI viziSTa pratibhAthI eka suMdara kRtimAM gUMthe che, te ekadama ja vidvAnomAM AdarapAtra banI jAya che, ane koI paNa khUNethI prazaMsA pAme che. pariNAma e che ke teo ApaNane navAM pAtromAM jUnI surA arpita kare che. A ke te aMza ApaNe ahIM kyAMka joyo che evI chApa smRtipaTa upara jarUra Upase che, paNa A badhuM evI kuzaLatAthI ekatra karAyuM che ke jANe navI ja surAvalI saMbhaLAtI hoya tevo anubhava thAya che. ApaNe A viSayanI carcAmAM nIce mujaba AgaLa vadhIzuM : sahu prathama A traNe sUtro je rasadoSano vicAra kare che teno koro sArAMza grahaNa karIzuM, jethI hemacandra je muddAnI chaNAvaTa vicArI che teno kyAsa AvI jaze. te pachI ApaNe alaMkAracUDAmaNi ane vivekamAM saMgRhIta vigatono vizeSa vicAra karIzuM. e vAta ahIM pharI spaSTa karI laIe ke, DaoN. kulakarNI ane pro. parIkhe A ke te muddAnA saMdarbhamAM AcAryanA vicArone ghATa ApanAra mUlasrota oLakhAvavA stutya prayatno jarUra karyA che, chatAM ghaNAM sthaLoe temanA prayatna apUratA jaNAyA che jethI kAvyAnuzAsanamAM ghaNA aMzonA mULa srotane oLakhI batAvavAnuM kArya bAkI rahe che. ApaNe e dizAmAM samagra doSa vicAramAM banato prayatna karIzuM, khAsa to mahimA taraphanuM temanuM RNa vizeSa che te paNa dhyAnamAM Avaze. A vigata pada, padArtha vagerene lagatA doSonA saMdarbhamAM vadhAre cokhkhI rIte Upase che. rasadoSanI bAbatamAM ApaNe upara temanA mULa AdhAro noMdhyA che tenA saMdarbhamAM cokasAI karI hemacandranA pradAnanI ApaNe pahelAM noMdha karIzuM. te pachI padagata, padArthagata vagere doSavicAra cakAsIzuM. kAvyAnuzAsana 3/1 (saLaMga sUtra,85) jaNAve che ke, rasa vagere aMge svazabda dvArA kathana sAmAnya rIte doSarUpa che, kyAreka saMcArI bhAvanA svazabdakathanamAM doSa nathI Avato. "rasAdi' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 33 dvArA rasa, sthAyI ane vyabhicArIno samAveza abhipreta che. sAmAnya rIte A traNe vigatonI svazabdokti doSa lAvanArI che. kyAreka ja saMcArI kahetAM vyabhicArI bhAvanI svazabdokti = nAma laIne karelo ullekha, doSapAtra nathI thato. sUtra 32 (saLaMga sUtra 86) jaNAve che ke, vibhAvAdinuM pratikUlya, eTale ke saMdarbhane pratikULa vibhAvAdinuM nirUpaNa doSa janmAve che; kyAre ? to kahe che, AvuM nirUpaNa bAdhita thatuM hoya e rIte na karavAmAM Ave to (jhavadhyatve). vaLI, AvA pratikULa vibhAvAdinuM nirUpaNa aMgabhUta bane e rIte na karAya, arthAta pote aMgI athavA pradhAna banI jAya to paNa rasadoSa Ave. ane vaLI, virodhI rasanA vibhAvAdi jo eka ja AzrayamAM nirUpita karAya, to paNa doSa ANe che. have kyAreka A virodhI rasanA vibhAvAdi evA hoI zake ke je eka ja AzrayamAM to rahI zake, paNa eka sAthe, eka ja kSaNe ke samaye tevA vibhAvAdi eka ja AzrayamAM na rahI zake, arthAta AvA vibhAvAdine pAse pAse, eka sAthe ekIsamaye arthAt aMtara vagara, (rnarantaryo) nirUpita karavAthI rasadoSa Ave che. alabatta, eno parivAra pAchaLathI AcArya samajAve che. bIjA ATha doSo samajAvatAM sUtra 33 (saLaMga sUtra 87) sUcave che ke, rasadoSa tyAre paNa saMbhave che, jyAre vibhAva ke anubhAvanI bAbatamAM kavinuM nirUpaNa evuM hoya jethI sahRdayane tenA grahaNamAM kleza arthAt vadhAre paDato zrama karavo paDe. A thaI "vimAvAnumAvavattezavya'. punaH punaH dIpti" eTale je rasane enI potAnI vibhAvAdi sAmagrIthI kAvyamAM paripuSTa karyo hoya, enA e ja rasane vAraMvAra enI e rIte paripuSTa karyA karavo, arthAt enA e ja rasa | bhAvanI vAraMvAra jamAvaTa karyA karavI te A prakArano doSa janmAve che. udAharaNa kumArasaMbhavanA ratipralApo. | 'akAMDa -prathana' eTale jyAM je rasano saMdarbha na hoya, jyAM pAtranI prakRti paNa je te bhAva vize anukULa na hoya, tyAM te rasane "akADe" arthAt acAnaka, vagara saMdarbhe, prakAzita karavo. ahIM saMdarbhagata aucitya nirNAyaka tattva che. mahAbhAratanA bhISaNa yuddhamAM jyAre yuddhabhUmi upara zUravIronAM mAthAM kapAIne ragaDatAM hatAM tevA mAholamAM dhIroddhata prakRtino hovA chatAM duryodhana bhAnumatI rANI sAthe zRMgAra ceSTA AraMbhe e veNIsaMhAranI paristhiti A doSanuM udAharaNa che. evI ja rIte kasamaye-3mA -rasano cheda karavo te paNa rasadoSa che jema ke, ratnAvalImAM cothA aMkamAM "ratnAvalInuM nAma paNa na levAtAM vijayavarmAnA vRttAMtanA zravaNa daramyAna athavA, vIracaritamAM bIjA aMkamAM rAghava | bhArgavano vIrarasa jAmyo che, tyAre "kaMkaNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 choDAvavA jauM chuM' evuM rAmanuM vacana kasamaye rasapravAha aTakAvI doSa Ubho kare che. apradhAna aMgabhUta vigatanuM ativistArathI varNana paNa rasa doSa lAve che jema ke, hayagrIvavadhamAM hayagrIvanuM varNana. hemacandra ahIM ghaNAM udAharaNo TAMke che. kAvyAnuzAsana aMgI evA pradhAnarasanuM anusaMdhAna na sacavAya te paNa rasadoSa ANe che. ratnAvalI nATikAmAM cothA aMkamAM bAbhravyanA AgamanathI sAgarikAnuM vismaraNa thavAthI tenA saMdarbhanA rasa / bhAvamAM anusaMdhAna na jaLavAvAthI bhaMgANa paDe che. hemacandra jaNAve che ke, anusaMdhAna e to sahRdayatAnuM sarvasva che. aMgabhUta na hoya tevI vigata--anA--arthAt pradhAna rasane vize upakAraka na hoya tevI vigatanuM varNana paNa rasadoSane nimaMtraNa Ape che. jema ke karpUramaMjarImAM nAyikA pote vasaMtavarNana kare che tene avagaNIne baMdie karelA varNananI rAjA prazaMsA kare che te. 'prakRti-vyatyaya' arthAt svabhAvanuM parivartana rasadoSa lAve che. prakRti eTale svabhAva mAnuSa, divya / mAnuSa, pAtAlIya, martya pAtAlIya, divya / pAtAlIya, divya martya / pAtAlIya vagere sAta prakArano che. je pAtrano je svabhAva niyata hoya te badalIne judA svabhAvane anurUpa vicAra-vANI-vartana kavi nirUpe to rasadoSa thAya che. hemacandra noMdhe che ke dhIrodAtta, dhIroddhatta, dhIra-lalita ane dhIraprazAnta vyaktio je pharI uttama | madhyama | adhama ema potapotAnA vargamAM trividha che teo svabhAve karIne anukrame vIra, raudra, zRMgAra ane zAMtapradhAna hoya che. tethI tevAonuM anyathAbhAvavarNana rasadoSa lAve che. vaLI, rati, hAsa, zoka ane adbhutanA bhAvo jema manuSyaprakRtimAM jaNAya che tevA divya pAtromAM paNa hoya che. chatAM saMbhoga zRMgArarUpa ratinuM uttamadevatAnA saMdarbhamAM nirUpaNa karavuM-- jema ke, kAlidAse kumArasaMbhavamAM umA-mahezvaranA milanazRMgArane nirUpyo che tyAM te anucita ja che. A vAta AnaMdavardhana pramANe, vAstavamAM uparanI badhI ja carcA AnaMdavardhana pramANe ja-- AcArye karI che. AvuM ja divya prakRtinA krodhamAM paNa jANavuM. svarlokagamana, pAtAlagamana, samudralaMghana, vagere vigato vize utsAha manuSya ane anya pAtromAM nirUpAya che. paNa manuSyapAtromAM je pAtra vize je prakAranuM utsAha-varNana itihAsAdimAM prasiddha hoya tyAM tenuM eTaluM ja varNana ka2vuM. vadhAre paDatuM nirUpaNa asatyarUpa lAge ane kalAno je mULa uddeza che ke "nAyaka pramANe (rAmAdi pramANe) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vartavuM nahi ke pratinAyaka pramANe (rAvaNAdinI jema)," e mAryo jaze. vikrama rAjA moM kholIne nAgane peTamAM zAMti maLe mATe pravezavA de evI vikramanI vArtA prasiddha che to te varNana cAle, paNa vikrama hanumAnajInI mAphaka eka kUdake sAgara pAra karI gayA evuM varNana zraddhA janmAve nahi ! badhe ja prakRti=svabhAvanuM anusaraNa karavuM. deza, kALa, vaya, jAti vagere vize je je prasiddha veSa, vyavahAra vagere hoya tene yogya rIte kavie nirUpavAM, nahi to rasadoSa AvI jaze. A badhAMnAM saMkhyAbaMdha udAharaNo hemacandra vivekamAM TAMke che. A uparAMta hemacandra padagata, vAcagata, ubhayagata ane arthagata doSo paNa vicAre che. rasadoSonI carcAmAM temaNe mukhyatve dhvanyAloka tathA locanano AdhAra lIdho che. kAvyaprakAzamAMthI paNa preraNA meLavI che. 35 prathama sUtranI carcA para dhvanyAloka 1/4, 3/17-19 vagere tathA tenA uparanA locanano prabhAva spaSTa che. AnaMdavardhane prabaMdhanI rasavyaMjakatAnA saMdarbhamAM A carcA samAvI che. locanamAMthI keTalIka paMktio ane mULa dhvanyAlokanI paMktionI bheLaseLa AcArya karI le che. jema ke, dhvanyA 1-4mAM 'vAvyatva di na ca sarvatra tenuM sva-zadhvanivevitattvam' svIkArIne viveka(pR.105, e ja)mAM hemacandra thoDuM umerIne vAMce che - yathA-dvitramya. (pR. ?04) kRti / "annAnubhAva-vibhAvabodhnaantrmev tanmayIbhavana yuktyA tavibhAvAnubhAvocita-cittavRtti-vAsanAnuraJjita sva-saMvidAnandacarvaNA-gocaro'rthAtmAbhilASa-cintautsukyanidrA glAni-Alasya zrama- smRti-vitarkAdi-zabdAbhAve'pi sphuratyeva !" locanamAM 'opoDo rasAtmA' evA zabdo che je vadhAre spaSTa rIte artha Ape che. Azaya e che ke, 'zrimpa'. vagere udAharaNamAM abhilASa, cittA, autsukca vagerenA nAmollekha vagara paNa vibhAvAnubhAvanA grahaNathI, tanmayIbhavananA baLathI rasa sUcavAya che. pharI pAchA hemacandra dhvanyA. 1/4 no dora pakaDI rasanA svazabdAbhidheyatvanI niSphaLatA carce che. vaLI locana tarapha vaLe che. Ama dhvanyAloka mULa ane locananA pATA avAranavAra AcArya badalyA kare che. rasAdi sadA sarvadA vyaMgya ja che e vAta AcAryane grAhya che tethI (viveka pR. 159, ejana) udbhaTano vicAra teo tiraskAre che. "tenA rasavazitasvaSTazuravirasarca' evo pATha hemacandra vAMce che, je G.O.S. AvRtti '31, jemAM tilakanI 'vivRtti' che, te pramANe che. benaTTI AvRtti, '25, pUnAmAM indurAjanI laghuvRtti chapAI che paNa temAM "zuAravirasovaya" evo pATha che te apratItikara jaNAya che. Ama pharI hemacandra uttamapATha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 kAvyAnuzAsana sUcavanAra AcArya tarIkenuM mAna pAme che. A pachI hemacandra III-2 nI carcA hAthamAM le che. temAM paNa teo AnaMdavardhana tathA mammaTanI rAhabarI svIkAre che. ApaNe A sUtranA anusaMdhAnanI carcAno saMkSepa upara Apyo che. prasIdde vartasva' vagere udAharaNa kAvyaprakAzamAMthI che, jyAre bAkInI samagra carcA upara dhvanyA. 3 20no bhAra che. vibhAvAdinA pratikUlyanuM udAharaNa dhvanyA. pramANe che. "nirdora:' vagerenI vigata zRMgArane anukULa thavAne badale nirvedane saMkore tevI che. hemacandra jaNAve che ke zRMgAra | zAnta nirUpaNanI mAphaka zRMgAra | bIbhatsa, zRMgAra | bhayAnaka, zAnta | raudra vagere virodhI vibhAvAdigrahaNanAM udAharaNa paNa ApI zakAya. "ni garamavrfmsa.' vagere udAharaNa kAvyaprakAzamAMthI levAyuM che. "mavAdhyatvenuM udAharaNa "jyA vArtha' vagere samajAvyA pachInI noMdha kAvyaprakAzamAMthI che tathA dhvanyA3/20 ne paNa anusare che. enA uparanA locanano paNa evo ja prabhAva che. A rIte potAnA nirUpaNamAM mUla srotanA pATA hemacandra icchA pramANe avAranavAra badalatA rahe che. viveka(pR. 172, pR. 173 ejana)mAM hemacandra tApasavatsarAjanA vastunuM vistArathI nirUpaNa kare che tathA temAM mukhya dora kevo kalAtmaka rIte sacavAya che te samajAve che. hemacandra (pR. 179, ejana) [ nirNaya tArave che ke, "rva seza-kAna-vayo-gAtyAvInAM vepavyavahAraH samudatamevopanivem.' e pachI "viveka'mAM (pR. 179-199 ejana), lAMbI carcA udAharaNothI maMDita rIte karavAmAM Ave che je zabdazaH kAvyamImAMsA adhikaraNa 17 tathA 18 (pR. 89-110 6.0.s. A.) pramANe che. hemacandra ahIM gauNa muddAo ane udAharaNono krama atratatra badale che paNa te badalelI vyavasthAnuM koI tArkika kAraNa jaNAtuM nathI. - pada | vAkya doSa :- A sAthe have ApaNe AcArya hemacanTe karelA pada-vAkya-doSa vicAranI vistRta carcAno khyAla meLavIzuM. hemacandra be padadoSo (sUtra3/4) (pR. 199, ejana) (sUtra 5) 13 vAyadoSo (pR. 201-226), (sUtra 6) ATha ubhayadoSo, (pR. 229-260) chelle (sUtra 7) 13 prakAranA arthadoSo vicAre che. sUtra 8mAM teo jaNAve che ke A badhA doSo "anukaraNamAM doSa nathI banatA. tevI rIte vaktA vagerenA aucityanA mahimAthI paNa doSo a-doSarUpa bane che (sUtra 9), ane kyAreka AvA ja saMdarbhamAM doSo guNarUpa (sUtra 10) banI jAya che. A sUtranI carcA temaNe jarA paNa karI nathI paNa bhoje jene vizeSaguNo kahyA che te ja A che ane bhojanA graMthomAM AvatA viSayanuM Ama AcArya svIkaraNa to kare che, paNa vistRta carcA TALe che. ApaNe have pada-vAkya doSonI vistRta carcA karIzuM. A saMdarbhamAM AcAryazrI upara Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mukhyatve mahimAnA vyaktiviveka ane mammaTanA kAvyaprakAzano sIdho prabhAva che. AcAryazrI jaNAve che ke doSo lakSaNAthI zabdArthanA che ema je kahyuM che temAM zabda te pada ane vAkyarUpa hovAthI sahuprathama be padadoSo vicArAze, je che nirarthaka ane asAdhutva (saLaMga, sUtra 88 tathA sUtra 3/4). 'ca vagere nipAto kevaLa pUraka tarIke ja jyAre prayojAya tyAre nirarthaka doSaprApta thAya che, jema ke, "mundumRduradaM' vagere (zloka 202). AcAryazrI noMdhe che ke, padano eka bhAga TvinTezane" ne pada ja kahevAya. tevA pardakadezamAM nirarthakatvanuM udAharaNa che "gAvAvaSyana' vagere (zloka 203 ); ahIM "dazAma' evuM bahuvacana anarthaka che, kema ke, eka ja kuraMgekSaNA nAyikAnuM grahaNa ahIM abhipreta che. AcArya mammaTe nirarthaka doSane "patipUra mAtraprayoganuM vAva' (pR. 273, kA.pra. B.0.R. AvRtti, jhaLakIkaranI TIkA sAthe; pUnA, '33; pAMcamI A.) e rIte samajAvyo che. Ano hemacandrAcArya svIkAra kare che. kA.pra.mAM ' uttamanavesara" vagere udAharaNa (pR. 274, ejana) (zloka. 147) apAyuM che. temAM 'hi pada nirarthaka rIte prayojAyuM che. A pachI mammaTa noMdhe che (pR. 296, ejana) ke, TyutasaMskAra, asamartha ane nirarthakane bAda karatAM bAkInA doSa vAkyamAM paNa jaNAya che. arthAt zrutikaTu vagere 13 vAkyadoSo paNa bane che jyAre temAMnA keTalAka padAMzamAM paNa jaNAya che. padekadezamAM nirarthakatvanuM je udAharaNa "mahAvajhana vagere mammaTe ApyuM che (pR. 321, zloka, 200, kA.pra. ejana) te hemacandra paNa svIkAryuM che. mammaTanI noMdha 'matra dezamati vahuvana nirartham | rIkSA cA cA pAvAnAt' (pR. 31, kA. pra. ejana) paNa hemacandra jemanI tema ApI che. phakta "nirarthava'ne sthAne temaNe "anartha' pada prayojyuM che. hemacandra noMdhe che ke, 'manasatarta:'(amaru. 4, zloka 204)mAM tevuM nathI. tyAM vyApArabhedane kAraNe ":' evuM bahuvacana che, je doSarUpa nathI. "jhAvAvajhana' vageremAM vyApAronuM grahaNa na hovAthI doSa jaNAya che. vaLI, ahIM "da' zabda vyApAranA nahi paNa "netra'nA arthamAM che. A saghaLI carcA temaNe kAvyaprakAzane anusarIne karI che. taphAvata eTalo ja che ke, vAkyadoSonI carcA zarU karIne mammaTe A carcAne vacce vaNI lIdhI che jayAre AcArya padadoSanA saMdarbhamAM ja A carcAne rAkhIne saMdarbhagata aucitya barAbara sAcavyuM che. hemacandra AgaLa noMdhe che ke, keTalAkane mate yamaka vageremAM nirarthakatva doSarUpa nathI. jema ke, "vitAmavitara' vagere tathA jamo munApratimena (zizu. 1090; kAvyAnuzAsana zloka Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 kAvyAnuzAsana 205); A noMdha rudraTa, mahimA ke mammaTamAM prApta thatI nathI. A pachI AcAryazrI "asAdhutva doSa vicAre che. zabdazAstrano virodha eTale "asAdhutva, jemake 'unmajjanmavara0' vagere (kirAta 17/63, kAvyAnuzAsana zloka 207). mammaTamAM A doSa "zrutasaMskRti' nAme vicArAyo che. mammaTa pramANe "cutasaMskRti vyAvadara tasadInama' (kA. pra. pR. 268, ejana), che. hemacandra tene "prasAdhutva kahe che tathA tenuM udAharaNa 'nmana" vagere samajAvatAM jaNAve che ke, A padyamAM '3mAnane prayoga "asAdhu che kema ke, n ahIM akarmaka nathI, ane sva-aMga paNa ahIM karma na gaNI zakAya. tethI AtmapadanI prApti thatI na hovAthI mAnane prayoga asAdhu che. vAkyadoSa :- hemacandranI padadoSonI carcA ahIM pUrI thAya che. A pachI 13 vAkyadoSonI carcA Ave che. (saLaMga sUtra 89, sUtra 3/5). temAM visaMdhi, cUnapadava, adhikaparatva, uttapadavu, asthAnasthapada, pata...karSava, samAptapunarAttatva, avisargava, hatavRttatva, saMkIrNatva, garbhitattva, bhagnaprakramatva, ane ananivatatvano samAveza thAya che. mammaTa to, ApaNe upara noMdhyuM tema, jaNAve che ke pote je 16 padadoSo gaNAvyA, temAMthI zrutasaMskAra, asamartha ane nirarthakatvane bAda karatAM bAkInA 13 vAkayamAM paNa saMbhave che ane temAMnA ja keTalAka padAMzamAM paNa jaNAya che (kA.pra 7 pa2 upara, pR. 296 ejana). mammaTe je te doSanA guNatva ke adoSatvanI carcA atte eka sAthe karI che jyAre hemacandra je te doSanA saMdarbhamAM ja A carcA AvarI le che. A nirUpaNa vadhu susaMgata, vadhu vyavasthita ane vadhu vistRta paNa che. visaMdhi doSa spaSTa karatAM hemacandra noMdhe che ke, ahIM "saMdhi'no artha "svarono samAvAya'; arthAt bhegA thavuM te. drava ane dravyonA eka thavAnI mAphaka athavA kabATanI mAphaka, eTale ke kabATanAM bAraNAM bhiDAya e rIte svaro ke vyaMjanonuM sAthe rahevuM tene saMdhi kahe che. A saMdhi = bhegA thavAmAM vizleSa, azlIlatva ke kaSTatathI je vairUpya Ave te thayuM visaMdhitva. vizleSathI vairUpya, jema ke, "mane rUva' vagere (zloka 208). ahIM tathA 'nonAnAnuviddhAna nanAni' (zlo. 209) vageremAM. eka vAra paNa kavi, "huM ahI saMdhi nahi karuM', ema svecchA prayoje to te doSarUpa che. vAmana (kA. sU. vR. 5/1/2) jaNAve che ke, hirtapadravat paSyantavarna." A kavisamaya che, je pALavo joIe te pramANe zlokArdhamAM kavi saMdhi na kare to tenI chUTa paNa te sivAyanAM bIjAM caraNomAM eka padanI mAphaka saMdhi anivArya che tema AcAryazrI vAmanane anuvartIne kahe che. azlIlatvane kAraNe AvatA vairUdhyane paNa AcArya "visaMdhitvamAM ja samAve che. mammaTa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 39 traNa rIte thatA "azlIla' doSane judo tArave che. hemacandra tene ahIM 'visaMdhi'mAM kema joDI de che tenuM kAraNa e che ke, jyAM saMdhi karavAthI brIDA, jugupsA ke amaMgalArthasmaraNa thAya teve sthaLe saMdhi na karavAthI 'visaMdhi' doSa Avato nathI, ema samajAvavA ja AcAryuM AvuM nirUpaNa karyuM che. jo ke, ApaNe ema kahI zakIe ke A trividha azlIlatAdoSa kevaLa saMdhi visaMdhinA saMdarbhathI thoDo vadhAre paNa che. AcAryane mate kaSTatvanI bAbatamAM paNa AvuM ja vicAravAnuM che ke, jo saMdhithI kaSTatva janme to visaMdhi te doSa nathI. AvA sa-doSa prasaMgo zuka, strI, bAla tathA mUrkhalokonA mukhasaMskAranI siddhi mATe tathA "prahAsa' kahetAM mazkarIrUpa goSThImAM cAlI zake, e vigata eka udAharaNa dvArA AcArya spaSTa kare che. 'nyUnapadava' samajAvatAM AcArya hemacandra noMdhe che ke, avazyavAcya(pada)nA anabhidhAnamAM nyUnapada- doSa thAya che, jema ke, "tamUtAM dRSTavA' veNIsaMhAra nATakanA A udAharaNamAM 'maramafma' ane "Tvinne e banne padonI AgaLa "hyuM" ane "no' e be pado jarUrI che, je na hotAM nyUnapadatva" doSa thAya che. hemacandra A samajUtI mammaTane anusarIne Ape che. mammaTe potAne mate nyUnapadavano vAkyamAtragatadoSa mAnIne ullekha karyo che ane A samajUtI ApI che. hemacandra "avazyavALezya manamathane ema kahyuM tenA anusaMdhAnamAM 'viveka'(pR. 202,3,4 ejana)mAM vizeSa carcA cheDI che. AmAM mahimabhaTTano sIdho prabhAva temaNe jhIlyo che ane zabdazaH mahimAnI dalIlo ApI potAnI A vizeSanoMdha temaNe samRddha karI che. te A pramANe che : avazyavAcyanA anabhidhAnamAM doSa to kharo, paNa abhidheya artha avinAbhAvathI athavA aucityathI vyaMjita thaI jAya, pratIyamAna thaI jAya, to tevA arthanA anabhidhAnamAM doSa Avato nathI, jema ke, "cinmA- ganaM." (zloka 332, pR. 202, viveka, ejana). jyAM bIjuM koI kriyApada hotuM nathI, tyAM "gati matta 10' prayojAya che e nyAye, tyAM masta AvI jAya che. vaLI, jema ke, "nA mavantamanatA (zloka 333, pR. 202, viveka, ejana) tathA "mA ghAsanmA mI' (zloka 334, ejana) vageremAM anukrame kriyA ane kartupada aucityathI pratIta thAya che, tethI nyUnapadatva doSa Avato nathI. A pachI vivekamAM (pR. 203, ejana) anabhihitavAcya aMge eka sUkSma vistRta carcA AcAryazrI cheDe che. teno AdhAra vyaktivivekamAMnI carcA che. (pR. 388, vyaktiviveka, A.revAprasAda dvivedI), je mahimAe vAcyAvacanadoSanA saMdarbhamAM karI che. hemacandra te akSarazaH utArI che. ApaNe pharI e vAta adhorekhAMkita karIne noMdhIzuM ke hemacandra ane vyaktivivekanA saMdarbhonI oLakha DaoN. kulakarNI tathA pro. parIkhe karAvI nathI. e mATe eka judo prayatna jarUrI che. to, A carcA paNa hemacaMdra akSarazaH utArI che je batAve che ke, mULa AdhArasAmagrImAMthI eka paNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kAvyAnuzAsana evo mahattvano muddo nathI je AcAryazrInA dhyAna bahAra rahyo hoya. potAne jaNAya tevA aucitya pramANe AvA muddA teo kyAM to alaMkAracUDAmaNimAM athavA vivekamAM samAviSTa karI ja le che. A carcA nIce pramANe AgaLa vadhe che. keTalAkane mate anabhihitavAne arthAt nyUnapadatvane pRthagu doSa tarIke levAnI jarUra nathI, kAraNa ke, dharmirUpa ke dharmarUpa vastunI pratipatti mATe kAM to pharI eno e ja zabda, athavA eno paryAya ke sarvanAma avazya. rIte prayojAya te jarUrI che. chatAM, jo te na kahevAya to tyAM paNa nyUnapada-doSa AvI jaze. paNa evuM ApaNe mAnatA nathI, arthAt tyAM doSa jotA nathI, mATe Ane svataMtra doSa gaNavAnI jarUra nathI. A vigata "the rakta saMprati' (kumAra. pa/71)nA saMdarbhamAM carcAya che. A udAharaNamAM patnI' zabda dharmI ane dharma banneno vAcaka che. te ahIM kAM to kevaLa dharmAno bodha karAvI zake, athavA kapAla(khappara)nA saMbaMdhathI utpanna thatI gahitA eTale ke niMdya vigatarUpI dharmano bodha karAvI zake, athavA banneno bodha karAvI zake, ema traNa pakSo saMbhave che. temAM prathama pakSa svIkArIe to, eTale ke saMjJimAtrano bodha mAnIe to (kapAlavatva ='khapparavALA hovuM' - e rUpI) vizeSano bodha karAvavA bIjA "kapAlI' zabdano prayoga Avazyaka banI jaze, ke jethI nidyatva pratIta thaI zake. bIjo pakSa svIkArIe to e(dharmamAtra)nA Azrayano bodha karAvavA e (kapAlI) pada pote, athavA teno paryAyavAcI zabda athavA sarvanAma - e traNamAMthI koI eka dvArA vizeSyanuM upAdAna avazya karavuM paDaze jethI vivakSita artha siddha thatAM, tenuM Artha hetutva siddha thaI zake. have ahIM (dharmAvAcaka zabdanA) upAdAna dvArA (bodha mAnIe), jema ke, "satatamanoDano veti' vagere (zloka 336, pR 203, viveka ejana ) vageremAM, athavA paryAya dvArA bodha mAnIe, jema ke, "ryA rAji (kumAra. 3/10)mAM, athavA sarvanAma vaDe te mAnIe jema ke, "dazA zaM' vageremAM, temAM paryAyavALA udAharaNamAM 'hara' e paryAya zabda vaDe je arthanuM upAdAna thayuM tenuM 'pinAkapANitva e pairyazrutinI azakyatAmAM Artha hetu che )= te "pinAkapANi' che tethI phalita thAya che, ke temanI pairyazruti na ja thAya). ema na mAnIe to hara'nuM upAdAna (mAtra) to punarukti ja banI jAya. AvuM ja " zAmavira:' vagere udAharaNamAM paNa che. have sarvanAma vaDe (vizeSyanuM upAdAna svIkArIe) jema ke, "daza rU", to tyAM "vAmalocanAtva"ne - kAmane bALavA ke jivADavA rUpI vibhinna kAryomAMthI koI ekane vizehetutA batAvavAvALA, Artha hetu tarIke levuM paDaze. nahIM to, "vAmalocanAtva" punarukta thaI jaze. AthI trIjo pakSa to saMbhavato ja nathI. eka ja zabda, tenI potAnI AvRtti (punaHkathana) vagara aneka arthanuM pratipAdana karI zakato nathI. hetu vagara ( nivanthinA') A pratIti karAvI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 41 zakAtI nathI. A 'dvayaM gatta va.' udAharaNamAM koI paNa hetu batAvAyo nathI. tethI "nyUnapadatva" doSa thAya che. - A pUrvapakSa mahimabhaTTano che. AcAryazrI vyaMjanAvAdI che tethI teno vaLato javAba pote Ape che. mammaTa vageree Avo pratyuttara Apyo nathI. AcArya hemacandra ahIM javAba ApatAM jaNAve che ke, (varSa tu jhUma vagere pR. 204, ejana) (paMkti 18, viveka A. kulakarNI | parIkha), zabdanI kevaLa abhidhAvRtti ja abhipreta nathI, jethI te eka ja artha(ApIne te)mAM kSINa thatI hovAthI arthAtaranA bodha mATe bIjo zabda ke enA e zabdanI AvRtti(punaHgrahaNa)no prayoga vicAravo paDe. paNa vAstavamAM to, kevaLa sahRdayo vaDe saMvedya evI "vyakti' kahetAM "vyaMjanA' nAme bIjI vRtti che ja. Ama bIjI vRtti(=vyaMjanA)nI kalpanA karavAthI eka ja zabdamAMthI vAcyanI sAthe ja vyaMgyanI pratItinuM prasAraNa paNa thaze jene nivArI zakAze nahi. jema ke, paramezvaranA vAcaka hajAro zabdo saMbhavatA hovA chatAM, "ghAninaH' e padamAMno paramezvara vAcaka "vArtA' zabda bIbhatsa rasano AlaMbanavibhAva sUcave che, ane paramezvara jugupsAnA AzrayarUpa che evuM dhvanita kare che. vaLI, "saMprati dvAM gha' e prayoga paNa atyaMta ramaNIya che kema ke, pahelAM kevaLa te ekalI (caMdranI kaLA) ja kharAba vyasanathI (kapAlInA saMparkarUpI) dUSita thavAthI zocanIya hatI; paNa have jANe ke teNe (pArvatIe) paNa tenA tevA prakAranA khoTA nizcaya(duravyavasAya)mAM jANe sahAya karavAnuM zarU karyuM ema ahIM upahAsa karAyo che. "prArthanA' zabda paNa atyaMta ramaNIya che, kAraNa ke, kAkatAlIyanyAyathI temano(= kapAlIno) samAgama kadAca niMdApAtra na thAya, paNa A bAbatamAM prArthanA" (mAgIne temanI sAthe saMbaMdha karavo te) to atyaMta kaulInakalaMka(kuLavAnanA gharanuM moTuM kalaMkonI kAraka che. "sA ja taM ' e prayoga (tamArA banne vize) anubhavAtA parasparanI spardhA karavA lAvaNyAtizayanA pratipAdanaparaka rIte thayo che. "nAvataH' ane "ntimatI' e bannemAM "magy' pratyayathI bannenI prazasyatA pratIta thAya che. A rIte hemacandra vyaMjanAnA svIkAra mATe siddhAMtapakSa race che, jemAM alabatta AnaMdavardhana | abhinavagupta | mammaTanA vicAronuM dohana jarUra che, paNa vyaktivivekakAra mahimAne ghaNe sthaLe sammAnya gaNI svIkAravA chatAM jarUra paDe temane paDakAravAno sAhasika abhigama paNa apanAve che. nyUnapadatvanI carcA mULamAM (pR. 203, ejana) AgaLa calAvatAM AcAryazrI noMdhe che ke tyA nivaddha' (vikramo. 429, zloka 213, pR. 203, ejana ) vageremAM kharekhara to mAghasya navama' ema kahevuM joIe, je nathI kahevAyuM; tethI A doSa Ave che. mammaTe A vAta A ja rIte noMdhI che je hemacandra yathAtatha svIkArI che. "navajhaghara: rasannadhroDazuM." (pR. 203, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAvyAnuzAsana zloka 214 ejana) vageremAM AcAryazrI noMdhe che ke, bhrAMti dUra thatAM jema navajaladhara, suradhanu, tathA dhArAsAra e traNeyano "DhasarvanAmathI parAmarza karAyo che, te rIte vidyuta'no paNa e sarvanAmathI parAmarza thavo joIto hato. tema nathI thayuM mATe doSa Ave che. kApra.mAM mammaTe A udAharaNa judA saMdarbhamAM TAMkyuM che. prasapratiSedhamAM "nannA ucita prayoganuM te udAharaNa che. (pR. 291, kA. pra., ejana). mammaTe je udAharaNane amuka saMdarbhamAM ucita prayogavALuM ane tethI anukaraNIya tarIke ullikhita karyuM che, tene AcAryazrI hemacandra ahIM judA daSTikoNathI nyUnapadatvadoSathI yukta mAne che ane tenI svataMtra AlocanA kare che. A rIte potAnA AdhArabhUta upajIvya-AlaMkArika vAgyevatAvatAra mammaTathI paNa judA paDavAnuM vicArasvAtaMtrya AcArya hemacandra dharAve che, je khUba noMdhapAtra che. vaLI, doSaviSayaka samagra carcAmAM temaNe kAlidAsa ke bANa jevA labdhapratiSTha kvIzvaronI paNa keTalIka vAra zehazarama jALavI nathI ane taTastha AlocanA karIne jyAM temane doSa jaNAyo tyAM AMgaLI mUkIne batAvyo che. AgaLa cAlatAM "saMdacavavAre ' vagere (zloka 215, pR 205, ejana) upamAnA udAharaNamAM kamaLa ane mRNAlanI pratikRtirUpa mukha ane bAhunuM koIpaNa padathI upAdAna karAyuM na hovAthI nyUnapadava doSa Ave che. A nyUnapada- kyAreka guNarUpa bane che e samajAvatAM mammaTane anusarIne (kA. pra. pU. 4ra6, ejana) AcArya hemacandra "TTTrIna' vagere udAharaNa Ape che. ahIM doSa kema nathI thato e vigata banne AcAryo samajAvatA nathI paNa jhaLakIkara potAnI TIkAmAM noMdhe che te pramANe ahIM "ma, ma" sAthe "mAsI" ane "mati' sAthe "vaphA' nathI, tethI nyUnatva jaNAya che, chatAM te doSarUpa nathI kema ke, temanA adhyAhArathI pratIti jaladI phuTa thAya che. (pR. 426, kA. pra., ejana). nyUnapadatva nathI kyAreka doSarUpa ke nathI guNarUpa, e samajAvavA hemacandra "tiketu zoSavazA' (pR. 205, ejana) vagere udAharaNa TAMke che. temane mate ahIM 'ditA' pachI "maitata thatA zabdo hovA jarUrI che paNa te prayojAyA nathI tethI nyUnatva che paNa temanA prayogathI koI vizeSa buddhi niSpanna thatI nathI tethI te guNarUpa paNa nathI. tathA pAchaLathI thatI pratipatti, pahelAM thayelI pratipattine bAdhita kare che, tethI tyAM doSa paNa nathI. mammaTe A ja zabdomAM AvI ja samajUtI ApI che te AcArye ahIM yathAtatha uddhata karI che. A sAthe nyUnapadatvanI carcA pUrI thAya che. AcAryazrI labdhapratiSTha kavio tathA AlaMkArikonI sAthe kevo vivekapUrvakano abhigama dharAve che, te ahIM sphaTa thAya che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 43 have "adhikaparatva'no vicAra karIzuM. hemacandra adhikAdavanuM lakSaNa nathI ApyuM, ane tenuM udAharaNa jema ke, "TAtinirmanA' vagere (zloka 217 ejana), paNa kA. pra. (pR. 390, ejana) pramANe che, jemAM "mati' zabda adhika manAyo che. mammaTa adhikaparatvanI carcA ATale ja pUrI kare che , jyAre hemacandra tene vistArathI hAtha dhare che. AcAryazrI pramANe "nArIgao' vagere nAgAnanda 4|15, zloka 218,ejana)mAM 'ta" zabda adhika che, jyAre "rnandana' (zloka 219, ejana) vagere zlokamAM "ma-mAMnA "mana" ane "puna:'mAMnA "puna:' vize Adhikya jaNAya che. e ja rIte pUrvamegha, zloka 11, - "visatiSThAthecavanta:' ane kumAra. 5/16, eTale ke, "tvaguttarasAvatImatinI' vageremAM mavarSIyanuM Adhikya che. A mavarSIya * pratyayano artha hemacandra pramANe bahuvrIhi samAsathI ja siddha thaI jAya che. kahyuM che ke, rmadhArImatvarthathamyAM bahudrAhitnaputrApramaca." e ja rIte, "vAso nADAvapattavani' (bAlarAmAyaNa 361), " tamatadharAvapaTTirtaH' (zizu. 164), ane "nAnimana' (zloka 224 ) vagere udAharaNomAM "taddhita' pratyayanuM Adhikya prayojAyuM che. te doSarUpa che, kema ke taddhita pratyayano artha SaSThI samAsanA AzrayaNathI ja sarI jAya che. paNa jyAM arthAntara vize taddhitanI utpatti che, tyAM samAsathI tenI (= arthAntaranI) pratIti thatI nathI; teve sthaLe taddhitanuM Adhikya hotuM nathI jema ke, tha mUtani' (kirAta 15 1, zloka 225, ejana)mAM taddhita apatyArthamAM che, " rUnA arthamAM nahi. jyAre " punarAvRMze TurnAte..." (harSacarita, 6, zloka 226) vageremAM ""i ane "rA'nuM tathA 'vio .' upamAnA udAharaNamAM "mamara' e upamAnabhUta padanuM Adhikya che, je doSarUpa che, kema ke, temAM upameyabhUta nIlaratna vagereno nirdeza nathI. A ja rIte , raghu. | 89 "mirajhanavindra vageremAM ti' ane 'pramA'mAMthI ekano samAsokti vaDe AkSepa thaI jatAM, bIjA padanI uktimAM adhikAratva che. athavA rUpakanA udAharaNa "zAnadhUma' vagere(harSacarita, 6; zloka 229 ejana)mAM zokanuM to koI paNa sAmyane kAraNe "manardvArA rUpaNa bhale thatuM paNa "dhUma' mATe koI rUpya vigata nathI tethI teno ullekha adhikAda- ANe che. A ja pramANe " nirumurimavA noramacaMdra' (harSacarita, 1-zloka 230) vageremAM rUpaka dvArA ja sAmyanuM pratipAdana thaI jatuM hovAthI "" zabdanuM ahIM Adhikya che. | samAsoktinA udAharaNa, jema ke, "skRti tiramavI' (zloka 231 ejana, haravijaya 3/37) vageremAM jema "timafja' ane " 'nI sadaza vizeSaNathI tathA vyaktivizeSanA parigrahathI nAyakarUpe abhivyakti thAya che, e rIte grISma ane divasazrInuM paNa pratinAyikArUpe grahaNa thaze. tethI "yitA' e pada adhika che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kAvyAnuzAsana anyoktinA udAharaNa jema ke, "maduteSu' vagere (zloka. 232, ejana) (bhallaTa. 69)mAM "cetana prabhu'nuM aprastuta viziSTa | sAmAnya dvArA abhivyaMjana thaI jAya che tethI mi'mAM adhikapakatva che. e ja rIte, "vimAhio' vagere(zloka 233, "mannara' 4)mAM bhavadarthano anyokti dvArA AkSepa thaI jAya che tethI, "mAnava" e padanuM Adhikya che. mammaTanI sarakhAmaNImAM AcAryazrIe adhikAdavanI khUba vistArathI carcA karI che, tathA kAlidAsa, bANa, mAgha, bhAravi vagerenI paNa ucita samIkSA karI che. A adhikAratva kyAreka guNarUpa bane che e paNa teo carce che, jema ke, " vazvanAtimati:0' (zloka 234 ejana, subhASitAvalimAMthI) vageremAM bIjuM " vinta' pada anyayogavyavaccheda karanAra che tethI ahIM, adhikAda- guNarUpa banI jAya che. mammaTe A ja vAta, A ja udAharaNanA saMdarbhamAM, A ja zabdomAM kahI che (pR. 428, kA. pra. ejana). uktapadava mATe mammaTa "kathitapadatva' evI paribhASA yoje che. mammaTe tenI samajUtI ApI nathI jayAre hemacandra " rva dri prayoga:' ema samajAvIne mammaTe ApeluM udAharaNa ja, jema ke, "diratanatatpa' vagere (zloka 235 ejana) doharAve che. temAM strInA pada punaH kahevAyuM che, tethI uktapadatvano doSa Ave che. A doSa lATAnuprAsamAM guNarUpa banI jAya che, jema ke "gati kuMja' (zloka 236, ejana) vageremAM zabdazaktimUladhvaninA udAharaNa 'tAnA natti Tr'o (zloka 237, ejana)mAM paNa evuM ja che, e ja rIte, jenuM vidhAna thayuM che tenA anuvAdyatvamAM, arthAt tene anuvAdarUpe rajU karavAmAM paNa te guNarUpa bane che, AvuM 'nitendriyatve vinayI vArajo' vagere (zloka 238, ejana)mAM paNa bane che. mammaTe A ja vAta, A ja udAharaNanA saMdarbhamAM kahI che ke, kathitapada- lATAnuprAsa arthAntarasaMkramita vAcya ane vihatanA anuvAdyatvamAM kyAreka guNa bane che. hemacandra ahIM mammaTano abhiprAya svIkAre che. hemacandra ghaNI vAra mammaTane zabdazaH svIkAre che paNa mammaTe doSonA guNatvanI carcA aMte ApI che jyAre AcAryazrIe je te doSanA anusaMdhAnamAM ja AvI je te doSanA guNatvanI carcA ApI dIdhI che je vigata yojanAnI daSTie vadhu yuktiyukta jaNAya che. asthAnapadatvanuM lakSaNa hemacandra ApatA nathI. udAharaNa mammaTa pramANe, "priyeLa saMgrecyao' vagere (zloka 239 ejana) Ape che. ahIM "stranuM vanna no' ema kahevuM joIe. kavie "sanna na riddhina' kahyuM che. mammaTa noMdhe che ke, "zana vinara' kahevuM joIe. kavie 'na khoTI jagyAe prayojyo che. A pachI hemacandra A doSanI carcAmAM thoDo vadhu vistAra kare che, je mammaTamAM nathI. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 45 | hemacandra pramANe "tu saMpratio' vageremAM "sva" zabda pachI "' Avavo jarUrI che. paNa tevuM nathI mATe doSa che. 'zanirivaMzanecaM' vagere(zloka 241, ejana)mAM "ceve'ne sthAne 'tye progreva' evI racanA nyAya che. dvAM gataM vagere udAharaNa mATe AcArya viveka'mAM thoDo vadhu vimarza karyo che. teo jaNAve che ke, "'kAra e samuccayano dyotaka che, ane je samuccayamAna vigata hoya tenI pachI tarata ja teno prayoga thavo joIe,. mULa graMthamAM AgaLa cAlatAM hemacandra noMdhe che ke, "nanuM rAvRtA :'(zloka 242, ejana)mAM "zrIniyonuM rUrine sthAne 'rUti niyaT" hovuM jarUrI che. e ja rIte, raghu. 16/13 "tIrthe takIyeo' (zloka 243 ejana) vageremAM jeno parAmarza karavAno che e vigata nirdezyA vagara ja "tat vaDe teno parAmarza karAyo che temAM asthAmasthapadatva doSa Ave che. mammaTe "tamanaM rAvRtAryo0" tathA "nagraMza' vagere udAharaNone anukrame garbhitatva ane akramatAnAM udAharaNa tarIke samajAvyAM che. hemacandra e ja udAharaNomAM judo doSa jue che. tIrtha tIre." vagere. udAharaNane mahimA vyaktiviveka(pR. 323, ejana)mAM kramabhedanA udAharaNa tarIke Ape che. hemacandra A vAta sIdhe sIdhI svIkArI che, jo ke teo tene asthAnIpada' evuM nAma Ape che. hemacandra vivekamAM (pR.211, ejana), vyaktiviveka 2/3336 e cAra kArikAo uddhata karI che. "tamane rAvRtAryo0' vageremAM pote "ti zrIniyora" hovuM joIe ema jaNAvyuM hatuM tenA saMdarbhamAM AcArye A kArikAo ahIM rajU karI che te pramANe 'tti' zabdanuM prayojana, (koI anya vyaktie karelA) kathananA anuvAda(= anukathana)ne juduM pADIne batAvuM hoya te mATe prayojAya tyAre tenA pahelA kathana(anuvAdAtmaka ukti)thI juduM koI pada na hoya. "ta' upAdhi che. AthI te potAnI zakti potAnA nikaTanA pUrvavartI upara nAMkhe che. (enA dvArA kathanAMzathI atirikta) bIjA padano avaccheda mAnya nathI hoto. "ti'nI mAphaka enA jevA arthanA vAcaka anya "va" vagere avyayonI sthiti paNa tevI ja jANavI, kema ke, "gha' AdinI mAphaka te jemanI pAchaLa Ave che temanA arthane ja avacchinna kare che. anyathA sAmaMjasya banatuM nathI (kArikA, 2/33-36; vyaktiviveka pR. 331, ejana). kahe che ke, AthI (mammaTanI mAphaka) akramatvane pRthar (vAyagata) doSa tarIke gaNAvavo joIe nahi, kema ke, teno asthAnapadatvamAM ja aMtarbhAva thaI jAya che. AgaLa mULamAM (pR. 212, ejana) hemacandra noMdhe che ke, " ghavyathA' (zloka 244)mAM "zravaUInAM' e pada pUrvArdhamAM mukAvuM joIe, kema ke kAvyAlaMkAra sUtravRtti 5/16 pramANe nArthe vizvavasamApta vAvacam evo kavisamaya che. e ja rIte uttanigraMvAMsA' (zloka. 245 ejana) vageremAM je ubhekSA che temAM tene Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 kAvyAnuzAsana ane "kaMthanama' e bane unmekSita karAyAM che. temAM prAdhAnyane kAraNe rodananA abhidhAyaka pada pachI ja ubheMkSAvAcaka pada prayojavuM joIe. te anyatra prayojAyuM che tethI "asthAnasthapada' doSa Ave che. pradhAna vigata unmekSita na thatAM te sivAyanuM bIjuM arthamAMthI ApoApa ja ubhekSita thaI jAya che, jema ke kahyuM che ke, 'ekatrotprekSitatvena yatrArthA bahavo matAH / / 'tavApha prayo: praghAnAva nAcathI '' (pR. 213, ejana) hemacandra mammaTane mukAbale asthAnasthapadatvano vistArathI vimarza karyo che paNa teo ane mammaTa banne mahimAnA nirUpaNane najaramAM rAkhIne ja AgaLa vadhe che. vAstavamAM bahiraMga doSonA vimarzamAM tema karyA vagara chUTako ja nathI. mammaTanI doSa vicAraNAnI AcArya sUkSama samIkSA karatA ja rahe che. A vigata upara noMdhyuM tema "akramatva'ne pRthagdoSa na gaNavo e mudAmAM spaSTa thAya che. AvI ja rIte, mammaTe gaNAvela ardhAntakavAcakatva doSane paNa AcArya pRthagu doSa tarIke svIkAratA nathI. e pachI, "tatratva'nI carcA AcArya kare che. tenuM koI lakSaNa AcArya ApatA nathI, paNa mammaTe ApeluM udAharaNa ja, jema ke, ': : 7o' (zloka 246, ejana) teo TAMke che. hemacandra samajAve che ke, ahIM krame krame anuprAsa vadhAre saghana banAvavo joIe. mammaTe to doSanI ke udAharaNanI koI samajUtI ApI nathI. A doSa kyAMka guNa bane che, te mammaTa pramANe AcArya samajAve che ane mammaTanuM ja "prAprApta' (zloka 247, ejana) vagere udAharaNa teo TAMke che. AcAryazrI samajAve che ke, ahIM krodhanA abhAvamAM "padmarSa" doSa thato nathI. mammaTe koI samajUtI ApI nathI. samAptapunarAttatva doSanI samajUtI ke lakSaNa hemacandra ke mammaTa ApatA nathI, phakta udAharaNa ja Ape che. temAM amuka vigatamAM vizeSaNo apAyAM pachI koI bIjI noMdha kavi kare ane vaLI pAchAM thoDAM bIjAM vizeSaNo lAde. Ama karavAthI A doSa Ave che. " snAM nimnatio' (zloka 248, ejana) vagere udAharaNa TAMkI AcArya samajAve che ke, ahIM 'pUSTmaLe.' e sthaLe vAkya samApta thayA pachI "tAraad' vagere je pUMchaDI jevuM che ( thoDuM vadhArAnu che) tenuM pharI grahaNa karavAmAM Ave che, je camatkAra sarjatuM nathI. mammaTe to potAnuM udAharaNa samajAvyuM nathI. samAptapunarAttatva kyAreka nathI guNarUpa ke nathI doSarUpa, e vAta mammaTa pramANe, prAprAptao' vagere (zloka. 213) udAharaNa pharI uddhata karI hemacandra samajAve che, paNa eka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vizeSa spaSTIkaraNa umeratAM kahe che ke, jyAM mAtra vizeSaNa ApavA mATe ja nahi, paNa vAcArthAntara - eTale ke, bIjA vAkyArtha mATe jyAM punarrahaNa thAya tyAM te nathI doSarUpa ke, nathI guNarUpa. AcAryazrI mammaTe adhyAhata rAkhela vigatonuM sphuTIkaraNa kare che. tethI sahRdaya vAcakone tathA navInone vadhu AnaMda ane lAbha maLe che. AnaMdavardhananA vicArone jema abhinavagupta locanamAM sphuTa karIne anuraNita kare che, evuM ja mUlya hemacandranI AvI samajUtIonuM lekhI zakAya. mammaTanA upahatavisargatva ane luptavisargatva e be doSo hemacandra luptavisargatva doSamAM AvarI le che. utvane prApta visarga hoya tathA visargano 'ae' thaI javAthI ane lupta visarga prApta thavAthI A doSa Ave che, jema ke "ghIro vinIto" vagere(zloka 249, ejana)mAM A doSa hemacandra mammaTa pramANe carce che. hatavRttanI carcA paNa mukhyatve mammaTa pramANe ja karatAM AcAryazrI noMdhe che ke, A doSa traNa prakAre thAya che--lakSaNacyuta, yatibhraSTa, ane lakSaNanuM anusaraNa karavAmAM Ave to paNa azravya, jema ke, aprAptagurubhAvAntalaghu jemAM aMtano laghusvara guru banato nathI, tathA rasane vize ananuguNa anuguNa nahi - tevo vRttaprayoga Ane 'tavRtta' kahe che. 'ci pazyasi.' (zloka 250. ejana) vageremAM vaitAlIyavRttamAM cha laghu akSaronuM nairantarya niSiddha che tethI te 'lakSaNacyuta'nuM udAharaNa che. 'tAmAM rAti.' vagere(zloka 251)mAM cothA ane chaThThA akSara pachI 'ti' mukAvo joIe, paNa tema na thavAthI yatibhraSTadoSa che. hemacandra jaNAve che ke, A apavAda pote chandonuzAsanamAM nirUpita karyo che tethI ahIM vistAra thato nathI. = 47 = azravyanuM udAharaNa che, 'amRtamamRtaM.' (zloka 253 ejana) vagere temAM 'vijJAnyat svAdu-te azravya' che. 'annAstA.' vagere (zloka 254) udAharaNamAM 'vastra' ne sthAne 'vastrApi' pATha levAmAM Ave to laghu paNa guru thaI jAya. paNa 'vastrAjira'mAM antano laghu gurubhAva pAmato na hovAthI doSarUpa che. 'hA gRpa ! hA butha !' vagere (zloka 255, ejana)mAM je vRttano upayoga thayo che te hAsyarasano bhaMjaka hovAthI prastuta evA karuNarasa, vize ananuguNa jaNAya che, tethI 'hatavRtta' doSa ahIM sAkAra thAya che. mammaTanI sarakhAmaNImAM AcAryazrInI carcA vadhAre spaSTa che. saMkIrNatva doSa tyAre jaNAya jyAre eka alaga vAkyanAM pado bIjA alaga vAcanAM pado sAthe bheLaseLa pAme. mammaTa AvI ja samajUtI Ape che. jo ke, temanuM udAharaNa juduM che. hemacandra pramANe, 'hAyaM Aya.' vagere (zloka 256 ejana) udAharaNamAM 'AruM kSiti, dUraM Avati, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kAvyAnuzAsana ne natA gRti, zvAnaM meSati" ema kahevuM joIe. tene badale judAM judAM vAkyonAM pado, judAM judAM vAkyomAM ghUsI gayAM che. mammaTa pramANe "vittara' doSathI "saMjItva'no bheda tAravatAM AcAryazrI noMdhe che ke, eka ja vAkyamAM AvA goTALA jaNAya tyAM kliSTatva Ave che, jyAre ahIM aneka vAkyonI vAta che. saMkIrNatva paNa kyAreka guNarUpa bane che e vAta mammaTe batAvI nathI paNa hemacandra kahe che ke, kyAreka ukti | prayuktimAM te guNa bane che, jema ke "vArta, nAtha ! vimugdha mana so' vagere(zloka 257, ejana)mAM. garbhitatva"nI samajUtI hemacandra mammaTane anusarIne ja Ape che. jyAre vAkyanI vacce vAkyAntarano anupraveza thAya, tyAre garbhitatva doSa thAya che. "TRIVAnarasai:0(zloka 258)mAM trIjuM caraNa vAkyAntaranI vacce pravezeluM svataMtra vAkaya che, je doSarUpa che. mammaTa paNa A ja udAharaNa TAMke che. mammaTa ane hemacandra bane noMdhe che ke, garbhitatva kyAreka guNa bane che, jo ke, bannenAM udAharaNo judAM che. bhagnaprakramatvanI carcA AcAryazrI khUba vistArathI kare che, jemAM 'viveka'nI noMdhano paNa samAveza thAya che. mammaTe paNa A doSamAM thoDo vistAra karyo che. A banne AcAryo upara mahimAno prabhAva spaSTa che. hemacandra pramANe prastuta vigatano bhaMga thavAthI "bhagnaprakramatva' doSa Ave che. mammaTa pramANe, "jemAM prakrama eTale ke prastAvano bhaMga thAya che", te "bhagnaprakrama' ema samajAve che. mahimabhaTTa (pR. 287-320, vyaktiviveka ejana) ativistArathI A doSa samajAvyo che. temAM prakRti-prakramabheda, sarvanAma prakramabheda, pratyayaprakramabheda, paryAyaprakramabheda, vibhaktiprakramabheda, upasarga prakramabheda, vacanaprakramabheda, ti-akramabheda, kAlaprakramabheda, kArakazaktiprakramabheda, zAbdaprakramabheda, Arthaprakramabheda, tathA vastuprakramabheda ane kartRprakamabhedano samAveza thAya che. kartRbhedanI guNatA paNa spaSTa karavAmAM AvI che. mahimA jaNAve che ke, prakramabheda paNa zabdagata anaucitya che. A prakramabheda yathAprakrama eka rasa vize pravRtta thayelI pratipattinI pratItine jANe ke khADAmAM dhakelavAno kheda Apato rasabhaMgamAM pariName che ane vaLI badhe ja zabdArtha vyavahAramAM vidvAno vaDe paNa laukika kramanuM anusaraNa thavuM joIe ane loka to rasAsvAdamAM pariztAnatA na thAya' (ema vicArIne) prakrama pramANe ja "yathAmaM ' ATalaukika kramono Adara kare che; anyathA nahi. AvI lAMbI samajUtI mammaTa ke hemacandra ApatA nathI paNa emane paNa barAbara A ja abhimata che, e nirvivAda che. hemacandra paheluM udAharaNa Ape che, "gvamueo mannikuLeo' (zloka 260, ejana) vagere. ahIM zarUAtamAM ':' evo prayoga, 'va'no karyA pachI pAchaLathI "pratyaHISta - prati + - '-no prayoga thayo che, jethI bhagnaprakramatva Ave che. ahIM prati' gata bhagnaprakramatva che, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 49 ema noMdhIne hemacandra jaNAve che ke, 'pratyopata' evo prayoga yogya lekhAta. A badhuM mahimA (pR.290, vyaktiviveka ejana) pramANe che. vivekamAM hemacandra noMdhe che ke, prastutano bhaMga A rIte thAya che, jema ke, kramane anusarIne ('mam') eka rasane vize pravartita thayelI pratipattinI pratItine jANe ke ruMdhato hoya tevo (prakramanA bhaMgano prayoga) pariskhalana=khADAmAM gabaDI paDavAno kheda ApanAra bane che, je rasabhaMgamAM paryavasAna pAme che. A zabdo 'mamaMjarasasUtAM pratipatRpratIti hasthAna va pascinanaevavAthI samAya paryavasyatItyartha: / ' (viveka, pR. 216, ejana) sIdhA mahimabhaTTamAMthI hemacandre lIdhelA che. 'pratyovata' e vadhu ThIka rahe evuM 'viveka'mAM paNa AcArya noMdhe che ane AgaLa je carcA kahe che te paNa zabdazaH vyaktiviveka (pR. 288, pR. 290, ejana) pramANe ja che. DaoN. kulakarNI sAhebe ke pro.parIkha sAhebe A mULa srotane nAma daIne batAvyo nathI. AcAryazrI noMdhe che ke, A prakAranA 'ma-ameva' eTale ke, 'pratyopata' evo pATha karavAthI prApta thato 'prama meva' e eka prakAranuM zabdagata aucitya ja che, ane te vidhyanuvAdabhAvanA jevuM ja manAyuM che. jema ke, 'tAtA jJAnti muLA.' (zloka, 237 ejana, ahIM vivekamAM pharI ullikhita, pR. 216, ejana, viveka) vageremAM, tathA 'bhe no.' vageremAM. ahIM kevaLa utkarSa ane apakarSanI vivakSAthI eka ja zabdano be vAra prayoga karIne vidhyanuvAdabhAva banAvAyo che. (e mATe arthabhedanI kalpanA karI, jo ke vAstavamAM artha eka ja hato.) AthI Ane paNa 'prazna-sameva,'(=prakrama na tUTavA)no prakA2 ja mAnavo joIe. kevaLa paryAyagata, prakramabheda AvI jAya che, je dUra karavA, 'iivamyuM,'ne sthAne 'candramina (=candramarsa)' ema pATha pheravavo joIe. Ama karavAthI bIjAo mAne che tema, eTale ke vAmana (kA.sU.pR. 5/ 1/1) mAne che ke nai parva dviH prayojyaM prAye' tema zabdapunaruktino doSa Avaze nahi, kema ke, banneno viSaya bhinna che. zabdapunarukti doSano viSaya to 'uddezya-pratinirdezyabhAva'no abhAva che. jyAre, AcAryazrI umere che ke, uddeza pramANe pratinirdeza na karavo e bhagnaprakramatvano viSaya che. A badhA ja zabdo akSarazaH mahimAnA che, chatAM AcAryazrIe vyaktivivekamAM ApelAM vadhArAnAM udAharaNo TALIne saMkSepa sAdhI 'viveka' pragaTAvyo che. - A pachI mahimA jene sarvanAma-prakramabheda kahe che, e prakArano, nAmanirdeza karyA vagara, hemacandra e ja udAharaNa, jema ke, 'te dimAlayamAmantra' (zloka 261, ejana) vagere ApIne samajAve che ke ahIM, 'krisRSTAH' ne sthAne 'anena visRSTA' ema vAMcavuM joIe. mammaTe paNa A udAharaNa TAMkIne A ja rIte samajAvyuM che. mahimabhaTTa noMdhe che ke (pR. 292, vyaktiviveka, ejana), bhagavAna zivane 'm' sarvanAma vaDe ('sne' padathI eka vAra ullekhIne pachI 'tat' vaDe temano parAmarza karavo yogya nathI kema ke, 'var' ane 'tat' te 'devadatta' ane 'yajJadatta' ema be zabdonI mAphaka bhinnArthaka che. noMdha hemacandra ke mammaTa ApatA nathI. A Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana e pachI, mahimAnA vibhakti-prakramabhaMgano (vyaktiviveka, pR. 297, ejana) nAmollekha karyA vagara ja enuM e ja udAharaNa, jema ke, 'dhairyeLa vizvAmyatA0'(zrloka 262, ejana) vagere hemacandra TAMke che. ahIM 'tIvreLa vidvaSimuvAsA ca' ema pATha rAkhavo jarUrI che, tathA 'vidvattu vIrya sarca monaH' evo pATha jarUrI che. mULa 'tIvrat' ane 'te'mAM vibhaktiprakramadoSa Ave che. e ja rIte, 'vamUva bhaEva.' (zloka 263, ejana) vageremAM paNa 'ginathaiva yutamAva:-'ne sthAne 'nendraparmava yuktamatsya' evo pATha rAkhavAthI vibhaktiprakramabheda TALI zakAze. A udAharaNa paNa vyaktiviveka (pR. 298, ejana) pramANe ja che. 50 AcArya hemacandre mahimabhaTTe ApelA peTA prakAronA nAmollekha mahimA pramANe nathI karyA eTaluM ja nahi, paNa je kramamAM vyaktivivekamAM peTAbhedo carcAyA che, te krama paNa sAcavyo nathI. AnAthI koI navInatA ke maulikatA teo sAdhI zakyA nathI ja, e nirvivAda che. alabatta, mammaTane mukAbale mahimAnA vizeSa avalaMbanane kAraNe vistAra vadhAre thayo che. kAla vizeSa-prakramabhaMga(vyaktiviveka, pR. 301, ejana)no nAmollekha karyA vagara ja mahimAnuM ja udAharaNa 'manuH vaca:0' ya:'(zloka 264, ejana)vagere hemacandra TAMke che. ahIM zruttisaM dhRvivAiivasaprasUnAH ne sthAne viSamasya vadhu: prasUnam ema vAMcavuM vadhu yogya che. mahimA ema vicAre che ke ahIM 'sastu" dvArA (ttittara) parokSa bhUtakALa zarU karyo che ne 'nenana' vageremAM 'aneninu' vageremAM anadyatana bhUtakALa vAparI badalI nAkhyo che. tethI kAvizeSa aMgeno prakama bhaMga paNa Ave che. paNa hemacandra vivekamAM (pR. 217, ejana) Ano asvIkAra karatAM jaNAve che ke, kAlavizeSa kevaLa vivakSAmAtrabhAvI che. jethI anavasthita hovAthI A doSa kalpavAnI jarUra nathI. AcAryane mate to A udAharaNa 'prasUnA'mAM vibhakti-prakramabhedanuM che, je 'nUnam' vagere pAThaphera karavAthI dUra thAya che. jo ke, mahimabhaTTa pote ja jaNAve che (pR. 302, ejana) ke, 'athavA, A doSa mAnavo joIe nahi; kAraNa ke, kAlamAM vizeSatA phakta (kavi) vivakSAthI ja Ave che. AthI evo koI nizcita niyama nathI hoto. jema ke, kahyuM che ke, (pataMjali, mahAbhASya) 'parokSa vigata je pratyakSa nathI tevI vigata) lokomAM vijJAta hoya, prayoga karanAra tene joI zakato hoya, to te (prayojanAra mATe) darzanayogya hoI parokSanI vivekSA na hovAthI, 'ta' anaghatanabhUtano ja prayoga karAya che. jema ke, 'prayat nayantaH bhUtAni A sivAya parokSatara athavA darzananI aviSayatA hovAthI athavA na hovAthI paNa avivakSA thAya che, jema ke, 'anuvA nyA kRti'. ahIM 'agaya'mAM parokSa jaya paNa darzanayogya hovAthI parokSarUpe manAyo nathI, tethI 'nir' lakArano prayoga nathI thayo; vidyamAna vastunI paNa avivakSA thAya che tenuM udAharaNa - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'anuvarA nyA' che; ahIM koI doSa nathI. ' mahimA mahimAe pratyaya-prakramabhaMganuM udAharaNa "zoDadhInta' vagere (vyaktiviveka, pR. 294, ejana) ApyuM che te TAMkIne (zloka 265, ejana) AcAryazrI jaNAve che ke, ahIM 'sutiyA' ne sthAne "surakramAdituM' evo 'tumunno prayoga ja iSTa hato. 'tRtIyAno prayoga barAbara nathI. mahimAe ahIM 'vA' zabdano prayoga paNa doSayukta gaNyo che, je AcArya noMdhatA nathI. mammaTe paNa "jazodhamatteo' va dvaVdra udAharaNanA saMdarbhamAM upara mujaba noMdha ApI che ke, '' zabdano gha' zabdanI mAphaka saMdarbha vagara prayoga karavo e paNa doSa che. "' ane "gha' e padArthonA samuccayamAM prayojAya che, je padArtho samakakSa hoya. ahIM "subramadinuM va' va truddhamAM padArtho samakakSa che tethI 'va'no prayoga nirdoSa che. tevI ja rIte, "kraDhatA yukata 0' (zloka 343, viveka, pR. 218 ejana) vageremAM 'ta va tu sAnuronA e pATha barAbara che. A vigata mahimA (pR. 293, ejana) A ja rIte samajAve che je AcArya svIkAre che. te pramANe ahIM eka pratyaya ('hatA'mAM zatu pratyaya) kartAnuM vizeSaNa banAvIne kriyAmAM anvita thAya che, jyAre bIjo pratyaya ('anukRti'no 'Qi') sAkSAt anvita thAya che, tethI pratyayaprakramabheda thAya che tevuM mahimA mAne che. hemacandra A vigata "viveka'mAM samAve che. AgaLa mahimA pramANe ja (vyaktiviveka pR. 205, ejana, ane "viveka' pR. 218, -9 ejana) AcAryazrI noMdhe che ke, A pratyaya-prakramabhedadoSa' pRthvi ! "sthirImAM' (zloka 344, "viveka'mAM) vagere udAharaNamAM nathI jaNAto kema ke, kavie ahIM pRthvI vagere viSayamAM AjJArUpa padArtha (vaiSanakSaroDa:) zarU karyo. teno pratyaya badalavA chatAM nirvAha thAya che kema ke, AjJArthaka padonuM upAdAna uddezya-pratinirdezya-bhAvathI nathI karAyuM. AthI Ave sthaLe pratyayaprakramabheda doSa jaNAto nathI. 'cchinnA mULa' (zloka 266, ejana ) vagere udAharaNamAM paryAyaprakramabheda doSa che. - 'mitA mUka pApa sa ra taravAM yonanazatam evo pATha barAbara che ema hemacandra mahimAne anusarIne noMdhe che (zloka 266 upara vRtti, ejana, ane vyaktiviveka pR. 296 ejana). AgaLa, "viveka'mAM AcAryazrI jaNAve che ke, A rIte chidi kriyA(paricchedanakriyA)no kartA samudrakathita prakArathI vidheya che, ane tethI pradhAna che. AthI samAsanI anupapattino doSa paNa dUra thaI jAya che. vaLI, "vare kRtadhvastao" (zloka 345, 'viveka') ane "mA nartao" (zloka 346, viveka') vageremAM. paNa Ama ja jANavuM; arthAt paryAyaprakramadoSa jANavo. vyaktiviveka pR. 297mAM (ejana) A ja zabdo vAMcavA maLe che. mahimA upasarga-prakrama-bhedanA udAharaNa tarIke , "vipattoDajimavatrimaM', vagere udAharaNa TAMke che. (vyaktiviveka pR. 299, ejana) ane "tatuta vigata vAta ." evo pATha yukta mAne Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 2 kAvyAnuzAsana che. hemacandra noMdhe che (zloka 267,ejana, vRtti) ke, ahIM upasarga ane paryAyagata-prakramabhaMgadoSa che. tethI 'tafmamava: kurute nirAti, dhutAM manane nirAMti:, naputAmA na ," e yukta pATha che. vipad ane ApamAM lAgela upasarga vize tathA "mArIyAna' e paryAyane lIdhe bhagnaprakramatva Ave che. mammaTa paNa A ja noMdha mahimAne anusarIne Ape che. (kAvya prakAza pR. 372, ejana). utpannamatta' (zloka 268, ejana) vageremAM ekavacanathI bhagavatIne saMbodhIne prasAdanA anusaMdhAnamAM tene vize je bahutvano nirdeza che te sthaLe vacanagata-bhagna-prakramatva Ave che (kAvyAnuzAsana zloka 268 upara, vRtti). vRtavAsa priyaM na meo' vageremAM (zloka 269, ejana) kArakagata bhagnaprakramatva che te vyaktiviveka pR. 304, ejana pramANe. "= teDaruM tatvasaMmata' evuM jarUrI che, ema hemacandra mahimA pramANe noMdhe che. "vAtA vapuramUjayAsa' vagere (zloka 270, ejana) mahimA (pR. 305 ejana) pramANe "tamapi vAmasAta?' evo pATha hemacandra sUcave che. ahIM zRMkhalAkramathI kartAno karmabhAva, pachI bIjo kartA vagere je rIte prakrAnta thayuM che, teno nirvAha thayo nathI. A TippaNa mahimA pramANe che. "tava kusumazaraao' (zloka 271, ejana) vageremAM kramano prakramabhaMga che, te hemacandra mahimA pR. 309, ejana pramANe kahe che "anitataYo" (zloka 272, ejana) vageremAM "vo saMpradAya' pahelAM kahevuM joIe. vivekamAM (pR. 220, ejana) Ano vistAra sadhAyo che. hemacandra noMdhe che ke, A zlokanA chellA caraNamAM "pasaMdaUTca" anta Ave che, te pahelAM vAMcavuM joIe. pachI pU. 5. uThAvatAM prazna kare che ke, kartRprakramabheda ahIM kema batAvAyo nathI ? javAba e che ke, te ahIM saMbhavita nathI. je koI paNa kaOprakramabheda, kavioe prayojelo jovA maLe che, te vAstavamAM "rtavyatyAsa' nAmano guNa che; doSa nathI. A samagra carcA hemacandra mahimA (vyaktiviveka pU.320, 321, ejana) pramANe akSarazaH uddhata kare che. pro. kulakarNI ke pro. parIkhe A saMvAditAo zodhIne cokhkhI batAvI nathI. hemacandra mahimabhaTTane anusarIne jaNAve che ke, te bAbatamAM Apane (uparanA pU. 5 vALAne) bhrama che. vAstavamAM A baMne(kartaprakramabheda | ane kartavyatyAsa)nuM svarUpa bhinna che. jyAM "pukhadu ane 'karmanA artha prakRta hoya (prasaMga prApta hoya), chatAM temane choDIne temanuM kartutva cArutvanA hetuthI koI bIjA upara Aropita karavAmAM Ave, to te guNa banI jAya che, doSa nahi. "puSpanA saMdarbhanuM udAharaNa che. - "sathAda saptamo vaigvatAra' vagere ahIM, "jevI tamArI icchA evuM yukhad arthanuM kartutva prasiddha che, tene sthAne cArutva ANavA teno anyatra Aropa karIne Ama kahevAyuM che. A ukti dAzarathi rAmane uddezIne koIkanI AgaLa koIke kahelI che. tevI ja rIte, "kasma arthanuM udAharaNa 'ka nana: pradumana:0' vagere (zloka 348, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 53 viveka, ejana) tathA 'nAmivAvanaprasAdyo revuputra' (zloka 347, viveka, ejana) vagere che. ahIM paNa 'daM'ne sthAne 'artha nana" ema kartRtva anyatra Aropita karIne kahevAyuM che. tevI ja rIte 'prasAo'smi'ne sthAne 'prasAdo revuAputra:' ema kahevAyuM che. A bhArgavanI potAne mATenI ukti che. 'kartRtva anya upara Aropita karIne' ema je kahyuM che temAM 'anya'no artha dvividha che; arthAt cetana ane acetananA bhede karIne vaividhya che. cetana vize anyatra AropanAM udAharaNa upara mujabanAM che. acetana vize AropanAM udAharaNamAM 'pApAcArya:' vagere laI zakAya. ahIM, "teM reNukAnA kaMThane bAdhA karI, tethI tArI sAthe spardhA karatAM mane zarama Ave che' - ema kahevAne badale cArutva siddha karavA 'yuSmad' ane 'asmar' arthanuM kartRtva 'parazu' ane 'caMdrahAsa' (khaDga) vize Aropita karIne A rIte kahevAyuM che. vaLI, 'a tattvezvara !'0 (zloka 349, viveka, pR. 221 ejana) vageremAM 'ahaM na divye,' ema kahevAne badale pahelAMnI mAphaka 'smar' arthanuM kartRtva acetana evA bANa upara Aropita karI kathana yojAyuM che. vivekanI A AkhI carcA vyaktivivekamAMthI zabdazaH levAmAM AvI che. A badhI saMvAditAno nirdeza pro. kulakarNI tathA pro. parIkhanI AvRttimAM nathI. have mULa graMthamAM AgaLa cAlatAM vyatireka alaMkAramAM prakramabhaMganuM udAharaNa ApatAM AcAryazrI noMdhe che ke, 'tarAya dezone' vagere(zloka 273,ejana)mAM indIvara vagere upamAnonI nindAthI nayana vagere upameyono utkarSa kahevAno prakrama che; paNa .'bhavatu 2 dvivandra namaH.' e uktithI kevaLa sAdazyamAtranA abhidhAnane kAraNe te prakrama cheka sudhI kheMcAto nathI, tethI bhagnaprakramatva Ave che. 'bhavatu tad vizvandra namaH' evo pATha yogya jaNAya che. mahimA (pR. 318 ejana) Ane vastuprakramabhedanA udAharaNa tarIke TAMke che. mahimAe cothA caraNanI pATha sudhAraNA A pramANe sUcavI : '3622 manADyuccuM bhavatu lakSmatamAM zazI.' e pachI, 'tadvatraM ci mudritA.' (zloka 274, ejana) vagere zloka hemacandra noMdhe che. temAM upamAna karatAM upameyanA atirekarUpI vastu kahevAnuM abhISTa che. have arthAntaranyAsa cothA caraNamAM prayojAyo che. 'vastusarga'nI punarukti sAdRzyamAM ja pariName che. tethI bhagnaprakramatva AvI jAya che. A vigata AcAryazrI mahimabhaTTa(pR. 319, vyaktiviveka ejana)ne anusarIne lakhe che. mahimAe AnA samAdhAna mATe "punarutttavastuvimuH' evo pAThaphera sUcavyo che jeno ullekha AcArye gALI nAkhyo che paNa tethI koI lAbha hAMsala karelo jaNAto nathI. vaktA vagarenA aucityane dhyAnamAM laIe to prakramabheda kyAreka dUra thaI jAya che, A vigata paNa hemacandra vyaktiviveka (pR. 290, ejana) pramANe ja Ape che. 'vrajJataH va tAta.' (zloka 275, ejana) vageremAM bALake 'vragati'no ja prayoga karyo che, nahi ke, 'vati'no, kema Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kAvyAnuzAsana ke, paricayane kAraNe artha skuTa thavAnuM "pragatithI ja saMbhave ane vaktA bALaka hovAthI rephano uccAra thayo nathI ane "pati' bolAyuM che. vairya tUTavAnI ane askuTatvanI vAta paNa tenAthI ja siddha thAya che. phakta bALaka hovAthI azaktine kAraNe repha uccArita thayo nathI. AthI bhagnakrama thato nathI. A pachI ananvitatva doSanI AcArya carcA kare che. tenuM lakSaNa ApatAM teo noMdhe che ke, padArthono paraspara saMbaMdha na hovo e thayuM ananvitatva. mammaTe Ane ja "abhavanmatasaMbaMdha" e nAme vicAryo che. mahimAe karelI vAcyAvacana ane avAcyavacanadoSanI carcAno keTaloka aMza AcArya ahIM samAve che. udAharaNa TAMkatAM AcAryazrI noMdhe che ke, "daDhatanavadamu0' vagere (zloka 276, ejana) udAharaNamAM jo "ma'kAra sanniveSa-lakSaNa, eTale ke, AkRtinA arthamAM abhipreta hoya to, te to parasparanA parihAranI sthitivALA be padArthonI bAbatamAM siddha ja che. tethI teno ullekha jarUrI nathI. have jo 'mA' e akSara vizeSarUpe abhipreta hoya to te khAsa zabdamAM rahenAro hovAthI artha vize saMbhavato nathI. tethI ahIM "manavatatva' doSa Ave che. A ja rIte, "nirdhAto' (zloka 277,ejana) vagere udAharaNamAM paNa A doSa Ave che. mahimA ahIM vAcyAvacana doSa samajAve che. temanA zabdo, jevAne tevA, laIne ja AcArya ahIM "ananvitatva' batAve che, te A pramANe - (vRtti, zloka 277 upara, ejana) :- "ahIM siMhono "rAja' zabda sAthe saMbaMdha saMbhavato nathI kema ke, temanuM te zabda vaDe vAcyatva hotuM nathI; vaLI tenI sAthe saMbaMdhano paNa abhAva che. teno paryAya ('siMha' zabdanA paryAya evA) "mRgarAja' zabdamAM to siMhanuM vAcyatva che ema prazna karavAmAM Ave to javAba e che ke, tema nathI; kAraNa ke, tenA prakrAntatvano abhAva che. "mu'ne sthaLe "mRRInAnAM' evA padanI ukti thaI nathI ane vaLI, mRgo (prANIo) vize siMhanuM rAjatva hoya che, "mRga' zabda vize nahi. tethI "vIryodagratva' rUpI vizeSaNa anupanna banI jAya che. tenI utpatti arthaniSTha rUpe ja thAya che. AthI siho, mRgo, ke vIryodagratva A traNemAMthI ekeno "rAja' zabda sAthe anvaya besato nathI. (tethI "rAjA" zabda ahIM "avAcya' = kahevAne, prayojavAne ayogya che.) AthI "mA" athavA "muLu evo pATha ja barAbara che. mahimA noMdhe che ke, te pATha na rAkhavAthI doSa Avyo -"tavane ToSa' (pR. 433, vyaktiviveka, ejana). athavA "zeSAM tamitra' (zloka 278 ejana) vagere udAharaNomAM kema ke, agAgIrUpa yat - tat arthavALI vigatono ja saMbaMdha thaI zake, nahi ke kevaLa ya- arthavALI aMgabhUta vigatono (ekalI no ja), tevo niyama hovAthI, aneka "cartha' pado vaDe eka paNa artha nirdiSTa thato nathI. AthI "e" vagere padamAM vizeSyanI pratIti thatI nathI. "sapAvara:' evo pATha rAkho Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 55 to saMbaMdha thaI zake. kAvyaprakAzamAM mammaTe A ja udAharaNa ApyuM che. mammaTa noMdhe che ke, guNo parArtha hovAthI temano paraspara saMbaMdha thato nathI. tethI "gha' zabda vaDe nirdezya artho paraspara "'- samanvaya dharAve che. AthI "H' e pada vaDe, vizeSyanI pratIti thatI nathI. "HTTrri"i e pATha rAkhavAthI samanvaya thAya che. upara je noMdha AcArye ApI hatI, jema ke, "kSaTIfmA ta tu ghare pute samanvaya' tenA anusaMdhAnamAM "viveka'(pR. 224, ejana)mAM AcAryazrIe vizeSa carcA cheDI che, je mahimAe vAcyAvacana doSanA saMdarbhamAM (pR. 430, vyaktiviveka ejana) ApI che. hemacandra ahIM akSarazaH vyaktivivekane anusare che. kahevAnI bhAgye ja jarUra che ke, DaoN. kulakarNI ane pro. parIkhe A mULa srotano - A eTale AvA mahimAne lagatA aneka saMdarbhono - ullekha karyo nathI. AcAryazrI mahimA pramANe noMdhe che ke, "paparijIne sthAne "#parima:' ema vAMcavAmAM Ave to traNe "vat' zabdArtho samazIrSaka rIte doDIne agIbhUta evA "kSavAmi :' sAthe saMbaMdha anubhavaze, athavA to, jema ke, "tenAthaprabhAva' (zloka 350, viveka, ejana) vageremAM anuvati' kriyAnI apekSAe rAjA ane indrano kaA ! karmatvabhAva kahevo kavine abhimata che, paNa temano A saMbaMdha sAkSAt kahyo nathI, kema ke, rAjAno saMbaMdha "jalalIlA' sAthe kahevAyo che. AthI temano kAM to sAkSAt saMbaMdha batAvavo joIe, athavA e mATe koI bIjI kriyAnuM upAdAna (= grahaNa) karavuM joIe, jethI emano karta-karma-bhAva barAbara ghaTI zake. paNa A be vikalpamAMthI eka paNa kavie kahyo nathI. tethI, "ananvitatva" doSa Ave che. (mahimA ahIM Ane 'vAcyAvacana' doSa kahe che). tethI, ahIM Avo pATha vadhAre sAro gaNAya, jema ke, 'AkAzagaGgAratirapsarobhirvRto'nuyAto maghavA vilAsaiH'. vAva vimatte' vagere(zloka. 279 ejana)mAM upamAmAM tathA "sarasavAmanaeNo" (zloka 280) vagere paNa upamAnAM udAharaNomAM hemacandra pramANe, upamAna ane upameyanA sAdhAraNa dharmanuM vAcaka pada, liMga ane vacananA anusaMdhAnamAM visadaza hovAthI upameya | upamAna sAthe saMbaddha thatuM nathI, tethI ananvitatva doSa Ave che. liMga ane vacana pheravIne upamAna sAthe saMbaMdha goThavAya to paNa "abhyAsa' nAme vAkyabheda thaI jaze. Ama, prakRti arthanI pratIti avyavadhAnathI nahi thAya. 'abhyAsa' nAme vAyabheda thaze ema kahIne AcAryazrI umere che ke, Ama prakRta arthanI pratIti avyavadhAnathI thaze nahi, ane vipariNAma rUpI zAstrIya nyAya kAvyamAM yukta jaNAto Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 kAvyAnuzAsana nathI. jyAM liMga ane vacananuM nAnAtva eTale ke bhinnatA hovA chatAM sAdhAraNa dharmanuM abhidhAyi pada svarUpa bheda pAmatuM nathI tyAM A doSa Avato nathI. jema ke, "vaITnvesareTo" vagere (zloka 281, ejana)mAM, athavA, 'ramiva mu." vagere (zloka 282)mAM, athavA 'tadveSoDazao' vagere(zloka 283)mAM ; jyAM sAdhAraNa dharmavAcI zabda gamya hoya tyAM paNa ananvitatva doSa thato nathI, jema ke, "jUndra phuva mum' vageremAM. kAla, puruSa, vidhi vagerenA bhedamAM paNa asmalita pratIti thatI nathI. tethI tyAM paNa ananvitatatva doSano viSaya jANavo. jema ke "atithi nAma' (zloka 284, ejana) vageremAM ahIM "cetanA prasIduM noti ema che; "mA" ema nathI; tethI kAlabheda che. evI ja rIte, pratyakramaMna' vagere (zloka 285, ejana)mAM 'natA vizvAgate' ema che, "vizvAnase' ema nathI, tethI puruSabheda che. mammaTe ApelA zabdo AcAryazrI yathAtatha svIkAre che. vaLI, "nava pravehatumAM 'pravaeta' jarUrI che. A rIte upamAnagata arthano asaMbhava hovAthI vidhyAdibheda jaNAya che. A badhe sthaLe ananvitatva doSa Ave che. A sAthe hemacandranI pada-vAkya-doSa-vicAraNA pUrI thAya che. ubhayadoSo- (saLaMga sUtra 90, sUtra 3/6) kAvyAnuzAsana 3/6mAM AcArye pada ane vAkya ema bannenA-ubhaya-doSo vicAryA che. temAM aprayukta, azlIla, asamartha, anucitArtha, zrutir, kliSTata, avimukhavidheyAMza, ane viruddhabuddhikRtva ema ATha doSo gaNAvAyA che. aprayukta" eTale kavio vaDe anAdata, arthAt kavio jeno Adara karatA nathI te. AcAryazrI padagata ane vAkyagata ema banne rIte A ATheya doSo samajAve che ane je te doSa kyAMka guNarUpa jaNAya che te paNa spaSTa kare che. aprayukta doSamAM temaNe keTalAMka evAM udAharaNo ApyAM che jemAM keTalAka zabdaprayogo mAtra je te zAstra vize ja prasiddha che, sAhityamAM nahi. AthI te aprayukta-prayoga banI jAya che. azlIla' doSa vrIDAkAraka, juguNAkAraka ane amaMgalano vyaMjaka jaNAya ema trividha rIte saMbhave che. A vigata mammaTe jaNAvI che. "asamartha, doSa tyAre thAya jyAre pada ke vAkya je te artha vize avAcaka, kalpitArthavALuM ke saMdigdha jaNAya. Ama vivakSita arthane kahevAmAM asamarthatA te thayo "asamarthatva' doSa. kyAMka tenuM guNatva paNa saMbhave che evuM AcArya sUcave che. anucitArthatvanuM lakSaNa AcArya ApatA nathI chatAM pada | vAkyagata udAharaNo ApI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. bhUmikA AcArye sArI carcA karI che. zrutikar' e puruSavarNavALI racanA. te kyAreka nathI guNa ke nathI doSa evuM paNa banI zake, jayAre racanA "nIrasa' hoya. avisRSTavidheyAMzanI AcAryazrIe mULamAM ane "viveka'mAM mahimabhaTTane anusarIne khUba ja vistRta carcA karI che. viruddhabuddhikRtvanuM lakSaNa ApyA vagara ja saMkSipta carcA karIne pada-vAkyaubhayagata doSono vicAra pUro karyo che te pachI sUtra 3/7(saLaMgasUtra 91)mAM temaNe 13 arthadoSo vicAryA che. avipRvidheyAMzadoSa khUba mahattvanuM sthAna dharAve che ane mammaTa vagere AlaMkArikoe paNa tene khUba vajana ApyuM che. hemacandrAcAryanA kAvyAnuzAsanamAM samagra carcA A rIte goThavAI che. adhyAya 3 | sUtra 6mAM avisRSTavidheyAMzanI carcA Ave che. A carcAno keTaloka aMza alaMkAracUDAmaNimAM tathA vadhu vistRta aMza "viveka' TIkAmAM AcArya samAviSTa karyo che. kAvyAnuzAsananI dvitIya AvRttinA saMpAdakoe AcArya hemacandra potAnI TIkAmAM jyAM jyAM je je AdhAra sAmagrIno viniyoga karyo che tyAM tyAM te te sAmagrIne oLakhI batAvavAno stutya prayAsa karyo ja che. te pramANe doSacarcAmAM paNa banyuM che, paNa hemacandranI samagra doSacarcA upara vAkaye-vAkaye, are ! pade-pade mahimabhaTTanA vyaktivivekano je atighero paDachAyo che enI saMpUrNa noMdha saMpAdakoe lIdhI nathI te ApaNe upara ghaNe sthaLe noMdhyuM che. prastuta saMdarbhamAM te paDachAyo khUba khUba ghero jaNAya che te ApaNe joIzuM. vAstavamAM AcArya mammaTathI mAMDIne badhA ja anugAmI AlaMkAriko doSavicAraNAmAM mahimAnA mahimAthI aMjAyA vinA rahI zakyA nathI ane alaMkArazAstramAM bahiraMga-doSanI saMpUrNa zAstrIya carcA karavAnuM mAna sahu prathama mahimabhaTTane ja ApavuM paDe tema che. prastuta saMdarbhamAM hemacandranI avisRSTavidheyAMzanI samagra carcA AvarI laIne temanA upara mahimabhaTTano je RNabhAra che, tenuM samIkSAtmaka ane taTastha Akalana karavA prayatna karIzuM. mahimabhaTTa A doSane "vidheyAvimarzane nAme carce che. A carcA ghaNI gahana che ane tene "naga' samAsanA anusaMdhAnamAM, yata - tata padono prayoga vize, ane samAsa-asamAsanA saMdarbhamAM mahimAe cheDI che jeno saMpUrNa prabhAva kAvyAnuzAsanamAM jhilAyo che. sahu prathama e vAta spaSTa rIte samajavAnI che ke, AcArya hemacandra je te saMdarbhamAM je je udAharaNo TAMkyAM che, ane je noMdha tAravI che, te lagabhaga 99% zabdazaH vyaktiviveka upara AdhArita che. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana je krama AcArya hemacandra, jALavyo che, 'alaMkAracUDAmaNi' tathA 'viveka'no, e ja krame ApaNe ApaNA nirUpaNamAM AgaLa cAlIzuM. arthAt alaMkAracUDAmaNinI carcA daramyAna, jyAM jyAM vivekamAM vacce vacce pUraka noMdha haze tyAM tyAM teno vimarza te krame ApaNe karIzuM. A badhAM sthaLoe jyAM mahimAnA zabdonuM anukaraNa haze te ApaNe sphuTa karIzuM. 58 kAvyAnuzAsanamAM kliSTatva doSanI carcA pUrI karIne (pR. 242, AvRtti ejana) AcAryazrI 'vikRviSeyAMza' doSano vicAra hAtha dhare che. teo jaNAve che ke, 'visRSTa: prAdhAnyana nirviSTo viSeyAMzo catra, tasya bhAvovisRSTaviSeyAMzatvam' arthAt jyAM (= vidhAnamAM) vidheyAMza pradhAnarUpe nirdezAyo nathI, (te vigata) teno bhAva, te 'avisRSTavidheyAMzatva' te padagata, jema ke, varvirupai (zloka 345, ejana) vageremAM jaNAya che. ahIM, 'akSitatva' anuvAda nathI paNa vidheya che, tethI 'akSitA nani" evo pATha ucita che.ane vaLI, 'srastamAM nitampAr.' (zloka 346, ejana) vageremAM 'dvitIyamaurvAM' vagere sthAne "maurtI dvitIyAM" evo pATha jarUrI che, kAraNa ke, ahIM dvitIyatvamAtra utprekSya che. A udAharaNa ane tenI noMdha vyaktiviveka pR. 235 (A.. ejana), upara AdhArita che. temAM mahimA noMdhe che ke, vidhyanubhAvanuM phaLa paNa vizeSaNa vizeSyabhAva jevuM ja thAya che. tethI temAM paNa samAsano abhAva jarUrI che. jema ke,'sastAM' vageremAM. teo noMdhe che ke, 'atra maurtI dvitIyAmiti yuH pa:" hemacandrAcArya eka vadhAre udAharaNa Ape che, jema ke 'tA vRpAmRvuvezrva.' (zloka 347 ejana) vagere ahIM 'amoghasAya'ne sthAne 'amoghamAzum' e pATha jarUrI che. tevI ja rIte, 'madhyeozio' (zloka 348 ) vageremAM paNa 'vyoma' ja pradhAnarUpe vivakSita che, nahIM ke 'vyomanuM madhya'; tethI, 'madhye vyomnaH' e pATha jarUrI che. A udAharaNa paNa vyaktiviveka (pR. 257, ejana) pramANe che. mahimAe nIce mujaba noMdha ApI che ke, - ' atra hi bhagavato vizvAmitrasya tapasaH prabhAvaprakarSapratipAdanaM prastutam / sa ca tasya nirUpakaraNasya sataH zUnye vyomni svargasargasAmarthyenaiva pratipAdito bhavati iti vyomaiva prAdhAnyena vivakSitaM, na tanmadhyam / tenAviSaya evAyaM samAsaH kavinA kRta iti madhye vyomna iti yuktaH pAThaH / mAyArya hemacandre A AkhI noMdha thoDA zabdaphera sAthe vivekamAM (pR. 243, ejana) utArI che, te A pramANe che; (atra vizvAmitrasya tapa: pramAvaprarSa: prastutaH / sa ca tasya niSvaraLasya sataH zUnye vyomani svargasargasAmarthyenaiva pratipAdito bhavatIti vyomaiva prAdhAnyena vivakSitaM, na tanmadhyam / ) hemacandra eka vadhAre udAharaNa umere che, jema ke 'vAvyavaicitrya' vagere (zloka 349, ejana) ahIM 'anutttavAna padane sthAne novA' evI racanA Avazyaka che : 'anna nohravAniti niSedho viSeya' (pR. 243, ejana). A zloka paNa vyaktiviveka, vimarza 2, pR. 244 uparathI levAyo che. mahimA tene 'na" samAsanA pratyudAharaNa rUpe uddhRta kare che. mahimAnuM udAharaNa to Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 bhUmikA che : 'navagatagharA sannandvoDayaM.' vagere (zloka 214, kAvyAnuzAsana). hemacandra paNa e ja noMdha Ape che ke, niSedhanuM spaSTa vidhAna 'navagaladhara' vageremAM jovA maLe che. viveka(pR. 243, ejana)mAM hemacandra noMdhe che ke 'prasanyaviSayatvAvityartha:' mahimAe 'na' samAsanI carcAmAM prasajyapratiSedha ane paryAdAsanI vAta cheDI che tene doharAvatAM AcAryazrI tyAM vivekamAM noMdhe che ke, yaduktam - aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // naJ-samAsastvanupapannaH / tasya hi paryudAsa eva viSayastatraiva vizeSaNatvAnnaJaH syAdyantenottarapadena sambandhovapattta:-cavAda | pradhAnatvaM vidheryatra pratiSedhe'pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / / A banne kArikAone kAvyAnuzAsananA saMpAdakoe oLakhI batAvI nathI ane tenI AgaLa khAlI kauMsa [ ] mUkyo che. paNa A banne kArikAo ane TippaNa vyaktivivekamAM anukrame pR. 187, ane 185 pramANe che evI noMdha karavI joIe. hemacandra vyaktiviveka pR. 188nI noMdhamAM thoDo zabdaphera karIne noMdhe che ke, (viveka, pR. 243 ejana) '66 varlDavAsAzrayaLa yu, arthavAsativrasAt |3vatvatiSedho ghatrAmimata, nAnu vatvavidhi: / ' (vyaktiviveka) 'navanatapa:0' vagere udAharaNa pahelAM mahimA noMdhe che ke, 'nag samAsano viSaya paryudAsa che, prasayapratiSedha nahi; jema ke, 'prAdhAnya viSe:' vagere arthAt jyAre vidhinI apradhAnatA hoya ane pratiSedhanI pradhAnatA hoya tyAre ja 'na'no upayoga thAya. kriyApada sAthe to tenA upayogane prasajyapratiSedha ja kahevAya che. jema ke, 'navanatadharaH'vageremAM. vyaktiviveka noMdhe che ke, - 'iha ca paryudAsAzrayaNamasaGgataM, arthasya ayuktatvaprasaGgAt / saMrabdhavatpratiSedho hyatrAbhimata:, nAsaMrambhavadvidhiH, tatraiva kriyAMzapratiSedhAvagatau naJaH kriyAbhisaMbandhotpateH asau / na cA'sau pratIyate, guNIbhUtasaMrambhaniSedhasyArthAntarasyaiva saMrabdhavatsadRzasya vidhau pratIteH na ca tatpratItau vivikSitArthasiddhiH kAcit / tatsiddhipakSe ca samAsAnupapattiH, naJarthasya vidhIyamAnatayA prAdhAnyAduttarapadArthasya cAnUdyamAna tadviparyayAt / samAse haiM sati asya vinuvAddamAvasya astamaprasAAt / ' ahIM vAstavamAM 'navanaladhara:' vagere udAharaNa to ucita che, paNa AgaLa ApeluM eka udAharaNa jema ke, 'saMrakSma riI' vageremAM 'asaMradhdhavAn' evo prayoga kavie trIjA caraNamAM karyo che, je ucita nathI evuM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana mahimA mAne che. e ja havAlo AcArye vivekamAM mULa zlokanI chaNAvaTa karyA vagara tenA tAtparyanuM grahaNamAtra karIne Apyo che. Ama AcArya hemacandra phakta sAragrahaNa kare che ane vistAra tyaje che. e ja vAta AgaLa calAvatAM hemacandra vivekamAM (pR. 243, ejana) noMdhe che ke, tamAtra nagI vidheyArthaniSThatayA prAdhAnyasyAnUdyamAnArthaparatayA tadviparItavRttinA uktavacchabdena saha sadAcAraniratasyeva patitena vRttirneSyata eveti sthitam / yadAha-nArthasya vidheyatve niSedhasya viparyaye / samAso neSyate'rthasya viparyAsaprasaGgataH // iti / A noMdha vyaktiviveka pR. 193 (ejana) pramANe zabdazaH che. teno artha A pramANe che. - "AthI A('masaMrazca)mAMnA " nano "saMsthava' pada sAtheno saMbaMdha vidvAno, jema sadAcArI patita sAtheno saMbaMdha na svIkAre, tema svIkAratA nathI; kAraNa ke, "navuM vidheya artha-paraka hovAthI pradhAna che ane "saMsthava' e pada uddezyaparaka hovAthI ''-pradhAna che. jema ke, kahyuM che ke, - "jyAre "ga" ( niSedha) pradhAna hoya ane niSedhya artha (=vigata) apradhAna hoya tyAre samAsa svIkArAto nathI. tenAthI vAkyartha UlaTasUlaTa thaI jAya che." 'viveka"mAM "pradhAnatve :" vagere kArikA uddhata karAI che tenA upalakSamAM ja alaMkAracUDAmaNimAM AcAryazrI noMdhe che ke, "anuktavatvanA anuvAdathI bIjuM kyAMya kazuM vihita thatuM nathI. jema ke, "kupAtmAnamatrastAo' vageremAM. ahIM atrastatA vagerenA anuvAdathI potAnA AtmAnuM gopana vihita thayuM che. A udAharaNa mahimAe paNa (pR. 185, ejana) ApyuM che vAkyagata "avikRvidheyAMza' doSanuM udAharaNa kAvyAnuzAsanamAM 'za zavanamAsanaM ' (zloka 351) vagere apAyuM che. AcArya noMdhe che ke, ahIM "zAva" vagerenA anuvAdathI zayyAdi vihita thayAM che. A udAharaNa vyaktivivekamAM (pR. 431) apAyuM che. AnA upara "viveka'mAM AcArya vyaktivivekanI kArikA "anuvAdya manujjaiva na vipecamuvIrayet " "nAlabdhAspadaM kiJcit kutracit pratitiSThati // " (vyaktiviveka 2.94) - (viveka pR. 244, ejana) ane 'vidheyoddezyabhAvo'yaM rUpyarUpakatAtmanaH / ' tatra vidheyocit pUrvamadhyate | (vyaktiviveka 2.95) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA uddhata kare che ane "viveka'mAM thoDI vizeSa carcA teo pote umere che, jema ke, - (prazna) - "za zAvarta zu nA Asanam' A rIte viparyayathI ahIM saMbaMdha karAze, kAraNa ke saMbaMdha puruSAdhIna che. tema karavAthI yathokta doSane avakAza nathI raheto " - eno uttara ApatAM (pR. 244, viveka, ejana) teo noMdhe che ke, hA, vAta to sAcI, paNa badhI vigatamAM puruSAdhInatva cAle nahi. jyAM svasauMdaryathI ja anyonyApekSa thato hoya tyAM vizeSaNa vizeSyabhAva ja jANavo, nahi ke, vidhyanuvAdabhAva. A rIte vidhyanuvAda karavA joIe, jemake, " tarava' (zloka 352, ejana) vageremAM, athavA 'saMrazna: rikkITao' vagere(zloka 3pa3 ejana)mAM. A banne udAharaNo AcArye vyaktivivekamAMthI lIdhAM che. vivekamAM (pR. 244, ejana) teo noMdhe che ke, 'vidhyanuvAdayoryathAzrutapadArthasambandhanibandhano'rthapratItikramaH iti padArthapaurvAparyaniyamo'vagatantavyaH ityrthH| tata nUdhane taddAnupAcanamuvpannam | caratuM vicite tI khAt ' A vAtanuM samarthana AcAryazrI mahAbhASyakAramAMthI uddharaNa TAMkIne kare che. pramANavArtikanuM uddharaNa paNa tenA TekAmAM jaNAya che. kAvyamAM paNa A ja zailI che, jema ke, "huAM je namI' (zloka 694, ejana) vageremAM. AnA daDhIkaraNa mATe, 'tya tarId' vagere tathA "saMraksa: rizIdo." vagere udAharaNo apAyAM che. vivekamAM hemacandra (pR. 245, ejana) noMdhe che ke, A udAharaNamAM hAthIono zITa' zabda vaDe tiraskAra ane vAdaLAMno "zatna' vaDe tiraskAra abhipreta che. "sarva padathI 'koIpaNa tucchatara vyaktine vize' ema avahelanA rahelI che. "tra' zabdathI vizeSita thavAthI 'gati' ane 'neza' dvArA "hevAka'nI (gherI utsukatAnI) alpatA samajAya che. Ama kavie sAvadhAnIthI nirUpaNa karyuM che. paNa, 'arabdhavI e padamAM avisRSTavidheyatva doSa pramAdathI pravezyo che. alaMkAracUDAmaNimAM AcArya noMdhe che ke, (zloka 353, upara vRtti) "ahIM 'Dasau ema be pado anuvAdya - vidheyArtharUpe (anukrame) vivakSita che, (paNa) anuvAdyamAtranI pratIti thatI hovAthI 'ya'no prayoga anupapanna banI jAya che. jema ke, "yatra cattayorezanardezana...' vagere arthAta jayAM "yata-ta" mAMthI koIpaNa eka pada dvArA vAkayano AraMbha thAya che, tyAM teno avamarza(= saMdarbha)thI ja upasaMhAra karavo ucita che, kema ke, e baMne pado anuvAdya ane vidheya padArtho mATe prayukta thAya che. banne ekabIjAnI AkAMkSA rAkhe che. AthI ja kahyuM che ke, yornicasarUnya' vagere. alaMkAracUDAmaNimAM (vRtti, zloka 3pa3, upara) hemacandra mahimAnA A badhA ja zabdo sAMgopAMga svIkAre che. teo noMdhe che ke, A be(pado)no je upakrama ane upasaMhAra che, te paNa "zAbda' ane "Artha' ema be prakArano che. bannenuM grahaNa hotAM te zAbda che, jema ke, "vAva 7 bhio' vagere (zloka 354, ejana)mAM; athavA, "jJa kutti: zreo'(zloka 355, ejana)mAM. A pachI AcAryazrI alaMkAracUDAmaNimAM AgaLa cAlatAM noMdhe che ke, bemAMthI ekanuM grahaNa karatAM te "Artha bane che, jemAM bIjA (anullikhita) padano sAmarthya vaDe AkSepa karAya che. A badhI ja noMdha hemacandra mahimA (vyaktiviveka, pR. 199) pramANe Ape Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kAvyAnuzAsana che. alabatta, kyAMka thoDo zabdaphera athavA kyAMka mahimAnA thoDA zabdo gALI nAkhIne thoDo saMkSepa sadhAyelo jaNAya che. AgaLa cAlatAM mahimAne anusaratAM AcArya noMdhe che ke, jyAre kevaLa 'tat nuM (tava) grahaNa thAya che, tyAre 'Artha' (AkSepa) traNa prakArano bane che, kema ke 'tat' trividha che. prasiddha' (vastu) viSayaka, anubhUtaviSayaka, ane upakrAntaviSayaka. prasiddhArthaviSayaka jema ke, 'yaMgar' vageremAM, anubhUta viSayaka jema ke, 'te toSane prativizaM' vageremAM, ane prakrAnta-viSayavALo jema ke, 'vAtartha vanA nIti' vagere(zloka 356, ejana)mAM. ahIM mahimAe ApelAM vadhArAnAM udAharaNo hemacandra choDI de che. vaLI, eka cotho prakAra paNa keTalAkane mate saMbhave che, evuM noMdhIne mahimA vaLI bIjAM be udAharaNo carce che, je hemacandra ahIM choDI de che ane je be teo pAchaLathI TAMke che. Ama, mahimAnI carcA uddhRta karavAmAM hemacandra vistAra-saMkocano potAno 'viveka' batAve che. AcArya te pachI, pharI vyaktiviveka pR. 202 pramANe 't'nA be Artha prakAro vicAre che. (zloka 356, vRtti, ejana) teo jaNAve che ke, 't'no uttaravAkyArthamAM gRhIta hoya e rIte upAtta artha sAthe saMbaMdha thAya che, tyAre pUrvavAkyagata 'tat' zabdano arthathI AkSepa thAya che. jema ke 'sAdhu vandrasi.' (zloka 357) vageremAM. 'ya' zabda jyAre pahelAM gRhIta thAya che tyAre to 'tat'nA grahaNa vagara sAkAMkSa ja rahe che. jema ke, A ja udAharaNamAM AgaLanAM be padono viparyaya karIe to te jovA maLe. have mahimAe 'tat'nA traividhyanI carcA pachI je have, cotho vikalpa keTalAkane mate thAya che ema noMdhyuM che (vyaktiviveka pR. 200, ejana), te AcAryazrI ''nI carcA pUrI karIne pAchaLathI Ape che. alaMkAracUDAmaNi noMdhe che ke, kyAreka banne(= t, tat )nuM grahaNa thatuM nathI tyAre AkSepathI temane samajI levAya che, jema ke, 'je nAma iida na0' vagere (zloka 358)mAM. A udAharaNa mahimA pramANe ja che. ahIM, 'evo koI utpanna thaze jene vize mAro prayatna saphaLa thaze' - Ama banne(= yat, tat)no artha dvArA AkSepa thAya che. A zlokano bhAvArtha AcArya vivekamAM (pR. 246, 7 ejana) umere che, jene zAstracarcA sAthe nisabata nathI. t'no be prakArano Artha prayoga hoya evI carcA mahimAe (pR. 202-205, vyaktiviveka ejana) karI che, e AcArye kema choDI dIdhI che te samajAya tevuM nathI. AnAthI zAstracarcAmAM thoDI UNapa jarUra AvI jAya che. AcArya to, ye nAma vagerenI alaMkAracUDAmaNimAM carcA karyA pachI noMdhe che ke, Ama hotAM 'tat' zabdanA a-grahaNathI ahIM sAkAMkSatva che. evaM ca sthite tacchabdAnupAdAne'tra sAkAGkSatvam / A pachI mahimAe 'avas' zabdane 'ta'no abhinnArthaka mAnIe zuM thAya - e aMge - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 63 zAstracarcA karI che, tenA mahimAe ApelA udAharaNa sAthe, mAtra saMkSepamAM ja ullekha karatAM AcArya noMdhe che ke, ('asau = 3' nuM rUpa) ne "ta" zabdano artha ApanAra gaNIe te yogya nathI. jema ke, "masI masvitao' (zloka 359, ejana) vageremAM. A udAharaNamAM 'sI' dvArA 'tat' zabdanA arthanI pratIti thatI nathI. kema ke, jo ema mAnavAmAM Ave to, '' propadminA' (zloka 360, ejana) vagere udAharaNa(mahimA, pR. 207, ejana)mAM "sa" pada (nuM grahaNa caturtha pAdamAM thAya che tenA)thI paunarukya thaze. ApaNe upara je zabdo "rva = "i ................... vagere AcAryazrImAMthI uddhata karyA che, enA anusaMdhAnamAM "viveka'(pR. 247 ejana)mAM "vati 'evA pratIka sAthe pUrAM dasa mudrita pAnAM (pR. 247 thI 258, ejana) sudhI AcAryazrIe vyaktiviveka pR. 228 thI 272 sudhInA bhAgane lagabhaga Akhone Akho uddhata karyo che. kAvyanuzAsananA (AvRtti, ejana) saMpAdakoe phakta vyaktiviveka (2/15-20) kArikAono ja spaSTa nirdeza, karyo che, paNa vAstavamAM AkhIya carcAmAM bahudhA zabdazaH mahimAnuM ja anusaraNa che evI noMdha ApaNe karIzuM. AcArya atratatra saMkSepa sAdhe che e pUrato emano "viveka' biradAvI zakAya. A AkhAya zAstrArthano sAra nIce pramANe vicArI zakAya pR. 247 (viveka, ejana) para " tathA hi ' zabdothI AcArya A zAstrArtha AraMbhe che. mahimA (pR. 228, ejana) "yataH' zabdathI zAstracarcA AraMbhe che eTalo ja taphAvata che. vyaktiviveka pR. 207 thI 228 (A. ejana) sudhIno bhAga AcAryazrIe lagabhaga gALI nAkhyo che. jo ke, pR. 259 upara alaMkAracUDAmaNimAM avimuvidheyAMzadoSanI carcAnuM samApana karatAM vyaktiviveka pR. 208 ane pR. 209 no aMza ane chelle vaLI, pR. 253 (vyaktiviveka ejana) uparanuM udAharaNa AcArya Ape che. pR. 247 -pR. 258 uparanI "viveka'nI laMbANa carcAmAM paNa je aMzo uddhata che, e to sIdhI vyaktivivekanA ja che. paNa temAMya pUrepUro vistRta bhAga AcAryazrIe Apyo nathI, balka arthanA bhoga vagara potAnI rIte carcA TUMkAvI che. pR. 247 (viveka, A. ejana) paranI carcAno AraMbha karatAM AcAryazrI noMdhe che ke, badhA ja samAsonuM sAmAnya lakSaNa e hoI zake ke emanuM zarIra(=baMdhAraNa, rUpa) vizeSaNa ane vizeSyanuM abhidhAna karatAM padothI racAyeluM hoya che. mahimA ahIM umere che ke, jo ema na hoya to temanI "samarthatA' siddha thatI nathI. - "phatarathI teSAM samarthatADanupatteiH (pR. 228, ejana). AcArya A zabdo choDIne AgaLa vadhatAM noMdhe che ke, A vizeSaNa-vizeSya-bhAva dvividha che; samAnAdhikaraNa ane vyadhikaraNa. temAMno pahelo te karmadhArayano viSaya che. jyAM be ke bethI vadhu pado koI anya padanAM vizeSaNarUpa bane che, tyAre te bahuvrIhino prAnta bane che. vaLI temAM jo saMkhyA ke pratiSedha (negation) vizeSaNarUpa bane che, tyAM "dvigu" ane "nagna samAsano prAnta bane Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana che. bIjo prakAra anekavidha che. kemake, temAM kAraka saMbaMdha vizeSaNarUpe goThavAya che ane te tapuruSano mArga che. vaLI, temAM jo avyayArthanI vizeSatA hoya, to avyayIbhAvano parAmarza thAya che. A rIte samAsa vizeSaNa ane vizeSya e ubhaya aMzano saMsparza kare che paNa jyAre vizeSaNAMza potAnA Azraya tevA vizeSyamAM utkarSa batAve ane tethI vAkyarthanA camatkAramAM kAraNa bane tethI pote pradhAna hotAM, vidheya banavAne lAyaka hoya tyAre vizeSya kevaLa uddezyarUpa banIne vizeSaNanI apekSAe UtaratuM bane che. ane Ave samaye samAsa na karavo joIe. jo samAsa ahIM karavAmAM Ave to vizeSaNa-vizeSyanI pradhAnatA a-pradhAnatA astamita thaI jaze. A vizeSaNa pachI eka hoya ke aneka, emAM vastusthitimAM koI phera paDato nathI. A badhI carcA vyaktivivekamAMthI AcAryazrIe zabdazaH lIdhI che. hemacandra mahimAnuM (pR. 230 vyavi ) anusaraNa karatAM AgaLa noMdhe che ke, "ahIM pUrvapakSI kadAca ema kahe ("nanuM " vyaktiviveka, pR. 248, ejana) ke, vizeSaNatva to (vizeSaNanuM) avacchedaka hovAthI gauNa hoya ja che, jyAre vidheyatva vivakSitatArUpe hovAthI tenuM prAdhAnya ja hoya che, to Ama banne vigata bhAva ane abhAvanI mAphaka paraspara viruddha svabhAvanI che; to temano eka ja sthaLe, samAveza thAya ke jethI eka bAbatamAM (= prAdhAnyanI bAbatamAM) samAsano niSedha karAya ane anya bAbatamAM (apradhAnatAnI bAbatamAM) samAsanuM vidhAna karAya" AvuM thaI zake ? siddhAMtI javAbamAM jaNAve che ke, A doSa ahIM Avato nathI. virodha to zIta | uSNa jevI be vastuo upara rahelo che. (je vAstavika che). jayAre ahIM (pradhAnatA | apradhAnatA) bannenI vAstavikatA (uparanA virodha-zItoSNa -jevI) siddha nathI; kema ke, e bemAMthI eka ja vAstavika che, jyAre bIjI vivaphAdhIna hovAthI tenAthI viparIta (=avAstavika) che. ane "vastu tathA -vastuno kayAreya virodha ghaTato nathI. sAcA hAthI ane kAlpanika siMha vacce koI paNa vyakti anyonya virodha svIkAre nahi. jyAre jyAM sudhI phelabhedano saMbaMdha che, tyAM to baMnemAM te (= phalabhedo rahelo che ja. ekanuM phaLa padArthasaMbaMdhamAtra che, je sakalajagadgamya che, ane zAbdikono pradhAna viSaya che, jyAre bIjAnuM phaLa te thoDA sahRdayo vaDe saMvedanIya kevaLa sukaviono ja viSaya banato vAkyartha camatkArAtizaya che. ahIM kramazaH udAharaNo (jo IzuM) (viveka pR. 248 ejana, vyaktiviveka, pR. 231 ejana). temAM karmadhArayamAM udAharaNa, jemake, "niSThA ratAnta' vagere (viveka, zloka 35 pR. 248 ejana). ahIM aMboDo chUTo paDIne vikharAya ane ALasathI zobhatA be hAtha hovA te anukrame khabhA ane zarIranAM vizeSaNo che, te ratinA uddIpana vibhAvarUpa thatAM vAkyarthanI anerI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 65 kamanIyatA ANe che, ethI (ta) prAdhAnyathI vivakSita hotAM ('aMta," ane "vapuH ') bene sAthe samAsamAM kavie joDyAM nathI tethI nyabhAvita thayAM nathI. e ja rIte ahIM, ' tarnAntiditisuratapratitva' evuM hatubhAvayukta viSNunuM vizeSaNa che. enAthI viSNu (lakSmIne pharI suvADavA rUpa) je kArya kare che, temAM temanA ucita AcaraNa rUpI atizayanI pratIti thAya che. AthI te vidheyarUpe pradhAnasvarUpe vivakSita che, tethI viSNurUpI vizeSya sAthe samAsa karIne kavie tene apradhAna banAvyuM nathI. AcArya hemacandra ahIM viveka(pR. 248, ejana)mAM vyaktiviveka kArikA 2-11, jema ke, "mevuM ane vA ....." vagere vyaktivivekapR. 231, ejana) uddhata kare che. teno artha e che ke, "eka athavA aneka pada - je koI pada ke pado - vidheyatA pAmyAM hoya, teno bIjA (= vizeSapada) sAthe samAsa na karavo joIe, athavA paraspara (vizeSaNapada sAthe) paNa samAsa na karavo joIe." eka padanuM to udAharaNa apAyuM che. aneka padonAM udAharaNa jema ke, "avantinAthoDayamuo" vagere (viveka , zloka 3pa6) , athavA, "vidvAna drArasara3:0' (zloka 3pa7, viveka) athavA, "jJo mAnadhanaJo' (zloka 3pa9, viveka , ejana) tathA, "rakta fkSA !. (zloka 359, viveka, ejana) tathA, " marIna ! senApare (vaNI. pR. 80, viveka, zloka 360, ejana) vageremAM jovAM. vidhyanuvAdabhAvanuM phaLa paNa vizeSya vizeSa bhAvanA phaLa jevuM hoya che, tethI tyAM paNa e ja rIte samAsano abhAva jANavo, jema ke, "vApArvatripuravinayI' vagere AnAM pratyudAharaNo mahimAe (vyaktiviveka pR. 234 - 238, ejana) cacya che. te AcArya choDI de che, ane noMdhe che ke, jemaNe AvI bAbatomAM samAsa karyA che temanAM udAharaNomAMthI te jANI levAM pachI, vaLI vyaktiviveka(pR. 238, ejana)thI dora paDatAM AcAryazrI noMdhe che ke, bahuvIhimAM (a-samAsanuM udAharaNa), jema ke, "pena thatI to vicyo' vagere (viveka, zloka 361, ejana); ahIM vidhya Adi viSayamAM sthalIkaraNa Adi je vizeSaNarUpe kahevAya che, tenAthI e kArya karavAvALA, muninuM atyaMta duSkara kArya karavArUpa zaurya ghotita thAya che, ane e dvArA emano anero tapa:prabhAvaprakarSa samajAya che. kAraNa ke vidhyAcaLa roja roja UMco vadhato hato ane sUryanA prakAzane te DhAMkI deto hato tethI jagata aMdhakAramaya banI jAya tema hatuM, ane bIjI bAju sAgara agAdha ane pAra na karAya tevo hato. vAtApie potAnI mAyAthI sakaLa vizvane prasta karI lIdhuM hatuM. AthI A vizeSaNo pradhAnarUpe kahevAyAM che ane temanI sAthe samAsa na karIne kavie temane nirjIva thatAM bacAvyAM che. tenuM pratyudAharaNa che. - : thatItaMtra vagere (zloka. 362, viveka, ejana). keTalAka loko ema mAne che ke, ahIM udAharaNa ane pratyudAharaNamAM koI utkarSApakarSa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana jaNAto nathI. emane evuM pUchavuM joIe ke, je sthaLe utkarSApakarSa jaNAto nathI, te badhA ja samAsomAM ke kevaLa bahuvrIhimAM ja ? to eno javAba to sahRdayone ja pUchavo joIe. emane to A badhAmAM khUba taphAvata jaNAya che. have jo kevaLa bahuvrIhimAM ja te jaNAya to te barAbara nathI. jo karmadhAraya vagere samAsonA jJAnamAM samAsa ke tenA abhAvanI asara darzAvavAmAM kSamatA hoya, to A bAbatamAM tene asaMbhavita mAnavuM yuktiyukta nathI. ema to bhUmi vagere kAraNa samudAyanA rahevA chatAM aMkura vagere kAryanI utpattino abhAva mAnavAnuM paNa saMbhavita thaze. AthI (samAsa | asamAsa vize) A pratItibheda athavA jJAnagata bhinnatA mAnavI ja paDaze. jo na mAnavI hoya to kyAMya paNa na mAnavI joI. e bAkI AvI ardhajaratIya paddhatithI koI lAbha nahi thAya. athavA to, buddhizALI vyakti ahIM paNa pratIti vaicitrya svIkAre. ahIM eTale jyAM padArthonuM kathana vidhyanuvAdabhAvanI vivakSAe karavAmAM Ave che tyAM, kAraNa ke tyAM pradhAnatA, apradhAnatAnI vivekSAthI ja samAsanA hovA na hovAnI vigata svIkArAI che. udAharaNa jema ke, sUryAvandramasau0 vagere (viveka, zloka 363, ejana) ahIM gailokyanA ekamAtra AbhUSaNa ane carAcara vizvanA prANarUpa prasiddha bhagavAna sUrya ane candrane zabda dvArA ullekhIne temanuM mAtAmahatva tathA pitAmahatva vihita karAyuM che. ne A purUravA ke je sarvotkRSTa kuLonA saMbaMdhathI janmyo che, tenA mahattvane adabhuta parAkASThAe pahoMcADe che. kAraNa ke, je nyAya vizeSaNa | vizeSyabhAvane mATe (samAsa/asamAsano) batAvAyo che, enAthI A padyamAM paNa anudyamAna(sUrya | caMdra)mAM raheluM atizaya mahattva potAnA vidhIyamAna (mAtAmaha pitAmaha)nA svarUpamAM pahoMce che, ane tyAMthI temanA saMbaMdhI(= purUravA)mAM pahoMce che, kevaLa temanuM svarUpa ja bhinna che, jyAre "paraMparAthI vAkyarthanA utkarSarUpI phaLa to bannemAM samAna ja che. AthI pradhAna rUpe vivakSita hovAne nAte te be vizeSyo sAthe samAsamAM goThavIne malina karAyAM nathI. athavA "nana nano yasthA:0" (zloka 364, viveka, ejana) vageremAM paNa tema ja che. kiMgamAM jema ke, "papanna nanuo' vageremAM ahIM saMkhyAnI pratIti pradhAnatA mATe che. emAM eka vizeSaNa che jenAthI badhAM aMgomAM kuzaLatAnI pratIti thAya che ane e dvArA (vivAthI) be prakAranI ApattinA pratikArathI rAjAnI kuzaLatAnI upapattino paripoSa thAya che. AthI saMkhyAno e aMgo sAthe samAsa nathI karyo (eTale ke, "sata, gopu ' - ema, rAkhyuM che.) ane vaLI, jema ke, "nihAt vasutAnAM' (zloka 366, viveka ejana) vageremAM paNa tema ja che. (ahIM paNa "zanuM pUrvasu' ema asamAsa che) pratyudAharaNamAM e ja padyomAM saMkhyA ane saMkhyAvAnane samAsamAM joDI zakAya che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA te pachI mahimA "nam - samAsanA udAharaNa | pratyudAharaNa TAMke che. paNa hemacandra jaNAve che ke, "- samAsano viSaya to AgaLa vistArathI darzAvyo che, ane sthApita karyo che. (pR. 251, viveka, ejana). pharI vyaktiviveka(pR.244, ejana)nuM anusaraNa karatAM hemacandra noMdhe che ke, - tapuruSamAM kartAnuM udAharaNa jema ke, rezaH soyaMtra vagere (zloka 367 viveka ejana). ahIM mena' e pada dvArA rAmano kartabhAva dvArA karaNakriyAmAM kartArUpe je vizeSaNabhAva che, te enI (karaNakriyAnI) dAruNatAnA atirekarUpI utkarSane ghotita kare che, je dvArA raudrarasano aMte paripoSa sadhAya che. AthI kartAnI pradhAnatA hovAthI tene vizeSyabhUta kriyA sAthe samAsamAM joDIne gauNa banAvAto nathI. (A carcA mahimA, pR. 244-45 pramANe che.) kartA Adi anekanuM tulyarUpe vizeSaNabhAve je kathana thAya che, tene kaMda samAsano viSaya mAnavAmAM Ave che, tethI tenA svarUpanA nirUpaNane avasare ja temanA (=kartA vagerenA) prAdhAnya aprAdhAnyane batAvIzuM, tethI ahIM tenuM udAharaNa apAyuM nathI, ane vidhyanuvAdabhAvanuM paNa udAharaNa apAyuM nathI, kema ke, te bhAva vizeSyabhAva jevo che, tethI tenA jevI ja vAta ahIM paNa rahelI che. AnuM pratyudAharaNa che, jema ke, "yavamatya" vagere (zloka 368, viveka, ejana). karmanuM udAharaNa, jemake, kRtavarti .vagere (zloka 369, viveka, ejana). A udAharaNamAM gamanakriyA ke je sItAnA vizeSaNarUpe che, temAM "vana' e karmarUpe vizeSaNa bane che. te sItA, ke je rAmanI prItiprakarSathI yukta che, tene - bIjI kulastrIomAM durlabha evA duSkara kArya karavAnuM sAhasa - vize jJAna karAve che. kAraNa ke vanavAsa (rUpI kArya) atyaMta kaSTakAraka che. A utkarSa paNa rAmanA ratisthAyImAM udIpaka bane che, AthI pradhAna che. AthI "jatA'nI sAthe teno samAsa karIne tene apradhAna banAvAtuM nathI. ane vaLI, " purvarthakarthI' (zloka 370, viveka, ejana) vageremAM. " purvartham' e padArtha arthI (= yAcaka) padArthamAM arthana kriyA dvArA vizeSaNa che. te arthI(= raghu)mAM glAdhyatvanI pratIti karAve che. ane e dvArA enA utsAhane vadhAranAra bane che. tethI pradhAnarUpe kahevAya che. AthI "karthI' pada sAthe samAsa karIne vidvAnonI dRSTimAM tene heya nathI banAvAyuM athavA to, jema ke, "saMvadhatAnAM sunirvizeSaFe'(zloka 371, viveka, ejana)mAM. tenuM pratyudAharaNa che, " pra kriyAtItaH0' vagere (zloka 372, viveka, ejana), tamanahU vagere (zloka 373 viveka, ejana) athavA vathAmatifdhanA vagere (zloka 374, viveka, ejana). athavA "yathAstikavodhinIm' vagere (zloka 375, viveka, ejana). karaNanuM udAharaNa (jema ke), mAtoma, vagere (zloka 376, viveka, ejana). ahIM zadattane karma banAvIne rodhanakriyAmAM "re' "kara vaDe ema karaNakAraka evuM karanuM vizeSaNa banyuM. tenAthI tenI (= strInI) utkRSTa evI zIghratA, utsukatA, ane prasannatAmAM prakarSarUpI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 kAvyAnuzAsana atizaya pratIta thAya che, enAthI vadhu ane varanI asAdhAraNa rUpasaMpattino bodha thAya che, je dvArA jovAmAM avarodhakAraka eTalI kSaNane paNa vidhvarUpa mAnIne haMmezA potAne AdhIna evA karakamaLathI ene rokyo paNa nahi. Ama, ahIM karaNanI pradhAnatA che, jethI tene samAsamAM na joDIne gauNa na banAvyuM. ane vaLI, jema ke, "UmakSamA mAnaM' vagere (zloka 377, viveka, ejana)mAM paNa (tama ja che), enuM pratyudAharaNa "ghAtrA svahasta7i9tena" vagere (zloka 378, viveka, ejana) vagere che. (A badhuM vyaktiviveka pR. 248, A. ejana pramANe che.) (vyaktiviveka pR. 248) saMpradAnanuM udAharaNa, jema ke pauttattvaH svayamevo vagere (zloka 378, viveka, ejana) che. ahIM bhArgava dvArA jItIne karAyelA pRthivIdAnamAM "dinega:' e saMpradAnarUpa vizeSaNa che. te dvArA pAtrane ApavA rUpI utkarSa Ave che ane tenAthI parazurAmanA zauryAtirekanI vyaMjanA thAya che. A rIte te (vizeSaNa) rAvaNanA kopanuM udIpanakAraka thAya che. tethI te pradhAnarUpe vivakSita hovAthI "dattA' e pada sAthe tene samAsamA joDIne kavie tenI zobhA haNI nathI. pahelAMnI mAphaka (" vipraprastAmarI ' ema samAsa karIne) AnuM prabhudAharaNa jANavuM. apAdAnanuM udAharaNa jema ke, (vyaktiviveka pR. 250 ejana) tAtAjjanma vagere (zloka 380, viveka, ejana) che. ahIM "tAtathI" ane "kSudratApasathI ema je janmanAM kAraNa evAM apAdAna (vAcaka pado che, temanAthI) be vizeSaNo bane che ane te utkarSa ane apakarSa dvArA emanAthI yukta kuMbhakarNanI atizaya kulInatA ane zaktihInatAno bodha karAve che. (te anukrame tAtAt eTale ke ) pitA(brahmA)nA pautra hovArUpa tathA mahAmuni(nA) putra hovA rUpa (kulInatA sUcave che.) pachI te ja bhAI dazAnananI zoka tathA lajjAnI AgamAM IMdhaNarUpa bane che. AthI pradhAnarUpe (te vizeSaNo) apekSita che. tethI temane (janma" ane "nidhana' pado sAthe) samAsamAM joDIne gauNa nathI banAvAyAM. adhikaraNanuM udAharaNa jema ke, zaizaveDagrasta (zloka 383, viveka, ejana) vagere che. ahIM tapasvimaryA vagere udAharaNa (vyaktiviveka pR. 251, ejana), AcArye choDI dIdhuM che. ane te pachInuM eka ja udAharaNa lIdhuM che. A zaizave vagerenI samajUtI mahimAe nathI ApI te hemacandra vivekamAM (pR. 254, ejana) joDe che. ahIM zaizave vagere agastavadyatva nAM adhikaraNa rUpe je vizeSaNo che te dvArA raghuonA bIjA kuLathI vilakSaNatA rUpa atizayane sthApita karatAM (temanA) yathocita navanasiMghanuM unmIlana kare che, tethI te pradhAnarUpe vivakSita hovAthI ("raghuo'vAcI) pada sAthe samAsamAM samazIrSaka banAvAyAM nathI. AnuM pratyudAharaNa (vyaktiviveka pR. 251, ejana) jema ke guraktavihnitI vagere (zloka 384, viveka, ejana) che. saMbaMdhanuM udAharaNa jema ke, gyaM tiM saMprati vagere (zloka 385, viveka, ejana) che. ahIM zocanIyatA prApta thavA vize heturUpa je samAgamanI prArthanA che temAM saMbaMdhI dvArA pAtina: Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 69 ema vizeSaNa che. te tenI (samAgamaprArthanAnI) (zocanIyatA prApta karavAnI) kSamatAne khUba vadhArI de che. kema ke, je (patni =) khapparadhArI che ane badhA ja prakAranA amaMgaLanuM ghara che, te niMdita AcAramAM lAgelo che, tethI tenAM darzana ke (tenI sAthenI vAtacIta paNa niSiddha che. AthI vidheya hovAthI pradhAnarUpe te (vizeSaNa) vivakSita che tethI vizeSya sAthe tene samAsamAM joDyuM nathI. (A pachI vyaktivivekanuM nana nana: yA vagere udAharaNa (pR. 252, ejana) AcAryazrI choDI de che ane e pachInuM tyAMthI ja le che) ane vaLI " zya mAtu' (zloka 386, viveka, ejana) ane ': kheta tavAnuna:0' vagere (zloka 387, viveka, ejana) AnAM udAharaNo che, enuM pratyudAharaNa to " jiM to ene vinaMdhita: ' vagere (zloka 364, alaMkAra cUDAmaNi) batAvyuM ja che. (ahIM AcAryazrI vyaktivivekamAMthI "pRthva ! sthiramava !" vagere udAharaNa (pR. 253, vyaktiviveka ejana) choDI de che ane vaLI, (vyaktiviveka pR. 253, ejana) "nArA yatra' (zloka 388, viveka, ejana) vagere paNa saMbaMdhanuM pratyudAharaNa che. ahIM hari sAthenA saMbaMdhathI ( = haravaOM ) cakranA viSayamAM jayanI AzA thaI zake. AthI prAdhAnya harimAM hovuM joIe mAtra cakramAM nahi paNa tenuM ("hari' padanuM) prAdhAnya samAsamAM DUbI gayuM che. vibhaktionA anvaya = rahevAthI ja, vizeSaNomAM vidheyatAnI pratIti thAya che.-vibhaktinA vyatireka (=abhAvamAM) te thatI nathI ane tethI emanAmAM (= vizeSaNomAM) zAbdI apradhAnatA rahe che, paNa arthataH pradhAnatA (jaNAya che), kema ke, te (vizeSaNo) bIja pramANothI siddha evA potAnA guNono utkarSa vizeSyamAM nAkhe che. AthI vizeSyo ke je anudyamAna thAya che (arthAta, jemano kevaLa anuvAda mAtra thAya che.) temanI zabdazaH pradhAnatA ane arthataH apradhAnatA pratIta thAya che. (A pachIno thoDo aMza vyakita viveka pR. 255 ejana, - patAvAryANanumata meva.....vincam hemacaMdra choDI de che, ane pharI vyaktivivekano dora yathAzabda pajhe che.) ane samAsamAM (viveka, pR. 255 ejana, vyaktiviveka pR 255 ejana) vibhaktino lopa thAya che tethI utkarSa-apakarSano bodha thato nathI. tethI tenA (bodha upara) Azrita rasa vagerenI pratIti thatI nathI. AthI (rasa) jeno AtmA che. evA kAvyanA vidheyAMzano utkarSa na pratIta thavo, (vipRvidheyazavaM); (vyaktivivekamAM vidheyAvimarzaH evA zabda che) tene doSa manAyo che. avyayIbhAvamAM udAharaNa jema ke "sA citaca0' vagere (zloka 389, viveka, ejana); (vyaktiviveka pR. 257, ejana) che. ahIM "vatI' e saMbaMdha - tattva dvArA, "sapI'nuM vizeSaNa che, te dayita vize evo utkarSa siddha kare che ke, te agaNita sArAM kAmonAM phaLarUpe prApta thayo che, AthI te ratino udIpaka banI jAya che, tethI te pradhAnarUpe vivakSita che. tethI '3pavitam ' ema '35' evA samIpArthaka avyaya sAthe samAsamAM joDIne tene apradhAna banAvAyuM nathI. A ja rIte, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 kAvyAnuzAsana Rt, taddhita vagereno pratiSedha paNa jANavo. tyAM paNa kahyA pramANe ja pradhAna-gauNa-bhAvanI vivA rahelI che. (ahIM avyayIbhAvamAM pratyudAharaNa, vyaktivivekamAM apAyuM che, paNa AcAryazrI te carcA vagara choDI de che; mAtra eTaluM noMdhe che ke, pratyudAharaNa, 'madhye vyoma' (zloka 348, alaM cUDamaNi; vyaktiviveka pR. 257 ejana) vagere to darzAveluM ja che. te be(=s ; taddhita)nuM udAharaNa jema ke, ya: sarva RSati. (zloka 390, viveka, ejana), vagere che. ahIM 'sarva' vagerenuM 'RSa' vagere vize karmabhAve grahaNa thayuM che, te temanAmAM utkarSa lAve che tethI pradhAnarUpe vivakSita che, tethI temanI sAthe (sarvaSa:, kSi:i, vidyuttuva:) ema 't' vRtti karIne temane gauNa banAvAyAM nathI. 'sarva'nA arthamAM saMsArane abhayadAna karavAmAM je kaTibaddha rahe che, te bodhisattvonAM caritono saMgraha thaI jAya che. jeo 'khala' che, daMbha vagere doSano Aropa karIne temanAM caritane lAMchita kare che. ahIM 'kSi' e zarIranuM upalakSaNarUpa che, ane te badhI rIte apavitra ane vinazvara che. vidhu (=caMdra) AkhA jagatane AnaMda Ape che. AthI A badhA kaSaNa vagerenA kartAomAM akArya karavAne lIdhe je aparAdha siddha thAya che, temanAmAM utkarSa lAve che. AthI te pradhAnarUpe vivakSita che. ziraccheda paNa temanAmAM utkarSa ANe che ke, zarIranA daMDamAM enAthI moTo bIjo daMDa nathI. e ja rIte, mo'smi sarva sahe, vagere enuM ja udAharaNa che. rAmabhadra ucita kArya ja kare, e vize to zuM kahevAya ? teo to dazarathanAM saMtAna che, vagere artha Ave che. pratyaya lAgyA pachI 'RSa' vageremAM 'sarva" vagerenA karmanA aMzane dabAvIne phakta tAaMza ja pradhAnarUpe jaNAya che. 'sarva' vagerenA karmano aMza pradhAnarUpe nathI jaNAto, kema ke pratyayanuM vidhAna kartR-aMzamAM ja thAya che. vAkyamAM jo ke, zAbdabodhanI prakriyAmAM kriyAnI pratIti ja pradhAnarUpe thatI hoya che, paNa jo vivakSA amuka prakAranI hoya to kAkomAM pradhAnatAnI pratIti thatI hoya che. vaLI, ema kahevuM paNa barAbara nathI ke, sAdhya (kriyA) ane sAdhana (kAraka) bannenuM, eka sAthe prAdhAnya mAnavuM barAbara nathI; kema ke, prAdhAnya trividha hoI zake che, jema ke, zabdasAmarthyakRta, arthasAmarthyakRta ane vivakSAkRta. AmAMnuM trIjuM balavattara manAyuM che. tethI bIjAM be prakAranAM prAdhAnyo enI samakakSa mAnI zakAya nahi. to, ahIM tAtparya A pramANe che ke, je koI paNa rIte pradhAnarUpe vivakSita hoya, ene samAsamAM joDI zakAya nahi. ane e paNa niyata nathI ke, bIjuM koI phakta vizeSya ja hoya. te game te hoI zake. A rIte dvandvapada ane sarUpapadanA arthomAM vizeSaNa -vizeSya -bhAva na hovA chatAM, jyAre saMbaMdhanI vivakSA rUpa prAdhAnya vivakSita hoya, to emano paNa samAsa ke ekazeSa abhISTa nathI ja, jema ke, mianena vagere (zloka 391, viveka, ejana). A saghaLI carcA AcAryazrI vyaktiviveka pR. 262, ejana, ne sAme rAkhIne ja kare che. mignanena vageremAM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 71 badhAMno eka maMDana-kriyA sAthe saMbaMdha batAvAyo che. AthI e dvArA te darekanI pradhAnatA siddha thAya che ane te ratinA udIpana mATe ahIM vivakSita che. AthI, e rUpa vagerenI pradhAnatA, emane samAsamAM joDIne khaMDita karAI nathI. cAnyA muH- vagere (zloka 392, viveka, ejana) vageremAM paNa tema ja samajavAnuM che. ekazeSamAM udAharaNa jema ke, prastAverathArUDhau vagere (zloka, viveka, zloka 392, ejana, vyaktiviveka (pR. 263, ejana). A zlokamAM paNa samAsa karAyo nathI. jo ekazeSa samAsa karavAmAM Ave to A ja udAharaNa pratyudAharaNa banI jAya. | vivekamAM have pachInI carcA AcAryazrIe beThI mahimA(pR. 24, vyaktiviveka 2)mAMthI ja lIdhI che. te A pramANe - jyAM A pradhAnetarabhAva vivakSita nathI hoto, ane vizeSaNa - vizeSyabhAva kevaLa svarUpamAtrano ja bodha karAve che, tyAM samAsa karavo ke nA karavo te mATe (kavine) (potAnI pasaMdagI pramANe) chUTa che. jema ke, "tanapurAmathunAtiM' vagere (zloka 394, viveka, ejana; pR. ra64, vyaktiviveka ejana) ahIM ripustrIo mATe "mavatiH' ane stanayuga mATe 'ripustrIthI saMbaMdhI hovAne nAte, vizeSaNarUpe Ave che. tenAthI temano utkarSa batAvavo abhISTa nathI. phakta emanA saMbaMdha-mAtranI temAM pratIti thAya che. have AvI pratIti to, "vramiva mavavidhUtanadiyam' evo samAsa prayojavAthI paNa e ja rIte thAya che, jema ke, A padyamAM 'riputrI' (e sAmAsika pada)mAM strIono ripuo sAtheno saMbaMdhamAtra pratIta thAya che. A pachI AcAryazrI (pR. 256-7 viveka, ejana) vyaktiviveka(pR. 264,5)mAMthI traNa kArikAo (vyaktiviveka II, 14,15,16 - pR. 264 ejana) yathAvata udbhUta kare che, te pramANe - 'utkarSa ane apakarSa vagara kayAre ya padArtho svAdu banatA nathI. te (=svAda | camatkAra) ne mATe ja kavio alaMkArono Azaro le che; (vyaktiviveka 2/14). te (-utkarSa | apakarSa ) vidheya / anuvAdya rUpe thayelI vivakSA upara nirbhara che. A vivakSA (padane) samAsamAM joDavAthI asta pAme che, te aneka vAra pratipAdita karAyuM che. (vyaktiviveka 2/15) AthI ja ekalI vaidarbhI rIti ja prazasya manAI che kema ke, emAM samAsono saMsparza nathI ja hoto (vyaktiviveka 2/16) jyAre samAsa to padArthono phakta saMbaMdha ja kaheze, nahi ke utkarSa ke apakarSa; (vyaktiviveka 2/16)nAM traNa caraNa, vivekamAM barAbara A ja rIte uddhata karAyAM che. (pR. 257, ejana) (cothA caraNanI pahelAM udAharaNa apAya che ). jema ke "affkSatApa titeDu' vagere (viveka, zloka 395, ejana) vageremAM jayAre vAkayamAM to banne (=utkarSa | apakarSa) pratIta thAya che. (vyaktiviveka 2/17 d- caturtha caraNa, pR. 266, ejana) jemake, 'co thavo' vagere (zloka 396, viveka ejana, vyaktiviveka pR. 266 ejana)mAM. A udAharaNa pachI vyaktivivekamAM kArikAo , I 18, 19, 20 (pR. 268, ejana) apAI che paNa AcAryazrI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kAvyAnuzAsana te pahelAM cAro vagere zlokamAM rahelA dhvanine spaSTa kare che (viveka pR. 25 ejana) je vAstavamAM asthAne binajarUrI vistArarUpa jaNAya che tethI ApaNe te choDIne AcAryazrI sAthe (viveka, pR. 257, ejana) punaH vyaktiviveka kArikAo, I 18, 19, 20nuM anusaMdhAna karI AgaLa cAlIzuM. A kArikAono bhAva A pramANe che : (vyaktiviveka 2/18) - paNa AM(=samAsa)no prayoga zAnta, zRMgAra ane karuNaraso choDI (bIjA) rasonI apekSAe prazasya che. (vyaktiviveka 2/19) kema ke, samAsa, chaMda (zabda ane arthagata) vRttio, kAkuo vagere vAcikAbhinayAtmaka hovAthI rasAbhivyaktinA hetuo che. vaLI, e samAsa paNa ardhA padya sudhIno ja karavo joIe, nahi to (lakhANa) gadyarUpa banI javA saMbhava che. gadyamAM chaMda na hovAthI (chaMdamAM janmatI) rasanI abhivyaktinuM (eka kAraNa ochuM thAya che.) (vyaktiviveka 2/20, ejana); jevuM AgaLanA kaaffkSatApata na vagere udAharaNamAM joyuM. pachI, kArikA 2/21 (vyaktiviveka pR. 26 8, ejana) TAMkatAM AcAryazrI noMdhe che ke, - jo samAsathI emAM AvelA padArtho)no saMbaMdha paraspara tUTato na hoya to (te samAsano ) vacce bhaMga na karavo, kAraNa ke, te vakhate samAsabhaMga), rasabhaMgakAraka banI jaze. - (ahIM vyaktiviveka pR. 268 ejana) upara "tasthachinaH' evo pATha che jyAre viveka, pR. 258, ejana upara " tamanaH' evo pATha che. vyaktivivekanA samIkSita saMpAdana mATe kAvyAnuzAsananI madada laI zakAya. ) -jema ke, "mAdyapinaDuM' vagere (zloka 397, viveka, ejana) vageremAM. ahIM AcAryazrI mahimA(pR. 268, vyaktiviveka ejana, vRtti, 2/21 upara)no abhiprAya svIkArIne jaNAve che ke prastuta zlokamAM "zupAvavandanaH' e pATha vadhu yogya che. ahIM vyaktiviveka (pR. ra68, ejana) evuM noMdhe che ke, kyAMka A pATha, (@vun' vagere) paNa jovA maLe che. A zabdo'vavAthamika pADo dazyate' te vivekamAM vAMcavA maLatA nathI. e pachI, vyaktivivekano dora (pR. 269, ejana) pakaDatAM AcAryazrI pharI noMdhe che ke, "A vidheyatva e prAdhAnyanuM upalakSaNa che kema ke, te be vacce a-vyabhicAra jovA maLe che. tethI pradhAnano -vimarza (-pradhAnAMzanuM e rUpe grahaNa na karAvuM) te doSarUpa jANavo. jema ke, "aaaN samapitati vagere (zloka 398, viveka, ejana). ahIM phakta prakAzanakriyAnI ja pradhAnatA che. bIjI kriyAonI nahi ; tethI e bIjI kriyAono prakAzanakriyA sAthe samakakSa e rItano ullekha te doSa ja che. te(kriyAo)no nirdeza "zag' vagere pratyayo dvArA ja thavo joIto hato; AkhyAta (=kriyApada) dvArA nahi. jema ke, "briA : mAsu" vagere (zloka 399, viveka, ejana) (vyaktiviveka 269, ejana)mAM jo badhI ja kriyAo pradhAnarUpe vivakSita hoya, to temane AkhyAta vaDe kahevAmAM Ave to doSa nathI. "jyAM kartA eka hoya, ane kriyA aneka hoya, tyAre jo Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 73 kriyAomAM prAdhAnya / aprAdhAnya hoya to pradhAnakriyA AkhyAtathI ane gauNa kriyA zata vagere, pratyayathI batAvAya che." (vyaktiviveka, 2/22, pR. 272, ejana, viveka, pR. 259, ejana). A pachI paNa vyaktivivekamAM pUrvapakSa | uttarapakSa ApIne carcA laMbAvAI che, paNa AcArya hemacandra vivekamAM ahIM (pR. 258 ejana) ja samApti kare che ane alaMkAracUDAmaNimAM nIcenI thoDI vAta noMdhIne avimRSTa vidheyAMza doSanI carcA ATopI le che. vAstavamAM vyaktiviveka pR. 207 upara cat / tad nI carcAmAM kaH ne "ta'thI abhinna mAnavo ke kema te aMge vAta mAMDIne, sau maLyunvita vagere udAharaNanI carcA thaI hatI. tyAM eka prazna e vicArAyo hato ke, vat / tat tathA rUdram / madraH vagere vize temanI bhinnabhinnatA nakkI karavAnuM koI khAsa pramANa nathI. tyAre vAta ema che ke, uparyukta rIte to 'maH' vagere tad' vagerethI abhinnArthaka nathI. paNa chatAM, (ahIMthI pharI hemacandra mULa alaMkAra-cUDAmaNimAM anusaMdhAna karI le che.) koI vyakti "vo vi50 vagere (zloka 361, mULa alaMkAra cUDAmaNimAM) tathA mRtimU: smRtimU." (zloka 363, alaMkAra cUDAmaNimAM, ejana) vagere prayogo joIne ja te (=abhinnArthakatA) mAnI le, to (16 vagere zabdothI) dUrastha "mam' vagerenI abhinnatA ja mAnavI joIe, athavA jo te avyavahita (=samIpastha) hoya to te jo bhinna vyaktigata hoya tyAre ja te (-abhinnatA, banI zake, e sivAya to temanI tadabhinnArthakatA" anyApya che; nyAyapuraHsaranI nathI); ane avyavahita hotAM to UlaTAnI taitaranI AkAMkSA rahe che ja. jema ke, "yatanuM vandrAntara' vagere (zloka 362, kAvyAnuzAsana ejana)mAM tathA "soDyuM vara:0' vagere (zloka 363, alaMkAra cUDAmaNi, kAvyA ejana)mAM jovA maLe che. hemacandra noMdhe che ke, (pR. 259, ejana, kAvyAzAstra) "skRtipU" vageremAM avyavahitatva hovA chatAM Avo prayoga jaNAya che, carcAne TUMkAvatAM AcAryazrI kahe che ke, 'maraiva fmanavi%iAnAM soDarvivatam' (pR. 259, ejana) [ nomena vagere zloka 364 alaMkAra cUDAmaNi kAvyAnuzAsana) (pR. 253 vyaktiviveka ejana)mAM, ahIM mAryaNa (anuga:) ane tAtaca (12) ema kahevuM joIe (tene badale samAsa karavAthI doSa Ave che.) A vAta vyaktiviveka pR. 253 ejana, para kahevAI hatI te, tyAM AcArye choDI dIdhI hatI. AcArya kahe che ke "AI' ane "tAta' padone samAsamAM joDIne temane gauNa banAvavAM joIe nahi. AvuM bIjA samAsomAM paNa udAhata karI zakAya. A sAthe AcAryazrInI "avisRSTavidheyAMza doSanI carcA (pR. 259, kA. zA. ejana) pUrI thAya che. ApaNe joyuM ke, prastuta doSanI carcAmAM AcAryazrIe 99% vyaktivivekanuM anusaraNa karyuM che paNa koI paNa kAraNasara amuka aMza vivekamAM utAryo che tathA amuka aMza mULa alaMkAra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana cUDAmaNimAM sAcavyo che. vaLI, mULanuM anusaraNa karatI vakhate vivekamAM paNa AcArye potAnI rIte vistAra | saMkoca kaMryo che, kyAreka vistAra (jema ke, cAro vagerenA saMdarbhamAM) binajarUrI paNa jaNAya che. kyAreka temaNe noMdho AghI pAchI karI che jemAM koI cokkasa tarka jaNAto nathI, jyAre kyAreka vaLI, vyaktivivekamAM pUrI carcA na thaI hoya evAM eka be udAharaNa pote vistArathI carcA che. A badhe sthaLe cokkasa tarka kAma karato jaNAto nathI. paNa bIjI rIte jotAM samagra kAvyAnuzAsana ane viveka eka graMtha-ratna-samuccaya jevAM banI jAya che. tathA je te graMthanA samIkSita pATha - nirdhAraNanI dRSTie khUba upayogI banI rahe che. A vigata A sivAyanI samagra carcAne paNa lAgu paDe che. A pachI (saLaMga sUtra 91) sUtra 3/7mAM AcArya arthadoSono vicAra kare che. jemAM, kaSTathI bodha thato hovAthI, "kaSTatva doSa, prakRti vize upayogI na hovAthI "apuSTArtha, pUrva ane apara aMzamAM meLa na paDe tethI vyAhatatva' doSa, vidagdhatAnA abhAvarUpa "grAmyatva', AkAMkSA pUrI na thavAthI "sAkAMkSatva', jyAM saMzayane kAraNa maLe ne "sandigdhatva" jyAM pUrvAparano krama na jaLavAya tyAM "akramatva', be vAra (athavA vadhu) (enI e vAtanuM) kathana te "punarukta', (ahIM AcArye dareka sthaLe doSa doSarUpa kyAre na bane tenI carcA je te doSamAM vaNI lIdhI che, te rIte punarukta' doSarUpa kyAre na bane tenI carcA vAmana vagereno AdhAra laIne karI che), (vaLI, je te doSa kyAreka "guNa" rUpa bane, kyAreka nahi doSa, nahi guNa' rUpa jaNAya, evI carcA paNa yathAsthAne karI che. ), ucita sahacArinA bhedarUpe rahelo 'bhinnasahacaratva' doSa, prasiddhi ane je te zAstranI vidyAthI viruddha vigatanuM nirUpaNa te 'viruddha' doSa, nirUpaNa karIne choDI dIdhelI vigatane kavi pharI nirUpavA bese te "jyakatapunarAttatva'doSa, niyama | aniyama, sAmAnya | vizeSa, vidhi | anuvAdanI parivRtti-UlaTasUlaTa, te parivRttadoSa-Ama kula 13 arthadoSo AcArya vicAre che. sUtra 38, 9, 10mAM AcAryazrI jaNAve che ke, A saghaLA doSo "anukaraNa' vaktA vagerenA aucitya vagerenA saMdarbhamAM kyAreka doSarUpa jaNAtA nathI ane kyAreka guNarUpa paNa bane che. cothA adhyAyamAM AcAryazrI "guNa" vicAra carce che. sUtra 4/1mAM mAdhurya, ojasa ane prasAda ema traNa guNono nirdeza karIne vivekamAM traNathI vadhAre ke ochA guNonA asvIkAranI carcA teo kare che je ApaNe nIce vistArathI joIzuM. e pachInAM ATha sUtromAM traNe guNono vaiyaktika svarUpavicAra AcAryazrI kare che. AcAryazrI noMdhe che ke "muLa zabdArtho vAvyam " evuM kahevAyuM che, ane (adhyAya 1/ 12mAM) guNo rasotkarSanA hetuo che evuM sAmAnya lakSaNa pratipAdita karyuM hatuM. AmAMthI eka phalita e tAravI zakAya ke hemacandrane mate guNo "rasa joDe saMkaLAyelA dharmo che, ane upacArathI - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 75 metaphorically- zabda ane arthanA dharmo manAya che. sUtra 4|1mAM, pahelAM koI paNa jAtanI sUkSma carcA karyA vagara ja teo traNa guNo-mAdhurya, ojasa ane prasAda-no sIdho nirdeza ApI de che. A rIte AcAryazrI guNavicAraNAmAM, AnaMdavardhana, abhinavagupta ane mammaTanI kAzmIrI paraMparAno ja prabaLa puraskAra kare che. ApaNe AgaLa joyuM hatuM ke, viveka(pR. 34 35 ejana)mAM AcArye mammaTanA kAvyaprakAza(ullAsa 8)mAM AvatA vicAro mUkI ApyA hatA ane guNonA rasadharmatvanuM samarthana karyuM hatuM. tyAM temaNe vAmananA matane paNa lapeTamAM lIdho hato. AkhI carcAno dora adhyAya 4 viveka(pR. 274, ejana)mAM AgaLa calAvatAM AcAryazrI noMdhe che ke, guNo mAtra traNa ja che. jevA ke, mAdhurya, ojas ane prasAda, ane nahi ke dasa athavA pAMca, jevuM bIjAo sUcave che. guNonA traNathI vadhArenA saMkhyAdhikane teo vistArathI khaMDita kare che. temane mate A vadhArAnA guNonAM apAyelAM lakSaNo doSayukta che eTaluM ja nahi, paNa ekabIjAmAM temanI bheLaseLa paNa thaI jAya che. AthI bIjA gaNAvAyelA guNo kAM to pote sUcavelA traNa guNomAM samAI jAya che, athavA te guNo kevaLa "doSAbhAva" rUpa jaNAya che. athavA saMdarbha pramANe A guNo pote ja doSasvarUpa jaNAya che. kAzmIrI paraMparAnuM samarthana karatAM AcAryazrI na kevaLa potAnI dalIlone vadhu dhAradAra banAve che, paNa potAnA je te muddAnA samarthanamAM yogya udAharaNo TAMke che. sUtra 4/1 nIce teo pharI potAnI pAyAnI vAta to doharAve ja che ke guNo makhyatve rasadharmo ja che ane kevaLa aupacArika rIte zabdArthanA dharmo che. hemacandra vAmananA vicArono parAmarza zarU karatAM jaNAve che ke vAmana ojasU prasAda, zleSa, samatA, samAdhi, mAdhurya, saukamArya, udAratA , artha vyakti ane kAnti-ema dasa guNo gaNAvI temane 'vazvamunA:' kahe che (kA.sU. vR. 3/1/4), vAmana aMgenI vicAraNA karatAM hemacandra dasa guNonA samarthaka evA bharata ane daMDIne paNa sAthe potAnA vivecanano viSaya banAve che. vAstavamAM A traNe-bharata, daMDI, vAmanano samIkSAtmaka ane tulanAtmaka vimarza teo AraMbhe che. bhAratamAMthI teo pUrepUruM uddhAraNa nathI ApatA paNa bharatanA vicArano pramANika saMkSepa rajU kare che, jayAre vAmanamAMthI teo ghaNuM kharuM zabdazaH uddharaNo Ape che. bhAratanA vicAronuM khaMDana karatAM ghaNI vakhata teo vAmananA anuyAyIo-vamanIyA -no abhiprAya TAMke che jemAM vAmananA abhiprAyanuM svArasya ane baLa bane jovA maLe che. ahIM je zabdo AcAryazrI prayoje che te vAmanamAM vAMcavA nathI maLatA, paNa kadAca vAmanAnusArI koI AcAryonA graMthonuM svArasya paNa te hoI zake. A mULa saMdarbho ApaNe mATe aprApya vigata che. eka vAta to nakkI, ke vAmanane anusaranAro AlaMkArikono moTo varga haze ane AthI vAmananI eka AgavI vicAraparaMparA sAkAra thaI haze.. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana viveka(pR. 274, 275.va. ejana)mAM carcAno dora AraMbhatAM hemacandra pahelAM bhAratano mata Ape che.bharata pramANe "ojasa' e zabdArthanI e saMpatu che jenAthI kavio, cavAyela kAvyavastu athavA kSudra kAvyavastumAM "udAttatva' sIMce che, arthAta tene navo moDa ApI utkRSTatA samarpita kare che. AnuM udA che. "myava:" vagere (zloka naM 402, viveka, ejana). ahIM jIvaDAMthI khavAtA, kUtarAM ane ziyALavAM jenI AjubAju phare che evA mRta-zarIranuM varNana che, je ojoguNanA prabhAvathI camakI UThe che. hemacandra ahIM "maMgala' nAme AlaMkArika(jano ullekha kadAca rAjazekhare karyo che, jo te bane "maMgala' eka ja hoya to)no abhiprAya TAMke che, maMgala pramANe vastu cavAyeluM na hoya, hInaviSayavALuM paNa na hoya, chatAM jo zabdArthanI saMpadA tenAmAM udAttatva na ANe to e '-bonaH'nuM udAharaNa bane che; arthAt ojoguNano abhAva sUcave che. ApaNane A abhiprAyanA mULa AdhArano khyAla nathI paNa kadAca A "maMgala' te rAjazekhara dvArA ullikhita "maMgala' hoI zake. hemacandra A 'san ojha'vALI racanAnuM 'viveka'mAM udAharaNa TAMke che, jemake (zloka 403 viveka, ejana) ye santoSasuvuM vagere. A zloka bhartRharinA vairAgyazatakamAMthI che. A zlokamAM meruparvata zudra hoya te rIte tenuM varNana thayuM che. maMgalanA abhiprAya pramANe AvA "kana - moga-'ne teo svIkAratA nathI tethI bhArate vicArela "ojoguNa"no khyAla paNa Takato nathI. e pachI hemacandra daMDIno abhiprAya vicAre che. daMDI bharatanA ojoguNanA vicAra joDe saMmata thatA jaNAtA nathI. daMDI pramANe, abhidheya arthAt nirUpya vastu vize kavio traNa rIte varNana karatA jaNAya che. arthAt kathAvastunA trividha varNana saMbhave che. kyAreka teo nyUna vastuno utkarSa sAdhe che, kayAreka adhika (udAtta) vastune nIcI pADe che, athavA kyAreka vastunuM, yathArtha varNana kare che. tyAre kavionAM AvAM trividha varNanonA saMdarbhamAM daMDI vicAre che ke, bhAratano o jo guNano khyAla kyAMthI Take ? ApaNe anyatra paNa noMdhyuM che ke hemacandra evI AdhArasAmagrImAMthI kAM to uddharaNa TAMke che athavA mULa vicArano sArasaMkSepa kare che ke, je sAmagrI ApaNe mATe have anupalabdha che. arthAt ApaNe mATe te nAza pAmelI che. daMDInA matanuM upara hemacandra je nirUpaNa karyuM te AnuM udAharaNa che; daMDIe kayAM, kayA graMthamAM, kayA saMdarbhamAM bhAratanI uparikathita AlocanA karI te ApaNI jANamAM nathI. hemacandra to daMDInA A bharata aMgenA abhiprAyane noMdhIne sIdhA daMDIno potAno abhiprAya ke, "samAsabAhulya te (thayo) ojoguNa"(kAvyadarza 180) -TAMke che, A "samAsabhUyasva' - samAsono vadhAre paDato viniyoga te gadyanuM vibhUSaNa manAyuM che ane gauDa (kavio) to "vRtta'mArga kahetAM kAvyamArgamAM (jamAM chaMda vRttamaya racanA che) (athavA, aitihAsika vigatanA nirUpaNamAM ) paNa gauDamArgIo ojoguNano Adara kare che. daMDIne mate ojoguNa gauDa paraMparAmAM AkhyAyikA" vagere(gadyaracanAo)mAM jovA maLe che ane padyaracanAmAM paNa jovA maLe che jema ke, tUrofeta ratna vagere(zloka naM. 404, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA viveka, ejana)mAM. ' have daMDInA uparinirdiSTa abhiprAya sAme AcArya hemacandra vAmana ane maMgalano abhiprAya TAMke che ke, kema ke, ojoguNa traNe rItiomAM sarvasAdhAraNa rIte rahelo che, mATe kevaLa gauDIyarIti vizeno ojoguNano nirdeza yuktisaMgata jaNAto nathI. tethI vAmanane mate (kA. sUvuM. 3/1/1/5) ojanuM lakSaNa che. "hatve moga:' arthAt (vastunirUpaNamAM) susaMbaddhatA e ja ojasa che. AnuM udAharaNa hemacandra vivekamAM (zloka 405, ejana) marmavarSa vagere zloka TAMkIne Ape che . A zlokamAM zivajInuM varNana che, ojoguNa bIjI rItimAM paNa jovA maLe che, kevaLa gauDIyA' rItimAM ja nahi, hemacaMdra vAmananA A vicAra upara kaTAkSa karatAM kahe che "ojoguNa' aMge kaMIka navo hetu vicAravo joIe kema ke, "gADhatva' ekaluM parizuddha rUpamAM to kadAca, ojas mATe hAnikAraka paNa jaNAya. AnuM (= ojasa mATe gADhatva hAnikAraka jaNAya che tenuM) udAharaNa che, " va nta " vagere zloka (naM. 406, viveka, ejana); AthI "gADhatva' eTale ojasa e abhiprAya Takato nathI. vAmanano A zabdagata - ojoguNano khyAla hato. have temano arthagata - ojoguNano khyAla hemacandra tapAse che, te pramANe "marthI prauDhionaH' (arthAtu) ojoguNa arthanI prauDhatAmAM rahelo che, (kA. sU. vR. 3/2/2) te pramANe padagata artha nirUpavA mATe vAkAno prayoga, athavA vAkaya-gata artha nirUpavA phakta padanuM kathana - A prakAre vistAra | saMkoca -"vyAsa ane samAsa' te ja arthagata prauDhi che; hemacandra jaNAve che ke A prakAranI arthagata prauDhi to (nirUpaNagata) zobhAyAtrA | vaicitryamAtra che. hemacandra ahIM mammaTano abhiprAya ja anuraNita kare che. ojasa jo "paprAthatvamatra" ja hoya, arthAta "sArtha abhivyakti mAtra' hoya to to te apuSTArtha nAme doSanA abhAvarUpa ja banI raheze. Ama te svataMtra guNa tarIkenA svIkArane pAtra nathI. hemacandra vAstavamAM A "samaprayatve :" evA vidhAnanI ThekaDI uDAvatAM kahe che, "mo: sayA: | artho na: tafprAya: rUti ya bhASA ?" (viveka pR. 206 ejana) are sahRdyo ! artha "jaDa' che tyAre enuM "sAbhiprAyatva kahevuM e te kevI vAta ? arthAt eka vigatane jaDa kahevI ane pachI enA abhiprAyatvanI vAta karavI temAM vadatovyAghAta rahelo che. hemacandra AgaLa jaNAve che ke, "jo A (=sAbhiprAyatva), ne koI vaktA ke zrotA sAthe saMbaMdha che ema kaho to "tene vizeno (Rtatta:) arthano guNa" evuM kayAMthI zakya bane ? have jo ema kaho ke anya vastuno AkSepa te ja teno guNa che, to te anya vastuno AkSepa te vaktAnA abhiprAyarUpa ja che ane te to kavi vyApAranA baLathI ja siddha thAya che. te sivAya tenA nirUpaNanI zakyatA nathI. Ama 'prauDhi' vAstavamAM vaktAmAM rahela (dharma) che eno "artha" vize bhale (bahu bahu to) upacAra karavAmAM Ave ! to vadhAre carcAthI basa ! | hemacandra have potAnuM dhyAna prasAda' guNa tarapha vALe che. bharata pramANe "prasAda" guNa eTale vibhakti, vADhe(=artha) ane vAcaka(-zabda)nA yogathI anukta evA zabda ane arthanI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 kAvyAnuzAsana (paNa) pratIti thAya te; bharatano A vicAra temaNe kadAca (nATyazAstra 16/99 u52nI) 'abhinavabhAratI'nA sArarUpe tAravyo jaNAya che, abhinavabhAratI jaNAve che (pR. 335, paMkti 18.99 nATyazAstra vo. 2. G. O. s. 34) ke, trADarthe anuktepi budhai: dhRttvanayA avyAkha(khyA)to'pyartha: prayojanaM svayaM jAyate ( jJAyate ?) so'rtho vaimalyAzrayo'pi vaimalyamupacArAt soDartho vA vyasya vaimajyuM svayaM nAnethAnupayoziparivartanAt / bharatano mULa zloka (nATyazAstra 16/ 99) A pramANe vAMcavA maLe che (je hemacandra vAMcatA nathI) jema ke, " apyanukto budhairyatra zabdo'rtho vA pratIyate / sukhazabdArthasaMyogAt prasAdaH sa tu kIrtyate // " hemacandra jaNAve che ke, 'zabda ane artha' ema bannenuM grahaNa karAyuM che kema ke, A pratItinI pahelAM 'pada'nI pratIti thAya che. (ahIM 'pada' eTale sup tin pam ) jemake, yasyAdurIti|mmIra vagere (zloka 407, viveka, ejana), 'vAmanIyo' eTale ke, vAmananA anuyAyIo bharatanA matanI AlocanA karatAM jaNAve che ke, A to vizeSaNo upara AdhAra rAkhatI vizeSyonI ukti thaI, eTale vAstavamAM "zaithilya (e ja) 'prasAda' che." (kA. sU. rR. 3/1/6) hemacandra AnI AlocanA karatAM jaNAve che ke AvuM zaithilya e to tamArA vyAkhyAyita ojoguNanA viparyayarUpa che tethI doSa rUpa che, te vaLI 'guNa' kevo ? have jo pUrvapakSI ema kahe ke 'gADhatva' joDe mizrita zaithilya e ja guNa che, to siddhAntIno javAba e che ke, A gADhatva (=susaMbaddhatva) ane zaithilya e be to paraspara virodhI dharmo thayA tevA virodhIono eka ja sthaLe samAveza kyAMthI zakya banaze ? have pUrvapakSI jo ema kahe ke, AvA zakya virodhanuM zamana (sahRdayonA) (AvA mizraNanA) anubhavathI thaI jAya che. jema ke, kahyuM che ke, "jema karuNa prekSaNIya(dazyo)mAM sukha ane du:khanuM mizraNa siddha (evo sahRdaya) anubhave che, te ja rIte, ojoguNa ane prasAdanuM mizraNa (anubhave che.)" (kA. sU. rR. 3/1/9/10.) arthAt pUrvapakSI kahe che ke A rIte gADhatva / zaithilyanuM mizraNa paNa sahRdayanA anubhavano viSaya banI zake. hemacandra jaNAve che ke, A bAbatamAM to pUrvapakSIe upara je dRSTAnna ApyuM e ja asiddha che. dRSTAntano vidyAta thatAM, tenA para AdhArita dArNAntika vigata ApoApa nIkaLI jAya che. hemacandra potAnI dalIlano vistAra karatAM jaNAve che ke, sAmAjika loka nATyakarma vize pote karuNarasathI vAsita cittavRttivALo banI pahelAM du:khI thAya che ane pachI pAtranA prayoganI kuzaLatAthI pAchaLathI sukhI thAya che. (AmaM duHkha-sukhanA anubhavamAM krama rahelo che) jyAre, ojas ane prasAdano anubhava 'yugapa' ekIkSaNe ja thAya che evI pUrvapakSInI pratijJA che. (A to pUrvapakSane kApavA ghaDIbhara hemacandre rasAnubhavanI pUrvapakSIe svIkArelI sukhaduHkhAtmakatA svIkArI lIdhI paNa vAstavamAM rasAnubhUtino svabhAva kevaLa AnaMdaghana saMvedananA anubhavarUpa che e samajAvatAM AcArya noMdhe che ke,) jo tattvanI eTale ke, sAcI paristhitinI vivecanA karavAmAM Ave to to badhA ja - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 79 (karuNasahitAnA nave) rasonI pratItino sAra camatkAra ja che, tethI te pratIti sukharUpa ja che. eTale pUrvapakSIe Apela dRSTAMta paNa svIkArya nathI. tethI "prasAda' e to (cittanA) 'vikAsa'no hetu che. A vAta AnaMdavardhana abhinavagupta ane mammaTane svIkArya che. hemacandra vAmanIya mata dharAvanArAonuM je khaMDana karyuM te mammaTamAM ke anyatra vAMcavA maLatuM nathI; te temanI potAnI ja vicAradhArA che. have vAmane arthagata "prasAda" guNane "vaimalya" (kA.sU.vR. 3/2/3) tarIke samajAvyo che. vaimalya' eTale, (abhipreta arthanA) prayojaka evA (ja) padonuM grahaNa" ema vAmanano abhiprAya jaNAya che. hemacandra jaNAve che ke "prayojaka padanuM grahaNamAtra'to "adhikAda-' nAme doSanA parihArathI ja siddha thaI jAya che. evuM ame svIkAreluM ja che. Ama, vAmanano arthagata prasAda to 'doSAbhAvamAtra' che, svataMtra "guNa' nahi. 'zliSTa aMge have bhAratano mata darzAvatAM AcAryazrI jaNAve che ke, bharatane mate svabhAvathI spaSTa chatAM vicAramAM gahanatAvALuM vacana te thayuM 'zliSTavacana." bharata nATyazAstra 16/17(A. ejana)mAM je lakSaNa apAyuM che teno sAra AcArya Ape che. (daratanA potAnA zabdo A pramANe che. IpsitenArthajAtena saMbaddhAnAM parasparam / znaSTatA yA pAnAM sa zleSa rUtyamathIya (26/17 nA. zA.) enA upara abhinavabhAratI A pramANe che : (pR. 334, ejana) "tatra zleSamAda - iiptitenaarthjaateneti| arthabhAgAnAM kavisamutprekSitayA parasparasaMbaddhayA yojanayA saMpannaM yadIpsitamarthajAtaM tenopalakSitArthasyopapadyamAnasyopapadyamAnatAtmA guNaH zleSaH / " carcA AgaLa calAvIe te pahelAM ApaNe noMdhIzuM ke kAvyAnuzAsana adhyAya 7 ane 8mAM hemacandra jyAM bhAratanA matano saMpUrNa svIkAra karyo che te nATyazAstrIya vigatomAM temaNe bhAratanA potAnA zabdo mULa rUpe uddhata karyA che, je amArA pU. guru DaoN. kulakarNI sAheba ane pU. parIkha sAhebe potAnI samIkSita AvRttimAM je te rUpe oLakhI batAvyA che, jyAre ahIM, arthAta "guNa' vicAranA saMdarbhamAM, je kAvyazAstrIya muddo che, temAM kema ke, AcAryazrI bharata joDe saMmata nathI thatA, tethI temaNe bhAratanA mULa zlokono mAtra sAra, alabatta sAco ane pramANika, potAnA vivekamAM' Apyo che. hemacandra potAnI rIte A nirUpaNamAM sAcA ja che ane kharekhara to AnaMdavardhananA vicAronA pradhAna pravartaka abhinavaguptAcArye potAnI nATyazAstra uparanI "abhinavabhAratI' TIkAmAM bhAratanA dasa guNonA vicAranuM AnaMdavardhananI dRSTie khaMDana karavuM joItuM hatuM te nathI karyuM ane mAtra taTastha rIte bhAratanA matane samajAvyo che te ApaNane samajAtuM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kAvyAnuzAsana nathI. hemacandra bhAratanA matanuM khaMDana karyuM te rIte, abhinavagupta paNa, karavuM joItuM hatuM. te na karIne teo potAno dharma cUkyA to nathI ne? astu. hemacandra, 'zliSTa' kahetAM zleSaguNa aMgenA bharatanA matano "viveka'mAM nirdeza karI (pR. 277, ejana) tenA udAharaNa tarIke, "kSa sthitI:." (zloka 408, viveka ejana) vagere zloka TAMkyA che. bhAratanA matano tiraskAra temaNe pote na karatAM "vAmanIyo'nA (=vAmananA anuyAyIonA) matane TAMkIne karyo che. vAmananA anuyAyIo mAne che ke, bhArate je rIte 'zliSTanI samajUtI ApI che te to, vAstavamAM, abhidhAna | abhidheyanA, eTale ke zabdArthanA vyavahAramAM (=prayogamAM) (jaNAtI eka prakAranI kuzaLatA-) vaidagdhI ja che. te koI "saMdarbhadharma athavA koI prakAranI sAhityika racanAno dharma mAnI zakAya nahi. vAstavamAM racanArUpatA' e ja (koI paNa) guNanuM svarUpa che. tethI vAmanane mate (kA. sU. vR. 3/1/11) ' "zleSa eTale "masUNatva" jema ke, kahyuM che ke, je (guNadharmano) hotAM aneka pado jANe, eka ja pada hoya tevAM jaNAya te thayo zleSa." jema ke, "pratyuttarasyAM." vagere (viveka, zloka 409, ejana). vAmananA "zleSa' aMgenA vicAranuM khaMDana karatAM hemacandra vivekamAM (pR. 278, ejana) noMdhe che ke, prasRpAmaturatAyAM rItivaizopanipatiH | 7 vAcatara rasanirvAde niSevanta | tamAta 'zithinna sniIm' kRti inDI | (vyarsa 2/43). have ahIM pahelAM to e cokhkhuM nathI thatuM ke, hemacandra vAmananA matanuM je khaMDana | asvIkAranuM nirUpaNa karyuM te daMDI athavA daMDInA anuyAyIonI daSTie che ke, emanI potAnI daSTie. vaLI, tarata ja te pachI teo daMDInA matano ullekha Ape che. sAmAnya rIte, hemacandra AlaMkArikonA kAlakramane sAcave che. ThaMDI | vAmananI AnupUrvAno temane khyAla che je mATe to temaNe "ojoguNa'nI carcAmAM daMDIno mata bharata pachI tarata Apyo che ane pachI vAmanano mata vicAryo che. tethI ahIM Avo kramaviparyaya kema thayo ? e vicArapAtra che. zakya che ke, samIkSita AvRttinA saMpAdakoe A phakarAo jema ne tema eTalA mATe rAkhyA kema ke, kAvyAnuzAsana | vivekanI pADulipiomAM te jemanA tema vaMcAyA haze. paNa tema karavA jatAM hemacandra ke je kAlakrama jALavavAmAM saMpUrNa zAstrIyatA sAcave che, jevuM ojoguNa, have pachInA "sama'(=samatA' guNa)mAM jaLavAyuM che, jo ke, bIjA guNonI carcAmAM daMDInA vicAra samAdhi, mAdhurya, arthavyakti, ane kAnti aMgenI carcAmAM vAmananA matanA ullekha pachI mukAyA che jyAre sukumAratA ane udAratvanI carcAmAM ThaMDInA matano ullekha ja nathI. eTale, kAM to ema mAnavuM rahyuM ke AcArya hemacandra guNavicAraNAnA saMdarbhamAM AcAryonA matanirdeza daramyAna AcAryono kALakrama (=samayanI dRSTie AcAryonuM parvAparya) cUkI gayA che, athavA mULa Adarza-(AUTOGRAPH)nI nakala daramyAna pahelA lahiyAe kaMIka goTALo karyo je anugAmIoe cAlu rAkhyo. astu je hoya te, ApaNe . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zleSa' vicAra AgaLa calAvIzuM. zleSa'nI carcAmAM bhAratanA matanuM vAmanIyoe khaMDana karI vAmanano mata AgaLa karyo. tenuM khaMDana je zabdomAM thayuM te AcAryano potAno mata hoya ke daMDIno (=daMDInA anuyAyIono) je hoya te, ApaNe upara uddhata karyo che. paNa te uddharaNa thoDI vadhu spaSTatA mAgI le che. mULa zabdo che "sRpa turatAya hiM tivaizAsonipAta:" have 'tura'no kozagata artha vizeSa tarIke to "lAMbA AgaLa paDatA dAMtavALuM." asama, (jagged, dentated, notched, serrated, uneven, ApTe) vagere darzAvAyA che. "daturatA' no artha ApaNe asamatA -vaiSamya -tevo tAravIzuM. "vaizasa" no Bitef destruction, slaguhter, butchery, distress, torment, pain, suffering, hardship, (2412 koza) vagere apAyA che. AthI hemacandranA vidhAnane goThavatAM temAMthI kadAca, "masRNa (eTale) - asamatAno abhAva hotAM rIti aMgenI takalIphanuM nivAraNa (mAtra); arthAt samatvane kAraNe rItigata muzkelIno abhAva te masuNatva" - ema artha tAravI zakAya. A prakAranuM masUNatva - anyatararasanirvAhe - eTale (gaNAvelA rasomAMnA) koI paNa rasanA nirvahaNa mATe (sAmAjiko) sevatA nathI. tethI daMDIno mata che, "azithila te zliSTa". jema ke, "pelAmRta " vagere (zloka 410, viveka, ejana). hemacandra daMDInA "zliSTa' aMgenA matanuM khaMDana karatAM noMdhe che ke daMDIe je rIte zliSTanI samajUtI ApI che, te rIte to te ojano ja prakAra (mAtra) jaNAya che. athavA to, jemaNe gauDa-(kavi, vivecako ?)no saMdarbha joyo nathI temanuM AvuM darzana (= Avo abhiprAya) hoI zake, tethI A (daDIno mata) upekSaNIya che. gauDa (kavio) zithila (racanA) satkAre che, jema ke, "nItAvitonartananA" vagere (zloka 411, viveka, ejana). vAmana pramANe (kA. sU. vR. 3/2/4|) arthaguNa zleSa eTale "ghaTanA." ghaTanA eTale krama, kauTilya, anubaNatva ane upapattino yoga". arthAt krama - aneka kriyAono krama, kauTilya - camatkArajanaka racanA, anulmaNatva - prazAnta varNanazailI ane upapatti = yukti vinyAsa - A badhAno yoga te ghaTanA'. DaoNsuzIlakumAra de (Sanskrit Poetics, pR. 94, A 60, kalakattA) 44191 2148S'lesa, or, coalescence or commingling of many ideas (ghatana) - AvI che. arthAta eka jUthamAM joDANa, aneka vicAronuM eka sAthe maLavuM te zleSa che. udAharaNa che, "aAna" vagere hemacandra A vicArano asvIkAra karatAM jaNAve che ke, A to racanA(= saMvidhAna)mAM jaNAtI eka zobhA (-vaicitrya) mAtra che. te koI (svataMtra) guNa nathI. - bharatano "sama' aMgeno vicAra samajAvatAM hemacandra noMdhe che ke, paraspara alaMkArarUpa thato (-zobhArUpa, jaNAto) guNo ane alaMkArono samUha te "sama" nAme guNa che. bhAratanA nATyazAstra 16/100(pR. 336, ejana)mAM A pramANe vaMcAya che - Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 "nAticUrNapadairyuktA na ca vyarthAbhidhAyibhiH / durbodhanaizca na kRtA samatvAt samatA matA // " arthAt, ghaNA asAmAsika pado(=cUrNapado)thI yukta na hoya (=arthAt, jyAM thoDA samAso paNa hoya) joke, dIrghasamAso, ane asamAsavALI racanA na hoya) vyartha (= niSprayojana, jenuM koI prayojana nathI tevI) vigatavALI, na hoya, jeno artha jANavo kaThaNa hoya (= je durbodha hoya) tevI (racanA) 'samatva'ne kAraNe 'samatA' guNa (vALI) (racanA kahevAya che.) abhinavagupte upara mujabanI samajUtI ApI che. have hemacandre je bharatano mata Apyo che, te to upara jaNAto nathI paNa bharate 'bhUSaNa' nAme lakSaNanI samajUtI (nATyazAstra 16/5 pR. 299, ejana) ApI che temAM : kAvyAnuzAsana "alaGkArairguNaizcaiva bahubhiryadalaMkRtam / bhUSaNairiva vinyastaistadbhUSaNamiti smRtam // " evuM vaMcAya che, AcAryazrInI 'sama'nI samajUtI 'bhUSaNa' nAme lakSaNane lAgu paDe che. tethI kyAMka koI pramANika bhUla koIka pakSe rahI gaI hoya tevo saMbhava che. have vivekamAM, bharata pramANenA 'sama'nuM udAharaNa "smanavanI". (zloka 412, viveka, ejana) apAyuM che, AnuM khaMDana AcArye daMDIne mate karyuM che. ThaMDI (athavA, kadAca daMDInA anuyAyIo haze ?) evuM mAne che ke, guNo ane alaMkAro judA judA adhikaraNamAM rahelA che - (arthAt 'guNo' rasAzraya che, ane alaMkAro zabdArthAzraya che--evuM haze), to tevA te guNAlaMkAro kevI rIte ekabIjAne alaMkRta kare ? ahIM paNa ApaNane thoDI takalIpha paDe che. kAraNa ke kAvyAdarzamAM 'guNo' mArgadraya (=vaidarbha / gauDa)nI carcAmAM samAvAyA che. pachI ThaMDI temane paNa - arthAt guNone paNa - vyApaka arthamAM 'alaMkAro' kahe che. ThaMDI jaNAve che ke, je te mArganA saMdarbhamAM, je te mArganA vizeSa alaMkAro (=guNo) gaNAvyA; have sAdhAraNaM anAranAta' - je alaMkAro banne mArgamAM AvI zake, tevA vicArIzuM. have A dRSTie to daMDImAM eka ja mArga --vaidarbha ke gauDa-mAM je te guNa sAthe badhA alaMkAro eka racanAmAM AvI zake. tethI uparinirdiSTa khaMDana daMDInI dRSTie svIkArI zakAya nahi. vaLI, ThaMDIe evo spaSTa taphAvata upasAvyo paNa nathI ke 'guNo' rasanA dharma che. ane 'alaMkAro' zabdArthanA dharmo che tethI banne vacce 'adhikaraNa bheda' rahelo che, vAstavamAM eka ja - vaidarbha ke gauDa racanAmAM - te banne rahI zake ; vaidarbhamArganA je te guNo sAthe paNa, upamA, utprekSA, camakAdi goThavAI zake, ane gauDa mArganA je te guNo sAthe paNa upamA, utprekSA, yamakAdi goThavAI zake. tethI hemacandre je daMDIne nAme khaMDana ApyuM che te samIcIna - daMDIne mate - jaNAtuM nathI. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 83 hemacandra upara AnaMdavardhananI vicAradhArAnI asara che. daMDIe to rasa-bhAva-vagerene paNa rasavat vagere alaMkAro rUpe nirUpyA che. hemacandra je vicAra Ape che te AnaMdavardhananI paraMparA pramANe baMdha bese che kema ke, hemacandra jaNAve che ke, zleSa, yamaka, citra (vagere zabdAlaMkAro) guNone choDIne ja rahelA hoya che. anuprAsa paNa vadhAre prayojita karAya to tema ja che, arthAt guNo sAthe goThavI zakAto nathI. have A vAta to AnaMdavardhane ja karelI che ke, yamaka vagere duSkara racanAo vize rasalakSI kavie - vatta pi pramAhia - zakti hovA chatAM utsAha darzAvavo nahi. tethI A mata daMDIno nahi paNa hemacandrano, AnaMdavardhanane anusarIne, Apelo jANavo. athavA jema raMgAcArya reDDI vagere Adhunika TIkAkAro, "prabhA TIkAmAM daMDImAM paNa dhvanivAdI vicArasaraNi tAravavA prayAsa kare che, tevuM hemacandra paNa kare che, tema vicAravuM; paNa sarvathA A azAstrIya che. to, potAne abhipreta evuM daMDI dvArA bhAratanuM khaMDana ( kharekhara tyAM paNa bharate "bhUSaNa" lakSaNa vicAryuM che.) karIne hemacandra AgaLa daMDIne abhipreta "sama'nuM lakSaNa TAMkatAM jaNAve che ke, "prabaMdhomAM (=moTI kAvyaracanAomAM) aviSamatA) te sama." (kAvyAdarza 1/47) A "sama' traNa prakAre jovA maLe che, jema ke, "prauDha, mRdu ane madhya," kema ke, te prauDha, mRdu ane madhya prakAranA varSothI sAkAra thAya che. prauDha prakAranuM samatva, "sAhata veo" (zloka 413, viveka, ejana), mRdu jema ke, 'ttitamA ' (zloka 414, viveka, ejana) ane madhya, "dazastha mavatiH" (zloka 415, viveka, ejana) dvArA hemacandra udAhRta kare che. samatvanI trividhatA tathA tenAM udAharaNo daMDImAM nirUpita thayAM che te rIte paNa hemacandra uddhata karyo nathI. daMDImAM kAvyAdarza 1/47 pramANe "samaM bandheSvaviSamaM te mRdusphuTamadhyamAH / vaLyA mRduSkatmizravavicArona: " AvuM nirUpaNa che. have hemacandra vAmananA anuyAyIoe (=vAmanIyA) kareluM ThaMDInuM khaMDana rajU karatAM jaNAve che ke te A( trividha sama) vRttio (=rItio ?)thI juduM nathI (arthAtu, vaidarbhI, gauDI ane pAMcAlIthI bhinna nathI). e vAta paNa cokhkhI che ke vAmane "rIti' zabda prayojyo che ane nahi ke "vRtti. vAstavamAM locanakAre "vRttaH manunAtiyaH' kahyuM che, mammaTe vRtti | rItinI lagabhaga seLabheLa karI dIdhI che tethI tenA saMskAra hemacandra upara cAlu rahyA hoya tevuM jaNAya che. Ama pharI azAstrIyatAno doSa hemacandra upara ApaNe AropI zakIe. - vAmanane mane je rIti-vizeSathI (kAvyamAM) AraMbha karavAmAM Ave teno (kAvyanA) aMta sudhI '-parityA' te ja samatAnuM rUpa che. vaidarbhamArganA sAdyanta nirvAhanuM udAharaNa che, ji vyApaka vagere (zloka 416, viveka, ejana). gauDamArgano sAdyanta nirvAha, "zudraH vAya tapasvI" vagera (zloka 417, viveka ejana)mAM jovA maLe che, tathA pAMcAlamArgano nirvAha, "te. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 kAvyAnuzAsana kasthita" vagere(zloka 418, viveka, ejana)mAM udAhata thAya che, AvuM prabaMdha racanAomAM paNa jANavuM. hemacandra A vicArano asvIkAra karatAM jaNAve che ke, prayoganA mArga vize to (= kavinA prayogonI bAbatamAM to) santo | sajjano | sahRdayo ja pramANa che, te loko to (AvA prakAranI ekarUpatAvALI) samatAne (kAvya) vaiciya | zobhA mATe sUcavatA nathI. jema ke, ajJAnAdri vagere(zloka 419, viveka,ejana)mAM masRSTamArgano tyAga te guNarUpa jaNAya che, doSarUpa nahi. tethI (AvI ekarUpatA jevI) "samatA' kahevI nahi. A vivecana paNa hemacandra mammaTamAMthI prareNA laIne Ape che te spaSTa che. vAmana pramANe "arthaguNa samatA (kA.sU. vR. 3ra/5) eTale "avaiSamya"; prakramano abheda te ja avaiSamya. prakramano abheda te "cutasumanasa: ' zlokathI (naM. 420, viveka), ane prakramano bheda e ja prathama caraNavALA paNa bIjA caraNamAM bhedavALA zloka 421(viveka, ejana)thI udAhata thAya che. hemacandra jaNAve che ke, A doSano abhAva che, guNa nathI. bharata pramANe "samAdhi " guNa eTale "arthanuM guNAntara joDe samAdhAna" te samAdhi. arthAta koI eka padArtha, upara bIjA padArthanA guNano Aropa karavo te "samAdhi" guNa che. mULa bhUratamAM A pramANe vaMcAya che : "abhiyuktaivizeSastu yo'rthasyehopalakSyate / / tena vArthona saMpannaH #HTdha: pariznatitaH | ' (dda/102) abhiyukto vaDe (= pratibhAvAnuM, sahRdayo vaDe- abhinavagupta pramANe) arthano (kAvyAthano, athavA bIjA arthano) je vizeSa (=apUrva guNa) (potAnAthI zodhAyelo ) upalakSita thAya, te(vizeSa, apUrva artha)nAthI saMpanna guNa "samAdhi' kahevAyo che. arthAta, "jyAM pratibhAzALIo arthanI koI vizeSatA pArakhe tevA arthathI yukta te "samAdhi guNa kahevAya che. hemacandra pramANe arthanuM guNAntara (= vizeSa, apUrva artha) sAthe joDANa' evI samajUtI uparanA mULa zloka joDe ApaNe thoDI mahenata karIne kadAca goThavI zakIe. vAmananA anuyAyIo bharatanA A matane svIkAratA nathI, kema ke "A to (= bharatano samAdhi) kevaLa eka vizeSa prakAranI atizayokti ja che." je temane grAhya nathI. AthI arthanA koI atizayane samAdhirUpe nakArIne vAmanano mata - "Aroha - avaroha-no krama te samAdhi" (kA. sU. vra 31/12) TAMkavAmAM Ave che. pahelAM Aroha pachI avaroha, athavA pahelAM avaroha pachI Aroha jyAM jaNAya che tenAM udAharaNa apAyAM che. vAmananA matanuM khaMDana daMDI kare che evuM hemacandra noMdhe che je sariyAma azAstrIyatA che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 85 daMDI vAmananA pUrvavartI hatA. kadAca, daMDInA anuyAyIono mata hemacandrane abhipreta haze. vaLI, diMDInuM grahaNa vAmana pachI karavuM te paNa azAstrIyatA ja che. je hoya te, hemacandra jaNAve che ke, vAmanano mata to, "guru ane laghuvarNonuM ekabIjA thakI-anyonya-mizraNa ja che." tethI anyanA dharmanuM anyatra AropaNa te samAdhi" evuM (kAvyAdarza 1/3) daMDInA matanuM svArasya hemacandra noMdhe che. udAharaNa che "pratIjItyazojhI:" vagere (zloka naM. 425, viveka ejana). hemacandra jaNAve che ke, jo A upacaritA vRtti hoya, arthAt upacAra(metaphor)no prayoga hoya to te guNarUpa che. ahIM "yogavRttino kayo aparAdha che. ? yonRityA ki apa2ddhadham ? A noMdha bahu spaSTa nathI. hemacandrane ema haze ke, "samAdhi e zabdano yaugika artha vicAravAthI kayo doSa AvavAno che ? arthAta "sakhya AthI te sa samadhaH" evo yaugika artha ApavAthI doSa Avato nathI. vAstavamAM e 'upacAra mAtranI samajUtI ja che. vAmana pramANe arthaguNa samAdhi "arthanI dRSTi (=arthanuM darzana) te samAdhi' e rIte (kA. sU. vR. 3/2/6) samajAvAya che. jema ke, "bApa madhyapa" vagere (zloka 426, viveka, ejana)mAM; A matanuM khaMDana karatAM, mammaTano abhiprAya nAmollekha vagara ja svIkArIne, AcAryazrI jaNAve che ke, ayoni, athavA anyacchAyAyonivALA arthanuM darzana na thAya to kAvya ja kema karIne racAya ? AthI vAmananI samajUtI asvIkArya che. tethI, badhA ja satkavio vaDe jovAto kAvyA e ja samAdhi che. tene svataMtra arthaguNa gaNavAnI jarUra nathI. bharata pramANe "madhura guNa tyAre thAya jyAre bahu vakhata saMbhaLAyeluM ke kahevAyeluM vAkya (sahRdayo mATe) anuddhajaka jaNAya (=udvega janmAve nahi tevuM jaNAya) te thayuM "madhura'. mULa bharatamAM (nATyazAstra 16/104) A pramANe vaMcAya che 'bahuzo yacchrutaM vAkyamuktaM vApi punaH punaH / nodvejayati yasmAddhi tanmAdhuryamiti zrutam // ' vAmanIyo AnuM khaMDana kare che ke, "priyajananA kaTu veNavALA AkSepa karatA vacana vize A (tamAro "madhura' guNa samAna (=eka sarakho) jaNAya che." eTale ke, kaTu vacanomAM priyajana vAraMvAra Takora kare to paNa udvega thato nathI tethI tevA kaTuvarNovALA AkSepavacanane paNa "madhura" kahevuM paDaze. te agrAhya che. mATe, "mAdhurya eTale pRthaka padava (kA. sU. vR. 3/1/20) daMDIne mate. hemacandra jaNAve che ke, A anubhavathI viruddhanuM che, kevaLa chUTAM chUTAM padonA prayogamAM ja mAdhurya evuM jaNAtuM nathI kema ke, samAsamAM - sAmAsika racanAmAM - paNa mAdhurya jaNAya che. ahIM udAharaNa tarIke anavaratana)nanana vagere (zloka naM. 427, viveka, ejana) apAyo che. pharI ThaMDI dvArA vAmananA matanuM khaMDana karAvavuM e vigatamAM azAstrIyatA che te noMdhavuM paDaze kema ke daMDI vAmananA purogAmI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana hatA. vAstavamAM A zloka dhvanyAlokamAM ( 3/5,6nI vRttimAM) vAMcavA maLe che. DaoN kulakarNI ane pro. parIkhe te kema oLakhI batAvyo nathI te AzcaryakAraka che. eTale AnaMdavardhananA vicAro hemacandra daMDI upara samAropita karIne azAstrIyatA pradarzita karI che. athavA, "vAmanIyA: 'nI mAphaka "mitAnusaji:'nI phoja paNa vicArI levAya ! kAvyAdarza (1/51) pramANe "rasavALuM te madhura' - "lava-madhuram" evuM samIkaraNa prApta thAya che. daMDInA mULa zabdo A pramANe che. : "madhuraM rasavadvAci vastunyapi rasasthitiH / pena mAni thImanto madhuneva madhuvratA: "arthAt "madhura' te thayuM rasavat (=rasavALuM te madhura). rasa 'vAci' (=zabdamAM) ane vastuni' (=arthamAM) paNa rahelo che. hemacandra teno sAra ApatAM noMdhe che ke, rasa be prakAre che : vAgU ane vastumAM rahelo. te bemAM zruti varNAnuprAsa(zrutyanuprAsa ane varNAnuprAsa)mAM "vAgrasa' che. teno parAmarza hemacandra adhavacce ja karI de che ke, anuprAsa to thayo (zabdagata) alaMkAra. te vaLI "guNa" kevI rIte bane ? (tethI be prakAranA anuprAsamAM vAgu-rasa hovo te zabdagata madhura -guNa - evo daMDIno vicAra agrAhya che.) vastugata rasa te to agrAmyatA ja che, kema ke, asabhyArthanuM nirUpaNa te grAmyatA che. have A agrAmyatA e to doSano abhAvamAtra che. te guNarUpa nathI. A rIte vAmane paNa uktinuM sauMdarya - viktavaivi- te rUpI "mAdhurya samajAvyuM hatuM te paNa khaMDita thAya che. AthI mAdhurya eTale "AlhAdakatva'. A khaMDanamAM paNa mammaTanI chAyA hemacandra upara jaNa bharata pramANe sukha(kAraka) zabdArtha te "sukumAra' guNa che. evuM hemacandra jaNAve che. bharata (nATyazAstra 16/107, ejana) pramANe, " sukhaprayojyairyacchabdairyuktaM suzliSTasaMdhibhiH / __ sukumArArthasaMyuktaM saukumAryaM taducyate // " arthAt "(uccAraNamAM) suprayojya, (ane) jemanI saMdhio suzliSTa che, (tevA) zabdovALo (ane je ) suMdara arthathI yukta che te "saukumArya" (guNa) kahevAya che." abhinavagupta jaNAve che ke kyAreka padanuM svayaM pAruSya hoya che jema ke, hA, magaThThA, nitaM vagere (pR. 341, ejana). kyAreka joDANamAM saMdhimAM pAruSya jaNAya che. jema ke, ccaravyAUMvidhUte - te banne prakAranA pAruSya vagaranA hovuM te thayo "saukumArya' zabdaguNa. have artha ( vigata) paruSa hoya chatAM sukumAra arthathI tenuM nirUpaNa thAya te arthagata saukumArya, jema ke vyakti ekAkI hoya tene mATe "devatAsahAya" evo prayoga, athavA mRtyu pAmelI vyakti vize Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA "yazaH zeSa" thayA-ema kahevuM vagere. A rIte komaLa varNo ane sukumAra artha dvArA nirUpaNa te saukumArya. vAmananA mate sukha (kAraka) zabda ja saukumArya che. vAmananA zabdo che : "manarendra vumarthay" (kA.su.vR. 3/1/22) racanAnI akaThoratA te (zabdagata ) saukumArya che. hemacandra jaNAve che ke, A to zrutikaTutva rUpI doSano abhAvamAtra che. pote guNarUpa nathI. te to mAdhuryano prakAra ja che. jyAre arthagata saukumArya vAmana pramANe - "apAruSya rUpa che. je amaMgala (prakAranA) azlIlatva doSanA abhAvarUpa che, svataMtra guNarUpa nathI tevuM hemacandra jaNAve che. jo te uktivizeSarUpa gaNo to te 'paryAyokta' alaMkArano viSaya ja banI jAya che. bharata pramANe "udAra' guNa aneka sUkSma artho) ane vizeSatAothI yukta te "udAra" evuM hemacandra noMdhe che, mULa bharatanA zabdo A pramANe che : "divyabhAvaparItaM yacchRGgArAdbhutayojitam / amAvasaMyuktamuddAratve prItitam II (ddA220) arthAta "divyabhAvothI yukta (tathA) zRMgAra ane adbhutathI yojAyela aneka bhAvothI yukta (racanA te) "udAratva " guNa kahevAya che." hemacandra A vicArano saMkSepamAtra rajU karyo che. abhinavagupta jaNAve che ke, Ane ja anyo agrAmyatA kahe che. abhinavagupta bharatane vAmananA saMdarbhamAM samajAve che. hemacandra bharatanA matano vAmanaya vidvAno dvArA asvIkAra sUcavatAM jaNAve che ke, "ullekha(=utkarSa)thI yukta A artha kevI rIte guNa kahevAya ? tethI kA. sU. vR. (3/1/ 22) pramANe "vikaTata" e udAratA zabda guNa che, je hotAM jANe ke pado nRtya karatAM hoya tevAM jaNAya che. hemacandra jaNAve che ke A to thoDo a-masRNa (thoDo a-mana) tevo anuprAsano prabhAva jaNAya che. te guNa nathI. A to ojasano ja prakAra che. arthaguNa udAratA te to agrAmyatva che. (kA.sU. vR. 3/1/12) tevuM vAmana mAne che. hemacandra jaNAve che, ane temAM mammaTano prabhAva che ke, A to doSano abhAva che, "guNa' nathI. pachI, bharata pramANe arthavyakti guNa hemacandra samajAve che. te pramANe padArtha tevo na hovA chatAM tevo (=ramaNIya) jene kAraNe jaNAya te thayo arthavyakti " guNa. bharatanA zabdo (16) 109) A pramANe che. "suprasiddhAbhidhAnA tu lokakarmavyavasthitA / yA kriyA kriyate kAvye sArthavyaktiH prakIrtyate // [ yasyArthAnupravezena manasA parikalpyate / anantaraprayogastu sArthavyaktirudAhRtA // ] Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 kAvyAnuzAsana arthAta, suprasiddha zabdovALI, lokavyavahAramAM, vyavasthita evI je racanA kAvyamAM karAya te "arthavyakti' (guNa) kahevAya che. arthanA anupraveza dvArA mana vaDe jeno bIjo prayoga kalpAya che, tene arthavyakti kahe che. hemacandra bharatanA matano sAra kahyo che. temanuM khaMDana vAmananA anuyAyIo kare che jema ke, "A to prasAdathI abhinna che." AthI jyAM jANe ke arthanI samaja pahelAM jaNAya ane vANI(zabda)nuM grahaNa pachI thAya te thaI "arthavyakita'. have A vAmanIya matanuM khaMDana daMDI dvArA AcArya vicAre che te A pramANe - " A to (-Avo "artha vyakti' guNa to ) bIjA zabdomAM kahelo "prasAda' ja che." AthI kAvyAdarza 1/ 73 pramANe arthavyakti eTale arthanuM aneyatva. hemacandra jaNAve che ke, A to doSa-abhAva thayo, guNa zAno ? evuM hoya to to doSa ghaNA hoya che. tethI (temanA a-bhAvane guNa kahevA mAMDIe to) so guNo thaI jaze. vAmananA zabdaguNa arthavyaktino tiraskAra karI AcArya vAmananI arthaguNa arthavyaktinI vibhAvanA samajAvatAM jaNAve che ke, " vastunuM phuTatva te arthavyakti che." (kA. sU. vR. 3/2/ 13) hemacandra jaNAve che ke (varNa) vastunuM phuTatva to kavinA vacananI cokhkhAI-vaizArada-ne kAraNe sarjAya che. te kaMI nisargata svAbhAvika rIte - hotI nathI. tethI, hemacandra Ano asvIkAra karatAM jaNAve che ke, A to thayo "jAti" nAme alaMkAra. Ama vAmananA matano teo asvIkAra kare che. mammaTe "jAtine badale "svabhAvokti' evuM nAma prayojyuM che. hemacandra ahIM mammaTanuM anuraNana kare che. bharata pramANe "kAnta' (=kAntiguNa) samajAvatAM hemacandra kahe che ke, kAna ane manane AhalAda Ape (te dharma thayo) "kAnta' (guNa). mULa bhAratamAM zabdo AvA che : "naiH zrotraviSayamadviti hInvavat | tItArthojapatra vA nAM #nti vayo vivuM II (nA. zA. 26/122) "je caMdranI mAphaka manane ane zravaNendriyane AhvAda arpe, "lIlA' vagere(nA varNana)thI yukta (hoya) tene kavio "kAnti' guNa kahe che." vAmananA anuyAyIo Ano asvIkAra karatAM jaNAve che ke A to mAdhurya jevuM - madhusAdhAra' - thayuM. tethI vAstavamAM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 bhUmikA ojjavalya e ja kAnti che." (kA. sU. vR. 3/1/25) jenA abhAvamAM A to jUnI racanA che." evuM (vivecako) kahe che. | hemacandra, tenuM khaMDana rajU kare che paNa te daMDIe ja karyuM tevuM spaSTa nathI thatuM. jo ke, A khaMDana ApyA pachI, tethI karIne - "tA' evo zabda vAparIne daMDIno abhiprAya teo TAMke che. khaMDanamAM dalIla e che ke, vAmananA mata pramANeno "kAnti' guNa svIkArIe to to aujjavalyanA yogathI ojoguNane paNa kAnti kahevAno prasaMga Avaze. tethI daMDI pramANe, lokasImAne na oLaMgavI- to sImADanati:'- te "kAnti' che. (kAvyadarza 1 | 85). te be prakAre jaNAya che. "vArtAmAM ane "varNana (kavikRtavarNana)mAM. vArtA te mAtra upacAra metaphor - nirUpatuM vacana che. "varNanA' te prazaMsAyukta varNana che. lokasImAno atikrama hoya tyAM " -#ntiH' = "kAnti' guNa raheto nathI. hemacandra jaNAve che ke A to "atizayokti yukta nirUpaNamAtra che. te koI navo guNa nathI. vAmana pramANe arthagata "kAnti' guNa te "dIptarasavALA hovuM te che. (kA. sU. vR. 3214) vAmanane abhipreta "dIpta'no artha kadAca "jAmelo " parAkASThAe pahoMcelo rasa, zRMgArAdi koI paNa, te "dIpta' haze. paNa hemacandra mammaTAdimAM kaMDArAyelo artha svIkArIne jaNAve che ke, raudra vagere "dIpta' raso che. tenAthI judA te zRMgAra vagere. temanuM nirUpaNa te "ga-nti' thaI jaze. bIjI takalIpha e che ke, vyaMgya evA rasAdinA svarUpanA nirUpaNa dvArA ja "kAnti'no svIkAra thaI gayo che. to tene judo guNa kema karIne kahezo ? A dalIlo mammaTamAM paNa che. dasa guNonI vicArasaraNinuM khaMDana karyA pachI hemacandra pAMca guNo svIkAratI paraMparAno vimarza kare che. AcAryazrI jaNAve che ke, keTalAkane mate ojasu, prasAda, madhura (madhurimAn = mAdhurya) sAmya ane ane audArya A pAMca gaNo che. jema ke, jemAM viccheda Avato nathI evI rIte vAMcanArAono ojoguNa, pado vacce aTakI aTakIne (vichidya) vAMcanArano prasAda guNa, Aroha avarohanA taraMgavALA pAThamAM mAdhurya, sauSThava, sAthe virAma rAkhIne vAMcanArAno audArya, ane nahi UMcuM ke nahi nIcuM jaNAya tema vAMcanArano sAmya guNa jANavo. hemacandra jaNAve che ke A AkhI jUnI kalpanAyojanA che, kema ke, "pAThano niyama to viSayane anulakSIne che to te pATha dharma "guNa' aMge nimitta kevI rIte bane ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 kAvyAnuzAsana bAjaOL bIjA keTalAkane mate guNasaMpatti chaMdovizeSa dvArA nirdhArita thAya che. jema ke, sragdharA vageremAM ojoguNa, IndravajA ane upendravajAmAM prasAda, maMdAkrAntA vageremAM mAdhurya, zArdUla, vageremAM samatA, viSamavRttomAM audArya vagere jovA maLe che. A badhAnAM udAharaNo vivekamAM apAyAM che. hemacandra jaNAve che ke, jemaNe kavionA prayogomAM (UMDuM) avagAhana nathI karyuM temane mATe Avo (chaMdonA anusaMdhAnamAM guNonA) vibhAjanano krama jovA maLe che. vAstavamAM, gnagdharA'mAM anojomayI racanA paNa thaI zake, jema ke, zaMbho zreyaM sthitI te zirasi ? vagere(zloka 450, viveka ejana)mAM. indravajAmAM prasAdano abhAva paNa hoya, maMdAkrAntAmAM ane mAdhurya paNa jovA maLe, zArdUlamAM a-sAmya paNa tathA viSamavRttomAM, anaudaryamayI racanAnA prayogo paNa kavioe karyA che. A badhAMnAM suMdara udAharaNa AcAryazrI Ape che. Ama, "chaMdonA saMdarbhamAM guNa-vibhAga' e vAta TakatI nathI. vivekamAM nirNaya tAravatAM (pR. 289, ejana) AcArya jaNAve che ke, tethI jevuM bIjAoe guNonuM lakSaNa bAMdhyuM che te kahevuM nathI, kemake, AvAM bIjAonAM bAMdhelAM lakSaNomAM je te sthAne lakSaNano vyabhicAra, (amane) abhipreta guNomAM aMtarbhAva, athavA doSaparihArarUpa jaNAvAthI te bIjAM lakSaNo | guNo agrAhya che. traNa guNo :- AthI AcArya AnaMdavardhana-abhinavagupta-mammaTanI paraMparA pramANe (saLaMga sUtra 96, ane sUtra 42) "mAdhurya ne citta drutinA heturUpa gaNAve che. ane tenuM khAsa sthAna zRMgAra rasa vize niyata kare che. druti eTale AdratA, jANe cittanuM pIgaLavuM. zRMgAramAM eTale khAsa to saMbhoga-zRMgAramAM ane zRMgAranA je aMgabhUta evA hAsya, adbhuta Adi raso che, temano paNa mAdhuryaguNa niyata thAya che. (sUtra 97) sUtra 43 jaNAve che ke, mAdhuryano atizaya zAnta, karuNa ane vipralaMbhazRMgAra vize jaNAya che kema ke, te atyaMtadruti -cittanA khUba pIgaLavAmAM - hetu bane che. eka vAta e noMdhavAnI ke AcArya hemacandra mammaTanI mAphaka guNone je te cittAvasthAnA kAraNa - hetu - mAne che. jyAre vizvanAthamAM je paraMparA che temAM cittadrava rUpI pariNAma te ja guNa' rUpe grahaNa thAya che. arthAt sAnubhUtinA pariNAme je cittAvasthA prApta thAya te ja "guNa' padathI vAcya bane che. AthI temanuM rasadharmatva vadhAre sacoTa rUpe bahAra Ave che. jayAre druti vagerenA kAraNarUpe, guNone letAM jANe ajANe guNonA zabdArthadharmatva - eTale ke guNo, jema paMDitarAja kahI ja bese che tema, zabda ane arthanA ja mukhya rUpe dharma banI jAya che, ane nahi ke upacArathI. je hoya te. hemacandra (sUtra 98, sUtra 4(4) jaNAve che ke mAdhuryanA vyaMjaka varNo te "Ta" vargone choDIne Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 91 bAkInA badhA ja varga("ka" varga, "ca" varga, 'ta varga ane 'pa' varga)nA tamAma vargo jenA upara je te vargano chello varNa savAra thayelo che tevA, hrasva svarathI vyavahita repha ane 'Na' kAra - ATalA varSo, samAsa vagaranI racanA, athavA nAnA samAsovALI racanA, tathA mRdu racanA che. hemacandra vivekamAM eka noMdha e umere che ke, drutinA hetu banavuM e mAdhuryanuM lakSaNa che, nahi ke zravyatva'. kema ke ojas ane prasAdamAM paNa zravyatva to che ja. tethI bhAmahe ( 2/3) mAdhuryanA lakSaNamAM 'zravyatva' gaNAvyuM che te barAbara nathI. eka bIjI vigata e paNa teo noMdhe che ke, hAsya, adbhuta vagere cittanA vikAsanA hetu hovAthI te rasomAM ojoguNa paNa che chatAM zRMgAranA aMgarUpe temanAmAM mAdhurya ja vadhAre pramANamAM pratIta thAya che evo artha samajavAno che. ojoguNanuM lakSaNa teo sUtra 99 = sUtra 4/pamAM Ape che. te pramANe ojoguNa dIpti'no hetu che, ane anukrame vIra, bIbhatsa, ane raudramAM adhika mAtrAmAM jaNAya che. dIpti eTale 'cittano vistAra'. kramathI adhika eTale vIrathI bIbhatsamAM, tathA bIbhatsathI abhutamAM atizaya mAtrAmAM ojoguNa rahelo che. vivekamAM teo eka vAta e paNa noMdhe che ke, paco vagere (zloka 426, mULamAM, ejana)mAM zRMgArane pratikULa "varNo che. ahIM "varNone samAsa ane racanA mATe upalakSaNarUpe jANavA. AthI mAdhurya, ojasu ane prasAdanA, vyaMjaka varSo jyAre kahevAI gayA tyAre "vRttio ane "rItio paNa kahevAI gayelI jANavI. kema ke, temanuM (= vRtti, rItinuM) svarUpa temanAthI (= samAsonI sthitirUpa vRtti, ane varNaracanA rUpa rIti) hovAthI mULe varSothI avyatirikta che. hemacandra vRtti | rIti vicArane A rIte mammaTane anusarIne lagabhaga kADhI nAkhe che. locanamAM paNa vRttione anuprAsanA prakAro kahIne temanA svataMtra sthAnane avagaNavAmAM ja AvyuM hatuM kema ke, ubhaTa vageree e ja rUpe vRttio oLakhAvI hatI. sUtra 100(=sUtra 4/6)mAM hemacandra ojoguNanA vyaMjaka varNo gaNAve che. te pramANe - (ka, ca, ta ane 5 varganA) darekanA prathama varNa sAthe je te varganA bIjA varNa, ane dareka varganA tRtIya varNa sAthe je te varganA caturtha varNanuM joDANa, tathA koI paNa sAthe upara ke nIce rephanuM joDANa, tulya varNono yoga (-2, ca, tta, va.), "Ta" varga "" sivAyano, za ane 5; (ATalA varNo), dIrgha samAsa ane kaThora racanA - ojo guNanI vyaMjaka manAya che. sUtra 101 (sUtra 7) jaNAve che ke, cetovikAsano hetu "prasAda" guNa che je badhA ja rasa, bhAva, racanAo vize sarvasAdhAraNa che. hemacandra samajAve che ke "vikAsa" eTale jema sUkA baLataNane agni vyApI vaLe, svaccha jaLa (jema korA kapaDAne) vyApI vaLe e rIte cittane vyApI vaLavAnI kSamatA . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 kAvyAnuzAsana sUtra 102 (-sUtra 4/8) samajAve che ke, sAMbhaLatAMnI sAthe ja arthano bodha karAve tevAM varNo, samAso ane racanAo ahIM prasAdamAM vyaMjaka manAya che. AnA anusaMdhAnamAM AcAryazrI eka mahattvanuM vidhAna kare che ke, mAdhurya, ojasa ane prasAdanA vyaMjaka varNo e ja anukrame upanAgarikA, paruSA ane komalA nAme vRttio che. emane ja vaidarbhI, gauDIyA ane pAMcAlI rItio keTalAka bIjA alaMkAriko kahe che. A vAtanA TekAmAM AcArya kAvyaprakAza(9,80, 81)mAMthI uddharaNo TAMke che. have eka vigata e noMdhavAnI ke pUrvAcAryonA prayatno chatAM vRtti, rIti ane saMghaTanAnA vicAronuM pAkuM jINa baMdhAyuM ja nahi. A vicAro kevaLa aspaSTa hazzy / nebulous rahyA. "varNavinyAsa'nI kuzaLatA "rIti' rUpa, samAsa vinyAsanI tarakIbo saMghaTanA rUpa tathA "vRtti tattvamAM varNonI vizeSatA ane samAsonI vizeSatA tathA anuprAsanI vizeSatAonI bheLaseLa, A badhuM vRtti vicAramAM jovA maLe che. vaLI zabdavRttio upanAgarikA vagere, tathA arthavRttio, vaizikI vagere, temAM kaizikI vagere nATyanA saMdarbhamAM yojAya che. A badhI vigatomAM aitihAsika vikAsakramanI najare jotAM koI cokkasa kaMDArelI paribhASAo pragaTatI nathI. AthI ja AnaMdavardhane - temanA svarUpa | svabhAvanI carcA karyA vagara, jo ke temaNe "saMghaTanA' tattvane vizeSa vajana ApyuM hatuM ane tene "samAsa' tattva sAthe joDI hatI, - A traNene rasanAM vyaMjaka tattvo tarIke AvakAryA hatAM. paNa abhinavagupta ane uttaravartI mammaTa vagere AcAryo AnaMdavardhananuM mana kaLI gayA hatA ane rIti, vRtti vagere paraMparAo temane varNo, samAsonA viniyogathI atirikta jaNAI na hatI ane "guNa' vicAranA sIdhA svIkAra sAthe A badhI paraMparAo phikkI paDI gaI tathA dUra haDaselAI gaI. mammaTe to cokhecokhkhuM jaNAvI dIdhuM ke, mAdhuryanA vyaMjakavarNonA svIkAra sAthe upanAgarikA vRtti, ojo guNanA vyaMjakavarNonA svIkAranI sAthe paruSAvRtti tathA trIjI komalA traNe varNavinyAsathI bhinna nathI. A vRttione ja keTalAka AcAryo vaidarbhI, gauDI ane pAMcAlI rItio kahe che ema kahIne varNavinyAsamUlaka guNonuM prAdhAnya svIkArI vRtti | rItivicArane temaNe lagabhaga tilAMjali ApI dIdhI. AcAryazrIne to mammaTano zabda sulabha hato tethI temane A aMge koI gUMca jaNAI ja nahi. chatAM AlaMkAriko "varNo' ane "guNa" tattvanI kAyamI sagAI to na ja sthApI zakyA. tethI 'guNone upacArathI ja zabdArthadharmo kahyA, paNa vAstavamAM "rasadharmo mAnyA, kemake hemacandra jaNAve che te pramANe (sUtra 103 -sUtra 49) vaktA, vAcyaviSaya, ane prabaMdhanA (=kAvyaprakAranA) aucityanA saMdarbhamAM je te varSonI je te guNo vize vyaMjakatA upara niyata thaI che temAM anyathAtva paNa jovA maLe che. uddhata svabhAvanuM bhImasena jevuM pAtra hoya to je vAta karavAnI che temAM krodhanuM tattva na hoya to paNa varSonI uddhatatA | kaThoratA AvI jAya che. AvuM kAvyaprakAranA vaiziSTaTyamAM paNa jovA maLe che. A vigato AcArya AnaMdavardhana tathA mammaTanAM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 93 maMtavyone svIkArIne jaNAve che. A sAthe hemacandrano 'guNa' vicAra-vimarza ahIM pUro thAya che. adhyAya 5 ane adhyAya 6mAM zabdAlaMkAro ane arthAlaMkAronI carcA hemacandra kare che. temaNe kAvyalakSaNamAM 'sAtavArI zabdArthI' evuM vidheyAtmaka nirUpaNa karyuM hatuM ane temAM mammaTanA 'anAr tI puna: vApi'nI sarakhAmaNImAM vadhAre baLa hatuM. Ama chatAM temanI alaMkAra-mImAMsA bahu stutya jaNAtI nathI. e vAta bahu spaSTa che ke, jema citrakAra rekhAnA vaLAMko jema jema judI judI rIte upasAve tema tema navAM navAM citro AvirbhAva pAme, e ja rIte kavio potAnA kalpanA-taraMgo pramANe je nava-navIna prayogo kare, te darekanI vaiyaktikatAnA saMdarbhamAM daMDIe e vAta kahI hatI ke alaMkAro to Aje paNa vadhe ja jAya che, stAn Atmyana vakSyati ? alaMkArone temanI akhilAImAM koNa nirUpI zake ? kema ke, vAg vikalpo anaMta che. AthI ja mammaTa vageree paNa ghaNI moTI saMkhyAmAM A kavi-karma-camatkArane svIkArIne samajAvavA koziza karI hatI. AnaMdavardhane bahu spaSTa rIte e samajAvyuM hatuM ke, rasAbhivyaktinA prayatnanI sAthe sAthe 'pRthayanirvartya'jenA nirUpaNamAM koI judo khAsa prayatna karavo paDato nathI. arthAt je svAbhAvika rIte rasalakSI kavinA cittamAM 'ahamahamiyA' huM pahelo, huM pahelo, ema kahIne parisphurita thAya che, jema bANa ke mAgha, ke kAlidAsa vagere sAhitya svAmIonA nirUpaNamAM tevo alaMkAra rasabhaMjaka manAyo che. tathA - "na teSAM vahitva rasAbhivyatA' arthAt rasanI abhivyakti(=vyaMjanA)mAM temanuM (=alaMkAronuM) 'bahiraMgatva' nathI. alaMkAra eTalo ja aMtaraMga che, jeTaluM bIjuM koI paNa rasabhaMjaka tattva. alaMkArono samucita viniyoga - samyak viniveza rasa mATe AvakArya che e AnaMdavardhane spaSTa karyuM. sAthe tenA atirekanAM bhayasthAno paNa batAvyAM. AthI ja hemacandre paNa sAmAnya lakSaNa ApatAM temane guNanI sAthe ja rasanA utkarSahetuo ( sUtra 1/12) kahyA che. adhyAya pamAM ane 6mAM anukrame zabdAlaMkAro ane arthAlaMkAronI vizeSa carcA karI che. AcAryazrIe zabdAlaMkAronI carcAmAM bharatathI rudraTa ane mammaTa sudhI vikaselA je te alaMkAro ane bhedopabhedo maryAdita karyA che ane adhyAya 6mAM mAtra 29 arthagata alaMkAro carcyA che. A saMkhyAniyaMtraNa asvAbhAvika che. kavinI kalama je je vaLAMka le tyAM tyAM navo alaMkAra AvirbhAva pAmI zake e vigatano anAdara karI alaMkAronI saMkhyA temaNe niyaMtrita karavA prayatna karyo che. jo ke temAM paNa, rudraTa ke ruyyakanI mAphaka alaMkArabhedanA mULamAM rahelAM tattvo aupamya, virodha, zRMkhalA vagere dhyAnamAM laIne moTA vargo pADyA hota to kadAca temanuM nirUpaNa vadhu zAstrIya jaNAta. paNa kevaLa saMkhyAniyaMtraNa pAchaLa to, jema kuMtakamAM tema hemacandramAM koI vyavasthita tarka kAma karato jaNAto nathI. ApaNe jo kuMtaka ke hemacandrane temanA alaMkAranirUpaNanI avyavasthA sAthe svIkArIe to ApaNe bhoja, mammaTa, ruyaka, vidyAnAtha, vizvanAtha, ane khAsa to zobhAkaramitra, appayya dIkSita ane paMDitarAja jagannAthane vidAya ApI devI paDe. vAstavamAM appayyadIkSitanI citramImAMsA ane jagannAtha paMDitanuM alaMkAranirUpaNa vizvabharamAM sauMdaryazAstra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 kAvyAnuzAsana (aesthetics)-khAsa karIne sAhityanA saMdarbhamAM sauMdaryazAstra-nI eka anupama siddhi che, jenAthI bhArata gauravAnvita thayuM che. hemacandranI alaMkAra mImAMsA adhUrI, apUrNa ane apratItikara che. eTaluM vicArI e aMgeno ApaNo vimarza ahIM pUro karIzuM. adhyAya 5 ane 6 sudhImAM AcAryazrIe 143 saLaMgasUtro prayojyAM che jemAM adhyAya panA sUtra 9 ane adhyAya nA sUtra 31no samAveza thAya che, kAvyAnuzAsananA adhyAya 7 ane 8ne AcAryazrIe vizeSa rIte prayojayA che. sAmAnya rIte nAyaka-nAyikAvicAra, tathA daza rUpaka, ane uparUpakono vicAra, nATyazAstrIya graMthomAM karavAmAM Avato hato. "teSAM anyatra vitara:" AvuM kahIne bhAmaha, daMDI, vAmana vagere pUrvAcAryoe zuddha sAhityamImAMsAmAMthI nATyasvarUpone tathA nATyamImAMsAne bAkAta rAkhyAM hatAM, AnI pAchaLa eka cokakasa tarka paNa hato ane te e ke nATyakaLA ane sAhityakaLA bane ekabIjAthI nirapekSa ane svataMtra kaLAo che te vAtanI spaSTa samajUtI A vidvAna Alocakone hatI. nATyakaLA e eka saMkula kaLA che athavA kaho ke, kaLAonuM saMkula che jemAM gIta, vAdya, nRtya, citrA, sAhitya, sthApatya ane mukhyatve abhinayakaLAo joDAya che. Ama chatAM 'abhinayakaLA' e enuM pota che. bAkInI badhI ja kaLAo temAM paricArikA rUpe joDAya che, nATaka' paheluM ane chelluM nATaka' hovuM jarUrI che, te "sAhitya' hoya ke na hoya enuM koI mahattva nathI. alabatta kAlidAsa ke zeksapiyara jevA mahAna kalAkAronA hAthamAM sAhitya | nATyanuM adabhuta saMyojana sadhAya che te IzvaranI moTI kRpA che. paNa nATyane bhoge sAhitya uttama nATyakAro kayAreya pasaMda na kare. AthI ja nATyazAstrano svataMtrazAstra rUpe vikAsa bhAratamAM thayo che. eka akasmAta che ke sauMdaryazAstrIya graMthomAM sahuthI prAcIna upalabdha graMtha te bhAratanuM nATyazAstra che. paNa anupalabdha hovAthI sAhityazAstrano udaya nATyazAstramAMthI thayo ema mAnavuM e paNa buddhinI suMvALapa ja che. vAstavamAM sauMdaryAnubhUtinA siddhAMta rasavicAra-aesthetic experiencekalAnubhuti-nA vicArano AraMbha kaI kaLAnA saMdarbhamAM thayo, khAsa to bhAratamAM, teno nirNaya thaI zake tema nathI. zrI gaNeza caMbaka dezapAMDe ema mAne che, ane khUba AlaMkArika zailImAM arthavAda karatAM jaNAve che ke, sAhityazAstrano svataMtra saMsAra pAchaLathI vikasyo. mULa to bharate potAnA nATyazAstramAM (prakaraNa 16, g.o.s. edn.) sAhityazAstrIya maddAo-guNa, doSa, lakSaNa, alaMkArane vAcika abhinayanA saMdarbhamAM vicAryA tethI zrI dezapAMDe evuM mAnI beThA ke sAhityazAstrane, potAnI svataMtra gaMgotrI ja nahotI ! AvI ja rIte DaoN. suzIla kumAra de ane DaoN. kANe sAhebe paNa rasavicAranAM mULa nATyakaLAnA saMdarbhamAM joyAM ane AlaMkArikoe rasavicArane sAhityamImAMsAmAM pAchaLathI AvakAryo evI vAto karI te paNa azraddheya che, kema ke, bhAratamAM paNa nATyarasa'nI sAthe "kAvyarasanA ghaNA spaSTa ullekho Ave che tathA lakSaNa, guNa, doSa, alaMkAra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 95 vagereno viniyoga "kAvyarasa'nA saMdarbhamAM karavAnuM temanuM zAsana che. TUMkamAM "kAvyarasa' e pAchaLathI, uchIno laIne prayukta karAyelo vicAra na hato. vAstavamAM A banne kaLAo svataMtrarUpe sahajarUpe vikasI haze. temanI AnupUrvI nakkI karI zakAya tema nathI. vAstavamAM moTo bALaka potAnA nAnA bhAI ke mitrane arebiyana nAITsanI alAdInanI vArtA kaheto hoya tyAre nadImAMthI maLelA sIsAmAMthI vAyurUpe rAkSasa bahAra nIkaLyo ane pachI UMco ne UMco vadhato gayo, AkAza jeTalo, - vagere vigatonuM varNana thAya tyAre svAbhAvika rIte varNananI sAthe thoDo abhinaya vaNAI jAya. Ama varNanakalA ane abhinayakalA ane tethI sAhityamImAMsA ane nATyamImAMsA eka sikkAnI be bAjuonI mAphaka joDAyelI vicAravI e ja zraddheya vAta thaI. pariNAme je bhAratanA pradhAnarUpe nATyazAstrIya graMthamAM sAhityazAstranA muddA vaNAyA che, te rIte anugAmI alaMkAriko sAhityamImAMsA daramyAna AMzika rIte nATyamImAMsA karavAnuM TALI na zakyA. pariNAme ApaNe joIe chIe ke, upalabdha sAmagrInA saMdarbhamAM vicAratAM, AcArya hemacandranuM kAvyAnuzAsana A dizAnuM mahattvanuM prasthAna banI rahe che. ane pachI vizvanAthe paNa evo ja prayoga karyo. vizvanAthe rasavicAraNAnI sAthe sAthe ja vibhAvavicAraNAnA saMdarbhamAM nAyakAdi vicAraNA vaNI lIdhI. AthI teo "rIti' vize eka svataMtra (pariccheda ) prakaraNa ApI zakyA. chaThThA paricchedamAM kAvyabhedonI carcAmAM dazya | zravyabhedano pAyAno nirdeza karI temaNe samagra dazyakAvyamImAMsA - jemAM rUpaka, uparUpaka, vicAra AvI jAya che, - temaNe karI lIdhI. hemacandranI vyavasthA eka rIte vadhu ghaTTa athavA susaMbaddha che. kema ke temaNe mAtra ATha adhyAyomAM A banne mImAMsAo samAvI che. vaLI kavizikSA, kAvyArthaharaNa tenA aMza rUpe - vagere paNa AvarI lIdhA che. paNa vizvanAthanI mAphaka teo rItivicAra svataMtra rIte karatA nathI. kAvya nAyaka vagerethI gUMthAyeluM hoya che. mATe nAyakavicAra karAyo che. evo tarka hemacandra sAtamA adhyAyanI zarUAtamAM sUcave che. paNa tene sthAne rasavicAranA aMgarUpe vibhAvavicAraNAmAM AlaMbanavibhAvarUpe nAyaka | nAyikA vicAra AvarI levAnI vizvanAthanI vyavasthA vadhu tarkasaMgata lAge che. vizvanAthe chaThThA paricchedamAM kAvyano svarUpalakSI vicAra hAtha dharIne dazya | zravyabheda pADI samagra rUpavicAra temAM samAvyo che. tevuM ja AcAryazrIe AThamA adhyAyamAM karyuM che. banne AlaMkAriko e vigatathI sujANa che ke, kAvyanA dhvani, guNIbhUtavyaMgya ane citra evA prakAro, jenA saMdarbhamAM mammathI AraMbhIne uttama, madhyama, ane avara evA kAvyabhedo pracalita karAyA te vivecanalakSI vargIkaraNa che, nahi ke svarUpalakSI; AthI ja kAvyabhedanI e vivecanalakSI carcAmAM dazya | zravya vagere bheda A vidvAna AlaMkArikoe gaNAvyA nathI. rudraTa, bhoja vageree paNa nAyakAdi vicAra tathA rUpakavicAra potAnI rIte karyo ja che. adhyAya 7mAM hemacandra AraMbhamAM noMdhe che ke, kAvya nAyaka vagerethI pratibaddha hoya che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyAnuzAsana AthI nAyaka vagerenuM lakSaNa have kahevAze. sahu prathama teo jaNAve che ke puruSo ane strIonI uttama, madhyama ane adhamane bhede karIne trirUpa prakRti = svabhAva jaNAya che. kevaLa guNo ja, guNovALo svabhAva hovo te "uttama". ochA doSavALI prakRti te "madhyama' ane (kevaLa doSavALI te adhama prakRti che.) hemacandra jaNAve che ke, adhama prakRtinA nAyaka-nAyikAnA anucaro te viTa, ceTI, vidUSaka vagere hoya che. AcAryazrI noMdhe che ke, "madhamaprato nAyayoranugharI viTaTIvidUSAdayo mavati " A vidhAna barAbara nathI. eTalA mATe ke uttama prakRtinA duSyanta vagere nAyakonI sAthe paNa vidUSaka jovA maLe che. viTa' e jema zUdrakanA "zakAra' sAthe tema anya sArAM pAtro sAthe paNa hoya che. 'veTI' vagere uttama prakRtinI rANIonA saMdarbhamAM paNa jovA maLe che. AthI A vidhAna AcArye kayA saMdarbhamAM karyuM te spaSTa thatuM nathI. nAyakavicAra hAtha dharatAM (sUtra, 144/sUtra 7/1) AcArya jaNAve che ke uttama, ane madhyama prakRtivALo nAyaka hoya che. AcArya jaNAve che ke badhA ja guNovALo AkhIya kathAne vyApIne rahelo nAyaka hoya che. "samagraguNa" eTale netRtva vagere guNavALo, ane AgaLa bharatanI paraMparAmAM jaNAvyA mujaba "zobhA vagere guNothI yukta nAyaka hoya che. hemacandra jaNAve che ke netRtvAdi guNonA bAhulyane kAraNe madhyama prakRtivALA(nAyaka)mAM paNa badhA ja guNo rahelA jANavAnA che. netAnA guNo teo dazarUpaka 2/1, 2 pramANe nirdeza che. eka vAta e noMdhavAnI ke kAzmIrI paraMparAnuM pravartana AcArye karyuM che, chatAM mAlava paraMparAmAMthI je grAhya jaNAyuM teno Adara paNa teo jarUra kare che. kathAvyApI" e pada samajAvatAM AcArya jaNAve che ke, "kathA' eTale ke prabaMdha, arthAta moTI racanA. temAM vyApelo te nAyaka. "nAyaka' padanI vyutpatti samajAvatAM hemacandra noMdhe che ke, "naryAta vyAkhyoti tivRtta naM reti nAyA:" arthAt dorI jAya che. (= netRtva kare che), vyApe che, (samagra) ItivRttane ane (pradhAna) phaLane, te thayo "nAyaka'. sUtra 145(7/2)mAM nAyakanA ATha sAttvika guNo AcArya gaNAve che. te che zobhA, vilAsa, lalita, mAdhurya, dhairya gAMbhIrya, audArya ane teja. A guNo 'sattvanA che. arthAta "sattva kahetAM "dehavikAra'; temAMthI janmelA. A pachI A dareka, zobhA vagere guNonAM lakSaNa ane udAharaNo AcArya sUtra 146thI 153 (sUtra 7/3-10) ema ATha sUtromAM carce che. te pachI sUtra 154mAM (sUtra 7/11) nAyakabhedanuM nirUpaNa kare che. nAyaka dhIrAdAtta, dhIralalita, dhIrazAnta, ane dhIroddhatane bhede karIne caturdhA prApta thAya che, "dhIra' zabda pratyeka prakAra sAthe joDAya che. A dareka prakArano nAyaka (praNayavyavahAranI dRSTie) dakSiNa, dhRSTa, anukUla ane zaTha ema pratyeka cAra prakArano che. dhIrodAtta Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA vagerenAM lakSaNa AcArya sUtra 155-158(sUtra 7/12-15)mAM Ape che. A badhuM bharata, dhanaMjaya, dhanika vageremAM nirUpita paraMparA pramANe ja che. AcArya bharata(nATyazAstra 24, 18, 19 G.0.s.)mAMthI uddharaNo ApIne jaNAve che ke, devo dhIroddhata, (manuSya) rAjAo dhIralalita, senApati ane amAtya dhIrAdAtta gaNAya che. brAhmaNo ane vaNika pAtro dhIrazAnta che. Ama cAra prakAranA nAyako che. ahIM e dhyAnamAM rAkhavAnuM ke "nAyaka' zabda "puruSapAtra' mATe ane nAyikA zabda 'strIpAtra mATe paNa prayojAya che. "viveka'mAM (pR. 411 ejana) AcAryazrIe A nAyakabhedone spaSTa karatI eka carcA dhanikakRta avaloka-TIkAmAMthI sIdhI utArI che evuM DaoN.. kulakarNI ane pro. parIkha noMdhe che. teno sAra e che ke, sAmAnya rIte devo vagere vize je dhIroddhatatva vagere samajAvyuM te niyamamAM, paristhiti pramANe, ahIM tahIM pheraphAra paNa jovA maLe che. A pachI, sUtra 163(sUtra 7(20)mAM hemacandra nAyaka vaDe jene jItavAno che te pratinAyaka; jevo ke rAma ane yudhiSThira vize rAvaNa ane duryodhana-nI carcA kare che. sUtra 164(sUtra 7/21)mAM 'trividha nAyikAno vicAra karAyo che. je te guNavALA nAyaka joDe svabhAvathI goThavAya tevI = tALAM nAyikA, "svakIyA' "parakIyA" ane "sAmAnyAema traNa prakAranI gaNAvAI che. svakIyA paNa mugdhA, madhyA ane prauDhArUpe trividha che. (sUtra 7/23). ummara ane kauzalanA saMdarbhamAM A vibhAjana vicArAyuM che. temAMya vaLI (sUtra 7/24, saLaMgasUtra 167) madhyA ane prauDhA dhIrA, dhIrA dhIrA (dhIra ane adhIra) ane adhIrA ema traNa prakAranA svabhAvavALI che. Ama madhyA ane prauDhA cha prakAranI thaI. te pachI jayeSThA ane kaniSThA maLI kula bAra prakAranI svastrI prApta thAya che. pahelI paraNelI te jyeSThA = moTI, ane bIjI paraNelI te kaniSThA arthAta nAnI (berI) samajavI. sUtra 7/26mAM madhyA (badhA prakAranI ) kevI rIte krodha vyakta kare che te darzAvyuM che. prauDhA dhIrA vagerenI krodhanI abhivyakti(sUtra 7/27)mAM darzAvI che, je vadhu ugra che. pArakAne varelI te parastrI, (sutra 28) - te agI rasamAM upakAraka nathI tethI teno vistArathI vicAra AcArya nathI karatA. "kanyA' apariNIta hovA chatAM potAnA mA-bApa para AdhArita hovAthI "parastrI ja gaNAya che. sUtra 7/29(saLaMga sUtra 172)mAM "sAmAnyA te gaNikA' evI samaja apAI che. te pachI sUtra 173 | sUtra 7/30mAM sva ke pArakI strInI (premanA vyavahAranA saMdarbhamAM) ATha avasthAo gaNAvAI che. te che, svAdhInapatikA, proSitabhartRkA, khaMDitA, kalahAMtaritA, vAsakasajajA, virahotkaThitA, vipralabdhA, ane abhisArikA. A badhuM sodAharaNa AcArya samajAve che. teo jaNAve che ke, (sUtra 7/31) parastrIo eTale ke paraNelI (pArakAne) ane kanyA chellI traNa avasthAvALI jovA maLe che, jema Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 kAvyAnuzAsana ke maLavAno je saMketa karyo hoya tenI pahelAM virahotkaMThitA, pachI vidUSaka ke evA koI pAtra sAthe nAyakane, maLavA abhisaraNa karatI abhisArikA, ane koI paNa kAraNe (nAyaka) samAgama na thatAM chetarAyelI - 'vipralambA" ema chellI traNa avasthAo A saMdarbhamAM jovA maLe che. pratinAyikA (sUtra 175, 7 (32) te IrSAyukta sapatnI che. AcArya jaNAve che ke nAyikAonI dUtIo lokasiddha che tethI temano vicAra pote karyo nathI. sUtra(176 (sUtra 7 | 33)mAM strIonA vIsa "sattvaja' alaMkAro vicArAyA che, je saMvedana rUpe rajU karAya che. tenAthI bhinna, arthAt dehadharmarUpe raheluM che te thayuM "sattva'. temAMthI janmatA te "sAttvika' athavA sattvaja' alaMkAro; AcAryazrI ahIM bharatamAMthI uddharaNa (nATyazAstra 22/6, g.o.s.) TAMke che - DheDhA parvata sattvamrAjas ane tAmasa zarIramAM A alaMkAro saMbhavatA nathI. AcArya kahe che ke caMDALa strIo(= halakA kuLanI strIo)mAM paNa rUpa, lAvaNya vagere saMpatti jovA maLe che, paNa A "ceSTAlaMkAro' (= vartananA alaMkAro) jovA maLatA nathI. ane kadAca jo temanAmAM te jaNAya to te je te nAyikAnuM uttamakuLa (= tenI uttamatA) ja sUcave che. A alaMkAro dehamAtra para AdhArita che, cittavRttirUpa nathI. yauvanamAM te khIlelA svarUpe, bALapaNamAM na ugelA rUpe ane vArdhakyamAM tirobhUta thayelA jaNAya che. A alaMkAro jo ke puruSanA paNa hoya che chatAM te strIonA ja che e rIte strIo vize ja nirUpAya che. puruSa mATe to tenA utsAha (= vIrano sthAyI, parAkramanI vRtti) e ja parama alaMkAra manAyo che ane vaLI badhA ja nAyakomAM "dhIra' evuM vizeSaNa prayojAyuM che. te dhIratvathI AcchAdita zRMgAra vagere dhIralalita vagere kahevAyA che. A alaMkAromAMnA keTalAka kriyAtmaka ane keTalAka guNAtmaka svabhAvanA che. kriyAtmakamAMnA paNa vaLI keTalAka pUrvajanmamAM abhyasta ratibhAvamAtrathI dehamAtramAM jovA maLe che. te sivAyanA bIjA adyatanajanma(= vartamAnajanma)ne yogya vibhAvonA saMdarbhamAM skuTa thatA ratibhAvathI anuviddha dehamAM pariphurita thAya che. te thayA svAbhAvika alaMkAro - 4 ratibhAvat haidrAvarIbUtAt bhavanti- potAnA hRdayamAM pravartatA ratibhAvamAMthI janmatA ethI svAbhAvika' kahevAyA che. temAMya vaLI keTalAka koI amuka nAyikAmAM amuka prakAranA svabhAve karIne jaNAya che, bIjImAM vaLI bIjA, koImAM vaLI be, traNa ema jaNAya che, chatAM te badhA svAbhAvika' kahevAyA che. 'bhAva', "hAva', ane "helo" to badhI ja uttama nAyikAomAM sattAdhikarUpe jovA maLe che. te rIte zobhA vagere sAta che. A rIte te aMgamAMthI janmatA, svAbhAvika ane kriyAtmaka che. prayatnapUrvaka ane icchAthI dehamAM jaNAya te kriyA. te sivAyanA bIjA te "ayatna-ja" manAyA che. hemacandra anukrame A vIsa "sattvaja alaMkAro nirUpe che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA sUtra 177(sUtra 7/34)mAM 'aMgaja' evA bhAva, hAva ane helA nirUpAyA che, je anukrame alpa, bahu, ane khUba gherA vikArarUpa jaNAya che. hemacandra bharata(nATyazAstra 22/6 g.o.s.)mAMthI zloka TAMkIne jaNAve che ke, bhArata pramANe sattva' dehAtmaka che. "sattva'mAMthI bhAva utpanna thAya che. bhAvamAM hAva ane hAvamAMthI helA janma che. Ama anukrame temano (ekabIjAmAMthI) hetubhAva jaNAvAyo che, chatAM paraMparAthI to atyaMta tIvra evA "sattva' kahetAM "aMga'mAMthI niSpanna thatA hovAthI te badhAne "aMgaja' kahevAyA che. jema ke, kumArInA zarIramAM prauDhatama tevA. kumArImAM rahela "helA'nuM avalokana thatAM tene "hAvano udbhava kahevAya che. ane te pahelAM "bhAva" janmelo hoya che. ema na hoya to kevaLa "bhAvano AvirbhAva ja jaNAya che. Ama "bhAva" jovAmAM Ave tyAM "hAya" ane "helA' paNa zakya che. athavA, "hAva'nI avasthA pahelAM kyAMka "helo" jovA maLe che, tyAre "helA' mAMthI "helo" paNa jaNAya che. Ama "hAva'mAMthI "hAya", "hAva'mAMthI "helA vagere jANavA. hemacandra bharatanA matane svIkArIne thoDI vadhAre manovaijJAnika zakyatAono ahIM izAro Ape che. teo noMdhe che ke, Ama parakIyabhAva vagerenA zravaNathI, rasayukta kAvya vageremAMthI, paNa helA vagereno prayoga (kalAkAra vaDe) thAya che. A thayuM ekabIjAmAMthI utpanna thavApaNuM. te badhAmAM aMgano alpa vikAra, aMtargatavAsanA rUpe rahelA ratinAme bhAvanuM bhAvana karAve, sUcana kare te thayo bhAva; moTA vikArarUpa, bhramara, dADhI, grIvA vagereno dharma, svacittavRttine anyatra samarpita karatI ceSTA te "hAvati hovaH'- thayo "hAya". AvI kanyA jenAmAM "hAva' jaNAyo che te hajI pote ratino udaya mAnatI nathI, paNa phakta tenA saMskAranA baLathI tevA prakAranA vikAro abhivyakta kare che, je sAthe tene joIne te kanyA tevI (=rativALI) che tema (nAyaka) vicAre che. jayAre rativAsanAnA prabodhathI ANelI prabuddha rati svIkAre che, paNa samucita vibhAvanA grahaNa vagara, viSaya na hovAthI te skuTa thatI nathI, tyAre tevA (tIvra aMdara rahelA ) bhAvathI janmatA gherA vikArarUpa te "helA" che. "hAva'nI joDe saMbaMdha dharAvatI kriyA, -prasAraNa, vegavAhitva -vegathI jatI vyaktine mATe detnati ema kahe che - tethI te kriyAne "helA kahe che. Ama UgI UgIne vizrAma pAme te hAva' che, ane teno svabhAva "prasAraNa"no thaI jAya te (avasthA) "helA" che. jema ke, zuravAmAni (zloka 7ra6 ejana). ahIM kevaLa aMtargata ratino prabodhamAtra kahevAyo che, nahi ke abhilASa zRMgAra. A dazA, strIo vize jema brAhmaNa mATe upanayana tema bhaviSyamAM thanAra puruSArthanI pIThikA upara rahelI vigata che. sUtra 178(sUtra 7/35)mAM AcArya lIlA vagere dasa svAbhAvika alaMkAro carce che, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAvyAnuzAsana viziSTa evA vibhAva(= priyatama priyatamA )no lAbha thatAM, ratino bhAva savizeSarUpe phuTa thAya tyAre tenA upavRMhaNathI (= TekAthI, puSTi, samarthanathI) thatA dehavikAro te lIlA, vilAsa, vicchitti, bibloka, vibhrama, kilikiMcita, moTTAyita, kumita, lalita ane vihata, saMbhoga prApta thayo hoya ane na thayo hoya (to paNa) A aMgavikAro thAya che. AgaLa je zobhA vagere bIjA sAta vikAro kahevAze te saMbhoganI prAptinA saMdarbhamAM ja jovA maLe che. sU 7/36 pramANe vANI, veSa ane ceSTAthI priyajananuM anukaraNa te lIlA sU. 7 37 - sthAna vagerenI vizeSatA te vilAsa che. sthAna eTale UrdhvatA "vagere' dvArA upavezana, gamana, tathA hAtha, bhammara, netra vagerenA karmanuM grahaNa - A badhAnI vizeSatA te vilAsa che. sU 7/38 - garvane kAraNe alpa zaNagAra karavA te thaI 'vicchitti'. sU 7/39 - iSTajana vize avajJA te thayo " bibloka'. sU 7/40. vANI, aMga ane bhUSaNono vyatyAsa - ADA avaLA hovuM - te che vibhrama." saubhAgyanA garvathI vacano vagere khoTI rIte prayojavAM te thayo vibhrama, vacanamAM jema ke, amuka kahevAnuM hoya ane anyathA kahevAya, hAthe paheravAnuM ghareNuM pagamAM paheravuM, kaMdoro gaLAmAM nAkhavo, vagere vagere sUtra 7/41 pramANe kilikizcita' tyAre thAya jyAre smita, hasita, rudita, bhaya, roSa, garva, du:kha, zrama, abhilASa vagereno saMkara | zaMbhumeLo racAya. sUtra 7/42 priyajananI vAta cAlatI hoya tyAre tenA bhAvanI bhAvanAthI janmatI ceSTA te moTTAyita" che.. sUtra 7/43 (saLaMga sUtra 186) - priyatama vaDe adhara, stana, keza vagerenA prahaNathI duHkhamAM paNa harSa pAmavo te che "kuTTamita' sUtra 7/44 - komaLa aMga vinyAsa te "lalita' che. sUtra 7/45 kartavyavazAt AvI paDelA hAthanA vyApAramAM je suMdaratA Ave te vilAsa' che. sUtra 7/86 mugdhatA vagere koI paNa bahAnAthI taka Ave to paNa (priyajana sAthe) vAta Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 101 na karavI te vihata che. (sUtra 190) (sUtra 747) - AcArya zobhA vagere sAta, jema ke, zobhA, kAnti, dIpti, mAdhurya, dhairya, audArya ane prAgabhya nAme sAta ayatnaja = sAhajika alaMkAro gaNAve che. AgaLa AcArye kahyuM hatuM ke, A alaMkAro nAyikAmAM saMbhoga prApta thayA pachI ja pragaTe che. jema ke, strInAM enAM e rUpa vagere, puruSa vaDe bhogavAtAM, navI ja zobhA prApta kare che. A (anerI) chAyA athavA zobhA saMbhogathI anukrame manda, madhya ane tIvra mAtrAthI dhAraNa kare tyAre "zobhA," "kAnti ane 'dIpti' kahevAya che. (sUtra 7/48). sUtra 749 - ceSTAnI komaLatA te thayuM "mAdhurya'. lalita evA brIDA vageremAM ceSTAnI jema komaLatA che, tema dIpta saMdarbho, jema ke, krodha vageremAM paNa je masRNatA che, te "mAdhurya' che. | (sUtra 193) sUtra 7/pa0 cApala(caMcaLatA)thI mukta rahevuM tathA potAnA guNo na gAvA, te thayuM dherya' sUtra 7/51 - namratA | Adara te "audArya che. amarSa, IrSA, krodha vagere (yukta) avasthAomAM paNa namratA dharavI te "audArya ' che. sUtra 7/para, cosaTha kAmakalA vageremAM gabharATano abhAva te thayuM prAgabhya. AcAryazrI noMdhe che ke, zobhA, kAnti ane dIpti bAhya rUpa sAthe saMkaLAyela vizeSa vigato che. Avega, cApala, amarSa ane trAsano to abhAva ja jANavo. mAdhurya vagere dharmo cittavRttirUpa nathI tethI temane "bhAva" mAnavA nahi. hemacandra jaNAve che ke, zAkaTAcArya, rAhula vagere to maudhdha, mada, bhAvavikRta, paritapana vagerene paNa alaMkAro kahe che. tenI ame bhAratanA matane anusaranArA upekSA karIe chIe. A adhyAyamAM nAyaka ! nAyikAvicAra AcAryazrIe karyo che, paNa 'nAyaka' nIce bIjA puruSa pAtro tathA 'nAyikA' nIce anya strIpAtro Ave teno temaNe samAveza nathI karyo. ApaNe AgaLa joyuM tema vizvanAthe 'vibhAva" rUpe A pAtra-vicAraNA AvarI lIdhI che. te vadhAre yogya paddhati jaNAya che. vizvanAthe nAyakavicAra vistArathI karyo che ane kula 48 bhedo gaNAvyA che. te pachI nAyakano sahAyaka ( pIThamarda), viTa, vidUSaka, maMtrI, vAmana (= baTako) vagere aMtaHpuranA sahAyako, daSThasahAyako, (suhRta, kumAra, ATavika, sAmatta, sainiko), dharmasahAyako (Rtvija, purodhasa, bahmavid, tApasa vagere) dUta ane tenA bhedo carcA che. "AcArye A badhI carcA choDI dIdhI che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kAvyAnuzAsana AThamA adhyAyamAM 13 sUtromAM (kula sUtra saLaMga sUtra 208) AcAryazrI kAvyanuM svarUpalakSI vargIkaraNa prastuta kare che. sUtra 8/1 pramANe prabandhAtmaka kAvyanA be mukhya bhedo - prekSya ane zravya - sUcavAyA che. kavinuM karma te "kAvya', 'darzana' ane 'varNana' arthavALA /vR dhAtumAMthI "kavi' zabda prApta thAya che. darzana hovA chatAM varNananA abhAvamAM itihAsa vagerene 'Avya' kahetA nathI. "prekSya' eTale abhinaya, ane "zravya te anabhineya evI bhUmikA karIne AcAryazrI prekSyanA vibhAga (sUtra 8/2) sUcavatAM jaNAve che ke, prekSya te "pAThya" ane "geya" ema dvividha che. (saLaMga sUtra 198) (sUtra 8/3) AcArya pAkyanA prakAromAM nATaka', prakaraNa, nATikA samavakAra, IhAmRga', "Dima', "vyAyoga," "usRSTikAraka, prahasana, 'bhANa," "vIthI,' ane saTTaka' vagere gaNAve che. nATikA ane "saTTaka" sAthe kula bAra prekSya(pAkya, pradhAna rUpako )no ullekha ahIM thayo che. rAmacandra ane guNacandra nATyadarpaNamAM dasa rUpakomAM "nATikA" ane "prakaraNI' umerI mukhya bAra rUpako gaNAve che te AcAryanI sarakhAmaNImAM vadhAre sArI vyavasthA jaNAya che. kAM to AcAryazrIe bharata pramANe, ane dhanaMjaya | dhanika pramANe mAtra dasa pradhAna rUpako ullekhavA joItAM hatAM, athavA "nATikA'nA ullekha sAthe saTTaka'ne badale "prakaraNI'no samAveza karavo jarUrI hato. nATyadarpaNa to dvAdazarUpA jainI vAphanA anusaMdhAnamAM mukhya rUpakonA bAra bhedo gaNAve che. AcAryazrI e paNa noMdhe che ke, nATakathI zarU karIne vIthI sudhInA (kula 11) vAkayArthAbhinayarUpa che, jemane, bharatamunie gaNAvyA che, bIjA koIe "saTTaka'no paNa ullekha karyo che: A badhA rUpaka prakAromAM lakSaNanirUpaNamAM AcArya bharatamunimAMthI sIdhA zloko ApyA che guNavicAramAM, kema ke teo bhArata sAthe saMmata na hatA tethI temaNe bhAratanAM vacanonuM mAtra sAragrahaNa karyuM hatuM. ahIM saMpUrNa saMmati hovAthI mULamAMthI akSarazaH uddharaNa karyuM che, eka mahattvanI vAta e che ke, AcAryazrIe sAhityazAstranA nirUpaNamAM kAzmIrI paraMparAnuM ja puna:pravartana karyuM che, chatAM potAnI rIte rUpakavicAra paNa kAvyanA prakAra tarIke temaNe sAmela karyo, temAM mukhyatve bharatanuM anusaraNa che. mAlavaparaMparAnA bhoja, dhanaMjaya, dhanika, zAradAtanaya vagere AlocakomAM, paNa mukhyatve dezya-kAvya-vimarzamAM bhAratanuM ja anusaraNa che, chatAM ahIM-tahIM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kyAMka matAntara paNa jaNAya che. upalabdha graMthomAM sAhityazAstra viSayaka carcAmAM nATyazAstrIya viSayo--rUpaka, uparUpaka vicAra vagereno aMtarbhAva sahu prathama bhojanA graMthomAM jovA maLe che, pachI hemacandra vagerenA A rIte nATyazAstrIya vigatone sAhityazAstrIya graMthamAM vaNI levAnuM valaNa mULa mAlava-paraMparAnuM lakSaNa gaNIe to hemacandre te lakSaNano Adara karyo che ema kahI zakAya. 'saTTaka'ne mukhya rUpakomAM gaNAvIne tenuM lakSaNa AcArye bhojanA zRMgAraprakAza(prakaraNa, 11, pR. 466 josIyara A.)mAMthI ApyuM che te noMdhapAtra che. bhojanA jaina AcAryo uparanA prabhAvanI thoDI carcA paNa ApaNe DaoN. rAghavananAM tAraNonA saMdarbhamAM pAchaLathI karIzuM. sahu prathama AcArya hemacandrano rUpakavicAra hAtha dharIzuM : 'nATaka'nuM lakSaNa AcArya bharatanA nATyazAstra(18/10-11)mAMthI sAMgopAMga svIkAre che. 103 upara noMdhyuM pramANe 'prekSya' e 'abhineya' prakAra che, jyAre 'zravya' te 'abhineya' che. prekSyanA 'pAThya' ane 'geya' ema be bhedo AcArye gaNAvyA che. ApaNe joyuM ke AcArye nATyadarpaNa (nA.da.) pramANe 'dvAdaza' ema saMkhyA-nirdhAraNa karyA vagara bharatanAM dasa rUpako sAthe 'nATikA' ane 'saTTaka' umerIne bAra prakAro ApyA che. nATyadarpaNa pramANe nATaka, prakaraNa, nATikA ane prakaraNI e cAra 'pUrNa-dazA-saMdhi'vALA rUpaka prakAro che. jyAre anya ATha tevA nathI evI spaSTatA che je ApaNA AcArye karI nathI. dazarUpaka tathA nATyadarpaNamAM rUpakaprakAronAM lakSaNo graMthakAroe bAMdhyAM che jyAre AcArye te sIdhA bharata ane bhojamAMthI uddhRta karyA che. hemacandra alabatta bharatanA je te lakSaNano vimarza potAnI 'viveka' TIkAmAM vistArathI karyo che, jeno ghaNo prabhAva nATyadarpaNa jhIle che ane vAstavamAM to ahIM abhinavabhAratIno prabhAva cokhkho jaNAya che. hemacandre rUpakavicAraNAmAM potAnI najIkanA bhoja | dhanaMjaya / dhanikane bAju upara rAkhI sIdhA bharata | abhinavagupta sAthe anusaMdhAna jALavavAnuM vadhAre yogya mAnyuM. zakya che ke AnI pAchaLa je te samayanI rAjakIya AbohavA paNa kAma karatI hoya. mAlavaparaMparAne bAju upara rAkhI kAvyAnuzAsanamAM temaNe kAzmI2I paraMparA pravartAvI te ja rIte nATyazAstrIya carcAmAM paNa temaNe mAlavaparaMparAne lagabhaga bAju upara vahetI mUkI. AcAryazrIe rUpakavicAra prabaMdhAtmaka kAvyanA prakAravizeSa rUpe hAtha dharyo che. emAMthI evuM tAravI zakAya ke, 'nATaka'ne paNa 'kAvya' kahevAmAM je te kALanA sahRdaya Alocakone have. koI chocha nathI. eka bIjI vAta e paNa noMdhapAtra che ke, nATyadarpaNamAM viSayavistAra jarUra adhikamAtrAmAM 'sadhAyo' che, paNa temAM paNa pratipada kAvyAnuzAsana ane paraMparAthI abhinavabhAratanInuM RNa achatuM rahetuM nathI,. vaLI, kAvyAnuzAsanamAM viSayano saMkoca tathA ane potAnI rItanI phALavaNI paNa najare paDe che. jema ke, saMdhivicAra kAvyAnuzAsanamAM koI paNa kAraNe Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kAvyAnuzAsana mahAkAvyanA saMdarbhamAM rajU karAyo che ane temAM paNa "murAdaH so maratoktiA : 3 (sUtra 8) 6 upara) eTalI noMdha sAthe mULa bhAratamAMthI ja lakSaNo uddhata karAyAM che, jeno "viveka' TIkAmAM, vistArathI vicAra hAtha dharAyo che. chatAM, nATyadarpaNa pramANe saMdhyo , vikhaMbhakAdi arthopakSepako vagerenI carcA na karIne temane gALI nAkhavAmAM AvyA che je nATyazAstrIya vicAraNAnI dRSTie apUrNatAnI chApa jarUra upasAve che. bharatanA nATyazAstramAMthI nATakanuM lakSaNa TAMkatAM AcAryazrI alaMkAracUDAmaNimAM RNanirdeza jarUrI gaNatA nathI kema ke, bhAratanA zabdo temanA samayamAM lagabhaga 1000 varSothI prasiddha ane sarvavidita hatA. "vivekamAM' A lakSaNano vistRta vimarza hAtha dharAyo che. temAM sarvatra abhinavabhAratIno prabhAva spaSTa che. "nATaka' prakhyAta vastuviSayavALuM hoya che tathA teno nAyaka prakhyAta ane udAtta hoya che, nATaka "rAjarSivaMzyacarita' ane "divyAzraya'vALuM vicArAyuM che. temAM aneka prakAranI vibhUtio nirUpAya che tathA Rddhi, vilAsAdi, guNothI te yukta hoya che. bharata pramANe vaLI 'nATaka' 'aMka," "pravezaka' vagerethI zobhatuM hovuM jarUrI che. nATyadarpaNa (1/5) nATakanA lakSaNamAM "dharmakAmArthaRtna' ane 'sopAyazAbdhi evAM vizeSaNo prayojIne aMka, bIja-bindu, -patAkA-prakarI- kAryarUpa pAMca upAyo, AraMbha yatnaprApyAzA - niyAtApti - phalAgama vagere pAMca avasthAo, mukha vagere pAMca saMdhio, saMdhyo vagere saghaLA muddAonI carcA AvarI le che. aMkanI vicAraNAmAM prayojaya aprayojya vicAra paNa nATyadarpaNa karI le che. aMkamAM jemanuM nirUpaNa na thaI zake te vigatone vaNI levA mATe prayojAtA vikhaMbhaka, pravezaka Adi arthopakSepako paNa carcAmAM samAvI le che. jo ke, ATalo vistAra kAvyAnuzAsanamAM nathI te dRSTie temAM UNapa jarUra jaNAya che paNa hemacandrane pakSe e paNa noMdhavuM jarUrI che ke, temaNe mukhyatve kAvyAnuzAsanIya graMtha Apyo che tathA tethI nATyazAstrIya vigatono temAM saMkoca hoya te svAbhAvika lAge che. 'viveka'mAM potAne abhipreta vicAra-vistAra sAdhatAM hemacandra noMdhe che ke, nATakane prakhyAtavastuviSayavALuM' kahyuM che temAM prakhyAta" eTale "itihAsa - AkhyAna - AdithI (yukta) vastu ! viSaya' ema samajavAnuM che. hemacandra jaNAve che ke, nATyakAra AvI itihAsAdi prasiddha vigato eTalA mATe vaNe che, kema ke, kathAparicayane kAraNe prekSaka | bhAvaka | sAmAjikane tene vize AdarAtizaya pragaTe che. athavA "prakhyAta'mAMno "pra' - vizeSarUpe, khyAta - prasiddha vastu, eTale ke ceSTA - evA prakArano viSaya = pradeza mAlava, paMcAla vagere - jemAM che, tevuM-mULa vivekamAM (pR. 433) zabdo A pramANe che : "sat vI prarpaNa dhyAta vastu vaichita, tathA viSayo mAnavapazciAttAviryasmin !" pachI noMdhe che ke, varjhavartanofpa ri vatsarAnastha auzAmbItirivate viSe Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 105 kAryAntarapakSepeLa vinA caMnnarantare nirvane dhairAya mati | jema ke, "kauzAMbImAM vatsarAja evI samajUtI nATyadarpaNamAM apAI che e rIte ahIM "prakhyAta ceSTA je te nAyakanI je te pradezamAM prasiddha hoya tevI vigatavALuM, evo artha karavAno che. kauzAMbI sivAya anyatra vatsarAja jevA cakravartInuM carita nirUpaNa paNa nIrasa ja puravAra thAya. A ja udAharaNa - kauzAMbImAM vatsarAjanuM khAtatva je nATyadarpaNa paNa samajAve che-te carcA mULa abhinavabhAratI(pR. 411, ejana, nATyazAstra 18/10 upara)mAM paNa vAMcavA maLe che. bharata ane abhinavagupta pramANe vastugata ane viSayagata ( dezavizeSagata) prakhyAti sUcavIne trIjA prakAranI prakhyAti samajAvatAM hemacandra noMdhe che ke, "prakhyAtAdAttanAyakavALuM" ema je kahyuM che temAM udAtta - vIrarasane yogya ema samajavuM. A rIte dhIralalita, dhIrodAtta, dhIraprazAnta, ane dhIroddhata - ema cAra prakAranA nAyako abhipreta che. nATyadarpaNa vizeSamAM noMdhe che ke, saMdarbha pramANe, koI paNa eka nAyaka, cAre prakArano saMbhavI zake; phakta koI paNa eka kSaNe te koI paNa eka ja prakArano hoI zake. nATyadarpaNa samajAve che ke, kSatriyo cAre prakAranA hoya che, jyAre devo kevaLa dhIroddhata vagere svabhAvanA ja nirUpAya che. bhAratamAM paNa Avo ja abhiprAya jaNAya che. nATyadarpaNa e paNa jaNAve che ke, vAstavika svabhAva je hoya te, paNa kavio AvA prakAranuM nirUpaNa kare che. abhinavaguptamAM je carcA che teno ja paDagho nATyadarpaNamAM paNa vAMcavA maLe che. 'rAjarSivazyacarita'no artha e che ke, nAyakanuM carita rAjarSinA vaMzane chAje tevuM hoya che. abhinavagupta(pR. 412, ejana)ne anusarIne hemacandra noMdhe che ke, prakhyAta hoya te vigata paNa RSitulya rAjAonA kuLamAM sAdhu, kahetAM yogya, lekhAya tenuM ja nirUpaNa karavuM; asAdhu vigatano parihAra karavo. hemacandra AgaLa noMdhe che ke, prakhyAta hovA chatAM devonuM carita varadAna, prabhAvAtizaya vagerenI bahulatAne kAraNe sAmAnya vyaktine mATe upadezayogya nathI. sAmAnya vyakti mATe te preraNAdAyI banI zake nahi. Ama ahIM uparanI banne vigatono phalataH niSedha abhipreta che. abhinavaguptamAMthI zabdazaH sAragrahaNa karatAM AcAryazrI AgaLa noMdhe che ke, "rAjarSi' e padamAM 'RSio jevA rAjAo" ema upamita samAsa che. temanA vaMzamAM je yogya carita hoya tenA nirUpaNavALuM te thayuM nATaka. devonA caritanuM nATakamAM nirUpaNa na ja karavuM ema sAva nathI, paNa divya pAtrone AzrayarUpe arthAta upAyarUpe eTale ke patAkA ke prakarInAyaka tarIke nirUpavA; A rIte te grAhya che. jema ke, 'nAgAnandamAM pUrNa karuNAmayI mA bhagavatInA sAkSAtkAra dvArA vyutpatti janma le che (=amuka prakAranI jANakArI prApta thAya che, jema ke -) evuM samajAya che ke nirantara bhaktibhAvavALAone vize devatAo prasanna thAya che. tethI te prakAranuM devatArAdhanapUrvakanuM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kAvyAnuzAsana upAyAnuSThAna yojavuM. (A badhA ja zabdo abhinavabhAratI, pR. 412, vaoN. 2. p.o.s. ejanamAM vAMcavA maLe che.) nATyadarpaNamAM paNa A ja vAta doharAvAI che. nATyadarpaNa to ema paNa kahe che ke, kevaLa devAyatta phaLavALA nATyavastumAM paNa deva saddaguNathI ja rIjhe che, ane devatAnI kRpA paNa adhikArI upara ja varase che. tethI saccaritavALA thavuM evo upadeza temAMthI pAmI zakAya. to, A rIte devatAonuM grahaNa nATakamAM thaI zake. hemacandra eka pUrvapakSa vicAre che je A pramANe mUkI zakAya - "nATaka evA kathAzarIravALuM paNa hoI zake jemAM divyanAyaka AzrayarUpa bane che." - AvI samajUtI (=vyAkhyA) kema ApatA nathI ? siddhAMtIno javAba e che ke, AvI vyAkhyA paNa karI zakAya jo AvA - je te lakSaNavALA nATakathI koI artha sarato hoya to. AvuM to che nahi. devonI bAbatamAM to, divya prabhAva ane aizvaryane kAraNe atyaMta duSmApta vigato paNa icchA mAtrathI siddha thAya che. AvuM carita matsya pAtro vaDe siddha karavuM azakya hovAthI te(=devatAnA carita)ne upadezayogya manAyuM nathI. nATyazAstra 2 22, 23 TAMkatAM AcAryazrI jaNAve che ke, devatAonI to gRhamAM ke upavanamAM mAnasI siddhi hoya che, jyAre sAmAnya rIte badhA mAnuSabhAvo to kriyA ane prayatnathI niSpanna thAya che tethI manuSya devonI prakRtimAM rahelA bhAvo sAthe spardhA na karavI. AthI nATakamAM to evA ja caritanuM nibaMdhana karavuM ke jemAM, ISTa ke aniSTa daivI ane mAnuSI karmothI prApta thatAM zubhAzubhaphaLo bhogavanAra manuSyonI ja vAta hoya, ane temane abhipreta bhoganI prApti ane vipattinA pratikAra vize samaja keLavAve evuM ja nATaka racavuM. AthI nATakamAM manuSya rAjAo ja nAyaka tarIka yojAya che. nAyikA to divya prakRtinI hoya to paNa virodha Avato nathI, jema ke urvazI. kAraNa ke, nAyakanA carita dvArA ja tenA (= nAyikAnA) caritano AkSepa ( nATakamAM avataraNa) thAya che. A carcA upara AnaMdavardhananA vicArono prabhAva vAMcI zakAya che. abhinavaguptane anusarIne carcA (viveka, pR. 433-4 ejana) AgaLa calAvatAM AcArya noMdhe che ke, prasiddha vastu paNa phaLa vagaranuM jaNAya to vyutpatti keLavavAmAM kAma AvatuM nathI. te samajAvatAM kahyuM che ke, nAnAvibhUtiparyumiti | arthAta (prasiddha vastu paNa) suMdara dharma, artha, kAma ane mokSarUpI vaibhava jemAM phaLarUpe joDAya che tevuM carita jarUrI che. temAM ya vaLI artha' ane kAma" badhA ja loko vaDe abhilaSaNIya che tethI temanuM bAhulya darzAvavuM. A badhuM abhinavabhAratImAMthI akSaraza: svIkArAyuM che. "RddhivinAnAma:" e pada dvArA evuM abhipreta che ke, Rddhi te "artha'(=prayojana)nI jANavI, jema ke rAjya vagerenI prApti, vilAsa dvArA "kAma" Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 107 lakSita thAya che. eno artha che AnaMda mATenI pravRttio. "Adi' zabda dvArA evI pravRttionuM prAdhAnya - eTale ke Rddhi | vilAsanA prAdhAnyavALI pravRttio abhipreta che. arthAt nATaka Rddhi ane vilAsa jemAM pradhAna che tevI phalasaMpattivALuM nATaka hovuM jarUrI che. AthI rAjAe AkhuM rAjya brAhmaNone dAnamAM ApIne pote vAnaprasthano svIkAra karyo evA prakAranA phaLavALuM nATaka na racavuM. sAmAnya rIte loko sukha sagI AMkhe jovA, mANavAnI icchAvALA hoya che. (daSTasukhArthI daBsurakvArthI di vIducena no: viveka, ejana ; abhinavabhAratI, pR. 412, ejana) AthI A dharma | mokSa pradhAna pratIti virasa banI jAya. nATyadarpaNa paNa abhinavagupta ane hemacandrane anusarIne A ja zabdo yoje che. ahIM paNa e vAta khyAlamAM levAnI che ke, vivekamAM zabdazaH abhinavabhAratInuM grahaNa che. tenuM sUcana DaoN. kulakarNI tathA pro. parIkhe karyuM nathI. vaLI, nATakamAM keTalIya "heya' ane apradhAna vigato paNa nirUpAya che, je apanaya' rUpa hovAthI pratinAyakane vize joDavAnI hoya che. AvI vigato pUrvapakSarUpe rahelI jANavI, ane temanA pratikSepathI nAyakanA caritanuM nirvahaNa thavAthI tene janapada (= pradeza), koza vagere rUpa saMpatti prApta thAya che, AvuM nirUpaNa nATakamAM karavAnuM hoya che. | vilAso eTale AnaMda ke bhoga mATenI pravRttio, e dvArA kaumudI mahotsava vagere ujavaNIo abhipreta che, jenAthI manuSyo AnaMda pAme che. vaLI "guNo' dvArA "saMdhi" vigraha' vagera cha guNonuM grahaNa rAjAnA caritamAM joDavAnuM che evI guNonI) samajUtI (vyAkhyAkArano) cANakya' zAstrano paricayamAtra (ApaNane) sUcave che. vAstavamAM nATakanA lakSaNamAM 'vastu ane "apavaMtharita' A vizeSaNothI Akhoya artharAzi samajAI jAya che. avAntara vastu | vigatonI samApti mATe arthAt avAntara vigatonI vizrAnti kahetAM pUrNAhuti mATe je (vastunA) aMzo vicArAyA che te thayA "aMko'. te aMko - pAMcathI mAMDIne dasa sudhI saMkhyAmAM - AvA aMko vaDe, tathA vaLI je (je te) nimittane baLe apratyakSa rIte jovAtA (nAyakanA) ceSTitanA (pravRttinA) aMzo, temane jaNAvanArA te "pravezaka' vagere (arthopakSepako) temanAthI maDhAyeluM te "nATaka" nAme "rUpaka' jANavuM. ( A badhuM abhinavabhAratI pR. 413mAMthI akSarazaH uddhata che) A vigato nATyadarpaNamAM paNa svIkArAI che. A pachI A ja paddhatithI (= bharatanuM mULamAM ane abhinavabhAratInuM 'viveka' TIkAmAM) anusaraNa karatAM hemacandra prakaraNa, nATikA, samavakAra, IhAmRga, Dima, vyAyoga, usmRSTikAMka, prahasana, bhANa ane vIthInAM lakSaNo ane vyAkhyA Ape che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kAvyAnuzAsana saMkSepamAM e carcA A rIte vAMcavA maLe che (saMdarbha viveka, pR. 434-443, ejana) : | 'prakaraNamAM kavi "AtmazaktithI vastu - zarIra ane nAyaka "autpattika" (=kAlpanika) race che. ahIM 'nAtmazA ' evA prayogathI bharate 'itihAsAdimAM prasiddha' evI vigata nakArI che, ema hemacandra samajAve che. jyAM kavikalpita aMza na hoya tyAM purANAdithI bhinna bRhatkathA vagere para AdhArita vigata jANavI; jema ke mULadevanuM carita, vagere. athavA "AhArya' kahetAM pUrvakavinI racanAmAMthI lIdheluM, jema ke, samudradatta vagerenuM carita. bRhatkathA ke purANakavinI racanAmAM paNa "apUrvabhUta" evA guNo ja nirUpAya che. tethI te aMza paNa "prakaraNa" ja kahevAya. A saghaLA vRttanI yojanA nATaka'nI mAphaka ja karavAnI che. 'nATaka"mAM prakhyAta ane udAtta nAyakanuM carita che jayAre ahIM amAtya, sArthavAha, vipra, vaNika, saciva, purohita vagerenAM aneka rasabhAvavALAM carita nirUpAya che. nATakamAM devatAnuM carita AnuSaMgika rIte paNa Ave che. paNa prakaraNamAM tevuM paNa nathI. ahIM rAjA jevo saMbhogAdi, rAjAone chAje tevA vilAso vipra vagere nAyakomAM, kalpita aMzarUpe paNa na joDavA. AthI rAjAonA aMtaHpuramAM jaNAtA kaMcukI vagere pAtro prakaraNamAM nahi jaNAya. ceTa, dAsa vagere rUpI bAhya pAtro pravezaka vageremAM joDavAM. kaMcukIne sthAne, dAsa, vidUSakane sthAne viTa, amAtyane sthAne zreSThI vagere ahIM jovA maLe che. ahIM kulastrInI ceSTA ochI hoya che. jayAre veza-vezyAvATa-nI strInA AcAranuM nirUpaNa ahIM jaNAya che. A rIte hemacandra anya rUpakonAM lakSaNa | vyAkhyAnI carcA karIne anta (pR. 443, viveka ejana) nATakAdi, badhA rUpakaprakAro cAra prasiddha puruSArtho sAthe kevI rIte saMkaLAyelA che te paNa darzAve che. A samagra carcA abhinavabhAratI upara ja AdhArita che tathA teno RNabhAra nATyadarpaNa upara paNa pratyakSa jaNAya che. hemacandra pramANe nATakamAM dharma, artha ane kAmamAMthI koI paNa eka mukhya rIte, ane bAkInA gauNa hoya tema nirUpAya che, jenuM ArAdhana nATakamAM jANe ke sAkSAta hoya tema, upAdeya eTale grAhya hoya e rIte rajUAta pAme che. temAM paNa vaLI dharmapradhAna nATyavastumAM dAna, tapa, yajJa vagere rUpI kriyA | anuSThAna dvArA je yazaskara ane A janme ja je pratyakSaphaLa darzAvanAra che tenuM nirUpaNa abhipreta che. arthArAdhana rUpI vastuvALA nATakamAM rAjAonuM evuM carita nirUpAya che jemAM saMdhi, vigrahAdi SaDu guNo prayukta thAya che, tathA jemAM kapaTa, chetarapiMDI vagerenuM bAhulya hoya che. vaLI, ahIM zatruno cheda thayA pachI yazaHprApti thAya che, ane lAbha vagere rUpI phaLanI siddhi thAya che. "kAma"nA ArAdhanAvALA nATyavastumAM divyastrI, kumbhA strI vagere sAtheno saMbhoga tathA svAdhInapatikA vagere ATha avasthAovALI nAyikAno saMbhoga vagere nirUpAyA che. te divasa daramyAna 'parasparanA avalokana' vagere vyApArathI rajU thAya che. ane rAtrie Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 bhUmikA upacArayukta saMbhoga rANIvAsamAM kuzaLatAthI thAya che evuM rAjAone samajAvAya che. rAjA ane vividha nAyikAonI paraspara ruci paNa rajU thAya che. vividha nAyikAomAM mahAdevI, devI, svAminI, sthApitA, bhoginI, zilpakArikA (byuTIziyana), nATakIyA, nartakI, anucArikA, paricArikA, saMcArikA, preSaNakArikA, mahattarA, pratIhArI, kumArI, sthavirA, yuktikA vagereno samAveza abhipreta che. A badhAnI rAjA vize ruci ane rAjAnI A badhI strIo vizenI ruci rajU karAya che. vaLI sthApatya, kaMcukI, varSadhara, upasthAyika, nirmuDa vagereno aMtarbhavanakakSA(= aMtaHpura vagere bhAga)mAM saMcaraNa nirUpAya che. aMtaHpuranI bahAra saMcAra karanArAomAM yuvarAja, senApati, maMtrI, saciva, prAvivAka (= nyAyAdhIza, athavA nyAya bhavanano adhikArI) kumA2 vagereno samAveza thAya che. vaLI, vidUSaka, zakAra ane ceTa vagerenuM vRtta (= carita) paNa jANavA maLe che. rAjAnA pratipakSIonuM cirata, rAjAnA kahelA guNonA viparyayarUpa hovAthI, azubha janmAvanAra che tethI te 'tyAjya' rUpe nirUpAya che. A pachI (pR. 444, viveka, ejana) hemacandra je te rUpaka prakA2omAM paNa kevA prakAranA puruSArthanA prAdhAnyanA anusaMdhAnamAM zuM zuM abhipreta che te vigate nirUpe che. badhAM ja rUpakonI vyAkhyA pUrI karyA pachI hemacandre A saghaLI noMdha sArarUpe ApI che. jyAre nATyadarpaNamAM je te rUpakanA saMdarbhamAM je te noMdha apAI che je vyavasthA vadhAre susaMgata jaNAya che. A dvArA samagra rIte jotAM saMskRtanATaka vizALapAtrasRSTi ane vyApaka vastuviSaya sAthe jIvanane dareka bAjuthI AvarI le che te bhAgye ja kahevAnuM bAkI rahe che. geyarUpako sUtra 199(sUtra 84)mAM hemacandra geya rUpakono nirdeza kare che. AgaLanAM rUpako vAkyArthabhinaya svabhAvanAM hatAM jyAre A badhAM padArthAbhinayasvarUpanAM vicArAyAM che. tAtparya ema tAravI zakAya ke pUrvanirdiSTa rUpako abhinayapradhAna ane sAcA arthamAM rUpako che jemAM gIta nRtya vagere kaLAo gauNa rUpe joDAya che. jyAre geya rUpakomAM abhinayane mukAbale gIta, nRtya vagere kaLAnuM prAdhAnya vicArI zakAya. sUtra 8 3mAM pAThya rUpakabhedo nirUpAyA hatA. A mULa rUpaka prakAromAM hemacandra 'nATikA' ane 'saTTaka'no nirdeza Apyo che jemAMthI 'nATikA' bharatamAM vicArAI che paNa 'saTTaka'no tyAM nirdeza nathI jyAre kohala vageremAM 'saTTaka' uparAMta bIjA prakArono nirdeza prApta thAya che. kohalano mULagraMtha to ApaNe mATe hAla anupalabdha che paNa abhinavagupta tenA jANakAra hovA joIe kema ke, abhinavabhAratImAM ekAdhika sthaLe kohalanA matano havAlo teo Ape che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kAvyAnuzAsana hemacandra (sUtra 84mAM) geya prabheda nIce DombikA, bhANa, prasthAna, ziMgaka, bhANikA, preraNa, rAmAkrIDa, hallIsaka, rAsaka, goSThI, zrIgadita, tathA rAga-kAvya ema bAra prakArono ullekha kare che ane AcAryazrI vRttimAM noMdhe che ke, "padArthobhinayanA svabhAvavALAM "DombikA' vagere rUpako ciraMtanoe kahyAM che (pR. 445, tyAM ja). uparUpaka' evo zabdaprayoga AcAryazrI karatA nathI. ciraMtano' e koNa e paNa teo jaNAvatA nathI, paNa uparano abhinavabhAratIno saMdarbha dhyAnamAM rAkhIe to ahIM "kohala" ane tevA bIjA prAcIna nATyazAstrIo abhipreta hoI zake. ApaNe A geya rUpako - uparUpako - nA svabhAvano AcAryazrI pramANe paricaya keLavIe te pahelAM A nATyaprakAra aMgeno thoDo pUrva-itihAsa jANI laIzuM. DaoN. rAghavane potAnA graMtha zRMgAraprakAzamAM Bhoja and Nat yasastra" e prakaraNa(naM xx, pR 503, A. 63)mAM A muddAnI carcA karI che, paNa Azcarya e vAtanuM che ke, DaoN. rAghavane hemacandranA anugAmI rAmacandra / guNacandranA nATyadarpaNa'no vicAra karyo che, paNa kAvyAnuzAsana athavA AcArya hemacandrano ullekha Apyo nathI. DaoN. de tathA DaoN. kANenA pUrvagraho prasiddha che. kadAca emanAthI prabhAvita DaoN. rAghavane paNa hemacandra tarapha pUrvagrahagrasta mAnasa dharAvyuM hoya te zakya che. ApaNe pUrvagrahamAtrano anAdara karIe chIe. - DaoN. rAghavane jaNAvyuM che ke, uparUpakonA (pR. 545, ejana) sahu prathama sagaDa abhinavabhAratImAM prApta thAya che. paNa emaNe e nathI jaNAvyuM ke, abhinavagupta paNa uparUpakonI koI vigate mAMDIne svataMtra carcA karI nathI paNa kohalanA matanA nirdeza daramyAna ja A vAta karI che. AthI uparUpakono prakAra kohalAdimAM jaNAyo haze paNa abhinavagupta paNa tene bahu vajana ApatA nathI eTale rUpakanA - bhajavavAnI kaLA | abhinayakaLAnA - prakAra tarIke te baddhamUla thayAM jaNAtAM nathI. enuM spaSTa kAraNa to e hoI zake ke, AcArya hemacandra jaNAve che tema, - jo ke AcArye pote paNa nATikA ane saTTakane mULa rUpaka prakAromAM goThavI dIdhAM che - rUpakomAM 'vAkyarthAbhinaya" ane uparUpakomAM 'padArthabhinayanuM prAdhAnya lakSaNarUpe vyAvartaka che. upara ApaNe noMdha lIdhI hatI te pramANe vAkyartha | padArtha (abhinaya) dvArA ahIM (abhinayanA) prAdhAnyAprAdhAnya ja abhipreta che. A vigata hemacandra vivekamAM je carcA kare che temAMthI paNa phalita thAya che ane DaoN. rAghavane paNa je prAstAvika vAta potAnI sUjhathI karI che temAMthI paNa niSpanna thAya che. uparUpakomAM zaddha abhinayane mukAbale nRtya ane gIta-dance and music-nuM vizeSa prAdhAnya che jethI parizuddha caturvidha abhinayane ocho avakAza rahe che; jo ke te, AMzika rIte to cAlu ja rahe che, jethI temane mATe paNa 'rUpaka' saMjJA pravartita karAI che. sahu prathama A (upa) rUpakaprakArano nirdeza abhinavabhAratImAM (nATyazAstra vaoN. I, G.0.s. pR. 407, AvRtti,' 34) (Do. rAghavane madrAsa pADulipinA saMdarbha ApyA che je Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 bhUmikA nirupayogI che, vaLI temaNe ApeluM uddharaNa adhUruM che) - nIce pramANe kohalanA matano saMdarbha ApIne karAyo che - "3vakatavyAdhyAne tu voditsAvitnakSatatoTa - saTTA - rAsavilaM patna, nAdiyA daraVIvAviti' vaLI, abhinavagupta (DaoN. rAghavanuM pramANe nATyazAstra vaoN. 1, G.0.s. pR. 184/185) vAstavamAM A pahelI AvRtti che. bIjI AvRttimAM ('pa6) pR. 182, para A saMdarbha che)- kohalano (rAga) kAvya nAmanA uparUpaka prakAra mATeno zloka paNa TAMke che. vAstavamAM DaoN. rAghavane abhinavabhAratI jhINavaTathI joI jaNAtI nathI, kema ke, A je saMdarbha DaoN. rAghavana TAMke che temAM AcArya hemacandra jemano "ciraMtano' nAme ullekha kare che te AcAryono mata TAMkavAmAM Avyo che. abhinavabhAratIno e lagabhaga Akhoya phakaro AcArya hemacandra potAnI "viveka' TIkAmAM (pR. 445-448 ejana) vaNI le che jeno vistRta paricaya ApaNe AgaLa keLavIzuM. te vakhate abhinavabhAratImAMnI carcAno paNa vigate khyAla AvI jaze. hAla eTaluM noMdhavuM paryApta che ke, abhinavagupta cirantano pramANe (pR. 181, ejana) DombikA, bhANa, prasthAna, Sigaka, bhANikA, rAmAkrIDa, hallIsaka, ane rAsaka - ema ATha prakArono nirdeza ane taviSayaka carcA Ape che. nATyazAstra caturtha adhyAya - tADavavidhAna - uparanI abhinavabhAratImAM A vAMcavA maLe che. AnI carcA paNa ApaNe hemacandranA matanI carcA daramyAna vaNI laIzuM. bhAmaha (kAvyasaMkAra 1, 24) sAhitya prakAronI carcAmAM "dvipadI' "zamyA" "rAsaka', ane aMdhaka'no nirdeza kare che, jayAre daMDI (kAvyadarza 139) lAsya, chalita ane zamyAno nirdeza Ape che. vAsyAyana potAnA kAmasUtrAmAM hallIsaka, nATyazAsaka tathA prekSaNakano tathA taMtravArtikamAM kumArila dvipadI ane rAsakano nirdeza kare che. dazarUpaka-avaloka (1/8)mAM uddhata eka zlokamAM DombI, zrIgadita, bhANa, bhANI, prasthAna, rAsaka ane kAvya ema sAta "nRtya'nA prakAro kahyA che ane te badhAno rUpaka "bhANa'nI mAphaka eka ja kalAkAre padArtha =eka divasIya - prayoga karavAnuM sUcavAyuM che. bhoje uparUpakonA paNa bAra prakAro gaNAvyA che, jema ke, zrIgadita, durmallikA, prasthAna, kAvya (citrakAvya), bhANa (zuddha, citra, saMkIrNa ema trividha), bhANikA, goThI, hallIsaka, nartanaka, prekSaNaka, rAsaka ane nATyarAsaka. kohalathI bhoja sudhImAM A rIte uparUpakanA prakAronI jaDa naMkhAI gaI hatI ane mizra kalAprakAra tarIke - ane kadAca loka-kalAnA prakAra tarIke paNa - temano svIkAra thaI gayo hato. AthI ja AcArya hemacandra paNa kAvyAnuzAsanamAM prekSya kAvyanA "geya prakAravizeSa rUpe temanI carcA kare che. mULa kAvyAnuzAsana ane vRtti alaMkAracUDAmaNimAM to A prakAronA nAmanirdeza ane lakSaNo ja apAyAM che, paNa vivekamAM abhinavabhAratIne AdhAre vizeSa carcA vaNI levAI che, teno vistAra A pramANe jovA maLe che, jema ke (pR. 445 ejana) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 2 kAvyAnuzAsana padArtha - abhinayanA svabhAvavALAM DombikA vagere geya rUpako ciraMtanoe kahyAM che, te jema ke. -pracchanna anurAga jemAM che tevI uktio vaDe jyAM rAjAnuM mana Avarjita karAya te che, masRNA - 'DombikA'. je dvArA nartakI nRsiMha, sUkara, vagere(avatAro ?)nuM varNana pAThave te, uddhata aMga vaDe pradarzita 'bhANa' che; gaja vagerenI gati jevI nAyikAnI gatinuM jyAM varNana hoya, te alparUpe uddhata ane vizeSarUpe masRNa (komA) jaNAya te "prasthAna' kahevAya che. jyAM sakhInI pAse patinuM uddhata vartana kahevAmAM Ave, tathA masRNa (evuM) dhUrtacarita (paNa kahevAya) te 'zigaka" che. (mULa a.bhA.mAM 'Sigaka' zabda che.) 'jyAM sUkara (=varAha, bhUMDa) ane siMhanAM baccAMnI krIDA ke paraspara kustI dhavalAdi vaDe karAya (?= A aMza aspaSTa che, mULa a.bhA.mAM "dhvagAdrinA arthAta dhajA, vagere sAthe che athavA evI koI mudrA sAthe -' evo zabda prayoga che) te 'bhANikA' che. 'preraNa" te hAsyapradhAna che tathA prahelikA(= ukhANAM)thI yukta che, tathA 'rAmAkrIDa' te RtuvarNanathI yukta che. 'jyAM vartuLa banAvIne (strIo) nAce te "hallIsaka" che. jemAM jema goDastrIonA ekalA hari, tema eka ja netA hoya tathA aneka nartakIo vaDe yojAtuM citra, tAla ane layavALuM masRNa tathA uddhata (ema banne prakAranuM) 64 yugalovALuM, te rAsaka' che. (Ajano "rAsa" prakAra abhipreta hoI zake.) ATalAM uparUpako hemacandra, abhinavabhAratI(=a.bhA.)mAMthI TAMke che. a.bhA. AgaLa noMdhe che ke, A badhA prabaMdho nRttAtmaka' che, paNa nATyAtmaka nathI, jyAre rAghavavijaya ane mArIcavadha vagere racanAo nathI nRttAtmaka ke nathI nATyAtmaka. A pachI hemacandra goSThI' vize jaNAve che ke te "goSTha' (kahetAM "gamANamAM) vihAra karatA karatA zrIharinI ceSTA nirUpe che jemAM, asura vagereno dhvaMsa thAya che; tene "goSThI' kahe che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 113 jemAM kulastrI patinA guNa sakhI pAse gAya ane Thapako paNa uccAre te gItamAM (rajU thatuM'zrIgadita' che. jayAM bhinna bhinna layono prayoga thAya che tathA rAga ane rAgiNInI vivecanA (athavA vitritam = zobhA), tathA suMdaratAthI kathAno nirvAha thAya che te - aneka rasavALo (gIta) kAvya' (nAma uparUpakaprakAra) che. hemacandra A (gIta) kAvyanA prakAranI mAhitI abhinavabhAratImAM nirUpela kohalanA mata pramANe Ape che. "rAghavavijaya', ane "mArIcavadhIne A (gIta) kAvya prakAranA prabaMdho kahyA che. hemacandra noMdhe che ke, sUtramAM (kAvyAnuzAsana 8/4) "Adi, zabdanA grahaNathI "zampA', chalita', ane dvipadI' vagerenuM grahaNa abhipreta che. eno vistAra "brahma bharata", "kohala', vagere racita zAstromAMthI jANavo; A noMdha alaMkAracUDAmaNimAM vAMcavA maLe che. vivekamAM (pR. 445 6, 7 ejana) hemacandra vistRta noMdha Ape che. teo jaNAve che ke, geyakAvyano trividha prayoga hoya che jema ke, masUNa, uddhata ane mizra, (A saghaLI carcA a. bhA. pramANe ja che). jema ke, DombikAo, ke jemanI racanA pradhAnarUpe rAjAnI khuzAmatane AdhAre karavAmAM AvI che, temAM temanuM zuddha sukumAra rUpa ja che - (arthAta te "masUNa' prakAra thayo). bhANImAM nRsiMhAdi(narasiMha avatAra)nA caritanA varNanamAM uddhata rUpa che. kyAreka masUNamAM paNa uddhata praveze che te AcAryazrIne mate ucita ja che. temAM paNa (bannenA) vattA-ochA-paNAne kAraNe bheda prApta thAya che. (jema ke, masUNamAM uddhata ochuM hoya ane uddhatamAM masRNanI mAtrA ochI hoya). pahelo bheda te "prasthAna' ane bIjo te "Sigaka (hemacandra pramANe "ziDragaTaka" nAma che) paNa uddhatamAM masUranA pravezathI "bhANikA' prApta thAya che. e sivAyanA preraNa, rAmAkrIDa, rAsaka, hallIsaka vagerene paNa majhuNa ane uddhatanA alpatva/bahutvane kAraNe thatA vaicitrya(zobhA)nA saMdarbhamAM vibhinna rUpovALA, AmAM ja samAI jatA jANavA. hemacandra abhinavabhAratIne anusarIne carcA AgaLa calAve che. eka pUrvapakSa apAyo che te A rIte - (prazna) DombikA, ziMgaTaka vageremAM vAkyo ekabIjA vize anucita hoya che (=ekabIjA sAthe baMdhabesatA hotA nathI) to Avo ananvaya hoya tyAre raMjatA kevI rIte siddha thAya ? Ano javAba e che ke, evuM nathI. jema devatAnI stuti strI ke puruSa rUpe thAya ane Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kAvyAnuzAsana zRMgAranuM sarvatra anusaraNa thAya tema ahIM paNa samajavuM. jema ke, kahyuM che ke, vaivastutyAzraya taM vagera AthI 'cUDAmaNi' DombikAmAM pratijJAvacana jovA maLe che ke, 'he Dombi ! tuM jaNAya che..' vagere 'rAdhavijaya' vagere rAgakAvyomAM caturvargano upadeza jaNAya che. DombikAmAM kAmapuruSArthanA chUpA anurAgarUpI parama rahasyano upadeza jaNAya che,jema ke, 'yAminivezitvam' (vagere dvArA manmatha ja sArarUpa hovAnuM kahevAya che.) (nara) siMha, sUkara, vagerenA varNana dvArA paNa bhANaka, preraNa, bhANikA, vageremAM aprastutaprazaMsA, nidarzanA vagere dvArA puruSArthonA upadeza ja karAya che. abhinavabhAratImAM noMdha che ke, utsava jema ke vivAha vagere - prasaMge nAcavuM, gAvuM te svAbhAvika vRtti che. abhinaya sivAya kevaLa nRtya, gItano AvirbhAva e ja A uparUpakonuM mULa che. hemacandra paNa e ja jaNAve che ke, A vividha uparUpako dvArA puruSArthono upadeza ja ADakatarI rIte siddha thAya che. hemacandra carcA AgaLa calAve che (prazna) pAThya(rUpaka) ane geya(uparUpako) vacce zo taphAvata che ? to kahe che, pAThyamAM aMga ane gIta banne nizcita hotAM nathI. aMgo halAvIne nAcavuM ane gAvuM anivArya nathI. qara-karaNa, cArI, maMDala vageremAM aMgonuM halanacalana upayogI hoya che. paNa te potAnA svarUpathI ane laya vagerenI vyavasthAnA saMdarbhamAM aniyata rUpanuM che. je te rasanA saMdarbhamAM prayojAvAthI teno viparyAsa jovA maLe che. jyAre geya (uparUpaka prakA2)mAM aMga (vikSepa) ane gIta banne svapratiSThita che. jema ke, jenuM jevuM laya, ti vagerenuM rUpa hoya te, jema maMtranA akSaromAM phera na paDe tema badalAtuM nathI. kyAreka, jema ke, 'prasthAna' vagere prakAramAM aMganuM prAdhAnya hoya, to kayAreka 'bhANaka' vageremAM vAdanuM prAdhAnya hoya evuM banI zake. 'ziMgaTaka' vageremAM gavAtA rUpakanA kathananuM prAdhAnya hoya che. AthI lokabhASAmAM tene 'vallimArga' kahe che. rAgakAvyomAM to gItathI ja nirvAha thAya che. jema ke, 'rAghavavijaya'mAM suMdara varNanIya vigata sAthe paNa DhakkArAgathI nirvAha abhipreta che ane 'mArIcavadha'mAM kakubha-grAma rAga abhipreta che. pAThyamAM to sAkSAtkAra jevo anubhava karAvavA mATe upayogI evA pAtrane vize bhASA vagereno niyama ane chaMda, alaMkAra vagerenuM kathana paNa thAya che. je gavAya che temAM abhinaya to hoto nathI kema ke, to asaMgati AvI paDe, paNa je je laya, tAla vagerethI je je artha sUcavavAno hoya, tene yogya abhinaya sAttvika vagere prakArano pradhAna rasane anurUpa jaNAya te thoDo bhego bhaLI paNa jAya che ane ucita arthanI pUrti dhruvAgItathI karAya che. jema rasoiyAo vAnagImAM ucita sAmagrI umere che tema geyamAM AvI thoDI sAmagrI bheLavAya che. naTa jema alaukika (samAdhi) rUpano prAdurbhAva kare che, tevuM DombikA vagere(uparUpaka)mAM abhipreta nathI. jema ke, 1 - - Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 bhUmikA DombikAmAM varSonI chaTA, varSonA prayogamAM abhinayano aMza paNa nathI hoto. kema ke, te kevaLa nRtta-svabhAvanuM che. have nAcavA AvelI nartakI DombikAmAM A ke te vastuvALuM laukika vacana bole che. A potAnuM vAkya gAyana vagere rUpe saMkramita thAya temAM sAkSAtkAra jevo artha kayAMthI sare ? jayAre pAThya (rUpaka prakAro) mATe to sAkSAtkArarUpa anubhava thAya che te mukhya vAta che. to jema lokamAM koI vyakti koI bIjAne anyApadeza dvArA vastunuM uddhodhana karAvavA dvArA athavA chaMdanA anupravezathI bIjAnA manane AvarI le, kyAreka joDe nAcatAM, ke gAtAM; te rIte ja DombikA vagere kAvyaprakAromAM jANavuM. vi hovI. vagere uparikathita udAharaNamAM paNa vacano dvArA e Dombika prayogamAM rAjAnA paritoSa mATenA arthanuM kathana thAya tevA vacanamAM rahelA gIta vaDe ke vAdya ke nRtya vaDe rAjAne khuza karavA prayatna hoya che. temAM vacce cauryakAmukanI krIDA vagere goThavIne rAjaputra vagerenA hRdayamAM praveze tevuM rajU kare che. tevI DombikAmAM nartakI dhanaprAptino upAya banatI, te ja rAjaputrane pArako hoya tema saMbodhIne, bIjI ceSTA sUcavIne DombikAnA prayogano upasaMhAra kare che, jema ke, "guNamAlAmAM' '(kAmi tArI 4. Ifma tavat ranan prasane anujJAti )mAM nartana karatI DombikA (nI nartakI) aneka rIte uparaMjaka gIto vagerethI vIMTaLAIne - "tArA tarapha huM Ama kahuM chuM." - ema temAM rahelA gIta dvArA potAnI vAta saMkramita karIne laukika rUpathI te gavAtA rUpakamAM laya ane tAlanA sAmya sAthe nRtya kare che. temAM gavAtAM padonA artha, rAjAnA hRdayamAM praveze che te darzAvavA laukika vyavahAramAM jovA maLe che tema bhammara uchALavI, romAMca, AMkhano vikAra, (= AMkha mAravI) vagere aMgavikAro paNa nartakI kare che. Ama, gIta vaDe mukhyatve anuraMjana karIne ane tene upayogI aMgano vikAra darzAvIne, nRtta vaDe cittagrahaNa karatI, pradhAnabhAvavALA gItane gauNa banAvatI, je te bhAvane ucita aMgavikSepa kare che. A pachI je rIte, te gIta, nRtta vagere rajU kare tema nartakI prayoga kare che. DombikA prakArane sAkSAtkAranI kakSAno hoya tema te darzAvatI nathI kema ke, temAM sAkSAtkAra mATenA AhArya abhinaya vagere vaDe potAnA (kalAkAra vyaktinA potAnA) rUpa vagerenuM pracchAdana thatuM nathI. Ama DombikAne nartakI kalAkAra sAkSAtkArarUpe darzAvatI nathI paNa tevuM ja sAbhinaya nRtta rajU kare che, jenAthI koI alaukika rUpAMtarano prAdurbhAva thato nathI. vaLI, geyamAM vyutpattinuM anusaMdhAna hotuM paNa nathI, jyAre pAkyamAM te paNa pradhAna hoya che, AvuM bharatamuni vagerenuM pAkya vize mUlathI abhipreta che. hemacandra ahIM carcA pUrI kare che. hemacandra pAkya rUpako ane geya uparUpakomAM kalAnI dRSTie je pRthaka asara che tenuM ahIM vivaraNa kare che. nATaka vagere sAkSAtkAra rUpa che, jyAre DombikA vageremAM te kSamatA nathI paNa Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kAvyAnuzAsana nAca, tathA gAnanAM tattvothI manoraMjana, Atmanivedana AMzika bhAva-bhaMjanA vagere siddha thAya che tevuM AcAryazrI sUcave che. ATalI zAstrIya carcA abhinavaguptamAMthI preraNA laIne vadhAre spaSTa rIte AcAryazrI kare che, je. bhoja vageremAM upalabdha nathI jo ke, dazarUpaka | avalokamAM nRtta, nRtya ane nATya bhinna kalAsvarUpo che tenuM sUcana maLe ja che. nRtta e kevaLa tAla ane laya para AdhArita kalA che, je Adhunika "breka', ke 'TivaTa' prakAranA DAnsa joDe mUkI zakAya. "nRtya' e bharatanATyam vagere prakAranA zAstrIya kalAprayogo che jemAM "bhAva"nuM prAdhAnya che, jayAre nATya te abhinayAtmaka "rasa' pradhAna kalAprakAra che. hemacandra "saTTakAdine rUpakomAM gaNAve che te batAve che ke, kohalI vageree jene uparUpako tarIke vicAryA hatAM temAMnA keTalAka prayogomAM nATyakSamatA paNa haze ja. Ama, rUpaka / uparUpakanA sImADAnI bheLaseLa pahelethI ja jovA maLe che jo ke, bannenA svabhAvagata bhedane hemacandra vadhAre cokasAIthI mUkI Ape che. temanA pachI rAmacandra -guNacandra paNa uparUpaka-vicAra karyo che. uparUpaka prakAro kadAca lokakalAnAM svarUpo rUpe paNa pracalita thayAM hoya ane temanA prakArabheda ane saMkhyAbedano kramazaH vikAsa thato rahyo hoya evuM anumAna to jarUra tAravI zakAya. bhoje paNa kohalAdimAMthI preraNA meLavI haze. temane mate uparUpako 12 che jema ke, zrIgadita, durmilikA(tA), prasthAna, kAvya (citrakAvya), bhANa, (zuddha, citra ane saMkIrNa, ema trividha), bhANikA, goThI, hallIsaka, nartanaka, prekSaNaka, rAsaka ane nATyazAsaka (jene "carcarI' paNa kahe che). nAmabhede pRtha> bheda gaNIe - jo ke eka nAmamAM paNa lakSaNabheda nakArI zakAya tema nathI - to hemacandramAM DombikA, zigaka, preraNa, rAmAkrIDa (rAga) kAvya - ATalAM vadhArAnAM nAmo che. jayAre bhojanAM durmalikA(tA) (citra), kAvya, nartanaka prekSaNaka, nATyazAsaka (carcarI) AcAryazrImAM jaNAtAM nathI. durmilikA(tA) e azlIla prayoga jaNAya che. Ano abhinavaguptamAM nirdeza nathI. rAmacandra / guNacandra Ane "dumilitA' kahe che. zAradAtanaya 'durmallikA' nAma vAMce che. 'prasthAna abhinavaguptamAM jaNAya che ane tethI hemacandramAM paNa che. "prasthAna'nuM nAma sArthaka eTalA mATe che kema ke, temAM premI pravAsa mATe prasthAna kare che. rAmacandra zRMgAraprakAzamAMthI lakSaNa le che. zAradAtanaya pramANe "prasthAna'nI vibhAvanA abhinavagupta athavA bhojathI bhinna che. temanI AdhArasAmagrIno khyAla Avato nathI. bhojanuM citra-kAvyanuM lakSaNa aspaSTa saMgItaviSayaka saMdarbhovALuM che. temAM rAga, saMgIta Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 bhUmikA racanA ane tAla aMge sUcano che je aspaSTa arthavALAM che. "kAvyanA rUpaka prakAramAM eka ja rAgano prayoga che, jayAre citra-kAvyamAM aneka - 'vividha rAgam" - rAgo prayojAya che. bhANanuM bhojanuM nirUpaNa khUba vistRta che. zAradAtanaya te uddhata kare che ane pharI anujjubha zlokomAM nirUpe che. zAradAtanaya pramANe bhANanI mAphaka bhANikAmAM lAsyAMgo prayojAya che. abhinavabhAratImAM jaNAtuM nartanaka' nATyadarpaNamAM paNa vaMcAya che. bhoja jaNAve che zamyA, lAya, chalika, ane dvipadI - evA cAra prakAro, nartanakanA prApta thAya che. bhoja zabdAlaMkAronA vargamAM tAMDava, lAsya, chalika, sampA (zamyA) hallIsaka ane rAsane cha prakAranA "prekSya' tarIke ullekhe che. 'prekSaNaka' paNa abhinavabhAratI tathA hemacandramAM nathI paNa bhojamAM che. "kAmadahana' Adi kathAo vagerenI AmAM zerIo ke maMdiromAM rajUAta thAya che. zAradAtanayamAM thoDo goTALo che. teo bhojanA "nartanaka' ne 'prekSaNaka" tarIke Ape che ane banne vizenA zloko eka - 'prekSaNaka'nA zIrSaka nIce goThavI de che. nATya-rAsaka bhoja, zAradAtanaya ane rAmacandra / guNacandra carce che. bhojamAM lAMbuM bAra zlokomAM nATya-rAsakanuM nirUpaNa che. te nartakIo vaDe rajU thato nRtya-prayoga che. je vasanta RtumAM prayojAya che. tene "carcarI' paNa kahe che. DaoN. rAghavane A badhAM ja uparUpaka prakAronuM khUba vistArathI, tulanAtmaka adhyayana karyuM che, je temanA "zRMgAraprakAza'nAme graMthamAM vAMcavA maLe che. temaNe AcAryazrIno ullekha kema nathI karyo te samajAtuM nathI. ApaNe AcAryazrI | ane abhinavaguptane kendramAM rAkhI carcA karI che, phakta bhoja vageremAM prApta thatA bhinna rUpaka prakArono nirdeza ahIM paryApta che. zravyakAvya : sUtra 200(-sUtra 8/5)mAM "zravyakAvyanuM hemacandra nirUpaNa kare che jemAM mahAkAvya, AkhyAyikA, kathA, campa ane anibaddha (=zloka) racanAno ullekha che. sUtra 201(sUtra 86)mAM mahAkAvyanuM lakSaNa apAyuM che. mahAkAvya mukhyatve saMskRta, prAkRta, apabhraMza, tathA grAmya bhASAmAM racAya che. temAM saMskRtamAM sarcabaddha racanA che. sarganA aMte bhinna vRttano prayoga thAya che. te sivAyanI bhASAomAM anukrame (sargane sthAne) AzvAsa, saMdhi, avaskandha, kabaMdha vagere jovA maLe che. A kAvyaprakAra saMdhiothI yukta che. hemacandra rUpako-nATaka vagerenA saMdarbhamAM vicArAyela Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : kAvyAnuzAsana mukhAdi saMdhione mahAkAvyAdinA saMdarbhamAM ja vicAre che. nATyazAstrIya carcAmAM saMdhivicAranuM svAbhAvika sthAna bhAratamAM jovA maLe che, je dhanaMjya, vizvanAtha vagere sahue svIkAryuM che. vaLI, hemacandra ema paNa jaNAve che ke mahAkAvya zabdArtha vaicitrya yukta hoya che. mukha vagere bharatokata saMdhionAM lakSaNa teo nATyazAstramAMthI uddhata kare che. "viveka'mAM thoDI vistArathI AnI carcA teo Ape che. jo ke saghaLAM saMdhyadgono vimarza temaNe TALyo che. e vAta nakkI ke hemacandra saMdhivicAra jo nATakAdinA saMdarbhamAM ja karI nAkhyo hota to te vadhu yuktiyukta jaNAta. zabdavaicitrya nIce hemacandra nIcenI vigato darzAve che, jema ke asaMkSiptagraMthatva, aviSamabaMdhatva, anativistIrNa- paraspara saMbaddhasadgadivALA hovuM, AzIrnamakriyA-vastunirdeza vagerethI AraMbha karavo, vaktavyArthapratijJAna, prayojana vagereno upanyAsa, kaviprazaMsA, durjanasujana-svarUpa nirUpaNa, duSkara evA citra(vagere alaMkAro)nI racanA, potAno abhiprAya (jema ke, mAyurAjanuM dherya, sarvasenano utsAha, pravarasenano anurAga vagere) sva-nAmano nirdeza (jema ke haravilAsa'mAM rAjazekharano ullekha), ISTanA nAmano nirdeza (jema ke kirAtamAM "lakSmI' pada, zizupAlamAM "zrI" pada, vagere) maMgalADakatA (jema ke, kRSNacaritamAM abhyadaya, uSAharaNamAM jaya, paMcazikha, zUdrakakathAmAM AnaMda vagere). - A vistRta noMdha "viveka'mAM prApta thAya che. arthavaicitrya" jema ke mahAkAvyanuM caturvarganA upAyarUpa hovuM, caturAdAtta nAyakavALuM hovuM, te rasa-bhAvathI (niraMtara =) bhareluM hoya, vidhi-niSedhanuM vyutpAdaka (= khyAla ApanAra) hoya, tenA saMvidhAnamAM ekasUtratA hovI, nagara, Azrama, zela, sainya, sainyAvAsa, arNava vagerenAM varNanovALuM hoya, Rtu, rAtri, divasa, sUryAsta, caMdrodaya vagerenAM varNanovALuM hoya te jarUrI che. - A saghaLI vigato hemacandra "arthavaicitrya'mAM samAve che. vaLI mahAkAvyamAM nAyaka, nAyikA, kumAra, vAhana vagerenAM varNano paNa Ave che. maMtra (pAMca aMgavALo), dUta (Rtrividha), zAsanahara (= AjJApatra laI janAro), tridhA prayANa, tridhA saMgrAma (ja sama ane viSama ema pharI dvidhA che) tridhA abhyadaya vagerenAM varNana paNa mahAkAvyano viSaya bane che. AcAryazrI A badhA muddAo je te mahAkAvyamAM jovA maLe che te vigata "vivekamAM vistArathI carce che. A uparAMta mahAkAvyamAM (ddhividha) hemacandra pramANe, vanavihAra, (dviprakAranI) jalakrIDA, madhupAna, mAnApagama je prAyanika athavA naimittika che, ratotsava, vagera paNa nirUpavAnAM che. ubhayavaicitrya' paNa mahAkAvyamAM jarUrI che. temAM rasAnurUpasaMdarbha hovo (jema ke ratiprakarSamAM komalaracanA, utsAhamAM prauDha, krodhamAM kaThora, zokamAM mUdu, vismayamAM skuTa, zabdasaMdarbha yojavo te arthane anukULa chaMdoracanA, sArA alaMkAravALAM vAkyono prayoga, samastalokaraMjakatva, bIjA deza, kALa, pAtra, ceSTA, kathA vagerenuM yogya nirUpaNa ane mArgadvaya ( pahelAM nAyakanA guNo Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nirUpI teno zatruvijaya nirUpavo, athavA zatrunA parAkrama vagere nirUpI evA zatru para nAyakano vijaya batAvavo - A be mArga)nuM anusaraNa, ATalI vigato ubhayavaicitryamAM samAveza pAme che. A pachI AcArya judI judI bhASAmAM racAyelAM mahAkAvyone nAmathI ullekhe che. -- sUtra 202(sUtra 8/7)mAM AkhyAyikA aMge hemacandra jaNAve che ke, AkhyAyikAmAM dhIroddhatAdi nAyaka potAnuM parAkrama pote varNave che. bhAvi vigatane sUcavatA vakta ane aparavakta chaMdanI AryAo temAM jaNAya che. vaLI prakaraNa samAptine 'ucchvAsa' kahevAya che. te saMskRtamAM racAya tathA gadyamAM lakhAya che. (sUtra 203) dhIra zAMtanAyakavALI gadya ke padyamAM badhI bhASAmAM racAtI te kathA che (sUtra 8/8) hemacandra jaNAve che ke, ahIM AkhyAyikAnI mAphaka svacaritranuM nAyaka varNana karato nathI paNa dhIrazAMta prakAranA tenuM carita kavi nirUpe che. gadyasvarUpamAM te lakhAya che jema ke, kAdaMbarI ane padyamayI kathA, jema ke 'lIlAvatI' che. te sarvabhASAmAM racAya che jema ke kyAreka saMskRta ke prAkRta ke mAgadhI, zUrasenI, pizAcI, ke kyAreka apabhraMzamAM paNa nirUpAya che. 119 prabaMdhanI vacce pArakAne bodha ApavA, naLa vagerenAM upAkhyAnanI mAphaka koI upAkhyAnano abhinaya karato ke pATha karato koI graMthika jenuM kathana kare te thayuM 'govinda' vagere jevuM 'AkhyAna'. prANIo ke pazuonI ceSTAonA nirUpaNathI kAryAkAryano nizcaya jemAM thAya te paMcataMtra vagere jevuM tathA dhUrta, viTa, kuTTanImata, mayUra mArikAdi jevuM nirUpaNa te 'nidarzana' thayuM. mukhyapAtrane anulakSIne be jaNano vivAda je ardho prAkRtamAM nirUpAya te 'ceTaka', vagere jevo sAhityaprakAra 'pravatikA' kahevAya che. pretabhASA ke mahArASTrabhASAnI racanA te kSudrakathA manthallI - manthallikA - kahevAya che. jema ke, gorocanA vagere AmAM purohita, amAtya, tApasa vagerenI AraMbhelI vAtano pUro nirvAha na thatAM temano upahAsa (=mazkarI) karAya che. - jemAM vastu pahelAM jaNAtI nathI paNa pAchaLathI jaNAya che te 'matsahasitA' vagere nAmanI racanA 'maNikulyA' che. dharma vagere (kevaLa) eka puruSArthane uddezIne nirUpaNa prakAranA vaicitrya(= zobhA)thI anantavRttAntanA varNananA prAdhAnyavALI parikathA, te 'zUdraka' vage2e nAmanI. graMthAntaramAM prasiddha itivRtta je madhyamAM ke aMtamAM Ave te aMzane khaMDakathA kahe che. jema ke 'indumatI' vagere. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 20 kAvyAnuzAsana samastaphaLane aMte itivRttanuM varNana jema ke "samarAditya vagere te sakalakathA kahevAya. atiprasiddha kathAttarane AdhAre je suMdara caritanuM nirmANa kavi kare te 'citralekhA', vagere upakathA thaI. "laMbha' vagere dvArA aMkita, abhuta arthavALI "naravAhanadattacarita' vagere bRhatkathA thaI. A badhA "kathA'nA ja prabhedo che. tethI judA tAravyA nathI evuM AcAryazrI nodhe che. sUtra 204(sUtra 89)mAM saMskRta bhASAmAM gadya ane padya bannemAM racAyelI kRti te "caMpU' che. jemAM aMko (kavinuM potAnuM nAma, ke pArakAnuM nAma aMkita thAya te) jaNAya che. tenuM ucchavAsomAM vibhAjana thAya che. "vAsavadattA", "damayantI' vagere AnAM udAharaNo che. sUtra 205(sUtra 8/10)mAM anibaddha eTale muktaka (=chUTA zloka) evuM AcAryazrI jaNAve che. temAM muktaka, saMdAnitaka, vizeSaka, kalApaka , kulaka, paryA, koza, vagereno samAveza jANavo. sUtra 206 (8/11) eka, be, traNa, cAra chaMdothI anukrame muktaka, aMdAnitaka, vizeSaka, kalApakanI racanA thAya che. muktakano eka praghaTTaka dvArA ( eka sAthe guccha) nibaMdha te paryA che. avAntara (vaccenAM) vAkyo pUrAM thayelAM hoya, paNa vasaMta vagere eka ja varNanIyanA udezathI muktakonI racanA te "paryA che. te aneka koza(=saMgraho)mAM khUba pramANamAM jovA maLe che. sUtra 207 (=sUtra 8/12) pAMcathI dasa okonI racanA te "kulaka' che. potAno ke pArakAnI saduktino samuccaya te "koza' che. eka kavino eka viSayano saMgraha "saMghAta', vividha viSayonuM ekatra saMdhAna, te "saMhitA', vagere Ama zloka racanAnA aneka prakAra che. "Adi dvArA e(sUtra 8/10)mAM sUcavAyuM che. mahAkAvyanI mAphaka saMdhio, zabdArthavaicitryayoga vagere AkhyAyikA ane kathA tathA caMpUmAM paNa jANavA tevuM AcArya noMdhe che. A sAthe samagra kAvyanuzAsananA viSayavastuno paricaya pUro thAya che. ApaNe noMdhyuM ke, alaMkAracUDAmaNimAM 740 zloko apAyA che. vaLI 67 AdhAranirdeza mATenA che. Ama kula 807 zloko che, vaLI vivekamAM 624 udAharaNorUpe, tathA 201 AdhAra sAmagrI rUpe maLIne 825 zloko che; Ama kula uddharaNo 1632 che. mULa ane vivekamAM maLIne hemacandra 50 graMthakAro tathA 81 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 1 2 1 graMthono nirdeza Ape che. DaoN. kulakarNI tathA pro. parIkhe A uparAnta je te udAharaNa | uddharaNanA mULa graMthano nirdeza ApavA prayAsa karyo che ane ApaNI carcAmAM ApaNe thoDA vadhu anullikhita AdhAragraMtho nirdezyA che. A dvArA hemacandrAcAryanI vidvattA ane zraddhayatA sUcavAya che. amArI AlocanA pramANe adhyAya 5 ane 6 A graMthanI kadAca nabaLI kaDIo che, jyAre adhyAya 7 tathA 8nA nirUpaNamAM keTalAka muddAo - jema ke nAyakAdi vicAra rasavicAramAM vibhAvacarcAmAM tathA adhyAya 8no saMdhi vicAra nATakAdinA saMdarbhamAM vadhu sArI rIte goThavAta, je AcArya mahAkAvyAdinA saMdarbhamAM lIdho che - AcAryazrI vadhAre yogya sthaLe vicArIne potAnI graMtha-vyavasthA vadhAre asarakAraka karI zakata. alaMkAra-nirUpaNamAM temaNe je saMkoca sAdhyo che temAM koI kalAdraSTi - sauMdaryamImAMsA - pragaTatI nathI. appayya dIkSita ke jagannAthanI tulanAmAM A prayatna vAmaNo che. chatAM prathama adhyAyamAM ja kavizikSAnA muddA vaNI levAmAM temaNe ghero viveka pragaTa karyo che. rasavicAraNA, (khAsa karIne abhinavabhAratInI samagra carcAno temaNe vivekamAM sAdhelo vyApa), guNa nirUpaNa tathA khAsa to doSacarcA temanI vizeSa siddhi rUpa che. bharata, AnaMdavardhana, abhinavagupta, kuntaka, khAsa to mahimabhaTTa, e pahelAM bhAmahAdi pUrvAcAryo, tathA vAgevatAvatAra mammaTa tathA temanA purogAmI dhanaMjaya | dhanika, bhoja vagere mAlava paraMparAnA graMthakArono khUba ja UMDANathI marmagrAhI paricaya AcAryazrInA kAvyAnuzAsanamAM svayaMskurita thAya che. A saghaLuM gaMbhIra vivecana AnaMdavardhana ane Adi zaMkarAcArya jevI prasanna lakhANa zailImAM nirUpita karavuM, tathA taulanika, samIkSita abhiprAyo koIpaNa pUrvagraha vagara sacoTa rIte ApavA te AcAryazrInI apUrva siddhio che. sAhityazAstramAM kAzmIrI paraMparAnuM temaNe pravartana karyuM ane kadAca temanA prayatnathI e paraMparA dakSiNa bhArata tarapha vizeSa vegathI pravAhita thaI. kAvyAnuzAsanamAM abhinavabhAratI, tathA mahimabhaTTanA vyaktivivekanA aMzo evA sAMgopAMga sacavAyA che ke, mULa graMthanA zraddheya pAThanI tAravaNI saraLa banI jAya che. A dizAmAM DaoN. kulakarNIno prayAsa - jemAM aprApya evI abhivanabhAratIno, bharatanA nATyazAstranA sAtamA bhAvAdhyAya uparano aMza re-construct punaH sAkAra karI ApavA aMgeno stutya prayatna AvI jAya che. vaLI, te khAsa sabahumAna ullekha pAtra che. A bhUmikA lakhanAre e ja rIte AcAryazrInA AdhAre kAlidAsAdinI racanAonA mULa pATha nirdhArita karavA, athavA A ke te pAThane mULa pATha tarIke AdhAra ApavA, keTalAka saMzodhana lekho lakhyA che. A rIte sahAyaka sAmagrI -khAsa karIne pAThasamIkSA aMgenA saMzodhanamAM - tarIke kAvyAnuzAsananuM ghaNuM UMcuM mUlya che, jeno lAbha hajI pUrepUro uThAvAyo nathI. DaoN. revAprasAda jevA vidvAno mahimAnA vyaktivivekanI samIkSita AvRttimAM kAvyAnuzAsanano zraddheya AdhArasAmagrI tarIke bhaviSyamAM upayoga karI zake. A ja rIte Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kAvyAnuzAsana kAlidAsanI nATya-kAvya-racanAo, bhAravi, mAgha vagerenI racanAo, veNIsaMhAra vagere kRtio - evI aneka kRtio vize pAThasamIkSA - pAThanirdhAraNa - aMge kAvyAnuzAsanano viniyoga vidvAno karI zake. A sAthe kalikAlasarvajJane sASTAMga daMDavat praNAma pAThavI A alpajJa virame che. tA. 297 '99 (ci. pArthanI janmatArIkha) amadAvAda, iti zivam / tapasvI nAjI. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrIhemacandraviracitaM kAvyAnuzAsanam | Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrIhemacandraviracitaM // kAvyAnuzAsanam // // prthmo'dhyaayH|| praNamya paramAtmAnaM nijaM kAvyAnuzAsanam / AcAryahemacandreNa vidvatprItyai pratanyate // granthArambhe ziSTasamayaparipAlanAya zAstrakAraH samuciteSTadevatAM praNidhatte akRtrimasvAdupadAM prmaarthaabhidhaayiniim| sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe // 1 // rAgAdijetAro jinAsteSAmiyaM jainI jinopajJA / anena kAraNazuddhyopAdeyatAmAha / ucyata iti vAk varNapadavAkyAdibhAvena bhASAdravyapariNatiH / tAmupAsmahe / upAsanaM yogapraNidhAnam / akRtrimasvAdUnyanAhArya-mAdhuryANi padAni nAmikAdIni yasyAM sA / tathA svacchasvAdumRduprabhRtayo hi guNamAtravacanA api dRzyante / athavA akRtrimANyasaMskRtAnyata eva svAdUni mandadhiyAmapi pezalAni 10 padAni yasyAmiti vigrahaH / uktaM hi (1) bAlastrImUDhamUrkhANAM nRNAM cAritrakAGkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH / / tadetadgItAdisAdhAraNamiti vizinaSTi / paramArtho niHzreyasaM, tadabhidhAnazIlA paramArthAbhidhAyinI 15 dravyAdyanuyogAnAmapi pAramparyeNa niHzreyasaprayojanatvAt / tathA sarveSAM suranaratirazcAM vicitrAsu bhASAsu pariNatAM tanmayatAM gatAM sarvabhASApariNatAm / ekarUpApi hi bhagavato'rdhamAgadhIbhASA vAridavimuktavArivadAzrayAnurUpatayA pariNamati / yadAha (2) devA daivIM narA nArI zabarAzcApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi tairazcI menire bhagavadgiram / / 20 na hyevaMvidhaM bhuvanAdbhutamatizayamantareNa yugapadanekasattvopakAraH zakyaH kartum / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI hemacandraviracita || wvyAnuzAsana || I adhyAya - 1 I. paramAtmAne praNAma karIne, vidvAnonI prIti mATe, AcArya hemacandra vaDe potAnuM "kAvyAnuzAsana' pravartita karAya che. graMthanA AraMbhamAM ziNonI rUDhi pALavAne mATe zAstrakAra ucita ane iSTa devatAnuM dhyAna kare che : sahaja rIte madhura padavALI, parama-zreSTha artha kahenArI, ane badhI ja bhASAomAM pariNamatI jenI vANInI ame upAsanA karIe chIe. (1) rAga vagerene jItanArA te (thayA) "jina". temanI A (vANI) te jenI (vANI); arthAt jina vaDe prayojAyelI. A dvArA tenI kAraNazuddhine lIdhe tenI grAhyatA kahe che. je bolAya che te thaI vANI; je varNa, pada, (tathA) vAkya vagere rUpe bhASAmAM pariName che. tenI ame upAsanA karIe chIe. 'upAsana' eTale yogamAM kahela dhyAna. akRtrima svAdu eTale svAbhAvika mAdhuryavALAM, nAma vagere artha darzAvanArAM pado jemAM che tevI (vANI). svaccha, svAdu, mRdu vagere kyAreka kevaLa guNavAcaka paNa jaNAya che. athavA, 'kRtrima na hovAne kAraNe ane pariSkRta na hovAne kAraNe ja mIThAM, tathA maMdabuddhivALAne (mATe) paNa komaLa (=saraLa) jaNAtAM pado jemAM che' - tevo (samAsana.) vigraha thaI zake. kahyuM che ke, (1) "bALaka, strI, ajJAnI, mUrkha ane cAritryanI AkAMkSAvALA mANaso upara anugraha (= kRpA) karavA mATe tattvajJoe prAkRta (bhASA)mAM siddhAMta pravartAvyo che." [ te A gIta vagerene samAna che tema samajAve che. paramArtha eTale AtyaMtika kalyANa - mokSa. te kahevAnA svabhAvavALI (hoI) parama arthane kahenArI, dravya vagereno anuyoga paNa paraMparAthI mokSanA prayojanarUpa hovAthI, (paramArthanuM kyana karanAra manAya che). vaLI, badhA deva, manuSya (tathA) pakSIonI suMdara bhASAomAM pariNamatI, eTale ke, tanmayatAne prApta karatI (hovAthI) sarva bhASAomAM pariNata thayelI (ema kahyuM che). ekarUpa hovA chatAM bhagavAnanI ardhamAgadhI bhASA vAdaLAMe choDela jaLanI jema Azrayane anurUpa banI pariName che. kahyuM che ke, (2) "devo, manuSyo, zabaro ane tiryaMca yonivALAo bhagavAnanI vANIne (anukrame) devI, mAnuSI, zAbarI ane teraMcI mAne che." A prakAranA, jagatane mATe vismayarUpa atizaya (eTale ke, zreSThatva vinA, ekasAthe aneka prANIo para upakAra karavo zakya banato nathI. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam atha prekSAvatpravRttyaGgaM prayojanaM vaktuM tatprastAvanAmAha zabdAnuzAsane'smAbhiH sAdhvyo vAco vivecitaaH| tAsAmidAnIM kAvyatvaM yathAvadanuziSyate // 2 // zabdAnuzAsane siddhahemacandrAbhidhAne vivecitAH -asAdhvIbhyo vAgbhyaH pRthakkRtAH / idAnIM zabdAnuzAsanAnantaraM tAsAM vAcAM kAvyatvaM kAvyIbhAvo yathAvattAtvikena rUpeNAnuziSyate / vAcAM hi sAdhutve nizcite sukaraH kAvyopadezaH / anena zabdAnuzAsanakAvyAnuzAsanayorekakartRkatvaM cAha / ata eva hi prAyogikamanyairiva nArapsyate, zabdAnuzAsanenaiva caritArthatvAt / zAstraprayojanamuktvA abhidheyaprayojanamAha kAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya ca // 3 // lokottaraM kavikarma kAvyam / yadAha (3) prajJA navanavollekhazAlinI pratibhA mtaa| tadanuprANanAjIvapUrNanAnipuNaH kaviH / / tasya karma smRtaM kAvyam // [kAvyakautuke] sadyorasAsvAdajanmA nirastavedyAntarA brahmAsvAdasadRzI prItirAnandaH / idaM sarvaprayojanopaniSadbhUtaM 15 kavisahRdayayoH kAvyaprayojanam / yazastu kavereva / yata iyati saMsAre cirAtItA apyadyayAvat kAlidAsAdayaH sahRdayaiH stUyante kavayaH / prabhutulyebhyaH zabdapradhAnebhyo vedAgamAdizAstrebhyo mitrasaMmitebhyo'rthapradhAnebhyaH purANaprakaraNAdibhyazca zabdArthayorguNabhAve rasaprAdhAnye ca vilakSaNaM kAvyaM kAnteva sarasatApAdanena saMmukhIkRtya rAmAdivat vartitavyaM na rAvaNAdivadityupadizatIti sahRdayAnAM prayojanam / tathA coktaM hRdydrpnne| (4) zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthagviduH / arthe tattvena yukte tu vadantyAkhyAnametayoH // dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyagIrbhavet ||iti| [bhaTTanAyaka] dhanamanaikAntikaM vyavahArakauzalaM zAstrebhyo'pyanarthanivAraNaM prakArAntareNApIti na kAvyaprayojanatayAsmAbhiruktam / 25 prayojanamuktvA kAvyasya kAraNamAha pratibhAsya hetuH // 4 // 20 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zA che (2) . 2. sU. 2-4]. have vidvAnanI pravRttinA raMgarUpa prayojana kahevA mATe tenI prastAvanA bAMdhe che - zabdAnuzAsanamAM ame (vyAkaraNa) zuddha vANInuM vivecana kyuM che. tenuM kAvyatva have yathAvat (tAttvika rUpe) nirUpita karAya che. (2) zabdAnuzAsanamAM eTale siddhahemacandra nAme vyAkaraNamAM; vivecana kyuM che eTale azuddha vANIthI pRthapha karI darzAvI che. have, zabdAnuzAsana pachI te vANInuM kAvyatva arthAt kAvyapaNuM (= kAvyano bhAva), yathAvat eTale sAcA svarUpe, ame kahIe chIe. vANInI sAdhutA nizcita thatAM kAvyopadeza to saraLa che. A dvArA zabdAnuzAsana ane kAvyAnuzAsananuM ekakartRtva paNa kahyuM che. AthI ja, bIjAonI jema ame prAyogika AraMbhavAnA nathI (kema ke) te to zabdAnuzAsana dvArA ja caritArtha thayela che. zAstranuM prayojana kahyA bAda, have abhidheya eTale viSayanuM prayojana kahe che - kAvya AnaMda, yaza ane kAntAnI jema upadeza ApavA mATe paNa (hoya che). (3) lokottara - lokathI caDiyAtI evI kavinI racanA te kAvya. kahyuM che ke, - (3) "navanavIna ullekhathI zobhatI prajJA te pratibhA che. tenAthI prerAIne jIvaMta varNanamAM nipuNa te thayo kavi ane tenI racanA te kAvya manAya che.' kAvyakautukamAM tarata ja rasanA AsvAdathI janmela, jemAMthI anya jANavA yogya vigatano cheda uDI jAya che tevI, brahmAsvAdane samAna prIti e AnaMda che. A saghaLAM prayojanomAM mukhya kAvyaprayojana kavi ane sadaya baMnenuM che. yaza to kevaLa kavine ja, kemake AvA (vizALa) saMsAramAM lAMbA samayathI thayelA hovA chatAM AjaparyaMta kAlidAsa vagere kavio ja saDyo dvArA stuti pAme che. svAmI samAna zabdapradhAna veda, Agama vagere zAstrothI, mitrasamAna arthapradhAna evA purANa, prakaraNa vagerethI, zabda ane arthano guNabhAva hotAM, tathA rasanA prAdhAnyane kAraNe vilakSaNa evuM kAvya priyatamAnI jema sarasatAnA grahaNathI (bhAvakane) abhimukha karIne, 'rAmanI jema vartavuM joIe, rAvaNanI jema nahIM' ema upadeza Ape che te sahRdayonuM prayojana che. "hRdayadarpaNa'mAM paNa kahyuM che ke, - (4) "zabdanA prAdhAnyane Azraye rahelA zAstrane juduM kahyuM che, paNa tattvathI yukta artha hotAM (tene) AkhyAna kahe che, ane A baMne (= zabda tathA artha) gauNa hotAM, ne (vyaMjanA) vyApAranuM prAdhAnya hotAM te kAvyavANI/bane che.' [bhaTTanAyaka) dhana (prApti) anekAntika che (arthAt bIjA kAraNathI paNa thaI zake ane na paNa thAya), vyavahAramAM kurALatA (to) zAstra vaDe (paNa Ave che) tathA anartha (= aniSTa)nuM nivAraNa anya rIte paNa (saMbhave che) (tethI temane) kAvyaprayojanarUpe ame kahyAM nathI. prayojana kahIne kAvyanuM kAraNa kahe che - enuM (= kAvyanuM) kAraNa che "pratibhA'. (4) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam pratibhA navanavollekhazAlinI prajJA / asya kAvyasyedaM pradhAnaM kAraNam / vyutpattyabhyAsau tu pratibhAyA eva saMskArakAviti vakSyate / sA ca sahajaupAdhikI ceti dvidhA / tatra sahajAmAha sAvaraNakSayopazamamAtrAt sahajA // 5 // savituriva prakAzasvabhAvasyAtmano'bhrapaTalamiva jJAnAvaraNIyAdyAvaraNam, tasyoditasya 5 kSaye'nuditasyopazame ca yaH prakAzAvirbhAvaH sA sahajA pratibhA / mAtragrahaNaM mantrAdikAraNaniSedhArtham / sahajapratibhAbalAddhi gaNabhRtaH sadyo dvAdazAGgImAsUtrayanti sma / dvitIyAmAha mantrAderaupAdhikI // 6 // __ mantradevatAnugrahAdiprabhavaupAdhikI pratibhA / iyamapyAvaraNakSayopazamanimittA, evaM dRSTopAdhinibandhanatvAttvau10 paadhikiityucyte| sA ceyaM dvividhApi pratibhA vyutpattyabhyAsAbhyAM saMskAryA // 7 // vyutpattyabhyAsau vakSyamANau / tAbhyAM saMskaraNIyA / ata eva na tau kAvyasya sAkSAtkAraNaM pratibhopakAriNau tu bhavataH / dRzyate hi pratibhAhInasya viphalau vyutpattyabhAsau / 15 vyutpattiM vyanakti - lokazAstrakAvyeSu nipuNatA vyutpattiH // 8 // loke sthAvarajaGgamAtmake lokavRtte ca, zAstreSu zabdacchandonuzAsanAbhidhAnakozazrutismRtipurANetihAsAgamatarkanATyArthakAmayogAdigrantheSu, kAvyeSu mahAkavipraNIteSu nipuNatvaM tattvaveditvaM vyutpattiH / lokAdinipuNatAsaMskRtapratibho hi tadanatikrameNa kAvyamupanibaghnAni / abhyAsaM vyAcaSTe kAvyavicchikSayA punaH punaH pravRttirabhyAsaH // 9 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . yU. -] pratibhA eTale navanavIna nirUpaNathI zobhatI prajJA. A kAvyanuM e mukhya kAraNa che. vyutpatti (= vidvattA) ane abhyAsa to pratibhAnA saMskAraka ja che te AgaLa kahevAro. te ( = pratibhA) sahajA ane aupAdhikI ( = bAhya kAraNothI sarjAtI) ema be prakAranI che. temAM sahajA (pratibhA viSe) kahe che kevaLa AvaraNakSaya ane uparAma (= pratibaMdha) dvArA (udbhavatI pratibhA) te sahajA. (5) sUryanI jema prakAzasvabhAvavALA AtmAne vAdaLonA samUhanI jema jJAnAvaraNIya ( = jJAnane DhAMkI denAra vigata) vagere (te) AvaraNa che. te udaya pAmela (AvaraNa)no kSaya thatAM (ane) anudita avasthAmAM (tenuM) zamana thatAM, je prakArAno AvirbhAva thAya che te sahajA pratibhA che. (sUtramAM) 'mAtra' zabdanuM grahaNa maMtra vagere kAraNonA niSedha mATe che. sahaja pratibhAnA baLathI ja gaNadharoe dvAdarAgI ( = bAra aMgovALuM zAstra) racyuM. bIjI (pratibhA aMge) kahe che - maMtra vagerethI (uttpanna thatI) te aupAdhikI (pratibhA) che. (6) maMtra, devatA vagerenI kRpAthI janmatI te aupAdhikI pratibhA (kahevAya che). A paNa AvaraNanA kSaya tathA uparAmane lIdhe janme che (paraMtu) jaNAI AvatI evI upAdhi (= sAdhana)nuM nibaMdhana hovAne lIdhe te aupAdhikI kahevAya che: * te A be prakAranI pratibhA paNa vyutpatti ane abhyAsa dvArA saMskArya bane che. (7) vyutpatti ane abhyAsa (viSe) AgaLa kahevAro. te baMne dvArA (pratibhA) parimArjita karavA yogya che. AthI ja te baMne kAvyanAM sAkSAt kAraNa nathI paNa pratibhAne upakAraka bane che. pratibhA vagaranA (manuSyanAM) vyutpatti ane abhyAsa niSphaLa jatAM jaNAya che. (have) vyutpattine spaSTa kare che - loka, zAstra ane kAvyamAM nipuNatAne vyutpatti kahe che. (8) lokamAM eTale sthAvara ane jaMgama svarUpanA lokavyavahAramAM; zAstramAM eTale vyAkaraNa, piMgaLa (chaMdaHzAstra), zabdakoza, veda, smRti, purANa, itihAsa, Agama, tarkazAstra, nATyazAstra, arthazAstra, kAmazAstra, yogazAstra vagere graMthomAM; kAvyomAM eTale mahAkavioe racelAM kAvyomAM nipuNatA, arthAt tenuM tattva jANavuM te thaI vyutpatti. loka vageremAMthI nipuNatA vaDe saMskArita pratibhAvALo (manuSya) ja te (loka vagere)no atikrama karyA vagara kAvyanI racanA kare che. (have) abhyAsane samajAve che - - e kAvya jANanArAnA zikSaNathI (= kAvyajJa dvArA prApta thatI tAlIma vaDe) pharI pharI (kAvya karavAne viSe) karAtI pravRttine abhyAsa kahe che. (9) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam kAvyaM kartuM jAnanti vicArayanti vA ye te kAvyavidaH kavisahRdayAH / vettervintezcAvRttyA rUpam / teSAM zikSayA vakSyamANalakSaNayA kAvya eva pauna:punyena pravRttirabhyAsaH / abhyAsasaMskRtA hi pratibhA kAvyAmRtakAmadhenurbhavati / yadAhuH (5) "abhyAso hi karmasu kauzalamAvahati / na hi sakRnnipatitamAtreNodabindurapi grAvaNi 5 nimnatAmAdadhAti" iti / [vAmana-1/3] zikSayetyuktamiti zikSA lakSayatisatopyanibandho'sato'pi nibandho niyamazchAyAdhupajIvanAdayazca zikSAH // 10 // sato'pi jAtidravyaguNakriyAderanibandhanam / asato'pi jAtyAdereva nibandhanam / niyamo'tiprasaktasya 10 jAtyAderevaikatrAvadhAraNam / chAyAyAH pratibimbakalpatayA, AlekhyaprakhyatayA, tulyadehitulyatayA, parapurapravezapratimatayA copajIvanam / AdizabdAtpadapAdAdInAM ca kAvyAntarAdyarthocityamupajIvanam / punarAdipadAtsamasyApUraNAdyAH zikSAH / tatra sato'pi sAmAnyasyAnibandho yathA-mAlatyA vasante, puSpaphalasya candanadrumeSu, phalasyAzokeSu / dravyasya yathA-kRSNapakSe satyA api jyotsnAyAH, zuklapakSe tvandhakArasya / guNasya yathA-kundakuDmalAnAM 15 kAmidantAnAM ca raktatvasya, kamalamukulaprabhRtezca haritatvasya, priyaGgupuSpANAM ca piittvsy| kriyAyA yathA-divA nIlotpalAnAM vikAsasya, nizAnimittasya zephAlikAkusumAnAM vinNssy| asato'pi sAmAnyasya nibandho yathA-nadISu padmanIlotpalAdInAM, jalAzayamAtre'pi haMsAdInAM, yatra tatra parvate suvarNaratnAdInAmiti / dravyasya yathA-tamasi muSTigrAhyatvasya sUcIbhedyatvasya ca, jyotsnAyAM ca kumbhopavAhyatvAdeH / guNasya yathA-yazo hAsAdau zauklayasya, ayazaH pApAdau kAya'sya, krodhAnurAgayo 20 raktatvasya / kriyAyA yathA-cakoreSu candrikApAnasya, cakravAkamithuneSu nizi bhinntttaashrynnsy| jAteniyamo yathA samudreSveva makarAH, tAmrapAmeva mauktikAni / dravyasya yathA-malaya eva candanasthAnam, himavAneva bhUrjotpattipadam / guNasya-yathA sAmAnyopAdAne ratnAnAM zoNataiva, puSpANAM zuklataiva, meghAnAM kRSNataiva / kriyAyA yathA-grISmAdau saMbhavadapi kokilarutaM vasanta eva / mayUrANAM varSAsveva virutaM nRttaM ceti / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. khU. 20] kAvya karavAnuM jeo jANe che athavA (kAvyatattvane jeo) vicAre che teo kAvyanA jANanArA (= kAvyavidda) (arthAt anukrame) kavio ane saddhayo che. 'tti ane vijonI AvRttithI 'kAvyavidda rUpa thAya che. temanuM zikSaNake jenuM lakSaNa AgaLa kahevAmAM Avaze, tenA vaDe kAvyamAM (= kAvya karavAmAM vAraMvAra karAtI pravRtti che 'abhyAsa'. abhyAsa vaDe parikta thayela pratibhA kAvyAmRta (ApatI) kAmadhenu bane che. kahyuM che ke, (5) "abhyAsa ja karmamAM kauzala lAve che. mAtra eka ja vAra paDela pANInuM TIpuM paththaramAM khADo pADatuM nathI." [vAmana-1/3] (AgaLa) zikSaya ema kahyuM che tethI have "zikSA' (arthAt tAlIma)ne lakSita kare che - astitvavALI (vastu)nuM paNa nirUpaNa na karavuM, astitva na dharAvatI (vastu)nuM paNa nirUpaNa karavuM, (sarvatra prApta thatI vastu amuka ja kSetrane viSe hovA aMgeno) niyama, chAyA vagerenuM grahaNa - (tenI samaja) te zikSA (= tAlIma) che. (10) jAti, dravya, guNa, kriyA vagere (dharmo) vAstavika hovA chatAM (temanuM kAvyamAM) nirUpaNa na karavuM te (eka prakAra). jAti vagere vAstavika na hoya to paNa (temanuM) nirUpaNa (te bIjo prakAra). aneka sthaLe phelAyela (tiprasajja) jAti vagerenuM eka ja ThekANe hovA aMgeno nizcaya karavo te niyama (rUpa tRtIya prakAra), (anya kAvyanI) chAyA (= zobhA)nuM - pratibiMbanI jema, citranI jema, sarakhA jaNAtA be zarIrIonI jema, bIjA nagaramAM praveza karavAnI rIte upajIvana (= AdhAra levo te) (athavA upakArakatva svIkAravuM) (te cotho prakAra). 'mA' zabda vaDe pada, pATha vagerenuM bIjA kAvyamAMthI aucitya pramANe grahaNa karavuM e abhipreta che. pharI (35rgavana sAthe AvatA) mara pada dvArA samasyApUrti vagere rUpa tAlIma (abhipreta che). te paikI jAtinuM hovA chatAM nirUpaNa na karAya che jema ke, vasaMtamAM mAlatInuM, caMdananAM vRkSomAM phUlo ane phaLanuM, tathA azoka vRkSamAM phaLanuM (varNana na karavuM), (te ja rIte) dravyanuM jema ke, kRSNapakSamAM cAMdanI hovA chatAM ane zukalapakSamAM aMdhakAra hovA chatAM (temanuM varNana na karavuM te), (e ja rIte), guNanuM jema ke, kundapuSpanI kaLIo ane kAmIdaH puSponI lAlAzanuM, kamaLanI kaLIo vagerenuM haritavarNatva tathA priyagulatAnAM puSponuM pILApaNuM (varNavavAmAM na Ave), (e ja rIte) kriyAnuM jema ke, divase nIlakamaLanA vikAsanuM tathA rAtrine kAraNe pArijAtanAM puSpo kharI paDavAnuM (varNana na karavuM) te. ' vAstavamAM na hoya to paNa jAtinuM varNana karavuM te jemake, nadIomAM padma, nIlamala vagerenuM, dareka jaLAzayamAM haMsa vagerenuM tathA parvata upara TheraThera suvarNa, ratna vagerenuM nirUpaNa karavuM te. dravyanuM udA. jemake, aMdhakAra viSe - tene muThThImAM pakaDI zakAya ke soya dvArA cheDI zakAya tevuM varNana, ke cAMdanImAM - tene ghaDAmAM bharIne laI javAya tevuM nirUpaNa. guNanuM udA. jema ke, yaza-hAsya vagerenI zuklatAnuM, apayaza-pApa vagerenI kALAza tathA krodha ane premanI lAlAzanuM varNana. kriyAnuM udA. jemake, cakora pakSInA (varNana)mAM te cAMdanInuM pAna kare che te, tathA cakravAka yugala (nA varNana)mAM teo rAtre alaga alaga taTano Azraya le che (tema varNana karavuM). jAti(rU5dharmavyApaka hovAchatAM te)nuM niyamanajemake, samudramAM jamagaro, tAmraparNI nadImAM jamotIo (prApta thAya che tevuM varNana), dravyanuM (te prakAranuM udA.) jemake, malaya parvata ja caMdanavRkSonuM sthAna, himAlaya ja bhUrjavRkSanI utpattinuM sthAna (hovA aMgenuM nirUpaNa), guNanuM (te prakAranuM udA.) jemake, sAmAnyatayAratnonIlAlAza, puSpo sapheda hovAM te, ke vAdaLokALAM hovAMte (nuM varNana), kriyAnuM udA. jemake, grISma vageremAM saMbhavita hovA chatAM paNa koyalanuM pUjana kvaLa vasaMtamAM ja (varNavAya), ane mayuronA TahukA tathA nRtya varSAkALamAM ja (thatAM nirUpAya). Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ [kAvyAnuzAsanam athavA niyamaH samayaH kavInAm / yathA kRSNanIlayoH, kRSNaharitayoH, kRSNazyAmayoH, pItaraktayoH, zuklagaurayoH, candre zazamRgayoH, kAmaketane makaramatsyayoH, atrinetrasamudrotpannayozcandrayoH dvAdazAnAmapyAdityAnAM, nArAyaNamAdhavaviSNudAmodarakUrmAdeH / kamalAsaMpadoH, nAgasarpayoH, kSIrakSArasamudrayoH, sAgaramahAsamudrayoH, daityadAnavAsurANAM caikyam / tathA cakSurAderanekavarNopavarNanam, 5 bahukAlajanmano'pi zivacandramaso bAlatvaM, kAmasya mUrttatvamamUrttatvaM cetyAdi / kAvyasya hetumuktvA svarUpamAha - adoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdArthoM kAvyam // 11 // cakAro niralaGkArayorapi zabdArthayoH kvacitkAvyatvakhyApanArthaH / yathA zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyurmukham / visandhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI lajAnamramukhI priyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // 1 / / [amaruzataka 82] 15 guNadoSayoH sAmAnyalakSaNamAha raMsasyotkarSApakarSahetU guNadoSau, bhaktyA zabdArthayoH // 12 // raso vakSyamANasvarUpaH, tasyotkarSahetavo guNAH, apakarSahetavastu doSAH / te ca rasasyaiva dharmAH, upacAreNa tu tadupakAriNoH zabdArthayorucyante / rasAzrayatvaM ca guNadoSayoranvayavyatirekAnuvighAnAt / tathA hi-yatraiva doSAstatraiva guNAH, rasavizeSe ca doSA na tu zabdArthayoH / yadi hi tayoH syustadvIbhatsAdau 20 kaSTatvAdayo guNA na bhaveyuH, hAsyAdau cAzlIlatvAdayaH / anityAzcaite doSA / yato yasyAGginaste doSAstadabhAve na doSAstadbhAve tu doSA ityanvayavyatirekAbhyAM guNadoSayo rasa evAzrayaH // alaGkArANAM sAmAnyalakSaNamAha aGgAzritA alaGkArAH // 13 // rasasyAGgino yadaGga zabdArthoM tadAzritA alaGkArAH / te ca rasasya sataH kvacidupakAriNaH, kvacidanupa25 kAriNaH / rasAbhAve tu vAcyavAcakavaicitryamAtraparyavasitA bhavanti / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 a. 2. mU. ??-?] athavA niyama eTale kavisamaya. jema ke, kALA tathA nIlA raMganuM (eksa), kALA tathA lIlA varNanuM, kALA ane zyAma raMganuM, pILA ne lAla raMganuM, zukla ane gaura varNanuM, candramAM sasalA ane haraNanuM, kAmadevanA dhvajamAM magara ane mAchalInuM, atri RSinA netra tathA samudramAMthI janmela (baMne) candronuM, bAra AdityonuM, nArAyaNa, mAdhava, viSNu, dAmodara, kUrma vagerenuM, kamalA (= lakSmI) ane saMpattinuM, nAga ane sarpanuM, kSIrasAgara ane khArA sAgaranuM, sAgara ane mahAsamudranuM, daitya- dAnava ane asuronuM aikya (arthAt teo paraspara erUpa ja che tema varNavavuM). vaLI, cakSu vagere (padArtho) aneka varNanA che tema varNavavuM, ghaNA samayathI janmela hovA chatAM zivanA (mastaka paranA) candranuM bAlatva, kAmadevanuM mUrtatva tayA amUrtatya (= te zarIradhArI che ane nathI paNa) (vagere niyamanAM udAharaNo che). kAvyanuM kAraNa kahIne (have tenuM) svarUpa kahe che DhoSavagaranA, guNavALA ane alaMkArathI yukta paNa(hoya tevA) zabda ane artha tekAvya(kahevAya che). (11) (sUtramAM Avato) 'T'kAra alaMkAra vagaranA zabda ane arthanuM paNa kyAreka kAvyatva kahevA mATe (prayojAyo) che. jema ke, vAsagRhane zUnya joIne, pathArImAMthI dhImethI saheja UThIne, nidrAnuM bahAnuM pAmelA patinA mukhane lAMbA samaya sudhI joIne, niHzaMkatayA cuMbana karIne, gAla upara janmelA romAMca joI zaramathI nIcA mukhavALI bAlAne hasatA priyatame lAMbA samaya sudhI cUmI lIdhI. (1) [amarurAtaka- 82] - (have) guNa ane doSanuM sAmAnya lakSaNa kahe che guNa ane doSa (anukrame) rasanA utkarSa tathA apakarSanA kAraNarUpa che (paraMtu) upacArathI (teo) zabda ane arthanA (dharmoM manAya che). (12) rasa - (3) jenuM svarUpa AgaLa kahevAro, tenA utkarSanAM kAraNo te guNo che, jyAre (rasanA) apakarSanAM kAraNo te doSo che. te (baMne) rasanA ja dharmo che paraMtu upacArathI tene upakAraka banatA zabda ane arthanA (dharmo paNa) kahevAya che. guNa ane doSanuM rasAzrayatna (= rasanA dharma hovApaNuM) anvaya-vyatireka dvArA (saMbhave che) tethI ja, jyAM doSo hoya tyAM ja guNo (paNa rahe che), ane je te khAsa rasane viSe ja doSo (rahelA che), nahIM ke zabda ane arthane viSe,jo temAM (= rAbda ane arthamAM) doSo rahetA hota to bIbhatsa vageremAM Rtva vagere (doSa) guNarUpa na banata ane hAsya vageremAM azlIlatva vagere (paNa guNarUpa na gaNAta). A doSo anitya (manAyA che ) kema ke, je mukhya rasamAM te doSo hoya che, te tenA abhAvamAM ( = je te rasa na hotAM) doSarUpa nathI rahetA. Ama anvaya ane vyatireka dvArA guNa ane doSano Azraya rasa ja che (tema jaNAya che ). (have) alaMkAronuM sAmAnya lakSaNa kahe che aMga (= zabda ane artha)nA Azraye rahela te alaMkAro (kahevAya che). (13) rasarUpI aMgInuM je aMga arthAt zabda ane artha, tene Azraye rahelA (te thayA) alaMkAro; ane te (=alaMkAra), rasa hotAM kyAreka (tene) upakAraka bane che to kyAreka nahIM. ane rasano abhAva hoya to to (alaMkAro) kevaLa vAcyavAcakanI zobhArUpe ja pariName che. - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 10 15 20 tatra rasopakAraprakArAnAha tatparatve kAle grahatyAgayornAtinirvAhe nirvAhe'pyaGgatve rasopakAriNaH ||14|| alaGkArA iti vartate / tatparatvaM rasopakArakatvenAlaGkArasya nivezo, na bAdhakatvena, nApi tATasthyena / yathA - 6.95.0 calApAGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatIM rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikagataH / karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM ca sukRtI // 2 // atra bhramarasvabhAvoktiralaGkAro rasaparatvenopanibaddho rasopakArI / bAdhakatvena yathA srastaH sragdAmazobhAM tyajati viracitAmAkulaH kezapAzaH kSIbAyA nUpurau ca dviguNataramimau krandataH pAdalagnau / vyastaH kampAnubandhAdanavaratamuro hanti hAro'yamasyAH krIDantyAH pIDayeva stanabharavinamanmadhyabhaGgAnapekSam ||3|| 'lIlAvadhUtapadyA kathayantI pakSapAtamadhikaM naH / mAnasamupaiti keyaM citragatA rAjahaMsIva // 4 // [kAvyAnuzAsanam [ zAkuntala - 20 ] atra pIDayevetyutprekSAlaGkAro'GgI saMstadanugrAhakaJzcArthazleSaH karuNocitAn vibhAvAnubhAvAnsaMpAdayan bAdhakatvena bhAtIti na prakRtarasopakArI / tATasthyena yathA - [ ratnAvalI 1.16] [ ratnAvalI 2.8] phalahakalikhitasAgarikApratibimbadarzanAbhijAtAbhilASasya vatsarAjasyeyamuktistaTasthasyeva kavinoparaciteti zleSAnugRhItopamAlaGkAraprAdhAnyena prastuto raso guNIkRto'parijighaTiSayA / 25 aGgatve'pi kAle'vasare grahaNaM yathA uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajRmbhAM kSaNAt AyAsaM zvasanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pazyankopavipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham ||5|| [ ratnAvalI 2.4] Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 4. ?. khU. 24] temAM - rasa viSe upakAraka (banatA alaMkAro)nA prakAra kahe che - te (rasa)ne mATe ja (prayojAyA hoya); yogya samaye (temano) svIkAra ke tyAga (karavAmAM Ave); teno) atyaMta - eka atta sadhI. nivaDa na thAya to paNa ane kadAca (atyaMta ane kadAca (atyaMta) nirvAha thAya to e (te) aMgabhUta hoya to (tevA alaMkAra) rasane upakAraka thAya che. (14). 'alaMkAro e zabda (sUtramAM) che (tema svIkAravuM.) - "tatparatva' eTale rasane upakAraka hoya te rIte alaMkAranuM nirUpaNa, nahi ke bAdhakarUpe ke nahi taTasthapaNe. jema ke, "he madhukara, tuM enI caMcaLa cheDAvALI tharatharatI daSTine (= AMkhane aneka vakhata sparze che; jANe ke rahasya kahenAra nahoya e rIte kAnanI pAse jaIne haLavethI guMjana kare che. hAtha halAvatI enA patinA sarvasvarUpa adharanuM pAna kare che. tattvanuM anveSaNa karatAM ame to marANA paNa tuM to sadbhAgI (banyo). (2) [zAkuntala-11.20] ahIM, bhramaranI svabhAvoktirUpI alaMkAra rasaparaka rIte nirUpAyo hoI te rasane viSe upakAraka che. bAlakasvarUpe (alaMkAranirUpaNa) jema ke, chUTI gayela kezasamUha vikharAI javAthI phUlamALAnI racavAmAM AvelI zobhA tyaje che. matta evI ene caraNe lAgelAM A be nUpuro bamaNo avAja kare che. eno A hAra kaMpane kAraNe asta-vyasta thaI satata chAtI para prahAra kare che. kIDA karatI evI enA stananA bhArathI namI gayelI keDathI nirapekSa hoya e rIte jANe ke pIDAthI (A badhuM thAya che). (3) ritnAvalI-1.16] ahIM, "jANe ke pIDAthI - mAMno ubhekSA alaMkAra mukhya hoI teno sahAyaka (anugrAhaka) arthazleSa (nAme alaMkAra) karuNa rasane yogya vibhAva, anubhAva utpanna karato hovAthI bAdhakarUpe ja jaNAya che, (te) prastuta rasane upakArI (banato) nathI. taTasthapaNe (alaMkAra nirUpaNa) jema ke, lIlAthI kamaLane halAvatI ane amArA viSeno pakSapAta jAhera karatI A koNa citramAM dorelI che ? - je rAjahaMsInI mAphaka mAnasamAM praveze che ? (4). ritnAvalI- 2.8] citraphalaka para Alekhela sAgarikAnA pratibiMba (= citra)nA darzanathI jAgela abhilASAvALA vatsarAjanI A ukti jANe ke taTasyanI hoya te rIte kavi vaDe racAI che. Ama, zleSa vaDe anugrahita upamA alaMkAranuM prAdhAnya hotAM prastuta (zRMgAra) rasa (mukhya rUpe) nirUpita karavAnI (kavinI) icchA na hovAne kAraNe gauNa banAvAyo che. (alaMkAra) aMgarUpa hovA chatAM paNa samayasara (= yogya) prasaMge) (tenuM) grahaNa (karavAmAM Ave tenuM udA.) jema ke, - jemAM aneka kaLIo bahAra AvelI che (athavA, jene romAMca thayela che), jeno raMga phikko paDyo che, te ja kSaNe jenA vikAsano prAraMbha thayo che (athavA, jenA aMgamaroDano AraMbha thayo che) satata (vAsantI) pavana vAto hovAthI je hAlI rahI che (athavA, je zvAsozvAsathI potAnA hRdayastha saMtApane pragaTa kare che) madanavRkSanI sAthe rahelI (athavA, madanayuktA) A latAne bIjI nAyikAnI jema jotAM, Aje jarUra huM devInA mukhane kopathI lAla camakvALuM banAvIza. (5) ritnAvalI- 2.4] Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 [kAvyAnuzAsanam atropamA tadanugrAhakazca zleSa IrSyAvipralambhasya bhAvinazcarvaNAbhimukhyaM kurvanavasare rasasya pramukhIbhAvadazAyAmupanibaddha upkaarii| na tvevaM yathA vAtAhAratayA jagadviSadharairAzvAsya niHzeSitaM ./te grastAH punarabhratoyakaNikAtIvravratairbarhibhiH / te'pi krUracamUrucarmavasanairnItAH kSayaM lubdhakaiH dambhasya sphuritaM vidannapi jano jAlmo guNAnIhate // 6 // __[bhallaTazataka 87] atra vAtAhAratvaM pazcAdvAcyamapyAdAvuktam-ityatizayoktiranavasare gRhiitaa| tathAhi-prathamata eva prathamapAde 10 hetUtprekSayA yadatizayokterupAdAnaM na tatprakRtasya dambhaprakarSaprabhAvatiraskRtaguNagaNAnuzocanamayasya nirvedasyAGgatAmeti / na hi vAtAharatvAdadhiko dambhastoyakaNavrataM nApi tato'dhikaM dambhatvaM mRgaajinvsnmiti| gRhItasyApyavasare tyAgo yathA raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNaiH tvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarvaM tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // 7 // [hanumannATaka 5.4] atra prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno vipralambhopakArI / na tvevaM yathA AjJA zakrazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSurnavaM 1/bhaktibhUtapatau pinAkini padaM laGketi divyA purii| utpattirdvahiNAnvaye ca tadaho nedRgvaro labhyate syAccedeSa na rAvaNaH kva na punaH sarvatra sarve guNAH // 8 // [bAlarAmAyaNa 1.36] 25 atra na rAvaNa ityasmAdeva tyAgo yuktaH / tathA hi-rAvaNa ityetajjagadAnandakAritvAdyarthAntaraM pratipAdayaJjanakasya dharmavIraM pratyanubhAvatAM pratipadyate / aizvaryaM pANDityaM paramezabhaktirdezavizeSo'bhijana ityetatsarvaMlokamapabAdhamAnasyAdharmaparasya nArthakriyAkArakamiti tAvato'rthasya tiraskArakatvenaivaMrAvaNaceSTitaM nirvAhaNIyaM / yattvanyadupAttaM 'kvanu punar' iti, tadyadisasaMdehatvena yojyate athAkSepatvenAthApinedRgvarolabhyata ityatrArthAntaranyAsatvena tathApi prakRtasya dharmavIrasya na kathaMcinnirvAhaH / 20 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 2. sU. 24] 15 ahIM, upamA ane teno sahAyaka zleSa (baMne alaMkAro) bhAvi irSAvipralaMbha (rasa)nI carvaNA prati abhimukha karatA hoya te rIte yogya samaye rasanI mukhya avasthAmAM prayojAyA hoI (tene) upakAraka che. te pramANe na hoya (tenuM udA.) jema ke, viSadhara dvArA vAyurUpa AhArane lIdhe jagatane zvAsamAM laI (tene) ni:zeSa karI dIdhuM. te (sarpa) vaLI vAdaLamAMthI (varasatA) jaLabiMdu (levAnA) tIvravratavALA mora vaDe gaLI javAyA. te paNa mRgacarmarUpI vastravALA kara zikArIo vaDe nAza pAmyA. daMbhane spaSTa jANavA chatAM abhAgI manuSya guNonI icchA (= apekSA) rAkhe che. (6) bhillaTazataka-87] ahIM, 'vAtahAratva'nuM kathana pachI thavuM yogya hatuM chatAM pahelAM kahevAyuM che. tethI (sarjAto) atizayokti (alaMkAra) kasamaye svIkArAyo che. jema ke, prathama pAdamAM, pahelethI ja hetUsvekSA vaDe je atizayoktinuM nirUpaNa karAyuM che, te - prastuta evo nirveda ke je daMbhanA prakarSanA prabhAvathI tiraskRta thatA guNonA samUha mATe thatA zoka svarUpe che tenA aMgarUpa banatuM nathI (kema ke, "vAtAhAratvathI pANInuM TIpuM pIvAnuM vrata te adhika daMbha che tema nathI, tathA tenAthI adhika daMbha mRgacarmanA vastra (ne dhAraNa karavAmAM) che tevuM paNa nathI. (ekavAra) svIkArAyela (alaMkAra)no paNa yogya samaye tyAga (karavAmAM Ave tenuM udA.) jema ke, tuM navapallavo vaDe rakta che, huM paNa priyAnA vakhANavAlAyaka guNothI (anurakta chuM). he mitra ! tArI pAse bhramaro Ave che. mArI mAse paNa kAmadevanA dhanuSyamAMthI chUTela bANa (Ave che) : priyatamAnA pAdaprahArathI tane harSa thAya che te ja rIte mane paNa (harSa thAya che). he azoka ! ApaNA be vacce badhuM ja sarakhuM che paraMtu (phakta phera eTalo che ke, vidhAtAe mane zokyukta karyo che. (7) hinumannATaka-5.4] ahIM, prabaMdhavyApI zleSa (alaMkAra) vyatireka (alaMkAra)nI vilakSAthI choDI devAyo che, je vipralaMbhane upakAraka bane che. tema na hoya (tenuM udA.) jema ke, (jenI) AjJA indrane mATe zirodhArya che, zAstro (jenI) navI AMkho (svarUpa) che, bhUtapati zaMkara (ne viSe) bhakti che, laMkA nAme divya nagarI (tenuM) sthAna che, brahmAnA vaMzamAM janma che. tethI Avo vara (bIjo) na maLe; oha! paNa jo A 'rAvaNa na hota to ? athavA badhe badhA guNo kyAMthI hoya? (8) [bAlarAmAyaNa-1.36] ahIM, 'jo rAvaNa na hoya to A zabdothI ja tyAga karavo ucita hato; kema ke, rAvaNa' eTale jagatane AjhaMda karAvanAra vagere rU5 bIjA arthanuM pratipAdana karato artha janakanA dharmavIrane viSe anubhAvarUpa bane che. aizvarya, pANDitya, zaMkara viSenI bhakti, viziSTa deza, UMcuM kuLa, - A badhuM lokone pIDA ApanAra adharmIne viSe phalaprada nathI (paNa) tevA arthanA tiraskArarUpe ja rAvaNanI ceSTAnuM ! nirUpaNa thavuM joIe. (have) " nu punaH' vagere dvArA je bIjAnuM grahaNa thayuM che te jo sasaMdeharUpe yojAyuM hoya athavA AkSeparUpe yojAyuM hoya athavA to "Avo vara maLe nahIM" ema arthAntaranyAsarUpe nirUpAyuM hoya - topaNa (tenAthI) prastuta evA dharmavIra - (rasa)no koI paNa rIte nirvAha thato nathI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam nAtyantaM nirvAho yathA kopAtkomalalolabAhulatikApAzena baddhvA dRDham nItvA vAsaniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM puraH / bhUyo naivamiti skhalatkalagirI saMsUcya duzceSTitaM / dhanyo hanyata eva nidbhutipara: preyAn rudatyA hasan / / 9 / / [amaruzataka 9]] atra rUpakamArabdhamaniyUDhaM ca rasopakArAya / na tvevaM yathA svaJcitapakSmakapATaM nayanadvAraM svarUpatADena / 1 uddhATya me praviSTA dehagRhaM sA hRdayacorI // 10 // [bhAsasya] [abhinavabhAratyAM paThitaH] atra nayanadvAramityetAvadeva sundaraM zRGgArAnuguNaM na tvanyadrUpaNam / nirvAhe'pyaGgatvaM yathA zyAmAsvaGgaM cakitahariNIprekSite dRSTipAtAn 15 gaNDacchAyAM zazini zikhinAM barhamAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhrUvilAsAn hantaikasthaM kvacidapi na te bhIru sAdRzyamasti // 11 // meghadUta 2.41] atra hyutprekSAyAstadvadbhAvAdhyAroparUpAyA anuprANakaM sAdRzyaM yathopakrAntaM tathA nirvAhitamapi 20 vipralambharasopakArAya / na tvevaM yathA nyaJcatkuJcitamutsukaM hasitavatsAkUtamAkekaraM vyAvRttaM prasaratprasAdi mukulaM saprema kampraM sthiram / uddhR bhrAntamapAGgavRtti vikacaM majjattarottaraM 25 cakSuH sAzru ca vartate rasavarzAdekaikamanyatkriyam // 12 // [bAlarAmAyaNa 2.19] Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. ?. sU. 4] atyaMta paripoSa na hoya tevA (alaMkAranuM udA.) jema ke, gussAne lIdhe, potAnA komaLa ane hAlatA bAhurUpI latAnA pArAthI dRDha rIte bAMdhIne, zayanakSamAM laI jaIne sAMje sakhIonI sAme, 'pharI AvuM nahi thAya' evI aspaSTa ne madhura vANIthI durAcAra sUcavIne, raDatI priyatamA dvArA, (potAno guno) saMtADavA mATe hasato evo je priya, mAra khAya che te dhanya che. (9) [amaruzataka - 9] ahIM zarU karela rUpaka (alaMkAra) pUrepUro nirvAha pAmela nathI, je (vigata) rasane viSe upakAraka bane che. 17 tema na hoya (tenuM udA.) jema ke, pAMpaNarUpI kamADa sArI rIte baMdha karela che tevuM nayanarUpI dvAra potAnA rUpanA dhakkAthI kholIne mArA deharUpI gharamAM te hRdayanI corI karanArI pravezI che. (10) [bhAsakRta] [abhinava bhAratImAM uddhRta ahIM 'nayanarUpI dvAra' eTaluM ja rUpaka zRMgArane anurUpa ane suMdara che, anya rUpako nahIM. cheka sudhI alaMkArano nirvAha karavAmAM Avyo hoya chatAM te aMgabhUta hoya tenuM uThA. jema ke, priyaMgulatAmAM (tenA) aMgane, gabharAyelI hariNInI dRSTimAM (tenA) kaTAkSane, caMdramAM (tenA) kapolanI kAntine, moranAM pIMchAMmAM (tenA) kezane, nadInAM nAnAM mojAmAM (tenA) bhUvilAsane huM jouM chuM, paNa aphasosa ! he bhIru ! kyAMya paNa eka ThekANe tAruM (samagra) sAdazya raheluM nathI. (11) [meghadUta- 2,41] ahIM, je te bhAvanA adhyAroparUpa utprekSAnuM anuprANaka evuM sAdazya je rIte AraMbhAyuM che, te ja rIte (cheka sudhI) nirvAha pAmyuM che, (tethI) vipralaMbha rasane upakAraka che. tema na hoya tenuM udA. jema ke, na nIce namelI, vaLelI, utsuka, hasatI, abhiprAyayukta, trAMsI, pahoLI thayelI, prasanna, aDadhI mIMcelI, premabharI, dhrUjatI, sthira, UMce uThAvela bhramaravALI, khUNA tarapha vaLelI, vikasita, mIMcelI, taraMgathI pUrNa, AMsusabhara AMkha (zRMgAra) rasane lIdhe judI judI kriyA karI rahI che. (12). [bAlarAmAyaNa-2,19] Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 5 15 atra rAvaNasya dRgviMzatau vaicitryeNa svabhAvoktirnirvAhitApi rasasyAGgatvena na yojiteti // zabdArthayoH svarUpamAha mukhyagauNalakSyavyaGgyArthabhedAt mukhyagauNalakSakavyaJjakAH zabdAH // 15 // mukhyArthaviSayo mukhyo gauNArthaviSayo gauNo lakSyArthaviSayo lakSako vyayArthaviSayo vyaJjakaH zabdaH / viSayabhedAcchabdasya bhedo, na svAbhAvika ityarthaH / mukhyamarthaM lakSayati sAkSAtsaMketaviSayo mukhyaH // 16 // avyavadhAnena yatra saMketaH kriyate sa mukhamiva hastAdyavayavebhyo'rthAntarebhyaH prathamaM pratIyata iti mukhyaH / sa ca jAtiguNakriyAdravyarUpastadviSayaH zabdo mukhyo vAcaka iti cocyate / yathA - gauH zuklazcalati devadatta 10 iti / yadAha mahAbhASyakAraH (6) "catuSTayI zabdAnAM pravRttiH " iti / [kAvyAnuzAsanam [a. 1., pA. 9, A. 2, Rluka sUtra ] jAtyAdisvarUpaM ca prakRtAnupayogAnneha vipaJcacate / jAtireva saGketaviSaya ityeke / tadvAnityapare / apoha ityanye / gauNaM lakSayati mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAbhyAmAropito gauNaH || 17 // gaurvAhIko gaurevAyamityAdau mukhyasyArthasya sAsnAdimatvAdeH pratyakSAdinA pramANena bAdhe nimitte ca sAdRzyasaMbandhAdau, prayojane ca sAdRzyatAdrUpyaprattipratirUpe satyAropyAropaviSayayorbhedAbhedena ca samAropito'tathAbhUto'pi tathAtvenAdhyavasito, guNebhya AyAtatvAdgauNaH tadviSayaH zabdo'pi gauNa upacarita iti 20 cocyate / tatra sAdRzye nimitte bhedenAropito yathA - gaurvAhIkaH / idaM vakSyamANasya rUpakAlaGkArasya bIjam / abhedena yathA- gaurevAyamiti / idamatizayoktiprathamabhedasya / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 . 6. sU. 26-27]. ahIM, rAvaNanI vase AMkhomAMnA citrya vaDe nirvAha pAmela svabhAvokti, rasanA aMgarUpe prayojAI nathI. (have) zabda ane arthanuM svarUpa kahe che - mukhya, gauNa lakSya ane vyaMgya (e cAra prakAranA) arthanA anusaMdhAnamAM zabdo (anukrame) mukhya, gauNa, lakSaka ane vyaMjaka (ema cAra prakAranA bane che). (15) mukhya artha jeno viSaya che te thayo mukhya (zabda), gauNa artha jeno viSaya che te thayo gauNa (zabda), lakSyArtha jeno viSaya che te thayo lakSaka (zabda) ane vyaMgyArtha jeno viSaya che te thayo vyaMjaka zabda. viSayanA bhedane kAraNe zabdano bheda saMbhave che (eTale ke) te (bheda) svAbhAvika nathI tema artha thayo.* (have) mukhya arthanuM lakSaNa bAMdhe che - sAkSAt saMketano viSaya banato (artha) te thayo mukhyArtha. (16) jyAM (je arthane viSe) vyavadhAnavagara saMktakaravAmAM Ave che, te, hAthavagere avayavo karatAM mukhajema ( sau prathama jaNAya tema) bIjA artho karatAM sau prathama pratIta thAya che tethI (te) mukhya che ane te jAti, guNa, kriyA ane dravyarUpa che. teno viSaya banato zabda (paNa) mukhya (ane) vAcaka kahevAya che. jemake, gau, guva7:, vatnati ane sevattaH. mahAbhASyakAra paNa kahe che ke, (6) "zabdonI pravRtti cAra prakAranI che." jAti vagerenuM svarUpa prastuta (viSaya) mAM upayogI na hovAthI ahIM vistRta karAtuM nathI. mAtra jAti e ja saMketano viSaya che ema keTalAka mAne che. tenAthI yukta (= jAtiviziSTa) vyakti(ne viSe saMketo bIjAo (svIkAre che), tathA vaLI bIjA apohamAM sakita mAne che. (have) gauNa (artha)nuM lakSaNa bAMdhe che - mukhya arthano bAdha thatAM, (saMbaMdharUpI) nimitta ane prayojana hoya to, bheda ane abheda dvArA Aropita (artha) gauNa che. (17) "varI" (= vAhaka baLada che) ke "revAya" (= A baLada ja che) vagere vAkyomAM sAsnAdiyukta (= gaLAnI godaDI vagerethI yukta hovuM) vagere rUpa mukhya arthano pratyakSa vagere pramANa dvArA bAdha thatAM, sAdazyasaMbaMdha vagere nimitta hotAM ane sadazyamUlaka tadrupatA = tAdAtyanA bodharUpI prayojana hoya tyAre Arogya - Aropa karavA yogya vigata - tathA, jenA upara Aropa karavAmAM Ave che te AropaviSaya - e be vacce (anukrame) bheda ane abheda dvArA samAropita thato, te prakArano (= mukhyArtha) na hovA chatAM te rUpe (= mukhyArtha rUpe) nizcita thato - svIkArAto, guNone lIdhe Avelo hoI gauNa (artha) kahevAya che. teno viSaya banato zabda paNa "gauNane "upacarita" (ema) kahevAya che. temAM (= gauNArthamAM) sAdayasaMbaMdha nimitta hotAM bheda vaDe Aropita hoya tenuM udA. che - "dIla" - "vAhIka baLada che'. A (gauNArtha) AgaLa kahevAnAra rUpaka alaMkAranuM bIja che. abheda dvArA AropaNanuM udA. che - "revAyakhuM" - "A baLada ja che' - A (goNArtha) atizayoktinA prathama bhedanuM (bIja che). * arthAtu, amuka zabda mukhya ane amuka gauNa te tenA viSayanA anulakSamAM sApekSa rIte kahevAya che. tethI ekano eka zabda judA judA saMdarbhamAM mukhya, gauNa, lakSaka ke vyaMjaka banI zake che. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 5 10 15 [kAvyAnuzAsanam atra svArthasahacAriNo guNA jAGayAmAndyAdayo lakSyamANA api gozabdasya parArthAbhidhAne nimittatvamupayAntIti kecit / svArtha- sahacAriguNAbhedena parArthagatA guNA eva lakSyante, na tu parArtho'bhidhIyata ityanye / sAdhAraNaguNAzrayeNa parArtha eva lakSyata ityapare / saMbandhe kAryakAraNabhAve AyurdhRtaM, Ayurevedam / atrAnyavailakSaNyenAvyabhicAreNa ca kAryakAritvAdi prayojanam / tAdarthye - indrArthA sthUNA indraH / svasvAmibhAve rAjakIyaH puruSo rAjA / grAmasvAmI grAmaH / avayavAvayavibhAve agrahasta ityatrAgramAtre'vayave hastaH / mAnameyabhAve ADhako vrIhiH / saMyo raktadravyasaMyogAdraktaH paTaH / tAtkarmye atakSA takSA / vaiparItye abhadramukhe bhadramukhaH / lakSyamarthaM lakSayati mukhyArtha saMbaddhastattvena lakSyamANo lakSyaH // 18 // mukhyo'rtho gaGgAdizabdAnAM srotaH prabhRtistena saMbaddhastaTAdirarthastattvenAbhedena lakSyamANo lakSyaH / tattvena lakSyamANa iti vacanAdbhedAbhedAbhyAmAropita iti na vartate / zeSaM tu gauNalakSaNamanuvartata eva / tadviSayaH zabdo lakSako yathA - gaGgAyAM ghoSaH, kuntAH pravizanti / atra gaGgAyAM ghoSAdhikaraNatvasya kuntAnAM pravezasya cAsaMbhavAnmukhyArthabAdhaH / sAmIpyaM sAhacaryaM ca nimittam / gaMgAtaTa iti kuntavanta iti ca prayogAdyeSAM na tathApratipattisteSAM pAvanatvaraudratvAdInAM dharmANAM tathApratipAdanaM prayojanam / gauranubandhya iti tu nodAharaNIyam / atra hi zrutinoditamanubandhanaM jAtau na saMbhavatIti jAtyavinAbhAvitvAd vyaktirAkSipyate, na tu zabdenocyate / ' Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. o. sU. 8] 21 lakSita ahIM, ( = gauNArthamAM) potAnA arthanI sAthe rahetA guNo (jevA ke) jaDatA, maMdatA vagere thatA hovA chatAM, ''zabdanA anya arthane kahevAmAM nimitta bane che ema keTalAka mAne che, to bIjA keTalAka potAnA arthanI sAthe rahetA guNonA abhedane lIdhe bIjAne viSe rahelA guNo ja lakSita thAya che paNa parArthanuM (='go'viSayaka arthanuM) abhidhAna thatuM nathI ema mAne che. jyAre (vaLI) bIjAonA mate samAna guNonA AzrayathI parArtha ja lakSita thAya che. kAryakAraNabhAvano saMbaMdha (nimitta) hotAM, (tenAM udA. che) - 'AyuSkRtam' ane 'Ayuvevam' (= dhI e AyuSya che' ane 'A AyuSya ja che'.) ahIM, bIjA karatAM judI rIte ane cokkasa ja kArya karavAnI zaktirUpI prayojana che. tAdarthya saMbaMdha hotAM (udA. che) "phantrArthA sthULA phandra:'' (= indra mATe racela thAMbhalAne indra kahe che"), svasvAmibhAva saMbaMdha hotAM (tenuM udA. che) 'rAnIya: puruSa: rAnA' ( = rAjAnA sevaka mATe 'rAjA' evo prayoga) tathA 'grAmasvAmI grAma:' ( = gAmanA mukhIne gAma kahevo), avayavAvayavibhAvano saMbaMdha hotAM 'aprasta'ema phakta avayavanA AgaLanA bhAgane viSe ja hasta evo prayoga, mAnameyabhAvano saMbaMdha hotAM, ADhaka (= amuka mApa, jema ke 1 kilo) ne vrIhi (= cokhA) (kahevAmAM Ave); saMyogasaMbaMdha hotAM raktadravyanA saMyogane kAraNe paTane paNa rakta (hevAmAM Ave), tAtkartyano saMbaMdha hotAM, je suthAra nathI tene suthAra (kahevAmAM Ave), ane vaiparItyano saMbaMdha hotAM, bhadramukhavALo na hoya tene paNa bhadramukhavALo (hevAya). (have) lakSya arthanuM lakSaNa Ape che mukhyArthanI sAthe saMbaddha (ane) te rUpe ja lakSita thato (artha) lakSya (kahevAya che). (18) mukhya artha (eTale) (#AyAM ghoSa: vageremAM) gaMgA vagere razabdono pravAha vagere, tenAthI saMbaddha (evo) taTa vagere artha, tattvana (eTale) (gaMgA zabda sAthenA) abhedathI lakSita thato (artha) te thayo lakSyArtha. 'tattvana takSyamALa:' = e rUpe ja lakSita thato e rAkhkho dvArA - bheda ane abhedathI Aropita (e vigata) (lakSyArthamAM) nathI. (arthAt kevaLa abheda ja ahIM jaNAya che.) bAkInI,vigata gauNa (arthanA) lakSaNa anusAra ja che. te (= lakSyArya) jeno viSaya che te zabda lakSaka (kahevAya che). jema ke, 'kAyAM ghoSa:' ( = gaMgAmAM nesa) (tA) 'kuntA: pravinti' (= bhAlAo praveze che). ahIM (anukrame) gaMgAmAM nesanuM hovuM tathA bhAlAono praveza asaMbhava hovAthI mukhyArthano bAdha thAya che. sAmIpya ane sAhacarya e (ahIM) (anukrame) nimitta che (tathA) gaMgAtaTa ane bhAlAdhArIo evA prayogathI jenI te prakAranI pratIti thatI nathI te pAvanatva (tathA) raudratva vagere dharmonuM te prakAranuM pratipAdana thAya te tenuM prayojana che. - ahIM '"gaurnuvandhya:'' (= godho homavo) e udAharaNa ApavuM yogya nathI, kema ke, ahIM zruti dvArA AdiSTa evuM anubaMdhana jAtine viSe saMbhavatuM nathI. tethI jAti sAthe avinAbhAva ( = nitya) saMbaMdhe rahetI vyaktino AkSepa thAya che, paNa te zabda vaDe kahevAtuM nathI. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 5 15 mukhyAd vyatiriktaH pratIyamAno vyaGgayo dhvaniH // 19 // mukhyagauNalakSyArthavyatiriktaH pratItiviSayo vyaGgyo'rthaH / sa ca dhvanyate dyotyata iti dhvaniriti 10 pUrvAcAryaiH saMjJitaH / ayaM ca vastvalaGkArarasAdibhedAttredhA / tathA hyAdyastAvatprabhedo mukhyAdibhyo'tyantaM bhinnaH / sa hi vAcye vidhirUpe pratiSedharUpo yathA 20 25 (7) "vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktirvizeSaNe " iti nyAyAt / na cAtra prayojanamasti / avinAbhAvAdAkSepe ca yadi lakSyatvamiSyate tadA kriyatAmityatra kartuH / kurvityatra karmaNaH / praviza, piNDImityAdau gRhaM, bhakSaya - ityAdezca lakSyatvaM syAt / pIno devadatto divA na bhuGkta ityAdau na pInatvena rAtribhojanaM lakSyate'pi tvarthApattyA AkSipyata iti / iha ca yatra vastvantare vastvantaramupacaryate sa gauNo'rtho yatra tu na tathA sa lakSya iti vivekaH / kuzala- dvirephadvikAdayastu sAkSAtsaMketaviSayatvAnmukhyA eveti na rUDhirlakSyasyArthasya hetutvenAsmAbhiruktA / vyaGgayaM lakSayati 8. 66 bhama dhamma vIsattho so suNao ajja mArio teNa golANaikacchakuDaGgavAsiNA dariyasIheNa // 13 // [ gAthAsaptazatI 2.75] atra visrabdho bhrameti vidhivAkye tatra nikuJje siMhastiSThati tvaM ca zuno'pi bibheSi tasmAttvayA tasmin na gantavyamiti niSedhaH pratIyate / kvacinniSedhe vidhiryathA [kAvyAnuzAsanam attA ettha nu majjai ettha ahaM diyasayaM puloesu / mA pahiya rattiaMdhaya sejjAe mahaM; nu majjihasi ||14|| [ gAthAsaptazatI 7.67; saptazataka 669] atrAvayoH zayyAyAM mA niSatsyasIti niSedhavAkye iyaM zvazrUzayyA iyaM macchayyeti divApyupalakSya rAtrau tvayehAgantavyamiti vidhiH pratIyate / kvacidvidhau vidhyantaraM yathA bahalatamA harAI ajja pattho paI gharaM sunaM / taha jaggiz2z2a sayajjhaya na jahA amhe musijjAmo ||15|| [ gAthAsaptazatI 4.35; saptazataka 335] Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. | K. ?] 23 (7) ''vizeSaNa viSe jenI zakti kSINa thaI jAya che tevI abhidhArAkti vizeSya sudhI jatI nathI.'' e nyAye, ahIM (koI) prayojana paNa nathI. avinAbhAva (= nitya) saMbaMdha dvArA thatA AkSepane viSe jo lakSyatva svIkArAya to 'SkriyatAm' mAM kartAnuM paNa (lakSyatva saMbhave) ''mAM karmanuM (lakSyatva saMbhave). 'viza', 'piNDIm' vageremAM (anukrame) 'ghara', 'khA' vagerenuM lakSyatva thaze. 'puSTa devadatta divase khAto nathI' vageremAM puSTatva thaze. 'puSTa devadatta divase khAto nathI' vageremAM puSTatva dvArA rAtribhojana evo artha lakSita thato nathI. paraMtu arthapattithI AkSisa thAya che. ahIM, jyAM eka vastu para anya vastuno upacAra thAya che, te thayo gauNa artha (ane) evuM jyAM nathI tyAM lakSya (artha) (thAya che) ema taphAvata rahelo che. 'zata', 'dvire', 'dvi' vageremAM to te sAkSAt saMketano viSaya hovAthI te mukhya ja kahevAya. ame rUDhine lakSyAryanA heturUpe kahI nathI. (have) vyaMgya (artha)nuM lakSaNa bAMdhe che mukhya vagerethI judo pratIyamAna thato vyaMgyArtha dhvani kahevAya che. (19) mukhya, gauNa, (ane) lakSya arthathI alaga pratItino viSaya banato artha vyachya (kahevAya che) ane te ja dhvanyate, dyotyate (arthAt) dhvanita karAya che, ghotita thAya che 'dhvani'nAma ApyuM che ane A (= dhvani) vastu, alaMkAra ane rasAdi bheThe traNa prakArano che. tethI (tene) pUrvAcAryoe temAM prathama bheda (vastudhvani) mukhya vagere arthathI ekdama ja judo che. te (vastuni) vAcyArtha vidhirUpa hotAM (kyAreka) pratiSadharUpa hoya che jema ke, * 'he dhArmika, vizvasta thaIne phara. (jenAthI tuM Darato hato) te kUtaro Aje godAvarI nadInA kuMjamAM rahetA te abhimAnI siMha vaDe mArI nakhAyo che.' (13) [gAthAsamAtI- 2.75] ahIM, 'zAMtithI phara' e vidhivAkyamAM, 'tyAM nikuMjamAM siMha rahe che ane tuM kUtarAthI paNa Dare che. tethI tAre tyAM na javuM joIe' - evo niSedha pratIta thAya che. kyAreka (vAcyArthI) niSedha (paraka) hotAM, vidhi (vyaMgya) (bane che) jema ke, he rAtre nahi dekhanAra (= ratAMdhaLA) pathika, ahIM sAsu (mA) sUe che ne ahIM huM. te tuM divase (kharAkhara) joI le. kyAMka (rAtre) mArI zayyAmAM na AvI paDato. (14) [gAthAsaptazatI 7. 67; sakSazataka - 6 6 9] ahIM, 'amArI pathArImAM AvI paDIza nahIM" e niSedhavAkyamAM, 'A sAsunI payArI ane A mArI pathArI ema divase barAbara joI rAtre tAre ahIM AvavuM' ema vidhi (paraka) artha pratIta thAya che. kyAreka (eka) vidhi (paraka) (vAcyArtha)mAM bIjo vidhi (vyaMgya) jema ke, A duSTa rAtri atyaMta aMdhArI che ane pati pravAse gayo che, gharamAM koI nathI (tethI) he pADozI ! tuM e rIte jAgaje jethI ame lUMTAIe nahIM. (15) [gAyAsasAtI- 4.35, saptazataka-335] Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 [kAvyAnuzAsanam atra yathA vayaM na muSyAmahe tathA tvaM jAgRhIti vidhyabhidhAne rAtriratyandhakArA, patiH proSitaH, gRhaM zUnyam, atastvamabhayo matpArzvamAgaccheti vidhyantaraM pratIyate / kvaciniSedhe niSedhAntaraM yathA AsAiyaM aNAeNa jettiyaM tettiyaNa baMdha dihiM / oramasu vasaha iNheiM rakkhijai gahavaIcchittaM // 16 // [saptazataka 958] atra gRhapatikSetre duSTavRSavAraNApare niSedhavAkye upapatinivAraNaM niSedhAntaraM pratIyate / kvacidavidhiniSedhe vidhiryathA mahuehiM kiMva paMthiya jai harasi niyaMsaNaM niyNbaao| sAhemi kassa ranne gAmo dUre ahaM ekkA / / 17 / / [saptazataka 877] atra vidhiniSedhayoranabhidhAne ahamekAkinI, grAmo dUra iti viviktopadezAnitambavAsopi me hareti vidhiH prtiiyte| kvacidavidhiniSedhe niSedho yathA jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mama / gaccha vA tiSTha vA kAnta svAvasthA tu niveditA // 18 // atra gaccha vA tiSTha vetyavidhiniSedhe jIvitAzA balavatI dhanAzA durbalA mameti vacanAt tvayA vinAhaM jIvituM na zaknomItyupakSepeNa gamananiSedhaH pratIyate / 20 kvacidvidhiniSedhayorvidhyantaraM yathA niyadaiyadaMsaNukkhitta pahiya aneNa vaccasu paheNa / gahavaidhUA dullaMghavAurA iha hayaggAme / / 19 / / [saptazataka 957] atrAnyena pathA vajeti vidhiniSedhayorabhidhAne he svakAntAbhirUpatAvikatthana pAntha abhirUpaka iha 25 grAme bhavato gRhapatisutA draSTavyarUpeti vidhyantaraM prtiiyte| . kvacidvidhiniSedhayoniSedhAntaraM yathA ucciNasu paDiyakusumaM mA dhuNa sehAliyaM haliyasuNhe / esa avasANaviraso sasureNa suo valayasaddo // 20 // [saptazataka 959] Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. khU. 61]. 25 ahIM, "ame lUMTAIe nahi te rIte tuM jAgato raheje' e vidhi (paraka) arthanA kathanamAM rAtri atyaMta aMdhakAramaya che, pati bahAragAma gayo che, ghera koI nathI, AthI tuM bhayarahita thaI mArI pAse Ava ema bIjo vidhi (paraka) artha pratIta thAya che. kyAreka niSedha (paraka artha)mAM bIjo niSedha (vyaMgya) jema ke, jANa thayA vagara jeTaluM prApta thayuM teTalAthI ja dhIraja dhara. he baLada ! have aTakI jA. mAlikanuM khetara (ha) rakSAya che. (16) siptarazataka- 958] ahIM, mAlikanA khetaramAM duSTa evA baLadanA nivAraNarUpI niSedha vAkyamAM upapatinA nivAraNarUpI bIjo niSedha pratIta thAya che. kyAreka vidhi ane niSedha (baMne na hotAM) vidhi (vyaMgya) jema ke, mahuDAnAM phUlothI zuM? he pathika ! jo tuM (mArA) nitaMba uparathI vastra harI laIza toya A jaMgalamAM huM kone kahevAnI chuM ? (kema ke) gAma dUra che ane (ahIM) huM ekalI chuM. (17) [saptazataka- 877] ahIM vidhi ane niSedhanuM (spaSTa) thana nathI, chatAM, huM ekAkI chuM, gAma dUra che, tethI nirjana sthaLa hovAthI mArA nitaMbanuM vastra paNa harI le' - e vidhi pratIta thAya che. kyAreka vidhi ane niSedhanA abhAvamAM niSedha (vyaMgya) jema ke, - mArI jIvavAnI AzA baLavAna che (paNa) dhananI AzA durbaLa ( = najIvI) che. he priya ! tuM jA ke rahe, mArI avasthA to (muM) jaNAvI dIdhI. (18) ahIM, "jA" ke "Ubho rahe' ema vidhi-niSedhanA abhAvamAM, "mArI jIvavAnI AzA prabaLa che, dhananI AzA ochI che', evA vacanathI "tArA vinA huM jIvI zakIza nahi', evA arthano AkSepa thavAthI gamanakriyAno niSedha pratIta thAya che kyAreka, vidhiniSedha (baMne hotAM) bIjo vidhi (vyaMgya) jema ke - potAnI priyAnA darzana mATe utsuka he pathika ! tuM bIjA rastethI jA (kema ke) ahIM A abhAgiyA gAmamAM makAnamAlikanI putrI na oLaMgAya tevI jALa che." (19) sisazataka- 957]. ahIM, "bIjA rastethI jA" e vidhiniSedhanuM abhidhAna hotAM, "he potAnI kAntAnA sauMdaryanI baDAI mAratA musAphara, A gAmamAM tamArA mAlikanI putrI dekhavA yogya rUpavALI che', evo bIjo vidhi (35) artha pratIta thAya che - kyAreka, vidhiniSedha hotAM, anya niSedha (vyaMgya) jema ke, he kheDUtanI putravadhU! (nIce) paDelAM puSpo vINI le; pArijAtane halAvIza nahIM. (tArA) A baMdha paDatAM virasa lAgato kaMkaNano avAja sasarAe sAMbhaLyo che. (20) [saptazataka- 959] Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 [kAvyAnuzAsanam atra patitaM kusumamuccinu mA dhunIhi zephAlikAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne sakhi cauryarate prasakte valayazabdo na kartavya iti niSedhAntaraM pratIyate / kvacidvidhAvanubhayaM yathA saNiyaM vacca kisoyari pae payatteNa Thavasu mhivddhe| bhajihisi vitthayatthaNi vihiNA dukkheNa nimmaviyA // 21 // atra zanairRjeti vidhyabhidhAne na vidhirnApi niSedho'pi tu varNanAmAtraM pratIyate / kvaciniSedhe'nubhayaM yathA de A pasia niattasu muhasasijuNhAviluttatamonivahe / ahisAriANa vigdhaM karesi aNNANa vi hayAse // 22 // [saptazataka 962] atra nivartasveti niSedhAbhidhAne na niSedho nApi vidhirapi tu mukhendukAntivarNanAmAtraM pratIyate / kvacidvidhiniSedhayoranubhayaM yathA8.. vacca mahaM cia ekkAe hoMtu niisaasroiavvaaiN| mA tujjha vi tIe viNA dakkhiNNahayassa jAyaMtu // 23 // - [saptazataka 944] atra mamaiva niHzvAsaroditavyAni bhavantu mA tavApi tAM vinA tAni jAyantAmiti vidhiniSedhayorabhidhAne na vidhirnApi niSedho'pi tu kRtavyalIkapriyatamopAlambhamAtraM pratIyate / kvacidavidhiniSedhe'nubhayaM yathA NahamuhapasAhiaMgo niddAghummaMtaloaNo na thaa| jaha nivvaNAharo sAmalaMga dUmesi maha hiayaM // 24 // [saptazataka 937] vigatamatsarAyA mama na tathA nakhapadAdi cihaM bhavadaGgasaGgi khedAvahaM yathArdhaniSpannasaMbhogatayAdharadazanAsaMpattiritIrdhyAkopagopanamupabhogodbhedena kRtaM(iti)vAcyo'rthaH / tadbalasamutthastu sahRdayotprekSito'tyantavAllabhyAnmukhacumbanapara eva tasyAstvaM yattvadadharakhaNDanAvasaro'syA varAkyA na saMpanna iti na kevalaM tasyA bhavAnativallabho yAvadbhavato'pi sA sutarAM rocata iti vayamidAnIM tvatpremanirAzAH saMjAtA iti nAyikAbhiprAyo vyaGgyaH / 20 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 ga. 2. sU. 21] ahIM, 'nIce paDelAM puSpo vINI le, zephAlikAne halAva nahIM', ema vidhi ane niSedhanA kathanamAM he sakhI, chupAIne karAtA premaprasaMga daramyAna kaMkaNano avAja na karavo joIe'. ema bIjo niSedha pratIta thAya che. kyAreka vidhimAM vidhi ane niSedha (baMne)no abhAva (vyaMjita thAya che) - jema ke, he kRzodari ! dhImethI jA, jamIna upara pagalAM kALajIthI mUka, he vizALa stanavALI (8) bhAMgI jaIza ! vidhie (tene) muzkelIthI ghaDI che. (21) ahIM "dhImethI jAe vidhinA kathana dvArA vidhi ke niSedha nahIM paNa kevaLa varNana ja pratIta thAya che. kyAreka niSedhamAM vidhi ke niSedha (bane)no abhAva (vyaMjita thAya che, jema ke, are o ! prasanna thA, pAchI vaLa! mukhacandranI cAMdanIthI aMdhakAranA samUhane lopanArI he abhAgaNI ! tuM bIjI abhisArikone mATe paNa vipna sarje che. (22) siptazataka-962] ahIM 'pAchI vaLa' e niSedhakathanamAM niSedha ke vidhi nahIM paNa mukharUpI candranI kAntinuM varNana ja pratIta thAya che. kyAreka, vidhi-niSedhanA kathanamAM (te) baMneno abhAva (vyaMgya) jema ke, tuM jA, mArI ekalInA ja ni:zvAsa ane rudana bhale rahe, paNa tenA vinA dAkSiNyathI pIDAyelA tamArA paNa te (= ni:zvAsa ane rudana) na thAo. (23) siptazataka- 944] ahIM, "mAre pakSe ja niHzvAsa ane rudana bhale thAo tenA vagara tArA paNa (niHzvAsa ane rudana) na thAo', e pramANe vidhi ane niSedhanA kathanamAM, nahIM vidhi ke nahIM niSedha; paNa jeNe juThANuM AcaryuM che tevA priyatamane viSe Thapako ja pratIta thAya che. kyAreka vidhi ke niSedhanA abhAvamAM, baMneno abhAva (vyaMgya) jema ke, he rayAmala aMgavALA, nakhanA agrabhAganA cihnathI zaNagArAyela zarIrayukta (tathA) nidrAthI cakaLavakaLa thatAM locanavALA tame mArA hRdayane teTalA pIDA nathI ApatA, jeTalA vraNarahita oSThavALA (tame pIDA Apo cho). (24) sisazataka- 93 7] 'jeno matsara dUra thayo che tevI mane, tArA zarIra para lAgelA nakhAta vagerenAM cihna eTalAM duHkhadAyaka nathI, jeTalI ardhI saMbhogakriyA dvArA adharoSThanA daMzanI anupasthiti (kheda dAyaka che) ema IrSyA ane kopanuM gopana upabhoganA prakAzana dvArA karavAmAM AvyuM che ema vAcyArtha thayo. tenA baLathI niSpanna thato, sadayo vaDe upekSita evo artha - jema ke, atyaMta vahAlapane kAraNe tuM pelIne viSe kevaLa mukhacuMbanamAM ja pravRtta thayo ane tethI e abhAgaNIne mATe adhara-dazanano avasara ja prApta na thayo ema tuM ene atyaMta priya che eTaluM ja nahi paNa tane ya e khUba game che eTale have ame tArA premane viSe nirAza thayA chIe' evo nAyikAno abhiprAya vyaMgya che. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [kAvyAnuzAsanam kvacidvAcyAdvibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA kassa va na hoi roso daTUNa piAi savvaNaM aharaM sabhamarapaumagyAiri vAriavAme sahasu iNheiM // 25 / / [saptazataka 886] atra vAcyaM sakhIviSayaM vyaGgyaM tu tatkAntopapatyAdiviSayam / evaM alaGkArabhedA rasAdibhedAzca vyaGgyA mukhyAdibhyo vyatiriktA jJeyAH / tadviSayo vyaJjakaH zabdaH / mukhyAdyAstacchaktayaH // 20 // mukhyAgauNIlakSaNAvyaJjakatvarUpAH zaktayo vyApArA mukhyAdInAM zabdAnAm / tatra samayApekSA vAcyA-vagamanazaktirmukhyA'bhidhA cocyate / mukhyArthabAdhAdisahakAryapekSA'rthapratibhAsanazaktirgauNI lakSaNA ca / tacchaktyupajanitArthAvagamapavitritapratipattRpratibhAsahAyArthadyotanazaktiya'Jjakatvam / abhidhAnantaraM ca yadyapyanvayapratipattinimittaM tAtparyazaktirapyasti tadviSayastAtparyalakSaNo'rtho'pi, tathApi tau vAkyaviSayAveveti naatroktau| vaktrAdivaiziSTayAdarthasyApi vyaJjakatvam // 21 // __ vaktRpratipAdyakAkuvAkyavAcyAnyAsattiprastAvadezakAlaceSTAdivizeSavazAdarthasyApi mukhyAmukhyavyaGgyAtmano vyaJjakatvam / vaktRvizeSAdyathA dRSTiM he prativezini kSaNamihApyasmadgRhe dAsyasi prAyo nAsya zizoH pitAdya virasAH kaupIrapa: pAsyati / ekAkinyapi yAmi tadvaramitaH srotastamAlAkulaM / nIrandhrAH punarAlikhantu jaraThacchedA nalagranthayaH // 26 // kivIndravacanasamuccaya0 500 vidyAyAH] atra cauryaratagopanaM gamyate / pratipAdyavizeSAdyathA niHzeSacyutacandanaM stanataTaM nirmaSTarAgo'dharo netre dUramanaJjane pulakitA tanvI taveyaM tanuH / mithyAvAdini dUti bAndhavajanasyAjJAtapIDAgamA vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // 27 // [amaruzataka 105] 15 20 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa. 2. . 20-21] kyAreka, vAcya karatAM bhinna viSayarUpe vyavasthita thayela (vyaMgya) jema ke, priyAnA vraNayukta ochane joIne kone roSa na thAya? he bhramarasahitanA kamaLane sUMghavAnI TevavALI ane vAryA chatAM na mAnanArI! have bhogava (tArAM karamanAM phaLa) ! (25) siptazataka- 886] ahIM, vAcyArtha sakhIne uddezIne che to vyaMgya tenA pati ke upapati vagerene anulakSIne che. A rIte alaMkArabheda tathA rasAThibheda vyaMgya che (ane) mukhya vagere (artha)thI judA che tema jANavuM. te rUpI viSayavALo zabda vyajaka (kahevAya) che. mukhyA vagere te zaktio (kahevAI che). (20) mukhyA, gaNI, lakSaNA ane vyaMjakatva (arthAt vyaMjanA) rUpI zaktio e mukhya vagere zabdonA vyApArarUpa che. temAM, saMketanI apekSA rAkhatI vAcyArtha ApatI zakti mukhyA ane abhidhA kahevAya che. mukhyArthabAdha vagere sahakAranI apekSA rAkhI artha ApatI zakti te gauNI ane lakSaNo. te zaktithI janmela arthanA jJAnathI pavitra thayelA ane pratipattAnI pratibhAnA baLe arthanuM dohana karatI zakti te vyaMjakatva. abhidhA pachI, jo ke, anvayanI pratipattimAM nimitta banatI tAtparyazakti paNa che. teno viSaya banato tAtparya artha paNa che, to paNa te baMne vAkyanA viSaya che, (zabdanA nahIM), tethI ahIM te kahevAyA nathI. vakatA vagerenA vaiziSTayane lIdhe, arthanuM paNa vyaMjakatva (saMbhave che). (21) vaktA, pratipAgha (vigata), kAku, vAkya, vAcya, anyAsatti, prastAva, deza, kAla, ceSTA vagerene lIdhe mukhya, amukhya ke vyaMgyarUpa arthanuM paNa vyaMjakatva (saMbhave che). viziSTa vaktAne lIdhe (arthanI vyaMjakatA) jema ke, - he pADozaNa ! ahIM amArA gharamAM paNa ghaDIbhara najara rAkhaje : A bALakano pitA hAlamAM kUvAnuM niH svAda pANI moTe bhAge pIto nathI. (tethI pANI mATe) huM ekalI hovA chatAM ahIMthI, tamAlathI gherAyelA jharaNA para jAu te vadhu sAruM; bhale pachI netaranI gAMThonA kApelA jUnA bhAga (mArA) zarIra para ujharaDA kare. (26). kivIndravacanasamuccaya 500; vighAnuM pagha] ahIM chupAIne karAtA premanuM gopana vyaMjita thAya che. pratipAgha vigatanA vaiziphTathI (arthavyaMjaktA) jema ke, stana uparanuM caMdana pUrepUruM nIkaLI gayuM che, adharano raMga luchAI gayo che, AMkho atyaMta aMjanarahita che, tAruM A pAtaLuM zarIra pulakti baneluM che. he mithyA bolanArI, ne bAMdhavajana-sakhI-nI pIDAne na jANanArI dUtI, tuM ahIMthI vAvamAM snAna karavA gaI hatI; te adhamanI pAse nahIM. (27) [amaruzataka-105] Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 [kAvyAnuzAsanam atra dUtyAstatkAmukopabhogo vyajyate / kAkunervikAraH, tadvizeSAdyathA tathAbhUtAM dRSTvA nRpasadasi pAJcAlatanayAM vane vyApraiH sArdhaM suciramuSitaM valkaladharaiH / virATasyAvAse sthitamanucitArambhanibhRtaM guruH khedaM khinne mayi bhajati nAdyApi kuruSu // 28 // veNI. 1.11] atra mayi na yogyo khedaH kuruSu tu yogya iti kAkvA prakAzyate / vAkyavizeSAdyathA prAptazrIreSa kasmAtpunarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyAt nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / / setuM baghnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAtaH tvayyAyAte vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH // 29 // 10 6.64 15 20 atra nArAyaNarUpatA gamyate / vAcyavizeSAdyathA uddezo'yaM sarasakadalizreNizobhAtizAyI kuJjotkarSAGkuritaramaNIvibhramo nrmdaayaaH| kiJcaitasmin suratasuhRdastanvi te vAnti vAtAH yeSAmagre sarati kalitAkANDakopo manobhUH // 30 // [ atra ratArthaM pravizeti vyajyate / anyAsatteryathA Nollei aNollamaNA attA maM gharabharaMmi sayalaMmi / khaNamettaM jai saMjhAe hoi na va hoi vIsAmo // 31 / / [saptazataka 875] atra sandhyA saMketakAla iti taTasthaM prati kayApi dyotyate / prastAvAdyathA suvvai samAgamissai tujjha pio aja paharamitteNa / emeya kiM ti ciTThasi tA sahi sajjesu karaNijaM // 32 // [saptazataka 962] 30 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 6. khU. 20-21] ahIM, dUtIno te kAmuka sAtheno upabhoga vyaMjita thAya che. kAku eTale dhvanino vikAra. tenI vizeSatAthI (arthanI vyaMjaktA) jema ke, rAjasabhAmAM pAMcAlatanayA (= draupadI)ne te prakAre joIne, vanamAM zikArIo sAthe lAMbA samaya sudhI valkala dhAraNa karIne rahyA. virATanA AvAsamAM gupta rIte anucita kArya karatA rahyA. (chatAM atyAre) khinna evA mArA prati guru ( moTAbhAI) kheda kare che, haju paNa te karavo pratye nahIM. (28) veNIsaMhAra-1.11] ahIM, 'mAre viSe kheda karavo yogya nathI paNa kuruo prati (karavo) yogya che', ema kAku vaDe prakAzita thAya che. vAyagata vizeSa dvArA (arthavyaMjaktA) jema ke, (jene) lakSmI maLI gaI che tevA zA mATe pharI mane mathavAnuM kaSTa uThAve ? ALasarahita manavALA tene viSe pahelAMnI jema nidrA Ave tema lAgatuM nathI. badhA diponA svAmIthI anusarato te pharI zA mATe setu bAMdhe? tame pAse AvatAM, AvA tarkavitarka pAmato hoya tema sAgarano kaMpa jANe ke jaNAya che. (29) ahIM nArAyaNarUpatA vyaMjita thAya che. vAcyagata viroSathI (arthavyaMjaktA) jema ke, he tavI ! sarasa keLanI hAramALAthI atyaMta zobhato, kuMjanI zobhAne lIdhe ramaNIonA hAvabhAvane aMkurita karato, A narmadAno pradeza che, tyAM ratikrIDAnA mitra (samA) pavano vAya che ane temanI AgaLa vinA kAraNe gusse thayela kAmadeva dhase che. (30) ahIM, "prema karavA mATe praveza (kara) ema vyaMjita thAya che. bIjA sAthenI najadIkI (= acAsatti) dvArA (arthavyaMjaktA) jema ke, kaThora hRdayanI sAsu mane gharanAM sarvakAma soMpe che. sAMjanA samaye kSaNamAtrano vizrAma maLe to maLe, ke na ya maLe ! (31) [saptazataka-875] ahIM "saMdhyA samaya saMketaka che" ema taTastha prati koIka (nAyikA) vaDe ghotita thAya che. prastAva (arthAt saMdarbha) vaDe (arthavyaMjaktA) jema ke, he sakhI ! saMbhaLAya che ke, tAro priya Aje praharamAtramAM Avaze. to kema Ama ja UbhI cho ? karavAyogya taiyArI karo. (32) siptazataka- 96 2] Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 [kAvyAnuzAsanam anopapatiM pratyabhisartuM na yuktamiti dhvanyate / dezavizeSAdyathA anyatra yUyaM kusamAvacAyaM kurudhvamatrAsmi karomi sakhyaH / nAhaM hi dUraM bhramituM samarthA prasIdatAyaM racito'JjalirvaH // 33 // 10 atra vivikto'yaM dezaH / pracchannakAmukastvayA visarmya iti vizvasatAM prati kayAcinivedyate / kAlavizeSAdyathA guruyaNaparavasa ppiya kiM bhaNAmi tuha maMdabhAiNI ahayaM / ajja pavAsaM vaccasi vacca sayaM cceva suNasi karaNijjaM // 34 // / [saptazataka 851] adya madhusamaye yadi vrajasi tadahaM tAvanna bhavAmi / tava tu na jAnAmi gatimiti vyajyate / ceSTAyA yathA dvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA prollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM samAsAditam / AnItaM purataH ziroM'zukamadhaH kSipte cale locane vAcastacca nivAritaM prasaraNaM saMkocite dolate // 35 // 15 atra ceSTAyAH pracchannakAntaviSaya AkUtavizeSo dhvanyate / evaM vaktrAdInAM dvikAdiyogepi vyaJjakatvamavaseyam / tatra vaktRbodhyayoge yathA'attA ettha' (pR. 22) ityAdi / atra vaktRbodhyaparyAlocanayA zeSveti vidhirUpavyaGgyArthapratItiH / evaM dvikayogAntare trikAdiyoge ca svayamapyUhyam / eSu mukhyArthasya vyaJjakatvamudAhRtam / amukhyasya yathA sAha(he)tI sahi suhayaM khaNe khaNe dUmiyA siM majjha ke| sabbhAvanehakaraNijjasarisayaM dAva viraiyaM tumae // 36 / / [saptazataka860] 25 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 . 2. mU. 20-21] ahIM, 'upapatine viSe abhisaraNa karavuM yogya nathI', ema dhvanita thAya che. dezavizeSathI (arthavyaMjaktA) jema ke, he sakhIo ! tame bIjethI puSpo ekaThAM karo. huM ahIM karuM chuM, kema ke huM dUra sudhI pharavAne zaktimAna nathI. tame kRpA karo. huM tamane hAtha joDuM chuM. (33) ahIM, "A ekAntasthaLa che (tethI) tuM ahIM pracchanna kAmukane mokala', ema (potAnI) vizvAsu (sakhI)ne koIka (nAyikA) nivedana kare che. kAlavizeSathI (arthavyaMjaktA) jema ke, gurujanone paravaza he priya ! maMda bhAgyavALI huM tamane zuM kahyuM? Aje pravAse jAya che to jA - karavA yogya tuM jAte ja sAMbhaLIza. (34) siptazataka- 851] Aje jo vasaMtaRtumAM tuM jaze to huM nahIM rahuM (= jIvIza nahIM). tArI gati huM na jANuM - ema vyaMjita thAya che. hAvabhAva vaDe (arthavyaMjaktA) jema ke, huM daravAjA pAse pahoMcatAM ja, sauMdaryanA sArarUpa lakSmIe (= atyanta suMdara strIe) potAnI sAthaLo pahoLI karI pharI ekabIjA sAthe coMTADI dIdhI. mAthA upara AgaLa vastra kheMcI lIdhuM. caMcaLa nayana nIce kya. vANI aTakAvI dIdhI ane be bhujAone saMkocAvI dIdhI. (35) ahIM, ceSTA vaDe, chupAyelA priyajana viSeno khAsa IzAro vyaMjita thAya che. A rIte, vaktA vagerenA be ke traNanA yogamAM paNa vyaMjatva samajI levuM joIe. temAM vaktA ane boddhAnA yogamAM, jema ke, atta pratye vagere. ahIM, vaktA ane boddhAnI paryAlocanA vaDe 'sUI rahe ema vidhirUpa vyaMgyAthenI pratIti thAya che. A rIte, be vigatanA yogamAM ke traNa vigatanA yogane vize pote udAharaNa kalpI levuM. A badhAM (udAharaNo)mAM mukhyArthanuM vyaMjakatva udAta thayuM che. amukhya (artha)nuM (vyaMjatva), jema ke, he sakhI, te subhagane vAraMvAra sAdhatI tuM mAre kAraNe kaSTa pAmI cho. saddabhAvanA ane snehane anurUpa je karavA yogya hatuM te tArA vaDe karAyuM. (36) [saptazataka- 860] Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 [kAvyAnuzAsanam atra matpriyaM ramayantyA tvayA zatrutvamAcaritamiti lakSyam / tena ca kAmukaviSayaM sAparAdhatvaprakAzanaM vyaGgyam / vyaGgayasya yathA vANiyaya hatthidaMtA kutto amhANa vgdhkittiio| jAvi luliyAlayamuhI gharammi parisukkae suNhA // 37 // [saptazataka 951] ataH vilulitAlakamukhI tenAnavaratakrIDAsaktistathA ca satatasaMbhogakSAmatA dhvnyte| vyaGgayasya bhedAnAha __vyaGgayaH zabdArthazaktimUlaH // 22 // 10 zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti vyaGgyo dvidhA / ubhayazaktimUlastu zabdazaktimUlAnnAtiricyate zabdasyaiva prAdhAnyena vyaJjakatvAt / tatra zabdazaktimUlamAhanAnArthasya mukhyasya zabdasya saMsargAdibhiramukhyasya ca mukhyArthabAdhAdibhirniyamite vyApAre vastvalaGkArayorvastunazca vyaJjakatve zabdazaktimUla: padavAkyayoH // 23 // anekArthasya mukhyasya zabdasyAbhidhAlakSaNe vyApAre saMsargAdibhirniyantrite'mukhyasya ca gauNalAkSaNikarUpasya zabdasya mukhyArthabAdhanimittaprayojanauNIlakSaNArUpe vyApAre niyantrite mukhyasya zabdasya vastvalaGkAravyaJjakatve'mukhyasya ca vastuvyaJjakatve sati zabdazaktimUlo vyaGgyaH / sa ca pratyeka dvidhA / pade vAkye c| saMsargAdayazceme bhartRhariNA proktA:20 (8) saMsargo viprayogazca sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sanidhiH // _ [vAkyapadIya kA. 2, zlo. 317] sAmarthyAmaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH / / 25 yathA 'vanamidamabhayamidAnIM yatrAste lakSmaNAnvito rAmaH' // 38 / / iti, 'vinA sItAM rAmaH pravizati mahAmohasaraNim' // 39 // iti ca saMsargAdviprayogAcca daashrthau| ___ 'budho bhaumazca tasyoccairanukUlatvamAgatau' // 40 // iti 30 sAhacaryAd grahavizeSe / 15 yathA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 a. 6. sU. 22-22] ahIM, 'mArA priyatamanI sAthe ramaNa karatI tArA vaDe zatrubhAvanuM AcaraNa karAyuM che', tevo lakSyArtha che ane te dvArA kAmuka evA patine viSe aparAdhI hovAnI vigatanuM prakAzana vyaMjita thAya che. vyaMgyArthanuM (vyaMja) jema ke, he vaNika, jyAM sudhI caMcaLa laTayukta (= vikharAyelA vALavALA) mukhavALI putravadhU gharamAM ghUme che, tyAM sudhI hAthIThAMta ane vyAghracarma amArI pAse kyAMthI hoya ? (36) saptazataka 951] ahIM, 'vikharAyelA vALavALA mukhavALI e zabda dvArA satata krIDAmAM Asakti ane satata saMbhogane kAraNe AvelI kurAtA vyaMjita thAya che. vyaMgyanA prakAra kahe che vyaMgya (artha) zabdazaktimUla ane arthazaktimUla (ema vividha) che. (22) zabdazaktimUla ne arthazaktimUla ema be prakArano vyaMgya (artha) (saMbhave che). ubhayazaktimUla (vyaMgyArtha) to zabdazaktimUlathI judo nathI, kema ke, temAM (= ubhayarAktimUlamAM) mukhyatayA zabdanuM ja vyaMjatva hoya che. temAM zabdazaktimUla (vyaMgya) (viSe) kahe che aneka arthavALA mukhya zabdano saMsarga vagerene lIdhe, tathA amukhya zabdano mukhyArthabAdha vagere vaDe, (mukhya) vyApAra niyaMtrita thatAM, vastu ane alaMkAranA tathA vastunA vyaMjatvamAM zabdazaktimUla vyaMgyArtha padagata ane vAyagata (ema vividha prApta thAya che). (23) - aneka arthavALA mukhya zabdanA abhidhAvyApAramAM saMsarga vagere dvArA mukhya (artha) niyaMtrita thatAM tathA gauNa ane lAkSaNika rUpI amukhya zabdanA mukhyArthabAdha, nimitta ane prayojana dvArA (anukrame) gauNI ane lakSaNArUpI vyApAra niyaMtrita thatAM, mukhya zabda vaDe vastu ane alaMkAranuM vyaMjaphkta tathA amukhyanA vastuvyaMjatvamAM zabdazaktimUla vyaMgya prApta thAya che ane te dareka be prakArano che - padagata ane vAkyagata. saMsarga vagere A (hetuo) bhartRharie kahyA che (8) saMsarga, viprayoga, sAhacarya, virodha, artha, prakaraNa, liMga, bIjA zabdanI sannidhi, sAmarthya, aucitya, deza, kALa, vyakti, svara vagere (niyAmako) zabdanA arthano nirNaya na thato hoya tyAre, vizeSa (arthanA nirNayamAM) heturUpa bane che.'' [vAkyapadIya - 2.317]* jema ke, 'hAlamAM A vana bhayarahita (banyuM che) jyAM lakSmaNa sAthe rAma rahelA che.' (38) (tathA) 'sItA vinA rAma atyanta moha pAme che' (39) (temAM anukrame) saMsarga ane viprayoga dvArA ThArathaputra rAmane viSe (artha niyaMtrita thAya che). 'budha ane maMgaLa tenA utkarSamAM anukULa banyA. (40) temAM sAhacaryathI khAsa grahane viSe (niyaMtrita bane che). * kAvyAnuzAsana, AvRtti muMbaI 64, nA pRSTha 64nI pA.TI. pramANe bIjo zloka vAkyayadIyanI banArasanI S.S.AvRttimAM vAMcavA maLato nathI, jo ke A zlokanI puNyarAjanI vAkyapadIyanI TIkAno pAchaLano aMza maLe che. vaLI sarakhAvo zloka 316 jemAM auvitya, veza ane Ata vAMcavA maLe che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 [kAvyAnuzAsanam 'rAmArjunavyatikaraH sAMprataM vartate tayoH' // 41 // iti virodhAdbhArgavakArtavIryayoH / ___ saindhavamAnaya, mRgayAM cariSyAmi // 42 // ityrthaatpryojnaadshve| 'asmadbhAgyaviparyayAdyadi punardevo na jAnAti tam // 43 // iti prakaraNAdyuSmadarthe / prakaraNamazabdaM arthastu zabdavAnityanayorbhedaH / 'kodaNDaM yasya gANDIvaM spardhate kastamarjunam' // 44|| iti liGgAccihnAtpArthe / 'kiM sAkSAdupadezayaSTirathavA devasya zRGgAriNaH' // 45 / / iti zabdAntarasaMnidhAnAtkAme / 'kvaNati madhunA mattazcetohara: priyakokilaH' // 46 // iti saamrthyaadvsnte| 'tanvyA yatsuratAntakAntanayanaM vaktraM rativyatyaye / tattvAM pAtu cirAya' // 47 / / [amaruzataka 3] ityaucityAtprasAdasAmmukhye pAlane / ___'aho mahezvarasyAsya kApi kAntiH // 48 // iti rAjadhAnIrUpAddezAdrAjani / 'citrabhAnurvibhAtyahni' // 49 // iti kaalvishessaadrvau| _ 'mitraM hantitarAM tamaHparikaraM dhanye dRzau mAdRzAm' // 50 // iti vyaktivizeSAtsuhRdi ca pratItiH / svarAttvarthavizeSe pratItiH kAvyamArge'nupayoginIti nodAhriyate / 'madhnAmi kauravazataM samare na kopAt' // 51 // [veNI. 1.1.5 A iti kAkurUpAttu svarAdbhavatyarthavizeSe pratItiH / AdigrahaNAdabhinayApadezanirdezasaMjJegitAkArA gRhynte| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 31. 2. khU. 22-23] atyAre temano - 'rAma ane arjunano meLApa thayo che." (41) ahIM virodhane lIdhe parazurAma ane sahastrArjunano (artha nizcita thAya che.) (saidhava = sibdha prAntanA) ghoDAne lAva, zikAra khelIza'. (42) emAM artha eTale ke prayojanane kAraNe azvane viSe (artha nizcita bane che). 'amArA bhAgyaviparyayane lIdhe ja deva tene na oLakhe to' (43) e saMdarbhane lIdhe deva zabdanuM) 'Apa' - e artha viSe (niyaMtraNa thAya che). prakaraNa arthAt saMdarbhano zabda dvArA ullekha thato nathI, jyAre artha zabdavALo hoya che eTalo te be vacce taphAvata che. 'jenuM dhanuSya gAMDIva che tevA arjuna sAthe koNa spardhA karI zake ?" (44) ahIM, liMga arthAt cihna dvArA (arjuna zabda) pArthanA (arthamAM niyaMtrita thAya che). 'zuM zRMgArI evA devanI sAkSAt upadeza-yaSTi che.' (45). ema (zRMgArI) evA bIjA zabdanA nirUpaNa vaDe (dava e padanuM) kAmadeva (nA artha)mAM (niyaMtraNa thayuM che). 'vasaMtathI matta thayela, priya ane cittane harI le tevo kokila kUjana kare che." (46) ahIM sAmarthyane lIdhe 'vasaMta' arthane viSe (madhu padano artha niyaMtrita thAya che). 'tanvInuM, rati parisamApta thatAM suratane anne madhura lAgatAM nayanavALuM mukha tAruM dIrghakALa rakSaNa karo." (47) [amaruzataka- 3] ahIM, aucityathI (tu padanuM niyaMtraNa) prasAda-kRpA' -nA arthamAM thAya che). aho A mahezvaranI koI anerI kAnti che." (48) ahIM rAjadhAnI rUpI pradeza dvArA (mahezvara zabdano artha) rAjAne viSe (nizcita thAya che). 'divase sUrya prakAro che" (49). temAM kAlaviroSane lIdhe (citrabhAnu pada) sUrya (artha)ne viSe (niyaMtrita thAya che.) 'mitra aMdhakArasamUhane naSTa kare che, mArA jevAnAM nayano dhanya che." (50) emAM, vyaktiviroSane lIdhe (mitra zabdanI) sudRne viSe pratIti thAya che. svara dvArA thatI arthavizeSanI pratIti kAvyamAM khAsa upayogI nathI tethI tenuM udAharaNa apAyuM nathI. gussAne, lIdhe yuddhamAM so kauravone zuM nahIM mathI nAkhuM?" (51) [veNIsaMhAra-1.5gI emAM - kAkurUpa svarathI ja arthavizeSanI pratIti thAya che. 'mAdri zabdanA grahaNa dvArA abhinaya, apadeza, nirdezaka saMjJA, iMgita, (tayA) AkAranuM grahaNa thAya che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 [kAvyAnuzAsanam abhinayo yathA eddahamittatthaNiyA eddahamittehiM acchivattehiM / eyAvatthaM pattA ettiyamittehiM diyahehiM // 52 / / apadezo yathA itaH sa daityaH prAptazrIrneta evArhati kSayam / viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM cchettumasAMpratam // 53 // [kumAra0 2.55] nirdezo yathA "bhartRdArike diSTayA vardhAmahe yadava ko'pi kasyApi tiSThatIti mAmaGgulIvilAsenAkhyAtavatyaH" // 54 // [mAlatImAdhava aGka 1] saMjJA yathA apyavastuni kathApravRttaye praznatatparamanaGgazAsanam / vIkSitena parigRhya pArvatI mUrdhakampamayamuttaraM dadau // 55 // [kumAra0 8.6.] iGgitaM yathA kadA nau saGgamo bhAvItyAkIrNe vaktumakSamam / avetya kAntamabalA lIlApamaM nyamIlayat // 56 // [kAvyAdarza 2.261] AkAro yathA niveditaM niHzvasitena soSmaNA manastu me saMzayameva gAhate / na vidyate prArthayitavya eva te bhaviSyati prArthitadurlabhaH katham // 57 // [kumAra0 5.46] tadevaM saMsargAdibhirniyamitAyAmabhidhAyAM yA'rthAntare pratItiH sA vyaJjanavyApArAdeva / amukhye'pi zabde mukhyArthabAdhAdiniyamite prayojanapratipattirvyaJjanavyApArAdeva / tathA hi tatra saMketA-bhAvAnnAbhidhA / nApi gauNI lakSaNA vA mukhyArthabAdhAdilakSaNAbhAvAt / na hi lakSyaM mukhyaM, nApi 25 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. khU. 22-23] . (temAM) abhinaya jema ke, ATalA moTA stanavALI, A...TalI moTI AMkhovALI ATalA ja divasamAM AvI thaI gaI! (52) apadeza jema ke, ahIMthI te detya lakSmI pAmyo che (tethI) teno nAza karavo yogya nathI; kema ke, viSavRkSa paNa ucherIne jAte ja chedavuM ucita nathI (53). [kumArasaMbhava-2.55] nirdeza jema ke, he rAjakumArI ! sabhAge ahIM ja koIkano koIka beTho che ema mane AMgaLInA hAvabhAvathI kahyuM che." (54) mAlanImAdhava-aMka 1] saMjJA, jema ke, najIvI vastune vize vAta karatAM, prazna karavAne tatpara zaMkarane, pArvatIe daSTimAtrathI svIkArIne (= praznane samajI laIne) mAthuM dhuNAvIne uttara Apyo. (55) [kumArasaMbhava- 8.6] igita, jema ke, kyAre ApaNo meLApa tharo te sAMbhaLI, priyatamane kahevA mATe asamartha hoIne abaLAe lIlA kamaLane bIDI dIdhuM. (56) [kAvyAda- 2.261] AkAra, jema ke, (te) uSNa nisAsAthI (saghaLuM) kahI dIdhuM che, paraMtu mAruM mana sadehamAM paDyuM che. (vara mATe) prArthI zakAya tevo (koI) che nahIM. (bAkI) te icchA karela te durlabha kema hoya ? (57) kumArasaMbhava-5.46] A rIte, saMsarga vagere vaDe abhidhA niyaMtrita thatAM, je anya arthane viSe pratIti thAya che te vyaMjanA vyApAra vaDe ja (thAya che). gauNa zabdane viSe paNa - mukhyArthabAdha vagerethI (artha) niyaMtrita thatAM, prayojananuM jJAna vyaMjanAvyApAra vaDe ja (saMbhave che), kema ke temAM saMketano abhAva hovAthI abhidhA nathI. mukhyArthabodha vagere lakSaNo na hovAthI gauNI ke lakSaNA paNa nathI. vaLI, lakSya (artha) kaMI mukhya Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 5 10 15 20 25 [kAvyAnuzAsanam tasya bAdhA, na ca kiJcinnimittamasti, nApi tatra zabdaH skhaladgatiH, na ca kiJcitprayojanamasti / atha prayojane'pi lakSye prayojanAntaramAkAGakSyate, tarhi tatrApi prayojanAntarAkAGkSAyAmanavasthA syAt / tathA ca lAbhamicchato mUlakSatiH / na ca prayojanasahitameva lakSyaM lakSaNAyA viSaya iti vaktuM zakyam / viSayaprayojanayoratyantabhedAt / pratyakSAredapi pramANasya viSayo ghaTAdiH / prayojanaM tvarthAdhigatiH prAkaTacaM saMvittirvA / tadevaM prayojanaviziSTasya lakSyasya gauNIlakSaNayoraviSayatvAtprayojane vyaJjanameva vyApAraH / tatra mukhyazabdazaktivyaGgayaM vastu pade yathAmuktibhuktikRdekAntasamAdezanatatparaH / kasya nAnandanisyandaM vidadhAti sadAgamaH // 58 // ] T kAcitsaMketadAyinamevaM mukhyayA vRttyA zaMsatIti sadAgamapadena prakAzyate / atrArthayorvaisAdRzyAnnopamA / vAkye yathA paMthi na ettha sattharamatthi maNaM pattharatthale gAme / unnayapaoharaM pekkhiUNa jai vasasi tA vasasu // 59 // [ saptazataka 879] atra praharacatuSTayamapyupabhogena neha nidrAM kartuM labhyate / sarve hyatrAvidagdhAH / tadunnatapayodharAM mAmupabhoktuM yadi vasasi tadAssveti vyajyate / vAcyabodhena ca vyaGgayasya sthitatvAttayornopamAnopameyabhAva iti nAlaGkAro vyaGgayaH / yathA ca zanirazanizca tamuccairnihanti kupyasi narendra yasmai tvam / yatra prasIdasi punaH sa bhAtyudAro'nudArazca ||60 || [ kA. pra. 4 / 59 ] atra viruddhAvapi tvadanuvartanArthamekakAryaM kuruta iti vyatyayena dhvanyate / mukhyazabdazaktivyaGgayolaGkAraH pade yathA rudhiravisaraprasAdhitakaravAlakarAlarucirabhujaparighaH / jhaTiti bhrakuTiviTaGkitalalATapaTTo vibhAsi nRpa bhImaH // 61 // atra bhISaNIyasya bhImasena upamAnam / vAkye yathA unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastasyAH kaM na cakre'bhilASiNam // 62 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. . khU. 22-22]. (artha) nathI ke nathI teno bAdha (to), ane (te mATe) koI nimitta paNa nathI. temAM zabda (artha ApavAne viSe) asamartha nathI, ke koI prayojana paNa nathI. have, lakSita thatA prayojana vize paNa jo bIjuM prayojana vicArAya to temAM paNa bIjA prayojananI AkAMkSA thatAM anavasthA thaze, ane lAbhanI icchA karavA jatAM mULanI ja kSati thaze; ane vaLI, prayojanayukta lakSyArtha lakSaNAno viSaya che ema kahevuM . kema ke, viSaya ane prayojana bilakula judAM ja che. pratyakSa vagere pramANano viSaya ghaTa vagere che, jyAre prakaTatA ke saMvittirUpa arthanI prApti te prayojana che. tethI prayojanathI yukta lakSya (artha) gauNI ane lakSaNAno viSaya na hovAthI prayojanane viSe vyaMjanAvyApAra ja (rahelo che). temAM, mukhya zabdazaktimUla vyaMgyarUpa vastu padagata-jema ke, mokSa ane bhoga ApanAra, haMmeza sAro upadeza ApavAmAM tatpara evo veda (/sajjananuM Agamana) kone Ananda na Ape ? (58) koIka (nAyikA) sati ApanArane A pramANe mukhya vRtti (= abhidhA)thI kahe che te "' pada vaDe prakAzita thAya che. ahIM, be artha vacce sAdazya na hoI upamA nathI. vAkyane viSe, jema ke, he pathika, ahIM A patharIlA gAmamAM saheja paNa pAtharaNuM nathI (paraMtu) UMce caDelAM vAdaLone (unnata, uThAvavALA stanone) joIne ja rahevuM hoya to rahe.' (59) [sasarAtaka- 879]. ahIM, "cAre prahara upabhogane kAraNe ahIM nidrA meLavI zakAtI nathI. ahIM badhA ja abudha che. tethI unnata payodharavALI mane bhogavavA mATe jo rahevuM hoya to rahe', ema vyaMjita thAya che. vAsyano bAdha thatAM vyaMgya raheluM hovAthI e baMne vacce upamAnopameyabhAva nathI. tethI (koI) alaMkAra vyaMgya nathI. ane vaLI, jema ke, he rAjA ! tame jenA upara gusse thAo cho tene zani (graha) ane a-zani (= vajA) haNI nAMkhe che, ane jo prasanna thAo cho to te udAra (mahAdAnavIra) ane strIothI yukta zobhe che. (60) [kAvyaprakAza 4/59] ahIM virodhIo paNa tane anusaravAne mATe eka thaIne kArya kare che ema vyatyaya dvArA dhvanita thAya che. mukhya zabdazaktithI vyaMjita thato alaMkAra, padagata, jema ke, raktapravAhathI raMgAyela talavAra vaDe bhayaMkarane suMdara bhujAyukta ane ekadama ja (kheMcAyelI) bhUkuTithI aMkti thayela lalATavALA he bhayaMkara (rAjA) ! tuM zobhe che. (61) ahIM 'bhISaNIya'nuM upamAna bhIma che. vAkyane viSe, jema ke, UMcA, jenA upara hAra Dole che tevA, kRSNacaMdananA lepathI kALA evA tenA puSTa stana kone abhilASI (= Atura) na banAve ? (62). Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 [kAvyAnuzAsanam atra vAkyasyAsaMbaddhArthatvaM mA prasAGgIdityaprAkaraNikaprAkaraNikayorupamAnopameyabhAvaH kalpanIya ityatropamAlaGkAro vyaGgyaH / yathA vA atandracandrAbharaNA samuddIpitamanmathA / - tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam // 63 / / atra zabdazaktyA rAtriyoSitorupamA vyaGgyA / yadyapi samuddIpiteti sAnandamiti cArtho'pi vyaJjakastathApi na zabdazaktiM vinArthazaktirunmIlatIti zabdazaktireva vyaJjikA / yathA vA - / "mAtaGgagAminyaH zIlavatyazca gauryo vibhavaratAzca zyAmAH padmarAgiNyaH dhavaladvijazucivadanA madirAmodazvasanAzca pramadAH" // 64 // [harSacarita 3, pR. 98] atra virodhAlaGkAro vyaGgyaH / yathA vA khaM ye'bhyujjvalayanti lUnatamaso ye vA nakhodbhAsinaH ye puSNanti saroruhazriyamadhikSiptvAbjabhAsazca ye / ye mUrdhasvavabhAsinaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zirAMsyAkrAmantyubhaye'pi te dinapateH pAdAH zriye santu vaH // 65 // __[dhvanyAlokavRttikArasya Anandavardhanasya ?] atra vyatirekaH / evamalaGkArAntare'pyudAhAryam / gauNazabdazaktivyaGgyaM vastu pade yathA ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvilamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate // 66 // __ [rAmAyaNa 16. 2.13] atropasaMhatadRSTivRttirandhazabdo bAdhitamukhyArthaH padArthaprakAzanAzaktatvaM naSTadRSTigataM nimittIkRtyAdarza vartamAno'sAdhAraNavicchAyitvAnupayogitvAdidharmajAtamasaMkhyaM prayojanaM vyanakti / vAkye yathA ___ yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| ... yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH // 67 / / __ [mahAbhArata, bhISmaparva, gItA 2.69] atra nizAyAM jAgaritavyamanyatra rAtrivadAsitavyamiti na kazcidupadezyaM pratyupadezaH siddhayatIti Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 6. sU. 22-22] 43 ahIM, vAkyanuM asaMbaMdhArthatva pravartita na thAya tethI aprAkaraNika ane prAkaraNika (artha) vacce upamAnopameyabhAva kalpavo joIe ema ahIM upamAlaMkAra vyaMgya che. athavA, jema ke, camaktA candrarUpI AbhUSaNavALI (candrAkAra zirobhUSaNavALI), kAmane uddIpta karanArI, virala tArAovALI (caMcaLa netravALI) rAtri (SoDazI kanyA) kone AnaMdita na kare ? (63) [ 1 ahIM, zabdazakti vaDe rAtri ane ramaNI vaccenI upamA vyaMgya (bane) che. jema ke, 'samudrIpitA' eTale ke, AnaMdasahita e artha paNa vyaMjaka che. to paNa zabdazakti vinA arthazakti saMbhavatI nathI. tethI zabdazakti ja vyaMjaka che. athavA, jema ke, cAMDAla sAthe samAgama karanArI (hAthI jevI cAlavALI) chatAM zIlavatI, pArvatI (hovA) chatAM zaMkarathI bhinna (vyakti, deva) viSe Asakta; gaura varNanI ane vaibhavamAM AnaMda pAmanArI, zyAma chatAM padmanA raMga jevI (suMdara ane mANekanAM AbhUSaNavALI) zuddha brAhmaNanA pavitra mukha jevA mukhavALI chatAM madirAnI gaMdhathI yukta zvAsavALI (zveta dAMtane lIdhe tejasvI mukhavALI ane unmatta kare tenI sugandhayukta zvAsavALI) taruNa strIo - (64) [harSacarita-3, pR. 98] - ahIM virodhAlaMkAra vyaMgya che. athavA jema ke, aMdhakArane naSTa karanAra je (kiraNo) AkAzane atyaMta ujvaLa banAve che ane tamoguNane haNanAra je (caraNo) nakhomAMthI udbhAsita thAya che, je (riNo) kamaLanI zobhA vadhAre che ane je (caraNo) kamaLanI kAntine tiraskRta kare che, je (kiraNo) parvatanA zikharo para camake che ane je (caraNo) devonA mastaka para caDhe che te baMne sUryanAM (ane rAjAnA) kiraNo (ane caraNo) tamArA kalyANa mATe hajo. (65) [dhvanyAloka vRttimAM, AnaMdavardhana] ahIM, vyatireka (alaMkAra vyaMgya che). A rIte, anya alaMkAra viSe paNa udAharaNa ApI zakAya. gauNa zabdarAktithI vyaMgya evuM vastu paThagata jema ke, sUryamAM jenuM saudarya saMkrAnta thayuM che ane jenuM maMDaLa jhAkaLathI jhAMkhuM paDyuM che te caMdramA niHzvAsathI (aMdha =) jhAMkhA banelA darpaNanI jema (kharAkhara) prakAzato nathI. (66) [rAmAyaNa - 16.2/13] ahIM, jemAM daSTi kuMThita thaI che tevA arthavALo 'anya' zabdano mukhyArtha bAdhita thavAthI padArthanA prakAzanane viSenI asamarthatA ke je naSTa thayelI dRSTi joDe saMkaLAyela che tene nimitta banAvIne arIsAne viSe rahelo hovAthI tenI asAmAnya jhAMkhapa, anupayogitA vagere asaMkhya dharmo rUpI prayojanone vyaMjita kare che. vAkyamAM, jema ke, badhAM prANIonI je rAtri che, temAM saMyamI (puruSa) jAge che ane jemAM prANIo jAge che, te jJAnI muninI rAtri che. (67) [mahAbhArata, bhISmaparva, bhagavadgItA 2.69] ahIM, rAtre jAgavuM joIe, anyatra rAtrinI jema rahevuM joIe ema koI upadeza ApavA yogya prati upadeza siddha thato nathI. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 [kAvyAnuzAsanam bAdhitasvArthametadvAkyaM saMyamino lokottaratAlakSaNena nimittena tattvadRSTAvavadhAnaM mithyAdRSTau tu parAGmukhatvaM dhvntiiti| lakSakazabdazaktivyaGgyaM vastu pade yathA snigdhazyAmalakAntiliptaviyato velladvalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati ha hA hA devi dhIrA bhava // 6 // savA ..... atra prakaraNAttRtIyatrikanirdezAcca rAme pratipanne rAmapadamanupayujyamAnaM kaThorahRdaya ityanena 10 darzitAvakAzaM pitRmaraNasItAviyogAdyanekaduHkhabhAjanatvaM lakSayadasAdhAraNAni nirvedaglAnimohAdIni vyanakti / vAkye yathA suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sevituM // 69 / / 15 idaM hi vAkyamasaMbhavatsvArthaM satsAdRzyAtsulabhasamRddhisaMbhArabhAjanatAM lakSayacchUrakRtavidyasevakAnAM prAzastyaM dhvanati / arthazaktimUlaM vyaGgyamAha __ vastvalaGkArayostadvayaJjakatve'rthazaktimUlaH prabandhe'pi // 24 // vastuno'laGkArasya ca pratyekaM vastvalakAravyaJjakatve'rthazaktimUlaH / sa ca padavAkyayoH prabandhe ca / iha 20 cArthaH svataHsaMbhavI, kaviprauDhoktimAtranaSpannazarIraH, kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtraniSpannazarIro veti bhedakathanaM na nyAyyam / prauDhoktinirmitatvamAtreNaiva sAdhyasiddheH / prauDhoktimantareNa svataHsaMbhavino'pyakiJcitkaratvAt / kaviprauDhoktireva ca kavinibaddhavaktRprauDhoktiriti kiM prapaJcena / tatra vastuno vastuvyaJjakatvaM pade yathA taM tANa sirisahoararayaNAharaNammi hiayamikkarasaM / biMbAhare piANaM nivesiyaM kusumabANeNa // 70 // viSamabANalIlA] Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 . . . ra4] tethI potAno artha bAdhita thayo che tevuM A vAkya saMyamI puruSanA lokottaratA rUpI nimitta vaDe tattvadaSTine viSe dhyAna ke ekAgratA ane mithyASTine viSe parAmkhatA dhvanita thAya che. lakSaka zabdazaktithI vyaMgya vastu-padagata jema ke, suMdara ane yAmala kAMtithI AkAzane bharI denAra tathA bagalIo vaDe vIMTaLAyelAM vAdaLa, jalabinduyukta pavano, meghanA mitra evA mayUronI AnaMda kekA - (A badhuM) bhale hajo ! kaThora hRdayano huM rAma chuM, badhuM ja huM sahIza, paraMtu vaidehInuM zuM thaze? are ! devI, dhIrajavALI thA! (68) [ ahIM prakaraNa (= saMdarbha) dvArA tathA traNa vigatonA nirdezathI rAma viSayaka artha pratipanna thatAM, rAma" e pada anupayogI bane che ane 'kaThorahRdaya" e pada vaDe je darzAvAyuM che te-pitAnuM, maraNa, sItAviyoga vagere aneka duHkhanA pAtra thavuM te vigata, lakSita karatA asAdhAraNa evA nirveda, glAni, moha vagerene vyaMjita kare che. vAkyagata, jema ke, suvarNamaya puSpovALI pRthvIne traNa (prakAranA) puruSo pAme che - zUravIra, vidvAna ane jeo sevA karavAnuM jANe che te. (69) A vAkya (no) sva (= potAno) artha asaMbhavita hotAM, (te) sAdayane lIdhe sulabha evA samRddhinA bhaMDAranI pAtratAne lakSita karatAM ( = lakSita kare che ane te dvArA) zUravIra, vidvAna ane sevakanI prazastine vyaMjita kare che. arthazaktimUla vyaMgya (viSe) kahe che - vastu ane alaMkArane viSe temanuM vyaMjakatva hotAM, aziktimUla (dhvani thAya che) (te) (5da, vAkya ane) prabaMdhamAM paNa (saMbhave che) (24) vastu ane alaMkAramAM (pratyekane viSe) vastu ane alaMkAra vyaMjaka banatAM arthazaktimUla (dhvani thAya che, ane te padamAM, vAkyamAM tathA prabaMdhamAM (hoya che). ahIM artha svata: saMbhavI, kaviproDhokti dvArA ja saMbhavato, athavA kavinibaddha vaktAnI prauDhokti vaDe ja saMbhavato - e pramANe, bheda kahyA che te yogya nathI, kema ke, mAtra prauDhoktithI nirmita hotAM paNa sAdhyasiddhi zakya che. prauDhokti sivAya svataHsaMbhavI paNa tuccha banI jAya che. ane kaviproDhokti e ja kavinibaddhavandraprIDhokti che. AthI te vistArathI zuM (prayojana) ? temAM vastunuM vyaMjatva padagata, jema ke, lakSmInI sAthe janmela kaustubhamaNinA apaharaNamAM lAgelA temanA te hRdayane kAmadeve priyAnA adharabiMbamAM Asakta . (30) [viSamabANalIlA] Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam atra kusumabANeneti padaM kAmadevasya mRdUpAyasaundarya prakAzayati / vAkye yathA tApI neyaM niyatamathavA tAni naitAni nUnaM tIrANyasyAH savidhavicaladvIcivAcAlitAni / anyo vA'haM kimatha na hi tadvAri vellabalAkaM yattatpallIpatiduhitari snAtumabhyAgatAyAm // 71 / / atra vAkyArthena vastumAtrarUpeNAbhilaSaNIyajanakRtameva bhAvAnAM hRdyatvaM na svata ityetadvastu vyajyate / vastuno'laGkAravyaJjakatvaM pade yathA dhIrANa ramai ghusiNAruNammi na tahA piaathnnucchNge| diTThI riugayakuMbhatthalammi jaha bahalasiMdUre // 72 / / atra dhIrANAmiti padArtho vastumAtrarUpaH kucayoH kuMbhasthalasya copamAlaGkAraM dhvanati / vAkye yathA putrakSayendhanaghanapravijRmbhamANasnehotthazokaviSamajvalanAbhitaptaH / prAleyazItalamamaMsta sa bAhyavahnimahAya dehamatha saMvidadhe saritsAt // 73 // 20 atra vasiSThaH putrakSayopatapto'gniM praviSTo'pi na tena dagdha ityayaM vAkyArtho vastusvabhAvaH zokasya bAhyavahrarAdhikyamiti vyatirekAlaGkAraM dhvanati / alaGkArasya vastuvyaJjakatvaM pade yathA cUyaMkurAvayaMsaM chnnpsrmhgdhmnnhrsuraamoaN| apaNAmiyaM pi gahiyaM kusumasareNa mahumAsalacchIe muhaM // 74 // __ [haravijaye) atrApaNAmiyaM asamarpitamapIti virodhAlaGkAreNa vAcyena madhumAsaprauDhimani bhAvini kiM bhaviSyatItyevaMbhUtaM vastu dhvanyate / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2. sU. ra4]. ahIM sumavAnena' e pada kAmadevanA komaLa upAyanuM sauMdarya prakAzita kare che. vAkyagata, jema ke, A cokkasa ja tApI nadInathI zuM? athavA, kharekhara A UchaLatAM mojAMthI gAjatAM tenAM tIro paNa nathI zuM? ane huM A koI bIjo chuM ke zuM? athavA te gAmaDAnA mukhInI putrI nahAvA mATe AvI tyAre (hatuM te) bagalIothI vIMTaLAyela te pANI paNa tenuM te nathI zuM? (71). ahIM, vastumAtrarUpa vAkyartha vaDe abhilASA karavA yogya vyaktie karela bhAvonuM dadhatva te svataH nathI (arthAt, kavi-proDhokti niSpanna che) - e vastu vyaMjita thAya che. vastunuM alaMkAra vyaMjatva, padagata, jemake, dhIrajanonI daSTi kensarathI lAla thayela, priyAnA stananA agrabhAgamAM teTalI ramamANa nathI hotI jeTalI zatrunA khUba siMdUravALA hAthInA gaMDasthaLamAM (ramamANa hoya che; = AnaMda pAme che) (72) [ ] ahIM, "dhIronuM e padano vastumAtra rU5 artha kuca ane kuMbhasthalamAM rahela upamA alaMkArane dhvanita kare che. vAkyagata - jema ke, putranAzanA iMdhaNathI gADha (ane) khUba vRddhi pAmela snehamAMthI janmela zorUpI bhayaMkara agnithI tapelA te bahAranA agnine barapha jevo zItaLa mAnavA lAgyA (ane) tarata ja potAno deha nadImAM samarpita karyo. (73) ahIM, putranAzathI saMtasa vasiSTha agnimAM pravezyA to paNa tenAthI baLyA nahIM te A vasturUpa vAkyArtha, bAhya agni karatAM zokanI adhikatArUpI vyatireka alaMkAra vyaMjita kare che. alaMkAranuM vastuvyaMjatva padagata, jema ke AmramaMjarInA AbhUSaNayukta, kSaNamAM ja mahAmUlyavAna ane manohara madirAnI sugaMdha phelAI che, tevuM vasaMtalakSmInuM mukha (teNe) samarpita na karyuM hovA chatAM kAmadeve pakaDI lIdhuM. (74) ['haravijaya'mAMthI ahIM, "samarpita na karAyela hovA chatAM paNa' - e vAcya virodhAlaMkAra vaDe "madhumAsa jyAre jAmaro tyAre zuM thaze?' e rUpI vastu vyaMjita kare che. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 [kAvyAnuzAsanam vAkye yathA gADhAliMgaNarahasujjaammi daie lahuM samosarai / mANaMsiNINaM mANo pIlaNabhI uvva hiyaAo // 75 // atrotprekSayA pratyAliGganAdi / tatra jRmbhata iti vastu vyajyate / alaGkAreNAlaGkAraH pade yathA tuha vallahassa gosammi Asi aharo milANa kamaladalaM / iya navavahuA soUNa kuNai vayaNaM mahIsa(saM)muhaM // 76 // atra milANakamaladalamiti rUpakeNa mlAnatvAnyathAnupapattestvayAsya muhurmuhuH paricumbanaM kRtamiti anumAnaM vyjyte| vAkye yathA.56 sa vaktumakhilAn zakto hayagrIvAzritAn guNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM zaktaH kartuM mahodadheH // 77 // 20 atra nidarzanena hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdanarUpo'sAdhAraNatadvizeSaprakAzanapara AkSepo vyajyate / prabandhe'rthazaktimUlo vyaGgyo yathA gRdhragomAyusaMvAde / tathA ca alaM sthitvA zmazAne'smin gRdhrgomaayusngkule| na ceha jIvitaH kazcitkAladharmamupAgataH // 78 // [mahAbhArata zA. pa., a. 152, zlo. 11 (a) 12 (a)] iti divA prabhavato gRdhrasya puruSavisarjanaparamidaM vacanam / Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAmpratam / bahuvighno muhUrto'yaM jIvedapi kadAcana // 79 / / amuM kanakavarNAbhaM bAlamaprAptayauvanam / gRdhravAkyAtkathaM bAlAstyakSyadhvamavizaGkitAH // 80 // _ [mahAbhArata zA. pa. a. 152. zlo. 19,65] iti nizi vijRmbhamANasya gomAyojanavyAvartananiSThaMcetiprabandhapratipAdyenArthena gRdhrgomaayvorbhkssnnaabhipraayovyjyte| evaM madhumathanavijaye pAJcajanyoktiSu viSamabANalIlAyAM kAmadevasya shcrsmaagme'rthvynyjktv-mudaahaarym| evaM ca vastuno'laMkAravyaJjakatve'laMkArasya ca vastvalaMkAravyaJjakatve bhedtrymutprekssym| rasAdizca // 25 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 6. . ra1]. vAkyagata - jema ke, gADha AliMgana mATe priyatama ughata thatAM ja, jANe ke pIDAI javAnA bhayathI mAnunInuM mAna hRdayamAMthI tarata ja dUra thaI jAya che. (35) ahIM unmelA vaDe prati-AliMgana vagere pravartita thAya che. te rUpI vastu vyaMjita thAya che. alaMkAra vaDe alaMkAra (vyaMgya), padagata - jema ke, savAre tArA priyatamano adhara (o) karamAyelA kamalaThala jevo hato ema sAMbhaLIne navavadhU (potAnuM) mukha bhUmi tarapha (= nIcuM) kare che. (76) ahIM, myAna kamaLala - e rUpaka (alaMkAra) dvArA plAnatva bIjI rIte upapanna thatuM na hoI, 'te Ane vAraMvAra cuMbana kyuM che, e anumAna (alaMkAra) vyaMjita thAya che. vAkyagata - jema ke, je, pANInA ghaDA vaDe mahAsAgarane mApavAne samartha che, te ja hayagrIvamAM rahelA badhA ja guNone kahevAne zaktimAna bane. (77) ahIM nidarzana (alaMkAra) vaDe hayagrIvanA guNonI avarNanIyatAnA pratipAdanarUpa asAdhAraNa evA enA vizeSa (guNa)nA prakAzanaparaka AkSepa (alaMkAra) vyaMjita thAya che. prabaMdhamAM arthazaktimUla vyaMgya jema ke, gRdhagomAyu saMvAdamAM, vaLI, A gIdha ane riyALathI bharelA smazAnamAM rokAvAthI basa (karo) (= rahevuM yogya nathI). kALadharma (= mRtyu) pAmelo koIpaNa ahIM (punaH) jIvato thato nathI. (78) [mahAbhArata, zAtiparva, 152/114, 12) e divase prabhAva dharAvatA (= baLavAna) gIdhanuM puruSone vidAya karavArUpa vacana che. (jyAre) are mUrkhAo ! A sUrya (haju) rahelo che (= Athamyo nathI) hamaNAM (te bALakane) prema karo. A muhUrta bahu vipnovALuM che. kadAca (te pAchaLathI) jIve paNa kharo. (79) he murmAo! suvarNa jevI kAntivALA, yovanane paNa nahIM pAmelA A bALakane gIdhanA kahevAthI tame ni:zaMka thaIne kaI rIte tyajI zako cho ? (80) mihAbhArata zA.5. 152/19, 65] e rAtre jemanuM jora cAle che tevA ziyALanuM lokone pAchA bolAvavA mATenuM vacana che ema prabaMdha vaDe pratipAgha artha vaDe gIdha ane ziyALano bhakSaNa karavArUpa Azaya vyaMjita thAya che. A rIte, madhumathanavijaya'mAM pAMcajanyanI uktimAM, 'viSamabANalIlA'mAM kAmadevanA sahacarasamAgama vakhate arthavyaMjakatAnuM udAharaNa jovuM. ane vaLI, vastunuM alaMkAravyaMjatva tathA alaMkAranuM vastuvyaMjakatva ane alaMkAravyaMjakatva ema traNa bheda vicArI zakAya. ane rasa vagere (paNa arthazakitamUla vyaMgya bane che). (25) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 10 [kAvyAnuzAsanam rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntibhAvodayabhAvasthitibhAvasandhibhAvazabalatvAnyarthazaktimUlAni vyaGgyAni / cakAraH padavAkyaprabandhAnukarSaNArthaH / pRthagyoge rasAdayo vyaGgyA eva bhavanti na tu kadAcidvAcyatAmapi sahanta iti rasAdInAM prAdhAnyakhyApanArthaH / vastvalaGkArau hi vAcyAvapi bhavata iti / tatrArthazaktimUlo vyaGgyo rasaH pade yathA utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA - tilocane pratidizaM vidhure kssipntii| tIkSNena dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi // 8 // [tApasavatsarAja 2.16] atra te-iti padena smAritAnAmanubhavaikagocarANAM sAtizayavibhramANAM zokavyaJjakatvam / tyAdyante yathA mA paMthaM ruMdha mahaM avehi bAlaya aho si ahiriio| amhe aNirikkAo suNNaharaM rakkhiyavvaM NNo // 82 / / ... ............ ........ ..... saptazataka 961] atrApehIti tyAdyantam / tvaM tAvadaprauDho lokamadhye yadevaM prakAzayasi, asti tu saMketasthAnaM zUnyagRhaM tatraivAgantavyamiti dhvnti| padaikadezo'pi padaM yathA tAlaiH zijavalayasubhagairnartitaH kAntayA me| yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdaH // 83 // meghadUta 2.16] atra tAlairiti bahuvacanamanekabhaGgivaidagdhyaM khyApayadvipralambhamuddIpayati / likhannAste bhUmi bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH satataruditocchUnanayanAH / parityaktaM sarvaM hasitapaThitaM paJjarazukaistavAvasthA ceyaM visRja kaThine mAnamadhunA // 84 // [amaruzataka 7] atra na likhatItyapi tu prasAdaparyantamAsta iti, tathA Asta iti na tvAsita iti, bhUmimiti na tu bhUmAviti, na hi buddhipUrvakaM rUpakaM kiMcillikhatIti syAditityAdivibhaktInAM vyaJjakatvam / 20 25 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. 6. mU. 2] rasa, bhAva, temano AbhAsa (= rasAbhAsa, bhAvAbhAsa) bhAvazAnti, bhAvodaya, bhAvasthiti, bhAvasandhi, bhAvazabalatA e arthazaktimUla vyaMgya che. "cakAra pada, vAkya, prabaMdhane ahIM lAgu karavA mATe che. (teno) alaga ullekha, rasa vagere vyaMgya ja hoya che, kyAreya paNa te vAcyatva sahana karatA nathI (arthAt rasa vagere kyAreya vAcya na hoI zake) te rasa vagerenuM prAdhAnya darzAvavA mATe che, kema ke, vastu ane alaMkAra vAcya paNa bane che. temAM ardhazaktimUlavyaMgya rasa - padagata - jema ke, bhayane lIdhe sarI gayelA vastravALI, kaMpatI, te vyAkuLa netro cAre bAju pheMktI tuM, dhumADAne kAraNe aMdha banela ugra agni vaDe krUratApUrvaka ekadama ja bALI naMkhAI. (81) (tApasavatsarAja - 2.16] ahIM, "te" e pada vaDe yAda karavAmAM AvelAM ane kevaLa 'anubhavano viSaya banatAM ane atizaya caMcaLa (nayano)nuM zokabhaMjatva (jaNAya che). tyAghantamAM (vyaMjakatva) jema ke, mAro rasto rokIza nahIM. are bALaka ! dUra thA oha! kvo nirlajja che? ame paratatra chIe ne amAruM sUnuM ghara rakSaNa karavA yogya che. (82) [saptazataka- 961] ahIM 'di' e tyAghana che. tuM prauDha nathI kAraNa ke te loko vacce A rIte jAhera thaI jAya che. zUnya ghara e saMketasthAna che. tyAM ja AvavuM joIe ema dhvanita kare che. padono ekabhAga paNa pada ja (kahevAya che) jema ke, mArI priyA vaDe raNaktAM kaMkaNathI madhura tAla vaDe nartana karAto tAro mitra mayUra divasa pUro thatAM, jyAM bese che. (83) meighadUta-2.16] ahIM, "tAtre:" e bahuvacana aneka prakAranI vidagdhatA varNavatAM, vipralaMbhane uddIpta kare che prANapriya bahAra nIcA mukhe jamIna khotarato beTho che, sakhIo AhAra choDIne satata raDavAthI sUjelAM nayanavALI che. pAMjarAnA popaToe hasavAnuM-bhaNavAnuM saghaLuM choDI dIdhuM che ane tArI A avasthA che. he kaThina hRdayavALI ! have mAna (= abhimAna) choDa. (84) [amaruzataka - 7]. ahIM, lakhato (ema che), 'lakhe che' tema nahIM. te rIte 'besa che" ema (che), nahIM ke "beThelo'. arthAt kRpA thAya tyAM sudhI 'bhUmi upara (mUma) ema nahIM paNa 'bhUmine" (yUniE) (khotare che) (arthAtu) buddhipUrvaka kazuM lakhato nathI evuM tilsa vagere vibhaktinuM vyaMjakatva raheluM che.* * ahIM pATha kaMIka aMze bhraSTa jaNAya che. kA.pra.mAM (jhaLakIkara AvRtti cothI, pR. 174) nIce pramANe vAMcavA maLe che : atra likhaniti na tu likhatIti, tathA Aste iti, na tvAsita iti, api tu prasAdaparyantamAste iti bhUmimiti na tu bhUmAviti, na hi buddhipUrvakamaparaM kiJcillikhatIti tiGsubvibhaktInAM vyaGgyam / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam annattha vacca bAlaya NhAyaMtiM kIsa maM puloesi / eyaM bho jAyAbhIruyANa tahaM ciya na hoi // 85 // atra jAyAto ye bhIravasteSAmetatsnAnasthAnamiti dUrApetaH saMbandha ityanena saMbandhenaiveAtizayaH 5 pracchannakAminyAbhivyaktaH / jAyAbhIrukANAmityatra taddhitasyApi vyaJjakatvam / ye hyarasajJA dharmapatnISu premaparatantrAstebhyaH ko'nyo jagati kutsitaH syAditi kapratyayo'vajJAtizayadyotakaH / ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me| navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirAtapatraramyaiH // 86 // [vikrarmorvazIya 4.3] atra cakArau nipAtAvevamAhatuH, gaNDasyopari sphoTavadviyogazca varSAsamayazca samupanatametad dvayamalaM prANaharaNAyeti / ata eva ramyapadena sutarAmuddIpanavibhAvatvamuktam / / prasnigdhAH kvacidigudIphalabhidaH sUcyanta evopalAH // 87 / / [zAkuntala 1.13] atra pra ityupasarga iGgudIphalAnAM sarasatvamAcakSANa Azramasya saundaryAtizayaM dhvanati / 15 anekasya nipAtasyopasargasya caikatra pade yaH prayoga: sopi rasavyaktyarthaH / yathA___ aho batAsi spRhaNIyavIryaH // 88 / / [kumAra.-3.20] atrAho batetyanena zlAghAtizayo dhvanyate / manuSyavRttyA samupAcarantaM svabuddhisAmAnyakRtAnumAnAH / yogIzvarairapyasubodhamIzaM tvAM boddhumicchantyabudhAH svataH // 89 / / 20 atra samyagbhUtamupAMzu kRtvA AsamaMtAccarantamityanena lokAnujighRkSAtizayastattadAcarataH paramezvarasya dhvnyte| 'ramaNIyaH kSatriyakumAra AsIt' // 90 // iti [mahAvIracarita, 2. pR. 67] ____ atra zaGkaradhanurbhaGgazravaNAtprakupitasya bhArgavasyoktyA 'AsI'dityatItakAlanirdezAd dAzaratheH kathAzeSatvaM vyjyte| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . ra1] he bALaka ! tuM bIje jA. nahAtI (= snAna karatI, mane kema jue che ? patnIthI DaranArAo mATe A sthaLa nathI. (85) ahIM, "patnIothI je Dare che teonuM A snAnasthaLa che ema dUrano saMbaMdha che. te A saMbaMdha vaDe ja pracchanna kAminI vaDe atyaMta ISya abhivyakta thAya che. DAyAmI ' emAM taddhitanuM paNa vyaMjakatva che, kema ke, je arasajJo dharmapatnIne viSe premaparavaza che, temanAthI bIjo koNa jagatamAM Utarato hoya ema 'ka' pratyaya atyaMta avazAno ghAtaka che. A acAnaka te priyatamAthI e duHsaha viyoga AvI paDyo che, ne (bIjI tarapha) navIna vAdaLa AvavAthI divaso, taDako na hovAthI, suMdara banavA lAgaze. (86) [vikramorvazIya-4. 3] ahIM, be 'ca kAra rUpI nipAto evuM kahe che ke, phollI upara phollo thAya tenI mAphaka (priyatamAno) viyoga ane varSAkALa A AvI paDelI baMne vigata prANaharaNa mATe paryApta che. AthI ja 'ramya" e pada vaDe uddIpana vibhAva vadhAre asarakAraka rIte kahevAyo che. kyAMka khUba cIkaNA paththaro (te) iMgudInAM phaLa bhAMganAra (che, ema) sUcavAya che. (87) [zAkuntala-1.1 3] ahIM "y' e upasarga iMgudIphaLanuM sarasa- kahe che ane AzramanA atizaya sauMdaryane vyaMjita kare che. aneka nipAta ane upasargano eka padamAM je prayoga (thAya che) te paNa rasane vyaMjita kare che. jema ke are ! vAha ! tuM pRhaNIya vIryavALo che. (88) [kumArasaMbhava-3. 20] ahIM, 'do vata' te dvArA atyaMta prazaMsA dhvanita thAya che. potAnI sAmAnya buddhithI anumAna karanArA mUrkha loko potAnA tarka vaDe, manuSyanI jema vartanAra (tathA) yogIzvaro vaDe paNa sahelAIthI jANI na zakAya tevA tane Izvarane, jANavA icche che. (89) [ ] ahIM, '(kuparantam arthAtu)' barAbara rIte najIka rahIne cAre bAju vyavaharatA' - te dvArA te te kArya karavAvALA paramAtmAno anugrahAtizaya vyaMjita thAya che. 'ramaNIya kSatriyakumAra hato." (90) mihAvIracarita-2, pR. 67] ahIM zaMkaranA dhanuSyano bhaMga sAMbhaLIne gusse thayelA parazurAmanI ukti dvArA, 'mArI' e bhUtakALanA nirdezathI rAmanuM kathAroSa7 (= hato na hato thaI jaze, e vigata) vyaMjita thAya che. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam yathA ca pratyayAMzasya dyotakatvaM tathA prakRtyaMzasyApi yathA tadnehaM natabhitti mandiramidaM labdhvAvakAzaM divaH sA dhenurjaratI nadanti kariNAmetA ghanAbhA ghaTAH / sa kSudro muzaladhvaniH kalamidaM saMgItakaM yoSitAmAzcaryaM divasairdvijo'yamiyatI bhUmiM parAM prApitaH / / 11 / / [kAvyaprakAze 10 ullAse paThyate] atra divasArthenAtyantAsaMbhAvyamAnatAsyArthasya dhvanyate / taditi prakRtyaMzazcA'tra natabhittItyetatprakRtyaMzasahAyaH samastAmaGgalabhUtAM mUSikAdyAkIrNatAM dhvnti| evaM sA dhenurityAdAvapi yojym| tathA rikelihiyniyNsnnkrkislyruddhnynnjualss| ruddassa taiyanayaNaM pavvaiparicuMbiyaM jayai / / 92 // [saptazataka 455; gAthAsaptazatI 5.55] aba jayatIti na tu zobhata ityAdi / samAne'pi hi sthaganavyApAre lokottareNaiva rUpeNAsya pidhAnamiti tadevotkRSTamiti vyjyte| bhAvAdInAM padaprakAzakatve'dhikaM na vaicitryamiti na tadudAhiyate / vAkyasya rasAdivyaJjakatvaM rasAdilakSaNa evodAhariSyate / prabandhe ca nATakAdAvarthazaktimUlA rasavyaktiH pratItaiva / varNaracanAyAstu sAkSAnmAdhuryAdiguNavyaJjakatvameva / taddvAreNa tu rase upayoga iti guNaprakaraNa eva vakSyete itIha nokte| iti / AcAryazrIhemacandraviracitAyAm-alaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau prathamo'dhyAyaH // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. o. sU. 2] ane jema pratyayAMzanI dyotakatA (hoya che) tema prakRtyaMzanI paNa (hoya che), jema ke, te vAMkI vaLelI bhIMtovALuM ghara (kyAM) ane (kyAM) A AkAro sparzato mahela ! te gharaDI gAya (kyAM) ne (kyAM) A meghanI jema gAjatI hAthIonI hAramALA ? te kSudra musaLano avAja (kyAM) ne (kyAM) A suMdarIonuM saMgIta ! Azcarya che (ATalA ja) divasomAM A brAhmaNa ATalI bhUmi (= kakSA) e pahoMcyo che. (91) [kAvyaprakAza, ullAsa 10 - ahIM divasarUpI artha vaDe A arthanI atyaMta asaMbhavitatA vyaMjita thAya che. 'tav' e prakRtyaMza ahIM 'namitti' e prakRtyaMzanI sAthe badhI ja rIte amaMgaLarUpa (sthaLanuM) uMdaro vaDe ubharAtA hovuM (e artha) vyaMjita kare che. A rIte, 'te gAya' vageremAM paNa vicAravuM. vaLI, ratikrIDA samaye vastranuM haraNa karatA ane karakamaLathI baMdha karAyela be AMkhovALA zivanuM, pArvatI vaDe cuMbana karAyela tRttIyanetra jaya pAme che. (92) [sasAtaka-455, gAthAsasAtI-5.55] ahIM 'jaya pAme che' (ema che) 'zobhe che' tema nahIM. ekasamAna sthaganavyApAramAM paNa lokottararUpe enuM adazya thavuM ja tenI utkRSTatA che ema vyaMjita thAya che. 55 bhAva vagerenuM padaprakArAtva bahu vaicitrya sarjatuM nathI. tethI te udAta karAyuM nathI. vAkyanuM rasAdivyaMjakatva rasa vagerenA lakSaNaprasaMge ja uddAta karAze. prabaMdhamAM paNa nATaka vageremAM ardhazaktimUla rasanI abhivyakti pratIta thAya che ja. varNaracanAnuM to sAkSAt mAdhuryAdi guNanuM vyaMjatva che ja. te dvArA to rasane viSe upayoga (thAya) che. te guNaprakaraNamAM ja hevAro. tethI ahIM kahevAyuM nathI. AcAryazrI hemacandra viracita alaMkAracUDAmaNi nAme svopajJa kAvyAnuzAsanavRttimAM prathama adhyAya saMpUrNa. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 rasalakSaNamAha 26) vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyaktaH sthAyI bhAvo rasaH ||1|| vAgAdyabhinayasahitAH sthAyivyabhicArilakSaNAzcittavRttayo vibhAvyante viziSTatayA jJAyante yaistairvibhAvaiH kAvyanATyazAstraprasiddhairAlambanoddIpanasvabhAvairlalanodyAnAdibhiH, sthAyivyabhicArilakSaNaM cittavRttivizeSaM sAmAjikajano'nubhavannanubhAvyate sAkSAtkAryate yaistairanubhAvaiH kaTAkSabhujAkSepAdibhiH, vividhamAbhimukhyena caraNazIlairvyabhicAribhirdhRtismRtiprabhRtibhiH, sthAyibhAvAnumApakatvena loke kAraNakAryasahacArizabdavyapadezyaiH, mamaivaite parasyaivaite na mamaite na parasyaite iti saMbandhivizeSasvIkAraparihAraniyamAnavasAyAtsAdhAraNyena pratItairabhivyaktaH sAmAjikAnAM vAsanArUpeNa sthitaH sthAyI ratyAdiko bhAvo niyatapramAtRgatvena sthito'pi sAdhAraNopAyabalAtsahRdayahRdayasaMvAdabhAjA sAdhAraNyena gocarIkriyamANazcarvyamANataikaprANo vibhAvAdi10 bhAvanAvadhiralaukikacamatkArakAritayA parabrahmAsvAdasodaro nimIlitanayanaiH kavisahRdayai rasyamAnaH svasaMvedanasiddho rasaH / sa ca na vibhAvAdeH kAryastadvinAze'pi rasasaMbhavaprasaGgAt / nApi jJApyaH siddhasya tasyAbhAvAt / kArakajJApakAbhyAmanyat kva dRSTamiti cenna kvaciddRSTamityalaukikatvasiddherbhUSaNametanna dUSaNam / vibhAvAdInAM ca samastAnAmabhivyaJjakatvaM na vyastAnAm, vyabhicArAt / vyAghrAdayo hi vibhAvA bhayAnakasyeva vIrA15 bhutaraudrANAm, azrupAtAdayo'nubhAvAH karuNasyeva zRGgArabhayAnakayozcintAdayo vyabhicAriNaH zRGgAravIrabhayAnakAnAm / 20 yatrApyekaikasyopadAnaM yathA // dvitIyo'dhyAyaH // kandalitasya vibhramamadhordhuryaM vapuste dRzo - bhaGga bhaGgurakAmakArmukamidaM bhrUnarmakarmakramaH / ApAte'pi vikArakAraNamaho vaktrAmbujanmAsavaH satyaM sundara vedhasastrijagatIsAraM tvamekAkRtiH // 93 // ] Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I adhyAya - 2 rasanuM lakSaNa kahe che - 26) vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI vaDe abhivyakata thato sthAyibhAva rasa che. (1) jemanA dvArA, vANI vagerenA abhinayayukta sthAyI ane vyabhicArI rU5 cittavRttio vibhAvita thAya che, viziSTa rUpe jaNAya che (te thayA vibhAvo)te kAvya (zAstrI ane nATyazAstramAM prasiddha AlaMbana ane uddIpana svarUpa (anukrame) lalanA tathA ughAna vagere vibhAvo vaDe, sthAyI ane vyabhicArI rUpa viziSTa prakAranI cittavRttine anubhavato sAmAjika, anubhAvita thAya che (eTale ke) sAkSAtkAra karAya che jenAthI, te kaTAkSa, bhujAkSepa vagere anubhAvo vaDe (tathA) vividha rUpe abhimukha thaIne pharavAnA svabhAvavALA dhRti, smRti vagere vyabhicArIo dvArA, sthAyibhAvanuM anumAna karAvatA hoIne lomAM (anukrame) kAraNa, kArya ane sahacArI zabdathI oLakhAtA, "A mArA ja che" "A bIjAnA che", "A mArA nathI'', "A bIjAnA nathI' - ema saMbaMdhI vizeSanA svIkAra ke parihAranA niyamano nirNaya na thavAthI sAdhAraNarUpe pratIta thatA (vibhAvAdi) vaDe abhivyakta niyata (= vyaktigata) pramAtAmAM rahelo hovA chatAM sAdhAraNIkaraNanA baLathI (sala) sahRdayonA hRdayasaMvAdarUpa sAdhAraNya vaDe viSaya banAvAto (arthAt teno viSaya banato) carthamANatA e ja mAtra jeno prANa che tevo, vibhAvAdinI bhAvanA (carvaNA, punaH punaH pravRtti) sudhI ja TakanAro, alaukika camatkAra karato hovAthI parabrahmAsvAdasahodara (= tenA jevo) baMdha AMkhovALA kavi ane sahRdayo dvArA AsvAdAto, svasaMvedanathI siddha thato rasa che. (= abhivyakta thato rati vagere sthAyI rasa che) ane te (= rasa) vibhAvAdinA kArya (rU5) nathI, kema ke, (jo te kAryarUpa hoya to) temano (= te vibhAvAdino) nAza thAya to paNa rasa cAlu rahevAnI paristhiti thAya che. (te rasa) jJApya paNa nathI, kema ke (pUrvaprasiddha evA teno (= rasano) abhAva hoya che. kAraka ane jJApakathI juduM evuM kyAM jovAmAM AvyuM? ema jo prazna karo to (javAba e che ke) - kyAMya joyuM nathI te (tenI) alaukikatAnI siddhimAM bhUSaNarUpa che, dUSaNarUpa nahIM. (vaLI) vibhAva vagerenuM, bhegA maLIne vyaMjakatva (svIkArAyuM che), alaga alaga vibhAva vagerenuM nahIM, kema ke, (te bAbatamAM) vyabhicAra jovA maLe che. vAgha vagere vibhAvo bhayAnakanI jema vIra, abhuta ane raudranA paNa (vibhAvo) che. azupAta vagere anubhAvo karuNanI jema zRMgAra ane bhayAnakanA (paNa che) (tathA) ciMtA vagere vyabhicArIo #NanI jema zRMgAra, vIra ane bhayAnakanA (paNa che). paraMtu jyAM eka ekano ja ullekha che - jema ke, tArAM be netro kelInA kanDala (= jaDa, mULa, navAMkura) vALA vibhramamaya vasaMtanA agragaNya zarIra che. bhUkuTinI lIlAno kAryakrama bhaMgimAMthI tUTavAvALuM kAmadevanuM dhanuSya che. Azcarya che ke, mukhakamaLanI madirA ApAtamAtramAM vikAranuM kAraNa che. (kharekhara ! he sundarI, brahmAjInI eka anupama racanA evI tuM, traNe jagatano sAra che.) (93) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [kAvyAnuzAsanam atra vibhAvAnAm / [abhinavaguptasya-locane pR. 277; abhinavabhAratyAm pR. 286] yadvizramya vilokiteSu bahuzo niHsthemanI locane yadgAtrANi daridrati pratidinaM dUnAbjinInAlavat / dUrvAkANDaviDambakazca nibiDo yatpANDimA gaNDayoH kRSNe yUni sayauvanAsu vanitAsveSaiva veSasthitiH // 14 // atrAnubhAvAnAm / ___ [bhaTTendurAjasya-locane- pR. 81; abhinavabhAratyAm pR. 286] dUrAdutsukamAgate vicalitaM saMbhASiNi sphAritaM saMzliSyatyaruNaM gRhItavasane kiM cAJcitabhUlatam / mAninyAzcaraNAnativyatikare bASpAmbupUrNekSaNaM cakSurjAtamaho prapaJcacaturaM jAtAgasi preyasi // 95 // [amaru. 49] atrautsukyavrIDAharSakopAsUyAprasAdAnAM vyabhicAriNAm / tatrApyeteSAmaucityAdanyatamadvayAkSepakatvamiti na 15 vybhicaarH| rasabhedAnAha27) zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakabIbhatsAdbhutazAntA nava ssAH // 2 // tatra karamasyasakalajAtisulabhatayAtyantaparicitatvena sarvAnprati hRdytetipuurvNshRnggaarH| tadanugAmIca hAsyaH / nirapekSabhAvatvAttadviparItastataH krunnH| tatastannimittamarthapradhAno raudraH / tataH kAmArthayodharma-mUlatvAddharmapradhAno 20 vIraH / tasya bhItAbhayapradAnasAratvAdanantaraM bhayAnakaH / tadvibhAvasAdhAraNyasaMbhAvanAttato bIbhatsaH / itIyadvIreNAkSiptam / vIrasya paryante'dbhutaH phalamityanantaraM tadupAdAnam / tatastrivargAtmakapravRttidharmaviparItanivRttidharmAtmako mokSaphalaH shaantH| ete nvaivprspraasNkiirnnaarsaaH| tenArdratAsthAyikaH snehorasa ityasat / tasya rtyaadaavntrbhaavaat| tathA hi-yUno mitre sneho ratau, lakSmaNAderdhAtari sneho dharmavIre, bAlasya mAtApitrAdau sneho bhaye vishraantH| evaM vRddhasya putrAdAviti drssttvym| tathA gardhasthAyikasya laulyarasasya hAse vAratau vA'nyatra 25 vAntarbhAvo vAcyaH / evaM bhaktAvapi vaacym| tatra zRGgAramAha28) strIpuMsamAlyAdivibhAvA jugupsAlasyaugyavarjavyabhicArikA ratiH saMbhogaviprala mbhAtmA shRnggaarH||3|| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27) a. 2. sU. 3] ahIM vibhAvono (ja ullekha che). (abhinavaguptanuM - locanamAM pR. 277 ane abhinavabhAratImAM rR. 286) vacce vacce rokAI rokAIne thatA dRSTipAtomAM netra anekavAra je asthiratA prApta kare che, kApelI kalinInI dAMDInI jema, je roja roja (tenAM) gAtro sukAtAM jAya che, karanAra gherI phikAza (enA) be gAlanI che (= gAla para patharAI che) vinatAonI (paNa) A ja veSasthiti (thaI) che. (94) ahIM anubhavono (ja nirdeza che). - - 59 [bhaTTenDurAjanuM padya-locanamAM-pR. 81 ane abhinavabhAratImAM-pR. 286] dUrathI (joIne) utsuka, (pAse) AvatAM nIce jhUkela, vAta karatAM khIlI uThelAM, AliMgana ApatAM lAla thayelAM, vastra paDatAM saheja kheMcelI bhrUkuTivALAM, caraNe paDatAM azrujalathI pUrNa evAM mAninInAM nayana, priyatame aparAdha karyo hoya tyAre prapaMca-vividha ceSThA-karavAmAM catura jaNAya che. (95) [amarurAtaka- 49] ahIM, autsukya, thrIDA, harSa, kopa, asUcA, prasAda vagere vyabhicArIono (ja ullekha che). tyAM paNa (te sivAyanA) anya eno AkSepa temanA aucityathI karAya che tethI (mULa vigatamAM) vyabhicAra (jaNAto) nathI. (have) rasanA bhedo kahe che (sUkA) dUrvA (ghAsa)ne tiraskRta kRSNa yuvAna thatAM, yauvanavatI 20) zRMgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta ane zAMta e nava raso che. (2) temAM samagra jAtine sulabha hoIne (tathA) atiparicita hovAthI badhAnA tarapha ghatA hovAthI ( = badhAne khUba gamato hovAthI) pahelAM zRMgAra (rasa nirUpAyo che) teno anugAmI hAsya (rasa) che. (pAtranA) nirapekSabhAvane lIdhe (= vikhUTA paDelA pAtrane pharI maLavAnI apekSA na hovAthI) tenAthI viparIta evo karuNa te pachI (nirUpAyo che) tyArabAda tenA nimittarUpa arthapradhAna raudra (rasa Ave che) pachI kAma ane artha baMnenA mULamAM dharma hoI, dharmapradhAna vIra (rasa che) te (= vIra) DarI gayelAne abhaya ApavArUpa hoI pachI bhayAnaka (rasa nirUpAyela che). tenA vibhAva (bhayAnaka sAthe) sarakhA jaNAtAM, pachI bIbhatsa (rasa Ave che) vIrane aMte adbhuta (rasa) phaLa (rUpe) janme che tethI pachI teno (adbhutano) ullekha che. pachI traNe varganA pravRttidharmathI viparIta nivRttidharmanA svabhAvano, mokSarUpI phaLavALo zAMta (rasa) che. A nava ja, ekabIjAmAM saMkIrNa na thatA ( = svataMtra) rasa che. tethI, ArdratArUpI sthAyIvALo te sneharasa te khoTuM che kema ke, teno aMtarbhAva rati vageremAM thaI ja jAya che. jema ke, strIpuruSano, mitrane viSeno sneha ratimAM, lakSmaNa vagereno bhAIne viSeno sneha dharmavIramAM, bALakano mAtApitA viSeno sneha bhayamAM vizrAnta thAya che e ja rIte vRddhano putra vageremAM (rahelo sneha anyatra vizrAnta thAya che) te jovuM joIe. vaLI, lobha sthAyIvALA laulyarasanI aMtarbhAva hAsamAM ke ratimAM ke pachI bIje hevo joIe e ja rIte, bhaktimAM paNa kahevuM. temAM, zRMgAra (rasa)ne kahe che (= zRMgAranuM nirUpaNa kare che) : 28) strI, puruSa, mALA vagere vibhAvoyukta tathA jugupsA, Alasya ne ugratA sivAyanA vyabhicArIo yukta rati (te) zRMgAra (rasa che) (je) saMbhoga ane vipralaMbhAtmaka (= evA be bheThavALo) che. (3) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 10 15 [kAvyAnuzAsanam strIpuMsau parasparaM tayozcopayogino mAlyartuzailapuraharmyanadIcandrapavanodyAnadIrghikAjalakrIDAdayazca zrUya anubhUyamAnA vA AlambanoddIpanarUpavibhAvA yasyAH sA, jugupsAlasyaugya varjitavyabhicArikA samagraviSayagrAmasamagrayoH sthirAnurAgayoH saMprayogasukhaiSiNoH kAminoryUnoH parasparavibhAvikA dvayorapyekarUpA prArambhAdiphalaparyantavyApinI sukhottarA AsthAbandhAtmikA ratiH sthAyibhAvazcarvaNAgocaraM gatA zRGgAro rasaH / devamunigurunRpaputrAdiviSayA tu bhAva eva na punA rasaH / devaviSayA yathA 25 muniviSayA yathA yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaikalalAmabhUta / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM yatte samAnamaparaM na hi rUpamasti // 96 // [bhaktAmara 12] anubhAvAstu saMbhogavipralambhayoH pratyekaM vakSyanta itIha noktAH / saMbhogavipralambhAtmeti saMbhogavipralambhAvAtmA na tvAtmAnau yasya sa tathA tena na zRGgArasyemau bhedau gotvasyeva zAbaleyabAhuleyau, api tu taddazAdvaye'pyanuyAyinI yA ratirAsthAbandhAtmikA tasyAH svAdyamAnaM rUpaM zRGgAraH / saMbhogavipralambhayostu zRGgArazabdo grAmaikadeze grAmazabdavadupacArAt / tathA 20 vipralambhe'navacchinna eva saMbhogamanorathaH, nirAzatve tu karuNa eva syAt / saMbhoge'pi na cedvirahAzaGkA tadA svAdhIne'nukUle cAnAdara eva syAt, vAmatvAnmanobhuvaH / yadAha muni: gRhANi nAma tAnyeva taporAzirbhavAdRzaH / saMbhAvayati yAnyeva pAvanaiH pAdapAMzubhiH // 97 // [ kAvyAdarza 1.86 ] (9) yadvAmAbhinivezitvaM yatazca vinivAryate / durlabhatvaM ca yannAryAH kAminaH sA parA ratiH // [ nATyazAstra 22.207] Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) jha. 2. khU. 3] - strI ane puruSa ekabIjA viSe tathA temane baMnene upayogI evAM mALA, Rtu, parvata, nagara, mahela, nadI, caMdra, pavana, udyAna, vAva, jalakrIDA vagere sAMbhaLavAmAM AvatAM ke anubhavAtAM (tattvo) jenA AlaMbanane udIpanarUpa vibhAvo che te, jugupsA, Alasya ane ugratA sivAyanA vyabhicArIovALI, badhA ja viSayasamUhathI yukta (samagra) evA, sthira anurAgavALA prayogasukhanI icchAvALA be premIo ke je paraspara (ekabIjA)nA vibhAva che, temanI, baMnenI chatAM ekarUpa, prAraMbhathI mAMDI aMta sudhI vyAsa thatI, aMte jemAM sukha prApta thAya che tevI AsthAbaMdharUpa rati sthAyibhAva carvaNAno viSaya banatAM zRMgAra che rasa (kahevAya che). deva, muni, guru, rAjA, putra vagere viSayaka (rati) to bhAva ja (che), nahIM ke rasa. devaviSayaka rati - jema ke, he tribhuvananA lalAmabhUta ! zAMta (bhAva)mAM rucivALA je paramANuo vaDe tuM nirmAyo che, teTalA ja aNuo pRthvImAM che, kAraNa (pRthvImAM) tArA jevuM bIjuM rUpa nathI. (96), bhiktAmara -12] muniviSayaka (rati) jema ke, ghara to tene ja kahevAya, jene tapanA puMjarUpa Apa pavitra caraNarajathI sanmAno cho. (97) [kAvyAdarza-1.86] saMbhoga ane vipralaMbha e baMnenA anubhAvo to (pachI) kahevAro tethI ahIM kahevAyA nathI. saMbhoga ane vipralaMbharUpa ema je kahyuM che, temAM saMbhoga ne vipralaMbha e jeno AtmA che (ema samajavuM); nahi ke AtmAo. tethI gotvanA kAbaracItarA ane kALA vagere(bhedo)nI jema zRMgAranA A be bheda nathI, paNa te be dazAone anusaratI AsthAbaMdhavALI je rati (che) tenuM AsvAdarUpa (te thayo) zRMgAra. saMbhoga ane vipralaMbhane viSe zRMgAra pada, gAmanA eka bhAgane (paNa) jema gAma (kahevAya) tema upacArathI (prayojAya che). tethI vipralaMbhamAM saMbhogano manoratha rahe che ja. paraMtu (saMbhoganI) AzA na } hotAM to karuNa ja thAya. saMbhogamAM paNa virahanI AzaMkA na hoya to svAdhIna ne anukULa (priyajana)ne viSe paNa anAdara ja thAya, kema ke, kAma kuTila che. munie je kahyuM che ke - (9) vAmA viSe je abhinivezitva che ane jemAMthI te nivArAya che evI nArInI je durlabhatA che, te kAmIjananI parA rati che. niATyazAstra-22.207] Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam ata eva taddazAdvayamIlana eva sAtizayazcamatkAraH / yathA ekasmiJ zayane parAmukhatayA vItottaraM tAmyatoranyonyaM hRdayasthitepyanunaye saMrakSatorgauravam / dampatyoH zanakairapAGgavalanAnmizrIbhavaccakSuSorbhagno mAnakaliH sahAsarabhasavyAvRttakaNThagraham / / 98 / / [amaru0 23] saiSA vibhAvAdisAmagrI vastutaH prabandha eva prathate / muktakeSu tu kAlpanikyeva / tatra saMbhogabhAha29) sukhamayadhRtyAdivyabhicArI romAJcAdyanubhAvaH saMbhogaH // 4 // lajjAdyairniSiddhAnyapISTAni darzanAdIni kAminau yatra saMbhuGktaH sa saMbhogaH / sa ca sukhamayadhRtyAdivyabhicArirocito romAJcasvedakampAzrumekhalAskhalanazvasitasAdhvasakezabandhanavastrasaMyamanavastrAbharaNamAlyAdisamyagnivezanavicitrekSaNacATuprabhRtivAcikakAyikavyApAralakSaNAnubhAvaH / sa ca parasparAvalokanAliGganacumbanapAnAdyanantabhedaH / yathA dRSTvaikAsanasaMgate priyatame pazcAdupetyAdarAdekasyA nayane nimIlya vihitakrIDAnubandhacchalaH / ISadvakritakandharaH sapulakaH premollasanmAnasAmantarhAsalasatkapolaphalakAM dhUrto'parAM cumbati // 19 // [amaru0 19] vipralambhamAha30) zaGkAdivyabhicArI saMtApAdyanubhAvo'bhilASamAnapravAsarUpo vipralambhaH // 5 / / saMbhogasukhAsvAdalobhena vizeSeNa pralabhyate AtmA'treti vipralambhaH / sa ca zaGkautsukyamadaglAninidrAsuptabodhacintAsUyAzramanirvedamaraNonmAdajaDatAvyAdhisvapnApasmArAdivyabhicArI saMtApajAgarakAryapralApakSAmanetravacovakratAdInasaMcaraNAnakArakatilekhalekhanavAcanasvabhAvanihnavavArtApraznasnehanivedanasAttvikAnabhavanazItasevanamaraNodyamasaMdezAdyanubhAvastridhA, abhilASAmAnapravAdabhedAt / karuNavipralambhastu karuNa eva / yathA ___ hRdaye vasasIti matpriyaM yadavocastadaimi kaitavam / upacArapadaM na cedidaM tvamanaGgaH kathamakSatA ratiH // 100 // [kumAra0 4.9] ityAdi ratipralApeSu / 20 25 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21-30) 4. 2. sU. 4-6] AthI ja, te baMne dazAnA samanvayamAM ja vadhAre camatkAra (rahelo che) jema ke, eka ja payArImAM vimukha thavAthI, javAba na ApIne saMtApa pAmatA, ekabIjAnA hRdayamAM anunaya (karavAnI icchA) hovA chatAM (potAnA) gauravanuM rakSaNa karatA, dhImethI trAMsI AMkhe jotAM maLelI dRSTivALA daMpatInuM mAna bhAMgI gayuM ne (teo) smita ane utAvaLa sAthe (ekabIjAne) gaLe bAjhI paDyAM. (98) 63 [amaruzataka - 23] te A vibhAvAdi sAmagrI vAstavamAM prabaMdhamAM ja nirUpAya che. muktakamAM to (te) kAlpanika ja (hoya che). te paikI saMbhoga (zRMgAra)ne kahe che - 29) sukhamaya dhRti vagere vyabhicArIovALo ane romAMca vagere anubhAvayukta saMbhoga (zRMgAra hoya che). (4) lajjA vagerene lIdhe niSiddha chatAM iSTa evAM darzana vagere be kAmIjano jyAM anubhave che, te saMbhoga (zRMgAra) che ane te sukhamaya dhRti vagere vyabhicArIthI game tevo, romAMca, sveda, kaMpa, azru, mekhalA sarI javI, zvasita, utAvaLa, deza bAMdhavA, vastra saMkoravAM, vastra AbhUSaNa, mALA vagerene barAbara goThavavAM, suMdara najara, cAdbhakti (prasanna thAya tevuM vacana) vagere vAcika, kAyika vyApArarUpa anubhAvo (vALo che) ane te paraspara avalokana, AliMgana, cuMbana (adhara/surA) pAna vagere anaMta prakArano che jema ke, eka ja Asana upara rahela baMne priyatamAne joIne, pAchaLathI AvIne AdarapUrvaka eka (nAyikA)nAM baMne nayana dabAvIne, (prema) krIDA ryAnuM kapaTa Acarato dhUrta (nAyaka) saheja Doka vAMkI vALIne romAMcasahita, premathI UchaLatA mAnasavALI, hAsya dabAvavAthI jenA gAlanuM phalaka camakI UThyuM che tevI bIjI (nAyikA)ne cUme che. (99) [amaruzataka-19] vipralaMbha (razRMgAra)ne kahe che 30) zaMkA vagere vyabhicArI (ane) saMtApa vagere anubhAva(vALo) vipralaMbha abhilASa, mAna ne pravAsarUpa che. (5) saMbhogasukhanA AsvAdanA lobhathI, jemAM AtmA vizeSarUpa prApta thAya che te vipralaMbha (zRMgAra) che ane te zaMkA, autsukya, maTha, glAni, nidrA, susa, prabodha, ciMtA, asUyA, zrama, nirveda, maraNa, unmAda, jaDatA, vyAdhi, svapna, apasmAra vagere vyabhicArIyukta tathA saMtApa, jAgaraNa, kRzatA, pralApa, kIkAM nayana, vANInI vakratA, dInatAyukta saMcaraNa, anukaraNa karavuM, lekhana, vAMcana, svabhAva chupAvavo, samAcAra pUchavA, sneha nivedita karavo, sAttvikabhAvo anubhavavA, zItaLa vigatane sevavI, maravA mATeno prayatna, saMdeza (pAThavavo) vagere anubhAvovALo (vipralaMbha zRMgAra) abhilASa, mAna ane pravAsanA bhedathI, traNa prakArano che, jyAre karuNavipralaMbha to Na ja che (= arthAt karuNathI bhinna nathI). jema ke, tuM hRdayamAM vase che (ema) mane priya lAge tevuM je (vacana) kahyuM te jUThuM che te huM jANuM chuM. jo te kevaLa upacArarUpa na hota to, tuM 'anA' thayo chatAM rati 'akSatA' kevI rIte rahI ? (100) [kumArasaMbhava- 4.9] vagere ratipralApomAM (karuNavipralaMbha che.) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [kAvyAnuzAsanam tatrAbhilASavipralambhamAha 31) daivapAravazyAbhyAmAdyo dvedhA // 6 // Adyo'bhilASavipralambhaH / sa daivAdyathA zailAtmajApi pitarucchiraso'bhilASaM vyarthaM samarthya lalitaM vapurAtmanazca / '/ sakhyoH samakSamiti cAdhikajAtalajjA zUnyA jagAma bhavanAbhimukhI kathaMcit // 101 // [kumAra0 4.75] pAravazyAdyathA 10 smaranavanadIpUreNoDhA muhurgurusetubhiyadapi vidhRtA duHkhaM tiSThatyapUrNamanorathAH / tadapi likhitaprakhyairaGgaiH parasparamunmukhA nayananalinInAlAnItaM pibanti rasaM priyAH // 102 / / [amaru0 104]] pratijJAbhaGgabhItyA'pi yo na saGgaH kAdambaryAzcandrApIDena so'pi pAravazyaja eva / mAnavipralambhamAha 32) praNayeAbhyAM mAnaH // 7 // premapUrvako vazIkAraH praNayastadbhaGge mAnaH praNayamAnaH / sa ca striyAH puMsa ubhayasya vA / striyA yathA praNayakupitAM dRSTvA devIM sasaMbhramavismRtastribhuvanagururbhItyA sadyaH praNAmaparo'bhavat / namitaziraso gaGgAloke tayA caraNAhatAvavatu bhavatastryakSasyaitadvilakSamavasthitam // 103 / / ___ [vAkpatirAjadeva(zrImuJja)] puMso yathA asminneva latAgRhe tvamabhavastanmArgadattekSaNaH sA haMsaiH kRtakautukA ciramabhUdugodAvarIsaikate / AyAntyA paridurmanAyitamiva tvAM vIkSya baddhastayA kAtaryAdaravindakuDmalanibho mugdhaH praNAmAJjaliH // 104 // [uttararAmacarita 3.38] 25 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32-22) . 2. khU. 6-7] (vipralaMbhazRMgAranA traNa bheda pekI) abhilASa vipralaMbha (zRMgAra)ne kahe che - 31) deva ane paravazatAne lIdhe prathama (= abhilASa - vipralaMbha) be prakArano che. (6) Adya eTale ke abhilASavipralaMbha. te devathI (sarjAya) jema ke, parvata evA pitAnA abhilASane tathA potAnA suMdara zarIrane vyartha samarpita karIne, sakhIonI sAthe jene vadhAre lajjA AvI che tevI zalAtmajA (= pArvatI) kemeya karIne zUnya (manavALI) banIne bhavana tarapha abhimukha thaIne cAlI. (101) [kumArasaMbhava-4.75] paravazatAthI (sarjato abhilASazRMgAra) jema ke, kAmadevarUpI nadInA pravAhathI lavAyela chatAM gururUpI setuthI rokAyela ane AthI ja apUrNa manorathavALAM beThAM che, chatAM jANe lakhelA (cItarelA) na hoya tevAM aMgothI ekabIjA viSe unmukha priyajano, nayanarUpI kamalinInI nALathI lavAyela rasa pIe che. (102) [amaruzataka-104] pratijJAbhaMganA DarathI paNa je milana nathI thatuM.- jema ke, kAdaMbarInuM caMdrApIDa sAthe - te paNa paravazatAne lIdhe ja. mAnavipralaMbha (zRMgAra)ne kahe che - 32) praNaya ane IrSyA vaDe mAna (kividha che). (7) premapUrvaka vaza karavAmAM Ave te praNaya (ane) teno bhaMga thatAM karAtuM mAna te praNayamAna. te strInuM, puruSanuM ke baMnenuM hoya che. strInuM (praNayamAna) jema ke, devIne praNayathI gusse thayela joIne, saMbhrama sAthe jeNe bhUla karI che tevo traNe lokano svAmI ekadama ja praNAmamAM pravRtta thayo. jeNe mastaka namAvyuM che tevA (zivanA mastakamAM) gaMgA dekhAtAM teNe (= devIe) lAta mAratAM A traNa AMkhavALAnI (thayelI) viSama sthiti tamAruM rakSaNa karo. (103) [(vAkapatirAjadeva) (zrI muMja)] puruSanuM (praNayamAna) jema ke, A latAgRhamAM ja tuM tenI vATa joto (Ubho) rahyo hato. te (sItA) haMso viSe kutUhala thavAthI. godAvarInA retALa paTamAM lAMbo vakhata (beThI) rahI. nAkhuza thayo hoya tevA tane joIne, AvI rahelI teNe, DarIne kamaLanI kaLI jevA (hAtha vaDe) snehALa praNAmAMjali racI. (10) [uttararAmacarita-3.38] Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam 5 ubhayasya yathA paNayakuviANa duNha vi aliapasuttANa mANaittANa / niccalaniruddhaNIsAsadiNNakaNNANa ko mallo // 105 / / [gAthAsaptazatI 1.27] IrSyAmAnaH strINAmeva yathA saMdhyAM yatpraNipatya lokapurato baddhAJjaliryAcase dhatse yacca nadIM vilaja zirasA taccApi soDhaM myaa| zrIrjAtAmRtamanthane yadi hareH kasmAdviSaM bhakSitaM mA strIlampaTa mAM spRzetyabhihito gauryA haraH pAtu vaH // 106 // pravAsavipralambhamAha ___33) kAryazApasaMbhramaiH pravAsaH // 8 // pravAso bhinnadezatvam / tatra kAryahetukaH pravAso yathA yAte dvAravIM tadA madhuripau taddattajhampAnatAM kAlindItaTarUDhavaJjulalatAmAliGgaca sotkaNThayA / tadgItaM gurubASpagadgadagalattArasvaraM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyutkamutkUjitam // 107 / / 20 zApahetukapravAse meghadUtakAvyamevodAharaNam / saMbhramo divyamAnuSaviGvarAdutpAtavAtAdiviplavAtparacakrAdiviplavAdvA vyAkulatvam / yathA makarandayuddhasAhAyyaM kartuM gatasya mAdhavasya 'hA priye hA mAlati kimapi kimapi zaGke maGgalebhyo yadanyad viramatu parihAsazcaNDi paryutsuko'smi / kalayasi kalito'haM vallabhe dehi vAcaM bhramati hRdayamantarvihvalaM nirdayAsi // 108 // ' [mAlatImAdhava 8.13] Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33) ka. 2. sU. 8] baMnenuM (praNayamAna) jema ke, praNayathI kupita thayela, khoTuM khoTuM sUI gayelAM, mAna dhAraNa karelAM, nizcala ane nirodhAyela niHzvAsa viSe (dhyAnathI) kAna detAM baMne (praNayIo) mAM koNa mahna che ? (105) giAthAsasarAtI-1. 27]. ISyamAna strImAM ja (saMbhave che, jema ke, page lAgIne, loko AgaLa hAtha joDIne, saMdhyAnI yAcanA kare che; zaramA (jIrA), ke nadIne mAthe dhAraNa kare che te paNa meM sahyuM. amRtamaMthanamAM jo harine zrI (= lakSmI) maLI to te kema viSa khAdhuM? he strIlaMpaTa ! mane sparza na karIza ema gorI vaDe kahevAtA, hara tamAruM rakSaNa karo. (16) pravAsavipralaMbha (zRMgArane varNavatAM) kahe che - 33) kArya, zApa ane saMbhrama vaDe pravAsa (vipralaMbha) thAya che (8) pravAsa eTale bIjA dezamAM hovuM. temAM kAryane lIdhe thato pravAsa - jema ke, jyAre madhuripu (= zrIkRSNa) dvArikA jatA rahyA tyAre kAliMdIne kAMThe UgelI ne temanA (zrI kRSNanA) kUdavAthI namI paDelI vaMjulalatAne AliMgana ApIne utkaMThita thayelI rAdhAe gherA athu (pravAha)ne kAraNe gadgad kaThe tArasvare evuM gAyuM ke, jenAthI jaLanI aMdara rahetA jaLacara jIvoe paNa utsukatAthI (duHkhabharyuM) kUjana karyuM ! (107) zApane lIdhe thatA pravAsane viSe meghadUtakAvya ja udAharaNarUpa che. saMbhrama eTale divya ane mAnuSanI spardhAthI (thatA) utpAta, AMdhI vagere takalIphothI athavA bIjA rAjyanA viplavathI thatI vyAkuLatA. jema ke, makaraMdane yuddhanI sahAya karavA gayelA mAdhavanI (ukti) - he priyA mAlatI! maMgalathI bhinna (amaMgala) evA kaMIka kaMIka viSe (mane) zaMkA thAya che. he caMDI ! (= roSe bharAyelI) makarI choDa. huM khUba utsuka thayo chuM. jo tuM (parIkSA karIne) jANavA mAgatI hoya to (mArI parIkSA thaI cUkI che tethI) huM jaNAI gayo chuM. javAba Apa, mAruM vivaLa hRdaya aMdara valovAya che, tuM nirdaya che. (108) miAlatImAdhava- 8.13]. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 5. 10 15 20 25 hAsyamAha 34) vikRtaveSAdivibhAvo nAsAspandanAdyanubhAvo nidrAdivyabhicArI ho hAsyaH // 9 // dezakAlavayovarNavaiparItyAdvikRtAH kezabandhAdayo veSAH / 'Adi' zabdAnnartanAnyagatyAdyanukaraNAsatpralApabhUSaNAdIni vibhAvA yasya saH, tathA nAsauSThakapolaspandanadRSTivyAkozAkuJcanasvedAsyarAgapArzvagrahaNAdyanubhAvo nidrAvahitthatrapAlasyAdivyabhicArI hAsaH sthAyI carvaNIyatvamAgato hAsyaH / sa cAtmasthaH parasthazca / tatrAtmasthamAha 35) uttamamadhyAmAdhameSu smitavihasitApahasitaiH sa AtmasthastredhA // 10 // sa itihAsaH / yad bharata: (10) ISadvikasitairgaNDaiH kaTAkSaiH sauSThavAnvitaiH / alakSitadvijaM dhIramuttamAnAM smitaM bhavet // AkuJcitAkSiNDaM yatsasvanaM madhuraM tathA / kAlAgataM sAsyarAgaM tadvai vihasitaM bhavet // asthAnahasitaM yattu sAmranetraM tathaiva ca / utkampitAMsakazirastaccApahasitaM bhavet // [kAvyAnuzAsanam parasthamAha 36) etatsaMkramajairhasitopahasitAtihasitaiH parastho'pi // / 11 // eteSAM smitAdInAM saMkrAntyA jAtairyathAsaMkhyenottamAdiSu / yad bharataH [ nATyazAstra 6. 54, 56, 58 ] (11) utphullAnananetraM tu gaNDairvikasitairatha / kiMcillakSitadantaM ca hasitaM tadvidhIyate // utphullanAsikaM yattu jihmadRSTinirIkSataM / nikuJcitAMsakazirastaccopahasitaM bhavet // saMrabdhasAmranetraM ca vikruSTasvaramuddhatam / karopagUDhapArzvaM ca taccAtihasitaM bhavet // [ nATyazAstra 6. 55, 57, 59] Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24-36) 5. 2. mU. 2-22] (ha) hAsyane kahe che - 34) vikRta veSa vagere vibhAvavALo, nAkanA avAja vagere anubhAvovALo ane nidrA vagere vyabhicArIyukata hAsa (sthAyI) hAsya (rasa) (che). (9) - deza, kALa, vaya, varNa vagere viparIta hotAM vikRta jaNAya che. kezabaMdhana vagere veSa (kahevAya che). "Adi' pada vaDe nartana, bIjAnI cAla vagerenuM anukaraNa, asatpalApa (bakavAsa), bhUSaNa vagere vibhAvo jenA che te, tathA nAka, hoTha ane gAlanuM spaMdana daSTinA saMkoca ane vikAsa, parasevo, moM lAla thaI javuM, paDakhAM dabAvavAM vagere anubhAvovALo ane nidrA, avahityA, lajjA, Alasya vagere vyabhicArIyukta hAsa sthAyI carvaNAyogya banatAM hAsya kahevAya che. te Atmastha (= potAnAmAM) rahela tathA parastha (= anyamAM rahela) ema trividha che. temAM Atmasthane kahe che - 35) uttama, madhyama ane adhamane viSe rahela te Atmastha (hAsa) smita, vihasita ane apahasita ema traNa prakArano che. (10) te eTale ke hAsa. bharate je (kahyuM che ke) - (10) saheja viselA gAla tathA sauSThavayukta kaTAkSa vaDe na dekhAtA dAMtavALuM, dhIra smita uttama vyaktionuM hoya che. saMkocAI gayela AMkha tathA gAlayukta, avAjavALuM tathA madhura, samaya anusAra karAtuM, mukhanI lAlimAyukta (hAsya) te vihasita hoya che. ayogya sthAne thatuM, AMsupUrNa netrayukta, khabho, mAthuM vagere hAlatAM hoya tevuM apahasita hoya che. [nATyazAstra- 6.54, 56, 58]. parasthane kahe che : 36) bIjAne viSe rahela paNa, te (= smita vagere)nA saMkramaNathI janmela hasita, upahasita ane atihasita ema (traNa prakAranuM che). (11) A smita vagere (anyane viSe) saMkrAnta thatAM janmela (hAsya) anukrame uttama vagerene viSe hoya che. bharate je (kahyuM che ke) - (11) vikasita mukhane netrayukta tathA vikasita polayukta, saheja dekhAtA dAMtavALuM te hasita kahevAya che. phUlelA nAkavALuM, jemAM vakra daSTithI jovAya che tevuM, saMkocAyela khabhA ke mastakyukta upahasita hoya che. AMkhomAM UbharAtAM AMsuyukta, besUruM (tathA) uddhata, jemAM hAtha vaDe paDakhAM dabAvAya che te atihasita hoya che. [nATyazAstra- 6.55, 57, 59] Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 [kAvyAnuzAsanam 10 tatrAtmastho hAso yathA pANau kaGkaNamutphaNaH phaNipatirnetraM jvalatpAvakaM kaNThaH kUTitakAlakUTakuTilo vastraM gajendrAjinam / / gaurIlocanalobhanAya subhago veSo varasyaiSa me gaNDollAsavibhAvitaH pazupaterhAsyodgamaH pAtu vaH // 109 / / [zRGgAratilaka 3.9] parastho yathA-. kanakakalazasvacche rAdhApayodharamaNDale navajaladharazyAmAmAtmadyutiM pratibimbitAM / / asitasicayaprAntabhrAntyA muhurmuhurutkSipan jayati janitavrIDAhAsaH priyAhasito hariH // 110 // [kavindravacana: 49, vaiddokasya] karuNamAha 37) iSTanAzAdivibhAvo daivopAlambhAdyanubhAvo duHkhamaya vyabhicArI zokaH 15 karuNaH // 12 // ___ iSTaviyogAniSTasaMprayogavibhAvo daivopAlambhaniHzvAsatAnavamukhazoSaNasvarabhedAzrupAtavaivarNyapralayastambhakampabhUluThanagAtrasaMsAkrandAdyanubhAvo nirvedaglAnicintautsukyamohazramatrAsaviSAdadainyavyAdhijaDatonmAdApasmArAlasyamaraNaprabhRtiduHkhamayavyabhicArI cittavaidhuryalakSaNaH zokaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gataH karuNo rasaH / yathA- ayi jIvitanAtha jIvasi // 11 // 6. ... . ___ [kumAra0 4.3] ityAdi ratipralApeSu / raudramAha 38) dArApahArAdivibhAvo nayanarAgAdyanubhAva augyAdi vyabhicArI krodhoraudrH||13|| 25 dArApahAradezajAtyabhijanavidyAkarmanindAsatyavacanasvabhRtyAdhikSepopahAsavAkpAruSyadrohamAtsaryAdivibhAvo nayanarAgabhRkuTIkaraNadantauSThapIDanagaNDasphuraNahastAgraniSpeSatADanapATanapIDanapraharaNAharaNazastrasaMpAtarudhirAkarSaNaccheda va augyAvegotsAhavibodhAmarSacApalAdivyabhicArI krodhaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM prApto raudro rsH| 20 pralApaSu / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU7-38) a. 2. sU. 62-6] temAM Atmastha hAsa (nuM udA.) jema ke, hAthamAM UMcI ( = phelAyelI) pheNavALA nAgarAjarUpI kaMkaNa, bhabhUktA agnivALuM nayana, dakhAvelA kAlakUTa (viSa)thI kuTila (= kALA DAghavALo) evo kaMTha, gajendranA carmarUpI vastra-gaurInAM locanane lobhAvavAne A mAro vararAjAno veSa ! Ama gAla pharakavAthI jaNAto, pazupatinA hAsyano AvirbhAva tamAruM saMrakSaNa karo. (109) [zRMgAratilaka - 3.9] parastha (hAsanuM uThA.) jema ke, suvarNanA kalaza jevA svaccha, rAdhAnA payodharamaMDaLamAM pratibiMbita thayelI potAnI navA vAdaLa jevI zyAma kAntine, zyAma vastranA cheDAnI bhrAMtithI vAraMvAra dUra karatA ( = dUra karavAnI koziza karatA), priyAthI hasAyelA (tathA) jene lajjAjanya hAsya suryuM che tevA hari jaya pAme che. (110) [vIndravacana, 49, vaiddokanuM (padya)] (have) karuNane kahe che 37) iSTano nAza vagere vibhAva, daivano upAlaMbha vagere anubhAva tathA duHkhamaya vyabhicArIothI yukta zoka (sthAyI) te karuNa (rasa) che. (12) iSTano viyoga tathA aniSTanA yogarUpa vibhAvayukta, devano upAlaMbha, ni:zvAsa, dUbaLA paDavuM, mukhano roSa, svarabheda, AMsu sAravAM, vivarNatA, pralaya (= bebhAna thavuM), staMbha ( = jaDa thaI javuM), kaMpa, jamIna upara ALoTavuM, gAtro zithila thavAM, Akrunda vagere anubhAvayukta tathA nirveda, glAni, ciMtA, autsukya, moha, zrama, trAsa, viSAda, dInatA, vyAdhi, jaDatA, unmAda, apasmAra, Alasya, maraNa vagere du:khamaya vyabhicArIothI yukta cittanA vaidhuryarUpa zosthAyI carvaNIya banatAM karuNa rasa (kahevAya che). jema ke, are, prANanAtha ! tuM jIve che. (111) vagere ratipralApomAM. 71 - (have) raudrane kahe che 38) patnInA apaharaNa vagere vibhAva, cakSurAga vagere anubhAva tathA ugratA vagere vyabhicArIvALo krodha (sthAyI) te raudra (rasa kahevAya che). (13) [kumArasaMbhava-4. 3] patnInuM apaharaNa, deza, jAti, kuLa, vidyA, karma vagerenI niMdA, asatyavacana, potAnA nokarane Thapako, upahAsa ( = marakarI), vANInI kaThoratA, droha, mAtsarya vagere vibhAvayukta; cakSurAga, bhrUkuTi kheMcavI, dAMta - hoTha bhIDavA, gAla phulAvavA, hatheLI masaLavI, mAravuM, pADI nAkhavuM, pIDA karavI, ghA karavo, rAstra vAparavuM, lohI kADhavuM, kApI nAkhavuM vagere anubhAvovALo (tathA) ugratA, Avega, utsAha, vibodha, amarSa, cApala vagere vyabhicArI yukta krodha sthAyI carvaNA pAmatAM raudra rasa (kahevAya che). Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yathA [kAvyAnuzAsanam caJcadbhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvanaddhanazoNitazoNapANiruttaMsayiSyati kacA~stava devi bhImaH // 112 // _ [veNI0 1.21] vIramAha39) nayAdivibhAva: sthairyAdyanubhAvo dhRtyAdivyabhicAryutsAho dharmadAnayuddhabhedo vIraH // 14 // pratinAyakavartinayavinayAsaMmohAdhyavasAyabalazaktipratApaprabhAvavikramAdhikSepAdivibhAvaH sthairyadhairyazaurya10 gAmbhIryatyAgavaizAradyAdyanubhAvo dhRtismRtyaugyagarvAmarSamatyAvegaharSAdivyabhicArI utsAhaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato dharmadAnayuddhabhedAtridhA vIraH / yathA ajitvA sArNavAmurvImaniSTvA vividhairmakhaiH / v adatvA cArthamarthibhyo bhaveyaM pArthivaH katham // 113 / / kAvyAdarza 2.284] tatra dharmavIro nAgAnande jImUtavAhanasya / dAnavIraH parazurAmabaliprabhRtInAm / yuddhavIro vIracarite rAmasya / iha cApatpaGkanimagnatAM svalpasaMtoSaM mithyAjJAnaM cApAsya yastattvanizcayarUpo'saMmohAdhyavasAyaH sa eva pradhAnatayotsAhahetuH / raudre tu mamatAprAdhAnyAdazAstritAnucitayuddhAdyapIti mohavismayaprAdhAnyamiti vivekaH / bhayAnakamAha40) vikRtasvarazravaNAdivibhAvaM karakampAdyanubhAvaM zaGkAdivyabhicAri bhayaM __ bhyaankH||15|| pizAcAdivikRtasvarazravaNatadavalokanasvajanavadhabandhAdidarzanazravaNazUnyagRhAraNyagamanAdivibhAvaM karakampacaladRSTinirIkSaNahRdayapAdaspandazuSkauSThakaNThatvamukhavaivarNyasvarabhedAdyanubhAvaM zaGkApasmAramaraNatrAsacApalAvegadainyamohAdivyabhicAri strInIcaprakRtInAM svAbhAvikamuttamAnAM kRtakaM bhayaM sthAyibhAvazcarvaNIyatvamAgataM bhayAnakorasaH / yathA grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane dattadRSTiH pazcArddhana praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam / zaSpaira valIdvaiH zramavitatamukhabhraMzibhiH kIrNavatmA pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM stokamurtyA prayAti // 114 // [zAkuntala 1.7] Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU6-40) a. 2. sU. |4-] jema ke, (goLa goLa) pheravavAmAM AvatI bhujAo dvArA ghumAvAtI pracaMDa gadAnA abhighAtathI jenI baMne sAthaLo cUro karI nAkhI che tevA suyodhananA cIkaNA, Ardra tathA gADhA raktathI lAla thayelA hAthathI he devI, bhIma tArA vALa bAMdhaze. (112) [veNIsaMhAra- 1.1 21] 73 (have) vIrane varNavatAM kahe che 39) naya vagere vibhAva, sthiratA vagere anubhAva tathA dhRti vagere vyabhicArIvALo utsAha (sthAyI) dharma, dAna ne yuddha (e traNa) prakArano vIrarasa che. (14) pratinAyakamAM rahela naya, vinaya, asaMmohamUlaka nizcaya, baLa, zakti, pratApa, prabhAva, parAkrama, adhikSepa vagere vibhAva, sthiratA, dhairya, zaurya, gAMbhIrya, tyAga, vaizAragha vagere anubhAva, ane dhRti, smRti, ugratA, garva, amarSa, mati, Avega, harSa vagere vyabhicArIvALo utsAha sthAyibhAva carvaNA yogya banatAM, dharmavIra, dAnavIra, yuddhavIranA bhedathI jema ke, samudrasahitanI pRthvIne jItyA vagara vividha yajJonuM yajana karyA vagara, yAcakone dhana ApyA vagara rAjA kaI rIte khanuM ? (113) [kAvyAdarza-2.284] temAM dharmavIra (rasa) jema ke, nAgAnandamAM jImUta vAhanano, dAnavIra (rasa) parazurAma, li vagereno (ane) yuddhavIra (rasa) vIracaritamAM rAmano. ahIMApattinAkAdavamAMDUbanArAono, thoDAmAM saMtoSa ane mithyAjJAnanedUrakarIne, tattva ( = sAcIvigata)nA nirNayarUpa asaMmohamUlaka nizcaya, teja mukhyatve utsAhanuMkAraNa che. raudramAM to mamatAnuM prAdhAnya hovAthIzAstraviruddha ne anucita yuddha vagere paNa hoya che tethI moha ane vismayanuM prAdhAnya che, ema taphAvata jANavo... (have) bhayAnakane kahe che 40) vikRta svara sAMbhaLavA vagererUpa vibhAva, hAtha dhrUjavA vagere rUpa anubhAva tathA zaMkA vagere vyabhicArIvALo bhaya (sthAyI) bhayAnaka (rasa che). (15) pizAca vagereno vikRta svara sAMbhaLavo, temane jovA, svajananA vadha ke baMdhana vagere jovAM ke sAMbhaLavAM, nirjana ghara ke vanamAM javuM vagere rUpa vibhAva, hAtha dhrujavA, cakaLavakaLa thatI najare jovuM, hRdaya (dhabakavuM) ne paga dhrUjavA, hoTha ne kaMTha sukAvAM, mukhano raMga UDI javo, svara badalAI javo vagere anubhAvo; zaMkA, apasmAra, maraNa, trAsa, cApala, Avega, daitya, moha vagere vyabhicArIvALo, strI tathA nIca prakRtivALAone mATe svAbhAvika tathA uttama (jana)ne mATe kRtaka (= banAvaTI) bhayasthAyibhAva carvaNA pAmatAM bhayAnaka rasa (bane che). jema ke, suMdara rIte, Doka vAMkI vALIne, pAchaLa AvatA ratha upara vAraMvAra dRSTi nAkhatuM, bANa vAgavAnA bhayathI AgaLanA zarIramAM pAchalo aDadho bhAga ghaNokharo pravezI gayo che tevuM, thAkane lIdhe khullA rahelA mukhamAMthI paDatA aDadhA cAvelA darbhathI jeNe rasto bharI dIdho che tevuM (A haraNa), lAMbA kUdakAne lIdhe, moTebhAge AkAzamAM ne pRthvI upara thoDuMka ja cAle che. (114) [zAkuntala-1. 7] Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 [kAvyAnuzAsanam nanu ca rAjAdiH kimiti gurvAdibhyaH kRtakaM bhayaM darzayati, darzayitvA kimiti mRdUna karakampAdIndarzayati, kimiti ca bhaya eva kRtakatvamuktaM, sarvasya hi kRtakatvaM saMbhavati-yathA vezyA dhanArthinI kRtakAM ratimAdarzayati / ucyate / bhaye hi pradarzite gururvinItaM taM jAnAti mRduceSTitatayA cAdhamaprakRtimenaM na gaNayati / kRtakaratyAdezvopadiSTAnna kAcitpuruSArthasiddhiH / yatra tu rAjAnaH parAnugrahAya 5 krodhavismayAdi darzayanti tatra vyabhicAritaiva, teSAM na sthAyiteti / bIbhatsamAha41) ahRdyadarzanAdivibhAvA'GgasaMkocAdyanubhAvApasmArAdivyabhicAriNI jugupsA ___ bIbhatsaH // 16 // ahRdyAnAmudvAntavraNapUtikRmikITAdInAM darzanazravaNAdivibhAvA aGgasaGkocahallAsanAsAmukhavikUNa10 nAcchAdananiSThIvanAdyanubhAvA aparamArogyamohagadAdivyabhicAriNI jugupsA sthAyibhAvarUpA carvaNIyatAM gatA bIbhatsaH / yathA utkRtyotkRtya kRttiM prathamamathapRthUcchophabhUyAMsi mAMsAnyaMsasphikpRSThapiNDAdyavayavasulabhAnyugrapUtIni jagdhvA / AttasnAyvantranetrAtprakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkAdaGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti // 115 / / [mAlatImAdhava 5.16] adbhutamAha42) divyadarzanAdivibhAvo nayanavistArAdyanubhAvoM harSAdivyabhicArI vismyo'dbhutH||17|| divyadarzanepsitamanorathAvAptyupavanadevakulAdigamanasabhAvimAnamAyendrajAlAtizAyizilpakarmAdivibhAvo 20 nayanavistArAnimiSaprekSaNaromAJcAzusvedasAdhuvAdadAnahAhAkAracelAGgulibhramaNAdyanubhAvo harSAvegajaDatAdivyabhicArI cittavistArAtmA vismayaH sthAyibhAvazcarvaNIyatAM gato'dbhuto rasaH / yathA kRSNenAmba gatena rantumadhunA mRdbhakSitA svecchayA satyaM kRSNa ka evamAha muzalI mithyAmba pazyAnanam / vyAdehIti vikAzite'tha vadane mAtA samastaM jagaddRSTvA yasya jagAma vismayapadaM pAyAtsa va: kezavaH // 116 / / [subhASitAvalyAM candakasya (40)] 25 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 42-4ra) . 2. khU. 26-27] . (prazna) rAjA vagere zuM guru vagerethI banAvaTI bhaya darzAve che ? (bhaya) darzAvIne zA mATe hAthano haLavo kaMpa vagere darzAve che ? zuM bhayamAM ja taktA kahevAya che? kema ke, kRtaka to badhAmAM saMbhave che. jema ke, dhana icchanArI vezyA kRtaka (= banAvaTI) prema darzAve che. (javAbamAM) kahevAya che - bhaya darzAvAtAM ja, guru (ziSya evA rAjAne) vinayavALo jANe che ane mUdu ceSTAone kAraNe tene adhama prakRtino mAnatA nathI. banAvaTI rati vagerenA upadeza (eTale ke nirUpaNa)thI koI puruSArthanI siddhi thatI nathI. vaLI, jyAM rAjAo bIjA para anugraha karavA mATe krodha, vismaya vagere darzAve che, tyAM temanuM vyabhicArIpaNuM ja che, sthAyitva nahIM. (have) bIbhatsane kahe che - 41) asuMdara (vigato)nAM darzana vagere rU5 vibhAvo, aMga saMkocavA vagere rUpa anubhAvo tathA apasmAra vagere rUpa vyabhicArIyukata jugupsA (sthAyibhAvavALo) bIbhatsa (rasa) che. (16) adya eTale ke UlaTI, ghA, viSTA, kRmi, kIDAnAM darzana ke sAMbhaLavA vagererUpa vibhAvo; aMga saMkocavAM, heDakI, nAka phulAvavuM, moM capakoDavuM, (nAka) DhAMkavuM, ghUvuM vagere rUpa anubhAvo, apasmAra, ugratA, moha, roga vagere vyabhicArIone yukta sthAyibhAvarUpa jugupsA carvaNAya thatAM bIbhatsa (rasa kahevAya che). jema ke, pahelAM cAmaDIne UtaraDI UtaraDIne, khabhA, UmULa, (athavA keDano saMdhibhAga) pITha, piMDI vagere avayavo parathI sahelAIthI levAya tevA khUba gaMdhAtA mAMsane khAIne, dAMta dekhADatuM, rAMkaDuM, cAre bAju najara nAkhatuM preta khoLAmAMnI khoparInA kharabacaDA bhAgamAM raheluM apakva mAMsa paNa nirAMte khAya che. (115) [mAlatImAdhava-5.16] (have) abhutane (nirUpatAM kahe che - 42) divya darzana vagere rUpa vibhAva, AMkha pahoLI thavI vagere rU5 anubhAva, harSa vagere vyabhicArIthI yukta vismaya (sthAyI) abhuta (rasa) che. (10) divya darzana, icchita manorathanI prApti, upavana, devamaMdira vagere sthaLe javuM te, sabhA, vimAna, mAyA, indrajALa, suMdara zilpadharma vagere vibhAvo; AMkha pahoLI thavI, apalaka jovuM, romAMca, AMsu, parasevo, "vAha vAha' ! ema kahevuM, dAna, hAhAkAra, rezamI rUmAlayukta AMgaLI ghumAvavI vagere anubhAvo; harSa, Avega, jaDatA vagere vyabhicArIovALo, cittanA vistArarUpa vismayasthAyibhAva carvaNIya banatAM adbhuta rasa (kahevAya che). jema ke, he mAtA, ramavA mATe gayelA kRSNa hamaNAM svecchAthI mATI khAdhI che (e pramANe balarAme phariyAda karatAM mAtA pUche che) he kRSNa, balarAma je A kahe che te zuM sAcuM che ? (to kRSNa javAba Ape che) he mAtA, (te) khoTuM che. (mAruM) mukha je. e pramANe pahoLA karelA jenA mukhamAM samagra jagatane joIne mAtA vismaya pAmI te kezava tamAruM rakSaNa karo. (116ma) suibhASitAvalImAM candakanuM (padya)-40] Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [kAvyAnuzAsanam zAntamAha43) vairAgyAdivibhAvo yamAdyanubhAvo dhRtyAdivyabhicArI zamaH zAntaH // 18 // vairAgyasaMsArabhIrutAtattvajJAnavItarAgaparizIlanaparamezvarAnugrahAdivibhAvo yamaniyamAdhyAtmazAstracintanAdyanubhAvo dhRtismRtinirvedamatyAdivyabhicArI tRSNAkSayarUpaH zamaH sthAyibhAvazcarvaNAM prAptaH zAnto 5 rasaH / yathA gaGgAtIre himagirizilAbaddhapadmAsanasya brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / - kiM tairbhAvyaM mama sudivasairyeSu te nirvizaGkAH kaNDUyante jaraThahariNAH zRGgakaNDUM vinetum ||116baa| - [bhartRhari : vairAgyazataka 18] na cAsya viSayajugupsArUpatvAd bIbhatse'ntarbhAvo yuktaH / jugupsA hyasya vyabhicAriNI bhavati na tu sthAyitAmeti / paryantanirvAhe tasyA mUlata evocchedAt / na ca dharmavIre / tasyAbhimAnamayatvena vyavasthAnAt / asya cAhaGkAraprazamaikarUpatvAt / tathApi tayorekatvaparikalpane vIraraudrayorapi tathAprasaGgaH / dharmavIrAdInAM cittavRttivizeSANAM sarvAkAramahaGkArarahitatve zAntarasaprabhedatvam, itarathA tu vIrarasaprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kazcidvirodhaH / tadevaM parasparaviviktA navApi rasAH / eSAM krameNa sthAyibhAvAn saMgRhNAti44) ratihAsazokakrodhotsAhabhayajugupsAvismayazamAH sthAyino bhAvAH // 19 // bhAvayanti cittavRttaya evAlaukikavAcikAdyabhinayaprakriyArUDhatayA svAtmAnaM laukikadazAyAmanAsvAdyamapyAsvAdyaM kurvanti, yadvA bhAvayanti vyApnuvanti sAmAjikAnAM mana iti bhAvAH,-sthAyino 20 vyabhicAriNazca / tatra sthAyitvametAvatAmeva / jAta eva hi janturiyatIbhiH saMvidbhiH parIto bhavati / tathA hi duHkhavidveSI sukhAsvAdanalAlasaH sarvo rimsayA vyAptaH, svAtmanyutkarSamAnitayA paramupahasati, utkarSApAyazaGkayA zocati, apAyaM prati krudhyati, apAyahetuparihAre samutsahate, vinipAtAd bibheti, kiMcidayuktatayAbhimanyamAno jugupsate, tattatsvapara kartavyavaicitryadarzanAdvismayate / kiMcijihAsustatra vairAgyAcchamaM bhajate / na hyetaccittavRttivAsanAzUnyaH prANI 25 bhavati / kevalaM kasyacitkAcidadhikA cittavRttiH kaaciduunaa| kasyadiducitaviSayaniyantritA kasyacidanyathA / tatkAcideva puruSArthopayoginItyupadezyA / tadvibhAgakRtazcottamaprakRtyAdivyavahAraH / 15 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4rU-44) 6. 2. sU. 68-21] (have) zAntane kahe che 43) vairAgya vagere vibhAvo, cama vagere anubhAvo, dhRti vagere vyabhicArIothI yukta zama (sthAyI) zAMta (rasa bane che). (18) - vairAgya, saMsArathI bhIrutA, tattvajJAna, vItarAganI sevA, paramezvaranI kRpA vagere vibhAvo; yama, niyama, adhyAtmazAstranuM ciMtana vagere anubhAvo (ane) dhRti, smRti, nirveda, mati vagere vyabhicArIovALo, tRSNAnA kSayarUpa zama (rUpI) sthAyibhAva carvaNArUpa banatAM zAntarasa (kahevAya che). jema ke, 77 gaMgAne kinAre himAlayanI zilA para jeNe padmAsana vALyuM che, brahmanuM dhyAna karavAnA abhyAsanA vidhithI je yoganidrAne pAmela che tevA mAruM, je (sArA divasomAM) vRddha haraNo ziMgaDAnI khaNaja dUra karavA zaMkArahita khaNe che te sArA divasothI (mAruM) zuM thavAnuM (= nIpajavAnuM) ? (1166) [bhartRhari : vairAgyazataka - 18] viSaya taraphanI jugupsArUpa hoI Ano (= zamano) aMtarbhAva bIbhatsamAM karavo yogya nathI (kema ke) jugupsA AnI (eTale ke zAntanI) vyabhicAriNI bane che, sthAyitvane pAmatI nathI, kAraNa ke cheka sudhI nirvAha thatAM, teno ( = jugupsAno) mULathI ja cheda UDI jAya che. dharmavIramAM paNa nahIM (eTale ke, zAMtano aMtarbhAva dharmavIramAM paNa na karavo joIe), kema ke te (= dharmavIra) abhimAnayuktarUpe svIkArAyela che (jyAre) A (zAnta) ahaMkAranA zamanarUpa hoya che. to paNa te baMnene eka mAnavAmAM Ave, to - vIra ane raudrane viSe paNa tema ja karavAno prasaMga Avaro. dharmavIra vagere cittavRttivizeSo saMpUrNatayA ahaMkArarahita hotAM (temane) zAntarasanA prakArarUpa mAnI zakAya. te sivAya to te, vIrarasanA prakArarUpa hovAnuM nizcita hoI (temAM) koI virodha nathI. tethI A rIte, parasparathI bhinna nava raso che. temanA ( = te nava rasonA) sthAyibhAvo anukrame saMgrahita kare che. 44) rati, hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya (ane) zama te sthAyI bhAvo che. (19) bhAvita kare che ( arthAt cittavRttio (pote, potAne) alaukika vAcika vagere abhinayanI prakriyAmAM ArUDha thavAthI, laukika dazAmAM pote AsvAdya na hovA chatAM paNa (potAnI jAtane) AsvAdya banAve che; athavA, bhAvita kare che eTale ke, sAmAjikanA manane vyApI jAya che. te bhAva (kahevAya) che (te) sthAyI ane vyabhicArI (hoya che) te paikI sthAyitva ATalAnuM (= upara nirdezela navanuM) ja (hoya che). (kema ke) janmatAMnI sAthe ja, prANI ATalI saMvidAothI yukta hoya che. jema ke, du:khano dveSa karanAra, sukhopabhoganI lAlasA rAkhanAra sahu (prANImAtra) bhogavavAnI icchAthI yukta hoya che. potAnAmAM utkarSa pAmelI (te bhAvanAthI) pArakAne hase che, utkarSamAM vighnanA hetunA parihAra mATe udyamI bane che. vinipAtathI Dare che, keTalIka vigatane ayogya mAnato te (tene viSe) jugupsA seve che, je te potAnA ke pArakAnA kartavyanI suMdaratA joIne vismaya pAme che ane kaMIka choDI devAnI icchAvALo, tene viSe vairAgyane kAraNe zamane seve che. A cittavRttinI vAsanArahita (koI) prANI hotuM nathI. mAtra koIka (prANI)nI koIka cittavRtti adhika (mAtrAmAM) hoya, koIkanI ochI, koIkanI yogya viSayamAM niyaMtrita (cittavRtti) hoya ne koIkanI tenAthI UlaTI. tethI (temAMnI) koIka ja (cittavRtti) puruSArthane viSe upayogI bane che ne tethI upadezayogya che. temanA vibhAga upara AdhArita uttama prakRti (madhyama prakRti) vagere vyavahAra thAya che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 [kAvyAnuzAsanam __ ye punaramI dhRtyAdayazcittavRttivizeSAste samucitavibhAvAbhAvAjanmamadhye na bhavantyeveti vybhicaarinnH| tathA hi rasAyanamupayuktavato glAnyAlasyazramaprabhRtayo na bhvntyev| yasyApi vA bhavanti vibhAvabalAttasyApi hetuprakSaye kSIyamANAH saMskArazeSatAM nAvazyamanubadhnanti / ratyAdayastu saMpAditasvakartavyatayA pralInakalpA api saMskAtazeSatAM naativrtnte| vastvantaraviSayasya ratyAderakhaNDanAt / yadAha pataJjali:(12) "na hi caitra ekasyAM striyAM rakta ityanyAsu viraktaH / " [vyAsabhAsya yogasUtra 2.4 (pR. 60)] ityaadi| tasmAtsthAyirUpacittavRttisUtrasyUtA evAmI svAtmAnamudayAstamayavaicitryazatasahasradharmANaM pratilabhamAnAH sthAyinaM vicitrayantaH pratibhAsanta iti vyabhicAriNa ucyante / tathA hi-glAno'yamityukte 10 kuta iti hetupraznenA'sthAyitAsya sUcyate / na tu rAma utsAhazaktimAnityatra hetupraznamAhuH / ata eva vibhAvAstatrodbodhakAH santaH svarUpoparaJjakatvaM vidadhAnA ratyutsAhAderucitAnucitatvamAtramAvahanti, na tu tadabhAve te sarvathaiva nirupAkhyAH / vAsanAtmanA sarvajantUnAM tanmayatvenoktatvAt / vyabhicAriNAM tu svavibhAvAbhAve nAmApi nAstIti / tatra parasparAsthAbandhAtmikA ratiH / cetaso vikAso hAsaH / vaidhuryaM zokaH / tekSNyaprabodhaH krodhaH / 15 saMrambhaH stheyAnutsAhaH / vaiklavyaM bhayam / saMkoco jugupsA / vistAro vismayaH / tRSNAkSayaH zamaH / rasalakSaNa eva sthAyisvarUpe nirUpite punarnirdezaH kvacideSAM vyabhicAritvakhyApanArthaH / tathA hi vibhAvabhUyiSThatva eSAM sthAyitvam, alpavibhAvatve tu vyabhicAritvam / yathA raavnnaadaavnyonyaanuraagaabhaavaadtirvybhicaarinnii| tathA gurau priyatame parijane ca yathAyogaM vIrazRGgArAdau roSo vybhicaaryev| evaM bhAvAntareSu vaacym| zamasya tu yaMdyapi kvacidapradhAnyam, tathApi na vyabhicAritvaM sarvatra prakRtitvena sthaayitmtvaat| vyabhicAriNo brUte45) dhRtismRtimativrIDAjADyaviSAdamadavyAdhinidrAsuptautsukyAvahitthazaGkAcApa lAlasyaharSagaugyaprabodhaglAnidainyazramonmAdamohacintAmarSatrAsApasmAranirvedAvegavitarkAsUyAmRtayaH sthityudayaprazamasandhizabalatvadharmANastrayastriMzadvayabhicAriNaH // 20 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49) a. 2. khU. ra0] je vaLI A kRti vagere khAsa cittavRttio che, te yogya vibhAvanA abhAvathI AkhA janmArAmAM paNa hotI nathI (anubhavAtI nathI, tethI te vyabhicArI (kahevAya) che. jema ke, rasAyaNanuM sevana karanArane glAni, Alasya, zrama vagere saMbhavatAM nathI. vibhAvanA baLathI jene paNa thAya che, tene viSe ya hetu dUra thatAM nAza pAmatI (te cittavRttio) (potAno) saMskAra anivAryapaNe mUkI jatI nathI (jyAre rati vagere (bhAvo) to potAnuM kArya ryA pachI paNa, zamI gayelA jevA thAya chatAM saMskAra pAchaLa choDavAnuM cUkatA nathI, kema ke, bIjI vastu viSenI rati vagere akhaMDa (ja rahe che) jema ke, pataMjalie kahyuM che ke, (12) citra eka strIne viSe anurAgI hotAM, bIjI strIo viSe virakta banato nathI. vyiAsabhASya, yogasUtra 2.4, pR. 60] vagere. tethI, sthAyirUpa cittavRttinA sUtramAM parovAyela, potAne udaya ne astarUpe seMkko hajAro vaicitrya prApta karAvatA (eTale ke aneka svarUpe jaNAtA) sthAyIne zobhAvatA A (cittavRttivizeSo) pratibhAsita thAya che tethI vyabhicArIo kahevAya che. jema ke, "A glAni pAmelo che" ema kahevAtAM, "zenAthI?' evo prazna thavAne lIdhe tenI (- glAninI) abhyAyitA sUcavAya che. paraMtu "rAma utsAhazaktivALo che" emAM hetuprazna (= kAraNa jANavuM) (jarUrI) nathI. AthI ja vibhAvo tyAM udabodhako thatAM potAnA svarUpanuM uparaMjakatva pAmatA, rati-utsAha vagerenuM aucitya ke anaucitya mAtra lAve che. paraMtu tenA (vibhAvAdinA) abhAvamAM te (rati vagere) saMpUrNatayA avarNanIya nathI. kema ke, badhAM prANIo vAsanArUpe tenAthI yukta hovAnuM kahevAyuM che. vyabhicArIonuM to potAnA vibhAvanA abhAvamAM nAma paNa rahetuM nathI. . (have te sthAyibhAvonuM svarUpa nirdezatAM kahe che ke, temAM rati ekabIjA mATenI AsthAbaMdharUpa che. cittano vikAsa te hAsa che. cittanuM vadhurya (= nirAza thavuM) te zoka che. tIkSNatAno AvirbhAva te krodha, (pravRttino) sthAyI AraMbha te utsAha che. vaiklavya te bhaya che. saMkoca e jugupsA che. (cittano) vistAra te vismaya che. tRSNAno kSaya e zama (sthAyI) che. rasanA lakSaNamAM ja sthAyibhAvanuM svarUpa nirUpyuM hovA chatAM (teno) pharI nirdeza. temanuM (= rati vagerenuM) kyAreka vyabhicAritva (saMbhave che) (te kahevA mATe karAyo che). tethI aneka vibhAvo hotAM, temanuM sthAyitva (saMbhave che) paraMtu ochA vibhAvo hotAM, vyabhicAritva ja (mAnavuM). jema rAvaNa vageremAM paraspara prItino abhAva hovAthI rati vyabhicArI (bhAvarUpa) ja che. tathA guru, priyatama ane sevakane viSe yathAyogya rIte, vIra, zRMgAra vageremAM roSa (paNa) vyabhicArI ja che. e ja rIte, anya bhAvo vize paNa kahevuM joIe. (paraMtu) zamanuM to jo ke kyAreka aprAdhAnya (jaNAya) to paNa (tenuM vyabhicAritva) (saMbhavatuM nathI) (kema ke), badhe ja te sthAyitama hovAthI, prakRtirUpe rahela che. (have) vyabhicArIo (varNavatAM) kahe che - 45) dhRti, mRti, mati, briIDa, jaDatA, viSAda, maTha, vyAdhi, nidrA, surata, ausukya, avahinthA, zaMkA, cApala, Alasya, harSa, garva, ugratA, prabodha, glAni, kenya, zrama, unmAda, moha, cintA, amarSa, trAsa, apasmAra, nirveda, Avega, virtaka, asUyA (ane) mRtyu e tetrIsa vyabhicArIo sthiti, udaya, prazama, saMdhi, zabalatA vagere dharmavALA (bane che). (20) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam tatra dhRtiH saMtoSaH / smRtiH smaraNam / matirarthanizcayaH / vrIDA cittasaMkocaH / jADyamarthApratipattiH / viSAdo manaHpIDA / mada AnandasaMmohasaMbhedaH / vyAdhirmanastApaH / nidrA manaHsaMmIlanam / suptaM nidrAyA gaaddhaavsthaa| autsukyaM kAlAkSamatvam / avahitthamAkAraguptiH / zaGkAniSTotprekSA / cApalaM ceto'navasthAnam / AlasyaM puruSArtheSvanAdaraH / harSazcetaHprasAdaH / garvaH parAvajJA / augyaM caNDatvam / prabodho vinidratvam / glAnirbalApacayaH / dainyamanaujasyam / zramaH khedaH / unmAdazcittasya viplavaH / moho mUDhatvam / cintA dhyAnam / amarSaH praticikIrSA / trAsazcittacamatkAraH / apasmAra AvezaH / nirvedaH svAvamAnanam / Avega: saMbhramaH / vitarkaH saMbhAvanA / asUyA'kSamA / mRtimriyamANatA / ete ca sthityudayaprazamasandhizabalatvadharmANaH / sthitiryathA tiSThetkopavazAtprabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvArdramasyA manaH / tAM hartuM vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // 117 / / [vikramorvazIya 4.2] atra vipralambharasasadbhAve'pi iyati vitarkasthiticamatkArakRta AsvAdAtizayaH / udayo yathA yAte gotraviparyaye zrutipathaM zayyAmanuprAptayA nidhyAtaM parivartanaM punarapi prArabdhamaGgIkRtam / bhUyastatprakRtaM kRtaM ca zithilakSiptaikadorlekhayA tanvaGgayA na tu pAritaH stanabharo netuM priyasyorasaH // 118 / / [amaruzataka 151] atra mAnasyodayaH / prazamo yathA dRSTe locanavanmanAGmukulitaM pArzvasthite vaktravannyagbhUtaM bahirAsitaM pulakavatsparza samAtanvati / nIvIbandhavadAgataM zithilatAM saMbhASamANe tato mAnenApasRtaM hriyeva sudRzaH pAdaspRzi preyasi / / 119 / / [amaruzataka 160] 20 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 49) . 2. sU. 20] temAM dhRti eTale saMtoSa, smRti eTale smaraNa. mati eTale arthano nizcaya. brIDA eTale cittano saMkoca. jaDatA eTale arthano bodha na thavo te. viSAda eTale mananI pIDA. mada eTale AnaMda ane saMmohanuM mizraNa. vyAdhi eTale manano saMtoSa. nidrA eTale mananuM maLI javuM. susa eTale gADha nidrAnI sthiti. sukya eTale vilaMba sahana na thAya te. avahitya eTale AkAra DhAMkavo. zaMkA eTale aniSTanI kalpanA. cApala eTale cittanI asthiratA. Alasya eTale puruSArtha mATe anAdara. harSa eTale cittanI prasannatA. garva eTale bIjAnI avajJA. ugratA eTale gusse thavuM. prabodha eTale nidrAno abhAva. glAni eTale baLano nAza.eTale (ojasa) zaktino abhAva. zrama eTale thAka. unmAda eTale cittanI asthiratA. moha eTale mUDhatA. ciMtA eTale dhyAna. amarSa eTale sAme thavuM. trAsa eTale cittanuM camakyuM. apasmAra eTale Aveza. nirveda eTale potAno tiraskAra. Avega eTale saMbhrama. vitaka eTale saMbhAvanA. asUyA eTale kSamAno abhAva. mRti eTale maravAnI prakriyA. A (vyabhicArIo) sthiti, udaya, prAma, saMdhi ane zabalatAnA dharmavALA che. (temAM) (bhAva) sthiti jema ke, kopane lIdhe (potAnA) prabhAvathI chupAIne rahI haze? (paraMtu) te lAMbo samaya gusso nathI karatI. svargamAM UDI gaI haro? mArAmAM to tenuM mana atyaMta lAgeluM che. mArI pAse rahelI tene harI javAne dAnavo paNa samartha nathI (chatAM) te AMkhothI atyaMta adazya banI gaI che. A kevI vAta che ? (117) [vikramorvazIya-4.2] ahIM vipralaMbha rasa hovA chatAM, A prakAre vitarkanI sthitinA camatkArathI AsvAdano atizaya (sadhAyo che) (temano) udaya jema ke, gotrakhkhalana (= nAma levAmAM thatI bhUla) kAna para paDatAM ja zayyAne sevatI (nAyikAe) parivartana (= paDakhAM ghasavAM)nuM dhyAna kyuM, ane pharI (paDakhuM pheravavAno) AraMbha paNa ryo. pharI te (= paDakhuM pheravI levAnI kriyA)ne prayatnono viSaya banAvyo ane eka bhujalatA zithila karI bIjI bAju nAkhIne (te kArya) puM ya kharuM paNa e tavaMgI stanabhArane priyatamanI chAtI parathI pRthapha karavAmAM samartha na thaI. (118) [amataka-151] ahIM mAnano udaya che. prathama - jema ke, (priyatamane nAyikAe) jotAmAM ja (nAyikAnuM svamAna) nayananI mAphaka mukulita thayuM, pAse besatAmAM mukhanI mAphaka nIce namyuM, sparza karatAM vaheta romAMcanI mAphaka bahAra AvyuM, pachI bolavAnuM zarU karatAM ja to nIvIbaMdhanI mAphaka zithilatAne pAmyuM ane e suMdara nayanano caraNasparza priyatame karyo ne jANe lajjAthI mAna dUra thaI gayuM ! (119) [amaruzataka-160] Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 5 10 15 20 25 atra mAnasya prazamaH / saMdhiryathA utsiktasya tapaHparAkramanidherabhyAgamAdekataH satsaGgapriyatA ca vIrarabhasotphAlazca mAM karSataH / vaidehIparirambha eSa ca muhuzcaitanyamAmIlayan AnandI haricandanenduziziraH snigdho ruNaddhayanyataH // 120 // atrAvegaharSayoH sandhiH / zabalatvaM yathA kvAkAryaM zazalakSmaNaH kva ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA prazamA me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // 121 // [subhASitAvalyAM kAlidAsasya (1343)] atra vitarkautsukyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM zabalatvam / vividhamAbhimukhyena sthAyidharmopajIvanena svadharmArpaNena ca carantIti vyabhicAriNaH / bhAvA ityanuvartate / saMkhyAvacanaM niyamArthaM tenAnyeSAmatraivAntarbhAvaH / tadyathA - dambhasyAvahitthe, udvegasya nirvede, kSuttRSNAderlAnau / evmnydpyuuhym| anye tvAhuH - etAvatsveva sahacAriSu avasthAvizeSeSu prayoge pradarziteSu sthAyI carvaNAyogyo bhavati / eSAM vibhAvAnubhAvAnAha 46) jJAnAderdhRtiravyagrabhogakRt // 21 // jJAnabAhuzrutyagurubhaktitapaHsevAkrIDArthalAbhAdivibhAvA dhRtiH saMtoSaH / sA ca labdhAnAmupabhogena naSTAnAmananuzocanena ca yo'vyagro bhogastaM karoti / tenAnubhAvena dhRtiM varNayedityarthaH / yathA vayamiha parituSTA valkalaistvaM ca lakSmyA sama iha paritoSe nirvizeSA vizeSAH / [kAvyAnuzAsanam [mahAvIracarita 22] sa tu bhavatu daridro yasya tRSNA vizAlA manasi ca parituSTe ko'rthavAn ko daridraH || 122 // [ bhartRhari : vairAgyazataka 53 ] Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46) 3. 2. sU. 2] ahIM mAnano prazama che. (bhAva) saMdhi jema ke, garviSTha ane tapa tathA parAkramanA bhaMDArarUpa (parazurAma)nA AgamanathI eka bAju (temanI sAthenA) satsaMga mATeno prema ane vIrarasano Avega mane kheMce che ane bIjI bAju A haricaMdana ne candrasamAna zItaLa ne snigdha AnaMdadAyaka vaidehInuM AliMgana vAraMvAra caitanyane harI laIne mane rokI rAkhe che. (120) [mahAvIracarita- 2.22] - ahIM, Avega ane harSanI saMdhi che. (bhAva) zakhalatA jema ke, kyAM A anucita karma ne kyAM caMdramAno vaMza ? zuM pharI paNa te jovA maLaze ? doSo dUra karavA mATe amAruM jJAna che. roSamAM paNa mukha suMdara (lAgatuM) hatuM. dharmAtmA ane vidvAna loko zuM kahero ? svapnamAM paNa te durlabha che. he citta, svasthatA prApta kara. kharekhara koNa bhAgyazALI yuvAna (tenA) adharanuM pAna karaze ? (121) - 83 ahIM vitarka, autsalya, mati, smaraNa, zaMkA, dainya, dhRti (ane) citAnI rAkhalatA che. vividha rIte abhimukha thaIne sthAyInA dharma upara AdhAra rAkhIne (tathA) potAnA dharmanuM arpaNa karIne rahe che tethI te vyabhicArIo che. ''bhAvo'' e (zabda) AgaLathI UtarI Ave che. (tetrIsa ema) saMkhyAnuM kathana niyamana karavA mATe che. tethI bIjA (tetrIsa sivAyanA anya)no aMtarbhAva AmAM (A tetrIsamAM) ja (thaI jAya che) jema ke, daMbhano avahityAmAM, udvegano nirvedamAM, kSudhA-kRSNA vagereno glAnimAM (aMtarbhAva thAya che). e ja rIte, bIjuM paNa vicAravuM. bIjAo to kahe che ke, ATalA ja sahacArIo prayogamAM avasthAvizeSamAM pradarzita karAtAM, sthAyI carvaNAyogya bane che. temanA (= vyabhicArI bhAvonA) vibhAva tathA anubhAva kahe che - [subhASitAvalImAM kAlidAsanuM padya 1343] 46) jJAna vagerene kAraNe (thatI) dhRti vyagratA vagaranA bhoganI kAraka che. (21) jJAna, bahuzrutatA, gurubhakti, tapa, sevA, krIDA, aryalAbha vagere vibhAvoyukta dhRti eTale saMtoSa. ane te prApta karelAnA upabhogathI (vyagra) ke naTa thayelAnA pastAvAthI vyagra thayA vinA thato bhoga kare che (= evA bhoganI te kAraka che). jema ke, ame ahIM valklothI saMtuSTa chIe, tuM lakSmIthI. (ApaNo) saMtoSa ahIM sarakho hotAM koI taphAvata raheto nathI. daridra to te che, jenI tRSNA vizALa che. manathI saMtuSTa thatAM, koNa dhanavAna ne koNa daridra ? (122) [bhartRhari: vairAgyarAtaka-53] Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 [kAvyAnuzAsanam 47) sadRzadarzanAdeH smRtirbhUkSepAdikRt // 22 // sadRzadarzanasparzanazravaNAbhyAsapraNidhAnAdibhyaH sukhaduHkhahetUnAM smaraNaM smRtiH / tAM bhrUkSepaziraHkampamukhonnamanazUnyAvalokanAGgulIbhaGgAdibhirvarNayet / yathA mainAkaH kimayaM ruNaddhi gagane manmArgamavyAhataM zaktistasya kutaH sa vajrapatanAdrIto mahendrAdapi / tArkSyaH so'pi samaM nijena vibhunA jAnAti mAM rAvaNaM A jJAtaM sa jaTAyureSa jarasA kliSTo vadhaM vAJchati // 123 / / [hanumannATaka 4.9] 48) zAstracintAdermatiH ziSyopadezAdikRt // 23 // zAstracintanohApohAdibhyo'rthanizcayo matiH / tAM ziSyopadezArthavikalpanasaMzayacchedAdibhirvarNayet / 10 yathA __ asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadAryamasyAmabhilASi me manaH / / satAM hi saMdehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH // 124 // zAkuntala 1.19] 49) akAryakaraNajJAnAdervIDA vaivAdikRt // 24 // akAryakaraNajJAnaguruvyatikramapratijJAbhaGgAdezcetaHsaMkoco vriiddaa| tAM vaivAdhomukhavicintanabhUvilekhanavastrAGgulIyakarNasparzananakhanistodanAdibhirvarNayet / yathA darpaNe ca paribhogadarzinI pRSThataH praNayino niSeduSaH / / - vIkSya bimbamanubimbamAtmanaH kAni kAni na cakAra lajjayA // 125 // __ [kumAra0 8.11] 50) iSTAniSTadarzanAderjADyaM tUSNIbhAvAdikRt // 25 // issttaanissttdrshnshrvnnvyaadhyaadibhyo'rthaaprtipttirjaaddym| tattUSNIbhAvAnimiSanayananirIkSaNAdibhirvarNayet / yathA evamAli nigRhItasAdhvasaM zaGkaro rahasi sevyatAmiti / sA sakhIbhirupadiSTamAkulA nAsmarat pramukhavartini priye // 126 / / [kumAra0 8.5] Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47-0) 4. 2. sU. 22-2] 47) samAnanA darzana vagerethI thatI smRti bhrakSepa vagere karanArI che. (22) samAna darzana, sparza, zravaNa, abhyAsa, praNidhAna vagerene lIdhe sukhaduHkhanA hetuonuM smaraNa te smRti che. tene bhavAM caDAvavAM, mAthuM dhuNAvavuM, moM UMcuM karavuM, zUnyamAM tAkI rahevuM, AMgaLI karaDavI vagere (anubhAvo) vaDe varNavavI joIe. jema ke, 85 nirvighna evA mArA mArgane gaganamAM zuM mainAka ruMdhe che ? enI vaLI zakti kyAMthI hoya ? e to vajra paDavAnA bhayathI mahendrathI paNa bInelo che. garuDa (hoya) ? te tenA svAmI sAthe mane rAvaNane jANe che. oha ! jANyuM; te jaTAyu che. ghaDapaNathI kheda pAmelo A mRtyu icche che. (123) [hanumannATaka-4.9] 48) zAstranA ciMtana vagerethI janmatI mati ziSyane upadeza vagere karanArI che. (23) zAstranuM ciMtana, UDDa-apoha vagerethI karAto arthano nizcaya te mati che. te ziSyone upadeza, arthano vistAra, saMzayano cheda vagere dvArA varNavavI joIe. jema ke, cokkasa ja te kSatriyane mATe varavAyogya che, kema ke, mAruM Arya mana tenI abhilASA kare che. saMdehAspada vastuone viSe sajjanonA aMtaHkaraNanI pravRtti ja pramANarUpa hoya che. (124) [zAkuntala-1.19] 49) akArya karyAnI jANathI thrIDA janme che te vivarNatA vagere karanArI che, (24) nahIM karavA yogya karyuM hovAnI jANa, gurunuM ullaMghana, pratijJAno bhaMga vagere vaDe thato cittano saMkoca te vrIDA che. tene vivarNatA, nIcuM mukha (rAkhavuM), vicAra, jamIna khotaravI, AMgaLI para vastra vIMTALavuM, kAnane sparzavuM, nakha khotaravA vagere vaDe varNavavI joIe. jema ke, darpaNamAM saMbhoganAM cihno jotI (pArvatIe) pAchaLa rahelA praNayInuM pratibiMba (darpaNamAM) potAnA pratibiMba pAse joIne lajjAthI zuM zuM na karyuM ? (125) [kumArasaMbhava-8.11] 50) iSTa ke aniSTanA darzana vagerethI janmatI jaDatA mauna vagere karanArI che. (25) iSTa ane aniSTanuM darzana, zravaNa, vyAdhi vagere dvArA artha na jaNAya te thaI jaDatA. tene cUpa rahevuM, sthira najare jovuM vagere dvArA nirUpavI joIe. jema ke, sevana kara e rIte jene he sakhI ! (pArvatI !) gabharATa dUra karIne ekAMtamAM zaMkaranuM sakhIoe upadeza Apyo evI vyAkuLa thayelI (te pArvatIe) priyajana sAme AvatAM (te upadeza) smaryo nahi. (126) [kumArasaMbhava-8.5] Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 10 15 20 25 51) kAryabhaGgAd viSAdaH sahAyAnveSaNamukhazoSAdikRt // 26 // upAyAbhAvanAzAbhyAM prArabdhasya kAryasya bhaGgAnmanaH pIDA viSAdaH / taM sahAyAnveSaNopAyacintanotsAhavighAtavaimanasyAdinA uttamamadhyamAnAM mukhazoSajihvAsRkkalehananidrAzvasitadhyAnAdibhiradhamAnAM varNayet / yathA yathA vyarthaM yatra kapIndrasakhyamapi me klezaH kapInAM vRthA prajJA jAmbavato na yatra na gatiH putrasya vAyorapi / mArgaM yatra na vizvakarma tanayaH kartuM nalo'pi kSamaH saumitrerapi patriNAmaviSayastatra priyA kvApi me // 127 // 52) madyopayogAnmadaH svApahAsyAsmaraNAdikRt // 27 // madyapAnAdAnAndasaMmohayo : saMgamo madaH / taM svApasmitagAnakiMcidAkulabASpaskhaladgatimaJjubhASaNaromodgamAdibhiruttamAnAM hAsyagItisrastAkulabhujakSepavyAviddhakuTilagatyAdibhirmadhyamAnAm, asmaraNaghUrNanaskhaladgamanaruditacharditasannakaNThaniSThIvanAdibhiradhamAnAM varNayet / tathA ca - (13) uttamAdhamamadhyeSu varNyate prathamo madaH / yathA dvitIyo madhyanIceSu nIceSveva tRtIyakaH // [ [kAvyAnuzAsanam sAvazeSapadamuktamupekSA prastamAlyavasanAbharaNeSu / gantumudyatamakAraNataH sma dyotayanti madavibhramamAsAm // 128 // [ uttararAma 3.46 ] 53) virahAdermanastApo vyAdhirmukhazoSAdikRt ||28|| virahAbhilASAdibhyo manastApo vyAdhihetutvAdvayAdhiH / taM mukhazoSamrastAGgatAgAtradhikSepAdibhirvarNayet / manorogastIvraM viSamiva visarpatyavirataM pramAthI nirdhUmaM jvalati vidhutaH pAvaka iva / hinasti pratyaGkaM jvara iva garIyAnita ito na mAM tAtastrAtuM prabhavati na cAmbA na bhavatI // 129 // ] [zizupAla. 10.16] [mAlatImAdhava 2.1] Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 12-13) a. 2. pU. ra6-28] 51) kAryanA bhaMgathI (janmato) viSATha sahAyanI zodha, mukha zoSAvuM vagere karanAra che. (26). AraMbhela karma upAyanA abhAve athavA (tenA) nAzathI aTakI jatAM mananI pIDA (thAya) te viSAda che. madada mATenI zodha, upAyanI vicAraNA, utsAhano nAza, vaimanasya vagere dvArA uttama ane madhyamajanonA tathA moM sukAvuM, jIbhathI lohI cATavuM, nidrA, zvAsa, dhyAna vagere vaDe adhamonA viSAdane nirUpavo. jema ke, vAnarapati sAthenuM mAruM sakhya paNa jyAM vyartha che ane vAnarono parizrama paNa vRthA che, jyAM jAkhavAnanI prajJA (cAlatI) (nathI ane jyAM) vAyuputranI paNa gati nathI, vizvakarmAno dIkaro nala paNa jyAM mArga karavAne zaktimAna nathI ane jyAM lakSmaNanA bANano paNa viSaya nathI tyAM kyAMka mArI priyA che. (127) [uttararAmacarita-3.46]. 52) maghanA upayogathI saMbhavato mada sUI rahevuM, hAsya, yAda na rahevuM vagere karanAra che. (20) madyapAnathI AnaMda ane saMmohanuM milana te thayo mada. sUvuM, smita karavuM, gAvuM, saheja AMsuthI kharaDAvuM, gatimAM skUlana, mIThuM bolavuM, ruMvADAM khaDAM thavAM, vagere dvArA uttamono (mada); hAsya, gIta, DhaLI paDelA vyAkuLa hAtha (Amatema) nAkhavA, vAMkIcUMkI gati vagere madhyamono (mada) tathA yAda na rahevuM, cakacUra thavuM, lathaDiyAM khAvAM, raDavuM, UlaTI, gaLuM sukAvuM, ghUMkavuM vagere vaDe adhamono (mada) varNavavo. ane vaLI, (13) uttama, adhama ne madhyamane viSe pahelo mada nirUpavo. madhyane nIcane viSe bIjo mada nirUpavo tathA phakta nIcane viSe ja trIjo maTha varNavavo. jema ke, asaMpUrNa (rIte) kahelAM vacana, sarI paDela hAra, vastra tathA alaMkAranI upekSA, vagara kAraNe javA mATe UThavuM (A badhAM kArya) A (ramaNIo)nA makavibhramane vyakta kare che. (128) [zizupAlavadha-10.16] 53) viraha vagere dvArA (janmato) manano tApa te vyAdhi (kahevAya che) te moM sukAvuM vagere karanAra che. (28) viraha, abhilASA vagere dvArA manano tApa vyAdhinuM kAraNa banato hoI vyAdhi (kahevAya che). tene moM sukavuM, aMgo zithila thavAM, gAtrAdhikSepa (= aMgo uchALavAM) vagere dvArA varNavavo joIe. manano roga tIvra viSanI jema niraMtara phelAya che. saMtApakArI te, vAyu naMkhAyela agninI jema dhumADA vinA baLe che. prabaLa varanI jema (te) pratyeka aMgane paDe che. mane bacAvavAne na pitA samartha che, na mAtA ke na Apa sannArI. (129) [mAlatImAdhava- 2.1] Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 10 [kAvyAnuzAsanam 54) klamAdernidrA jRmbhAdikRt // 29 // klamazramamadAlasyacintAtyAhArasvabhAvAdibhyo manaHsaMmIlanaM nidraa| tAM jRmbhAvadanagauravazirololananetraghUrNanagAtramardocchsitaniHzvasitasannagAtratAkSinimIlanAdibhirvarNayet / yathA nidrAnimIlitadRzo madamantharANi nApyarthavanti na ca yAni nirarthakAni / adyApi me mRgadRzo madhurANi tasyAstAnyakSarANi hRdaye kimapi dhvananti // 130 // ___ [subhASitAvalyAm (3280) kalazakasya] 55) nidrodbhavaM suptamutsvapnAyitAdikRt // 30 // nidrodbhavamityanena nidrAyA eva gADhAvasthA suptamityAha / tadutsvapnAyitocchrasitaniHzvasitasaMmohAdinA varNayet / yathA ete lakSmaNa jAnakIvirahitaM mAM khedayantyambudA marmANIva vighaTTayantyalamamI krUrAH kadambAnilAH / itthaM vyAhRtapUrvajanmacarito yo rAdhayA vIkSitaH seya~ zaGkitayA sa vaH sukhayatu svapnAyamAno hariH // 131 // [saduktikarNAmRta. zubhAGkasya] 56) iSTAnusmaraNAderautsukyaM tvarAdikRt // 31 // iSTAnusmaraNadarzanAdevilambAsahatvamautsukyam / tat tvarAniHzvasitocchrasitakAryamanaHzUnyatAdigavalokanaraNaraNakAdibhirvarNayet / yathA20 AlokamArgaM sahasA vrajanyA kayAcidudveSTanavAntamAlyaH / baTuM na saMbhAvita eva tAvatkareNa ruddho'pi hi kezapAzaH // 132 // raghu0 7.6; kumAra0 7.57] 57) lajjAderavahitthamanyathAkathanAdikRt // 32 // lajjAjaimyabhayagauravAdibhyo bhrUvikAramukharAgAdInAmAcchAdanakAriNI cittavRttiravahitthamavahitthA vA / 25 na bahiHsthaM cittaM yeneti pRSodarAditvAt / tadanyathAkathanAvaloMkitakathAbhaGgakRtakadhairyAdibhirvarNayet / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-17) . 2. . 21-32] 54) thAka vagere dvArA (janma te) nidrA (kahevAya che) (te) bagAsAM vagere lAvanArI che. (29) thAka, zrama, mada, Alasya, ciMtA, khUba khAvuM ke svabhAvane lIdhe mananuM saMmIlita thavuM te nidrA che. tene bagAsuM, moM bhAre thavuM, jhokAM khAvAM, AMkha gherAvI, aMgaDAI levI, ucchavAsa niHzvAsa, gAtro TharI javAM, AMkha mIMcAvI vagere dvArA varNavavI joIe. jema ke, nidrAthI bIDAyelAMnayanovALIne te mRgAkSInA, madathI manthara thayela, nahIM arthavALAke nahIM nirarthaka, te kevAya manohara madhura akSaro hajI hRdayamAM dhvanita thAya che. (130) [subhASitAvalImAM-3280; klAnuM (pagha)] 55) nidrAno udbhava te susa. te svapna jovuM vagere karanAra che. (30) nidrAno uddabhava" e dvArA nidrAnI ja gADha sthiti te susa ema kahe che. tene svapna jovuM, uzvAsa, ni:zvAsa, saMmoha, vagere dvArA varNavavo joIe, jema ke, he lamaNa, jAnakIthI virahita evA mane A vAdaLo kheda Ape che. A kadaMba (vRkSa) parathI vAtA kUra pavano jANe ke mArAM marmasthAnone daLI nAkhe che. A rIte, jemaNe potAnA pUrvajanmanuM carita kahyuM che tevA, zaMkA pAmelI rAdhA vaDe ISyapUrvaka jovAtA, svapnadarzana karatA hari tamane sukha Apo. (131) sidbhaktikarNAmRtamAM zubhAkanuM (pagha)] pa6) ISTanuM anusmaraNa vagerethI (janmatuM) ausujya tvarA vagere karanAra che. (31) ISTane pAchaLathI yAda karavuM, jovuM vagere dvArA vilaMba sahI na zakyo, te che sukya. te utAvaLa, ni:zvAsa, uzvAsa, kRzatA, mananI zUnyatA, dizAomAM jovuM, saMtApa vagere dvArA varNavavuM joIe. jema ke, ekadama ja (ajane) jovA mATenA mArga upara jatI koI (nAyikA) vaDe gatine kAraNe mULamAMthI chUTI gayelo kezapAza hAthathI grahaNa karAyo paNa (pharI) gUMthavA (= aMboDo vALavA) vicArAyo nahi. (= aMboDo pharI bAMdhyo nahi) (132) (raghu.- 7.6, kumArasaMbhava-7.57] 57) lajajA vagere dvArA avahitya (janme che) (ane te) judI rIte kahevuM vagere karanAra che. (32) lajjA, kuTilatA, bhaya, gaurava vagere dvArA (janmatI) (ane) bhUvikAra, moM lAla thavuM vagerene DhAMkanArI cittavRttine avahitya ke avahityA kahe che. "jenAthI citta bahi:stha nathI'' ema pRSodarAdi varga dvArA (siddha thAya che). tene judI rIte kahevuM, bIjI tarapha jovuM, bolatAM aTakAvavuM, banAvaTI dhIraja vagere dvArA varNavavuM joIe. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam yathA 10 evaMvAdini devarSoM pArzve piturdhomukhii| lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI // 133 / / [kumAra0 6.84] 5 58) cauryAdeH svaparayoH zaGkA pArzavilokanAdikRt // 32 // cauryapAradAryAdeviruddhAcaraNAdaniSTotprekSA zaGkA / sA ca kadAcit svasmin yadA samAparAdhayorAtmaparayoH paro rAjJA dnnddyte| kadAcitparasminyadA vikArAkulatayA kRtadoSatvena paraH sNbhaavyte| sA ca paarshvviloknmukhausstthknntthshossnngaatrprkmpsvraasyvrnnbhedaavgunntthnaadibhirvrnnyte| svasmin yathA dUrAddavIyo dharaNIdharAbhaM yastADakeyaM tRNavad vyadhUnot / hantA subAhorapi tADakAriH sa rAjaputro hRdi bAdhate mAm // 134 / / [mahAvIracarita 2.1] parasmin yathA-samudradattasya nandayantyAmanyAnurAgazaGkA..., duryodhanasya vA bhAnumatyAm / [veNI. 2] 59) rAgAdezcApalaM vAkpAruSyAdikRt // 34 // rAgadveSamAtsaryAmarSeAdibhyazcetonavasthAnaM cApalam / avimRzya kAryakaraNamiti yAvat / tacca 15 vAkpAruSyanirbhartsanaprahAravadhabandhAdibhirvarNayet / yathA kazcitkarAbhyAmupagUDhanAlamAlolapatrAbhihatadvirepham / rajobhirantaH parivezabandhi lIlAravindaM bhramayAMcakAra // 135 / / [raghu0 6.13] 60) zramAderAlasyaM nidrAdikRt // 35 // 20 zramasauhityarogagarbhasvabhAvAdibhyaH puruSArtheSvanAdara Alasyam / tacca nidrAtandrAsarvakarmavidveSazayanAsanAdinA varNayet / yathA calati kathaMcitpRSTA yacchati vAcaM kadAcidAlInAM / Asitumeva hi manute gurugarbhabharAlasA sutanuH / / 136 / / [dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra. 4. sU. 27)] 25 61) priyAgamanAderharSo romAJcAdikRt // 36 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18-62) e. 2. mU. -36] jema ke, A pramANe devarSi (nArada) kahetA hatA tyAre pitAnI pAse nIcA mukhe UbhelI pArvatI ramata mATenAM kamaLanI pAMdaDIo gaNavA lAgI. (133). [kumArasaMbhava-6.84] 58) corI vagerene lIdhe potAnA ke pArakA viSe zaMkA (janme che) te AjubAju jovuM vagere karanArI che. (33) . corI, parastrIgamana vagere viruddha AcaraNane lIdhe aniSTanI kalpanA te zaMkA che. te kyAreka potAnI bAbatamAM jema ke, jyAre pote ane anya sarakhA aparAdhI hoya ane rAjA anyane daMDa Ape che tyAre (potAne viSe thAya te) tathA kyAreka bIjAnI bAbatamAM jema ke, jyAre vikAranI AkuLatAthI doSa karavAthI pArakA viSe (zaMkA) thAya che. te AjubAju jovuM, moM, hoTha ne kaMTha sukAvA, aMga dhrUjavAM, svara badalAvo, mukhano raMga UDI javo, moM DhAMkavuM vagere dvArA varNavAya che. potAne viSe (zaMkA) jema ke, parvata jevA khUba dUra rahelA tADakAnA putra - (mArIca)ne jeNe tRNanI mAphaka gabaDAvI nAkhyo, ane je subAhunA haNanAra che te tADakAno zatru rAjaputra mArA hRdayane paDa che. (134) mihAvIracarita-2.1] bIjAne viSe (zaMkA) jema ke, samudradattanI naMdayaMtIne viSe bIjA pratyenA premaviSayaka zaMkA athavA duryodhananI bhAnumatI viSe. veNI.- . 2] 59) rAga vagerene lIdhe (janmatI) capalatA ke cApala vANInI kaThoratA vagere karanAra che. (34) rAga, dveSa, mAtsarya, amarSa, IrSyA vagerene kAraNe citta sthira na rahevuM, te cApala che arthAt vicAryA vagara kArya karavuM te. ane tene kaThora vANI, niMdA, tiraskAra, prahAra, vadha, baMdhana vagere dvArA varNavavuM joIe. jema ke, koIka rAjAe be hAthathI jenI dAMDI pakaDI che tevA, jenAM hAlatAM pAMdaDAMthI bhamarAo abhihata thayA che tevA, rajakaNothI jenI aMdara maMDala (= pariveza, cakrAkAra racanA) racAyela che tevA lIlAkamalane goLa goLa pheravyuM. (135) [raghu. -6.13] 60) zrama vagerene kAraNe (thatuM) Alasya nidrA vagere karanAra che. (35) zrama, saMtoSa, roga, garbhAvasthA, tathA svabhAvathI puruSArtha karavA pratye aruci te Alasya che. tene nidrA, tandrA, badhAM kAryo pratye aNagamo, sUvuM, besI rahevuM vagere dvArA varNavavuM joIe. jema ke, AgaLa vadhelA garbhathI alasa banelI, suMdara zarIravALI (nAyikA), kahevAmAM Ave tyAre game tema karI cAle che. sakhIone parANe javAba Ape che (ane besavAnI ja icchA kare che.) (136) [dhanikanuM (padya), dazarU pakAvalokamAM; (prakAza. 4, sU. 27] 61) priyanA Agamana vagerethI thato) harSa romAMca vagere karanAra che. (36) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 15 62) vidyAdergarvo'sUyAdikRt // 37 // vidyAbalakulaizvaryavayorUpadhanAdibhyaH parAvajJA garvaH / tamasUyAmarSapAruSyopahAsagurulaGghanAdhikSepanetragAtra10 vikRtyanuttaradAnazUnyAvalokanAbhASaNairvarNayet / yathA 20 [kAvyAnuzAsanam priyAgamanabandhuharSadevagururAjabhartRprasAdabhojanAcchAdanadhanalAbhopabhogamanorathAvAptyAdibhyazcetaH prasAdo harSaH / taM ca romAJcAzrusvedanayanavadanaprasAdapriyabhASaNAdibhirvarNayet / yathAAyAte dayite marusthalabhuvAmutprekSya durlaGghayatAM gehinyA parito'tha bASpasalilAmAsajya dRSTiM mukhe / dattvA pIluzamIkarIrakavalAnsvenAJcalenAdarAdunmRSTaM karabhasya kesarasaTAbhArAgralagnaM rajaH // 137 // 25 [ subhASitAvalyo 2075 adbhutapuNyasya ] brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhUtaye / jAmadagnyastathA mitramanyathA durmanAyate // 138 // 63) cauryAderaugyaM vadhAdikRt // 38 // cauryadrohAsatpralApAdibhyazcaNDatvamaugyaM tadbadhabandhatADananirbhartsanAdibhirvarNayet / yathAutkRtyotkRtya garbhAnapi zakalayataH kSatrasaMtAnaroSA - duddAmasyaikaviMzatyavadhi vizasataH sarvato rAjavaMzAn / pitryaM tadraktapUrNahRdasavanamahAnandamandAyamAna krodhAH kurvato me na khalu na viditaH sarvabhUtaiH svabhAvaH // 139|| [mahAvIracarita 2.10] 64) zabdAdeH prabodho jRmbhAdikRt // 39 // zabdasparzasvapnAntasvapnajalpananidrAcchedAhArapariNAmAdibhyo vinidratvaM prabodhaH / sa jRmbhaNAkSimardanabhujakSepAGgulisphoTanazayyAtyAgagrIvAGgavalanAdibhirvarNyate / yathA pratyagronmeSajihmA kSaNamanabhimukhI ratnadIpaprabhANAmAtmavyApAragurvI janitajalalavA jRmbhaNaiH sAGgabhaGgaH / nAgAGkaM moktumicchoH zayanamuru phaNAcakravAlopadhAnaM nidrAcchedAbhitAmrA ciramavatu harerdRSTirAkekarA vaH // 140|| [ mahAvIracarita 2.48] [ mudrArAkSasa 3.21] Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara-64) ma. 2. khU. 37-31] priyanuM Agamana, bhAIbhAMDuno harSa, deva-guru-rAjA-mAlikanI kRpA, bhojana-vastra,-dhananI prApti, upabhoga, icchA pUrI thavI vagerethI thatI cittanI prasannatA te harSa che. ane te romAMca, AMsu, parasevo, mukha tathA netranI prasannatA, priya bolavuM vagere vaDe varNavavo joIe. jema ke, priyatama AvI gayo tyAre marusthalanI bhUmine muzkelIthI pAra karAya tevI kalpIne gRhiNI vaDe saMtoSanAM AMsuvALI najara mukha upara sthira karIne pIlu, zImaLA ane vAMsanA koLiyA ApIne UMTanA baccAnA mAthAnA vALa upara lAgela dhULa potAnA pAlavathI premapUrvaka lUchI. (137) [subhASitAvalImAM abhutapuNyanuM pada; 20 75] 62) vidyA vagere dvArA (to) garva asUyA vagere karanAra che. (37) vidyA, baLa, kula, aizcarya, umara, rU5, dhana vagerene lIdhe bIjAno tiraskAra (karavo te) garva che. tene asUyA, amarSa, puruSatA, upahAsa, vaDIlonuM mAna na jALavavuM, tirasakAra, AMkha tathA aMganA vikAra, javAba na ApavozUnyamAM tAkI rahevuM ke (ekalA ekalA) bolavuM vagere dvArA varNavavo joIe. jema ke, brAhmaNanA apamAnano tyAga ApanA ja kalyANa mATe che. tenAthI jamadagniputra (parazurAma) mitra banaro, nahIM to (te) nArAja thaze. (138) mahAvIracarita - 2.10] 63) corI vagerene lIdhe (janmatI) ugratA vadha vagere karanArI che. (38) corI, droha, khoTuM bolavuM, vagerene lIdhe gusse thavuM te ugratA che. tene vadha, baMdhana, mAravuM, tiraskAra karavo vagere dvArA varNavavI joIe. jema ke, kSatriyonA saMtAna taraphanA roSane kAraNe UtaraDI utaraDIne garbhonA paNa TukkA karatA, udaMDa (evA) badhA ja kSatriyavaMzIone ekavIsa vAra haNI nAkhatA, temanA (= kSatriyonA) raktathI bharAyela sarovaramAM snAna karavAthI je mahAna AnaMda thavAthI jeno krodhAgni maMda paDyo che (tathA) (te raktathI) pitRkarma karatA mAro svabhAva badhAM prANIothI nathI oLakhAyo tema nathI. (139) mihAvIracarita-2.48] 64) zabda vagerene lIdhe thato prabodha cUMbhA * bagAsAM vagere karanAra che. (39) zabda, sparza, svapna pUruM thavuM, svapnamAM babaDavuM, UMgha UDI javI, AhArane kAraNe (= AhArathI Apharo caDavo) vagerethI nidrAno abhAva te prabodha che. te bagAsuM khAvuM, AMkha coLavI. hAtha vIMjhavA, AMgaLA phoDavAM (= TacAkA bolAvavA) pathArI choDavI, Doka tathA aMgo vALavA vagere dvArA varNavAya che. jema ke, hamaNAM ja (UMghamAMthI jAgelI hoI sustaka ratna dIvaDAnI jyotine kSaNavAra paNa sAme joI na zaktI, potAnA kAryamAM (= jovAmAM) bhAre jaNAtI, aMgo tUTavAnI sAthe bagAsAMne lIdhe jemAM pANI ubharAyAM che tevI, nidrAbhaMgane lIdhe saheja lAla, nAganA khoLArUpI pathArI tathA pheNanA vyAparUpI ozikAne choDavAnI icchAvALA harinI saheja trAMsI daSTi tamAruM sadAya rakSaNa kare. (140) muidrArAkSasa-3. 21] Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 5 10 15 20 65) vyAdhyAdegrlAnirvaivarNyAdikRt // 40 // vyAdhimanastApanidhuvanopavAsakSutpipAsAdhvalaGghananidrAcchedAtipAnatapojarAkalAbhyAsAdibhyo balA glAnistAM vaivarNyakSAmanetrakapoloktizlathAGgatvapravepanadInasaMcArAnutsAhAdibhirvarNayet / yathAkisalayamiva mugdhaM bandhanAdvipralUnaM hRdayakusumazoSI dAruNo dIrghazokaH / glapayati paripANDu kSAmamasyAH zarIraM zaradija iva dharmaH ketakIgarbhapatram // 141|| [uttararAma0 3.5] 66) daurgatyAderdainyamamRjAdikRt // 41 // daurgatyamanastApAdibhyo'naujasyaM dainyam / tanmRjAtyAgagurvaGgatAziraH prAvaraNAdibhirvarNayet / yathAasmAnsAdhu vicintya saMyamadhanAnuccaiH kulaM cAtmanastvayyasyAH kathamapyabAndhavakRtAM premapravRttiM ca tAm / sAmAnyapratipattipUrvakamiyaM dAreSu dRzyA tvayA bhAgyAdhInamataH paraM na khalu tat strIbandhubhiryAcyate // 142 // [kAvyAnuzAsanam 67) vyAyAmAdeH zramo'GgabhaGgAdikRt // 42 // vyAyAmAdhvagatyAdibhyo manaH zarIrakhedaH zramaH / so'GgabhaGgamardanamandakramAsyavikUNanAdibhirvarNayet / yathA alasalulitamugdhAnyadhvasaMtApakhedAdazithilaparirambhairdattasaMvAhanAni / mRdumRditamRNAlIdurbalAnyaGgakAni murasi mama kRtvA yatra nidrAmavAptA // 143 // [ zAkuntala 4.16] [ uttararAma0 1.24] 68) iSTaviyogAderunmAdo'nimittasmitAdikRt // 43 // iSTaviyogadhananAzAbhighAtavAtasannipAtagrahAdibhyazcittaviplava unmAdaH / tamanimittasmitaruditotkruSTanRtta 25 gItapradhAvitopavezanotthAnAsaMbaddhapralApabhasmapAMzUdbhUlananirmAlyacIraghaTavaktrazarAvAbharaNAdibhirvarNayet / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6-68) Ja. 2. sU. 40-43] 65) vyAdhi vagerene lIdhe thatI glAni, raMga UDI javo vagere karanArI che. (40) vyAdhi, manano saMtApa, ratikrIDA, upavAsa, bhUkhatarasa, rasto kApavo, UMdha UDI javI, atizaya pAna karavuM, tapa, vRddhatva, klA, abhyAsa vagerene lIdhe zaktino nAza (yAya) te glAni che. tene raMga UDI javo, AMkha UMDI UtaravI, gAla phikkA paDavA (athavA gAla sukAvA, temAM khADA paDavA), (glAnipUrvaka) bolavuM, aMgo DhIlAM paDavAM, dhrUjavuM, arAktanI mAphaka saMcaraNa karavuM, utsAhano abhAva vagere vaDe varNavavI joIe. jema ke, kUMpaLa jevA komaLa, mULamAMthI DhIlA paDelA, kevaDAnA aMdaranA pAMdaDAne jema zaradaRtuno tApa (gaLI jAya tema) hRdaya puSpane zoSI nAkhato dAruNa dIrgha zoka enA phikkA kSINa ArIrane gaLI jAya che. (141) [uttararAmacarita- 3.5] 66) durgati vagerene kAraNe AvatI hInatA te dainya. mujA'" eTale ke zuddhi ne pavitratAno tyAga vagere karanAra che. (41) 95 durgati, manano saMtApa vagerene lIdhe zuddhino abhAva te dInatA che, tene snAnAdino tyAga, aMgo bhAre thavAM, mAthuM DhAMkavuM vagere dvArA varNavavI. jema ke, saMyamarUpI dhanavALA amane ane potAnA ucca kuLane (ane vaLI)AnI tAre viSenI bAMdhavoe (saMbaMdhIjanoe) na racelI te premavRttine barAbara vicArIne tAre ene patnIonI vacce sAmAnya sanmAnapUrvaka jovI. ethI vizeSa bhAgya upara AdhArita che. te vadhUnA sagAMoe kahevAnuM hotuM nathI. (142) [zAkuntala-4.16] 67) vyAyAma vagere vaDe thato zrama (te) aMgabhaMga vagere kare che. (42) vyAyAma, raste javuM (= cAlavuM) vagere kAraNe mana ane zarIrane lagato thAka te zrama che. tene aMgo bhAMgavAM, aMga dabAvavAM, dhImethI cAlavuM, moM bagADavuM vagere dvArA varNavavo joIe. jema ke, mArganA saMtApanA kheThathI ALasane kAraNe ziyila ane komaLa, gADha AzleSothI jenuM saMvAhana karAyuM che tevAM komaLa, caDAyela, mRNAla jevAM durbaLa aMgone mArI chAtI para rAkhI jyAM tuM nidrA pAmI hatI. (143) [uttararAmacarita- 1,24] 68) iSTanA viyoga vagere kAraNe thato unmAda kAraNa vagara smita vagere karanAro che. (43) iSTano viyoga, dhanano nAza, prahAra, sanepAta, graha vagerene kAraNe thatI cittanI asthiratA te unmAda che. tene kAraNa vagara hasavuM, raDavuM, jorathI nAcavuM, gAvuM, doDavuM, besavuM, UThavuM, asaMbaddha pralApa karavo, bhabhUta coLavI, phATelAM vastra, (phUTelo) ghaDo, (tUTeluM) khappara, (nATyazAstra bhA. 1, pR. 372, G.O.S. 1956, pramANe pATha che.) (phUTeluM) vAsaNa, (tUTelAM), ghareNAM vagere dvArA varNavavo joIe. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA [kAvyAnuzAsanam haMsa prayaccha me kAntAM gatistasyAstvayA hRtA / saMbhAvitaikadezena deyaM yadabhiyujyate // 144 // [vikramArvazIya. 4.17] 69) prahArAdermoho bhramaNAdikRt // 44 // prahAramatsarabhayadaivopaghAtapUrvavairasmaraNatrAsanAdibhyazcittasya mUDhatvaM mohaH / mohasya prAgavasthApi mohshbdenocyte| taMbhramaNadehaghUrNanapatanasarvendriyapramohavaicitryAdibhirvarNayet / yathA tIvrAbhiSaGgaprabhaveNa vRttiM mohena saMstambhayatendriyANAm / ajJAtabhartRvyasanA muhUrtaM kRtopakAreva ratirbabhUva // 145 // [kumAra0 4.73] __10 sukhajanmApi moho bhavati / yathA kAnte talpamupAgate vigalitA nIvI svayaM bandhanAt tadvAsaH zlathamekhalAguNadhRtaM kiMcinitambe sthitam / etAvatsakhi vechi sAMpratamahaM tasyAGgasaGge punaH ko'sau kAsmi rataM tu kiM kathamiti svalpApi me na smRtiH // 146 / / [amaru0 101] 70) dAridrayAdezcintA saMtApAdikRt // 45 // dAridrayeSTadravyApahAraizvaryabhraMzAdibhyo dhyAnaM cintA / sA ca smRteranyA / grasanAdadanavat, khelanAdgamanavacca / tAM saMtApazUnyacittatvakAryazvAsAdhomukhacintanAdibhirvarNayet / sA ca vitarkAttato vA vitarka iti vitarkAtpRthagbhavati cintA / yathA pazyAmi tAmita itazca purazca pazcAdantarbahiH parita eva vivartamAnAm / udbuddhamugdhakanakAjanibhaM vahantImAsajya tiryagapavartitadRSTivaktram // 147 / / [mAlatImAdhava 1.40] 25 71) AkSepAderamarSaH svedAdikRt // 46 // vidyaizvaryabalAdhikakRtebhya AkSepAvamAnAdibhyaH praticikIrSArUpo'marSaH / sa ca sveddhyaanopaayaanvessnnshirHkmpaadhomukhvicintnaadibhirvrnnyet| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66-72) 5. 2. TU. 44-46]. jema ke, he haMsa, mArI priyatamA ApI che. tenI gati (cAla) te corI lIdhI che. jenI pAse (corIno) eka bhAga pakaDAyo che tevAe je bAkI hoya te ApI devuM joIe. (144) [vikramovarsIya-4.17]. 69) prahAra vagerene kAraNe thato moha bhramaNa vagere karanAra che. (44) prahAra, matsara, bhaya, devano phaTako, pahelAMnA veranuM smaraNa, trAsa vagere dvArA cittanI mUDhatAne moha kahe che. mohanI pahelAMnI sthiti paNa moha ja kahevAya che. tene cakkara AvavAM, lathaDiyAM khAvAM, paDI javuM, badhI indriyono moha, vaicitrya vagere dvArA varNavo joIe. jema ke, atyaMta duHsaha abhibhavamAMthI janmatA indriyonI vRttine sthagita karatA mohathI, jene patinA avasAnano bodha nathI thayo tevI rati kSaNabhara jenA upara upakAra thayo che tevI banI. (15) [kumArasaMbhava-4.73] sukhathI janmela moha paNa hoya che. jema ke, zayyAmAM priya AvatAM, baMdhanamAMthI nADuM jAte ja alaga thaI gayuM. te vastra (= adhovastra, jenuM nADuM DhIluM paDyuM che, te) DhIlA paDelA kaMdorAnA dorAthI pakaDAyeluM thoDuMka nitaMba upara (laTakI) rahyuM. he sakhI, atyAre huM ATaluM ja jANuM chuM. pachI tenAM aMgano saMga thatAM, te koNa? huM koNa? ratikrIDA kevI thaI ? kaI rIte thaI ? e aMge mane saheja paNa smaraNa nathI. (146) [amaruzataka-101] 70) darigha vagerene lIdhe thatI ciMtA saMtApa vagere karanArI che. (5) garIbAI, icchita dravya cAlyuM javuM, aizvaryano nAza, vagere dvArA karAtuM ciMtana ke dhyAna te ciMtA che. te smRtithI alaga che, jema koLiyAthI anna athavA ramatathI gamana judAM che tema. tene saMtApa, cittazUnyatA, kRzatA, zvAsa, nIcuM mukha, ciMtana vagere dvArA varNavavI joIe. te (= ciMtA) vitarkamAMthI (janme che). athavA temAMthI vitaka (janme che) tethI vitakathI ciMtA alaga che. jema ke, vikasita, suMdara suvarNakamaLa jevA tathA (mAre viSe) lAgela hovAthI saheja pheravelI daSTivALA mukhane dhAraNa karatI ene A bAju, sAme, aMdara, bahAra, cAre bAju rahelI huM jou chuM. (147) miAlatImAdhava-1.40] 71) AkSepa vagerene kAraNe thato amarSa sveda vagere karanAra che. (46) vidyA, aizcarya ane baLanI adhiktAthI karAyelA AkSepa ke apamAna vagerethI (to) badalAno bhAva te amarSa che, ane te sveda, dhyAna, upAyanI zodha, mAthuM dhuNAvavuM, nIcA mukhe vicAravuM vagere dvArA varNavAya che. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 [kAvyAnuzAsanam yathA 10 lAkSAgRhAnalaviSAnasabhApravezaiH prANeSu cittanicayeSu ca naH prahRtya / AkRSTapANDavavadhUparidhAnakezAH svasthA bhavanti mayi jIvati dhArtarASTrAH // 148 // [veNI. 1.8] 72) nirghAtAdestrAso'GgasaMkSepAdikRt // 47 // nirghAtagarjitabhUparvatakampazilolkAzanividyutpAtarakSaHsthUlapazUtkRSTAdibhyazcetazcamatkRtirUpatrAso bhayAtpUrvAparavicAravato bhinna ev| so'GgasaMkSepastambharomodgamagadgadapralayotkampaniHspandavIkSitairvarNyaH / yathA parisphuranmInavighaTTitoravaH surAGganAstrAsaviloladRSTayaH / upAyayuH kampitapANipallavAH sakhIjanasyApi vilokanIyatAm // 149 // [kirAta. 8.45] 73) grahAderapasmAraH kampAdikRt // 48 // grahabhUtadevayakSapizAcabrahmarAkSasazUnyAraNyazmazAnasevanocchiSTagamanadhAtuvaiSamyAderAvezarUpo'pasmAraH / taM 15 kampitasphuritasvinnadhAvitazvasitabhUmipatanArAvamukhaphenAdibhirvarNayet / ayaM ca prAya AbhAseSveva zobhate / AzliSTabhUmiM rasitAramuccairloladbhujAkArabRhattaraGgam / phenAyamAnaM patimApagAnAmasAvapasmAriNamAzazaGke // 150 // [zizupAla. 3.72] 74) rogAdernirvedo ruditAdikRt // 49 / / rogAdhikSepatADanadAridrayeSTaviyogAvamAnatattvajJAnAdibhyaH svAvavamAnanArUpo nirvedaH / sa ruditazvasitAnupAdeyatAdibhirvarNyate / yathA kiM karomi kva gacchAmi kamupaimi durAtmanA / durbhareNodareNAhaM prANairapi viDambitaH // 151 // yathA 75) utpAtAdibhya Avego vismayAdikRt // 50 // utpAtavAtavarSAgnigajapriyApriyazravaNavyasanAdibhyaH saMbhrama AvegaH / taM vismayAvaguNThanacchannazrayaNadhUmAndhyatvaritApasarpaNapulakavilApasanahanAdibhiryathAsaMkhya varNayet / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra-) . 2. khU. 47-10] jema ke, lAkSAgRhamAM Aga, jheranuM bhojana, sabhAmAM praveza vaDe ApaNA prANa tathA dhanabhaMDoLa upara prahAra karIne tathA draupadInAM vastra ane keza kheMcIne, mArA jIvatAM chatAM dhRtarASTranA putro svastha rahe che. (148). [veNIsaMhAra - 1.8]. 72) nirdhAta vagere dvArA thato trAsa; aMga saMkocavAM vagere karanAra che. (47) nirdhAta, garjanA, bhUkaMpa, parvata DolavA, paththara paDavA, ulkApAta, vajapAta, vIjaLI paDavI, rAkSaso, pazuo vadhAre baLavAna vagere dvArA cittanA camakavA rUpI trAsa; (te) AgaLa-pAchaLanuM bhAva = ) bhaya karatAM bhinna ja che. te (= trAsa) aMga saMkocavAM, khoDAI javuM - jaDa thaI javuM, romAMca thavA, gadgada (vacana), pralaya, dhrujArI, animeSa nayane jovuM vagere dvArA varNavavo joIe. jema ke, sAthaLa upara caMcaLa mAchalInA prahArathI (eTale ke athaDAvAthI) vyAkuLa banIne Amatema pheravatI daSTivALI, jemanA hAtharUpI kUMpaLo pUjatI hatI tevI devAMganAo (= apsarAo) sakhIone mATe jovAlAyaka (= joNuM) banI. (149) (kirAta. 8.45). 73) graha vagerene kAraNe thato apasmAra, dhrujArI vagere karanAra che. (48) graha, bhUta, deva, yakSa, pizAca, brahmarAkSasa, nirjana araNya, smazAnanuM sevana, ucchiSTanuM sevana, dhAtunuM vaiSamya vagere dvArA thato AvezarUpa apasmAra che. tene pUjavuM, phuraNa thavuM, parasevo vaLavo, hAMpha caDhavI, jamIna upara paDavuM, bhAgavuM, moMmAMthI phINa nIkaLavAM vagere dvArA varNavavo joIe, ane A moTebhAge AbhAsamAM ja zobhe che. pRthvIne aDIne rahelA, moTo avAja karatA, caMcaLa hAtha jevA moTA mojAMovALA, phiNiyukta A nadInA patine (= samudrane) (joIne) Ane vAInA rogInI AzaMkA thaI. (150) [zizupAlavadha-3.72] 74) roga vagerene lIdhe thato nirveda rudana vagere karanAra che. (49) roga, tiraskAra, mAravuM, garIbAI, iSTano viyoga, apamAna, tattvajJAna vagere dvArA Avato nirveda potAnA tiraskArarUpa che, te rudana, zvAsa, agrAhyatA vagere dvArA varNavAya che. huM zuM karuM? kyAM jAuM? konI pAse jAuM? muzkelIthI bharI zakAya tevA (A) dhRSTa udarane lIdhe prANothI paNa chetarAyo chuM. (151) 75) utpAta vagere dvArA thato Avega vismaya vagere karanAra che. (50) utpAta, pavana, varSA, agni, hAthI, priya ne apriya vigatonuM zravaNa, duHkha vagerene kAraNe thato saMbhrama te Avega che. te vismaya, moM DhAMkavuM, gupta (sthAnamAM) Azraya, dhumADAthI thatI aMdhatA. utAvaLathI jatA rahevuM, romAMca, vilApa, (saMnahana = ) taiyArI karavI (athavA keDe kamarapaTTo bAMdhI taiyAra thavuM), vagere vaDe anukrame jaNAvAya che. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 [kAvyAnuzAsanam tatrotpAtAdAvego yathA kiM kiM siMhastataH kiM narasadRzavapurdeva citraM gRhIto naivedRkko'pi jIvo'dbhutamupanipatanpazya saMprApta eva / zastraM zastraM na zastrI tvaritamahaha hA karkazatvaM nakhAnAm itthaM daityAdhinAtho nijanakhakulizairyena bhinnaH sa pAyAt // 152 / / [kavIndravacana0 40] evaM vAtAvegAdiSUdAhAryam / 76) saMdehAdervitarkaH ziraHkampAgnikRt / / 51 / / saMdehavimarzavipratipattyAdibhyaH saMbhAvanApratyayo vitarkaH / sa ziraHkampabhrUkSepasaMpradhAraNakAryakalA10 pamuhurgrahaNamokSaNAdibhirvarNyaH / yathA anaGgaH paJcamiH pauSpairvizvaM vyajayateSubhiH / ityasaMbhAvyamatha vA vicitrA vastuzaktayaH // 153 // 20 77) parotkarSAderasUyAvajJAdikRt // 52 // 15 parasya saubhAgyaizvaryavidyAdibhirutkarSAdAdizabdAdaparAdhamuhurteSAdibhyazcAkSamarUpAsUyA / tAmavajJAnukuTikrodhaseryoktyAlokitadoSopavarNanAdibhirvarNayet / yathA vRddhAste na vicAraNIyacaritAstiSThantu huM vartate sundastrIdamane'pyakhaNDayazaso loke mahAnto hi te|| yAni trINi kutomukhAnyapi padAnyAsan kharAyodhane yadvA kauzalamindrasUnunidhane tatrApyabhijJo janaH // 154 / / [uttararAma0 5.35] 78) vyAdhyabhighAtAbhyAM mRtirhikkAkArSyAdikRt // 53 // vyAdhirjarAdiH pratItaH, sarpaviSazastragajAdisaMbhavo'bhighAtastAbhyAM mRteH prAgavasthA mRtiH / sAkSAnmRtAvanubhAvAbhAvAt / tatra vyAdhijAM mRtiM hikkAvAsAGgabhaGgAkSimIlanAdyaiH, abhighAtajAM tu kAya'vepathu25 daahhikkaaphenaanggbhnggjddtaamrnnaadibhirvrnnyet| yathA sa gataH kssitimussnnshonnitaano khurdNssttraagrnipaatdaaritaashmaa| asubhiH kSaNamIkSitendrasUnurvihitAmarSagurudhvanirnirAse // 155 // [kirAta0 13.31] Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76-78) 3. 2. sU. 6-3] temAM utpAtathI thato Avega - jema ke, zuM zuM siMha che ? te pachI manuSya jevuM zarIra kema che ? he deva ! e Azcarya che ke (huM) pakaDAyo. Avo koIpaNa jIva adbhuta (vigata) pAse lAvato (joyo) nathI. jo jo ! AvI ja pahoMcyo. zastra ? zastra ! (kyAM che ?) zastravALo (paNa) nathI. jhaDapa karI ! oha ! are nakhonI (kevI) karkazatA ! A rIte, daityarAja ( hiraNyakazipu) potAnA nakhavAthI jenA vaDe bheThAyo ( - cirAyo), te (nRsiMha) (saunuM) rakSaNa karo ! (152) [kavIndravacana - 40] e ja rIte, vAyu vagerethI thatA Avega udAhRta karavA joIe. 76) saMdeha vagere dvArA thato vitarka zira-kaMpa vagere karanAra che. (51) saMdeha, vimarza, khodha vagere dvArA saMbhAvanAnuM jJAna te vitarka che. tene mAthuM dhuNAvavuM, bhrUkuTi kheMcavI, nirNaya karavo, kAryono samUha, vAraMvAra (koI vastu) pakDavI ke choDI devI vagere vaDe varNavavo joIe. jema ke, kAmadeve pAMca puSpanAM bANothI vizvane jItyuM te asaMbhavita che. athavA, vastunI zaktio adbhuta hoya che. (153) [ ] 77) bIjAnA utkarSa vagere dvArA thatI asUyA avajJA vagere karanArI che. (52) bIjAnA saubhAgya, aizvarya, vidyA vagerene lIdhe thatA utkarSa vagerethI (ane) '"Adi''pada dvArA (sUcavAtA) aparAdha, vAraMvAra dveSa vagere vaDe, sahana na karavArUpI asUyA thAya che. tene avagaNanA, bhrUkuTi, krodha, irSyAyukta vacana ke jovuM, doSonuM varNana vagere dvArA varNavavI joIe. jema ke, 101 te vaDIlo che. temanuM vartana vicAraNIya nathI. rahevA do. kaMI rahe che bAkI ? sundanI strIne haNavA chatAM lokamAM jemanI kIrtine AMca nathI AvI kema ? teo mahAna che (ane) khara sAthenA yuddhamAM pelAM alabatta pITha batAvyA sivAyanAM traNa pagalAM hatAM (te) athavA indra putra (vAlI)ne haNavAmAM je huMziyArI hatI tene viSe paNa loko jANakAra che. (154) [uttararAmacarita-5. 35] 78) vyAdhi ane prahAra vaDe thatI (mRti =) mRtyu pahelAMnI avasthA, - heDakI, kRzatAvagere karanAra che. (53) = vyAdhi eTale vRddhatva vagere. ane abhidhAta eTale samayanuM jhera, rAstra, hAthI vagerethI (saMbhave che te) te baMne dvArA thatI mRtyu pahelAMnI avasthAne smRti kahe che, kema ke, sAkSAt mRtyumAM anubhAva hoI zake nahIM. te paikI vyAdhithI thatI smRti heDakI, zvAsa (caDavo), aMgo tUTavAM, AMkha mIMcAvI vagere dvArA tathA abhidhAtathI thatI smRtine kRzatA, dhrujArI, baLatarA, heDakI, phINa, aMgo tUTavAM, jaDatA, maraNa vagere dvArA varNavavI joIe. jema ke, (jeNe potAnI) kharI ane tIkSNa dAMtanA agrabhAganA prahArathI paththara toDI nAkhyo te (varAha) (potAnA) garama lohIthI bhIMjAyelI bhUmi para paDyo. (teNe) kSaNavAra indraputra (= arjuna)ne joyo (pachI) kRddha thaIne moTI ciciyArI karato (te) prANathI vimukta thayo. (155) [kirAtArjunIya-13. 31] Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 10 15 20 25 [kAvyAnuzAsanam zRGgAre tu maraNAdhyavasAyo maraNAdUrdhvaM jhaTiti punaryogo vA nibadhyate / anyatra tu svecchA / yathAsaMprApte'vadhivAsare kSaNamamuM tadvartmavAtAyanaM vAraMvAramupetya niSkriyatayA nizcitya kiMcicciram / saMpratyeva nivedya kelikurarI: sAmraM sakhIbhyaH zizomadhivyAH sahakArakeNa karuNaH pANigraho nirmitaH // 156 // [ tathA tIrthe toyavyatikarabhave jahrukanyAsarakhordehatyAgAdamaragaNanAlekhyamAsAdya sadyaH / pUrvAkArAdhikatararucA saMgataH kAntayA lIlAgAreSvaramata punarnandanAbhyantareSu // 157 // paJcAzadbhAvAH / [ raghu0 8.95 ] atha sAttvikAnAha 79) stambhasvedaromAJcasvarabhedakampavaivarNyAzrupralayA aSTau sAttvikAH ||54|| sIdatyasminmana iti vyutpatteH sattvaguNotkarSAtsAdhutvAcca prANAtmakaM vastu sattvam, tatra bhavAH sAttvikAH / bhAvA iti vartate / te ca prANabhUmiprasRtaratyAdisaMvedanavRttayo bAhyajaDarUpabhautikanetrajalAdivilakSaNA vibhAvena ratyAdigatenaivAticarvaNAgocareNAhRtA anubhAvaizva gamyamAnA bhAvA bhavanti / tathAhi pRthvIbhAga pradhAne prANe saMkrAntazcittavRttigaNaH stambho viSTabdhacetanatvam / jalabhAgapradhAne tu bASpaH / tejasastu prANanaikaTyAdubhayathA tIvrAtIvratvena prANAnugraha iti dvidhA svedo vaivarNyaM ca / taddhetutvAcca tathA vyavahAraH / AkAzAnugrahe gatacetanatvaM pralayaH / vAyusvAtantrye tu tasya mandamadhyotkRSTAvezAttredhA romAJcavepathusvarabhedabhAvena sthitiriti bharatavidaH / bAhyAstu stambhAdayaH zarIradharmA anubhAvAH / te cAntarAlikAnsAttvikAnbhAvAngamayantaH paramArthato ratinirvedAdigamakA iti sthitam / evaM ca navasthAyinastrayastriMzadvyabhicAriNo'STau sAttvikA iti rasabhAvAnabhidhAya tadAbhAsAnAha 80) nirindriyeSu tiryagAdiSu cAropAdrasabhAvAbhAsau // 55 // ] Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 72-80) 5. 2. mU. 14-11]. zRMgAramAM to maraNano nizcaya athavA maraNanI tarata pahelAM milana nirUpAya che. bIje sthaLe to icchA pramANe (nirUpaNa thAya che, jema ke, | nizcita divasa prApta thayo tyAre (praNathI na AvI pahoMcyo eTale) tenA mArga uparanI bArImAM kSaNabhara daSTi nAkhIne (vAraMvAra bArI pAse) jaIne, niSkriya banIne kaMIka nizcaya karIne kurarI (= pakSI vizeSa)ne AMsu sAthe sakhIone soMpIne karuNa (bhAva sAthe) mAdhavI ane AmravRkSano saMgama karAvI Apyo. (156) tathA, gaMgA ane sarayunAM jaLanAM saMgamathI thatA tIrthamAM dehatyAga karIne devatAomAM gaNanA prApta karIne ekadama ja, potAnI priyatamA sAthe pahelAMnA karatAM vadhAre kAntivALA dehathI joDAyelA teNe naMdanavananI aMdara (AvelAM) lIlAgRhomAM krIDA karI. (157). righuvaMza- 8.95] have sAttvika (bhAvo) (nirUpatAM) kahe che - 79) staMbha, sveda, romAMca, svarabheda, kaMpa, vaivarNa, azru ne pralaya e ATha sAtvika bhAva che. (54) AmAM mana sthita thAya che", e vyutpatti dvArA sattvaguNano utkarSa thato hovAthI ne sAdhutvane kAraNe prANAtmaka vastu sattva kahevAya che. temAM banelA te sAttvika (kahevAya che) "bhAvo" e (pada) (AgaLathI) Ave che. te (sAttvikabhAvo) prANabhUmi para phelAyelA rati vageremAM saMvedananI vRttiovALA che. bAhya jaDarUpa bhautika AMsu vagerethI judA che. tyAdinA anusaMdhAnamAM carvaNAtizaya pAmelA vibhAva vaDe ANelA ane anubhAvo vaDe sUcita thatA bhAvo che. jema ke, pRthvI bhAgapradhAna prANamAM saMkrAnta thayela cittavRttigaNa taMbha che, je stabdha thayela cetanArUpa che. jalabhAgapradhAna (prANa)mAM, azru, tejasa to prANanI atinikaTa hoI (temAM) tIvra ane maMda baMne prakAre prANano anugraha (prAdhAnya) (thAya che), tethI be rIte - sveda ane vivarNatA (rUpe te jaNAya che) te kAraNe thato hovAthI te rItano vyavahAra che. AkAzanA anugrahamAM caitanyano abhAva te pralaya. vAyunA svAtaMtryamAM tenA maMda, madhya ane utkRSTa Aveza (jovA maLe che) (je) traNa rIte - eTale ke romAMca, vepayu ane svarabheda - rUpe rahelAM che evuM bharatane jANanArA kahe che.* bAhya -- jevA ke staMbha, vagere (te) zarIranA dharUpa anubhAvo che. te AMtarika evA sAttvika bhAvonI pratIti karAvatA (hoI) vAstavamAM to te rati, nirveda vagerenA ja gamaka che, ema vAta thaI, ane Ama, nava sthAyibhAva, tetrIsa vyabhicAribhAva ane ATha sAttvika bhAva ema (kula) pacAsa bhAvo thayA. (have) rasa ane bhAvane kahyA pachI, tenA AbhAsa (varNavatAM) kahe che - 80) indriyarahita tathA pakSI vagerene viSe (rasa tathA bhAvano) Aropa karAtAM rasAbhAsa ne bhAvAbhAsa saMbhave che. (55) * A rIte pRthvI, apa, teja, vAyu ane AkAza tattvanA prANatattva sAthe joDAvAthI saMvedanonA thatA AvirbhAvo te sAvikabhAvo che. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 5 [kAvyAnuzAsanam nirindriyayoH saMbhogAropaNAtsaMbhogAbhAso yathA paryAptapuSpastabakastanIbhyaH sphuratpravAlauSThamanoharAbhyaH / - latAvadhUbhyastaravo'pyavApurvinamrazAkhAbhujabandhanAni // 158 // [kumAra0 3.39] vipralambhAropaNAdvipralambhAbhAso yathA veNIbhUtapratanusalilA tAmatItasya sindhuH pANDucchAyA taTaruhatarubhraMzibhiH zIrNapaNaiH / saubhAgyaM te subhaga virahAvasthayA vyaJjayantI kAryaM yena tyajati vidhinA sa tvayaivopapAdyaH // 159 / / meghadUta (pUrva) 29] bhAvAbhAso yathA gurugarbhabharaklAntAH stanantyo meghapatayaH / .... acalAdhityakotsaGgamimAH samadhizerate // 160 / / tirazcoH saMbhogAbhAso yathA... madhu dvirepha; kusumaikapAtre papau priyAM svAmanuvartamAnaH / zRGgeNa saMsparzanimIlitAkSI mRgImakaNDUyata kRSNasAraH // 161 // [kumAra0 3.36] yathA ca dadau sara:paGkajareNugandhi gajAya gaNDUSajalaM kareNuH / 4 arthopabhuktena bisena jAyAM saMbhAvayAmAsa rathAGganAmA // 162 // [kumAra0 3.37] vipralambhAbhAso yathA ApRSTAsi vyathayati mano durbalA vAsarazrIrehyAliGga kSapaya rajanImekikA cakravAki / nAnyAsakto na khalu kupito nAnurAgacyuto vA daivAzaktastadiha bhavatImasvatantrastyajAmi / / 163 / / 25 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 72-80) ma. 2. mU. 14-11] . indriyarahita hoya temane viSe, saMbhoganuM AropaNa karAtAM saMbhogano AbhAsa - jema ke, badhA puSpagucchorUpI stanovALI, camaktA paravALArUpI hoThathI manohara evI latAvadhUo sAthe vRkSo namelI zAkhA rUpI bhujAonA AzleSa pAmyA. (158) [kumArasaMbhava-7.39] vipralaMbhanA AropathI vipralaMbhano AbhAsa. jema ke, he subhaga ! tene vaTAvIne AgaLa vadhelA tAruM saubhAgya virahAvasthAyI vyaMjita karatI nadI ke je AchA jALane lIdhe vAMkIcUMkI banelI che tathA kinArA paranAM vRkSo parathI paDelAM pAkAM pAMdaDAMothI phikkI zobhAvALI che, te je prakAre kRAtA tyaje te (kArya) tAre ja karavAnuM che. (159) meghadUta (pUrva) (29)] bhAvAbhAsa - jema ke, AgaLa vadhelA garbhanA bhArathI thAkelI tathA garjanA karatI A meghanI hAramALA DhALarUpI khoLAmAM birAje che. (16) pazupaMkhIgata saMbhogAbhAsa - jema ke, potAnI priyAne anusarato bhramara puSpanA eka daDiyAmAM madhune pIe che. sparathI mIMcelI AMkhovALI hariNIne kRSNasAramRga (potAnA) ziMgaDAthI khaMjavALe che. (11) [kumArasaMbhava- 3.36] ane vaLI, sarovaranA kamaLonI rajathI sugaMdhita evuM ghUMTaDAmAM raheluM jaLa hAthiNI hAthIne Ape che. aDadhA cAvalA bisataMtu vaDe cakravAka (potAnI) patnIne seve che. (12) [kumArasaMbhava- 3,37] vipralaMbhano AbhAsa - jema ke, tArI rajA lauM chuM. mana vyathita thAya che. divasanI zobhA durbaLa banI che. Ava, AzleSa Apa ! he cakravAkI! rAtri ekAkinI thaIne vitAva. bIjImAM Asakta nahIM, kupita paNa nahi ke premamAMthI calita paNa na thayelo (chatAM) devathI azakta thayelo, parAdhIna evo huM ahIM tane tyajuM chuM. (163) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 [kAvyAnuzAsanam yathA vA nAntarvartayati dhvanatsu jaladeSvAmandramugarjitaM nAsannAtsarasaH karoti kavalAnAvarjitaiH zaivalaiH / / dAnAsvAdiniSaNNamUkamadhupavyAsaGgadInAnano / nUnaM prANasamAviyogavidhuraH stamberamastAmyati // 164 // bhAvAbhAso yathA tvatkaTAkSAvalIlIlAM vilokya sahasA priye / - vanaM prayAtyasau vrIDAjaDadRSTigIjanaH // 165 // 10 AdizabdAnnizAcandramasornAyakatvAdhyAropAt saMbhogAbhAso yathA __ aGgulIbhiriva kezasaMcayaM sannigRhya timiraM marIcibhiH / - kuDmalIkRtasarojalocanaM cumbatIva rajanImukhaM zazI // 166 // [kumAra0 8.63] bhAvAbhAso yathA... tvadIyaM mukhamAlokya lajamAno nizAkaraH / manye ghanaghaTAntardhi samAzrayati satvaraH // 167 / / 15 20 | rasAbhAsasya bhAvAbhAsasya ca samAsoktyarthAntaranyAsotprekSArUpakopamAzleSAdayo jIvitam / 81) anaucityAcca // 56 // anyonyAnurAgAdyabhAvenAnaucityAdrasabhAvAbhAsau / rasAbhAso yathA dUrAkarSaNamohamantra iva me tannAmni yAte zrutiM cetaHkAlakalAmapi prasahate nAvasthitiM tAM vinA / etairAkulitasya vikSatarateraGgainaGgAturaiH saMpadyeta kathaM tadAptisukhamityetanna vedyi sphuTam // 168 // atra sItAyA rAvaNaM prati ratyabhAvAdrasAbhAsaH / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) jha. 2. . 26]. 107 athavA jema ke, vAdaLo garjatAM hoya tyAre gaMbhIra garjana karato nathI. najIkanA sarovaramAMthI zevALathI vIMTaLAyelA koLiyAo leto nathI. dAnanA (= maThavArinA) AsvAda mATe beThelA mUMgA bhamarAnA khUba najIka rahevAthI dIna mukhavALo, jANe ke prANasamI (priyA)nA viyogathI vyAkuLa evo hAthI duHkhI thAya che. (164) bhAvAbhAsa - jema ke, he priye, tArA kaTAkSanI paraMparA joIne rAmathI zUnya banela daSTivALI A hariNI acAnaka vanamAM cAlI jAya che. (15) Adi" zabdathI rAtri ane caMdramA upara nAyatvano Aropa hotAM saMbhogAbhAsa. jema ke, AMgaLIothI jANe kezasamUhane tema kiraNo vaDe aMdhakArane AvarI laIne, bIDI dIdhela kamaLarUpI locanavALA rAtrimukhane caMdra cUme che. (16) [kumArasaMbhava-8.63] bhAvAbhAsa jema ke. mAnuM chuM ke jANe tAruM mukha joIne lajjA pAmela caMdra vAdaLonI ghaTAmAM chupAIne utAvaLo jaI Azraya pAme che. (167) samAsokti, arthAntaracAsa, ukSA, rUpaka, upamA, lepa vagere rasAbhAsa ane bhAvAbhAsanA prANarUpa che. 81) anaucityane lIdhe paNa (rasAbhAsa-bhAvAbhAsa saMbhave che) (56) paraspara anurAga na hotAM, aucitya na hovAne kAraNe (paNa) rasAbhAsa ne bhAvAbhAsa thAya che. rasAbhAsa - jema ke, dUrathI AkarSita karanAra mohamaMtra jevA enA nAmanuM zravaNa thatAM, citta tenA vagara kALanI eka kaLA (jeTalA samaya) mATe paNa sthiratA pAmatuM nathI. A kAmAtura aMgothI AkuLavyAkuLa ane jeno prema khaMDita thayo che evA mane tenI prAptinuM sukha kevI rIte prApta thAya te huM spaSTa jANato nathI. (16 8) ahIM, rAvaNa tarapha sItAnI rati na hovAthI rasAbhAsa che. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 10 15 20 25 yathA vA stumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yanna ramase vilebhe kaM prANAn raNamakhamukhe yaM mRgayase / sulako jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balAt tapaH zrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // 169 // [ atrAnekakAmukaviSayamabhilASastasyAH stuma ityAdyanugataM bahuvyApAropAdAnaM vyanakti / bhAvAbhAso yathA nirmAlyaM nayanazriyaH kuvalayaM vaktrasya dAsaH zazI kAntiH prAvaraNaM tanormadhumuco yasyAzca vAcaH kila / viMzatyA racitAJjaliH karatalaistvAM yAcate rAvaNastAM draSTuM janakAtmajAM hRdaya he netrANi mitrIkuru || 170 // [kAvyAnuzAsanam atrautsukyam // kAvyasya lakSaNamuktvA bhedAnAha 82) vyaGgyasya prAdhAnye kAvyamuttamam // 57 // vAcyAdarthAd vyaGgyasya vastvalaGkArarasAdirUpasya prAdhAnya uttamaM kAvyam / yathA valmIkaH kimutoddhRto giririyatkasya spRzedAzayaM trailokyaM tapasA jitaM yadi mado doSNAM kimetAvatA / sarvaM sAdhvatha vA ruNatsi virahakSAmasya rAmasya cet tvaddantAGkitavAlikakSarudhiraklinnAgrapuGkhaM zaram // 171 // * [bAlarAmAyaNa 1.40] ] atra dantAGkitapadena tadavajayastatkakSaparigrahastathaiva caturarNavabhramaNaM punaH kRpAmAtreNa vyAgastatrApratIkAraH punarapyabhimAnadarpa ityAdi vyajyate / 83) asatsaMdigdhatulyaprAdhAnye madhyamaM tredhA // 58 // asati saMdigdhe tulye ca prAdhAnye vyaGgyasya madhyamaM kAvyam / tatrAsatprAdhAnyaM kvacidvAcyAdanutkarSeNa yathAvANIrakuDaguDDINasauNikolAhalaM suNaMtIe / gharakammavAvaDAe vahUe sIyaMti aMgAI || 172 / / [saptazatakam 874] - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82-83) . 2. . 17-18] 109 athavA jema ke, he suMdara netravALI, jenA vinA eka kSaNa paNa tuM AnaMda pAmatI nathI tevA konI ame prazaMsA karIe? koNe yuddha rUpI yajJAmAM prANa ApI dIdhA che, jene tuM zodhe che ! he candrasamAna mukhavALI, jene tuM baLapUrvaka AliMgana Ape che te koNa zubha muhUrtamAM janmelo che ! he madana nagarI, A konA tapanI zobhA che, jenuM tuM dhyAna dhare che ? (169) ahIM, tenA aneka premIo viSenA anurAgane ame stavIe chIe vagere tenI sAthe jatA aneka (praNaya) (vyApAro)nA grahaNane vyaMjita kare che. bhAvAbhAsa - jema ke, jenAM nayananI zobhAnI nirmaLatA te nIlakamala che, mukhano dAsa candra che, kAnti zarIranuM vastra che, (ane) vANI madhamAkhI che. vIsa hAthothI aMjali racIne A rAvaNa tane yAce che ke he hRdaya, te janakaputrIne jovAne nayano bhegAM kara ! (100) [bAlarAmAyaNa- 1.40] ahIM, sukya(no AbhAsa che). kAvyanuM lakSaNa kahIne (have) (tenA) bhedo kahe che - 82) vyaMgyanuM prAdhAnya hotAM, kAvya uttama (kahevAya che). (57) vAcya artha karatAM vastu, alaMkAra, rasAdirUpa vyaMgya (artha)nuM prAdhAnya hotAM uttama kAvya (saMbhave che, jemake, ''koInA ya mAnyAmAM nahi Ave ke tame kIDIno rAphaDo ya UMcakyo che; to pahADanI to vAta ja zI?) jo tapathI traNe loka jItyA hoya to A bhujabaLano mada zo? A badhuM huM sAcuM mAnIza jo virahathI kSINa thayelA A rAmanuM (= mAruM) bANa je tame rokI zakazo to; e bANa ke jenI Toca tamArA dAMtathI aMkti thayela vAlinA bagalanA lohIthI kharaDAyela che - (101) ahIM, "dAMtathI aMkti" e pada dvArA teno parAjaya, tenA paDakhAnuM grahaNa, te ja rIte cAra sAgaranuM bhramaNa pachI dayAthI choDI devo, temAM pratIkAra na karavo, pharI abhimAnane kAraNe garva vagere vyaMjita thAya che. 83) asatrAdhAnya, saMdigdhaprAdhAnya ane tulyaprAdhAnya hotAM (thatuM) madhyamakAvya paNa traNa prakAranuM che. (58) vyaMgyanuM prAdhAnya na hoya athavA saMdigdha hoya ke (vAccane) samAna hoya to madhyamakAvya bane che. temAM kyAreka vAcyathI (vyaMgyano) utkarSa thato na hovAthI (vyaMgyanuM) prAdhAnya hoya ja nahIM. (tenuM udA.) jema ke, vetakuMjamAM UDatA pakSIonA kolAhalane sAMbhaLatI, gharanA kAmamAM vyasta evI vadhUnAM aMgo TharI jAya che. (172) [saptazataka- 874] Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 [kAvyAnuzAsanam atra 'dattasaMketaH kazcillatAgahanaM praviSTaH' iti vyaGgyA 'tsIdantyaGgAni' iti vAcyameva sAtizayam / kvacitparAGgatvena yathA __ ayaM sa rasanotkarSI pInastanavimardanaH / V nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvilaMsanaH karaH // 173 / / mahAbhArata strIparva 24.19] atra zRGgAraH karuNasyAGgam / yathA ca janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco vaidehIti pratidizamudabhu pralapitam / y kRtA laMkAbharturvadanaparipATISu ghaTanA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA natvadhigatA // 174 / / [kavikaNThAmaraNe - bhaTTavAcaspateH] atra vyaGgya upamAnopameyabhAvo rAmatvamiti vAcyasyAGgatAM nItaH / yathA vA bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUchau~ tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // 175 / / 20 atra hAlAhalaM vastu vyaGgyaM bhujagarUpaNalakSaNasya vAcyasyAGgam / kvacidasphuTatvena yathA, ahayaM ujjuarUA tassa vi ummantharAiM pimmAI / sahiAaNo a niuNo alAhi kiM pAyarAeNa // 176 // [gAthAsaptazatI 2.27] atra sa mAM puruSAyite'rthayate, ahaM ca niSeddhumazaktA, tatsakhyaH pAdamudrayA tarkayitvA mA mAM hasiSuriti vyaGgyamasphuTam / kvacidatisphuTatvena yathA zrIparicayAjjaDA api bhavantyabhijJA vidagdhacaritAnAm / upadizati kAminInAM yauvanamada eva lalitAni // 177 // [subhASitAvalau (2854) raviguptasya] 25 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82-83) jJa. 2. . 67-68] 111 ahIM, saMketa Apela koIka gADha latAomAM pravezyo 'e vyaMgya karatAM,'' aMgo ja harI gayAM' e vAcya (artha) ja atizaya (= camatkArI) che. kyAreka bIjAnA aMgabhUta hovAthI (vyaMgyanuM prAdhAnya hotuM nathI) jema ke, kAMcI (= kaMdoro) kheMcanAra, puSTa stananuM mardana karanAra, nAbhi, sAthaLa tathA jaghanasthaLane sparzanAra ane nADuM kholanAra A te ja hAtha che. (173) [mahAbhArata-strI parva-24.19] ahIM zRMgArarasa karuNanA aMgarUpa che ane jema ke, .. (suvarNamRganI icchAthI aMdha thayela buddhivALA rAma jema janasthAna nAmanA vanamAM bhaTakyA hatA tema) suvarNanI vyartha AzAthI AMdhaLI thayelI buddhivALo huM janasthAnamAM (eTale ke loko vasatA hoya tevAM nagaromAM ne gAmomAM) bhaTakyo. (huM vaidehI ! huM vaidehI) 'Apo Apo'' ema vacana dareka dizAmAM AMsu sAthe bolAyuM. (laMkezanA mukha upara (bANonI) racanA karAI) halakA svAmIonAM mukha vAraMvAra joyAM. meM rAmatva to prApta karyuM paNa (Dukuza ane lava jenAM bALako che tevI sItA) kuzalavasutA (= paryAsa dhanavALA hovAnI (athavA) sthiti prApta karI nahi. (174) [kavikaMkAbharaNamAM - bhaTTavAcaspatinuM (padya)] ahIM vyaMgya evo upamAnopameyabhAva e vAcyanA aMgatvane pAmyo che. athavA jema ke, vAdaLarUpI sarpathI janmela bhayaMkara viSa viyogIone cakkara AvavA, aruci, udAsInatA, pralaya, mUrchA, aMdhArAM AvavAM, zArIrika pIDA ane maraNa janmAve che. (115) ahIM haLAhaLa rUpa vyaMgya vastu sarpanA AropaNarUpI vAcyanuM aMga che. kyAreka sphuTa na hovAthI (vyaMgyanuM prAdhAnya hotuM nathI) jema ke - huM namaNA (saraLa, sIdhA) rUpavALI chuM. teno prema paNa halAvI nAkhe tevo che. sakhIo catura nathI. basa kara, page raMga (aLato) lagAvavAthI zuM ? (176) [gAyAsasAtI- 2.27] .. ahIM te mane puruSAyita karavA prArthe che ane huM niSedha karavAne samartha nathI to sakhIo, pAdacihnothI tarka karIne mane hasazo nahIM e vyaMgya asphuTa (rahe) che. kyAreka atyaMta sphuTa hovAne lIdhe (vyaMgyanuM prAdhAnya jaLavAtuM nathI) jema ke, lakSmIno paricaya thatAM, (= prApta thatAM) jaDa paNa caturajanonA vyavahArane jANanAra bane che. (jema) yauvanano mada ja kAminIone lalita (kAmaceSTA) upadeze che. (177) [subhASitAvalImAM raviguptanuM padya 2854] Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 [kAvyAnuzAsanam atrAprayAsena zikSAdAnalakSaNaM vastu vyaGgyamatisphuTatvena pratIyamAnamasatprAdhAnyameva kAminIkucakalazavattadgUDhaM camatkaroti nAgUDham / saMdigdhaprAdhAnye yathA ___ mahilAsahassabharie tuha hiae suhaya sA amaayntii| aNudiNamaNaNNakammA aMgaM tuNayaM pi taNuei // 178 // [gAthAsaptazatI 2.82] atra aGgaM tanukamapi tanUkarotIti kiM vAcyam, kiM vA tanUbhAvaprakarSAdhiroheNa yAvadatyAhitaM nApnoti tAvadujjhitvA daurjanyaM sAnunIyatAmiti vyaGgyaM pradhAnamiti saMdigdham / tulyaprAdhAnye yathA-'brAhmaNAtikrama' (pR. 92) iti / atra jAmadagnyaH sarveSAM kSatrANAmiva rakSasAM 10 kSayaM kariSyatIti vyaGgyasya vAcasya ca samaM prAdhAnyam / yathA vA paGktau vizantu gaNitAH pratilomavRttyA pUrve bhaveyuriyatApyathavA traperan / santo'pyasanta iti (? iva) cetpratibhAnti bhAnorbhAsAvRte nabhasi zItamayUkhamukhyAH // 179 // / [bhallaTazataka 11] atra prAkaraNikAprAkaraNikayoH samaM prAdhAnyam / yathA vA mathnAmi kauravazataM samare na kopAduHzAsanasya rudhiraM na pibAmyurastaH / saMcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU sandhiM karotu bhavatAM nRpatiH paNena // 180 // [veNI0 1.15] atra mathnAmyevetyAdi vyaGgyaM vAcyatulyabhAvena sthitam / iti trayo madhyamakAvyabhedA na tvaSTau / 84) avyaGgayamavaram // 59 // 25 zabdArthavaicitryamAnaM vyaGgyarahitaM avaraM kAvyam / yathA aghaughaM no nRsiMhasya ghanAghanaghanadhvaniH / hatAddharughurAghoSaH sudIrgho ghoraghardharaH // 181 / / 15 20 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84) 5. 2. khU. 16] ahIM vinAprayAse zikSaNa ApavA rUpa vastu vyaMgya che (je atyaMta phuTa rIte pratIta thAya che tethI asaprAdhAnya ja che (kema ke) kAminInA vakSa:sthaLanI jema te gUDha hotAM ja camatkAra sarje che, agUDha hotAM nahIM. (vyaMgyanuM) prAdhAnya saMdigdha hoya (tevuM madhyama kAvya) jema ke, he subhaga, aneka mahilAothI bharelA tArA hRdayamAM samAtI na hovAne lIdhe A taruNI dararoja bIjAM kAryo choDIne (potAnA) pAtaLA zArIrane paNa (vadhu) pAtaLuM banAve che. (108) (gAthAsasarAtI-2.82] ahIM pAtaLA zarIrane paNa vadhu durbaLa banAve che te vAcya athavA atyaMta kRzatA prApta thatAM jyAM sudhI mRtyu thAya nahi tyAM sudhI (tuM khuza nahi thAya) (tethI) durjanatA tyAgIne ne (nAyikA)ne manAvI levI joIe te vyaMgya (e be paikI zuM) pradhAna che te saMdigdha che. (baMnenuM) prAdhAnya tulya hoya - jema ke, dvArA tikrama: vagere. ahIM, parazurAma badhA ja kSatriyonI jema rAkSasono kSaya karI nAkhaze e vyaMgya ane vAcyanuM sarakhuM prAdhAnya che. athavA jema ke, jo caMdranAM mukhya kiraNo sUryanAM kiraNothI evAM DhaMkAI jAya che, hovA chatAM jANe na hoya tevAM lAge, to pachI te (= caMdranAM kiraNo) (AkAzamAM) ekasAmaTAM praveze ke viparIta kramathI, athavA (sarvathA) (praveza karatAM) zaramAya, (e badhAmAM koI taphAvata nathI). (179) bhillaTazataka-11] ahIM prastuta ne aprastuta baMnenuM sarakhuM prAdhAnya che. athavA jema ke, yuddhamAM krodhe bharAIne so kauravone nahIM haNuM, duHzAsananI chAtImAMthI lohI nahIM pIuM, suyodhananI sAthaLa gadAthI bhAMgI nahIM nAkhu. tamArA rAjA bhale sATAthI saMdhi kare. (180) [veNIsaMhAra-1.15] ahIM "mathI nAkhIza ja" e vyaMgya vAcyane samakakSa thaIne raheluM che. Ama, madhyamakAvyanA traNa ja bheda che, nahi ke ATha. 84) vyaMgya vagaranuM (te) avara (kAvya che). (59) zabdArthanA citryamAtrarUpa, vyaMgyarahita kAvya (te) avarakAvya (kahevAya che). jema ke, narasiMhano vAdaLanA athaDAvA jevA gherA dhvanivALo, garjanane kAraNe ghora evo ghuraghurATa tamArA pApasamUhane haNI nAkho. (181) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 [kAvyAnuzAsanam yathA ca te dRSTimAtrapatitA api kasya nAtra kSobhAya pakSmaladRzAmalakAH khalAzca / ... nIcAH sadaiva savilAsamalIkalagnA ye kAlatAM kuTilatAmiva na tyajanti // 182 // yadyapi sarvatra kAvye'ntato vibhAvAdirUpatayA rasaparyavasAnaM, tathApi sphuTasya rasasyAnupalambhAdavyanayametatkAvyamuktam / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAm-alaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau rasabhAvatadAbhAsakAvyabhedapratipAdano dvitIyo'dhyAyaH / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84) 6. 2. sU. 9] ane jema ke, suMdara pAMpaNovALI suMdarIonA keza ane duSTajano najare paDatAMveta kone kSobha nathI pamADatA ? (keza) (ke) je haMmerA nIcA (laktA hoya che) ane vilAsa sAthe kapALe lAgelA hoya che ane vAMkaDiyA - paNAnI mAphaka je kALAzane choDatA nathI. (khala) (ke) je sadA nIca (vRttivALA) hoya che tathA vilAsapUrvaka juThANAne lAgelA hoya che tathA (svabhAvanI) kuTilatAnI mAphaka kALAza (= kALAM kAma) tyajatA nathI. (182) [ ] - 115 jo ke, badhA ja kAvyamAM aMte to vibhAvAdirUpe rasane viSe paryavasAna thatuM hoya che to paNa sphuTa rasa prApta thato na hovAthI A kAvya (prakAra) ''vyaMgyarahita'' (= avyaMgya) kahevAyo che. A rIte, AcAryazrI hemacandraviracita alaMkAracUDAmaNi nAme kAvyAnuzAsana''nI svopakSavRttimAM rasa, bhAva, temano AbhAsa (ane) kAvyaprakAra (vagere)nA pratipAdanarUpa dvitIya adhyAya pUro thayo. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtiiyo'dhyaayH|| adoSau zabdArtho kAvyamityuktam / tatra doSANAM rasApakarSahetutvaM sAmAnyalakSaNamuktam / vizeSalakSaNamAha 85) rasAdeH svazabdoktiH kvacit saJcArivaUM doSaH // 1 // rasasthAyivyabhicAriNAM svazabdena vAcyatvaM doSaH / saJcAriNastu kvacit svazabdAbhidhAne'pi na doSaH / tatra rasasya svazabdena zRGgArAdinA cAbhidhAnaM yathA zRGgArI girijAnane sakaruNo ratyAM pravIraH smare bIbhatso'sthibhirutphaNI ca bhayakRnmUrtyAdbhutastuGgayA / raudro dakSavimardane ca hasakRnagnaH prazAntazcirAditthaM sarvarasAtmakaH pazupatirbhUyAtsatAM bhUtaye // 183 / / [zRGgAratilaka 1.1] sthAyibhAvAnAM yathA saMprahAre praharaNaiH praharANAM parasparam / chaNatkAraiH zrutigatairutsAhastasya ko'pyabhUt // 184 // atrotsAhasya sthAyinaH / yatrApi svazabdena niveditatvamasti tatrApi viziSTavibhAvAdipratipAdanamukhenaiva rasAdInAM pratItiH, svazabdena sA kevalamanUdyate / yathA 'yAte dvAravatIm' (pR. 66) ityAdi / atra vibhAvAnubhAvabalAdutkaNThA pratIyata eva / sotkaNTha-zabdaH kevalaM siddhaM sAdhayati / utkamityanena tUktAnubhAvAkaSarNa kartuM 20 sotkaNThazabdaH prayukta ityanuvAdo'pi nAnarthakaH / vyabhicAriNAM yathA savrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsA bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / seA jahvasutAvalokanavidhau dInA kapAlodare pArvatyA navasaGgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH // 185 / / __[subhASitAvalI 78] Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | adhyAya - 3 || doSarahita evA zabda ane artha(nuM sAhitya)te kAvya - ema vhevAyuM che. temAM doSonuM rasanA aparSamAM heturUpa hovuM, e amAnya lakSaNa (AgaLa) kahyuM che (paraMtu) (doSonuM) vizeSa lakSaNa have kahe che - 85) kayAreka saMcAribhAva sivAya rasa vagerenuM svazabda dvArA kathana doSarUpa (manAyuM che). (1) rasa, sthAyibhAva, vyabhicAribhAvanuM, svazabda dvArA kathana karavAmAM Ave te doSarUpa che paraMtu saMcArInuM to ! kyAreka svarazabda dvArA kathana thAya to paNa doSa saMbhavato nathI. temAM rasanuM svazabda eTale ke, "zRMgAra" vagere zabda dvArA kathana jema ke - pArvatInA mukha viSe zRMgArI rati viSe sakaruNa, kAmadeva viSe mahAvIra, asthi vaDe bIbhatsa, phaNIdharavALo ane bhayakAraka, UcI zarIramUrtithI abhuta, dakSanA vimarthanamAM raudra, nagna (hovAthI) hAsyakAraka, lAMbA samayathI prazAnta - Ama sarva rasAtmaka pazupati tamArA kalyANa mATe hajo. (183) zRiMgAratilaka - 1.1] sthAyibhAvonuM (svazabda dvArA kathana) jema ke, yuddhamAM sAmasAmA athaDAtAM ane kAne paDatAM avAjavALAM astro vaDe teno koI apUrva utsAha jamyo. (184) ahIM "utsAha" nAme sthAyibhAvonuM (svazabda dvArA kathana che). jyAM svazabda vaDe kyana karAyuM hoya che tyAM paNa viziSTa vibhAvAdinA pratipAdana dvArA ja rasa vagerenI pratIti thAya che, svazabda vaDe to te (pratIti) mAtra anudita thAya che (= punarukta thAya che, jema ke, yAte tAravata (pR. 66)" vagere. ahIM vibhAva-anubhAvanA sAmarthyathI utkaMThA pratIta thAya che ja. " utkaMThAyukta - e zabda to phakta siddha (vigata)ne ja sAbita kare che. 'ruM' - kahevAyuM e dvArA kahevAyelA anubhAvane kheMcavA " soTha" - e zabda prayojAyo che, tethI anukzana paNa nirarthaka nathI. vyabhicArIbhAvonuM (svazabda dvArA kathana) jema ke, pArvatInI, priyanA mukha sAme lajjAyukta, hAthInA cAmaDAnA vastra sAme karuNAyukta, sApa sAme trAsayukta, amRta jharatA candra sAme vismayayukta, jahanuputrI gaMgAne jovAmAM IrSAyukta, khoparInI aMdara (jotAM) dIna, evI navasaMgama mATe utsuka evI daSTi tamArA kalyANa mATe ho. (185) [subhASitAvalI-78] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 15 atra vrIDAdInAm / kvacit saJcArivarjamiti vacanAt kvacinna doSo yathA - [ ratnAvalI 1.2] atrautsukyazabda iva tadanubhAvo na tathA pratItikRt / ata eva dUrAdutsukam' (pR. 58) ityAdau vrIDAdyanubhAvAnAM vivalitatvAdInAmivotsukatvAnubhAvasya sahasA prasaraNAdirUpasya tathA 10 pratipattikAritvAbhAvAdutsukamiti kRtam / 86) abAdhyatve Azrayaikye nairantarye'naGgatve ca vibhAvAdiprAtikUlyam // 2 // abAdhyatvAdiSu satsu vibhAvAdiprAtikUlyaM rasAderdoSaH / yathA prasAde vartasva prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM priye zuSyantyaGgAnyamRtamiva te siJcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaNamabhimukhaM sthApaya mukhaM na mugdhe pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH // 187 // 25 autsukyena kRtatvarA sahabhuvA vyAvartamAnA hiyA taistaibandhuvadhUjanasya vacanairnItAbhimukhyaM punaH / dRSTvA varamAttasAdhvasarasA gaurI nave saGgame saMrohatpulakA hareNa hasatA zliSTA zivAyAstu vaH || 186 || [subhASitAvalau (1629) candrakasya ] atra kAlahariNazcapalaH zIghrameva prayAti na ca punarAgacchatItyAdivairAgyakathAbhiH priyAnunayanaM nirviNNasyeva kasyaciditi zRGgArapratikUlasya zAntasyAnityatAprakAzanarUpo vibhAvo nibaddha iti 20 vibhAvaprAtikUlyam tatprakAzito nirvedazca svadata iti vyabhicAriprAtikUlyodAharaNamapyetat / evaM zRGgArabIbhatsayorvIrabhayAnakayoH zAntaraudrayorapyudAhAryam / yathA ca [kAvyAnuzAsanam nihuaramaNammi loaNapahammi paDie gurUNa majjhammi / sayalaparihArahi ayA vaNagamaNaM cea mahai vahU // 188 // atra sakalaparihAravanagamane zAntAnubhAvau / indhanAdyAnayanavyAjenopabhogArthaM vanagamanaM cenna doSaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86) 5. 3. sU. 2]. ahIM vaDA vagere (vyabhicArI)nuM (svazabdathana) che. "kyAreka saMcAribhAva sivAya" ema je kahyuM che tenAthI (vyabhicArInA svazabdakyanamAM) kyAreka doSa Avato nathI. jema ke, navIna saMgama vakhate utsuktAne lIdhe utAvaLa karatI, svAbhAvika lajjAthI pAchI pharatI, te te baMdhuonI vadhUnAM vacano vaDe pharI abhimukha karAtI, DarI gayelI, varane sAme joIne romAMcita thayelI, hasatA zive AliMgelI gaurI tamArA kalyANa mATe ho. (186) ritnAvalI - 1. 2] ahIM, "sukya' zabdanI jema, teno anubhAva teTalo pratItikara nathI. AthI ja, 'dUrauphum' - vageremAM brIDA vagere anubhAvonuM, vivalitattva vagerenI jema sujyanA anubhAvanuM ekadama ja prasaraNa vagere (karAve che te) rUpI bodhanA abhAvane kAraNe "tyu " ema kyuM che. 86) bAdhyatva na hotAM, eka ja Azraya hotAM, eka sAthe hatAM ane aMgarUpa na hotAM (satI) vibhAvAdinI pratikULatA (paNa doSarUpa che). (2) abAdhyatva vagere hotAM, je vibhAvAdinI pratikULatA (sarjAya che te) rasa vagereno doSa che. jema ke, prasannatAmAM rahe, AnaMda pragaTa kara, roSa choDI de, he priyA, sukAI jatAM aMgone tArAM amRtasamAM vacana siMca, sukhanA bhaMDArarUpa mukha kSaNabhara sAme rAkha, he mugdhA, vItI gayelA kALarUpI haraNa pAchuM vALavAne samartha nathI. (18) suibhASitAvalI - (1629)] (caMdrakanuM pagha) ahIM, kALarUpI caMcaLa haraNa jhaDapathI jAya che ane pharI pAchuM AvatuM nathI vagere vairAgyaWAo vaDe karAto priyano anunaya koI nirAza thayelAnI (ukti) jevo che (je), zRMgArathI viruddha zAMtarasanA anityatAnA prakAzanarUpa - vibhAva (rUpe) nirUpAyo che tethI vibhAvanI pratikULatA che ane tenAthI pragaTato nirveda AsvAdAya che tethI vyabhicArInI pratikULatAnuM udAharaNa paNa A ja che. A rIte, zRMgAra-bIbhatsa, vIra-bhayAnaka, zAMta-raudrane paNa udAta karI levA. ane jema ke, vaDIlonI vacce saMtAyelo priyatama najare paDatAM, badhuM ja choDavAnA manavALI vadhU vanamAM javAnuM ja icche che. (188) ahIM sarvasvano tyAga ane vanamAM javuM e baMne zAMtanA anubhAvo che (paraMtu) iMdhaNa vagere lAvavAne bahAne upabhoga mATe vanamAM javAnuM nirUpaNa hoya to te doSarUpa nathI. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 10 [kAvyAnuzAsanam abAdhyatve-iti / abAdhyatvamazakyAbhibhavatvam / tadabhAve na kevalaM na doSo yAvatprakRtasya rasasya paripoSaH / yathA-'kvAkAryaM zazalakSmaNaH' (pR. 82) ityAdi / atra vitarkotsukye matismaraNe zaGkAdainye dhRticintane parasparabAdhyabAdhakabhAvena bhavantI cintAyAmeva paryavasyantI paramAsvAdasthAnam / satyaM manoramAH kAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / __ kintu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // 189 / / [ vyAsasya, aucityavicAracarcAyAM, subhASitAvalau (zlo. 3266)] atra tvAdyamaghu bAdhyatvenauvoktam / dvitIyaM tu prasiddhAsthiratvApAGgabhaGgopamAnena jIvitasyAsthiratvaM pratipAdayad bAdhakatvenopAttaM zAntameva puSNAti, na punaH zRGgArasyAtra pratItiH, tadaGgasyApratipatteH / dhvanikArastu (14) vineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vA / tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati / / [dhvanyAloka 3.30] iti virodhprihaarmaah| Azrayaikye-iti / ekAzrayatve doSo bhinnAzrayatve tu vIrabhayAnakayoH parasparaviruddhayorapi nAyakapratinAyakagatatvena nivezitayorna doSaH / yathA-arjunacarite .. samutthite dhanurdhvanau bhayAvahe kirITinaH mahAnupaplavo'bhavat pure purandaradviSAm / zraveNa tasya tu dhvaneviluptamUlabandhanaM azeSadaityayoSitAM zlathIbabhUva jIvitam // 190 // [arjunacarite] ityaadi| nairantarye-iti / ekAzrayatve'pi zAntazRGgArayoH parasparaviruddhayornirantaratve doSo na tu rasantirAntaritayoH / yathA nAgAnande zAntarasasya'aho gItamaho vAditam' // 19 // [nAgAnanda 1 (pR. 10)] ityadbhutamantare nivezya jImUtavAhanasya malayavartI prati zRGgAro nibaddhaH / 20 25 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86) Ja. rU. sU. 2] 121 abAdhyatva hotAM - ema (je kahyuM che temAM) abAdhyatva eTale abhibhAva karavo zakya na hoya te. teno abhAva hotAM doSa saMbhavato ja nathI, kema ke, tenAthI prastuta rasano paripoSa thAya che. jema ke, "dhAArya zazalakSma:'' vagere. ahIM virtako ane autsukya, mati ane smaraNa, zaMkA ane daitya, dhRti ane ciMtana, paraspara bAdhyabAdhakabhAva vaDe thatI ciMtAmAM ja paryavasAna pAme che, je parama AsvAdarUpa che. strIo manorama che e sAcuM che, vaibhava (paNa) suMdara che te sAcuM che paraMtu jIvana ja matta strInA kaTAkSa jevuM caMcaLa (= asthira) che. (189) [vyAsanuM (padya) ''aucityavicAra-carcA''mAM ''subhASitAvalImAM, (zlo. 3266)] ahIM, AgaLanuM aDadhuM padya bAdhya rIte ja kahevAyuM che, jyAre bIjuM (aDadhuM padya) prasiddha evA jIvananI asthiratAne pratipAdita karatAM bAdharUpe kahevAyuM che ne zAMtanI ja puSTi kare che. zRMgAranI ahIM pratIti thatI nathI, kema ke, tenA (= zRMgAranA) aMganI pratIti ahIM che nahIM. dhvanikAra to (kahe che) - (14) vineyone unmukha karavA mATe athavA kAvyazobhA mATe zRMgArathI virodhI rasamAM paNa tenAM (= zRMgAranAM) aMgono (= vibhAvAdino) sparza thAya to te doSayukta (nirUpaNa jaNAtuM) nathI. [dhvanyAloka- 3.30 ] A rIte, virodhano parihAra kahe che. Azraya eka hotAM - ema (je kahyuM che temAM) eka ja Azraya hotAM doSa paraMtu Azraya bhinna hotAM, paraspara viruddha chatAM nAyaka te pratinAyakamAM rahela hoya tema nirUpAyela vIra ane bhayAnaka doSarUpa nathI. jema ke, arjunacaritamAM - arjunanA bhayaMkara dhanuSyano avAja UThatAM puraMdarano (= indrano) dveSa karanArAnA nagaramAM moTo kolAhala thayo. teno avAja sAMbhaLavAthI daityonI badhI ja strIonuM, jenAM mULanuM baMdhana kamAI gayuM che tevuM jIvana DhIluM paDyuM (= nabaLuM paDyuM) (190) [arjunacaritamAM] vagere. - nairantarya hotAM - ema (je kahyuM che temAM) eka ja Azraya hoya paNa - paraspara viruddha evA zAMta ane zRMgAra ekasAthe nirUpAya to doSa saMbhave paNa bIjA rasathI aMtarita thayelA (zAMta-zRMgAra)nuM (ekAzrayatva) doSarUpa nathI. jema ke, ''nAgAnaMda''mAM zAntarasanuM ''aho gIta ! aho vAjiMtra !'' (191) e pramANe adbhutane vacce nirUpI jImUtavAhanano malayavatI pratyeno zRMgAra nirUpAyo che. [nAgAnaMda - 1, pR. 10] Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 [kAvyAnuzAsanam na kevalaM prabandhe yAvadekasminnapi vAkye rasAntaravyavadhAnAdvirodho nivartate / yathA bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH parirabhyamANAn surAGganAzliSTabhujAntarAlAH // 192 / / sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekasugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH // 193 / / vimAnaparyaGkatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdizyamAnA~llalanAGgulIbhirvIrAH svadehAnpatitAnapazyan // 194 / / atra bIbhatsazRGgArayorantarA vIrarasanivezAna virodhaH / vIrAH svadehAnityAdinA utsAhAdyavagatyA 10 kartRkarmaNoH samastavAkyArthAnuyAyitayA pratItiriti madhyapAThAbhAve'pi sutarAM vIrasya vyavadhAyakatA / svadehAnityanena caikatvAbhimAnAdAzrayaikyam / anaGgatve-iti / dvayorviruddhayoraGgitve doSaH, nAGgabhAvaprAptau / sA hi naisargikI samAropakRtA vA / tatra yeSAM naisargikI teSAM tAvaduktAvavirodha eva / yathA vipralambhe tadaGgAnAM vyAdhyAdInAm / te hi nirapekSabhAvatayA sApekSabhAvavirodhinyapi karuNe sarvathAGgatvena dRSTAH / yathA-'bhramimaratimalasahRdayatAm' 15 (pR. 110) ityAdi / samAropitAyAmapyadoSo yathA 'kopAtkomalalolabAhulatikA' (pR. 16) ityAdi / atra baddhvA hanyata iti ca raudrAnubhAvAnAM rUpakabalAdAropitAnAM tadanirvAhAdevAGgatvam / ____ iyaM caanggbhaavpraaptirnyaa| yadAdhikArikatvAtpradhAna ekasmin kAvyArthe rasayo vayorvA parasparavirodhinoraGgabhAvastatrApi na dossH| yathA-- kSipto hastAvalagnaH prasabhamabhihato'pyAdadAnoM'zukAntaM gRhNan kezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGgan yo'vadhUtastripurayuvatibhiH sAmranetrotpalAbhiH kAmIvArdrAparAdhaH sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAgniH // 195 // [amaruzataka-2] atra tripuraripuprabhAvAtizayavarNane prakRte karuNa iva zRGgAro'pyaGgamiti na tayorvirodhaH / 25 parAGgatve'pi kathaM virodhinorvirodhanivRttiriti cet, ucyate / vidhau viruddhasamAvezasya duSTatvaM, nAnuvAde / yathA ehi gaccha patottiSTha vada maunaM samAcara / evamAzAgrahagrastaiH krIDanti dhanino'rthibhiH // 196 // [subhASitAvalau (1368) vyAsamuneH] 20 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 86) Ja. rU. sU. 2] mAtra saMbaMdhamAM ja nahIM paraMtu eka vAkyamAM paNa bIjA rasanA vyavadhAnathI virodha dUra thAya che. jema ke, navIna pArijAtanI mALAnI parAgathI suvAsita thayela chAtIvALA, devAMganAothI AzleSa pAmela chAtIvALA, caMdanarasa chAMTavAthI sugaMdhita thayela kalpalatAnAM vastro vaDe paMkho naMkhAyelA, vimAnanA palaMga upara beThelA vIroe tyAre kutUhalapUrvaka AMgaLIthI nirdezelA, pRthvInI rajathI kharaDAyelA, ziyALavIo vaDe jorathI vaLagavAmAM AvelA, mAMsa khAnAra pakSIonI lohIyukta pharapharatI pAMkho vaDe pavana naMkhAyela potAnA deho paDelA joyA. (192, 193, 194) ] [ ahIM bIbhatsa tathA zRMgAranI vacce vIrarasanA nirUpaNathI virodha (Avato) nathI. ''vIro potAnA dehane'' vagere dvArA utsAhanI samaja AvatAM, kartA ane karmanI, AkhA vAkyAryamAM anuyAyI thAya e rIte, pratIti thAya che tethI vacce (koInA) pAThanA abhAvamAM paNa vIranuM vyavadhAna banavuM vadhu sArI rIte (siddha) thAya che. ''potAnA dehone'' dvArA eka ktanI samaja dvArA Azrayaikya (siddha thAya che). aMgarUpa na hotAM ema (je kahyuM che temAM) be viruddha rasa mukhya hotAM doSarUpa bane che paraMtu aMgarUpa prApta thatAM (doSarUpa) nahIM. te (aMgatvaprApti) svAbhAvika hoya athavA 'Aropita' paNa hoya. te paikI jemanI svAbhAvika che temane te pramANe kahetAM virodha nathI ja. jema ke, vipralaMbhamAM tenA aMgarUpa vyAdhi vagerenuM (nirUpaNa). te (vyAdhi vagere) nirapekSa hotAM, apekSAbhAvanA virodhI che chatAM, karuNamAM dareka rIte aMgarUpe jovA maLe che. jema ke '"pramitimattahRdayatAm'' vageremAM. samAroSita (aMgabhAvaprApti)mAM doSano abhAva jema ke, "jovAomatatotavAtatiA'' vageremAM. ahIM, ''bAMdhIne haNAya che'' e raudranA anubhAva rUpakanA baLathI Aropita karAyA che. temano nirvAha nathI karAto tethI aMgatva (prAsa thAya) che. vaLI, ekabIjA prakAranI aMgabhAvaprApti, jema ke, (prastuta) AdhikArika hovAthI mukhya evA eka kAvyAryane viSe paraspara virodhI evA be rasa ke be bhAvano aMgabhAva hoya tyAM peNa doSa nathI. jema ke, hAthane vaLagelAne pheMkI devAyela, vastranA cheDAne pakDavA jatAM jorathI prahAra karAyela, caraNe paDelAne vALathI paDIne dUra karAyela, saMbhramane lIdhe jovAmAM na Avela, AliMgana karatAM je devastrIo vaDe AMsupUrNa netrakamala dvArA tiraskAra pAmela, hamaNAM ja aparAdha karyo che tevA kAmInI jema zaMbhunAM bANono agni tamArAM pApa bALI nAkho. (195) [amaruzataka-2] ahIM tripuraripunA atizaya prabhAvanuM varNana prastuta hotAM karuNanI jema zRMgAra paNa aMgabhUta che tethI te be vacce virodha nathI. bIjAnA aMgarUpa hovA chatAM paNa kaI rIte virodhIonA virodhanuM nivAraNa thAya che ema jo ho to - vidhimAM viruddha vigato sAthe hotAM doSa rahe che, anuvAdamAM nahIM, jema ke, - kahe che Ava, jA, nIce paDa, Ubho thA, bola, cUpa rahe e rIte (dhana maLavAnI) AzArUpI grahathI pIDAtA yAcako sAthe dhanavAno khele che. (196) [subhASitAvalImAM (1368) vyAsamuninuM (pa)] Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 [kAvyAnuzAsanam na hyatra vidhistadaiva tadeva kuru mAkArSIritivadekadA prAdhAnyalakSaNo'pi tvanyAGgatAlakSaNo'nuvAdaH / krIDanti, gaccheti krIDantIti krIDAGgayorAgamanagamanayorna virodhaH, na ca raseSu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti zakyaM vaktum / teSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt / vAkyArthasya ca vAcyasya yau vidhyanuvAdau tau tadAkSiptAnAM rasAnAmapi bhavataH / athavA tripuraripuprabhAvAtizayasya karuNo'Ggam, tasya tu zRGgArastathApi na karuNe vizrAntiriti tasyAGgataiva / athavA prAg yathA kAmuka Acarati sma tathA zarAgniriti smaryamANazRGgAreNedAnIM vidhvastatayA zokavibhAvatAM pratipadyamAnena poSitaH karuNo rasaH pradhAnameva vAkyArthamabhidhatte, yataH prakRtiramaNIyAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH prAgavasthAbhAvibhiH smaryamANairvilAsairadhikataraM zokAvegamupajanayanti / yathA- 'ayaM sa rasanotkarSI' (pR. 110 ) iti / idaM hi bhUrizravasaH samarabhuvi patitaM bAhuM dRSTvA tatkAntAnAmanuzocanam / tathAtrApi tripurayuvatInAM zAmbhavaH zarAgnirArdrAparAdhaH kAmI yathA 10 vyavaharati sma tathA vyavahRtavAnityanenApi prakAreNAstyevAvirodhitvam / evaM ca - dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRhairmunibhirapyavalokitAni // 197 // 5 15 20 25 ityAdAvapi zRGgAraH zAntasyAGgam / tathA hi-yathA kazcinmanorathazataprArthitapreyasIsaMbhogAvasare jAtapulakastathA tvaM parArthasampAdanAya svazarIradAna iti zRGgAreNa zAnta eva poSyata iti / yatra tu na poSyate tatrAnaGgatvAddoSa eva / yathA [ rAmamanmathazareNa tADitA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavad rudhiracandanokSitA jIvitezavasatiM jagAma sA // 198 // atra prakRtasya karuNarasasya viruddhaH zRGgAro na poSakaH / 87) vibhAvAnubhAvaklezavyaktipunaH punardIptyakANDaprathAcchedAGgAtivistarAGgayananusandhAnAnaGgAbhidhAnaprakRtivyatyayAzca // 3 // ete cASTau rasasya doSAH / taMtra vibhAvAnubhAvayoH klezavyaktiryathA pariharati ratiM matiM lunIte skhalatitarAM parivartate ca bhUyaH / iti bata viSamA dazAsya dehaM paribhavati prasabhaM kimatra kurmaH // 199 // [ raghu0 11.20] ] Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87) a. rU. sU. 3] 125 ahIM vidhi nathI. (jema ke) tyAre te ja kara, (te) na kara (vagere). ekavAra prAdhAnya jaNAya paNa anyatra aMgarUpatA hoya te anuvAda che. ''Ava'' ema '"khele che'', '"jA'" ema '"khele che'', (temAM) krIDAramata-nA aMgabhUta AvavA-javAnI kriyAno virodha nathI. ane rasane viSe vidhi- anuvAda vyavahAra nathI ema kahevuM zakya nathI. kema ke, te (= rasa) vAkyArtharUpe prApta thAya che. vAcya evA vAkyAryanA je vidhi ne anuvAda hoya te tenAthI AkSisa thatA rasanA paNa thAya che. athavA, tripuraripunA atizaya prabhAvano karuNa aMgabhUta che, ane teno zRMgAra (aMgabhUta che) paraMtu te karuNamAM vizrAnta na thato hoI tenI aMgarUpatA ja che. athavA pahelAM je rIte kAmuka AcaraNa karato hato te rIte bANathI varasatAM agni (AcaraNa kare che), e rIte smaraNa karatA zRMgAra dvArA atyAre (pote) vidhvasta thaI jatAM zokanA vibhAvarUpane pAmavAthI (te dvArA) puSTa thayela karuNa rasa mukhya vAkyAryane ja kahe che, kema ke, svabhAvathI ja suMdara padArtho zoAnIya svarUpa prApta thatAM, pahelAMnI paristhitimAM rahelA, smaraNa karAtA vilAso dvArA vadhAre zono Avega janmAve che. jema ke, anya 7 zanorSI... vagere. kharekhara A bhUrizravAnA yuddhabhUmi para paDelA hAthane joIne tenI kAntAono zoka che. te rIte ahIM paNa tripurayuvatIono (zoka che). zivAjInA bANano agni, gherA aparAdhavALo kAmI jema vyavahAra kare tema vyavahAra kare che. e rIte paNa - virodha rahelo ja che. ane vaLI, utpanna thayela gADha romAMcayukta ApanA zarIra upara, rakta manavALI mRgarAjanI vadhU vaDe ApavAmAM Avela (= karAyela) dAMtanA ghA ane nakha dvArA (karAyela) cIraphADa spRhA udbhavelA munio vaDe jovAmAM Avela che. (197) [ ] vageremAM paNa zRMgAra zAMtanA aMgarUpa che. te ja rIte, jema koIkane, seMkDo manorathothI prArthita preyasI sAthenA saMbhoga samaye romAMca utpanna thAya te rIte tuM parArthanI prApti mATe potAnA zarIranuM dAna karatI vakhate (romAMca anubhave che) ema zrRMgAra dvArA zAMtarasa ja puSTa thAya che paraMtu jyAM puSTi thatI nathI tyAM (te) aMgarUpa na hoI doSa che ja. jema ke, rAmanA kAmabANa vaDe hRdayamAM ghavAyelI (tathA) gaMdhAtA rudhirarUpI caMdanathI lepAyelI (sugaMdhita raktacaMdanano lepa karyo che tevI) te rAkSasI (rAtre pharanArI - abhisArikA) yamanA (prANanAthanA) ghera pahoMcI gaI. (198) [raghu. 11-20] ahIM, prastuta evA karuNarasano virodhI zRMgAra puSTi karanAra nathI. 87) vibhAva-anubhAvanI muzkelIthI thatI abhivyakti, vAraMvAra dIpana, ekAeka karAto AraMbha (ane) cheTha, aMga (bhUta vigata)no ativistAra, aMgInuM anusaMdhAna na rahe te, aMgarUpa na hoya tenuM kathana ane prakRti vyatyaya (svAbhAvikatAnuM khaMDana) (e ATha rasadoSo che) (3) A ATha rasanA doSo che. temAM vibhAva ane anubhAvanI muzkelIthI (=baLapUrvaka, parANe) abhivyakti jema ke, rucino parihAra kare che, matine (buddhi, vivekane) chInavI le che, vAraMvAra paDe che, ghaNIvAra ALoTe che. arere ! aphasosa ! AvI viSamadazA enA dehano ekdama paribhava kare che (= dehanI viSama dazA thaI rahI che). emAM ApaNe zuM karIe ? (199) } Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 [kAvyAnuzAsanam atra ratiparihArAdInAmanubhAvAnAM karuNAdAvapi saMbhavAtkAminIrUpo vibhAvaH klezapratipAdyaH / karpUradhUlidhavaladyutipUradhautadimaNDale zizirarociSi tasya yUnaH / lIlAziroMzukanivezavizeSaktRptivyaktastanonnatirabhUnnayanAvanau sA // 20 // atroddIpanAlambanarUpAH zRGgArayogyA vibhAvA anubhAvAparyavasAyinaH sthitA iti klezavyaktiH / punaH punardIptiryathA kumArasaMbhave ratipralApeSu (sarga 4) / upabhukto hi rasaH svasAmagrIlabdhaparipoSaH punaH punaH parAmRzyamAnaH parimlAnakusumakalpaH kalpata iti / ___akANDe prathanaM yathA veNIsaMhAre dvitIye'Gke duryodhanasya dhIroddhataprakRterapi tathAbhUtabhISmapramukhamahAvIralakSakSayakAriNi samarasaMrambhe pravRtte zRGgAravarNane / ___ akANDe chedo yathA vatsarAjasya ratnAvalyAM caturthe'Gke ratnAvalInAmadheyamapyagRhRto vijayavarmavRttAntAkarNane / yathA vA vIracarite dvitIye'Gke rAghavabhArgavayordhArAdhirUDhe vIrarase 'kaGkaNamocanAya gacchAmi' iti raaghvsyoktau| aGgasyApradhAnasyAtivistareNa varNanaM yathA hayagrIvavadhe hayagrIvasya / yathA vA vipralambhazRGgAre nAyakasya kasyacidvarNayitumanukrAnte kaveryamakAdyalaGkAranibandhanarasikatayA mahAprabandhena samudrAdeH / tathA hi harivijaye-IrSyAkupitasatyabhAmAnunayanapravRttasya hare: pArijAtaharaNavyApAreNopakrAntavipralambhasya varNanaprastAve galitakanibandhanarasikatayA kavinA samudravarNanamantarA gaDusthAnIyaM vistRtam / tathA kAdambaryA 'rUpavilAsa' (kA. pR. 13) ityAdinA mahAvipralambhabIje'pyupakSipte tadanupayoginISvaTavI-zabarezAzramamuninagarInRpAdivarNanAsvatiprasaGgAbhinivezaH / tathA harSacarite 'jayati jvalad' (ha. ca. zlo. 21, pR. 6) ityAdinA harSotkarSavad vijayabIje bANAnvayavarNanam, tatrApi cAnanvitaprAya eva sArasvatotpattiparyanto mahAn granthasandarbhaH / zizupAlavadhAdau cAditaH kRtapratidvandvivijayabIjopakSepAvagADhavyAptimadvIrarasAnubandhe'pi (sarga 1-2) tadasaGgatazRGgArAGgabhUtatattadRtUpavanavihArapuSpAvacAyamajjanAdivarNanAsvatyAsaktiH (sarga 3-11) / taditthamaprastutavastuvistRtiH prastutarasapratItivyavadhAnakAriNyapi mahAkavilakSyeSu bhUyasA 25 dRzyata iti tattvaM ta eva vidanti / aGginaH pradhAnasyAnanusandhAnaM yathA ratnAvalyAM caturthe'Gke bAbhravyAgamanena sAgarikAyA vismRtiH / anusandhirhi sarvasvaM sahRdayatAyAH, yathA tApasavatsarAje SaTsvapyaGkeSu vAsavadattAviSayaH premabandhaH kathAvazAdAzayamAnavicchedo'pyanusaMhitaH / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87) 3. 3. pU. 3] 127 ahIM, ratino parihAra vagere anubhAvo karuNa (rasa) vageremAM paNa saMbhavatA hovAthI kAminIrUpa vibhAvanI pratipatti mukelIthI thAya che. kapUranA raja jevI zveta ghatinAM pUrathI dizAmaMDaLane caMdra ghoLI nAkhyuM che tyAre lIlApUrvaka mAthe vastranAkhavAnI vizeSaracanAthIjenAstananIunnatatA vyakta thaI che tevIte (nAyikA) teyuvAnanI najare paDI. (200) ahIM, udIpanarUpa ane AlaMbanarUpa, zRMgArane yogya vibhAvo, anubhAvamAM paryavasita thatA nathI tethI tenI pratIti mukelIthI thAya che. vAraMvAra dIpana - jema ke, "kumArasaMbhava'mAM ratipralApamAM (sarga-4) potAnI sAmagrIthI paripoSa pAmela rasano vAraMvAra parAmarza thatAM (= vAraMvAra sUMghavAthI) karamAI gayelA puSpa jevo lAge che. ekAeka (saMdarbha vinA) nirUpaNa (AraMbha) jema ke, "veNIsaMhAra'mAM bIjA aMkamAM, dhIroddhata prakRtino hovA chatAM, te prakAranA bhISma vagere mahAna yoddhAono kSaya karanAra (bhayaMkara) yuddhanA prasaMge - duryodhananA zRMgAravarNanamAM (saMdarbha vagaranuM) nirUpaNa che. acAnaka nirUpaNano bhaMga - jema ke, "ratnAvalI"mAM cothA aMkamAM, ratnAvalInuM nAma paNa na letAM (= ekadama jANe bhUlI ja gayo hoya tema) vatsarAja vijayavarmAnA vRttAMtane sAMbhaLe che tyAre (zRMgArano dora acAnaka kapAI jato lAge che.) athavA jema ke, vIracaritamAM, bIjA aMkamAM, rAma ane parazurAmano vIrarasa barAbara jAmyo hoya che tyAre, "kaMkaNa choDAvavA jAuM '' evI rAmanI uktimAM (vIrarasa acAnaka kapAI jato lAge che). gaNa ane aMgabhUta vigatanuM ati vistArathI varNana - jema ke hayagrIvavadhamAM hayagrIvanuM, athavA jema ke, vipralaMbhazRMgAramAM koIka nAyakanuM varNana karavAnuM zarU karela hovA chatAM yamaka vagere alaMkAronA nirUpaNamAM kavine rasa hoI samudra vagerenuM vistArathI (varNana). vaLI jema ke, harivijayamAM, IrSyAthI gusse thayelAM satyabhAmAne manAvavAmAM pravRtta thayela harinA pArijAta lAvavArUpa kriyAthI, AraMbhAyela vipralaMbhanA varNana prasaMge, "galitaka"nA nirUpaNamAM rasa hovAthI kavie vacce nakAmA samudra varNanane vistAryuM che. te ja rIte, "kAdaMbarI''mAM "rUpavilAsa (kA. pR. 13)' vagere dvArA mahAvipralaMbhanuM bIja nAkhela hovA chatAM, tene upayukta nahIM tevAM jaMgala, zabararAjAno Azrama, muni, nagarI, rAjA vagerenA varNanamAM nakAmA laMbANano abhiniveza (kavi dAkhave che) temaja "harSacarita'mAM 'nayati caMdra (ha. ca. 21 pR. 6) vagere dvArA harSanA utkarSavALA vijayanuM bIja (ropatAM), bANanA vaMzanuM varNana (ane) temAM paNa joDAyelA nahIM tevA sArasvatonI utpatti sudhIno moTo graMthasaMdarbha (aMgabhUtanA ativistAranA varNananuM udAharaNa che). "zizupAlavadha'' vageremAM AraMbhathI ja duzmananA vijaya mATe bIja nikSepathI gherA vyApavALA vIrarasanA aMgata varNanamAM paNa, (sarga 1, 2) tene asaMgata zRMgAranAM aMgabhUta tevAM je te tu, upavanamAM vihAra, phUla vINavAM, jaLamAM majjana (= DUbakI mAravI) vagere varNanomAM (kavi) atyaMta Asakti (batAve che) (sarga 3-11). to A rIte, aprastuta vastuno vistAra prastuta rasanI pratItimAM vyavadhAna lAvanAra hovA chatAM, mahAkavinA graMthomAM vAraMvAra jaNAya che te (aMge) hakIkata teo pote ja jANe che. mukhya evA aMgI (rasa)nuM anusaMdhAna na rahe te jema ke, "ratnAvalI"mAM cothA aMkamAM, brAbhavyanA AgamanathI sAgarikAnuM vismaraNa. anusaMdhAna ja sahRdayatAnuM sarvasva che. jema ke, "tApasaMvatsarAja''mAM che ke aMkomAM vAsavadattA aMgeno premasaMbaMdha, kyAne kAraNe vicchedanI AzaMkA thavA chatAM (puna:) anusaMdhAna pAmyo che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 5 10 15 20 25 [kAvyAnuzAsanam anaGgasya rasAnupakArakasya varNanaM yathA karpUramaJjaryaM nAyikayA svAtmanA ca vasantavarNanamanAdRtya bandivarNitasya tasya rAjJA prazaMsanam / [ javanikA 1] prakRtivyatyaya iti / prakRtirdivyA mAnuSI divyamAnuSI pAtAlIyA martyapAtAlIyA divyapAtAlIyA divyamartyapAtAlIyA ceti saptadhA / vIraraudrazRGgArazAntarasapradhAnA dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIraprazAntA uttamAdhamamadhyamA ca / tatra ratihAsazokAdbhutAni mAnuSottamaprakRtivaddivyAdiSvapi / kiMtu ratiH saMbhogazRGgArarUpA, uttamadevatAviSayA na varNanIyA / tadvarNanaM hi pitroH saMbhogavarNanamivAtyanmanucitam / yattu kumArasaMbhave haragaurIsaMbhogavarNanaM tatkavizaktitiraskRtatvAd bhUmnA na doSatvena pratibhAsate / krodho'pi bhrukuTayAdivikAravarjitaH sadyaH phalado nibaddhavyaH / yathA krodhaM prabho saMhara saMhareti yAvadgiraH khe marutAM caranti / tAvat sa vahnirbhavanetrajanmA bhasmAvazeSaM madanaM cakAra // 201 || [kumArasaMbhava 3.72] svaHpAtAlagamanasamudralaGghanAdAvutsAhastu mAnuSebhyo'nyeSu / mAnuSeSu tu yAvadavadAnaM prasiddhamucitaM vA tAvadeva varNanIyam / adhikaM tu nibadhyamAnamasatyapratibhAsena nAyakavadvartivyaM, na pratinAyakavadityupadeze na paryavasyet / evamuktAnAM prakRtInAmanyathAvarNanaM vyatyayaH / tathA tatrabhavan bhagavanniti uttamena vAcyam, nAdhamena, muniprabhRtau na rAjAdau / bhaTTAraketi na rAjAdau / paramezvareti na muniprabhRtau / prakRtivyatyayApatteH / yadAha (15) tatra bhavan bhagavanniti nArhatyadhamo garIyaso vaktum / bhaTTAraketi ca punarnaivaitAnuttamaprakRtiH // tatrabhavan bhagavanniti naivArhatyuttamo'pi rAjAnam / vaktuM nApi kathaJcinmuniM ca paramezvarezeti // evaM dezakAlavayojAtyAdInAM veSavyavahArAdi samucitamevopanibaddhavyam / [ rudraTa 6.19-20] Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87) 1. rU. sU. 3] 129 aMgabhUta na hoya (eTale) rasane upakAraka na hoya tenuM varNana - jema ke, ''karpUramaMjarI''mAM nAyikA vaDe pote (karelA) vasaMtavarNana viSe anAdata evI (= dhyAna na ApIne) baMdIjano vaDe karAtI prazaMsA (anaMgabhUta jaNAya che) [javanikA-1] prakRti vyatyaya ( svabhAvamAM parivartana) jema ke, prakRti (athavA svabhAva) divyA, mAnuSI, divyamAnuSI, pAtAlIyA, martyapAtAlIyA, divyapAtAlIyA, divyamartya pAtAlIyA ema sAta prakAranI che. (vaLI) vIra, raudra, zRMgAra ane zAMtarasanA prAdhAnyavALI dhIroThAta, dhIroddhata, dhIralalita ane dhIrazAMta (nAyakanI hoya che) ane uttama, madhyama ane adhama (ema paNa trividha prakRti-svabhAva-hoya che). temAM rati, hAsa, zoka ane adbhuta mAnuSa (tathA) uttama prakRtinI jema divya (prakRti) vageremAM paNa (hoya che). paraMtu saMbhoga-zRMgArarUpa rati uttama devatAnI bAbatamAM varNavAvI joIe nahIM, kema ke, tenuM varNana mAtApitAnA saMbhoganA varNananI jema atyaMta anucita che. paraMtu ''kumArasaMbhava''mAM je ziva ane pArvatInA saMbhoganuM varNana che te to kavinI zakti dvArA dabAI jatuM hovAthI mahadaMze doSarUpa jaNAtuM nathI. (uttamono) krodha paNa bhrakuTI vagerenA vikAra vagereno (tathA) tarata ja phala ApanAra hoya tevo nirUpavo joIe. jema ke, he prabhu, krodhane kAbUmAM rAkho - kAbUmAM rAkho.. evI devonI vANI AkArAmAM jyAM thaI tyAM to zivanA netramAMthI janmelA te agnie kAmadevane bhasmAvazeSa karI dIdho. (201) [kumAra0-3.72] svarga (tathA) pAtALamAM gamana, samudra oLaMgI javo vageremAM utsAha to mAnuSamAM ane anyamAM paNa (nirUpI zakAya) mANasamAM to jeTaluM karma prasiddha hoya ke ucita hoya teTaluM ja varNavavuM joIe. adhika to prayojAtAM, te asatya jaNAtuM hoI - ''nAyakanI jema vartavuM joIe, pratinAyakanI jema nahIM'' e pramANenA upadezamAM paryavasita nahIM thAya. A pramANe kahevAyela prakRtinuM tethI bhinna varNana te prakRti vyatyaya doSa che. vaLI, ''sajjana'', ''bhagavAna'" e rIte uttama puruSe kahevuM joIe, adhame nahIM. (vaLI) (te vacana) muni vagere viSe (prayojAvuM joIe), rAjA viSe nahi. rAjA viSe ''bhaTTAraka'" (paNa) na (prayojavuM). ''paramezvara'' vagere muni viSe na (prayojavuM). (tema karavAthI) prakRtiviparyaya thavAnI Apatti Avaze. jema ke, kahyuM che ke - (15) adhama (prakRtivALo) vaktA (rAjA vagere) uttamone (paNa) "tramavana, mavan" Adi saMbodhanapadothI uddezI zakto nathI. e rIte, (bhaTTAraka e padathI saMbodhanane yogya hovA chatAM) A uttama (rAjA vagere)ne uttama prakRtivALo (vaktA) ''bhaTTAraka'' padathI saMbodhita nathI karI rAto. uttama vaktA (= muni, maMtrI) vagere tamavana, 'mavan' Adi (saMmAnasUcaka) padonA prayogamAM (adhikArI hovA chatAM) rAjAne A padothI saMbodhita nathI karI zakto. (e rIte) uttama prakRtivALo (rAjA) paNa munine ''paramezvara'', '"za' vagere padothI saMbodhita nathI karI zakato. [rudraSTa- 6.19 - 20] A rIte deza, kALa, vaya, jAti vagerene viSe veza, vyavahAra vagere ucita rIte ja nirUpavA joIe. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 [kAvyAnuzAsanam yaduktam / (16) anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA // iti 1 [dhvanyAloka 3.14, vRttau] bhaktyA zabdArthayordoSA ityuktam / tatra ca zabdasya padavAkyarUpatvAtprathamaM dvau padadoSAvAha88) nirarthakAsAdhutve padasya // 4 // doSa iti vartate / kRtasamAsayorbhAvapratyayaH / tena nirarthakatvamasAdhutvaM ca padasya doSau / evamuttaratrApi yojyam / tatra cAdInAM pUraNArthatve nirarthakatvaM yathA muhyanmuhurmuhurahaM capalAkulAkSaH kRtvA skhalanti bhavato'bhimukhaM padAni / svAmin bhavaccaraNayoH zaraNaM prapannaH / saMsAradAruNadareNa hi kAMdizIkaH // 202 / / padaikadezaH padameva tannirarthakatvaM yathA AdAvaJjanapuJjaliptavapuSAM zvAsAnilollAsitaprotsarpadvirahAnalena ca tataH santApitAnAM dRzAm / sampratyeva niSekamazrupayasA devasya cetobhuvo bhallInAmiva pAnakarma kurute kAmaM kuraGgekSaNA / 203 / / [ atra dRzAmiti bahuvacanamanarthakam / kuraGgekSaNAyA ekasyA evopAdanAt / na ca alasavalitaiH premAdrA!rmuhurmukulIkRtaiH kSaNamabhimukhairlajjAlolairnimeSaparAmukhaiH / hRdayanihitaM bhAvAkUtaM vamadbhirivekSaNaiH kathaya sukRtI ko'yaM mugdhe tvayAdya vilokyate // 204 // [amaru0 4] __ityAdivad vyApArabhedAd bahutvam, vyApArANAmanupAttatvAt / na ca vyApAre'tra dRkzabdo vartate / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88) . 3. TU. 4]. 131 jema ke, kahyuM che ke - (16) anaucitya sivAya rasanA bhaMganuM bIjuM kAraNa nathI. prasiddha ocatyavALI racanA e rasanuM parama rahasya che. [dhvanyAloka-3.14, vRtti, upacArathI "zabda ane arthanA" doSo ema kahyuM che. temAM zuddha paddha ane vAkyarUpa hovAthI pahelAM be padadoSo kahe che. 88) nirarthakatva ane asAdhutva (e be) padanA (doSo che). (4) 'doSa" ema AgaLathI cAle che. kRdaMta ane samAjamAM bhAvapratyaya che. tethI, nirarthakatva ane asAdhutva e be padanA doSo che. e ja rIte pachI paNa yojAvuM, temAM "ca" vagerenA pAdapuraka tarIkenA upayogane viSe nirarthatva (doSa) jema ke - vAraMvAra moha pAmuM chuM, caMcaLa ane vyagra AMkhovALo chuM, ApanI samakSa Daga bharatAM paga lathaDe che. he svAmI, huM ApanA caraNonA zaraNe Avyo chuM. kemake, huM saMsArarUpI dAruNa bhayathI bIne bhAgelo chuM. (202) padano eka bhAga te pada ja (kahevAya). tenuM nirarthakatva jema ke, - pahelAM kAjaLanA samUhathI lepAyela zarIravALA (bANane paNa aMgArAnI rAkhathI lIMpAya che), zvAsarUpI pavanathI udIpita tathA prasaratA virahanA agnithI sArI rIte tapAvela (bANane paNa dhamaNathI phUMkIne bhabhUkAyela agnithI tapAvAya che) netrone hAlamAM azrujaLanA niSekathI (tapAvelA bANa para jaLanuM siMcana thAya che) kAmadevanA bANane kuraMganayanA jANe ke pAnakarma karAve che. (= arthAt dhAra caDAve che, pAno caDAve che.) (203). ahIM, "za" mAM bahuvacana ardharahita che, kema ke, (ahIM) eka ja kuraMgAkSInuM grahaNa thayuM che. ALasathI suMdara, pramAddha, vAraMvAra mIMcAtAM, kSaNavAra abhimukha banelAM. lajjAne lIdhe caMcaLa, palakArAthI vimukha banela, hRdayamAM rahela bhAvane bahAra kADhatAM nayano vaDe he mugdhA, kayo bhAgyazALI tArA vaDe Aje jovAya che te kahe. (2004) [amaru0 -4] vagerenI jema vyApArabhedathI (dRzava. blo. 203mAM) bahutva nathI, kema ke (tyAM) vyApAro upAra nathI ane ahIM (= zloka 203mAM) vyApAra (nA artha)mAM "" zabda rahelo nathI. * jhaLakIkara - (pR. 321) noMdhe che - ghAyataiyAya zaa para ti, magha saMtANa, pati nikSipyate, iti pAnakarmasvarUpam Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 [kAvyAnuzAsanam yamakAdau nirarthakatvaM na doSa iti kecit / yathA'/ yoSitAmatitarAM nakhalUnaM gAtramujjvalatayA khalUnam // 205 / / [zizupAla0 10.90] babhau mukhenApratimena kAcana zriyAdhikA tAM prati menakA ca na // 206 / / zabdazAstravirodho'sAdhutvam / yathA --(unmajanmakara ivAmarApagAyA vegena pratimukhametya baannndyaaH|) gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyAmAjaghne viSamavilocanasya vakSaH // 207 // [kirAtArjunIya 17.63] atra hanternAkarmakatvam, na svAGgakarmakatvamityAtmanepadAprApteH 'Ajaghne' padamasAdhu / __ 'na doSo'nukaraNe' iti vakSyamANatvAt 'pazyaiSa ca gavityAha' ityatra na doSaH / atha trayodazavAkyadoSAnAha89) visandhinyUnAdhikoktAsthAnasthapadapatatprakarSasamAptapunaratta(ttA?)visargahatavRtta saMkIrNagarbhitabhagnaprakramAnanvitatvAni vAkyasya // 5 // (12) doSa iti vartate / tatra sandhiH svarANAM samavAyaH saMhitAkAryeNa dravadravyANAmivaikIbhAvaH, ___kavATavatsvarANAM vyaJjanAnAM ca pratyAsattimAtrarUpo vA / tasya vizleSAdazlIlatvAtkaSTatvAcca vairUpyaM visandhitvam / vizleSAdyathA kamale iva locane ime anubandhAti vilAsapaddhatiH 208 // 8 lolAlakAnuviddhAni AnanAni cakAsati / / 209 / / 20 saMhitAM na karomIti svecchA sakRdapi doSaH / prakRtisthatvavidhAne tvasakRt / (17) 'saMhitaikapadavatpAdeSvardhAntavarjam' [vAmana 5.1.2.] iti hi kAvyasamayaH / azlIlatvAd, yathA virecakamidaM nRtyamAcAryAbhAsayojitam // 210 // [ atra 'virecakam' iti jugupsA / 'yAbha' iti vrIDA / 25 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) 3. 3. . 1] yamaka vageremAM nirarthakatva doSarUpa nathI ema keTalAka (kahe che, jema ke, atyaMta nakhAtavALA chatAM ujvaLatAthI anna yuvatIonA gAtre..... (2005) [zizupAlavadha 10 - 90] adritIya mukhathI koI eka nAyikA zobhAthI adhika (= adakerI) thaI. tene viSe menakA (adhika) na (I). (2016) zabdazAstrano virodha te asAdhutva che jema ke, na devanadInA vegathI sAmI bAju AvIne UchaLatA magaranI jema, bANa nadInA (vegathI) arjune be bhujAo vaDe suvarNanI zilA jevI viSamavilocana (= zivajI)nI chAtIne AghAta karyo. (207) . [kirAtArjanIya - 10.63] ahIM, paNa dhAtu akarmaka nathI. (vaLI) svaaMgarUpI karma prApta thatuM nathI tethI Atmane pada prApta na thatAM mAnakhe' pada asAdhu che.* ""anukaraNamAM doSa raheto nathI" te kahevAze. tethI "papa 2 vityA" vageremAM doSa nathI. have tera vAyadoSo kahe che - 89) visaMdhi, nyUna, adhika, ukta, asthAnastha pada, pata~karSa, samAsa-punaruta, avisarga- (visargano abhAva), hasavRtta, saMkIrNa, garbhita, bhaprakama, anavitattva e vAkyanA (koSo) che. (5) "doSa" ema AgaLathI Ave che temAM saMdhi eTale svarono samavAya. joDANa karavAthI pravAhI ane padArthanI jema (temanuM) ekatva. athavA to bAraNAnI jema svaro ane vyaMjanonI sahusthiti mAtra. te (saMdhi)nI, vizleSane lIdhe, azlIlatAne kAraNe ke kaSTatvane lIdhe (jaNAtI) virUpatA te visaMdhitva che. vizleSathI (saMdhinI virUpatA) jema ke, kamaLa jevAM (matte va) A be locana vilAsanI rIta joDI Ape che. (208) [ - pharapharatA vALathI (vIMdhAyelAM =) (viddhani mAnanAra) AcchAdita mukhaDAMne (te vilAsapaddhati) camakAve che. (2009) saMdhi nahIM karuM" evI svecchA ekavAra paNa doSarUpa che. "prakRtisthatva'nA kathanamAM anekvAra (te jovA maLe che to doSarUpa jaNAya che). (17) "saMhitA (= saMdhi) eka padanI jema caraNomAM paNa (jarUrI che) phakta lokAIne choDI ne.' evo kAvyasamaya che. viAmana. - 5.1.2] azlIlatvathI (saMdhigata virUpatA) jema ke, AbhAsI AcAryo vaDe yojAyeluM A "virecaka' (nAme) nRtya che. (210) [ * arthAt, VrinuM tyAre ja AtmapadamAM prayojAya che jyAre potAnA ja aMgane AghAta karavAmAM Ave. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 [kAvyAnuzAsanam tathA of cakAze panasaprAyaH purI SaNDamahAdrumaiH // 211 // atra 'zeSa' iti 'purISam' iti 'mahAdruma' iti ca vrIDAjugupsAmaGgalArthasmArakatvAdazlIlAH / kaSTatvAt, yathA / maJjaryudgamagarbhAste gurvAbhogA drumA babhuH // 212 / / vaktrAdyaucitye ceti vakSyamANatvAddurvacakAdau na doSaH / yadAhuH (18) zukastrIbAlamUrkhANAM mukhasaMskArasiddhaye / prahAsAsu ca goSThISu vAcyA durvacakAdayaH // 10 avazyavAcyasyAnabhidhAne nyUnapadatvaM yathA-'tathAbhUtAM dRSTvA' (pR. 30) iti / atrAsmAbhiriti khinna ityasmAtpUrvamitthamiti ca noktamiti nyUnatvam / tathA tvayi nibaddharateH priyavAdinaH praNayabhaGgaparAmukhacetasaH / / kamaparAdhalavaM mama pazyasi tyajasi mAnini dAsajanaM yataH // 213 // __ [vikramorvazIyam 4.29] atrAparAdhasya lavamapItyapyartho vAcyaH / tathA navajaladharaH sannaddho'yaM na dRptanizAcaraH suradhanuridaM dUrAtkRSTaM na nAma zarAsanam / ayamayi paTurdhArAsAro na bANaparamparA kanakanikaSasnigdhA vidyutpriyA na mamorvazI // 214 // vikramorvazIyam 4.1] atra bhrAntau nivRttAyAM tadviSayabhUtAnAM navajaladharasuradhanurdhArAsArANAmiva vidyuto'pIdamA parAmarzo vAcyaH / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 86) . 3. TU. 1] ahIM "vivi " e jugupsA ane "yAma' e brIDA (sUcave che). tathA, ghaNAM panasa (vRkSo)vALA "SaSTha" (nAmanAM) mahAmothI nagarI zobhe che. (211) [ ] ahIM "i", "puSaY" "madadRE" vagere (anukrame) brIDA, jugupsA, amaMgaLa arthanuM smaraNa karAvatA hoI azlIla che. kaSTatvathI (saMdhinI virUpatA) jema ke, jemAM maMjarI phUTavA AvI che tevA vizALa vyApavALAM te vRkSo thayAM. (212) (ahIM varSomAM uccAraNamAM kaSTatva che, je doSarUpa che). vaktA vagerenuM aucitya hotAM" evuM kahevAze tethI durvacaka vageremAM doSa nathI. 24 (18) popaTa, strI, bALaka ane mUrkhanA mukhanA saMskAranI siddhi mATe prahAsa (= haLavI vAtacIta, makarI) ane goSThIomAM durvacaka vagere kahevA. anivAryapaNe kahevA yogyanuM kathana na karatAM cUpakatva (doSa saMbhave) jema ke, 'tathA mUtAM vA'... vagere (pR. 30, bloka) ahIM, "gAmaH" pachI "vinna" e (padanI) pahelAM "sthay" e5kahevAyuM nathI tethInyUnatva che. tathA, he mAninI ! tArAmAM ja sthira remavALA, priya (= madhura) bolanAra, praNayabhaMgathI vimukha cittavALA evA mAro kyo alpa paNa aparAdha tuM jue che ke jethI (A) dAsajanane (tuM) choDI de che. (213) [vikramovarsIya-4. 29] ahIM "... = aparAdhano aMza paNa'' ema "'' = "paNa" zabda ullekhavo joIe. tathA, A navIna vAdaLuM caDhI AveluM che, garviSTha nizAcara nathI. dUra sudhI kheMcAyeluM A indradhanuSa che. tenuM (= nizAcaranuM) dhanuSa nahIM. A paNa jorathI paDatI (varasAdanI) dhArA che, bANonI paraMparA nahIM. A to kasoTInA paththara paranI suvarNarekhA jevI camakatI vIjaLI che, mArI priyA urvazI nahIM. (214) vikramavargIya - 4.1] ahIM, bhrAnti nivRtta thatAM, teno viSaya banatA - navIna vAdaLa, meghadhanuSya ke varSonI jema vidyutano paNa " " pada vaDe parAmarza (cokhkho) kahevAvo joIe. * "durvacaka" -jeno javAba ApavAno hoya tevI vAta. juo: moniyara viliyamsa-pR. 486. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 5 10 15 20 25 30 yathA vA upamAyAm d. atra kamalamRNAlapratikRtyormukhabAhvoH kenApi padenAnupAdAnAnnyUnapadatvam / kvacidguNaH, yathA saMhayacakkAajuA viasiakamalA muNAlasaMchaNNA / vAvI vahu vva roaNavilittathaNayA suhAvei // 215 // gADhAliGganavAmanIkRtakucaprodbhUtaromodgamA) sAndrasneharasAtireka vigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mAti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI suptA kintu mRtA nu kiM manasi me lInA vilInA nu kim // 216 // [ amaru0 40 ] kvacinna guNo na doSaH yathA - 'tiSThetkopavazAt' (pR. 80 ) iti / atra pihitetyato'ntaraM 'naitat yataH ' ityetairnyanaiH padairvizeSabuddherakaraNAnna guNaH / uttarA pratipattiH pUrvaM pratipattiM bAdhata iti na doSaH / adhikapadatvaM yathA atra 'AkRti' zabdo'dhikaH / tathA atra 'tat' zabdaH / tathA sphaTikAkRtinirmalaH prakAmaM pratisaMkrAntanizAtazAstratattvaH / / aniruddhasamanvitoktiyuktiH pratimallAstamayodayaH sa ko'pi // 217 || ] 7 jaya jine kRtadupakRtiryaSkRte gautamena || 218|| atra bhajiH sahazabdo yujizcAdhikaH / tathA dalatkandalabhAgbhUmiH sanavAmbudamambaram / vApyaH phullAmbujayujo jAtA dRSTiviSaM mama || 219|| [kAvyAnuzAsanam 'bisakisalayacchedapAtheyavantaH ' // 220 // iti / tvaguttarAsaGgavatImadhItinIm // 221 // [ nAgAnanda 4 / 15 ] iti ca matvarthIyasyAdhikyam / bahuvrIhisamAsAzrayeNaiva tadarthAvagatisiddheH / yadAhuH- 'karmadhAraya-matvarthIyAbhyAM bahuvrIhirlaghutvAtprakramasya' / ] [meghadUta (pUrva) 11] [kumAra0 5.16] Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) 1. rU. sU. 1] 137 athavA jema ke, upamAmAM - "jenA upara cakvAkyugala pAse pAse beThuM che, jemAM kamaLo (pUrNa rIte) khIlelAM che, (jenI sapATI) kamaLanI dAMDI (= mRNAla)ne chupAve che tevI vAvaDI sukha Ape che; jema (caMdana) lepayukta stanavALI vadhu." (215) ahIM, kamaLa ane mRNAlanI pratikRti jevA mukha ane bAhu koI paNa pada vaDe upAra na hovAthI nyUnapadatyu thAya che. kyAreka (nyUnapadatva) guNarUpa (hoya che) jema ke, gADha AliMganane lIdhe nAnA thaI gayela stanathI jene romAMca thayo che, gADha snehanA atirethI suMdara nitaMba uparathI sarI jatA suMdara adhovastravALI te, "he mAna ApanAra ! nahIM nahIM, bahu nahIM, mane basa (have pIDIza nahIM)" ema aspaSTa akSara bolatI te zuM sUI gaI? ke zuM mRtyu pAmI ? ke zuM mArA manamAM lIna thaI gaI ? ke zuM vilIna thaI gaI? (2016) amaru0-40] kyAreka guNarUpa paNa nahIM ne doSarUpa paNa nahIM, jema ke, tiketu zopavA vageremAM (pR. 80, (zloka 117) ahIM ''vihitA" pachI "naitanyataH" eTalAM pado nyUna che paNa (temanAthI) khAsa buddhi (=vizeSa artha) thatI na hovAthI (te) guNarUpa nathI. (paraMtu) pachI thatI pratIti pahelAMnI pratItine bAdhita kare che, tethI te doSarUpa (paNa) nathI. adhikapakatva jema ke, phaTika jevA nirmaLa svarUpano, jenuM tIvra zAstrajJAna khUba saMkrAnta thayuM che, nirodhAyelI nahi ane (artha joDe) samanvita uktinI yuktivALo (= lagAvanAro) tevo harIpha maddhanA astanA udayarUpa koI eka (nAyaka) che. (217) ahIM, "mAkRti' zabda vadhArAno che. tathA, "jene mATe, gautama vaDe, teno upakAra karavAvALo nADIjaMgha marAyo." (218) [nAgAnaMda-4.15] ahIM "ta" zabda (adhika che). tathA khIlatA kaMdalovALI bhUmi, navAM vAdaLovALuM AbhaluM, khIlelAM kamaLovALI vAvaDIo, mArI daSTi mATe viSa banI gayAM. (219). ahIM, (tanvatamAmUni. mAMno) maniTa (= mA), (navA mAMno), sa6 zabda ane (6ThThADunamAMno) yun (zabda) adhika che. tathA, kamaLanI dAMDInA kuDAnA pAtheya (= e rUpI bhAtuM)vALA.'' (220) [meghadUta (pUrva) - 11] valkalarUpI uttarIya vastravALI jeNe adhyayana kyuM che tevI (pArvatI) ne... (221) [kumAra0 5.16] A bemAM matvaryAya (vA:, vatIku)nuM Adhikya che, kema ke, bahuvrIhi samAsano AdhAra hovAthI ja tenA arthanI prApti thAya che. kahyuM che ke, "karmadhAraya ane mavarSIya (pratyayo) karatAM bahuvrIhi (yojavo, kema ke tenA) prakrama (=mArga)nI laghutA che (= te mArga saraLa, TUMko che). Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 [kAvyAnuzAsanam tathA vAso jAmbavapallavAni jaghane guJjAsrajo bhUSaNam / / 222 / / iti [bAlarAmAyaNa 3.61]] tadIyamAtaGgaghaTAvighaTTitaiH // 223 // iti / [mAgha 1.64] yenAkumbhanimagnavanyakariNAM yUthaiH paya: pIyate // 224 // [ ityatra taddhitapratyayasyAdhikyam / SaSThIsamAsAzrayeNaiva tadarthAvagateH / yatra tvarthAntare taddhitasyotpattirna tatra samAsAttatpratItiritiM na tasyAdhikyam / yathAatha bhUtAni vAghnazarebhyastatra tatrasuH // 225 / / iti / [kirAtArjunIya 15.1] iti / atra hi apatyArthe taddhito nedamarthe iti| tathAkiM punarIdRze durjAte jAte jAtAmarSanibhare ca manasi nAstyevAvakAzaH zokakriyAkaraNasya // 226 / / [harSacarita 6, pR. 193] ityatra kriyAkaraNayoH / yathA vA upamAyAM ahiNavamaNaharaviraiavalayavihUsA vihAi nvvhuaa| kuMdalaya vva samupphullagucchapariliMtabhamaragaNA // 227 / / 20 atropameyasya nIlaratnAderanirdeze bhramaragaNapadamatiricyata ityadhikapadatvam / tathA alibhiraJjanabindumanoharaiH kusamabhaktinipAtibhiraGkitaH / na khalu zobhayati sma vanasthalI na tilakastilakaH pramadAmiva // 228 / / raghu0 9.41] atra tilakapramadayorekatarasya samAsoktita evAkSepAdanyatarasyAdhikapadatvam / yathA vA rUpakezokAnaladhUmasambhArasambhUtAmbhodabharitamiva varSati nayanavAridhArAvisaraM zarIram // 229 / / [harSacarita 6, pR. 179] atra zokasya kenacitsAdharmyaNAnalatvena rUpaNamastu, dhUmasya punarna kiJcidrUpyamastIti-adhikapadatvam / tathA nirmokamuktimiva gaganoragasya lIlAlalATikAmiva triviSTapaviTasya // 230 // ___harSacarita 1, pR. 19] 30 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) . rU. TU. ] 139 tathA, vastra jAMbunA pallavo ane jaghanasthaLe caNoThInI mALAnuM AbhUSaNa. (222) [bAlarAmAyaNa- 3.61] tenA hAthIonI hAramALAthI athaDAyelA. (223) [mAgha. 1.64] jethI kuMbhasthaLa sudhI DUbelA jaMgalI hAthInAM jUtho vaDe pANI pivAya che. (224) ahIM, taddhita pratyayonuM Adhikya che, kema ke, pachI samAsanA AzrayathI ja tenA arthanI prApti thAya che paraMtu jyAM bIjA artha viSe taddhita (pratyaya)nA arthanI utpatti thatI hoya tyAM samAsathI tenI pratIti thatI na hoI tyAM tenuM Adhikya saMbhavatuM nathI. jema ke, vArrapnanAM bANothI prANIo trAsa pAmyAM (225) [kirAtAjunIya-15.1] ahIM "apatya'nA arthamAM taddhita che. '' nA arthamAM nahIM. tathA, Avo, duHkhada prasaMga thatAM, utpanna thayelA krodhathI bharelA manamAM zokakriyA karavAno avakAza ja nathI zuM ? (226). hirSaracita-6, pR. 193] ahIM "kriyA'' ane 'karaNa'nuM (Athikya che) athavA jema ke, upamAmAM - navAM, suMdara racAyelAM kaDAMnA vibhUSaNavALI navavadhU zobhe che jema ke khIlelA (55) gucchamAM lIna thayelA bhramara samUhavALI kundalatA. (227) ahIM, nIlaratna vagere upameyano nirdeza na hotAM, "bhramaragaNa" pada vadhArAnuM che tethI adhika padatya (doSa Ave che). tathA, aMjanabiMdu jevA manohara ane puSponI racanA (bhakti) karatA bhamarothI aMkita tilavRkSa vanasthalIne nahotuM zobhAvatuM tema nathI, jema ke, pramadAnuM tilaka. (228) [. 9.41] ahIM tilaka ane pramadAmAMthI ekanI samAsa vaDe ukti thavAthI ja AkSepathI bIjAnuM Adhikya raheluM che athavA jema ke rUpakamAM - zokarUpI agrinA dhumADAnA samUhathI utpanna thayela vAdaLathI bharAyela hoya tema jANe ke, nayanavArinI dhArA varasAvatuM zarIra che. (229) hirSacarita-6, pR. 179] ahIM koIkanA vaDe sAdhammane lIdhe zokanuM anala upara AropaNa bhale karAyuM. paraMtu dhumADAnuM koI Arogya nathI tethI adhikapakatva (doSa che). tathA, AkAzarUpI sApanA kAMcaLI tyAganI jema, (tathA) svarganA viTanI lIlAbhUminI jema... (230) hirSacarita-1, pR. 19] Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 [kAvyAnuzAsanam atra rUpakeNaiva sAmyasya pratipAdyamAnatvAdiva zabdasyAdhikyam / yathA vA samAsoktau spRzati tigmarucau kakubhaH karairdayitayeva vijRmbhittaapyaa| atanumAnaparigrahayA sthitaM rucirayA cirayApi dinazriyA // 231 // [haravijaya 3.37] atra tigmaruceH kakubhAM ca yathA sadRzavizeSaNavazena vyaktivizeSaparigraheNa ca nAyakatayA vyaktistathA grISmadivasazriyo'pi pratinAyikAtvena bhaviSyatIti dayitayetyadhikam / yathA vAnyoktau AhUteSu vihaMgameSu mazako nAyAnpuro vAryate / madhye vA dhuri vA lasa~stRNamaNirdhatte maNInAM dhuram / khadyoto'pi na kampate pracalituM madhye'pi tejasvinAm dhik sAmAnyamacetanaM prabhumivAnAmRSTatattvAntaram // 232 / / [bhallaTa0 69] atrAcetasaH prabhoraprastutaviziSTasAmAnyadvAreNAbhivyakteH prabhumivetyadhikam / tathA draviNamApadi bhUSaNamutsave zaraNamAtmabhaye nizi dIpakaH / 15 bahuvidhAryupakArabharakSamo bhavati ko'pi bhavAniva sanmaNiH // 233 / / [bhallaTa0 4] atra bhavadarthasyAnyoktibalenaivAkSepAt 'bhavAniva' ityadhikam / kvacidguNo yathA yadvaJcanAhitamatirbahucATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / tatsAdhavo na na vidanti vidanti kintu kartuM vRthA praNayamasya na pArayanti // 234 // ___ [subhASitAvalau (271) bhagavattarArogyasya] atra vidantIti dvitIyamanyayogavyavaccheparam / 25 / uktapadatvaM dviHprayogaH / / (19) naikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNeti hi samayaH / [kAvyAlaGkAra0 adhi. 5. a. 1.sU.1] Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81) 6. rU. sU. 6] ahIM, rUpaka dvArA ja sAmya pratipAdita karAyuM hoI '"Dva'" zabdanuM Adhikya (jaNAya che) athavA jema ke, samAsoktimAM sUrye kara (kiraNa, hAtha) vaDe dizAone sparzatAM, suMdara evI dinazrI atyaMta tApa (garamI, klerA) pAmelI, atyaMta mAna (laMbAI, rusaNuM) dhAraNa karIne premikAnI jema lAMbA samaya sudhI UbhI rahI. (231) [haravijaya-3. 37] ahIM sUrya ane dizAonAM samAna viroSaNane lIdhe tathA vyaktivizeSanA svIkAra dvArA nAyarUpe abhivyakti (thAya che); te rIte grISmanA divasanI zobhA paNa pratinAyikarUpe thaze tethI ''citA'' pada adhika che. athavA jema ke, anyoktimAM - 141 pAMkhavALAone bolAvatAM AgaLa AvatA maccharane je rokI zakato nathI, madhyamAM ke dhurAmAM vasavAthI (tuccha) tRNamaNi paNa (kImatI) maNinI zobhA dhAraNa kare che. tejasvIonI vacce cAlatAM paNa Agiyo ya kaMpato nathI. satyano bheda na samajanAra svAmInI jema cetanarahita sAmAnyane dhikkAra ho. (232) [bhalluTanuM padya- 69] ahIM, acetana svAmInI, aprastuta vaDe vizeSita sAmAnya dvArA, abhivyakti thavAthI '"prabhumiva'' e (pa) ja adhika che. tathA, ApattimAM draviNa ( = arthAt dhanasamAna), utsavamAM bhUSaNa, AtmabhayamAM zaraNa, rAtrie dIpaka (evA) aneka prakAranA arthI (=yAcako)nA upakArano bhAra (uThAvavA) zaktimAna tamArA jevo koIka ja sanmaNi ( = sAcA maNirUpa) bane che. (233) [bhalluTa. - 4] ahIM, '"mavat'" arthano, anyoktinA baLe ja, AkSepa thato hoI '"mavAniva'" (te pado) adhika che. kyAreka (adhikapaThatva) guNa (rUpa bane che) jema ke, jema ke, chetaravAnI icchAvALo ane kAryane viSe unmukha evo duSTa mANasa aneka khuzAmatabharyAM banAvaTI vacana bole che, te sajjano jANatA nathI tema nahIM; jANe che, paraMtu tenI mAgaNIne vyartha karavAne zaktimAna nathI. ( 234) [subhASitAvalimAM- ( 271) bhagavattarArogyanuM (pagha)] ahIM '"vinti'" e dvitIya pada anyayoganA vyavacchedaparaka che (tethI guNarUpa che). uktapAtva eTale be vAra prayoga. (19) kema ke, eka ja pada moTebhAge be vAra prayojavuM na joIe evo kavisamaya che. [kAvyAlaMkAra-5.1.1] Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 [kAvyAnuzAsanam yathA / adhikaratalatalpaM kalpitasvApalIlA, parimalananimIlatpANDimA gaNDapAlI / sutanu kathaya kasya vyaJjayatyaJjasaiva smaranarapatilIlAyauvarAjyAbhiSekam // 235 / / atra lIleti / kvacidguNo yathA lATAnuprAse jayati kSuNNatimirastimirAndhaikavallabhaH / / vallabhIkRtapUrvAzaH pUrvAzAtilako raviH // 236 / / 20 kvacicchabdazaktimUle dhvanau yathA tAlA jAyanti guNA jAlA te sahiaehiM ghippaMti / . ravikiraNANuggahiyAI huMti kamalAI kamalAI // 237 // 2005 ..... ......... viSamabANalIlA....] vihitasyAnuvAdyatve yathA(jitendriyatvaM vinayasya sAdhanaM guNaprakarSo vinayAdavApyate / ) guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgAcca bhavanti sampadaH // 238 // - [subhASitAvalau (2917) bhAraveH] asthAnasthapadatvaM yathA priyeNa saMgrathya vipakSasaMnidhau nivezitAM vakSasi pIvarastane / " (mrajaM na kAcid vijahau jalAvilA vasanti hi premNi guNA na vastuni // 239 // ) [kirAtArjunIya 8.37] atra 'mrajaM kAcinna jahau' iti vAcyam / tathA dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / ) kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI // 240 / / [kumAra0 5.71] atra tvaMzabdAdanantarazcakAro yuktaH / tathA zaktirnistriMzajeyaM tava bhujayugale nAtha doSAkarazrI: __ vaktre pArzve tathaiSA prativasati mahAkuTTinI khanayaSTiH / Y AjJeyaM sarvagA te vilasati ca punaH kiM mayA vRddhayA te procyevetthaM prakopAcchazikarasitayA yasya kIrtyA prayAtam // 241 / / [subhASitAvalau (2596)] Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) ma. rU. sU. 1] jema ke, hatheLI rUpI zayyA upara zayananI lIlA jeNe racI che, (evo) cImaLAvAthI nimIlita thatI pAMDutAvALo gAlano pradeza he suMdarI, ekadama ja konI bAbatamAM kAmadevarUpI rAjAnI lIlAno yuvarAjapade abhiSeka sUcave che, te kahe. (235) ahIM "sItA" pada (pharI kahevAyuM che te doSarUpa che) kyAreka (te) guNa (bane che, jema ke, lATAnuprAsamAM - aMdhakAra bhedanAra, rAtre (aMdhakArathI) aMdha evA pakSIono priya, pUrva dizAne sanAya karato, pUrva dizAnA tilakarUpa sUrya jaya pAme che. (236) kyAreka zabdazaktimUlaMka dhvanimAM (te guNarUpaka bane che). jema ke, tyAre ja guNa guNa bane che, jyAre te sahRdayo vaDe svIkArAya che. sUryakiraNono anugraha pAmela kamaLa ja kamaLa bane che. (237) [viSamabANalIlA] vihitanA (eka vakhata kahevAyela vigatanA) anuvAda(= punaH kathana)mAM (te guNarUpa bane che, jema ke, - jitendriyapaNuM vinayanuM sAdhana che, vinayathI guNano prarSa prApta thAya che. guNaprakarSa dvArA manuSya anurAgI bane che ane manuSyanA anurAgathI saMpatti niSpanna thAya che. (238) (ahIM 'vinaya', 'aprarSa', va. pado punaHkathita che.) [subhASitAvalImAM (2917) bhAravinuM pagha (jo ke, kirAta mAM maLatuM nathI)]. asthAnasthapaThatva - jema ke, sapatnInA sAnnidhyamAM priyatame, sArI rIte gUMthIne, puSTa stanayukta chAtI para paherAvela mALA pANIthI karamAI gayela (hovA chatAM) koIe kADhI na nAkhI, kema ke premamAM guNo rahelA che, vastumAM nahi. (239) [kirAtArjunIya- 8.37] ahIM, "i #vitra nadI" ema kahevuM joIe. tathA, - baMne zocanIya dazAne pAmyAM che. caMdranI te kAMtiyukta kalA ane A lokanI netrakaumudI rUpa tuM. (240) [kumArasaMbhava-5.71] ahIM, vaM zabda pachI 'vara (hovo) ucita che. tathA, he svAmI, tamArI be bhujAomAM talavArathI udbhavelI zakti che (trIsathI paNa vadhu puruSo sAthe saMbaddha strIthI janmelI A zakti nAme veyAputrI tamArA bAhuomAM rahelI che), tamArA mukha para candranI zobhA che. (doSonI khANa - mahAmUrkhanI zobhA tamArA mukhamAM rahelI che), tamArI paDakhe bhAre AghAta karanArI talavAra (moTI kulaTA) rahe che. A tamArI AjJA (te nAmanI priyA) so pAse janArI vilAsa kare che, tyAM mArA jevI vRddhA (vistAra pAmelI)thI tAre zuM ? ema kahIne ja jANe gussAthI caMdrakiraNa jevI jenI zveta kIrti cAlI gaI (phelAI gaI). (241) [subhASitAvalImAM, 2596 (muM pagha)] Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 10 [kAvyAnuzAsanam atra 'itthaM procyeva' iti nyAyyam / tathA lagnaM rAgAvRtAGgyA sudRDhamiha yayaivAsiyaSTayArikaNThe mAtaGgAnAmapIhopari parapuruSairyA ca dRSTA patantI / tatsakto'yaM na kiJcid gaNayati viditaM te'stu tenAsmi dattA bhRtyebhyaH zrIniyogAdgaditumiva gatetyambudhiM yasya kIrtiH // 242 // [subhASitAvalau (2595) harSadattasya) atra 'iti zrIniyogAd' iti vAcyam / tthaa| tIrthe tadIye gajasetubandhAtpratIpagAmuttarato'sya gaGgAm // 243 / / [raghuvaMza 16.13] ityatra parAmarzanIyamarthamanuktvaiva yastasya tadA parAmarzaH so'sthAnasthapadatvaM doSaH / tathA kaSTA vedhavyathA nityaM kaSTazca vahanaklamaH / " zravaNAnAmalaGkAraH kapolasya tu kuNDalam // 244 / / [anargharAghava 1.40] atra zravaNAnAmiti padaM pUrvArdhe nivezayitumucitam / / (20) 'nAghe kiJcidasamAptaM vAkyam' iti hi kavisamayaH / [kAvyAlaGkAra adhi. 5, a. 1, sU. 6] yathA votprekSAyAm . pattaniaMbapphaMsA pahANuttiNNAe sAmalaMgIe / cihurA ruaMti jalabiMduehiM baMdhassa va bhaeNa // 245 / / [gAthAsaptazatI 6.55] atra rodanaM bandhanabhayaM cetyubhayamutprekSitaM tatra prAdhAnyAt rodanAbhidhAyina eva padAdanantaramutprekSAvAci padaM prayoktavyamiti yadanyatra prayuktaM tadasthAnasthapadam / pradhAne hRtprekSite taditaradarthAdutprekSitameva bhavati / yadAha 7 (21) ekatrotprekSitatvena yatrArthA bahavo matAH / tatrevAdiH prayoktavyaH pradhAnAdeva nAnyathA / / iti patatprakarSatvaM yathA kaH kaH kutra na ghughurAyitaghurIghoro ghuretsUkaraH kaH kaH kaM kamalAkaraM vikamalaM kartuM karI nodyataH / ke ke kAni vanAnyaraNyamahiSA nonmUlayeyuryataH siMhIsnehavilAsabaddhavasatiH paJcAnano vartate // 246 / / 25 30 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) . 3. mU. ] 145 ahIM, "tye procceva" ema hovuM joIe. tathA, lohI kharaDelA zarIravALI (anurAgathI vaLagelI) je talavAra (= zokya) rAtrune kaMThe ahIM daDha rIte vaLagI che; pArakA puruSoe jene ahIM hAthIo upara paNa paDatI (mAtaMgo sAthe ramaNa karatI joI che, tenA para Asakta thayela A (mAro pati) kazuM vicArato nathI. teNe mane nokarone ApI dIdhI che te tame jANo. ema lakSmInA kahevAthI samudrane kahevA mATe jANe ke jenI kIrti gaI che. (242) subhASitAvalImAM (255) (harSadattanuM (padya)] ahIM, "ta zrIniyo" ema kahevuM joIe, tathA, tenA (= vidhyanA) tIrthamAM, hAthIonA setubaMdhathI viruddha gamana karanArI (= sAme pravAha vahetI) gaMgAne pAra karatA tenA... (243) righu0 16.13] ahIM, parAmarzanIya vigata kahyA vagara ja je teno tyAre (= kahyA vagara) parAmarza che te asthAnapadatva doSarUpa che. tathA - kAna mATe vadhArAnI vyathA duHkhada che. (tathA) haMmezAM vahana karavAnuM duHkha kaTTakAraka che. paNa gAla mATe kuMDaLa alaMkAra (rUpa) che.(244) [anardharAghava-1.40] ahIM "thavAnA" e pada pUrvArdhamAM mUkyuM yogya hatuM. (20) (zlokanA) ardhA bhAgamAM asamAsa vAkya na (prayojavuM) evo kavisamaya che. [kAvyAlaMkAra - 5.1.6] athavA jema ke, unjhakSAmAM - snAna karIne UThelI zyAmala aMgavALI strInA nitaMbane sparzatA vALa jANe ke baMdhananA bhayane lIdhe (TapakatA) jalabiMduo vaDe raDe che. (245) (gAthAsaptazatI- 6.55] ahIM, "raDavuM te" ane "baMdhanano bhaya" e baMnenI ubhelA che. temAM prAdhAnya anusAra "rudana"ne kahetA pada pachI ja upekSAvAcaka pada prayojavuM joIe, (paraMtu) je bIje prayojAyuM che te asthAnasthapaTha (doSa che). mukhya vigata ukSita thatAM, tenA sivAyanuM artha vaDe ukSita thaI ja jAya che. jema ke, kahyuM che ke - (21) eka ThekANe ujhekSA karAyela vigato jyAM ghaNI gaNAvAI che, tyAM stra vagere pradhAna (vigata sAthe) prayojavA, anyathA nahIM. pata...karSa- jema ke, koNa? koNa? ghughUrATa karavAthI ghora (jaNAto) sUkara (= rIMcha, bhUMDa, varAha) kyAM ghurakto nathI ? koNa? koNa? hAthI kyA kamalasamUhane kamaLa vagarano karavA ughata nathI? kyA kyA vanya pADAo vanone unmalita karatA nathI ? siMhaNanA snehavilAsamAM jakkAyelo siMha (ahIM) rahelo che. (arthAt, siMha vilAsamAM paDyo che tethI bhUMDa va. potAnI kriyAo kare che). (246) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 [kAvyAnuzAsanam atra kramAkramamanuprAso ghanayitavyaH / patanibaddhaH kvacidguNaH, yathA prAgaprAptanizumbhazAmbhavadhanudvaidhAvidhAvirbhavatkrodhapreritabhImamArgavabhujastambhApaviddhaH kSaNam / ujjvAlaH parazurbhavatvazithilatvatkaNThapIThAtithiryenAnena jagatsu khaNDaparazurdevo haraH khyApyate // 247 // [mahAvIra0 2.33] atra krodhAbhAve patatprakarSatvaM nAsti / samAptapunarAttatvaM yathA jyotsnA limpati candanena sa pumAn siJcatyasau mAlatImAlAM gandhajalairmaghUni kurute svAdUnyasau phANitaiH / / yastasya prathitAn guNAn prathayati zrIvIracUDAmaNestAratvaM sa ca zANayA mRgayate muktAphalAnAmapi // 248 / / 15 atra cUDAmaNeriti samApte vAkye tAratvamityAdi pucchaprAyaM punarupAttaM camatkaroti / / ___kvacina guNo na doSaH / yatra na vizeSaNamAtradAnArthaM punargrahaNamapi tu vAkyArthAntarameva kriyate, yathA 'prAgaprApta' (zlo. 247) iti / rorlope utvAdinA upahatau ca visargasyAbhAvo'visargatvam / yathA vIro vinIto nipuNo varAkAro nRpo'tra saH / 20 yasya bhRtyA balosiktA bhaktA buddhiprabhAnvitAH // 249 / / hataM lakSaNacyutaM yatibhraSTaM vA lakSaNAnasiraNe'pyazravyam, aprAptagurubhAvAntalaghu rasAnanuguNaM ca vRttaM yatra tadbhAvo hatavRttatvam / yathA ayi pazyasi saudhamAzritAmaviralasumanomAlabhAriNIm // 250 // azatra vaitAlIyayugmapAde laghvakSarANAM SaNNAM nairantaryaM niSiddhamiti lakSaNacyutam / etAsAM rAjati sumanasA dAma kaNThAvalambi // 251 // kuraGgAkSINAM gaNDatalaphalake svedavisaraH // 252 / / 25 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 81) . 3. mU. ] ahIM, krame krame anuprAsa saghana banAvavo joIe. kyAreka guNarUpa bane che, jema ke, pahelAM kadI vALavAmAM na Avela ziva-dhanuSyanA be TukaDA thatAM pragaTelA krodhathI prerAIne parazurAmanA bhayaMkara thAMbhalA jevA bAhue ke kelI, jhaLahaLatI parazu - jenAthI zaMkara bhagavAna jagatamAM khaMDaparazu e nAme oLakhAya che - te kSaNa mAtramAM tArA kaMTharUpI pIThanI atithi bano. (247) mihAvIra - 2.33]. ahIM krodhano abhAva hoI pata~karSatA (doSarU5) nathI. samAsapunarAttatva - jema ke, je te zrI vIracUDAmaNinA prasiddha guNone paNa pragaTa kare che, te A puruSa cAMdanIne caMdanathI lIMpe che, mAlatI puSpanI mAlAne sugaMdhita jaLathI siMce che, mahuDAne khAMDathI svAdiSTa kare che, te zANa dvArA motInuM paNa (zuddhi =) utkRSTapaNuM zodhe che. (248). ahIM, "pUDAmaH" AgaLa vAkya samApta thayuM hovA chatAM "tatva' vagere, pUMchaDAnI jema pharI kahevAyuM che tethI camatkAra sarjato nathI. kyAreka (samApurAtattva) guNarUpa paNa nahIMne doSarUpa paNa nahIM. (evuM jaNAya che, jyAM viroSaNa mAtra ApavA mATe nahIM paNa bIjA ja vAkyartha mATe pharI grahaNa karAya che jema ke, prAprApta ... vageremAM. (pR. 146, zloka 247) "" nA lopamAM ke "tva" vagerethI upahata thavAthI visargono abhAva te avisarga. jema ke, te rAjA vIra, vinayI, nipuNa, suMdara AkAravALo che, jenA sevako zaktithI bharapUra, bhakta tathA buddhinA tejathI yukta che. (249) data' (= haNAyeluM) eTale ke lakSaNathI calita thayeluM, yatibhraSTa athavA lakSaNa anusAra hovA chatAM athavya, tathA evA jemAM teno 'guru" bhAva prApta nathI thato, "laghu" aMtavALuM - rasa viSe anuguNa nahIM tevuM vRtta jyAM (jaNAya) te (vRtta)no bhAga hattavRttatA che. jema ke, ali, mahelamAM (= mahelanI agAsImAM) rahelI ghaNAM phUlonI mALA dhAraNa karelI (nAyikAne) jue che ? (250) ahIM, vaitAlIya yugmapAdamAM cha laghu akSaronuM nirantarya niSiddha manAyuM che tethI lakSaNayyata che. AmanI kaMTha sudhI laTakatI puSponI mALA zobhe che. (251) kuraMgAkSIonA gAlanA phalaka upara parasevAnI dhArA (che). (252) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 [kAvyAnuzAsanam ___ ityanayozcaturthe SaSTe ca yatirna kRtA-iti yatibhraSTam / etadapavAdastu chandonuzAsane'smAbhinirUpita iti neha pratanyate / __ [chando'nuzAsana (a. 1. sU. 15) vRttau] amRtamamRtaM kaH sandeho madhUnyapi nAnyathA / madhuramatha kiM cUtasyApi prasannarasaM phalam / sakRdapi punarmadhyasthaH san rasAntaravijano / ( vadatu yadihAnyatsvAdu syAtpriyAdazanacchadAt // 253 // matha atra 'yadihAnyatsvAdu' ityazravyam / .. anyAstA guNaratnarohaNabhuvaH kanyA* mRdanyaiva sA saMbhArAH khalu te'nya eva vidhinA yaireSa sRSTo yuvA / zrImatkAntijuSAM dviSAM karatalAtstrINAM nitambasthalAd ( dRSTe yatra patantiH mUDhamanasAmastrANi vastrANi ca // 254 / / atra 'vastrANyapi' iti pAThe laghurapi gurutvaM bhajate / / hA nRpa hA budha hA kavibandho viprasahasrasamAzraya deva / mugdhavidagdhasabhAntararatna kvAsi gataH kva vayaM ca tavaite // 255 // hAsyarasavyaJjakametadvRttaM karuNarasAnanuguNam / vAkyAntarapadAnAM vAkyAntarapadairvyAmizratvaM saMkIrNatvam / yathA - kAyaM khAyai chuhio kUraM ghallei nibbharaM ruttttho| suNayaM geNhai kaMThe hakkei a nattiaM thero // 256 // [ atra kAkaM kSipati kUraM khAdati kaNThe naptAraM gRhNAti zvAnaM bheSayatIti vaktumucitam / ekavAkyatAyAM kliSTamiti kliSTAdbhedaH / kvaciduktipratyuktau guNo yathA (bAle, nAtha, vimuJca mAnini ruSaM, roSAnmayA kiM kRtam,) khedo'smAsu, na me'parAdhyati bhavAn sarve'parAdhA mayi / tatkiM rodiSi gadgadena vacasA, kasyAgrato rudyate, nanvetanmama, kA tavAsmi, dayitA, nAsmItyato rudyate // 257 // [amaru0 57] * 'dhanyA' iti paThyate, kAvyaprakAze, (7/zlo. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81) . rU. pU. ] 149 A baMnemAM cothe ne chake yati karAyo nathI tethI yatibhraSTa che. Ano apavAda to "chaMdonuzAsana'mAM ame nirUpyo che tethI ahIM vistAra karAto nathI. | (chaMdonuzAsana - 1.15nI vRttimAM] amRta e amRta ja che, emAM saMdeha zo ? madirA paNa anyathA nathI. prasanna rasavALuM AmraphaLa zuM madhura che ? ekavAra paNa, bIjo rasa jANanAra vyakti, taTastha thaIne, ahIM priyatamAnA daMtakSata sivAya bIjuM kaMI svAdiSTa hoya to kahe. (253) ahIM, "vidyAt svAvuM" e athavya che. guNaratnone utpanna karanAra (rohaNa parvatanI) bhUmi judI ja che, ane te dhanya evI mATI paNa judI ja che; te sAmagrI paNa kharekhara judI ja che, jenA vaDe vidhAtAe A yuvAnane saryo che. jenI upara dRSTi paDatAM ja zobhAvALA ane kAMtivALA paraMtu mUDha cittavALA zatruonA hAthamAMthI ane strIonA nitaMba sthaLethI (anukrame) astro ane vastro paDI jAya che. (254) ahIM, "vALya"i ema pATha hotAM, laghu paNa guru bane che. hAya rAjA, hAya vidvAna, hAya kavionA mitra, he hajAronA AzrayadAtAdeva, hAya mugdha ane vidagdhanI sabhAmAM ratnasvarUpa, tame kyAM gayA cho? ane ame tamArA (Azrita) kyAM (rahI gayA)? (255) [ ] hAsyarasanuM vyaMjaka evuM A vRtta karuNarasane anurUpa nathI. eka vAkyanAM pado bIjA vAkyanAM pado sAthe maLI jAya che te che saMkIrNatva. jema ke, bhUkhyo kAgaDAne khAya che. prasanna thayelo kUratAthI rAMdhelo bhAta pheMkI de che. kUtarAne gaLe lagADe che. vRddha (potAnA) dauhitrane DarAve che. (256) ahIM, kSiti, raM vAti, vanDe na gRti, zvAna ekati - ema kahevuM ucita hatuM. kliSTatva eka ja vAkya hotAM (saMbhave) che (tethI) saMkIrNatva (doSa) kliSTathI bhinna che. kyAreka uktipratyuktimAM (1) guNarUpa bane che, jema ke, he bAlA', "he nAtha", "he mAnini, roSa choDa', "roSathI meM zuM kyuM che?" "amane duHkha (thAya che)'', mAre viSe Apa aparAdha nathI karatA, badhA ja aparAdha mArAmAM (rahelA che)", "to zA mATe gadagada vANIthI raDe che?'', "konI AgaLa rahuM?" "A mArI AgaLa', "huM tamArI koNa chuM', "priyatamA" huM (priyatamA) nathI tethI ja rahuM chuM." (257) (amara0-57) * kA.pra.mAM 'dhanya' pATha che. ahIM ' ' che, te besato nathI. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 5 10 15 20 25 vAkyamadhye vAkyAntarAnupravezo garbhitatvaM yathAparApakAraniratairdurjanaiH saha saMgatiH / vadAmi bhavatastattvaM na vidheyA kadAcana // 258 // [ atra tRtIyaH pAdo vAkyAntaramadhye praviSTaH 1 kvacid guNo yathA diGmAtaGgaghaTAvibhaktacaturAghATA mahI sAdhyate siddhA sA ca vandata eva hi vayaM romAJcitAH pazyata / viprAya pratipAdyate kimaparaM rAmAya tasmai namo yasmAdAvirabhUtkathAdbhutamidaM yatraiva cAstaM gatam // 259 // atra vIrAdbhutarasavazAt 'vadanta eva' ityAdi vAkyAntaraM madhye praviSTaM guNAya / prastutabhaGgo bhagnaprakramatvaM yathA evamukto mantrimukhyaiH pArthivaH pratyabhASata // 260 // atra 'uktaH' iti prakrAnte 'pratyabhASata' iti prakRterbhagnaprakramatvam / 'pratyavocata' iti yuktam / yathA vA X te himAlayamAmantrya punaH prekSya ca zUlinam / siddhaM cAsmai nivedyArthaM tadvisRSTAH khamudyayuH // 261 // atra 'anena visRSTAH' iti vAcyam / [aucityavicAracarcAyAM (pR. 138) bhaTTaprabhAkarasya ] dhairyeNa vizvAsyatayA maharSestIvrAdarAtiprabhavAcca manyoH / [kAvyAnuzAsanam I vIryaM ca vidvatsu sute maghonaH sa teSu na sthAnamavApa zokaH || 262 || [ kirAtArjunIya 3.34 ] atra syAdeH pratyayasya / 'tIvreNa vidveSibhuvAgasA ca' iti tu yuktam / yathA vAbabhUva bhasmaiva sitAGgarAgaH kapAlamevAmalazekharazrIH / upAntabhAgeSu ca rocanAGko gajAjinasyaiva dukUlabhAvaH // 263 // [kumAra0 6.94] [kumAra0 7.32] Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81) 4. rU. sU. ] eka vAkyamAM bIjuM vAkya pravezI jAya (te) garbhitattva jema ke, bIjAno apakAra karavAmAM DUbelA durjano sAthe saMgati kyAreya karavI na joIe. te tattva (=satya/ tAttvika vAta) Apane kahuM chuM. (258) 151 ahIM, tRtIya pAda bIjA vAkyanI vacce pravezI gayuM che. kyAreka (garbhitatva) guNarUpa (bane che) jema ke, diggajonI hAramALAmAM vaheMcAyela cAreya dizAovALI pRthvI sadhAya che. ( = tene pAmavA/jItavAnI icchA karavAmAM Ave che), ema kahetAM ame romAMcita thaIe chIe ke siddha evI (= jitAyelI) tene ( =pRthvIne) (parazurAma vaDe) brAhmaNane ApI devAI. vadhu zuM (hIe ?) te (parazu) rAmane namaskAra, jemanAmAMthI A thA janmI ane jemanAmAM viramI. (259) [aucityavicAracarcAmAM (pR. 138) bhaTTa prabhAkaranuM (padya)] ahIM, vIra ne adbhuta rasane lIdhe '"vavanta v'' vagere bIjuM vAkya vacce praveyuM che (paNa te) guNa (rUpa che) prastuta vigatano bhaMga te bhagnaprakramatattva che jema ke, A rIte mukhya maMtrIo vaDe kahevAyela rAjAe sAme kahyuM. (260) ahIM, '"uttta:'" ema zarU karIne "pratyamAvata" ema (nirUpaNa karavuM te) prakRtigata bhagnaprakramatva che. "pratyevovata'" e yogya che. athavA jema ke, himAlayanI vidAya laIne tayA pharI zaMkarane maLIne, "amAruM kArya siddha thayuM che'' tema jaNAvI temanAthI chUTA paDelA teo AkAzamAM UDI gayA. (261) [kumAra0 - 6.94] ahIM, '"anena visRSTAH'' ema kahevuM joIe. dhairya vaDe, maharSinI vizvAsapAtratAthI, (ane) duzmanane lIdhe janmelA tIvra krodhathI indranA putra (= arjuna)nI zakti jANatA teomAM te zokasthAna pAmyo nahi. (262) [kirAtArjunIya-3.34] ahIM, svAti vagere pratyayano (prakramabhaMga che) ''tIvreLa viSimuvAsA ='" ema (kahevuM) yogya che. athavA jema ke, bhasma ja sapheda aMgarAga banI, khappara ja svaccha mastanI zobhA banI. je bhAgamAM citrAMkti haMsAdi cihnavALA cheDAnA hAthInA cAmaDAthI ja rezamI vastrano bhAva (sacavAyo). (263) [kumAra. - 7.32] Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 [kAvyAnuzAsanam atra gajendracarmaiva dukUlamasyeti yuktam / sasnuH payaH papuranenijurambarANi jakSurbisaM dhRtavikAsibisaprasUnAH / 2 sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakatvadoSapravAdamamRjan vananimnagAnAm // 264 // [zizupAla0 5.28] atra tyAdeH / 'vikacamasya dadhuH prasUnam' iti tu yuktam / yazo'dhigantuM sukhalipsayA vA manuSyasaMkhyAmativartituM vaa| 4. nirutsukAnAmabhiyogabhAjAM samutsukevAGkamupaiti siddhiH // 265 // / [kirAtArjunIya 3.40] atra kRtaH / 'sukhamIhituM vA' iti tu yuktam / udanvacchinnA bhUH sa ca nidhirapAM yojanazataM sadA pAnthaH pUSA gaganaparimANaM kalayati / iti prAyo bhAvAH sphuradavadhimudrAmukulitAH satAM prajJonmeSaH punarayamasImA vijayate // 266 / / [bAlarAmAyaNa 1.8] atra paryAyasya / 'mitA bhU: patyApAM sa ca patirapAM yojanazatam' iti tu yuktam / vipado'bhibhavantyavikramaM rahayatyApadupetamAyatiH / / laghutA niyatA nirAyateragarIyAnna padaM nRpazriyaH // 267 / / [kirAturjanIya 2.14] atraupasargasya paryAyasya ca / 'tadabhibhavaH kurute nirAyati, laghutAM bhajate nirAyatiH, laghutAbhAga na padam' iti yuktam / utphullakamalakesaraparAgagauradyuti mama hi gauri / - abhivAJchitaM prasidhyatu bhagavati yuSmatprasAdena // 268 // [nAgAnanda 1.13] atraikavacanena bhagavatIM saMbodhya prasAdasaMbandhena yastasyAM bahutvanirdezaH sa vacanasya / kRtavAnasi vipriyaM na me pratikUlaM na ca te mayA kRtam / 2 kimakAraNameva darzanaM vilapantyai rataye na dIyate // 269 // [kumAra0 4.7] Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81) 6. rU. sU. ] 153 ahIM, (nendravarma vaeN, ema prathamAnta pada) 'hAthInuM cAmaDuM ja' enuM rezamI vastra che ema kahevuM yogya che. sainikoe snAna karyuM, pANI pIdhuM, vastro dhoyAM tayA khIlelAM kamaLo hAyamAM dharyAM che (= khIlelAM kamaLorUpI AbhUSaNo dharyAM) tevA temaNe kamaLakAkDI khAdhI. A rIte, saMpattino bhoga na karavAthI te nirarthaka che evA nadIonA doSa viSeno apavAda dhoI nAkhyo (= dUra karyo). (264) [zizupAla-5.28] ahIM, 'tya' vagereno (prakramabhaMga che) '"vizvamasya vadhu: prasUnuM" ema kahevuM yogya che. ('sastuH' va. dvArA tit lakAra, parokSa bhUtakALa zarU karIne 'aninejhuH' ema anadyatana bhUtakALa prayojavAthI prakramabhaMga doSa thayo). yaza meLavavA mATe sukhanI lAlasAthI athavA manuSya tarIkenI gaNanAne atikramI javA, utsuka nahIM tevA (chatAM) prayatnazIla (manuSya)nA khoLAmAM siddhi jANe ke utsuka hoya tema AvI paDe che. (265) [kirAtArjunIya-3.40] ahIM, nRtU(pratyaya)no (prakramabhaMga che) '"suddhanItuiM vA" ema (hevuM) yogya che. sAgarathI dharatI chavAI che ane sAgara so yojana (patharAyelo che). roja sUryarUpI yAtrI AkAzanA mApane mApe che. A rIte avadhi ( = maryAdA) nA cihnathI mukulita bhAvo ghaNuMkharuM (jovA maLe che) paNa sajjanono prajJAno unmeSa asIma (anI) vijaya pAme che. (266) [bAlarAmAyaNa-1, 8] ahIM paryAyano (prakramabhaMga che). "mitA mU: patyAmAM sa ca utaravAM yoJanazatam'' ema kahevuM yogya che. parAkrama vagaranAne vipattio gherI le che. Apatti pAmelAne bhAgya choDI de che. bhAgya vagaranAne mATe laghutA nizcita che ane gauravahIna rAjyazrInuM pada banato nathI. (267) [kirAtArjunIya- 2.14] ahIM, upasarga ane paryAyano (prakramabhaMga che). '"tamimava: te niyati, laghutAM manate nirAti:, navutAmA[ na vam' ema (kahevuM) ucita che. khIlelA kamaLanA kesaranA parAga jevI zveta kAMtivALI he bhagavatI gaurI ! tamArI kRpAthI mArI icchA siddha thAo. (268) [nAgAnaMda 1. 13] ahIM, ekavacana dvArA bhagavatIne saMbodhIne prasAda aMge je tenA bahuvacanano nirdeza che te vacanano (prakramabhaMga che). tuM mAruM apriya karanAra nathI ke na mArA vaDe tAruM pratikULa karAyuM che, to zA mATe vilApa karatI ratine phAraNa vagara ja darzana apAtAM (= Apato) nathI ? (269) [kumAra. - 4.7] Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 [kAvyAnuzAsanam atra kArakasya / 'na ca te'haM kRtavatyasaMmatam' iti tu yuktam / yathA ca 15 . cArutA vapurabhUSayadAsAM tAmanUnanavayauvanayogaH / - taM punarmakaraketanalakSmIstAM mado dayitasaMgamabhUSaH // 270 / / [zizupAla0 10.33] atra zRGkhalAkrameNa kartuH karmabhAvaH kantaraM ca yathA prakrAntaM tathA na nivyUDham / 'tamapi vallabhasaGga' iti tu yuktam / tava kusumazaratvaM zItarazmitvamindodvaiyamidamayathArthaM dRzyate madvidheSu / visRjati himagarbhervahrimindurmayUkhaistvamapi kusumabANAn vajrasArIkaroSi // 271 / / [zAkuntala 3.3] atra kramasya / yathA vA akalitatapastejovIryaprathimni yazonidhAvavitathamadAdhmAte roSAnmunAvabhidhAvati / abhinavadhanurvidyAdarpakSamAya ca karmaNe sphurati rabhasAtpANiH pAdopasaMgrahaNAya ca // 272 // [mahAvIracarita 2.30 yathA vA vyatirekAlaGkAre taraGgaya dRzo'Ggane patatu citramaindIvaraM sphuTIkuru radacchadaM vrajatu vidrumaH zvetatAm / kSaNaM vapurapAvRNu spRzatu kAJcanaM kAlikAmudaJcaya manAmukhaM bhavatu ca dvicandraM nabhaH // 273 // [bAlarAmAyaNa 3.25; viddhazAla0 3.27] ___atropamAnAnAmindIvarAdInAM nindagA nayanAdInAmupameyAnAmatizayo vaktuM prakrAnto 'bhavatu ca dvicandraM nabhaH' iti sAdRzyamAtrAbhidhAnena na niyUMDha iti bhagnaprakramatvam / bhavatu tad vicandraM nabhaH' iti tu yuktam / 20 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81) 6. rU. sU. ] ahIM, kArano (prakramabhaMga che). '"na 7 teDa, nRtavatyasaMmatam'' ema (hevuM) yogya che. ane jema ke, A (strIo)nAM zarIrane cArutAe vibhUSita karyAM. tene (= cArutAne) (jarAya) ochA nahi tevA navayauvananA yoge (vibhUSita karI). tene (= navayauvanayogane) kAmadevanI zobhAe, tene (= zobhAne) priyatamanA saMgamarUpI bhUSaNavALA maDhe (vibhUSita karI). (270) [zizupAla- 10. 33] ahIM, zRMkhalAkrama dvArA rtAno karmabhAva pachI (bIjo rtA-ema (je rIte) zarU karyo tema teno nirvAha karyo nathI. ''tapi varNamasaH'' ema kahevuM yogya che. tAruM puSponA bANavALA hovuM tathA caMdranuM zItaLa kiraNovALA hovuM A baMne mArA jevA mATe ayogya ja jaNAya che. kema ke, caMdra zItaLa kiraNo dvArA Aga choDe che ane tuM paNa puSponAM bANane vajra jevAM baLavALAM (tAtAM) banAve che. (271) 155 ahIM, kramano (bhaMga che). athavA jema ke, apAra tapa, teja ane vIryathI prasiddha yarArUpI nidhivALA, yayArtha ahaMkArathI bharapUra, ane roSathI dhasI AvatA muni viSe navA dhanurvidyAnA garvanI kSamatAvALA karmane mATe tathA pATha sparza mATe paNa hAtha utAvaLe pharake che. (272) [mahAvIracarita- 2.30] athavA jema ke, vyatireka alaMkAramAM - he aMganA, tArAM nayano taraMgita kara, suMdara nIlakamala bhale paDe. oSThanA (lAla) vraNane sphuTa kara, bhale paravALA zvetatva pAme. kSaNabhara zarIra khulluM kara, (pachI) bhale suvarNa kALAza paDe, (ane) mukha saheja UMcuM kara (pachI) bhale AkAza be caMdravALuM bane ! (273) [bAlarAmAyaNa - 3.25, vidvazAlabhaMjikA 3.27] ahIM, nIlakamala vagere upamAnonA tiraskAra vaDe nayana vagere upameyanA atizayane kahevAno AraMbha karIne-"mavatu 6 dvitraM nama:' ema sAdazyamAtranA kthanathI nirvAha karAyo nathI te bhagnaprakramatna che. '"mavatu tad vizvandra namaH'' ema (hevuM) ucita che. [zAkuntala-3. 3] - Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 10 15 tathA tadvaktraM yadi mudritA zazikathA taccetsmitaM kA sudhA sA cetkAntiratantrameva kanakaM tAzcedgiro dhiGmadhu / j/ sA dRSTiryadi hAritaM kuvalayaiH kiM vA bahu brUmahe yatsatyaM punaruktavastuvirasaH sargakramo vedhasaH || 274|| [ bAlarAmAyaNa 2.17; vidvazAla0 1.14] atropamAnAdupameyasyAtirekalakSaNaM vastu vaktumiSTaM, tasyArthAntaranyAsena vastusargapaunaruktyasya sAdRzyaparyavasAnAdbhagnaprakramatvam / vaktrAdyaucitye na doSaH - vrajataH kva tAta vajasIti paricayagatArthamasphuTam / dhairyamabhinaduditaM zizunA jananInibhartsanavivRddhamanyunA // 275 // [zizupAla0 15.81] atra zizunA vajatireva prayukto na ca vrajatistatraiva paricayagatArthAsphuTatvadhairyabheditvasaMbhavAt / kevalaM zaktivaikalyAdrepho'nena noccAritaH / padArthAnAM parasparamasambandho'nanvitatvam, yathA [kAvyAnuzAsanam dRDhataranibaddhamuSTeH kozaniSaNNasya saMhajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // 276 // [ 1 atra yadyAkAraH sannivezalakSaNo vivakSitastadA sa parasparaparihArasthitimatorarthayoH siddha evetyanupAdeyaH / 20 akSaravizeSalakSaNastu zabdaniyatatvAdarthayorna saMbhavatyevetyananvitatvam / yathA vA nirghAtograiH kuJjalInAJjighAMsurjyAnirghoSaiH kSobhayAmAsa siMhAn / nUnaM teSAmabhyasUyAparo'sau vIryodagre rAjazabde mRgANAm ||277|| [ raghu0 3.64 ] atra siMhAnAM na tAvadrAjazabdaH saMbhavati teSAM tadvAcyatvAbhAvAt tatsambandhAbhAvAcca / tatparyAyasya 25 mRgarAjazabdasyAstIti cet ? na, tasya prakrAntatvAbhAvAt / mRgANAmityatra mRgarAjAnAmityanuktezca / kiM ca mRgeSu rAjatvaM bhavati siMhAnAM, na tu zabde iti vIryodagratvaM tadvizeSaNamanupapannameva tasyArthaniSThatvenopapatteH / tena siMhAnAM mRgANAM vIryodagratvasya ca na rAjazabdenAnvayaH saMgacchate / tena rAjabhAva iti vA mRgeSviti vA pAThaH zreyAn / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) . 3. sU. 1] 157 tathA, tenuM mukha je (che) to caMdranI vAta sthagita thaI gaI che. tenuM smita jo (che) to (tethI bIju) amRta kyuM ? te kAMti jo (che) to suvarNa nirupayogI che. te vANI jo che to madhane dhikkAra che. te daSTi jo che to kuvalayothI (sthAna) choDI devAyuM. athavA vadhu zuM kahIe ? brahmAnA sarjanano krama punarukta vigata viSe (ne kAraNe) rasa vagarano che. (274) [bAlarAmAyaNa-2.17, viddhazAlabhaMjikA-1.14] ahIM, upamAna karatAM upameyanA atirekarUpa vastu kahevuM iSTa che. tene arthAntaracAsa dvArA (nirUpita karavAthI) vastunA sarjananI punaruktinA sAdayamAM paryavasAna thavAthI bhagnaprakramatva che. vaktA vagerenA aucityamAM (bhagnaprakrama) doSarUpa nathI. (jemake) 24 mAtAnA tiraskArathI jeno kopa vadhyo che tevA bALakathI, "pitAjI kyAM jAo cho ?'' ema askuTa bolAyela (vacane paNa) abhyAsane kAraNe artha samajAvAthI, gamana karatA (pitAnA) dharyane bhedI nAkhyuM. (275) [zizupAla0 -15.87] ahIM, bALake 'vanaMti' ema ja prayoga kya che, nahIM ke 'Dragati' kema ke, temAM ja (varNa) paricayamAM rahelA arthanA phuTatva aMgenA dharyane bheTavAnuM saMbhavita (bane) che. mAtra zakti na hovAne lIdhe ja teNe (= bALake) rephanuM (= "ra" kAra - 2 nuM) uccAraNa kyuM nathI. padArthonA paraspara saMbaMdhano abhAva (e thayuM ananvitatva). jema ke, jenI mUThI (mukI barAbara pakaDAyelI (= kaMjUsanI baMdha muThI hoya) che, je koza (= kRpA kahetAM talavAra myAna karavAnI peTI, ane koza = dhanabhaMDAra) para beThela, svAbhAvika malinatAvALA kRpaNa (= kaMjUsa) ane kRpANa (= talavAra) vacce kevaLa 'mA' kAra ('pa', ane pA'; athavA 'AkRti)no ja bheda che. (276) ahIM, sannivezarUpa AkAra jo vivakSita hoya to te parasparanA parihAranI sthitivALA be arthane viSe siddha ja che tethI anupAdeya che, jyAre khAsa akSararUpI (= A kAra) (vigata to) zabdamAM niyata hovAthI te be artho viSe saMbhavatI ja nathI. tethI ananvitatva che. athavA jema ke, (moTA) nirdhAta (= AkAzamAM thatA gaDagaDATa) jevA ugra, dhanuSyanI paNachanA TaMkArathI kuMjamAM beThelA (sihone) mAravAnI icchAvALA (teNe) siMhone kSubdha kya. vIrya (= parAkrama) thI unnata evA mRgo (prANIo) vironA temanArAjazabdathIte (= dazaratha) asUyAvALo banyo. (277) righuvaMza - 3.64] ahIM, siMhone viSe to "rAjA" zabda saMbhave nahIM, kemake te (= siho) te (zabda vaDe) vAcya thatA nathI ane tenI sAthe teno saMbaMdha paNa nathI. (prazna) tenA (= "siMha" zabdanA) paryAya (evA) "mRgarAja' zabdamAM (te vAcyatva) che, ema kahevAya, to (te barAbara nathI, kemake (te - mRgarAja zabda) ahIM prakAnta thayo nathI. vaLI, "BIT'mAM kRRInAnAM' evI ukti paNa nathI ane vaLI mRgone viSe siMhonuM rAjatva che, (paNa) zabda viSe nahi, tethI "vIdagratva" evuM tenuM vizeSaNa anupapanna ja che, kAraNa te arthanika hoya e rIte upapanna thAya che. tethI siMhono ne mRgono tathA atyaMta zaktino rAjA zabda sAtheno saMbaMdha besato nathI. tethI, "rAnamAva:" ema, athavA "5s" ema pATha vadhu sAro che. (arthAtuM, 'rAja' zabdano prayoga barAbara nathI kema ke, te 'y/TVm', teSAM', ke 'vIryogha' - emAMthI koInI paNa sAthe goThavAto nathI. zabda koI vastu viSe joDAto nathI.) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 [kAvyAnuzAsanam yathA vA yeSAM tAstridazebhadAnasaritaH pItAH pratApoSmabhi lIlApAnabhuvazca nandanatarucchAyAsu yaiH kalpitAH / / yeSAM huMkRtayaH kRtAmarapatikSobhAH kSapAcAriNAM kiM taistvatparitoSakAri vihitaM kiMcitpravAdocitam // 278 // 'aGgAGginoreva hi yattadarthayoH saMbandho na tvaGgAnAM yadarthAnAmanyonyam' iti niyamena bahubhiryadartherneka evArtho nirdizyata iti yairityatra vizeSyasyApratItiH / 'kSapAcAribhiH' iti tu pAThe yujyate samanvayaH / yathA vA upamAyAm vApIva vimalaM vyoma haMsIva dhavalaH shshii| zazilekheva haMso'yaM haMsAliriva te yazaH // 279 // 10 tathA sarAMsIvAmalaM vyoma kAzA iva sitaH zazI / zazIva dhavalA haMsA haMsIva vizadA dizaH // 280 // 4 atropamAnopameyayoH sAdhAraNadharmAbhidhAyipadaM liGgavacanAbhyAM vaisadRzyAdupamAnena na sambadhyata ityananvitam / yadi ca liGgavacasorvipariNAmAdupamAnenApi saMbandhaH kriyate tadAbhyAsalakSaNo vAkyabhedaH syAt / evaM cAvyavadhAnena prakRto'rtho na pratIyate / vipariNAmazca zAstrIyo nyAyaH kAvyeSu na yuktaH / yatra 20 tu nAnAtve'pi liGgavacasoH sAdhAraNadharmAbhidhAyipadaM svarUpabhedaM nApadyate na tatraitad dUSaNam / yathA vAkprapaJcaikasAreNa nirvishessaalpvRttinaa| ( svAmineva naTatvena nirviNNAH sarvathA vayam // 281 // 25 / candramiva sundaraM mukhaM pazyati // 282 // [ / tadveSo'sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // 283 // iti yatrApi gamyamAnaM sAdhAraNadharmAbhidhAyi padaM tatrApi na doSaH / yathA-candra iva mukhaM, kamalamiva pANiH, bimbaphalamivAdhara ityaadi| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82) ma. 3. sU. 1]. 159 athavA jema ke, jemanA pratApanI uSmA vaDe devonA hAthInA madanI saritA pivAI gaI che (zoSI levAI che), jemaNe naMdanavananI chAyAmAM madyapAnanI jagyA banAvI che, je rAtre pharanArAo (= rAkSaso)nA huMkAra devonA rAjAne paNa kSobha karanAra che temaNe tamane saMtoSa Ape tevuM tathA potAnI khyAtine anurUpa kazuM kyuM che zuM? (278) aMga - aMgInI jema "yata-ta" (e) be arthano saMbaMdha che, yat arthavALA aMgono paraspara nahIM, e niyamathI aneka yat - artho vaDe eka ja artha nirdezAto nathI tethI hai: mAM vizeSyanI pratIti thatI nathI. kSapAvAmika e pATha hotAM saMbaMdha bese che. athavA jema ke, upamAmAM - vAva jevuM svaccha AkAza che, haMsI jevo zveta candra che. candralekhA jevo A haMsa che ne haMsapaMkti jevo tAro yaza che. (279) tathA, sarovara jevuM svaccha gagana che. kArApuSpo jevo zveta candra che. candra jevA sapheda haMso che ne haMsI jevI zubha-svaccha dizAo che. (280) ahIM, upamAna ane upameyanA sAdhAraNa dharmanuM kathana karatuM pada liMga ane vacanathI bhinna hovAthI upamAna sAthe joDAtuM nathI tethI ananvita (doSa che) ane jo liMga ane vacananA pheraphArathI upamAna sAthe paNa saMbaMdha karAya to te "abhyAsa' (= punarukti) nAme vAkyabheda (= be svataMtra vAkyo) thAya. A rIte, vyavadhAna vagara prastuta artha pratIta thato nathI. vipariNAma (= arthAt, dhAro ke avyavahita rIte artha samajAya, to paNa te zAstramAM cAle, eTale ke) e zAstrIya nyAya che. te kAvyane viSe ucita nathI. paraMtu jyAM liMga ane vacanano bheda hovA chatAM sAdhAraNa dharmane kahenAruM pada svarUpathI bhinna jaNAtuM nathI tyAM te doSarUpa nathI, jema ke, vApaMca ja jeno sAra che, koI vizeSa vagaranI jenI alpavRtti che, tevA svAmI jevA naTatvathI ame sadA nirviNa thayA chIe (= hatAza thayA chIe) (281) candra jevA suMdara mukhane te jue che. (282) bIjI strIothI judo ane madhuratAbharyo teno veza temanA hAvabhAvanI jema parama zobhA dhAraNa kare che. (283) jyAM gamyamAna sAdhAraNa dharma darzAvatuM pada hoya tyAM paNa doSa (Avato) nathI. jema ke, candra jevuM mukha, kamaLa jevo hAtha, biMbakaLa jevo oSTha vagere, --- Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 [kAvyAnuzAsanam kAlapuruSavidhyAdibhede'pi na tathA pratItiraskhalitarUpA bhavatItyasAvapyananvitasyaiva viSayaH / yathA atithiM nAma kAkutsthAtputramApa kumudvtii| , pazcimAdyAminIyAmAt prasAdamiva cetanA // 284 / / [raghuvaMza 17.1] asatra cetanA prasAdamApnoti, na punarApeti kAlabhedaH / pratyagramajanavizeSaviviktamUrtiH kausumbharAgaruciraH sphurdNshukaantaa| / vibhrAjase makaraketanamarcayantI bAlapravAlaviTapaprabhavA lateva // 285 / / [ratnAvalI 1.20] , atra latA vibhrAjate, na tu vibhrAjasa iti puruSabhedaH / gaGgeva pravahatu te sadaiva kIrtiH // 286 // ityAdau ca gaGgA pravahati, na tu pravahatu ityapravRttapravartanAtmano vidheH, evaMvidhasya cAnyasyArthasyopa15 mAnagatasyAsaMbhavAd vidhyAdibhedaH / athASTAvubhayadoSAnAha- . 90) aprayuktAzlIlAsamarthAnucitArthazrutikaTukliSTAvimRSTavidheyAMzaviruddhabuddhi kRttvAnyubhayoH // 6 // ubhayoriti / padasya vAkyasya cetyarthaH / doSa iti vartate / / 20 kavibhiranAdRtatvAdAprayuktatvam / tacca lokamAtraprasiddhatvAcchAstramAtraprasiddhatvAcca / AdyaM yathA ...... kaSTaM kathaM roditi thUtkRteyam / / 287 / / [. dezyaM caitatprAyameva / yadAha (22) prakRtipratyayamUlA vyutpattiryasya nAsti dezyasya / tanmaDahAdi kathaJcinna rUDhiriti saMskRte racayet // 25 kvacid guNo yathA [rudrada 6.27] ( deva svasti vayaM dvijAstata itaH snAnena niSkalmaSAH kAlindIsurasindhusaGgapayasi snAtuM samIhAmahe / tadyAcemahi saptaviSTapazucIbhAvaikatAnavrataM saMyacchasva yazaH sitAsitapayo bhedAdviveko'stu naH // 288 / / 30 atrAmugdhasyApi mugdhasyeva brAhmaNasya vaktRtva svastIti guNaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) . 3. pU. da] 161 kAla, puruSa, vidhi vagere bhedamAM paNa te ja rIte asmalita rUpe pratIti thatI nathI tethI A paNa ananvitano ja viSaya che. jema ke, rAtrinA pAchalA prahara pAsethI cetanA prasAdane pAme che tema kumuvatI kakustha kuLamAM janmela (= kuza) pAsethI atithi nAme putrane pAmI. (284) righuvaMza- 17.1] ahIM, cetanA prasannatAne pAme che, "pAmI'' ema nathI, tethI kAlabheda che. hamaNAM ja snAna karavAthI vizeSa vyakta kAMtivALI, kusuMbha puSpanA raMgathI suMdara ne camakatA rezamI vastrathI zobhatI, kAmadevanI pUjA karatI, navI kuMpaLovALI nAnA pallavavALAM vRkSamAMthI UgI hoya tevI latAnI jema tuM zobhe che. (285) ritnAvalI-1.20] ahIM ttatA vijhanane ema (tRtIya puruSa) Ave, nahIM ke viSTAno (jemAM dvitIya puruSa che) tethI puruSabheda che. gaMgAnI jema tArI kIrtideva vahetI raho. (286) vageremAM pravati' (vahe che), nahi ke "pravatu" (= vaho) ema apavRttanA pravartanarUpa vidhino (bheda che). A rIte, upamAnagata bIjA arthano saMbhava na hovAthI vidhi vagereno bheda che. have ATha ubhayadoSo kahe che - 90) apayukata, azlIla, asamartha, anucitArtha, zrutika, kila, avikRvidheyAMza, viruddhabuddhikutuM (e ATha) (pada ane vAkyanA) ubhayanA (doSo che). (6) baMnenA eTale ke - padanA ane vAkyanA ema artha che. "doSa'' ema (joDAya) che. kavio vaDe svIkArAyela na hovAthI (thato doSa) aprayuktatva (kahevAya che). te lokamAM ja prasiddha hovAthI ane zAstramAM ja prasiddha hovAthI (ema be prakAre saMbhave che.) (te paikI) prathama - jema ke, duHkhanI vAta che - zA mATe A yU yU karAyelI (= tiraskArAyelI) raDe che ? (287) (dhUtA) A dezya (prayoga) che, je ATaluM ja che. je kahyuM che ke, (22) je dezya (zabda)nI prakRtipratyayamUlaka vyutpatti nathI te maDaha vagere ("sUkSma vagerenA vAcaka zabdo) koIpaNa rIte ahIM rUDhi che (ema karIne) saMskRtamAM na prayojavA joIe. briTa-6.2 7] (aprayuktatva) kyAreka guNarUpa (jaNAya che) jema ke, "deva !, kalyANa ho. ame brAhmaNo chIe. ahIMtahIM snAna vaDe pAparahita thatA, yamunA ne gaMgAnA saMgama jaLamAM snAna karavAne icchIe chIe. to ame sAte lokanA pavitrIkaraNa mATenA ekamAtra vratanI yAcanA karIe chIe. amane yaza Apo. (gaMgAnA) sapheda ane (yamunAnA) zyAma jaLanA bhedathI amArAmAM (sArA/ narasAno) viveka banI raho." (288) ahIM, mugdha nahIM hovA chatAM mugdhanI jema brAhmaNanA bolavAmAM "svati' e guNa che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 [kAvyAnuzAsanam vAkyasya yathA tAmbUlabhRtagallo'yaM bhallaM jalpati mAnuSaH / / karoti khAdanaM pAnaM sadaiva tu yathA tathA // 289 / / kvacidguNaH yathA 'phullukkaraM kalamakUrasamaM vahanti / je sinduvAraviDavA maha vallahA te / , je gAlidassa mahisIdahiNo saricchA te kiMpi muddhaviyaillapasUNapuJjA // 290 / / _[karpUramaJjarI 1.19] atra kalamabhaktamahiSIdadhizabdAnAM laukikatve'pi vidUSakoktau guNatvam / zAstramAtraprasiddhiH, yathA / yathAyaM dAruNAcAraH sarvadaiva vibhaavyte| (. tathA manye daivato'sya pizAco rAkSaso'thavA // 29 // 10 15 atra daivatazabdaH pulliMGge liGgAnuzAsana eva prasiddhaH / yathA vA samyagjJAnamahAjyotirdalitAzayatAjuSaH / / vidhIyamAnamapyetana bhavet karmabandhakam // 292 // 20 atrAzayazabdo vAsanAparyAyo yogazAstra eva prasiddhaH / yathA ca tIrthAntareSu snAnena samupArjitasatkRtaH / - surasrotasvinImeSa hanti saMprati sAdaram // 293 // atra hantIti gamanArthaM dhAtupATha eva prasiddham / yathA vA 1/'sahasragorivAnIkaM duHsahaM bhavataH paraiH' // 294 / / 25 atra gozabdasyAkSivAcitvamabhidhAnakoza eva prasiddham / kvacid guNaH yathA sarvakAryazarIreSu muktvaanggskndhpnyckm| saugatAnAmivAtmA'nyo nAsti mantro mahIbhRtAm // 295 // [zizupAla0 2.28] 30 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 10) ma. 3. TU. 6] vAkyanuM (udA.) jema ke, pAnathI bharelA gAlavALo A bhalo mANasa game tema babaDATa kare che ane haMmezAM game te khAya che ne pIe che. (289). (te) kyAreka guNarUpa bane che, jema ke, kolamanA bhAta jevAM phUlovALAM sidhuvAranAM vRkSo mane priya che. gALI nAkhelA bheMsanA dahIM jevAM suMdara (tathA) mugdha vicakila (phUla)nI kUMpaLonA samUha jevA (te che). (290) [kapUramaMjarI-1.19] ahIM, tama, ma, mahiSI, dha vagere zabdo laukika hovA chatAM paNa vidUSakanI uktimAM guNatvane (pAme che). zAstramAtramAM prasiddha hoya te - jema ke, jethI karIne A bhayaMkara AcaraNa karato sadA e rIte dekhAya che, tethI mAnuM chuM ke, eno devatA pizAca ke rAkSasa haro. (291) ahIM "vita" zabda puliMgamAM che te "liMgAnuzAsana'mAM ja prasiddha che. vyavahAramAM nahIM, . athavA jema ke, samyaka jJAnanI mahAjyotie jenA Azayo naSTa karyA che teNe karelAM hovA chatAM A karmo baMdhanarUpa banatAM nathI. (292) ahIM "gAya" zabda vAsanAno paryAya che te yogazAstramAM ja prasiddha che. ane jema ke, bIjAM tIrthomAM snAna karIne, puNya prApta karIne have A Adara sAthe (= zraddhApUrvaka) gaMgAnadImAM (snAna mATe) jAya che. (293) ahIM, javAnA arthamAM prayojAyela dakti (56) dhAtupAThamAM ja prasiddha che. athavA jema ke, ApanuM hajAra AMkhovALA (= indra) jevuM sainya zatruo dvArA parAjita na karAya tevuM che. (294) ahIM "" zabdano "akSi" artha abhidhAnakozamAM ja prasiddha che. kyAreka (te) guNarUpa (che) - jema ke, jema A zarIramAM pAMca kaMdhothI bhinna AtmA boddhone mata nathI tema (sadhyAThi) samasta kAryomAM (sahAyAdri) pAMca aMgothI bhinna, rAjAo mATe te prakArano bIjo koI maMtra nathI. (295) [zizupAla- 2.28] Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 [kAvyAnuzAsanam atrAGgaskandhapaJcakamityasya tadvidyasaMvAdAdau guNatvam / zleSe tu na guNo na doSaH / yathA yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazcodvRttabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchirohara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAt sa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // 296 / / __ [subhASitAvalau (44) candakakaveH] atra mAdhavapakSe zazimacchabdaH kSayazabdazcAprayuktaH / vAkyasya yathA / tasyAdhimAtropAyasya tIvrasaMvegatAjuSaH / dRDhabhUmiH priyaprAptau yatnaH sa phalitaH sakhe // 297 / / atrAdhimAtropAyAdayaH zabdA yogazAstraprasiddhAH / kvacidguNaH yathA asmAkamadya hemante devAlpatvena vAsasaH / / / akiva yajAdInAM durlabhaM saMprasAraNam // 298 / / atra pratipAdyapratipAdakayostajjJatAyAM guNaH / vrIDAjugupsAmaGgalavyaJjakatvenAzlIlatvaM tredhA / tatra padasya yathA (sAdhanaM sumahadyasya yannAnyasya vilokyate) tasya dhIzAlinaH ko'nyaH sahetArAlitAM bhuvam // 299 / / lIlAtAmarasAhato'nyavanitAniHzaGkadaSTAdharaH kazcitkesaradUSitekSaNa iva vyAmIlya netre sthitaH / mugdhA kudmalitAnanena dadatI vAyuM sthitA tasya sA. bhrAntyA dhUrtatayAthavA natimRte tenAnizaM cumbitA // 300 // [amaru0 72] mRdupavanavibhinno matpriyAyA vinAzAd ghanarucirakalApo niHsapatno'sya jAtaH / rativilulitabandhe kezapAze sukezyAH sati kusumasanAthe kaM haredeSa bIM // 301 // [vikramorvazIyam 4.10] Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) . 3. . 6] 165 ahIM, aMgaaMdhapaMcaka e padanuM je te vidyA jANanArA vaccenA saMvAda (= vAtacIta) vageremAM guNatva che. zleSamAM to te na guNarUpa hoya che ke na doSarUpa. jema ke, je ajanmAe (bAlakrIDAmAM) gADuM bhAMgyuM hatuM, pahelAM baline jItanAra, (potAnA) zarIrane strIrUpa banAvyuM hatuM, je uddhata kAlIyane haNanAra hato, jemAM zrutirUpa vedano laya thAya che, jeNe govardhana tathA pRthvIne dhAraNa karyAM hatAM, caMdrane pIDanAranuM mastaka uDAvI denAra kahI jene devo stuti yogya kahe che, jeNe aMdhako ( yAdavo)no nivAsa karyo hato, te sarvadAtA mAdhava pote tAruM rakSaNa kare. (jeNe kAmadevano nAza karyo che, pahelAM baline jItanAranA zarIranuM astra karyuM hatuM ane je uddhata sapanA hAra na valaya pahere che tathA jeNe gaMgAne dhAraNa karI hatI, jeNe "caMdramauli" ke "hara' kahIne devo stuti kare che, jeNe aMdhakano nAza karyo che, te umApati ziva haMmeza tAruM rakSaNa kare.) (296) [subhASitAvalImAM-(44); caMdrakakavinuM (padya)] ahIM, mAdhavapakSamAM zAmata (= "zinuM manAti co sadu:" "viveka' mAM) zabda ane laya (kSaye nivAsaM karoti ya:' - 'viveka'mAM) zabda aprayukta che. vAkyagata - jema ke, he mitra, AkarA upAyovALo ane tIvra saMvegathI yuktano te prayatna daDhabhUmi thaI priyanI prAptine viSe saphaLa thayo. (297) ahIM, madhamatropAya vagere zabdo yogazAstramAM ja prasiddha che. (te) kyAreka guNarUpa bane che). jema ke, he deva, Aje hemaMtamAM vastra ochAM hovAthI, yajJanI akIrtinI mAphaka amAruM prasAraNa durlabha che. (298) ahIM pratipAgha ane pratipAThaka (= bolanAra ane sAMbhaLanAra) tene jANatA hoya to guNa (rUpa) che. briIDA, jugupsA ane amaMgalanA vyaMjaka hoI azlIlatva paNa traNa prakAranuM che. te paikI, padagata (azlIlatva) - jema ke, jenuM sAdhana (sainya, liMga) bahu moTuM che - jevuM bIjAnuM jovAmAM AvatuM nathI, te buddhivALAnI vaMkAyelI (= kheMcAyelI) bhramarane bIjo koNa sahI zake ? (299) bIjI strIe niHzaMkapaNe jeno hoTha karaDyo che tevo (ane patnI vaDe) lIlAmalathI jene mAravAmAM Avyo che tevo koIka jANe ke parAgarajathI AMkha duHkhatI hoya tema AMkho baMdha karIne rahyo (tethI) mugdhA (patnI) kamaLanI kaLI jevA mukha vaDe pavana nAkhavA (= phUMka mAravA) lAgI tyAre te (patnI) te (puruSa) vaDe bhramathI ke dhUrtatAthI lAMbA samaya sudhI cUmI levAI. (300) [amara0 - 72] komaLa pavanathI vikharAyelA gADhane suMdara (moranAM pIMchAMno samUha mArI priyAnA vinAzathI Aje harIpha vagarano thayo che. rati-kaDAmAM chUTI gayela baMdhavALA, puSpoyukta, te sukezIno kezapAza ja hota to A mora kone (= konA manane) harI leta? (301) [vikamovaya- 4.10] Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam eSu sAdhanavAyuvinAzazabdA vrIDAdivyaJjakAH / vAkyasya, yathA bhUpaterupasarpantI kampanA vAmalocanA / tattatprahaNanotsAhavatI mohanamAdadhau // 302 // kampanA senA vAmaM zatru prati viruddhaM valgu vaa| atropasarpaNaprahaNanamohanazabdAH vriiddaadaayitvaadshliilaaH| te'nyairvAntaM samaznanti parotsargaM ca bhucate / itarArthagrahe yeSAM kavInAM syAtpravartanam // 303 / / atra vAntotsargapravartanazabdA jugupsAdAyinaH / pitRvasatimahaM vrajAmi tAM saha parivArajanena yatra me / - bhavati sapadi pAvakAnvaye hRdayamazeSitazokazalyakam // 304 // 20 pAvakena pavitreNAgninA ca / atra piturgRhamityAdau vivakSite zmazAnAdipratItAvamaGgalArthatvam / kvacid guNaH, yathA suratArambhagoSThayA(23) dvayarthaiH padaiH pizunayecca rahasyavastu [ ] iti| kAmazAstrasthitau karihastena saMbAdhe pravizyAntarviloDite / / upasarpana dhvajaH puMsaH sAdhanAntarvirAjate // 305 // (24) tarjanyanAmike zliSTe madhyA pRSThasthitA tayoH / karihastaH... || saMbAdhaH saMghaTTo varAMGga ca, dhvajaH patAkAvaccidraM puvyaJjanaM ca, sAdhanaM sainyaM strIvyaJjanaM ca / zamakathAsu yathA uttAnocchUnamaNDUkapATitodarasaMnibhe kledini strIvraNe saktirakRmeH kasya jAyate // 306 / / ( nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM) nandantu pANDutanayAH saha mAdhavena / raktaprasAdhitabhuvaH kRtavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjasutAH sabhRtyAH // 307 // veNI0 1.7] Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 10) ma. 3. sU. 6]. A (udAharaNo)mAM sAdhana, vAyu ane vinAza (e) zabdo briIDA vagerenA vyaMjaka che. vAkyagata (azlIlatva) jema ke, (zatru pratye) vakra daSTivALI, kaMpAvatI, te te zastronA prahArane viSe utsAhavALI, bhUpatinI AgaLa vadhatI (senAe) (zatruone) mUrzita karI dIdhA. (302) 'kampanA senA', 'vAma zatru' viSe viruddha athavA arthahIna (prayoga) che. ahIM, 35rSA, praphaLana, modana, vagere zabdo (mathunanA sUcaka hovAthI) brIDAjanaka hovAthI azlIla che. je kavionI pravRtti bIjAnA arthagrahaNa karavAne viSe hoya che teo bIjAoe vamana kareluM khAya che tathA bIjAnA utsargane bhogave che. (303) ahIM, vAta, utsa, pravartana vagere zabdo jugupsA janmAvanAra che. huM mArA parivAra sAthe pitRgRhe (samazAnamAM) jAuM chuM, jyAM mAruM hRdaya pavitra puruSo (agni) sAthenA saMbaMdhane lIdhe ekadama zokarUpI zalya vagaranuM bane che. (304) (pada) dvArA "pavitra" ane "agni" (baMne artha gRhIta thAya che) (tethI) ahIM pitAnuM ghara vagere vivakSita hovA chatAM smazAna vagerenI je pratIti thAya che, te amaMgalajanaka che. (te) kyAreka guNarUpa - jema ke, surata vagere goSThImAM (23) kividha arthavALAM pado vaDe rahasyamaya vigata chupAvavAmAM Ave. kAmarAstramAM - karihasta (nI mudrA) vaDe yonimAM pravezI, aMdara halAvIne pravezato puruSano dhvaja (= puruSaliMga) yonimAM zobhe che. (305) (24) tarjanI ane anAmikA (e be AMgaLIo) joDelI (rAkhavAnI) e benI pAchaLa madhyamAM (= vacalI moTI AMgaLI) rAkhavI. (e thayo karihasta). "saMbodha' eTale athaDAmaNa ane yoni. dhvaja" e patAkA jevuM cihna ane puruSendriya. "sAdhana eTale sainya ane strIyoni. mithAomAM - jema ke, chatA paDelA, phUlelA deDakAnA carelA peTa jevI bhInI, strInI yonimAM kIDA sivAya kone Asakti janme ? (306). zatruo zAMta thaI javAthI jemano verarUpI agni olavAI gayo che tevA pAMDuputro mAdhava sAthe AnaMdita raho. anurakta (mitro)ne bhUmi ApI khuza karanAra, ane yuddha maTI gayuM che tevA kauravo nokaro sAthe svastha thAo. (307) (veNI-1.7) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 5 10 15 20 25 30 [kAvyAnuzAsanam atra bhAvyamaGgalasUcanam / raktA sAnurAgA, prasAdhitA arjitA bhUryaiH / raktena maNDitA bhUzca yaiH / vigraho vairaM zarIraM ca / svasthAH kuzalinaH svargasthAzca / avAcakatvAtkalpitArthatvAtsaMdigdhatvAcca vivakSitamarthaM vaktumazaktisamarthatvam / padasya, yathAhA dhik sA kila tAmasI zazimukhI dRSTA mayA yatra sA tadvicchedarujAndhakAritamidaM dagdhaM dinaM kalpitam / kiM kurmaH kuzale sadaiva vidhuro dhAtA na cettatkathaM tAdRgyAmavatImayo bhavati me no jIvaloko'dhunA // 308 // 4 atra dinamiti prakAzamayamityatrArthe'vAcakam / yathA vAjaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlaH pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayo maJjumaJjIrabhRGgaH / 7. bharturnRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApIsaMbhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH // 309 // atra dadhadityatrArthe vidadhadityavAcakam / yathA vAcApAcAryastripuravijayI kArtikeyo vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhirbhUriyaM hantakAraH / X astyaivaitatkimu kRtavatA reNukAkaNThabAdhAM baddhaspardharastava parazunA lajjate candrahAsaH // 310 // avijita ityatrArthe vijeya ityavAcakaH / yathA camahApralayamArutakSubhitapuSkarAvartakapracaNDaghanagarjitapratirutAnukArI muhuH / x ravaH zravaNabhairavaH sthagitarodasIkandaraH kuto'dya samarodadherayamabhUtapUrvaH puraH || 311 || ] [veNI0 3.4] atra vo maNDUkAdiSu prasiddho, na tUktavizeSaNe siMhanAde ityavAcakaH / tathA ca(25) maJjIrAdiSu raNitaprAyAn pakSiSu ca kUjitaprabhUtIn / maNitaprAyAn surate meghAdiSu garjitaprAyAn // dRSTvA prayujyamAnAnevaMprAyastathA prayuJjIta / anyatraite'nucitAH zabdArthatve samAne'pi // [ rudraTa0 6.25-26] [ bAlarAmAyaNa 2.37] Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) ma. 3. khU. ]. ahIM, bhAvi amaMgalanuM sUcana che. ra1 eTale anurAgavALI. prasAdhitA eTale sajAvelI bhUmi jemanA vaDe. ane raktathI maMDita bhUmi jemanA vaDe. 'viprada eTale vera ane "zarIra' svasthA eTale "kuzaLa" ane svargamAM rahela". * avAcaka hovAthI, kalpita arthayukta hovAthI ane saMdigdha hovAthI vivakSita artha kahevAnI zakti na hovI te che asamarthatva. te padagata jema ke, je (rAtri)mAM meM te caMdramukhIne joI te (rAtri) aMdhakAramayI manAya che ane tenA viyoganI vedanAne lIdhe aMdhakAramaya banelA pIDAkArI (samaya)ne divasa mAnyo che. zuM karIe ? vidhAtA haMmeza kuzaLane viSe pratikULa hoya che. tema na hoya to zA mATe mAruM jIvana hAlamAM tevI (aMdhakAramayI) rAtrirUpa nathI thatuM? (308) ahIM, vinuM e (56) "prakAzamaya" e arthane viSe avAcaka che. athavA jema ke, naLA ane sAthaLarUpI nALavALo, nadanAM kiraNorUpI zobhatAM kesaronI hArathI bharela, tAjA aLatAnI kAMtinA phelAvArUpI kUMpaLovALo, madhura avAja karatAM jhAMjhararUpI bhramaravALo, potAnA zarIrarUpa svaccha lAvaNyanI vAvamAM udbhavelAM kamaLonI zobhAvALo, svAmInA nRttanA anukaraNamAM karelo, bhavAnIno komaLa daMDapAi jaya pAme che. (309) ahIM thatu e arthane viSe vivadhatu e (pada) avAcaka che. athavA jema ke, tripurane jItanAra (ziva) tamArA dhanurvidyAnA AcArya che, tame kArtikeyane jItyA che, zastrathI ukhADI nAkhelo samudra te ghara che, A bhUmi brAhmaNone ApelI bhikSA che. A badhuM barAbara che paraMtu reNukAnA kaMThane pIDA karanAra tamArA parazu sAthe spardhA karatAM (mArI) talavAra lajjA pAme che. (310) bAlarAmAyaNa- 2.30] ahIM vinita e arthane viSe vineya e (pada) avAcaka che. ane jema ke, mahApralayanA vAyuthI khaLabhaLelA puSparAvartaka nAme bhayaMkara meghanI garjanAnA paDaghA jevo, kAnane bhayaMkara lAgato, AkAza ane pRthvIne stabdha karato, yuddharUpI sAgaramAM udbhavelo A abhUtapUrva ratha Aje kyAMthI Ave che ? (311) [veNI. 3.4] ahIM "va" zabda maMDUka vagerenI bAbatamAM to prasiddha che paraMtu kahevAyela vizeSaNavALA siMhanAdane viSe te avAcaka che. ane vaLI (kahyuM che ke), (25) maMjIra (= nUpura) vagere (= racanA, ghaMTaDI, bhamara) vagerene viSe "raNita" (kavaNita, ziMjita, gujita vagere), pakSIone viSe "kujita" vagere, suratamAM "mANita'' vagere, megha (siMha, gaja) vageremAM "garjita" vagere pado prayojavAM joIe. A badhAne prayojAtA joIe A badhAMne prayojAtAM joIne te rIte prayojavAM joIe. zabdArtha samAna hovA chatAM, te anyatra (prayojAtAM) anucita (jaNAya che). [draTa-. 25- 26] Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 [kAvyAnuzAsanam kvacid guNo yathA Azu lacitavatISTakarAgre niivimrdhmukuliikRtdRssttyaa| raktavaiNikahatAdharatantrImaNDalakvaNitacAru cukUje // 312 / / [zizupAla0 10.64] atra kUjitasya pakSiSu prasiddhatve'pi kAmazAstre prasiddhatvAdguNaH / yathA vA upamAyAm patite pataGgamRgarAji nijapratibimbaroSita ivAmbunidhau / atha nAgayUthamalinAni jagat paritastamAMsi paritastarire // 313 / / [zizupAla0 9.18] atra nAgayUthena dharmiNA sAmyaM tamaso vaktumabhimataM kaverna taddharmeNa malinatvamAtreNa, mRgapatau patite tasyaiva niSpratipakSatayA svecchAvihAropapatteH / na tadvanmalinAnAM tamasAM, pataGgasya mRgapatirUpaNAvaiyarthyaprasaGgAt / na ca tatsAmyaM sundarahArisadRzasubhagasannibhAdizabdA iva malinAdizabdAH zaknuvanti vaktumityavAcakatvam / yathA vA utprekSAyAm- . udyayau dIrghikAgabhanmukulaM mecakotpalam / nArIlocanacAturyazaGkAsaMkucitaM yathA // 314 // 10 atra dhruvevAdizabdavadyathAzabdaH saMbhAvanaM pratipAdayituM notsahata ityavAcakaH / yathA vArthAntaranyAse kimapekSya phalaM payodharAn dhvanataH prArthayate mRgAdhipaH / / / prakRtiH khalu sA mahIyasaH sahate nAnyasamunnatiM yayA // 315 // [kirAtArjunIya 2.21] atra mahIyasa ityekavacanaM na sAmAnyarUpamarthaM vyaktamabhidhAtuM kSamata ityavAcakatvam / bahuvacanasyaiva vIpsAsamAnaphalasya sphuTatvena tadabhivyaktikSamatvAt / yathA yAvadarthapadAM vAcamevamAdAya mAdhavaH / / virarAma mahIyAMsaH prakRtyA mitabhASiNaH // 316 // [zizupAla0 2.13] sarvAdizabdopAdAne tvekavacanasyApi na doSaH, yathA chAyAmapAsya mahatImapi vartamAnAmAgAminI jagRhire janatAstarUNAm / sarvo hi nopanatamapyapacIyamAnaM varddhiSNumAzrayamanAgatamabhyupaiti // 317 // [zizupAla0 5.14] 25 30 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60) Ja. rU. sU. 6] kyAreka guNarUpa jema ke, priyatamanA karANe ( = AMgaLIoe) jhaDapathI nADAnuM atikramaNa karatAM, (harSatirethI) nayano ardhabIDyAM hoya tevI dRSTithI (ramaNIe), (vINA) vagADavAmAM kuzaLa vyakti dvArA vagADAtA (nIcenI) tAranAM maMDaLanA svarNita (= raNakAra)nI mAphaka kUjana karyuM. (312) [zizupAlavadha-10.64] ahIM, '"kUjita'" vagere pakSIone viSe prasiddha hovA chatAM kAmazAstramAM (paNa) prasiddha hovAthI guNarUpa che. athavA jema ke, upamAmAM 171 - sUryarUpI bhRgarAja jANe potAnA pratibiMbathI gusse thaIne samudramAM paDatAM, hAthIonA yUtha jevA malina aMdhakAra (nA samUho) jagatanI AjubAju patharAyA. (313) [zizupAlavadha- 9.18] ahIM hAthIonA samUharUpa dharmI sAthe aMdhakAranuM sAmya kahevAnuM kavine abhimata che, nahIM ke kevaLa ''malinatva'" rUpI enA dharma viSe, kema ke, siMhanA paDatAM, teno pratipakSa na hotAM, (teno = nAgayUthano) svecchAe vyavahAra AvI paDe che ( = zakya bane che); ane te rIte malina aMdhakArano (svecchAvihAra) zakya nathI, kema ke to ''mRgapati'' sAthenuM rUpaka vyartha thaI javAnI paristhiti sarjAze ane vaLI, te sAmyane suMdara, manohara, sadA, subhaga, abhinna vagere zabdonI jema malina vagere zabdo kahevAne zaktimAna nathI tethI avAcatva che. athavA jema ke, utprekSAmAM - vAvaDInI aMdarathI biDAyeluM kALuM (nIla) kamaLa UpasyuM-jANe ke nArIonA locananA cAturyanI rAMkAthI saMkocAyeluM na hoya ! (314) [ ahIM, ''dhruva'", '"va'' vagere zabdanI jema yA zabda saMbhAvanA pratipAdita karavA mATe utsAhI nathI tethI avAcaka che. athavA jema ke, arthAntaranyAsamAM garjanA karato mRgarAja (= siMha) vAdaLo tarapha kyA phaLanI apekSAthI kUde che ? kharekhara mahAna puruSono te svabhAva ja che, je bIjAnI unnati sahI zakatA nathI. (315) [kirAtArjunIya-2.21] ahIM, "madIyasa:'" mAMnuM ekvacana sAmAnyarUpa arthane klevAne samartha nathI tethI avAcaktva che, kema ke, vIpsA (= punarukti) jevA phaLavALA bahuvacananA TatvathI ja tenI abhivyakti sakSama thAya che. je te (abhipreta) arthavALI vANI kahIne mAdhava aTakyA, kema ke, mahAna mANaso svabhAvathI ja ochuM bolanArA hoya che. (316) [zizupAlavadha- 2.13] sarva vagere rAkhtanA grahaNamAM ekavacana paNa doSarUpa nathI. jema ke, lokoe vRkSonI vidyamAna evI moTI chAyAne paNa choDIne (bhaviSyamAM) AvanArI chAyAnuM grahaNa karyuM. (= temAM nivAsa karyo), kema ke, badhA upasthita paNa ghaTatA Azrayane nahi paNa (bhaviSyamAM) vadhanAra anupasthita Azrayane seve che. (317) [zizupAlavadha-5.14] Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 5 10 15 25 vAkyasya, yathA 30 vibhajante na ye bhUpAlabhante na te zriyam / Avahanti na te duHkhaM prasmaranti na ye priyAm // 318 // [ 1 atra vibhajatirvibhAgArthaH sevane, AlabhatirvinAzArtho lAbhe, AvahatiH karotyartho dhAraNe, prasmaratirvismaraNArtha H smaraNe'vAcakaH / kalpitArthatvAdasamarthatvam / padasya, yathA vAkyasya yathA kimucyate'sya bhUpAla maulimAlAziromaNeH / (sudurlabhaM vacobANaistejo yasya vibhAvyate // 319 // [ atra vacaH zabdena gIH zabdo lakSita iti kalpitArthatvam / atra na kevalaM pUrvapadaM yAvaduttarapadamapi paryAyaparivartanaM na kSamate / jaladhyAdau tUttarApadameva / vaDavAnalAdau tu pUrvapadameva / yadAha(26) nirUDhA lakSaNAH kAzcit ... 1 Y kAzcinnaiva tvazaktitaH // iti || [ ] 20 paGkti riti dazasaMkhyA lakSyate, vihaMgamo'tra cakrastannAmabhRto rathA daza rathA yasya tattanayau rAma-lakSmaNau / ulUkajitA indrajitA / kauzikazabdena indrolUkayorabhidhAnamiti kauzikazabdavAcyatvenendra ulUka uktaH / sandigdhatvAdasamarthatvam / padasya, yathA AliGgitastatra bhavAn saMparAye jayazriyA / (AzI: paramparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru / [ [kumArila, tantravArtika 3 | 1.6 12] [kAvyAnuzAsanam sapadi paGkti vihaMgamanAmabhRttanayasaMvalitaM balazAlinA / vipulaparvatavarSizitai zaraiH plavagasainyamulUkajitA jitam // 320 // atra vandyAM kiM haThahRtamahelAyAM kiM namasyAmiti sandehaH / yathA vA // 321 // kasmin karmaNi sAmarthyamasya nottapatetarAm / 4 ayaM sAdhucarastasmAdaJjalirbadhyatAmiha // 322 // ] Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) . rU. TU. ] 173 vAkyagata jema ke, jeo rAjAne bhajatA nathI teo saMpatti pAmatA nathI ke jeo priyAne yAda karatA nathI teo duHkha pAmatA nathI. (318) ahIM vimatino vibhAjanarU5 artha sevanane viSe, mAtAmatino vinAzarUpa artha prAptine viSe mAvatino karavArUpa artha dhAraNamAM ane prati no vismaraNarUpa artha smaraNane viSe avAcaka che. kalpita artha hotAM asamarthatva (roSa sAMbhaLe che) (te) paThagata jema ke, he rAjA, A mastakanI mAlAnA maNinuM zuM kahevuM? jenuM vANIrUpI bANathI paNa atyaMta durlabha evuM teja prakAro che. (319) ahIM varSa: zabda vaDe nI: zabda lakSita thAya che tethI kalpitArthatva che. ahIM mAtra pUrvapada ja nahIM paNa uttarapada (= pachInuM pada) paNa paryAya dvArA parivartana sahevAne samartha nathI (= tene sthAne teno paryAya prayojI zakAya tema nathI) "jaladhi' vageremAM to uttarapada ja che. "vaDavAnala' vageremAM pUrvapada ja che. jema ke, kahyuM che ke, (26) keTalIka lakSaNA rUDhigata che. keTalIka zaktinA abhAvathI (prayojAtI) nathI. keTalIka have prayojAya che. keTalIka zaktinA abhAvamAM nathI (prayojAtI). [kumArila, taMtravArtika-301, 6.12] vAyagata jema ke, ekadama ja dazarathanA putro vaDe bhegA karAyela vAnaronuM sainya baLavAna Indrajita vaDe moTA parvata para varSA karatAM tIkSNa bANa vaDe jitAyuM. (320) '?i' dvArA dezanI saMkhyAno artha lakSita thAya che. "vidyAma:' dvArA cakra paDuM. tenuM nAma dhAraNa karela ro. (tethI) daza ratha jenA (nAmamAM) che tenA be putro rAma ane lakSmaNa. ulUkane jItanAra vaDe eTale Indrane jItanAra vaDe. "kozika" zabda vaDe indra ane ghuvaDa baMne arthanuM kathana thAya che. ziva zabda vaDe kahevAto hovAthI ne satva: kahyo che. saMdigdha hovAne kAraNe asamarthatva padagata jema ke, te sajjana yuddhamAM vijayazrI vaDe AliMgana pAmyA che. vaMdanIya AzIrvAda - paraMparA kAne dharIne kRpA kara. (32 1) ahIM "vanyA' dvArA baLapUrvaka harAyelI strI viSe (athavA) namana karavA yogya (ne viSe) ema saMdeha che. ("vaMdanIya evI AzIH - paraMparAne kAne dharIne kRpA kara" athavA "AzI: paraMparAne kAne dharIne baMdIne viSe kRpA kara' ema "vanya'' mAM (padagata) saMdeha che.) athavA jema ke, kyA karmamAM AnuM sAmarthya vadhAre tapatuM nathI? A sAdhuomAM pharanAro che tethI tene hAtha joDo. (322) [ Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 [kAvyAnuzAsanam atra 'bhUtapUrvepcaraT' (siddhahema 7 / 2 / 78) iti caraTpratyaye kiM pUrvaM sAdhuH, uta sAdhuSu caratIti sandehaH / kvacid guNo yathA pazyAmyanaGgajAtAGkalaGitAM tAmaninditAm / / kAlenaiva kaThoreNa grastAM kiM nastadAzayA // 323 / / ___ [kAvyAdarza 3.142] atra virahAturAyA grISmakAla upanate kiM grISmavAcI kAlazabda uta mRtyuvAcIti sandehakArIdaM vacanaM yuvAnamAkulIkartuM prayuktamiti / vAkyasya yathA surAlayollAsaparaH prAptaparyAptakampanaH / - mArgaNapravaNo bhAsvadbhUtireSa vilokyatAm // 324 / / atra kiM surAdizabdo devasenAzaravibhUtyartha uta madirAdyartha iti sandehaH / kvacid guNo yathA pRthukArtasvarapAtraM bhUSitaniHzeSaparijanaM deva / vilasatkareNugahanaM saMprati samamAvayoH sadanam // 325 // atra vAcyamahimnA niyatArthapratipattikAritve vyAjastutiparyavasAyitvAd guNatvam / anucitArthatvaM padasya yathA tapasvibhiryA sucireNa labhyate prayatnataH satribhiriSyate ca yaa| X prayAnti tAmAzu gatiM yazasvino raNAzvamedhe pazutAmupAgatAH // 326 // atra pazupadaM kAtaratAmabhivyanaktItyanucitArtham / yathA vA upamAyAm kvacidagre prasaratA kvacidApatya nighntaa| 4 zuneva sAraGgakulaM tvayA bhinnaM dviSAM balam // 327 / / [bhAmaha 2.54] ___ tathA- 'vahrisphuliGga iva bhAnurayaM cakAsti' // 328 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) 3. rU. pU. 6] 175 ahIM, bhUtapUrvapur (siddhahema - 7-2-78) ema pratyaya thatAM "zuM pahelAM sAdhu che ke sAdhuomAM phare che'' ema (padagata) saMdeha che. kyAreka guNarUpa jema ke, huM to (tamArI priyA) e aninda suMdarIne, ke (je tamArA virahamAM) kAmajanita pIDAthI AkrAnta che, (tene) kUra kALa athavA yama vaDe kavalita thaI gayelI samajuM chuM. amane tamArA hRdayamAM (enA jIvatA rahevAnI ke maLavAnI) AzA hovA sAthe zuM nisbata? (te aninda caritravALI bALA kAmapIDAthI AkrAnta nathI. te to grISmakALathI karamAI che. chevaTe, amane (= amArI sakhIne) tamAre viSe praNayAbhilASAthI zuM prayojAya ?) (323) [kAvyodara-3.142]. ahIM, virahathI Atura strI viSe grISmakALa AvatAM, kAla zabda grISmavAcaka che ke mRtyuvAcaka ema saMyukta A vacana yuvAnane akaLAvavA mATe prayojAyuM che. vAkyagata - jema ke, surAlayanA (maMdira, dArUnuM pIThuM) ullAsavALo, jene pUratuM kaMpana prApta thayuM che tevo - mArgapravaNa (=zodhavA nIkaLelo, bANa pheMkanAro), je vibhUtimat (= camakto, rAkha coLelo) che tevA Ane juo. (324) ahIM sura vagere zabdo "devasenA" ke "bANanI samRddhinA arthavALo che ke madirA vagerenA ardhayukta ema saMdeha rahe che. kyAreka guNarUpa - jema ke, he mahArAja, moTAM sonAnAM pAtravALuM (bALakonA Arta svaranA sthAnarUpa), AbhUSaNothI zobhatA saghaLA sevakovALuM (bhUmi upara paDelA badhA parivAranA sabhyovALuM), DolatI hAthaNIovALuM (uMdaronA daranI dhULathI bhareluM) ApaNuM nivAsasthAna hAlamAM samAna jaNAya che). (325) [ ahIM vAcyanA mahimAthI niyata arthanI pratipati karAvavAmAM vyAjastutinuM paryavasAna thAya che, tethI guNarUpa che. padagata anucitArthatva - jema ke, tapasvIo vaDe je lAMbA samaye prApta thAya che ane yajJa karanArAo dvArA je prayatnapUrvaka pamAya che te gatine raNarUpI azvamedhayajJamAM pazurUpa pAmanArA (arthAt homAI janArA) yarAsvIjano jaladIthI pAme che. (326) ahIM pazu pada Dara - bhayane vyakta kare che tethI anucitArtha, athavA jema ke upamAmAM - kyAreka AgaLa jatA, kyAreka AvIne prahAra karatA tArA vaDe kUtarA dvArA jema haraNonuM ToLuM tema zatruonuM sainya bheDAyuM. (327) [bhAmaha-2.54] tathA, agninA taNakhAnI jema A sUrya camake che. (328) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 10 15 25 30 ayaM padmAsanAsInazcakravAko virAjate / yugAdau bhagavAn brahmA vinirmitsuriva prajAH // 329 // pAtAlamiva nAbhiste stanau kSitidharopamau / veNIdaNDaH punarayaM kAlindIpAtasannibhaH ||330 // [ ] eSu zvAdyupamAnAnAM jAtipramANagatA hInatAdhikatA cetyanucitArthatvam / nindAyAM protsAhane ca na doSaH / yathA [ bhAmaha 2.55 ] caturasakhIjanavacanairativAhitavAsarA vinodena / //nizi caNDAla ivAyaM mArayati viyoginIzcandraH )|iti||331|| yathA vA utprekSAyAm [ vizantu vRSNayaH zIghraM rudrA iva mahaujasaH / // 332 // iti ca / [ divAkarAdrakSati yo guhAsu lInaM divA bhItamivAndhakAram / kSudrespi nUnaM zaraNaM prapanne mamatvamuccaiH zirasAM satIva // 333 // [kumAra0 1.12] atrAcetanasya * tamasastAttvikena rUpeNa divAkarAt trAsa eva na saMbhavati, kuta eva ttpryojitmdripritraannm| saMbhAvitena tu rUpeNa pratibhAsamAnasyApyasya na kAcidanupapattiravataratItyanucitaiva 20 tatsamarthanA | vAkyasya yathA [kAvyAnuzAsanam anaGgamaGgalagRhApAGgabhaGgitaraGgitaiH / AliGgitaH sa tanvaGgayA kArtArthyaM labhate kadA ||335 || 1 kuvindastvaM tAvatpaTayasi guNagrAmamabhito yazo gAyantyete dizi dizi vanasthAstava vibho / jarajjyotsnAgaurasphuTavikaTasarvAGgasubhagA tathApi tvatkIrtirbhramati vigatAcchAdanamiha ||334|| [ ] atra kuvindAdizabdAstantuvAyAdikamabhidadhAnA upazlokyamAnasya tiraskAraM vyaJjayantItyanucitArthAH / paruSavarNatvaM zrutikaTutvam / padasya, yathA ] Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) . rU. sU. 6]. 177 yuganI zarUAtamAM prajAne sarjavA icchatA bhagavAna brahmAnI jema A cakravAka padmAsanavALI beThela che. (329) [bhAmaha- 2.55] patALa jevI tArI nAbhi che, parvata samA be stana che ane A veNIdaMDa (= vALano coTalo) kAliMdInA pravAhasamo che, (330) A '' - kUtaro vagere upamAnonI jAti ane pramANagata (anukrame) hInatA ane adhikatA che tethI anucitArthatva che. nidrAmAM ke protsAhanane viSe doSarUpa nathI. jema ke, catura sakhIonAM vacano dvArA vinodathI jenA divaso pasAra thAya che tevI virahiNIone rAtre caMDAla evo A candra mAre che. (331) rudrasamA mahAtejasvI vRSNiAo tarata ja praveza pAmo. (332) athavA jema ke, ubhekSAmAM - divase ja (parvata) jANe ke banelA, guphAmAM chupAyelA aMdhakArane sUryathI rakSe che, kharekhara zaraNe Avela mudrane viSe paNa moTA manavALAone ghaNI mamatA hoya che. (333) [kumAra.-1.12] ahIM acetana evA aMdhakArane vAstavamAM to sUryathI trAsa saMbhave ja nahIM to pachI te kAraNe parvata vaDe thatuM rakSaNa to kyAMthI saMbhave ? paNa saMbhAvita (= kalpita) svarUpathI pratibhAsita thatA tenI koI anupapatti AvatI nathI, tethI tenuM samarthana anucita ja che. vAkyagata - jema ke, tuM pRthvIne meLavanAra che (tuM vaNakara che), cAre bAju guNono phelAve che (dorAone cAre bAjuthI vaNIne paTa banAve che), he prabhu! vibhu! A vanamAM rahenArAo badhI dizAmAM tAro yaza gAya che. khIlelI cAMdanI jevI cetane svaccha vipula - sarvAMgasuMdara tArI kIrti AcchAdanarahita thaI ahIM phare che. (334). ahIM vindra Adi zabdo takhtavAya (= vaNakara) vagereno artha Ape che ke jene viSe zloka racAyo che teno tiraskAra vyaMjita kare che tethI anucitArtha che. kaThora varNo hovA te che zrutikatva. te padagata - jema ke, kAmadevanA maMgalagRha jevA kaTAkSonA taraMgothI sukomaLa zarIravALI (taruNI) dvArA AliMgana pAmelo te kyAre kRtArthatA pAmaro ? (335) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 [kAvyAnuzAsanam atra kaartaarthymiti| vAkyasya, yathA - acUcuraccaNDi kapolayoste kAntidravaM drAgvizadaM zazAGkaH / / 336 / / atra caNDidrAgAdIni padAni zrutikaTUni / vaktrAdyaucitye guNo yathA dIdhIvevIGsamaH kazcid guNavRddhayorabhAjanam / vippratyayanibhaH kazcid yatra sannihite na te // 337 / / atra vaiyAkaraNo vaktA / . yadA tvAmahamadrAkSaM padavidyAvizArada / upAdhyAyaM tadA smArSaM samasprAkSaM ca saMmadama // 338 // atra vaiyAkaraNa: pratipAdyaH / mAtaGgAH kimu valigataiH kimaphalairADambarairjambukA sAraGgA mahiSA madaM vrajata kiM zUnyeSu zUrA na ke / kopATopasamudbhaTotkaTasaTAkoTeribhAraiH zanaiH sindhudhvAnini huMkRte sphurati yattadgarjitaM garjitam // 339 // atra siMhe vAcye paruSAH zabdAH / antraprotabRhatkapAlanalakakrUrakvaNatkaGkaNaprAyaprelitabhUribhUSaNaravairAghoSayantyambaram / pItaccharditaraktakardamaghanaprAdhAraghorollasadvyAlolastanabhArabhairavavapurdoddhataM dhAvati // 340 // [mahAvIracarita 1.35] atra bIbhatse vynggye| raktAzokakRzodarI va nu gatA tyaktvAnuraktaM janaM no dRSTeti mudhaiva cAlayasi kiM vAtAbhibhUtaM ziraH / utkaNThAghaTamAnaSaTpadaghaTAsaMghaTTadaSTacchadastatpAdAhatimantareNa bhavataH puSpodgamo'yaM kutaH // 341 // [vikramorvazIyam 4] Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) ma. rU. sU. 6]. 179 ahIM tirthya (e pada zrutika, che). vAkyagata - jema ke, he caMDI, tArA be kapolanI svaccha kAMtine caMdra kSaNamAM ja corI lIdhI. (336) ahIM, vuiM, drA vagere pado zrutikaru che. vaktA vagerenuM aucitya hotAM, te (= zrutika) guNarUpa (bane che) jema ke, koI (puruSa) to "dIdhI" tathA "vevI" (dhAtu) samAna che, je guNa ( = pAMDitya, dAna, zaurya vagere) ane vRddhi (= dhana, dhAnya vagere)ne pAtra nathI, koIka (puruSa) kiva, pratyaya samAna che, je pAse AvI jatAM, te baMne (guNa-vRddhi) rahetAM nathI. (athavA, guNavAna, samRddha puruSonI guNa-vRddhi paNa cAlI jAya che) (337). ahIM vaiyAkaraNa vaktA che. he vyAkaraNavizArada ! jyAre meM tamane joyA tyAre (ApanI vidvatA joIne) mane mArA) upAdhyAyanuM smaraNa thaI AvyuM ane mAruM abhimAna dUra thaI gayuM. (338) ahIM vaiyAkaraNa pratipAgha che (arthAtu, ahIM madrAkSa, ramAI, vagere pada zrutikaru che paNa vaiyAkaraNa boddhA hovAthI doSa nathI.) he mAtaMgo (siMhanI gerahAjarImAM) DolavAthI zuM? he ziyALo, nirarthaka ADaMbarathI zuM? he haraNo ane pADAo, abhimAna choDI do. zUnya (eTale ke zUravIrarahita medAna)mAM koNa zUravIra nathI hotA? (paraMtu) gussAnA AvezathI UbhA thaI gayelA kezavALInA cheDAothI yukta (siMhano) samudranI garjanA jevo huMkAra thAya tyAre je garjanA karAya, te kharI garjanA (kahevAya). (339) ahIM, siMha vAcya hotAM kaThora zabdo che. AMtaraDAmAM parovelI moTI khoparIo ane naLAnAM hADakAnAM khakhaDatAM kaMkaNo mukhya che evA hAlatAM aneka AbhUSaNonA avAjathI AkAzane gajAvatI, pIne vamana karela lohInA kAdavathI lepAyela dhaDanA upalA bhAgamAM bhayaMkara rIte UpasI Avela ane hAlatAM stanonA bhArathI bhayaMkara zarIravALI garvathI uddhata banIne doDe che. (340). mihAvIracarita-1. 35] ahIM bIbhatsa (rasa) vyaMgya hotAM (varNagata kaThoratA guNarUpa che). he raktAzoka, pAtaLA udaravALI (te) A anurukta janane choDIne kyAM gaI ? nathI joI ema (kahevA) vAyuthI hAlatuM mastaka zA mATe vyartha halAve che ? tenA paganA AghAta vagara, utkaMThAthI ekkA thayela bhramaronA samUhanA gADha milanathI jenI pAMdaDIo tUTI che (athavA karaDAI che) tevo A puSpono uddabhava kyAMthI thayo ? (341) [vikramorvazIya-4] * A zloka vimo. 4.30 pachI prakSipta karAyelo che. (pA.TI. pR. 241 DaoN. kulakarNI pramANe) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 [kAvyAnuzAsanam atra zirodhUnanena kampitasya vacasi prakrAnte / kvacinnIrase na guNo na doSaH / yathA / zIrNaghrANAdhripANIn vraNibhirapaghanairghargharAvyaktaghoSAn dIrghAghrAtAnaghaughaiH punarapi ghaTayatyeka ullAghayan yaH / dharmAMzostasya vo'ntardviguNaghanaghRNAnighnanirvighnavRttedattArghAH siddhasaMbairvidadhatu ghRNayaH zIghramaMhovighAtam // 342 / / [sUryazataka 6] vyavahitArthapratyayajanakatvaM kliSTatvam / padasya, yathA dakSAtmajAdayitavallabhavedikAnAM - jyotsnAjuSAM jalalavAstaralaM patanti // 343 // dakSAtmajAstArAstAsAM dayitazcandrastasya vallabhAH kAntAstadvedikAnAmiti / jhagityarthapratItau guNaH / yathA-'kAJcIguNasthAnamaninditAyAH' / vAkyasya yathA dhammilasya na kasya prekSya nikAmaM kuraGgazAvAkSyAH / - rajyatyapUrvabandhavyutpattermAnasaM zobhAm // 344 // 20 atra dhammillasya zobhA prekSya kasya mAnasaM na rajyatIti saMbandhe kliSTatvam / avimRSTaH prAdhAnyenAnirdiSTo vidheyoM'zo yatra tasya bhAvo'vimRSTavidheyAMzatvam / padasya yathA vipurvirUpAkSamalakSyajanmatA digambaratvena niveditaM vasu / ) ... vareSu yadbAlamRgAkSi mRgyate tadasti kiM vyastamapi trilocane // 345 // [kumAra0 5.72] atrAlakSitatvaM nAnuvAdyamapi tu vidheyamiti 'alakSitA janiH' iti vAcyam / yathA ca sastAM nitambAdavalambamAnAM punaH punaH kesarapuSpakAJcIm / * nyAsIkRtAM sthAnavidA smareNa dvitIyamaurvImiva kArmukasya // 346 / / ___ [kumAra0 3.54] atra maurvI dvitIyAmiva iti dvitIyatvamAtramutprekSyam / yathA ca taM kRpAmRduravekSya bhAgarvaM rAghavaH skhalitavIryamAtmani / _ svaM ca saMhitamamoghasAyakaM vyAjahAra harasUnusannibhaH // 347 / / - [raghu0 11.83] 25 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 10) . . sU. 6] ahIM mAthuM halAvavA (rUpI kalpanA) thI kupitanuM vacana prakAnta thatAM (doSa nathI). kyAreka (kAvya, kavi) nIrasa hotAM, guNarUpa paNa nahIM ne doSarUpa paNa nahIM, jema ke, te sUryanAM kiraNo tamArAM pApa zIdhra haNI nAkho. (sUrya ke je ekalo ja) asahAya (= sAdhananirapekSa rIte), pApanAM samahothI nAka, paga ane hAtha jemanAM gaLI gayAM che, tathA vraNayakta aMgothI (upala thatA) (loko) (ane AthI ja) jemano avAja ghogharo che, tathA jemano zvAsa lAMbo cAle che temane nIrogI karato pharI (aMgo) ghaDI Ape che, jenA hRdayamAM gherI kRpA para AdhArita nirvina (paropakAranI) vRtti che tevo sUrya (jemane) siddhonA samUha vaDe artha apAya che tevAM tenAM kiraNo tamArAM pApa haNo. (342) sUryazataka-6] vyavadhAna pachI artha jaNAya, te che kilaSTa. (te) padagata. jema ke, cAMdanIthI prasanna evA, dakSanI dIkarIonA vahAlA (= candra)nA priya (kAnta) (eTale ke) caMdrakAnta (maNiInAM TIpAM jhaDapathI Tapake che. (343) dakSanI putrI tArA teno priyatama candra, tene vahAlA tenI vedikAonAM (TIpAM), ema (paraMtu) jaladIthI arthapratIti thatAM guNarUpa (bane che). jema ke, aninditA evI tenuM kaMdorAnuM sthAna (= keDa) vAkyagata - jema ke, - (aMboDAne) gUMthavAnA apUrva cAturyavALI, haraNabALanA jevI AMkhovALInA aMboDAnI zobhA joIne konuM mana atyaMta AnaMda na pAme? (344) ahIM, "dhabba'nI zobhA joIne konuM mana AnaMda na pAme e saMbaMdha (goThavavAmAM) kliSTatva che. avisRSTa eTale mukhyatayA nirdiSTa nahIM tevA vidheyano aMza hoya, teno bhAva - te che - atisRSTavidheyAMzatA. (te) padagata - jema ke, zarIra virUpAkSa (eTale ke traNa AMkhovALuM) che, janmanI khabara nathI, digaMbara hovAnI lIdhe (tenuM) dhana jaNAI Ave che. he bAlahariNI jevAM locanavALI! naramAM je jovAya che, temAMnuM eka paNa trilocanamAM che zuM? (345) [kumAra.-5.72] ahIM, makSitatva anuvAgha nahIM paNa vidheya che. (vAstavamAM) mattalatA ema kahevuM joIe. ane jema ke, yogya sthAnane jANanAra kAmadeve thApaNa tarIke mUkelI jANe dhanuSyanI bIjI paNacha na hoya tevI, nitaMba uparathI sarI jatI kesara (= bakula) puSpanI mekhalA(= mALA)ne pharI pharI pakaDI rAkhatI (pArvatIne joI). (346) [kumAra.- 3.54] ahIM, maurvItiyAmiva (= jANeke bIjI maurvInI jema) emaphakta dvitIya (ja) ukhekSita karavA yogya che. kRpAthI narama banelA rAghave, jenI zakti potAne viSe smalita thaI che tevA te bhArgavane joIne, kAtiya jevA (temaNe), potAnuM caDAveluM amogha bANa (paNa joIne), kahyuM. (347) righu. 11.83] Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 [kAvyAnuzAsanam atra sAyakAnuvAdenAmoghatvaM vidheyam / 'amoghamAzugam' iti tu yuktaH pAThaH / yathA ca, madhyevyoma trizaGkoH zatamakhavimukhaH svargasagaM cakAra // 348 // [bAlarAmAyaNa 1.26] ityatra hi vyomaiva prAdhAnyena vivakSitaM na tanmadhyam / tena madhye vyomna iti yuktam / yathA ca vAcyavaicitryaracanAcAru vAcaspaterapi / durvacaM vacanaM tena bahu tatrAsamyanuktavAn // 349 / / 10 atra noktavAniti niSedho vidheyaH / yathA-'navajaladharaH sannaddho'yaM na dRptanizAcaraH' (pR. 134) ityAdau / na cAnuktavattvAnuvAdenAnyadatra kiMcidvihitam / yathAjugopAtmAnamatrasto bheje dharmamanAturaH / sukhamanvabhUt // 350 // [raghu0 1.21] atrAtrastatAdyanuvAdenAtmano gopanAdi / vAkyasya yathA zayyA zAdvalamAsanaM zucizilA sadya drumANAmadhaH zItaM nirjharavAri pAnamazanaM kandAH sahAyA mRgAH / / ityaprArthitasarvalabhyavibhave doSo'yameko vane duSprApArthini yatparArthaghaTanAvandhyairvRthA sthIyate // 351 // [nAgAnanda 4.2] 20 atra zAdvalAdyanuvAdena zayyAdIni vidheyAni / atra ca zabdaracanA viparItA kRteti vAkyasyaiva doSaH, __ na vAkyArthasya / evaM vidhyanuvAdau kartavyau tvak tAravI nivasanaM mRgacarma zayyA gehaM guhA vipulapatrapuTA ghaTAzca / mUlaM dalaM ca kusumaM ca phalaM ca bhojyaM putrasya jAtamaTavIgRhamedhinaste // 352 // [bAlarAmAyaNa 6.40] 25 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) 3. rU. sU. 6] ahIM, bANanA anuvAdarUpe (tenuM) amoghatva vidheya (jaNAya che). amodhamAzum e pATha yogya che. ane jema ke, indranA zatrue trizaMku mATe AkAzanI madhyamAM svarganI utpatti karI. (348) [bAlarAmAyaNa-1.26] ahIM, AkArA ja mukhyatayA vivakSita che, nahIM ke, teno madhyabhAga. tethI '"madhye vyomna:'' ema ucita che. ane jema ke, 183 vAcyagata vaicitryayukta racanAthI zobhatuM (vacana) vAcaspati mATe paNa muzkela che tethI te bAbatamAM paNa (me) bahu kahyuM nathI. (349) [ ahIM, novatavAnuM ema niSedha hevo joIe. jema ke, ''A taiyAra thayeluM navuM vAdaLa che, abhimAnI nizAcAra nathI.'' vageremAM. anutatvanA ''anuvAda''thI bIjuM kaMI ahIM vihita thayuM nathI ( = te sivAya bIjuM vidheya nathI). jema ke, gabharAyela nahIM tevA teNe potAnuM rakSaNa karyuM, nIrogI evA teNe dharma sevyo. nirlobhI evA teNe dravya svIkAryuM, anAsakta evA teNe sukha anubhavyuM. (350) [raghuvaMza - 1,21] ahIM, 'atrastatA'(na gabharAvApANuM) vagerenA anuvAdathI potAnuM gopana vagere (vihita thAya che). vAkyagata, jema ke, ghAsayukta zayyA, svaccha paththara e Asana, vRkSanI nIce nivAsa, jharaNAnuM ThaMDuM pANI te pAna, kaMdamULa te khorAka, sahAyako te prANIo ema mAgyA vagara ja badho vaibhava prApta thAya che tevA vanamAM eka ja doSa che ke, yAcaka duSprApya che. tethI paropakAra (na karavAthI) vadhyuM (= niSphaLa) (paropakArI loko) khAlI besI rahe che. (351) [nAgAnaMda-4.2] ahIM zAvrata vagere anuvAdarUpa hovAthI zayyA vagere vidheya che. ahIM zabdaracanA viparIta karAI che tethI vAkyano ja doSa che, vAkyAryano nahIM, A rIte, vidhi ane anuvAda karavA (jema ke), mArA putra 'jeNe jaMgalamAM ghara vasAvyuM che (tene mATe)" vRkSanI chAla vastra, mRgacarma pathArI, (tathA) guphA ghara (banI che) moTAM pAMdaDAnA puTa ghaDA (banyA che), mULa, pAMdaDAM, phUla ane phaLa bhojya (vigato) (banI che) (352) [bAlarAmAyaNa- 6 .40] Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 [kAvyAnuzAsanam yathA vA saMrambhaH karikITameghazakaloddezena siMhasya yaH sarvasyApi sa jAtimAtravihito hevAkalezaH kila / , ityAzAdviradakSayAmbudaghaTAbandhe'pyasaMrabdhavAn yo'sau kutra camatkRteratizayaM yAtvambikAkesarI // 353 // atra yo'sAviti padadvayamanuvAdyavidheyArthatayA vivakSitamanuvAdyamAtrapratItikRditi yadaH prayogo'nupapannaH / tathA hi-yatra yattadorekataranirdezenopakramastatra tatpratyavamarzinA taditareNopasaMhAro nyAyyaH / tayorapyanuvAdya vidheyArthaviSayatveneSTatvAt / tayozca parasparApekSayA saMbandhasya nityatvAt / ata evAhuH10 (27) 'yattadornityamabhisaMbandhaH' iti / sa cAyamanayorupakramo dvividhaH-zAbdazcArthazceti / tatrobhayorupAdAne sati zAbdaH, yathAyaduvAca na tanmithyA yaddadau na jahAra tat // 354|| - [raghu0 17.42] yathA ca 15 sa durmatiH zreyasi yasya nAdaraH sa pUjyakarmA suhRdAM zRNoti yaH // 355 / / iti / ekatarasyopAdAne satyArthastaditarasyArthasAmarthyanAkSepAt / tatra tadaH kevalasyopAdAne ArthaH prasiddhAnubhUtaprakrAntaviSayatayA trividhaH / tatra prasiddhArthaviSayoH, 20 yathA- 'dvayaM gatam' (pR. 142) ityAdi / anubhUtaviSayoH, yathA-'te locane pratidizaM vidhure kSipantI' (pR. 50) iti / prakrAntaviSayoH, yathA kAtarya kevalA nIti zauryaM zvApadaceSTitam / ataH siddhaM sametAbhyAmubhAbhyAmanviyeSa saH // 356 / / [raghu0 17.47] 25 yadaH punaruttaravAkyArthagatatvenaivopAttasyArthaH saMbandhaH saMbhavati, pUrvavAkyagatasya tcchbdsyaarthaadaakssepaat| yathA sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike / udyatA jayini kAminImukhe tena sAhasamanuSThitaM punaH // 357 / / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) 3. rU. sU. 6] athavA jema ke, "karikITa ( = hAthIrUpI magataruM) ane meghazakala (= vAdaLano TukaDo) pratye siMhano je saMrabha ( = asahanazIlatA, uchALo) che te (to siMhanI AkhI) jAtamAM jaNAto hevAlerA (= viroSa karIne pratibhAva) che' ema vicArIne diggaja ane pralayameghanI ghaTA sAme paNa jene Akroza nathI te A aMbikAGesarI kone viSe camatkArano atizaya pAme ? (arthAt, kone viSe camatkAra anubhave ?) (353) [ ] ahIM, yo'sau e be pada anuvAdya ane vidheya arthamAM vivakSita (hovA chatAM) phakta anuvAghanI ja pratIti karAvanAra hoI yat no prayoga ucita nathI. tethI ja, jyAM yat ne tat paikI ekanA nirdezathI AraMbha karAya, tyAM teno parAmarza karAvanArA, tenAthI bIjA dvArA upasaMhAra karAya te nyAyya che, kAraNa te baMne anuvAdya vidheyArthanA viSayarUpe iSTa che. te benI parasparanI apekSA hovAthI (temano) saMbaMdha nitya che. AthI ja kahyuM che ke, (27) yaMt-taMt no nitya saMbaMdha hoya che. A baMneno upakrame be prakArano che zabda ane artha. te paikI baMneno ullekha hoya (teNe) je kahyuM te khoTuM nathI ane (teNe) je ApyuM te (pAchuM) lIdhuM nathI. (354) ane jema ke, 185 - te duSTa buddhivALo che, jene kalyANa viSe Adara nathI ane te pUjya karmavALo che, je mitrone sAMbhaLe che. (355) [ ] temAM prasiddhArthaviSayaka jema ke, yaMta vagere (pR. 142) anubhUtaviSayaka prativiza vagere (pR. 50) prakAntaviSayaka - jema ke, (caMd-tat e bemAMthI koI) ekno ja ullekha hoya to Arya, kema ke, bIjAno AkSepa arthanA sAmarthya vaDe (rAya che). temAM mAtra tat nA ullekhamAM Arya prasiddha, anubhUta ane upakrAnta viSayavALo ema trividha che. jema ke, te tone kevaLa nIti to kAyaratA che, kevaLa parAkrama e prANI jevuM vartana che. AthI teNe baMnene bhegA karIne siddhi zodhI. (356) [raghuvaMza 17.47] to zabda. jema ke, [rahyu. - 17.42] phakta uttaravAkyamAM rahelo hoya e rIte ja yat no ArthasaMbaMdha saMbhava che, kema ke, pUrvavAkyagata tat zabdano artha vaDe AkSepa thAya che, jema ke, sauMdaryamAM AdhikyavALo caMdra UgatAM ja, kamaLo je biDAI gayAM (te) yogya rkyu. (paraMtu) (tene paNa) jItI jAya evuM kAminInuM mukha hovA chatAM udaya pAmatA teNe (= caMdramAe) sAhasa karyuM. (357) [ ] Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 [kAvyAnuzAsanam prAgupAttasya tu yacchabdasya tacchabdopAdAnaM vinA sAkAGkSataiva / yathAtraiva zloke AdyapAdayorviparyaye / kvacidAnupAttamapi dvayaM sAmarthyAdgamyate / yathA ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM jAnanti te kimapi tAnprati naiSa yatnaH / utpatsyate tu mama ko'pi samAnadharmA kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 358 // [mAlatImAdhava 1.8] atra sa ko'pyutpatsyate yaM prati yatno me saphalo bhaviSyatItyubhayorapi arthAdAkSepaH / evaM ca sthite tacchabdAnupAdAne'tra sAkAGkatvam / na cAsAvityasya tacchabdArthatvaM yuktam / yathA asau maruccumbitacArukesara: prasannatArAdhipamaNDalAgraNIH / viyuktArAmAturadRSTivIkSito vasantakAlo hanumAnivAgataH / / 359 // {hanuman0 6.35] atra hi na tacchabdArthapratItiH / pratItau vA yasya prakopazikhinA paridIpito'bhUdutphullakiMzukatarupratibho manobhUH / yo'sau jagattrayalayasthitisargahetuH pAyAt sa va: zazikalAkalitAvataMsaH // 360 // 10 20 atra sa iti paunaruktyaM syAt / atha yo'vikalpamidarthamaNDalaM pazyatIza nikhilaM bhavadvapuH / svAtmapakSaparipUrite jagatyasya nityasukhinaH kuto bhayam // 361 / / ityAdau idamadaHprabhRtayaH zabdAstacchabdArthamabhidadhatItyucyate / tarhi yathAdarzanaM vyavahitAnAmevopAdAnaM 25 yujyate / avyavahitatve hi pratyuta taditarAkAGkSA bhavatyeva / yathA 'yadetaccandrAntarjaladalavalIlAM prakurute / / tadAcaSTe lokaH' // 362 // (subhASitAvalau zrIharSacaurayoH) ityatra / 'so'yaM vaTa: zyAmaH iti prasiddhastvayA purastAdupayAcito yH|' (raghu. 13.53) ityAdau ca / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) . 2. . 6] 187 pahelAM ullekhAyela cat zabdanI, tat zabdanA ullekha vinA, sAkAMkSatA rahe ja che. jema ke, ahIM ja, zlokamAM AgaLanA be pAdano viparyaya karatAM. kyAreka baMne na ullekhAyela, hoya to paNa, sAmarthya vaDe samajAya che. jema ke, je keTalAka amArI ahIM avajJA kare che, teo kaMIka jANe che (arthAt kazuM ja jANatA nathI, temane mATe A prayatna nathI. kALa (samaya) to amaryAdita che ane pRthvI vizALa che (tethI) mAro koI samAnadharmA pedA thaze (athavA che) (tene mATe A prayatna che). (358) [mAlatImAdhava-1,8] ahIM, te koIpaNa utpanna thaze, jenA prati mAro prayatna saphaLa thaze. e rIte, baMneno ( = "te" ane jeno) arthathI AkSepa thAya che. Ama hotAM, tat zabdano ullekha na hovAthI ahIM AkAMkSatva che. "mA" e padano "ta" zabdarUpa artha yogya nathI. jema ke, pavanathI halatI suMdara kezavALIvALA (pavanathI sparzAyela kesarapuSpayukta) khuza thayela tArAnA pati - sugrIva - nA rASTrano agraNI (svaccha tArAonA svAmI - caMdranuM biMba mukhya che tevA), viyogI rAma vaDa Atura dRSTithI jovAto (viyoginI vaDe AturadaSTithI jovAto) hanumAna jevo A vasaMtakALa Avyo. (359). hinumAna- 6.35] kemake, ahIM, tat zabdanA arthanI pratIti thatI nathI. pratIti thatI hoya to - (jema ke) jenA kopanI jvALAthI kAmadeva khIlelA kiMzuka vRkSa jevo cAre bAjuthI saLagelo banI gayo ane je A traNe jagatanA laya, sthiti ane sarjananA kAraNarUpa che tema caMdrakalAke AbhUSaNa banAvanAra (ziva) tamAruM rakSaNa kare. (360) ahIM "E" e punarukti che. have - he Izvara ! je A akhila padArthasamUhane cokkasa ja tamArA zarIrarUpa jue che te haMmeza AnaMda pAme che. AtmarUpI paripUrNa jagatamAM ene konAthI bhaya hoya ? (361) vageremAM "", "maH" vagere zabdo tat zabdano artha Ape che ema kahevAya che. tethI zAstra pramANe arthAt ekasAthe na hoya te rIte ja temano ullekha ucita che. ekasAthe (ullekha) hotAM to UlaTAnuM tenAthI bIjAnI AkAMkSA rahe ja che. jema ke, je A caMdranI aMdara nAnA vAdaLanI lIlA kare che, te tene viSe) loka.. (362) (subhASitAvalImAM-zrI harSa ane coranuM (padya) - temAM) te A vaTavRkSa "zyAma" nAme prasiddha che, jenI pAse pahelAM te yAcanA karI hatI...raghu. 13.53] vageremAM paNa. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 [kAvyAnuzAsanam atha 'smRtibhUH smRtibhUrvihito yenAsau rakSatA (t) kSatAyuSmAn' // 363|| ityAdAvavyahitatve'pi dRzyate / 5 tarhi, atraiva bhinnavibhaktikAnAM so'stvityalam / yathA vA kiM lobhena vilacitaH sa bharato yenaitadevaM kRtaM mAtrA strIlaghutAM gatA kimathavA mAtaiva me mdhymaa| mithyaitanmama cintitaM dvitayamapyAryAnujo'sau guruH mAtA tAtakalatramityanucitaM manye vidhAtrA kRtam // 364 // [udAttarAghave] 10 anAryasyeti tAtasyeti ca vAcyam / na tvanayoH samAse guNIbhAvaH kAryaH / evaM samAsAntare-SvapyudAharyam / viruddhabuddhikRttvaM padasya, yathA gorapi yadvAhanatAM prAptavataH so'pi girisutAsiMhaH / - savidhe nirahaGkAraH pAyAdvaH so'mbikAramaNaH // 365 / / atrAmbikAyA gauryA ramaNa iti vivakSitaM mAtRramaNa iti tu viruddhAM dhiyamutpAdayati / tathA sahasrAkSairaGgairnamasitari niilotplmyii| mivAtmAnaM mAlAmupanayati patyau diviSadAm / jighRkSau ca krIDArabhasini kumAre sahagaNai hasan vo bhadrANi draDhayatu mRDAnIparivRDhaH // 366 // atra mRDAnIparivRDha iti mRDAnyAH patyantare pratItiM karoti / 20 tathA cirakAlapariprAptilocanAnandadAyinaH / kAntA kAntasya sahasA vidaghAti galagraham // 367 / / 25 atra kaNThagrahamiti vAcyam / vAkyasya yathA anuttamAnubhAvasya parairapihitaujasaH / akAryasuhRdo'smAkamapUrvAstava kIrtayaH // 368 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) ma. 3. sU. 6] 189 have - (kAmane) jemaNe smRtinI vastu, banAvI dIdho te hAnimAMthI tamArI rakSA kare. (363) [ ] vageremAM ekasAthe hovA chatAM paNa jaNAya che. tethI, ahIM ja bhinna vibhaktivALAM (padono) te (bhale) thAya (= jaNAya) to have basa. athavA jemake, zuM te bharata lobhathI yukta banyo ke jeNe A AvuM (kArya) karyuM ? athavA mArI vaceTa mAtA strIonI (svAbhAvika) laghutAne pAmyAM? A baMne vicAra khoTA che. te vaDIla (= mArA moTAbhAI bharata) Arya (= rAma)nA nAnA bhAI che ane mAtA paNa pitAjInAM patnI che. tethI mAnuM chuM ke A anucita (kRtya) vidhAtAe ja karyuM che. (364) [udAttarAghavamAMthI ahIM, ArtharA ane tAtaca ema kahevuM joIe te baMneno samAsamAM guNIbhAva karavo na joIe. A ja rIte, bIjA samAsomAM paNa udAhata karI zakAya. viruddha buddhikRta - padagata jema ke, jenuM vAhana banelA baLada pAse te pArvatIno siMha paNa ahaMkArarahita bane che, te aMbikAkaramaNa (= ziva) tamAruM rakSaNa karo. (365) ahIM, aMbikA - gaurIne - AnaMda ApanAra ema vivakSita che paraMtu mAtRmana (mAnI sAthe saMbhoga karanAra) ema viruddha buddhi janmAve che. tathA, mRDAnIthI AzleSAyelA (te zivajI) tamArA kalyANane daDha kare - (zivajI ke je) sahastranayanothI potAne namaskAra karatA devarAja (indra) viSe jANe ke (potAnA pratibiMbarUpa)nIlotpalanI (gUMthelI) mALA jANe (sAme) arpe che, ema vicArI (mALAne) jhaDapI levAnI kriyAmAM utAvaLa karatA kumArane viSe, gaNonI sAthe je hase che (te zivajI). (366) ahIM, pRDAnIparivRDha mAM mRDAnInI bIjA patine viSe pratIti karAve che. tathA, lAMbA samaye maLato hoI AMkhane AnaMda ApanArA priyatamane priyatamA ekadama gaLe vaLagI paDe che. (367) ahIM, 'jhaghara' ema kahevuM joIe. vAkyagata - jema ke, jeno anubhAva (= kArya) sarvottama che, jemanuM teja bIjAothI DhaMkAtuM nathI, je amArA akAryasuhada che (=ahetumitra che), tevA tArI kIrti apUrva che. (368) Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 10 15 atrApakRSTazchAditamakAryeSu mitram / aH pUrvo yAsAM tA akIrtaya iti viruddhA pratItiH / kvaciduNaH yathA 30 abhidhAya tadA tadapriyaM zizupAlo'nuzayaM paraM gataH / bhavato'bhimanAH samIhate saruSAH kartumupetya mAnanAm // 369 // [zizupAla0 16.2] atrAnuzayamiti pazcAttApaM kopaM ca / abhimanA iti prasannamanA nirbhayacittazca / mAnanAmiti pUjAM nibarhaNaM . ca / atra viparItArthakalpanAd viruddhatve'pi sandhyarthavigrahArthayoH sphuTabhinnArthatvenAbhighAnAd guNatvam / athArthadoSA: 91) kaSTApuSTavyAhatagrAmyAzlIlasAkAGkSasandigdhAkramapunaruktasahacarabhinnaviruddhavyaGgyaprasiddhividyAviruddhatyaktapunarAttaparivRttaniyamAniyamavizeSasAmAnyavidhyanuvAdatvA nyarthasya ||7|| doSa iti vartate / kaSTAvagamyatvAtkaSTatvamarthasya, yathAsadAmadhye yAsAmamRtarasaniSpandasarasaM [kAvyAnuzAsanam sarasvatyuddAmA vahati bahumArgAM parimalam / prasAdaM tA etA ghanaparicayAH kena mahatAM mahAkAvyavyomni sphuritarucirAyAntu rucayaH || 370 // [ yAsAM kavirucInAM pratibhArUpANAM prabhANAM madhye bahumArgA sukumAravicitramadhyamAtmakatrimArgA sarasvatI bhAratI parimalaM camatkAraM vahati, tAH kavirucayo mahAkAvyavyomni sargabandhalakSaNe paricayamAgatAH / kathamabhineyakAvyavatprasAdaM yAntu / tathA yAsAmAdityaprabhANAM madhye tripagathA vahati, tA meghaparicitAH 20 kathaM prasannA bhavantIti saMkSepArthaH / prakRtAnupayogo'puSTArthatvam / yathA tamAlazyAmalaM kSAramatyacchamatiphenilam / phAlena laGghayAmAsa hanUmAneSa sAgaram ||371|| [ 25 atra tAmalazyAmalatvAdayo'nupAdAne'pi prakRtamarthaM na bAdhanta ityapuSTAH / yathA vAnuprAsebhaNa taruNi ramaNamandiramAnandasyandisundarendumukhi / -/ yadi sallIlollApini gacchasi tatkiM tvadIyaM me // 372 // anaNuraNanmaNimekhalamaviratasiJjAnamaJjumaJjIram / parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute // 373 // ] [ rudraTa 2.22-23] Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) . rU. pU. 7] 191 ahIM, ApaNa: eTale chAvita, ga-kAryomAM (= akAryomAMthI mitrane kheMcI lIdho che). mitra; jenI pahelAM - che te akIrti ema viruddha pratIti kyAreka guNarU5 - jema ke, te vakhate apriya vacana kahIne atyaMta pazcAttApa karato zizupAla utkaMThita thaIne, krodhayukta (evo te) tamAro satkAra (mAna) karavA icche che. (369) [zizupAla.- 16.2] ahIM, anuzaya eTale pazcAttApa ane kopa. mimanI: eTale prasanna manavALuM tathA nirbhaya cittanuM. mAnanAmu eTale pUjA ane nivaNa. ahIM, viparIta arthanI kalpanAthI viruddhatva hovA chatAM saMdhigata artha ane vigrahagata artha phuTa rIte bhinna kahevAyo che te (doSanuM) guNatva che. have arthadoSo (nirUpe che) - 91) kaSTa, apuSTa, avyAhata, grAmya, azlIla, AkAMkSA, saMdigdha, akrama, punarukata, sahacarabhinna, viruddha vyaMgya, prasiddhi viruddha, vidyAviruddha, tyakatapunarAra, niyama tathA aniyamanI parivRtti, vizeSa/sAmAnyanI parivRtti, vidhi/anuvAdanI parivRtti. (7) | ''doSo" pada anuvartita thAya che. muzkelIthI avagamana thatuM hovAthI e arthano kaSTatva doSa che. jema ke, jemAM, haMmezAM amRta (athavA pANI) jharatI, suMdara (zRMgArAdi) rasovALI (athavA madhura svAdavALI), uddAma eTale ke prauDha (athavA UchaLatI), (sukumAra vagere) bahu mArgovALI (athavA aneka mArge vahetI) A sarasvatI (athavA nadI) camatkAra (athavA sugaMdha) sarje che (athavA vahana kare che), te A mahAkavione (athavA Adityone) atyaMta paricita (athavA meghayukta hoIne), madhurasanuM nirUpaNa karatI kaviruci (athavA prabhA) AkAza jevA vizALa mahAkAvyamAM kevI rIte prasAda (guNa) (athavA svacchatA) ne pAme ? (athavA dhAraNa kare ?) (300) je kavirucio arthAt pratibhArUpa kAMtimAM aneka mArgovALI eTale ke sukumAra, vicitra ane madhyama e traNa mArgavALI sarasvatI-bhAratI, parimala eTaleke camatkAra sarje che, ketekaviruciomahAkAvyarUpI AkAzamAM sarga baMdha vagere (lakSaNavALA mahAkAvya)ne viSe paricayamAM AvI che. abhineya kAvyanI jema (2) kvIrIte prasAdane pAme? tathAje sUryaprabhAmAM gaMgA vahe che te meghathI yukta hotAM kevI rIte svaccha bane? te saMkSepamAM artha kahevAyo che. prastutane upayogI na hoya te apuSTArthatva che. jema ke, tamAla jevA zyAma, atyaMta svaccha, khUba phINavALA sAgarane A hanumAnakUdakAthI oLaMgI gayA. (371) ahIM, tamAla jevI zyAmalatA vagereno ullekha na karAya (to paNa) te prastuta arthane bAdhita karatA nathI tethI apuSTa che. athavA jema ke, anuprAsamAM - he AnaMda jharatA suMdara caMdrasamA mukhavALI, lIlApUrvaka vAtacIta karanArI, rAtA caraNavALI, taruNI ! maNimekhalAne raNakAvatI, satata jhAMjharano madhura jhaNakAra karatI tuM jo priyatamane tyAM jAya che to mane kahe ke, tAruM parisaraNa zA mATe mane vinA kAraNe utkaMThita kare che ? (372 - 373) dviTa-2.22 - 23] Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 [kAvyAnuzAsanam atra varNasAvarNyamAnaM na punarvAcyavaicitryakaNikA kAcidastItyapuSTArthatvam / pUrvAparavyAghAto vyAhatatvam yathA jahi zatrukUlaM kRtsnaM jaya vizvaMbharAmimAm / na ca te ko'pi vidveSTA sarvabhUtAnukampinaH' // 374 // [kAvyAdarza 3.142] atra zatruvadho'vidveSyabhAvena vyAhataH / avaidAdhyaM grAmyatvaM yathA ___svapiti yAvadayaM nikaTo janaH svapimi tAvadahaM kimapaiti te| - iti nigadya zanairanumekhalaM mama karaM svakareNa rurodha sA // 375 / / 15 vrIDAdivyaJjakatvamazlIlatvaM yathA __ hantumeva pravRttasya stabdhasya vivaraiSiNaH / - yathAzu jAyate pAto na tathA punarunnatiH // 376 / / [bhAmaha 1.51] etadvAkyaM khaleSu prayujyamAnaM sepasi pratItiM janayati / ihAnvayavyatirekAbhyAmarthasyaivAzlIlatvaM pUrvatra tu padavAkyayoriti vivekaH / / sAkAztvam, yathA arthitve prakaTIkRte'pi na phalaprAptiH prabhoH pratyuta druhyan dAzarathirviruddhacarito yuktastayA knyyaa| utkarSaM ca parasya mAnayazasorvizraMsanaM cAtmanaH strIratnaM ca jagatpatirdazamukho devaH kathaM mRSyate // 377 / / [mahAvIracarita 2.9] atra strIratnamupekSitumityAkAGkSati / na hi parasyetyanena saMbandho yogyaH / yathA ca gRhItaM yenAsIH paribhavabhayAnocitamapi prabhAvAdyasyAbhUna khalu tava kazcinna viSayaH / parityaktaM tena tvamasi sutazokAna tu bhayAd vimokSye zastra tvAmahamapi yataH svasti bhavate // 378 / / veNI0 3.19] 25 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22) 3. rU. pU. 7] 193 ahIM varNagata sAvarNamAtra che paraMtu vAcyavaicitryano kaNa paNa nathI tethI apuSTArthatva che. pUrva ane aparano vyAghAta te che vyAhatatva. jema ke, samagra zatruphaLane haNI nAkha. A pRthvIne jIte le. badhA prANIone kaMpAvanAra evA tAro koIpaNa zatru nathI. (374) [kAvyAdarza- 3.132] ahIM zatruno vadha viSInA abhAvane lIdhe vyAhata thAya che. (arthAt viSI na hoya to zatruvadha zeno ? eTale pahelA ane trIjA caraNa vacce virodha che.) avidagdhatA te che grAmyatva. jema ke, jyAM sudhI A pAse rahelo mANasa sUto che tyAM sudhI huM (tArI pAse) sUI jAuM chuM temAM tAruM zuM jAya che ? ema kahIne teNe kaMdorA nIce rahelA mArA hAthane potAnA hAthathI aTakAvyo. (375) [ vaDA vagerenA vyaMjaka hovuM te che azlIlatva. jema ke, AghAta karavAne mATe ja taiyAra thayelA, stabdha thayelA ane chidrane zodhanAranuM patana jeTaluM jaladI thAya che teTalI (jaldI) pharI unnati nahIM. (376) [bhAmaha-1.51] durjanane viSe prayojAyeluM A vAkya liMgaviSayaka pratIti janmAve che. ahIM, anvaya vyatireka dvArA arthanuM ja azlIlatva che. AgaLa(nAM udA.mAM) pada ane vAkyanuM (azlIlatva kahevAyuM che) eTalo taphAvata che. sAkAMkSatva - jema ke, yAcakatA batAvavA chatAM svAmIne phaLa na maLyuM. UlaTAnuM droha karanAra ane viruddha caritravALA dazarathaputra te kanyA sAthe joDAyA. pArakAnAM mAna ane yazano utkarSa tathA potAnAM (mAna-yaza)nuM patana ane strIratna (paNa pArakAnuM thayuM) te jagatpatti dazamukha rAvaNa zI rIte sahana kare? (377) mihAvIracarita-2.9] ahIM "trIratna (e zabda potAnI) (pachI) "upekSA karavA mATe evI AkAMkSA rAkhe, kema ke, paca nI sAthe saMbaMdha yogya nathI. ane jema ke, he zastra, anucita hovA chatAM, tiraskAranA bhayathI jeNe tane dhAraNa kyuM hatuM, jenA prabhAvathI koI ja tAro viSaya nahotuM tema nahIM. temanA vaDe bhayathI nahIM paNa putranA zokane lIdhe tuM tyajI devAyuM che. huM paNa tane mukta karuM chuM, jethI tAruM kalyANa hajo. (378) [veNIsaMhAra-3.19) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 [kAvyAnuzAsanam yata iti tata ityatrArthe / atra zastramocanaM hetumAkAGkSati / yatra tvAkAGkSA nAsti tatra na doSaH / yathA candraM gatA padmaguNAnna bhuGkte padmAzritA cAndramasImabhikhyAm / '. umAmukhaM tu pratipadya lolA dvisaMzrayAM prItimavApa lakSmIH / / 379 / / [kumAra0 1.43] 5 atra rAtrau padyasya saMkoco, divA candramasazca niSprabhatvaM lokaprasiddhamiti 'na bhuta' iti hetuM nApekSate / saMzayahetutvaM sandigdhatvaM yathA mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamudAharantu / ramyA nitambAH kimu bhUdharANAmuta smarasmerAvilAsinInAm // 380 / / [bhartRhari : zRGgAra0 36] atra prakaraNAdyabhAve sandehaH / zAntazRGgArayoranyatarAbhidhAne tu nizcayaH / pradhAnasyArthasya pUrvaM nirdezaH kramastadabhAvo'kramatvam / yathA . 'turagamathavA mAtaGga me prayaccha madAlasam' // 38 // atra mAtaGgasya prAg nirdezo nyAyyaH / yadA tUdArasattvo gurvAdirbalAd grAhyamANasturagamityAdi vakti tadA na doSaH / kramAnuSThAnAbhAvo vAkramatvam / yathA kArAviUNa kharaM gAmauDo majjiUNa jimiUNa / nakkhattaM tihivAre joisiaM pucchiuM calio // 382 / / 10 20 kvacidatizayokyau guNa: yathA pazcAtparyasya kiraNAnudIrNaM candramaNDalam / prAgeva hariNAkSINAmudIrNo rAgasAgaraH // 383 // [kAvyAdarza 2.28] yttuuddeshinaamn|shinaaN ca kramabhraMzo'kramatvam / yathA - 'kIrtipratApau bhavataH sUryAcandramasoH samau' // 384 // iti / tatra padaracanA viparIteti bhagnaprakramatvalakSaNo vAkyasyaiva doSo na vAkyArthasyeti / dvirabhidhAnaM punaruktam, yathA prasAdhitasyAtha madhudviSo'bhUdanyaiva lakSmIrIti yuktametat / vapuSyazeSe'khilalokakAntA sAnanyakAmyA jhurasItarA tu // 385 // - [zizupAla0 3.12] 25 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16) a. rU. sU. 7] yata: e tata: nA arthamAM che. ahIM zastra choDavAnI kriyA hetunI AkAMkSA rAkhe che. jyAM AkAMkSA nathI tyAM doSa (banato) nathI. jema ke, caMcaLa lakSmI ( = zobhA) caMdra pAse gaI to padmanA guNane bhogavI zakI nahIM ane padmane Azraye rahelI te candranI zobhAne (pAmatI nathI) paraMtu umAnA mukhane pAmIne caMcaLa evI te baMnemAM rahevAnI prasannatA pAmI. (379) [kumArasaMbhava-1. 43] ahIM, rAtre padmanuM biDAI javuM ane divase caMdramAnuM kAMtihIna hovuM lokaprasiddha che, je "na muzke'" e (pada) hetunI apekSA rAkhatuM nathI. saMzayanA hetu hovuM, te che saMdigdhatva. jema ke, - parvatonA nitaMba he Aryo, mAtsarya choDI daIne, vicAra karIne maryAdApUrvaka kaho ke zuM karavA yogya che ? (arthAt madhyabhAga; DhALa) ke kAmathI hasatI vilAsinI strIonA nitaMba sevavA yogya che ? (380) [bhartRhari : zRMgArazataka - 3 6] ahIM prakaraNa vagereno abhAva hotAM, saMdeha rahe che. zAMta ane zRMgAra paikI ekanuM kathana thAya to nizcaya saMbhave. mukhya arthano pahelAM nirdeza te krama (ane) teno abhAva te akramatva (doSa che) jema ke, madathI ALasavALo ghoDo athavA hAthI ane Apa. (381) 195 ahIM, mAtaMgano pahelAM nirdeza ucita che. paraMtu jyAre udAra tattvavALA guru (vaDIla)jana baLathI pakDAyelA (arthAt temane AgrahathI kaMIka mAgavAnuM kahevAmAM Ave che tyAre) ''tum'' vagere bole che, tyAre doSa nathI. athavA, kramanI jALavaNIno abhAva te amartya, jema ke, kSaurakarma, karAvIne gAmano mukhI snAna karIne, jamIne jyotiSIne nakSatra, tithi, vAra (vagere) pUchavA cAlyo. (382) ] kyAreka atizayoktimAM (te) guNarUpa (bane che) jema ke, potAnAM kiraNo cArebAju phelAvIne caMdramaMDala to pAchaLathI udita thayuM, paNa mRganayananI ramaNIono anurAga-sAgara pahelAM UchaLavA lAgyo. (383) [kAvyAdarza-2.284] uddiSTa ane anuddiSTanA kramano bhaMga te paNa amatva che. jema ke, ApanAM kIrti ane pratApa sUrya ane caMdra samA che. (384) [ temAM padaracanA viparIta che tethI bhagnaprakrumatva nAme vAkyano doSa che, vAkyAryano nahIM. be vAra kthana te punarukta jema ke, (vividha alaMkArothI) vibhUSita A (kRSNa)nI lakSmI (= patnI/zobhA) judI ja thaI te yogya ja hatuM. kema ke, (A zobhA) AkhA zarIramAM hatI ane sakaLa lone priya hatI. (ane) bIjA vaDe te kAmya nathI tathA chAtImAM (rahelI) (zobhA/patnI, lakSmI) te bIjI (ja) che. (385)[zizupAla. - 3.12] Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 [kAvyAnuzAsanam ityuktvaikArthamevAha kapATavistINaramanoramoraHsthalasthitazrIlalanasya tasya / / AnanditAzeSajanA babhUva sarvAGgasaGginyaparaiva lakSmIH // 386 // __ [zizupAla0 3.13] yathA vA / 'azvIyasaMhatibhiruddhatamuddharAbhiH' // 387 / / atrAzvIyeti samUhArthAyAH prakRteH saMhatezca paunaruktyam / tthaa| chAyAmapAsya mahatImapi vartamAnAmAgAminI jagRhire janatAstarUNAm // 388 / / [zizupAla0 5.14] atra janatA iti taddhitArthasya bahuvacanArthasya / tathA 'pAyAt sa zItakiraNAbharaNo bhavo vaH' // 389 // atra vizeSaNAdvizeSyapratipattau bhava ityasya / yatra tu vizeSaNAnna vizeSyamAtrasya pratItirapi tu tadvizeSasya / tatra paunaruktyameva naasti| yathA tava prasAdAt kusumAyudho'pi sahAyamekaM madhumeva labdhvA / - kuryAM harasyApi pinAkapANedhairyacyutiM kiM mama dhanvino'nye // 390 // __ [kumAra0 3.10] atra hazabdasya / atha yathAtra kusumAyudho'pItyasmAdvizeSyopAdAnamantareNApyubhayArthapratipattistadvadatrApi 20 bhaviSyati / naivam / saptamyuttamanirdezenaivAsmadarthasya vizeSyasya pratipAditatvAt / evaM dhanurvyAdipadeSvapi vizeSapratipattau na paunaruktyam / yadAha(28) 'dhanurdhyAzabde dhanuHzrutirAruDheH pratipattyai' ( ) ityAdi / yathA ___ 'dhanurvyAkiNacihnena doSNA visphuritaM tava' // 391 / / atra dhanuHzabdAdvArUDheH pratipattiH / dolAvilAseSu vilAsinInAM karNAvataMsAH kalayanti kampam // 392 // 'lIlAcalacchavaNakuNDalamApatanti' // 393 / / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T 12) ma. 3. khU. 7] 197 Ama kahIne ekAIne ja kahe che - (jema ke), kamADa jevI pahoLI ne manohara chAtI upara rahela lakSmIrUpI lalanAvALA te (viSNu)nA saMpUrNa zarIramAM rahela tathA badhA lokone AnaMdita karavAvALI lakSmI (zobhA/ priyA) bIjI ja banI. (386) [zizupAlavadha- 3.13] athavA jema ke, uddAma evA azvonA samUha vaDe udhRta... (387) ahIM, azvIya (= azvonI hAramALA)mAM samUhArthaka prakRti ane saMhatinuM pInakatya che. (= "azvIya' eTale ja azvono samUha. pachI 'saMhati pada punaruktirUpa ja banI jAya che.) tathA, moTI upasthita chAyAne paNa choDIne, AvanArI taruonI (chAyAne) janatAe grahI - (388) [zizupAlavadha-5.14] ahIM, banatA e taddhitArthanA bahuvacanagata arthanI punarukti che. (arthAt janatAH'nuM bahuvacana nirarthaka che kema ke, "janatA" eTale ja ghaNA mANaso. tathA zItaLa kiraNovALA (candra) jenuM AbhUSaNa che tevA te ziva tamAruM rakSaNa karo. (389) ahIM viroSaNa dvArA vizeSyanI pratipattimAM mava nI (punarukti che). (arthAt "zItakiraNAbharaNa'no artha ja 'ziva' che. tethI 'bhava' nirarthaka che). paraMtu jyAM vizeSaNa vaDe kevaLa vizeSyanI (ja) nahIM paNa tenA viroSanI pratIti thAya che temAM panarutya nathI. jema ke, tamArI kRpAthI kAmadeva paNa eka ja sahAyaka evA vasaMtane meLavIne pinAka dhAraNa karanArA zaMkaranA paNa gheryane vyuta kare to bIjA dhanurdhArIo mArI AgaLa koNa? (390) [kumArasaMbhava- 3.10] ahIM dara zabdanI (punarukti doSarUpa nathI). have jema ahIM sumAyudhoDapi emAM viroganA ullekha sivAya paNa baMne arthanI pratIti thAya che tema ahIM paNa thaze, tema nathI, kema ke, saptamImAM (WghuttamaH | 4/607 sUtramAMnI saptamImAM 'sthAninya'nuM anuvartana thAya che; tethI) uttama (puruSanA) nirdeza dvArA ja amad arthanA vizeSyanuM pratipAdana thaI gayuM che. e rIte, dhanurvA vagere padomAM paNa vizeSanI pratipati thavA chatAM ponarutya nathI. je kahyuM che ke - (28) dhanurvA rAbdamAM, ghanu zabdanuM zravaNa caDhAvelI (paNa)nI pratipatti mATe che. jema ke, dhanuSyanI paNacha (ghasAvAthI thayelA) cihnavALA tamArA hAtha vaDe pravRtti thaI. (391) ahIM dhanuH zabdathI caDhAvelI (5Nacha)nI pratipatti thAya che. vilAsinIonA hIMcakAnA vikAsamAM karNanA AbhUSaNa kaMpa sUcave che. (392) lIlAthI halatuM kAnanuM kuMDaLa upara AvI paDe che. (393) Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (198 ra __10 [kAvyAnuzAsanam apUrvamadhurAmodapramoditadizastataH / Ayayu GgamukharAH ziraHzekharazAlinaH // 394 // [ eSu karNazravaNaziraHzabdebhyaH sannidhAnasya pratipattiH / prANezvarapariSvaGga-vibhramapratipattibhiH / muktAhAreNa lasatA hasatIva stanadvayam // 395|| [ atra muktAzabdAcchuddhipratItiH / prAyazaH puSpamAleva kanyakA kaM na lobhayet // 396 // [ atra puSpazabdAdutkarSapratItiH / 'tyaja karikalabha premabandhaM kariNyAH' // 397 // [ atra karizabdAttAdrUpyAvagatiH / yatra tu na vizeSapratipattiryathA 'jyAbandhaniSpandabhujena yasya' // 398 // [raghu0 6.40] iti / 'adAdindrAya kuNDale' // 399 // [ ] iti / 'pANDayo'yamaMsArpitalambahAraH' // 400 // [ raghu0 6.60 ] iti / 'mAlAkAra ivArAmaH' // 401 / / iti 'labdheSu vartmasu sukhaM kalabhAH prayAnti // 402 // [ ] iti ca tatra kevalA eva jyAdizabdAH, / na ca nitambakAJcuSkarabhAdiSu tathA prasaGgaH / teSAM kavibhiraprayuktatvAt / (29) saMketavyavahArAbhyAM hi zabdArthanizcayaH [ 1 iti / kvacid guNo yathA prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / /saMprINitAH praNayino vibhavaistataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim / / 403 / / bhartRhari : vairAgya0 67] atra hi nirvedapAravazyena vakturiyamuktiH pratyuta zAntarasapoSAya yadAha (30) vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanAstathA stuvannindan / yatpadamasakRdte tatpunaruktaM na doSAya ||iti / [rudraTa 6.29] 25 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) ma. 3. TU. 7] apUrva sugaMdhathI AnaMdita dizAovALA, bhamarAothI avAjavALA, mastaka uparanI mALAthI zobhatA (loko) AvI gayA. (394). A (udAharaNo)mAM , zravaNa ane zisa: zabdo vaDe najadIkInI pratIti thAya che. prANezvaranA AleSanA vibhamanI pratItithI jANe ke camaktA muktAhArathI stanadraya hase che. (35) ahIM muI zabdathI (motInI) zuddhatAnI pratIti thAya che. moTebhAge puSpamAlA samI kanyA kone na lobhAve ? (396). ahIM puSpa zabdathI utkarSanI pratIti thAya che. he madaniyA, hAthiNIno premabhAva choDa. (397) ahIM '' zabdathI tadrupatatAnI pratipatti thAya che. jyAM vizeSa pratipatti na hoya. jema ke, jenA paNachanA baMdhathI sthira hAtha vaDe... (398) righuvaMza-6.40]. Indrane be kuMDaLo ApyAM. (399) khabhA upara arpita hAravALo A pAMDya che. (400) righuvaMza- 6.6 0] mALI jevo bagIco. (401) ane, prApta thayelA mArgomAM hAthInAM baccAM sukhe jAya che. (402) temAM cA vagere rAbdo ja (doSamukta che). nitampa, jhI, 3STra, varama vageremAM tema nathI, kema ke, kavio vaDe te prayukta thayA nathI. (29) saMketa ane vyavahAra dvArA ja zabdano artha nizcita thAya che. kyAreka guNarUpa - jema ke, badhI kAmanA pUrNa karanAra saMpatti prApta karI, tethI zuM ? duminonA mastaka upara paga mUkyo tethI zuM ? priyajanone vaibhavathI khuza karyA tethI zuM? dehadhArIonA dehathI ka5 sudhI TakI rahevAyuM tethI zuM? (403) [bhartuhari : vairAgya- 67] ahIM, bolanAranI ukti nirvedathI thatI paravazatAthI (thaI che, je) UlaTAnuM zAMtarasanA paritoSa mATe che. jema ke, kahyuM che ke - (30) harSa, bhaya vagerethI AkSita cittayukta vaktA te rIte stuti karatAM ke niMdA karatAM, je pada eka karatAM vadhu vAra uccAre te punarukta (pada) doSarUpa nathI. [adraTa-6.29] Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 5. 10 15 20 25 ucitasahacAribhedo bhinnasahacaratvam, yathA zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimnagA / nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA nayena vAlaGkayate narendratA // 404|| atra kAmasya cakraM loke'prasiddham / [ atra zrutabuddhayAdibhirutkRSTaiH sahacarairvyasanamUrkhatayornikRSTayorbhinnatvam / viruddhaM vyaGgyaM yasya tadbhAvo viruddhavyaGgyatvam, yathA- ba) lagnaM rAgAvRtAGgaya: (pR. 144) // 405 // [ subhASitAvalI 2515, harSadattasya ] iti atra viditaM te'stvityanena zrIstasmAdapasaratIti viruddhaM vyajyate / prasiddhayA vidyAbhizca viruddhatvam / tatra prasiddhiviruddhatvaM yathAidaM te kenoktaM kathaya kamalAtaGkavadane yadetasmin hemnaH kaTakamiti dhatse khalu dhiyam / idaM tadduHsAdhyakramaNaparamAstraM smRtibhuvA tava prItyA cakraM karakamalamUle vinihitam // 406|| [ [kAvyAnuzAsanam upaparisaraM godAvaryAH parityajatAdhvagAH saraNamaparo mArgastAvadbhavadbhirihekSyatAm / iha hi vihito raktAzokaH kayApi hatAzayA caraNanalinanyAsodaJcannavAGkurakaJcukaH ||407|| ] [bhaTTendurAjasya ] iti / atra pAdAghAtenAzokasya puSpodgama eva kaviSu prasiddho nAGkurodgamaH / yathA vAnuprAsecakrI cakrArapaGktiM harirapi ca harIn dhUrjaTidhUrdhvajAntA nakSaM nakSatranAtho'ruNamapi varuNaH kUbarAgraM kuberaH / raMhaH saGghaH surANAM jagadupakRtaye nityayuktasya yasya stauti prItiprasanno'nvahamahimaruceH so'vatAtsyandano vaH // 408|| ] [sUryazataka 71] atra kartRkarmapratiniyamena stutiranuprAsAnurodhenaiva kRtA na purANAdiSu tathA pratItA / kadAciccakriNazcakrArapriyatvaM saMbhAvyetApyuttarANi tu na tathA saMgacchanta iti prasiddhivirodhaH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) 6. rU. sU. 9] 201 ucita sahacArIthI bhinna te bhinna sahacaratva che. jema ke, jJAnathI buddhi, vyasanathI mUrkhatA, maThathI nArI, pANIthI nadI, caMdrathI nizA, samAdhithI dhRti athavA nItithI rAjApaNuM alaMkRta bane che. (404) ahIM, zruti, vRddhi vagere utkRSTa sahacarothI e vyasana ane mUrkhatA baMne nikRSTa hovAthI bhinnatva che. (= zruta, va. jevI sArI vigatonA ullekha sAthe vyasana, mUrkhatA va. jevI kharAba vigato gaNAvAI che.) jevuM vyaMgya viruddha che, teno bhAva - te che, viruddha vyaMgyatva jema ke, tama rAvRtADyA: vagere (pR. 144) (405) [subhASitAvalimAM- 2515, harSadattanuM (padya)] ahIM tamane vidita ho, te dvArA ''lakSmI temanI pAsethI dUra thAya che'' te viruddha (vigata) vyaMjita thAya che. prasiddhithI ane vidyA dvArA viruddhatva (hoya) temAM prasiddhiviruddhatva (doSa che) jema ke, he kamaLane mATe du: khadAyI (= caMdra jevA) vadanavALI (= caMdramukhI) ! mane kahe - tane A koNe kahyuM ? je Ane tuM sonAnuM kaDuM che ema dhAre che te kharekhara A muzkelIthI AkramaNa karI zakAya tevA parama astrarUpa cakrane kAmadeve premathI tArA hAyarUpI kamaLamAM mUkyuM che. (406) ahIM, kAmanuM cakra lokamAM aprasiddha che. huM payiko, godAvarInA kAMThA pAseno mArga choDI do. bIjo mArga tamAre ahIM jovo joIe, kAraNa ke, ahIM koIka hutArA thayelI (strI) e raktAzokane caraNarUpI kamaLa mUkavAthI UgelA navA aMkurarUpI kavacavALo banAvI dIdho che. (407) [bhaTTa indurAjanuM (pa)] ahIM pAdanA prahArathI azokanAM puSpa khIlavAM te ja kaviomAM prasiddha che, tenA aMkurono udgama nahIM. athavA jema ke, anuprAsamAM - dararoja prItithI prasanna thayelA viSNu (jenA) paiDAnA ArAne (stave che), indra ghoDAone (stave che), rAva (jenA) dhUMsarI uparanI dhajAne (stave che), caMdra (jenI) dharIne (stave che), varuNa (jenA sAriya) aruNane paNa (stave che), kubera (jenA) soTAnA AgaLanA bhAgane (stave che), devono samUha (jenA) vegane (stave che) te jagatanA upakArane viSe haMmezAM joDAyela sUryano te ratha tamAruM kalyANa kare. (408) [sUryazataka-71] ahIM, kartA-karmanA pratiniyamathI stuti anuprAsanA anurodhathI ja karAI che te(vI) purANa vageremAM pratIta thatI nathI. kyAreka viSNunI paiDAnA ArA mATenI prIti saMbhave che paNa pAchaLanI vigato baMdhabesatI nathI tethI 'pratItivirodha' thayo. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 [kAvyAnuzAsanam yathA vA upamAyAm grathnAmi kAvyazazinaM vitatArtharazmim // 409 / / atra kAvyasya zazinA, arthAnAM ca razmibhiH sAdharmyaM na prasiddham / tathA., cakAsti vadanasyAntaH smitacchAyA vikAsinaH / unnidrasyAravindasya madhyagA candrikA yathA // 410 / V 15 atra madhyagatacandrikayAravindasyonidratvamasaMbhavIti prasiddhiviruddhatvam / kalAcaturvargazAstrANi vidyA / kalAzca gItanRttacitrakarmAdikAH / tatra gItaviruddhatvaM yathA zrutisamadhikamuccaiH paJcamaM pIDayantaH satatamRSabhahInaM bhinnakIkRtya SaDjam / praNijagadurakAkuzrAvakasnigdhakaNThAH pariNatimiti rAtrermAgadhA mAdhavAya // 41 // [zizupAla0 11.1] zrutisamadhikamiti zrutyA samadhikaM paJcazrutikamityarthaH / pIDayanta iti / zrutihrAsenAlpIkurvanta ityarthaH / bhinnakIkRtya SaDjamiti / bhinnaSaDjaM kRtvetyarthaH / prAtaHkAle bhinnaSaDjo geya ityAmnAyAt / atra bhinnaSaDjena mAgadhI gItirupanibaddhA / tasyAM ca paJcamasya RSabhavadasaMbhava eva / dUre punaH zrutisamadhikatvam / yato bhinnaSaDjasyedaM lakSaNam (31) dhAMzastu dhaivatanyAsaH paJcamarSabhavarjitaH / paDjodIcyavatIjAterbhinnaSaGja udAhRtaH // [ evaM kalAntareSvapyudAhAryam / ___ caturvarge dharmazAstraviruddhatvam, yathA___ satataM sa rAjasUyairIje vipro'zvamedhaizca // 412 / / [rudraTa 11.6] atra vipra iti / kSatriyasya hi tatrAdhikAraH / arthazAstraviruddhatvama. yathA ahaMkAreNa jIyante dviSantaH kiM nayazriyA // 413 // 20 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22) marU. . 7]. 203 athavA jema ke upamAmAM - vistRta artharUpI kiraNovALA kAvyarUpI caMdrane gUMguM . (409) ahIM, kAvyanuM candra sAthe (tathA) arthonuM kiraNo sAthenuM sAdharma prasiddha nathI. tathA, vikasita thatA vadananI aMdara smitanI chAyA prakAro che, AkAzamAM rahelI caMdrikA jema khIlelA kamaLamAM (zobhe tema). (410) ahIM, madhya (AkAza) mAM rahelI caMdrikAthI araviMda ( =kamaLa)nuM khIlavuM asaMbhava che tethI prasiddhiviruddha che. kalA ane caturvarganAM zAstro te che vighA. lA_gIta, nRta, citrakarma vagere rUpa che. temAM gItaviruddhatva che - jema ke, bahu dUra sudhI saMbhaLAtA vikArahIne dhvanivALA, tathA madhura kaMThavALA bandI loko zruti (= svarano AraMbha) thI atizAyita SaDaja svarane bhinna karIne tathA paMcama svarane pIDita karatA (= tene paNa choDIne) vINA vagere vAghonI sAthe (athavA sarvadA) rUSabha svarane paNa choDIne rAtrinA pariNAma arthAt samAptine A rIte mAdhavane mATe (jAhera kare che). (411) [zizupAlavadha-11.1] zrutisamadhi - eTale zrutithI adhika - arthAt pAMca zrutiovALuM ema artha che. (te) paDa che. zrutinA hrAsathI ochA thAya che ema artha che. paDaja vagere jemAM bhinna karAyA che ema (samajavuM) arthAt SaDajane bhinna karIne. prAta:kAle bhinnaSaDaja gAvo joIe evo niyama hovAthI. ahIM bhinnaSaDaja dvArA mAgadhI gItinuM nibaMdhana karAyuM che. temAM RSabhanI jema paMcama saMbhavita nathI. to zrutisamadhitva to dUra rahyuM. kema ke, bhinnaSaDajanuM A lakSaNa che - (31) dhavatano nyAsa te "dhAMza" che, je paMcama ane RSabha vagarano che. SaDaja ane udIcyavatI jAtithI bhinnaSaDaja udAta karAyo che. A rIte, anya kalAomAM paNa udAharaNa ApavAM. caturvargamAM dharmazAstraviruddhatva - jema ke, te brAhmaNa niraMtara rAjasUya (yajJa) vaDe ane azvamedha (yazo) vaDe pUjA kare che. (12) dviTa-11.6] ahIM 'vi' (te dharmazAstraviruddha che) (kema ke, temAM kSatriyano ja adhikAra che. arthazAstraviruddhatva - jema ke, ahaMkAra vaDe zatruo jitAya che to nItirUpI lakSmIthI zuM ? (413) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 [kAvyAnuzAsanam dviSajayasya hi nayamUlatvaM sthitaM daNDanItau / kAmazAstraviruddhatvam, yathA tavottarauSThe bimboSThi dazanAGko virAjate // 414 // uttarauSThamantarmukhaM nayanAntaM ca muktvA cumbanavaddazanaradanasthAnAnIti hi kAmazAstre sthitam / mokSazAstraviruddhatvam, yathA 'devatAbhaktito muktirna tattvajJAnasampadaH' // 415 // etasyArthasya mokSazAstre'sthitatvAdviruddhatvam / - tyaktapunarattatvam, yathA'lagnaM rAgAvRtAGgyAH ' (pR. 144) // 416 // [ ] iti| atra viditaM te'stvityupasaMhato'pi tenetyAdinA punarupAttaH / kvacidguNa: zItAMzoramRtacchaTA yadi karAH kasmAnmano me bhRzaM saMplRSyantyatha kAlakUTapaTalIsaMvAsasaM dUSitAH / 1. kiM prANAnna harantyuta priyatamAsaMjalpamantrAkSarairakSyante kimu mohamemi hahahA no vedhi kAme gatiH // 417 // [abhinavaguptasya] atra sasandehAlaGkArastyaktvA tyaktvA punarupAtto rasaparipoSAya / ____parivRttau vinimayitau niyamAniyamau sAmAnyavizeSau vidhyanuvAdau ca yatra / tadbhAvastattvam / tatra parivRtto niyamo'niyamena, yathA yatrAnullikhitAkSameva nikhilaM nirmANametadvidherutkarSapratiyogikalpanamapi nyakkArakoTiH praa| yAtAH prANabhRtAM manorathagatIrullaJca yatsampada(stasyAbhAsamaNIkRtAzmasu mnnershmtvmevocitm)||418|| atracchAyAmAtramaNIkRtAzmasu maNestasyAzmataivocitA iti niyame vAcye tasyAbhAsa ityaniyama uktaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 12) ga. rU. TU. 7] daMDanItimAM zatruno jaya nItimUlaka hovAnuM kaheluM che. kAmazAstraviruddhatva. jema ke, he biMba jevA ovALI, tArA upalA hoTha para dAMtanuM cihna (= daMtakSata) zobhe che. (414) upalo oSTa, mukhano aMdarano bhAga tathA AMkhanA cheDAne choDIne cuMbananI jema, daMtakSatanAM sthAno rahelAM che. (arthAt cuMbana ane dazanakSata upalA o4 vagere para na thAya) ema kAmazAstramAM kahevuM che. mokSazAstraviruddhatva - jema ke, devatAnI bhaktithI mukti maLe che), nahIM ke tattvajJAna saMpattithI. (415) [ ]. A vigata mokSazAstramAM nathI tethI viruddhatva che. tyaktapunarAtattva. jema ke, tamaM vRitAryA vagere (pR. 144) (416) [ ] ahIM "viDita teDatu" ema upasaMhAra karyA pachI paNa, tena vagere dvArA pharI kahevAyuM che. (te) kyAreka guNarUpa (bane che, jema ke, caMdranAM kiraNo jo amRtanA samUhavALAM (= rUpa) hoya to kevI rIte mArA manane khUba dajhADe che ? (jo (kadAca) kAlakUTanA AvaraNa sAthe rahevAthI dUSita thayAM hoya to prANa kema hAratAM nathI ? ethI UlaTuM, priyatamAnA nAmasmaraNa - (= jApa)nA mancAkSarothI rakSAya che ? zuM huM moha pAmuM chuM ? hAya ! mArI zI gati che, te ja samajato nathI! (417) [abhinavaguptanuM (padya)] ahIM, rasanA paritoSa mATe sasaMdeha alaMkAra choDI choDIne pharI nirUpela che jyAM niyama / aniyama, sAmAnya / vizeSa, vidhi / anuvAdanI parivRtti / arthAt vinimaya (thAya che te parivRttaniyamAdi doSa che). temAM niyamanI aniyama vaDe parivRtti. jema ke, A vidhAtAnI samagra sRSTi, jenA utkarSanA pratispardhInI kalpanA karavI te paNa avagaNanAnI aMtima koTi che; jenI saMpatti prANIonA manorathanI gatine atikramIne (rahelI che) (arthAtuM, manorathanI gati tene AMbI zake tema nathI) te (maNiInI kAMtithI maNi banelA paththaro vacce te maNinuM paththarapaNuM ja ucita che. (418) ahIM, chAyA (= zobhA) mAtrathI maNi banela paththaro vacce te maNinuM paththara hovApaNuM ucita che e niyama kahevAne sthAne "teno AbhAsa" ema aniyama kahyo che. (ahIM 'tI' padanuM sthAna khoTuM che. te 'mA' ke je anuvAdya che tenI sAthe goThavAvuM joIe.) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 [kAvyAnuzAsanam parivRtto'niyamo niyamena yathA (vaktrAmbhoja sarasvatyadhivasati sadA zoNa evAdharaste) bAhuH kAkutsthavIryasmRtikaraNapaTurdakSiNaste samudraH / vAhinya: pArzvametAH kSaNamapi bhavato naiva muJcantyabhIkSNaM svacche'ntarmAnase'sminkathamavanipate te'mbupAnAbhilASaH // 419 / / [bhojaprabandha zlo. 230] atra zoNa ityaniyame vAcye zoNa eveti niyama uktaH / parivRttaM sAmAnyaM vizeSeNa yathA kallolavellitadRSatparuSaprahArai ratnAnyamUni makarAkara mAvamaMsthAH / ( kiM kaustubhena vihito bhavato na nAma yAJcAprasAritakaraH puruSottamo'pi // 420 // [bhallaTa0 62] atra 'ekena kiM na vihito bhavataH sa nAma' iti sAmAnye vAcye kaustubheneti vizeSa uktaH / parivRtto vizeSaH sAmAnyena yathA ( zyAmAM zyAmalimAnamAnayata bhoH sAndrairmaSIkUrcakaiH) mantraM tantramatha prayujya harata zvetotpalAnAM smitam / candraM cUrNayata kSaNAcca kaNazaH kRtvA zilApaTTake yena draSTumahaM kSame daza dizastadvaktramudrAGkitAH / / 421 / / viddhazAla0 3.1] atra jyotsnAmiti vizeSe vAcye zyAmAmiti sAmAnyamuktam / parivRtto vidhiranuvAdena yathA (are rAmAhastAbharaNa madhupazreNizaraNa smarakrIDAvrIDAzamana virahiprANadamana / ) sarohaMsottaMsa pracaladala nIlotpala sakhe sakhedo'haM mohaM zlathaya kathaya kvenduvadanA // 422 // 20 __ 25 atra vidhau vAcye virahiprANadamaneti-anuvAda uktaH / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ??) Ja. rU. sU. 9] niyama dvArA aniyama. parivRtta (thAya che), jema ke, mukhamaLamAM sarasvatI ( = vANI) (athavA vANIrUpa sarasvatI nadI) vase che, tAro adharoSTha haMmezAM lAla (athavA zoNa nadIrUpa) ja che, tAro bAhu dakSiNa (athavA ThAna karanAra), samudra (rAjacihnayukta) ane rAmanI vIratAnuM smaraNa karAvavAmAM kuzaLa athavA (dakSiNAsamudra) che. A senAo (rUpa nadIo) tamArA paDakhAne kSaNavAra paNa choDatI nathI ane A mana satata svaccha che to he rAjA, kema tamane pANI pIvAnI icchA (thAya che ?) (419) [bhojaprabaMdha-5,230] ahIM "goLa'" ema aniyama (= aniyaMtraNa) kahevAne badale "zona va" ema niyama kahela che. vizeSa dvArA parivRtta sAmAnya jema ke, he makarAkara ( = samudra), mojAMothI UchaLatA paththaronA Thora prahArathI A ratnone tuM avagaNIza nahIM. zuM kaustubhe puruSottamane paNa tArI AgaLa mAgaNI mATe phelAvelA hAyavALA nathI karyA ? (420) [bhalleTa-62] - ahIM, Dvena vi na vihito mavataH sa nAma ema sAmAnya kahevAne badale ''kaustubha vaDe'' ema vizeSa kahevAyuM che. sAmAnya vaDe parivRtta vizeSa. jema ke, gherI zAhInA sUcaDA vaDe rAtrine kALI karo, maMtra ane taMtrane prayojIne zveta kamaLonA smitane harI lo. ane zilA upara (pachADI) kaNa kaNa karIne candrane kSaNamAM pIsI nAkho, jethI huM tenI mukhamudrAthI aMti thayelI dase dizAone jovAne zaktimAna banuM. (421) [vizAla0-3.1] 207 ahIM, jyotsnA (= caMdrikAvALI rAtri) e viroSa kahevAne badale 'zyAmAM'(= rAtri) ema sAmAnya kahevAyuM che. anuvAda vaDe parivRtta vidhi jema ke, - he suMdarIonA hAthanA AbhUSaNa, bhramaranI hAramALAnA AzrayarUpI, ratikrIDAnI lajjAne zamAvanAra, virahIonA prANanuM damana karanAra, zreSTha sarovaranA zaNagAra, caMcala ThalavALA he mitra nIlakamala, huM khedayukta chuM. (mAro) moha ocho kara. he (te) candra jevA mukhavALI kacAM che ? (422) [ ] ahIM, vidhi kahevAne badale, virahInA prANanuM damana ema anuvAda kahevAyela che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 [kAvyAnuzAsanam parivRtto'nuvAdo vidhinA yathA prayatnaparibodhitaH stutibhiradya zeSe nizAM akezavamapANDavaM bhuvanamadya niHsomakam / iyaM parisamApyate raNakathAdya doHzAlinAM apaitu ripukAnanAtigururadya bhAro bhuvaH // 423 // [veNI0 3.34] atra zayita ityanuvAde vAcye zeSe iti vidhiruktaH / prayatnena paribodhyase iti vidhau vAcye paribodhita ityumuktamiti parivRttavidhitvamapi / atra cAnvarthabalAdevAdhigateH padAdidoSANAM vizeSalakSaNaM na praNItam / athApavAdAnAha92) nAnukaraNe // 8 // doSA ityanuvartate / anukaraNaviSaye nirarthakAdayaH zabdArthadoSA na bhavanti / udAharaNaM prAgeva darzitam / 93) vaktrAdyaucitye ca // 9 // vaktRpratipAdyavyaGgyavAcyaprakaraNAdInAM mahimnA na doSo na guNaH / tathodAhRtam / 94) kvacid guNaH // 10 // vaktrAdyaucitye kvacidguNa eva / tathaivodAhRtam // iti / AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau doSavivecanastRtIyo'dhyAyaH // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-24) 6. rU. sU. 8-60] vidhi dvArA anuvAda parivRtta (thayo che.) jema ke, Aje stuti dvArA prayatnapUrNa jagADelo tuM rAtre sUI zakIza (kema ke) Aje jagatane kRSNa vagaranuM, pAMDava vagaranuM ane soma(vaMrA) vagaranuM (karIzA) bAhubaLavALAonI A yuddhathA Aje samApta thAya che, pRthvI uparano zatrurUpI jaMgalano moTo bhAra Aje dUra thAo. (423) [veNI0-3.34] ahIM, yita e anuvAda kahevAne badale, zeSe ema vidhi kahela che. (arthAt, zayita/sUtelo evo tuM prayatnathI jagADAIza ema 'vidhi' yogya che. nahi ke 'zeSe' ema kriyApadathI zayanano; kema ke zayita:/ sUtelo jagADavAmAM Avaro nahi ke bodhita/jANakArIvALo sUro.) vaLI, prayatnapUrvaka paribodhita karAya che ema vidhi kahevAne sthAne paribodhita ema kahevAyuM che tethI parivRttavidhitva paNa che. ahIM, anvaryabaLe ja (artha) prApti thatAM pada vagere doSonAM vizeSa lakSaNa kahyAM nathI. have tenA apavAdo kahe che 209 92) anukaraNamAM (doSa raheto) nathI. (8) 13} roSA:- ema anuvartita thAya che. anukaraNanI bAbatamAM nirarthaka vagere zabdArthadoSo saMbhavatA nathI. udAharaNa, pahelAM ja darzAvela che. 93) vaktA, vagerenA aucityamAM paNa (doSa raheto nathI) (9) 185,157 vaktA, pratipAdya vigata, vyaMgya, vAcya, prakaraNa vagerenA mahimAthI doSa (raheto) nathI (paNa) guNa bane che. te rIte udAhRta karAyela che ja. 94) kyAreka guNarUpa (ane che.) (10) vaktA, vagerenA aucityamAM kyAreka guNarUpa ja (jaNAya che) te pramANe ja udAharaNa karela che. A pramANe AyAryazrI hemacandraviracita alaMkAracUDAmaNi nAme svopajJakAvyAnuzAsananI vRttimAM doSavivecana nAme trIjo adhyAya saMpUrNa thayo. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturtho'dhyAyaH // saguNau zabdArthoM kAvyamityuktam / guNAnAM ca rasotkarSahetutvaM sAmAnyalakSaNaM pratipAditam / idAnIM tadbhedAnAha 95) mAdhuryojaHprasAdAstrayo guNAH // 1 // trayo na tu daza paJca vaa| lakSaNavyabhicArAd, ucyamAnaguNeSvantarbhAvAd doSaparihAreNa svIkRtatvAcca / guNA iti rasasya guNAH, zabdArtha'yostu bhaktyA ityuktameva / tatra mAdhuryasya lakSaNamAha96) drutiheturmAdhuryaM zRGgAre // 2 // drutirArdratA galitatvamiva cetasaH / zRGgAre'rthAtsaMbhoge / zRGgArasya ca ye hAsyadbhutAdayo rasA aGgAni 10 teSAmapi mAdhuryaM guNaH / / 97) zAntakaruNavipralambheSu sAtizayam // 3 // sAtizayamiti / atyantadrutihetutvAt / etadyaJjakAnAha98) tatra nijAntyAkrAntA aTavargA vargA hrasvAntaritau raNAvasamAso mRduracanA ca // 4 // nijena nijavargasambandhinAntyena GANanamalakSaNena zirasyAkrAntA a-TavargAH TaThaDaDharahitA vargA hrasvAntaritau ca rephaNakArau / asamAsa iti / samAsAbhAvo'lpasamAsatA vA, mRdvI ca racanA / tatra mAdhurye mAdhuryasya vyaJjiketyarthaH / yathA ziJjAnama maJjIrAzcArukAJcanakAJcayaH / kaGkaNAGkabhujA bhAnti jitAnaGga tavAGganAH // 424 / / dAruNaraNe raNantaM karidAraNakAraNaM kRpANaM te / ramaNakRte raNaraNakI pazyati taruNIjano divyaH // 425 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / adhyAya 4 'guNavALA rAbda ane artha te kAvya' ema kahevAyuM che. guNonuM rasanA utkarSamAM heturUpa hovAnuM sAmAnyalakSaNa ApeluM che. have tenA ( = guNonA) prakAro kahe che. 95) mAdhurya, ojasa ane prasAda ema traNa guNo che. (1) traNa ja, daza ke pAMca nahIM. lakSaNano vyabhicAra thavAyI tathA kahevAnArA guNomAM (anya guNono) antarbhAva thavAthI ane doSamA parihArarUpe svIkArAyelA hovAthI (traNathI vadhAre guNo saMbhavatA nathI) guNo (arthAt) rasanA guNo; zabda ane arthanA to (te) aupacArika rIte ema kahevAyuM che ja. te (= guNo) paikI mAdhuryanuM lakSaNa kahe che. 96) krutinuM kAraNa te mAdhurya (je) zRMgAra (rasa)mAM (jaNAya che). (2) kruti eTale ArdratA. cittanuM jANe ke pIgaLavuM. zRMgAramAM arthAt saMbhoga (zRMgAra)mAM. zRMgAranA je aMgarUpa hAsya, adbhuta vagere rasa che temAM paNa mAdhurya guNa (rahelo che) 97) zAnta, karuNa (ane) vipralaMbha (zRMgAra)mAM (uttarottara) teno (= mAdhuryano) atizaya (jovA maLe che). (3) atizaya (jovA maLe che) kAraNa ke, te vizeSa drutinuM kAraNa che. enA (= mAdhuryanA) vyaMjako (nirdezatAM) kahe che 98) temAM potAnA (varganA) aMtima (varNI) sAthe joDAyela '2' varga sivAyanA (= Ga, ca, ta, 5) varga, hrasva (svara)thI vyavahita '2' ane 'Na' ane samAsarahita mRdu racanA (e mAdhuryanA vyaMjako che.) (4) potAnA eTale potAnA varganA aMtya , krU, jU, maiM, maiM rUpa varSothI joDAyelA, '2' varga vagaranA arthAt 8, Tha, Da, Dha vagaranA bAkInA vargo ane '2' ne 'Na' hUsva svarathI vyavahita hotAM (mAdhuryanA bhaMjaka bane che.) asamAsa racanA eTale samAsano abhAva athavA ochA samAsa hoya tevI ane mUThu racanA (abhipreta che.) temAM eTale ke mAdhuryamAM (arthAt) mAdhuryanI vyaMjaka bane che ema artha thayo. jema ke, he kAmadeva para vijaya meLavanAra (rAjan) jhaMkArathI manohara (jaNAtA) nUpuravALI, suMdara suvarNanI mekhalAvALI, kaMkaNathI aMkita hAthavALI tArI strIo zobhe che (424) ghora yuddhamAM yuddha karatI tathA hAthIonA vadhanuM kAraNa banatI tArI talavArane saMgrAmamAM rucivALI divya taruNIo priyatamane mATe jue che. (425) [ ] Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 [kAvyAnuzAsanam na punarevaM yathA akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThi mAm / kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara // 426 / / atra zRGgArapratikUlA varNAH / bAle mAleyamuccairna bhavati gaganavyApinI nIradAnAM kiM tvaM pakSAntavAntairmalinayasi mudhA vaktramathupravAhaiH / eSA prodvRttamattadvipakaTakaSaNakSuNNavindhyopalAbhA dAvAgneoNmni lagnA malinayati dizAM maNDalaM dhUmalekhA // 427 // _[subhASitAvalau (1716) dhArAkadambasya] atra dIrghasamAsaH paruSaracanA ca vipralambhazRGgAre viruddhaa| ojaso lakSaNamAha99) dIptiheturojo vIrabIbhatsaraudreSu krameNAdhikam // 5 // dIptirujjvalatA, cittasya vistAra iti yAvat / krameNeti vIrAd bIbhatse tato'pi raudre, teSAmaGge'dbhute ca sAtizayamojaH / etadyaJjakAnAha100) AdyatRtIyAkrAntau dvitIyaturyoM yukto rephastulyazca TavargazaSA vRttidairdhyamuddhato gumphazcAtra // 6 // Adyena dvitIyastRtIyena caturtha AkrAnto varNastathA upari ubhayatra vA yena kenacitsaMyukto rephastulyazca varNo varNena yuktastathA Tavargo'rthANNakAravarjaH, zaSau ca / dIrghaH samAsaH, kaThorA racanA ca / 20 anaujasi / ojaso vyaJjiketyarthaH / yathA mUrjAmuddRttakRttAviralagalagaladraktasaMsaktadhArA dhautezAMhriprasAdopanatajayajagajjAtumithyAmahimnAm / kailAsollAsanecchAvyatikarapizunotsarpidarpoddhurANAM doSNAM caiSAM kimetatphalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH // 428 // [hanumannATaka 8.48] Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-200) . 4. . -6]. 213 A pramANenI (mRduracanA) na hoya te-jema ke - he madhura kaMThavALI, tIvra utkaMThAthI AkaMTha bharelA evA mane zaMkha jevI DokavALI (tArA) gaLe kSaNabhara lagAva (ane) mArA kaMThanuM duHkha dUra kara. (426) ahIM zRMgAra (rasa)ne pratikULa varNo che. (bIjuM udAharaNa, jema ke), he bAlA, A gaganamAM bahu UMce vyApelI vAdaLonI hAramALA nathI to tuM zA mATe locananA khUNethI ubharAtA AMsunA pravAha vaDe mukhane phogaTa malina kare che ? A to matta hAthInA vahI rahelAM lamaNAM ghasavAthI kSubdha thayela vidhyAcaLa jevI kAntivALI, AkAzamAM vyApelI, dAvAgninI dhUmalekhA dizAonA maMDaLane malina kare che. (427) (subhASitAvalImAM (1716) dhArAkadaMbano (bloka) ahIM dIrghasamAsa tathA kaThora racanA (che, je) vipralaMbha zRMgArane viSe viruddha jaNAya che). joguNanuM lakSaNa kahe che - 99) dIptinuM kAraNa ojoguNa (che je anukrame vIra, bIbhatsa ane raudramAM adhika mAtrAmAM hoya che. (5) dIti eTale ujvaLatA arthAt cittano vistAra, anukrame eTale vIra karatAM (adhika) bIbhatsamAM, tenAthI (= bIbhatsathI) paNa (adhika) raudramAM, tenA aMgarUpa adbhutamAM paNa jo guNa pracura mAtrAmAM hoya che. (have) enA (= jo guNanA) vyaMjako nirUpe che. 100) (varganA pahelA ane trIjA (varNa)thI yukta anukrame bIjA ane cothA (vaNa), tathA joDAkSaramAM prayukata "ra" ane potAne) tulya (varNa)thI yukta varNa, "2" varga, "za" tathA "pa'; samAsanI dIrghatA ane kaThora racanA ahIM (vyaMjaka bane che). (6) prathama sAthe dritIya tathA tRtIya sAthe caturtha varNa joDAyela hoya ane nIce, upara ke baMne tarapha koIpaNa varNa sAthe joDAyela repha (= rakAra) (potAne) samAnavarNa sAthe joDAyela varNa, tathA 'Ta' varga arthAt NakAra sivAya (= Ta, Tha, Da, Dha), za ane 5, dIrghasamAsa ane kaThora racanA ahIM (eTale ke, jo guNamAM, ojanA vyaMjaka che, ema artha thayo. jema ke, uddhata rIte niraMtara kapAyelA kaMThamAMthI vahetA lohInA satata pravAhathI dhovAyela zivanAM caraNonI kRpAthI prApta vijayathI jagatamAM mithyA mahimAne pAmelA mArAM mastakonuM tathAkelAsane uThAvavAnI icchAne Aveza sUcavatA atyaMta abhimAnathI garviSTha A bhujAonuM zuM e ja phaLa che ke A nagarInI rakSAmAM mATe prayAsa karavo paDe ? (428). hinumannATaka 8.48] Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 [kAvyAnuzAsanam na punarevaM yathA dezaH soyamarAtizoNitajalairyasminhadAH pUritAH kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahaH / tAnyevAhitazastraghasmaragurUNyastrANi bhAsvanti no yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH krodhanaH // 429 // [veNI0 3.33] atra ca yathoktavarNAbhAvo'nuddhatA racanA asamAsazca viruddhaH / atha prasAdalakSaNamAha101) vikAsahetuH prasAdaH sarvatra // 7 // vikAsaH zuSkandhanAgnivatsvacchajalavacca sahasaiva cetaso vyAptiH / sarvatreti sarveSu raseSu / etadyaJjakAnAha102) iha zrutimAtreNArthapratyAyakA varNavRttigumphAH // 8 // zrutyaivArthapratItihetavo varNasamAsaracanAH / iha prasAde / prasAdasya vyaJjakA ityarthaH / yathA dAtAro yadi kalpazAkhibhiralaM yadyarthinaH kiM tRNaiH santazcedamRtena kiM yadi khalAstatkAlakUTena kim / kiM karpUrazalAkayA yadi dRzoH panthAnameti priyA saMsAre'pi satIndrajAlamaparaM yadyasti tenApi kim // 430 / / / mAdhuryojaHprasAdavyaJjakAzca varNA upanAgarikA paruSA komalA ca vRttirityAcakSate / vaidarbhI gauDIyA 20 pAJcAlI ceti rItaya ityanye / yadAha (32) mAdhuryavyaJjakairvarNairupanAgarikeSyate / ojaHprakAzakaistai'stu paruSA komalA paraiH / / keSAJcidetA vaidarbhIpramukhA rItayo matAH // [kAvyaprakAza 9.80-81] yadyapi guNeSu niyatA varNAdayastathApi25 103) vaktRvAcyaprabandhaucityAdvarNAdInAmanyathAtvamapi // 9 // tatra vAcyaprabandhAnapekSayA vaktraucityAdeva varNAdayaH / yathA manthAyastArNavAmbhaH pratikuharavalanmandaradhvAnadhIraH koNAghAteSu garjatpralayaghanaghaTA'nyonyasaMghaTTacaNDaH / * kRSNAkrodhAgradUtaH kurukulanidhanotpAtanirghAtavAtaH 30 __ kenAsmAtsiMhanAdapratirasitasakho dundubhistADito'yam // 431 // veiNI0 1.22 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606-0rU) 6. 4. sU. 7-6] A pramANe(nI vyaMjaracanA)na hoya te, jema ke, A te ja pradeza che, jemAM duzmananA rudhirarUpI jaLathI jaLAzayo bharAI gayAM che, (mArA) pitAnA kezanuM grahaNa te kSatriyothI thayeluM te ja prakAranuM apamAna che. zatrunAM zastrono nAza karavAne lIdhe mahAna evAM te amArAM zasro camake che. (tayA) parazurAme krodhamAM je kyuM te ja A gusse thayela droNano putra (= azvatthAmA) kare che. (429) [veNIsaMhAra- 3. 3 3] ahIM kahyA pramANenA varNono abhAva tathA komaLa racanA ane samAsarAhitya (ojoguNanI) viruddha che. have prasAdanuM lakSaNa kahe che - 101) vikAsanuM kAraNa (te) prasAda (je) sarvatra (= badhA rasomAM) (rahelo che), (7) vikAsa eTale sUkA iMdhaNamAMnA agninI jema, tathA (korA vastramAM) svaccha jaLanI jema tarata ja cittanI vyApti. sarvatra eTale badhA rasomAM. 215 (have) enA (= prasAdanA) vyaMjako kahe che 102) ahIM (= prasAdamAM) sAMbhaLatAM mAtrathI arthano bodha karAvanAra varNo, samAsa tathA racanA (vyaMjaka manAyAM che). (8) = sAMbhaLatAMveta arthanI pratItinA kAraNarUpa varNa, samAsa ne racanA (ahIM vyaMjaka bane che). ahIM eTale prasAda (guNa)mAM prasAdanA vyaMjaka hoya che ema artha thayo. jema ke, jo dAtAo hoya to kalpavRkSothI zuM ? jo yAcako hoya to tRNothI zuM ? jo sajjano hoya to amRtathI zuM ? jo durjano hoya to haLAhaLa (jhera)thI zuM ? jo priyatamA najare paDe to karparazalAkAthI zuM ? (ane) saMsAra hotAM jo bIjI indrajALa hoya to tenAthI zuM (prayojana) ? (430) mAdhurya, ojas ane prasAdanA vyaMjaka varNo (e ja anukrame) upanAgarikA, paruSA ane komalA vRttio che ema kahevAya che. tene ja bIjAo (anukrame) vaidarbhI, gauDIyA ne pAMcAlI rItio kahe che. kahyuM che ke, (32) mAdhuryanA vyaMjaka varSothI upanAgarikA abhipreta che. ojo guNanA vyaMjaka temanAthI (= te varNo vaDe) paruSA ane bIjA ( = te sivAyanA varNo) vaDe komalA vRtti thAya keTalIka Ane, vaidarbhI jemAM che evI rItio mAne che. [kAvyaprakAza- 9.80, 81] mukhya jo ke, guNone viSe varNa vagere niyata hoya che to paNa - ... 103) vaktA, vAcya, prabaMdhanA aucityathI varNa vagerenuM antatva paNa (saMbhave che), (9) temAM, vAcya ane prabaMdhathI nirapekSa rIte kevaLa vaktAgata aucitya pramANe ja varNa vagere (nI racanA jovA maLe che) jema ke, maMthanadaMDathI DahoLAyela samudranA jaLathI vyApta, guphAomAM ghUmarAtA maMTharAyalanA avAjanI jema gaMbhIra, dAMDI piTAtAM garjanA karatA pralaya kALanA vAdaLanI ghaTAothI ekabIjAne athaDAtAM bhayaMkara, draupadInA krodhanA agradUta jevo, kaurava kuLanA nArArUpI utpAtathI (janmelA) jhaMjhAvAtanI jema, amArA siMhanAdanA paDaghAsamo A duMdubhi konA vaDe vagADAya che ! (431) [veNIsaMhAra-1. 22] Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 [kAvyAnuzAsanam atra yadyapi na vAcyaM krodhAdivyaJjakaM kAvyaM cAbhineyArthaM, tathApi bhImasenasya vakturaucityAduddhatA varNAdayaH / kvacidvaktRprabandhAnapekSayA vAcyaucityAdeva / yathA prauDhacchedAnurUpocchalanarayabhavatsa~hikeyopaghAta- trAsAkRSTAzvatiryagvalitaravirathenAruNenekSyamANam / kurvatkAkutsthavIryastutimiva marutAM kandharArandhrabhAjAM bhAGkArairbhImametanipatati viyataH kumbhakarNottamAGgam / / 432 / / __ [chalitarAmAyaNe.....] kvacidvaktRvAcyAnapekSAH prabandhocitA eva / yathA-AkhyAyikAyAM zRGgAre'pi na masRNA varNAdayaH / 10 kathAyAM raudre'pi nAtyantamuddhatAH / nATakAdau raudre'pi na dIrghasamAsAdayaH / evamanyadapyaucityamanusatavyam / / iti / AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJa kAvyAnuzAsanavRttau guNavivecanazcaturtho'dhyAyaH // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203) jha. 4. sU. 2] 217 ahIM, jo ke vAcyArtha krodha vagereno vyaMjaka nathI ane kAvya abhineya che, chatAM paNa bhImasenarUpI vaktAmAM rahela aucityane lIdhe uddhata varNa vagere che. kyAreka vaktA ane prabaMdhathI nirapekSa rIte vAcyagata aucitya pramANe ja (varNa vagere hoya che), jemake, prauDha arthAt baLavAna dvArA prayojAyela khaDjhanA prahArane anurUpa UrdhvagamananA vegathI utpanna evA rAhunA prahAranA bhayane lIdhe ghoDAonI lagAma kheMcavAthI sUryanA rathane vAMko vALanAra aruNa (dvArA) (bhaya tathA AzcayapUrvaka) jovAtA (ane) (kapAyelI) DokanAM chidromAM bharAyela vAyunA sUsavATathI rAmacandranA parAkramanI jANe ke stuti karatuM, kuMbhakarNanuM A bhayaMkara mastaka AkAzamAMthI gabaDI rahyuM che. (432) chilitarAmAyaNa...] kyAreka vaktA ane vAcya sivAya prabaMdhane ucita ja (varNa vagere hoya che). jema ke, AkhyAyikAmAM zRMgArarasamAM paNa komaLa varNo vagere hotA nathI (ane) kyAmAM rodrarasa hovA chatAM, atyaMta kaThora (varSo vagere) hotA nathI. nATaka vageremAM rodramAM paNa dIrghasamAsa vagere hotA nathI. e ja rIte, bIjA aucityanuM paNa anusaraNa karavuM. AcArya zrI hemacandraviracita "alaMkAracUDAmaNi' nAme svopaza "kAvyAnurAsana vRttimAM 'guNavivecana' nAme cotho adhyAya samApta. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // paJcamo'dhyAyaH // _ 'zabdArthoM sAlaGkakArau kAvyam' ityuktam / tatrAlaGkArANAm 'aGgAzritA alaGkArAH' iti sAmAnyalakSaNamuktam / atha vizeSalakSaNasyAvasarastatrApi zabdAlaGkArANAM SaNNAM tAvadAha 104) vyaJjanasyAvRttiranuprAsaH // 1 // vyaJjanasyeti jAtAvekavacanam / tenaikasyAnekasya vA vyaJjanasyAvRttiH punaH punarnibandho rasAdyanugataH 5 prakRSTo'dUrAntarito nyAso'nuprAsaH / tatraikasya sakRdAvRttau na kiJcidvaicitryamarthAdasakRdAvRttirlabhyate / anakasya tu sakRdasakRcca / tatraikasyAsakRdAvRttiryathA anaGgaraGgapratimaM tadaGgaM bhaGgIbhiraGgIkRtamAnatAjhyAH / / ' kurvanti yUnAM sahasA yathaitAH svAntAni zAntAparacintanAni // 433 / / 10 anekasya sakRdAvRttiryathA tato'ruNaparispandamandIkRtavapuH zazI / dadhe kAmaparikSAmakAminIgaNDapANDutAm // 434 // [subhASitAvalau (2153) bhagavadvAlmIkimuneH] atra 'ru-ri-nda-ndi'-ityAderanekasya sakRdAvRttiH / yathA vA nitambagurvI guruNA prayuktA vadhUrvidhAtRpratimena tena / cakAra sA mattacakoranetrA lajjAvatI lAjavisargamagnau // 435 / / [raghu0 7.25] atra dvayordvayostrayANAM trayANAM ca vyaJjanAnAM sakRdAvRttiH / yathA vA 'dhUsaritasariti' // 436 // iti / 20 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkAra sAthenA zabda ane artha (te) 'kAvya' ema kahevAyuM che. tyAM ''aMga (= zabda ane artha) upara AdhArita te (thayA) alaMkAro'' evuM (alaMkAranuM) sAmAnya lakSaNa kahevAyuM (che). have vizeSa lakSaNano prasaMga che, (ane) tyAM paNa 'zabda'nA cha alaMkAro (aMge) (graMthakAra) kahe che. 104) vyaMjananI (puna:) AvRtti (te thayo) anuprAsa. (1) 'vyaMjananI' emAM jAtiviSayaka ekavacana che. tethI eka athavA aneka vyaMjananI AvRtti, eTale ke punaH punaH prayoga, je rasAnusArI che, pAse pAseno, jemAM vacce aMtara nathI tevo (prayoga) (te thayo) anuprAsa. temAM eka (varNa)nI eka vakhatanI AvRtti (= punaH prayoga)mAM koI paNa suMdaratA nathI, tethI asakRt (= ethI vadhAre) AvRtti (jarUrI che evuM ahIM) prApta thAya che (= evuM ahIM abhipreta che). aneka varNono (puna: prayoga, AvRtti) to ekvAra tathA anekvAra (AvakArya che). tyAM eka (varNa)nI anekvAra AvRtti (= puna: prayoga) (nuM udAharaNa) jema ke, 44 (stana bhArathI) saheja namelI te (nAyikA)nA, kAmadevanI raMgazALA jevA zarIrane hAvabhAvamayI ceSTAoe e rIte potAne AdhIna karI dIdhuM che ke jethI A (= ceSTAo, bhaphLIo) yuvAnonAM cittane ekadama ja bIjA (viSayo)nA cintanathI rahita (= vagaranA) karI de che. (433) [ ] aneka (vargo, vyaMjano)nI ekavakhata AvRtti (= puna: prayoga) jema ke, // adhyAya 5 // 44 pachI (= prAtaHkALe) (sUryanA sArathi evA) aruNanA gatizIla thavAthI (= aruNanA pravRtta thavAthI), malina svarUpavALA candramAe kAma (nA upabhoga)thI durbaLa kAminInA kapola (= gAla) jevI pANDatA (= phikkAza) dhAraNa karI.'' (434) [subhASitavalimAM- 2153, bhagavAna vAlmIki munino zloka] ahIM 'ru', 'ri', 'nda', 'ndi' vagere aneka (varNo)nI ekavAra AvRtti (= puna: prayoga) che. athavA jema ke, '"te vidhAtA jevA vaDIla (= gurujana) vaDe prayojAyelI nitambanA bhAravALI, matta (thayelA) cakora (nAM netro jevAM) netrovALI lajjAyukta teNe agnimAM lAja (nAme dhAnyanA dANA) nAkhyA.'' (435) [raghu. 7.25] ahIM be be ane traNa traNa vyaMjanonI ekavAra AvRtti ( = punaH prayoga) (thayela che). athavA jema ke, '"dhUsarita thayelI saritAmAM...'' (436) Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 [kAvyAnuzAsanam anekasyAsakRdAvRttiryathA sarvAzArudhi dagdhavIrudhi sadA sAraGgabaddhakrudhi kSAmakSmAruhi mandamunmadhulihi svacchandakundruhi / zuSyatsrotasi taptabhUrirajasi jvAlAyamAnAmbhasi grISme mAsi tatArkatejasi kathaM pAntha vrajaJjIvasi // 437 / / [subhASitAvalau (1708) bhaTTabANasya] atra 'rudhi' ityAdeH / 105) tAtparyamAtrabhedino nAmnaH padasya vA lATAnAm // 2 // zabdArthayorabhede'pi anvayamAtrabhedino nAmnaH padasya vA ekasyAnekasya vA sakRdasakRccAvRttiATAnAM 10 saMbandhI lATajanavallabho'nuprAsaH / tatraikasya nAmnaH sakRdAvRttiryathA sa eSa bhuvanatrayaprathitasaMyamaH zaGkaro bibharti vapuSAdhunA virahakAtaraH kAminIm / anena kila nirjitA vayamiti priyAyAH karaM kareNa paritADayaJ jayati jAtahAsaH smaraH // 438 / / 20 atra kareti nAmnaH / asakRd yathA dazarazmizatopamadyutiM yazasA dikSu dazasvapi zrutam / dazapUrvarathaM yamAkhyayA dazakaNThAriguruM vidurbudhAH / / 439 / / [raghu0 8.29] atra dazeti nAmnaH / anekasya sakRd yathA 'jayati kSuNNatimiraH' (pR. 142) // 440 // iti / asakRd yathA vastrAyante nadInAM sitakusumadharAH zakrasaMkAza kAzA: kAzAbhA bhAnti tAsAM navapulinagatAH strInadIhaMsa haMsAH / haMsAbhAmbhodamuktasphuradamalavapurmedinIcandra candra zcandrAGkaH zAradaste jayakRdupanato vidviSAM kAla kAlaH // 441 / / __ [vyaktiviveka, dvitIya vimarzAuddhRtaH, paunaruktasya vivecane (pR. 333 A.re.dvi)] 25 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206) e. 1. sU. 2]. 221 aneka (varNo)no eWI vadhAre (vakhata) punaHprayoga, jema ke, badhI dizAone saMdhanAra, latAone bALI nAkhanAra, haMmezAM haraNAM upara krodha dharanAra, vRkSone karamAvanAra, bhramara viSe ochA AnaMdavALA, svaccha% (vI phAlatA) kunda (puSpo)no droha karanAra, jharaNAMne sUkavanAra, jamInanI retane tapAvanAra, jaLane UkaLatuM karanAra sUryanuM teja jemAM phelAya che tevA grISma mAsamAM musApharI karatA he mAnya (= musAphara tuM) kema karIne jIve che ? (437) subhASitavalImAM (1708), (bANabhaTTano zloka)] ahIM 'rudhi' vagereno (punaH prayoga che). 105) athavA, kevaLa tAtparyano ja bheda karatA nAma ke, padano (eka ke anekano) punaH prayoga lATa (TharAnA loko)no (anuprAsa = "lATAnuprAsa') che. (2) zabda ane arthano abheda hovA chatAM, anvayamAtrano (= uddezya vidheyabhAva athavA tAtparya) bheda karatA nAmano athavA padano, eka ke anekano, ekavAra ke anekavAra punaHprayoga (te) lATa(nA loko) saMbaMdhI, lATanA lokone pasaMda anuprAsa (= laTAnuprAsa) (thayo). ( = lATAnuprAsa e varNonA nahi paNa padonA sAmyarUpa che). temAM eka nAmanI ekavAra AvRtti, jema ke, te A traNe bhuvanamAM jeno saMyama prakhyAta che tevA zaMkara virahathI duHkhI thaIne zarIra vaDe hAla kAminI (= strI, pArvatI)ne (ardhanArIzvararUpe) dhAraNa kare che, enAthI ame (= ame pote kAmadeva) jitAyA ! ( = bhagavAna zaMkare kAmavijaya karyo tevuM kahevAya che, evuM yAda karIne jANe ke) ema priyatamA (rati)no hAtha (potAnA) hAthathI TapArato, jene hAsya jakhyuM che tevo kAmadeva jaya pAme che." (438) [ ] ahIM 'kara (vaDa) emAM nAmanI (AvRtti) (che). ekathI vadhAre vAra (punaH prayoga) jema ke, sUrya jevI yutivALA, yazathI daze dizAmAM prakhyAta, jenA nAmamAM "ratha' AgaLa 'daLa" (zabda) che tevA, rAvaNanA zatru (rAma)nA vaDIlane (= pitAne) budhajanoe jANyA." (439) (raghu. 8.29] ahIM 'daza' e nAmanI (ekAdhika AvRtti che). (have) anekano ekavAra (punaHprayoga), jema ke, jeNe aMdhakArane chevo che tevo (sUrya) jaya pAme che... (440) blioka naM. 2 36, kA. zA. 3/5 nIce) (pR. naM. 143)] (anekano) anekavAra (punaHprayoga) jema ke, "he indratulya (= zakasaMkAza !) sapheda phUla dhAraNa karanAra kAza (nAmanA choDavA, athavA kArapuSpanA velAo) nadIonAM vastro bane che. te lakSmI rUpI nadInA haMsa! (nadIonA) navIna kAMThA (= retI) upara beThelA haMsa kAza (puSpo) jevA lAge che. he pRthvI (= upara UtarelA) candra rUpa (rAjA !), candramAM meghathI ( = AvaraNathI) mukta thavAthI svaccha zarIravALo (banelo) haMsa jevo lAge che, (ane) he zatruo mATe kALa rUpa ! tane vijaya apAvanAra zaradaRtuno candra jevo (sapheda, svaccha) samaya AvI gayo che." (441) vyiktiviveka, dvitIya vimarzamAMthI udbhUta, pInaruktanI carcAmAM (pR. 333 A.re.ki.)) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 [kAvyAnuzAsanam padaikasya sakRd yathA vadanaM varavarNinyAstasyAH satyaM sudhAkaraH / V sudhAkaraH kva nu punaH kalaGkavikalo bhavet // 442 / / __ [kAvyaprakAza, ullAsa 9, zloka 360, sUtra 113; vRttau] asakRd yathA na bhavati bhavati ca na ciraM bhavati ciraM cetphale visaMvadati / - kopaH satpuruSANAM tulyaH snehena nIcAnAm // 443 // [subhASitAvalau (236) raviguptasya] anekasya sakRd yathA yasya na savidhe dayitA davadahanastuhinadIdhitistasya / yasya ca savidhe dayitA davadahanastuhinadIdhitistasya // 444 / / [kAvyaprakAza u. 9, zloka. 359, sUtra 112 vRttau;] asakRd yathA kiJcidvacmi na vacmi vacmi yadi vA kiM vacmi vacmIdRzam / dRzyante na bhavAdRzeSu patiSu sveSAmadoSe damAH / te kiM santi na santi santi yadi vA ke santi santIdRzAH / sarvaste'dya guNairgRhItahRdayo lokaH kRto vartate // 445 / / 106) satyarthe'nyArthAnAM varNAnAM zrutikramaikye yamakam // 3 // AvRttiriti vartate / satyarthe bhinnArthAnAM varNAnAM svarasahitavyaJjanAnAmupalakSaNAcca varNasya varNayozcAvRttiH zrutyaikye kramaikye ca yamau dvau samajAtau tatpratikRtiryamakam / tenaikasyAkSarasya dvayorbahUnAM vA dvitIyaM sadRzaM nirantaraM sAntaraM vA zobhAjanakamalaGkAraH / - madhuparAjiparAjimAninI... // 446 / / haravijaya 3.2] ityAdAvubhayeSAmanarthakatve ..... sphuTaparAgaparAgatapaGkajam / // 447 // [zizupAla0 6.2] Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206) . . . ] 223 eka padanI eka vAra (AvRtti) jema ke, "te (varavarNinI) suMdarInuM vadana khare ja sudhAkara (kahetAM candra) che. paNa (to) sudhAkara kyAre vaLI kalaMka vagarano thAya ?' (tethI tenuM mukha sudhAkarathI ya rUDuM che) (442) [kAvyaprakAza, ullAsa 9, zloka 360; sUtra 113 nIce. (eka padanI) ekathI vadhAre vAra (AvRtti) jema ke, "sapuruSono kopa ke je kAM to thato nathI, thAya che to lAMbo (cAlato) nathI, lAMbo cAle to phaLa (ApavAnI bAbatamAM) judo paDe che (= arthAt krodha sAruM phaLa Ape che) (tevo kopa) nIca vyaktinA sneha jevo che. (arthAt nIca vyaktine sAco sneha thato nathI. sneha thAya che to lAMbo cAlato nathI. lAMbo Take to kharAba phaLa Ape che). (443) suibhASitavalimAMthI, (zloka naM. 236) raviguno (zloka)]. aneka padonI ekavAra AvRtti, jema ke, "jenI najIka priyatamA nathI tevAne mATe (tuhinadIdhiti = ) candramA dAvAnaLa (jevo saMtApakAraka) che, ane jenI samIpamAM (potAnI) priyatamA che, tene mATe dAvAnaLa paNa (candramA jevo zItaLa ane AlAdakAraka) che. (444) [kAvyaprakAza 9; zloka 359, sUtra 112 pachI] aneka padonI anekavAra AvRtti jema ke, kaMIka kahuM chuM, athavA nathI kahetI athavA jo kahuM chuM to zuM kahuM chuM? Ama kahuM ke, ApanA jevA pati(rAja) hotAM, potAnA doSa vagara sarvasvanuM haraNa karanArA bIjA koI nathI jaNAtA (kevaLa tamArA guNo ja evA che je vagara vAke bIjAnuM sarvasva luMTI le che); tevA zuM hoya che. nathI hotA athavA hoya che to koNa hoya che? (te) AvA hoya che, tArA guNothI (samagra pRthvI) loka janDAyelA hRdayavALo banyo che." (445) - 106) artha hotAM, (niyamathI) anya arthavALAM vaNanA (enA e kramamAM zravaNa (= punarAvRtti) hotAM yamaka (alaMkAra) (thAya che). (3) (vargonI) AvRtti (= punaH prayoga) (e pada AgaLanA 1/sUtramAMthI Ave che). (e yamaka) artha hotAM, bhinna arthavALA vargonI (eTale ke), svara sAthenA vyaMjanonI, ane upalakSaNathI (eka) varNa ke be vargonI AvRtti zrutinI ekatA ane kramanI ektA hotAM be yama kahetAM yugalo sarakhA jaNAtAM - te (vigata) jenI prakRti che (arthAt tevI vigata thAya tyAre) "yamaka (alaMkAra) (prApta thAya che). tethI eka, be ke bahu akSaronA bIjA ekasarakhA (akSara), (baMne vacce) aMtara vagara ke antara sAthe (prayojAya ane) zobhAjanaka hotAM (yamaka) alaMkAra (thAya che). (jema ke), madhuni . va. "bhramara paMktio dvArA mAninIo(nuM mAna) parAjita thatAM..." (446) hiravijaya- 3.2]. vagere (udA.)mAM baMne (varSo)nuM nirarthakatva hotAM (yamaka bane che). 55. va. "suTaparAgane kAraNa parAgata thayelA (= hArelA) kamaLane..." va. (447) [zizu -6.2] Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 10 15 20 25 [kAvyAnuzAsanam ityAdAvekeSAkamarthavattve'nyeSAmanarthakatve'nyArthAnAmiti na yujyate vaktumiti satyarthe - ityuktam / na ca tadarthasyaiva zabdasya punaH zakyamuccAraNaM paunaruktyaprasakteriti sAmarthyalabdhe'pi bhinnArthatve yatra sa evArthaH prasaGgena punaH pratipipAdayiSito bhavati bandhubandhuratvAdinA ca prayukta eva zabdaH punaH prayujyate udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca / // 448|| [subhASitAvalau 220] ityAdau tatra paunaruktyadoSAbhAvAdyamakatvaM kena nivAryetetyanyArthAnAmityupAttam / zrutyaikyagrahaNaM lokapratItitulyatvaparigrahArtham / tena dantyauSThyauSThayavakArabakArAdivarNabhede laghuprayatnatarAlaghuprayatnatarakRte ca bhede, saMyogasthayoH sajAtIyayorvyaJjanayorvAstave vizeSe yamakabandho na virudhyate / yathAtasyArijAtaM nRpaterapazyadavalambanam / yaunirjharasaMbhogairapazzyadabalaM vanam // 449 // avalambanaM pArSNigrAhAkrandAsArAdi / prapAtapAnIyAsvAdaiH pAnIyAni tanUkurvat / abalaM sainyarahitaM vanaM kAnanam / atraikatra vabau dantyauSThayauSThyau / aparatra oSThayadantyauSThacau / apazyadityeka traikaH zakAro'paratra dvau / tathA bhavAni ye nirantaraM tava praNAmalAlasAH / manastamomalAlasA bhavanti naiva te kvacit // 450 // [devIzataka 59 ] cittamohamalena jaDAH / atra lAlaseti prathamalakAro'laghuprayatnataraH / malAlasetyatra tu laghuprayatnataraH / tathA nakAra - NakArayorasvaramakAranakArayorvisarjanIyasya bhAvAbhAvayorapi na virodha iti kecit / yathAvegaM he turagANAM jayannasAveti bhaGgaheturagAnAm ||451 // [ pAtayAzu rathaM dhIra samIrasamaraMhasam / dviSatAM jahi niHzeSaM pRtanAH samaraM hasan // 452|| [ dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathAH / . dviSayasi kathaM vRkayUthAdajA yathA // 453 // [ kramaikyagrahaNAt 'saro rasaH' ityAdI / (7) pravaNaH praNavo yatra prathamaH prathameSu yaH / ] 1 raNavAn vAraNamukhaH sa vaH pAtu vinAyakaH || 454 || [sa. kaM. 2 / 208, pR. 246 ] ityAdau ca yamakatvaM mA bhUt / ] Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207) . pa. . 3] 225 vagere (udA.)mAM keTalAka varSo arthavALA hotAM ane keTalAka anarthakahotAM, (yamaka bane che). - 'kanyArthInAmu' (= anya arthavALA) (bhinna) (emaesUtrarUmAM kahyuM te) lAgu paDatuM nathI, tethI'satyarthe" (= arthahotAM) ema(sUtramAM kahyuM) che. vaLI, enA e ja arthavALA zabdanuM punaH uccAraNa zakya nathI kemake punaruktidoSa Ave; tethI sAmarthya dvArA (= saMdarbha dvArA) prApta thato hovA chatAM, bhinnArthamAM, jyAM eno e ja artha prasaMgata pharI (kAvya) prayojita karAya, ane (jyAM) (kAvya) bandhanI sundaratAthI (teno e zabda) punaH prayojita karAya che, (jemake), 3ti savitA tA:... vageremAM. (448). [subhASitAvalimAM zloka 220] tyAM pInatya doSano abhAva hotAM (tene) yamaka banatAM koNa nivArI zakaze ? - tethI (A paristhiti dUra karavA) 'anyArthInAmuM" evuM pada (sUtramAM) levAyuM che. "mRtyekya'nuM grahaNa lokapratIti (nI daSTie) tulyatA (= sarakhApaNuM)nA grahaNa mATe che. tenAthI datya, okya, okya 'va' kAra ke kAra vagere varNa (no) bheda hotAM, ochA prayatnathI ke vadhu ochA prayatnathI thatA bhedamAM, ke saMyogamAM rahelA be sajAtIya varNonA kathanamAM, khAsa karIne yamakanI racanAmAM virodha Avato nathI. jema ke, te rAjAnA zatruoe avalaMbana joyuM. jharaNAMnA upabhogathI (= upayogathI) (te) gayuM. sainya vagaranuM=nirbaLa vana joyuM." (449) avalaMbana eTale pArNigraha ( = pAchaLanA mitranuM grahaNa/ avalaMbana) AkandAsAra, ( = mitranuM grahaNa) vagere. dhodhanAM jaLanA AsvAdathI pANIne halakuM karatuM. 'abala' eTale sainya vagaranuM vana, jaMgala. ahIM eka ja sthaLe 'va' ane 'ba" kanyauSTaya, ane oya che. bIje odya- daMtya che ane okya (be) varNo che. pazyanta' mAM) be ("za'kAra che). vaLI, he bhavAni ! je satata tArA praNAma mATe lAlasAvALA che, te (loko) kyAreya mananA aMdhakArarUpI maLavALA thatA nathI." (450) divIzataka-59] cittanA moharUpa maLathI jaDa. ahIM "tAta:' mAM prathama 'takAra alaghuprayatnavALo che. jyAre patAna'mAM ('takAra) laghuprayatnavALo che. vaLI 'na'kAra tathA "ja' kAra, svara vagaranA 'ma'kAra tathA ra' kAra ane visarjanIya (= visarga) evA bhAva ane abhAvano virodha nathI ema keTalAka (mAne che), jema ke, turagonA vegane jItato A (-ga =) na janArAnA bhaMgano hetu che.' (athavA, he turagonA (vega) bhaMga rUpa !) (451) he dhIra, pavana jevA vegavALA rathane jaldI utAra, yuddhane hasI kADhato (8) duzamanonA lakarane niHzeSa haNI nAkha. (452) duzmanonA mULane ukheDavA rAjavaMzamAMthI tuM jamyo che. (to have) jema varuonA ToLAthI barA Dare tema duzamanothI kema trAse che ? (453) kamanI ektAnA grahaNathI (jema ke), 'jo :" vageremAM, (yamaka nathI). te vinAyaka amAruM rakSaNa karo, (jene viSe) DhALa e OMkAra che (ane) je zivanA gaNomAM prathama che. je "raNa" vALo tathA vAraNa (= hAthI)nA mukhavALo che. vageremAM 'yamaka' thaze nahi. (454) [sa.ke. 2/ 208, pR. 246] Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 5 10 15 20 25 107) tatpAde bhAge vA // 4 // tad yamakaM pAde tasya ca bhAge bhavati / tatra pAdajaM paJcadazadhA / tathA hi-prathamo dvitIyAdau vartate dvitIyatRtIyAdau / tRtIyazcaturtha iti SaT / prathamo dvitIyatRtIyayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayordvitIyastRtIyacaturthayoriti catvAraH / prathamastriSvapItyekaH / prathamo dvitIye tRtIyazcaturthe iti / prathamazcaturthe dvitIyatRtIya iti dvau / ardhAvRttiH zlokAvRttizceti dve iti / yathA cakraM dahatAraM cakranda hatAraM / khaDgena tavAjau rAjannarinArI // 455 // kazcidrAjAnamAha-samUham, ghnatA, arisaMbandhi, ruroda bhagnAzA atyartham / saMyataM yAcamAnena yasyAH prApi dviSA vadhaH / saMyataM yAca mAnena yunakti praNataM janam // 456 // raNaM, devyAH, jitendriyaM pUjayA, jJAnena vA / [kAvyAnuzAsanam prabhAvato nAmana vAsavasya prabhAvato' nAma navAsavasya / prabhAvato nAma navA savasya vicchittirAsIttvayi viSTapasya ||457|| [daMDI, kAvyAdarza 3.63] prabhAvAt / zakrasya / tejasvinaH / nAmana nateH kAraka / anAma namanarahita / atazca viSTapasya prabhau svAmini tvayi navasomarasasya savasya yajJasya navA viccheda AsIt / navA- ityeka eva nipAtaH pratiSedhArthaH / nAmetyabhyupagame nipAtaH / ityAdi / ardhAvRttiryathA satvAraM bharato vazyamabalaM vitatAravam / sarvadA raNamAnaiSIdavAnalasamasthitaH // 459 // [ rudraTa 3.4] sA rakSatAdapArA te rasakRdgaurabAdhikA sArakSatAdapArAterasakRdgauravAdhikA // 458 // [devIzataka 16 ] sA devI, trAyatAm, anantA, tava, rAgakRdabhimataM vastvityarthaH / vAgrUpA, pAlanI, utkRSTakSateH, apagatavipakSAt, aviratam, gauraveNAdhikA sarveSAM gururityarthaH / zlokAvRttiryathA [devIzataka 14 ] [ rudraTa 3.18] Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107) e. 6. khU. 4]. 227 107) te (= yamaka) pAThamAM (= caraNamAM = zlokanA cothA bhAgamAM) athavA (tenA zlokanA) bhAgamAM (jaNAya che). (4) te yamaka (zlokanA) pAdamAM ane tenA bhAgamAM (paNa) thAya che. pAkamAM thatuM (yamaka) paMdara prakAranuM che jema ke, pahelo pAda dvitIyAdi (bIjA, trIjA ne cothA pAkanI AgaLa hoya che), bIjo pADa trIjAnI (= trIjA ane cothAnI) AgaLa. trIjo pAda cothAnI; ema cha (prakAra). prathama(pAda) dvitIya ane tRtIyanI (AgaLa); tathA bIjA ane cothA, trIjA ane cothA, bIjo tRtIya ane cothA (AgaLa) (ema) cAra (bheda). pahelo(pAda) (bAkInA) traNemAM (punarAvRtta thAya tevo) eka (prakAra). pahelo bIje ne bIjo cothe. pahelo cothe ane dvitIya tRtIyamAM ema be (bheda). ardhAvRtti ane zlokAvRtti (maLIne) be. jema ke, raNamAM zatruonA samUhane naSTa karatI tamArI talavArathI marAyelI ripu-ramaNI vilApa karavA lAgI. (455) [rudraTa-3.4]. koIke rAjAne kahyuM, "samUhane, haNatA, duzmananA, raDI, bhagnAzA, atyaMta'. yuddhanI yAcanA karanAra jenA duramana vaDe vadha prApta karAyo, (jyAre) namelA jitendriya manuSyane je (devI) mAnapUrvaka, (pUjA athavA jJAna sAthe) joDe che. (456) divIzataka-14] raNa, devIno, jitendriyane, pUjA sAthe, athavA jJAna sAthe (evA artha che). dItimAna indrane paNa (potAnA pratApathI) jhukAvavAvALA ane svayaM (pote) kyAreya na sUvAvALA (he rAjA), tame A bhuvananA svAmI hotAM, "prabhAvAnuM' nAme navIna Asava (= navI madirA)no tathA somayAgano kyAreya viccheda (athavA, vinAza) na thayo. (457) [daMDI, kAvyAdarza-3.6 3] prabhAvathI, rAkanA, tejasvInA, "nAmana' e namU/natanuM kArakarUpa, 'anAma', (arthAta) namanarahita, AthI bhuvananA prabhu, svAmI, tame hotAM, navIna somarasanA yajJano kyAreya viccheda na thayo; "navA" ema eka ja nipAta pratiSedhArthaka (che). "nAma" ema letAM nipAta (jANavo) vagere. ardhAvRtti, jema ke, te anantA (DavI) tAruM abhimata rakSo. gauravathI adhika (= sarvanI guru) (evI) vAgarUpA (te devI) moTI kSatimAMthI (ane) vipakSamAMthI avirata (bacAvo). (458) divIzataka-16] te devI, rakSaNa karo, anantA, tAruM, rAga janmAvanAruM (arthAtu) abhimata vastu, evo artha che. vAgUrUpA, rakSaNa karanArI, vipakSathI, avirata, gauravane kAraNe adhika, 'badhAnI guru' ema artha che. zlokanI AvRtti, jema ke, "te (paMDita) niSkriya(jana)thI dUra rahIne (zatruonA) asthipaMjarane naSTa karato, bhayabhIta, zaktihIna, zatrusamudAyane raNamAM joDyo. (459)* briTa- 3.18] * zloka 459 thI 466 sudhImAM yamakanA agatyanA prakAro udAhata karAyA che. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 [kAvyAnuzAsanam sattvArambharato'vazyamavalambitatAravam / sarvadAraNamAnaiSI davAnala samasthitaH // 460 / / [rudraTa 3.19] mahApuruSaH, punaH, zatrusamUham, bharAt, vaze vartamAnam / balarahitaM, dIrghAkranda, sarvakAlaM saMgrAma prApayAmAsa / avAnalasaM api tu tvaritaM gacchan / asthIni tasyAtyupakSiNoti / sattvena ye ArambhAsteSu rataH / sarvathA AzritaM tarutvag vasanaM yena zatrusamUhena / sarveSAM dAraNe yo mAnastamicchati / davAgninA samaM sthitaM yasya / tathA bhAgajasya dvidhA vibhakte pAde prathamapAdAdibhAga: pUrvavadvitIyAdipAdAdibhAgeSu, antabhAgo'ntabhAgevityaSTAviMzatirbhedAH / 10 zlokAntare hi na bhAgAvRttiH saMbhavati / yathA sarasvati padaM cittasarasvati vidhehi me| tvAM vinA hi na zobhante narAH kAyA ivAsubhiH // 461 // kareNa te raNeSvantakaraNa dviSatAM hatAH / kareNavaH kSaradraktA bhAnti sandhyAghanA iva // 462 // [kAvyAdarza 3.26] bhavAni zaM vidhehi me bhavAnizaM kRpAparA / upAsanAni yajjano'bhavAni zaMsati tvayi // 463 / / parAgatarurAjIva vAtairdhvastA bhaTaizcamUH / / parAgatamiva kvApi parAgatatamambaram // 464 / / [kAvyAdarza 3.27] pAtu vo bhagavAn viSNuH sadA navaghanadyutiH / sa dAnavakuladhvaMsI sadAnavaradantihA // 465 / / [kAvyAdarza 3.28] padadvayaM kapAlinaH punAtu lokapAlinaH / alIyate nato hariH sa yatra paGkajaprabhe // 466 // evamanyAnyapyuhAryANi / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207) ma. 1. sU. 4] 229 baLapUrvaka potAnI kriyAone zarU karavAvALA, vRkSo (= vano)nuM zaraNuM levAvALA. vazamAM AvelA zatrumaMDaLane (yuddhamAM joDato), badhAne naSTa karavAne kAraNe mAnano icchuka, dAvAgninA jevI sthitivALo (paMDita yuddha kare che)." (460) briTa- 3.19] mahApuruSa, pharIthI, zatrusamUhane, baLathI, vazamAM rahenAruM, balarahita, dIrdha-AkadavALAne, badhe samaye saMgrAma prApta karAvyo. je cAlato nathI chatAM tvarita rIte jAya che. tenAM hADakAM bhAMge che. sattvathI jeno AraMbha thAya che (tevAM kAryomAM) lAgelo. badhI rIte jhADanI chAla (rUpI) vastrI jeNe dharyuM che tevA zatrusamUha vaDe, badhAne haNavAmAM je mAna (= gaurava), tene icchato; dAvAgni jevI jenI sthiti che. te rIte (caraNanA) bhAganA be bhAgamAM vaheMcAyelA pAdamAM prathama pAkano AdibhAga pahelAMnI mAphaka dvitIya (tRtIya)pAThanA Adi bhAgomAM, antabhAga aMtabhAgomAM ema 28 bhedo (prApta) thAya che. zlokAntaramAM bhAganI AvRtti saMbhavatI nathI. jema ke, he sarasvati, mArA citta-sarovaramAM padArpaNa karo. tArA vinA manuSyo zobhatA nathI jema deha prANa vagara (zobhatA nathI, tema). (461) (he rAjA) yuddhamAM tArA vinAzakArI hAthathI haNAyelA zatruonA hAthI, ke jemanA zarIramAMthI lohI vahe che (te) saMdhyAkALanA megha jevA jaNAya che. (462) [kAvyAdarza 3.26] he bhavAni! mAruM kalyANa kara. sadA (mArA upara) kRpA varasAvanArI bana. (huM) ke je vyakti tAre viSe a-janma (= janma na thAya te mATenI) prArthanA uccAre che. (463) [ je rIte AMdhIo pahADo upara rahelI vRkSonI paMktine ukheDIne pheMke che, te rIte (tamArA) sainikoe zatrusenAne chinnabhinna karI nAkhI. ane tyAre (yuddhamAM upara UThatI) dhULathI AcchAdita (ane AthI adazya) AkAza jANe kyAMka nAsI gayuM hoya tevuM lAgyuM. (464) [kAvyAdarza-3.2 7] "nUtana megha jevI kAntivALA, dAnavakuLanA vinAzaka, tathA (kuvalayApIDa nAme) madayukta zreSTha hAthIno saMhAra karanAra te (lokaprasiddha) bhagavAna viSNu tamArA sahunI rakSA karo." (465) [kAvyAdarza-3. 28] lokanA rakSaka zivajInA be caraNo, rakSaNa karo, kamaLa jevI prabhAvALA je (padaya) viSe namelA hari bhramara jevuM vartana kare che." (466) A rIte bIjA prakAronAM udAharaNo paNa ApavAM. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 [kAvyAnuzAsanam ___ tridhA vibhakte dvAcatvariMzat / caturdhA vibhakte SaTpaJcAzat / prathamapAdAdigatAntyArdhAdibhAgA dvitIya-pAdAdigatAdyArdhAdibhAge yamyanta ityAdyanvarthatAnusareNanAne kabhedamantAdikAdikam / antAdikamAdyantakaM tatsamuccayaH / madhyAdikamAdimadhyamantamadhyaM madhyAntakaM teSAM samuccayAH / tathA tasminneva pAde AdyAdibhAgAnAM madhyAdibhAgeSvaniyate'vasthAna AvRttiriti prabhUtatamabhedaM yamakam / etasya ca kavizaktikhyApanamAtraphalatvena puruSArthopadezAnupAyatvAt kAvyagaDubhUtateti bhedalakSaNaM na kRtam / kAvyaM hi mahAkavayaH sukumAramatInAM puruSArtheSu pravartanAya viracayanti / na ca pRthagyatnanirvartyayamakAdiniruddharasaM tattathA sukhopAyaH / saritparvatasAgarAdivarNanamapi vastuvRttyA rasabhaGgahetureva, kimaGga na kaSTakAvyam / tathA ca lola(? lla)TaH / (33) yastu saridadrisAgaranagaturagapurAdivarNane yatnaH / kavizaktikhyAtiphalo vitatadhiyAM no mataH prabandheSu / / yamakAnulomataditaracakrAdibhido'tirasavirodhinyaH / abhimAnamAtrametadgaDDarikAdipravAho vA // iti / [lola(? lla)TaH] 108) svaravyaJjanasthAnagatyAkAraniyamacyutagUDhAdi citram // 5 // svarAdInAM niyamazcyutaM gUDhAdizca citrasAdRzyAdAzcaryahetutvAd vA citram / tatra svaracitraM yathA jaya madanagajanadamana varakalabhagatagamana / gatajananagadamaraNa bhavabhayaganarazaraNa // 467 // [ hrasvaikasvaram / evaM dIrdhakasvaradvitryAdisvaraniyama udAhAryam / vyaJjanacitraM yathA na nonanunno nunnono nAnA nAnAnanA nanu / nunno'nunno nanunneno nAnenA nunnanunnanut // 468 / / [kirAta0 15.14] 20 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208) . 1. sU. 1]. traNa bhAgamAM vibhakta thatAM (yamakanA) 42, caturdhA vibhakta thatAM 56 (prakAro thAya che). prathama pAdAdimAMnA atyAdhabhAgo dvitIyapAdAdimAMnA AghArdha vagere bhAgamAM joDAya che vagere anvaryatAnuM anusaraNa karatAM antAdika yamaka aneka bhedovALuM bane che. antAdika AdyantavALuM, teno samuccaya; madhyAdika Adimadhya ane antamadhya, madhyAntaka - te badhAno samuccaya te pramANe te ja pAdamAM Adya vagere bhAgonuM madhya vagere bhAgomAM avasthAna, arthAt AvRtti ema yamaka aneka bhedovALuM che. A (yamaka)nuM phaLa mAtra kavinI zaktinuM prakAzana ja che. (dharma, artha va.) puruSArthomAM te upAyabhUta na hovAthI (te yamakanI) kAvyagaDubhUtatA" (= kAvyamAM graMthiI bAdhArUpa hovuM) che tethI (AgaLa) bhedonuM lakSaNa (ame) kyuM nathI. mahAkavio kAvyanI racanA suMvALI buddhivALAone (dharmAdi) puruSArthomAM pravartita karavA race che. (rasAdinirUpaNathI) pRthaka prayatna vaDe nirmAtuM yamaka vagere je rasane avarodhe che te te rIte sukhanA upAya rU5 (banatuM) nathI. saritA, parvata, sAgara vagerenuM varNana paNa vAstavika rIte to rasabhaMgano hetu ja che, to (AvuM yamakAdi nirUpaNa rU5) kaSTa (nivartita) kAvya (rasabhaMganuM kAraNa) kema na hoya ? ane vaLI, lollaTa (jaNAve che) : - (33) prabaMdhomAM kavinI zaktinI khyAtirUpI phaLavALo je prayatna saritA, parvata, sAgara, pahADa, ghoDo, nagara vagerenAM varNanamAM che, te buddhizALIone mAnya nathI. yamaka, anuloma, tenI virodhI (= pratiloma), cakra vagere prakAranI (racanAo) rasanI atyanta virodhinI che. A kevaLa (racayitAnuM) abhimAna mAtra ja che, athavA (te) gADariyo pravAha che. (lolUTa) 108) - svara, vyaMjana, sthAna, gati, AkAra (vagerenA) niyamavALuM cuta, (ane) gUDha (kAvya) (te) citra (kAvya che). (5) svara vagerenA niyamavALuM, cuta ane gUDha vagere citra' jevuM hovAthI athavA Azcaryano hetu (banavAthI) 'citra' (kAvya kahevAya che). temAM svaracitra jema ke, he madanarUpI gajanuM damana karanAra, uttama hAthI jevA gamanavALA, vItelA janmarUpI roganA maraNarUpa, bhava-bhayamAM paDelA naranA zaraNarUpa (deva) (tame) vijaya pAmo. (46 7) [ (A pagha) kevaLa hRsva-svaravALuM che. A rIte kevaLa dIrdhasvaravALuM, be, traNa, svaronA niyamavALuM (kAvya) udAta karavuM. vyaMjana-citra-(kAvya) jema ke, he aneka prakAranA mukhovALA, nikRSTa (vyakti/ vigatathI) vIMdhAyelo (vyakti, te) puruSa nathI. (te rIte) nikRSTane vadhanAra paNa puruSa nathI (= vIra puruSa nathI). (nikRSTathI bhAganAranI to vAta ja zI karavI?). tenI koI gati nathI. e (nikRSTa) vIMdhAyelo hovA chatAM na vIMdhAyelo che. Apa (sahu) na vidhAyelAnA svAmI hovAthI anutra' kahetAM (pote) na vIMdhAyelA cho. vIMdhAyelAthI vidhAyelAne vIMdhanAra puruSa niSpApa thato nathI. (468) [bhAravi, kirAta 15.14] Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 [kAvyAnuzAsanam raNaparAGmukhA gaNAH kumAreNa jagadire iti prakramaH / he nAnAnanA anekarUpavadanAH, sa na nA, na puruSo, ya Unena hInena jitaH / vijitahIno'pi puruSo'puruSaH / nanu sambodhane / jito'pyajita eva yo na jitaprabhuH / so'pi pApa eva, yo jitaM jitaM nudatIti / ekavyaJjanam / evaM dvitryAdi vyaJjananiyame udAhAryam / sthAnamuraHkaNThAdi / taccitraM yathA agA gAM gaanggkaakaakgaahkaadhkkaakhaa| ahAhAGgakhagAGkAgakaGkAgakhagakAkakaH // 469|| [kAvyAdarza 3.91] kazcitpuruSaH stUyate-he gAGgakAkAkagAhaka gaGgAsambandhISajalakuTilagativiloDaka, tvaM kutsitapApAnyeva vAyasAsteSAM hntaa| jihIteH kvipi hAnaM hAH / na hAM gatiM jahAti yattathAvidhamaGgaM yasya 10 sa khagaH sUryazcidraM yasya sa girirarthAnmerustatra kaGkAkhyA: parvatapatatriNaH kAkakAH zabdakAriNo yasya / sa tvaM pApahA merunivAsibhiH pakSibhirapi prakhyApyamAnakIrtirgAmagAH svargaM gato'sItyAzaMsAyAM bhUtavannirdezaH / kAyati arthamabhidhatta iti kAkaH zabda auNAdike ke taM karotIti Nici tadantAt Nake ca kAkakaH / kaNThasthAnam / evaM dvitryAdisthAnaniyama udAhAryam / . gatirgatapratyAgatAdikA, taccitraM yathA vAraNAgagabhIrA sA sArA'bhIgagaNAravA / kAritArivadhA senA'nAsedhA varitArikA // 470 // __ [zizupAla0 19.44] karigiridurvigAhA / utkRSTA / abhIgAnAmaprAptabhayAnAM bhaTasamUhAnAM jayadhvaninA yuktA / vihitazatrukSayA / svArthe Nig / avidyamAna Asedho yasyAH / mayA saha yuddhayadhvamiti varitAH prArthitA 20 arayo yayA sA yadUnAM senA / dviSatAM balaM prayAteti pUrveNa sambandhaH / atrAyukpAdayorgatiryukpAdayoH pratyAgatirityardhe te eveti pAdagatapratyAgatam / / evamardhagatapratyAgatazlokagatapratyAgatasarvatobhadrArdhabhramaturaGgapadagomUtrikAdInyudAhAryANi / 15 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208) . 1. pU. ] raNathI parAbhukha thayelA gaNI kumAra vaDe (A rIte) saMbodhAyA (= kumAre gaNone AvuM kahyuM) evo kama (ahIM che). aneka mukhavALA, te (vyakti) (vara) puruSa nathI, je (potAnAthI) halakA (= nikRSTa, ochA baLavALA) thI jitAyo che. vaLI, (potAnAthI) utaratAne jitanAro puruSa paNa a-puruSa che (= vIra nathI). 'nanuM (ahIM) saMbodhana mATe (prayojAyuM che). (te) jItelo chatAMnajItelo che, jeNe svAmIne jItyo nathI. te paNa pApIja che je jitAyelAne vIdha che. (ahIM) eka vyaMjana (nA prayogavALuM citrakAvya che). A rIte be ke traNa vyaMjanonA niyama viSe udAharaNa ApavuM. sthAna" eTale chAtI, gaLuM vagere. te (= sthAnane lagatuM) citra jema ke, gaMgA nadInA jaLanAM avAja karatAM mojAMmAM avagAhana karavAvALA, zokanA bhAvathI rahita, sumeru parvata sudhI jenI kIrti vyApI che tevA, tathA viSayasukho viSe anAsakta (he rAjA !) badhA prakAranA pAparUpI kAgaDAono nAza karIne tame ekadama ja svargalokane prApta karazo. (469) [kAvyAdarza, 3.11] koIka puruSa stuti kare che - he Two - gaMgAnA jaLane DahoLanAra, tuM halakAM pApa e ja (= rUpI) kAgaDAo - temane haNanAra che. modI3 (= VT) dhAtune [i pratyaya lagAvatAM hAra' arthamAM '' evo zabda siddha thAya che. gatine tyajatuM nathI tevA prakAranuM aMga jenuM che te 'va' kahetAM sUrya, jenuM cihna che te parvata, eTale ke meru; temAM kaMka nAma parvatanAM paMkhIo 'Ava:' avAja karanArA jenA che tevo (8), te tuM 'pApahA" arthAt merunivAsI pakSIo vaDe jenI kIrti gavAya che tevo, 'maXT:' svarge gayo - ema prazaMsAnA arthamAM bhUtakALa jevo nirdeza che. 'yaMti' eTale arthanuM kathana kare te 'i, zabda V = VT dhAtuthI uNAdimAMno '' pratyaya thatAM 'kra' zabda banyo. (taM = kiM) kRti e arthamAM '' zabdane nid pratyaya lAgyo. ne nita zabdane '' pratyaya lagAvIne :" zabda sAdhyo che. kaMThanuM sthAna che. A rIte (citramAM) be-traNa sthAnono niyama udAta karavo. 'gati" eTale "gata', 'pratyAgata' vagere rUpa. (= gayeluM, AveluM va. rUpa), te (rUpI) citra jema ke, hAthIrUpI parvatone kAraNe jenAmAM praveza karavo mukela che tevI, utkRSTa, bhaya vagaranA sainikonAM jUthonA jayadhvanivALI, jenAthI zatruono kSaya karAyo che tevI, jenuM grahaNa thayuM nathI tevI, jeNe duzmanone paDakAryA che tevI (yaduonI senA AgaLa vadhI). (470) zizu 19.44] hAthIrUpI parvatone kAraNe jemAM pravezavuM muzkela che tevI, utkRSTA (senA), jemane bhaya nathI lAgyo tevA sainikonA jUthonA jayadhvanithI yukta, zatruno jeNe kSaya karAvyo che tevI, jenuM grahaNa thayuM nathI, "mArI sAthe yuddha kara" ema jenAthI zatruone vinaMti (= paDakAra) karAyo che tevI te yaduonI senA (AgaLa vadhI). zatrusenAmAM (AgaLa) vidhI emapUrva (zloka) sAthe saMbaMdha che. ahIM ayuphapAka varSonI gati ane yupAi varSonI pratyAgati che ema te (lokanA) ardhabhAgamAM te (baMne) che tethI (ahIM) pAdagatapatyAgata' (jANavuM). (arthAt AgaLa pAchaLathI vAMcatA ekasarakhA varNo eka epAdamAM jaNAya che tethI pAdagata pratyAgata- citra thara A rIte ardhagata-pratyAgata, zlokagata-pratyAgata, sarvatobhadra, ardhabhrama, turaMgapada, gomUtrikA, vagere uThAta karavAM. --- Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 AkAraH khaGgamurajabandhAdyAkRtiH, taccitraM yathA mArArizakraromebhamukhairAsAraraMhasA / sArArabdhastavA nityaM tadartiharaNakSamA ||471 // mAtA natAnAM saMghaTTaH zriyAM bAdhitasaMbhramA / mAnyAtha sImA rAmANAM zaM me dizyAdumAdijA // 472|| [ rudraTa 5.6-7] mArAriH zivaH / rAmo musalI / AsAratulyavegena sarveSAmAdyA / khaDgaH / tathA ca drADhikAntare sAdhAraNo mA-zabdaH / tasya dakSiNAto'dhaH krameNa varNAzcaturdaza / zikhAyAM sAdhAraNaH sAzabdaH / UrdhvakrameNa vAmatastAvanta eva yAvanmAzabdaH sAdhAraNaH / etatphalam / tasyaiva mAzabdasya dakSiNato 10 niHsaraNakrameNa vAmataMcca pravezakrameNa varNAH saptasapta / eSA drADhikA / tato mAzabdAdUrdhvakrameNa gaNDikAyAM varNatrayam / upari mAzabdaH sAdhAraNaH / tasya dakSiNato vAmatazca tathaiva catvArazcatvAro varNAH / etacca kulakam / tatastasya mAzabdasyopari varNadvayam / etanmastakam / sAmAmAzabdA dvipaJcakRtvo dvirAvRttAH / yA damAnavamAnanda - padamAnanamAnadA / dAnamAnakSamA nityadhanamAnavamAnitA // 473 // 15 [devIzataka 15 ] yA indriyajayena uttamo ya Anandastasya padam / vidyayA hi zamaM sukhalAbhaH / mukhasya pUjAM dadAti / nirapabhraMzabhASaNAddhi mukhaM pUjyaM bhavati / dAnamAnakSamA eva zAzvataM dhanaM yeSAM taiH puruSaiH pUjitA / mAnaM jJAnam / murajabandhaH / tathA hi pAdacatuSTayena paGkticatuSTaye kRte prathamAdipAdebhyaH prathamAdyakSarANi catvAri / caturthAdipAdebhyaH paJcamAdIni ca catvAri gRhItvA prathamaH pAdaH / dvitIyAt prathamaM prathamAd dvitIyatRtIye 20 dvitIyatRtIyAbhyAM caturthe caturthAt tRtIyadvitIye / tRtIyAt pAdAt prathamamakSaraM gRhItvA dvitIyaH pAdaH / dvitIyAdaSTamaM, prathamAt saptamaSaSThe, dvitIyatRtIyAbhyAM paJcame caturthAt SaSThasaptame tRtIyAdaSTamaM ca gRhItvA tRtIyaH pAdaH / caturthAdibhyaH prathamAdIni prathamAdibhyaH paJcamAdIni pAdebhyo'kSarANi gRhItvA caturthaH pAdaH / evaM musaladhanurbANacakrapadyAdaya udAhAryAH / 25 cyutaM mAtrArdhamAtrAbinduvarNagatatvena caturdhA / tatra mAtrAcyutakaM yathAbhUtiyojitabhartavyaH kRpaNAkrAntamaNDalaH / mahApadazubhAvAsa tvatsamaH kupatiH kutaH // 474|| [ [kAvyAnuzAsanam 1 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208) 4. dha. dhU. 1] 235 * AkAra eTale khagna, murajabandha vagere AkRti, te (AkRtivALuM) citra, jema ke, ziva, Indra, rAma, tathA gaNeza dvArA, dhArAvAhI rIte jenI utkRSTa stuti AraMbhAI che te prakAranI, tathA (te) zivanI pIDAnuM sadA nivAraNa karanArI vinayathI namelA bhaktonI mAtA, saMpattinuM saMgamasthAna, bhaktonI pIDAno nAza karanArI, strIonI maryAdArUpa, parama mAnanIya ane anAdi pArvatI mAruM kalyANa karo. (471432) drita - 5/6, 7] 'mArAri' eTale ziva. balarAma (te) musalI. AsAra (kahetAM dhodhamAra varSA) jevA vegane kAraNe sauthI pahelI. khaDaga (= A 'khajJabaMdha' nAme citrakAvya che). drADhikA (mUThanI paTTI)mAM "mA" zabda sAdhAraNa che. tenI jamaNI bAjue nIce nIcenA kramathI 14 varNo che. zikhAmAM 'sA' zabda sAdhAraNa che. UrdhvakramathI DAbI bAjuthI tyAM sudhI (varNo) jyAM sudhI 'mA' zabda sAdhAraNarUpe (AvI jAya). A thayuM phaLa. te ja 'mA' zabdanI jamaNI bAju bahAra nIkaLavAnA krame ane DAbI bAju pravezanA kramathI sAta sAta (vaNe che). e thaI 'drADhikA (= mUThanI moTI paTTI) pachI "mA" zabdanI upara "gaNDikA" (= mUTha, pakaDavAno bhAga)mAM traNa varSo. tenI upara (ADI paTTI, nAnI, mAM) 'mA' zabda sAmAnya che. tenI jamaNI ne DAbI bAju cAra cAra varSo che. ane A kulaka che. pachI te 'mA' zabdanI upara be vaNe che. te (thayuM talavAranuM) mastaka (= Tocano goLAkAra) sA', 'mA' ane 'mA' zabdo che ane pAMca ane be vakhata AvRtta thayA che. (TocavALo 'sA be vakhata ane mUThanI uparano "mA" pAMca vakhata, mUThanI nIceno "mA" be vakhata) je (DavI) indriyajayathI (thanArA) uttama (manavama) AnaMdanuM pada che; mukhanA mAnane (je) ApanAra che. dAna, mAna (= jJAna) ane kSamA rUpI nityadhanavALA mAnavothI pUjAtI. (473) divIzataka, zloka 15] je indriyajayathI uttama evo AnaMda, tenuM sthAna (che), vighAthI ja zama (ane) sukhano lAbha (thAya che). mukhanI pUjA kare che. apabhraMza sivAyanA bhASaNathI ja mukha pUjya thAya che. dAna, mAna ane kSamA ja jemanuM zAzvata dhana che tevA puruSothI pUjAtI. "mAna" eTale jJAna. murajabandha (citra). cAra padothI cAra paMktio karIne (= lakhIne) pahelethI mAMDIne pAdomAMthI prathamAkSaro cAra (levA). cothA vagere pAdamAMthI pAMcamo vagere cAra laIne pahelo pATha (racAya). bIjAmAMthI prathama, prathamamAMthI bIjo trIje, bIjA-trIjA pAThamAMthI cothAmAM, caturthamAMthI tRtIya ane bIjo varNa (levA). trIjA pAThamAMthI prathama akSara laIne bIjo pAda. bIjAmAMthI AThamo, pahelAmAMthI sAtamo ane chaThTho, bIjA trIjAmAMthI pAMcamA, chaThThA sAtamA, trIjAmAMthI AThamo (varNa) laIne trIjo pAda (racavo). cothA vageremAMthI prathama ane prathama (pAda)mAMthI paMcama vagere akSaro meLavIne cotho pAda. (Ama thayo murajabandha). musala, dhanu, bANa, cakra, padma vagere baMdho udAta karavA. 'Tyuta' (nAme citraprakAramAM) mAtrA (Tyuta), ardhamAtrA (Tyuta), bindu (Tyuta) (ane) varNa (Tyuta) - e rIte cAra prakAro (prApta thAya che). temAM mAtrATyuta" jema ke, bhUtiyojitabhartavya: va. bhasmathI je poSAya che, bhikhArIothI gherAyelo, moTI AyarUpa azubhanuM nivAsasthAna evo tArA jevo bIjo 'ku pati kyAMthI (jaDaze ?) - samRddhithI je bharAya che. kRpAthI jeNe rAjamaMDaLa para AkramaNa kyuM che, jenuM sthAna moTuM che tathA AvAsa zubha che evA (he rAjana! tArA jevo pRthvIpati kyAMthI (maLe ?) (474) [ ] Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 [kAvyAnuzAsanam atra kRpnneti| vibhUtirbhasma ca / mahApadeti zubhAvAseti saMbodhane padadvayam / mahApado'zubhasyAvAseti padamekaM ca / ardhamAtrAcyutaM yathA payodharabharAkrAnte vidyullekhAvirAjite / kAntaH sarvajanAbhISTo bAle duHkhena labhyate // 475 / / atra 'indu' ityatra nakAro vyaJjanaM cyutam / binducyutaM yathA sahasA nalinI tArAzAritA gaganAvaniH / - zobhate bhUmipAlAnAM sabhA ca vibudhAzritA // 476 / / saha hasena vikaasenetypi| varNacyutaM yathA sitanRziraHmrajA racitamauliziromaNimauktikaistathA zikhirucirordhvadRk pRthulalATataTe tilakakriyA ca saa| sphuTavikaTATTahAsalalitaM vadanaM smitapezalaM ca tad abhinavamIzvaro vahati veSamaho tuhinAdrijArdhayuk // 477 // ___ atra gaurIzvaravarNane siddhicchandasi pratipAdamAdyAkSaradvayapAte'ntyAkSarasaptakacyutau cezvararUpavarNanameva 20 pramitAkSarAvRttena / yadi vA AdyAkSarasaptakacyutau anyantyAkSaradvayapAte ca gaurIvarNanaM drutavilambitavRttena / gUDhaM kriyAkArakasaMbandhapAdaviSayatvena caturdhA / kriyAgUDhaM yathA stanagurujaghanAbhirAmamandaM gamanamidaM madirAruNekSaNAyAH / kathamiva sahasA vilokayanto madanazarajvarajarjarA yuvAnaH // 478 // [sara. kaNThA0 2.366] ____ he yuvAnaH kathamiva yUyaM na stha iti kriyAgUDham / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208) ma. 1. sU. 1]. 237 ahIM paNa' (= kaMjusa) ema (artha che); (bhUti = ) vibhUti (= samRddhi) ane bhasma. "mahApada' ane 'zubhAvAsa" e be pado saMbodhanamAM che. eka padamAM 'mahA-ApatuM ane azubhano AvAsa ema che.* 'ardhamAtrATyuta jema ke, jyAre vAdaLono samUha UmaTyo hoya, (athavA, payodharanA bhArathI ubharAtI, bharAyelI chAtIvALI he bALA !) (AkAza) vIjaLIthI camakatuM hoya tyAre sahuno mAnIto priyajana, he bALA, duHkhathI (= mahAmahenate) prApta karAya che. (475) ahIM 'indu' e zabdamAM 'nkAra (ardhA = ) vyaMjana Tyuta jANavo; (= vAste Tuvena, mAM vAste che na tagate - 'bAlacandra AkAramAM jaDato nathI' ema pheraphAra thAya che). 'bindu' cuta jema ke, vikAsathI yukta "sada rana sadA' nalinI, tArAkti gaganAkaNa, ane paNDito vaDe Azrita rAjAonI sabhA zobhe che. (476) sa6 daseka = vikAsathI yukta ema paNa thAya. tathA binduyyata che te bindu umeravAthI saraM natinI = haMsovALI kamalinI' ema artha levAno . "varNavyuta' jema ke, (dinAdrinA = ) pArvatI rUpI ardhAmavALA Izvara aho ! abhinava rUpa dhare che. sapheda khoparInA hArathI jemAM mastaka upara maNi ane motIothI (jANe) (zobhA) racAI che. agnithI zobhatI UrdhvadaSTithI vizALa lalATa-tamAM tilakaracanA thaI che, phuTa (= spaSTa) ane vikaTa aTTahAsyathI zobhatuM ane smitathI suMdara te vadana ! (477). ahIM gaurIzvara (= zaMkarajI)nA varNanamAM siddhi chaMda(vALI racanA) mAM, dareka pAdamAM Adya be akSaro dUra karavAthI ane aMtya akSara sasakanI smRtimAM (= temane dUra karatAM), pramitAkSarA vRttathI kevaLa IzvarasvarUpanuM varNana che. athavA jo, AcAkSara sasakanI smRti karAya ane aMtyAkSara drayane dUra karAya to dratavilaMbita vRttathI gaurInuM varNana prApta thAya che. ricitamauliziromaNimauktikaiH pRthulalATataTe tilakakriyA / salalitaM vadanaM smitapezalaM vati veSamada tuhinAdrinA !" - Ama racanA karavAthI gaurIvarNana prApta thAya che.] 'gUDha (nAmano citrano prakAra) kriyA, kAraka, saMbaMdha ane pAThanA viSaye karIne cAra prakAre (prApta thAya che.) kriyAgaDha jema ke, stana ane moTA jaghanathI suMdara ane maMda A madirAthI lAla thayelAM nayanovALInuM gamana jotAM kema karIne yuvAno madanajvarathI jarjarita (nathI thatA) ? (478) [sarasvatI kaMThAbharaNa-2. 366] he yuvAno tame kema karIne nathI thatA? ('natha' ?) ema kriyAgUDha che. (zarUAtamAM 'stanamAM ta = stha, ne ? ema gopAvIne 'stha" kriyA AvI che). " * *kapANa'ne sthAne 'kapaNa' zabda prayojAyo che. upara uparathI ahIM rAjAnI niMdA che. paNa jo 'kapANa' zabda - eka mAtrA umerIne levAya to rAjAnI stuti samajAya che. + A zlokamAM ardhamAtrA gruta thaI che. jo te umerAya to "vAteH ' - AkAzamAM bAle jaNAto nathI - AkAza vAdaLa chAyuM hovAthI. evo artha Avaze. X ahIM binduyyatanuM udA.. che. "sahasA mAM biMdu umeravAthI 'sahaMsA' prApta thaze. # ahIM keTalAka varNa kADhI nAkhavAthI navo artha Ave che. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 10 15 20 25 kArakagUDhaM yathA mau durvidagdhena hRdaye vinivezitau / pibataste zarAvaNe vArikahlArazItalam ||479 // atra 'zarau' iti karmaNo gUDhatvam / saMbandhagUDhaM yathA atra na me ceta AgorasAbhijJamiti saMbandhagUDham / pAdagUDhaM yathA [ na mayAgorasAbhijJaM cetaH kasmAt prakupyasi / asthAnaruditairebhiralamAlohitekSaNe // 480 // viyagAminI tArasaMrAvavihatazrutiH / haime (? mI ) mAlA zuzubhe ........ // 481 // [kAvyAdarza 3.108] [kAvyAnuzAsanam [ kirAta0 15.43] atra 'vidyutAmiva saMhatiH' ityasya gUDhatvAt gUDhatvam / gUDhAdItyAdipadena praznottaraprahelikAdurvacakAdigrahaH / etacca kaSTakAvyatvAt krIDAmAtraphalatvAcca na kAvyarUpatAM dadhAtIti na pratanyate / 109) arthabhedabhinnAnAM zabdAnAM bhaGgabhaGgAbhyAM yugapaduktiH zleSaH ||6|| 'arthabhedAcchabdabhedaH' iti naye vAcyabhedena bhinnAnAmapi zabdAnAM tantreNa yugapaduccAraNaM bhinna-svarUpApahnavanam / zliSyanti zabdA atreti zleSaH / sa ca varNapadaliGgabhASAprakRtipratyayavibhaktivacanarUpANAM zabdAnAM bhaGgAdabhaGgAcca dvedhA bhavati / yathA alaGkAraH zaGkAkaranarakapAlaM parijano vizIrNAGgo bhRGgI vasu ca vRSa eko bahuvayAH / avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro vidhau vakre mUrdhni sthitavati vayaM ke punaramI // 482 // ] [ sarasvatI kaMThAbharaNaTIkA pR. 226, kAvyaprakAza 9.369 ] Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202) . 6. sU. 6] 239 kArakagUDha jema ke, zvetakamaLathI zItaLa pANI pAtrathI pItAM tArA hRdayamAM kyA duSTathI A be (bANa) khosAyAM? (479) ahIM 'za' - be bANa - e karma(kAraka)nuM gUDhatva che. (zAve' zabdamAM '' aMtagUDha che). sambandhagUDha jema ke, mAruM citta go-rasa (= dUdha, dahIM va.)nA AsvAda viSe lolupa nathI. (meM tAruM gorasa coryuM nathI) tuM (nakAmI) zIdane gusse thAya che ? he kopathI lAla netrovALI vagara kAraNe rudanathI basa. (480) [kAvyAdarza-3.108] ahIM mAruM citta (yAkomarUM, mAM saMdhiviccheda karavAthI me+mArasa, + A = madhu+ma = 0 thAya. (parastrIne satAvArUpI) aparAdhamAM kuzaLa nathI, ema saMbaMdhagUDha (citra) thayuM. (A zloka sarasvatIkaMThAbharaNamAM 2/368 - paNa saMbaMdhagUDhanA udAharaNarUpe jaNAya che.) pAThagUDha (citra) jema ke, svargamAM ane aMtarikSamAM vyApya thayelI, moTA avAjathI je kAna vIMdhI nAkhe che tevI, suvarNamayI bANonI hAramALA jANe vIjaLInI ToLI hoya tevI zobhI. (481) [kirAta- 15.43] ahIM 'vidyutamiva saMdatiH' e (cothA pAkanA vaNa)nuM (traNa pAThomAM) gUDhatva (= traNa pAdomAM samAI jatA hovAthI) hovAthI (pAda) gUDhatva che. 'gUDhA vagere padathI praznottara prahelikA, durvacaka vagere (citra prakAro)nuM grahaNa (thAya che). A kaSTa (maya) kAvya hovAthI ane kevaLa gammata e ja enuM phaLa hovAthI 'kAvya" rUpatA pAmatuM nathI tethI teno vistAra (ahIM) karAto nathI. 109) arthanA bhedathI bhinna (= judA jaNAtA) zabdonuM bhaMga ane abhaMga dvArA ekasAthe kathana (te thayo) zleSa (arthAt sa-bhaMga zleSa, a-bhaMga zleSa) (6) arthabhedathI zabda-bheda (jANavo)" e nyAyathI vAcyanA bhedathI bhinna evA zabdonuM taMtra dvArA (ekasarakhA varSo dvArA) ekasAthe uccAraNa (thavuM), (te temanA) bhinna (= judA) svarUpane DhAMkvAnuM che. zabdo ahIM (ekabIjAne) vaLage che, te thayo leSa. A ( leja) varNa, pada, liMga, bhASA, prakRti, pratyaya, vibhakti (ane) vacanarUpa zabdonA bhaMga ke a-bhaMgathI be prakArano (prApta) thAya che. jema ke, (jonAranA hRdayamAM bhayano saMcAra karatI manuSyanI khoparI (temano) alaMkAra che, khaMDita aMgovALo bhaMgI (nAme zivajIno eka gaNa) (temano) parijana (= cAkara) che. eka vRddha baLada (temanI) saMpatti che. badhA devatAonA guru (mobhI, vaDIla) evA zivajInI paNa jo AvI avasthA, mastaka upara vakra candra hotAM, hoya to (atyanta kSudra evA) ame vaLI koNa? (482) [sarasvatIkaMThAbharaNa TIkA pR. 226 udhRta] [kAvyaprakAza 9.369] Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 [kAvyAnuzAsanam atra vidhurvidhizceti ukAra-ikArayorvarNayorbhaGgaH / te gacchanti mahApadaM bhuvi parA bhUtiH samutpadyate teSAM taiH samalaGkRtaM nijakulaM taireva labdhA kSitiH / teSAM dvAri nadanti vAjinivahAste bhUSitA nityazo ye dRSTAH paramezvareNa bhavatA tuSTena ruSTena vA // 483 // [subhASitAvalau (2587)] atra mahatImApadaM mahat padaM cetyAdipadAnAM bhaGgaH / bhaktiprabavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratairnItehitaprAptaye / lAvaNyasya mahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // 484 / / [subhASitAvalau (43) amRtadattasya] [kAvyaprakAza, 9/372] ___ amatra nItA IhitaprAptaye iti ca strInapuMsakaliGgayoH zleSaH / / kuru lAlasabhUlehe mahimohahare tuhArivicchinne / / hariNArisAradehe vare varaM hara ume bhAvam // 485 // [sa. kaM. 2.162] kazcid yuyutsuAnAnItAM bhavAnI svakAntAM ca saMskRtaprAkRtayA vAcA tuSTave / he ume, hare rudre bhAvaM zraddhAM vidhehi / arthAnmama / kIdRze hare ? lAlasamarthAnmanastadbhuvaM kAmaM leDhi sma yastatra / mahimnaiva vitarkahartari harasannidhau hi sarvAjJAnAbhibhava iti zrutiH / tohantyardanti ye'rayastairvirahite siMhabalazarIre 20 pariNetari zreSTham / umAyA eva vA imAni saMbodhanapadAni / prAkRte tu-he vare kAnte tu(?tuha)tava sambandhini / kuru lAlasabhUlekhe mahimohagRhe hAriNi vicchinne ca tanumadhyatvAt / haripriyApradhAnavapuSi yad varaM nayanAnanastanajaghanAdi tanme'bhilASaM haratu kAmaM pUrayatu / evaM bhASAntarabhaGge'pyudAhAryam / ____ Atmanazca pareSAM ca pratApastava kIrtinut / bhayakRdrUpate bAhurdviSAM ca suhRdAM ca te // 486 / / 25 atra nautinudatyoH karotikRntatyozca prakRtyorbhaGgaH / tvaduddhRtAmayasthAnarUDhavraNakiNAkRtiH / vibhAti hariNIbhUtA zazino lAJchanacchaviH // 487 / / [sa. kaM. 2.155] Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202) pa. . . ] 241 ahIM (vidyat) (padamAM) vipu (nuM sasamI e.va.) ane vidhi (saptamI eka. va.) baMne ( zleSamAM che) tema 'u'kAra ane 'I' kAra (ema) be varNano bhaMga (zleSa) che. teo moTuM pada (mahApada/mahatI Apatu - moTI Apatti) pAme che. pRthvI upara moTI samRddhi (temane) prApta thAya che. temanAthI kuLa alaMkRta thAya che, teo vaDe ja pRthvIno lAbha thAya che. ghoDAonI hAra temane tAre haNahaNe che, teo sadA vibhUSita rahe che - jeo Apa paramezvara vaDe (saM)tuSTa hotAM ke rujha (gusse) hotAM jovAya che. (483) suibhASitAvali, zloka 2587] ahIM mahata6 mAm - moTI Aphata ane mahattva pam - moTuM pada ema padono 'bhaga' che. bhaktithI namra (bhaktajano)ne (kRpApUrvaka) jovA mATe icchAvALAM, nIlakamala(nI zobhA sAthe) spardhA karanArAM, samAdhimAM magna (yogIo vaDe) (sva) hitanI prApti mATe dhyAnano viSaya banAvAyelAM, lAvaNyanAM moTA nidhirUpa, lakSmInAM nayanonI rasiktA vadhAratAM, zrI harinAM netro, ke zarIra, tamArA bhava (= janma)nA duHkhanuM zamana karo. (484) subhASitAvalimAM, 43; amRtadattano zloka) (kAvyaprakArA- 9.372)] ahIM iSTaprApti mATe ANela, ema strIliMga ane napuMsakaliMgano zleSa che. (badhAM vizeSaNonAM rUpo napuM. dvivacana, tathA strIliMga ekavacanamAM ekarUpa che tethI liMga-leSa thayo). he umA, hara (kahetAM) (mahAdeva, rudra) viSe uttama bhAva dhAraNa karo. hara ke jemaNe lAlasAnI bhUmi (= mana)mAM janmatA kAmane dabAvyo, moTA mohane je hare che, mAranAra zatruno je nAza kare che (ane) je haraNonA verI (eTale siMha) jevA baLavAna dehavALA che. (485) [sa. ke. 2.162]. koI yuddhanI icchAvALAe dhyAnathI prApta thatAM bhavAnI ane potAnI priyatamA (patnI)ne saMskRta ane prAkRta bhASAthI prasanna karI (- nI stuti karI) - he umA, hara kahetAM dra viSe bhAva, zraddhA rAkha. eTale ke, mAre (viSe). kevA hara (viSe) ? manobhUmimAM ubhavatA kAmane jemaNe sparyo (cATyo). mahimAthI (je) vitarka dUra kare che, zrutivacana che ke hara ( = mahAdeva) nI pAse ja badhA (prakAranA) jJAnano parAbhava thAya che; je haNe che, kApe che, evA je zatruo, temanAthI virahita, siMhanA baLavALA zarIramAM pariNata thayelA, eTale ke zreSTha (evA hara); athavA A umAnA ja saMbodhanapado che. prAkRtamAM - he uttama kAntA, tArI sAthe joDAyela, - tuM ke je lAlasAyukta bhUlekhavALA, moTA mohanA sthAnarUpa manohAri, vicchinna (eTale ke pAtaLI keDa (madhya) ne kAraNe (vicchinna zarIra) (AvA zarIravALI tuM) pati viSe bhAva dhAraNa kara. haripriyAnA mukhya zarIra viSe je suMdara che, - nayana, mukha, stana, jaghana va., te mAro abhilASa dUra kare; kAmanA pUrNa kare. AvuM bIjI bhASAonA bhaMganuM udAharaNa paNa ApavuM. he rAjana, tAro pratApa potAnI kIrti gAnAra ane pArakAnI kIrti dUra karanAra che (rtinuta mAM nu, nIti ane kumuti no zleSa che); tAro hAtha duramano mATe bhayaMkara, mitro mATe bhaya dUra karanAra che. (mayavRt mAM Vq-oti; vRttati - no zleSa che). (486) ahIM gati-nuti (tathA varIti-vRntati (ema be) prakRti (dhAtuo)no bhaMga che. te dUra karela roganA sthAnamAM paDelA ghAnuM nizAna, caMdranA lAMchananI zobhA je hariNI (rUpe) banelI che (tenA jevI) zobhe che. (487) : [sa. ke. 2.155] Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 [kAvyAnuzAsanam hariNIbhUteti mRgIbhUtA, zyAmA saMpanneti ca / atra cviGIpratyayayorbhaGgaH / viSaM nijagale yena babhre ca bhujagaprabhuH / dehe yenAGgajo dadhe jAyA ca sa jayatyajaH // 488 // [sa. kaM. 2.156] atra gilitaM, nije gale ca dagdho vapuSi ceti syAdityAdivibhaktyorbhaGgaH / prAjyaprabhAvaH prabhavo dharmasyAstarajastamAH / dadatAM nirvRtAtmAna Adyo'nye'pi mudaM jinAH // 489 / / [tilakamaJjarI 2] [sa.kaM. 2.158, 1.163] atraikavacanabahuvacanayorbhaGgaH / eSAmeva varNAdInAmabhaGgAd yathA asAvudayamArUDha: kAntimAn raktamaNDalaH / v rAjA harati lokasya hRdayaM mRdubhiH karaiH // 490 // [kAvyAdarza 2.311] udayaH zaktyupacayo girivizeSazca / raktamaNDalo'nuraktaprakRtiraruNabimbazca / rAjA nRpatizcandrazca / mRdubhirakhedAvahai: karairdaNDAdibhiH kiraNaizcetyabhaGgaH zabdaleSaH / 15 atra prakaraNAdiniyamAbhAvAd dvAvapyarthI vAcyau / na cAyamarthAlaGkAra iti vAcyam / anvayavyatirekAbhyAM zabdagatatvena pratIyamAnatvAt / tathA hi-udayAdizabdaprayoge'laGkArastadarthazaktyupacayagiryAdiprayoge tu neti tadbhAvatadabhAvAnuvidhAyitvAt zabdAlaGkAra evAyam / svayaM ca pallavAtAmrabhAsvatkaravirAjinI / prabhAtasaMdhyevAsvApaphalalubdhehitapradA // 491 // [udbhaTa 4.15] ityAdau tu saGkaratvameva yuktam / athavA nyAyaparIkSAyAmupamAtvameva / tathA hi-yathA guNakriyAsAmya upamA, tathA zabdamAtrasAmye'pi dRzyate / 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sitAMzubimbamiva' ityAdau / na ca tatra zleSatvaM vaktuM yuktam / pUrNopamAyA nirviSayatvApatteH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202) 1. 1. sU. 6] 243 | hariNIbhUtA eTale mRgIbhUtA (lAMchanazobhA), zyAma banela (ghAnuM nizAna). ahIM, 'bri', phI' pratyayano bhaMga che. (zleSa che). nAganA devatA jemaNe potAnA gaLAmAM viSa dhAraNa karyuM, dehamAM jemaNe (aMgaja =) kAmadeva dhAraNa karyo (bAvyo) ane patnI (ardhanArIzvararUpe) (dahamAM dhAraNa karI) te ajanmA vijaya pAme che. (488) si. ke. 2.156] ahIM gaLyuM, potAnA gaLAmAM (nijhamAne - gaLI gayA; potAnA gaLAmAM - be artha), (=) (kAmane) bALyo, zarIramAM (pArvatIne dhAraNa kya) va. va. (Ama) vibhaktiono leSa che. moTA prabhAvavALA, prabhu, dharmanA rajo guNa ane tamoguNane asta karanAra, muktAtmA nemi(nAya), ane bIjA jino amane kalyANa arpo. (489) - [sa. 158; 1.163)] (nemi ane anya jino paNa, ema ekavacana ane bahuvacana vaDe, tAm ema tintamAM, prArcapramAva ane pramava: va. mAM. subattamAM ekavacana/bahuvacanano zleSa che. tethI vacanaleSa thayo). ahIM ekavacana/ bahuvacanano zleSa che. A badhA (viSe) varNonA abhaMgathI (lepa) jema ke, A udayAcala para ArUDha thayelo, kAntiyukta, lAlamaMDaLavALo, caMdra mRdu kiraNothI lokonuM daya hare che (490) [kAvyAdarza 2.311, sa. ke. 4.22 7] udaya eTale zaktinI vRddhi ane (e nAmano) khAsa parvata. raktamaMDala eTale jenA viSe prajA anurakta che tevo (rAjA), (ane) (lAla maMDaLa) lAla biMba vALo (candra), rAjA eTale nRpati ane candra. mUdu vaDe eTale a-kheda lAvanAra, kara kahetAM daMDa (Taxes) ane kiraNothI, ema alaMga zleSa che. ahIM prakaraNa (= saMdarbha, Context) nA niyamanano abhAva hovAthI rAjA ane candra baMne vAcya che. A arthAlaMkAra che ema na kahevuM. anvaya ane vyatireka dvArA (A udA.) zabdagata hovAnI pratIti thAya che. jema ke, - 'udaya' (giri) vagere zabdanA prayogamAM alaMkAra bane che, ('udaya'nA arthavALA) zaktinA upacaya'giri - evA prayogamAM (alaMkAra) thato nathI. tethI tabhAva ane tadabhAvathI thato hovAthI A zabdAlaMkAra ja che. (jyAre), ane pote pallava (= paLa) jevA lAla sUryanAM kiraNothI zobhatI prabhAtasaMdhyA jevI asvApa (= nidrAtyAga) phalamAM lobha rAkhanAra (= jAgavAnuM jene game che tevA) viSe hita pradAyinI. (491) [ubhaTa 4.15] vageremAM (zabda ane arthagata alaMkArano) saMkara ja (mAnavo) yogya che. athavA nyAyaparIkSaNa karatAM upamApaNuM ja (ahIM) (che). - jemake, guNa ane kriyAnA sAmyamAM upamA (jaNAya che), tema zabdamAtranA sAmyamAM paNa (upamA) jaNAya che; (jema ke) (udA. ''sarvAnaM va.)" avAjavALuM A nagara, sakaLa kaLAvALA candrabiMba jevuM banyuM. va. mAM tyAM zleSa kahevo barAbara nathI. (tema karavA jatAM) pUrNopamAno viSaya (ja) nahi rahe. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 244 [kAvyAnuzAsanam guNakriyAsAmye sA bhaviSyatIti cet, n| arthazleSasya nirviSayatvaprasaGgAt / atha 'dizaH prasAdayanneSaH' (pR. 292) ityAdau vakSyamANa upamA-virahito'rthazleSasya viSayaH kalpyate / tad dvayorapyanyatra labdhasattAkayorekatra saMnipAte saMkarataiva prApnoti / guNakriyAsAmyamupamA zabdasAmyaM tu zleSa iti vizeSasyAnabhidhAnAcchabdasAmyamupamAyA viSayaH / zleSasya tUpamayA virahita iti 'svayaM ca pallavA-' (pR. 242) ityAdAvupamaiva nyaayyaa| evaM ca-'abindusundarI nityaM galallAvaNyabindukA' (udbhaTa 4.17) ityAdau na virodhapratibhotpattihetuH zleSaH, api tu zleSapratibhotpattiheturvirodha eva / atra hi zleSasya pratibhAmAtraM na tu prarohaH / na ca virodhAbhAsa iva virodhaH zleSAbhAsaH zleSaH / tasmAdevamAdiSu vAkyeSu shlessprtibhotpttiheturlngkaaraantrmev| 110) arthaikye vyAdibhASANAM ca // 7 // dvitricatuSpaJcaSaNNAM bhASANAmarthAbhede yugapaduktirdvayAdibhASAzleSaH / tatra saMskRtaprAkRtamAgadhapizAcazUrasenApabhraMzabhASANAM dviyoge paJcadaza, triyogeM vizatiH, caturyogeM paJcadaza, paJcayoge SaT, SaDyoge ekaH / sarvamilane bhASAzleSasya saptapaJcAzad bhedAH / ete ca pUrvoktabhASAzleSabhede bhinnArthatve'pi draSTavyAH / saMskRtaprAkRtayoryoge yathA sarale sAhasarAgaM parihara rambhoru muJca saMrambham / virasaM virahAyAsaM voDhuM tava cittamasaha me // 492 // mAlatImAdhava 6.10] saMskRtamAgadhyoryathA zUlaM zalantu zaM vA vizantu zabalA vazaM vizaGkA vA / azamadazaM duHzIlA dizanti kAle khalA azivam // 493 / / 20 __[rudraTa 4.18] zalantu gacchantvadhirohantvityarthaH / zaM zubhaM vA yAntu / saMkIrNAH pApakAriNa iti yAvat / vizaGkAH santo vazaM bandhanaM vA vizantu / yato'vidyamAnopazamAvasthaM yathA bhavetyevamete khalA akalyANaM dizantyeva / saMskRtapaizAcyoryathA campakakalikAkomala-kAntikapolAtha dIpikAnaGgI / 25 icchati gajapatigamanA capalAyatalocanA lapitum // 494 // [rudraTa 4.19] saMskRtasaurasenyoryathA adharadalaM te taruNA madirAmadamadhuravANi sAmodam / sAdhu pibantu supIvarapariNAhipayodharArambhe // 495 / / [rudraTa 4.20] supIvaretyAdyapi saMbodhanapadam / 30 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 20) . va. khU. 7]. pUrvapakSI ema kahe ke, te (= pUrvopamA) guNa tathA kriyAnA sAmyamAM thaze, to (javAba che) "nA". (tema karatAM) arthazleSano viSaya nahi rahe. riza: prAyabreSa: (aa. zA., 6.636 pR. 262) vageremAM AgaLa kahevAnAro upamA vagarano arthaleSano viSaya, kalpI zakAze. tethI baMnenA, bIje (potapotAnI svataMtra) sthiti dharAvanArA (A be alaMkAro)nA (ekatra) sannipAta (= eka sthaLe bhegA thavA)mAM 'saMkara'nI (sthiti) ja prApta thAya che. guNa ne kriyAnuM sAmya (te) upamA ane zabdanuM sAmya (te) zleSa ema khAsa (bheda) nakahevAyo hovAthI zabdasAmya upamAno viSaya che. zleSano (viSaya) upamAthI judo che ema svayaMva (udA. naM. 491, pR. 242) vageremAM upamA jayogya che. ane vaLI, vivulundrA "bindu (= tilaka) vagaranI suMdarI lAvaNyabindu TapakAvatI" (udbha8 4.17) vageremAM virodhanI pratibhA utpanna karavAmAM zleSa heturUpa nathI, paNa zleSanI pratibhA utpanna karavAmAM virodha ja heturUpa che. ahIM zleSanI kevaLa jhAMkhI ja che, vikAsa nathI. vaLI, virodhAbhAsa jevo virodha ema zleSAbhAsa jevo zleSa (gaNAyo) nathI. tethI AvAM vAkyomAM zleSanI pratibhAnI utpattimAM heturUpa bIjo ja alaMkAra (rahelo) che. 110) be (ke vadhAre) bhASAonA ardhajyamAM paNa (zleSa) che. (7) be, traNa, cAra, pAMca ke cha bhASAonuM arthamAM abheda hotAM eka sAthe kathana (te thayo) be vagere bhASAno (bhASA) zleSa. tyAM saMskRta, prAkRta, mAgadha, pizAca, sUrasena ane apabhraMza bhASAonA benA yogamAM 15, traNanA yogamAM 20, cAranA yogamAM 15, pAMcanA yogamAM 6, ane 6 nA yogamAM eka (prakAra) (pAsa thAya che). badhA maLIne bhASAleSanA 57 bhedo che. A badhA AgaLa kahela bhASAmaleSanA bhedamAM bhinnArthatva thatAM paNa jovA. saMskRta ane prAkRtanA yogamAM jema ke, marate. va. (492) miAlatImAdhava-6.10] - "he saralA, sAhasa mATenI prIti choDa, he raMbhora, gabharATa, choDa, nIrasa evA mArA virahanA duHkhane veThavA tAruM citta asahanazIla che." - saMskRta ane mAgadhI(no leSa), jema ke, zUlaM zatatu. va. -(493) [dra- 4.18] durAcArIkhalI (= durjano) jemAM zama' nathI tevI avasthAvALA (= azAnta), prasaMga Ave amaMgaLanAkAraNa bane che tethI ja duSTa che. (te duSTo) zULI para caDe, sukha prApta kare, parAdhIna rahe ke svacchede rahe (koI phera paDato nathI). 'zatanta' eTale Inta - jAya, badhirohanuM - caDe ema artha che, 'za' eTale 'zubha pAme. saMkIrNa eTale pApa karanArA. 'vizA : santaH' eTale vaza thAo ke baMdhana pAmo. kema ke, 'zama"nI avasthA na hovAthI je thAya te; paNa A durjano akalyANa ja sUcave che. saMskRta ane pizAcIno (lepa) jema ke, caMpakanI kaLInI komaLa kAntivALA gAlavALI kAmanI dIpikA, gajarAja jevI cAlavALI, caMcaLa netravALI bolavA icche che. (494) [rudraTa-4.19] saMskRta ane saurasenIno (zleSa) jema ke, he suMdara, mAMsala, vistRta, kucamaMDaLanA vistAravALI, madirAnA madane lIdhe madhura racanAvALA tArA adhara-dalanuM yuvAno barAbara pAna kare ! (45) (rudraTa-4, 20] supAvara vagere paNa saMbodhanapada che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra46 [kAvyAnuzAsanam saMskRtApabhraMzayoryathA krIDanti prasaranti madhu kamalapraNayi lihanti / bhramarA mitra suvibhramA mattA bhUri rasanti // 496 / / [rudraTa 4.21] evaM dviyogAntare tricatuHpaJcayogeSu codAharyam / SaDyoge yathA alolakamale cittalalAmakamalAlaye / pAhi caNDi mahAmohabhaGgabhImabalAmale // 497 // [devIzataka 74] 10 he caNDi devi, rakSa / acapalalakSmi, manaHpradhAnapadyAlaye / mahAmohasya janmalakSAbhyastAyA avidyAyA bhaJjane ugraM yad balaM tena akalaGke / 111) uktasyAnyenAnyathA zleSAduktirvakroktiH // 8 // anyena vaktrAnyathoktasyAnyena prativaktrA zleSAd bhaGgAbhaGgarUpAdanyathAbhidhAnaM vakroktiH / bhaGgAd yathA kiM gauri mAM prati ruSA nanu gaurahaM kiM kupyAmi kAM prati mayItyanumAnato'ham / jAnAmyatastvamanumAnata eva satyamitthaM giro giribhuvaH kuTilA jayanti // 498 // ___ [rudraTa 2.15] abhaGgAd yathA ko'yaM dvAri, hariH prayA[pavanaM zAkhAmRgasyAtra kiM kRSNo'haM dayite bibhemi sutarAM kRSNAdahaM vAnarAt / kAnte'haM madhusUdano vraja latAM tAmeva madhvanvitAmitthaM nirvacanIkRto dayitayA hrIto hariH pAtu vaH // 499 / / __ [subhASitAvalau (104)] kAkuvakroktistvalaGkAratvena na vAcyA / pAThadharmatvAt / tathA ca (34) 'abhiprAyavAn pAThadharmaH kAkuH sa kathamalaGkArIsyAditi yAyAvarIyaH / ' [kAvyamImAMsA a. 7 (pR. 31)] guNIbhUtavyaGgyaprabheda eva cAyam / zabdaspRSTatvenArthAntarapratItihetutvAt / 20 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ???) Ja. . sU. 8] saMskRta ane apabhraMrAno (zleSa) jema ke, '"he mitra, suvicaraNa karavAvALA bhamarA masta banIne ramI rahyA che. ahIM tahIM ghUmI rahyA che, kamaLanA madhu icche che ( = tenuM pAna kare che) (ane) A rIte khUba guMjana kare che. (496) [rudraSTa-4.21] ema driyogamAM ane traNa-cAra-pAMca (bhASAo)nA yogamAM paNa udAharaNa ApavuM. cha (bhASA)nA yogamAM jema ke, he caNDi ! he acapaLa lakSmI, cittarUpI kamala-nivAsavALI, mahAmoha (rUpI avidyA)nA bhaMgamAM jenuM baLa khUba che tevI, he nirmaLa devI, rakSaNa karo. (497) [devIzataka - 74 ] 247 he caNDi(kA) devI, rakSA kara. (he) acaMcaLa lakSmI, mana rUpI padma jeno Alaya (kahetAM nivAsa che) tevI, mahAmoha eTale lAkha janmonI abhyasta avidyAnA bhaMgamAM jenuM baLa ugra (= moTuM) che (te baLathI) he kalaMka vagaranI (= amalA, nirmaLa) (devI, tuM rakSA kara). 111) - bIjA (vaktA) vaDe bolAyela (vigata) bIjA (prativaktA) vaDe zleSathI kathana, (te thaI) vakrokti. (8) anya vaktA vaDe jema kahevAyuM hoya, (te) anya prativaktA vaDe zleSa dvArA bhaMga ke abhaMga (zleSa) vaDe, anyathA kahevAya (te) vakrokti. bhaMgathI jema ke, - he gaurI (pArvatI) mArA upara krodha karavAthI zuM ? (pArvatI jANIne gerasamaja karI javAba Ape che ke,) zuM huM 'gau' (gAya) chuM ? (uttaravAkyamAM 'n: mAM' ema khaMDa karIne artha levAyo che). huM konA upara krodhita chuM ? '"mArA upara'', ema huM anumAnathI jANuM chuM. AthI ja tuM (pArvatIne namelo nathI an + 3mA + nataH) paNa anumAnathI namelo che te barAbara che. pArvatInI A prakAranI vakra uktio vijaya pAmo. (498) abhaMga (zleSa)thI jema ke, 'A dvAramAM koNa che ? 'hari' (che). (hari = zrI hari, vAMdaro) to upavana (= bagIco, jaMgala)mAM jA. ahIM vAMdarAnuM zuM kAma che ? he vahAlI huM 'kRSNa' chuM. - huM kALA vAMdarAthI vadhAre DaruM chuM. he kAntA, huM 'madhusUdana' chuM. to madhu (= madha, kAmadeva)thI yukta te latA pAse jA. Ama priyatamAthI anuttara karAyelA zaramAyelA hari tamAruM rakSaNa karo. (499) [subhASitAvali, zlo. 104] kAkuvakroktine alaMkAra rUpe nahi kahevAya. (kaTTu) pATha (= uccAraNa)no dharma hovAthI. jema ke, ( vizeSa) abhiprAyavALo pAThano dharma te 'kAku'; te kevI rIte alaMkAravALo thAya ? evuM yAyAvarIya (mAne) (che). [kAvyamImAMsA, adhyAya 7, pR. 31, G.O.S. AvRtti] ahIM mAtra guNIbhUtavyaMgya(kAvya)no prabheda ja che. kema ke, zabdathI sparzavAthI ( = zabda vAMcavAmAM avAja badalavAthI) bIjA arthanI pratIti thAya che, [ruTa-2.15] Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 [kAvyAnuzAsanam yadAha dhvanikAraH (35) arthAntaragatiH kAkvA yA caiSA paridRzyate / sA vyaGgyasya guNIbhAve prakAramimamAzritA // 1 [dhvanyAloka 3.39] sA ca kAkurdvividhA-sAkAGkSA nirAkAGkSA ca / vAkyasya sAkAGkSanirAkAnatvAt / yasmAd vAkyAd yAdRzaH saGketabalenArthaH pratIyate, na tAdRza eva, kintu nyUnAdhikaH pramANabalena nirNayayogyastad vAkyaM sAkAGkam / tadviparItaM nirAkAsam / vaktRgatA hyAkAGkSA vAkya upacaryate / sA ca prakaraNabalAnizcIyate / viziSTaviSayatvaM ca tasyAstata evAvasIyate / viSayo'pi trividhaH-arthAntaraM, tadarthagata eva vizeSaH, tadarthAbhAvo vA / yathA-'dezaH 10 so'yamarAti-zoNitajalair' (pR. 214) iti / atra sAkAGkSakAkuprabhAvAt 'tato'bhyadhikaM kurute' ityarthAntare gatiH / sa yasya dazakandharaM kRtavato'pi kakSAntare gataH sphuTamavandhyatAmadhipayodhi sAndhyo vidhiH / tadAtmaja ihAGgadaH prahita eSa saumitriNA kka sa ka sa dazAnano nanu nivedyatAM rAkSasAH // 500 / / 20 atra 'tadAtmaja ihAGgadaH' iti sAkAjhyA kAkvA svagatA vAliputrocitA vizeSA arghyante / 'nirvANavairi(? ra)dahanAH' (pR. 166) iti / atra bhavantIti sAkAGkSA kAkurbhavanAbhAvamAha bhavantviti / vacanoccAraNaM tvarthe'saMbhAvanAM vidadhadabhAvasya niSedhAtmano viSayaM bhavanalakSaNamarpayati / na bhavantyevetyarthaH / 112) bhinnAkRte: zabdasyaikArthateva punaruktAbhAsaH // 9 // bhinnarUpANAM sArthakAnarthakAnA zabdAnAM ekArthatvamivAmukhe, na punaH paramArthataH, punaruktavadAbhAsanaM punaruktAbhAsaH / yathA sattvaM samyaksamunmIlya hRdi bhAsi viraajse| dviSAmarINAM tvaM senAM vAhinImudakampayaH // 501 // [devIzataka 55] ___ he devi vigatarajovikAre hRdi sattvAkhyaM guNaM prakAzya zobhase / arINAmakhinnAM sanAyakAM camUmutkampitavatI / atra 'bhAsi virAjase' ityAdayaH zabdAH sArthakAH / udakaMpayaHzabdau nirrthko-| iti| AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau zabdAlaGkAravarNana: paJcamo'dhyAyaH // 5 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 222) ma. . sU. 1] jema ke dhvanikAra (kahe che) - kApha vaDe je arthAntaranI prApti jovA maLe che, te vyaMgyano guNIbhAva thatAM A (= guNIbhUtavyaMgyakAvya) prakArane Azrita bane che. [dhvanya- 3.39] ane te kAku be prakAre che : sAkAMkSa ane nirAkAMkSa. kema ke, vAkya sAkAMkSa ane nirAkAMkSA hoya che. je vAkyamAMthI saMketanA baLathI jevo artha pratIta thAya che, tevo ja nahi paNa nyUna ke adhika artha jemAM pramANanA baLathI nakkI karavA yogya hoya che (te thayuM) sAkAMkSa vAkya. tenAthI UMdhuM te nirAkAMkSa. vaktAmAM rahelI AkAMkSA (= kahevAnI icchA) vAkyamAM upacArathI (rahelI jANavI). te prakaraNa (= saMdarbha)nA baLathI nizcita thAya che. khAsa viSayavALA hovuM (te) tenuM (= te AkAMkSAnuM) (lakSaNa) te dvArA ja nizcita thAya che. viSaya paNa traNa prakArano che. jema ke arthAntara (rU5), te arthamAM rahelo vizeSa, athavA te arthanA arbhAvarUpa jema ke, 'teza: toDayaM'. 2, *, "A e pradeza che jemAM dumananA lohIrUpI jaLathI sarovaro chalakAyAM hatAM... kA. zA. zloka 429, adhyAya 4, pR. 215] vagere ahIM sAkAMkSa kAkunA prabhAvathI "tatogavyafdha phle' - "tenAthI paNa vadhAre kare che" - vagere arthAntaramAM gati thAya che. te ke jenI bagalamAM rAvaNane dabAvyo hato, te ke jeno sAgara parano sAMdhya vidhi niSphaLa gayo, teno dIkaro aMgada ahIM lakSmaNe mokalelo che, to "kyAM che te kyAM che rAvaNa? he rAkSaso (jI) kaho!" (500) [ ] ahIM, 'tavAtmajha phUH ' "teno dIkaro, ahIM, aMgada" ema sAkAMkSa kAku vaDe potAnA, vAlinA putra hovAnA, vizeSa dharmo arpita karAya che. nirvAivairavanA: (kA. zA. 3/307, pR. 16 7) - "vairAgni nirvANa pAmyo che - (va. udA. mAM) ahIM "mati' 'thAya che" ema sAkAMkSa kAku 'mavatuM ema "thavAno abhAva' kahe che, vacananuM uccAraNa arthamAM asaMbhAvanA (= asaMbhavitatA) pUre che (tethI) niSedharUpI abhAvanA viSaya, arthAt bhAva (rUpI artha) arpita kare che, na mavanveva - nahi ja thAya ema. 112) * bhinna AkRti (=rU5)vALA zabdanI jANe ke ekAWtA (thavAthI) "punarukatAbhAsa' (prAsa thAya che). (9) bhinnarUpavALA sArthaka ke anarthaka zabdonuM jANe ke upara uparathI ekAryatva vAstavamAM (tevuM) nahi, (te) punarukta jevuM jaNAya (te thayo) punaruktAbhAsa. jema ke, - "he devI ! hRdayamAM barAbara rIte sarve (guNa)nuM prakAzana karIne (8) zobhe che. duzamanonI senAne tuM kaMpAva." (501) deivIrAtaka, zloka 55] he devI ! jemAMthI rajo vikAra dUra thayo che tevA hRdayamAM sarve nAme guNanuM prakAzana karI tuM zobhe che. duminonI nAyaka sAthenI na thAkelI senAnI (= senAne) tuM kaMpAvanArI che. ahIM "mati virAga' (diSAM garI) vagere zabdo sArthaka che. ' paya:' (vaM paya:) (e be) zabdo nirarthaka che. AcArya zrI hemacandra viracita alaMkAracaDAmaNi nAme svapajJa evI kAvyAnuzAsananI vRttimAM "zabdAlaMkAravarNana' nAme pAMcamo adhyAya (samApta thayo). Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // SaSTho'dhyAyaH // arthAlaGkArANAmevakonatriMzatamAha113) hRdyaM sAdharmyamupamA // 1 // kAryakAraNAdikayorasaMbhavAdupamAnopameyayoreva sAdharmyaM bhavatIti tayoreva samAnena dharmeNa sambandha upamA / hRdyaM sahRdayahRdayAhlAdakAri / tena sattvajJeyatvaprameyatvAdisAdharmya nopamA, tathA 'kumbha iva mukham' ityAdi zRGgArAdau ca / hAsyAdau tu na doSaH / hRdyagrahaNaM ca pratyalaGkAramupatiSThate / sAdharmya ca dezAdibhirbhinAnAM guNakriyAdisAdhAraNadharmatvam / abhede hyekatvameva syAt / tena 'puruSa iva puruSaH' iti satyapi puruSadvayasya puruSatvAnugamalakSaNe sAmye nopmaa| yadA tu dvitIyaH puruSazabdaH zabdazaktimUlavyaGgyaparatayAvadAtakarmavacanastadAnIM bhinnatvAdbhavatyeva / yathA nidhnannabhimukhaH zUro'nekazo bahuzaH parAn / - saGgrAme vicaratyeSa puruSaH puruSo yathA // 502 / / evaM yatrAsAdhAraNatApratipAdanArthamekasyApi bhedaH kalpyate tatrApyupamA bhavati / yathA na kevalaM bhAti nitAntakAntirnitambinI saiva nitambinIva / ___ yAvadvilAsAyudhalAsavAsAste tadvilAsA iva tadvilAsAH // 503 / / 15 tatra dezenopamAnopameyayorbhedo yathA-'mathureva pATaliputramADhyajanapadam / kAlena yathA-'vasanta iva hemantaH kAminA sukhahetuH' / kriyayA yathA-'nRttamiva gamanamasyAH savilAsam' / guNena yathA-'gaurIva zyAmA subhagA' / jAtyA yathA-'vipra iva kSatriyaH zrotriyaH' / dravyeNa yathA-'tIrthakara iva gaNadharaH pUjyaH' / samavAyena yathA-'viSANitvamiva daMSTritvaM hiMmram' / abhAvena yathA-mokSa iva samAdhau duHkhaabhaavH'| 114) sopamAnopameyadharmopamAvAcakAnAmupAdAne pUrNA vAkye vRttau ca // 2 // setyupamA / prasiddhamupamAnamaprasiddhamupameyam / prasiddhayaprasiddhI ca kavivivakSAvazAdeva / dharmo manojJatvAdiH / upamAvAcakA iva-vA-yathA-zabdAH sadRzasannibhAdayazca / amISAmupAdAne pUrNA / sA ca vAkye vRttau ca bhavati / 20 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | adhyAya - 6 have ogaNatrIsa arthAlaMkAro kahe che - 113) suMThara sAdhacce (= upameya ane upamAnanuM) te upamA alaMkAra che. (1) kArya-kAraNAdimAM (sAdharmsa) saMbhavatuM na hovAthI upamAna ane upameyamAM ja sAdharmsa (svIkRta) bane che. tethI temanA ja (= upamAna ane upameyanA ja) samAna dharma dvArA thato saMbaMdha te upamA (alaMkAra che). hRdya eTale sayonA hRdayane AhvAda ApanAra. tethI sattva, yatva, prameyatva vagerenA sAdharmsamAM upamA saMbhavatI nathI. tathA "ghaDA jevuM mukha' vagere (upamA) zRMgAra vageremAM paNa (svIkArAtI nathI) (jo ke) hAsya vageremAM to te doSarUpa nathI. "hadya padano svIkAra to dareka alaMkAramAM rahelo che, ane sAdharmsa eTale deza vagere dvArA bhinna evA guNa, kriyA vagere rUpa sAdhAraNa dharmavALA hovuM (te). abhedamAM etva ja hoya che mATe "puruSa jevo puruSa" ema hoya to paNa baMne puruSomAM puruSatvanuM lakSaNa samAna hotAM upamA nathI. paraMtu jyAre dvitIya puruSa zabda zabdazaktimUla vyaMgyaparaka evA "mahAna kArya''no vAcaka hoya tyAre bhinna hovAthI (upamA) bane ja che. anekAneka zatruone sAmano karI haNato evo A zUravIra puruSa saMgrAmamAM puruSanI jema vicare che. (502). A pramANe jyAM asAdhAraNatAnA pratipAdana mATe eka ja bAbatamAM bheda kalpavAmAM Ave che tyAM paNa upamA saMbhave che. jema ke, atizaya kAntiyukta A nitasminI kevaLa nitasminI jevI ja nathI paraMtu (tenA) jemAM kAmadeva jANe nRtya kare che tevA tenA hAvabhAva = sarva vilAso paNa tenA vilAso jevA che. (503) [ ] temAM deza dvArA upamAna-upameyano bheda-jema ke, "mathurAnI jema pATaliputra samRddha nagara che." kAlathI - jema ke, "vasaMtanI jema hemaMta kAmIjano mATe sukhanuM kAraNa che'' kriyAthI - jema ke, "nRtyanI jema AnuM gamana vilAsayukta che." guNathI - jema ke, "gaurInI jema zyAmA paNa subhagA che.'' jAtithI - jema ke, brAhmaNanI jema kSatriya vedajJa che.'' dravyathI - jema ke, "tIrthaMkaranI jema gaNadhara pUjya che.'' samavAyathI - jema ke, "ziMgaDAyukta (prANI)nI jema dADhavALuM (prANI) hiMsaka che.' abhAvathI - jema ke, "mokSanI jema samAdhimAM duHkhano abhAva che." 114) te (= upamA) upamAna, upameya, sAdhAraNa dharma, ane upamA(= sadazya)vAcakanA upAdAnamAM paNa kahevAya che; je vAkyamAM ane vRttimAM paNa rahelI hoya che. (2) te eTale upamA, je prasiddha hoyate upamAna ane aprasiddhahoyate upameya (kahevAya che). prasiddhi ane aprasiddhi kavinI vivaphA para AdhAra rAkhe che. dharma (eTale) manojJa--vagere upamAvAcaka zabdophava, vA, yathA, saza, kSatrima, vagere che. A badhAM upasthita hoya tyAre pUrNa (upamA) bane che. tevAkya ane vRttimAM paNa hoya che. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 [kAvyAnuzAsanam vAkye yathA kSaNaM kAmajvarocchittyai bhUyaH santApavRddhaye / viyoginAmabhUccAndrI candrikA candanaM yathA // 504 / / [udbhaTa: kAvyAlaGkAra0 1.18] parArthAbhidhAnaM vRttiH / sA ca yadyapi samAsa-taddhita-nAmadhAtubhedena trividhA luptAyAmudAhariSyate tathApIha samAsataddhitayoreva saMbhavati / yathA netrarivotpalaiH padyairmukhairiva saraHzriyaH / taruNya iva bhAnti sma cakravAkaiH stanairiva // 505 // [udbhaTa 1.19] 10 atrevena nityasamAsaH / gAmbhIryamahimA tasya satyaM gaGgAbhujaGgavat / durAlokaH sa samare nidAghAmbararatnavat / / 506 // . [kA.pra.10. zlo. 397] atrevArthe tulyArthe ca vatistaddhitaH / 115) ekadvitrilope luptA // 3 // upamAnAdInAM madhyAdekasya dvayostrayANAM vA yathAsaMbhave lope luptopamA / sA ca vAkye vRttau ca / ekalope vAkyagatA yathA . anAdhivyAdhisaMbAdhamamandAnandakAraNam / na kiJcidanyadastIha samAdheH sadRzaM sakhe // 507 / / 25 atra yadyapi sadRzazabdAbhidheyasyotkRSTataraguNatvenAprApyatApratipAdanAdupamAnatvaM baladAyAtaM, tathApi tasya sAkSAdanirdezAdupamAnasya lopaH / tathA dhanyasyAnanyasAmAnyasaujanyotkarSazAlinaH / karaNIyaM vacazcetaH satyaM tasyAmRtaM yathA // 508 // [kA.pra.10.398] atrAhlAdakatvAdidharmalopa: / upameyopamAvAcakayostu vAkye lopo na saMbhavati / dvilope yathA DhuMDhullituM marIhasi kaMTayakaliAI keaivaNAI / - mAlaikusumeNa samaM bhamara bhamaMto na pAvihisi // 509 / / [kA.pra.10.408] Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11) ma. 6. mU. ). 253 vAkyamAM, jema ke, caMdanasamI candranI cAMdanI virahIjanonA kAma javarano kSaNabhara nAza karanArI ane pachI saMtApa vadhAranArI che. (504) [ubhaTa kA. saM. 1.18] vRtti eTale bIjo artha kahevAya che. te che ke samAsa, taddhita, nAmadhAtu bhede traNa prakAranI che, je luptA (upamA)mAM udAta karAze, to paNa ahIM samAsa ane taddhitamAM ja saMbhave che. jema ke, sarovaranI zobhA AMkha jevAM kamaLo vaDe, mukha jevAM paDyo vaDe, ane cakravAka jevAM stana vaDe, taruNI samI bhAse che. (505). [udabha. 1.19] ahIM 'va' dvArA nityasamAsa thayo che. tenA gAMbhIryano mahimA kharekhara gaMgAnA upapati (= samudra) samAna che. yuddhamAM te grISmaRtunA AkAzarana (= sUrya)nI jema muzkelIthI joI zakAya che. (pa06) [kA.pra.10.39 7] ahIM Drava nA arthamAM ane tulya nA arthamAM "vata" taddhitano prayoga thayo che. 115) AmAMthI eka, be ke traNano lopa hoya (tyAre) luptA kahevAya che. (3) upamAna vageremAMthI ekano, beno ke traNano yathAsaMbhava lopa thatAM luptopamA bane che ane te (paNa) vAkyamAM ane vRttimAM thAya che. ekano lopa vAkyane viSe hoya tenuM udA. jema ke, he mitra ! samAdhisamuM Adhi, vyAdhinA AvaraNa (athavA bhaya, athavA bhIDa) rahita tathA gherA AnaMdanuM kAraNa evuM bIjuM kaMI paNa A lokamAM che nahIM. (507) ahIM jo ke, A zabdanA arthanuM upamAnatva, - utara guNathI aprApyatAnuM - pratipAdana karavAthI, baLapUrvaka lAvavAmAM AvyuM che to paNa, teno sAkSAt nirdeza na hovAthI upamAnano lopa che. te ja rIte - he citta ! dhanya, ananya sAdhAraNa evAM sojanyanA utkarSayukta amRtasamuM tenuM vacana satya karavA yogya che. (508) [kA.pra.10.398] ahIM AlAdakatva vagere dharmano lopa che. upameya ane upamA vAcakano lopa vAkyamAM saMbhavato nathI. beno lopa jema ke, ' he bhramara ! tuM ketakInAM kAMTALA vanomAM zodhato bhale pharyA kare paNa bhamatA (evA) tane mAlatI puSpa jevuM (suMdara tattva) kyAMka nahIM jaDe. (509) kiA.pra.10.408] Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 [kAvyAnuzAsanam atra dharmopamAnayorlopaH / vRttau ekalope yathA anAdhivyAdhisaMbAdhamamandAnandakAraNam / - na kiJcidanyadastIha samAdhisadRzaM sakhe // 510 // 5 atra samAse upamAsasyAnirdezaH / tathA rAjIvamiva te vaktraM netre nIlotpale iva / / rambhAstambhAvivorU ca karikumbhAviva stanau // 511 / / [kAvyAdarza; 2/16] atrevena nityasamAse dharmalopaH / tathA zaradindusundaramukhI kuvalayadaladIrghalocanA sA me / dahati manaH kathamanizaM rambhAga bhirAmorUH // 512 // [rudraTa 8.20] atra bahuvrIhau upamAvAcakalopaH / tathA mRdhe nidAghadharmAzudarza pazyanti taM pare / sa punaH pArthasaMcAraM saMcaratyavanIpatiH // 513 / / [kA.pra.10/405] atra nityasamAse 'karmakoNami' ivalopaH / tathA "haMso dhvAsavirAvI syAduSTrakozI ca kokilaH / kharanAdI mayUro'pi tvaM ced vadasi vAgmini // 514 / / [sa.kaM. 4/5] atra nityasamAse kartari Nini copamavAcakalopaH / yathA pUrNendukalpavadanA mRNAlIdezyadolatA / cakradezIyajaghanA sA svapne'pi na dRzyate // 515 / / 25 atra taddhitavRttau dharmalopaH / ivArthazca kalpabAdibhiH sAkSAdabhihitaH / ISadaparisamAptaH pUrNenduriti pUrNendusadRzamityartho na tu pUrNenduriveti ISadaparisamAptiviziSTe'rthe kalpabAdInAM smaraNAt / ISadaparisamAptaH pUrNenduriti vacanavRttyA yadyapi rUpakacchAyAM bhajate tathApi prAtItikena rUpeNopamaiva / tathA hyatra pUrNendusadRzaM vadanamityayamarthaH pratIyate, na tvISadaparisamAptaH pUrNenduriti / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ) . 6. pU. rU. 255 ahIM dharma ane upamAna baMneno lopa che. vRttimAM ekano lopa jema ke, (510) he mitra, [... (juo udA. 507)] ahIM samAsamAM upamAnano nirdeza nathI. te ja rIte - tamAruM mukha kamaLa jevuM che. nayano nIlakamaLa jevAM che. Uruo kadalItaMbha jevAM tathA stana hAthInA gaMDasthala samA che. (511) [kAvyAdarza; 2/16] ahIM va dvArA thayela nityasamAsamAM dharmano lopa che. vaLI, zaradatratunA candra jevAM suMdara mukhavALI, nIlakamaLa jevA vizALa nayanavALI ane kadalInA (staMbhanA) aMdaranA samI suMdara sAthaLovALI te mArA hRdayane kema haMmezAM bALe che ?" (512) kiTa-8.20] ahIM bahuvIhimAM upamAvAcakano lopa che. temaja - yuddhamAM zatruo grISmaRtunA sUryanI jema tene jue che, ane te (rAjA) paNa arjunanI jema saMcAra karato Ave che. (513) [kA.pra.10.405] ahIM nityasamAsamAM karmaktanA arthamAM m pratyaya hotAM 'va'no lopa che. vaLI, tuM jyAre zabdADaMbarapUrNa vacana uccAre che tyAre haMsa kAgaDA jevuM bolanAra, koyala UMTa jevA avAjayukta tathA mora gardabha jevA svare uccAranAra jaNAya che. (514) si .ke. 4.5 ahIM nitya samAsamAM kartAmAM min hotAM upamAvAcakano lopa che. tema ja, pUrNa caMdra jevA mukhavALI, kamaLanI dAMDI jevI bAhulatAvALI ane cakrasamA jainavALI te svapnamAM paNa dekhAtI nathI. (515) ahIM taddhitavRttimAM dharmalopa che. rUvano artha kalpabU vagere (=kalpa, deya, dezIya) dvArA sAkSAt kahevAyo che tathA kaMIka aMze apUrNa padukalpamAM "lagabhaga pUrNacandra samAna'', evo artha che, nahi ke 'pUrNaC jevuM." "pUrNendu kalpa''mAM lagabhaga pUrNa caMdra samAna" evo artha che nahIM ke pUrNacandra jevuM pote ! kema ke kaMIka apUrNa evA viziSTa arthamAM kalpa... vagerenuM smaraNa thAya che. jo ke, "kaMIka aMze apUrNa evo pU '' zabda vacanavRttithI rUpakanI chAyA grahe che paraMtu pratItirUpe te upamA ja che. tethI ja ahIM pUrNendu jevuM vadana evo artha ja pratIta thAya che, nahIM ke "kaMIka aMze apUrNa evo pUrNacandra' Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 [kAvyAnuzAsanam yathA vA- sUryAMyati sughArazmimanAthati mRtAyate / - mRtastu kAntAvirahe svarge'pi narakIyati // 516 / / [sa.kaM. 4/7] atra nAmaghAtuvRttau karmAdhArAbhyAM kyani kartu:kvipi kyaGi ca ivalopaH / dvilope yathA DhuMDhulliMtu marIhasi kaMTayakaliAI keaivaNAI / mAlaikusumasaricchaM bhamara bhamaMto na pAvihisi // 517 // [kA.pra.10.408] atra kusumasadRkSamiti samAse dharmasyopamAnasya ca lopaH / tathA paripanthimanorAjyazatairapi durAkramaH / saMparAyapravRtto'sau rAjate rAjakuJjaraH // 518 // [kA.pra.10.407] 10 atra samAse dharmasyevasya ca lopaH / yathA vA ___ arAtivikramAlokavikasvaravilocanaH / V kRpANodagradordaNDaH sa sahasrAyudhIyati // 519 // [kA.pra.10.409] atra nAmadhAtuvRttau sahasrAyudhamivAtmAnamAcaratItyAtmA upameyaH / sa cevAdizca luptaH / AcAra-lakSaNazca dharmaH kyanpratyayena sAkSAdabhihitaH / tathA savitA vidhavati vadhurapi savitarati tathA dinanti yominyaH / yAminayanti dinAnyapi sukhaduHkhavazIkRte manasi // 520 // [kA.pra.10.406] atra nAmadhAtuvRttau dharmasyopamAvAcakasya ca lopH| trilope yathA-mRganayaneti / mRgasya nayane iti prathama 20 tatpuruSastato mRganayane iva nayane yasyA iti uSTramukhAditvAd bahuvrIhiH / atra guNadyotakopamAnazabdAnAM lopaH / yadA tu mRgazabda eva lakSaNayA mRganayanavRttistadA mRga eva nayane yasyA iti rUpakasamAsyaiSa viSayo na tvasyopamAsamAsasyeti nAsti sthAnamupamAyAstrilopinyAH / kecittu ayaHzUlenAnviccha-tyAyaHzUlika ityAdau krUrAcAropameyataikSNyadharmevAdInAM lope trilopinImupamAmudAharanti, tanna yuktam / krUrasyAcArasyArthAnveSaNopAyAderayaH zUlatayAdhyavasAnAdatizayoktireveyam / evaM dANDAjinika ityAdiSvapi draSTavyam / mAlopamAdayastUpamAyA nAtiricyanya iti na pRthag lakSitAH / tathA hi soha vva lakkhaNamuhaM vaNamAla vva viaDaM harivaissa uraM / kitti vva pavaNataNayaM ANa vva balAI se valaggae diTTI // 521 // setubandha 1.48] [kA.pra. 4.19] Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226) . 6. khU. 3] 257 athavA jema ke, caMdrane sUrya jevo kare che, jANe anAtha hoya tevo bane che, potAne marelo mAne che. kAntAnA virahamAM mRtyu pAmelo te svargamAM paNa narakanI jema Acare che. (516) si..4/7] ahIM nAma dhAtuvRttimAM karma ane AdhAramAM vaya, kartAnA arthamAM vivadhU ane vaDu dvArA phuva no lopa che.* eno lopa jema ke, (517) ahIM "kusuma jevA' e samAsamAM dharma ane upamAnano lopa che. (bAkInuM bloka 509 pramANe jANavuM.) [kA.pra.10.408] temaja, yuddhamAM pravRtta thayelo, virodhIonA seMkaDo manorathothI paNa ajeya evo te rAjakuMvara zobhe che. (518) [kA.pra.10.40 7] ahIM samAsamAM dharmano ane vano lopa che. athavA jema ke, zatrunA parAkramane joIne pahoLAM thaI gayela nayanovALo tathA talavArane lIdhe UMcA bhujadaMDavALo te sahasrAyudha jevuM AcaraNa kare che. (519) pra.10.409] ahIM nAmadhAtuvRttimAM sahasrAyudhanI jema pote AcaraNa kare che ema (pote =) AtmA upameya che. te (upameya) ane Drava vagere lopa pAmela che. AcArarUpI (sAdhAraNa) dharma che. te vacana pratyayathI sAkSAt kahevAyo che. vaLI, sukha ane duHkhane vaza thayela manamAM sUrya candra samAna varte che. candra paNa savitAnI jema AcaraNa kare che. te ja rIte rAtrio divasa bane che ane divaso paNa rAtri samAna bane che. (520) [kA.pra.10.406] ahIM nAmadhAtuvRttimAM dharmano ane upamAvAcakano lopa che. traNamAM lopanA - jema ke, "mRganayanA''. mRganAM nayano ema pahelAM tapuruSa pachI mRganAM nayano jevAM nayano jevAM che te, e pramANe, uSTramukha vagere jema, bahuvrIhi (thAya che). ahIM guNane sUcavatA upamAna (vAcaka) zabdono lopa thayo che, paraMtu jyAre "mRga' zabda ja lakSaNAthI mRganayanano artha Ape tyAre "mRga ja jenAM nayano che" tema rUpaka samAsano A viSaya che, nahi ke A upamAsamAsano, tethI triluptA upamAnuM A sthAna nathI. keTalAka to aya:zUla dvArA vyavahAra kare che e "Aya cUlika' vageremAM phUra AcAra e upameya. tIkSNatA e dharma tathA Tu vagereno lopa hotAM trilopA upamAne udAdata kare che. te yogya nathI. zrAcArarUpI arthanA anveSaNano upAya vagere aya:zUlarUpe adhyavasAna pAmatA hoI A to atizayokti ja che. A pramANe blagina' vageremAM paNa jovuM. mAlopamA vagere to upamAthI judA paDatA nathI tethI (temane) alaga lakSita karyA nathI. jema ke, lakSmaNanA mukhane jema zobhA sugrIvanI pahoLI chAtIne jema vanamALA, hanumAnane jema kIrti tema tenI daSTi AjJAnI jema senca para sthira thAya che. (521). [setubaMdha-1.48] [sa..4.19] * (bina anu manniti ni hAIjiri, daMDa ane haraNanA carmathI iSTa vastu zodhe che te.). + hemacandra pramANe vacana, vivu ane vaDuM pratyayo che je pANini pramANe ca, ca ane vivadhU che. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 5. 10 15 20 25 iyamabhine sAdhAraNe dharme / iti bhinno vA tasminnekasyaiva bahUpamAnopAdAne mAlopamA / tathA yAma iva yAti divaso dinamiva mAso'tha mAsavad varSam / varSamiva yauvanamidaM yauvanamiva jIvitaM jagataH ||523|| tathA jyotsneva nayanAnandaH sureva madakAraNam / prabhuteva samAkRSTasarvalokA nitambinI // 522 // shi atra yathottaramupameyasyopamAnatve pUrvavadabhinnabhinnadharmatve zanopamA / yathA [kA. pra. 10.412] ] nabha iva vimalaM salilaM salilamivAnandakAri zazibimbam / zazibimbamiva lasadyuti taruNIvadanaM zarat kurute // 524 // [ rudraTa 8.28] alivalayairalakairiva kusumastabakaiH stanairiva vasante / bhAnti latA lalanA iva pANibhiriva kisalayaiH sapadi // 525 // [ rudraTa 8.30 ] kamaladalaidharairiva dazanairiva kesarairvirAjante / alivalayairalakairiva kamalairvadanairiva nalinyaH // 526 // atro bhayorupameyatve upamAnatve copameyopamA / [kAvyAnuzAsanam [ rudraTa 8.31] atropamAnopameyayoravayavinoH samastaviSayA / avayavAnAM caikadezaviSayA / tavAnanamivAmbhojamambhojamiva te mukham / 8 nilInAM nalinISaNDe kathaM nu tvAM labhemahi ||527|| tvanmukhaM tvanmukhamiva tvadRzau tvadRzAviva / tvamUrtireva mUrtiste tvamiva tvaM kRzodari // 528 // [kAvyAdarza 2.18] [sa.kaM.2.241; 4.24] Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26) ga. 6. khU. 3] 259 A (mAlopamA) sAdhAraNa dharma eka ja hoya tyAre (saMbhave che) A strI cAMdanInI jema nayanone AnaMda ApanAra, surAnI jema mada utpanna karanAra ane prabhutAnI jema samagra lokane AkRSTa karanArI che. (522) [kA.pra.10.412] emAM (sAdhAraNa dharma) bhinna hoya to paNa (mAlopamA) saMbhave che, temAM eka ja (upameya)ne viSe aneka upamAna svIkArAtAM hoI mAlopamA (kahevAya che). vaLI, praharanI jema divasa jAya che. divasanI jema mAsa, mAsanI jema varSa, varSanI jema A yauvana, ane yauvananI jema jagatanuM jIvana (jAya che) (523) AkAzanI jema jaLa svaccha che, jaLanI jema caMdrabiMba AnaMda ApanAra che. caMdrabiMbanI jema camakatI kAMtivALuM taruNInuM vadana zaradda Rtu banAve che. (524) TviTa. 8. 28] ahIM (pUrvanuM) upameya pachI pachImAM krama pramANe upamAnarUpa thatAM pahelAMnI jema abhinna ke bhinna dharma hotAM rasanopamA (bane che). jema ke, "alivalaya samA (bhramara samUhone) lIdhe, stana samA puSpaguccho vaDe tathA hAtha jevI kUMpaLo dvArA latAo vasaMtaRtumAM lalanAnI jema zobhe che. (525) [ddha8 8.30] tema ja - kamalinI adhara samA kamaladala vaDe, daMtapaMkti samI kesaro vaDe, keza samA bhramaravRMda dvArA tathA vadana samA kamaLo vaDe zobhe che. (526) dri8, 8.31] ahIM upamAna ane upameyanA avayavIo samasta viSayavALA che. avayavo ekadeza viSayavALA che. tArA mukha samuM kamaLa che ne kamaLa samuM tAruM mukha che. kamalinInA samUhamAM chupAyelI tane huM kevI rIte pAmuM? (52 7) [kAvyAdarza 2.18] ahIM baMnenuM upameyatva ane upamAnatva hovAthI upameyopamA che. tAruM mukha tArA mukha jevuM che, tArI AMkho tArI AMkho jevI che. tArI mUrti tArI mUrti jevI ja che. he kRzodari, tuM tArA jevI che. (528). [sa.ke. 2.41; 4. 24] Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 [kAvyAnuzAsanam atraikasyaivopamAnatvopameyatve'nanvayaH / ubhau yadi vyomni pRthakpravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / - tenopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // 529 / / [zizupAla0 3.8] atrAsadbhUtasyopamAnasambhAvanAdutpAdyopamA / ___ tAsAM tu pazcAt kanakaprabhANAM kAlI kapAlAbharaNA cakAze / - balAkinI nIlapayodarAjiH pura:parikSiptazatahadeva // 530 // ___ [kumAra0 7.39] atra yatheSTaM vizeSaNairupameyaM parakilpa tAdRzameva siddhamupamAnamupAttamiti kalpitopametyAdau / AsAM 10 hi pRthaglakSaNakaraNa evaMvidhavaicitryasahasrasaMbhavAdatiprasaGgaH syAditi / 116) asaddharmasaMbhAvanamivAdidyotyotprekSA // 4 // prAkaraNike'rthe'santo ye dharmA guNakriyAlakSaNAstadabhAvalakSaNA vA teSAM sambhAvanaM tdyogotprekssnnmutprekssaa| sA ca iva-manye-zaGke-dhruvaM-prAyo-nUnam-ityAdibhiH zabdai?tyate / yathA balaM jagaddhvaMsanarakSaNakSamaM kSamA ca kiM saMgamake kRtAgasi / V itIva saMcitya vimucya mAnasaM ruSeva roSastava nAtha niryayau // 531 // atra roSalakSaNasya guNasyotprekSA / 1 / asantoSAdivAkRSTakarNayoH prAptazAsanaH / svadhAma kAminInetre prasArayati manmathaH // 532 // 20 atra saMtoSaguNAbhAvasya - viyati visarpatIva kumudeSu bahUbhavatIva yoSitAm / pratiphalatIva jaraThazarakANDavipANDuSu gaNDabhittiSu // ambhasi vikasatIva hasatIva sudhAdhavaleSu dhAmasu / dhvajapaTalapallaveSu lalatIva samIracaleSu candrikA // 533 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ??6) Ja. 6. sU. 4] ahIM eka ja vastunuM upamAnatva ane upameyatva hotAM ananvaya alaMkAra che. jo AkAzamAM AkAzagaMgAnA jaLanA be alaga pravAha paDe to te dvArA tamAla jevA nIla ane saheja jhUlatI motIonI mALAyukta enA vakSaHsthalanI upamA ApI zakAya. (529) [zizupAla. 3.8.] ahIM adbhuta evA upamAnanI saMbhAvanA karI hovAthI utpAdyopamA che. suvarNanA jevI kAntivALI temanI (sAta mAtRkAo) pAchaLa (zveta) pAlothI vibhUSita evI kAlikA pragaTa thaI te jANe bagalIovALI ane jenI AgaLa vIjaLI (camake) che, tevI kALAM vAdaLonI ghaTA hoya. (530) [kumAra. 7.39] 261 ahIM viroSaNo dvArA yatheSTa evuM upameya klpIne te ja pramANe siddha evuM upamAna upasthita karAyuM che vageremAM. AnAM judAM judAM lakSaNa karavAmAM A prakAre hajAro vaicitrya saMbhavatAM hoI tethI kalpitopamA atiprasaMga tharo. 116) asat dharmanI saMbhAvanA, va vagerethI ghotita thAya, (te) utprekSA che. (4) prAkaraNika arthamAM asada evA je dharmo guNa ane kriyArUpa che tenAthI yukta athavA temanuM saMbhAvana (eTale ke prAkRtamAM) tenA yoganuM utprekSaNa (- lpanA) te utprekSA che ane te Dva-manya-za-dhruvaprAyaH-nUnam vagere zabdo vaDe ghotita thAya che. jema ke, jagatano dhvaMsa tathA rakSaNa karavAmAM samartha evuM (enuM)baLa che jeNe aparAdha karyo che tevA (saMgama =) sAthe laI janAra viSe kSamA che e pramANe jANe ke vicArIne he (mahAvIra) svAmI tamAro roSa rUThelI nArInI jema manano tyAga karIne cAlyo gayo. (531) [ ] ahIM roSarUpI guNanI utprekSA che. jANe ke asaMtoSane lIdhe kAna sudhI kheMcAyela (netrone viSe), jeNe zAsana prApta karyuM che tevo kAmadeva potAnuM teja kAminInAM netramAM prasArita kare che. (532) [ ] ahIM saMtoSa guNanA abhAvanI (kalpanA che). pavana vAtAM, cAMThanI AkArAmAM jANe ke phelAya che, kumuddomAM jANe ke vistare che. jUnA 'rAra'vRkSanA thaDa jevA phikkA evA strIonA vizALa gAla upara jANe ke pratiphalita thAya che, pANImAM jANe ke vikase che, cunAthI (dhoLavAne kAraNe) sapheda gharomAM jANe ke hase che ane pavanathI pharapharatA dhajAnA vastranA cheDA upara jANe laherAya che. (533) [ ] * saMgamana-no artha pro. Ara. bI. AThavale sAheba (pR. 189 kA.zA.vaoN.ra), (the minor god) evo kare che. arthAt gauNa devatA, jeNe bhagavAna mahAvIrano aparAdha karyo che. tene viSe mahAvIrasvAmI kSamA dharAve che. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 [kAvyAnuzAsanam atra kriyaayaaH| kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tathAvidhau / apazyantAvivAnyonyamIdRkSAM kSAmatAM gatau // 534 // [udbhaTa 3.3] atra darzanakriyAbhAvasya / evaM ca hiraNmayI sAlalateva jaGgamA cyutA divaH sthAsnurivAciraprabhA / zazAGkakAnteradhidevatAkRtiH sutA dade tasya sutAya maithilI // 535 // [bhaTTi0 2.47] tathA 'akAlasandhyAmiva dhAtumattAm // 536 // [kumAra0 1.4] tathA AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM vAso vasAnA taruNArkarAgam / sujAtapuSpastabakAvanamrA saMcAriNI pallavinI lateva // 537 // [kumAra0 3.54] tathA acirAbhAmiva vighanAM jyotsnAmiva kumudabandhanA vikalAm / ratimiva manmatharahitAM zriyamiva harivakSasa: patitAm // 538 // [kuTTanImata 258] tathA 20 / 'sthitaH pRthivyA iva mAnadaNDaH' // 539 // [kumAra0 1.1] ityAdAvutprekSAbuddhirna vidheyA / yadyapyeSu svarUpato vizeSaNatazcopamAnaM kalpitaM tathApyupamaiva / upamAnopameyayoH sAdharmyasya tadvAcakAnAM ca pratIyamAnatvAt. / 117) sAdRzye bhedenAropo rUpakamekAnekaviSayam // 5 // ___ sAdRzye nimitte sati bhedena viSayaviSayiNornirdezena Aropo'tathAbhUte'pi tathAtvenAdhyavasAyo rUpayatyekatAM nayatIti rUpakam, AropyamANarUpeNAropaviSayasya rUpavataH kriyamANatvAt / sAdRzyagrahaNaM kAryakAraNabhAvAdinimittAntaravyudAsArtham / tenAyughRtamityAdau na rUpakam / bhedagrahaNamabhedAropanirAsArtham / tatra hyatizayoktirvakSyate / tacca ekanamekaM cAropasya viSayo yatra tattathA / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227) 5. 6. khU. 1] 263 ahIM kriyAnI (upekSA che) AnA kapola te pramANenA banIne jANe ke ekabIjAne na jotA hoIne, are re, AvI phIkAzane pAmyA che. (534) [ubhaTa 3. 3] ahIM darzanakriyAnA abhAvanI (uspekSA che). e ja pramANe - jANe ke sAlavRkSanI jaMgamalatA hoya. AkAzamAMthI cuta thayelI jANe ke agninI prabhA hoya, candranI kAntinI adhidevatA rUpa hoya tevI putrI maithilI tenA putrane ApI. (535) [bhadi0 2.47] vaLI, jANe ke dhAtumayI akAla sadhyA hoya... (536) [kumAra0 1.4]. ane vaLI, stananA bhArathI jANe ke kaMIka khUkelA zarIravALI, prAtaHkALanA sUryasamA lAla vastrane dhAraNa karelI, pArvatI, uttama puSponA gucchathI namelI, saMcAra karatI pallavovALI latA na hoya tevI lAgatI hatI. (537) [kumAra0 3.54] vaLI, vAdaLa vagaranI vidyuta AbhA hoya, kumudanA baMdhanavALI kalArahita cAMdanI hoya, kAmadeva vagaranI rati hoya ane harinA vakSa:sthala parathI paDI gayela lakSmI hoya (tevI te hatI). (538) kuidanImata 258] vaLI, pRthvInA mApadaMDanI jema rahyo che. (539) [kumAra0 1.1]. vageremAM unjhakSAbuddhi rAkhavI nahIM. jo ke AmAM svarUpathI ane vizeSaNathI upamAna kalpita che, to paNa upamA ja che; kemake upamAna ane upameyanuM sAdhamma ane tenA vAcako pratIta thAya che. 117) sAdasya hoya tyAre bheda dvArA Aropa te rUpaka (alaMkAra che); te eka viSayavALo tathA aneka viSayavALo che. (5) sAdastha nimitta hotAM, bheda dvArA (eTale ke) viSaya ane viSayInA nirdeza dvArA je Aropa arthAt tevuM na hovA chatAM tevuM hovAno nizcaya (thAya che) - te rUpita kare che, ekatva pamADe che, tethI rUpaka (kahevAya che) kema ke, (temAM) Aropa karAtI vigata rUpe Aropano viSaya banatI vigata rUpayukta karAya che. ahIM "sAdazya" (pada)no svIkAra kAryakAraNa bhAvAdirUpa anya nimittone dUra karavA mATe che tethI, 'mAyuSkRtam' vageremAM rUpaka nathI. "bheda' (paTha)nuM grahaNa abhedAropane dUra karavA mATe che. kema ke, temAM to (= abheda hotAM) atizayokti (thAya che te AgaLa) kahevAze. te (= rUpaka) jyAM Aropano viSaya eka che tathA aneka che tevo (eTale ke eka viSayavALo ane aneka viSayavALo kahevAya che). Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 10 15 20 25 30 tatraikaviSayaM yathA yatra caikasmin viSaye'nekAnyAropyANi, tadapyekaviSayam / yathAsaundaryasya taraGgiNI taruNimotkarSasya harSodgamaH kAnteH kArmaNakarma narmarahasAmullAsanAvAsabhUH / vidyA vakragirAM vidheranavadhiprAvINyasAkSAtkriyA kuraGgIvAGgAni stimitayati gItadhvaniSu yat sakhI: kAntodantaM zrutamapi punaH praznayati yat / vinidraM yaccAntaH svapiti tadaho vedamyabhinavAM pravRtto'syAH sektuM hRdi manasijaH premalatikAm ||540|| yathA vA yatra caikatraviSaye AropyaM zrautaM viSayAntare tu gamyaM tadapyekaviSayam / yathAjassaraNaMteura kare kuNaMtassa maMDalaggalayaM / rasasammuhI vi sahasA parammuhI hoi riuseNA // 542 || [kA.pra.10.424] prANAH paJcazilImukhasya lalanAcUDAmaNiH sA priyA // 541 || [kA.pra.10/425] [kAvyAnuzAsanam atra raNasyAntaHpuratvAropaH zrautaH, maNDalAgralatAyA nAyikAtvaM ripusenAyAzca pratinAyikAtvamarthasAmarthyAdavasIyate / anekaviSayaM yathA [kA.pra.10/423] indrastvaM tava bAhU jayalakSmIdvAratoraNastambhau / khaGgaH kRtAntarasanA rasanA ca sarasvatI rAjan // 544 // evaM ca ye'nye rUpakaprabhedA varNyante / yathA lalanA saroruhiNyaH kamalAni mukhAni kesarairdazanaiH / adharairdalaizca tAsAM navabisanAlAni bAhulatAH ||545|| yasyA bIjamahaMkRtirgurutarormUlaM mameti graho nityatvasmRtiraGkuraH sutasuhRjjAtyAdayaH pallavAH / skandho dAraparigrahaH paribhavaH puSpaM phalaM durgatiH sA me tvaccaraNArhaNA parazunA tRSNAlatA lUyatAm // 543|| [sa.kaM.4/39] [ rudraTa - [rudraTa - 8.43] 8.55] Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27) . . khU. 1] 265 temAM ekaviSayavALuM (rUpaka) jema ke, gItadhvaninA vakhate je hariNInI jema aMgo saMkorI le che, sAMbhaLeluM hovA chatAM priyatamanuM vRttAMta je pharIthI sakhIne pUche che, nidrA vagara ja ekAntamAM sUI rahe che. tethI mAnuM chuM ke AnA hRdayamAM navIna evI premalatAne siMcavAne kAmadeva pravRtta thayo che. (540) [kA.pra.10.424] jyAM eka ja viSayamAM aneka Aropa thatA hoya te paNa eka viSayavALuM (rUpaka che) jema ke, te priyA sauMdaryanI nadI, yovananA utkarSano AnaMdAvirbhAva, kAntinuM vazIkaraNa karma, krIDA rahasyonA ullAsanuM nivAsasthAna, vakravANInI vighA, brahmAnA niravadhi naipuNyano sAkSAtkAra, kAmadevanA prANa ane lalanAono cUDAmaNi che. (541) [kA.pra.10.425] jyAM eka viSayamAM Aropita karAtI vigata zrota (= zAbda) hoya paNa anya viSayamAM te gamya hoya te paNa ekaviSaya (rUpaka) jema ke - je rAjAnA raNarUpI aMtaHpuramAM talavArane hAthamAM letAM ja rasathI bharelI hovA chatAM paNa zatrusenA parAkSukhI bane che. (= pIchehaTha kare che) (542) [kA.pra.10.423]. ahIM raNa upara antapuratvano Aropa zrauta che, maMDalAgralatA (= talavAra)nuM nAyikAtva tathA zatrusenAnuM pratinAyikAtva arthanA sAmarthyathI samajAya che. aneka viSayavALo rUpaka (alaMkAra) jema ke, jenuM bIja ahaMkAra che, vizALa vRkSanuM mULa "mAruM che" evo Agraha che. nityatvanuM smaraNa te aMkura che, putra, mitra, jAti vagere kUMpaLo che. patnIno svIkAra te thaDa che, apamAna te puSpa che ane durbhAgya te phaLa che te mArI tRSNArUpI latA tamArA caraNanI pUjArUpI parazuthI kapAI jAya. (543) [sa.ke.4.39] athavA jema ke, he rAjA, tuM indra che, tArI baMne bhujAo jayalakSmInA dvAranA be toraNataMbha che. (tArI) talavAra yamanI jihvA che ane (tArI) jihuvA (sAkSAt) sarasvatI che. (544) Ti .- 8.55]. A rIte je bIjA rUpakabhedo (che, te have varNavAyA che. jema ke, strIo kamalinIo che, dAMtarUpI kesaro vaDe ane adhararUpI kuMpaLo dvArA (temanAM) mukha kamaLo che. temanI bAhulatAo te navIna mRNAlataMtuo che. (545). TviTa.-8.43] Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 [kAvyAnuzAsanam idaM sahajAvayavaM rUpakam / gajo naga: kuthA meghAH zRGkhalAH pannagA api / .... yantA siMho'bhizobhante bhramarA hariNAstathA // 546 // 5 idamAhAryAvayavam / alikulakuntalabhArAH sarasajivadanAzca cakravAkakucAH / rAjanti haMsavasanAH samprati vApIvilAsinyaH / / 547 / / _[rudraTa 8.45] idamubhayAvayavamityAdi-te na lakSitAH / uktalakSaNenaiva saMgRhItatvAd / evaMvidhavaicitryasahasra10 saMbhavAccAtiprasaGgaH syAt / yadAha (36) na paryanto vikalpAnAM rUpakopamayorataH / dinAnaM darzitaM dhIrarainuktamanumIyatAmiti // kAvyAdarza 2.96] 118) iSTArthasiddhiyai dRSTAnto nidarzanam // 6 // 15 iSTasya sAmAnyarUpasya vizeSarUpasya vA prAkaraNikasyArthasya siddhayai yo dRSTAntaH sa nidarzyate / prAkaraNiko'rtho'treti nidarzanam / yathA hoi na guNANurAo jaDANa NavaraM pasiddhisaraNANa / kira paNhuvai sasimaNI caMde Na piyAmuhe diDhe // 548 // 20 yathA vA upari ghanaM ghanapaTalaM dUre dayitA tadetadApatitam / himavati divyauSadhayaH kopAviSTaH phaNI zirasi // 549 // [sa.kaM. - 3.87] yathA vA devIbhAvaM gamitA parivArapadaM kathaM bhajatyeSA / na khalu paribhogayogyaM daivatarUpAGkitaM ratnam // 550 / / [ratnAvalI0 ] [kA.pra.10.454] Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) . 6. sU. 6] ra67 A sahajAvayava rUpaka che. hAthI parvata che. (tenI) TUla te megha che. sAMkaLo te sarpo che. mahAvata te siMha che tema ja bhramaro te haraNo rUpe zobhe che. (546) A AhAryAvayava (rUpaka che). bhramaronA samUharUpa kezapAzavALI, kamaLarUpI mukhavALI, cakravAkarUpI stanavALI, haMsarUpI vastravALI vApIrUpI vilAsinIo atyAre zobhe che. (547) briTa.- 8.45] A ubhayAvayava (rUpaka che) te (badhA) lakSita kya nathI. kemake, kahevAmAM Avela lakSaNa dvArA ja te saMgRhIta thaI jAya che. A prakAranAM hajAro vaicitrya saMbhavatAM hoI atiprasaMga thAya. jema ke, kahyuM che ke, - (36) "rUpaka ane upamAnA bhedono koI pAra nathI AthI. dizAsUcanArthe ja (keTalAka bheda) darzAvyA che. vidvAnoe na kahelA (bhedo) anumAnathI vicArI levA.'' ' [kAvyAdarza- 2.96] 118) Ijha arthanI siddhi mATe (apAtuM) daSTAMta te nidarzana (nAme alaMkAra che). (6) iSTa eTale sAmAnya athavA vizeSarUpa evo je prastuta artha hoya, tenI siddhi mATe je daSTAMta te nidarzita karAya che, prastuta artha ahIM; te () nidarzana che. jema ke, kevaLa prasiddhinuM ja zaraNa letA jaDone guNAnurAga hoto nathI. candrakAnta maNi candra hotAM dravita thAya che (paNa) priyAmukhane jotAM nahIM. (548) athavA jema ke, upara ghanaghora vAdaLa chavAyAM che ane priyatamA dUra che ne A AvI paDyuM. divya auSadhi himAlaya upara che ane mAthA para krodhe bharAyelo nAga che. (549) si.. 3.87]. athavA jema ke, devIbhAvane (rANIpaNAne) pAmelI A sevakapadane kaI rIte pAme ? divyarUpathI aMkti ratna kharekhara bhogavavAne yogya nathI hotuM. (550) ritnAvalI...] [kA.pra.10.454]. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 5 10 15 yathA vA 25 yathA vA kva sUryaprabhavo vaMzaH kva cAlpaviSayA matiH / titIrSurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram ||551|| atyuccapadAdhyAsaH patanAyetyarthazAlinAM zaMsat / ApANDu patati patraM taroridaM bandhanagrantheH // 552 // [ ete sAdharmyeNa nidarzanaprakArAH / vaidharmyeNa yathA guNAnAmeva daurAtmAd dhuri dhuryo niyujyate / asaMjAtakiNaskandhaH sukhaM jIvati gaurgaliH // 553 // [kAvyAnuzAsanam iti / 119) prakRtAprakRtAnAM dharmaikyaM dIpakam // 7 // bahuvacanaM samastavyastaparigrahArtham / tena prakRtAprakRtAnAM prAkaraNikAprAkaraNikAnAmarthAdupamAnopameyatvena prakRtAnAmaprakRtAnAM ca kevalAnAM dharmaH kriyAdiryadaika eva prayujyate tadA 20 dIpavadekasthAnasthamanekadIpanAd dIpakam / yathA caMdamaUhiM nisA NaliNI kamalehiM kusumagucchehiM layA / haMsehiM sarayasohA kavvakahA sajjaNehiM kIraI garuI ||555 || [ raghuvaMza 1.2] [sa.kaM.4.125] tavAhave sAhasakarmanarmaNaH pANiM kRpANAntikamAninISataH / bhaTAH pareSAM vizarArutAmagurdadhatyavAte sthiratAM hi pAMsavaH // 554 // / [ kA. pra. 10.457] atra kAvyakathA prakRtA zeSANyaprakRtAni / gurukIkaraNamekA kriyA / yathA vAmado janayati prItiM sAnaGgaM mAnabhaGguram / sa priyAsaGgamotkaNThAM sAsahyAM manasaH zucam // 556 // ] [bhAmaha 2.27] Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22) 4. 6. sU. 7] 269 athavA jema ke, kyAM sUryathI utpanna thayelo vaMza ane kyAM alpa viSayavALI buddhi ? mohane lIdhe nAnA hoDakAthI huM muzkelIthI taravA yogya sAgarane taravAnI icchA rAkhuM chuM. (551) righuvaMza-1.2]. athavA jema ke, atyaMta uccapade besavuM te patanane mATe che evuM arthavettAone kahetuM vRkSanuM A saheja phIkuM pAMdaDuM bandhanarUpI graMthimAMthI (nIce) paDe che. (552) A badhA sAdharmsathI thatA nidarzananA prakAro che. dhammathI (nidarzana) jema ke, guNo hovAnA doSane lIdhe ja, javAbadArI saMbhALavA yogya vyaktine kAryabhArane viSe jotaravAmAM Ave che jyAre gaLiyo baLada khAMdhe AMTaNa vagara sukhethI jIve che. (553) si.ke.4.125] yuddhamAM sAhasabharyA kAryo karavAmAM jene AnaMda Ave che tevA tathA talavAra pAse hAthane laI javA icchatA tArA zatruonA sainiko veraNacheraNa thaI gayA. pavana na jAya tyAre ja (= tyAM sudhI ja) rajakaNo sthira rahe che. (554). kA.pra.10.457] 119) prakRti ane aprakRta padArthonuM eka dharmavALA hovuM te dI5ka che. (7) (prakRti ane aprakRtonuM) (e) bahuvacana samasta ane vyastanA grahaNa mATe che. tethI prakRti ane aprakRtonuM eTale ke prAkaraNika ane aprAkaraNika arthAt upamAna ane upameyasvarUpe prastuta ane aprastuta vigatono dharma, kevaLa kriyA vagere rUpa eka ja (dharma), prayojAya tyAre tyAM dIvAnI jema sthAne rahI anekane prakAzita karanAra koI dIpaka (kahevAya che) jema ke, candranAM kiraNothI rAtri, kamalothI nalinI, kusumagucchothI latA, haMsothI zaradaRtunI zobhA ane sajjanothI kAvyakyA mahAna bane che. (555) ahIM kAvyakathA prastuta che, bAkInAM aprastuta che. mahAna karavArUpI eka ja kriyA che. athavA jema ke, mada premane janmAve che. te (= prema) mAna bhaMga karanAra kAmane (janmAve che) te (= kAmadeva) priyAnA saMgamanI utkaMThAne (janmAve che, ane te (= utkaMThA) asahya evI mAnasika vedanAne (janma Ape che). (556) [bhAmaha 2.2 7] Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 [kAvyAnuzAsanam atra madAdau yat prAkaraNikatayA vivakSyate tadupameyaM zeSANyupamAnAni / na ca kramikatvamupamA ruNaddhIti vAcyam-. rAma iva dazaratho'bhUddazaratha iva raghurajo'pi raghusadRzaH / aja iva dilIpavaMzazcitraM rAmasya kIrtiriyam // 557 / / ityAdau kramikatve'pyupamAdarzanAt / prakRtAnAM dharmaikyaM yathA-'pANDu kSAmaM vadanam' iti / yathA vA haMsANa sarehiM sirI sArijjAi aha sarANa haMsehiM / - aNNoNNaM cia ee appANaM navara garuaMti // 558 // [saptazatakam 953] aprakRtAnAM yathA kumudakamalanIlanIrajAlilalitavilAsajuSoddezoH puraH kA / amRtamamRtarazmirambujanma pratihatamekapade tvadAnanasya // 559 // 15 svidyati kUNati vellati vicalati nimiSati vilokayati tiryak / antarnandati cumbitumicchati navapariNayA vadhUH zayane // 560 // [kA.pra.10.459] ityAdau tu jAtereva camatkAro na dIpakasyeti kArakadIpakaM na lakSyate / 120) sAmAnye vizeSe kArye kAraNe prastute tadanyasya tulye tulyasya coktiranyoktiH // 8 // sAmAnye prastute tadanyasya vizeSasya, vizeSe sAmAnyasya, kArye kAraNasya, kAraNe kAryasya, sadRze sadRza20 sya cAnyasyAprastutasyoktirabhidhAnamanyoktiH / aprAkaraNikasyAbhidhAnena prAkaraNikasyAkSepa ityarthaH / yathA airAvaNaM spRzati mantrayate marudbhivajraM parAmRzati pazyati yodhasArthAn / merostaTAni viSamIkurute mahendra stvacchaGkayA nizi na yAti narendra nidrAm // 561 / / [ 25 atra tvayyudyukte na kazcit sukhaM zeta iti sAmAnye prastute vizeSa uktaH / aho saMsAranaipuNyamaho daurAtmyamApadAm / 'aho nisargajihmasya durantA gatayo vidheH // 562 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620) . 6. sU. 8] 271 ahIM mada vageremAM je prAkaraNirUpe vivakSita che te upameya che, ane bAkInAM upamAna che. kamitva (kramamAM goThavAvuM) upamAne roke che ema na mAnavuM. rAma jevA dazaratha thayA. dazaratha jevA raghu ane raghu jevA aja, aja jevo dilIpano vaMza. aho, Azcarya ! rAmanI A kIrti che. (557) AmAM krama hovA chatAM upamA jaNAya che. prakRtonuM dharmakya jema ke - phIkuM mukha vagere. athavA jema ke - haMsonI zobhA sarovarothI ane vaLI sarovaronI (zobhA) haMsothI phelAya che. e baMne ekabIjAnuM ane potAnuM ja gaurava kare che. (558) [saptazataka- 953] aprakRtonuM (dharmakya) jema ke, he priye manohara kaTAkSa karanArAM tArAM netro AgaLa zveta kamaLa, rakta kamaLa ane nIlakamaLonI hAramALAnI zI visAta? ane tArA mukha AgaLa amRta, amRtamaya kiraNovALA (candra) ane kamaLa eka sAthe ja parAsta thAya che. (559) navoDhA vadhU zayanamAM paraseve rebajheba thaI jAya che, aMgo saMkore che, moM pheravI le che, pAsuM pharI jAya che, AMkho bIDI de che, tIrachI najare jue che, aMtaramAM AnaMda pAme che, cuMbana karavA icche che. (560) [kA.pra.10.459]. vageremAM to svabhAvoktino ja camatkAra che, dIpakano nahIM, tethI kArakadIpaka lakSita karAtuM nathI. 120) sAmAnya, viroSa, kArya ane kAraNa prastuta hotAM tenAthI bhinna (eTale ke vizeSa, sAmAnya kAraNa ane kAryonI tathA tulya prastuta hotAM tulyanI ukita te anyokti che. (8) sAmAnya prastuta hotAM tethI bhinna (eTale ke) vizeSanuM, vizeSa (prastuta hotAM) sAmAnyanuM kArya (prastuta hotAM) kAraNanuM ane kAraNa (prastuta hotAM) kAryanuM ane tulya (prastuta hotAM) tulya evA bIjA aprastutanuM kvana te anyokti che. aprastutanA abhidhAnane lIdhe prastutano AkSepa thAya che e artha che. jema ke, indra rAvatane sparze che, devatAo sAthe maMtraNA kare che, vajane paDe che ane yoddhAonuM nirIkSaNa kare che. merunAM zikharone viSama banAve che. rAtre tArI zaMkAthI (= he rAjA, tuM yuddha karIza e zaMkAthI) nidrAne pAmato nathI. (561) ahIM tuM tatpara thatAM koI sukhethI sUtuM nathI e sAmAnya bAbata prastuta hotAM viroSa kahevAyuM che. are saMsAranI kaThoratA, are ApattionI durAtmatA, ane prakRtithI kuTila, vidhinI gatio mukelIthI pAra paDe tevI che. (562) Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 [kAvyAnuzAsanam atra kvApi vastuni vinaSTe vizeSAtmani prastute daivasvAtantryaM sarvatra sAmAnyarUpamaprastutaM varNitam / ye yAntyabhyudaye prItiM nojjhanti vyasaneSu ca / - te bAndhavAste suhRdo lokaH svArthaparo'paraH / / 563 // 15 atra jarAsaMghaH kAryarUpAM zraddheyavacanatAM prastutAmAtmano'bhivyatuM suhRdvAndhavarUpatvakAraNamaprastutaM varNayati / sagaM apAriAyaM kutthuhalacchivirahiaM masumahassa uraM / sumarAmi mahaNapurao amuddhayaMdaM ca harajaDApabbhAraM // 564 // ___ [setubandha 4.20] 10 atra jAmbavAn vRddhasevAcirajIvitvavyavahArakauzalAdau mantritAkAraNe prastute kaustubhalakSmIvirahita__ harivakSaHsmaraNAdikamaprastutaM kAryaM vrnnyti| tulye prastute tulyasyAbhidhAne dvau prakArau zliSTavizeSaNatA sAdRzyamAnaM vA tulyAntarasyAkSepahetuH / yathA nAlasya prasaro jaDeSvapi kRtAvAsasya koze rucidaNDe karkazatA mukhe ca mRdutA mitre mahAn prazrayaH / AmUlaM guNasaMgrahavyasanitA dveSazca doSAkare yasyaiSA sthitirambujasya vasatiryuktaiva tatra zriyaH // 565 // [zArGgadharapaddhatau] atrAprastatenAmbujena tulyavizeSaNabalAttulyaH satpuruSa AkSipyate / AdAya vAri paritaH saritAM mukhebhyaH / kiM tAvadarjitamanena durarNavena / kSArIkRtaM ca vaDavAvadane hutaM ca pAtAlakukSikuhare vinivezitaM ca // 566 // .. [aucityavicAracarcAyAM (pR. 139) (bhaTTendurAjasya] atrArNavasya garhaNayA'nyAyopArjitadhanatvAdipratIyamAnasAdRzyaH kazcit puruSavizeSa AkSipyate / 25 vizeSyazliSTatA tu anyoktiprayojakatayA na vAcyA / yathA puMstvAdapi pravicaled yadi yadyadho'pi yAyAd yadi praNayane na mahAnapi syAt / abhyuddharettadapi vizvamitIdRzIyaM kenApi dik prakaTitA puruSottamena // 567 / / [bhallaTa0 79] 30 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220) ma. 6. mU. 8]. 273 ahIM kyAMka nAza pAmatI vizeSa evI vastu prastuta hotAM sadA devanI svataMtratArUpa sAmAnya evI aprastuta bAbata varNavAI che. jeo utkarSamAM rAjI thAya che tathA duHkhamAM (sAthe) choDI detA nathI, te bAMdhavo che, mitro che. bIjA loka (= bIjA badhA) svAryaparaka che. (563) ahIM jarAsaMdha kAryarUpe prastuta evI potAnAM vacanonI zraddheyatAne vyakta karavA mATe mitra, bAdhavatvanA aprastuta kAraNarUpa nirUpe che. huM maMthana pahelAMnA pArijAta vagaranA svargane, kaustubha ane lakSmI rahita viSNunA urane tathA mugdha caMdravihIna rAMkaranI jaTAnA AgaLanA bhAgane yAda karuM chuM. (564). setubaMdha 4.20] ahIM jAMbavAna vRddhonI sevA, lAMbuM jIvana, vyavahArakozala vagere rUpa maMtrIpaNAnA kAraNe prastuta hotAM kaustubharahita harinA vakSa:sthalanA smaraNa vagere rUpa aprastuta kArya varNave che. tulya prastuta hotAM tulyanuM kathana hoya tyAre be prakAro-zliSTa vizeSaNa ane sAdazya mAtra tene kAraNe), - je bIjA tulyanA AkSepamAM nimitta bane che. jema ke, nALano (= dAMDIno) prasAra (ALasano prasAra nahIM) jaDa= jaLamAM paNa nivAsa karanAranI kozamAM prIti, daMDamAM (nAladaMDa ane sajA) karkazatA, mukhamAM mRdutA, mitra (= mitra ane sUrya) pratye atyaMta sneha, mULapayaMta guNa saMgraha (= taMtu ane guNo)nuM vyasana, doSAkara (caMdra ane doSanI khANa) pratye dveSa, A kamaLanI je sthiti che tyAM lakSmIno nivAsa yogya ja che. (565) (zArNadhara paddhatimAM]. ahIM aprastuta evA kamaLa dvArA tulya vizeSaNanA baLe tulya evo puruSa(rUpI artha) AkSipta thAya che. cAre taraphathI nadIonA mukhamAMthI pANI laIne A duSTa samudra zuM meLavyuM ? (tene) khAruM banAvyuM, vaDavAnA mukhamAM homI dIdhuM ane pAtALanI kUkha jevA khADAmAM nAkhI dIdhuM. (565) [ocitya vicAracarcAmAM (pR. 139) (bhaddendurAjanuM 6)] ahIM samudranI niMdA dvArA anyAyathI prApta karela dhana vagere rUpa pratIyamAna sAdayavALo koIka viziSTa puruSa AkSipta thAya che. vizeSyanI zliSTatA to anyoktinI prayojaka tarIke na kahevI. jema ke - jo puruSatvamAMthI vicalita thaI jAya, jo nIce paNa cAlyA jAya, jo yAcanA karavAmAM mahAna na paNa bane, (= arthAt vAmanarUpe rahe), to paNa vizvano uddhAra kare evI A dizA koIka puruSottame prakaTa karI che. (567) bhillazataka- 79] Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 [kAvyAnuzAsanam __atra puruSottamazabdasyArthadvayavAcakatve'pi satpuruSacaritasya prastutatvAdabhidhA ekatra niyantriteti satpuruSa eva vAcyo na viSNustaccaritasyAprakRtatvAt / tatpratipattistu zabdazaktimUlAd dhvanereva / yadyapi ca satpuruSasya viSNoriva vizvoddharaNe zaktirnAsti tathApi guNavRttyA saMbhavatIti na doSaH / anyoktizca kvacit stutirUpA / yathA-'nAlasya prasaraH' (pR. 272) iti / kvacid nindArUpA / yathA-'AdAya vAri' (pR. 272) iti / kvacidubhayarUpA / yathA niSkandAmaravindinI sthapuTitoddezAM sthalI palvale jambAlAvilamambu kartumitarA sUte varAkI sutAn / daMSTrAyAM caturarNavormipaTalairAplAvitAyAmiyaM yasyA eva zizoH sthitA vipadi bhUH sA putrINI potriNI // 568 // 15 atra pUrvArdhe nindA, uttarArdhe tu stutiH / kvacidanubhayarUpA yathA ito vasati kezavaH puramitastadIyadviSAmito'pi zaraNAgatAH zikharipakSiNaH zerate / - ito'pi vaDavAnalaH saha samastasaMvartakairaho vitatamUrjitaM bharasahaM ca sindhorvapuH // 569 / / / [nItizataka 67] atra nindA stutirvA vismayoktAvevAstamayata ityanubhayarUpA 121) vyaGgayasyoktiH paryAyoktam / / 9 / / vyaGgyasya pratIyamAnasyArthasyAbhidhAnaM yat tat paryAyeNa bhaGgayantareNa kathanaM paryAyoktam / ata eva cAnyokterasya bhedaH / na hi tatra gamyAmAnasyArthasya bhaGgayantareNAbhidhAnam, api tvaprastutadvAreNa tasyAkSepa iti / yathA zatrucchedadRDhecchasya munerutpathagAminaH / " samasyAnena dhanuSA dezatA dharmadezanA // 570 // 20 atra 'bhISmeNa bhArgavo jita' iti vyaGgyasya 'dezitA dharmadezanA' ityanayA bhaGgayA bhaNanam / 122) vizeSavivakSayA bhedAbhedayogAyogavyatyayo'tizayoktiH // 10 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222-222) 3. 6. mU. 1-20] 275 ahIM "puruSottama'' zabdanuM be arthanuM vAcakatva hovA chatAM satpaSacarita prastuta hovAthI ekane viSe abhidhA niyaMtrita thaI jAya che. tethI puruSa ja vAcya che, viSNu nahIM, kema ke temanuM caritra prastuta nathI. tenuM jJAna to zabdazaktimUla dhvani dvArA ja thAya che. jo ke, satpaSanI viSNunI jema vizvano uddhAra karavAmAM zakti hotI nathI to paNa gaNarUpe te saMbhave che tethI doSa nathI. anyokti kyAreka stutirUpa hoya che jema ke, nAtaca praka... vagere. kyAreka niMdArUpa (hoya che, jema ke, AvA vAri... vagere; kyAreka ubhayarUpa - jema ke, eka varADI (= abhAgaNI mAdA bhaMDa) baccAMne, - kamalinIne kaMda vagaranI banAvavA, khAbociyAmAM jamInane khADATekarAvALI karavA, jaLane sevALavALuM (gaMdu, DahoLeluM) banAvavA - janma Ape che; paNa cAra sAgaranAM mojAMthI bhIMjAtI jenA zizunI dADhamAM pRthvI saMkaTa samaye rahe che te (bIjI mAdA bhUMDa ja putravartI che." (56 8) ahIM pUrvAdhamAM niMdA che to uttarArdhamAM stuti. kyAreka (te) anubhayarUpA (paNa hoya che, jema ke, ahIM kezava vase che. ahIM tenA zatruonuM nagara che. ahIM ja zaraNe AvelAM zikhara paranAM pakSIo rahyAM che. ahIM badhA ja saMvartakonI sAthe vaDavAnala - aho ! sAgaranuM zarIra vizALa, baLavAna tathA bhAra sahenAruM che. (569) [nItizataka- 67] ahIM niMdA ke stuti vismayanI uktimAM ja asta pAme che tethI anubhayarUpA anyokti che). 121) vyaMgyanI ukti te paryAyo che. (9) vyaMgyanuM eTale ke pratIyamAna arthanuM je kathana (karAya), te paryAya vaDe, eTale ke anya prakAre kathana, te | paryAyokta. AthI ja anyoktithI teno bheda che. tyAM (anyoktimAM) gamyamAna vigatanuM prakArAntare kathana nathI hotuM. paraMtu aprastuta dvArA teno AkSepa hoya che. jema ke, zatruonA nAzanI daDha icchAvALA, khoTA raste gayelA munine, rAmanA A dhanuSya dharmadezanA ApI. (570) ahIM bhISma bhArgavane jItyA e vyaMgyanuM "dharmadezanA ApI' e rIte kathana (thayuM) che. 122) vizeSa kahevAnI IcchAthI bheda, abheda, yoga ane ayogano vyatyaya (e) atizayokti che. (10) Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 [kAvyAnuzAsanam prakRtasyArthasya vizeSavarNanecchayA bhedasya vyatyayo'bhedAbhidhAnaM yattadatizayAbhidhAnAdekAtizayoktiH / yathA sudhAbaddhagrAsairupavanacakorairanusRtAM kiraJ jyotsnAmacchAM lavaliphalapAkapraNayinIm / upaprAkArAgraM prahiNu nayane tarkaya manAm / anAkAze ko'yaM galitahariNaH zItakiraNaH // 571 / / [viddhazAlabhaJjikA 1.31] atra mukhacandrayorbhede'pyabhedaH / yathA vA ai diara kinna pecchasi AyAsaM kiM muhA puloesi / jAyAe bAhumUlammi addhayaMdANa parivADiM // 572 // [saptazatakam 571; gAthAsaptazatI 6.70] atra nakhArdhacandrANAm / abhedasya vyatyayo bhedo dvitIyA / yathA annaM laDahattaNayaM aNNa cciya kAvi vattaNacchAyA / sAmA sAmaNNapayAvaissa reha cciya na hoi // 573 / / atra laTabhatvAderabhinnasyaiva bhedenAbhidhAnam / yogasya saMbandhasya vyatyayo'sambandhastRtIyA, yathA mallikAmAlabhAriNyaH sarvAGgINArdracandanAH / kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH // 574 / / _ [kAvyAdarza 2.215] atrAbhisArikANAM lakSaNakriyAyoge'pi jyotsnAbAhulyotkarSavivakSayA'yoga uktaH / yathA vA apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphuritamaGgake mRgadRzAM svato lIlayA tadatra na madodayaH kRtapado'pi saMlakSyate // 575 / / [kA.pra.10/547] Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 226-222) a. 6. sU. 6-%00] prakRta arthanA vizeSa varNananI icchAthI bheThano vyatyaya abhedanuM abhidhAna je (karavAmAM Ave) te atizayanuM abhidhAna hovAthI eka (prakAranI) atizayokti che. jema ke, - cAMdanInA koLiyA karatA upavananA cakoro vaDe anusarAtI, lavalI lanA pAkane ( = saphedIne) pasaMda karatI svaccha jyotsanAne phelAvato, jemAMthI haraNa jatuM rahyuM che ane je zItaLa kiraNovALo che te A kyo candra AkArA vinA rahelo che te (jovA) mahelanI aTArIe dRSTi nAkho ane saheja vicAro. (571) [vindrazAlabhaMjikA-1.31] ahIM mukha ane caMdrano bheda hovA chatAM paNa abheda darzAvyo che. athavA jema ke, are diyarajI, zA mATe AkArAne jotA nathI ane patnInA bAhumUlamAM ardhacaMdronI hAramALAne vyartha ja juo cho ? (572) saptarazataka 571; gAthAsaptamI-6.70] ahIM nakha rUpI ardhacaMdrono (bheTha hovA chatAM abheda varNavAyo che) abhedano vyatyaya bheTha hotAM bIjI (atizayokti) bane che jema ke, AnuM saukumArya kaMIka ora ja che ane tenI camaka paNa kaMIka judI ja che. A zyAmA koI sAmAnya prajApatinI racanA na hoI zake. (573) ahIM abhinna evA laTabhatva vagerenuM ( = saukumAryanuM eka hovA chatAM) bheda hoya te rIte kathana thayuM che. yoga eTale ke saMbaMdhano vyatyaya (arthAt) - asaMbaMdha kahevAtAM tRtIya prakAranI (atizayokti che) jema ke, sarva aMgo para ArdracaMdanathI yukta tathA mallikAnI mAlAnA bhAravALI abhisArikAo zveta cAMdanImAM jaNAtI nathI. (574) [kAvyAdarza- 2.215] ahIM abhisArikAono jaNAtI hovA chatAM (= te dRSTigocara thatI hovA chatAM) cAMdanInI bahulatArUpI utkarSanI vivakSAthI ayoga kahyo che (= jaNAtI-dekhAtI nathI ema kahyuM che). athavA jema ke, nayano khUNA tarapha caMcaLa che, vANI madhura ane vakra varNavALI che, gati vilAlane lIdhe maMthara che, mukha atyaMta suMdara che e pramANe mRganayanInAM aMgomAM svAbhAvika lIlAnuM sphuraNa thAya che, eTale, emAM maThanA udayano praveza thayo hovA chatAM jaNAto nathI. (575) [kA.pra.10.547] Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 [kAvyAnuzAsanam atra madodayasya lakSaNe'pi svAbhAvikavibhramANAmutkarSavivakSayA lakSaNasyAyoga uktaH evam eMto vi Na saccavio jIse psrNtpllvaarunnraao| majjaNataMbesu mao taha mayataMbesu loaNesu amariso // 576 // iti [sa.kaM. 3.126 pR. 372] ayogasya vyatyayo yogazcaturthI / yathA pazcAt paryasya kiraNAnudIrNaM candramaNDalam / prAgeva hariNAkSINAmudIrNo rAgasAgaraH // 577 / / kAvyAdarza 2.257] __ atrAnudgate candre rAgasAgaravRddharayoge'pi candrasyoddIpanavibhAvatAtizayapratipAdanArthaM yoga uktaH / yathA vA purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapurAskRtAGgayaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya // 578 / / [navasAhasAGkacarita 1.22] tathA na tajjalaM yatna sucArupaGkajaM na paGkajaM tad yadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau kalaguJjito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH / / 579 / / [bhaTTi0 2.19] atra varAGganAdInAM paGkajAdInAM ca niHzeSatayA purajalAdivyApterayoge'pi yoga uktaH / yathA vA udayati vitatordhvarazmirajAvahimarucau himadhAmni yAti cAstam / vahati girirayaM vilAmbighaNTAdvayaparivAritavAraNendralIlAm // 580|| [zizupAlavadha 4.20] atra vAraNendralIlA girirvahatItyasaMbandhe'pi saMbandhaH yad vA girivAraNendragatayorlIlayorbhede'pyaikyamadhyavasitamiti / yathA vA divamapyupayAtAnAmAkalpamakalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti ciraM kathamiva kavayo na te vandyAH // 581 // [rudraTa 9.6] atra divaGgatakaviguNAnAM ramaNAyoge'pi yoga uktaH / tathA hRdaye cakSuSi vAci ca tava saivAbhinavayauvanA vasati / vayamatra niravakAzA virama kRtaM pAdapatanena // 582 / / [rudraTa 9.8] 30 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626-222) 6. 6. sU. 6-60] 279 ahIM maDhodaya lakSita hovA chatAM svAbhAvika vibhramonA utkarSanI vivakSAne kAraNe (tenA) lakSaNano ayoga kahyo che. (arthAt jaNAto nathI ema kahyuM che). e ja rIte, savAre prasaratI pallavanI aruNavarNI zobhA jevo, jenAM be, (jaLamAM) majjanane kAraNe lAla thayelAM locanono maTha, tayA maThathI lAla thayelAM locanono roSa jaNAyo nahi. (576) [sa.kaM.3.126, pR. 372] ayogano vyatyaya te yoga. te che caturthI (atizayokti) jema ke, cAre taraphathI kiraNo phelAvIne caMdramaMDala pachI udita thayuM. paNa pahelAM hariNAkSIomAM premano sAgara UchaLyo. (577) [kAvyAdarza 2.257] ahIM caMdra Ugyo na hovAthI rAgarUpI sAgaranI vRddhino ayoga hovA chatAM caMdrano uddIpaka vibhAvarUpe atirAya kahevA mATe yoga kahyo che. athavA jema ke, jemAM nagaro suMdara strIovALAM che. suMdara strIo rUpALAM aMgovALI che. rUpa vilAsa pragaTa karanAruM ane vilAso kAmadevanA zastra rUpa che. (578) [navasAhasAMka carita 1] tema ja, te jaLa nathI ( = na kahevAya) je suMdara kamaLayukta nathI ( = na hoya); te kamaLa nathI jemAM bhramara beTho na hoya; te bhramara nathI je madhura guMjArava na karato hoya; ane te guMjana nathI je manane harI na le. (579) [baTTikA vya- 2.19] ahIM varAMganA vagereno ane paMkja vagereno nagara, jala vagere sAthenA saMbaMdhano ayoga hovA chatAM yoga kahevAyo che. athavA jema ke, UMce phelAyelAM kiraNorUpI dorIvALo sUrya jyAre udaya pAmI rahyo che ane zItaLa kAntivALo caMdra asta pAmI rahyo che tyAre A (= raivataka) parvata laTakatA e ghaTothI yukta gajarAjanI zobhAne dhAraNa kare che. (580) [zizupAlavadha-4. 20] ahIM parvata vAraNendralIlAne dhAraNa kare che ema saMbaMdha na hovA chatAM paNa saMbaMdha (varNavyo che). athavA, giri ane zreSTha hAthIgata lIlAno bheda hovA chatAM paNa aikya nizcita karAyuM che. athavA jema ke, svarge gayelA hovA chatAM, jemanA aneka guNono samUha kalpanA aMta sudhI, lAMbA samaya sudhI jagatane AnaMda Ape che, te kavio zA mATe vaMdanIya na hoya ? (581) [rudra- 7. 6] ahIM svarge gayelA kavionA guNono AnaMda sAthe saMbaMdha na hovA chatAM saMbaMdha kahevAyo che. temaja, tArA hRdayamAM, nayanomAM ane vANImAM te navayauvanA ja rahe che. ame to ahIM nakAmA ja chIe tethI basa kara, page paDavAnuM rahevA de. (582) [rudra8-7. 8] Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 10 [kAvyAnuzAsanam atraikasya yugapadanekavRttitvAyoge'pi yoga uktaH / evaMvidhe ca sarvatra viSaye'tizayoktireva prANatvenAvatiSThate / tAM vinA prAyeNAlaGkaraNatvAyogAditi na sAmAnyamIlitaikAvalInidarzanAvizeSAdyalaGkAropanyAsaH zreyAn / 123) vivakSitasya niSedha ivopamAnasyAkSepazcAkSepaH // 11 // __ vizeSavivakSayetyanuvartate / vaktumiSTasya prAkaraNikatvAt pradhAnasyAzakyavaktavyatvamatisiddhatvaM vA 5 vizeSa vaktuM niSedha iva na tu niSedha eva niSedhamukhena vizeSa eva tAtparyAdityeka AkSepaH / upamAnasya ca ya AkSepastiraskAraH so'nyaH / niSedho yathA ahaM tvAM yadi nekSeya kSaNamapyutsukA tataH / iyadevAstvato'nyena kimuktenApriyeNa te // 583 // [bhAmaha 2.69] ayaM vakSyamANamaraNaviSayo niSedhAtmAkSepaH / uktaviSayo'pi yathA jyotsnA mauktikadAma candanarasaH zItAMzukAntadravaH /kapUraM kadalI mRNAlavalayAnyambhojinIpallavAH / / antarmAnasamAstvayA prabhavatA tasyAH sphuliGgotkara vyApArAya bhavanti hanta kimanenoktena na brUmahe // 584 / / [kA.pra.10.473] upamAnAkSepo yathA tasyAstanmukhamasti saumya subhagaM kiM pArvaNenendunA - saundaryasya padaM dRzau yadi ca te kiM nAma nIlotpalaiH / kiM vA komalakAntibhiH kisalayaiH satyeva tatrAdhare hA dhAtuH punaruktavasturacanArambheSvapUrvo grahaH // 585 / / [ yathA vA 25 garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena vahasi kiM bhagne / - santIdRzAni dizi suraHsu nanu nIlanalinAni // 586 // [rudraTa 8.78] atra locanayugalasyopamAnIkRtasyAkSepaH / yathA vA ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA sma dRpyaH / - nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'smin vacanAni durjanAnAm // 587 // [kA.pra.10.557] Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 222) Ja. 6. mU. ] ahIM ekano, eka sAthe anekamAM rahevuM - te rUpI, asaMbaMdha hovA chatAM saMbaMdha kahevAyo che. A prakAranA sarva viSayomAM atizayokti ja prANarUpe rahelI che. tenA vinA prAyaH alaMkAratvano yoga thato na hovAthI sAmAnya, mIlita, ekAvalI, nidarzanA, vizeSa, vagere alaMkAronuM nirUpaNa ucita nathI. 123) vivakSita bAbatano jANe ke niSedha hoya te rIte upamAnano AkSepa karAya te AkSepa alaMkAra che. (11) (ahIM) vizeSanI vivakSAne lIdhe e bAbata anuvRtta thAya che. kahevAne mATe iSTa tathA prAkaraNika hovAne lIdhe pradhAna bAbatanuM azakya vaktavyatva athavA ati siddhatvane vizeSarUpe kahevA mATe, 'jANe ke niSedha', paNa (vAstavika) niSedha nahIM e rIte niSedha dvArA viroSane viSe ja tAtparya hotAM eka (prakArano) AkSepa jema ke, (alaMkAra), ane upamAnano AkSepa eTale ke tiraskAra te bIjo (AkSepa). niSedhanuM udA. jo huM tane kSaNabhara paNa na jouM to tenAthI utsuka evI... athavA ATaluM ja basa. tane apriya evI bIjI bAbata kahevAthI zuM ? (583) [bhAmaha-2.6 9] ahIM kahevAmAM AvanAra maraNa viSeno niSedhAtmaka AkSepa che: ukta viSaya (AkSepa) jema ke, tenA aMtaramAM prabhutva dharAvatA tArA thakI cAMdanI, motInI mALA, caMdanarasa, caMdrakAMta maNino rasa, kapUra, kadalI, bisataMtunAM valaya, kamalinInAM pallava vagere aMgArAnA DhagalAnuM kArya karanAra thaI paDe che... are ! A kahevAthI zuM ? nathI kahetA jAo. (584) [kA.pra. 10.473 } upamAnano AkSepa-jema eka, he saumya, tenuM te suMdara mukha che to parvanA (- pUnamane) caMdrathI zuM ? sauMdaryanA sthAnarUpa tArAM be nayana jo che to nIlonpalathI zuM ? tenA (mukha) upara jo be hoTha che to komaLa kAntivALAM kisalayothI zuM ? arere ! vidhAtAno ekanI eka vastunI racanAnA kAryamAM apUrva evo Agraha che. (585) [ ] athavA jema ke, - hai khaMDitA, vahana na karI zakAya tevA A garvane be nayanomAM zAne dhare che ? AvAM nIlakamalo to dareka dizAmAM (rahelAM) sarovaromAM che. (586) [ruTa-8.78] ahIM upamAna banAvAyela be nayanano AkSepa (=tiraskAra) che. athavA jema ke, he haLAhaLa, bhAI, atyaMta dAruNa vastuomAM huM ja zreSTha chuM evo garva karIza nahIM. tArA jevAM (ghAtaka) durjanonAM vacano A saMsAramAM, kharekhara ghaNAM che. (587) [kA.pra.10.557] Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 [kAvyAnuzAsanam atra hAlAhalasyopamAnasyAkSepa iti na pratIpamalaGkArAntaram / 124) arthAnAM virodhAbhAso virodhaH // 12 // jAtiguNakriyAdravyarUpANAM padArthAnAM sajAtIyena vijAtIyena vA vastuvRttyA'virodhe'pi | parasparapratibandhalakSaNo vyAghAtalakSaNo vA yo virodhastadvadAbhAsamAno virodhaH / 5 tatra jAterjAtyA yathA ekasyAmeva tanau bibharti yugapannaratvasiMhatve / manujatvavarAhatve tathaiva yo vibhurasau jayati // 588 / / [rudraTa 9.37] guNena yathA droNAzvatthAmarAmeSu zrutvA zrutvA dvayaM sthitam / brAhmaNyamatha zauryaM ca ko na citrIyate pumAn // 589 / / kriyayA yathA-'siMho'pi paribhUyate' / dravyeNa yathA sRjati ca jagadidamavati ca saMharati ca helayaiva yo nityam / avasaravazataH zapharo janArdanaH so'pi citramidam // 590 / / [kA.pra.10.486] guNasya guNena yathA satyaM tvameva saralo jagati jarAjanitakubjabhAvo'pi / brahman paramasi vimalo vitatAdhvaradhUmamalino'pi // 591 // [rudraTa 9.35] kriyayA yathA pezalamapi khalavacanaM dahatitarAM mAnasaM satattvavidAm / paruSamapi sujanavAkyaM malayajarasavat pramodayati // 592 / / dravyeNa yathA., krauJcAdriruddAmadRSadbuDho'sau yanmArgaNAnargalazAtapAte / abhUtravAmbhojadalAbhijAtaH sa bhArgavaH satyamapUrvasargaH // 593 / / [kA.pra.10.488] Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23) ga. 6. sU. 22]. 283 ahIM haLAhaLarUpI upamAnano AkSepa che tethI pratIpa nAme bIjo alaMkAra nathI. 124) athano virodhAbhAsa te virodha (alaMkAra che) (12) jAti, guNa, kriyA ane dravyarUpa padArthono sajAtIya athavA vijAtIya (padArtha) vaDe vAstavika virodha na hovA chatAM paraspara pratibaMdha pAmato ke vyAghAtarUpa je virodha tenI jema AbhAsita thato - virodha (alaMkAra che); temAM jAtino jAti sAthe (virodha) jema ke, eka ja zarIramAM eka sAthe je narapaNuM ane siMhapaNuM dhAraNa kare che ane te ja rIte je manuSyapaNuM ane varAhapaNuM (dhAraNa kare che, te vibhu jaya pAme che. (588) dviTa- 9.37] (jAtino) guNa vaDe (virodha) jema ke, droNa, azvatthAmA ane rAmamAM brAhmaNatva ane zaurya baMne rahelAM che e sAMbhaLI sAMbhaLIne kyo puruSa Azcarya na pAme? (589) (jAtino) kriyA dvArA (virodha) jema ke, siMha paNa parAbhava pAme che. (jAtino) dravyathI (virodha) jema ke, lIlAmAtramAM je A jagatane utpanna kare che, rakSe che ane teno saMhAra kare che te janArdana avasaravazAta mAchaluM paNa bane che, te A Azcarya che. (590) [kA.pra.10.486] guNano guNa dvArA (virodha) jema ke, kharekhara, jarA (= vArdhakya)thI kubdhabhAva (= vaLI javuM) thayo che chatAM jagatamAM tuM ja saraLa che, he brahmA ! tuM atyaMta vimaLa che, phelAyelA yajJanA dhumADAthI malina hovA chatAM ! (591) dri- 9.35] (jAtino) kriyA dvArA (virodha) jema ke, komaLa evuM paNa durjananuM vacana sajjanonA cittane vadhAre bALe che. kaThora evuM sajjananuM vacana caMdanarasanI jema AnaMda Ape che. (592) (guNano) dravya sAtheno (virodha) jema ke, vizALa ane sakhata paththarovALo A kauMca parvata bANanI satata varSA thatAM je tAjA kamaLadala samAna komaLa banI gayo te bhArgava kharekhara apUrva avatAra che. (593) [kA.pra.10.488] Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 5 10 15 20 25 kriyAyAH kriyayA yathA dravyeNa yathA dravyasya dravyeNa yathA bAlamRgalocanAyAzcaritamidaM citramatra yadasau mAm / jaDayati santApayati ca dUre hRdaye ca me vasati // 594 || tathA evaM daza bhedAH / eSu parasparapratibandho virodhaH / vyAghAto yathA tathA sItAM dadAha naivAgnirhimaM dahati bhUruhaH / tApyante zazinA citraM virahe kAmino bhRzam ||595 || [ atra kSAlanAbhAve vizuddhirvyAhanyate / yathA vA apyasajjanasAMgatye na vasatyeva vaikRtam / akSAlitavizuddheSu hRdayeSu manISiNAm ||597 / / [ samadamataGgajamadajalaniH syandataraGgiNIpariSvaGgAt / kSititilaka tvayi taTajuSi zaMkarajaTApagApi kAlindI || 596 || [kA. pra. 10.492] mahardhini kule janma rUpaM smarasuhRdvayaH / tathApi na sukhaprAptiH kasya citrIyate na dhIH // 598 // sa ekatrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam // 599 // [ rudraTa 9.36] [kAvyAnuzAsanam karpUra iva dagdho'pi zaktimAn yo jane jane / namo'stvavAryavIryAya tasmai kusumadhanvane ||600 | ] ] [ udbhaTa 5.5.2] [kA.pra. 10.477] [ bAlarAmAyaNa 3.11] Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 223) . 6. phU. 22] kriyAnI kriyA sAtheno (virodha) jema ke, nAnA haraNAM samAM nayanavALInuM addabhuta A caritra che ke te ahIM mane jaDa banAve che, saMtApa Ape che ane mArA hRdayamAM UMDe nivAsa kare che. (594) TviTa- 9.36] (kriyAno) dravya sAtheno (virodha) jema ke, sItAne agnie bALI na nAkhI. hima vRkSane bALe che. e Azcarya che ke virahamAM kAmIjanone caMdra dvArA atyaMta saMtApa ApavAmAM Ave che. (55) dravyano dravyathI (virodha) jema ke, he pRthvInA tilaka ! tuM jyAre kinAre hoya tyAre tArA madayukta hAthInA maThajalathI vahetI nadInA AliMganathI zaMkranI jaTAmAMnI nadI (gaMgA) paNa kAlindI (bane che) (596) [kA.pra.10. 492] A rIte (virodhanA) dasa bheda che. temanuM paraspara joDANa eTale virodha. (have) vyAghAta - jema ke, manISIonA nahIM dhoyelA chatAM vizuddha hRdayamAM durjananI saMgatimAM paNa vikAra vasato nathI ja. (597) ahIM kSAlana ( dhovA)nA abhAvamAM (paNa) vizuddhi virodha pAme che athavA jema ke, mahA kuLamAM janma, rUpa, yuvAna vaya hoya chatAM sukhaprApti thatI nathI. to (te aMge) konI buddhi Azcarya na pAme ? (598). [udbha8, 5.5.2] vaLI, te ekalo kAmadeva ja traNeya jagatamAM jaya pAme che. jenuM zarIra haravA chatAM zaMkare (tenuM) baLa hayuM nathI. (599) [kA.pra.10.477] ane vaLI, kapUranI jema baLI gayo hovA chatAM je dareka manuSyamAM zaktimAna che te, na vArI zakAya tevA parAkramavALA kAmadevane namaskAra ho. (600) [bAlarAmAyaNa-3.11] Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 [kAvyAnuzAsanam eSu kAraNAsAmagro phalAbhAvo vyAhanyate / yathA vA sA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH sA pInaM pariNAhinaM stanabharaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // 601 // [amaru0 34] atrAnyadezasthena kAraNenAnyadezasthakAryotpAdo vyAhanyate / yathA vA dizAmalIkAlakabhaGgatAM gatastrayIvadhUkarNatamAlapallavaH / cakAra yasyAdhvaradhUmasaMcayo malImasaH zuklataraM nijaM yazaH // 602 // [kAdambarI zlo. 18] atra malImasena zuklatarIkaraNaM vyAhanyate / tathA- . * AnandamamandamimaM kuvalayadalalocane dadAsi tvam / virahastvayaiva janitastApayatitarAM zarIraM me // 603|| [rudraTa 9.47] atrAnandadAnaM zarIratApena vyAhanyate / zirISAdapi mRdvaGgI kveymaaytlocnaa| ayaM kva ca kukUlAgnikarkazo madanAnalaH // 604 // [navasAhasAGkacarita 16.18] atra mArdavaM kArkazyena vyAhanyate / tathA vipulena sAgarazayasya kukSiNA bhuvanAni yasya papire yugakSaye / madavibhramAsakalayA pape punaH sa purastriyaikatamayaikayA dRzA // 605 // [zizupAla0 13.40] atra hInena gurukAryakaraNaM vyAhanyate / tathA kiM dadAtu kimaznAtu bhartavyabharaNAkulaH / udAramatirApte'pi jagatritayamAtrake // 606 // 15 atrAdhikena svalpakAryAkAraNaM vyAhanyate / yathA vA aho vizAlaM bhUpAla bhuvanatritayodaram / mAti mAtumazakyo'pi yazorAziryadatra te // 607 // [kAvyAdarza 2.219] Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22) . 6. sU. 22] 287 A (udAharaNo)mAM badhAM kAraNo hovA chatAM kAryano abhAva (hovAthI) virodha che. athavA jema ke, te bAlA che paNa amAruM mana caMcaLa banyuM che. te strI che paNa ame Darapoka chIe. te puSTa ane vizALa stanabhArane dhAraNa kare che ane ame thAkelA chIe. te bhAre nitaMbothI AkrAnta che, ne ame javAne zaktimAna nathI. anya lokane AdhAre rahela doSothI ame asvastha banyA chIe, te AzcaryakArI che. (601) [amataka-34] ahIM judA sthaLe rahela kAraNa dvArA (tethI) bhinna sthaLe rahela kAryanI utpatti virodha pAme che. athavA jema ke, dizA (rUpI vadhu)nA kapALa paranI kezaracanA (jevA), (ane) vedatrayI rUpI vadhunA kAnamAM rahela tamAlapatra jevA zyAma raMgI, yajJanA dhumADAno samUha jenA potAnA yAne vadhAre ujajvaLa banAve che. (602) [kAdambarI-18] ahIM malinatA dvArA vadhAre zukla karavArUpa kArya vyAhata bane che. te ja rIte, he nIlakamala samAna nayanavALI, tuM Ama atyaMta AnaMda Ape che (paNa) tArAthI ja janmela viraha ( =tAro viraha) mArA zarIrane vadhAre saMtApa Ape che. (603) dviTa- 9.47] ahIM AnaMda Apavo te bAbata zarIra saMtApa dvArA virodha pAme che. zirISathI paNa komaLa aMgovALI ne vizALa nayanavALI A (nAyikA) kyAM ? ane kyAM A sUkAM TUMThAMnA agni jevo kaThora kAmAgni? (604) nivasAhasakacarita-16.18] ahIM mRdutA kaThoratA vaDe virodha pAme che. tema ja, yuganA nArA samaye sAgaramAM zayana karanAra, jeNe vizALa peTa vaDe bhuvanone pI lIdhAM hatAM te ja eka nagaranI strI dvArA madavilAsathI ardhI khulelI eka AMkhathI pI levAya che. (605) [zizupAla0 13.40] ahIM hIna dvArA moTuM kArya karavuM virodhI jaNAya che. vaLI, bharaNapoSaNa karavA yogyanuM bharaNapoSaNa karavAmAM vyasta udAra buddhivALo traNeya jagata prApta thaI jAya to paNa, Ape zuM ne khAya zuM? (606) ahIM adhika dvArA svalpa kArya paNa na karavArUpI kArya avarodhAya che. athavA jema ke, are rAjA, traNe bhuvananuM peTALa vizALa che, jemAM samAvo azakya tevo tAro yazorAzi samAI jAya che. (607) [kAvyAdarza- 2.219] Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 [kAvyAnuzAsanam atra mAnAzakyatvena mAnaM vyAhanyate / tathA bhavatsaMbhAvanotthAya paritoSAya mUrcchate / api vyAptadigantAti nAGgAni prabhavanti me // 608 // [kumAra0 6.59] atrAGgAnAmativipulatayA paritoSAmAnaM vyAhanyate / yathA vA dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // 609 / / ___ [viddhazAlabhaJcikA 1.2] atra dRzaiva dAho jIvanaM ca vyAhanyate / yathA vA dhavalo si jai vi suMdara taha vi tae majjhaM raMjiaM hiayaM / rAyabharie vi hiae suhaya nihitto na ratto si // 610 // [saptazatakam 667; gAthA0 7.65] atra dhavalena raJjanaM rAgabhUtahRdayenAraJjanaM ca vyAhanyate / evaM ca vibhAvanAvizeSoktyasaMgativiSamAdhika vyAghAtAtadguNAH pRthagalakAratvena na vAcyAH / virodha evAntarbhAvAt / uktivaicitryamAtrAd bhede ca 15 lakSaNakaraNe'laGkArAnantyaprasaGgaH / 125) sahArthabalAddharmasyAnvayaH sahoktiH // 13 // dharmasya kriyAguNalakSaNasya sahArthasAmarthyAd yo'nvayaH pratipAdyate'rthAdanekeSu vastuSu sA sahabhAvasyoktiH sahoktiH / yathA /raghurbhRzaM vakSasi tena tADitaH papAta bhUmau saha sainakAzrubhiH / / nimeSamAtrAdavadhUya ca vyathAM sahotthitaH sainikaharSaniHsvanaiH // 611 // __ [raghu0 3.61] saha dIrghA mama zvAsairimAH saMprati rAtrayaH / pANDurAzca mamaivAGgaiH sArdhaM tAzcandrabhUSaNAH // 612 // [kAvyAdarza 3.352] 25 126) zliSTavizeSaNairupamAnadhI: samAsoktiH // 14 // zleSavadbhirupameyavizeSaNairyopamAnasya pratItiH sA samAsena saMkSepeNArthadvayakathanAt samAsoktiH / yathA upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAd galitaM na lakSitam // 613 / / ___ [dhvanyAloke (pR. 109) pANineH] Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-6ra6) a. 6. sU. 3-x4] ahIM samAvuM azakya hovAne lIdhe samAvuM te avarodhAya che. vaLI, tamArA saMmAnathI utpanna thayelo, phelAto harSa dizAo sudhI phelAyelAM mArAM aMgomAM paNa samAto nathI. (608) [kumArasaMbhava-6.59] 289 ahIM aMgo ati vipula hovAne lIdhe AnaMdanuM na samAvuM avaruddha bane che. athavA jema ke, dRSTithI bALI nAkhela kAmadevane je dRSTithI ja jivADe che te trinayanane jItanArI suMdara nayanavALI strIonI huM stuti karuM chuM. (609) [viddhazAlabhaMjikA-1.2] ahIM AMkha dvArA ja bALavuM tathA jivADavuM viruddha jaNAya che. athavA jema ke, he suMdara ! jo ke tuM dhavala che chatAM te mArA manane raMgI dIdhuM che paNa he mitra ! rAgathI bharelA hradayamAM rahelo tuM raMgAyo nathI. (610) [saptarazataka - 6 67, gAyA. 7.65] ahIM dhavala dvArA raMgAvuM tathA rAgathI bharela hRdaya vaDe na raMgAvuM te viruddha jaNAya che. A ja rIte vibhAvanA, viroSokti, asaMgati, viSama, adhika, vyAghAta, atadguNa vagere svataMtra alaMkArarUpe kahevA yogya nathI. (kema ke temano) virodhamAM ja aMtarbhAva thaI jAya che. ukti vaicitrya mAtrano bheda hotAM (svataMtra) lakSaNa karavAthI alaMkAronA Anantyano prasaMga AvI paDaze. 125) sahu arthanA baLe dharmano anvaya (thAya) te sahuokti alaMkAra che. (13) dharma ke je kriyA tathA guNarUpa lakSaNayukta che, teno saha arthanA sAmarthyathI je anvaya pratipAdita thAya che eTale ke aneka vastuomAM sahabhAvanI te ukti te sahokti che. jema ke, teNe raghune chAtI upara prahAra karyo (ane te) sainikonAM AMsuo sAthe bhUmi para paDyo. kSaNamAtramAM vyathAne khaMkherIne sainikonA harSanAda sAthe (punaH te) Ubho thayo. (611) [raghu. 3.61] atyAre A rAtrio mArA zvAsa sAthe dIrgha (yatI jAya che) (ane) candranA AbhUSaNavALI te (rAtrio) mArAM ja aMgonI sAthe phIkI (banI rahI che) (612) [kAvyAdarza-3.352] 126) zliSTa vizeSaNo vaDe upamAnanI buddhi (janma) te samAsokti (alaMkAra che) (14) zleSayukta upameyanAM viroSaNo vaDe upamAnanI pratIti thAya te samAsa vaDe eTale ke saMkSepathI be artha kahevAtA hoI samAsokti che, jema ke rAgathI bharelA canne caMcaLa tArAovALuM rAtrinuM mukha tevI rIte pakaDyuM ke (jethI) rAgathI vaza tenuM samasta aMdhakArarUpI vastra sAme ja sarI paDyuM paNa teNe jANyuM nahIM. ( 6 13) [dhvanyAvalokamAM (pR. 109), pANininuM pa] Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 [kAvyAnuzAsanam atra nizAzazinorupameyayorupoDharAgAdizliSTavizeSaNabalAnAyakayorupamAnayoH pratItiH / 127) svabhAvAkhyAnaM jAtiH // 15 // arthasya tAdavasthyaM svabhAvaH / sa ca saMsthAnasthAnakavyApArAdistasya varNanaM jAtiH / tatra saMsthAnaM yathA paryANaskhalitasphijaH karatalotkSiptottarIyAJcalA valgadbhisturagairgatA vidhuratAmajJAtavalgAgrahAH / nepathyaiH kathayanti bhUpatanayA duHzliSTasaMpAditainirlakSyArpitacakSuSaH paricayopAttAM zriyaM zrotriyAH // 614 // sthAnakaM yathA ___ sa dakSiNApAGganiviSTamuSTiM natAMsamAkuJcitasavyapAdam / - dadarza cakrIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // 615 / / [kumAra0 3.70] vyApAro yathA RjutAM nayataH smarAmi te zaramutsaGganiSaNNadhanvanaH / madhanA saha sasmitA: kathA nayanopAntavilokitaM ca tata // 616 / / [kumAra0 4.23] 128) stutinindayoranyaparatA vyAjastutiH // 16 // stutenindAparatA / nindAyAzca stutiparatA yatrocyate sA vyAjarUpA vyAjena vA stutiyA'jastutiH / 20 yathA dinamavasitaM vizrAntAH smastvayA marukUpa he paramupakRtaM zeSaM vaktuM liyA vayamakSamAH / bhavatu sukRtairadhvanyAnAmazoSajalo bhavAn / iyamapi ghanacchAyA bhUyAttavopataTaM zamI // 617 // kiM vRttAntaiH paragRhagataiH kintu nAhaM samartha- stUSNIM sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehegehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoSThayAmunmatteva bhramati bhavato vallabhA hanta kIrtiH // 618 / / [subhASitAvalau (2544) mAtaGgadivAkarasya] 30 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7-28) . da. khU. -%]. 291 ahIM nizA ane zazIrUpa upameyanAM upoDharAga vagere kliSTa vizeSaNonA baLe nAyaka tathA (nAyikA rU5) upamAnanI pratIti thAya che. 127) svabhAvanuM kathana te jAti (alaMkAra che) (15) arthanI je te avasthA hovI te svabhAva (kahevAya che) ane te saMsthAna, (=svarUpa) paristhiti, vyApAra vagere rUpa che, jenuM varNana jAti (kahevAya che, temAM saMsthAna (rUpa svabhAvakzana) jema ke, rAjakumAro - ke je palANa uparathI calita beThakavALA che, hatheLIthI uttarIyanA cheDA upara caDAve che, jemane lagAma pakaDavAnI jANa nathI, lakSya vagara AMkha TheravatA (rAjakumAro) brAhmaNo jevA jaNAtA, muzkelIthI saMpAdita vastro vaDe, vArasAmAM meLavela lakSmI sUcave che. (614) sthAnaka (= sthiti) (rUpa svabhAva kathana) jemake, potAnI jamaNI AMkhanA khUNA sudhI mUkI paNacha kheMcI che tevA, namelA khabhAvALA, saheja vALela DAbA pagavALA, suMdara dhanuSyane jeNe goLa banAvyuM che tevA tathA prahAra karavAne udyata evA svayaMbhU (kAmadeva)ne temaNe (- zaMkare) joyo. (615) [kumAra0 3.70] vyApAra (rUpa svabhAvana) jema ke, khoLAmAM dhanuSya rAkhyuM che tevA (tathA) bANane sIdhA karatA tAruM vasaMtanI sAthe smitapUrvaka vAta karatI vakhate paNa (mArI sAme) tIrachI najare te (prakAre) jovuM - huM yAda karuM chuM. (616) [kumAra0 4.23] 128) stuti ane niMdAnuM anyaparaka hovuM te vyAjastuti che. (16) stutinuM niMdAparaka hovuM te ane niMdAnuM stutiparaka hovuM te jyAM kahevAya che te vyAjarUpA (stuti) athavA vyAja (= bahAnA) vaDe stuti te vyAjastuti che. jema ke, divasa samApta thayo ane ame thAkI gayAM chIe. he marubhUminA kUvA ! teM bahu upakAra karyo. bAkInuM kahevAne lajjAvaza ame asamartha chIe. musApharonA satkarmothI tuM na sukAyelAM jaLavALo thA; A tArA taTa uparanuM zamIvRkSa paNa gherI chAyAvALuM bano. (617) pArakAnA gharanI vAtothI zuM? paraMtu huM cUpa rahevAne zaktimAna nathI. dAkSiNAtyonA svabhAva prakRtithI ja vAcALa hoya che. ghere ghera, dukAnomAM tathA cauTAmAM, pAnanI goSThImAM unmatta strInI jema tamArI priyatamA kIrti bhramaNa kare che. (618) [subhASitAvalImAM (2544), mAtaMgadivAkaranuM Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 [kAvyAnuzAsanam 129) vAkyasyAnekArthatA zleSaH // 17 // padAnAmekArthatve'pi yatra vAkyasyAnekArthatA. sa zleSaH / yathA dizaH prasAdayaneSa tejobhiH prasRtaiH sadA / - na kasyAnandamasamaM vidadhAti vibhAkaraH // 619 / / atrAbhidhAyA aniyantraNAd dvAvapyarkabhUpau vAcyau / 130) utkarSApakarSahetvoH sAmyasya coktAvanuktau copameyasyAdhikyaM vyatirekaH // 18 // upameyasya prAkaraNikasya yadAdhikyamarthAdupamAnAt sa vyatirekaH / sa cotkarSApakarSahetvoH krameNa 10 yugapad vopAdAne trividhAyAmuktau yugapadanupAdAne'nuktau caikavidhAyAM caturvidhaH / punazca sAmyavAcakasyoktAvanuktau vASTabhedaH / yathA yasyAvarjayato nityaM ripUnapyujjvalairguNaiH / lakSyate netarasyeva gAmbhIryaikanidheH smayaH // 620 // atra gAmbhIryekanidhitvamupameyotkarSaheturuktaH / 'tucchasyAnyajanasyeva na smayo hanta lakSyate' / ityatraiva evaM pAThe tucchatvamupamAnApakarSaheturbhavati / / asimAtrasahAyo'yaM prabhUtAriparAbhave / - naivAnyatucchajanavat sagarvo'yaM dhRtenidhiH // 621 // 20 atropamAnopameyagatau yugapadutkarSApakarSahetU uktau / zIrNaparNAmbuvAtAzakaSTe'pi tapasi sthitAm / samudvahantIM nApUrvaM garvamanyatapasvivat // 622 // [udbhaTa 2.9] atrotkarSApakarSahetvordvayorapyanuktiH / evaM sAmyoktau catvAro bhedAH / sAmyAnuktau yathA - navInavibhramodbhedataraGgitagatiH sadA / mukhena smitamugdhena jayatyeSA saroruham // 623 / / 25 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222-230) 4. 6. TU. 27-28] 293 129) vAkayanI anekArthatA te leSa che. (17) padono eka ja artha hovA chatAM jyAM vAkyanI ane kAryaktA hoya te leSa che. jema ke, phelAtA teja vaDe dizAone sadAya prasanna karato A vibhAkara (sUrya ane rAjA) kone atizaya AnaMda nathI Apato ? (619) ahIM abhidhAnuM niyaMtraNa thatuM na hovAthI sUrya ane rAjA rUpI baMne artha vAcya che. 130) utkarSa ane apakarSanA heturUpa sAmyanI ukti ke anuktimAM upameyanuM Adhikya te vyatireka che. (18) upameya eTale ke prAkaraNika vigatanuM ke Adhikya eTale ke upamAna karatAM (Adhikya) te vyatiraka che. te utkarSa ane apakarSanA hetuo kramapUrvaka, ane eka sAthe kathanamAM traNa prakAre ukti ane eka sAthe nahotAM anuktimAM eka prakAre ema cAra prakArano bane che. ane vaLI, sAmya vAcakanI ukti ke anukti hotAM te ATha prakArano thAya che. jema ke, ujavaLa guNone lIdhe zatruone paNa haMmezAM namAvatA, gaMbhIratAno ekamAtra nidhi evA jeno garva bIjAnI jema jaNAto nathI. (620). ahIM gaMbhIratAnA ekamAtra nidhi hovuM te upameyanA utkarSano hetu kahevAyo che. bIjA tuccha manuSyanI jema garva jaNAto nathI. ema ahIM ja A prakArano pATha letAM tucchatva upamAnanA apakarSano hetu bane che. aneka zatruono parAbhava karavA chatAM talavAramAtranI sahAyavALo tathA dhIrajano bhaMDAra evo A (mANasa) bIjA tuccha manuSyanI jema garvayukta banato nathI. (621) ahIM upamAna ane upameyamAM ekasAthe rahela utkarSa ane apakarSanA hetuo kahyA che. kharI paDelAM pAMdaDAM, jaLa ane vAyuno AhAra karavArUpa kaThina evA tapamAM paNa rahelI A (satI) bIjA tapasvIonI jema apUrva evA garvane dhAraNa karatI nathI. (622) [ubhaTTa - 37] ahIM utkarSa ane apakarSa e baMnenA hetuo kahevAyA nathI. A rIte sAmyanI uktimAM cAra bheda thayA. sAmyanI ukti na hoya tyAre - jema ke, haMmezAM navIna vibhramonA ubhedathI taraMgita gativALI, A, mugdha smitavALA mukha vaDe, kamaLane jItI le che. (623) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 [kAvyAnuzAsanam __ anopameyotkarSaH / ivAdipadavirahAt tu sAmyasyAnuktiH / atraiva 'viDambayati vaktreNa nizyeva smitamambujam' iti pAThapariNAme upamAnApakarSaH / 'AnanenAkalaGkena jayantInduM kalaGkitam' // 624 / / atra yugapadutkarSApakarSoM / - aho viDambayatyeSA vadanena saroruham // 625 / / atrotkarSApakarSahetvoranuktiH / sAmyaM tvAkSepAt sarvatra pratIyate / zleSavyatirekastu saGkarAlaGkakAraviSaya iti tatraivodAhariSyate / 131) vizeSasya sAmAnyena sAdharmyavaidhAbhyAM samarthanamarthAntaranyAsaH // 19 // sAdharyeNa vaidhahNa vA vizeSo yatra sAmAnyena samarthyate so'rthAntarasyeva nyasanamarthAntaranyAsaH / 10 tatra sAdharyeNa yathA __ rathasthamAlokya rathAGgapANiM sthAne sthitA zrIriti so'bhidadhyau / vairANi kAryopanibandhanAni nirmatsarA eva guNeSu santaH // 626 / / vaidharyeNa yathA __ anyayAnyavanitAgatacittaM cittanAthamabhizaGkitavatyA / - pItabhUrisurayApi na bhede nirvRtirhi manaso madahetuH // 627 / / [zizupAlavadha 19.28] 132) stutyai saMzayoktiH sasandehaH // 20 // stutyai alaGkArAntaragarbhIkAreNa prastutavastuvarNanArthaM saMzayasyoktinirNayAntA'nirNayAntA vA 20 bhedakasyAnuktAvuktau vA sasandehaH / yathA sarojapatre parilInaSaTpade vizAladRSTeH svidamU vilocane / ziroruhAH syunatapakSasaMtatevirephavRndaM nu nizabdanizcalam // 628 / / agUDhahAsasphuTadantakesaraM mukhaM svidetad vikacaM nu paGkajam / Viti pralInAM nalinIvane sakhIM vidAMbabhUvuH sucireNa yoSitaH // 629 / / [kirAta0 8.35-36] atra rUpakagIkAreNa nirNayAntaH saMzayaH / yathA vA atha jayAya nu merumahIbhRto rabhasayA nu digantadidRkSayA / V abhiyayau sa himAcalamucchritaM samuditaM nu vilayituM nabhaH // 630 / / [kirAta0 5.1] Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232-132) ma. 6. mU. 22-20] 295 ahIM upameyano utkarSa che. iva vagere padanA abhAve sAmyanuM kathana to thayuM nathI. ahIM ja "mukha vaDe rAtrimAM smita kamaLanI viDaMbanA kare che." evo pATha pheravatAM upamAnano apakarSa (jaNAya che). kalaMkarahita mukha vaDe kalaMkti candrane jIte che. (624) ahIM urSa ane apakarSa ekasAthe rahelA che. aho A (strI) mukha vaDe kamaLanI viDaMbanA kare che. (625) ahIM utkarSa ane apakSanA hetuonuM kathana nathI paraMtu badhe ja AkSepathI sAmya to pratIta thAya che. zleSa vyatireka to saMkarAlaMkArano viSaya che tethI tyAM ja udAhRta karAze. 131) vizeSanuM sAmAnyathI sAdhamya athavA vaidhamya dvArA samarthana (karAya) te arthAntAnyAsa (alaMkAra che). (19) sAdharmsa vaDe ke vedhammathI jyAM vizeSa (bAbata) sAmAnya vaDe samarthita karAya te jANe ke bIjA arthano nyAsa (hoI) arthAntaranyAsa (kahevAya che). temAM sAdhaccethI jema ke, rathamAM beThelA rayAMgapANine joIne "lakSmI (tenA) yogya sthAne beThI" ema teNe kahyuM. guNone viSe sajjano matsararahita hoya che. (temanAM) vera (je te) kAryavazAt hoya che. (626) [ ] vaidharmethI jema ke, bIjI strImAM rahelA cittavALA hRdayanAthane joI zakti banelI tathA jeNe khUba surApAna kyuM che tevI bIjI strIe mada na karyo. kharekhara AnaMda ja mananA madanuM kAraNa che. (620) [zizupAlavadha 19.28] 132) stutine mATe saMzayanI ukti te sasandhaha che. (20) stuti dvArA jemAM anya alaMkAra rahyo hoya te rIte prastuta vastunA varNana mATe saMzayanI ukti nirNayarUpI aMtavALI ke nirNayanA aMtarahita athavA, bhedanI ukti ke anukti hotAM, ema (caturvidha) sasaEha thAya che. jema ke, jemAM bhramara beThA che tevAM pelAM be kamaLapatro che ke vizALa nayanavALInAM caMcaLa locana che ? jhUkelI pAMpaNavALInA vALa che ke niHzabda ne nizcala evA bhramaranAM ToLAM che? (628) spaSTa hAsyathI skuTa dAMtarUpI kesaravALuM A mukha che ke khIleluM kamaLa? e pramANe nalinIvanamAM bhaLI gayelI sakhIne lAMbA samaya pachI strIoe oLakhI. (629) [kirAta0 8.35 - 36] ahIM rUpaka jenA garbhamAM che tevo nirNayanA aMtavALo saMzaya che. athavA jema ke, pachI te meru parvatanA jaya mATe athavA dizAonA cheDAne jovAnI icchAthI utAvaLe athavA UMcA AkAzane oLaMgavA mATe te UMcA himAlaya tarapha gayo. (630) [kirAta0 5.1] Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 10 15 20 25 atrAtizayoktigarbhIkAreNAnirNayAntaH / yathA vA yathA vA ayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizoH naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti ciraM samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAn prati bhaTAH ||631 || atra rUpagarbhIkAreNa bhedakasyoktau saMzayaH / 133) prakRtAprakRtAbhyAM prakRtApalApo'pahnutiH // 21 // prakRtena prakRtasyApalApa ekA apahnutiH / aprakRtena prakRtasyApalApo'nyA / tatrAdyA yathAzailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasad romAJcAdivisaMsthulAkhilavidhivyAsaGgabhaGgAkulaH / hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityacivAn sasmitaM zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNairdRSTo'vatAd vaH zivaH || 632|| [kA.pra.10.419] atra girijAkarasparzakAraNau pulakavepathU sAttvikarUpau prakRtau prakRtenaiva tuhinAcalazaityenApahnutau / dvitIyA yathA [kAvyAnuzAsanam neyaM virauti bhRGgAlI madena mukharA muhuH / ayamAkRSyamANasya kandarpadhanuSo dhvaniH // 633 // vilasadamaranArInetralIlAbjaSaNDAnyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaH kRtAni / na tu lalitakalApe vartate yo mayUre vitaratu sa kumAro brahmacaryAzriyaM vaH ||634 // [ [kA.pra.10/521] yathA vA - 'idaM te kena' (pR. 200 ) iti / evamiyaM bhaGgayantarairapyUhyA / 134) paryAyavinimayau parivRtiH ||22|| [bhAmaha 3.22] Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233-134) . 6. sU. 26-20] 297 ahIM atizayoktiyukta anirNayAna (iAya che). athavA jema ke, zuM A sUrya che ? te to kharekhara sAta cheDAothI yukta che. zuM agni che ? te to badhI ja dizAomAM phelAya che. A to nizcita nathI. zuM A sAkSAt yama che ? te pADAnA vAhanavALA che. e pramANe lAMbA samaya sudhI yuddhamAM tane sArI rIte joIne sainiko vikalpo vicAre che. (631) [kA.pra.10.419] ahIM rUpakane aMdara rAkhIne ane bhedanI uktimAM saMzaya che. 133) prakRti ane aprakRta vaDe prakRtino apalApa ( niSedha) (karavAmAM Ave, te apahatuti che. (21) prakRta vaDe prakRtino niSedha to prathama apahatuti che ane apakRta dvArA prakRtano niSedha te bIjI (= bIjA prakAranI apanuti che, temAM prathama jema ke, himAlaya vaDe ApavAmAM AvatA pArvatInA hAthanA milanathI udbhavela romAMca vagerene lIdhe, vivAhanA samaya vidhimAM vikSepa paDatAM gabharAI gayelA "are himAlayanA hAtha kevA ThaMDA che" ema bolatA, himAlayanA aMta:puranI mAtRmaMDalI ane gaNo dvArA smitapUrvaka jovAtA te ziva tamAruM rakSaNa karo. (632) [kA.pra.10.521] ahIM pArvatInA hAthanA sparzane kAraNe janmela, tathA sAttvika bhAvarUpa romAMca ane kaMpa prakRta che ane te prakRta evA himAlayanA zetya vaDe niSedha pAme che. bIjA prakAranI (apahatuti) jema ke, A madathI vAraMvAra mukharita thatI bhramaranI hAramALA guMjArava nathI karatI paraMtu A to kheMcavAmAM AvelA kAmadevanA dhanuSyano avAja che. (633) | [bhAmaha0 3.12] athavA jema ke, camaktAM, saMyamane lIdhe nIcAM karelAM, devonI strIonAM nayanarUpI lIlA kamaLonA samUhamAM je haMmezAM rahe che paNa suMdara kalApavALA mayUramAM raheto nathI te kumAra tamane brahmacaryanI samaja Ape. (634) [ ] athavA jema ke, A te konA dvAra... vagere... A pramANe A (apahatuti) anya prakAre paNa kalpI levI. 134) paryAya ane vinimaya te parivRtti che. (22) Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 [kAvyAnuzAsanam ekasyAnekatrAnekasya vaikatra krameNa vRttiH paryAyaH / samena samasyotkRTena nikRSTasya nikRSTenotkRSTasya vA vyatihAro vinimayaH / tAvetau parivRttiH / yathA jo tIeN ahararAo rattiM uvvAsio piayameNa / so cia dIsai gose savattinayaNesu saMkaMto // 635 / / [saptazatI 106, gAthAsaptazatI 2.6] atraikasyAnekatra vRttiH / rAgasya ca vastuto bhede'pi ekatayAdhyavasitatvAdekatvamaviruddham / 'tad gehaM natabhitti' (pR. 54) iti / atrAnekaM gRhAyekatra dvije vartate / vinimayaH samena samasya / yathA /AdAya karNakisalayamiyamasmAdatra caraNamarpayati / V ubhayoH sadRzavinimayAdanyonyamavaJcitaM manye // 636 // yo balau vyAptabhUsImni makhena dyAM jigISati / - abhayaM svargasadmabhyo dattvA jagrAha kharvatAm // 637 / / 15 20 atrotkRSTenAbhayena nikRSTasya kharvatvasya / - tasya ca pravayaso jaTAyuSaH svargiNaH kimiva zocyate'dhunA / yena jarjarakalevaravyayAt krItamindukiraNojjvalaM yazaH // 638 // [sa.kaM. 3.81] atra nikRSTenotkRSTasya / 135) hetoH sAdhyAvagamo'numAnam // 23 // anyathAnupapatyaikalakSaNAddhetoH sAdhyasya jijJAsitasyArthasya pratItiryatra varNyate tadanumAnam / yathA sAnujJamAgamiSyanUnaM patito'si pAdayostasyAH / kathamanyathA lalATe yAvakarasatilakapaGktiriyam // 639 // [rudraTa 7.57] yathA vA nirNetuM zakyamastIti madhyaM tava nitambini / anyathAnupapattyaiva payodharabharasthiteH // 640 / / [kAvyAdarza 2.218] 25 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239) e. 6. khU. 22] 299 ekanuM aneka sthaLe tathA anekanuM eka sthaLe kamapUrvaka rahevuM te paryAya (kahevAya che). sama dvArA sama, utkRSTa vaDe nikRSTa ke nikRSTa dvArA utkRSTanI adalabadala karavI te vinimaya (kahevAya che) te (= paryAya ane vinimaya) A (baMne) parivRtti che. jema ke, - je tenA adharanI lAlAza rAtre priyatame dUra karI te ja savAre sapatnIonAM nayanomAM saMkrAnta thayela jaNAya che. (635) [saptazatI-106, gAthA saptazatI-2.6] ahIM ekanuM eka sthaLe rahevuM (darzAvyuM che. rAgano vAstavamAM bheda hovA chatAM paNa ekarUpe adhyavasita karato hoIne (tenuM) ekatva virodha pAmatuM nathI. jema ke, toe natamatti... vagere. ahIM aneka ghara vagere eka sthaLe, (eTale ke) jimAM rahyAM che. samathI samano vinimaya - jema ke, ahIMthI kAnarUpI kUMpaLane laIne caraNa arpita kare che. baMnenA ekasarakhA vinimayathI parasparane chetaryA nathI tema huM mAnuM chuM. (636) baLamAM pRthvInI sImAne vyApI vaLelo je yajJa dvArA ghulokane jItavAnI icchA rAkhe che teNe svarganA gRhone abhaya ApIne vikalAMgatAne lIdhI. (637) ahIM utkRSTa evA abhaya vaDe nikRSTa evI vikalAMgatAno (vinimaya che). te vRddha jaTAyu svarge gayA temAM have zoka pAmatA jevuM zuM che ? kema ke teNe jarjarita zarIranA nAza dvArA candrakiraNa jevo ujvaLa yaza kharIdyo che. (638) si.ke. 3,81] ahIM nikRSTa dvArA utkRSTano (vinimaya che). 135) hetunA lIdhe sAdhyanuM avagamana te anumAna (alaMkAra che). (23) anyathAnupapatti ( bIjI rIte ghaTI na zakAya te) ekamAtra lakSaNa che jenuM, tevA hetune lIdhe sAdhya eTale ke jANavAne icchita evA arthanI pratIti jyAM varNavAya che, te anumAna che. jema ke, anujJApUrvaka Avato tuM kharekhara tenA caraNomAM paDyo haze, nahIM to lalATamAM aLatAnA tilakanuM A cihna kyAMthI hoya ? (639) ndri.- 7.57] athavA jema ke, he nitaMbini, tAro madhyabhAga (- kamara) che tevo nirNaya karavo zakya che. tema na hota to stanabhAranI upasthitinI upapatti ja na thAta. (640) [kAvyAdarza-2.218] Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 [kAvyAnuzAsanam yathA vA saGketakAlamanasaM vizaM jJAtvA vidagdhayA / ___ hasanetrArpitAkUtaM lIlApadmaM nimIlitam // 641 // [kA.pra.10.532] atra kamalanimIlanena nizAsamayaH pratipAdyata ityanumAnamevedam / 136) sadRzadarzanAt smaraNaM smRtiH // 24 // pUrvopalabdhasyArthasya tAdRzadarzanAt saMskArobodhe sati yat smaraNaM sA smRtiH / yathA __ adRzyanta purastena khelAH khaJjanapaGktayaH / . asmaryanta ca niHzvasya priyAnayanavibhramAH // 642 / / [sa.kaM.3/132] 137) viparyayo bhrAntiH // 25 // sadRzadarzanAd viparyayajJAnaM bhrAnti / yathA nIlendIvarazaGkayA nayanayorbandhUkabuddhayAdhare pANau padmadhiyA madhUkakusumabhrAntyA tathA gaNDayoH / lIyante kabarISu bAndhavakulavyAmohajAtaspRhA durvArA madhupAH kiyanti bhavatI sthAnAni rakSiSyati // 643 / / [sa.kaM.3.115] na caitad rUpakaM prathamA vAtizayoktiH / tatra vastuto bhramasyAbhAvAt / 138) kriyAphalAbhAvo'narthazca viSamam // 26 // na kevalaM kriyAphalAbhAvo'rthAt karturyAvadanarthazca bhavati yatra tad viSamam / yathA utkaNThA paritApo raNaraNako jAgarastanostanutA / phalamidamaho mayAptaM sukhAya mRgalocanAM dRSTvA // 644 / / [rudraTa 7.55] atra mRgalocanAdarzane na kevalaM sukhaM na prAptaM, yAvattadvicchede utkaNThAdiranarthaH prAptaH / 139) yogyatayA yoga: samam // 27 // utkRSTam utkRSTasya nikRSTaM nikRSTasya yogyamiti yogyatayA yoga: samam / yathA dhAtu: zilpAtizayanikaSasthAnameSA mRgAkSI devo rUpe'pyayamanupame dattapatraH smarasya / jAtaM daivAducitamanayoH saMgataM yattadasmin zRGgArasyopanatamadhunA rAjyamekAtapatram // 645 / / 25 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236-236) . 6. pU. ra4-ra7] 301 athavA jema ke, AMkhathI saheja izAro karatA tathA saMketano samaya (jANavA icchatA) manavALA viTane jANIne catura evI teNe hasatAM hasatAM lIlA kamaLa bIDI dIdhuM. (641) [kA.pra.10.532]. ahIM kamaLane bIDI devAthI rAtrino samaya pratipAdita thAya che ethI A anumAna ja che. 136) sadazanA darzanathI thatuM smaraNa te smRti che. (24) pahelAM prApta thayela arthanuM tenA jevA (anya)nA darzanathI saMskArano uddabodha thatAM je smaraNa thAya te smRti che. jema ke, potAnI sAme ja khaMjana pakSIonI ramatane teNe joI ane nisAso mUkIne priyAnA netravilAsone yAda karavA lAgyo. (642). [sa.ke. 3.132] 137) viparyaya te bhAni che. (25) sadazanA darzanathI viparyayanuM jJAna thAya te bhrAnti (nAme alaMkAra che). jema ke, nIlakamaLanI zaMkAthI nayano upara, babUka puSpanI buddhithI adhara upara, kamaLanI samajathI hAtha upara, madhuka puSpanI bhrAntithI gAla upara bAMdhavakuLanA mohathI jene spRhA jAgI che tevA (bhramaro) kezapAza upara bese che. bhramaro muzkelIthI vArI zakAya tevA che. he sannArI, tuM keTalA sthAnone rakSI zakIza? (6 43) si.ke. 3.115] A rUpaka ke prathama prakAranI atizayokti nathI. temAM to vAstavika bhramano abhAva hoya che. 138) kriyAnA phaLano abhAva ane anartha te viSama che. (22) mAtra kriyAnA phaLano abhAva hoya tyAre nahIM arthAt rtAno je anartha paNa jyAM thAya che te viSama che. jema ke, utkaMThA, saMtApa, ciMtA, ujAgaro, zarIranI kRzatA - are ! sukhane mATe mRgalocanAne joIne meM A phala prApta karyuM. (644) dri.-7.55] ahIM mRgalocanAnA darzanathI mAtra sukha na maLyuM (eTaluM ja nahIM paNa) tenA viyogamAM utkaMThA vagere rUpa anartha (paNa) meLavyo. 139) yogya rIte yoga (thavo) te sama (nAme alaMkAra che.) (27) utkRSTa utkRSTane tathA nikRSTa nikRSTane yogya che. e rIte yogya rIte yoga thAya te sama che. jema ke, brahmAnI zilpakuzaLatAnI kasoTInA paththara rUpa A mRganayanI che. A rAjA paNa anupama jevA rUpa upara kAmadevanI mahora pAmela che. devayoge A baMneno ucita saMyoga je thayo che tethI ahIM - have zRMgAranuM ekachatrI rAjya sthapAyuM che. (645) Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 10 15 20 25 yathA vA citraM citraM bata bata mahaccitrametad vicitraM jAto daivAducitaracanAsaMvidhAtA vidhAtA / yannimbAnAM pariNataphalasphAtirAsvAdanIyA yaccaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH || 646 || [ kA. pra. 10.537] 140) hetau kArye caikatra hetukAryAntaroktiryugapadguNakriyAzca samuccayaH ||28|| kasyacit kAryasya ekasmin hetau sAdhake sati hetvantarAbhidhAnaM kArye caikasmin prastute kutazcinnimittAt kAryAntarAbhidhAnaM ca samuccayaH / yugapadguNau ca kriye ca guNakriyAzca samuccayaH / bahuvacanaM vyAptyartham / hetau hetvantaraM yathA durvArAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmathasuhRt kAlaH kRtAnto'kSamI no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM mayA || 647|| [subhASitAvalau (1156) bhaTTazaGkukasya ] atra virahAsahatvaM smaramArgaNA eva kurvanti / teSu satsu priyatamadUrasthityAdyupAttam / yathA vAmAnamasyA nirAkartuM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTacedamudIrNaM ghanagarjitam || 648 // kArye kAryAntaraM yathA [kAvyAnuzAsanam [ kAvyAdarza 2.299] sphuradadbhutarUpamutpratApajvalanaM tvAM sRjatAnavadyavidyam / vidhinA sasRje navo manobhUrbhuvi satyaM savitA bRhaspatizca ||649 || [ ] atra tvAM sRjatetyekasmin kArye prastute manobhavAdInAM kAryAntarANAmupanibandhaH / yugapadguNau yathA vidalitasakalArikulaM tava balamidamabhavadAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni // 650|| [ rudraTa 7.28] Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240) ma. . . 28] 303 athavA jema ke, are are, Azcarya - Azcarya, A vicitra evuM parama Azcarya che ke devayoge brahmA ucita racanA karanArA banI gayA che. kema ke, lImaDAnAM pAkAM phaLa AsvAda yogya che ane kAgaDAo enA koLiyAnI kaLAmAM nipuNa che. (646). [kA.pra.10.537] 140) hetu ane kArya ekasAthe hoya tyAre bIjA hetu ane kAryanuM kathana tathA ekasAthe guNa ane kiyA jayAM hoya te samuccaya che. (28). koI eka kAryanuM eka kAraNa sAdhaka hoya tyAre bIjA hetunuM kathana tathA eka kArya prastuta hotAM koIka nimitte anya kAryanuM kathana te samuccaya (nAme alaMkAra) che tathA ekasAthe be guNa ane be kriyA hoya ke guNane kriyA hoya te paNa samuccaya che. (juci :') e bahuvacana vyAptine mATe che. hetu hotAM bIjo hetu (kahevAya tenuM udA.) jema ke, kAmadevanAM bANa rokavAM mukela che. priyatama dUra che, mana ati utsuka che, gADha prIti che, navIna vaya che prANa atikaThora che. kuLa nirmaLa che. strItva dhIrajanuM virodhI che. kAmadevanA mitra (= vasaMta)no samaya che. yamarAja asamartha che. catura sakhIo che nahIM. AthI A viraha mAre zI rIte sahevo? (647) subhASitAvalI (1156) bhadazaMkukanuM (pa) ahIM virahana sahI zakavApaNuM kAmadevanAM bANa ja kare che te hovA chatAM priyatamanuM dUra hovuM vagere (hetu) kahevAya che. athavA jema ke, AnuM mAne dUra karavA page paDavA jatAM mArA upakArane mATe sabhAgye A moTI meghagarjanA thaI. (648) [kAvyAdarza-2. 299]. kArya hotAM bIjuM kArya (kahevAya tenuM udA.) jema ke, he rAjana, camakatA abhuta rUpavALA, atyaMta pratAparUpI agnivALA, niSkalaMka vighAvALA tane sarjatAM vidhAtAe pRthvI para sAthe ja navIna kAmadeva, navo sUrya ane navA bRhaspati saryA che. (649) [ ] ahIM tane sarjatAM - ema eka kArya prastuta che tyAre kAmadeva vagere bIjAM kAryono paNa ullekha che. ekasAthe be guNo (nuM kyana) jema ke, he rAjA ! samagra zatrusamUhane kacaDI nAkhanAra tAruM A sainya ekadama ja nirmaLa thaI gayuM ane te duSTamukho malina thaI gayAM. (650) briTa- 7.28] Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 [kAvyAnuzAsanam kriye yathA pratigrahItuM praNayipriyatvAtrilocanastAmupacakrame ca / saMmohanaM nAma ca puSpadhanvA dhanuSyamoghaM samadhatta bANam // 651|| [kumAra0 3.66] guNakriye yathA kaluSaM ca tavAhiteSvakasmAt sitapaGkeruhasodarabhi cakSuH / patitaM ca mahIpatIndra teSAM vapuSi prasphuTamApadAM kaTAkSaiH // 652 / / [kA.pra.10.513] 141) puSTe'pRSTe vA anyApohaparoktiH parisaMkhyA // 29 // 10 pRSTe'pRSTe vA satyanyavyavacchedaparA yoktiH sA parisaMkhyAnAt parisaMkhyA / ubhayatropamAnasya vAcyatvaM pratIyamAnatA ceti catvAro'syA bhedAH / pRSTe yathA ko'laGkAraH satAM zIlaM na tu kAJcananirmitam / kimAdeyaM prayatnena dharmo na tu dhanAdikam // 653 / / kA visamA divvagaI kiM laTuM jaM jaNo guNaggAhI / - kiM sukkhaM sukalattaM kiM duggejhaM khalo loo // 654 / / [kA.pra.10.530] atra 'daivagatireva viSamA' ityAdiranyApohaH pratIyate / apRSTe yathA dhehi dharme dhanadhiyaM mA dhaneSu kadAcana / sevasva sadguruprajJAM zikSA mA tu nitambinIm // 655 / / 20 kauTilyaM kacanicaye karacaraNAdharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati // 656 / / [rudraTa 7.81] yathA vA rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // 657 / / [rudraTa 7.97] Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64o) Ja. 6. sU. 26] be kriyAo (ekasAthe kahevAya te) jema ke, bhakto priya hovAthI tene (= puSpamALAne) svIkAravA mATe ziva unmukha banyA ane kAmadeve saMmohana nAme amogha bANa dhanuSya para caDAvyuM. (651) [kumAra0 - 3. 6] guNa ane kriyA (nuM ekasAthe thana) jema ke, he rAjendra ! tArA zatruo upara acAnaka ja zveta kamaLasamI kAMtivALI AMkha kluSita thaI ane temanA zarIra upara AtonA kaTAkSa spaSTa rIte paDavA lAgyA. (652) [kA.pra.10.513] 144) pUchavAmAM Ave ke na Ave, anyanA niSedhanI ukti te parisaMkhyA (alaMkAra) che. (29) 305 pUchavAmAM Ave athavA na Ave tyAre bIjAno vyavaccheda karanArI je ukti te parisaMkhyAnane lIdhe parisaMkhyA (kahevAya che). baMne ThekANe upamAnanuM vAcyatva ane pratIyamAnatva saMbhave che tethI tenA cAra bheda (thAya che). pUchavAmAM Ave tyAre jema De. sajjanono alaMkAra kyo ? zIla; nahIM ke suvarNa nirmita (ghareNuM). prayatnapUrvaka grahaNa karavA yogya zuM che ? dharma; nahIM ke dhana vagere. (653) [ viSama zuM che ? devagati, lAbha kyo ? je manuSya guNagrAhI hoya te. sukha kyuM ? sArI patnI. duHkha kyuM ? duSTa manuSya. (654) [kA.pra. 10.530] ahIM devagati ja viSama che e pramANe anyano niSedha samajAya che. pUchavAmAM na Ave tyAre - jema ke, dhanarUpI buddhine dharmamAM ja rAkha, dhanamAM kadI paNa na (rAkha). sadgurue Apela upadezanuM sevana kara paNa nitaMbinInuM nahIM. (655) [ tArA kezapAtramAM kuTilatA, hAtha caraNa ane hoTharUpI patromAM lAlAza, kucayugalamAM kaThoratA, nayanomAM caMcaLatA vase che. (656) [rudraTa- 1. 81] athavA jema ke, rAjyamAM sArarUpa pRthvI che, pRthvImAM nagara, nagaramAM mahela, mahelamAM zayana, zayanamAM kAmadevanA sarvasvarUpa suMdarI (sArarUpa che). (657) [rudra8- 7. 97] Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 10 15 20 25 dAnaM vittAdRtaM vAcaH kIrtidharmau tathAyuSaH / paropakaraNaM kAyAdasArAt sAramuddherat ||658|| [sa.kaM. 3.54] poDhamahilANa jaM sudraDhu sikkhiaM taM rae suhAvei | jaMjaM asikkhiaM navavUhaNa taM taM dihiM dei || 659 // [sa.kaM. 3.56; 5.223] eSu kauTilyaM kacanicaya eva ityAdi, rAjye sAraM vasudhA eva ityAdi, vittAt sAraM dAnamevetyAdi, prauDhamahilAnAM suzikSitamevetyAdyapohyamAnasya pratIyamAnatvam / anyApohAbhAve praznottaroktau na vaicitryaM kiJciditi nottaraM pRthag lakSitam / uttarAt praznAdipratipattistvanumAnameva / yathA 'vANiaya hatthidaMtA' (pR. 34) // 660 // iti / atra viziSTottarAnyathAnupapattyA praznAnumAnam / tathA jaM bhaNaha taM sahIo Ama karehAmi taM tahA savvaM / jar3a taraha ruMbhiuM me dhIraM samuhAgae tammi // 661 // atra 'bhrukuTayAdibhirmAnaM kuru' iti sakhyAH pUrvavAkyamanumIyate / 142) yathottaraM pUrvasya hetutve kAraNamAlA // 30 // uttaramuttaraM prati pUrvasya pUrvasya kAraNatve kAraNamAlA / yathAnirdravyo hriyameti hrIparigataH prabhrazyate tejaso nistejAH paribhUyate paribhavAnnirvedamAgacchati / nirviNNaH zucameti zokavivazo buddhayA parityajyate nirbuddhiH kSayametyaho nidhanatA sarvApadAmAspadam ||662|| [kAvyAnuzAsanam [saptazatI 897] kAraNamAtraM tu na vaicitryapAtramiti na heturalaGkArAntaram / 143) svAtantryAGgatvasaMzayaikapadyaireSAmekatra sthitiH saMkaraH // 31 // [ mRcchakaTika 1.14] parasparaM nirapekSatvaM svAtantryam / upakArakatvamaGgatvam / ekasya grahe'nyasya tyAge sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanirNayaH saMzayaH / ekasmin pade'rthAcchabdArthAlaGkArayoH samAveza aikapadyam / ebhireSAM pUrvoktAnAmalaGkArANAmekatra vAkye vAkyArthe vA'vasthAnaM saMkIryamANasvarUpatvAt saMkaraH / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642-243) Ja. 6. sU. 30-26] 307 dhanamAMthI dAna, vANImAMthI satya tathA AyuSyamAMthI kIrti ane dharma, rArIramAMthI paropakAra e rIte asAramAMthI sAra grahaNa karavo. (658) [sa.kaM.3.54] prauDha mahilAomAM je sArI rIte zIkheluM che te rati viSe sukha Ape che ane navavadhUomAM je je zIkhyA vagaranuM che te te kRti Ape che. (659) [sa.kaM.3.56; 5.223] AmAM (= uparanAM udAharaNomAM) vakratA vALamAM ja vagere, rAjyamAM sAra pRthvI ja vagere, dhanamAMthI sAra dAna vagere, prauDha mahilAomAM sArI rIte zIkheluM ja vagere niSedha karatI bAbatanuM pratIyamAnatva che. bIjAnA niSedhano abhAva hoya ane praznottaranI ukti hoya tyAre temanuM zuM vaicitrya nathI. tethI uttarane lakSita karela nathI. uttaramAMthI prazna vagerenI pratIti to anumAna ja che. jema ke, pRthak [saptazataka - 951 'he vaNika, jyAM sudhI caMcaLa...' (pR. 35) (660) ahIM viziSTa uttara bIjI rIte utpanna na thato hoI praznanuM anumAna thAya che. tema ja, he sakhIo tame je kaho cho te badhuM ja te pramANe huM karIrA jo te sAme Ave tyAre mArI dhIrajane rokavAne zaktimAna thaIrA to ! (661) [sasarAtI- 897] ahIM bhRkuTi vagere dvArA mAna kara e pramANe sakhInuM pUrvavacana anumita thAya che. 142) kramapUrvaka pachI pachInI bAbata pUrva pUrvanuM kAraNa hoya te che kAraNamAlA. (30) pachI pachInA prati pUrva pUrvanuM kAraNatva hoya tyAre kAraNamAlA (bane che) jema ke, = dravyarahita lajjA pAme che. lajjAthI gherAyelA tejathI bhraSTa thAya che. nisteja banelA tiraskRta thAya che. tiraskArathI nirvedane pAme che. nirveda pAmelA zokane pAme che. zothI vivaza banelA buddhithI tyajAya che. buddhi vagaranA nAza pAme che. aho ! nirdhanatA sarva ApattionuM sthAna che. (662) [mRcchakaTika-1.14] ekamAtra kAraNa hoya to vaicitrya yogya hotuM nathI tethI hetu (nAme) bIjo alaMkAra che nahIM. 143) svAtaMtrya, aMgatva, saMzaya ane eka padya dvArA (= svataMtra hoya te rIte, aMgarUpa hoya te rIte, saMzayarUpa ane ekasAthe hoya te rIte, AmAMnuM (= alaMkAronuM) ekasAthe hovuM te saMkara (alaMkAra che). (31) ekbIjAnI apekSA na hovI te svAtaMtrya che. aMgatva eTale upakAratva. ekane svIkAra karavAmAM ke anyano tyAga karavAmAM sAdhaka ke bAdhaka pramANa na hovAthI nirNaya na thAya te che saMzaya. eka paddamAM artha ane rAkhtanA alaMkArono samAveza te eka patha che. A dvArA (A cAra prakAre) pUrve kahevAyela alaMkAronuM eka vAkyamAM athavA vAkyArthamAM hovuM te saMkIrNa svarUpane lIdhe saMkara (kahevAya che). Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 5 10 15 20 25 svAtantryeNa zabdAlaGkArayoH saMkaro yathA kusumasaurabhalobhaparibhrabhramarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / atra yamakAnuprAsayoH / arthAlaGkArayoryathA calitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakaloladRzAnyayA // 663 // [ zizupAlavadha 6.14] limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / asatpuruSaseveva dRSTirniSphalatAM gatA // 664|| atreotprekSopamayoH / zabdArthAlaGkArayoryathA atrAnuprAsarUpakayoH / aGgatvena saMkaro yathA sonatthi ettha gAme jo eaM mahamahaMtalAyaNNaM / taruNANa hiayalUDiM parisakkaMtiM nivAre ||665 // [kA.pra.10.570] karkandhUphalamuccinoti zabarI muktAphalAkAGkSayA kruddholUkakadambakasya purataH kAko'pi haMsAyate / [ bAlacarita 1.15; mRcchakaTika 1.34] kIrtyA te dhavalIkRte tribhuvane kSmApAla lakSmIH punaH kRSNaM vIkSya balo'yamityupahitavrIDaM zanairjalpati ||666 // atra zleSo vyatirekasyAGgam / [sa.kaM. 3.131] atrAtizayoktimapekSya bhrAntirudbhUtA / tadAzrayeNa cAtizayoktizcamatkAraheturityetayoraGgAGgibhAvaH / tvaM samudrazca durvArau mahAsattvau satejasau / iyatA yuvayorbhedaH sa jaDAtmA paTurbhavAn // 667 // [kAvyAnuzAsanam atra zleSo virodhasyAGgam / kRSNArjunAnuraktApi dRSTiH karNAvalambinI / yAti vizvasanIyatvaM kasya te kalabhASiNi // 668 || [kAvyAdarza 2.185 ] [kAvyAdarza 2.339] Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642-243) . 6. sU. 30-32]. 309 svAtaMtrya dvArA be zabdAlaMkArono saMkara jema ke, (mukharUpI) puSpanI sugaMdhanA lobhathI bhamatA bhamarAne lIdhe gabharATathI uddabhavela zobhAvALI, (Amatema) cAlI jatI (= nAsatI) vaLatI laTane lIdhe caMcaLa nayanavALI koIka strIe madhura mekhalAno raNakAra ryo. (663) [zizupAlavadha-6.14] ahIM yamaka ane anuprAsano (saMkara che). be arthAlaMkArono (saMkara) jema ke, aMdhakAra aMgone jANe ke lepe che. AkAra jANe ke kAjaLa varasAve che. durjana puruSanI sevAnI jema mArI daSTi niSphaLatAne pAmI che. (664) | bAlacarita-1.15, mRcchakaTika-1.34]. ahIM unmelA ane upamAno (saMkara che). zabda ane arthanA alaMkArono (saMkara) jema ke - ahIM gAmamAM tevo koI che nahIM je A ubharAtA lAvaNyavALI, taruNonA hRdayane lUMTanArI (A suMdarI)ne roke. (665). [kA.pra.10.570] ahIM anuprAsa ane rUpano (saMkara che). aMgarUpe (alaMkArono) saMkara jema ke, motInI AzaMkAthI bhIlaDI karmadhUnAM phaLa vINe che. gusse thayela ghuvaDanA ToLAnI AgaLa kAgaDo paNa haMsa bane che. he rAjana, tArI kIrti dvArA traNe bhuvana zveta banAvAyAM che tyAre lakSmI paNa kRSNane joIne A balarAma che ema mAnIne zaramathI dhIme dhIme bole che. (666) si.ke. 3.1 31] ahIM atizayoktinI apekSAe bhrAnti janmI che ane tenA AzrayathI atizayokti camatkAranuM kAraNa bane che tethI te baMneno aMgAMgibhAva (saMkara che). tuM ane samudra khALI na zakAya tevA cho, mahAparAkramI (moTA prANIovALo)ne tejasvI (vaDavAgnivALo) cho. paraMtu tamArA baMnemAM ATalo bheda che. te jaDa (= jala) AtmAvALo che ne Apa catura cho. (667) [kAvyAdarza 2.185] ahIM zleSa vyatirekanA aMgarUpa che. he madhurabhASiNI ! tArI kALI, zveta tathA saheja lAla (kRSNa ane arjunamAM anurakta) evI paNa kAna sudhI kheMcelI, karNanA avalaMbanavALI) daSTi konI vizvasanIyatAne pAme? (968) [kAvyAdarza 2.339] ahIM zleSa virodhano aMgabhUta che. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam AkSipantyaravindAni mugdhe tava mukhazriyam / / kozadaNDasamagrANAM kimeSAmasti duSkaram // 669 // [kAvyAdarza 2.361] atra zleSo'rthAntaranyAsasyAGgam / 5 saMzayena saMkaro. yathA niggaMDadurArohaM mA puttaya pADalaM samAruhasu / ArUDhanivaDiyA ke imIe na kayA iha ggAme // 670 // [gAthAsaptazatI 5.68] atra zaThatarapoTApATalayoranyatarasyAH prAkaraNitvAbhAvAna jJAyate kimiyaM samAsoktirutAnyoktiriti 10 saMzayaH / tathA nayanAnandadAyIndorbimbametat prasIdati / / adhunA viniruddhAzamapi zIrNamidaM tamaH // 671 // [kA.pra.10.575] atra mukhena sahAbhedAropAt kimatizayoktiH, kimetaditi mukhaM nirdizyendusamAropaNAd rUpakaM, kiM 15 mukhanairmalyaprastAve'nyoktiH, arthatayoH samuccayavivakSayA dIpakaM, kiM pradoSavarNane vizeSaNasAmyAt samAsoktiH, kiM madanoddIpakaH kAlo vartata iti tAtparyAt paryAyoktamityanekAlaGkArasaMzayaH / tathA zazivadanA sitasarasijanayanA sitakundadazanapaktiriyam / gaganajalasthalasaMbhavahRdyAkArA kRtA vidhinA // 672 / / [locane abhinavaguptasya] 20 atra rUpakamupamA veti saMzayaH / yatra tu mohamahAcaladalane sAzanizitakoTirekApi // 673 // [ ] ityAdAvAropitakulizakoTirUpAyA bhaktermohasya mahAcalenopamitamAtrasya dalane kartRtvaM na hRdayAvarjakaM syAditi rUpakasya / _ 'jyotsneva hAsyadyutirAnanendoH' // 674 / / 25 ityAdau mukhyatayAvagamyamAnA hasitadyutirvaktra evAnukUlyaM bhajata ityupamAyAH sAdhakaM pramANamasti / smaranti jyotsnAyAH zazimukhi cakorAstava dRzi // 675 // ityAdau tattvArope smaraNAnupapatte rUpakasya / rAjanArAyaNaM lakSmIstvAmAliGgati nirbharam / / 676 / / [kA.pra.10.578] ityAdau sadRzaM prati preyasIprayuktasyAliGganasyAsaMbhavAdupamAyAzca bAdhakaM pramANamasti, na tatra saMzayaH / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24ra-243) 5. 6. sU. 30-31]. 311 he mugdhA! kamaLo tArA mukhanI zobhAne dUra kare che. korA ane daMDathI yukta emane mATe zuM duSkara che ? (669) [kAvyAdarza-2.361]. ahIM zleSa arthAntaranyAsanuM aMga che. saMzaya vaDe saMkara jema ke, he putra! mukelIthI caDI zakAya tevA pATalI vRkSa upara tuM caDIza nahIM. ahIM gAmamAM koNa caDIne paDelA AnAthI nathI karAyA ? (670). [gAthA saptazatI-5.68] ahIM zaTharapoTA (= vadhAre zaTha evI puruSa jevI strI) ane pATala e bemAMthI prAkaraNitvanA abhAvane lIdhe (arthAt koNa prAkaraNika che te nakkI na thatAM) A samAsokti che ke anyokti ema saMzaya che. temaja, nayanane AnaMda ApanAra caMdranuM A biMba (svaccha bane che) atyAre dizAone rUMdhanAra A aMdhakAra nAza pAmyo che. (671) [kA.pra.10.575] ahIM mukha sAthe abhedano Aropa hoI zuM atizayokti che ? ke zuM A e pramANe mukhano nirdeza karI candrano Aropa karavAthI rUpaka che? zuM mukhanI nirmaLatA prastuta hotAM anyokti che ? ke e baMnenA samuccayanI vivakSA hotAM dIpaka che ? zuM pradoSanA varNanamAM vizeSaNanA sAmyane kAraNe samAsokti che ? ke kAmane uddIpaka evo samAsa che ? e pramANe tAtparya hovAne lIdhe zuM paryAyokta che ? ema aneka alaMkArono saMzaya che. vaLI, caMdramukhI, nIlakamaLa samAM nayanavALI, zveta kunda samI daMtapaMktivALI, AkAza, jaLa ane sthaLamAMthI ubhavatA manohara svarUpavALI A koNa vidhAtAe banAvI che ? (672) [abhinavaguptanuM padya; locanamAM ahIM rUpaka che ke upamA ema saMzaya che. paraMtu jyAM - moharUpI moTA parvatane toDavAmAM te eka vajanI tIkSNa dhAra jevI che. (673) [ ] vageremAM Aropita vajanI koTirUpa bhaktinuM moTA parvata sAthe upamita thatA mohane toDavAmAM, kartRtva hRdayAvarjaka (= manane prasanna kare tevuM) na bane tethI rUpakano (saMzaya che). | mukharUpI candranI cAMdanI jevI hAsyanI kAMti (674) - vageremAM mukhyatve pratIyamAna thatI hAsyanI camaka mukhane viSe ja anukULa bane che tethI upamAnuM sAdhaka pramANa che. he caMdramukhI ! tArI AMkhomAM cakorapakSI cAMdanInuM smaraNa kare che. (675) vageremAM tAttvika Aropa hotAM smaraNanI upapatti thatI nathI tethI rUpakanuM (sAdhaka pramANa che). he rAjarUpInArAyaNa lakSmI tane gADha AliMgana Ape che. (676) [kA.pra.10.578] vageremAM (patine) sadaza prati preyasIe Apela AliMgana saMbhavita na hovAthI upamAnuM bAdhaka pramANa che temAM saMzaya nathI. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam aikapadyena saGkaro yathA merUrukesaramudAradigantapatramAmUlalambicalazeSazarIranAlam / yenoddhRtaM kuvalayaM lasatA salIlamuttaMsakArthamiva pAtu sa vo varAhaH // 677 // [jIvakasya, subhASitAvalau (zloka 54)] atraikapadAnupraviSTau rUpakAnuprAsau / yadyapyanekaviSayamidaM rUpakamakhilavAkyavyApi tathApi pratipadaM rUpakasadbhAvAdekapadAnupravezo na virudhyate / ityuktAH zabdArthAlaGkArAH // kaH punaraGgAzritatvAvizeSe'pyayaM zabdasyAlaGkAro'yamarthasyeti vizeSaH / ucyate-doSaguNAlaGkArANAM __ zabdArthobhayagatatvavyavasthAyAmanvayavyatirekAveva nimittam / nimittAntarasyAbhAvAt / tatazca yo'laGkAro yadIyau bhAvAbhAvAvanuvidhate sa tadalaGkAro vyavasthApyata iti / __ yadyapi punaruktavadAbhAsArthAntaranyAsAdayaH kecidubhayAnvayavyatirekAnuvidhAyino'pi dRzyante tathApi tatra zabdasyArthasya vA vaicitryamutkaTamityubhayAlaGkAratvamanapekSyaiva zabdAlaGkAratvenAlaGkAratvena coktAH / iha cApuSTArthatvalakSaNadoSAbhAvamAtraM sAbhiprAyavizeSaNoktirUpa: parikaro bhagnaprakramatAdoSAbhAvamAtraM yathA-saMkhyaM doSAbhidhAnenaiva gatArtham / vinoktistu tathAvidhahRdyatvavirahAt / bhAvikaM tu bhUtabhAvipadArthapratyakSIkArAtmakamabhineyaprabandha eva bhavati / yadyapi muktakAdAvapi dRzyate tathApi na tat svadate / udAttaM tu RddhimadvastulakSaNaM atizayokterjAtervA na bhidyate / mahApuruSavarNanArUpaM ca yadi rasaparaM sadA dhvanerviSayaH / __atha tathAvidhavarNanIyavastuparaM tadA guNIbhUtavyaGgyasyeti nAlaGkAraH / rasavatpreyaUrjasvibhAvasamAhitAni guNIbhUtavyaGgyaprakArA eva / AzIstu priyoktimAtra, bhAvajJApane guNIbhUtavyaGgyasya vA viSayaH / pratyanIkaM ca pratIyamAnotprekSAprakAra eveti nAlakAGkArAntaratayA vAcyam / 15 iti / AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttI arthAlaGkAravarNana: SaSTo'dhyAyaH samAptaH / / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242-243) e. 6. phU. 30-32] 313 eka pada vaDe saMkara jema ke, meruthI prakAzita evA jeNe jANe mAthAnA hAra (gajaro) mATe hoya tema ramatamAM pRthvImaMDaLa UMcakI lIdhuM te varAha tamAruM rakSaNa karo meru rUpI kesara (= parAga)vALuM suMdara dizAonA antarUpI patrovALuM ane, mULa sudhI lAMbA caMcaLa ( hAlatA) zeSarUpI zarIranALa (= dhaDa)vALuM pRthvImaMDaLa che. (677) [jIvakano zloka subhASitAvali (zloka 14)] ahIM eka padamAM pravezela rUpaka ane anuprAsa alaMkAra che. jo ke A rUpaka aneka viSayavALuM ane samagra vAkyamAM phelAyeluM che to paNa dareka padamAM rUpaka hovAne lIdhe ekapadAnupraveza virodha pAmato nathI. A rIte zabda ane arthanA alaMkAro kahevAyA. aMgAzcitattva rUpa bheda na hovA chatAM A zabdano alaMkAra ane A arthano (alaMkAra) e pramANe kayo vizeSa (= bheda) che ? kahevAya che ke - doSa, guNa alaMkAronuM zabda ane artha - ema ubhayagata hovAnI vyavasthAmAM anvaya ane vyatireka ja nimitta che kema ke anya nimittano abhAva che. tethI je alaMkAra je bhAva ke abhAvathI yukta hoya te teno alaMkAra (e rIte) vyavasthita karAya che. jo ke punaruktavadAbhAsa, arthAntaranyAsa vagere keTalAka alaMkAro anvaya ane vyatireka baMne vALA jaNAya che tyAM paNa zabdanuM ke arthanuM vicitra utkaTa hoya che tethI ubhayAlaMkAra hovApaNAne avagaNIne zabdAlaMkArarUpe tathA arthAlaMkArarUpe kahyA che. ahIM apuchArthatva nAme doSanA abhAva mAtrarU5 (tathA) abhiprAya vizeSaNanI uktirUpa parikara, bhagnakamatA doSanA abhAvamAtrarUpa yathAsaMga, doSanA kahevAthI ja gatArtha (mAnavA). vinokti to te prakAranA hRhatvano abhAva hoI (alaMkAra nathI). bhUta, tathA bhAvi padArthane pratyakSa karavArUpa bhAvika to abhineya prabaMdhamAM ja hoya che. jo ke, muktaka vageremAM paNa te dekhAya che to paNa te AsvAdya banato nathI. Rddhiyukta vastu e lakSaNavALo udAtta to atizayokti ke jAtithI judo paDato nathI. ane mahApuruSanA varNanarUpa (udAtta) e rasaparaka hoya tyAre (2) dhvanino viSaya che ane te prakAranA varNanIya vastuparaka hoya tyAre guNIbhUta vyaMgyano (viSaya bane che) te alaMkAra nathI. rasavatu ane preyas Urjasvi bhAva samAhita (e cAra alaMkAro to) guNIbhUta vyaMgyanA prakAro ja che. AzI: to priyokti mAtra che. athavA bhAvanuM jJApana thatuM hoI (te) guNIbhUta vyaMgyano viSaya che. pratyenIka to pratIyamAna ukSAno prakAra ja che. tethI judA alaMkArarUpe na mAnavo. AcAryazrI hemacandraviracita alaMkAracUDAmaNi nAme svaracita kAvyAnuzAsananI vRttimAM arthAlaMkAravarNana nAme chaThTho adhyAya-samApta. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // sptmo'dhyaayH|| iha ca kAvyaM nAyakAdipratibaddhaM bhavatIti nAyakAdilakSaNamucyate / tatra tAvaduttamamadhyamAdhamabhedena puMsAM strINAM ca timraH prakRtayo bhavanti / tatra kevalaguNamayyuttamA / svalpadoSA bahuguNA madhyamA / dossvtydhmaa| tatrAdhamaprakRtayo nAyakayoranucarA viTaceTIvidUSakAdayo bhavanti / uttamamadhyamaprakRtiyuktastu 144) samagraguNa: kathAvyApI nAyakaH // 1 // samagraguNo netRtvAdiguNayogI vakSyamANazobhAdiguNAnvitazca / tatra netRtvAdiguNabAhulyAd madhyamaprakRtAvapi samagraguNatA / netRguNAzceme (37) netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAgmI vyUDhavaMzaH sthiro yuvA // buddhayutsAhasmRtiprajJAkalAmAnasamanvitaH / zUro dRDhazca tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH / / __ [dazarUpaka 2.1-2] kathA prabandhastadvyApI / nayati vyApnoti-itivRttaM phalaM ceti nAyakaH / tasya sAttvikAn guNAnAha145) zobhAvilAsalalitamAdhuryasthairyagAmbhIyaudAryatejAMsyaSTau sttvjaastdgunnaaH||2|| iha sattvaM dehavikArastasmAjAtAH / krameNa lakSayati146) dAkSyazauryotsAhanIcajugupsottamaspardhAgamikA zobhA // 3 // yataH zarIravikArAddAkSyAdi gamyate sA zobhetyarthaH / dAkSyaM yathA sphUrjadvajrasahasranirmitamiva prAdurbhavatyagrato rAmasya tripurAntakRddiviSadAM tejobhiriddhaM dhanuH / zuNDAraH kalabhena yadvadacale vatsena dordaNDakastasminnAhita eva garjitaguNaM kRSTaM ca bhagnaM ca tat // 678 // [mahAvIra0 1.53] Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || adhyAya - 7 / ahIM kAvya nAyaka vagerethI gUMthAyeluM hoya che tethI nAyaka vagerenuM lakSaNa kahevAya che. temAM uttama, madhyama ane adhama bhede puruSa (= nAyaka) ane strI (= nAyikA)nA traNa svabhAva saMbhave che. temAM phakta guNothI (ja) yukta te uttama, doSa ochA ane guNa vadhAre hoya te madhyama ane doSayukta te adhama (manAya che), temAM adhama prakRtinA viTa, ceTI, vidUSaka vagere nAyaka-nAyikAnA anucaro bane che jyAre uttama ane madhyama prakRtivALo - 144) badhA guNovALo (samagra) kyAmAM vyApI janAra te nAyaka (che). (1) samagra guNa" eTale netRtva vagere guNothI yukta tathA kahevAmAM AvanAra zobhA vagere guNothI yukta. temAM netRtva vagere guNanI bahulatAne lIdhe madhyama prakRtivALAmAM paNa badhA guNo hovAnuM (manAya che). netAnA guNo A che - (37) netA vinayI, madhura, tyAgI, kuzaLa, priya bolanAra, jene viSe prajA anurakta che tevo pavitra, vAcALa, vyApelA vaMzavALo, sthira, yuvAna, buddhi-utsAha-smRti-prajJA, kalA-mAna vagerethI yukta, zUravIra, daDha, tejasvI, zAstrarUpI netravALo ane dhArmika hoya che. bI. zAsapI netravALo ane dhArmika hoya che. dizarUpaka- 2.1-2] kathA eTale prabaMdha. tene vyApI janAra. dorI jAya che - vyApI jAya che - kathAnaka ane phaLane - tethI (te) nAyaka (kahevAya che). tenA sAttvika guNo kahe che - 145) zobhA, vilAsa, lalita, mAdhurya, zairya, gAMbhIrya, audArya (ane) teja e ATha tenA (= nAyakanA) sandramAMthI janmela guNo che. (2) ahIM sattva eTale dehavikAra. temAMthI janmela (te sAttvika). (temane) kramaza: lakSita kare che - 146) dakSatA, parAkrama, utsAha, nIca pratye jugupsA ane uttama sAthe spardhA karanAra te zobhA che. (3) jene lIdhe zarIra vikAra vaDe dakSatA vagere samajAya che te zobhA ema artha che. dakSatA jema ke, avAja karatA hajAro vajathI ghaDeluM hoya tevuM, tripurano nAza karanAruM, devonA tejathI dIpta dhanuSya rAmanI AgaLa pragaTa thAya che. je rIte, hastibALa parvata upara nAnI sUMDha goThave tema vatsa (= rAme) tenI (= dhanuSyanI) upara hAtha goThavyA tenI sAthe) ja avAja karatI paNachavALA (te dhanuSya)ne kheMcyuM ane bhAMgyuM.(678) mihAvIra-1.53] Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 [kAvyAnuzAsanam zauryaM yathA khareNa khaNDitAzeSagAtreNa raNamUrdhani / rAmavyAjena lokeSu zauryamutsAritaM nRNAm // 679 / / utsAho yathA mU| jAmbavato'bhivAdya caraNAnApRcchaya senApatInAzvAsyAzrumukhAnmuhuH priyasakhAn preSyAn samAdizya ca / ArambhaM jagRhe mahendrazikharAdambhonidherlaGghane raMhasvI raghunAthapAdarajasAmuccaiH smaranmArutiH // 680 // si.kaM.5.20] nIcajugupsA yathA uttAlatADakotpAtadarzane'pyaprakampitaH / prayuktastatpramAthAya straiNena vicikitsati // 681 / / / [mahAvIra0 1.37] uttamaspardhA yathA etAM pazya purastaTImiha kila krIDAkirAto haraH kodaNDena kirITinA sarabhasaM cUDAntare tADitaH / ityAkarNya kathAdbhutaM himanidhAvadrau subhadrApate mandaM mandamakAri yena nijayordordaNDayormaNDanam // 682 // [sa.kaM.5.104] 147) dhIre gatidRSTI sasmitaM vaco vilAsaH // 4 // yathA dRSTistRNIkRtajagattrayasattvasArA dhIroddhatA namayatIva gatirdharitrIm / kaumArake'pi girivadgurutAM dadhAno vIro rasaH kimayametyuta darpa eva // 683 // [uttararAma0 6.19] 148) mRduzRGgAraceSTA lalitam // 5 // yathA kazcit karAbhyAmupagUDhanAlamAlolapatrAbhihatadvirepham / rajobhirantaH pariveSabandhi lIlAravindaM bhramayAMcakAra // 684 // [raghu0 6.13] 20 25 30 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247-48) . 7. sU. 4-5] 317 zaurya jema ke - jenAM badhAM gAtro yuddhamAM khaMDita thayAM che tevA khara (rAkSasa) vaDe lokamAM (= code lokamAM) rAmane miSe manuSyonuM parAkrama phelAvAyuM. (679) utsAha jema ke, mastakathI jAmbavAnanA caraNone namaskAra karIne, senApationI rajA laIne, athupUrNa mukhavALA priya mitrone AzvAsana ApIne, jemane mokalavAnA che temane (e rIteno) Adeza ApIne, raghunAthanI caraNarajanuM atyaMta smaraNa karatA vegavAna mArutie (= hanumAne) parvatanI Toca parathI samudralaMghanano AraMbha karyo. (680) si..5.20] nIca pratye jugupsA, jema ke, jeNe tAlavRkSa ukheDI nAkhyuM che tevI tADakAno utpAta joyA chatAM, kaMpyA nathI, (tathA) tenA vadha mATe AjJA pAmelA (rAma) (tADakA) strI hovAne kAraNe (Ane mAravI ke nahi tevA) saMzayamAM paDe che. (681) mihAvIra-1.37] uttama sAthe spardhA jema ke, A sAme, rahela (parvatano) DhALa jo, kahevAya che ke, ahIM kIDA mATe kirAtanuM rUpa dhAraNa karelA zivajIne arjunane utAvaLamAM mAthAnA madhyabhAgamAM bANathI mAryA hatA. ema himAlayamAM arjunanI adbhuta kyA sAMbhaLIne, jeNe dhIre dhIre potAnA be hAthane vALyA (jANa ke te arjunane paDakAravA mAgato hoya tema!). (682) si.kaM.5.104] 147) dhIra evI gati ane dRSTi tathA smitayukta vacana te vilAsa (che). (4) jema ke, tenI daSTi traNe jagatanA sattvanA sArane tRNa samAna banAve che, dhIra ane uddhata gati jANe ke dharatIne namAve che. kumArabhAvanA hovA chatAM, parvatanI mAphaka gurutA dhAraNa karato zuM A (sAkSA) vIrarasa jaI rahyo che ke (sAkSAtu) garva che ? (683) [uttararAmacarita - 6.19] 148) komaLa evI zRMgAranI ceSTA te lalita che. (5) jema ke, koIke lIlA maLane (goLa goLa) pheravyuM. lIlA kamaLa ke jenI dAMDI be hAthathI DhAMkI devAI hatI, hAlatAM pAMdaDAMthI jenAthI bhamarAo AghAta pAmatA hatA, rajakaNothI jeno aMtaH pariveSa baMdhAyela che tevuM. (684) [raghuvaMza-6.13]. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 [kAvyAnuzAsanam 149) kSobhe'pyanulbaNatvaM mAdhuryam // 6 // mahatyapi yuddhaniyuddhavyAyAmAdau kSobhahetau anulbaNatvaM madhurA ceSTA mAdhuryam / yathA kapole jAnakyA: karikalabhadantadyutimuSi smarasmeraM gaNDoDDamarapulakaM vaktrakamalam / muhuH pazyaJ zRNvan rajanicarasenAkalakalaM jaTAjUTagranthiM draDhayati raghUNAM parivRDhaH // 685 // [hanumannATaka 3.50] 150) vighne'pyacalanaM sthairyam // 7 // satyapi vighne udyamAdaparibhraMzaH sthairyam / yathA yathA yathA samArambho daivAt siddhiM na gacchati / tathA tathAdhikotsAho dhIrANAM hRdi vardhate // 686 / / 15 20 151) harSAdivikArAnupalambhakRdragAmbhIryam // 8 // yasya prabhAvAd bahirharSakrodhAdInAM vikArA dRSTivikAsamukharAgAdayo nopalabhyante tannistimitadehasvabhAvaM gAmbhIryam / yathA AhUtasyAbhiSekAya visRSTasya vanAya ca / na mayA lakSitastasya svalpo'pyAkAravibhramaH // 687 / / [sa.kaM.4.121] 152) svapareSu dAnAbhyupapattisaMbhASaNAnyaudAryam // 9 // abhyupapattiH paritrANAdyarthino'GgIkaraNam / parajanaviSayaM dAnAdiceSTAtmakamevaudAryam / svagrahaNaM tu dRSTAntArtham / sveSviva pareSvapItyarthaH / dAnaM yathA zirAmukhaiH syadanta eva raktamadyApi dehe mama mAMsamasti / tRptiM na pazyAmi tavaiva tAvat kiM bhakSaNAttvaM virato garutman // 688 // [nAgAnanda 5.15] abhyupapattiryathA ete vayamamI dArAH kanyeyaM kulajIvitam / brUta yenAtra vaH kAryamanAsthA bAhyavastuSu // 689 / / [kumAra0 6.63] 25 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642-262) . 7. pU. 6-1]. 319 149) kSobhane viSe paNa ugratAno abhAva te mAdhurya che. (6) moTA evA yuddha, niyuddha, vyAyAma vageremAM kSobhanA kAraNane viSe paNa ugra na thavuM te madhura evI ceSTA te mAdhurya che. jema ke, raghuonA uttama (evA rAma) jaTAnA jUthanI gAMTha vALe che. rAma ke je rAkSasonI senAnA avAjane sAMbhaLatA hatA. ane - hAthInA madaniyAnA dAMtanI zobhA haranArA, jAnakInA gAlamAM (pratibiMbita thatA potAnA) kAmathI khIlatA romAMcita mukhakamalane vAraMvAra jotA hatA. (685) hinumannATaka-3.50] 150) vinamAM paNa aDagatA te sthaya che. (7) vipna hovA chatAM ughamamAMthI aTakavuM nahIM te che sperya-jema ke, jemajema AraMbha karela kArya devavazAt siddha thatuM nathI tema tema dhIra janonA hRdayamAM utsAha vRddhi pAme che. (686) 151) harSa vagere vikAro prApta na karAvanAra te gAMbhIrya che. (8) jenA kAraNe harSa-krodha vagerenA-AMkha pahoLI thavI, moM lAla thavuM vagere - bAhya vikAro jaNAtA nathI, te sthira dehanA svabhAvavALuM gAMbhIrya che. jema ke, abhiSeka mATe bolAvAyela tathA vanamAM mokalAyelA tenA dekhAvamAM saheja paNa pheraphAra mane jaNAyo nahi. si.kaM.4.121] 152) potAnA tathA pArakAne viSe dAna, (mahada athavA) rakSaNa (ane) saMbhASaNa (te) audArya che. (9) abhyapapatti eTale rakSaNa vagere mAganArano svIkAra (= tenI rakSaNanI mAgaNI svIkAravI te). anyane viSe dAna vagere ceSTA te ja audArya che. (ahIM) "a" (pada)nuM grahaNa te daSTAMta mATe che (arthAta) potAnAnI jema pArakAne viSe paNa, ema artha che, dAna - jema ke, dhorI nasamAMthI lohI Tapake ja che. Aje paNa mArA dehamAM mAMsa che. chatAM tane tRpti (thaI hoya tema) mane jaNAtuM nathI. he garuDa, tuM bhakSaNa karatAM kema aTakI gayo che ? (688) nAgAnanda-5.15] rakSaNa - jema ke, A ame, A patnI, A kanyA amArA kuLanuM jIvita che. jenAthI kAma hoya te kaho. bAhya vigato viSe (amane) AsthA nathI. (689) [kumArasaMbhava-6.63] Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 [kAvyAnuzAsanam saMbhASaNaM yathA utpattirjamadagnitaH sa bhagavAn devaH pinAkI guruH zauryaM yattu na tadrAiM pathi na tu(?nanu) vyaktaM yataH karmabhiH / tyAgaH saptasamudramudritamahInirvyAjadAnAvadhiH satyabrahmataponidherbhagavataH kiM vA na lokottaram // 690 // [mahAvIra0 2.36] 153) parAdhikSepAdyasahanaM tejaH // 10 // parAcchatrorna tu gurormitrAdervAdhipekSApamAnAderasahanaM tejaH / yathA brUta nUtanakuSmANDaphalAnAM ke bhavantyamI / aGgulIdarzanAdyena na jIvanti manasvinaH // 691 // [ nAyakabhedAnAha154) dhIrodAttalalitazAntoddhatabhedAt sa caturdhA // 11 // sa iti nAyakaH / dhIrazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / tena dhIrodAtto dhIralalito dhIrazAnto dhIroddhata 15 iti / dakSiNadhRSTAnukUlazaThabhedAdekaikazcaturdhA / ete zRGgArarasAzrayiNo bhedAH / iti SoDazabhedA nAyakasya / dhIrodAttAdaullakSayati155) gUDhagarvaH sthiro dhIraH kSamAvAnavikatthano mahAsattvo dRDhavrato dhIrodAttaH // 12 // gUDhagarvo vinayacchannAvalepo'vikatthano'nAtmazlAghAparaH / mahAsattvaH krodhAdyanabhibhUtAntassattvaH dRDhavrato'GgIkRtanirvAhakaH / yathA rAmAdiH / 20 156) kalAsaktaH sukhI zRGgArI mRdunizcinto dhIralalitaH // 13 // kalAsu gItAdyAsvAsaktaH / sukhI bhogapravaNaH zRGgArapradhAnaH sukumArAkAraH / sacivAdisaMvihitayogakSematvAccintArahitaH, yathA vatsarAjaH / 157) vinayopazamavAn dhIrazAntaH // 14 // yathA mAlatImAdhavamRcchakaTikAdau mAdhavacArudattAdiH / 25 158) zUro matsarI mAyI vikatthanazchadmavAn raudro'valipto dhIroddhataH // 15 // matsarI asahanaH / mantrAdibalenAvidyamAnavastuprakAzako maayii| chadma vaJcanamAtram / raudrazcaNDaH / avaliptaH zauryAdimadavAn / yathA jAmadagnyarAvaNAdiH / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarU-268) 2. 7. sU. 20-21] 321 saMbhASama - jema ke, jamadagnithI (Apano) janma (thayo che), te bhagavAna zaMkara (ApanA) guru che, je zUravIratA che, te vANIno viSaya banatI nathI, kema ke, (te) kAryathI ja vyakta thAya che. sAta sAgarathI aMkti (eTale ke vIMTaLAyelI) pRthvInuM (koI paNa) (kIrti vagerenA) bahAnA vagaranuM (ApanuM) dAna (che), zaktivALA (athavA sarvotkRSTa) brAhmaNa taponidhi evA (Apa) prabhunuM zuM lokottara nathI? (690) [[mahAvIra.-2.36] 153) bIjAnA tiraskAra vagerene sahana na karavo te teja che. (10) bIjAnA eTale ke zatrunA, nahIM ke guru-mitra vagerenA tiraskAra, apamAna vagerene sahana na karavAM te teja che. jema ke, navA kuSmAMDa phaLanAM jevAM A koNa (sagAM) manasvIo (yAya) che, je aMgulinirdeza (mAtra)thI jIvatA nathI? (arthAt aMgulinirdezane mRtyu samAna mAne che). (691) (have) nAyakanA bheda kahe che - 154) dhIroThA, dhIralalita, dhIrazAMta ane dhIroddhata bhede te(= nAyaka) cAra prakArano hoya che. (11) te eTale ke nAyaka "dhIra" zabda dareka sAthe joDAya che. tethI dhIrodAtta, dhIralalita, dhIrazAMta, dhIroddhata ema (samajavAnuM che). dakSiNa, dhRSTa, anukUla, zaTha bhede te dareka paNa cAra prakAranA che. A bheda zRMgArarasane AdhAre (kahevAyA che). Ama nAyakanA soLa bheda thayA. dhIrodAtta vagerene lakSita kare che - 155) chUpA ahaMkAravALo, sthira, dhIra, kSamAvAna, baDAza na mAranAra, mahAparAkramI, daDha vratayukta te dhIrodAtta (prakArano nAyaka che). (12) gUDha garva eTale vinayathI chupAyela abhimAnavALo. avikalyana eTale AtmazlAghA na karanAra. mahAsattva eTale krodha vagere dvArA jenuM aMta:sattva abhibhUta thayela nathI te. daDha vrata eTale svIkArela (vigata)no nirvAha karanAra. jema ke, rAma vagere. 156) kalAmAM Asakata, sukhI, zRMgArI, komaLa, nizcita (evo nAyaka) dhIralalita (prakArano che). (13) kalAmAM eTale ke gIta vageremAM ruci rAkhanAra. sukhI eTale bhoga bhogavanAra, zRMgArI, komaLa dekhAvano. yogakSema (nI cintA) saciva vagerene sopela hovAthI ciMtArahita. jema ke, vatsarAja. 157) vinaya ane upazamayukta te che dhIrazAnta. (14) jema ke, "mAlatImAdhava" tathA "mRcchakaTika" vageremAM (anukrame) mAdhava tathA cArudatta vagere. 158) zUravIra, matsarayukta, mAyAvI, baDAIkhora, kapaTI, kodhI abhimAnI te che dhIroddhata. (15) matsarI eTale asahanazIla (= IrSyAkhora). maMtra vagerenA baLathI, na hoya tevI vastune pragaTa karanAra evo mAyAvI. chala eTale dareka prakAranI chetarapiMDI. rodra eTale ugra. alipta eTale parAkrama vagerenA abhimAnavALo. jema ke, jAmanya, rAvaNa vagere. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 [kAvyAnuzAsanam (18) devA dhIroddhatA jJeyAH syu/ralalitA nRpAH / senApatiramAtyazca dhIrodAttau prakIrtitau / / dhIraprazAntA vijJeyA brAhmaNA vaNijastathA / iti catvAra eveha nAyakAH samudAhRtAH // [nATyazAstra 34.18-19 (C.s.s.); nATyazAstra 24.18-19 (G.O.S.)] ityntrshloko| atha nAyakasya zRGgAritve'vasthAbhedanAha159) jyeSThAyAmapi sahRdayo dakSiNaH // 16 // kaniSThAyAM rakto jyeSThAyAmapi samAnahRdayo dAkSiNyazIlatvAd dakSiNaH / yathA prasIdatyAloke kimapi kimapi premaguravo ratakrIDAH ko'pi pratidinamapUrvo'sya vinayaH / savizrambhaH kazcit kathayati ca kiJcit parijano na cAhaM pratyemi priyasakhi kimapyasya vikRtam // 692 / / 1 [dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra. 2. sU. 7)] 160) vyaktAparAdho dhRSTaH // 17 // 15 yathA lAkSAlakSma lalATapaTTamabhitaH keyUramudrA gale vaktre kajjalakAlimA nayanayostAmbUlarAgo'paraH / dRSTvA kopavidhAyi maNDanamidaM prAtazciraM preyaso lIlAtAmarasodare mRgadRzaH zvAsAH samAptiM gatAH // 693 // [amaru0 60] 161) ekabhAryo'nukUlaH // 18 // yathA iyaM gehe lakSmIriyamamRtavartinayanayorasAvasyAH sparzo vapuSi bahalazcandanarasaH / ayaM kaNThe bAhuH ziziramasRNo mauktikasaraH kimasyA na preyo yadi paramasahyastu virahaH // 694 / / [uttararAma0 1.38] Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22-262) . 7. khU. 26-28] 323 (18) devone dhIroddhata jANavA. rAjAo dhIralalita hoya che. senApati ane amAtya dhIrodAra manAyA che. brAhmaNo tathA vaNikone dhIraprazAnta jANavA. A pramANe ahIM cAra ja nAyako udAta karAyA che. (nATyazAstra- 34.18-19 C.S.S., nATyazAstra- 24.18-19 6.0.S.) A thayA aMtara loko. have nAyakanA zRMgArIpaNAne viSe avasthAbheda kahe che - 159) jayejha (patnI) ne viSe paNa saya (nAyaka) dakSiNa (prakArano che). (16) nAnI (nAyikA)ne viSe anurAgI (nAyaka) jyeSThAne viSe paNa ekasarakhA hRdayavALo (hotAM) dAkSiNyazIla hoIne dakSiNa (kahevAya che). jema ke, jotAM prasanna thAya che. (tenI) ratikrIDAo premathI kevI ya garavI che. roje roja koI apUrva evo eno vinaya che. kyAreka koI vizvAsu parijana (= dAsI) kaMIka kahe che paNa he priya sakhI! enI koI paNa burAI (nI vAta)mAM mane vizvAsa nathI. (692) [dhanikanuM padya), dazarUpakAvalokamAM (pra. 2, sU. 7] 160) jaNAI gayela aparAdhavALo (nAyaka) te dhRSTa (kahevAya che). (17) jema ke, kapALa AgaLa aLatAnuM nizAna, gaLA upara yUranI chApa, mukha upara kAjaLanI kALAza, be nayana upara judo evo pAnano raMga - priyatamanuM A kopakAraka ghareNuM savAre lAMbo vakhata joIne, mRganayanInA zvAsa (= nisAsA) lIlA kamaLanI madhyamAM samApta thaI gayA. (693) [amaru- 60] 161) eka patnIyukta te che anukULa. (18) jema ke, A gharamAM, (rahelI) lakSmI che. A, nayanonI amRtazalAkA che. eno A sparza te zarIra upara (lagAvelo) caMdanano rasa che. ThaMDo ane lIso evo A hAtha (te) gaLAmAM paherAvela) motInI mALA che. enuM zuM priya nathI? phakta eno viraha (ja) asahya che. (694) [uttararAmacarita-1. 38] Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 [kAvyAnuzAsanam 162) gUDhavaparAdhaH zaThaH // 19 // yathA ___'ekatrAsanasaMgate priyatame' / iti / 695 / [amaru0 19(?)] nAyakavijeyaM pratinAyakamAha163) vyasanI pApakRllubdhaH stabdho dhIroddhata: pratinAyakaH // 20 // yathA-rAmayudhiSThirayo rAvaNaduryodhanau / nAyikAlakSaNamAha164) tadguNA svaparasAmAnyA nAyikA'pi tredhA // 21 // tadguNA yathoktasaMbhavinAyakaguNayoginI nAyikA / sA ca svakIyA, parakIyA, sAmAnyA ceti tredhA / svastrIlakSaNamAha165) svayamUDhA zIlAdimatI svA // 22 // AdigrahaNAdArjavalajjAgRhAcAranaipuNAdiparigrahaH / zIlaM yathA kulabAliAe pecchaha jovvaNalAyaNNavinbhamavilAsA / pavasaMti vva pavasie eMti vva pie gharamaiMte (? gharaM ete) // 696 / / 166) vaya: kauzalAbhyAM mugdhA madhyA prauDheti sA tredhA // 23 // vayaH zarIrAvasthAvizeSaH, kauzalaM kAmopacAranaipuNaM, tAbhyAM mugdhA / evaM madhyA prauDhA ceti / tatra vayasA mugdhA yathA dormUlAvadhisUtritastanamuraH snihyatkaTAkSe dRzau kiJcittANDavapaNDite smitasudhAsiktoktiSu bhrUlate / cetaH kandalitaM smaravyatikarairlAvaNyamaGgaidhRtaM tanvaGgyAstaruNimni sarpati zanairanyaiva kAcid gatiH / / 697 / / 25 kauzalena yathA uditorusAdamativepathumat sudRzo'bhibhartR vidhuraM trapayA / vapurAdarAtizayazaMsi puraH pratipattimUDhamapi bADhamabhUt // 698 // [zizupAla0 9.77] Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara-266) e. 7. sU. 22-23] 325 162) gUDha aparAdhavALo (nAyaka) te zaTha (kahevAya che). (19) jema ke, eka ja Asana upara rahela be priyatamAo... vagere. (6 95) [amara- 19] nAyaka dvArA jItavAyogya pratinAyaka (viSe) kahe che - 163) pratinAyaka vyasanI, pApI, lobhI, stabdha dhIroddhata hoya che. (20) jema ke, rAma ane yudhiSThiranA pratinAyaka) (anukrame) rAvaNa ane duryodhana (che). nAyikAnuM lakSaNa kahe che - 164) te guNavALI, sva(nI), para(nI) ane sAmAnyA ema nAyikA paNa traNa prakAranI che. (21) te guNavALI eTale kahevAmAM Avela saMbhavita nAyakanA guNothI yukta nAyikA. ane te svakIyA, parakIyA ane sAmAnyA ema traNa prakAranI (hoya che). svastrInuM lakSaNa kahe che - 165) jAte ja paraNelI, zIla vagerethI yukata te svA(= svakIyA) (nAyikA che). (22) Adi (pada)nA grahaNa vaDe jutA, lajjA, gharanA AcAramAM nipuNatA vagerenuM grahaNa (thAya che). (temAM) zIla - jema ke, kuLavAna bAlikAnA yauvana (tathA) lAvaNya-(yukta) vibhrama-vilAso juo. (pati) proSita thatAM (= bahAragAma jatAM) (te vilAso) jANe ke pravAse jAya che ane (pati) ghera AvatAM (jANe ke) (pAchA) Ave che. (696). 16) vaya ane kauzala dvArA (= tenA anusaMdhAnamAM) te (nAyikA) mugdhA, madhyA ane prauDhA ema traNa prakAranI (bane che). (23) vaya eTale zarIranI vizeSa avasthA. kauzala eTale kAnopacAramAM nipuNatA. te baMne vaDe (= te baMnenA anusaMdhAnamAM) mugdhA. e ja rIte madhyA ane prauDhA (paNa saMbhave che). temAM vayathI mugdhA, jema ke, (tenI) chAtI hAthanA mULa sudhI bAMdhelA stanavALI che, snehALa kaTAkSayukta AMkho che. smitasudhAthI bhIMjAyela uktio vakhate nartanamAM saheja kuzaLa evI be bhramaro che. kAmanA joDANathI citta khIleluM che, aMgoe lAvaNya dhAraNa karyuM che. tAyano dhImethI pasAra thatAM, tavadgInI koI anerI ja gati (= sthiti che.) (697). [ ] kauzalathI (mugdhA)e ja jema ke, pati sAme AvatAM, e suMdara nayanInuM zarIra usaddhayanI nizreSThatAnA udayavALuM (= jenAM udaya sthagita thaI gayA che tevuM) lajjAthI vyAkula, pratipatti (arthAt kartavyatA)thI mUDha (= kiMktavyamU) banyuM chatAM (mukha-netra vagerenI prasannatAne kAraNe) (priyatama viSe) atyaMta Adara pragaTa karanAra banyuM. (698) [zizupAla 9.77] Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 [kAvyAnuzAsanam vayasA madhyA yathA tarantIvAGgAni ssvaladamalalAvaNyajaladhau prathamniH prAgalbhyaM stanajaghanamunmudrayati ca / dRzorlIlArambhAH sphuTamapavadante saralatAmaho sAraGgAkSyAstaruNimani gADha: paricayaH // 699 // / kauzalena yathA svedAmbhaH kaNikAcite'pi vadane jAte'pi romodgame vinambhe'pi gurau payodharabharotkampe ca vRddhi gate / durvArasmaranibhare'pi hRdaye naivAbhiyuktaH priyastanvaGgayA haThakezakarSaNaghanazleSAmRte lubdhayA // 700 // [subhASitAvalau (zlo. 2071)] vayasA pragalbhA (? prauDhA) yathA nitambo mandatvaM janayati gurutvAd drutagatemahattvAdudvRttastanakalazabhAraH zramayati / vikAsinyA kAntyA prakaTayati rUpaM mukhazazI mamAGgAnImAni prasabhamabhisAre hi ripavaH / / 701 / / 10 kauzalena tathA uddhatairnibhRtamekamanekaizchedavanmRgadRzAmavirAmaiH / zrUyate sma maNitaM kalakAJcInUpuradhvanibhirakSatameva // 702 // [zizupAla0 10.76] 167) dhIrAdhIrAdhIrA'dhIrAbhedAdantye tredhA // 24 // antye madhyAprauDhe / tredhA-dhIrA madhyA, dhIrAdhIrA madhyA, adhIrA madhyA / evaM prauDhApi tredhA / 168) SoDhApi jyeSThAkaniSThAbhedAd dvAdazadhA // 25 // madhyAprauDhayoH pratyekaM tribhedatvAt SaDvidhApi jyeSThAkaniSThAbhedAvAdazadhA svastrI bhavati / tatra prathamamUDhA jyeSThA pazcAdUDhA kaniSThA / 25 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667-668) 6. 7. sU. 24-2] vacathI madhyA jema ke, aMgo jANe ke TapaktA svaccha lAvaNyanA sAgaramAM tare che. vistAra ( = aMgono vikAsa)nI pragalbhatA stana ane jaghanane mudrita kare che. (e be aMgo phAlyAM che). nayanonI lIlAnA AraMbha spaSTa rIte saralatAno apavAda kare che. aho ! mRganayanIno yauvana sAthe ghero paricaya (vyakta thAya che). (699) kaurAlathI (madhyA) jema ke, mukha svedajaLanI kaNikAthI chavAyeluM thayuM chatAM, (ane) ruvADAM UbhAM thayAM chatAM, gherA ekAMtamAM paNa stanabhArano thayarATa vRddhi pAmavA chatAM, vArI na zakAya tevA kAma (vega)thI bharele hradaye, baLapUrvaka vALa kheMcIne gherA AliMgananA amRtamAM lobhAyelI tanvaMgI vaDe priyajana upara humalo na karAyo (= tavaMgI priyatama upara dhasI na gaI). (700) [subhASitAvalimAM zloka 2071] - vayathI pragalbhA ( = prauDhA). jema ke, vizALa hovAne lIdhe nitaMba jhaDapI gamanamAM maMThatA ANe che. moTApaNAne lIdhe UMcA UThelA stanakalazano bhAra zramita kare che. mukhacaMdra vikasatI, kAMtithI rUpa pragaTAve che. A mArAM aMgo ja abhisaraNamAM (mArA) baLapUrvakanA (= moTAM) duzmano che. (701) kaurAlayI (prauDhA) jema ke, anuSrata (= sUkSma), ekalo, aTakI aTakIne thato suMdarIono kaMTharava (= gaLAmAMthI nIkaLato jhINo sIsakAro) uddhRta ( = moTethI thatA), aneka, avitara evA mIThA, kaMdorA ane nUpuranA raNakArathI akSata rahIne ( = na dabAIne) saMbhaLAyo. (702) 327 [zizupAlavadha-10, 76 ] 167) chellI be (= madhyA ane prauDhA) (nAyikA) dhIrA, adhIrA ane dhIrAdhIrA bheThe traNa prakAranI (hoya che). (24) chellI be eTale madhyA ane prauDhA. traNa prakAranI (eTale) dhIrAmadhyA, dhIrAdhIrA madhyA, (ane) adhIrAmadhyA. e ja rIte prauDhA paNa traNa prakAranI (hoya che). 168) cha prakAranI paNa jyeSThA-kaniSThAnA bheThe (karIne) bAra prakAranI (thAya che). (25) madhyA ane prauDhA paikI dareka traNa prakAranI hovAthI cha prakAranI (thAya che ane te) paNa jyeSThA ane kaniSThA (evA) bheThe bAra prakAranI svastrI bane che. temAM pahelAM paraNelI te jyeSThA ane pachI paraNelI te kaniSThA. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 328 [kAvyAnuzAsanam athAsAM krodhaceSTAmAha169) sotprAsavakroktyA sabASpayA vAkpAruSyeNa krodhinyo madhyA dhIrAdyAH // 26 // madhyA dhIrAdyAstisro'pi yathAsaMkhyaM sotprAsavakroktyAdibhiH krodhaM kurvanti / tatra sotprAsavakroktyA madhyA dhIrA yathA na khalu vayamamuSya dAnayogyAH pibati ca pAti ca yAsako rahastvAm / vraja viTapamamuM dadasva tasyai bhavatu yataH sadRzozcirAya yogaH // 703 / / [zizupAla0 7.53] sabASpayA sotprAsavakroktyA dhIrAdhIrA yathA ___'bAle nAtha' (pR. 148) iti // 704 // [amaru0 57] vAkpAruSyeNAdhIrA yathA dhiG mAM kiM samupetya cumbasi balAnirlajja lajjA va te vastrAntaM zaTha muJca muJca zapathaiH kiM dhUrta nirbAdhase / khinnAhaM tava rAtrijAgaratayA tAmeva yAhi priyAM nirmAlyojjhitapuSpadAmanikare kA SaTpadAnAM ratiH // 705 // 170) upacArAvahitthAbhyAmAnukUlyaudAsInyAbhyAM saMtarjanAghAtAbhyAM prauDhA dhiiraadyaaH||27|| prauDhA dhIrAdyAstisro'pi yathAsaMkhyamupacArAvahitthAdidvikatrayeNa krodhinyo bhavanti / tatra dhIrA prauDhA sopacArA yathA- . ekatrAsanasaMgatiH parihRtA pratyudgamAd dUratastAmbUlAnayanacchalena rabhasAzleSo'pi saMvighnitaH / AlApo'pi na mizritaH parijanaM vyApArayantyAntike kAntaM pratyupacAratazcaturayA kopaH kRtArthIkRtaH // 706 / / [amaru0 18] saiva sAvahitthA yathA varaM bhrUbhaGgAste prakaTitagurukrodhavibhavA varaM sopAlambhAH praNayamadhurA gadgadagiraH / varaM mAnATopaprasabhajanito'nAdaravidhirna gUDhAntaHkopA kaThinahRdaye saMvRttiriyam // 707 / / [subhASitAvalau (zlo. 1623)] 20 30 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666-670) . 7. sU. 26-27] have temanI krodhaceSTA varNave che 169) madhyA dhIrA vagere (nAyikA) tiraskArayukta vakrokti sAthe AMsu sAthe kaThora vacana vaDe krodha karanArI hoya che. (26) 329 madhyA dhIrA vagere traNa prakAranI (nAyikA) paNa tiraskArayukta vakrokti vagere dvArA krodha kare che. temAM tiraskArayukta vakrokti vaDe madhyA dhIrA (no krodha) jema ke, ame A (pallavanA) dAnane yogya nathI. je (tArI patnI) ekAntamAM tane (= tArA adharane) pIe che tathA (bIjethI = mArAthI tane) bacAve che, tene A pallava Apa, jethI baMne samAna (vyaktio)no samAgama lAMbA samaya mATe thAya. (703 ) [zizupAlavadha- 7.53] jema ke, vAte nAtha0 AMsu sAthe tiraskArabharI vakroktithI (krodhanI abhivyaktivALI) dhIrAdhIrA vagere (704) [amaru-57] Thora vacana vaDe adhIrA - jema ke, dhikkAra che, he nirlajja, zA mATe mArI pAse AvIne baLapUrvaka (mane) cUme che ? he zaTha, (mArA) vastrano cheDalo choDa, choDa ! he dhUrta, zA mATe sogaMdo khAIne (mane) majabUra kare che ? tArA rAtrijAgaraNathI huM khinna chuM. te ja priyA pAse jA. karamAyelA, choDI devAyelA puSponA hAranA DhagalA upara vaLI bhramaronI rati kyAMthI hoya ? (705) 170) upacAra, lajjA vaDe, anukULatA ane udAsInatA vaDe, tiraskAra ane AghAta (= dholadhapATa) vaDe, prauDhA dhIrA vagere (krodha vyakta kare che), (27) prauDhA dhIrA vagere traNe paNa anukrame upacAra, avahityA vagere be traNa vigato vaDe krodha karanArI bane che. temAM, dhIrA prauDhA upacAra sAthe - jema ke, dUrathI sAme jaIne maLavA(ne bahAne) eka ja sthaLe Asanano (= besavAno) sAya choDI dIdho. pAna lAvavAne miSe jorathI (levAtuM) AliMgana paNa vighnayukta karyuM. parijana (= dAsI)ne pAse bolAvatI (nAyikA) vAtamAM paNa na joDAI. priyatamane viSe aupacArikatAthI catura (nAyikA) vaDe kopane kRtArtha karavAmAM Avyo. (706) [amaru. 18] te ja (= prauDhAdhIrA nAyikA) avihityAyukta jema ke, jenAthI krodha pragaTa thAya che tevA tArA bhUbhaMgo vadhAre sArA che. praNayathI mIThI, ThapakAyukta gadgad vANI vadhAre sArI che. svamAnanA AvegamAM karAto anAdara (vidhi) (paNa) vadhAre sAro che. paNa he kaThaNa hRdayavALI, chUpA aMta:krodhavALI A saMvRtti (= DhAMkapichoDanI vigata) nathI sArI. (707) [subhASitAvalImAM zloka-16 23] Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kAvyAnuzAsanam prauDhA dhIrAdhIrAnukUlA yathA yatpANirna nivArito nivasanagranthiM samudgranthayan bhrUbhedo na kRto manAgapi muhuryatkhaNDya mAne'dhare / yaniHzaGkamihArpitaM vapuraho patyuH samAliGgane mAninyA kathito'nukUlavidhinA tenaiva manyurmahAn // 708 / / [zRGgAratilakam pari. 1 kA. 44 anantaram] saivodAsInA yathA AyastA kalahaM pureva kurute na saMsane vAsaso bhagnabhUratikhaNDya mAnamadharaM dhatte na kezagrahe / aGgAnyarpayati svayaM bhavati no vAmA haThAliGgane tanvyA zikSita eSa samprati kutaH kopaprakAro'paraH // 709 / / [amaru0 106] prauDhA'dhIrA saMtarjanena yathA tathAbhUdasmAkaM prathamamavibhinnA tanuriyaM tato'nu tvaM preyAnahamapi hatAzA priyatamA / idAnIM tvaM nAtho vayamapi kalatraM kimaparaM mayAptaM prANAnAM kulizakaThinAnAM phalamidam // 710 // [amaru0 69] saiva sAghAtA yathA 'kopAt komalabAhulola-' (pR0 16) // 711 // iti / parastrIlakSaNamAha171) paroDhA parastrI kanyA ca // 28 // pareNoDhA parasya strI prstrii| sA ca nAGgini rase upakAriNIti nAsyAH prapaJcaH kRtaH / UDhetyupalakSaNam / _avaruddhApi prstriityucyte| paroDhA yathA25 dRSTiM he prativezini' (pR0 28) / // 712 / / iti / __ kanyA tu pitrAdyAyattatvAdanUDhApi prstrii| yathA dRSTiH zaizavamaNDanA pratikalaM prAgalbhyamabhyasyate pUrvAkAramurastathApi kucayoH zobhAM navAmIhate / no dhatte gurutAM tathApyupacitAbhogA nitambasthalI tanvyAH svIkRtamanmathaM vijayate nekapeyaM vapuH // 713 / / 30 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272) 5. 7. sU. 28] 331 prauDhA dhIrA dhIrA anukULa (banIne krodha vyakta kare) = jema ke, vastranI gAMTha choDato hAtha aTakAvyo nahi, vAraMvAra hoTha karaDatI vakhate bhramara saheja paNa saMkorI nahi, pati sAthe AliMganamAM zarIra niHzaMka dharI dIdhuM, mAninIne te anukULa rIte ja (te rIte arthAt anukULa banIne ja) moTo gusso kahyo. (= vyakta karyo) (708) zRiMgAratilaka - pari. 1-kA. 44 pachI] te ja (= prauDhAdhIrA) udAsIna - jema ke, thAkelI hoya tyAre, vastro dUra karavAmAM pahelAMnI mAphaka kalaha karatI nathI. vALa pakaDavAmAM Ave tyAre bhUbhaMgavALI te atyaMta khaMDita karAtA adharane dhAraNa karatI nathI. baLapUrvakanA AliMganamAM pote ja aMgo samarpita kare che, vaMkAtI nathI (A) tanvIe kopano bIjo prakAra have kyAMthI zIkhyo che ? (709) [amara0-106] prauDhA adhIrA tiraskAra dvArA, jema ke, pahelAM ApaNuM A zarIra e rIte avibhakta hatuM. pachI tuM priya banyo ane hatAza evI huM paNa priyatamA (banI.) have tuM "nAtha" cho ane ame patnI chIe. bIjuM zuM ? meM vaja jevA kaThora prANa (dharavAnuM) A phaLa meLavyuM che. (10) [amara0 - 69] te ja (= prauDhAdhIrA) AghAtayukta - jema ke, komanotta... vagere. parastrInuM lakSaNa kahe che - 171) bIjAne paraNelI ane kanyA (e be prakAranI) parastrI (hoya che). (28) bIjAne paraNelI-bIjAnI strI te parastrI. te mukhya rasane viSe upakAraka hotI nathI. tethI teno vistAra ryo nathI. "paraNelI" te upalakSaNa mAtra che. (tethI) rokavAmAM AvelI paNa parastrI kahevAya che. bIjAne paraNelI - jema ke, Ii de pratini .... vagere. (712) kanyA to pitA vagerene AdhIna hoI apariNIta hovA chatAM parastrI (kahevAya che) jema ke, zivathI maMDita daSTi pratyeka kSaNa pragallabhatA (= ThAvakAI)no abhyAsa kare che. chAtI pahelAMnA AkAravALI che chatAM stanathI navI zobhA mATe prayatna kare che. gurutA dhAraNa nathI karatI chatAM nitammasthalI (= nitaMbano bhAga) vadhelA vistAravALI (banI) che, jeNe kAmadevano svIkAra karyo che tevuM, kevaLa netrathI pAna karAya tevuM tanvInuM zArIra vijaya pAme che. (713). Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 10 15 20 25 sAmAnyAM lakSayati 172) gaNikA sAmAnyA // 29 // kalAprAgalbhyadhaurtyAbhyAM gaNayati kalayati gaNikA / sAmAnyA nirguNasya saguNasya ca sAdhAraNI / kevaladhanalAbhAlambanena kRtrimaprematvAt / yathA gADhAliGganapIDitastanataTaM svidyatkapolasthalaM saMdaSTAdharamuktasItkRtalasadbhrAntabhru nRtyatkaram / cATuprAyavaco vicitramaNitaM ghAtai rutaizcAGkitaM vezyAnAM dhRtidhAma puSpadhanuSaH prApnoti dhanyo ratam ||714|| [zRGgAratilaka pari. 1 kA 68 anantaram ] svaparastrINAmavasthA Aha 173) svAdhInapatikA proSitabhartRkA khaNDitA kalahAntaritA vAsakasajjA virahotkaNThitA vipralabdhAbhisArikA ceti svastrINAmaSTAvavasthAH ||30|| ratiguNAkRSTatvena pArzvasthitatvAt svAdhIna AyattaH patiryasyAH sA tathA / yathAsAloe cci sUre dhariNI gharasAmiyassa ghettUNa | cchaMtassa ya calaNe dhuyai hasaMtI hasaMtassa // 715|| [ saptazatI 130; gAthAsaptazatI 2.30 ) iti / ] kAryataH proSito dezAntaraM gato bhartA yasyAH sA tathA / yathAzvAsA bASpajalaM giraH sakaruNA mArge ca netrArpaNaM kenedaM na kRtaM priyasya virahe kasyAsavo nirgatAH / sakhyevaM yadi tena nAsmi kalitA pAnthaH kathaM proSitaH prANAH saMprati me kalaGkamalinAstiSThantu vA yAntu vA // 716 // vanitAntaravyAsaGgAdanAgate priye duHkhasaMtaptAH khaNDitA / yathAnavanakhapadamaGgaM gopayasyaMzukena sthagayasi muhuroSThaM pANinA dantadaSTam / pratidizamaparastrIsaGgazaMsI visarpan [kAvyAnuzAsanam navaparimalagandhaH kena zakyo varItum // 717 // [ zizupAla 0 11.34 ] ] Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67ra-172) . 7. khU. ra1-30] 333 sAmAnyAne lakSita kare che - 172) gaNikA te sAmAnyA (nAyikA che). (29) kalAmAM pragallabhatA, dhUrtatA vagere dvArA gaNe che, kalana kare che te gaNikA. sAmAnyA te nirguNa ke guNavAna (nAyaka) vize samAna che. kevaLa dhanalAbharUpa AlaMbanane kAraNe (teno) prema kRtrima hovAthI (te badhA viSe sAmAnya che). jema ke, jemAM gADha AliMganathI stanano bhAga bhIMsAya che, gAla upara parasevo vaLe che, adhara karaDAvAthI sisakAro thAya che (tethI) saMbhrAnta bhramara nartana kare che, hAtha (paNa) nartana kare che, (je) mIThAM (khuzAmatanAM) vacanavALuM, suMdara raNakAravALuM, tathA AghAta ane mIThA avAjathI yukta che tevuM puSpadhanvAnI dhRtinA sthAnarUpa vezyAo (sAthe)nuM surata (= ratino AnaMda) dhanya (vyakti pAme che). (714) zRiMgAratilaka - pari. 1-kA. 68 pachI] svakIyA ane parakIyA nAyikAnI avasthA kahe che - 173) svAdhInapatikA, proSitabhartRkA, khaMDitA, kalahAntaritA, vAsakasajajA, virahonkaMThitA, vipralabdhA ane abhisArikA e ATha avasthA svakIyA nAyikAnI (hoya che). (30) prema tathA guNathI AkarSAIne pAse rahela hovAthI eno pati potAne AdhIna lavAyo che te (nAyikA) te prakAranI (= svAdhinapatikA) (che). jema ke, sUrya ajavALAvALo bane tyAre ja (= moDI savAre) anicchA dharAvatA hasatA evA gRhapatinA caraNa pakaDIne hasatI gRhiNI doDe che. (715) [saptazatI-130, gAthAsaptazatI- 2.30] jeno pati kAryavazAta bahAragAma - bIjA dezamAM gayela hoya te tevI (= proSitabhartukA) (kahevAya che). jema ke, zvAsa, AMsu, vANI, raste mITa mAMDavI (= vATa jovI) - A (badhuM) priyatamanA virahamAM koNe nathI karyuM? konA prANa nIkaLI gayA? he sakhI, jo A rIte tenAthI huM samajAIza nahi, to e musAphara kema karIne gayo? kalaMkyI malina evA mArA prANa (have) rahe ke jAya (zo phera paDe che) ? (716) [ ] bIjA strInA vyAsaMgane lIdhe priyatama na AvatAM duHkhathI saMtApa pAmelI (nAyikA) khaMDitA (kahevAya che). jema ke, navA nakhoriyAMthI aMkita thayeluM aMga vastrathI DhAMka che, daMtakSatavALA hoThane hAthathI Avare che. (paNa) dareka dizAmAM phelAtI, bIjI strI sAthenA saMgane kahetI (= jAhera karatI), navIna parimala (nAmanI) sugaMdha konAthI chupAvI zakAya che ? (717) [zizupAla-11.34] Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 [kAvyAnuzAsanam IrSyAkalahena niSkrAntabhartRkatvAttatsaMgamasukhenAntaritA kalahAntaritA / yathA niHzvAsA vadanaM dahanti hRdayaM nirmUlamunmathyate nidrA naiti na dRzyate priyamukhaM naktaM dinaM rudyate / aGgaM zoSamupaiti pAdapatitaH preyA~stathopekSitaH sakhyaH kaM guNamAkalayya dayite mAnaM vayaM kAritAH // 718 // [amaru0 92] (39) paripATyAM phalArthe vA nave prasava eva vA / duHkhe caiva pramode ca SaDete vAsakAH smRtAH // ucite vAsake strINAmRtukAle'pi vA budhaiH / dveSyANAmathaveSTAnAM kartavyamupasarpaNam // [nATyazAstra 22.209-210] iti nayena vAsake ratisaMbhogalAlasatayAGgarAgAdinA sajjA praguNA vAsakasajjA / yathA talpakalpanavidheranantaraM bhartRmArgamavalokate muhuH / darpaNe kSaNamudIkSate vapurharSabhUSaNamanindyabhUSaNA // 719 // priyaMmanyA cirayati bhartari virahotkaThitA / yathA anyatra vrajatIti kA khalu kathA nApyasya tAdRk suhRd yo mAM necchati nAgatazca sa hahA ko'yaM vidheH prakramaH / ityalpetaravakalpanAkavalitasvAntA nizAntAntare bAlA vRttavivartanavyatikarA nApnoti nidrAM nizi // 720 // _ [kA.pra.4.33] dUtImukhena svayaM vA saMketaM kRtvA kenApi kAraNena vaJcitA vipralabdhA / yathA yat saMketagRhaM priyeNa kathitaM saMpreSya dUtIM svayaM tacchUnyaM suciraM niSevya sudRzA pazcAcca bhgnaashyaa| sthAnopAsanasUcanAya vigalatsAndrAJjanairazrubhiH bhUmAvakSaramAlikeva likhitA dIrgha rudatyA zanaiH // 721 // [ 25 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27ra-273) 3. 7. sU. ra1-30] 335 IrSAthI thayela kalahane lIdhe (bahAra) nIkaLI gayela patine lIdhe saMgamasukhathI aMtarAya pAmelI (nAyikA) te kalahAntaritA (che). jema ke, niHzvAso mukhane bALe che, hRdaya nirmaLa mAtra thAya e rIte valovAya che, nidrA AvatI nathI, priyanuM mukha jovAmAM AvatuM nathI, rAtadivasa raDavAmAM Ave che, aMgo sukAya che, caraNe paDelA priyajanane e rIte upekSita karyo. he sakhIo, kayA guNanI gaNatarI karIne vahAlA viSe amArA thakI (abhi)mAna karAvyuM ? (zeNe ame mAna dhAraNa karyuM ?) (718) [ama- 92] (39) pUrvanI paripATI pramANe (arthAt krama pramANe), RtukALamAM (chaThe divase), athavA navuM hoya tyAre prasava vakhate (arthAt prasava pachInA thoDA divaso pachI), du:khamAM ke AnaMdamAM ema cha vAsako (= rAtrine ucita kAmopacAro) kahevAyA che. strIonA ucita vAsakamAM ane RtukALamAM DAhyA mANasoe cheSayukta athavA ISTa strIonuM upasarpaNa karavuM joIe. nATyazAstra- 22.209-10] e nyAye ucita divase, ratisaMbhoganI lAlasAthI aMgarAga vagerethI sajja thayelI ghaNA guNavALI te (paI) vAsasajjA. jema ke, pathArI sajAvavAnA vidhi pachI vAraMvAra patinI vATa jue che. aniMdya AbhUSaNavALI te kSaNabhara darpaNamAM harSathI bhUSita (potAnuM) zarIra jue che. (719). (potAnI jAtane patine) priya mAnatI, pati vilaMba kare tyAre virahathI utkaMThita thAya te (virahonkaMThitA) che. jema ke, bIje jAya enI to vAta ja kyAM? tene koI evo mitra paNa nathI, je mane pasaMda na karato hoya (chatAM) Avyo nahIM. arere ! vidhino A kevo prakrama che ? - A rIte aneka kalpanAothI korAtA aMtaravALI bAlA zayanagRhamAM rAtre pAsAM ghase che paNa UMghavA pAmatI nathI. (72 0) kA.pra.4.33] dUtI dvArA athavA pote saMketa ApIne koI paNa kAraNasara (na AvatAM) chetarAyelI (nAyikA) te vipralabdhA (che). jema ke, pote ja dUtIne mokalIne priyatame je satasthAna kahyuM hatuM tene lAMbo vakhata khAlI joIne pachI sulocanIe hatAzAthI (pote) beThI hatI te sUcavavA gherA kAjaLabharyA TapatAM AMsuthI khUba raDatI teNe jANe ke jamIna upara dhImedhIme akSaramAlikA racI dIdhI. (721) Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 [kAvyAnuzAsanam abhisaratyabhisArayati vA kAmArtA kAntamityabhisArikA / yathA urasi nihitastAro hAraH kRtA jaghane ghane kalakalavatI kAJcI pAdau rnnnmnninuupurau| priyamabhisarasyevaM mugdhe tvamAhataDiNDimA yadi kimaparaM trAsoddhAntA dizo muhurIkSase / / 722 // [amaru0 31] tathA na ca me'vagacchati yathA laghutAM karuNAM yathA ca kurute sa mayi / nipuNaM tathaivamabhigamya vaderabhidUti kAciditi saMdidize / / 723 / / [zizupAla0 9.56] anvartha evAsAM lakSaNamityAhatya lakSaNaM na kRtam / 174) antyavyavasthA parastrI // 31 // parastriyau tu kanyoDhe / saMketAt pUrvaM virahotkaNThite, pazcAd vidUSakAdinA sahAbhisarantyAvabhisArike / kuto'pi kAraNAt saGketasthAnamaprApte nAyake vipralabdhe iti vyavasthataivAnayoriti / nAyikAnAM pratinAyikAmAha175) IrSyAhetuH sapatnI pratinAyikA // 32 // yathA rukmiNyAH stybhaamaa| dUtyazca nAyikAnAM lokasiddhA eveti noktAH / atha strINAmalaGkArAnAha176) sattvajA viMzatiH strINAmalaGkArAH // 33 // saMvedanarUpAt prasRtaM yattato'nyaddehadharmatvenaiva sthitaM sattvam / yadAha (40) 'dehAtmakaM bhavet sattvam' (nATyazAstra 24.7. (C.S.S.), 22.6 (GOS) iti / tato jAtAH sattvajAH / rAjasatAmasazarIreSvasaMbhavAt / cANDAlInAmapi hi rUpalAvaNyasampado dRzyante na tu ceSTAlaGkArAH / tAsAmapi vA bhavanta uttamatAmeva sUcayanti / alaGkArA: dehamAtraniSThA na tu cittvRttiruupaaH| te 25 yauvane udriktA dRzyante bAlye'nudbhinnA vArddhake tirobhUtAH / te yadyapi caite puruSasyApi santi tathApi yoSitAM ta evAlaGkArA iti tadgatatvenaiva varNitAH / puMsastUtsAhavRttAnta eva paro'laGkAraH / tathA ca sarveSveva nAyakabhedeSu dhIratvameva vizeSaNatayoktam / tadAcchAditAstu zRGgArAdayo dhIralalita ityAdau / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274-76) 5. 7. khU. 32-22] 337 kAmathI Arta banelI je abhisAra kare che ke priyatamane abhisAra karAve che, te che abhisArikA. jema ke, chAtI para camakto hAra mUkyo (= paheryo), puSTa jaghana upara lahala avAja karato kaMdoro (paheryo), pagamAM raNaktAM maNivALAM jhAMjhara (paryA) - A rIte, he mugdhA, Dhola vagADatI tuM jo priyatama pAse abhisAra kare che to gabharAIne bIjI dizAo (= AjubAju) kema vAraMvAra jue che? (722) [ama-31]. vaLI, je rIte (= mAro priyatama) mArA upara dayA kare, tathA mArI laghutA na samaje (= dhyAnamAM na le), te rIte nipuNatAthI enI pAse jaIne kaheje - A pramANe koika (kalahAntaritA nAyikA)e dUtIne saMdezo Apyo. (723). [zizupAlavadha-956] A (badhI nAyikAo)nuM lakSaNa arthAnusArI hovAthI (juThuM) ApyuM nathI. 174) chellI traNa avasthA parakIyA(nI hoya che). (31) parakIyA strI be che - kanyA ane pariNItA. saMtanI pahelAM virahotkaMThitA, pachI vidUSaka vagere sAthe abhisAra kare che tethI abhisArikA ane koIpaNa kAraNathI saMtasthAne nAyaka prApta na thatAM vipralabdhA ema traNa avasthA ja A be (nAyikAo)nI hoya che. nAyikAnI pratinAyikA kahe che - 175) IrSAnA kAraNarUpa sapatnI ne pratinAyikA che. (32) jema ke, rukimaNInA satyabhAmA. nAyikAnI dUtIo to lokasiddha hovAthI kahevAmAM AvI nathI. have strIonA alaMkAra kahe che - 176) savathI janmela vIsa alaMkAro strInA (kahevAyA che). (33) (40) "dahAtmaka hoya, te che sattva. nATyazAstra 24-7 (C.S.S.), 22.6 (G.0.S.)) temAMthI janmela te sAttvika; rAjasa ane tAmasa te zarIramAM saMbhavatA nathI. cAMDAlIne viSe paNa rUpa, lAvaNya vagere saMpatti jovA maLe che paraMtu ceSTAnA alaMkAra nahIM. athavA temanAmAM paNa jo hoya to (temanI) uttamatA ja sUcave che. alaMkAro dehamAtrane viSe rahelA che, nahi ke cittavRttirUpe. te ( = alaMkAro) yauvanAvasthAmAM udrika pAmela jaNAya che. bAlyakALamAM uddabheda pAmela nathI hotA tathA vArdhakyamAM tirobhUta thayela hoya che. te (alaMkAro) jo ke puruSanA paNa hoya che chatAM strIone viSe (mAtra) te ja alaMkAro hoya che. tethI temane (= strIone) viSe te varNavAyA che. puruSomAM to utsAhakathana e ja parama zreSTha alaMkAra che ane vaLI, badhA ja prakAranA nAyakomAM "dhIratva' vizeSaNarUpe kahevAyeluM che tenAthI DhaMkAyela zRMgAra vagere dhIralalita (vagere)mAM (che). Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 [kAvyAnuzAsanam alaGkArAzca kecana kriyAtmakAH kecid guNasvabhAvAH / kriyAtmakA api kecana prAgjanmAbhyastaratibhAvamAtreNa sattvodbuddhena dehamAtre sati bhavanti / te'GgajA ityucyante / anye tvadyatanajanmasamucitavibhAvavazasphuTIbhavadratibhAvAnuviddhe dehe parisphuranti te svAbhAvikAH, svasmAd ratibhAvAd hRdayagocarIbhUtAd bhavanti-iti / tathA hi kasyAzcinnAyikAyAH kazcideva svabhAvabalAd bhavati, anyasyA anyaH, kasyAzcid dvau, traya ityAdi, ato'pi svAbhAvikAH / bhAvahAvahelAstu sarvA eva sarvAsveva sattvAdhikAstU(sU)tamAGganAsu bhavanti / tathA zobhAdayaH sapta / evamaGgajAH svAbhAvikAzca kriyAtmAnaH / zobhAdayastu guNAtmAnaste cAyanajAH / yatnAjAtAH kriyAtmakAH / icchAto yatnastato dehe kriyeti padArthavidaH / tato'nye'yatnajAH / tAn krameNa lakSayati177) bhAvahAvahelAstrayo'GgajA alpabahubhUyovikArAtmakA: // 34 // yadyapi (41) dehAtmakaM bhavet sattvaM sattvAd bhAvaH samutthitaH / bhAvAt samutthito hAvo hAvAddhelA samutthitA / / __ [nATyazAstra 24.7 (C.S.S.)-22.6 (GOS)] 15 iti bharatavacanAt krameNaiSAM hetubhAvaH, tathApi paramparayA tIvratamasattvasyAGgasyaiva kAraNatvAdaGgajA ityuktAH / evaM ca parasparasamutthitatve'pyamISAmaGgajatvameva / tathA hi-kumArIzarIre prauDhatamakumAryantaragatahelAvalokane hAvodbhavo bhAvazcedullAsitapUrvaH, anyathA tu bhaavsyaivodbhvH| evaM bhAve'pi dRSTe hAvo helA vaa| yadA tu hAvAvasthodbhinnapUrvA paratra ca helA dRzyate tadA helAto'pi helaa| evaM hAvAd hAvaH bhAvAd bhAva ityapi vAcyam / evaM parakIyabhAvAdizravaNAt sarasakAvyAderapi helAdInAM prayogo bhavatIti mantavyam / etadanyonyasamutthitatvam / tatrAGgasyAlpo vikAro'ntargatavAsanAtmatayA vartamAnaM ratyAkhyaM bhAvaM bhAvayan sUcayan bhAvaH / yathA dRSTiH sAlasatAM bibharti na zizukrIDAsu baddhAdarA zrotraM preSayati pravartitasakhIsaMbhogavArtAsvapi / puMsAmaGkamapetazaGkamadhunA nArohati prAg yathA bAlA nUtanayauvanavyatikarAvaSTabhyamAnA zanaiH // 724 // 20 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277) ma. 7. sU. 34] keTalAka alaMkAro kriyAtmaka che. to keTalAka guNarUpa. kriyArUpa paNa keTalAka pUrvajanmamAM abhyasta ratibhAvamAtrathI sattvano uddabodha thatAM dehamAtra hotAM hoya che, te "aMgaja'' AMgika- kahevAya che. bIjA to A janmamAM ucita vibhAva vaDe skuTa thayela ratibhAvathI yukta dehamAM phare che te svAbhAvika (alaMkAro) che. hRdayano viSaya banatA potAnA ratibhAvathI (te) saMbhave che. vaLI, koIka nAyikAnA svabhAvane lIdhe koIka (alaMkAra) ja thAya che, bIjIne bIjo, koIkane be, traNa vagere; tethI paNa svAbhAvika (kahevAya che). bhAva, hAva, helA vagere badhA to badhI sattvAdhiSyavALI uttama strIomAM thAya che. zobhA vagere guNarUpa sAta che. A rIte aMgabhUta ane svAbhAvika (ema vividha alaMkAro) kriyAtmaka che. zobhA vagere to guNAtmaka che ane te prayatnathI janmela nathI. yatnathI janmela te kriyAtmaka. icchAthI prayatna ane pachI dehane viSe kriyA (thAya che) ema padArthavido* kahe che. tenAthI bhinna (= guNAtmaka) alaMkAro yatnathI janmela nathI. temane kramapUrvaka lakSita kare che. 177) bhAva, hava, helA e traNa aMgabhUta (alaMkAro) (anukrame) alpa, bahu ane vAraMvAra (thatA) vikArarUpa che. (34) jema ke, (41) dehAtmaka hoya te sattva. sattvamAMthI bhAva uddabhave che, bhAvamAMthI hAva uddabhave che ane hAvamAMthI helA uddabhave che. niATyazAstra 24.7 (C.S.S.)-22.6 (G.0.S.)]. e bharatanA vacana dvArA kramazaH temanAmAM kAraNabhAva rahela che. to paNa paraMparAthI sauthI tIvra sattvamAM aMganI heturUpatA hoIne te "aMgaja' ema kahevAyela che ane vaLI, paraspara dvArA ubhavato hovAthI paNa AmanuM aMgabhUtatva (jaNAya) che ja. jema ke, kumArInA zarIramAM sauthI moTI kumArImAM rahela helAnA avalokanamAM "hAva'no uddabhava (nAme) bhAva jo pahelAM ullasita thayo hoya to (helA-hAva-janya) "bhAva" (kahevAya), nahi to bhAvano ja uddabhava (bhAva kahevAya). A rIte, bhAva jaNAtAM "hA" athavA helA' (tarjanya bane) paNa je hAvanI avasthA pahelAM khIlI hoya ane pachI helA jaNAya to helAmAMthI paNa helA (saMbhave). Ama, hAvamAMthI hAva (ane) bhAvamAMthI bhAva ema (paNa) kahI zakAya. Ama bIjAnA bhAva vagerenA zravaNathI sa-rasa kAvyAdimAM paNa helA vagereno prayoga thAya che tema mAnavuM. A thayuM anyonyamAMthI utpanna thavuM te. temAM aMgano alpa vikAra (te) aMtargata vAsanAtmaka hovAthI rati nAme bhAvanuM bhAvana-sUcana karAvAne kAraNe bhAva (kahevAya che) - jema ke, bALakrIDAmAM jeno Adara nathI tevI daSTi sa-alasa bane che. saMbhoganI vAtomAM paNa (ADuM) pharI gayelI sakhI viSe kAna serave chepahelAMnI mAphaka niHzaMka (banIne) puruSanA khoLAmAM caDI besatI nathI. bALA navayauvananA milanathI dhImedhIme janDAyelI jaNAya) che. (724) * pro. AThavalesAheba padArthavidda eTale "Psychologists", (pR. 249, kA.zA.vAM. A.1938 I.sa., muMbaI) ema samajAve che. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 [kAvyAnuzAsanam bahuvikArAtmA bhUtArakacibukagrIvAderdharmaH svacittavRttiM paratra juhvatIM dadatI kumArI hAvayatIti hAvaH / sA cAdyApi svayaM rateH prabodhaM na manyate kevalaM tatsaMskArabalatastathAvikArAn karoti yairdRSTA tathA kalpayati / yathA smitaM kiJcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH parispando vAcAmabhinavavilAsoktisarasaH / gatInAmArambhaH kisalayitalIlAparikaraH spRzantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mRgadRzaH // 725 // [subhASitAvalau (zlo. 2236)] yadA tu rativAsanAprabodhAttAM prabuddhAM ratimabhimanyate kevalaM samucitavibhAvopagrahavirahAnirviSayatayA 10 sphuTIbhAvaM na pratipadyate tadA tajanitabahutarAGgavikArAtmA helA, hAvasya sambandhinI kriyA prasarattA vegavAhitvamityarthaH, vegena hi gacchan helatItyucyate loke iti / evaM codbhidyodbhidya vizrAmyan hAvaH / sa eva prasaraNaikasvabhAvo heleti / yathA _ 'kuraGgIvAGgAni' (pR. 264) // 726 // iti / atra hyantargataratiprabodhamAtramuktaM na tvabhilASazRGgAra iti mantavyam / tadetadbrAhmaNasyopanayanamiva 15 bhaviSyatpuruSArthasadmapIThabandhatvena yoSitAmAmananti / 178) lIlAdayo daza svAbhAvikAH // 35 // viziSTavibhAvalAbhe ratau saviSayatvena (? savizeSatvena) sphuTIbhUtAyAM tadupabRMhaNakRtA dehavikArA lIlAvilAsavicchittibibbokavibhramakilikiJcitamoTTAyitakuTTamitalalitavihRtanAmAnaH / ete ca prAptasaMbhogatve'prAptasaMbhogatve ca bhavanti / zobhAdayazca sapta vakSyamANAH prAptasaMbhogatAyAmeva / 20 lIlAdIllakSayati 179) vAgveSaceSTitaiH priyasyAnukRtirlIlA // 36 // priyagatAnAM vAgveSaceSTAnAM priyabahumAnAtizayena na tUddhaTTakarUpeNAtmani yojanamanukRtibalA / yathA jaM jaM karesi jaM jaM ca jaMpase jaha tuma niaMsesi / taM tamaNusikkhirIe diaho diaho na saMvaDai // 727 // [saptazatI 378; gAthAsaptazatI 4.78] Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208-201) 36. 9. sU. rU-rU6] 341 bhramara, dADhI, Doka vagereno aneka vikArarUpa dharma potAnI cittavRttine anyatra homatI arthAt ApatI kumArIne nimaMtre che (te thayo) hAva. te Aja paNa ( = hajI paNa) ratinA prabodhane mAnatI nathI, kevaLa tenA saMskAranA baLathI te prakAranA vikAro kare che, jemanAthI jovAI te rIte kare che. jema ke, kaMIka madhuruM smita, caMcaLa ane madhura dRSTino vaibhava, navanavIna vilAsoktithI rasayukta evo vANIno parispaMda. lIlAono parimala jemAM kalikArUpa thAya che tevo gamanano AraMbha - tAruNyane sparzatI (e) mRganayanInuM zuM ramaNIya nathI ? (725) [subhASitAvali-zloka 2236] jyAre ratinI vAsanAnA prabodhathI te prabuddha ratinuM abhimAna karAya che (ane) yogya vibhAvanA grahaNanA virahamAM nirviSaya banIne sphuTatvane prApta karatI nathI, tyAre tyAre te ( = rati)mAMthI janmela ghaNA aMgavikArarUpa (te) helA, (je) hAvanI sAthe saMbaMdha kriyA (rUpa che) (eTale ke teno) prasAra (athavA) vegethI vahevuM (e rUpa che) evo artha che. vegathI janArane lokamAM ''hele che'' (hele caDyo che) ema kahevAya che. Ama khUlI khUlIne vizrAma leto (bhAva) (te) ''hAva'" che. te prasaraNamAtranA svabhAvavALo ''helA'' (kahevAya) che jema ke, - - radrIvAjJAni... (pR. 265) (126) ahIM hRdayamAM rahela ratino prabodhamAtra kahevAyela che, abhilASa-zRMgAra nahIM, tema mAnavuM joIe. te A (vigata) brAhmaNanA upanayananI jema bhaviSyanA puruSArthagRhanI pIThikAnI mAphaka yuvatIo viSe (AcAryo) kahe che. 178) lIlA vagere dasa svAbhAvika (alaMkAro che). (35) viziSTa vibhAvo prApta thatAM, rati saviroSarUpe sphuTa tAM, tenA samarthanathI thatA dehavikAro lIlA, vilAsa, vicchitti, bibloka, vibhrama, kilikiMcita, moTTAcita, kumita, lalita, vihata (evA) nAmanA che. te (vikAro) saMbhoga prApta thAya ke na thAya tyAre (paNa) thAya che. zobhA vagere sAta je (AgaLa) kahevAro, te saMbhoga-prAptimAM ja (yAya che). lIlA vagerene lakSita kahe che 179) vANI, veSa, ceSTA vagere dvArA priyanuM anukaraNa te lIlA (che). (36) priyanAM vANI-veSa-ceSTAne, priya pratyenA atizaya mAnathI, nahIM ke rekDI mATe, potAne viSe yojavAM arthAt (te rUpa) anukaraNa, te che lIlA. jema ke, je je kare che, je je bole che, je rIte tuM rahe che, te te zIkhavAnA zIlavALIno dahADo dahADo raheto nathI. (727) [sasarAtI 378, gAthAsasazatI - 4.78] Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 15 [ mAlatImAdhava 1.29] 189) garvAdalpAkalpanyAsaH zobhAkRd vicchittiH ||38|| saubhAgyagarvAdanAdareNa kRto mAlyAcchAdanabhUSaNavilepanarUpasyAlpasyAkalpasya nyAsaH saubhAgyamahimnA 10 zobhAheturvicchittiH / yathA 20 25 180) sthAnAdInAM vaiziSTyaM vilAsaH ||37|| sthAnamUrdhvatA / AdizabdAdupavezanagamanahastabhrUnetrakarmaparigrahaH / teSAM vaiziSTyaM vilAsaH / yathAatrAntare kimapi vAgvibhavAtivRttaM vaicitryamullasitavibhramamAyatAkSyAH / tadbhUrisAttvikavikAravizeSaramya mAcAryakaM vijayi mAnmathamAvirAsIt // 728 // sihipicchakaNNaUrA jAyA vAhassa gavvirI bhamai / muttAhalara apasAhaNANa majjhe savattINaM // 729 // 182) iSTe'pyavajJA bibvokaH ||39|| saubhAgyagarvAdiSTe'pi vastunyanAdaro bibbokaH yathA [ saptazatI 173; gAthAsaptazatI 2.73] [kAvyAnuzAsanam nirvibhujya dazanacchadaM tato vAci bharturavadhIraNAparA / zailarAjatanayA samIpagAmAlalApa vijayAmahetukam // 730|| 183) vAgaGgabhUSaNAnAM vyatyAso vibhramaH // 40 // saubhAgyagarvAd vacanAdInAmanyathA nivezo vyatyAso vibhramaH / vacane'nyathA vaktavye'nyathA bhASaNam / hastenAdAtavye pAdenAdAnam / razanAyAH kaNThe nyAsaH / yathA cakAra kAcit sitacandanAGke kAJcIkalApaM stanabhArapRSThe priyaM prati preSitacittavRtti nitambabimbe ca babandha hAram // 731|| [sa.kaM. 5/155] [kumAra0 8.49] Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180-283) . 7. khU. 27-40] 343 180) sthAna vagerenI viziSTatA, te che vilAsa. (37) sthAna eTale UMcAI. Adi zabda vaDe (najIka) besavuM, javuM, hAtha, bhramara-netra vagerenI kriyAnuM grahaNa (thAya che). temanI viziSTatA, te che vilAsa. jema ke, A pachI kAmadevanuM vijayI (evuM) upadezakarma (= AcAryanuM kAma) AvirbhAva pAmyuM je vANInA prapaMcathI kevuM atizayita zobhAvALuM che, jemAM dIrdhAkSIno bhAvabheda pragaTyo che, jemAM sAttvika vikAra ghaNo hovAthI je ramya che. 728) miAlatImAdhava-1.29] 181) garvane lIdhe thoDA suzobhanano viniyoga zobhA karanAra hovAthI vichiti (kahevAya che). (38) saubhAgyanA garvane lIdhe anAdara vaDe karAyela mALA, vastra, alaMkAra, vilepanarUpa alpa suzobhanano viniyoga, saubhAgyanA mahimAthI zobhAnA heturUpa hoI vicchitti (kahevAya che). jema ke, moranA pIMchAnA karNaphUlavALI zikArInI garviSTha patnI motIthI suzobhana racelI sapatnIonI vacce phare che. (729) siptasatI-103, gAthAsaptazatI-2.73] 182) Ijha tarapha paNa tiraskAra, te che bibloka. (39) saubhAgyanA garvane lIdhe iSTa vastune viSe paNa anAdara (karavAmAM Ave), te che bibloka. jema ke, hoThane vakra karIne patinI vANI viSe tiraskAra sevatI pArvatIe najIka rahelI (sakhI) vijayAne hetu vagara (ja kaMIka) kahyuM. (730) [kumAra. - 8.49] 183) vANI tathA aMganAM AbhUSaNone khoTI rIte mukAya che te che vibhrama. (40) saubhAgyanA garvane lIdhe, vacana vagerene khoTI rIte mUkavArUpa vyatyAsa, te che vibhrama. vacanamAM juduM kahevAnuM hoya tyAre juduM ja kahevuM (te rItano vyatyAsa che). hAtha vaDe levAnuM hoya tyAre paga vaDe levuM (te aMga vyatyaya). kaMdorAne kaMThamAM paheravo - jema ke, jeNe priyane viSe citta mokalyuM che tevI koIka (nAyikAe) zveta caMdanathI aMkti stanabhAra upara kiMdorAne rAkhyo ane nitaMba upara hAra bAMdhyo. (731) si.kaM.5.155] Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 [kAvyAnuzAsanam 184) smitahasitaruditabhayaroSagarvaduHkhazramAbhilASasaGkaraH kilikiJcitam // 41 // saubhAgyagarvAt smitAdInAM saGkaraH kilikiJcitam / yathA ratikrIDAdyUte kathamapi samAsAdya samayaM mayA labdhe tasyAH kvaNitakalakaNThArdhamadhare / kRtabhrUbhaGgAsau prakaTitavilakSArdharuditasmitakruddhoddhAntaM punarapi vidadhyAnmayi mukham // 732 // [dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra. 2, sU. 39)] 185) priyakathAdau tadbhAvabhAvanotthA ceSTA moDAyitam // 42 // priyasya kathAyAM darzane vA tadbhAvabhAvanaM tanmayatvam / tato yodbhUtA ceSTA lIlAdikA sA 10 madanAGgaparyantAGgamoTanAnmoDAyitam / yathA smaradavathunimittaM gUDhamanvetumasyAH subhaga tava kathAyAM prastutAyAM sakhIbhiH / harati vinatapRSThodagrapInastanAgrA natavalayitabAhujRmbhitaiH sAGgabhaGgaiH // 733 // [dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra. 2, sU. 40)] 186) adharAdigrahAd duHkhe'pi harSaH kuTTa (? dR)mitam // 43 // adharastanakezAdInAM grahaNAt / priyatameneti zeSaH / duHkhe'pi harSaH kuTuM(? dR)mitam / yathA ISanmIlitalolalocanayugaM vyAvartitabhUlataM saMdaSTAdharavedanApralapitaM mA meti mandAkSaram / tanvaGgyAH suratAvasAnasamaye dRSTaM mayA yanmukham svedArTIkRtapANDugaNDapulakaM tat kena vismAryate // 734 // [ 187) masRNo'GganyAso lalitam // 44 // aGgAnAM hastapAdabhrUnetrAdharAdInAM masRNaH sukumAro vinyAso lalitam / yathA sabhrUbhaGgaM karakisalayAvartanairAlapantI sA pazyantI lalitalalitaM locanasyAJcalena / vinyasyantI caraNakamale lIlayA svairapA(yA ?)tainiHsaMgItaM prathamavayasA nartitA paGkajAkSI // 735 / / [dhanikasya, dazarUpakAvaloke pra. 2, sU. 41] Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284-287) 5. 7. sU. 4-44] 345 184) smita, hAsya, rudana, bhaya, roSa, garva, duHkha, thAka, abhilASa vagereno saMkara arthAt ekasAthe thAya te (= mizraNa) kilikiMcita che. (41) saubhAgyanA garvathI smita vagereno saMkara (= mizraNa) te che kilikiMcita. jema ke, ratikrIDAnA cUtamAM game tema karIne, zarata pALIne meM jyAre (teno) adhara jItI lIdho, jeNe bhUbhaMga karyo che tathA kalakala (= mIThA kaMThathI ardhaphuTa avAja karatI tethI teNe prakaTita thayelA viziSTa lakSaNavALA thoDA rudita, smita tathA krodhathI bhrAnta mukhane pharI mArA tarapha pheravyuM. (732) [dhanikanuM (padya), dazarUpaka uparanA avalokamAM, pra. 2, . 39]. 185) priyanI kathA vageremAM tenA bhAvanI bhAvanAthI thatI ceSTA, te che modAyita. (42) priyanI kathAmAM ke darzanamAM tenA bhAvanI bhAvanA eTale ke tanmayatA. temAMthI je lIlA vagere ceSTA uddabhave che te madanAMga (= yoni) sudhInAM aMgone coLavA (= kacaDavA) (rUpa kriyA) te modAyita (kahevAya che). jema ke, AnI kAmapIDAnuM gUDha nimitta zodhavA he subhaga, sakhIo vaDe jyAre tArI vAta mAMDavAmAM AvI tyAre pIThane vAMkI vALIne puSTa stanonA UMcA uThAvelA agrabhAgavALI te (nAyikA) hAtha phelAvIne, aMgabhaMga sAthe ALasa maraDe che. (33) [dazarUpaka uparanA avalokamAM, pra. 2. sU. 40 dhanikanuM (padya)] 186) adhara vagerenA grahaNathI duHkhamAM paNa harSa (thAya) che te che kudamita. (43) adhara, stana, keza vagerenA grahaNathI, priyatama dvArA - ema adhyAhnata che - duHkhamAM paNa harSa (janma) che, te che kudamita. jema ke, suratakrIDA pUrI thavAne samaye tavaMgInuM mukha ke jemAM caMcaLa locanayugala saheja biDAyeluM che, jemAM bhUlatA pheravavAmAM (= nacAvavAmAM) AvI che, adharoSTha karaDAvAthI (yatI) vedanAthI ""nahi nahi" ema dhImA svare sisakArAvALuM che (ane) je parasevAthI bhIMjAyelA phikkA gAlavALuM che te je mArAthI jovAyuM te konAthI bhulAya ? (734) 187) komaLa aMgavinyAsa te lalita (nAme alaMkAra) che. (44) hAtha, paga, bhramara, AMkha, adharoSa vagere aMgono komaLa sukumAra evo vinyAsa (= komaLa nikSepa) te che lalita. jema ke, hAtha rUpI kUMpaLanA calana (ane bhUbhaMga sAthe AlApatI, locananA cheDethI mIThuM mIThuM jotI, svairagamanamAM lIlAthI be caraNakamaLa mAMDatI (te) kamalAkSIne saMgIta vagara ja, navayauvana vaDe, nacAvavAmAM AvI. (735) [dArUpaka uparanA avalokamAM (pra. 2. sU, 41(dhanikanuM (padya)] Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 10 [kAvyAnuzAsanam 188) kartavyavazAdAyAte eva hastAdikarmaNi yad vaicitryaM sa vilAsaH // 45 // yatra tu bAhyavyApArayoga eva na kazcidasti nAdAtavyabuddhiratha ca sukumArakarAdivyApAraNaM tallalitam / anye tu (42) 'laDa vilAse' iti pAThaM pramANayanto vilAsameva sAtizayaM lalitasaMjJamAhuH [ ] / 189) vyAjAdeH prAptakAlasyApyavacanaM vihRtam // 46 // vyAjo maugdhyAdiprakhyApanAzayaH / AdigrahaNAnmaugdhyalajAdiparigrahaH / tato bhASaNAvasare'pyabhASaNaM vihRtam / yathA patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / sA raJjayitvA caraNau kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna // 736 / / [kumAra0 7.19] kecit (43) bAlyakumArayauvanasAdhAraNavihAravizeSa krIDitam, krIDitameva ca priyatamaviSayaM keliM cAlaGkArau AhuH (sarasvatIkaNThAbharaNa 5.167 kArikAvRtti, pR. 519) / yathA mandAkinIsaikatavedikAbhiH sA kandukaiH kRtrimaputrakaizca / / reme muhurmadhyagatA sakhInAM krIDArasaM nirvizatIva bAlye // 737 / / [kumAra0 1.29] vyapohituM locanato mukhAnilairapArayantaM kila puSpajaM rajaH / payodhareNorasi kAcidu-manAH priyaM jaghAnonnatapIvarastanI // 738 / / [kirAta0 8.19] 190) zobhAdayaH saptAyatnajAH // 47 // zobhAkAntidIptimAdhuryadhairyodAryaprAgalbhyanAmAnaH saptAlaGkArA ayatnajAH / krameNa lakSayati191) rUpayauvanalAvaNyaiH puMbhogopabRMhitairmandamadhyatIvrAGgacchAyA zobhA kAntiIptizca // 48 // tAnyeva rUpAdIni puruSeNopabhujyamAnAni cchAyAntaraM zrayantIti sA cchAyA mandamadhyatIvratvaM krameNa saMbhogaparizIlanAdAzrayantI zobhA kAntirdIptizca bhavati / zobhA yathA karakisalayaM dhUtvA dhUtvA vimArgati vAsasI kSipati sumanomAlAzeSaM pradIpazikhAM prati / sthagayati muhurpatyurnetre vihasya samAkulA surataviratau ramyA tanvI muhurmuhurIkSituH // 739 // [amaru0 90] 15 20 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288-216) 36. 7. sU. 4-48] 347 188) kartavyanA anusaMdhAnamAM AvI paDelA hAtha vagerenA kAryamAM ja je zobhA (jaNAya), te che vilAsa. (45) jyAM koI bAhya kriyAno yoga ja na hoya tathA tene lAvavAnI icchA paNa na hoya tevo komaLa evo hAtha vagereno kriyA vyApAra te che lalita. bIjA to (42) 'taDa vilAse' (= Vtar, zobhA pAmavI, A dhAtu 'tahita' ane 'vilAsa' baMnemAM eksarakho rahelo hovAthI evo pATha pramANita karatA vilAsane ja 'atizayatA yukta lalita' mAne che.) 189) vyAja (= bahAnuM kADhIne) vagerene lIdhe, yogya samaya hovA chatAM paNa na kahevuM te che vihata. (46) vyAja eTale mugdhatA vagere kahevAnA AzayarUpa. Adi zabdanA grahaNathI mugdhatA, lajjA vagerenuM grahaNa thAya che. tenAthI kahevAne samaye paNa na kahevuM, te che vihata. jema ke, caraNone raMgIne, "patinA mastaka paranI caMdrakalAne AnAthI sparza karaje'' ema mazkarIthI sakhI vaDe AziSa apAI tyAre, (pArvatIe) tene (= paga raMgIne AzIrvAda ApatI sakhIne) bolyA vagara (phUlanI) mALAthI phaTakArI. (736) [kumAra. - 7.1 9] keTalAka (43) bAlya, kumAra ane yauvana avasthAmAM sAdhAraNa evA khAsa vihArane krIDita kahe che, ane krIDita tathA priyatama viSenI keli (= kumaLI ramata) - (e) baMnene alaMkAro kahe che. [sarasvatI kaMThAbharaNa-5.13, uparanI vRtti, pR. 519)] jema ke, bALapaNamAM ramatano AnaMda mANatI hoya tema, sakhIonI vacce rahelI te (= pArvatI) maMdAkinI (nadI)nI retImAM DhagalIo banAvIne, (retInA) daDA ane banAvaTI DhIMgalIo ( = pUtaLIo)thI vAraMvAra ramI. (737) [kumAra0-1.29] koI unnata ane puSTa stanavALIe puSpanuM parAga AMkhamAMthI phUMka mArIne dUra karavAmAM niSphaLa evA priyane (potAnA) nArAja thaIne payodharathI chAtImAM mAryuM. (738) [kirAta0 - 8.19] 190) zobhA vagere sAta (alaMkAro) prayatna vinA thatA (alaMkAro che), (47) zobhA, kAnti, dIpti, mAdhurya, dhairya, audArya ane prAgatsya nAme sAta alaMkAro yatna vinA janme che. kramapUrvaka (tene) lakSita kare che 191) puruSapaNAnA upabhogathI ANavAmAM AvatA (= prerAtA, puSTa karAtA) rUpa, cauvana ane lAvaNyathI thatI maMda, madhyama ane tIvra evI aMgachAyA (= zarIranI zobhA) ja (anukrame) zobhA, kAnti ane dIpti (nAme alaMkAro) che. (48) enAM e ja rUpa vagere, puruSa vaDe upabhoga karAtAM, judI ja zobhA dhAraNa kare che. te zobhA saMbhoganA sevanathI maMtva, madhyatva ane tIvratvano Azaro letI, anukrame zobhA, kAnti ane dIpti bane che. zobhA jema ke, - karapallavane halAvI halAvIne e vastro zodhe che. phUlanI mALAno zeSabhAga dIvAnI jyota tarapha pheMke che. hasIne AkuLa (evI te nAyikA) vAraMvAra patinAM nayano dAkhI de che. pharIpharI jonArane mATe surata (krIDA) pUrNa thayA pachI, komalAMgI ramaNIya (jaNAya) che. (939) [amaru. - 90] Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 [kAvyAnuzAsanam kAntiryathA uttiSThantyA ratAnte bharamuragapatau pANinaikena kRtvA dhRtvA cAnyena vAso vigalitakabarIbhAramaMsaM vahantyAH / bhUyastatkAlakAntidviguNitasurataprItinA zauriNA vaH zayyAmAliGgya nItaM vapuralasalasadbAhu lakSmyAH punAtu // 740 / / veNI0 1.3] dIptiryathA AlolAmalakAvalI vilulitAM bibhraccalatkuNDalaM kiJcinmRSTavizeSakaM tanutaraiH svedAmbunaH zIkaraiH / tanvyA yat suratAntakAntanayanaM vaktraM rativyatyaye tattvAM pAtu cirAya kiM hariharaskandAdibhirdaivataiH // 741 // [amaru0 3] 192) ceSTAmasRNatvaM mAdhuryam // 49 // laliteSu vrIDAdiSu yathA masRNatvaM ceSTAyAstathA dIpteSvapi krodhAdiSu yattanmAdhuryam / yathA kRto dUrAdeva smitamadhuramabhyudgamavidhiH zirasyAjJA nyastA prativacanamatyA natimati / na dRSTeH zaithilyaM milata iti ceto dahati meM nigUDhAntaHkopA kaThinahRdaye saMvRtiriyam // 742 / / [amaru0 14] 193) acApalAvikatthanatve dhairyam // 50 // cApalAnupahatatvamAtmaguNAnAkhyAnaM ca dhairyam / yathA jvalatu gagane rAtrau rAtrAvakhaNDakalaH zazI dahatu madanaH kiM vA mRtyoH pareNa vidhAsyati / mama tu dayita: zlAghyastAto jananyamalAnvayA kulamamalinaM na tvevAyaM jano na ca jIvitam // 743 / / [mAlatImAdhava 2.2] 20 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 222-223) . 7. pU. 41-10] kAnti - jema ke, ratikArya pUrNa thayA pachI UThatI, uragapati (zeSanAga) viSe eka hAthano bhAra mUkIne (= Tako karIne) hAthe vastra (saMkoratI), ane jenA parathI aMboDAno bhAra dUra thayo che tevo khabho dharatI, vAraMvAra te samayanI kAntithI jenI surataprIti bevaDI thaI che tevA viSNu vaDe jenuM zarIra bheTIne zayyA viSe kheMcAyuM che tevI, atraNa-ttara ALasathI zobhatA hAthavALuM lakSmInuM zarIra rakSaNa karo. (740) NiI . 1- 3] dIpti-jema ke, hari, hara ke skaMda vagere devatAothI zuM? vikharAyelI hAlanI alakAvalI (= vALano samUha) dhAraNa karatuM, hAlatAM kuMDaLavALuM, parasevAnA AchA chaMTakAvathI jenuM viroSaka (= zobhA, sajAvaTa) saheja bhUMsAyuM che tevuM, suMdara jaNAtAM nayanovALuM, komalAMgInuM mukha tAruM rakSaNa karo. (741) [amara0-3] 192) ceSTAnI komaLatA mAdhurya che. (49) lalita evI lajjA vageremAM jema ceSTAnI komaLatA (hoya) tema dIpta evA krodhAdimAM paNa je (jaNAya) te mAdhurya che. jema ke, dUrathI ja smitathI madhura lAge tevo satkAravidhi karyo. javAba ApavAne mATe (mastaka) namAvavA (nI kriyA) dvArA AjJA mAthe caDAvI. daSTimAM (prItijanya) zithilatA nathI; aMdarano gusso jeNe chupAvyo che tevI he kaThora hRdayavALI A (tAruM) gopana mArA cittane bALe che. (742) [amara0 - 14] 193) cApalya tathA ApavaDAIno abhAva te zairya che. (50) cApalyathI yukta na thavuM tathA AtmaguNo na kahevA. te che dharya. jema ke, bhale roja rAtrie pUrNa kaLAvALo caMdra AkAzamAM baLe! madana bhale bALa! motathI vadhAre e zuM karo ? mAre to pitA vahAlA ane prazasya che ane mAtA niSkalaMka kuLanI che. kuLa zuddha che. na to A vyakti ke najIvana (mane vizeSa AvakArya che) (743) [mAlatImAdhava- 2.2] Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 [kAvyAnuzAsanam 194) prazraya audAryam // 51 // amarSeAkrodhAdyavasthAsvapi prazraya audAryam / yathA bhrUbhaGge sahasodgate'pi vadanaM nItaM parAM namratAmISanmAM prati bhedakAri hasitaM noktaM vaco niSThuram / antarbASpajaDIkRtaM prabhutayA cakSurna visphAritaM krodhazca prakaTIkRto dayitayA muktazca na prazrayaH // 744 // [ratnAvalI 2.20] 195) prayoge niHsAdhvasatvaM prAgalbhyam // 52 // prayoge kAmakalAdau cAtuHSaSTike ityarthaH / yadAha (44) anyadA bhUSaNaM puMsaH zamo lajjeva yoSitaH / ___ parAkramaH paribhave vaiyAtyaM surateSviva // [zizupAla0 2.44] manaHkSobhapUrvako'GgasAdaH sAdhvasaM tadabhAvaH prAgalbhyam / yathA _ 'Azu lacitavatISTakarAgre' (pR. 234) // 745 / / iti / atra zobhAkAntidIptayo bAhyarUpAdigatA eva vizeSA AvegacApalAmarSatrAsAnAM tvabhAva eva / mAdhuryAdyA dharmA na cittavRttisvabhAvA iti naiteSu bhAvazaGkAvakAzaH / zAkyAcAryarAhulAdayastu (45) maugdhyamadabhAvikatva (? bhAvavikRta)paritapanAdInapyalaGkArAnAcakSate / te'smAbhirbharatamatAnusAribhirupekSitAH / iti // AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttau nAyakavarNanaH saptamo'dhyAyaH samAptaH / / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244-661) sa. 7. khU. -12] 351 194) haLavAza e audArya che. (51) amarSa, IrSA, krodha vagere avasthAmAM paNa DhIlAza te audArya che. jema ke, ekadama bhavAM cakyAM chatAM mukha para parama namratA lAvI mArA tarapha saheja (marma) bhedaka hAsya kyuM paNa niSphara vacana na kahyuM. aMdara rahelAM AMsuthI nayana jaDa banyuM paNa svAmitvane kAraNe pahoLuM na karAyuM. preyasIe krodha pragaTa paNa ryo ane kumAza paNa tyajI nahi. (744) ritnAvalI-2.20] 195) prayogane viSe asAdhvatAno abhAva, te prAgabhya che. (52) prayoga eTale cosaTha prakAranI kAmakalA vagerene viSe, kahyuM che ke, (44) (apamAna sivAya) bIjA saMdarbhamAM (vIra) puruSa mATe kSamA bhUSaNa che - jema strI mATe (ratikrIDA sivAya) lajjA. apamAna vakhate parAkrama (bhUSaNa che) - jema suratakrIDAmAM (strIo mATe paNa) dhRSTatA (bhUSaNa che). [zizupAlavadha- 2.44] manamAM kSobhapUrvakanI aMgapIDA te sAdhvasa che ane teno abhAva te pragalkatA che. jema ke, mAhitavatI... (pR. 171) vagere. (745) ahIM, zobhA, kAMti, dIpti vagere bAhya svarUpamAM rahelI vizeSatAo che. (tathA ahIM) Avega. capaLatA, amarSa, trAsa (vagere)no to abhAva ja che. mAdhurya vagere dharmo cittavRtti-svabhAvanA nathI (arthAt cittavRttirUpa nathI). AthI emane viSe ""bhAva"nI zaMkAne avakAza nathI. zAkacAcArya, rAhula vagere to - (45) mugdhatA, mada vagere bhAvavikRta, paritApa Adi vikArone paNa alaMkAro kahe che. bharatanA matanuM anusaraNa karatA amArA vaDe te (alaMkAro). upekSita karAyA che. AcArya zrI hemacaMdraviracita kAvyAnazAsananI alaMkAracUDAmaNi nAme potAnI TIkAmAM nAyakvarNana' nAme sAtamo adhyAya samApta thayo. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aSTamo'dhyAya // atha prabandhAtmakakAvyabhedAnAha196) kAvyaM prekSyaM zravyaM ca // 1 // nAnRSiH kaviriti kavR varNana (?) iti ca darzanAd varNanAcca kavistasya karma kAvyam / evaM ca darzane satyapi varNanAyA abhAvAditihAsAdInAM na kAvyatvamiti tallakSaNaM na vakSyate / tathA cAha bhaTTatAta: (46) nAnRSiH kavirityuktamRSizca kila darzanAt / vicitrabhAvadharmAMzatattvaprakhyA ca darzanam / / sa tattvadarzanAdeva zAstreSu paThitaH kaviH / darzanAd varNanAccAtha rUDhA loke kavizrutiH / / tathA hi darzane svacche nitye'pyAdikavermuneH / / noditA kavitA loke yAvajjAtA na varNanA / / iti / / prekSyamabhineyam / zravyamanabhineyam / prekSyaM vibhajate197) prekSyaM pAThayaM geyaM ca // 2 // tatra pAThyaM bhintti| 198) pAThyaM nATakaprakaraNanATikAsamavakArehAmRgaDimavyAyogotsRSTikAGkaprahasanabhANavIthIsaTTakAdi // 3 // ___ tathA ca nATakAdIni vIthyantAni vAkyArthAbhinayasvabhAvAni bharatamuninopadarzitAni, saTTakazca kaizcit / yathA (47) prakhyAtavastuviSayaM prakhyAtodAttanAyakaM caiva / rAjarSivaMzyacaritaM tathaiva divyAzrayopetam // 10 // nAnAvibhUtibhiryutamRddhivilAsAdibhirguNaizcApi / aGkapravezakADhyaM bhavati hi tannATakaM nAma / [nATyazAstra 18.10-11] Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I adhyAya - 8 | have prabaMdhAtmaka kAvyabhedo kahe che - 196) kAvya prekSya ane zravya (ema be prakAranuM hoya che). (1) je RSi nathI te kavi nathI tathA vR vaLe (e sUtra-si.ka. 1.380) pramANe darzana tathA varNana(nI kSamatA) thI (vyakti) kavi (kahevAya che). tenuM karma (te che) kAvya. ane vaLI, darzana hovA chatAM paNa varNananA abhAvathI ItihAsa vagerenuM kAvyatva saMbhavatuM nathI tethI tenuM lakSaNa kahevAro nahIM. bhaTTa tAte (tIte?) kahyuM che ke, (46) je RSi nathI te kavi nathI ema kahevAyuM che. kahevAya che ke, "darzana"thI (vyakti) rASi (kahevAya che) darzana eTale suMdara bhAvo, dharmano aMza ane tattvanuM jJAna. tattvadarzanane kAraNe ja te ( = RSi) zAstro (nA saMdarbha)mAM "kavi" kahevAyo che (jyAre) "darzana" ane "varNana'thI lokamAM (vyakti) kavi" kahevAya che. jema ke, Adi kavi (vAlmIki) muninuM "darzana' svaccha (hovA chatAM) jyAM sudhI varNana (rAmAyaNa rUpe) jakhyuM nahi tyAM sudhI (temanuM) "kavi paNuM udita thayuM nahi. prekSya eTale abhinaya ane zravya eTale anabhineya (arthAt abhineya nahIM te) prekSyane vibhAje che - 197) prekSya (kAvya) pAkya ane geya (ema trividha che) (2) temAM pAkyanA bheda Ape che. 198) pAkya (kAvya) nATaka, prakaraNa, nATikA, samavakAra, IhAmRga, Dima, vyAyoga, usmRSTikAMka, prahasana, bhANa, vIthI, sadaka vagere che. (3) nATakathI zarU karI vIthI sudhInA (prakAro) vAkyarthanA abhinayarUpa che. jemano nirdeza bharatamunie ryo che jyAre (bIjA) keTalAke saTTakano (nirdeza karyo che) jema ke, (47) prakhyAta vasturUpI viSayavALuM tathA prakhyAta ne udAtta nAyakavALuM, rAjarSinA vaMzane anurUpa caritravALuM, tathA divyane Azrita kathAnakavALuM, vibhinna vibhUtiothI yukta ane samRddhi vilAsa vagere guNothI sabhara ane aMka, pravezaka vagerethI zobhatuM hoya te nATaka nAme oLakhAya che) [nATyazAstra- 18.10-11] Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 [kAvyAnuzAsanam (48) yatra kavirAtmazaktyA vastu zarIraM ca nAyakaM caiva / autpattikaM prakurute prakaraNamiti tad budhairjeyam / / yadanArSamathAhArya kAvyaM prakarotyabhUtaguNayuktam / utpannabIjavastu prakaraNamiti tadapi vijJeyam // yannATake mayoktaM vastu zarIraM ca vRttibhedAzca / tat prakaraNe'pi yojyaM salakSaNaM sarvasaMdhiSu tu / / vipravaNiksacivAnAM purohitAmAtyasArthavAhAnAm / caritaM yannaikavidhaM tajjJeyaM prakaraNaM nAma / / nodAttanAyakakRtaM na divyacaritaM na rAjasaMbhogaH / bAhyajanasaMprayuktaM tajjJeyaM prakaraNaM nAma / dAsaviTazreSThiyutaM vezastryupacArakAraNopetam / mandakulastrIcaritaM kAvyaM kAryaM prakaraNe tu / / [nATyazAstra 18.45-50] (49) prakaraNanATakabhedAdutpAdyaM vastu nAyakaM nRpatim / antaHpurasaMgItakakanyAmadhikRtya kartavyA / / strIprAyA caturaGkA lalitAbhinayAtmikA suvihitAGgI / bahunRttagItavAdyA rasiMbhogAtmikA caiva / / rAjopacArayuktA prasAdanakrodhadambhasaMyuktA / nAyakadevIdUtIsaparijanA nATikA jJeyA / / [nATyazAstra 18.58-60] samavakArastu (50) devAsurabIjakRtaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva // tryaGkastathA trikapaTastrividravaH syAt trizRGgAraH / dvAdazanAyakabahulo hyaSTAdazanAlikApramANazca / / iti / [nATyazAstra 18.63-64] Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) 3. 8. mU. 3]. (48) jyAM kavi potAnI kalpanAthI (thA) vastu, zarIra (= vastunA upAyarUpa sAmagrI) ane nAyakane utpanna kare tene budhajanoe prakaraNa jANavuM. je ArSa nathI paNa AhArya che tathA (mULamAM) na hoya tevA guNothI yukta, jenuM bIjavastu utpanna karela che tene paNa prakaraNa jANavuM. nATakamAM je vastu, zarIra ane vRttibhedo meM kahyA che te (je te) lakSaNa sAthe prakaraNamAM badhI saMdhiomAM paNa yojavA. vipra, vaNika, saciva, purohita, amAtya, vepArInuM carita je ekavidha nathI tene prakaraNa jANavuM. udAtta nAyaka na hoya tevuM, divyacarita tathA rAjAnA saMbhogathI rahita ne bAhya janothI prayojAtuM hoya tene prakaraNa jANavuM. dAsa, viTa, zreSThIthI yukta, vezyA strI (teno) upacAra (= vyavahAra) (jenuM) kAraNa che (tevA zRMgAra)vALuM maMdakuLanI strInA caritavALuM kAvya prakaraNamAM karAya che. (nATyazAstra- 18.45-5 0] (49) prakaraNa ane nATakanA bhedamAMthI utpAdya (= kalpita) kathAnaka (vALI) rAjA nAyaka, aMtaHpuramAMnI saMgIta (zALA)mAM (rahelI) kanyAne AdhAre karAtI, ghaNAM strI pAtrovALI, cAra aMkanI lalita abhinayavALI, sArI rIte nirUpita karAyelAM kezikInAM cAreya) aMgovALI, nRta, gIta, vAgha vagere jemAM vadhAre hoya tevI, ratipUrvakanA saMbhoga (rAjyaprerita vagererUpa)thI yukta rAjA (ne ucita) vyavahArovALI, prasAdana, kodha, daMbhathI yukta; nAyaka, devI, dUtI ane parijanavALI hoya tene nATikA jANavI. | nATyazAstra 1858-60] samavakAra (nAmano rUpakaprakAra) te - (50) deva ane asuranA bIja (= phalaprAptinA upAya)vALo, prakhyAta ne udAtta evA nAyabyukta (che), (temAM) traNa aMkamAM trividha kapaTa, trividha vidrava (= muzkelIo) tathA trividha zRMgAra nirUpAya che. (te) bAra nAyakathI yukta tathA aDhAra nAlikAnA pramANavALo (hoya che) [nATyazAstra - 1863- 34] Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 5 10 15 20 25 (51) divyapuruSAzrayakRto divyastrIkAraNopagatayuddhaH / suvihitavastunibaddho vipratyayakAraNazcaiva // uddhatapuruSaprAyaH strIroSagrathitakAvyabandhazca / saMkSobhavidravakRtaH saMspheTakRtastathA caiva // strIbhedanApaharaNAvamardanaprAptavastuzRGgAraH / hAmRgastu kAryaH susamAhitakAvyabandhazca // yad vyAyoge kAryaM ye puruSA vRttayo rasAzcaiva / IhAmRge'pi tat syAt kevalamatra striyA yogaH // (52) prakhyAtavastuviSayaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / SaDrasalakSaNayuktazcaturaGko vai DimaH kAryaH // zRGgArahAsyavarjaM zeSairanyai rasaiH samAyuktaH / dIptarasakAvyayonirnAnAbhAvopasaMpannaH || nirghAtolkApAtairuparAgeNendusUryayoryuktaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMspheTakRtazca vijJeyaH // mAyendrajAlabahulo bahupustotthAnayogayuktazca / devabhujagendrarAkSasayakSa pizAcAvakIrNazca // SoDazanAyakabahulaH sAttvatyArabhaTivRttisaMpannaH / kAryo DimaH prayatnAnnAnAzrayabhAvasaMyuktaH // [kAvyAnuzAsanam [ nATyazAstra 18.78-81] [ nATyazAstra 18.84-88 ] (53) vyAyogastu vidhijJaiH kAryaH prakhyAtanAyakazarIraH / alpastrIjanayuktastvekAhakRtastathA caiva // bahavazca tatra puruSA vyAyacchante yathA samavakAre / na tu tatpramANayuktaH kAryastvekAGka evAyam // na ca divyanAyakakRtaH kAryo rAjarSinAyakanibaddhaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMgharSakRtazca kartavyaH // evaMvidhastu kAryo vyAyogo dIptakAvyarasayoniH / [ nATyazAstra 18.90-93 (a)] Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218) . 8. pU. 3]. 357 (51) divya puruSane Azraye karAtuM, divya strIne kAraNe thatA yuddhavALuM, saMzliSTa vastuthI nirUpAyela, jemAM vizvAsanAM kAraNo dUra thayAM che (arthAt, jenA vastumAM avizvAsa pravarte che), uddhata puruSonA bAhulyavALuM, strInA roSathI gUMthAyela kAvyabaMdharUpa, saMkSobha, vidrava (= muzkelI, Aphata), sapheda (= virodhIo vacce vidyA, parAkrama vagere viSenI hoMsAtUsI) vagerethI yukta, strI nimitte bhedana (phaTakUTa,) apaharaNa, avamardana (- daMDa) vagerenA saMdarbhamAM prApta thatA zaMgArayukta tathA susamAhita kAvyabaMdhavALuM (= vIagonA prayogavALuM kAvyavastu jemAM che tevuM) IhAmRga karavuM joIe. vyAyogamAM je puruSo, vRttio ane rasa hoya che te IhAmRgamAM paNa hoya che. paraMtu ahIM (= ihAmRgamAM) strIo sAthe yoga (= milana) hoya che. niATyazAstra-18,78-81] (52) prakhyAta vastuviSayavALuM tathA prakhyAta ne udAtta nAyakvALuM, cha rasa tathA cAra aMkavALuM Dima karavuM joIe. tene zRMgAra ane hAsya sivAya bAkInA bIjA rasa vaDe yukta (jANavuM), dIpta rasathI yukta kAvyavALuM, vividha bhAvothI yukta, nirdhAta, ulkApAta, caMdrasUryanAM grahaNa, yuddha-niyuddha (= kustI), AgharSaNa (= balAtkArarUpI parAbhava), sapheTa vagerethI karAtuM jANavuM joIe. mAyA, indrajALa vagerenI bahulatAvALuM, aneka pUtaLAM vagerevALuM, deva, nAgarAja, rAkSasa, yakSa, pizAca vagerethI yukta, soLa nAyakovALuM, sAtvatI, AraTI vRttithI yukta, prayatnapUrvaka aneka sthaLe rahela bhAva vagerethI yukta Dima karavuM joIe. nATyazAstra- 18.84 - 88] (53) vyAyogane (kAvya) vidhi jANanArAoe prakhyAta nAyakavALuM, ochAM strIpAtrovALuM, eka divasanA kathAnakavALuM karavuM joIe. temAM samavakAranI jema ja aneka puruSo nirUpAya che paraMtu tenA jeTalA pramANanuM nahIM paNa eka aMkavALuM ja A (= vyAyoga) karavuM joIe. divya nAyajyukta nahIM paNa rAjarSi nAyathI yukta karavuM joIe. yuddha, kustI, AgharSaNa (= balAtkAra rUpI parAbhava), saMgharSa (= zauryAdi aMgenI spardhA) vagerethI yukta karavuM joIe. A rIte karAtuM vyAyoga dIpta kAvyarasayukta hoya che. nATyazAstra 189 0 - 9 3 e Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 [kAvyAnuzAsanam (54) vakSyAmyataH paramahaM lakSaNamutsRSTikAGkasya // prakhyAtavastuviSayastvaprakhyAtaH kadAcideva syAt / divyapuruSairviyuktaH zeSairanyairbhavet puMbhiH / / karuNarasaprAyakRto nivRttayuddhoddhataprahArazca / strIparidevitabahulo nirveditabhASitazcaiva // nAnAvyAkulaceSTaH sAtvatyArabhaTikaizikIhInaH / kArya: kAvyavidhijJaiH satataM jhutsRSTikAGkastu // (nATyazAstra 18.93(ba)-96)] (55) prahasanamapi vijJeyaM dvividhaM zuddhaM tathA ca saMkIrNam / vakSyAmi tayoryuktyA pRthak pRthag lakSaNavizeSam / / bhagavattApasaviprairanyairapi hAsavAdasaMbaddham / kApuruSasaMprayuktaM parihAsAbhASaNaprAyam // avikRtabhASAcAraM vizeSabhAvopapannacaritamidam / niyatagativastuviSayaM zuddhaM jJeyaM prahasanaM tu // vezyAceTanapuMsakaviTadhUrtA bandhakI ca yatra syuH / anibhRtaveSaparicchadaceSTitakaraNaM ca saMkIrNam // [nATyazAstra 18.101, 103-105] (56) AtmAnubhUtazaMsI parasaMzrayavarNanAprayuktazca / vividhAzrayo hi bhANo vijJeyastvekahAryazca / paravacanamAtmasaMsthaiH prativacanairuttarottaragrathitaiH / AkAzapuruSakathitairaGgavikArairabhinayecca // dhUrtaviTasaMprayojyo nAnAvasthAntarAtmakazcaiva / ekAGko bahuceSTaH satataM kAryoM budhairbhANaH // [nATyazAstra 18.108-110] (57) sarvarasalakSaNADhyA yuktA hyaGgaistathA trayodazabhiH / vIthI syAdekAGkA tathaikahAryA dvihAryA vA // [nATyazAstra 18.112] 25 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268) . 8. sU. 3] 359 (54) A pachI huM utkRdikAMkanuM lakSaNa kahuM chuM. kAvyavidhi jANanArAoe utsuSTikAMkane prakhyAta vastuvALuM, kyAreka ja aprasiddha kathAnakyukta, divya puruSo sivAyanA bIjA puruSothI yukta, mukhyatve karuNarasavALuM, jemaNe yuddha pUruM karyuM che (tathA je) uddhata prahAra vagerethI rahita che tevuM (= tevA puruSovALuM) strIonA rudanathI pracura, nirvedakAraka bhASaNavALuM, vividha prakAranI vyAkuLa ceSTAovALuM, sAtvatI, AraTI, zikIthI rahita karavuM joIe. [nATyazAstra 1893-96] (55) prahasanane paNa kividha jANavuM. zuddha tathA saMkIrNa te baMnenAM viziSTa lakSaNa alaga alaga yuktipura: sara kahuM chuM. yati, vAnaprastho tathA (brAhmaNa) gRhastho ane bIjAo (eTale ke zAkyo vagere) vaDe paNa karAtA hAsyapradhAna vacanathI yukta, kApuruSathI prayojAtuM, parihAsanAM vacanathI bharapUra, vikRta bhASAke AcArarahita, vizeSa bhAva (= khAsa vyabhicArIo) thI yukta caritavALuM, niyata gati ane vastuviSayavALuM (= prahasanIya arthavALuM) hoya tene zuddha prahasana jANavuM. vezyA, ceTa, napuMsaka, viTa, dhUrta, baMdhakI jemAM hoya che te, gherA aMganA (camakadAra-bhabhakadAra) veSavALuM, (tevA ja apracchanna) dAsajanavALuM, (tevA ja) vartanavALuM (te thayuM) saMkIrNa (prahasana). niATyazAstra-18,101, 103 - 1 05] pote anubhavela vigata kahenAra ke bIjAne AdhAre karela varNanathI yukta, aneka prakAranA AzrayavALuM bhANa eka ja pAtrathI (sAmAjikanuM hRdaya) haranAruM jANavuM joIe. pArakAnA vacanane potAnAmAM rahelAM uttarottara gUMthAyelAM prativacanothI (temAM) AkAzabhASita vaDe aMgavikAra dvArA abhinaya karavo joIe. dhUrta ane viTa vaDe prayojAtuM, aneka avasthAvALuM, eka aMkanuM aneka ceSTAvALuM bhANa budhajanoe karavuM joIe. [nATyazAstra- 18.108-110] (57) badhA rasa (tathA) (vibhUSaNa vagere) lakSaNothI samRddha ane tera aMgothI yukta vIthI eka aMkanI eka ke be divasa (nA vastu)vALI, (tathA) eka athavA be pAtrathI yukta hoya che. nATyazAstra-18.112] Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 10 15 20 25 30 (58) viSkambhakapravezakarahito yastvekabhASayA bhavati / aprAkRtasaMskRtayA sa saTTako nATikApratimaH || iti|| [zRGgAraprakAza, prakAza 11 (pR. 466 ) ] AdizabdAt kohalAdilakSitAstoTakAdayo grAhyAH / geyaM vibhajate 199) geyaM DombikAbhANaprasthAnaziGgakabhANikApreraNarAmAkrIDahallIsakarAsakagoSThI zrIgaditarAgakAvyAdi // 4 // padArthAbhinayasvabhAvAni DombikAdIni geyAMni rUpakANi ciraMtanairuktAni / tad yathA (59) channAnurAgagarbhAbhiruktibhiryatra bhUpateH / Avarjyate manaH sA tu masRNA DombikA matA // (60) nRsiMhasUkarAdInAM varNanaM jalpayed yataH / nartakI tena bhANaH syAduddhatAGgapravartitaH // (61) gajAdInAM gatiM tulyAM kRtvA pravasanaM tathA / alpaviddhaM sumasRNaM tat prasthAnaM pracakSate || (62) sakhyAH samakSaM patyuryaduddhataM vRttamucyate / masRNaM ca kvacid dhUrtacaritaM ziGgakastu saH // (63) bAlakrIDAniyuddhAdi tathA sUkarasiMhajA / dhavalAdikRtA krIDA yatra sA bhANikA matA // (64) hAsyaprAyaM preraNaM tu syAt prahelikayAnvitam / (65) RtuvarNanasaMyuktaM rAmAkrIDaM tu bhASyate // ( 66 ) maNDalena tu yannRttaM hallIsakamiti smRtam / ekastatra tu netA syAd gopastrINAM yathA hariH // (67) anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam / AcatuHSaSTiyugalAd rAsakaM masRNoddhatam // (68) goSThe yatra viharatazceSTitamiha kaiTabhadviSaH kiJcit / riSTAsurapramathanaprabhRti tadicchanti goSThIti // [kAvyAnuzAsanam (69) yasmin kulAGganA patyuH sakhyagre varNayed guNAn / upAlambhaM ca kurute geye zrIgaditaM tu tat // ( 70 ) layAntaraprayogeNa rAgaizcApi vicitritam / nAnArasaM sunirvAhyakathaM kAvyamiti smRtam // iti // [ ] Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ???) ma. 8. mU. 4] 361 (58) vikhaMbhaka ane pravezathI rahita, je eka bhASAmAM hoya che te, prAkRta ke saMskRtarahita nATikA jevuM sakraka (hoya che). zRiMgAraprakAza-prakAza-11 (pR. 466] Adi" pada dvArA kohala vageree lakSita karela toTaka vagerenuM grahaNa karavuM joIe. (have) geyane vibhAjita kare che - 199) DombikA, bhANa, prasthAna, ziMgaka, bhANikA, preraNa, rAmakrIDA, hallIsaka, rAsaka, gokI zrIgadita, rAga(vALuM) kAvya vagere geya che. (4) padArthabhinayanA svabhAvavALAM, DombikA vagere geya rUpako prAcInoe kahyAM che. te jema ke - (59) jyAM rAjAnA gupta premathI garbhita ukti vaDe mananuM Avarjana thAya che, te komaLa DombikA manAI che. (60) nartakI, nRsiMha, sUkara (= varAha) vagerenA varNanane kahe che tethI bhANa kahevAya che. te uddhata aMgonA pravartanathI (= jorathI halAvatAM) prayojAya che. (61) gaja vagere jevI gati karIne (= gajagamana jevI dhImI gatithI) pravAsa karavo joIe, jemAM ochA vaLAMko hoya ane je komaLa (gamana) hoya tene "prasthAna' kahe che. (62) sakhIo samakSa patinuM je uddhata carita kahevAya che te komaLa ane kyAreka dhUrtacarita te ziMgaka che. (63) bALakonI krIDA, niyuddha (= kustI) vagere tathA sUkara (=varAha) siMha vagerenI dhavala (= dhvaja?) vagerethI karAtI kriIDA jemAM che te thaI "bhANikA". (64) prahelikAthI yukta, hAsyathI bharapUra te "preraNA" che. (65) RtuonA varNanathI yukta te "rAmakrIDA" kahevAya che. (66) goLAkAre je nRtya karAya te "hallIsaka" manAya che. temAM eka ja nAyaka che - jema gopastrIonA hari. (67) aneka nartakIothI yojAtuM, suMdara tAla ane layathI yukta, cosaTha yugalovALuM, (pahelAM) komaLa pachI uddhata (jhaDapathI jemAM ghUmavAmAM Ave che) te thayuM rAsaka (= te thayo rAsa). (68) (goSTha = gamANamAM ramAtuM hovAthI goSThI) gAyonI gamANamAM viharatA keTabhAri (= kRSNa, viSNu) nuM thoDuM carita, jemAM riTAsura vagerenuM pramathana Ave che tenAthI yukta te (paI) "goSThI" (= te goSThI prakAranuM uparUpaka). . (69) jemAM kulastrI sakhI sAme patinA guNo varNave ane gItamAM upAlaMbha kare, te che zrIgadita. (70) bIjA layanA prayogathI ane rAga vaDe suMdara, aneka rasavALuM (tathA) sArI rIte nirvAha thaI zake tevA kathAnathI yukta kAvya manAyuM che. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 [kAvyAnuzAsanam AdigrahaNAt zampAcchalitadvipadyAdiparigrahaH / prapaJcastu brahmabharatakohalAdizAstrebhyo'vagantavyaH / prekSyamuktvA zravyamAha200) zravyaM mahAkAvyamAkhyAyikA kathA campUranibaddhaM ca // 5 // etAn krameNa lakSayati201) padyaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAnibaddhabhinnAntyavRttasargAzvAsa___saMdhyavaskandhakabandhaM satsandhi zabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam // 6 // chandovizeSaracitaM prAya: saMskRtAdibhASAnibaddhairbhinnAntyavRttairyathAsaMkhyaM sargAdibhirnirmitaM suzliSTamukhapratimukhagarbhavimarzanirvahaNasaMdhisundaraM zabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam / __ mukhAdayaH saMdhayo bharatoktA ime (67) yatra bIjasamutpattirnAnArtharasasaMbhavA / kAvye zarIrAnugatA tanmukhaM paricakSate // [nATyazAstra 19.39] bIjasyoddhATanaM yatra dRSTanaSTamiva kvacit / mukhanyastasya sarvatra taddhi pratimukhaM smRtam / / [nATyazAstra 19.40] udbhedastasya bIjasya prAptiraprAptireva vaa| punazcAnveSaNaM yatra sa garbha iti saMjJitaH // [nATyazAstra 19.41] garbhanirbhinnabIjArtho vilobhanakRto'pi vaa| krodhavyasanajo vA'pi sa vimarzaH prakIrtitaH // [nATyazAstra 19.42] samAnayanamarthAnAM mukhAdyAnAM sabIjinAm / nAnAbhAvottarANAM yad bhavenirvahaNaM tu tat ||iti|| [nATyazAstra 19.43] zabdavaicitryaM yathA-asaMkSiptagranthatvam, aviSamabandhatvam, anativistIrNaparasparasaMbaddhasargAditvam, AzIrnamaskAravastunirdezopakramatvam vaktavyArthapratijJAnatatprayojanopanyAsakaviprazaMsAdurjanasujanasvarUpavadAdivAkyatvam duSkaracitrAdisargatvam, svAbhiprAyasvanAmeSTanAmamaGgalAGkitasamAptitvamiti / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200-202) 5. 8. sU. 1-6] 363 "Adi" (pada)nA grahaNathI zamyA, chalita, dvipadI vagerenuM grahaNa thAya che. teno vistAra brahma, bharata, kohala vagerenAM zAstro dvArA jANavo. prekSyane kahIne (have, zravya (viSe) kahe che - ra00) mahAkAvya, AkhyAyika, kathA, saMpU ane anibaddha (= muktaka) te zravya che. (5) tene kramazaH lakSita kare che. 201) padyamaya, moTebhAge saMsakRta, prAkRta, apabhraMza ke grAmya bhASAmAM racAyela, cheDyo zloka bhinna chaMdamAM hoya tevA sarga, AzvAsa, saMdhi, avaskalpaka bandhavALuM, susaMdhithI yukata, zabdArthanI zobhAvALuM te mahAkAvya che. (6) khAsa chaMdamAM racAyeluM, mukhyatve saMskRta vagere bhASAmAM nibaddha, chelle judA cheda vaDe anukrame sarga (AzvAsa) vagere dvArA racAtuM, suzliSTa evA mukha, pratimukha, garbha, vimarza ne nirvahaNa saMdhithI suMdara tathA zabdArthanI zobhAvALuM mahAkAvya hoya che. mukha vagere saMdhio (je) bharate kahela che (te) A pramANe che) - (67) kAvyamAM jyAM aneka rasamAMthI niSpanna thatI evI bIjanI utpatti thAya che te zarIrane anusarIne (= zarIramAM jema "mukha" paheluM jaNAya che tema pahelI hovAthI) mukha (nAme saMdhi) kahevAya che. niATyazAstra-19. 39] jyAM mukha (saMdhi) mAM nirUpita bIjanuM udghATana kyAreka daSTa chatAM jANe ke naSTa hoya tevuM jaNAya te pratimukha manAya che. [nATyazAstra-19.40] te bIjano ubheda, prApti athavA aprApti ane punaHanveSaNa jyAM thAya te garbha (saMdhi) jANavo. [nATyazAstra- 19.41] garbhasaMdhi dvArA ubhinna thayela bIja mATe vilobhana, krodha ke duHkhane lIdhe vimarza karAya te vimarza (sandhi) kahevAya che. niATyazAstra-19.42] bIjayukta mukhasaMdhi vagere vividha prakAranA bhAvovALAWAnakonuM samAnayana - yojana je thAya, te che nirvahaNa. nATyazAstra-19.43] zabda (gata) zobhA - jema ke - graMthanuM saMkSipta na hovApaNuM viSama baMdha (= grathana) na hoya te, bahu lAMbA nahIM tevA paNa paraspara saMbaMdha sayukta hovuM te, AzIrvAda, namaskAra, vastunirdezathI upakama thavo, kahevA mATenA (-abhiSTa) artha (aMge)nI pratijJA (= thana), tenA prayojanano nikSepa, kavinI prazaMsA vagere durjana ke sajjanatA svarUpanA (nirUpaNanI) mAphaka rajU thAya tevAM vAkyovALA hovuM, mukela evA citra (alaMkAra) vagere prayojavA, potAnA abhiprAya, nAma, iSTanuM nAma, maMgala (zabda) thI aMkti (sarga) samApti vagere. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 __ [kAvyAnuzAsanam arthavaicitryaM yathA-caturvargaphalopAyatvam, caturodAttanAyakatvam, rasabhAvanirantaratvam, vidhiniSedhavyutpAdakatvam, susUtrasaMvidhAnakatvam, nagarAzramazailasainyAvAsArNavAdivarNanam, RturAtriMdivArkAstamayacandrodayAdivarNanam, nAyakanAyikAkumAravAhanAdivarNanam, mantradUtaprayANasaMgrAmAbhyudayAdivarNanam, vanavihArajalakrIDAmadhupAnamAnApagamaratotsavAdivarNanamiti / ubhayavaicitryaM yathA-rasAnurUpasaMdarbhatvam, arthAnurUpachandastvam, samastalokaraJjakatvam, sadalaGkAra - vAkyatvam, dezakAlapAtraceSTAkathAntarAnuSaJjanam, margadvayAnuvartanaM ceti / tatra saMskRtabhASAnibaddhasargabandhaM hayagrIvavadhAdi, prAkRtabhASAnibaddhAzvAsakabandhaM setubandhAdi, apabhraMzabhASAnibaddhasandhibandhaM abdhimathanAdi, grAmyApabhraMzabhASAnibaddhAvaskandhabandhaM bhImakAvyAdi / prAyograhaNAt saMskRtabhASayA'pyAzvAsakabandho hariprabodhAdau na duSyati / prAyograhaNAdeva rAvaNavijayaharivijayasetubandheSvAditaH samAptiparyantamekameva chando bhavatIti / galitakAni tu tatra kairapi vidagdhamAnibhiH kSiptAnIti tadvido bhASante / 202) nAyakAkhyAtasvavRttA bhAvyarthazaMsivaktrAdiH socchvAsA saMskRtA gadya yuktAkhyAyikA // 7 // dhIraprazAntasya gAmbhIryaguNotkarSAt svayaM svaguNopavarNanaM na saMbhavatItyarthAd yasyAM dhIroddhatAdinA 15 nAyakena svakIyaM vRttaM sadAcArarUpaM ceSTitaM kanyApahArasaMgrAmasamAgamAbhyudayabhUSitaM mitrAdiSvAkhyAyate, anAgatArthazaMsIni ca vaktrAparavaktrAryAdIni yatra badhyante, yatra cAvAntaraprakaraNasamAptAvucchvAsA badhyante sA saMskRtabhASAnibaddhA, 'apAdaH padasaMtAno gadyaM' (kAvyAdarza 1.23) tena yuktA / yuktagrahaNAdantarAntarA praviralapadyanibandhe'pyaduSTA AkhyAyikA / yathA harSacaritAdiH / __ 203) dhIrazAntanAyakA gadyena padyena vA sarvabhASA kathA // 8 // AkhyAyikAvanna svacaritavyAvarNako'pi tu dhIrazAnto nAyakaH tasya tu vRttamanyena kavinA vA yatra varNyate, yA ca kAcid gadyamayI yathA kAdambarI, kAcit padyamayI yathA lIlAvatI, yA ca sarvabhASA kAcit saMskRtena kAcit prAkRtena kAcinmAgadhyA kAcicchUrasenyA kAcit pizAcyA kAcidapabhraMzena badhyate sA kthaa| prabandhamadhye parabodhanArthaM nalAdyupAkhyAnamivopAkhyAnamabhinayan paThan gAyan yadeko granthikaH kathayati tad govindavadAkhyAnam / / tirazcAmatirazcAM vA ceSTAbhiryatra kAryamakAryaM vA nizcIyate tat paJcatantrAdivat, dhUrtaviTakuTTanImatamayUramArjArikAdivacca nidarzanam / 20 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 202-203) 3. 8. sU. 7-8] arthagata zobhA - jema ke - cAra varganA phalanA upAyarUpa hovuM, catura ane udAtta nAyajyukta hovApaNuM rasabhAvanI sabharatA, vidhi-niSedhanI samaja ApavI, sugrathita saMvidhAna hovuM, nagara, Azrama, parvata, sainya, AvAsa, samudra vagerenuM varNana, Rtu, rAtri, divasa, sUryAsta, caMdrodaya, AdinuM varNana, nAyaka, nAyikA, kumAra, vAhana vagerenuM varNana, maMtra, dUta (vijaya mATe) prasthAna, saMgrAma (nAyakano) abhyadaya vagerenuM varNana, vanavihAra, jalakrIDA, madhupAna, mAna dUra thavuM te, ratotsava vagerenuM varNana. ubhayagata zobhA - jema ke - rasane anurUpa saMdarbha hovo, arthane anurUpa chaMdonI yojanA, samagra lokane raMjaka, sArA alaMkAravALA vAkyo (no prayoga), deza, kAla, pAtra, ceSTA, (vagerenA varNana) (mATe) kathAntara (nuM) saMdhAna (karavuM), be mArga (= vidarbha, gauDa)nuM anusaraNa vagere. - temAM saMskRta bhASAmAM racAyela sargabaMdha jema ke, hayagrIvavadha vagere. prAkRta bhASAmAM racAyela AzvAsana baMdha jema ke, setubaMdha vagere, apabhraMza bhASAmAM racAyela saMdhibaMdha - jema ke, abdhimaMthana vagere, grAmya ke apabhraMza bhASAmAM racAyela avaskandhakabaMdha jema ke, bhImakAvya vagere "prAya: = ghaNuMkharuM' (zabda)nA grahaNathI saMskRta bhASAmAM paNa AzvAsakabaMdha (racAya), jema ke hariprabodha vageremAM (to) doSa Avato nathI. ''prAyaH''nA grahaNathI ja, rAvaNavijaya, harivijaya, setubaMdha vageremAM AdithI aMta sudhI eka ja chaMda che. (jAtane) vidagdha mAnanArA keTalAka vaDe tyAM khalano naMkhAyAM (= jovAyAM) che ema tadvido kahe che. 202) nAyake kahela potAnA vRttAMtavALI, bhAvi artha kahenAra vakatra vagere (chaMdothI) yukata, ucchavAsayukta, saMskRtamaya, gaghayukata (racanA) AkhyAyikA che. (7) dhIra prazAMta (nAyaka)ne viSe gAMbhIrya guNanA utkarSathI pote jAte potAnA guNonuM varNana (kare e) saMbhave nahIM, arthAt, jemAM dhIroddhata nAyaka dvArA potAnuM vRtta, sadAcArarUpa ceSTA, kanyAnuM apaharaNa, saMgrAma, samAgama, abhyadayathI bhUSita carita mitro AgaLa kahevAmAM Ave; nahIM Avela arthAt bhAvi artha kahenAra vakatra, aparavakatra, AryA vagere (chaMdo) jemAM graMthAya, jyAM prakaraNanI samApti mATe uzvAsonI racanA thAya, te saMskRta bhASAmAM racAyela, gadya eTale ke zlokanA pAda (kahetAM "caraNa"') vagaranI padonI racanAthI yukta (te thaI AkhyAyikA). "guru" (56)nA grahaNathI vacce vacce khUba ochAM padyanAM nibaMdhanathI paNa doSarahita evI AkhyAyikA (hoya che) jema ke, harSacarita vagere. 203) dhIrazAMta nAyakavALI, gadyamAM ke padyamAM, badhI bhASAmAM racAya che te che kathA. (8) AkhyAyikAnI jema potAnuM carita varNavanAra nahIM paNa dhIrazAnta nAyaka (temAM) (= kathAmAM) hoya che, paNa tenuM kathAnaka bIjA vaDe ke kavi dvArA jyAM varNavAya ane je kyAreka gadyamaya-jema ke, kAdaMbarI; (te) kyAreka padyamaya. jemake lIlAvatI, ane je badhI ja bhASAmaya. kyAreka saMskRtamAM, kyAreka prAkRtamAM, kyAreka mAgadhImAM, kyAreka sUrasenImAM, kyAreka pizAcImAM, kyAreka apabhraMzamAM racAya che, te che kathA. prabaMdhamAM bIjAne bodha karAvavA mATe naLa vagerenA upAkhyAnanI jema upAkhyAnano abhinaya karato, pATha karato, gAto, jema eka graMthika kyana kare che te goviMda (= goviMdAkhyAna) nI jema AkhyAna che. pazupaMkhI ke te sivAyanAnI ceSTa dvArA jyAM kArya ke akAryano nizcaya karAya che te paMcataMtra vagerenI jema tathA dhUrta, viTa, kudanImata, mayUramarjarikA vagere jevo "nidarzana" (nAmano sAhityaprakAra) che. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 [kAvyAnuzAsanam pradhAnamadhikRtya yatra dvayorvivAdaH sArdhaprAkRtaracitA ceTakAdivat pravalikA / pretamahArASTrabhASayA kSudrakathA gorocanA-anaGgavatyAdivanmanthallikA / yasyAM purohitAmAtyatApasAdInAM prArabdhAnirvAhe upahAsaH sApi manthallikA / yasyAM pUrvaM vastu na lakSyate pazcAttu prakAzyate sA matsyahasitAdivanmaNikulyA / ekaM dharmAdipuruSArthamuddizya prakAravaicitryeNAnantavRttAntavarNanapradhAnA zUdrakAdivat parikathA / madhyAdupAnto vA granthAntaraprasiddhamitivRttaM yasyAM varNyate sA indumatyAdivat khaNDakathA / samastaphalAntetivRttavarNanA samarAdityAdivat sakalakathA / ekataracaritAzrayeNa prasiddhakathAntaropanibandha upakathA / labhbhAGkitAdbhutArthA naravAhanadattAdicaritavad bRhatkathA ete ca kathAprabhedA eveti na pRthag lakSitAH / 204) gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA campUH // 9 // saMskRtAbhyAM gadyapadyabhyAM racitA, abhiprAyeNa yAnyaGkanAni svanAmnA paranAmnA vA kaviH karoti tairyuktA ucchvAsanibaddhA campU: / yathA vAsavadattA damayantI vA / 205) anibaddhaM muktakAdi // 10 // muktakasaMdAnitakavizeSakakalApakakulakaparyAkozaprabhRtyanibaddham / 15 eSAM lakSaNamAha 206) ekadvitricatuzchandobhirmuktakasaMdAnitakavizeSakakalApakAni // 11 // ekena cchandasA vAkyArthasamAptau muktakaM yathA-amarukasya zRGgArazate rasasyandino muktakAH / dvAbhyAM sandAnitakam / tribhirvizeSakam / caturbhiH kalApakam / etAni ca vizeSAnabhidhAnAt sarvabhASAbhirbhavanti / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204-206) 5. 8. pU. 6-22]. 367 pradhAnane uddezIne jyAM be vacce vivAda hoya te aDadhI prAkRtamAM racAyela (te) "ceTaka' vagerenI jema "pravalikA'' che. tabhASA - mahArASTrabhASA - (= paizAcI ke mahArASTra bhASA) vaDe zudrakathA (jema ke) gorocanA tathA anaMgavatI vagerenI jema (thAya che te) "manvallikA" (nAmano sAhityaprakAra) che. (vaLI) jemAM purohita, amAtya, tApasa vagereno, AraMbhelI vastunA a-nirvAha aMge mazkarI (ThaTho) (karAyo che te paNa manyalikA" che. jemAM pahelAM vastu na jaNAya paNa pachI prakAzita thAya te matsyasita vagerenI jema "maNikulyA" (kahevAya che). dharma vagere paikI eka puruSArthane uddezIne prakAranA vaicitrya (= zobhA) dvArA mukhyatve anaMta-vRttAMtanA varNanavALI, zudraka vagerenI jema "parikSA' (bane che). vaccethI ke aMta pahelAM, bIjA graMthamAM prasiddha kathAnaka jemAM varNavAya te indumatI vagerenI jema khaMDakathA che. saMpUrNa phala (prApti) rUpI aMtavALI kathAnuM varNana - (jema ke, amArAditya vagerenI jema, (te) salakathA che. caritranA eka bhAgane AdhAre (bIjI) prasiddha kathAnuM nirUpaNa te che upaDyA. "laMbha"thI aMkti tathA abhuta aryayukta, naravAhanadatta vagerenA caritranI jema (te) bRhatkathA. A (badhA) kathAnA ja prabhedo che tethI tene pRthapha lakSita karAyA nathI. 204) gatha ane paghathI yukata, aMkavALI ane uzvAsasahita (racanA) caMpU (kahevAya che). (9) saMskRtamAM gadya-padya dvArA racAyela, potAnA nAme ke bIjAne nAme kavi (khAsa) abhiprAyathI je cihno kare tenAthI yukta, ucchavAsamAM nibaddha te che caMpUjema ke, vAsavadattA ke damayantI. 205) anibaddha (racanA) (te) mukataka vagere che. (10). muktaka, aMdAnitaka, viroSaka, kalApaka, kulaka, paryA, koza vagere anibaddha (racanA) che. temanAM lakSaNa kahe che - 206) eka, be, traNa ke cAra chaMda vaDe (anukrame) muktaka, aMdAnitaka, vizeSaka ane kalApaka (bane che). (11) eka ja chaMda vaDe vAkyano artha samApta thatAM muktaka. jema ke, amarunA zRMgArazatakamAM rasavAhI muktako che. be (chaMda) dvArA (te) saMdAnitaka. traNa vaDe vizeSaka (ane) cAra vaDe kalApaka. A (prakAro) aMge khAsa kahevAyuM na hovAthI badhI bhASAomAM saMbhave che. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 [kAvyAnuzAsanam 207) paJcAdibhizcaturdazAntaiH kulakam // 12 // chandobhiriti vartate / muktakAnAmekapraghaTTakopanibandhaH paryA / avAntaravAkyasamAptAvapi vasantAyekavarNanIyoddezena muktakAnAmupanibandhaH paryA / sA kozeSu pracuraM dRzyate / 208) svaparakRtasUktisamuccayaH kozaH // 13 // ____ yathA saptazatakAdiH / ekapraghaTTake ekakavikRtaH sUktisamudAyo vRndAvanameghadUtAdiH saMghAtaH / viprakIrNavRttAntAnAmekatra sandhAnaM yaduvaMzadilIpavaMzAdivat saMhitA / evamananto'nibaddhagaNaH / sa AdigrahaNena gRhyate / iha ca satsandhitvaM zabdArthavaicitryayogazca mahAkAvyavadAkhyAyikAkathAcampUSvapi draSTavyaH / / iti-AcAryazrIhemacandraviracitAyAmalaGkAracUDAmaNisaMjJasvopajJakAvyAnuzAsanavRttAvaSTamodhyAyaH samAptaH // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207-208) 6. 8. sU. 62-6] 207) pAMcathI mAMDIne cauda (chando) vaDe ''phulaka'' (bane che), (12) ''chaMda dvArA'' tema (badhA sAthe joDAyela) che. muktakonuM eka (ja) niyamathI (arthAt, eka hetuthI thayeluM) nirUpaNa (te) ''paryA'" (hevAya che). bIjuM vAkya pUruM thavA chatAM vasaMta vagere eka varNanIyanA uddezathI aneka muktakonI racanA te paryAya che. te kozamAM khUba jovA maLe che. 208) potAnI tathA bIjAnI sUktino samuccaya te che koza. (13) jema ke, saptAtaka vagere. eka ja niyamamAM (= prayatnamAM), eka kavie racela sUktino samudAya, jema ''vRMdAvana'", "meghadUta'' vagere (te) saMghAta che. vividha vRttAMtonuM ekasAthe yojana te yaduvaMza, dilIpavaMza vagerenI jema (te) saMhitA che. A rIte, anibaddha racanA anaMta che. te ''Avi'" (pada)nA grahaNathI samajAya che. ahIM, saMdhiyukta hovuM ane zabdArthanI zobhAthI yukta hovuM (te) mahAkAvyanI jema AkhyAyikA, thA, caMpUmAM paNa jovuM. A rIte AcArya zrI hemacaMdraviracita kAvyAnuzAsananI alaMkAracUDAmaNi nAme svopavRttimAM AThamo adhyAya samApta thayo. 369 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 'akArAdyanukrameNa-alaGkAracUDAmaNigatAnAM udAharaNAnAmanukramaNikA / [atra krameNa zloka/pRSTha/paGkti/adhyAya-saMkhyAnirdezaH kRtaH / ] ai diara' 572 / 276 / 9 / 6 atyuccapadAdhyAsaH 552 / 268 / 6 / 6 [saptazataka 571; gAthAsaptazatI 6.70] atrAntare kimapi 728 / 342 / 3 / 7 akalitatapastejo 272 / 154 / 14 / 3 [mAlatImAdhava 1.29] mahAvIra 2.30] atha jayAya 630 / 294 / 27 / 6 [kirAta0 5.1] akAlasandhyAmiva 536 / 262 / 10 / 3 atha bhUtAni 225 / 138 / 9 / 3 [kirAta0 15.1] __ [kumArasaMbhava 1.4] adAdindrAya 399 / 198 / 12 / 3 akuNThotkaNTha 426 / 212 / 2 / 4 adRzyanta purastena 642 / 300 / 8 / 6 agA gAM gAGga 469 / 232 / 5 / 5 adharadalaM te 495 / 244 / 28 / 5 [rudraTa 4.20] (kAvyAdarza 3.91] adhikaratalatalpaM 235 / 142 / 2 / 3 agUDhahAsasphuTa 629 / 294 / 23 / 6 anaGgaH paJcabhiH 153 / 100 / 11 / 2 [kirAta0 8.36] anaGgamaGgala 335 / 176 / 29 / 3 aghaughaM no 181 / 112 / 26 / 2 anaGgaraGgapratimaM 433 / 218 / 7 / 5 aGgulIbhiriva 166 / 112 / 12 / 2 anaNuraNanmaNi 373 / 190 / 28 / 3 [kumAra0 8.63] - [rudraTa 2, zlo. 23] acirAbhAmiva 538 / 262 / 16 / 6 anAdhivyAdhi 510 / 254 / 2 / 6 [kuTTanImata 258] anuttamAnubhAvasya 368 / 188 / 27 / 3 acUcuraccaNDi 336 / 178 / 3 / 3 antraprotabRhat 340 / 178 / 2013 ajitvA sArNavAm 113 / 72 / 12 / 2 _ [mahAvIra0 1.35] __ anattha vacca 85 / 52 / 11 [kAvyAdarza 2.284] annaM laDahattaNayaM 573 / 276 / 14 / 6 atandracandrA 63 / 42 / 4 / 1 anyatra yUyaM 33 / 32 / 3 / 1 atithiM nAma 284 / 160 / 2 / 3 [raghu0 17.1] anyatra vrajatIti 720 / 324 / 186 attA ettha 14 / 22 / 18 / 1 anyayAnyavanitA 627 / 294 / 15 / 6 [gAthAsaptazatI 7.67; saptazataka 669] [zizupAla0 19.28] 1. A anukramaNikAmAM alaMkAracUDAmaNimAM vaMcAtAM udAharaNo sUcita thayAM che. 2. yo saMbhyA, pRSTha saMdhyA, ti saMdhyA, adhyAyasaMbhyA mevo bha. po. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 pariziSTa-1 anyAstA guNa0 254 / 148 / 10 / 3 apAGgatarale 575 / 276 / 23 / 6 apUrvamadhurA 394 / 198 / 1 / 3 apyavastuni 55 / 38 / 14 / 1 [kumAra0 8.6] apyasajjana0 597284 / 15 / 6 abhidhAya tadA 369 / 190 / 3 / 3 zizupAla0 16.2] amuM kanaka0 80 / 48 / 23 / 1 [mahAbhArata zA. pa. a. 152 zlo. 19 a. 12] amRtamamRtaM 253 / 148 / 4 / 3 ayamapi paTu 214 / 134 / 2013 ayamekapade 86 / 5271 vikramorvazIyam 4.3] ayaM padmAsanA 329 / 176 / 1 / 3 [bhAmaha 2.55] ayaM mArtaNDaH 6311296 / 2 / 6 ayaM sa rasano0 173 / 110 / 3 / 2 [mahAbhArata-strIparva ayi jIvitanAtha 111170 / 2012 [kumAra0 4.3] ai diara 572 / 276 / 9 / 6 [saptazataka 571; gAthAsaptazatI 6.70 ayi pazyasi 250 / 146 / 24 / 3 arAtivikrama 519 / 256 / 11 / 6 are rAmAhastA0 422 / 206 / 23 / 3 arthitve prakaTIkRte 377/192 / 18 / 3 [mahAvIra0 2.9] alasalulita0 143 / 94 / 19 / 2 [uttararAma0 1.24] alasavalitaiH 204 / 130 / 21 / 3 [amaru0 4] alaMkAraH zaGkA 482 / 238 / 2115 alaM sthitvA 78 / 48 / 17 / 1 / [mahAbhArata zA.pa.a. 152 zlo. 11 a. 12] alikulakuntala 547 / 266 / 6 / [rudraTa 8.45] alibhiraJjana0 228 / 138 / 2113 [raghu0 9.41] alivalayairalakai0 525 / 258 / 14 / 6 [rudraTa 8.30] alolakamale 497 / 246 / 75 [devIzataka 74] asaMtoSAdivAkRSTa0 532 / 260 / 18 / 6 asaMzayaM kSatra0 124 / 84 / 12 / 2 [zAkuntala 1.19] asAvudayamArUDhaH 490 / 242 / 10 / 5 kAvyAdarza 2.311] asimAtrasahAyo 6211292 / 18 / 6 asau maruccumbita0 359 / 186 / 10 / 3 [hanuman0 6.35] asmadbhAgya0 43 / 36 / 5 / 1 asmAkamadya 298 / 164 / 12 / 3 asmAnsAdhu 142 / 94 / 11 / 2 [zAkuntala 4.16] asminneva latA 104 / 64 / 25 / 2 [uttararAma0 3.38] ahayaM ujjua0 176 / 110 / 20 / 2 gAthAsaptazatI 2.27; saptazataka 127] ahameva guru: 587 / 280 / 276 ahaMkAreNa 413 / 202 / 28 / 3 ahaM tvA yadi 583 / 280 / 8 / 6 [bhAmaha 2.69] ahiNavamaNahara0 227 / 138 / 16 / 3 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 aho gItamaho 191 / 120 / 23 / 3 [ nAgAnanda 1 (pR. 10 ) ] aho mahezvarasyAsya 48 | 36 | 15 | 1 aho viDambayatyeSA 625/294/5/6 aho vizAlaM 607/286|28|6 [kAvyAdarza 2.219] aho saMsAra0 562/270 / 26 / 6 AkSipantyaravindAni 669/310 / 1 / 6 AjJA zakrazikhA 8 / 14/2011 [kAvyAdarza 2.361] [ bAlarAmAyaNa 1.36] Atmanazca pareSAM 486 / 240 / 23 / 5 AdAya karNa0 636/29819/6 AdAya vAri 566 / 272/19/6 * [aucityavicAracarcAyAM (pR. 139) bhaTTendurAjasya ] AdAvaJjanapuJja0 203 / 130 / 15 / 3 Adityo'yaM 79 / 48 / 21 / 1 [mahAbhArata zA.pa.a. 152 zlo. 11 (a) 12 (a)] AnanenAkalaGkena 624 / 294|3|6 Anandamamanda0 603 / 286|12|6 [rudraTa 9.47 ] ApRSTAsi vyathayati 163 / 104 / 24 / 2 AyastA kalahaM 709 | 330|8|7 [ amaru0 106 ] AyAte dayite 137/92 / 3 / 2 [subhASitAvalyAM (2075)] AlokamArga 132 / 882012 AlomalakAvalI 741 / 341 / 8 / 7 [amaru0 3] AvarjitA kiMcidiva 537/262/12/6 [kumAra0 3.54] Azu laGghitavatI 312 / 170 / 2 / 3 [ zizupAla0 10.64 ] AzliSTabhUmiM 150 | 98 16 2 [kAvyAnuzAsanam [zizupAla0 3.72] [saptazataka 958] AsAiyaM 16 / 24|4|1 AhUtasyAbhiSekAya 687 / 318/1777 AhUteSu vihaMga0 23 21140|8|3 [bhallaTa0 69 ] itaH sa daityaH 53|38|6| 1 [ kumAra0 2.55] ito vasati kezava: 569/274|14|6 [nItizataka 67 ] idaM te kenoktaM 406/200|10|3 indrastvaM tava bAhU 544 / 264 / 26/6 [ rudraTa 8.55 ] iyaM gehe lakSmI 6901320/2/7 [ uttararAma 1.38] ISanmIlita0 734 / 344 / 18 / 7 uccisu 20 | 24|27/1 [ saptazataka 959] utkaNThA paritApo 644 | 300|21|6 [ rudraTa 7.55 ] utkampinI bhaya0 89/50/5/1 [tApasavatsarAja 2.16] utkRtyotkRtya kRttiM 115 / 74 / 12 / 2 [mAlatImAdhava 5.16] utkRtyotkRtya garbhAnapi 139 / 92 / 16 / 2 [mahAvIra0 2.48 ] uttAnocchUna0 306 / 166 / 23 / 3 uttAlatADako 0 681 / 316 / 12 / 7 [mahAvIra 1.37] uttiSThantyA ratAnte 740 / 348 / 2 / 7 [veNI0 1.3] utpattirjamadagnitaH 690/320/2/7 [mahAvIra 0 2.36 ] [ nAgAnanda 1.13] utphullakamala0 268 / 152 / 23 / 3 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 utsiktasya tapaH 120/82 / 3 / 2 [mahAvIra0 2.22] udayati vitatordhva 0 580 / 278 / 19 / 6 [zizupAla0 4.20 ] udanvacchinnA bhUH 266 / 152 / 12 / 3 [ bAlarAmAyaNa 1.8] udeti savitA 448 / 224|4|5 [subhASitAvalau (220)] uddAmotkalikAM 5 / 13 / 26 / 1 [ ratnAvalI 2.4] uddezo'yaM sarasa0 30|30|17|1 uddhatairnibhRtameka0 702 / 326/2017 [ zizupAla0 10.76 ] udyayau dIrghikA0 314 / 170 / 14 / 3 unnataH prolasaddhAraH 62|40|27|1 unmajjanmakara 207/132/7/3 [ kirAta0 17.63 ] upari ghanaM 549 / 266 / 22/6 upaparisaraM godAvaryA 407 200 | 16 | 3 upoDharAgeNa 613 / 288 27/6 ubhau yadi vyomni 529 / 2601216 urasi nihita0 722 / 336 / 2 / 7 [dhvanyAloke, pANineH ] [zizupAla0 3.8] [amaru 31] RjutAM nayata 616 / 290/15/6 [kumAra0 4.23] ekatrAsanasaMgate 694 / 322 / 24 / 7 [ amaru0 19 ( ? )] ekasmiJzayane 98 / 62 / 2 / 2 [amaru0 23] ekasyAmeva tanau 588 / 28226 / 6 [ rudraTa 9.37] etAsAM rAjati 251 / 146 / 26 / 3 etAM pazyaM purastaTIm 682 / 316 / 16 / 7 ete lakSmaNa 131 / 88 / 12 / 2 ete vayamamI dArAH 689 / 318|28|7 [saduktikarNAmRte zubhAGkasya ] [kumAra0 6.63] to vi Na saccavio 576 / 278/2/6 hamittatthaNiyA 52|38|2|1 evamAli nigRhItasAdhvasaM 126 / 84 / 23 / 2 [kumAra0 8.5 ] evamukto mantrimukhyaiH 260 150 14 | 3 evaMvAdini devarSI 133 / 90/22 [kumAra0 6.84] ehi gaccha 196 / 922/27/2 [subhASitAvalau (3168) vyAsamuneH] airAvaNaM spRzati 561 / 270 / 21 / 6 autsukyena kRtatvarA 186 / 118 / 3 / 3 [ ratnAvalI 1.2] kaH kaH kutra 246 / 144 / 26 / 6 kadA nau saMgamo 56|38|18/1 373 [kAvyAdarza 2.261] kanakakalaza0 110/70/8/2 [ kavIndravacana0 (49), vaiddokasya ] kapATavistIrNa 0 386 / 196 / 2 / 3 [zizupAla0 3.13] [hanumannATaka 3.50] kapolaphalakA 534/26213/6 [ udbhaTa 3.3] kamaladalairadharaiH 526 / 258 / 18 / 6 [ rudraTa 8.31] kama iva locane 208 / 132 / 18 / 3 kapole jAnakyA: 685/318 / 3 / 7 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 karakizalayaM 739 / 346 / 24 / 7 [amaru0 90] karihastena saMbAdhe 305 / 166 / 18 / 3 kareNa te raNe 462 / 228 / 14 / 5 [kAvyAdarza 3.26] karkandhUphalamuccinoti 666 / 308 / 16 / 6 karpUra iva 600 / 284 / 27 / 6 bAlarAmAyaNa 3.11] karpUradhUlidhavala0 200 / 126 / 2 / 3 kaluSaM ca tavAhite0 652 / 304 / 6 / 6 kallolavellitadRSat 420 / 206 / 9 / 3 [bhallaTa0 62] kazcit karAbhyAM 135 / 90 / 16 / 2 raghu0 6.13] kaSTaM kathaM roditi 287 / 160 / 21 / 3 kaSTA vedhavyathA 244 / 144 / 11 / 3 [anardharAghava 1.40] kasminkarmaNi 322 / 172 / 28 / 3 kassa va na hoi 25 / 28 / 2 / 1 [saptazataka 886] kAtaryaM kevalA 356 / 184 / 22 / 3 [raghu0 17.47] kAnte talpam 14696 / 11 / 2 [amaru0 101] kAyaM khAyai 256 / 148 / 2013 kArAviUNa khauraM 382 / 194 / 16 / 3 kA visamA 654 / 304 / 15 / 6 kiM karomi kva 151198 / 22 / 2 kiM kiM siMha0 152 / 100 / 2 / 2 [kavIndravacana0 (40)] [kAvyAnuzAsanam kiM gauri mAM 498 / 246 / 14 / 5 [rudraTa 2.15] kiMcidvacmi na 445 / 222 / 1415 kiM dadAtu kiM 606 / 286 / 24 / 6 kiM punarIdRze durjAte 226 / 138 / 13 / 3 harSacarita 6 (pR. 193)] kiM vRttAntaiH 618 / 290 / 26 / 6 [subhASitAvalau (2544) mAtaGgadivAkarasya] kiM sAkSAd 45 / 36 / 9 / 1 kimapi kimapi 108066 / 23 / 2 [mAlatImAdhava 8.13] kimapekSya phalaM 315 / 170 / 18 / 3 [kirAtArjunIya 2.21] kimucyate'sya 319 / 172 / 8 / 2 kisalayamiva 141 / 94 / 4 / 2 [uttararAma0 3.5] kIrtipratApau bhavataH 384/194 / 24 / 3 kumudakamala0 559 / 270 / 11 / 6 kuraGgAkSINAM 252 / 146 / 27 / 3 kuraGgIvAGgAni 540 / 264 / 2 / 6, 726 / 340 / 13 / 7 kuru lAlasabhUlehe 485 / 240 / 14 / 5 kulabAliyAe 696 / 324 / 13 / 7 kuvindastvaM tAvat 334 / 176 / 22 / 3 kusumasaurabha0 663 / 308 / 26 / 6 [zizupAla0 6.14] kRtavAnasi 269 / 152 / 27 / 3 [kumAra0 4.7] kRto dUrAdeva 742 / 348 / 16 / 7 [amaru0 14] kRSNArjunAnuraktA 668 / 308 / 26 / 6 [kAvyAdarza 2.339] Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 pariziSTa-1 kRSNenAmba 11674 / 23 / 2 [subhASitAvalau (40) candrakasya] kenemau durvidagdhena 479 / 238 / 2 / 5 kelikandalitasya 93 / 56 / 18 / 2 kodaNDaM yasya 44 / 3671 kopAtkomalabAhu 9 / 16 / 2 / 1 [amaru0 9] ko'yaM dvAri hariH 499 / 246 / 2015 [subhASitAvalau [104]] ko'laMkAra: satAm 653 / 304 / 24 / 6 [rudraTa 7.81] krIDanti prasaranti 496 / 246 / 2 / 5 [rudraTa 4.21] krodhaM prabho saMhara 200 / 126 / 2 / 3 [kumAra0 3.72] krauJcAdriruddAmadRzad 593 / 282 / 27 / 6 kvacidane prasaratA 327/174 / 23 / 3 [bhAmaha 2.55] kka sUryaprabhavo 551 / 368 / 2 / 6 raghu0 1.2] kvAkAryaM zazalakSmaNaH 121182 / 10 / 2 [subhASitAvalau (1343) kAlidAsasya] kSaNaM kAmajvarocchittyai 504 / 252 / 2 / 6 [udbhaTaH kAvyAlaGkAra0 1.18] kSipto hastAvalagnaH 195/122 / 19 / 3 [amaru0 2] khaM ye'bhyujjvalayanti 65 / 42 / 12 / 1 khareNa khaNDitA0 679 / 316 / 2 / 7 gaGgAtIre himagirizilA0 116baa76|6|2 [bhartRhariH vairAgyazataka 18] gaGgeva pravahatu 286 / 160 / 11 / 3 gajo nagaH kuthA 546 / 266 / 3 / 6 garvamasaMvAhyamimam 586 / 380 / 23 / 6 [rudraTa 8.78] gADhAliMgaNa0 75 / 48 / 2 / 1 gADhAliGganavAmanI0 216 / 136 / 7 / 3 [amaru0 40] gADhAliGgitapIDitastana0 714 / 332 / 5 / 7 - zRGgAratilaka pari. 1 kA. 6 anantaram] gAmbhIryamahimA 506 / 252 / 116 guNAnAmeva daurAtmyAd 553 / 268 / 11 / 6 gurugarbhabharaklAntAH 160 / 104 / 12 / 2 guruyaNaparavasa 34 / 32 / 8 / 1 [saptazataka851] gRhANi nAma 97 / 60 / 13 / 2 kAvyAdarza 1.86] gRhItaM yenAsI: 378 / 192 / 24 / 3 veNI0 3.19] gorapi yadvAhanatAm 365 / 188 / 13 / 3 grathnAmi kAvyazazinaM 409 / 202 / 2 / 3 grIvAbhaGgAbhirAmam 114 / 72 / 25 / 2 [zAkuntala 1.7] cakAra kAcit 731 / 342 / 227 cakAze panasaprAyaiH 2111134 / 2 / 3 cakAsti vadanasyAntaH 410 / 202 / 5 / 3 cakraM dahatAraM 455 / 226 / 6 / 4 [rudraTa 3.4] cakrI cakrArapati 408 / 200 / 22 / 3 [sUryazataka 71] caJcadbhujabhramita 112 / 72 / 2 / 2 veNI0 1.21] Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 caturasakhIjana0 331 / 176 / 9 / 3 caMdamaUehiM 555 / 268 / 21 / 6 candraM gatA padmaguNAn 379 / 194 / 2 / 3. [kumAra0 1.43] candramiva sundaraM 282 / 158 / 23 / 3 campakakalikAkomala 494 / 244 / 24 / 5 [rudraTa 4.19] calati kathaMcit 136 / 90 / 22 / 2 dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra.4 sU.27)] calApAGgAM dRSTiM 2 / 12 / 5 / 1 zAkuntala 1.20] cApAcAryastripuravijayI 310 / 168 / 15 / 3 [bAlarAmAyaNa 2.37] cArutA vapurabhUSayad 270 / 154 / 3 / 3 [zizupAla0 10.33] citraM citraM bata 646 / 202 / 2 / 6 citrabhAnur 49 / 36 / 171 cirakAlapariprApti0 367 / 188 / 22 / 3 cUaMkurAvayaMsaM 74 / 46 / 23 / 1 chAyAmapAsya 317/170 / 27 / 3, 388 / 196 / 9 / 3 zizupAla0 5.14] jaGghAkANDorunAlo 309 / 168 / 10 / 3 jaM jaM asikkhi 659 / 306 / 5 / 6 janasthAne bhrAntaM 174 / 110 / 8 / 2 kavikaNThAbharaNe-bhaTTavAcaspateH] jayati kSuNNatimiraH 236 / 142 / 9 / 3; 440 / 220 / 2115 jaya madanagajadamana 467 / 230 / 16 / 5 jassa raNaMteurae 542 / 264 / 14 / 6 jaM jaM karesi 727 / 340 / 24/7 saptazataka 378; gAthAsaptazatI 4.78] [kAvyAnuzAsanam jaM bhaNaha taM 661 / 306 / 14 / 6 [saptazataka 897] jitendriyatvaM 236 / 142 / 9 / 3 [subhASitAvalau (2917) bhAraveH] jIvitAzA 18 / 24 / 15 / 1 [kAvyAdarza 2.139] jugopAtmAnamatrasto 350 / 182 / 10 / 3 raghu0 1.21] jo tIeN ahara0 635 / 298 / 3 / 6 [saptazataka 106, gAthAsaptazatI 2.6] jyAbandhaniSpanda0 398 / 198 / 11 / 3 raghu0 6.40] jyotsnA mauktikadAma 584 / 280 / 13 / 6 jyotsnA limpati 248 / 146 / 10 / 3 jyotsneva nayanAnandaH 522 / 258 / 2 / 6 jyotsneva hAsyadyuti0 674 / 310 / 24 / 6 jvalatu gagane 743 / 248 / 22 / 7 . [mAlatImAdhava 2.2] DhuMDhulliMtu marIhasi 509 / 252 / 276 ____517 / 256 / 5 / 6 NahamuhapasAhiaMgo 24 / 26 / 2011 [saptazataka 937] Nollei aNollamaNA 31 / 30 / 24 / 1 [saptazataka 875] tato'ruNaparispanda0 434 / 218 / 11 / 5 [subhASitAvalau (2153) bhagavadvAlmIkimuneH] tathAbhUtAM dRSTvA 28 / 30 / 3 / 1 veNI0 1.11] tathAbhUdasmAkaM 710 / 330 / 14 / 7 [amaru0 69] Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 377 tadIyamAtaGga0 2231138 / 4 / 3 * tAlA jAyaMti guNA 237 / 142 / 12 / 3 zizupAla0 1.64] [viSamabANalIlA] tadnehaM natabhitti 91154 / 2 / 1 tAlaiH ziJjavalayasubhagairnartitaH 83 / 50 / 18 / 1 tadvaktraM yadi mudritA 274 / 156 / 2 / 3 meghadUta 2.16] [bAlarAmAyaNa 2.17; viddhazAla0 1.14] tAsA tu pazcAtkanakaprabhANAM 530 / 260 / 6 / 6 tadveSo'sadRzo 283 / 158 / 25 / 3 [kumAra0 7.39] tanvyA yat suratAnta0 47 / 36 / 12 / 1 tiSThatkopavazAtprabhAvapihitA 117/80 / 10 / 2 [amaru0 3] [vikramorvazIya 4.2] tapasvibhiryA 326 / 174 / 19 / 3 tIrthAntareSu snAnena 293 / 162 / 21 / 3 tamAlazyAmalaM 371 / 190 / 22 / 3 tIrthe tadIye gajasetubandhAt 243 / 144 / 8 / 3 taraGgaya dRzo 273 / 154 / 20 / 3 raghu0 16.13] [bAlarAmAyaNa 3.25; viddhazAla0 3.27] / tIrthe toyavyatikarabhave 157 / 102 / 8 / 2 tarantIvAGgAni 699 / 326 / 27 raghu0 8.95] talpakalpananidheranantaraM 719 / 334 / 14 / 7 tIvrAbhiSaGgaprabhaveNa vRttiM 145 / 96 / 7 / 2 tava kusumazaratvaM 271 / 154 / 8 / 3 [kumAra0 4.73] zAkuntala 3.3]. tuha vallahassa gosammi 76 / 48 / 6 / 1 tava prasAdAtkusumAyudho'pi 390 / 196 / 16 / 3 te gacchanti mahApadaM 483 / 240 / 2 / 5 [kumAra0 3.10] [subhASitAvalau (2587)] tavAnanamivAmbhoja 527 / 258 / 22 / 6 te dRSTimAtrapatitA 182 / 114 / 2 / 2 tavAhave sAhasa0 554 / 268 / 14 / 6 te'nyairvAntaM samaznanti 303 / 166 / 7 / 3 tavottarauSThe 414 / 204 / 3 / 3 te himAlayamAmantrya 261 / 150 / 17 / 3 tasya ca pravayaso 638 / 298 / 16 / 6 [kumAra0 6.94] tasyAdhimAtropAyasya 297 / 164 / 8 / 3 tyaja karikalabha premabaMdha 397 / 198 / 1 / 3 tasyarijAtaM 449 / 224 / 8 / 4 tvak tAravI nivasanaM 352 / 182 / 22 / 3 tasyAstanmukhamasti 585 / 280 / 18 / 6 [bAlarAmAyaNa 6.40] taM kRpAmRduravekSya 3471180 / 27 / 3 tvaguttarAsagavatImadhItinIm 221 / 136 / 38 / 3 [raghu0 11.83] [kumAra0 5.16] taM tANa 70 / 44 / 24 / 1 viSamabANalIlA] tvatkaTAkSAvalIlIlA 165 / 106 / 7 / 2 tApI neyaM 71246 / 3 / 1 tvadIyaM mukhamAlokya 167 / 106 / 16 / 2 tAmbUlabhRtagallo'yaM 289 / 162 / 2 / 3 tvaduddhRtAmayasthAna0 487 / 240 / 26 / 5 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 tvanmukhaM tvanmukhamiva 528 / 258 / 26 / 6 tvaM samudrazca durvArau 667 / 308 / 22 / 6 [kAvyAdarza 2.185] tvayi nibaddharateH 213 / 134 / 13 / 3 [vikramovazIyam 4.29] dakSAtmajAdayitavallabhavedikAnAM 343 / 180 / 8 / 3 / / dadau sara:0 1621104 / 2012 [kumAra 3.37] dantakSatAni 1974124 / 113 darpaNe ca paribhogadarzinI 125 / 84 / 18 / 2 [kumAra 8.11] dalatkadandalabhAgbhUmiH 219 / 136 / 24 / 3 dazarazmizatopamadyutiM 439 / 220 / 17 / 4 raghu0 8.29] dAtAro yadi 430 / 214 / 14 / 4 dAnaM vittAdRtaM vAcaH 658 / 306 / 1 / 6 dAruNaraNe raNantaM 425 / 210 / 21 / 4 diGmAtaGgaghaTAvibhakta0 259 / 150 / 7 / 3 [aucityavicAracarcAyAM (pR. 138) bhaTTaprabhAkarasya] dinamavasitaM vizrAntAH 617 / 290 / 2116 divamapyupayAtAnAm 581 / 278 / 24 / 6 [rudraTa 9.6] divAkarAdrakSati 333 / 176 / 15 / 3 [kumAra 1.12] dizaH prasAdayaneSa 619 / 292 / 3 / 6 dizAmalIkAlakabhaGgatAM 602 / 28676 [kAdambarI (zlo. 18)] durvArA smaramArgaNAH 647 / 302 / 10 / 6 _[subhASitAvalau (1156) bhaTTazaGkukasya] durAkarSaNamohamantra 168 / 106 / 22 / 2 [kAvyAnuzAsanam dUrAdutsukamAgate 95/58 / 9 / 1 [amaru0 49] dUrAd davIyo 134 / 90 / 9 / 2 [mahAvIracarita 2.1] de A pasia 22 / 26 / 9 / 1 [saptazataka 968] deva svasti vayaM 288160 / 26 / 3 devatAbhaktito muktirna 415 / 204 / 7 / 3 devIbhAvaM gamitA 550 / 266 / 26 / 6 dezaH soyamarAtizoNitajalair 429 / 214 / 2 / 4 veNI0 3.33] dormUlAvadhisUtritastanamuraH 697 / 324 / 19 / 7 dolAvilAseSu vilAsinInAM 392 / 196 / 25 / 3 dyuviyadgAminI 481 / 238 / 12 / 5 [kirAta0 15.43] draviNamApadi 233 / 140 / 14 / 3 [bhallaTa0 4] droNAzvatthAmarAmeSu 589 / 282 / 10 / 6 dRDhataranibaddhamuSTeH 276 / 156 / 16 / 3 dRzA dagdhaM manasijaM 609 / 288 / 6 / 6 viddhazAla0 1.2] dRSTiM he prativezini 26 / 28 / 16 / 1, 712 / 330 / 25 / 7 [kavIndravacanasamuccaya (50) vidyAyAH] dRSTiH sAlasatAM bibharti 7241338 / 22 / 7 dRSTistRNIkRta0 683 / 316 / 227 [uttararAma0 6.19] dRSTiH zaizavamaNDanA 713 / 330 / 27 / 7 dRSTe locanavanmanAG 119 / 80 / 24 / 2 _ [amaru0 160] dvayaM gataM saMprati 240 / 142 / 25 / 3 [kumAra0 5.71] Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 379 dvAropAntanirantare mayi tvayA 35 / 32 / 12 / 1 nADIjayo nijaghne 218 / 136 / 20 / 3 dviSatAM mUlamucchettuM 453 / 224 / 22 / 5 [nAgAnanda 4.15] dhanurvyAkiNacihnana 391 / 196 / 23 / 3 nAntarvartayati 164 / 106 / 2 / 2 dhanyasyAnanyasAmAnyasaujanyo0 508 / 252 / 23 / 6 nAlasya prasaro 535 / 272 / 13 / 6 dhammilasya na kasya 344 / 180 / 14 / 3 niyadaiya0 19 / 24 / 21 / 1 dhavalo si jai 610 / 288 / 10 / 6 [saptazataka 957] [saptazataka 667; gAthA0 7.35] niggaMDadurArohaM 670 / 310 / 6 / 6 dhAtuH zilpAtizaya0 645 / 300 / 27 / 6 [gAthAsaptazatI 5.68] dhIrANa ramai 7246 / 10 / 1 nighnannabhimukhaH 502 / 250 / 9 / 6 dhUsaritasariti 436 / 218 / 20 / 5 nitambagurvI 435 / 218 / 15 / 5 na kevalaM bhAti 503 / 250 / 12 / 6 [raghu0 7.25] na khalu vayamamuSya 703 / 328 / 5 / 7 nitambo mandatvaM 701 / 326 / 14 / 7 zizupAla0 7.53] nidrAnimIlitadRzo 130 / 88 / 4 / 2 na ca me'vagacchati 723 / 336 / 87 [subhASitAvalau (1280) kalazakasya] [zizupAla0 9.56] nirghAtograiH kuJjalInAn 277 / 156 / 21 / 3 na tajjalaM yanna 579 / 278 / 14 / 6 [raghu0 3.64] bhaTTi0 2.19] nirNetuM zakyaH 640 / 298 / 26 / 6 na nonunanno 468 / 230 / 2015 [kAvyAdarza 2.218] kirAta0 15.14] / nirdravyo hiyameti 6621306 / 2016 nabha iva vimalaM 524 / 258 / 9 / 6 [mRcchakaTika 1.14] [rudraTa 8.28] nirmAlyaM nayanazriyaH 170 / 178 / 9 / 2 na bhavati bhavati ca 443 / 2226 / 5 [bAlarAmAyaNa 1.40] [subhASitAvalau (236) raviguptasyA nirmokamuktimiva 230 / 138 / 29 / 3 na mayA gorasAbhijJaM 480 / 2387.5 [harSacirata 1, pR. 19] [kAvyAdarza 3.108] nirvANavairadahanAH 307 / 166 / 25 / 3 nayanAnandadAyIndor 671 / 310 / 11 / 6 veNI0 1.7] navajaladharaH 214 / 134 / 18 / 3 niveditaM niHzvasitena 57 / 38 / 22 / 1 navanakhapadamaGgaM 717 / 332 / 24 / 7 [kumAra0 5.46] la011.34] niHzeSacyuta0 27 / 28 / 23 / 1 navInavibhramo0 623 / 292 / 27 / 3 [amaru0 105] Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 niHzvAsA vadanaM 718 / 334 / 2 / 7 - [amaru0 92] niSkandAmaravindinI 568 / 274 / 7 // 1 nihuaramaNammi 188 / 118 / 23 / 3 nIlendIvara 643 / 300 / 13 / 6 netrarivotpalaiH 505 / 252 / 76 [udbhaTa 1.19] neyaM virauti 633 / 296 / 17 / 6 [bhAmaha 3.22] nyaJcatkuJcita0 12 / 16 / 22 / 1 [bAlarAmAyaNa 2.19] paGktau vizantu 179 / 112 / 12 / 2 [bhallaTazataka 11] paNayakuviANa 105 / 66 / 2 / 2 [saptazataka 27, gAthA 27] patite pataGgamRgarAji 313 / 170 / 7 / 3 zizupAla0 9.18] pattaniamba0 245 / 144 / 18 / 3 [saptazataka 556; gAthA06.55] patyuH zirazcandrakalAm 736 / 346 / 77 [kumAra07.19] padadvayaM kapAlinaH 466 / 228 / 26 / 5 paMthia na ettha 59 / 40 / 12 / 1 [saptazataka 879] payodharabharAkrAnte 475 / 236 / 4 / 5 parAgatarurAjIva 464 / 228 / 2015 . [kAvyAdarza 3.27] parApakAraniratair 258 / 150 / 2 / 3 paripanthimanorAjyazatair 518 / 2568 / 6 [kAvyAnuzAsanam parisphuranmInavidhaTTitoravaH 149 / 98 / 10 / 2 [kirAta0 8.45] pariharati ratiM 199 / 124 / 26 / 3 paryANaskhalitasphijaH 614 / 290 / 5 / 6 paryAptapuSpastabaka0 158 / 104 / 2 / 2 [kumAra0 3.39] pazcAtparyasya 83 / 96 / 2012 [kAvyAdarza 2.257] pazyAmi tAm 577 / 278 / 6 / 6, 147 / 96 / 20 / 2 [mAlatImAdhava 1.40] pazyAmyanaGga0 323 / 174 / 3 / 3 kAvyAdarza 3.142] pANau kaGkaNam 109 / 70 / 2 / 2 [zRGgAratilaka 3.2-3] pANDyo'yamaMsArpita0 400 / 198 / 13 / 3 raghu0 6.60] pAtayAzu rathaM 452 / 224 / 20 / 5 pAtAlamiva 330 / 176 / 4 / 3 pAtu vo bhagavAn 465 / 228 / 23 / 5 kAvyAdarza 3.28] pAyAt sa zItakiraNAbharaNo 389 / 196 / 12 / 3 pitRvasatimaI 304 / 166 / 11 / 3 putrakSayendhana0 73 / 46 / 15 / 1 purANi yasyAM 578 / 278 / 10 / 6 [navasAhasAGka0 1.22] puMstvAdapi pravicaled 567 / 272 / 26 / 6 [bhallaTa0 79] pUrNendukalpavadanA 515 / 354 / 22 / 6 pRthukArtasvarapAtraM 325 / 174 / 14 / 3 pezalamapi khala0 592 / 282 / 23 / 6 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 poDhamahilANa jaM. 659 / 306 / 4 / 6 praNayakupitAM 103 / 64 / 19 / 2 [vAkpatirAjadeva; zrImuJja] patigrahItuM praNayi0 651 / 304 / 2 / 6 [kumAra0 3.66] pratyagramajjana0 285 / 160 / 6 / 3 ratnAvalI 1.20] prabhAvato nAmana 457 / 226 / 13 / 5 prayatnaparibodhitaH 423 / 208 / 2 / 3 veNI0 3.34] pravaNaH praNavo 454 / 224 / 25 / 5 prasAde vartasva 187118 / 13 / 3 [subhASitAvalau (1629) candrakasya] prasAdhitasyAtha 385 / 194 / 27 / 3 zizupAla0 3.12] prasIdatyAloke 692 / 322 / 10 / 7 [dhanikasya, dazarUpakAvaloke (pra.2, sU.7)] prasnigdhAH kvacidigudI0 8752 / 92 / 1 zAkuntala 1.13] prAgaprApta nizumbha0 247 / 146 / 3 / 3 [mahAvIra0 2.33] prAjyaprabhAvaH 489 / 242 / 6 / 5 tilakamaJjarI 2] prANezvarapariSvaMga0 395 / 198 / 4 / 3 prAptAH zriyaH 403 / 198 / 2013 [bhartRhariH vairAgya0 67] prAyazaH puSpamAleva 396 / 1987 / 3 priyeNa saMgrathya 239 / 142 / 21 / 3 [kirAta0 8.37] prauDhacchedAnurUpo0 432 / 216 / 4 / 4 [chalitarAmAyaNe] 381 phullukkaraM 290 / 162 / 6 / 3 __ [karpUramaJjarI 1.19] babhUva bhasmaiva 263 / 150 / 25 / 3 [kumAra0 7.32] bahalatamA hayarAI 15 / 22 / 24 / 1 [gAthAsapta0 4,35; saptazataka 4.35] bAlamRgalocanAyA0 594 / 284 / 2 / 6 [rudraTa 9.36] bAle nAtha vimuJca 257 / 148 / 25 / 3, 704/228 / 1117 bAle mAleyamuccair 427 / 212 / 5 / 4 [subhASitAvalau (1716) dhArAkadambasya] bisakisalaya0 2201136 / 27 / 3 meghadUta 1.11] budho bhaumazca 40 / 34 / 29 / 1 brAhmaNAtikrama0 1381921112 [mahAvIracarita 2.10] brUta nUtanakUSmANDa0 6911320 / 9 / 7 bhaNa taruNi 372 / 190 / 26 / 3 bhama dhammia 13 / 22 / 12 / 1 saptazataka 1.75 gAthAsaptazatI 2.75] bhartRdArike 54 / 38 / 10 / 1 [mAlatImAdhava 1] bhavatsaMbhAvanotthAya 608 / 288 / 2 / 6 [kumAra0 6.59] bhavAni ye 450 / 224 / 13 / 5 devIzataka 59] bhavAni zaM. 463 / 228 / 175 bhUtiyojita0 474 / 234 / 25 / 5 bhUpaterupasarpantI 302 / 166 / 3 / 3 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 bhUreNudigdhAn 192 / 122 / 2 / 3 bhramimaratim 175 / 110 / 15 / 2 bhrUbhaGge sahasodgate 744 / 350 / 3 / 7 ratnAvalI 2.20] maJjaryudgamagarbhAste 212 / 134 / 6 / 2 mathnAmi kauravazataM 51 / 36 / 22 / 1,180 / 112 / 18 / 2 veNI0 1.15] mado janayati 556 / 268 / 25 / 6 [bhAmaha 2.27] madhu dvirepha: 161 / 104 / 16 / 2 [kumAra0 3.36] madhyevyoma trizaGkoH 348 / 182 / 2 / 3 bAlarAmAyaNa 1.26] manuSyavRttyA 89 / 52 / 19 / 1 / manorogastIvra 129 / 86 / 23 / 2 [mAlatImAdhava 2.1] manthAyastArNavAmbhaH 431 / 214 / 26 / 4 veNI0 1.22] mandAkinIsaikata0 737 / 346 / 12 / 7 [kumAra0 1.29] mallikAmAlabhAriNya: 574 / 276 / 19 / 6 [kAvyAdarza 2.215] mahardhini 5984284 / 19 / 6 [udbhaTa 5.52] mahApralayamAruta0 311 / 168 / 21 / 3 veNI0 3.4] mahilAsahassa0 178 / 112 / 4 / 2 [gAthA0 2.82; saptazataka 182] mahuehiM 17 / 24 / 9 / 1 [saptazataka 877] [kAvyAnuzAsanam mAtaGgagAminyaH 64 / 42 / 9 / 1 ___ [harSacarita 3, pR. 18] mAtaGgAHkimu 339 / 178 / 14 / 3 mAtA natAnAM 472 / 234 / 2 / 5 _[rudraTa 5. 6-7] mAtsaryamutsArya 380 / 194 / 7 / 3 - [bhartRhariH zRGgAra0 36] mAnamasyA nirAkartuM 648 / 302 / 16 / 6 [kAvyAdarza 2.299] mA paMthaM ruMdha 82 / 50 / 12 / 1 [saptazataka 961] mArArizakra0 471 / 24 / 2 / 5 mAlAkAra ivArAmaH 401 / 198 / 14 / 4 mitraM hantitarAM 50 / 36 / 19 / 1 muktibhuktikRd 58 / 40 / 7 / 1 muhyanmuhur 202 / 130 / 9 / 3 mUrNA jAmbavato 680 / 316 / 6 / 7 mUrnAmuvRttakRttA0 428 / 212 / 21 / 4 hanumannATaka 8.48] mRdupavanavibhinno 3012164 / 24 / 3 vikramorvazIya 4.10] mRdhe nidAghadharmAMzu0 513 / 254 / 14 / 6 merUrukesara0 677 / 312 / 2 / 6 mainAkaH kimayaM 123 / 84 / 4 / 2 [hanumannATaka 4.9] mohamahAcaladalane 673 / 310 / 21 / 6 yatrAnullikhitAkSameva 418 / 204 / 22 / 3 yatpANirna nivArito 708 / 330 / 27 [zRGgAratilakam, pari0 1, kA. 44 anantaram] yathAyaM dAruNAcAra: 291 / 162 / 13 / 3 yadA tvAmaham 338 / 178 / 10 / 3 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 yaduvAca na tanmithyA 354 / 184 / 12 / 3 [raghu0 17.42] yadvaccanAhitamatir 234 / 140 / 19 / 3 [subhASitAvalau (271) bhagavattarArogyasya] yadvizramya vilokiteSu 94 / 58 / 2 / 2 yazo'dhigantuM 265 / 152 / 8 / 3 [kirAta0 3.40] yasya na savidhe 444 / 222 / 10 / 5 yasya prakopazikhinA 360 / 186 / 14 / 3 yasyA vIjam 543 / 264 / 2016 yasyAvarjayato 6201292 / 12 / 6 yAte dvAravatI 10766 / 14 / 2 yA damAnavamAnanda 473 / 234 / 13 / 5 devIzataka 15] yA nizA sarvabhUtAnAM 67/42 / 25 / 1 [ma.bhA. bhISmaparva, gItA 2.69] yAma iva yAti 523 / 258 / 6 / 6 yAvadarthapadAM 316 / 170 / 23 / 3 zizupAla0 2.13] yena dhvastamanobhavena 296 / 164 / 2 / 3 [subhASitAvalau [44]] ye nAma kecidiha 358 / 186 / 3 / 3 . mAlatImAdhava 1.8] ye yAntyabhyudaye 563 / 272 / 2 / 6 yeSAM tAstridazebha0 278 / 158 / 2 / 3 yaiH zAntarAgarucibhiH 96 / 607 / 2 [bhaktAmara0 12] yo balau vyAptabhUsIgni 637 / 298 / 12 / 6 yo'vikalpam 361 / 186 / 21 / 3 yoSitAmatitarAM 205 / 132 // 2 // 3 zizupAla0 10.90 383 raikelihiya0 92154 / 10 / 1 [saptazataka 455, gAthA0 5.55] raktastvaM 7 / 14 / 13 / 1 hanumannATaka 5.4] raktAzokakRzodarI 341178 / 27 / 3 [vikramorvazIyam 4.30-31] raghurbhRzaM vakSasi 611 / 288 / 19 / 6 [raghu0 3.61] ratikrIDAdyUta 732 / 344 / 3 / 7 [dhanikasya dazarUpakAvaloke pra.2 sU. 39] rathasthamAlokya 626 / 294 / 116 ravisaMkrAntasaubhAgya: 66 / 42 / 19 / 1 [rAmAyaNa 2.16.13] rAjIvamiva te 5114254 / 6 / 6 rAjye sAraM vasudhA 657 / 304 / 28 / 6 [rudraTa 7.97] rAma iva dazaratho 557 / 270 / 3 / 6 rAmamanmathazareNa 198 / 124 / 19 / 3 - [raghu0 11.20] rudhiravisara0 61140 / 23 / 1 lagnaM rAgAvRtAGgayA 242 / 144 / 2 / 3 [subhASitAvalau (2595) harSadattasya] lalanA saroruhiNyaH 545 / 264 / 29 / 6 [rudraTa 8.43] lAkSAgRhAnala0 148 / 98 / 2 / 2 veNI0 1.8] lAkSAlakSma 693 / 322 / 17 / 7 [amaru0 60] likhannAste 84/50 / 22 / 1 [amaru0 7] limpatIva tamo0 664 / 308 / 7 / 6 [bAlacarita 1.15; mRcchakaTika 1.34] Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 lIlAtAmarasAhato0 300 / 164 / 2 / 3 [amaru0 72] lIlAvadhUtapadyA 4 / 12 / 2011 [ratnAvalI 2.8] vaktrAmbhoja 419 / 206 / 2 / 3 vacca mahaM cia 23 / 26 / 14 / 1 [saptazataka 944] vadanaM varavarNinyAH 4421222 / 2 / 5 vapurvirUpAkSam 345 / 180 / 19 / 3 [kumAra0 5.72] varaM bhrUbhaGgAste 707 / 328 / 26 / 7 [subhASitAvalau (1623)] vayamiha parituSTA 122182 / 24 / 2 bhartRhariH vairAgya0 53] valmIkaH kimutoddhRto 171 / 118 / 18 / 2 vastrAyante nadInAM 441 / 220123 / 5 vAkprapaJcaikasAreNa 281 / 158 / 21 / 3 vAcyavaicitrya0 349 / 182 / 5 / 3 vANiyaya hatthidaMtA 37/34 / 4 / 1,660 / 306 / 1116 [saptazataka 951 vANIrakuDaMguDDINa0 172 / 108 / 27 / 2 (saptazataka 874] vApIva vimalaM 279 / 158 / 10 / 3 vAtAhAratayA jagad 6 / 14 / 4 / 1 [bhallaTa0 87] vAraNAgagabhIrA sA 470 / 232 / 15 / 5 zizupAla0 19.44] vidalitasakalArikulaM 650 / 302 / 25 / 6 rudraTa 7.28] vipado'bhibhavantyavikrama 267 / 152 / 18 / 3 [kirAta0 2.14] [kAvyAnuzAsanam vipulena sAgarazayasya 605 / 286 / 2016 zizupAla0 13.40] vibhajante na ye 318 / 172 / 2 / 3 vimAnaparyaGkatale 194 / 122 / 6 / 3 viyati visarpatIva 533 / 260 / 22 / 6 vilasadamaranArI0 634 / 296 / 2116 viSaM nijagale yena 488 / 242 / 2 / 5 vRddhAste na vicAraNIyacaritAH 154 / 100 / 17 / 2 [uttararAma0 5.35] . veNIbhUtapratanusalilA 159 / 104 / 6 / 2 meghadUta 1.29] vyapohituM locanato 738 / 346 / 15 / 7 [kirAta0 8.19] vyartha yatra 12786 / 5 / 2 [uttararAma0 3.46] vrajataH kva tAta 275 / 156 / 1013 [zizupAla0 15.81] zaktirnistriMzajeyaM 2413142 / 29 / 3 [subhASitAvalau (2596)] zatrucchedadRDhecchasya 570 / 274 / 24 / 6 zanirazanizca 60/40 / 18 / 1 [kA. pra. 4/59] zayyA zAdvalamAsanaM 3511182 / 15 / 3 nAgAnanda 4.2] zaradindusundaramukhI 512 / 254 / 10 / 6 [rudraTa 8.20] zazivadanA 672 / 310 / 17 / 6 locane (pR. 121) abhinavaguptasya] ziJjAnama maJjIrA: 424 / 210 / 19 / 4 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 pariziSTa-1 zirAmukhaiH syandata 688 / 318 / 24 / 7 [nAgAnanda 5.15] zirISAdapi 604 / 286166 [navasAhasAGka 16.18] zItAMzoramRtacchaTA 417 / 204 / 17 / 3 / / - locane (pR. 233) abhinavaguptasya] zIrNaghrANAMghripANIn 342 / 180 / 2 / 3 [sUryazataka 6] zIrNaparNAmbu0 6221292 / 22 / 6 [udbhaTa 2.9] zUnyaM vAsagRhaM 1 / 10 / 10 / 1 _[amaru0 82] zUlaM zalantu zaM 493 / 244 / 18 / 5 rudraTa 4.18] zRGgArI girijAnane 183 / 11673 [zRGgAratilaka 1.1] zailAtmajApi 101 / 64 / 4 / 2 [kumAra0 3.75] zailendrapratipAdyamAna0 632 / 296 / 10 / 6 zyAmAsvaGgaM 11 / 16 / 14 / 1 meghadUta 2.44] zyAmAM zyAmalimAnam 421 / 206 / 16 / 3 / / [viddhazAla0 3.1] zrIparicayAd 177 / 110 / 26 / 2 [subhASitAvalau (2854) raviguptasya] zrutisamadhikamuccaiH 411 / 202 / 11 / 3 zizupAla0 11.1] zrutena buddhir 404 / 200 / 2 / 3 zvAsA bASpajalaM 716 / 332 / 1817 sa ekastrINi 599 / 284 / 23 / 6 sa eSa bhuvana0 438 / 220 / 11 / 4 sagaM apAriAyaM 564 / 272 / 7 / 6 setubandha 4.20] sa gataH kSitim 155 / 100 / 26 / 2 [kirAta0 13.31] saNiyaM vacca 21 / 26 / 4 / 1 satyaM tvameva saralo 591 / 282 / 19 / 6 rudraTa 9.35] satyaM manoramA: 189 / 120 / 4 / 3 [aucityavicAracarcAyAM vyAsasya; subhASitAvalau (3266)] sattvaM samyak 501 / 248 / 23 / 5 [devIzataka 55] sa tvAraM bharato 459 / 226 / 25 / 5 [rudraTa 3.18] sattvArambharato0 460 / 228 / 1 / 5 [rudraTa 3.19] sadakSiNApAGganiviSTamuSTiM 615 / 290111 / 6 [kumAra0 3.70] sadA madhye yAsAm 370 / 190 / 13 / 3 saMdhyAM yatpraNipatya 106 / 66 / 6 / 2 sapadi paGktivihaGgamanAmabhRt 320 / 172 / 17 / 3 sabhrUbhaGga 735 / 344 / 23 / 7 [dhanikasya dazarUpakAvaloke (pra.2, sU. 41)] samadamataGgaja 596 / 284 / 10 / 6 samutthite dhanurdhvanau 190 / 120 / 15 / 3 [arjunacarite] samyagjJAnamahAjyotir 292 / 162 / 17 / 3 sa yasya dazakandharaM 500 / 248 / 10 / 5 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 [kAvyAnuzAsanam sarale sAhasarAgaM 492 / 244 / 14 / 5 sAnujJamAgamiSyan 639 / 298 / 22 / 6 mAlatImAdhava 6.10] [rudraTa 7.57] sarasvati padaM 461 / 228 / 11 / 5 sA bAlA vayam 6011286 / 2 / 6 sarAMsIvAmalaM 280 / 258 / 14 / 3 __ [amaru0 34] sarojapatre parilInaSaTpade 628 / 294 / 21 / 6 sA rakSatAdapArA 4580226 / 19 / 5 sarvakAryazarIreSu 295 / 162 / 28 / 3 deivIzataka 16] zizupAla0 2.28] sAloe ccia 715 / 332 / 14 / 7 sarvAzArudhi dagdhavIrudhi 437 / 220 / 2 / 5 [saptazataka 130; gAthA0 2.30] [subhASitAvalau (1708) bhaTTabANasya] sAvazeSapadam 128386 / 17 / 2 sa vaktumakhilAn 77 / 48 / 12 / 1 [zizupAla0 10.16] savitA vidhavati 520/256 / 16 / 6 sAhAheM]tI sahi 36 / 32 / 24 / 1 savrIDA dayitAnane 185 / 116 / 21 / 3 __ [saptazataka 860] [subhASitAvalau (78)] - sitanRziraHsajA 477/236 / 14 / 5 sazamIdhAnyapAkAni 278 / 158 / 2 / 3 sihipicchakaNNaUrA 729 / 342 / 1117 sazoNitaiH kravyabhujAM 193 / 122 / 4 / 3 [saptazataka 173; gAthA0 2.73] sasnu: payaH papuH 264 / 152 / 2 / 3 sItAM dadAha 515 / 284 / 6 / 6 [zizupAla0 5.28] sudhAbaddhAgrAsair 571 / 276 / 3 / 6 saha dIrghA mama 612 / 288 / 22 / 6 [viddhazAla0 1.31] [kAvyAdarza 3.352] suvvai samAgamissai 32 / 30 / 29 / 1 sahasrAkSairaGgair 366 / 188 / 16 / 3 _[saptazataka 962] sahasA nalinI 476 / 236 / 9 / 5 surAlayollAsapara: 324 / 174 / 9 / 3 saMketakAlamanasaM 6412300 / 2 / 6 suvarNapuSpAM 69 / 44 / 13 / 1 saMprahAre praharaNaiH 184 / 116 / 13 / 3 sUryAyati sudhArazmim 516 / 256 / 116 saMprApte'vadhivAsare 156 / 102 / 2 / 2 sRjati ca jagad 590 / 282 / 15 / 6 saMyataM yAcamAnena 456 / 226 / 9 / 5 so natthi ettha 665 / 308 / 12 / 6 [devIzataka 14] soha vva lakkhaNamuhaM 521 / 256 / 276 saMrambhaH karikITa0 353 / 184 / 2 / 3 setubandha 1.48] saMhayacakkAajuA 215 / 136 / 2 / 3 saundaryasya taraGgiNI 541 / 264 / 8 / 6 sAdhanaM sumahad 299 / 164 / 16 / 3 stanagurujaghanAbhirAmamandaM 478 / 236 / 23 / 5 sAdhu candramasi 357184 / 27 / 3 stumaH kaM vAmAkSi 169 / 108 / 2 / 2 . Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 pariziSTa-1 snigdhazyAmalakAnti0 6844 / 4 / 1 spRzati tigmarucau 231 / 140 / 3 / 3 haravijaya 3.37] sphuradadbhutarUpam 649 / 302 / 20 / 6 sphUrjadvajrasahasranirmitam 678 / 314 / 18 / 7 [mahAvIra0 1.53] smaradavathunimittaM 733 / 344 / 1117 [dhanikasya dazarUpakAvaloke (pra. 2, sU. 40)] smaranavanadIpUreNoDhA 102 / 64 / 4 / 2 - [amaru0 104] smitaM kiMcit 725 / 340 / 4 / 7 [subhASitAvalau (2236)] srastaH sragdAmazobhA 3 / 12 / 12 / 1 ratnAvalI 1.16] srastAM nitambAd 346 / 180 / 23 / 3 / / [kumAra0 3.54] svaJcitapakSmakapATaM 10 / 16 / 9 / 1 [bhAsasya] svapiti yAvadayaM 375 / 19218 / 3 svayaM ca pallavAtAmra0 491 / 242 / 18 / 5 [udbhaTa 4.15] svidyati kUNati 560 / 270 / 14 / 6 / svedAmbhaH kaNikAcite 700 / 326 / 8 / 7 [subhASitAvalau (2071)] haMsa prayaccha 144 / 96 / 1 / 2 [vikramorvazIya 4.17] haMsANa sarehiM 558 / 270 / 7 / 6 [saptazataka 953] haMso dhvAsavirAvI 514 / 254 / 18 / 6 hantumeva pravRttasya 376 / 192 / 12 / 3 [bhAmaha 1.51] hA dhiksA kila 308 / 168 / 4 / 3 hA nRpa hA budha 255 / 148 / 15 / 3 hiraNmayI sAlalateva 535 / 262 / 6 / 6 bhaTTi0 2.47] hRdaye cakSuSi 582 / 278 / 28 / 6 [rudraTa 9.8] hRdaye vasasIti 100 / 62 / 25 / 2 __ [kumAra0 4.9] hoI na guNANurAo 548 / 266 / 18 / 6 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 pramANatvenodAhRtAnAM saMdarbhANAmakArAdyanukramaNI* 67 anekanartakIyojyaM 360 / 23 / 8 11 utphullAnanetra tu 68 / 22 / 2 16 anaucityAdRte nAnyad 130 / 2 / 3 [nATyazAstra a. 6 (pR. 55)] [dhvanyAloka u. 3] 51 uddhatapuruSaprAyaH 356 / 3 / 8 44 anyadA bhUSaNaM puMsaH 350 / 107 [nATyazAstra 18.79] zizupAla0 2.44] 67 udbhedastasya 362 / 16 / 8 34 abhiprAyavAn pAThadharmaH 246 / 26 / 5 _[nATyazAstra 19.41] kAvyamImAMsA 7 (pR. 31)] 65 RtuvarNanasaMyuktaM 360 / 2018 5 abhyAso hi karmasu 8 / 4 / 1 21 ekatrotprekSitatvena 144 / 23 / 3 vAmana 1.3] 53 evaMvidhastu kAryo 356 / 27 / 8 35 arthAntaragatiH 248 / 2 / 5 [nATyazAstra 18.93] [dhvanyAloka 3.39] 54 karuNarasaprAyakRto 358148 55 avikRtabhASAcAraM 358 / 13 / 8 [nATyazAstra 18.95] [nATyazAstra 18.104] 32 keSAJcidetA vaidarbhIpramukhA 214 / 21 / 4 10 asthAnahasitaM yattu 68 / 15 / 2 [kAvyaprakAza 9.81] [nATyazAstra 6.58] 61 gajAdInAM gatiM 360 / 13 / 8 10 AkuJcitAkSigaNDaM 68 / 13 / 2 67 garbhanirbhinavIjArtho 362 / 19 / 8 [nATyazAstra 6.56] [nATyazAstra 19.42] 56 AtmAnubhUtazaMsI 358 / 18 / 8 68 goSThe yatra viharataH 360 / 25 / 8 _[nATyazAstra 18.108] 6 catuSTayI zabdAnAM 18 / 11 / 1 10 ISadvikasitairgaNDaiH 68 / 10 / 2 mahAbhASya 1.9.2 Rlak sU.] [nATyazAstra 6.54] 59 chanmurAgagarbhAbhiruktibhir 360 / 9 / 8 39 ucite vAsake 334 / 9 / 7 15 tatrabhavan bhagavanniti 128 / 20 / 3 [nATyazAstra 22.10] rudraTa 6.19] 13 uttamAdhamamadhyeSu 86 / 14 / 2 / / 46 tathA hi darzane svacche 352 / 9 / 8 [bhaTTatota] 11 utphullanAsikaM yattu 68 / 24 / 2 24 tarjanyanAgmike zliSTe 166 / 20 / 3 [nATyazAstra 6.57] 3 tasya karma 4 / 13 / 1 [kAvyakautuke] * AgaLano AMkaDo saMdarbhasaMkhyA sUcave che, pAchaLanA AMkaDA pRSTha, paMkti, adhyAya saMkhyA darzAve che. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 389 48 dAsaviTazreSThiyutaM 354 / 1138 46 nAnRSi: kavirityuktam 352 / 5 / 8 nATyazAstra 18.50] [bhaTTatota] 51 divyapuruSAzrayakuto 356 / 1 / 8 26 nirUDhA lakSaNAH 172 / 13 / 3 [nATyazAstra 18.78] kumAri tantravArtika] 25 dRSTvA prayujyamAnAn 168 / 29 / 3 52 nirghAtolkApAtair 356 / 14 / 8 rudraTa 6.26] [nATyazAstra 18.86] 2 devA daivIM narA nArI 311801 60 nRsiMhasUkarAdInAM 360 / 1138 18 devA dhIroddhatA jJeyAH 322 / 1 / 7 37 netA vinIto 314 / 7 / 7 nATyazAstra 24.18] (dazarUpaka 2.1] 50 devAsurabIjakRtaH 354 / 22 / 8 19 naikaM padaM dviH 140 / 26 / 3 [nATyazAstra 18.63] [kAvyAlaGkArasUtra 5.1.1] 40,41 dehAtmakaM bhavetsattvaM 338 / 12 / 7 48 nodAttanAyakakRtaM 354 / 9 / 8 nATyazAstra 22.6] [nATyazAstra 18.49] 23 dvayarthaH padaiH 166 / 16 / 3 56 paravacanamaNAtmasaMsthaiH 358 / 2018 28 dhanurdhyAzabde dhanuH 196 / 23 / 3 [nATyazAstra 18.109] 31 dhAMzastu dhaivatanyAsaH 202 / 20 / 3 39 paripATayAM phalArthe 334 / 77 18 dhIraprazAntA vijJeyA 322 / 9 / 7 [nATyazAstra 22.209] nATyazAstra 24.19] 49 prakaraNanATakabhedAd 354 / 14 / 8 56 dhUrtaviTasaMprayojyo 358 / 22 / 8 [nATyazAstra 18.58] [nATyazAstra 18.110] 22 prakRtipratyayamUlA vyutpattiryasya 160 / 23 / 2 53 na ca divyanAyakakRtaH 356 / 25 / 8 [rudraTa 6.27] [nATyazAstra 18.93] 47 prakhyAtavastuviSayaM 352 / 19 / 8 36 na paryanto vikalpAnAM 266 / 11 / 6 __[nATyazAstra 18.10] [kAvyAdarza 2.96] 52 prakhyAtavastuviSayaH 356 / 10 / 8 12-na hi caitra ekasyAM 78 / 5 / 2 nATyazAstra 18.84]] [vyAsabhASya-yogasUtra 2,4] 54 prakhyAtavastuviSayastvaprakhyAtaH 358 / 2 / 8 47 nAnAvibhUtibhiryutam 352 / 19 / 8 nATyazAstra 18.94] [nATyazAstra 18.11] ___3 prajJA navanavollekhazAlinI 4 / 11 / 1 54 nAnAvyAkulaceSTa: 358 / 6 / 8 . kAvyakautuke [nATyazAstra 18.96] Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 55 prahasanamapi 358 / 9 / 8 [nATyazAstra 18.101] 53 bahavazca tatra puruSA 356 / 23 / 8 [nATyazAstra 18.91] 63 bAlakrIDAniyuddhAdi 360 / 17 / 8 1 bAlastrIMmUDhamUrkhANAM 2 / 11 / 1 43 bAlyakumArayauvana0 346 / 10 / 7 sarasvatIkaNThAbharaNa 5.16 vRtti] 67 bIjasyodghATanaM 360 / 23 / 8 [nATyazAstra 19.40] 37 buddhayutsAhasmRti0 314 / 9 / 7 [dazarUpaka 2.2] 55 bhagavattApasaviprair 3581138 [nATyazAstra 18.103] 25 maJjIrAdiSu raNitaprAyAn 168 / 27 / 3 rudraTa 6.25] 66 maNDalena tu yanvRttaM 360 / 21 / 25 32 mAdhuryavyaJjakairvarNair 214 / 21 / 4 kAvyaprakAza 9.80] 52 mAyendrajAlabahulo 356 / 16 / 8 [nATyazAstra 18.87]] 45 maugdhyamadabhAvikatva0 350 / 167 27 yattadornityamabhisaMbandhaH 1841013 48 yatra kavirAtmazaktyA [nATyazAstra 18.45] 67 yatra bIjasamutpittir 362 / 10 / 8 [nATyazAstra 19.39] 48 yadnArSamathAhAryaM 354 / 3 / 8 [nATyazAstra 18.46] [kAvyAnuzAsanam 9 yadvAmAbhinivezitvaM 60 / 23 / 2 nATyazAstra 20.207] 51 yad vyAyoge kAryaM 35678 [nATyazAstra 18.81] 48 yatnATake mayoktaM 354 / 5 / 8 [nATyazAstra 18.47] 33 yamakAnuloma0 lollaTa] 33 yastu saridadrisAgara0 230 / 115 [lollaTa] 69 yasmin kulAGganA patyuH 360 / 27 / 8 49 rAjopacArayuktA 354 / 18 / 8 [nATyazAstra 18.60] 42 laD vilAse 346 / 3 / 7 70 layAntaraprayogeNa 360 / 29 / 8 30 vaktA harSabhayAdibhir 198 / 26 / 3 rudraTa 6.29] 54 vakSyAmyataH paramahaM 358 / 1 / 8 [nATyazAstra 18.93] 48 vipravaNiksacivAnAM 354 / 7 / 8 __ [nATyazAstra 18.48] 58 viSkambhakapravezakarahito 360 / 9 / 8 [zRGgAraprakAza, prakAza 11, pR. 466] 55 vezyAceTanapuMsakaviTadhUrtA 358 / 15 / 8 nATyazAstra 18.105] 53 vyAyogastu vidhijJaiH 356 / 2118 [nATyazAstra 18.90] 4 zabdaprAdhAnyamAzritya 4 / 2011 bhaTTanAyaka] 18 zukastrIbAlamUrkhANAM 134 / 8 / 3 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 52 zRGgArahAsyavarjaM 356 / 12 / 8 [nATyazAstra 18.45] 52 SoDazanAyakabahulaH 356 / 18 / 8 [nATyazAstra 18.8] 62 saMkhyAH samakSaM 360 / 15 / 8 29 saMketavyavahArAbhyAM 198 / 18 / 3 11 saMrabdhasAmranetraM ca 68 / 26 / 2 [nATyazAstra 6.59] 8 saMsargo viprayogazca 34 / 20 / 1 [vAkyapadIya 2.317] 17 saMhitaikapadavat 132 / 22 / 3 _ [kAvyAlaGkArasUtra 5.1.2] 46 sa-tattvadarzanAdeva 352178 [bhaTTatota] 391 67 samAnayanamarthAnAM 362 / 23 / 8 [nATyazAstra 19.43] 57 sarvarasalakSaNADhyA yuktA 358 / 25 / 8 [nATyazAstra 18.112] 8 sAmarthyamaucitI dezaH 34 / 23 / 1 [vAkyapadIya 2.318] 49 strIprAyA caturaGkA 354 / 16 / 8 [nATyazAstra 18.59] 51 strIbhedanApaharaNApamardana0 356 / 5 / 8 [nATyazAstra 18.80] 64 hAsyaprAyaM preraNaM 360 / 19 / 8 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai diara 572 / 276 / 9 / 6 pariziSTa- 3 prAkRtapadya-gadyAvataraNAnAM saMskRtacchAyA / attA ettha 14 / 22 / 18 1 ayi devara kiM na prekSase AkAzaM kiM mudhA pralokase / jAyAyA bAhumUle ardhacandrANAM paripATIm // annattha vacca 85/52|1|1 zvazrUH atra niSIdati[te] atrAhaM, divasakaM pralokasva / mA pathika rAtryandhaka zayyAyAmAvayorniSatsyasi // annaM laDahattaNayaM 573 / 276 / 14 / 6 anyatra vraja bAlaka snAntIM kasmAd mAM pralokase / etad bho jAyAbhIrukANAM tIrthameva na bhavati // . anyad labhatvaM anyaiva kApi vartanacchAyA / zyAmA sAmAnyaprajApateH rekhaiva na bhavati // ahayaM ujjua0 176 / 110/20/2 ahiNavamaNahara0 227/138 / 16 / 3 [ saptazataka 571; gAtAsaptazatI 6.70 ] AsAiyaM0 16 / 24|4|1 ahakaM [ ahaM] RkarUpA tasyApi unmantharANi premANi / sakhikAjanaH anipuNaH, alaM, kiM pAdarAgeNa // uccisu 20 | 24|27|1 [dhvanyAloke (1, pR. 71) uddhRtA] [dhvanyAloke (3, pR. 352) uddhRtA] [gAthAsaptazatI 2.27; saptazataka 127] abhinavamanoharaviracitavalayavibhUSA vibhAti navavadhukA | kundalateva samutphullagucchaparilIyamAnabhramaragaNA // [ kAvyaprakAze [10.450] uddhRtA] [sarasvatIkaNThAbharaNe (1.26.37) uddhRtA] [saptazataka 958; sarasvatIkaNThAbharaNe (4, pR. 549) uddhRtA] AsAditamajJAtena yAvat tAvatA badhAna dhRtim / uparama vRSabhedAnIM rakSyate gRhapatikSetram // uccinuSva patitakusumaM mA dhunIhi zephAlikA hAlikasnuSe / eSo'vasAnavirasaH zvazureNa zruto valayazabdaH || [ saptazataka 959] Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 393 eMto vi Na saccavio 576 / 278 / 2 ' [sarasvatIkaNThAbharaNe (3, pR. 372) uddhRtA) Ayannapi na satyApito [=dRSTo] yasyAH prasaratpallavAruNarAgaH / majjanatAmrayormadastathA madatAmrayorlocanayoramarSaH // eddahamittatthaNiyA 52 / 38 / 2 / 1 [zRGgAraprakAze 7, pR. 245 uddhRtA] etAvanmAtrastanikA etAvanmAtrAbhyAmakSipatrAbhyAm / etadavasthAM prAptA etAvanmAtrairdivasaiH // kassa va na hoi 25 / 28 / 2 / 1 [saptazataka886] kasya vA na bhavati roSo dRSTvA priyAyAH savraNamadharam / sabhramarapadyAghrANazIle vAritavAme sahasvedAnIm / / kAyaM khAyai 256 / 1482013 sarasvatIkaNThAbharaNe (1.23-30) uddhRtA] kAkaM khAdati kSudhitaH kUraM kSipati nirbhara ruSTaH / / zunakaM gRhNAti kaNThe niSedhati [=bheSayati] ca naptAraM sthaviraH // kArAviUNa khauraM 382 / 194 / 16 / 3 sarasvatIkaNThAbharaNe] (1.48.55) uddhRtA] kArayitvA kSauraM grAmamukhyaH majjitvA jimitvaa| nakSatraM tithivArau jyautiSikaM praSTuM calitaH // kA visamA 654 / 304 / 16 / 6 [saptazataka 975] kA viSamA daivagatiH kiM laSTaM [=sundaraM] yad jano guNagrAhI / kiM saukhyaM sukalatraM kiM durgrAhyaM khalo lokaH / / kulabAliyAe 696 / 324 / 13 / 7 [saptazataka 871] kulabAlikAyAH prekSadhvaM yauvanalAvaNyavibhramavilAsAH / pravasantIva proSite AyantIva gRhamAyati / gADhAliMgaNa0 75/48 / 2 / 1 [saptazataka 934] gADhAliGganarabhasodyate dayite laghu samapasarati / manasvinInAM mAnaH pIDanabhIta iva hRdayAt / / guruyaNaparavasa 34/32 / 8 / 1 [saptazataka 851] gurujanaparavaza priya kiM bhaNAmi tava mandabhAginyaham / adya pravAsaM vrajasi vraja svayameva zRNoSi [=zroSyasi] karaNIyam / / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 [kAvyAnuzAsanam candamaUehiM 555 / 268 / 21 / 6 [dhvanyAloke (2, pR. 259) uddhRtA] candramayUkhairnizA nalinI kamalaiH kusumgucchrltaa| haMsaiH zaracchobhA kAvyakathA sajjanaiH kriyate gurukI // cUyaMkurAvayaMsaM 74 / 46 / 23 / 1 [harivijaye; dhvanyAloke (pR. 298) uddhRtA] cUtAGkurAvataMsaM kSaNaprasaramahAdhamanoharasurAmodam / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmyA makham / / jaM jaM karesi 7271340 / 24 / 7 gAthAsaptazatI 4.78, saptazataka 378] yad yat karoSi yad yacca jalpasi yathA tvaM nivasasi / tattadanuzikSaNazIlAMyA divaso divaso na saMpatati / / jaM bhaNaha taM 6611306 / 14 / 6 [saptazataka 897] yad bhaNatha tat sakhya Ama kariSyAmi tat tathA sarvam / yadi taratha [-zaknuthA roddhaM me dhairya saMmukhAgate tasmin // jassa raNaMteurae 542 / 264 / 14 / 6 [kAvyaprakAze (10.422) uddhRtA] yasya raNAntaHpure kare kurvato maNDalAgralatAm / rasasaMmukhyapi sahasA parAmukhI bhavati ripusenA // jo tIe ahara0 635 / 29836 [gAthAsaptazatI 2.6; saptazataka 106] yastasyA adhararAgo rAtrimudvAsitaH [rAtrAvuddhAsitaH] priyatamena / sa eva dRzyate prAtaH sapatnInayaneSu saMkrAntaH // DhaMDhulliMtuM marIhasi 509 / 252 / 27 / 6; 517 / 256 / 5 / 6 / / kAvyaprakAze (10.407) uddhRtA] (1) gaveSayan mariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / ___mAlatIkusumena samaM bhramara bhrAmyan na prApsyasi // (2) mAlatIkusumasadRzaM ,, , , NahamuhapasAhiMaMgo 24 / 26 / 20 / 1 [saptazataka 937] nakhamukhaprasAdhitAGgo nidrAghUrNallocano na tthaa| yathA nivraNAdharaH zyAmalAGga dunoSi mama hRdayam // gollei aNollamaNA 31 / 30 / 24 / 1 [saptazataka 875] nudatyanArdramanA attA [zvazrUH] mA gRhabhare sakale / kSaNamAtraM yadi sandhyAyAM bhavati na vA bhavati vizrAmaH / / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 395 taM tANa siri0 70 / 44 / 24 / 1 [viSamabANalIlAyAm; dhvanyAloke (pR. 265) uddhRtA] tatteSAM zrIsahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena // tAlA jAyaMti guNA 237 / 142 / 12 / 3 viSamabANalIlAyAm; dhvanyAloke (pR. 170) uddhRtA] tadA jAyante guNA yadA te sahRdayairgRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni // [saptazataka 989] tuha vallahassa gosammi 76 / 48 / 6 / 1 _ [saptazataka 990; kAvyaprakAze (4.83) uddhRtA] tava vallabhasya prAtarAsIdadharo mlAnakamaladalam / iti navavadhUH zrutvA karoti vadanaM mahIsaMmukham / / de A pasia 2 / 26 / 9 / 1 [saptazataka 968; zRGgAraprakAze (7, pR. 248) uddhRtA] ayi AH prasIda nivartasva mukhazazijyotsnAviluptatamonivahe / abhisArikANAM vighnaM karoSyanyAsAmapi hatAze // dhavalosi jai 610 / 288 / 10 / 6 [saptazataka 667; gAthAsaptazatI 7.65] dhavalo'si yadyapi sundara tathApi tvayA mama rakSitaM hRdayam / rAgabhRte'pi hRdaye subhaga nihito na rakto'si / / dhIrANa ramai 72 / 46 / 10 / 1 [dhvanyAloke (2, pR. 262) uddhRtA] dhIrANAM ramate ghusaNAruNe na tathA priyaastnotsNge| dRSTI ripugajakumbhasthale yathA bahalasindUre // niyadaiya0 19 / 24 / 21 / 1 [saptazataka 957] nijadayitAdarzanotkSipta pathikAnyena vraja pthaa| gRhapatiduhitA durlakyavAgureha hatagrAme // nigaDadurAroha 670310 / 6 / 6 [saptazataka 468; gAthAsaptazatI 5.68] nirgaNDadurArohAM mA putraka pATalAM samAroha / ArUDhanipatitA ke'nayA na kRtA iha grAme / nihuyaramaNammi 188 / 118 / 23 / 3 [saptazataka 987] nibhRtaramaNe locanapathe patite gurUNAM madhye / sakalaparihArahRdayA vanagamanameva kAzati vadhUH // Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 [kAvyAnuzAsanam paNayakuviyANa 105 / 66 / 2 / 2 [gAthAsaptazatI 1.27; saptazataka 27] praNayakupitayordvayorapyalIkaprasuptayormAnavatoH / nizcalaniruddhAniH zvAsadattakarNayoH ko mallaH // pattaniamba0 245 / 144 / 18 / 3 [gAthAsaptazatI 6.55; saptazataka 556] prAptanitambasparzAH snAnottIrNAyAH zyAmalAjhyAH / cikurA rudanti jalabindubhirvandhasyeva bhayena / paMthiya na ettha 59 / 40 / 7 / 1 [saptazataka 879] pathika nAtra sastaramasti manAk prastarasthale grAme / unnatapayodharaM [pakSe payodharA] prekSya yadi vasasi tad vasa // poDhamahilANa jaM 659 / 306 / 4 / 6 sarasvatIkaNThAbharaNe (3.23, 56) uddhRtA] prauDhamahilAnAM yat suSTha zikSitaM tad rate sukhayati / yadyadazikSitaM navavadhUnAM tattad dhRtiM dadAti // phullukkaraM 290 / 162 / 6 / 3 karpUramaJjarI 1.19] puSpotkaraM kalamaudanasamaM vahanti ye sindhuvAraviTapA mama vallabhAste / ye gAlitasya mahiSIdanaH sadRzAste kimapi mugdhavicakilaprasUnapuJjAH // bahalatamA hayarAI 15 / 22 / 14 / 1 gAthAsaptazatI 4.35; saptazataka 335] bahvalatamA hatarAtriradya proSitaH patirgRhaM zUnyam / tathA jAgRhi prativezin na yathA vayaM muSyAmahe // bhama dhammia 13 / 22 / 12 / 1 gAthAsaptazatI 2.75, saptazataka 175] bhrama dhArmika vizvastaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadIkacchanikuJjavAsinA dRptasiMhena // . mahilAsahassa0 178 / 112 / 4 / 2 [gAthAsaptazatI 2.82, saptazataka 182] mahilAsahasrabhRte tava hRdaye subhaga sA amAntI / anudinamananyakarmA'GgaM tanukamapi tanayati // mahuehiM 17 / 24 / 9 / 1 . [saptazataka 877; vajjAlagga 491] madhUkaiH kiMvA pathika yadi harasi nivasanaM nitambAt / kathayAmi kasyAraNye grAmo dU'hamekAkinI // Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 397 mA paMthaM 82 / 50 / 12 / 1 [vajjAlagga 491; saptazataka 961] mA panthAnaM rudhaH mama apehi bAlaka [=aprauDha] aho asi ahIkaH / vayaM paratantrAH zUnyagRhaM rakSitavyamasmAkam // raikelihiya0 92 / 54 / 10 / 1 [gAthAsaptazatI 5.55: saptazataka 455] ratikelihRtanivasanakarakisalayaruddhanayanayugalasya / rudrasya tRtIyanayanaM pArvatIparicumbitaM jayati // vacca mahaM ciya 23 / 26 / 14 / 1 [saptazataka 944] vraja mamaivaikasyA bhavantu niHzvAsaroditavyAni / mA tavApi tayA vinA dAkSiNyahatasya jAyantAm // vANiyaya hatthidaMtA 37 / 34 / 4 / 1; 660 / 306 / 21 / 6 . [saptazataka 951; dhvanyAloke (pR. 299) uddhRtA] vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayaH / yAvad vilulitAlakamukhI gRhe pariSvaSkate snuSA / / vANIrakuDaMguDDINa0 172 / 108 / 27 / 2 [saptazataka 874; dhvanyAloke (pR. 82) uddhRtA] vAnIrakuJjoDDInazakunikolAhalaM zRNvatyAH / gRhakarmavyApRtAyA vadhvAH sIdantyaGgAni // sagaM apAriAyaM 564 / 272 / 7 / 6 [setubandha 4.20] svargamapArijAtaM kaustubhalakSmIvirahitaM mdhumthstherH| smarAmi mathanapurato'mugdhacandraM ca harajaTAprAgbhAram / / saNiaM vacca kisoyari 21 / 26 / 4 / 1 [zRGgAraprakAze (pra. 7, pR. 248) uddhRtA] zanaiH vraja kRzodari ! pade prayatnena sthApaya mahIpRSThe / bhakSyasi vistRtastani ! vidhinA duHkhena nirmApitA [= nirmitA] / sAloe cciya 715 / 332 / 1417 [gAthAsaptazatI 2.30; saptazataka 130] sAloke eva sUrye gRhiNI gRhasvAmikasya gRhItvA / anicchatazca caraNau dhAvati hasantI hasataH // sAhAha]tI sahi 36 / 3224 / 1 [saptazataka 860] kathayantI sakhi subhagaM kSaNe kSaNe dUnA'si mama kRte / sadbhAvasnehakaraNIyasadRzaM tAvad viracitaM tvayA / / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 sihipicchakaNNaUrA 729 / 340 / 11 / 7 zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAghasya garvavatI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm // suvvai samAgamissai 32|30|29|1 sonatthi ettha 665/308/12/6 zrUyate samAgamiSyati tava priyo'dya praharamAtreNa / evameva kimiti tiSTasi tat sakhi sajjaya karaNIyam // soha vva lakkhaNamuhaM 521 / 256 / 27/6 [kAvyAnuzAsanam [gAthAsaptazatI 2.73; saptazataka 173 ] haMsANa sarehiM 558 / 27017/6 [saptazataka 962; kAvyaprakAze (3.19). uddhRtA] so nAstyatra grAme ya etAM sphurallAvaNyAm / taruNAnAM hRdayaluNTAkIM pariSvaSkamANAM nivArayati // hoina guNArAo 548/266 / 18 / 6 [saptazataka 997; kAvyaprakAze (10.569) uddhRtA] zobheva lakSmaNamukhaM vanamAleva vikaTaM haripateruraH / kIrtiriva pavanatanayamAjJeva balAnyasya avalagati dRSTiH // haMsAnAM sarobhiH zrIH sAryate'tha sarasAM haMsaiH / anyonyamevaite AtmAnaM kevalaM gurukayanti [ = gurUkurvanti] [saptazataka 953; kAvyaprakAze (10.527) uddhRtA] bhavati na guNAnurAgo jaDAnAM kevalaM prasiddhizaraNAnAm / kila prasnauti zazimaNizcandre na priyAmukhe dRSTe // [setubandha 1.48 ] [ locane (1, pR. 123) uddhRtA] Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 akArAdikrameNa sUtrANAmanukramaNI* [adhyAya/sUtra/saMkhyAnirdezaH / ] 49) akAryakaraNajJAnAdevIMDA vaivAdikRt / 2, 24 akRtrimasvAdupadAM paramArthabhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe // 1,1 aGgAzritA alaGkArAH / 1, 13, 193) acApalAvikatthanatve dhairyam / 7, 50, adoSau saguNau sAlaGkArau ca zabdArthoM kAvyam / 1, 11, 186) adharAdigrahAd duHkhe'pi harSaH kuTTa [? hAmitam / 7, 43, 205) anivaddhaM muktakAdi / 8, 10, 81) anaucityAcca / 2, 55 174) antyatryavasthA paratrI / 7, 31 90) aprayuktAzlIlAsamarthAnucitArthazrutikaTukliSTAvimRSTavidheyAMzaviruddhabuddhikRttvAnyubhayoH / 3, 6 86) abAdhyatve Azrayaikye nairantarye'naGgatve ca vibhAvAdiprAtikUlyam / 3, 2 109) arthabhedabhinnAnAM zabdAnAM bhaGgAbhaGgAbhyAM yugapaduktiH zleSaH / 5, 6 124) arthAnAM virodhAbhAso virodhaH / 6, 12 110) arthaikye dvayAdibhASANAM ca / 5, 7 84) avyaGgayamavaram / 2,58 83) asatsaMdigdhatulyaprAdhAnye madhyamaM tredhA / 2, 57 116) asaddharmasaMbhAvanamivAdidyotyotprekSA / 6, 4 41) ahRdyadarzanAdivibhAvAGgasaMkocAdyanubhAvApasmArAdivyabhicAriNI jugupsA bIbhatsaH / 2,15 71) AkSepAderamarSaH svedAdikRt / 2, 45 100) AdyatRtIyAkrAntau dvitIyaturyo yukto rephastulyazca TavargazaSA vRttidairdhyamuddhato gumphazcAtra / 4, 6 37) iSTanAzAdivibhAvo daivopAlambhAdyanubhAvo duHkhamayavyabhicArI zokaH karuNaH / 2, 12 * AgaLano AMkaDo saLaMga sUtra saMkhyA sUcave che. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 [kAvyAnuzAsanam 68) iSTaviyogAderunmAdo'nimittasmitAdikRt / 2, 42 50) iSTAniSTadarzanAderjADayaM tUSNIMbhAvAdikRt / 2, 24 56) iSTAnusmaraNAderautsukyaM tvarAdikRt / 2, 30 118) iSTArthasiddhayai dRSTAnto nidarzanam / 6, 6 182) iSTe'pyavajJA vibbokaH / 7, 39 102) iha zrutimAtreNArthapratyAyakA varNavRttigumphAH / 4, 8 175) IrSyAhetuH sapatnI pratinAyikA / 7, 32 111) uktasyAnyenAnyathA zleSAduktirvakroktiH / 5, 8 130) utkarSApakarSahetvoH sAmyasya coktAvanuktau copameyasyAdhikyaM vyatirekaH / 6, 18 35) uttamamadhyamAdhameSu smitavihasitApahasitaiH sa AtmasthastredhA / 2, 10 75) utpAtAdibhya Avego vismayAdikRt / 2, 49 / 170) upacArAvahitthAbhyAmAnukUlyaudAsInyAbhyAM saMtarjanAghAtAbhyAM prauDhA dhIrAdyAH / 7, 27 115) ekadvitrilope luptA / 6, 3 206) ekadvitricatuzchandobhirmuktakasaMdAnitakavizeSakakalApakAni / 8, 11 161) ekabhAryo'nukUlaH / 7, 18 37) etatsaMkramajairhasitopahasitAtihasitaiH parastho'pi / 2, 11 188) kartavyavazAdAyAte eva hastAdikarmaNi yad vaicitryaM sa vilAsaH / 7, 45 156) kalAsaktaH sukhI zRGgArI mRdunizcinto dhIralalitaH / 7, 13 91) kaSTApuSTavyAhatagrAmyAzlIlasAkAGkSasandigdhAkramapunaruktasahacarabhinnaviruddhavyaGgyaprasiddhividyAviruddha tyaktapunarAttaparivRttaniyamAniyamavizeSasAmAnyavidhyanavAdatvAnyarthasya / 3,7 51) kAryabhaGgAd viSAdaH sahAyAnveSaNamukhazoSAdikRt / 2, 25 33) kAryazApasaMbhramaiH pravAsaH / 2, 8 kAvyamAnandAya yazase kAntAtulyatayopadezAya ca / 1, 3 . 196) kAvyaM prekSyaM zravyaM ca / 8, 1 kAvyavicchikSayA punaH punaH pravRttirabhyAsaH / 1, 9 138) kriyAphalAbhAvo'narthazca viSamam / 6, 26 54) klamAdernidrA jRmbhAdikRt / 2, 28 94) kvacid guNaH / 3, 10 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 pariziSTa-4 149) kSobhe'pyanulbaNatvaM mAdhuryam / 7, 6 172) gaNikA saamaanyaa| 7, 29 204) gadyapadyamayI sAGkA socchvAsA campUH / 8, 9 181) garvAdalpAkalpanyAsaH zobhAkRddhicchittiH / 7, 38 155) gUDhagarvaH sthiro dhIraH kSamAvAnAvikatthano mahAsattvo dRDhavrato dhIrodAttaH / 7, 12 162) gUDhAparAdhaH zaThaH / 7, 19 199) geyaM DombikAbhANaprasthAnazigakabhANikApreraNarAmAkrIDahallIsakarAsakagoSThIzrIgaditarAgakAvyAdi / 8, 4 73) grahAderaparasmAraH kampAdikRt / 2, 47 192) ceSTAmasRNatvaM mAdhuryam / 7, 49 63) cauryAderogyaM vadhAdikRt / 2, 37 159) jyeSThAyAmapi sahRdayo dakSiNaH / 7, 16 46) jJAnAdetiravyagrabhogakRt / 2, 20 98) tatra nijAntyAkrAntA aTavargA vargA hrasvAntaritau raNAvasamAso muduracanA ca / 4, 4 tatparatve kAle grahatyAgayo tinirvAhe nirvAhe'pyaGgatve rasopakAriNaH / 1, 14 107) tatpAde bhAge vA / 5, 4 164) tadguNA svaparasAmAnyA nAyikA'pi tredhA / 7, 21 105) tAtparyamAtrabhedino nAmnaH padasya vA lATAnAm / 5, 2 146) dAkSyazauryotsAhanacajugupsottamaspardhAgamikA shobhaa| 7, 3 38) dArApahArAdivibhAvo nayanarAgAdyanubhAva augyAdivyabhicArI krodho raudraH / 2, 13 70) dAridrayAdezcintA saMtApAdikRt / 2, 44 42) divyadarzanAdivibhAvo nayanavistArAdyanubhAvo harSAdivyabhicArI vismayo'dbhutaH / 2, 16 99) dIptiheturojo vIrabIbhatsaraudreSu krameNAdhikam / 4,5 31) daivapAravazyAbhyAmAdyo dveSA / 2,6 66) daurgatyAderdainyamamRjAdikRt / 2, 40 96) drutihetumAdhurya zRGgAre / 4, 2 203) dhIrazAntanAyakA gadyena padyena vA sarvabhASA kathA / 8, 8 167) dhIrAdhIrAdhIrA'dhIrAbhedAdantye tredhA / 7, 24 147) dhIre gatidRSTI sasmitaM vaco vilAsaH / 7, 4 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 [kAvyAnuzAsanam 154) dhIrodAttalalitazAntoddhatabhedAt sa caturdhA / 7, 11 45) dhRtismRtivrIDAjADyAviSAdamadavyAdhinidrAsuptautsukyAvahitthazaGkAcApalAlasyaharSagarvogyaprabodha glAnidainyazramonmAdohacintAmarSatrAsApasmAranirvedAvegavitarkAsUryAmRtayaH sthityudayaprazamasandhizabalatva dharmANastrayastriMzad vyabhicAriNaH / 2, 19 39) nayAdivibhAvaH sthairyAdyanubhAvo dhRtyAdivyabhicAryutsAho dharmadAnayuddhabhedo vIraH / 2, 14 ___ nAnArthasya mukhyasya zabdasya saMsargAdibhiramukhyasya ca mukhyArthabAdhAdibhirniyamite vyApAre vastvalaGkArayorvastunazca vyaJjakatve zabdazaktimUlaH padavAkyayoH / 1, 23 92) nAnukaraNe / 3, 8 202) nAyakAkhyAtasvavRttA bhAvyarthasaMzivaktrAdiH socchvAsA saMskRtA gadyayuktAkhyAyikA / 6, 7 55) nidrodbhavaM suptamutsvapnAyitAdikRt / 2, 29 88) nirarthakAsAdhutve padasya / 3, 4 80) nirindriyeSu tiryagAdiSu cAropAd rasabhAvAbhAsau / 2, 54 72) nirghAtAdestrAso'GgasaMkSepAdikRt / 2, 46 207) pazcAdibhizcaturdazAntaiH kulakam / 8, 12 201) padyaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAbaddhabhinAntyavRttasargAzvAsasaMdhyavaskandhakabandhaM satsandhi zabdArthavaicitryopetaM mahAkAvyam / 8, 6 .. 153) parAdhikSepAdyasahanaM tejaH / 7, 10 77) parotkarSAderasUyAvajJAdikRt / 2, 51 171) paroDhA parastrI kanyA ca / 7, 28 134) paryAyuvitimayau parivRttiH / 6, 22 198) pAThyaM nATakaprakaraNanATikAsamavakArehAmRgaDimavyAyogotsRSTikAGkaprasanabhANavIthIsaTTakAdi / 8, 3 141) pRSTe'pRSTe vA anyApohaparoktiH parisaMkhyAH / 6, 29 119) prakRtAprakRtAnAM dharmaikyaM dIpakam // 6, 7 133) prakRtAprakRtAbhyAM prakRtApalApo'pahnutiH / 6, 21 32) praNayeAbhyAM mAnaH / 2, 7 pratibhAsya hetuH / 1, 4 195) prayoge niHsAdhvasatvaM prAgalbhyam / 7, 52 198) prazraya audAryam / 7, 51 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 pariziSTa-4 69) prahArAdermoho bhramaNAdikRt / 2, 43 185) priyakathAdau tadbhAvabhAvanotthA ceSTA moTTAyitam / 7, 42 61) priyAgamanAdeharSo romAJcAdikRt / 2, 35 197) prekSyaM pAThayaM geyaM ca / 8, 2 177) bhAvahAvahelAstrayo'GgajA alpabahubhUyovikarAtmakAH / 7, 34 112) bhinnAkRteH zabdasyaikArthateva punaruktAbhAsaH / 5, 9 52) madyopayogAnmadaH svApahAsyAsmaraNAdikRt / 2, 26 mantrAderaupAdhikI / 1, 6 187) masRNo'GganyAso lalitam / 7, 44 95) mAdhuryojaH prasAdAstrayo guNAH / 4, 1 mukhyagauNalakSyavyaGgyArthabhedAt mukhyagauNalakSakavyaJjakAH shbdaaH| 1, 15 mukhyAdyatiriktaH pratIyamAno vyaGgyo dhvaniH / 1, 19 mukhyAdyAstacchaktayaH / 1, 20 mukhyArthabAdhe nimitte prayojane ca bhedAbhedAmyAmAropito gauNaH / 1, 17 mukhyArthasaMbaddhastattvena lakSyamANo lakSyaH / 1, 18 148) mRduzRGgAraceSTA lalitam / 7, 5 142) yathottaraM pUrvasya hetutve kAraNamAlA / 6, 30 139) yogyatayA yogaH samam / 6, 27 44) ratihAsazokakrodhotsAhabhayajalagupsAvismayazapAH sthAyino bhAvAH / 2, 18 rasasyotkarSApakarSahetU guNadoSau, bhaktyA zabdArthayoH / 1, 12 rasAdizca / 1, 25 85) rasAdeH svazabdoktiH kvacit saJcArivarja doSaH / 3, 1 59) rAgAdezcApalaM vAkpAruSyAdikRt / 2, 33 191) rUpayauvanalAvaNyaiH puMbhogopabRMhitairmandamadhyatIvrAGgacchAyA zobhA kAntirdIptizca / 7, 48 74) rogAdernirvedo ruditAdikRt / 2, 48 57) lajjAderavahitthamanyathAkathanAdikRt / 2, 31 178) lIlAdayo daza svAbhAvikAH / 7, 35 lokazAstrakAvyeSu nipuNatA vyutpattiH / 1, 8 mufror 2 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 103) vaktRvAcyaprabandhaucityAd varNAdInAmanyathAtvamapi / 4, 9 vaktrAdivaiziSTacAdarthasyApi vyaJjakatvam / 1, 21 93) vaktrAdyaucitye ca / 3, 9 166) vayaH kauzalAbhyAM mugdhA madhyA prauDhaMti sA tredhA / 7, 23 vastvalaGkArayostadvayaJjakatve'rthazaktimUlaH prabandhe'pi / 1, 24 129) vAkyasyAnekArthatA zleSaH / 6, 17 183) vAgaGgabhUSaNAnAM vyatyAso vibhramaH / 7, 40 179) vAgveSaceSTitaiH priyasyAnukRtilIMlA / 7, 36 101) vikAsahetuH prasAdaH sarvatra / 4, 7 34) vikRtaveSAdivibhAvo nAsAspandanAdyanubhAvo nidrAdivyabhicArI hAso hAsyaH / 2, 9 40) vikRtasvarazravaNAdivibhAvaM karakampAdyanubhAvaM zaGkAdivyabhicAri bhayaM bhayAnakaH / 2, 15 150) vighne'pyacalanaM sthairyam / 7, 7 62) vidyAdergarvo'sUyAdikRt / 2, 36 157) vinayopazamavAn dhIrazAntaH / 7, 14 137) viparyayo bhrAntiH / 6, 25 87) vibhAvAnubhAvaklezavyaktipunaHpunardIptyakANDaprathAcchedAGgAtivistarAGgayananusaMdhAnAnaGgAbhidhAna prakRtivyatyayAzca / 3, 3 26) vibhAvAnubhAvavyabhicAribhirabhivyaktaH sthAyI bhAvo rasaH / 2, 1 53) virahAdermanastApo vyAdhirmukhazoSAdikRt / 2, 27 123) vivakSitasya niSedha ivopamAnasyAkSepazcAkSepaH / 6, 11 [kAvyAnuzAsanam 122) vizeSavivakSiyA bhedAbhedayogAyogavyatyayo'tizayoktiH / 6, 10 131) vizeSasya sAmAnyena sAdharmyavaidharmyAbhyAM samarthanamarthAntaranyAsaH / 6, 19 89) visandhinyUnAdhikoktAsthAnasthapadapatatprakarSasamAptapunarAttAvisargahatavRttasaMkIrNagarbhitabhagnaprakamAnanvitatvAni vAkyasya / 3, 5 43) vairAgyAdivibhAvo yamAdyanubhAvo dhRtyAdivyabhicArI zamaH zAntaH / 2, 17 (160) vyaktAparAdho dhRSTaH / 7, 17 82) vyaGgasya prAdhAnye kAvyamuttamam / 2, 56 121) vyaGgacasyoktiH paryAyoktam / 6, 9 vyaGgayaH zabdArthazaktimUlaH / 1, 22 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 pariziSTa-4 104) vyaJjanasyAvRttiranuprAsaH / 5, 1 163) vyasanI pApakRllubdhaH stabdho dhIroddhataH prtinaaykH| 7, 20 189) vyAjAdeH prAptakAlasayApyavacanaM vihRtam / 7, 46 78) vyAdhyabhighAtAbhyAM mRtirhikkAkAryAdikRt / 2, 52 65) vyAdhyAdeglAnirdevAdikRt / 2, 39 67) vyAyAmAdeH zramo'GgabhaGgAdikRt / 2, 41 vyutpattyabhyAsAbhyAM saMskAryA / 1, 7 30) zaGkAdivyabhicArI saMtApAdyanubhAvo'bhilASamAnapravAsarUpI vipralambhaH / 2, 5 64) zabdAdeH prabodho jRmbhAdikRt / 2, 38 zabdAnuzAsane'smAbhiH sAdhvyo vAco vivecitAH / tAsAmidAnIM kAvyatvaM yathAvadanuziSyate // 1, 2 97) zAntakaruNavipralambheSa sAtizayama / 4.3 48) zAstracintAdermatiH ziSyopadezAdikRt / 2, 22 158) zUro matsarI mAyI vikatthanazchadmavAn raudro'valipto dhIroddhataH / 7, 15 27) zRGgArahAsyakaruNaraudravIrabhayAnakabIbhatsAdbhutazAntA nava rsaaH| 2, 2 190) zobhAdayaH saptAyatnajAH / 7, 47 145) zobhAvilAsalalitamAdhuryasthairyagAmbhIryaudAryatejAMsyaSTau sattvajAstadguNAH / 7, 2 60) zramAderAlasyaM nidrAdikRt / 2, 34 200) zravyaM mahAkAvyamAkhyAyikA kathA campUranibaddhaM ca / 8, 5 126) zliSTavizeSaNairuSapamAnadhIH samAsoktiH / 6, 14 / / 168) SoDhApi jyeSThAkaniSThAbhedAd dvAdazadhA / 7, 25 sato'pyanibandho'sato'pi nibandho niyamazchAyAdhupajIvanAdayazca zikSAH / 1, 10 106) satyarthe'nyArthAnAM varNAnAM zrutikramaikye yamakam / 5, 3 176) sattvajA viMzatiH strINAmalaGkArAH / 7, 33 136) sadRzadarzanAt smaraNaM smatiH / 6, 24 / 47) sadRzadarzanAdeH smRtirbhUkSepAdikRt / 2, 21 76) saMdehAdervitarkaH ziraH kampAdikRt / 2, 50 144) samagraguNaH kathAvyApI nAyakaH / 7, 1 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 125) sahArthabalAddharmasyAnvayaH sahoktiH / 6, 13 sAkSAt saMketaviSayo mukhyaH / 1, 16 117) sAdRzye bhedenAropo rUpakamekAnekaviSayam / 6, 5 120) sAmAnye vizeSe kArye kAraNe prastute tadanyasta tulye tulyasya coktiranyoktiH / 6, 8 sAvaraNakSayopazamamAtrAt sahajA / 1, 5 29) sukhamayadhRtyAdivyabhicArI romAJcAdyanubhAvaH saMbhogaH / 2, 4 169) sotpayAsavakrovatyA sabASpayA vAkpAruSyeNa krodhinyo madhyA dhIrAdyAH / 7, 26 114) sopamAnopameyadharmopamAvAcakAnAmupAdAne pUrNA vAkye vRttau ca / 6, 2 79) stambhasvedaromAJcasvarabhedakampavaivarNyAzrupralayA aSTau sAttvikAH / 2, 53 128) stutinindayoranyaparatA vyAjastutiH / 6, 16 132) stutyai saMzayoktiH sasandehaH / 6, 20 28) strIpuMsamAlyAdivibhAvA jugupsAlasyauggravarjavyabhicArikA ratiH saMbhogavipralambhAtmA zRGgAraH / 2, 3 180) sthAnAdInAM vaiziSTayaM vilAsaH / 7, 37 184) smitahasitaruditabhayaroSagarvaduHkhazramAkabhilASasaGkaraH kilikiJcitam / 7, 41 208) svaparakRtasUktisamuccayaH kezaH / 8, 13 152) svapareSu dAnAbhyupapattisaMbhASaNAnyaudAryam / 7, 9 127) svabhAvAkhyAnaM jAtiH / 6, 15 166 ) svayamUDhA zIlAdimatI svA / 7, 22 108) svaravyaJjanasthAnagatyAkAraniyamacyutagUDhAdi citram / 5, 4 173) svAdhInapatikA proSitabhartRkA khaNDitA kalahAntaritA vAsakasajjA virahotkaNThitA vipralabaudhAbhisArikA ceti svastrINAmaSTAvavasthAH / 3, 30 143) svAtantryAGgatvasaMzayaikApadyaireSAmekatra sthitiH saMkaraH / 6, 31 151) harSAdivikArAnupalambhakRd gAmbhIryam / 7, 8 113) hRdyaM sAdharmyamupamA / 6, 1 135) hetoH sAdhyAvagamo'numAnam / 6, 23 140) hetau kArye caikatra hetukAryAntaroktiryugapadguNakriyAzca smuccyH| 6, 28 [kAvyAnuzAsanam Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 5 granthakAreNa nirdiSTAnAM granthAnAM granthakRtAM cAkArAdyanukramaNI [ pRSTha / paGkitasaMkhyAnirdeza: ] anaGgavatI manthallikA 366 / 2* abdhimathana 364 / 8 amaruka 366 / 17 arjunacarita 120 / 14 asmAbhiH 148 / 1 AcArya hemacandra 1 / 2 indumatI - khaNDakathA 366/6 karpUramaJjarI 128 / 1 kAdambarI 64 / 95, 364 / 21 kAmazAstra 166 / 17 kAlidAsa 4|1 kAvyAnuzAsana 13 kuTTanImata 364 / 26 kumArasambhava 126 7; 128|8 kohala 362 / 1 gorocanA-manthallikA 366 / 2 govinda - AkhyAna 364 / 25 ceTaka - pravahnikA 366 1 chando'nuzAsana 148 / 1 tAvasavatsarAja 126 / 27 (bhaTTa) tota 432 damayantI- campU 366 12 pRSThasaMkhyA / paMktisaMkhyA * dilIpavaMza - saMhitA 368-6 dvAdazAGgI 6 / 1 dhvanikAra 120 | 9; 24831 naravAhanadatta 366 / 8 nAgAnanda 72 / 15; 120/22 paJcatantra 364 26 paJcazikha-zUdrakakathA padArthavidaH 338|7 pataJjaliH 78|4 bANa 126 / 21 bRhatkathA 366 / 8 brahman 362 / 1 bhaTTatota 3524 bharata ( = muni) 68 / 21; 338/15 bharatamatAnusArin 431 / 350 / 16 / 362 / 1 / 9 bharatamuni 352 / 17 bharatavid 102 / 21 bhartRhari 34 / 19 bhImakAvya 364 / 8 matsyahasita - maNikulyA 366 4 madhumathanavijaya 48 / 27 mayUramArjArikA 364/27 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 mahAbhASyakAra (=bhASyakAra) 42 (mahA)vIracarita 72 / 15; 126 / 13 muni (=bharata) 60 / 22 meghadUtakAvaya 66 / 19 meghadUta-saMghAta 36805 yadAha 236, 353 (kAvyAdarza 2.96) yaduvaMzasaMhitA 368 / 6 yAyAvarIya (=rAjazekhara) yogazAstra 162 / 20; 164 / 11 ratnAvalI 126 / 26 rAjazekhara (yAyAvarIya) 246 / 26 rAvaNavijaya 364 / 10 . rAhula 350 / 16 lIlAvatI 364 / 21 lola(la)Ta 307 vAsavadattA-campU 366 / 12 viSamabANalIlA 48 / 27 (mahA)vIracarita 126 / 13; 72 / 15 vRndAvana-saMghAta 368 / 5 [kAvyAnuzAsanam veNIsaMhAra 126 / 10 vaizika (=nATyazAstra, adhyAya 23) zabdAnuzAsana 4 / 12.6 zAvayAcAryarAhula 350 / 16 zizupAlavadha 160 / 22 zudraka-parikathA 3665 sazataka 36805 samarAditya-sakalakathA 366 / 6 siddhahemacandra 4 / 4; 174 / 1 siddhAnta 1111 setubandha 3647 hayagrIvavadha 3647 hariprabodha 364 / 9 harivijaya 126 / 17; 364 / 10 harSa 126 / 20 harSacarita 126 / 20, 463 hemacandra 112 hRdayadarpaNa 4 / 19 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Our latest Publications (2000) Some Topics in the Development of OIA, MIA, NIA (Dr. H. C. Bhayani (1998) Anantanaha Jina Cariyam (Pt. Rupendrakumar Pagariya (1998) Alankaradappana (Dr. H. C. Bhayani) (1999) Astaka Prakarana (Dr. K. K. Dixit) (1999) Siri Candappahasami Cariyam (Pt. Rupendrakumar Pagariya) (1999) Tattvartha Sutra (English) With Pt. Sukhlalji's Commentary (reprint) 75-00 400-00 50-00 75-00 250-00 300-00 SAMBODHI The Journal of the L. D. Institute of Indology : (Back Vol. 1-21) Per Vol. Current Vol. 22 (1999-2000) 100-00 150-00 Our Forthcoming Publications Tarka-Tarangini si. Hil. &. Eu ziured well-t slaai Sastravarta samuccaya Saptapadarthi