________________
४२
[काव्यानुशासनम् अत्र वाक्यस्यासंबद्धार्थत्वं मा प्रसाङ्गीदित्यप्राकरणिकप्राकरणिकयोरुपमानोपमेयभावः कल्पनीय इत्यत्रोपमालङ्कारो व्यङ्ग्यः । यथा वा
अतन्द्रचन्द्राभरणा समुद्दीपितमन्मथा । - तारकातरला श्यामा सानन्दं न करोति कम् ॥६३।।
अत्र शब्दशक्त्या रात्रियोषितोरुपमा व्यङ्ग्या । यद्यपि समुद्दीपितेति सानन्दमिति चार्थोऽपि व्यञ्जकस्तथापि न शब्दशक्तिं विनार्थशक्तिरुन्मीलतीति शब्दशक्तिरेव व्यञ्जिका । यथा वा -
। “मातङ्गगामिन्यः शीलवत्यश्च गौर्यो विभवरताश्च श्यामाः पद्मरागिण्यः धवलद्विजशुचिवदना मदिरामोदश्वसनाश्च प्रमदाः" ॥६४॥
[हर्षचरित ३, पृ. ९८] अत्र विरोधालङ्कारो व्यङ्ग्यः । यथा वा
खं येऽभ्युज्ज्वलयन्ति लूनतमसो ये वा नखोद्भासिनः ये पुष्णन्ति सरोरुहश्रियमधिक्षिप्त्वाब्जभासश्च ये । ये मूर्धस्ववभासिनः क्षितिभृतां ये चामराणां शिरांस्याक्रामन्त्युभयेऽपि ते दिनपतेः पादाः श्रिये सन्तु वः ॥६५॥
__[ध्वन्यालोकवृत्तिकारस्य आनन्दवर्धनस्य ?] अत्र व्यतिरेकः । एवमलङ्कारान्तरेऽप्युदाहार्यम् । गौणशब्दशक्तिव्यङ्ग्यं वस्तु पदे यथा
रविसंक्रान्तसौभाग्यस्तुषाराविलमण्डलः । निःश्वासान्ध इवादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशते ॥६६॥
__ [रामायण १६. २.१३] अत्रोपसंहतदृष्टिवृत्तिरन्धशब्दो बाधितमुख्यार्थः पदार्थप्रकाशनाशक्तत्वं नष्टदृष्टिगतं निमित्तीकृत्यादर्श वर्तमानोऽसाधारणविच्छायित्वानुपयोगित्वादिधर्मजातमसंख्यं प्रयोजनं व्यनक्ति । वाक्ये यथा
___ या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी। ... यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥६७।।
__ [महाभारत, भीष्मपर्व, गीता २.६९] अत्र निशायां जागरितव्यमन्यत्र रात्रिवदासितव्यमिति न कश्चिदुपदेश्यं प्रत्युपदेशः सिद्धयतीति
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
