Ayurved sutram

Author(s): Yoganandnatha, R Shama Shastry
Publisher: Government of Mysore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020087/1

Page #1

0-0-0-0-000 -00
University d mysore
Oriental Library Publications
SANSKRIT SERIES No. 61
आयुर्वेदसूत्रम् योगानन्द नाथभाष्य समेत म.
-0-0-0-0-0-0--0-
THE
D-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
AYURVEDASUKRAM
WITH THE
COMMENTARY OF YOGANANDANATHA
EDUED BY TR. R. SHAMA SASTRY, PH.D., M.R.A.S., Carator. Garciment Oriental Library, Mysore, Toirector of Archeological Researches in My8016, Periodicut Desturer to 17: Pu coaduates classes oj dhe Oo tutta 'University, and B. BR. 4. S.
Caspbell Memorial Medaliet.
0-0-0-0-0-0-0-0-0-0-0
00-
C OM
MYSORE PROD AT THE GOVERNMENT BRANH PRESS
19%
Pro oco-o-
oc-0-0-0-0-0Price Rs. 2-0-0

Page #2

University of Musore
Oriental Library Publications
SANSKRIT SERIES No. 61
आयुर्वेदसूत्रम्
योगानन्द नाथभाष्य स मे तम् .
THE
AYURVEDASUTRAM
WITH THE
COMMENTARY OF YOGANANDANATHA
EDITED BY
DR. R. SHAMA SASTRY, 1.A., PH.D., M.R.A.S., Curator, Governmeu Oriental Library, Mysore, Director of Archeological Researches in Mysore, Periodical Lecturer to the l'osl-Graduates' classes of the Calcuttu University, and B, B. R. A. S.
Campbell Memurial Medalist,
MYSORE PRINTED X TitlOVERNMENT BRANCH PRESS
1922

Page #3

Page #4

INTRODUCTION.
There is scarcely it word held to be more authoritative and sacred in Indian literature than the word “Veda." There is a proverbial saying with the Hindus that the Vedas are authoritative and infallible. la conformity with the high place assigned to the Vedas in the Indian literature, it has been usual to appeal to the four Vedas as the ultimate authority for solution of all difficult questions bearing on social, reli gious, moral and philosophical probleins. Tie same authoritative sanctity is also claimed for the Brahmanas and the Sutras attached to each of the Vedas on the ground that they expound either briefly or in detais the same ideas that have been taught eitlier in detail or in briel in the Vedas. With a view to command similar authoritative sanctity for ancient works of unknown authors on even secular branches of learning, it has been usual to append the word Veda' to such treatises. Thus early works on warfare and medicine are called Dhanurveda and Ayurveda respectively. Except occasional references here and there 10 Dhanurveda and Ayurveda, no genuine ancient works as such are found extant. The Nitiprakasika on weapons and arms, thougin styled Dhanurveda, is evidently a modern metrical work. The Asiatic Society of Bengal, Calcutta, is said to contain a prose manuscript called Dhanuive!a, the authoi and date of which are unknown. As to ibe Ayurvedic work in a hundred thousand slokas referred to by Charaka, Susruta, Vaybhata and a host of other medical writers, not even a fragment of it is found Wywhere,

Page #5

The discovery of an Ayurvedasutra among the palm-leaf manuscripts with a Jaina physician in Mysore and che acquisition of a copy of it at first and of the pulan-leaf manuscript itself later for this Library may not in these circumstances be considered as a pain of no value. On examination the work is found to coniain Ayurveda Sutras in live Prasnas and a commentary on the sanie by some scholar called Yoganandanatha, who, judged by the name, seems to have been a follower of Tantric cult and a logician as indicated by the style of his commentary. The Oriental manuscript Libraries in Tanjore and Madras have on inquiry been found to contain nianuscripts of the Sutra text having sixteen Prasnas. Copies of these two manuscripts together with a copy of the Sutra text in the Library of the late native physician, D. V. Gopalachar in Madras were obtained for purposes of collation and edition. Clerical errors were however so numerous both in the text and the incomplete commentary that for sometime the edition of the work seemed to be an almost hopeless task. Constant perseverance in the restoration of the text and commentary resulted in bringing the work to the form in which it is now presented in priut. There i: however cvilence in the text itself to prove that the present edition is far from Satisfactory and that until the discovery of some niore manuscripts there can be no complete and satisfactory restoration of the text.
At the close of both the first and the second Prasnas there is recited as an aid to memorising the sutras a sort of mnemonic called Chittha string of words consisting of the words of cach of the decades of divisions into which ihe sutras of the Prasna are divided. The present order of the reading of the sutras liowever, is not in accorlance with the Chittha. The first two words of the third decade of the sutras in the first Prisgal appear in line twenty ninth install of the thirticti Sutra, indicating thereby the omissioni

Page #6

of i sutra in the thiri decacle. The sutras of the
econd I'rasna appear to liave been divided into livisions of lilleen sutras cach. Here too, the present order of the reading of the sutras differs from the reading indicated lay the string of words. Neithor does the first Prasna consist of one hundred sutras corresponding to the ten decades, als indlicated by the word 'dasa,' ten, in the Chittha. Vor docs the second Prasna contain 135 sutrils corresponding to mine divisions of fifteen sutras each. No such Chittha is found in the other Prasnas. From this it follows that the text in its present form has undergone il vast change from its original and is full of omissions and commissions.
What however led this Library to undertake the edition of this work in spite of the manifest mutilation which it has undergone, is an attempted restoration of the text coupled with the prominence which it gives to fasting * and deep-breathingł as a sure means both curative and preventive of all those discascs, which are found to defy the power of drugs in the forın of churna, tajla, lehiya, or rasayana.
In no other Indian medical work, ancient and modern, is so much elficacy attached to the theory of fasting and deep-breathing coupled with natural Rasa diet. Of late some celebrated physicians of America liave been enthusiastically preaching and expounding, botlı from the platform and the press the theory of fasting and deep-breathing “Of the two principal matters recomended as the practical outcome of the tireory of health development in this book," says E. H. Dewey in his Introduction, P. 5, to his Science of Living, "is that o! fasting or the abstinance from food untii natural hunger calls for it, is the best way to bring about recovery from disease ... The second is that digestion is best promoted and food so assimilated as to allord the largest ainouüt of nourishment
* P. 160.
† 147 and 182.

Page #7

and the greatest quantity of rich blood, by giving the stomach a long rest from all work during cach twentyfour hours." Again in page 221, he says "you cannot possibly crr as to eating too little, or in getting those ineals too widely separated. You cannot fail to get immediate results for good, if the means are duly applied. You will find the self-denial less a tax than you imagine.'
As a means both curative and preventive of discases, the efficacy of Pranayama or sleep-breathing lias of late becn perceived by a number of celebrated physicians in America and elsewhere and a large number of books and pamphlets have been published and given wide circulation. Anotlier inportant theory which is expounded in this reniarkable treatise and which tends to establish the unity of the curative means of diseases is the unity of the cause of various forms of diseases, the names of which are a legion and the remedies of which are according to both ancient and modern medical works infinite. According to both the text of the Sutras and the Commentary (pp. 172, 170, etc.), all diseases are due to Ajirna, indigestion, which in its turn is brought about by the accumulation of inucus (Ama) in the alimentary canal. A large portion of the treatise is taken up with treating of hygienic dietary and the dictetics laid down in this work seem to be quite in harmony with modern views on the subject. No less emphasis is laid on Samadhi, Yogic concentration of mind with regulation of breathing in and out in view oi getting rid of bodily ailments. In connertion with this topic the first two Padas of Patanjali's Yogasutra are intermingled with the Sutras and a few Sutras of the first Pada of the Yogasutra are scattered here and there in the first five Prasnas of the text. The Yoga-Tantric cult of Chakras witli alphabetical letter-sounds severally distributed among them is (lescribed in detail. While diseases in general are all traced to indigestion caused by the accumulation of

Page #8

muus (1:1) in the alimentary canal, location o particular diseases in particular limbs or parts oi tlu body is decided by the indistinct utterance on the par of the cliseased of such alphabetical letter-sounds a: are assigned to thosc limbs. The letting of blood from such diseised parts is also taught as a means to get ric of those diseases. Massage (Tailodvartana) and application of Enema (Urdhvachovastikarma) are other devices which are taught as in other works to be availed of as remecial or preventive means of diseases. In dietary, foodstuffs are divided into three classes; Taması, that which causes drowsiness, lethargy and indolence; Rajasa, that which causes hot temper, incessant activity and indiscreet proceedings, and Satvika, thai which causes calm and serene teniper, tranquillity of mind, balanced judgment anci discretion. The combination of Havours are said to result in rasa, agreeable flavour, virasa disagreeable, or viruddha rasa, hostile flavour. Svabhavika Madhura, naturally sweet foodstuffs as contrasted with artificial sweet meats is commended as the only saia diet conducive to long life and emancipation. Pathology, therapeutics, and materia inedica arc also noticed at some length. What however forms the main theme of the treatise is, as noticed in detail in the table of contents, Patanjali's theistic Yoga.
The commentator goes to the length of saving that "the only means to eradicate diseases defying clrugs and to attain long life and final emancipation is Pranayama, «leep breathing is taught in the YoganuSasana."
It is the importance assigned to this naturopathic treatment of diseases that has led this Library to unundertake the restoration withe text of the Ayurveda Sutra for publication and to bring to light the long. forgotten art of licaling taught in this brief, thougii excellent treatise, in spite of the inutilated and deiective character of text and the hopelessly corrupt form of reading.

Page #9

viii
Little is known regarding the author and date of the work. As a number of works in Sutra style are found written even in the 20th century, the aphoristic style cannot be taken as a criterion of antiquity. Judging by the lucidity of the sutras and the lack of inseparable connection between the sutras in respect of words and technical terus as in the Sutras of Panini, one may be led to the conclusion that the Sutras are very old: Unlike the Vyakarana Sutras of Panini and Sariraka Sutras of Badarayana which cannot be explained without the aid of traditional commentaries, the Ayurveda Sutras are very lucid and susceptible of interpretation. Nor are the Sutras so inseparably linked together as to render the interpretation of a succeeding Sutra dependent upon the borrowing of some suitable words from the preceding sutras. Except a few technical terms such as "Vata, Pitta, Sleshma, and Dosha' which are peculiar to Hindu Medical Science, there are no medical technical terms with which Charaka, Susruta, and other medical works are bristling. Nowhere are such technical terms as Triphala, Trikatuka, Panchalavana and the like are met in this work. If the author of this work had been acquainted with such technical terms, brevity would have compelled him to use those words in the list of drugs enumerated in the last three Prasnas. Another evidence likely to give the appearance of antiquity to this treatise is the absence of later astronomical facts, especially those of the times of Aryabhatta and Varahamihira. Unlike Aryabhatta and Varahamihira, the author speaks of a year of 360 days instead of 365 days. In naming the months, he uses the words Madhu, Madhava, Sukra, Suchi, and other Vedic names, but not Chaitra, Vaisakha, and other later words which were current as early as the period of the Kautiliya Arthasastra. In the list of Nakshatras cnumerated in the 14th and 15th Prasnas in connection with their worship of getting rid of diseases caused by

Page #10

ix
the displeasure of the deities presiding over the constellations, he borrows the Vedic !ist of 28 Nakshatras, the Vedic Vichriti (Jyeshta) among them. Not a word is said of the Planets. Had the planets been known to him and had he been acquainted with the Zodiac and the planetary influence on man's weal and woe, he would have scarcely withstood the temptation of preferring planetary astrology to stellar astrology. It is very well known to liistorians of India that long before the Hindus borrowed through the Indo-Greek and Indo-Parthians on the North-Western frontier of India the Roman zodiacal terms together with astrological ideas, it was stellar astrology that prevailed in India. In the medico-astrological works that were written after the Indo-Greek contact with India no place is given to stellar astrology (lunar asterism) as described in this Sutra. Nor is this all. The author attempts to imitate the style of the Taittiriyopanishad and in the 5th Prasna (sutras 44-49 and 85-88) uses the very words of the Upanishad.
Apart from the internal evidences there is also some external evidence which gives some antiquity to this Sutra. It is the reference made by Vagbhata in the last chapter of his Ashtangalıridaya to a medical work which le attributes to Brahma or Brahina's son Sanatkumara. He says that Brahma prescribed oil, clarified butter, and honey to cure Vata, Pitta, and Sleshmia respectively. Though the very words are not found in this text, words giving the same purport are found here and there. In I. 70 sweets and acids are said to be the cause of Kapla. In his commentary on IV. 57 the writer says that clarified butter, inilk, and oil are the prescribed remedies against wind. In V. 9, 10 and 11 similar general remedies against Kapha, and wind are prescribed.
While these facts tend to give the work an

Page #11

antiquated appearance, there is some other interna evidence which, as jointed out by Dr. Brajendranath Scal, M.A., Pu.D., D.Sc., Vice-Chancellor of the University goes to show that the work is quite modern. They are the distribution of alphabetical letter-sounds among the various chakras of the body in the manner in which the sutras are distributed and located by recent writers on the medical science of the Hindus. Another evidence is the definition of Isvara in his three-fold aspects in a form which is evidently an improvement upon the Yoga definition.
While the Yogasutra defines isvara to be one who is not affected or touched by ignorance, egotism, love, hatred, and good and bad, the Ayurveda Sutra (IV. 141 defines him to be one who is not merely devoid of the above qualities, but also different from both Tamasesvara and Aja. The commentator on this sutra says that Tainasesvara, i.e., lethargic Jiva is always drowsy and deluded under the influence of salty diet; that Aja, the Unborn, is Satvika, pure, discreet, and active under the influence of pure and naturally sweet dict; that these two reside in the body. While He who is devoid of all qualities is Paramatma and it is under his guidance that the world moves. Though the nervous system seems to be the imuiecliate cause of ail inovement in the world, siill in reality it is Parainatma that guides the Jiva to attempt ai securing for himself what is good and to avoid what is hurtful. These developed philosophic ideas coupled with modern notions of pathology and therapeutics point to the conclusion that the treatise cannot but be incdern.
Another conclusive proof of the modernness of the work is the therapeutical interpretation of the Yoga system and the compilation of new Sutras by making use of the very words found in Bhojaraja's Rajamar

Page #12

xi
"
tanda and Ramananda Sarasvati's Maniprabha on Patanjali's Yogasutras. In the third Prasua the author of the Ayurveda Sutra begins with the first sutra of Patanjali's Yoga. "Then follows the instruction of Yoga.' Then instead of quoting Patanjali's second sutra defining what is meant by Yoga, he goes on to explain the meaning of Yoga using the words of Maniprabha and Rajamartanda, and more of the latter. While Maniprabha says that Yoga secures the fruit named Emancipation, the author says in his second sutra that it is fruitful. In his third sutra he defines Yoga not as restraint of the external activity of mind” in Patanjali's words, but in the words of the Maniprabha and the Rajamartanda bringing in Prakriti and her three gunas, as shown in the footnote below.* The author's new definition is the absorption of the mind into its source, the Prakriti, the spirit being perceived along with the Prakriti with no contamination with the objective world. Then the author goes on to differentiate this internal absorption of mind into three forms, Rajasa, active, Tamasa, lethargic, and Satvika, serene, as done both by Rama
(*
(4
* प्रकृतिपुरुषान्तर्मुखज्ञानगोचरप्रत्न्य
प्रकृतिपरिणामो योगः ॥३॥
रज उद्रेकादस्थिरं बहिर्मुखात्सुखदुः॥४॥
तम उदेकात्कृत्याकृत्याज्ञानः क्रोधादि - मिनियमितो मूढः ॥५॥
सात्विकोदयात्सुखम् ॥६॥
त्रिधाभेदन वायोर्नवयोगिनो भवन्ति ॥
IV. 4 ॥
"
राज - बहिर्मुखपरिणतिविच्छेदान्तर्मुखतया प्रतिलोमपरिणामेन स्वकारणे लय: योगः ।
रजस उद्रेकादस्थिरं बहिर्मुखतया सुखदुःखादिविषयेषु कल्पितेषु व्यवहितेषु सन्निहितेषु वा रजसा प्रेरितम् ।
मूढं तमस उद्रेकात्कृत्याकृत्य विभागमन्तरेण क्रोधादिभिर्विरुद्धकृत्येष्वेव नियमितम् ।
सत्वोद्रेकाद्वैशिष्टयेन परिहृतदुःखसाधनसुखसाधनेष्वेव शब्दादिषु प्रवृत्तम् । तद्भेदेन च नवयोगिनो भवन्ति ।

Page #13

xji
nandasarasvati and Bhujaraji in their commentaries. While Patanjali contined his attention only to the analysis oi inental states and did not concern hjaiself with the therapeutic side of the problem, the author of the Ayurveda lays emphasis on dietetics without which the attainmeui oi Yoga is in his view quite impossible. Accordingly nie says in three sutras 7-10 that "naturally sweet diet promotes serene temper of miud; acid food, active temper and salty and spicy diet, lethargic temper" and that one who is desirous of long life and emancipation should confine himself to sweet food.
Thus he combines Yoga with therapeutics and inserts i few sutras of his own between the sutras of Patanjali, construing dietary as the chief promotive cause of different inental conditions. In short his theory of knowledge is founded upon dici. He says (III. 18-20, etc.) that Satvika food promotes correct and valid perception and that Tamasa diet results in various forms of incorrect perceptions. This is a field quite new and not investigated. Modern medical world can have something to say on this neglected problein. In his introductory verses to his Rajamartanda Bhoja calls himself king Ranaringamalla * and says that in addition to his Sabdanusasana on grammar and Rajamriganka on medicine, he has also written a commentary on Patanjali's Yoga, thus purifying man in his three elements, speech, body, and mind. If lie had seen the author's therapeutic interpretation of the Yogasutras, he would not have omitted to notice its therapeutic application in his Rajamartanda. As he has not done so, it is coriaia that he was not aware of the Ayurveda Sutra. From this it follows thai che author oi (he Ayurveda Sutra is indebted to Riljamar
* Chamundaraya, minister to Rajamalla 974-988 hai the title of Ranacan amalla. See P. 4 Introduction to Gomaathasarit, Nirnaya Sagara Press, 1916.

Page #14

xiii
tanda of Ranarangamalla,. i.e, Bhoja. It is not possible to say whether the Ayurveda Sutra is the compilation of a single author from various sources or whether additions and alterations were now and then made by diiferent persons. It is however probable that some portions of the Sutra, especially the stellar astrology treated of in the 15th and 14th Prasnas, are extracts from works older than 5 century A. D. when it was replaced by Planetary astrology.
The commentator, Yoganandanatha, is no less obscure than the author of the Ayurvedia Sutra. It is probable iliat ils le calls himself Ananda he belonged to the school of Ramanandasarasvati, the disciple of Govindanandı, the author of the Maniprabna on the Yogasutras.
The great savant, Dr. Brajendranath Seal, has found additional data which help to determine the age of this work. They are in the portions of the materia medica treated of by the author in the tenth and other subsequent chapters of the Sutra. In enumerating the properties of drugs in this portion of the work the author clearly betrays his indebtedness not merely to thic Vighanius of Dhanvantari and Naralari, but also to Bhavaprakasa, a work written by Bhavamisra in the fifteenth century. In enumerating, for example, the properties of Valaka (not Valuka) in Sutra 24, Chap. 10, the author seems to have merely transposed the very terms used in the Dhanvantari Nigbantu. In giving the properties of Guvaka in sutra 30 he has used the words of Dhanvantari under the word Puga. With regard to the properties of Paundarika, he seems to have taken the idea of Bhramanasana from Dhanvantari oi Naraliari's Rajanighantu, Raktapitta from Charakit who has prescribed Padmakinjalka for Raktapittal. Tinduka in sutra 4+ is given the same properlic: that are attributed to it by Dhanvantari and

Page #15

xiv
Narahari ; but it is said here to be of Kiaturasit instead of Kashaya, as stated in the Nighantus. Likewise Tintrika, rather Danti, as suggested by the ViceChancellor, has the same properties that are given to Danti in the Nighantus. In the case of Sringi in sutra 14, the autlior's indebtedness tu Narahari is quite Clear from the use of the word "atisara" which is found only in the Rajanighantu, but not in the Dhanvantari Nighantu. Again in ihe enumeration of the properties of Nili or Nilini in sutra 3!, he says that it cures the poison due to worms and is also an antidote to merital disorder (Moha) which is only found in Bhavaprakasa, but not in Dhanvantari or Rajanighantu. Accordingly the ascription of the work to Brahma in ihe tenth sutra of the first Prasna may be due either to the author's intention to give the work an authoritative origin or to its compilation from some older work ascribed to Brahma. From these considerations it follows that the Ayurvedasutra is a compilation from various medical and Yoga works, of which some are as early as the first century B. C. and a few as late as fifteenth century A. D.
Tliere is however some doubt as to the extent of the work at the time of the compilation. At the end of his commentary on the fifty-first sutra of the fifth Prasna the commentator says that his commentary on each of the sutras of the fifth Prasna, fanious, acceptable to the learned, and made in the interests of the world is brougit to a close. Then there come two verses one in Sikharini metre and another in Sioka netre in praise of Siva and his spouse Parvati, followed by a phrase meaning that the work has been submitted at the feet of the Lord of all. No such verses appear at the close or other chapters. Vor are there any verses at the beginning of the third and fourth chapters. At the covimencement of the first chapter there is a verse in Sloka metre u praise ol Vinayaka, In the beginning

Page #16

XV
of the commentary on the second chapter there appears a verse in Prithvi metre in praise of Tripurasundari and the same verse with slight variation is repeated at the commencement of the commentary on the fifth chapter. From this it may be presumed that the commentator regarded the text as having ended with the 51st sutra in the fifth Prasna. The Sutra texts, on the other hand, do not end the work with the 51st sutra of the fifth Prasna, and close the work at the sixteenth Prasna, thus adding sutras divided into eleven additional chapters. Of these additional sutras, some are repetitions, and some making the 11th and 12th Prasnas are the second and third padas of Patanjali's Yoga sutra, while a good many are compiled from medical works treating of meteria medica and remedial rites to avert evil spirits causing diseases. Accordingly two alterations suggest themselves in explanation of this anomaly: Whether the original text ended with the 51st sutra and the remaining sutras are later additions or whether the commentator looked upon the annotated portion only as important and deserving of commentary, the rest being explained in the light of the other works. The first alternative seems to be more plausible inasmuch as the commentator would not have abruptly closed the work with benedictory verses and a clear statement submitting the work at the feet of the Lord of the world. In support of this view there is this reason that in a medical work emphasising the Yoga method to cure diseases defying drugs there is no necessity for a knowledge either of the properties of drugs or of spells and charms.
I am therefore inclined to think that both the compiler of the Ayurveda Sutra and the Commentator are not older than the 16th century A.D.
I cannot close this introduction without acknowledging my great indebtedness to Dr. B. N. Seal, the

Page #17

xvi
Vice-Chancellor to whom I have already made reference. But for the invaluable suggestions made by him, I should not have been able to edit this work.
The edition of this work is based upon the following manuscripts:A.-Palm leaf manuscript containing the Sutrat
text and its commentary. B.-A copy of paper manuscript containing
only the Sutra text, obtained from late
D. Gopalachar, Madras. C i copy of the Sutra text obtained from the
Tanjore Palace Library.
R. SHAMASASTRY.

Page #18

आयुर्वेदमूत्र विषयानुक्रमणी.
1
1
.... ....
2
2
प्रथमः प्रश्नः. विषयाः.
सूत्रम्. पुटम्. वार्षिकद्रव्यादननियमः चिरायुष्टेच्छावा आयुर्वेद जिज्ञासाहेतुत्वम् ..... चिरायुष्टकारणस्य रक्षणावश्यकता इन्द्रियातिलालनातिपीडनयोत्स्यागावश्यकता इन्द्रियातिलालनःतिपाडनयोर्दोषद्धिक्षयरूपानारोग्य जनकत्वम् । दोषवैषम्यनिवर्तनावश्यकता अनामपालनावश्यकता ..
.... 8 5 आमस्य सर्वरोगकारणत्वम् लङ्घनस्यामनिवर्तकत्वे ब्रह्मण उक्तिः
106 अनामयलक्षणमामनिवृत्तिरेव अनामयस्यात्मज्ञानसाधकत्वम् अहङ्कारिण एव कर्मकर्तृत्वम्
13-14 भोगाधिकारिलक्षणम
15-18 कर्तभोकोरैक्यम् शरीरिण. कर्तृत्वम्
219 नाशगीरणो भोक्तृत्वम....
22 10 शरीरस्य भोगयोग्यत्वे कारणम्
23 10 शरीराधिष्ठातृद्वयम् ...
24 10 जीवात्मनो भोक्तृत्वम् .. .
25 11 परमात्मनो भोक्त्वाभाव,
26 11 YURVEDA
126
19-20

Page #19

xviii
सतम्.
पृटम्.
विषयाः. सत्येव शरीरे भोग र्हता ... शरीरिणोऽाशिवम् ...
12
कायनक्षणम्
.... .....
)
11
......
!
....
1018 Ti---1(j 18
ग्रहलक्ष गम् अङ्गिरोगा: तन्निवर्तका योगस्य चिरायुष्ट मानता रसवाव्यैर्वाजीकरणविधिः निवर्त्यनिवर्तकज्ञानफला तत्तद्रव्यावलोकनम् षड्सात्मकद्रव्याणि .... द्रव्यय विपाक विधा .... व्युत्क्रमरसानां विकारकारकःवम् पित्तोष्मणोराहार पचनाहता पित्तकलाया: पोषकत्वम् अतिभोजनादिना पित्तकलाया दौर्बल्यम् .... पित्तकलादाबल्यादानलप्रकोपः अजीर्णस्य ज्वरोत्पादकत्वम् एकस्यैव ज्वरस्थ कार्यभेदेन नानारूपत्वम् . अनिलज्वरलक्षणम् .... पवनपित्ताको पज्वररक्षणम् पवनकफर्विकार जातज्वरलक्षणा कफपित्तविकारजात वरलक्षणम् आगन्तुक वरलक्षणम् ....
.... 18-1)
220
50
21
AN

Page #20

xix
सूत्रम्. पुटम्.
6030
61 30 ..... 2 31 .... 63 32
...
61 32
66-67
68
विषयाः. . दोषप्रकोपकार्याभावादग्निप्रज्वलनम् पथ्यानादनाद्धातुपुष्टि: .... आहारस्य सर्वधातुबलकारकत्वम् अनलप्रज्वलन सति रित्तकलायाः पाचकत्वम् दुष्ट ग्रहणीकलाया रोगजनकत्वम् अनलसहकृताया: कलायाः पननप्रकार: .... आमाशये रिक्त वाग्वादिप्रकोपः मधुरीभूतस्यान्नम्य पवनप्रकोपहारकत्वम् .... अग्लीभूतस्य पित्त कोपनाशकत्वम् मधुरम्लरसयो: कफकारकत्वम् । जठरानलश पितस्य हारस्य कफनिवर्तकत्वम् स्वादुम्ल कटुरसानां तत्तत्फलदायकत्वम् .... अनलपाचितरसानां तत्राद्ध तुपोषकत्वम् .... रसस्य रक्तधातु जनकत्वम शरीरस्! पञ्चभूतात्मकलम् तस्यैव पात्रभौतिकत्वस्य विशदीकरणम् .... शरीरस्य सप्तधात्वात्मकत्वं, गुणत्रयात्मकत्वं च सत्त्वगुणादायुरारोग्यादानामुत्पत्तिकथनम् .... रसानां धातुपोषकत्वम् ....
71)
___ ......71 38 .... 7339 .... 73 10
76-85
42
......
8850
द्वितीयः प्रश्नः.
अधिकरसद्रव्यस्य पवननिवारकत्वम् शरीरस्थितासगदिविभजनम् स्वादुरसद म्यस्य अनिलप्रकोपनिवारकत्वम्....
12 22 3

Page #21

62
73
विषयाः.
सूत्रम्. पुटम्. गर्भाशयनिरूपणम् मातुर्गर्भाशयगतोष्मणा गर्भस्थपिण्डस्यावयवेन्द्रियाद्यत्पत्तिनिरूपणम् 5-
754 तत्तद्वोत्पादकसिरावृतपादजानुपद्माद्युत्पत्तिविशदीकरणम् .... 8-4456 शब्दश्रवणशक्तयाविष्करणम् अवेध्यास्सिराः .... मर्माशयगास्सिराः .... सिरागतासुग्गतरोगनिवृत्त्यर्थे सिरामग्विमोचनं कार्यम् पित्रोः पुष्टयोरविकृतप्रजोत्पादकत्वम्
.... 49-50 75 योमिलक्षणम्
5177 जीवात्मनो जन्मग्रहणम् रूपस्याहारानुगुणत्वम् ....
53 78 स्वादुम्लादिरसानामारोग्यकारकत्वम्
54 80 रसधातवः पोध्याः ...
55 80 शुक्लाधिक्ये पुत्रोत्पत्ति: ...
5881 शोणिताधिक्ये पुत्रिकोत्पतिः द्वयोस्ताम्ये षण्डस्योत्पत्तिः जीवस्य नानारूपेण जननम्
59 82 स्त्रीणां प्रतिमासं रजःप्रवृत्तिः
____60 82 रजस्वलायाश्चतुर्थेऽहि स्नानम्
61 84 शद्धाया भर्तृगमनम् ....
___62 84 प्रजाकामस्य पुंसश्चतुर्दशदिनपर्यन्तं निरीक्षणे हेतुकथनम् 63 85 समेऽहान पुतस्योत्पत्तिर्विषमेऽहनि पुत्तिकायाः ___6486 प्रथमावृती पोषकशोषकद्रव्यादनम् .... ..... 65-66 86 भन्तर्वमयाः प्रथमादिमासेषु पोषकाव्यादनम् ...... 67-69 87

Page #22

विषया:.
रस दीनां विकार निवर्तकत्वम् आमवृद्धिविकारस्य सर्वरोगभूतत्वम द्रव्याणां रोगनिवर्तकत्वम्
द्रव्याणां दोषत्रयहेतुत्वम्
अनाम पालनम्य रोगनिवर्तकत्वम्
अन्नस्य भूतोत्पादकत्वम्...... अन्नस्य भूतामिवर्धकत्वम्
अन्नशब्दनिरुक्तिः
****
स्नेहवद्द्रव्यस्यानलप्रवर्धकत्वम्
स्नेहस्य प्रयोजनम् गर्भिणीकृत मृतप्राशनस्य गर्भस्थापिण्डगतजठरानलजनकत्वम् गादीनामूर्ध्वमागामित्वं तैजसद्रव्याधिक्याधीनम्
घृतस्यायुरभिवर्धकत्वम्
योग्यद्रव्योपयोगादभिवृद्धिः
रसस्थागात्मता
रसस्यात्मस्वरूपत्वम्
....
गर्भिण्या घृतलतान्नानावश्यकता
सति विकारे शोषकपोषकद्रव्यं भेषजम्
योगानुशासनम्
****
....
xxi
4444
२.००
प्रतिमासं गर्भवृद्धि:
स्नेहपाकविशिष्टवार्धिकद्रव्यस्य कार्यकारकत्वम् पोषकद्रव्योपयोगकाले शोषकद्रव्यं नोपयुञ्जीत
रसानां धातुपोषकत्वम् ....
।।।।
....
***
....
....
तृतीयः प्रश्नः.
....
....
****
****
....
सूत्रम. पुटम्.
70 89
71
89
72-73
74
75
76-78
79
80
81-82
83
84-85
90
91
91
91
93
94
94
95
95
86 96
87
96
88-89
97
90-91 98
92 98
93
98
94-95 99
96 99
97 100
98 100
99 100
1 101

Page #23

BABY
विषया:.
योगस्य फलोपधायकत्वभ
योगशब्दार्थः
रजोगुणस्य बाह्यविषयक सुख दुःखानुभवहेतुत्वम्
तमोगुणस्य क्रोधमोह। दिहेतुत्वम्
स्वगुणस्य सुखहेतुत्वम्
त्रिगुणा मधुराम्लकटुरसाद नहेतुका :
मधुररसस्य साविक गुणोत्पादनद्वारा मोक्षहेतुत्वम्
आम्लरसादनात्सुखानुभवः
ऊषणरसाद्दु खानत्र त सुखानुभवः
द्रष्टुस्स्वरूपावस्थानं सुखदुःखानुरूपम् आत्मनःस्स्सुखदुख दीनामुपलम्भप्रकार:
अम्लरसवद्दव्यस्य रजोगुणहेतुत्वम् शोषक पोषकद्रव्याणां रोगनिवर्तकत्वम्
xxii
योग्यःव्यसंयोगजं भेषजम्
संयोगविपर्ययस्य चित्तविभ्रमादिजनकलम् ..... अतस्मिंस्तद्बुद्धिः पित्तद्विक्ताहारजन्या
अत्यन्त निरीक्षणे प्रमाणस्यापि संशयग्रस्तत्वम अत्यन्ता नमिषदृष्टया चक्षुरिन्द्रियदोषः पित्ताद्विभ्रम-त्तिः
अनुभूतार्थे भ्रमो नित्रर्तकेन नित्रर्त्यः भ्रमात्मकं ज्ञानं रसवद्दव्यैर्निवर्तनीयम्
दुष्टे सत्याशये भ्रमस्यानिवर्त्यत्वम् सति रोगनिमित्त पथ्यं भेषजम् केशानामाद्दार परिणामजन्यत्वम्
www.
....
****
...
....
सूत्रम्. पुटम्.
2
101
3 102
4 102
5 103
6 103
7-9 104
10 104
11 105
12 105
13 105
14 106
15 106
16 107
17 107
18-19
108
20-21 108
22
109
23 110
24
111
25 111
26 111
27
112
28 112
29-30 113

Page #24

xxiii
विषया:.
अहरहर्भेषजम् शोषकद्रव्यजातरुजां पो कद्रव्यं भेषजम .... प्रत्यहमामो निस्सार्य: .... पोषका ययुक्तस्नेहादीनां व्याधिनिवर्तकत्वम् शिशोरविकृतमा स्तन्यपानावश्यकता सुकुमारद्रव्य योगकरणं बालव्याधिनिवर्तकम् श्रोलेन्द्रिमाच्छब्दज्ञानम् .. संशयविभ्रमात्मकज्ञाननिरूपणम् घ्राणेन्द्रियाद्गन्धप्रतीतिः .... विपर्ययज्ञानस्य प्रमाप्रतिबन्धकत्वम् साईद्रव्य भेषजम् प्रमाणनिरूपणम् निर्दोषचक्षषः प्रत्यक्षप्रमाजनकत्वम् आगमप्रामाण्यम् विपर्ययविकल्प निर्विकल्पकं ज्ञानम् निद्रा स्मृतिः व्यपदेशः अभ्यासः वैराग्यम् प्रत्यक्षानुमानाभ्यां वित्तत्तिनिरोध: अनिलनिरोधनस्य भ्रमहेतुलम् योगाभ्यासाचिराष्ट्रम ....
सूत्रम्. पुटम्.
31 113 32 113
33 115 .... 34 114 ..... 35-38 115
39 1166 .... 4) 117
41 117 ..... 12-43 117
14 118 45-46 118
47 119 48--19 120
50 120 ..... 51-52 121
.... 122 ..... 54-55 122 ..... 56 123 .... 57 123 ... 58 124 ..... 59-60 125 ....... 61 126 ....... 62 126 ...... 63 127

Page #25

xxiv
विषयाः. प्राणादिपश्चकस्य रक्षणावश्यकता आत्ममनस्संयोगः धातूनां सत्त्वाधीनलम् .... आरोग्यवशात्प्रजाप्रजननम् स्त्रीपुंसावात्मभागी प्रकृतिपुरुषो पितरौं योगाभ्यासशब्दार्थः .... भूयोनिरीक्षणात्स्वरूपप्रतिपत्तिः कन्यादातुरहिकामुध्मिकफलनिरूपणम् वैराग्यशब्दार्थः .... धातूनां रोगकार्यकारकत्वमा शरीरस्य भोगायतनत्वम् परमपुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम् वितर्कनिर्विकल्पज्ञाननिरूपणम् सविचार ज्ञानम् निर्विचारज्ञानम् आनन्दनिरूपणम् समाधिः मधुररसस्य समाधिहेतुत्वम् समाधी पित्तकलाप्रचलनम् ईश्वरस्य जगदात्मकत्वम् मूलाधारस्य सकलयातुपोषकत्वम् .... सिरागताभृतस्य तत्तदधिष्ठान वर्णदेवतापोषकखम् सिरासंधानमनुसत्यामृतप्रवाहः
सूत्रम. पुटम्.
61 128
65 119 .... 129 .... 67-68 130 ..... 69 130 ..... 70 131 .... 71 131
72 132 .... 73-75 132 .... 76-77 133 .... 18 13 .... 79 134 ..... 80 134 ..... 81-82_135 ..... 83 136 .... 84 137 .... 85 134 .... 86 138 ..... 87 139 .... 89 140 .... 89-90 141
91-93 141 .... 91 112
95 1.13

Page #26

xxv
.
...
विषयाः
सूत्रम्. पुटम्. सिरामार्गगतपवनेन कलापूरणममृतसेचनं च
96 143 इडामार्गगतश्वासपवनस्य मांसधातुतर्पणद्वारा शरीरपोषकत्वम् 97 143 पादपद्मालवालस्य द्विसहस्रसिराङ्कुराधारकत्वम्
98 144 शरीरस्य सप्तधात्वात्मकत्वम्
99 144 चतुर्थः प्रश्नः. योगस्य धातुपोषकत्वप्रतिपादनम्
1 145 समाधिनिरूपणम् ....
2 145 संवेगस्य क्रियाहेतुत्वम् ....
3 146 श्वासोच्छासाभ्यां शरीरदान्योपपत्तिः ।
4-5 146 तत्रोपायभेदप्रदर्शनम् ....
6-8 147 जवाप्रदेशगतपयस्य चलनोपकारकत्वम् .... .... 9 149 समाधिलक्षणम्
10 149 शरीरलक्षणम्
11 150 शरीरस्य चलनात्मकत्वम्
12-13 161 ईश्वरसिद्धिनिरूपणम्
14 162 स्रोतोमार्गगताष्टादशदलपनस्य चेष्टाश्रयत्वम्
15 154 उदरामया:
16-17 155 तत्र भेषजम्
..... 18-19 166 सर्वोदरामयानां जठरामिप्रवृद्धिकरणं क्रियाक्रमः
20 158 उदरामयनिदानम् ....
21 160 सिराप्रदेशभेदाच्छ्वयथत्पत्तिः
22 161 अष्टविधोदरामयलक्षणानि
.... 23-29 161 पाण्डशोमविसामयलक्षणम्
30 169 कफपित्तरोगविवेचनम्
.... 31 170 AYURVEDA
....
.
..
.
....

Page #27

xxvi
विषयाः
सूत्रम्. पुटम्. त्वयालित्यस्य पाण्डुरोगहेतुत्वम्
.... 32 171 त्वक्यालित्यहेतुकथनम् ....
___.... 38 172 पवनप्रकोपहेतुनिरूपणम्
..... 34-35 172 पवनविकारे भेषजम्
.... 36 174 पवनविकार धातुस्थूलत्वस्य द्विगुणतया प्रतीति:
...... 37 177 मधुररसस्य पवनप्रकोपनिवर्तकत्वादिनिरूपणम्
38-40 178 आम्लरसस्य मांसधातुप्रदत्वम्
..... 11 180 लवणरसस्य मेदोधातुप्रदत्वम्
..... 12 180 मधुररसवव्यादीनां जवापादिपोषकत्वम् .... 43-44 180 बहिःपवनरेचनपूरणाभ्यां रोगनिवृत्तिश्चिरायुष्टं च .... 45-46 182 चन्द्रकलागतपवनेन पद्मस्य मुकुलीभावः, सूर्यकलागतपवनेनविकासश्च ....
47 183 इडापिङ्गलाभ्यां वर्णप्रवाहः
...... 48 185 मूलाधारपद्मस्य षट्कमलानामादिभूतत्वम् ....
49 186 दशदलपद्मस्य इडापिङ्गलागतामृतसेचकत्वम्
50-51 187 अर्थानां सुखसाधकत्वम्
52 183 प्रकृतिपुरुषयोरैक्यम्
63 189 तत्तद्भूतावयवाधिक्ये तत्तद्गुणोपलब्धिः
51-60 190 तितोषणकषायरसानां बलप्रदत्वम
61 197 रेच कादिना तत्तद्वर्णाधिष्ठितपद्मविकास:
62, 198 प्रजाप्रजननम्
63 198 स्त्रीपुरुषयोस्स्वरभेदे कारणनिरूपणम्
64 199 कोटप्रदेशगतपस्य कायाधारकत्वम् ....
___65200 नाभरधश्शतदळपद्मस्यावस्थानम्
___66 200

Page #28

विषयाः
आमयानां द्वित्रिदोषगतत्वम्
रोगनिवृत्त्यर्थं दोषवचनस्यावश्यकता
दोषपचनकालः
****
वातपित्तकफदोषाणामामयोत्पादकत्वम् तत्तद्भूताधिक्यजातरसादनस्य धातुपोषकत्वम्
बड़सानां तत्तद्गुणनिरूपणम्
रसेष्वेकैकस्यापि दोषनिवर्तकत्वम
रसादिद्रव्यसारस्य सर्वरोगनिवर्तकत्वम्
एकस्याप्यनेकरसवद्द्रव्यस्य बहुगुणप्रदत्वम् धारणरे चक्रात्मकद्रव्यैरामयाभिवृद्धिः
तत्तद्भूतानेष्ठरोगाणां तत्तद्भूतावयवाधिक्यजातकार्यहेतुत्वम् दोषविकाराणामवस्था भेदेन स्वस्थ्यादिनिरूपणम्
देह देशकालद्रव्यभेदेन चिकित्सा कार्या
एकधातुकज्वरलक्षणम्
आमजातज्वरलक्षणम्
दोषपचनकालस्य धातुप्रसादाधीनत्वम् साध्यासाध्य रोग निरूपण 1.
धातुसप्तकस्य दोष हेतुभूतत्वम्
रसासृग्गतज्वरलक्षणम्
+***
अस्थिमृदु कारकज्वरलक्षणम् दोषाणामस्थिम नामदेवष्ठितत्व :
पञ्चमः प्रश्नः.
दोषाणां चरमधातुप्रचारकत्वम्
दोषविपर्ययः
xxvii
..
****
1000
:
....
।।।।।।
www.
****
....
....
****
सूत्रम् पुटम्
1 202
2 203
3-11 201
12 210
13 211
14 212
15 213
16 214
17-18 215
19 218
20-21 218
22 220
23 220
24 221
25 223
26 228
27-32 229
33 234
34 236
35 237
36 238
37 238
38 238

Page #29

....
xxviii
विषया:.
मूलाधारपद्मस्य षट्कमलानामादिभूतत्वम् मूलाधारपद्मस्यामृतसेच कत्वम् तस्यैवाभिवृद्धिः
धातुपद्मपोषणार्थं शतदपद्मस्याविर्भावः
शतदळपद्मस्य जठरामयाधारत्वम्
तस्यैव तत्तद्रसपाचनद्वारा तत्तद्धातुस्थाने स्वतेजसा भानम्
....
त्रिकोणपद्यस्यावस्थानम्
त्रिकोण पद्मस्य प्रजाजन नहेतुभूतत्वं, शरीरान्तर्गतशाखावभास
कत्वं च
त्रिकोणजन्यामृतस्य पोषकत्वम् रजस्तमसोरात्मज्ञानप्रतिबन्धकत्वम्
नाभ्यादिषु मयूखविकास: अभक्तकला दिना क्षित्यादिपोषणम्
शरीरतत्त्ववदनस्य फलनिरूपणादि
अनाम पालनस्यानामयहेतुत्वम् अप्रमादेन चिकित्सा कार्या
प्रथिव्यादिभूतपञ्चकगुणस्य तत्तत्कार्य जनकत्वम्
अभिघातजामायनां दुस्साम्यत्वम्
लवणादिरसानामस्थिदायादिकरणम्
षष्ठः प्रश्नः.
तत्तद्रसजन्यानलस्य तत्तद्रसपाचकत्वम् मधुररसादीनां सन्निपातज्वरापहारकत्वम् गोघृतादीनां तत्तद्रोगापहारकत्वम् तिक्तबीजस्थाजीर्णज्वरनिवर्तकत्वम्
"00
18.4
....
****
****
सूत्रम् पुटम्
39 239
40 241
11 241
42 242
43 242
44-49 243
50 250
51 252
52 254
57 254
67
254
75 255
84 255
91 255
98 256
100 256
108 256
1 257
15 258
41 259
42 259
58 260

Page #30

xxix
21264
विषयाः.
सूत्रम्. पुटम्. जीर्णाजीर्णादिविवेकः ....
..... 69 260 वहेस्स्वस्थानज्वलनकाले युक्ताहारविहारयोर्धातुपोषकत्वम् .... 78. प्रातरम्बुपानस्यामाशयावशोधनद्वारा सर्वरोगापहारकत्वम् गोक्षारप्रभृतीनां धात्वादिपोषकत्वम् ....
सप्तमः प्रश्नः. एकशरीरवद्रव्यमककभेषजम्
1262 अम्लरसानुगतस्वादुरसस्यानिलहारकत्वम् ....
10 263 धान्यदिनिरूपणम् .... मधुररसस्यारिष्टरोगहारकत्वम्
36 265 साध्यासाध्यज्ञानपूर्विका चिकित्सा
266 आमस्यानलविकारकारकत्वम्
266 सुषुप्तौ महिषादिदर्शनस्यारिष्टसुचकत्वम् .... अनलधातुवर्धकस्यारिष्टनिवर्तकत्वम स्वादुम्सवव्यस्यारिष्टनिवर्तकत्वन असाध्यज्वरनिरूपणम् ....
अष्टमः प्रश्नः. पृथिव्यायुद्भवरसानां तत्तद्रोगनिवर्तकत्वम् ....
1268 श्वेतपुष्पादीनां मांसरसधातुस्थामयादिनिवर्तकत्वम्
। 269 श्वतपुष्पवत्पादपादीनां पित्तादिहारकत्वम ...,
269 आयुष्कामयमानस्य तत्तद्विकारहेतुज्ञानावश्यकता देशभेदेनामयभेदस्तन भेषज च
42 271 भिषग्लक्षणम् दोषाणां कालानुसारित्वम् कालानुकूलभेषजकरणावश्यकता
अ०
271
172
272

Page #31

XXX
विषयाः. भेषजकरणप्रकारः पराशयमालक्ष्य तत्तद्रित करणम् प्रातःकृत्यनिरूपणम् .. कालचक्रमहिमा एवंवेदनफलम्
सूत्रम. पुटम् 59 272 70 272 90 273 96 273 102273
नवमः प्रशः.
कालनिरूपणम्
9-28 274 पडतुनिरूपणपुरस्सरं षड्सोत्पत्तिकथनम् .... .... 31-70 275 जृम्भान्तर्धानादिना कण्डूपाण्डुज्वराद्युत्पत्तिः
67 278 दशमः प्रश्नः. तत्तदोषधिनिरूपणपुरस्सरं तत्तद्गुणपाठः
.... 13-82 278
एकादशः प्रश्नः. क्लेशनिकरणद्वारा योग साधननिरूपणम् .... .... 1-54 283
द्वादशः प्रश्नः धारणाद्यङ्गत्रयनिर्णयाय अन्तरङ्गसयमसाध्यतत्तद्विभूतिनिरूपणम् 1-55286 कैवल्यानरूपणम्
___.... 56-76 288
त्रयोदशः प्रश्न.. क्षयरोगलक्षणं, तद्भेषजं च
1289 अजीर्णजन्यामज्वरे भेषजम् तत्तद्भूतजातरसानां तत्तद्धातुपोषकत्वम् ....
16290 जारितरसानामारोग्यादिप्रदायकत्वम्
19 291 पाह्याग्निवाय्यादीनामन्तवाक्प्राणाद्याश्रयणम्.... ..... 28 291 आयुर्वेदज्ञानस्य नक्षत्रज्ञानपूर्वकत्वम्
46 293
10 290

Page #32

विषयाः.
संक्षेपतः कालनिरूपणम् .....
तत्तन्नक्षत्रेषु तत्तद्रोगाविर्भावकथनम्
Xxxi
चतुर्दशः प्रश्नः.
सप्तत्रिंशत्सरात पाद जानुपद्मादीनां तत्तनक्षत्रात्मकलं, तत्तद्व
बोधकत्वं च
****
रक्तपित्तामयप्रकोपहारकद्रव्यानरूणम् श्वासकासरक्तप्रकोपहारकद्रव्याणि
4444
अश्विन्याद्यार्द्रान्तनक्षत्र विंगतियोगग्रहयुक्त कालसंयोगवशाजातततद्रांगप्रतिपादनं, तन्निवर्तकद्रव्यकथनं तत्तन्नक्षत्र देवताप्रार्थनादिरूपभेषज निरूपणं च
पञ्चदशः प्रश्नः.
पुनर्वस्वादि नक्षत्रविगतियोगप्रहयुक्त कालसंयोगवशाज्ञाततत्तद्रोगातपादनं, तन्निवर्तक द्रव्यकथनं, तत्तद्देवता प्रार्थना
दिकं च रक्तपित्तविकारकारकाः
तनिवर्तका:
हिध्मारोगनिवर्तकद्रव्याणि
धातुका कार कामयघातकद्रव्याणि
चूर्णीकृत पटोलादिदव्याणां रक्तपित्तामयादिविनाशकत्वम्
****
षोडशः प्रश्नः.
ससदोगविघातकलेह्यादिरूपतत्तद्रव्यगुणप्रतिपादन म्
****
....
....
0440
...
****
सूत्रम्.
पुटम्.
1-29 293
30-35 296
36-62 296
63-87 297
1-62 299
63 303
64 303
65 304
68 304
71
304
73 305
74-79 305
1-46 306

Page #33

Page #34

अशुद्ध शोधनम् .
पुटे. पतो.
अशुद्धम्, सेति पाया कला दी
शुद्धम् स इति पाका कलादा
14
हेतु
26 18 28 18
अजीणा नोपद्य कार्य क्रिया क्रमः
भागो व्यञ्जान कृती हि ज्येष्यतंकफ गभि वधर्क जन्यां तेभिन्न स्मनैव
अजीर्णा नोपपद्य कार्या क्रियाक्रमः क्षुत्तृ भागो व्यञ्जन कृत हर्षे हृत्कफ गाभवर्धक जन्या ते भिन्न त्मन्येव सिरा पद्म तथा
384 40 19 43 16 47 16 54 10
सिर
567
पन
61
तथ
4 88 21 956
तेजो
तेजा द्वायु तजू स्मिका AYURVEDA
दायु तज् त्मका
102 1065

Page #35

xxxiii
172
तत्तद्भ
अशुद्ध.
युद्धम्.
पुटे. पतो. वन्ध
वन्ध
11017 भवान्त
भवन्ति
112 21 त्यर्थ
त्यर्थः
_117 19 पञ्चक
पञ्चकं
1283
1.34 22 प्रवाहा
प्रवादो
_13) 23 पण्डुराग
पाण्डुरोग चरम
171) हेतु
, 10 मिव
विव
188 20 स्याप
स्यप
190 19 तत्तदद्भू
203 23 दृश्यस
दृश्यते
232 22 यधा
यथा
239 13 साध्या
साध्याः
267 11 कायक
कायिक
270 20 वृतूम्
वृतू
276 19 व्रणनी
व्रणनी दीपनी सरा 279 11 दीपनीरसा भूनिम्बा भूनिम्बा तृष्णाप्रदः
तृष्णापहः वृष्यादि
क्रिम्यादि 2804 मेद्राश्च
मेदाच
2834 शसि
शासि
290 12 होवायं द्धातु हृदये
292 14 प्रविष्ठाः
प्रविष्टाः
, 18
, ,,
12 19
हैवायं
.,
16
हृदयं

Page #36

श्रीः
आयुर्वेद सूत्रम्
सभाष्यम्.
वप्रक्रीडोहळदन्तघातनिर्यन्महांशुभिः । मेरोरात्माऽऽवृतो भाति तं वन्दे सिन्धुराननम् ॥ परमकारणीभूतपरब्रह्म सकलजीवनोपकारकमायुर्वेदं प्रजापतिब्रह्मणेऽनुजग्राह.
ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ॥ इत्यक्तरीत्या अथशब्देन परममङ्गलमाचरन् प्रथमसूत्रमनुगृह्णाति-अथोत।
अथातो धातुस्थदोषगत्यविकारहेतुभूतार्थ वार्धकद्रव्याण्यद्यात् ॥१॥ ___अस्यार्थः-धांतुषु तिष्ठन्तीति धातुस्थाः, दोषाणां गतिः. विकाराभावकार्यहेतुपूर्विका गतिः. तासां हेतुभूतार्थानि अप्रकोपकोरकाणि वार्धकद्रव्याणि भोज्ययोग्यानि अद्यात् इति सूत्रार्थः। धातुषु- .
रसासृमांसमेदोऽस्थिमजाशुक्लानि धातवः' ।। इत्युक्तेषु संचारार्थ तिष्ठन्तीति धातुस्थाः । ते च ते दोषाश्चेति समानाधिकरणसमासः ।
___* वाधिक. अष्टाङ्गसूत्रं. I-13. AYURVEDA.

Page #37

आयुर्वेदसूत्रे
वायुः पित्तं कफश्चेति त्रयो दोषास्समासतः * । धातुवृद्धिकारकद्रव्याणां तावद्वद्धिमात्रफलमुहिश्य प्रवृत्तिश्चेत् अल्पफलमिति आयुर्वंदप्रवृत्तेः बहुपुरुषार्थप्रदायकत्वादित्याशयं मनसि निधायाह -चिरोति । चिरायुरिच्छा+प्रवृत्तिरायुर्वेदार्थपुरुषार्थोपपादिका ।
चिरशब्देन कार्यसिद्धिद्रव्यादने जाते आयुष्कामयमानस्य प्रवृत्तिः इच्छतः पुरुषस्य चिरायुर्मे भूयादिति कामनाविषय. कप्रवृत्तिः शास्त्रसम्प्रदायकथितविषयकानुभवहस्तकौशल्यादिपाण्डित्यं यस्यास्ति तस्य ईदृशप्रवृत्तिः पुरुषार्थोऽयमिति चिरायुरिच्छाप्रवृत्तिविषयः । आयुर्वेदार्थपुरुषार्थोपपादिकोत प्रयोजनम् । अत्र सूत्रस्थानवचनम् -
आयुष्कामयमानेन धर्मार्थसुखसाधनम् । आयुर्वेदोपदेशेषु विधेयः परमादरः ॥ नन्वस्मिन् शास्त्रे प्रयोजनं आयुर्वेदार्थपुरुषार्थोपपादिकेति प्रयोजनमित्युक्तं. तथा सति रोगाभावकार्यहेतुतायाः कारणत्वं न स्यादित्यस्वरसादाह-तद्धत्विति ॥
तहेतुभूतार्थ रक्षेत् ॥ ३ ॥
तद्धेतुभूतार्थो नाम अरोगकार्यहेतुभूतार्थः । तदेव प्रयोजनम् । तद्रक्षणमेव फलीभूतार्थ तद्धेतु करणीयमित्यर्थः । अत्र सूत्रवचनं
विचारयित्वा सर्वाणि नित्यं देहं निरीक्षयन् । अविकारं निरीक्ष्यैनं पथ्येनैव च तं हरेत् । जीर्णाजीववेकत्वं जिह्वायां विद्यते नृणाम् । * अष्टाङ्गसूत्रं. I-6. रिच्छेत्प्रवृत्ति । अष्टाङ्गसूत्र. I-2.

Page #38

प्रथमप्रश्नः
एवमाकारेण विकारं ज्ञात्वा तन्निवर्तनं पथ्यादनमेव भाव्यम् । तद्धेतुभूतार्थं त्विदमेव संरक्षणीयम् । हीनातिमात्रान्नादनं विकारहेतुकम् । तनिवर्तकहेतुभूतार्थं रक्षणीयमिति तात्पर्यम् ।
3
इन्द्रियातिलालनातिपीडनयोः विकारहेतुकत्वं न स्यादित्यस्वरसादाह नेति ।
नेन्द्रियातिलालनातिपीडनौ ॥ ४ ॥
इन्द्रियाणि श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिहाम्राणानि । तेषां शब्दस्पर्शकपरसगन्धा विषयाः । वाक्पाणिपादपायूपस्थाः कर्मेन्द्रियाणि । हितमितप्रवृत्तिविषयकं कुर्यादित्यर्थः । ननु हीनभोजनातिभोजनयोः रोगहेतुकत्वं प्रतिपादितम् । तत्र वचनं
*
भोजनं हीनमात्रं तु न बलोपचयौजसे । अतिमात्रं पुनस्सर्वानाशु दोषान्प्रकोपयेत् ॥
एतद्वचनानुसारेण अनयोरेव हेतुत्वं प्रतिपादितं नेन्द्रि यातिलालनातिपीडनयोः । तस्मादेतत्सूत्रं व्यर्थं स्यादित्यस्वरसादाह - दोषेति ।
दोषवृद्धिक्षयोपपादकौ ॥ ५ ॥
दोषाणां वृद्धिरपि दोषरोगहेतुर्भवति । दोषाणां क्षयोऽपि दोषप्रकोपहेतुर्भवति । दोषहेतुकत्वं नाम दोषप्रकोप हेतुकत्वम् । दोषविकारस्य वृद्धिक्षययोश्च कार्यकारणभाव उद्दिष्टः नेन्द्रियातिलालनातिपीडनयोरिति । अत्र वचनं -
न पीडयेदिन्द्रियाणि न च तान्यतिलायेत् । + अष्टाङ्गसूत्रं. VIII—3-4. + अष्टाङ्गसूत्रं. I -- 29,

Page #39

4
इति ।
रेव वृद्धिप्रतिपादकत्वात्
आयुर्वेद
दोषाणां वृद्धिक्षययोरुपपादकत्वमनयो
वृद्धिस्समानैस्सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः ।
एतयोरेव कार्यकारणभावः । परम्परया कारणत्वं वक्तुं शक्यत इत्यर्थः ॥
ननु दोषवृद्धिक्षयों स्वत एव प्राप्ती, नेन्द्रियातिलालनातिपीडनयोः । तयोः कार्यकारणभावस्तु कालवशादेव प्राप्तः । तत्र सूत्रस्थानवचनं-
चयप्रकोपप्रशमां वायोग्रष्मादिषु त्रिषु । वर्षादिषु तु पित्तस्य श्लेष्मणशिशिरादिषु ॥ * एतद्वचनानुसारेण अनयोः कार्यकारणभावः कथं वक्तुं शक्यत इत्यस्वरस दाह - लक्षणेति ।
लक्षणान्यपि तथा ॥ ६ ॥
अप्राप्तकाले प्राप्तलक्षणानि यत्र भासन्ते प्राप्तकाले तल्लक्षणाभावो यत्र भासते तत्र नियमः । लक्षणप्रमाणाभ्यां हि वस्तुसिद्धि । तत्र सूत्रवचनं
पदिशति -- योग्यैरिति ।
कालार्थकर्मणां योगा हीनमिथ्यातिमात्रकाः । सम्यग्योगश्च विज्ञेयो रोगारोग्यैककारणम् । रोगस्तु दोषवैषम्य दोषसाम्यमरोगता ॥
असाधारणधर्मवचनहेतुज्ञानजन्यामयनिवर्तकयोग्यकार्य व्य
*
अष्टाङ्गसूत्रं XII--24. | अष्टाङ्गसूत्रं I ---19-20.

Page #40

प्रथमप्रश्न:
* योग्यैस्तच्च निवर्तयेत् ॥७॥
अभिघातामयजन्यरुविर्तकरेचकोपयोगिद्रव्यरसैः भाव्यं यत् तद्योग्यमित्यर्थः । यावदभिघातामयस्तच्छन्दार्थः । तं निवतकद्रव्येण रेचयेदिति । अत्र सूत्रवचनं
आमदोषं महाघोरं वर्जयेद्विषसंशितम् । विषरूपाशुकारित्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वतः । ॥ ननु इन्द्रियाणां रोगहेतुकत्वं प्रतिपादयितुं इन्द्रियातिलालनातिपीडनाद्भवतीति यदुक्तं तन्न रोचते। अतिमात्रभोजनमामहेतुकं भवति । आमसंग्रह एव सर्वरोगकारणम् । आमानवर्तकत्वं युक्तमित्यस्वरसादाह-अनामेति ।
अनामपालनं कुर्यात् ॥ ८॥
यस्मादामसंग्रहाभावस्यैव रोगाभावहेतुकसामग्रीत्वं तस्मादनामपालनं प्रत्यहं विधिरिति । आम पालयतीत्यामपालनं, आमपालनं न भवतीत्यनामपालनं कार्यमित्यर्थः । अत्रअनामपालनकर्मकरणस्य हेतुवचनं सूत्रे प्रतिभातम् ।
मात्राशी सर्वकालं स्यान्मात्रा ह्यग्नेः प्रवर्तिका । माशं द्रव्याण्यपेक्षन्ते गुरुण्यपि लघून्यपि ॥ ननु ज्वरादीनामप्रवर्तकसामग्री जठराग्निप्रवर्तकसामग्री । तस्मादनामपालनमप्रयोजकं स्यादित्यत आह-आममिति ।
आमं हि सर्वरोगाणाम् ॥ ९ ॥
आममेव कारणमिति, हिशब्दः प्रसिद्धिवाचकः । अत्र सूत्रवचनम्* योगे. + अष्टाङ्गसूत्रम्. VHII-14. अष्टाङ्गसूत्रम्. VIII-1..

Page #41

आयुर्वेदसूत्रे
आमाशयस्थो हत्वाऽग्नि * सामो मार्गान्विधाय च । विदधाति ज्वरं दोषः तस्मात्कुर्वीत लङ्घनम् । जठराग्निप्रवर्तक सामग्री यस्यास्ति तस्य सर्वभोक्तृत्वं वक्तुं शक्यते । चिरायुरपि लभ्यते ।
ननु सर्वेषां रोगाणामामनिवृत्तिरेव तत्र भेषजमिति वक्त ये सति ज्वरादावामनिवृत्त्यकरण दोषहेतुकं भवति । आमनिवृत्तिरपि लङ्घनादेव भाव्येति लङ्घनकरणमप्यावश्यकमिति ब्रह्मणा प्रतिपादितमित्याह आदीति ।
आदिभूतमाह ब्रह्मा ॥ १० ॥
उभयमपि रोगनिवर्तकप्रतिपादनादामशोषणार्थे लङ्कनकरणमपि परम्परा हेतुभूतामेति ब्रह्मा आहेत्यर्थः । अत्र सूत्रवचनं+ लङ्घनं कार्यमामे तु विष्टम्भे स्वेदनं भृशम् । इति वचनालङ्घनेन आमनिवृत्तौ सत्यां तेन फलीभूतं किमासीदित्यत आह--तदिति ।
| तन्निवृत्तिरनामयम् ॥ ११॥
आमनिवृत्तेरेव पुरुषार्थो भूत्वा अरोगवान् भवति ।
दोषाः कदाचित्कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः । ये तु संशोधनैश्शुद्धा न तेषां पुनरुद्भवः ॥
इति लङ्घनपाचनैर्जितदेहस्य व्याधयो न पुनर्भवन्तीत्युक्तम् । तथा सति सर्वविषयात्मकानि पञ्चेन्द्रियाणि । मनल अत्मगोचरत्वं केनोपायेन हेतुना भाव्यामित्यत आह- अनामयीति । अनामयी अत्मानं सम्मन्यते ॥ १२ ॥
-1 अष्टाङ्गसूत्र VIII - 27. / तनिवृत्तेरनामयी. $ अनामयादात्मानं.

Page #42

प्रथमप्रश्न:
पूर्वोक्तरीत्या देहस्य अनामयत्वं सम्पाद्य आत्ममनननिदिध्यासनयोगेन परमसुखं जीवोऽनुभवति । तत्र वचनं
क्रमेणोपचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः । गता ये च पुनर्भाव अप्रकम्पया भवन्ति च ॥ अनामय कार्यकरणेन अरोगो भवन् स्वर्गसुखमेवानुभवतीत्यथेः । एवमुक्तरीत्या देहस्य अनामयत्वं साधितम् । तावता आत्ममननसामग्री न प्रतिवादिता । किं अरोगवान्भवतीति दृढतरजठरानलवशत्वेन सर्वेन्द्रियाणां सर्वविषयभोक्तृत्वं साधितम् ? अनामयत्वमात्ममननसामग्री मात्रजन्यत्वं न भवतीत्यस्वरसादाहअहमिति ।
अहम्प्रत्ययः कर्मकर्ता ॥ १३ ॥
अहंकाराधिष्ठितमात्रं रक्तोऽहं श्यावोऽहं इति प्रत्ययविषयक - महामति ज्ञानम् । तथा ज्ञानवानहमिति अनुव्यवसायेन ज्ञातुं शक्तः सत्कर्माधिकारी भवेत् । सुकर्मणा आत्ममननं कर्तुं शक्यत इति । कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
इति धर्मविषय कज्ञानगोचरत्वेन परब्रह्मणः मनोविषयकज्ञानगोचरत्वं सिध्यति । अधिष्ठानभूतोऽयमात्मा, यस्सिध्यति स एव जीवात्मा । तावुभौ शरीराधिष्टितावेव । तयोरन्यस्य सर्वभोक्तृत्वं व्यपदेष्टुमाह-स्थानेति ।
स्थानवानहंकारी ॥ १४ ॥
परमात्मनामधिष्ठानरूपत्वं नोपपद्यते । तज्जोवात्मनां सम्भवर्तात्याशयवानाहत्यर्थः । यस्य यावत्कालो योगश्चराते तस्य अरोगित्वस्य स्वतस्सिद्धत्वादित्यत आह-यावदिति ॥

Page #43

आयुर्वेदसूत्रे
यावदरोगी अभिमन्यते ॥ १५ ॥
शोषकपोषकद्रव्यविज्ञानानन्तरं अरोगकार्यहेतुकसामग्रीभजनात् 'महमरोगवान्' इति व्यवसायज्ञानेन अभिमन्तुं शक्यत इत्यर्थः । यः अरोगी आत्ममनननिदिध्यासनयोगयोग्यो भवेत् तेन तत्ताद्विषयगोचराणि पश्चेन्द्रियाणि शरीरे संसृज्य अत्मानुगोचरान्तरिन्द्रियेण मनसा परमात्मा मन्तव्य इत्युक्तम् । बाह्ये. न्द्रियाणां बाह्यविषयगोचरत्वमप्रयोजक स्थादित्यत आह-स इति ।
स एव भुते ॥ १६॥
* अजो ह्यधिष्ठाता ॥ १७ ॥ सविषयानुभवो जीवस्सर्वमश्नुते । अत्र श्रुतिः--
द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समान वृक्षं परिषस्वजाते। तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्ति
अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥ इति श्रुतिरेव अत्र प्रमाणम् । इच्छति, जानाति, प्रयतते इति सर्वकार्यस्य आत्मनः आत्ममनस्मयोगस्य कारणत्वं प्रतीतम् । अतस्सर्वविषयभोक्तृत्वं जीवात्मन उपलब्धेः । तस्मात्परमात्मनाऽनुभूयत इत्याह-भुङ्क्ते इति ।
भुड़े विषयभोगान् ॥१॥
स्वप्रकाशरूपः परमात्मा सच्चिदानंदानुभवविषयवानिति तात्पर्यम् । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मेति सत्यानन्तशानं स्वविषयानन्दात्मनः परमात्मा।
* अजी त्यधिष्ठितो.

Page #44

3
प्रथमप्रश्नः.
ननु एकस्सकलविषयभोगान्भुङ्क्ते । भोगाः कर्माधीनाः । जीवस्य कर्मभोक्तृत्वं विधिरिति व्यक्तव्ये सति उपस्थिताविषयभोक्तृत्वं जीवस्य परमात्मनस्सर्वविषय भोक्तृत्वं भासते, सर्वशत्वात् । उभयोः कर्मभोक्तृत्वं प्रसक्तमित्यस्वरसादाह - अन्य इति ।
9
अन्यः कर्म भुङ्क्ते ॥ १९॥
अन्यो जीवात्मा कर्माधिकारी सन् स्वकर्माधीनविषयभो गान भुङ इत्यर्थः । सुकर्मणा सुखप्रदानविषयफलं भुङ्क्ते । दुष्टकर्मणा दुःखविषयकफलं भुङ्क्ते । भोगस्य सुखदुःखात्मकत्वात् । सुखदुःखानुभषो भोगः जीवस्य लक्षणं प्रतिभासितम्। जीवस्य सकलयिनुभवत्वं प्रसज्यत इत्यर्थः । दुष्टकर्मजं शरीरे सति सत्कर्मैव सदा कुर्यादित्यर्थः ।
,
परमात्मनः सत्कर्मविषयककर्मकरणत्वं विधिः । ईश्वरस्यापि यत्किचित्कर्मजनक कर्माधिकारित्वं प्रसक्तमित्यस्वरसादाह-य इति ।
यः कर्ता कर्मभोगी ॥ २० ॥
राजसताम सफलप्रदहेतुकद्रव्यादनजात सुख दुःख फलं । अहंकारवशिष्ट कर्माधिकारिणः प्रयच्छत इति । साक्षात्कर्मणः फलावश्यंभावनियमादित्यत आह-कर्तेति ।
कर्ता शरीरी ॥ २१ ॥
यावत्कर्मकर्ता शरीरी अत्र कर्ता भवतीत्यर्थः । यत्किचित्फलमुद्दिश्य यः कर्म करोति स शरीरीत्युक्तम् । शरीराभावा-दात्मन अन्न दनत्वं न योग्यमित्यस्वरसादाह- अशरीरीति ।
AYURVEDA.
2

Page #45

10
आयुर्वेदसूत्र
अशरीरी नान्नमत्ति ॥ २२ ॥
कर्मफलयोः कार्यकारणत्वं नियमेन अन्नादनस्वम् । स्वक. र्मानुकूलफलं लभ्यते । तच्छरीरिणः स फलं प्रयच्छतीति भावः । अहरहर्मनुप्या अशनमिच्छन्ति । प्रत्यहमशनार्थं लोके तत्फलोपयोगि कर्म चेत्कृतं तत्र फलाभावो न दृश्यते । तत्रापि शरीरमस्ति । तस्मात् कर्मफलयोः कार्यकारणभावो नास्तीत्याह नेति।
*न केवलं शरीरं भोगयोग्यमात्मनो योगात् ॥ २३ ॥
प्रथमतः शरीरोत्पत्तिकालः तज्जन्मान्तरसंस्कारादेव बालकादीनां स्तन्यपानादिफलं प्रयच्छतीत्यर्थः ।
ननु बालकादीनामपि शरीरमस्ति, तत्र कर्म न कृतं, तेषा. मयोग्यत्वात् । स्तन्यपानादिफलं मात्रा दीयते । तस्मात्कर्मफलयोः कार्यकारणभावो वक्तुं न शक्यत इत्यत आह-भोगयोग्यमिति । तदानीं दृष्टकर्माभावेऽपि जन्मान्तरकर्मकरणं कल्प्यते, शरीरवत्त्वादात्मनः । शरीरधारणस्योचितत्वादेव बालकादीनां स्तन्यपानादिकं मात्रा दीयते इति चेन्न । शरीरधारणादीनां जन्मान्तरकर्महेतुफलत्वं कल्प्यते । आत्मनश्शरीरवत्त्वात् आत्मनश्शरीरधारणस्योत्रितत्वात् । आत्मसंयोगकारणभूतस्य शरीरिणो भोगायतनत्वं जीवस्य प्रतीतम् । तस्माच्छरीराधिष्ठानयोग्यत्वं नान्यस्येत्यत आह--अजाविति ।
अजौ घधिष्ठितौ ॥२४॥
-
* अहरहर्मनुष्या अशनमिच्छम्ति इत्यधिकपाट:.

Page #46

प्रथमप्रभः.
11
न जायत इत्यजः । ती जीवात्मपरमात्मानौ शरीराधिष्ठितावित्यर्थः । घटज्ञानवानहमिति यस्य प्रतीतिस्तस्यैव विषयानुभवत्वं अनयोरन्यतरस्य सम्भवतीत्यर्थः । अत आह-अन्य इति ।
अन्योऽन्नमति ॥२५॥
शरीराङ्गानि इन्द्रियाणि, अङ्गी शरीरी। जीवात्मन इन्द्रियगोचरविषयानुभवार्थ तदङ्गभूतेन्द्रियाणि संसृज्य जानाति, इच्छति, प्रयतते, इत्येतत्प्रत्ययान्यथानुपपत्त्या जीवात्मा अनमश्नुते । तद्वयतिरिक्तात्मना किं तदनुभूयत इत्याशङ्कायामाह-- अनत्तीति।
अनत्त्येवमन्यः ॥२६॥
अन्यस्य परमात्मनः सर्वविषयानुभवत्वं प्रसिद्धामति अन्यस्य फलेनाविशिष्टत्वात् एतादृशार्थफलं अनत्ति स्वयं स्वप्रकाशात्मकत्वात् स्वयमेवानुभवतीत्यर्थः।
विकारकार्यहेतुकसामग्रीविषयककार्यानुभवशरीरमस्थात्मनो भोगयोग्यं स्यादित्यत आह --सतीति ।
सति शरीरे भोगाय ॥२७॥
शरीरे सति सर्वविषयभोगार्हत्वमात्मना सम्पादितमित्याहे. त्यर्थः । शरीरिणः कान्यङ्गानि? पञ्चेन्द्रियाणामप्यङ्गत्वं प्रतिपादितम् । मनस अगोचरत्वेन मनसोऽन्तरिन्द्रियत्वेन षडित्युपदिष्टम् । षण्णामात्मनो भोगविषयप्रापकहेतुभूतार्थत्वात् । तस्माच्छरोरस्य भोगयोग्यत्वमिति स्वत एव सिद्धत्वात् । विषयविज्ञानमिन्द्रियाधीनं, इन्द्रियाणि च शरीराधिष्ठितानि । सर्वविषयाः शरीराधीना इत्यर्थः ।

Page #47

12
भायुर्वेदसूत्रे
ननु प्रवृत्तिद्धिविधा इष्टप्राप्त्यर्थमनिष्ठपरिहारार्थ चेति ! स्वाधिष्ठानानुभूतशरीरं संरक्षणीयमित्यका प्रवृत्तिः । सा द्विविधा प्रवृत्तिरात्मन उपपद्यते । तत्कथं शरीगङ्गभूतानि पञ्चेन्द्रियाणि ? तद्वारा इष्टप्राप्तिरूपफलं कथं लभ्यते? अनिष्टपरिहारद्वारा इष्टप्राप्तिरूपफलमपि लभ्यते? अनिष्टपरिहारद्वारा उभयफलं शरीरिणो भाव्यमित्यत आह-अष्टेति ।
अष्टाङ्गी शरीरी ॥२८॥
अष्टानामङ्गानां समाहा: अष्टाङ्गम्। शरीरम यास्तीति शरी. री । अत्र सूत्रधाचनम
कायबालग्रह वाङ्गा शल्यदंष्ट्राजरावृषान् ।
अष्टावङ्गानि तस्याहुश्चिकित्सा येषु संश्रिता * ॥ शरीरोपद्रय कार्य रणीभूतव्याधय' औपाधिकभूताः वातपित्तकफप्रकुपितहेतुकातवोऽपि न प्रवर्धन्त इति अष्टरोगाणां अ
त्वं प्रतिपादितम् । शरीराणामेताहशा व्य धयः। तेषां धातूनामनत्वं प्रतिपादितम् । सप्तधातुमयं शरी मिति अङ्गोपद्रवकारकगाधीन। परम्परया अङ्गत्वं प्रतिपादितमित्यर्थः। - मनु धातुप्रवर्धकद्रव्याणामहत्वं वक्तव्यं चेत् तथा सुकरमिति धातुविनाशकारकाणां शरीराशकानां अङ्गत्वं कथं स्यादिति चेन, शरीराभावकार्यस्य व्याधीनां कार्यकारणभावस्य वक्तुं शक्यत्वादि पर्धः।
शरीरविनाश हेतुभूतानामटरोगाणां लक्षणप्रमाणे व्यपदिशति --यावदिति ।
* भष्टामसूत्रम् ! -5.

Page #48

प्रथमप्रश्नः
13
यावत्कृतिविधेः कायः ॥२९॥
यावन्निदानज्ञानाविषयकशानजन्यसाधकीभूतनिवर्तकानां कृ. तिः कार्यों निवर्त्यः । तत्रैतयोः यावद्विधिः यावच्छास्त्रोक्तकमप्तहिष्णुत्वं यस्य निवर्तकं भवति स एव काय इति उपदेशः । अत्र सूत्रवचनम्--
शोधनं शमनं चेति समासादौषधं विधा। शरीरजानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम् ॥ *
शरीरत्वावच्छेदेन कायबालशरीरस्याप्येकत्वेन क्रमेण परमौषधमिति कायबालचिकित्साभेदेन विवक्षितत्वात्क्रमश. ब्दार्थो विवक्षितः । ननु कायबालामयौ आमहेतुजन्यामरोगनिव. तकसामग्रयां सत्यां तजन्यरोगनिवृत्तेई प्रत्वात् तजातामयो कायबालेति प्रतिपादितौ। तदन्यजातरोगा प्रहा ग्रहजातरोगाः। तेषां का गातिरित्याशयवाना ह-आमेति ।
आमजामयकार्यहेतुकचिनक्षोभभयनिग्रहविग्रहो ग्रहः॥३०॥ __अत्र केचित्-आमजन्या व्याधयः । तेषां किंचित्सामग्रीप्रयुक्तकर्म तत्र भेषजम् । ग्रहाभिभूतामयानां आमनिवृत्तिकर्म करणस्यायोग्यत्वात्. अत्र तनिवर्तकसामग्रथा अननुभूतत्वात्, शास्त्रतः अदृष्टत्वाच । तस्मादेतत्सूत्रमयुक्तमिति वदन्तं प्रति परिहर्तुकामस्सूत्रं व्याचष्टे-आमेति ।। ___ तद्रोगनिवर्तकतन् हनिप्रहरूपं तत्र भेषजम् । मन्त्रतन्त्रब. लिप्रदानादयो निवर्तकाः । ग्रहेष्वनुगुणेष्वेकदोषमार्गा ग्रहजन्यादिरुजोऽपि बलिदानमन्त्रतन्त्राद्यैः निवर्तनः निवर्तयितुं सुखेन
* अष्टाङ्गसत्रम [--24-25.

Page #49

14
आयुर्वेद सूत्रे
शक्या भवन्तीत्यर्थः । तत्र सामग्रीग्रहरूपमन्त्रतन्त्रैः भयनिग्रहो भवति । आमहेतुक सामग्रीजन्यरोगाभावादित्यर्थः । ऊर्ध्वा जाता अनंकरोगाः पूर्वोक्तप्रकारनिर्वतका निवर्त्यः ते ऊर्ध्वाङ्ग जातरोगा बहवो दृष्टाः । तन्निदानमेतद्भिश्नाविषयकम् एतनिदानस्यापि तद्भिन्नविषयकत्वात् । कर्णनेत्रशिरोनासिकाजिह्वास्थितपवनपित्तप्रकोपकारकाः तद्धेतुकार्याहेतुकार्यहेतुभूतामयाः कारणजन्या. इत्यूर्ध्वाङ्गरोगान्विशिनष्टि - आमेति । आमजामय कार्यहेतुकान्यहेतुकामयनिवर्तका अपूर्वाङ्गहेतुकाः ।। ३१ ।।
पूर्व काय हेतुकजात रोगकार्य हे तुक्रसामग्रीजन्य हेतु प्रतिपादनात् उत्तरकायाधिष्ठितरोगप्रतिपादकामजातरोगकार्थहेतुस्थिताः निवर्तकैः निवर्तयितुं योग्या भवन्तीत्यर्थः ।
रेचकलनाभ्यां निवर्तयितुमयोग्या इत्याशङ्कय तदामयानां निवर्तकाः प्रकाश्यन्ते दोषेति ।
दोष सञ्चाराभावजास्थिकर्णनासादिसन्धिजरु
वचन
जश्शस्त्रेणैके निवर्तकाः ॥ ३२ ॥
दोषाः वातपित्तकफाः प्रकुपिताः । विकारहेतुभूतसञ्चार जन्यकर्णनासादिसन्धिजातदुष्ट रक्तशल्यरूपरुजां निवर्तकानि शस्त्रक्षाराग्निकर्माणि शिरोऽस्थिरक्तं विमोचयन्तीत्यर्थः । तंत्र
शस्त्रादिसाधकः कृच्छ्रङ्करे च ततो गदः । एकशब्देन एकेषां मुख्यत्वं प्रतिपादितम् ॥

Page #50

प्रथमप्रश्नः
15
तन्निवर्तका इति बहुजातरुङ्नितिका न भवन्तोत्यर्थः । दोषहेतु. कास्ते च रुजो. धातुविनाशकाः । तन्निवर्तकप्रकारकाः औषधादयः । अत्र वचनं.---
नावनाञ्जनपानेषु योजयद्विषशान्तये । विषभुक्ताय दद्याश्च शुद्धायोर्ध्वमधस्तथा ॥ सूक्ष्म ताम्ररजःकाले सक्षौद्रं हृद्विशोधनम् । शुद्ध हृदि ततश्शाणं हेमचूर्णस्य दापयेत् ।
न सजते हेमपाङ्गे पनपत्रेऽम्बुवद्विषम् ॥ * इति वचनात् ।
अन्नपानं विषाद्रक्षेद्विशेषेण महीपतेः।। योगक्षेमा तदायत्तौ धर्माद्या यन्निबन्धनाः ॥ इति वचनान्तरेणापि सूत्रार्थो ज्ञाप्यत इति ब्याधिहेतुकद्रव्यादनाजातरोगाणां तनिवर्तकौषधयोगवशाद्वथाधिनिवृत्तिरेव फलमिति अनिष्टपरिहारार्थमपि फलप्रवृत्तेदृ ष्टत्वात् स्वस्थानाभिवर्धकसर्वभोक्तृत्व कथं स्यादित्यत आह -प्रकाशमानेति ।
प्रकाशमानप्रथमप्रयाणाधिगतनिस्सृतामृतप्रतिप्रयाणाहृतयोगविभागधातुपोषकसुरसादनादरोगवानजरः ॥३३॥
अग्निजस्वरूपकुण्डल्युद्भवश्वासानिलजातेनोमणा प्रकाशमानस्सन् प्रथमप्रयाणादुत्थितसहस्रकमलादागतामृतमाहत्य यथायोग सप्तधातून्सन्तर्प्य यो योगं करोति स चिरायुर्भवति । शुद्धरसादनाच फलं भवतीति अजरत्वं सुप्रसिद्धमित्यर्थः । अत्र कविवाक्यं
* अष्ठाङ्गसूत्रम् VI[--26-28 + अष्टाङ्गसूत्रम् VII-2.

Page #51

आयुर्वेदसूत्रे
पाड्गुण्यमुपयुश्चति शक्तयपेक्षा रसायनम् ।
भवन्त्यस्यैवमङ्गानि स्थास्नूनि बलवम्ति च ॥ * इतः परं शारीरविषयकयोगक्रमविधि प्रतिपादयिष्याम इत्युक्तम् । इदानीमिष्टप्राप्तिरूपफलं वक्तं "आयुष्कामयमानो यो. गं कुर्यात्" इति यत्प्रतिपादितं, 'सर्वजने दुष्कृतमिति' तत्तह. रितबाहुळ्याहुःखदोऽयमिति आशयवान् सूत्रान्तरमाह-कायेति । __कायकालाधिकाले चरमधातुप्रवर्धकरसवव्यै
जीकरणं कुर्यात् ॥३४॥ ___ रसायनं च सेवेत धातुपुष्टीन्द्रियप्रदम् । इति वचनात् ।
+ यावद्वर्गोत्तमद्रव्यैर्यत्प्रधानप्रमातिताः ।
तावदसा विरुद्धापूः तद्रसायनमीरितम् ?॥ इति रसायनलक्षणम् । रसायनविधी कर्मविधी क्रमः रनवर्गोक्तद्रव्येषु वज्रस्य रसद्रव्यत्वात् स श्रेष्ठो भवति । मणिवर्गोक्तद्रव्येषु कान्तमणिः रसद्रव्यत्वात् श्रेष्ठो भवति । पाषाणवर्गेषु रसवहव्यत्वादभ्रकस्य श्रेष्ठत्वम् । सत्ववद्दव्यवर्गेषु भूनागसत्वस्य रसवदव्यत्वात् श्रेष्ठत्वं भवति । रसबद्दव्योपाधिकभेदद्रव्येषु रसे. न्द्रस्य रसवव्यत्वात् श्रेष्ठत्वं भवति। संस्कारादिकर्मसु बीजकर्मकरणस्य रसवदव्यत्वात् । श्रेष्ठत्वं भवति । अत्र 'चिरायुरिच्छाप्रवृत्तिविषय आयुवेदार्थपुरुषार्थोपपादिका' इति प्रयोजन तथा किकस्य कार्यकारणभावक्षानं तत्तद्विषयकज्ञानगोचरज्ञानं
* माघकाव्यम् ||-93.
+ दुष्परिकरोऽयं श्लोकः.

Page #52

प्रथमप्रश्न:
17
प्रयोजकमिति तत्सर्व सङ्गहीतम् । एवं पुरुषार्थोपपादितो वेदितव्य इत्याह-य इति। य एवं वेद ॥ ३५ ॥
एवमुक्तप्रकारेण ज्ञातव्य इत्यर्थः । एतावता निव-निवर्तकज्ञानं जातम् । तावता उत्तमपुरुषाथरूपफलं कथं लभ्यते इत्यत आह-सेति ।
स चिरायुर्भवति ॥ ३६ ॥
ननु निवर्तका लोके बहवस्सन्ति । एकदा सर्वविषयकपदार्थशानं सम्पादनीय, सर्वशरीराणां निवर्तकशानं परमपुरुषार्थ इत्यर्थः । एतत्पदार्थज्ञानानन्तरं ज्ञानविषयककार्यकारणचिरकालजीवितस्य पुरुषार्थ उपलभ्यते ।
पतज्ज्ञानविषयकशानमेव भेषजं भवतीत्याह-तदिति । तदेव भेषजम् ॥ ३७॥ भेषजशानानन्तरं चिकित्साकर्म व्याचले-सेति । सैव चिकित्सा ॥३०॥
नराश्वगजादिशरीराणां नानाविधरोगास्सम्भवन्ति । तानवर्तकानि वृक्षलतादियोग्यद्रव्याण षड्रसात्मकपदार्थोपकारकाणि । आयुर्वेदप्रतिपादितार्थमालोकनं कुर्यादित्याह -तावदिति ।
तावद्दव्यावलोकनं कुर्यात् ॥ ३९ ॥
दोषप्रकोपाभावकार्यहेतुभूतधातुदूषकयावाविषयगोचरेन्द्रियाभिवर्धकद्रव्यावलोकनं कुर्यात् ।
षड्रसात्मकद्रव्याणि व्याचष्टे-रसा इति । AYURVEDA.

Page #53

18
आयुर्वेदसूत्र
. रसाः स्वादम्ललवणतिक्तोषणकषायकाः तत्परित्राणकाः ॥४०॥
देहस्य सप्तधातुमयत्वात् ते रसास्सप्तधातून्यथाक्रमं परिपालयन्ति । तेन सप्त धातवः प्रत्यहं त्रायन्त इति तत्परित्राणकाः । तत्र वचनं
ते रसा नु रसतो रसभेदाः तारतम्यपरिकल्पनया च ।
सम्भवन्ति गणनां समतीताः .. दोषभेषजवशादुपयोज्याः * ॥ तत्परित्राणकाः शरीरास्थतदोषान्समासन्तः शरीरसंरक्षका रसाः । रसादीनां प्रकोपरूपकार्यकारणत्वं वक्तुमयोग्यत्वात् तदर्थ दोषा एव सुप्रसिद्धाः । अतस्त्रयाणां षड्भिस्साकं कार्यकारणभावः प्रसिद्ध इत्यत आह-स्वाद्विति ॥
स्वादम्लकटुकाः पाया रसाः ॥४१॥ यथा समदोषा यथाग्निप्रवर्तकाः ॥४२॥
ते रसाः पाके स्वाद्वम्लकटुका भवन्ति । रसास्समाश्वेहोषा अपि समा एव । ते दोषा रसान्वयादिना प्रकोपरहितास्सन्तः जठराग्निप्रवर्तका इत्यर्थः । अत्र सूत्रवचनं.- .
त्रिधा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्वम्लकटुकात्मकः। षड्रसानां पाके त्रिधा विभाबित्वं प्रतिपादितम् । ननु षण्णां मध्ये त्रिधा विभावित्वं दोषत्रयाणामेव षभिस्साकं कार्यकार. णत्वं भासते। तदन्यत्रयाणां का गतिरित्यत आह-सिद्धा इति ।
* अष्टाङ्गसूत्र. XI. 44.

Page #54

प्रथमप्रश्न:
19
सिद्धाषट्पाके त्रयः ॥४३॥
पडसास्त्रिधा भूत्वा दोषाणामप्रकोपकारका इति प्रतिपादितम् । तदेव विशिनष्टि-तिक्तेति.। तिक्तस्स्वादु पाके ॥४४॥
तिक्तरसद्व्यं पाचकपित्तेन पाके कृते सति स्वादुत्वं भजति ।
कषायरसोऽपि तद्रसवदम्लीभूतो भवन् कफपित्तप्रकोपं हरतीत्याह--कषायेति।
कषायोऽम्लरसः ॥१५॥
कषाय अम्लो भूत्वा पाके अन्योन्यद्रव्यसंयोगगुणान् प्रयच्छति । कफपित्तप्रकोपस्य कषाययुक्ताम्लरसेन साकं कार्यकारणभावो भवतीत्यर्थः॥ . ऊषणरसोऽपि पाके लवणरसो भूत्वा कफपवनप्रकोपकार्यस्य लवणोषणरसी कारणीभूतौ । तन्निवर्तकत्वेन कार्यकारणभावो भवेदित्याह-ऊषणमिति ।
ऊषणं लवणः पाके ॥४६॥ ऊषणरसो लवणद्रव्यं भूत्वा पवनकफहारीत्यर्थः ।
ननु मधुररसादिषड्रसाः सप्तधातुपोषकाः । कषायरसो रसामुग्धातुप्रवर्धकः । असृग्धातोरेव रसासगिति व्यपदेशः । कषायरसपोष्य एकधातुर्भवति । तस्मादेकरसप्रवर्तकत्वेन पोषकत्वे कर्मणि एकधातुरिति व्यपदेशः, । मांसधातूनां षडूसा एव पोषका इति व्यवह्रियमाणत्वात्, लोके षड्रसवदव्यन्यतिरेकेण रसवन्स्य अदृष्टत्वात् षडूसवव्याभावस्य दृष्टानुभवत्वाचा ..

Page #55

20
आयुर्वेदसूत्रे
अत्ररोगोत्पादकपदार्थानामहष्टत्वेन तु उत्पादकद्रव्याणामसद्भावितत्वेन तद्रोगनिवृत्त्यर्थ शास्त्रप्रवृत्तिः कथं भवेदित्यखरसादाह-व्युत्क्रम इति ।
व्युत्क्रमरला विकारकारकाः ॥४७॥
स्वादुतिक्तयोमित्रत्वम् । कषायाम्लरसयोर्मित्रत्वम् । लवणोषणरसयोर्मित्रत्वम् । एतव्यतिरिक्तानां एतद्वयतिरिक्तपदार्थेरन्योन्ययोगे व्युत्क्रमरसयोस्सत्त्वम् । तस्मात्युत्क्रमरसावेव कारकावित्यर्थः। तस्मात्कर्माधीनवशात्पाके सम्भवति तत्र अहष्टमेव नियामकम् । ईश्वरस्सर्वक्षस्स एव स्वकर्मानुकूलफलं प्रयच्छति । प्रत्यहं सर्वरसादनत्वस्य सर्वशरीराणां सम्भावितत्वात् । अतः परमाप्तं पण्डितं स्वनिकटे संस्थाप्य भक्ष्याभक्ष्यपदार्थों विभज्य तत्सर्व पण्डिताय विज्ञापयन् तेन अरोगकार्यकारणभावं जानन् प्रवर्तेत । तत्र वचनं- राजा राजगृहासन्ने प्राणाचार्य निवेशयेत् । . सर्वदा स भवत्येवं सर्वत्र प्रतिजागृविः * ॥
व्युत्क्रमरसबद्दव्यादनमेव विषमान्नम् । तस्मादरक्षणीयं न किंचित् ।
ननु अहरहक्षितान्नं जठराग्निना पच्यते । तत्कृतपचनेन भक्षितानं भस्मीभवति । सर्व सारकिट्टतया विभज्य तेन धातुपोषणं कथं क्रियत इत्यत आह-पाचकेति ।
पाचकपित्तं पचत्याहारम् ॥४८॥
जठराग्निना भक्षितानं न पच्यते । तत् पाचकपित्तेन भाव्यम् । तेन सारकिट्टतया विभज्य किट्टकर्म कर्तुं योग्यमित्यर्थः । तत्र वचन
* अष्टाङ्गसूत्रं VII-1.
-

Page #56

प्रथमप्रश्न:
21
RAVANA
. पित्तं पश्चात्मकं तत्र पक्कामाशयमध्यगम् ।
पचभूतात्मकत्वेऽपि यत्तैजसगुणोदयात् ॥ ननु पाचकपित्तं न सारकिट्टतया पृथग्विभज्य अन्नमात्रं पचति । दोषा दुष्टान्सन्तः धातून्दूषयन्ति । तेनावश्यं दोषपचनमपि कर्तव्यम् । तत्र वचनं--
आहारं पचति शिखी दोबानाहरवर्जितान्पचति ।
दोषक्षये च धातून्पचति हि धातुक्षयेऽपि च प्राणान् ॥ . एतद्वचनानुसारेण पाचकोपकारकत्वेन जठरानल एव प्रति. भाति न तत्पित्तमित्यस्वरसादाह-दोषेति ।
दोषधातुमलोष्मजं तथा ॥४९॥
धातुदोषान्मलोष्मजान् पित्ततद्विकार विभज्य पचतीत्यर्थः । ननु दोषपचनं रोगनिवृत्तिकारणम् । पाचकपिसेन आमान्तलकनेन संशोध्य दोषस्थितविकारान्पचति । तत्र अनिलानलात्मककुण्डालताभ्यां जातोष्मैव पाचकपिसमिति व्यपदेशः । अन्यथा शुद्धानलस्यैवेति नाशकनीयम् । तदद्वं दोषे हते तविपरीतगु. णान्प्रयच्छतीत्याशयवानाह-ग्रहणीति ।
ग्रहणीकलाऽऽयुस्तेजांसि दधाति ॥५०॥
बाह्यस्थितपदार्थानां गुणान्सह्य दोषधातुस्थितदुर्गुणाभिगृह्य निग्रहं कृत्वा स्वार्जितगुणानुग्रहं कर्तुं समर्थ सत् पाचकपित्तम् । निग्रहानुग्रहयोः पाचकपित्तस्यैव समर्थत्वात् । पित्तकलायाः ग्रहणीपदं विशेषितम् । सा कला आयुस्तेजांसि दधाति । अत्र शारीरवचनं
अन्नभौतिकधात्वग्निकर्मति परिभाषितम् । अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तणामधिको मतः ॥ अष्टाङ्गसूत्रं XII-10

Page #57

आयुर्वेदसूत्रे
तन्मूलास्ते हि तद्धिक्षयवृद्धिक्षयात्मकाः । . तस्मात्तं विधिवद्युक्तैरनपानौदनैहितैः।
पालयेत्प्रयतस्तस्य स्थिती ह्यायुर्बलस्थितिः * ॥ इत्यादिवचनानि बहूनि सन्ति । कुण्डल्युत्थितश्वासानिलानलचक्रजातपित्तोद्भवत्वादेव कलाज्वलने शिखिपदं प्रसिद्धम् । कुण्डलिनी अनलानिलात्मिका । तस्याः पित्तमस्तीति सफलमतसिद्धम् । सा कला ज्वलनकला । सा देहं दहतीति यत्तदयुक्तम् । यावद्भुक्तानं सारकिट्टतया विभज्य दन्दह्यते । अन्नपचनकार्यमात्रपर्वत्वेन कुण्डलिन्युद्भवश्वासानिलस्यैव दहनरूपकर्मप्रतिपादकत्वम् । तत्सर्वशरीरान्तस्स्थितं सत् जीवनोपकारं करोतीत्यर्थः । .
. ननु ग्रहणीकला आयुस्तेजो दधातीति यदुक्तं तन्न युक्तम् । हितमितानादनमेव शरीरदायरूपधारणं च करोति । तद्यथा पथ्याथ्यविधि विज्ञाय अन्नपानादने सति तुष्टिः पुष्टिश्च भवति । तदभाव कार्य प्रतीयते । तस्मादेतयोरेव अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यकारणभावः । अन्नादनस्य निग्राहके रोगे सति स एव तदिति चेत् तैलादिना देहलेपनद्वारा धातुपुष्टिमिन्द्रियप्रदा कुर्यादित्यस्वरसादाह-भक्तमिति. ।
भक्तादनेनामाशयातिरोधनात् कलाऽबला भवति ॥५१॥
भक्तमन्नम् । अन्नादनेनामाशयेऽतिपूर्णे सति कुण्डलिनीस्थितपित्तकला अबला भवन्ती सती अन्नादनाजातपाककृत
* अष्टाङ्गसूत्रं III-70-72

Page #58

प्रथमंप्रश्नः
23
जन्यरसेन धातुं व्यापकं कर्तुं असमर्था भवतीति कृत्वा तस्माकला अबला भवतीत्यर्थः । तत्र सूत्रवचनं
मिश्नं पथ्यमपथ्यं च भुक्तं समशनं मतम् । . विद्यादध्यशनं भूयो भुक्तस्योपरि भोजनम् ॥ अकाले बहु चाल्पं वा भुक्तं तु विषमाशनम् । त्रीण्यप्येतानि मृत्यु वा घोरान्वयाधीन्सृजन्ति वा* ॥ एवमादिकारणेन कला अबला भवतीत्यर्थः । तदेव विरुद्धाहार इत्युच्यते । कला अबला सती अन्नं न पचति । से रोगोऽष्टप्रकारो भवति । नानाविधकार्योत्पादकसामग्रीभेदेन अजीर्णप्रधानाङ्गत्वेन ज्वरोपद्वाः तद्भेदा भवन्तीत्याह-आमेति।
आमाशयातिपूर्णात् कलाऽबलादामाशयस्थितपवनगतितिरोधानादनिलप्रकोपोहि भवति ॥ .. कला दौर्बल्यात् “अजीर्णेन विना न ज्वरः" इति ज्वराः आविर्भवन्तीत्यर्थः । अत्र निदानवचन
स जायतेऽष्टधा दोषैः पृथमित्रैस्समागतैः। . आगन्तुच मलास्तत्र स्वैस्स्वैर्दुष्टाः प्रदूषणैः ॥ , आमाशयं प्रविश्याममनुगम्य पिधाय च।। स्रोत्रांसि पङ्किस्थानाच निरस्य ज्वलनं बहिः ॥ सह तेनाभिसर्पन्तस्तपन्तस्सकलं वपुः । कुर्वन्तो गात्रमत्युष्णं ज्वरं निवर्तयन्ति ते ॥
स. ज्वर एकोऽपि ज्वरोपद्रवकारकहेतवो नानारूपा भवन्ति । तस्मात् नराश्वपशुगजादिषु बहुरूपा भवन्तीत्यर्थः । तत्तजातिविधिविहितानादनादजीर्णाजातज्वराः तदुपद्रवभेदेन अष्टधा
* अष्टाङ्ग सूत्रं VIII--33-34. । अष्टाङ्गनिदानम्. II. 3-5.

Page #59

24
आयुर्वेदसूत्रे
भवन्तीत्यर्थः । अजीर्णाजातज्वरस्तु अष्टधा, उपहूयत इति यतवयुक्तम्, भेदजनकसामग्रयभावादित्यस्वरसादाह-याहशा इति । यादृशा दोषास्तादृशानिलप्रकोपजातानलास्तादृशा ज्वराः ॥ ५३ ॥
ये दोषप्रकोपहेतुकास्ताद्वरुद्ध र सजातास्तज्जन्यदोषाः पाचकपित्तादिपञ्चप्रकाराः ते स्वस्थानच्युता बहुविधरूपा भवन्तीत्यर्थः । तत्र वचनं
विविधैर्नामभिः क्रूरो नानायोनिषु वर्तते ॥ *
तद्विरुद्धलक्षणज्ञापक हेतुभेदप्रदर्शनेन सत्यवच्छेद के ज्ञाते सति एक एव ज्वरः कार्यभेदेन नानारूपो भवतीति वक्तुं शक्यते । तलक्षणं ज्ञातं सत् तत्तद्भेदोऽपि ज्ञातुं शक्यत इत्यस्वरसादाहअक्षति ।
अक्षिकर्णनासाशिरोरुग्विदाहजिह्वास्यशोषकु
क्ष्यो ज्वलयन् ज्वलति ॥ ५४ ॥
अक्षिकर्णानासादिषु तथा शिरोव्यथा, जिह्वाया विदाहः, आस्यशोषः । कुक्ष्य इति अन्तस्तापः । आपादमस्कं ज्वलनात् ज्वलति स ज्वर इत्यर्थः । तत्र निदानवचनं
तस्य प्रापमालस्यमरतिर्गात्रगौरवम् । आस्यवैरस्य मरुचिर्जुम्भा साखाकुलाक्षता ॥ अङ्गामर्दोऽविपाकोऽल्पप्राणता बहुनिद्रता । रोमहर्षो विनमनं पिण्डिकोद्वेष्टनं क्लमः || हितोपदेशेष्वक्षान्तिः प्रीतिरम्लपटूषणे ।
* अष्टाङ्गनिदानम् II; 2.
"

Page #60

प्रथमप्रश्न:
125
द्वेषस्वादुषु भक्ष्येषु तथा बालेषु तृड्भृशम् । शब्दाग्निशीतवाताम्बुच्छायोष्णेष्वनिमित्ततः ।
इच्छा द्वेषश्च तदनु ज्वरस्य व्यक्तता भवेत् ॥ * विरुखरसादनाजातवरस्यैताह शलक्षणलक्षित्वे ज्ञातव्य इत्यर्थः ।
एकहेतुकृतकार्यस्यैकत्वेऽपि तत्तदोषप्रकोपकारकरसविरसजन्यामवृद्धिभेदजन्यौपाधिकज्वरं व्यपदिशाति-अङ्गेति ।।
अङ्गपीडनमलमार्गातिरोधनातिपीडनधातुमार्गविगमनानिलादनलस्थलचलनादिनाऽनिलज्वरः ।।
सर्वाङ्गानामतिपीडनं करोति । सर्वमलमार्गानतिरुध्य पी. उनं करोति। धातुमार्गगमननिरोधनाभ्यां चारतिजामादिविकारं करोतीत्यर्थः । अत्र निदानवचनं
आगमापगमक्षोभमृदुतावेदनोष्मणाम् । वैषम्य तत्र तत्रा तास्तास्स्युर्वेदनाश्चलाः ॥ पादयोस्सुप्तता स्तम्भः पीण्डिकोद्वेष्टनं श्रमः । विशेष इव सन्धीनां साद ऊर्वोः कटोग्रहः ॥ पृष्ठं क्षोदामवाप्नोत निष्पीड्यत इवोदरम् । छिन्द्यन्त इव चास्थीनि पाङ्गिानि विशेषतः ॥ . हृदयस्य ग्रहस्तोदः प्राजनेनैव वक्षसः । स्कन्धयोर्मथनं बाह्वोः भेदः पीडनमंसयोः ॥ अशक्तिर्भक्षणे हन्वोः जुम्मणं कणयोस्स्वनः । निस्तोदश्शणयोर्मूनि वेदना विरसास्यता ॥ कषायास्यत्वमथवा मुलानामप्रवर्तनम् । * अष्टांगनिदानं I[-6-10. AYURVEDA.

Page #61

26
आयुर्वेद
रूक्षारुणत्वगास्याक्षिनखमूत्रपुरीषता ॥ प्रसेकारोचकाश्रद्धा विपाकाः स्वेदजागराः । कण्ठोष्ठशोषस्तुशुष्क छर्दिकासौ विषादिता ॥ हर्षो रोमाङ्गदन्तेषु वेपथुः क्षवथोः ग्रहः । भ्रमः प्रलापो घर्मेच्छा विनामश्वानिलज्वरे ॥ *
पवनपित्ते अङ्गपोडनं सर्वाङ्गेषु प्रपीडनम् । मलमार्गतिरो धनं सर्वमलद्वाराणां वायुपूरितत्वान्मलमूत्रादिकार्यकारणं तुझ्शकं च भवतीत्यर्थः । धातुचरमार्गविगमनं विरुद्धगमनं रोगहेतुकम् | अनिलादनिलस्थलचलनं जठरानलस्थलचलनं भवति । लग्नस्थलचलनत्वात् आहारपचनं कर्तुमशक्यत्वादित्यर्थः । तत्र दोप्रकोपहेतुकरसविरसादनादजीर्णे जाते दोषभेदेन ज्वरास्त्रिविधा भवन्तीति वक्तुं शक्यते । सर्वसामान्यज्वर एकः तदन्तरदोष - भेदेन त्रिधा भूत्वा ज्वरश्चतुर्विधो जातः । इतः परमष्टज्वरस
यापूरणार्थ पञ्चमो वातपित्तज्वर इति वक्तुं न शक्यते । एतत्प्रतिपादितज्वराज्यतिरेकेण तदुत्पादक सामग्रयभावादेव तत्कार्य नोपपद्यते, कारणेन विना कार्याभावस्योक्तत्वादित्यस्वरसादाहपवनेति ।
पवनपित्तहेतकरसविरसजाता जीर्णजन्यामरसासृग्धातुचराद्यदोष उभयलक्षणयुक्तरोगः पवनपित्तप्रकोपज्वरः ॥ ५६ ॥
ननु पवनपित्तज्वरोऽस्तीति सूत्रे अस्तीत्यस्य व्याख्यानं सूत्रव्याख्यानमन्यथा कार्य निदानशास्त्रेऽदृष्टत्वादिति
गम्यते
* अष्टाङ्गानिदानं II--10-18

Page #62

प्रथमप्रश्न:
सूत्रार्थेऽरुचिर्न प्रतिपादितव्या । पवनपित्तज्वरः, पवन श्लेष्मज्वरः, पित्तश्लेष्मजर इति द्वन्द्वजानि त्रीणि भासन्ते । तथा सति आगन्तुकाभिघातज्वर इति ज्वरस्याष्टरूपत्वं चैवमाकरेण सुबोधितमित्यर्थः । निदाने वातपित्तप्रधानद्वन्द्वज्वरस्य तल्लक्षणप्रतीतेः अभावात् । किन्तु पवनकफज्वर एकः, श्लेष्मपित्तज्वरः, आगन्तुकाभिघातज्वर इत्यष्टधा ज्वरभेदः प्रतिपादितः । आयुवैदे पवनपित्तज्वरो द्वन्द्व इति प्रतिपादितः । परब्रह्मणा प्रति'पादितार्थस्सामान्यज्वरः, त्रिदोषोत्थिता ज्वरास्त्रयः, त्रिदोषद्वन्द्वजास्त्रयः, इत्यष्टरूपो भवति ज्वर इत्यायुर्वेदवचनतात्पर्यम् । पवनभूतद्रव्यस्य इतरधातुभ्यां साकं योगग्रहणस्य औपयोगिकत्वात् ।
.......... पवनस्तदितरयोः प्रभुः । विभुत्वादाशुकारित्वादलित्वादन्यकोपनात् ।
“स्वातन्त्रयपारतन्त्रयाभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादिशेत् ।" * तस्मात् द्वन्द्वजानि त्रिरूपाणि भवन्तीत्यर्थः । तत्रापि पवं नस्य द्वाभ्यां साकं द्विरुपदानं युक्तमित्यर्थः । कफपित्तयोः लघुस्वात्ताशबलं नास्तीत्यर्थः । तत्र वचनं
सर्वाकारं रसादीनां शुद्धयाऽशुद्धयाऽपि वा क्रमात् । वातपित्तकफैस्सप्त दश द्वादश वासरान् ।
प्रायाऽनुयाति मर्यादा मोक्षाय च वधाय च ॥ इति वचनानुसारेण सामान्यतो द्वन्द्वजास्त्रयश्च, आगन्तुकेन. साकमष्टप्रकारो भवतीति तात्पर्यम् । सामान्यज्वरस्य यावदजी: र्णाभाषकालस्य तत्सविमोचनहेतुकत्वात् । एकैकधातुप्राधान्यं सप्त... * अष्टाङ्गनिदानं [-11. + अष्टाङ्गनिदानं [I-60-61...

Page #63

28
आयुर्वेदसूत्रे
दिनानन्तरं विमुच्यते । पवनपित्तपवनकपद्धन्द्रजानां दश द्वादश दिनानि अवधिः । कफपिनज्वरस्य दिनमवधिः । पवनपित्तपवनकफयोः दशदिनान्यवधिः। तावन्मात्रेण ज्वरो निवर्तते। रसाबीनां धात्वाकारं चेत् निवृत्तिर्भवति । रसादयो विरसास्सन्तः धातुबराश्चेत् पूर्वोक्त कालाननतिक्रम्य शरीरं विमुञ्चन्तीत्यर्थः । एवं. पवनकफविकारहेतुकरसविर सयाजाताजीर्णजन्यामयमांसमेदोधातुचर उभयलक्षणसहितः पवनकफविकारजातज्वरः ॥५७॥
एतस्यापि पूर्वोक्तरीत्या व्याख्यानं कर्तव्यमिति । द्वन्ददापान्तरमाह-कफपित्तेति ।
कफपित्तविकारहेतुकरसविरसजाताजीर्णजन्यामयास्थिमज्जाधातुचराद्यदोषश्चोभयलक्षणयु-- तोरोगः कफपित्तविकारजातज्वरः ॥ ५८ ॥
तत्तत्कालहेतुकविकारा भवन्तीत्यर्थः । ननु अष्टविधज्वराणां सङ्ख्यापूरणं, दोषत्रयोत्पादितज्वरात्रयः, तत्तद्वन्द्वदोषजातज्वरास्त्रयः । केवलाजीर्णजातज्वर एकः । सर्वेऽपि ज्वरा रसविरसजाताजीर्णजन्या एव । अजीणाभावज्वराभावयोः कार्यकारणभावो वक्तुं शक्यते। अजीर्णभावस्य च ज्वरस्य च व्याप्तेदृष्टत्वात् । “नाजीर्णेन विना ज्वरः” इति नियामकशास्त्रस्य विद्यमानत्वात् । तव्यतिरेकेण आगन्तुकज्वरा

Page #64

प्रथम प्रश्नः
29
भावत्वेन तेन साकं अष्टविधप्रकारत्वं नोपपद्यत इत्यस्वरसादाह-मन इति ।
मनःकामभयभूताभिघातकालहेतूत्पन्नज्वरस्यान्तर्विदाहश्वासखासमदभ्रममूर्छाच्छद्यतिसारशोककोधभयगुणास्तनिवर्तकनिवर्तका आगन्तुकज्वराः ॥ ५९ ।। ... मनोऽभिघातज्वरो मानसिकज्वरः । मनोदायसम्पादनमेव तत्र भेषजम् । कामः-यावत्प्रीतिविषयकमनोभावहेतूत्पन्नज्वरः । यावदर्थानभिभूततदन्यानुभवनित्यज्ञानविषयविपरीतशानजन्यज्वरो भयजातज्वरः । एवं भूतज्वरस्य अभिघातज्वरत्वम्। ते कालस्वभावजातज्वरा एव । तादृशज्वरा बहवस्सन्ति । तस्मादागन्तुकज्वरस्यापि सन्निधानपूर्वकत्वादष्टसङ्घयापूरणं सूत्रेण कृतमित्यर्थः। तत्र निदानवचनं--
वर्षाशरद्वसन्तेषु वाताद्यैः प्राकृतः क्रमात् । वैकृतोऽन्यस्स दुस्साध्यः प्रायश्च प्राकृतोऽनिलात् ॥ वर्षासु मारुतो दुष्टः पित्तश्लेम्मान्वितो ज्वरम् । कुर्यात्पित्तं च शरदि तस्य चानुवलं कफः ॥ तत्प्रकृत्या विसर्गाश्च तत्र नानशनाद्भयम। कफो वसन्ते तमपि वातपित्तं भवेदनु ॥ बलवत्स्वल्पदोषेषु ज्वरस्साध्योऽनुपद्रवः । सर्वथा विकृतिज्ञाने प्रागसाध्य उदाहृतः ॥
** अष्टाङ्गनिदानं 11 50-53.

Page #65

आयुर्वेदसूत्रे
इत्यष्टविधज्वरलक्षणानि व्यपदिष्टानीत्यर्थः । श्लेष्मपित्तादिद्वन्द्ववररूपदोषाणां एतद्धेतुभूतविरसजन्यरसा रोगा अस्थिमजाधातुपर्यन्तं उक्तदोषैः साकं दृढतरसञ्चारेण वधोत्पादकलक्षणसामग्रीसहितैः दोषाः प्राणहरणं कर्तुं योग्या भवन्तीत्यर्थः । तत्र ग्रहणी यदा अबला भवति तदा रसाः पाके विरसा भूत्वा तत्तद्धेतुकतत्तद्रोगान् कुर्युः । कलाबलाभावकार्यहेत्वनिमित्तकार्यकारणमेव तत्र भेषजम् । आदोषपचनपर्यन्तं लखनं कार्यमिति आमहेतुककार्याभावहेतुजन्यामयानां आमाभावपरिपालनं निवर्तकमिति नोपद्यते आमहेतुककार्यभावात् । अत्र कोऽयं नियामक इत्यस्वरसादाह-पवनोति । पवनाद्यप्रकोपादग्निबलं पोषयन्क्रियाक्रमः॥६॥
निर्वर्तकैरौषधाथैः वातपित्तकफा अप्रकुपिताः भवन्ति । तैरग्निबलं पोषयन् यावत्कर्म विधीयते, स एव क्रिया क्रमः ।
लजनैः क्षपिते दोषे दीप्तेऽग्नौ लाघवे सति ।
स्वास्थ्यं श्रुत्तचिः पक्तिबलमोजश्च जायते । * इति वचनम् । अत्र दोषप्रकोपकार्याभावकर्मकरणं च अग्निप्रज्वलनकार्यपरिपालनं च क्रियाक्रमो भवति ।
यदुक्तं तदेव प्रतिपादयति-पथ्येति ।
पथ्यादोषे क्षीणेऽग्निबले जाते क्षुत्त्यडूचिश्शक्तिः बलकालविभागझो वमनविरेकाच्छासखासहद्रोगविषमज्वरातिसारेभ्योऽभयात्सुखीभवेत्॥६॥
* अष्टाङ्गचिकित्सा I. 3. बलकाविभागात्.

Page #66

प्रथमप्रश्न:
हितमितपथ्यादनाहोथे क्षीणे दोषप्रकोपकार्याभावकरणे तस्मादग्नेर्बलं कर्तुं हृढतरसामग्रयां सत्यां क्षुत्तृड्रचिश्शक्तिः । धातुक्षमो यदि भवेत्तदनन्तरं वमनविरेककर्मकरणेन श्वासखास. हृद्रोगविषमज्वरेभ्यः भयरहितस्सन् सुखी भवेत् । तस्य चिरायुष्टं भवतीत्यर्थः ।
ननु इदमप्यनुपपन्नम् । पथ्यान्नादनात्पूर्णे सति धातवः पु. ष्णन्तीति यस्तदयुक्तम् । अन्नादनस्य च तजाताजीर्णस्य च कार्यकारणभावो वक्तुं शक्यः । तस्मात्सारकिट्टतया पाके कृतकार्यकरणेन अनलेन आमाशययोः कार्यकारणभावो वक्तुं शक्यवादित्यत आह-आमेति ।
आमाशयस्थितं सर्वधातुबलकारकम् ॥६२॥
अन्नपानादनाजाताहागे धातून्यथायथं कुर्वन् सन्तर्पयन् सारं विसृज्य तेनामाशयमापूरयति । तेन पूर्णे स धातून्पुपणातीत्यर्थः । अत्र सूत्रवचनम्---
प्रसृष्टें विण्मूत्रे हृदि सुविमले दोषे स्वपथगे। विशुद्ध चोद्गारे क्षुदुपगमने वातेऽनुसरति ॥ तथामावुद्रिक्त विशदकरणे देहे च सुलघौ । प्रयुञ्जीताहारं विधिनियमितः कालस्स हि मतः ॥ * आमाशयातिपूरणायाहारं विधिनियमितं' कालहितं प्रयुजीत।
ननु षड्रसद्रव्यादनापाके तद्रसान् धातुषु संस्थाप्य धातवस्तुष्टास्सन्तः तेन विरसद्रवेणामाशयः पूर्यताम् । तावता पाचकपित्तकलायाः अबलत्वेन कार्यकरत्वासम्भवात् तयोः कार्यकारणभावः कथं भवेदित्यस्वरसादाह-समानेति ।
* अष्टा सूत्रं. VIII b6.

Page #67

आयुर्वेदसूत्रे
समानानिलेन तत्स्थान् कला ज्वलयन् पचति ॥ ६३ ॥
समानवायुनाऽनले प्रज्वलिते सति सा कळा सर्व भुक्तं पचति । धातुदेहशोषककार्यस्य च आमाशयस्य च कार्यकारणभावस्य च वक्तुं सुकरत्वादिति भावः । अत्र सूत्रधचनम् --
समानोऽग्निसमीपस्थकोष्ठे चरति सर्वतः।
अनुगृह्णाति पचति विवेचयति मुश्चति ।। रसे कोष्ठे चरति सति एवमाकारेण कलायाः अबलत्वं स विमोचयेदित्यर्थः ।
ननु अवलाग्निना आमाशयस्थितमन्नं पक्तुं असामर्थ्य सति अतस्समानानिलेन सन्युक्षयन्तीति यदुक्तं तदसङ्गतं, अत्यशनाजाताजर्णिस्यतनिवर्तकेन विना शुद्धसमानानिलेन आमाशयस्थितानं, अनलप्रज्वलनीभूतद्रव्यादनं विना ग्रहणीकलायाः अबलत्वमपहर्तुं शक्यते । अत आह-दुष्टेति ।
दुष्टग्रहणी रोगस्य कारिका ॥६४॥ प्रत्युत ग्रहणीकला दुष्टा सती रोगकारिका भवतीत्यर्थः ।
आमेनाग्नेन दुष्टेन तदेवाविश्य कुर्वते । विष्टम्भयन्तोऽलसकं व्यावयन्तो विचिकाम् ॥ इति सूत्रवचनम् । विरुद्धान्नादनेन ग्रहणोकला दुष्टा सती भुक्तान्नं सङ्गाह्यधातुपोषणं कर्तुमसमर्था । ग्रहणीकलाया भान्यकार्यस्य अजर्णिजातामयस्य च हेतुमत्तया कार्यकारणभावत्वन दुष्टग्रहण्या रोगकारकत्वं सिद्धमित्यर्थः ।
* तत्स्थं. पा. भष्टा मसूत्र. XII 8. सूत्र. VIII. 5.

Page #68

प्रथमप्रश्न:
33
ननु मन्दानलप्रज्वलनं जठरानलेन भवितव्यम् । अत्र बहिरनलस्यायोग्यत्वात् समानानिलेन भवितव्यमभिव्यञ्जनमिति यत्तकेवलं निवर्तकद्रव्यादनं विना न समर्थोऽयमिति मत्वा निवतकद्रव्यमाह-द्रवेति।
द्रवद्रव्यैर्विभजन्कालादन्नं प्राणानिलेन कोठं गतं समानानिलेन तत्स्था कला ज्वलयन्ती पचति ॥६५॥
वस्तुतस्तु द्रवद्रव्यैस्साकं योऽनमारी स व्यञ्जानानि द्रवीभूतानि कृत्वा भुनक्ति । तद्भुक्तानं अग्निसमीपस्थितसमानानिलेन पक्तुं प्रज्वलितन सारकिट्टतया विभजतानं हृद्गतं सत् प्राणानिलेन आहारकोष्ठ गतं करोति, तदनन्तरं नाभिप्रदेशगतं कारयति । तस्मात्सा कला अतिप्रज्वलिता सती धातुपोषकगुणं म धत्ते। प्रत्युत धातुशोषणं च करोति । ग्रहणीकला अतिप्रज्वलिता सती धातुदूषणं करोति । तस्मात्सा कला दाहापशेषं पचति । धातुक्षयकारिकाऽपि भवति । एवमाशयांश्च प. चेत् । तदप्यजीर्णमिति व्यवहरति । तेन धातुपोषकत्वस्य पतितत्वात् तत्पचनं अनग्निकृतीमिति यत्तन्न रोचत इत्यर्थः । अत्र वचनं
चयादीन् यान्ति सद्योऽपि दोषाः कायेऽपि वान वा । व्याप्नोति सहसा देहमापादतलमस्तकम् ॥ निवर्तते तु कुपितो मलोऽल्पाल्पं जलौघवत् । नानारूपैरसंख्येयैः विकाराः कुपिता मलाः । नापयन्ति तनुं तस्मात्तद्धत्वाकृति साधनम् ॥ * अष्टाङ्ग सूत्रम् XII-28-30 AYURVEDA.

Page #69

34
आयुर्वेदसूत्रे
ननु द्रवद्रव्यादनेन यावद्धातुतृप्ति भोजनं कृतं चेत् पश्च · विधपाचकपित्तमध्ये अत्यग्निना पचति चेत् तत्पाचितानं धातु प्रदं न भवति । तत्सावशेषपचनमपि न क्रियते । तस्मादाशया रिक्तीभूतास्सन्तः तद्वदीर्णवदन्नप्रकोपं कुर्वन्तीत्यस्वरसादाहरिक्त इति ।
रिक्ते वायुः प्रकुप्यते ॥ ६६ ॥ तत्रं सूत्रवचनंबलवत्यबलात्व नमाममेव विमुश्चति । ग्रहण्या बलमग्निहि स चापि ग्रहणीबलः ॥ * दूषितेऽग्नावतो दुष्टा ग्रहणी रोगकारणा। यदन्नं देहधात्वोजोबलवर्णादिपोषणम् ॥1
इति शारीरवचनम् । अत्यग्निना द्रवीभूतत्वेन कालादनमपि सावशेषाभावपचनात् आशया रिक्तीभूताः । तेष्वाशयेषु वायुः प्रवर्धते । अनिलस्य रूक्षगुणवध्यत्वात् । आशये रिक्त सात वायुः प्रकुप्यत इत्यर्थः । तत्र रूक्षो लघुस्सितः खरस्सू. क्ष्मश्चलोऽनिलः । अग्निप्रज्वलनहेतुभूतेन्धनसंयोगे सति ज्वलनं भवेत् । आशयानां रिक्तीभूतत्वेन अनलस्य ज्वलनहेतुकद्रवद्रव्याभावेन ग्रहणीकलायाः स्वप्रज्वलनगुणवत्वेन स्थातुमशक्यत्वादित्यस्वरसादाह-अनलेति ।
अनलोऽल्पो भवति ॥ ६॥
वस्तुतस्तु इदमण्यनुपपन्नं, आमाशये रिक्ते सति पवनप्रकोपकार्य प्रति हेतोरदृष्टत्वात् । अनामयकार्यकारणत्वं अना* अष्टाङ्ग शरीर III-52-53. ! अष्टाङ्ग शारीर III-52-54.

Page #70

प्रथमप्रश्नः
35
मपालनत्वम् । तस्यारोगहेतुकत्वात् । 'रिक्त वायुः प्रकुप्यते' इत्येतत्सूत्रं व्यर्थ स्यात् । ग्रहणीकलायाः समानानिलसमी. पस्थितत्वेन ज्वलनहेतुकसामग्रीसत्वात् । ‘अनलोऽल्पो भवति' इति सूत्रमपि व्यर्थ स्यादिति चेत्, पञ्च..णोपकारकान्नग्रहणाहोषोपकारकाः। मलमूत्राधिकमपि विशेषतः । आशये रिक्ते सति पवनप्रकोपहेतुत्वं यत्र दृश्यते तत्रायं नियमः-मलमूत्रनिरोधनाजातामये दृष्टे सति तनिवर्तकद्रव्येण रेचिते तेन रिक्तीकृताशये यत्र पवनप्रकोपहेतुत्वं तत्र त श्यत इति तात्प र्यम् , तस्य दृष्टत्वात् । आमाशयस्य रिक्ततया रूक्षता वातस्य। सक्षगुणत्वं प्रथमत उपात्तं विरुद्धरसादनाजाताजीर्णगुणहितामयेन सारकिट्टतया अविभज्य पचनात् मलमूत्रादिकं द्रवीभूतमप्रकृतमिति प्रतिभाति । तत्र सिद्धकलायाः अज्वलितत्वाजातानलपचनात् जातामये रटे सति तबिरुद्धचलकृताशयस्य रिक्ततया दोषप्रकोपहेतुकत्वं स्यात् । तस्मात् 'रिक्त वायुः प्रकुप्यते' इति सूत्रं सम्यक्प्रतिपादितमित्यर्थः । अजीर्णजातामये आमाशयरिक्तत्वाजातानलप्रकोपस्य च सन्धुक्षणावश्यकत्वेन आदौ पवनप्रकोपरहितकार्यस्य कारणीभूतरसद्रव्यं व्या. चष्टे-मधुरीति।
मधुरीभूताभ्यवहतानं पवनप्रकोपहारकम्
तत्स्वभावसिद्धमधुररसेन तत्तव्यकर्मोपाधिना अनिलप्रकोपाभावकार्यस्य यन्निवर्तकं मधुरीभूतं कृत्वा तावद्भुक्तानं पवनप्रकोपं हरतीति हारकम् । आमाशयरिक्तताकार्ये तत्स्थानप्रकोपे सति यावद्भुक्तानं पक्तुं अग्नेरनवकाशात् तन्निवर्तक

Page #71

36
आयुर्वेदसूत्रे
स्वादुरसवहव्यमयात्प्रथमतः अश्नीयादित्यर्थः । तद्वदन्त्यमधुरीभूतद्रव्यमानलप्रकोपहारकमित्यर्थः । तत्र
त्रिधा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्वम्लकटुकात्मकः।* पतद्वचनानुसारेण , पाके मधुरीभूतद्रव्यं दोषनिवर्तकम्, उत स्वतस्स्थितस्वादुरसवव्यं वा । नाद्यः, सकलद्रव्याणि पाके त्रिधा विकारीकोते । तनिवर्तकद्रव्यमस्तीति नियामकाभावात् । नान्त्यः, स्वादुरसवदव्यं सकल दोषान्हरतीति । तत्र वचन
तक्राद्या मारुतं प्रन्ति त्रयस्तिक्तादयः कफम् ।
कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्वते ॥ एतवचनानुसारेण एकस्येव नियामकत्वं भवतीति अवच्छेदकत्वाभावात् । तस्मादेतदैक्यामीति तन । मधुरीभूतव्यानैस्साकं प्रथमतोऽन्नमश्नुयात् । तत् हृद्तमम्लीभूतं भवेत् । तदा हृदयं प्रविश्य ततः पक्वाशयगतं भवेत् । ततः कटुरसो भूत्वा पच्यते । तस्मान्मधुरीभूतद्रव्यं...........भवति, तद्त्पवनप्रकोपमपहरतीति मत्वा तस्मादेतत्सूत्रं सार्थकमित्यर्थः । आमाशयरिक्तत्वमेव पवनप्रकोपहेतुकं, पित्तप्रकोपकार्यस्य च हेतोरदृष्टत्वात् । अहरहर्भुक्तानं पच्यमानं सत् दोषत्रयनिवर्तकत्वेन धातून् पोषयतीति वक्तव्यम् । तत्र पित्तप्रकोपकार्यस्य च हेतोरदृष्टत्वात् अहरहर्भुक्तानं पच्यमानं सत् दोषत्रयनिष. र्तनं करोताति वक्तव्यम् । तत्र पित्तप्रकोपकार्यस्य च तोतोरदृष्टत्वात् । कार्यशानस्य कारणशानेन विनाप्रसक्तरित्यस्वरसादाह-हृद्तति ।
* अष्टांग सूत्र. I--17. + अष्टांगं सूत्र. I--16.

Page #72

प्रथमप्रश्न:
37
हृद्तकफप्लुतानमम्लीभूतं पित्तप्रकोपनाशकम् ॥ ६९ ॥ __अस्यार्थ:-आमाशयस्य पवनप्रकोपहेतुत्वं प्रतिपादितम् । पित्तप्रकोपस्याजीर्णोत्पत्तिकारणत्वं वक्तुं शक्यत्वात, तत्कार्यस्य च हेतोरदृष्टत्वात् इत्यस्वरसं मनसि निधाय कैश्चिद्वयाख्यानं क्रियत इत्यस्वरसान्तरमाह-हृदिति ।
अस्यार्थः-मधुरीभूतार्थान् भुक्तवतः उदानानिलेन कण्ठं प्रविशत्तत् हृद्रतं सत् कफप्लुतं संसर्गदोषवशात् अम्लीभूतं भवति । स रसः पित्तप्रकोपं करोति । अत्र सूत्र
आम्लोऽग्निदीतिकृत्स्निग्धः हृद्यः पाचनरोचनः । उष्णवीर्यो हिमस्पर्शः प्रीणनो भेदनो लघुः।
करोति कफपित्तास्त्रं मूढवातानुलोमनम् * ॥ एतद्वचनानुसारेण पित्तप्रकोपहतोरदर्शनात् पित्तनिवर्तकः स्वादुरसः पित्तप्रकोपं हरतीत्यर्थः । तत्र सूत्रवचनं
_ "तकाद्या मारुतं नन्ति" इति प्रतिपादितम् ।। एतद्वचनानुसारेण स्वादुरसस्य पित्तप्रकोपराहित्यजनकत्वं प्रतिपादितम् । एतत्सूत्रवचनद्वयस्यार्थस्सुबोध इत्यर्थः ।
- ननु दोषप्रकोपनिवर्तनद्वारा धातून्पुष्णन्तौ स्वाद्वम्लरसौ पवनप्रकोपं कुरुतः । तस्मात्तनिवर्तको न भवेदित्यस्वरसाहाहमधुरेति।
मधुराम्लरसौ कफकरौ ॥ ७० ॥
मधुररसश्चाम्लरसश्चोभयमपि कफप्रकोप दत्ते । मधुररसः पवनपित्तनिवर्तकरसः तत्तहव्यं भूत्वाऽन्तः प्रविशति ।
* अष्टाङ्ग सूत्र X-10-11.

Page #73

88
आयुर्वेदसूत्रे
तस्य तनिवर्तनमेव पुरुषार्थः । तत्कफहेतुकमित्युच्यते । तिक्तो. षणकषायरसाः कफनिवर्तकाः । रसादिषट्कस्य दोषनिवर्तकत्वम् । रसादिषु स्वाद्वम्लरसौ बातपित्तप्रकोपहेतू भवतः । तयोरेव हि र्षेष्यत् कफकारका इति । स च स्वादुरस औपाधिकरसोऽम्लरस उभावपि पवनपित्तप्रकोपकारको। प्रत्युत पवनप्रकोपस्यापि हेतू भवतः । कथं कफनिवर्तको भवतः इत्यस्वरसादाह-हदिति।
हचुचताहारमनलशोषितमामाशयस्थं कर्फ हरति ॥ ७१॥
प्राशिताहारमनलशोषितमामाशस्थं कर्फ हरति । तदेवानं प्राशितं यथाक्रममाशयादिषु स्थित्वा सारकिट्टादिविभजनं कुर्वत् यदन्नं पचति आमाशयस्थं सत् तदेव कटुरसो भवति। तत्र सूत्रवचनं
त्रिधा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्वम्लकटुकात्मकः ।* पतद्वचनानुसारेण स्वभावतस्स्वादुरसोऽपि औपाधिकाम्लरसो भूत्वा पित्तमपि जनयति । तदनन्तर अम्लरसस्य कार्यकारित्वं वक्तव्यम् । आमाशयस्थितस्सन् कटुरसो भूत्वा कफनिवर्तको भवतीत्यर्थः । कटुरसस्य च कफनिवर्तकत्वं सुप्रसिद्धमिति भावः।
उद्वेजयति जिह्वानं कुर्वैश्चिमिचिमां कटुः।
नावयत्यक्षिनासास्यं कपोलौ दहतीव च ॥+ ननु एकमेव द्रव्यं त्रिधा विभजनं करोतीति सूत्रे प्रतिपादितमित्युक्तम् , तश्चिन्त्यम् । आदौ स्वादुरसस्यैव कार्यका
* अशा सूत्र I-17. + अधाश सूत्रं X-5.

Page #74

प्रथमप्रश्न:
39
रित्वं च वक्तव्यम् । तदनन्तरमम्लरसस्य कार्यकारित्वं वक्तव्यम् । कटुरसस्यापि तथा कार्यकारित्वभजनात्। तस्मात्स्वाबम्लकटुरसानामेव दोषसाम्यं प्रतिपादितम्, नैव रोगमात्रनिवर्तकसामग्री प्रातिपादिता इति । तत्र सूत्रवचनम् ।
रोगस्तु दोषवैषम्यं दोषसाम्यमरोगता । * एतद्वचनमत्र प्रमाणामति त्रयाणां दोषाणां समता या सामग्री दृश्यते सा सामग्री भिरेव कार्या । तथा सति तदितररसानां का गतिरित्याशयं मनसि निधाय तश्चिन्त्यमित्युक्तम् । तत्र शारीरवचनं
आदौ षड्रसमुत्पन्नं मधुरीभूतमीरयेत् । फेनीभूतं कर्फ यातं विदाहादम्लतां ततः ॥ पित्तमामाशयात् कुर्यायवमानं च्युतं पुनः ।
अग्निना शोषितं पक्वं पिण्डितं कटुमारुतम् ॥1 एकरसवद्दव्यमेव पाके त्रिधा विभजनं करोतीत्यर्थः। सर्वधातुपचनं हरतां वातपित्तकफदोषाणां अविकारकगति प्रापयितुं तत्र भोज्यद्रव्यादनं, तेषां बहुरसात्मकत्वात् । ते रसाः तत्तविधिचोदितफलानि प्रयच्छन्तीति. या रसान् यो भोकमुपलभते तेन उपलभ्यमानरसं तदनुभववशात् फलं प्रदीयते इति रसान् विद्यात् । तस्माद्वहुरसद्रव्यादनादेव तत्ताद्वधिचोदितफलं प्राप्यत इत्यस्वरसादाह-स्वाद्विति ।
स्वादम्लकटुकाः पाक्या रसा यथा समदोषा यथायथं योगफलदायकाः ॥ ७२ ॥
सर्वे रसाः पाकेन स्वाद्वम्लकटुका भूत्वा यथार्थस्थिता रसा एव तत्तत्फलदायका इति । समाधत्ते-य इति ।
* अष्टाङ्ग सूत्रं. I. 19. अष्टाङ्ग. शारीर. III. 57-58.

Page #75

40
आयुर्वेदसूत्रे
__ये रसास्तद्धेतुभूतास्तदुद्भूतजातानलास्तदुद्भूतधातुपोषकाः ॥ ७३ ॥
अस्यार्थः-तहेतुकार्यहेतुभूतास्तद्धेतुभूताः इति । तत्तदुदतरसादनकार्यजातानलत्वं पाचकपित्तमेव । अनलपाचितरसाः तत्तद्भतहितधातुपोषणं कुर्वन्तीत्येतत्सूत्रार्थः । तत्र वचनं... भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोमाणस्सनाभसाः ।
पश्चाहारगुणान्स्वान्स्वान्पार्थिवादीन्पचन्त्यनु ॥ यथास्वं ते च पुष्णन्ति पक्वा भूतगुणान्पृथक् ।
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाश्शेषांश्च देहगान् ॥ * सर्वशरिवहव्यं पञ्चभूतात्मकमिति तत्पार्थिवभूताधिकं व्यञ्जमानं भोक्तुमिच्छतश्शरीरस्य पार्थिववायवं पुपोषति । अम. ताधिकव्यञ्जनानं भोक्तुमिच्छतश्शरीरस्य अन्भूताधिकवृद्धि करोति । एवं वह्निभूताधिकव्यञ्जनानं भोक्तुमिच्छतश्शरीरस्य पहिभूताव स्ववृद्धिं करोति । एवमनिलस्य च । एवं नाभसोऽप्यभिवृणि करोतीत्यर्थः । यद्यद्दव्यान्वितो रसस्तत्सद्दव्यगुणप्रदः। पचभूताई कद्रव्येभ्यः तत्तहव्याभिव्यञ्जनावयवा अभिवर्धन्ते । तस्मात् रसादीमा कार्यकारणभावः किमासीदित्यत आह-रसेति।
रसाद्रक्तम् ॥ ७४ ॥
रक्तधातुजनकरसामृगभि वधर्फकार्यस्य कषायरसो हेतुर्भधतीत्यर्थः । “रसो घसा," रसो वै सः" । तस्माद्रसासृजोरैक्येन षड्रसास्सप्तधातुपोषका इति । तत्र शारीरवचनं
* अष्टाग. शारीर. III. 59-60.

Page #76

प्रथमप्रश्न:
रसाद्रक्तं ततो मांसं मांसान्मेदस्ततोऽस्थि च । अस्नो मज्जा ततश्शुकं शुक्राद्गर्भः प्रजायते ॥
*
41
एवं सप्तधातूनां रसादीनां षण्णां च कार्यकारणभावोऽस्तीति ज्ञाप्यते । रसवद्द्व्यं रक्तधातुजनकं भवतु, कषायरसो रक्तधातुजनक इत्यत्र कोऽयं नियमः ? दोबादीनामरोगकार्यकारणत्वं प्रतिपादितम्। तेषां परंपरया धातुपोषणद्वारा धातुजनकत्वं च विवक्षितम् । दोषधातुविकाराभावस्य रसादीनां च कार्यकारणभावे ज्ञाते सति देहारोग्य कार्यस्य रसानामेव सखे सुप्र सिद्धिरिति भावः । कषायरसान्नादनात् रसासृग्धातुरेधते । ऊपणरसो मांसधातुप्रवर्धक रक्तधातून्सम्पोष्य हेतुर्भवतीत्यर्थः । + रसाद्रक्तं तस्मान्मासं, मांसान्मेदः, मेदसास्थि, अस्थ्रो मज्जा, मज्जातश्शुक्तं, शुक्लाद्गर्भो भवति । अन्भूतोद्भवस्वादुरसशुक्लधातुपोषकः । तद्विरसस्तन्नाशको भवति । पृथिव्युद्भवो रसो मज्जाधातुपोषको भवति । तद्विरसस्तन्नाशको. भवति । तेजोभूद्भवोषणरसः अस्थिधातुपोषकः । तद्विरसस्तनाशको भवति । लवणमूषणरसभेदः । पवनभूतोद्भवस्तितरसः मांसमेदोभिवर्धकः, मेदसोऽपि मांसरूपत्वात् अभेदोss विवक्षितः । गगनभूतोद्भवकषायरसः रसासृग्धातुप्रदः रसासृजारेकधातुरूपत्वात् । तस्माच्छरीरं पाञ्चभौतिकमिति व्यपदिशति-पश्चेति"
पञ्चभूतात्मकं शरीरम् ॥ ७५ ॥
* अष्टाङ्गशरीर. 111. -- 62.
| क्वचित्सूत्रपठे रसाद्रक्तं इत्यनन्तरं ' रक्तान्मासं, मांसादस्यि, अस्थ्नो मजा, मजातशुक्लं, शुक्लाद्वर्मो भवाति' इत्यधिकं दृश्यते । तचैतद्भापानुगुणम्.
AYURVEDA.
6

Page #77

42
आयुर्वेदसूत्रे
पृथग्व्यवस्थिताः पञ्चभूताः अस्मिन् शरीरे नोपपद्यन्ते देहस्य दोषधातुमलाशयात्मकत्वात् । एकैकस्य महाद्रव्यत्वात् संसृष्टेरभावात् । एकैकस्य च नांशतस्संसृष्टिः । तेषां विभजनं कर्तुमशक्यत्वात् । एकैकशरीरे तत्तल्लक्षणसहितद्रव्योपलब्धेरभावात् । तस्मात्पञ्चभूतात्मकं शरीरांमति वचनं न क्षोदक्षममित्याशयं मनसि निधाय आदौ गगनभूतस्य तत्संसृष्टिलक्षणं तत्कार्ये च व्यपदिशति - श्रोत्रेति ।
श्रोत्रान्तस्स्थितशब्दगुणकबोधकासराभ्यां भू
यते ॥ ७६ ॥
अस्यार्थः - अन्तस्तिष्ठत इत्यन्तस्थितौ । तयोरन्तस्थितयोः शब्दो गुणो ययोस्तौ शब्दगुणकौ । बहुव्रीहौ कप्रत्ययः । उपस्थितयोग्यविषयस्य बोधिकाभ्यां सिराभ्यां श्रूयते । तत्र शारीर
वचनम् -
ess प्रत्यक्षं तस्याक्षिहृदयादिकम् । शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धः क्रमाङ्गुणाः । खानिलाग्नयन्भुवामेकगुणवृद्धयन्वयः परे । *
I
एकादशगुणवद्रव्यं शरीरेऽन्वेति । गन्धवद्गुणभूतो नासिकायामुपलभ्यते । अन्भूतगुणलक्षणस्य जिह्वायामुपलब्धिः । तैजसगुणवद्रव्यं अक्ष्णोः प्रतिभाति । तत्र रूपोपलभकज्ञानं प्रमाणम् पवनद्रव्यं स्पर्शगुणम् । शब्दगुणवदाकाशद्रव्यम् । कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नाकाशे शब्दोपलम्भकत्वात् । तस्मात्पञ्चभूतात्मकं शरीरमिति वाक्यं सुप्रसिद्धम् । शब्दगुणवानाकाश इत्याकाशस्य * अष्टाङ्गशारीर III. - 1-2

Page #78

प्रथमप्रश्नः
लक्षणं प्रसिद्धमित्यर्थः । श्रोत्रान्तस्थितासिराभ्यां श्रूयते शब्दः । तावत आकाशस्य शरीरात्मकत्वं कथं सङ्गच्छते ? 'यत्सत्वे यत्सत्वम्; यदभावे यदभावः' इति न्यायेन शब्दग्राहकप्रतीतशब्दग्रहणं अन्वयव्यतिरेकाभ्यां देहस्याकाशात्मकत्वं न साधयति । तस्मात्पञ्चभूतात्मकं शरीरामेति वचनस्य यदूषणं दत्तं तदपरिहार्ये भवेदित्यस्वरसादाह - शब्द इति ।
a
43
शब्दगुणक आकाशः ॥ ७७ ॥
शब्दो गुणो यस्य स शब्दगुणद्रव्यमाकाशः । बहुव्रीहौ कप्रत्ययः । आकाशस्य शब्दगुणकत्वात् । द्रव्यान्तरस्पर्शे सति तद्विषयकज्ञानं जायते । तदन्यथानुपपत्तया तद्वयापकत्वं वायोः प्रततिम् । (आकाशवन्निर्गुणद्रव्यप्रतीतत्वात्) स्पर्शेकवेद्यत्वं वायोः प्रतीयते, स्पर्शगुणवान्वायुः इत्युपलम्भकत्वात् । स्पर्शो गुणो यस्य स स्पर्शगुणवान् । द्रव्यान्तरसंसर्गे सति तद्विषयकज्ञानं जायते । तद्वयतिरिक्तेन्द्रियाणां अविषयत्वे सति तद्विषयकत्वात् । तदधीनज्ञानविषयकज्ञानं त्वगिन्द्रिय ज्ञानविषयकज्ञानपवनस्य एकदेशशरीरव्यापकत्वं सुप्रसिद्धम् । रसासृग्धातुजन्यां त्वक् । तद्न्यधात्वनाधारभूतत्वचः श्वासोच्छ्रासरूपपवनाधारकत्वं प्रतिपाद्यते—रसेति ।
रसासृग्धातुजन्या त्वक् श्वासोच्छ्वासवहा ॥ सप्तधातुत्वावृतानिलो वियज्जातः ॥ ७९ ॥
उभयोरपि धातुत्वव्याप्यकार्ये प्रति एकशरीरस्य कार्यकारणत्वं भवति । एतावता त्वमात्रस्य रसासृग्वातुजन्यत्वं सर्वजातिशरीरत्वचां व्याप्यत्वं प्रत्यपादीत्यर्थः । स वायुराकाशजन्यः,

Page #79

44
आयुर्वेदसूत्रे
"आकाशाद्वायुः" इति प्रमासिद्धत्वात् । ननु देहस्य अनिळधारणत्वं दाहप्रतिबन्धकेसति अनलबारणत्वं च वक्तव्यम् । अन्यथा वहति नभोनिलवत् । अनिल धारणायोग्यत्वात् । जठराग्नेरनपचनकार्यस्य दाहप्रतिबन्धकाभावकार्यत्वेनाहयत्वात् इति न वक्तव्यम्, कुण्डलीगतपित्तस्य अनलवत्कार्यकर्मकरणोपयोगिकत्वात् । तत्पाचककर्म ग्रहणीकला पचनरूपकार्य करोति। तस्मादनलास्मकं शरीरमिति वक्तमयोग्यत्वादित्यस्वरसादाह-पडिति ।
षट्पञ्चाशत्सिरावृताक्षिगतानलः पञ्चरूपोपपत्रमाहारं पचन् अनिलजातानलस्स्वगतार्थ पश्यति ॥२०॥ . अस्यार्थः
षट्पञ्चाशत्सिरावृते अक्षिणी ययोस्तयोगतानल: तेजस रूपाग्निः ज्वलद्दव्यसिरावृतनेत्रगोलमध्यास्थितत्वात् ज्वालावृतद्रव्या वयवानां दहनप्रतिबन्धकत्वं सम्पाद्य सोऽनलः भुक्तानपचनार्थ ग्रहणीकला भूत्वा शरीरं व्याप्य तिष्ठति । भतिदूरस्थमाप तत्तजातीयद्रव्यं विषयीकरोति । तस्मान्नेत्रगोलमध्यस्थितस्सन् यः पश्यात स एवानलसर्वशरीरव्यापकः । अनिलजातानलः स्वगतार्थ अनिलजातानलद्रव्यं दूरस्थमपि विषयीकरोति । अतिदूरस्थोऽप्यनिलश्चक्षुषा विषयो गृह्यते । कुण्डीगतपित्तं तु सर्वभुक्तानपचनार्थम् । तस्याः कुण्डल्या देवतारूपत्वात् । तत्पित्तमपि तैजसवद्भवति। चक्षुर्गोचरार्थ चक्षुर्गततैजसं दूरस्थितमप्यर्थ विषयांकरोति । सा कला सर्व पक्तं योग्या भवतीत्यर्थः । .

Page #80

प्रथमप्रश्न:
रसादिभेदविभजनार्थ रसनेन्द्रियप्रकल्पनम् । तदुद्भूतद्रव्यं तद्विभजनार्थम् । तदुद्भतव्यतिरिक्तस्य तेन ग्रहीतुमशक्यत्वात्, इ. त्याशयं भनसि निधाय रसनेन्द्रियस्वरूपं विवृणोति- लालेति ।
लालारूपो रसादिभेदान्विभजन जिह्वया रसं गृह्णाति ॥८॥
लालारूपरसः जिह्वाग्रवर्ती पदार्थान्गृह्णाति । भुक्तानविभजनं च करोतीत्यर्थः । ___ननु रसादिविभजनं ग्रहणीकला अदुष्टा सती करोतीति सर्व विधिवत्प्रतीयते । सा अदुष्टा सत्यपि तद्विभजनज्ञानं नानुभूयते, तद्विभजनज्ञानस्य जठराग्नेश्च कार्यकारणभावो गृह्यते चेत् जिह्वाग्रस्थितलालाजलस्य कार्यकारणभावः कथं गृह्यते ? तद्भेदविभजनस्य अन्यथा सिद्धत्वात् । तस्मादनन्योद्भूतात्मकत्वं नोपलभ्यते इत्यस्वरसादाह - जिह्वति। जिह्वासंस्थितद्विसिराधारसर्वरसाभिज्ञा ॥२॥
अनलजाताब्लालारूपरसनेन्द्रियस्य रसस्पर्शमात्रेण तत्त. द्वयञ्जनं कृत्वा रसादयोऽनुभूयन्ते । अन्वयव्यतिरेकप्रमाणसिद्धत्वात् । द्विासराधारकत्वं सर्वरसाभिज्ञत्वं अनलजन्यत्वं चैतस्यैव प्रतीयते नान्यस्येत्यर्थः । पृथिवीलक्षणं गन्धवस्वम् । गन्धवती पृथिवी सर्वशरीरगन्धापलंभिका भवति । शरीरं पार्थिव गन्धगुणस्योपलश्यमानत्वात्, यन्त्रवं, तन्नैवं यथा वायव्यशरीरम। यथेति वायुलोकनिवासिनां दृष्टान्तः । अस्य तु शरीरस्य पार्थिवावयवत्वेन सर्वगन्ध उपलभ्यते । तस्मान्न पञ्चभूता. स्मकं शरीरमित्यस्वरसादाह--- चतुरिति ।

Page #81

46
आयुर्वेदसूत्रे
चतुर्विंशतिसिरा नासिकाग्रगतोद्भवा पृथिवी चतुर्विंशतितत्वबोधिका ।। ८३॥ ___ सर्वाणि तत्वानि नासाने प्रतिभान्ति । तस्मात्पार्थिवावयवि शरीरं कथं स्यादित्यस्वरसादाह यत्सिरति ।। ___ यत्सिरावृतं शरीरम् । अन्नाद्ब्रतानि जायन्ते, जातन्यनेन वर्धन्ते, अद्यतेऽत्ति च भूतानि, तस्मादन्नं तदुच्यते ॥ ८४ ॥ __सर्वाणि शरीराणि पार्थिवानि। तदितराः आपो ह्यग्नयनिलाकाशाः तत्कार्योपलम्भकमात्रचरितार्थत्वात् । अतोऽन्यावयवं शरीरं स्यादित्याशङ्कते- नासिकेति। नासिकाधिक्यविकारभताः नासाग्रे प्रतीयन्ते।।
तत्तनिष्ठगुणानि तानि चतुर्विंशतितत्वरूपगुणानि चतुर्विंशतिसिराधारकानि । सर्वेऽवयवा गन्धवद्गणभूयिष्ठाः । तस्मात् शरीरं पार्थिवमिति सर्वजनसिद्धमिति एतत्सिराकृतं शरीरमिति वक्तुं शक्यते । दोषधातुमलाशयात्मकं तत्सर्व गन्धोपलब्धिशानपूर्वकं पञ्चभूतात्मकं शरीरमिति सूत्रं न क्षम, तदेहातिरिक्तदेशस्थितं शरीरं समवेत्य तिष्ठतीति नोपयुक्तम् । किं च "अन्नाद्भतानि जायन्ते" इति वचनमपि नोपपद्यते, सर्वेषां सर्वकालेऽपि प्रजोत्पत्तिरेव स्यात् इति चेन्न । अन्नादनसामग्रया सर्वदोषस्थितत्वात्ताहशं कार्य नोपपद्यते इति । किन्तु अदृष्टद्वारा स्त्रीपुंसयोगे सति प्रजाः प्रजायन्ते । तस्माच्छररािन्तास्थितसप्तधातूनां मातृजास्त्रयः पितृजाश्च त्रयः । उभयमेलनं योनिः ।

Page #82

प्रथम प्रश्न:
शुक्लशोणितसन्निपातो योनिरित्यत्र पितृशुक्लसान्निपात्यम् । एतच्छुक्कमहिना अनेकेषां समाहारे सति सन्निपातः । पितृजश्शुक्लसन्निपातः । एकरसश्चरमधातुः । बहुवचनं नोपपद्यत इति पितृजं अस्थिमज्जा शुक्लधातुसान्निपात्यं योनेर्लक्षणम् । एवं मातृजानि रक्तमांसमेदांसि । एषां सान्निपात्यं योनिः । तस्मात् स्त्रीपुरुषयोस्संयांगे सति सप्तधातूत्पादकसामग्रीसन्निपात एव योनिरिति व्यपदेशः । रक्तामित्यत्र रसासृजोरैक्यं तदेकधातुरिति पूर्वमेव प्रतिपादितम् । इति मातृजाश्चत्वारो धातवः पितृजाश्च यः । उभयोर्धात्वोमेलन योनिरिति समाधत्ते - मातृजमिति ॥ मातृजं रक्तमांसमेदः, पितृजं मज्जास्थिरेतः, सत्वरजस्तमोगुणात्मकं शरीरम् ॥ ८६ ॥
47
स्त्रीणां चत्वारो धातवः । पुंसां त्रयो धातवः । न्यूनाधिक मात्र संयोगवशात् स्त्रीपूर्वकमेव प्रथममुक्तत्वात् । तस्मात् स्त्रीपुंसयोर्मेलनम् । तत्र वदन्ति- 'मातापितरौ पितरौ '
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ, स्त्रीपुसावात्मभाग तेभिन्नमूर्तेस्सिसृक्षया । प्रसूतिकाले सर्वस्य तावेव पितरौ स्मृतौ ॥
मातापितृभ्यामन्यतरस्य बहुवचनेन प्रतिपादनम् । तस्मादुभयोर्धातुमेलनरूपं योनिरित्यर्थः । जगदुत्पत्तौ योनिरेव कारणमिति ज्ञापनार्थं च स्त्रीधातवश्चत्वार इति । पितुरपि मातुरपि बहुकारणीभूता जगदुत्पत्तिहेतुः प्रकृतिरेव । तस्याः " प्रकृतेः महत्, महतोऽहंकारः, अहंकारात्पञ्च तन्मात्राणि " इति श्रुतेविद्य मानत्वात् सर्वश्रेष्ठा माता प्रथमत उपात्ता । तत्र शारीरवचनं

Page #83

आयुर्वेदसूत्रे
बीजात्मकैर्महाभूतैस्सूक्ष्मैस्सत्वानुगैश्च सः । मातुश्चाहाररसजैः क्रमात्कुक्षौ विवर्धते * ॥
ननु मातृधातवश्चत्वारः । पितृजाश्च त्रयः । तावन्मात्रेण शरीरात्पत्तिः प्रतिपादिता। इतः परं सत्वरजस्तमोगुणानां कस्य द्रव्यस्य गुणित्वम् । तथासात गुणगुणिनोः कार्यकारणभावो वक्तुं शक्यते । तेषां गुणिरूपद्रव्यादर्शनात् न गुणिनमन्तरण गुणास्सन्ति । तस्मात् सत्वरजस्तमोगुणात्मकं शरीरामति सूत्रस्यैकदेश व्यर्थ स्यादित्यस्वरसादाह--आयुरिति ।
__ आयुरारोग्यतेजोबलशुद्धादि वपुस्सत्वगुणोत्पादकम् ॥७॥
सत्वगुणस्यैतादशलक्षणानि सन्तीति प्रतिपादितम् । ननु गुणाश्रयो द्रव्यामिति गुणाश्रयत्वं द्रव्यस्य । पञ्चभूतानां गुणाः । इति ते तत्तद्रव्यनिष्ठास्सन्ति । अतस्ते पृथग्व्यवस्थिताः। अत एतेषां सत्वरजस्तमोगुणानामेते एतस्य द्रव्यस्येति व्यपदिशेत् । तेषां गन्धादीनां गन्धरसरूपस्पर्शशब्दाः पञ्चभूतानां एकैकशोऽवच्छेदकाः। गुणत्रयस्य तेषां नावच्छेदकत्वात्, गुणो गुणिनमन्तरेण स्थातुं नोपपद्यत इत्यस्वरसान्तरादाह-आयुरिति ।
आयुश्च आरोग्यं च तेजश्च बलं चैतानि स्वरूपाणि वपुष आविर्भवन्तीति कारणान्यथानुपपत्त्या तत्तत्कार्यकल्पनस्य विधेयत्वात् ।अत्र शारीरवचनं
तेजो यथार्करश्मीनां स्फटिकेन तिरस्कृतम् । नैधनं दृश्यते गच्छत् सत्वो गर्भाशयं तथा।। * अष्टाङ्गशारीर. -2 + अष्टाङ्गशारीर --3

Page #84

प्रथमप्रश्न:
49
सात्विकराजसतामसगुणाः तत्तदुत्पादकहेतुत्वकाः कार्यमनुयान्तीति हेतुमद्भावस्य नियामकत्वात् । तत्तद्धेतुभूतरसादनाजातसात्विकगजसतामसगुणाः जीवात्मनि सन्ति । अत एव तस्य गुणित्वं प्रतिपादितम् । यथा स्फटिकस्थितं तेजः । अर्कतीक्ष्णकिरणाविर्भावे सति तत्रानलो दृश्यते। तत्र स्फटिकार्ककिरणसंयोगः कारणम् । कार्योत्पादकसामग्रयां सत्यां अविलम्बन कार्यकारणभावसामग्रीसान्निध्यात् कार्य यत्र दृश्यते तत्रायं नियमो ज्ञातव्यः । तत्र जीवस्यावयवे सात्विकादयः अरष्टादिसकलसामग्रयां सत्यां मातापित्रन्तरुपस्थितहिताहितान्नादनादन्तः प्रविष्टे सति ग्रहणीकलाश्रयो धातूनसम्पोष्य रसासमांसमेदसां समाहारो रक्तधातुरिति व्यपदिश्यते । पैतृकं तु शुक्लम् । अस्थिमजारेतसां समाहारश्शुक्लमिति व्यपदिश्यते । अन्यथा रक्तशुक्लावेव कारणे सप्तधातुमयशरीरोत्पत्तिरूपकार्यस्येति वक्तुं न शक्यते । तस्मात्सप्तधातुमयं शरीरमिति शापनार्थम् ॥
मृवत्र मातृज रक्तमांसमज्जासृगादिकम् ।
पैतृकं तु स्थिरं शुक्रं धमन्यस्थिकचादिकम् । ॥ इति वचनानुसारेण ।
अत्र काव्यवचनंस्त्रीपुंसावात्मभागौ ते भिन्नमूर्तेस्सिसूक्षया । प्रसूतिकाले सर्वस्य तावेव पितरौ स्मृती॥
तस्माच्छुक्लशोणितसन्निपातो योनिरिति । सान्निपात्यशब्दमहिना बीजात्मकधातुमेलनं सान्निपात्यम् । तत्र शारीरवचन
1 अष्टाङ्ग, शारीर. III. 4. AYURVEDA.

Page #85

50
आयुर्वेदसूत्रे
चेतन्यः चित्तवृक्षाणां नानायोनिषु जन्मसु । नानायोनिषु तेषु चेतन्यश्चित्तं आविर्भवति तादृशमित्यर्थः ।
(6
ननु पैतृकास्त्रयः मातृजाश्चत्वार एवं सप्तधातुमयं शरीरमिति शरीरकार्यस्य कारणत्वं प्रतिपादितम् । एवं सति श्रुतिविरोधस्स्यात् । आत्मन आकाशस्सम्भूतः । अकाशाद्वायुः " । इति विद्यमानत्वात् । अन्तस्थितधातुपोषणं कुर्वन्ति ते । तस्मादेव व्याख्यानमयुक्तमित्यस्वरसादाह-यत्रेति ।
यत्रस्था रसास्तत्तद्भूतजातास्ते धातुपोषकाः ॥
यत्र स्थिताः तत्तदवच्छेदकगुणाधिक्यं यत्र भासते तदव - च्छेदकावच्छिन्ना रसास्तदवच्छेदकावच्छिन्ना भवन्तः तत्तद्धातुजनका इति ते रसा धातुपोषकाः ॥
अथात आदिभूतं यः कर्ता यावत्कृतेस्तथा तदेव भेषजं मनःकामहनतकफशुक्लादिभिरावृतं शरीरं दश ॥
इत्यायुर्वेदस्य प्रथमप्रश्नस्य भाष्यं योगानन्दनाथकृतं सुप्रसिद्धं महाजन संमतं प्रतिसूत्रव्याख्यानं
लोकोपकारकम् .
प्रथमप्रश्नः समाप्तः.

Page #86

आयुर्वेदे द्वितीयप्रश्नः.
गुहान्तरनिवासिनी गुरुकृपाकटाक्षादमी सहायमनुचिन्तकास्सरसिजेषु षट्सु क्रमात् । गुहामयभिषक्तया सततमष्टवाग्वादिनी . महात्रिपुरसुन्दरीमिह मुहुनमस्कुर्महे ॥
रोगत्वं प्रतिपादितम् । रोगनिवृत्तिद्वारा धातुपोषणं वक्तमुचितं भवति । तथा संति दोषप्रकोपनिवर्तकं रसदि विना लोके निवर्तकद्रव्याभावः सुप्रसिद्ध इत्यस्वरसादाह-द्विरसेति । बिरसाईरसहीनार्थहीनरसवाननिलनिवारकः।।
स्वादुरसो रसपचनप्रकोपनिवर्तकः । पित्तप्रकोपोऽपि स्वादुरसेन भाव्यः । एकस्य द्रव्यस्योभयदोषनिवर्तकत्वं वक्तं शक्यते। द्विरसार्थहीनाधिकरसद्रव्यं पवनपित्तप्रकोपनिवर्तकम् । अधिकस्वादुरसद्रव्यं पित्तप्रकोपनिवर्तकम् । तस्मादधिकरसद्रव्यं पवनं हरतीति सूत्रे प्रतिपादितम्॥
कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्यैस्तु कुप्यते । इति ॥ ननु शरीरं सप्तधातुमयं, तजन्यमपि सप्तधातुमयं भवति शरीरे सिराः कति सन्ति ? आशयाश्च मर्मस्थानसन्धयः ? तत्सर्वं विहाय पैतृकास्त्रयः मातृजाश्चत्वारो धातव एवाभिहिता इत्याशयं मनास निधाय तत्रस्थितसिरामर्मास्थिसन्ध्याशयानलादीनि व्याचष्टे --पडिति ॥

Page #87

52
आयुर्वेदसू
षट्सहस्रत्रिंशत्सिरास्त्रिंशच्छल्याश्शतद्वयदशोतरसन्धयो नवाशीतिस्नायुपेशिधरा भवन्ति ॥ २ ॥
शरीरमात्रं सर्वत्र सिरावृतम् । तथाऽस्थीनि सन्धयश्चाशयाव सर्वैरेभिरावृतं शरीरमिति । तत्सर्वे भूतभयम् । मातुरेवोत्यद्यन्त इत्यर्थः । दोषास्सिरावृता मर्मंगता आशयस्थाश्च । एते स्वस्थदोषमार्गा. अन्यस्वस्थधातून्प्रविशन्ति । स्वस्थास्वस्थदोषविज्ञानार्थ सर्वशरीरं विभज्य तत्तज्ज्ञानं विज्ञाय दोषप्रकोपानपहर्तुं शक्यत एवेत्यर्थः । शरीरस्थित सिरादीन्विभजति ॥
ननु सप्तधातुधरास्सप्तत्वं च पवनसप्तत्वं चाश्रितम् । अन्तःप्रविष्टस्स्वादुरसो भूत्वाऽनिलप्रकोपं हरतीति यत्तदयुक्तं, धातुपोषककार्योपकारकत्वेनान्यथासिद्धत्वात् । त्वगन्तस्स्थरसासृगादयो यथाविधि मार्गे सञ्चारीकृताः । पवनप्रकोपस्य निवारकत्वं स्वादुरसस्य कथं भवेदित्यस्वरसादाह - सप्तेति ।
सप्तधातुधरास्सप्ताशयास्तन्मध्यगग्रहणीकलाजातः स्वादुरसोऽनिलप्रकोपं हरति ॥ ३ ॥
अस्यार्थः - सप्तत्वचः सप्तधातून्दधति । रसरक्ताद्यपि अनिलसञ्चाराद्यथामार्गमनतिक्रम्य स्थितस्थापकत्वमनिल एव हरति । तस्य तावन्मात्रोपकारकगुणत्वात् स्वादुरसः अनिलप्रकोपं हरतीति यत्तयुक्तमित्यर्थः । गतागतकलोपकारकत्वं अनिल एव करोति । तस्मादनिलप्रकोपनिवृत्त्यर्थे स्वादुरसद्रव्यादनं युक्त. मित्यर्थः । तत्र सूत्रवचनं
प्राणादिभेदात्पञ्चात्मा वायुः प्राणोऽत्र मूर्धगः ॥ उरः कण्ठ्चरो बुद्धिहृदयेन्द्रियचित्तधृक् ।

Page #88

द्वितीयप्रश्नः
ष्ठीवनक्षवधूङ्गारनिश्श्वासान्नप्रवेशकृत् । उरस्स्थानमुदानस्य नासानाभिगलांश्चरेत् । वाक्प्रवृत्तिप्रयतो जोवल वर्ण प्रतिक्रियः ॥ *
ररिचचनं
इति । एतद्वचनानुसारेण सर्वशरीरव्यापकत्वमनिलस्य ! तस्मात्स्वादुरसः अनिलकोपं हरतत्यिर्थः ॥
53
ननु एतादृशाशयानां सर्वशरीरान्तस्स्थितत्वस्य सार्वजनीनत्वेन तत्तत्कार्योपलम्भकत्वं यथाविधि चोदितमिति सप्ताशयासप्तधातुमन्तः सर्वसाधारणत्वात् । तथा सति पष्वाशयेषु प्रजाजननदेशं निर्णेतुमशक्यत्वात् किं च सप्तत्वाक्सिराधास्वाशयाभिवर्धनं पञ्चपाचकपित्तानिल जातस्वादुरसोऽनिलप्रकोपमपहरतु । तस्य रोगारोगेककारणत्वं सर्वशरीराणां सुप्रसिद्धमिति तात्पर्य मनसि निधाय प्रजाजननहेतुप्रदेशं विवृणोति -अष्टेति ।
अष्टमो गर्भाशयः स्त्रीणाम् ॥ ४ ॥
प्रजाजननहेतुकाशयः स्त्रीणामेव सम्भाव्य इत्यर्थः । तत्र शा
-
गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्वाशयान्तरे । । सप्ताशयातिरिक्तं पित्तपत्राशयान्तरं नेतरेषु सम्भावितमिति गर्भाधानहेतुकत्वं स्त्रीणामेव सम्भावितत्वात् । अत एव प्रथमतः स्त्रीणां नामोचारणानन्तरं पुंनामोश्वारणमिति सकलशास्त्रेषु श्रेष्ठक्रमोऽस्तीति व्यपदेशितम् । आदौ स्त्रीपुरुषयोर्धातुरेव योन्यां प्रविश्य जनयति । तथा सति धातुमेलनमेव पिण्डं भवेत् । यावत्कारणं तावत्कार्यमिति न्यायात् । इदानोमङ्गजननका
* अष्टाङ्ग सूत्रस्थान, XII. 4-5 + अष्टाङ्गशारीर. III. 11.

Page #89

54
आयुर्वेदसूत्रे
र्यदर्शनस्य हेत्वभावो दृश्यते । कारणेन विना कथं कार्योत्प त्तिरित्यस्वरसादाह-स्वमिति ।
स्वं स्वं स्वोष्मणा स्स्रवद्रसात्मं चौजः । स्वं स्वं स्वस्य स्वयमेव हेतुर्भवति ॥ ५ ॥
स्वाङ्गानि स्वस्मिन्नेव प्रजाः प्रजायन्ते, अन्यथा तदन्वयव्यतिरेकाभ्यां सुखदुःखे कथमुपपद्येते । अन्यजननस्य तदन्वयव्यतिरेके सति सुखदुःखानुभवोऽस्तीत्यत इतरजनने स्वशरीरमेव कारणमिति । तत्र काव्यवचनं
आत्मानमात्मना वेत्सि सृजस्यात्मानमात्मना । आत्मना कृतिना च त्वमात्मनैव प्रलीयसे ॥ श्रुतिवचनं
अङ्गादङ्गात्सम्भवसि हृदयादधिजायसे ।
आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदां शतम् ॥ गर्भाशयगतोष्मणा मातुः पित्तसारः स्रवति । तत्सारजन्यसारः शिरउत्पादको भवति । तद्वसात्मकं चौजो भवति । गर्भाशयगतोष्मणा मातुः पाणिः स्रवति । तत्सारजन्यो रसः पाण्युत्पादको भवति । गर्भाशयगतोष्मणा मातुः पादसारस्स्रवति । तत्सारजन्य सारः पादोत्पादको भवति । एवं पार्श्वे च । पृष्ठो दरजङ्घशिनोपस्थपाय्वङ्गादीनि गर्भाशयगतोष्मणा मातुरङ्गानि एषु स्रवन्ति । तत्सारजन्यसाराणि तदुत्पादकानि भवन्ति । मातुराहाररसाहारास्तद्व्यतिरिक्ताङ्गाभिवर्धकाः । तान्यङ्गानि र कभूतानि सन्ति । तत्तदङ्गेषु वायुः प्रकुप्यते । तत्पवनकोपनिवृत्त्यर्थं स्वादुरसवद्द्रव्यम्, तनिवर्तनद्वारा भेषजं स्वादुरसमश्नीयात् ॥

Page #90

द्वितीयप्रश्न:
अथ ज्ञापनार्थे तदुत्पादकान्यङ्गान्याह - शिर इति ॥ शिरःपाणिपादपार्श्वपृष्ठोरूदरजङ्घशिनोपस्थपावङ्गानि भवन्ति ॥ ६ ॥
ग
प्रतानि मातुर्गर्भाशये स्त्रवन्ति । तत्तदङ्गान्याविर्भवन्तीत्यर्थः । ते रसा गर्भाशयमुखं पुष्णन्तीत्यर्थः । गर्भाशयगतोष्मणा मातुः पाद पार्श्वपृष्ठोदरजङ्घाशनोपस्थेभ्यस्सारास्त्रवन्ति । तत्सारजन्यसाराः पार्श्वद्यङ्गोत्पादकाः । तद्रसात्मकं चौजो भवति । अन्तबल्याः शिरोमांसाशयानां सारस्य गर्भे स्त्रावितत्त्वात् । र्भाशये पवनप्रकोपस्य युक्तत्वात् तदर्थं स्वादु रसवद्दव्यमद्यात् अङ्गाविर्भावानन्तरं श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाम्राणानामतिक्षत्वात् तत्तत्स्थितानि तत्तत्स्थानं विहाय गर्भाशयं प्रवेष्टुमयोग्यत्वात् श्रोत्रादीनामाविर्भावः कथं स्यादित्यस्वरसादाह-श्रोत्रेति ॥ श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाप्राणास्तथा ॥ ७ ॥
3
:
सर्वेन्द्रियाणि सूक्ष्मशरीराण्यपि मातुस्स्वशरीरास्थितपभूतानां गर्भाशये उपलभ्यमानत्वात् । इन्द्रियादीनां तत्तद्गुणत्वादेव गुणिनमन्तरेण गुणावस्थानस्य वक्तमयोग्यत्वात् तत्तद्भूतप्रवेशनात्तत्तदिन्द्रियसहिता एव गर्भाशयं प्रविशन्तीत्यर्थः । धात्वादीनां सारद्रव्यत्वेन स्वं स्वं स्वोष्मणा स्त्रवत्तत्तदा कृतिकार्यहेतुकमातृधातुनावितावयवो गर्भाशये कुणपावयवाभिवृद्धिहेतुककार्य रसावकाशवन्द्भवतीति । तस्मात्तयोः कार्यकारणभावी वक्तुं शक्यते । अत्र तु निराकृति द्रव्यं सरन्ध्रकं कथमन्यत्र प्रवेष्टुं शक्यते ? शिरःपाण्यादिवत्सावयवद्रव्यत्वाभावात् सावकाशप्रवेशानवकाशः । इदं तु निरवयवद्रव्यं स्वमातृस्थावयवसारं गर्भाशये नवतीति वक्तुमशक्यमित्यस्वरसादाह- सरन्ध्रेति ।
55
-

Page #91

56
आयुर्वेदसूत्र
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरास्त्रयस्त्रयस्सिराः । पाद
शत्सरन्ध्रकाभ्यन्तरधराः ॥८॥ अस्यार्थः
काश्चिदभ्यन्तरधराः काश्चित्सरन्ध्रकाः एकैफशस्त्रिसिरावृताः । सावकाशद्रव्यस्य व्याप्याकाशत्वेन शरीरस्य पञ्चभूतात्मकत्वेन आकाशद्रव्यस्यापि तत्प्रविष्टत्वात् तस्य त्रित्रिसिरावृत. द्रव्यत्वात् गर्भाशये सावयितुं युक्तमित्यर्थः । अत्र त्रिधिसिर - वृताः सरन्ध्रकाभ्यन्तरधराः सप्तशतसङ्ख्याकाः पादमस्तकाधिष्ठिता इत्यर्थः । मातृगर्भाशये तदङ्गानि तव अवन्तीत्युक्तम् । तदेव विवृणोति-पादेति । पादयुग्मस्थितपनं गर्भाशये नावितत्वात् तत्पादयुगमजायत । अवर्णद्वयमपि तत्रैवाजायत । तदनन्तरं मातृजानुस्थितत्रिसिरावृतं च मातृगर्भाशये कुणपपिण्डरूपस्याविर्भावे कथं नु मातुरङ्गसार एव तत्राविर्भवतीत्यत आहपादेति । __ पादस्थितपद्ममवर्णजनकं चतुस्त्रिंशत्सिरावतम् ॥ ९ ॥
मातुरङ्गभूतपादं स्वं स्वं स्वीष्मणा स्रवद्रसात्मकसरन्ध्र. काभ्यन्तरं चतुर्विंशत्सिरावृतं तत्पादस्थितावर्ण वामपादे स्व. रितप्लुतसहितावर्णात्मकं पादयुगमजायतेत्यर्थः । तदूझिं जानुयुगं स्वं स्वं स्वोष्मणा नवद्रसात्मकमजायतेत्याह-जान्विति ।
जानुपद्मगतमिवर्णजनकं चतुस्त्रिंशत्सिरावृतम्।।
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरचतुस्त्रिंशत्सिरावृतं वामेतरजानुयुगं स्व. रितपसुतसाहितवर्णद्वयं गर्भाशये नावितं तजानुयुगमजायतेत्यर्थः ।

Page #92

द्वितीयप्रश्नः
57
गतागतकर्मोपकारकवर्णप्रयुक्तवातपित्तकफदोषाश्रयद्रव्यादनेन अविकृतास् तन्तः गतागतकर्मोपकारकजनादेशगतपनं सरन्ध्रकाभ्यन्तरविंशतिासरावृतं जानुपद्ममजायतेत्याह-उवर्णेति ।
उवर्णात्मकमरुप्रदेशपद्मं विंशतिसिरावृतम् ॥
स्वरि प्लुतसहितोवर्णजङ्घापनं स्वं स्वं स्वोष्मणा स्रवद्रसात्मक गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः ।
श्रोणिप्रदेशस्थितसरन्ध्रकाभ्यन्तरधराश्रितर्वर्णज्ञापकमूरुप्रदेशप- स्वं स्वं स्वोष्मणा स्रवद्रसात्मकं दृश्यत इत्याह - ऋवर्णेति ।
ऋवर्णजनकं श्रोणिप्रदेशपद्मं विंशतिसिरावृतम् ।। १२॥
ऋवर्णहेतुकमूरुप्रदेशपन्नं विंशतिसिरावृतं स्वरितप्लुतसहितर्वर्णाधारभूतं पाचकपित्तोमभिर्विशतिसिरावृतं वामेतरोरुपनं गतागतकर्मोपकारकबहुभारजं. मातुरङ्गादेव गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः ।
लवर्णज्ञापकं श्रोणप्रदेशपद्मं तथैवाजायतेत्याह-लवणेति ।
लवर्णजनकं श्रोणिप्रदेशपद्मं चतुस्त्रिंशत्सिरावृतम् ॥ १३॥
सरन्ध्रकाभ्यन्तरसिरावृतमूङ्गिभारवहं श्रोणिप्रदेशपनं आविर्भवतीत्यर्थः। .
एवर्णाधारभूतभेवर्णस्वरितप्लुतबांधारभूतकटिबीजवझतत्पार्श्वलग्नं आधारभूतमातुरङ्गान्येव तत्राविर्भवन्तीत्याहएवमिति ।
AYURVEDA.

Page #93

58
आयुर्वेद
एवर्णजनकं कटिप्रदेशगतपद्मं चतुस्त्रिंशत्सि
रावृतम् ॥ १४ ॥
ऐवर्णजनकं बीजगतपार्श्वगतपद्मं चतुस्त्रिंशसिरावृतम् ।। १५ ।।
ओवर्णजनकं वङ्क्षणप्रदेशगतं पद्मं द्वादशसिरावृतम् ॥ १६ ॥ औवर्णजनकं बीजप्रदेशगतं पद्मं द्विसिरावृ
तम् ।। १७ ।।
मिथुन कर्मोपयोगका ए ऐ ओ औ. इत्याद्यचः कटिप्रदेशपद्मं वक्षणप्रदेशपद्मं चतुस्त्रिशत्सिरावृतं मातुरङ्गानि स्वं स्वं स्वोष्मणा स्वद्रसात्मकं गर्भाशये आविर्भवन्तीत्यर्थः ॥
दीर्घ स्वरितप्लुत स्वररूपभूतानां ए ऐ ओ औ वर्णानामाधारभूतानि । अनुबन्धक हेतुवर्गस्य मध्ये कस्त्रवर्णद्वयस्य पवर्णाधारपद्मपार्श्वस्थित पद्मस्य प्रजाजनन हेतुभूतस्य मिथुनकर्महेतुपद्मं विवृणोति कखेति । कखवर्णजनकं तत्पार्श्वपद्मं षोडश सिरावृतम् ॥
अवर्णकवर्णहवर्णशापकांसरात पवनताल्वाष्ठपुटव्यापार श्री. वर्णज्ञापक सामग्री सरन्ध्रकाभ्यन्तरचतुस्त्रिंशत्सरागत पवनं दीर्घस्वरितप्लुतसहितमजं तत्पार्श्वस्थितं सत् श्रोत्राकाशमुद्भावयतीत्यर्थः ।
मिथुन कर्मोपकारकपद्मं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधर त्रिषष्टिसिरावृतं गघवर्णदेवताधारभूतं संप्तधातुरसजन्यरेत आधारभूतं सकलधातुसिरामयं मन्मथगेहपद्मं विवृणोति-गघेति ।

Page #94

द्वितीयप्रश्नः .
.
59
गघवर्णजनकमेढूंप्रदेशविषष्टिासरावृतः॥१९॥
गर्भाशये पिण्डं यथा भवति तथा मातुशहाररसजातं स्वं स्वं स्वोष्मणा स्रवद्रसात्मकं पुंवत्पिण्डं यथा दृश्यते तन्मेपनाजायत इति वक्तव्यम, तस्य मातुरङ्गाभावत्वेन मेढ़पअस्यायोग्यत्वात् । एतदाविर्भावकथनमयोग्यमिति न वाच्यम् । रेतोऽधिकत्वात् पुत्रो भवतीति न्यायात् । शुक्लशोणितसन्निपातो योनिरिति लक्षणवचनाच । एतयोरैक्यं योनिः। तस्चनं तत्तदङ्गाविर्भावकथनं मातुराहारपरिणामवशात् पुंनिष्ठरेतस आधिक्यं यत्र भवाते तत्र मेढ़पद्मस्य हेतुत्वात् शुक्रशोणितसान्निपात्याविर्भावकथनं तत्तदभिवर्धनं च । स्वं स्वं स्वाष्मणास्रवद्रसात्मकं पुन्निष्ठाङ्गाविर्भावं तत्सान्निपात्याभिवर्धनं तस्यापि योनिलिङ्गस्यापि मेदपद्मत्वात् तज्जातत्वकथनं तदङ्गाभिवर्धनं च युक्तमित्यर्थः । पुनिष्ठमेद्रपद्मं स्त्रीनिष्ठयोनिप- चेत्युभयस्यापि मन्मथगेहत्वात् । रेतआधिक्यजातोपाधिकवशाश्च । दीर्घमेद्हेतुकपद्मस्य पुन्निष्ठत्वेन तदङ्गाभिवर्धनं युक्तमिति तात्पर्यम्।
स्त्रीनिष्ठसिरावृतमेदपद्माधारभूतपृष्ठदेशप- विविच्य दर्शयति-डेति ।
डोच्चारणहेतुकं पृष्ठदेशगतं पद्मं चतुस्विंशत्सिरावृतम् ॥ २० ॥
सरन्धूकाभ्यान्तराधारचतुस्त्रिंशत्सिरावृतं वर्णदेवताधारभूतपृष्ठदेशपनं ऊर्ध्वाङ्गसर्वदेहभारं भजत पादजानुजङ्घोरुकटि. श्रोणिभ्यां गतागतरूपचलनात्मकर्म कुर्वत् मिथुनकर्मोपकारकफलमात्रमेव भजत् अपानपवनाधारकं जठरानलप्रदेशाधा

Page #95

60
आयुर्वेदसूत्रे
रभूतं तजातमलनिस्सारणहेतुकं भवतीत्यर्थः । ननु स्त्रीपुरुषसाधारणलिङ्गमेदपद्म तत्तजातिजन्यस्वरा एव तत्तद्वर्णशरीरक्षापकाश्शरीरभेदमपि तत्र जाता वर्णा एव ज्ञापयन्तीत्युक्तम् । तत्तहेशस्थितगुद विवरस्यापि सरन्धूकत्वात् तद्गदप्रदेशविवरं विहाय योनिलिङ्गमेदपद्मस्थितरन्ध्राणां हीनाधिकत्वात् तत्तजातजन्यस्वरज्ञापकगुदस्थितरन्ध्रमार्ग विहाय लिङ्गमेटरन्ध्राधारसिरारन्ध्रमार्गगतपवननिस्सरणगघवर्णभेदशानशापकं भवतीत्याशयं मनसि निधाय गुदद्वाराधारभूतवर्णदेवतां विवृणोति - डेति ।
ङोच्चारणहेतुकं पृष्ठदेशपद्मं चतुस्विंशत्सिरावतम् ॥ २१ ॥ ____ङकारानुबन्धदेवताधारभूतपृष्ठदेशपद्मं चतुस्त्रिंशत्सिरावतम् । पृष्ठदेशपद्मविवरस्य विट् संसरणमात्र एव चरितार्थत्वात् सवर्णस्वराभेदज्ञापकं भवतीत्यर्थः । __सर्वाशयानाभाधारभूतगुदावृतवलयपद्मयोनिलिङ्गमेढ़पद्मावृतसिरावांधारभूतगुदावृतचक्रपद्म चछवर्णदेवतात्मकं विवृणोतिचछेति ।
चछवर्णोत्पादकं तत्यापद्मं चतुर्दशसिरावसम् ॥ २२॥
गुदपद्मस्य वक्राकारेणावृतपद्मे तत्पार्श्वप- पवननिस्सरणहेतुभूतचछवर्णदेवतात्मकं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः ।
जठरानलरूपपाचकपित्तस्य आधारभूतजठरानलपनं आविभवतीत्याह-जझेति।
जझवर्णोच्चारणहेतुकं जठरानिलपद्मं चतुर्दशसिरावृतम् ॥ २३ ॥

Page #96

द्वितीयप्रश्न:
61
कुण्डल्या धारभूतगतपवनदेवतारूपषदकमलानामाधारभूतत्वात् श्वासोच्छ्वालरूपपवनाधारभूतं नाभिपद्मं मातुराहाररसजातरसाहृत कमलकाण्डालवालस्थरूपं विवृणोति-अति । - वर्णोत्पादकं नाभिप्रदेशपद्म विंशतिसिरा
वृतम् ॥ २४॥ .
कुण्डलीगततत्पार्श्वगपवनस्य आधारभूतं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरं विंशतिसिरावृतम् । नाभिप्रदेशपनं अवर्णदेवतात्मकं पाचकपित्ताग्निजनकं अग्निचक्रजातश्वासानिलोष्मणा सहस्रदळावृतशिर कमलस्थामृतजनक भवतीत्यर्थः ॥
नागिरन्ध्रसिरावृतकुण्डलीरूपपवनचक्रं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरात्रशत्सिरावृतं नाभिपद्मावृतपवनचक्रं व्याचष्टे - टठेति ।
टठवर्णोत्पादकं नाभिप्रदेशपमं त्रिंशत्सिरावतम् ॥ २५॥
कुण्डल्याधारभूतानिलात्मनाभिरन्ध्रसिरावृतपवनचक्रं मातुराहाररसाद्गर्भाशयं पोषयत् टठवर्णदेवतात्मकं विंशत्सिरावृतं नाभ्यावृतपवनचक्रमाविर्भवतीत्यर्थः ।
नाभिपार्थस्थितरोमराजिकार्यजनकाभ्यावृतालवालचक्रं द्वाविंशतिसिरावृतडढवर्णदेवतात्मकं. मातुराहाररसाद नाजातरसस्नावितं गर्भाशयरोमराजिशाखि जायत इत्याह --डढोति । ___ डढवर्णहेतुकं रोमराजिपार्श्वगतं द्वाविंशतिसिरावृतम् ॥२६॥
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरद्वाविंशतिसिरावृतपवनेन डढवर्णदेवता

Page #97

62
आयुर्वेदसूत्रे
श्रोत्रविवरप्रापणरोमराजिहेतुकपार्श्वद्वयपद्मं जायत इत्यर्थः ।
तद्रोपराजिफलीभूतहरकमलं विवृणोति -- णवणेति । णवर्णाधारभूतं हृत्कमलं त्रिंशत्तिरावृतम् ॥ त्रिंशत्सिरावृतं हृत्कमलं प्रादुर्भवतीत्यर्थः ।
पञ्चाशत्सिरावृतस्तनद्वयपनं सकलस्वराभिव्यञ्जकमाहतथेति । तथवर्णोत्पादकं स्तनद्वयप पञ्चाशत्सिरावृतम्।
अधिकस्तनद्वयपद्मं सुस्वराभिव्यञ्जकहेतुकं स्तनद्वयम वन् पुंसामधिकघोषधातुज्ञापकं तन्मांसप्रन्थिरूप दीर्घस्वरितप्लुतसहिताचामाधारभूतं तादृशस्तनयुग्मं स्वं स्वं स्वोष्मणा स्त्रवद्रसात्मकं मातुराहारपरिणामाज्जातं गर्भाशये स्तनयुगं जायत इ. त्यर्थः ॥
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरकण्ठदेशप- दधवर्णोत्पत्तिकार्यहेतुकं कण्ठदेशपद्मं जायत इत्याह-दधेति । दधवर्णोत्पादकं कण्ठदेशपमं पञ्चाशत्सिरावृतम्।
सर्ववर्णानामाधारभूतं सर्वसिराभिव्यञ्जकं गर्भाशये मातुराहाररसपरिणामहेतुकं कण्ठदेशपनं जायत इत्यर्थः ॥
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिरावृतं अनुस्वारनवर्णदेवतात्मकं जायत इत्याह --नेति। नवोत्पादकं ग्रीवापग्रं षोडश
वृतम्॥३०॥ · नवर्णोत्पादकं षोडशसिरावृतं गर्भाशये ग्रीवापनं जायत इत्यर्थः । शिरस्स्थानाधिष्टितनवर्णरूपानुस्वारदेवतात्मक षोडश. सिरावृतं ग्रीवानाधारभूतपनं मातुर्गर्भाशयं प्रविश्य ग्रीवाई जायत इत्यर्थः॥

Page #98

द्वितीयप्रश्नः
63
पफवर्णस्थानबाहुप्रदेशं षोडशसिरावृतपनं मातुरङ्गं स्वं स्वं स्वोष्मणा स्रवद्रसात्मकं पफवर्णदेवतात्मकं बाहुप्रदेशमित्याहपफति। पफवर्णोत्पादकं बाहुपमं घोडशसिरावृतम् ॥
पफवर्णोत्पादक तथा बाह्वोः षोडशसिरावृतं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरबाहुप्रदेशपनं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः ॥
जिह्वाग्रस्थितलालारूपरसादिबन्धनहेतुकं बभवर्णदेवतात्मक द्विसिरावृतं जिह्वान्तःप्रदेशगतपनं मातुरङ्गात्स्रवत् तत्तत्सारगभाशयं प्रविश्य रसबन्धनपनं जायत इत्याह-बभेति ।
बावर्णजनकं प्रकोष्ठप्रदेशपद्यं पञ्चाशत्सिरा. वृतम् ॥ ३२॥
बभवर्णज्ञापकं रसबन्धनपद्मं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरं पञ्चाश. त्सिरावृतप्रकोष्ठगतपनं बभवर्णदेवतात्मकं रसवहव्यादनसारजातं मातुरङ्गात्स्रवीभूतं प्रकोष्ठपद्मं गर्माशये आविर्भवतीत्यर्थः ।
अनुस्वारसहितबिन्दुरूपमवर्णदेवतात्मकं मनोवेषयकयावच्छन्दोचारणजातार्थबोधकहस्तविन्यासज्ञापकं हस्तपनं जायत इत्याह-मेति ।
मवर्णोच्चारणहेतुकं सकलशब्दार्थज्ञापकं हस्तगतपद्मं पञ्चाशत्सिरावृतम् ॥ ३३ ।।
ताल्वोष्टपुटव्यापाराधीनशब्दाविषयज्ञापकयावत्सिरासजातीयव्यापकं हस्तपनमाविर्भवतीत्यर्थः ॥
जिह्वाग्रस्थितलालारूपरसादिशापकं यवर्णदेवतात्मकं द्विसि

Page #99

64
आयुर्वेदसूत्रे
रावृतजिह्वाग्रगतपनं मातुरङ्गात्स्नवीभूतरसबन्धनएनं गर्भाशये जायत इत्याह-यवर्णेति ।
यवर्णज्ञापकं रसबन्धनपद्मं द्विसिरावृतम॥३४॥
सर्ववर्णज्ञापकहेतुभूतं लालारूपजलात्मकाविर्भूतं थवर्णदेवता. त्मकं गर्भाशये जिह्वाग्रगतपद्मं जायत इत्यर्थः ।
जिह्वाग्रस्थितपद्मपार्श्ववर्तिसरन्ध्रकाभ्यन्तररेफवर्णदेवतात्मकं मातुराहाररसपरिणामवशात् गर्भाशये जिह्वापार्थ्याग्रपद्मं जायत इत्याह---रेफेति।
रेफवर्णोत्पादकमोष्ठपद्मं षोडशसिरावृतम् ॥ - लवर्णजनकं वाचस्पतिप्रदेशस्थं द्विसिरावृतम्॥
. सकलवर्णोत्पादकवाचस्पतिप्रदेशगतमोष्ठपनं स्वं स्वं स्वोमणा स्रवद्रसात्मकं गर्भाशये दृश्यत इत्यर्थः ॥ ___ चतुर्विशतिसिरात्मकलवर्णज्ञापकं तद्वपिष्ठितदेवतात्मकं स्वं स्वं स्वोष्मणा स्त्रवद्रसात्मकं नासिकाग्रगतपनं जायत इत्याह-वेति ।
ववर्णोत्पादकं नासिकाग्रगतपद्मं चतुस्त्रिंशत्सिरावृतम् ॥ ३७॥
गन्धवती पृथिवी सर्वद्रव्यनिष्ठगन्धं चतुस्त्रिंशात्सरावृता जिघ्रन्ती गर्भाशयं प्रविश्य प्रादुर्भवतीत्यर्थः॥ । ___एकैकसिरावृतं तालुद्वयगतपनं शवोंञ्चारणहेतुभूतं आस्यप्रदेश सम्प्राध्य श्रोत्रप्रदेशपनं भवतीत्याह-शति ।
शवर्णज्ञापकं गन्धवहपद्मं द्विसिरावृतम् ॥३८॥

Page #100

सेति ।
द्विसिरावृतशवर्णदेवतात्मकं तालुद्वयपद्मं रसनेन्द्रियगतला -
लारूपजलजनकं व्याचष्टे - घेति ।
-
पवर्णोत्पादकतालुद्वयपद्ममेकैकसिरावृतम् ॥
तालुप्रदेशाधारक द्वि सिरागतपवनेन पवर्ण श्रोत्रेन्द्रियं प्राप्य ताल्वोष्ठपुटव्यापारसामग्रीसान्निध्ये भवतीत्यर्थः ॥
पञ्चाशत्सिरावृतमक्षिपद्मं सवर्णाधारभूतं जायंत इत्याह
सिरावृतम् ॥ ४० ॥
द्वितीयप्रश्नः
त्याह- हेति ।
सवर्णज्ञापकमक्षिप्रदेशगतपद्मं चतुःपञ्चाश
तत्तजनाक्षिपद्मं सवर्णज्ञापकं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः । सरन्ध्रकाभ्यन्तरद्धिसिरावृत पक्षप्रदेशपां
आविर्भवती-
AYURVEDA.
65
वर्णोत्पादकं पक्षप्रदेशपद्मं द्विसिरावृतम् ॥
मातुराहारादनाज्जातं हवर्णदेवतात्मकं जायत इत्यर्थः ।
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरद्वि सिरावृतळवर्णदेवतात्मकं अपाङ्गदेशपद्ममाविर्भवतीत्याह -ळेति ।
ळवर्णोत्पादकमपाङ्गदेशपद्मं द्विसिरावृतम् ॥
मातुराहाररसाज्जातं मातुरपाङ्गपद्मं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः । एकैकसिरावृतं द्वात्रिंशद्दन्तपङ्किपद्मं क्षवर्णदेवतात्मकं जायत
इत्याह-क्षेति ।
9

Page #101

66
आयुर्वेदसूत्रे
A
.
.
.
.
.
....
क्षवर्णज्ञापकं दन्तपङ्किप्रदेशप- त्रिंसिरावृतम् ॥ ४३ ॥
मातुराहाररसाजातं दन्तपतिपनं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः ।
पञ्चदशसिरावृतं कपोलपनं रवर्णदेवतात्मकं गर्भाशये प्रादु. र्भवतीत्याह--रेफेति।
रेपोत्पादकं कपोलपद्मं रवर्णदेवतात्मकम् ॥ • रे कदेवतात्मकं कपोलपद्मं गर्भाशये आविर्भवतीत्यर्थः।
आदिक्षान्तवर्णाधारकाङ्गपद्म पादाद्यनाधिष्ठितं वर्णोचारणप्रयत्नजातवर्णाद्यनुभवज्ञानविषयकताल्वोष्ठपुटव्यापारजातपवनप्र . यत्नप्ररिताङ्गज्ञापकवर्णज्ञानविषयकज्ञानवत्त्वात् , यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । स्वरितशब्दविषयकशानं ताल्वोष्ठपुटव्यापाराधीनसंस्कारजातवर्णानुभवविषयकं ज्ञानेच्छाप्रयत्न जातवर्णानुभवज्ञानविषयकत्वात् यन्नैवं तनैवम् । इयं शब्दविषयप्रवृत्तिः इच्छाज्ञानविषयिका, समर्थप्रवृत्तिजनकत्वात् , यथा घटः। एतदनुमानचतुष्टयं सर्ववर्णानां तत्तदगाधिष्ठितपद्मविषयकं भवति।
सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरास्सप्तशतसिरा आस्यं च तत्प्रदेशमावृत्य ताल्वोष्ठपुटव्यापारभेदकर्मणां वर्णानां उत्पत्तिकारणं, तद्शानादिकर्मध्यतिरेकेण वर्णानि नोत्पद्यन्ते । अन्यथा वीणानादवत्तन्त्रीणां यावदुष्टताडनात्पवनेन नखजातकर्मणा तत्तद्वर्णजनकहेतुभूतत्वं भवतीति वीणायन्त्रशरीरे तत्तद्वोत्पादकं तत्तत्प्रदेशस्थिततत्तवर्णजनकानबन्धनं कृत्वा तावद्वर्णजनकाइष्ट

Page #102

द्वितीयप्रश्नः
67
पुटघट्टनेन एतादृशवर्णनिमित्तमेतत् इति तजनकहेतुभूतकारणकर्मणां तजन्यशब्दानां व्याप्तिं गृहीत्वा तत्तद्वर्णजनककर्म करो. तीति तत्तत्कारणानुगुणकार्यमेव उत्पद्यते । सरन्ध्रकाभ्यन्तरधराविंशत्सिरावृतास्सन्तः हस्ताङ्गष्ठताडनेन प्रेरिता रणसप्तस्वरादिभेदाः पृथक्पृथग्विभिन्नास्सन्तः श्रुतिमण्डलाः स्वरव्यक्तोत्तरोत्तरतारतम्यं भूत्वा होनमध्यमोत्तमाः कर्मकरणात्तत्तदनुस्वरितस्वराश्श्रूयन्ते । तद्वदेव शारीरयन्नं विज्ञाय तत्तद्वर्णानां व्याप्तिं गृहीत्वा तत्तद्वात्मकाः शब्दावच्छेदकप्रयत्नव्यापारकर्मकरणात्तत्तत्स्वराधिष्ठितवर्णात्मकारशब्दाः तत्तद्धेतुभूतसिराभिः श्रूयन्त इत्याह-सिरेति। सिरास्यदोषगतिजातशब्दः कर्णयोः प्रपद्यते ॥
ननु शब्दगुणवदाकाशमिति आकाशस्यैव शब्दजनकत्वम् । कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नाकाश एव शब्दो भासते, नान्यत्र । ताल्वोठपुटव्यापारादिकं निमित्तकारणम् । न तावत्सिराणां समवायत्वं तासां शरीरावयवाकारजनकत्वम् । ता न शब्दबोधकाः । पाबकस्य दुष्टत्वेन धातुपोषकत्वे भ्रमः । तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या सूत्रन्याख्यानं न सङ्गतमिति । अत्रोच्यते---आकाशस्यैकत्वेन अनेकवर्णभेदजनककार्यस्य सामग्रयभावात् । शरीरान्तस्स्थितधातु. सञ्चारितवायुः अत्र न विवक्षितः, किन्तु ताल्वोष्ठपुटव्यापाराझाङ्गसङ्घटनाजातशब्दकार्यहेतुकपवनश्शब्दजनक इति वक्तुं शक्यते । ताल्वोष्ठपुटव्यापाराङ्गाङ्गसंसर्गाजातपवनात् योग्यं भवतीति । यावत्कालविषयकोपाधिकपवनजातशब्दान्तरारम्भकः क. दम्बमुकुळन्यायेन वा वीचीतरङ्गन्यायेन वा शब्दान्तरं जायते । तस्मादब्यसंयोगजातपवनस्य समवायकारणत्वं वक्तुं शक्यते ।

Page #103

आयुर्वेदसूत्रे
ताल्वोष्ठपुटव्यापारो यत्र दृश्यते तत्रैव वातशब्दनिमित्तकशब्दो नियमेन श्रूयते । तस्मात्तयोस्संयोगः समवायकारणमिति द्योत्यते । ताल्वोष्ठपुटव्यापारहेतुककार्यस्यास्यसंयोगस्य सिरादीनां वर्णभेदस्य निमित्तकारणत्व झाप्यते । वर्णभेदात् शब्दविषयकक्षानभेदकार्य विचित्रहेतुप्रतिपादकसामग्रीजन्यं कारणस्य क्रियाविशेषमात्रवलक्षण्यतया विचित्रवर्णक्षापकत्वमनुभूयते । सोऽनुभवः सामग्रीभेदाद्भवतीति देशतः कालतः घटनारूपकार्यविशेषतः सिरादिबाहुल्यसंयोगात् हीनाल्पतरोश्चरितस्वरादिवर्णभेदशानं तत्सामग्रीभेदात् भवतीति यत्र यस्संबन्धवर्णः स एव बौसिष्टक ? इत्यभ्युपगमात् श्रोत्राकाशस्य व्यवधानसामीप्यदेशभेदजातमाहिना उच्चोच्चतरोच्चतमोञ्चारणभेदात्तत्तद्वर्णात्मकशब्दभेदो शायते । शब्दभेदबोधकवाक्यं सिराभेदोद्भववर्णभेदबोध ककार्य च पक्षद्वयं गृहीतम् । साध्य तु तदुश्चारणहेतुभूतवर्णभेदविषयकक्षानपूर्व सिरादिभेदजन्यवर्णविषकज्ञानात्मकत्वात् भेर्यादिशब्दवत् ।
अत्र शारीरवचन-- दोषधातुमलादीनां ऊष्मेत्यात्रेयशासनम् । तदधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद्रहणी मता ॥ सैव धन्वन्तरिमते कला पित्तधराया। .
आयुरारोग्यवीयॊजो भूतधात्वनिपुष्टये ॥ एतद्वचनानुसारेण तत्तत्प्रदेशोद्भववर्णशापिका ग्रहणीकला । तत्तद्रसादनाजातवर्णादिभेदज्ञानं तत्तद्रसद्रव्यपाकशातपोषकैककार्यविषयकं रसविरसादनजातदोषादोषशापकं उच्चोच्चतरशब्द. भेदविषयकज्ञानगोचरजनकत्वात् । तत्तद्रसाहाराद्रसजातफल

Page #104

द्वितीयप्रश्नः
69
कार्य वर्णोचारणहेतुपूर्वकं तत्तवर्णग्रहणोकलाषोडशकैकफलमात्रकार्यत्वात् श्रोत्रान्तस्स्थितसिरासंबन्धकरणेन ग्रहणीकलायाः शब्दबोधककार्यहेतुकत्वं व्यपदिश्यत इत्यर्थः । पादपनमारभ्य कर्णशकुलीकृतपद्मपर्यन्तस्थितवर्णानां श्रोत्रान्तस्थितसिरासंबन्धकार्यकारणं सप्तशतसत यापूर्वकानां सिराणां आवेध्यत्वं विधिरिति ज्ञाप्यते । किं च दहधारकाष्टाशीतिसिरा न वेध्याः सिरासङ्कीर्णग्रन्थिकृतश्चद्रवक्रग्रन्थिषु स्थिताश्च रक्तविमोचनकरणे न योग्या इत्यर्थः । ग्रहणीकलायाः रोगाभावकार्यहेतुकत्वं अविरुदरसादनाजातकर्मानुसारेण पाचकपित्ताख्या ग्रहणीकला वातपित्तकफैर्जुष्टानुवाधिकानुस्वारान् सवर्णान् सुबलान् अकारादिक्षकारान्तवर्णान् स्वस्य चापरस्य च बोधयितुं समर्था भवन्तीत्यर्थः॥
यदि विरुद्धरसादनाजाताजीर्णात् अनिलोऽजीर्णः तथा सति दोषगतयो विरुद्धा विकारकाः सत्यः शरीरं पीडयन्ति । यत्तवुद्धोधकं रसादनानुसारेण विरुद्धबोधकत्वं विवर्णशापकत्वं अबलत्वं स्वरहीनत्वं तत्तद्वणेषुपलभ्यते । तत्तद्वाधिष्ठितस्थलं विकारभूतमिति विज्ञाय तत्तनिवर्तककार्यकरणं विधिरिति ।
येनारोग्यं भवेद्यस्य भवेद्यत्तद्वलं तथा ।
तदेव भेषजं सौख्यं भवेत्तेनैव तत्तदा ॥ इति उक्तत्वात् । येन केन प्रकारेण तनिवर्तनं कारयेदिदित्यर्थः । श्रोत्रोपलब्ध्रवर्णात्मकशब्दः सिरान्यदोषगतिक्रियाजन्यहेतुवत् अन्याहेतुकत्वे सति तद्धे तुजन्यत्वात् घटवत् । एतदनुमानेन सर्ववर्णात्मकशब्दानां सिरान्यदोषगतिक्रियाजन्यत्व भासत । त्रयाणां कारणत्वं सङ्ग्रे सवं शक्तिः न स्वकैकस्यति

Page #105

10
आयुर्वेदसूत्रे
प्रतिगादितम् । ननु सिराणां शरीरयन्त्रधारणप्रयोजककार्यहेतुकत्वं ब्रमः । सशब्दोत्पादककार्यहेतुभूतत्वस्य अन्यथासिद्धत्वात्। दोषगतिप्रकोपेन च रोगसम्भवात् । तथा हि विरुद्धरसादनादजीणे सति यावत्कारणाधिक्यजाताः तत्तद्रोगकार्यहेतुकाः स. शब्दापलम्भकान्यहेतुकाः । तत्तद्रोगनिवृत्यर्थ तत्तत्प्रदेशसिराग तासृग्विमोचनेन तत्तद्धेतुभूतरोगनिवर्तनस्य दृष्टत्वात् । सिरान्यगतरोगस्य तनिष्ठासृग्विमोचननिवर्तककार्यस्य कार्यकारणभावः सूच्यते। करणस्य क्रियाविशेषवैलक्षण्यमात्रप्रतिपादकत्वात् । तत्र वचनम्---
सिराविधिशल्यावधिश्शस्त्रक्षाराग्निकर्म च । इति । सूत्रवचनस्य सिरासृविमोचनरूपकार्यप्रतिपादकत्वाश न ते शब्दजन्यकार्यहेतुका इति । अत्रोच्यते-विरुद्धरसादनाजातरोगनिदानभूतलक्षणात्तत्तत्सिराप्रबोधकवर्णनिष्ठविकारविरुद्ध स्वराघोषवर्णात्मकानि लिङ्गानि विज्ञाय तत्तद्रोगनिवृत्त्यर्थं तत्ततिसरागतदुष्टरक्तविमोचममात्र एव चरितार्थत्वात् । तस्मानान्यथासिद्धिरित्यर्थः ।
ननु वर्णप्रबोधकसिराः सप्तशतसङ्ख्याकाः । ता एव मर्मस्थानभूताः आवेध्या इत्युक्तम् । यत्र यत्र विकारे जाते तत्तप्रदेशस्थितसिरासृग्विमोचनं कर्तव्यमित्युक्तम् । . शिरोनेत्रविकारेषु ललाट्यां मोचयेत्सिराम् । इत्यादिवचनानि बहूनि सन्ति । तत्तद्वचनानुसारेण तत्तत्पदे. शस्थितसिरा धेध्याः । वेधार्हसिराणामवेधकत्वप्रतिपादनपर सिरास्यसूत्रं व्यर्थ स्यादित्यस्वरसादाह --रिक्तति ।

Page #106

द्वितीयप्रश्न:
71
रिक्तातिरिक्तातिपूर्णास्सिरा न वेध्याः ॥ ४६॥
रिक्तास्सिरा ह्रस्ववर्णोच्चारणहेतुभूताः । अतिरिक्तास्सिरा (दीर्घ) वर्णोश्चारणहेतुभूताः । अतिपूर्णास्स्वरास्स्वरितप्लुतवर्णोचारणहेतुभूताः।
ननु तत्र सप्तशतसिराणां मध्ये अष्टाशीतिसिरा वर्णोत्पादकहेतुभूताः ह्रस्वसंयोगोचारणहेतुभूततत्तद्वेधविज्ञानविषयकक्षानविषयानुभवप्रमापदवृत्तिनिमित्तकाः सुस्वराः अष्टाशीतिसिराजन्यपदविषयकप्रवृत्तिहेतुभूतत्वात् । ता न वेध्या इति ब्रमः । हस्ववर्णानामधोमुखास्सिराः तजनकहेतुभूताः सिरा रिक्ताः । अतिरिक्तास्सिराः संसर्गवर्णोत्पादकवक्रमार्गगाः । अतिपूर्णाः सिरा गतागतोद्वोधकप्रवर्तकपवनगतकार्यानुकूलसुस्वराः प्लुताश्व । तासां करणत्वं प्रतिपादितम् । करणस्य क्रियाविशेषवैलक्षण्यद्योतककार्यहेतुभूतत्वात् । सप्तशतसिराणां मध्ये अष्टानवतिसिराः सरन्ध्रकाभ्यन्तरधराः । ता एव रिक्तातिरिक्तातिपूास्सिरा न वेभ्याः। कस्य चिदेहभेदेन अष्टानवतिसिराः। काश्चित्सरन्ध्रकाभ्यन्तरधराः । सर्वेषामेकप्रकारकवर्णोत्पादकवर्णसमूहपदजन्यवाक्यानां तत्तच्छरीरावच्छेददर्शनात् । सप्तशतसिराणां मध्ये तादृशा एव नोत्पादका इति व्यवच्छेत्तुं वक्तुमशक्यत्वात् । तत्तच्छरीररूपविचित्रस्वरशब्दज्ञानविषयकः आत्मा प्रतिशरीरं भिन्नः सुखदुःखादिवैचित्र्यादिभेदेनोपलभ्यमानत्वात् शब्दस्वरविचित्रवर्णाङ्गभेदद्रव्यगुणाधारकत्वात् । तस्मा. त्परोदोधकत्वसर्ववर्णप्रदात्मकानां ते वैचित्र्योपलम्भकत्वात् । सतशतसिराणां अवेधकत्वं वक्तुं विधेयाः सर्ववर्णानां भेदोदोधकाः । तस्मात्सप्तशतसिराणामधोमुखत्वं प्रतिपादितमित्यर्थः ।

Page #107

72
आयुर्वेदस्त्रे
“धन्वन्तरिस्तु त्रीण्याह सन्धीनां च शतद्वयम् । एतद्वचनमारभ्य न हि धन्वन्तरिमते । "तदधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणात् ग्रहणी मता।
सैव धन्वन्तरिमते कला पित्तधराया ॥" एतावत्प्रतिपादितार्थ सद्वर्णात्मकपदार्थप्रवृत्तिविषयकलानगोचरशानकार्योद्वोधकसिराः सप्तशतसङ्ख्याकाः ता न वेध्या इति शापनार्थ "सैव धन्वन्तरिमते" इति शारीरे प्रतिपादितम् । तदे. वायुर्वेदप्रतिपादितार्थमिदमिति विविच्य दर्शनात् 'सैव' इत्युक्तम् आमपित्तं पक्त्वा पाचककला सुप्रसन्ना सती तदधिष्ठानवर्णानां शापकत्वात् ग्रहणीत्यभिधीयते । अविरुद्धरसद्रव्यादनाजातकला प्रबला सती सुवर्णसुस्वरसुपदसुवाक्यबोधिका। कर्णशकुल्यवच्छिन्नाकाशस्य एतेन आयुरारोग्यतेजोधातुप्रतिरादिका भवतीत्यर्थः । अत्र सुत्रवचन
उन्मार्गगा यन्त्रनिपीडनेन स्वस्थानमायान्ति पुनर्न यावत् । दोषाः प्रदुधा रुधिरं प्रपन्ना तावद्धिताहारविहारभाक्स्यात् ॥ नात्युष्णशीने लघुदीपनीयं रक्तेऽपनीते हितमन्नपानम् । तदा शरीरं ह्यनव* स्थितास्रमग्निर्विशेषादिति रक्षणीयः॥
सव्याधिनिदानहेतुभूतस्य शब्दोचारणावगम्य तयाधिविधिरिति ज्ञानमुपलभ्य चिकित्सां कारयेदिति । यद्यन्तस्स्थितविकारं शब्दोचारणादेव ज्ञात्वा साध्यविधि विज्ञाय कारयेदिति तात्पर्यम् । स्वरास्वरं जीर्णहेतुकसिराभिवोधककार्य दुष्टासृग्विमोचनद्वारा सिराया हेतुत्वं प्रतिपादितमित्यर्थः । रिक्तातिरिक्ता
- * स्थितासगग्नि, अष्टाङ्गहृदयम्, सू. ६२.

Page #108

द्वितीयप्रश्न:
73
तिपूर्णसिराणामवेध्यत्वशापकं यादृशानां स्वरूपज्ञाने सति वक्तुं शक्यते तत्प्रयोजनमपि तथा । तस्मान्मर्माशयमज्ञात्वा तनिषे. झुमशक्यमित्यस्वरसादाह- ता इति । - तास्सिरा मर्माशयगा रिक्ताः ॥४७॥
रन्ध्रसञ्चारे पवनस्य योगाधारकत्वात् सरन्ध्रकायसिरावच्छेदनेन दोषप्रकोपो भवति । ता न वेध्याः। या सिरा अतिरिताभ्यन्तरधरदोषसञ्चारार्थ अवकाशाभावद्रव्यत्वात् सरन्ध्रा सती अन्तरिन्द्रियं भूत्वा वर्तते सा सिरा न वेध्या मर्मस्थानतद्गुणहेतुभूतत्वात् । तत्प्रयोजनं यावद्वर्णमात्रोच्चारणं तदन्वयाधीनम् । तास्सिरा न वेध्याः । अतिपूर्णास्सर्वकालेषु पवनपूरितरन्ध्रेषु दोषसंचारहेतुभूताः श्रोत्राकाशस्य स्वभेदप्राप्योपकारकाः ताश्च ममाशयगा इत्यर्थः ।
ननु अष्टनवतिसिराणां मध्ये यत्र यत्र स्थाने यत्सिराश्रित वर्णदोषः प्रदृश्यते, किं च विरसादनाजातग्रहणीकलादौर्बल्येन तत्रस्थितवर्णदोषः गमनागमनमार्गनिरोधात्पवनादिषु विकारश्च प्रदृश्यते, तत्र तत्तद्वर्णोत्पादकासिराश्रयस्थलेषु तत्तद्धेतुभूतरसविरसजातरोगाः प्रामुवन्ति । शिरोऽस्थिविकारेषु सत्सु शिरोरोगा इति व्यवह्रियन्ते । सिराविकारेषु नेत्रदेशेषु सत्सु, तत्रायं नेत्ररोगवानिति व्यवहियते । कर्णदेशस्थितसिराविकारेषु सत्तु कर्णरोगवानिति व्यपहियते । तत्तत्सिराधिष्ठानस्थि. तदोषादयः विरसादनजातग्रहणीकलादौर्बल्ये तत्तदधिष्ठानस्थितसिरामार्गगमनाभावजातरोगाः गमनागमनक्षोभवशात् तत्तत्स्थानस्थितसिराविकारान् प्रामवन्ति । तत्तद्विकारान् तावत्सिरा एव बोधयन्ति । तत्तत्प्रदेशाधिष्ठितत्यात् तत्तद्देशीपाधिना शिराAYURVEDA.
10

Page #109

74
आयुर्वेदसूत्रे
रोग-नेत्ररोग-कर्णरोग-मुखरोग-नासिकारोग-जिह्वारोग-कण्ठरोग बाहुरोग-हृत्कुक्षिरोग-अजीर्णाग्निमान्द्यादिरोग-गुल्मरोग-मेहरोगप्रहण्यतिसाराशेरोग-श्वासरोग-रोमराजिप्रदेशोद्भवशोभपाण्डुरोग-अण्डजातरोग-जंघाजानुरोग-श्रोणिकटिप्रदेशोत्थितरोगबोध कसिरा एव तत्तत्प्रदेशेषु व्याधीन्संसृज्य तत्तत्पदेशस्थितसिरा एव व्याधीन् ज्ञापयितुं पवनगत्या तावत्सिरा एवं तत्तयाधिलक्षणानि विज्ञापयन्ति । तत्तद्रोगहेतुभूतविरसादनात् कलादविल्यात् आमप्रकोपे सति तत्तद्रसाभिवर्धकरसा एव तत्तद्रोगनिर्वर्तका इत्याशयं मनसि निधाय "तास्सिरा मर्माश यगाः” इत्याह । ननु अष्टनवतिसिरास्सप्तशतसिरा रिक्तातिरिक्तातिपूर्णास्सिरा न वेध्या इति प्रतिपादितम् । इदानीं सर्वरो. गेषु तत्तद्विधिचोदितसिरागतासग्विमोचनमेव रोगनिवर्तकसामप्रीति तत्कार्यापेक्षितत्वात् वेधार्हसिराणां प्रतिपादनं युक्तम् । तारिसराः कीदृशाः ? तज्ञानानन्तरं तत्प्रतिपादकं तदेव ज्ञातुमावश्यकमित्यस्वरसादाह-सिरोति । सिरासृग्विभागविधि ज्ञात्वा विमोचयेत्॥४८
सिरागतासृग्विमोचनमात्रविधिः । काश्चिदवेध्याः । तस्मात् वेध्यावेध्यत्वप्रतिपादनकर्मणः प्रस्तुतत्वात् तत्तत्सिरागतासृग्गतकार्यस्य तत्सिरागतासृग्गतरोगस्य निवृत्त्यर्थं सिरासृविमोचन कुर्यादित्यर्थः । न च तत्तद्रोगनिवृत्त्यर्थं तद्धे तुकसिराभेदनं अवसरत्वात् मर्मस्थानाधिष्ठितसिराव्यतिरेकेण तद्धेतुकसिभिदवि. ज्ञानविषयकशानं प्रहीतुमशक्यमिति वाच्यम् । यत्र विरुद्धरसादनात् जाताजीर्णजन्यामया एव दोषविकारगतयो भवन्तीति तस्माद्दोषपचनपर्यन्तं लङ्घनं कार्यमिति । यत्र विरुद्धरसादना

Page #110

द्वितीयप्रश्नः
75
जाताजीर्णजन्यामयविकारो विरुद्धधातुप्रभवो भवति तत्र ते. नोचारितशब्दभेदात्सिरा विज्ञाय तत्स्थानगतवर्णविरुद्धमिदं वणमिति तद्वर्णजनकसिरास्थितिं विज्ञाय दोषधातगत्याऽमृग्विकारो यंत्र दृश्यते तत्र दुष्टाशयं विज्ञाय तत्तद्धेतुकसिराजलं च विज्ञाय तहेतुकृतामयाधिष्ठानस्थलं विज्ञाय सिरावेधनकर्मणां त तुजन्यामयो निवर्त्य इति “सिराहग्विभागविधि ज्ञात्वा घिः मोचयेत्” इति सूत्रमीरितमित्यर्थः । तत्सर्वमायुर्वेदद्वितीयप्रश्ने उक्तमित्यलमतिप्रसङ्गेन ॥
ननु प्रजाजननहेतुभूतं वार्धिकद्रव्यमेव भवति । इत्थमेव प्रथमसूत्रे प्रतिपादितम् । यावद्विकारो यत्र दृश्यते तदानीमेव तन्निवर्तकेन स निवर्तितो भवतीति प्रतिपादितम् । याव द्विकारेऽपि लवनेनैव निवर्तत इति कथं प्रतिपादितम् ? कथमेतत्सिरासृग्विमोचनेन कार्यमित्यस्वरसादाह-नीरुजेति ।
नीरुजावयवादीहशौ पितरौ ॥ ४९ ॥
तयोश्च सर्वावयवाः पुष्टास्सन्तः प्रजोत्पादका भवन्तीति तेषामवयवानां रक्तधातुविकारे सात प्रतिबन्धकं भवति । तदविकारकरणार्थमयं विधिरिति. तथा मातापित्रोरवयवाः अविकारफलं प्रयच्छन्तीति सूत्रमीरितम् ।
प्रसन्नवर्णेन्द्रियमिन्द्रियार्थान् इच्छन्त इत्याहतरक्तवगम् ।
सुखान्वितं पुष्टिबलोपवर्ण विशुद्धरक्तं पुरुष वदन्ति । एतद्वचनानुसारेण पुरुषपदं मिथुनोपयोगिपदप्रतिपादकत्वात स्त्रियमपि विषयीकरोति, प्रजाजनने उभयोरपि संयोगस्य हेतुत्वात् । ननु पूर्वोक्तरीत्या अरोगकार्यजन्यफलप्रदानमेव सिरा. सृग्विमोचनकर्मणः प्रयोजनमित्मुक्तम् । एतेन तयोः कार्यकारण

Page #111

76
आयुर्वेदसूत्रे
maan
भावः प्रतिपादितः । मातापित्रोश्च शरीरविषयकशास्त्रविज्ञानजन्यकर्मणः फलं शरीरावयवदाधकरणसामग्रीसम्पादनानुभवावयवावयवित्वं सम्पद्यते । तयोः स्त्रीपुरुषयोश्शुक्लं चार्तवं च तौ तथाभूतौ गर्भाशये पिण्डत्वेन प्रतिष्ठितौ । ताभ्यामेव बीजात्मकाभ्यामावकारभूताभ्यां प्रजाजननहेतुभूताभ्यां सत्वमाविर्भवति । तत्र शारीरवचनं--
शुद्ध शुक्रातवे सत्त्वः स्वकर्मक्लेशचोदितः । गर्भस्सम्पद्यते युक्तिवशादग्निरिवारणौ ॥ ननु आमयकारकसिरागतासृग्विमोचनमात्रेण शुक्लार्तवी परिशुद्धावित्युक्तम् । न तावन्मात्रेण सङ्गच्छतेऽनुष्टाशयः । अवि. रुद्धदोषशुद्धन्द्रियशुद्धानला एते वार्धिकद्रव्यादनाद्भाव्या एतसूत्रगतसिरागतदुष्टरक्तविमोचनमात्रादेव । इदानी शुक्रातवी बीजोत्पादकहेतुभूताविति पार्थिवद्रव्यादनं विना कथं भवेता. मित्यस्वरसादाह-शुद्धोत।
शुद्धाशयशुद्धदोषशुद्धानलशुद्धेन्द्रियगुणहेतुकपार्थिवद्रव्यैः प्रजाः प्रजायन्ते ॥ ५० ॥
वार्धिकद्रव्यादनादेव सर्वाशयाः परिशुद्धा भवन्ति । इन्द्रि याणि चाविकारदोषाणि । तथा पञ्चानिलाश्च पञ्च पाचपित्तानि चादुष्टास्सन्तः लघुगुणकारकवार्षिकद्रव्यादनाद्भवन्ति । किं च सात्विकद्रव्यादनं सात्विकगुणहेतुकम् । राजसद्रव्यादनं राजसगुणकारकम् । तामसद्रव्यादनं च तामसगुणकारकम् । वाधिकद्रव्यादनाजाताशयादिकं विना बीजोत्पादनं न भवतीत्यर्थः । - इदानीं शरीरजननकार्ये तत्प्रतिपादकसामग्री सम्पादनीया। सा आवश्यकी भवति। आशयाश्च दोषाश्च अनलाश्च

Page #112

द्वितीयप्रश्नः
इन्द्रियाणि च पार्धिकद्रव्यादनाते तु परिशुद्धास्सम्तः शरीरं पुष्णन्ति न ते शरीरोत्पादका इति आदौ शरीरोत्पादनकायें तदुत्पादकसामग्रीसम्पादनं विना कथं शरीरोत्पादनस्य आशयादीनां च सम्बन्धो घटते ? इत्यस्वरसादाह-शुक्रेति ।
शुक्रशोणितसनिपातो योनिः ॥ ५१ ॥
पुरुषजन्यं शुक्रम् । स्त्रीजन्यं शोणितम् । तयोर्हेतुभूतं योनिः । सानिपात्य संसर्गहेतृभूतात्मकं तयोस्सान्निपात्यमाभधीयते । शुक्रस्य सर्वदा बीजोत्पादकत्वं वक्तुमशक्यम् । किन्तु आशयाः परिशुद्धास्सन्तः तथा प्रजाजननहेतुभूता भवन्ति । स्त्रीजन्यशोणितस्यापि तथैव । योग्यकालस्त्रीपुरुषसंयोगव्यापारहेतुभूतदिव्ययोनिदृढतरसंपर्कात् बीजाधारप्रदेशो गर्भाशय इति तजनकत्वस्य च सुप्रसिद्धत्वात् । योनावेव सत्वः गर्भस्सन् तदनन्तरं गर्भाशयं प्रविश्य विवर्धत इत्यर्थः । ननु अस्मिन्कार्य आशयाः परिशुद्धा भवन्तु । तद्वारा शुक्रशोणिते अपि परिशुद्ध च तयोरेव बीजात्मकत्वात् । कथं तदेधते ? कथं विवर्धते ? कथं चेष्टाश्रयं चलनात्मकं चेति वक्तुं शक्यते? इत्यस्वरसादाह-योन्यामिति ।
योन्यामाविरभूदजो विधिचोदितः ।। ५२ ॥ अजो जीवात्मा योनि प्रविश्य गर्भाशये आविरभूत् अदृश्यत।
" रेतोमात्रं विजहति । योनि प्रविशदिन्द्रियं गर्भो जरायुवृतः। उल्बं जहाति जन्मना । ऋतेन सत्यमिन्द्रियम् ।" इति श्रुतेर्विद्यमानत्वात् । ।
ननु शुक्लशोणितसन्निपाते पिण्डे सत्वं प्रविश्य गर्भाशये यस्थितं तदेव शरीरम् । लक्षणं तु “पञ्चभूतात्मकं शरीरम्"

Page #113

78
आयुर्वेदसूत्रे
इति । तत्पिण्डानां आविर्भावः केन कारणेन भाव्यः ? एवं गगनं नित्यद्रव्यम् । पृथिब्यादिचतुष्टयमनित्यम् । तत्र रूपद्व्यप्राहक तेजः । तत्तेजश्चक्षुर्गोलके स्थित्वा सर्वार्थान् पश्यति । तद्विषयकझाने चक्षुः कारणम् । तजनकीभूतं च लवणरसद्ध्यं कारणम् । तद्विषयज्ञानकार्यस्य हेतुहेतुमद्भावप्रातपादनं विना पञ्चभूतास्मकं शरीरमिति लक्षणं न सङ्गच्छत इत्यत आह-यावदिति ।
यावदाहारानुगुणरूपवान् भवति ॥ ५३॥
यावद्दव्यादनयावत्कार्यानुगुणानलादिद्रव्यं यावद्रसवद्यादनजन्यस्वादुरसोद्भूतद्रव्यगुणकम् । रसनेन्द्रियविषयकं तच जिह्वाग्रवर्ति सर्वरसादिभेद विविच्य गृह्णाति । स्वादुरसवहव्यादनजन्याल्पद्रव्याभिर्वर्धककार्यानुगुणकस्वादुरसबद्रव्ये स्वादुरसपद्विषयकज्ञानवानयमिति । यावद्दव्यादनजन्यस्वादुरसाभिव. र्धकनासाग्रति घ्राणेन्द्रियं गन्धरसवदाहकं सर्वगन्धाभिव्याकथिंघद्रव्यावशिष्टगन्धवद्विषयकज्ञानवानयामिति । याव. ल्लवणरसद्रव्यादनजन्यानलाभिवर्धकचक्षुरिन्द्रियं नेत्रान्तर्गोलवर्ति रूपादिभेदविषयकज्ञानगोचरज्ञानवानीमोत । तिक्तरसद्रव्यादनजन्यपवनभूताभिवर्धककार्यानुगुणपवन भूतद्रव्यस्पर्शवद्विषयकज्ञानगोचरशानवानयमिति । एवमुक्तरीत्या पार्थिवादिचतुष्टयाभिवर्धककार्यानुगुणवदव्यं तत्तज्जिह्वेन्द्रियविषयकज्ञानगोचरज्ञानकार्यहेतुकं यावद्रसंघद्दव्यादनजन्य अत्तत्तदिन्द्रियविषयकशानगोचरक्षानहेतुकमिति प्रदर्शितम् । व्यतिरेकव्याप्तः दृष्टत्वात् । तस्मादन्वयम्वतिरेकाभ्यां कार्यकारणभावो गृहीत इत्यर्थः । तदर्थ सर्वमनुमानप्रमाणेन विविच्य ज्ञाप्यते ।
पृथिवीत्वविशिष्टद्रव्यं पृथिव्यसंयोगजन्यस्वादुरसवदज्ञान

Page #114

द्वितीयप्रश्नः
विषयकं, स्वसमानाधिकरणानधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्यत्वे सति तद्विषयक ज्ञानगोचरप्रत्ययहेतुकत्वात् यनैवं ततैवं यथा कालादिः ।
"
अनलत्ववद्दव्यविशिष्टपृथिवीद्रव्यं आम्लरसवद्विषयकज्ञानविषयक, स्वसमानाधिकरण (नाधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्यत्वं सति आम्लरसवव्यविषयकशा नगोचरज्ञानकार्यहेतुकत्वात् यन्नैवं त नैवं यथा कालादिः ।
2
अद्रव्यविशिष्टानलत्ववद्दव्यं लचणरसज्ञानविषयकं, स्वस मानाधिकरणानधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्यत्वे सति लवणरसवद्वि षयकज्ञानगोचरज्ञानकार्यहेतुकत्वात् यतैवं सन्नैवं यथा कालादिः ।
79
गगनविशिष्टानलस्य वद्दव्यं तिक्तरसवज्ञानविषयक, स्वस मानाधिकरणानधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्मत्वे सति तिकरसबहूव्यविषयक ज्ञानगोचरप्रत्ययकार्यकारणत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा कालादिः ।
अनलत्वविशिष्टानलद्रव्यं ऊषणरसवद्दव्यविषयक, स्वसमानाधिकरणानधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्यत्वे सति ऊषणरसवव्यविषयक ज्ञानगोचरज्ञान कार्यहेतुकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा कालादिः ।
पृथिवीत्वविशिष्टानलद्रव्यं कवायरसवज्ज्ञानविषयकं, स्वसमानाधिकरणानधिकरणकरसनेन्द्रियग्राह्यत्वे सति कषायरसवदर्थविषयक ज्ञानगोचरकार्यहेतुकत्वात् यन्नैवं तत्रैवं कालादिः ।
अत्र सूत्रवचनम्
हमाम्भोऽनिश्माम्बु तेजः खबाय्यमय निलगोऽनिलैः । द्वयोल्वणैः क्रमाद्भूतैः मधुरादिरसोद्भवः ॥
यथा

Page #115

80
आयुर्वेद सूत्र
__ नम्वस्थानुमानस्यानुमितिप्रहे सति व्याप्तिग्रहपूर्वकत्वं वक्तव्यम् । अत्रानुमितिस्वरूपंपृ-थिवीत्ववत्संसर्गद्रव्योल्षणजन्यस्वादुरलवहव्यविषयकस्वसमानाधिकरणानधिकरणकरस ने न्द्रियप्राह्यत्ववद्दव्यविषयकज्ञानगोचरझानत्वं अनुमितिरिति । तत्सं. सर्गजन्यस्वादुरसस्य रसनेन्द्रियविषयकशानगोचरशानकार्यत्वं, तयोव्याप्तिबहे सति अनुमित्युदयात् ।
ननु धूमाग्नयोरिव कार्यकारणभावे गृहीते स्वादुरसस्य पाकदोषनिवर्तकत्वं वक्तुं शक्यते । तत्र धूमत्वावच्छेदेन कार्यकारणभावग्रहे स्वादुरसमात्रस्य व्याधिनिवर्तकत्वे उच्चमाने अतिप्रसङ्गात् इत्यस्वरसादाह -यावदिति ।
यावदारोग्यदा रसा निवर्तकाः ॥ ५४॥
स्वाद्वम्ललवणतिक्तोषणकषायरसाः यावच्छब्दार्थबोधकाः ते रसा एवं निवर्तकाः आरोग्यदा इत्यर्थः ।
ननु सर्वशरीरिणां यदा व्याधयस्सम्भवन्ति तदानीमेव तेषां निवर्तकत्वं वक्तव्यम् । करणस्थ तु क्रियाविशेषमात्रवैलक्षण्यतया तस्य फलायाव्यवच्छिन्नत्वनियमात् । - वृथाऽपथ्यं न कुर्वीत वृथा भेषजसेवनम् । इति वचनानुसारेण व्याप्तिग्रहं वक्तुमशक्यत्वादित्यस्वरसादाह-यावदिति ।
यावदभ्यवहृतरसेभ्यो मातृजं पालयेत् ॥५५॥
यावदभ्यवहतरसेभ्यः यावद्भुक्तरसेभ्यः मातृजं मातृपिण्डं पावत्सप्तधातून पालयेत् रक्षयेत् । रसेभ्यो जातधातूनां संरक्षणं कारयेदित्यर्थः।

Page #116

द्वितीयप्रश्नः
ननु स्वाद्वादिषड्रसेभ्यः सप्तधातूनां रक्षणं कारयेदित्यु तम् । तदेव ज्ञातुमावश्यकम् । अविरुद्धकषायरसादने वक्तव्ये सति कषायरसवव्यादनस्य रसासृग्धातुप्रवर्धक पुरुषार्थस्य च हेतुमद्भावस्य सत्त्वात् तयोरेव कार्यकारणभावो नान्येषाम् | सप्तधातुप्रदत्वं तत्तजनकरसादीनां वक्तुं शक्यत इत्यत आहरेत इति ।
तोऽधिकात्पितुः पुत्रो भवति ।। ५६ ।।
यदा पुरुषस्थितं तेजः गर्भे आविर्भवति तत्कालमारभ्य पुरुषविकारकार्येकफलं सामर्थ्यं रसादयः प्रयच्छन्ति । माता स्वादुरसवव्यादन कला स्वादुरसहेतुकशुक्लधातुप्रवर्धनं कुर्वन्ती अद्यात् । तस्मात्पितृसदृशः पुत्रो लभ्यते । आत्मा वै पुत्रनामासि इति श्रुतेविद्यमानत्वादित्यर्थः ।
66
81
मातुस्स्वादुरसवद्द्व्यादनजातशोणितस्यापि पिण्डं शरीराभिवर्धकम् । तेन स्वादुरसजन्यकार्य फलप्रदानस्य तस्य स्वभावत्वात् यावदन्तर्वती पत्नी भवति तावत्कालं रसादयः पुरुषाणामिव स्त्रीणामपि धातुप्रदा भवन्तीत्याह - रक्तेति । रक्ताधिकान्मातुः पुत्रिका भवति ॥ ५७ ॥
मृद्रत्र मातृजं रक्तमांसमजासृगादिकम् । पैतृकं तु स्थिरं शुक्रं धमन्यस्थिकचादिकम् ॥
1 अष्टाङ्ग. शारीर. III. 4-5
AYURVEDA.
तच्छोणितस्यापि खादुरसजन्यत्वेन पिण्डं शरीराभिवर्धककार्यहेतुभूतं भवतीति तात्पर्यार्थः । रक्ताधिकप्रवेशनात् मातृसदृशः अतिरक्तप्रवेशनात् जातपिण्डे दृश्यते ।
""
11

Page #117

82
आयुर्वेदसूत्रे
सर्वमपि पैतृकं नाम मातुस्वादुरसवव्यादनजातशुक मांसमजारेत आदिकं मातृरसाहारजातधातवस्सन्तः तत्रैव एधन्ते तथैव पितुस्स्वादुरसद्रव्यादनजाता अपि । पितृसम्बन्धिधमन्यस्थिकचादिकं तन्मिथुनकाले न जायते । किन्तु तथोत्पत्तिहेतुभूतमातुरेव शुक्ल शोणितसन्निपातमात्रं तदानीमुपस्थितम् । तदनन्तरमेवाभिवर्धकं मातुः रसाहारादिकं न किमप्यन्यतरम् । याव च्छरीरोत्पत्तिपर्यन्तं आदिमध्यान्तजातरोगारोगेककारणमितेि । तस्मात्तदारोग्यैकहेतुकं द्रव्यादनं प्रतिमासं प्रत्येकं निवर्तकं विधिरिति अत्र सूच्यते । पुत्रोत्पादनद्रव्यादनमपि पुत्रिकोत्पादनद्रव्यादनमपि द्वयोर्मिथुनकाले शुक्रशोणिते अपि समे स्यातां चेत्तत्र का गतिरित्याशङ्कायामाह - द्विसम इति ।
द्विसमो यत्र पण्डो भवति ॥ ५८ ॥ अजो नाना जायते ॥ ५९ ॥
पूर्वोक्तरीत्या मातृरसादनं तत्र हेतुरित्यर्थः । न जायत इत्यजः नानारूपवान् बहुरूपस्सन् स जीवः जायते इति सूत्रार्थः । ननु इदमप्यनुपपन्नम् । एतदुत्पन्नपिण्डः अज इति प्रतिपाद्यते । रोगारोग्यैककारणप्रतिपादकसामग्रीकार्य व्यर्थ स्यात् । तस्य अजन्यत्वमविनाशित्वं चोभयमपि स्वत एव सिद्धम् । आरोग्यकार्यहेतुभूतकारणप्रतिपादकशः स्त्रमपि व्यर्थं स्यात् इत्यस्वरसादाह-मासीति ।
मासि मासि रजः स्त्रीणाम् ॥ ६० ॥
मासे मासे स्त्रियः रजखला भवन्ति । तच्चतुष्टयदिवसपर्यन्तं स्पर्शयोग्या न भवन्तीत्यर्थः । पिण्डोत्पादकसकलसा

Page #118

द्वितीयप्रश्नः
88
मग्रयां सत्यां अजो विधिचोदितस्सन् रजस्वलाशरीरं विशति । अजे आविर्भूते सति तावत्कालोपस्थितसामग्री सफला भवाते । तरसम्पर्कवशात् जीवस्य औपाधेिकानित्यत्वं औपाधिकरूपत्वं अशानित्वं आभासज्ञानवत्वं जीवात्मनि भासते । तथैव व्यव. हियते -वृद्धोऽयं श्यामोऽयं ब्राह्मणोऽयमिति । इदानीं अहं सुखी अहं दुःखीति एतादृशप्रत्ययानुपपत्त्या रजस्वलासंसर्गदोषवशात् जीवात्मनः कथं कर्म फलादेशं प्रयच्छति, औपाधिकसुखदुःखानुभवं प्राप्नोति न तु स्वतस्सिद्धमिति, अत्मत्वात् नित्यत्वाच्च औपाधिकसुखदुःखादिकं लभते न स्वतस्सिद्धमित्यर्थः। तस्य रजस्वलासम्पर्कदोष इति व्यपदेशः । तस्मात्सा चाण्डालोव न तां स्पृशेत् नाभिभाषेत । तत्र श्रुतिः--
“तस्मान्मलवद्वाससा न संवदेत न सहासीत नास्या अन्नमयात् ब्रह्महत्याये होषा वर्ण प्रतिमुच्यास्तेऽथो खल्वाहुः अभ्यञ्जनं घाव स्त्रिया अन्नमभ्यञ्जनमेव न प्रतिगृह्य काममन्यत्" .
इत्यारभ्य
“तस्यै खर्वस्तिस्रो रात्रीतं चरेत् अञ्जलिना वा पियेत् अखण वा पात्रेण प्रजायै गोपीथाय"
एतत्प्रतिपादितार्थः रजस्वला पास्संसर्गदोषमहिना अभूत् ॥ अत्र शारीरवचन
क्षरेयं यावकं स्तोकं कोष्ठशोधनकर्षणम् । पणे शरावे हस्ते वा भुञ्जीत ब्रह्मचारिणी । चतुर्थेऽह्नि ततस्त्रात्वा शुक्लमाल्याम्बरा शुचिः ।
इच्छन्ती भर्तृसहशं पुत्रं पश्येत्पुरः पतिम् ॥.. इति शास्त्रानुसारेण “ अजो नानारूप: पुरुरूप ईयते” इति सूत्रं सार्थकामित्यर्थः, बहुश्रुतिप्रतिपादकत्वात् ।।
। अष्टाङ्ग. शारीर. I. 25--28

Page #119

84
आयुर्वेदसूत्रे
चिरात्प्रजोत्पादकसकलसामग्रीसामर्थे सति स जीवः ऋतुमती स्त्रियं प्रविश्य सुखदुःखाधिकं पापयशादनुभवति । तत्परिहारार्थ स्नानादि, तेन तत्परिहारो भविष्यतीत्याह-चतुर्थ इति।
चतुर्थेऽह्नि मायात् ॥ ६ ॥
चतुर्थे दिवसे तत्पापपरिहारार्थ स्नानं कुर्यादित्यर्थः । तदनन्तरं इष्टदेवताभजनं गुरुदेवताभजनं देवब्राह्मणपूजन प्रजानुग्रहार्थ देवताप्रार्थनं च कुर्यादित्यर्थः । अहं पुत्रकामिनी तत्संपदवाप्तयर्थ पतिं व्रजामीति परिशुद्धा सती पतिसंसर्ग कुर्यादित्याह--शुद्धेति ।
शद्धा पतिं व्रजेत् ॥ ६२ ।। सत्पुत्रावाप्तिभूयादित्यर्थः ॥
ननु यथा स्त्री रजस्वला ऋतुमती जाता सती तत आरभ्य ब्रह्मचर्यादिव्रताचरणेन गर्भोत्पत्ति, भूयादिति सङ्कल्प्य चतुर्थे स्नानं कृत्वा पतिव्रजनं विधिरित्युपलभ्यते । तद्दिनव्यतिरिक्तकाले मिथुने जाते सति गर्भोत्पत्तरदृष्टत्वात् । तत्र पूर्वदिनकर्तव्यताकार्यमङ्गत्वेनाप्रतिपादितमिति न कोप्यनवसरः ॥
ननु चतुर्थेऽहि मायादिति विधिः । तत्पूर्वदिनत्रयं व्रताचरणस्य विधेयत्वात् अष्टादिसकलसामग्रयां सत्यां अविलम्बन कार्योत्पत्तेदृष्टत्वात् चतुर्थदिनपर्यन्तं निरीक्षणस्य च प्रयोजकत्वात् तावत्कालाभावस्य उत्पत्तिरूपकार्याभावस्य हेतुमद्भावस्य दृष्टत्वात् चतुर्थेऽह्नि स्नानं कृत्वा पत्या साकं संसर्गकार्यस्य विधेयस्य बलत्वात् इत्यस्वरसादाह---प्रजति ॥

Page #120

द्वितीयप्रश्नः
85
प्रजाकामास्तावत्प्रयत्नं मिथुनं तावद्धेतुकम् ॥
प्रजासम्पादनफलमवश्यं मे भूयादिति कामनया प्रवृत्तस्य पुंसः चतुर्दशदिनपर्यन्तं निरीक्षणस्य को हेतुरित्याकालायांतत्र हेतु घूमः- रजस्वलादिनादारभ्य सप्त धातवः रक्तरूपेण सवन्ति । तदा स्त्रीणां सप्तमधातुप्रस्नावणं यतो लभ्यते पुनिष्ठचरमधातुप्रसावणं एककाले योन्यां सन्निपातो यदि भवेत् तदानीमविलम्बन कार्योत्प. त्तिर्भविष्यतीत्यर्थः । पुसस्तावत्कालनिरीक्षणं युक्तमिति चतुर्दशदिनपर्यन्तं सप्त धातवो रक्तरूपा भवन्ति तावत्कालयोग्यमिति । तथाहि चतुर्थे दिने चरमधातुप्रस्रावणस्य योग्यता। अहश्च रात्रिश्च एककालं एकैकधातुप्रस्रावणकालः यत्रोपलभ्यते तावत्काली योग्यकाल इति । चतुर्थरात्री चरमधातुः स्त्रियः रक्तरूपेण स्रवति । तदानीमेव गर्भोत्पत्तिर्भवति यावत्कालं पुरुषधातुप्रमाबणनियमो यत्रोपलभ्यते तत्र तावस्कालमुद्दिश्य त्रयोदशदिनपर्यन्तं योग्य पक्षमा गर्भाशयं प्रापयितुं योनिपद्मस्य विकसिताकारेण स्थितत्वात्। तत्रोभयोस्सान्निपात्यपर्यन्तं विकसितं भवतीत्यर्थः । सान्निपात्ये मुकुळीभवतीत्यर्थः । पक्षमात्रमुन्मीलनीभवति । पक्षमात्र निमीलनीभवति । पक्षद्वयं मास इति “मासिमासि रजः स्त्रीणां ।। इति अत्र स्त्रीणां पक्षमात्रं रक्तस्रावे सति स दोषाय भवतीत्यर्थः । अत्र शारीरसूत्रवचने
ऋतुस्तु द्वादश निशाः पूर्वास्तिस्रश्च निन्दिताः। एकादशी च युग्मासु स्यात्पुत्रोऽन्यासु कन्यका ॥
उपाध्यायोऽथ पुत्रीयं कुर्वीत विधिवद्विधिम् । 1 अष्टाङ्ग. शाररि. [.7 'अष्टाङ्ग. शारीर. 1. 27-28

Page #121

86
माथुर्वेदसूत्रे
___ इति शारीरसूत्रवचनानुसारेण युग्मदिनेषु पुत्रोत्पादकसा. भग्रयां सत्यां पुत्रो भवति । तदन्यदिनेषु पुत्रिकाजनकसामग्रयां सत्यां पुत्रिका भवतीत्यर्थ उपलभ्यते । तस्याश्चरमधातुरेव रक्त भवति । तत्तच्छुक्लसानिपात्यं यत्काले भवति स कालः पुत्रं पुत्रिकां च प्रयच्छति ।
घृतमाक्षिकतैलाभं सदर्भायातवं पुनः । लाक्षारसशशास्राभं धोतं यच्च विरज्यते ।
शुद्धशुक्रार्तवं स्वच्छ सरक्तं मिथुनं मिथः। गर्भोत्पादश्च रक्तविशेषे वक्तव्यः । तद्विशेषस्तु शुक्लविकार एव, सप्त धात्वात्मकं शरीरमिति सर्वसिराणां सप्तधात्वावृतत्वात् । स्त्रीणां शुद्धधातुरेतादशरक्तरूपो भवतीत्यर्थः । पुरुषजननस्य हेतुः काल एव । किं स्त्रीजननस्यापि तदेवत्यत आह-द्वीते।
द्विचतुःषष्ठाष्टदशद्वादशेऽहनि जाताः पुत्राः तदितरेऽहनि जाताः पुत्रिकाः ।। ६४ ।।
ननु उत्पन्नपिण्डस्य पोषकत्वं वक्तव्यम् । तत्ोषकद्रव्यैर्भा. व्यम् । तत्रापि कालविशेषो वक्तव्यः । स कालः पोषको । वतु । ननु शुक्ल शोणितसन्निपाते जाते गर्भोऽपि भवति । तत्रैव मासे ऋतुमत्या च प्रदर्शितानि इष्टानि गीचहानि। तद्रक्षणार्थ प्रथमर्ती पोषकद्रव्यं पाययेदित्यत आह-प्रथमेति । प्रथमती पोषकं निवर्तकम् ।। ६५ ॥
यदा गर्भलक्षणमपि जातं सैव च ऋतुमतीति दृष्टा, चिकित्सा तत्र पोषकद्रव्यादनं तत्र विधिः । द्वितीयमासे पोषकद्रव्यादनं तत्र प्रतीकारो भवति । एवं च दशमासपर्यन्तं पोषकशोषकचिकित्सा विहिता। तया गर्भ संरक्ष्य सुखेन पुत्र सूते इत्याह-तदिति ।
'अष्टाङ्ग. शारीर. !. 18-19.

Page #122

द्वितीयप्रश्नः
तदूर्ध्वे ऋतौ शोषकं तदनन्तरमपि शोषकरसाः गर्भाभिवर्धका यावत्कालोपयोग्याः ॥ ६६॥
84
- यथायथोपयोगयोग्यकरणसवाणि अनिन्दितानि आरो ग्यकार्यहेतुभूतानि आगामिरोगा भावकार्यकारणानि यावच्छक्तिदोषकारकाणि विधिवद्विविध्य ज्ञाप्यते प्रथमेति ।
प्रथमद्वित्रिमासेषु मधुररसाः पवनहरा निवर्तकाः ॥ ६७ ॥
-
अम्ललवणरसोपलम्भकद्रव्याभ्यां विशिष्टं स्वादुरसवद्दव्यं अन्तर्वत्नया: प्रथमद्वित्रिमासेषु प्रशस्तं भवति । एतदन्योन्यसंसगंजातरसवद्रव्यं विरुद्धरसजात पचनप्रकोप रोगाङ्कुरहेतुकद्रव्याद्नं पत्र नहरं सकलशरीरोपयोग्यं सकलजीवमात्रसाधारणम् । तत्तजातिविहितपदार्थास्सेव्या इत्यर्थः । तावत्कालमात्रं तावद्रसादनेन निवर्तकेन निवर्त्याः निवर्तयन्तीत्युक्तम् । तदितरकालेsपि विरुद्धरसादनकार्यस्य सम्भावितत्वात् तत्रापि गर्भाभिवर्धकद्रव्यादनस्यावश्यकत्वात् यावत्कालोपयोग्यं यथायथं विधेयकार्यहेतुभूतान्यनिन्दितानि आगामिरोगाभावकार्य कारकाणि तावव्याणि विविच्य प्रकाश्यन्ते चतुरिति ।
चतुःपञ्चषट्सु मासेषु अम्लरसा: पित्तहरा निवर्तकाः ॥ ६८ ॥
स्वादुलवणरसोपलम्भकद्रव्याभावविशिष्टाम्लरसवद्द्रव्यं ग
भिण्याः चतुःपञ्चषट्सु मासेषु पाययितव्यम् । एतदन्योन्याभाचप्रतियोग्य भावद्रव्यं अम्लरसवद्दव्यं विबद्धरसाहारजन्यपित्त

Page #123

-~24.५
आयुर्वेद सूत्र
....................................ranie. प्रकोपजातकार्यहेतुकद्रव्याभावात् अन्यद्रव्यादनं सकलपित्तप्र कोपशमनं सकलशरीरारोग्यकारकं सकलजनोपकारकहेतुभूतं तत्तजातिविहिताम्लरसबहव्यं गर्भिणी पाययेदित्यर्थः। तेनैव गों वर्धते तत्तदङ्गप्रकोपकारणं भवतीत्यर्थः । अन्तर्वनयाः आरो ग्यविषये यावत्साम्लरसवहव्याणां निवर्तकत्वं प्रतिपादितम् तदितररसवद्दव्याणां प्रयोज्याभावेन तेषामप्रयोज्यत्वं भवेदित्य स्वरसादाह-षष्ठेति। .
षष्ठाष्टनवमासेषूष्णरसाः कफशोषकाः प्रवर्तकाः ॥ ६९ ॥
षष्ठाष्टनवमासेषु स्वाद्वम्लरसोपलम्भकद्रव्याभावविशिष्टोष्णरसबद्दव्यं अन्तर्वत्नयामयविषये तत्तदन्यादनं विधेयम् । तत्तदन्योन्याभावप्रतियोग्यभावद्रव्य उष्णरलद्रव्यमिति । तबिरुद्धा रसाहारजातकफकोपकार्य द्रव्याभावद्रव्यादनं सकलककदोषजा. तहकप्रकोपशमनकार्य सकलशरीरारोग्यकारकं सकलजीवनोपकारकहेतुभूतं तत्तजातिविधिविहितोष्णरसवदव्यं गर्भिण्याः पाययेदित्यलम् ॥ ___ ननु वातपित्तकफदोषनिवर्तकत्वं षड्रसानामेव प्रतिपादितम् । उक्तरीत्या स्वाद्वम्ललवणरसवदव्याणां दोषत्रयस्थितविकारं निवर्तयितुमशक्यत्वात् “तत्राधा मारुत मन्ति" इति वचनानुसारेण उपादितविकारनिवर्तकत्वं स्वाद्वम्ललवणरसबद्दव्याणां प्रतिपादितं न तिक्तोषणरसवद्दव्याणामिति चेत् न; रसपाके तथ प्रयाणामेव प्रयोजकत्वप्रतिपादनात् तिक्तोषणकषायरसानां तत्रैवान्तर्भावात् , किंच अनिमित्ते निवर्तकद्रव्यस्याप्रयोजकत्वात् ।

Page #124

द्वितीयप्रश्नः
89
न च तत्प्रागभावपरिपालनं निवर्तकं भवेदिति वक्तुं शक्यते, सर्वत्रापि तथात्वे अतिप्रसङ्गादित्यस्वरसादाह --निवर्त्य इति । निवौं विकारः ॥७०॥
निवर्तयितुं योग्यो निवर्त्यः, स विकारः । निवर्तकस्य विकारहरणं विचारणीयम् । सर्वव्याधिप्रागभावस्य सर्वदा विद्यमानत्वात् । तस्येदमिदमिति प्रत्येकावच्छेदेन तत्तनिवर्तकत्वस्य निर्णेतुमशक्यत्वात् । तस्मात्तदा विकारे जाते सात तन्निवर्तकत्वस्य निर्णेतुमशक्यत्वात् निवौं विकार इति सूत्रे प्रतिपादित इत्यर्थः॥
ननु विकारे सति स्वाद्वम्ललवणरसाः विकारप्रतिकारका इति पूर्वमेव प्रतिपादितम् । तच्चिन्त्यं, “निवो विकारः" इत्यत्र रसाद्या निवर्तका न भवन्तीत्यस्वरसादाह -आमेति ।
आमवृद्धिविकारस्सर्वरोगहेतुभूतः ॥ ७१॥ ___ अत एव यः पाचकपित्तेन तूत्पाद्यते सोऽनलः पक्वाशयगतार्थमेव पचति । ताद्वरुद्धरसजन्यामयस्य मलाशयस्थितत्वात् । पार्थिवद्रव्यावयवोपाधिकरसोपलम्भकसुगन्धगुणभूयिष्ठपाकोपाधिकयोग्यस्वादुरसा व्यं पोषकद्रव्यं, अन लावयवाधिकलवणोष्णरसबद्रव्यलघुतूलिकावयवजातक्षारगुणकतदितररसबद्दव्यातिरिक्त. द्रव्यं अद्रव्याधिकावयवस्नेहवद्रव्यं, स्वादुगुणभूयिष्ठपाके जठरानलप्रदं तिक्तज्ञानविषयकं यत् तत्पार्थिवद्रव्यम् । तत्पत्रभेदद्रव्येषु त्रिविधोपकारकत्वं, पुष्पफलभेदद्रव्येषु त्रिविधदोषोपकारकत्वं, फलभेदद्रव्येषु त्रिविधोपकारकत्वम् । तत्तजातिविधिविहितद्रव्याणि तत्तद्विकारप्रतिकारकाणीति तत्तल्लक्षणेषु शरीरेषु योग्यानीति विशोषतव्यम् । न तत्र स्थानांतरतत्तजातीयAYURVEDA.
12

Page #125

90
आयुर्वेदसूत्रे
विकाराणां निवर्तकभावः । अन्वयव्यतिरेकसहचरगम्यत्वं यत्रोपलभ्यते तत्राय नियमः । सदर्थ तत्तद्रव्यमित्युक्तम् । यावत्कालेषु तत्तत्कालोचितरसवव्याणां निवर्तकत्वं नियमेन यत्रोपलभ्यते तत्राय नियमः । तदर्थमुक्तं तत्तत्कालेति । यावन्तो रोगाः यावन्निवर्तककार्यविषयाः इति नियमेन कार्यकारणभावा यत्र दृश्यन्ते, 'यत्सत्वे यत्सत्वं यदभावे यदभावः' इति नियमेन व्याप्तिग्रहो यत्र तत्रायं नियमः । तदर्थमुक्तं तद्विषय इति । तत्तजातिविहित. विकारेषु निवर्तका इति सूत्रार्थः। नानाजातिस्थरोगानिवा इत्युक्तम् । सर्वनिवर्तकज्ञाने सति तथा वक्तुं शक्यते । सर्वपदार्थस्वरूपस्य ज्ञातुमशक्यत्वादित्यत आह-निवर्त्य इति । निवयों विकारः । शोषकपोषकवार्धकविषयकद्रव्यत्वावच्छेदकज्ञानगांचरज्ञानोपाय इति विज्ञाय सर्वपदार्थविषयकत्वात् पुष्पफलसारादिद्रव्यं तेषु अप्रयोजनम् । कषायचूर्णतैलघृतलेहरसायनयोगेषु तत्तद्विधिविहितद्रव्येषु तथोक्तत्वादिद पथ्यापथ्यविधिविचारक्षानविषयकद्रव्यादनयोग्यभोज्यक्रम अग्रे प्रतिपादयिष्याम इत्यर्थः ।
ननु पत्रपुष्पफलादीनां फलवत्प्रवृत्तिविषयकं कषायतैलचूर्णधृतले रसायनादिषु भिन्नप्रकारकं पानभोज्यद्रव्येषु तद्भिनप्रकारकम् । सर्वद्रव्याणां द्विविधोपकारकत्वं तश्चिन्त्यम् । सर्वजातिषु सर्वकालेषु सर्वद्रव्येषु सर्वव्याधिषु अनुस्यूतप्रकारकतावच्छेदकं एकैकस्यैवेति वक्तव्यम् । अन्वयव्यतिरेकप्रमाणाभ्यां यस्य कस्य कार्यकारणभावो गृहीतः तत्रैथोचितमित्यस्वरसादाहतत्तादति।
तत्तव्यं तनत्काले तत्तद्विषये तत्तनिवर्येषु निवर्तकम् ॥ ७२ ॥

Page #126

द्वितीयप्रश्नः
91
यावत्पदार्था यावत्कालेषु यावद्रोगविषयेषु निवर्तकत्वेन कार्यकारणत्वेन यावजातिषु सन्ति तेषु तत्तजातिविहितपदार्था इत्यर्थः ।
तदेव प्रतिपादयति-निवर्तकमिति । निवर्तकं भेषजम् ॥ ७३॥
ननु निवर्त्य गुणविशेष्यत्वस्य विकारस्य निवर्तकत्वं ऊर्ध्वाधोविरेककरणमित्युक्तम् । तदनन्तरं यद्दोषहेतुकं भवति तज्जन्यदोषप्रकोपे सति तद्विरेचनकार्यमयोग्यं स्यादित्यस्वरसादाहदोषेति।
दोषत्रयहेतुकः।। ७४ ॥ . दोषत्रयकार्यस्य विरेचनकार्यस्य युक्तत्वात् तत्तनिवर्तकत्वेन प्रतिपादयितुमशक्यमित्यर्थः ।
यत्प्रतिपादनेन आमवृद्धर्दोषजन्यत्वं प्रतिपादितं भवेत् इत्यस्वरसादाह --सर्वेति ।
सर्वजन्तूनामनामपालनं निवर्तकम् ।। ७५॥
सर्वभूतानां अनामपालनं पुरुषार्थः। दोषे प्रथममामविरेचनं करणीयम् । तथाहि - आमप्रकोपे सात तान्नवृत्तिकरण जन्तू. नामनामपालनं पुरुषार्थकं भवति ।
ननु अनामपालनं पार्थिवद्रव्यहेतुकं न भवति । तत् अल्पाहारादनं धातुपोषकं दोषोपकारकं च भवदित्यस्वरसादाहवहीति।
वह्निप्रवर्धकद्रव्यं यावच्छरीरोपबृहणजठरानलप्रवर्धकद्रव्यम् ॥ ७६ ॥

Page #127

92
आयुर्वेदसूत्रे
धातुपोषकं वह्निप्रवर्धकत्वा । येनैव अनामपालनमाय अभिवर्धते तेनैव तदेव पोषकं तदेव शोषकं च समशोषककरणपोषककरणम् । द्रव्यभेदे सति तद्वक्तुं शक्यते । वह्निप्र. वर्धकद्रव्यादनमात्रेण चरितार्थत्वाभावात् । किं तु स्नेहवद्रव्यमिति वक्तव्यम्, तद्रव्यस्य शोषकार्यहेतुकत्वादित्याह-तत्तदिति ।
तत्तदस्स्नेिहयोग्याः प्रवर्धकाः ॥ ७७ ॥
स्नेहवहव्यं वह्निप्रवर्धकपदार्थतावच्छेदकत्वेन एकप्रकारकत्वेपि स्नेहवद्दव्यादने पदार्थभेदसंबंधादित्यर्थः ।।
निवर्तकपदार्था बहवस्सन्ति । तत्सर्वेषां प्रयोजकत्वं वक्तव्यं, तादृशसर्वद्रव्यादनस्य योग्यत्वात्। शुद्धद्रव्यं स्नेहेन साकं विपाच्य तत्पाचकस्नेहं शोषकपार्थिवकार्य करोतीत्याह-विशुद्धति । विशद्वस्नेहमयं निवर्तकम् ॥ ७० ॥
अभोज्यद्रव्याणि रोगप्रतिपादककारकाणि बहूनि सन्ति । भोज्यद्रव्याणि रोगनिवर्तकानि बहूनि सन्ति । कानि चिहव्याणि पाके रसान्तरं भूत्वा तत्तद्रोगोपशमनं कुर्वन्ति । द्रव्याणि द्रव्यान्तरसंयोगे सति तत्तत्संयोगजन्यफलं प्रयच्छन्ति । बहुद्रव्यसंयोगे बहुफलं प्रयच्छन्ति । विरुद्धद्रव्यसंयोगे सति विरुद्धद्रव्यफलं प्रयच्छन्ति । तत्सर्वमालोच्य तत्तजातीयबहुद्रव्ययोगकरणं शुद्धं भवति । यथा यवक्षारहरितद्रव्यसंयोगेन स्वस्वरूपं विहाय रक्तरूपं भाति । द्रव्य द्रव्यांतरसंयोगे सति तत्तव्यविहिताधिकगुणं विधत्ते । यावद्दव्यसंयोगजन्यं विधत्ते । यद्दव्यसंयोगजन्यरसवव्यं शुद्धमित्युक्तं । तादृशशुद्धद्रव्यैस्साकं पाचितं स्नेहपानाभ्यां सुपचितं स्नेहगुणं प्रयच्छति । स्वाहम्ललवणविशिष्टयावाव्यसंयोगहेतुकं पवन

Page #128

द्वितीयप्रश्न:
93
दुष्कृतकारकशक्तिविशिष्टगुणप्रधानप्रतिभूतकर कर्मकारकं ताव - त्पाककर्मकरणाच्छुद्धं स्नेहं तावद्दव्यगुणदायकम् । अतिपाचितं सुपक्कपर्यन्तं पाचितम् । अतिपाचितस्नेहं निवर्तकमित्युक्तम् । पवनप्रकोपहेतुकयावद्रोगशोषकप्रतीकारहेतुकं निवर्तकम् । तत्तु शुद्धस्नेहम् । अपतर्पणं यत्र निवर्तकं भवति तत्रदं वचनं
जीर्णाशने तु भैषज्यं युञ्जयात् स्तब्धगुरूदरे । दोषशेषस्य पाकार्थमग्नेः सन्धुक्षणाय च ।
शान्तिरामविकाराणां भवति त्वपतर्पणात् ॥ एतद्वचनानुसारेण शाषकद्रव्यहेतुकं कार्यम् । एतेन शोषकद्रव्याणां प्रयोजकत्वं प्रतिपादितम् । इदानीं शोषकं कथ्यते । तिक्तोषणकषायरसविशिष्टयावद्दव्यसंयोगहेतुकं कफरोगप्रतिकारकशक्तिविशिष्टगुणप्रधानप्रतिभूतकर्मकारकं यत्तत्कर्मणां यावद्गणदायक शुद्धस्नेहं भवति । अतिपाचितमत्यन्तपाचितं सुपाकपर्यन्तम्, तत्तु स्नेहद्रव्यं कफप्रधानरोगजालनिवर्तकम् । पवनजन्यरोगेषु कचिनिवर्तका. शोषकाः, क्वचिन्निवर्तकाः पोषका इत्यर्थः ।
तस्य स्नेहस्य प्रयोजनमाह---अङ्गेति ।
अङ्गाङ्गसङ्गोऽङ्गविलेपनादगाङ्गविभजनं वि. भाति ॥ ७९ ॥ ___ अङ्गलग्नरोगाणां तत्तत्स्थलसंसर्गात् रोगो विनश्यति । अत्यन्तवेदनाभावादङ्गेषु लेपनमात्रादेव तन्निवर्तते । दोषसञ्चाराभावजास्थिकर्णनासादिसन्धिजीवनेषु विमर्दन पादघट्टनं सम्यकार्यम् ।
] अष्टाङ्ग. सूत्र.
V[[H. 19-20,

Page #129

04
आयुर्वेदसूत्रे
तेन सङ्कुचिताङ्गात्सम्याग्विकारो निवर्तते । गर्भाशयस्थपिण्डस्थसर्वाङ्गजनककार्य मातुरङ्गहेतुकं, तदन्याहेतुकत्वे सति तद्धेतुकत्वात् । पिण्डाङ्गं मातुरङ्गजन्यमिति प्रतिपादितम् । पिण्डस्थितजठरानलकार्यस्य हेतोईष्टत्वात्, तस्यापि मातुराहाररसजन्यत्वात् । पार्थिवाधिक्यद्रव्यादनात्पार्थिवाङ्गं भवति । अन्द्रव्याङ्गकार्यस्य अद्रव्याधिक्यद्रव्यादनं हेतुः । पिण्डस्थितजठरानलकार्य तैजसद्रव्याधिक्य जन्यम् । तस्मादन्तर्वत्नया घृतं पाययेदित्याह--- अन्तर्वनचेति।
अन्तर्वत्नीजन्यजातवेदा अन्तर्वत्नीघृतादनजन्यः ॥२०॥
अन्तर्वत्नीजन्यजातवेदा एव जठरानलो भवतीत्यर्थः ।
प्रतत्रिणामङ्गाङ्गहेतुकत्वं अण्डानामङ्गजनकत्वं जठरानलस्यापि अण्डास्थितघृतमेव हेतुः । तत्तजातीयद्रव्यस्यापि गर्भाण्डजानां ईदृशकार्यकारणभावः प्रतिपाद्यत इत्याह खेचराणामिात ।
खेचराणां जनयतस्सह सार्पिषा पक्षिशरीरे ॥
तेजसद्रव्याधिक्याश्रिताः ऊर्ध्वमार्गगत्याश्रितत्वात्, अग्ने: प्रज्वलनवत् । तैजसाविक्यशरीरादेव ते जीवा अण्डस्था एवाभिवर्धन्ते । अण्डोत्पत्तिहेतुभूतौ पवनानलाधिकद्रव्यशरीरात्मको तावेव पितरौ । तजातीयपिण्डानि स्वयमेवाभिवर्धन्त इत्यर्थः ।
खगानां गगनवारोहणं केन हेतुना प्राप्तम् ? पञ्चभूतात्मकं शरीरमिति लक्षणस्य सर्वसाधारणत्वात् । गमनागमनचलनात्मक कर्म शरीरसामान्यमित्यत आह-आरोहणमिति ।

Page #130

द्वितीयप्रश्नः
95
आरोहणं गगनवम॑सु व्रजताम् ॥ ८२ ॥
खगानामारोहणकर्म अनलानिलात्मकद्रव्यगुणाधिकशरीरत्वात् । खे गमनं सूक्ष्मार्थगोचरत्वं शीतोष्णसुखसहिष्णुत्वं च तेन लभ्यत इत्यर्थः॥
भूचरशरीराणां तु पार्थिवावयवाधिक्यशरीरत्वात् भूमिसञ्चारसहिष्णुत्वं स्नेहद्रव्यादनजातायुस्तेजारेतोधारणं भवतीत्याह--घृतेति ।
घृतप्लुतानादनाद्वायुस्तेजोरेतांसि दधाति ॥
खेचराणां शरीराणां स्वतस्सिद्धधातुदाढर्यवत्त्वम् । भूचरशरीराणां तन्न रोचते धातुदाढर्य । तत्तद्रसवहव्यादनजातोपाधिकधातुदाढर्थ न स्वभावतः प्राप्तत्वादित्यर्थः ।। ___ ननु घृत'लुतान्नादनं आयुराद्यभिवर्धकमित्युक्तम् । तञ्चिन्त्य, आधकघृतप्लुतान्नादनस्य अजीर्णकार्यहेतुकत्वात्, आयुस्तेजोरेतसा क्षीणत्वकारणं च, गुरुत्वकार्यस्य च प्रतीतत्वात् । यानि द्रव्याण्यजीर्णकारकाणि तानि तु क्षीणत्वकारकाणि । एवमन्वयव्यतिरेक. प्रमाणाभ्यां सिद्धत्वादित्यत आह-योग्येति ।
योग्यद्रव्योपयोगैरभिवर्धते ॥४॥
व्याधिनिवर्तकत्वं योग्यद्रव्याणां योगः, तन्निवर्तकरसवहव्यत्वं रोगाभावकार्यस्य निवर्तकत्वं, यद्दव्योपयोगनिवर्तकत्वं नाम रोगाभावकार्यस्य हेतुत्वमेव । अभिवर्धन्तामवयवा इत्यर्थः ।
ननु इदमप्यनुपपन्नं, योग्यायोग्यद्रव्योपयोगकर्मकरणं यावद्रोगाभावकार्यहेतुकाप्रतियोगिकार्यफलप्रापकद्रव्यत्वात् यावद्रो

Page #131

आयुर्वेदसूत्रे
गाभावकार्यस्य कारणत्वप्रतिपादनमात्रे पर्यवसितम् । तावद्रोग निवर्तकं प्राते हेतुत्वं प्रतिपादितम् । न तद्गर्भसंरक्षणमात्रस्य हेतुत्वंप्रतिपादकावस्थेयम् । अत्रेदं द्योत्यते-पिण्डाभिवर्धककर्ममात्र प्रतिपादितमित्यस्वरसादाह --एधन्त इति ।
एधन्तेऽस्मा ऋतवः ॥८५॥
अत्र ऋतव इत्युक्ते षडतूनां वार्धिकत्वं प्रतिपादितम् । इदं तु ऋतुप्रतिपादकप्रकरणं न भवति, किं तु गर्भाशयस्थपिण्डाभिवर्धककार्यस्य हेतुत्वप्रतिपादकावस्थेयम् । अत्रेदं न द्योत्यते, पिण्डाभिवर्धककार्यमात्रप्रतिपादकत्वात् । तथाहि-ऋतुकोद्देश्य ऋत्वभावकार्यहेतुत्वाभिवर्धककर्मादिविशिष्टकालज्ञापकत्वं ऋतुरिति । तादृशविशिष्टकालो गर्भाशयस्थपिण्डावयवाभिवर्धकद्रव्यादनादृत्वभावावशिष्टकार्या एधन्त इत्यर्थः ॥ - ननु ऋत्वभावावेशिष्टकालाभिवर्धनेन कथं पिण्डावयवाभिवृद्धिः? तद्योग्याभावकालस्य अदृष्टत्वादित्यस्वरसादाह- अन्नेति ।
अन्नाद्भूतानि जायन्ते ॥ ८६ ॥
पिण्डाङ्कराविर्भावहतुकयावव्यादनं ऋत्वभावकार्यहेतुकं भवतीति सोर्थोऽत्र विवक्षित इत्यर्थः । सर्वरसद्रव्यादनस्य सर्वेषामपि सम्भावितत्वात्, सर्वत्रापि कार्यस्यादृष्टत्वादित्यस्वरसादाह-जातानीति।
जातान्यनेन वर्धन्ते ॥७॥
जातपिण्डाशयः पूर्वोक्तरसद्रव्यादनहेतुरिति प्रतिपादितमित्यर्थः॥

Page #132

द्वितीयप्रश्नः
97
अन्नादनं शरीरदायकारकमिति अन्वयव्यतिरेकप्रमाणसिद्धत्वात् । यत्सत्वे यत्सत्वं यदभावे यद्भावः' इति न्यायेन अन्नादने सति शरीरदायै तदभावे तद्भाव इति न्यायनयसिद्धत्वात् । अन्यथासिद्धेश्च दिवा अभुञ्जानस्य देवदत्तस्य सत्वं रात्रिभोजनमन्तरेण न संभवतीति, तस्यापि रात्रिभोजनमन्तरेण सत्वं नोपपद्यते, स्वावयवव्यतिरिक्तपिण्डावयवाभिवर्धकं न भवति, अन्यसाधनस्य अन्यावयवाहेतुकत्वात् इत्यस्वरसादाह-- अद्यत इति ।
अद्यतेऽत्ति च भूतानि ॥८॥
त्रिविधभूतानि । सात्विफराजसतामसद्रव्यादनात्तत्तद्गुणभूयिटशरीगभिवृद्धिकारणत्वात्रिगुणात्मकं शरीरम् । भूतानि तत्तदभिवर्धकद्रव्यादुत्पद्यन्त इत्यर्थः ।
उक्तार्थमुपसंहरति-तस्मादिति । तस्मादन्नं तदुच्यत इति ।। ८९ ॥
अन्नं धातुप्रदं पुष्टिदं अवयवाभिवर्धनकरं एतादृशगुणं प्रयच्छति । इतिशब्देन हेतुरुच्यते । रसवदन्नमवयवाभिवृद्धिं करोति। तस्मादन्नरसमयं उपसंहृतार्थ शुद्धरसवदनं प्राणमय पिण्डावयवाभिवर्धकं तदुच्यत इत्यर्थः ॥ ___अन्नं तु स्वनिष्ठ सगुणं प्रयच्छति, अवयवाभिवृद्धि करणे सामर्थ्याभावात् । शुष्कान्नादनं विरुद्ध फलं प्रयच्छति । कथमन्नं जीवातुरिति वक्तं शक्यामित्यत आह-घृतेति । ।
घृतलतानमन्तर्वत्याः प्रदापयेत् ॥ ९ ॥ AYURVEDA
13

Page #133

98
आयुर्वेदसूत्र
शुsari विरुद्धफलं ददाति । घृतनुतान्नमेव कार्य कारकम् । तस्मादन्तर्वत्याः घृतप्लुतान्नं दापयेदित्यर्थः । पुनरप्युक्तमर्थमुपसंहरति तस्मादिति ।
तस्मात्स्वावयवविभवं धातुवर्धनं कुर्वत्यः प्रजाः प्रजायन्ते ॥ ९१ ॥
घृतप्तानादनं अवयवाभिवर्धकमित्युक्तम् । यत्किचिद्विकारे सति तन्निवर्तकेन निवर्तनीयम् । तद्धतप्लुतान्नमेव निवर्तकमिति वक्तुं न शक्यते, गुरुद्रव्यत्वात् । तस्मादसङ्गतमित्यस्वरसादाहतदिति ।
तच्छोषकपोषकद्रव्यं तत्र भेषजम् ॥ ९२ ॥
विकारे सति शोषकपोषकद्रव्ये कार्यकारके भवतः । जातशिशोश्च प्रथमतः प्रथमं शोषकद्रव्यजातरुजः शोषकद्रव्यं भेषजम्, पोषकद्रव्यजातरुजः पोषकद्रव्यं निवर्तकम् । एवं दशममासपर्यन्तं अन्योन्यं निवर्तकं भवति । गर्भस्थशिशोर्यावद्रव्य. मभिवर्धकं भवति तावद्दव्यमात्रं भेषजमित्यर्थः ॥
ननु गर्भस्थशिशुवज्जातशिशुरपि भेषजद्रव्यैः पोष्यते । प्रथमोत्पन्नशिशोः द्रव्यादनज्ञानं नैधते । मातुराहाररसाहारजन्यप्रतिकारकरसवद्द्रव्यादनभेषजकर्मणः पोषकद्रव्यत्वात् । तद्वत्रापि पोषकद्रव्याण्येव हेतुरिति वक्तुमशक्यत्वादित्यखरसादाहएवमिति ।
#medical
एवमुत्तरोत्तराभिवृद्धिर्मासे र्मासे ॥ ९३ ॥
यायोग्यरसादनं पक्षीकृत्य किंचित्किच्चिदेधितव्यम् ।

Page #134

द्वितीयप्रश्न:
99
अवयवाश्च कालश्च देशश्चेति एतानुद्दिश्य तत्तद्योग्यद्रव्यं एधितं हितं निवर्तकं भवतीत्यर्थः । शोषकपोषकद्रव्यस्य इयं व्यवस्था कृता । एवं प्रतिमासं चिकित्साकरणं कर्तुमयोग्यम् । वर्धिष्णोः शरीरस्य वृद्धिकरणद्रव्यादनमेव योग्यमित्यस्वरसादाह-यावदिति ।
यावद्वार्धिकास्तत्र भेषजाः ॥ ९४ ॥
वार्धिकद्रव्यमात्रं प्रशस्तं भवति । तथा चेदतिप्रसङ्गस्स्यात् । यावच्छब्दार्थमहिम्ना यावद्योग्यरसवव्यादनं विवक्षितामित्यर्थात् । न केवलं यावद्वार्धिकद्रव्यं वृद्धिकारकं भवति, कालवशात् शोषक कार्यगुणस्वभावत्वात् इत्यत आह-- सर्पिषेति ।
सर्पिषा पोष्यपोषकाः ॥ ९५ ॥
यावद्वार्धिकद्रव्यं सर्पिस्संयोगानलपाकजन्यं संस्कारविशिष्टपाकरसवद्दव्यं कार्यकारकं भवति, स्नेहवव्यसंयोगजन्यवार्धिकगुणप्रापकद्रव्यत्वादित्यर्थः ॥
አ
लङ्घनादिना दोषे क्षीणे सति धातुशोषे सति तत्र पोषकद्रव्यं कार्यकारकं "असो पोषणकरो भवतीति " । तत्र शोषकद्रव्येण निवर्तककरणं अयोग्यमित्यत आह--नेति ।
न पोषककाले शोषकाः ॥ ९६ ॥
पोषक कार्यकरणयोग्यकाले शोषकद्रव्यकालोचितकरणं अयो ग्यमित्यर्थः । ननु पोषकाश्च शोषकाश्च लोके व्यवहारयोग्याः षड्रसा एव । एकैकरसवद्दव्यस्य एकैकधातुपोषकत्व प्रयोजकत्वमागतम् । तावत्पोषकत्वस्य स्वत एष सिद्धत्वात् । रसवहूव्यातिरिक्तद्रव्याभावादित्यस्वरसादाह - पड़सा इति ।

Page #135

100
आयुर्वेदसूत्रे
षड्रसारसप्तधातुपोषकाः ॥ ९७॥
रसासृजोरेकैकयत्कषायरसवत्पोषकतया
रसो ह्यसृक् ॥ रसो वै सः ॥
जनयिता च ? त
स्मादेकरसप्रधानत्वादित्याशयं मनसि निधाय षड्रसानां सप्तधातुपोषकत्वं वक्तं सुकरमित्यर्थः ॥ तथाहि - सप्तधातुगुणकं तस्योपकारकं तेषां षड्रस पोषकत्वस्य स्वत एव सिद्धत्वात् । तस्मादिदमसङ्गतमित्यस्वरसादाह - रस इति ।
९८ ॥ ९९ ॥
-
रसधातुरसृग्भवति एकरसजन्यत्वात् । अन्तस्स्थितस्सन् रक्तमित्यभिधीयते । स एव बहिर्गतश्चेत् स्वेदरूपेण स्रवति । तद्रसनेन्द्रियं ऊष्मणा बहिर्गतं भवति । रसो लालारूपः स एव रश्मिः । तज्ज्ञानवानात्मा । तद्विषयक ज्ञानमानन्दहेतुकम् | रसनेन्द्रियज्ञानग्राहकज्ञानगोचरज्ञानं यस्यास्ति तस्यैवानन्दो भव
तीत्यर्थः ॥
द्विरसार्थ जङ्घयोः नासिकायाः शुद्धाशयं मासि मासि प्रथमत वृद्धिस्सर्वजन्तूनां योग्ययोगो नव ॥
इत्यायुर्वेदस्य द्वितीयप्रश्नस्य भाव्यं योगानन्दनाथकृतं सुप्रसिद्धं महाजनसम्मतं प्रतिसूत्रव्याख्यानपूर्वकं अयुर्वेदभाष्यं लोकोपकारकं संपूर्णम्.

Page #136

आयुर्वेदे तृतीयप्रश्नः.
ननु रसज्ञानं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवतीति सूत्रव्याख्यानं कृतम् । तश्चिन्त्य जीवात्मनां आनन्दानुभववत्त्वं, बाह्येन्द्रियाणां बाह्यार्थविषयकगोचरज्ञानं आनन्दहेतकं न भवति, तद्विषयकज्ञानानुभवस्य इन्द्रियार्थसंयोगकालमा आनन्दहेतुकं, तद्विनाशे सति तन्नाशात् । बाह्येन्द्रियविषयानुभवस्य तत्संसर्गनाशे सति तन्नाशात् इत्यस्वरसादाह-अथति।
अथ योगानुशासनम् ॥१॥
अथशब्देनानन्तर्य सूच्यते। षड्सबद्रव्यादनस्य शरीरदाwकार्यहेतुत्वं सम्प्रतिपादितम् । तस्मादृढतरधातव आत्ममनसंयोगसम्पादनार्थ हेतुभूतास्संतः तद्विषयकशानानुभवानन्द अन्तरिन्द्रियात्मसंयोगजन्यं भवतीति मनास निधायाह जीवात्मनः परमात्मानुसन्धानमानन्दहेतुकं भवतीति ।
ननु योगानुशासनमपि अजीर्णाभावसम्पादनार्थ कारणं भ. वतु। तथा सति आमनिवृत्तेरेव फलत्वात् अनिष्टपरिहारमात्र फलं लभ्यत इत्यत आह-तस्मादिति ।
तस्माद्योगः फलदः ॥ २॥
विषयानुभवो विषयानन्दहेतुकः । आत्मानुभवोऽप्यात्मानन्दहेतुकः, आनन्दहेतुककार्यस्य उभयोरपि समानत्वात् । योगानुशासनेन किमाधिकफलं लभ्यत इत्याशङ्कय अनित्यविषयकज्ञा

Page #137

102
आयुर्वेदसूत्रे
नगोचरज्ञानजन्यकार्यमनित्यं भवति । आत्मनो नित्यद्रव्यत्वात नित्यद्रव्यविषयक ज्ञानगोचरज्ञानमेव आनन्दो भवति । अन्तरि न्द्रियस्य मनसः आत्मगोचरस्वभावत्वेन सर्वकाले आनन्दानुभव लभ्यत इति आत्ममनस्संयोगस्यैव योगत्वात् योगः शाश्वतं फलं प्रयच्छतीत्य र्थः ।
ननु परमात्मनो नित्यद्रव्यात्वाद्विभुत्वाच्च सर्वदा मनस आत्मना समवेत्य स्थितत्वात् सर्वदा आनन्दानुभव एव भवेत् इन्द्रियस्यार्थेन समवेत्य प्राप्यप्रकाशत्वनियमात् । तज्ज्ञानगोच. रज्ञानं आत्मनो विषयीकृतं भवतीत्यत आह- प्रकृतीति ।
प्रकृतिपुरुषान्तर्मुखज्ञानगोचरप्रत्यय प्रकृतिपरि
णामो योगः ॥ ३ ॥
1
प्रकृतिविशिष्टपुरुषं विषयीकृत्य अन्तरिन्द्रियेण मनसा गुणविशिष्टपरमात्माने विषयीकृते सति बाह्येन्द्रियार्थविषयज्ञानविरामेण ताद्दशगुणविशिष्टपरमात्मानुभवस्य परमानन्दहेतुकत्वात् तद्विषयकज्ञानयोगः परिणामयोग इत्यर्थः । प्रकृतिपुरुषविशिष्टद्रव्यं यदा विषयो भवति तदा आनन्दानुभव इत्यर्थः । तथा सति विष - यानन्दमुद्दिश्य प्रकृतिविशिष्टात्मविषयकशानं परमानन्दहेतुकमिति सर्वदा अयमानन्दानुभवं विषयीकरोतु किं बाह्येन्द्रियविषयगोचरज्ञानेन, अल्पानन्दानुभवहेतुकत्वादित्यत आह-रज इति ।
रजउद्रेकादस्थिरं बहिर्मुखात्सुखदुःखहेतु ||४||
परमात्मा कंचित्कालं राजसगुणविशिष्टो भवति । कंचित्कालं सात्विकगुणविशिष्टो भवति । कंचित्कालं तामसगुणविशिष्टो भवति । यदा जीवात्मनि राजसादिगुणाः आत्मभावा भवन्ति

Page #138

तृतीयप्रश्नः
103
तद्गुणविशिष्ट आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थन, इन्द्रियाणां प्राप्यप्रकाशत्वनियम इति न्यायस्य दृष्टत्वात् । राजसगुणसंसृष्टदोषवशात् आत्मानुभवं पिधाय बाह्यविषयकसुखमनुभूयत इत्यर्थः। यदा सत्वो जीवः तामसगुणविशिष्टो भवति तदा तामसगुणविशिष्टस्सन् दुःखानुषङ्गं सुखमनुभवतीत्याहतम इति।
*तमउद्रेकात्कृत्याकृत्याज्ञानात्क्रोधादिभिर्नियमितो मूढः ॥५॥ ___तामसगुणाधिक्यात् कार्यविवेकज्ञानराहित्येन मूढमनाः क्रोधद्वेषादिभिः तद्विषयकज्ञानमनुभवति । ईषणत्रयविशिष्टतद्विष. यकसुखमनुभूयत इत्यर्थः। यदा सत्वस्य सात्विकगुणाविर्भावो भवति, तदा धर्मप्रतिपादकवेदान्तशास्त्रेष्वासक्तः स्वधर्मशास्त्रप्रतिपाद्यकर्माचरणेन सुकर्मजन्यसुखमनुभूयत इत्याह--सात्विकेति ।
सात्विकोदयात्सुखम् ॥६॥
। दुःखाभावसाधकशब्दादिप्रवर्तक सात्विकम् । जीवः सात्विकगुणाविर्भावे सति तद्धर्मप्रतिपादककार्यकरणेन स्वर्गविषयकसुखं भुङ्क्त इत्यर्थः।
ननु जीवात्मनः कदाचिद्राजसगुणानुभवः, कदाचित्तामसगुणानुभवः, कदाचित्सात्विकगुणानुभवो दृश्यत इति प्रतिपादितम् । नियमेन त्रिगुणानुभवस्य को हेतुरित्याकाङ्क्षायामाह - मधुरेति ।
* तम उद्रेकात्सत्याज्ञानात् क्रोधादिभिर्नियामितं मूत्रम् ॥ दिया:खाभावसाधकशब्दादिप्रवर्तकं सालिकम् ।

Page #139

104
आयुर्वेद सूत्रे
मधुररसानादनादनुसात्विकगुणहेतुकम् ॥ ७॥
मधुररसविशिष्टमन्नं यो भुङ्क्ते स सात्विकगुणवान्भवति । स जीव औपाधिकगुणं भुङ्क्ते ।
त्रिगुणा मधुराम्लकटुरसादनहेतुका इत्याह-अम्लीति । अम्लीभूतानादनं राजसगुणकारकम् ॥८॥ कटुकास्तमोगुणहेतुकाः ॥ ९ ॥
यस्य मधुररसे प्रीतिरास्ते स मुमुक्षुर्भवति । स इतररसानादनं विहाय मधुररसवद्रव्यं भुङ्कत इत्याह-मुमुक्षोरिति । मुमुक्षोर्माधुर्यम् ॥ १० ॥
मधुररसवहव्यं मोक्षहेतुः राजसतामसजनकरसाभावत्वे सति सात्विकगुणहेतुकरसवदव्यत्वात् । यो रसः सात्विकगुणप्रदो न भवति स मोक्षदोऽपि न भवति, कटुरसवत् । सर्वदा मुमु. क्षुभिः माधुर्यरसः पानयोग्यो भवति सात्विकगुणहेतुकमोक्षफलप्रदो भूत्वा सात्विकगुणकारकत्वात् । सात्विकगुणस्य मोक्षहेतुकत्वाच ।
ननु राजसगुणेन सुखानुभवे सति सुखहेतुभूतार्थतत्वज्ञाने सति सुखविषयकतारतम्यानुभवो भवति । नित्यानन्दानुभवं मोक्षहेतुकसुखं मधुररसजन्यम् । आम्लरसजन्यं राजसगुणविषयकसुखमनुभूयते । तस्माद्धयोपादेयविवेकशानं राजसगुणजन्यसुखानुभवव्यतिरेकेण मोक्षहेतुकहानजन्यसुखं ज्ञातुमशक्यमित्यस्वरसादाह-आम्लेति ।

Page #140

तृतीयप्रश्नः
आम्लरसादनात्सुखमेकमनुभूयते ॥ ११ ॥
अम्लरसजन्यसुखं दृष्टानुभव देशदेहकालन्तरभाव्य मोक्षावेयकसुखं प्रत्यक्षानुभवमित्यर्थः । तस्मादिदमेव मुख्यमिति एकशब्देन ज्ञायते ।
सुखदुःखाभावप्रयोजकत्वं तद्दःखानुभवं विना ज्ञातुमशक्यमित्यत आह- उष्णेति ।
'उष्णरसो दुःखानुषङ्गात्सुखं जनयति ॥ १२ ॥
105
सुखानुभवो दुःखानुभवाभावस्य सुखत्वादित्यर्थः । मनु दुःखकार्य कारककरणजातदुःखं अनुभवैकनाश्यम् । सुखज्ञानं तु दुःखानुभवपूर्वकम्। सुखानुभवस्य दुःख भाव कार्य प्रतियोगिकाभावानुभवज्ञान पूर्वकत्वात् । दुःखानुषङ्गः सुखमपि दुःखहेतुकमपि भवति । सुखदुःखहेतुकार्य हेतु क सामग्रीपरिपालनमेव पुरुषार्थ एव फलं भवेदित्याशयं मनसि निधायाह —तदेति ।
'तदा द्रष्टुस्स्वरूपावस्थानम् ॥ १३ ॥
द्रष्टुरीश्वरस्य स्वरूपावस्थानं जगत्स्वरूपं यस्यास्ति, स ईश्वरस्तु जगत्स्वरूपो भूत्वा तिष्ठति । तस्य सुखानुभवस्य दुःखाभाव कार्य प्रतियोगि काभावानुभवस्यैव पुरुषार्थत्वात् । द्रष्टुः स्वरूपावस्थानं सुखदु खानुरूपं भवतीत्यर्थः । तस्य जगत्स्वरूपशरीरं भोगायतनम् । सुखदुःखानुभवो भोग इत्यर्थः ।
1 ऊषण
" तदा द्रष्टस्स्वरूपावस्थानावृत्त्य सारूप्यमितरत्र - A
तदा द्रष्टुस्स्वरूपावस्थानं । वृत्तिरूप्यमितरत्र -- B / योग I. 3 AYURVEDA
14

Page #141

106
आयुर्वेदसूत्रे
ननु परमात्मन ईश्वरस्य निर्लेपनत्वात् निर्गुणत्वात् निस्थानन्दानुभववत्त्वात् तस्य सुख खादिवैचित्र्यं कथं संभवति शरीराधिष्ठानत्वस्य जीवात्मपरमात्मनोः समानत्वादित्यत आहसुखति । 'सुखदुःखमोहात्मिक द्यास्त्रयःप्रादुर्भवन्ति।।१४
अहं सुखी अहं दुःखी कर्माधीनकर्मोंपाधिकरूपः प्रकृत्या. कन्वात् । यदा जीवात्मनि आवृत्ते सति- आत्मनः मायाश बलितत्वात् तावन्तो धर्मा उपलभ्यन्त इत्यर्थः । अत एव कर्माधिकारित्वं जीवात्मन उ लभ्यते । आत्मन एव मोक्षाधिकारिस्वादुरसान्नादनं तस्यैव लभ्यते । तजन्यसात्विकगुणो मोक्षो. पकारको भवति । यदा आम्लरसादनं उपलभाते तदा राजसगुणाविर्भावो भवति । तेन केवलं सुखं भु । कटुरसद्रव्यादनं यदा भवति तदा दुःखानुषक्तसुखमनुभूयत इत्यत आह-तदिति ।
तद्रजस्तहेतुगुणभूतजातम् ॥ १५ ॥
तद्रज इति तच्छब्देन सत्वरजस्तमोगुणा विवक्षिताः । तेषां मध्ये प्रथमगुणरजोगुणकार्य हि आम्लरसपद्रव्यम् । रजोगुणभू. तस्य आम्लरसबद्रव्यं कारणं भवतीत्यर्थः । तत्त सत्वगुणका. र्यस्य स्वादुरसलवणरसन्यत्वं तमस्सत्वगुणयोः हेतुभूतादित्यर्थः । सूत्रे हेतव इति बहुवचनयोगस्य विद्यमानत्वात् तमस्सत्वयोरपि ग्रहणम् ।
ननु उक्तरीत्या स्वाद्वम्ललवणरसानां योजकं सत्वरजस्तमोगुणजनकमात्र प्रतिपादितम् । वातपित्तकफजन्यरोगाणां निवर्तकरसद्रव्यस्य अन्यथासिद्धत्वात् तन्निवर्तकद्रव्याद्धीनेन जन्यरोगाः कथं निवर्तन्त इत्यत आह-यथेति ।
' सुखदुःखमोहात्मिका निवृत्तयः प्रादुर्भवन्ति. C,

Page #142

तृतीयप्रश्नः
107
यथारोगनिवर्तकाः शोषकपोषकाः॥ १६ ॥
स्वादुरसवद्रव्यं सत्वगुणहेतुकम । आम्लरसवद्रव्यं रजोगुणहेतुकम् । लवणोष्णरसवद्रव्यं तमोगुण हेतुकम् । न ते रोगनिवर्तकाः । किन्तु शोषकपोषकद्रव्यादनादेव अनेकद्रव्ययोगत्वेन बहुरसवद्दव्यं रोगनिवर्तकं भवेदिति वक्तव्यम् । रोगस्तु यदा आविर्भूतो भवति तदा सः अनेकामयाननुजायते । तत्र तद्रोगनिवर्तकेन अनेकरसहव्य बाहुळ्येन भाव्यमित्यर्थः। ___ ननु अत्र सत्वरसवदव्यं वा रोगनिवर्तकम् ? यत्विाचेद्रसबद्दव्यं वा? नाद्यः अतिप्रसङ्गात् । यत्किचिद्दव्यादनमिति चेत् तदा एकरसव६व्यादनेनापि भाव्यम् । तथा सति अन्यथा सिद्धमिति अस्वरसादाह---योग्येति ।
योग्ययोगो योगः ॥ १७ ॥
यावद्रोगानुसारिनिदानज्ञानं तत्तद्दसवदव्यनिदानज्ञानपूर्वक अनेकरोगामगतरोगस्य बहुरसबद्दव्ययोगनिवृत्तिसामग्रीकत्वात् इति ।
ऋापरेव हि जानाति द्रव्यसंयोगजं फलम । भेषजकल्पवचनं तु
देशकालानुगुण्येन सङ्गहीतं यथाविधि ॥
स्थापित भेषजं तस्तैः कल्पनरमृतायते ॥ यथारोगानुसारितत्तद्विधिचोदिनरसवाहुळ्ययोगत्वं रोगनिवर्तक भवतीत्यर्यः । . ननु “अधिकं नैव दृष्यते' इति न्यायेन अनेकस्वादुरसवद्व्यं वायुनिवर्तकम् । अनेकाम्लरसबद्दव्यमेलनं पित्तरोगनिव

Page #143

108
आयुर्वेद सूत्रे
तकम् । अनेक लवणोष्णरसबद्दव्यं कफनिवर्तकम् । एतादृशयोगकल्पनमेव योग्ययोगो भवेदित्यस्वरसादाह चित्तेति ।
चित्तविभ्रमो विपर्ययः ॥ १८ ॥
यावद्रोगापत्तरसवदव्यमेळनव्यातरेकेण योगकरणं विरुद्धयोगो भवति । तत्तु चित्तविभ्रमो भवति । चित्तं मनः । तयोरैक्येन रजतत्वाभाववति शुक्तौ रजतं यत्र भासते तत्र चित्तविभ्रमो भवतीत्यर्थः ।
ननु रजतत्वप्रकारकज्ञानग्राहकसामग्रीविशिष्टपुरोवर्तिनं यदा विषयीकरोति रजतत्वप्रकारकज्ञानग्राहकसामग्रया तद्विशिष्टमेव भासते हपट्टणादौ तथा दृष्टत्वात् । यावज्ञानगोचरसामग्रथा अनावात् चित्तविभ्रमः कथं ल्यादित्यस्वरसादाहअतदिति ।
अतस्मिस्तदिति प्रत्ययः ॥ १९ ।।
यत्र रजतत्वाभाववति शुक्तौ रजतत्वं भासते तत्तत् । अत: स्मिन् अन्यस्मिन् तदिति भ्रमो जायते । तत्र विकल्पः, तद्विषयकज्ञानग्राहकसामग्री तद्विशिष्टार्थमेव गोचरीकरोति, पुरोवर्तिग्राहकसामग्रथा सत्वादित्यत आह-पित्तेति ।
पित्ताधिकैकजातात्पीतशाङः ॥ २० ॥
पित्तप्रकोपरलादनेन पित्तरोगोद्भवो भवति । तत्र काचकामालादिरोगवशात् श्वैत्य गुणविशिष्टपुरोवर्तिनि पीतगुणविशि. टोऽयमिाते ज्ञानं जायते, तत्तद्दोषवशात् । तच्च तद्दोषविरुद्धादनाद्भवति । तदा पीतश्शङ्ख इति ज्ञानं जायते ।

Page #144

तृतीयप्रश्न:
109
मनु सर्वे व्याधयः दोषत्रयजन्याः । ते सर्वेऽपि तत्तद्रसादनजन्याः । अतः सूत्रे पित्तविरुद्धद्रव्यादनाञ्चित्तविभ्रमो भवतीति यत्तश्चिन्त्यम् । श्वै यगुणविशिष्टे शङ्के पतिोऽयमिति ज्ञानं भासते। तदयुक्तमित्यस्वरसादाह-सेति ।
सा प्रतीतिः पित्तविरुवाहारजन्या' ॥ २१॥
भ्रमविषयकज्ञानं च पित्तजन्यम् । पीतश्शङ्ख इति ज्ञानं च शुद्धपित्तविरुद्धाहारजन्यम् । पवनपित्तरोगजनकविरुद्धरसजन्यत्वे सति तद्विरुद्धाहारजन्यत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा घटादिः।
ननु शुक्तौ इदं रजतमिति भ्रमविषयकज्ञानं जायते । पीतइशङ्ख इत्यत्रापि तथा प्रतीयते। तदुभयं यावद्व्यरसवव्यादनजन्यनिवर्त्यभावकार्यहेतुभूतद्रव्यं तद्विरुद्धरसवद्दव्यादनकायहेतुपूर्वकं रसविरसजन्यरोगाभावकारकद्रव्यत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः ।
ननु यत्किंचिहव्यं विषयीकृत्य अत्यन्तनिरीक्षणात् पूर्व प्रमाणत्वेनानुभूतमपि तत्रैव संशयो जायते । तत्र रसवदव्यादनं हेतुर्न भवति इत्यत आह-अतीति । "अतिनिरीक्षणे दोषप्रमायां संशयो भवति॥२२
इन्द्रियार्थसन्निकर्षे सति तदर्थविषयकज्ञान जायते । तद्विषये तत्रैव तत्काले अतिनिरीक्षणदोषवशाद्भमो भवति । तत्रापि पूर्वजातरजतप्रमाविषयकशानं अतिनिरीक्षणदोषजन्यं न संशयशानस्थ निवर्तकं भवतीत्यर्थः ।
1 चक्षुर्दोषजाता च । तत्कालोचितकार्यकारणम् । इत्यधिकपाठ:-A. B. ' अतिनिरीक्षणदोषात्प्रभूतायां संशयो भवति- A. B,

Page #145

110
आयुर्वेदसूत्रे
ननु यद्विरुद्धरसवदव्यादनं यावद्रोगहेतुकं तद्विरुद्धद्रव्यादनं तत्तद्रोगनिवर्तकमिति वक्तव्यम् । तथा सत्यमधुररसजन्य. रोगाणां निवर्तको मधुररस एव भवति । यथा कदळीफलविरसजन्यरोगस्य अजीर्णस्य कदलीफलरसद्रव्यादनं निवर्तकमिाते वक्तुमशक्यमित्यर्थः । किंतु आम्लरसाद्या निवर्तका भवेयुरिति तात्पयम् । यावदव्यादनज्ञानं यत्काले यथोपलब्धं तत्काल एव पूर्वदिनान्नापेक्षया ..धुतरानादनं पथ्यं भवतीति तत्काल योग्यद्रव्येण प्रथमदिनजन्यरोगस्य तत्कालोचितरोगाभावकार्यस्य प्रागभावपरिपालनं पुरुषार्थ इत्यर्थः ।
ननु रसविरसान्नादनाजातप्रमाप्रतीतस्थले यथा घटज्ञानगोचरज्ञानानन्तरं तत्रैवातिनिरीक्षणेन चक्षुर्दोषवशात् तत्प्रतीतिविषयतद्विषयतात्कालिकसंशयः कथ स्यादित्यस्वरसादाह --- अत्यन्तेति।
'अत्यन्तानिमिषदृष्टया चक्षुरिन्द्रियदोषस्तम्भवति ॥ २३ ॥
तहोषवशात् तत्प्रमा अतत्प्रतीतिविषयस्थले दोषग्रस्तेन्द्रिय. गोचरज्ञानजन्यप्रमायाः संशयज्ञानस्य अप्रतिवन्धकत्वात् तत्र सशयो भवतीत्यर्थः।
न पीडयेदिन्द्रियाणि न च तान्यतिलालयेत् । एतद्वचनानुसारेण इन्द्रियातिलालनमेव अनिमिषदृष्टिरित न संशयः । विरुद्धरसादनजन्यं न भवतीति विशेषदर्शनसामग्रीसंशयप्रतिबन्धकात् तन्निवर्तकरसादनसामग्री ? तस्य जनकत्वाभा
... 1 A. B. कोशद्वयेऽप्येतत्सूत्रं न दृश्यते.

Page #146

तृतीयप्रश्न:
111
वात् । यदा यस्य भ्रमो भवति तस्य राजसतामसगुणप्रतिपादकसामग्रया भिन्नत्वादित्यस्वरसादाह रज इति ।
रजस्तमोगुणहेतुकद्रव्यपरिणामकात् 'पित्ताद्विभ्रमो भवति ॥ २४ ॥
राजसगुणजन काम्लरसविरसाव्यादनं तद्गुणप्रधानजनक महेनुकम् । ता प्रसगुणजनकलवणकटुरसविरसबद्दव्यादनं तद्गुणप्रधानजनकभ्रमहेतुकम् । तस्माद्भमस्तु रसविरसजन्यः । संशयस्तु न तथाभूत इत्यर्थः।
ननु यत्संशयव्यतिरेकनिश्चयो यत्प्रवृत्तिप्रतिबन्धको तन्निश्चयस्तद्धेतुरनुमितौ व्याप्तिरिवेति न्यायशास्त्रानुसारेण अनिमिषहष्टिदोष वंशादेव भ्रमज्ञानं सम्भवतीत्यत आह तदिति ।
तद्विषये चाक्षुषाण्यनुभूतार्थेषु ॥ २५ ॥
अन्येषां प्रमात्वेनानुभूतार्थे स एव विषयो यस्य तस्मिन् तद्विषये भ्रमी यस्य भवतीते स भ्रमो निवर्तकेन निवर्त्यः ।
ननु इन्द्रियार्थसन्निकर्षानन्तरं अयं घट इति ज्ञानानुभूतार्थे जाते सति ममोत्पन्नं ज्ञानमप्रमाणामेति यो मानसिकभ्रमो जायते तद्यावद्सवव्यादनजन्यरोगग्रस्तेन्द्रियज्ञानगोचरत्वाभावादित्यस्वरसादाह-यावदिति।
यावद्गर्भाशयस्थं पिण्डं तावद्दव्यपरिपालनम्।।
यावद्गर्भाशयस्थं मन इत्यर्थः । अस्मिन्मनास चक्षुरिन्द्रियज्ञानगोचरबटविषयकमनसि अन्योत्पन्नज्ञानं अतद्विषयकं तदर्थ प्रवृत्तौ न समर्थ प्रवृत्तिजनकत्वाभावात् भ्रमविषयकप्रमावत् ।
1 पत्ताड्रमो भवति-A. B.

Page #147

112
आयुर्वेद सूत्रे .
यावद्विरसदनादनजन्यरोगग्रस्तेन्द्रियगोचरभ्रमशानं मनोविषयकं मानसिकभ्रमानुभवज्ञानगोचरसामग्रीविशिष्टत्वात् । तज्ज्ञानविषयकं पिण्डं तद्भमनिवर्तकरसवदव्यादनपरिपालनम् । भ्रमविषयक ज्ञानं तन्निवर्तकरसद्रव्येभ्यो 'रक्षणीयमित्यर्थः ॥
ननु भ्रमोत्पादकविरसद्रव्यादनाभावकार्यहेतुभूतार्थादने सति अदोषास्सन्तः तत्तदिन्द्रियार्थसन्निकर्षे जाते सति तद्वति तत्प्रकारकत्वानुभवात् तत्र भ्रमो न जायो, संशयज्ञानजनकसामग्रयभावात् । भ्रमप्रत्ययविषयगोचराषियकज्ञानगोचरज्ञानानुभवेन तस्य भ्रमाद्यभा विषयकत्वान् । तज्ज्ञानविषयकपिण्डस्य भ्रमसंशयज्ञानविषयकत्वेन यत्किचिद्दव्यादनकार्यासंभव इत्याह--- अदोषेति ।
अदोषजातपिण्डं कचिनिवर्तयेत ॥२७॥
आशया दुष्टास्सन्तः इन्द्रियार्थसन्निकर्षे सति भ्रमाविषयकमेव गोचरीकुर्वन्ति । तत्साधारणज्ञानविषयकस्य अदोषग्रस्तेन्द्रियविषयकज्ञानगोचरत्वादित्यर्थः ॥
निमित्ते हि पथ्यं भेषजम् ।। २८ ॥
ननु निमित्ते सति रोगो जायते। तत्रैव पथ्य कार्यम् । तत्र लध्वन्नादनं पथ्यम् । तथाच यदा आशया दोषदुष्टा भवन्ति तत्र हीनादने आशयानां रिक्तत्वमस्तीति वक्तव्यम् । 'रिक्त वायुः प्रकुप्यते' इति सूत्रार्थानुसारेण तत्र वायोः प्रबलत्वात् सम्यग्गत्याशयाभावत्वाश्च इन्द्रियणि सविकाराणि भवान्त । तत्र पथ्य भेषजमिति सूत्रं न सङ्गतमित्यस्वरसादाह यावदिति ।
निवर्तनीयमित्यर्थः-इति सुपठः. क चित्रिवर्तकैनै निवर्तयति ।--B

Page #148

तृतीयप्रश्नः
113
यावदाहारपरिणामजाताः क्लिष्टाः ॥ २९ ॥
यावहिनभोजनमपि आशयानां क्लेशकारकम् । हीनभोजनमपि आशयानामतिक्लेशकारकम् । तदुभयमपि पथ्यं न भवतीति कृत्वा सूत्रमेव आक्षिपतीत्यर्थः ॥
क्लिष्टाः क्लेशाः, अक्लिष्टा अक्लेशाः ॥ ३० ॥ क्लिष्टाः क्लेशा भवन्ति । अक्लिष्टा अक्लेशा भवन्तीत्यर्थः ॥
ननु हीनभोजनाजातरोगस्य अतिभोजनमपि पथ्य न भवति । अतिभोजनाजातरोगस्य हीनभोजनमपि पथ्यं न भवति । उभयोरपि निवर्तकं वक्तं न शक्यत इत्यस्वरसादाह-यावदिति ।
यावत्प्रस्तुतमहरहभैषजम ॥ ३१ ॥
अहरहर्भुक्तानामजीर्णामावकरणेन आशयानां भुक्तत्वं यत्र भाति । आशया निर्दुष्टास्सन्तः यत्रेन्द्रियाणामरोगस्वप्रतिपादन तावद्वोचरशानमेव तद्वति तत्प्रकारकत्वं वक्तुं शक्यत इत्यर्थः।। ___ ननु आशयेषु रिक्तेषु वातप्रकोपो भवतीति पूर्व प्रतिपादितम्। इदानीमपि यावद्रोगाणां प्रस्तुतत्वं नाम आमाशयस्य भुक्तकरणत्वं वक्तव्यम् । तथा सति प्रत्यहं रिक्तकरणत्वं न योग्यमित्यखरसादाह-यावदिति ।। __ यावदुद्भूतशोषकगुणजाता रुजः 'तत्तदुद्भूतपोषकद्रव्यं तत्र भेषजम् ॥ ३२॥
__ यावत्कार्याणां कारणीभूतरसवव्याविर्भूतशोषकद्रव्यजातरुजां निवर्तकीभूतनिष्ठपोषकद्रव्यं तावद्रोगाणां भेषजं निवतकं भवतीत्यर्थः॥
___तत्तद्भूतहितगुणवत्पोषकद्रव्य. AYURVEDA,
15

Page #149

114
आयुर्वेदसूत्रे
पूर्वसूत्रस्यास्वारस्य निस्सारयन् आह-आमेति। . . *आमनिस्सरणकार्य कर्तव्यम् ॥ ३३ ॥
प्रत्यहं आमनिस्सरणकार्य कर्तव्यमिति बोद्धव्यम् । “ममआमवृद्धिः जाता" इति ज्ञानानन्तरं आमनिस्सरणकार्य विधिरिति ज्ञापनार्थ आमनिवृत्तिकरणमेव “प्रत्यहं मम आमवृद्धिजर्जायते” इति यस्य ज्ञानमास्ति तादृशं प्रति इदं भेषजं भवतीत्यर्थः। ___ननु शोषकद्रव्यादनजातरोगाणां पोषकद्रव्यं तत्र भेषजमिति वक्तुं न शक्यते । शोषकद्रव्यादनं नाम शुष्कद्रव्यादनम् । तेन अजीर्णे जाते सति तन्निवृत्यर्थ लङ्घनमेव कर्तव्यम् । तत्र निवर्तकीभूतपोषकद्रव्यं भेषजं भवतीति रुकप्रदर्शनानन्तरं लङ्घनेन दोषप्रकोपनिवृत्ति कृत्वा धात्वभिवृद्धयर्थ पोषकद्रव्यं तत्र भेषजं भवतु, आदावेव रुक्प्रदर्शने जाते प्रथमत एव पोषकद्रव्यप्रदानेन दोषाः प्रकुपिता भवेयुरित्यखरसादाह-यावदिति। - यावद्धात्वङ्कराभिवर्धकद्रव्याभावजातरोगाः तत्पोषकसंस्कारयुक्तस्नेहादयो निवर्तकाः ॥३४॥
किंचिद्विरुद्धरसद्रव्यादनज्ञानेन रोगाविर्भावात्पूर्वमेव तन्निवर्तकेन निवर्तयितुं सुकरमेव । तद्रव्यान्नादनादेव निवर्तयितुं शक्यते । अन्यथा रोगाङ्कुरे जाते सति तन्निदानहेतुभूताङ्गाविभीवपर्यतं निवर्तकेन ते निवां भवेयुः । धातुषु व्याध्यकुरावि. भीवकार्याभावकारणाजातरुजः तत्र पोषकद्रव्ययुक्तस्नेहादयो निवर्तकाः। अन्यथा तत्पोषकद्रव्ययुक्तस्नेहाद्याः तद्रव्यैस्स हिताः. तत्पान भ्यङ्गावलेपनात् व्याधीनिवर्तयन्तीत्यर्थः।
* कोशान्तरे इदं सूत्रं न दृश्यते.

Page #150

तृतयिप्रश्न
115
ननु सर्वेषां सर्वपदार्थादनस्य प्रस्तुतत्वात् सर्वद्रव्यादनं रोगहेतुकं भवति । यावद्रोगाणां यावद्द्व्याणां कार्यकारणभावे ज्ञाते सति इदं व्याधिहेतुकं द्रव्यं इदं व्याधिनिवर्तकं द्रव्यं इति तयोाप्तिग्रहे सति तथा वक्तुं शक्यते । सर्वत्रापि तथाप्यननुभवेन तयोाप्तेरभावादित्यस्वरसादाह-मातुरिति ।
मातुराहाररसाहारजनितावयवस्थितरसाःप्रवतकाः ॥ ३५ ॥ ___ तत्र शिशूनां स्तन्यपानादनेन यावद्धातुषु व्याध्यकुराविभर्भावकार्याभावकारणाजातरोगाणां तन्निवर्तकीभूताः शाषकपोषकादयो मातुः रसाहारपरिणामेन सर्वरोगप्रागभावपरिपालनम् । स्तन्यपानेन अरोगास्सन्तः “शतायुः पुरुषरशतेन्द्रियः” इति रोगकार्यप्रतिबन्धकस्य विद्यमानत्वात् निवर्तकनिवर्त्यानुमितौ व्याप्तिर्गृहीतुं शक्यत इत्यर्थः । ___ ननु मातुराहाररसाहारजन्यावयवस्थितरसा वा आमयनिवर्तका इति प्रतिपाद्यन्ते। विरसादनेन मातुर्विकार जाते सति. तत्र पयस्स्थितरसाः अनिवर्तका भवन्ति प्रवृत्त्यादिहिता इत्यस्वरसादाह-अविकारमिति ।
अविकारं निरीक्ष्यैनां मातृजं पाययेत् ॥३६॥ . मातुस्स्तन्यपानं शिशोरामनिवर्तकं न प्रवर्तकं यदा भवति तदा एनां मातरं रोगनिवर्तकद्रव्येभ्यः अविकारो यथा भवति तथा कुर्वन् तजन्याशशून् मातृजं स्तन्यं पानयोग्यं पाययेदिस्यर्थः ।
शिशोः पोषकशोषकद्रव्यमपि प्रवर्तकं भवति । केवलं स्तन्यपानमात्रं न प्रवर्तकमित्यत आह योग्यति ।

Page #151

116
आयुर्वेदसूत्रे
योग्यद्रव्येण च तान्पोषयेत् ॥ ३७॥
योग्यद्रव्येणैव च तान् पोषयेत् । मातृस्तन्यपानादिना अजीणे जाते न स्नेहद्रव्यं तत्र प्रयोजकं भवति । तत्तद्रोगोपयोगयोग्ययोगयुक्तं घृतं च तैलं च निवर्तकं भवतीत्यर्थः। तदेव योग्यद्रव्यमिति तार्पयम् । तान् शिशून् प्रत्यहं पोषयेदित्यर्थः । ___ ननु मातृस्तन्यपयः तजन्यशराराणां रोगग्रस्तानां तत्पयो निवर्तकं भवतीत्युक्तम् । इतः पूर्व षड्सवहव्याणां निवर्तकत्वं प्रतिपादितम् । इदानी मातस्तन्यमेव सर्वव्याधीनां निवतकं भवतीत्युक्तम् । तथा चेत् षड्सवहव्याणां निवर्तकत्वं न स्यादिस्यस्वरसादाह-यावदिति।
यावत्स्तन्यपाः तावद्वालकाः स्तन्यपानम् ।।
स्तन्यपानं शिशूनां धातुपोषकं अन्नादनाहतुकत्वे सति रसवहव्यपोषकहेतुकत्वात् । अन्नादनं तु न धातुपोषकं अन्ना. दनायोग्यधातुपोषकत्वात् पोषकद्रव्यजन्यत्वाञ्च इत्यनुमानविधया मातृजन्यपयसां शिशोर्धातुपोषकत्वं अन्वयव्यतिरेकप्रमाणसिद्धम् । यावत्स्तन्यपानोपजीव्यं शिशोरशरीरमिति। सर्वदा मातृपुत्रत्वमात्रं शिशुत्वज्ञापकं न भवतीत्यर्थः । मातुरजीणेजाते सति तच्छिशोस्तदजीर्णवशात् तत्सहशा आमयास्सम्भवन्ति । तत्प्रतीकारस्तु केन कारणेन भाव्यः । तेषां शिशूनां चूर्णघृततैलादीनामसंभाक्त्विात् , अयोग्यत्वाश्च । तत्तदामजन्यामयानां तत्तद्विधिविहितेन निवर्तयितुमशक्यत्वात् इत्यस्वरसादाहबालेति ।
बालयोग्यनिवर्तकं कुर्यात् ॥ ३९ ॥

Page #152

तृतीयप्रश्नः •
117
स्तन्यपानाहारोपजीव्य कार्यविशिष्टबालामयानां निवर्तकं ब्रूमः । तन्निवर्तकं रेचकप्रसाध्यम् । मातुराहारजातस्तन्यपानेन अमितत्वेन जातरुज उभयशरीरजन्यत्वात् । प्रायश आमप्रया तत्तद्विरेचकं सुकुमारद्रव्ययोग्यकर्मकरणात् तत्तद्वयाधीनां निवर्तकमित्यर्थः ।
ननु चाक्षुषप्रतीतिजन्यप्रमाप्रतिबन्धकलवणोष्णरसवद्दव्यसंशयविभ्रमी चक्षुरिन्द्रियदोषजन्यौ । तन्निवर्तस्तु कथं निवर्तत इत्यत आह-श्रोत्रेति ।
श्रोत्रेन्द्रियाच्छब्दज्ञानम् ॥ ४० ॥
श्रोत्रेन्द्रियजन्यशाब्दप्रमाप्रतिबन्धक तिक्तरसवव्यादनं तत्संशयव्यतिरेकान्वयौ यज्ज्ञानप्रमाप्रतिबन्धको । कषायतिक्तमधुररसाः परिशुद्धास्सन्तः निवर्तका भवेयुरिति वक्तव्यत्वात् । तथा सति रसनेन्द्रियविषयकरसज्ञानजन्यप्रतीतिप्रतिबन्धकसंशयवि भ्रमौ केन कारणेन निवर्तनीयावित्यत आह- रसनेति ।
रसनेन्द्रियजन्यभ्रमादाम विरसदोषादिकैकरसात्संशयविभ्रमौ भवतः ॥ ४१ ॥
रसनेन्द्रियजन्यशुद्ध रसज्ञानप्रतिबन्धको स्वादुरसवव्यादनविभ्रमादिहेतुकौ यत्संशयव्यतिरेकनिश्चयौ यावदिन्द्रियज्ञानगोचरप्रमाप्रतीतिप्रतिबन्धको तद्विरुद्धद्रव्यादनं तद्धेतुरित्यर्थ ।
घ्राणेन्द्रियविषयक गन्धज्ञानजन्यप्रमाप्रतिबन्धकसंशयविभ्रमकेन हेतुना निवर्त्यते इत्यत आह-घ्राणेति । घ्राणेन्द्रियाद्वन्धप्रतीतिस्तथा ॥ ४२ ॥

Page #153

118
आयुर्वेदसूत्रे
- नाणेन्द्रियजन्यशुद्धगन्धज्ञानप्रमाप्रतिबन्धकाम्लरसवद्दव्या. दनं भ्रमसंशयहेतुकम् । तन्निश्चयस्तद्धेतुरित्यर्थः॥
श्रोत्रेन्द्रियविषयकशब्दज्ञानजन्यशाब्दप्रमाप्रतिबन्धकसंशयभ्रमौ कथं निवत्येते इत्यत आह-श्रोत्रेति ।
श्रोत्रेन्द्रियाच्छब्दज्ञानं तथा ॥ ४३ ॥
. श्रोत्रेन्द्रियजन्यशाब्दप्रमाप्रतीतिप्रतिबन्धककषायविरसद्रव्यादनं शाब्दिकसंशयभ्रमहेतुकं भवतीत्यर्थः ।
त्वगिन्द्रियविषयकस्पर्शज्ञानजन्यप्रमाप्रतीतिप्रतिबन्धकतितरसवद्दव्यादनं तत्संशयभ्रमजनकम् । यत्संशयव्यतिरेकनिश्चयौ प्रतिबन्धको तन्निश्चयस्तद्धेतुरिति न्यायेनैव निश्चय इत्यर्थः।
स्वगिन्द्रियविषयकज्ञानप्रमाप्रतातिप्रतिबन्धकदाषानिवृत्त्यर्थ पोषकाधिक्यशोषकद्रव्ययोग्यकारणं तनिवर्तकं भवतु । पोषकद्रव्याणां निवर्तकत्वं स्वादुद्रव्ययुक्तयोगकरणं यस्य भेषजं निवतकं भवति तदेव त्वगिन्द्रियमित्यत आह-शोषकोते ।
शोषकद्रव्याधिक्यजातासृक्प्रतिबन्धकपवनानलगतिजातदोषविषयकविपर्ययज्ञानं प्रमाप्रतिबन्धकहेतुकम् ॥ १४ ॥ .. ननु पञ्चेन्द्रियविषयकज्ञानं प्रतिबन्धकरुतिवर्तकं भवतु । पोषकद्रव्ययोगार्थशोषकद्रव्ययोगकरण कथं भवेदित्यस्वरसा. दाह-सामिति ।
सार्द्रद्रव्यं त्र भेषजम् ॥ ४५ ॥ ..

Page #154

तृतीयप्रश्नः
119
... सार्द्रद्रव्यं नाम अप्पयश्च मूत्रं च मधु च तैलं च घृतं च, इदं साद्रव्यं भवति । एतद्योगकरणं विशिष्य झाप्यत इत्यर्थः। ___ननु पोषकद्रव्ययुक्ताल्पशोषककल्पकद्रव्ययोग भेषजं निवर्तकं भवेदिति प्रतीयते । इदानीं केवलं साद्रव्ययोगकरणेन किं फलं भवेदित्यस्वरसादाह-सस्नेहमिति । .. सस्नेहमाई कार्यम् ॥ ४६ ॥
स्नेहयुक्तद्रव्यं निवर्तकामिति यथोच्यते तथा पोषकद्रव्याधिक्यजातपार्थिवद्रव्यं चूर्णीकृत्यावपेत् । तत्पाककरणेन निद्रवं यथा भवति तथा अग्नौ विपाच्य तत्पानलेएनाभ्यङ्गावगाहनात्तत्तजन्यपञ्चेन्द्रियविषयकप्रमाप्रतिबन्धकं निवर्तयितुं तदेव भेषजं भवतीति न वक्तव्य। । तत्र प्रत्यक्षप्रमाणेन संशयभ्रमयोर्निवारणस्य शक्यत्वात्, इत्याशयं मनसि निधाय प्रत्यक्षप्रमाणस्वरूपं विविच्यते-चाक्षुषेति । - 'चाक्षषप्रतीतीतरजन्यभिन्न विषयकज्ञानप्रमा प्रमाणम् ॥४७॥
चक्षुरिन्द्रियविषयकज्ञानानुभवे सति तदभाववति तत्प्रकारकत्वं तज्ज्ञानस्य यथा विषयो भवति तथा जानुषप्रतीतिजन्येतरत्वं तद्भिनविषयकशानं प्रमाणमिति तादृशप्रमाणेन भ्रमनिवृत्त्यां सत्यां तन्निवर्तकभेषजं विना तत्प्रमाणस्य ज्ञातुं शक्यत्वादित्यर्थः।
ननु कामिलारोगग्रस्तचक्षुषः अस्मिन् शङ्ख पातविषयकशाने जाते शङ्खः श्वेतः शंखत्वात् इत्यनुमानप्रमाणेन न पीतत्व
* चाक्षुषप्रतीतिजन्येतरभिन्नविषयकज्ञानं प्रमाणम्.

Page #155

120
भायुर्वेदसूत्रे
भ्रमः, निवर्तके पुरोवर्तिनि पातत्त्वानुभवस्य बलवत्त्वादिति तत्तदोषराहित्यमेव भ्रमसंशयप्रतिबन्धकं भवेदित्यत आह-निर्दोषेति । निदोषचक्षुस्तत्र जनकम् ॥ १८ ॥ तद्वति तप्रकारकत्वं दोषरहितचक्षुषा गृह्यत इत्यर्थः ।
ननु भूयोदर्शनेन धूमानयोाप्तिग्रहे सति धूळीपटलं दृष्ट्वा यत्र वह्निभ्रमो जायते तत्र पूर्वानुभवव्याप्तिग्रहस्य अदो. षविषयकत्वात् बाह्यज्ञानविषयकशानगोचरसामग्रीविरहादेव भ्रमो जायते । तमस्य दोषजन्यत्वं न वक्तव्यमित्यस्वरसादाहचक्षुरिति।
चक्षुर्गृहीतलैङ्गिकज्ञानं प्रमाणम् ॥ १९ ॥ निर्दोषचक्षुषा भूयो भूयः धूम दृष्ट्वा वह्नि पश्यति, यत्र धूमस्तत्राग्निरिति । तत्र दोषजनकरसवहव्यादनं न कारणम्। तदभावेऽपि भ्रमदर्शनात् । ब्राह्येन्द्रियविषयज्ञानगोचरसामग्रीवैकल्यादेव भ्रमो जायते । तत्र रोगोत्पादकसामग्रथा अष्टत्वात् । भ्रमसंशयौ रोगोत्पादकसामग्रीजन्यौ भ्रमजनकसामग्रीजन्यत्वात् । तत्र विरसजन्यरोगोत्पादकसामग्रया नियमेन दृष्टत्वात् । आगमप्रमाणेनापि भ्रमनिवृत्तेः भ्रमो निवर्त्य इत्याह-भ्रमेति । "भ्रमाभावजनकमाप्तवचनमागमः ॥५०॥
आप्तवचनजन्या प्रमा स्वदोषजन्यप्रमाप्रतिबन्धिका न भवति । आप्तवचनस्य भ्रमाभावप्रतीतिजनकत्वात् । तस्माद्रस. विरसजन्यदोषहेतुना इन्द्रियगोचरभ्रमविषयकज्ञानं प्रत्यक्षेण वा अनुमानेन प्रमाणेन वा आगमप्रमाणेन वा दोषजन्यभ्रमशानं निवर्तते । तत्र दोषा मेिव कारणत्वप्रतिपादनादित्यर्थः ॥
भ्रमाभावप्रतीतिकः

Page #156

तृतीयप्रश्नः
ननु धूळोपटलं दृष्ट्वा धूमभ्रमो यत्र भवति तत्र दोष एव हि कारणम्, न तत्माजनक सामग्री । तथा सति दोषोंत्पन्नकाले दोषसामग्रीसत्वात् सर्वत्रापि भ्रम एव स्यादित्यतआह-- दोषीत ।
AYURVEDA
दोषजन्यज्ञानविषयको विपर्ययः ॥ ५१ ॥
विपर्ययज्ञानमात्रस्य दोषजन्यत्वात् पीतश्शङ्ख इति भ्रमस्थले श्वैत्यानुमानं भ्रमनिवर्तकं भवतीत्यर्थः । ननु शुक्तन्द्रियविषयक संसर्गानन्तरं शुक्तिविषयकज्ञाने जाते सति अहं शुक्तिविषयक ज्ञानवानिति प्रतीतिर्भवतेि । तदनन्तरं तत्रैव अन्यस्य भ्रमो जायते । अन्यपुंसः अतस्मिन् तदिति ज्ञानमुत्पनमिति अन्येन वाक्ये प्रयुक्ते सति शुक्तिज्ञानानुभवाद्देवदत्तस्य च शब्दज्ञानानन्तरं ममोत्पन्नं शुक्तिज्ञानं प्रमाणं वा न वेति पूर्वानुभूतविषयिकायां देवदत्तस्य च शुक्तिज्ञानविषयकप्रतीती विकल्पो जायते । तद्भूमज्ञानं रसविरसजन्यरोग हेतुजं न भवतीत्यस्वरसादाह शब्देति ।
'शब्दप्रयोगजनितज्ञानप्रतीतिविषयो विकल्पः ॥
मदिन्द्रियार्थगोचरयोग्यपुरोवर्तिद्रव्यं शुक्तित्वज्ञानविषयक - ज्ञानं भवितुमर्हति समर्थप्रवर्त्तकत्वात् । अस्मिन्विषये तदुत्पन्नं ज्ञानं रजतविषयकं संशयज्ञानग्राहक सामग्रीव्यतिरिक्त सामग्रीजन्यत्वात् एतद्रजतविषयकज्ञानं अप्रमाणं असमर्थप्रवृत्तिजनकत्वात् इत्यनुमानावेधया संशयनिवृत्तेः कर्तुं शक्यत्वात् । अत्र संशयभ्रमजनकरसविरसद्रव्यादनस्य अद्दष्टत्वात् परप्रयुक्तवा - क्यजन्यज्ञानं प्रमाविषयकं भवतीत्यर्थः ।
1योग. 1. 9.
121
16

Page #157

122
आयुर्वेदसूत्रे
ननु इदं पुरोवर्तीन्द्रियविषयकं प्रमाप्रमागोचरोभयज्ञानप्राहकसामग्रीविषयकं शुक्तिरजतोभयविषयकज्ञानग्राहकसामग्रीजन्यत्वादित्यस्वरसादाह-सदिति । सदसत्सम्बन्धविवेकविशिरहितज्ञानविषयकम्।
आस्मिान्वषये देवदत्तस्य ज्ञानं शुक्तिविषयकम् । यज्ञदत्तस्य ज्ञानं रजतविषयकम् । एतस्मिान्वषये सदसज्ज्ञानगोचरज्ञानमिदमिति निर्णेतुमशक्यत्वात् इदं ज्ञानं न रोगजन्यं, किं तु अन्यप्रयुक्तवाक्यजन्यं, तदन्यज्ञानस्य रोगजन्यत्वात् । ममोत्पन्नशानस्य अरोगजन्यत्वादेव सदसद्विधिविरहितज्ञानविषयकः स एव सं. शयो भवतीत्यर्थः।
इतः परं कैश्चिव्याख्यातं व्याचष्टे-सच्छब्दस्य पुरोवार्तशुक्तिकाशकलं इन्द्रियविषयकमर्थो भवति । तत्पदार्थमुद्दिश्य हट्टपट्टणस्थितरजतसदृशचाकचश्यादिसामग्रीजातपुरोवर्तिज्ञान - विषयकशुक्तो अन्यस्य इदं रजतं इति शानं तदज्ञानविषयक असद्विषयकं वा साध्यं, तत्सम्बन्धाववेकज्ञानामत्यच्यते । तद्विरहितज्ञानस्य यः पदार्थों विषयो भवति स एवार्थो ज्ञानाधि षयक इत्यर्थः । ।
ननु इतरपदार्थज्ञानराहतज्ञानविषयकं प्रमात्वमिति वक्तव्यम् । तथा सति अस्मिन् ज्ञानविषयकशानकाले सर्वपदार्थसामग्रयभावात् कथं पुरोवर्तिज्ञानं प्रमात्वेन ज्ञातुं शक्यत इत्यस्वरसादाह - अभावेति । 'अभावप्रत्ययावलम्बना वृत्तिः निद्रा ॥ ५४॥ नितरां पुरोवर्तिविषयकज्ञानगोत्ररज्ञानग्राहकसामग्रीकाले
योग. I. 10.

Page #158

तृतीयप्रश्नः
123
तादतरपदार्थज्ञाने सति इतराभाववति प्रमाणत्वं ज्ञातुं शक्यत एवेत्यर्थः ।
सा प्रतीतिः तिक्तकटुरसवव्यादनाद्भवति ॥
ननु सर्वपदार्थेन्द्रियसन्निकर्षसामग्रयां सत्यां तत्तत्सामग्रया तत्तदर्थो ग्रहीतुं शक्यते । तस्मात् सर्वपदार्थविषयकज्ञानग्राहकसामग्री यावज्ज्ञानसामग्री शुक्तिविषयकज्ञानग्राहकसामग्री तावत्मामग्रयाः तदानीमसंभावितत्वात् काचित्सामग्री वक्तव्या । सा सामग्री तिक्तकटुरसद्रव्यादनसामग्री यस्यास्ति सा सामग्री सर्वपदार्थग्राहिका भवतीत्यर्थः ।
ननु सर्वपदार्थतरत्वं शुक्ती कथं सम्भवति सर्वपदार्थानां सान्निध्याभावात् । उक्तरीत्य पुरोवर्तिनं ग्रहीतुं न शक्यत एवेत्यस्वरसादाह-प्रमाणेति । 'प्रमाणेनानुभूतार्थासंप्रमोषः स्मृतिः ॥५६॥
प्रमात्वेन पूर्वानुभूतार्थ पुरोवर्तिविषयकज्ञानग्राहककाले पदार्थत्वावच्छेदेन पूर्वानुभूतपदार्थ उपस्थिता भवन्तीत्यत्र न शङ्काविषया भवन्तीत्यर्थः । तावदर्थान् मनसि स्मृत्वा प्रमोषराहित्यं कर्तुं शक्यत एवेत्यर्थः । सात्विकगुणोदयसामग्री मधुररसवव्यादनसामग्री । तेन हेतुना मनसा पदार्थत्वावच्छेदेन सर्वपदार्थान्सङ्गृह्य स्मर्तुं शक्यत एवेत्याह-मधुरेति ।
मधुररसपरिणामाजातसात्विकोदयात् सोऽयमिति व्यपदेशः ॥ ५७॥
1 योग. I. 11

Page #159

124
आयुर्वेदसूत्रे
.. मधुररसवव्यादनं यस्यास्ति तत्परिमाणवशात् सात्विकगुणोदयो भवति । तत्सात्विक गुणमहिना सर्वपदार्थोपस्थिति मनसा सङ्गहीतुं शक्यत एवेत्यर्थः । तस्मात्सोऽयमिति व्यपदेशो भवतीति प्रतीयते ।
ननु शुद्धरसपरिणामेन सात्विकगुणोदयात् इन्द्रियार्थसंयोगे सति तद्वति सत्प्रकारकतया तनिष्टप्रामाण्यं ग्रहीतुं शक्यते । विरसान्नादनेन रोगी भवन् अतद्वति तत्प्रामाण्यं गृह्णाति, तत्र दोषसामग्रया बलवत्त्वात् इति रसविरसद्रव्यादनं प्रामाण्याप्रमाण्यग्राहकसामग्री इत्युक्ते इदानी योगाभ्यासयशात्प्रामाण्यं ग्रहीतुं शक्यत एवेत्यस्वरसादाह-इतरेति । 'इतरेन्द्रिययोगविरामोऽन्तर्नियमितोऽभ्यासः ।
स्वस्य इन्द्रियार्थसन्निकर्षे सात तज्ज्ञानविषयकज्ञाननिष्ठाप्रा. माण्यज्ञानप्रतिवन्धकाः इतरपदार्थारोपणसामग्रीसंपादनविषया
ः इतरशब्देन प्रतिपादिताः । स्वेन्द्रियविषयज्ञानग्राहकसामग्रयां सत्यां तद्विषयकज्ञानं तद्विषयकज्ञानाभावश्च । एवमितरेन्द्रिययोगविरामः । तद्विरामः अन्तरिन्द्रियेण मनसा अन्तरात्मनि अभ्यासवशात् नियमितः, तस्य प्रत्ययेन नियमेन पुरोवर्तिनि प्रामाण्यं गृह्यत एवेत्यर्थः॥
इंदत्वेन ज्ञातं वस्तु इतरभिन्नं भासते । ममोत्पन्नं ज्ञानं संशयभ्रमान्यविषयकं समर्थप्रवृत्तिजनकत्वात् , इत्यनुमानविधया प्रामाण्ये गृहीते विरसद्रव्यादनस्य अन्तस्स्थितदोषजन्यरोगस्य बलवत्त्वात् पुरोवर्तिनि संशयनिवृत्तिः कथं स्यादित्यस्वरसादाहविषयेति।
योग, . 13.

Page #160

125
तृतीयप्रश्नः -~~~~~~~~~
~~
'विषयविरागतः प्रवाहोत्साहात् पुनःपुनरभिनिवेशनं वैराग्यम् ॥ ५९॥
__ अस्यार्थः -खचक्षुरिन्द्रियगोचरविषयकनानस्याविषयो रजतम् । अस्मिन् भ्रान्तिराहित्यं विरागत्वं, अन्तश्चित्तप्रवाहे शु. क्तिरियमिति धारावाहिकज्ञानम् । तद्धयानाहितशाने उत्साहः प्रीतिः, पुनः पुनरभिनिवेशनं पौनःपुन्यं भृशार्थो वा । इयं शुक्तिः नेदं रजतमिति (संशय) क्रियादिराहित्यं विरागसम्बन्धि वैराग्यम्। पुरोवर्तिविषयः शुक्तिर्भवितुमर्हति रजतविषयकज्ञानाविषयकत्वे सति सविषयकत्वात् । मनसि उत्पन्नशुक्तिविषयकज्ञानस्य अ. प्रामाण्याभावत्वं सिध्यतीत्यर्थः ।
ननु धारावाहिकज्ञानानां गृहीतग्राहिणामपि पुरोवर्तिनीद. न्त्वेन रजतत्वेन अप्रमाजनकवाक्यज्ञानेन शुक्तौ संशयभ्रमज्ञानविषयकं खत एव तद्भवतीत्यखरसादाह -दृष्टेति । 'दृष्टानुश्राविक विषयतृष्णावशकिरणसंज्ञास्तथा। __पूरोवर्तिनीदन्त्वेन ज्ञानोत्पत्तिं विना इदं शुक्तिविषयक शुक्तिविषयकज्ञानग्राहकसामग्रीजन्यत्वात् इत्यनुमानेन पुरोवर्तिशुक्तिकाशकले विगततृष्णा यस्यास्सापि विगततृष्णा, तस्या वशीकरणसंशकं विषयो भवतीत्यर्थः ।
ननु पुरोवर्तिनि शुक्तौ इन्द्रियार्थसकलसामग्रयां सत्यां तद्वति तत्प्रकारकानुभवे सति सोऽनुभवो न भ्रमसंशयज्ञान
1 विषयदोषविकारकान्तः प्रवाहोत्साहपुन:पुनरभिनिवेशनं वैराग्यम् A. विषयदोषविकारगतः प्रवाहोत्साहासनः पुनःपुनरभिनिवेशनं वैराग्यम्-B.
2 योगः, I. 1, 15. विषयविवष्णा' इति पाठान्तरम्.

Page #161

126
आयुर्वेदसूत्र
प्रतिबन्धकः भ्रमजनकभ्रमगोचरसामग्रसित्वात् । तथा हिभवदुत्पन्नं ज्ञानं न शुक्तिविषयकं, किन्तु तद्रजतविषयकं, हट्टपट्टणस्थितरजतनिष्ठ चाकचक्यादिरूपगुणवत्त्वस्य समानधर्मत्वात्, तस्मादित्यनुमानप्रमाणेन ममोत्पन्नं ज्ञानं भ्रमविषयकं इत्यनुमानप्रमाणेनापि नद्वति तत्प्रकारकत्वस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् । प्रत्यक्ष जन्यप्रमाणज्ञानस्य अनुमितिजन्यप्रमाप्रतिबन्धकत्वात् । तस्मादुभयत्रापि प्रामाण्याग्रहादि त्यस्वर लादाह -ताभ्यामिति । ताभ्यां चित्तवृत्तिनिरोधः ॥६॥
चित्ते मनसि वर्तत इति चित्तवृत्तिः । ताभ्यां प्रमाणाभ्यां तद्वति तत्प्रकारकत्वाग्रहः रमावरसजन्यरोगहेतुकत्वादित्यर्थः ॥
ननु अयं शुद्धरसवव्यादनवान् भवति । सोऽग्रामाण्याभावज्ञानवान् भवति । एवमाकारेण उभयोाप्तिग्रहे सति अप्रमानानं वक्तुमशक्यम् । तथा हि -प्रमाप्रतीकारकसामग्री शुद्धरसवव्यादनसामग्रोति वक्तुं न शक्यते । पुरोवर्तिनि तद्वति तत्प्रकारकज्ञानानन्तरं तस्मिन्विषये अन्यस्य दोषवशाभूमो जायते । तेन हेतुना वाक्यप्रयोगो जातः । एतदुत्पन्नज्ञानं अप्रमाणविषयकमिति वाक्यश्रवणानन्तरं एतस्यापि प्रामाण्यविषयज्ञाने सति संशयो भवति । विरसादनमपि अप्रामाण्यप्रतिपादकसामग्री भवति, इत्याशयं मनसि निधाय भ्रमोत्पादकसामग्रयन्तरं प्रातपादयति-यावदिति ।
यावहातुसिरादिसञ्चरत्प्राणापानव्यानोदान'समानानिलनिरोधनं भ्रमहेतुकम् ।। ६२॥
समानानिलेभ्यो निरोधनो योगः.-A & B.

Page #162

तृतीयप्रश्नः
127
प्राणादिपञ्चकानां निरोधनं यत्र दृश्यते तत्र रोगोत्पत्तिभवति । तत्पवननिरोधनेन आशया दुष्टा भवन्ति ! धातवोऽपि दुष्टा भवन्ति । तज्जन्यकाचकामिलादिवशात् संशयाविभ्रमौ भवत इत्यर्थः।
ननु सर्वत्रापि संशयभ्रमजनकसामग्रयां प्रामाण्यज्ञानोच्छेदस्स्यात् इत्यस्वरसादाह -आसन्नेति ।
आसन्नविषयकज्ञानहेतुकान्तरात्माऽन्तःकरणयोगाभ्यासवशात् .पवननिरोधनादरोगी स चिरायुर्भवति ॥ ६३ ॥
ननु घटेन्द्रियसन्निकर्षानन्तरं तज्ज्ञानग्राहकसामग्रयां सत्यां भ्रमज्ञानानुभवो भवेत् । तन्निष्ठप्रामाण्यमपि गृह्यतां नाम, इतरेन्द्रियविषयेषु तज्ज्ञानविषयकप्रामाण्यं कथं गृह्यते ? पञ्चेन्द्रियविषयज्ञानेषु विरागो नाम विशेषेण रागो विराग इत्यर्थः । तस्मात्पञ्चेन्द्रियविषयज्ञानेषु विशेषेण रागो भवतीत्यर्थः। इन्द्रियार्थसन्निकर्षानन्तरं आत्ममनस्संयोगसकलसामग्रयां सत्यां यावद्विषयकज्ञानमुत्पद्यते, तद्धेतुकं प्रामाण्यं अप्रामाण्यग्राहकसामग्रीव्यतिरिक्तसामग्रीजन्यत्वात्, मदुत्पन्नघटज्ञानविषयकप्रामाण्यवत् । आत्मा जीवः । अन्तःकरण चित्तम् । तस्य जीवात्मना योगः। तद्वशात् तत्कारणवशात् तविषयकज्ञानगोचरज्ञाननिष्ठप्रामाण्यप्रतिबन्धकं भ्रमजनकसामग्री पवननिरोधन अरोगकारणं, अप्रामाण्याभावसामग्रीजन्यत्वात् इत्यर्थः ।
ननु विषयपञ्चकेषु विरागो नाम विशेषेण रागो विरागः । शास्त्रस्य विषयानुभवमात्रफलं लभ्यते । तेन मोक्षविरोधो भवति ।

Page #163

128
आयुवदसूत्र
प्रत्युत स व्याधिकारको भवति । एतेन चिरायुष्ट्रं कथं प्राप्यते ? इत्यस्वरसादाह-तस्मादिति।
तस्मात्प्राणादिपञ्चकफलीभूतं कार्यम् ॥ ६४ ॥
अस्यार्थः--शरीरं दोषधातुमलाशयात्मकम् , प्राणादिपञ्चकोपजीव्यप्रकृत्याधारकत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं, यथा घटः । चष्टाश्रयं शरीरमिति चेष्टाश्रयत्वं शरीरावच्छेदकम् । चेष्टा तु सा यद्धिताहितप्राप्तिपरिहारार्थं स्पन्दनरूपा । तस्मात् शरीरं प्राणादिपञ्चकं फलीभूतं भवति । सा चेष्टाश्रया प्रकृतिरिति । इदं सर्व श्रुत्या प्रतिपादितम् । सा श्रुतिः- “प्राणापानव्यानोदानसमानसप्राणा श्वेतवर्णात्मिका सा त्रिपदा व्याहृतित्रयात्मिका"। तत्र श्रुतिवचन प्रमाणम्---" भूरिति वै प्राणः । भुव इत्यपानः । सुवरिति व्यानः। रतैर्महच्छिरो भवति । मह इत्यन्नम् । अन्नेन वाव सर्वे प्राणा महीयन्ते।” इति तस्मात् प्राणादिपञ्चकं संरक्षणीयं रोगाभावकार्यहेतुकं मोक्षहेतुः कथं भवेत् । यस्य प्राणादिपञ्चक खवशं भवति, तस्य चिरायुष्वमपि लभ्यते । तस्मात्प्राणादिपश्वकं फलीभूतं कार्यमित्युक्तम् । तस्माच्छुद्धरसवव्यादनं श: रीरसंरक्षणं करोति, विरसवव्यादनं प्राणघातं करोतीति पर्यवसितार्थः । ___ ननु प्राणादिपञ्चकस्य फलीभूतं नाम-प्राणवायुः देहचलनकर्म विधत्ते । स पवनः आवकृतस्सन् पादाभ्यां गतागतत्वं च कर्म निमेषोन्मेषादिकं च आपादमस्तकं कर्म कुर्वन् चलनात्मकं कर्म कुरुते । अपानवायोश्च प्रयोजनमस्ति-मेदगुदप्रदेशेषु स्थितस्सन् स्वयमविकृतस्सन् तथा विक्रियते । व्यानानिलस्य

Page #164

तृतीयप्रश्नः
129
कार्य च-पाचकपित्तेन स्वयमपि पञ्चधा भूत्वा पाचकपित्तमाप पञ्चधा कुर्वन् अन्नं गृह्णाति, पचति, विवेशयति । सारकिट्टतया भुक्तानं विभज्य मुञ्चति । आशयप्रवेशं करोति । स सर्वशरीरं व्याप्य तिष्ठति । उदानवायोश्च प्रयोजनं-नासादिपर्यन्तं सञ्चरन् वाक्प्रवृत्तिं करोति । बलवर्णयोश्च वृद्धिं विधत्ते । समानवायोश्च प्रयोजनं जठरानिलस्य समीपे स्थितस्सन भुक्तानरसं पक्वान्नं कायं प्रवेशयन् प्रतिमुञ्चति । एवं पञ्चवायूनां फलम् । तेषां मोक्षफलप्रदानस्य अनावश्यकत्वादित्यस्वरसादाह-अदृष्टयेति ।
अदृष्टनेन्द्रियेणात्मा मनसा संयुज्यते ॥६५॥
अदृष्टः ईश्वरः, तेन प्रेरितस्सन् अर्थसंसर्गगोचरेन्द्रियेण तद्विषयकगोचरफलं विज्ञाय औपाधिकहेयोपादेयविधिकलं वि. शाय मन इतरपदार्थविषयकविज्ञानं विसृज्य आत्मज्ञानगोचरज्ञानफलं आमुष्मिकफलं च जीवात्मनो विधत्ते । एवं मनः आत्मसंयोगजन्याधिकफलं जीवस्य प्रयच्छतीत्यर्थः ।
ननु आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेन, इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वनियमात् । तत आत्मा इन्द्रियविषयकज्ञानगोचरफलं भुङ्क्ते। न तत्फलमामुध्मिकं विषयसंयोगजन्यज्ञानफलस्य बलवत्त्वात्, इत्यखरसादाह-सर्वेति ।।
सर्वधातवः सत्ववशं गताः ॥६६॥
मनोनिरोधनेन श्वासोच्छासनिरोधनेन च मुखमार्गेण बहिः पवननिरोधनेन च खोदरपूरणकर्मकरणेन च पृष्ठमार्गेणापि बहिःपवनापहारणम् । तत्पवनं नाभिप्रदेशेऽपि कृतकर्मकरणान्तरम् पवनेन कुलिस्थितसिरामार्गस्यानुबन्धनं निश्वासोच्छासानां कठप्रदेशनिरोधनं आपादमस्तकं सञ्चरतीत्यर्थः । AYURVED.),
17

Page #165

130
आयुर्वेदसूत्रे
• ननु बाह्येन्द्रियविषयज्ञानगोचरशाने वैराग्यं मनोविषयक आत्मविषयज्ञानहेतुकं भवतीति तत्र बाह्येन्द्रियविषयज्ञाननिष्ठभ्रमाभावानुभवग्राहकसामग्रयेव भ्रमोत्पादकसामग्रीव्यतिरिक्तसामग्रीजन्येति वक्तव्यम् । तथाहि रोगाभावकार्य पञ्चेन्द्रियनिरोधनजन्ययोगाभ्यासपवनवशात् भवति । तथा सति धातवो बढतरास्सन्तः ? रोगाभावकार्यकारणवशात् श्रुतिप्रतिपादितफलं लभ्यत इत्यस्वरसादाह-- यत्कालेति ।
यत्काले यद्योगे 'यथाविधि फलप्रदाः प्रजाः प्रजायन्ते ॥ ६ ॥
तत्संयोगजातधातवः प्रवर्तकाः ॥ ६ ॥ (यां कामयेत दुहितरं प्रिया स्यादिति । 'तां निष्ठाय दद्यात् । प्रियैव भवति । स न तु पुनरागच्छति ।)
अत्र तु अरोगत्वसम्पादनवशात् शतायुः पुरुषः शतेन्द्रियत्वं च लभते।
ननु मातापित्रोः दौहित्रजननं मोक्षकरम् । तयोर्धातुदाळकरणस्य आवश्यकत्वेन रोगाभावकार्यकरणद्वारा मोक्षप्राप्तिर्भवतीति दुहितृशिशुस्साक्षात्सामग्री स्त्रीप्रयुक्तरक्ताधिक्यसामग्रया भवतीत्यस्वरसादाह - स्त्रीपुंसाविति।
स्त्रीपुंसावात्मभागौ भिन्नमूर्तेस्सिसृक्षया॥६९॥ ____1 यथाविधि फलप्रदानुप्रजाः A&B. * कुण्डलान्तर्गतत्राणि A. B. कोशयोरत्रैव पठितानि । व्याख्याता तु पृथकृत्योत्तरत्र 132 पुटे व्याचष्टे ।

Page #166

तृतीयप्रश्न:
131
marr-rrr
स्त्रीपुंसोर्मध्ये पुत्रोत्पादकहेतुभूतरेतस आधिक्यं पुत्रजननहेतुकम् । पुत्रिकोत्पादनहेतुभूतं रक्ताधिक्यं पुत्रिकाजननहे. तुकम् । स्वस्माद्भिन्नमूतरेव पुत्रादिरित स्मृती। मोक्षार्थिनः प्रवृत्तिः पुत्रिकाजननसामग्रीसंपादनपूर्विका दानयोग्यकन्याजननसामग्रया एव हेतुत्वात् । यन्नैवं तनैवं यथा घटः । पुत्रिकाअननसामग्री सम्पन्नपुत्रिकाजननसामग्री स्वसुखहेतुकमिथुनानुभवकार्योपकार्यकत्वात् । प्रजाजननसामग्री लौकिकसामग्रीसंपादनं विना कथं लभ्यत इत्यस्वरसादाह-प्रकृतीति ।
प्रकृतिपुरुषौ पितराविति स्मृतौ ॥ ७० ॥
तथा सति गुणविशिष्टपुरुषत्वात् मायाशयलित ईश्वरः आमुष्मिकफलं दत्त इत्यस्वरसादाह-वृत्तीति ।
'वृत्तिव्यवहितस्वरूपनिष्ठमनउत्साहात्पुनःपुनरभिनिवेशनं योगाभ्यासः ॥ ७१ ॥
वृत्तिव्यवहितपुरुषः औपाधिकसंसर्गजातः प्रजाजनकसंसगेहेतुभूतत्वात् । स्वभावतः तस्य गुणप्रोतद्रव्यत्वादेव वृत्तिव्यव. हितत्वं भवति । तदेव तत्स्वरूपम् । तस्मिन् निहितं मनः । तस्य मनस उत्साहः प्रीतिः। प्रीतेरेव हृदयेऽभिनिवेशनम् । इतरपदार्थेषु विरागस्सन् य आत्मानं ध्यायति स तं ध्यातारं संसारसागरनिमग्नं तारयति । तदेवोत्तमफलम् । तदर्थमेवायुर्वेदप्रवृत्तेः प्रयोजन । । इदमेव बहुपुरुषार्थप्रदानहेतुकं भवतीत्यर्थः । यस्य मनस उत्साहो जायते तस्य मनसः पुनरभिनिवेशनं तृप्तिकारकम् । सर्वदा अभ्यासपाटयवशात् सर्वस्मिन्विषये अध्यात्मनिष्ठा मनः प्रसाद्य मोक्षप्रदा भवति ।
1 वृत्तिर्व्यवहित-A & B

Page #167

132
आयुर्वेदसूत्रे
• आदरातिशयोद्भूतभूयोभूयोनिरीक्षायोगादिषु भूमिः ॥ ७२ ।।
तत्र भूयो निरीक्षणात् स्वरूपं च प्रतिपद्यते। परमानन्दहेतुकत्वात् इह लोके परमसुखप्रदानत्वात् भूयोनिरीक्षणयोगादिषु भूमिः अपरिमितानन्दस्य भूरित्यर्थः ।
ननु आत्मविषये यावद्विषयनाशे सति तमाशादित्यस्वरसादाह-ताामात ।
तां निष्ठाय दद्यात् ॥ ७३ ॥
सालङ्काररूपादिविशिष्टां कन्यां यो दद्यात् सत्कुलप्रसूताय श्रोत्रियाय, कन्यादाने यः प्रवर्तते तस्य सुखं मोक्षफलं लभ्यते, ऐहिकसुखमपि भुत इत्यर्थः ।।
कन्यादानफलमाह प्रियेति । प्रियैव भवति ॥ ७४॥
कन्यादानफलप्रदानस्य प्रतिभूः ईश्वगे भवतीत्यर्थः । ईश्वरप्रीत्यर्थ यः कन्यादानं करोति तस्य ऐहिकफलमामुग्मिकफलं च दीयत इत्यर्थः।
ननु कन्याजननमेव कामयन् स्वकर्मक्लेशचोदितस्सन् ईश्वरप्रीत्यर्थ दानं करोति । तेन ईश्वरस्सुप्रीतो भूत्वा स्वयमेव प्रति. भूस्सन् फलं ददातीत्युक्तम् । तत्र कन्यादानकर्मणः ईश्वरप्रीति. रेव फलं भवति । तेनापि तस्य किं फलमासीदित्यस्वरसादाहनेहति।
नेह पुनरागछति ॥ ७५ ॥ ___ यत्तस्य इहलोकसुखदुःखादिकं तदीश्वरो नाददीत, ईश्वरकैवल्यं पुनराददीत । इहलोकें प्रति स पुन गच्छति गर्भदुःखादिकं न भुङ्क्ते । तस्माद्योगाभ्यासवशात् सप्तधातुमयं शरीरमिति

Page #168

तृतीयप्रश्नः
__133
शरीरस्य ऐहिकफलं मोक्षफलं च । तयोवैराग्यमेव उभयफलं विधत्त इत्याह-ऐहिकेति । . ऐहिकामुष्मिकविषयानुभाव्यभोगैकनाश्यमिति ज्ञानं वैराग्यम् ॥ ७६ ॥ __ अविषयानन्दात्मकनैरन्तर्यज्ञानानन्दहेतुकं वैराग्यम् ॥ ७७ ॥
ऐहिकामुष्मिकफलजन्येतरपदार्थविषयकफलान्युद्दिश्य आ. स्मा अनुभवविषयकमनोजन्यत्वात् तद्वैराग्यनैरन्तर्यज्ञानानन्दजन्य विषयानन्दानुभवं विहाय आत्मज्ञानानुभवः परमपुरुषार्थ इति इतरविषयकशानानुभवं निरस्यति । ऐहिकामुष्मिकफले नाश्ये इति ज्ञान वैराग्यम् । ऐहिकामुष्मिकफलं विषयानुभाव्यं तत्तुच्छं कर्म प्रयासादनुभवे सति तन्नाशात् । तस्मादधिकफलदं वैराग्यमेव हि मोक्षफलहेतुकं भवतीत्यर्थः । ___ ननु परमात्मनोऽतीन्द्रियत्वेन इन्द्रियार्थसन्निकर्षाभावान् आत्मविषयकज्ञानाभावात् तज्ज्ञानविषयकानुभवानन्दस्सुतरामप्रसिद्ध एव, किन्तु इन्द्रियार्थसन्निकर्षाद्याशार्थोपलब्धिः सैव सुखविषयकज्ञानानुभवोपलब्धिश्चेत् तज्ज्ञानमेव आनन्दानुभवहे. तुकम् । तदेव कार्य यावद्धात्विन्द्रियदाऱ्यांपादकशुद्धरसानादनजन्यज्ञानं आनन्दहेतुकमिति प्रमाणत्रयोपलब्धिरित्यत आहतस्मादिति।
तस्माद्धातवस्तद्रोगभूम्यावष्टम्भाः ॥ ७८ ॥
इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यज्ञानं आनन्दहेतुकमिति उक्तम्। तस्मादिति तत्कारणवशात् धातवः पञ्चेन्द्रियाणि तद्रोगकार्यकारकाणीत्यर्थः ।

Page #169

134
आयुर्वेदसूत्रे
ननु भोगायतनं शरीरमिति प्रसिद्धम् । तथा सति विषय. मात्रफलोद्देश्यकार्यकारणविषयनाश्यैकनाश्यं इति तनिषेधुमशक्यम् | यावद्विषयानुभवकाल एव भोगकाल इत्याशयं मनसि निधायाह-भोगेति ।
भोगायतनं शरीरम् ॥ ७९ ॥
सर्वार्थविषयकभोग्ययोग्यानां द्रव्याणां आयतनम् । सुखदुःखानुभवो भोग इति दुःखस्यापि भोगयोग्यविषयकामनात्मकद्रव्योपलम्भकत्वात् । तस्माद्भोगायतनं शरीरमिति । शरीरत्वस्य भोगायतनत्वावच्छेदकत्वादिति वक्तुं शक्यत्वात् ।
ननु सुखविषयकप्रवृत्तिकमनोविषयकसुखानुभवज्ञानविषयकप्रवृत्तिमुद्दिश्य प्रवृत्तेस्तद्विषयानुभवजानन्दः मत्कामनाविषयकः दुःस्त्रविषयकशानस्य मत्कामनाविषयकत्वाभावात् । तदर्थमेव भोगोपकार्यजनकसंपादनसामग्रथैव फलितार्थत्वात् । __ननु सुखस्यापि दुःखानुषङ्गत्वात् सुखमपि दुःखमेव । विषयदुःखानुभवस्तु दुःखजनककर्मव्यतिरिक्तकर्मणा साध्यः । तस्मादुक्तरीत्या आनन्दहेतुकं बाह्येन्द्रियविषयोपलब्धिशानानुभवकार्य न भवेदित्यस्वरसादाह-तदिति । 'तत्परमपुरुषख्यातेर्गुणवैतृष्ण्यम् ॥२०॥
तदेव परमपुरुषार्थः, यन्नित्य द्रव्यजन्यज्ञानविषयकज्ञान आनन्दहेतुकं भवति, सा ख्यातिः सच्चिदानन्दात्मिका । आनन्दविषयकशानं यस्यास्ति स एव जीवन्मुक्त इत्यभिधीयते । स सर्वदाऽऽनन्दानुभववान् भवति । मत्प्रवृत्तिस्तु दु खव्यतिरिक्ता, कामनाप्रयुक्तत्वात्, सुखात्मिका कामना परमपुरुषार्थिका । गु
1 तत्परं पुरुष. योग I. 16.

Page #170

तृतीयप्रश्नः
णवैतृष्ण्यं नाम मधुररसादनप्रयुक्त पुरुषविषयकज्ञानजन्यज्ञानं आनन्दहेतुकमिति विवक्षितमित्यर्थः । पुरुषख्यातिः परमपुरुषज्ञानविषयकख्यातिः । विषयज्ञानानन्दहेतुकवैराग्यं बाह्येन्द्रियविषयक - ज्ञानं परमपुरुषगोचरं न भवति इन्द्रियार्थसन्निकर्षाभावात् किं तु अन्तरिन्द्रियगोचरज्ञानविषयकं यावद्विषयकज्ञानं यावदनुभवहेतुकं भवेदित्यस्वरसादाह--यावदिति । 'यावदिन्द्रियविषयज्ञानानां यदार्थोल्लेखिभावना क्रियते स वितर्कः ॥ ८१ ॥
तर्कों विचार इत्यर्थः । यावदिन्द्रियविषयज्ञानानां याव वद्विषयानुभव आनन्दहेतुक इति विचारः, तर्कसहकृतज्ञानकार्यकर्मेत्यर्थः । यदार्थोौल्लेखि भावनाक्रमस्तर्कशानेन भाव्यः त द्भावनायाः यथायथं यावदिन्द्रियविषयकज्ञानानां यावद्विषयानुभव आनन्दहेतुको भवतीत्यर्थः ।
,
135
ननु यावद्विषयानुभवज्ञानं यावदानन्दहेतुकम् | परमात्मानुभवज्ञानं परमानन्दहेतुकं शरीरस्य उभयोरप्यायतनत्वात् । तत्र विषयानुभवस्य विषयेकनाश्यत्वेन परमात्मानुभवस्य पर मात्मविषयकत्वेन अयं नित्यानन्दानुभव इत्याशयं मनसि निधायाह- पूर्वेति ।
पूर्वापरानुसन्धानशब्दार्थोल्लेख भावना निर्वि
कल्पः ॥ ८२ ॥
बाह्येन्द्रियज्ञानानुभववान् सवितर्कः । सवितर्को नाम सविकल्पः सविकल्पज्ञानानुसन्धानमेव परमात्मानुसन्धानम् । तदनिर्वाच्यज्ञानविषयकम् । शब्दार्थोल्लेख भाषनाशून्यत्वम् । तदेष निर्विकल्पकर्म । देवदत्तां जीवन्मुक्तो भवितुमर्हति परमात्मयोग. 1. 32.

Page #171

136
आयुर्वेदसूत्रे
विषयकज्ञानानुभवात् । नित्यनैमित्तिककर्मद्वारा परमात्मानुभवशानमुपलभ्यते। तस्यापि शरीरदायकरणहेतुत्वेन तदेव आरोग्यकार्यकरणमावश्यकं भवति । अत एव भागायतनं शरीरमिति यथार्थ भवतीत्यर्थः । तत्र स्मृतिवचन--
नित्यनैमित्तिकं कर्म दुरितक्षयकारकम् । शानं च विमलीकुर्वन् अभ्यासेन तु वेदवित् । अभ्यासपक्वविज्ञानः कैवल्यं लभते नरः ।
तत्र सूत्रस्थानवचन1अन्नपानं विषाद्रक्षेत्र विशेषेण महीपतेः ।
योगक्षेमौ तदायत्तौ धर्माद्या यन्निबन्धनाः ॥ इति । तस्माच्छरीरदायंकरणहेतुकं भवतीत्यर्थः ॥
. ननु परमात्मा मनोविषयको न भवति, निर्गुणत्वात् निरवयवद्रव्यत्वात् निकायकत्वात् कालवत्, मनस आत्मगोचरस्वस्य वक्तुमशक्यत्वादित्यस्वरसादाह–अन्तरिति ।
अन्तःकरणधर्मावच्छिन्नविषयावलम्बितदेशकालभावनायोगः सविचारः ॥ ३ ॥
परमात्मा विचारणीयः अत एव सवितर्कः तर्कसहकृतप्रमाणेन ज्ञातव्यः । तथाहि -- अङ्करादिकं सकर्तृकं कार्यस्वात् घटवत्, इति तर्कसहकृतानुमानेन शातव्यः । अन्तःकरणधर्मावच्छिन्नविषयावलम्बितत्वं मनोविषयकधर्मत्वं, सर्वदा आत्मानुभवत्वात् । तस्य अवच्छेदकं शरीरं सत् विषयानुभवाहं भवति । तस्यापि शरीरदायकरणमावश्यकमित्यर्थः । मनःआत्मानं विषयीकरोति । तस्य स्वरूपमा
1 अष्टाङ्ग. सूत्र VII. 2. अन्तःकरणविषयावलम्बितदेशकालधर्मावच्छिन्नभावना सविचार: A & B.

Page #172

तृतीयप्रश्न:
187
नन्दस्वरूपम् । एवं गुणविशिष्टपरमात्मानं विषयीकृत्य अवलम्बते । एवं विचाररूपतर्कस्य रोगाभावकार्यजनकप्रयोजनप्रयतनं फलं भवति । तस्मादेशकालमावना योगस्य विचार इत्युक्तम् । देशस्तु द्रव्योपाधिना त्रिधा भवति । क्वचिद्देशविशेषजन्यद्रव्यादनेन तद्देशीयानां वाताधिक्यं भवति । कचिदेशविशेषजातद्रव्यादनात्पित्तप्रकोपो भवति । क्वचिद्देशविशेषजन्यद्रव्यादनेन कफप्रकोपो भवति । तत्तद्देशीयानां तत्तद्रोगनिवर्तकद्रव्याणां तत्तद्देशस्थितानां शरीरदाळकरणं विचारयेदित्यर्थः । तत्तत्कालद्रव्यादनमपि पित्तरोगनिवर्तमिति तत्तत्प्रयोजनानि विचारहेतुकानि संपाद्य कालं प्रापयदित्यर्थः ॥
ननु मनस आत्मप्रकाशार्थ आत्मव्यतिरिक्तसर्वपदार्थक्षानस्यावश्यकत्वात् तर्कसहकृतज्ञानमावश्यकं भवति । स तर्क आत्माज्ञानार्थ परंपरया हेतुर्भवति । सविचार इत्युक्तम् । तर्हि निर्विचारोऽपि मोक्षप्रपादको भवतीत्युच्यमाने सति विचाराभावो निर्विचारः कथं भवतीत्यस्वरसादाह - अस्मिन्निति।
अस्मिन्देशकालधर्मावच्छिन्नधर्ममात्रावभासनं निर्विचारः ॥ ८४॥
अस्मिन् ब्रह्माण देशतः कालतः वस्तुतश्च परिच्छेदाहित्यं तस्मिन्नारोपितधर्ममात्रं इदं भासते । तत्र इतरपदार्थविषयकशानराहित्यस्य उपस्थितत्वात्, तत्रेतरपदार्थविचाराभावो निर्वचार इत्यर्थः ।।
ननु सर्वविषयज्ञाने जाते सति आनन्दो भवति । एतदभावो निर्विचारः, तानन्दानुभवोपलब्धिः कथं स्यादित्यस्वरसादाह-सुखेति ।
AYURVEDA

Page #173

138
आयुर्वेद सूत्रे
'सुखप्रकाशोद्रेकाच्चिच्छक्तिविषयकस्स आनन्दः।'
सुखानन्दानुभवार्थोऽपि यत्सुप्ते सति प्रकाश्यते स एवानन्दो भवति । निर्विचारभाव्यमनोद्रेकस्य हेतुर्भवति । तस्माचिच्छक्तिविषयकः चित्स्वरूपज्ञानशक्तिविषयकः आनन्दो भवतीत्यर्थः ।
ननु परब्रह्मणः निर्गुणत्वेऽपि स एव गुणवान्भवति । निर्गुणत्वं नाम निरवयवत्वस्य अवच्छेदकत्वम् । आत्मनोऽपि निर्गुणत्वात् मनसस्तगोचरत्वं वक्तुं न शक्यते । निर्गुणत्वस्य निर वयवद्रव्यत्वात्, मनसोऽपि निर्गुणत्वात् इन्द्रियत्वेन आत्मविषयकज्ञानग्राहकत्वं वक्तुमशक्यत्वात् इति आत्मन: अगोचरत्वादेव इन्द्रियाणामपि तत्प्राप्यत्वासंभवेन मनसोऽप्यप्रयोजकत्वा* पत्तिरित्यत आह-अस्मिन्निति ।
अस्मिन्ग्राह्यसत्यसत्तामात्रविषयकत्वेन समाधिः सा स्मृता ॥ ८६ ॥
अस्मिन्ब्रह्माणि ग्रहीतुं योग्यो जीवः तस्य परमात्मविषयकत्वेन ब्रह्मसत्ता स्वयं जगस्त्वरूपकारणत्वेन प्रकाश्यत इति सत्यं ब्रह्म मनसोऽप्यविषयो भवति । गुणरहितब्रह्मणः मनोग्रा ह्यत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात् । सत्तेति सत्तामात्रविषयकं ज्ञानमुपलभ्यते । आत्मना सह मनस्समाधीयत इति समाधिः सा स्मृता ।
ननु निर्गुणब्रह्मणः जगत्कारकत्वं वक्तुमयोग्यमिति चेत्, न,
1 सुखप्रकाशमानभाष्यम नोद्रेका - A & B. * एतदुपरि 'रजस्तमेविशारद्यान्तःकरणसत्वमनोद्रेकात्सानन्दः' इत्याधिकं सूत्रं AB. कांशयोः - श्यते तच्च न व्याख्यातं भाष्यकृता.

Page #174

तृतीयप्रश्नः ।
139
निर्गुणब्रह्मणः करचरणाद्यवयवाभावात् न जगत्स्वरूपत्वं वक्तुं शक्यते। तथा श्रुतौ तस्त्वरूपं प्रतिपाद्यते--
एतं मनोमयमात्मानमुपसङ्कामति ।
एतं विज्ञानमयमात्मानमुपसङ्कामति। एतच्छुत्यनुसारेण जगस्त्वरूपत्वं ब्रह्मणः प्रतिपाद्यते, परब्रह्मणः निर्गुणत्वं प्रतिपाद्यते । शुद्धनिर्गुणपक्षे योगिनामप्यगोचरत्वेन समाधिरेव न स्यात् । किं च मनसः आत्मगोचरत्वानुपपत्तिश्च । जगतोऽनित्यत्वेन तस्याप्यनित्यत्वप्रसङ्गात्, इति नाशङ्कानीयम्, जीवात्मनो मायाशबालतत्वेन तथा प्रतीतेः। अतस्तु मायानिवृत्तिपर्यन्तं वस्तुभेदोऽस्ति । सर्वथा यस्य समाधिना माया न निवर्तते तावत्पर्यन्तं वस्तुभेदो नास्ति, तत्समाधिना मायानिवृत्तेः। यदा मनस आत्मसाक्षात्कारोऽस्ति तदा आत्मनो मनोविषकत्वस्य वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः । यदा जीवात्मनि मायानिवृत्तिरुपलभ्यते तस्य परब्रह्म जगदाकारेण परिणमाते । अयं घट इत्यत्र घटज्ञानविषयकत्वामिव निर्गुणब्रह्म मनोविषयकं भवति । सैव प्रमा भवति । अत एवोक्तं “सा स्मृता” इति । प्रकृतिरेव स्मृतेत्यर्थः । सर्वेषां मोक्षहेतुस्समाधिः । तस्य सर्वेषामसम्भावितत्वात् तत्प्रमाफलकसामग्रया अभावाच्च । तेषां मधुररसवद्दव्यादनस्य सात्विकगुणप्रदायकत्वात् सात्विकगुणस्समाधिहेतुः, राजसतामसगुणजनकाम्लोषणरसव्यतिरिक्तसात्विकगुणहेतुमधुररसजन्यत्वात् । तस्मान्मधुररस पव समाधिहेतुरित्यत आह-मधुरोति। __ मधुररसो रसासृग्गतपवनाविकृतमधुप्रवोहात्साहोदयः प्रयन् अङ्गष्ठं च समाश्रितः ॥७॥

Page #175

140
आयुर्वेदसूत्रे
मधुररसस्तु रसासृग्धातुचरपवनस्य अविकारं कुर्वन् कुण्डलीस्थितः श्वासोच्छासाभ्यां शिरःकमलस्थामृतमाहृत्य आपादमस्तकं तर्पयन् इडामार्गगमनेन पवनेन कुम्भकं कृत्वा अङ्गष्ठपयन्तं सञ्चार्य तत्तदङ्गं प्रसिञ्चदित्यर्थः ।
ननु कला प्रबला सती मधुरसजन्यपवनस्य श्वासोच्छासानिलाभ्यां शिरस्स्थितामृतमाहृत्य शिरस्सन्तर्पणं विधत्त इति वक्तव्यम् । कला अबला सती तेन आपादमस्तकसन्तर्पणेन धातुपोषणं कथं विधत्त इत्यस्वरसादाह-तत्रेति ।
तत्र स्थितकला दशदलकमलं विकासयन्ती प्रचलति ॥ ८॥
कुण्डल्युद्भवपित्तकलाधारदशदळपद्मं विकासयन्ती अमृतं विसृजतीत्यर्थः।
ननु पवनस्तु शिरःकमलस्थामृतमाहृत्य धातुसन्तर्पणं करो. तीत्युक्तम् । इदं तु समाधिसामग्रीसम्पादनप्रकरणम् । समाधिफलं तु आत्मसाक्षात्कारानुभवरूपम् । तत्सामग्री शरीरविकाराभावकार्य सम्पादयति । तेन आत्मसाक्षात्कारो लभ्यत इत्यस्वरसं झापयन् अवतारान्तरमाह-अङ्गुष्ठति ।
अङ्गष्ठमात्रः पुरुषोऽङ्गष्ठं च समाश्रितः॥८९॥ ईश्वरस्सर्वस्य जगतश्शरीरं वहति ॥ ९० ॥
अमृतेनापादमस्तकं सन्तर्पणं रोगाभावकार्यसम्पादकसामग्रीप्रतिपादितशरीरदाय जन्यं समाधिकार्यहेतकत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं 1 ईश्वरस्सर्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणाति विश्वभुक् । शरीरं वहति । A&B.

Page #176

तृतीयप्रश्नः
141
यथा घटः, इत्यनुमानविधया शरीरदायप्रयुक्तयोगसम्पादनेन मोक्षप्राप्तिर्भवति । “अङ्गष्ठमात्रः पुरुषः” इत्यत्र लिङ्गशरीरं पादमात्रम् । तत्र श्रुतिः
“पादोऽस्य विश्वा भूतानि त्रिपाद
स्यामृतं दिवि । त्रिपादूर्ध्व उदैत्पुरुषः" इति । एषा श्रुतिः अङ्गष्ठमा प्रतिपाद्य तिष्ठति। स एवेश्वरो भवति । सोऽपीश्वरः त्रिपादेन दिवि स्थितामृतमाहृत्य स्वशरीरं सन्तयं जगच्छरिमापे वहति । विरापेश्वरगोचरझानसाधक अन्तरिन्द्रियात्मगोचरज्ञानसामग्रीसम्पादनापेक्षया जगच्छरीरात्मविषयकज्ञानगोचरज्ञानग्राहकसामग्रया आत्मसाक्षात्कारो भवेदित्यर्थः॥
ननु योगिनामपि मूलाधारमादिभूतं सकलधातुपोषकं श्वासोच्छ्वासाभ्यां शिरस्स्थितममृतमाहृत्य शरीरसन्तर्पणं विधत्तेतस्य सर्वधारणत्वात् । योगं विनापि तत्कर्म कर्तुं शक्यत एवेत्य, स्वरसान्तरमाह-मूलेति।
मूलाधारमादिभूतं सकलधातुपोषकम् ॥९॥
मूलाधारस्य कुण्डलिनीरूपस्य अनिलानलचक्रात्मकस्य तनिष्ठश्वासोच्छासाभ्यां धातूनाममृतादनम् । योगाभ्यासजन्यपवनेन मूलाधारमादिभूतं यावत्कालं धातुदायकरणं जठरानिलप्रदं चिरायुःप्रापकं यावदिन्द्रियाणां अविषयकज्ञानानुभवसार्थकरणं च लभ्यत इत्यर्थः।
ननु शरीरपादपः अमृतजलपोप्योपकारकः । अमृतातिविरिकव्यानपवनस्य शरीरव्यापकतावच्छेदकत्वात् । ननु मूलाधारपद्मस्य सकलधातुपोषकसकलशरीरव्याप्यपवनसंयोगे सति

Page #177

142
आयुर्वेदसूत्रे
तत्पोषकत्वं वक्तुं शक्यते, तस्य कुण्डल्याधारमात्रोपयोगिकत्वात्, सर्वशरीरव्यापकत्वाभावेन तत्पोषकत्वमपि न रोचत इत्यस्वरसादाह-सिरोति ।
सिरापथगतपवनशिशरःकमलस्थामृतमाहरसिञ्चति ॥ ९२ ॥ . सिरामार्गेषु सर्वदा सञ्चारभूः पवनो व्यानपवनस्य मूलाधारस्थितत्वेन तत्र स्थितामृतमाहरन् शरीरशाखिबीजोत्पादकपादपद्ममूले पूर्वरसासृग्धातुषु चरन् पवनः प्रभवतीत्यर्थः । . ननु सकलामृतात्मकानलानिलचक्रात्मककुण्डल्युद्भवप्रकाशमानप्रथमप्रयाणाधिगतश्वासानिलोष्मणो जातामृतमाहत्य उच्छासानिलेन तत्सर्व सङ्गाह्य धातुसन्तर्पणं करोतीति यत्तदेव शरीरदायोपकारकं भवतीति व्यानवायुना पादपद्मपूरकेन किं फलं भवेदित्यस्वरसादाह-शरीरोति ।
शरीराङ्करशाखानामादिभूतं तथा ॥ ९३ ॥
पञ्चशाखं शरोरमिति शरीरमेव अङ्कुरं पञ्चशाखान्वितं मूलाधिष्ठानपद्माधारभूतम् । तस्य शाखा एव अवयवा इत्यर्थः ।
ननु मूलाधारपद्ममेव शरीराङ्कुरस्य आलवालमित्युक्तम् । तत् तदङ्गास्थितवर्णानां तत्तदधिष्ठानदैवताना अमृतपोषकत्वभावनचलनात्मककर्मोपकारकं नोपपद्यत इत्यत आह-तत्तदिति ।
तत्तदधिष्ठानवर्णदेवतानां सिरामार्गगता षकम् ॥ ९४ ॥
तत्तद्देवतात्मकं अकारादिक्षकारान्तं तत्तदङ्गाधिष्ठानाधिष्ठितम् । तस्य तत्तत्सिरामार्गगतामृतं पोषकं भवति । तस्थ
1 तथा। 'पञ्चशाखाः पञ्चाङ्गला: ' इत्यधिकः पाठः-A & B.

Page #178

तृतीयप्रश्नः
143
आपादमस्तकं सञ्चारितव्यानपवनोऽपि पोषको भवति । अवोंत्पादकपादपद्मं शाखावेलारूपम् । तावत्पर्यन्तं सहस्रारपद्मगतामृतं रक्षकं भवतीत्याह-तदिति ।
तत्पादपद्माधारे सरित्प्रवहति ॥ ९५ ॥
पादपद्मपर्यन्तं सिरासन्धानमनुसृत्य अमृतप्रवाहो भवतीत्यर्थः।
ननु कुण्डलिनीगतश्वासोच्छवासमहिम्ना आगतामृतस्य आ. धारपझालवालपर्यन्तं प्रवाहकरणस्योचितत्वात् कर्थ ह्याधारपद्मपर्यन्तं प्रवाहकरणं नोपपद्यत इत्यत आह -मांसेति ।
मांसानुसृतसिरामार्गगतपवनेन कलाः पूरयन् अमृतं सेचयेत् ॥ ९६ ॥
तन्मार्गमनुसृत्य इडापवनेन पादपद्मपर्यन्तं सेचयेदित्यर्थः । तेन तदाधिष्ठानस्थितवर्णदेवताः सन्तोष्य पालयेदित्यर्थः । ननु रसामुग्धातुपवनेन अमृतपोषकत्वं तद्धातूनामेवेति वक्तव्यम् । तदितररक्तधातोरभृतपोषकत्वाभावेन जीवनं नोपपद्यत इत्य. स्वरसादाह-मांसेति ।
मांसानुसतसिराभावास्सन्ति'॥ ९७ ॥
इडामार्गगतश्वासपवनः सहस्रारकमलस्थामृतमाहरन् मांसधातुं सन्तर्प्य शरीरपोषको भवतीत्यर्थः । रसासृग्धातुपवनस्य शरीराङ्गावभागकार्यकारकनियमस्थापकत्वात् मांसधातुगतसिराणां अप्रयोजकत्वन रक्तधातुपोषकत्वं पवनस्य कथं सङ्गच्छते । पवनसिरासृग्धातुमात्रप्रदान चरन् तत्पोषकत्वमात्रस्यैवोचितत्वात् न रक्तधातुपोषको भवतीत्यस्वरसादाह-द्वीति ।
1 A.B. कोशेषु एतन्न दृश्यते.

Page #179

144
आयुर्वेदसूत्रे
द्विसहस्रसिराशाखावत् पादपद्ममूलकम्॥९॥
द्विसहस्रसिराशाखिनः पादपद्मालवालं सिराङ्कराणामाधारक पादपद्मप्ररोहाङ्कुराणामेव अमृतमाहरत् धातुपोषकं भवतीत्यर्थः । द्विसहस्रसिरोद्भवाकराणां सप्तधातुपोषकत्वेन शरीराधारकत्व कथं स्यादित्यस्वरसादाह-सप्तेति ।
सप्तधातुमयं शरीरम् ॥ ९९ ॥
षड्सा इत्यत्र स्वाद्वम्ललवणतिक्तोषणकषायकाः। ततः षट्सङ्ख्याद्रव्यमाश्रित्य तिष्ठतो गुणवत्पोषकत्वस्य सुप्रसिद्धत्वात् । धातुर्नाम ‘रसासृङ्मांसमेदोस्थिमजाशुक्लानि धातवः' इति । ततो धातुमयं शरीरामित्युक्तम् ॥ - इदानी प्रतिपादितप्रश्नो योगशास्त्रं भवति । तन्मध्ये सप्तधातुमय शरीरमिति प्रतिपादनं योगाभ्यासस्यापि धातुपोषकत्वमेव फलमिति द्योतनार्थ तथा प्रतिपादितम्-आयुर्भवतीत्यर्थः । धातवः रसादिपोषिताः शुद्धरसद्रव्योपजीवकत्वात् । तस्माद्धातूनां रसादिपोषितत्वं सुप्रसिद्धमिति भावः ॥
इत्यायुर्वेदस्य तृतीयप्रश्नस्य भाष्यं योगानन्दनाथकृतं सुप्रसिद्ध महाजनसम्मतं प्रतिसूत्रव्याख्यानपूर्वकं आयुर्वेदभाष्यं लोकोपकारक
___संपूर्णम्.

Page #180

आयुर्वेदे चतुर्थप्रश्नः
ननु रसादीनां धातुपोषकत्वं वक्तमशक्यम् कुण्डलिनीस्थितश्वालोछ्वासपवनस्यैव अमृतप्रदत्वेन प्रतिपादितत्वात् । रसादनिां धातुपोषकत्वं कथं स्यादित्यस्वरसादाह-गतेति ।
गतागतामृतवशादागतसमाधिक्रियया योगसानिध्यम् ॥१॥ __कुण्डलिन्याः अनिलानलचक्रात्मकत्वादेव श्वासपवनस्य अनिलचक्रात्मकस्य प्रथमप्रयाणगतस्य ऊष्मरूपत्वादेव शिर:कमलस्थामृतमाहर्तुं शक्यत्वादित्यर्थः । तस्मादमृतवशाद्धातुपोषकत्वं समाधिहेतुकमिति कृत्वा तक्रियया योगानां सानिध्य भवतीत्यर्थः । तस्माद्योगस्य धातुपोषकत्वं परम्परया प्रतिपादितमिति भावः ।
धातूनां पोषणंप्रति रसादि हेतुर्भवतीति रसादीनां हेतुत्वप्रतिपादन रसवव्यादनेन भाव्यम्, तन्नाद्यदनस्य अन्वयव्यतिरकाभ्यां धातुपोषणप्रति हेतुत्वप्रतिपादनात् । समाधयो धातुपोषका हाते कथं प्रतिपद्यत इत्यस्वरसादाह-तीवेति ।
तीव्रसंयोगाख्यामासन्नः समाधिः ॥२॥ .
मनस आत्मनिदिध्यासनस्य तीबसंयोगत्वं नाम इतरार्थज्ञानज्ञापकसामग्रयसमर्थितत्वे सति आत्मसमवेतत्वम् । तेषामात्मवि
। गतागतानिलवशा-A & B. योग. I. 1, 21 AYURVEDA
19

Page #181

146
आयुर्वेदसूत्रे
षयकविषयेतरज्ञानंप्रति हेतुरेव समाधिरित्यर्थः । ननु परमात्मनो विभुत्वेन मनस आत्मना साकं धृढतरसंस्कारस्य स्वत एव सिद्धत्वादित्यस्वरसादाह-संवेग हाते ।
संवेगः क्रियाहेतुईढतरसंस्कारः ॥३॥
संवेगो नाम कारणम् । तस्य लक्षणं क्रियाविशेषमात्रवैलक्षण्यं तदवच्छेदकम् । स एव क्रियाहेतुर्भवति दृढतरसंस्कारोऽपि भवतीत्यर्थः । तरशब्देन सुतरां हेतुरित भावः ।
ननु एतत्समाधानमनुपपन्नं, तथा च श्रुतिः ---
“अन्नाद्भूतानि जायन्ते जातान्यन्नेन वर्धन्ते । अद्यतेऽत्ति च भूतानि तस्मादन्नं तदुच्यत इति । अनममृतं तमु जीवातुमाहुः" इति श्रुतेः विद्यमानत्वात् । एतत्प्रमाणप्रतिपादितसमाधेरदृष्टत्वादित्यस्वरसादाह --गतेति ।
गतागतोपायभेदवतां समाधिफलं चासन्नम् ।।
अत्र गतागतविषयकज्ञानमात्रं न विवक्षितम् । अन्नादनाभावे सति धातुपोषकशरीरपुष्टियस्यास्ति तस्येदं विवाक्षितम् । ते तु परमयोगिनो भवन्ति । तेषापवच्छेदकं गतागतोपायभेदज्ञानवत्त्वम् । गतागतरूपश्वासोवासाभ्यां शरीरदायोपायं, भिद्यत इाते भेदः अन्नादनाजातजनकयोगजन्यभेद इत्यर्थः । समाधेः फलं शरीरदाढर्यकरणम् । शरीरेण सर्वकर्माधिकारी भवति । शरीरं सत्कर्मादिमोक्षहेतुकं भवतीति भावः ।
ननु श्वासोछ्वासानिलयोर्गतागतत्वस्य शरीरिणां स्वत एष सिद्धत्वात् स्वतस्सिद्धकर्मणः विशेषविधि विना कथ शरीरदाढर्यकारकत्वं कथं वा मोक्षोपयोगिकत्वं भवतीत्याशङ्कयाहमाद्वात।

Page #182

चतुर्थप्रश्नः
147
मदमध्यातिमात्रत्वाचतो विशेषः ॥ ५ ॥
श्वासानिलः इडामार्ग गत्वा मन्दमन्द सञ्चरन् शरीरं नीरोगं करोति । स एव मोक्षहेतुको भवति । तदनन्तरं मध्यमार्ग गत्वा नाभिप्रदेशपर्यन्तं मन्दमन्दं सञ्चरन् शरीरदाढर्थकारको मोक्षहेतुकश्च भवति । अतिमात्रगमनेन सुषुम्नामार्ग गत्वा अत्यन्तमुदरमापूर्यते चेत् तस्य शरीरपिङ्गलामार्ग गत्वा शरीरस्य निरतिशयमोक्षहेतुको भवति । तेभ्यो विशेषादभ्यासवशात् प्रयत्नाभावेऽपि सर्वदा यः कुंभकं करोति सः अरोगी भूत्वा राजयोगमार्गसम्पादनेन सर्वकर्मपरित्यागवान् भवति । तेनैव मोक्षफलमश्नुते । तत्र श्रुतिः
___" संन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्वाः ते ब्रह्मलोके तु परान्तकाले परामृतात्परिमुव्यन्ति सर्वे " इति श्रुतिप्रमाणेन असंशयज्ञानगोचरवान्भूत्वा शरीरदाढर्यकर्मकरणद्वारेण सर्वविषयभोगानुपभुज्य तद्भोगविषयकपदार्थान्नश्वरानिति विज्ञाय सर्वदा आत्मविषयकज्ञानं इहलोकेऽपि सर्वदा परमानन्दानुभवहेतुकम् । स एव ततो विशेष इत्यर्थः । राजयोगोऽपि भवति । तस्य उपायेभ्यो मृद्वादिभेदभिन्नस्य उपायवतां विशेषो भवतीत्याह-मृद्विति ।
मृदुमध्यातिमात्रा इत्युपायभेदाः ॥६॥
पूर्वोक्तरीत्या मृदुमध्यातिमात्रगमनं रोगनिवर्तकद्रव्यानिवृत्तरोगनिवृत्तयर्थम् । अयमेवोपायः शरीरदाढचकर्मकरणद्वारा मोक्षफलप्रापको भवतीत्यर्थः ।
ननु यत्तु त्रयाणां मार्गाणां शरीरदायकर्मकरणपर्यन्तमपि उपायो भवतीत्युक्तं ततोऽधिकमार्गपर्यन्तगमनमपि उपायो. भवतीत्याह-मृद्विति ।
1 योग. I. 22.

Page #183

148
आयुर्वेदसूत्रे
मृदुसयागो मध्यमसंयोगस्तीव्रसंयोगश्च ॥ ७॥
इडामार्गगमनमन्दानिलेनापि कुण्डल्युद्वधिकरणं उपायो भवति । एवं सुषुम्नामार्गगमनपवनेन कुण्डलीसंसर्गजातकुण्डल्युद्वोधकर्मणा च माक्षोपायो भवति । तच्छरीरदायसम्पादनसामग्री उपायो भवतीत्यर्थः । तत्तिगुणहेतुकानिलानां शरीरदायकरणमात्रस्याप्रयोजकत्वात् तद्गुणोपायव्यतिरिक्तकर्मणा योगाग्निसन्धुक्षणेन बहुजन्मार्जितपापसङ्घातं भस्मीकृत्य मोक्षहेतुर्भवतीत्याह-विधेति । त्रिधा भेदनेन वायोर्नवयोगिनो भवन्ति ॥६॥
पवनस्य त्रिविधविकारत्वफलं क्रियते । मृदुपवनस्य संयोगः मृदुपवनकुण्डलीसंयोगः । मध्यमवेगपवनस्य कुण्डलीसंयोगः । तीव्रगतिमार्गानिलस्य कुण्डलीसंयोगः तीव्रसंयोगः । मध्यमानिलस्य संयोगः नाभेरूलप्रदेशस्थं हृत्कमलपर्यन्तं आगत्य तंत्रस्थस्य निरुद्धपवनस्य अन्तःपदमार्गमवलम्ब्य गच्छतः आत्मनि समवस्थानम् । स एव समाधिः । आत्मज्ञानसम्भवालभ्यते । स एव मध्यमसंयोगः । तीवसंयोगः तदुपरि शिरःकमलपर्यन्तम् । तदुपरि सुषुम्नामार्गादागतपवनगतिहेतुकं सिरामार्गपूरणं सकलशरीराणामायुष्कारकम्, तत्कर्मणः सकलशरीरोपकारकत्वात् । शरीरारोग्यकरणार्थ नवप्रकारो भूत्वा शरीरं संरक्षतीत्यर्थः ।
ननु बहिःपवनं इडापिङ्गलासुषुम्नामार्गमावृत्य उदरमापूर्य शरीरारोग्यमात्रोपकारकः समाधिः तस्य चलनस्य प्रधानाङ्गोपकारकत्वाभावात् । चलनात्मकपवनस्य सिरापूरणमात्रप्रयोजकत्वेन "एते जङ्गमाः" इति कथं वक्तुं शक्यत इत्यस्वरसादाह-पश्चेति ।

Page #184

चतुर्थप्रश्नः
149
पञ्चदशकमलं जङ्घादेशगतं सहस्रसिराधारकं पञ्चाशन्मर्मगतम् ॥ ९॥
गतागतसंस्कारोपकारकपवनयोगस्समाधिः । कुण्डल्याधारभूतपञ्चदशकमलं जङ्घाप्रदेशस्थं सहस्रसिरावृतं सत् मर्मस्थानानुसन्धानकारकं जङ्घाभ्यां चलनोपकारकमिति वक्तुं शक्यत्वादिति । तस्मादेते जङ्गमा इति प्रदर्शिताः । जङ्घापद्मप्रदेशस्थपञ्चदशदलपद्मयच्छरीराङ्गं चलनात्मककर्मोपकारकं, जङ्गमशरीराङ्गकत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा स्थाणुः । तत्पश्चदशपद्मकं पादसहस्रावलम्बक सहस्रसिरावृतं द्विशतपश्चाशत्सिरावृतैकाइत्वात् , यनैवं तन्नैवं यथा स्थाणुशरीराङ्गम् । पञ्चाशन्मर्मगतं पञ्चाशद्वर्णात्मकं तत्तद्वर्णबोधकाभिनयचलनात्मकाङ्गाधारभूतत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः ॥
गतागतसंस्कारोपकारकपवनयोगस्समाधिः॥ -- सामधिरिति-समाधिश्चलनकर्मविशिष्टकर्मा, पवनाश्रितक्षानेच्छाप्रयत्नजन्यहेतुशापकद्रव्याश्रितत्वात् , यथा घट इति ।
ताल्वोष्टपुटव्यापारजातशब्दानाह-हस्तेति। हस्तविन्यासानुसृताशाबोधकः तच्छब्दज्ञापकाभिनयकर्मविशिष्टविषयकज्ञाना. श्रितत्वात् । एवमनुमानप्रमाणेन आयुर्वेदसूत्रार्थव्याख्यानं कृतम् ॥
ननु चैतन्याधिष्ठितं शरीरं चेष्टाश्रयं चेष्टाश्रयजन्यफलानुभवानन्दात्मकत्वात् , यन्नैवं तन्नैवं चैतन्यरहितशरीरवत् । जीवच्छरीरं सात्मक, प्राणादिमत्त्वात् । यजीवच्छरीरं न भवति
1 A & B कोशेषु हस्तादिसूत्रं नदृश्यते.

Page #185

150
आयुर्वेदसूत्रे
तत्प्राणादिमन्न भवति, शवशरीरवत् । ईश्वरेच्छाधीना चेष्टा ईश्वरप्रेरितकार्याधीना भवतीत्यत आह-ईश्वरेति ।
ईश्वरप्रेरितचेष्टाश्रयं हिताहितकार्योद्देश्यविषयप्रवर्तकचेष्टाश्रयं शरीरम् ॥ ११ ॥
ईश्वरप्रेरितचेष्टाश्रयं कीदृशं चैतन्यं ? चक्षुर्वद्रूपग्राहकत्वाभा. वात्, श्रोत्रेन्द्रियवच्छन्दग्राहकत्वाभावात् । तस्माच्चैतन्यस्वरूपं गृहीतुमशक्यमित्याशयं मनसि निधायाह-ईश्वरोत ।
जन्यशब्दज्ञानं चेतनसद्भाव प्रमाणम् । तथा हि-तत्त. दङ्गाधष्ठितवर्णाः ताल्वोष्ठपुटव्यापारादिना वर्गात्मकाशब्दाः ईश्वरप्रेरितशब्दाः शरीराधजन्यत्वे सति जन्यव्यापारहतुकत्वात् । अङ्कुरादिवत्। ___ अङ्कुरादिकं सकर्तृकं कार्यत्वात् घटवत् । इति ईश्वरसद्भावेऽनुमानं प्रमाणमिति तेन हेतुनोपलभ्यते । धीजभूमिजीवनसामग्रयां सत्यां कार्यमुत्पद्यत इति न तेनापीश्वरसिद्धिः । अन्व यव्यतिरेकाभ्यां अङ्करायुत्पादकदृष्टसामग्रीसत्त्वात् घटवत् । अङ्कुरादिवद्दष्टान्तसद्भावे प्रमाणम् । शरीरावच्छेदकं चेष्टाश्रयम् । चेष्टाश्रययोग्याङ्गानि बहूनि सन्ति । सर्वदा चलनप्रसङ्गस्यैवोपस्थितत्वात् । तवा सति अतिप्रसङ्ग एव स्यादित्यस्वरसादाहईश्वरोत ।
चेष्टास्वरूपं हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थस्पन्दनम् । न तु स्पन्दनमात्रम् । तत्सर्व ईश्वरप्रेरितचेष्टाश्रयम्, तथा सति नातिप्र. सङ्गः। यस्य यावक्तर्मानुगुणभाग्यं यदधिष्ठानाधीनं तत्सर्व अनुभवयोग्यं कर्तुं प्रतिभूर्भवत्यिर्थः । प्रयोजकत्वात् चेष्टारूपेण ईश्वरसद्भावस्य प्रेरितत्वादित्यर्थः ।

Page #186

चतुर्थप्रश्नः
151
ननु शरीरावच्छेदकं चेष्टाश्रयमित्युक्तम् । तथा सात सर्वदा चेष्टाकरणप्रसङ्गात्, ईश्वरस्य सर्वशरीराङ्गव्यापकत्वेन सिद्धत्वात् तस्य चेष्टाकरणमेव प्रयोजकं भवतीत्यस्वरसादाह-हिताहितेति ।
हितप्राप्त्यर्थे अहितपरिहारार्थमेव स्पन्दनकरण ईश्वरप्रेरितम् । आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियणे, इन्द्रियमर्थन, इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वनियमात् । ईश्वरः यदर्थकर्मकरणमिच्छति तावदानुभवज्ञानेन अनन्दानुभववान् भवतीत्यर्थः ।
ननु परिशुद्धरसादनं यस्यास्ति तस्योन्द्रयादयः सुप्रसन्ना भवन्ति । रसवदव्यादनं चेष्टाश्रयहेतुकं शरोराङ्गस्य रसादनपोषितत्वात् । तस्माच्छुद्धरसवव्यादनस्य चलनात्मकशरीरस्य च हेतुहेतुमद्भावयोरेव वक्तुं शक्यवात् इत्यस्वरसादाह-शुद्वति।
शुद्धरसाहारजन्यधातुप्रेरितसिरागतपवनवशाचलनात्मकम् ॥ १२॥ तत्र वचनं
आहार पचति शिखी दोषानाहारवर्जितः पचति । दोषक्षये च धातून्पचति च धातुक्षयेऽपि च प्राणान् ॥
एतद्वचनानुसारेण शरीरदाढर्थकरणं अङ्गप्रचलनं च रसादनादेव भवतीत्यर्थः ॥
ननु शुद्धरसादनं धातुपोषणमात्रं करोति। तेन रोगाभावात् पञ्चेन्द्रियाण्यपि स्वविषयविषयकविषयशानस्य शुद्धरसवव्यादनेन लाभात् तद्वति तत्प्रकारकत्वमपि गृहन्ति । तेन चलनात्मककोपकारकत्वं न स्यादित्यस्वरसादाह-जङ्केति। .

Page #187

152
आयुर्वेदसूत्र
(C
जङ्घापद्मपोषकामृतप्रवाह परिणाम योगवशाच्च
लति ॥ १३ ॥
जङ्घाप्रदेशस्थितपञ्चदशदळपद्मं येन वशादागतामृतप्रवाहात् तत्पद्मं पोषयत् तच्चलनात्मककर्मोपकारकं भवतीत्यर्थः ।
ननु ईश्वरसद्भावे किं मानं ? स्वहितफलप्रापकविषये चलनात्मक कर्मप्रवृत्तिः | अहितफलनिवृत्तिविषये चलनात्मककर्मप्रवृत्तिश्च । तदुभयमपि शुद्धरसाहारजन्यं धातुदाकरणप्रयोजकम् । सकलकर्मविषयकचलनात्मकक्रिया पवनेन सिरागता - मृतप्रवाहप्रेरणावशात् चलति । पूर्वोक्तरीत्या ईश्वरेण विनापि शरीराङ्गचलनक्रियां कर्तुं कर्मकरणेनैव सिद्धत्वात् --
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः " इति । तस्मादीश्वरो न सिद्ध्यतीत्यस्वरसादाह-लवणेति । लवणरसजन्यपवनयोगरस प्रवर्तकक्लेशकर्मविपाकाशयापरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः ॥ १४ ॥
लवणरसजन्यः तामसगुणविशिष्ट ईश्वर एकः शरीरे स्थितः । स ईश्वरः नित्योऽपि तामसगुणस्य अनित्यत्वात् तद्गुणविशिष्टत्वात् तज्जन्य इत्युक्तः । पवनजनकस्वादुरसवद्द्रव्यादनजन्य सात्विकगुणविशिष्ट ईश्वरः तद्गुणविशिष्टं शरीरे स्थितः अजः । क्लेशगुणविपाकाशय अजः । तस्माद परामृष्टः आमयरहितः ईश्वरः पुरुषविशेषः । तावुभावपि शरीरस्थिती । तयोरेकः अजरस्सर्वस्वतन्त्रोप सर्वशरीरं व्याप्य सर्वकर्मोपकारकः । स्वान1 विशेषः जीवः A & B.

Page #188

चतुर्थप्रश्नः
153
न्दानुभवहेतुकपदार्थज्ञानेन इच्छा जायते । तश्चलनात्मकं कर्म प्रवृत्तिः। तत्स्वत्वज्ञापितात्तदितर ईश्वरः मायाव्यतिरिक्तः निकळङ्कः निर्गुणः निरवयवः नित्यानन्दात्मकः योगिनामप्यगोचरः । तावुभौ पतत्रिणी शरीरवृक्षं परिष्यज्य स्थितावित्यर्थः । क्लेशकमविपाकाशयो जीवः । क्लिश्यन्त इति क्लेशाः अविद्यादयः । वक्ष्यमाणानि अविहितानि नीषद्धद्रव्याण नश्वररूपाणि कर्माणि । वक्ष्यमाणानि-विपच्यन्त इति विपाकाः कर्मफलानि जात्यायुस्सुखदुःखभोगात्मकानि फलानि । तानि तामसगुणहेतुकलवणकटुरसद्रव्यादनहेतुकजातानि । तेषामाशयो निदानस्थानास्मकः मायाशवलितो जीवः । साशयस्थितजङ्घापद्मस्थितसहस्रसिराभिः आत्मेच्छायाः प्रयत्नशानात् गतागतप्रेरकपवनवशात्
"जङ्घाभ्यां पद्भयां धर्मोऽस्मि । विशि राजा प्रतिष्ठितः । प्रतिक्षत्रे प्रतितिष्ठामि राष्ट्रे । प्रत्यश्वेषु प्रतितिष्ठामि गोषु । प्रत्यनेषु प्रतितिष्ठाम्यात्मन् । प्रतिप्राणेषु प्रतितिष्ठामि पृष्ठे । प्रतिधावापृथिव्योः प्रतितिष्ठामि यशे!"
इति श्रुतिप्रतिपादितशरीरेषु विशन् कर्म करोमीत्यर्थः ॥
ननु शरीराङ्गगतचेष्टादिकं आत्माधीनं, तेन परमात्मा सिसुधति । परमात्मनः इच्छाविषयकशानकार्य आत्मेच्छाविषयकशानपूर्वकं, शुद्धचैतन्यप्रेरितकर्मकार्यहेतुभूतत्वात् । यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । इत्यनुमानविधया परमात्मसदिः ।
स्रोतोमार्गस्थितसिराप्रेरितसर्ववर्णशापकाधारदेशस्थितकरप्रभवाष्टादशदळपद्मावलम्बकताल्चोष्ठपुटव्यापारादिकं सकर्तृकं का. यत्वात् घटवत् इत्यनुमानेन आत्मासद्धिः। तदर्थ शरीराङ्गचेष्टां व्याचष्टे-स्रोत इति ।
___1. बा. अष्टक II. प्रपा 6, 5, 25. AYURVEDA.

Page #189

154
आयुर्वेदसूत्रे
स्रोतोमार्गसिरात्रिशतधराष्टादशदळ'पद्मं प्रतीतिगमनागमनचेष्टाश्रयं भवति ॥१५॥
तास्सिरा मर्मशः स्रोतोमार्गसश्चरितास्त्रिशतसङ्ख्याकाः । एतादृशचेष्टाश्रयस्य शरीरस्य आत्माधिष्ठितत्वात् तास्सिराः स्रोतोमार्गप्रवाहस्य वेलारूपा भवन्ति । कण्ठप्रदेशस्थिताष्टदळपाभं सर्ववर्णोच्चारणहेतुभूतपवनप्रवर्तकं तत्प्राणदेवताधारं तस्मिमेव कार्यहेतुभूतशाने सति चलनात्मकर्मकरणात् आत्मा शातुं शक्यत एवेत्यर्थः । ... ननु चलनात्मकं कर्म ईश्वरप्रेरणाजन्यम् । एतत्कर्म लकर्तृकं कार्यत्वात् इत्यनुमानेन परमात्मा अन्तस्थितस्मन् कर्म कुरुते । अत्र ईश्वरप्रयत्नजन्यभावः चलनात्मकर्मभावः । तथा सति अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यकारणभावस्य तथोरेव दृष्टत्वात् । इत्यनुमानन ईश्वरसिद्धिरित्यर्थः । गुणत्रयजनकस्वाद्वम्ललवणरसादनेन पवनप्रकोपो निवयते। तदन्नादनेन शरीरमविकारं सत् चलनात्मकं कर्म कुरुते । तत्तद्विकारे सति तत्तत्कर्म कुरुते । कर्मप्रवर्तकं च गुणत्रयम् । प्रतिपादकस्वादम्लरसविरसादनेन सुष्ठ कर्म कर्तुं न शक्यते । तत्र इडामार्गेण बहिःपवनस्तत्र भेषजं भवति, साध्यरोगाणामपि तन्निवर्तकत्वात् । ___ स्वावम्ललवणरसविरसादनेन उदरामयो जायते । तस्यापि इदमेव भेषजं भवति । पवनदोषे अप्रकोपे सति शरीराङ्गकर्मकरणं सूच्यते । तत्प्रकोपे सति शरीरजन्यकार्याभायो दृश्यते । शरीरादिधिकारहेतुभूतान्नादनं तत्तत्कर्महेतुकम् । तस्मात्याधिप्रागभावपरिपालनमेव फलीभूतं कार्यमित्यर्थः ।
1 अष्टदळ-इति व्याख्यानात् प्रतीयते.
me

Page #190

चतुर्थप्रश्नः
155
ईश्वरस्तु करचरणाद्यवयवी भूत्वा प्रपश्चोत्पादकं कर्मकुरुते । तथाच श्रुतिः
"ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत् बाहू राजन्यः कृतः । ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्यां शूद्रोऽजायत। चन्द्रमा मनसो जातः । चक्षोस्सूर्योऽजायत । मुखादिन्द्रश्चाग्निश्च" इति शरीरान्तरात्मव्यतिरिक्तेश्वरसद्भावे प्रमाणम् ।
अन्तस्थितस्सन् फर्म कुरुते । तस्मात्प्रत्यहं पथ्यादनेन भा. व्यम् । अन्यथा रोगास्सम्भवन्ति । तेन शरीरिणः करणसामर्थ्याभावात् असाध्य उदरामयः । सिरामार्गेषु बहिःपवनपूरणं उदररोगनिवर्तकं तदुपयोग्यनिवर्तकानिवृत्ते सति पवनपूरणयोगस्य करणस्य निवर्तकत्वात् । आत्ममनस्संयोगो योगः योगार्जकत्वात् । स एव जठरानलप्रदो भवति । उदरामयविषये आग्निप्रज्वलनद्रव्यं निवर्तकम्, योगाग्निजनकसामग्रयास्तत्र भेषजत्वात् । अजीर्णाजातोदरामयनिदानं व्याचष्टे---स्वाद्विति । _स्वादम्ललवणरसजन्यानिलसिरया पूरयन् जघनपद्मविषयं प्रचलति ॥ १६॥ __ स्वादुरसविरसद्रव्यादनादजीर्णादामाम्बुवृद्धिरुदरं जायते ॥१७॥ ___स्वादुरसविरसद्रव्यादनं उदरामयहेतुकम्, तदनलेनाजीर्ण जाते सति तेन अम्बुभूताधिक्यप्रवृत्तेजीतत्वात् तेन मन्दानलो भवति । अधिकानलदोषो भवति । तत्र निदानवचनम्
" रोगास्सर्वेऽपि मन्देऽग्नौ सुतरामुदराणि तु । अजीर्णान्मलिनैश्चाग्नर्जायन्ते मलसञ्चयात् ॥
1 A & B. कोशेषु इदं दृश्यते. न व्याख्यातमत्र.

Page #191

156
आयुर्वेदसू
ऊर्ध्वाधो धातवो रुद्ध्वा वाहिनीरम्बुवाहिनी । प्राणापानान्सन्दूष्य कुर्युस्त्वमांससन्धिगाः ॥ आध्माप्य कुक्षिमुदरमष्टधा तच्च भिद्यते' |
रसविरसादनजाताजीर्णेन जातरोगः तन्निवर्तकाभावसामप्रया आमादिवृद्धिं जनयति । तेन मन्दानिलोऽपि भवति । शरीरस्य पञ्चभूतात्मकत्वेन स्वादुरसादनात्पवनप्रकोपो निवर्तते । तद्विरसद्रव्यादनात्पवनप्रकोपो दृश्यते । तस्मादुद्भूताभिवृद्धितया सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिराणामपि परिपीडनात् पवनसञ्चाराभाचत्वेन आपस्स्रवन्ति आ कुक्षिपरिपूरणात् । रसासृबांसधातुषु सिरा दृश्यते । तस्मात्कुक्षिजलं तत्तु धातुवत् न जीर्यते । स उदरामयो भवति । स एवाष्टधा भिद्यते इत्यर्थः ।
ननु उद्भूतरसविरसद्रव्यं पवनप्रकोपहेतुकं उद्भूतग्रहणस्वादुरसविरसद्रव्यत्वात् । कथं तर्हि फलरसविरसद्रव्यजन्यरोगस्य स्वादुरसवद्रव्यं न भेषजानिवृत्तनिवर्तकं पवनप्रकोपाप्रवकद्रव्यत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । आमनिवृत्तिद्वारा उदरामयोऽपि न जायते । तत्प्रागभावपरिपालनकार्यस्य तदुपयो गिकत्वात् इत्याह-स्वाद्विति ।
स्वादुरसवद्विरेचनद्रव्यं तत्र भेषजम् ॥ १८ ॥
उदरामयनिवर्तकद्रव्याणि क्वाथकल्कावलेहभेषजद्रव्याणीत्यर्थः । तत्र वातकृतोदरामये ते पदार्थाः । सर्वेषामपि सम्भावितत्वात् इति तनिवर्तर्कस्य रेचनोपयोगिद्रव्यत्वेन तत्तद्दव्ययोग्यकालं विज्ञाय चिकित्सा कार्येति व्यपदिशति - शनैरिति ।
1 अष्टाङ्ग निदान. XII 1-3.

Page #192

चतुर्थप्रश्नः
___157
शनैश्शनैरेव रेचयेत्॥१९॥
सर्वजन्तूनामप्युदरं जलाधारकमिति, तेजश्च बलं च आयुश्चेत्येतान्यनलाधारकाणीति मत्वा शनैश्शनैरेव रेचयेत् । शरीरान्तस्स्थितसिराजाताकार्यमुदरामयं, तन्निवृत्तिकार्य अन्तरिस्थतजलविरेचनकार्य कुर्वीत । तत्र निदानवचनम्
“सर्वेषु तन्द्रा सदनं मलसङ्गोऽल्पवह्निता । दाहः इश्वयथुराध्मानमन्ते सलिलसम्भवः॥ सर्व त्वतोयमरुणमशोफ नातिभारिकम् । गवाक्षितं सिराजालैः सदा गुडगुडायते।
नाभिमन्त्रं च विष्टभ्य वेगं कृत्वा प्रणश्यति ॥" - एतद्वचनानुसारेण सिराविकारजन्यजलनिवर्तकं यत्तद्विरेचनकार्य, तेनोदरामयो निवर्तते सिराविकारजन्यादरामयहेतुकजलद्रव्यत्वात्, तद्विरेचनयोग्यार्थः निवर्तक इत्यर्थः ।
ननु गजाश्चादीनामपि उदरामयः प्राचुर्येण द्योतते । स्वादुरसवहव्यं तत्र भेषजमिति ते पदार्थास्तत्र नोपयुक्ताः तेषामपि योग्यद्रव्याणां विवक्षितत्वात् । तदुदरामयानां आध्माननिदानस्य सर्वजनसाधारणत्वात् । यावयाध्युपयुक्तभोगयोग्यद्रव्वाणि पवनप्रकोपनिवर्तकानि । तत्तजातिविहितपदार्थानां स्वादुरसवदव्यत्वं यावत्पदार्थेषु भासते । तत्रायं नियमःस्वादुरसवद्दव्यत्वस्य सर्वेषामपि सम्भावितत्वात् आदाननिदानादेः सर्वजन्तूनां समानद्रव्यत्वात् स्वदुरसवदव्यं तत्र भेषजमि. ति आयुर्वेदप्रतिपादितार्थः ॥ सर्वजन्तूनां धातुपोषकत्वं च स
1 अष्टाङ्ग. निदान. XII. 8--10.

Page #193

158
आयुर्वेदसूत्रे
मानमिति घण्टाघोषेण नराणामुदरामयानां स्वादुरसद्व्याणि चाधिरसद्रव्याणि च आरोग्यकारकाणांति प्रतिपादितानीत्यर्थः॥
मूलाधारो बलं पुंसां शुक्लं यत्तद्धि जीवितम् । इति वचनानुसारेणापि नियामको ज्ञायते । सर्वजन्तूनां शनैश्शनैरेव रेचयदिति सूत्रात्सम्यक्प्रतिपादितमित्यर्थः ।
ननु एकैकरसद्रव्येण विरेचनकार्यकरणं कर्तव्यं वा, उत अल्पमल्प वा दातव्यं वा सर्वमेलनं या आमनिवृत्तिफरणं किंचित्किंचित्करणं वा? नाद्यः-एफैकद्रव्येण विरेचनं कार्यमिति चेत् उक्तविरेचनपदार्थानुदिश्य यावत्करणविधिरप्रयोजकं स्यात् । न द्वितीयः-अल्पाल्पकरणेन केवलमामनिवृत्तेरेवाभावात् । शुखामनिवृत्तिकरणं उदरामयनिवृत्तिकरणं, उदरामयनिवृत्तिकर्मनिवर्तकत्वस्य चरितार्थत्वात् । न तृतीयः-सर्वपदार्थानां समीकृत्य योगकरणमिति चेत् अतिविरेचनं स्थात्-धातवास्त्रावयन्ति । तत्स्नावणेन अतिरिक्ततया दोषप्रकोपस्स्यात् । तस्मादेतावन्मानं व्यर्थ स्यात् इत्यस्वरसादाह-पवनति ।
पवनाद्यप्रकोपादनेबलं पोषयन्क्रियाक्रमः॥२०
पवनाद्यप्रकोपादिति । आदिशब्देन वातपित्तकफदोषाः प्रतिपादिताः। तेषामप्रकोपकरणं फलीभूतार्थस्स्यात् । तस्य अग्निबलदूषकत्वात् येन केन प्रकारेण जठराग्निप्रवर्धकसामग्रीकार्यस्य फलीभूतार्थत्वात् सर्वोदरामयानां जठराग्निप्रवृद्धिकरणं क्रियाक्रमः॥
पवनादीनां प्रकोपरूपाभावकार्यस्य प्रायोगिकत्वेन शद्धदोषादिविज्ञानं शुद्धरसादनजन्यमिति तयोर्व्याप्तिं गृहीत्वा भूयो

Page #194

चतुर्थप्रश्न:
159
दर्शनेन कार्यकारणभावः गृहीतुं शक्यते । तद्विरसद्रव्यादनं उदरामयहेतुकमिति कार्यकारणभावो ग्राह्यः । तस्मात्पवनाघप्रकोपकार्यसम्पादनार्थ तत्रैव क्रियाक्रमशानं विवक्षितम् । तथा हि-उदरामयहेतुकामनिवृत्तिकरणद्रव्यं न केवलं प्रयोजकं भवति । वाताप्रकोपकामययोगः कार्यः । स एव क्रियाक्रमः। तस्मात्सेयमावपत्तिरिति दोषत्रयेण अविषत्कार्य छाप्यते । एतद्विरेचनकरणं जठराग्निवर्धकं मन्दानलहेतुकद्रव्यजातामयनिधर्तकत्वे सति अनलप्रवर्धकद्रव्यत्वात् । दोषनिवर्तकव्यापत्प्रकृते उदरामचिकित्सायां तदेव प्रतिपादितम्व्याघ्राश्वगन्धा चपुनर्नवा स्यात् पिण्याकशिग्रूणि रसोनपित्सु।
सबज्रवल्लीकरिकर्णकुण्डलं रुजापहं सूरणतिक्तपत्रम् ॥ अस्मिन्योग केवलविरेचनद्रव्याणि स्वादुरसवाद्विरेचनद्रव्याणि प्रतिपादितानि । पवनाद्यप्रकोपकारकविरेचनगुणाभावकायद्रव्याणि प्रतिपादितानि । न केवलविरेचनकरणस्य पवनप्रकोपकारकत्वमिति पूर्वसूत्रे प्रतिपादितम् । तश्चिन्त्यम्। 'तेन पित्तप्रकोपो भवति । तभिदानभूतलिङ्गानि भ्रममू.विदाहारत्यरुच्यादीनि ज्ञातव्यानि । पित्तोद्रेकजातोदरामयस्य लक्षणानीत्यर्थः । कषायतिक्तस्वादुरसद्रव्यादनात् प्रकोपहेतुफपवनः सिरामार्गस्थितपवनविगत्या रसामुग्धातुसारं नावयति । तत्सार एव पित्तमिति विज्ञेयम् | अयं पित्तोदरामयशापक इति वक्तव्यम् । सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरैस्तु अन्तराळमार्गेषु विरुद्धपित्तं पूर्यते । अनिलविगत्या रसामुग्धातुसारेण उदराभ्यन्तरपूरणात् धातुपचनवत् । जठरानलस्य अजीर्णद्रव्यत्वात् कुक्षौ विपक्षाद्वर्द्धते स एव पितोदरामय इत्याह-विरसति ।

Page #195

160
आयुर्वेदसूत्रे
विरसद्रव्यादनाजीर्णजन्यसिरामार्गस्थितपवनविमत्या सिरारसातिप्रस्रवणादजीर्णाद रुदरं जायते ॥२१॥
विरसद्रव्यादनजन्यपित्तोदरस्य हेतवो वक्तव्याः । कषापरसविरसद्रव्यादनेन वा तिक्तरसविरसद्रव्यादनेन वा पित्तप्रकोपो भवति । अनलाजीर्णद्रव्यत्वात् । तन्निवर्तनं लङ्घनादेव भाव्यम् । यत्र कषायतिक्तस्वादुरसविरसद्रव्यादनमुपलभ्यते तत्र पित्तोदरामयोत्पत्तिः। तत्र सूत्रवचन
कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्येषु कुप्यते । इति ॥
अन्योष्वति कषायतिक्तस्वादुरसवत् पित्तप्रकोपानवतकम् । तद्विरसाः पित्तप्रकोपकारकाः । एतत्त्रयाणां मध्ये एकरसद्रव्यादनजन्यपित्तप्रकोपस्य निवर्तकं तद्विरसान्यरसादनम् । न तव्यतिरिक्तशुद्धरसाः उदरामयहेतुकाः पित्तप्रकोपनिवर्तकरसविरसा इति "पित्तमन्येषु कुष्यते” इत्येतद्वचनस्य तात्पर्यम् ।
कषायतिक्तव्यतिरिक्तस्वादुरसवयतिरिक्तरसविरसद्व्यादन उदरामयहेतुकं जठरानलाजीर्णद्रव्यादनत्वात् यन्नैवं तन्नैघं यथा घटः । एकरसविरसद्व्यानं नोदरामयहेतुकं जठरानलजीर्णद्रव्यादनत्वात् इत्यनुमानप्रमाणेन कषायतिक्तस्वादुरसविरसद्रव्यादनमेलनस्य उदरामयहेतुकत्वं सुप्रसिद्धमिति भावः ।
ननु अष्टविधोदरामयाना कारणीभूतद्रव्याणि षड्सविरसद्रव्याणि । लोके एतवयतिरिकानामभावेन इतररोगाणां कारणीभूतद्रव्याभावात् सर्वेषामप्युदरामयप्रसङ्ग एव स्यादित्यस्वरसादाह-तावदिति।

Page #196

चतुर्थप्रश्नः
161
तावत्सिरागतप्रदेशभेदात् श्वयथुबोधकम् ॥२२॥
'वातप्रदेशावलम्बकसिराविकारे सति उक्तरीत्या वातोदरामयो जायते । तथा पित्तप्रदेशावलम्बकसिराविकारे सति पित्तोदरं जायते। कफप्रदेशावलम्बकसिराविकारे सति कफोदरं जायते। तत्तदोषहेतुकसिराणां कार्य एव द्वन्द्वदोष इति दोषद्वयजन्यास्त्रयः-पवनपित्तदोषजन्योदरामय एकः । कफपवनदोषजन्योदरामय एकः । पित्तकफजन्योदरामय एकः । त्रिदोषजन्योदरामय एकः। सर्व मिळित्वाऽष्टविधरोगा जाताः ।
तावत्सिरागतेति-तत्तद्विरुद्धरसीवरसजातसिरामार्गगत. पवनगतितिरोधानादनले मन्दे सति तेनाजीर्णत्वं तदवच्छेदकम् । तत्तत्प्रदेशभेददोषत्रयाश्रयादुदररोगस्य हेतुबोधकत्वमेव तत्तदवच्छेदकं भवतीत्यर्थः । पित्तप्रदेशभेदस्थितसिराविकारः कथं ज्ञातुं शक्यते पित्तोदरामयज्ञाने सति तस्य निवर्तकेन निवर्तयितुं शक्यत्वादियाशयं मनसि निधायाहपवनेति।
पवनप्रकोपहेतुकरूक्षातिशीतललध्वतिवेदनारुचिविवर्णविरसास्यतन्द्रामवृंदाहभ्रमतृष्णाज्वरातिसाराङ्गपीतत्वं पित्तप्रकोपोदरामयहेतुकम्॥२३॥
रूक्षगुणत्वं-सिरामार्गरन्ध्रेषु पवनातिंगत्या तत्तदङ्गेषु उ. ष्णोपलब्धिरुत्पद्यते । तत्र तस्य पवनविकारस्य रूक्षत्वमवच्छेदकम् । यत्र पवनस्य अल्पगत्या सिरामार्गरन्ध्रेषु पवनगति. रोधनं दृश्यते तत्रातिवेदना जायते । तद्वदेव विरसास्यत्वं AYURVEDA
21

Page #197

162
आयुर्वेदसूत्रे
विवर्णत्वं च लक्षणं भवतीत्यर्थः । सर्वशरीरव्याप्यपवनस्य वि. कारग्रस्तत्वात् । सर्वशरीराङ्गवेदनाभावात् कथमेकदेशवेदना इत्याकांक्षायां यावद्विरसादनजन्यसारः यावत्सिराप्रदेशेषूपलभ्यते तत्रायं नियमः । शङ्कासमाधानं च कृतं ---सर्वशरीरसञ्चारितपवनस्य विकारस्य सर्वशरीरवेदनाभावशानमेव सिराप्रदेशसञ्चारात् तत्तदने नीरोगत्वं प्रतीयते । चिकित्साकार्य तत्तदङ्गेष्वेव तत्प्रतीकारद्रव्यादनेन तद्विरुद्धरसादनजन्यदोषनिवृत्तेः न दोषप्रकोपं निराकृत्य सुखं भूयादित्यर्थः ।
. केचिद्विरुद्धरसजन्याद्भिः सिराभ्यन्तररन्ध्रमार्गेषु पूर्णप्रदेशत्वात् विवर्णित्वं विरसास्यत्वं च ज्ञाप्यते । तेन पवनप्रकोपनिवर्तकरसविरसादनजन्यमुदरामयमिति ज्ञातुं शक्यत एवे. त्यर्थः । पित्तोदरामयहेतुकानदानद्रव्यजन्यलक्षणानि निरूप्यन्ते -- . मूर्छादाहभ्रमतृष्णारुचिज्वराङ्गपीतत्वं पित्तप्रकोपोदरामयहेतुकम् । प्रकोपनिवर्तककषायतिक्तस्वादुरसविरसद्रव्यादनं पित्तप्रदेशव्याप्यसिरारन्ध्रमार्गगतपवनगतिविकारकमांसधातुशोष कं, पवनदोषप्रकोपजनकरसविरसातिरिक्तमांसधातुशोषकविरसद्रव्यादनजन्यत्वात् । यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । इत्यनुमानविधया मांसधातुशोषकजन्यमांससारः पित्तोदरामयहेतुकः जठरानला. जीर्णधातुसारद्रव्यत्वात् । तेन मूर्छाप जायते । तद्धातुशोषवशात् दाहो भवति । धातुसारस्य इतरपदार्थस्पर्शनार्द्रमो भवति । तेन जठरानलस्थलनिरसनात् बाहःप्रज्वलनात् ज्वरो भवति । तत्सारातिप्रदर्शनात् तेन रागो भवति । मांसधातोश्च निर्गतरसत्वात् पैत्त्यं प्रतीयते । एतादृशलक्षणलक्षितः पित्तोदरामयोऽयमिति व्याख्यात ।

Page #198

चतुर्यप्रश्नः
163
wwwyyya
इतःपरं अष्टविधोदरामयस्य सङ्ख्याश्वासखासभ्रमविदाहतिमिरत्वक्पलिततनुरेतोधातुसिराजातरसः कफः कर्फ करोति ॥२४॥ __ मांसधातोश्च मेदोधातुजनकत्वात् तद्विकारे सति श्वासखासभ्रमविदाहत्वक्तनुतत्सिराजातसारकफः कर्फ करोति । कफदोषप्रकोपनिवर्तकं तिक्तोषणकषायरसविरसद्रव्यादनम् । कफोदरामयहेतुकं कफप्रदेशस्थानव्याप्यासिरारन्ध्रमार्गगतपवनगतिविकारमेदोधातुशोषक, पवनपित्तप्रकोपजनकरसविरसातिरिक्तमेदोधातुजनकशोषकरसविरसद्व्यादनजन्यत्वात् । यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः। . ननु कषायतिक्तमधुररसाः पित्तप्रकोपनिवर्तकाः । तद्विरसाः पित्तप्रकोपकारकाः । स्वाद्वम्ललवणरसाः पवनप्रकोपनिवतकाः । तद्विरसाः पवनप्रको कारकाः । वातपित्तयोः स्वादुरसविरसद्रव्यं वातपित्तप्रकोपकारकम् । रसावरसजन्यपवनप्रकोपे सति तद्विषयरोगे द्वन्द्वप्रकोपो भवति । स्वादुरसविरसस्य वातपित्तप्रकोपहेतुकत्वात् । द्वित्रिविधरसजन्यरोगप्रसक्तियंत्र दृश्यते तत्र स्वादुरसविरसद्रव्यादनं द्वन्द्वरूपकोत्पादकमित्याह-पवनेति ।
- पवनपित्तप्रकोपजनकद्वित्रिरस जातानुसरित उक्तोभयलक्षणग्रस्तवातपित्तोदरामयो ज्ञेयः ॥२५
अस्यार्थः
पवनपित्तप्रकोपकारकद्रव्यं तद्रसविरसादनजन्यं तदन्यः रसाजन्यत्वे सति सद्रसजन्यत्वात् यत्नैवं तन्नैवं यथा घटः ।

Page #199

164
आयुर्वेदसूत्रे
पवनरोगस्तु स्वाद्वम्लविरसजन्यः तदन्यरोगकार्याहेतुकत्वे सति तद्रोगकार्यजनक द्रव्यत्वात् इति व्यतिरेकानुमानेन निर्णेतुं शक्यत्वात् । पवनप्रकोपनिवर्तकः स्वाद्वम्ललवणरसः । ताईरसजन्य उदरामयः । पित्तप्रकोपनिवर्तकः कषायतिकस्वादुरसः । तद्विरसः पित्तप्रकोपकारकः । तस्मादुभयदोषप्रकोपजनकस्य स्वादुरसविरसद्रव्यादनत्वात् स एव द्विदोषप्रकोपको भवति । द्वित्रिविधरसजातरोगी पवनपित्तप्रकोपजातोदरामयौ । तन्निदानं तत्तल्लक्षणलक्षिताज्ञातव्यमित्यर्थः ।
1
'ननु स्वाद्वम्ललवणरसादीनां विरसत्वं सूत्रे प्रतीयते । स विरसः पवनपित्तप्रकोपकारक इत्युक्तम् । एवं सति कषायतिक्तस्वादुरसानां विरसत्वं अस्मिन्सूत्रे प्रतीयते । स विरसः पित्तप्रकोपकारको भवतीत्युक्तम् । इदं नोपपद्यते । विरसत्वं नाम दोषप्रकोपकविरुद्धरसवद्रव्यं भवति । तद्रसद्रव्यादनं कथं दोषत्रयोपकारकं कालवशाज्जाततद्व्यतिरिक्तरसस्य गुणातिरिक्त गुणवत्परिपूर्णद्रव्येष्वेव तथा प्रतीतत्वात् । तत्र सूत्रवचनं
मधुरं श्लेष्मलं प्रायः जीर्णाच्छालियवाहते । मुद्रागोधूमतः क्षौद्रात्सिताया जाङ्गलामिषात् ॥ प्रायोऽम्लं पित्तजननं दाडिमामलकाहते । अपथ्यं लवणं प्रायः चक्षुषोऽन्यत्र सैन्धवात् ॥ तिक्तं कटु च भूयिष्ठमवृष्यं वातकोपनम् । ऋतेऽमृतापटोलीभ्यां शुण्ठी कृष्णा रसोनतः । कषायं प्रायशश्शीतं स्तम्भनं चाभयामृतं ॥ "
अष्टाव. सूत्र. X. 33-35.
ܐ

Page #200

चतुर्थप्रश्न:
165
एवं प्रकारेण षड्रसानां रोगप्रकोपहेतुकत्वं प्रतिपादितम् । न ते रोगहारकाः । तथा सति तद्विरसद्रव्यादीनां रोगप्रतिपादकत्वं वक्तुं शक्यत्वादिति न वाच्यं, मधुररसस्य बहुगुणवद्रव्य. त्वेन तच्छलेष्मलमिति वक्तुं शक्यत्वात् “मधुरं श्लेष्मलं प्रायः" इति वचनं नाशङ्कनीयम् । तद्विरसद्रव्यं सकलदोषकारकं षडूसानामपि तथा वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः । एवं पवनकफोदरामयस्य सूत्रप्रतिपादितार्थः पूर्वोक्तप्रकारेण योजनीयः। एवं पित्तकफोदरामयस्यापि एतावदर्थो योजनीयः । एवमाकारेण सप्तसङ्ख्योदरामया जाताः । तदुपरि सूत्रत्रयं व्याचष्टे-कफेति ।
कफपित्तप्रकोपजनकद्वित्रिरसजातानुसरिततत्तल्लक्षणलक्षितकफपित्तोदरामयो ज्ञेयः । कफपित्तोदरामयं द्वित्रिरसजातानुसरितोभयलक्षणज्ञानजन्यकफपित्तामयं विद्यात् । रसासृङ्गासमेदोविकारजनकद्वित्रिरसानुसरिततत्तल्लक्षणज्ञानगोचरपवनपित्तकफोदरामयो दुस्साध्यः ॥ २६ ।।
ननु दोषत्रयजनकरसविरसादनहेतुकोदरामयसद्भावे किं मानं? तजनकहेतोरेवाभावात् । तत्रैकदोषजन्यास्त्रयः । द्वन्द्वजातास्त्रयः । त्रिदोषजन्य एकः। एवं सप्तविध उदरामयः । इतःपरमएसङ्ख्यापूरणार्थ उदरामये तद्भिन्नभूतदोषस्यैवाभावात् वातादीनां प्रयोजकत्वस्य तद्भेदोपाधिवशात् सप्तविधप्रकारस्य पूर्वमेव प्रतिपादितत्वात् तदितरोदरामयस्य हेत्वभावेन ज्ञातुमशक्यस्वात् कारणाभावे कार्यानुदयादित्याशङ्कय समाधत्ते-- क्लिमीति ।

Page #201

166
आयुर्वेदसूत्रे
क्लिमिजनकप्लीहोदरामयस्तथा ॥ २७ ॥
अस्यार्थः-- क्लिमयस्तु विरसजातामयजन्याः। तेभ्यो जातप्लीहोदरामयास्सम्भवन्ति, क्लिमेस्सारजन्यमांसग्रन्थिरूपत्वात् । तस्य जठरानलकार्यस्य प्रयोजकत्वात् तद्वदेव दोषप्रयुक्तो भवति । तस्मादष्टविधोदरामयस्लङ्गच्छत इत्यर्थः ।
पाण्डुशोफविसर्परोगाणां प्रतिपादनस्यावसरत्वात् उदरामयजनकासरामार्गगतपवनगत्या उदरामयकार्यधातुत्रयदोषैकजन्यत्वस्य एतेषामपि समानत्वात् उदरामयनिरूपणानन्तरमेतान्नरूपणस्य प्रस्तुतत्वादाह-कट्विति । __ कट्वम्ललवणरसवदव्यादनजातमल मार्गावरोधनात् तत्सिरारन्ध्रमार्गगतोर्ध्वहृत्परिपूरणपवनप्रकोपनात् पाण्डुशोफविसर्परुक्प्रदो भवति ॥ २८
1A. B. कोशयोरेतन दृश्यते. ___कर्फ करोति' इत्यन्त सूत्र.दनन्तरं कट्वाललवणादिसूत्रात् प्राक् अधो लिखित: अधिकपाठ: A. B. कोशेषु दृश्यते
"त्रिदोषप्रकोपजनकमन्दानलसन्धुक्षणकारकपवनयोगजन्यजठरानलप्रवर्धक. सिरामार्गपरितानिलानलदोषजन्यरोगहारकः । वनारवह्निपरा विश्वा वधूवरा वर्णाङ्गो वर्षाभूवर्धमानः । तत्तक्रियोपकारककाथकल्कतलघृतलेह्यादयो निवर्तका: ! पवनप्रकोपकार्योदरामयनिवर्तकाः । निवर्यो राग: । पवनपूरण कार्यदुस्साध्योदामयविनाशकम् । पर्जन्या पांशपर्णी तारा नेता वीता धावनी सुवृता । मूर्तिका तुद्रिका कार्मुकः किरातकः । कटुकः । कशेरुकः । क्रोष्ठुकः । त्रिकण्टकः । बङ्घरकः । कुरण्टकः । कशेरुकाः । सरसासनांससरित्प्रभवति"| A.
वजीदधिवाहिनरा विश्ववधूधरवर्णा वर्षाभूवर्धमान: ........ घृतपङ्कादयः । इति पाठभेद:-B.
2 जतामलमार्ग A.-B.

Page #202

चतुर्थप्रश्नः
167
कटवम्ललवणरसाः तद्विरसाश्च पित्तप्रकोपकारकाः । तद्विरसाः तजन्यपाण्डुशोफविसर्पकारकाः । तद्विरसादनजन्यामदोषः पाण्डुशीभविसर्परोगकारकः । तद्विकारः आमाशयं प्राप्य सिरारन्ध्रादूर्ध्वमार्गमवगम्य हृद्तः पवनगतिविकारकारकत्वात् तद्वयाप्यसिराविकारकारकत्वात् तद्गतरक्तप्रदूषणात् तद्वयाप्य स्थित स्सन् पाण्डुरूप लभते । रक्तविकारे सति शोभो भवति । मांसविकारकारकत्वात् विसर्पो भवति । तद्गताममेव पित्तं भवति । तद्रोगस्थानस्थितत्वात् विकारप्रदो भवति । तस्य विषरूपत्वात् धातवः प्रदुष्यन्ते । तजन्यलक्षणानि तत्रतत्र प्रकाश्यन्ते । तदामरूपत्वात्पित्तं हृदयस्थितामपित्तसारं सिरारन्ध्रभागमापूर्य पक्काशये सावितत्वात् तत्पकसारस्यैव मूत्रत्वात् हृत्कमलं प्रविश्य तत्रैव स्थितं हृदि स्पन्दनं करोति । द्विसिरावृतपद्माधारजिह्वाप्रवेशनात्पित्तस्य तत्सिरारन्ध्रप्रवेशनात् जिह्वायामरुचिदृश्यते । हृदयस्थितामपित्तसारं सिरारन्ध्रभागमापूर्य पक्काशये नावित. त्वात् तत्पक्कसारस्यैव मूत्रत्वात् पाचकपित्ताभावो भासते । तद्धा. तुप्रवेशनमपि तदात्मत्वेन तत्पूर्ववर्ण विहाय पीतवर्ण भासते। तत्पञ्चाशत्सिरारन्ध्रधमनी सम्पूर्य अक्षिपद्मं प्रविशति । तत्र पीतत्वं प्रती. यते। शतसिरारन्ध्रधमनीषु पित्तसारप्रवेशनात् तच्छाखाङ्गुलीषु कष्णारुणकनकपीतदत्वेन तत्पूर्ववर्णं विहाय पीतवर्ण भासते । तत्रस्थरतं. बहुवर्ण भासते । नाभ्यावृत्तचकाधारकुण्डल्याधारभू. तानीलात्मकनाभ्यावृत्तपद्महृद्तामपित्तसारः नाभ्यावृत्तचक्राधारत्रिशत्सिराभ्यन्तरमार्गेषु प्रविशन् तावद्विकारान् जनयतीत्याह--भ्रमेति ।
भ्रमवमिपिपासादितृष्णामूर्छान्तर्विदाहाङ्ग--

Page #203

168
आयुर्वेदसूत्रे
स्पन्दनारुचिपाण्डुता पित्तपाण्डुशोभलक्ष
णम् । पा. दजानुजङ्घोरुकटिपृष्ठबीजपाङतिव्यथातिसाररूक्षतातिशीतसर्वाङ्गस्पन्दनं पवनशोभपाण्डुलक्षणम् ॥ २९ ॥
वातपाण्डुलक्षणान्युच्यन्ते-पादेति ।
अवर्णादिभूतपादपद्मस्य चतुस्विंशत्सिरा तालवालं तदामपित्तातिसारं शिरःकमलादागतामृतानरोधनादामपित्तातिसारप्र. दर्शनात् शोभपाण्डुविसामयचिह्नतापकं भवति । विरसादनविकारवत्पवनो रसामुग्धातुगतश्चेत् पाण्डुरूपविकारं भजते । स एव पवनो मांसधातुगतश्चेत् श्वयथुर्भवति । स एव धातुगतश्चेत् विसर्पामयो जायते । यस्य पादे विकारो जायते तत्प्रदेशस्थावर्णोच्चारणं स्पष्टोच्चारणवश्राव्यम् । तत्प्रदेशे श्वयथुदर्शनं वा पाण्डुशोभविसर्पामया वा ज्ञातव्याः । __अवर्णस्थानभूतजानुपद्माधारक चतुर्विंशत्सिरावृतजानुपद्मालवालं श्वासोच्छासाभ्यां शिरःकमलस्थामृतोपहरणमार्ग रसविरसजन्यामापत्तसारसंस्कारं तत्सिरामार्गगतपवनविवृत्या पू.
वत्पाण्डुशोभविसामयाः। रसामुग्धातुदूषणात्पाण्डुत्वम् । मांसधातुदूषणाच्छ्यथुदर्शनम् । मेदोधातुदूषणाद्विसर्परोगाः प्रादु. भवन्तीत्यर्थः ।
ये तद्वर्णाधारतत्तद्देशीयपद्मावृतसिरामार्गगतपवनप्रचारणाभावकार्यजनकपाण्डुशोभविसर्पामयाः पूर्ववद्धातून्दूषयन्ति अचां वर्णानामुच्चारणसकलसामग्रयां सत्यां अश्राव्यत्वं, ते पवनप्र. कोपजाता इति ज्ञातुं शक्यत्वादेव पित्तप्रदेशकमलाधार

Page #204

चतुर्थप्रश्नः
169
शिरकमलस्थामृतप्रवाहवशात् तद्विरुद्धरसजन्यामपित्तसारसंयोगकार्य सिराणामेव, तद्रोगलक्षणज्ञानज्ञापकत्वात् । यावत्कालं यावत्सिरासंस्पर्शनं तत्तल्लक्षणलक्षितरोगाभावस्य तत्तन्निदानज्ञापकत्वात् । पृष्ठदेशमारभ्य बीजपार्श्वमेदादधःप्रदेशपद्ममारभ्य कचटतपवर्गाणां तत्तद्वीजजनकपवनादेव एतदधिष्ठितपद्मानि पञ्चदशसङ्ख्याकानि पित्तप्रकोपविकारभावकार्यकारकपित्ताधारकपमानि । पित्तप्रकोपसामग्रयां सत्यां तत्तद्वर्णविकारज्ञापकलक्षणलशितानि तत्तान्निदानशापकानि । ओष्ठप्रदेशपर्यन्तं पञ्चदशाधारभूत. पनस्थानाधिष्ठितपित्तं तत्तल्लक्षणानि तत्रैवाविर्भूतानीत्यर्थः ।
इतःपरं कफपाण्डशोभविसामयचिन्हानि प्रकाश्यन्तेश्वासेति।
श्वासखासनासाक्षि'पक्ष्मकर्णकपोलदन्ताति पानसशिरस्तोदनं पाण्डुशोभ विसर्पामयलक्षणम् ॥ ३० ॥
कफप्रदेशे हृदि अमपित्तातिसारस्य त्रिशस्तिरावृतहत्क. मलस्थितत्वात् तत्सिरागतपवनविगत्या श्वासखासौ भवेताम् । अक्षिपश्मकर्णकपोलदन्तानां मलाधिक्यं वेदनातिप्रतीतत्वात् । एत लक्षणाणि कफप्रकोपजन्यामयरूप पाण्डुशोभविसर्पामयलक्षणानि तत्तनिदानेन ज्ञाप्यन्ते।
ननु पवनपित्तकफप्रकोपेन पवनपित्तकफरोगा इति प्रतिपाधते । तश्चिन्तयम् । रसविरसान्नादनं वा शुद्धरसवव्याधि
श्वासकासाक्षि-A & B दन्तातिभिर -A & B ४ विसप्यांमयलक्षणम् -B. AYURVEDA,

Page #205

170
आयुर्वेदसूत्रे
क्यान्नादनं वा तदाशयस्थपवनवेगनिरोधनं वा रोगहेतुकामिति वक्तव्यम् । तथा सति सर्वशरीरसंचरितपवनप्रकोपाः विरसविषसंपर्कदोषजा: तत्पवनस्य शरी व्याप्यसंचारकर्मगुणवद्रव्यत्वात् । तद्विरसविषसंपर्कवशात् पवनप्रकोपो भवतु । कफपित्तयो पङ्गत्वादेव तयोर्विरसविषसंसर्गस्य वक्तुमशक्यत्वात् । तद्वत् अयं कफरोगः, अयं पित्तरोगः इति कथं ज्ञायत इत्य. स्वरसादाह - बाोति। - बाह्यविषग्रस्तवद्वातदृषकाः ॥३७॥ __ सादिना दष्टस्य विषग्रस्तस्य दृष्टत्वात् । तयोः पङ्गत्वादेव तद्विषसंसर्गाभावापे सर्वशरीरव्याप्यपवनवच्छरीरस्य पित्तकफयोः शरीरान्तःपातित्वेन विषसंस्पृष्टपवनसंसर्गवशात् दोषत्रयप्रकोपो भविष्यात । तद्वत्रापि पवनव्याप्यविषरसदष्टपवनसंयोगस्य तयोबिंद्यमानत्वात् अयं पित्तदोषः अयं कफदोष इति वक्तुं शक्यते । तईि रोगमात्रस्य पवनप्रकोपजन्यत्वात् सर्वरोगाणां पवनप्रकोपाधीनत्वात् सर्वे रोगाः पवनजन्या एव स्युः । तस्मात्कफत्तियोः पृथक्तयाऽवच्छेदकतासंभवात् तथा सूत्रस्थाने प्रतिपादितं
विभुत्वादाशुकारित्वादलित्वादन्यकोपनात् ।
स्वातन्त्रयपारतन्त्रयाभ्यां व्याधेः प्राधान्यमादिशेत् ॥ एतद्वचनानुसारेण पवनस्यैव सर्वरोगप्राधान्यं प्रतोतमिति चेत् न । तत्सर्वशरीरव्याप्यत्वेऽपि धातुपोषकं न भवति । मन्दानिलसन्धुक्षणकर्मगुणवद्रव्यत्वात्। अनलमन्दत्वनिवर्तकसन्धुक्षणगुणवद्रव्यस्य धातुपोषकत्वाभावात् । पित्तकलाया एव जठरानलत्वात् पित्तप्रकोपे सति अनलो मन्दो भवति । तेन कफप्रकोप
_IA. B. कोशयोरेतन दृश्यते.

Page #206

चतुर्थप्रश्न:
171
एव स्यात् । पित्तकफप्रकोपो यावच्छरीरनाशकः सिरामार्गगत.. धातुपोषकपवनमार्गनिरोधनद्रव्यत्वात् । व्याध्यवच्छेदकं शरीरविनाशकत्वं, पित्तकफव्यतिरकेण शरीरनाशकत्वाभावात् । वायोस्तु तत्संसर्गद्वारा रोगहेतुकत्वप्रतिपादनम् । तस्मान्मुख्यत्वेन प्राधान्यं पित्तस्यापि संभवतीत्यर्थः । पवनस्य व्याधेः प्राधान्यप्रतिपादनं सर्वशरीरव्याप्यपवनमन्तरेण रोगकार्यहेतुकत्वं वक्तुं न शक्यत एवेति तात्पर्यम् ।
ननु पाण्डुशोफविसर्परोगाः तत्तद्भिन्नज्ञानविषयकसामग्रीजन्याः। नत्वेकपदार्थज्ञानग्राहकसामग्री बहुपदार्थवाहिका भवति । बहुपदार्थविषयकज्ञानं नैकपदार्थविषयकज्ञानग्राहकसामग्रीजन्यं, एकपदार्थविषयकज्ञानग्राहकसामग्रीजन्यत्वात् । तथाहि घटेन्द्रियविषयकसामग्रयां सत्यो घटविषयकशानं जायते पटपदार्थविषयकज्ञानं नोदेति । तद्वदेवात्रापि । एकरोगजनकसामग्री कथं रोगक्रयप्रतिपादककार्यजनकसामग्री, बहुकार्यज्ञानग्राहिकाया अदृष्टत्वात् । अन्यथा एकपदार्थग्राहकसामग्रयां सत्यां सर्वपदार्थविषयकज्ञानोप्तत्तिरेव स्यादित्यस्वरसादाह-वातेति ।
वातपित्तरसविरसद्रव्यसंसर्ग'जातवातगतिरोधनाद्रसासृग्धातुविदूषणात्त्वपालित्यं पाण्डुरोगहे. तुकम् ॥ ३२ ॥
अस्यार्थः-वातपित्तप्रकोपरोगाः रसविरसद्रव्यसंस्कारजाताः, तेन पवनगतिरोधनद्वारा रसामृग्धातुं विदूष्य त्वक्पालित्यं यत्र दृश्यते तत्र पाण्डुरोगोऽस्तीति निदानं ज्ञातव्यम् । स एव पाण्डुरोग इत्यर्थः । ननु वातपित्तप्रकोपसामग्रया वातप्रकोपो जा
1 जातसिरागतपवनातिरोधनात् ----A. & B.

Page #207

172
आयुर्वेदसूत्रे
यते । पित्तप्रकोपसामग्रया पित्तरोगो जायते । पण्डुरागज्ञापकत्वक्पालित्यं कथं स्यादित्यस्वरसादाह--हृदिति । हृदि स्थितामपित्तविषसारं पादपद्मशोषकं अवर्णबोधकचतुस्त्रिंशत्सिरासंसर्गवशादमृतप्रवाहरोधनात्पवनजन्यामयाः प्रवर्धन्ते ॥ ३३ ॥
रसविरसद्रव्यादनजातामाशयव्यापक पवनविगत्या आमपि - तविषसार: अवर्णोद्बोधकतत्पादपद्म पोषकसिरारन्ध्रमार्गगतामृतप्रवाहं निरुध्य वातविकारजन्य पाण्डुरोगः हृदिस्थितामपित्तसारः परंपरा हेतुर्भवतीत्यर्थः । स एव वातोदरस्यापि हेतुर्भवति । वातपित्तपण्डुरोगस्यापि परंपरया हेतुर्भवति । अनिलजन्यचातामयस्यापि हेतुर्भवति । अत एव उदरामयनिरूपणानन्तरं पण्डुशोफविसर्पामयानामवसर इति प्रतिपादितम् । एतत्प्रतिपादितामयानां जनकीभूतामपित्तरसविषद्रव्यस्यैकत्वात् । एककारणजन्यस्य नानाकार्यप्रतांतिः उपाधिभेदाद्भवति । सुवर्णस्यैकत्वेऽपि तज्जन्यकार्यं तत्तद्रूपभेदेन बहुविधं प्रतीयते तंत्र कारणबाहु
व्यस्य दृष्टत्वात् ।
ननु अयं वातपाण्डुरोग:, अयं पित्तपाण्डुरोगः, अयं कफपाण्डुरोगः इति तादृशप्रतीतेर्विद्यमानत्वात् तत्कार्यहेतुभूतार्थाः दोषा एव भवेयुः । विरसजन्यामपित्तविषरूपद्रव्यस्य विरसजनकत्वात् तत्पाण्डुशोफविसर्पामयानां तत्तजनकीभूता दोषा एव हेतवो भवन्तीत्य स्वरसादाह-अमृतेति ।
अमृतप्रवाहालवालोपजीव्यावर्णोद्बोधक सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरषटूसिरामपित्तविषसारग्रसनं पवनप्रकोपहेतुकम् ॥ ३४ ॥

Page #208

चतुर्थप्रश्नः ।
178
शिर:कमलस्थामृताहरणयोग्यश्वासोच्छ्वासानिलाभ्यामाहृत तवर्णबोधकारिकार्योत्पादकतत्पन्नान्येव आलवालानि तेष्वमृतपूरणं कर्तुं सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरषसिरा एव हेतुभूता भवन्तीत्यर्थः।
ननु सिरामार्गगतामृतप्रवाहप्रतिबन्धकजन्यामयकारणं आमपित्तविषसारं भवितुमर्हति तत्सिरासंसर्गसंस्कारजातरोगहेतुकत्वात्, यन्नैवं तनैवं यथा घटः । इत्यनुमानप्रमाणेन आमपित्तरसस्यैव हेतुत्धप्रसंगादित्यस्वरसादाह-सिरे इति।
सिरामार्गगतपवनमांसधात्वनुसृतजानुजनोरुबीजपार्श्वपद्मगत इ, उ, ऋ, ए, ओ, ऐ वर्णोद्दोधकसरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिरामार्गगतपवनगतिनिरोधानादनिलप्रकोपो भवति ॥ ३५॥
आमपित्तरससारं जानुजचोरुबीजपार्श्वस्थितपद्माधारकसिरामार्गसंस्पर्शनान्मांसधातुदूषणात् इवर्णबोधकसिरास्पर्शनं पवनगतिरोधनं जानुपद्मव्यहेतुकं उवर्णबोधकसिरासंस्पर्शनं पवनगतिरोधकारकं जङ्घोरुपद्मद्वयहेतुकं ऋवर्णबोधकसिरासंस्पर्शनं पवनगतिनिरोधनवात्सराभ्य उत्पन्नं ज्ञानं सिरामार्गगतपवनगतिजन्यविस्वरोद्वोधकहेतुको भवति । यावद्रोगजनकसामग्री तत्तद्रोगनिदानहेतुभूतविस्वरोद्वोधककार्यकारिणी भवति । उदरपाण्डुशो सविसर्पकुष्ठरक्तवातपवनकार्याणां एकसामग्रीजन्यत्वात् तत्सिरागतपवनकार्यभेदादेव तद्रोगभेदं जनयतीत्यर्थः । तत्तद्रोगनिदानं तत्तत्स्थस्वरविशेषावर्णात्मकपदोच्चारणं तत्तव्याधिविशानहेतुकं भवतीत्यर्थः।

Page #209

174
आयुर्वेदसूत्रे
ननु पवनविकारा बहवस्सन्ति । तथाहि नेत्रवायुः, कर्णवायुः, शिरोवायुः, पक्षाघातवायुः, धनुर्वायुः, अर्दितवायुः, गुल्मवायुः, प्लीहवायुः, कटिवायुः, इति । तत्तल्लक्षणलक्षितानि तत्तद्ज्ञापकान्यपि बहूनि सन्ति । सिरासंचरितपवनगतिविकारभेदात् तत्तदङ्गस्थितानि तत्तद्विकारभूतानि । एक एव पवनस्सन् तत्त दङ्गगतोपाधिभेदात् तत्तन्नामाभिधेयाः तत्तदङ्गोपद्रवकारकाः प्र. णघातुकाश्च भवन्तीत्यखरसादाह-तदिति । __ तत्सिरामार्गगतपवनप्रकोपभेदाधिष्ठानोपाधिभेदात्पवनविकारभेदाः । 'आमपित्तविषरसविरोधि द्रव्यं भेषजम् ॥ ३६ ।।
आमपित्तरसविरसजातरोगास्तच्छब्दार्थः । तत्सिरारन्ध्रमार्गेषु अनिलविकारो भूत्वा तत्सिरासंसर्गप्रदेशेषु यावत्कारणानुगतपवनगतिवैचित्र्यात् उवर्णबोधकसिगसंस्पर्शनं पवनगतिरोधकारकम् । कटिप्रदेशपद्मश्वयथुहेतुकम् । एवर्णबोधकसिरामार्गसंस्पर्शनं पनगतिरोधकारकम् । बीजपद्मश्वयथुहेतुकम् । ऐवोंद्वोधकसिरामार्गगतपवनगतिरोधनं तत्पार्श्वश्वयथुहेतुकम् । आमपित्तरससारं बीजपार्श्वश्वयथुहेतुकम्, तद्वर्णवोधकासरामार्गगतपवनगीतकारकत्वात् । यन्नैव तन्नैवं यथा घटः । इत्यनुमा नेन अच्स्वराधिष्ठानहेतुभूततत्तत्पद्माधारकसिरारन्ध्रभागगतपवनगतिः सुस्वरविशिष्टवर्णात्मकपदज्ञानप्रतिपादिका, ज्ञानेच्छा. प्रयत्नादिना ताल्वोष्ठपुटव्यापारात्मकबाह्यपवनाहृतसंस्कारोद्वो
- 1 भेदाः । मांसधातुपोषकद्रव्यं तत्र भेषजम् । आम-इति A. B. कोशयोरधिक:पाठः.

Page #210

चतुर्थप्रश्न:
175
धकहेतुभूतत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । तत्तद्वयाधिनिदानशानं तत्तात्सराधीनवर्णात्मकपदज्ञानहेतुकं, अविकारहेतुकसामग्रीजन्यत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घटः । बाह्यपवनाकर्षणजातताल्वोष्ठपुटव्यापारसंस्कारोद्वोधकवर्णाधारपद्मं विरसद्रव्यादनजन्यपवनप्रकोपहेतुकस्वरबोधकारक, पवनप्रकोपलक्षणज्ञानबोधकद्रव्यत्वात् आमपित्तासरासारं यादृशसिरासंस्पर्शनात् तत्तदङ्गजन्यरोगा शते । सकलपवनरोगजनकसामग्री अमपित्तसारः, तत्तदगावलग्नसिरासंस्पर्शनसामग्रीस्वरूपत्वात् । नानारूपघटानां एकमृतिपण्डमेव कारणम् । तथा आकाशादिवदङ्गजन्योपाधिभेदात् कर्णपवनरोगः नेत्रपवनरोगः शिरःपवनरोगः इति व्यपदिश्यते ।
ननु आमपित्तसारः उदरपाण्डुशोफविसर्पकुष्ठपवनरो गाणां एकमेव कारणमिति वक्तुं न शक्यते, तत्तन्नामभेदेन कार्यभेदस्य दृष्टत्वात् । तत्र कारणभेदोऽस्तीति अवश्यं ज्ञातव्यम् । घटः कलश इव भेदो भवतीति न वक्तव्यम् । तद्धि सर्व पृथुबुध्नोदराकारत्वेन अयं घट इति घटत्ववति घटत्वप्रकारकत्वं ज्ञातुं शक्यत्वात् । न तद्वदेवात्रापि भविष्यति, अयं पाण्डुरोगः अयं शोफरोग इति रोगत्ववति रोगत्वविशिटप्रकारकत्वेन शातुं शक्यत्वादिति वाच्यम्, तेषां मृद्विकारव्यक्तीनां जलानयनकार्योपकारकत्वं पृथुबुध्नोदराकारव्यक्तीनां व्यतिभेदज्ञाने सत्यपि पृथुबुध्नोदराकारस्य एकप्रकारकत्वस्य दृष्टत्वात् । दृष्टान्तेनापि अभेदज्ञानमात्रमिति नानुभूयते । तद्वदत्रापि फलभेदरूपभेदचिकित्साभेदज्ञानानुभवस्य दृष्टत्वात्, इति चेत् न । तद्वदत्रापि कार्यभेदाभावोऽस्ति । तथाहि-आमपित्तसारः उक्तरोगेषु एक एव हेतुर्भवति । तत्तचिकित्साभेदेन तत्तन्नाम. भेदानुभवः कथमपलापयितुं शक्यते? अत्र ब्रूमः-आमपित्त

Page #211

176
आयुर्वेदसूत्रे
रससारस्तु उदरपाण्डशोफविसर्पकुष्ठवातरक्तवातविकाराणामेक एव हेतुर्भवति । स एक एव कार्यजनकः । सिरामार्गगतपवनगतिनिरोधनरूपकार्यकारकद्रव्यत्वात् । तत्पवनगतिनिरोधनं एतदामयहेतुकम् । तत्तु क्वचिदङ्गभेदेषु रसासग्दूषणद्वारा त्व. पालित्यं करोति । स पाण्डुरोग इति व्यवहारमात्रभेद उपलभ्यते । तदेव यदा तत्सिरासंसर्गभेदवशात् तत्पवनगतिनिरोधनं मांसधातुशोषकं भवति इतरमांसधातुः पृथुर्भवति । तच्छोभरोग इति व्यवह्रियते । तद्गतिनिरोधनं यदा मेदोधातुदूषकं भवति स मेदस्सारः बहिःस्फोटरूपेण स्फुरणात् पवनविसर्परोग इति ज्ञानं जायते । स आमसारः मेदोधातून् सन्दृष्य तद्वहिर्भूतमांसधातुमावृत्य त्वग्धातुं प्रविश्य बहिस्सर्पति चेत् तत्कुष्ठं भवति । यावत्पवनाधारकसिरा आमपित्तरससारप्रस्तास्सन्तः यावत्पनविकारकार्यकारितत्तत्सिरावर्णविकारं कुर्वन्तीति कुष्ठाः, कुत्सिताङ्गविकरं कुर्वन्तीति कुष्ठाः । पादपद्माधारकसिराहद्गतामापत्तरससारसंस्कारयुक्तसिरा तद्विषसारं सवति । तत्पद्ममापूर्य पादाङ्गुलिभ्यः सवति । तच्छाखानि शीर्णानि भवन्तीत्यर्थः।
ननु रसविरसजन्याजीर्णजन्यामयहेतुकत्वे सति मेदोस्थिमजाधातुगतसिराधारकपद्माश्रितामपित्तरसविषसारजन्यामयहेतुकत्वादिति ब्यतिरेक्यनुमानप्रमाणेन प्रतिपादितामयानां अजीर्णजन्यामानवर्तकसामनयतिरिक्तसामग्रीनिवर्तकद्रव्यत्वात् इति । तस्मालङ्घनतदुपयोगद्रव्याणि निवर्तकानीति आयुर्वेदसूत्रचर्य ध्याचष्टे । पवनप्रकोपहेतुकविरसाज्जातं रसासृङ्मांसचयप्रदेशगतं भवति । स्वाद्वम्ललवणरसाधिक्यादनेन अजीणे जाते सति पषनप्रकोपो भवति । अचां वर्णानां आधारभूतपद्माधारकसिरासंस

Page #212

चतुर्थप्रश्नः
177
र्गवशात् पवनामयाः प्रवर्धन्ते । तजनकामशोषे सति तन्निवर्तते । तावद्विरसादनादजीर्णादामप्रवृद्धौ सत्यां रसास्यांसगतसिरासंस्पर्शनाद्यत्र पवनविकारो जायते स आमपित्तसारः आमाशयं प्रविश्य हत्कमलप्रवेशनात् विषसंसर्गवत् यावद्रोगहेतुकं तावद्वात्वन्तर्गतसिरासंस्पर्शनात् तद्धातून्सन्दूष्य रसासृनांसदोधातवः दूषितास्सन्तः क्रमात्पाण्डशोफविसामयाः प्रवर्धन्ते । सुतरां मेदोधातुविकारे सति कुष्ठं भवति । स आमापित्तसारः रसासृांसधातून्सन्दूष्य मेदोधातुस्थितत्वात् तावद्धातुसारस्य बहिःप्रदर्शनमेव कुष्ठरोगकारणं भवतीत्यर्थः ।
ननु त्रिसाराधिक्यादनजातरोगास्तु अजीर्णरोगजन्यामया बहवस्सन्ति । तत्कार्यभेदस्य हटत्वात् कारणभेदो वक्तव्यः । आमपित्तसारस्य एकरूपत्वात् शोफपाण्डुविसीमयानां धातुदूषककार्यस्य एकत्वात् तत्र वक्तुं शक्यते । तत्कार्यव्यतिरिक्तकुष्ठरोगकार्यस्य भिन्नत्वादित्याशथ मनास निधाय कुष्ठरोगागमहेतुं वर्णयति--पूर्वस्मादिति। 'पूर्वस्माद्द्विगुणं पृथुतया भाति ॥३७॥
पूर्वधातुभ्यः स्थूलत्वं द्विगुणप्रतीयते । न च तन्तुवद्धातुसारस्तावितरोगस्वरूपत्वात् सिराशौण्डिल्यतया पृथुत्वं भासते । आमपित्तसारस्य यावत्सिरासंस्पर्शनं तत्तद्रोगाणां तत्तत्सिरासंस्पर्शनं कारणं भवति । तथा सति कारणवचित्रयात् कार्यवैचि. त्रयं प्रतीयते । तन्तुगतरूपानुगतरूपानुविचित्ररूपवत्त्वं यावत्तन्तु
___1 एतत्सूत्रात्प्राक् “पवनप्रकोपहेतुकत्रिरसजातरसासृयांसं भगचयप्रदेशगतं भवति" इति A.B. कोशयोरधिकः पाठः. 2 एतत्सूत्र B कोशे नास्ति.
AYURVEDA

Page #213

178
आयुर्वेदसूत्रे
गतरूपानुसारिवैचित्र तजन्यपटवैचित्रयं करोति। कारणगुणा हि कार्यगुणानारभन्ते । यावत्मिारासस्पर्शनं तावत्सिराधारकपद्मगतविकारकारक, तदन्यरोगकार्यहेतुकत्वे सति तद्धे तुकत्वात् यन्नै वं तन्नैवमिति । पाण्डुशोभविसर्पकुष्ठरक्तवातामयानां आमपितरूपविसंसर्गविशिष्टसिराणां नानारुपकार्यजनकत्वं सूच्यते ।
आमपित्तसारस्य एकत्वेऽपि तजनकद्रव्याधिक्यं कारणतावच्छेदकं भवतीत्यर्थः ।
ननु सर्वशरीरव्याप्यपवनप्रकोपे सति तत्संचारयोग्यधातुसोपो जायते । शोषण कार्यकारकरूक्षगुणद्रव्यत्वात् अनन्तावच्छेदकं रूक्षगुणवत्त्वधातुशोषककार्यकारकत्वं प्रथमत एव प्रति प्रतिपादितम् ।
तत्र रूक्षो लघुश्शीतः खरस्सूक्ष्मश्चलोऽनिलः ॥ इति..
तस्मात्पवनविकारमात्रेण आमपित्तरससारस्य एकदशस्थितत्वा { सर्वधातुशोषणं कर्तुं न शक्यत इत्याशयं मनसि निधाय पवनविकारं प्रतिपादयति-त्रिसहस्रति । त्रिसहस्रसिराहेतुकं मधुरीभूतं ज्वलयति॥३८॥
धातुप्रदेशवातपद्माधिष्ठितावर्णोच्चारणसामग्री विस्वरप्रतिपादिका यदि भवेत्तदा पवनप्रकोपकारकमधुरीभूतद्रव्यादनजातपवनविकारकार्यहेतुत्वात् स्वाद्वम्ललवणरसबद्दव्यधातुप्रदेशवातपद्माधिष्ठितावर्णोच्चारणसामग्री विस्वरप्रतिपादिका याद भवेत्तदा पवनप्रकोपकारकमधुरीभूतद्रव्यादनं पवनरोगप्रागभावपरिपालनकारकास्तास्सिरास्त्रिसहनसंख्याकाः पादपनाधारकाः ता
1 ज्वरति' इति A. कोशे.

Page #214

चतुर्थप्रश्नः
179
वत्सिरावच्छरिंभवति पवनविगत्याधारकसिराणां तत्तद्गतितिरो. धानकारकद्रव्यं किं वक्तव्यम् ? तत्पवनप्रकोपकारकं भवति । न तावद्धातुशोषकं, किंतु वेदना रोगकार्य भवातीत्यर्थः ।
ननु सर्वद्रव्येषु मधुररसः पवनप्रकोपनिवर्तको भवति । स्थावरजातिस्थितमधुररसः पवनप्रकोपकारकः। जगमादिस्थितमधुररसवद्दव्यं पवनप्रकोपहारकम् । तथाऽपि उभयमपि परमधातु. पोषकम् । स्थावराणां स्वादुरसः रसासृग्धातुविकारकः । जङ्गमानां स्वादुरसः सर्वधातुपोषको भवतीत्याशयं मनास निधाय प्रजाजननहेतुं प्रतिपादयति-प्रजोत ।
प्रजोत्पोदकहतुभूतं भवति ॥ ३९ ॥ .
जङ्गमानां मांससारः पयोविकारो भवति । तत्सजातीयान्यसारोऽपि सर्वशरीराणां धातुरसस्स्वादुरेव भवति । तत्स्वादुरसः प्रजाजननकारकः रेतोधातुविकारहारकद्रव्यत्वात् । खेचराणामण्डजस्वादुरसः पवनप्रकोपहारकः । भूचरशरीरजातक्षीरवि. कारजाताः पवनहरशुक्लधातुपोषका इत्यर्थः । स्थावरद्रव्यानिष्ठमधुररसानामिक्षुकाण्डादिजन्यानां सर्वधातुपोषकत्वं वक्तुमशक्यत्वात्, स्थावररसात्मकत्वात् तनिष्ठस्था दुरसो गुरुर्भवतीत्यस्वरसादाह-मधुरेति ।
'मधुररसादनादसृग्धातुर्भवति ॥ ४० ॥ स्थावरनिष्ठमधुररसादनं जङ्गमशरीराणां रसासृग्धातुप्रवमधुरेति सूत्रात्प्राक् ‘शरीररमसारस्सर्वमावहति" इत्यधिकः पाठः A. B. कोशयो:,

Page #215

180
आयुर्वेदसूत्रे
धर्क इक्षुकाण्डादिद्रव्यजन्यरसवद्द्रव्यत्वात् । रसासृग्धात्वाभिवर्धकस्स्थावरनिष्ठस्वादुरसो भवतीत्यर्थः ।
स्थावरनिष्ठाम्लरसस्य प्रयोजनमाह-- आम्लेति ।
आम्लरसादनं मांसधातुप्रदं भवति ॥ ४१ ॥
स्थावराणां लवणरसस्यप्रयोजनमाह - लवणोति । लवणरसो मे दोधातुप्रदः ॥ ४२ ॥
स्थावराणां लवणरसः जङ्गमशरीराणां मेदोश्रातुप्रवर्धको भवतीत्यर्थः ।
ननु स्थावराणां स्वादुरसः पवनप्रकोपकारकः । जङ्गमशरीराणां स्वादुरसः पवनप्रकोपहारक इति भेदकथनं कथं वक्तुं शक्यते । तद्वदेव षड्रसानां गुणप्रदानं भेदद्रव्यस्यैव वक्तुं शक्यत्वात् स्थावराणां गुणप्रदानं षड्रसानां तत्तज्जात्यवच्छेदेन भेद एव स्यादित्यस्वरसादाह आद्येति ।
आद्यद्विधातुसारं जङ्घापद्महेतुकम् ॥ ४३ ॥
तिक्तरसाभिवर्धितं मेदोधात्वन्तस्स्थितदशदळपद्मं कण्ठप्रदेशगतम् । सहस्त्रसिरादागतामृतं तस्य पोषकम् । आद्य इति - स्वादुरसवद्द्रव्यम् । द्वे इति - क्ष्माम्भसोरेक। भूताधिकजातद्रव्यगुणसारं स्वादुरसवद्दव्यं तदेव निवर्तकं भवतीतियत् तत्कथं ज्ञातुं शक्यते ? शुक्लधातुपोषकस्वादुरसं आद्यद्विधातुरसासृग्धातुदृष्यं भवति : जङ्गमद्रव्यनिष्ठस्वादुरसं सर्वधातुपोषकम् । त. गव्यं पयः गव्यं घृतं रसासृग्धातुविकारानिवर्त्यतद्धातुपोष्यं भवति । तत्स्वादुरसस्य सर्वशरीरपुष्टिकरत्वात् अनिल1 अस्थिधातु - इति A कोशे.

Page #216

चतुर्थ प्रश्नः
66
निवर्तक स्वादुरसवद्दव्यत्वात् पादपद्माधारकजङ्घापद्माधिष्ठिताज्य र्णानां आधारो भूत्वा स एव सुगतिकारकस्सन् तत्तपद्मानि तत्तदधिष्ठितवर्णानि च सहस्रारपद्मगतामृतं सहस्रसिराभ्य आहृत्य ततद्वर्णाधारकपद्ममाप्लाव्य तत्तद्वर्णानुभवज्ञानद्वारा पैकारज्ञापक पवनः तस्य पोषको भवति । तिक्तरसाभिवर्धितपित्तदोषः नाभेरधस्स्थितदशदळपद्मं स्वाधारं कृत्वा पवनहृतामृतं स्वाधिष्ठानभूतं दशदळपद्ममाप्लाव्य हलादिव र्णानां श्रोत्रप्रदेशं प्रापयन तिक्तरसः मांसमेदोधातुपोषको भ वर्तीत्यर्थः
1:1
ननु अत्रस्त स्वरः सन्तः सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिरामार्गेभ्यः श्रोत्रप्रदेशं प्रसरन्तः स्वराश्श्रूयन्ते । पादपद्ममारभ्य बीजपार्श्वपद्मपर्यन्तं पवनस्थानमिति । अत एव चलनात्मकं कर्म कुरुते । जङ्घाभ्यां पद्भ्यां धर्मोऽस्मीति शरीरापगमागमौ भवतः । तदेवं चलनात्मक गतागतभेदं पवन एव कुरुते । तेनैव स प्रचरति । बीजपार्श्वपद्ममारभ्य हस्तपद्मपर्यन्तं कचटतपवर्गपञ्चकस्य तत्त पद्माधिष्ठितत्वात् । सरन्ध्रकाभ्यन्तरगत पवनस्तु स्वाभिमानप झेषु स्थित्वा अचां वर्णानां तत्तद्वर्णसन्ध्युच्चारणार्थे सुपदप्रयोगोचारणार्थं तत्पदसमूह वाक्योच्चारणार्थ स्वाभिप्रेतार्थबोधनार्थे पदवाक्यप्रयोगव्यतिरेकेण स्वस्यापरस्य बोधयितुमशक्यत्वात् । तस्मादभिः साकं हलादयः स्वाभिप्रेतार्थं परेषां विबोधयितुं शक्नुवन्ति । अत एव शब्दशास्त्रे वैयाकरणैः प्रथमत एव प्रतिपादितं
७ु
181
'वृद्धिरादैच्, अदेङ् गुणः, इको गुणवृद्धी' एतत्सूत्रत्रयस्यार्थे महाभाष्ये सर्वे प्रपञ्चितम् । तत्र यत्प्रतिपादितार्थं अज्भिः
77

Page #217

182
आयुर्वेदसूत्रे
साकं हलादयः कार्यकारका भवन्ति । पित्तदोषामिमान कुक्षिस्थिततत्तत्पद्मस्थितवर्गपञ्चकवर्णानां तत्तत्सिरागतपवनः स्वाभिमानभूताज्वान् यथाविधि शास्त्रप्रतिपादितार्थान् बोधयितुं स्वरसहितहलादीन् सिरास्यदोषगतिजातशब्दः कर्णयोः प्रपद्यत इति । पित्तप्रदेशपद्मस्थितवान् पवन एव प्रापयतीत्याह-तिक्तेति ।
तिक्तरसाभिवर्धितं मेदोधातुस्थितदशदलपञ कटिप्रदेशगतम् । सहस्रसिरादागतामृतं तस्य त. पोषकम् । तिक्तरसाधिककफप्रदेशामृतं तत्र दो. पजन्यम् । पिङ्गलामार्गादागतपवननिरोधनं सुभेषजं सुपोषकम् ॥४४॥
तिक्तरसद्रव्यादनसंस्कारजन्यगुणाः तत्तद्विरुद्धादनरसजन्य' रोगवशात् स्वस्थोच्चारणाधीनवर्णात्मकपदसमूहवाक्य श्रवणं तत्तत्पद्माधिष्ठितरोगविज्ञानहेतुकं भवति। ताल्वोष्ठव्यापाराधीनवोंञ्चारणहेतुभूततत्तत्पद्मस्थितरोगजनकसामग्रथा यावद्धीनवर्णोच्चारणजन्यवर्णाकारं विज्ञाय कफविकारहेतुकस्वाद्वम्लरसवद्दव्याधिक्यादनजन्यकफरोगस्य तन्निवर्तकामृतं पिङ्गलामार्गादागत. पवननिरोधनजन्यामृतं सुभेषजं भवतीस्यर्थः।
हीनवर्णोच्चारणहेतुकतद्रोगस्य तन्निवर्तकद्रव्याभावेऽपि बहिः पवनरेचनं तत्पूरणं च निवर्तकं भवतीत्याह-बहिरित।
बहिः पवनं रेचयेत् तमेव पूरयेत ॥१५॥ अस्य फलमाह । तस्मादिति
1 तत्र सेचयेत्---A, तत्र सेवयेत्-B.

Page #218

चतुर्थप्रश्न:
183
तस्माञ्चिरायुर्भवति॥ १६ ॥
ननु एतत्सर्व न संसृज्य घटते । तल्वोष्ठपुटव्यापारसामग्रयां सत्यां वाञ्छितार्थः श्रोत्रप्रदेशगतशब्दजनितवाक्यश्रवणेन तत्पदार्थः वाक्यविषयो भवति । न तत्पद्माधिष्ठितवर्णसिराभिरेव ज्ञायते, गौरवात् । “यद्धि मनसा ध्यायति तद्वाचा वदति, तत्कर्मणा करोति" इति श्रुतिरेवात्र प्रमाशापेका । फिंच "अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः । इचुयशानां तालु । उपूपध्मानीयानामोष्ठौ । ऋटुरषाणां मूर्धा । लतुलसानां दन्ताः' इत्यादिवार्तिकवचनानां विद्यमानत्वात् तत्तत्पन्नाधिष्ठितवर्णान् श्रोत्रप्रदेशं प्रापयितुं तत्तत्सिराणां तत्सामायभावादित्यस्वरसादाह-चन्द्रेति ।
चन्द्रकलायतमरुत्प्रचोदितपद्मं मुकुलीभवति । सूर्यकलागतपवनाद्विकसति ॥ १७॥
चन्द्रकला ताल्वोष्ठपुटव्यापारसामग्रयां सत्यां चन्द्रस्वरादागतपवनेन मुकुलीभवति। एतद्वर्णोत्पादकताल्वोष्टपुटव्यापारसामग्रीजन्यपवनात्सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिरामार्ग प्रविश्य तत्तत्पन्नाधिष्ठितवर्णान्गृहीतुं तत्पद्ममुकुलीभाव एव कारणं भवतीति तत्सर्वं मनसि निधाय तत्तद्वयाधिनिदानं पूर्वस्वराद्विकृतस्वराः, तत्पद्माधिष्ठितरोगविज्ञानहेतुत्वात् इत्यत्र प्रमाणं वर्णोच्चारणश्रवणशानानुभव एव । तदशानं कीदृशमित्युक्ते अनुभवं पृच्छेत् न तद्बोधयितुं शक्यम् । क्लिष्टोचारणं यदा क्रियते तस्य बीजपार्श्वस्थानत्वात् तद्वयापारजनकपवनस्तत्सिरामार्गे सञ्चरन् कव
1 स्थिरत्यर्भवेत् ---B.

Page #219

184
आयुर्वेदसूत्रे
णे गृहीत्वा श्रोत्रप्रदेशं गमयति । तदाऽत्र 'क' शब्दो जायते । तत्कविवरं गत्वा आविर्भवति । तेषां वर्णानां कण्ठ एव स्थानं भवति । इचुयशादिवर्णा अपि तालुप्रदेशं गत्वा आविर्भवन्ति । लतुलसा अपि दन्तदेशं गत्वा आविर्भवन्तीति परंपरया तत्तसजातीया अप्याविर्भूता इत्यर्थः । एवं सूर्यकला सहायं कृत्वा तत्तत्पनं विकासयन्ती वर्णान् जनयति । एवं चन्द्रकला च सूर्यकला च तत्तत्पमानां निमोलनोन्मीलन च करोति । यावदर्थ जानाति तदर्थमिच्छति तावदर्थवदुच्चारितशब्दो विषयो भवतीत्येवं मनसि निधाय ताल्वोष्ठपुटव्यापारं करोति । तेन वायुरुत्पन्नस्सन् तज्जातीयसिरागतपवनं सम्प्राप्य तद्वाञ्छितार्थप्रतिपादकवर्णसमूहं पदमुद्दिश्य ताल्वोष्ठपुटव्यापारसामग्रया च शब्द उत्पद्यत एवेत्यर्थः ।
ननु भेरीदण्डसंयोगेन यावत्पवनानुगतशब्दश्श्रूयते । तत्र वायोस्सिरादिव्यापारं विना स वायुश्शब्दबोधको भवति । तद्व. देवात्रापि स्यादिति चेत् न। तस्यापि शरीरमस्ति चर्मपुटमावृत्य आकाशाभ्यन्तरस्सन् भेरीशरीरामिति व्यपदिश्यते । तत्र सिगगतपवनन्यापारं विना शब्दोत्पत्तिः कथं स्यात् । तद्वदेव वर्णात्मकपदं श्रूयते । तत्र भेरीशब्दो जात इति कथमनुभूयत इति तादृशार्थध्वन्यात्मकशब्दमात्रमेव श्रूयते । स वर्णात्मकः चैतन्याधिष्ठितसिरादिव्यापारं विना तस्य असंभावितत्वात् । ध्वन्यात्मकशब्दत्वात् अस्यास्सामग्रया न तत्र तात्पर्यम् ।
ननु वर्णानां चैतन्याधिष्ठितश्रुतिरवत्वात् ताल्वोष्ठपुटव्यापारस्य समानत्वात् वर्णात्मकशब्दः कथं स स्यादिति चेत् मनुष्याणामिव पश्वादीनां अविरळकण्ठाभावत्वेन वर्णात्मकशब्दो

Page #220

चतुर्थप्रश्नः
185
-rrrrrrrrrrrr
न श्रूयत नार्थबोधोऽप्यस्ति, हितार्थमियं प्रवृत्तिरस्यास्तोति । अविरळकण्ठत्वमेवात्र प्रयोजकम् । तस्मात्तणादि कमाहागे भवति ।
ननु अविरळकण्ठत्वमेव वर्णात कशब्दनिष्पत्ती प्रयोजकम्, तर्हि अविरळकण्ठत्वं खेचराणामप्यस्ति तत्र वर्णात्मकशब्दानष्पत्तिः कथं न स्यात्? मनुष्याणामिव अविरळकण्ठत्वस्य खेचरणामपि समानधर्मत्वात् । वर्णात्मकशब्दः कथं नोपलभ्यते तेषां? यत्किचिच्छब्दाः श्रूयन्ते । मनुष्याणां तद्विषयकशानाभावेऽपि तत्तजानीयानां तदुचारितशब्दविषयकज्ञानमस्ति । अन्यथा तेषां प्रवृत्तिरेव न स्यात् । तदन्यथानुपपत्त्या शब्दविषयकज्ञानं कल्प्यते । अविरळकण्ठवजातिमजन्तूच्चारितशब्दा वर्णात्मकाः, तत्तजातिविषयकजन्तूच्चारितशब्दज्ञानप्रनृतेरुपलभ्यमानत्वात् मदुच्चारितशब्दविषयकज्ञानानुसरितप्रवृत्तिविषयवत् । तस्मादविरळकण्ठवजातिविशिष्टजन्तूनां तत्तजातिविधिविहितविषयकशानानुभवानुसरितप्रवृत्तईष्टत्वात् इत्याशयं मनसि निधायाह-इडेति। . - इडापिङ्गलाभ्यां प्रवहति ॥ ४ ॥
इडापिङ्गलापवनवजातिविशिष्टजन्तूच्चारितशब्दाः वर्णात्म. काः, चन्द्रसूर्यकलाग्रस्ततत्तत्पद्माधिष्ठितवर्णानां निमीलनोन्मीलनसंस्कारजातशब्दात्मकत्वात् । पश्वादीनां न तथा, एकदा उभयस्वरात्मकत्वात् । अत एव तृणादिद्रव्यमपाचितमन्नमत्ति पशुः, उभयानिलानलात्मकत्वात् । खेचराणामपि तथैव । जलच. राणामपि अपाचितानादनं इडापिङ्गलागतानिलाभ्यां पाचकपित्तं प्रवहात । मनुष्यान्यजातीनां युगभेदेन चन्द्रसूर्यकलाभ्यां तत्तद्वर्णात्मकाधिष्ठितानि संप्राप्य खेचरपश्वायुच्चारितशब्दा वर्णा
AYURVEDA.

Page #221

186
आयुर्वेदसूत्रे
1
त्मकाः, पुराणादी तथा प्रतिपादितत्वात् । अन्ययुगादौ प्राणा. दिपञ्चवायूनां अस्थिगतत्वात् तत्काले शब्दा वर्णाश्मका भवन्ति । सर्वशरीराणां सात्मकत्वादेव तथा वक्तुं शक्यते । जीवच्छरीरं सात्मकं प्राणादिमत्त्वात् इत्यनुमानेन प्रमाणेन यानि यानि शरीराणि सात्मकानि तानि सर्वाणि प्राणात्मकान्येव | कलियुगकालग्रस्त शरीरादिगतप्राणादिवायवः रसासृग्धातुगताः । तदन्ययुगकालग्रस्त शरीराधिष्ठितप्राणादिवायवः अस्थिगता भवति । एतयुगकालग्रस्तानि शरीराणि अधर्मात्मकानीत्यत्र अधर्मत्वमुपाधिः ।
ननु शरीरत्वावच्छेदेन सर्वशरीराणां प्राणादिमत्त्वादेव शरीरत्वावच्छे एकस्य स्थावराणामपि सत्त्वात् तेषामपि शब्दोच्चारणत्वप्रसंग इत्यस्वरसादाह - षडिति ।
कमलानामादिभूतं मूलाधारकम् ॥ ४९ ॥ षट्कमलाधिष्ठित शरीरत्वं येषामस्ति तेषां शब्दोच्चारणेऽपि सामर्थ्यमस्ति । तथा न स्थावराणां पादपद्मावच्छेदकं भवति । जङ्गमशरीराणां शिरःकमलस्थामृतसारवत्पोषकत्वस्य तेषामवच्छेदकत्वात् । तत्सहस्रारपद्माधिष्ठितशीर्षवत्वात् शिरःकमलस्थामृतवत्त्वं शरीरपोषकम् । तत्स्थावरशरीराः पादपा इति । तस्मात्तेषां मूलाधारपद्मं षट्कमलात्मकं न भवति । सर्वेषां शरीरत्वावच्छेदकत्वस्य साधारणत्वेऽपि येषां शरीराणां मूलाधापद्मं षट्कमलात्मकं तेषां शरीराणां शब्दोच्चारणत्वस्य योग्यत्वादित्यर्थः ।
ननु स्थावराणामपि मूलाधारपद्मं दशदळात्मकं तिक्तोषणरसात्मकं तदेव । तदेव शिरःकमलस्थं समांसमेदोधात्वात्मकम् । तत्र मनुष्याणां सहस्रारपद्मं तत्तच्छिरसि प्रतिभाति । स्थावरा1 नैतत् B. कोशे दृश्यते.

Page #222

चतुर्थ प्रश्न:
णामपि अग्रशाखं तदेव । शिरश्शिखामूलात्मकत्वात् शाखानाणि प्रवर्तन्ते | कमलानामादिभूत मूलाधारकत्वलक्षणस्य स्थावराणामपि सत्त्वादित्यस्वरसादाह - तिकेति ।
तिक्तोषणरसप्रदानजन्यमेदोमज्जाधारकदशदलपद्मं सहस्त्र सिरादागतामृतं तत्र सिञ्चति ॥ ५० ॥
शाखाङ्कुरादयः तिक्तोषणरसप्राधान्येन जायन्ते । अङ्कुरप्रादुर्भावसमये तिक्तरसो वा ऊषणरसो वा यावदुचितसारः प्रतिभाति तत्तदङ्कुरस्य मेदोमज्जाधारकत्वात् अङ्कुरादिकमेव दशदळपद्मं मूलाधारकं च तदेव भवति उभयोरपि कदाचि दूबीजावापकत्वस्य दृश्यत्वादित्यर्थः ।
2
187
ननु मनुष्याणामिव कुण्डलिनीशक्तेरभावात् इडापिङ्गलानुसरितत्वात् श्वासोच्छ्रासाभावेन तद्वशादेव अमृतावसेचनं शाखिशरीरस्य अयोग्यमित्यस्वरसादाह - इडेति ।
इडापिङ्ग लागतामृतं सिञ्चति ॥ ५१ ॥
तत्पत्रचलनमेव शाखिनां श्वासोच्छ्वासौ भवतः । शाखायं दशदळपद्मात्मकं सुरूपत्वात् । सुलावण्यात्मकत्वात् । चक्षुरिन्द्रियविषयसुखज्ञानानुभवरूपविषयकत्वात् । तच्छाखाग्रवर्तिदशदळपद्मं चक्षुरिन्द्रियविषयकं सुखानुभवविषयस्वरूपत्वात् । शाखिनां तत्पद्ममेव पोषकं भवतीत्यर्थः ।
ननु शाखाग्राणि सुरूपाणि सुलावण्यानि सुकुमाराणि, चक्षुःप्रतीतिविषयसुखानुभवविषयहेतुभूतत्वात् इति यदुकं तश्चिन्त्यं,
नैतत् B. कोशे दृश्यते.
2 नेतत् A. & B कोशयोर्दृश्यते,

Page #223

188
आयुर्वेदसूत्रे
सर्वपदार्थानां चाक्षुषप्रतीतिविषयत्वादेव सर्वपदार्थानामपि सुखानुभवविषयत्वस्य वक्तुमशक्यत्वादित्यस्वरसादाह-सर्वार्थानामिति।
सर्वार्थानां हेतुभूतानां सर्वसुखसाधकम् ॥५२॥ सर्वार्थानामिति--
"समिधो यजति । वसन्तमेवर्तनामवरुन्धे । तनूनपातं यजति ।" इत्यनुवाकस्य स्वर्गसाधकयागानुष्ठानहेतुभूतत्वात् धर्मविषयप्रतिपादकत्वमित्युक्तम् । फलितार्थस्य आदिरूपेण फलविषयकार्थप्रतिपादकत्वात् पदार्थरूपपुरुषार्थप्रापकद्रव्यत्वात् “पु रुषार्थोऽयमिति फलितपुष्पफलानां हेतुभूतत्वात् कामनाविषयकत्वादेव तृतीयपुरुषार्थस्य हेतुभूतत्वात् सर्वशास्त्राभिज्ञस्य धर्मज्ञस्य हस्तकौशल्यादिज्ञानवतः सर्वदा परोपकारशीलस्य पण्डितस्य विप्रवर्णभेषजस्य आयुर्वेदार्थशानद्वारा चिकित्सकस्य मोक्षप्राप्तिहेतुभूतत्वात् चिकित्लित मोक्षहेतुर्भवति । तस्य श्रुतिरेव प्रमाणप्रतिपादिका। तथा हि
"अश्वत्थे वो निषदनं पणे वो वसतिष्कृता। गोमाज इत्किलासथ यत्सनवथ पूरुषम् ॥ यदिमा वाजयन्नहमोषधीहस्त आदधे । आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति पुरा जीवगृभो यथा ॥ यत्रौषधीस्समग्मत राजानस्समितामिव । विप्रस्स उच्यते भिषग्रक्षोहामीवचातनः" ॥
ऋग्वेद. १०, ९७, सू. इति श्रुतेर्विद्यमानत्वात् चिकित्सितस्य विप्रस्यैव मोक्षप्राप्तिहेतुभूतार्थत्वात् तच्छाखाग्राणां चतुर्विधपुरुषार्थप्रापकत्वस्य वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः ।

Page #224

चतुर्थप्रश्न:
189
___यज्ञस्य शिरोऽच्छिद्यत । ते. देवावश्विनाब्रुवन् भिषजीवै स्थ इमं यज्ञस्य शिर प्रतिधत्तम्" इत्यनुवाकस्य तात्प. ये शस्त्रधारणं ब्राह्मणानामयोग्यं, इयं शस्त्रचिकित्सा यावद्भाह्मणानामयोग्यात, चिकित्साभेदे निषेधितम् । तस्मात् शस्त्र चिकित्सा न कार्या । शुदैरेव कारयितव्या। तत्रापि तत्तच्छास्त्रप्रतिपादितसिरादिभेदं विज्ञाय शूद्रैरेव कारयितव्या इत्यस्य य उपदेष्टा स एव कर्ता। अस्यापि सैव श्रुतिः प्रतिपादिका"तयोस्त्रेधा भैषज्यं विन्यदधुरग्नौ तृतीयं अप्सु तृतीय ब्राह्मणे तृतीयम् । तस्मादुदपात्रमुपनिधाय ब्राह्मणं दक्षिणतो निषाद्य भेषजं कुर्यात् ' इति विधेः विद्यमानत्वात् । एवमागमशास्त्रे प्रतिपादितम्
“दीर्घ तीव्रामयानां भिषगिव कौशलं नो धातुमायातु शौरिः ।"आपद्स्तानां त्रातुं चिकित्सा कार्येत्यर्थः । अत एव सर्वसुखसाधकमित्युक्तम् ।
ननु यदुद्दिश्य प्रवृत्तिः ईश्वरप्रीत्यर्थमुपकारिका भवति सा सर्वफलप्रदायिकेति वक्तुं शक्यते । . अत्र तु चिकित्साकार्यप्रतिपादकोपकारकद्रव्यत्वादेव एतेषां शाखिनां चतुर्विधपुरुषार्थफलप्रदानप्रतिपादकत्वं कथं स्थादित्यस्वरसादाह-प्रकृतीति ।
प्रकृतिपुरुषयोरैक्यं भवति ॥ ५३ ॥
सर्वदा प्रकृतिपुरुषो फलोपकारको। सर्वेषां प्राणदौ भवतः । तथा च श्रुतिः-'अन्नं ब्रह्मति व्यजानात् । अनाद्धयेव खल्विमानि भूतानि जायन्ते । अन्नेन जातानि जीवन्ति । अनं प्रयन्त्याभिसंविशन्तीति । तद्विज्ञाय।" इति श्रुतिरेवात्र प्रमाणम् ।

Page #225

190
आयुर्वेदस्त्रे
तस्माद्यबुद्दिश्य प्रवृत्तिः ईश्वरप्रीत्यर्थ पुरुषार्थोपकारिका जगद्रक्षणार्थ तावुभौ स्थावरशरीराण्यभूताम् । जङ्गमशरीराभिवृद्धिं कुरुतः । तावुभौ अभिवर्धते । स्थावरमूलसारमूलत्वक्तारकन्दसारसारत्वक्सारक्षीरसारपुष्पसारफलसारनिय ससारक्षरिसारकाः अस्थिसारमजासारकाः । काण्डसारकाः । सर्वे से पञ्चदशसाराः स्थावरशरीगः। ततव्याधीनां तत्तत्सारभेदा निवर्तका भवेयुरित्यर्थः।
ननु सर्वशरीराणि पाश्चभौतिकानि । शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां आकारादिगुणत्वात् तद्गणव्यतिरेकेण तेषामवस्थानस्य वक्तुमशक्यत्वात् तद्गुणिनमन्तरण तद्गुणाभावस्य सत्त्वात् एतसाराणां व्याधिनिवर्तकत्वं कथं भवेदित्यस्वरसादाह-पार्थिवेति । . पार्थिवावयवाधिक्योपलब्धिर्यत्र तत्सारकं पार्थिवगुणम् ॥ ५४॥
आम्लरसस्सुगन्धश्चोभयमपि पृथिवीगुणो भवति । गन्धवत्त्वं पृथिव्या अवच्छेदकत्वम् । आम्लरसवत्वं गन्धवत्त्वं च युगपदेवोपलभ्यते । तत्तदङ्गमेव तत्तद्वयाधिनिवर्तकं भवति । तथा हि-पुष्पेषु अधिकगन्धोपलब्धिः । तत्पुष्पसारद्रव्यमिति विज्ञेयम् । ननु अर्कवृक्षस्य क्षीरसारद्रव्यत्वात् तावन्मात्रमेव प्रयोजनं न भवति । तत्पत्रस्यापवनानवर्तकत्वम । तन्मूलत्वचोऽ. पि पवनदोषप्रकोपानिवर्तकत्वम् । तत्पुष्पाणि क्रिमिरोगनिवर्तकानि । इत्यस्य वृक्षम्य सारत्रयमुपलभ्यते । तत्र मूलसारपत्रसारयोस्सारवत्त्वेनोपलभ्यमानत्वात् तत्सारौ अनुभवैकवेद्यौ भवतः। तत्क्षीरं यावदङ्गेनोपलभ्यते तत्प्रयोजनकार्यस्य क्षीर
नैत A&B कोशयोरस्ति.

Page #226

चतुर्थप्रश्नः
191
द्रव्यत्वादेव तत्पत्रसारो मूलसार इति व्यपदेशमात्रम् । तत्प्राधान्येन वक्तुमशक्यत्वात् इत्यस्वरसादाह · एकेति ।
एकदोषनिवर्तकं यावत्नदेकसारकम् ॥ ५५ ॥
तत्तङ्गेषु भिन्नगन्धाभावत्वात् भिन्नरसाभावत्वाच्च अयमर्कवृक्षः पवनप्रकोपनिवर्तकः तिक्तरसवव्यत्वात् । इत्यनुमानप्रमाणं वक्तव्यम् । तद्वदेव व्याप्तिर्वक्तव्या। तथा हि-यावत्ति क्तरसवव्यं तत्पवनप्रकोपनिवर्तकम्, पित्तनिर्वतकस्वादुरसवव्यस्य पवनप्रकोपनिवर्तकद्रव्यत्वात् । एवमाकारा व्याप्तिः । तयोाप्तौ गृहीतायां सत्यां विषमव्याप्तिरेव स्यादिति नाशङ्कनीयम् । यावत्पित्तनिवर्तकस्य पवनप्रकोपनिवर्तकत्वन यावपित्तनिवर्तकद्रव्यं तावत्पवनप्रकोपनिवर्तकम् । पित्तनिवर्तकस्वादुरसबद्दव्यस्य पवनप्रकोपनिवर्तकद्रव्यत्वात् । एवमाकारेण व्याप्तिः गृहीतुं शक्यते। न तु तिक्तरसबद्दव्यमानं पित्तनिवतकम् । तद्यथा-विषतरुफलसारं पित्तप्रकोपकारकं सत् पवन. प्रकोपनिवर्तकद्रव्यं तिक्तरसबद्दव्यत्वात् इत्येवमा कारेण व्याप्तिग्रहस्य वक्तुं सुकरत्वात् । न तत्र भोगयोग्यादनद्रव्यत्वमुपाधिः। भोगयोग्यादनयोग्यातिक्तरवद्दव्यं पित्तप्रकोपनिवर्तकं, न तिक्तरसमात्रम् । विषतरुफलसारवहव्यं तिक्तरसवद्दव्यमपि भोगयोग्यादनद्रव्यं न भवतीति तत्र नाव्याप्तिः । भोगयोग्यादनद्रव्यं यन्न भवति तत्पित्तप्रकोपनिवर्तकमपि न भवति, यथा घटः । तिक्तरसबद्रव्यं पवनप्रकोपनिवर्तकं न भवति । एकरसवव्यत्वं यत्र भासते तत्र अनेकसारसत्वेपि एतत्सारमेकदोषप्रकोपानवर्तकं भवति । इति नाशङ्कनीयं, भोगयोग्यातिरिक्तरसबहव्यातिरिक्ततिक्तरसबद्दज्यत्वात् । तस्मात् यस्मिन्द्रव्ये एक

Page #227

192
आयुर्वेदसूत्रे
गन्धवत्त्वं एकरसवत्त्वं च भासते तत्र अनेकसारसत्वेऽपि तत्समेकदोषप्रकोप निवर्तकं भवति । तत्तदङ्गेषु प्रतिभातस्यैकस्सारत्वात् तत्सार एव सर्वाङ्गव्यापक इति तदेकसारवद्दव्यमिति ज्ञातव्यमित्यर्थः ॥
द्यत्तत्तत्सारकम् ॥ ५६ ॥
ननु अब्द्रव्याधिकद्रव्योपलब्धिर्यत्र तत्रैव मधुररसप्रतिस्वाद्यावयवप्रदेशेषु स्वादुरंसः प्रतीयते । तत्राद्रव्यावयवाधिक्य - मपि प्रतीयते । एकसारस्य अवयवविशेषस्थानसत्वाभावादित्याशयं मनसि निधायाह अब्द्रव्येति ।
अव्द्रव्यावयवाधिक्यजन्यस्वादुरसोपलब्धिर्य
-
अद्रव्यावयाधिक्यं यत्र यत्र प्रतीयते तत्रैव स्वा रसाधिकोपलब्धिरिति स्वादुरसवत्त्वं जलद्रव्यावच्छेदकमित्युक्तं, तश्चिन्त्यम् । पञ्चभूतात्मकं शरीरमिति तन्मध्ये अद्रव्याधिक्यश
भूरुहकुमार्यादि । तत्र जलाधिक्यद्रव्यमुपलभ्यते । तस्यावच्छेदकत्वं तिक्तरसवत्त्वम् । तस्मात्तत्पवनप्रकोपकारि भवति । तितरसवद्विषतरुफलसारं पवनप्रकोपनिवर्तकम् । यत्र जलवद्द्रव्याधिक्यं तत्पवनप्रकोप निवर्तकं स्वादुरसम् । तस्यावच्छेदकं तिक्तरसम, जलवद्द्व्यस्यावच्छेदकत्वाभावात् । जलद्रव्यावच्छेदकस्वादुरस पवनप्रकोपकारको भवति । जलवद्दयाधिकरूपेक्षुकाण्डस्वादुरसोऽपि पवनप्रकोपनिवर्तको भवति । इति तात्पर्ये गुणाभावात् किं तु पित्तप्रकोपनिवर्तकः । तस्माज्जलद्रव्यनिष्ठस्वादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तको भवति इत्याशयवान् समाधत्ते - य इति ।

Page #228

चतुर्थप्रश्न:
193
ये ये शरीरासमद्रव्यात्मकाः तत्र तत्र किंचिदुचितस्वादुरसः ॥ ५७॥ .
पवनप्रकोपनिवर्तको भवतीति तात्पर्यम् । जलद्रव्यस्य अतिशीतलगुणवत्त्वेन पवननिवर्तकद्रव्यत्वं न भवति । तर्हि स्वादम्ललवणरसाः पवननिवर्तका इति प्रतिपादित शास्त्रस्य का गतिरिति नाशङ्कनीयम् । घृतनिष्ठस्वादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तकः । क्षीराणि च तथा । तैलगुणश्च । एरण्डतैलगुणश्च । जलद्रव्यावयवाधिक्याभावजन्यशरीरजातस्यादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तको भवतीति न तात्पर्यम् । इक्षुकाण्डनिष्ठस्वादुरसस्य अधिकजलावयवावृतशरीरत्वेन अतिशीतलद्रव्यत्वेन तनिष्ठस्वादुरसस्य मधुरत्वात् तत्पवनप्रकोपनिवर्तकं न भवतीति तादृशस्वादुरस: पित्तप्रकोपनिवर्तक इति तात्पर्यम् ॥
ननु यत्राद्रव्यावयवाधिक्यं तच्छरीरनिष्ठस्वादुरसस्य अतिमाधुर्यात् तत्राधिकस्वादुरसवव्यस्य जलत्वस्य अवच्छेदकत्वात् तद्वच्छीतस्पर्शवत्त्वमपि तस्यावच्छेदकं भवति । यत्र शीतस्पर्शवत्त्वं तत्र जलत्वं, इति व्याप्तेर्ग्रहीतुं शक्यत्वात् । तच्छीतस्पर्शविशिष्टजलीनष्ठस्वादुरसः कथं पवनप्रकोपनिवर्तको भ. वेत् ? अनुभवविरोधात् । तथाहि -- शीतस्पर्शविशिष्टस्वादुरसवद्र्व्यं पधनप्रकोपकारकम् । तन्निष्ठपवनप्रकोपनिवृत्त्यर्थ अनलसंयोगजन्यकार्यसंस्कारीवीशष्टजलं पवनप्रकोपनिवर्तकमिति तजलानलसंपर्कवशात् पवनजनकशीतलगुणं विहाय तस्य अनलसंयोगवशात् तजलं पवननिवर्तकं कथं भवेत् ? तस्माद्यत्रयत्राद्रव्यावयवाधिक्यं तत्रतत्र तथा अतिशीतलस्पर्शवत्व
AYURVEDA
25

Page #229

194
आयुर्वेदसूत्रे
मपि संभवति । तस्मात्तन्निष्ठस्वादुरसस्य पवनप्रकोप निवर्तकस्थं कथं भवेदित्यस्वरसादाहतदिति ।
तत्पवननिवर्तकं सुभेषजम् ॥ ५८ ॥
जङ्गमशरीरजन्यस्वादुरस एव तच्छब्दार्थः । तज्जन्यस्वादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तकः । सर्वशरीराणि पाञ्चभौतिकानि । यत्र पार्थिवद्रव्याधिक्यगन्धोपलब्धिर्दश्यते तत्रैव तजन्यस्वादुरसस्य पवनप्रकोप निवर्तकत्वात् । जलमात्रनिष्ठस्वादुरसस्य न ब्रूमः, जलस्य जडरूपद्रव्यत्वात् तस्य शरीराभावात् । ननु उष:पानविधौ शुद्धजलसेवनं सकलदोषनिवर्तकमिति शास्त्रे प्रतिपादितम्, अन्यथा तत्प्रतिपादकशास्त्रविरोधः स्यात् । सर्व जगत् जलेन विना जीवितुं न भवति समर्थम् । तस्य स्वभावेन "जीवनम्" इति नैघण्टुकैः नाम प्रतिपादितम् तस्माज्जलनिष्ठस्वादु· रसः पवनप्रकोप निवर्तको भवतीति यदुक्तं तन्न रोचत इति चेत् न, स्थावराणां च जीवनोपकारकत्वस्य जलद्रव्यस्योचि तत्वात् जलद्रव्यं जीवनं भवेत् । जङ्गमानां तु न तथा । तेषामपि अनलसंयोगजन्यसंस्कारात् जातजलनिष्ठस्वादुरसस्य पवनप्रकोपनिवर्तकत्वमित्युक्तत्वात् । तत्र उपःपानविधावपि हंसोदककर्मकरणविशिष्टजलं उषःपानविधौ प्रशस्तमित्युक्तत्वात् । इतरत्रापि अनलसंयोगजसंस्कारविशिष्टस्य जलस्य पवननिवर्त कत्वे अनलसंयोगत्वमुपाधिः । यत्रयत्र अनलसंयोगसंस्कारविशिष्टजलत्वं भासते, तत्रतत्र पवननिवर्तकत्वमपि संभवति । शुद्धशीतलगुणविशिष्टजलस्य पवनप्रकोपकारकत्वनियमात् । शैत्यगुणविशिष्टजल निष्ठस्वादुरसः न पवनप्रकोपनिवर्तक । तत्र श्रुतिवचनं प्रमाणं - " अग्निर्हिमस्य भेषजम्" इति । तनिवर्तकविधौ अनलसंयोग एवोपाधिरित्यर्थः

Page #230

चतुर्थप्रश्नः
196
ननु लवगरसः अन्द्रव्यजन्यः अम्विकारद्रव्यत्वात्, लवणसमुद्रस्यैव सागरत्वात् । लवणं तजन्यं तत्पाकजन्यं सुमनोहरं सुगन्धविशिष्टाम्लरलबद्दव्यं पवनप्रकोपनिवर्तक, अपक्कं तु न तथा । सुगन्धविशिष्टगुणाभावद्रव्यत्वात् लवणरसस्य शोषकद्रव्वस्य कथं पवननिवर्तकत्वं कफनिवर्तकद्रव्यत्वात् कटुरसवत्, लवणरसस्य कटुरसान्तःपातित्वात् । तत्कालविशिष्टलवणरसः पवनविकारो न भवति कटुरसस्य अनलद्रव्यगुणवत्त्वात् । स्वाद्वम्ललवणविशिष्टद्रव्याणि पवनप्रकोपनिवर्तकानि अन्द्रव्यनिष्ठगुणवद्व्यत्वात् जम्बीरफलवत् । लवणरसः पवनप्रकोपनिवर्तकः अन्द्रव्यगुणवत्त्वात् । न सर्वजलं स्वादुरसवत्त्वादेव, स्वादुरसवहव्येभ्यः लवणद्रव्योत्पत्तेरभावात् । लवणसमुद्रस्य पाार्थवशरीरस्य सप्तधात्वात्मकत्वात् मच्छरीरवत् ॥ __ननु केचित्तरवोऽनेकसारबन्तो भवन्ति । एकजातीयतरुषु अमेकभूतावयवाधिक्यस्य वक्तव्यत्वात् । तद्यथा-शिग्रुजातीयतरुषु बीजसारवत्त्वे पत्रसारवत्त्वं पुष्पसारवत्त्वं मूलत्वक्सारवत्त्वं मूलसारवत्त्वं, एतादृशसारवन्तः एते शिग्रुतरवः । यदू व्याधिक्यापेक्षया एकस्य अनेकसारवत्त्वं भासत इत्याह-अनलेति ।
अनलद्रव्यावयवाधिक्यजाताधिकरूपोपलम्भकयावद्रसवद्रव्यं तत्सारकम् ॥ ५९ ॥
अनलभूतावयवाधिक्यद्रव्यत्वात् तद्वत्त्वं यत्र प्रतीयते तद्वस्तु अनलाधिक्यद्रव्यमिति । यत्रयत्राधिकरूपोपलम्भकयावद्योगद्रव्यं यावद्रूपवत्वेन नवनानन्दहेतुकं भवति तादृशचाक्षुषद्रव्यं तत्त्सारकम् । केचिन्मनुष्याणामयोग्यत्वेऽपि तद्योग्यादनवत्त्वात् जाता

Page #231

196
आयुर्वेदसूत्रे
ये बहबस्सन्ति तेषामप्युपकाराय भवन्ति, अनलभूतावयवाधिक्यद्रव्याधिक्यवन्त इति तत्रानेकसारवत्त्वस्य वक्तुं शक्यत्वात् तत्सर्वसारं पवनप्रकोपनिवर्तकं भवति । अनलद्रव्यभूतार्थस्य सर्वेभ्यो भूतेभ्यः आधिक्यात् तादृशमारतरवः सर्वभूतानामुपकाराय भवन्तीत्यर्थः॥
ननु यावद्भरुहः तत्तदामयनिवर्तकाः भूरुहद्रव्यत्वात् सम्प्रतिपन्नषत् देशसारौड्रल ? द्रव्यभेदेन तत्तजन्तूनां तत्तदोषावनाशकाः । कोचत्तरवः जगजीवनोपकारकाः । तस्य एकदा सर्व पदार्थज्ञानेन भवितव्यम् । तत्सर्वपदार्थज्ञानाभावेन निर्णेतुमशक्यत्वादित्यत आह--गगनाते । गगनद्रव्याधिकशब्दगुणोपलम्भकत्वं प्रमाणम् ॥
अत्र गगनद्रव्याधिकशब्दत्वं नाम देशदेहकालद्रव्यकर्मणां यथायथं द्रव्ययोगकरणस्य शास्त्रज्ञानाभावेऽपि आप्तोदीरितशब्दस्सर्वत्रापि प्रमाणम् । यस्मिन्देशे यत्र यत्र यत्प्रवर्तकं तच्छास्त्रमिति विज्ञाय यद्व्याधिनिवर्तकं. यद्दव्यं तदेव तद्भेषजमिति तत्र गगनादिकशब्दजातकार्यशानं प्रमाणमिति । यद्यपि यस्य कस्यचित्पदार्थस्य कस्यचिदामयस्य प्रतीकारत्वं बहुवादिसम्मताप्तोदीरितशब्द एव यत्र भासते तत्र गगनादिगुणोपलधिरेव प्रमाणमित्यर्थः । एवं पञ्चभूतोद्भवसारबद्रव्यं तत्तद्देशावच्छेदकभेदवशात् तत्तदेहावच्छेदकभेदवशात् तत्तत्कालावच्छेदकभेद्वात् इदं सर्वमालोच्य तत्सर्वमवलोक्य तत्सारद्रव्यं विज्ञाय भेषजं कार्यमिति । आयुर्वेदप्रतिपादितार्थतत्त्वज्ञानमेव निर्णीतमिति फलितार्थः॥

Page #232

चतुर्थप्रश्नः
197
ननु स्थावरस्थस्वादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तकोपयोग्यभेषजगव्यं न भवति, सप्तधात्वात्मकशरीरजन्यत्वाभावात् इक्षुकाण्डशरीरवत् । यस्सप्तधातुमयशरीरजन्यस्वादुरसो न भवति स पवनप्रकोपनिवर्तकोपयोग्यभेषजद्रव्यं न भवति, सप्तधात्वात्मकशरीरजन्यत्वाभावात् इक्षुकाण्डशरीरवत् । यस्सप्तधातुमयशरीरजन्यस्वादुरसो न भवति स पवनप्रकोपनिवर्तकस्वादुरसोऽपि न भवति, यथा तालफलजन्यस्वादुरसः । इक्षुकाण्डस्थितस्वादुरसः पवनप्रकोपकारकः कालपाकजन्यस्वादुरसवत्त्वादव अनलपाकजन्यत्वाभावात्, यनैवं तन्नैवं यथा घट इति । एवं आम्लरसः पवनप्राकेपनिवर्तको न भवति । सप्तधातुमयशरीरजन्यस्वादुरसद्रव्यत्वाभावात् । एवं लवणरसवदव्यं पवनप्रकोपनिवर्तकं न भवति, सप्तधात्वात्मकशरीरजन्यत्वाभावात् कालपाकजन्यस्वादुरसवद्दब्यत्वाच स पवनप्रकोपकारको भवतीत्यर्थः । लवणरसवद्भूरुहद्रव्यं नानिलनिवर्तकं ऊपरभूजन्यभूरुहद्रव्यत्वात् संप्रतिपन्नवत् । इत्यनुमानप्रमाणेनापि यावत्सप्तधात्वात्मकानि शरीराणि तदीयस्वादुरसवदव्यं पवननिवर्तकं भव. तीत्यस्वरसादाह--तिक्तेति । तिक्तोषणकषायरसाः रसासृनांसमेदोबलप्रदाः'
सर्वे च भूरुहः रसादिचतुर्धात्वात्मकाः तिक्तोषणकषायरसगुणप्रधानबलाधिकद्रव्यत्वात् । शुक्लमज्जास्थिधात्वभावद्रव्यत्वेन तत्पोषकस्वाद्वम्ललवणरसगुणप्रधानद्रव्यत्वादित्यर्थः ।
ननु स्वावम्ललवणरसाः स्थावरस्थाः । तनिष्ठस्वादुरसानां का गतिः। रसप्रधानत्वेन द्रव्यगुणान् वक्तुं योग्यत्वादित्यर्थः।
1 ‘तिक्तोषणरसौ मांसमेदोबलप्रदौ ' इति A. B. कोशयोः.

Page #233

198
आयुर्वेदसूत्रे
ननु स्थावरजङ्गमशरीराः प्रकृतिपुरुषात्मकाः। अत एव सप्तधात्वावृतं शरीरमिति शरीरावच्छेदकं सप्तधात्वावृतत्वामिति। तद्वदेव षडूसात्मकं शरीरमिति वक्तुं सुकरत्वात् स्थावरशरीराश्चतुर्धात्वात्मका इत्यस्य विनिगमकाभावात् शरीरत्वावच्छेदकावच्छिन्नस्य सर्वत्रापि समानत्वात् इत्याशयं मनास निधायाह-रेचकेति ।
रेचकपूरकधारकेभ्यो विकसति ॥६२॥ रेचकपूरकपवनधारणात् तत्तद्वर्णाधिष्ठितपद्मानां निमीलनोमलिनेन तत्तद्वर्णबोधो जायते । तस्मादिदं शरीरं सप्तधात्वावृतं वर्णोच्चारणहेतुभूतद्रव्यत्वात् । ते तु न तथा । तावद्योग्यत्वात् चतुर्धात्वात्मकेन अर्धशरीररवत्वाञ्च तत्कोरकपुष्पपत्रलतादयः निमीलनोन्मीलनं च कुर्वन्ति बहिः पवनसंपर्कवशात् । रेचकधारकात्वमात्रं ब्यपदिशन्ति । तस्माञ्चलनात्मकं कर्म कुर्वते ।
ननु जङ्गमशरीरं शरीरान्तरजनकं स्थावरोत्पादकहेतुभूतद्रव्यत्वात् । एवं वृक्षः वृक्षान्तरजनकः स्थावरोत्पादकहेतुभूतात्मकत्वस्य च उभयोरपि समानत्वात् । अत एव स्थावरशरीराणामपि सप्तधात्वात्मकत्वं कथं निषिध्यत इत्यस्वरसादाह-लिङ्गोत ।
लिङ्गयोनिसंयोगाच प्रजया पशुभिः प्रजननं प्रजायते ॥६३॥
लिङ्गस्य प्रजाजननहेतुभूतत्वा स्थावराणां च प्रजाजननकाले वृक्षान्तरसंयोगकार्यस्य अहष्टत्वात् , स्थावरशरीरत्वात् जङ्गमशरीरवत् स्थावराणां वक्तुमयोग्यत्वात् । अत एवोक्तं रसादिचतुर्धात्वावृत शरीरमिति ।
1 एतत्सूत्रात्प्राक् “ सर्वकालदव्यगुणदौ कफपित्तविकारनाशकौ " इत्यधिक;

Page #234

चतुर्थप्रश्नः
. 199 wimmm......~~~~
ननु “इदं स्त्रीवचनं, इदं पुरुषवचनं” इति तयोर्भेदप्रतीतिः । ताल्वोष्ठपुटव्यापाराघटनात् जातपवनः स्मेरास्यदोषगतिजातशब्दः स्त्रीणां योनिविवरं प्रविश्य स्त्रीजातिज्ञापकवचन च । जङ्घामेट्रप्रदेशपद्मगतसरन्ध्रभागस्य अल्पद्वारत्वात् पुरुषलिङ्गस्थितपद्मविवरमभ्युपेत्य वर्णात्मकशब्दः ताल्वोष्ठपुटव्यापाराघटनाजातपवनभेदस्य सर्वेषामपि समानत्वात् तत्सामग्रीविशिष्टस्त्रीजनोच्चारितशब्दानां अजाधिक्यस्वरात्मकत्वात् शब्दा उपलभ्यन्ते । तद्वदेव पुरुषजन्यताल्वोष्ठपुटव्यापारदिकस्य समानत्वेऽपि स्त्रीजनोच्चारितशब्दः पुरुषजनोच्चारितशब्दाद्भिन्न इति कथमुपलभ्यते? शब्दज्ञानसामग्रयाः समानत्वादित्याशयं मनसि निधायाह-पृष्ठति ।
पृष्ठजङ्घाशिभोपस्थदेशभेदात्स्वरादयः प्रभवन्ति
जङ्घाशिश्नपद्मप्रदेशं सम्प्राप्य शब्दः प्रभवति । इत्येतत्तु विविच्य झाप्यते - जङ्घाशिश्नप्रदेशगातेसरन्ध्रभागमभ्युपेत्य बहिनिस्सरन् सन् हलादिवर्णाधिक्यबोधकतया वर्णात्मकशब्दश्श्रूयते । अयं पुरुषशब्द इति ज्ञातुं शक्यते । एवं स्त्रीजनानां ताल्वोष्ठपुटव्यापारसामग्रयां स्मेरास्यदोषगतिजातशब्दः कर्णप्रदेशविवरभागमभ्युपेत्य पृष्ठोपस्थपद्मगतीसरा रन्ध्रभागमुपेत्य तस्या योनिविवराधारात् बहिर्निर्गतस्सन् अच्स्वरादिवर्णाधिकतया शब्दश्श्रूयते । स शब्दस्स्त्रीजनोच्चारितशब्द इति भेदः प्रतीयते। तत्तजातिविशिष्टशरीरा बहवस्सन्ति । तत्तच्छरीरावच्छेदकभेदात् वर्णभेदः । तत्तत्पृष्ठयोनिपद्मप्रदेशगतसरन्ध्रदेशा एव तत्तद्वर्णभेदज्ञापका इति वक्तव्यम् । एवं पुरुषजनानामपि भेदो ज्ञातव्यः ।

Page #235

200
आयुर्वेदसूत्रे
ननु श्वासोच्छासानिलात्मककुण्डल्याधारभूतकटिप्रदेशगतपनं सर्वप्राणाधारकं शिरस्स्थितामृतप्रवाहालचालोपजीव्यरूपत्वात् अमृतप्रवाहालवालपरिपूर्णकार्यहेतुभूतत्वात् । तस्माद्योगधारणवशात् धातुपोषणं भवेदित्यस्वरसादाह-कटीति। .
काटप्रदेशगतं कायाधारकम् ।। ६५॥
कटिप्रदेशगतं पद्मं चतुस्सिरावृतं ओवर्णोत्पादकभूतपाणिपादाभ्वां चलनात्मककार्यहेतुभूतत्वेन गतागतोपायकार्यकारकयाथात्म्यकत्वात् तदेव शरीरधारकं भवतीत्यर्थः । न तु प्राणा. धारहेतुकपवनमात्राधारकत्वात् सर्ववर्णाधारकपद्मवत् ।
ननु आयुर्वेदार्थज्ञानं चतुर्विधपुरुषार्थसाधकयोगधारणकार्यहेतुकं ईश्वरसाक्षात्कारानुभवस्य हेतुभूतत्वात् । ईश्वरस्सुप्रीतो भूत्वा तस्य मनोवाञ्छादिकं फलमेव ददाति । तस्माद्योगसाधनं विहाय तत्तद्विरसद्रव्यादनेन तद्धेतुभूतामयान्सम्पाद्य त. निवर्तककार्यकारणेन किमधिकफलं लभ्यत इत्याह-नाभेरिति ।
नाभेरधस्स्थितं कुण्डल्यादिभूतं पञ्चसहस्त्रसिरावृतं शतदळपद्मं प्रजायते ।। ६६ ।। ____ नाभेरधास्स्थतं जठरानलपमं तयोर्मध्यगतं भवति । तत्पश्चसहस्रसिरावृतम् । सर्ववर्णाधारकपद्मानामादिभूतम् । सप्तधात्वाधारात्मकम् । पञ्चभूतात्मकं च । तच्छतदळपनं अविरुद्धरसद्रव्यादनेन अविकारं भूत्वा तत्तत्तारद्रव्यैः शिरःकमलस्थामृतं मुहुर्मुहुः प्रजनयत् वर्तते । विकाराभाववत्पवनगत्या तच्छतदळपद्मसन्तर्पणेन सप्तधातवः पुष्णन्ति । रसायनादनेन वा, रोगधारणाद्वा, पथ्यान्नादनन वा, शरीरमविकारं कुर्वत् बहुकालजीवनं लभ्यत इत्यर्थः। अतश्शरीरसंरक्षणमेव सर्वपुरुषार्थसाध

Page #236

चतुर्थप्रश्नः
201
• कम् । नीरोगशरीर सर्वानन्दहेतुकम् । आनन्दज्ञानहेतुकम् । शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः आत्मविषयज्ञापकाः इन्द्रियाधारभूतत्वात् । यनैवं तन्नैवं यथा घट इति । इदं नीरोगशरीरं योगधारणसाधनम् , तत्त्वज्ञानमनोविषयकात्माधिष्ठितशरीरत्वात् चैतन्याधिष्ठितशरोरवत् । सर्वपदार्थतत्त्वज्ञानं मोक्षहेतुकं, हेयार्थोपायव्यतिरिक्तोपादेयज्ञानहेतुकत्वात् । इदं नीरोगशरीरं सर्वपदार्थज्ञानानुभवपूर्वकं रोगनिवर्तकद्रव्यादनसाध्यज्ञानपूर्वकत्वात् । आयुर्वेदचतुःप्रश्नप्रतिपादितार्थः एतदनुमानचतुष्टयाधीनः उक्तशास्त्रप्रतिपादितार्थशानपूर्वकत्वात् ॥
इत्यायुर्वेदस्य चतुर्थप्रश्नस्य भाष्यं योगानन्दनाथकृतं सुप्रसिद्ध महाजनसम्मतं लोकोपकारकं प्रतिसूत्रव्याख्यानपूर्वकं आयुर्वेदभाष्यं
सम्पूर्णम्.
A VIRVINA

Page #237

आयुर्वेदे पञ्चमप्रश्नः.
गुहान्तरनिवासिनी गुरुकृपाकटाक्षोदयैः सहायमनुचिन्तयन्सरसिजेषु षद्सु क्रमात् । सहासमभिनतयन्सततमष्टवाग्वादिन। महात्रिपुरसुन्दरीमिह मुहुर्मुहुर्भावये ॥ ननु नाभेरधस्स्थितशतदळपद्मं प्राणाधारकं सर्वेन्द्रियाधारभूतं च । तत्पश्चसहस्रसिरावृतएनं शिरःकमलस्थामृतमाहत्य पवनेन पूरितत्वात् आयुरभिवृद्धिकारकमित्युक्तम् । अतः स्त्रयो दोषा आवकृताश्चेत् तत्पद्ममेव सकलश्रेयसां हेतुभूतमिति वक्तुं शक्यते । शुद्धरसवदव्यादनं दोषाणां सम्यग्गतिकारक भवति । विरसद्रव्यादनं विकारकारकं भवति, तत्तत्प्रदेशस्थितदोषाादविज्ञानं विना तद्शानविषयकशानग्राहकत्वस्यासम्मवात् । शुद्धरसवहव्यगुणाः शुद्धधातुवर्धकाः । विरुद्धद्रव्यगुणा विकारकारकाः । अतएव दोषस्थानं तत्स्वरूपं च व्याचष्टेनाभरिति ।
नारधस्ताबें हृदि स्थितवातपित्तकफदोपास्समस्ता असमम्ता असमग्रा अन्योन्यं ते आमयोत्पादकाः ॥ १ ॥
नाभेरधस्स्थितः पवनः । तदूर्ध्वप्रदेशः नाभेरूप्रस्थानम् । तपित्तदोषस्याकरो भवति । तदुपरि हृदयम्देशः कफदोषस्य स्थान भवति । एतत्सर्व सर्वपदार्थगुणागुणज्ञानं च दोषस्वरूपशानहे

Page #238

पश्चमप्रश्नः
203
तुभूतम् । अतो दोषादेः ज्ञानमावश्यकमिति । दोषादिविज्ञानं विना तत्तदामयानां निर्णेतुमशक्यत्वात् । तथाहि स कीदृशो वायुः ? कुण्डलिनीस्थित श्वासोच्छवासरूपमुपपन्नस्सन् द्विविधप्रकारको भवति । स एव वायुः प्राणापानव्यानोदानसमानभेद: उपाधिभेदात्पञ्चविध उपहूयते । स एव वायुस्सर्व सराभ्यन्तरगतस्सन् तत्तत्पद्माधिष्ठित सर्ववर्णानादृत्य ताल्योष्ठपुटव्यापाराघट्टनात् जातपवनस्य उपाधिभेदवशात् तत्तत्पवनगतिशक्तया सर्ववर्णान् तत्तत्पद्ममवगम्य तत्तत्पद्मास्थितवर्णसमूहात्मकशब्दं श्रोत्रप्रदेशं गमयन् तत्तच्छन्दार्थाविषयकशानजन्यज्ञानं करोति । यत्र यत्र विरसद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति अनिलात्मक श्वासोच्छवालगतिः सिरारन्ध्रमार्गमुपगतस्य पवनस्य विकारगति करोति । यत्र विकारगतिज्ञानं तत्र तदतिवेदनाविषयकम् । तत्तत्सिरागतपवनः तत्तत्पद्मपर्यन्तं विरुद्धगत्या वर्णग्राहकश्चेत् तद्वर्ण श्रोत्राव. वरमुपेतं परग्राह्यं यदा भवति तदा विवर्णशब्दात्मकपदं श्रूयते । यावद्वर्णग्राहक पवनमभ्युपेत्य दोषमार्गमुपगम्य पवनश्चरति, तदा समस्तदोषा असमर्था भवन्ति । स एव वायुः विरसादनादजीर्णे जाते सति अल्पमल्पं चरति । सोऽसमग्रगतिरिति । तेषां पवनानामन्येषां संकरगतिर्यत्र दृश्यते स एव रोगो भवतीत्यर्थः ।
ननु दोषत्रयनिरूपणे धातुपोषकप्रतिपादकशास्त्रं न प्रतीयते । ते दुष्टास्सन्तः धातुदूषका भवन्ति । ते तु अदुष्टाश्चेत् यथापूर्वमनतिक्रम्य स्थित्युपकारका भवन्ति । अतो दोषनिवारणेन किं फलं लभ्यत इत्यस्वरसादाह - यत्रेति ।
यत्रस्था ये रसास्तत्तदुद्भूतजातास्ते धातुपोषकाः ॥
यत्र यावद्भूताधिक्यजातयावद्दृश्यादनं तत्तद्भूताधीनतत्तन्निवर्तकधातुपोषकम् । यावदुद्भूतभूरुहरसा: यावदुद्भूतभूतजातधा

Page #239

204
आयुर्वेदसूत्रे
तुशोषकपोषकाः यावदुद्भूतभूरुहविरसादनजातरोगनिवर्तकतत्सजातीयरसवद्दव्यत्वात् । यावदुद्भतभूरुहजातरसात् तदितरशरीरभूताधीनधातुशोषकरुनिवर्तकं भेषजं, इत्यनुमानरचना कार्यहे. तुकव्याप्तिग्रहवशात् तन्निवर्तफनिवर्त्ययोः व्याप्तिग्रहे सति सर्वत्राप्युत्तरत्रापि तथा वक्तुं शक्यत्वादित्यर्थः ।
ननु दोषप्रकोपनिवृत्तिद्वारा रसादीनां धातुपोषकत्वं वक्तव्यम् । यावद्भतनिष्ठरसाः यावद्भतावयवजन्यरोगनिवर्तका इति पूर्वसूत्रे प्रतिपादितम् । तच्चिन्त्यम् । केचिद्रसाः धातुपोषकाः, केचि. द्रसाः धातुदूषका इति वक्तुं शक्यते । विरुद्धरसादजीणे जाते सति तत्तद्विधिचोदितरोगा आविर्भवन्ति । ते तु दोषानुगतास्सन्तः धातुगताश्चेत् तेषु तद्विकारा आविर्भवन्ति । यदा अवि रुद्धरसादनेन दोषा अदुष्टास्सन्तः धातूनामविकारं कुर्वन्ति, शुद्धदोषाश्च धातून प्राणांश्च संरक्षन्ति । ते तु दुष्टाश्चेत् धातुप्राणेन्द्रियघातका भवन्ति । रसादीनं दोषप्रकोपकारकत्वं दोषप्रकोपनिवर्तकत्वं च वक्तुमुचितम, इत्याशयं मनसि निधाय षड्रसानां च तत्तद्गुणान् वर्णयति--द्वीति ।
द्विरसार्थरसहीनार्थहीनरसवाननिलनिवारकः॥
द्विरसार्थ इति स्वावम्ललवणाविशिष्टद्रव्यं पवनप्रकोपनिवर्तकम् । स्वादुरसवव्यं पवननिवर्तकं न भवति, इक्षुरसकदळीफलनारिकेलतालफलेषु च व्यभिचारात् । स्वादुरसव. त्वं आम्लरसवत्त्वं च यस्मिन्द्रव्ये यदा प्रतीयते तत्र तद्सवद्विशिष्टद्रव्यं पवननिवर्तकं भवतीत्यर्थः । केवल लवणरसवद्व्यं पवनानवतकं न भवति, ऊपरभूमिजन्यलवणरसस्य पव.

Page #240

पश्चमप्रश्नः
205
ननिवर्तकत्वासम्भवात् । सामुद्रजं तु न तथा । स्वादुरसत्वं जलद्रव्यस्यावच्छेदकम् । तथा सति सामुद्रजलवणं तु जलस्य स्वभावनिष्ठस्वादुरसस्य तत्रैवान्तर्भावात् लवणरसावशिष्टभूद्रव्येण जलनिष्ठस्वादुरसस्याभिपूरितत्वात् । तर्हि तथा सति अस्ति चेदुपलभ्येत । अनुपलभ्यमानत्वात् तन्नास्तीति न वक्तव्यम् । लवणविशिष्टयोग्यद्रव्यं व्यञ्जनादिद्रव्ये चितया प्रतीयते । स्वादुरुचिरेतत्स्वादुतया प्रतीतेति व्यवहर्तुं शक्यत एवेत्यर्थः । काश्चिद्भवः लवणरसविशिष्टा भवन्ति । काश्चिद्भवः स्वादुर'सावशिष्टा भवन्ति तत्तद्भूमिजलकूपादौ तथा दृष्टत्वात् । यत्रयत्र लवणरसोपलब्धिः तत्रतत्र तादृशभूमिजन्यत्वं तत्रोपाधिः । स्वादुजलविशिष्टकूपजन्यजलगुणस्वादुरसस्य प्रतीतत्वात् तत्र लवणरसजनक भूमिस्वाभावविशिष्टभूजन्यलवणत्वस्य तत्र विद्य मानत्वात् । तत्र स्वावुरसप्रतीतेः वक्तुं शक्यत्वात् । सैन्धवदेशजन्यलवणरस विशिष्टद्रव्यस्य शुद्धभूजन्यत्वात् आम्लरसवत्त्वं भूमेरवच्छेदकम् । तत्रतंत्र द्रव्यजन्यत्वादेव पवननिवर्तकत्वं वक्तं शक्यत एवेत्यर्थः । तत्र द्विरसार्थभूतद्वयद्रव्यगुणावेशिष्टत्वात् तत्र द्विरसार्थप्रवृत्तिः पवननिवर्तिकेत्यर्थः ।
रसहीनार्थ इति रसहीनद्रव्यं पारदादिद्रव्यम् । तत्र औधादिरसानां सर्वदा सर्वकालेऽप्रतीतत्वात् । तत्र पवननिवर्त कत्वं सर्वजनसिद्धं सर्वशास्त्रमतसिद्धम् पारद इत्युपलक्षणम् । • रसोsवरलोहादिसाधारणमहारस इति पारदशब्देन सर्वे संगृह्यते । अस्मिन्पारदद्रव्ये रसादय आविर्भूता भवन्ति । ही. नरसवत्त्वं त्वन्यद्रव्यस्य विरेककारित्वं सुप्रसिद्धम | तस्य गुणस्य पवनार्नवर्तकत्वस्य सुप्रसिद्धत्वादिति बहवः ॥
-

Page #241

206
आयुर्वेदसूत्रे
___ सूत्रस्थानवचनस्यापीदमेव तात्पर्यम् । तथाहि अव्यभिचरितत्वं व्याप्तेरवच्छेदकम् । यत्र स्वादुरसवत्त्वं तत्र पवननिवर्तकत्वं इत्येवमाकारेण व्याप्तिग्रहानन्तरं अनुमितो प्रवृत्तिः । इक्षुकाण्डस्थितस्वादुरसः पवनप्रकोपनिवर्तकः, जलभूम्यात्मकावयवग्रस्तत्वात् उर्वारुकफलरसवत् । एतदनुमानेनापि एकस्वादुरसस्य पवननिवर्तकत्वं वक्तुं शक्यत एवेत्यर्थः।
ननु आम्लरसवद्रव्ये कालपाकवशात् माधुर्ये जाते सति स आम्लरस एव भवति । विरसद्रव्यादनं विकारकारकम् । तद्वदेव द्विरसवट्रव्यमिति वक्तुं शक्यते । स पवननिवर्तकरस: कथं स्यादित्यस्वरसादाह-मधुरेति । ___ मधुरातिमधुरं क्रमाद्वातपित्तघ्नौ कर्फ कुरुतः ।।
मधुरत्वं नाम मधुररसवव्यातिरिक्तस्वादुरसबद्रव्य पवननिवर्तकम् तत्कालवशात् मधुरीभूतं भवति । तत्स्वादुरसवद्रव्यं पित्तप्रकोपनिवर्तकं, तद्विरसवद्रव्यं न भवति । एकरसजातिविशिष्टद्रव्यत्वात् एकरसद्रव्यमेवेति । आम्लरसवदव्यत्वजातिविशिष्टद्रव्यं कालपाकजोपाधिकं मधुररसवहव्यं भवतीति यदा प्रतीयते तदा तद्विरुद्धरसवव्यं न भवति, तद्योग्यकालातीतद्रव्यभावद्रव्यत्वात् । तत्र विरसवव्यातीतकालत्वमुपाधिरितिमधुररसवदव्यं तस्मादेवातिमधुररसवदव्यं पित्तप्रकोपनिवर्तकं भवतीत्यर्थः । आम्लरसवदव्यजातिावाशष्टेकरसवव्यस्य पवननिवर्तकत्वमात्रे चरितार्थत्वात् पवनव्यतिरिक्तदोषनिवर्तकद्रव्याभावद्रव्यत्वात् इत्यत आह-आम्लेति ।
आम्लात्याम्लौ च तथा ॥५॥
आम्लरसजातिविशिष्टद्रव्यस्य पाककालवशात् अत्याम्लरसे जाते सति तस्य अन्यदोषनिवर्तकत्वं वक्तुं न शक्यते ।

Page #242

पत्रमप्रश्नः
207
एकरसजातीयद्रव्यत्वात् । तस्मात्पवननिवर्तकत्वमेव सुप्रसिद्धमिति तात्पर्यम् ।
लवणरसवहव्यस्यापि तथात्वादित्यत आह- लवणेति । लवणं पवनं हन्ति । कफपित्तकरणम् ॥ ६ ॥
तिक्तोषणकषायरसप्रतेिरेवाभावात् क्षारवद्दव्यत्वाञ्च पित्त प्रकोपकारकं भवतीत्यर्थः ।।
ननु लवणरसस्य पवनप्रकोपकारकत्वं वक्तुमुचितम् । कफप्रकोपकार कमिति वक्तुं नोपयुज्यते । क्षारद्रव्यत्वाञ्च पवननिवर्तकं भवेदित्यस्वरसादाह--हीनेति ।
हीनाधिकलवणरसः कफपवनं हन्ति पित्तं कुरुते ॥ ७॥
खादुरसगुणवद्रव्यजन्यरसः लवणरसः हीनलवणरसो भवति । ततोऽधिकलवणरसः सिन्धुदेशोद्भवलवणरसः अम्लरसाधिक्यद्रव्यजन्यत्वात् । बडवानलसंयोगवजलजन्यलवणरसद्रव्यत्वात्कफनिवर्तकत्वं ब्रमः ।
नभ आदित्यभूतशरीरजन्यतिक्तरसस्य कफदोषप्रकोपनिवर्तकत्वं वक्तुं नभोऽनिलद्रव्यजन्यत्वादेव तिक्तरसस्य पवनप्रकोपकारकत्वं कफपित्तरोगनिवर्तकत्वं च व्याचष्टे--तिक्त इति । तिक्तः कफपित्तं हन्ति मारुतं कुरुते ॥८॥
तिक्त इति नभोऽनिलभूजन्यतिक्तरसः आकाशस्य निरव. यवद्रव्यत्वात, वायोश्च निरवयवद्रव्यत्वात् उभाभ्यां जातशरीरं तिक्तरसवद्भवति । तिक्तरसद्रव्यादनं कफप्रकोपनिवृत्ति करोति । यत्प्रतिपादितं तत्सर्व सम्यगेव प्रतिपादितम् ।

Page #243

208
आयुर्वेदसूत्रे
पित्तं हन्तीत्यस्य अनिलभूताधिक्यगगनभूत संयोगजन्यत्वात् रसग्रहणीकला सन्धुक्षणपत्रनभूतगगनभूतसंयोगाज्जाततिक्तरसः उभयोरपि सर्वागमव्याप्यद्रव्यत्वात् पित्तप्रकोपनिवर्तकत्वं वक्तुं शक्यत एवेत्यर्थः ।
ननु तस्य तिक्तरसस्य पवनप्रकोपकारकत्वं न संभवति स्वजन्यत्वात् 1 स्वजनकशरीरच्युतनिम्ब कुष्ठभूनिम्बशृङ्गिशाकैक कटककुटजपटोलकुमारिभूतलततलपोटुकर्कन्धूदेवगुग्गुलाद्याः तिक्तरसपदार्थाः पवनप्रकोप कार्यनिवर्तक द्रव्यत्वात् भोगयोग्यद्रव्यत्वाच्च जठराग्निप्रज्वलनकार्याणां हेतुभूतद्रव्यत्वाच्च । सर्वे ते पवनप्रकोपनिवर्तका इति विज्ञातत्वात्कथं " मारुतं कुरुते " इत्युकमिति नाशङ्कनीयम् । तिक्तरसविरसवव्यादनं पवनप्रकोपं कुरुत इति तात्पर्यात् । विरसद्रव्यादनं नाम विरुद्धरसव्यादनम् । तदेव विषवव्यादनं भवतीत्यर्थः ।
अनलानिलभूतावयवाधिक्यजातकटुरसः कफप्रकोप निवर्तक
इत्याह-कट्ठिति ।
1
कटु कफं हन्ति । वातपित्तहेतुकम् ॥ ९ ॥
कटुरसस्य कफनिवर्तकत्वं सुप्रसिद्धमेव । पित्तप्रकोपकारकत्वमपि सुप्रसिद्धमेव । कटुकाः शुद्धरसाः कफरोगनिवृत्तिका - रकाः पित्तप्रकोपं च कुर्वते । इत्येतद्वयं सुप्रसिद्धम् । अनलानिलभूतजन्य कटुरसद्रव्यत्वेन कफप्रकोपं निवर्तयति, पित्तप्रकोपं च कुरुते । पवनप्रकोप निवृत्तिं च कुरुते ।
शुण्ठी रास्ना कर्णग्रन्थिः चव्यं मूलकं तमालपत्र अर्धकं लशुनं हिन्गु एतानि कटुरसद्रव्याणि भवन्ति । पवनप्रकोप1 एतत्सूत्रात्प्राक् 'होनाधिकतिक्तरसः पित्तपवनं हन्ति । कफं कुरुते । ' इति A. B. कोशयोरधिकः पाठः,

Page #244

पश्चमप्रश्न:
209
कारकाणीति सूत्रसिद्धमपि एतद्विरसादनं पवनप्रकोपं करोतीति तात्पर्यम् । अत एव सूत्रान्तरं व्याचष्टे-कटुकोति। कटुकातिकटुकः कफानिलं हन्ति। पित्तं कुरुते॥१० शुद्ध कटुरसः पित्तप्रकोपं कुरुत इत्यर्थः । __ कषायः कफपित्तं हन्ति। मारुतं कुरुते । हीनाधिककषायः कफमारुतं हन्ति। पित्तं कुरुते ॥११
कषायः कफपित्तं हान्त । मारुतं कुरुते' इत्यस्य सूत्र स्य तद्वदेव व्याख्यानं योजनीयम् ।
ननु षड्रसद्रव्याणां मध्ये एकरसद्रव्यस्य तत्तद्रोगनिवृत्तिकार्य तत्तत्कर्म तत्तत्फलं च प्रतिपादितम् । इदानी बहुरसदव्याणां योगकार्यस्य तत्तद्रोगनिवृत्तिरेव फलं यत्र दृश्यते तत्र अनेकरसवदव्याणां समूहकार्यकारकत्वं भवतीति मत्वा एकरोगनिवृर्त्यर्थमनेकरसद्रव्यागामनेकत्वंयत्रापेलभ्यते, तत्र बहुरसबद्दव्याणां एकरोगनिवर्तकत्वस्यायोग्यत्वात्, तत्तद्वयाधीनां निवर्तकत्वमनेकद्रव्याणामिति तत्तद्वयाधिनिवर्तकत्वावच्छेदकत्वस्य वक्तुमायोग्यत्वात्, एकै द्रव्यस्य एकरोगनिवृर्तकगुणत्वावच्छेदकस्य भिन्नत्वात् “बहुकल्पं बहुगुणम्' इति न्यायशास्त्रमवलम्ब्य बहुगन्ययोग कार्यकारकत्वमुक्तं चेत् अतिप्रसङ्गः स्यात्। एकद्रव्यमेकरोगनि वर्तकमित्यर्थस्य बहुशोदृष्टत्वात् । मलनिरोधनहेतुजन्यरोगे एकस्यैव रेचकद्रव्यस्य तन्निवर्तकसामथर्यस्य बहुद्रव्येषु बहुशो दृष्टत्वात् । तत्रापि बहुद्रव्यकल्पनागौरवात् एकद्रव्यस्यैव एकरोगनिवर्तफसामर्थ्यस्य बहुशो हष्टत्वात् इत्यस्वरसादाह-दोष इति।
AYURVEDA,
27

Page #245

216
आयुर्वेदसूत्रे
दोषे त्रिदोषहेत्वन्यहेतुकविकारविरुद्धयाबद्रसैकभावात्मकैकरसादिः निवर्तकः ॥ १२॥
त्रिदोषहेत्वन्यहतुकत्यत्र त्रिदोषाणां विकाराभावप्राम्भावपरिपालनार्थ अविरुद्धरसवाव्यादनस्य फलं अनिष्टपरिहार एव भवति । दोषाणां स्वभावगतिकारकरसवद्रव्यं दोषाहेतुकम् । दोषप्रवणकार्यवद्रसविरसद्रव्यादनं विकारकारकम् । तद्विरुद्धकार्यहेतुभूतवावद्सवव्यादनम् तद्यावद्रसवद्रव्यैकभावात्मकबहुरसवाव्यादनयोग्ययोगकरणं एकव्याधिनिवर्तकम् ।
क्वाथ्यद्रव्ययोग्ययोगजन्यरसवद्रव्यादनं तत्तद्रोगनिवर्तकम् । बहुद्रव्ययोग्ययोगजन्यचूर्णीकृतद्रव्यरसवद्रव्यादनं तत्तद्रोगनिवर्तकम् ॥
तैलघृतलेहरसायनाद्यैः अनेकैकद्रव्यजन्ययोग्ययोगकृतिजन्यसंस्कारयुक्तानेकरसद्रव्यादनं यावदसैकभावात्मकं यत्तदेकरसवाव्यं भवति । तदनेकद्रव्याणां एकगुणफलं प्रयच्छति । कलियुगे सङ्के शक्तिर्भवतीति, न तु एकस्य द्रव्यस्य रोगनिवतकशक्तिः, कलियुगे आभभूतत्वात् सङ्घ शक्तिर्भवतोति प्रतिपादितम् । ब्राह्मणाशीर्वादवत् । एकब्राह्मणवदनोश्चारितवाक्ये शतेरभिभूतत्वात् तेषां सो शक्तिर्भवतीतिवत् । तत्तद्रसवगहाणां एकस्यैव दृढतरशक्तेरभावात् सङ्घ शक्तिर्भविष्यतीति बहुद्रव्यमेलनं तत्तनिवर्तककार्यफलम् । बहुयोगजन्यसंस्कार एव तत्कतुफलं प्रयच्छति । अस्मिन्कलियुगे अधर्मवाहुळ्यात् व्याधयो बहवस्संभवन्ति । ततश्शरीराणामल्पत्वात् तन्निवर्तकानि क्वचित्कलं प्रयच्छन्ति । क्वचित्सकलसामग्रयामसत्यामपि तत् तत्फलं प्रयच्छति । अत एवातं

Page #246

पञ्चमप्रश्नः
211
तच्छान्तिरौषधैर्दानैः जाहोमा नादिभिः । इति । अस्मिन्युगे बहुसामग्रीभिरवश्यं भाव्यमित्यर्थः ॥ ____ ननु इदं द्रव्यं एतद्रव्यादनजातरोगनिवर्तकमिति , अयं रोगः तान्नवतककैद्रव्यसाध्यः तान्नेवर्तकैकद्रव्यवत्त्वात् इत्यनुमानविधया प्रामाण्ये स्थिते सति तत्र प्रजायते । सा प्रमा समर्थप्रवृत्तिसाधिकोत तयोः कार्यकारणभावं निश्चित्य तत्र प्रव. तते । तत्र व्याधिनिवर्तकद्रव्यसन्देहे सति तन्निवृत्तिकार्यविषये प्रवृत्तेरभावात् , तयोर्व्याप्तिग्रहस्य सुतरामशक्यत्वात् , अयं रोगनिवर्तक इति निश्चयज्ञाने सति तत्र प्रवृत्तिः, निश्चितार्थे संशयाभावात् , तनिश्चयस्य तद्धेतुत्वात् । एकपदार्थस्य तन्निवर्तकत्वसन्देहे सति पदार्थान्तरसंग्रहप्रवृत्ती अतिप्रसंगस्स्यादित्यस्वरसादाह -रसादीति ।
सादिद्रव्यसारजा'स्सकलामयनिवर्तकाः॥१३ रसामृयांसमेदोमजाशुक्लादिधातूनां विकारे जाते सति तद्रव्यं तन्निवर्तकमिति निश्चित्य तत्र विरेचनविधिः कार्य इति माने जाते सति हरीतकप्रियोगविधिः क्रियते । ताहशहरीतक्यदनेन तदागतमलनिस्सरणं जायते । तत्र तनिश्चये स्पष्टे त्वरितव्या. प्तिग्रहस्य सुकरत्वात् । तत्र हरीतकीत्युपलक्षणम् । तद्रसगुणविशिष्टद्रव्यजातिमात्रमेव विवक्षितम् । विकारग्रस्तदोषाणां यावद्धातुसंचारित्वं यत्र प्रतीयते तावद्धातुगतरोगनिवृत्यर्थे अनेकद्रव्याणां योग्ययोगकरणं विधिरित तत्र विधीयते । तन्निवर्तकयावद्रव्येण. रसवद्रव्यादनं विवक्षितम् । तनिवर्तकद्रव्यमात्रस्य तनिवर्तकत्वावच्छेदकत्वमिति तयोप्तिग्रहणानन्तरं समर्थप्रवृ
1 रसातिरसविरसातिद्रव्यसारजा:-A.

Page #247

212
आयुर्वेदसूत्रे
तेरपि निश्चितत्वात् । तत्सारजा रसाः सकलामयनिवर्तका इति सूत्रार्थस्सम्यक्प्रतिपादित इत्यर्थः ।
^
ननु यावन्निवर्तकाने योग्यद्रव्याणि बहूनि सन्ति । तान्येव सन्तु भेषजानि । तत्तत्स्थितानेकरसवद्द्रव्यसमूहात्मकयावद्द्रव्यं महारसं, तादृशरसवद्द्रव्यं महारसवद्दव्यं भवति, अनेकरसबद्द व्यसमूहत्वात् बहूदीरितशब्दसमूहवत् इत्यनुमानेन बहूनां श ब्दानामेकीकरणविधौ यथा महाघोषो जायते तद्वदेव बहुद्रव्यसजातीयमेलनविधौ बहुगुणं विधत्ते । क्वाथचूर्णतैलघृतरसाय नादौ योग्यद्रव्याणां एकीकरणपाकजविधौ सकलामयनिवृत्तिरेतदज्ञानपूर्विका तचद्रोगनिवर्तकरसवद्रव्यज्ञानपूर्विका अनेकरसर्वाद्विशिष्टद्रव्य समूहत्वात् । अन्यथा तत्तद्भूरुहार्णा प्रत्येकगुणप्रतिपादकशास्त्रस्य व्यर्थतापत्तेः । तथात्वे बहुद्रव्याणां एकरसवस्वासंभवात् रसानामेव गुणप्रधानत्वस्य सुप्रसिद्धत्वात् । तदेकप्रकारत्वेन तदवच्छेदकमेकमेवेति निश्चेतुमशक्यत्वादित्यस्वरसादाह - अदोषेति ।
अदोष' धातुपोषकमनेक सारकम् ॥ १४ ॥
तत्तद्रव्यनिष्ठदोषनिवृत्त्यर्थे तत्तद्विधिचोदितसंस्कारवशात् अदोषद्रव्यं बहुसारवद्वद्दुरसगुणवत्संभवति यत्तदेव अदोषद्रव्यमिति तद्रवत्वं तत्तद्धातुपोषक्रयावद्द्रव्यस्यावच्छेदकं भवति । तद्दृव्यमेकमपि अनेकरसवत्लत् तत्तद्बहुगुणं प्रयच्छतीत्यर्थः ।
ननु पड़सवद्रव्याणां धातुपोषकत्वं यदा सम्भवति, तदा तेषां रसानां पवनादिप्रकोपकारकत्वस्य तथा तेषां धातूनामपि पोषकत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात् ते रसास्तदा अप्रकोपकारका भ1 अदषिक - A. 2 पोषकमेकमनेक --- A & B.

Page #248

पश्चमप्रश्नः
213
यकटकै
वेयुः, तेषां धातुपोषकत्वस्य वक्तुं सुकरत्वात् इत्याशयं मनसि निधाय यद्रसेभ्यो व्याधयस्सम्भवन्ति तैरेव ते निवर्तन्त इति तदुभयमपि व्याचष्टे-पक्केति । - पक्कामाशयगाः पवनाद्याः स्वादुक स्तिक्ताम्ललवणैः कालपाकजयोग्यैः धारणरेचकात्मकद्रव्यैर्विविधैः द्विविधामयाः प्रवर्धन्ते॥१५॥
पक्कामाशयगाः पवनाद्या इति पक्वाशयमलाशयगता दोषाः लवणैः स्वादुकषायकटुकैः केवलं स्वादुरसद्रव्यादनं कफप्रकोपहेतुकं भवनि, स्वादुरसजन्य: पवनप्रकोपो जायते, तत्पवनप्रकोपनिवृत्त्यर्थ लवणाम्लरसद्रव्यादनं कुर्यात् । केवलं कटुरसद्रव्यादनं पित्तप्रकोपजनकम् । पित्तप्रकोपनिवृत्त्यर्थ स्वादुरसद्रव्यादनं कुर्यात् तिक्तरसद्रव्यादनं च । उभयं पित्तनिवर्तकं भवतीत्यर्थ इत्येवंप्रकारेण आयुर्वेदप्रणेतृपरब्रह्मतात्पर्य वर्णितमित्यर्थः। त. थाहि-अतिकटुरसद्रव्यादनेन पवनप्रकोपहेतुकरूक्षगुणविशिष्टद्रव्यादनात् पवनप्रकोपो जायते । कटुरसद्रव्यादनात् रूक्षप्रकोपतैजसगुणजन्यग्रहणीकलाप्रकोपस्य दृष्टत्वात् । तेन पवनप्रकोपे सति ग्रहीकलायाः सन्धुक्षणकारकस्वभाववत्त्वेन पवनः अतिप्रज्वलनहेतुभूतो भवति । अथवा अतिमान्धकारको वा भवति । तस्मात्कटुरसद्रव्यादनं पित्तप्रकोपकारकं रूक्षगुणविशिष्टपवनप्रकोपहेतुभूतकटुरसवदव्यत्वात् । तेन ग्रहणीकलाया एव पित्तद्रव्यत्वात् तया अनिलसमगत्या ग्रहणीकला शुद्धा सती प्रज्वलिता भवति । तद्विषमगत्या तद्विकारो भूत्वा अनलं मन्दं करोति । तेनाजीगरोगाश्चाविर्भवन्तीति परब्रह्मण. आशयश्च वर्णित इत्यर्थः॥
1 कालपाकजैर्योग्यैः --~A & B 2 द्विविधैः ---A & B

Page #249

214
आयुर्वेदसूत्रे
कालप कद्रव्यजरोगस्तत्सर्वरेचनगुणविशिष्टः । सा कला आमानिवर्तकान्तरगुणविशिष्टा। आमकारकद्रव्यं सकलामयहेतुकम्। एतद्गुणविशिष्टद्रव्यादनादामयाः प्रवर्धन्ते ।
ननु वातपित्तकफदोषैरेव तद्रोगोत्पा: कसामग्रयां सत्यां तत्तद्रोगा आविर्मवन्तीत्युक्तम् । ताञ्चन्त्य, तथाहि ....
पञ्चभूतात्मकं शरीरामिति शरीरसंरक्षण शरीरस्यैव सर्वरोगालयत्वाच्छरीरमेव यावदुद्भतात्मकयावद्दव्यान्तर्भूतावयवाधिक्यहितकार्यजातगुणकारकं यावद्भतावयवाभिवर्धकतत्सजातीयरसद्रव्यादनजन्यत्वादिति तत्तद्भूतनिष्ठरोगाणां तत्तद्भूतावयवाधिक्यजातकार्यहेतुकत्वम् ।
भूगणौ गुरुमन्दौ । स्निग्धहिमावापः । श्लक्षणसान्द्रतराऽग्नेः । मृदुस्थिता गुरुमारुतः। सूक्ष्मविशदा वियतः । विरुद्धविषयकाः प्रतिकारकाः। देशदेहकालद्रव्यकर्मणां यथायोगो यावद्रोगघातकः ॥ १६ ॥
श्ववयवाधिक्यगुणापलम्भकदेहगौरवगुणोपलब्धिः भन्दगुणश्च जायते । उभावपि भूगुणौ भवतः । तत् पार्थिवावयवाधि क्योपलम्भकपञ्चभूतात्मकं शरीरमिति तद्दव्यावयवाधिक्योपलम्भकपार्थिवद्रव्यावच्छेदकगन्धवत्त्वज्ञानानुभवात्मकत्वं तत्पार्थिवाधयवाधिक्यपञ्चभूतात्मकमिति तादृशरलवद्दव्याधीने तद्विकाराविशिष्टद्रव्याधिक्यपञ्चभूतात्मकं शरीरमिति ।
एवमनलद्रव्यावयवाधिक्यापलम्मकवह्नित्ववद्रव्याच्छेदकते. जसगुणवत्त्वं वह्निभूताधिक्यवाह्निद्रव्याधिक्यज्ञापकतैजसरूपापल

Page #250

पश्चमप्रश्न:
215
murarium-~--
म्भकज्ञानानुभवात्मकत्वं तत्तैजसावयवाधिक्यपञ्चभूतात्मकमिति तादृशगुणविशिष्टपञ्चभूतात्मक व्याधिक्यादनं वह्निभूतावयवविकारहेतुकम् । _____ एवं सर्वद्रव्येषु योजनीयम् । तथाहि--पार्थिवद्रव्यावयवाधिक्यादनं पार्थिवद्रव्यावंयवविकारहेतुकम् । जलाधिक्यगुणोपलम्भकरसाधिक्यद्रव्यादनं जलद्रव्यावयवविकारहेतुकम् | वह्निद्रव्यावयवधिकारकारकं वह्नयाधेिक्यगुणोपलम्भकरसाधेिक्यद्र व्यादनम् ।
इति यथायोग यावद्रोगघातात्मकषड्रसद्रव्याणां नानारोग. निवर्तकत्वं प्रतिपादितम् । तच्चिन्त्यम्, तथाहि
एतत्प्रयोजनं दोषत्रयप्रकोपकारकत्वं दोषत्रयप्रकोपनिवर्तकत्वं च । देशदेहकालभेदेन तत्तद्दोषनिवर्तकमिति प्रतिपादितम् । तन्न क्षोदक्षममित्यस्वरसादाह--स्वस्थेति ।
स्वस्थास्वस्थास्सामजामयास्सदोषगा विदोषगा': ॥१७॥
यावत्पार्थिवद्रव्यादनेन दोषाः स्वस्था भवेयुः, यावद्विरसद्रव्यादेनन अजीणे जाते सति अन्योन्यस्थानस्थितत्वात् अस्वस्था भवेयुश्च । निर्दिष्ट कार्यव्यतिरिक्तकार्यकारकत्वं तेषामेवावच्छेदकम् । तत्तद्रव्यादनम् दोषाणां स्वस्थत्वकारकम् । विरुद्धगतिकार्यहेतुभूतद्रव्यादनजन्या ये त एव सामजामयाः । तेषां निवर्तकद्रव्यादनेन नीरोगत्वम् ।
सदोषेति-तत्र दोषाणां ये विकृतास्ते विकारग्रस्ताः । धातुशोषकशरीरमार्ग गच्छन्तीति ते दोषगाः तद्विकाराभावकार्यहेतुकरसद्रव्यादनेन विगोषगाः विकाररहिता भवन्तीत्यर्थः ।
. 1 ते दोषगा इति पाठ इति भाति.

Page #251

216
आयुर्वेदसूत्रे
इयं दोषविकारगतिः, इयं दोषविकाराभावगतिरिति विरुद्धाविरुद्धरसवद्रव्याद्नजन्या शत प्रतिपादिताः, विरुद्धाविरुद्धरसवद्रव्यादनमात्रज्ञानहेतुकत्वात् इत्यनुमानरचनेन प्रतिपादिता सती वर्तते। बलवद्वह्नयादिका ये एतत्प्रतिपादितार्थावच्छेदकत्वानुभवास्त एव शरीरं तथा रक्षन्ति तद्भक्षितान्नं तेनानले. न जीर्यते, एतत्प्रतिपादितार्थस्य संभावितत्वादित्यस्वरसादाहविहितेति ।
विहितपाक हेतुरसा विपाकान्तस्स्थितविरुद्धरसा विषमदोषधातुमार्गगा विषमदोषाः ॥ १८ ॥
विरुद्धाविरुद्धरसद्रव्यादनज्ञानं विहितरसविपाकान्तस्स्थरसवद्रव्यादनज्ञानपूर्वकं तद्विकारकार्यहेतुभूतरसवव्यादनज्ञानजन्यनिवर्तकशानपूर्वकत्वात् । तेऽन्तास्स्थतरसादनविरुद्धरसाः विकारकारकाः तद्विकारग्रस्तदोषा विषमदोषाः, धातुमार्ग गच्छन्तीति धातुमार्गगाः । त एव विषमदोषा इत्यर्थः। तद्विरसबद्दव्यादनजन्यावकारज्ञानज्ञापकं स्वहस्ततलमेव घ्राणेन्द्रियविषयकज्ञानग्राहकं तत्प्रत्यहं तत्रैव यावद्रसाभावदर्शनं आरोग्यहेतुकमिति प्रत्यहं विज्ञाय तत्तु भूयोभूयो दर्शनेन स्वहस्ते वा अन्त स्स्थितामयानां हेतुभूतरसाः दक्षिणहस्ततले आविर्भवन्तिाआरोग्यज्ञानं यावद्विरसादनजन्यामयहतुकरसविरसाभावज्ञानविषयकज्ञानं भावतुमर्हति । तथाहि-नाणेन्द्रियविषयहस्तगतरसज्ञानं विपाकान्तस्स्थितामयहेतुरसविरसाविर्भावज्ञानविषयकशानहेतुकरसविर - सादनजन्यामयज्ञानहेतूपलम्भकं तद्रसवद्रव्याधिक्याननम् ।अनिल.
1 वातौहितरसा;
मार्गका-A. & B,

Page #252

पश्चमप्रश्नः
द्रव्यावयवविकारहेतुकं अनिलद्रव्यादनगुणोपलम्भकतद्रसाधिक्यद्रव्यादनम् । आकाश द्रव्यावयवविकारहेतुकमेव । एवं विरुद्धविषयस्य प्रतियोगित्वेन हेतुत्वात् ।
217
ननु तत्तद्रव्यगुणविशिष्टसानुगुणयावद्रसवद्दव्यं यावद्रोगघातकमिति वर्तते । तथाहि - गगनभूताधिक्यज्ञापककषायरसानुगुणं सत् श्रोत्रविवरप्रदेशगतशब्द ज्ञानप्रतिबन्धक श्रोत्राकाशविवरगतनामसकषायरसाधिक्यद्रव्यं तन्निवर्तकं स्यात् । तस्मात्तद्गगनगुणाधिक्यमिति विज्ञेयम् । तथैव पवनगुणाधिक्यद्रव्यमपि वि ज्ञेयम् । पवनगुणाधिक्यद्रव्यशापक मृदुस्थिरगुरुद्रवद्रव्यज्ञानं विरुद्धविषयक पवनभूतावयवांधिक्यज्ञापकं पाञ्चभौतिकविरुद्धविषयकद्रव्यमिति । एवमनिलाधिक्यगुणज्ञापकलक्ष्णसान्द्रतादिगुणाधिक्यतैजसगुणाभिवर्धकद्रव्यं अनलभूताधिक्यज्ञापकं पा ञ्चमैौतिकम् । एवं जलभूताधिक्यज्ञापकस्निग्ध हैमगुणविशिष्टजलद्रव्यं विरुद्धविषयकम् ।
एवं पृथिवीत्वज्ञापके गुरुत्वमन्दत्वे । आम्लरसद्रव्यत्वात् । पार्थिवद्रव्यावयवाधिक्यस्वादुरसज्ञापकं यत् तत्पञ्चभूतात्मकं विरुद्धविषयकम् । एतत्सर्व विज्ञाय चिकित्सा कार्या ।
ननु चिकित्साज्ञानं विरुद्धविषयकज्ञानपूर्वकम् । विरुद्धविषयकत्वं नाम विरुद्धद्रव्यज्ञानविषयकत्वम् । तत्र विरुद्धद्रव्यज्ञानस्य प्रतियोगित्वेन हेतुत्वात् । तथा सति शरीरस्य लक्षणं पञ्चभूतात्मकत्वम् । तल्लक्षणं तद्ज्ञानपूर्वकम् । तत्र श्रुतिः -
८८
1
आकाशाद्वायुः । वायोराग्नः । अग्नेरापः । अद्भयः पृथिवी । पृथिव्या ओषधयः । ओषधीभ्योऽन्नम् | अन्नात्पाञ्चभौतिकं शरामते । "
AYURVEDA
28

Page #253

218
आयुर्वेदसूत्रे
चिकित्साकाले पण्डितानां द्रव्यज्ञानमावश्यकमिति कालयोगविषयद्रव्यज्ञानं देशयोगविषयद्रव्यज्ञानं देहयोगविषयकद्रव्यज्ञानम् - - एतत्सर्वज्ञानं विना पञ्चभूतात्मकरसवद्रव्यज्ञानं किमासीदित्याह--देहेति ।
देहदेशकालद्रव्यकर्मणां यथायोगकरणं यावद्रोगघातकम् ॥ १९ ॥
देशभेदेन द्रव्यभेदं विज्ञाय चिकित्सा कार्या । कालभेदेन द्रव्यभेदं विज्ञाय चिकित्साकरणं विधिः । एतेषां कर्मकरणं यथायोगकरणं तत्तद्देशीयानां तत्तद्रव्यभेदगुणं विधत्ते । तत्तत्कालविशिष्टदेहानां तत्तद्रव्यभेदगुणं विधत्ते । एवं देहदेशकालभेदेन रवद्रव्याणां योगः बहुविधगुणान् प्रयच्छतीत्यर्थः । तत्तद्रव्यकर्मणां यथायोगो यावद्रोगघातकः ।
ननु तत्तद्दव्यभेदगुणं देशकालभेदज्ञानेन तत्तन्निवर्तकरसव्यकर्मणां कृतिः अनेकधातुसञ्चलितजनितदोषस्यापि एकधातुकत्वात् अयं द्विदोषः त्रिदोषोऽयमिति प्रतीतिः तज्जरसामयभावादेव तद्ज्ञानं कथं स्यादित्यस्वरसादाद - विरसेति ।
विरसविषमपचनजातद्विदोषैकविधधातुमार्ग
2
गा द्विदोषगाः ॥ २० ॥
विरसविषमपचनं नाम विरुद्धरसवद्द्रव्यसंयोगजयाबद्द्रव्यं पक्वाशयं प्रविश्य तव्यानुगुणविकारं कुरुते । तत्पाचकानलो
1 नैतत् A. B. कोशयो दृश्यते. 2 'एतत्सूत्रात्प्राकू -- यावद्धातुविरुद्धरसादिगततद्वसाभावदर्शनकालो दोषपचनकाल: । विरुद्धरसजातयावद्धात्वधि रोहधातुकः । इति द्वे सूत्रे A & B कोशयोरधिक दृश्येत.

Page #254

पश्चमप्रश्न:
219
views
ऽपि विकारं भजति । विषमरसपचनमपि करोति । तत्संस्कारजन्यपवनगतिःविस्वरवर्णकशब्दज्ञापकताल्वोष्टपुटव्यापारं करोति। तत्पदाधारपान मुकुलीकरोति । तदनन्तरमपि पित्तप्रकोपकारकरसवद्दव्यान्तरापादनेन तत्तत्संस्कारजातगुणान्वयमेव बिभर्ति । यदा तद्यावद्विकारं करोति तदा पित्तविशिष्टपवनगत्यैव शाप्यते। रसविषमंदोषेण संस्कारजातपित्तविकारयुक्तस्सन् तत्तद्धातुमार्ग संप्राप्य सञ्चरन् तत्तद्धातून् सन्दूष्य तत्तद्विकारज्ञापनं कुरुते । तदा पित्तप्रकोपदोषोऽयमिति ज्ञातुं शक्यत एवेत्यर्थः । एवं कफप्रकोपकारकद्रव्यान्तरादनं संभवति । तदा कफप्रकोपज्ञापकगुणान्विधत्ते । कफपित्तामयगतो देवदत्तः इति तत्तद्रव्यगुणविशिष्टपवनस्य तत्तद्दोषगुणज्ञापकगतिः परेषामपि ज्ञाप्यत इति । अयं कफरोगयुक्तः पवनविकारः द्वन्द्वयुक्तपवनविकारकफज्ञापकगतिं करोति । तदा विषमरसादनजातसंस्कारगुणविशेषपवनदोष एव अनेकधातुमार्गगतिकारकशक्तया भवति । तत्तद्धातुपोषणं च करोतीत्यर्थः।
ननु पित्तप्रकोपरसवद्दव्यादनेन पित्तप्रकोपकारकगुणान् गच्छति । स एव पित्तपवनप्रकोपगत्या ज्ञातव्यः । एवं व फ. प्रकोपकारकरसविरसद्रव्यादनेन कफप्रकोपगुणान्विधत्ते । तदा कफप्रकोपद्वन्द्वगतिरिति व्यवह्रियते । एवमयं त्रिदोषरोग इति एवमाकारज्ञानेन व्यवहर्तुं शक्यते । तत्तजनकाङ्गानामदृष्टत्वात् 'अयं त्रिदोषरोगः' इति ज्ञानं चात्र कथं स्यादित्याह--चरमति ।
चरमरसपचनरोगस्त्रिदोषगः ॥ २१ ॥
। एतत्सूत्रात्पूर्व- 'विषमरसानेकपथधातुमार्गगाः द्विदोषगाः । इति A & B कोशयोरधिकः पाठः ।

Page #255

220
आयुर्वेदसूत्रे
चरमरसपचनधातुर्मजाधातुश्शुक्लधातुरिति तावुभौ चरमधातू इत्युपलभ्यते । पवनपित्तकफरोगाणामस्थिधातुपर्यन्तं गतिभवति । तदा तद्धातुशोषणमात्रं कुरुते । प्राणघातं न करोति । यावद्विरुद्धरसादनसामग्रीजातरोगस्य यदा मजाधातुप्रवेशो भवति तदा प्राणान्विमुच्य निर्वाणं गच्छति । तदा त्रिदोषगतिरिति विज्ञेया। . ___ननु तत्तद्विरुद्धरसद्रव्यादनेन तत्तदोषाः प्रकुपिता भवन्ति । सर्वे रोगाः दोषप्रकोपजन्याः । तत्तद्रोगनिवृत्त्यर्थ दोषपचन कार्यमित्याह--यावदिति।
यावदादोषपचनं निवर्तकं ॥ २२ ॥
यावन्तो रंगाः यावद्सदोषजन्या इति दोषप्रकोपत्वभूयो. भूयोदर्शनहेतुभूतव्याप्तिग्रहजन्यानुमानं तत्र प्रमाणमित्यर्थः । पक्वाशये विरसप्रधानास्ते दोषाः विकारं भजन्ति । धातुमार्गे सञ्चरन्ति च । अनलाद्यामरसास्ते प्रादुर्भवन्तो घ्राणेन्द्रियविषया भवन्तीत्युक्तम् । तद्विरुद्धदोषगमनप्रतिवन्धकार्य तत्वाचनविधिप्रयतनं लङ्घनकरणेन प्रेक्षणीयम् । स एव फलितार्थ इत्याहयावदिति ।
यावहातप्रसादाधीनो दोषपचनकालः ॥२३॥
विरुद्धरसजातरसासृग्धातुविकारकारकस्यामरसवद्रव्यादनजन्याजीर्णजन्यकफरोगः । विरुद्धरसजाततदितरपवनपित्तविकारहेतुकरसविरसद्रव्यादनाभावकार्यावलम्बिलङ्घनकरणमेव भेषजं
1 रसाजीर्णविरमाधिकविरुद्धरसजदोषाधिकैकवशानिर्गतस्वस्थानच्युतो बहिरुज्ज्वलयन् ज्वरस्सामजातः । विषमरसपचनरसविरसादियावद्धातप्रसादाधीनो दोष--इति A & B कोशयोः पाठः.

Page #256

पञ्चमप्रश्न:
221
भवति । यावद्धात्वधिरोहणपर्यन्तं लङ्घनकरण भेषजं भवति । तदितरदोषाभावकार्यकरणं सुभेषजं भवतीत्यर्थः । स एव यावद्धातुगतसामयैकधातुगतामय इति शेयम् ।
पक्वाशयेन सान्द्रसान्द्रतानलेन दोषविकारपाचनविधि प्रयतनं लङ्घनकरणमेव फलितार्थः।। ____ ननु दोषप्रकोपाभावशानं तत्तद्रोगकार्यहेतुभूतविरसादनविषयकशानव्यतिरिक्त ज्ञानजन्यज्ञानविषयकं, समर्थप्रवृत्तिजनकज्ञानविषयकत्वात् इत्यनुमानप्रयोगप्रकारेण रोगनिवृत्तिज्ञाने सति रोगाभावज्ञानं जातम् । तेन दोषप्रकोपनं विना तदभावज्ञानं कथं लभ्यत इत्याशयं मनसि निधाय विरुद्धेतिसूत्रस्य अस्वरसान्तरमाह-विरुद्धेति । विरुद्धरसजातयावद्धात्वधिरोहणादेकधातुकः॥२४॥
अस्यार्थ व्याचष्टे
एकविरुद्धरसवद्रव्यादनजन्याजीर्णजन्यसंस्कारविशेषदोषधातुगतिः एकविरसद्रव्यादनजन्या सा गतिः विरसद्रव्यादनजन्याजीर्णजाता सती अनेकधातुसंचारकायें दृष्टे सति एकरसविरसद्रव्यादनजाताजर्णिवत्त्वं अनेकविरसादनजन्यत्वाभावेन अयं एकधातुविकारकरोग इति ज्ञानं कथं प्रवर्तते ? तस्माद्विरसादनजातरोगः यावद्धात्वारोहणात् अयं एकधातुगतिजातरोगः, अयं द्विदोषगतिजातरोगः इति ज्ञातुं निवर्तकाभावहेतुरोगाभावस्य तद्धेतुत्वज्ञापकत्वात् तदभावाद्यहेतुत्वात् अर्णिजन्यरोगाभावकार्य तद्धेतुनिवर्तकलङ्घनेनैव भाव्यं, इति अनुमानप्रमाणेन यत्र अजीर्णाभावः तत्र रोगाभाव इति तयोः व्याप्ती सत्यां दोषपचनं निवर्तक स्यादिति न वाच्यम् । दोषाः दुष्टास्सन्तः क्षुभिताभ

Page #257

222
आयुर्वेदसूत्रे
वन्ति । तद्धातुक्षोभ एव प्राणघातं करोति । तस्माद्दोषाणां अविकारगतिज्ञानपर्यन्तं लङ्घनकरणं आवश्यकमिति ध्येयम् । तेन दोप्रकोप निवृत्तिर्भवतीत्यर्थः ।
ननु विरुद्धरसवद्रव्यादनेन अजीर्णे जाते सति तदजीर्णजीर्णतापर्यन्तं लङ्कनकरणं विधिः दोषप्रकोपनिवृत्तिपर्यन्तं योग्यत्वात् अजार्णजन्यपवनस्य लङ्घनकरणेनाजीर्णनिवृत्तौ सत्यां पवनप्रकोपनिवृत्तेः दृष्टत्वात् । तत्र तैलादिकं निवर्तकं भवति । पित्तदोषप्रवर्तकरसद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति तत्प्रकोपो भवति । लङ्घनकरणादेः पित्तनिवर्तकत्वात् काथेन चूर्णेन वा तनिवृत्तिः । एवं पचनविकारकारकद्रव्यादनेन अजीर्णे जाते सति कफविकारो जायते । कषायकल्कचूर्णादयस्तत्प्रतिकारका भवन्ति ।
एवं तत्तद्रोगाणां बहूनि निवर्तकानि । दोषा अजीर्णेन प्रकुपितास्सन्तः यावत्कालं धातुक्षोभं कुर्वन्ति । तत्रायं लङ्गनकरणविधिः ।
अजीर्णजन्य संस्कारे धातुशोषैककार्ये विकारे दृष्टे सति तत्तज्ज्वरो जायते । तत्र आमदोषपचनरस्य नियामकत्वात् । तदजीर्णजन्य मन्तस्स्थितं सत् तद्विरससर्वरसान्तरं भजति । तत्संस्कारजन्यदोषः दोषान्तरं भजति । स दोषः धातुमार्ग गत्वा धातुक्षोभ कार्यकरणं करोतीति यत्तस्य स्वहस्ततले विरसगन्धज्ञानभेदं यदादावुपलभते तदैव तत्तद्दोषाविर्भाव कार्यस्य तत्तत्प्रागभावज्ञानाभावज्ञानविच्छेदनपर्यन्तं दोषप्रकोपजन्य रोगान्तरकार्यस्य हेतुभूतत्वात् तादृशज्वरस्य निदानं स्वहस्ततले तत्तद्गन्धज्ञानमेव नियामकं लभ्यते । तावत्पर्यन्तं लङ्घनकरणं भेषजं भवतीत्यर्थः

Page #258

पश्चमप्रश्नः
223
ननु अस्थिगताजीर्णजन्यरसविरसजन्यभेदविशिष्टज्रभेदज्ञाने जाते सति तावत्कालपर्यन्तं लङ्घनाविधिर्भवतु | अगामिजन्यदोषा गतिजन्य कार्य विषमज्वरकार्यम् । तस्य लिङ्गज्ञाने जाते सति तयोर्व्यातिं भूयोदर्शनेन तत्सहचरज्ञानं संगृह्य भषजं कर्तुं शक्यते । आगामिरोगस्य लिङ्गज्ञानाभावात् कथं लैङ्गिकज्ञानावधारणं भवेत् ? इत्यत आह - रसति ।
रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्ध र सजदोषाधिकैकवशाभिभूतस्स्वस्थानच्युतो बहिरुज्जुलयन् ज्वर
स्सामजातः ॥ २५ ॥
ननु दोषाणां पचनमिति विग्रहः । अत्र षष्ठीतत्पुरुषः । तत्पाचनमेव निवर्तकं कर्मेति प्रतिभाति । दोषाणां शरीरस्थितधातुगत्यविकारैकफलस्य संभावितत्वात् लङ्घनेन दोषपचनं अवश्यकं कार्यमित्युक्ते सति बन्धः स्यात् । धातुपोषकपुरुषार्थीपकारककर्मणि तद्दोष पचनार्थ लङ्घनकर्मकरणस्य दोषस्य बलहीन कार्यकर्मणस्समर्थनैकस्वभावत्वात् । कारणबलाधिक्यकार्ये क र्तव्ये सति तद्धेतुबलहीन कार्यकर्मकरणस्य तथात्वात् । धातुपोषक पुरुषार्थोपकारककर्मणि तद्दोषपचनार्थ लङ्घनकर्मकरणस्य तथात्वात् । तेषामन्त्यपवनदोषहीनपचनकार्य सूच्यते । तस्मात् विरसाज्जाताजीर्णनिवृत्तिपर्यन्तं लङ्घनकरणं विधिरिति । अन्यथा रसाजीर्णेन रसा विरसा भवन्ति । तद्विरसबाहुल्येन दोषा अपि बलसैन्यवन्तो भवन्ति । हीनकारणेन हीनकार्ये भवति । यत्र विरुद्धा रसा आविर्भवन्ति तत्र दोषा अपि दुष्टा भवन्ति । तद्दो
1 एतत्सूत्रं A. B. कौशयोः " यावद्धातु" इत्यादिसूत्रात्प्रागेव दृश्यते.

Page #259

224
आयुर्वेदसूत्रे
पविकाराधिक्यवशात् विरसजन्याजीर्णे वृत्ते सति दोषविकारगत्या अग्निसन्धुक्षणकरणमपि न क्रियते । जठरानलः स्वस्थानं विहाय बहिः प्रज्वलन् स तु सामज्वरमाविर्भावयतीत्यर्थः ।
ननु लौकिक सामग्रीमात्रं न कारणं सुकर्मकरणविधविद्यादयोऽपि संभवन्ति,
पूर्वजन्मकृतं पापं व्याधिरूपेण बाधते । अवश्यमनुभोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥
16
इति वार्तिकवचनानुसारेण ज्ञातव्यम् । रसविरलवद्रव्यादने जाते सति केषांचिद्वयाधयस्सभवन्ति । इति सर्वत्र नियमेन वक्तुमशक्यत्वात् 'सर्व बलवतः पथ्यं" इति न्यायवचनानुसारेण बलवद्विषये रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्धर से जाते सत्यपि तत्र रोगो न दृष्टः । लौकिक सामग्री मात्रमेव कचिन्न कारणम् । आमाद्यात्मककार्याणां संभावितत्वात् प्रारब्धकर्मणां चलित्वात् सर्वत्रापि रसाजीर्ण जन्य रोगास्सम्भवान्तीत्येतत्प्रतिपादनं व्यर्थ स्यादिति । तेन यत्र रोगोत्पादकामवृद्धिर्भवति तत्र तादयोगकामाविर्भवति । तथाहि-- रसाजीर्णविरसधिकविरुद्ध र सजकार्यवैचित्यात् तसद्रोगजनक कारणवैचित्यं पुनर्वक्तुं शक्यते । याव दजीर्णजन्याजयस्य लङ्घनमेव निवर्तकं रोगनिवर्तकसामग्रयति - रिक्त सामग्रीनिवर्त्यत्वात्, लङ्घनादिसामग्री कार्य विना अनिर्वर्त्यत्वाच्च । तस्माद्विरसद्रव्यादनसामग्री याहशी भवति तद्रोगकार्यवैचित्रयं तादृशं संभवति । तथाहि-- सर्वे रोगास्संजातास्स्वजनकाधिक्यवशात्तयोदशरूपज्वरास्सन्निपातविकारास्संभव
न्ति । स्वादुरसविरसत्वजातयावत्कार्यं शिरःकमलस्थामृतं सर्वसिरारन्ध्रभागमुपगम्य विरसविषमदोष संपर्कवशात् यदा विकारो

Page #260

पश्चमप्रश्न:
225
जायते तदा आमरसः स्वादुरसजाततान्द्रिकदोषनामकरोगाकृतिज्वरं ज्यलयति । रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्धरसाजीर्णजातत्वात् । तद्धि स्वादुरसः रसाजीर्णरोगः तान्द्रिकदोषः । स तदधीनरसविरसः संग्रहजातरोगत्वात् पवनगतिवशात् आमविरससंग्रहसंसर्गाजायते । तत्र अमृतसंपर्कः पोषको भवति । पवनगत्याधारकाजीर्णजनकसरन्ध्रकाभ्यन्तरधरासिरामार्गगतपवनस्य सगन्धिसान्धदोषप्रयुक्तसामज्वरशापकपादपद्मस्थावर्णोपधगबीजपाचमेट्रपृष्ठप्रदेशगतकवर्गपञ्चकवर्णसमूहपदव्यञ्जकेतरवर्णोच्चारण पदगतिसाजात्याभावज्ञानविषयकं भवितुमर्हति । रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्धरसजन्यदोषाधिक्यवत्त्वात् । यनैवं तनवामिति । सन्धिातदोषप्रयुक्तसामज्वरपादबीजपार्श्वमेढ़पृष्ठप्रदेशक्रमात् अवगोपगतकवर्गपञ्चकात्मकपदसापकचतुस्त्रिंशत्षट्त्रिंशत्सिरासंस्पर्शवशात् नाभिशूलपादशोभाङ्गवेदनाबलोपद्रवज्ञापककफप्रणवतापान्तरदोषप्रयुक्तसामज्वरज्ञापकजानुपद्मस्थायिपवर्णोपधपृष्ठप्रदेशजठरनाभिपद्मगतचवर्गपञ्चकवर्णपदाभिव्यञ्जकेतरवर्णसाजात्याभिज्ञानविषयकं रसाजीर्णविरसाधिक्यविरुद्धरसजन्यदोषाधिक्यवत्त्वात् अयमान्तरदोषयुक्तसामज्वरः जानुपृष्ठप्रदेशनाभिपद्मगतजानुपद्मगतेवर्णवोधकवर्गपञ्चकचतुस्विंशत्सिरासंस्पर्शवशात् दाहविदाहविविधमोहयातनातिशिरःकम्पकरातिसारहिक्कातिश्वासादिविगुणविशिष्टान्तरदोषप्रयुक्तसामज्वरः ज्वलयति। सर्वधातुमार्ग दशदिनपर्यन्तं धातुषु सञ्चार्य प्राणान्वियोजयति । तस्मादान्तरदोषोऽयमिति व्यवहियते। ___अयमान्तरदोषः जानुपनगतेवर्णबोधकपृष्ठपार्श्वगतनाभिप्रदेशस्थेवर्णोपधचवर्गवर्णपञ्चकात्मकपदार्थावबोधक वर्णसमूहपदकदम्बकवाक्ये चवर्गोचितवणेतरेभ्योभिन्नघोषात्मकवाक्यं श्रावयति।
AYURVEDA.
29

Page #261

226
आयुर्वेदसूत्रे
तवर्णभेदमवश्यं विज्ञाय तदा तद्विरसार्थजन्यामपित्तसंस्पर्शात् तत्सिरामार्गगतामृतं तत्पद्माधिष्ठितधातुशोषणं करोति । तत्प्रतीकारकमपि भवति । सोऽयससाध्यरोग इति विशेयम् ।
विरुद्धाहारदोषप्रयुक्तसामज्वरज्ञापकजङ्घापद्मस्थावर्णबोधकत्रिंशत्सिरावृतनाभ्यावृतचक्रपद्मचतुस्सिरावृतरोमराजिहृत्पद्मचतुस्त्रिंशत्सिरावृतहृदयपद्मं च टवर्गपञ्चकवर्णात्मकपदाभिव्यञ्जकेतरवर्णसाजात्याभावज्ञानविषयकंरसाजीर्णविरसाधिक्यावरुद्धरसजन्यदोषाधिक्यवत्त्वात् यन्नैवं तन्नैवं, इत्यनुमित्या विरुद्धामविशिष्टसामज्वरं जवापद्मनाभ्यावृतपद्मरोमराजिपार्श्वपद्महृदयपद्मानि जङ्घापद्मस्थवर्णप्रयुक्त कवर्गपञ्चकशापकोवणेपधगवर्णात्मकपदसमूहवाक्यजन्यज्ञानं जङ्घापद्मावलम्बकविंशतिसिरावबोधकनाभ्यावतपद्मावलम्बकत्रिंशत्सिरावबोधकरोमराजिपावा॑धारकद्विविसि - रावृतवर्णबोधकहृदयपद्मस्थावलम्बकचतुर्विंशत्सिरावृतवर्णबोध - कसकलसिरासंस्पर्शवशात् वेदनासहितरूक्षोपसमर्थं दह्यते । ना. भ्यावृतचक्रपद्मस्य वृत्तावृतप्रदेशत्वात् । तत्र ज्वरः ज्वलयति । कुक्षौ च तद्वदेव प्रतिभाति । हृदयपद्ममपि ज्वलयति । दाहं करोति । भ्रमोऽपि भवति । तस्मादेतल्लक्षणलक्षितत्वात् स रोगी जीवति । अयं सामज्वरः पित्तदोषप्रकोपजन्यः, पित्त दोषप्रकोपकार्यकत्वात् । तत्तत्पद्मावलम्बकसिरारन्ध्रगतामृतस्य रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्धरसजदोषाधिक्यसंस्पर्शवशात् जङ्घापद्मप्रदेशं ज्वलयति । नाभ्यावृतपद्मप्रदेशश्च तद्वदेव दह्यते । हृदयपभप्रदेशे च तथैव दुःखं करोति । तत्पद्मगतवर्णविकारशापकपदा. र्थात्मकविषमरससंस्कारव्याप्तवर्णामृतपोषकद्रव्यत्वाद्दाहं करोति । मूछीमापादयति । स एव दोषज्वरः विभ्रमदोष इति व्यवह्रियते। ऋवर्णजनकमूरुपनं च तवर्गपञ्चकपञ्चाशत्सिरावृतस्तनद्वयपध्र

Page #262

पञ्चमप्रश्नः
227
च त्रिंशत्सिरावृतकण्ठदेशपद्मं च षोडशसिरावृतग्रीवान्तस्स्थितपद्मं च पवनगतिधारकसिरारन्ध्रमार्ग रसाजीर्णविरसाधिकविरुद्धरसजदोषाधिक्यसिरासंस्पर्शवशात् जातदोषः सिराङ्गदोषयुक्तस्सामज्वरः पञ्चदशदिवसपर्यन्तं धातुमार्गेषु संचरन् तत्प्रदेशस्थितपद्मप्रतापकामयत्वात् सदोषसिरागतसर्वाङ्गगतज्वरनिटत्या रसधातुरसाजीर्णविरससंस्पर्शवशात् स रसः धातुविकारो भूत्वा शीताझं करोति । ऋ षवर्णजनकश्रोणिप्रदेशपमं त्रिशत्सिरावृतं पफवर्णबोधकषोडशसिरावृतपमं च बभवर्णावलम्बकपञ्चाशत्सिरावृतपनं च वर्णोद्वचनप्रलापनकरम् । सामज्वरः अयं प्रलापदोष इति व्यवहियते । चतुर्दशदिनपर्यन्तं ज्वरावृत्तिः, दोषप्रकोपकालावधिः । एवर्णजनककटिप्रदेशगतचतुस्सिरावृतं सत् यव. रलशवर्णानामुपधाभूतं भवविसिरावृतयवर्णाधिष्ठितरसबन्धनपनं च षोडशसिरावृतरेफवर्णज्ञापकोष्ठपद्मप्रदेशं च लवर्णबोधकद्विसिरातगन्धवाहपद्मं च रसाजीणीवरसाधिकविरुद्धरसजन्यदोषाधिक्यवशात् द्विसिरावृतयवर्णज्ञापकरसबन्धनपद्मस्य षोडशसिरावृतरेफवर्णज्ञापकोष्ठप्रदेशपद्मस्य विकारं कुर्वन् कर्णकुब्जदोषविकारात्मकः बहिरेव ज्वलयन् ज्वरस्सामजातः।।
एककारणजन्यसामग्रीजातज्वरः तत्तद्वर्णाधिष्ठिततत्तत्पमावलम्बकसिरासंस्पर्शवशात् तत्तद्वर्णज्ञानभेदविषयकशानं तत्तदोषयुक्तसामज्वरभेदविषयकपूर्वकं तत्तवर्णाधिष्ठितपद्मावलम्बकसामविषयजन्यसिरासंस्पर्शभेदजन्यज्ञानविषयकत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घट इत्यनुमानप्रमाणेन वर्णभेदज्ञानविज्ञानानुभवस्य दोषजन्यज्वरज्ञानाविषयज्ञानानुभववत्त्वादित्यर्थः ।
ननु सर्वे रोगाः आमरसविरसजातामयाजीर्णविरसविषमात् जातरोगकार्याः एकसामग्रीजन्यसामज्वरसमयभेदात् नानारूपा

Page #263

228
आयुर्वेदसूत्रे
भवन्तीत्यर्थः । तस्मात् एककारणजातकार्यस्यापि समर्थोपधबाधाछिन्नत्वेऽपि कारणवैचित्रयसंभावितत्वात् जन्यभप्येकमेव कारणं सर्वस्यं जन्यत्वाविशेषात् । अजीर्णजन्यकार्यावच्छेदक अजीर्णमात्रनिवर्तकमेव निवर्तकम् । अत एवाजीर्णजन्यामयाश्च अजीर्णजन्यविरसविषमरसजातरोगाश्च तत्तत्करणभेदभिन्ना भवन्ति । अजीर्णजन्यामयेभ्योऽजीर्णविरसविषमादनजातरोगाणां भिन्नत्वात् तत्तनिवर्तका अपि भिन्ना भवन्तीत्यर्थः । तथापि अजीर्णमात्रजन्यामयानां लङ्घनकरणमात्रमेव केवलं निवर्तकम् । तत्र निवर्तकान्तरसामग्रीमपि नापेक्षते अल्पकारणसामग्रीजन्यत्वात् । तद्विषमरसामयजन्याजीणव्यतिरिक्ततद्विरसविषमरसादनात् नानारोगा भवन्तीत्याह-विषमरसेति ।
विषमरसपचनरसविरसादियावहातुप्रसादाधी. नो दोषपचनकालः ॥२६॥
विषमरसादनाजातरोगाणां यावन्निवर्तककरणं विषमर. सदोषजन्यसंस्कारकार्यस्यैव पुरुषार्थत्वात् । तद्विषनिवृत्तिकार्यस्य विषमरसवव्यादनजातकायजन्यसंस्कारविशेषन एव निवर्तकः । तस्मादजीर्णजन्यामया अपि भिन्नाः अजिर्णजन्यविरसविषमजन्यदोषजन्यत्वात् । अर्णिस्य उभयत्राप्येकत्वेऽपि तजनकीभूतरसानां भिन्नत्वकारणवैचित्रयात् कार्यमाप भिद्यत इत्यर्थः ।
ननु सामज्वरस्समयभेदात् भिन्नः बहुरूपवदुपायवैचित्रयात्। काचिज्ज्वरोत्पादकसामग्री अजीर्णरूपा । काचित्सामग्री अजी
जन्यविरसविषमरससिरासंस्पर्शजन्यदोषविषमगतिकारकसामप्री । तन्निवर्तकं तु तद्विरसानकरस द्रव्यादनसामग्री । याव

Page #264

पश्चमप्रश्नः
229
होषजन्यधातुविकाराभावपर्यन्तं दोषविकारगतिनिवृत्तिपर्यन्तं तत्तनिवर्तकेन तत्तत्पचनं कुर्यादिति वक्तव्यम् । तथा सति अस्थिमजाशुक्लधातुगता सती यावदोषगतिः प्राणहानि कुरुते। तेषां निवर्तकानामप्रयोजकत्वात् श्रेयान्प्रसादाधीनो दोषपचनकाल इति तावदोषपचनमारोग्यकारकं न भवतीत्यस्वरसादाह-एवमिति।
एवमेकधातुगतास्सुसाध्याः ॥२७॥
एवमुक्तरीत्या सर्वदोष एकधातुगतिजन्यविकारः यत्र प्रहश्यते तत्रायं नियमः । न द्वित्रिदोषेषु नियमः । एवंप्रकारेण एकधातुगतव्याधीनां सुसाध्यत्वमित्यर्थः ।
ननु दोषप्राणागतिः केनोपायेन सातव्या ? पवनदोषगतिः स्वाभाविकावकारवेद्या । पङ्गुकफः पङ्गुरिति तयोर्गमनस्य वक्तुमशक्यत्वात् ।
नाभिप्रदेशपर्यन्तं पादपद्मादारभ्य बीजपद्मपर्यन्तं पवनप्रदेशः । बीजपार्श्वपनमारभ्य हृद्यपद्मपर्यन्तं पित्तदेशः । तदूर्ध्वदेशः शिरप्रदेशपर्यन्तं कफप्रदेशः । एवं देशभेदं विज्ञाय दोषाणां गमनमीटनिश्चित्य अयं साध्यरोगः अयमसाध्योग इति व्यवहर्तुं शक्यते । दोषस्य दोषान्तरेण संसर्गो द्वन्द्व इति । क्वचित्रयाणां दोषाणां समाहारत्वं त्रिदोषत्वम् । सर्व केनाकारेण क्षातव्यमित्यस्वरसादाह-द्विरसेति ।
द्विरसजद्विदोषप्रचारमांसमदोनुगतरसप्रधानक दोषपचनद्विदोषजा दुस्साध्याः ॥२८॥
1 A & B कोशयोरेतत्सूत्रं चतुर्थप्रदनस्यान्तिमं सूत्रम् .

Page #265

230
आयुर्वेदसूत्रे
द्वयोर्वातपित्तयोः प्रकोपकार्यहेतुभूती यो रसौ, अल्पस्वादुरसविरसः पवनप्रकोपहेतुकः । अधिकस्वादुरसविरसः पित्तप्रकोपहेतुकः । तावेव विरसौ कार्यभेदकारको। ताश्यामुत्पन्नो विकारः द्विरसजः । द्विदोषप्रचारोति । चरतीति चरः । प्रकृष्टं चरतीति प्रचरः । रसासृमांसधातुविधा ये ते मांस मेदोऽनुगता इति । शिरः षट्कमलात्मकं, मांसाधारकं शिरः । मेदोधारकं भिन्नम् । तद्धातुशोषकरसौ भिन्नौ । तत्र स्वानुगत. कार्यमुद्दिश्य प्रवर्तको यौ रसौ तावव प्रधानभूतकर्मकारको। एवं रसप्रधानकदोषपचनं यत्रोपलभ्यते तत्रेयं सूत्रप्रवृत्तिः। प्रकारान्तरमपि द्योत्यते । रसविरसजन्यदोषप्रकोपस्य पचनलङ्घनौषधैः प्रकोपराहित्यकरणमेव पचनमिति केचियाख्यानं व्याचक्षते । रसप्रधानकदोश्पचनं रसोपरसलोहादीनां महारसानां योगकर्म सर्वरोगनिवर्तकमिति विवक्षितम् । ताव्यनिष्ठरसाः तैजसा इति व्यवह्नियन्ते । तत्सजातीयानलसंयोगेन तद्रसेषु तत्तगुणा आविर्भवन्ति । एतत्सर्व तैजसद्रव्यं आमविरसविषजन्यप्रकोपजन्यरोगाणां निवर्तकम् । रसवाव्यनिष्ठषड्रसादीनां अनलसंयोगजन्यरसविशिष्टद्रव्यमधिकरसाविर्भावप्रभावहेतुकं,अधिककालरसगुणप्रधानरूपकाकारद्रव्यत्वात् तैलघतलेह्यादिवत् ।
अनलसंयोगजन्यमहारसवहव्यनिष्ठषड्रसादिरसगुणः कालपानयोगकरणजातरसविरसादिविभावादेव रसगुणविशिष्टगुणप्रधानशीलकः अनलसंयोगजन्यगुणाविर्भावगुणविशिष्टकालाधिक्यद्रव्यत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यथा कालादिः इत्यनुमानप्रमाणशानस्य तदधिकरणशापकत्वं विवक्षितम् । एवं द्वन्द्वरोगाणां सर्वपदार्थेषु निवर्तकज्ञानमनिवर्तकज्ञानमुभयज्ञानविषयकज्ञानं रोगनिव. तककार्यहेतुकम् । निवर्तकैकनिवृत्तद्रव्यत्वात् । इतररसापेरस

Page #266

पश्चमप्रश्नः
231
लोहसाधारणमहारसानामन्यद्रव्यसंयोगजन्ययोगकरणं गुण प्रयच्छति । तद्विरसान्तरप्रापकसामग्रीसान्निध्याभावद्रव्यत्वात् ।
ननु यावदोषप्रकोपहेतुकविरसद्रव्याजीर्णजन्यज्वराः तत्तहोषनिवर्तकाः, दोषप्रकोपजनकस्वादुरसविरसद्रव्यजाताजीर्णज-' न्यज्वराः तत्तदोषनिवर्तकाः दोषप्रकोपजनकस्वादुरसविरसद्रव्य जाताजीर्णजन्यत्वात् । अजीर्णजन्यविरसरसाः ज्वरोपद्रवकार्य कुर्वन्ति, तदुपद्रवावशिष्टज्वरनिमित्तकद्रव्यत्वात् ।
ज्वरप्रकोपज्ञानजनकदशोपद्रवरोगाणामुत्पत्ति दर्शयितुं व्याचष्टे-एवमिति । · एवमन्योन्यदोषजाताश्च ॥२९॥
अन्योन्यनिमित्तकज्वरोपद्वाः दशाविर्भवन्ति । श्वासमूछीभ्रम छर्दितृष्णातिसारहिक्काकासाङ्गवेधनमूढातिरोगाः। एते ज्वरोपद्रवा दश । तदुपद्रवाविर्भावजनकसामग्री ज्वरप्रकोपकार्यहेतुभूतामरसविरसविषक्रिमिसंस्पर्शनं यावद्वर्णाधारकपद्मावलम्बकसिरासंस्पर्शजातपवनगतिविकारजन्यतत्तद्रोगकार्यसिरागतपवन-- गतिजन्यरोगात्मकान्योन्यसंसर्गहेतुभूतत्वात् । एवमन्योन्यदोषजातरागाः ज्वरप्रकोपकार्यहेतुका इत्यर्थः ।
ननु विरसाधिक्यजातज्वरः मांसमेदोदोषगत इत्युक्तत्रिविधरसाधिक्यजातज्वरश्चेत् अस्थिमजाधातुपर्यन्तं ज्वरोऽनुधावति । दोषत्रयप्रकोपजनकविरसजातज्वरस्य अस्थिमज्जाधात्वधिरोहकत्वात् । अयं त्रिदोषज्वर इति व्यवहर्तुं शक्यत इत्यत आह-द्विरसेति ।

Page #267

232
आयुर्वेदसूत्रे
द्विरसाधिकैकजातत्रिदोषरसरूपानुगुणरोगा असाध्याः ॥३०॥
वातपित्तप्रकोपजनका द्विरसाः आमरसस्थितकालजातज्व. रप्रकोपकारका भवन्ति । तदा आमरसविरसवत्त्वं विरुद्धकार्यजनकं द्विरसादिविरसान्तरजनककालहेतुकद्रव्यत्वात् । इत्येष ज्वरः सप्तधातुगतस्तन् प्राणघातको भवति । तादृशरोगोऽसाध्यो भवति । तथाहि___ तत्तज्ज्वरोत्पादकामरसविरससामग्रीकार्य ज्वरोत्पादककार्यमा सप्तधातून्विशोग्य प्राणान्विमोचयति इति यदुक्तं तच्चिन्त्यम् । आमो ज्वरमात्रोत्पादकसामग्री ज्वरं जनयित्वा स्वयं तत्क्षणजन्यसंस्कारं तत्तत्कायें विधाय स्वरूपान्न दृश्यते। तेषु पोतदसामग्रीजन्येषुवत (?) सर्वज्वराणामजीर्णजन्यत्वात् ।
ज्वरोत्पादकसामग्रीमात्रजन्यज्वरः प्राणान्विमोचयतीति य. त्तत् तथाचेदतिप्रसंगस्स्यादित्यस्वरसादाह-एवमिति ।
एवमेकधातुगताश्चासाध्याः ॥३१॥
एवमुक्तरीत्या तदुपद्रवरोगाश्च प्राणघातकाः। तद्विरसजन्यदोषानुसरितज्वरहेतुकप्राणापकारकद्रव्यत्वात् । विषादनजातरोगवच्छरीरवत् । वर्णोपधगपनानुसारिकवर्गपञ्चकक्षापकपद्माधारकासराः धातुशोषकपोपकाः तदाधारकरसवदाश्रितशरीर
1 एतस्तूत्रात्पूर्व- "अस्थिमजानुगतानुसारतप्रकोपजाता असाध्याः । एवमन्योन्यदोषजाताश्च" इति A & B कोशयोगधिकः पाठः.
2A & B कोशयोरेतन्न दृश्यसे.

Page #268

पञ्चमप्रश्न:
233
त्वात् । तद्विरसानुसरितसंस्कारोबोधकसंसर्गसिराधिगतदोषगतिविकारकार्यकारकोपयोगिरसधातुत्वात् । अधौतधातुं संप्राप्य पवनविकारकारकगतिः तदन्यविकारकारकत्वात् श्वासं च मूर्छा च (करोति)। तदुभयोरपि रसधातुजत्वेन दृश्यत्वात् । एवं रसधातुं संशोध्य अन्यधातुशोषं कर्तुं स एव ज्वरः तद्धातुं मंप्राप्योज्जृम्भते । भ्रमच्छर्दी भवतः। एवं मांसधातुं संप्राप्य हिकादिशोको भवतः। एवमेवान्यधातुं संप्राप्य भ्रमहिवारोगो जायते । स एव ज्वरः कासमन्वहं जनयन् वर्तते । अस्थि संप्राप्य शोकं करोति । स एव ज्वरः वातपित्तकफानुमारितस्सन्मजाधातुमवलम्ब्य विजृम्भते । तदा स दशावध. रोगाकारों भवति । एवमन्यदोषजाश्चति सूत्रन्याख्यानं कृतम् ।
ननु रसविरसजन्यविरसाधिकविरुद्धरसदोषाः सर्वरोगहेतुकाः । अजीर्णगुणाविर्भावज्ञानाभावजन्यविरसजन्यदोषवि. काराभावज्ञापकशुद्धरमशानदोषाः विकाराभावकार्यकारकाः । एवं दोषाः सर्वरोगहेतुकाः । ...
एवं दोषाः दुष्टास्सन्तस्त्रयोऽपि विकारकारका भवेयुः दोषधात्वात्मशरीरिणः । सुकर्मपरिपाकवशात् दोषा अदुष्टास्स. न्तः विकारप्रतिबन्धका भवेयुः। सर्व रोगाः विरसजाता इति यत्प्रतिपादितं तन्न, क्षादक्षमामेत्यस्वरसादाह-- अदोषा इति ।
अदोषास्सदोषास्समदोषास्सरुजा रुजः॥३२॥
• प्राणापानव्यानोदानसमानाः पञ्च वायवः शरीरकार्योपका. रकाः । शरीराधारकस्य अदोषत्वं कथं सम्यक्तया भासते? पित्तस्थापि दोषत्वादेव सदोषपञ्चरूपोपपत्रं संगृहाति पचति, विदे
AYURVEDA
30

Page #269

234
आयुर्वेदसत्रे
शयति, मुञ्चति-इत्येतेषां पञ्चविधर्मणां शरीराधारकत्वाच्च कफदोषस्यापि शरीरदाकारकत्वात् दोषत्रयं शरीरं रक्षति । तस्माददोषत्वं कथं शरीरोपकारकमिति नाशङ्कनीयम् ।
दोषाणां विकारकारकत्वाभावः अदोषशब्दार्थः । सदो पाः विकारकार्यापादकगतिगुणविशिष्टदोषाः । सदोषास्सप्तधातुशोषकारकाः । तस्माच्छरीरस्य सदोषत्वं दुष्कर्मानुभववशालभ्यते। तेन धातवः पीड्यन्ते । दुःखं चानुभूयते । समदोषत्वं नाम तदुभयाभावगतिविशिष्टदोषाप्रविवर्धकत्वम् । तेन धातवः पुग्णन्ति । नीरोगत्वं प्राप्नुवन्ति । तस्मात्समदोषं यथा भवति तथा शरीरं संरक्षणीयामित्यर्थः। सर्वदा शरीरस्थदोषाणां एकरसहेतुभूतकार्यस्य किंचिन्निमित्तं वक्तव्यम् । तदेतद्रसजन्यविरसपरिणामजातरोगकार्यमेवमिति ज्ञातव्यम् ॥ . ननु विषमगतिविशिष्टो यो दोषः तस्य वैषम्ये रोगः । दो. पस्य समा गतिरारोग्यामति व्यपदेशः कृतः। तथा सति षड्रसाः सप्तधात्वात्मकाः। विरसषट्कस्यादनं धातुशोषकम् , तद्रसारमकदोषधातुविरसदव्यत्वात् इत्यनुमानेन धातुशोषककार्यस्य रसादिहेतुत्वम् । तस्मादोषवैषम्य रोगः । दोषसाम्यमरोग इति यत्प्रतिपादितं तद्विरुद्धमित्यत आह-त शते ।
ते त्रयो दोषहेतुभूतास्सप्तधातव इति ॥ ३३॥
सप्तधातव इति व्यपदेशमानं भवति । षड्सा एवं निश्चितम् । तेषां सप्तसंख्याकत्वं कथं स्यादिति न वक्तव्यम् । रस एवासक् इति तयोः पार्थक्याभावविवक्षया सत्यं षड्रसास्सप्तधातव इति न्यवहतुं शक्यते । तथाहि

Page #270

पश्चमप्रश्न:
235
स्वादुरसवव्यत्वगुणवत् रसद्रव्यमित्यनुभूयने उद्भूतरस. व्यतिरिक्तरसवव्याभावात् । तस्माद्रसादयो गुणा गुणिनमन्तरेण गुणा नावतिष्ठन्त इति द्रव्यमावश्यकम् , द्रव्याश्रया गुणा इति । सप्तधातुकशरीर द्रव्यत्वात् रसादीनां गुणत्वात् गुणगुणिनो दस्य अवसितत्वात् रसायो द्रव्याश्रया भवन्ति। तस्मात्सप्तधात्त्वात्मकप्पडूसव्यतिरिक्त इति न वाच्यम्, द्रव्यरसात्मकत्वात् । शरीरान्तस्स्थितरसाः धातुरूपेण परिणमन्ति | तावद्धातूनां द्रव्यनिष्ठत्वात् धातूनां द्रव्यगुणत्वात् रूपादिवत् भेदो न दृश्यते । रसवद्रव्यं रसनेन्द्रियविषयकम् । रूपवद्रव्यं चक्षुरिन्द्रियविषयकम् । रसद्रव्यं रूपरसवदव्यं साहश्यात् । षड्सविकार एव धातुरिति रससत . . . नेन्द्रियेण गृह्यते । तत्सजातीयं सप्तधातुसजातीयरसेषु लभ्यते । तेऽन्तस्थितास्सन्तः धातुमेव पुष्णन्ति । तद्यथा --इश्नुकाण्डस्थितस्वादुरसः यत्रयत्र भेदवशात् वर्तते तनिष्ठस्वादुरसं संगृह्य तत्संसर्गजातिद्रव्यं विभजन रसं करोति । तदनन्तरं तत्स्वादुरसं विहाय तत्संयोगिद्रव्यं पृथक्तया तद्भक्ततया भजते रूपादिवत् । असिगाभवनं बुद्राभावात्।। नीलो घट इति घनिष्ठनीलरूपं विहाय अन्यद्रव्यावयवतया स भासते । अत्र रसव्यतिरिक्तद्रव्यस्थाभावात् तद्वत् एषु च धातुत्वपृथगाकारकतत्तद्गुणविशिष्टतया चक्षुःप्रतीतिः जायते । तद्वत् लवणोषणकपाया इत्यायन्ते, आश्रयादिवत् । शरीराङ्गस्थितानि भवन्ति । तेन रसादय इत्याहूयन्ते । न वाच्यम्, शरीरं सप्तधात्वात्मकम् । धातवश्च रसात्मकाः शरीरं रसात्मकद्रव्यं सप्तधात्वावृतत्वात् । तदर्थ पृथुबुध्नोदराकारत्वैकभासं तत् । स्वादुरसश्शुक्रश्लेष्मरूपवत्वेन परिणमति । आम्लरसः मज्जा. रूपाकृतिः परिणमति । लवणरसः अस्थिरूपाकृतिः परिणमति ।

Page #271

286
आयुर्वेदसूत्रे
तिक्तरसः मेदोविकाराकृतिस्सन् परिणमति । ऊषणरसः मजा. धात्वाकारत्वेन परिणमति। कषायग्सः रसामुग्धात्वाकृतिस्सन् भासते । तस्मात्पृथक्तया अभिधेयत्वेपि आश्रयादिवत् रसादिव्यञ्जकं वक्तुं न शक्यते । बहिःप्रदेशस्थिताः शरीरान्तः प्रविष्टास्सन्तः तत्तत्सजातीयधातुषु विलीयन्ते तत्तद्रसाः। ततद्धातूनां पोषणं च कुर्वन्ति । संशयं विना शुद्धगुणविशिष्टबहुरसवद्रव्यं शरीरदाळकरणं भवतीत्यर्थः । ___ ननु रसवद्रव्यादनेन प्रकुपितपवनद्रव्यस्य रसामुग्धातुशोषं कर्तुमिच्छतः पवनभूतस्य प्रकोपनिवर्तकं कषायरसवदकें भवति । कायरसस्य रसामुग्धातूनां पवनप्रकोपनिवर्तकत्वं वक्तुमयोग्यमिति पूर्वसूत्रव्याख्यानं न क्षोदक्षममित्यस्वरसादाह-सेति ।
सानिलाननिलाधिकानिलरूक्षलघुभावितो र. सासृग्गतः ॥ ३४ ॥
अस्यार्थः---द्रव्यसंयोगविशिष्टजन्यकषायत्वसजातायरसा न धातुविकारकारकप्रतिबन्धका इति वक्तुं शक्यते, तत्सजातीयविरोधिप्रतिबन्धकद्रव्यत्वात् । तद्रसासृग्धातुप्रवर्तकोष्णस्वभावगुणवत्त्वं लघुत्वस्वभावगुणवत्त्वं भजत् रसामुग्धातुशोषणं क रोति । अतः बहि प्रदेशस्थितपवनद्रव्यादने तत्संजातविशिष्टरस गुणविशिष्टस्सन् धातुशोषणं करोति । तत्सर्वमेतद्वाक्येन प्र. तीयते । न पूर्वसूत्रविरोधश्च । तत्र श्रुतिरव प्रमाणम् ।
षड्रसास्सप्तधातुजनकाः रसव्याप्तत्वात् । रसानां धातूनां च उपव्यञ्जकत्वभावसंबन्धात् । रसामुग्धातुजातरसप्रकारजत्वेन भदस्याप्रतीयमानत्वात् । आम्लशगंग पव धातत्र इत्येवं त

Page #272

पंश्चमप्रश्नः
237
त्तद्धातुभेदेन तत्तच्छरीरभेदात् रसभेदजन्यस्य तदधीनज्ञानजन्य : त्वात् । द्रव्यभेदोऽपि तथा प्रतीयते यत्र रसाधिक्यप्रवीतिः तत्रैव तत्तद्रव्याधिक्यं तत्तद्रुहाणां प्रतीयते। स्वादुरसविशिष्टोऽय वृक्षः । लवणरसविशिष्टोऽयं वृक्षः। कषायरसविशिष्टोऽयं वृक्ष इति तत्तत्सारभेदेन प्रतीयते । तदेतच्छरीरवन्त इति बहुजनसिद्धत्वादित्यर्थः।
ननु पित्तदोषप्रदेशाश्रितमांसमंदोधातुस्स्वादुरसाश्रितः । तस्मात्स्वादुरसस्य पित्तप्रकोपनिवर्तकत्वं वक्तुमशक्यम् । विरोधस्स्यात् । रसानां धात्वात्मकत्वात् । धातूनां रसाश्रितमांसा. श्रितत्वात् । तदोषाश्रितरसात्मकधातूनां दोषप्रकोपनिवर्तकत्वं वक्तुमयोग्यमित्यस्वरसादाह-पित्तेति ।
पित्ताश्रयात्तदधीनपित्तमांस दुकारकः ॥ ३५॥
पित्ताश्रितत्वात् मांसदोधातुस्स्वादुतिक्तकवायत्त्वात् तदाश्रितपित्तविरोधकत्वं शुद्धस्त्रादुरसस्य शुद्धतिक्तरसस्य शुद्धकषायरसस्य च वक्तुं न शक्यते, तदाश्रितरसात्मकत्वात् । किंतु पित्तप्रकोपाय विरोधित्वस्य वक्तुमुचितत्वात् पित्ताधितत्वादिति तदधीनपित्तमिति पित्तं रसार्धानम् । पित्तप्रकोपे सति तद्रसवाव्यस्यैव तन्निवर्तकत्वात् स्वादुरसाधीनं पित्तमिति मांसमेदोधातुगतं सत् वर्तते। मृदुस्थौल्यगुणं विधत्ते।
ननु दोषत्रयनियुक्तरोगा असाध्याः । तद्दोषप्रकोपकार्यत्वं रसविरसाधीनजन्यविकारहेतुकं दोषवृद्धिक्षयोत्पादनकार्यनिवर्तकद्रव्यत्वात् । अतः कषायप्रकोपयुक्तकार्योपयोगिकेतरदोषाश्रयकार्य व्यपदिशति-- मन्दति ।

Page #273

238
आयुर्वेदसूत्रे
मन्दोष्णादिसमदोषाधिकाक्षीणवृद्धि गुणकास्थिमज्जा मेदोऽधिष्ठिताः ॥ ३६ ॥
मन्दगुणवत्त्वावच्छेदकपवनत्त्वं उष्ण गुणवत्त्वावच्छेदकपित्तत्वं तदितरदोष कफावच्छेदकं तत्क्षीणवृद्धिगुणाश्रयत्वम्, तथा सति मज्जाधातुपर्यन्तगतसकलसामग्री सान्निध्यं सम्पादयन् रोगाभिवृद्धिं कुर्वन् तद्रोगिणमन्त्यसन्निहितं करोतीत्यर्थः ।
ननु दोषाणां मज्जाधातुपर्यन्तं रोगावरोहणेन सकलधातुदोषसामग्रयां सत्यां पञ्चधातुगतप्राणोद्भवानां च वायूनां सं श्वाराभावत्वेन तच्छरीरं विहाय बहिः प्रदेशगतत्वात् स जीवः शरीरावतरितो भवति । दोषाणां कार्यकारित्वस्य तावन्मात्रेणैव चरितार्थत्वात् शुक्रधातुप्रवेशजकार्यकरणस्य प्रयोजकत्वाभावात् । तस्मात्सप्तधातुगणनस्य प्रायोजकत्वाभावेन व्यर्थ स्यादित्यस्वरसादाह - अदोषेति ।
अदोषधातुरसानुसारानुसरास्थिरसपचनचरम
धातुप्रचारकाः ॥ ३७ ॥
एतत्कार्य कारकस्य पचनत्वं दोषाणां चरमधातुप्रचारणत्वम् । प्रचरन्तीति प्रचारकाः । शुक्रधातुपोषककार्य शुद्धस्वादुरसादनहेतुकम् । न शोषककार्यम् । अदोषत्वं नाम अदोषधातुरसानुसारानुसरदोषप्रकोपकार्याभाववृद्धि कारकमित्यर्थः । उक्तमर्थमुपसंहरति-- भूतेति ।
भूतपूर्व पदार्थजातधातु हेतुभूतानलसमरसपचनविरुद्धार्थरसपाकयोगाद्विपर्ययः ॥ ३८ ॥

Page #274

पश्चमप्रश्नः
239
भूतपूर्वपदार्थजातेति । पञ्च भूताः पूर्वे यस्य स तथा। भूतपूर्वश्चासौ पदार्थश्च । शरीरं पञ्चभूतात्मकमिति सर्वपदार्थो विवक्षितः । तजाता धातवः। तेषां हेतुभूतो योऽनलः तेनानलेन समरसपचनं सारकिहतया विभज्य पचतीति समरसपचनम् । तस्माच्छुद्धरसवब्यादनजातस्संस्कारः । तस्माद्धातवः पुष्णन्ति । शरीरमभिवर्धते । नीरोगत्वं भजतां पुस्त्वमभिवर्धत इति तात्पर्यम् । इन्द्रियवान् भवति । विरुद्धार्थरसपाकयोगः वि. रसादनपाकजातो यो रोगः स धातुविरुद्दकार्यको भवति । स एवं भविष्यन् विपर्ययो भवति ।
ननु धातूनामाकारज्ञानं विकारज्ञानपूर्वकं तद्विकाराभावकार्याभावज्ञाने सति सृष्टिसंहारक्रमज्ञानात् : विरसादिकार्याभावज्ञानं विकाराभावसाध्यकार्यहेतुकं तद्धिकारकार्याभावहेतुभूतद्रव्याधीनत्वात् यन्नैवं तन्नैवं यधा घटः इति न्यायनयेन ब्यतिरेकानुमानसिद्धौ उक्तरीत्या उपसंहारज्ञानं व्यर्थ स्थादित्यस्वरसादाह-पडिति । 'षट्कमलानामादिभूतं मूलाधारकम् ॥३९ ।।
अस्य सूत्रस्यायमर्थस्सम्पन्न:-आधारपद्माधिष्ठित आम्लरसः। स्वादुरसकमम्बुतत्त्वम् । ऊषणरसाहितलवणगुणविशिष्टमनलतत्त्वम् । तिक्तरसगुणविशिष्टं वायुतत्त्वम् । कषायरसात्मकमाकाशतत्वं च । एतानि पद्मानि रसासृङ्मांसमेदोमज्जाशुक्लधा. त्वात्मकानि पञ्चभूनात्मकानि । प्रकृतिपुरुषाधारसहस्त्रारपनं
। एतत्सूत्रात्प्राक् प्रात:पूर्वाह्रादनगरविकारं निरीक्षयेत् । विसृष्टविण्मूत्राद्विमलाशयः" हात 1& B कोशयोरधिकः पाठः.

Page #275

240
आयुर्वेदसूत्रे
आकारतत्त्वपद्मजनकम् । तद्वायुतत्त्वपद्माजनकम । तत्तेजस्तत्वपद्मजनकम् । तदम्बुतत्त्वपनजनकम् । तत्पृथिवीतत्त्वपमजनकम् । तत्सजातीयाम्लरसविग्सवद्विकारो भूत्वा पृथिवीतत्त्वमम्बुतत्वे विलीयते । स्वादुरसात्मकाम्वुतत्त्वं स्वादुरसविरसवद्विकारो भूत्वा तेजस्तत्त्वे विलीयते । कटुरसान्तर्हि तलवणरसगुणविशिप्रतेजस्तत्त्वं लवणरसविरसविकारो भूत्वा धायुतत्त्वे विलीयते। तिक्तरसगुणविशिष्टवायुतत्त्वं तिक्तरसविरसादनजन्यरोगग्रस्तं सत् आकाशतत्त्वे विलीयते । कषायरसात्मकाकाशतत्त्वं कषायरस विरसादनजातामयग्रस्तं सत् स्वयमेव विलीयते। अयं संहारक्रमः। तत्तत्पद्मनिष्ठरसाः तत्तत्सजातीयविरसद्रव्यादमजातरोगाः संहारक्रमोपकारकाः । एतादृशार्थ मनसि निधाय षट्कमलानामाधरभूतपद्मं तत्तत्पद्मविनाशपूर्वकं तत्तच्छरीरान्तश्शरीरनाशं कुरुत इत्यर्थः।
ननु पञ्चभूतविकाराः पञ्चेन्द्रियाणि । तद्विकाराः षड्रसाः । सप्त धातवः । इति तत्र रसासजी एकीकृत्य षड्सात्मकोऽयमिति उपयुक्तत्वेन रसासृजी एकीकृत्य तथैव प्रतिपादितम् । रसा एव धातवः। धातूनां च रसानां च भेदाभावात् । अतः पञ्चमहाभूतानां इन्द्रियाणां विषयादिवत् रसादीनामपि तद्वदेव भूतविकारत्वं वक्तव्यम् । तस्माद्रसानां षट्संख्यागणनं व्यर्थ स्यादिति ऊषणरसाहितलवणरसस्य अस्थिधातुजनकत्वात् । एतावत्पर्यन्तं वर्णबोधकसिराणामेव . . . . . . . धातुमध्यगतस्सन् उभयपार्श्वधारकत्वेन दशदळप सहस्रसिरात्मकपद्माधारकषट्कोणचक्रस्य . . . . . . . . . त्वात् । लवणोषणरस. योरेकत्वेन दशदळपद्मात्मकास्थिधातुं सम्पद्य एधते । इत्यनुनयेत् । सकलवर्णोद्धोधकसिराधारचक्रमध्ये अदृष्टत्वात् सहस्रसिराधारक

Page #276

पश्चमप्रश्नः
त्वात् । एतावत्पर्यन्तं व
षट्कोणचक्रस्य अमृतोपजन्य. बोधकसिराणामेव तत्पोपकत्वं नान्येषामिति धातुमध्येऽन्तर्गतत्वात् .. . सत्वेन तत्तद्वर्णबोधकपद्मानां सहस्रसिराधारकत्वात् । तेषाममृतसिरासंसर्गात् । लवणैक... प्रधान जन्यानलभूतात्मकास्थिधातुजन कषोणचक्रस्य अमृतोपहरण
शीला भावत्वात् इत्यस्वरसादाह - इडेति ।
इडापिङ्गलापूरितानिलतत्सिरागतामृतं सि
ञ्चति ॥ ४० ॥
इडापिङ्गलपूरितानिलात्मकषट्कोणचक्रबाधककुम्भकानिलपूरणकार्यहेतुकः सः इडापिङ्गलपूरितानिलशिरः कमलादमृतमावृत्य तावत्सिरास्संपूर्य षट्रोणानिलचक्रस्य उन्मीलिनद्रव्यत्वात् अनलानिलद्रव्ययोस्सहसंचारयोः द्रव्य पिङ्गलपूरितानिलानलप्रज्वलनकार्यस्य व्यञ्जनानिलत्वात् । तस्मात्पवनपूरणचक्रप्रतिभास हेतुरित्यर्थः ।
ननुं रेचकपूरककुम्भकानिलेन उदरकुम्भमापूर्य अमृतं सि ञ्चतीति यत् तश्चिन्त्यम्, षङ्कोणचक्रस्य कुण्डल्यधस्स्थितत्वात् । कुण्डल्युपरिगत पद्मानामेव तत्पूरणकार्यकरणप्रतिपादनात् । कुण्डलीडापिङ्गलपवनेन अमृतसेचनकवर्णस्स्यादित्यस्वरसादाहपृष्ठेति ।
....
241
पृष्ठोरूदरजङ्घा शिनोपस्थदेशाद्यैरभिवर्धते ॥४१॥
1
66
। एतत्सूत्रात्प्राक् 'ति कोषणरसप्रधानजन्यमेदोधात्वाधारदशदळपद्मं स - सिराधारकं षढोणचक्रं प्रतिभाति " इति A कोशे. प्रतिभाति' इत्येतावन्मात्रं B को अधिकः पाठः,
षट्रोण चक्रं
AYURVEDA
(C
31

Page #277

242
आयुर्वेदसूत्रे
लवणोषणजन्यास्थिधात्वाकारभूतष टोणचक्रं कुण्डलीप्रदेशादधस्स्थितत्वात् पृष्ठ वक्रवत् तदूर्बोदरवत् पृष्ठदेशवत् पाककर्मणि सहस्रसिराभिरभिवर्धते । तेषामपि श्वासोच्छासपव नगतिसंयोगद्वारा अभिवर्धितत्वेन श्वासोच्छासयोरेतत्पोषककर्महेतुकत्वप्रतिपादनात् पृष्ठोदरपद्मवदभिवर्धत इत्यर्थः ॥
अस्थिधात्वन्तर्भावितमजाधातोरमृतागमनसंसर्गप्रसंगाभावेन अमृतोपजीव्यत्वं नोपपद्यत इत्यस्वरसादाह-नाभेरिति ।
नाभेरधस्स्थितं कुण्डल्यादिभूतं शतदळ'पद्मं पञ्चसहस्रसिरावृतं सरोरुहमजायत ॥ ४२ ॥
कुण्डल्यधस्स्थितरसासृमांसमेदोधातूनां श्वासोच्छासपचनयोः स्पर्शयोग्यत्वाभावात् उपजीव्योपजीवकसंबन्धस्यानव काशात् तत्पोषककर्मणः आवश्यकत्वेन पञ्चसहस्रसिरावृतशतदळपनं अजायत तावद्धातुपद्मपोषणार्थम् । एतद्विना पोषकत्वाभावेन तदाधारभूतसरोरुहमजायतेत्यर्थः। मजाधात्वन्तभूतस्वादुरसोपजीव्यशुक्लधात्वभिवर्धनकार्य, कथं संगच्छत इ. त्याह-जठरोति। जठराग्नेरालवालकतया भाति ॥ ४३ ।।
जठराग्नेराविर्भूतपाचकपित्तकलापक्कादिकस्य आधारभूतत्वेन जठराग्निरूपपित्तकलाप्रज्वलनार्थ आलवालाधारभावत्वेन ज्वलनक्रियायोग्यत्वात् शुक्लधातोरापादतलमस्तकपर्यन्तं सर्वधात्वाधारकतया आलवालकतया भासत एवेत्यर्थः ॥
दशदल-B.

Page #278

पञ्चगप्रश्नः
243
सप्तधातूनां षडूसात्मकत्वं स्वावम्लवणतिक्तोषणकषायरसानाममृतपोषकत्वं कथं स्यादित्यत आह-मधुरेति ।
मधुररसं प्रचालयन शुक्लधातुस्थाने स्वतेजसा भाति ॥४४॥
मधुररसवहव्यम, स च पित्तन पच्यमानस्सन् तत्पाचकपित्तपाकजन्यक्रियासंस्कारवशात् शुक्लधातुत्वेन वर्धते । कपायरसद्रव्यादनादजीणे जाते सति पवनप्रकोपो भवति । परनदोषप्रकोपः शुक्लधातुगतस्सन् शुक्लशोषणकार्य करोति । तद्विरसद्रव्यं पाचकपित्तेन पच्यमानं सत् रसामुग्धातुविकारं करोति । शुक्लधातुस्थानं गगनभूतप्रदेशः । गगनभूतगुणाधिक्यद्रव्यसिद्धं तेजः । पित्तकलापचनजातसंस्कारयुक्ततेजस्त्वात् शुक्लधातुरूपगुणो भातीत्यर्थः । तत्स्वादुरसविरसद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति सोऽमुग्धातुविकारं करोति । तदनिवर्तन जलमलातिसाररोगादयस्संभवन्तीत्यर्थः । शुक्लधातुवृद्धिरूपल. वणरसाधिक्यद्रव्यत्वात् तेजसा भाति । रसामुग्धातुविकार द्धिश्च एतावरसाधिक्यस्वतेजसा भातीत्यर्थः ॥
ननु यावद्रसवदन्नादनं कफप्रदेशगतमात्रं सत् भुक्तं मधुरीभूतविकारं भजते । ततः पक्वाशयं प्रविश्य आम्लरसावकारं भजन् पाचकपित्तेन पच्यमानं सत् स्वभावाम्लरसवद्रव्यमजाधातुमेधते ॥
धातुगतामयानवहत्य कालपाकजीतीयजातोपाधिकरसप्रधा. नगुणान् यच्छति।

Page #279

244
आयुर्वेदसूत्रे
तदाम्लरसद्रव्यं मांसधातुविकारं करोति । तेन कफप्र. कोपनकासशोभपाण्डुविसादयस्संभवन्ति । तद्दोषजन्यामयप्रकोपनिवृत्यर्थ कटुरसवद्दव्यादनम् । तेन तहोषजन्यामयप्रकोपनिवृत्ति कुर्वत् रसपाचकपित्तेन पच्यमानं सत् शुक्लधातुरूपं गतं पदं नः (?) तेन भ्रमणमूर्छारतिरोगादयः प्रामवन्तीत्यर्थः ॥
ननु यावद्रसवदनादनं कफप्रदेशहद्तमात्रं सत् तद्भक्ता. नं मधुरीभूतं भवति । तत्पकाशयं प्रविश्य आम्लीभूतं सत् पाचकपित्तेन पच्यमानं सत् तत्तद्दव्यभेदन पाकं कर्तुं न शनोति । मधुररसकार्यमाम्लरसविकारकार्य च कण्ठमार्गप्रवेशानन्तरं पूर्वान्नानदनजातमधुररसं प्राप्य कफप्रदेशहद्गतं सत् मधुररसं भजति । तदनन्तरं आम्लरसावकारं कुर्वन् पक्काशयं प्रविश्य पाकान्तरमधिगम्य तद्रसान्तरं भजति । अतिमधुररसद्रव्यं कथं शुक्ल धातुप्रवर्धकमित्यस्वरसादाह-आम्लेति ।
आम्लरसं विपाचयन् मज्जाधातु'स्थाने स्वते. जसा भाति ॥४५॥
आम्लरसद्रव्यं पाचयन् यावदनस्य भुक्तस्य प्रथमद्रव्यनिष्ठतत्तद्विधिविहितगुणान्प्रयच्छति । कालपाकजन्योपाधिवशात् तद्रसान्तरं भजन्नपि. औपाधिकरसगुणान्न प्रयच्छति । सर्वरससंसर्गयुक्तांन्नादनत्वेशप तत्पाचकपित्तं तत्तद्रसवहव्यं एकदा विभज्य पचति । स एव रसः स्वेतररसगुणाधीनफलं प्रयच्छति । तादृशाम्लरसद्रव्यं मजाधातुत्वेन प्रवर्धते। तद्धातु
। मेदोघातु---B.

Page #280

पञ्चमप्रश्नः
245
गतपवनविकारं हन्ति । तन्नैवाम्लरसद्रव्यं मांसधातुविकार करोति । तद्विरसद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति तत्तद्धातुविधिविहितामयाः प्रजायन्ते । अनिलाधिकाम्लरसद्रव्यं मजाधातुपोषकम् अनिलभूतादिरूपोपलम्भकाम्लरसद्व्यत्वात् । अनिलभूतादिरूपोपलम्भकाम्लरसद्रव्यं मांसधातुविकारकारकमांसधातुशोषणोपकारकद्व्यत्वात् । इत्यनुमानप्रमाणेन आम्लरसवद्निलद्रव्यं मजाधातुबलकारकं मांसधातुविकारकारकं चेत्युभयफलं प्रयच्छति तत्तजातीयधातुपोषकत्वं प्रतीयते । मांसधातुविरुद्धरसद्व्यस्य मांसशोषकत्वं च प्रतीयते । एवं सकलभूतोत्पत्तिक्रमः । एवमेव सकलभूतानां संहारक्रमश्च बोद्धव्यः । अन्योन्यं यावद्धातुपोषकत्वं तदन्योन्ययोरेव धातुनाशकत्वं च ब्रूमः | रसानां धातुपोषकत्वं यत्र प्रतीयते स एव सृष्टिक्रम इति ज्ञातव्यः । एतद्रसानामेव धातुशोषणैककार्य यत्र प्रतीयते, स एव संहारक्रम इति बोद्धव्यः । तद्वदोषाश्च मलाश्चाशयाश्च तदन्योन्यकार्य विशिष्टसृष्टिं सृजन्ति । तदेव सृष्टिनाशं करोति । अत एवात्मानमात्मना सृजति । आत्मकृतनाशत्वमात्मन्येव । यत उभयोरपि धातवः रसा एव शातव्या इत्यर्थः ॥
ननु स्वादुरसद्रव्याणि इक्षुकाण्डादीनि बहूनि सन्ति । तद्वदाम्लरसवद्भूरुहो बहवस्सन्ति । अथ स्वादुरसस्य शुक्लधातुपोषकत्वं, आम्लरसस्य मज्जाधातुपोषकत्वं वक्तुं शक्यते । तद्वत् लवणरसवद्भूरुहोऽयं भेषजयोग्य इति अदृष्टत्वात् कथं लवणरसवहव्यं धातुपोषकमिति व्यवहर्तुं शक्यत इत्यस्वरसा. दाह-लवणेति।

Page #281

246
आयुर्वेदसूत्रे
लवणरसं विपाचयन् अस्थिधातुस्थाने स्वतेजसा भाति ॥ ४६ ॥
इदं लवणरसवद्रव्यं पथ्यवर्गेषु औषध योगकार्येषु लवणरस वद्भूरुह इति व्यवहाराभावेपि सकलरसानां धातुपोषकत्वं लवणरसेन विना पाकं कर्तुं अशक्यमिति लवणरसत्वं लवणद्रव्ये प्रसिद्धमिति भोज्ययोग्यद्रव्यजनक द्रव्यादिषु लवणरसपाकस्य कर्तुं योग्यत्वात् । अत एव अस्थिधातोर्लवणद्रव्यात्मकत्वेन लवणं समुद्रजलविकारवडवानल कार्यान्तः प्रविष्टत्वेन तद्वडबानलात्मकमिति सुप्रसिद्धमिति भावः ॥
लवणं मेदोरोगहेतुकम् । मेदोधातुशोषकद्रव्यत्वात् । लवणरसः अस्थिधातुपोषकः अनलसजातीयद्रव्यत्वात् सर्वरसोपकारकत्वात् । अत एव पाचकपित्तं लवणरसं विपाचयत्, अस्थिधातुस्वरूपं भजत सकलभारं वहति । लवणरसयोगद्रव्यादनं अस्थिधातुबलप्रदम् । सकलरसयोगवत्त्वेन हि सकलधातुपोषकत्वम् । अतएव लवणरसस्य बड़सानामपि बलप्रदायकत्वम् । शुद्धग्वद्रव्यादनेऽपि लवणरसं विना पाच्या भावात् । शुचिशब्दस्य लवणत्वाभिधाने तु लवणरसो मेदोघातुविकारकारकः, लवणाम्बुजन्यलवणरसद्रव्यत्वात् । तद्विरस - द्रव्यं अस्थिधातुशोषकं भवतीत्यर्थः ॥
1
ननु कषायरसवद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति शुक्लधातुशोvaar पवनविकारो जायते । तत्पवनप्रकोपनिवृत्त्यर्थे स्वादुरद्रव्यादनं विधिः । तस्माच्छुक्कुधातुविकारे जाते सति स्वादुरसवद्रव्यादनं विधीयते । कटुरसद्रव्यादनादजीर्णे जाते
1
पाचकाभावाद.

Page #282

पश्रमप्रश्नः
247
मज्जाधातुविकारकारकपवनप्रकोपो जायते । तादृशपवनप्रकोपनिवृत्यर्थ आम्लरसद्रव्यादनं विधीयते । (लवणरसद्रव्यादना. दजीणे जाते सति, तिक्तरसद्रव्यादनादजीणे जाते सति च पवनप्रकोपो जायते । तत्प्रकोपनिवृत्त्यर्थं लवणरसद्रव्यादनं विधीयते । कटुरसद्रव्यादनादर्जाणे जाते सति पवनप्रकोपो जायते । पित्तविकारशुक्लधातुपोषणं करोति । तत्र मूर्छाभ्रमतन्द्रारुचिसर्वाङ्गतोदारतयो जायन्ते । एतद्गणाविर्भावकपवनपित्तप्रकोपहेतुकरसविरसादनादर्जाणे जाते सति तत्र द्वन्द्वदो. षगुणाविर्भावो भवति । तत्र स्वादुरसद्रव्यादनं निवर्तक भवति । तिक्तरसद्रव्यादनकार्य अप्रयोजकं स्यादित्यस्वरसादाह-तिक्तेति। _ तिक्तरसं विपाचयन मेदोधातुस्थाने स्वतेजसा आति ॥ ४७ ॥
पाचकपित्तं तिक्तरसं विपाचयत् मेदोधातुगतं पित्तवि. कारं हरत् तत्स्थाने स्वतेजसा पाचकपित्तजन्यतेजसा स्वयमेव भाति । तिक्तरसादनादजीर्णे जाते सति तजन्यरोगोऽस्थिधातुशोषं करोति । तत्पित्तविरुद्धलवणरसेन पित्तप्रकोपो भवतीत्यर्थः ॥
ननु आम्लरसवाव्यादनादजीणे जाते सति कफप्रकोपो दृश्यते । नत्प्रकोपनिवृत्त्यर्थ कटुरसद्रव्यादनं विधिः । आम्ल. रसविशिष्टगन्धवाव्यत्वं पृथिवीत्वावच्छेदकम् । पृथिवी अन्द्रव्यजन्या सार्द्रद्रव्यत्वात् । तजन्यत्वेन शीतत्वं गुरुत्वम् । ए
1 प्रचालयन्.

Page #283

248
आयुर्वेदसूत्रे
तल्लक्षणलक्षितकफप्रकोपस्य पृथिवीद्रव्यसंयोगजन्य त्वात् । तति 'रुद्धद्रव्यादनमपि कफप्रकोपहेतुकम् । कटुरसद्रव्यादनेनैव कफ प्रकोपनिवृत्तिरित्याशयं मनसि निधायाह-ऊषणेति ।
ऊषणरसं विपाचयन् मांसधातुस्थाने स्वतेजसा भाति ॥४८॥ ___सर्वत्र सत्त्वात् पवनप्रकोपकारककफप्रकोपनिवर्तकत्वस्य बहुशो दृष्टत्वात् पवनप्रकोपकारकमिति वक्तुमशक्यत्वाच । तथा हि- सरन्ध्रकाभ्यन्तरधरसिरामार्गगतपवनप्रकोपस्य हतः (?) कफप्रकोपो भवति । कटुरसाधिकद्रव्ये पकाशयगते सति तत्कफप्रकोपं हरतीति वक्तव्यम् ॥
आचार्यस्सर्वचेष्टासु लोक एव हि धीमताम् ।
एष शिरस्तोदो यत्र प्रकाश्यते तत्र कटुरसवहव्यविलेपनं शिरस्तोदनिवर्तकं भवति । किंचानलमन्दादजीणे जाते सति कुक्षी वेदना जायते । तत्र कटुरसद्रव्यादनं निवर्तक भवति । शीतोदकमानेन रसाजीणे सति सर्वाङ्गेषु पवनप्रकोपो जायते । तत्र अनलसंयोगादिना स्वेदनं आमज्वरादीनां निवर्तकं भवति । तत्र पवनप्रकोपस्य निवृत्तिः यदा भवेत् तत्सिरारन्ध्रमार्गगतपवनगतितिरोधानं सर्वत्रापि मांसधातोः कफग्रस्तत्वात् कफप्रकोपे सति पवनगतितिरोधानं कुरुते । तत्र वेदनाऽपि जायते । तत्र पवनप्रकोपकार्यनिवर्तकद्रव्यं वा भेषजं तजनकक प्रकोपनिवर्तकद्रव्यं वा भेषजम् । तत्र पवनप्रकोपनिवर्तकरसवव्यादनमन्तरेण तत्पवनप्रकोपनिवृत्ति कतुमशक्यत्वात् । तस्मात्कटुरसवहब्यं पवनप्रकोपकार्यनिवर्तके

Page #284

पश्चमप्रश्न:
249
विधेयमिति चेष्टा स्वाचार्यः परेषाम् । रोगजनकसमूहाहेतुत्वात् । कटुरसबद्रव्यं पवनप्रकोपनिवर्तकमिति व्यपदेशमात्रेरितार्थः । तजनकीभूतरसविरसादनादजीर्णजातामपित्तविषक्रिमिनिवर्तनद्वारा कटुरसस्य हेतुत्वमित्यर्थः । कटुरसस्य क्रिमिदोषनिवर्तनमात्रे चरितार्थत्वात् । मांसधातुप्रकोपकारककफोद्रेककार्य पवनोद्रेककार्यहेतुकं तत्कारणनिवर्तकमन्तरेण तत्कार्यनिवृत्तेरसंभवात् । तत्पवनप्रकोपकार्यनिवर्तकं कफप्रकोपनिवर्तकसामग्रीसंपादनमेव विधेयं भवति । तत्सामग्रीसम्पादनं कटुरसदव्यादनमेवेत्यर्थः।
ननु मधुररसगुणाधिक्यद्रव्यं अद्रव्यतादृशाधिक्यद्रव्यादनादजीर्णे जाते सति रसासृग्धातुविकारं करोति । तदादाननिदानभूताः रोगाः जलातिसारमहामलातिसार ग्रहण्यतिसाररक्तपित्तरोगाश्च रक्तवायुश्च संभवन्ति । तनिवर्तकं कषायरसवाव्या. दनमिति मनसि निधायाह-कषायेति ।
कषायरसं विपाचयन् रसासृग्धातुस्थाने स्वतेजसा भाति ॥४९॥
पाचकपित्तेन कषायरसद्रव्यादने पक्वाशयगते सति तत्पित्तकलायाः पाकः क्रियते । तत्पाकजन्यसंस्कारेण रसामुग्धातु. विकारं हरति । तन्निवर्तककषायरसद्रव्यादनं तत्र हेतुरिति रसासृग्धातुविकारनिवर्तकसामग्रीरूपबलवत्तेजसा समर्थोऽस्मीति प्रतिभातीति अत्र स्वतेजसा भातीति प्रतिपादितम् ॥
कषायरसविरसादनादजीणे जति सति तच्छुक्लधातुगतिविकारं कुर्वत् तच्छुक्लगतपवनप्रकोपे सति तद्धातुगतिविहित
AYURVEDA
32

Page #285

250
आयुर्वेदसूत्रे
रोगास्सम्भवन्ति । मूर्छारोगश्च हिक्कारोगश्च भ्रमविकारः रक्तः वायुश्च शोभाश्च अङ्गकम्पश्चापस्मारश्च पादस्फुरणं च सम्भवन्तीत्यर्थः ।
ननु सृष्टिसंहारक्रमद्वयमपि प्रतिपादितम् । पञ्चभूतानामुत्यत्तिक्रमः तत्संहारक्रमश्च ज्ञापितः । तथा सति दृष्टं जगच्छरीरात्मकं जीवच्छरीरात्मकं प्राणादिमत्त्वात् इतीदं जगत्सर्व शरीरात्मकं प्रपञ्चात्मस्वरूपत्वात् इत्यनुमानप्रमाणेन स्वाङ्गशरीरोत्पत्तिः वक्तव्या । तत्र शरीरोत्पादकसामग्रयां सत्यां नित्यं शरीरकार्य जायते । शरीरोत्पादकसामग्रयामसत्यां तत्कार्योत्पत्तेशक्यत्वात् इत्यस्वरसादाह-सकलेति ।
सकलरसाधारादिभूतमङ्गुष्ठदळं नाभिपद्माधिष्ठितं त्रिकोणं नाम सरोरुहमजायत ' ॥ ५०॥
.
सकलरसाधारादिभूतं नाम अङ्गष्टदळं षड्रसात्मकं सप्तधात्वात्मकं अवर्णोपधगकवर्गपञ्चवर्णाधारभूतं पञ्चभूतात्मकशरीत्पत्तेः आधारभूतत्वेन सकलरसाधारभूतमिति । अङ्गुष्ठदळमात्र विशिष्ट नाभ्यधस्स्थितपद्मं त्रिकोणपद्मम्
अङ्गष्ठमात्रः पुरुषोऽङ्गवं च समाश्रितः ।
इति श्रुत्यनुसारेण प्रकृतिपुरुषयोराधारभूतमिति तावेव प्रजाजननं कुरुतः । तयोरधिष्ठानत्वेन तत्र स्थितः असृगेव रस इति । अत एव शरीराधारभूतमिति सम्यक्प्रतिपादितम् । रसो वै सः रसह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति " । इति श्रुविद्यमानत्वात् । तत्रैव त्रिकोणपद्मं पुरुषस्याप्यस्ति । बीजेs
((
1 ' अङ्गुष्ठदळनाभिपद्मं सर्वार्थानां बीजभूतं त्रिकोणमजायत' इति — A&B.

Page #286

पश्चमप्रश्न:
251
धःकोणौ, तदुपरिकोणमेकमाधारभूतं कामगिर्यात्मक रुद्रात्मकशक्तिविशिष्ट कामेश्वरदेवतात्मकम् । एतादृशगुणविशिष्टमूर्ध्वकोणं अध. कोणद्वयस्य दक्षिणपार्श्वकोणस्य सूर्यचक्रात्मकजालंधरपीठे उड्डियाणदेवतात्मकतदितरवामकोणं सोमचक्रात्मकपूर्णगिरिंगहरपीठं परब्रह्मात्मकशक्तिविशिष्टं त्रिकोणपनं प्रकृतिपुरुषयोरैक्यकर्मणा सर्वदा आनन्दानुभवसुखमनुभूयते । स्त्री प्रकृतिः । पुरुषस्तु ईश्वरः । तयोरैक्यसुखं सर्वदा अनुभूयते । अत एव सर्वरसाधारभूतमिति । सर्वजन्तूनां त्रिकोणपनं सर्वरसाश्रयं प्रजाजननहेतुभूतसुखैकाश्रयत्वात् । यन्नैवं तन्नैवं यथा घट इतीदं सर्व रसाश्रयमिति सर्वप्रमाणसिद्धम् ॥
प्रजाङ्कराविर्भाववद्भूमिप्रदेशः रसादीनामाम्लरसवानिति व्यपदिश्यते । अत एव सर्वरसात्मकत्वं ब्रूमः । प्रजाजननहेतुभूतप्रदेशत्वात् पुंसामपि मेढप्रदेशः त्रिकोणवद्भासते । बीजद्वयस्थितत्रिकोणद्वयविकारभूतबीजद्वयाधिष्ठितं तदुपरि मेढप्रदेशमेककोणम् । तस्मात्सर्वपुंसां त्रिकोणपनं प्रतीतमिति यत्त. दयुक्तम् । अण्डजातपुंवच्छरीराणां मेढात्मकबीजस्यपद्मस्य अभावात् तेषां त्रिकोणपद्मस्थाभावादिति नाशङ्कनीयम् । बीजादुत्पन्नत्वस्य उभयोरपि समानत्वात् । ते अण्डजा इति सर्वशास्त्रसिद्धत्वात् । प्रत्यक्षेण त्रिकोणविकारमेढबीजाभावेऽपि बीजजन्यं पिण्डमित्युभयोरपि समानम् । अत एव अण्डजानां अन्तस्स्थितपेशीति व्यपदिश्यते इति केचित् । अण्डजानां शरीराणां अण्डजत्वं समानमित्यर्थः ।
ननु सर्वशरीरस्थितपद्मानां सर्ववर्णाधारत्वात्, तेषां प्रयो. जनमपि वर्णशापकत्वमात्रमेवेति प्रतिभाति । तत्र त्रिकोणपनस्य

Page #287

252
आयुर्वेदसूत्रे
अगणितत्वात् कथं प्रजाजननहेतुभूतपनं न प्रतिभासत इति । तथा सति सर्वकालेऽपि त्रिकोणपद्मस्य यावच्छरीरपर्यन्तं सत्वात् प्रजोत्पत्तिस्स्यात् । स्त्रीपुरुषसंयोगव्यतिरकेण प्रजोत्पत्तेरहष्टत्वात् इति नाशङ्कनीयम् । सप्तधातुमयशरीरं शरीरान्तरजन कम् । तस्मात्रिकोणपान्तरं जायत इत्यर्थः । इन्द्रियं प्रजाजननहेतुभूतं न वर्णोत्पादकं बाह्यकर्मकृत्याधारभूतत्वात् । तस्माप्रजाजन्मप्रतिपादनकथनं सर्वकालेऽपि संभावितमिति यत्तदयुक्तमिति तात्पर्यम् । महाशरीरपिपीलिकाशरीराणां इदं त्रिकोणप- सर्वसुखसाधनमिति निश्चित्य प्रवृत्तेईष्टत्वादित्यर्थः ।
न केवलं त्रिकोणपद्मं न प्रजाजननहेतुकं शुक्लधातोरेव प्रजाजननकार्यहेतुत्वात्। तस्य आधारभूतमात्रत्वेनैव चरितार्थत्वात् । अङ्करोत्पादकबीजावापं विना प्रजाजननकार्यस्यायोग्यत्वादित्यस्वरसादाह-तस्मादिति ।
तस्मात्तनुरजायत । तस्माच्छाखारीरे भान्ति ॥५१॥
तस्मात्पूर्वोक्तरीत्या स्त्रीणां पुयोगे सति प्रजाजननकार्य शक्यते । अन्यथा तत्सर्वं शाखाशरीरस्य मेह्स्य प्रजाजननहेतुभूतत्वेऽपि (न संभवति ) तन्मेदस्यापि शाखाशररित्वात् । तस्मादित्युपसंहारसूत्रद्वयप्रदेशात् त्रिकोणस्थानमपि प्रजाजननहेतुभूतम् । तद्वन्मेद्रस्यापि प्रजाजननहेतुत्वामति तन्मस्यापि शाखाशरीरत्वात् । तस्मादित्युपसंहारसूत्रद्वयप्रदेशात् त्रिकोणस्थानमपि प्रजाजननहेतुभूतम् । तद्वन्मेदस्यापि प्रजाजनन

Page #288

पचमप्रश्नः
हेतुकत्वमिति कृत्वा तस्मादित्युपसंहारपदं सूत्रद्वयेऽपि पठित
मिति ॥
इत्यायुर्वेदस्य पञ्चमप्रश्नस्य भाष्यं योगानन्दनाथकृतं सुप्रसिद्धं महाजनसम्मतं प्रतिसूत्रव्याख्यानं लोकोपकारकृतं समाप्तम्.
महादेवस्त्वेनं प्रकटयति तद्वैभवपदं गदद्विसाम्राज्यं सततमभवत्तद्विलसितैः ।
स दक्षो वामाश्याऽप्यधिकधनविद्यावितरणे कटाक्षैः कामाक्षी कलयतु शुभं नः प्रतिदिनम् ॥ जनकदशंकरस्साक्षात् जननी सर्वमङ्गला रक्षणेsaहिती तौ मे को विचारः कुतो भयम् ॥ सर्वेश्वरपदान्तिके समर्पितम्
253

Page #289

254
आयुर्वेदसूत्रे
तजन्यामृतं तत्पोषकम् । अचलोऽजो मनोविषयकः। तहान तत्पुरुषार्थकम् । सात्विकद्रव्यादनं तद्वोधकम् । इतरार्थादनात्तन्न भाति । रजस्तमोगुणौ आत्मज्ञान प्रतिबन्धको । सर्वार्थानां हेतुभूतं शरीरम् । सोऽजस्समं पश्यति। स सर्वान्नमत्ति । तत्पोषकोचितरसास्तच्छाखाफलकाण्डतत्पोषकाः । प्रातःपूर्वाह्नादन रसविकारं निरीक्षयेत् । विसृष्टविण्मूत्राद्विमलाशयः। अरोगस्याशयास्सर्वशरीरसाधकाः । रसाशयस्लाशयस्सर्वाशयो वा शरीरी। षट्पञ्चाशद्वसुमतीकला हृदेशा भान्ति । नाभ्यामुद्भतजाताः पञ्चाशत्प्रभाः प्रविभान्ति । तदूर्वानले द्वाषष्टिमयूखाः प्रतिभान्ति । चतुःपश्चाशत्कुक्षौ पवननिष्ठाः प्रभाः प्रपद्यन्ते । तवं वियद्गता द्वाषष्टिप्रभाः प्रकाशन्ते । श्रोत्रनेत्रनासिकामध्यगतमनस्सु मयूखा विकसन्ति । ७१ तवंकायान्तस्स्थितसहस्रारे पझे शुक्लरूपद्वयं यत्र प्रतिभात।
__ ७२ * पश्चमप्रश्ने एकपश्चाशसूत्रपर्यन्तमेवोपलब्धं भाष्य यथामातकं मुद्रितम् । भतः परं षोडशप्रश्नपर्यन्तं भाष्यानुपलम्भारसूत्राण्येव केवलं मुद्रितानि.
तिद्ज्ञान-B . सर्व-B

Page #290

पश्चमप्रश्नः
क्षित्यादिमनोऽन्ताः षडृतव इति ।
षड्रसास्समरसास्ताः कलारूपाः कलाख्याः प्रत्यहं
प्रदृश्यन्ते ।
क्षितिमग्भक्तकलाः पुष्णन्ति ।
आपोऽनलपोषिताः ।
255
७३
७४
७५
७६
७७
૭.
७९
अनिलाइनलः ।
अनलादाकाशः ।
1 अनन्तरं मनः । मनोयुगात्मेत्यभिधीयते । एभिरावृतं शरीरम् ।
८१
षट्पदार्थजाताष्षड्रसात्मकास्तत्तद्रव्यादेशा इत्युपदेशः । ८२ तत्तद्रसानास्वाद्य विरक्तमनोज: अन्योन्यमन्योन्यमनु
भूयते ।
स्वत्रस्स्वयमेवंवित् ।
तत्तल्लोकात्प्रेत्य एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्कामति । एतं विज्ञानमयमात्मानमुपसङ्कामति । एतं मनोमयमात्मानमुपसङ्कामति ।
इमान्लोकान्कामरूप्यनुसंचरश्नेतत्साम गायन्नास्ते । ऊर्ध्वाधस्तिर्यवखानलो भवति । तच्छाख । प्रविराट्पुरुषस्सर्वमश्नुते । अनामपालनमनामयहेतुकम् । धातुपोषक मानन्द हेतुकम् । रसद्रव्यविज्ञानमानन्दहेतुकम् ।
1 अनन्तं --- A
८०
८३
८५
८६
૮૭
८८
८९
९१
९२
९३

Page #291

256
आयुर्वेदसूत्रे
तदन्योन्यसंयोगज्ञानपूर्वकमात्मस्वरूपविज्ञानमानन्दहेतु
कम् । विज्ञानसामग्री आत्ममनोविषयपूर्वकं तत्तद्विषयविज्ञान
स्याश्रयवान् भवति। रोगपापविसर्जनं साश्रयस्थितस्थापकम् । ताभ्यामधिभूतं अभयदं सर्वशरीरधारकं धातुलक्षणम् ।९७ निवर्त्यनिवर्तकविषयविधि ज्ञात्वा विषये नप्रमत्तं साध्या
साध्यविधिनिषेधज्ञानपूर्विका कार्या चिकित्सा। ९८ एकैकशरीरद्रव्यभेदमकैकमेषजम् । पृथिव्युद्भवगुणोऽम्लरसवग्निरसद्रव्ययोश्शेषिकपोषकः। १०० अब्भूतगुणो गतरसवदव्ययोशोषकपोषकः । १०१ तेजोभूतोद्भवावूषणरसान्तर्हितलवणोषणरसौ अम्बुपक्षनयोश्शोषकपोषको।
१०३ पवनभूतोद्भवः सकलरसावगतस्पर्शयोग्यद्रव्यरसापहृत
रसादिकीर्णरकरसस्सकलदोषनिवर्तकः । गगनभूतोद्भवतच्छायात्मभूनिष्ठतिक्तरसाधीनानिलानलो.
मरुज आकाशाधीनकषायरसा यावत्सर्वदोषस्था. मयापहाः ।
१०४ यावद्धातुपोषकद्रव्यादनात्तत्तद्रोगनिवर्तकाः। १०५ विषयविषयाणामात्माभिघातान्मारुतोद्रेकहेतुकम्। १०६ अदनाभिघातजरुजोऽदनाभिघातहेतोरदनजामनिवर्तकनि । वृत्तिः ।
१०७ दुस्साध्या अभिघातजाः ।
१०८ सिरानिवर्तकारशरीरनाशकाः।
1 भूतलक्षणम्-B
१०९
नय

Page #292

षष्ठः प्रश्नः
अन्त्यकालव्यसनादभिघातज इति । क्षयार्शो गुल्मनेत्ररुष प्रवचन हेतुकम् । देहशोषाद्देहपाकाद्देहसारोऽतिसरति ।
स्वादुरसरशुक्ल पोषकः । स्वादुरसविरसश्शुक्लशोषकः । अम्लरसो मज्जाप्रवर्धकः ।
अम्लरसविरसो मज्जाहीनताप्रदः ।
इत्यायुर्वेदस्य पञ्चमप्रश्नः समाप्तः.
अथ षष्ठः प्रश्नः.
लवणरसोऽस्थिदृढकरः । लवणविरसोऽस्थिमृदुकरः ।
तिक्तरसो मेदः प्रवर्धकः ।
तिक्तरसविरसा मेदोऽभिघातकः ।
ऊषणरसो मांसाधिक्यप्रदः ।
ऊपणविरसो मांसहीनताप्रदः ।
कषायरसोऽग्धात्वाधिक्यप्रदः ।
विरसकषायो निर्गतरसासृक्प्रवर्धकः ।
असृगेव रसः ।
असृगेव रसासृक् । विरुद्धद्रव्ययोगाद्विरसो भवति ।
विषमोत्पादको भवति । AYURVEDA
33
257
११०
१११
११२
११३
११४
११५
११६
१
२
३
५
६
१०
११
१२

Page #293

258
आयुर्वेदसत्रे
सोऽविपक्वो भवति। तस्माद्विषमानलो भवति। यद्रसाजातोऽनलस्तद्रसं पचति । रसानुसरो दोषः। दोषानुसरो रोगः। रोगानुसरो धातुः। धातुप्रचरा दोषाः। आद्यास्त्रयः। पवनप्रकोपं हरन् तद्सानुसरो धातुपोषकः । आद्यास्त्रयो विरसैकताभावात् तदनुगतरोगाः । पवनप्रकोपजाताश्चासाभ्याः । आवाजातरोगस्सद्यो मारकः । द्वितीयाजातश्चतुरहः। तृतीयष्षड्रात्रम् । तत्रैकरसो विरसोऽष्टमे प्राणघातकः । आद्यरसाद्विरसो दशमेऽहनि । अन्त्यरसाद्विरसश्चतुर्दशाहनि । अन्त्यद्विरसरस एकरसो विरसोऽष्टादशेऽहनि। तिक्तास्त्रयो मेदोमांसासृक्प्रचारं प्रवर्धयन्ति । विरसा रसविषमप्रदा भवन्ति । तिक्तात्रय एकदा रसा विरसा भूत्वैकैकमनेकगुणरसा
प्रदर्शयन् नान्यरसोत्पादकोऽनलो भवेत् त्रिस्सप्ता
हान्निवर्तते। 1 रोग:---A. तत्रैकरसो द्विरसो-साद्विरस:-A&B. ३ मनेकरसगुणान्प्रद-B.

Page #294

षष्ठः प्रश्नः
तत्तद्रोगास्सुसाध्याः । तिक्तरसाद्विरसप्पोडशाहस्सुसाध्यः ।
तिक्तरसाद्विरसैकरसविरस एकादशाहस्सुसाध्यः ।
अधिक रसवद्रव्य 'मामयहेतुकम् ।
2 ? यद्दोषाहारसातिमात्रका रसास्तोषजनकाः । यावदजीर्ण तावद्रोगः ।
यावजीर्ण समयो निवर्तकः ।
3
4
मधुररसादि सन्निपातज्वरापहम् । गोघृतं सर्वरोगहृत् ।
आजमाविकं बालरोगविनाशनम् । क्ष्माल्पान लाम्बुजस्वादुरसं पित्तहरम् । पाकाम्लरसः पवनानुगमन्दाक्षिरोगहारकः । सिद्धपाकाजे स्वादुरसः पवनहारकः । 5 अभिपाकरसवस्य मनिला मयनिवर्तकम् । स्वादुबीज लवणाम्लकद्रव्यं सकलपवनापहरम् । आम्लबीजलवणकाण्डस्वादुपत्रादिकं पित्तावृतानिल
निवारकम् ।
1 मामहेतु. 4 रोगादिसन्निपात - A
कषायरसशुक्लशरीरनाशहेतुकः ।
स्वादुरसाश्चरमधातुनाशकरसविनाशकाः । ऊषणरसवत्पोषकमज्जाप्रबोधक पवनहराम्लरसः तदुद्भू
तरोगघातकः ।
2 यद्दोषहार.
3 B कोशे नास्त्येतत् . 5 अधिकंपात - A
259
ર
लवणबीज स्वाद्वम्लगात्रद्रव्यं कफावृतानिलगदापहम् । ५० कषायरसनिभं आ'लगात्रभूरुहं सकलामयापहारकम् । ११
૧૨
५३
B
३५
३६
३७
૨૮
३९
४०
४१
ર
४३
४५
४६
४७
X
५४

Page #295

260
आयुर्वेदसूत्रे
तिक्तरसवदस्थिशोषकामयानवर्तकम् । लवणरसोऽन्तस्स्थितामयापहः । लवणरसगुणकमेदोधातु दूषकनिवर्तकः । तिक्तबीजं कटुशाखाशरीरं कफरोगजालामयरसाजाता.
जीर्णज्वरस्य सप्ताहानिवर्तकम् । तावदजीर्णरसो रसान्तरं भवति । तत्तद्रसस्तत्तद्रोगनिवर्तकः । तद्विषमो भवति । 4 पित्तहेतुकाम्लरसाजीर्ण षड्रात्रात्तद्रसान्तरं भवति। ६२ तद्रसस्तहोषजनकः । कफहेतुकलवणरसाजीणं नवरात्रं तावदसान्तरं भवति । ६४ तद्रसस्तदोषजनकः। विरसानजाताजीणेऽपि ज्वरः। यद्विरसानलापाच्यः स्वादुरसः, कषायो यद्भवेदनिलहेतुकः, आम्लविरसस्तिक्तरसः पित्तहेतुकः तद्विरसास्तड्रेषजाः । अनल एव निवर्तकः।। जीर्णाजीर्णाधिवेको जिह्वायां विद्यते नृणाम् । स्वाजल्या हश्यते रसः । यत्रस्था ये रसास्तत्रैव भान्ति । तस्मात्पाचकपित्तं पचत्याहारम् । धातून्पचत्यनिल
-
1 विवर्धकम् --A. 2 पोषक-B. 3 ज्वरः-A&B. 4 दीप्ति-A 5 विरस: कटु-A. 6 अनिल-A. . नल:-B.

Page #296

षष्ठः प्रश्नः
विना ।
स एव ज्वरः ।
धातुक्षयो भवति । पित्तो ह्यूम ज्वरो नास्त्यूष्मणा कषायतिक्तमधुराः पित्तनिवर्तकाः ।
1 यद्वह्निस्स्वस्थाने ज्वलितो भवति तदाहारो धातुप्रदो भवति तदानलस्स्वस्थः । तदाहारविहारौ धातुपोषकी । रसासृक्स्वादुमांसाम्लमेदोलवणोऽस्थि तिक्तमज्जोषण
261
शुक्लकषायाः प्रतिपक्षकाः ।
शुक्ले स्वादु मज्जालः लवणमेदस्तिक्तमांसोषणकषायरसा रसासृग्धातुप्रवर्धकाः ।
दोषप्रकोप हेतुद्भवदोष एत्र विकारः । यदा विकारमपश्यति तदाऽविकारकरणं कुर्यात् । आप्यं तापहारि ।
1 यो वह्नि - A. नैतत् A. कोशेऽस्ति.
७४
७५
७६
Ge
७८
७९.
८०
८३
८४
धातुधारणस्वादुरसवद्रव्यं अनिलजातानलामयभेषजम् । ८५ यद्वसाधिक्यभूतोऽस्ति तद्वसाधिक्यरसो गुणदायकः । ८६ प्रातः पीत्वाऽम्बु आमाशयस्थरोगं विशोधयत् सर्वरी
८१
८२
गहारकम् ।
૨૧૭
पयः पित्तकफपवनस्पन्दहरं श्वासखासज्वरविनाशनम् । ८८
गव्यं धातुविवर्धनम् ।
भाजं श्वासकासजित् ।
भकं कफपित्तनुत् ।
मानुष्यं सर्वदोषघ्नं सन्निपातज्वरनिवारणम् ।
2 ज्वरो - A.
* *
८९
९१
९२

Page #297

262
आयुर्वेदसूत्र
कटुकादिः रक्तरोगादिकषायकाण्डदेहकफावृत्तरुजापहः । ९३ सर्वदेशकालदेहगतेकरसस्तत्तद्धातुगतरोगविनाशकः। ९४
इत्यायुर्वेदस्य षष्ठः प्रश्नः समाप्तः.
अथ सप्तमः प्रश्नः.
एकशरीरवाव्यमेकैकभेषजम् । तिक्तरसवत्तदामयजन्यरोगहारकः ॥ ऊषणरसवन्मांसधातुनाशकाम्लरसस्तखातुमयान् ।
हन्ति। स्वादुरसैः रसासृग्धातुनाशकामयैः तद्विरुद्धकषायरसै 2.
स्तविनाशकश्शोणितवायुरुत्पद्यते । यद्रव्योचितसारो यद्सा नुसरितगुणप्रधानकरसः
तजातीयोऽन्य रसप्रतिबन्धकगुणदायकः । यावद्धातुगतद्रव्योचितसारा स्तजातीयान्यद्रव्यस्था
स्तद्रसानुगुणकामयोत्पादकाः । व्युत्क्रमैर्विरसैर्धातुरसैविषमैर्धातुशोषक ' जातानिल उत्पद्यते। अप्स्वासृक्स्वादुविरसस्तद्धातुजन्यपवनजनकः ।
1न्मांसधातुनाश्याम्लधातुस्थामयान B. मांसधातुनाशकाम्लरसस्थवातु
स्थामयान्---A. कषायरस:--B&C. तसानुसरित.-A 4 तजातीयान्य-C. सारः-A. B.C. मयोद्वन्धका:--C. 7 विरसैर्धातुशोषकजातानिल-- A&C.

Page #298

सप्तमः प्रश्न:
263
यावद्योगैक' कषायरसनिवर्तकः प्रथमधातुस्थविभूत
गुणशुद्धस्वादुरसविरसान्त्यजन्यानिलः तिक्तधाती
चरन् एकैकं नैकविधो बहु हूयते । प्राकृतवैकृतरूपानिलाम्लरसानुगतस्वादुरसोऽनिलहरः। १० मन्दमधुरमध्यमाम्लाधिकलवणद्रव्यैकसंसृष्टान्तिकम
लरोधार्शस: कायपवनादिरोगाः प्रपद्यन्ते । ११ हीनाम्लरसमध्यलवणधिकाम्लरसवाव्यैः श्वासखासव
मनोद्वारादीनां इन्द्रियाधिगताध्मानाद्यामयाश्च दृश्यन्ते।१२ ___ क्षमाम्भोरसवद्भूताम्बुरसक्षारगुणानुसर स्वादुरसव
द्भूरुहाः रसामुक्पित्तपवनापहाः । यद्रव्यानुसरितं ' याव्य तत्सायन्यसारवद्वीजं तजन्य- ..
तैलं तद्रव्यं वर्धयन् : यावत्सारफलदं पवनहरं सक
लधातुपोषकम् । यावद्रव्यसारान्यद्रव्ययोगरसान्यसारोषणजातं यावाव्यान्यजन्यधूमहतुक मनलगुणानुसरितमार्द्रज्वलन. ज्योतिरात्मकभूतोषण 10 रसगुणदं कफानिलहरं पित्तप्रकोपकारकं मूलाधारोद्वोधकम् 11| पवनात्मकासवपेय भूरुहास्सतुषैकबीजकाण्डा 13 देह
वातयोग्यसकलदोषहरास्सुप्तधातुप्रदाः । १६ 1 यावद्दव्यैक-C. 2 निवर्तका:-A. B. C. ३ तिक्तधतुचरन्-A. B&C. बहूयते-A. दिव्यैः कविपृष्टान्तिक-B. म्वुरसमानुगुणानुरस-A&C. नुसतं-C. 8 दर्शयन्-B. धूमधातुक-A. 10 मकमृतोष्णरस-A&C. धारवोधकम्-C. 12 पवनात्मकमासवपेये-A&C. 13 सतुष्टेकजिकाण्डे-A&C.

Page #299

264
आयुर्वेदसूबे
हवं लघु । उत्तरोत्तर गुरु कालपाकजद्रव्यम् । १७ तथाश्वेतकृष्णरक्तधूम्रभेदाह्वया ! गुरुसमलघुगुणदाः। १८ क्रमाद्वातपित्तकफामयापहाः । प्रथममध्यमान्तिमानामेकैकवर्णा विरसमध्यमोत्तमरूप
भूसारजात रूपभेदा भवन्ति । वर्णभेदादिकं धान्यम् । नवधान्यानि भवन्ति । सप्तधातूनां दोषत्रयाणां पोषकशोषकसमहीनमध्यमोत्त
मगुणदं धान्यम् । एवमेतावाप्रियङ्गवः। श्यामाकाश्च मे नीवाराश्च मे । उद्दालकानामेवं विद्यात् । आद्यास्त्रयो धातुपोषकाः। इतरे शोषकाः। उहालकस्स्वादुरसः । पवनप्रकोपहारकः । स्थूलादिभे
दात्पूर्ववद्गुणदायकः । अस्थिरसदोषनिवर्तकः ।। आद्यपवनगतिक्रमोद्भूता तिरिक्तगत्यागतामृत सुधा
भावभूतास्तत्तद्गुणेशोषका। पवनप्रथमप्रयाणाधिगतनिस्सृतामृतपूताम्मामारसगु__णाम्लरसो विरसो भवति ।
हीनाधिकश्चायमितरेतर विभाति । 1 धूमभेदानिहयो-A. 2 भूतस्सारजात-C. अत:-B&C. 4 क्रमायाद्भूताति-A&C. गतमृत-A.C. 6 स्तद्गुण-A.C.
धिकछायेतरेतर-B,

Page #300

सप्तमः प्रश्नः
265
मध्यानिलगतिकृत कार्य घ्राणेन्द्रियमविषाकुरुते । दोषगत्या तद्विषयमविषयीकुरुते । गन्धवतो पृथिवी। मधुमाधवसमयोचित मधुररसोऽरिष्टरोगहारकः । मधुश्च माधवश्च वासन्तिकावृतू । द्वितीय भूतोद्भवस्वादुरसक्रमातिकमाद्विरसो भवति । तद्रसश्चरमधातुपोषकः । तजन्यगुणो विकारकः।। जलमलं अजलजम्बुलं विभाति । यावत्सारविकार निवर्त्यनिवर्तका निवर्तन्ते । तज्जन्यान्यजन्यश्वयथुजन्यमरिष्टसूचकम् । अन्नाद्यनद्यमतिसारसरणं गतायुझपकम् । अनामसार विगतिर्यत्रान्तकालमयात्मिका । कषायरसनिभं आम्लगात्रभूरुहे11 । अविषयविषयानुभव: तत्कार्यनाशकः । साध्यासाध्यज्ञानपूर्विका चिकित्सा । सारविषये विधिज्ञं पण्डितमभिमन्येत । अप्रमत्तश्चिकित्सायाम् । असाध्यात्स्याज्याः। 1 गतकृत---AC. मविषयं कुरुते---B. 3 माधवसंयोजि-AC. 4 द्वितृतीय-B. 5 अजलजम्बुला-A&C. विकारा इति सुपठम्.
निवर्तकेन-A&&C. दन्याद्य-A&B&C. 9 अनायासार-A&C. अनायसार--B. 10 कालमयापिका-A. 11 नैतत् A.C. कोशयोरस्ति. 12 नुभवातू-B. 13 कार्या स्वचिकित्सा-A.C. 14 साध्यावषये इति सुपाठः. AYURVEDA
31

Page #301

266
आयुर्वेदसूत्र
ANWwwwwwwwwwwww
साध्येषु प्रवर्तयेत् । परोपकारः पुण्याय भवति । ताश्च वर्तकाः । एवमनामपालनं कुर्यात् । पवनामृतपूरितपूतधातुबद्रसाश्च निवर्तकाः । भूतधातुशोषकत्वजन्यान्यहे तुकामयास्संसाध्याः । यावदजीर्णानुभवकालो यावदामहतानलस्तावत्कालं
ज्वरो निवर्तते। आममेवानलविकारकारकम् । आमेनाहतोऽनलो पहिरुज्ज्वलयन् ज्वरयति । यावत्समये सभयो नियामकः । अजीर्णारिष्टारोचकश्वयथ्चतिसाराधीनसर्चेन्द्रियविना
शास्ते दृश्यन्ते । यत्रस्था ये रसा रसाग्विरसनात् द्रव्यं द्रव्यान्तरं
विभाति । शोभा प्रभेषजम् । प्रीष्मोत्थितरसा आकाशावकाशपवनगमनात्पञ्चपवनानिरीक्षणात् गगनानिलगुणकषायतिक्तरसावष्टम्भविकारकारकाः। पवनगतात्प्रयत्नच्युताद्यद्भूतशोषास्तद्रसानपहरन् तद्विर
सस्तनिवर्तकः । आद्याविभूतोद्भवशब्दश्शब्दान्तरं श्रूयते । एकमनकं भाति । 1 निवर्तका इति सुपाठः. * हेलजन्यहेनु-C. ३ पञ्चपवनपश्चानिरीक्षणात्-C.
me

Page #302

सप्तमः प्रश्नः
७४
नीलपीततृणानि सुषुप्तौ दृश्यन्ते । महिषाहिगर्दभदर्शनम् । भूतप्रेतपिशाचाश्च । एतान्यरिष्टसूचनाङ्गानि। द्विधातुशोकमधुररसः कफदोषहेतुकः । गगनानिलगुणरसकटुरसास्वादुरसजनितकफापहाः । आद्यविधातुशोषकं यादृशं एतादृशं यश्चाक्षुषं सकृदधि
षयीकरोति । यद्भताधिकजाता धातवस्तद्भताधिकगुणाभिवर्धकाः। ७५ यद्धीनगुणो भवेत्तच्छोषकः । तज्जाताश्च साध्या.। मन्दं मन्दं पचत्यनलः। जीर्णानलादानलः । अनलधातुवर्धकमरिष्टनिवर्तकम् । पवनधारणात्तत्तत्सारादुत्थितरसास्तेजोभूतोद्भवसक
लरसा अमृताहितपथरोधनाद्विरसा भवन्ति ।। न प्रकाशार्थ न गोचरति।। चन्द्रानलनक्षत्राश्च तैजसानि भान्ति ।। हीन: नमोऽर्थ संवत्सरारिष्ट हेतुबद्दश्यते। तजन्यजातरोगाश्चासाध्याः । सास्वादुरसबद्रव्यं तत्तत्प्रदिष्टारिष्टहारकम् ।
रिष्टसूचकानि----B. श्वासाध्या:--A&C. 3 अमृताहितपथिरुदानद्विरसा--A&C. . 4 B कोश प्रकाशार्थमित्येव पाठः, तेजसान्निहन्ति-C.

Page #303

268
आयुर्वेदसूत्रे
3035
अब्भूतोद्भवस्वादुरसश्शुक्लधातुगतविकारनिवर्तकः। ८७ स्वस्थेवेवमरिष्टानां कायिकानामेवंविधिः । बालानामेकमासम् । मासकस्याध दिनम्। वातपित्तविकृतिविकारारोचकजातज्वरा न साध्याः। ९१ पवनलेमविकृतश्वयथुविकारजातज्वरो मारकः । ९२ श्लेष्मपित्तविकृतिविकारातिसारजातज्वरः शरीरनाशकः ९३ पित्तपवनविकृतिश्लेष्मविकारारातजातज्वरः प्राणघातकः।९४ वातपित्तश्लेष्मविकृतिसन्द्रियावकारजातज्वरः शरी
रनाशकः । गधारणात्यशनादभिधातजामयानां अन्तरुदोरणाना
मल्पाशनमरसवद्रव्यं क्वचिदृश्यते । अहष्टार्थ वाञ्छन्ति ।
इत्यायुर्वेदस्य सप्तमः प्रश्नः समाप्तः.
अथ अष्टमः प्रश्नः
अहरहस्सरसादनमिच्छन्ति । अरिष्ठगामी रोगहारकः। पृथिव्युद्भवरसासृक्षायरसनेन्द्रियप्रवर्तकरसो रसो
चितकषायनिवर्तकः । अबुद्भवमांसोषणरसः श्वयथुदूषकः ।
माकाशभूतो- C. मासैकसार्थ दिनम् ----C.

Page #304

अष्टमः प्रश्नः
269
वह्निभूतोद्भवमेदस्तिक्तरस: 1 जलमलातिसारनिवर्तकः । ५ वातभूतोद्भवमजान्तर्हितलवणाम्लरसो रसासृग्धातु
रोगनिवारकः । श्वेतपुष्पं मांसरसधातुस्थामयान् हन्ति । पीतपुष्पं मेदोधातुगतविकारविनाशकः । नीलपुष्पं सन्धिमज्जाधातुरोगविकारघ्नः । अनेकपुष्पवद्रव्यं शुक्लहीनबलरोगापहः । रक्तपुष्पाज्जातबीजजन्याः फलसारकाः । श्वेतपुष्पजातबीजजन्याः सारसारकाः । पीतपुष्पजातबीजजन्याः पत्रसारकाः । कन्दाज्जातबीजजन्याः कन्दसारकाः । बीजाज्जातवीजजन्याः बीजसारकाः । पुष्पाज्जातबीजजन्याः पुष्पसारकाः । पीतपुष्पाज्जातश्शुक्लधात्वधोगतविकारप्रकृतिमपहरन
स्वादुरसवञ्चरमधातुपोषकः। श्वेतजन्यजातरसास्तत्पुष्पवन्महीरुहः सकलपवनापहाः । १८ श्वेतपुष्पवत्पादपाः पित्तप्रहारकाः । पीतपुष्पवन्महीरुहः कफामयान् नन्ति । नीलपुष्पवत्तरयः द्वन्द्वयोगरोगान् प्रहरन्ति । एकशाखिनोऽनेक पर्णास्तथा । पृथिव्येकैकजातो 10 रक्तरूपे ।
1 जलमेहाति-A. 2-4 पुष्पी--B. रसास्थिमजा---B. 6 काण्डा-A&C 7 हव-A&C. प्रदहन्ति-B. 9 वर्णा-B&C.
10 रफरूपे' इत्यादि 'द्रव्याणि' इत्यन्तं न A.C. कोशयोदृश्यते ।

Page #305

270
आयुर्वेदसूत्रे
अनलोत्पादकजाताः पीतधर्ममध्यभूताः । अनेकावयवी 1 पीतप्रभा। अनिलाधिक्यद्रव्याणि दुर्गुणगुणहीननिर्गुणवन्न भासन्ते ।२६ जातरूपानिलरूपे अनेकवणेष्वेकाधिको भवेत् ।
२७ एकैकजातीयानामनेकजन्मनामेवंविधिः । तद्भूतरूपाधिगतवातपित्तकफान्यविकारहेतुज्ञानवानायु
कामो भवति । * दोषप्रभावज्ञानपूर्वकं नाभेरधस्तादूचे हृदिस्थवातपित्तकफाः समस्ता असमस्तास्समग्राण्यामयप्रतिपा
दकाः । यत्रस्था ये रसास्तत्तद्भतजातास्ते धातुपोषकाः। अविकृतास्ते तान्पुष्णन्ति । शुक्लशोणितसन्निपातकास्तथा । मातुराहारजातहेतुकाः तावद्रव्यजा रुजः योनिप्रकृतयचिरावृतास्ताभिरावर्तन्ते । ताभिरभिवर्धन्ते । तेन च लोकोऽभिभूयते । शुक्लशोणितसनिपातकाले वा मातुराहारजातहेतुका
योनिप्रकृतयस्ताभिरावृतास्ताभिरभिवर्धन्ते। ३६ शरीरे शोषकपोषकद्रव्यैस्तथा । . कायकामविकारजाताः मानसिकाश्चाभिघातजाः या• वन्तोऽभिवर्धन्ते यावाव्यजातरोगाः अवयवविका. रहेतुकास्तावद्रव्यजातरुजः प्रपद्यन्ते ।
-
1 पित्रप्रभा इति पाठः. स्थितापुष्यन्ति-A.
2 दोषभाव-A&C. 4 तच्चकिलोको---C.

Page #306

अष्टमः प्रश्नः
भूतपूर्वजातरसजातरोगास्तत्तद्भूत पूर्वरसादनाज्जात
रोगाः ।
समानजात्यामयहेतुकजातिद्रव्यैः तद्भूतभूतावयवाः प्र
वर्धन्ते ।
दर्शन स्पर्शनाभिभाषणादि' भेदाः प्रदश्यन्ते । जागलानूपसाधारण देशादिक्रमाद्वातकफपित्तामयाः तद्भूतभूतभेषजाः विध्युक्तप्रकारास्स्मृताः । शोधनशमनरूपं 2 द्विप्रकारं भेषजम् । ३ दोषास्तत्रेरिताः ।
4 तैर्देहशोधनं भेषजम् । 'तैर्देहशोधनमश्नं भेषजम् । ऊर्ध्वाधोवस्तिकर्मोपकारकम् ।
तस्मिन् निवर्तकतैलघृतलेह्यादयः पोषकाः । शास्त्रविषयद्रव्यभेदज्ञानवान् भिषक् । सर्वोषधक्षमो रोगी भवेदरोगी । व्युत्क्रमास्ते दोषविकारकाः । विषमगतिविकारकारको रोगः ।
G
अरोगी दोष समगत्या | अहरहरात्मानमेवाभिमंस्यात् । प्रातरुत्थायाभिमतदेवतायाजनम् । तद्रूपलक्षणोपशयाप्तिभिर्निर्धारणम् ।
2 रूपप्रकारं --- A&C.
1 भाषणवि - B.
-
नैतदृश्यते ।
4 - 6 तर्दाहः --- A. B. C.
6 भिगमनं न्यव्यात् – B. भिगमनं स्वस्यात् — A&C.
271
३९
४०
४१
४२
४३
४४
४५
૪૬
४७
થર
૪.
५०
५१
५२
५३
५४
५५
५६
3 A. C. कोशयो

Page #307

270
आयुर्वेदसूत्रे
दोषाः कालमनुसरन्ति । कालानुकूलभेषजं कुर्यात् । तिक्तक्षीरप्रदाशाखादिभिर्दन्तस्यान्तः प्रक्षालनम् । लोचनावलोचनम् आपादमस्तकं तैलाभिषेचनम् उद्वर्तन कफघ्नम्। यथासुखोष्णाद्भिः प्रक्षालना । ततः सङ्कल्पपूर्व स्नानमाचरेत् । दशविधस्नानमशक्तेषु । अशुद्ध सत्यायुविनश्यति। शुद्ध कर्माधिकारः । आयुष्कामयमानं भेषजम् । शतायुः पुरुषश्शतेन्द्रिय आयुध्येवेन्द्रिये प्रतितिष्ठति । पराशयमालश्यान्तहितं कुर्वन् प्रवर्तेत । यान्यनवद्यानि कर्माणि तानि सेवितव्यानि । यान्यनिन्दितानि तानि त्वयोपास्यानि । नो इतराणि । यान्यस्माकं सुचरितानि । ये के चास्मच्छ्रेयांसो ब्राह्मणाः तेषां त्वयाऽऽसनेन
प्रश्वसितव्यम् । श्रद्धया देयम् । अश्रद्धया देयम् । श्रिया देयम् | हिया देयम् । मिया देयम् ।

Page #308

अष्टम: प्रश्न:
संविदा देयम् । वित्तशाठ्यं न कारयेत् । तस्माद्विषयप्रवृत्त्या सुखमेकमनुभूयते । धर्मार्थकामहेतुपूर्वकम् । मध्यमस्सर्वपुरुषार्थः। प्रकाशयेत्पण्डितानाम् । न पीडयेनातिलालयेदिन्द्रियाणि । एवं सततम् । न हिंस्यात्सर्वभूतानि । प्रातरविकारं निरीक्षयेत् । विसृष्टविण्मूत्राहिमलाशयः । सर्वात्मानं स्वशरीरवत्पश्यति । देवब्राह्मणगोऽर्थिनस्सुपूजयेत् । विधिनियमिताचारवान् भुङ्क्ते । आयुरारोग्यमैश्वर्य यशोलोकांश्च शाश्वतान् । अर्कानिलानलनक्षत्रादयः कालचक्रसिद्धाः प्रचरन्ति । विविधसुखं कालचक्रं प्रयच्छति । स कालस्सर्व सृजति । स सर्वजगत्पोषकः । स एव नाशहेतुकः । नित्य नियन्ता स एकः । स एवंवित् । जगदन्नमयं करोति । कालकर्मवशात्तत्तत्फलं प्रददाति ।
इत्यायुर्वेदस्य अष्टमः प्रश्नः समाप्तः.
१०१
१०४
.
नित्यो-A.
AYURVEDA
35
.

Page #309

214
आयुर्वेदसूत्र
अथ नवमः प्रश्नः.
विचित्ररूपा विचित्रावयवाः । विचित्रविधिः। स्थावरजङ्गमान् कालः प्रवर्धते । अणोरणुत्वं वहति । महतो महान भवति । षडूसाः कालचोदिताः। गुणावगुणवेदनं कुर्वन्ति विषमकालहेतुकाः । विरुसफलदं विषमपाकपरिपाकजम् । सूच्या यावदलद्वयं भिद्यते स कालो लवः । त्रिशल्लयास्तृटिः । तृटिद्वयं कालः । कालव्यं मात्रा। मात्राष्टादशभिः काष्ठा। काष्ठास्त्रिशत् कला। कलास्त्रिंशत् क्षणः । षड्भिरेका नाडिका। नाडिकाद्वयं मुहूर्तम् । तश्चतुर्भिर्यामः। यांमचतुर्भिर्दिवा। तथा निशा। अहर्निशं दिनम् ।
1 प्रवर्धयतीति सुपाठः
विधान-A&C.

Page #310

भवमः प्रश्नः
पञ्चदशाहः पक्षः । पक्षद्वयं मासः । मासद्वयं ऋतुः। त्रिऋतु एकायनम् । षड्तयों द्वादशमासास्संवत्सरः।। स वर्षस्तावलनियामकः। . दिनपक्षमासऋतुसंवत्सरायनं कालं करोति । रसभेदाद्विविधफलमन्योन्यं करोति । द्रव्यभेदादुरधिगता बहुकाले बहुविधा भूता भवन्ति । मधुमाधवसमये मधुररसः प्रादुरभूत् । मधुश्च माधवश्च वासन्तिकावृतू । मधुररसः पवनं हन्ति कफप्रकोपहेतुकः। ततोऽधिरसः पित्तं हन्ति कफप्रकोपकारकः । स्वादुस्तिक्ततया पाके भाति। शुक्लधातुस्तेनैव वर्धते। तद्विशुद्धगुणकारकः । स्वस्थास्सप्तधातवः प्रवर्धन्ते । तदाधिकारे सति मधुप्रेरित शुक्लम् । तद्वत्तो मधुरानादनं भेषजम् । स्त्रीपुरुषयोरङ्गाङ्गलिङ्गनं तदा । सर्ववर्णपुंसां तत्तत्प्रियतमाः पोषकाः । तत्तत्काले तत्तद्रसवद्विभाति । 1 यावद्वर्षास्तावद्वाल—B&C. नैतत् B कोशे. 3 स्वस्थानल: सप्तधातवः-A&C. - तद्वद्धौ-सुपाठः. 6 तथा-A&C. सर्वपुंसां-C. सो विभाति-C.
-

Page #311

276
आयुर्वेदसूत्रे
तत्साजात्यरसवदव्यं पोषकम् । शुक्रशुचिसमये आम्लरसः प्रादुरभूत् । शुक्रश्च शुचिश्च ग्रैष्मावृतू । अम्लरस: अनिलप्रकोपकारकः । अधिकाम्लद्रव्यं पित्तप्रकोपनाशनम् । कफप्रकोपहेतुर्भवति । अधृतं पोषकं कार्यम् । अन्नपानव्यञ्जनाहाराभिभाषणैः कालानुकूलनक्चन्द.
नादिकं भेषजम् । एतहतुनैव प्रापयेत् । नभोनभस्यकालयोगालवणरसः प्रपद्यते । नभश्च नभस्यश्च वार्षिकावृतू । अस्थिधातुपोषकः तत्तत्कालोचितकार्यकारणः । अविकारं निरीक्ष्यैतत्प्रयोजयेत् । विसृष्टविण्मूत्राद्विमलाशयः । लवणं पवनं हन्ति कफपित्तहेतुकम् । हीनाधिकलवणरसः कफपवनं हन्ति पित्तं कुरुते । इषोजमासयोगाक्तिरसः प्रादुरभूत् । इषश्चोर्जश्च शारदावृतूम् । तिक्तं स्वादु पाके। हीनाधिकतिक्तरसः पित्तकर्फ हन्ति मारुतं कुरुते। दोषहेतुप्रकोपो भवति ।
प्रादुरभूत्-B.
1 अदृत-- C, अदृशं-B. 3 रोचयेत्-A&C.

Page #312

नवमः प्रश्न:.
277
सहसहस्यकालयोगात्कटुरसः प्रादुरभूत् । सहश्च सहस्यश्च हैमन्तिकावृतू । कटुकातिकटुक: कफानिलं हन्ति पित्तं कुरुते । मांसधातुप्रदो भवति । तपस्तपस्यसमययोगात्कषायरसः प्रादुरभूत् । तपश्च तपस्यश्व शशिरातू। आमाशयस्थितापानानिलातिरोधनात्तत्प्रवर्तकसिरापूरित. गुम्भनादनिलरोधनात्तन्मार्गगानिलप्रकोपनाद्गुल्मायो भवन्ति । उदहृदयकण्ठनासिकाशिरोरुजः। तस्मादन्नपानानिलपूरितं मोचयेत् । पक्वाशयगताननिरोधनं नातिपीडनम् । दोषास्तेनैव वर्धन्ते। जलाशयपूरितमूत्रनिरोधस्तनिरोधरोगहेतुकः। तद्रोधास्सिरापथवेदनाविड्रोधान्त्रवृद्धयजीर्णाक्षिकर्णा
मयप्रदाः। क्षुत्प्रतिहताक्षिकुनिशिरोविन्द्रियदौर्बल्यम् । क्षारतीषणरसाअनघ्राणनमनविलोकनहेतुकम् । क्षुच्छमनाभावजन्या दाहभ्रमबाधिर्यहेतुकुक्षिरुजः प्रजा
यन्ते । तृष्णायास्तथा । दाहतश्चेन्द्रियदौर्बल्यम्। आलस्यातिजृम्भणानलो भवति । तैलाभ्यनाङ्गमर्दनम्। कफनिरोधनाच्छासो भवति ।

Page #313

278
न
आयुर्वेदसूत्र
अरुचिश्वासशीधुहिक्काहृदामयाः प्रपद्यन्ते । जृम्भान्तर्धानात् कण्डूपाण्डुज्वरकुष्ठ विसर्पिदुष्ट कोष्ठा
मयाः प्रपद्यन्ते ।
प्रियालापस्वापनं भेषजम् ।
क्षतजास्रुडिरोधनात् शोभपाण्डुज्वरदोषप्रदो भवति । छर्दितिरोधनात् मोहभ्रमारुच्यनिलातिमन्दकारकाः । ऊर्ध्वधोविरोचनं भेषजम् । चरमधातुविसर्जनकालशसन्निरोधनात् तेजभयुः क्षमो '
भवति ।
मेहातिसारशोभहृदामयाः प्रपद्यन्ते ।
इत्यायुर्वेदस्य नवमः प्रश्नः समाप्तः.
अथ दशमः प्रश्नः.
देहानिलपथगतसुखकालविरुद्ध कर्मकरणं देहविनाशकं
भवति ।
तत्तत्पोषकद्रव्यजन्यं भेषजम् । तत्कालोचितकार्य करणम् ।
यावर तुजातरसाः पोषकाः । अहरहर विकारं निरीक्षयेत् । पथ्योचितान् पोषयेत् । तदुपकारकद्रव्यावलोचनमार्जनं धातुपोषकम् ।
1
क्षयः इति पाठे भिषजः प्रमाणम्.
3 मज्ञवनं ---- A मज्जवनं - C.
3
2
कारणम् - B.
८६
८७
૮
८९
९०
९१
९२
९३
२
३
ક
५
६

Page #314

दशमः प्रश्न:
Navin
(अ) शुचिमलापहारकम् । पार्थिवावयवयोगात्सर्वरसानुगुणदं भवति । स्वादुरसवद्रव्ययोगाच्छुक्लाभिवृद्धिं करोति । अब्भूताभिवर्धकम् । तत्कालतियोगादम्लरसवजलं पचनपित्तप्रकोपहारकम् १२ * तिन्त्रिका तिक्तरसा ज्वरपित्तापहा ।
शृंगीसतितं ज्वरातिसारनुत् । *मूर्वी स्वादुरसा विषमज्वरहृद्रोगनाशिनी विषा तिक्तरसा विषमज्वरक्षयतृष्णापहा । 6 कल्यस्तिकरसो रक्तपित्तकुष्ठकण्डूकफरोगतः । नेता तिक्तरसा रक्रपित्तकण्डूव्रणनी। दीपनीरसा भूनिम्या तिक्तरसा कफज्वरतृष्णाप्रकोप
हारिणी। कैडयः कटुरसो रुच्यो ग्राही दीपनः कासापहः । रोहिणी तिक्तरसा सर्वज्वरकासजित् । मुस्ता तिक्तरसा कफपित्तज्वरारोचकविनाशिका । तारस्तिक्तरसः मदभ्रमज्वरातिदाहनुत् । वालुकं तिक्तरसं दुष्ट कण्डूविसर्पकविदाहज्बरविनाशकम।२४ तुरुष्का कटुरसो देवताप्रियः 10 कुष्ठफण्डूकासतृष्णाप्रदः। २५ मृगमदः कटुरसः कासपवनहरः हृद्यगन्धप्रदः। २६ उशीरः कटुरसः शीतलहनेत्र रुजापहः ।
२७ 1 पवन-B. 2 तन्दिका-A&C. 3 संगीस-B. 4 मूला---A&C. वृषा--A&C. कल्यास्तिरसो-A&C. 7 सता---A. दिवनिरसारः - A&C. कुष्ठ-A. 10 कुष्ठकामलकफष्णा -A&C. 11 शीतलकफहन्नेत्र-~A.

Page #315

280
आयुर्वेदसूत्र
शौण्डं तिक्तरसं कफमुखरोगहरं वृष्यं बल्यं रसायनम् । २८ कोलिकं कटुरसं वातपित्तान्यमुखरोगजित् । गुवाकः कषायरसो भेदिमोहकृत्कफपित्तहरः । नीली तिक्तरसः वृष्यादिविषप्रमोहजित् । तपस्विनी तिक्तरसा श्लेष्मामयरक्तपित्तविनाशिनी। धरुषी तिक्तरसो विषकुष्ठविनाशकः । शैलेयकं तिक्तरसं विषमूभ्रिमपवनपित्तविनाशकम् । ३४ वालुकं तिक्तरसं वातपित्तशिरोरुकृत् । लाक्षा तिक्तरसा कफकुष्ठज्वरभ्रमविनाशिनी। ३६ सुप्रभा तितरसा ज्वरविदाहापहा गर्भस्थामयान् हन्ति । ३७ ताम्रपुष्पी कषायरसः रक्तपित्तातिसारजिद्गर्भसं
स्थापनः । पौण्डरीकं 10 मदभ्रमरक्तपित्तातिसारजित् । सिंहिका कटुरसा उष्णज्वरारोचकानाहनी । तिन्त्रिका कटुरसा कफमेहामयापहा वृष्यवृह्मणी। ४१ शैलूषः स्वादुरसः सर्वशूलछतिसारहरा दीपनपाच
नबल्या। तित्रिका कटुरसा शोभपाण्डुकफानिलनी दोपहा। ४३ तिन्दुक:12 कटुरसः कफामयापहः । .
1 गुवा-B. मोहहृत्कफ-A. C. निरि---A.&.C. 4 धरुषि:--C. B कोशे पदद्वयमिदं त्यक्तम्. 7 ताम्रपुष्पं-A.&.C.
कफ--A.&.C. । सारद्विड्भवसंस्थापिनी-B. 10 हेण्डलिक-B. 11 तन्त्री दन्ती-B.&.C A. टुन्दक:-A. दुन्दुक:-C.

Page #316

दशमः प्रश्नः
281
स्थौणेयः तिक्तरस शोभकासहिकावम्यरोचकाहध्मा
विनाशनः । दीर्घायुस्स्वादुरसः रक्तपित्तानिलविनाशकः । जीवकं कटुरसं चक्षुष्यं सर्वरोगजित् । माषा स्वादुरसा रक्तपित्तहरा कफशुक्लकारिका। वृष्यवल्ली स्वादुरसा बल्या वृष्या समीरजित् । यष्टिः स्वादुरसा छदि विषमपित्तपवनापहा । इक्षु स्स्वादुरसः श्वासकासपवनासक्पितरसहरा
रसायनी। गोपा स्वादुरसा वातपित्तातिसारनी। कर्णिका स्वादुरसा लघुज्वरश्वासकासादिदाह जित् । ५३ वाकूची स्वादुरसा कुष्ठवातज्वरविनाशिनी। मदनस्तिक्तरसः क्षयगुल्मप्रमेहकारकः । वंशस्तिक्तरस: कफविषहरो वर्थः । त्रपुस स्वादुरसं वातासृपित्तमूत्रकृच्छविकारनुत् ५७ कोशातकी स्वादुरसा वातपित्तगुल्मप्रमेहहारिका। ५८ वन्ध्या कषायरसा पाण्डुशोभोदगःकफपित्तातिसार
जितु सरा। धात्री ' कषायरसा कफपित्तहरा वृष्या। विद्रुमः तिक्तरसः नेत्रकण्ठरोगनः केशवृद्धिकरो लघुः ६१
स्थौण:---A.&.C. देवक-A. धन-C. 3 विक्षः-A.&.B. निक्षः---C. कासविदाह-A.&.C. 5 दाहाची-B. वारुजिः-C. I.C. कोशयोस्त्यक्तमिदं पदद्वयम्. 7 वृष्य: स्थिरा ---B. 9 रात्रि:-A &.C. 10 कतिद्रुमः--A.&.C. AYURVEDA
36

Page #317

280
आयुर्वेदसूत्रे
शशि स्तिक्तरसा गुल्मव्रणप्रमेहोष्णोदराक्रमिशूलहरा । ६२ विशल्या कटुरसा कफवातहरा विरेचनी । आखुकर्णी स्वादुरसा वातपित्तपाण्डुक्रिमिशोभहरा। ६४ कलला कटुरसा श्वासकासपित्तामयविनाशिनी। ६५ • . . . तिक्तरसः कफवातगुल्मार्शोहरो विरेचकः। ६६ विशल्या तिक्तरसा प्लोहगुल्मोदरकफपित्तापहा । हैमवती कटुरसा कुष्ठपाण्डुशोभक्षयापहा। त्रिवृत् स्वादुरसा वातपित्तप्रशमनी विरचनी । रास्ना कटुरसा शोभवातोदरकफविघातकी । तुरगी कटुरसा वातश्लेष्मक्षयकासनेत्रामयान् जयेत् ।। वर्षाभूस्तिक्तरसा कफपित्तशोभपाण्डुजित् । बला स्वादुरसा वातपित्तज्वरविनाशिनी । पिप्पली स्वादुरसा वातपित्तजिद्रम्य रसायनी । आमण्डा' स्वादुरसा पित्तगुल्मोदरार्तिहरा विरेचनो। ७५ मिसी : कटुरसा वातपित्तज्वरव्रणविनाशिनी बल्या। बला पीवरा स्वादुरसा वातपित्तवणज्वरनेत्रामयापहा । ७७ शालिनी स्वादुरसा वातपित्तजित् बल्या। वामनी कटुरसा वातश्लेष्महरा हत्कण्ठकमीन् हन्ति । ७९ क्रिमिघ्नः 10 कटुरसः वातपित्तजित् क्रिमिनेत्रामयान्हन्ति । ८०
1 कसि-A..C. कफवातगुल्माझेहरा-A&C.
आधुपर्णी-A. कला-A. जिवरा-A. 8 जिण्या --A. . आमन्ता-A&C.
मिशि--B मिशी-A. 9 शालि:-A&C. 10 किमि म:-B&C.

Page #318

एकादशः प्रश्नः
लवणो लवणरस उच्यते । सकलशूल पवनापहः ।
2
3
पटुजः कटुरसः रक्तातिसारविदोषघ्नः । सामर्क : कटुरसं गुल्मादनावचनम् ? | गुदाश्च चलादूर्ध्व मेदाश्च द्वयङ्गले तथा । चतुरङ्गुलिमायामं विस्तारं कुक्कुटाण्डवत् ॥ ओमात्महितदण्डेस्मिन् चक्रमध्ये मतेऽनिशम् । अष्टप्रकृतिरूपाऽस्ति कुण्डली सुप्तनागवत् ॥
इत्यायुर्वेदस्य दशमः प्रश्नः समाप्तः.
-3066
अथ एकादशः प्रश्नः.
ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः ।
I
ध्यान हेयाः तद्वृत्तयः क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ।
1 रुच्यते--A.
3 नामक Namak - Salt ?
2. नातः परं B कोशे A प्रभ्यो दृश्यते -
283
[क्लेशतनूकरणार्थः] देहानिलगतिकरणार्थश्च । अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः पञ्च क्लेशाः । अविद्याक्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम् । ३ अनित्याशुचिदुःखानात्म सुनित्यशुचिसुखात्मख्यातिरावेद्या॥। ४ दग्दर्शनशक्तयोरेकात्मतेवास्मिता ।
सुखानुशायी रागः ।
दुःखानुशायी द्वेषः ।
स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः ।
८१
८२
८३
८४
८५
१०
११

Page #319

284
आयुर्वेदसूत्रे
सतिमूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः । तेह्रादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् । परिणामतापसंस्कारदुःखैः गुणवृत्तिविरोधाश्च दुःखमेव
सर्व विवेकिनः ।
हेयं दुःखमनागतम् ।
द्रष्टदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः । प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं भोगापवर्गार्थ
दृश्यम् ।
विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ।
द्रष्टा हशिमात्रः शुद्धोपि प्रत्ययानुपश्यः । तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ।
कृतार्थ प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् । स्वस्वामिशक्तयोः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः । तस्य हेतुरविद्या |
तदभावात् संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैवल्यम् । विवेकख्यातिरविलवा हानोपायः ।
१२
१३
वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् ।
वितर्काहिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमो
१४
१५
१६
१७
१८
2 2 2
१९
२१
સર
२३
ર૪
२५
तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ।
२६
योगाङ्गानुष्ठानात् अशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिराविवेकख्यातेः । २७ यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽ
२०
टावङ्गानि ।
२८
अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ।
२९
एते जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सविभौमा महाव्रतं । ३० शौचसंतोषतपस्स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः । ३१
३२

Page #320

एकादशः प्रश्न:
235
हपूर्वका मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाशानानन्तफला इति
प्रतिपक्षभावनम् । अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः। सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् । अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् । ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः । अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्तासम्बोधः । शौचात् स्वाङ्गे जुगुप्सा परैरसंसर्गः । सत्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्रयेन्द्रियजयात्मदर्शनयोग्यत्वानिच४० सन्तोषादनुत्तमसुखलाभः । कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात्तपसः । स्वाध्यायदिष्टदेवतासम्प्रयोगः । समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् । स्थिरसुखमासनम्। प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् । ततोद्वन्द्वानभिघातः। तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोः गतिविच्छेदः प्राणायामः। ४८ सतु बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिः देशकालसङ्ख्याभिः परि
दृष्टो दीर्घसूक्ष्मः। बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः । ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् । धारणासु च योग्यता मनसः । स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्य स्वरूपानुकार इव इन्द्रियाणां
प्रत्याहारः। ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ।
इत्यायुर्वेदस्य एकादशः प्रश्नस्समाप्तः.

Page #321

286
आयुर्वेदसूत्रे
अथ द्वादशः प्रश्न:
Mms Vd
देशबन्धः चित्तस्य धारणा । तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम्। तदेवार्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः । त्रयमेकत्र संयमः। বজাঙ্গান্ধি। तस्य भूमिषु विनियोगः । त्रयमन्तरङ्गं पूर्वश्यः । तदपि बहिरङ्गं निर्बीजस्य । व्युत्थाननिरोधसंस्कारयोरभिभवप्रादुर्भावौ
निरोधक्षणचित्ताम्बयो निरोधपरिणामः । तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात् ।। सर्वार्थतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः । ११ शान्तोदितौ तुल्यप्रत्ययो चित्तस्यैकाप्रयतापरिणामः । १२ एतेन भूतेन्द्रियेषु धर्मलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः । १३ शान्तोदिताव्यपदेशधर्मानुपाती धर्मी । क्रमान्यत्वं परिणामान्यत्वे हेतुः । परिणामत्रयसंयमादतीतानागतज्ञानं । शब्दार्थप्रत्ययानामितरेतराध्यासात् सङ्करस्तत्पविभाग__ संयमात् सर्वभूतरुतक्षानम् । संस्कारसाक्षात्करणात् पूर्वजातिज्ञानम् । प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम् । न तत्सालम्बनं तस्याविषयीभूतत्वात् ।

Page #322

द्वादशः प्रश्नः
287
कायरूपसंयमात् तदा शक्तिस्तम्भे चक्षुःप्रकाशासम्प्र__ योगेऽन्तानम्। सोपक्रम निरुपक्रमं च कर्म तत्संयमादपरान्तज्ञान
मरिष्टेभ्यो वा। मैत्रयादिषु बलानि । बलेषु हस्तिबलानि । प्रवृत्त्यालोकन्यासात् सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टज्ञानम् । भुवनक्षानं सूर्यसंयमात् । चन्द्रे ताराव्यूहशानम् । धुवे तदतिशानम् । नाभिचक्रे कायव्यूहज्ञानम् । कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिवृत्तिः। कूर्मनाड्यां स्थैर्यम् । मूर्धज्योतिषि सिद्धदर्शनम् । प्रातिभावा सर्वम् । हृदये चित्तसंवित् । सत्वपुरुषयोः अत्यन्तासंकीर्णयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः __पदार्थात स्वार्थसंयमात् पुरुषज्ञानम् । ततः प्रातिभाश्रावणवेदनादर्शनास्वादवाती जायन्ते । ३६ ते समाधावुपसर्गा व्युत्थाने सिद्धयः। बन्धकारणशैथिल्यात् प्रचारसंवेदनात् चित्तस्य
परशरीरावेशः। उदानजयात् जलपङ्ककण्टकादिषु असङ्ग उत्क्रान्तिश्च । ३९ समानजयात् ज्वलनम्। श्रोत्राकाशयोः सम्बन्धसंयमात् दिव्यं श्रोत्रम् ।

Page #323

288
आयुर्वेदसूत्रे
कायाकाशयोः सम्बन्धसंयमात् लघुतूलसमापत्तेश्चा
काशगमनम् ।
४२
बहिरकल्पिता वृत्तिः महाविदेहा ततः प्रकाशावरणक्षयः । ४३ स्थूलखरूपसूक्ष्मान्वयार्थवत्त्वसंयमाद्भूतजयः ।
४४
૬
ततोऽणिमादिप्रादुर्भावः कायसम्पत्तद्धर्मानभिघातश्च । ४५ रूपलावण्य बलवज्रसंहननत्वानि कायसम्पत् । ग्रहणस्वरूपास्मितान्वयार्थवत्व संयमादिन्द्रियजयः । ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च । सत्वपुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सर्वमावाधिष्ठातृत्वं स
४७
४८
वैज्ञातृत्वं च ।
तद्वैराग्यादपि दोषबीजक्षये कैवल्यम् ।
स्थान्युपमन्त्रणे सङ्गस्मयाकरणं पुनरनिष्टप्रसङ्गात् । क्षणतत्क्रमयोः संयमात् विवेकजं ज्ञानम् । जातिलक्षणदेशैः अन्यतानवच्छेदात् तुल्ययोस्ततः
प्रतिपत्तिः ।
५३
तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमंचेर्ति विवेकजं ज्ञानम् ५४ सत्वपुरुषयोः शुद्धिसाम्ये कैवल्यम् ।
५५
जन्मौषधिमन्त्र तपस्समाधिजाः सिद्धयः ।
५६
जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्यापूरात् ।
५७
निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत् १८
५९
६०
६१
६२
निर्माणचित्तान्यस्मितामात्रात् ।
प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेके बाम् ।
४९
५०
५१
तत्र ध्यानजमनाशयम् ।
कर्माशुक्ला कृष्णं योगिनस्त्रिविधमितरेषाम् ।

Page #324

त्रयोदशः प्रेश्न:.
289
जातिदेशकालव्यवाहतानामध्यानन्तर्य स्मृतिसंस्कार
योरेकरूपत्वात्। तासामनादित्वं चाशिषो नित्यत्वात् । हेतुफलाश्रयालम्बनः सङ्गहीतत्वात् तेषमभावे तदभावः। अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदात् धर्माणाम्। ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणात्मानः। परिणामैकत्वात् वस्तुतत्वम् । वस्तुसाम्ये चित्तभेदात् तयोर्विविक्तः पन्थाः । न चैकचित्ततन्त्रं वस्तु तदप्रमाणकं तदा किं स्यात् ।। तदुपरागापेक्षित्वात् चित्तस्य वस्तु माताज्ञातम् । ५१ सदा शाताश्चित्तवृत्तयः तत्प्रभोः पुरुषस्थापरिणामित्वात्। ७२ न तत्स्वभासं दृश्यत्वात् । एकसमये चोभयानवधारणम् । चित्तान्तरदृश्ये बुद्धरतिप्रसङ्गः स्मृतिसङ्करश्च । चितेरप्रतिसङ्कमायाः तदाकारतापत्तौ स्वबुद्धिसंवेदनं। ७६
इत्यायुर्वेदसूत्रे द्वादशः प्रश्नः
अथ त्रयोदशः प्रश्नः
धातुशोषककर्मानेकविषयककार्यजन्यमन्दानलप्रयुक्त सि. रापथगतदोषगतप्रतिबन्धकयावद्धातुविकारकारकया
स्क्रिमिगतदोषवृद्धिक्षयः क्षयः । तन्निवर्तकपोषकद्रव्यं तत्र भेषजम् । AYURVEDA
37

Page #325

290
आयुर्वेदसू
लक्षणान्यपि तथा । योग्यैस्तच निवर्तयेत् । मनेकहेतुकद्रव्यमनेक कार्यकृत् ।
अनामपालनं कुर्यात् ।
आमं हि सर्वरोगाणाम् ।
आदि भूतमाह ब्रह्मा ।
गन्धगुणभूयिष्ठ पार्थिवद्रव्यावयवादिकरसविरसद्रव्यावनजन्यामपित्तविषयक्रिमिग्रस्त सिराविकार- रसासृधातुविकारा अत्र दृश्यन्ते । रसविरसवद्रव्यादनाजीर्णजन्यामज्वरे लङ्घनं विशोषकद्र
व्यं च तत्र भेषजम् । तच्छोफपाण्ड्डामयातिसाराशैसि कुष्ठरक्तपित्तमेहविकारा
श्यन्ते ।
अनेक रोगानुगतो बहुरोगपुरोगमः । इतिहेतुकं षड्रसविरसद्रव्यं यथायोगं धातुनाशकृत् ।
रसो ह्यसृक् । रसो वै सः । रसं हैवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी
भवति ।
1
शुक्ले स्वादु | मज्जाssम्लम् । अस्थि लवणम् । मेदः तिक्तम् । मांखे ऊषणम् । कषायरसाः रसासृग्धातुपोषकाः ।
रसास्वादु | मांसमाम्लं । मेदो लवणम् । अस्थि तितम् | मज्जोषणम् । शुक्लं कषायरसः विरसः । विरसा रसासृग्धातुनाशकाः ।
ये ये रसास्तद्भूतजातास्ते तत्तद्भूतपोषकाः । रसोपरसलोहादिनाधारमहा रसात्पञ्चभूतात्मकाः ये ये महारसा: महारोगनिवर्तकास्तत्तत्कृतिविषयकरसा जारणाभावनात्मकाः ।
४
५
९
१०
११
१२
१३
१५
१६
१७

Page #326

त्रयोदशः प्रश्नः
201
नाजारितं रसं मारयेत् । जारिता रसा आरोग्यभक्तिमुक्तिप्रदायकाः । सोमरसास्सपित्तास्सविषाः पाकीकृता रसासृङमांसगामपित्तज्वरानुगत पवनपित्तविभ्रमतन्द्रारुग्दाहदोषप्रजागरोपनियतकाः।
२० मृतलोहामृतं सपाकीकृताशुद्धरसाः मेदोस्थिगतवि. कारानुसरितपवनपित्तद्वन्द्वहेतुकरसा जीर्णाजन्यामपित्तविषक्रिमिकण्ठकुब्जसिताङ्गकर्णिकरक्तजिह्वातले
तन्द्रादाहशोषप्रकोपनिवर्तकाः । यावन्द्वन्धपवनाजीर्णजन्यामविकारकवचनदोषा यावद्धः हिईश्यन्ते, याबद्गन्धेतराजीर्णजन्यामविकारपित्तदोषा यावद्देहे प्रभवन्ति, यावद्गन्धपवनाजीर्णजन्यामविकारपित्तजनकदोषाः यावद्वहिः प्रदृश्यन्ते; ताव गन्धविशेषाशानं दोषत्रयपूरितहेतुकाजीर्णजन्यामपवनविकारदोषाः। रसविरसवव्यादनाजीणजन्यामविशेषः पित्तदोषः। , २३ न तैजनजन्यः पित्तदोषः। बहिःस्थिता दोषा दन्तविकारकारकाः । . २५ पञ्चाशद्वर्णाधिष्ठिता यथायोग तथा तत्तदङ्गाभिवर्धकाः । २६ बाह्याग्निराग्निस्थाने ज्वलयति । अग्निमें वाचि श्रितः, वाग्वृदये, हृदयं मयि, अहममृते
अमृतं ब्रह्मणि। वाक्प्रवर्तकः सिराधमनीः प्रज्वलयति । वायुमें प्राणे थितः । प्राणो हृदये। हृदयं माय । अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि। 1 ' याव' इत्येवा मूले पाठः, वायुः प्रवर्तकः.

Page #327

292
आयुर्वेदसूत्रे
अग्निं वा वादित्यः सायं प्रविशति । तस्मादग्निर्दूरान दहशे। सूर्यश्चक्षुर्गमयतु । सूर्यो मे चक्षुषि श्रितः ।
चक्षुईदये । हृदयं मयि । अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि । ३१ मनोविकाराकारकमन्नमद्यात् ।
३२ रसवव्यं शिरोनिरामयकारकम् । सर्वेन्द्रियाह्लादकम् । ३३ दुस्संयोगवर्णमनोद्रव्यं पश्चप्राणाधारकम् ।
३४ चन्द्रमा मे मनसि श्रितः । मनो हृदये । हृदयं मयि । अह
ममृते । अमृतं ब्रह्मणि। अन्द्रव्यं सर्वशरीरपोषकम् । रेतो वा आपः । आपो मे रेतसि श्रिताः। रेतो हृदये।
हृदयं माय। अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि । रेतसो वा तस्मिन्नेतो दधाति । विगन्धविगतरसालवालं सर्वशरीरपोषकम् । ३८ पृथिवी मे शरीरे श्रिता । शरीरं हृदयं । हृदयं मयि । अह- ममृते । अमृतं ब्रह्मणि। यावत्सरसवाव्यं निरामयकारकम् । यावत्तनूरुहस्तावत्तनूंषि भिनति । ओषधयः सोमे राशि प्रविष्ठाः । पृथिवी तनुम् । ओषधि. वनस्पतयो मे लोमसु श्रिताः । लोमानि हृदये । हृदयं माय । अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि।
४२ इन्द्रो मे बले श्रितः । बलं हृदये । हृदयं मयि । अहममृते। __ अमृतं ब्रह्मणि ।
४३
1 ते. ब्रा. III. 10, 8, 17.
2 A कोशे नेदं 'इन्द्रो मे-ब्रह्मणि'
इति वाक्यं दृश्यते।

Page #328

चतुर्दशः प्रश्नः
यावत्तनूरुहस्तावत्तनूंषि बिभूति । पर्जन्येनोषधिवनस्प
तयः प्रजायन्ते । पर्जन्यो मे मूर्ध्नि श्रितः । मूर्धा हृदये । हृदयं मयि । अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि ।
1 वनस्पतिप्रेरितो मन्युर्भवति । ईशानो मे मन्यौ श्रितः । मन्युदये । हृदयं माये । अहममृते । अमृतं ब्रह्मणि । ४५ अयुर्वेदज्ञानं नक्षत्रज्ञानपूर्वकम् ।
૬
इत्यायुर्वेदस्य त्रयोदशः प्रश्नः समाप्तः.
अथ चतुर्दशः प्रश्नः.
अश्वनी नक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावृतं अवर्णाधारकपादपद्मं सर्वशरीराधारकम् ।
भरणि - ऋक्षरूपं सप्तत्रिंशत्सिराश्रितं इवर्णजानुपद्म चलनक्रियाकारकगतागतकर्मोपकारकम् ।
293
कृत्तिकाभाधिष्ठितं सप्तत्रिंशत्सिरावृतं उवर्णाश्रितजङ्घापद्मं जङ्गमशरीराधारकम् ।
रोहिणी - ऋक्षरूपं सप्तत्रिंशरिसरावृतं ऋवर्णाश्रितमेढपद्मं प्रजाजननकारकं । सिरावलम्बक - ऋवर्णबोधको रुप जङ्गमशरीरधारकम् ।
मृगशिरोनक्षत्ररूपं सप्तत्रिंशत्सिराश्रितं लवर्णबोधक प्रदेशगतकमलं जलमलाशयधारकम् !
आर्द्रा नक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिराश्रितं एवर्णज्ञापक पृष्ठप्रदेशकमलं अतिसुखकारकम् ।
1 वनस्पतीत्यादि - ब्रह्मणीत्यन्तं न C कोशे. 3 रतिसुखकारकम् - C.
४४
2 तै. बा. III. 10, 8

Page #329

294
आयुर्वेदसूत्रे
~
~
पुनर्वसूभाप्रतिपादकं सप्तत्रिंशत्सिराधारकं पैवर्णाधार__ कमलं रतिसुखकारकम् । तिथ्यतारारूपं सुप्तत्रिंशत्सिरावृतं ओवर्णाश्रितनामि
पनं श्वासपवनगतिकारकम् । आश्लेषानक्षत्रात्मकं साप्तत्रिंशत्सिरावृतं औवर्णाधारभूतं
कुण्डलीकृतनाभ्यावृतपनं पवनगतिकारकम् । ९ मखानक्षत्रात्मकं सप्तविंशत्सिरावलम्बकं 'अम्' इत्यनु
सारबोधकनाभ्यावृतपद्म पाचकपित्तप्रतिपादकम् । १० फल्गुनीनक्षत्ररूपं सप्तत्रिंशत्सिरावलम्बकवर्णज्ञापक
वृषणद्वयप- सप्तधात्वङ्कुरालवालपोषकम् । ११ उत्तरफल्गुनी नक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावलम्वखवर्ण
ज्ञापकरामराजपनं विसर्जनरूपसुखहेतुकम् । • १२ फल्गुनीनक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावलम्बकखवर्णज्ञापकस्वाधिष्ठानपझं सर्वाशयद्योतकम् ।।
१३ हस्तोडुरूपप्रतिपादकं सप्तत्रिंशत्सिराश्रितगवर्णज्ञापिदक्षिणपक्षपद्मं गर्भाशयकारकम् ।
१४ चित्रानक्षत्ररूपं सप्तविंशत्सिरावृतं घवर्णयोधकवामपक्ष
गतपनं परिपूर्णगर्भाशयकारणम् । स्वातीताराप्रतिपादक सप्ताशस्सिर धारक वर्णशा
पकं दक्षिणहस्तपनं तत्तच्छरीरगतभिन्नस्वर ज्ञापकमा१६ विशाखानत्ररूपं सप्तत्रिंशत्सिरावलम्बकचवर्णद्योतकवा___ महस्तपनं स्त्रीपुंसस्वरभेदशापकम् । । तृतीयं फल्गुनीनक्षत्रमिदमधिकामिति भाति. हस्तद्वयपा --A&C. 3 सर्व-A&C.

Page #330

चतुर्दशः प्रश्नः
295
अनुराधानक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावृतं छवर्णद्योतकं
दक्षिणभुजपनं ऊर्ध्वकायधारकम् । रोहिणी नक्षत्ररूप सप्तात्रंशत्सिरावृतं वामभुजपनं ऊभ्व
कायाधारकम् । विचित ऋक्षरूपं सप्तत्रिंशत्सिराधारकजवर्णद्योतकं वाक्ष
णबाहुपनं सर्वकर्मोपकारकम् । आषाढऋक्षरूप सप्तविंशत्सिरावृतं झवर्णशापकं वाम
बाहुपनं सर्वकर्मोपकारकम् । आषाढनक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशात्सराधारक अवर्णद्योतकं
दक्षिणप्रकोष्ठप हस्तकौसल्यद्योतकम्। श्रोणानक्षत्रात्मकं सप्तविंशतिरावृतं स्वर्णबोथकवामप्र
कोष्ठपद्मं हस्तकौशल्यज्ञापकम्।। श्रविष्ठानक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावृत ठवर्णयोधक द
क्षिणपाणितलपद्मं सर्वार्थाभिनय (ज्ञानमापक) शापकम्। २४ शतभिषा नक्षत्रात्मकं सप्तत्रिशसिराधारकं डवर्णबो
धकं वामपाणितलपनं सर्वार्थाभिनयज्ञान (सापकज्ञान) हेतुकम् । प्रोष्ठपदानक्षत्रात्मकं सप्तत्रिंशत्सिरावृतं ढवर्णद्योतकक
ण्ठपनं तत्तद्वर्णाश्चिततत्तत्स्वरभेदशापकम् । २६ प्रोष्ठपदानक्षत्रात्मकं सप्तविंशत्सिरावृतं णवर्णद्योतक.
श्रीवापमं पश्चप्राणाधारकम् । प्रोष्ठपदानक्षत्रात्मकं सप्तविंशत्सिरावृतं तवर्णबोधका
दयपनं इच्छाप्रयत्नात्मज्ञानहेतुकम् । 1 रोहिणीति ज्येष्ठानक्षत्र य नामान्तरम् वर्णविन्यासस्त नकृतः - वितिः इवेदे. तै. सं. IV. 4, 10. 3 तृतीयामिदं प्रोष्ठपदानक्षत्रमधिकमिति भाति.

Page #331

296
आयुर्वेदसूत्रे
रेवतीऋक्षरूपं सप्तत्रिंशत्सिरातं थवर्णबोधकं शिरः
क्रमलात्मकपद्म सहस्रसिराश्रितवर्णज्ञानज्ञापकम् । षष्टिनाडिकानामहर्निशम्। पञ्चदशाहः पक्षः। • पक्षद्वयं मासः। मासद्वयमतुः । त्रिऋतु एकायनम् । षड़तवो द्वादशमासास्संवत्सरः । अश्विनी ज्वरः। भरण्यतिसारः। कृत्तिका ग्रहणी। रोहिण्यशोविकारः । मृगशीर्षमजीर्णम् । आ मन्दानिलः। पुनर्वस् विपूची। तिथ्यमरुचिः। आश्लेषा पाण्डुः । मखा श्वासः। फल्गुनी कासः । फल्गुनी कुष्ठामयः। हस्तो मेहः । चित्ता कुक्षिरोगः । स्वाती नेत्रामयः । विशाखा कर्णरोगः । अनुराधा नासिकामयः।

Page #332

चतुर्दशः प्रश्न:
रोहिण्यपस्मारः ! वितिः क्षयः । पूर्वाषाढा कुष्ठा इमरीरोगः । उत्तराषाढा कुष्ठ छर्दिविकारकः । श्रोणा हृदयामयः। श्रविष्ठा पवनः । शतभिषक् पित्तरोगः । प्रोष्ठपदं कफामयः । प्रोष्ठपदं मदात्ययः । रेवती व्रणम्। अश्विनीनक्षत्रविरुद्धगतिहेतुग्रहयुक्ततत्तत्कालानुगतरसा
जीर्णजन्यामपिन्सविषक्रिमिविकारकज्वराः प्रदृश्यन्ते। ६३ अवर्णज्ञापकयावत्सिरानालावृतोषधयः ज्वरप्रकोपनि
वर्तकाः । अजीर्णजन्यामपित्तविषाक्रमिनिवर्तकं यत्तदेव भेषजम् । ६५ औषधिदानजपहोमदेवतार्चनं निवर्तकम् । "यत्रौषधयस्समग्मत राजानस्समिताविव । विप्रस्स
उच्यते भिषक् रक्षोहा अमीवचातनः ” । कटुरोहिकागणचोविर सविषपाषाणलोहपुटद्रव्यप्रयुक्त
योगास्तदामयनिवर्तकाः। 1 ज्येष्ठारोह्यपस्मार:-- 1. 2 मूलं विद्रधिः क्षयः-A. मुलं विधृतिः क्षय: -C. अत्र रोहिणी विचतिरिति ज्येष्ठामूलयोर्वेदिके नामधेयेऽजानता लेखकेन ज्येष्ठामूले सूत्रयोः प्रक्षिप्य रोहिणी विचतिशब्दो रोगबोधकाविति वर्णव्यत्यासेन लिखिताविति भाति. 4 अष्ट-A&(. 5 श्रवणम् ---C. सवणम् -A. ऋग्वेद X 97, 6. 7 कउ--A&C. चविरस-Dr. B.S. AYURVEDA
स

Page #333

298
आयुर्वेदसूत्रे
कवित्वाथयोगाः। क्वचिच्चूर्णादयः । क्वचित्तैललेहघृतादयश्च । अश्विनीदेवतार्चनं तत्र भेषजम् । तत्तन्नक्षत्रविगतियोगग्रहयुक्तकालसंयोगवशाजातज्वराः
कष्टसाध्याः । निवर्त्यनिवर्तकशानं यथायोग तनिवतकम् । भरणिविगतियोगग्रहयुक्तकालसंयोगादातसारामयाः . प्रदृश्यन्ते । इवर्णज्ञापकयावत्सिरानालावृततत्तदोषधियोगाः तनि
वर्तकाः । यमदेवतार्चनं निवर्तकम् । कृत्तिकाभाविरुद्धगतिजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशावहणी
रोगः प्रपद्यते । उवर्णशापक पावात्सरानालावृतौषधि रोगकरणं ग्रहणी
रोगनिवर्तकम् । अग्निदेवताप्रार्थनावेधिः निवर्तकः । रोहिणोऋक्ष विगतियोगजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशाद
रोगप्रवृत्तिः । ऋवर्णद्योतकयावत्सिरानालास्तनिवर्तकद्रन्यं अर्शोरो.
गनिवर्तकम् । प्रजापतिदेवताप्रार्थनं तत्र भेषजम् । मृगशीर्षविरुद्धगतियोगजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशाद. जीर्णामयाः प्रपद्यन्ते।

Page #334

पश्दशः प्रश्नः
299
लवर्णबोधकयावत्सिरानालावृनौषधियोगकरणं अजर्णाि
मयनिवर्तकम्। सोमदेवताप्रार्थनादिकं निवर्तकम् । आ नक्षत्रविगतियोगजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशात मन्दानलरोगः प्रवर्तते । ए ऐ वर्णशापकयावत्सिरानालावृतयावनिवर्तकद्रव्यं मन्दानलभेषजम् । तत्तहरितनिवर्तकयावत्प्रायश्चित्तरूपरुद्रदेवताप्रार्थनं विधिः।
इत्यायुर्वेदस्य चतुर्दशः प्रश्नः समातः.
अथ पञ्चदशः प्रश्नः,
पुनर्वसुविगतिजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशात् विष्ची
रोगः प्रवर्तते। ओ औ वर्णशापकयावत्सिराटतौषधियोगकरणं विषूची.
रोगनिवर्तकम् । भदितिदेवताप्रार्थनं भेषजम् । . तिष्यनक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तसमयविशेषवशादरुचि- रोगस्सम्पद्यते। 1 अं वर्णद्योतकयावात्सरानालावृतयावन्निवर्तकद्रव्यं
अरुच्यामयनिवर्तकम् । बृहस्पतिदेवताप्रार्थनं भेषजम् ।
1 नक्षत्राणां वर्णयोगक्रमोऽत्र पूर्वप्रश्नात क्रमाद्भिद्यते ।
६

Page #335

300
आयुर्वेदसूत्रे
आश्लेषानक्षत्रविगतियोगग्रहयुक्तसमययोगात् पाण्ड्वामयः
प्रवर्तते। क ख वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृततत्तत्सजातीयद्रव्य
योगकरणं पाण्डामयनिवर्तकम्। मखानक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तकालविशेषवशात् श्वासा
मयः प्रपद्यते । ग घ वर्णद्योतकयावरिसरानालावृतयावदोषधयस्तन्निवर्तकाः। पितृदेवताराधनजपहोमा भेषजम् । फल्गुनीनक्षत्रात्मकविषमगतिजातसमयविशेषवशात्कासा
मयस्सम्पद्यते । अ वर्णशापकयावत्सिरानालावृतोषधियोगकरणं कासा.
मयनिवर्तकम् । अर्यमदेवताप्रार्थनं विधिः । फल्गुनीनक्षत्रविगतिजातग्रहयुक्तकालवशात्कुष्ठामयः प्रप
द्यते । च छ वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतौषधियोगकरणं कुष्ठामयनिवर्तकम् । भगदेवताप्रार्थनं विधिः । हस्तोडुविगतिजातग्रहयुक्तं कालवशान्मेहामयो भासते। १६ ज झ वर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतौषधयोगकरणं
मेहामयनिवर्तकम् । सवितृदेवताप्रार्थनं भेषजम् । चित्तानक्षत्रविगतियोगजातग्रहयुक्तसमयविशेषवशान्म्
जमयः सम्पद्यते।
५
1देवतार्चनं नोक्तं वा? लेखकेन त्यक्तं वा?

Page #336

पत्रदश: प्रश्न:
301 mmmmmmmmm
अवर्णद्योतकयावत्सिरानालावृतनिवर्तकद्रव्यं मूर्नमय
भेषजम् । इन्द्रदेवताप्रार्थनं विधिः । स्वातीनक्षत्रविगतियोगजातग्रहयुक्तकालसंयोगवशात्
नेत्रामयः प्रपद्यते । टठवर्णबोधकयावसिरानालावृतद्रव्यं 1 मेत्रामयहारकम्। २३ वायुदेवताप्रार्थनं विधिः । শিহাৱানগৰিাখিলানযুককাৰকৰী:
प्रपद्यते। डढवर्णद्योतकसिरानालावृतौषधियोगकरणं निवर्तकम्। २६ इन्द्राग्निदेवताप्रार्थनं तत्तत्कर्मविपाककरणं भेषजम् । २७ अनुराधानक्षत्र विगतिजातग्रहयुक्तकालवशान्नासिका
मयः प्रपद्यते। णवर्णशापकयावत्सिरानालावृतयावाव्ययोगकरणं नासिकामयहारकम् ।
२९ मित्रदेवताप्रार्थनं निवर्तकम् । तथवर्णमापकयावत्सिरानालावृतौषधिकरणं नासिकाम
यहारकम्। मित्रदेवताप्रार्थनं निवर्तकम् । रोहिणीनक्षत्र विगतियोगजीतग्रहयुक्तकालवशान्मुखमिय
स्सम्पद्यते। दधवर्णवोधकयावत्सिरानालावृततत्तदुपयुक्तयोगकरणं
मुस्खामयनिवर्तकम् । । कर्णामय --Ad(. विचयनन्तरं रोहिणीत्यादिवाश्यं पठितं कोष
द्वयेऽपि दृश्यते.

Page #337

302
आयुर्वेदसत्रे
इन्द्रदेवता प्रार्थनं विधिः । वितिविरुद्धगतिसम्भवग्रहयोगकालवशात्क्षयस्सम्पद्यते। ३६ नवर्णबोधकयावत्सिरानालावृतप्रयुक्तद्रव्ययोगकरणं
तदामयनिवर्तकम् । पितृदेवताप्रार्थनं भेषजम् । अषाढानक्षत्रधिगतिसम्भवग्रहयुक्तकालवशात् अश्मरी.
रोगः प्रतिभासते। पफवर्णद्योतकयावरिसरानालावृतयावनिवर्तकद्रव्यं अश्म
रीनिवर्तकम् । अग्देवताप्रार्थनं निवर्तकम् । अषाढानक्षत्रविगतिसम्भवग्रहयुक्तकालवशात् छर्दिरोगः . प्रपद्यते।
४२ बभवर्णद्योतकयावत्सिरानालावृत ओषधियोगकरण निव
तकम् । विश्वेदेवाभिषेचनं निवर्तकम् । श्रोणानक्षत्रविरुद्धगतिसम्भवग्रहयुक्तकालसंयोगवशा
दरुचिरोगः प्रपद्यते। मवर्णबोधकयावत्सिरानालाततदुपयुक्तद्रव्ययोगकरणं
तदामयनिवर्तकम् । विष्णुदेवताप्रार्थनं तत्र भेषजम् ।। भविष्ठानक्षत्रविरुद्धगतिसम्भवग्रहसंयुक्तकालसंयोगव
शात्पवनामयः प्रपद्यते । यरवोंशारणहेतुकतत्तत्सिरानालावृततत्सजातीयद्रव्यं
तदामनिवर्तकम् । 1 अब्देवतेत्यादि-करणे निवर्सकं इत्यन्त कोशद्वयेऽप्यदृष्टं सन्दर्भवशादुदृतम्. हरयामयः.

Page #338

पश्चदशः प्रश्नः.
वसुदेवताप्रार्थनं भेषजम । शतभिषङ्गनक्षत्रविगतिजातग्रहकालसंयोगवशात् पित्त
रोगः प्रपद्यते ।
लववर्णद्योतकयावत्सिरानालावृत तनिवर्तक द्रव्ययोग
करणं पित्तप्रकोपनिवर्तकम् |
इन्द्रदेवताप्रार्थनं तत्र भेषजम् ।
प्रोष्ठपदाविरुद्धगतिसम्भवग्रहयुक्तकालसमयावे शेषा
कफामयः प्रपद्यते ।
शषवर्णबोधकया वत्सिरानालाटत यावद्रव्ययोगकरणं क
फामय हारकम् ।
अजैकपादेवताप्रार्थनं विधिः ।
प्रोष्ठपदानक्षत्रावरुद्ध गति सम्भवग्रहयुक्तकालवशादपस्मारामयाः प्रपद्यन्ते ।
सवर्णद्योतकयात्सिरानाल। वृतयावद्रव्य योगकरणं अ
पस्माराम यहारकम् ।
अहिर्बुध्य देवताप्रार्थनं निवर्तकम् ।
रेवती नक्षत्रविरुद्ध गतिसम्भवग्रहयुक्त कालवशाद्वणरोमस्सम्पद्यते ।
हवर्णद्योतक यावत्सिरानालावृत यावद्दव्ययोगकरणं auraयनिवर्तकम् |
पदेवताप्रार्थनं विधिः ।
वह्निभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्याम- पित्त-विषक्रिमिप्र
स्तसिराविकारजाता रक्तपित्तविकाराः । अम्बुभूताधिकगुणोपलम्भक यावत्पदार्थास्तद्विकार
हारकाः ।
303
५०
५१
५२
५३
५४
५५
५६
५७
५९
६०
६१
६६
६३
६४

Page #339

304
आयुर्वेदमों
पटोल गोपा घनवृषगोहणि केश्य चन्दन तिक्तावर्युत्पल्लयष्टिद्राक्षेक्षुपद्मक रेणुक निम्ब वधूत्रायन्ती मदयन्तीघत्सक मूर्वाप्रियङ्ग महती स्थिरापर्णि बलाक्टरह विश्वमोचरसवद्यावत्पदार्थाः चूर्णकायतैललेहविकाररूपाद्याः रक्तापित्तामयप्रकोपहारकाः।
६५ अम्बुभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषक्रिमिग्रस्तसिराविकारहेतुकारश्वासकासविकाराः। ६६ वह्निभूताधिकगुणोपलम्भकयावत्पदार्थास्तद्विकारहारकाः।६७ वाशानिशा क्षुद्राऽमृत मुण्डिकपोताः शठीकुण्डलिपुनर्णवा भामिसि कोकिलाक्षब्रामीझरस्येवरुदमग्डूकपर्योलर्तिवतपस्विनी भृङ्गी सुवर्चलविल्व काश्मीरतकारिपाटलांशुमती स्थिरग्रन्थि चव्य थित्रकशुण्ठिपच्यातकराजमरि शुङ्गि धात्रि विभीतकैला लवङ्गपत्रक नागकेसर धन्वयासतुषगन्धवारिजीरका दिप्यकाः चूर्णक्काथललेल्यविकाराः विकारभूतानेयश्वासकासरक्तप्रकोपहारकाः। वहिभूताधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषक्रिमिगत
सिराविकारा हिमामयाः । निवर्तकाम्बुभूताधिकगुणोपलम्भकयावत्पदार्थाः तद्विका
रहारकाः। कपित्थकणा मधु लवण रसोन दशमूलक्षीरसिद्धपुनर्णवानिर्गुण्डिवलावर्युत्पल पित्तवराकुष्ठापूरित कटुकचन्याश्वगन्धसुवर्चलैः सिद्धक्काथोहिध्मारोगनिवर्तकः।७१ यद्धातुविरुछान्योन्यद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्त विषक्रिमिनस्तसिराविकारकारकद्रव्यविरुद्धान्यद्रव्यादनं यावद्धातुपोषकैकभेषजम् ।
1 पथ्यातृणराजमरिच-Dr. B.S.
७२

Page #340

4
पञ्चदशः प्रश्नः
दशमूललवङ्गदारुभार्ङ्गिचाशा' वृश्चिकघनघन्वयासबलाकुरु' चककोल मदमुसलि हरिद्रा' नेताश्वगन्ध जीरकराना द्राक्षाशुङ्गिस्थिरापर्णिभिरुजिमात (?) गोक्षुरचन्दनोत्पलयष्टिकशेरु 'कपातातिविषोशीरचा लुक 'हेष्मरकाकनासा कुष्ठमञ्जिष्ठालाका काकोल्यका बृहस्पति कुण्डल्यमृतावन्ति विलङ्गभाङ्गिवत्सकखदिरासन निम्बशिशुकरञ्ज शतबिल्वराजवृक्ष भल्लातक ब्रह्मगुघृष्टिवत (?) बिहार विभीतक शिरीष पौष्करदा वकर का कुछ बीजक्षारक पिताप्यदीप्यकजाजी तारामिशिगुग्गुलुलाक्षाकटुकादि शाला पुष्पधान्याककूष्माण्ड सौकुमार्याश्वपर्णाः काथघृततैललेह्य विकाररूपा द्विभर्जन सप्तधातुकाइर्यकारकामयघा
तकाः ।
पटोलादि पञ्चदशत्रयोदशद्रव्यं यथायोगं चूर्णीकृतं रक्तपित्तामयविनाशकम् ।
द्वादशत्रयोदशार्थाः यथायोगं क्वाथोपयोग्या रक्तपित्तामयहारकाः ।
.
योग्यं श्वासकासक्षयद्दरम् ।
1 यासा - Dr. B.S.
4 कविता -- Dr. B.S. 7 दार्वीकनकायकान्तिकुटजक्षारक - A. कोशे न दृश्यते । AYURVFDA
305
७५
तद्वत्तैलघृत लेह्यादि मधुसितांयुतद्रव्यं रक्तामयविघातकम् । ७६ पाशादिपञ्चदश त्रयोदशाष्टादशार्थाः यथायोगं सूक्ष्मचूर्णभूताः समधु श्वासकासक्षयविकारघातकाः । अष्टनवदशैकादशत्रयोदशद्रव्यं यथायोगं क्कायोपयोग
७३
კე
७४
2
3 कुरुवक – Dr. B.S. वल्ला - A. 5 हेकर --- A
6 करक कुष्ट -- Dr. B.S
* अष्टत्यादि हरमित्यन्तं A
७७
७८

Page #341

306
आयुर्वेदसूत्रे
पञ्चदश सप्तदश विंशातेपदार्थाः तैलघृतोपयोग्याः श्वासकासक्षयघातकाः।
इत्यायुर्वेदस्य पञ्चदशः प्रश्नः समाप्त.
अथ पोडशः प्रश्न:
-
-
-
तद्वत्सगुडादियुक्तलेह्यादयस्तथा । कपित्थादिद्वाविंशतिपदार्थाः हिमामयघातकाः । तावत्पदार्थास्तैलघृतलेहरूपाः हिमामनिवर्तकाः । तत्तद्भूतविशुद्धद्रव्यादनाजीर्णजन्यामयधातुशोषकारक
यावाव्यनिवर्तकद्रव्यं तत्तद्धातुपोषकम् । दशमूलादिपञ्चदशद्रव्यं यथायोगं रसधातुशोषकपोषकम्। ५ धनादिपञ्चदशद्रव्यं रक्तधातुशोषकपोषकम् । रामादिपञ्चदशद्रव्यं यथायोगं धातुशोषकमांसधातुगता- मयहारकम् । वालुकादिचतुर्दशद्रव्यं मेदोधातुविकारनाशकम् । निम्बादि । पञ्चदशद्रव्यं अस्थिधागतरोगप्रकोपहारकम् । ९ विद्रादिपञ्चदशद्रव्यं मजाधातुनिष्ठरोगप्रकोपहारकम् । १० जात्यादिषद्रव्यं यथायोगं चरमधातुगतरोगप्रकोपहारकम् । पवनभूतगुणाधिकद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषक्रिमिगतसिराविकारजातं छदिरोगहेतुकम् ।
RAN
1 निम्बादीति । कोशे न दृश्यते.
2 नेतत् A कोशे.

Page #342

षोडश: प्रश्नः
307
तन्निवर्तकवह्निभूतगुणोपलम्भकयावन्यादनं छामयभेषजम् ।
१३ शठधनिजलजाजाजि'मुद्रपाठाकटुकमधुकपित्थशिवायुतामृतामरीच्येलाकासचन्दनमाक्षिकजीरकलवङ्गत्वकसरप्रियङ्गशियुतार्थाः चूर्णकाथनललेहरूपाः
छर्धामयनाशकाः । त्वमांसमेदोवर्धकाधिकरसविरसद्रव्यादनाजीर्णजन्यामपित्तविषाक्रमिग्रस्तसिराविकारकारकगुदाङ्करामय. प्रकोपहारकद्रव्यादनं तत्तदामयावनाशकम् । स्वर्जिकानिशावन्तोमुसलीशिरीषकणातुत्थजाजि(नि). वेण्वस्नुग्भल्लातककरञ्जवकुलधात्रीविभीतकाभयायवानीबिल्वपुनर्नवाशिरिषलि सैन्धव ति) मरिचसूरण : चव्यजीरक वज्रवल्ली मूर्वापामार्गक दशमूललवन केसर मुरागि मोहा भोरुब्राह्माधोषाकुष्ठहिंगुसैन्धव भाङ्गिरास्नामधूकवचाशिरीषधातुमयूरकोशीरपाठा दुस्पृक्सिद्धार्थपलाण्डवः पदार्थाः भूपरि पक्कगन्धघृततैललेह्यरूपभूता गुदाकुरामयहारकाः। १६ यावद्भतविहितविरुद्धरसाधिकधातुवहव्यादनाजीर्णजा.
तामपित्तविषीक्रामकारकद्रव्यविरुद्धयावाव्यादन रसधातुसारातिसारनिवर्तकम् । अतो' विषधनविरोषण दिव्यपाठाभयाकुटजाजाज्यज. मोदमोचरसधातुचिरिबिल्व तेन्दुकदाडिमपनफाल
नीमरिचधविकाजाजिकगुणितिन्त्रिणीयवशूर ककपि.1 for जलाजा of the text-Dr B.S. शिरिषशालि-Dr. B.S. ३ पुराण--C 4 मुरङ्गि, or सुराङ्ग-Dr. B.S. मोदा-Dr. B.S. भूपति -- A&C. 7 अथो ---Dr. B.S. 8 वरोषण-A. 9 चविकाजाजिकाङ्ग तिन्त्रिणीयवशूक--Dr. B.S.

Page #343

308
आयुर्वेदसूत्रे
त्थान चूतजम्बूविजया बीजफेनुजीरकोल चव्यचित्रकवराम्लघुणप्रियावत्सकबीजयष्टितृटिकैडर्य शरपुतलशुनहिङ्गधात्रीविभीतकग्रन्थितलपांटक तितीरसवव्यवद्यावत्पदार्थाः चूर्णक्काथघृततैललेह्यरूपा अतिसारग्रहणी रोगनिवर्तकाः ।
पृथिव्यादिगुणाधिकस्वसमानाधिकरणस्वादुरसोपलम्भक द्रव्यादनजाताजीर्णामयनिवर्तकरजोगुणा
धिकोपलम्मकाम्लरसवदम्बुभूतद्रव्यं अजीर्णामय
नाशकम् ।
परच्या बायक्षपुनर्नवा हिङ्गशरपुङ्गव्याघ्रीदुरालभपूगीफलतमालक्षाराम्लजम्बीरार्कस्नुहिशिग्र पर्व को ग्रग
न्धकरञ्जखदिराग्निश्रीपर्णीश्रभिन' जयाग्नेयाः चूर्णक्काथलेहरूपाः अजीर्णमयनिवर्तकाः ।
अम्बुपवनभूतस्वसमानाधिकरणरसोपलम्भकद्रव्याद
1 तिक्तरस - Dr. B.S.
4 fa-Dr. B.S.
नाजीर्णामपित्तज्वरजन्य मन्दानिलरुचिर्तकपवन
2 पृथिव्याद्वि. 3 श्रीफल – Dr. B.S.
अग्निभूतद्रव्याधिकत्वसमानाधिकरणा म्लरसोपलम्भकद्रव्यादनजाताजीर्णजातामरोगनिवर्तकं पार्थिवगुणाधिकस्वादुरसवद्रव्यम् । विश्वदेवकुसुमकटुकणाग्निरसोनदीप्यककरञ्ज पुनर्नवा - यवजजीरकहिङ्गमुस्तवत्सक व सुकपत्थ्या 'जिनसुरगीजातिफल तलपोटकटकबबुर कुष्ठयावत्सरसवव्यं चूfarareकादिविकारं सर्वाजीर्णामरोगनिवर्तक | २२
१८
१९
२०
२१

Page #344

पोरश: प्रश्नः
309
amraparAAAAAARAM
२६
भूताधिकसन्धुक्षणकर्मकारकतिक्तरसपदव्यं अमिमान्द्यामनिवर्तकम्। पाठाकरजानलशरपुर पुनर्नवानिम्बलशुनयवानीचरब न्धन दीप्यकर्ज रकबिल्वातिविशवचासैन्धवाविश्वचव्यनैतलरास्नामृतातसी भृकुबेराक्षलोध्रकवचामासि-पलावतालपत्रिका केसदारुलक ग्रन्ध्यामेयाः
चूर्णकाथधृततलेलहरूपाः मन्दानलामयनिवर्तकाः। २४ गगनपवनभूतस्वसमानाधिकरणोषणरसोपलम्भकद्र- . व्यादनजाताजीर्णामपित्तविषरूपोपाधिकग्रहणीरोगहारकगगनभूताधिकगुणोपलम्भककटुरसवाव्यम् ग्रहणीरोगनिवर्तकम् । आईकवत्सकतलपोटकचूतार्जुनवटाश्वत्थबिल्वबदरल
शुनविश्वगानेरुकीनागवलचिश्चाजमोदरसदाडिमकरजवाशाशुकलोधवृद्धदारुशरपुखमरीचदीप्यकजीरकलवङ्गकरुणाभीरुनिम्बकुटजाद्याः चूर्णकाथलेहभृता ग्रहणीरुजापहाः ।
. २६ अनलानिलगुणभूयिष्ठस्वसमानाधिकरणकषायरसोपलम्भकयावदन्यादनजाताजीर्णपित्तविषक्रिमिगतसिराविकारजातसप्तधातुरसकारक गगनभूयिष्ठद्रव्यं बिपूच्यामयनिवर्तकम् ।
२७ कट्वादि दशदव्यं चूर्णकाथभेषजं श्वासाम्यनि
वारकम् । चन्दनादिसप्तपदार्थाः चूर्णकायोपयुक्ताः छर्धामयनि
वारका । 1 चर्मबन्धन-A. 2 चव्यानलराना or चवनतलराबा-Dr. B.S. 3 युतांसि-C. - एलातालपत्रिका-- Dr. B.S. 5 केशदारयुक ,

Page #345

310
आयुर्वेदसूत्रे
३०
स्वर्जिकादिद्वादशपदार्थाः धूपलेपक्काथीकृताः गुदा?
रामयहारकाः। करायेकादशार्थाः धूपलेपक्कायतैलोपयुक्ताः अझै
रोगनिवारकाः। दशमूलाधेकविंशद्रव्यं धूपलेपकायतैललेहरूपं सत् गु.
दाङ्कुरामयहारकम् । भाङ्गादि द्वादशभेषजाः चूर्णक्वाथधृततैललेह्यरूपाः
गुदाङ्कुरामयहारकाः । अतिविषादिपञ्चदशपदार्थाः चूर्णकाथलेहविकारभूता
अतिसारविकारहारकाः। मरीच्याद्यष्टादशद्रव्यं तदतिसारनिवर्तकम् । *निष्ठादि दशद्रव्यं तद्वदतिसारनिवर्तकम् । पथ्यादित्रयोदशद्रव्यचूर्णकाथाभ्यां अजीर्णामयो निवर्तते।३७ 3 आक्रन्दित्रयोदशपदार्थाः चूर्णक्वाथरूपाः अजीर्णामय। हारकाः। विश्वादिदशद्रव्यं चूर्णक्काथलेहरूपं सत् अजीर्णामरोग
निवर्तकम् । मुस्तादिद्वादशद्रव्यं चूर्णकाथोपयुक्तं अजीर्णामयरोग
निवर्तकम। * वेण्यादि पञ्चदशद्रव्यं चूर्णकाथ घृतनैलरूपं अग्निमान्धा
मयहारकम् । सैन्धवादिद्वादशद्रव्यं तद्वद्भेषजं मन्दाग्निरोगनिवर्तकम्। ४२ विश्वादि सप्तपदार्थाः क्वाथरूपा मन्दानलहारकाः। ४३ 1भाज्यादि-A & C 2 निष्टादि -A. 3 आर्द्रादि ? 4 पाठादि ? 5 मन्दानिल- A &C.

Page #346

षोडशः प्रश्न:
311
आईकादिदशद्रव्यं काथलेहरूपं ग्रहणीरोगनिवर्तकम् । ४४ लशुनादिद्वादशद्रव्यं चूर्णकाथलेहधृतरूपं मन्दानलरोग
निवर्तकम्। पलादिषट्पदार्था चूर्णक्वाथविकारभूताः मन्दानलरोगनिवर्तकाः।
आयुकामयमानेन धर्मार्थसुखसाधनम् ।। आयुर्वेदोपदेशेषु विधेयः परमादरः॥ विचार्य यत्नात्सर्वस्मान्नित्यं देहं निरीक्षयेत् । आ दशाहानिरीक्ष्यैनं पथ्येनैव तु तं हरेत् ॥ न पीडयेदिन्द्रियाणि न च तान्यतिलालयेत् । त्रिवर्गशून्यं नारम्भं भजेत्तं चाविरोधयन् ॥ वृद्धिस्समानस्सर्वेषां विपरीतैर्षिपर्ययः । चयप्रकोपप्रशमा वायोगीमादिषु त्रिषु॥ वर्षादिषु च पित्तस्य श्लेष्मणशिशिरादिषु ॥
इत्यायुर्वेदस्य षोडशः प्रभः समाप्तः.

Page #347