Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSaNiiAkA -e kartA e a AcArya vijaya abhayazekharasUri /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa svopajJavRttisametA gurjarabhAvAnuvAdayuktA ca 88888 nikSepavizikA racayitA tapA.zrIvijayabhuvanabhAnu-dharmajit-jayazekharasUriziSyaH A.vijayaabhayazekharasUriH prathamAvRtti : vi.saM.2063 mUlyama 0 rUpiyA prakAzaka divya darzana TrasTa 39,kalikuMDa sosAyaTI,dholakA-387810. Only www.jaana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAptisthAna (1) prakAzaka (2) jagadIzabhAI hIrAcaMda jhaverI 403, girIchAyA, motIpoLa, subhASacoka, gopIpurA, surata-395001. phena:6509554 (3) DaoN. hemaMtabhAI hasamukhabhAI parIkha , 21, tejapAla sosA., phatehapurA basa sTenDa sAme, pAlaDI, amadAvAda-7. phena 26630006. (4) nItinabhAI a. dhAmI. e-6, zyAmasarjita epA., mathuradAsa roDa, cavhANa hAIskUlanI pAse, kAMdIvalI (vesTa), muMbaI-67.phrena 28078833 A pustaka prakAzanano potAnA jJAnanidhimAMthI saMpUrNa lAbha levA badala zrI zAMtinAtha janA che.mUrti. saMgha, tAkArI ne khUba khUbA dhanyavAda. jJAnakhAtethI prakAzita thayelA A pustakane gRhasthoe mAlikImAM rAkhavuM hoya to enuM mUlya jJAnakhAte jamA karAvavA bhalAmaNa. in Education Private
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ oblel kallopoj11lo lashFISIP,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. pU. A. zrI vi.dharmAMjatasUrIzvarajI mahArAja Main Education International casa2; www.jainelibrar
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmA cha jeo saccAritra yUyarmANa sva. pU. A. zrIrmAjaya premasUrIzvajI ma.mA.nA parama kRpApAtra hatA, * sakaLasaMrdAteSI sva.pU.A.zrarmAdvajaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA.nA azcama DhoLanA ziSya hatA, 7 'baMgha vighAna' mahAgranthanA sarjanamAM, sidghadivAkara pU.A. zrIrmAdvajaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA.nA ananya sAthIdAra hatA, cha prathama dIkSA laIne saMyamagharmanA traNa evA ughADyA ke parivAramAMthI 11-11 dIkSA thaI... cha maTThajAnaMdI hatA... adhyAtmarNakSaka hatA... prabhubhakta hatA.. cetya/pATInA vyasanI hatA.. sadA suprasanna hatA.. sahaja rIte nirdabha hsaraLa hatA.. chedasAhitya-karmasahitya prakAsAhitya ane AgamasAhityamAM niSNAta hatA. zrI sUSTi maMtra paMca prasthAnanI saLaMga khAghanA vardhamAnatapanI 89mI oLI daramyAna nAdurasta rtAbayate paNa sAghanAA hatA.. je e sAghanAnA prabhAve zreNibaMdha camatkArika anubhUtionA sAkSAtkartA hatA.. te dAdA gurudeva sva. pU. A. zrIdvijaya dharmajitasUrIzvajI ma.TyA.nA kaTakamalomAM, prastuta graMthanuM sakhahumAna samarpaNa karatAM ajeNe AhlAda anubhavuM chuM. ju... abhayazekhara m
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya... vizva zreSTha zrI jaina zAsanane ane caturvidha zrIsaMghane vividha viSayaka granthono upahAra ApavAmAM vartamAnamAM agraNI evA zrI prema-bhuvanabhAnusUri samudAyanA vidvarya pUjyapAda AcArya zrImadvijaya abhayazekharasUrIzvarajI ma.sA.nI tarkapUta mArgAnusArI prajJAnA prabhAve zrIsaMghane, saptabhaMgI aMgenA apUrvahasyoddaghATana sabhara saptabhaMgAvizikA granthano upahAra maLyA bAda evo ja eka navo upahAra Aje maLI rahyo che... ane e che nikSepaviMzikA grantha. deva-gurunI anarAdhArakRpAnA AdhAre pUjyazrIe nikSepa aMge paNa apUrva unmeSa vistAryo che. adhyApaka ane adhyetA.. bannenA adhyayanaadhyApana daramyAna vAraMvAra "apUrva !" "apUrva !" evA udgAra avazya nIkaLaze ane DhagalAbaMdha padArtho aMge apUrva prakAza lAdhaze.. evI zraddhA che. nAnA gAmano nAno saMgha hovA chatAM svajJAnanidhimAMthI prastuta granthanA prakAzanamAM saMpUrNa artha sahakAra ApanAra zrI zAMtinAtha jaina zve. mUrtipUjaka saMgha, tAkArI (ji.sAMgalI)ne jeTalA dhanyavAda ApIe eTalA ochA che. granthanuM suMdara mudraNa karanAra pArzva komyuTarsanA vimalabhAI vagerene dhanyavAda. A granthanA racayitA pUjyazrIne koTiza vaMdanA sAthe AvA navA navA granthasarjanadvArA zrI jaina vADmayane teozrI samRddha karyA kare evI prArthanA.. jijJAsu bhAvakone paNa A granthanA sahAre potAno nikSepaviSayaka bodha suspaSTa karavAnI vinaMtI. divya darzana TrasTa vatI kumArapALa vi. zAha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja prastAvanA zrI anuyogadvArasUtra-vRtti para vAcanA ApatI vakhate deva-gurukRpAe dareka vidhAnonA hetu vagere zodhavAnI zakya anuprekSA cAlI.. enA kAraNe ghaNA ghaNA rahasyonuM evuM udghATana thavA mAMDyuM ke jenAthI huM khuda cikata thaI jato hato. eTale enA para TIppaNa lakhavAnI bhAvanA jAgI. e TIppaNa lakhatA lakhatA nikSepa aMge ghaNI ghaNI navI sphuraNAo thaI je badhI ja A TIppaNamAM levA jatAM TIppaNano ghaNo vistAra thaI javAno bhaya lAgyo. tathA dravya-guNa-paryAyano rAsanI vAcanA ApatI vakhate tathA enuM vivecana lakhatI vakhate paNa amuka navI sphuraNAo thaI.. eTale eka svatantra granthanI racanA karavI ema nirNaya karyo. vaLI dravya-guNa-paryAyanA rAsanA vivecanamAM sAtamI tathA AThamI DhALanA vivecananuM saMzodhana tArkikAgraNI pUjyapAda A bhagavaMtazrImadvijaya jagaccandrasUrIzvarajI mahArAja sAhebe karyuM. emAM 'zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerenA mate RjusUtranaya paryAyArthika che, to dravyanikSepa zI rIte mAne ? ne anuyogadvAra sUtramAM to ene dravyanikSepa mAnya che ema jaNAvyuM che.. vagere adhikAranA saMzodhana daramyAna teozrIe 'zuM naya-nikSepa saMbaMdhI 'dravya' zabdo eka ja che?' Avo kaMIka prazna pensIlathI hAMsiyAmAM lakhelo. eno javAba vicAravAmAM mane je sphuraNA thaI ene anusAre e vivecanamAM saMkSepamAM samAdhAna karyuM. paNa eno vistAra karavAnI gaNatarIthI paNa svataMtra grantharacanAno nirNaya dRDha banyo. tadanusAre avakAza maLyo eTale racanAno prAraMbha karyo. deva-gurunI koI abhUtapUrva kRpAnA prabhAve evuM evuM nirUpaNa thavA lAgyuM ke jethI mAro utsAha vadhato cAlyo. khUba ja tarkapUrNa spaSTIkaraNa ne navA navA rahasyodghATana thavA lAgyA. zrIsaMghamAM pracalita artha karatAM kyAMka kyAMka judo ja artha vadhAre saMgata bhAsato.. ne chatAM pUrvAcAryonA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 anyAnya saMdarbhe kahelA vacano parathI e artha paNa phalita thato jaNAvAthI evo artha granthamAM joDavAmAM huM niHzaMka banyo chuM. ne tethI paNa mane khUba ja AnaMda thayo che. ghaNI ghaNI apUrva vicAraNAo hoya eTale saMzodhana to Avazyaka ja nahIM, atiAvazyaka. paM. zrI ajitazekharavijayajIe khUba ja dhyAnapUrka A granthanuM saMzodhana karyuM che ne e daramyAna emaNe kyAMka kyAMka uThAvelA praznonuM samAdhAna zodhavAmAM vizeSa spaSTIkaraNo thayelA che. tathA munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajIe paNa A granthanuM saMzodhana karyuM che. banne mahAtmAone dhanyavAda. kRtajJatAnI A paLe, prastAvanA siddhAntamahodadhi suvizuddhabrahmacArI sva.pU. A.zrI vijaya premasUrIzvarajI ma.sA., sakaLasaMdhahitaiSI nyAyavizArada sva.pU. A.zrIvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA., siddhAntadivAkara vartamAnamAM sarvAdhika zramaNasamudAyanA gacchAdhipati pU.A. zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. sahajAnaMdI cheda-karmasAhityaniSNAta sva. pU. A.zrI vijayadharmajitasUrIzvarajI ma.sA., zrI sUrimaMtranA parama sAdhaka dakSiNamahArASTraprabhAvaka sva.pU.A.zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI ma.sA. nA caraNomAM natamastake vaMdanA karuM chuM. paMcamakALamAM AvI suvihitaguruparaMparA mane maLI che ene huM mAruM 52masaubhAgya mAnuM chuM. tathA sAdhanAnA dareka tabakke anupama sahakAra ApI rahelA sahavartI ziSyAdi mahAtmAone paNa ze vIsarAya ? saMzodhana daramyAna saMzodhaka paM. pravarazrI ajitazekharavijayajI gaNaNivaranA patramAM vyakta thayelA sahaja udgAro- "baMdha attaranI zIzI ughaDe ne cAre bAju sugaMdha phelAI jAya ema cAranikSepAo saMbaMdhI ghaNI vAto je DhaMkAyelI hatI te Ape ApanI pratibhA ane tIkSNa ciMtanazaktinA mAdhyame pragaTa karI che ne jainazAsanane
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nikSepanI sugaMdhathI maghamaghAyamAna banAvI dIdhuM che. ApanI anuprekSAmAM pUrvAcAryo padhAratA haze evI kalpanA karI zakAya. mane to khUba AnaMda Avyo. jenazrutajJAnapara ane ApanA para haiyuM ovArI gayuM." - "nikSepa aMgenI abhUta ane vistRta vicAraNAthI ghaNo AnaMda Avyo. pUrvonI upasthitimAM je anuprekSAo thatI haze te kevI haze ? ema vicAravAnuM mana thaI jAya." paramakRpALu paramAtmAe nikSepa aMge prakArelA anupama bodhanI kaMIka jhAMkhI meLavavA mATe bhAvuko A granthano sahAro le evI namra vinaMti sAthe... kA.va.12 gurupAdapaghareNuM IslAmapura abhayazekhara viSayAnukrama - 9 ka >> viSaya vRttigranthanuM maMgaLAcaraNa mULagranthanuM maMgaLAcaraNa nikSepanuM lakSaNa ane bheda "nikSepazabdanA be artha arthAbhidhAnapratyayA.." nyAya aMge zaMkA samAdhAna zrI anuyogadvAramAM kahela niyama nikSepanA 4/3 prakAranI vicAraNA nAmAdi bhedo konA ? zabdanA ke vAcyArthanA ? zabdapratipAdya arthanA bhedo che... vAcyatAvacchedakano vicAra vibhAjyatAvacchedaka koNa che ? 11 14 17 18 21
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya padapratipAdyatva e vAcyatAvacchedaka che nAmanikSepanA 3 prakAra nAmanikSepalakSaNano vicAra nAma nikSepanuM sAmAnyalakSaNa nAmanikSepanA vizeSa lakSaNo nAmanA prathama prakArano vicAra abhidhAna e ja nikSepa che, nahIM ke lipi zabdasamUha e ja grantha che likhakSaro sAkSAr arthabodhaka hotA nathI nAma paryAyAbhidheya paNa hoya - zaMkA e paryAyAbhidheyatA bhAvanikSepanI che 'candraprabha' svAmI e bhAvanikSepa che bhAvanikSepa aMge vyApti zaziprabhanI nAmAntaratA kyAre ? Dityano bhAvanikSepa 4 nikSepanI sarvavyApitAnA niyamanI ghaTanA vyutpatyartha e upalakSaNa che, vizeSaNa nahIM jAti yutpittanimitta banatI nathI 'Ditya' nAma yAdacchika che anabhilApyabhAvomAM sarvavyApitAniyamanA vyabhicAranI zaMkA sarvavyApitAniyamanA vyabhicAranI zaMkAnuM samAdhAna vivakSAvazAt nAmanA 3,2, 1 bhedo sthApanAnikSepanuM lakSaNa nAma-sthApanAno bheda zAzvatapratimAmAM 'sthApanA'nI vyutpatti nAmamAM yAvad dravyabhAvitAvicAra chuM chuM huM 27 29 31 33 35 39 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 23 71 73
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama viSaya 75 79 81 95 nAmanikSepathI paNa samIhitano lAbha vagere zakya gopAlacitravicAra dravyanikSepa avadhijJAnanA nikSepAo AgamathI dravya nikSepane pAMcamo nikSepa mAnavAnI zaMkA e zaMkAnuM samAdhAna dravyanikSepanI dvividhatA nimittakaraNAdi paNa dravyanikSepa saMbhave dravyendra koNa? marIcinI dravyajina tarIke vandhatA dravyanikSepa vyavahAra mATe kA.kA. bhAvAnusaMdhAna jarUrI sAmAnyathI upAdAnakAraNa ja dravyanikSepa bane kArya be prakAranuM ja hoya mizradravya upAdanakAraNa na bane AgamathI dravyanikSepa e mATe vastRtva Avazyaka nathI nozabdanI sarva-zaniSedhavAcitA nozabdanI dezavAcitA vivakSAbhede nozabdanA arthano bheda jJazarIramAM upacAraparaMparA nozabdanI mizravAcitA tavyatirikta dravyanikSepa nAmAdi nikSepAonuM niyatapaNuM vividha dravyanipAo apradhAna dravya nAmAdi nikSepAone judA mAnavA jarUrI nathI - zaMkA 1/1 103 105 107 109 111 113 115 117 119 121 123
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 viSayAnukrama viSaya pRSTha 125 127 129 131 133 135 137 139 141 143 145 e zaMkAnuM samAdhAna nAma vagere paNa vastu che bhAvanI vizeSathI pUjyatA nAmAdinI bhAvanikSepane samAnapUjyatA chatAM bhAvanI mahAnatA bhAvanikSepanA be prakAra nAma ja pradhAna che sthApanA ja pradhAna che dravya ja pradhAna che bhAva ja pradhAna che jinamata saMpUrNArthagrAhI che sarvavastuo 4 nipamaya che jAti-AkRtiviziSTa vyaktimAM zakti jAtyAdino kono kyA nikSepamAM samAveza paramANu anAkAra hovAthI sthApanAnilepAbhAvanI zaMkA varNAdi paNa AkRtimAM samAviSTa nAma lakSaNodvArA padapratipAdya che nirUDhalakSaNAno lakSyArtha paNa nikSepa bane anekArthaka padonI zaktino vicAra dareka zabdo nikSepasaMdarbhe ekazaktika tathA pRthaphazaktika che jIvano dravyanikSepa asaMbhavita-dIrghapUrvapakSa eka jIvamAM asaMbhavamAtrathI sarvavyApitAbhaMga nathI? siddhamAM ja bhAvajIvatva mAnavAnI Apatti? zabda (nAma) paNa vastunuM svarUpa che siddhamAM dravyanikSepAbhAvanI Apatti siddhamAM bhAvanikSepAbhAvanI Apatti 147 148 149 151 1pa3 155 157 159 161 163 165 167 169 171 173
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama 175 177 179 180 181 183 185 187 189 191 viSaya je mAtra kAryarUpa hoya e ja bhAvanikSepa-niyamano vicAra ghaTamAM ja nikSepanI ghaTanA dravyajIvanI siddhi mATe vividha vikalpo dIrghapUrvapakSanA uttarapakSano prAraMbha anAdinidhanajIva e vastu nathI evA jIvano eka paNa nikSepa saMbhavato nathI zAstromAM sAmAnyathI "jIva' zabda paryAyApannavastuno ja bodhaka 'pudgala'nA nikSepAo paNa asaMbhavita zazazRMga paNa vastu? zazazRMganAme putra bhAvanikSepa che sthApanAniSepa aMge niyama manuSyAdi jIvatAvicchanna kyAre na hoya? jIva-mATIno taphAvata anAdinidhana jIva khapuSpatulya nathI e vastuaMza che cAranikSepanI sarvavyApitA vastumAM ja kahelI che dravyajIva siddha thAya emAM ja pUrvAcAryono rasa nipAomAM nAvicAraNA naigamanamAM dravyArthikatvanI hAninI Apatti nayarahasyano adhikAra nayarahasyamAM Apattino parihAra vi.A.bhASyakAra vacanavirodha parihAra anyanA avizeSaNarUpa prAdhAnya paryAyAstikanaya dravyanikSepa kema na mAne? naya-nikSepa saMbaMdhI dravyazabdonA artha alaga-alaga che bhAvanikSepa mAnavA chatAM naigama paryAyArthika nathI banI jato 193 195 197 199 201 203 205 207 209 211 213 215 217 219 221 223
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 viSaya naya-nikSepa vyavasthA nAmAitiyaM.. bhASyagAthAnI vyAkhyA be vyAkhyAmAM mukhyatayA zabdabheda ja che naigamane bhAvanikSepa mAnya che anuyogadvArano adhikAra zabdAdinaye jJAtA-anupayukta e avastu che naigamamate chidyamAna kASTha paNa bhAvaprasthaka ja che kAThamAM paNa prasthakanA cAre nikSepa che anuhAramAM kAraNamAM kAryopacAranuM kathana vyavahArAnusAre jeTalAM vacanapatho eTalA nayavAda vyavahArane mAnya mukhya prasthaka nayomAM zuddhi-azuddhi vyavahAranayanI mukhya saMmati kASThAdimAM paNa prasthakatvadarzana saMbhavita saMgrahanaye vicAra vyavahAranaye vicAra RjusUtranaye vicAra anuyogadvA2sUtra virodhano parihAraprakAra RjusUtra bhale paryAyA chatAM dravyanikSepa mAnavAmAM doSa nathI. RjusUtrane kAraNadravyAMza paNa mAnya che RjusUtraviSayaka anAdeza zabdAdinayavicAra zabdavyavahAra viSayanA svarUpamAM niyAmaka nathI aMtima maMgaLa prazasti sAkSIpAThonI granthasUci viSayAnukrama pRSTha 225 227 229 231 233 235 237 239 241 243 245 247 249 251 253 255 257 259 261 263 265 267 269 271 273 275
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zaLezvarapArzvanAthAya namaH zrImAtaGgasiddhAyikAparipUjitAya zrI vardhamAnasvAmine namaH zrI gautama-sudharmAdigaNabhRdbhyo namaH zrI umAsvAtivAcakAdi-yazovijayAntebhyaH zAstrakRdbhyo namaH zrIvijayaprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-dharmajit-jayazekharasUrIzebhyo namaH zuM nama: nikSepaviMzikA jagadguruM namaskRtya smRtvA sdgurubhaassitm| subodhAya vivRNve svo-pajJAM nikssepviNshikaam|| je nAma AkRti tathA saddavya ne zubhabhAvathI, pAvana kare traNa jagatane ugAravA durbhAvathI; sarvakALe sarvakSetre jehano mahimA vaLI, arihaMta te bhagavaMtanI upAsanA karuM laLI laLI lo. mahAvIra ! tAruM nAma mArI jIbhanuM gAyana bane, mahAvIra ! tAruM biMba mArAM netranuM darzana bane; nayasAra ne marIci pramukha muja hRdayanuM maMthana bane, mahAvIra ! prAtihArya tuja muja dhyAnanuM bhUSaNa bane ArA bhuvanabhAnu ! tuja nAma suMdara sAratuM muja kAryane, Adarza banatI tAharI mudrAo sAdhaka saMtane; cho devaloke deva to karajo sadA sAnnidhyane, nikSepabodhaprakAzanArA bhuvanabhAnu ! namuM tane ill adhyAtmayogI dharmajita sUrIzvarA tava caraNamAM, karuM vaMdanA sUrimaMtrajApI jayazekharaguru caraNamAM; sUrimaMtra kerI prathama pIThe rAjatA zrutadevatA, nikSepanA cAre prakAre raho sadA muja smaraNamAM /4
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-1 iha hyAtmano'tIndriyatvena tatkalyANAdInAmapi pradhAnatayA'tIndriyatvameveti tatkalyANakAmAnAM bhavyAnAmAgama eva prmaadhaarH| tatu tharmaratnaprArA (66) natthi paraloyamagge, pamANamannaM jiNAgamaM muttuN| AgamapurassaraM ciya, karei to svvkiriyaao| aagmshcaaptvcnruupH| vacanaM ca shbdsmuuhaatmkm| zabdAzca naikamevArthaM pratipAdayanti, kintu nAnAvidhAnarthAn prtipaadynti| tasmAt sUtragatasya tasya tasya zabdavizeSasyAptAbhipretatvena ko'rtho grAhyaH ? kazca tyAjyaH ? iti nirNetuM pUrvaM tattacchabdapratipAdyAH sarve'rthAH parijJAtavyA bhvnti| tadarthamanuyogadvAreSu dvitIyaM nikSepadvAramupanyastaM vrtte| tatra 'nikSepaH' ityasya ko'rthaH ? ke ca nAmAdayastadbhedAH ? kiJca nAmAdInAM vRttigraMthanuM maMgaLAcaraNa- jagadguru zrI tIrthaMkarabhagavaMtane namaskAra karIne, sadguruonA vacanone yAda karIne svopajJa nikSepavizikA granthanuM saraLa bodha mATe vivaraNa karIza. AtmA atIndriya hovAnA kAraNe enuM kalyANa-akalyANa vagere paNa pradhAnarUpe atIndriya ja hovAthI AtmakalyANanA icchuko mATe Agama e ja parama AdhAra che. dharmaratnaprakaraNamAM kahyuM che keparalokamAgamAM jinAgamane choDIne bIjuM koI pramANa nathI. mATe sAdhaka badhI kriyAo Agamavacanone AgaLa karIne ja kare che. Agama e ApavacanarUpa che. ane vacana e zabdasamUhAtmaka che. vaLI zabdo eka ja arthane jaNAvanArA hotA nathI. paraMtu aneka prakAranA arthone jaNAvanArA hoya che. eTale sUtramAM rahelA te te zabdano kayo artha levo ne kayo na levo ? e nirNaya karavo Avazyaka banato hoya che. paNa te te zabdanA vAcyArtha kayA kayA che? e ja jyAM sudhI jaNAyA na hoya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAcaraNam tadbhedAnAM svarUpam ? ityAdi spaSTIkaraNArthaM nikSepaviMzikAkhyaM granthaM viracitukAmo granthakArastadAdimA maGgalAdipratipAdikAM gAthAmAha viirnimitA vIrajinaM namaskRtya gautamAdIn guruuNstthaa| varadAM zAradAM smRtvA kurve nikssepviNshikaam||1|| sugamArthA / navaraM 'gautamAdIn' ityanantaraM svgurushriijyshekhrsuuryntaanitydhyaahaarym| tena guruparvakramasambandho jJApito jnyeyH| 'nikSepaviMzikAm' itynenaabhidheyaartho'bhihitH| tathA 'yeSAM nikSepajJAnamupeyaM teSAmayaM grantha upAyaH' ityevaM jJApanadvArA 'upAya-upeyabhAva tyAM sudhI A nirNaya zakya zI rIte bane ? eTale e jANI zakAya e mATe zrIanuyogadvArasUtramAM bIjuM nilezadvAra kahevAmAM AvyuM che. emAM "nikSepa' eTale zuM ? enA nAmanikSepa vagere kayA bhedo che ? e nAmanikSepa vagere bhedonuM zuM svarUpa che? vagerenA spaSTIkaraNa mATe "nikSepaviMzikA' nAmanA granthane racavAnI icchAvALA graMthakAra maMgaLa vagerenuM pratipAdana karanArI granthanI prathama gAthAne kahe che- gAthArtha : zrIvIra prabhune namaskAra karIne, tathA zrIgautamasvAmI vagere gurudevone namaskAra karIne, vaLI varadAna ApanArI zrI zAradAdevInuM smaraNa karIne huM nikSepaviMzikA granthane racIza. gAthArtha sugama che. vaLI ahIM "jItamAdrIna evo je zabda rahelo che enA pachI "vapuzrInazevasUryantA evA zabdano adhyAhAra karavAno che. eTale ke "zrIgautamasvAmIthI laIne granthakAranA potAnA gurudeva zrIvijaya jayazekharasUrimahArAja sudhInA badhA guruvaryone namaskAra karIne..' evo artha maLaze. AnA dvArA guruparvakrama saMbaMdha jaNAvelo sAdhAraNa sabhA che. te A rIte- namaskAra dvArA badhA gurubhagavaMtonI paramazraddheyatA jaNAvI. vaLI e paraMparA zrI jayazekharasUri mahArAja, zrIdharmajisUri
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-2 sambandhastenaiva sUcito jnyeyH| tathA, yeSAM nikSepaviSayiNI jijJAsA te'trAdhikAriNaH' ityevamadhikAriNAM sUcanaM kRtm| nikSepaviSayakabodhapradAna-AdAna-lakSaNe svasya zrotuzcAnantaraprayojane api sUcite jnyeye| paraMparaprayojanaM tUbhayoniHzreyasAvAptiriti prasiddhameva // 1 // atha nikSepanirUpaNe prathamaM nikSepasya svarUpabhUtaM lakSaNaM bhedAMzcAha nikSepaNaM hi nikSepo jghnytshcturvidhH| nAmAkRtidravyabhAvaistaduktamAgame sphuttm||2|| sugamArthA / nanu nikSepaNaM nikSepa iti ko'rthaH ? nizcitaH kSepo mahArAja, zrIbhuvanabhAnusUri mahArAja.. vagere krame zrIsudharmAsvAmIzrIgautamasvAmI dvArA sarvajJa prabhu zrImahAvIramAM jaIne maLe che. eTale sarvajJamUlaka A guruparaMparA dvArA je maLyuM che tenuM A granthamAM nirUpaNa hovAthI A grantha guruparvakrama saMbaMdha dvArA zrIsarvajJa sAthe joDAyelo che evo nirNaya thAya che. "nikSepaviMzikA' evuM granthanAma granthanA viSayane jaNAve che. tathA jeoe nikSepanuM jJAna meLavavuM hoya teo mATe A grantha upAya che. evuM sUcavavA dvArA upAya-upeyabhAva saMbaMdhanuM paNa enA dvArA ja sUcana thaI gayeluM jANavuM. ema jeone nikSepanI jijJAsA hoya teo A granthane bhaNavAnA adhikArI che e pramANe adhikArInuM paNa enAthI ja sUcana thaI jAya che. vaLI nikSepa aMgeno bodha Apavo e granthakAranuM ane e bodha meLavavo e zrotAonuM anaMtaraprayojana che e paNa sUcita thaI jAya che. paraMparaprayojana to e bannenuM mokSaprApti ja che e prasiddha che. tenA have, nikSepanuM nirUpaNa karavuM che, eTale sahu prathama nikSepanuM svarUpAtmaka lakSaNa ane nikSepanA bhedone granthakAra kahe che- gAthArtha : nikSepaNa karavuM e nikSepa che. e jaghanyathI nAma, AkRti = sthApanA, dravya ane bhAva ema cAra prakAre hoya che. A vAta AgamamAM spaSTa rIte kahelI che.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepalakSaNam nikSepo nyAsa ityrthH| kasya kutra ? iti cet ? vAcakasya zabdasya vAcye'rthe iti gRhaann| kimuktaM bhavati ? vivakSitaH zabdo vAcakatayA'sminnasmin vAcye'rthe nyastaH (=saGketitaH) ziSTapuruSairiti pratipAdanaM nikssepH| idamuktaM bhavati-sUtragatasyAdhikRtasya zabdasya sAmAnyatayA zravaNe sati naikasyaiva kasyacidarthasya pratipattiH, api tu prakaraNabhedena nAnArthAnAM prtipttiH| tathAhi- dhammo maMgalamukkiTTha' ityAdisUtre yo maGgalazabdo vartate tasya vAcyatvena prakaraNabhedena nAnAvidhA arthAH prtiiynte| tadyathA- 'maGgalo'yaM gacchati' iti vAkye maGgalAkhyadArakaH prtiiyte| evaM 'sa bhItticitre maGgalaM pazyati' iti vAkye citragataH sAdhuH, 'mahataH kAryasya prArambhe varamidaM maGgala gAthArtha sugama che. prazna : nikSepaNa karavuM e nikSepa che... Ano zuM artha che ? uttara : nizcitarUpe lepa karavo = mUkavuM e nikSepa... arthAt nyAsa karavo e nikSepa che. prazna : kono kyAM nyAsa karavo ? uttara : vAcaka evA zabdano vAcya arthamAM nizcitarUpe nyAsa karavo e nikSepa che. arthAt vivakSita zabda ziSTapuruSo vaDe vAcakarUpe A-A padArthamAM nizcita (=saMketita) karAyelo che evuM pratipAdana karavuM e nikSepa che. kahevAno Azaya e che ke- sUtramAM rahelA vivakSita zabdane sAMbhaLavA para sAmAnya rIte eka ja arthano bodha thAya evuM hotuM nathI. paNa prakaraNabhede judA-judA aneka arthono bodha thato hoya che. jemake tho manamuviTTa...' ityAdi sUtramAM rahelA 'maMgaLa' zabdanA vAcya tarIke prakaraNabhede judA judA artho pratIta thAya che. te A rIte - "A maMgaLa jAya che' AvA vAkyamAM maMgaLa nAmano chokaro jaNAya che. ema te bhIMtacitramAM maMgaLane jue che." AvA vAkyamAM citramAM dorela sAdhu jaNAya che. tathA, "mahattvanA kAryanA prAraMbhe A sAruM maMgaLa thayuM ke je pUrNakaLazavALI kanyA sAmI maLI AvA vAkyamAM pUrNakaLaza ke kanyA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-2 mabhUdyatkanyayA''nIyamAnaH pUrNakalazo dRSTaH' iti vAkye pUrNakalazaH, 'dhammo maMgalamukkiTTha' iti sUtravAkye'hiMsAdimayo dharmaH pratIyata itynubhvsiddhm| tatazca sUtragatasyAdhikRtasya zabdasya vAcyatvena prakaraNAdivazAd yAvatAmarthAnA pratipattirbhavituM zakyA tAvatAmarthAnAmullekho yaH kriyate niyuktikRdAdibhiH sa 'nikSepaH kRtaH' ityevaM vyvhriyte| tatazcAtrArthAnAmullekhAtmikA kriyA 'nikSepa'zabdasyArthatayA prtiiyte| taduktaM mahopAdhyAyairjenatarkabhASAyAM 'prakaraNAdivazenApratipattyAdivyavacchedakayathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA nikSepAH' iti| kiJca 'te'rthAstasya zabdasya nikSepAH' iti tasya tAvanto nikSepAH' ityapi vyavahAro dRshyte| tatazcAtra vivakSitazabdapratipAdyA arthA maMgaLarUpe jaNAya che. ane "ghammo mAmuvi AvA sUtravAkyamAM ahiMsAdimaya dharma pratIta thAya che. A vAto anubhavasiddha che. eTale sUtragata vivakSita zabdanA vAcya tarIke prakaraNAdinA prabhAve jeTalA arthonI pratIti thavI zakya hoya te badhAno ullekha karavo e 'niryuktikAra vageree nikSepa karyo e rIte ullekhAya che. eTale ke ahIM nikSepa tarIke arthonA ullekharUpa kriyA jaNAya che. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAje "jainatarkabhASA mAM kahyuM che ke- prakaraNAdinA kAraNe apratipatti (= kazAno nirNaya ja na thavo) vagereno vyavaccheda karIne yathAsthAna viniyoga thAya e mATe zabdanA arthanI cokkasa prakAre racanA = cokakasa prakAre kathana karavuM e nikSepa che. vaLI, te padArtho te zabdanA nikSepAo che" evo tathA tenA eTalA nikSepa che vagere vyavahAra paNa jovA maLe che. eTale ke AvA vyavahAramAM vivakSitazabdathI pratipAdya artho nikSepa tarIke jaNAya che. nikSepanA cAra vagere bheda je kahevAya che e AnA ja jANavA. upara kahelI ullekhAtmaka kriyAnA nahIM, ahIM je 'maMgaLa' zabdanA artha tarIke pratIta thanArA maMgaLanAmanA chokarA vagerenI vAta karI emanA zAstromAM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepaprayojanam 'nikSepa'zabdasyArthatayA prtiiynte| eSAJca maGgalAkhyadArakAdInAM kramazo nAmamaGgalaM, sthApanAmaGgalaM, dravyamaGgalaM, bhAvamaGgalamityAkhyAH zAstre prasiddhAH | atha sUtragatasya zabdasya prakaraNalabhyo yo'rthaH sa eva vaktavyo niyuktikRdAdibhiH, kimarthaM sarveSAmarthAnAM kathanamityAzaGkAyA idaM samAdhAnaM jJeyaM-yad-sUtragatasya tasya zabdasya vAcyatvena pratIyamAnAnAmarthAnAM madhye ko'rthaH prakaraNalabhyaH ? kazca na tatheti nirNetuM tacchabdavAcyAnAM srvessaamrthaanaamupsthitirpekssitaa| sA copasthitiranullekhe teSAM kathaM zakyA ? iti sarveSAM kathanaM kriyata iti| sUcita caitanmahopAdhyAyaistatraiva granthe- 'maGgalAdipadArthanikSepAnAmamaGgalAdiviniyogopapattezca nikSepANAM phalavattvam, taduktaM laghIyastrayIvivaraNe (7.2) aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAn kramazaH nAmamaMgaLa, sthApanA maMgaLa, dravyamaMgaLa ane bhAvamaMgaLa evA nAmo prasiddha che. praznaH sUtramAM rahelA zabdano prakaraNalabhya je artha hoya ene ja niryuktikAra vageree kahevo joIe ne, te te zabdonA jeTalA artho hoya e badhA kahevAnI zI jarUra che? uttara : te te zabdanA vAcya tarIke pratIta thanArA arthomAMthI kayo prakaraNalabhya che ne kayo nathI eno nirNaya karavA mATe badhA ja arthonI upasthiti apekSita hoya che. eTale badhA ja arthonuM kathana jo na karavAmAM Ave to e upasthiti zI rIte thAya ? mATe badhAnuM kathana karAya che. mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje e ja je.ta.) granthamAM kahyuM che ke- maMgaLa vagere padArthono nikSepa thavAthI maMgaLAdinA viniyoganI saMgati thAya che, mATe nikSepa phaLavAna che. lavIyastrayI vivaraNamAM jaNAvyuM che ke aprastuta arthanI bAdabAkI karIne prastuta arthano nizcaya karAvavA dvArA nikSepa saphaLa che.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 rUti' nRtyavinA nikSepasya lkssnnmuktm| atha tadbhedakathanAvasaraH / tatra kasyacidapi vastuno nAma - AkRtyaparaparyAyasthApanA dravya-bhAvAkhyAzcatvAro nikSepA jaghanyatastu bhavantyeveti niyamaH / tadadhikAstu kasyacidbhavanti, kasyacinneti bhajanA jnyeyaa| atra jaghanyatazcaturNAM nikSepANAM yo niyamaH sa Agame zrIanuyogadvAralakSaNe sphuTarUpeNokto vartate / tadviSayiNI ca ye cAlanApratyavasthAne te yathAvasaramagre vyaktIkariSyete / na ca 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH' iti zAstraprasiddhanyAyo'bhidhAnapratyayayorapi zabdavAcyatvaM sUcayati tayozca gopAladArakAdilakSaNeSu 9 zrInikSepaviMzikA - 2 Ama, nikSepanuM lakSaNa kahyuM. have enA bhedakathanano avasara che. jenA paNa nikSepa karavAnA hoya tenA jaghanyathI nAma, AkRti sthApanA, dravya ane bhAva ema cAra nikSepA to hoya ja che evo niyama che. cArathI vadhAre pAMca-cha vagere nikSepAo koIkanA hoya che. koIkanA hotA nathI ema bhajanAe jANavA. AmAM jaghanyathI cAra nikSepa hovAno je niyama che te zrI anuyogadvAranAmanA AgamamAM spaSTa rIte kahela che. e niyama aMge je cAlanA (zaMkA) ane pratyavasthAna (samAdhAna) che te avasaramujaba AgaLa spaSTa thaze. pratyaya zaMkA : ghaDo vagere padArtha, enuM 'ghaDo' evuM nAma tathA dviSayaka jJAna. A traNeno 'ghaDo' evA eka ja zabdathI ullekha thAya evuM jaNAvanAra 'arthAmidhAnapratyayAstutyanAmadheyA' evo eka nyAya zAstromAM prasiddha che. eTale A nyAyamujaba 'ghaDo' evuM je abhidhAna ane tadviSayaka je jJAna e banne paNa 'ghaTa' evA zabdanA vAcyArtharUpa che ja. paNa tame je gopAladAraka vage2erUpa nAmAdi 4 nikSepa kahyA temAM A beno samAveza to che ja nahIM. eTale 4 + 2 = 6 nikSepa jaghanyathI kahevA joIe ne ? samAdhAna : A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke A banneno paNa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAbhidhAna nyAyavicAraH nAmAdinikSepeSvanantarbhUtatvAtkathaM jaghanyatazcaturNAmeva nikSepANAM niyamaH kathyata iti vAcyaM tayorapi naamaadissvevaantrbhuuttvaat| tathAhi'maGgalua' iti varNAvaliniSpanna' maGgala' zabdalakSaNamabhidhAnaM naamnikssepe'ntrbhvti| pratyayastu maGgalaviSayakabodharUpatayA bodhasya ca bodhavato'bhinnatayA''gamato bhAvanikSepe'ntarbhavatIti na tannimittamAdhikyaM smbhvti| gopAladArakAdInAM zeSANAM sarveSAM nikSepANAM tulyanAmadheyAnAmarthe'ntarbhAvAt na tannyAyasyApi nyUnatvamiti dhyeyam / itthaJca maGgalAkhyadArakAdayo ye ye'rthA maGgalapadavAcyA maGgalanAmadheyA ityarthaH, teSu teSvartheSu vAcakatayA maGgalapadasya nyasanaMnikSepaNaM nikSepa ityartho labdhaH ||2|| nAmAdi 4 mAM ja antarbhAva che. te A rIte - 'maMgaLa' AvA zabdarUpa je abhidhAna che eno nAmanikSepamAM antarbhAva che. tathA jJAna ane jJAnIno abheda hovAthI maMgaLaviSayaka jJAnarUpa pratyayano 'AgamathI bhAvanikSepa' mAM samAveza che. zaMkA : chatAM, 'JiimadhAnapratyayAstutyanAmadheyAH' e nyAya adhUro to kahevAze ja. kAraNa ke artha-abhidhAna ane pratyaya sivAyanA gopALadArakAdi paNa tulyanAma dharAve ja che jeno AmAM samAveza thayo nathI. samAdhAna : nA, e badhAno 'artha' mAM ja samAveza thaI jAya che. kAraNa ke e badhA paNa vAcya artharUpa ja che. mATe e nyAya adhUro nathI. - Ama, 'maMgaLa' nAmano gopAladA2ka vagere je je artho maMgaLa evA zabdathI vAcya che- arthAt 'maMgaLa' nAmadhArI che, te te artho aMge vAcakarUpe 'maMgaLa' evA zabdano nyAsa (= nikSepaNa) ka2vo = vAcakarUpe 'maMgaLa' evA zabdanuM pratipAdana karavuM e maMgaLano nikSepa karyo kahevAya evo artha nizcita thAya che. // 2 // -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 3 atha zrI anuyogadvAralakSaNa Agame yaduktaM tadevAvatArayannAhajattha ya jaM jANejjA, nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi a na jANejjA, caukkagaM nikkhive tattha // 3 // asyAH zrImaladhArIyA vRttiH- tatra jaghanyato'pyasau caturvidho darzanIya iti niyamArthamAha yatra ca jIvAdivastuni yaM jAnIyAt nikSepaM = nyAsaM yattadornityAbhisambandhAt tatra vastuni taM nikSepaM nikSipet = nirUpayet niravazeSaM = samagra, yatrApi ca na jAnIyAnniravazeSaM nikSepabhedajAlaM tatrApi nAmasthApanAdravyabhAvalakSaNaM catuSkaM nikSiped / idamuktaM bhavati- yatra tAvannAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante tatra taiH sarvairapi vastu nikSipyate, 10 have, zrI anuyogadvA2nAmanA AgamamAM je kahyuM che eno ja utAro karatAM granthakAra kahe che - gAthArtha : jyAM je nikSepa jANI zakAya e badhA nikSepa karavA. ane jyAM vizeSarUpe na jANI zakAya tyAM paNa nAmAdi cAra nikSepA to avazya karavA ja. zrIanuyogadvAramAM AvelI A gAthAnI vRttikAra zrI maladhArI hemacandrasUri mahArAje karelI vRttino artha Avo jANavo.. janyathI paNa A nikSepa cAra prakArano to darzAvavo ja evo niyama karavA mATe A nastya haiM...' ityAdi gAthA che. jIvAdi je vastu aMge je nikSepa jANI zakAya ( 'jIva' vagere zabdanA artha tarIke je je vastu jANI zakAya) te darekanuM nikSepa tarIke nirUpaNa karavuM ane jyAM badhA ja nikSepabhedonA samUhane na jANI zakAya (te te zabdanA vAcyArtha tarIke AgamamAM ke lokamAM je je prasiddha hoya te badhAnA samUhane na jANI zakAya) tyAM paNa chevaTe nAma-sthApanA-dravya ane bhAva ema 4 nikSepa to karavA ja. Azaya e che ke jyAM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhaparihAraH yatra tu sarvabhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, na hi kimapi tadvastu asti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti gaathaarthH| nanvatra nikSepasya jaghanyato'pi caturvidhatvamuktaM, agre nikSepadvAre tasya trividhatvamuktaM tadyathA- se kiM taM nikkheve ? nikkheve tivihe paNNatte, taM jahA- ohanipphaNNe, nAmanipphaNNe, suttaalaavgnipphnnnne| tatazca kathaM na pUrvAparavirodha iti cet ? aho bhrAntiH, atra jattha ... rUtyavisUtre nadhanyatogapi caturvidhavaM tagnikSepasyorja, tatra se kiM taM... ityAdisUtre trividhatvaM yadvakSyate tannikSepadvArasya bhava, bhAva vagere bhedo jANI zakAya tyAM te badhA nikSepa karavA. jyAM bIjA badhA bhedo jANI na zakAya tyAM paNa nAma vagere cAra nikSepathI to vicAra karavo ja. kAraNa ke A cAranikSepAo sarva vyApaka che. evI koI vastu nathI ke je A cAra sAthe vyabhicAra dharAvatI hoya. arthAta vastu hoya ane cAramAMnA ekAda-be nikSepa saMbhavatA na hoya e zakya nathI. (anuyogadvArano vRtti adhikAra pUro). zaMkA : anuyogadvAranA A adhikAramAM nikSepanA jaghanyathI 4 prakAra kahyA che. vaLI AgaLa nikSepadvAramAM enA 3 prakAra darzAvavAnA che. te A rIte- "te nikSepa zuM che ? nikSepa traNa prakAre kahevAyelo che. te A rIte oghaniSpanna, nAmaniSpakSa ane sUtrAlApakaniSpanna." to AmAM pUrvAparavirodha kema nahIM ? samAdhAna : ahIM jaghanyathI cAra prakAra je kahyA che te nikSepanA kahyA che jyAre AgaLa nikSepadvAramAM traNa prakAra je kahyA che te nikSepAranA kahyA che, nahIM ke nikSepano... pachI pUrvAparavirodha che ja kyAM? Azaya e che ke "adhyayana vagere jenA nikSepa karavAnA hoya tenA te jaghanyathI nAma vagere cAra to karavA ja AvuM A jaltha ya.. vagere sUtra jaNAve che. paNa A cAra vagere nikSepa konA konA karavA ? vizvamAM jeTalA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-3 vakSyate, na tu nikSepasyeti kutaH puurvaaprvirodhgndho'pi| ayamAzayaHadhyayanAdikasya yasya kasyacidapi nikSepA yadA cintanIyAH syustadA te jaghanyato'pi nAmAdayazcatvArastu cintanIyA eveti jattha ya... ityaadisuutrsyaashyH| paraMtu te caturAdayo nikSepAH kasya kasya vintanIyA:? rUti vijJAsAyA se jiM tuM... tyavi sUtra vasyato tatazcAdhikRtasya zrutasya yatsAmAnyanAma tena prAptasya 'adhyayanAdeH', yacca vizeSanAma tena prAptasya 'sAmAyikAdeH', ye ca sUtrAlApakagatAH zabdAstaiH prAptAnAM 'karaNAdInAM' ca nikSepAzcintanIyAH, nAnyeSAM ghaTapaTAdInAmiti nishciiyte| kiJcAdhyayanAdInAM nikSepacintanAvasare sUtrakAraiH svayaM nAmAdayazcatvAro nikSepA nikSiptA ev| itthaJca vivkssitpadapratipAdyapadArtho che e badhAnA ja ke amukanA ja? prathama vikalpa saMbhavita nathI, kAraNa ke vANI kramika che ne AyuSya parimita che. bIjA vikalpamAM amukanA ja nikSepa karavA to konA konA karavAnA ne konA nahIM karavAnA ? A prazna Ubho thAya ja. eTale e praznanA javAba tarIke A kahevAya che ke nikSepaDhAramAM oghaniSpanna vagere traNa prakAre nikSepa karavA... eTale ke adhikRta zrutanuM je sAmAnyanAma hoya tatkRtipAdya adhyayana vagerenA nikSepa karavA (ghaniSpanna), je vizeSanAma hoya tenAthI pratipAdya sAmAyika vagerenA karavA (nAma niSpanna), ane sUtrolApakamAM rahelA zabdothI pratipAdya karaNa vagerenA karavA (sUtrAlApakaniSpanna). A sivAyanA je zabdo, tenAthI pratipAdya je ghaTa-paTAdi artho, enA nikSepa nikSepAramAM vicAravAnAM hotA nathI. vaLI A adhyayana vagerenA nikSepa vicAratI vakhate sUtrakAre nAmAdi cAre nikSepa darzAvyA ja che. Ama evo artha phalita thAya che ke vivakSita zabdanA pratipAdya artharUpa nikSepanA cAra vagere prakAra hoya che, ane arthonuM kathana karavA rUpa kriyAtmaka nikSepanA traNa prakAra hoya che. pachI pUrvAparavirodhanI zaMkA kyAM UbhI rahe ?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyavacanAkathanaM katham ? zabdapratipAdyArthalakSaNasya nikSepasya caturAdividhatvaM, arthollekharUpakriyAlakSaNasya trividhatvamityarthaH paryavasyatIti pUrvAparavirodhazaGkAniHzaGkamajJAnasyaiva vilAsa iti / nanu nikSepasya lakSaNamuktaM, bhedAzca pradarzitAH, paryAyAH kathaM na kathitAH ? 'tattvabhedaparyAyaiAkhyA' iti zAstravacanAtparyAyakathanasyApi vyAkhyAGgatvAditi cet ? zAstreSvanupalabhyamAnatvAditi gRhaann| nanvanupalabhyamAnatvaM katham ? nikSepasyAlaukikatvAd, aprasiddhadharmAntaratvAcceti jaaniihi| ayambhAvaHlokaprasiddhAnAmevArthAnAM lokasya nAnAbhASAkatvAdihetoranekazabdavAcyatvaM smbhvti| parantu kSapakazreNyAdayo ye'rthAH kevalajinAgama eva prasiddhAsteSAM tatprAyo na sambhavati, teSAM lokAprasiddhatayA zaMkAH nikSepanuM lakSaNa kahyuM, ane bhedo kahyA. to paryAyavAcI zabdo kema nathI kahetA? kAraNa ke 'tattva-bheda-paryAya (kahevA) dvArA vyAkhyA karavI evA zAstravacanamujaba paryAyakathana karavuM e paNa vyAkhyAno eka aMza che. samAdhAna : anuyogadvAra vageremAM e kahelA jovA maLatA nathI, mATe ame paNa kahyA nathI.. zaMkA : e zAstramAM kahelA jovA kema maLatA nathI ? samAdhAna : kemake nikSepa alaukika che ane enA anya dharmo prasiddha nathI. kahevAno Azaya e che ke loka judI judI anekabhASA bolatuM hovAthI lokaprasiddha padArthonA vAcaka tarIke aneka zabdo maLavA saMbhave che. paNa kSapakazreNi vagerarUpa je padArtho mAtra jinAgamamAM ja prasiddha che tenA vAcaka anekazabdo maLavA prAyaH saMbhavatA nathI, kAraNake jinAgamamAM aneka bhASA hotI nathI. tema chatAM, mAtra jinAgamamAM ja prasiddha evA paNa je arthonA vivakSita dharma karatAM anya paNa aneka dharmo prasiddha hoya, tenA te te anya dharmane AgaLa karIne banelA judAjudA vAcaka zabdo saMbhavita hovAthI tenA paNa paryAyavAcI zabdo maLI zake che, jemake AvazyakanA avazyakaraNIya-yuvanigraha-vizuddhi vagere ATha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA -4 nAnAbhASAkatvAdihetorasambhavAt / tathApi jinAgamamAtraprasiddhAnAmapi yeSAmarthAnAM vivakSitadharmAdanye'pi bahavo dharmAH prasiddhAH, teSAmapi tattaddharmAntarapuraskAreNa vibhinnAnAM vAcakazabdAnAM sambhavAdanekazabdavAcyatvaM smbhvti| tatazca teSAM paryAyazabdA api prApyanta eva, yathA Avazyakasya avazyakaraNIya-dhruvanigraha-vizuddhyAdayaH paryAyavAcinaH zabdAH / paraMtu nikSepasya yato'laukikatvamaprasiddhadharmAntaratvaJca, ataH pryaayshbdaanaampynuplbhymaantvm| tathApi sthAnAzUnyArthaM nikSepo nyAsa ityekArthako jJeyau // 3 // jijJAsoH praznamudbhAvyottarayati bhedA nAmAdayaH kasya zabdasyArthasya vA nanu / zabdena pratipAdyAnAmarthAnAmiti nizcinu // 4 // jaghanyato'pi nAmasthApanAdayazcatvAro bhedA ye'troktAste kasya bhavanti ? 'Avazy aka' itivarNAvalIniSpannasya vAcakasya 14 paryAyavAcI zabdo maLe che. paraMtu nikSepa to lokaprasiddha paNa nathI... ne enA (nikSepaNa sivAyanA) anya koI dharmo evA prasiddha paNa nathI.. mATe enA paryAyavAcI zabdo zAstromAM kahelA jovA maLatA nathI. chatAM paNa, sthAna khAlI na rahe e mATe kahevuM hoya to 'nikSepa ane nyAsa e be ekArthika paryAyavAyI che' sebha uhI zAya || 3|| jijJAsunA praznane UThAvI javAba Ape che-- gAthArtha : are ! A nAma vagere bhedo je kahyA che te konA hoya che ? zabdanA } arthanA ? uttara : zabdathI pratipAdya arthanA A nAmAdi bheda hoya che ema bhae.. Ve praznakArano Azaya e che ke jadhanyathI paNa nAma-sthApanA vagere cAra bheda je ahIM kahyA che te cAra bheda konA hoya che ? 'Aathyaa e varNAvalIthI niSpanna 'Avazyaka' evo je vAcaka zabda enA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kasya bhedA nAmAdayaH ? 'Avazyaka' itizabdasyota sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApAdilakSaNasya tadvAcyasyArthasyeti praznaH / nanu kimatra praSTavyam ? arthasyaivaite bhedA ityasya sUtragatazabdairvRttigatazabdaizca spaSTaM nizcIyamAnatvAt / tathAhi - anuyogadvArasUtre sUtrakAraiH 'se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM, taMjahAnAmAvassayaM... ' ityAdyeva sUtritaM, na tu 'se kiM taM AvassayaMti payaM ? AvassayaMti payaM cauvvihaM paNNattaM, taMjahA- nAmAvassayaM...' ityAdi / vRttiArarapi ''Javasmaya vaniha' mityAdi, avazya rtavyamAvshykm, athavA guNAnAM A-samantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakaM, yathA antaM karotIti antakaH, athavA AvassayaMti prAkRtazailyA AvAsakaM, tatra 'vasa nivAse' iti guNazUnyamAtmAnaM A-samantAd vAsayati guNairityAvAsakaM, 'cauvvihaM paNNattaM 'ti catasro vidhA bhedA ke sAmAyika vagere cha adhyayanonA samUharUpa je vAcyArtha enA ? are ! AmAM praznane avakAza ja kyAM che ? kAraNa ke sUtranA zabdo ane vRttinA zabdo parathI 'A bhedo vAcyArthanA che' evo spaSTa nizcaya thaI ja jAya che. te A rIte-sUtrakAre A rIte sUtra racyuM che- te Avazyaka zuM che ? Avazyaka cAra prakAre kahevAyela che, nAma Avazyaka vagere... paNa AvuM sUtra racyuM nathI ke 'te Avazyaka zabda zuM che ? Avazyaka zabda cAra prakAre kahevAyela che nAmaAvazyaka vagere..' vRttikAre paNa - "Avazyaka cAra prakAre che vagerenI vyAkhyA- je avazya kartavya che te Avazyaka.. athavA AtmAne guNono vazya kare te Avazyaka.. jemake anta kare te antaka kahevAya che tema. athavA prAkRtamAM Avastarya zabdanuM saMskRtamAM 'AvAsaka' evuM paNa rUpAMtara thAya che. emAM vas dhAtu nivAsa arthamAM vaparAya che. tethI guNazUnya AtmAne cAre bAjuthI guNo vaDe vAsita kare (guNonuM nivAsasthAna banAve) te AvAsaka. A Avazyaka 15
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 asyeti caturvidhaM prajJaptaM = prarUpitamarthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharaiH " ityAdyeva yadvivRtaM tena 'AvazyakazabdavAcyo yo'vazyaM kartavyalakSaNo'rthastasyaivaite bhedAH' iti nirvivAdaM jJAyate eveti ko'tra praznAvakAza iti cet ? na, nAmasthApanAdInAM tadbhedatvasyAtyantamanupapannatvAt / na hi 'AvazyakA' khyagopAladArakAdayo vAcyArthasya sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApAdilakSaNasyAvazyakasya prakAratvaM svapne'pyanubhavitu zrInikSepaviMzikA - -4 mardanti / nanu tarhi 'Avazyaka' iti yaH zabdastasyaivaite prakArA ityananyagatyA mantavyameveti cet ? na, gopAladArakAdInAmazabdarUpatayA zabdaprakAratvasyApyatyantamasambhavAt, prakaraNabhedena nAma - sthApanAdivAcakAnAM 'Avazyaka' miti zabdAnAM varNamAtreNApi bhedAbhAvAdekavidhatayA catu (ke AvAsaka) cAra prakAre artharUpe zrItIrthaMkara devo dvArA ane sUtrathI gaNadharo dvArA kahevAyela che. '" vagere je vivaraNa karyuMche tenAthI 'Avazyaka' zabdathI vAcya je avazyakartavya padArtha, tenA ja A bhedo che' e vAta nirvivAdapaNe jaNAya che ja, mATe ahIM praznane avakAza kyAM che ? AvI koI pratizaMkA kare to praznakAra enuM samAdhAna karI zake che ke- A vAta barAbara nathI, kAraNa ke nAma-sthApanA vagere tenA bhedarUpa hovA e atyaMta asaMgata che. Avazyaka nAmano gopALaputra vage2erUpa nAmanikSepAdi vAcyArthabhUta sAmAyikAdiSaadhyayanasamUharUpa AvazyakanA bheda(prakAra)paNAne svapramAM paNa anubhavI zakatA nathI. pharIthI praznakAra samakSa koIka pratizaMkA kare che - to pachI 'Avazyaka' evo je zabda, enA ja A nAmAdi prakAro che ema ja mAnavAnuM rahyuM...praznakAra AvI pratizaMkAne paNa nakAre che ke nA, gopALaputra vagere 'zabda'rUpa na hovAthI zabdanA prakArarUpe hovA e atyaMta asaMbhavita che. vaLI, nAmavAcaka je Avazyaka zabda, eno, sthApanAdino vAcaka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ padapratipAdyAnAM bhedAH vidhatvasyAsambhavAcca / tatazca 'nAmasthApanAdayaH kasya bhedAH ?' iti praznaH samudbhavatyevetyuttarArdhena prativacanamAha zabdenetyAdi / zabdena pratipAdyA ye'rthAsteSAM nAmAdayo bhedA iti prativacanamatra jJeyam / nanvevaM tu 'vAcyArthasyaivaite bhedAH' ityevApatitaM, tasyaiva zabdapratipAdyArtharUpatvAditi cet ? satyaM, paraMtu na sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApatvena yo vAcyArthastasya, tatroktAyA anupapattervajralepAyamAnatvAd, api tu 'Avazyaketi padapratipAdyatvena pratipAdyA ye'rthAsteSAmete bhedA iti mantavyaM, AvazyakAkhyagopAladArakAderapi 'Avazyake'ti padapratipAdyatvena vibhAjyakoTau smaaveshaadnuppttigndhsyaapybhaavaat| je Avazyaka zabda, enA karatAM eka varNa mAtrathI paNa pharaka na hovAthI cAra prakAra saMbhavita ja nathI. "Avazyaka evo je zabda e cAhe nAmanikSepano vAcaka hoya ke prakaraNAdivazAt sthApanAniSepano vAcaka hoya ke dravyano ke bhAvano vAcaka hoya. paNa e zabdamAM koI ja phera hoto nathI e sarvajanaanubhavasiddha che. pachI "zabdanA cAra prakAra che" ema kahI ja zI rIte zakAya ? Ama A cAra prakAra vAcyArthabhUta sAmAyikAdinA paNa hovA saMbhavatA nathI ke vAcakabhUta "Avazyaka' vagere zabdanA paNa hovA saMbhavatA nathI. mATe prazna nirmANa thAya che ke A nAmAdi 4 nipA konA hoya che ? gAthAnA uttarArdhadvArA prathakAra A praznano javAba Ape che- zabdathI pratipAdya je padArtho hoya tenA nAma vagere bhedo che evo prastutamAM uttara jANavo. zaMkA : A to "vAcyArthanA ja A bhedo hoya che e ja vAta AvI paDI, kAraNa ke e ja zabdathI pratipAdya artharUpa hoya che. samAdhAna : hA, vAcyArthanA ja A bhedo che, paNa e sAmAyika vagere 6 adhyayanonA samUharUpe nahIM, kAraNa ke emAM to pUrvokta asaMgati vajalepa banI jAya che, paraMtu "Avazyaka evA padathI pratipAdya hovArUpe pratipAdya je artho hoya tenA A bhedo jANavA. Ama karavAthI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA -4 itthaJca 'se kiM taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM' ityAdisUtre 'AvassayaM' ti zabdasya 'Avazyaka' padapratipAdyamityartho tamyate| tathA 2 'atha itavA'vazya'pavapratipAdyam ? 'Avazya'pavapratipAdya (vastu) caturvidha prApta, tadyathA-nAmAvazya...' tyAdrisuutraarthsy prApyamANatvAnna kA'pyanupapattiH / evameva 'se kiM taM suaM ? suaM cauvvihaM paNNattaM.. ' ityAdisUtre'pi 'atha kiM tat zruta' pdprtipAdyam ? zrutapavapratipAdyuM haturvidha prApta, tadyathA..' tyevArtho grAhyaH / evameva ca sarvatra dRSTavyaM yatra yatrAdhyayanAderyasya kasyacidapi nikSepAH prarUpitAstatra sarvatra 'atha kiM tadadhyayanapadapratipAdyam ?... ' ityAdika evArtho grAhya ityarthaH / tatazca 'Avazyakasyaite nikSepAH' ityAdi zAstrapracalite vyavahAre'pi AvazyakapadapratipAdyasyaite nikSepAH ' 'Avazyaka' nAmaka gopALaputra vagereno paNa te 'Avazyaka' padathI pratipAgha hovAthI vibhAjyakoTimAM (jenA vibhAga kahevAmAM AvI rahyA che temAM) samAveza thaI javAthI asaMgatinI gaMdha paNa rahetI nathI. " eTale 'Avazyaka zuM che ? Avazyaka cAra prakAre kahevAyeluM che...' vagere jaNAvanAra zrIanuyogadvAranuM je sUtra che emAM 'Avazyaka' zabdano 'Avazyaka zabdano pratipAgha artha' evo artha maLe che. eTale A sUtrano 'AvazyakapadathI pratipAdya zuM che ? AvazyakapadathI pratipAdya vastu 4 prakAre che- nAma Avazyaka..' vagere artha maLavAthI koI asaMgati rahetI nathI.. kAraNa ke evI vastunA to 4 prakAra che ja. e ja rIte 'zruta zuM che ? zruta cAra prakAre kahevAyeluM che..' vagere sUtrano paNa 'A zrutapadapratipAdya zuM che ? zrutapadapratipAdya vastu cAra prakAre che. te A pramANe...' vagere artha jANavo. A ja pramANe sarvatra jANavuM. eTale ke je je sUtramAM adhyayana vagere koInA paNa nikSepAonuM nirUpaNa hoya tyAM tyAM sarvatra 'adhyayanapadathI pratipAgha zuM che ? vagere artha ja levo. tethI, 'AvazyakanA A nikSepA che' evA zAsrapracalita vyavahAra aMge 18
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcyatAvacchedakavicAraH ityAdyarthaH kArya iti dhyeyam / atha nAnArthakena 'hari' zabdena prakaraNavazAd yadA kRSNasyopasthitistadA sA kRSNatvenaiva, na tu haripadapratipAdyatvena, evaM yadA sUryasyopasthitistadA sUryatvenaiva, na tu haripadapratipAdyatvena, ( 1 ) kRSNabodhakaprakaraNe'pi sUryAderupasthitiprasaGgAt, kRSNa iva sUryAdAvapi haripadapratipAdyatvasyAvizeSeNa sattvAt, (2) svasya svAnavacchedakatvAcca / atra dvitIyasya hetorayamAzayaH, yasyopasthitirbhavati sa vAcyo'rthaH tasmiMzca vAcyatA / yaddharmapuraskAreNa sopasthitirbhavati sa dharmo vAcyatAvacchedakaH, yathA 'ghaTo'yaM' ityullekhe ghaTatvaM vAcyatAvacchedakaM, 'mRdiyaM' ityullekhe ca mRttvam / paraMtu ghaTapadapratipAdyatvaM tu paNa 'AvazyakapadapratipAdya vastunA A nikSepA che' evo artha karavo. zaMkA : anekArthaka 'hira' zabdathI prakaraNavazAd = prakaraNa vagerene anusarIne jyAre kRSNa upasthita thAya che tyAre e kRSNarUpe ja upasthita thAya che, nahIM ke haripadapratipAdyarUpe. ema jyAre sUrya upasthita thAya che tyAre e sUryarUpe ja upasthita thAya che, nahIM ke haripadapratipAdyarUpe. AvuM mAnavAnA be kAraNo che. (1) jo AvuM mAnavAmAM na Ave to, jyAre praka2Na kRSNane jaNAvanAra hoya tyAre paNa sUryAdi upasthita thaI jaze, kAraNa ke kRSNanI jema sUrya vageremAM paNa 'hari'padapratipAdyatva to samAna rIte raheluM ja che. (2) pote potAno avacchedaka banI zakato nathI. A bIjA hetuno Azaya Avo che - zabdazravaNathI upasthita thato artha 'vAcya' hoya che ne emAM vAcyatA hoya che. je dharmane AgaLa karIne e padArtha upasthita thayo hoya che te dharma vAcyatAvacchedaka kahevAya che. jema ke 'A ghaDo che' evuM sAMbhaLIne ghaDo upasthita thayo hoya tyAre ghaTatva e vAcyatAvacchedaka che ane 'A mATI che' evuM sAMbhaLIne e upasthita thayo hoya tyAre mRttva (mATIpaNuM) e vAcyatAvacchedaka che. , 19
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zrInikSepaviMzikA-4 vAcyatAvacchedakaM bhavituM naivArhati, pratipAdyatvasya vAcyatvAnAntaratayA svasya svaavcchedktvprsnggaat| na ca bhavatu svasya svAvacchedakatvaM, kA''pattiriti vAcyam ? virodhbhnggaaptteH| ayambhAvaH- pUrvasiddho dharmo'vacchedako bhavati, AgantukazcAvacchedyo bhvti| pUrvasiddhatvaAgantukatvayorvirodhaH spaSTa eveti vAcyatvasyaivAvacchedakatve'vacchedyatve ca dvayorekatra vAcyatve samAvezAd virodhbhnggaapttiaaraiv| tasmAtsvasya svAnavacchedakatvaM mntvymev| tatazca 'hari'zabdAt kRSNAderyopasthitiH sA yathA na haripadapratipAdyatvena, api tu kRSNAditvenaiva, tathaiva prastute'pyAvazyaka' zabdAt saamaayikaadiparaMtu ghaTapadapratipAdyatva e kyAreya vAcyatAvacchaka banI zakatuM nathI. kAraNa ke pratipAdyatva ane vAcyatva A banne eka ja hovAthI pote ja potAno avacchedaka banavAnI Apatti Ave che. prazna : pote ja potAno avacchedaka bhale ne bane, zuM vAMdho che ? uttara : virodha bhAMgI javAno vAMdho che. Azaya e che kepUrvasiddha (= pahelethI hAjara) dharma avacchedaka bane che. Agantuka dharma avacchedya (avacchinna) banato hoya che. AmAM pUrvasiddhatva ane AgaMtukatvano virodha spaSTa ja che. eTale vAcyatva ja avacchedaka hoya ane e ja avacchedya hoya to vAcyatvadharmamAM ja pUrvasiddhatva ane AgaMtukatva A banneno samAveza thavAthI virodha Ubho rahI zake ja nahIM. paNa e virodha Ubho to che ja. mATe pote potAno avacchedaka na bane e mAnavuM ja paDe. eTale "hari' zabdathI kRSNAdinI je upasthiti thAya che e "haripadapratipAdyatva dharmathI nahIM, paNa kRSNatvAdi dharmathI ja. e ja rIte prastutamAM paNa "Avazyaka zabdathI sAmAyikAdi-adhyayanasamUha vagerenI je upasthiti thAya che te "Avazyaka padapratipAdyatva dharmathI nahIM, paNa tevA samUhatva vagere dharmathI ja. ane to pachI "Avazyaka cAra prakAre kaheluM che" vagere vAkyamAM tevo samUhatvadharma ja
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhAjyatAvacchedakaH kaH ? SaDadhyayanakalApAderyopasthitiH sA nAvazyakapadapratipAdyatvena, api tu taadRshklaaptvaadinaiv| tathA ca 'AvazyakaM caturvidhaM prajJapta' ityAdivAkye tAdRzakalApatvameva vibhAjyatAvacchedakaM, vibhAjyapratipAdakAd-'Avazyake'tipadAt tAdRzakalApatvenaiva vibhAjyasyopasthitatvAditi gopAladArakAdervibhAjyatAkoTAvapraveza eva, vibhAjyatAvacchedakazUnyatvAditi cet ? maivaM, 'Avazyaka' padapratipAdyatvasyAtra vibhAjyatAvacchedakatayA gopAladArakAderapi vibhAjyatAkoTau pravezasya niraabaadhtvaat| 'AvazyakapadapratipAdyatvasya vAcyatAnavacchedakatayA vibhAjyatAyA apyanavacchedakatvamuktameveti cet ? na, bAdhakAbhAvAt tasya vaacytaavcchedktvsyaanaabaadhaat| svasya svAnavacchedakatvaniyamo hi tatra bAdhaka iti cet ? na, svasya svaanvcchedktvvibhAjyatAvacchedaka che, kAraNa ke jenA vibhAga darzAvavAnA che te) vibhAjyane jaNAvanAra "Avazyaka evA zabdathI tevA samUhatvadharmarUpe ja vibhAjyanI upasthiti thayelI che. ane to pachI gopALaputra vagereno vibhAjyamAM samAveza nahIM ja thAya, kAraNa ke teomAM vibhAjyatAvacchedaka tevo samUhandu dharma rahyo nathI. samAdhAna : ahIM AvazyakapadapratipAdhatva e ja vibhAjyatAvaracchedaka che ane e to gopALaputra vageremAM paNa che ja. tethI gopALaputra vagereno paNa vibhAjyamAM samAveza nirAbAdha che. "AvazyakapadapratipAgha- e vAcyatAnavacchedaka hovAthI vibhAjyatAno paNa anavacchedaka ja che evuM ame pUrve kahI ja gayA chIe ne?' evuM na kahevuM, kAraNa ke koI bAdhaka na hovAthI e vAcyatAvacchedaka che ja. "are?" pote potAno anavacchedaka ja hoya Avo niyama bAdhaka che ne evuM paNa na kahevuM, kAraNa ke evo koI ekAntika niyama che nahIM. kAraNa ke (1) "AvazyakapadapratipAdya vastuo cAra prakAre kahevAyelI che vagere vAkyamAM bIjo koI upAya na hovAthI AvazyakapadapratipAdyatvane vAcyatAvacchedaka mAnavuM ja paDe che
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrInikSepaviMzikA-4 mevetyekAntaniyamasyAbhAvAd, 'AvazyakapadapratipAdyAzcaturvidhAH prajJaptAH' ityAdivAkye gatyantarAbhAvena 'Avazyaka'padapratipAdyatvasya vAcyatAvacchedakatvasyAvazyaM svIkartavyatvAt, vAcyatvasAmAnyarUpAdavacchedyAd 'Avazyaka' padapratipAdyatvalakSaNasya vAcyatvavizeSarUpasyAvacchedakasya kthnycidbhinntvaacc| nanu AvazyakapadapratipAdyAzcaturvidhAH prajJaptAH' ityAdivAkye 'padapratipAdye'tyAdyakSarANAM spaSTamupalabhyamAnatvAd 'AvazyakapadapratipAdyatva'sya vAcyatAvacchedakatvasya sambhave'pi Avazyaka caturvidhaM prajJaptam' ityAdivAkye na tatsambhavaH, 'padapratipAdye'tyAdyakSarANAmanupalabhyamAnatvAt, na hi 'ghaTapadapratipAdyaM pazya'ityAdivAkye ghaTapadapratipAdyatvasya vAcyatAvacchedakatvaM manyamAno'pi kazcid 'ghaTaM pazya'ityAdivAkye tasya tat manyate iti cet ? tatkiM 'gaGgAtIre ghoSaH' iti vAkya eva gaGgAtIratvasya vAcyatAvacchedakatvaM manyase, (2) vaLI, vAcyavasAmAnyarUpa je avacchedya che enA karatAM, AvazyakapadapratipAdyatvarUpa vizeSa prakAranA vAcyatvasvarUpa je vicchedaka che te kathaMci bhinna paNa che ja. eTale AvazyakapadapratipAdyatva e vAcyatAvacchedaka hovAmAM, ne tethI vibhAjyatAvacchedaka hovAmAM koI bAdhaka nathI. zaMkAH "AvazyakapadapratipAdya artho cAra prakAre che vagere vAkyamAM 'padapratipAdya' evA akSaro spaSTa bolAyelA hovAthI "AvazyakapadapratipAdyatva" e vAtAvaracchedaka hovuM bhale saMbhave, paNa "Avazyaka cAra prakAre che vagere vAkyamAM e saMbhavatuM nathI, kAraNa ke padapratipAgha" vagere akSaro emAM jovA maLatA nathI. "ghaTapadapratipAdya(padArtha)ne jo vagere vAkyamAM ghaTapadapratipAdyatvane vAcyatAvacchedaka tarIke svIkAranAra paNa koI vidvAna "ghaDo jo' vagere vAkyamAM ene vAcyatAvacchedaka tarIke svIkArato nathI ja. samAdhAna : to zuM "gaMgAtIre ghoSa:' evA vAkyamAM ja gaMgAtIratvane tame vAcyatAvacchedaka mAno cho?"gaMgAyAM ghoSa: evA vAkyamAM "tIra' evo zabda na hovAthI e tame zuM nathI mAnatA ?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ padapratipAdyatvaM vAcyatAvacchedakam 'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra tu 'tIra' ityakSarANAmanupalabhyamAnatvAt tasya tat na manyase ? tatra tAtparyAnupapatteH zakyArthaM gaGgApravAhaM parityajya lakSyArthasya gaGgA-tIrasyAvazyaM grAhyatayA tasya tad manye iti cet ? tadatrApi tAtparyAnupapattiM kiM nAvabodhasi ? prakaraNavazena sAmAyikAdiSaDadhyayanakalApatvenopasthite tAdRzakalApalakSaNe zakyArthe caturvidhatvasyAnupapattestadupapattiryathA syAttathA lakSyArthasya grAhyatayA taccaturvidhatvaM yatropapannaM syaattsyaavshykpdprtipaadysyopsthitimntvyaiv| sA ca 'Avazyaka'padapratipAdyatvasya vAcyatAvacchedakatvaM vinA kathaM zakyA ? iti sUkSmadhiyA pryaalocytaam| kRSNabodhaka hari'padaghaTitavAkyasthale haripadapratipAdyatvasya vAcyatAvacchedakatvAbhAvAdeva na tvaduktaH (pR.19) suuryaaderupsthitiprsnggH| ___ atha vRttikAraiH zrImaladhArihemacandrasUribhiH "AvassayaM cau zaMkA : tyAM to tAtparyanI anupatti hovAthI zakyArtha evA gaMgApravAhane choDI lakSyArtha evo "gaMgAtIra' artha avazya karavAno hovAthI gaMgAtIratvane vAtAvacchedaka tarIke mAnIe chIe. samAdhAna : to pachI prastutamAM paNa tAtparyanI anupapattine kema pichANatA nathI ? Azaya e che ke prastutamAM zakyArtha tarIke prakaraNavizAt sAmAyika vagere adhyayanono samUha je upasthita thAya che temAM to caturvidhatva asaMgata che. eTale e je rIte saMgata thAya e rIte lakSyArtha levo jarUrI hovAthI AvazyakapadapratipAdyanI upasthiti mAnavI jarUrI che ja, kAraNa ke emAM ja nAmAdi cAra prakAra hovA saMgata che. ane A upasthiti to AvazyakapadapratipAdyatvane vAcyatAvacchedaka mAnyA vinA zakya kyAM che? A vAta sUkSmabuddhithI vicAravI. kRSNane jaNAvanAra 'hari pada jemAM vaparAyeluM hoya evA vAkya aMge haripada pratipAdyatva e vAcyatAvacchedaka na hovAthI sUryAdinI upasthiti thaI javAnI tame kahelI (pR.19) Apatti AvatI nathI. zaMkA : anuyogadvArasUtranI vRttikAra maladhArI zrI hemacandrasUri mahArAje "avazya kartavya e Avazyaka athavA AtmA jenAthI badhI rIte
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vviha'mityAdi, avazyaM kartavyamAvazyakaM, athavA guNAnAM A-samantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakaM... " ityAdi yadvivRtaM tena teSAM SaDadhyayanakalApasyaiva vibhAjyakoTI pravezo'bhipreta iti jJAyate / na hi gopAladArakAdilakSaNAnAM nAmAvazyakAdInAmavazyakartavyatvaM guNavazyakartRtvAdikaM vA'sti yenaitena vivaraNena teSAM samAvezaH zakyaH syAditi cet ? satyaM, tathApi tAdRzakalApalakSaNasya bhAvAvazyakasyopalakSaNAteSAmapi samAvezo vRttikArANAmapyabhipreto mantavya eva / anyathA caturSu prakAreSu gopAladArakAdInAM taiH kRtasya samAvezasyAnupapattyApatteH / tatazca bhAvAvazyakasya pradhAnatayA vibhAjyakoTau sAkSAdullekhaH, tadanyeSAM tUpalakSaNAditi mantavyam // 4 // atha caturSu nikSepeSu prathamaM nAmanikSepamAha - zrInikSepaviMzikA - 5 trividho nAmanikSepo'bhidhAnamarthazUnyakaH / yAdRcchikaM tathaiteSAM lakSaNAnyevamabruvan // 5 // guNone vaza thAya e Avazyaka... ' ityAdi je vivaraNa karyuM che tenAthI teone 'Avazyaka' tarIke vibhAjyamAM adhyayanonAM samUhano ja praveza abhimata che e jaNAya che. gopAlaputra vagere nAmaAvazyakAdi kAMI avazyakartavya nathI ja ke AtmAne guNone vaza karanAra paNa nathI ja ke jethI AvA vivaraNa dvArA teono paNa samAveza zakya bane. samAdhAna : barAbara, paNa chatAM tevA samUharUpa bhAvAvazyakanA upalakSaNathI nAmaAvazyaka vagereno samAveza paNa vRttikA2ne abhipreta che ja ema mAnavuM ja joIe, nahIMtara AgaLa cAra prakAro teoe je jaNAvyA che emAM gopAlaputrAdi nAma Avazyaka vagereno teoe karelo samAveza asaMgata thaI jaze. eTale bhAvAvazyaka mukhya hovAthI vibhAjyakoTimAM eno sAkSAr ullekha karyo che ane te sivAyanA nAmanikSepa vagereno upalakSaNathI karyo che ema mAnavuM. I4II have cAra nikSepamAM prathama evA nAmanikSepane kahe che. gAthArtha : nAmanikSepa traNa prakAre che. abhidhAna, arthazUnya ane
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmanikSepatraividhyam nAmanikSepastrividho bhavati / 'indraa' ityAdivarNAvalIniSpannaM yad 'indra'AdyabhidhAnaM tatprathamaH prakAraH / nAmasUcita 'indanA' dyarthazUnyo yaH indrAdyAkhyaH gopAladArakAdiH sa dvitIyaH prakAraH / tathA yAdRcchikamarthazUnyaM yannAma tattRtIyaH prakAraH / tathaiteSAM trayANAM lakSaNAni pUrvAcAryA evamabruvannati gAthArthaH / tatazca ' tathA 'zabdasya 'yAdRcchikaM' ityanenApi sahAnvayastadA ca sa samuccayArthaH, ghaNTAlAlAnyAyena 'tathaiteSAM' ityevame 'teSAmi' tyAdinA'pi sahAnvayastadA ca sa vaktavyAntaropanyAsArtho jJeyaH / 1 nanu 'tattvabhedaparyAyairvyAkhyA' iti nyAyo kathaM nAnusRtaH ? ayambhAvaH - pUrvaM vyAkhyAyamAnasya tattvaM lakSaNaM vaktavyaM syAt, tatpazcAt tadbhedAdayaH / atra nAmanikSepasya lakSaNamanuktvaiva bhedAH kathaM kathitAH ? iti cet ? satyaM kintvanuyogadvArAdiSvapi yAdacchika. tathA A badhAnA lakSaNa pUrvAcAryoe AvA kahelA che. TIkArtha : nAmanikSepa traNa prakAre che. indu' AvI varSAvalIthI banelA je indra vagere abhidhAna e prathama prakAra che. 'indra' vagere nAmathI sUcita thatA 'indana' vagere arthathI zUnya je indranAme gopALaputra vagere te 'arthazUnya' evo bIjA prakAra che. tathA arthazUnya je Ditya vagere nAma te trIjo 'yAdaicchika' prakAra che. tathA A traNanA lakSaNo pUrvAcAryoe AvA prakAranA kahelA che. (je AgalI gAthAmAM kahevAze.) Ama 'tathA' zabdano ghaTAlAlAnyAye 'yAdacchika' enI sAthe ane 'eteSAM' enI sAthe... ema be vAra anvaya jANavo. emAM prathamaanvaya vakhate e samuccaya arthamAM che ane bIjA anvaya vakhate e anyavaktavyanA upanyAsa mATe che. zaMkA : 'tattva-bheda-paryAyarvyAkhyA' e nyAyane tame kema anusaratA nathI ? sAmAnyathI jenI vyAkhyA karavAnI hoya che enuM tattva = lakSaNa pahelAM kahevAnuM hoya che, pachI enA bheda kahIne chelle enA paryAyavAcI 25 =
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 nAmanikSepasya sAmAnyalakSaNaM naivoktaM, nAmanikSepaprakArIbhUtAnAmabhidhAnAdInAM vizeSalakSaNamevoktamityatrApi sa eva krama AdRtaH / parantu prakArANAM nirdezaM vinA vizeSalakSaNamapi kathaM kathanIyam ? tasmAdatra paJcamyAM gAthAyAM prakArA nirdiSTAH, SaSThyAM ca teSAM lakSaNAni vakSyante / na ca vizeSAvazyakabhASye tu nAmnaH sAmAnyaM lakSaNamuktameva, tathA ca tadgranthaH- "tatra nAma kimucyate ? ityAzaGkya sAmAnyena nAmnastAvallakSaNamAha pajjAyA'NabhidheyaM ThiamaNNatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiyaM ca nAmaM jAvadavvaM ca pAeNaM // 25 // " iti / tathA ca tadevAtrApi kimiti noktamiti vaktavyam, tatrApi nAmanikSepavizeSANAmeva lakSaNasyoktatvAt / tathAhi - 'pajjAyA'NabhidheyaM... ' zabdo kahevAnA hoya che. ahIM to nAmanikSepanuM lakSaNa kahyA vinA ja enA bheda kema kaho cho ? samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. paNa anuyogadvAra vageremAM paNa nAmanikSepanuM sAmAnyalakSaNa kahyuM ja nathI, ane nAmanikSepanA prakAra evA abhidhAna vagerenuM ja vizeSa lakSaNa kahyuM che. mATe ahIM paNa e ja krama apanAvyo che. paNa prakArono nirdeza karyA vinA enA vizeSa lakSaNa paNa kevI rIte kahevAya ? mATe A pAMcamI gAthAmAM prakArono nirdeza karyo che ane chaThThI gAthAmAM enAM lakSaNo kahevAze. zaMkA : vizeSAvazyakabhASyamAM to nAmanuM sAmAnya lakSaNa kahyuM che-- te grantha A rIte che-- "temAM 'nAma'e zuM che ? evI zaMkAnA samAdhAna mATe sAmAnyathI nAmanuM lakSaNa kahe che nAma anyArthamAM sthita, tadarthanirapekSa- paryAyAnabhidheya hoya che. ane yAdacchika hoya che. prAyaH karIne yAvadravyabhAvI hoya che.'' to pachI A ja lakSaNane ahIM paNa sAmAnyalakSaNa tarIke kema na kahyuM ? samAdhAna : tyAM bhASyamAM paNa nAvizeSanA ja lakSaNo kahyA che. te A rIte-- 'paryAyAnabhidheya' vagerethI ahIM kahelA bIjA prakAranuM -- zrInikSepaviMzikA - 5
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma0 lakSaNavicAraH 27 ityAdikamatroktasya dvitIyasya prakArasya lkssnnm| 'jAicchiyaMti tRtIyasya prkaarsy| upalakSaNAdavaziSTasya prakArasya ttsuucitm| nanu tarhi vRttikAraiH 'sAmAnyena nAmnastAvallakSaNamAha' ityevaMrUpA pAtanikA kimarthaM kRtA ? arthazUnyasya gopAladArakAdereva bahulatayA nAmanikSepatvena prasiddhastallakSaNasya nAmanikSepasAmAnyalakSaNatvamityabhiprAyeNa vRttikAraistAdRzI pAtanikA kRteti mntvym| ata evAnuyogadvAreSvapi-- se kiM taM nAmAvassayaM ? 2 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa va tadubhayANa vA Avassaetti nAmaM kajjai se taM naamaavssyN| (sU.10) tti sUtre sAkSAdupAdAnamasyaiva kRtaM, na shessyordvyoH| aakrgrnthvRttikaaraannaampyetdbhipretmev| ata eva bhASyagatAyAstadgAthAyA vRttau ttaiH 'pajjAyA...' ityAdigAthAMzaM tathA vyAkhyAtaM yathaikasya prakArasya lakSaNaM labhyate, 'jAicchiyaMtti lakSaNa kahyuM che. "yAdacchika thI trIjA prakAranuM lakSaNa kahyuM che. upalakSaNathI bAkI rahI gayelA prakAranuM lakSaNa sUcavyuM che. zaMkA to pachI vRttikAre "nAmanA sAmAnya lakSaNane kahe che -' e pramANe avataraNikA kema karI ? samAdhAna : arthazUnya evA gopAlaputrAdinI ja mukhyatayA nAmanikSepa tarIke prasiddhi hovAthI tenuM lakSaNa e nAmanuM sAmAnyalakSaNa evA abhiprAyathI vRttikAre evI avataraNikA karI che ema mAnavuM joIe. eTale ja anuyogadvArasUtramAM paNa "e nAma Avazyaka zuM che ? je jIvanuM ke ajIvanuM ke jIvonuM ke ajIvonuM ke te bannenuM ke te bannenA samUhanuM "Avazyaka evuM nAma karAya te nAmaAvazyaka " AvA sUtramAM sAkSAt ullekha A "arthazUnya' prakArano ja karyo che, zeSa beno nahIM. bhASyanA vRttikArane paNa A mAnya che ja. eTale ja teoe enI vRttimAM 'pakjhAyANabhidheya.." evA aMzanI vyAkhyA evI rIte karI che ke jethI eka prakAranuM lakSaNa maLe, "jAicchiya' evA gAthAMzanI vyAkhyA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-6 gAthAMzaM tathA vivRtaM yathA dvitIyasya tllbhyte| tadanantaraM ca tadevaM prakAradvayena nAmnaH svarUpamatroktaM etacca tRtIyaprakArasyopalakSaNaM' ityAdi paGktyA tRtIyasyApi ttsuucitm| yadyanayA gAthayA nAmna ekameva sAmAnyalakSaNaM teSAmabhipretaM syAttadA vividhAnAM gAthAMzAnAM tairevaMprakArA vyAkhyA naiva kRtA syAditi nishngkm| nanu tathApi nAmanikSepasya sAmAnyalakSaNaM vayaM jijJAsAmahe iti cet ? zRNuta-trayANAM prakAravizeSANAM pRthak pRthag lakSaNAni vinizcitya tatazca teSAM lakSyarUpAMstrIn prakAravizeSAn vinizcitya 'tattrayAnyatamatvam' ityevaM lakSaNaM jJeyam / nanu pUrvAcAryairyadi sAmAnyalakSaNaM na praNAyi, tadA bhavato'pi kastatpraNayane'dhikAraH, pUrvAcAryakramollaMghane ziSTAnAmadhikArAbhAvAditi cet ? satyaM, parantvatra e rIte karI che ke jethI bIjA prakAranuM lakSaNa maLe. ane e pachI 'Ama, be prakAre nAmanuM svarUpa ahIM kahyuM, e trIjA prakAranuM upalakSaNa che evuM kahevA dvArA trIjA prakAranuM paNa lakSaNa sUcita karyuM che. jo A gAthAthI nAmanA eka ja sAmAnya lakSaNanI vAta teone abhipreta hota to gAthAnA vividha aMzonI teoe AvI vyAkhyA karI na hota. zaMkA chatAM nAmanikSepanuM sAmAnya lakSaNa zuM hoI zake e jANavAnI amArI jijJAsA che. samAdhAnaH sAMbhaLo, traNe vizeSa prakAronuM svataMtra lakSaNa nizcita karIne tenA parathI traNenA lakSyane nizcita karavA, ane pachI "e traNanuM anyatamatva' evuM sAmAnya lakSaNa jANavuM. (ahIM bIjo koI zaMkAkAra vacce zaMkA kare che.) zaMkA : jo pUrvAcAryoe sAmAnya lakSaNa banAvyuM nathI to tamane paNa e banAvavAno zuM adhikAra che? kAraNa ke pUrvAcAryanA kramanuM ullaMghana karavAno ziSyone adhikAra hoto nathI.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmasAmAnyalakSaNam tatkramolaGghanAbhAvAdeva nAdhikArAbhAvaH / na hi pUrvAcAryANAmuktIyuktIzcAnusandhAya kasyacid rahasyArthasya prAduSkaraNamAtreNa tatkramo - llaGghanAkSepa aucityaM bhajate, anyathA nyAyavizAradAnAM zrImatAM yazovijayAnAmapi bhavatA tadAkSepo deyaH syAt, tairapi jainatarkabhASAyAM 'tatra prakRtArthanirapekSA nAmArthAnyatarapariNatirnAmanikSepaH' ityevaM nAmanikSepasya sAmAnyalakSaNasya kathitatvAt / nanu tathApi tatpraNItalakSaNAd bhavatpraNItalakSaNaM bhidyate iti cet ? na, arthataH prAyaH samAnatvAt, tacca samAnatvamagre vyaktIkariSyate / atra ca nAmanikSepabhedAnAma bhidhAnAdIni yAnyabhidhAnAnyabhihitAni tAni nirUpaNasaukaryArthaM matkalpitAni, pUrvAcAryaistu naikamapi nAma kathitamiti dhyeym||5|| abhidhAnAdInAM nAmanikSepabhedAnAM pUrvAcAryaiH kathitAni lakSaNAnyanuvAdayannAha - 29 samAdhAna : vAta sAcI che. paNa ahIM kramanuM ullaMghana na hovAthI adhikArano abhAva nathI. pUrvAcAryanA vacanonuM ne yuktionuM anusaMdhAna karIne koIka rahasyArtha pragaTa karavA mAtrathI kAMI kramollaMghana thaI jatuM nathI. nahIMtara nyAyavizArada zrImadyazovijaya mahArAja para paNa tamAre Avo AkSepa karavo paDaze. kAraNa ke teoe paNa jainatarkabhASAmAM 'prastuta arthathI nirapekSa evI nAma ke arthamAM rahelI vAcyatA pariNati e nAmanikSepa che' evuM nAmanikSepanuM sAmAnya lakSaNa ApyuM ja che. 'paNa teoe banAvelA lakSaNa karatAM tamAruM lakSaNa alaga paDe che' evI zaMkA na karavI, kAraNa ke arthathI banne lakSaNamAM prAyaH samAnatA che. A samAnatA AgaLa vyakta karAze. ahIM nAmanikSepanA prakAronA abhidhAna-vagere je nAmo kahyA che te nirUpaNa saraLatAthI thaI zake e mATe meM kalpelA che. pUrvAcAryoe to eka paNa nAma kahyuM nathI, e dhyAnamAM rAkhavuM. // 5 // nAmanikSepanA abhidhAna vagere bhedonAM pUrvAcAryoe kahelA lakSaNono avatA2 ka2tA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3o zrInikSepaviMzikA-6 yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tdrthnirpekssm| paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tthaa||6|| __zrIanuyogadvArasUtravRttAvuddhatAyA etadgAthAyA vRttikArazrImaladhArihemacandrasUribhiH kRtA vyAkhyA-vineyAnugrahArthametadvyAkhyA- yad vastunaH = indrAdeH 'abhidhAnaM' = 'indra' ityAdivarNAvalImAtramidameva ca 'Avazyaka lakSaNavarNacatuSTayAvalImAtraM yattadornityAbhisambandhAtannAmeti sNttngkH| atha prakArAntareNa nAmno lakSaNamAha- 'sthitamanyArthe tadarthanirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ca' iti tadapi nAma, yatkathaMbhUtamityAhaanyazcAsAvarthazcAnyArtho gopAladArakAdilakSaNastatra sthitaM, anyatrendrAdAvarthe yathArthatvena prasiddhaM sadanyatra gopAladArakAdau yadAropitamityarthaH / mata gvAraM- 'tarthanirapekSa' ti = tI rUdrArinaH:, martha = kahe che- gAthArtha : je vastunuM abhidhAna hoya che te, anyArthamAM raheluM - tadarthanirapekSa paryAyAnabhidheya nAma, tathA yAdacchika nAma e nAmanikSepa che. TIkArtha : zrIanuyogadvArasUtranI vRttimAM uddhata karelI A gAthAnI vRttikAra zrImaladhArI hemacandrasUri mahArAje karelI vyAkhyAno sArabhUta artha Avo che- ziSyo para anugraha karavA mATe A gAthAnI vyAkhyA karAya che - Indra vagere vastunuM Indra' vagere akSarAtmaka ke A ja 'Avazyaka evA akSarAtmaka je nAma te nAmanikSepa che. have bIjA prakAre nAmanuM lakSaNa kahe che - je Indra vagere yathArtha tarIke prasiddha evuM Indra' vagere nAma, e indrathI bhinna evA gopALaputra vagere arthamAM = padArthamAM raheluM hoya, Indra evA zabdano je paraaizvaryAdirUpa artha, e artha e gopALaputra vageremAM rahyo che ke nahIM evI apekSA rAkhyA vinA ja (tadarthanirapekSapaNe) je raheluM hoya. . ane zakra-puraMdara vagere
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmavizeSalakSaNAni paramaizvaryAdirUpastadarthaH, sa cAsAvardhazceti vA tadarthaH, tasya nirapekSaM, gopAladArakAdau tadarthasyAbhAvAt / punaH kiMbhUtaM tadityAhi - 'paryAyAnabhidheyamiti paryAyANAM = zakrapurandarAdInAM anabhidheyaM = avAcyaM, gopAladArakAdayo hIndrAdizabdairucyamAnA api zacIpatyAdiriva zakrapurandarAdizabdairnAbhidhIyante / atastannAmApi nAma-tadvatorabhedopacArAt paryAyAnabhidheyamityucyate / cazabdo nAmna eva lakSaNAntarasUcakaH, zacIpatyAdau prasiddhaM tannAma vAcyArthazUnye'nyatra gopAladArakAdau yadAropitaM tadapi nAmeti taatprym| tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha'yAdRcchikaM ca tathA' iti tathAvidhavyutpattizUnyaM DitthaDavitthAdirUpaM yAdRcchikaM = svecchayA nAma kriyate tadapi nAmetyAryArthaH / atrA - vazyakavRttau sUripuraMdaraiH zrImaddharibhadrasUribhiH 'anyArthe sthitaM' ityasya vyAkhyAne 'gopAladArakAdilakSaNe'nyArthe sthitaM' ityevaM na kathitaM, api tu 'gopAladArakAdanyasminnindrAdau sthitaM' ityevaM kathitam / tathA paryAyavAcI zabdothI je anabhidheya te nAmanikSepa che. 'indra' zabdane dhAranArA paNa gopALaputra vagere zacIpatinI jema zakra-puraMdarAdi zabdothI bolAvAtA nathI. tethI nAma-nAmavAnA abhedopacArathI e nAma paNa paryAyAnabhidheya kahevAya che. ca zabda nAmanA bIjA lakSaNano sUcaka che. ane tethI zacIpati vagere prasiddha evuM te indra vagere nAma vAcyArthazUnya evA anya gopALaputramAM je Aropita kareluM hoya te paNa nAma che ema tAtparya jANavuM. trIjA prakAre paNa tenuM lakSaNa kahe che - tevA prakAranI vyutpattithI zUnya Diltha-Davittha vagere je yAdacchika nAma svaicchAmAtrathI pADeluM nAma te paNa nAmanikSeya che ema gAthArtha jANavo AvazyakavRttimAM sUripuraMdara zrI haribhadrasUrimahArAje 'anyArthe sthitaM'no artha 'gopALaputrAdirUpa anya arthamAM rahela' evo nathI karyo, paNa 'gopALaputrAdithI anya evA indrAdimAM rahela' evo artha karyo che. e vRttigrantha Avo 31
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-6 ca tavRttigranthaH- 'sthitamanyArthe iti paramArthatastridazAdhipe'vasthAnAt' iti| na ca dvayorvyAkhyAnayorvirodhaH zaGkanIyaH, anekaarthtvaatsuutraannaam| prakRtaH vRttyarthaH prAyaH sugmaarthH| atra yadyapi nAmna eva tribhiH prakAraistrINi lakSaNAni nirUpitAnItyApAtadRSTyA pratIyate, tathApi sUkSmArthacintane nAmnaH 'abhidhAna-arthazUnya-yAdRcchika lakSaNAnAM trayANAM prakAraNAmetAni lakSaNAnIti spaSTaM pratIyata ev| tatazca bhAvendrAdeH 'indra'ityAdivarNAvalImAtrarUpamabhidhAnaM nAmanikSepasya prathamo bhedaH, indrAdinAmno yaH paramaizvaryAdirUpo'rthastenArthena zUnya indrAkhyagopAladArakAdirnAmanikSepasya dvitIyo bhedH| jIvasyAjIvasya vA vastuna icchAmAtreNa saGketitaM vyutpattizUnyaM yad Dittha-DavitthAdirUpaM yAdRcchikaM nAma tannAmanikSepasya tRtIyo bhedH| eSu ca triSvapi bhedeSu kiJcit kinycidvicaaryte| tatra prthmoche- 'nAma-anyArthamAM rahela che, kAraNa ke paramArthathI devonA rAjA IndramAM rahela che. A banne arthamAM virodhanI zaMkA na karavI, kAraNa ke sUtronA aneka artha saMbhavita hoya che. prastuta vyAkhyAno artha lagabhaga saraLa che, jo ke ahIM nAmanA ja traNa prakAre traNa lakSaNo kahyA hoya evuM prathama najare lAge che. to paNa sUkSma rIte vicAratAM nAmanA abhidhAna-arthazUnya ane yAdacchika evo traNa prakAranA A lakSaNo che e spaSTa rIte pratIta thAya ja che. eTale, bhAva nikSepanuM "indra' vagere akSarAtmaka je abhidhAna e nAmanikSepano prathamabheda che, Indra vagere nAmano paraaizvarya vagere rUpa je artha te arthathI zUnya Indra vagere nAme je gopALaputra vagere te nAmanikSepano arthazUnya evo bIjo bheda che. jIva ke ajIva vastunuM icchAmAtrathI saMketa karAyeluM ane vyutpattizUnya evuM je Dittha-Davintha vagereakSarAtmaka nAma te yAdecchika evo trIjo bheda che. A traNe bhedomAM kaMIka kaMIka vicAra karavAno che. emAM prathama
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmaprathamabhedavicAraH 'bhidhAnAkhyo bhedaH / nanu kiMsvarUpo'yaM bhedaH ? uccAryamANazabdasvarUpo vA pustakAdilikhitavarNAvalIsvarUpo vA ? ayambhAvaH vizeSAvazyakabhASyasya 'pajjAyA'NabhidheyaM...' tti gAthAyAM vRttau ca nAmnaH prathamabhedatvenArthazUnyasya gopAladArakAdeH, dvitIyabhedatvena ca yAdRcchikasya nAmna upanyAsaH kRtaH / tayorupalakSaNAcca tRtIyasya pustakAdilikhitasya varNAvalImAtrasyopanyAso vRttau kRtaH, tathA ca tadvRttigranthaH 'tadevaM prakAradvayena nAmnaH svarUpamatroktaM, etacca tRtIyaprakArasyopalakSaNaM, pustaka - patra - citrAdilikhitasya vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalImAtrasyApyanyatra naamtvenokttvaaditi| enamevAzritya ca laghuharibhadrairmahopAdhyAyaijainatarkabhASAyAmapi yathA vA pustakapatracitrAdilikhitA vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalI' ityevamasyaiva tRtIyabhedatvenopanyAsaH abhidhAna bheda aMge-- 33 zaMkA : A abhidhAna nAme prathamabheda uccAryamANa zabdarUpa che ke pustakAdimAM lakhela (lipibaddha) varSAvalirUpa che ? Azaya e che ke vizeSAvazyakabhASyanI 'pAyANabhidheya... vagere gAthAmAM ane enI vRttimAM nAmanA prathamabheda tarIke arthazUnya gopALaputra vagereno ane bIjAbheda tarIke yAdacchika nAmano ullekha che. ane e benA upalakSaNathI trIjA bheda tarIke pustakAdimAM lakhela varNAvalIno vRttimAM ullekha karyo che. te A rIte- Ama be prakAre nAmanuM svarUpa ahIM kahyuM. A trIjA prakAranuM upalakSaNa che. pustaka-patra-citra vageremAM lakhelI vastunA abhidhAnasvarUpa je varNAvalI e trIjo bheda che. ene anyatra paNa nAmanikSepa tarIke kahela che. A adhikArane anusarIne ja laghuhirabhadra mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jainatarkabhASAmAM paNa 'athavA pustaka-patra-citra vageremAM lakhela vastunA abhidhAnabhUta 'indra' vagere varSAvalI e nAma nikSepa che.' A pramANe trIjAbhedano ullekha karyo -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 " kRtH| tatazcAnuyogadvAra-vizeSAvazyakabhASyavRttigranthayornAmanikSepaprakArANAM kramabhedo bhedabhedazca spaSTa eva / tatra yadi kramabhedo gauNIkriyeta tathApi bhedabhedastvavatiSThedeva ekatroccAryamANasyendrAdivarNAvalIlakSaNasyAbhidhAnasya nAmanikSepabhedatvena kathitatvAt, anyatra ca pustakAdilikhitasya tasyeti cet ? satyaM, kramabhedastu vivakSAbhedenopapadyeta, bhedabhedastu nivArya eva, anyathA nAmanikSepasya caturbhedatvaprasaGgAt, dvayozca granthayostadanyatamasyaikasya bhedasyAkathitatayA nyUnatvApattezca / matparizIlitaM tannivAraNamevaMprakAraM jJeyam - uccAryamANendrAdizabdarUpamabhidhAnameva vastuto nAmanikSepabhedaH, na tu pustakAdilikhitA varNAvalI, (1) abhidhAnasya sAkSAdupAttatvAt, pustakAdilikhitasya che. eTale anuyogadvAra ane vizeSAvazyakabhASyagranthamAM nAmanikSepanA prakArano krama judo che tathA prakAromAM paNa bheda che e spaSTa che. temAM kadAca kramabhedane gauNa karIe to paNa banne granthamAM nAmanikSepanA kahelA bhedomAM je bheda che te to Ubho ja rahe che, kAraNa ke anuyogadvAramAM uccAryamANa zabdane nAmanikSepa tarIke kahela che jyAre vizeSAvazyakabhASyamAM pustakAdimAM lakhela zabdane kahela che. zrInikSepaviMzikA - 6 samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. kramabhedanI to vivakSAbhedathI saMgati thaI zake che. paNa bhedomAM je bheda che tenuM nivAraNa karavuM ja paDe, nahIMtara nAmanikSepanA cArabheda thaI javAnI Apatti Ave. temaja banne granthamAM eka-eka bheda kahyo na hovAthI eTalI nyUnatA hovAnI Apatti Ave. meM vicAreluM enuM nivAraNa AvuM jANavuM-- uccAryamANa 'indra' vagere zabdarUpa abhidhAna ja vastutaH nAmanikSepano bheda che, nahiM ke pustakAdimAM lakhela varNAvalI. AvuM mAnavAmAM nIcenA kAraNo jANavA. (1) 'abhidhAna'no sAkSAd ullekha che. jyAre pustakAdilikhitanuM to
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAnameva nikSepaH, na tu lipiH tUpalakSaNAdgRhItatvAt (2) 'abhidhAna'zabdagatasya 'abhi'upasargapUrvasya 'dhA'dhAtoH kathanArthatvAt (3) brAhmI-devanAgarI-Adilipibhedena pustakAdilikhitAyA indrAdivarNAvalyA avazyaM bhedAd nAmanikSepabhedAdhikyaprasaGgAt, lipiryA kA'pi bhavatu, uccAryamANa indrAdizabdo yata ekarUpa eva bhavati, ato na bhedbaahulyaapttiH| nanvevaM tu vizeSAvazyakabhASyavRttikArANAM nyUnatvApattiH, uccAryamANazabdAtmakasyAbhidhAnalakSaNasya nAmanikSepabhedasyAsaGgRhItatvAditi cet ? na, tairuktena pustakAdiSu likhitavarNAvalyAtmakena tRtIyabhedenAsyaiva bhedasya suucittvaat| ayambhAvaH-pUrvaM zrItIrthakRd-gaNadharAdikAle pustakalekhanaM naasiit| granthakartA'dhyApako vA gururvakti, zrotAraH ziSyAH shRnnvnti| grantharacana-adhyApana-adhyayanAderayameva kramaH pravarta upalakSaNathI grahaNa che. (2) "abhidhAna' zabdamAM rahela "abhidhA" dhAtuno "kahevuM" evo artha thAya che, "lakhavuM' evo nahIM. (3) brAhmI devanAgarI vagere lipibhede pustakAdimAM lakhela indra vagere varSAvalI avazya badalAI jAya che. eTale nAmanikSepanA bhedo paNa vadhI javAno prazna Ubho thAya. lipi koIpaNa hoya, uccAryamANa "Indra' vagere zabda to ekasarakho ja raheto hovAthI bheda vadhI javAno prazna Avato nathI. zaMkA : AvuM mAnavAmAM to vizeSAvazyakabhAganA vRttikAranI eTalI nyUnatA kahevAze, kAraNa ke uccAryamANazabdarUpa "abhidhAna' nAmanA bhedano teoe saMgraha karyo nathI. samAdhAna : nA, AvI nyUnatA nathI, kAraNa ke teoe kahelA, lakhelA zabdAtmakabhedathI A ja bhedanuM sUcana kareluM che. A Azaya che - pUrve zrI tIrthaMkara-gaNadharAdikALe pustakalekhana hatuM nahIM. granthakAra ke adhyApaka guru bole ane zrotA-ziSyo sAMbhaLe. grantharacanA-bhaNavAbhaNAvavAno A ja krama pravartamAna hato. pustakalekhana to dUra.. ekAda
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 6 mAna AsIt / pustakalekhanaM tu dUre, ekasminnakSare'pi likhite prAyazcittApattirdhruvA / tatazcAdhikRtaviSayapratipAdakAnAM zabdAnAM samUhavizeSo grantha iti paribhASA'ticirarUDhA'bhavat / 'yatra varNAvalInAM samUhavizeSo likhitastAdRk pustakaM pratirvA granthaH' iti kalpanAyAstu svapne'pi sambhavo nAsIt / ata eva hIyamAnamedhAdikAraNena pustakalekhanaprArambhAnantaramapi tasyAzcirarUDhAyA: paribhASAyAstadavasthatvAd (1) grantheSu vakramukamanantaraM phala' mityAdi dRzyate na tu 'lekhakasyAmukaM ta'mityAvi| (2) 'teva'zo 7 grantharturvAva, api tvAdarzalekhakasya (lahiyo iti bhASAyAm) / (3) sAmprataM bhASAyAM 'vAMca' ityanena yA kriyA pratipAdyate'nyUnAdhikatayA tadvAcako na ko'pi dhAturdhAtupATha upalabhyate, paThateH pustakaM vinApi kriyamANe 36 akSara lakhavAnuM paNa prAyazcitta AvatuM hatuM. tethI, 'adhikRta viSayanA pratipAdaka zabdono cokkasa samUha e grantha' AvI paribhASA atyaMta cirarUDha thayelI che. e vakhate 'jemAM varNAvalIno samUha lakhelo hoya evuM pustaka ke prata e grantha' AvI kalpanA to svapramAM paNa saMbhavatI nahotI. eTale ja buddhi-yAdazakti vagerenI hAni vagere kAraNe pustakalekhana zaru thayA bAda paNa te cirUDha paribhASA ubhI ja hovAthI nIcenI bAbato lagabhaga jovA maLyA ja kare che. (1) granthanA prayojana tarIke 'vaktAnuM phalANuM anaMtara prayojana che' evuM jaNAveluM jovA maLe che, paNa 'lekhakanuM phalANuM anaMtara prayojana che' vagere nahIM. (2) 'lekhaka' zabda granthakartAno vAcaka nahIM, paNa granthanI nakala karanArano vAcaka (jene 'lahiyo' kahe che) jANavA maLe che. (3) vartamAnamAM gujarAtI bhASAmAM 'vAMcavuM' A zabda dvArA je kriyAnuM pratipAdana thAya che anyanAdhikapaNe teno ja vAcaka hoya evo koI dhAtu dhAtupAThamAM jovA maLato nathI. pa dhAtu to pustaka vinA ja karAtA sUtrapAThane jaNAvavA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasamUha eva granthaH 37 sUtrapAThe pryogdrshnaat| (4) ata evAdhyetuH 'zrotustu tamukamanantaraM phalami'tyAdirUpeNa zrotRtvenaivollekho dRshyte| (5) vRttikAreNApi pAtanikAdau '...ityAzajhyAha...' ityAdirUpeNa kRtAH kathanArthakadhAtoH prayogA eva labhyante, na kutracidapi lekhnaarthkdhaatoH| evameva 'vakSye', 'vakSyati' ityAdi prayogA upalabhyante, na tu lekhisyAmilekhiSyati... ityaadi| (6) vRttau sAkSipAThoddharaNAvasare 'uktaM ca' iti prayogaH punaH punadRzyate, na tu 'likhitaM ca' iti pryogH| tathA (7) 'caramavarNadhvaMsaH samAptiH' iti samAptilakSaNamapyata eva cirarUDhaM dRzyate, pustakAdiSu likhitasya caramavarNasya samAptyanantaramapi sadbhAva AbAlagopAlaprasiddha eveti kutastaddhvaMsasya samAptitvasambhavaH ? ata evAsmin samAptilakSaNe pustakalikhitacaramavarNApekSayA'vyApteH samudbhAvanamanucitameveti spssttm| 598 1528ya che. (4) tathA 'zrotAna amu anaMta2 61 che' vagere 35 bhaNanArano "zrotA' tarIke ullekha maLe che. (5) vRttikAre paNa bhavata29 vagairema ... vagere zaM.ne na042mA 2jIne 4 cha-' vagere rUpe karelA kathanArthaka dhAtunA prayogo maLe che paNa lagabhaga kyAMya lakhavAnA arthane jaNAvanAra prayoga maLatA nathI, e ja rIte kahIza" evo prayoga maLe che paNa 'lakhIza" evo prayoga nahIM. (6) vRttimAM sAkSIpATha ApavAmAM Avyo hoya tyAM "kahyuM che ke ..' evo prayoga maLe cha, 59 sayuM che...' zevo prayoga nahI. (7) samAtinu "caramavarNavvasa e samApti evuM lakSaNa cirarUDha thayeluM jaNAya che. pustakAdimAM lakhela caramavarNanI to samApti pachI paNa vidyamAnatA AbALagopALa prasiddha hovAthI enA dhvaMsane to samApti zI rIte kahI zakAya ? eTale ja samAptinA A lakSaNamAM pustakamAM lakhela caramavarNanI apekSAe avyAptidoSa darzAvavo e ucita nathI - e spaSTa ja che.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrInikSepaviMzikA-6 tatazcoccAryamANazabdasamUhavizeSasyaiva granthatvaM paribhASitaM, na tu pustakAdiSu likhitavarNasamUhavizeSasyeti nizcIyate, saakssaadrthaanvbodhktvaat| ata evAvazyakaniyuktivRttikarmavipAkAdau saMjJAkSarANAmakSarAkAravizeSatvameva kathitaM, na tvrthaabhivynyjktvm| taduktamAvazyakahAribhadrIyavRttau- saMjJAkSaraM tatrAkSarAkAravizeSaH, yathA ghaTikAsaMsthAno pakAraH, kuruNTikAsaMsthAnazcakAra ityaadi| tacca braahmyaadilipividhaanaadnekvidhm| tathA vyaJjanAkSaraM, vyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyaJjana, vyaJjanaM ca tadakSaraM ceti vyaJjanAkSaraM, tacceha sarvameva bhASyamANaM akArAdi hakArAntaM, arthaabhivynyjktvaacchbdsyeti| tathApi pustakAdiSu likhitebhyo varNebhyo'pi granthaviSayasya bodhastu bhavatyeveti lipyAtmakatattadvarNadarzanAd granthaka A badhI hakIkato spaSTa kare che ke uccArAtA zabdono cokkasa prakArano samUha e grantha che evI paribhASA che, paNa "pustakAdimAM lakhelA zabdono samUha e grantha" evI paribhASA nathI, kAraNa ke lipibaddha akSaro arthanA sAkSAddhodhaka hotA nathI. mATe ja AvazyakavRttikarmavipAka vagere granthomAM saMjJAkSarone akSaranA cokkasa AkArarUpe ja kahelA che, paNa arthanA abhivyaMjakarUpe kahyA nathI. AvazyakanI hAribhadrIyavRttimAM kahyuM che ke- temAM = traNa prakAranA akSaromAM saMjJAkSara e akSaranA AkAravizeSarUpa che. jema ke ghaTikA jevA AkAravALo dha hoya che, kuTikAnA AkAravALo ca hoya che. te saMjJAkSara brAhmIlipi vagere bhede aneka prakArano hoya che. tathA vyaMjanAkSara = dIvAthI ghaDAnI jema jenA vaDe padArtha vyakta thAya te vyaMjana. vyaMjana evo akSara e vyaMjanAkSara. A thI laIne ha sudhInA bolAtA badhA akSaro e vyaMjanAkSara che, kAraNa ke AvA zabdo arthanA abhivyaMjaka hoya che. tema chatAM pustakAdimAM lakhelA varSothI paNa granthanA viSayano bodha to thAya ja che. tethI, lipisvarUpa te te varNa jovAthI granthakAre uccArelA te te
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJAkSarANAM sAkSAdAnavabodhakatvam rboccaritasya tattacchabdasya smaraNaM, tatazca vAcyArthasyopasthitirityAdikrameNa viSayabodho bhavatIti klpyte| zabdAdRte saMjJAkSarANAmarthabodhakatvAbhAvAt, vAcyavAcakabhAvasambandhAbhAvAt, lipibhedena saMjJAkSarabhedAt tAvatAM vAcyavAcakabhAvasambandhAnAmAvazyakatayA mhaagaurvaat| pUrvagatAyAH 'soiMdiovaladdhI hoi suyaM...' ityAdigAthAyAH 'akkharalabho ya sesesu // 117 // ttiaMzasya vyAkhyAnAvasare tatraiva vizeSAvazyakabhASye 'soovaladdhirevakkharAi suisaMbhavAutti // 125 // ' iti yaduktaM tena, tadvattau 'suisaMbhavAutti' zeSendriyajJAnapratibhAsabhAJji akSarANi shrotroplbdhirev| kutaH ? ityAha- teSAM zruteH = zravaNasya sambhavAt, idamuktaM bhavati- abhilAparUpANi hyetAnyakSarANi, abhilApazca tasmin vA vivakSite kAle, anyadA vA, tatra vA vivakSite puruSe'nyatra vA zravaNayogyatvAcchrotreNopalabhyate' ityAdi yaduktaM tenApi ca tatkalpanaM naasukrm| zabdanuM smaraNa thAya che ane pachI vAcyArthanI upasthiti vagere krame viSayabodha thAya che evI kalpanA karAya che. "soIMdivaladdhI suyaM A pUrvagatagAthAnA "akharalaMbho ya esesu" A aMzanI vyAkhyA karatI vakhate te vizeSAvazyakabhASyamAM ja "soovalahiravakharAI suIsaMbhavAutti evuM je kahyuM che tenA parathI, tathA enI vRttimAM 'zeSa Indriya dvArA thatA jJAnamAM bhAsatA akSaro zrotropalabdhi ja che. kAraNa ke enuM paNa zravaNa saMbhave che. Azaya che ke A akSaro abhizAparUpa ja che ane abhilApa to te vivakSita kALamAM ke anyadA, te vivakSita puruSa pAse ke anyanI pAse, zravaNayogya hovAthI zrotrendriyadvArA upalabdha thAya ja che' vagere je kahyuM che tenA parathI paNa upara kahelI kalpanA karavI kaThiNa nathI.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-6 tathA ca prastute'pi pustakAdilikhita 'indra' ityAdivarNAvalItaH smaryamANa indra' itizabda eva indrasya nAmanikSepaH, sa eva ca yadvastuno'bhidhAnaM.. ' ityAdikArikokta 'abhidhAnAkhyo' nAmanikSepabheda iti kuto vizeSAvazyakabhASyagranthasya nyUnatvApattiH ? etena 'yadvastuno'bhidhAnaM...' ityAdi kArikA nyUnA, pustakAdiSu likhitavarNAvalIlakSaNasya nAmanikSepavibhAgasyAvibhajanAdi ' tyapyapAstaM, tasya 40 eTale, prastutamAM paNa pustaka vageremAM lakhela 'indra' vagere varNAvalIthI yAda Avato indra evo zabda ja indrano nAmanikSepa che ane e ja 'yadastuno'midhAnaM...' vagere kArikAmAM kahela abhidhAnanAmano nAmanikSepano bheda che, pachI kyAM vizeSAvazyakabhASyagranthanI nyUnatA rahI ? zaMkA : tamAre zabdAtmaka abhidhAnanI siddhi karavI che. mATe vacce zabdone lAvo cho. bAkI pustakamAMthI vAMcIne sIdho (zabda vinA) paNa bodha thaI zake che ne ? samAdhAna : tame 'vAMcIne' Ama je kaho cho enAthI ja vacce zabdonI AvazyakatA nakkI thaI jAya che. lipine vAMcavI eTale ja lipigata te te AkRti joIne zabdone yAda karavA. eTale ja jene lipijJAna na hovAthI zabdonuM smaraNa thaI zakatuM nathI ene lipi jovA chatAM koI ja bodha thato nathI. vaLI, zabdono to vAcyArtha sAthe vAcyavAcakabhAva saMbaMdha manAyelo ja che.. jo vacce zabdone lAvavAnA na hoya to lipirUpa AkRtio sAthe paNa navo koI saMbaMdha mAnavAnuM gaurava thaze. tathA lipibhede AkRtibheda hovAthI e judI judI jeTalI AkRti banaze e badhAnA alaga-alaga saMbaMdha mAnavAnuM mahAgaurava thaze. mATe vacce zabdonA smaraNa dvArA ja bodha thAya che, e spaSTa che. eTale ja, Aje jyAre granthasarjana granthalekhanarUpe ja lagabhaga rahyuM che... ghaNuM kharuM granthanI racanA granthakAre lakhIne ja karI hoya che, bolIne nahIM.. tyAre
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyAnabhidheyatve zaGkA 'abhidhAnA'khyasya nAmanikSepavibhAgasyaiva sUcakatayA pRthagvibhAgatvAbhAvAt // 6 // tadevamabhidhAnaviSayiNI cintA kRtaa| atha 'arthazUnya'viSayiNI tAM svayaM cikIrSurgranthakArastadviSayaM praznaM smudbhaavynnaahpryaayaanbhidheytvmbhidheytvdrshnaat| kathaM siddhaM yathA zAstre candraprabhaH shshiprbhH||7|| atrAnvayaH- paryAyAnabhidheyatvaM kathaM siddham ? shaastre'bhidheytvvarNanAta, yathA vandrama: zaziprama (tyAvI) | tavarthaza- nAmanikSepapaNa "grantha eTale cokkasa zabdono samUha e cirarUDha paribhASA akhaMDa che.. ne tethI ja granthakAra khuda paNa AgaLa kahIzuM.., pUrve kahI gayA chIe ke...' vagere ja prayoga prAyaH kare che, paNa "AgaLa lakhIzuM.. pUrve lakhI gayA chIe ke..' vagere nahIM. AnuM kAraNa e ja che ke lakhAyela varmAvalI zabdone vacce lAvyA vinA arthabodha karAvI zakatI nathI. ne tethI prastutamAM, lakhelI varSAvalI parathI paNa zabdAtmaka abhidhAnano ja nAmanikSepa tarIke jaNAvavAno abhiprAya che... evuM mAnavuM yogya che. eTale ja "yastunoDamithAne.." e kArikAnI, pustakAdimAM lakhela varSAvalI rUpa nAmanikSepavibhAgano samAveza na hovAthI nyUnatA kahevAze" evI vAta paNa nirasta thaI jAya che, kAraNa ke e "abhidhAna' nAmanA nAmanikSepanI ja sUcaka hovAthI svataMtra vibhAgarUpa che nahIM. dI. Ama abhidhAna aMge vicAraNA karI. have "arthazUnya' bheda aMge svayaM vicAraNA karavAnI icchAvALA granthakAra tadviSayaka prazna UThAvatA kahe che gAthArtha : paryAyAnabhidheyatva zI rIte siddha che ? kAraNa ke paryAyAbhidheyatva jovA maLe che. jema ke zAstramAM zrIcandraprabhasvAmIno zaziprabha tarIke paNa ullekha maLe che. TIkArtha : nAmanikSepanA bIjA prakAramAM paryAyAnabhidheyatva je kahyuM che te zI rIte saMgata Tharaze? kAraNa ke zAstramAM paryAyAbhidheyatva paNa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrInikSepaviMzikA-7 dvitIyabhede paryAyAnabhidheyatvaM yaduktaM tatkathaM siddhaM = saGgataM syAt ? yataH zAstre paryAyAbhidheyatvamapi dRzyate, yathA candraprabhAkhyo'STamastIrthakRt candraparyAyazazizabdaghaTita shshiprbh'itishbdenaapyucyte| taduktamAvazyakaniryuktau (370) hohI ajio saMbhava abhiNaMdaNa sumai suppabha supaaso| sasi pupphadaMta sIala sijjaso vAsupujjo a|| atrASTamasya tIrthakRto yato nAmamAtreNaiva candratvamato nAmanikSepatvameva, tathApi 'zazi'zabdena tasyollekhaH kRta ev| zAstrasyopalakSaNAd loke'pi paryAyAbhidheyatvapravRttirdRzyata ev| yathA jitazatrurnupo 'jitAri'zabdenApyucyata ev| evaM vikramAdityo 'vikramArka'zabdena kathyata ev| tatazca paryAyAnabhidheyatvakathanaM kathaM saGgacchediti prazna udbhavatyeva // 7 // AdyacaraNenottaraM dattvA kramaprAptaM dvitIya sthApanAnikSepa nirUpayitukAma aahjovA maLe che. jema ke AThamAM tIrthakara zrI candraprabhasvAmI zaziprabha' zabdathI paNa ullekhAya ja che. zrI AvazyakaniyuktimAM kahyuM che keshriimti-sNbhv-mminhn-sumti-suprm-supaav-shshii-5 ytzItala-zreyAMsa ane zrI vAsupUjya svAmI bhagavAna thaze. 37. ahIM AThamAM tIrthakara nAmamAtrathI candra hovAnA kAraNe nAmanikSeparUpa ja che. te chatAM emano 'zaziprabha' zabdathI paNa ullekha thayelo ja che. vaLI, zAstranA upalakSaNathI lokanI paNa vAta jANavI. lokamAM paNa paryAyAbhidheyatva pravRtti jovA maLe ja che. jemake jitazatru rAjA "jitAri' zabdathI bolAvAya che. vikramAditya vikramArka zabdathI ullekhAya che. mATe paryAyAnabhidheyatva je kahyuM che te zI rIte saMgata thaze? e praznano udbhava thAya ja che. //7ii prathama caraNathI A praznano javAba ApIne pachI krama prApta sthApanA nikSepane nirUpavAnI icchAvALA anya 2 cha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanikSepatayA na doSaH 43 na doSastasya bhAvatvAtsthApanA'tha dvidhA mtaa| nirAkArA ca sAkAretvarI vA setraa'thvaa||8|| tasya = zrIcandraprabhasvAmino bhAvatvAt = bhAvanikSeparUpatvAnna doSaH = paryAyAbhidheyatve'pi na dossH| atha sthApanA nirUpyate, sA dvidhA matA-nirAkArA sAkArA ca, athavA sA = sthApanA itvarI itarA = itvarIbhinnA =yAvatkathikA vetyevaM prakArAntareNa dvidhA mateti sngkepaarthH| vistarArthastvevaM- nAmanikSepadvitIyabhedArthaM 'sthitamanyArthe tadarthanirapekSaM paryAyAnabhidheyaM' iti yaduktaM tatra 'paryAyAnabhidheyamiti tu sthApanAdravyayorvyavacchedArthaM, tadarthanirapekSayorapi tayoH paryAyAbhi gAthArtha te bhAvanikSeparUpa hovAthI koI doSa nathI. have sthApanA be prakAre kahevAyelI che. nirAkAra ane sAkAra athavA itvarI ane tarbhinnA.. TIkArthaH te zrI candraprabhasvAmI bhAvanikSeparUpa che. mATe paryAyAbhidheyatva hovA chatAM koI doSa nathI. have sthApanAnuM nirUpaNa karAya che. te be prakAre mAnya che - sAkAra ane nirAkAra. athavA te sthApanA bIjI rIte be prakAre che. itvarI = alpakAlIna ane itarA = yAvatruthikA. Avo saMkSepArtha jANavo. vistarArtha Avo jANavo- nAmanikSepanA bIjA bheda mATe gopALaputra vagere anyArthamAM rahela, tadarthanirapekSa, paryAyAnabhidheya..' evuM je kahyuM che temAM paryAyAnabhidheya" e sthApanA ane dravyanikSepanI bAdabAkI mATe che. tadarthanirapekSa evA A banne paryAyAbhidheya che ja. IndranI pratimA "zakrapratimA' "puraMdara pratimA' vagere rUpe paNa kahevAya ja che. AgAmI bhavamAM bhAvendrarUpe pariNamanAra sAdhu dravyendranI jema dravyaza-dravyapuraMdara vagere paNa kahevAya ja che. eTale A bemAM ativyAptinA vAraNa mATe paryAyAnabhidheya' kahyuM che. have AThamAM tIrthakara
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 gheyatvameva, phandrasya pratimA 'zapratimaya' 'saMpratimaya' hatyAtiruupennaapyucyt ev| bhAvini bhave indratvena bhaviSyamANaH sAdhurdravyendratayeva dravyazakratayA dravyapuraMdarAditayA vocyata eveti tayorativyAptivAraNArthaM paryAyAnabhidheyamityuktam / tatrASTamasya tIrthakarasya zrIcandraprabhasvAminaH zAstreSu candrasya paryAyavAcinaH zazi- zazAGkaprabhRtayo ye zabdAstadghaTitena zaziprabha - zazAGkaprabha ityAdi nAmnApyullekhA dRzyate / na hyaSTamastIrthakRt candrasya sthApanAdinikSeparUpaH, ataH pArizeSyAttasya tannAmanikSepatvameva / tathApi tasya 'zaziprabhe'tyAdiparyAyAbhidheyatve paryAyAnabhidheyatvokterjalAJjalireva dAtavyaH syAditi praznasyAbhiprAyaH / zrInikSepaviMzikA - 8 atra prativacanaM- 'candre' tipadapratipAdyAnAmarthAnAM madhye candrAkhyamanujAdernAmanikSepatvameva paryAyAnabhidheyatvameva ca / na hi candrAkhyaM naraM kazcidapi zazAGkAdizabdena pUtkaroti / tathApi tathA pUtkAre tasya zrI candra-prabhasvAmIno zAstramAM, candranA paryAyavAcI je zazI-zazAMka vagere zabdo tenAthI ghaTita zaziprabha-zazAMkaprabha vagere nAmadvArA ullekha thayelo paNa jovA maLe che. vaLI teo candranA sthApanAnikSepa vagere rUpa to nathI ja. tethI pArizeSanyAye teo nAmanikSeparUpe ja che. ane chatAM 'zaziprabha' vagere paryAyavAcI zabdothI abhidheya to che ja. mATe paryAyAnabhidheyatva je kahyuM che ene jalAMjali ja ApavAnI rahe ne ? Avo praznano Azaya che. A praznano uttara : 'candra' evA zabdathI ullekhAtA padArthomAM candra nAmano mAnava nAmanikSepa ja che. ne e paryAyAnabhidheya ja hoya che. koI ja sujJa candra nAmanA mANasane zazAMka vagere zabdathI bolAvato nathI. chatAM koI bolAve to e sAMbhaLavA chatAM 'e mane bolAve che' evo bodha ene thato nathI. A vAta anubhavasiddha che. paNa candra ane candraprabha e be kAMI eka ja nAmarUpa nathI, kAraNa ke bannemAM akSaro ochAvattA che. eTale candranA nikSepa karatAM candraprabhanA nikSepAo
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprabhabhAvanikSepatvam 'sa mAmAhvayati' iti bodho naiva bhvtiitynubhvsiddhm| paraMtu na hi candra-candraprabhanAmnoraikyam, atulyvrnntvaat| tasmAt candranikSepebhyazcandraprabhanikSepANAM bhinnatvaM spssttmev| tatazca candraprabhetipadapratipAdyAnAmarthAnAM madhye candraprabhAkhyasyASTamatIrthakRtaH kiM nAmanikSepatvaM ? sthApanAnikSepatvaM ? ityAdiprazne bhAvanikSepatvameva vaktavyaM bhavati, candrasya prabheva prabhA yasya sa candraprabha itivyutpattilabhyasyArthasya tatra vidymaantvaat| anyathA candrasyApi mRgAGkapadAbhidheyatvena hrinnaangkpdaanbhidheytvaaptteH| na ceSTApattiH, ziSTairhariNAGkapadasyApi pryujymaantvaat| tatazca mRgo'Gke yasya sa mRgAGka iti vyutpattilabhyasyArthasya vidyamAnatvAccandrasya yathA mRgAGkapadavAcyAnAmarthAnAM madhye bhAvanikSepatvaM hariNAGkapadAbhidheyatvaJca, tathaivAtrApi mntvym| itthaJca zrIcandraprabhasvAmino bhAvanikSepatvAt paryAyAbhidheyatve'pi na dossH| alaga ja rahevAnA. tethI "candraprabha' evA padathI pratipAdya padArthomAM candraprabha nAme AThamAM tIrthaMkarabhagavAn koNa che ? nAmanikSepa ? ke sthApanA nikSepa ? vagere praznanA uttaramAM "bhAvanikSepa che' ema ja kahevAnuM rahe che, kAraNa ke "candranI prabhA jevI prabhA che jenI te candraprabha' AvI vyutpattithI maLato artha teomAM rahyo che. nahIMtara candra paNa mRgAMkapadathI abhidheya hovA chatAM hariNAMka vagere padathI anabhidheya thaI 4vAnI Apatti sAve. 'bhAvI mApatti amane Ta 4 cha = vAMdhAjanaka nathI' evuM na kahevuM, kAraNa ke zikho hariNAMka zabda paNa prayo? 4 che. bheTale, 'bhRga cha ma = gohamA = madhyamAM ne te mRgAMka AvI vyutpattithI maLato artha candramAM vidyamAna hovAthI candra jema, mRgAMka padavAcya padArthomAM bhAvanikSeparUpa che- paryAyAbhidheya che ema prastutamAM paNa jANavuM. eTale zrI candraprabhasvAmI bhAvanikSeparUpa hovAthI paryAyAbhidheya hovAmAM koI doSa nathI.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 nanvevaM tu zrIsuvidhinAthAkhyasya navamatIrthakarasyApi candraprabhapadavyapadezyatvApattiH, tatrApi zuklavarNatvAdeva candraprabhabhAvanikSepatvasyAbAdhitatvAditi cet ? aho nyAyanaipuNyaM yad vahninA dhUmAnumAnaM krtumudyto'si| tatkathamiti cet ? itthaM - 'yatra yatra bhAvanikSepatvaM tatra tatra vyutpattilabhyo'rthaH ' iti vyApteH sattvamAtreNa yadi 'yatra yatra vyutpattilabhyo'rthastatra tatra bhAvanikSepatvaM' iti vyAptyApi bhavitavyameva, tatazca vyutpattilabhyArthavati navamatIrthakare candraprabhabhAvanikSepatvena bhavitavyamevetyabhyupagame 'yatra yatra vahnistatra tatra dhUmaH' iti vyAptirapyavazyamabhyupagantavyaiva, 'yatra yatra dhUmastatra tatra vahniH' iti vyApteH sattvAt / kiJcaivaM paGkajAteSu kITakeSvapi paGkajabhAvanikSepatvApattiH, zrInikSepaviMzikA-8 zaMkA : are ! A rIte to navamA tIrthaMkaraprabhuzrI suvidhinAthano paNa 'candraprabha'zabdathI ullekha thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke teono paNa zuklavarNa hovAthI candraprabhabhAvanikSepapaNuM teomAM abAdhita che. samAdhAna H aho ! tamArI nyAyanipuNatA ! je tithI dhUmanuM anumAna karavA taiyAra thayA cho. zaMkA : te zI rIte ? samAdhAna : A rIte-- zrIsuvidhinAtha prabhumAM zuklavarNa hovAthI candra jevI prabhA rahI hovAnA kAraNe teone candraprabhanA bhAvanikSepa tarIke tame je kahI rahyA cho eno artha evo thAya che ke je je bhAvanikSepa hoya te te vyutpattilabhyaarthavAn hoya' AvI vyApti hovA mAtrathI 'je je vyutpattilabhyaarthavAna hoya te te bhAvanikSepa rUpa hoya' AvI vyApti paNa tame mAno ja cho. ane to pachI 'jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM vahi' evI vyApti hovAthI tamane jyAM jyAM vahi tyAM tyAM dhUma' evI vyApti paNa mAnya ja che. ane e jo mAnya che to vahnithI dhUmanuM anumAna thaI ja zake. vaLI, A rIte to kAdavamAM pedA thayelA kIDAne paNa bhAvapaMkaja
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanikSepavyAptiH paGkajanikartRtvalakSaNasya vyutpattilabhyasyArthasya tatra sattvAditi na vyutpattyarthasattvamAtreNa navamatIrthakare 'cndrprbh'pdvypdeshtvaapttiH| tathApi yatastatra vyutpattyarthasya sattvamatastatra sAmAnyarUpeNa tu tadvyapadeza iSTa eveti vyktmaavshykniyuktau|| ___ atha 'yatra yatra vahnistatra tatra dhUmaH' iti vyApterasattve'pi 'yatra yatrA!ndhanasaMyogaviziSTavahnistatra tatra dhUmaH' iti vyaaptistvstyev| evaM prastute kiMrUpA vyAptirastIti cet ? zRNu- prastute'pi 'yatra yatra vyutpattyarthastatra tatra bhAvanikSepatva'miti vyApterasattve'pi yatra yatra vivakSitapadapratipAdyatvaviziSTavyutpattyarthastatra tatra bhAvanikSepatvam' iti vyaaptirstyev| nanu lakSmIpatyAkhyasya manujasya zrIpatyAdipadAbhidheyatvaM syAnna veti cet ? tasya manujasya vastutaH zrImattve lakSmyAH patiriti vyumAnavA paDaze, kAraNa ke emAM paNa "paMkamAM pedA thayela hoya te paMkaja evo vyutpatti artha to rahyo ja che. eTale vyutpatti artha hovA mAtrathI navamA bhagavAnanane "candraprabha' kahevAnI Apatti ApavI barAbara nathI. chatAM paNa tyAM vyutpatti artha hAjara che. mATe zrI tIrthakaronA sAmAnyanAma rUpe to evo ullekha ISTa paNa che ja e vAta spaSTa rIte Avazyaka niryuktimAM jaNAvelI che. zaMst : 'ori yA agni tyA tyAM dhUma' mAvI. vyAti mase nathI.. jyAM jyAM bhejavALA baLataNavALo agni tyAM tyAM dhUma AvI vyApti to che ja. ema prastutamAM kevI vyApti maLaze ? samAdhAna : sAMbhaLo. prastutamAM paNa "jyAM jyAM vyutpattiartha tyAM tyAM bhAvanikSepatna" AvI vyAti bhale nathI. jyAM jyAM vivakSitapadanuM pratipAdyatva hoya ane sAthe vyutpattiartha hoya tyAM tyAM bhAvanikSeparva AvI vyakti che ja. zaMst : 'sabhApati' nAme bhAsa. 'zrIpati' nAme loDAvI. zaya ?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-8 tpattilabhyasyArthasya sattvAd bhAvanikSepatvena zrIpatyAdipadAbhidheyatvaM nirbaadhm| tasya nirdhanatve tu tadarthasyAsattvAnnAmanikSepatayA zrIpatyAdipadAnabhidheyatvaM mantavyameva syaaditi| tathApi lakSmIpatyAkhyasya nirdhanasyApi zrIbha dipadAbhidheyatvaM yadi ziSTAnAmiSTaM syAttarhi bhUtabhAvidhanavattvaM vartamAna upacarya sambhAvanAsattvaM vA'nyadvA kizcid vyutpattilabhyasyArthasya sattvaM mattvA bhAvanikSepatvaM paryAyAbhidheyatvaM coppaadniiymmitysmaakmaabhaati|| nanvaSTamasyAhatazcandraprabhabhAvanikSepatayA zaziprabhAdiparyAyAbhidheyatve svIkRte'pi kazcidvizeSastvanubhUyata eva, na hi candraprabha'padena topasthitiryathA surA tathA "zipramA'dvipana nA surA, vizeSaNavizeSa prakaraNavizeSAdikaM vA'pekSyaiva tena tasyopasthiteH samAdhAna : jo e kharekhara zrImaMta hoya to "lakSmIno pati e lakSmipati' evo vyutpattiartha hAjara hovAthI e bhAvanikSeparUpa banavAnA kAraNe 'zrIpati' vagere padathI abhidheya hovAmAM koI vAMdho nathI. e jo nirbana hoya to vyutpattiartha hAjara na hovAthI e AdamI nAmanikSeparUpa banavAnA kAraNe zrIpativagere padanuM anabhidheyatva mAnavuM ja paDe. chatAM paNa jo ziSTapuruSone enAmAM zrIbhartA vagere padAbhidheyatva mAnya hoya to bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna zrImaMtAIno vartamAnamAM upacAra karIne, athavA saMbhAvanArUpa sattva ke evuM bIjuM kazuMka vyutpattiarthanuM vidyamAnatva mAnIne bhAvanikSepatnI ane paryAyAbhidheyatvanI saMgati karavI ema amane yogya lAge che. zaMkA : AThamA arihaMtaprabhuzrIcandraprabhasvAmI bhAvacandraprabha hovAthI zaziprabha vagere paryAyAbhidheya che e to svIkArIe. chatAM kaMIka vizeSatA to anubhavAya ja che. "candraprabha' zabdathI emanI upasthiti jeTalI saraLa che, eTalI zaziprabha vagere zabdathI e saraLa jaNAtI nathI ja. koIka evuM vizeSaNa ke koIka evA prakaraNa vagerenI apekSA rAkhIne
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAntaram pratIyamAnatvAditi cet ? satyaM, mAtApitRbhyAM dattatvAt 'candraprabhe'tinAmno vizeSanAmatvaM rUDhatvaM c| 'zaziprabhA'destvatathAtvena sAmAnyanAmatvaM yaugikatvaM c| tatazca 'yogAdrUDherbalIyastvaM' nyAyAd vAcyArthopasthApakatve rUDhasya candraprabheti padasya balavattvaM spssttmev| yadi 'zapratyAdriparyAyavAcI zcacoDapi vizeSaH punaH punaH prayogeNa rUDhaH syAttadA tenApi tadupasthitiH sukarA syAdeva, paraMtu tadA tasya nAmAntaratvaM mantavyaM, na paryAyamAtratvamiti dhyeyam / itthaJca nAmanikSepasya dvitIyo bhedo vicaaritH| adhunA tRtIyo bhedshcintyte| tatra vyutpattizUnyatve'pi yadRcchAmAtreNa yannAma saGketyate tad yaadRcchikmucyte| yathA dditth-ddvitthaadinaam| dvitIyabhede'dhikRte gopAladArakAdAveva vyutpattyarthasyAbhAvaH, anyatra tvindre tatsadbhAva eva, ja e zabdathI emano bodha thAya che. evuM anubhavAya che. samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. mAtA-pitAe pADeluM hovAthI candraprabha' evuM nAma e vizeSanAmarUpa che ane rUDha thayeluM che. "zaziprabha' vagere zabdo evA na hovAthI sAmAnyanAmarUpa che ane yaugika che. eTale yogAdhUMDherbalIyasva nyAye vAcyArthIno bodha karAvavAmAM, rUDha evo candraprabhazabda baLavAn hoya ja. tathA "zaziprabha' ke evo anya koIpaNa paryAyavAcI zabda paNa pharI pharI vaparAvAthI rUDha thaI jAya to tenAthI paNa emano bodha thavo saraLa thaI ja jAya, paNa pachI e vakhate ene paNa anya vizeSanAmarUpa mAnavAno rahe, nahIM ke mAtra paryAyavAcI zabdarUpa. Ama, nAmanikSepano bIjo bheda vicAryo. have trIjA bhedano vicAra.. koI ja vyutpatti na hovA chatAM mAtra potAnI tevI icchAnA kAraNe je nAmano saMketa karAya te yAdacchikanAma kahevAya che. jemake DityaDavitya vagere nAma, bIjA bhedamAM, je gopALadArakAdi nAmanikSepa tarIke vivakSita che temAM ja vyutpattiarthano abhAva hoya che. anyatra indra vageremAM to eno abhAva ja hoya che, jyAre A trIjA bhedamAM to
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 atra tRtIyabhede tu nAdhikRtagopAladArakAdAveva, api tu sarvatrArthasyAbhAva va, vyutpattizUnyatvAtA nanu dvitIyabhede yathA indrAkhyo gopAladArako nAmendrastathA kimatrApi DitthAkhyo gopAladAraka eva nAmanikSepaH ? iti prazne tasya gopAladArakasya DitthabhAvanikSepatvameva, na tu nAmanikSepatvaM, 'Drai ttha'itivarNAvalIniSpannasya 'Dittha' zabdasyaiva nAmanikSepatvamiti prtivcnm| nanu sa gopAladArakaH kathaM DitthabhAvanikSepaH ? vyutpattilabhyArthavata eva bhAvanikSepatvAditi cet ? yadi sa gopAladArako na bhAvanikSepastarhi kastadbhAvanikSepa ityucyatAm / na ko'pIti cet ? na, yasyaiko'pi nikSepaH siddhastasya zeSaistribhirnikSepairbhavitavyameva, nAmAdicatuSTayasya sarvavyApakatvAt, anyathA'nuyogadvAravRttau na hi adhikRta gopALadA2kAdimAM ja nahIM, paNa sarvatra vyutpatti arthano abhAva ja hoya che, kAraNa ke nAma ja vyutpattizUnya che. bIjA bhedamAM jema indranAme gopALaputra e ja nAmanikSepa che, ema A trIjA bhedamAM paNa Ditya nAme gopALaputra vagere je hoya e ja nAmanikSepa che ? AvA praznano javAba e che ke e gopALaputra vagere to Dinthano bhAvanikSepa ja che, nahIM ke nAmanikSepa, paNa i AvI varNAvalI niSpanna je Diltha zabda e ja nAmanikSeparUpa che. 50 zaMkA : e gopALaputra zI rIte bhAvaDiltha banaze ? vyutpatti arthathI yukta hoya e ja bhAvanikSeparUpa bane evo niyama che ne ? samAdhAna H jo e gopALaputra bhAvaDitya nathI to koNa bhAvaDitya che e kaho. zaMkA : koI ja nahIM. samAdhAna : A vAta barAbara nathI, kAraNa ke jeno eka nikSepa paNa siddha hoya enA zenikSepAo paNa hovA ja joIe. te paNa eTalA mATe ke nAmAdi catuSTaya sarvavyApI che. nahIMtara anuyogadvAranI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ditthasya bhAvanikSepaH kimapi tadvastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicarati' iti yaduktaM, tadvyabhicAraprApteH, 'Dittho hi tadvastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicarati, tadbhAvanikSepAbhAvAt' ityasya suvacatvAt / tatazca sa gopAladAraka eva DitthabhAvanikSepa ityanicchatA'pi svIkartavyameva / nanu tarhi 'vyutpattilabhyArthavata eva bhAvanikSepatvaM' iti niyamasya kA gatiH ? yAdRcchikanAmasthale na kAcidapi tatra tasya niyamasyaivAbhAvAt / yatra vyutpattilabhyo'rthaH prasiddhastatraiva tadvata eva bhAvanikSepatvaM' iti niyamasya sadbhAvAt / syAnmatiH- yo DitthapadArthajJastadupayukto vaktA sa eva bhAvaDitthaH / tatazca bhAvaDitthasyaivaM prasiddheH sambhavAnna tanniyamasaGkoco'pyAvazyaka vRttimAM 'evI koI vastu nathI je nAmAdi cArane vyabhicaratI hoya..' AvuM je kahyuM che te vyabhicArI banI jaze, kAraNa ke 'Ditya e evI vastu che je bhAvanikSepano abhAva hovAthI nAmAdicatuSTayane vyabhicare che' evuM kahI zakAya che. eTale e gopALaputra vagere ja Dilthano bhAvanikSepa che e anicchAe paNa tamAre svIkAravuM paDaze. zaMkA : paNa to pachI, vyutpatti arthathI je yukta hoya te ja bhAvanikSepa bane AvA niyamanuM zuM thaze ? 51 samAdhAna : kAMI nahIM thAya, kAraNa ke yAdacchika nAma sthaLe Avo niyama ja nathI. jyAM vyutpattiartha prasiddha hoya tyAM ja 'te arthathI yukta hoya e ja bhAvanikSepa' evo niyama che. zaMkA : A rIte niyamano saMkoca karavAnI jarUra nathI. Disthano bhAvanikSepa to bIjI rIte paNa maLI zake che. te A rIte - DityapadArthano jANakAra upayuktavaktA e bhAvasthi. samAdhAna H AmAM to tamAre vadato vyAghAta thaze. niyamano saMkoca karavo na paDe e mATe tame AvA vaktAne bhAvaDitya tarIke levAnuM kaho cho, paNa pachI emAM ja tamAre pAcho e niyamano saMkoca to karavo
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 " iti / maivaM vadato vyAghAtaprasaGgAt, tanniyamasaGkocavAraNArthaM bhAvanikSepatvena kathite tasminneva vaktari tanniyamasaGkocasyAvazyakatvAt, tatrApi vyutpattilabhyasyArthasyAbhAvAt / kiJca nAmAdinikSepacatuSTayasya sarvavyApakatvaniyamasya saGgatiryadyAgamato bhAvanikSepamAzrityApi saMmatA tadA''gamato dravyanikSepamAzrityApi sA saMmatA syAdeveti jIvasya dravyanikSepaviSayiNI carcA yA zAstreSu carcitA dRzyate sAnutthAnahataiva syAd, jIvapadArthajJasya tadanupayuktasya vakturAgamato jIvadravyanikSepatvena nirvivAdaM prasiddhatvAt / ata eva mahopAdhyAyairjenatarkabhASAyAM nikSepaparicchede dravyanikSepanirUpaNe Agamato dravyanikSepasya bhAvanikSepanirUpaNe cAgamato bhAvanikSepasyopanyAso naiva kRtaH / tathA 'jIvapadArthajJastatrAnupayukto dravyajIva ityapyAhuH' ityatra Agamato dravyajIvamapekSya dravyajIvopapAdake mate tai: 'AhuH' ityanena svArasazca prakaTita iti / 52 ja paDaze, kAraNa ke e vaktAmAM paNa vyutpatti artha rahyo to nathI ja. vaLI nAmAdi nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAno je niyama che tenI saMgati jo AgamathI bhAvinikSepanI apekSAe karavI paNa saMmata hoya to AgamathI dravyanikSepanI apekSAe paNa e saMmata hovI ja joIe. ane to pachI jIvanA dravyanikSepa aMge zAstromAM je carcA jovA maLe che te ubhI ja nahIM thaI zake.. kAraNa ke jIvapadArthano jANakAra, temAM anupayuktavaktA AgamathI dravyanikSepa tarIke nirvivAda maLI ja zake che. eTale ja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jainatarkabhASAmAM nikSepaparicchedamAM dravyanikSepanA nirUpaNamAM AgamathI dravyanikSepano ane bhAvanikSepanA nirUpaNamAM AgamathI bhAvanikSepano ullekha karyo ja nathI. tathA 'jIvapadArthajJa emAM anupayukta mAnavI dravyajIva che' AvuM paNa (keTalAka) kahe che. A rIte AgamathI dravyajIvanI apekSAe dravyajIvanI saMgati karanAra matamAM teoe 'AhuH kahe che' evuM kahevA dvArA potAnI nArAjI vyakta karI che. eTale AgamathI je dravya ane bhAvanikSepa =
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvavyApakatvaniyamaghaTanA itthaJcAgamato yau dravya-bhAvanikSepau tAvatra prakrame'kiJcitkarAviti spaSTanT / ata eva tadarthazUnyo vivakSitanAmavAn gopAladArakAdirnAmanikSepaH, citrAdigatA sAkArA nirAkArA vA sthApanA sthApanAnikSepaH, kAraNIbhUtaM vastu dravyanikSepaH, vivakSitAvasthApannaM ca vastu bhAvanikSepaH ityevaM nAmAdicatuSTayasya sarvavyApakatvaniyamo jnyeyH| tatazca tanniyamasaGkoca Avazyaka eveti siddhm| nanu DitthAkhyasya vastunaH kathaM DitthabhAvanikSepatvam ? 'Dittha'padArthazUnyatvAditi cet ? na, vyutpatterabhAvAd vyutpattilabhyasyArthasyAbhAve'pi saGketasya sadbhAvAt saGketalabhyasyArthasya sadbhAvena 'dditth'pdaarthshuunytvsyaasiddhtvaat| tatazca yatra vyutpattiH sambhavati tatra che te A bAbatamAM akiMcitkara che e spaSTa che. eTale ja nAmAdicatuSTayanI sarvavyApitAno je niyama che temAM nAmanikSepa tarIke tadarthazUnya gopALadArakAdi, sthApanA nikSepa tarIke citrAdimAM rahela AkAra ke nirAkAra sthApanA, dravyanikSepa tarIke kAraNabhUta vastu ane bhAvanikSepa tarIke vivalitaarthayukta vastu ja abhipreta che e jANavuM. tethI ja, DityAdi sthaLe "vyutpattiarthathI yukta hoya te ja bhAvanikSepa' AvA niyamano saMkoca Avazyaka ja che. zaMkA : Ditya nAme gopALaputra vagere rUpa vastune bhAvaDilya zI rIte kahevAze ? kAraNa ke emAM "Ditya' padano artha rahelo ja nathI. samAdhAna : Ditya zabdanI vyutpatti ja na hovAthI vyutpatti arthano abhAva hoya che. eTale e artha to "che ke nahIM?" e rIte vicAravAno hoto ja nathI. paNa chatAM e zabda saMketita thayo hovAthI saMketalabhya artha to saMbhavita hoya ja che. eTale bhAvanikSepa mATe e ja arthane vicAravAno hoya che. ane e artha to Ditya nAmanI vastumAM che ja. mATe "Ditya' padArthazUnyatva rUpa tame Apelo hetu asiddha che. eTale,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 vyutpattilabhyArthavata eva bhAvanikSepatvaM, yatra tu sA na sambhavati tatra saGketalabhyArthavata eva bhAvanikSepatvamiti niyamaH kalpanIyaH / athaivaM khaNDazo niyamakalpanApekSayA sarvatra saGketalabhyArthavata eva bhAvanikSepatvamityeka eva niyamaH kalpyatAM, vyutpattilabhyArthavatyapi saGketalabhyArthastu prApyata eva, yathA 'asmat putro nAmnA candraprabho bhavatu ' iti mAtApitRbhyAM kRtena saGketena labhyo'rtho zrImati candraprabhasvAmini vartata eveti cet ? naivaM indrAkhyasya gopAladArakAderapi bhAvendratvaprasaGgAt, 'asmatputro nAmnA indro bhavatu' iti tanmAtApitRbhyAM kRtena saGketena labhyasyArthasya tatra sadbhAvAditi / 9 54 atha yatra vyutpatteH sambhavastatra vyutpattyarthayuktasyaiva bhAvanikSepatvamiti yaduktaM tadapi vicAraNIyaM, tAdRzasthale'pi kvacid vyutpttyjyAM vyutpatti saMbhavatI hoya tyAM vyutpattilabhya arthathI yukta hoya e ja bhAvanikSepa, ane jyAM e saMbhavatI na hoya tyAM saMketalabhyaarthathI yukta hoya te ja bhAvanikSepa.. A rIte niyamanI kalpanA karavI joIe. zaMkA : A rIte be TUkaDe niyama mAnavA karatAM sarvatra 'je saMketalabhya arthavAn hoya e ja bhAvanikSepa' evo eka akhaMDa niyama ja mAno ne ? vyutpattiarthavAmAM paNa saMketalabhya artha to hoya ja che. jemake 'amArA putranuM nAma candraprabha ho' e pramANe mAtApitAe karelA saMketathI maLato artha zrIcandraprabhasvAmImAM vidyamAna hoya ja che. samAdhAna : to pachI indranAme gopALaputra paNa bhAvendra banI jaze, kAraNa ke 'ApaNo putra nAme indra ho' AvA enA mApitAe karelA saMketathI prApta artha enAmAM hAjara che ja. zaMkA : 'jyAM vyutpatti saMbhavita hoya tyAM je vyutpattiarthathI yukta hoya te bhAvanikSepa' AvuM tame je kahyuM te paNa vicAraNIya che, kAraNake vyutpattiniSpakSapadasthaLe paNa kyAreka vyutpattiarthazUnya vastu bhAvanikSepa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattyarthasyopalakSaNatvam rthazUnyasya vastuno bhAvanikSepatvenAbhipretatvAd / na caikamevaMbhUtanayaM muktvA zeSANAM sarveSAM nayAnAM samAsIne'pi gavi gamanayuktatvaM saMmatameva, anyathA zabdasamabhirUDhayoH govyapadezasyaivAbhAvaprasaGgAt, vivakSitakriyApariNatikAla eva tattatpadavyapadezyatvamityasya tvevaMbhUtasyaivAbhipretatvAditi vAcyaM, paGkajanikartRtvAbhAvavati kamale bhAvapaGkajatvA - bhAvApattestadavasthatvAt / ayamAzayaH evaMbhUtanayApekSayA sthUlAnAM naigamAdinayAnAM sAmprataM samAsIne'pi gavi pUrvapazcAtkAlabhAvigamanamapekSya gamanayuktatvaM saMmatameveti na tatra bhAvagotvAnupapattiH / paraMtu sthalaje kamale paGkajanikartRtvasya pUrvaM pazcAdapi vA'bhAva ev| tatazca tatra vyutpattyarthasyAsambhavAnna bhAvanikSepatvasya sambhava iti cet ? satyaM, tathApi vyutpattyarthavato bhAvanikSepatvaM yaduktaM, tatra vyutpattyarthasya vizeSaNatvaM parityajyopalakSaNatvaM yadi gRhyeta tadA na doSaH / idamuktaM kahevAtI ja hoya che. samAdhAna : tame beThelI gAyane uddezIne jo A kahI rahyA ho to e yogya nathI, kAraNake eka evaMbhUtanayane choDI gho... bAkInA badhA naya ene gamanayukta ja mAne che. nahIMtara to zabda-samabhirUDhanaya ene 'gAya' huhI 4 nahIM zaDe. zaMkA : beThelI gAyamAM paNa AgaLa-pAchaLa to gamana hoya che. ane tethI evaMbhUta jeTalA je sUkSma nathI e nayo e gamanane gAyamAM joDI ene vyutpattiarthayukta mAne e barAbara che. paraMtu, kAdavamAM UgyA ja na hovAnA kAraNe je kamaLamAM paMkajanikartRtva AgaLa-pAchaLa paNa saMbhavita nathI ja e kamaLane zuM bhAvapaMkaja nahIM kaho ? 55 samAdhAna : je vyutpattiarthayukta hoya te bhAvanikSepa' AvI vyAkhyAmAM-vyutpattiarthane, bhAvanikSepa tarIke abhipreta padArthanA vizeSaNa tarIke nahIM, paNa upalakSaNa tarIke laIe to A prazna Ubho raheze nahIM. Azaya e che ke karmavipAka karmagranthanI vRttimAM samacaturasrasaMsthAnanI je
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 bhavati karmavipAkAkhyasya prathamakarmagranthasya vRttau samacaturasrasaMsthAnasya 'samAH = zAstroktalakSaNAvisaMvAdinyazcatasro'srayaH paryaGkAsanopaviSTasya jAnunorantaraM, Asanasya lalAToparibhAgasya cAntaraM, dakSiNaskandhasya vAmajAnunazcAntaraM, vAmaskandhasya dakSiNajAnunazcAntaramiti caturdigvibhAgopalakSitAH zarIrAvayavA yatra tat samacaturasram' ityAdirUpaM yallakSaNamuktaM tat tatsaMsthAnasaMsthiteSvapi hastyAdiSu naiva samanvetIti spaSTameveti tallakSaNamupalakSaNatayA gRhyate / manuSyeSvetallakSaNopalakSitaM yatsaMsthAnaM, tatkAraNIbhUtasaMsthAnanAmakarmodayena yatsaMsthAnaM yasya prApyate tat tasya samacaturasrasaMsthAnaM kathyate / tathaiva paGkajAte kamale'vasthitena paGkajanitakartRtvalakSaNena vyutpattyarthenopalakSitA yA paGkajatvajAtistadyuktasya sthalajasyApi kamalasya bhAvapaGkajatvameva, paGkajanikartRtvasya vyAkhyA ApI che ke 'vivakSita cAra aMtara jemAM samAna zAstroktalakSaNane avisaMvAdI hoya evuM saMsthAna e samacaturasasaMsthAna. AmAM cAra aMtara tarIke paryaMkAsane besela vyaktinA be jAnu vaccenuM aMtara, AsanathI lalATanA uparanA bhAganuM aMtara, jamaNA khabhAthI DAbA jAnunuM ane DAbA khabhAthI jamaNA jAnunuM aMtara.. ema aMtara jANavA. AvA aMtaravALA cAra khUNA = agni jemAM hoya te samacaturasa. ' have, A prathama saMsthAnavALA hAthI-siMha vageremAM paNa A aMtaro sarakhA to hotA nathI ja. to zuM emane prathamasaMsthAna nahIM mAnavAnuM ? eTale A je vyAkhyA ApI che ene upalakSaNa tarIke levAya che. manuSyamAM AvI vyAkhyAthI upalakSita je saMsthAna, tenA kAraNabhUta saMsthAnanAmakarmanA udayathI hAthI vagerene je saMsthAna maLe te, te te jIvanuM samacaturasrasaMsthAna kahevAya che. ema kAdavamAM UgelA kamaLamAM paMkajanikartRtvarUpa je vyutpattiartha rahelo hoya che enAthI upalakSita je pakaMjatvajAti, e jAtiyukta kamala paMkajanikartRtvathI viziSTa na hoya to paNa upalakSita to hoya ja che. ne tethI e bhAvanikSepa ja che. 56 =
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAterna vyutpattinimittatvam vaiziSTyAbhAve'pyupalakSitatvasya sattvAt / nanu paGkajanikartRtvApekSayA paGkajatvajAtireva vyutpattinimittatvenocyatAM yenopalakSaNaM yAvadgantavyaM na syAditi cet ? na, jAtervyutpattinimittatvAsambhavAt / taduktaM piNDaniryuktivRttau - 'jAtizca nAmno vyutpattinimittaM na bhavati kintu pravRttinimittaM, yathA gozabdasya gojAtiH, tathAhi - gozabdasya gamanakriyA vyutpattinimittaM, na gotvaM, gacchatIti gauriti vyutpatteH, kevalamekArthasamavAyabalAdgamanakriyayA khurakakudalAGgalasAsnAdimattvaM pravRttinimittamupalakSyate iti gacchatyagacchati vA gopiNDe gozabdasya pravRttiH ' tA nanu ghaTo yadA jalAharaNe na vyApRtastadaivaMbhUtanayastaM ghaTapadavyapadezyaM na manyate / tatazca jJAyate yat tatkAle sa pUrvapazcAtkAlabhAvisattvasya zaMkA : paMkajanikartRtvane vyutpattiartha (vyutpattinimitta)rUpe mAnavuM ne pachI upalakSaNa tarIke levuM... enA karatAM paMkajatvajAtine ja vyutpattinimitta mAnI lyo ne. samAdhAna : nA, ema mAnI zakAtuM nathI, kAraNake jAti vyutpattinimitta banI zakatI nathI. piMDaniryuktivRttimAM kahyuM che ke- jAti nAmanuM vyutpattinimitta banatI nathI, paraMtu pravRttinimitta bane che. jemake 'go' zabdanuM gamanakriyA e vyutpattinimitta che, nahIM ke gotva, kAraNake 'gacchatIti gau:'(gamana kare te gAya) evI vyutpatti che. mAtra ekArthasamavAyasaMbaMdhanA prabhAve, kharI-khuMdha-pUMchaDuM-sAnA (goDadI) vagere paNAMrUpa je gotvAtmaka pravRttinimitta, (te) vyutpattinimittabhUta gamanakriyAthI upalakSita thAya che ane tethI cAlatI ke nahIM cAlatI gAyane jaNAvavA gozabdano prayoga thAya che. 57 zaMkA : AgaLa-pAchaLa jaLAharaNa karanAra ghaDAne paNa jyAre e jaLAharaNa karato na hoya tyAre evaMbhUtanaya 'ghaTa' tarIke kahevA taiyAra nathI.. eno artha ja ke AgaLa-pAchaLanA jaLAharaNakartRtvarUpa vyutpatti-nimittane
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-8 vyutpattinimittasya sattvaM tenopalakSitatvamapi ca na svIkurute iti| yatazcaivamataH sa sthalaje kamale'pi paGkajanitakartRtvalakSaNasya vyutpattinimittasya sattvamupalakSitatvaM vA naiva manyata iti spssttmev| tatazca tanmatena tatra paGkajasya ko nikSepo mantavya iti cet ? naiko'pi, tanmatena tasya paGkajapadApratipAdyatvAt, vivakSitapadapratipAdyasyaiva nikssepruuptvaat| samabhirUDhanayamatenApyevameva mantavyamiti me matiH, tanmatena kamalasya paGkajabhinnatayA paGkajanikartRtvAbhAvavati kamale paGkajapada-vAcyatAyAH pngkjtvjaateshcaasmbhvaat|| nanu DitthAkhyasya gopAlaputrasya bhAvaDitthatvaM pUrvamuktaM, tatazca 'Dittha'zabdAtmakasya tannAmno'bhidhAnatvamevAbhidheyaM syAnna tu yAdRcchikatvaM, yathA 'indra'zabdAtmakasya bhaavendrnaamno'bhidhaanaakhynaamnikssepprthmbhedtvmev| tatazca tasya yaadRcchikaakhynaampaNa, e kALe e vidyamAna mAnato nathI, ke enAthI upalakSitatvane paNa mAnato nathI. to vivakSitakamaLamAM e paMkajanikartutvane paNa mAnya nahIM 4 are... to senA bhate // umaNa 5404no yo nikSe5 janaze ? samAdhAna : evaMbhUtanaye to evuM kamaLa "paMkaja' zabdathI vAcya ja nathI, eTale pachI paMkajanAM koI ja nikSeparUpa e che ja nahIM. vivakSita padapratipAdya hoya e ja nikSeparUpa banI zake che. samabhirUDhanayamane paNa evuM ja mAnavuM yogya lAge che, kAraNake e mate paMkaja ane kamala eka nathI. vivakSita kamalamAM AgaLa-pAchaLa paNa paMkajanikartutva che ja nahIM, jene joIne e, e kamalane paMkajazabdavAcya mAnI zake ke e kamalamAM paMkajatva mAnI zake. zaMkA : pUrve kahI gayA che ke DityanAme gopALaputra bhAvaDitya che, to menu uittha mej nAma 'mabhidhAna' panI 4ze, 'yA7i4' nahIM, jemake bhAvendranuM "indra' evuM nAma, nAmanikSepanA prathamabheda "abhidhAna' rUpa ja che. to pachI Dilya evA nAmano, yAdacchika nAmanA nAma
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ DitthanAmno yAdRcchikatvameva nikSepatRtIyabhedodAharaNatayopanyAsaH kathaM saGgaccheta ? iti cet ? satyaM, tathApi vyutpannasya nAmna eva prathamabhedatvamiti vivakSAvazAd vyutpattizUnyAnAM 'DitthA' dInAM nAmnAM tatrAsamAvezAd yAdRcchike samAvezaH, tasyA vivakSAyA abhAve dvayorapyabhidhAnatvaM saMgatameva / etaccAgre'pi vyaktIkariSyate / tathA, indrAkhyasya gopAlaputrasya 'indra' zabdAtmakaM yannAma, tasyApi yAdRcchikatvameva mantavyaM, tatra tasya vyutpattyarthazUnyatvAt, saGketamAtreNa prAptatvAt / anyathA = tasyAbhidhAnatve tasya gopAlaputrasya bhAvendratvApattiH, abhidhAnAbhidheyasya bhAvanikSepatvaniyamAt / nanu zAstreSu ye'nabhilApyA bhAvAH kathitAsteSAmanabhilApyatvAdeva nAmanikSepAsambhavaH / taduktaM nayarahasye - nanu nAmAdInAM srvvyaanikSepanA trIjAbhedamAM karelo ullekha saMgata zI rIte Tharaze ? samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. chatAM vyutpattithI banela nAma ja 'abhidhAna' che evI vivakSAvazAt vyutpattizUnya evA Ditya vagere nAmano temAM samAveza thato na hovAnA kAraNe yAdacchikanAmanA bhedamAM samAveza karAya che. jyAre e vivakSA na hoya tyAre banne prakAranA nAmano 'abhidhAna' evA eka ja bhedamAM samAveza mAnya ja che ne tethI nAma-nikSepanA be ja prakAra thaI jaze. A vAta AgaLa vyakta thaze. tathA, indranAmanA gopALaputranuM 'indra' evuM je nAma, teno paNa yAdacchikamAM ja samAveza jANavo, kAraNake gopALaputra aMge e nAma vyutpattiarthathI zUnya hovAthI mAtra tevA saMketanA kAraNe ja pravaryuM hoya che. nahIMtara = jo e nAmane 'abhidhAna'rUpa mAnavAmAM Ave to e gopALaputra bhAvendra banI jAya, kAraNake abhidhAnanuM abhidheya bhAvanikSeparUpa hoya che. 59 pUrvapakSa : zAstromAM je anabhilApya bhAvo kahyA che te anabhilApya hovAnA kAraNe ja teono nAmanikSepa nahIM maLe. nayarahasyamAM kahyuM che
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 pitvamupagamyate na vA ? Adye vyabhicAraH, anabhilApyabhAveSu nAmanikSepApravRtteriti / athAyaM pUrvapakSagrantha iti cet ? satyaM, tathApi yena niHzaGkaM manaH samAdhAnaM sUcitaM syAttAdRgekamapi prativacanaM tatra na dattamityapi na vismartavyam / na ca tattadvyabhicArasthAnAnyatvavizeSaNAnna doSaH / tadidamuktaM- 'yadyatraikasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApite' ti vAcyaM anabhilApyAnAM bhAvAnAmabhilApyabhAvApekSayA'nantaguNatvAdanantabahubhAgAnAM bhAvAnAM tadasambhavAzaGkAviSayatvAt / ataeva granthakAraiH zrImadyazovijayopAdhyAyaiH 'atra vadanti' iti kathanadvArA svakIya ISadasvarasaH sUcitaH / tathA 'apare tvAhu:- kevaliprajJArUpameva naamaa'| ke zaMkA : nAmAdine sarvavyApI mAno cho ke nahIM ? Adya vikalpamAM sarvavyApI mAnavAmAM vyabhicAra che, kAraNa ke anabhilApyabhAvomAM nAmanikSepa saMbhavato nathI. zaMkA : A to pUrvapakSagrantha che. pUrvapakSIya samAdhAna : sAcI vAta che, chatAM jenAthI manane pUrNa samAdhAna thAya evo eka paNa eno uttara tyAM Apyo nathI e bhUlavA jevuM nathI. zaMkA : te te vyabhicAra sthAnone bAda karIne te sivAyanA bhAvo mATe sarvavyApitva niyama mAnavAthI koI doSa raheze nahIM. A vAta tattvArthasUtranI vRtti (sUtra 1/5) mAM ane ene anusarIne jainatarkabhASAmAM A rIte karI che- jo A ekAda bhAvamAM na saMbhave to paNa eTalA mAtrathI niyamanI avyApitA thaI jatI nathI. pUrvapakSa : AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke anabhilApyabhAvo abhilApyabhAvo karatAM anaMtaguNA hovAthI anaMtabahubhAga bhAvomAM nAmanikSepanA asaMbhavano prazna che. mATe ja zrI yazovijayajI mahArAje 'atra vadanti' 'ahIM kahe che' ema kahevA dvArA potAnI kaMIka nArAjI sUcavelI che. tathA e ja jainatarkabhASA granthamAM bIjAo kahe che ke-- 60 =
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ anabhilApyeSu vyApakatvaniyamavyabhicArazaGkA nabhilApyabhAveSvasti' ityanyadattasamAdhAnamapi yattatra dattaM tatrApi etacca mataM nAtiramaNIyaM dravyArthikena zabdapudgalarUpasyaiva nAmno'bhyupagamAt' ityanena tasyAnyadattasamAdhAnasya ramaNIyatvaM niraakRtm| tatazca nAmAdicatuSTayasya sarvavyApakatvaniyamo vyabhicArIti cet ? na, anabhilApyabhAvAnAM nAmanikSepasya sambhave'sambhave vA vyabhicArasyAbhAvAd / ayambhAvaH- teSAM bhAvAnAmanabhilApyapadAbhilApyatvaM vartate na veti dvau vikalpau / tatra prathame vikalpe 'anabhilApya' Akhyasya gopAladArakAdernAmanikSepatvasambhavAnna vyabhicAraH / dvitIye tu vikalpe nAmanikSepasyAsambhave'pi na vyabhicArasambhavaH, padapratipAdyatvAbhAvAt / tathAhi-- 'anabhilApya'padabhinna'maGgalA' dipadapratipAdyatvAbhAvastu teSu vartata ev| tatazcAnabhilApyapadapratipAdyatvamapi yadi niSidhyeta, tadA naikenApi padena pratipAdyatvasya sambhavaH / tathA ca sphuTa eva pdprtikevalIprajJArUpa nAma anabhilApyabhAvomAM paNa hoya ja che.' A rIte anya vidvAna dvArA apAtA samAdhAnano ullekha karIne 'A mata paNa kAMI bahu sAro nathI. kAraNa ke dravyArthikanaye zabdayudgalarUpa nAma ja mAneluM che'Ama AvuM kahIne te anyavidvAnanA samAdhAnanI ramaNIyatAno asvIkAra karyo che. eTale, nAmAdi cAranA sarvavyApakatvano niyama anabhilApyabhAvomAM vyabhicArI che. uttarapakSa : Avo pUrvapakSa barAbara nathI, kAraNa ke anabhilApyabhAvono nAmanikSepa saMbhave ke na saMbhave to paNa vyabhicAra nathI. A bhAva che - e bhAvo 'abhilApya' evA zabdathI abhilApya che ke nahiM ? jo abhilApya che, to 'anabhilApya' nAme gopALaputrAdi ja nAmanikSeparUpe saMbhavavAthI vyabhicAra nathI. jo e bhAvo 'anabhilApya' zabdathI abhilApya nathI, to paNa vyabhicAra nathI, kAraNake teomAM padapratipAdyatva ja nathI. te A rIte - anabhilApya sivAya 'maMgala' vagere padonuM pratipAdyatva to teomAM nathI e spaSTa che. eTale have 61
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-8 paadytvaabhaavH| nanvastu padapratipAdyatvAbhAvaH, vyabhicArAsambhavastu kathamiti cet ? na, padapratipAdyAnAmeva vastUnAM cAturvidhyaniyamasya kthittvaaditi| kiJca nikSepo'nuyogasya dvitIyaM dvaarm| ato'dhikRtasya zrutasya sAmAnya-vizeSanAmagatAni sUtrAlApakagatAni ca yAni padAni teSAM pratipAdyAnAM vastUnAM nikSepAH kartavyA bhvnti| tatazcAnabhilApyA bhAvA nAmagatena sUtragatena vA kenacitpadena yadi pratipAdyAH syustadaiva teSAM nikSepAzcintanIyA bhvnti| tadA ca yatpadamanabhilApyAdilakSaNaM tatpratipAdakaM, tadAkhyasya gopAladArakAdereva nAmanikSepatvamiti na vybhicaarH| yadi ca te bhAvA nAmasUtrAnyataragatena kenacidapi padena pratipAdyA na santyeva, tadA teSAM nikssepaannaamcintjo anabhilApya padanA pratipAdyatvano paNa niSedha karIe to eka paNa padanuM pratipAdyatva saMbhavita na rahevAthI padapratipAdyatvAbhAva spaSTa pUrvapakSa: padapratipAghavAbhAva bhale ho, vyabhicArano asaMbhava zI rIte ? uttarapakSa : e rIte ke padapratipAghabhAvomAM ja caturvidhatAno niyama kahevAyelo che. eTale, padathI je apratipAdya che temAM niyama kahevAyelo ja nathI, pachI vyabhicAra kyAMthI ? vaLI, nikSepa e anuyoganuM bIjuM kAra che. eTale adhikRta zrutanA sAmAnyanAmamAM, vizeSanAmamAM ane sUtramAM je pado rahelA hoya te padonI pratipAdya vastuonA nikSepa karavAnA hoya che. eTale anabhilApyabhAvo nAmamAM ke sUtramAM rahelA koIka padathI jo abhilApya hoya to ja enA nikSepa vicAravAnA hoya che. ane tyAre to sUtramAM rahela "anabhilApya vagere je pada enuM pratipAdaka hoya, te nAmanA gopALaputra vagere ja nAmanikSeparUpe maLavAthI vyabhicAra nathI, ane jo e bhAvo nAma ke sUtramAM rahelA koI ja padathI pratipAdya nathI, to enA nikSepAono
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatzaGkAyAH samAdhAnam nIyatvAdeva na vyabhicAra iti| atra dvayorvyabhicAraniSedhakayoH prakArayormadhye 'anabhilApyAkhyo gopAladArakAdireva nAmanikSepa iti na vyabhicAraH' ityevaM vyabhicAraniSedhakaH prathamaH prakAra eva zreyAnityasmAkaM matiH, anabhilApyabhAvAnAmapyanabhilApyapadapratipAdyatvasvIkAraH zreyaskara ityabhiprAyavattvAdasmAkam / tadarthaM saptabhaGgIviMzikA dRssttvyaa| __ atha-nyAyavizAradaiH zrImadbhiryazovijayopAdhyAyai natarkabhASAyAM prakRtArthanirapekSA nAmArthAnyatarapariNati manikSepaH' iti nAmanikSepasAmAnyalakSaNaM praannaayi| etasmAllakSaNAd 'abhidhAnamarthazUnyo'rthazce'tyevaM dvAveva bhedau prApyete, na tu traya iti tallakSaNasya nyUnatvaM spssttmeveti| tattucchaM, yAdRcchikanAmalakSaNasya tRtIyasya bhedasyApi prathamabhedavat nAmarUpatayA 'nAma'-ityanena tasyApi saGgRhItatvAt, ata eva tairnAmanikSepe trayo dRSTAntA updrshitaaH| yadi cetau abhidhaanyaavicAra ja na karavAno hovAthI vyabhicAra nathI. Ama banne vikalpamAM vyabhicAra nathI. chatAM, "anabhilApya nAmanA gopALaputrAdi ja nAmanikSeparUpe saMbhave che, mATe vyabhicAra nathI' Avo prathama vikalpa ja ucita che Avo amAro abhiprAya che, kAraNa ke anabhilApyabhAvomAM paNa anabhilApyapadapratipAdyatva mAnavuM sAruM che'. evo amAro mata che. A mATe saptabhaMgIviMzikAgrantha jovo. zaMkA : nyAyavizAradazrI yazovijayajI mahArAje jainatarkabhASAmAM 'prastuta arthathI nirapekSa evI nAma ke padArtha anyataramAM rahelI vAcyatA pariNati e nAmanikSepa che AvuM nAmanikSepanuM sAmAnyalakSaNa jaNAveluM che. A lakSaNa parathI abhidhAna ane arthazUnyatA AvA be ja bheda nAmanikSepanA maLe che, nahIM ke traNa. tethI teonA lakSaNanI eTalI adhUrAza kahevAze. samAdhAna : yAdacchikanAma evo nAmanikSepano je trIjo bheda che te paNa prathamabhedanI jema "nAma' svarUpa ja hovAthI "nAma" evA zabdathI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 8 dRcchikalakSaNau dvau nAmabhedau pRthakriyeyAtAM tadA 'abhidhAna- artha - zUnya (artha) - yAdRcchikAnyatamapariNatirnAmanikSepaH' iti lakSaNaM paryavasyati, tasmAcca 'abhidhAna - arthazUnya- yAdRcchikAnyatamatvaM nAmanikSepaH' iti matpraNIte lakSaNe na ko'pi mukhyo bheda iti spaSTam / nanvevaM sati nAmanikSepasya dvAveva mUlabhedau vaktavyau, abhidhAnayAdRcchikabhedau tu nAmalakSaNasya mUlabhedasyaivottarabhedAviti cet ? satyaM, tathApi vivakSAbhede bhedatraividhyakathanamapi na duSTam / yathA 'sakAya - sthAvarakAya' ityAbhyAM bhedAbhyAM sarvasaMsArijIvAnAM saGgrahe'pi vivakSAbhede sthAvarakAyottarabhedarUpAH pRthivIkAyAdayaH pRthakpRthak kriyante SaDbhedAzcocyante tathaiva prastute'pi jnyeym| tIrthAntarIyANAmapyetatsaMmataM, 'bhAva-abhAva' ityAbhyAM mUlabhedAbhyAmeva sarvapadArtha 64 saMgRhIta ja che. eTale ja teoe mAtra be ja dRSTAnta na darzAvatA traNa dRSTAnto darzAvyA che. pachI adhUrAza zI ? eTale emaNe karelA lakSaNamAM rahelA 'nAma' zabdathI abhidhAna ane yAdacchika A banneno samAveza che. e bene jo alaga karAya to 'abhidhAna-arthazUnya artha-yAdacchikAnyatamapariNati e nAmanikSepa' AvuM lakSaNa maLe jeno mArA banAvelA lakSaNamAM koI mukhya bheda nathI, e spaSTa che. zaMkA : to to pachI nAmanikSepanA mULa bheda be ja kahevA joIe. nAma ane arthazUnyaartha. abhidhAna ane yAdacchika to A bemAMnA prathama 'nAma' bhedanA ja be avAMtara bhedo che. samAdhAna : barAbara che. chatAM vivakSAbhede traNa bheda kahevA paNa duSTa nathI. jema trasakAya-sthAvarakAya A be bhedathI ja badhA saMsArI jIvono saMgraha thaI jato hovA chatAM alaga vivakSAthI sthAvarakAyanA avAMtara bhedarUpa pRthvIkAya vagerene alaga-alaga karIne saMsArI jIvonA 6 bheda kahevAya che ema prastutamAM jANavuM. anyadarzanakArone paNa A mAnya che. 'bhAva ane abhAva' AvA be mULabhedothI ja sarvapadArthono
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSAvazAd bhedanirUpaNam 65 saGgrahasya zakyatve'pi bhAvalakSaNasya mUlabhedasyottarabhedarUpANAM SaNNAM dravyAdInAM pRthaktvaM vivakSya padArthAnAM saptavidhatvasya taiH kthittvaat| itthazca vivakSAbhedAd bhedanirUpaNaM bhidyata iti siddhm| ___ata eva yadaika eva bhedo vivakSyeta tadA tenaiva trayANAmapi saGgrahaH zakya ev| tathAhi-'paryAyAnabhidheyastadarthazUnyazca yo'rthaH sa nAmanikSepaH' iti lakSaNaM yadi kriyeta tadA tasminnarthe trayANAmapi nAmanikSepabhedAnAM samAvezaH zakya ev| nanvabhidhAna-yAdRcchikAbhidhAnayoH prathama-caramabhedayoH zabdarUpatayA nArthe'ntarbhAva iti cet ? na, zabdAnAM paudgalikatvAt pudglmye'rthe'ntrbhaavsyaaviruddhtvaat| tatazca indrAkhyagopAladArakAderyathA zakrAdiparyAyAnabhidheyatvaM pAramaizvaryAdyarthazUnyatvaJca tathaiva 'inda' itivarNAvalIniSpannasya 'indra' itishbdsaMgraha zakya hovA chatAM "bhAva" nAmanA mULabhedanA avAMtarabheda rUpa dravya-guNa vagere 6 nuM pRthakva vivakSIne padArthanA sAta prakAra teoe kahyA ja che. Ama vivakSAbhede bhedonuM nirUpaNa badalAI jAya che e paNa siddha thAya che. eTale ja jyAre eka ja bheda karavAnI vivekSA hoya tyAre ekathI ja traNeno saMgraha paNa zakya che. te A rIte - paryAyAnabhidheya ane tadarthazUnya evo je artha hoya te nAmanikSepa AvuM lakSaNa jo karavAmAM Ave to e arthamAM traNeno samAveza zakya che ja. zaMkA : abhidhAna ane yAdacchika A be prathama ane caramabheda zabdarUpa hovAthI arthamAM eno samAveza nahIM thAya. samAdhAnaH zabdo paulika hovAthI pudgalamaya arthamAM e beno samAveza viruddha nathI. eTale indra nAmanA gopALaputra vagere jema zakrAdi paryAyAnabhidheya hoya che ane pAraaizvaryAdiarthazUnya hoya che. ema indramAM AvI varSAvalIthI banela "Indra evo zabda paNa zakrAdi paryAyAnabhidheya hoya che ja. ane pAraaizvaryAdi arthazUnya paNa hoya che
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-8 syApi zakrAdiparyAyAnabhidheyatvaM pAramaizvaryAdyarthazUnyatvaJca vartata ev| tathA 'DitthAkhyasya gopAladArakAderyadi 'Davittha'iti nAmAntaraM saGketitaM bhavettadApi 'Ditth' iti varNAvalIniSpannasya 'Dittha' itizabdalakSaNasya yAdRcchikanAmno 'Davittha'itiparyAyAnabhidheyatvaM bhvtyev| 'Ditthasya saGketalabhyo gopAladArakalakSaNo yo'rthastacchUnyatvamapi 'Dittha'iti zabde spaSTameveti nAmanikSepatvamapi tatra nirvivAda sidhytyev| nanu tathApyanyArthe sthitatvaM tu Ditthazabde nopapadyetaiveti cet ? na, 'Dittha'itizabdasya vyutpattibalena kutrApyasthitatve'pi saGketabalena nAmanikSepatayA'bhipretAd 'Dittha'itiyAdRcchikanAmno'nyasmin DitthAkhyagopAladArakAdilakSaNe'rthe sthittvaaditi| tatazca nAmanikSepasya ja. tathA Ditya nAmanA gopALaputranuM jo Davitya evuM bIjuM nAma paNa pADavAmAM AvyuM hoya to paNa itathae AvI varmAvalIthI banela Ditya" evA zabdarUpa yAdacchika nAma paNa Davilya evA paryAyavAcI zabdathI to anabhidheya hoya che ja. tathA "Dityano saMketathI maLato vivakSita gopALaputra vagere rUpa je artha, e paNa "Dittha' evA zabdamAM rahyo hato nathI e spaSTa ja che. mATe e zabda nAmanikSepa rUpa che ja. zaMkA chatAM "anyArtha' sthitatva = anyArthamAM rahevApaNuM to Ditya zabdamAM nathI ja ne ? samAdhAna : nAmanikSepa tarIke abhipreta evo "Ditya' zabda potAnAthI bhinna evA koI padArthamAM vyutpattibaLe rahyo na hovA chatAM gopALaputra vagere padArthamAM saMketanA baLe to rahyo ja hoya che. mATe anyArtha sthitatva paNa nibaMdha che ja. Ama traNe bhedono eka lakSaNathI saMgraha zakya che. eTale ja, jo nAmanikSepanuM sAmAnya lakSaNa jANavAnI jijJAsA hoya to e AvuM jANavuM - vikSita padathI je abhidheya hoya ane enA paryAyavAcI padothI je anabhidheya hoya te nAmanikSepa.. upara 'tadarthazUnya' je kahyuM hatuM e svarUpa jaNAvavA mATe pUrvAcAryoe
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAnikSepalakSaNam a1 sAmAnya lakSaNaM yadi jijJAsitaM tadA tatparyAyAnabhidheyatve sati tadabhidheyatvaM nAmanikSepatvamiti lakSaNaM jnyeym| tadevaM nAmanikSepaviSayiNI kAcic cintA cintitaa| atha kramaprAptaM dvitIyaM sthApanAnikSepaM nirUpayitukAmo dvitIyacaraNAdinA Aha 'sthApanA ce'tyaadi| sugamArthAnyagre vyaktIkariSyamANArthAni caitAni trINi caraNAni / / 8 // sthApanAyA lakSaNaM bhedAMzca nirUpayat pUrvAcAryakathanameva kathayannAhayattu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa yacca ttkrnni| lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM c||9|| __ zrIanuyogadvArasUtravRttAvuddhRtAyA etadgAthAyA vRttikArazrIhemacandrasUribhiH kRtA vyAkhyA- vineyAnugrahArthamatrApi vyAkhyA- tuzabdo kahyuM hovAthI kahyuM hatuM ema jANavuM.. lakSaNamAM enI koI AvazyakatA nathI. Ama nAmanikSepa aMge keTaloka vicAra karyo. have krama prApta bIjA sthApanA nikSepanuM nirUpaNa karavAnI icchAthI "sthApanA ca' vagere traNa pAda A gAthAmAM kahyA che. traNe pAdano artha saraLa che ane AgaLa vadhAre spaSTa karavAno che, mATe ahIM vizleSaNa karatuM nathI. keTalA sthApanA nikSepanA lakSaNane ane bhedone nirUpatuM pUrvAcAryanuM kathana ja navamI gAthArUpe kahe che. gAthArtha : je tadarthathI rahita che, ane je lepyAdikama tenA abhiprAyathI tene saMdeza karavAmAM Ave che te sthApanA che. e alpakALa mATe karAya che ane ca zabdathI zAzvatakALa mATe paNa hoya che. TIkArtha: zrI anuyogadvArasUtranI vRttimAM uddhata karelI A gAthAnI vRttikArazrI hemacandrasUri mahArAje karelI vRttino bhAvArtha Avo che- ziSyo para anugraha karavA mATe vyAkhyA karAya che. tu zabda nAmanA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-9 nAmalakSaNAt sthApanAlakSaNasya bhedasUcakaH, sa cAsAvarthazca tadartho = bhAvendrabhAvAvazyakAdilakSaNastena viyuktaM = rahitaM yadvastu tadabhiprAyeNa = bhAvendrAdyabhiprAyeNa kriyate = sthApyate tatsthApaneti sambandhaH / kiMviziSTaM yadityAha- yacca tatkaraNi = tena bhAvendrAdinA saha karaNiH = sAdRzyaM yasya tat tatkaraNi tatsadRzamityarthaH, cazabdAttadakaraNi cAkSAdi vastu gRhyate, asadRzamityarthaH / kiMpunastadevabhUtaM vastvityAha lepyAdikarme ti lepyaputtalikAdItyarthaH, AdizabdAt kASThaputtalikAdi gRhyate, akSAdi vA'nAkAram / kiyaMta kAlaM takriyata ityAhaalpaH kAlo yasya tadalpakAlaM = itvarakAlamityarthaH cazabdAd yAvatkathikaM ca zAzvatapratimAdi / yatpunarbhAvendrAdyartharahitaM sAkAramanAkAraM vA tadarthAbhiprAyeNa kriyate tatsthApaneti taatprymityaaryaarthH| vRttyarthaH sugamaH / syAnmatiH- gopaaldaarkaadilkssnndrvymaatrlakSaNathI sthApanAnA lakSaNanI judAIne sUcave che. bhAvendra-bhAvaAvazyaka vagere rUpa arthathI rahita evI paNa je vastu bhAvendrAdinA abhiprAyathI sthApavAmAM Ave che te sthApanA che. vaLI te vastu bhAvendrAdine saMdeza paNa hoI zake ke "ca" zabdathI tene asadeza akSAdi paNa hoI zake. AmAM, lepya vagere dravyamAMthI banAvela pUtaLuM vagere saMdeza (= sAkAra) hoya che. emAM 'vagere" zabdathI kASThapUtaLuM vagere jANI levA tathA akSa vagere anAkAra sthApanArUpa hoya che. keTalA kALamATe AvI sthApanA hoya che ? e jaNAve che te sthApanA alpa = ItarakAlIna hoya che ke "ca" zabdathI zAzvatapratimA vagere rUpa yAvakathika paNa hoya che. eTale tAtparya A maLyuM ke je bhAvendrAdiartharahita hoya paNa e arthanA abhiprAyathI sthapAya che te sAkAra ke nirAkAra vastu e sthApanAnikSepa che. A vRttino artha sugama che. zaMkA : gopALaputrAdisvarUpa dravyamAtrarUpa nAmanikSepa jema bhAvArthazUnya hoya che tema kASThakarmAdisvarUpadravyamAtra rUpa sthApanAnikSepa
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmasthApanAbhedaH rUpasya nAmanikSepasya yathA bhAvArthazUnyatvaM tathaiva kASThakarmAdilakSaNadravyamAtrarUpasya sthApanAnikSepasyApi bhAvArthazUnyatvameveti nAnayoH kazcidapi prativizeSa iti / maivaM, bhAvArthazUnyatvena rUpeNAnayorviruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsAd bhedopapatteH / taduktamanuyogadvArasUtre- nAmaTThavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiaM, ThavaNA ittariA vA hojjA AvakahiA vA (suu.12)| vRttikArakRtAyAstavyAkhyAyA AvazyakoM'zaH- nAma yAvatkathikaM = svAzrayadravyasyAstitvakathAM yAvadanuvartate, na punarantarA'pyuparamate (ti), sthApanA punaritvarA = svalpakAlabhAvinI vA syAd yAvatkathikA vA, svAzrayadravye'vatiSThamAne'pi kAcidantarA'pi nivartate, kAcittu tatsattAM yAvadavatiSThata iti bhAvaH / tathAhi-nAma AvazyakAdikaM merujmbuudviippaNa bhAvArthazUnya hoya che. eTale A bemAM koI taphAvata nathI. samAdhAna: bhAvArthazUnya hovArUpa dharma bannemAM samAna hovA chatAM bIjA svarUpe viruddhadharma hovAthI taphAvata siddha thaI zake che. zrIanuyogakArasUtramAM kahyuM che ke "nAma ane sthApanAmAM zuM prativizeSa che ? A - nAma yAtmathika hoya che. sthApanA ItvarakAlIna hoya ke yAvaskathika hoya che." A sUtranI vRttikAre je vRtti karI che tenA AvazyakaaMzano bhAvArtha Avo che- nAma yAvatruthika hoya che - eTale ke potAnA AzrayabhUta (= vAcyabhUta) dravyanA astitvanI kathA jyAM sudhI hoya che tyAM sudhI cAle che paNa vacamAMthI bhUMsAI jatuM nathI. paNa sthApanA to svalpakAlIna hoya ke yAvatruthika paNa hoya, svAzrayabhUta dravya UbhuM hoya ne koIka sthApanA vaccethI ja khasI jAya che jyAre koIka to enA astitva sudhI Take che, ema artha jANavo. dA.ta. Avazyaka vagere nAma kyAM sudhI potAnA AzrayabhUta gopALaputranA dehAdi hoya ke me - jaMbUdvIpa-kaliMga-magadha-saurASTra vagere nAma jyAM sudhI potAnA AzrayabhUta zilAono samUha vagere hoya tyAM sudhI Take che, mATe yAvatruthika hoya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrInikSepaviMzikA-9 kaliGgamagadhasurASTrAdikaM vA yAvat svAzrayo gopAladArakadehAdiH zilAsamuccayAdirvA samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva / sthApanA tvAvazyakatvena yo'kSaH sthApitaH sa kSaNAntare punarapi tathAvidhaprayojanasambhave indratvena sthApyate, punarapi ca rAjAditvenetyalpakAlavartinI, zAzvatapratimAdirUpA tu yAvatkathikA vartate, tasyAzcArhadAdirUpeNa sarvadA tiSThatIti sthApaneti vyutpatteH sthApanAtvamavaseyaM, na tu sthApyata iti sthApanA, zAzvatatvena kenApi sthApyamAnatvAbhAvAditi / tasmAdbhAvazUnyadravyAdhArasAmye'pyastyanayoH kAlakRto vizeSaH / atrAha- nanu yathA sthApanA kAcidalpakAlInA tathA nAmApi kiJcidalpakAlInameva, gopAladArakAdau vidyamAne'pi kadAcidanekanAmaparAvRttidarzanAt / satyaM, kintu prAyo nAma yAvatkathikameva, yastu kvacidanyathopalambhaH so'lpatvAnneha vivakSita ityadoSaH / upalakSaNamAtraM che. paNa sthApanA to je akSa Avazyaka tarIke sthapAyo e ja kSaNAttare pharIthI tevuM prayojana hoya to indrAdirUpe sthapAya che. vaLI pAcho rAjA tarIke paNa kadAca sthapAya, mATe alpakALasthAyI che. zAzvatapratimAdirUpa sthApanA yAvatruthikA hoya che. vaLI 'zrIarihaMta vagere rUpe je haMmezA rahe te sthApanA" evI vyutpattithI ene sthApanAnikSepa rUpe jANavI, nahIM ke 'sthapAya te sthApanA' evI vyutpattithI, kAraNa ke e zAzvata hovAthI koInAthI sthapAtI hotI nathI. Ama bhAvazUnyadravya AdhArarUpe hovuM.. AvuM sAmya nAma-sthApanA e bannemAM hovA chatAM e bannemAM kALanI apekSAe taphAvata che ja. zaMkA : jema koIka sthApanA alpakAlIna hoya che ema koIka nAma paNa alpakAlIna hoya che ja, gopALaputrAdi jIvatA hovA chatAM kyAreka nAma anekavAra badalAtuM jovA maLe ja che. samAdhAna : vAta sAcI che. paraMtu nAma prAya: yAvaskathika ja hoya che, je kyAMka alagapaNuM = alpakAlInatva jovA maLe che te bahu ja
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAzvatapratimAdau vyutpattiH cedaM kAlabhedenaitayorbhedakathanaM, aparasyApi bahuprakArabhedasya sambhavAt / tathAhi- yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalAGgadAdibhUSitaH sannihitazacIvajrAdirAkAra upalabhyate na tathA nAmendrAdau / evaM yathA tatsthApanAdarzanAd bhAvaH samullasati naivamindrAdinAmazravaNamAtrAd / yathA ca tatsthApanAyAM lokasyopayAcitecchApUjApravRttisamIhitalAbhAdayo dRzyante naivaM nAmendrAdAvityevamanyadapi vAcyamiti / vRttyarthaH spaSTa eva / kaJcidvizeSaM tu vicArayAmaH / zAzvatapratimAdau sthApyata iti sthApaneti vyutpattirapi prakArAntareNa sambhavati / sA caivaM- darzakAdinA''hAryAropeNa svabuddhAvarhadAdirUpeNa sthApyata iti sthApanA / na hi darzakAdibuddhAvarhadAdirUpeNopasthiteH zAzvatatvaM bhavati jUja hovAthI vivakSA karAtuM nathI, mATe koI doSa nathI. ahIM sUtramAM kALabhede A rIte A banneno je bheda kahyo che te upalakSaNamAtra jANavo, kAraNake A sivAya paNa anya ghaNA prakArano bheda bannemAM saMbhave che. jema ke indrAdipratimAsthApanAmAM kuMDala-aMgada vagere AbhUSaNono zaNagAra, zacI-vajra vagerenuM sAnnidhya.. Avo badho AkAra je rIte sthApanAmAM maLe che e rIte nAmamAM maLato nathI. tathA, indrAdinI sthApanA jovAthI jevo bhAva ullase che tevo indrAdinuM nAmazravaNa thavA mAtrathI ullasato nathI. vaLI jema indrAdinI sthApanA (pratimA) aMge lokane zraddhA-icchA-prArthanA-pUjApravRtti-samIhitaprApti vagere jovA maLe che tema nAmendrAdimAM jovA maLatAM nathI. A ja rIte bIjA taphAvata paNa vicAravA. 71 A bhAvArtha spaSTa che. vizeSatA eTalI vicArI zakAya che ke zAzvata pratimAdimAM paNa 'je sthapAya te sthApanA' AvI vyutpatti bIjI rIte saMbhavI zake che. te A rIte - darzakAdi dvArA AhAryaAropa karIne je potAnI buddhimAM arihaMtAdirUpe sthapAya te sthApanA. zAzvatapratimAnI paNa darzakAdinI buddhimAM zrIarihaMta vagere rUpe je upasthiti thAya che
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-9 yena sthApyamAnatvAbhAvaH syAditi / athAnuyogadvAravRttau yAvat svAzrayo gopAladArakadehAdiH zilAsamuccayAdirvA samasti tAvadavatiSThata iti tadyAvatkathikameva' ityAdi yaduktaM tena devadattAdinAmApekSayA'pi yAvatkathikatvameva sUcitaM, jainatarkabhASAyAM tu 'mervAdinAmApekSayA yAvadravyabhAvinI, devadattAdinAmApekSayA cAyAvadravyabhAvinI' iti yatkathitaM tenAyAvatkathikatvameva sUcitamiti kathaM na virodha iti cet ? satyaM, tathApi devadattAdau vidyamAne'pi yannAmaparAvRttiH syAttasyaiva nAmno jainatarkabhASAyAmayAvaddravyabhAvitvamuktaM, tadanyeSAM tu yAvadrvyabhAvitvameveti kalpane na ko'pi virodhaH / nanu saGketAntareNa nAmAntare jAte'pi pUrvanAmAbhidheyatvaM te kAMI zAzvata hotI nathI ke jethI sthapAvApaNAMno emAM abhAva thAya. zaMkA : anuyogadvAravRttimAM "jyAM sudhI svAzraya gopALaputradehAdi ke zilAsamuccayAdi che tyAM sudhI (nAma) TakatuM hovAthI te yAvakathika ja che evuM je kahyuM che tenAthI devadatta vagere nAmanI apekSAe paNa thAvatkathikatva jaNAvyuM che. paNa jainatarkabhASAmAM to 'meru vagere nAmanI apekSAe (nAmArthAnyatarapariNati) yAvad dravyabhAvinI hoya che ne devadattAdi nAmanI apekSAe e ayAva dravyabhAvinI hoya che evuM kahevA dvArA enuM ayAvatkathikatva ja jaNAvyuM che. tethI virodha kema nahIM? samAdhAna: vAta sAcI, chatAM paNa devadattAdi vidyamAna hovA chatAM je nAma badalAya te nAmanuM ja jainatarkabhASAmAM ayAvaskathikatva kahyuM che, te sivAyanAnuM to yAvatruthikatva ja tyAM paNa abhipreta che evI kalpanA karavAthI koI virodha raheto nathI. zaMkA : bIjA saMketa dvArA bIjuM nAma paDavA chatAM pUrvanAma paNa cAlu ja hoya che. eTale devadattAdinAmanI yAva dravyabhAvitahAni zI rIte kahevAya ?
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmno yAvaddravyabhAvitvam ? tu vartata eveti kathaM yAvaddravyabhAvitvahAniriti cet ? na, kvacitpravrajyApratipattyAdyavasare guNaniSpannanAmAntarakaraNAnantaraM pUrvAkhyA''khyeyatvapracyutidarzanAt / nanvatra yAvaddravyabhAvitvamityasya yAvaddevadattajIvadravyabhAvitvamiti tu naivArtha iti spaSTam / tatazca yAvaddevadattajIvadravyapradhAnAvasthAvizeSabhAvitvamityevArtho grAhyaH / tathA ca pravrajyAnantaraM pUrvanAmAbhidheyatvAbhAve'pi na yAvaddravyabhAvitvahAniH, agAritvAvasthApekSayA'nagAritvAvasthAyA atyantaM vilakSaNatvAt, agAritvalakSaNapUrvAvasthAM yAvattu pUrvanAmAbhidheyatvasyApracyutad / na hISadavasthAntaratvamAtreNa pUrvanAmavAcyatvapracyutiH kvacidapi dRzyate / pUrvanAmavAcyatvapracyutiryathA syAttathA nAmAntaraM tu prabhUtaM pradhAnaM vA'vasthAntaratvamanusandhAyaiva kriyate nAnyatheti cet ? satyaM 'asmatputro samAdhAna H chatAM, kyAreka dIkSAsvIkArAdi avasare guNaniSpanna evuM bIjuM nAma paDyA bAda pUrvanAma rada thaI jatuM hoya che. zaMkA : ahIM yAvadravyabhAvitvano artha 'yAvad devadattano jIva hoya tyAM sudhI rahenAra' evo to karI zakAto nathI, kAraNa ke jIvadravya vaikAlika hoya che, ne tyAM sudhI to koI nAma TakatuM nathI. eTale jyAM sudhI devadattajIvadravyanI eka cokkasa-pradhAna avasthA che tyAM sudhI TakanAruM yAvadravyabhAvI kahevAya evo artha levo paDe che. ane to pachI pravrajyA bAda pUrvanAma 26 thayuM hovA chatAM yAvad dravyabhAvitvanI hAni nathI, kAraNa ke gRhasthAvasthAnI apekSAe zramaNAvasthA atyaMta vilakSaNa hoya che. gRhasthAvasthArUpa pUrvaavasthA jyAM sudhI hatI tyAM sudhI to pUrvanAma rada thayuM nahotuM ja. tathA avasthAmAM sAmAnya sAmAnya pheraphAra thaI javA mAtrathI kAMI pUrvanAma rada thaI jatuM jovA maLatuM nathI ja. pUrvanAma rada thaI jAya e rIte navuM nAma to avasthAmAM ghaNo ke moTo pheraphAra thavAno hoya ene ja najaramAM laIne karAya che, e sivAya nahIM. mATe yAvadravyabhAvitvanI hAni kahevI yogya nathI. 73
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrInikSepaviMzikA-9 nAmnA 'devadatta' ityucyatAM' iti saGketakaraNe pitroH kA'pi kAlApekSA na bhavatIti svIkAre'nuyogadvArasUtroktasya nAmasthApanayoH prativizeSasya nirapavAdA siddhireva / tathApi yadi tatra kAlApekSA svIkriyeta tadA tasyAH 'yAvadeva bhavo vartate tAvadetannAma bhavatu' ityevaMrUpAyA eva sambhavAt tadbhavamadhya eva tannAmavAcyatvapracyutau yAvadravyabhAvitvahAnirdhavaivetyabhiprAyeNa pUrvAcAryairyAvadrvyabhAvitvaM nAmna prAyo bhavatIti pariSkAro'pi kRta eva / taduktamAkare pajjAyANabhidheyaM ThiamaNNatthe tayatthaniravekkhaM / jAicchiyaM ca nAma jAvadavvaM ca pAeNa // vi.A.bhA. 25 / / tatazca nAma prAyo yAvatkathikameva bhavati, sthApanA tvitvara samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. ApaNA putranuM nAma devadatta ho' Avo saMketa karavAmAM mAtApitAnI koIpaNa prakAranI kALApekSA na hoya- eTale ke keTalA kALa mATe A nAma pADavAmAM Ave che evI koI kalpanA na hoya to anuyogadvAramAM nAma-sthApanAno je bheda kahyo che ke nAma yAvatruthika ja hoya che, sthApanA to yAvatkathikI ke ayAvaskathikI paNa saMbhave che te nirapavAdapaNe siddha thaI jaze, kAraNa ke dIkSA vagere rUpa pradhAna pheraphAra na thAya tyAM sudhI ja e nAma rAkhavAnI apekSAnI kalpanA karI zakAya che. paNa jo emAM kALApekSA mAnavAnI hoya to e jyAM sudhI A bhava che tyAM sudhI devadatta nAma ho" AvI ja saMbhavatI hovAthI e bhavanI vacamAM ja e nAma rada thaI javAmAM yAvadravyabhAvitvanI hAni mAnavI ja paDe. eTale ja pUrvAcAryoe nAmanuM yAvadravyabhAvitva prAya: hoya che' Avo pariSkAra paNa karyo ja che. Akara graMthamAM kahyuM ja che ke- nAma paryAyAnabhidheya anyAmAM sthita ane tadarthanirapekSa hoya che, tathA yAdacchika hoya che. vaLI e prAya: yAvadravyabhAvI hoya che. vi.A.bhA.2pA eTale nAma prAyaH yAvaskRthika ja hoya che, sthApanA itvarakAlIna hoya che ke yAvatruthika
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmno'pi samIhitalAbhAdayaH ? 75 kAlInA vA bhavati yAvatkathikA vetyanayoH prativizeSaH siddhaH / etasya kAlabhedakRtasya prativizeSasyopalakSaNAdAkArAnupalabdhi-upalabdhyAdikRtAH prativizeSA ye anuyogadvAravRttAvuktAstatra pUjApravRttisamIhitalAbhAdikRte prativizeSe kazcidAha- nanu nAmAkRtidravyabhAvaiH punatastrijagajjanam / kSetre kAle ca sarvasminnarhataH samupAsmahe / / ityatra nAmanikSepasyApi pUjApravRttisamIhitalAbhAdayaH sUcitA ev| na ca te'tizayavatAmarhatAmeva nAmanikSepe sambhavanti, nAnyatreti samAdhAnaM manaHsamAdhAnakaraM, 'yasyAbhidhAnaM munayo'pi sarve, gRhNanti bhikSAbhramaNasya kAle / miSTAnnapAnAmbarapUrNakAmAH sa gautamo yacchatu vAJchitaM me / / ityatra zrIgautamasvAmino nAmanikSepe'pi tatsambhavasya kathitatvAt / tathA rAjanetuH zreSThino'nyasya vA nAmnA'pi kAryANi sidhyamAnAni dRzyanta eveti cet ? na, abhiprAyAparijJAnAt, 'sthitamanyArthe tdrthhoya che, A be eno taphAvata jANavo. kALabhedanA kAraNe AvelI A vizeSatAnA upalakSaNathI anuyogadvAranI vRttimAM AkAranI anupalabdhiupalabdhi vagere kAraNe AvatI vizeSatAo je kahI che temAM pUjApravRttisamIhitalAbha vagerenI vizeSatA aMge koI pUrvapakSa kare che. pUrvapakSa : kalikAlasarvajJazrI hemacandrasUri mahArAje sakalArkastotramAM 'nAma, AkRti (= sthApanA), dravya ane bhAva nikSepe traNa jagatanA jIvone sarvakSetramAM ane sarvakALamAM pavitra karatAM zrI arihaMtone ame upAsIe chIe"AvuM kahevA dvArA nAmanikSepa aMge paNa pUjApravRttisamIhitalAbhAdi jaNAvyA ja che. "e to atizayavALA zrIarihaMtonA nAmanikSepamAM ja saMbhave che evuM samAdhAna manane samAdhAnakAraka nathI, kAraNa ke zrIgautamASTakamAM "jemanuM nAma sarve munio bhikSAgrahaNa kALe grahaNa kare che ane miSTAnna-pAna-vastra vagerenI emanI IcchAo pUrNa thAya che te zrIgautamasvAmI mArA vAMchitane Apo' AvuM kahevA dvArA zrIgautamasvAmInA nAmanikSepa aMge paNa eno saMbhava jaNAvyo ja che.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 nirapekSamityAdinendrAdyAkhyasya gopAladArakAdernAmanikSepadvitIyabhedarUpaM nAmendrAditvaM yaduktaM tadabhiprAyeNaiva tasya niSedhasya kRtatvAt, na tu bhAvendrAbhiprAyeNoccAryamANo'bhidhAnAkhyanAmanikSepaprathamabhedarUpa' ina ' itivarNAvalIniSpanno ya indra' itizabdastadabhiprAyeNa / bhAvanikSepopasthApakatAdRkzabdalakSaNasya nAmanikSepasyopAsyatvAdikaM tu naivAniSTamiti / - zrInikSepaviMzikA - 9 nanvevaM tu bhAvanikSepasambandhinyAH : sthApanAyA yathopAsyatvAdikaM tathaiva bhAvanikSepasambandhino nAmanikSepasyApi tatprAptameveti ko'nayoH prativizeSaH siddha iti cet ? aho vismaraNazIlatA''yuSmato yad 'gopAladArakAdilakSaNasya nAmanikSepasyopAsyatvAdikaM nAsti, sthApanAyAstu tadastIti sUktamapi vismarasi / aparaJca nAmanikSepo bhaavtathA rAjanetAnA, zreSThInA ke anyanA nAmathI kAma sarI jatAM paNa jovA maLe ja che. eTale nAmanikSepa paNa iSTaphaLaprada che ja. : uttarapakSa H abhiprAyane jANatA na hovAthI tame Avo pUrvapakSa karI rahyA cho. anyArthamAM rahela, tadarthanirapekSa.. vagere dvArA nAmanikSepanA bIjAbhedarUpe gopALaputrAdi je kahyA che enI apekSAe ja pUjApravRttivagereno niSedha karyo che. nahIM ke bhAvanikSepane jaNAvavA mATe je 'indra' vagere zabda bolAya, tadrupa 'abhidhAna' evA prathamanAmanikSepabhedanI apekSAe. bhAvanikSepane jaNAvanAra AvA zabdarUpa nAmanikSepanI upAsyatA kAMI aniSTa nathI ja. pUrvapakSa H Ama to bhAvanikSepasaMbaMdhI sthApanAnI upAsyatA vagerenI jema bhAvanikSepasaMbaMdhI nAmanikSepanI paNa e siddha thaI ja gaI, to bemAM zo taphAvata rahyo ? uttarapakSa : aho ! tamArI vismaraNazIlatA.. gopALaputrAdirUpa nAmanikSepanI upAsyatA vagere nathI... sthApanAnI te che AvuM spaSTa rIte kahyuM hovA chatAM je bhUlI jAva cho ! vaLI, nAmanikSepa bhAva
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ citragucitravicAra: nikSepasambandhyapi bhavati, tadasambandhI ceti dvividho bhavati, sthApanA tu bhAvanikSepasambandhinyeva bhavatItyayamapi prativizeSo'nayoretena prApyata iti dhyeyam / , nanu hastadaNDo samIpasthagurindrAkhyo gopAladArako yatra citrita - staccitrasyendra citratayA sthApanendratvaM niHzaGkaM na ca sA sthApanA bhAvanikSepasambandhinIti cet ? na tasya citrasya sthApanendratvAbhAvAt, kuNDalAGgadAdibhUSitasya sannihitazacIvajrAderindrAkArasyAnupalabhyamAnatvAt / na ca sendrasyAnAkArasthApanA bhaviSyatIti vaktavyaM, bhAvendrAbhiprAyeNa sthApitatvAbhAvAt / indrAkhyasya kasyacit citratvamAtreNa tasya sthApanendratve tasyendrAkhyasya gopAladArakasya yaH pUrvabhavastatra tasya dravyendratvApattiH, indrAkhyasya kasyacit pUrvabhavarUpatvAt / nanu nikSepasaMbaMdhI paNa hoya ane asaMbaMdhI paNa hoya che, jyAre sthApanA to bhAvanikSepasaMbaMdhI ja hoya che- Avo paNa A beno taphAvata AnA parathI maLe che e dhyAnamAM rAkhavuM. pUrvapakSa H jenA hAthamAM DAMga che, najIkamAM gAyo che, Avo indra nAme gopALaputra jemAM citrelo che te citra indranuM citra hovAthI sthApanendrarUpa che ja. ne A sthApanA bhAvendrasaMbaMdhI to nathI ja. pachI je sthApanA hoya te bhAvendrasaMbaMdhI ja hoya evuM kyAM rahyuM ? uttarapakSa : nA, e citra sthApanendra nathI ja, kAraNa ke kuMDalaaMgadAdi AbhUSaNa-zacI-vajanuM sAnnidhya.. vagere rUpa indrano AkAra tyAM jovA maLato nathI. 'e indranI anAkAra sthApanA banI zake che ne !' evuM na kahevuM, kAraNa ke bhAvendranA abhiprAyathI e sthApita na hovAthI sthApanendrarUpa banI zakatI ja nathI. indranAma dharAvanAra koIkanuM citra hovA mAtrathI jo e sthApanendra banI jAya to to te indra nAma dharAvanAra gopALaputrAdino je pUrvabhava hoya tene dravyendra paNa kahevo paDe, kAraNa ke indranAma dharAvanAra koIkanA pUrvabhavarUpa che. 77
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-10 tarhi tasya citrasya kasya sthApanAnikSepatvamiti cet ? gopAladArakasyeti gRhANa, tadAkArasya tatropalabhyamAnatvAt, tadabhiprAyeNa tasya citritvAcceti // 9 // tadevamuktaH sthApanAnikSepaH, adhunA drvynikssepaavsrH| tannirUpaNArthamanuyogadvAravRttAvuddhatAM gaathaamevaavtaarcannahi- bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // 10 // asyA bhagavadbhiH zrIhemacandrasUribhiH kRtA vyAkhyA- vyAkhyAtad dravyaM tattvajJaiH kathitaM, yatkathaMbhUtamityAha-yat kAraNaM = hetuH, kasyetyAha-bhAvasya = paryAyasya kathaMbhUtasyetyAha-bhUtasya = atItasya bhAvino vA = bhaviSyato vA, loka AdhArabhUte, tacca sacetanaM puruSAdi, acetanaM ca kASThAdi bhavati / etaduktaM bhavati-yaH pUrvaM prazna : to pachI e citra kono sthApanAnilepa banaze? uttara : gopALaputrano. kAraNa ke eno AkAra tyAM jovA maLe che, ne enA ja abhiprAyathI e doravAmAM AvyuM che. melA A rIte sthApanAnikSepa kahevAI gayo. have dravyanikSepano avasara che. eTale enA nirUpaNa mATe anuyogadvAravRttimAM udbharelI gAthAno ja ullekha kare che. gAthArtha : bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna bhAvanA kAraNa tarIke lokamAM je prasiddha hoya tene tattvajJoe dravyanikSeparUpe kahela che. te sacetana ane acetana ema be prakAre hoya che. TIkArtha: bhagavAn zrI hemacandrasUri mahArAje karelI AnI vyAkhyAno bhAvArtha- tene tattvajJoe dravya tarIke = dravyanikSepa tarIke kahela che je atIta ke AgAmI paryAyanA kAraNa tarIke AdhArabhUta lokamAM prasiddha hoya. te puruSAdirUpa sacetana hoya che ke kAcchAdipha acetana hoya che.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyanikSepaH 79 svargAdiSvindrAditvena bhUtvedAnIM manuSyAditvena pariNataH so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAt sAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyate, amAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivat / tathA'gre'pi ya indrAditvenotpatsyate sa idAnImapi bhaviSyadindrAdipadaparyAyakAraNatvAd dravyata indrAdirabhidhIyate, bhaviSyadrAjakumArarAjavat / evamacetanasyApi kASThAderbhUtabhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhAvanIyetyArthiH // atra kAMzcidvizeSAn vicaaryaamH| jainatarkabhASAyAmasyAJca gAthAyAmAgamato yo dravyanikSepaH sa dravyanikSepabhedatayA nopanyastaH, vRttikArairupalakSaNatayA'pi tadgrahaNaM na sUcitamiti dhyeyaM, tatra mukhyatayA kAraNasyaiva dravyanikSepatayA yA prasiddhiH sA kAraNaM jJeyam / ata eva nikSepacatuSTayasya sarvavastuvyApitvaM yaduktaM tadupapattirapi pUrvAcAryairAgamato dravya-bhAvanikSepApekSayA naiva kRtA / etattu pUrvamuktameva / nanu tarhi Azaya A che - je pUrve svargAdimAM IndrAdirUpe thaIne have manuSyAdirUpe pariNamyo che te atIta evA indrAdiparyAyanA kAraNarUpa hovAthI hAla paNa dravyathI Indra vagere kahevAya che, jemake amAtya vagere padathI bhraSTa thayela amAtyAdi. tathA AgAmI bhavamAM je IndrAdirUpe utpanna thanAra che te hAla paNa bhaviSyanA IndrAdiparyAyanA kAraNabhUta hovAthI dravyathI Indra kahevAya che, jemake bhaviSyamAM rAjA thanAra rAjakumAra. e ja rIte acetana evA kASThAdine paNa, bhUta-bhAvI paryAyinA kAraNarUpe dravyanikSepa tarIke jANavA, e pramANe A gAthAno artha che. AmAM keTalIka vizeSa vicAraNA karIe- jainatarkabhASAmAM, A gAthAmAM tathA anyatra paNa AgamathI je dravyanikSepa che teno dravyanikSepanA bhedarUpe ullekha thayelo nathI, A gAthAnA vRttikAre upalakSaNathI paNa enuM grahaNa jaNAvyuM nathI, A vAta dhyAna devA yogya che. temAM mukhyatayA "kAraNa e dravyanikSepa" AvI je prasiddhi che te kAraNa jANavuM. eTale ja cAranikSepanI sarvavyApitA je kahI che tenI saMgati pUrvAcAryoe
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 10 1 anuyogadvAragranthe vizeSAvazyakabhASyAdau ca tadupanyAsaH kimarthaM kRta iti cet ? zRNu sUtragatasya tattatpadasya pratipAdyA ye'rthAstebhyaH prastute ko'rtho grAhyaH ? iti nirNetuM teSAM pratipAdyAnAM sarveSAmarthAnAM samutkIrtanaM kartavyaM bhavati / tacca nikSepadvAre kriyate / te ca pratipAdyA arthA nikSepA ucyante / 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH' iti nyAyAd vakturAvazyakAdau yo jJAnopayogaH so'pyAvazyakAdipadapratipAdyo bhavatyeveti tasyApi nikSepeSu samAvezaH kartavya eva / sa ca bhAvanikSepe kartavyo bhavati, jJAnopayogasya bhAvarUpatvAt / ato bhAvanikSepasyAgamato noAgamatazcetyevaM dvau prakArau kRtvA''vazyakAdyupayogasya, tadupayogAnanyatvAt sAdhvAdervA''gamato bhAvanikSepe samAvezaH kriyate / AgamathI dravya-bhAvanikSepanI apekSAe nathI ja karI. prazna : to pachI anuyogadvAragrantha, vizeSAvazyakabhASya vageremAM eno ullekha kema karyo che ? 80 uttara H sUtramAM rahela te te padanA pratipAdya je artho hoya emAMthI prastutamAM kayo artha levAno che ? eno nirNaya karavA mATe te badhA pratipAdya arthono ullekha karavAno hoya che, e ullekha nikSepadvAramAM karAya che. ane te pratipAdya artho nikSepa kahevAya che. have, 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH' evo nyAya che. eTale ke ghaDo padArtha, 'ghaTa'evuM abhidhAna ane ghaTaviSayakapratyaya = bodha = upayoga... A traNene 'ghaTa' kahevAya evo nyAya che. eTale vaktAno AvazyakAdimAM je jJAnopayoga hoya te paNa 'Avazyaka'pada pratipAdya to che ja. mATe teno paNa AvazyakanA nikSepAomAM samAveza karavo ja paDe. vaLI e bhAvanikSepamAM ja karavo paDe che, kAraNa ke jJAnopayoga e bhAvarUpa che. tethI bhAvanakSepanA AgamathI ane noAgamathI ema be prakA2 karIne AvazyakanA upayogano tathA e upayogathI abhinna evA sAdhu vagereno AgamathI bhAvanikSepamAM samAveza karAya che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ avadhernikSepAH na ca catvAro nikSepAstu jaghanyataH kriyante / ataH kvacidyadi tadapekSayA'dhikAH paJcaSAdayo nikSepAH kriyeraMstadA na ko'pi doSaH / yathA'vadheH saptavidho nikSepaH kriyate taduktaM nAmaM ThavaNA davie khette kAle bhave ya bhAve ya / eso khalu ohissA nikkhevo hoi sattaviho ||vi. A.bhA.581 // tatazcAsyApi bhAvanikSepe'ntarbhAvApekSayA svatantra eva paJcamo nikSepaH kriyatAmiti vaktavyam, tasya sarvatra kathyamAnatvAt caturSvava nikSepeSu samAvezasyAvazyakatvAd / ayambhAvaH - kSetrAdayo ye nikSepAH kvacidevAvadhyAdau kathyante na tu maGgalAdau sarvatra ta eva caturbhyaH pRthak kriyante, ye tu sarvatra kathyante te tu caturSvava samAvizyante / tathAhi-- 'maGgala' ityAdizabdarUpamabhidhAnaM sarvatra prApyate'tastasya 81 zaMkA : cA2 nikSepA je karAya che te to jadhanyathI karAya che. eTale kyAMka jo enA karatAM vadhu pAMca-cha vagere nikSepA karAya to paNa koI doSa hoto nathI. jema ke adhijJAnanA sAta nikSepa karAya che. vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke-- nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAva ema avadhijJAnano sAta prakArano nikSepa hoya che. / / 581 // eTale prastutamAM paNa Avazyakopayogano bhAvanikSepamAM samAveza karavAnA badale svataMtra pAMcamo ja nikSepa mAno ne ! samAdhAna : upayogarUpa A nikSepa sarvatra maLato hovAthI eno cAra nikSepamAM ja samAveza karavo jarUrI che. kahevAno bhAva e che ke - kSetra vagere je nikSepA kyAMka ja avadhijJAna vageremAM kahevAya che, nahIM ke maMgaLavagere badhAmAM, te ja cAranikSepathI aLagA karAya che. paNa je sarvatra kahevAya che teno to cAramAM ja samAveza karAya che. te A rIte 'maMgaLa' vagere zabdarUpa abhidhAna sarvatra kahevAya che, mATe eno nAmanikSepamAM ja samAveza karAya che, nahIM ke maMgaLavagere nAmanA gopALaputrAdirUpa nAmanikSepathI bhinna svataMtra nikSepabheda.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-10 nAmanikSepa eva samAvezaH kriyate, na tu maGgalAdyAkhyagopAladArakAdilakSaNAd nAmanikSepAt pRthak svatantro nikSepabhedaH kriyate / so'pi kriyatAm, ko doSa iti cet ? jaghanyatazcatuHsaGkhyAniyamabhaGgApattiriti cet ? iSTApattiriti cet ? na, aniSTatvAt / idamatra hRdayaM - yadi sa upayogalakSaNo nikSepaH pRthakriyeta, tarhi tasya kiM nAma kartavyam ? 'upayoganikSepaH' ityeva tannAma kriyatAmiti cet ? nanUpayogo'pi bhAvavizeSa eva / tatazca 'bhAvanikSepa' ityasminnAmni ko dveSo yena tenaiva nirvAhe'pi vyarthagauravAspadasya nAmavizeSakaraNasya svtntrnikssepbhedklpnsyaitaavaanaagrhH| kiJca viSayaviSayiNoH kathaJcidabhedAdupayogasyApi tdvissybhuutbhaavnikssepmytvmessttvymev| tasmAdupayogo'pi bhAvanikSepa eveti sthitam / tatazca pUrvAcAryaiH 'sa Agamato zaMkA : e paNa karo ne, zuM vAMdho che ? samAdhAna : jaghanyathI cAra nikSepa hovAno niyama bhAMgI javo e ja vAMdho che. zaMkA : A vAMdhArUpa nathI, paNa iSTa ja che. samAdhAna : nA, e aniSTa che. ahIM Avo Azaya jANavojo e upayoga rUpa nikSepa alaga karAya to enuM nAma zuM rAkhavuM? zaMkA : "upayoganikSepa' e ja nAma rAkho ne ! samAdhAna : upayoga paNa eka cokkasa prakArano bhAva ja che. ane to pachI "bhAvanikSepa' evA nAmamAM tamane zuM dveSa che ke jethI tenAthI ja kAma patI jatuM hovA chatAM nAhakanA gauravabhUta alaga nAma pADavAno ne svataMtra nikSepabheda mAnavAno ATalo Agraha rAkho cho ? vaLI, viSaya ane viSayIjJAnano kathaMciabheda hovAthI upayoga paNa kathaMci tenA viSayabhUta bhAvanikSepamaya hoya che evuM mAnavuM ja paDe che. eTale, upayoga paNa bhAvanikSepa ja che e nakkI thayuM. ane tethI ja pUrvAcAryoe ene AgamathI bhAvanikSepa tarIke je kahela che te ja ucita che e paNa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agamato dravyasya na svataMtranikSepatvam bhAvanikSepa:' iti yaduktaM tadeva saGgatamityapi sthitam / yatazca sa Agamato bhAvanikSepaH, atastatkAraNIbhUto'nupayuktavaktA''gamato dravyanikSepaH, bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tada dravyaM, ityAdivacanAt / anenaivAbhiprAyeNAnuyogadvArAdA Agamato dravya-bhAvanikSepayorupanyAsaH kRta iti mantavyam / na cAsmAbhirabhidhAnasya pRthagnikSepabhedakaraNa iSTApattiryA''zaGkitA tatsamAdhAnaM tu na dattamiti vAcyaM, bhAvanikSepatulyavaktatvAt / tathAhi-- yadi sa abhidhAnalakSaNo nikSepaH pRthak kriyeta tarhi tasya kiM nAma kartavyam ? 'abhidhAnanikSepaH' ityeva tannAma kriyatAmiti cet ? tarhi sa nAmanikSepa eva siddhaH, nAmaabhidhAnazabdayoH paryAyavAcitvAt / kiJcAbhidhAnasya nakkI thayuM. vaLI e jo AgamathI bhAvanikSepa che, to enA kAraNabhUta anupayuktavaktAne AgamathI dravyanikSepa kahevo ja paDe, "bhUta ke bhAvI bhAvanuM lokamAM je kAraNa che te dravya che' evuM vacana che ja. AvA ja abhiprAyathI anuyogadvArAdimAM AgamathI dravya-bhAvanikSepAono ullekha che ema mAnavuM. zaMkA : ame 'abhidhAna'no svataMtra nikSepa karavAmAM iSTApatti je kahI enuM samAdhAna to na ApyuM. samAdhAna : bhAvanikSepatulya ja vaktavya hovAthI e nathI ApyuM. te A rIte - jo e 'abhidhAna'ne svataMtra nikSepa banAvavAmAM Ave to tenuM nAma zuM pADavuM ? zaMkA : 'abhidhAna nikSepa' evuM ja nAma rAkho ne ! : samAdhAna : to e nAmanikSepa ja banyuM ne ! kAraNake nAmaabhidhAna zabdo ekArthaka che. vaLI, abhidhAnane svataMtra nikSepa banAvavAmAM Ave to nAmanikSepanI sarvavyApitAno bhaMga thaI jAya, kAraNa ke vyutpattizUnya Diltha-Davittha vagere padathI pratipAdya arthomAM koI ja nAmanikSeparUpa banI zakaze nahIM. te paNa eTalA mATe ke Ditya nAmano 83
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 nAmanikSepa bhinnatve nAmanikSepasya sarvavyApitAbhaGgApattiH, vyutpattizUnyaDittha-DavitthAdipadapratipAdyAnAmarthAnAM madhye kasyApi nAmanikSepa zrInikSepaviMzikA - 10 tvAsambhavAt, DitthAkhyagopAladArakAderbhAvanikSepatvAt, 'Dittha' iti - zabdasya ca nAmanikSepabhinnanikSepatayA'bhyupagamyamAnatvAt / nanu gopAlena svaputrasya 'Dittha' iti nAma sthApitaM, tatazca sa putro bhAvaDittha iti spaSTam / parantu tadanantaraM kulAlenApi svaputrasya tadeva nAma kRtaM, tatazca sa kulAladArakasya nAmaDitthatvaM sambhavatyeveti cet ? na, tasyApi bhAvaDitthatvAt, vyutpattyabhAvena vyutpattyarthAbhAve saGketalabhyArthasya sadbhAvAt / etena DitthAdizabdalakSaNasya yAdRcchikasya nAmnaH paJcamanikSepatvaM, sarvatrAprApyamANatvAt, vyutpattizUnyasthala eva prApyamANatvAdityapi nirastaM, nAmanikSepasya sarvavyApitAbhaGgApatteH, tadabhidheyatve sati tatparyAyAnabhidheyatvasya nAmanikSepalakSaNasya sdbhaagopALaputra vagere to bhAvanikSeparUpa che, ane 'Diltha' evA zabdane tame nAmanikSepa karatAM bhinna nikSepa tarIke mAnI rahyA cho. zaMkA : govALiyAe svaputranuM Ditya evuM nAma rAkhyuM. tethI e putra bhAvaDitya banaze e spaSTa che. paNa pachI kuMbhAre paNa potAnA putranuM nAma Ditya rAkhyuM. to e kuMbhAraputra to nAmaDitya tarIke maLI zakaze ne ! samAdhAna : nA, e paNa bhAvaDitya ja banaze, kAraNa ke vyutpatti na hovAthI vyutpattiarthano abhAva hovA sAthe saMketalabhya artha hAjara che. eTale ja 'Ditya vagere zabdarUpa yAdacchika nAma e pAMcamo nikSepa che, kAraNa ke sarvatra maLato nathI, mAtra vyutpatti zUnya sthaLe ja maLe che' A vAta paNa UDI jAya che, emAM be kAraNa che. (1) nAmanikSepanI sarvavyApitAno bhaMga thaI jAya che. ane (2) 'vivakSita padathI abhidheya hoya ne tatparyAyavAcI zabdathI anabhidheya hoya te nAmanikSepa' AvuM nAmanikSepanuM lakSaNa temAM jatuM hovAthI ene nAmanikSeparUpe mAnavuM 432 che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyanikSepadvaividhyam vena tasya nAmanikSepatvadhrauvyAcca / tathA ca 'ye sarvatra kathyante teSAM caturvaivAntarbhAvaH' ityeva niyamo'GgIkartavyaH, na tu 'ye sarvatra na kathyante teSAM caturyo nikSepebhyaH pRthaktvameva' iti niyamo'pIti dhyeyam 20 | . itthaJcAnuyogadvArAdA Agamato dravya-bhAvanikSepau kimarthamupanyastau ? taccintitam / tatazca dravyanikSepasya dvaividhyaM prApyata evAtastavaividhyamAha dvividho dravyanikSepo noAgamata AgamAt / tatraikastrividho jJeyo'nyazcaikavidha eva tu // 11 // atra cakAratukArau bhinnakramau jJeyau / tatazcaivamanvayArthaH prApyatedravyanikSepo dvividhaH proktaH / AgamAt = AgamataH = AgamamAzritya eTale ja, je sarvatra kahevAya che teono cAra nikSepAomAM ja samAveza karavo' Avo ja niyama mAnavAno, paNa "je sarvatra kahevAtA nathI e cAra karatAM alaga ja hoya" evo niyama nahIM, e dhyAnamAM levuM. ||10|| Ama, anuyogadvAra vageremAM AgamathI dravya-bhAvanikSepa kema kahyA che te vicAryuM. eTale dravya nikSepanA be bheda maLe ja che. mATe te be bheda have jaNAve che- gAthArtha : dravyanikSepa be prakAre che. AgamathI ane noAgamathI. temAMno eka traNa prakArano che ne bIjo eka prakArano ja che. TIkArtha : ahIM ca ane tu zabdanuM sthAna badalavAnuM che. eTale Avo anvayArtha maLaze- dravyanikSepa be prakArano kahevAyelo che. AgamathI = Agamane AzrIne, ane noAgamathI = noAgamane AzrIne. e bemAM noAgamathI dravyanikSepa jJazarIra, bhavya zarIra ane tavyatirikta ema traNa prakAre che, ane anya = AgamathI dravyanikSepa to eka prakArano ja che.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-11 noAgamataH = noAgamamAzritya ca / tatraikaH = noAgamato dravyanikSepo jJazarIra-bhavyazarIra-tadvyatiriktabhedAt trividho jJeyaH / anyaH = Agamato dravyanikSepastvekavidha eva jJeyaH / bhAvArthastvevaM- 'du-drugatau'itidhAtuH / tatazca dravati = tAMstAn svaparyAyAn prApnoti muJcati veti tad dravyam, yadvA drUyate = svaparyAyaireva prApyate mucyate veti dravyamityAdikA vyutpattayo'tra jJeyAH / ___ atra, yata upAdAnakAraNameva svaparyAyAn prApnoti muJcati veti tadeva dravyatayA prApyate, na tu nimittakAraNamato 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya yatkAraNaM tad dravyamiti yaduktaM tatropAdAnakAraNameva dravyatayA grAhya, na tu nimittakAraNamapi / ata eva mRdravyameva dravyaghaTa ucyate, na tu daNDa-cakra-cIvarAdikamapi / tathApi nAyamekAnto grAhyaH, bhAvamaGgalanimittakAraNAnAmapi suvarNAdInAM dravyamaGgalatayA, avadhijJAnasyAdhArAditayA sahakArikAraNAnAM vipulAcalazilAdInAM dravyAvadhitayA - bhAvArtha Avo che- du ane tu A banne gatyarthaka dhAtuo che. eTale dravati = potAnA te te paryAyone pAme ke choDe te dravya. athavA kUyate = potAnA paryAyo vaDe je pamAya ke choDAya te dravya. AvI badhI vyutpattio ahIM jANavI. ahIM upAdAnakAraNa ja svaparyAyone pAme che ke choDe che. mATe e ja dravya nikSepa tarIke maLe che, nahIM ke nimittakAraNa. eTale "bhUta ke bhAvI bhAvanuM che kAraNa te dravya" AvuM ja kahyuM che temAM upAdAnakAraNa ja dravya tarIke levuM. nahIM ke nimittakAraNa paNa. eTale ja mRdu dravya ja dravyaghaTa kahevAya che. paNa daMDa-cakra-cIvara vagere nahIM. chatAM, paNa A ekAnta nahIM mAnavo, kAraNa ke bhAvamaMgalanA nimittakAraNa evA suvarNAdine dravyamaMgalarUpe tathA avadhijJAnanA AdhArAdirUpe sahakArI kAraNa bananAra vipulAcalazilA vagerene dravyaavadhirUpe zAstramAM kahyA che. vizeSAvazyakabhASyanI vRttimAM kahyuM che ke- athavA je svabhAvathI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimittakAraNAdevyanikSepatvam 87 coktatvAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttau- athavA yatsvabhAvata eva zobhanavarNAdiguNaM suvarNAdikaM vastu AdizabdAd ratnadadhyakSatakusumamaGgalakalazAdiparigrahaH, tadetad jJa-bhavyazarIravyatiriktaM dravyamaGgalam / nanu kathaM tad maGgalam ? ityAha- 'taM pItyAdi' huryasmAdarthe, yasmAttadapi suvarNAdikaM kasyApi bhAvamaGgalakAraNatvAd maGgalaM nirdissttm| ityAdi, na hi suvarNAdikaM bhAvamaGgalasyopAdAnakAraNamiti / yadvA'tra suvarNAdikaM dravyameva maGgalaM dravyamaGgalamiti vyutpattyAzrayaNe na ko'pi praznaH, (1) nandInikSepeSu bhambhAditUryasamudAyasya dravyanandItayopanyAse 'bhambhAdi dravyameva nandI dravyanandI' iti vyutpatteH samAzrayaNAt, jJAnapaJcakarUpabhAvanandyAH sahakArikAraNatvasyApi bhambhAdAvasambhaMvena bhAvanandIkAraNatayA dravyanandItvakathanasyAsambhavAt / tathA (2) dazavaikAlikaniyukteH 'davvaM jeNa va davveNa samAhI AhiaMca jaM ja suMdara varNAdiguNa dharAvanAra suvarNAdi vastu te jJazarIra-bhavya zarIrathI vyatiriktadravyamaMgala che. ahIM AdizabdathI ratna-dahIM-akSata-puSpamaMgaLa kaLaza vagere levA. zaMkA : e suvarNAdi maMgaLa zI rIte che ? A rIte - te suvarNAdi koIkane bhAvamaMgalanuM kAraNa bane che, mATe maMgala tarIke kahevAya che. suvarNa e bhAvamaMgalanuM upAdAnakAraNa to nathI ja. mATe upAdAnakAraNa ja dravyanikSeparUpa bane evo ekAnta na mAnavo. athavA ahIM "suvarNAdi dravya e ja maMgala e dravyamaMgala' AvI vyutpatti levAmAM koI prazna Avato nathI. kAraNa ke (1) nandInA nikSepamAM 'bhaMbhA vagere dravya e ja nandI dravyanandI' evI vyutpattino Azraya laI bhaMbhA vagere vAjiMtronA samudAyane dravyanaMdI tarIke kahela che ja. tyAM jJAnapaMcakarUpa bhAvanaMdInI sahakArI kAraNatA paNa bhaMbhAdimAM saMbhavatI na hovAthI AvI vyutpatti levAmAM Ave che e jANavuM. (2) tathA zrIdazavaikAlikanI 'dabaM jeNa va.."ityAdi 327 mI niyuktigAthAnI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 davvaM' // 327 // ityAdi gAthAyA vRttau dravyamiti-dravyameva samAdhiH dravya-samAdhiH' iti vyutpatteH samAzrayaNAcca / tathA davvohI uppajjai jattha tao jaM ca pAsae teNa / jaM vovagAri davvaM dehAi tadubbhave hoi // vi. A. bhA. 584 // atrAvadherudbhava AdhAratayA sahakAritayA vopakArakaM ( = kAraNaM) zilAdi dehAdi vA dravyaM dravyAvadhitayoktameva / na ca tad tadupAdAnakAraNamiti tu spaSTameva / tasmAt sAmAnyatayopAdAnakAraNasyaiva dravyanikSepatvaM kvacicca nimittakAraNasya tadanyasyApi vA dravyanikSepatvamiti sthitam / tatazca paryAyANAM prAptirmuktirvA 'dravya' padasya vyutpattinimittameva, na tu pravRttinimittaM na vA dravyanikSepalakSaNamiti dhyeyam / 9 atha 'dravati = tAMstAn svaparyAyAn prApnoti muJcati veti tad dravyam' iti vyutpattireva vizeSato vicAryate / atra praapnotiityNvRttimAM paNa 'dravya e ja samAdhi e dravyasamAdhi' evI vyutpattino Azraya karIne yogyamAtrAmAM levAtA ke avirodhIpaNe levAtA kSIra-goLa vagere dravyane dravyasamAdhi tarIke kahela ja che. tathA, vizeSAvazyakabhASyanI 584 mI gAthAmAM A pramANe kahela che-- jyAM avadhijJAna utpanna thAya che te, athavA jene avidha jue che te athavA avadhinI utpattimAM je dehAdi dravya upakArI bane che te dravyaavadhi che. ahIM avidhanI utpattimAM AdhArarUpe sahakArI kAraNa bananAra zilA vagere ke deha vagere dravyAvadhirUpe kahevAyA che. e enuM upAdAnakAraNa to nathI ja e spaSTa che. eTale, sAmAnyathI upAdAnakAraNa e ja dravyanikSepa bane ne kyAMka nimittakAraNa athavA bIjuM paNa kAMIka dravyanikSeparUpa bane che e nakkI thayuM. tethI, svaparyAyonI prApti ke mukti e 'dravya' padanuM vyatpittinimatta ja che, paNa pravRttinimatta nathI ke dravyinakSepanuM lakSaNa nathI, e jANavuM. 88 have, 'te te svaparyAyone pAme ke choDe te dravya' AvI vyutpattino ja vizeSa vicAra karIe. AmAM 'pAme' e aMza, bhaviSyamAM indra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyendratvam kasya ? zAzrayaNe'nubhaviSyamANendraparyAyaH sAdhurdravyendratayA prApyate, muJcatItyaMzAzrayaNe'nubhUtendraparyAyaH sAdhvAdirdravyendratayA prApyate / ata evAnuyogadvAravRttA evamadhikAro vartate- yaH pUrvaM svargAdiSvindrAditvena bhUtvedAnIM manuSyAditvena pariNataH so'tItasyendrAdiparyAyasya kAraNatvAtsAmpratamapi dravyata indrAdirabhidhIyate, amAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivat / tathA'gre'pi ya indrAditvenotpatsyate sa idAnImapi bhaviSyadindrAdiparyAyakAraNatvAd dravyata indrAdirabhidhIyate, bhaviSyadrAjakumArarAjavat / ityaadi| atra paraH zaGkate- nanu ko'tra dravyendratvenAbhipretaH ? ayamAzayaH-kasyacid jIvasya kramazaH saMyato manuSyaH, indraH, manuSyazceti bhavaparamparA'bhUt / tatra saMyatamanuSyasya dravyendratve na ko'pi praznaH, tasya tatkAraNatvAt / kintUttarakAlInasya manuSyasya kathaM dravyendratvaM ? bananAra sAdhune dravyendrarUpe jaNAve che. ane "choDe e aMza, je pUrvabhavamAM indra banIne hAla manuSyabhavamAM sAdhvAdi banela che ene dravyendrarUpe jaNAve che. eTale ja anuyogadvAranI vRttimAM pUrve jaNAvela che evo Avo adhikAra maLe che. je pUrve svagadimAM IndrAdirUpe banIne hAla manuSyAdirUpe pariNamela che te atIta evA IndraparyAyanA kAraNarUpa hovAthI vartamAnamAM paNa dravyathI Indra vagere kahevAya che, jema ke amAtya vagere pada parathI paribhraSTa thayela amAtyAdi, tathA 'bhAvImAM je IndrAdi rUpe utpanna thanAra che te hamaNAM paNa bhAvI IndrAdiparyAyanA kAraNarUpa hovAthI dravyathI IndrAdi kahevAya che. jema ke bhaviSyamAM rAjA thanAra rAjakumAra." vagere. ahIM koIka zaMkA kare che- ahIM dravyendra tarIke koNa abhipreta che? Azaya e che ke koIka jIvanI kramazaH saMyamanuSya, indra ane manuSya ema bhavaparaMparA thaI. AmAM saMyamanuSyane dravyendra kahevAmAM koI prazna nathI, kAraNa ke e enuM kAraNa che. paraMtu uttarakAlIna manuSya
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-11 tasya tatkAraNatvAbhAvAt, uttarakAlInatvenAvyavahitapUrvakAlInatvAbhAvAt / atha kimidaM pRcchyate bhavatA ? 'yo manuSyAditvena pariNataH sa dravyata indrAdirabhidhIyate' iti nirUpayadbhirvRttikArairmanuSyatvena pariNatasya jIvasyaiva dravyendratvamuktaM, na tu manuSyasya, tathA ca kathaM praznAvakAzaH ? tajjIvasyendrakAraNatve virodhAbhAvAditi cet ? na, tajjIvasyendrakAraNatvaM yadabhipretaM tat paryAyavizeSApannatvamapekSate na veti dvau vikalpau / tatrAdye vikalpe pUrvakAlInasaMyatamanuSyalakSaNaH paryAya eva paryAyavizeSatvena grAhyaH syAt / tathA ca saMyatamanuSyasyaiva kAraNatvaM dravyendratvaJca siddhaM, na tUttarakAlInasya manuSyasya / atha nApekSate iti dvitIyo vikalpastanantakAlapUrvapazcAdbhAviparyAyopetasyApi tajjIvasya zI rIte dravyendra kahevAya? kAraNake e kAMI bhAvendranuM kAraNa nathI. te paNa eTalA mATe ke te uttarakAlIna hovAthI avyavahitapUrvakAlIna nathI. pratiprazna : Avo prazna kema UThAvo cho ? "je manuSyAdirUpe pariNata thayela che te dravyathI indrAdi kahevAya che evuM nirUpaNa karavA dvArA vRttikAre manuSyarUpe pariNata thayelA jIvane ja dravyendra kahela che, nahIM ke manuSyane.. pachI praznane avakAza ja kyAM che ? kAraNa ke e jIva to indranuM kAraNa hovAmAM koI bAdhaka che ja nahIM. pratiuttara : te jIvamAM indranI kAraNatA je abhipreta che te vizeSa prakAranA paryAyanI (paryAyavizeSanI) apekSA rAkhe che ke nahIM ? ema be vikalpa che. AmAM "rAkhe che' AvA prathama vikalpamAM e paryAyavizeSa tarIke pUrvakAlInasaMyata manuSyarUpa paryAya ja levAno rahe. ane to pachI saMyamanuSya IndrakAraNarUpe ane dravyendrarUpe siddha thaze, paNa uttarakAlIna manuSya siddha nahIM thAya. have, paryAyavizeSanI apekSA nathI evo bIjo vikalpa mAnIe to anaMtakALa pUrvanA ke pachInA paryAyathI yukta te jIvano paNa dravyendra tarIke vyavahAra karavAnI Apatti Avaze.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ marIcerdravyajinatvena vandyatA dravyendratvena vyavahAryatvApattiriti cet ? kaH kimAha ? yadi kAryakAraNabhAvAnusandhAna kenApyupAyena bhavettadA sa vyavahAra iSTa eva / ata eva koTAkoTisAgaropamalakSaNasudIrghakAlapazcAdbhAvinazcaramatIrthakRto jIvatvenAnusandhIyamAno marIcistridaMDikavezo'pi bharatacakravartinA vanditaH / nanu tena buddhAvAropya bhAvajina eva vandita iti cet ? tathApi marIcijIva eva kimarthaM tena vandita iti vicAryatAm / anyathA buddhAvAropitasya bhAvajinasyaiva vandanAbhiprAye yaH ko'pi jIvastena caramajinaM buddhAvAropya vanditaH syAt / na caivaMbhUtam / tatazca bhAvijinajIvatvena marIcijIvo'pi vandita eveti mntvymev| yattu tena 'ahaM bhAvajinaM vandAmi' ityuktaM, yathA gUrjarabhASAyAM 27 bhavastavane 'navi vaMdu tridaMDikaveza, namuM bhaktie vIrajineza' ityuktaM, tattu na marIcijIvalakSaNasya dravyajinasya vandyatAniSedhArthaM, api tu samAdhAna : to bhale ne vyavahAra karAya, AmAM koNa zuM kahe che? arthAt ame kAMI eno niSedha karatA nathI. jo koIpaNa upAya kAryakAraNabhAvanuM anusaMdhAna thAya to e vyavahAra paNa ISTa ja che. eTale ja eka koDAkoDI sAgaropamapramANa sudIrghakALa bAda thanAra caramatIrthakaranA jIva tarIke jovAto marIci, tridaMDikavezamAM hovA chatAM bharatacakrI vaDe vaMdana karAyo. zaMkAH bharatacakrIe bhAvajinane buddhimAM kalpIne vaMdana karyuM hoya to? samAdhAna : to paNa eNe marIcijIvane ja kema vaMdana karyuM e paNa vicAravA jevuM che. jo e jIvane vAMdavAno abhiprAya na hota ne mAtra buddhimAM Aropita bhAvajinane ja vAMdavAno abhiprAya hota to koIpaNa jIva bharatacakrI vaDe vaMdAyo hota, kAraNa ke bhAvajinane buddhimAM to lAvI ja zakAtA hatA. paNa evuM emaNe karyuM nathI. mATe "bhAvijinanA jIva tarIke marIcino jIva paNa vaMdAyo ja che ema mAnavuM ja rahyuM. zaMkA : ra7 bhavanA stavanamAM - "navi vaMdu tridaDikaveza, namuM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 tridaMDikavezasya vandyatAniSedhArthameveti / taduktamAvazyakaniryuktauNa vi te pArivajjaM vaMdAmi ahaM Na te iha jammaM / jaM hohisi titthayaro apacchimo teNa vaMdAmi // 428 // tathA triSaSTizalAkApuruSacaritre dazame parvaNi prathame sarge'pi proktaM / trizca pradakSiNIkRtya vandrittvavamavovata / / 12 / / pArivrAjyaM na te vandyaM bhAvyarhanniti vase 14// atra 'yatattva mArdanuM, ato vazvase' tyarthasya prApyamANatvAd marIcerdravyajinatvena vandyatA jJAyata eva / taduktaM pratimAzatakasya dvitIyasya kAvyasya vRttau purazcakArazca vaMdananimittaM dravyajinaparyAya, na tvaudayikabhAvam / yatra tu kAryakAraNabhAvAnusandhAnaM na saJjAtaM tatra dravyanikSepavyavahAro'pi na bhavatyeva, taduktaM tatraiva pratimAzatakavRttau etena 'dravyajinasyArAdhyatve krtlpriklitjlbhaktie, vIrajineza.' AvuM je kahevAyuM che tenA parathI jaNAya che ke bharatacakrIe bhAvijanane vAMdhA che. 92 samAdhAna : bharatacakrI A je bolyA che te marIcinA jIvarUpa dravyajinanI vandhatAne niSedhavA mATe nahIM, paNa tridaMDikavezanI vandhatAne niSedhavA mATe ja. Avazyakaniryukti (428) mAM kahyuM che ke-- huM tArA parivrAjakapaNAMne ke A janmane vaMdato nathI, paNa tuM je caramatIrthaMkara thavAno che tethI (tane) vaMdu chuM. triSaSTizalAkApuruSaciratranA dazamA parvanA prathama sargamAM paNa kahyuM che ke - ...ane traNa pradakSiNA karIne vaMdIne A pramANe kahyuM 52 // .. tAruM parivrAjakapaNuM vandanIya nathI, paNa tuM bhAvIarihaMta che, mATe vaMdana karAya che.||54// ahIM 'tuM bhAvI arihaMta che, mATe vaMdAya che' Avo artha maLato hovAthI marIcinI dravyajinarUpe vaMdanIyatA jaNAya ja che. pratimAzatakanA bIjA kAvyanI vRttimAM kahyuM ja che ke- (bharatacakravartIe pote marIcine je vaMdana kare che) tenA kAraNa tarIke dravyajinaparyAyane = dravyajinapaNAMne jaNAvyo, nahIM ke parivrAjakavezarUpa auyikabhAvane. ane jyAM kAryakAraNabhAvanuM anusaMdhAna thayuM nathI, te vastu aMge dravyanikSepano vyavahAra paNa thato
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTAntabhedaH kimartham ? culukavartijIvAnAmapyArAdhyatvApattiH, teSAmapi kadAcinjinapadavIprAptisambhavAditi zAsanaviDaMbakasya lumpakasyopahAso nirastaH, dravyajinatvaniyAmakaparyAyasya tatrAparijJAnAd iti| caityavaMdanabhASye tu 'davvajiNA jiNajIvo ityevaM jIvadravyasya dravyanikSepatvaM sphuttruupennoktmev| ___ tathA'trendratvenotpatsyamAnasya manuSyasyendrapadAbhidheyatve 'bhaviSyadrAjakumArarAjavardai iti dRSTAnto darzitaH, parantvanubhUtendraparyAyasya manuSyasyendrapadAbhidheyatve' mAtyAdipadaparibhraSTAmAtyAdivad ityevaM rAjadRSTAntaM parityajyAmAtyadRSTAntasya yatpradarzanaM tena vRttikAraitatsUcitaM mantavyaMpadaparibhraMzAnantaraM prAkRtajanatayA jIvanamAtyo yathA prApyate na tathA rAjA sAmAnyatayA prApyate / sa tu yuddhAdau prANAMstyajet, paraMtu raajnathI ja. pratimAzatakanI vRttimAM tyAM kahyuM ja che ke- "jo dravyajinane ArAdhya mAnazo to hathelImAM lIdhelA pANImAM rahelA ekendriyajIvone paNa ArAdhya mAnavA paDaze, kAraNake teo paNa kyAreka jina banavAnI saMbhAvanA che ja' Avo, zAsanaviDaMbaka mUrtilopaka je upahAsa kare che te nirasta jANavo, kAraNake e bhava aMge "A jIva bhaviSyamAM phalANA tIrthakara bananAra che, mATe hAla dravyajina che" A rIte dravyajitvano niyAmaka bananAra koI paryAya jANI zakAto nathI. tathA, caityavaMdanabhASyamAM to 'zrIjinanA jIvo e dravyajina che" ema kahevA dvArA jIvadravyane dravyinakSepa tarIke spaSTarIte kahela ja che. eTale, kAryakAraNabhAva jaNAto hoya to game eTalA sudIrghakALa pUrve ke pazcAt dravyanikSepano vyavahAra thAya e ISTa ja che ema nizcita thayuM. ane tethI jIvadravya ja dravyendrAdirUpe iSTa hovAmAM koI prazna na rahevAthI uttarakAlIna manuSyane paNa dravyendra kahevAmAM koI vAMdho nathI. tathA ahIM anuyogadvAranI vRttimAM, indra tarIke utpanna thanAra mAnava paNa indra zabdathI bolAvAya che e vAtamAM bhaviSyamAM rAjA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 zrInikSepaviMzikA-11 padaparibhraMzamanubhUya sAmAnyajanatayA tu naiva jIvet / yastu rAjyaM tyaktvA pravrajati na tatra rAjapadaparibhraMzavyavahAro na vA prajAjanatvavyavahAra iti / ata eva nyAyAcAryaiH zrImadbhiryazovijayavAcakairgurjarabhASAnibaddha 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' granthe SaSThyA DhAlikAyAstRtIyasyA gAthAyA stabake 'tivAraI siddhaparyAya upano, te vatI paNi tehano aMta nathI, je mArTi siddhabhAva sadAkAla chai. e rAjaparyAyasarakho siddhadravyaparyAya bhAvavo.' ityevamuktam / yathA rAjaparyAyAt (tadbhave) na kadAcidapi paribhraMzastathaiva siddhaparyAyAt kasyacidapi jIvasya na kadAcidapi paribhraMzaH / yadvA rAjA bhUtvA na punaH kadApi rAjakumAratayA bhavanaM, tathA siddho bhUtvA na punaH kadApi saMsAritayA bhavanamityevaM thanAra rAjakumAranuM dRSTAnna ApyuM che, jyAre indra thaIne mAnava banelAne Indra je kahevAya che te aMge rAjAnA daSTAntane na darzAvatA "amAtyapadathI paribhraSTa thayela amAtyanI jema' ema amAtyanuM daSTAnta darzAvyuM che. AnA dvArA vRttikAra evuM sUcavavA mAge che ke - padaparibhraSTa thayA pachI sAmAnya prajAjana tarIke jIvato pradhAna je rIte maLI zake che e rIte sAmAnyathI rAjA maLI zakato nathI. rAjA to yuddha vageremAM prANone tyAgI de, paNa rAjavIpadathI paribhraSTa thaIne sAmAnya prajAjana tarIke jIvato nathI. je rAjya choDIne dIkSA le che tenA aMge nathI rAjyabhraSTa thavAno vyavahAra hoto ke nathI sAmAnya prajAjana tarIkeno. eTale ja nyAyAcArya zrImad yazovijayajI mahArAje dravya-guNa-paryAyano rAsa granthamAM chaThThI DhALanI trIjI gAthAnA TabAmAM 'tivAraI siddhaparyAya upano, te vatI, paNa teno aMta nathI, je mArTi siddhabhAva sadAkALa chaI e rAjaparyAyasarakho siddhadravyaparyAya bhAvavo." e pramANe kahyuM che. jema rAjaparyAyathI (te bhavamAM) kyAreya paNa paribhraMza thato nathI. te ja rIte siddhaparyAyathI koIpaNa jIvano kyAreya paNa paribhraMza thato nathI. athavA rAjA thaIne pharIthI kyAreya paNa rAjakumArarUpe banavAnuM hotuM nathI ema
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdAnakAraNasyaiva dravyanikSepatvam rAjaparyAyatulyatA siddhaparyAye pradarzitA jJeyA / / kizcAtrAdhikAre pUrvasyA gAthAyAH 'tad dravyaM tattvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam ityuttarArddha dravyaM sacetanAcetanatayA dvividhaM yatkathitaM tadadhunA vicAryate / atra dvaividhyaM yatkathitaM na tad dravyanikSepasya, tasyAgamato noAgamata ityevaM dviprakAratvAt, api tu bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNatayA yad dravyaM prApyate tad dvividhaM bhavati-sacetanamacetanaM cetyevaM tasya dravyasya dvaividhyaM kathitaM jJeyam / nanu tad dravyamapi dravyanikSepa eveti cet ? satyaM, tathApyetattu na dravyanikSepasya dvaividhyaM, api tu dravyanikSepasya noAgamato dravyanikSeparUpo yo dvitIyaH prakAraH, tasyApi tadvyatiriktAkhyo yastRtIyaH prakArastasyaitad dvaividhyaM jJeyam / tatazca tattRtIyaprakArarUpaM bhUta-bhAvibhAvakAraNIbhUtaM yadravyaM tatsacetanamacetanaM siddha thaIne pharIthI kyAreya paNa saMsArI banavAnuM hotuM nathI. A rIte siddhaparyAyamAM rAjaparyAyatulyatA darzAvelI che ema mAnavuM. tathA, dravyanikSepanA A adhikAramAM pUrvanI gAthAmAM (dazamI gAthAmAM) te dravya tattvajJoe sacetana ane acetana ema be prakAre kahyuM che. AvuM ja kahyuM che teno have vicAra karIe. AmAM be prakAra je kahyA che te dravyanikSepanA nathI, kAraNa ke e to AgamathI ane noAgamathI e rIte che. paraMtu bhUta ke bhAvI bhAvanA kAraNa tarIke je dravya maLe che enA A sacetana ane acetana ema be prakAra kahelA jANavA. jo ke A dravya paNa dravyanikSepa ja che, chatAM A vaividhya dravyanikSepanuM nathI. paNa dravya nikSepano je noAgamathI dravyanikSeparUpa bIjo prakAra, ane eno paNa je tavyatirikta nAmano trIjo prakAra, tenuM A vaividhya jANavuM. eTale ke te trIjA prakAra rUpa bhUta-bhAvIkAraNabhUta je dravya te sacetana ane acetana ema be prakAre hoya che... evo artha maLe che. tathA, zAstromAM ghaNA sthaLe dravyanI vAta Ave to dravya, sacetana, acetana ane mizra ema traNa prakAranuM kahyuM hovA chatAM ahIM e be
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 cetyevaM dvividhaM bhavatItyarthaH prApyate / tathA'tra sacetanamacetanaM mizraM cetyevaM dravyaM trividhaM yannoktaM tena sAmAnyatayopAdAnakAraNasyaiva dravyanikSepatvamabhipretamiti sUcitaM jJeyam / ayambhAvaH- anuyogadvArasUtre nAmAvazyakanirUpakametatsUtraM sUtritaM sUtrakRtA - se kiM taM nAmAvassayaM ? 2 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassaetti nAmaM kajjai se taM nAmAvassayaM ||suu. 10 // tathA vizeSAvazyakabhASye'pi nAmamaGgalodAharaNapradarzikA gAthaivaM prApyate zrInikSepaviMzikA - 11 jaha maMgalamiha nAmaM jIvAjIvobhayANa desIo / rUDhaM jalaNAINaM ThavaNAe sotthiAINaM // 27 // tatazca dravyaM nIvadravya (sacetana), aJIvadravya (azvetana), 3mayadravya (mitra) tyevaM trividhaM bhavati, tacca trividhamapi dravyaM tattannAmAbhidheyatayA nAma ja prakAre je kahyuM che tenAthI sAmAnya rIte upAdAnakAraNa ja dravyanikSepa tarIke abhipreta che e sUcita thAya che te jANavuM. Azaya A che anuyogadvAramAM nAmAvazyakanuM nirUpaka sUtra sUtrakAre AvuM banAvyuM che- nAma Avazyaka zuM che ? nAma Avazyaka je jIvanuM ke ajIvanuM ke jIvonuM ke ajIvonuM ke te bannenuM ke te bannenA samUhonuM Avazyaka evuM nAma karAya te che. tathA vizeSAvazyakabhASyamAM paNa nAmamaMgaLanA udAharaNane jaNAvanArI gAthAno Avo artha che - jema ke maMgaLa evuM nAma jIvaajIva-ubhayanu dezIbhASAmAM agni vagerenuM rUDha thayeluM che. sthApanAmaMgaLamAM svastikAdinuM udAharaNa jANavuM. aa2aa A adhikAro parathI jaNAya che ke dravya jIvadravya (sacetana) ajIvadravya (acetana) ane ubhayadravya (= mizra) Ama traNa prakAre hoya che. AvuM traNe prakAranuM dravya te te nAmanuM abhidheya hovAthI nAmanikSeparUpe jema mAnya che tema te te kAryanA kAraNarUpa hovAthI dravyanikSepa rUpe kema
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryaM dvividhameva bhavati nikSepatvena yathA'bhimataM, tathA tattatkAryakAraNatayA dravyanikSepatvenApi kimiti nAbhimataM ? tattvena tu sacetanamacetanaM cetyevaM dvividhameva yadabhimataM tatra kiM kAraNam ? na hi patrAdisacetana-davarikAdyacetanobhayamayI vandanamAlA na kasyacidapi kAryasya kAraNamiti vaktuM pAryate / tasmAt tatkAraNaM gaveSaNIyameva / tadveSaNe caitadeva jJAyate yad-kAryaM dvividhameva mati-va-manuSyAvinIvaparyAyarUpa pachaThTha-sthA-woza-jzUna-dharTakpaalaadyjiivpryaayruupN ca / na ca gRhadIrghikA'zokavanikAyupazobhitaH prAsAda ubhayaparyAyarUpaM kArya, jalavRkSAdInAM sacetanatvAt, iSTakakASThAdInAM cAcetanatvAditi vAcyaM, tasya vyavahArata ekakAryatve'pi paramArthato'nekakAryasamudAyarUpatvAt / tatra ca samudAyinAM kessaanycimAnya nathI ? e rUpe to sacetana ane acetana ema be ja prakAranuM kema mAnya che ? jemAM patrAdi sacetana che, doro vagere acetana che... Ama je ubhayarUpa che evuM toraNa koI ja kAryanuM kAraNa banatuM nathI, evuM kahI zakAtuM nathI. (te paNa eTalA mATe ke nahIMtara loko ene lagAve ja zA mATe ?) Ama ubhayadravya paNa kAraNarUpa hovA chatAM ene dravyanikSepa tarIke jaNAvela je nathI enuM kAraNa zodhavuM ja joIe. e zodha karatAM AvuM jaNAya che ke - kArya be ja prakAranuM hoya che. devamanuSya vagere jIvaparyAyarUpa ane piMDa-sthA-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla vagere ajIva paryAyarUpa. zaMkA: vAvaDI-azokavana vagerethI upazobhita prAsAda e ubhayaparyAyarUpa kArya che ja. kAraNa ke emAM jaLa-vRkSa vagere sacetana che ane IMTa-kArDa vagere acetana che. samAdhAna : e vyavahArathI eka kArya tarIke gaNAtuM hovA chatAM paramArthathI anekakAryanA samudAyarUpa che. e samudAyanA keTalAka ghaTakIbhUta kAryo jIvaparyAyarUpa ja che. ne anya ajIvaparyAyarUpa ja che, koI ja ghaTaka ubhayaparyAyarUpa hoto nathI.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 tkAryANAM jIvaparyAyarUpatvameva, tadanyeSAM tvajIvaparyAyarUpatvameva, naikasyApi tadubhayaparyAyarUpatvamiti / syAdevaM manuSyatvAdiparyAya evobhayaparyAyarUpaM kAryaM, tajjIva-audArikAdipudgalobhayArabdhatvAditi, maivaM, jIvaparyAyarUpakAryAbhAvApatteH, manuSyAdInAM sarveSAM paryAyANAM jIvazarIrobhayArabdhatvenobhayaparyAyarUpatayaiva tvanmate grAhyatvAt / na ca siddhAvasthAbhAvinAM paryAyANAM jIvaparyAyarUpatvaM sambhavediti vAcyaM, tasyAH sthiratayA'nantatvena paryAyAntarotpatterasambhavAt / tathApi pratikSaNabhAvinAM sUkSmANAM paryAyavizeSANAmutpattistu tatrApi sambhavatyeveti cet ? satyaM, tathApyasmadagocaratayA padavizeSApratipAdyatvena nikSepasya vizeSeNAviSayANAM teSAmatra prakrame'kiJcitkaratvaprAyatvameva jJeyam / 98 zaMkA : manuSya vagere paryAya ja ubhayaparyAyarUpa kArya che, kAraNa ke teno jIva ane audArikAdipudgalo.. A ubhayathI ja e niSpanna thayela hoya che. samAdhAna H jo A paryAyone ubhayaparyAyarUpa kArya tarIke lezo, to jIvaparyAyarUpa kAryano abhAva thaI jaze, kAraNa ke manuSya vagere badhA paryAyo jIva ane zarIra e bannethI ja thatA hovAthI tamArA mate ubhayaparyAyarUpe ja levAnA raheze. zaMkA : siddhAvasthAnA paryAyo jIvaparyAyarUpe maLaze ne ? samAdhAna : nA, e avasthA sthira hovAthI anaMta hovAnA kAraNe navA paryAyonI utpatti saMbhavatI nathI. zaMkA : chatAM, pratikSaNabhAvI sUkSma paryAyavizeSonI utpatti to saMbhave ja che ne ? samAdhAna : hA, paNa e ApaNo viSaya na hovAthI padivazeSathI pratipAdya na hovAnA kAraNe nikSepanA vizeSa prakAre viSayarUpa banatA nathI. ne tethI prastutamAM e badhA akiMcitkara jevA ja che. eTale ja zAstromAM manuSyAdinI ja jIvaparyAyarUpe prasiddhi che, AvA siddhaparyAyonI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizrasyopAdAnakAraNatvAsambhavaH ata eva zAstreSu manuSyAdInAmeva jIvaparyAyatayA prsiddhiH| tatazca jIvAjIvaparyAyabhedAbhyAM kAryaM dvividhameva bhavatIti sthitam / __ anayozca kAryayornimittakAraNatayA mizradravyasya sambhave'pyupAdAnakAraNatayA tu tasyAsambhava eva, jIvaparyAyalakSaNasya kAryasya sacetanadravyasyaivopAdAnatvAt, ajIvaparyAyalakSaNasya ca kAryasyAcetanadravyasyaivopAdAnatvAt / atra prathamasya sacetanadravyatvena ya upanyAsaH so'pyetadeva jJApayati yad-zarIrAtmakAjIvena saha lolIbhAvApanno jIvo'tra sacetanadravyatvenaiva gRhItaH, na tu mizradravyatveneti / tathA zuddhajIvadravyakAryANAM siddhAvasthAbhAvinAM sUkSmaparyAyANAM nAtra vivksseti| itthaJca bhUta-bhAvibhAvakAraNatayA sacetanAcetanadravyayoreva yatkathanaM, tena sAmAnyatayopAdAnakAraNasyaiva dravyanikSepatvaM saMmatamiti nizcIyata iti siddham / vastutastu nikSepacatuSTayasya sarvavyApitvaM nahIM. eTale kArya jIvaparyAya ane ajIvaparyAya ema be rUpe ja hoya che e vAta nizcita thaI. A bannenA nimittakAraNarUpe mizradravya saMbhavatuM hovA chatAM upAdAnakAraNarUpe to e saMbhavatuM nathI ja, kAraNa ke jIvaparyAyAtmaka kAryanuM sacetanadravya ja upAdAnakAraNa hoya che, ane ajIvaparyAyAtmaka kAryanuM acetanadravya ja. adhikRtagAthAmAM dravyanA be prakAra kahevAmAM jIva ane ajIva evo ullekha na karatAM sacetana ane acetana evo je ullekha karyo che te paNa A ja jaNAve che ke - zarIrAtmaka ajIvanI sAthe ekameka thayela jIva ahIM sacetanadravya tarIke ja lIdhela che, nahIM ke mizradravya tarIke. tathA ajIva(pudgala)mukta zuddhajIvadravyanA kAryarUpe siddhAvasthAbhAvI sUkSma paryAyonI ahIM vAta nathI. Ama bhUta-bhAvabhAvanA kAraNarUpe sacetana ane acetana ema be ja dravyo je kahyA che, tenAthI, sAmAnya rIte upAdAnakAraNa ja dravyanikSepa tarIke mAnya che evo nizcaya thAya che e siddha thayuM. vastutaH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 yaduktaM tadupayogI yo dravyanikSepastamuddizyaiva pUrvAcAryaiH 'bhUtasya bhAvino vA... ' ityAdi gAthA grathitA, sa ca dravyanikSepa upAdAnakAraNIbhUta eva, sarvatra ca prApyata eva tadanyastu dravyanikSepatayA vivakSitaH kvacitprApyate kvacicca netyanyadetat / sa copAdAnakAraNarUpo dravyanikSepo sacetanAcetanadravyatayA dvividha eva bhavatIti dhyeyam / atha prastutaM prastUyate - dravyanikSepadvaividhyapratipAdakamanuyogadvArasUtraM 'se kiM taM davvAvasyaM ? davvAvassayaM duvihaM paNNattaM, taMjahAAgamato ya noAgamato ya / (sU. 13) tti / yasyAvazyakapadAbhidheyaM zAstraM zikSitAdiguNopetaM bhavati sa yadA tasmin zAstre vAcanApracchanAparivartanAdharmakathAbhirvartamAno'pyAvazyakopayoge 'vartamAnastadA Agamato dravyAvazyakaM bhavati / yadi sa vktaassvshykopnikSepacatuSTayanI sarvavyApitA je kahelI che tenI saMgati mATe upayogI je dravyanikSepa, ene udezIne ja pUrvAcAryoe 'bhUtasya bhAvino vA....' ityAdi gAthA banAvelI che. e dravyanikSepa to upAdAnakAraNabhUta ja che, ne sarvatra maLe ja che. tenAthI bhinna dravyanikSepa tarIke vikSita nikSepa kyAMka maLe-kyAMka na maLe e mahatvanuM nathI. tathA A upAdAnakAraNarUpa dravyanikSepa sacetana-acetanadravyarUpe be ja prakArano maLe che e jANavuM. 100 - have prastutamAM AvIe. dravyanikSepanA be prakArane jaNAvanAra anuyogadvArasUtra AvuM che- 'dravyAvazyaka zuM che ? dravyAvazyaka be prakAre kahevAyeluM che - AgamathI ane noAgamathI. 'Avazyaka' nAmavALuM zAstra zikSita vagere guNothI yukta thAya e rIte je bhaNelo che te sAdhu vagere jyAre te zAstrano vAcanA-pRcchanA-parAvartanA ke dharmakathA nAme svAdhyAya karI rahyo hoya ne chatAM e AvazyakanA upayogamAM na hoya tyAre e AgamathI dravyAvazyaka bane che. jo e vaktA e vakhate AvazyakamAM upayogavALo paNa hota to AgamathI bhAvaAvazyaka ja
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agamato dravyanikSepaH 101 yoge'vartiSyata tadA''gamato bhAvAvazyakamabhaviSyat / tatazca yadyapyatrAvazyakopayogalakSaNaH sAkSAdAgamo nAsti, tathApi tatkAraNamAtmA, tadadhiSThito dehaH zabdazcopayogazUnyasUtroccAraNarUpa ihAsti / etacca tritayamAgamakAraNatvAt kAraNe kAryopacArAdAgama ucyate / enamupacaritamAgamamAzrityAyamanupayukto vaktA''gamato dravyanikSepo bhavati / yata AvazyakAdipadArtha upayuktaH sAdhvAdirAgamato bhAvanikSepaH, atastadupAdAnakAraNIbhUto'nupayukto vaktA''gamato dravyanikSepa ucyte| yadvA'nupayogo dravyamiti kRtvA sa Agamato dravyanikSepo bhavati / tadadhiSThito deha uccAryamANazabdazcAtra dravyanikSepatayA yannoktau tenApi sAmAnyatayopAdAnakAraNasyaiva dravyanikSepatvamityabhiprAyo dhvanyata ev| kiJcAnupayogapUrvakAH vAcanApracchanAdaya eva sambhavanti, na tvanuprekSA, tasyA upayogapUrvikAyA eva sambhavAdityatra vAcanAdaya banI jAta. eTale jo ke ahIM AvazyakopayogarUpa sAkSAt Agama nathI. to paNa tenA kAraNabhUta AtmA, AtmAthI adhiSThita deha tathA upayogazunya sUtroccAraNarUpa zabda to hAjara che ja. A traNe Agamana kAraNarUpa hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne Agama kahevAya che. A upacarita AgamanI apekSAe e anupayuktavaktA AgamathI dravyanikSeparUpa bane che. AvazyakAdipadArthamAM upayukta sAdhu vagere AgamathI bhAvanikSepa che. to enA upAdAnakAraNabhUta anupayukta vaktA AgamathI dravyanikSepa kahevAya che. athavA "anupayogo dravya nyAye ene AgamathI dravyanikSeparUpe jANavo. e vaktAjIvathI adhiSThita deha tathA uccAryamANazabda ahIM dravyanikSeparUpe je nathI kahyA tenAthI paNa, sAmAnya rIte upAdAnakAraNa ja dravyanikSeparUpe abhipreta che e dhvanita thAya che ja. vaLI, vAcanA-pRcchanA vagere svAdhyAya ja anupayogapUrvaka saMbhave che, anuprekSA nahIM, kAraNa ke e upayogapUrvaka ja thaI zake che. mATe
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 evoktAH, na tvanuprekSAlakSaNaH svAdhyAya iti dhyeyam / tathA zikSitAdiguNopetaM yathA syAttathA nirdoSamuccArayannapyanupayukto vaktA yadi dravyanikSepa eva, tadA sadoSaM tathoccArayaMstu sutarAM tathA / paraMtUpayuktasya tu mativaikalyAditaH skhalitAdidoSaduSTamapi nigadato bhAvanikSepatvamevetyapi dhyeyam / nanu kintatra kAraNam ? athedamatra kAraNamAgamato bhAvanikSepArthamuccAraNasyAnapekSaiva, yadA''vazyakAdau yasmi - nnupayogastadA tadvaktRtvaM bhavatu na vA, tasya sa jIvo bhAvanikSepo bhavatyeva / parantu dravyanikSepArthaM 'yadA yasminnanupayogastadA tadvaktRtvaM bhavatu na vA, sa jIvastasya dravyanikSepaH' iti vaktuM na pAryate, vinigamakAbhAvAt / ayambhAvaH tajjJAnaviSayabhUtAnAM padArthasahasrANAM madhya ekadopayogastvekasminneva bhavati, tadanyeSu tu sarveSvanupayoga ahIM vAcanAdi ja kahyA che, anuprekSA svAdhyAya nahIM, e jANavuM. tathA, zikSitAdi guNopeta je rIte thAya e rIte nirdoSa sUtroccAra karanAra paNa jo anupayukta che to dravyanikSepa ja che, to sadoSa uccAra karanAra to sutarAM dravyanikSeparUpa ja che. paraMtu upayukta vaktA jo matinI vikalatA vagerenA kAraNe skhalitAdidoSayukta uccArato hoya to paNa bhAvanikSepa ja che e dhyAnamAM rAkhavuM. AmAM zuM kAraNa che ? zaMkA : AmAM kAraNa e che ke bhAvanikSepa mATe uccAraNanI apekSA ja nathI. Avazyaka-maMgaLa-indra vagere jeno upayoga hoya teno e jIva AgamathI bhAvanikSepa banI ja jAya che. pachI e vakhate e eno vaktA hoya ke na hoya. paraMtu dravyanikSepa mATe ema kahI zakAtuM nathI ke jeno anupayoga hoya eno e dravyanikSepa, kAraNa ke vikSita sAdhu vagere hajAro padArthonA jANakAra che, emAMthI upayoga to ekamAM ja hoya che. bAkInA badhAno anupayoga ja hoya che. pachI ene e vakhate kono dravyanikSepa kahevo ? emAM koI vinigamaka ja na rahe. eTale vinigamaka tarIke vaktRtva Avazyaka bane che. tethI anupayoga bhale hajAro padArthomAM ja 102
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktRtvaM nAvazyakam eveti tebhyo'nyebhyastadA sa kasya dravyanikSepo vaktavya ityatra vinigamakAbhAvo dhruva eva / tatazca vinigamakatayA vaktRtvamapekSyate / yasya yadA vaktRtvaM tasya tadA sa dravyanikSepa iti / ata eva vizeSAvazyakabhASya Agamato dravyanikSepArthaM 'Agamao'Nuvautto mNglsaddALuvAsiyo vattA ... // 26 // tti vatvamuvanyasta, parantu bhAvanikSepArthaM 'maMgalasuyauvautto Agamao bhAvamaMgalaM hoI // ... // 49 // tti vaktRtvaM nopanyastamiti cet ? maivaM, Agamato dravyanikSepArthamapi vaktRtvasyAnapekSaNAd / ayambhAvaH- 'upayogo bhAvanikSepaH' iti vacanAd jJAyate yad, yadupayogakAraNaM tad dravyanikSepa iti / upayogasya paramArthikaM kAraNatvaM tu jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamarUpAyA labdhereva, na tu vaktRtvasya, tasyA che. paNa vivakSitakALe e jeno vaktA hoya eno e AgamathI dravyanikSepa kahevAya, zeSano nahIM, ane vaktRtva AvyuM eTale skhalitAdidoSono vicAra Ave ja, e spaSTa che. Ama, AgamathI dravyanikSepa mATe vaktRtva apekSita che, bhAvanikSepa mATe nahIM, e nizcita thAya che. eTale ja vizeSAvazyaka-bhASyamAM AgamathI dravyamaMgaLa mATe 'maMgaLazabdathI anuvAsita maMgaLazabdanA arthanA jJAnAvaraNakarmakSayopazamathI vAsita anupayukta vaktA e AgamathI dravyamaMgaLa che' ema vaktRtvano samAveza karyo che jyAre AgamathI bhAvamaMgaLa mATe 'maMgaLazrutamAM upayukta jIva e AgamathI bhAvamaMgaLa che' evuM kahevA dvArA eno samAveza karyo nathI. samAdhAna : tamArI vAta barAbara nathI. kAraNake dravyanikSepa mATe paNa vaktRtvanI apekSA nathI ja. Azaya A che-- 'upayoga e bhAvanikSepa che' evA vacanathI jaNAya che ke upayoganuM je kAraNa hoya te dravyanikSepa che. upayoganuM vAstavika kAraNa to jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamarUpa labdhi ja che, nahIM ke vaktRtva, kAraNake labdhi ja paramArthathI 103
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrInikSepaviMzikA-11 eva paramArthato yogyatArUpatvAt / ata eva bahuSu sthaleSu vaktRtvasyAvivakSA'pi dRzyata ev| yathA- iyANiM davvabaMbhaM, taM duvihaMAgamato noAgamato y| Agamato jANae aNuvautte tti nishiithcuurnnii| nanu tarhi vivakSitasya jIvasya yadA yasminnupayogastadA sa tasyAgamato bhAvanikSepaH, tadanyeSAM tu tajjJAnaviSayabhUtAnAM padArthasahasrANAM sarveSAM sa Agamato dravyanikSepo bhavet, teSAM sarveSAM labdheH sattvAditi cet ? bhavedeva, kastatra doSaH ? ata eva 'anupayogo dravyam ityevoktaM, na tu 'anupayuktavaktRtvaM dravyam iti| tathApi granthAdau 'devadatta Agamato dravyamaGgalam' ityAdirUpeNa kathanaM tu yasya prastAvastasyaiva bhvti| prastAva eva tatra vinigamaka ityrthH| zikSitAdiguNopetavaktRtvaM tvanuyogadvArAdau yaduktaM tadupayogasya prAdhAnyakhyApanArthameva, evaMvidho'pi vaktA yadyanupayuktastadA dravyanikSepa eva, yogyatArUpa che. tethI ja anekasthaLoe vastRtvanI avivakSA paNa jovA maLe ja che. jemake 'have dravyabrahma, te be prakAre che- AgamathI ane noAgamathI. anupayukta jANakAra e AgamathI dravyabrahma che A pramANe nizIthacUrNimAM kahela che. zaMkA: to pachI jyAre jemAM upayoga hoya tyAre e jIva eno bhAvanikSepa banaze, ne e sivAyanA eNe jANelA hajAro padArthono e AgamathI dravya nikSepa banI jaze, kAraNake e badhAnI labdhi to che ja. samAdhAna : banaze ja. zuM vAMdho che ? eTale ja "anupayoga e dravya che' ema kahevAyuM che, "anupayogavALuM vastRtva e dravya che' ema nahIM. chatAM grantha vageremAM "devadatta AgamathI dravyamaMgala che' vagerarUpe kathana to maMgaLAdi je prastuta hoya enuM ja thAya che. arthAt kathanamAM prastAva ja vinigamaka che. anuyogadvAra vageremAM zikSitAdiguNathI sahita vastRtva je kahyuM che te upayoganI mukhyatA jaNAvavA mATe kahyuM che. A rIte guNasahita bolanAra paNa jo anupayukta hoya to dravyanikSepa ja
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nozabdasya sarva-dezaniSedhavAcitve 60% kiM punastadanyo vaktA'vaktA veti| atha noAgamato dravyanikSepanirUpaNAvasaraH / tatra pUrvaM nozabdArtho vicAryate / ayaM 'no'zabdaH zAstreSu catuSprakAro dRzyate / tadyathAsarvaniSedhavAcI, dezaniSedhavAcI, dezavAcI, mizravAcI ca / tathAhi Agamasavvanisehe nosaddo ahava desapaDisehe / savve jaha NasarIraM bhavvassa ya aagmaabhaavaa| anuyogadvArasUtravRttA uddhRtAyA asyA gAthAyAstadvRttikRtkRtA vyAkhyA -vyAkhyA-Agamasya = AvazyakAdijJAnasya sarvaniSedhe vartate nozabdaH, athavA tasyaiva dezapratiSedhe vartate / tatra savvetti sarvaniSedha udAharaNamucyate, yathetyupapradarzane, NasarIraM tti jJasya = jAnataH zarIraM jJazarIraM noAgamata iha drvyaavshykm| bhavyasya ca = yogyasya yaccharIraM tadapi noAgamata idaM dravyAvazyakaM, kuta ityaahche, to zikSitAdi guNavikalapaNe bolanAranI ke nahIM bolanAranI to vAta ja zuM ? have noAgamathI dravyanikSepanA nirUpaNano avasara che. emAM prathama "nA"zabdano vicAra karAya che. A no'zabda zAstromAM cAra prakArano jovA maLe che. sarvaniSedhavAcI, dezaniSedhavAcI, dezavAsI, ane mizravAcI. te A rIte nozabda AgamanA sarvaniSedhamAM athavA dezaniSedhamAM Ave che. emAM sarvaniSedhamAM te jJazarIra ane bhavyazarIra aMge jANavo, kAraNa ke Agamano abhAva che. AvuM jaNAvanAra anuyogadvAranI vRttimAM uddharelI A gAthAnI vRttikArazrI hemacandrasUri mahArAje karelI vRttino bhAvArtha Avo che- nozabda AvazyakAdijJAnarUpa AgamanA sarvaniSedhamAM Ave che athavA dezaniSedhamAM Ave che. temAM sarvaniSedhanuM udAharaNa jANakArajIvanuM zarIra e jJazarIra ane AvazyakAdijJAnarUpa Agamane pAmavA mATe yogya (= bhavya) jIvanuM zarIra e bhavyazarIra. A banne noAgamathI dravya Avazyaka che. kAraNa ke vivakSitakALe AvazyakAdi
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrInikSepaviMzikA-11 Agamasya = AvazyakAdijJAnalakSaNasya sarvathA'bhAvAd / idamuktaM bhavati-jJazarIraM bhavyazarIraM cAnantarameva vakSyamANasvarUpaM noAgamataH = sarvathA''gamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamucyate, nozabdasyAtra pakSe sarvaniSedhavacanatvAditi gAthArthaH / dezapratiSedhavacane'pi nozabda udAharaNaM yathA- kiriyAgamuccarato AvAsaM kuNai bhAvasunno u / kiriyAgamo na hoI tassa niseho bhave dese // 1 // vyAkhyA- kriyAM = AvartAdikAM kurvannityadhyAhAraH, AgamaM ca vandanakasUtrAdikamuccArayan bhAvazUnyo ya AvazyakaM karoti so'pi noAgamata iha dravyAvazyakamiti zeSaH / atra ca kriyA''vartAdikA''gamo na bhavati, jaDatvAd, Agamasya ca jJAnarUpatvAd / atastasya = Agamasya (AvazyakAnuSThAnasyaikasmin) deze kriyAlakSaNe niSedho bhavati, kriyA Agamo na bhavatItyarthaH, ato noAgamata iti / iha kimuktaM bhavati ? deze kriyA lakSaNe AgamAbhAvamAzritya dravyAvazyakamidamiti gAthArthaH / jJAnasvarUpa Agamano sarvathA abhAva che. A sarvathA abhAvanI apekSAe e noAgamathI dravya Avazyaka kahevAya che, mATe ahIM "no zabda sarvaniSedhavAcI che. jJazarIra-bhavyazarIranuM svarUpa AgaLa kahevAze. A pramANe gAthArtha jANavo. dezapratiSedhavacanamAM udAharaNa A pramANe jANavuM. - kriyApUrvaka sUtrane uccArato je bhAvazUnyapaNe Avazyaka kare che te noAgamathI dravyaAvazyaka che. AmAM kiyA e Agama nathI. teno dezamAM niSedha thAya che. Ama gAthArtha che. have vyAkhyArtha : Avatadi kiyAne karato, vandanakAdi sUtrarUpa Agamane uccarato je bhAvazUnyapaNe Avazyaka kare che te paNa noAgamathI dravyaAvazyaka che. AmAM Avatadi kiyA e Agama nathI, kAraNa ke jaDa che, jyAre Agama jJAnarUpa che. eTale Avazyaka anuSThAnanA kriyArUpa ekadezamAM tasya = Agamano niSedha kare che, mATe A noAgamathI che. zuM Azaya phalita thayo? - kiyAsvarUpa ekadezamAM AgamanA abhAvane AzrIne A noAgamathI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nozabdasya dezavAcitvam vyAkhyArthI suganau / atha nozabdasya dezavAcitvajJApikA vizeSAvazyakabhASyagatA gAthA - ahavA no desammi noAgamao tadekadesAo / bhUyassa bhAviNo vA''gamassa jaM kAraNaM deho // 45 // vyAkhyAlezazcAyaM athavA = = no nozabdo desammi dezavacano yadA vivakSyate tadA noAgamato dravyamaGgalamityasya AgamaikadezamAzritya dravyamaGgalamityarthaH prApyate / maGgalapadArthajJasyAcetanaH, bhavyasya tu sacetano deha evAtra noAgamato dravyamaGgalaM jJeyam, tasya dehasyAgamaikadezatvAt / tadekadezatvaM kathamityAzaGkAyAmAha-'bhUyassa' ityAdi / bhUtasya bhAvino vA maGgalapadArthajJAnalakSaNasyAgamasya deho yasmAt kAraNaM tasmAt sa noAgamato dravyamaGgalamityarthaH / ayambhAvaH kAraNaM hi kAryasyaikadeze vartata eva yathA mRttikA ghaTasya / nanu mRttikA ghaTasya sarveSu dezeSu vartate, na dravyaAvazyaka che, mATe 'no' zabda dezaniSedhavAcI che. Avo gAthArtha jANavo. A banne gAthAnI vyAkhyAnA artha saraLa che. have 'no'zabda dezavAcI che e jaNAvanAra vizeSAvazyakabhASyanI gAthA-- athavA 'no' zabda dezamAM che. noAgamathI = AgamanA ekadezane AzrIne bhUta athavA bhAvI AgamanA kAraNabhUta deha dravyamaMgaLa che. AnI vyAkhyAnA Avazyaka aMzano bhAvArtha - athavA nozabdane jyAre dezavAcI tarIke vivakSavAmAM Ave tyAre noAgamathI dravyamaMgaLano artha AgamanA ekadezane AzrIne dravyamaMgaLa evo maLe che. maMgaLapadArthajJano acetanadeha ke bhavyano sacetana deha e ja ahIM noAgamathI dravyamaMgala jANavuM, kemake eno deha e AgamanA ekadezarUpa che. e zI rIte ? A rIte - bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna maMgaLapadArthajJAnarUpa AgamanuM zarIra e kAraNa che, mATe e noAgamathI dravyamaMgaLa che. A bhAva che - kAraNa kAryanA eka dezamAM vartatuM hoya che ja, jema ke mATI ghaTanA. zaMkA : mATI to ghaDAnA sarvabhAgomAM hoya che, nahIM ke kambu vagere 107
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrInikSepaviMzikA-11 kambvAdilakSaNa ekadeza eveti cet ? aho bhrAntiH, na hyavagAhanaikadezo'tra vivakSitaH, kintarhi ? svarUpaikadezo'tra vivkssitH| idamuktaM bhavati-mRnmayatvaM, kambugrIvAdimattvaM, pRthubudhnodarAdirAkAraH, vRttatvaM, raktavarNaH, bhUmisthatvamityAdayo ghaTasya svarUpabhUtA anekeM'zAH sammIlya ghaTasya sampUrNa svarUpaM nirmAnti / tasya sampUrNasya svarUpasya mRnmayatvaM = mRttikAdravyamekadezabhUta iti spaSTameva / tatazca mRttikAdirUpaM pariNAmikAraNaM ghaTAdikasya kAryasyaikadeza vartate iti sthitam / ___ atha maGgalapadArthajJAnalakSaNasyAgamasya pariNAmikAraNaM jIvaH / tatazca aNNoNNANugayANaM imaM ca taM ca tti vibhayaNamajuttaM, jaha khIrapANiyANaM' ityAdivacanAt saMsAriNo jIvasya zarIreNa sahAbhedasya vyavahAryatvAt jIvAbhinnasya zarIrasyApyAgamapariNAmikAraNatayA tdekeka bhAgamAM ja. samAdhAna : aho bhrAnti ! ahIM ghaDAnI saMpUrNaavagAhanAnA eka-eka dezanI vivaphA nathI. to? saMpUrNasvarUpanA ekadezanI virakSA che. mRtmayatva, kabugrIvAdimattva, pRthubuddhodarAdiAkAra, vRttatva, raktavarNa, bhUmisthatva... vagere ghaDAnA svarUpabhUta aneka aMzo bhegA thaIne ghaDAnuM saMpUrNa svarUpa ghaDatA hoya che. te saMpUrNa svarUpanuM mRtmayatva = mATIdravya e ekadezabhUta che ja. eTale mATI vagererUpa pariNAmakAraNa e ghaTa vagere kAryanA ekadezarUpa hoya che e nizcita thayuM. have, maMgaLapadArthanA jJAnarUpa AgamanuM pariNAmI kAraNa to jIva che, zarIra nahIM. chatAM anyonya ekameka thayela padArthonuM 'A eka che A bIjo padArtha che." e rIte vibhAjana karavuM e ayogya che, jema ke dUdha ne pANI' evA vacanane anusarIne saMsArI jIvano zarIra sAthe abheda vyavahAra thato hovAthI, jIvathI abhinna zarIra paNa AgamanuM pariNAmI kAraNa che ne tethI enuM AgamanA ekadezapaNuM viruddha nathI.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSAbhede nozabdArthabhedaH 109 dezatA'viruddhA / ato noAgamaM = AgamaikadezamAzritya tAdRgacetanaH sacetano vA deho dravyamaGgalamucyate / yadyapyayameva dehaH pUrvaM 'no'zabdasya sarvaniSedhaparatvamaGgIkRtya noAgamato dravyamaGgalatayA'rthataH kathitastathApi na kazcidvirodhaH, vivakSAbhedAt / jJazarIre bhavyazarIre vA''gamasya labdhyupayogobhayarUpeNa yo'bhAvastaM puraskRtya nozabdasya sarvaniSedhaparatvaM vivakSitaM, tathA tatra jJazarIrAdAvevoktarItyA''gamasya yatpariNAmikAraNatvaM, tatpuraskRtya dezaparatvaM vivakSitamiti na doSaH / nanu maGgalapadArthajJo'nupayuktavaktA maGgalapadArthajJAnalakSaNasyAgamasya pariNAmikAraNatayA''gamato dravyamaGgalatayA pUrvamuktaH / tatazcAtra jnyeTale noAgamane = AgamanA ekadezane AzrIne tevo acetana ke sacetana deha dravyamaMgaLa kahevAya che. jo ke A ja dehane pUrve nozabdane sarvaniSedhavAcI mAnI noAgamathI dravyamaMgaLarUpe arthathI kahela che, to paNa koI virodha nathI, kAraNa ke vivaphAbheda che. jJazarIramAM ke bhavya zarIramAM Agamano labdhi ane upayoga banne rUpe je abhAva che ene AgaLa karIne nozabdane sarvaniSedhavAcI rUpe vivasyo hato. tathA tyAM ja = jJazarIrAdimAM ja kahyA pramANe AgamanI je pariNAmikAraNatA che tene AgaLa karIne nozabdane dezavAsI mAnelo che. mATe koI doSa nathI. zaMkA : maMgaLapadArthajJa anupayuktavaktA maMgaLapadArthajJAnarUpa AgamanuM pariNAmakAraNa hovAthI pUrve AgamathI dravyamaMgaLarUpe kahyo che. eTale ahIM jJazarIrane ne bhavyazarIrane e AgamanA pariNAmakAraNa hovA chatAM noAgamathI dravyamaMgaLarUpe kahevA emAM virodha kema nahIM? samAdhAna : bahu moTo taphAvata hovAthI emAM virodha nathI. anupayukta vaktAmAM upayogarUpe ja Agamano abhAva che, labdhirUpe to e tyAM vidyamAna che ja. jJAnAvaraNakarmanI kSayopazamarUpa e labdhi ja
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 11 bhavyazarIrayostatpariNAmikAraNatve'pi noAgamato dravyamaGgalatAkathanaM kathaM na viruddhamiti cet ? na, mahadantaratvAt / anupayukte vaktaryupayogarUpeNaivAgamasyAbhAvaH, labdhirUpeNa tu sa tatra tadApi vartata eva / jJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpA sA labdhireva pAramArthikI yogyatocyate / sA yogyataiva ca vAstavikaM pariNAmikAraNatvamiti tu pUrvamuktameva / atastasya vakturAgamato dravyamaGgalatvaM nirbAdhameva / jJazarIrasya tu na puramArthato bhAvamaGgalopAdAnakAraNatvaM, jIvasyaiva tatsambhavAt, bhAvamaGgalasya jIvapariNAmarUpatvAt, pariNAmikAraNasya jIvasyApi tadA na tatra vidyamAnatvaM, yadApi tadvidyamAnatvamabhUt, tadApi jIvaH paramArthatastu zarIrabhinna eva, jaDacetanayorabhedAsambhavAt, 'aNNoNNANurAyANaM imaM ca taM catti vibhayaNamajuttaM, jaha khIrapANiyANaM' ityAdivacanAd vyavahArata evAbhedo vyavahiyate / tatazcaitadupacaritAbhedavazAt jIvaniSThaM vAstavika yogyatA che. ane e yogyatA ja sAcI pariNAmikAraNatA che. khAvAta pUrve (pR. 103) uhelI che kheTale je vastA AgamathI dravyamaMgaLa hovo to nirbAdha ja che. paNa jJazarIra kAMI paramArthathI bhAvamaMgaLanuM pariNAmIkAraNa nathI, kAraNa ke jIva ja enuM pariNAmIkAraNa banI zake che. te paNa eTalA mATe ke bhAvamaMgaLa e jIvanA pariNAmarUpa che. jJazarIrakALe to pariNAmI kAraNarUpa jIva paNa tyAM vidyamAna hoto nathI. sacetanazarIramAM jyAre te hAjara hato tyAre paNa paramArthathI to e zarIrathI bhinna ja hato. kAraNa ke jaDa ane cetanano abheda saMbhavato nathI. paNa, 'anyonya anugata padArthomAM A A che ne A te che ema vibhAjana karavuM ayogya che, jema ke dUdha pANInuM' AvA vacanane anusarIne ja vyavahArathI abheda kahevAya che. eTale A upacirata abhedane najaramAM laIne jIvamAM rahela pariNAmikAraNatA jIvathI adhiSThita zarIramAM upacArAya che. atItakALamAM sacetana avasthAmAM zarIraniSTha e upacarita pariNamikAraNatA, atItaparyAyano 110
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJazarIre upacAraparamparA 111 pariNAmikAraNatvaM tadadhiSThite zarIra upacaryate / atItakAle zarIraniSThaM tadupacaritaM pariNAmikAraNatvamatItaparyAyAnuvRttyabhyupagamaparanayAnuvRttyA ghRtApanayanAntaramapi 'ghRtakumbho'yaM' ityAdi vyapadezavad vartamAne vypdishyte| itthaJca jJazarIre na mukhyaM pariNAmikAraNatvaM na vaikenaivopacAreNopacaritaM tad, api tUpacAraparaMparayopacaritameveti mukhyapariNAmikAraNatvApekSamAgamato dravyamaGgalatvaM nocyate / yadyapi dravyamaGgalatAvyapadezakAle bhavyazarIraM jIvAdhiSThitaM bhavati, paraMtu tadA sa jIvo na mukhyapariNAmikAraNatvavAn, maGgalapadArthajJAnAnukUlajJAnAvaraNakSayopazamarUpalabdhilakSaNayogyatAvirahAt / tathApi yata AgAmini kAle sa yogyatAvAn bhaviSyatyato bhaviSyatparyAyasyedAnImapi yo'stitvamupacarati vartamAnamAM paNa svIkAra-vyavahAra karanAra nayane anusarIne vartamAnamAM paNa rahelI hoya ema kahevAya che. jemake ghI kADhI lIdhA pachI paNa A ghIno ghaDo che" evo ullekha thAya che.Ama jJazarIramAM mukhya pariNAmikAraNatA nathI ke eka ja upacAra karIne maLatI upacarita pariNAmikAraNatA paNa nathI, paNa upacAranI paraMparAthI upacarita thayela te hoya che. mATe mukhyapariNAmikAraNatAne sApekSa evI AgamathI dravyamaMgaLatA kahevAtI nathI. have bhavya zarIra aMge vicArIe to dravyamaMgaLatAnA vyapadezakALe e jIvAdhiSThita hoya che, paNa tyAre e jIvamAM mukhya pariNAmikAraNatA hAjara hotI nathI, kAraNa ke maMgaLapadArthanA jJAnane anukULa evA jJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpa je labdhi, tarAtmaka yogyatA tyAre hotI nathI. chatAM AgAmIkALe te jIva yogyatAvAnuM banavAno che, eTale bhaviSyakAlIna e yogyatA hAlamAM paNa, bhaviSyatparyAyanA astitvane vartamAnamAM paNa upacaratA nayane anusarIne, hAjara kahevAya che. jema ke jemAM bhaviSyamAM ghI bharavAno udeza che te khAlI ghaDo vartamAnamAM paNa ghIno ghaDo kahevAya che. Ama e jIva upacaritayogyatAvALo che. eTale
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrInikSepaviMzikA-11 tannayAnuvRttyA sA yogyatA ghRtakumbhavat kathyate / tatazca yataH sa upacaritayogyatAvAn, ataH pUrvoktarItyA tadabhinnaM zarIramapi yogyatAvad / itthaJca bhavyazarIre na mukhyaM pariNAmikAraNatvaM na vaikenaivopacAreNopacaritaM tad, api tUpacAraparamparayopacaritameveti mukhyapariNAmikAraNatvApekSamAgamato dravyamaGgalatvaM nocyate / atra ghRtakumbhadRSTAnta evaM yojyaH / yathA ghRte prakSipyApanIte tadAdhAratvaparyAye'tikrAnte'pyayaM ghRtakumbha iti vyapadezo loke pravartate tathA jJazarIre jJeyam / tathA, yathA ghRte prakSepnumiSTe tadAdhAratvaparyAye bhaviSyatyapi loke'yaM ghRtakumbha ityAdi vyapadezo dRzyate tathA bhavyazarIre jJeyam / __ evaM ca maGgalapadArthajJa upayukto jIva Agamato bhAvamaGgalam / tanmukhyapariNAmikAraNaM maGgalapadArthajJo'nupayukto vaktA''gamato drvypUrve kahI gayA mujaba je enAthI abhinna che evuM zarIra paNa yogyatAvALuM che. Ama bhavyazarIramAM paNa nathI mukhyapariNAmikAraNatA ke nathI eka ja upacArathI upacarita te, paNa upacAranI paraMparAthI upacarita te ja che. mATe mukhyapariNAmikAraNatAne sApekSa evI AgamathI dravyamaMgaLatA kahevAtI nathI. ahIM ghInA ghaDAnuM dRSTAnta A rIte lagAvavuM - jema ghI nAkhIne bharIne pachI khAlI karI nAMkhyuM hoya ne tethI ghInI AdhAratArUpa paryAya atIta thaI gayo hoya to paNa "A ghIno ghaDo che' ema lokamAM vyavahAra thAya che, e rIte jJazarIramAM jANavuM. tathA, ghI bharavAnA udezavALA ghaDAmAM ghInI AdhArakArUpa paryAya jo ke vartamAnamAM che nahIM, paNa bhaviSyamAM AvavAno che. ne tethI lokamAM A ghIno ghaDo evo vyavahAra thAya che. e rIte bhavyazarIramAM jANavuM. eTale A pramANe nizcita thaze ke- maMgaLapadArthano jANakAra ne emAM upayukta jIva e AgamathI bhAvamaMgaLa che. tenA mukhyapariNAmI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ nozabdasya mizravacanatvam 113 mngglm| maGgalapadArthajJasya zayyAsaMstArakasiddhazilAtalAdigataM jIvavipramuktaM zarIraM noAgamato jJazarIradravyamaGgalam / yonijanmatvaniSkrAnto yo jIvo'nenaiva zarIrasamucchrayeNAttena jinopadiSTena bhAvena maGgalamityetatpadamAgAmini kAle zikSiSyate na tAvacchikSate tajjIvAdhiSThitaM zarIraM noAgamato bhavyazarIradravyamaGgalam / anayozca jJa-bhavyazarIrayoryo maGgalapadArthajJAnalakSaNasyAgamasyAbhAvaH, sa yadA vivakSitastadA nozabdo sarvaniSedhavacano jJeyaH / tayozcopacAraparamparayopacaritaM yatpariNAmikAraNatvaM tadyadA vivakSitaM tadA nozabdo dezavAcako jJeyaH / ___ tadevaM nozabdasya sarvaniSedhavacanatvaM, dezaniSedhavacanatvaM, dezavacanatvaM ca samarthitaM, adhunA mizravacanatvaM samarthyate / tadarthaM vizeSAvazyakabhASyagato'dhikAraH pradarzyate / tthaahikAraNabhUta evo maMgaLapadArthajJa anupayukta vaktA e AgamathI dravyamaMgaLa che. maMgaLapadArthajJa sAdhu vagerenuM zayyA-saMthAro-siddhazilAtala vageremAM raheluM- jIve choDI dIdheluM zarIra (mRtadeha) e noAgamathI jJazarIra dravyamaMgaLa che. mAtAnI yonimAMthI janma pAmI cUkelo je jIva gRhIta karelA A ja zarIrathI jinopadiSTa bhAvapUrvaka 'maMgaLa' evA padane AgAmIkALamAM bhaNavAno che, paNa haju bhaNyo nathI, te jIvathI adhiSThita zarIra e noAgamathI bhavya zarIradravyamaMgaLa che. A banne jJazarIrabhavya zarIramAM maMgaLapadArthanA jJAnarUpa Agamano je sarvathA (= upayoga ane labdhi bannarUpe) abhAva che te jyAre vivakSita hoya tyAre nozabda sarvaniSedhavAcI jANavo, ane e bannemAM upacAranI paraMparAthI upacarita je pariNAmikAraNatA, te jyAre vivakSita hoya tyAre nozabda dezavAcI jANavo. Ama, nozabdanuM sarvaniSedhavAcI, dezaniSedhavAcI ane dezavAcI hovA rUpe samarthana thayuM. have mizravAcIpaNuM vicArIe- e mATe vizeSAvazyakabhASyano adhikAra dekhADAya che. te A rIte
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrInikSepaviMzikA-11 ahavA sammaiMsaNa-nANa-carittovaogapariNAmo / noAgamao bhAvo nosaddo missabhAvammi // 50 // vyAkhyAkRdbhiH zrImadbhirhemacandrasUribhiH kRtA tadvyAkhyA- athavA pratikramaNapratyupekSaNAdikriyAM kurvANasya yo jJAna-darzana-cAritropayogapariNAmaH, sa noAgamato bhAvo = bhAvamaGgalaM bhavati / nozabdazcAtra mizravacanaH, yasmAnAsau jJAna-darzana-cAritropayogapariNAmaH kevala evAgamaH, cAritrAderapi sadbhAvAt / nA'pyanAgama eva, jJAnasyApi vidyamAnatvAt, iti mizratA / iti gAthArthaH // vyAkhyArthaH sugamaH / ___ itthaJca- nozabdasya sarvaniSedhavacanatve jJa-bhavyazarIradravyanikSepasya, dezaniSedhavacanatve tadvyatiriktadravyanikSepasya, dezavacanatve jJa-bhavyazarIradravyanikSepasya, mizravacanatve ca noAgamato bhAvanikSepasya praaptiyA | athavA samyaga darzana-jJAna-cAritrano upayoga pariNAma e noAgamathI bhAva nikSepa che. ahIM nozabda mizrabhAvane jaNAve che. vyAkhyAkAra zrI hemacandrasUri mahArAje karelI AnI vyAkhyAno bhAvArtha - athavA pratikramaNa-paDilehaNAdi kriyAne karI rahela jIvano je jJAnadarzana-cAritropayogapariNAma e noAgamathI bhAvamaMgaLa che. ahIM nozabda mizravAcI che, kAraNa ke A jJAna-darzana-cAritramAM upayogarUpa pariNAma e mAtra AgamarUpa nathI, kAraNa ke cAritrAdi paNa hAjara che. vaLI anAgamarUpa paNa nathI, kAraNa ke jJAna paNa hAjara che, mATe mizratA che. bhAvArtha saraLa che. Ama no zabda sarvaniSedhavAcI hoya to jJa-bhavya zarIradravyanikSepa, dezaniSedhavAcI hoya to tadgatiriktadravya nikSepa, dezavAcI hoya to jJabhavya zarIradravyanikSepa ane mizravAcI hoya to noAgamathI bhAvanikSepa maLe che te jANavuM.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadvyatirikto dravyanikSepaH 115 tadevaM nozabdasya catvAro'pyarthA vicAritAH / tatsamakameva ca noAgamato dravyanikSepasya jJazarIra-bhavyazarIralakSaNau dvau bhedau prAyaH prarUpitau / adhunA tadvyatiriktalakSaNastRtIyo bhedaH prarUpyate___ tAbhyAM = jJazarIra-bhavyazarIrAbhyAM vyatiriktaM yad dravyaM, tattadvyatiriktAkhyo noAgamato dravyanikSepasya tRtIyo bhedH| yatra yatra vivakSAvazAdvividhA dravyanikSepA ye saMmatAste sarve'sminneva prakAre smaavishnti| ayambhAvaH sarvatra nAma-sthApanA-Agamatodravya-noAgamato jJazarIrabhavyazarIradravya-AgamatobhAvalakSaNanikSepA niyatA eva bhavanti, na tatra kimapi vaividhyaM sambhavati / tadyathA-vivakSitasya vastuno'bhidhAnaM tadabhidhAnAbhidheyaM vA tadarthazUnyaM vastveva sarvatra nAmanikSepaH / akSAdiSu citrAdiSu vA tadabhiprAyeNa yatsthApyate tadeva sarvatra sthApanAnikSepaH / Ama nozabdanA cAre artha vicAryA. enI sAthe sAthe ja noAgamathI dravyanikSepanA jJazarIra-bhavya zarIra nAmanA be bheda paNa lagabhaga vicArAI gayA. have eno tavyatirikta nAmano trIjo bheda vicArAya che. tad = te bethI = jJazarIra-bhavyazarIra e bethI vyatirikta = bhinna je dravya, te noAgamathI dravyanikSepano tavyatirikta nAme trIjo bheda che. jyAM jyAM vivakSAvazAt je vividhadravyanipAo mAnya hoya te badhA A trIjAbhadamAM Ave che. Azaya A che - sarvatra = badhI vastuomAM nAma, sthApanA, AgamathI dravya, noAgamathI jJazarIrabhavyazarIra dravya ane AgamathI bhAvanikSepa.. A nikSepAo ekasarakhA ja hoya che, AmAM koI vividhatA hotI nathI. te A rIte vivakSita vastunuM abhidhAna ke te abhidhAnathI abhidheya tadarthazUnya vastu e ja sarvatra nAmanikSepa che. akSAdimAM ke citrAdimAM te vastunA abhiprAyathI je sthapAya che te ja sarvatra sthApanAniSepa che. vivakSita padArthano jANakAra anupayukta jIva e ja sarvatra AgamathI dravyanikSepa che. vivakSita
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrInikSepaviMzikA-11 vivakSitapadArthajJo'nupayukto jIva eva sarvatrAgamato drvynikssepH| vivakSitapadArthajJasya jIvavipramuktaM zarIrameva sarvatra noAgamato jnyshriirdrvynikssepH| AgAmini kAle yo jIvo vivakSitapadasyArthasya jJAtA bhaviSyati tadadhiSThitaM zarIraM sarvatra noAgamato bhavyazarIradravyanikSepaH / vivakSitapadapratipAdye'rthe upayukta AtmA sarvatra Agamato bhAvanikSepaH / atra punaH punaH padapratipAdyasyArthasya yA vArtA tayA'pi 'padapratipAdyAnAmarthAnAmeva nikSepA bhavantIti nizcIyate / ata eva zAstroktA anabhilApyA bhAvA yadi naikenApi 'anAbhilApyA'dilakSaNena padena pratipAdyAstadA teSAM nikSepANAmacintanIyatayaiva nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamasya na vyabhicAraH, anyathA na teSAM nAmanikSepasyaiva kevalasyAsambhavaH, api tvAgamato dravyanikSepAderapyasambhava eva, padapratipAdyatvasyAsambhavena padArthanA jANakAranuM jIvazUnya zarIra e ja sarvatra noAgamathI jJazarIra dranikSepa che. AgAmI kALe je jIva vivakSitapadanA arthano jANakAra banavAno che tenAthI adhiSThita zarIra e ja sarvatra noAgamathI bhavyazarIra dravya nikSepa che. vivakSitapadathI pratipAdya arthamAM upayukta AtmA e ja sarvatra AgamathI bhAvanikSepa che. ahIM pharI pharI = AgamathI dravya ane bhAvanikSepamAM tathA noAgamathI jJazarIra ane bhavya zarIra nikSepamAM, padapratipAdya arthanI = padArthanI je vAta che tenAthI paNa padapratipAdya vastuonA ja nikSepa hoya che, e nizcita thAya che. eTale ja zAstrokta anabhilApyabhAvo jo "anabhilApya" vagerarUpa ekapaNa padathI pratipAdya na hoya to tenA nikSepa vicAravAnA ja hotA nathI. ne tethI nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAnA niyamamAM vyabhicAra nathI. nahIMtara, te bhAvonA mAtra nAmanikSepano ja nahIM, paNa AgamathI dravyanikSepa vagereno paNa asaMbhava thaze, kAraNa ke padapratipAdyatva asaMbhavita hovAthI padArthajJatvAdi paNa saMbhavatA nathI. ane jo te bhAvo "anabhilApya" padathI pratipAdya che, to tenA nikSepa vicAravA ja joIe, kAraNa ke
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAdinikSepANAM niyatatvam padArthajJatvAderasambhavAt / yadi ca te bhAvA 'anabhilApya' padapratipAdyAH, tadA teSAM nikSepAzcintanIyA eva, padapratipAdyArtharUpatvAtteSAM, parantu tadA 'anabhilApya' itizabda eva anabhilApyAkhyo gopAladArakAdireva vA teSAM nAmanikSepaH / evamevAgamato dravyanikSepAderapi sambhava eva, anabhilApyapadArthajJatvasya sambhavAt / tadevaM nAma sthApanA - Agamatodravya-jJazarIra bhavyazarIra-Agamato bhAvalakSaNA nikSepAH sarvatra niyatA bhavantIti sthitam / ata eva bahuSu sthaleSu granthakArAstadvyatiriktaM dravyanikSepaM noAgamato bhAvanikSepaM caiva prAyo nirUpayanti, tadbhinnAMstu nAmAdinikSepAnatidizantyeva / yathA piNDaniryuktAvAdhAkarmazabdagata' AdhA' padapratipAdya' AdhA' nikSepAvasare niryuktikAreNa nAmAdhAdayo naiva nirUpitAH, tathA ca tadvRttigranthaHtatra nAmAdhA sthApanAdhA dravyAdhA'pi cAgamato noAgamatazca jJazarIrarUpA e bhAvo padapratipAdyavasturUpa che. paNa e vakhate 'anabhilApya' evo zabda, athavA e nAmavALA gopALaputrAdi ja nAmanikSepa banaze. ema AgamathI bhAvanikSepa vagere paNa saMbhavita banaze ja, kAraNa ke 'anabhisApya' pahanA arthanuM jJAna saMbhavita che. (= aare| } anlilApyapadArthajJatva saMbhavita che.) Ama nAma, sthApanA, sAgamathI dravya, nokhAgamathI jnyshriirbhavyazarIra-AgamathI bhAva'nikSepA sarvatra ekasarakhA hoya che, e nakkI thayuM. eTale ja ghaNA sthaLe granthakAro tavyatiriktadravyanikSepa ane noAgamathI bhAvanikSepa A benuM ja prAyaH nirUpaNa kare che.e sivAyanA nAmAdi-nikSepAono to atideza ja karI de che. jemake piMDaniyuktimAM 'AdhAkarma' zabdagata 'AdhA' padathI pratipAdya AdhAnA nikSepa darzAvavAnA avasare niryuktikAre nAmaAdhA vagerenuM nirUpaNa karyuM ja nathI. eno vRttigrantha Avo che- temAM nAmaAdhA, sthApanAAdhA, AgamathI dravyaAdhA, no-AgamathI jJazarIra-bhavyazarIrarUpa dravyaAdhA, A badhA 117
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrInikSepavizikA-11 bhavyazarIrarUpA caiSaNeva bhAvanIyA, jJazarIrabhavyazarIravyatiriktAM tu drvyaadhaambhidhitsuraahetyaadi| tattatpadapratipAdyA ye'rthA eSu niyateSu nAmAdinikSepeSu, noAgamato bhAvanikSepe, nikSepacatuSTayAt pRthakkRteSu vA kSetrAdinikSepeSu na samavataranti te sarve noAgamatastadvyatirikte dravyanikSepe smvtrntiiti| te sarve tadvyatiriktadravyanikSeparUpA ityarthaH / tatazca yo'nupayukta AvartAdikriyAmayaM vandanakaM karoti sa tadvyatiriktadravyAvazyakaM, 'anupayogo dravyam itivcnaat| yadvA, ihaparalokAdyAzaMsAlakSaNenAvidhinA bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdikriyA dravyakriyaiva, avidhikriyAyAH sAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / taduktaMdravyato bhAvatazcaiva pratyAkhyAnaM dvidhA matam / apekSAdikRtaM hyAdyamato'nyaccaramaM matam / aSTakaprakaraNe 8-1 // pratyAkhyAnopalakSaNAdazeSA nikSepAo eSaNAnA nipAnI jema jANI levA. jJazarIra-bhavya zarIrathI vyatirikta dravyAdhAne kahevAnI IcchAvALA niryuktikAra kahe che vagere... vivakSita padathI pratipAdya padArthomAMnA je padArtho A nAmAdi niyata nikSepAomAM, noAgamathI bhAvaliMkSepamAM, ke cAra nikSepathI vadhArAnA je nikSepAo karyA hoya te kSetrAdinikSepAomAM samAveza nathI pAmatA e badhAno noAgamathI tavyatirikta dravyanikSepamAM samAveza hoya che. arthAt te badhA tad vyatirikta dravyanikSeparUpa hoya che. eTale je anupayuktapaNe AvartAdi kriyAmaya vAMdaNAM de che te anupayogo dravya evA vacanane anusarIne tathyatirikta dravya Avazyaka che. athavA Ihalaukika ke pAralaukika bhautika padArthanI AzaMsArUpa avidhithI karAtI jinapUjAdikriyA bhaktithI karAtI hoya to paNa dravyakriyA ja che, kAraNa ke avidhikriyA sAkSAt mokSanuM kAraNa banatI nathI. aSTakaprakaraNamAM kahyuM che ke- dravyathI ane bhAvathI. ema paccakhANa be prakAre kahevAyeluM che. je apekSA vagerethI karAya che te Adya = dravyathI paccakhkhANa che ane e sivAyanuM bhAvapaccakhANa che.[8-1I ahIM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividhA dravyanikSepAH dharmakriyA atra grAhyAH / apekSAdinA'pi kriyamANA sA yato bhaktyA kriyate'taH pAramparyeNa mokSAGgamapi bhavatyeva, bhaktiguNenApekSAdidoSasya niranubandhIkRtatvAt / tadAha- jinoktamiti sadbhaktyA grahaNe drvyto'pydH| bAdhyamAnaM bhavedrAvapratyAkhyAnasya kAraNam / / assttk.8-8|| evaM ca pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA sA dravyakriyocyate / tathA, anubhaviSyamANendrapadaparyAyaH sAdhustadvyatirikto dravyendraH, tatrApyabaddhAyuSko'pi sa sAdhujIvo janmadinAdArabhya 'ekabhavika indraH' ucyate, yatra bhave vartate sa evaiko bhava indratayotpatterantare'stIti kRtvA / evamindraprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa 'baddhAyuSka indraH' ucyate / tathendrabhavaprAptasya jantorya avazyamudayamAgacchataste devagatyAdi-ucca rgotrAkhye abhimukhe = jaghanyataH samayenotkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vypaccakhANanA upalakSaNathI badhI dharmakriyAo levAnI che. apekSA avidhi AdithI karAtI te kriyA jo ke bhaktithI karAya che. mATe paraMparAe mokSanuM kAraNa bane ja che, kAraNa ke bhaktiguNathI apekSA vagere doSa niranubandha banI jAya che. tyAM ja kahyuM che ke- 'A paccakakhANa mArA prabhue kahyuM che !" AvI sabhaktinA kAraNe pachI bhale ne dravyathI grahaNa karAyuM hoya, to paNa eno apekSAdi doSa bAdhA pAmato jato hovAthI e bhAvapaccakhANanuM kAraNa bane che. Ama paraMparAe mokSAMga banatI hovAthI dharmakriyAo dravyakriyA kahevAya che. tathA, AgAmI bhavamAM Indra bananAra sAdhu tathyatirikta dravyendra che. emAM haju pachInA bhavanuM Indra tarIkenuM AyuSya bAMdhyuM na hoya to paNa janmadinathI mAMDIne e manuSya ekabavika indra kahevAya che, kAraNa ke je bhavamAM hAla rahyo che te ekabhava ja Indra tarIkenI utpattimAM vacce che. ne pachI indratarIkenuM AyuSya jyAre bAMdhI le tyArathI e baddhAyuSka indra' kahevAya che. tathA Indra banI cUkelA jIvane devagatinAmakarmauccagotra vagere je avazya udayamAM Ave che te jene abhimukha thayA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrInikSepaviMzikA-11 vadhAnAdudayAbhimukhaprApte nAma-gotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotra indraH / tadeSa trividho'pi bhAvibhAvendratAkAraNatvAd jJazarIra-bhavyazarIravyatirikto dravyendraH, bhUtasya bhAvino vA bhAvasya...' ityAdivacanAt / evaM svabhAvasundaraM suvarNAdivastu tadvyatiriktaM dravyamaGgalaM, dravyameva maGgalaM dravyamaGgalamiti vyutpatteH / evameva bhambhAditUryANi tadvyatiriktadravyanandI, dravyameva nandI dravyanandIti vyutpatteH / nanu zAstreSvaGgAramardakasyApyAcAryatayA vyapadezo dRshyte| tadyathAtAvadrudradevAcAryaH svayaM prazravaNaciMtArthamutthitaH, caraNAkrAMtA iMgAlakA yathA yathA zabdAyante tathA tathA sa bahu AkrAmati, mukhena caivaM vakti ete'rhato jIvA AkramyamANAH pUtkAraM kurvantIti vacaH shriivijysenche = jadhanyathI eka samaya ane utkRSTathI antarmuhUrtanA vyavadhAnathI udayAbhimukha thavAnA che tevo jIva abhimukhanAma gotra indra kahevAya che. te A traNe prakAra bhaviSyanI bhAvandratAnA kAraNarUpa hovAthI tavyatirikta dravyendra che, kAraNa ke bhUta-bhAvI bhAvanA kAraNa e dravya che, tevuM zAstravacana che. ema svabhAvathI suMdara zobhanavarNavALuM suvarNa vagere paNa tavyatirikta dravyamaMgaLa che. dravya e ja maMgaLa e dravyamaMgaLa' evI vyutpatti ahIM jANavI. e ja rIte dravya e ja nadI e dravyanandI evI vyutpattine anusarIne bhaMbhA vagere vAjiMtro e tavyatirikta dravyanandI che. zaMkA zAstromAM aMgAramardakano paNa AcArya tarIke ullekha Ave che. te A rIte- upadezamALAnA 69mA zlokanI zrIrAmavijayagaNIe karelI vRttimAM kahyuM che ke- eTalIvAramAM rudradevAcArya pote laghunItimATe UThayA. paganIce AvelA aMgArA jema jema avAja kare che tema tema teo bahu jorathI cAle che, ane A pramANe bole che- 'A arihaMtanA kacaDAtA jIvo
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravye'prAdhAnyam sUribhiH zrutaM, prabhAte ca tadIyaziSyANAmagre kathitaM yad bhavatAM gururayaM rudradevAcAryo'bhavyo'sti, atastyajyatAmiti / (upadezamAlAyAH zrIrAmavijayagaNikRtAyAM vRttau zloka - 69 ) tatazcAcAryapadapratipAdyasya tasya kasminnAcAryanikSepe samavatAraH ? na hi sa nAmAcAryaH, 'sUri'hatyAvi-paryAyAmidheyasvAt / nApi sthApanAvArtha:, tamiprAyena sthApitatvAbhAvAt / nA'pi ca dravyAcAryaH, abhavyatayA bhAvAcAryo *) pAdAnatvAsambhavAt / naiva ca bhAvAcAryaH, abhavyatvAdeveti cet ? na, dravyAcAryatvAdeva tasya kvacidaprAdhAnye'pi 'dravya' zabdaprayogAt / nanvaprAdhAnyamiti ko'rthaH ? bhAvanikSepAkAraNatvamiti gRhANa / yad bhAvanikSepakAraNaM bhavati tat pradhAnaM dravyamucyate, yattu na tathA tadapradhAnaM dravyamucyate / nanu tarhi ghaTo'pi dravyAcArya ucyatAm, bhAvAcAryA 121 pokAra kare che.' teonuM AvuM vacana zrI vijayasenasUrie sAMbhaLyuM ane tethI savAre teonA ziSyone emaNe kahyuM ke 'tamArA A guru rudradevaAcArya abhavya che, mATe emane choDI do.' tethI te AcAryapadapratipAdya to che ja. to eno kayA AcAryanikSepamAM samAveza mAnavo ? e nAmAcArya to nathI ja, kAraNa ke sUri vagere paryAyavAcI zabdothI abhidheya che. sthApanAcArya paNa nathI, kAraNa ke evA abhiprAyathI sthApita karAyela akSAdirUpa nathI. vaLI dravyAcArya paNa nathI. kAraNake abhavya hovAthI bhAvAcAryanI upAdAnakAraNatAno saMbhava ja nathI. tathA bhAvAcArya to nathI ja, kAraNa ke abhavya che. samAdhAna : aMgAramardakAcArya dravyAcArya ja che, kAraNa ke dravyazabda kyAreka aprAdhAnya arthamAM paNa vaparAya che. zaMkA H aprAdhAnya eTale zuM ? samAdhAna : bhAvanikSepanI akAraNatA e ja aprAdhAnya che. bhAvanikSepanuM kAraNa bane e pradhAna dravya kahevAya che, je kAraNa banatuM nathI e apradhAnadravya kahevAya che.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrInikSepaviMzikA-12 kAraNatvAditi / maivaM, tasyAcAryapadapratipAdyatvAbhAvAdevAcAryanikSepatvAbhAvAt / nanvakAraNatve samAne'pi ko'yaM vizeSo yenAGgAramardaka evAcAryapadapratipAdyaH, na ghaTa iti cet ? bhAvAcAryagatavezaAcArapadapratiSThAdayo'tra vizeSA iti gRhANa / yataste'GgAramardake vartante'taH sa AcAryapadapratipAdyo dravyAcAryazca, yataste ghaTe na vartante'to na sa tatheti / tadevaM prarUpito dvividho'pi dravyanikSepaH // 11 // nanu nAmasthApanA-dravyanikSepeSu kaH prativizeSaH? na ko'pItyAzaGkAyAmAha nAmAdIni ca tulyAni khalu nAmAdiSu triSu / nA'vizeSastathApyeSu dharmAntaravibhedataH // 12 // nAmAdiSu triSu nikSepeSu nAmAdIni khalu tulyAni bhavanti, zaMkA : to pachI ghaDAne paNa dravyAcArya kaho, kAraNa ke e paNa bhAvAcAryanuM akAraNa che. samAdhAna : e to AcAryapadapratipAdya ja na hovAthI AcAryanA nikSeparUpa che ja nahIM. je nikSeparUpa hoya eno ja pachI e kayA nikSeparUpa che ? eno vicAra karavAno hoya che. zaMkA : akAraNatA tulya hovA chatAM evI kaI vizeSatA che ke aMgAramaIka ja AcAryapadapratipAdya che, ghaDo nahIM ? samAdhAna : bhAvAcAryanA veza-AcAra vagere tathA AcAryapade pratiSThA... A badhI vizeSatA aMgAramardakamAM ja che, ghaDAmAM nahIM, mATe ghaDo dravyAcArya kahevAto nathI. Ama banne prakAranA dravyanikSepanI prarUpaNA karI. 11 nAma-sthApanA ane dravya nikSepamAM zuM taphAvata che? koI ja nahIM. AvI AzaMkAne najaramAM rAkhIne kahe che - gAthArtha : nAmAdi traNa nikSepAomAM nAma vagere tulya hoya che. chatAM e traNamAM avizeSa = koI taphAvata che ja nahIM ema na mAnavuM. kAraNa ke anya dharma alaga-alaga paNa hoya che. TIkArtha : gAthArtha jevo ja saMkSepArtha jANavo. vistarArtha Avo che-
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAdiSvavizeSAzaGkA tathApyeSvavizeSa eva na mantavyaH, dharmAntaravibhedato vizeSasyApi sadbhA vAditi saGkSepArthaH / vyAsArthastvayam - yathA gopAladArakAdirnAmanikSepa indrapadAbhidheyastathaivendrapratimAdilakSaNaH sthApanAnikSepo'nubhaviSyamANendrapadaparyAyaH sAdhuzca tatpadAbhidheyA eveti triSvapi nAma samAnaM bhavati / evameva ca yathendrapadavyutpattilabdhArthabhUtendanAdernAmanikSepe'bhAvaH prApyate tathaiva sthApanA- dravyayorapi sa prApyata eva / aparaJca, indrAdinAmno jIvAjIvAdidravyasyaiva kriyamANatayA nAmanikSepo yathA dravyarUpastathaiva sthApanA'pi dravyarUpaiva akSAdidravyeSveva kriyamANatvAt, dravyamapi dravyarUpameveti tu spaSTameva / ato nAmAdiSu triSu nikSepeSvabhidhAnadravyatva-bhAvArthazUnyatvAnAM samAnatvAd nAma - sthApanA - dravyANAM mitho'bhedastaduktaM vizeSAvazyakabhASye 9 abhihANaM davvattaM tayatthasunnattaNaM ca tullAiM / jema gopAladA2ka vagere nAmanikSepa indrapadAbhidheya hoya che, e ja rIte indranI pratimA vagere rUpa sthApanA indra tathA AgAmI bhavamAM indra bananAra sAdhu vagere rUpa dravyaindra paNa indrapadAbhidheya hoya ja che. mATe traNenA nAma tulya che. e ja rIte - indrapadano vyutpatti artha indanAdi nAmendramAM jema hAjara hoto nathI ema sthApanA ane dravyaindramAM paNa hAjara hoto nathI ja. vaLI indra vagere nAma jIva-ajIvAdi dravyanuM ja karAtuM hovAthI nAmanikSepa jema dravyarUpa ja hoya che ema sthApanA paNa dravyarUpa ja hoya che. kAraNa ke akSAdimAM karAya che, dravyanikSepa to dravya hoya che ja. Ama nAmAdi traNe nikSepAomAM abhidhAna-dravyatvabhAvArtha zUnyatva vagere dharmo samAna hovAthI e traNeno paraspara abheda ja che. zrIvizeSAvazyakabhASyamAM paNa kahyuM ja che ke 'nAmAdinikSepamAM abhidhAna, dravyapaNuM ane tadarthazUnyatva.. A badhuM samAna hoya che. 123
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 12 ko bhAvavajjiANaM nAmAINaM paiviseso // 52 // tatazca viruddhadharmAdhyAsAbhAvAnnaiSAM bhedo yukta iti parasyAzaGkA / tatsamAdhAnArtha - muttarArddhamAha nA'vizeSa ityAdi / etairdharmairviruddhadharmAdhyAsAbhAvamAtreNa nAvizeSo = nAbhedo mantavyaH, parantu dharmAntaravibhedataH = nAmAdibhyo bhinnairAkArAdidharmairyo vibhedastamAzritya vizeSo'pi mantavyaH, anyathA zvetatvAdinA viruddhadharmAdhyAsAbhAvamAtreNa dugdhatakrAdInAmabhedApatterityarthaH / taduktaM nyAyavizAradairjenatarkabhASAyAM- anena rUpeNa viruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsAd bhedopapatteH / tathAhi nAmadravyAbhyAM sthApanA tAvadAkArAbhiprAyabuddhikriyAphaladarzanAdbhidyate / yathA hi sthApanendre locanasahasrAdyAkAraH, sthApanAkartuzca sadbhUtendrAbhiprAyo, to e badhAmAM vizeSatA zuM che ?' eTale koI ja viruddha dharma na hovAthI A badhA nikSepAone judA judA mAnavA e ucita nathI. AvI pUrvapakSanI zaMkA jANavI. gAthAnA uttarArdhathI enuM samAdhAna jaNAvyuM che 124 nAmanI tulyatA vagere A dharmonI apekSAe viruddha dharmo rahelA nathI, paNa eTalA mAtrathI nAmAdino abheda mAnavo nahIM, kAraNa ke nAmanI tulyatA vagere karatAM judA evA AkAra vagere dharmonI apekSAe asamAnatA je che enA kAraNe vizeSa bheda paNa mAnavo joIe. nahIMtara dUdha-chAza vagere paNa eka thaI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke zvetatvadharmApekSayA to bannemAM asamAnatA che ja nahIM. nyAyavizArada zrIyazovijaya mahArAje jainatarkabhASAmAM kahyuM che ke A rUpe viruddhadharmo rahyA na hovA chatAM bIjArUpe te rahyA hovAthI bhedanI saMgati thaI zake che. te A rIte - nAma ane dravya nikSepa karatAM sthApAnikSepa AkAraabhiprAya-buddhi-kriyA ane phaLanuM darzana thatuM hovAthI judo jaNAya che. sthApanA indramAM je rIte locanasahasra vagere AkAra hoya che, sthApanA karanArano 'huM A indranI sthApanA karuM chuM' evo saddabhUtaindrano abhiprAya -
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAdInAM mithobhedaH 125 draSTazca tadAkAradarzanAdindrabuddhiH, bhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdikriyA, tatphalaM ca putrotpattyAdikaM saMvIkSyate na tathA nAmendre dravyendre ceti tAbhyAM tasya bhedaH / dravyamapi bhAvapariNAmikAraNatvAnnAmasthApanAbhyAM bhidyate / yathA hyanupayukto vaktA dravyamupayuktatvakAla upayogalakSaNasya bhAvasya kAraNaM bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendraH sadbhAvendrarUpAyAH pariNateH, na tathA nAmasthApanendrAviti / nAmApi sthApanAdravyAbhyAmuktavaidhAdeva bhidyata iti / dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAdinA bhedavannAmAdInAM kenacidrUpeNAbhede'pi rUpAntareNa bheda iti sthitam / iti / atra nAma paryAyAnabhidheyaM bhavati, sthApanA-dravye tu paryAyAbhidheye iti, tathA nAmanikSepo bhAvanikSepasambandhyeva bhvtiihoya che. darzakane Indrano AkAra jovAthI 'A Indra che' evI buddhi thAya che, bhaktivaMta buddhivALA jIvonI namaskaraNAdikiyA thAya che ane enuM putrotpatti vagere phaLa jovA maLe che. sthApanAImAM A badhuM je kAMI jovA maLe che. emAMnuM kazuM nAmaIndramAM ke dravya IndramAM jovA maLatuM nathI, mATe banne karatAM sthapAnAnikSepa judo che. dravya paNa bhAvanuM pariNAmI kAraNa hovAthI nAma-sthApanA karatAM juduM che. jema anupayukta vaktA rUpa dravya, upayukta avasthAmAM upayogAtmakabhAvanuM kAraNa bane che. athavA jema sAdhujIvarUpa dravyendra saddabhUtaIndrarUpa pariNatinuM kAraNa bane che, paNa ema nAma ane sthApanA Indra banatA nathI. nAmanikSepa paNa upara pramANenA vaidharmanA kAraNe ja sthApanAthI ane dravyanikSepathI alaga paDI jAya che. eTale dUdha ane chAza vagereno zvetatva vagere dharmathI bheda na hovA chatAM mAdhurya vagerethI jema bheda che ema nAmAdi nikSepAomAM koIka rUpe bheda na hovA chatAM anyarUpe bheda che paNa, e nakkI thayuM. ahIM, nAma paryAyAnabhidheya hoya che, sthApanA-dravya paryAyAbhidheya hoya che, nAmanikSepo bhAvanipasaMbaMdhI ja hoya evo niyama nathI (jema
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrInikSepaviMzikA-12 tyaniyamaH, sthApanA-dravye tu tatsambandhinyeva bhavata iti niyama ityevamAdibhirdharmerapi nAma sthApanA-dravyAbhyAM bhidyata iti jJeyam / nanu bhAva eva vastu, indanAdilakSaNatadarthayuktatvAt, ghaTavat, na tu nAmAdIni, tadarthazUnyatvAt, khapuSpavaditi cet ? na, asiddheH, nAmAdInAmapi tadarthayuktatvAt, na hIndanAdirevendrAdipadAnAM pratipAdyo'rthaH, kintarhi ? gopAladArakAdilakSaNo nAmendro'pi tatpratipAdyo'rthaH, evamevendrapratimA''gAmini bhava indratayotpatsyamAnaH sAdhuzca tatpratipAdya eva / kathamanyathA 'indra'itizabde'vizeSeNoccArite nAmAdInAM caturNAmapi parAmarzaH ? nanu sakRduccaritasyendrazabdasya zravaNAnantaraM nishcystveksyaike indra nAmanA gopALaputrane bhAvaIndra sAthe kAMI lAgatuM vaLagatuM nathI), jyAre sthApanA ane dravyanikSepa bhAvaIndranA saMbaMdhI ja hoya che. (bhAvaIndranA abhiprAyathI sthapAyela hoya te ja sthApanAindra che, ema bhAvaIndranuM kAraNa hoya te ja dravyaIndra che.) AvA badhA dharmothI paNa nAmanI sthApanA-dravyanikSepathI bheda jANavo. zaMkA : bhAvanikSepa e ja vastu che, kAraNa ke Indana vagere svarUpa tadarthathI yukta hoya che, jemake ghaTanathI yukta ghaDo, paNa nAmanikSepa vagere vastu nathI, kAraNa ke tadarthathI zUnya che, jema ke khapuSya. samAdhAna : tadarthazUnyatva (= tadarthathI zUnya hovAM rUpa) je hetu tame Apyo che te asiddha hovAthI tamAro anumAnaprayoga galata che. zaMkA : paNa nAmaIndrAdirUpa gopALaputra vageremAM Indrazabdano artha indanAdi hoto nathI ja, pachI tadarthazUnyatva hetune asiddha zI rIte kahI zakAya ? samAdhAna : indanAdi ja "Indra' zabdano artha che evuM nathI. to? gopALaputra vagererUpa nAme paNa tatpatipAdyArtharUpa che ja. e ja rIte IndranI pratimA ane AgAmI bhavamAM indra bananAra sAdhu paNa ta--tipAdyaartharUpa che ja. nahIMtara sAmAnya rIte indra zabda bolavAmAM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAdInAM vastutvam 127 vArthasya bhavatIti cet ? satyaM, prakaraNAdivazAd vizeSaparyavasAnAttathA bhavati / yathA 'hari'zabdasya viSNu-indra-siMhAdInAM naikeSAM pratipAdyArthatve'pi prakaraNAdivazAt tebhya ekasyaiva viSNvAdeH pratItirbhavati, na hyetAvataivendrAdayo 'hari' padasya na pratipAdyA arthAH' iti vaktuM pAryate / tathaiva prastute'pyekasyaiva bhAvendrAdeH prakaraNAdivazAt pratIyamAnatvamAtreNa na 'nAmendrAdayo na 'indra' itipadasya pratipAdyA arthAH' iti vaktuM zakyate / tatazca 'nAmAdInyapi vastUni, tadarthayuktatvAd, bhAvanikSepavat' ityAdyanumAnena nAmAdInAmapi vastutvasiddhiH / tathA, nAmamaGgalAdIni vastUni, bhAvamaGgalatvAd, kssaayikbhaavvt| nAmamaGgalAdIni bhAvamaGgalAni, bhAvamaGgalapadAbhidheyatvAt, kssaaAvyo hoya to nAmAdi cAre upasthita zI rIte thaI zake ? zaMkA : paNa ekavAra bolAyelo Indra zabda sAMbhaLyA pachI nizcaya to cAramAMthI ekano ja thAya che. samAdhAna : prakaraNAdine anusarIne vivakSita indrazabdathI eka ja arthano nizcaya thAya che, ema jANavuM. jema harizabdanA pratipAdya artha tarIke viSNu-indrasiMha vagere ghaNA hovA chatAM prakaraNAdine anusarIne emAMthI viSNu vagere eka arthano ja bodha thAya che, paNa eTalA mAtrathI Indra vagere haripadanA pratipAdya artha nathI" ema kahI zakAtuM nathI. AvuM ja prastutamAM paNa jANavuM. prakaraNAdine anusarIne eka bhAvendra vagere ja pratIta thatA hovA mAtrathI "nAmendra vagere indrapadanA pratipAdya artharUpa nathI' ema kahI zakAtuM nathI. ane tethI "nAmendra vagere paNa vastu che, kAraNa ke tadarthayukta che, jemake bhAvendra AvA anumAnaprayogathI nAmendra vagere paNa vastu tarIke siddha thAya che ja. tathA (1) nAmamaMgaLa vagere vasturUpa che, kAraNa ke bhAvamaMgaLarUpa che, jema ke kSAyikabhAva. pachI bhAvamaMgalatvanI siddhi mATe (2) nAmamaMgaLa vagere bhAvamaMgaLarUpa che, kAraNa ke 'bhAvamaMgaLa' padAbhidheya che, jema ke
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrInikSepaviMzikA-12 yikbhaavvt| nAmamaGgalAdIni, bhAvamaGgalapadAbhidheyAni, bhAvamaGgalakAraNatayA kAraNe kAryopacAraviSayatvAt, ghRtamAyurityAdivyapadezavadityAdyanumAnaprayogaizca nAmAdInAM vastutvasiddhirjeyA / yadvA nAmAdIni vastUni, bhAvakAraNatvAd, yannaivaM tannaivaM yathA khapuSpamityapyanumAnaM nAmAdInAM vastutvasiddhau jnyeym| nanu nAmAdInAM bhAvakAraNatvamevAsiddhamiti cet ? na, kenaciduccaritaM jinendrAdinAma zrutvA kasyacit prAyeNa samyagdarzanAdiko bhAvamaGgalapariNAmo bhvti| evaM jinapratimAdIni muktiM gatasya munedehAdikaM ca prekSya kasyacidbhAvamaGgalapariNAmo bhavatyeveti nAmAdInAM bhaavkaarnntvsyaasiddherbhaavaat| nanu nAmAdInyapi yadi bhAvamaGgalAni tarhi teSAmapi tiirthkraadikSAyikabhAva. have bhAvamaMgaLapadAbhidheyatvarUpa hetunI siddhi mATe, (3) nAmamaMgaLa vagere bhAvamaMgalapadAbhidheya che. kAraNa ke bhAvamaMgaLanA kAraNabhUta hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne e pramANe kahI zakAya che, jema ke ghIne jIvana kahevAya che. Ama AvA anumAnaprayogothI paNa nAmAdi vasturUpe siddha thAya che. athavA, nAma vagere vasturUpa che, kAraNa ke bhAvanA kAraNabhUta che. je vasturUpa na hoya, te bhAvanA kAraNabhUta paNa banI na ja zake, jema ke AkAzakusuma. AvA anumAnaprayogathI paNa nAmAdinI vasturUpatA jANI zakAya che. zaMkA : "nAmavagere bhAvanA kAraNabhUta che e vAta ja asiddha che. samAdhAnaH nA, koIka vaDe bolAyeluM prabhu vagerenuM nAma sAMbhaLIne koIkane prAyaH karIne samyagdarzanAdirUpa bhAvamaMgaLabhUta pariNAma jAge che. e ja rIte jinapratimA, mukti pAmelA munino deha vagere joIne koIkane bhAvamaMgaLapariNAma jAge ja che. mATe nAmAdinikSepamAM bhAvanI kAraNatA asiddha nathI. zaMkA : Ama nAmamaMgaLa vagere badhA paNa jo bhAvamaMgaLa ja che,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasya vizeSata: : pUjyatvam bhAvamaGgalavat pUjyatvaM prAptamiti cet ? satyaM, tathApi tannAmAditrayaM anaikAntikaM, samIhitaphalasAdhane nizcayAbhAvAt / tathA tattrikaM nAtyantikaM, AtyantikaprakarSaprAptatathAvidhaviziSTaphalasAdhakatvAbhAvAt / bhAvamaGgalaM tu yata ekAntikamAtyantikaM cAta vizeSataH pUjyaM bhavatIti dhyeyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye kiM puNa tamaNegaMtiyamaccantaM ca na jo'bhihaannaaii| tavvivarIaM bhAve teNa viseseNa taM pujja || 59 // nanu kalikAlasarvajJaviracite sakalArhatstotre'rhato nAmAdInAM caturNAmapi nikSepANAM samAnatvameva kathitam / tadyathA nAmAkRtidravyabhAvaiH punatastrijagajjanam / kSetre kAle ca sarvasminnarhataH samupAsmahe // yadi stotrakArANAM zrImatAM hemacandrAcAryANAM bhAvanikSepasya nAmAdyapekSayA vizeSataH pUjyatvama 129 to tIrthaMkarAdi rUpa bhAvamaMgaLanI jema e badhA paNa pUjya banI jaze. samAdhAna : barAbara che. chatAM, nAmAdi traNa nikSepa anaikAntika che, kAraNa ke icchita phaLane sAdhI ApavAmAM nizcita nathI. vaLI e traNa Atyantika paNa nathI, kAraNa ke bhAvanikSepanI pUjAthI jevuM atyaMta prakarSaprApta phaLa maLe che, tevA viziSTa phaLanA sAdhaka nathI. jyAre bhAgamaMgaLa to ekAntika ne Atyantika che, mATe vizeSarUpe pUjya bane che, e dhyAnamAM rAkhavuM. zrI vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke- vizeSatA e che ke nAmAdi traNa nikSepA anaikAntika ane Atyantika hotA nathI. jyAre bhAvanikSepa enAthI viparIta hoya che. mATe e vizeSathI pUjya hoya che. zaMkA : kalikALasarvajJaracita sakalArhastotramAM zrIarihaMtanA cAre nikSepAone samAna kahyA che. te A rIte- nAma, AkRti (=sthApanA), dravya ane bhAvanikSepA vaDe sarvakSetramAM ane sarvakALamAM traNa jagatanA jIvone pavitra karatAM zrIarihaMtonI ame upAsanA karIe chIe. ' jo stotrakAra zrI hemacandrAcArya mahArAjano 'bhAvanikSepo nAmanikSepAdinI apekSAe vizeSathI pUjya che' Avo abhiprAya hota to teoe eno
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrInikSepaviMzikA-12 bhipretaM syAttadA tairatra 'namo'rhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyaH' ityatra arhata iva bhAvasya prathamopanyAsaH kRtaH syAt, itaretaradvandvasamAse lghvkssraa'skhiidutsvraadydlpsvraa~mekm|| zrI siddhahema0 3/1/160 // iti sUtrAnusAreNAbhyarhitasya puurvnipaatniymaat| tathA laghuharibhadraimahopAdhyAyairapi pratimAzatake'rhataH sarveSAM nikSepANAM tulytvmuktm| tadyathA- atha tadanAdarakAriNo nAmAdinikSepatrayasya bhAvanikSepatulyatAvyavasthApanadvAreNa AkSipanAha nAmAditrayamityAdi- nAmAditrayameva bhAvabhagavattAdrUpyadhIkAraNaM, zAstrAt svAnubhavAcca zuddhahRdayairiSTaM ca dRSTaM muhuH| tenArhatpratimAmanAdRtavatAM bhAvaM puraskurvatAmandhAnAmiva darpaNe nijamukhAlokArthinAM kA mtiH?||2|| tavRttAvapi- syAdetadbhAvArhadarzanaM yathA bhavyAnAM svagataphalaM prati avyabhicAri tathA na ja prathama ullekha karyo hota, jema "namolatasiddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhya." AmAM zrIarihaMtano prathama upanyAsa che, tema. kAraNake itaretaradvandrasamAsamAM zrIsiddhahemacandrAnuzAsananA laqkSarA... ityAdi sUtrAnusAra abhyahitano pUrvanipAta thavAno niyama che. vaLI, laghuharibhadra-birudadhArI mahopAdhyAyajIe paNa pratimAzatakamAM zrIarihaMta prabhunA cAre nipAonI samAnatA kahI che. te A rIte- have, "nAma-sthApanA ane dravya nikSepa bhAvanikSepane tulya ja che' evuM darzAvavA dvArA, pratimAno anAdara karanArAo para AkSepa karatAM kavi kahe che- nAma vagere traNa nikSepAo ja bhAvabhagavAnanI tadrupatAnI buddhi thavAmAM kAraNa bane che. A vAta zuddhahRdayavALA bhAvukone vAraMvAra AgamapramANathI ISTa che ne svAnubhavathI daSTa che. tethI prabhupratimAno anAdara karIne bhAvanikSepane AgaLa karanArAomAM, darpaNamAM svamukhane javAnI ceSTA karanAra aMdhapuruSanI jema zuM buddhi che ? arthAta jarA paNa buddhi nathI. rA enI vRttimAM paNa kahyuM che ke- zaMkA- bhAvaarihaMtanI darzana vagere rUpa upAsanA upAsaka bhavyajIvane potAne maLanAra phaLa pratye avyabhicArI hoya che, paNa e rIte nAmAdi traNa arihaMtanI upAsanA evI hotI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAdInAM bhAvatulyatvam 131 nikSepatrayapratipattiriti tadanAdara iti| maivaM, svagataphale svvytiriktbhaavnikssepsyaapyvybhicaaritvaabhaavaat| na hi bhAvArhantaM dRSTvA'bhavyA bhavyA vA pratibudhyanta iti, svagatabhAvollAsanimittabhAvastu nikSepacatuSTaye'pi tulya iti| ityuktm| tathA ca kathaM na mitho virodha iti cet ? satyaM, tathApi bhASye bhAvanikSepasya yadabhyarhitatvamuktaM tatsAmAnyato maGgalAvazyakendrAdyapekSayoktamiti kalpane virodhaabhaavH| arhadbhinnavastunikSepeSu bhAvanikSepasyAbhyarhitatvaM na tvarhannikSepeSviti nathI. mATe ame eno anAdara karIe chIe. samAdhAna- upAsakane potAne maLanAra phaLa pratye jo koI avyabhicArI tattva hoya to e potAnA bhAva-pariNAma ja che. enAthI bhinna evA bhAvaarihaMta vagere paNa avyabhicArI hotA nathI. bhAvaarihaMtane joIne abhavyane to nahIM ja, bhavyone paNa badhAne ja pratibodha thaI jAya evo kAMI niyama che nahIM. zaMkA- chatAM, potAne bhAvollAsa pragaTavAmAM keTalAka bhAvukone to bhAvanikSepa nimittakAraNarUpa bane ja che ne ! samAdhAna- e rIte to nAmAdi traNa nikSepa paNa nimittakAraNabhUta bane ja che mATe cAre nikSepa tulya che. eTale vizeSAvazyakabhASya ane salAha-pratimAzataka granthano paraspara virodha kema nahIM ? samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. chatAM, bhASyamAM bhAvanikSepane abhyahita = vizeSathI pUjya je kahela che te sAmAnyathI magaMLa-Avazyaka vagerenA nikSepAonI apekSAe kahela che ema kalpanA karavAmAM virodha raheze nahIM. eTale ke zrI arihaMta sivAyanI vastuomAM bhAvanikSepa abhyahita hoya che, zrI arihaMtanA nikSepAomAM nahIM, e rIte vibhAga kalpavo. zaMkA : gurutattvavinizcayagranthamAM AcAryanA nikSepAone udezIne
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrInikSepaviMzikA-12 klpniiymityrthH| nanu gurutattvavinizcaye AcAryanikSepAnuddizyApi nAmAdInAM pApahattvaM kathitaM, tadyathA- jaha goyamAjhyANaM NAmAI tiNNi hunti paavhraa| aMgAramaddagassa ya NAmAI tiNi paavyraa||15|| iti| tatazcAcAryanikSepANAmapi tulyatvaM jJAyata eveti cet ? tarhi sakalAhatstotrAdAvarhatAmatra cAcAryAA~ nAmAdinikSepANAM sarveSAM yattulyatvamabhihitaM tatteSAmupAsyatAdyapekSayopAsAnAphalasaMpAdanatAdyapekSayA caiva samarthanIyam, na tu sarvathA, prAtihAryapUjAtIrthasthApanAderbhAvanikSepa eva dRshymaantvaat| nanu vizeSAvazyakabhASyasya kiM puNa..... ityAdyuktAyAM gAthAyAmupAsyatAdyapekSayaiva bhAvanikSepasya vizeSeNa pUjyatvamabhihitamiti kathaM mitho virodhasya na tAdavasthyamiti cet ? tarhi paricitArhattattvAnAM bhavyAnAmapekSayA tulyatvaM, teSAmeva nAmArhadAdikaM sarvaM prati tulyabhaktyatizayasambhavAt / tadbhinnAnAM tvapekSayA'tulyatvaM, tulybhktypaNa nAma AcArya vagere paNa pApane haranArA che ema kahyuM che te A rIte- jema zrI gautama vagere AcAryanA nAmAdi traNa nikSepAo pApa haranArA che ane aMgAramadakanA nAmAdi traNe pApa karanArA che. tethI AcAryanA paNa cAre nikSepa samAna hovA jaNAya ja che. samAdhAna : to pachI sakalArvata vageremAM arihaMtanA ane ahIM (gurutattvamAM) AcAryanA nAmAdi badhA nikSepAonI tulyatA je kahI che te teonI upAsyatA-upAsanAnI phaLa saMpAdakatA vagere aMzamAM ja jANavI, sarvathA nahIM, kAraNake prAtihAryadvArA pUjA-tIrthasthApanA vagere to bhAvanikSepamAM ja jovA maLe che. zaMkA : vizeSAvazyakabhASyanI kiM puNa... vagere gAthAmAM upAsyatAdinI apekSAe ja bhAvanikSepanI vizeSarUpe pUjyatA kahI che. eTale paraspara virodha doSa to Ubho ja rahyo ne ? samAdhAna : to pachI Ama mAnavuM joIe ke jeone zrI arihaMta (AcArya) vagere upAsya tattvonI pichANa che evA bhAvukajIvonI apekSAe cAre nikSepAonI tulyatA che, kAraNake teone ja nAmaarihaMta
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvasyAdhikyam tizayAsambhavAt / teSAM hi bhAvanikSepasya prathamasamparke yathA bhaktyatizayaH samullasati na tathA nAmanikSepAderiti / yadvA bhAvanikSepaH svopAsakasyotkRSTato yatphalaM sampAdayati tat nAmAdayo'pi sampAdayantyeveti sarveSAM tulyatvaM, tathApi svopAsakAnAM madhye pratizataM yAvatpramANaM phalaM yAvatAM sampAdayati tadapekSayA nAmAdayo'lpIyasAmeveti bhAvanikSepasya vizeSataH pUjyatvamiti / tatazca na mitho virodhaH // 12 // tadevaM nirUpito dravyanikSepaH / tatra ca saprasaGgaM nAmAdiSu prativizeSAbhAvazaGkA tannirAsazca pradarzitau / adhunA bhAvanikSepAvasara iti pUrvAcAryapraNItaM tallakSaNamevAnuvAdayannAha-- bhAvo vivakSitakriyA'nubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAkriyA'nubhavAt // 13 // 133 vagere badhA pratye tulyabhaktibhAva ubharAvo zakya che. te sivAyanA jIvonI apekSAe asamAnatA che. kAraNake zrIarihaMtanI mahAnatA vagere na jANanAra te jIvone bhAvaarihaMtano prathama yoga thavA para jevI bhakti ubharAya che evI nAmaarihaMta vagereno prathama yoga thavA para ubharAtI nathI. athavA potAnA upAsakane bhAvanikSepa utkRSTathI je phaLanuM saMpAdana karI Ape che te phaLane nAmAdinikSepa paNa karI ja Ape che. mATe cAre nikSepA tulya che. chatAM, jeTaluM phaLa saMpAdana karI ApavAmAM bhAvanikSepanI jeTalI TakAvArI che tenI apekSAe nAmAdinI ochI che, mATe bhAvanikSepanI vizeSarUpe pUjyatA paNa saMgata thAya ja che. tethI paraspara koI virodha nathI. / / 12 / / Ama dravyanikSepanuM nirUpaNa thayuM. emAM saprasaMga nAmAdinikSepamAM koI taphAvata nathI vagere zaMkA ane enuM nirAkaraNa darzAvyAM. have bhAvanikSepanuM nirUpaNa karavAno avasara che. mATe pUrvAcArya praNIta enA lakSaNano ja anuvAda karatAM granthakAra kahe che. gAthArtha H vivakSitakriyAnA anubhavathI yukta je hoya te bhAva che
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrInikSepaviMzikA-13 anuyogadvArasUtravRttAvuddhatAyA etasyA gAthAyAstadvRttikArakRtA vyAkhyA- vakturvivakSitakriyAyAH = vivakSitapariNAmasya indanAderanubhavanaM = anubhUtistayA yukto yo'rthaH sa bhAvatadvatorabhedopacArAdbhAvaH sarvajJaiH samAkhyAtaH / nidarzanamAha- indrAdivadityAdi / yathendanAdikriyAnubhavAt = pAramaizvaryAdipariNAmena pariNatatvAdindrAdirbhAva ucyate ityarthaH, ityAryArthaH / vizeSAvazyakabhASyavRttAvapyeSA gAthA samuddhRtA, tadvyAkhyA ca kRtA / arthastu tatrApi prAyo'yameveti na pradarzyate // 13 // nanvanuyogadvArasUtra evamuktaM- se kiM taM bhAvAvassayaM ? bhAvAvassayaM duvihaM paNNattaM, taMjahA- Agamato a noAgamato a //sU. 22 // se kiM taM Agamato bhAvAvassayaM ? 2 jANae uvautte, se taM Agamato bhAvAvassayaM ||suu.23|| ti / atra jJAyaka upayukta ema zrIsarvajJo vaDe kahevAyeluM che. jema ke indanAdi kriyAnA anubhavanA kAraNe zacIpati e bhAvendra che. TIkArtha : anuyogadvArasUtranI vRttimAM uddhata karAyelI A gAthAnI tenA vRttikArabhagavaMte karelI vyAkhyAno bhAvArtha Avo che- vaktAne je kiyA kahevI abhipreta che. vivakSita che te kriyAnI anubhUtithI yukta padArthane bhAvanikSepa tarIke sarvajJo vaDe kahevAyela che jema ke Indra. InAdikiyAnA anubhavathI = pAraaizvarya vagere pariNAmathI pariNata thayela hovAnA kAraNe Indra vagere bhAvanikSeparUpa che, A pramANe gAthArtha jANavo. vizeSAvazyaka bhASyanI vRttimAM paNa A gAthA uddhata karelI che, ne enI vyAkhyA paNa karelI che. tyAM paNa artha lagabhaga A ja che, mATe ahIM dekhADatA nathI. 13. zaMkA : anuyogadvArasUtramAM A pramANe kahyuM che, te bhAvAvazyaka zuM che ? bhAvAvazyaka be prakAre kahevAyeluM che. AgamathI ane noAgamathI. // ra rA AgamathI bhAvAvazyaka zuM che ? AgamathI bhAvAvazyaka jJAtAupayuktajIva che. Ama AgamathI bhAvaAvazyaka nirUpaNa pUrNa thayuM.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanikSepadvaividhyam 135 AtmalakSaNaH prathamaH prakAro ya uktastatra nedaM lakSaNaM samanvetIti cet ? satyaM, tathApi bhAvanikSepatvena pradhAnatayA yaH prasiddhastasyaivaitallakSaNaM jnyeym| tatkimanyo'pi bhAvanikSepaprakAraH sambhavati ? ityAdijijJAsAyAmAha bhAvo'pi dvividho jJeyo noAgamata AgamAt / kriyAnubhavitA''dyaH syAdupayuktastathA'paraH // 14 // mAveH = mAvanikSepa, pidravyanakSepasamukhyayArtha, dvividhaH = dviprakAro jJeyaH = vijJeyaH, noAgamata Agamatazca / tatra vivakSitendanAdikriyAyA yo'nubhavitA sa AdyaH = noAgamato bhAvanikSepaH / tathA yastu jJAtopayuktaH sa aparaH = Agamato bhAvanikSepa ityrthH| atrApi //ra3 AmAM jJAtA-upayuktajIvarUpa prathama prakAra je kahyo che temAM, mAtra jJAnopayoga ja che, vivakSita kriyAnI anubhUti nathI. ne tethI A bhAvanikSepanuM lakSaNa rahetuM nathI. samAdhAna : vAta sAcI che. chatAM bhAvanikSepa tarIke pradhAnarUpe je prasiddha che tenuM ja A lakSaNa hovAthI koI doSa nathI. to zuM bhAvanikSepano bIjo paNa koI prakAra che ? evI jijJAsAne saMtoSavA mATe kahe che- gAthArtha : bhAva paNa be prakAre jANavo, noAgamathI ane AgamathI. emAM, kriyAno anubhava karanAra prathama prakAra che, upayukta jIva bIjo prakAra che. TIkArtha : bhAva = bhAvanikSepa.. e paNa be prakAre jANavo. (dravyanikSepa to be prakAre che ja, bhAvanikSepa paNa be prakAre che.) noAgamathI ane AgamathI. emAM vivakSita indanAdikriyAno je anubhavatA hoya te Adya = noAgamathI bhAvanikSepa che. tathA je vivakSita padArthano jJAtA emAM upayukta che te apara = AgamathI bhAvanikSepa che. ahIM paNa chaMdano bhaMga na thaI jAya e mATe kramabheda
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-15 chandobhaGgabhayAt kramabhedaH kRtaH, anyathA zAstreSu Agamato bhAvanikSepaH prathamastadanyastu dvitIyaH prakAra iti kramaH prApyata iti dhyeym| zeSo'rthaH sugmH||14|| tadevaM catvAro'pi nikSepAH prdrshitaaH| adhunA tadviSayANAM cAlanA-pratyavasthAnAnAmavasaraH / tatrAdau nAmna eva vastutvaM nAnyeSAmityAdivadatAM nAmanayAdInAmabhiprAyamuktvA svAbhiprAyamAha abhidhAnaM pradhAnaM hi nAmanayasya saMmatam / sthApanAdi tathA'nyeSAM sarvamataM mataM hi naH // 15 // atra hikArA evakArArthI bhinnakramau ca / tatazcaivamanvayArthaH prApyate-- abhidhAnameva pradhAnamiti nAmanayasya saMmatam / anyeSAM = sthApanAdinayAnAM sthApanA tathA = pradhAnamiti saMmatam / sarvamataM hi = sarveSAM nayAnAM yatsaMmataM tadeva naH = asmAkaM jainAnAM mataM = karyo che. nahIMtara zAstromAM AgamathI bhAvanikSepa e pahelAM, ane noAgamathI bhAvanikSepa e bIjo .... evo krama maLe che, e jANavuM. zeSa artha saraLa che. ll14o Ama cAre nikSepA jaNAvyA. have e aMge cAlanA ane pratyavasthAnano avasara che. emAM sauprathama nAma e ja vastu che, na anya.. vagere kahenAra nAmanaya vagerano abhiprAya jaNAvIne pachI potAno abhiprAya jaNAve che. gAthArtha : abhidhAna e ja pradhAna che evuM nAmanayane mAnya che. bIjA nayone sthApanA vagere ja pradhAna che evuM mAnya che. je sarvasaMmata che e ja amane saMmata che. TIkArtha: ahIM je be "hi' zabda che te "evakAra(jakAra)nA arthamAM che, ane eno krama badalavAno che. eTale Avo anvayArtha maLe che. abhidhAna e ja pradhAna che, evuM nAmanayane mAnya che. bIjA nayone = sthApanAnaya vagerene sthApanA vagere ja tevA = pradhAna che ema mAnya che. sarvamata = sarvanayone je saMmata che te ja amane jainone saMmata che.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma eva pradhAnam 137 saMmatamiti / vistarArthastvevaM- 'nAmaiva vastunaH pradhAnaM svarUpaM' iti nAmanayo manyate / nanu kva maGgalAkhyagopAladArakaH kva ca kSAyikAdibhAvarUpaM maGgalamiti nAmno vastunaH pradhAnasvarUpatvaM tu dUre, svarUpatvamapi naiva sambhavatIti cet ? na, atrAbhidhAnAkhyasya nAmanikSepaprathamabhedalakSaNasya nAmna evAdhikRtatvAt / evameva sthApanAnayAdAvapi na bhAvanikSepamUrtyAdeH, api tu bhAvanikSepasya yadAkRtyAdikaM tadrUpasya sthApanAdinikSepasyaiva pradhAnarUpatvaM saMmatamityavadheyam / nanu tathApi ko nistAraH ? kva 'maGgala'zabdarUpamabhidhAnaM kva ca bhAvamaGgalamiti nAmno vastusvarUpatvameva na sambhavatIti cet ? na, nAma vastusvarUpaM, tatpratyayahetutvAt, prsiddhruupaaditddhrmvt| tathA, yadabhidhAnarahitaM tadvastveva na bhavati, SaSThabhUtavat / (vizeSAvazyakabhASyagatenaitenAdhikAreNApi "anabhilApyA bhAvA api 'anabhilApye'tyAdilakSaNAbhidhAnA vistarArtha bhAvo cha - vastunu pradhAna2135 'nAma' 4 cha - mema nAmanaya kahe che. zaMkA : kyAM maMgaLanAme gopALaputrarUpa nAmanikSepa ane kyAM kSAyikAdibhAvarUpa maMgaLa ? tethI nAmanikSepa vastunuM pradhAnasvarUpa banavAnI vAta to dUra, svarUpa banavAno paNa kyAM saMbhava che ? samAdhAna : ahIM abhidhAna nAme nAmanikSepano je prathamabheda che enI vAta che, mATe e pradhAnasvarUpa banavAmAM koI asaMbhava nathI. e ja rIte sthApanAnayAdinI vAtamAM paNa bhAvanikSepanI pratimA vagerarUpa sthApanAnI vAta nathI. paNa bhAvanikSepanI potAnI je AkRti hoya enI ja vAta che. arthAta sthApanAnaya ene ja pradhAnasvarUpa tarIke svIkAre che, ema jANavuM. zaMkAH to paNa prazna Ubho ja che. kyAM maMgaLa zabdarUpa abhidhAna ane kyAM bhAvamaMgaLa? A beno meLa ja nathI. mATe nAma e vastunuM svarUpa bane e saMbhavita ja nathI.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 15 bhidheyAstu bhavatyeve"ti nizcIyata eva, anyathA teSAM SaSThabhUtatvApatteH / ) kiJca nAmno vastudharmatvAbhAve 'ghaTa' zabdazravaNAnantaraM 'kimayamAha ?' ityevaM saMzayaH syAt, yadvA paTapratipattilakSaNo viparyayaH syAd, yaduta 'na jAne kimapyanenokta' miti vastvapratipattirUpo'nadhyavasAyaH syAd, yadi vA kadAcid ghaTasya, kadAcit paTasyetyevaM yadRcchayA'rthapratipattiH syAd / na caivaM bhavatIti vastudharma eva nAma / : aparaJca jIvAdi lakSyaM, upayogAdi tallakSaNaM, adhyeSaNa - preSaNAdirUpastatsaMvyavahAraH, tadviSayiNI buddhiH, tadvAcakaH zabdaH, tatsaMlagnAH 138 samAdhAna : (1) nAma e vastunuM svarUpa che, kAraNa ke vastuno bodha karAve che, jema ke vastunA prasiddha rUpAdi dharmo, tathA (2) je abhidhAna rahita hoya te vastu ja na hoya, jema ke SaSThabhUta. mATe ghaTapaTAdi sarvavastu abhidhAnayukta ja hoya che. tethI ghaDo rUpayukta hovAthI rUpa jema ghaDAnuM svarUpa che ema abhidhAnayukta hovAthI abhidhAna paNa enuM svarUpa che ja. AvA anumAnothI abhidhAna e vastunA svarUpa tarIke siddha thatuM hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI. (A banne anumAnaprayogo vizeSAvazyakabhASya granthamAM ApelA che. eTale anabhilApyabhAvo paNa 'anabhilApya' vagere rUpa abhidhAnathI abhidheya hovA sAbita thaI ja jAya che, nahIMtara e SaSThabhUta tulya banI jAya.) vaLI, nAma jo vastuno dharma na hoya to 'ghaTa' zabda sAMbhaLyA pachI 'ANe zuM kahyuM ?' ema saMzaya paDe, athavA paTanI pratIti thavA rUpa viparyaya thAya, yA to 'huM' jANato nathI ke ANe zuM kahyuM ?' ema vastunA bodhanA abhAvarUpa anadhyavasAya thAya ke kyAreka ghaTano to kyAreka paTano.. ema ADedhaDa bodha thAya, paraMtu AvuM thatuM nathI. mATe nAma e vastuno dharma che ja. na - tathA, jIva vagere rUpa lakSya, upayoga vagere rUpa enuM lakSaNa, adhyeSaNa-preSaNa vagere rUpa eno saMvyavahAra, jIvAdiviSayaka buddhi,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanaivapradhAnam kriyAzcetyetatsarvaM yato'bhidhAnAdhInamato'bhidhAnameva vastu sat, tadAyattAtmalAbhatvAt sarvavyavahArANAm / evaM nAmanayena svAbhimate sthApite sthApanAnayo vakti- buddhirnIlAdyAkAravatyeva, anyathA naiyatyena viSayabodhAsambhavAt / zabdo'pi paudgalikatvAdAkAravAneva / ghaTAdikaM vastu tvAkAravattvena prasiddhameva / kriyA'pyutkSepaNAdikA kriyAvato'nanyatvAdAkAravatyeva / phalamapi kumbhakArAdikriyAsAdhyaM ghaTAdikamAkAravadeva / tasmAdyadasti tatsarvamAkAramayameva / yattvanAkAraM tadavastveva, AkArAbhAvAt, khpusspvt| nanvevaM tu yadekAkAzapradezAvagADhaM paramANvAdipudgalaM tadavastveva prAptaM, jIvavAcaka zabda ane jIvAdisaMlagna kriyAo.. A badhuM ja abhidhAnane AdhIna che. 'jIva' evuM abhidhAna ja na hoya to 'upayogalakSaNo jIvaH' vagere bolavuM- samajavuM zakya ja zI rIte bane ? mATe, abhidhAna e ja vastunuM sat svarUpa che, kAraNa ke badhA saMvyavahAro abhidhAnane AdhIna thaIne ja astitva pAmI zake che. A rIte nAmanaye potAno mata raju karyo. have sthApanAnaya kahe che-- buddhi 'yaM nIna' vagere rUpe nIlAdi AkAravALI ja hoya che, nahIMtara cokkasa viSayano bodha ja na karAvI zake. zabda paNa paudgalika hovAthI AkAravALo ja che. ja ghaTa-paTa vagere vastu to AkArayukta hovA rUpe prasiddha ja che. utsepaNa vagere kriyA paNa kriyAvAn karatAM abhinna hovAthI AkAravALI ja che. kuMbhAra vagerenI kriyAthI sAdhya ghaTAdirUpa phaLa paNa AkAravAn ja hoya che. eTale je kAMI che te badhuM AkAramaya ja che. je anAkAra che te avastu ja che, kAraNa ke AkArazUnya che, jema ke AkAzakusuma. zaMkA : Ama to, je paramANu vagere pudgala ekaAkAzapradezane ja avagAhIne rahela hoya e avastu ja banI jaze, kAraNa ke saMsthAnapariNAma zUnya hoya che. te paNa eTalA mATe ke saMsthAnapariNAma 139
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrInikSepaviMzikA-15 saMsthAnapariNAmAbhAvAt, saMsthAnapariNAmasya jaghanyato'pyAkAzapradezadvayApekSatvAd / etaccAnyatra granthe sAdhitamiti jJeyam / tatazca paramANvAderavastutvaM prAptameveti cet ? na, atrAkAratvena rUpAderapyabhipretatvAd / etaccAgre (pR.150) vyaktIkariSyate / itthaJca yataH sarvamAkAramayamevAta AkAra eva pradhAnam / ___ atha dravyanayaH svAbhiprAyaM vyanakti- iha yadasti tadutpAdavyayarahitaM nirvikAraM dravyameva / yattu na dravyaM, tannAstyeva, vandhyAstanandhayavat / na hi pUrvamavidyamAnaM kiJcidapyutpadyate, kharazRGgasyApyutpattiprasaGgAt, na vA vidyamAnaM kiJcidapi vinazyati, ghaTAdeH khpusspiibhvnaaptteH| kevalamAvirbhAvatirobhAvA eva staH, channarUpatayA vidyamAnamevAvirbhavati, AvirbhUtaM sat channarUpatayA tirobhavatItyarthaH, yathA sarpa jaghanyathI paNa be AkAzapradezanI apekSA rAkhe che. A tame ja anyatra = anuyogadvArasUtra-vRtti TippaNamAM siddha karI dekhADyuM che. eTale paramANu vagere avastu ja banI jaze. samAdhAna : nA, A zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke ahIM AkAra tarIke rUpa vagere paNa abhipreta che. A vAta AgaLa (pR.151) spaSTa karIzuM. Ama badhuM ja AkAramaya hovAthI AkAra e ja pradhAna che. have dravyanaya potAno abhiprAya jaNAve che... duniyAmAM je kAMI che te utpAdavyayarahita nirvikAra dravya ja che. je dravya nathI, e asata ja che, jema ke vaMdhyAputra. pahelAM je avidyamAna hoya e kyAreya utpanna thatuM nathI, nahIMtara to kharazaMge paNa utpanna thavuM paDe. tathA vidyamAna koI ja vastu nAza pAmatI nathI, kAraNa ke jo ghaTAdi nAza pAmI jAya to to khapuSpatulya banI jAya. paNa evuM banatuM to nathI. mATe utpatti ke nAza che ja nahIM. mAtra AvirbhAva ne tirobhAva ja che. pahelAM DhaMkAyelA rUpe vidyamAna evI ja vastu AvirbhAva pAme che. ane AvirbhAva pAmyA pachI DhaMkAyelA rUpe tirobhUta thaI jAya che, jema ke utkaNa
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyamevapradhAnam utphaNa-viphaNAvasthayoriti / ata eva veSAntarApannanaTavad bahurUpamapi dravyaM nityameva / AvirbhAva-tirobhAvamAtra eva kAryatvasyopacArAt, upacArasya cAvastutvAt kAryaM tribhuvane kvacidapi kadAcidapi na vidyata eva / kiJca 'AdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattathA' iti nyAyo'pi vastunaH : kAryatvaM nivartayatyeva / kiJca dravyaM muktvA kvApi kadApyanyadAkAradarzanaM naiva bhavati / tasmAd, AkAra - kAryatvAdikamavastveva, akAraNatvAt, khapuSpavat / tatazca yadasti tatkAraNarUpaM dravyameva, nAnyat kiJciditi dravyameva vastunaH pradhAnarUpamiti dravyanayAzayaH / atha bhAvanayAzayaH pradarzyate - yadarthakriyAkAri tadeva sat, anyathA kharaviSANAderapi sattvApatteH / arthakriyAkArI ca paryAya eva viphaNaavasthAmAM sApa. eTale ja, vividha veSane dhAraNa karanAra naTanI jema aneka rUpavALuM dravya nitya ja che. lokamAM kArya tarIke je kahevAya che te to AvirbhAva tirobhAvamAM karAyelo upacAra mAtra ja che. ane upacAra e avastu che. mATe tribhuvanamAM kyAMya paNa kyAreya paNa kArya hotuM ja nathI. vaLI, je AdimAM nathI ane ante nathI te vartamAnamAM paNa hotuM nathI ja' evo nyAya vastunI kAryatAne niSedhe ja che. (A nyAyanA vivaraNa mATe 'dravyaguNa-paryAyano rAsa' granthanuM mAruM vivecana bhA-1 jovuM.) vaLI dravyane choDIne kyAMya paNa kyAreya paNa anya AkAradarzana thatuM nathI ja. tethI AkAra-kAryatva vagere avastu ja che, kAraNa ke akAraNa che, jema ke AkAzapuSpa. tethI je kAMI che te kAraNarUpa dravya ja che, bIjuM kAMI nahIM. mATe dravya e ja vastunuM mukhyasvarUpa che. Avo dravyanayano Azaya che. have, bhAvanayano Azaya darzAvAya che-- je arthakriyAkArI hoya te ja sat hoya che, nahIMtara kharaviSANAdine paNa san mAnavA paDe. ane arthakriyAkArI to paryAya ja hovA saMbhave che, nahIM ke kyAreya paNa 141
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 zrInikSepaviMzikA-15 sambhavati, na tu kadAcidapi dravyatvena dravyam / na hi mRdravyatvena mRd jalAharaNAdikaM karoti, piMDAderapi tatkaraNApatteH, kintu ghaTaparyAyatvenaiva / nanu ghaTasyApyApekSikadravyatayA tadravyatvena jalAharaNAdisAmarthya sambhavatyeveti cet ? na, tadavasthAvizeSalakSaNena paryAyeNaiva tasya sambhavAt, anyathA'pavarakakoNe'dhomukhaM yathA syAttathA sthitena ghaTena yadvA vinazyadavasthena ghaTenApi tatkaraNApatteH, ghaTatvena ghaTasya tatrAvizeSeNa sadbhAvAt / na ca ghaTaM prati tu mRdravyatvena mRt kAraNaM bhavatyeveti vAcyaM, tatrApi mRdravyAvasthAvizeSalakSaNasya mRtpiMDAdiparyAyasyaiva kAraNatvAt, anyathA, ghaTasya ghaTottarakAlInakapAlasyApi vA ghaTakAraNatvApatteH, mRdrvyatvena mRdo'vizeSeNa sttvaat| dravyarUpe dravya. mATI, mATIdravyarUpe jaLAharaNAdi karatI nathI ja. nahIMtara to piMDAdithI paNa jaLAharaNa thaI zakavuM joIe, kAraNa ke e avasthAmAM paNa mATI dravyarUpe hAjara hoya ja che. paNa mATI ghaTaparyAyarUpe ja jaLAharaNAdi kare che. zaMkAH ghaDo paNa ApekSikadravya che. eTale e dravya tarIke to emAM jaLAharaNAdisAmarthya saMbhave ja che ne ! samAdhAna : nA, enI paNa cokkasa avasthArUpa paryAyathI ja e saMbhave che. nahIMtara to oraDAnA khUNAmAM uMdhA mUkelA ghaDAthI ke vinAza pAmatA ghaDAthI paNa jaLAharaNAdi thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke ghaDA tarIke to ghaDo tyAM samAna rIte hAjara che ja. zaMkA : mATI, mATIdravya tarIke jaLAharaNAdi pratye bhale kAraNa nathI, paNa ghaDApratye to kAraNa che ja ne ? samAdhAna : nA, nathI. kAraNa ke mRdravyanI cokkasa avasthArUpa mRtpiDa vagere paryAya ja ghaDA pratye kAraNa che. nahIMtara ghaDo ke ghaDAnA uttarakAlIna kapAla paNa ghaDAnuM kAraNa banI jAya, kAraNa ke mRdu dravyarUpe to mATI hAjara che ja. Ama e nizcita thayuM ke paryAyo ja sat che,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva eva pradhAnam - 2 tasmAt paryAyA eva santi, arthakriyAkAritvAt, na tu dravyaM tadabhAvAditi sthitam / etattu kasya sattvaM kasya cAsattvamiti nirNetuM cintitaM / vastutastu paryAyANAM kAryatvameva, pratisamayamutpadyamAnatvAt, na tu kAraNatvaM, kAryotpattAvanapekSitatvAt / tathAhi - apekSA hi vidyamAnasyaiva bhavati, anyathA jJAnazUnyajIvasyApi tathAbhAvaprasaGgAt / tatazcotpatteH oN: prALu vi dhaTAvirnAsti, tarhi na tasya mRtpiMDAdyapekSA, avidyamAnatvAt / yadi cAsti, tarhi kiM mRtpiNDAdyapekSayA ? svata eva vidyamAnatvAdityatra bahu vaktavyaM, tattu nocyate, granthavistarabhayAt, anyatroktatvAcca / tatazca hetvantaranirapekSa eva sarvo bhAva utpadyata iti sthitam / evameva vinAzo'pi 143 kAraNa ke arthakriyAkArI che, paNa dravya sat nathI, kAraNa ke arthakriyAkArI nathI. A to, dravya ane paryAyamAM koNa sat che ? ne koNa asat ? e mATe A vicAra karyo. bAkI to paryAyo kAryarUpa ja che, kAraNa ke pratisamaya utpanna thAya che, nahIM ke kAraNa, kAraNa ke kAryotpattimAM enI koI apekSA hotI nathI. te A rIte je vidyamAna hoya ene ja koInI paNa apekSA hovI saMbhave, avidyamAnane nahIM. nahIMtara to jJAnazUnyajIvane paNa koInI apekSA hovI mAnavI paDe. eTale utpatti pahelAM jo ghaDo nahoto, to tene smRNiDa vagerenI apekSA hoI ja na zake, kAraNa ke avidyamAna che. tethI ghaDo utpatti pUrve paNa hato ja ema jo mAnazo, to ene mRtpiDa vagerenI apekSAnuM zuM kAma che ? kAraNa ke potAnI meLe ja vidyamAna che. A aMge ghaNuM vaktavya che, paNa ahIM kahevAtuM nathI. kAraNa ke grantha vistRta thaI javAno bhaya che. vaLI anya granthomAM e kaheluM ja che. Ama sarva bhAvo anya hetuthI nirapekSapaNe ja utpanna thAya che e nakkI thayuM. e ja rIte vinAza paNa nirdetuka hoya che. te A rIte - ghaTAdinA vinAza vakhate mudgarAdithI zuM karAya che ? ghaTAdi ja to karAtA nathI.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 15 , = nirhetuka eva jJeyaH / tathAhi - mudgarAdinA vinAzakAle kiM kriyate ? na tAvad ghaTAdireva, tasya svahetubhUtakulAlAdisAmagrIta evotpatteH, na vA kapAlAdayaH, tatkaraNe ghaTAdestadavasthatvaprasaGgAt, na hyekasya karaNe'nyena nivartitavyameva ekasyotpattau zeSatribhuvanasyApi nivRttiprasaGgAt nApi ca tuccharUpo'bhAvaH, kharazRGgasyeva nIrUpasya tasya kartumazakyatvAt karaNe vA ghaTAdestadavasthatvaprasaGgAt, anyasya karaNe'nyanivRttyasambhavAditi / tasmAd vinAzo'pi nirhatuka eva mantavya iti sthitam / tatazca janma - vinAzayorna kiJcitkenacidapekSyate, apekSaNIyAbhAvAcca na kiJcit kasyacitkAraNam / tathA ca sati na kiJcid dravyaM, kintu pUrvAparIbhUtA'parAparakSaNarUpAH paryAyA eva santa iti / teca bhAvA eva, pratisamayaM bhavanAnubhavanAt / ato bhAva eva pradhAnaM, kAraNa ke e to potAnI kuMbhAra vagere sAmagrIthI utpanna thAya che. kapAla vagere karAya che evuM kahevAthI paNa koI kArya saratuM nathI. kAraNa ke kapAlAdi bhale thAya, ghaTAdi to tadavastha ja rahI jaze. te paNa eTalA mATe ke eka vastu utpanna karAya eTalA mAtrathI anya kAMI nAza pAmI javAnI jarUra hotI nathI. nahIMtara to ekanI utpattimAM bAkInA AkhA vizva nAza pAmI javuM paDe. tucchasvarUpavALo abhAva karAya che evuM kahevAmAM paNa sAra nathI, kAraNa ke kharazRMganI jema svarUpavinAnA ene karavo azakya che, athavA e karAya to paNa ghaTAdi to tadavastha ja rahI jaze, te paNa eTalA mATe ke ekane karavAmAM bIjAno nAza thaI javo mAnI zakAto nathI. mATe vinAza paNa nirdetuka che te siddha thayuM. Ama, utpatti ane vinAza pAmavA mATe koI koInI apekSA rAkhatuM nathI e, tathA apekSaNIya ja na hovAthI koI koInuM kAraNa hotuM nathI e nizcita thayuM. tethI upAdAnakAraNabhUta dravya jevI koI cIja A vizvamAM che nahIM, paNa pUrvAparabhAvane pAmelA eka-eka kSaNarUpa paryAyo ja vidyamAna hoya che. ane A paryAyo bhAvarUpa che, kAraNa ke pratikSaNa 144 d
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinamatasya sarvanayagrAhitvam 145 na tu dravyAdayaH, akAryatvAt, khapuSpavaditi bhAvanayAzayaH / tadevaM nAmAdinayAnAM parasparavipratipattayaH pradarzitAH / sarvanayamayasyAsmajjainamatasya tu sarvaM vastu catuSparyAyamayaM bhavatIti saMmatamiti jJeyam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye__ evaM vivayaMti nayA micchAbhinivesao paropparao / iyamiha savvanayamayaM jiNamayamaNavajjamaccataM // 72 // kiM ca saMpUrNArthagraharUpaM jinamatam ? iti darzayituM tatraivoktaM nAmAibheasadda-ttha-buddhipariNAmabhAvao niyayaM / jaM vatthumatthi loe caupajjAyaM tayaM savvaM // 73 // anopaniSadbhUtaH sArastatraiva vRttAvevamuktaH / idamuktaM bhavati-anyo'nyasaMvalitanAmAdicatuSTayAtmanyeva vastuni ghaTAdizabdasya tadabhidhAyakatvena pariNatirdRSTA, arthasyApi, pRthubudhnodarAdyAkArasya nAmAdicatuSTayAtmakatayaiva pariNAmaH bhavanane anubhavatA hoya che. mATe bhAva e ja vastunuM pradhAnasvarUpa che, paNa dravyAdi e vastunuM pradhAnasvarUpa nathI, kAraNa ke kAryarUpa nathI, jemake khapuSpa. Avo bhAvanayano Azaya che. A rIte nAmAdinayonI paraspara carcA joI. sarvanayamaya evA ApaNA jaina matane "badhI vastu cAraparyAyamaya hoya che evuM saMmata che, e jANavuM. vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke vividha nayo mithyA abhinivezanA kAraNe A rIte paraspara vivAda kare che. A bAbatamAM atyaMta niravagha sarvanayamata jinamata A pramANe che. II7rI saMpUrNa arthanuM grahaNa karavA rUpa jinamata zuM che ? e mATe tyAM ja kahyuM che ke(ja kahyuM che eno rahasyabhUta sAra Avo jANavo.) parasparaekameka thayelA nAmAdicAramaya je vastu, tene ja ghaTAdizabda jaNAve che. (arthAta ghaTAdi zabdamAM AvI ja vastune ja jaNAvavAno vAcakatA pariNAma che.) pRthabunodarAdiAkAravALA padArthano pariNAma paNa nAmAdicatuSTayAtmaka ja jovA maLe che. buddhinI tevA AkAranuM grahaNa karavArUpa pariNati paNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrInikSepaviMzikA-15 samupalabdhaH, buddherapi tadAkAragrahaNarUpatayA pariNatistadAtmanyeva vastunyavalokitA / ... tasmAdekatvapariNatyApannanAmAdibhedeSveva zabdAdipariNatidarzanAt sarvaM catuSparyAyaM vastviti sthitamiti / ata eva sarvavastuSu pratyekaM caturNAmapyamISAM sadbhAvaH prApyata evetyapi tatraiva vithitam | tavaivaM- ahavA vatthUbhihANaM nAma ThavaNA ya jo tadAgAro / kAraNayA se davvaM kajjAvannaM tayaM bhAvo // 60 // vastuno ghaTAdeH 'dhatizaSyanakSa mithAnaM tava nAma (= nAmadhaTa:), tasya pRthubudhnodraadiry AkAraH saiva sthApanA(= sthApanAghaTaH), tadabhinnaM tadupAdAnakAraNabhUtaM yad mRdravyaM tadeva dravyaM (= dravyaghaTaH), kAryApannaM = paryAyApannaM tadeva ghaTAdikaM vastu bhAvaH (= bhaavghttH)| tatazca ghaTAdikaM sarvaM vastu nAmAdicatuSparyAyamiti nizcIyata eva / ete ca catvAro'pi nAmAdicAramaya vastu aMge ja thAya che. (arthAta buddhi paNa AvI vastune ja potAno viSaya banAve che.... eTale ekatva pariNAmane pAmelA (ekameka thayelA) nAmAdi bhedo aMge ja zabdAdinI pariNati jovA maLatI hovAthI badhI vastu cAraparyAyamaya hoya che. e nizcita thAya che. eTale ja pratyeka vastumAM A nAmAdi cAre hAjara hoya ja che. e vAta paNa e ja granthamAM (vizeSAvazyakabhASyamAM) A rIte kahelI che- athavA vastunuM abhidhAna e nAma che, eno AkAra e sthApanA che. enI kAraNatA e dravya che ane kAryApatA e bhAva che. 60nA Ano sArabhUta artha Avo che - ghaTAdi vastunuM "ghaTa'evA zabdarUpa je abhidhAna e nAma(nAmaghaTa) che. eno pRthububbodarAdi je AkAra e ja sthApanA(=sthApanAvaTa) che. tenAthI (kathaMci)abhinna evuM tenA upAdAnakAraNabhUta je mATIdravya e dravya(=dravyaghaTa) che. ane kAryAnni = ghaTaparyAyane pAmela e ja ghaTAdi vastu e bhAva( bhAvaghaTa) che. A
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastunazcatuSparyAyamayatvam 147 paryAyA 'ghaTa'ityAditadvAcakazabdena pratipAdyanta ityapyanubhavasiddham / ___ata eva naiyAyikAditIrthAntarIyairjAtyAkRtiviziSTavyaktau zabdazaktirabhyupagatA / ayamAzayaH- 'ghaTa'itizabdazravaNenApekSAvizeSe sati 'ghaTa' iti zabdalakSaNamabhidhAnamupasthIyate, yathA 'kambugrIvAdimAnartho ghaTa ucyate' ityatra vAkye / atra yadi 'ghaTa'zabdasyopasthitirna manyeta, tadA tasmin zaktigraho'pi naiva bhavet / paraMtu tasya bhavanamanubhavasiddhameveti tadvAkyasthaghaTazabdenaiva tadupasthitimantavyA bhvti| tatazca nAmanikSepo vivakSitapadapratipAdya iti siddham / tathA 'ghaTa' - zabdazravaNenAkAravizeSo'pyupatiSThata eva, na hi trikoNacatuSkoNAdyAkAraH kazcitpadArtho manasi ramate, kintu vRttAkAra eveti sthApanAnikSepasya padopasthApyatvaM tatra zaktizca sidhyatyeva / kiJca 'ghaTamAnaya' cAre paryAyo "ghaTa' vagerarUpa tenA vAcakazabdathI jaNAya che e paNa anubhavasiddha che. mATe ja naiyAyika vagere anya darzanakAroe jAti-AkRtiviziSTa vyaktimAM zabdanI zakti mAnelI che. Azaya A che ke - "ghaTa' evo zabda sAMbhaLavA para jyAre evI cokkasa prakAranI apekSA rahelI hoya che tyAre "ghaTa' evA zabdarUpa abhidhAnano-nAmano bodha thAya che. jema ke "kaMbugrIvAdimAn padArtha ghaTa kahevAya che" AvA vAkyamAM. AmAM "ghaTa' zabdanI upasthiti jo na mAnIe to emAM zaktigraha paNa na ja thAya. paNa e thavAno anubhava to che ja. mATe e upasthiti e vAkyamAM rahelA "ghaTazabdathI thAya che ema mAnavuM ja paDe che. ane e ja to nAmanikSepa che. mATe nAmanikSepa vivakSitapadathI pratipAdya che e siddha thayuM. vaLI ghaTazabda sAMbhaLavA para eka cokkasa AkAra paNa upasthita thAya ja che. koI trikoNa ke corasa AkAravALo padArtha nahIM, paNa vRttAkAra padArtha ja manamAM ramavA mAMDe che e kyAM anubhavasiddha nathI? mATe sthApanAniSepa paNa padathI upasthApya che ne tethI emAM paNa zakti
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrInikSepaviMzikA-15 iti zravaNAnantaraM zrotA mRnmayaghaTamevAnayati, na tu tatsamIpasthamapi suvarNAdikalazamiti mRdravyamapi tasyopasthitamiti mantavyameva / idameva ca mRdravyaM ghaTasya dravyanikSepaH / tasmAttatrApi zaktirmantavyaiva / tathA sa zrotA ghaTapariNAmApannameva mRdravyamAnayati, na tu piNDAdiparyAyApannamato ghaTapariNAmalakSaNe bhAvanikSepe'pi zaktirmantavyaiveti / nanu naiyAyikairjAtyAkRtiviziSTavyaktau zaktiryA'bhyupagatA, tatrAkRtistu sthApanAnikSepa iti niHzaGkameva, parantu jAtivyaktyormadhye ko dravyanikSepaH ? kastu bhAvanikSepa iti spssttiikriytaamiti| zRNu-mRdravye yAvatkAlaM ghaTapariNAmo'vatiSThate tAvatkAlameva ghaTatvajAterapi sambandho manyate, na pUrvaM na vA pazcAditi jAtireva bhaavnikssepH| aparaM ca ghaTatvameva yato ghaTatA (ghaTapaNuM iti bhASAyAM) ato'pi ghaTatvAdijAtireva rahelI che evuM siddha thAya che ja. vaLI, ghaDo lAva' AvuM sAMbhaLavA para zrotA mATIno ghaDo ja lAve che nahIM ke enI bAjumAM ja paDelo suvarNakaLaza. tethI ene mRdravya paNa upasthita thayuM che ema mAnavuM ja joIe. e ja to ghaDAno dravyanikSepa che. mATe dravyanikSepamAM paNa zakti mAnavI ja joIe. tathA e zrotA ghaTapariNAmane pAmela mRdravyane ja lAve che, nahIM ke piMDa vagere paryAyane pAmela. eTale ghaTapariNAmarUpa bhAvanikSepamAM paNa zakti mAnavI ja paDe che. zaMkA naiyAyikoe jAti-AkRtiviziSTavyaktimAM je zakti mAnelI che temAM AkRti to sthApanA nikSepa che, e spaSTa che. paNa jAtivyaktimAM dravyanikSepa koNa ne bhAvanikSepa koNa ? e spaSTa karo. samAdhAna : sAMbhaLo- mATIdravyamAM jyAM sudhI ghaTapariNAma che tyAM sudhI ja ghaTatva manAya che, enI pahelAM ke pachI nahIM, mATe jAti e bhAvanikSepa che. vaLI ghaTatva e ja "ghaTa'paNuM che, mATe paNa ghaTatvAdijAti ja bhAvanikSepa che evuM mAnavAmAM zreya bhAse che. (mATImAM ghaTapaNe ja utpanna thAya che, mATe paNa ene ja bhAvanikSepa mAnavAmAM kalyANa bhAse
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtyAkRtyAdeH kutra nikSepe samAvezaH ? 149 bhAvanikSepa ityabhyupagame zreyaH prtibhaati| pArizeSyAd vyaktireva dravyanikSepa ityapi nizcIyata eva / kiJca mRdravyameva ghaTatayA vyaktIbhUtaM yato'to'pi tadeva vyaktiriti jJAyata ev| 'putrIbhUto'pi na putraH' iti tu kaH zraddadhIta ? tathaiva ca prastute'pi 'vyaktIbhUtamapi na vyaktiH' ityasyAzraddheyatayA 'yad vyaktIbhUtaM tadeva vyakti'riti mntvymeveti| na ca kAkAdipadazravaNAnantaraM na kazcicchuklAdivarNaH padArthaH, api tu zyAmavarNa eva padArtha upatiSThate / evaM na hastiparimANaH kITikAparimANo vA kazcitpadArthaH, api tu niyataparimANa evoptisstthte| tatazca vAcyArthasya ye varNa-parimANAdayo niyatA dharmA bhaveyusteSAmapyupasthitimantavyaiveti na jAtyAkRtiviziSTavyaktAveva zaktirabhyupagantavyA, api tu jAtyAkRtivarNaparimANAdiviziSTavyaktAveva saa'bhyupgntvyeti| che.) eTale pArizeSanyAye vyakti e ja dravyanikSepa e paNa nizcita thAya che ja. tathA mATIdravya ja ghaTarUpe vyaktIbhUta che = vyakta thayeluM che, mATe paNa e ja vyakti che e jaNAya che. "putrIbhUta che, paNa putra nathI' AvuM to koNa mAne ? e ja rIte prastutamAM paNa vyaktIbhUta evuM paNa dravya vyakti nathI' e vAta mAnavA yogya na hovAthI "je vyaktIbhUta che e dravya ja vyakti che ema mAnavuM ja joIe. zaMkA : "kAka'(kAgaDo)vagere zabda sAMbhaLavA para koI zuklAdivarNavALo padArtha nahIM, paNa zyAmavarNavALo padArtha ja upasthita thAya che. ema hAthI jeTalo ke kIDI jeTalo padArtha nahIM, paNa amuka cokkasa parimANavALo padArtha ja upasthita thAya che. tethI vAcyArthanA je niyata varNa-parimANa vagere dharmo hoya te badhAnI upasthiti paNa mAnavI ja paDe che. ne tethI jAti-AkRtiviziSTa vyaktimAM ja nahIM, paNa jAtiAkRti-varNa-parimANAdiviziSTavyaktimAM ja zakti mAnavI joIe. ane tethI varNAdi paNa padapratipAdya banavAthI varNanikSepa, parimANanikSepa vagere paNa mAnavA ja joIe.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 15 itthaJca varNAdInAmapi padapratipAdyatayA varNanikSepaH parimANanikSepa ityAdayo'pi mantavyA eveti vaktavyaM, 'varNa parimANAdi' ityatra 'Adi'zabdena kiyatAM dharmANAM samAvezaH ? ityasyAniyatatayA 'jaghanyataH kiyanto nikSepAH sambhavanti ?' ityasyAnaiyatyaprasaGgAt / kiJcAtmAkAzAdau varNAdyabhAvena varNAdinikSepANAmasambhavAt jaghanyataH prApyamANAnAM nikSepANAM sarvavastuvyApitvaniyamabhaGgApattizca / tathA''tmAdAvasambhavinAM varNAdInAmazakyArthatvamanyatra ca zakyArthatvamiti zakterekarUpatvAbhAvApattizca / tasmAdvarNanikSepAdayo naiva mantavyAH / nanu tarhi padapratipAdyAnAM varNAdInAM jAtyAkRtyAdiSu madhye kasmin zakyArthe, nAmAdiSu ca madhye kasmin nikSepe'ntarbhAva ityucyatAm / zRNu - vivakSitasyArthasya paricAyakA varNAdayo ye niyatA dharmAsteSAM jAtyAkRtiviziSTavyaktirUpo yo zakyArthastasyAkRtilakSaNo yoM'zastasminnantarbhAvo jJeyaH / ata 150 samAdhAna : `AmAM.. varNa-parimANAdiviziSTavyaktimAM zakti mAnavAnuM je kaho cho temAM 'Adi' zabdathI keTalA dharmono samAveza che ? e nakkI na hovAthI jaghanyathI keTalA nikSepa saMbhave ? e nakkI ja nahIM thAya. vaLI, AtmA-AkAza vageremAM varNAdino abhAva hovAthI varNAdinikSepAo saMbhavaze nahIM, ne tethI jaghanyathI je nikSepA prApta thaze enI sarvavastuvyApitA niyamano bhaMga thaI javAnI Apatti paNa Avaze. tathA AtmA vageremAM asaMbhavita varNAdi tyAM zakyArtharUpa nahIM rahe ane kAkAdimAM raheze. mATe zakti ekarUpa nahIM rahevAnI Apatti paNa Avaze. mATe varNanikSepa vagere mAnavA nahIM. zaMkA : paNa to pachI padapratipAdya evA varNAdino jAti-AkRti vageremAMthI kayA zakyArthamAM ane nAmAdimAMthI kayA nikSepamAM antarbhAva mAnavo ? samAdhAna H vivakSita padArthano paricaya karAve evA varNa vagere je niyata dharmo hoya teono, jAti-AkRti-viziSTavyaktirUpa zakyArthanA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANoHsthApanAnikSepAbhAvaH ? - eva ca nAmAdiSu caturSu nikSepeSu madhye sthApanAnikSepe tasyAntarbhAvaH kartavyaH / ayambhAvaH - ekasyAkAzapradezasya tadavagADhAnAM ca paramANvAdipudgalAnAM saMsthAnalakSaNa AkRtipariNAmo naiva bhavati / kathaM na bhavatIti tu vivRtaM mayA'nuyogadvArasUtravRttyapari yat TippaNakaM viracitaM, tatra / tadarthinA tatrAvalokanIyam / tatazca saMsthAnapariNAma eva yadyAkRtitvena grAhyaH syAt tadA 'paramANu' itizabdasya zakteH zakyArthasya cAsambhava eva syAt, jAtyAkRtiviziSTavyakteraprasiddhatvAt / parantu paramANuparimANasyApyAkRtau samAvezo yadi manyeta, tadA tasyaivAkRtitvena prasiddhatayA na jAtyAkRtiviziSTavyakteraprasiddhirna vA shktishkyaarthyorprsiddhiriti| tatazcAkRtAvantarbhUtAnAM varNAdInAM niyatadharmANAM sthApanAnikSepa evAntarbhAvAd nikSepANAM jaghanyato yeyattA, na tasyA AdhikyaM, AkRti rUpa aMzamAM antarbhAva mAnavo. ane tethI ja nAmAdi cAramAMthI sthApanAnikSepamAM eno antarbhAva karavo. Azaya A che eka AkAzapradezano ke emAM avagAhIne rahelA paramANu vagere pudgalono saMsthAna nAmano AkRti pariNAma saMbhavato nathI. e kema saMbhavato nathI ? e vAta meM anuyogadvArasUtra-vRtti para je TippaNo lakhI che emAM samajAvI che. jijJAsue tyAMthI joI levI. tethI, jo saMsthAnapariNAma e ja 'AkRti' rUpe levAno hoya to 'paramANu' evA zabdanI zakti ane zakyArtha banneno asaMbhava ja thaI jaze, kAraNa ke jAtyAkRtiviziSTavyakti aprasiddha che. paNa paramANunA parimANano paNa jo AkRtimAM samAveza mAnavAmAM Ave, to te ja AkRti tarIke prasiddha thaI javAthI jAtyAkRtiviziSTavyaktinI ke zakti-zakyArthanI aprasiddhi nahIM thAya. Ama AkRtimAM antarbhUta varNAdi niyatadharmono sthApanAnikSepamAM ja antarbhAva thaI javAthI niMkSepAonI jadhanyathI je saMkhyA che te adhika nahIM thaI jAya, aniyata nahIM thaI jAya ke sarva-vyApitAniyamano bhaMga 151
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 15 anaiyatyaM vA na vA sarvavyApitvaniyamabhaGgApattiriti sarvaM susthaM syAt / athavA'nyathA'pyetad vyavasthApyate- nikSepANAM jaghanyato yA catuHpramANA saGkhyA, yazca sarvavyApitvaniyamastayoH saMrakSaNArthaM varNAdInAM caturSu madhya evAntarbhAvaH kartavyaH / sa ca na tAvannAmni zakyaH, nAmnaH zabdamAtrarUpatvAt / nApi dravye, varNAdInAM bhAvanikSepopAdAnatvAbhAvAt / nApi ca bhAve, vivakSitakriyAnubhUtiyuktasyaiva bhAvatvenAbhyupagamAditi pArizeSyAt sthApanAyAmevAntarbhAvo'bhyupagantavyaH / na cedaM svamanISikAvijRmbhitameva, anuyogadvAravRttAvapyetasya sUcitatvAt / tathA ca tadadhikAraH- 'yathendrAdipratimAsthApanAyAM kuNDalAGgadAdibhUSitaH sannihitazacIvajrAdirAkAra upalabhyate' ityAdi / atra hi kuNDalAdibhUSaNAnAM zacIvajrAdInAM cAkAre'ntarbhAvaH spaSTa paNa nahIM thaI jAya. eTale badhuM saMgata paNa thaI jaze. athavA bIjI rIte paNa A vAta siddha thaI zake che- nikSepanI jaghanyathI je cAra saMkhyA che ane sarvavyApitAniyama je che e bene jALavI rAkhavA mATe varNAdino A cAramAM ja samAveza karavo Avazyaka che. have, e nAmanikSepamAM to zakya nathI, kAraNa ke nAma to mAtra zabdarUpa ja hoya che. dravyanikSepamAM paNa e saMbhavita nathI, kAraNa ke varNAdi bhAvanikSepanA upAdAnakAraNabhUta nathI. tathA bhAvanikSepamAM paNa e karI zakAya ema nathI. kAraNa ke vivakSita kriyAnI anubhUtithI yukta je hoya e ja bhAvanikSepa kahevAya che. mATe pArizeSanyAye sthApanA nikSepamAM ja e antarbhAva mAnavo joIe. vaLI A mAtra mArI ja kalpanA nathI, anuyogadvAranI vRttimAM paNa AnuM sUcana karyuM ja che. e adhikAra Avo che-- jema indrAdinI pratimArUpa sthApanAmAM kuMDaLa-aMgada vagere AbhUSaNonI vibhUSA, samIpamAM indrANI-vaja.. vagere AkAra jovA maLe che.. vagere. ahIM, kuMDaLa vagere AbhUSaNono ane zacIvajra vagereno AkAramAM antarbhAva karelo hovo spaSTa ja che. AvuM 152 "
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAdayo'pyAkRtireva 153 eva / tatra kiM kAraNamiti paryAlocane teSAmindraparicAyakaniyatadharmatvameva kAraNatayA nizcIyate / tasmAd varNAdInAmapi sthApanAyAmevAntarbhAvaH, vivakSitavastuparicAyakaniyatadharmatvAt / ata eva zyAmavarNakasya kAkAkRtikasya citrasya yathA sAkArasthApanAtvaM na tathA raktapItAdivarNakasya tasya / idamuktaM bhavati-'kAkAbhiprAyeNaitaccitraM citritaM' iti yo na jAnAti, tasyApi citre kAkAkRtiM zyAmavarNaM ca dRSTvA 'kAko'yami'ti buddhiryathA sukarA syAnna tathA citre kAkAkRtimupalabhyApi yadi raktapItAdivarNa upalabhyeta tdetynubhvsiddhm| aparaJca AkRtiH guNAn kathayati' iti lokaprasiddhanyAye'pi na kevalaM saMsthAnamevAkRtitayA gRhyate, api tu varNakAntyAdayo'pi gRhyanta eveti srvjnprsiddhm| tasmAt tattatpadapratipAdyAnAM varNAdInAM sthApanAnikSepe'ntarbhAva iti sthitm| ata eva ca jaatyaakRtivishissttkaravAmAM zuM kAraNa hoI zake ? e vicAravAmAM Ave to, A badhA paNa Indrano paricaya ApanAra niyata dharmarUpa che e ja kAraNa tarIke jaNAya che. tethI vivakSita vastuno paricaya karAvanAra niyata dharmarUpa hovAthI varNAdino paNa sthApanAmAM ja antarbhAva spaSTa che. eTale ja, kALAraMganI kAgaDAnI AkRtivALuM citra je rIte kAgaDAnI sAkAra sthApanArUpa bane che e rIte lAla-pILA raMganI AkRtivALuM citra banI zakatuM nathI. kahevAno Azaya e che ke- "A citra kAgaDAnA abhiprAyathI doreluM che evuM jANato nathI tene paNa citramAM kAgaDAnI AkRti ane zyAmavarNa joIne "A kAgaDo che' evI buddhi jeTalI saraLatAthI thAya che eTalI saraLatAthI kAgaDAnI AkRti joyA pachI paNa jo lAla-pILo raMga jovA maLe to thaI zakatI nathI. A vAta anubhavasiddha che. vaLI, AkRti guNone jaNAve che' AvA lokaprasiddhanyAyamAM paNa AkRtirUpe mAtra saMsthAna ja nathI levAtuM, paNa varNa-kAnti vagere paNa levAya ja che. A vAta sarvajanaprasiddha che. tethI te te padathI pratipAdya varNAdino
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrInikSepaviMzikA-15 vyaktau zaktirityatrApi teSAM varNAdInAmAkRtAvevAntarbhAva iti spssttmev| idantu dhyeyam- atra varNAdInAM pRthag nikSepatayA yo niSedhaH sa yatra teSAmasvAtantryeNa padapratipAdyatvaM tatraiva jJeyaH, yatra tu teSAM svAtantryeNaiva tat, tatra tannikSepaH kathanIya eva, yathA kAlanikSepeSu varNakAlAkhyo nikssepH| taduktamAvazyakaniryuktau- paMcaNhaM vaNNANaM jo khalu vaNNeNa kAlao vnnnno| so hoi vaNNakAlo vaNijjai jo va jaM kAlaM // 731 / / iti| atra ca, yatra mukhyavAcyArthaparikaratayA varNAdInAM bodhastatra teSAmasvAtantryeNa padapratipAdyatvaM jJeyam, yathA kAkapadena pakSivizeSavarNatayA pratIyamAnasya kAlavarNasya, yatra ca mukhyavAcyArthatayaiva teSAM bodhastatra tat svAtantryeNa jJeyam, yathA kAlapadena pratIyamAnasya kaalvrnnsy| nanvatra kAkAditattadvastuparicAyakAnAM shyaamvrnnaadiniytdhrmaannaasthApanAnikSepamAM samAveza che e nizcita thayuM. ane tethI ja jAtyAkRtiviziSTavyaktimAM zakti je che temAM paNa varNAdino AkRtimAM ja antarbhAva che e paNa siddha thayuM. A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke- ahIM varNAdino svataMtranikSeparUpe je niSedha karyo che te jyAM teonI padapratipAdyatA svataMtrarUpe na hoya tyAM ja jANavo. jyAM teo svataMtrarUpe padapratipAdya hoya tyAM to te nikSepa kahevo ja joIe. jemake kAlanA nikSepAomAM varNakAla(kALo varNa) judA nikSeparUpe kahevAya che. AvazyakaniyuktimAM kahyuM che ke- pAMca varSomAM je kALo varNa che te varNakALa che... //73 ahIM, jyAM mukhavAcyArthanA parikararUpe ( dharmavagerarUpe) varNAdino bodha thato hoya tyAM teonI padapratipAdhatA svataMtrarUpe hotI nathI ema jANavuM, jemake kAka' zabda dvArA kAgaDAnA varNarUpe pratIta thato kALo raMga. ane jyAM e mukhyavAcyArtharUpe ja jaNAto hoya tyAM enI padapratipAdyatA svataMtrarUpe jANavI, jemake "kAla'zabda dvArA pratIta thato kALo raMga. prazna : kAgaDo vagere te te vastunA paricAyaka evA zyAmavarNAdi
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmni lakSaNayA padapratipAdyatvam 155 mevAkRtau sthApanAnikSepe ca samAveza uktaH / tatazca praznaH samudbhavati- aniyatadharmANAM kutra samAveza iti / zRNvatrottaraM- na kutracidapi, vivakSitapadApratipAdyatvAtteSAm / na hi 'ghaTa' padena nIlavarNAdInAmapyupasthitiH ziSTasaMmatA, 'nIlaghaTaM pazya' ityAdau nIlapadasya vaiyrthyprasAt | na ca jAtyAkRtiviziSTavyaktau zakterabhyupagatatvAt sthApanAdravya-bhAvAnAM padapratipAdyatvaM nikSepatvaJca nirbAdhameva, nAmnastu na tathA, zakteranabhyupagamAditi vaktavyaM, zaktyA padapratipAdyatvasyAsambhave'pi lakSaNayA tatsambhavAt / ata eva 'ghaTa'itizabdazravaNAnantaraM sAmAnyatayA na 'ghaTa'zabdasyopasthitirjAyate, api tu kambugrIvAdimataH padArthasyaiva / yatrAnupapattiH pratIyate tatraiva 'ghaTa'zabdasya sA jAyate, niyatadharmono to tame AkRtimAM ne sthApanAnikSepamAM samAveza kahyo, paNa je dharmo aniyata hoya eno samAveza zAmAM karazo ? uttara : kazAmAM nahIM, kAraNa ke aniyatadharmo vivakSita padathI pratipAdya hotA nathI. "ghaTa' zabda sAMbhaLavA para nIlavarNAdinI upasthiti thatI nathI ja, nahIMtara "nIlaghaTane jo vageremAM "nIla" zabda bolavAnI jarUra ja na rahe. zaMkAH jAtyAkRtiviziSTavyaktimAM zakti mAnI hovAthI sthApanAdravya ane bhAva padapratipAdya hovAmAM ane nikSeparUpa hovAmAM koI prazna nathI. paNa nAma mATe to prazna che ja, kAraNa ke emAM zakti nathI mAnI. samAdhAna : zaktithI padapratipAdyatva na hovA chatAM lakSaNAthI to e che ja, mATe koI prazna nathI. eTale ja "ghaTa' zabda sAMbhaLavA para sAmAnyathI "ghaTa'zabdanI nahIM, paNa kabugrIvAdimAn padArthanI ja upasthiti thAya che. jyAM asaMgati pratIta thAya tyAM ja "ghaTazabdanI upasthiti thAya che. jema ke "kabugrIvAdimAn padArtha, ghaTa evuM je pada tenAthI vAcya che' AvA vAkyamAM. ahIM "ghaTazabdanA zakyArtharUpa
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrInikSepaviMzikA-15 yathA 'kambugrIvAdimatpadArtho 'ghaTa'itiyatpadaM tadvAcyaH iti vAkye, atra 'ghaTa'padazakyArthasya kambugrIvAdimatpadArthasya padatvamanupapannameveti 'ghaTa'ityasyArthatayA lakSaNayA 'ghaa'itivarNAvalIniSpanno ghaTazabdo gRhyte| nanvevaM tu gaGgAtIrasyApi gaGgAnikSepatvamApatitaM, tasyApi lakSaNayA gaGgApadapratipAdyatvAditi cet ? na, yatpadasya lakSaNayApi pratipAdyAni yAvanti vastUni, tAvatAM sarveSAM tannikSepatvamiti niyamAbhAvAd, anyathA mUrkhasyApi budhanikSepatvaprasaGgAt, kvacit tasyApi (vyaJjanayA) budhapadapratipAdyatvasambhavAt, maGgalAdInAM kathitebhyazcaturAdibhyo nikSepebhyo'dhikanikSepasambhavApattezca, lakSaNayA tadanyeSAmapi maGgalAdipadapratipAdyatvasambhavAt / nanu tarhi ko'tra niyamaH ? iti cet ? shRnnukabugrIvAdimAn padArtha padarUpa hovo asaMgata ja che, eTale AvA sthaLe ghaTa' zabdano lakSaNAthI ghaTazabda evo artha karAya che. zaMkA : jo Ama lakSaNA dvArA padapratipAdya padArtha paNa nikSeparUpa banato hoya to gaMgAtIra paNa gaMgAnikSepa banI jaze, kAraNa ke e paNa lakSaNAdvArA gaMgApadapratipAdya che ja. samAdhAna : je padathI lakSaNA dvArA paNa pratipAdya jeTalI vastuo hoya e badhI vastuo tenA nikSepa rUpa bane ja evo niyama na hovAthI AvI zaMkA barAbara nathI. nahIMtara to mUrakha paNa budha(= paMDita)no nikSepa banI jAya, kAraNa ke kyAreka e paNa vyaMjanAthI "budha padapratipAdya hovo saMbhave che. tathA pUrvAcAryoe maMgaLa vagerenA cAra vagere je nipA kahyA che enA karatAM paNa vadhAre nikSepa saMbhavita banI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke lakSaNA dvArA nAmamaMgalAdithI bhinna padArtho paNa maMgalAdipadapratipAgha hovA saMbhave ja che. zaMkA : to pachI A viSayamAM niyama zuM che ?
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirUDhalakSyArthasya nikSepatvam 157 lakSaNayA tu yasya sarvatra padapratipAdyatvasambhavo yatra nirUDhalakSaNetyarthastasyaiva nikSepatvena vyavahArastadanyasya tu yasya vivakSAvizeSavazAt sampradAyasaMmatatvaM tasyaiva tadvyavahAra ityasmAkaM matiH / nAmnastu sarvatra padapratipAdyatvasambhavo'tastasya lakSyArthatve'pi nikSepatvena vyavahAro bhavatyeva, gaGgAtIrAdermUrkhAdervA na tathAtvamato na tdvyvhaarH| vaiyAkaraNAdivannAmnyapi zakterabhyupagamapakSe tu na ko'pi prshnH| ____ nanu ghaTAdipadasya jAtyAdiSu yA zaktiH saikaiva bhinnA vA ? praznasyAyamAzayaH- ye zaktisambandhenAnekAnarthAn bodhayanti te nAnArthAH zabdA dvividhA bhavanti-pRthakzaktikA ekshktikaashc| tathAhi-harizabdo viSNutvena viSNuM bodhayati, indratvena cendram / atra viSNuzcendrazcetyetau dvAvapi zakyArthAveva, na tvekaH zakyArthastadanyastu lakSyArtha iti, samAdhAna : lakSaNA dvArA to je sarvatra padapratipAdya hovuM saMbhave arthAt jemAM nirUDhalakSaNA hoya teno ja nikSepa tarIke vyavahAra thAya che. te sivAyanA padArthomAMthI to jeno tevI koI vivakSAnA kAraNe tevo vyavahAra sampradAya saMmata hoya to ja teno ja nikSepa tarIke vyavahAra karavo, anyano nahIM, AvuM amane lAge che. nAma to sarvatra padapratipAdya hovuM saMbhave ja che, mATe e lakSyArtharUpa hovA chatAM nikSepa tarIke saMmata che. paNa gaMgAtIra ke mUrkha vagere evA nathI, mATe nikSepa tarIke mAnya nathI. vaiyAkaraNAdinI jema nAmamAM paNa zakti mAnavAnA pakSamAM to koI prazna ja nathI. zaMkA : ghaTAdi zabdanI jAti vageremAM je zakti che te eka ja che ke bhinna bhinna ? pUchavAno Azaya e che ke - zaktisaMbaMdhathI aneka padArthone jaNAvanAra nAnArthaka zabdo be prakAranA hoya che - judI judI zaktivALA ane ekazaktivALA. te A rIte - "hari' zabda viSNu tarIke viSNune ane indra tarIke indrane jaNAve che. A viSNu ane indra.. banne zakyArtha ja che, "eka zakyArtha che ne bIjo lakSyArtha che evuM nathI,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrInikSepaviMzikA-15 vinigamakAbhAvAt / atha kasmiMzcitprastAva uccarito harizabdo viSNorindrasya ceti dvayorapi zakyArthatve'pi prastAvamanusRtyAnyatarameva bodhayati na tu dvayamapi / tatazca harizabdasya viSNorindrasya ca bodhane yA zaktiH sA naikaiva, api tu pRthak pRthak dve eva / tAbhyAzca yA zaktiH sakriyA bhavet tacchakyArtha upasthIyeta, yA tu prastAvAtmakottejakAbhAvAt suSuptaivAvatiSTheta na tacchakyArtha upasthIyeteti / nanvekayaiva zaktyA harizabdo dvayamapi bodhayatu, lAghavAt, na tu pRthagbhUtAbhyAM dvAbhyAM zaktibhyAM, gauravAditi cet ? na, tadA sakRdevoccaritenApi harizabdena dvayorapyupasthitiprasaGgAt / tatazca harizabdaH pRthakzaktika iti nizcIyate / athaikazaktiko nAnArthaH zabdo vicAryate / tatra puSpadantazabda udAharaNam / tasya zabdasya zravaNena sUryasya cndrsyetyukAraNa ke kone zakyArtha mAnavo ne kone lakSyArtha? emAM koI vinigamaka nathI. have, koIka prastAvamAM bolAyelo "hari' zabda, viSNu ane indra banne zakyArtharUpa hovA chatAM prastAvane anusarIne ekano ja bodha karAve che, banneno nahIM. tethI "hari' zabdanI viSNune ne indrane jaNAvavAnI je zakti che te eka ja nathI, paNa pRthak pRthapha che ema mAnavuM paDe che. e bemAMthI je zakti sakriya bane che teno zakyAthe upasthita thAya che, ane prastAvAtmaka uttejaka na maLavAthI je zakti suSupta ja rahe che teno zakyAthe upasthita thato nathI. pratizaMkA : hari zabda eka ja zaktithI bannene jaNAve che, evuM mAno ne, kAraNa ke emAM lAghava che. judI-judI zakti mAnavAmAM to gaurava che. pratisamAdhAna : to pachI eka ja vAra bolAyelA hari zabdathI banne upasthita thavAnI Apatti Ave. mATe harizabda pRthaka zaktivALo che, ema nizcita thayuM. have ekazaktika nAnArthaka zabda vicArIe. emAM 'puSpadaMta' zabda
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAnArthakapadazaktivicAraH bhayorapyupasthitirbhavati / atastasyobhayorapi zaktirvartata eva / parantu yadi sA zaktirharizabdazaktivatpRthak pRthageva syAttadaikA zaktiH sUryatvena sUryasya tadanyA tu candratvena candrasya bodhikA syAt / tatazca sakRduccaritaH puSpadantazabdaH prakaraNamanusRtyaikaM sUryameva bodhayed yadvaikaM candrameva bodhayenna tu dvayamapi / parantvanubhavastu na tathA, puSpadantazabdazravaNena sUryAcandramasordvayorapyasandigdho nirNaya eva sphuratItyato nizcIyate yad harizabdasya viSvindrAdiSu yathA pRthakpRthak zaktirna tathA puSpadantazabdasya sUryacandrayoH pRthakpRthak zaktiH, api tvekaiva zaktiH / tatazca nAnArthaH puSpadantazabda ekazaktika iti nizcIyate / atha jAtyAdiSu zaktimattayA ghaTAdizabdo'pi nAnArthaH / ataH praznaH samudbhavati yat sa pRthakzaktiko vaikazaktiko veti / tasya udAharaNa che. A zabda sAMbhaLavA 52 sUrya ane candra banne upasthita thAya che. mATe e bannemAM enI zakti che to kharI ja. paraMtu e jo hirazabdanI jema pRthak pRthak hoya to eka zakti sUrya tarIke sUryane ne bIjI zakti candra tarIke candrane jaNAvaze. ane to pachI ekavAra bolAyelo 'puSpadaMta' zabda prakaraNane anusarIne sUryane ke candrane ekane ja jaNAvaze, bannene nahIM. paraMtu anubhava evo nathI, anubhava to banneno asaMdigdha nirNaya thavAno ja che. tethI nizcita thAya che ke harizabdanI jema viSNu vageremAM pRthak pRthak zakti che, ema 'puSpadaMta'zabdanI sUrya-candramAM pRthak pRthak zakti nathI, paNa eka ja zakti che. eTale ke nAnArthaka 'puSpadaMta' zabda ekazaktika che. Ama nAnArthaka zabdo be prakAranA hoya che. eTale jAtyAdimAM zaktivALo hovAthI nAnArthaka evo ghaTAdizabda pRthak zaktika che ke ekazaktika ? evo prazna Ubho thaze ja. 159 samAdhAna : tamArA praznano uttara sAMbhaLo. A nikSepanI vicAraNAmAM badhA ja zabdo ekazaktika paNa che ne pRthakzaktika paNa
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrInikSepaviMzikA-15 jAtyAdiSu yA zaktiH sA bhinnA vaikA vetyrthH| zRNvatrottaram - nikSepAdhikAre cintyamAne sarvasya zabdasyaikazaktikatvamapi mantavyaM, pRthakzaktikatvamapi / taccaivaM- bhAvaghaTamuddizya sakRdevoccaritena ghaTazabdena jAterAkRtervyaktezcetyevaM tisRNAmapyupasthitirbhavatyeva / kadAcijjAteH, kadAcidAkRteH, kadAcittu vyakterevopasthitirityevaM tu na kadAcidapi bhavati / tatazca puSpadantazabdatulyatayaikazaktikatvaM nirbAdhaM sidhytyev| atra bhAvanikSepAt kathaJcidabhinnAnAmeva sthApanAdInAmekayaiva zaktyopasthitirbhavatIti dhyeyam / __parantu yadA gopAladArakAdilakSaNaM nAmanikSepAdikamuddizya zabdaH prayukto bhavettadA sakRduccaritaH sa zabdaH prakaraNavazAd nAmAdInAM caturNAmanyatamameva bodhayati, na tu sarvAn, ataH sa harizabdavat pRthakzaktika eva sidhyati / tatazca 'gAH pAlayantamindraM pazye'tyAdivAkya indrazabda indrAkhyagopAlalakSaNaM nAmendrameva bodhayati, na tu che. te A rIte - jyAre ghaTa zabda bhAvaghaTane udezIne bolAyelo hoya che tyAre ekI sAthe e jAti-AkRti ane vyakti. e traNe nikSepane 4||vii. 4 hai cha.. syAre tine 4 (bhAvanikSepane 4), syAre AkRtine ja (sthApanAniSepane ja), ne kyAreka vyaktine ja (dravyanikSepane ja) jaNAve AvuM kyAreya banatuM nathI. mATe puSpadaMtazabda jevo hovAthI e ekazaktika hovo vinA virodha siddha thaI jAya che. AmAM bhAvanikSepathI kathaMcit abhinna evA ja sthApanA vagere nikSepanI eka zaktithI upasthiti thAya che e jANavuM. paraMtu jyAre gopALaputra vagere rU5 nAmanikSepa vagerene udezIne ghaTAdi zabda bolAyelo hoya, tyAre ekavAra bolAyelo e zabda prakaraNAdivazAta nAmAdi cAramAMthI ekane ja jaNAve che, cArene nahIM, mATe e harizabdanI jema pRthakzaktika siddha thAya che. eTale "gAyonuM pAlana karatA Indrane jo' vagere vAkyamAM 'indrIzabda indra nAmanA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvazabdAnAmeka-pRthakzaktikatvam sthApanendrAdIn / 'indraM pUjayituM sa mandiraM gacchatI'tyAdivAkye tvindrazabda indrapratimAlakSaNaM sthApanendrameva bhinnayA zaktyA bodhayati, na tu nAmendrAdIn / evameva dravya-bhAvendrayorapi jJeyam / atra tu bhAvanikSepAt pradhAnayatA bhinnAnAmeva nAmAdInAM bhinnoktyopasthitiH prakaraNAdimanusRtya bhavatIti dhyeyam / nanu nAma-sthApanendrayorbhinnatvaM tu nirbAdham, dravyendrasya tu tatkatham ? ekabhavikAdisAdhorjIvasyaivendratayA pariNamanAd bhAvendreNa saha tasya kathaJcidabheda eveti cet ? satyaM, tathApIndraparyAyamApannasya jIvadravyasya tena saha yathA'bhedastathA tu tatparyAyamanApannasya sAdhujIvasya nAstyeveti tadapekSaM yadvA jIvasyaikatve'pi tasya pUrvabhave sAdhutvenaiva pradhAnatayA vyavahAraH, uttarabhave tvindratayaiveti tadapekSaM bhedaM puraskRtya bhinnatvamapi nirbAdhameva / gopALaputrarUpa nAgendrane ja jaNAve che, sthApanendra vagerene nahIM. "indrane pUjavA mATe te maMdiramAM jAya che vagere vAkyamAM "Indra' zabda indranI pratimArUpa sthApanendrane ja judI zaktithI jaNAve che, nAgendra vagerene nahIM. A ja rIte dravyendra ane bhAvendra aMge paNa jANavuM. AmAM bhAvanikSepathI mukhya rIte bhinna evA ja nAmAdinI bhinna zaktithI prakaraNAdine anusarIne upasthiti thAya che, e jANavuM. zaMkA: bhAvendrathI nAma-sthApanAIndra bhinna hoya che e to nibaMdha che. paNa dravyendra zI rIte ? kAraNa ke ekabhavikAdi sAdhuno jIva ja indrarUpe pariNamavAno hovAthI bhAvendra sAthe eno kathaMcit abheda ja hoya che. samAdhAna : barAbara che. chatAM indraparyAya pAmI cUkelA jIvano enI sAthe jevo abheda hoya che, evo te paryAyane nahIM pAmelA sAdhujIvano hoto nathI, tethI e apekSAe ahIM bheda samajavo. athavA, jIva eka ja hovA chatAM, pUrvabhavamAM eno pradhAnatAe sAdhu tarIke ja vyavahAra thAya che, uttarabhave Indra tarIke ja. mATe e apekSAe ahIM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 15 tatazca bhAvanikSepAt kathaJcidabhinnAnAM sthApanAdinikSepANAM sarveSAM sakRdevoccaritena tattacchabdena puSpadantazabdavadektoktyaivopasthitirbhavati, bhAvanikSepAtpradhAnatayA bhinnAnAmeva gopAladArakAdilakSaNAnAM nAmAdinikSepANAM harizabdavad bhinnoktyaivopasthitirbhavati / sakRduccaritena tu tena zabdena teSAmanyatamasyaiva prakaraNavazAdupasthitirbhavatIti sthitam / bhAvanikSepa saMlagnasyAbhidhAnalakSaNasya nAmanikSepasya tu bhAvanikSepAbhiprAyakeNa tattacchabdena lakSaNayopasthitirbhavatItyapi dhyeyam // 15 // tadevaM nAmAdinayAnAM mitho vivAdaH, teSAM mithyAbhAvaH, sarvanayamayasya jinamatasya samyaktvaM, sarvasya vastunazcatuSparyAyatvaM, nikSepalakSaNAnAM teSAM catuSparyAyANAmupasthitiH kathaM bhavatItyAdikaM vicAritam / atra sarvasya vastunazcatuSparyAyatvaM yaduktaM tatra kazcit zaGkate - 162 bheda samajavo. tethI, bhAvanikSepathI kathaMcid abhinna evA sthApanAdi badhA nikSepAonI eka ja vAra bolAyelA vivakSita zabdathI puSpadaMta zabdanI jema ekazaktithI upasthiti thaI jAya che. ane bhAnikSepathI mukhyatayA bhinna evA gopALaputra vagererUpa nAmAdi nikSepAonI upasthiti harizabdanI jema bhinna-bhinna zaktithI ja thAya che. eTale ekavAra bolAyelA zabdathI nAmAdimAMnA ekanI ja prakaraNAdivazAt upasthiti thAya che, e nizcita thAya che, tathA bhAvasaMlagna abhidhAnAtmaka nAmanikSepanI upasthiti bhAvAbhiprAyaka te te zabdathI lakSaNA dvArA thAya che. e paNa dhyAnamAM rAkhavuM. ||1|| Ama, nAmAdinayono paraspara vivAda, teonuM mithyApaNuM, sarvanayamaya jaina matanuM samyakpaNuM, sarvavastuonI cAra paryAyamayatA, nikSepasvarUpa A cAra paryAyonI upasthiti zI rIte thAya che ? vagere ApaNe joyuM. AmAM sarva vastuo cAra paryAyamaya che evuM je kahyuM temAM koIka zaMkA kare che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadravyanikSepaviSayiNI zaGkA jIvasya dravyanikSepo'prasiddho'kAraNatvataH / tasyAnAditvatastasmAdavyApI niyamo nanu // 16 // nanu nAmAdinikSepacatuSTayasya sarvavyApakatvaniyamo'vyApI avyApakaH, yato jIvasya dravyanikSepo'prasiddhaH, kuto'prasiddha ityAhaakAraNatvataH = kasyacidapi tatkAraNatvA'sambhavAt / kutastadasambhava tyAha-tasya = JIvasyAnAvitvataH / tata%0, yato nIvasya vyanikSepo'prsiddhH, atastanniyamo'vyApaka iti pUrvapakSAgAthAsaGkSepArthaH / vistarArthastvayaM- zaGkAkarturayamabhiprAyaH - yasya gopAladArakAderjIvaiti nAma kriyate sa nAmajIvaH, devatAdipratimA ca sthA - 163 gAthArtha : pUrvapakSa : jIvano dravyanikSepa aprasiddha che. kAraNa ke jIvanuM koI kAraNa nathI. te paNa eTalA mATe ke jIva anAdi che. mATe nAmAdinikSepacatuSTaya sarvavastuomAM vyApaka hovAno niyama avyApaka che. (A pUrvapakSanI gAthA che. Ano saMkSepArtha paNa Avo ja jANavo.) vistarArtha Avo che. pUrvapakSano Avo abhiprAya che - je gopALaputra vagerenuM jIva evuM nAma paDAya te nAmajIva, devatA vagerenI pratimA e sthApanAjIva, aupazamikAdibhAvayukta padArtha e bhAvajIva.. Ama jIvanA traNa nikSepa saMbhave che. paNa dravyanikSepa saMbhavato nathI. e to to ja saMbhave jo pahelAM koI ajIva hoya ne pachI jIva bane, jema bhaviSyamAM deva bananAro vartamAnano adeva e dravyadeva hoya che tema. paNa siddhAntane A vAta mAnya nathI, kAraNa ke jIvAdi dravyo itaraapravezI che. ane tethI jIvatva e anAdianidhana evo pAriNAmika bhAva che. zaMkA H buddhithI guNa-paryAyane alaga karI devAnA..ne pachI guNaparyAyarahita hovArUpe buddhithI kalpela anAdipAriNAmikabhAvayukta jIva e dravyajIva tarIke maLI zakaze. samAdhAna (pUrvapakSa) : vidyamAna evA guNa-paryAyone buddhithI dUra =
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 16 panAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI ca bhAvajIva iti jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu dravyanikSepaH / ayaM hi tadA sambhavet yadyajIvaH sannAyatyAM jIvo'bhaviSyat, yathA'deva: sannAyatyAM devo bhaviSyan dravyadeva iti / na caitadiSTaM siddhAnte, jIvAdInAM dravyANAmitapravezitvAt, jIvatvasyAnAdinidhanapAriNAmikabhAvatvAditi / na ca guNaparyAyaviyuktatvena buddhyA kalpito'nAdipAriNAmikabhAvayukto dravyajIvaH sambhavediti vAcyaM, satAM guNaparyAyANAM buddhyA'panayanasya kartumazakyatvAt / na khalu jJAnAyattA'rthapariNatiH, kintu yathA yathA'rtho vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurbhavatIti / arthastu na kadAcidapi kvacidapi guNaparyAyaviyuktatvena vipariNamate yena buddhyA tadapanayanaM zakyaM syAditi zUnyo'yaM bhaGgaH / tatazca nAmAdicatuSTayasya sarvavyApitAniyamabhaGgo dhruva eveti / 164 karI zakAtA nathI. padArthano pariNAma jJAnane AdhIna hoto nathI. arthAt ApaNe buddhithI evI kalpanA karIe ke amuka jIvamAMthI enA guNa-paryAya aLagA thaI gayA ne e guNa-paryAya vihoNuM khAlI jIvadravya rahyuM. eTalA mAtrathI e jIva kAMI guNa-paryAyazUnya evA pariNAmavALo banI jato nathI. Ama padArthe kevI rIte pariNamavuM e jJAnane AdhIna hotuM nathI. paNa padArtha je je rIte pariName che e e rIte tadviSayaka jJAna AkAra pAme che. ane padArtha to kyAreya paNa kyAMya paNa guNaparyAyarahitarUpe pariNamato nathI ke jethI buddhithI guNaparyAyane dUra karI zakAya. mATe dravyajIva A zUnya bhaMga che. ne tethI nAmAdicatuSTayanI sarvavyApitAnA niyamano bhaMga thAya ja che. zaMkA : prAyaH bIjA sarva padArthomAM A catuSTaya vyApaka che ja. eTale A eka sthaLe kadAca e na hoya to paNa koI doSa nathI. arthAt 'nAmAdicatuSTaya jIva sivAyanI dareka vastuomAM vyApaka che' evo
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekasminnasaMbhave doSAbhAvaH ? syAdiyaM kalpanA-- yataH prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu nAmAdicatuSTayasya vyApitvaM sambhavati, ato'traikasminnasambhavo na doSAya / 'jIvabhinna sarvavyApakatvaM nAmAdicatuSTayasyeti niyamAbhyupagame na doSa ityarthaH / tathA ca vRddhoktiH - 'yadyatraikasminna sambhavanti naitAvatA bhavatyavyApite' ti| na ceyamatimaLIyA, na vevatasya nIvathaiva, dravyasthApi dravyanikssepaaprsiddheH / niyame tadbhinnatvamapi nivezyatAmiti cet ? na, dharmAstikAyAderapi dravyanikSepAprasiddheH, adharmasya dharmIbhavanAsambhavAt, dharmAdInAmitarApravezitvAd, dhrmtvaadernaadinidhnpaarinnaamikbhaavtvaacc| tattatsarvavyabhicArasthAnAnyatvavizeSaNAd na doSa iti cet, satyaM, 165 niyama mAnavAmAM koI doSa nathI. eTale ja AvuM vRddhakathana paNa maLe ja che. jo A ekAda padArthamAM e cAre saMbhavatA nathI, to paNa eTalA mAtrathI avyApitA thaI jatI nathI.' - samAdhAna (pUrvapakSa) : saMgati karavAnI AvI kalpanA ramaNIya nathI. kAraNa ke mAtra jIvano ja nahIM, dravyano dravyanikSepa paNa aprasiddha che. "prastuta niyamamAMthI enI paNa bAdabAkI karI nAkhIzuM.. arthAt 'nAmAdicatuSTaya jIva ane dravya sivAyanI sarva vastuomAM vyApaka che evo niyama mAnIzuM." A rIte saMgati karavI paNa zakya nathI, kAraNa ke dharmAstikAya vagereno dravyanikSepa paNa asaMbhavita che. te paNa eTalA mATe ke (1) dharmAstikAya vagere paNa itara apravezI hovAthI adharma kyAreya dharmarUpa banI zake e saMbhavita nathI. (2) dharmatva vagere paNa anAdinidhanapAriNAmikabhAvarUpa che. zaMkA : jIva, dravya, dharmAstikAya.. vagere AvA jeTalA vyabhicArasthaLo hoya te badhAnI bAdabAkI karIne te sivAyamAM sarvavyApitA che evo niyama mAnIzuM. samAdhAna (pUrvapakSa) : barAbara che.. paNa ATalA badhA vyabhicAra sthaLonI bAdabAkI karyA pachI paNa ene sarvavyApaka kahevuM e mAtra
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kintvetAvatAM vyAvRttyanantaramapi sarvavyApitvakathanamabhimAnamAtramevAvaziSyeta na ve 'ti nibhAlanIyam / nanu manuSyAdireva dravyajIvaH, bhAvidevAdilakSaNajIvaparyAyahetutvAt / taduktamapareSAM matatayA tattvArthavRttau - ahameva manuSyajIvo'bhidhAtavyaH, uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya, ahaM hi tasyotpitsordevajIvasya kAraNaM bhavAmi, yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, ato'hamadhunA dravyajIva itiM (sU.1/5 ) / tathA mRdAdireva dravyadravyaM (dravyasya dravyanikSepa ityarthaH ), AdiSTadravyatvAnAM ghaTAdiparyAyANAM hetutvAd / ayambhAvaH- mRdAdidravyApekSayA paryAyarUpANAmapi ghaTAdInAM svakIyapUrvAparAvasthAlakSaNaparyAyApekSayA tu dravyatvameva / ete ca ghaTAdaya AdiSTadravyANyucyante / tatazca teSAM dravyatvAt tatkAraNIbhUtamRdAdireva mithyAabhimAna ja bAkI rahe che ke bIjuM kAMI ? e paNa vicAravuM bheje. zrInikSepaviMzikA - 16 zaMkA : manuSyAdi ja dravyajIva che, kAraNa ke devAdirUpa jIvano je bhAvI paryAya, tenA kAraNabhUta che. tattvArthasUtranI vRttimAM anyanA mata tarIke A vAta karI ja che ke- huM manuSyajIva ja dravyajIva tarIke chuM, AgaLa haju prAdurbhAva na pAmela devajIvanI apekSAe huM ja e deva tarIke utpanna thanAra jIvanuM kAraNa chuM. eTale huM ja e devajIva tarIke banavAno hovAthI atyAre huM ja dravyarUpa chuM. (sUtra 1-5). ema mATI vagere ja dravyadravya che (dravyano dravya-nikSepa che), kAraNa ke Adidravya evA ghaTAdiparyAyonuM kAraNa che. Azaya e che ke - mATI vagere dravyanI apekSAe je paryAyarUpa che evA paNa ghaTAda, potAnI pUrvApara avasthA rUpa paryAyonI apekSAe to dravyajIva che ja. AvA anya-anya apekSAe dravya-paryAyaubhayarUpa ghaTAdi AdiSTadravya kahevAya che. eTale e 'dravya' rUpa to che ja. ne mATI vagere enuM kAraNa che. mATe mATI vagere dravyadravya tarIke maLI jaze.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhasyaiva bhAvajIvatvApattiH ? dravyadravyaM bhavatIti cet ? na, manuSyAdInAM dravyajIvatve siddhasyaiva bhAvajIvatvaprasaGgAt / ayambhAvaH- yathA manuSyAdirbhAvidevAdilakSaNajIvaparyAyahetutvAd dravyajIvaH, tathA sa bhAvidevo'pi dravyajIva eva syAt, taduttarabhAvijIvaparyAyahetutvAt / tatazca pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNatayA dravyajIva eva syAt / yastu kAryameva syAt, na tu kasyAzcidapi bhAvyavasthAyAH kAraNaM, sa eva bhAvajIvaH syAditi siddha eva bhAvajIvaH syAd, nAnyaH ko'pi / ata eva 'tasmAvimavi pari] vijJAyate' (sU. 4-8) hyu tattvArthaTIvjhAvRddhiH| atha kathaM siddhAnyasya saMsAriNo jIvasya bhAvajIvatvamevaM nirAkriyate ? bhAvidevAdilakSaNajIvaparyAyahetutayA dravyajIvasyApi tasya manuSyAdeH svapUrvabhavalakSaNajIvaparyAyakAryatayA bhAvajIvatvasyApi nirbA 167 samAdhAna (pUrvapakSa) : manuSyAdine dravyajIva tarIke levAmAM bhAvajIva tarIke mAtra siddho ja bacavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke jema manuSyAdi, jIvanA bhAvIdevAdi paryAyanA kAraNarUpa hovAthI dravyajIva che, ema e bhAvI deva paNa dravyajIva ja banaze, kAraNa ke e paNa jIvanA enA pachI thanArA paryAyanA kAraNarUpa che ja. Ama pUrva-pUrva jIva, pachI pachInA utpanna thanAra paryAyanI apekSAe kAraNabhUta hovAthI dravyajIva ja banaze. je mAtra kAryarUpa ja hoya, koIpaNa bhAvI avasthAnA kAraNabhUta na hoya te ja bhAvajIva banI zakaze. ne evA to siddha ja hovAthI mAtra siddha ja bhAvajIva banaze, bIjo koI nahIM. mATe ja tattvArthanA TIkAkAra bhagavaMte A mata paNa pariphalgu - tuccha jaNAya che' ema jaNAvyuM che. zaMkA : siddhathI bhinna evA saMsArIjIva bhAvajIva nahIM banI zake evuM zA mATe kaho cho ? bhAvI devAdarUpa paryAyanA kAraNa hovAthI dravyajIvarUpa evA paNa e manuSyAdi potAnA pUrvabhavarUpa paryAyanA kArya
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrInikSepaviMzikA-16 dhatvAd / na ca tasyaiva manuSyAderdravyajIvatvaM, tasyaiva ca bhAvajIvatvamiti virodhaH, jaM vatthumatthi loe caupajjAyaM tayaM savvaM // 73 // iti bhASyavacanena sarvasya vastunazcatuSparyAyatvasya prtipaadnaat| ata eva sarvavastuSu pratyekaM caturNAmapyamISAM sadbhAvaH kathita eva / tathAhi ahavA vatthUbhihANaM nAma ThavaNA ya jo tadAgAro / / RyA te baeN jJAvinna tayaM mAvo // vi.sA. . 60 || nanu 'ghaTa' itizabdalakSaNasya nAmnaH kathaM kambugrIvAdimati ghaTe sadbhAvaH ? anekAntavAde nAma-nAmavatoH kathaJcidabhedasya svIkRtatvAditi gRhaann| taduktaM tattvArthavRttau- vastusvarUpapratItihetutvAcca vastusvarUpaM zabdaH, tadanAtmakatve vastuvyavahAravicchedaH, tadAtmakatvAcca stutau rAgaH stuhovAthI bhAvajIvarUpa paNa che ja. "te manuSya ja dravyajIva ne e ja bhAvajIva.. AmAM to virodha spaSTa che ema na kahevuM, kAraNa ke 'lokamAM je koI vastu che e badhI cAra nikSepamaya che evuM bhASyavacana badhI vastuone cAranikSepamaya hovI kahe ja che. mATe ja badhI ja vastuomAM A cAreno sadbhAva kahelo ja che. te A rIte- athavA vastunuM abhidhAna e nAmanikSepa che, vastuno AkAra e sthApanAnikSepa che, vastunI kAraNatA e dravyanikSepa che ne kAryApinnatA e bhAvanikSepa che. vi.A.bhA.6OA. prazna (pUrvapakSa) : ghaTa evA zabdarUpa nAmano kaMbugrIvAdimAnuM ghaTamAM sadbhAva zI rIte ? uttara : anekAntavAdamAM nAma ane nAmavAnno kathaMcit abheda mAnelo hovAthI e sadbhAva hoya che. tattvArthasUtranI vRttimAM kahyuM che ke- zabda e vastunuM svarUpa che, kAraNa ke vastunA svarUpanI pratItinuM kAraNa che. jo e vastasvarUpAtmaka na hoya to zabda dvArA vastuno vyavahAra je thAya che teno viccheda ja thaI jAya. vaLI e vastasvarUpAtmaka che mATe ja stutimaya zabdo bolavAthI stutya pratye rAga (bhakti bahumAna)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdo'pi vastusvarUpam 169 tyasya, dveSazca nindAyAM dveSyasyeti (suu.1-5)| svarUpasvarUpavatozcAbhedaH siddha eveti / tathA'tra sarvasya vastunazcaturnikSepamayatvaM yaduktaM tena 'tasyaiva dravyanikSepatvaM, tasyaiva ca bhAvanikSepatvaM, na ko'pyatra virodhaH' iti spaSTaM nirNIyata eva / na ca 'yasya manuSyAdevyajIvatvaM tasyaiva ca bhAvajIvatvaM, na tatra ko'pi virodhaH' iti sAdhanArthaM bhavatA ahavA vatthUbhihANaM..'ityAdikaitadgAthopanyastA, na ca tayA tatsiddhiH zakyA, tatra bhAvaghaTe dravyaghaTatvasyAnuktatvAt, dravyakapAlatvasyaivoktatvAd, bhavatAM tu bhAvajIve manuSye dravyajIvatvasyaiva sAdhanArthaM prayAsaH, na tu dravyadevatvAderiti sa kathaM saphalIbhavediti ced ? aho bhrAntiH, sarvasya vastuno nikssepullase che ne nindAmaya zabdo bolavAmAM ASya pratye dveSa uchaLavA lAge che. (nahIMtara = stuti-nindAtmaka zabdone stutya-ninda sAthe kAMI lAgatuM-vaLagatuM na hoya to zabdo bhale ne stuti ke nindAnA hoya, rAga-dveSane ullasavAnI zI jarUra ?) (sU. 1-5). eTale zabda vastusvarUpAtmaka hovA siddha thAya che. te svarUpa-svarUpavAno to kathaMciabheda mAnelo ja che. eTale ghaTAdisarvavastu nAmamaya paNa che ja. Ama, sarvavastuo cAranikSepamaya hovI ahIM je kahI che enAthI "je dravyanikSepa hoya e ja bhAvanikSeparUpa hovAmAM koI virodha nathI.' evo spaSTa nirNaya thAya ja che. pratizaMkA (pUrvapakSa) : je manuSyAdi dravyajIva che te ja bhAvajIva paNa che, emAM koI virodha nathI, evuM sAbita karavA tame vi.A. bhASyanI 'ahavA vabhUbhihANaM." vagere gAthA darzAvI che. paNa e gAthAthI A vAtanI siddhi zakya nathI, kAraNa ke emAM bhAvaghaTamAM dravyaghaTapaNuM hovAnuM nathI kahyuM, paNa dravyakapAlapaNuM hovAnuM kahyuM che. [arthAt jeno ( ghaTAdino) bhAvanikSepa che, eno ja dravyanikSepa nathI kahyo.. paNa tarbhinnano = kapAlAdino kahyo che. jyAre tamAro to
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 16 catuSkamayatvaM yatkathitaM tatra yadi ghaTApekSayA vicAryate, tadA nAmanikSepo ghaTApekSayA, sthApanAnikSepo'pi ghaTApekSayA, bhAvanikSepazca ghaTApekSayA, kevalaM dravyanikSepa eva kapAlApekSayeti kathaM zraddheyam ? dravyanikSepeNaiva kimaparAddhaM yena tasyaiva ghaTanA ghaTApekSayA na kriyate ? iti / nanu neyamasmAkaM bhrAntiH api tu bhavatAmeva, vRttikAraireva kapAlApekSayaiva tadghaTanAyAH kRtatvAt / tathA ca tadvRttigranthaH- bhAvikapAlAdikAryApekSayA tu yA se - tasya sarvasthApi vastuna: vyAraLatA = hetutA tad dravyaM, bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke tad dravyam' iti vacanAt / iti cet ? satyaM, tathApi bodhasaukaryArthaM 170 , jIvanA bhAvanikSeparUpe svIkArelA manuSyamAM jIvanA ja dravyanikSepanI siddhi mATeno prayAsa che, devanA dravyanikSepanI siddhi mATe nahIM, to e prayAsa zI rIte saphaLa thaze ? zaMkAkAra H aho tamArI bhramaNA ! sarvavastuo cAranikSepamaya hoya che evuM je kahyuM che temAM jo e vastu tarIke ghaDo levAmAM Ave to, nAmanikSepa ghaDAno, sthApanAnikSepa ghaDAno, bhAvanikSepa paNa ghaDAno.. mAtra dravyanikSepa ja kapAlano (ghaDAno nahIM..) A zI rIte zraddheya bane ? dravyanikSepe ja zuM aparAdha karyo che ke jethI ene ja ghaTanI apekSAe ghaTAvavAmAM nathI Avato ? pratizaMkA (pUrvapakSa) : A amArI bhramaNA nathI. paNa tamArI ja che, kAraNa ke vRttikArabhagavaMte ja kapAlanI apekSAe ja dravyanikSepa ghaTAvyo che. te vRttigrantha Avo che- bhAvI kapAlAdikAryanI apekSAe je, te ghaTAdi sarvavastumAM kAraNatA rahelI hoya che te dravya che, kAraNa ke 'bhUta ke bhAvI bhAvanuM lokamAM je kAraNa hoya te dravya che' AvuM vacana che. Ama nAmAdi traNa nikSepa ghaDAnA lIdhA hovA chatAM vRttikAre ja dravyanikSepa kapAlano ja lIdho che. zaMkAkAra : barAbara. paNa e to saraLatAthI samajAI jAya e mATe
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhe dravyanikSepAbhAvApattiH 171 sthUladRSTyaiva taiH sA kRtA, sUkSmekSikayA tu ghaTApekSayaiva sA tairapi kRtA syAdeveti mantavyaM, anyathA siddhe dravyanikSepAbhAvaprasaGgAt / tathAhi- yathA ghaTe bhAvikapAlAdikAryApekSayA yatkAraNatvaM tadeva dravyatvenoktaM, tathA siddhe'pi bhAvyavasthAntaralakSaNakAryApekSayaiva kAraNatvaM dravyatvaM ca vaktavyaM syAt / tattu na sambhavatyeva, siddhAvasthAyA anantatvena bhAvyavasthAntarasyAsambhavAt / na ca siddhAtmanyapi pratikSaNamagurulaghuparyAyAdyapekSayA parivartanaM bhavatyevetyAgAmini kSaNe yA tatparyAyAdyapekSA'vasthA, tatkAraNatvaM vartamAnakSaNIyasiddhAvasthAyAM vartata eva / tatazca tatkAraNatvasyaiva dravyatvasambhavAt, kuto dravyanikSepAbhAvaprasaGga iti vAcyaM, etaadRksuukssmprivrtnjnyaanaamvsthaanaamvsthaantsthUladRSTie teoe kahyuM che. bAkI sUkSmadaSTithI jyAre vicAravAmAM Ave tyAre teoe paNa dravyanikSepane paNa ghaDAnI apekSAe ja ghaTAvyo hota. nahIMtara siddhAtmAmAM dravyanikSepano abhAva thaI javAnI Apatti Ave. te A rIte- jema ghaDAmAM, ghaDAnI ja je kAraNatA hoya che ene ja dravya tarIke na levAnI hoya, paNa bhAvIkapAlAdi kAryanI apekSAe je kAraNatA hoya ene ja dravya tarIke levAnI hoya to vastu tarIke jyAre ghaDAne badale siddhajIva levAmAM Avyo hoya tyAre emAM paNa, bhAvI je bIjI avasthArUpa kArya, enI apekSAe ja kAraNatA ane dravyanikSepa levAnA rahe. paNa e to asaMbhavita che, kAraNa ke siddhAvasthA anaMta hovAthI pachI koI avasthAntara saMbhavita ja nathI. pratizaMkA (pUrvapakSa)H siddhAtmAmAM paNa pratikSaNa agurulaghuparyAyonI apekSAe parivartana thayA ja karatuM hoya che. eTale parivartita thayelA agurulaghu-paryAyanI apekSAe AgAmIkSaNamAM je avasthA thaze enI kAraNatA vartamAna siddhAvasthAmAM che ja. eTale A kAraNatAne ja dravyarUpe levI zakya hovAthI siddhajIvamAM dravyanikSepano abhAva thaI javAnI Apatti kyAMthI ?
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrInikSepaviMzikA-16 ratvenAvivakSitatvAt, anyathA bhAvajIvAbhAvaprasaGgAt / ayambhAvaHyo bhAvino jIvaparyAyasya hetuH sa dravyajIva iti vyAptyA'smAbhimanuSyAdau dravyajIvatvaM sthApitam / tannirAkaraNArthaM bhavatA 'pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNatayA dravyajIva eva syAt, yastu kAryameva syAt, na tu kasyAzcidapi bhAvyavasthAyAH kAraNaM, sa eva bhAvajIvaH syAditi siddha eva bhAvajIvaH syAd, nAnyaH ko'pi' ityAdyuktam (pR.167)| tatazca yadyagurulaghuparyAyAdyapekSasUkSmaparivartanajanyAnAmapi kAryatvaM vivakSyeta tadA sarvasyApi siddhakSaNasya dravyajIvatvameva syAd, svottarabhAvitAdRkparivartanajanyAvasthAntaralakSaNakAryasya kAraNatvAt / tathA yato naikasyApi siddhakSaNasya kevalaM zaMkAkAra H AvA sUkSmaparivartana janya je avasthAo hoya ene ahIM bhAvI avasthAntara tarIke vivavAmAM AvI nathI, mATe enI apekSAe dravyanikSepane ghaTAvavo barAbara nathI.anyathA = AvI avasthAone paNa jo bhAvI avasthAntara tarIke vivakSavAmAM Ave to bhAvajIvano abhAva thaI javAnI Apatti Avaze. Azaya A che - je bhAvI jIvaparyAyano hetu hoya te dravyajIva' AvI vyakti dvArA ame manuSyAdine dravyajIva tarIke kahelA. teno niSedha karavA mATe tame Ama pUrva-pUrvajIva pachI-pachInA utpanna thanAra paryAyinI apekSAe kAraNabhUta hovAthI dravyajIva ja banaze. je mAtra kAryarUpa ja hoya, koIpaNa bhAvIavasthAnA kAraNabhUta na hoya te ja bhAvajIva banI zakaze. ne evA to siddha ja hovAthI mAtra siddha ja bhAvajIva banaze, bIjo koI nahIM. Ama (pR.167) kaheluM che, eTale agurulaghuparyAyonI apekSAe sUkSma parivartanajanya avasthAone paNa jo kArya tarIke levAnI hoya to badhI ja siddhakSaNo dravyajIva ja banI jaze, kAraNa ke svottarabhAvI je tevA parivartanathI thayela avasthAntararUpa kArya, tenA kAraNarUpa che. tethI mAtra kAryarUpa hoya evI eka paNa siddhakSaNa na maLavAthI, ne eka paNa
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhe bhAvanikSepAbhAvApattiH 173 kAryatvamato bhAvajIvAbhAvaH syAdeva / tadetad 'ekatra saMdhisato'nyataH pracyavaH' iti nyAyApAtaH, siddhAtmani dravyanikSepAbhAvaM niSeddhaM pravRttasya bhAvajIvaniSedhApatanAt / tatazca siddhAtmani bhAvajIvatvarakSArthaM, 'tatra kAryatvameva vartate, na tu svottarakAlInAvasthAntarApekSaM kAraNatvamapI'tyabhyupagantavyameva / atra anyaH kazcitpRcchati- 'yatra kAryatvameva, na tu svottarakAlInAvasthAntarApekSaM kAraNatvamapi tasyaiva bhAvanikSepatvamiti niyamaH kutaH siddhaH?' iti| pUrvAcAryavacanaireva sa siddha ityuttaraM jaaniihi| tattvArthavRttau 'pUrvaH pUrvo jIvaH parasya parasyo'tpitsoH kAraNamiti / asmiMzca pakSe siddha eva bhAvajIvo bhavati' iti yaduktaM tenaitanniyamasya praapymaanntvaat| saMsAriNo jIvasya svottarakAlInAvasthAntarApekSaM kAraNatvaM bhavatyevetyata eva tasmin bhAvajIvatvasya niSedhaH, siddhAtmani tu tanna bhavatyevetyata saMsArIjIva paNa evo maLato na hovAthI bhAvajIvano abhAva thaI ja jaze. A to siddhAtmAmAM dravyajIvanA abhAvanI ApattinuM vAraNa karavAnI mathAmaNamAM tamAre bhAvajIvano ja abhAva thaI javAnI A je Apatti AvI te traNa sAMdhatA tera tUTavA jevuM thayuM. eTale, siddhAtmAmAM bhAvajIvatvane jALavI rAkhavA mATe tyAM mAtra kAryatva ja raheluM che, paNa svottarakAlIna avasthAntaranI apekSAe kAraNatA rahelI nathI' ema mAnavuM ja joIe. ahIM anya koIka prazna kare che. prazna : "jemAM mAtra kAryatva ja hoya, paNa svottarakAlIna avasthAntaranI kAraNatA na hoya e ja bhAvanikSepaAvo niyama kyAM siddha che ? uttara : pUrvAcAryanA vacanothI e siddha che. tattvArthavRttimAM "pUrva pUrva jIva pachI pachI utpanna thanAranuM kAraNa che. A pakSamAM siddha ja bhAvajIva bane che. AvuM ja kahyuM che tenA parathI A niyama siddha thAya che. saMsArIjIvamAM svottarakAlIna avasthAnI apekSAe kAraNatA hoya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 16 eva bhAvajIvatvasadbhAvaH / tatazca sa niyamaH paryavasyatyeva / ata eva AdiSTadravyatvAnAM ghaTAdiparyAyANAM hetutayA mRdAdau sAdhitaM dravyadravyatvaM mahopAdhyAyairnayarahasye 'AdiSTadravyahetudravyadravyopagame bhAvadravyocchedaprasaGgAt' ityanena hetunA nirAkRtam / tatra teSAmapi ' mRdAdeH sarvasyApi svottarakAlInamavasthAntaraM tadapekSaM kAraNatvaJca sambhavatyeveti kAryatva -. mAtrasyAsambhavAd bhAvadravyocchedaprasaGgaH' ityabhiprAyasya jJAyamAnatvAt 'teSAmaya niyama: saMmataH' pi jJAyata vruti / punaH pRcchati tairnainaM niyamamaGgIkRtya bhAvadravyoccheda ApAditaH, api tu yatra dravyanikSepatvaM na tatra bhAvanikSepatvaM, tayorvirodhAdi'ti niyamamaGgIkRtyeti cet ? na, itthaM saMsArijIve dravyatve'pi bhAvatvAvirodhaH, ja che. mATe ja emAM bhAvajIvatvano niSedha karyo che. siddhAtmAmAM e nathI hotI, mATe bhAvajIvatva hoya che. eTale e niyama paryavasita thAya ja che. eTale ja AdiSTa dravyarUpa ghaTAdiparyAyonI kAraNatAnA kAraNe mATI vageremAM je dravya-dravyatva kahevAyeluM che teno mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje nayarahasyamAM 'AdidravyanA hetune dravyadravya tarIke levAmAM bhAvadravyano uccheda thaI javAnI Apatti Avaze' ema kahIne niSedha karelo che. emAM teono paNa A ja Azaya jaNAya che ke 'mATI vagere badhAne svottara-kAlIna avasthAntara ane tadapekSa kAraNatA.. e banne saMbhave che. mATe ekaluM kAryatva rahyuM hoya e asaMbhavita che. ne tethI bhAvadravyano uccheda thaI javAnI Apatti Avaze. eTale ja teone A niyama mAnya che e paNa jaNAya ja che. punaH prazna H teoe A niyamane svIkArIne bhAva-dravyocchedanI Apatti ApI che, evuM nathI, paNa 'jyAM dravyanikSepatva hoya tyAM bhAvanikSepatva na hoya, kAraNa ke e bene virodha che' Avo niyama svIkArIne e ApI che. uttara : jainatarkabhASAgranthamAM teozrIe 'Ama saMsArIjIvamAM 174
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalakAryasyaiva bhAvanikSepatvaniyamavicAraH ekavastugatAnAM nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanAt' iti jainatarkabhASAgatenAdhikAreNa tadvirodhe teSAmasaMmaterjJAyamAnatvAt / tatazca yatra kevalaM kAryatvameva tasyaiva bhAvanikSepatvamiti nimo'tra prakrame sidhyatyeveti siddhAtmani bhAvajIvatvarakSArthaM kevalaM kAryatvamevAbhyupagantavyaM, tadarthaM ca svottarakAlInAvasthAntarAbhAvo'pi mantavya eva / sa ca tadaiva sidhyed yadA sUkSmaparivartanajanyAnAmavasthAnAmavasthAntaratvenAvivakSA / tatazca siddhAtmani bhAvyavasthAntarAbhAvasya tadapekSakAraNatvAbhAvasya ca siddherdravyanikSepAbhAvaH sphuTa eva / tasmAt sarvavastuno nikSepacatuSTayAtmakatvasya siddhyarthaM siddhe dravyanikSepasya ghaTanA'nyathaiva kartavyA, na tu svottrbhaavipryaaylkssnnkaarydravyanikSepatva hovA chatAM bhAvanikSepatvano avirodha che, kAraNa ke eka vastumAM rahela nAmAdinikSepAo bhAvane avinAbhUta hoya che evuM zAstromAM pratipAdana karAyeluM che' AvuM je jaNAveluM che tenAthI jaNAya che ke tame jaNAvelo virodhano niyama emane mAnya nathI. eTale 'jyAM mAtra kAryatva ja hoya tyAM ja bhAvanikSepatva hoya' evo niyama A adhikAramAM siddha thAya ja che. ne tethI siddhAtmAmAM bhAvajIvatvane UbhuM rAkhavA mATe temAM mAtra kAryatva ja raheluM che e paNa mAnavuM ja paDe che. vaLI e mAnavA mATe tyAM svottarakAlIna avasthAntarano abhAva paNa mAnavo ja paDe che, kAraNa ke nahIMtara to e avasthAntaranI kAraNatA paNa AvI jAya. e abhAva to to ja siddha thAya jo sUkSmaparivartanajanya avasthAonI avasthAntara tarIke avivakSA hoya. eTale e avasthAntara gaNavAnI nathI, ne bIjI koI avasthAntara thatI nathI. tethI siddhAtmAmAM bhAvI avasthAntarano abhAva siddha thAya che, ne tethI evI avasthAntaranI kAraNatAno paNa abhAva siddha thAya che ja. eTale bhaviSyakAlIna avasthAntaranI kAraNatA e dravya' A rIte ghaTanA karavAmAM siddhAtmAmAM dravyanikSepano abhAva thaze ja. eTale e na thAya ne sarva vastuo 175
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 16 kAraNatvApekSayeti ghaTe'pi kapAlakAraNatvApekSayA sA naiva kartavyeti siddham / nanu kathaM tarhi sA kartavyeti cet ? svopAdAnakAraNatvApekSayeti gRhANa ye nAma-sthApanA - bhAvanikSepA yathA ghaTasambandhino gRhItAstathaiva dravyanikSepo'pi ghaTasambandhyeva gRhItaH syAd / tathA ca 'kambugrIvAdimAn bhAvaghaTo nAmaghaTa-sthApanAghaTa - dravyaghaTa - bhAvaghaTaityevaM nikSepacatuSTayamayaH' iti sidhyati / nanu bhAvaghaTaH kathaM dravyaghaTamayaH ? svasya svopAdAnatvAsambhavAditi cet ? tatkiM bhAvaghaTasya mRdravyeNa saha 176 nikSepacatuSTayAtmaka che e niyama jaLavAI rahe e mATe siddhAtmAmAM dravyanikSepane judI rIte ghaTAvavo Avazyaka bane che. ne e Avazyaka bane che, mATe ghaTamAM paNa bhAvI avasthAntarabhUta kapAlanI kAraNatA e dravya.. e rIte nahIM, paNa siddhAtmAnI jema e judI ja rIte ghaTAvavo jarUrI che, e spaSTa che. pratizaMkA (pUrvapakSa) : to e kaI rIte ghaTAvavo ? arthAt svottarakAlInaparyAyanI kAraNatA e dravya ema nathI levAnuM to konI kAraNatAne dravya tarIke levAnI che ? zaMkAkAra : potAnI ja kAraNatA ema jANa. arthAt 'potAnI ja je upAdAnakAraNatA e dravya' ema ahIM levAnuM che. vaLI jenI kAraNatA levAya eno ja e dravyanikSepa banato hovAthI e potAno ja dravyanikSepa banaze. ne tethI nAma-sthApanA ane bhAvanikSepAo jema ghaDAnA lIdhA che tema dravyanikSepo paNa ghaDAno ja maLaze. ne tethI kaMbugrIvAdimAn bhAvaghaTa nAmaghaTa-sthApanAghaTa-dravyaghaTa ane bhAvaghaTa ema cAre nikSepamaya che ema paNa siddha thaI jaze. pratizaMkA (pUrvapakSa) : bhAvaghaTa kevI rIte dravyaghaTamaya paNa hoya ? kAraNa ke pote potAnuM upAdAnakAraNa hovuM saMbhavita nathI. zaMkAkAra : bhAvaghaTanuM upAdAnakAraNa mATIdravya che. A mATI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTe nikSepacatuSTayasya ghaTanA yaH kathaJcidabhedastaM tvaM na jAnAsi ? tatazca kambugrIvAdimataH padArthasya (1) 'ghaTa' itinAmnA saha yaH kathaJcidabhedaH sa yadA vivakSyate tadA sa kambugrIvAdimAn padArthaH nAmaghaTaH, (2) pRthubudhnAdyAkAreNa saha yaH kathaJcidabhedaH sa yadA vivakSyate tadA sa sthApanAghaTaH, (3) mRdUdrvyenn saha yaH kathaJcidabhedaH sa yadA'dhikriyate tadA sa dravyaghaTaH, tathA ( 4 ) kambugrIvAdimattvameva yadvA ghaTanAdikriyayA saha yaH kathaJcidabheda sa eva yadA puraskriyate tadA sa bhAvaghaTa iti siddhaM tasya nikSepacatuSTayAtmakatvam / evameva sarveSu padArtheSu tajjJeyam / tadevaM 'tasyaiva padArthasya dravyaghaTatvaM, bhAvaghaTatvaJceti na tatra ko'pi virodhaH' iti siddhe 'tasyaiva manuSyAderbhAvibhavApekSayA dravyajIvatvaM, pUrvabhavApekSayA ca bhAvajIvatvaM na tatra ko'pi virodhaH ' " dravyanI sAthe bhAvadhaTano je kathaMcit abheda hoya che tene zuM tuM jANato nathI ? arthAt bhAvaghaTa mRdravyamaya che e zuM tuM mAnato nathI ? jo tuM mAne che, to e mRdravya ja to dravyaghaTa che. mATe bhAvaghaTa dravyaghaTamaya hovAmAM zuM vAMdho che ? eTale, kaMbugrIvAdimAn padArthano (1) 'ghaTa' evA nAma sAthe je kathaMcid abheda che te jyAre vivakSAya tyAre e kaMbugrIvAdimAn padArtha nAmaghaTa che. (2) pRthubughnodarAdi AkAra sAthe je kathaMcid abheda che te jyAre vicArAya tyAre sthApanAghaTa che. (3) mRdravyanI sAthe je kathaMcid abheda che te jyAre najaramAM levAya tyAre dravyaghaTa che ane (4) enuM kaMbugrIvAdimattva e ja bhAvaghaTa che. athavA ghaTanAdikriyA sAthenA enA kathaMcid abhedane jyAre AgaLa karAya tyAre e bhAvaghaTa che. Ama e cAre nikSepamaya che e siddha thayuM. A ja rIte sarvavastuomAM ghaTanA karavI. Ama eno e ja padArtha dravyadhaTa ane bhAvadhaTa banne hovAmAM koI virodha nathI ema siddha thayuM.ne tethI 'e ja manuSya bhAvIbhavanI apekSAe dravyajIva che ne pUrvabhavanI apekSAe bhAvajIva che. emAM koI 177
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 zrInikSepaviMzikA-16 ityapi sidhyatyeva / tatazca 'siddhasyaiva bhAvajIvatvaM, na tu saMsAriNo jIvasye'tyApAdanasyAsaGgatatayA bhAvidevAdilakSaNajIvaparyAyahetormanuSyAdereva dravyajIvatvasambhave na jIvasya dravyanikSepo'prasiddha iti cet ? maivaM, evamapyaviziSTasya jIvasya dravyanikSepasyAprasiddhatvAd, manuSyAderdevatvAdiviziSTajIvaM pratyeva hetutvAd, anAdinidhanaM jIvasAmAnyaM prati kasyApi hetutvAsambhavAt / tathaiva dravyadravyamapyaprasiddhameva, mRdAdeghaTAdiviziSTadravyaM pratyeva hetutvAditi / / ___atha jIvapadArthajJastatrAnupayukto vaktA dravyajIva iti cet ? na, nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAyAM bhUtasya bhAvino vA bhAvasya yatkAraNaM tad dravyam' iti paribhASAyAH svIkRtatvAd / ata eva mahopAdhyAyaiH virodha nathI' evuM paNa siddha thAya ja che. eTale, "siddhAtmA ja bhAvajIva banaze, saMsArIjIva nahIM." evI Apatti ApI na zakAvAthI bhAvI devAdhirUpa jIvaparyAyanA kAraNabhUta manuSyAdimAM dravyajIvatva saMbhavita banavAthI jIvano dravyanikSepa aprasiddha raheto nathI. samAdhAna (pUrvapakSa) : chatAM aviziSTa evA jIvano dravyanikSepa to aprasiddha che ja. kAraNa ke manuSyAdi to devatvAdiviziSTa jIva pratye ja kAraNa che. anAdinidhana jIvasAmAnya pratye to koI kAraNa saMbhavatuM ja nathI. e ja rIte dravyadravya paNa aprasiddha ja che. mATI vagere to ghaTAdiviziSTa dravya pratye ja kAraNa hovAthI enA ja dravyanikSepa che, dravyasAmAnyanA to nahIM ja. zaMkAH "jIvapadArthano jANakAra emAM anupayukta vaktA e dravyajIva che' ema lyo. samAdhAna (pUrvapakSa) : nA, ema levuM e yogya nathI, kAraNa ke nikSepacatuSTayanI je sarvavyApitA kahelI che te "bhUta ke bhAvI bhAvanuM je kAraNa te dravya AvI vyAkhyAthI maLatA dravyanikSepane najaramAM rAkhIne
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyajIvaprasiddhyarthaM vividhAH prayAsAH jainatarkabhASAyAM ityapyAhu:' ityanena, nayarahasye ca ' ityapi vadanti' ityanena samAdhAne'smin svArasaH sUcitaH / etacca pUrvaM vicAritameveti noAgamato bhAvajIvaM prati yasyopAdAnakAraNatvaM tasyaiva dravyajIvatvakathanasya nyAyyatayA dravyajIvasyAprasiddhireva, anAdinidhanasya jIvasya kAraNatAyA aprasiddhatvAt / tatazca nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAbhaGgo vajralepAyita eveti pUrvapakSazaGkAgranthaH // 16 // samAdhatte - maivaM, jIvasya vastutvaM yato nAsti tataH kutaH ? tanniyamasya bhaGgo yad vastuSUktaH sa eva nu // 17 // atrevAro minnAma:, mustu ghutvarthe / tatatha, maiva, yato kahela che. eTale ja mahopAdhyAya vaDe jainatarkabhASAmAM 'ityapyA:' (Ama paNa keTalAka kahe che)' ema kahevA dvArA ane nayarahasyamAM 'ityapi vadanti' ema kehavA dvArA AvA samAdhAnamAM potAnI aruci vyakta karAyelI che. A vAta pUrve vicArAI gayelI ja che. mATe noAgamathI bhAvajIva pratye je upAdAnakAraNa hoya tene ja dravyajIva tarIke levo ucita hovAthI dravyajIva aprasiddha ja che. kAraNa ke anAdinidhana jIvanI kAraNatA aprasiddha che. ane tethI nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAno bhaMga vajralepa jevo che ja. A pramANe pUrvapakSagrantha jANavo. (A AkhI gAthAmAM pUrvapakSano ja adhikAra hovAthI badhI pUrvapakSanI ja rajuAta jANavI. enI sAme zaMkAo je raju thaI che enA eNe ApelA samAdhAna 'samAdhAna' tarIke raju karyA che e jANavuM.) // 16 // pUrvapakSIe 16 mI gAthAmAM raju karelA pUrvapakSanuM granthakAra have pachInI 17 mI gAthAmAM samAdhAna Ape che. gAthArtha : tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke jIva e koI vastu ja nathI, mATe e niyamano bhaMga zI rIte kahevAya ? kAraNa ke e niyama to vastuo mATe kahyo che. gAthAno saMkSepArtha paNa Avo ja che. " 179
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zrInikSepaviMzikA-17 jIvasya vastutvaM nAsti, tataH kutastaniyamasya = nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamasya bhaGgaH ? naivetyarthaH, yad = yasmAt sa = niyamo nu = khalu vastuSvevokta iti gAthAsaGkepArthaH / vistarArthastvevaM- jaM vatthumatthi loe caupajjAyaM tayaM savvaM // 73 // iti vizeSAvazyakabhASyavacanAt tathA jattha ya jaM jANejjA.. ityanuyogadvArasUtrasya (sU08) na hi kimapi tadvastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicarati' ityAdivRttivacanAdetannizaGkameva yad 'nAmAdicatuSTayasya sarvavyApitA yoktA sA vastuSveva, nAvastuSvapi' iti / tatazca, yato jIvasya vastutvaM nAsti, atastasya dravyanikSepAsambhave'pi na nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamasya bhaGgaH = vyabhicAra iti spaSTameva / nanu kimidamazrutapUrvamapUrvamatyasamaJjasamucyate yajjIvasya vastutvaM nAstIti, yato navatattvaprakaraNAdiSu naikeSu zAstreSu satpadaprarUpaNAyAM jIveti yacchuddhaM vyutpattimatpadaM tatpratipAdyasya jIvasya sattvasya = vistarArtha Avo jANavo: 'A lokamAM je kAMI vastu che e badhI catuSparyAyamaya che' Ama vizeSAvazyakabhASyamAM je kaheluM che, vaLI anuyogadvArasUtranI vRttimAM (58) paNa "evI koI vastu nathI je nAmAdicArane vyabhicaratI hoya" AvuM je kaheluM che enAthI A niHzaMka jaNAya ja che ke nAmAdicAranI sarvavyApitA je kahI che te vastuomAM ja, nahIM ke avastumAM. eTale jIva jo vastu ja nathI, to teno dravyanikSepa na saMbhave eTalA mAtrathI nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAnA niyamano bhaMga = vyabhicAra kAMI thaI jato nathI, e spaSTa che. zaMkAH tame A zuM pUrve kadI nahIM sAMbhaLeluM = apUrva ane atyaMta anucita kahI rahyA cho ke jIva e vastu nathI. kAraNa ke navatattvaprakaraNa vagere ghaNA zAstromAM satpadaprarUpaNAmAM, jIva evuM je zuddha ane
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anAdinidhanasya jIvasyAvastutvam 181 vastutvasya khyApitatvAt, ziSTajaneSu ca jIvatattvasya ciraparicitatvAditi cet ?, na, tasya khyApitasya ciraparicitasya jIvAkhyavastuno bhinnatvAd, dravyanikSepAsambhavavato jIvetipadapratipAdyasya bhavatkalpanAviSayasya ca bhinntvaad| ayambhAvaH- jIvetipadapratipAdyatvena kiM ramate bhavatkalpanAyAm ? avasthAvizeSalakSaNaparyAyApannaH kazcitpadArthastatchUnyo vA ? yadyAdyo vikalpastarhi tadavasthAvizeSakAraNIbhUtapUrvakAlInAvasthAvizeSApannasya padArthasyaiva dravyanikSepatvasambhavAnna vybhicaarH| atha dvitIyo vikalpastarhi sphuTameva tasyAvastutvaM, paryAyaviyuktasya kalpanAviSayasya vastuto'vastutvAt / avastutve'pi padapratipAdyatayA kalpanArUDhatvamAtreNa yadi nikSepairbhavitavyaM, tadA zazazRGgAderapi nikSepa'rbhavitavyatA''pattiH sphuTaiva / vyutpattivALuM pada che tenA pratipAgha evA jIvanI sattAne-vastupaNAne sAbita karela ja che. vaLI ziSTajanomAM jIvatattva to khUba ja paricita paNa che ja. samAdhAna : tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke zAstromAM kahela ane ziSTomAM ciraparicita evI jIvanAmanI vastu judI che ane jeno dravyanikSepa asaMbhavita che e "jIva'padapratipAdya tamArI kalpanAno viSaya judo che. Azaya A che ke jIva evA padanA pratipAdya tarIke tamArA manamAM zuM rame che? eka cokkasa avasthArUpa paryAyathI yukta evo koIka padArtha ke evA paryAyathI zUnya koIka padArtha ? jo prathama vikalpa hoya to e avasthAvizeSanA kAraNabhUta je pUrvakAlIna-avasthAvizeSa, tenAthI yukta padArtha ja dravyanikSepa tarIke maLavAthI vyabhicAra nathI. have, jo bIjo vikalpa kahezo to e to avastu ja che, kAraNake paryAyazUnya evo kalpanAno viSaya vastutaH avastu ja hoya che. avastu paNa padapratipAdya hovAnA kAraNe jo kalpanAmAM ArUDha thAya to enA nikSepa hovA ja joIe- AvuM mAnavAmAM to zazazRMgAdinA nikSepa paNa hovA ja joIe... evuM mAnavuM paDaze.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 17 na ca zazazRGgAdestu naikasyApi nikSepasya sambhavaH, jIvasya tu na tathA, tasya kevalasya dravyanikSepasyaivAsambhavAditi vAcyam, paryAyaviyuktasya jIvasyApi naikasyApi nikSepasya sambhavaH, bhavatkalpanAyAM ye nikSepA avataranti te tu paryAyavizeSApannasya jIvasyaiveti sUkSmadhiyA vibhAvanIyamidam / nanu mahopAdhyAyairjenatarkabhASAyAM nikSepatrayasya sambhavastu kathita eva / tathAhi - tatra yadyapi yasya jIvasyAjIvasya vA jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, devatAdipratimA ca sthApanAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI ca bhAvajIva iti jIvaviSayaM nikSepatrayaM sambhavati, na tu dravyanikSepa iti / tatazca bhavatA kimiti tadasambhava kathyata iti cet ? satyaM, ApAtadRSTyA ', ', 182 zaMkA : zazazRMgAdinA to eke nikSepa saMbhavatA nathI. jIva mATe evuM nathI. eno to mAtra dravyanikSepa ja saMbhavato nathI. samAdhAna : nA, paryAyazUnya jIvano paNa eke nikSepa saMbhavato nathI. tamArI kalpanAmAM je nikSepAo Ave che te to paryAyavizeSathI yukta jIvanA ja Ave che. A vAta sUkSmabuddhithI vicA2vI. zaMkA : mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAje jainatarkabhASAmAM jIvanA traNa nikSepAono saMbhava to kahyo ja che. te A rIte- tatra jIva aMge. jo ke je jIva ke ajIvanuM 'jIva' evuM nAma rAkhavAmAM AvyuM hoya te nAmajIva. devatA vagerenI pratimA e sthApanAjIva ane aupazami-kAdibhAvazAlI padArtha e bhAvajIva. Ama jIvanA traNa nikSepa saMbhave che. paNa dravyanikSepa saMbhavato nathI. to tame kema traNano paNa asaMbhava kaho cho. - samAdhAna : vAta sAcI che. upalakadiSTae 'traNano saMbhava kahyo che' evuM jarUra pratIta thAya che. paNa jyAre sUkSmadraSTithI vicAravAmAM Ave tyAre 'teozrIe A traNano paNa asaMbhava sUcavelo ja che' evuM pratIta thAya ja che. te A rIte- sthApanAjIva tarIke teoe devatAdinI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasya naikasyApi nikSepasya sambhavaH 'tatsambhavaH kathitaH' iti pratIyata eva, parantu yadA sUkSmadRSTyA vicAryate tadA 'taistadasambhavaH sUcita eva' iti jJAyata eva / tathAhisthApanAjIvatvena tairdevatAdipratimA kathitA, devatA ca paryAyavizeSApanna eva jIvaH, na tu paryAyazUnya iti / anAdinidhanasya jIvasya sthApanAnikSepakathanAvasare sAdisAntasya devatAdikasya pratimAyAH kathanaM jIvasya tadasambhavaH sUcayati na veti bhavataiva nirNeyam / anyathA = devatAdikasya pratimA yadi sthApanAjIvatvena saMmatA tarhi devatAdikasya kAraNIbhUto manuSyAdiH kathaM dravyajIvatvena na saMmataH ? ityapi vicAryatAm / tathA, bhAvajIvatayA tairopazamikAdibhAvazAlI jIvaH kathitaH / atrApi cantanIyamidaM yad - yasya kAraNaM dravyanikSepatvenAbhipretaM sa eva nikSepatvena grAhya iti anAdinidhanasya jIvasya kAraNaM yadi vyajIvatvena vivakSitaM, tadA bhAvajIvatvenAnAdinidhano jIva eva hyaH syAt, na tu sAdisAntAdikaupazamikAdibhAvApanno jIvaH / ratimA kahI che. devatA to paryAvizeSApanna jIva ja che, nahIM ke paryAyazUnya jIva. anAdinidhana jIvanA sthApanAnikSepane kahevAnA avasare sAdisAnta evA devatAdinI pratimAdinuM kathana, anAdinidhana jIvanA sthApanAnikSepanA abhAvane sUcave ke nahIM ? eno nirNaya tamArA para ja choDuM chuM. vaLI, devatAdinI pratimA jo sthApanAjIva tarIke saMmata che to devatAdinA kAraNabhUta manuSyAdi dravyajIva tarIke zA mATe saMmata nahIM ? e paNa vicAravuM joIe. tathA bhAvajIva tarIke teozrIe aupazamikAdibhAvazAlI jIva kahyo che. ahIM paNa A vicAraNIya che ke jenuM kAraNa dravyanikSepa tarIke abhipreta hoya te ja bhAvanikSepa tarIke grAhya hoya che. eTale anAdinidhana jIvanuM kAraNa jo dravyajIva rUpe abhipreta che, to bhAvajIva tarIke anAdinidhana jIva ja levo joIe, nahIM ke sAdisAnta vagere evA aupamikAdi-bhAvApanna jIva, paNa teoe to Avo jIva ja je kahyo che e 'anAdinidhanajIvano bhAvanikSepa saMbhavato nathI' evuM kema na sUcave? bAkI to, jo 183
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 17 anyathA = yadi sAdisAntAdikabhAvApanno jIvo bhAvajIvatvena saMmatastadA tatkAraNIbhUtabhAvApannaH kathaM dravyajIvatvena saMmato na syAdityapi cintanIyam / nanu tathApi nAmajIvastu sambhavatyeveti cet ? na, tsyaapysmbhvAtu, tavasambhavAnne (pR.662) vyIiriSyate / talevuM, paryAvizeSAnaapnnsyaanaadinidhnsy kalpanArUDhasya jIvasya zazazRGgAderiva naikasyApi nikSepasya sambhava iti sthitam / vastutastu zAstreSu ziSTavyavahAreSu ca 'jIva' iti yaH zabdaH prayujyate sa paryAyavizeSApannasya padArthasyaiva bodhakaH, na tu tacchUnyasyAnAdinidhanasya kasyacitpadArthasya / tatkatham ? itthaM- jIvavicAraprakaraNAdau- jIvA muttA saMsAriNo ya, tasa thAvarA ya saMsArI / ityevaM jIvadvaividhyaM yaduktaM tatra jIvazabdaH sAdisAntAdika bhAvayukta jIva bhAvajIva tarIke saMmata che, to tenA kAraNIbhUtabhAvathI yukta jIva dravyajIva tarIke zA mATe saMmata nathI ? e paNa vicAravA jevuM to che ja. zaMkA : to paNa nAmajIva to saMbhave ja che ne ! 184 samAdhAna : nA, e paNa saMbhavato nathI. zI rIte saMbhavato nathI ? e AgaLa (pR.192) spaSTa karIzuM. Ama paryAyavizeSathI zUnya anAdinidhana kalpanAnA viSayabhUta evA jIvanA zazazRMgAdinI jema ekapaNa nikSepano saMbhava nathI e nizcita thayuM. vastutaH to zAstromAM ane ziSTavyavahAromAM 'jIva' evo je zabda vaparAya che te paryAyavizeSayukta padArthano ja bodhaka hoya che, nahIM ke tazUnya anAdinidhana evA koIka padArthano. te zI rIte ? A rIte - jIvavicAraprakaraNAdimAM jIvA muttA saMsAriNo ya tasa thAvarA ya saMsArI (jIvo be prakAre che mukta ane saMsArI. saMsArI jIvo paNa be prakAre che - trasa ane sthAvara.) A rIte jIvanA be prakAra je kahyA che temAM jIvazabda paryAyayukta vastune ja jaNAve che, kAraNa ke anAdinidhana hovAnA kAraNe, (je utpanna thayela nathI paNa anAdikALathI sthira ja che evA eka svabhAvavALA =) anutpannasthiraikasvabhAvavALuM jIvadravya to eka ja prakAranuM (badhAmAM eka
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jIva'zabdaH paryAyavizeSAnnasyaivabodhakaH paryAyApannameva vastu bodhayati, anAdinidhanatayA'nutpannasthiraikasvabhAvasya jIvadravyasya tvekavidhatayA dvaividhysyaasmbhvaaditi| anyathA = jIvazabdo'tra paryAyavizeSApannaM jIvaM na bodhayatIti kalpane'tra 'jIvaparyAyA dvividhAH- muktAH saMsAriNazca' iti kathanIyaM syAt, na tu 'jIvA dvividhAH....' ityAdikam / nizIthabhASyacUrNAvapi- davvapakappo duviho-jIvadavvapagappo ajIvadavvapagappo y| tattha jIvadavvassa jahA devadattassa aggakesahatthANa kappaNaM // 60 // ti| atra jIvadravyatvena devadatto gRhiitH| sa tu paryAyavizeSApanno jIva eva, na tvanAdinidhanaH paryAyavizeSAnApanna iti| tathA tattvArthabhASye evamprakAro'dhikAraH prApyate- jIva ityAkArite. naigama-dezasaGgraha-vyavahArarjusUtra-sAmprata-samabhirUDhaH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / ... evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate (sU. 1/35) / atra hi, 'jIvazabdena sarvAsu gatiSvanvayi anAdinidhanaM jIvadravyaM pratIyate' iti naikasyApi nayasya sarakhuM ja) hovAthI enA be prakAra saMbhavatA nathI. chatAM paNa ahIM jIva zabda paryAyApatra vastune jaNAvato nathI evuM ja jo kalpavuM hoya to ahIM jIvanA paryAyo be prakAranA hoya che mukta ane saMsArI vagere kahevuM 5De, nahIM (r)vo meM 2 ...' vagere. nizIthabhASyanI cUrNimAM paNa AvuM kahyuM che ke- 'dravyaprakalpa be prakAre che- jIvadravyaprakalpa ane ajIvadravyaprakalpa, emAM jIvadravyaprakalpa eTale devadattanA keza-hastAgra = nakha kApavA te. AmAM jIvadravya tarIke devadattano ullekha karyo che. e to paryAyivazeSApatra jIva ja che, nahIM ke anAdinidhana paryAvizeSaanApanna." __ tathA tatvArthamAdhyama mAvA prA2no adhi|2 maNe cha- '' mepo za6 sAMbhapA 52 naigama, zisaMgraha, vyavahAra, sUtra, sAMprata (zabda) ane samabhirUDha nayo vaDe pAMcamAMnI koIpaNa ekagatimAM rahelo jIva pratIta thAya che... evaMbhUtanaya vaDe to jIva evo zabda sAMbhaLavA para bhavastha jIva ja pratIta thAya che. ahIM paNa "jIva' zabda
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrInikSepaviMzikA-17 saMmatamiti spaSTameva / tatazca zAstreSu ziSTavyavahAreSu ca prayujyamAno jIvazabdo nAnAdinidhanaM jIvadravyaM bodhayati, api tu devAdiparyAyavizeSApannameva jIvadravyamityato'pyadhikArAtsidhyatyeva / tathA 'jIvaM dehi' iti yAcitaH kutrikApaNasuraH zukasArikAdilakSaNaM paryAyavizeSApannaM jIvameva dattavAn, na tu pryaayvishessshuunym| taduktaM vizeSAvazyakabhASyasya jIvamajIvaM dAuM nojIvaM jAio puNarajIvaM / dei carimammi jIvaM na u nojIvaM sa jIvadalaM // 3004 // ti gAthAyAH zrIdroNAcAryakRtAyAM vRttau-- sa kutrikApaNasuro jIvamajIvaM ca dehitti jAio, tato jIvaM zukasArikAdi, ajIvaM ca leSTvAdi dattvA kRtI jAyate / iti| tatazca zAstreSu ziSTavyavahAreSu ca prayukto jIvazabdaH paryAyApannameva jIvaM bodhayatIti sthitam / upaniSaccAtredam- sAmAnyato deva-manujagatyAdInAM sarveSAM pryaayaadvArA sarvagatiomAM anvayi = anvaya pAmanAruM anAdinidhana jIvadravya pratIta thAya che evuM ekapaNa nayane mAnya nathI e spaSTa ja che. eTale zAstromAM ane ziSTavyavahAromAM vaparAto jIvazabda anAdinidhana evA jIvadravyane jaNAvato nathI, paNa devAdiparyAyavizeSane pAmelA jIvadravyane ja jaNAve che e vAta A adhikAra parathI paNa siddha thAya ja che. tathA, "jIva A5' e pramANe yAcanA karAyelA kutrikA paNa deve zukasArikAdirUpa paryAyavizeSApatra jIvane ja Apelo, nahIM ke paryAyazUnya jIvane. vizeSAvazyakabhASyanI 3004 mI jIvajIvaM dAuevI gAthAnI zrIdroNAcAryakata vRttimAM kahyuM che ke- te kutrikApaNadeva "jIva ane ajIvane Apa." ema mAgavA para jIva tarIke zukasArikAdi ane ajIva tarIke paththara vagere ApIne kRtArtha thAya che. eTale zAstromAM ane ziSTonA vyavahAramAM vaparAyelo jIva zabda paryAyayukta jIvane ja jaNAve che e nizcita thayuM. ahIM A rahasya che- sAmAnyathI "jIva' padanA pratipAdya tarIke ApaNe, deva-manuSyagati vagere badhA paryAyonA AdhArabhUta kevala (=
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgalanikSepANAmapyasambhavaH 187 NAmAdhArabhUtaM kevalaM (= paryAyaviyuktaM) jIvadravyaM jIvetipadapratipAdyatvenAvatAryate'smAbhiH kalpanAyAM, tasya tu traikAlikatvAtkUTasthanityatvAnna kiJcitpUrvakAlInaM kAraNIbhUtaM vastu vidyate trailokye yattadrvyanikSepatvena vyavahartuM zakyeta / tatazca jIveti padapratipAdyasya vastuno dravyanikSepAsambhava AbhAtyasmAkam / kintUtpAdavyayadhrauvyayuktasyaiva sattvAdetasya kalpanAviSayasyotpAdavyayazUnyatvenAsattvadhrauvyAdavastutvameva tathA ca kathaM vyabhicAragandho'pi ? ayameva samAdhirdharmAstikAyAdiSu sarveSu dravyeSu jJeyaH / anyathA pudgale'pi kaH pratikAraH ? tatra paramANvAderdravyanikSepatvaM yaducyate, tad vyaNukAdeH pudgalavizeSasyaiva, na tu pudgalasAmAnyasya, paramANvAdeH svasyApi pudgalatvena pudgalakAraNatvAsambhavAt / tatazca pudgalapadapratipAdyatvena yadi paryAyApannaM kiJcid vyaNukAdi gRhyate, tadA paryAyazUnya) jIvadravyane kalpanAmAM lAvIe chIe. AvuM jIvadravya aikAlika hovAthI kUTastha nitya hovAnA kAraNe enI pUrvakAlIna kAraNabhUta koI vastu traNe lokamAM che nahIM jeno tenA dravyanikSepa tarIke vyavahAra karI zakAya. eTale jIvazabdathI pratipAdya vastuno dravyanikSepa saMbhavato nathI evuM ApaNane lAge che. paraMtu je utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya te ja sat hovAthI, kalpanAnA viSayabhUta A jIva utpAda-vyayazUnya hovAnA kAraNe asat hovo spaSTa che. ne tethI e avastu ja hovAthI vyabhicAranI gaMdha paNa kyAM ? AvuM ja samAdhAna dharmAstikAya vagere badhA dravyomAM jANavuM. nahIMtara to pudgala aMge paNa zuM javAba Apazo ? emAM paramANu vagerene dravyanikSepa tarIke je kahevAya che te jaNakAdirUpa pudgalavizeSanA ja dravyanikSeparUpe, nahIM ke pudgalasAmAnyanA, kAraNake paramANu vagere pote paNa pudgalarUpa hovAthI pudgalanA kAraNarUpe saMbhavatA nathI. eTale pudgalapadanA pratipAdyarUpe jo paryAyApanna kaMIka vastu
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrInikSepaviMzikA-17 tatparyAyakAraNIbhUtasya pUrvaparyAyApannasya paramANvAdereva dravyanikSepatvaM, yadi ca paryAyaviyuktaM pUrvAparIbhAvazUnyaM traikAlikaM kiJcid buddhAvAropyate tadA tasyAvastutvAdeva nAmAdInAM sarveSAM nikSepANAmasambhave'pi na toSaH | na ca nAmAdInAM sarveSAM nikSepANAmasambhavaH katham ? nAmanikSepasya sambhavAt / tathAhi-kazcid gopAlako yadi svasya putrasya 'pudgala' iti nAma sthApayati tadA tasyaiva putrasya nAmapudgalatvasambhavaH spaSTa eveti vAcyaM, evaM tu zazazRGgAderapi nAmanikSepasambhavApatteH, svaputrasya 'zazagRtinA sthApanephsya nopartisya vaye te niSedvAra? iti / nanu zazazRGgAkhyaH sa gopAladArako yadi na zazazRGgasya nAmanikSepastarhi sa kasya nAmanikSepa ityucyatAm / na kasyacidapIti levAya, to te paryAyanA kAraNabhUta pUrvaparyAyarUpa paramANu vagere ja dravyanikSepa tarIke maLI jaze. ane jo paryAyarahita pUrvAparabhAvazUnya saikAlika kazuMka buddhimAM Aropita karAya, to e avasturUpa hovAthI ja nAmAdi badhA ja nikSepAono asaMbhava hovA chatAM koI doSa nathI. zaMkA : nAmAdi badhA nikSepano asaMbhava zA mATe kaho cho? kAraNa ke nAmanikSepa to saMbhave che. te A rIte - koIka gopAlaka jo potAnA putranuM 'pudgala' evuM nAma rAkhe to e putra ja nAmapudgala tarIke maLaze e spaSTa che. samAdhAna : A rIte to zazazRMgano nAmanikSepa paNa maLI jaze. kAraNa ke potAnA putranuM zazazRMga evuM nAma rAkhavAne icchatA gopAlakane ApaNe to nA pADI zakatA nathI. zaMkA : e zazazRMga nAme gopALaputra jo zazazRMgano nAmanikSepa nathI, to kono nAmanikSepa che ? e kaho. samAdhAna : koIno paNa nahIM. je je nAmavAn hoya te dareke koIkanA ne koIkanA nAmanikSepa to banavuM ja paDe evI koI vyApti
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ zazazRGgasya vastutvam ? 189 jAnIhi, na hi yo yo nAmavAn, tena tena sarveNa nAmanikSepeNa bhavitavyameveti vyAptiH, api tu yo yaH (zabdabhinno) nAmanikSepastena tena sarveNa kasyacin nAmino nAmnA nAmavatA bhavitavyameveti vyAptiH, anyathA DitthAkhye gopAladArake'pi kA gatiH ? / nanu nAmanikSepatvenAsaMmate DitthAkhye gopAladArake bhAvaDitthatvaM puropapAditamatraiva granthe, tatazca zazazRGgAkhye gopAladArake bhAvazazazRGgatvaM saMmataM na veti cet ? saMmatameveti cet ? tarhi tannAmAdinikSepatrikeNApi bhavitavyameva, nikSepacatuSTayasya sarvavyApitvAditi cet ? kaH kimAha ? tasya gopAladArakasya 'zazazRGga'itizabdalakSaNaM yannAma, tadeva tasya nAmanikSepaH, tasya yA''kRtiH patrAdigataM citrAdikaM saiva sthApanAnikSepaH, tatkAraNIbhUto pUrvabhavo dravyanikSepaH, sa tu bhaavnikssepH| nanu che nahIM. vyApti to evI che ke zabdabhinna je je nAmanikSepa hoya te te padArtha koIka nAmInA nAmavALo ja hoya, nahIMtara Diltha nAmanA gopALaputra aMge paNa zuM kahezo? (arthAt ene paNa kono nAmanikSepa kahezo ? indrAdi prasiddha padArthanuM indrAdinAma tadarthazUnya je anya padArthamAM sthApavAmAM AvyuM hoya te anya padArtha ja te indrAdino nAmanikSepa banato hoya che. prastutamAM zazazRMgAdi ke DityAdi koI prasiddha padArtha che ja nahIM. mATe zazazRMgAdi nAmadhArI ke DityAdinAmadhArI gopALaputra vagere nAmanikSeparUpa nathI). zaMkA : nAmanikSepa tarIke amAnya Ditya nAmano gopALaputra bhAvaDiltha ja che AvuM A ja granthamAM pUrve (pR.50) siddha karI ApyuM che. to e rIte zazazRMga nAme gopALaputra paNa tamane nAmanikSepa tarIke jo mAnya nathI, to e bhAvazazazRMga tarIke mAnya che ? samAdhAna : hA, mAnya ja che. zaMkA : to enA nAmAditraNa nikSepo paNa tamAre mAnavA ja paDaze. kAraNa ke cAre nikSepo sarvavyApI che.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 zrInikSepaviMzikA-17 tarhi zazazRGgamapi vastveva siddhaM, nAmAdinikSepacatuSTayamattvAditi cet ? tatkiM sa gopAladArako na vastu ? nanvevaM tu 'zazazRGgamavastu' iti yA prasiddhistasya: I matiH ? ne vipi, dayo. 'zazaJ'iti zabdayorvibhinnatvAt / ayambhAvaH- 'zazasya zRGga zazazRGga' iti vyutpattisiddho yaH zazazRMkara tizakhrasta--tipadamavava vastuta:, buddhAvAropitaM kAlpanika kiJcit syAditi tvanyadetat / gopAladArake pitrAmi satitaH zazagRti yaH paddhaH sa DisthatizadvadyAdRcchikH saGketamAtreNa gopAladArakaM bodhayati / nanvindanAdindra ityAdi vyutpattiprAptendrazabdavat zazasya zRGgamitivyutpattiprAptatayA nAyaM DitthAdizabdavadyAdRcchika iti cet ? tatkiM sa zazazRGgAkhyo gopAladAraka samAdhAna : AmAM ame kyAM nA pADIe ja chIe? e gopALaputranuM zazazRMga" evA zabdarUpa je nAma te ja teno nAmanikSepa che. teno je AkAra athavA kAgaLa vagere para dorela tenuM je citra e sthApanA nikSepa che. tenA kAraNabhUta eno pUrvabhava e dravyanikSepa che. ane e pote bhAvanikSepa che. zaMkA : to to zazazRMga paNa vastu ja banI gaI, kAraNa ke nAmAdi cAra nikSepamaya che. samAdhAna : to zuM e gopALaputra "vastu nathI ? zaMkA : paNa to pachI "zazazRMga avastu che AvI je prasiddhi che tenuM zuM thaze ? samAdhAna : kazuM nahIM, kAraNa ke banne zazazRMga zabda alaga prakAranA che. kahevAno bhAva A che - 'zazanuM (sasalAnuM) zRMga' AvI vyutpattivALo je zazazRMga zabda che teno vAcyArtha vastutaH avastu ja che, buddhimAM kazIka kalpanA karIe e eka alaga vAta che. gopALaputramAM enA pitA vagere vaDe saMketa karAyelo je zazazRMga zabda te DityAdi zabdanI jema yAdacchika che ne saMketamAtranA kAraNe gopALaputrane jaNAve che.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zazazRGgAkhyasya dArakasya bhAvanikSepatvam 191 indrAkhyagopAladArakatulyaH, na tu DitthAkhyagopAladArakatulyaH ? iita vetu?na, phendra-zazaJzayovyutpattimattepi madadaiSayAtA ' ti yatrIma tat sava patinaMkSaLaDanyArthe sthita5, 'zazagRti ca yannAma, tannAnyArthe kutracidapi sthitamiti / ata eva indrAkhyo gopAladArako nAmendra eva, na tu bhAvendraH, zazazRGgAkhyastu gopAladArako na nAmazazazRGgaH, api tu bhAvaDitthavad bhAvazazazRGga eva, anyathA bhAvazazazRGgAsambhavAnnAmAdinikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamabhaGgaprasaGgAt / tatazca buddhAvAropitasya zazasya zRGgasya bodhakaH zazazRGgaitizabdo vyutpattisiddhaH pAramArthikArthazUnyazca, tadanyastu yAdRcchikaH zaMkA : "IndanAd indraH AvI vyutpattithI maLatA indrazabdanI jema zazanuM zRMga evI vyutpattithI zazazRMgazabda maLato hovAthI e DityAdizabdanI jema yAdacchika nathI. samAdhAna : to zuM e zazazRMga nAme gopALaputra indra nAmanA gopALaputrane tulya che, paNa DitthanAmanA gopALaputrane tulya nathI, ema kahevA mAgo cho ? zaMkA : hA.... jI. samAdhAnaH nA....jI. tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke indra ane zazazRMga zabdo vyutpattivALA hovA chatAM ghaNI viSamatA dharAve che. Indra' evuM je nAma che te yathArtharUpe zacIpatirUpa anya padArthamAM raheluM che jyAre zazazRMga evuM je nAma che te yathArtharUpe anyatra kyAMya raheluM nathI. eTale ja Indra nAmano gopALaputra nAmendra ja che, bhAvendra nahIM, paNa zazazRMganAmano gopALaputra nAmazazazRMga nathI, paNa bhAvaDityanI jema bhAvazazazRMga ja che. nahIMtara = ene nAmazazazRMga tarIke levAmAM Ave to, bhAvazazazRMgano asaMbhava thaI javAnA kAraNe nAmAdinikSepacatuSTayanI sarvavyApitAnA niyamano bhaMga thaI jAya. Ama, buddhimAM Aropita evA sasalAnA ziMgaDAno bodhaka zazazRMga evo zabda
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 17 saGketaprAptagopAladArakalakSaNapAramArthikArthayukta iti dvayorvibhinnatvaM siddhameva / tadevaM zazazRGgAkhyo gopAladArako nAvasturUpasya zazazRGgasya nAmanikSepa iti sthitam / evameva pudgalAkhyo gopAladArako na paryAyaviyuktasya vastuto'vastuno buddhAvAropitasya pudgalasya nAmanikSepaH, api tu paramANvAdilakSaNaparyAyavizeSApannasya pudgalasyaiveti siddham / evameva jIvAkhyadArakasyApi paryAyApannajIvasyaiva nAmanikSepatayA tadanApannasya jIvasya nAmanikSepasyAsambhava evetyapi pUrvoktaM siddham / nanu tathApyanutpannasthiraikasvabhAvasya kAlpanikasya pudgalasya sthApanAnikSepastu sambhavatyeva, avastutvenAnAkAratayA tasya sAkArAyAH vyutpattisiddha che ane pAramArthikaarthazUnya che, ane bIjo zazazRMga zabda yAdacchika che ane saMketathI maLatA gopALaputrarUpa pAramArthikaarthathI yukta che. mATe banne zabdo alaga prakAranA che e siddha thayuM. Ama, zazazRMganAme gopALaputra vastutaH avasturUpa evA zazazRMgano nAmanikSepa nathI e nizcita thayuM. e ja rIte pudgalanAme gopALaputra paNa paryAyazUnya ane vastutaH avastu evA buddhimAM Aropita pudgalano nAmanikSepa nathI. eTale ene jo nAmanikSepa tarIke levo hoya to paramANu vagere rUpa paryAyavizeSathI yukta pudgalano ja e nAmanikSepa che ema levuM paDatuM hovAthI enA ja nAmanikSepa tarIke e siddha thaze. e ja rIte jIva nAmano gopALaputra paNa paryAyayukta jIvanA ja nAmanikSepa tarIke siddha thato hovAthI, paryAyazUnya jIvanA nAmanikSepano to asaMbhava ja che evuM pUrve (pR.184) je kaheluM te paNa siddha thayuM. zaMkA H to paNa anutpanna sthiraikasvabhAvavALA kAlpanika pudgalano sthApanAnikSepa to saMbhave ja che. avasturUpa hovAnA kAraNe anAkAra evA tenI sAkAra sthApanAno asaMbhava hovA chatAM anAkArasthApanA to saMbhave ja che. 192
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanAnikSepaviSayo niyamaH sthApanAyA asambhave'pyanAkArasthApanAyAH sambhavAditi cet ? na, tasya kAlpanikatayA tadviSayasyAbhiprAyasya tadabhiprAyeNa sthApitAyA sthApanAyAzca kAlpanikatvAnapAyAt / anyathA zazazRGgAderapi sthApanAnikSepasya sambhavaprasaGgAt, citrakAre zazazIrSopari zRGgasya citraNAbhiprAyavati sati tatsambhavAt / nanvevaM tAdRk zazazRGgacitraM kasya sthApanAnikSepaH ? 193 na kasyApIti gRhANa / na hi yadyaccitrAdikaM tena tena sarveNa kasyacidapi sthApanAnikSepeNa bhavitavyameveti niyamo'sti, pAramArthikasya kasyacidabhiprAyeNa sthApitasya citrAdereva sthApanAtvaniyamAditi / nanu tasya citrasya vastutvaM tu spaSTameva, tatazca tena citreNa kasya kena nikSepeNa bhavitavyam ? sarvasya vastuno nikSepatvaniyamAditi cet ? citrasya bhAvanikSepeNa bhavitavyamiti gRhANa / taccitraM bhAvacitramityarthaH / - samAdhAna H e pudgala kAlpanika hovAthI tadviSayaka abhiprAya ane te abhiprAyathI sthApelI sthApanA paNa kAlpanika ja Thare che. nahIMtara zazazRMgAdino paNa sthApanA nikSepa saMbhavaze. sasalAnA mAthe ziMgaDA doravAno abhiprAya citrakArano hoya tyAre e saMbhave che. zaMkA : AvuM zazazRMganuM citra kono sthApanAnikSepa banaze ? samAdhAna : koIno paNa nahIM. je je citra vagere hoya te dareka koIkano ne koIkano sthApanAnikSeparUpa hoya ja evo niyama nathI. kAraNa ke niyama to 'pAramArthika koIka vastunA abhiprAyathI sthApita (citrita) yitrAhi 4 sthApanAnikSepa3pa hoya' yevo 4 che. zaMkA : A citra paNa eka 'vastu' to che ja. to e kono kayo nikSepa che ? kAraNa ke dareka vastu nikSeparUpa hovAno niyama che. samAdhAna : e citrano bhAvanikSepa che ema jANavuM. arthAt e citra bhAvacitra che ema jANavuM. te ja citrano 'citra' evA zabdarUpadeg
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrInikSepaviMzikA-17 tasyaiva ca citrasya citrazabdalakSaNanAma-AkRti-upAdAnakAraNaiH saha yo yaH kathaJcidabhedastamapekSya kramazo nAma-sthApanA-dravyacitratvamiti jJeyam / evameva pudgalasya drvy-bhaavnikssepyorpysmbhvo'bhyuhyH| tatreme niyamA anusartavyAH / yasyaiko'pi nikSepaH sambhavati tasya zeSaistribhirapi nikSepaiH sambhavitavyameva / yatra yatra vastutvaM tatra tatra catvAro'pi nikSepAH sambhavantyeva / yadyadavastu tatra naikasyApi nikSepasya sambhava iti / __tadevaM 'jIva'zabdapratipAdyatvena buddhAvAropitasya paryAyaviyuktasya jIvadravyasya yadi grahaNaM tadA tasyaikasyApi nikSepasyAsambhave'pi na vyabhicAraH, tasyAvastutvAdeva / yadi ca paryAyavizeSApannasya jIvasya devAdergrahaNaM tadA manuSyAdereva dravyajIvatvasambhavAt naikasyApi nikSepasyAsambhava ityevamapi na vyabhicAra iti sthitam / nAma, AkRti ane upAdAnakAraNa sAtheno je kathaMcit abheda che tenI apekSAe e citra kramaza: nAmacitra, sthApanAcitra ane dravyacitra paNa che ja e jANavuM. A ja rIte anAdinidhana pudgalanA dravya-bhAvanikSepAono asaMbhava paNa vicArI levo. e mATe A niyamone anusaravuM. jeno ekapaNa nikSepa saMbhave che tenA zeSa traNa nikSepa paNa saMbhave ja. je je vastu hoya emAM cAre nikSepA saMbhave ja. je je vastu hoya teno eka paNa nikSepa na ja saMbhave. Ama, jIvazabdanA vAcyArtha tarIke buddhimAM Aropita paryAyazUnya jIvadravyane jo levAmAM Ave to teno eka paNa nikSepa na saMbhavavA chatAM vyabhicAra nathI, kAraNa ke e avastu ja che. ane jo e vAcyArtha tarIke paryAyavizeSayukta jIvarUpa devAdinuM grahaNa karavAmAM Ave to manuSyAdi ja dravyajIva tarIke saMbhavavAthI ekapaNa nikSepano asaMbhava nathI. eTale
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyAdeH jIvatvAvacchinnatvAbhAvaH ? nanu mRtpiNDasya yad dravyaghaTatvaM tad ghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpitA yA kAraNatA tAmapekSyaiva, na tu mRttvAvacchinnakAryatAnirUpitA yA kAraNatA tAmapekSya, tasya svato'pi mRttvAvacchinnatayA kAryakoTAveva praviSTatvAt / evaM manuSyAderyad dravyajIvatvaM sAdhitaM, tadapi devatvAvacchinnakAryatAnirUpitA yA kAraNatA tAmapekSyaiva, na tu jIvatvAvacchinnakAryatAnirUpitA yA kAraNatA tAmapekSya, tasya svato'pi jIvatvAvacchinnatayA kAryakoTAveva praviSTatvAditi cet ? na, manuSyAdeH svato jIvatvAvacchinnatvasyAbhAvena kAryakoTAvapraviSTatvAt / ayambhAvaH'jIva' iti padapratipAdyatvena kimabhipretam ? paryAyaviyuktamanutpannasthiraikasvabhAvaM kiJciduta paryAyasaMyuktamutpAdavyavayadhrauvyasvabhAvaM kiJcit ? yadyAdya: pakSastavA tasya jhIvatvasya haiM zazazRddha-zazazuddhatvavavavastutvaA rIte paNa vyabhicAra nathI e nakkI thayuM. zaMkA : mRNiDa e je dravyaghaTa che te ghaTatvAvacchinnakAryatAnirUpita je kAraNatA (ghaDA tarIke utpanna thayela ghaTakAryanI je kAraNatA) tenI apekSAe ja che, nahIM ke mRttvAvacchinnakAryatAnirUpita je kAraNatA tenI apekSAe, kAraNa ke e mRtpiDa svayaM paNa mRttvAvacchinna hovAthI (= mATIrUpa hovAthI) mATIrUpa kAryakoTimAM ja praviSTa che. eTale e ja rIte manuSyAdine dravyajIva tarIke je kahyA te paNa devatvAvacchinnakAryatAnirUpita je kAraNatA, tenI apekSAe ja, nahIM ke jIvatvAvacchinnakAryatAnirUpita je kAraNatA tenI apekSAe, kAraNa ke te manuSyAdi svayaM paNa jIvarUpa hovAthI kAryakoTimAM ja praviSTa che. samAdhAna H manuSyAdi svayaM jIvatvAvacchinna na hovAthI kAryakoTimAM praviSTa na hovAnA kAraNe tamArI zaMkA barAbara nathI. A bhAva che jIvazabdanA vAcyArtha tarIke tamane zuM abhipreta che ? paryAyazUnya anutpanna sthireka svabhAvavALuM kaMIka ke paryAyayukta utpAdavyayadhrauvyasvabhAvavALuM kaMIka ? jo prathama pakSa lezo, to e vAcyArtha jIva ne enuM jIvatva 195
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zrInikSepaviMzikA-17 dhrauvyAd jIvasyAnAdinidhanatvena gRhItatvAcca jIvatvAvacchinnakAryatAyA aprasiddhatvena tannirUpitAyAH kAraNatAyA jIvadravyanikSepasya cAprasiddhAviSTApattireva, avastuno nikSepAbhAvasyeSTatvAd / atha dvitIyaH pakSastarhi yena rUpeNa vivakSitaparyAyasaMyuktasya jIvasyotpAdyatA tadrUpAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyAH sutarAM prasiddhatvAd dravyanikSepasyApi prasiddhiH syAdeva / prastute ca devatvaparyAyopetasya jIvasya cintyamAnatvAnmanuSya eva jIvadravyanikSepatvena prApyate, devatvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyAstasmin sattvAd / tathA ca tasya kAraNakoTau praviSTatvAtkathaM kAryakoTau praveza iti / nanu piNDasya ghaTatvavato ghaTasyaiva dravyanikSepatvaM, na tu ghaTatvavyApakamRttvavanmRdo'pi, tathA ca manuSyasyApi devatvavato devasyaiva e banne zazazRMga-zazazRMgatvanI jema avasturUpa ja hovAthI tema ja jIva anAdinidhana manAI rahyo hovAthI (arthAta evA jIvarUpe e utpanna ja thato na hovAthI) jIvavAvacchinnakAryatA ja aprasiddha thaI jaze. ane e aprasiddha thaze eTale tatrirUpita kAraNatA ane jIvano dravyanikSepa paNa aprasiddha thaze ja. paNa e ISTApatti ja che, kAraNa ke avastunA nikSepa na hovA e ISTa ja che. have jo bIjo pakSa lezo, to je rUpe vivakSitaparyAyayukta jIva utpanna thato hoya tatUpAvacchinnakAryatAnirUpita kAraNatA nirvivAda prasiddha hovAthI dravyanikSepa paNa prasiddha thaze ja. prastutamAM devapaNAnA paryAyathI yukta jIvano vicAra cAlI rahyo hovAthI manuSya ja jIvanA dravyanikSepa tarIke maLaze, kAraNa ke devatvAvacchinnakAryatAnirUpita kAraNatA e manuSyamAM rahelI che. ane Ama e manuSya kAraNakoTimAM praviSTa hovAthI kAryakoTimAM praviNa zI rIte hoya zake ? zaMkA : piMDa e ghaTavAnuM ghaTano ja dravyanikSepa che, nahIM ke ghaTatvavyApakamRtvavALI mATIno paNa, to e rIte manuSyane paNa devatvavAnuM
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvapadagrAhAM kim ? 197 dravyanikSepatvakathanaM samucitaM syAnnatu jIvatvavato jIvasyApIti cet ? na, avasthAvizeSAnApannasya jIvatvAvacchinnasya jIvapadagrAhyatve dRSTAntadArTAntikayovaiSamyAt, jIvasya dravyatvameva, mRdastvAdiSTadravyatvam (paryAyatve sati dravyatvamityarthaH), yadvA paryAyavizeSApannatvAvivakSaNe jIvasyAvastutvameva, mRdastu svato'pi paryAyarUpatayA tadavivakSaNe'pi nAvastutvamiti, yadvA jIvatvAvacchinnajIvasya pUrvAvasthAyA abhAva eva, mRttvAvacchinnamRdastu kAraNIbhUtAyAstasyAH sambhava iti / avasthAvizeSApannasya jIvasya jIvapadagrAhyatve tu manuSyAdevyanikSepatvasyAnapAya eveti sUkSmekSikayA vicAraNIyamidaM tattvamiti / devano ja dravyanikSepa kahevo yogya che, nahIM ke devatvavyApakajIvatvavAnuM jIvano paNa . samAdhAna : "jIva' padanA vAcyArtha tarIke jo avasthAvizeSAnApannajIvavAvacchinna evA jIvane ja levAmAM Ave to dRSTAnna ane dASTrattika vacce ghaNuM vaiSamya hovAthI tamArI vAta barAbara nathI. te vaiSamya AvuM jANavuM- jIva to dravya ja che, jyAre mATI e AdiSTadravya che (= dravyarUpa hovA sAthe paryAyarUpa paNa che. ghaTAdiparyAyanI apekSAe dravyarUpa che, ne pudgaladravyanI apekSAe paryAyarUpa che.) athavA paryAyavizeSApatranI vivekSA na hoya to, jIva to avatu ja che, jyAre mATI to svayaM paNa paryAyarUpa hovAthI, enA vizeSa paryAyonI vivakSA na hoya to paNa avastarUpa nathI. athavA jIvavAvacchinnajIvanI pUrvAvasthAno abhAva ja che, jyAre mRndAvacchinnamATInI pUrvAvasthA ke je enA kAraNarUpa che te saMbhavita che. Ama, paryAyAnApannajIvane vAcyArtha tarIke levAmAM daSTAntadASTrattika vacce ghaNI viSamatA hovAthI e daSTAnta upayogI nathI. have jo avasthAvizeSApajIvane vAcyArtha tarIke levAmAM Ave to manuSyAdi dravyanikSepa tarIke maLaze ja. A tattvane sUkSmabuddhithI vicAravuM.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA-17 nanvasyAM vicAraNAyAM jIvasya zazazRGgakalpatvaM yaduktaM tadatisAhasa pratibhAti, jIvasya dravyatvaM tu saMmatameva, na tathA zazazRGgasya, ava vizeSApatro nIvo vaphleva, zazaJtu vakheDapi na tathati ve? 1 zaMkA ghaTatvena badhA ghaDA eka sarakhA che to enA dravyanikSepa paNa piMDatvena badhA piMDa sarakhA hoya che. to e rIte, jIvatvena badhA jIvonA dravyanikSepa paNa ekasamAna maLavA joIe ne? paNa e maLatA to nathI.. kAraNa ke jIva tarIke deva-manuSyAdi levAya tyAre dravyanikSepa tarIke manuSya-devAdi levA paDe che je ekasamAna hotA nathI. samAdhAnaH jIva tarIke anAdinidhana vAcyArtha levAmAM Ave tyAre jIvatva avastu hovAthI e dharmarUpe koInI samAnatA kahI zakAtI nathI. ane jIva tarIke paryAyApatra vAcyArtha levAmAM Ave tyAre e devamanuSyAdirUpa hovAthI jIvatva devatva-manuSyatvAdirUpe ja paryavasita thatuM hovAnA kAraNe e dharmarUpe deva-manuSyAdi jIvo ekasamAna hotA ja nathI ne tethI dravyanikSepa tarIke maLatA manuSya-devAdi asamAna hovAmAM koI doSa nathI. ghaTa-paTanA dravyanikSepa alaga-alaga hovAmAM zuM doSa che ? zaMkA ghaTa-paTane to koI sambandha nathI. deva-manuSyAdi to eka UrdhvatA sAmAnyathI saMkaLAyelA che. samAdhAna : sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla... A badhA paNa eka UrdhvatA sAmAnyathI saMkaLAyelA hovA chatAM emanA dravyanikSepa tarIke maLatAM piMDa-sthAsa-koza vagere alaga-alaga che ja ne ! ema manuSyadevAdi alaga-alaga hovAmAM zuM doSa che ? zaMkA : svAsa-kozAdine sthAsa-kozAbdirUpe lIdhA hoya tyAre to barAbara ke enA dravyanikSepa piMDa-sthAsAdirUpe alaga-alaga prakAranA maLe. paNa sthAsa-kozAdi badhAne mRddavyarUpe ja lIdho hoya tyAre to mATInI pUrvAvasthArUpa dravyanikSepa badhAno ekasamAna ja maLe che ne. ema deva-manuSyAdine jIvadravyarUpe ja lIdhA hoya tyAre to jo dravyanikSepa maLato hoya to badhAno ekasamAna ja maLavo joIe ne !
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasya na khapuSpatulyatvam satyaM, kevalamanutpannasthiraikasvabhAvasya jIvasya yaH sarvanikSepAsambhave'pi nikSepacatuSTayasya sarvavyApitAniyamasyAbhaGgastadbodho dRSTAntena sukaraH syAditi vicintya taduktamiti jJeyam / vyutpattiniSpannapadapratipAdyasyApi samAdhAna : avAMtara avasthAo rUpa svAsa-koza vagerene najaramAM na laIe to paNa mATI vastusat che, kAraNa ke khuda dravya-paryAyaubhayamaya che. eTale 'mATIrUpe ema bolI zakAya che. paNa deva-manuSyAdi paryAyone najaramAM levAnA ja na hoya, tazUnyajIvanI ja vAta karavAnI hoya to e vastusat che ja nahIM, kAraNa ke e paryAyazUnyamAtradravyAtmaka kalpAI rahyo che. ane jo e paramArthavasturUpa nathI, to "jIvarUpe evuM bolI zakAtuM ja nathI. ne tethI deva-manuSyAdine deva-manuSyAdirUpe ja levAnA hovAthI dravyanikSepa tarIke manuSya-devAdi bina bhinna maLe to paNa koI prazna nathI ja. zaMkA : A manuSya-devAdi to vastutaH deva-manuSyAdirUpa jIvavizeSanA ja dravyanikSepa che. eTale jIvasAmAnyano dravyanikSepa jo A sivAya bIjo koI maLato na hoya to AvI badhI jhaMjhaTa karavAnA badale tamAre svIkArI levuM joIe ke jIvasAmAnyano dranikSepa saMbhavato nathI. samAdhAna : tattvanirNaya karavo hoya to Ama akaLAI na javAya. jIvasAmAnyano to mAtra dravyanikSepa ja nahIM, eka paNa nikSepa maLato ja nathI. kAraNa ke jIvasAmAnya e koI vastu ja nathI. te paNa eTalA mATe ke jIvasAmAnya e mAtra sAmAnyavAdI nayano ja viSaya che. paramArthasat vastu to e ja hoya che je pramANano viSaya hoya. eTale ja jIvasAmAnyane vizeSavAdI khapuSpatulya kahI avastu jaNAvI de che, ne e ja dalIlothI pramANa paNa ekAnta sAmAnyamaya jIvane nakAre che. eTale jIvazabdano paramArthasatuM vAcyArtha levo hoya to deva-manuSyAdi ja laI zakAya che, ne eTale enA nikSepa tarIke paNa deva-manuSyAdinA ja nikSepA levA paDe che.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 yasya naikasyApi nikSepasya sambhavastAdRzadRSTAntatayA zazazRGgAdikamavastu vihAyAnyaH ko dRSTAnta AvayoH prasiddhaH ? na kazcidityarthaH / atastena dRSTAntena tadbodhasaukaryamatra sAdhitamiti dhyeyam / anyathA jIvazazazRGgayormahadvaiSamyaM spaSTameva / dravya - paryAyamayasya vastuno ( vastusvarUpasya ) aMzatvaM jIve saMmatameva, na tu zazazRGge / ayambhAvaH- yathA nayajJAnaM zrInikSepaviMzikA - 17 zaMkA : piMDa-sthAsAdi pracalita vizeSa lIdhA vinA paNa mRtsAmAnya e 52mArthasat vastu che, to jIvasAmAnya kema nahIM ? samAdhAna : mRt (mATI) zabda ja evo che ke eno vAcyArtha sAmAnya-vizeSobhayAtmaka che, (ke utpAdavyayauvyayukta che), bhale e vAcyArthano ullekha piMDa-sthAsa vagere vizeSarUpe na karIe to paNa. paNa 'jIva'zabda evo nathI. enA vAcyArtha tarIke deva manuSyAdi vizeSa na laIe to zeSavAcyArtha avastu che. eTale piMDAdinA nikSepathI bhinna evA paNa mATInA nikSepa maLI zake che, paNa deva-manuSyAdinA nikSepathI bhinna evA jIvanA nikSepa maLI zakatA nathI. zaMkA : A vicAraNAmAM tame anAdinidhanajIvane zazazRMgatulya je kahyo che te atisAhasa jevuM jaNAya che, kAraNa ke jIva dravya tarIke to mAnya che ja, zazazRMga nahIM. avasthAvizeSa pAmelo jIva to vastu che ja, zazazRMga to svapramAM paNa evuM nathI. samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. chatAM anutpannasthiraekasvabhAvavALA jIvanA sarvanikSepa asaMbhavita hovA chatAM nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAniyamano bhaMga je thato nathI te sadaSTAnta samajavo saraLa bane e mATe e kahyuM che, ema jANavuM. vyutpattiniSpakSapadathI pratipAdya hovA chatAM jenA ekapaNa nikSepa maLatA na hoya evA dRSTAnta tarIke zazazRMga (avastu) sivAya bIjuM kayuM dRSTAnta mane ane tamane... bannene prasiddha che ? ke jethI zazazRMganA daSTAntane TALIne e dRSTAnta ApI zakAya... bAkI jIva ane zazazRMga e banne vacce bahu ja viSamatAo che ja. jema ke (1) dravya-paryAya ubhayamaya vastuno (= vastusvarUpano)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasya vastvaMzatvam na pramALa, apUrNAt, nAvyapramALa, yathArthAt, jintu pramALakhAMza:, tathA'nAdinidhano jIvo na vastu, utpAdavyayazUnyatvAt, nApyavastu, dhrauvyayuktatvAt, ato vastvaMzaH / zazazRGgaM tu yathotpAdavyayazUnyaM, tathaiva dhrauvyazUnyamapItyavastyavA tatatha nIvo vastvazaH, na zazarR - miti svIkriyata eva / ata eva jIvo dravyArthikanayaviSayo bhavati, na zazazRGgam / nanvevamanutpannasthiraikasvabhAvasya jIvasya vastvaMzatve tatrApi nikSepacatuSTayena bhavitavyameveti cet ? na, nikSepacatuSTayavyApitAyAH vastunyeva kathitatvAd, na tu vastvaMze'pi / ata eva dravyAnvayazUnyasya buddhAvAropitasya kevalasya kSaNikaparyAyasyApi vastvaMzatve'pi naikasyApi nikSepasya sambhava iti sUkSmadhiyohanIyametad / 201 anAdinidhanajIva eka aMzarUpa che. jyAre zazazRMga vastunA aMza rUpa nathI. e vAta mAnya ja che. kAraNake jema, nayajJAna pramANa nathI, kAraNake adhUruM che, apramANa paNa nathI, kAraNake yathArtha che, paraMtu pramANAMza che. ema anAdinidhanajIva vastu nathI, kAraNake utpAdavyayazUnya che, avastu paNa nathI, kAraNake dhrauvyayukta che, mATe e vastuaMza che. zazazRMga to jema utpAdavyayazUnya che, ema dhrauvyazUnya paNa che ja, mATe avastu ja che. (2) tethI ja jIva, dravyArthika nayano viSaya bane che, jyAre zazazRMga banato nathI. zaMkA : Ama anutpannasthiraikasvabhAvajIva e bhale vastu nathI, paNa vastuaMzarUpa to che ja. khapuSpanI jema sAva avasturUpa to nathI ja. to enA paNa cAra nikSepA maLavA joIe ne. samAdhAna H nA, nikSepacatuSTayanI sarvavyApitA je kahI che te vastu aMge ja kahI che, vastu aMza aMge nahIM, mATe e maLatA nathI. eTale ja dravyAnvayazUnya, buddhimAM Aropita evA kevala kSaNikaparyAya paNa vastuaMzarUpa hovA chatAM, enA paNa eka paNa nikSepa saMbhavatA nathI. A vAta sUkSma buddhithI vicAravI.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 17 tathA'syAM gAthAyAM tadvRttau ca jIvasya vastutvaM yannyaSedhi, avastutvaM vA yadudalekhi tatra paryudAsanaJ jJeyaH khapuSpasyAvastutva - jJApake tu 'avastu' zabde prasajyanaJ, ato'vastuzabdena jIvasya na khapuSpatulyatvaM grAhyaM api tu vastvaMzatvameveti dhyeyam / aparaM ca satpadaprarUpaNAdau jIveti yacchu-ddhamityAdinyAyena jIvapadapratipAdyasyAstitvaM kathitaM tadapi jIvasyA - nAdinidhanatvasyAbhipretatve vastvaMzatvApekSayaiva neyam, anAdinidhanasya dravyatvadhrauvyAd, dravyasya ca dravyaparyAyAtmakavastunoM'zatvadhrauvyAditi / evaM 'iha khalu aNAi jIve 'ttisUtreNa paJcasUtre jIvasyAnAditvaM yaduktaM tadapi nityAnityAtmakasya vastuna ekaM nityAMzaM yadvA pravAhamapekSyoktamityevaM saGgamanIyam / tathA ca padapratipAdyAnAmapi vapuSpAdInAmavastutvAd, jIvAdInAM cAnAdinidhanAnAM vastvaMzatvAnnaikasyApi nikSepasya sambhavaH, anabhilApyAnAM 202 tathA A gAthAmAM ane tenI vRttimAM jIvano vastu tarIke je niSedha karyo che athavA avastu tarIke je ullekha karyo che temAM paryudAsanag jANavo, jyAre khapuSpanI avastutA jaNAvanAra 'avastu' zabdamAM to prasajyanag che. eTale 'avastu' zabda jIvane AkAzakusumatulya nathI jaNAvato paNa vastuaMzarUpe jaNAve che evo artha karavo. vaLI, satpadaprarUpaNAmAM, 'lava'jevu The zuddha-vyutpattimat 56... vagere niyamAnusAre 'jIva'padapratipAdyanuM astitva je kahyuM che te 'jIva anAdinidhana che' evo abhiprAya hoya tyAre vastuaMzarUpe saMgata karavuM, kAraNa ke je anAdinidhana hoya te dravyarUpa ja hoya, ane dravya to dravyaparyAyAtmaka vastunA aMzarUpa ja hoya che e nizcita che. ema, 'iha khalu aNAi jIve'AvA sUtradhArA paMcasUtramAM jIvanuM anAdipaNuM je kahyuM che te paNa nityAnityAtmaka vastunA eka nityAMzanI apekSAe athavA pravAhanI apekSAe kahyuM che, ema saMgata karavuM. Ama padapratipAdya hovA chatAM khapuSpa vagere avastu hovAthI ane anAdinidhanajIva vagere vastuaMzarUpa hovAthI enA eka paNa nikSepa saMbhavatA nathI. tathA anabhilApyabhAvo je rUpe anabhilApya hoya che
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepacatuSTayaniyamo vastuSveva 203 ca bhAvAnAM yenarUpeNAnabhilApyatvaM tena rUpeNa padApratipAdyatvAt satyapi vastutve na tatsambhava ityartho nishciiyte| tatazca paryAyavizeSAnApannasya jIvasya nikSepAsambhave'pi na ko'pi doSaH, vastvaMzarUpatayA vastutvAbhAvAt / tadApannasya jIvasya tu nikSepacatuSTayasambhavAdeva na doSa iti sthitam / nanu tattvArthabhASye jIvasya dravyanikSepAsambhavaH sphuttruupennoktH| tathAhi- athavA zUnyo'yaM bhaGgaH, yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAtsa dravyajIvaH syAd, aniSTaM caitad iti / tadbhavatastatsAdhanArthaM kimarthametAvAn prayAsa iti cet ? satyaM, tathApi naikaiH kAraNaiH preritasya mamaitAvAn prayAsa iti gRhANa / tAni ca kAraNAnyamUnianuyogadvArasUtre nikSepacatuSTayasya nirapavAdaM kathitaM sarvavyApitvamupapAdanIyamityekaM kAraNam / aparaM ca nAmAdicatuSTayasya sarvavyApitvaM e rUpe padapratipAdya na hovAthI, vasturUpa hovA chatAM enA paNa ekapaNa nikSepa saMbhavatA nathI ema nizcaya thAya che. Ama A vAta nizcita thaI ke - paryAyavizeSAnApanna jIvanA nikSepa saMbhavatA na hovA chatAM koI doSa nathI. kAraNa ke vastuaMzarUpa e vasturUpa nathI. ane tadApanna jIvanA to cAre nikSepa saMbhave ja che, mATe koI doSa nathI. zaMkA : tattvArthabhASyamAM jIvanA dravyanikSepano asaMbhava spaSTarUpe kahyo che. te A rIte- athavA A zUnya bhaMga che. atyAre je ajIva rUpe vidyamAna hoya ne bhaviSyamAM jIva rUpe bananAra hoya te dravyajIva banI zake. paNa AvuM bane e aniSTa che = mAnya nathI. to tame kema ene sAdhavA mATe ATalI mathAmaNa karI rahyA cho ? samAdhAna : tamArI vAta sAcI che. chatAM aneka kAraNothI prerAyelA mArI ATalI mathAmaNa che ema mAno. te kAraNo AvA samajavA. (1) anuyogadvArasUtramAM cAra nikSepanI sarvavyApitA je nirapavAdapaNe kahI che tenI saMgati karavI. (2) "nAmAdi catuSTayanI sarvavyApitA, vinA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrInikSepaviMzikA-17 nirvyabhicAraM yadi sidhyet tadA varamiti bhASyakRto'pyabhiprAyaH, kathamanyathA tairapi prathamaM tadupapattyarthameva prayAsaH kRtaH ? kathaM vA tadanantaramapi 'athavA itizabdopanyAsena 'tasya bhaGgasya kathyamAnaM zUnyatvaM na svasyApi sarvatheSTam' iti sUcitam ? bhASyaracanAnantaramapi nyAyAcAryazrIyazovijayAntairgranthakRdbhiH kAle kAle tadbhaGgopapAdanArthaM kRtaH prayAsasteSu teSu grantheSu dRzyata ev| re.. dUre'nyeSAM vArtA, tattvArtha-bhASyaTIkAkRdbhiH zrIsiddhasenagaNibhirapi tatprayAsaH kRta eveti teSAmapi sarveSAM granthakRtAmayamevAbhiprAyo jJAyate yad- yadi kenApyupAyena dravyajIvaH sidhyet tadA varamiti / nanu bhASyakRdAdInAM mahopAdhyAyAntAnAM sarveSAM granthakRtAM kimarthaM dravyajIvasiddhAveva svarasaH, na tu tadasambhavasiddhAviti cet ? zRNu matparizIlitaM vyabhicAra siddha thAya to sAruM Avo tattvArthabhASyakArano paNa abhiprAya che. nahIMtara teoe paNa prathama to e niyamane saMgata karavA ja prayAsa je karyo che te zA mATe karata? vaLI e pachI paNa "athavA evo zabda vAparIne "te bhaMganuM kahevAtuM zUnyatva potAne paNa sarvathA iSTa nathI" evuM teoe zA mATe sUcana karyuM ? (3) bhASya racAyA pachI paNa (eTale ke bhASyakAre "athavA A bhAMgo zUnya che evuM kahyA pachI paNa) nyAyAcAryazrI yazovijayajI mahArAja sudhInA granthakAroe kALe kALe te bhaMganI saMgati mATe karelo prayAsa te te granthomAM jovA maLe ja che. are, bIjAnI vAta to dUra rahI, tattvArthabhASyanA TIkAkAra zrIsiddhasenagaNI mahArAje paNa evo prayAsa karyo ja che. eTale A badhA granthakArono Avo ja abhiprAya jaNAya che ke "jo koIpaNa upAye dravyajIva siddha thAya to sAruM.." zaMkA : bhASyakAra bhagavaMtazrIthI laIne mahopAdhyAya sudhInA sarva granthakArono dravyajIvanI siddhimAM ja ATalo rasa che, enA asaMbhavanI siddhimAM nahIM, AvuM zA mATe ?
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvAcAryANAM dravyajIvasiddhAveva svarasaH 205 tatkAraNaM- nikSepanirUpaNasya mUlamudgamasthAnaM sampratyupalabhyamAneSu grantheSvanuyogadvArasUtrameveti me matiH, tatra nikSepanirUpaNaM vistarato labhyate, tathA nikSepacatuSTayasarvavyApitAniyamasUtramapi tatropalabhyate, tathApi na tatsUtrakArairna vA tadvRttikArairdravyajIvaviSayaH zaGkAlezo'pi samudbhAvitaH, na vA tadviSayaM kiJcidapyuktam / tathA'dhunopalabhyamAneSu grantheSu yasmin nikSepaviSayaH sarvAdhikavistaro dRzyate tasmin vizeSAvazyakabhASyagranthe'nyatrAnupalabhyamAnAnyapi naikAni cAlanA-pratyavasthAnAni samupalabhyante, parantu viSaye'sminnaiko'pi zabdo bhASyakArairvRttikArairvoccaritaH shruuyte| tatazcaitayorgranthayoH koMstadvRttikArayozca manasi nikSepacatuSTayasarvavyApitAniyamabhaGgaviSayaH zaGkAgandho'pi nAbhUditi nizcIyata eva / etannizcayaprabhAveNaiva sarveSAM granthakRtAM dravyajIvasiddhAveva svarasa iti me matiH / ata eva mamApi tatsiddhyarthametAvAn prayAsa iti dhyeyam samAdhAna : A aMge meM vicAreluM kAraNa Ave che - nikSepanirUpaNanuM mULa udgamasthAna, vartamAnamAM maLatAM granthomAM, anuyogadvArasUtra ja che, ema huM mAnuM chuM. e granthamAM nikSepanuM nirUpaNa vistArathI maLe che. tathA nikSepacatuSTayanI sarvavyApitAnA niyamane jaNAvanAra sUtra paNa emAM ja che. chatAM paNa e sUtrakAre ke enA vRttikAre dravyajIvaviSayaka eka nAnI zaMkA paNa UThAvI nathI ke e aMge kazuM ja kahyuM nathI. tathA, vartamAnamAM maLatA granthomAM jemAM nikSepa aMgeno sahuthI vadhAre vistAra maLe che te vizeSAvazyaka bhASya granthamAM, anyagranthomAM na maLatAM evA paNa aneka zaMkA-samAdhAna maLe che, paNa A viSayamAM bhASyakAre ke vRttikAre eka harapha sudhdhAM uccAryo nathI. eTale A banne granthanA kartAo ke enA vRttikAronA manamAM sarvavyApitAniyamanA bhaMganI eka UMDe UMDe paNa zaMkA hatI nahIM e nizcita thAya che ja. AvA nizcayanA prabhAve ja badhA granthakAronI dravyajIva siddha thAya emAM ja ruci rahI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zrInikSepaviMzikA-18 ||27ii rUha - natthi naehiM vihUNaM suttaM attho a jiNamae kiMci / Asajja u soAraM nae nayavisArao bUyA // (A.ni.761) iti vacanAjinamate sarvaM vastu prAyo nayairvicAryate- iti manasikRtyAha atha nAmAdinikSepA yojyante ca nayaiH saha / naigamAdaya icchanti sarvAn zabdAdayo'ntimam // 18 // atra cakAro bhinnakramaH zabdAdaya ityanantaraM yojyaH / tatazca, atha nAmAdinikSepA nayaiH saha yojyante / tatra naigamAdayo nayAH sarvAn nikSepAnicchanti, zabdAdayazca nayA antimaM = bhaavnikssepmevecchnti| iti gAthAsaGkepArthaH / vistarArthastvevaM- eteSu nAmAdiSu madhye nAmasthApanA-dravyanikSepatrayaM paryAyAstikanayasya nAbhimataM, vivkssitbhaavche, ema mane lAge che. eTale ja mAro paNa enI siddhi karavA mATeno ATalo prayAsa che ema jANavuM. I/17nI - jinamatamAM nayothI rahita hoya evuM koI sUtra ke artha che nahIM. yogya zrotAne pAmIne nAvizArada vaktAe nayone kahevA joIe. AvA A.ni.nA vacanane anusarIne A jainapravacanamAM badhI vAto prAyaH nayo dvArA vicAravAmAM Ave che, A vAtane dhyAnamAM rAkhIne kahe che- gAthArtha : have, A nAmAdi cAra nikSepAone nayonI sAthe joDavAmAM Ave che = nayothI vicAravAmAM Ave che. emAM naigamAdinayo badhA nikSepane svIkAre che ane zabdAdi nayo mAtra aMtima nikSepane svIkAre che. gAthAno saMkSepArtha paNa Avo ja jANavo. vistarArtha : A nAmAdi cAra nikSepamAMthI paryAyAstikanayane nAmAditraNa mAnya nathI, kAraNa ke e traNa vivakSitabhAvazUnya che, ne paryAyAstikanaya mAtra bhAvane ja jonAra che. zabdAdinayo paNa paryAyAstika to che ja. mATe bhAvanikSepa ja mAnya kare che. naigama vagere to badhA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepeSu nayavicAraNA 207 zUnyatvAt, paryAyAstikasya bhAvagrAhitvAditi / zabdAdayastu paryAyAstikA eva, ataste bhaavnikssepmevecchnti| naigamAdayastu sarvAn nikSepAnicchanti / taduktaM- bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti savvaNikkhe-'ti (vi.A.bhA.2847) / _atra nayarahasyagatA carcA kiJcidvistarato vitanyate nanu naigamena nAmAdicatuSTayAbhyupagame tasya dravyArthikatvavyAhatiH syAt, dravyArthikena drvysyaivaabhyupgmaat| na ca naigamo yato dravyArthikaH, ato dravyaM pradhAnatayecchati, yatazca sa sunayaH, ataH paryAyamapi gauNatayecchatyeva, anyathA durnayatvaprasaGgAt / tatazca bhAvanikSepAbhyupagame'pi na tasya dravyArthikatvahAniriti vAcyaM, evaM tu zabdanayAnAmapi dravyanikSepAbhyupagamasya vaktavyatvApatteH, paryAyArthikatayA paryAyaM pradhAnatayecchadbhiH sunayaistairapi gauNatayA dravyasyeSyamANatvAt, anyathA durnnipAone svIkAre che. kahyuM ja che ke- zabda no bhAvanikSepane ja svIkAre cha. zeSa nayo mA nikSepAmAna svIsare cha. (vi.mA.bhA. 2847) A viSayamAM nayarahasyamAM je adhikAra che, eno thoDo vistArapUrvaka vicAra karIe. zaMkA : naigamanaya jo nAmAdi cAre nikSepa svIkAraze to enI dravyArthikatA haNAI jaze, kAraNa ke dravyArthika to e ja che je mAtra dravyane ja svIkArato hoya. pratizaMkA : naigamanaya dravyArthika che, mATe dravyane pradhAnarUpe svIkAre che. vaLI e sunaya paNa che ja, mATe paryAyane paNa gauNarUpe to icche ja che, nahIMtara to durnaya banI jAya. eTale bhAvanikSepane e mAne to paNa (gauNarUpe mAnato hovAthI) enuM dravyArthikatva haNAI jatuM nathI. zaMkAkAra : A rIte to zabdAdinayo paNa dravyanikSepane svIkAre che ema kahevuM paDe, kAraNa ke e no paryAyArthika hovAthI paryAyane (= bhAvane) pradhAnatayA svIkAratA hovA chatAM gauNarUpe to dravyane paNa
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrInikSepaviMzikA-18 yatvApatteH / tatazca gauNatayeSyamANasyApyabhyupagantRtvaM yadi kathanIyaM, tadA zabdAdInAM dravyanikSepAbhyupagamo vaktavyaH syAdeveti bhAvaM ciya saddaNayA' iti bhASyavacanavirodhaH spaSTa eveti / na ca dravyArthiko paryAyamapi mukhyatayaivecchatIti na gauNatayeSyamANasyAbhyupagantRtvakathanApattiH / atha dravyArthika eva yadi dravyamapi paryAyamapi ca mukhyatayecchati, tadA paryAyArthikaNa kimeSTavyamiti cet ? dravya-paryAyadvayameveti cet ? tarhi tayorekatarasya kalpanA'nupapannaiva syAt, samAnaviSayatvAditi cet ? na, dravyArthikasya sarvathA'bhedena dvayasyAbhyupagamaH, paryAyArthikasya tu sarvathA bhedeneti naikatarasyApi klpnaanuppttiH| tatazca dravyArthikasyApi bhAvanikSepAbhyupagamo nAnupapanna iti vAcyaM, svIkAre ja che, nahIMtara to durnaya banI jAya. eTale, je naya jene gauNarUpe svIkArato hoya, "ene paNa e na svIkAre che' ema jo kahevAnuM hoya to "zabdAdi dravyanikSepane svIkAre che ema kahevuM ja paDaze. ane to pachI "zabdano bhAvanikSepa ja Icche che" evA bhASyavacanano virodha spaSTa che ja. pratizaMkA: to ema rAkho ke dravyArthikanaya paryAyane paNa mukhyatayA ja mAne che. eTale "jene gauNarUpe joto hoya tene paNa e mAne che evuM kahevAnI Apatti nahIM Ave. zaMkAkAra : dravyArthikanaya ja jo dravyane ane paryAyane.. ema bannene mukhyarUpe mAnato hoya to pachI paryAyanaya zuM mAnaze ? pratizaMkA : e paNa dravya-paryAya bannene mAne ema rAkho ne ! zaMkAkAra : to pachI bemAMthI ekane ja mAno ne. bIjA nayanI kalpanA jarUrI ja nahIM rahe, kAraNa ke banneno viSaya samAna che. pratizaMkA : nA, chatAM bannenI mAnyatAmAM taphAvata paNa che ja. te A rIte - dravyArthika sarvathA abheda saMbaMdhathI dravya-paryAya mAne che, paryAyArthika sarvathA bhedasaMbaMdhathI e bene mAne che, mATe ekenI kalpanA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ naigamasya dravyArthikatvahAnyApattiH bahUnAM dossaannaamaaptteH| tathAhi - ( 1 ) paryAyArthikena zabdAdinayenApi dravyasyApi pradhAnatayA'bhyupagatatvAt tasyApi dravyanikSepAbhyupagantRtvakathanApattiH / (2) atyantAbhedabhedagrAhiNordvayoH samuditayorapi mithyAdRSTitvApattiH / ayambhAvaH - dravyArthikaH pradhAnatayA dravyaM, gauNatayA paryAyaM dvayozca pradhAnatayA'bhedaM, gauNatayA bhedaM manyate; paryAyArthikastu pradhAnatayA paryAyaM, gauNatayA dravyaM, dvayozca pradhAnatayA bhedaM, gauNatayA'bhedaM manyate / yadA dvayorevamprakAro'bhyupagamastadA samuditayordvayoH samyaktvaM bhavati / asmiMstu te na tathA'taH samuditayorapi mithyAtvameva / (2) atyantAmete paryAyayasahottiprasa6H| tathAhi- ghaTatazayortyntaabhinntyaa ghaTakalazaitizabdayoH paryAyavAcitvameveti 'ghaTaH vyartha nathI. ane eTale dravyArthikanaya bhAvanikSepa mAne to paNa koI doSa nathI. " zaMkAkAra : AvuM kahevAmAM to ghaNA doSo lAgavAnI saMbhAvanA che. te A rIte (1) paryAyArthika evA zabdAdinayo paNa dravyanikSepa mAne che, ema tamAre kahevuM paDaze, kAraNa ke tamArA mate e paNa pradhAnatayA dravyane svIkAre che . (2) atyaMta abheda ane bhedane svIkAranAra A be naya bhegA thAya to paNa mithyAdaSTi ja rahevAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke - dravyArthikanaya pradhAnarUpe dravyane ane abhedane mAne che, gauNarUpe paryAyane ane bhedane mAne che... paryAyArthikanaya pradhAnarUpe paryAyane ane bhedane mAne che, gauNarUpe dravyane ane abhedane mAne che. AvI bannenI mAnyatA jo hoya to be bhegA thaIne pramANagrAhya vastuno bodha karanAra banavAthI samyag bane che. paNa tamArA mate A benI AvI mAnyatA na hovAthI bhegA thayA pachI paNa pramANa grAhya vastune jonArA banavAnA nathI. ne tethI mithyA ja rahevAnA che. (3) atyaMta abheda mAnavAmAM be paryAyavAcI zabdono eka sAthe prayoga karavAnI Apatti Avaze. te A rIte - ghaTa-kaLaza atyaMta abhinna hovAnA kAraNe ghaTa 209
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrInikSepaviMzikA-18 kalazaH' ityabhilApo yathA na bhavatyeva, ekatarasya zabdasya vyarthatvAt, tathaiva 'guNo dravyaM' iti dravyArthikanayAbhimatasyApyabhilApasyAbhAva eva syAt, dravya-guNayoratyantAbhinnatayA dravya-guNazabdayoH paryAyavAcitvAditi / (4) paryAyArthikenaiva dravyasyApi grahe dravyagrahaNArthaM kalpitasya dravyArthikasya nirarthakatvApattiH / (5) paryAyArthikenApi prAdhAnyena dravyagrahe 'guNapratipannaM jIvadravyaM sAmAyikaM' ityasyAvirodhApattiH / ayambhAvaH jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaTThiyassa sAmaiyaM / so ceva pajjavaNayaTThiyassa jIvassa esa guNo // (Ava. ni.792) ityAvazyakaniyuktigAthAyAM guNapratipannasya jIvadravyasya sAmAyikatvaM dravyArthikanayamatenaivoktaM, paryAyArthikasya tu tanneSTameva, tathApyasminmate tasyApi tadiSTatayA'virodhApattiH spssttaiv| (6) bhaassykaLaza... A be zabdo paryAyavAcI ja che. ne tethI ghaTa-kaLaza. A banne zabdo vyavahAramAM eka sAthe bolAtA nathI, kAraNa ke eka vyartha banI rahe che. e rIte "guNo dravya' evo dravyArthikane je abhilApa mAnya che te have nahIM thaI zake, kAraNake dravya ane guNa atyaMta abhinna hovAthI 'dravya'-'guNa" zabdo paryAyavAcI banI jAya che. (4) paryAyArthika vaDe ja dravyanuM paNa grahaNa thaI javAthI dravyane jANavA mATe kalpAyela dravyArthika mAnavAnI jarUra nahIM rahe. (5) paryAyArthikanaya paNa jo pradhAnatAe dravyane jue che to - 'guNapratipanna jIvadravya e sAmAyika che' evA abhiprAyano eno virodha ubho nahIM rahI zake. Azaya e che ke - vyArthikanayamo guNapratipanna jIvadravya e sAmAyika che. paryAyAstikanayamate jIvano A guNa e sAmAyika che. AvuM jaNAvanArA AvazyakaniyuktinI (792 mI) gAthAmAM guNayuktajIvadravyane sAmAyikarUpe dravyArthikanayamate ja kahela che, paryAyArthikane to e mAnya che ja nahIM. tamArA mate ene paNa e ISTa hovAthI avirodhApatti spaSTa ja
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyagato'dhikAraH 211 kRtaiva kRtasyaitanmatanirAsasya virodhApattizceti / / tatazca naigamena nikSepacatuSTayAbhyupagame, dravyabhinnasyApyabhyupagamAt tasya dravyArthikatvahAnyApattistadavasthaiveti cet ? nayarahasyagranthoktAyA etasyA dIrghAzaGkAyAstatraivoktaM samAdhAnamadhunA pradarzyate atrocyate- avizuddhAnAM naigamabhedAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatayA nAmAdinikSepatrayAbhyupagamaH siddhH| vizuddhazca naigamabhedo dravyavizeSaNatayA paryAyamabhyupagacchatIti tena bhAvanikSepAbhyupagamo'pi sidhyti| tatazca dravyArthikenApi naigamanayena nikSepacatuSTayAbhyupagame na kApyanupapattiriti siddham / nanu dravyArthiko'pi naigamo dravyavizeSaNatayA paryAya svIkarotIti kutaH siddhamiti cet ? Avazyakaniyuktyuktitastatsiddhamiti jAnIhi / uktaM hi tatra zrImadbhirbhagavadbhirbhadrabAhubhiH- jIvo che. (6) bhASyakAre khuda A matanuM je khaMDana karyuM che teno virodha thavAnI paNa Apatti Avaze. eTale naigama jo cAre nikSepa mAnato hoya to eNe dravyabhinna nikSepa paNa mAnyo hovAthI enuM dravyArthikapaNuM haNAI javAnI Apatti UbhI ja che. (narahasyagraMthamAM darzAvelI A dIrghazaMkAnuM te granthamAM ja kaheluM samAdhAna have darzAvAya che.) samAdhAna: naigamanA avizuddhabhedo nAmAdinikSepAone mAnavAmAM saMmata hovAthI e traNa nikSepanI mAnyatA siddha che. naigamano vizuddhabheda dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane svIkAre che. eTale e rIte bhAvanikSepano svIkAra paNa siddha thAya che ja. Ama dravyArthika hovA chatAM naigamanaya cAre nikSepa svIkAre emAM koI asaMgati nathI e siddha thAya che. zaMkA : dravyArthika evo paNa naigamanaya dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane svIkAre che. e vAta zAnAthI siddha karazo ? samAdhAna : AvazyakaniyuktinA vacanathI e siddha thAya che. tyAM bhagavAnazrI bhadrabAhusvAmIe kahyuM ja che ke- dravyArthikanayamate guNa
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrInikSepaviMzikA-18 guNapaDivanno Nayassa davaTThiyassa sAmaiyaM (792) tti / atra hi dravyArthikasya nayasya kiM sAmAyikam ? iti prazne 'guNapratipanno jIvaH sAmAyikam' iti yaduttaraM tena, tasya jIvalakSaNadravyavizeSaNatayA guNalakSaNaparyAyaH saMmata iti jJAyata eva / na ca dravyArthikena guNAbhyupagamo gauNatayA prAdhAnyena vA ? Adye pakSe sunayatayA gauNatvena dravyamabhyupagacchatAM zabdAdInAmapi dravyanikSepasahApattiH / antime naigamasyApi paryAyArthikanayatvApattiH, zabdAdivatprAdhAnyena paryAyAbhyupagamAditi vAcyaM, itarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt / ayamAzayaH- vizuddho naigamabhedaH prAdhAnyenaiva paryAyAnabhyupagacchati, na tu gauNatayeti na gauNatayA dravyamabhyupagacchatAM zabdAdInAM drvynikssepyuktajIva e sAmAyika che. (792) ahIM, dravyArthikanayamate sAmAyika zuM che ? e praznanA javAbamAM "guNa-yuktajIva e sAmAyika che' AvuM je kahyuM che tenAthI te nayane, jIvAtmakadravyanA vizeSaNa tarIke guNAtmaka paryAya mAnya che e jaNAya ja che. zaMkA : dravyArthika naya guNane gauNarUpe mAne che ke pradhAnarUpe? jo gauNarUpe mAnato hoya ane chatAM e bhAvanikSepasaha (= bhAvanikSepane svIkAranAro) kahevAto hoya to sunayatA jALavI rAkhavA dravyane gauNarUpe svIkAratA zabdAdi nayo dravyanikSepasaha (= dravyanikSepane svIkAranArA) banI javAnI Apatti Avaze. jo guNane pradhAnarUpe svIkArato hoya to e naigamanaya paNa paryAyArthika banI jaze, kAraNa ke zabdAdinayonI jema ja pradhAnapaNe paryAyane mAnanAro che. samAdhAnaH tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke naigamanaya anyanA avizeSaNarUpa prAdhAnyathI paryAyone svIkArato nathI. Azaya e che kevizuddha naigamabheda paryAyone pradhAnarUpe ja svIkAre che, nahIM ke gauNarUpe. eTale e gauNarUpe paryAyane svIkArato hovA chatAM jo bhAvanikSepasaha che to gauNarUpe dravyane svIkAratA zabdAdinayo dravya nikSepasaha banI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyoktaH samAdhAnaprakAraH I sahApattiH / tathApi na naigamasya paryAyArthikanayatvApattiH, dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAt / yastu paryAyamitarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyenAbhyupagacchati tasyaiva paryAyArthikanayatvAditi / nanu yathA vizuddho naigamabhedo bhAvanikSepamavizuddhAzca naigamabhedA nAmAditrikamabhyupagacchanti tathA vizuddhAH zabdAdayaH paryAyArthikanayA bhAvanikSepamavizuddhAzca te nAmAditrikamabhyupagacchantviti cet ? na, zabdAdInAM paryAyArthikanayAnAM naigamavadavizuddhyabhAvAt / zabdAdau kalpitamavAstavaM nAmAdinikSepAbhyupagantRtvaM tu noktavibhAgamupahantIti / etatsarvaM nayarahasye zrImatAM mahopAdhyAyAnAM paryAlocanamiti dhyeyam / tathA tatraiva jaze... evI Apatti ApI zakAtI nathI. vaLI paryAyone pradhAnarUpe svIkArato hovA chatAM naigamanaya paryAyArthikanaya banI javAnI Apatti nathI, kAraNa ke e dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane svIkAre che. paryAyArthika naya to e ja kahevAya che je anyanA avizeSaNarUpa pradhAnatAthI paryAyane svIkArato hoya. 213 zaMkA : jema vizuddharnaMgama bhAvanikSepane ane avizuddhanaigamanayo nAmAdi traNa nikSepane mAne che, tema zabdAdi vizuddha paryAyArthikanayo bhAvanikSepane ne avizuddha te nayo nAmAdi traNane mAne che ema paNa kaho ne ! samAdhAna : nA, ema kahI zakAtuM nathI, kAraNa ke zabda vagere paryAyArthikanayomAM naigamanI jema avizuddhi saMbhavatI nathI. ane, zabdAdinayo paNa nAmAdinikSepAone svIkAre che evI avAstavika kalpanA mAtra karavAnI hoya to e kAMI bhASyokta vibhAgane hAnikartA nathI. A badhuM nayarahasyagranthamAM mahopAdhyAya zrImad yazovijaya mahArAjanuM cintana che, e jANavuM. tathA tyAM ja nIcenA zaMkA-samAdhAna paNa darzAvyA che.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zrInikSepaviMzikA-18 nanu tathApi NAmAitiyaM davvaTThiyassa, bhAvo a pajjavaNayassa (75) tti pUrvamabhidhAya pazcAd 'bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchaMti savvaNikkheve' (2847) tathA savvaNayA bhAvamicchati (3601) tti vadatAM bhASyakRtAM ko'bhiprAya iti cet ? ___ayamabhiprAyaH- 'ghaTanAd = jalAharaNAd ghaTaH' iti vyutpattyAzrayaNena naigamAdayo jalAharaNAdirUpabhAvaghaTamabhyupagacchanti, parantu ghaTopayogarUpaM bhAvaghaTaM te nAbhyupagacchanti / ataH pUrvaM = yatra dravyArthikasya nAmAditrikaM saMmatamityuktaM tatra zuddhacaraNopayogarUpabhAvamaGgalAdhikArasambandhAttena copayogarUpabhAvanikSepAnabhyupagamAn nikSepatrikasyaivAbhyupagantRtvamuktam / nanu 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH' iti vacanAtpratyayasya nAmatulyatA spaSTaiveti nAmanikSepasyeva pratyaya zaMkA vizeSAvazyakabhASyamAM 75mI gAthAmAM "nAmAdi traNa nikSepa kavyArthikane mAnya che ane bhAvanikSepa paryAyArthikanane mAnya che ema kahyA pachI 3601mI gAthAmAM "zabdano bhAvane ja mAne che, bAkInA nayo badhA nikSepAone mAne che" AvuM kahevA pAchaLa bhASyakArano zo abhiprAya che ? samAdhAna : A abhiprAya che - "ghaTana = jaLAharaNa... AvuM ghaTana kare e ghaTa' AvI vyutpattine najaramAM rAkhIne naigama vagere nayo jaLAharaNAdi rUpa bhAvaghaTane mAne che, paNa ghaTopayogarUpa je bhAvaghaTa, ene teo mAnatA nathI. eTale pUrvamAM = 75 mI gAthAmAM ke jyAM dravyArthikane nAmAdi traNa saMmata che ema kahyuM che, tyAM zuddhacAritropayogarUpa bhAvamaMgaLano adhikAra che, ne naigamanaya upayogarUpa bhAvanikSepane to mAnato nathI. mATe e traNanikSepane ja mAne che ema kahyuM. zaMkA: "arthAbhidhAnapratyayAtulyanAmadheyA" evA vacanane anusarIne pratyayana = upayoganI nAmatulyatA spaSTa ja che. eTale nAmanikSepanI jema upayogarUpabhAvanikSepanI mAnyatA paNa mAnavI ja joIe ne?
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASyakAravacanavirodhaparihAraH 215 lakSaNopayogarUpasya = bhAvanikSepasyApyabhyupagantRtvaM mantavyameveti cet ? na, pratyayasya nAmatulyatAyA abhAvAt / nAmnaH pRthagnikSepatvaM, na tathA pratyayasyeti / agre tu = yatra 'zabdanayA bhAvamevecchanti, zeSAH sarvanikSepAn' ityAdyuktaM tatra keSAM nayAnAM ke nikSepAH saMmatAH ? iti vyavasthApradarzanAdhikArasadbhAvAt 'zabdanayA bhAvamevecchanti, zeSAH sarvanikSepAn' iti vizeSoktiriti / yadvA dravyArthikasya nAmAditrayaviSayatvameva bhASyakRtA yaduktaM tatrAyamapyabhiprAyaH sambhavedyad- (nayarahasye) pUrvaM dravyArthikasya bhAvanikSepasahatvaM yadupapAditaM tad dravyavizeSaNatayA pryaayaabhyupgmmaashrityaiv| itarAvizeSaNatvalakSaNamukhyatvarUpasvAtantryeNa yadi vaktavyaM, tadA tasya nAmAditrayaviSayatvameva, paryAyAtmakabhAvasya tena dravyavizeSaNatayaiva samAdhAna H nA, kAraNa ke pratyayamAM nAmatulyatA che nahIM, te A rIte - nAma pRthar nikSeparUpa che, pratyaya evo nathI. tathA AgaLa = 2847mI gAthAmAM = "zabdanayo bhAvanikSepa ja mAne che, zeSanayo sarvanikSepAone ema kahyuM che tyAM, kyA nayone kayA nikSepa mAnya che? e vyavasthA darzAvavAno adhikAra che, eTale "zabdano bhAvanikSepane ja mAne che, zeSano badhA nikSepAone ema vizeSa prakAre kathana karyuM che. athavA, dravyArthikanaya nAmAdi traNa nikSepane ja svIkAre che evuM bhASyakAre je kahyuM che temAM Avo abhiprAya saMbhave ke (narahasyagraMthamAM) pahelAM dravyArthika bhAvanikSepasaha che evuM je saMgata karI dekhADyuM che te dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane e je svIkAre che tene najaramAM rAkhIne ja, paNa, anyanA avizeSaNarUpe svIkAra (= svIkAra hoya, paNa anyanA vizeSaNarUpe na hoya) e mukhyatva kahevAya. AvA mukhyatvarUpa svatannatAne najaramAM rAkhIne jo kahevAnuM hoya to dravyArthikano viSaya nAmAdi traNa nipA ja che, kAraNa ke guNAtmaka paryAyarUpa bhAvane to
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrInikSepaviMzikA-18 svIkArAt / ata eva tattvArthavRttAvapi- atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpA dravyArthi(sti)kasya, tathA tathA sarvArthatvAt / pAzcAtyaH paryAyanayasya, tathA pariNativijJAnAbhyAm (sU.1-5) iti / asyArthaHzabdavAcyAnAM vastUnAM sAmAnyatazcatvAro vikalpA bhavanti / tadyathAnAma, sthApanA, dravyaM bhAvazceti / tatra nAma dvividhaM 'indra'ityAdizabdarUpaM, tadAkhyagopAladArakAdilakSaNasaMketaviSayarUpaM ca / dravyarUpatvaM cAdyasya paudgalikatvAt, dvitIyasya tu spaSTameveti nAmanikSepasya dravyAtmakatayetarAvizeSaNatvenaiva drvyaastiknyvissytvm| kASThAkSAdiSu sthApitAyAH sthApanAyAH kASThAdimayatvAd dravyarUpatayA tathaiva tdvissytvm| upAdAnakAraNIbhUtadravyasya tu tathAtvaM spaSTameva / bhAvo dvividhHe dravyanA vizeSaNarUpe ja svIkAre che. eTale ja tattvArthasUtra (1-5)nI vRttimAM A pramANe kahyuM che- pahelAM nAmAdi traNa vikalpo dravyAstikanA ja viSaya che, kAraNa ke tevo tevo badho artha mAnya che. chello vikalpa paryAyinayane mAnya che, kAraNa ke tevA prakAranI pariNati ane vijJAnadvArA e maLe che. Ano artha Avo che - zabdavAcya vastuonA sAmAnyathI cAra vikalpo = cAra prakAro hoya che. te A rIte - nAma, sthApanA, dravya ane bhAva. emAM nAma be prakAre che- Indra vagere zabdarUpa ane saMketanA viSayasvarUpa indra nAme gopALaputra vagere rUpa. AmAM prathama prakAra dravyarUpa che ja. kAraNa ke zabdo paudgalika hoya che. bIjo prakAra to dravyarUpa hovo spaSTa che ja. Ama nAmanikSepa dravyAtmaka hovAthI itaranA vizeSaNa tarIke nahIM, paNa svataMtrarUpe ja dravyAstikano viSaya bane che. ema, kAi-akSAdimAM sthApelI sthApanA paNa kASThAdimaya hovAthI dravyarUpa che ja ne tethI ItaranA avizeSaNarUpe ja dravyAstikano viSaya bane ja che. upAdAnakAraNabhUta dravya paNa evuM ja hovuM spaSTa ja che. bhAva be prakAre che. jIvadravyanI IndrAdirUpe je pariNati thAya tapa ane
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ itarAvizeSaNatvarUpaM prAdhAnyam 217 jIvadravyasyendrAditayA pariNatirUpaH, indrAdiviSayopayogarUpazca / tatrAdya indrajIvasya paryAyarUpaH, dvitIyazca jJAturjIvasya jJAnaparyAyarUpaH / tatazca dvAvapi dravyArthikasya na sAkSAdviSayau, api tu yadi syAtAM dravyavizeSaNatvarUpAprAdhAnyenaiva / tasmAdrvyArthikasya matena zabdAnAmitarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena nAma-sthApanA-dravyArthatvAd nAmAdayastrayo vikalpA eva saMmatAH / bhAvastvitarAvizeSaNatayA yataH paryAyanayasyaiva viSayaH, ato na dravyArthikasya zabdArthatvena sNmtH| evaM prakAraM matAntaraM manasikRtya bhASyakRtA 'NAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo a pajjavaNayassa' tti uktamiti mantavyam / etanmatAvaSTambhenaiva bhASyakRtA jIvo guNapaDivanno ityAdigAthA vyaakhyaataa| tadyathA- jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaTThiyassa saamaaiyN| ___ so ceva pajjavaNayaTThiyassa jIvassa esa guNo / A.ni. 792 // indrAdiviSayaka upayogarUpa. AmAM pahelo prakAra indrajIvanA paryAyarUpa che ane bIjo prakAra jJAtAjIvanA jJAnaparyAyarUpa che. Ama banne paryAyarUpa hovAthI dravyAstikanayanA sAkSAt viSaya nathI, paNa jo thAya to dravyanA vizeSaNarUpe ja thAya, eTale ke itaravizeSaNarUpa apradhAnatAthI ja thAya. tethI dravyArthikanayanA mate zabdonA artha itarAvizeSaNarUpa prAdhAnyathI levA hoya to e nAma, sthApanA ane dravyarUpe ja maLe che. mATe ene nAmAdi traNa vikalpo ja mAnya che. bhAva to anyanA avizeSaNarUpe paryAyanayano ja viSaya bane che, tethI dravyArthikanayane zabdanA artha tarIke mAnya nathI. AvA prakAranA matAMtarane manamAM rAkhIne bhASyakAre vyArthikane nAmAdi traNa ane paryAyanayane bhAva mAnya che" ema kahyuM che ema mAnavuM. A matanuM AlaMbana laIne ja bhASyakAre jIvo guNa paDivo ityAdi niryuktigAthAnI vyAkhyA karI che. AvazyakaniyuktinI 792
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrInikSepaviMzikA-18 atra sAmAyikaM kim ? dravyaM guNo vA ? iti prazne dravyArthikanayamate guNapratipanno jIvaH sAmAyikam, paryAyArthikanayamate tu jIvasya guNa eva sAmAyikamityuttaram / atra dravyArthikamate jIvalakSaNasya dravyasyaiva sAmAyikatayA'bhidhAnaM, guNasya tu tadvizeSaNatayaiva, yathA 'kuNDalatApannaM suvarNaM' ityatra kuNDalatvaparyAyasya suvarNadravyavizeSaNatayaivAbhidhAnam / evaM paryAyArthikamate guNalakSaNaparyAyasyaiva sAmAyikatayA'bhidhAnaM, jIvasya tu tadvizeSaNatayaiva, yathA 'patrasya nIlatA' ('patrasambandhinI nIlatA') ityatra patralakSaNadravyasya nIlatAguNavizeSaNatayaivAbhidhAnam / evaM paryAyasya dravyavizeSaNatayA'bhidhAnaM na dravyArthikasya dravyaviSayatvaM vyAhanti / tathA dravyasya paryAyavizeSaNatayA'bhidhAnaM na paryAyArthikasya paryAyaviSayatvaM vyAhanti / mI gAthAno artha-vyAkhyAno bhAvArtha Avo che. ahIM, sAmAyika zuM che? dravya ke guNa ? AvA praznamAM dravyArthikanayamate guNayuktajIva sAmAyika che, paryAyArthikanayamate jIvano guNa sAmAyika che - ema uttara che. AmAM dravyArthikamatamAM jIvAtmaka dravyane ja sAmAyika mAnela che. guNano to enA vizeSaNa tarIke ja ullekha che. jema ke kuMDalapaNAne pAmeluM suvarNa' AvA vAkyamAM kuMDalaparyAyano suvarNadravyanA vizeSaNa tarIke ja ullekha che. ema paryAyAstika mate guNAtmakaparyAyano ja sAmAyika tarIke ullekha che, jIvadravyano to enA vizeSaNarUpe ja ullekha che. jema "patranI nIlatA.. (patra saMbaMdhinI nIlatA) AvA vAkyamAM patrAtmaka dravyano nIlatAguNanA vizeSaNa tarIke ja ullekha che. Ama, paryAyano dravyanA vizeSaNa tarIke ullekha hoya to eTalA mAtrathI dravyArthikanuM dravyaviSayatva haNAI jatuM nathI. ema dravyano paryAyanA vizeSaNarUpe ullekha hoya to eTalA mAtrathI paryAyArthikanuM paryAyaviSayakatva haNAI jatuM nathI.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyAstikasya dravyanikSepAsahatvaM katham ? idantu dhyeyam - dravyArthikanaye dravya - paryAyayorabheda eveti dravyasyAkalpitatayA paryAyo'pyakalpitaH sambhaved / ata eva dravyArthikanayasya bhAvanikSepasahatvaM zakyakathanam / paraMtu paryAyArthikanaye tu dravya-paryAyayorbheda eveti paryAyasyaivAkalpitatayA dravyasya kalpitatvameva / tatazca tannaye dravyasya kalpitavizeSaNatayaiva gRhyamANatvAnna tannayasya dravyanikSepasahatvaM zakyakathanamiti / tadevaM, naigamanayasya bhAvanikSepasahatve kathaM na dravyArthikatva - vyAhatiH ? ityAzaGkAyAM nayarahasyaprakaraNoktAH samAdhAnaprakArAzcintitAH / yadvA'nyadevaMprakAraM samAdhAnamatra yogyaM na veti nayanyAyaniSNAtaigatArthabahuzrutaizcintanIyam / taccaivaM 219 - nikSepa saMlagnau dravya bhAvazabdau yadabhiprAyakI, na nayasaMlagnau dravyaparyAyazabdAvapi tadabhiprAyakAveva, api tu bhinnAbhiprAyakau - bhinnaarthA dhyAnamAM rAkhavuM - dravyArthikanaye dravya ane paryAyano abheda ja che. tethI dravya akalpita (- vAstavika) hovAthI paryAya paNa akalpita hovo saMbhave che. mATe ja 'dravyArthikanaya bhAvanikSepasaha che' evuM kahI zakAya che. paNa paryAyArthikanaye dravya-paryAyano bheda ja che. tethI paryAya ja akalpita hovAthI dravya kalpita ja hoya che. eTale e naye, dravya vizeSaNarUpa je bane che te kAlpanika ja, vAstavika nahIM. mATe paryAyArthikanaya dravyanikSepasaha che' evuM kahI zakAtuM nathI. Ama, naigamanaya bhAvanikSepasaha hovA chatAM dravyArthikanayarUpe kema maTI jato nathI ? evI zaMkAnA nayarahasyaprakaraNamAM kahelA samAdhAnaprakAro vicAryu. athavA, A aMge eka anya AvA prakAranuM samAdhAna yogya che ke nahIM ? e vicAravA naya-nyAyaniSNAta gItArtha bahuzruto samakSa raju karuM chuM. e samAdhAna AvA prakAranuM jANavuM. nikSepa aMgenA dravya ane bhAva zabdono je abhiprAya che, je artha che, enA karatAM naya aMgenA dravya ane paryAya zabdono abhiprAya-artha
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 18 veveti yAvat / tathAhi -- kvacit paryAyo'pi dravyanikSepatayA'bhipretaH / yathA 'anupayogo dravyam,' atropayogasyevAnupayogasyApi jIvaparyAyatvamakSatameva, jIvasyAvasthAvizeSarUpatvAt / ata evAnupayukta AtmA yadA dravyanikSepatayocyate, tadA dravyasyaiva dravyanikSepatve'pi yadopayogazUnyavaktRtvamupayogazUnyakriyAdikamAtmano'nupayogo vA dravyanikSepatayocyate, tadA paryAyasyaiva dravyanikSepatvaM prApyate, upayogazUnyavaktRtvAderanupayogasya vA paryAyarUpatvAt / evaM yadA mRdravyaM dravyaghaTatayA, AgAmini bhava indratayotpitsurjIvo vA dravyendratayocyate tadA mRdjIvadravyasyaiva dravyanikSepatve'pi yadA mRtpiNDo dravyaghaTatayA, ekabhavikAdisAdhurvA dravyendratayocyate tadA paryAyasyaiva dravyanikSepatvaM prApyate, ghaTApekSayA mRtpiNDasya, indrApekSayA vaikabhavikAdisAdhoH paryAyatvAt / alaga ja che. te A rIte - kyAreka paryAya paNa dravyanikSeparUpe mAnya che ja. jemake 'anupayogo dravyam.' AmAM upayoganI jema anupayoga paNa jIvano paryAya ja che, kAraNa ke jIvanI eka cokkasa (upayogazUnya) avasthArUpa che. eTale ja, anupayukta AtmA jyAre dravyanikSepa tarIke kahevAya che tyAre e AtmadravyarUpa dravya ja dravyanikSepa tarIke maLatuM hovA chatAM, jyAre upayogazUnya vatRtva ke upayogazUnya kriyA vagere ke AtmAno anupayoga dravyanikSepa tarIke kahevAya che tyAre paryAya ja dravyanikSeparUpe maLe che, kAraNa ke upayogazUnyavaktRtva vagere ke anupayoga e paryAyarUpa ja che. e ja rIte mATIdravya jyAre dravyaghaTarUpe ke AgAmI bhavamAM indra tarIke utpanna thanAra jIvadravya jyAre dravyaindra rUpe kahevAya tyAre mATIdravya ke jIvadravya ja dravyanikSeparUpe maLatA hovA chatAM, jyAre nRspiDa dravyaghaTarUpe ke ekabhavikAdisAdhu dravyaindrarUpe kahevAya che tyAre paryAya ja dravyanikSeparUpe maLe che, kAraNa ke ghaTanI apekSAe mRtpiDa ane indranI apekSAe ekabhavikAdi sAdhu e paryAya ja che. kRtpiDa e ghaTanI apekSAe dravya nathI, paNa mATIsvarUpa dravyano pUrvakAlIna paryAya ja 220
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayanikSepa saMlagnadravyazabdau bhinnArthakau na hi mRtpiNDo ghaTApekSayA dravyam, api tu mRdlakSaNasya dravyasya pUrvakAlInaparyAya eva / evaM na hi ekabhAvikAdisAdhurindrApekSayA dravyam, api tu jIvalakSaNasya dravyasya pUrvabhavIyaparyAya eva / yadvA mRtpiNDagata ekabhavikAdisAdhugato vA kazcidyogyatAvizeSa eva dravyanikSepaH / sa tu paryAya eva / evaM kvacid dravyamapi bhAvanikSepatayocyata eva / zAstreSu bhAvendratayA prasiddhaH zakra- puraMdarAdiparyAyAbhidheya indanAdikriyAnubhUtiyuktaH zacIpatirdravyameva, indanAdyAdhAratvAt / ata eva bhAvanikSepalakSaNe 'bhAvo vivakSitakriyAnubhUtiyukto hi vai samAkhyAtaH / sarvajJairindrAdivadihendanAdikriyA'nubhavAt // ' ityevaM kriyAnubhUtiyuktatvamuktameva / tathendropayogarUpabhAvendrasya paryAyarUpatvaM spaSTameva / che. ema, ekabhavikAdi sAdhu paNa indranI apekSAe dravya nathI, paNa jIvAtmaka dravyano pUrvabhavIya paryAya ja che. athavA mRtpiDamAM rahelI ke ekabhavikAdisAdhumAM rahelI koIka cokkasa prakAranI yogyatA ja (ghaDAnoindrano) dravyanikSepa che. ane e to paryAya ja che. e ja rIte kyAreka dravya paNa bhAvanikSeparUpe kahevAya ja che. zAstromAM bhAvendrarUpe prasiddha zakra-puraMdarAdi-paryAyathI abhidheya ane indanAdikriyAnubhUtiyukta evo zacIpati dravyarUpa ja che, kAraNa ke indanAdi kriyAno AdhAra che. eTale ja bhAvanikSepanA lakSaNamAM, 'vivakSitakriyAnubhUtiyukta je hoya te ja, sarvajJo vaDe bhAvanikSepa tarIke kahevAyela che. jemake indanAdikriyAnA anubhavathI indra e bhAvendra che. e rIte kriyAnubhUtiyuktatva kahyuM che. A kriyAnubhUtiyuktatva dravyanuM ja hoya e spaSTa ja che. ema kyAreka paryAya paNa bhAvanikSeparUpe kahevAya ja che. jema ke indropayoga paNa (AgamathI) bhAvendrarUpe kahevAyela che, ne e to jIvanA paryAyarUpa che e spaSTa ja che. A aMge adhikavicAraNA 221
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 adhikaM nayaviMzikAyAM vivaritukAmo'dhunA'ham / tadevaM nikSepasambandhibhyAM dravya-bhAvazabdAbhyAM nayasambandhinau dravya - paryAyazabdau bhinnArthakAviti sthitam / tatra 'anupayogo dravyaM' iti 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM dravyaM' iti vA paribhASayA nikSepasambandhi dravyaM prApyate, nayasambandhi tu dravyaM 'dravati tAMstAn paryAyAn gacchatIti dravyaM' iti 'guNa- paryAyavad dravyaM' iti vA paribhASayA prApyate / tatazca tattadvAcakau dravyazabdau bhinnAbhiprAyakAveveti spssttm| evaM 'bhavanaM-vivakSitakriyAnubhavanaM bhAvaH' iti tu nikSepasaMlagnabhAvazabdasya vyutpattiH, nayasaMlagnaparyAyazabdasya tu 'paritaH = sarvato vyAptiH paryAyaH' iti vyutpattiriti tAvapi dvau bhinnArthakAveti spaSTam / tatazca yadi kazcinnayo dravyanikSepamicchati, na caitAvataiva tasya dravyArthikatvameva paryAyArthikatvahAnizceti vaktuM pAryate / evameva yadi nayaviMzikAgranthamAM ka2vAnI bhAvanA che. Ama, nikSepasaMbaMdhI dravya-bhAvazabda karatAM nayasaMbaMdhI dravya-paryAya zabdo alaga arthavALA ja che (ne tethI zabdo paNa alaga ja che) e nizcita thayuM. emAM 'anupayoga e dravya' evI ke 'bhUta-bhAvI bhAvanuM kAraNa e dravya' evI paribhASA dvArA nikSepasaMbaMdhI dravya maLe che. jyAre nayasambandhI dravya to 'dravati te te paryAyone pAme te dravya' evI athavA 'guNa-paryAyavALuM hoya te dravya' evI paribhASAthI maLe che. tethI A bannenA vAcaka dravyazabda bhinna bhinna abhiprAyavALA che e spaSTa che. ema 'bhavanaM = vivakSitakriyAnubhavana e bhAva' AvI vyutpatti nikSepasaMlagna 'bhAva' zabdanI che, jyAre nayasaMbaMdhI 'paryAya' zabdanI to paritaH = cAre bAjuthI vyApti e paryAya' AvI vyutpatti che. mATe A banne zabda paNa bhinna-bhinna abhiprAyavALA ja che e spaSTa che. eTale koIka naya dravyanikSepane svIkAre eTalA mAtrathI e dravyArthika ja hoya, enuM paryAyArthikatva haNAI ja jAya' evuM kahI zakAtuM nathI. = zrInikSepaviMzikA - 18
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAbhyupagame'pi na naigamasya paryAyArthikatvam kazcinnayo bhAvanikSepamicchati, na caitAvataiva tasya paryAyArthikatvamevadravyArthikatvahAnizcetyapi zakyate vaktum / ata evAvazyakaniryukteH 'jIvo guNapaDivanno..' (792 ) ityAdigAthAyAM kiM sAmAyikam ? iti prazne dravyArthikasya guNapratipanno jIvaH sAmAyikamiti yaduktaM tatra guNapratipannasya jIvadravyasya sAmAyikatvakathane'pi na tad dravyasAmAyikaM, api tu bhAvasAmAyikameva / tathaitad bhAvasAmAyikamabhyupagacchato'pi naigamasya na tadabhyupagamamAtreNa dravyArthikatvavyAhatiH paryAyArthikatvApattizca, bhAvasAmAyikatayA jIvadravyasyaivAbhyupagatatvAt / nanu tatra 'guNapratipanno jIvaH sAmAyikam' iti yaduktaM, tatra na jIvadravyAbhyupagamAd bhAvanikSepatvaM, api tu guNavizeSalakSaNaparyAyAbhyupagamAdeva, taduktaM nayarahasye vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAnna tatra bhAvanikSepAnupapattiriti / na ca paryAyAbhyupagamena e ja rIte koIka naya bhAvanikSepane svIkAre eTalA mAtrathI e paryAyArthika ja hoya. enuM dravyArthikatva haNAI ja jAya' evuM paNa kahI zAtuM nathI. kheTale 4 Avazya niyuktinI 'vo gueApaDivanno' (782) vagere gAthAmAM 'sAmAyika zuM che ?' evA praznanA javAbamAM dravyArthikanayamate guNapratipannajIva e sAmAyika che evuM je kahyuM che emAM guNayuktajIvadravyane sAmAyikarUpe kahela hovA chatAM e dravyasAmAyika nathI, paNa bhAvasAmAyika ja che. tathA A bhAvasAmAyikane svIkAravA chatAM naigamanaya, e svIkAramAtrathI dravyArthikarUpe maTI jato nathI, ke paryAyArthika banI jato nathI, kAraNa ke bhAvasAmAyikarUpe jIvadravyane ja svIkArI rahyo che, bhavanA paryAyane nahIM.' 223 zaMkA : tyAM 'guNayukta jIva sAmAyika che' evuM je kahyuM che, emAM jIvadravyane svIkAravAthI e bhAvanikSeparUpa nathI, paNa guNavizeSAtmaka paryAyane svIkAravAthI ja che. nayarahasyagranthamAM kahyuM che ke- naigamano vizuddha bheda dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane svIkAre che, mATe tyAM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrInikSepaviMzikA-18 tasya paryAyArthikatvApattiH, jIvavizeSaNatvarUpAprAdhAnyena pryaayaabhyupgmaat| taduktaM nayarahasye- na caivaM paryAyArthikatvApattiH, itarA'vizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAditi / tatazca nayanikSepasambandhinoH paryAyabhAvazabdayorekArthatve'pi na doSa iti cet ? na, nayarahasyagatAdetadadhikArAdeva tadanekArthatvasya suucymaantvaat| tathAhi- dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagame paryAyArthikatvamanupapannaM, na tu bhAvanikSepatvamiti yadatroktaM tenaitatspaSTameva yad-yad jJAnaM bhAvanikSepatvaM vyavasthApayati tadviSayAt, yad jJAnaM paryAyArthikatvaM vyavasthApayati tadviSayo bhinna iti / tatazcaitenAdhikAreNa bhAvaparyAyazabdayornekArthatvamiti kathaM na sUcyateti bhAvanikSepaNuM asaMgata nathI' vaLI paryAyano svIkAra hovA chatAM e paryAyArthika banI jato nathI, kAraNa ke jIvanA vizeSaNarUpe svIkAra e apradhAna svIkAra che. naigama paNa AvA apradhAna rUpe ja paryAyano svIkAra kare che. navarahasyamAM kahyuM ja che ke- chatAM paryAyArthika naya banI javAnI Apatti nathI, kAraNa ke anyanA avizeSaNatvarUpa pradhAnatAthI paryAyano svIkAra nathI. Ama paryAyanA svIkAranA kAraNe ja bhAvanikSepa che, ne chatAM naya paryAyArthika banI javAnI Apatti nathI. mATe nayanikSepa saMbaMdhI paryAya ane bhAva zabdo ekArthaka hoya to paNa koI vAMdho nathI. samAdhAna : tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke narahasyamAM AvatA adhikArathI ja A banne zabdo ekArthaka nathI e sUcana maLe che. te A rIte- dravyanA vizeSaNa tarIke paryAyane svIkAravAmAM paryAyArthikatvano ja ahIM niSedha karyo che, paNa bhAvanikSepa paNAno nahIM. AnAthI e spaSTa rIte samajAya che ke je jJAna bhAvanikSepa tarIkeno nirNaya karAve che te jJAnanA viSaya karatAM, je jJAna paryAyArthikatvano nirNaya karAve che teno viSaya judo che. eTale A adhikAra bhAva ane paryAya zabdo ekArthaka nathI evuM sUcana kema na kare ? arthAt kare ja
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya-nikSepavyavasthA 225 sUkSmadhiyA vibhAvyatAm / evameva naya-nikSepasambandhinordravyazabdayonaikArthatvamityapyetenAdhikAreNa sUcyata ev| tathAhi-'guNapratipanno jIvaH sAmAyikaM' ityatra jIvadravyasyetarA'vizeSaNatvarUpaprAdhAnyenAbhyupagamaH spaSTa eva / sa cAbhyupagamo naye dravyArthikatvamApAdayati, na tu nikSepe dravyatvaM, tannikSepasya tatra bhAvanikSepatvenaiva kathitatvAt / tatazca dravyazabdayorbhinnArthatvamapyetenAdhikAreNa sUcyata evetyapi vibhaavniiym| tadevaM nayasambandhibhyAM dravya-paryAyazabdAbhyAM nikSepasambandhinau dravya-bhAvazabdau pRthageveti sthitam / tatazca pUrvoktAnusAreNa bhAvanikSepagrAhitvamAtreNa na dravyArthikatvavyAhatirna vA vivakSitasya vastuno dravyatvamAtreNa dravyArthikanayagrAhyatvamAtreNa vA bhaavniksseptvaanuppttiH| itthaJca 'guNapratipanno jIvaH sAmAyikam' ityatra naigamAdidravyArthikanayA e sUkSmabuddhithI vicAravuM. e ja rIte naya- nipasaMbaMdhI 'dravya zabdo paNa ekArthaka nathI e A adhikAra parathI jaNAya ja che. te A rIte - "guNayuktajIva sAmAyika che' AmAM jIvadravyano anyanA vizeSaNarUpe ullekha nathI. eTale anyanA avizeSaNarUpa prAdhAnyathI eno svIkAra hovo spaSTa che. dravyano Avo svIkAra nayamAM dravyArthikatva lAve che. paNa nikSepamAM dravyatva lAvato nathI, kAraNa ke A nikSepane narahasyamAM bhAvanikSepa tarIke ja kahelo che. eTale banne dravyazabdo alaga-alaga arthamAM che e vAta A adhikAra parathI sUcita thAya ja che, e paNa vicAravuM. Ama, nayasaMbaMdhI dravya-paryAyazabda karatAM nikSepasaMbaMdhI dravya-bhAva zabdo judA ja che... bhikSArthaka ja che e nizcita thayuM. eTale pUrve jaNAvyA mujaba bhAvanikSepanuM koI naya grahaNa karato hoya to eTalA mAtrathI e nayanuM dravyArthikatva maTI jatuM nathI. tathA vivakSitavastu dravyarUpa hovA mAtrathI ke dravyArthikanayathI grAhya hovA mAtrathI enuM bhAvanikSepapaNuM khasI jatuM nathI. eTale ja "guNayukta jIva e sAmAyika
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zrInikSepaviMzikA-18 yadi tathApariNataM jIvadravyameva sAmAyikatvena svIkurvIraMstathApi na bhAvanikSepatvasyAnupapattiriti na tadupapattyarthaM jIvadravyavizeSaNatayA guNavizeSalakSaNaparyAyagrahaNaparyantAnudhAvanamAvazyakam / yadyapyatra jIvaparyAyatayA guNajJAnaM bhavatyeva, paraMtu yato'tra guNo gRhyate'to bhAvanikSepatvamityevaM bhAvanikSepatvasyopapAdanaM naavshykmityrthH| anyathA jIvavizeSaNatayA gRhyamANatatparyAyApekSayetarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena gRhyamANajIvadravyasyaiva balavattvAd dravyanikSepatvameva tatrApatediti dhyeym| ato jJAnApekSayA nayavyavasthaiva kartavyA / tadyathA- yadyanyAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyo gRhyate yathA 'jIvaguNaH sAmAyikam' ityatra, tadA paryAyArthikatvaM, yadi ca tathAprAdhAnyena dravyaM gRhyate, yathA che. ahIM naigama vagere dravyArthikanayo jo te rIte pariNata thayelA jIvadravyane ja sAmAyika tarIke svIkAre to paNa bhAvanikSepapaNAMnI asaMgati nathI. ne tethI enI saMgati mATe jIvadravyanA vizeSaNatarIke guNAtmaka paryAyanA jJAna sudhI javAnI jarUra nathI. (alabata e jJAna paNa thAya ja che. paNa AmAM paryAyanuM jJAna thAya che mATe bhAva nikSepa che... e rIte saMgati karavI jarUrI nathI.) anyathA = paryAyanuM jJAna thatuM hoya to bhAvanikSepa ane dravyanuM thatuM hoya to dravyanikSepa A rIte saMgati karavAmAM, prastutamAM, jIvanA vizeSaNa tarIke jaNAtA enA paryAyanI apekSAe, anyanA avizeSaNatvarUpa prAdhAnyathI jaNAtuM jIvadravya ja baLavAnuM banavAthI guNayuktajIvamAM dravyanikSepatra (dravyasAmAyitva) ja AvI paDaze. eTale jJAna zAnuM thAya che enA AdhAre mAtra nayanI vyavasthA karavI. eTale ke paryAyanuM anyanA avizeSaNatvarUpa prAdhAnyathI jJAna thatuM hoya (jema ke jIvano guNa e sAmAyika) to paryAyArthikanaya, ane dravyanuM anyanA avizeSaNatvarUpa prAdhAnyathI grahaNa thatuM hoya (jema ke guNayuktajIva e sAmAyika) to dravyArthika naya. tathA, vastu kevI che enA AdhAre ja enA jJAnanA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAitiyaM... bhASyagAthAvyAkhyA 227 'guNayuktajIvaH sAmAyikam' ityatra, tadA dravyArthikatvameveti / nikSepavyavasthA tu vastvapekSayaiva kartavyA / vivakSitakriyAnubhUtiyuktaM cedvastu tadA bhAvanikSepa eva, tatzUnyaM kAraNIbhUtaM cedvastu tadA dravyanikSepa veti | tatazca dravyArthikasya naigamasya 'indrA'dizabdavAcyatayA caturNAmapi saMmatatayA nAma-sthApanA-dravya-bhAvA ityevaM catvAro'pi nikSepAH saMmatA rUti zitam . __nanvevaM sati 'nAmAitiyaM dabaTThiyassa bhAvo ya pajjavanayassa'ttibhASyavacanasya(75) kA gatiH ? iti cet ? na kAcidapi, 'dravyArthikasya nAmAditrikaM bhAvazcetyevaM catvAro'pi nikSepAH saMmatAH, paryAyanayasya bhAva eva saMmataH' iti vyAkhyAnAt / nanvapUrvamidaM AdhAre nahIM) nikSepanI vyavasthA karavI. e jo vivakSitakriyAnubhUtithI yukta hoya to bhAvanikSepa ane enAthI rahita hoya paNa enA kAraNabhUta hoya to dravyanikSepa. eTale naigamAdino bhAvanikSepane svIkAre che ne chatAM ene dravyarUpa mAnatA hovAthI dravyArthikatva haNAI jatuM nathI e nakkI thayuM. ane tethI dravyArthika evo naigamanaya indravagere zabdanA vAcyArtha tarIke cArene svIkArato hovAthI ene nAma, sthApanA, dravya ane bhAva cAre nikSepA saMmata che e nizcita thayuM. zaMkA : paNa to pachI 'dravyArthikane nAmAdi traNa ane paryAyArthikane bhAvanikSepa mAnya che evuM jaNAvanAra bhASyavacana (75) nuM zuM thaze?" samAdhAna : kazuM nahIM. 'dravyArthikane nAmAditrika ane bhAva ema cAre nikSepa mAnya che, paryAyanayane bhAva ja saMmata che A rIte vyAkhyA karavAthI koI asaMgati rahetI nathI. zaMkA : A to apUrva vyAkhyA che, kAraNa ke bhASyanI vRttimAM AvI vyAkhyA jovA maLatI nathI. samAdhAna : bhale ne apUrva hoya, zuM vAMdho che? " je je apUrva
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrInikSepaviMzikA-18 vyAkhyAnaM, bhASyavRttAvevamprakArasya vyAkhyAnasyAdarzanAditi cet ? bhavatvapUrvaM, ko doSaH ? na hi yadyadapUrvaM vyAkhyAnaM tattadasadeva bhavatIti vyAptirjunapravacane svIkRtA, anyathA 'naigamAdayo jalAharaNAdirUpaM noAgamato bhAvaghaTamabhyupagacchanti, paraMtu ghaTopayogarUpamAgamato bhAvaghaTaM yannAbhyupagacchanti tadapekSyAtra dravyArthikasya nAmAditrikaM saMmatamityutami'tyarthakaM yadvyAkhyAnaM mahopAdhyAyairnayarahasye kRtaM tasyAsattvaprasaGgAt, bhASyavRttAvevamprakArasya vyAkhyAnasyApyadarzanAt, tatra noAgamato bhaavnikssepaabhyupgmsyaapynukttvaat| nanu taistu bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchaMti savvaNikkheve' (2847) ityAdibhASyavacanena sahAsya bhASyavacanasyAbhAsamAno yo virodhastadupazamanArthametasya vyAkhyAnasya kRtatvAnna doSa iti cet ? mayA'pi tadarthamevaitasya vyAkhyAnasya vyAkhyA hoya te te khoTI ja hoya evI vyAmi kAMI jainapravacanamAM svIkArAyelI nathI. nahIMtara, naigamAdi jaLAharaNAdirUpa noAgamathI bhAvaghaTane mAne che. paNa ghaTopayogarUpa AgamathI bhAvaghaTane je mAnatA nathI tenI apekSAe ahIM 'dravyArthikane nAmAditraNa saMmata che." ema kahyuM che - Avo artha jaNAvanAra je vyAkhyA mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje narahasyamAM karI che te paNa khoTI TharI jaze, kAraNa ke bhASyanI vRttimAM AvI vyAkhyA paNa jovA maLatI nathI. te paNa eTalA mATe ke "noAgamathI bhAvanikSepano svIkAra kare che evuM paNa tyAM to kahyuM nathI ja. zaMkA : teoe to "zabdano bhAvane ja icche che, zeSanayo sarvanikSepane icche che evuM jaNAvanAra bhASyavacana(2847)nI sAthe A bhASyavacanano virodha je bhAse che tene dUra karavA AvI vyAkhyA karI hovAthI vAMdho nathI. samAdhAna : meM paNa e mATe ja AvI vyAkhyA karI hovAthI doSa nathI.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyAdvaye pradhAnatayA zabdabheda eva kriyamANatvAnna doSa iti samAnam / nanu tarhi tairyathA tadupazamanaM kRtaM tathaiva kriyatAM yenApUrvaM vyAkhyAnaM nivAryeteti cet ? satyaM, tathApi vyAkhyAnadvaye pradhAnatayA zabdabheda eva jJeyo na tvarthabheda iti / idamuktaM bhavati - zrIanuyogadvArasUtre Agamato dravyAvazyakanirUpaNAvasare nayavicAraNAyAM, "naigamasyaiko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakaM, dvAvanupayuktau dve dravyAvazyake, evaM yAvanto'nupayuktAstAvanti dravyAvazyakAni, vyavahArasyApyevameva, saGgrahasya mate eko vA'neke vA'nupayukto'nupayuktA vaikameva dravyAvazyakaM, RjusUtrasya mate'pyekameva dravyAvazyakaM, yato'sAvatItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca pArthakyaM necchati, zabdanayAnAM jJAyako'tha cAnupayukta ityetadavastu na 229 zaMkA : to teoe je rIte e virodhane dUra karyo che, e rIte ja tame paNa karo ne ! jethI apUrva vyAkhyA karavI na paDe. samAdhAna : vAta sAcI che. chatAM A banne vyAkhyAmAM mukhya rIte zabdabheda ja che, arthabheda nathI, mATe doSa nathI. kahevAno Azaya A che--zrIanuyogaddArasUtramAM dravyAvazyakanA nirUpaNanA avasare nayavicAraNAmAM A pramANe kahyuM che - naigamamate eka anupayukta devadatta AgamathI eka dravyAvazyaka che. be anupayukta jIvo be dravyAvazyaka che. ema jeTalA anupayukta hoya eTalA dravyAvazyaka che. vyavahAranayamate paNa e ja pramANe che. saMgrahanayamate eka anupayukta hoya ke aneka anupayukta hoya.. badhuM eka ja dravyAvazyaka che. RjusUtranayamate paNa eka ja dravyAvazyaka che, kAraNake e atIta-anAgatanA bhedathI ke parakIyabhedathI pArthakya mAnato nathI. zabdanayonA mate jJAtA hoya ne chatAM anupayukta hoya e avastu che.. arthAt evuM saMbhavatuM nathI.. vagere kahyuM che paraMtu AgamathI bhAvaAvazyakanA nirUpaNanA avasare AvuM kazuM kahyuM nathI. vaLI, AvazyakanA upayogarUpa AgamathI bhAvAvazyaka e paryAyarUpa hovAthI paryAyAstikane to mAnya hoya ja.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrInikSepaviMzikA-18 sambhavatItyarthaH' ityAdyuktam / parantvAgamato bhAvAvazyakanirUpaNAvasare naivaMprakAraM kimapyuktam / kiJcAvazyakopayogarUpamAgamato bhAvAvazyakaM paryAyarUpatayA paryAyArthikAnAM zabdAnAM tu sammatameveti yathAzrutaM sUtramanusRtya dravyArthikAnAM naigamAdInAM tadasammatamiti mahopAdhyAyai rvyAkhyA kRtA / naigamAdInAM yadbhAvAvazyakamasaMmataM tadapekSya zeSatrikasaMmatatvakathanasaGgatistaiH kRtetyarthaH / ____ mayA tu naigamAdInAM yadbhAvAvazyakaM saMmataM tanmanasikRtya naigamAdInAM catvAro'pi nikSepAH sammatA ityarthato yathA prApyate tathAvyAkhyAtaM, tattu bhAvAvazyakaM naigamAdisaMmatatvena mahopAdhyAyAnAmapi saMmatameveti naarthbhedH| nanvAgamato bhAvanikSepo naigamAdInAM saMmato na vA ? saMmata eva, kastatra praznaH ? yadyanupayukto devadattAdina~gamasyAgamato drvyaavshyeTale yathAzruta sUtrane anusarIne dravyArthika evA naigamAdine te = AgamathI bhAvAvazyaka saMmata nathI, evI vyAkhyA na rahasyamAM karelI che. arthAt naigamAdine je bhAvAvazyaka amAnya che ene najaramAM rAkhIne bhAvAvazyaka sivAyanA traNa saMmata hovAnA kathananI saMgati tyAM karI che. jyAre meM naigamAdine je bhAvAvazyaka saMmata che ene najaramAM rAkhIne naigamAdine cAre nikSepa saMmata che evuM arthathI je rIte maLe te rIte bhASyanA (75) e vacananI vyAkhyA karI che. ne A bhAvAvazyaka naigamAdine saMmata che evuM to mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjane paNa saMmata che ja. mATe arthabheda nathI. zaMkA : AgamathI bhAvanikSepa naigamAdine mAnya che ke nahIM ? samAdhAna : mAnya che ja, emAM prazna zuM che ? jo anupayukta devadattAdi nigamane AgamathI dravyAvazyakarUpe saMmata che to upayukta te AgamathI bhAvaAvazyakarUpe tene saMmata hoya ema mAnavAmAM vAMdho zuM
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ naigamasaMmato bhAvanikSepaH 231 katayA saMmatastadopayuktaH sa Agamato bhAvAvazyakatayA tasya saMmata ityabhyupagame ko doSaH ? tasya dravyatayA dravyArthikasya saMmatatve na ko'pi doSa ityarthaH / nanu mahopAdhyAyaiH saha virodha eva tatra doSaH, naigamAdinA jalAharaNAdirUpabhAvaghaTAbhyupagame'pi ghaTopayogarUpabhAvaghaTAnabhyupagamAd' iti nayarahasye vadadbhistaistadasaMmatatvasya kathitatvAditi cet ? na, tadasaMmatatvasyAkathitatvAt / na hi ghaTopayogenopayuktasya jIvadravyalakSaNasya bhAvaghaTasyaivAnabhyupagamastaiH kathitaH, kintarhi ? ghaTopayogarUpasya jIvaparyAyalakSaNasya bhAvaghaTasyaivAnabhyupagamastaiH kathitaH, paryAyasya dravyArthikAviSayatvAt / yathAhi guNapratipannajIvasya dravyatayA dravyArthikena noAgamato bhAvasAmAyikatvaM, jIvaguNasya ca che? e upayukta devadattAdi dravyarUpa hovAthI dravyArthikane saMmata hovAmAM koI ja vAMdho nathI, ema artha jANavo. zaMkA : mahopAdhyAyayazovijayajI mahArAja sAthe virodha e ja AmAM vAMdho che. kAraNa ke "naMgamAdi vaDe jaLAharaNAdipa (jaLAharaNAdi kriyAyuktaghaTarUpa) bhAvaghaTa manAyo hovA chatAM ghaTopayogarUpa bhAvaghaTa manAyo nathI...'evuM teozrIe narahasyamAM kahevA lArA naigamanayane AgamathI bhAvanikSepa mAnya nathI ema kaheluM ja che. samAdhAna : nA, teozrIe AvuM kahyuM ja nathI. ghaTopayogathI upayukta jIvadravyAtmaka bhAvaghaTano asvIkAra teoe kahyo ja nathI. to zuM kahyuM che ? ghaTopayogarUpa jIvaparyAyAtmaka bhAvaghaTano ja asvIkAra teoe kahyo che. te paNa eTalA mATe kahyo che ke paryAya dvavyArthikano viSaya hoto nathI. jema, guNayuktajIva e dravya hovAthI dravyArthikanayamate noAgamathI bhAvasAmAyika che, ne jIvaguNa e paryAya hovAthI paryAyArthikanayamate noAgamathI bhAvasAmAyika che. e ja rIte prastutamAM ghaTopayuktajIva e dravya hovAthI dravyArthikamate AgamathI bhAvaghaTa che, ane ghaTopayoga
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 18 paryAyatayA paryAyArthikena noAgamato bhAvasAmAyikatvaM tathaiva prastute ghaTopayuktajIvasya dravyatayA dravyArthikenAgamato bhAvaghaTatvaM, ghaTopayogasya ca jIvaparyAyatayA paryAyArthikenAgamato bhAvaghaTatvam / tatazca na ko'pi virodhaH / nanu 'yadyanupayukto devadattAdi ' rityAdi yastarko bhavatA dattastadanusRtya tu 'yadi ghaTopayogarUpabhAvaghaTaH paryAyatayA zabdAdInAM paryAyArthikAnAM saMmatastadA ghaTAnupayogarUpa Agamato dravyaghaTo'pi teSAM saMmata ityabhyupagame ko doSaH ? tasya paryAyarUpatayA paryAyArthikAnAM saMmatatve na ko'pi doSa ityarthaH' ityAdi tarkasyApi sambhavAt sUtravirodhaH spaSTa eva, sUtre zabdAdInAmAgamato dravyanikSepasyAsaMmatatvasya kathitatvAditi cet ? na, tasya teSAM mate'vastutvAdevAsaMmatatvasya kathita - tvaat| taduktamanuyogadvArasUtravRttyoH - tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte e jIvano paryAya hovAthI paryAyArthika mate AgamathI bhAvaghaTa che. AmAM ghaTopayoga e paryAya che. ne tethI dravyArthika evA naigamAdine amAnya hoya evuM huM paNa kahuM ja chuM. pachI upAdhyAyajI mahArAja sAthe virodha kyAM rahyo ? 232 zaMDA : 'bhe anupayukta hevachattAhi ...' vagere tame ke taI (5.230) Apyo che e rIte to 'jo ghaTopayogarUpa bhAvaghaTa paryAyarUpa hovAthI zabdAdi paryAyArthika nayone saMmata che to ghaTaanupayogarUpa AgamathI dravyaghaTa paNa teone saMmata hovAmAM zuM vAMdho che ? e paryAyarUpa hovAthI paryAyArthika nayone saMmata hovAmAM koI ja vAMdho na hoya.. ema artha che.' Avo tarka paNa saMbhavita hovAthI sUtravirodha spaSTa che ja, kAraNa ke sUtramAM zabdAdinayone AgamathI dravyanikSepa mAnya nathI ema uhetuM che. samAdhAna : tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke teonA mate e avastu hovAthI ja amAnya hovAnuM sUtramAM kahyuM che. anuyogadvArasUtra
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArAdhikAraH 233 avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavati, jai aNuvautte jANae Na bhavati, tamhA Natthi Agamao davvAvassayaMti (sU.15) tadvRttilezazca- idamatra hRdayaM-AvazyakazAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti prAgniItaM, etaccAmI na pratipadyante, yato yadyAvazyakazAstraM jAnAti, kathamanupayuktaH ? anupayuktazcet kathaM jAnAti ? jJAnasyopayogarUpatvAt / yadapyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgamatvenoktaM tadapyaupacArikatvAdamI na manyante, zuddhanayatvena mukhyavastvabhyupagamaparatvAt, tasmAdetanmate dravyAvazyakasyAsambhava iti / tatazca yadyatrAnupayuktasya dravyatvAtparyAyArthikAnAmasaMmatatvamuktaM syAttadA paryAyarUpasya tasya saMmatatvaM zakyakathanaM syAt / parantvatra ane tenI vRttimAM A pramANe kahyuM che- zabdAdi traNa nayone jJAtAanupayukta e avastu che. zA mATe ? eTalA mATe ke jo jJAtA che to anupayukta na hoI zake. jo anupayukta che to jJAtA na hoI zake. tethI AgamathI dravyAvazyaka che nahIM. (sU.15) AnI vRttino sArabhUta artha Avo che- "AmAM A rahasya che- Avazyaka zAstrano jANakAra paNa hAla temAM anupayukta evo jIva AgamathI dravyaAvazyaka che evuM pahelAM nirNata thaI cUkyuM che. paNa A zabdAdi nayo A vAta svIkAratA nathI, kAraNa ke jo AvazyakazAstrane jANe che to anupayukta zI rIte hoI zake ? jo anupayukta che, to jANe che.... ema zI rIte kahI zakAya? kAraNa ke jJAna upayogarUpa hoya che. vaLI AgamanA kAraNabhUta hovAthI dehAdine Agama tarIke je kahyA che te paNa aupacArika hovAthI A nayo mAnatA nathI. kAraNa ke zuddha nayarUpa hovAthI teo mukhya vastune ja mAne che. mATe teonA mate dravya Avazyakano asaMbhava che." jo ahIM ema kahyuM hota ke "anupayukta AtmA dravyarUpa hovAthI paryAyArthikane amAnya che to evuM jarUra kahI zakAta ke "e AtmAno anupayoga e paryAyarUpa hovAthI paryAyArthikane mAnya che paraMtu ahIM
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zrInikSepaviMzikA-18 tvavastutayA tadasaMmatatvaM kathitaM, ato'nupayuktasya jJAturiva jJAturanupayogasyApyavastutvAdeva na paryAyArthikanayasaMmatatvam / tadatredaM rahasyaM- vivakSitakAle devadattayajJadattau dvAvapyAvazyake'nupayuktAveva, tathApi yadIcchet tadA devadattasyopayogaH zakyaH, adhItAvazyakatvAd, yajJadattasya tu na tathA, anadhItAvazyakatvAd / tatazca yajJadattajIvadravyApekSayA devadattajIvadravye kazcidvizeSo mantavya eva / sa ca jJAtRtvarUpa eva, tadanyasyAtrAnatiprayojanAt / tatazca vivakSitakAle devadatte jJAtRtvamanupayogazceti dvAvapi smbhvtH| parantu paryAyANAM kSaNikatvAdanupayuktakSaNayordvayormadhya ekasmin jJAtRtvarUpavizeSAbhyupagamo'nAvazyaka eva / yo'nupayuktaH kSaNaH sa anupayukta eva, 'yadIcchet tadA...' ityAdikathanaM tatrAzakyameva, kSaNAntare'sattvAt / tatazca yadhupayuktaH, jJAtaiva, yadyanupayuktaH, ajJAtaiva / jnyaataa'nupyuktshcetyto avastutAnA kAraNe asaMmatatva kahyuM che. eTale A nayonA mate anupayuktajJAtAnI jema 'jJAtAno anupayoga' e paNa avastu ja hovAthI asaMmata ja che. ahIM AvuM rahasya jaNAya che - vivakSitakALe devadatta ane yajJadatta banne AvazyakamAM anupayukta ja che. chatAM jo icche to devadattano upayoga zakya che, kAraNa ke e AvazyakazAstra bhaNelo che. paNa e rIte yajJadattane zakya nathI, kAraNa ke e, e bhaNelo nathI. eTale yajJadattanI apekSAe devadattamAM kaMIka vizeSatA mAnavI ja paDe che. ane e prastutamAM jJAtRtvarUpa ja che. kAraNa ke anya koIpaNa vizeSatA A bAbatamAM upayogI nathI. eTale vivakSitakALe devadattamAM jJAtRtva ane anupayoga A banne saMbhave che. paNa paryAyo to kSaNika hovAthI be anupayuktakSaNomAMthI ekamAM jJAtRtvarUpa vizeSatA mAnavI jarUrI nathI. je anupayukta kSaNa che te anupayukta ja che. "jo icche to.." vagere kathana ahIM zakya ja nathI, kAraNa ke kSaNAntare e rahenAra ja nathI, pachI Icche koNa ? tethI jo upayukta che to jJAtA ja che, jo
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAdimate jJAturanupayuktasyAvastutvameva 235 syAsambhava eva / ataH paryAyAstikanayAnAM mate Agamato dravyanikSepasyAsambhava eva / tadevaM naigamAdInAM dravyArthikanayAnAM catvAro'pi nikSepAH saMmatA ityarthasyoktayA vyAkhyayA 'nAmAitiyaM davvaTThiyassa... ityAdibhASyagAthayApi prApyamANatvAt 'sesA icchati savvaNikkheve' ityAdivacanena saha na ko'pi virodha iti siddham / nanu vane gamanaprayojanIbhUtadArvavasthAyAmevaM chidyamAna-takSyamANautkIryamANalikhyamAnAdyavasthAyAmapi naikagamatvAnnaigamo prasthakaM mnyte| vibhinnAsvavasthAsu tena manyamAno'yaM prasthako dravyaprasthako vA bhAvaprasthako veti cet ? bhAvaprasthaka eveti gRhANa / na ca tena manyamAna anupayukta che, to ajJAtA ja che. jJAtA-anupayuktano to asaMbhava ja che. mATe paryAyAstika nayonA mate AgamathI dravyanikSepano asaMbhava ja che. Ama, "nAmAitiya davasthiyamsa" evI bhASyagAthA (75) nI upara kahI evI vyAkhyA dvArA naigamAdi dravyArthika nayone cAre nikSepA mAnya che evo artha maLI jato hovAthI 'sesA Icchati savaNikheve" evA vacana sAthe koI virodha raheto nathI, e siddha thAya che. prazna : suthAra prasthaka mATe lAkaDuM levA jaMgalamAM jAya che. pachI e lAkaDAne chedavuM-cholavuM-koravuM.. vagere prakriyA dvArA prasthaka banAve che. naigamanaya A badhI avasthAmAM prasthatva mAne che. eTale haju to vanagamananuM prayojanabhUta kASTha che. tyAre paNa ene prasthaka tarIke jue che.. ne pachI pachInI avasthAomAM paNa e rUpe jue che. A judI judI avasthAomAM e prasthaka tarIke svIkAra je kare che, te dravyaprasthaka tarIke ke bhAvaprasthaka tarIke ? uttara : bhAvaprasthaka tarIke ja ema jANa. zaMkAH jenA para prasthaka evuM nAma kotarI dIdheluM che te AkRti
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrInikSepaviMzikA-18 AkuTTitanAmA prasthaka eva bhAvaprasthakaH, tadanyastu tatkAraNatvAd dravyaprasthaka eveti vAcyam, tadanyasminnapi tena prasthakatvasya darzanAt, anyathA'nekadarzanaprakAratvAnupapatteH / nanu loke tatra prasthakakAraNatvameva prasiddhaM, na tu prasthakatvamiti cet ? satyaM, ata eva vyavahAranayastatra mukhyatayA prasthakakAraNatvameva vyavaharati, prasthakatvaM tu kadAcit kAraNe kaaryopcaaraadev| parantu nA'yaM vyavahAraH, api tu naigamaH, tasya tu darzanameva yato'nekaprakAramato vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdyavasthAyAmapi sa tatra darzanavizeSeNa prasthakatvameva pazyati, anyathA naigmtvaanupptteH| ayambhAvaH- yatra yad na dRzyate tatraiva tadupacaryate, na hi yatrAgnitvaM sAkSAdupalabhyata eva tatra vahnau tatkadAcidapyupacaryate, kintu yatra tnnonAmAM prasthaka ja bhAvaprasthaka che. te pUrvenA to enA kAraNabhUta hovAthI dravyaprasthaka ja che. samAdhAnaH AvuM na kahevuM, kAraNa ke AkuphitanAmAM prasthaka karatAM anyamAM paNa e prasthakatvane ja joI rahyo che. nahIMtara to enuM anekadarzanaprakAratva asaMgata thaI jAya. arthAt enI dRSTi judA judA aneka prakAranI hovI je kahevAyelI che te asaMgata TharI jAya. zaMkA : vanagamanaprayojanIbhUta kASTha vageremAM loka prasthakakAraNatva ja mAne che, nahIM ke prastha7. samAdhAna : barAbara che, mATe ja vyavahAranaya emAM mukhya rIte prasthakakAraNatvano ja vyavahAra kare che, pra tvano to kyAreka ja kAraNamAM kAryano upacAra karIne kare che. paraMtu ApaNe vyavahAranayano nahIM, naigamana no vicAra karI rahyA chIe. tene to darzana ja (daSTi ja) aneka prakAranuM hovAthI vanagamanaprayojanIbhUtakASTha vagere avasthAmAM paNa e vizeSa prakAranI dRSTithI prasthakatva ja jue che. nahIMtara to enuM naigamata ja asaMgata TharI jAya. Azaya A che - jyAM je na dekhAtuM hoya tyAM ja teno upacAra saMbhave che. jyAM agnipaNuM sAkSAt jovA maLe che te
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ naigamasya dArvapi bhAvaprasthaka eva 237 palabhyate tatraiva mANavakAdau tadupacaryate / tatazcaitatparyavasyati yad- yatra yadupacaritaM manyate tatra tannaiva dRSTamiti / tasmAd vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau yadi prasthakatvamupacaritaM manyeta naigamaH, kevala AkuTTitanAmani prasthaka eva ca tadanupacaritaM yadi manyeta, tadA''kuTTitanAmani prasthaka eva tasya prasthakatvadarzanaM, nAnyatra vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau kutracidapItyanicchatA'pi mantavyamevetyaneke gamA darzanaprakArA yasya sa naigama iti vyutpattilabhyasya naigamatvasyAnupapattiH spaSTaa | tadvAraNArthaM vanagamanaprayojanIbhUtadArvavasthAdau sarvatra sa prasthakatvaM pazyatyeveti mantavyameva / tatazca yadi tad dRSTameva tatra, tadA nopacaritamityapi spaSTameveti na vanagamanaprayojanIbhUtadAdirdravyaprasthakaH / na vA sa nAmaprasthakaH, anyArthasthitasya 'prasthaka'iti nAmnaH sngketaaagnimAM agnitvano kyAreya paNa upacAra thato nathI. paraMtu jyAM te jovA maLatuM nathI te mANavakAdimAM ja teno upacAra thAya che. eTale evo niyama maLe che ke jeno jyAM upacAra manAya che tyAM te jovA maLyuM hotuM nathI. eTale vanagamanaprayojanIbhUtakASThAdimAM naigama jo prakatvane upacarita mAnato hoya to eno artha e thAya ke e tyAM prasthatva joto nathI. ne mAtra AkRti nAmavALA prasthamAM ja anupacarita prasthakatva mAnato hoya to tyAM ja e prasthakatvanuM darzana kare che evo artha thAya. ane to pachI aneka che gama = darzanaprakAro jenA te naigama evI vyutpattithI maLatA naigamatvanI asaMgati thaze ja. e na thAya e mATe, vanagamanaprayojanIbhUtakASTha avasthA vageremAM sarvatra e prasthakatva jue ja che ema mAnavuM ja joIe ane jo e prasthakatvane jue ja che, to tyAM e upacarita nathI e paNa spaSTa ja che ane tethI evA kASThAdi dravyaprasthaka nathI. vaLI e nAmaprasthaka paNa nathI, kAraNa ke (1) anyArthamAM rahelA prathakanAmano emAM saMketa thayo
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrInikSepaviMzikA-18 bhAvAt, yena darzanavizeSeNa sa prasthakatayocyate tena ca tasya paryAyAbhidheyatvAditi / nApi ca sthApanAprasthakaH, tadarthazUnyatve'pi prasthakAbhiprAyatvena yatsthApitatvaM, tasyAbhAvAt / tatazca pArizeSyAt tAsu sarvAsvavasthAsu sa bhAvaprasthaka iti siddham / nanu yo bhAvanikSepastasya nikSepacatuSTayamayatvaM pUrvagrantheSvatra coktaM, tatazca yadi sarvAsvavasthAsu sa bhAvanikSepastadA nikSepacatuSTayamayatvamapi tatra mantavyameveti cet ? kaH kimAha ? tattatra manyata eva / tathAhiyasyAmavasthAyAM yena darzanavizeSeNa sa bhAvaprasthakastena darzanena sa prasthakatayocyata eveti sa nAmaprasthakaH / tathA yataH sa prasthakaH, atastasyAkRtireva prasthakAkRtiH, sA tu tatra vartata eveti sa sthApanAprasthakaH / tasya ca svopAdAnakAraNAbhinnatayA sa dravyanikSepaH / che evuM che nahIM. (2) tathA je prakAranI daSTithI e prasthaka tarIke jovAI rahela che te dRSTinI apekSAe e paryAyAbhidheya paNa che ja. ema, e sthApanAprasthakarUpa paNa nathI ja, kAraNa ke tadarthazUnya paNa je tenA abhiprAyathI sthapAya e ja sthApanAniSeparUpa hoya che, prastutamAM evuM nathI. eTale pArizeSanyAye, badhI avasthAomAM e bhAvaprasthaka ja che e siddha thayuM. zaMkA: je bhAvanikSepa hoya te cAre nikSepamaya hoya che evuM pUrvanA granthomAM kahyuM che ne A granthamAM paNa tame kahyuM che. eTale jo sarvaavasthAomAM e bhAvaprasthaka che to cAranikSepamaya paNa ene mAnavo ja paDaze. samAdhAna : barAbara che, AmAM koNa vAMdho batADe che? cAranikSepamayatA mAnya ja che. te A rIte, je avasthAmAM je dRSTithI e bhAvaprasthaka che te dRSTithI e prakarUpe kahevAya ja che. mATe e nAmaprasthaka che. vaLI e prasthaka che, mATe enI je AkRti hoya e ja prasthakAkRtirUpa hovAthI e sthApanAprasthaka paNa che ja. vaLI potAnA upAdAna kAraNathI
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArorapi prasthakanikSepacatuSmayatvam 239 sa bhAvanikSepatayA tu siddha eva / ___nanvanuyogadvArasUtravRttau vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdyavasthAyAM naigamAbhiprAyeNApi kAraNe kAryopacArAdeva prasthakatvamuktam / tathAhiyadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThanimittameva gamanaM, na tu prasthakanimittaM, tathA'pyanekaprakAravastvabhyupagamaparatvAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdevamapyabhidhatte'sau 'prasthakasya gacchAmI'ti, taM ca kazcit chindantaM vRkSamiti gamyate, pazyed, dRSTvA ca vadet- kiM bhavA~zchinatti ? tataH prAktanAt kizcidvizuddhanaigamanayamatAnusArI sannasau bhaNati prasthakaM chinadhi, atrApi kAraNe kAryopacArAttathAvyavahRtidarzanAdeva kASThe'pi chidyamAne prasthakaM chinadmI'tyuttaraM, kevalaM kASThasya prasthakaM prati kAraNatAbhAvasyAtra kiJcidAsannatvAdvizuddhatvaM, prAk punarativyavahitatvAd malImasatvaM, evaM pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA / abhinna hovAthI e dravyaprasthaka che. ne bhAvanikSeparUpe to e siddha che ja. zaMkA : anuyogadvArasUtranI vRttimAM vanagamanaprayojanIbhUtakASTha vagere avasthAmAM naigamanA abhiprAya paNa kAraNamAM kAryopacArathI ja prasthatva kahyuM che. te A rIte- jo ke ahIM prasthakanA kAraNabhUta kASTha mATe ja gamana che. nahIM ke prasthaka mATe, to paNa aneka prakAranI vastuno svIkAra karavAmAM tatpara hovAthI, kAraNamAM kAryopacAra karIne tevo vyavahAra jovA maLato hovAthI, e ema paNa kahe che "prasthaka mATe jAuM chuM." vaLI ene kAi chedato joIne koI pUche che, tuM zuM chede che ? tyAre pUrva karatAM kaMIka vizuddha naigamanayamatane anusarIne e kahe che - prasthaka cheThuM chuM. ahIM paNa kAraNamAM kAryano upacAra karIne evo vyavahAra jovA maLato hovAthI kAi chedAtuM hovA chatAM prasthaka cheduM chuM. evo uttara Ape che. mAtra kAinI prasthaka pratye je kAraNatA che te kaMIka AsarA (= samIpa) hovAthI vizuddha naigamanAya che. pahelAM ghaNuM vyavadhAna hovAthI azuddhi hatI. ema pUrva-pUrva avasthAnI apekSAe uttara uttaranI vizuddhi
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrInikSepaviMzikA-18 iti / tatazca bhavannirUpaNasyAnena saha virodha iti cet ? maivaM, tatropacArasya vyavahAranayAbhiprAyeNaivoktatvAd / tathAhi- kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAditi yaduktaM tatra, tatra tathAvyavahAradarzanAd' ityullekho vyavahAranayAbhiprAyo'yaM' ityabhivyanaktyeva, vyavahArasya vyavahAranayAbhiprAyeNa pravartamAnatvAt / tathA tatra, 'anekaprakAravastvabhyupagamaparatvAditi yaduktaM, tad naigamanayAbhiprAyaM spaSTaM vyanaktyeva, 'anupacAreNAbhyupagatAni vastUnyeva vastunaH prakAratvArhANIti niymaad| ayambhAvaH- yasya kasyacidapi vastuno vibhAgapradarzanavAkye upacAraprAptAni vastUni naiva procyante / tRNajanyaH, araNijanyaH, maNijanyazcetyevamagnau trividhe prApyamANe tadvibhAgapradarzanavAkyaM 'agnizcaturvidhaHtRNajanyo, araNijanyo, maNijanyo, mANavakazca'tyevaM na kdaacidvicAravI. eTale tamArA nirUpaNano A adhikAra sAthe virodha che. samAdhAna : tamArI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke e adhikAramAM upacAra je kahyo che te vyavahAranayanA abhiprAye ja kahyo che. te A rIte - "kAraNamAM kAryano upacAra karavAthI.. kAraNa ke tevo vyavahAra jovA maLe che. AvuM je tyAM kahyuM che temAM 'tevo vyavahAra jovA maLe che AvA zabdo, A upacAra vyavahAranayanA abhiprAyathI che evuM sUcave ja che, kAraNa ke vyavahAra vyavahAranayane anusarIne thato hoya che. tathA tyAM "aneka prakAravasvabhupagamaparatvAk = aneka prakAranI vastuno svIkAra karavAmAM tatpara hovAthI evuM je kahyuM che te naigamanayanA abhiprAyane spaSTarUpe vyakta kare ja che, kAraNa ke "upacAra vinA jamaulika rIte manAyelI vastuo ja mUlavastunA prakAra tarIke gaNI zakAya che." Avo niyama che. Azaya A che - koIpaNa vastunA vibhAga-prakAra keTalA che? e darzAvanAra vAkyamAM upacarita vastuo kyAreya kahevAtI nathI. tRNajanya, araNijanya ane maNijanya.Ama traNa prakArano agni jo maLe che to enA vibhAga darzAvanAra vAkya-"agni cAra prakAre che
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNe kAryopacArakathanaM vyavahArAnusAreNa 241 pyucyate, mANavakasyopacAreNaivAgnitvAt / nanUpacAraprAptAni vastUni kimiti prakAreSu na gaNyante ? prakAreyattAyA anaiyatyApatteriti gRhANa, upacArANAM kAraNe kAryasya-kArye kAraNasya-AdhAre Adheyasya-Adheye AdhArasyetyAdirUpeNAniyatatvAt / tatazca naigamAbhyupagatavastuno'neke prakArA ye mantavyAste'nupacaritA eva grAhyA iti sthitam / tasmAt kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAdityAdi yaduktaM tadvyavahAranayenaivetyapi sthitam / nanvevaM sati naigamasyAnekaprakAravastvabhyupagamaparatvapradarzane vyavahAranayAbhipretasya kathanaM kimartham ? zRNu- jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nnyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva parasamayA // (sammatitarkaprakaraNa 3/47) tti vacanAd nayavAdAnAM vacanapathAtmakatvaM nishciiyte| vcntRNajanya, araNijanya, maNijanya ane mANavaka' A rIte kyAreya kahevAtuM nathI, kAraNa ke mANavaka upacArathI ja agni che. zaMkA : upacArathI maLatI vastuo prakAramAM kema gaNAtI nathI ? samAdhAna : kAraNa ke to pachI prakAranI saMkhyAno koI niyama ja na rahe. te paNa eTalA mATe ke upacAra to kAraNamAM kAryano, kAryamAM kAraNano... AdhAramAM Adheyano, AdheyamAM AdhArano.. AvI badhI rIte aniyata hoya che. eTale naigame svIkArelA vastunA aneka prakAro je mAnavAnA che te anupacarita ja levAnA hoya che e nakkI thayuM. eTale, kAraNamAM kAryanA upacArathI... kemake tevo vyavahAra jovA maLe che ema je kahyuM che te vyavahAranayathI ja kahyuM che te paNa nizcita thayuM. zaMkA : naigama aneka prakAranI vastu mAne che. evuM darzAvavAnA adhikAramAM vyavahAranayane abhipreta vAta karavAnI zI jarUra ? samAdhAna : sAMbhaLo. "jeTalA vacanamArga che teTalA ja nayavAda che. jeTalA nayavAda che eTalA ja parasiddhAnta che. (sammati tarkaprakaraNa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 18 pathAzca loke vividheSu prastAveSu ye vacanaprayogA bhavanti tadrUpA eva / loke bhavanto vacanaprayogA eva ca vyavahAra ucyate / tatazca loke yasya yasya vacanavyavahArasya darzanaM sa evAbhiprAyAnusAreNa vividhanayatvenocyate / ata eva vizeSagrAhiNo vyavahAranayasya pratipakSabhUtasya sAmAnyagrAhiNaH saGgrahanayasyAbhipretatvenAbhipretA ye 'eMge AyA' (sthAnAMga) ityAdi vacanaprayogAste'pi prastAvavazAd lokavyavahAre ye prayujyamAnAsta eva jJeyAH / tasmAtprastute naigamanayanirUpaNe'pi vyavahArAbhipretasya kathanamiti jJeyam / 242 nanvevaM tu 'nigameSu bhavo naigamaH' iti naigamanayalakSaNaM vyavahAre'tivyApnuyAditi cet ? na, loke mukhyatayA yatra viSaye yo vyavahAraH pravartate tasyaiva vyavahAreNa mukhyatayA'bhyupagatatvAt / atreyaM vyavasthAloke yo yo vacanaprayogaH pravartate tatraikaH kazcit kasyacidekasya 3-47). AvA vacanathI jaNAya che ke nayavAdo vacanamArgarUpa hoya che. ane vacanamArgo to lokamAM vividha prastAva daramyAna je vacanaprayogo thAya che tadrupa ja hoya che. lokamAM thatA vacanaprayogo ja vyavahAra kahevAya che. tethI lokamAM je je vacanavyavahAra maLe che te ja abhiprAya mujaba judA-judA nayarUpe kahevAya che. eTale ja vizeSanuM grahaNa karanAra (= vizeSagrAhI) vyavahAranayanA pratipakSabhUta saMgrahanayane mAnya 'aMge AyA (sthAnAMgajI)'ityAdi je vacanaprayogo che te, prastAvane anusarIne lokavyavahAramAM je vaparAya che te ja jANavA. mATe prastutamAM maigamanA nirUpaNamAM vyavahAra abhipretanuM kathana karavAmAM AvyuM che. = zaMkA : 'nigamomAM janapadamAM thayo hoya te naigama.' AvuM naigamanuM lakSaNa A rIte to vyavahAranayamAM paNa ativyApta thaze. samAdhAna H nA, e ativyApta thatuM nathI, kAraNa ke je viSayamAM lokamAM mukhya rUpe je vyavahAra pravartato hoya te ja vyavahArane paNa mukhyarUpe (= upacAra vinA) mAnya hoya che. ahIM AvI vyavasthA che.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanapathAnAM nayavAdatvam 243 nayasya, anyaH kazcittadanyasya nayasya, aparazca kazcittadaparasya nayasyetyevaM mukhyatayA- upacAreNa vinetyarthaH- abhipretaH / tatra yo bahulatayA prayujyate, yathA 'maJcasthA janAH krozanti', sa vyavahArasya mukhyatayA'bhipretaH, tadbhinnAzca kvacit kadAcit prayojanavizeSavazAtprayujyamAnAH prayogAstasyopacAreNAbhipretAH, yathA 'maJcAH krozanti' iti / ata eva 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH' iti tattvArthabhASyavacanam / atra 'laukikasamaH' ityanena vyavahArasya mukhyatayA'bhipreto'rtha uktaH, 'upacAraprAyaH' ityanena tUpacAreNAbhipreto'rthaH, tayoH sammIlanena sa vistRtArtho jAyata iti 'vistRtArthaH' ityanena sUcitamiti jnyeym| vyavahArasyopacAreNa saMmatAste hi vacanaprayogA anyAnyanayasya mukhyatayA sNmtaaH| yathA, AtmatvajAtau sthitamekatvaM jAtimatyAtmanyupacarya kathyamAnaH 'ege AyA' iti vacanaprayogo vyavahArasyopacAreNa lokamAM je je vacanaprayoga pravarte che temAM koIka koI eka nayane, to bIjo bIjAnane.. vaLI trIjo trIjA nayane. mukhyarUpe = upacAra vinA mAnya hoya che. emAM je pradhAnarUpe thato hoya che, jemake "mAMcaDA paranA loko avAja kare che," te vyavahAranayane mukhyarUpe mAnya che. A sivAya paNa kyAreya kyAMka vizeSa prayojanathI thatA prayogo tene upacArathI mAnya che. jema ke "mAMcaDA avAja kare che' evo prayoga. eTale ja tattvArthabhASyamAM AvuM vacana che ke- laukikasama upacArabahula vistRtaarthavALo vyavahAranaya che. ' AmAM 'laukikasama' zabda dvArA vyavahArane mukhyarUpe mAnya artha kahyo che, "upacAraprAyaH' zabda dvArA upacAra vaDe abhipreta artha kahyo che. ane A baMne bhegA karavAthI e vistRta arthavALo banI jAya che e vAta "vistRtArtha zabda dvArA sUcita karI che. je vacana prayogo vyavahArane upacArathI mAnya che te ja anya-anya nayane mukhyarUpe mAnya hoya che. jema ke AtmatvajAtimAM raheluM ekatva jAtimAnuM evA AtmAmAM upacAra karIne kahevAto "ege AyA' evo vacanaprayoga
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zrInikSepaviMzikA-18 saMmataH, saGgrahasya mukhyatayA saMmataH / (atra saprasaGga- atra, 'AtmatvajAtau sthitamekatvaM jAtimatyAtmanyupacarya' iti yaduktaM tad yathA vyavahAranayAbhiprAyeNaiva, na tu saGgrahAbhiprAyeNa, tenAtmanyekatvasya mukhyasyaiva darzanAdupacArAbhAvAt, tathaivAnuyogadvAravRttau 'kAraNe kAryopacArAt tathAvyavahAradarzanAd' iti yaduktaM tadvyavahArAbhiprAyeNaiva, na tu naigamAbhiprAyeNeti sidhyatyeveti / ) prasthakaviSaye ca yato loke bahulatayA''kuTTitanAmA prasthako hi prasthakatvena vyavahriyate, ataH sa eva vyavahArasya mukhyatayA saMmataH, vanagamanaprayojanIbhUtadArvAdistUpacAreNaiva / parantu naigamastu tAnapi mukhyatayaiva prasthakatvena svIkaroti / mukhyatayA svIkAra eva naikagamatvena nigameSu bhavatvena vocyate, na tUpacAreNa svIkAro'pi / ato vyavahAranayane upacArathI mAnya che, saMgrahanayane mukhyarUpe mAnya che. (eka saprasaMgavAta- ahIM, "AtmatvajAtimAM raheluM etva jAtimAnuM evA AtmAmAM upacAra karIne...' evuM je kahyuM che te jema vyavahAranayanA abhiprAyathI ja che, saMgrahanayanA abhiprAyathI nahIM, kAraNa ke e to AtmAmAM mukhya ekatva ja joto hovAthI enA mate upacAra che nahIM. ema, anuyogadvAranI vRttimAM 'kAraNamAM kAryopacAra karavAthI... kAraNe ke tevo vyavahAra jovA maLato hovAthI..'evuM je kahyuM che te vyavahAranA abhiprAyathI ja kahyuM che, nahIM ke naigamanA abhiprAyathI.. e vAta siddha thAya ja che.) prasthaka aMge lokamAM ghaNuMkharuM AkuzkitanAmAM prasthaka ja praka tarIke vyavahAra karAya che, mATe e ja vyavahAranayane mukhyarUpe saMmata che. vanagamanaprayojanIbhUtakASThAdi to upacArathI ja prasthaka tarIke mAnya che. paraMtu naigama to e badhA kASThAdine paNa mukhyarUpe ja prasthaka tarIke svIkAre che, kAraNa ke Avo mukhyarUpe svIkAra ja naikagamarUpe ke "nigameSa bhavAH" rUpe kahevAya che, nahIM ke upacArathI karAto evo svIkAra paNa.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahArasaMmato mukhyaH prasthakaH 245 na vyavahAre naigamanayalakSaNAtivyAptiriti / / nanu gamanoddezyabhUtadArvAdayaH sarve'pi naigamasya prasthakatayA kAraNe kAryopacAramantareNaiva saMmatAstadA 'vanagamanoddezyabhUtadArvApekSayA chidyamAnadArvAdeH prasthakaM prati kAraNatAbhAvasya kiJcidAsannatvAt, tadabhyupaganturbhegamasya kiJcidvizuddhatvaM, tadapekSayA vanagamanoddezyabhUtadAruM prasthakatvena pazyato naigamasyAtivyavahitatvAd malImasatvaM, evaM pUrvapUrvApekSayA yathottarasya vizuddhatA bhAvanIyA' ityarthakamanuyogadvArasUtravRttau yaduktaM tatkathamupapadyeta ? bhavannirUpaNAnusAreNa naigamena tatra sarvatra prasthakakAraNatvasyAdarzanAt, prasthakatvasyaiva darzanAt / tatazca 'mUlaM nAsti kutaH zAkhA' nyAyena kAraNatvameva nAsti, kuta AsannakAraNatvAdika kutazca vizuddhyAdikamiti cet ? zRNvatrottaram sarvaprathamaM naye zuddhAzuddhatvaM kimiti vicaaryte-prtipkssnydRsstteshmATe vyavahAranayamAM naigamanayanA lakSaNanI ativyApti nathI. zaMkA : gamanodezyabhUtakASThAdi badhA ja jo naigamanayane, kAraNamAM kAryanA upacAra vinA ja prasthakarUpe mAnya che, to "vanagamanodezyabhUtakASThAdinI apekSAe chedAtA kAThAdinI prasthaka pratyenI kAraNatA kaMIka najIkanI hovAthI tene svIkAranAra naigama kaMIka vizuddha che, tenI apekSAe vanagamanodezyabhUtakASThAdine prasthaka tarIke svIkAranAra naigama ativyavahita hovAthI azuddha che. ema pUrvapUrvanI apekSAe uttara uttaranagamanI vizuddhi vicAravI." AvA bhAvanuM anuyogadvAra sUtranI vRttimAM je kahyuM che te zI rIte saMgata karaze? kAraNa ke tamArA jaNAvyA mujaba to naigama e sarvaavasthAmAM prasthakanI kAraNatA joto ja nathI, prasthatva 4 me che. tethI 'mUlaM nAsti kutaH zAkhA' nyAye, ||25||taa ja nathI, to najIkanI kAraNatA-dUranI kAraNatA vagere kyAMthI ne ene AdhIna vizuddhi vagere kyAMthI ? samAdhAna: AnA javAba mATe sarvaprathama navamAM zuddhatva-azuddhatva
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrInikSepaviMzikA-18 to'pi saMmizraNaM yathA na syAttathA kevalayA svakIyayA dRSTyaiva yadarzanaM tatra tasya nayasya vizuddhatamatvaM vyavahriyate / tathA yathA yathA pratipakSanayadRSTeraMzAH saMmizrIbhavanti, tathA tathA tasya nayasya vizuddhihIyate, azuddhizca vardhate iti vyavahriyate / yathA saGgrahNAtIti snggrhH| tatazca 'sad' ityevaM sattAmahAsAmAnyena sarveSAM saGgrAhikA sadadvaitavAdinI dRSTirvizuddhatamaH saGgraha ucyate / tasyAM ca yathA yathA bhedagrAhiNI dRSTiH saMmizrIbhavati tathA tathA vizuddhehAsaH, azuddhezca vRddhirbhavati / ato jIvatvena sarveSAM jIvAnAM saGgrAhikAyAH saGgrahadRSTena vizuddhatamatvaM, api tu vizuddhataratvameva, sadadvaitagrAhidRSTyapekSayA'zuddhizca, pudgalAderasaGgrahAt / evameva vizuddhatvaM, azuddhatvaM, azuddhataratvAdikaM ca jJeyam / tadevaM pratipakSanayadRSTisaMmizraNama zuM che? e vicArIe. pratipakSabhUtanayadaSTinuM AMzikapaNa mizraNa na thAya e rIte mAtra potAnI dRSTithI ja je jovuM emAM te nayanI vizuddhatamatA kahevAya che. pachI jema jema pratipakSanayadaSTinA aMzo bhaLatA jAya che tema tema e nayanI vizuddhi ghaTe che, azuddhi vadhe che. jema ke saMgraha kare te saMgrahanaya. eTale "satu" e rIte sattAmahAsAmAnya dvArA sarvapadArthono saMgraha karanArI satavAdinI (= A vizvamAM je kAMI che te sat che, sat sivAya bIjuM kazuM nathI... AvuM kahenAra) daSTi vizuddhatama saMgraha kahevAya che. emAM jema jema (padArthonI judAIne dekhanAra) bhedagrAhiNI daSTi bhaLatI jAya che tema tema vizuddhinI hAni ne azuddhinI vRddhi thAya che. eTale jIvatvarUpe sarvajIvono saMgraha karanAra pAyA' rUpa saMgrahadaSTi vizuddhatama nathI, paNa vizuddhatara che, sadasvaitagrAhI daSTi karatAM azuddha paNa che, kAraNa ke pugalAdino saMgraha karatI nathI. A ja rIte kramazaH e daSTinuM vizuddhatva, azuddhatva, azuddhataratva.. vagere jANavA, eTale, pratipakSanayadaSTi bhaLavI e azuddhi
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayeSu zuddhAzuddhatvam zuddhyApAdakaM, azuddhizca svavizuddhatamadRSTyapekSayA bhavatIti nizcIyate / paraMtu naigamasya na kApi pratipakSanayadRSTirasti, sarvAsAmapi dRSTInAM tasya svakIyatvAditi kutaH pratipakSanayadRSTisaMmizraNasya sambhavaH, kuto vA'zuddheH sambhavaH ? aparaJca tasya na kA'pyekA niyatA dRSTiryA vizuddhatamatvena vyapadeSTuM zakyA / tatazcAzuddha-zuddha-zuddhataratvAdikaM kiMrUpaM kathaM vA sambhavatIti praznaH samudbhavatyeva / atredamasmatparizIlitamuttaram yato naigamasya na kApi niyatA dRSTiryAmapekSya vizuddhiH zakyavyavahArA syAt, evaM na kApi pratipakSabhUtA dRSTiryAmapekSyAzuddhiH zakyavyavahArA syAdityataH kasyacidapyanyasyaiva nayasyApekSayA zuddhyazuddhivyavahAraH kartavyaH syAt / anyeSu ca nayeSu sAmAnyatayA vyavahAranaya eva yataH zuddhyazuddhyAdervyavahartA, atasta 247 lAvanAra che. tathA azuddhi potAnI vizuddhatamadaSTinI apekSAe Ave che ema nizcita thAya che. - paNa, naigamane koI pratipakSanayadRSTi che nahIM, kAraNa ke badhI ja STio enI potAnI ja che. tethI pratipakSanayadRSTi bhaLavAno saMbhava paNa kyAM ? ne azuddhino saMbhava paNa kyAM ? vaLI enI koI eka evI niyata dRSTi paNa che nahIM jene vizuddhatama kahI zakAya. eTale, azuddhatvazuddhatva-zuddhataratva vagere kevA svarUpanA hoya ? ne zI rIte utpanna thAya ? vagere prazna utpanna thAya ja che. A praznano meM vicArelo javAba-naigamanI koI eka niyata dRSTi che nahIM jenI apekSAe vizuddhi kahI zakAya.. ne koI pratipakSabhUta dRSTi che nahIM jenI apekSAe azuddhino vyavahAra thaI zake.. mATe koIka anya nayanI apekSAe ja zuddhi-azuddhino vyavahAra karavo paDe che. anya nayomAM to sAmAnya rIte vyavahAranaya ja zuddhi-azuddhi vagereno vyavahAra ka2nA2 che, mATe tenI apekSAe ja te vyavahAra karavo joIe. evA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 mapekSyaiva tadvyavahAraH kartavya ityabhiprAyeNAtrAnuyogadvArasUtravRttyadhikAre sa vyavahAranayamapekSya kRta iti pratibhAti / ata eva vyavahAranayasyAkuTTitanAmAnaM prasthakaM prasthakatvena svIkurvan yo'bhiprAyastasyaivAbhyupagantA naigamo'tra vizuddhatamatvena pratipAditaH / yastu tasmAd dUradUratarAdyavasthAyA grAhakaH sa azuddha-azuddhatarAditvena kathitaH / zrInikSepaviMzikA - 18 nanu vyavahAranaya AkuTTitanAmAnaM prasthakameva prasthakatayA svIkarotItyevaM kimiti punaH punaH pratipAdyate yAvadanuyogadvArasUtre tadvRttau ca naigamAtidezena tasyApi sarvAsvavasthAsu prsthktvsviikaarsyokttvaat| tathAhi-- evameva vavahArassavitti (sU. 474) tadvRttau - evameva vyavahArasyApIti, lokavyavahAraprAdhAnyenAyaM vyavahAranayaH, loke ca pUrvoktAvasthAsu sarvatra prasthakavyavahAro dRzyate'to vyavahAranayo'pyevameva pratipadyata abhiprAyathI anuyogadvArasUtranI vRttinA A adhikAramAM vyavahAranayanI apekSAe e karelo jaNAya che. eTale ja vyavahAranayano AkuSTitanAmA prasthakane prasthaka tarIke svIkAravAno je abhiprAya che tene svIkAranAra naigamane ja ahIM vizuddhatama tarIke jaNAvela che. je enAthI dUraadhikadUra vagere avasthAnA grAhaka che tene azuddha-azuddhatara vagererUpe uhesa che. zaMkA : vyavahAranaya AkuTTitanAmA prasthane ja prasthaka tarIke svIkAre che evuM tame kema vAraMvAra kaho cho ? kAraNake anuyogadvArasUtramAM ane tenI vRttimAM naigamanA atidezathI te paNa sarva avasthAomAM ene prasthaka tarIke svIkAre che ema jaNAvyuM ja che. te A rIte- 'Aja prabhAze vyavahArano mata patra bharAvI. ' (sU. 474) vajI jenI vRttimaaNA ja pramANe vyavahAra aMge paNa jANavuM. lokavyavahArane pradhAna karanAra hovAthI A vyavahAranaya che. ane lokamAM to pUrvokta badhI avasthAomAM prasthakano vyavahAra dekhAya che. mATe vyavahAranaya paNa AvuM ja mAne che.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahArasya mukhyasaMmatiH iti bhAvaH / nayarahasye'pi vyavahAre'pyayameva panthAH' ityuktamiti cet ? satyaM, vyavahArasyApi sarvatra tatsaMmatameva, parantvAkuTTitanAmani zvetu prasthake'nupacAreNa tadanyatra tUpacAreNa sa tatsvIkarotIti mantavyaM, anyathA (6) tovyavahArapradhAnatvAne, to prayonana-praNavishessaadypekssaayaa abhAve sAmAnyatayA''kuTTitanAmanyeva prasthakatva - vyavahAradarzanAt, tathA (2) prAguktadizA vyavahAranaye'pi naikagamatvApattezceti / ata evAgamabodhitArthAnusandhAnadazAyAM vyutpannalokasya 'paJcavarNo bhramaraH' iti vyavahAradarzane'pi loke sAmAnyatayA tadvyavahArasyAdarzanAt 'kRSNo bhramaraH' iti vyavahArasyaiva ca darzanAt 'paJcavarNo bhramara:' iti vAkyasya vyavahAranayAnanurodhitvamiti prapaJcitaM nayarahasye nyAyavizAradaiH zrImadyazovijayavAcakapuGgavaiH / tadevaM vyavahAranayasyo - ema artha jANavo.' nayarahasyamAM paNa 'vyavahAra aMge paNa A ja rIta jANavI' ema kahyuM che. samAdhAna H tamArI vAta sAcI che. vyavahAranayane paNa badhI avasthAmAM e mAnya ja che. paNa, AkuTTitanAmA prasthakamAM te upacAra vagara mAnya che, ane e sivAyamAM e upacArathI mAnya che. ema mAnavuM jarUrI che, nahIMtara (1) vyavahAranayanI lokapradhAnatA je che te haNAI jaze. kAraNa ke jyAre koI vizeSa prakAranuM prayojana-prakaraNa vagere na hoya tyAre sAmAnya rIte lokamAM AkuzcitanAmavALA prasthakano ja prasthaka tarIke vyavahAra thAya che, vanagamanaprayojanIbhUtakASThAdino nahIM. tathA (2) AgaLa jaNAvI gayA mujaba vyavahAranayamAM paNa naikagamatva aneka prakAranI dRSTi hovAnI Apatti Avaze. AvI Apatti na Ave e mATe bAkInI avasthAmAM e upacArathI svIkAre che, ema mAnavuM ja joIe. eTale ja 'nyAyavizArada vAcakapuMgava zrImad yazovijayajI mahArAje nayarahasyamAM nIcenI vAtano vistAra karyo che. 'bAdaraskaMdhomAM pAMce varNa vagere hoya che' AvI AgamamAM kahelI vAtanuM 249
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 18 pacAramantareNa prasthakatvaM yata AkuTTitanAmani prasthaka eva saMmatamato'tra punaH punastatpratipAdanamiti dhyeyam / , nanvadhunA'pyeka prazno'vatiSThate / sa cAyaM -loko vanagamanoddezyabhUte kASThe kASThatvameva pazyati, na tu prasthakatvaM tathApi tatkAraNatayA kAraNe kAryopacArAt prasthakatvaM vyavaharati / naigamanayastu tatra prasthakatvameva pazyati vakti ceti kathaM vaktuM pAryate ? prasthakAdatidUre'tivyavahite kASThAdau prasthakatvadarzanasya svapne'pyasambhavAditi cet ? satyaM, tathApi prasthakAbhilASAyAH prAbalye taddarzanasya sambhavAt / ayambhAvaH- mRddravyAdantarA'ntarotpadyamAnAsu mRtpinndd-shivk-sthaasanusaMdhAna hoya tyAre AgamanA jANakAra lokamAM 'bhamaro pAMca varNavALo hoya che' evo vyavahAra jovA maLato hovA chatAM lokamAM sAmAnyarIte te vyavahAra jovA maLato na hovAthI ane 'bhamaro kALo hoya che' evo ja vyavahAra jovA maLato hovAthI 'bhamaro pAMcavarNavALo hoya che' evuM vAkya vyavahAranayane anusarIne bolAyeluM kahevAtuM nathI, arthAt e vAkya vyavahAranayane (mukhyarUpe) samaMta nathI. Ama, AkuSTitanAmA prasthaka ja vyavahAranayane vinA upacAra mAnya che, mATe ahIM evo ullekha punaH punaH karyo che, e jANavuM. zaMkA : haju eka prazna bAkI rahe che. te A- loka, vanagamanodRzyabhUta kASThamAM kASThatva ja jue che, prasthakatva nahIM. chatAM, e prasthakanA kAraNabhUta hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne prasthaka tarIke vyavahAra kare che. to naigamanaya emAM prasthakatvane ja jue che ne kahe che ema zI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke prasthakaavasthAthI ghaNA dUra ghaNA vyavadhAnavALA evA kASThAdimAM prasthakatvanuM darzana svapramAM paNa saMbhavatuM nathI. 250 samAdhAna H tamAro prazna barAbara che. chatAM prasthaka-prasthakanI raTaNA prabaLa hoya tyAre tevuM dArzana kASThAdimAM saMbhave che. Azaya A che -
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArvAda prasthakatvadarzanaM nAsambhavi kozAdikAsu kAryakoTiSu nirapekSatayA ghaTAbhilASayuktatayA ca kumbhakAro mRtpiNDa - zivakAdividhAnakAle'pi 'mRtpiMDaM karomI' tyAdikaM tu naiva saMvedayati, kintarhi ? 'ghaTaM karomI' tyeva saMvedayati / mRtpiNDAdikamapi ghaTatayaiva saMvedayatItyarthaH / zilpakAro'pi pASANe mUrtimeva sAkSAtka roti - pUjyabhAvaM ca pradarzayati / tathaiva prastute'pi jJeyam / prasthakAbhilASAyAH prAbalye tatra kASThatvasya prasthakakAraNatvasya ca saMvedanaM vinaiva sAkSAt prasthakatvasaMvedanaM sambhavatItyarthaH tadevaM naigamanayasya catvAro'pi nikSepAH saMmatA iti prtipaaditm| adhunA saGgrahanayAvasaraH / asyApi catvAro'pi nikSepAH samatAH / = atra kecit - nAyaM sthApanAmicchati, saGgrahapravaNenAnena naamkuMbhArane mATI dravyamAMthI vacce vacce utpanna thanAra piMDa-zivaka-sthAsakoza vagere kAryazreNinI apekSA na hovAthI ane ghaDAnI apekSA hovAthI piMDa-zivakAdi banAvI rahyo hoya tyAre paNa 'huM piMDa banAvuM chuM' evuM saMvedana hotuM nathI, paNa 'ghaDo banAvI rahyo chuM' evuM saMvedana hoya che, arthAt mRuiDAdinuM paNa ghaDArUpe ja saMvedana hoya che. zilpI paNa pASANamAM mUrtine ja jue che ne ene anusarIne ja pUjyabhAva paNa dekhADe ja che. e ja rIte prastutamAM paNa jANavuM. prasthakanI abhilASA prabaLa hoya tyAre te kASThAdimAM kASThatva ke prasthakakAraNatvanA saMvedana vinA ja sAkSAt prasthakatvanuM saMvedana saMbhave che. Ama naigamanayane cAre nikSepA mAnya che, e jaNAvyuM. have saMgrahanayano avasara che. ene paNa cAre nikSepa mAnya che. ahIM keTalAka zaMkA kare che. 251 zaMkA : saMgrahanaya sthApanAnikSepa mAnato nathI, kAraNa ke saMgraha karavAmAM kuzaLa e nAmanikSepamAM ja sthApanAno paNa samAveza karI de che. =
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 18 nikSepa eva sthApanAyA upasaGgrahAt / na ca kena dharmeNa tadupasaGgraha iti vAcyaM, tadarthazUnyatvadharmeNa tadupasaGgrahasya sambhavAditi / te na vicAracaturadhiyo devAnAmpriyAH, dravyanikSepasyApyanatirekaprasaGgAt, tasyApi tadarthazUnyatvAt / kiJca yadRcchayaiva kenacit sAmAnyadharmeNa saGgrahasvIkAre tu nAmno'pi bhAvasambaddhatvena sAmAnyadharmeNa dravye'ntarbhAvasambhavAnnAmanikSepasyApyasvIkAryatvApattiH / na ca dravyaM pariNAmitayA bhAvasambaddhaM nAma tu vAcyavAcakabhAvene 'tyasti vizeSa iti vAcyaM tarhi sthApanAyA api tulyapariNAmatayA bhAvasambaddhatvAt kiM , " na nAmno vizeSa iti paryAlocanIyam / adhikaM nayarahasye draSTavyam / vyavahAranayo'pi dravyArthikatayA sakalanikSepAbhyupagamapara eva / prazna : kayA samAnadharmathI e samAveza karaze ? uttara H tadarthazUnyatva dharmathI. samAdhAna H AvuM kahetA tame vicAracatura jaNAtA nathI. kAraNa ke A rIte to dravyanikSepano paNa nAmamAM ja samAveza thaI jaze. te paNa eTalA mATe ke e paNa tadarthazUnya che ja. vaLI icchAmujaba koIpaNa samAnadharmathI A rIte saMgraha mAnavAmAM to nAmano paNa asvIkAra mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke bhAvasambaddhatvarUpa samAnadharmathI eno paNa dravyanikSepamAM samAveza saMbhavita che. zaMkA : dravyanikSepa to pariNAmikAraNarUpe bhAvasaMbaddha hoya che. jyAre nAma to vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhathI ja. ATalo bheda hovAthI nAmano dravyamAM samAveza nahIM thAya. samAdhAna : A rIte to sthApanA karatAM paNa nAmano bheda che ja. sthApanAmAM samAna AkAra, tadabhiprAya, upAsanA, phaLaprApti vagere rUpa samAna pariNAma hoya che je nAmamAM hoto nathI. A aMge adhika vicAraNA nayarahasyamAM jovI. vyavahAranaya paNa dravyArthika hovAthI badhA nikSepAono svIkAra 252
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ saGgrahanayavicAraH 253 ayamapi sthApanAvarjAstrInikSepAnicchatIti kecit, na jAne tatra teSAM - ka AzayaH ? na hIndrapratimAyA indravyavahAro na bhavati / nanu sa bhavati, paraM bhrAnta eveti cet ? na, kenacidapi pramANena bAdhAbhAvAt, na hi pazcAdapi kadAcidapi kasyacidapi ziSTasya 'nA'yamindraH, api tu vAsudevaH' ityAdi bAdhakaM pramAjJAnaM bhavati / tathApi 'nA'yamindraH, api tu tatpratimA' iti pramAjJAnaM tu bhavatyeveti cet ? tatkiM nAmnyapi tadvyavahAro bhrAnta eva ? tatrApi 'nA'yamindraH, api tu tadAkhyo dAraka eva' iti pramAjJAnasya sambhavAt / tatazca yathedaM jJAnaM na nAmnIndratvavyavahArasya bhrAntatvanizcAyakaM, tathaiva sthApanAyAmapi draSTavyam / nanu naamaadiprtipkssvyvhaarsaangkryaannaaymsngkiirnnsthaapnaakare ja che. jo ke A naya paNa sthApanA sivAyanA 3 nikSepAone svIkAre che evuM keTalAka kahe che. paNa emAM teono zuM Azaya che ? e jaNAtuM nathI. indrapratimAno Indra tarIke vyavahAra nathI thato evuM to nathI ja. zaMkA : e thAya che, paNa brAnta thAya che. samAdhAna : nA, kAraNa ke ene bhrAnta Therave evuM koI bAdhaka pramANa nathI. pAchaLathI paNa kyAreya paNa koIpaNa ziSTane "A indra nathI, paNa vAsudeva che' vagerarUpe bAdhaka evuM pramAjJAna thatuM nathI ja. zaMkA : "A kAMI indra nathI, paNa enI pratimA che' AvuM bAdhaka jJAna to pAchaLathI thAya ja che ne ? samAdhAna : to zuM nAma aMgeno "A indra che' evo vyavahAra paNa brAnta che ? ne tethI nAmanikSepa paNa vyavahArane amAnya che ? kAraNa ke tyAM paNa "A indra nathI, paNa indra nAme bALaka che' AvuM pramAjJAna saMbhave ja che. eTale jema A jJAnane nAmanikSepamAM thatA IndratvavyavahAranuM bAdhaka mAnatA nathI ema sthApanA aMge paNa jANavuM joIe. zaMkA : nAmAdi pratipakSarUpa nikSepanA vyavahAranI sAthe sAMkya
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrInikSepaviMzikA-18 nikSepamicchatIti cet ? na, tathAsAGkaryAbhAvAt, sthApanendre nAmendrAdInAM vyavahArasyAnupalambhAt / tatazcArdhajaratIyametad yaduta vyavahAre lokavyavahArAnurodhitvaM sthApanA'nabhyupagantRtvaM ceti / nanu vyavahAranayo gopAladAraka-pratimAdiSvindratvaM yadvyavaharati, tad mukhyaM vopacaritaM veti cet ? indravyavahAra upacaritaH, nAmendratvavyavahAro mukhya iti me matiH / ata eva vanagamanaprayojanIbhUtadAdau prasthakatvavyavahAra upacaritaH, prasthakatvasya mukhyasya tatrAbhAvAt, dravyaprasthakatvavyavahAro mukhyaH, prasthakakAraNatAyA mukhyAyAstatra sttvaat| tatazca sthApanAyAmapi 'nA'yamindraH, api tu tatpratimA' iti pramAjJAnamindratvavyavahAra upacaritatvaM khyApayati, na tu bhraanttvmiti| hovAthI sAMkaryA vinAnA sthApanAnikSepane vyavahAranaya mAnato nathI. samAdhAna : AvI zaMkA barAbara nathI, kAraNa ke sthApanendramAM nAmendra vagereno vyavahAra jovA maLato nathI. eTale vyavahAranaya lokavyavahArane anusaranAro che evuM eka bAjuM kahevuM, ane vaLI, "e lokavyavahArane mAnya evA paNa sthApanAnikSepane mAnato nathI" ema kahevuM e ardhajaratIyanyAya che. zaMkA : vyavahAranaya gopALaputra-pratimA vageremAM "Indra' tarIkeno je vyavahAra kare che te mukhya che ke upacarita ? samAdhAna : indra tarIkeno vyavahAra upacarita jANavo ne nAmendra vagere rUpe vyavahAra mukhya jANavo, ema mane lAge che. eTale ja vanagamana prayojanIbhUta kASThAdimAM prasthaka tarIkeno vyavahAra upacarita che, kAraNa ke emAM mukhya prasthakatva che nahIM, paNa dravyaprasthaka tarIkeno vyavahAra mukhya che, kAraNa ke prasthakanI kAraNatA mukhya rIte (= anupacaritapaNe) tyAM rahelI che. eTale ja sthApanAnilepa aMge paNa "A indra nathI, paNa enI pratimA che AvuM pramAjJAna indratvavyavahArane
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranayavicAraH tathA tadeva pramAjJAnaM tatra sthApanendratvavyavahAre mukhyatvaM khyApayatIti spaSTam // 18 // tadevaM sarveSAM dravyArthikatvena nirvivAdaM saMmatA naigamAdayastrayo nayA vicAritAH / atha RjUsUtraM svayaM vicArayannAha - RjUsUtre vivAdo'tha dravyaM sa manyate na vA ? samAdhau prathamo jJeya AgamoktatvahetunA // 19 // atha RjusUtre = RjusUtraviSaye pUrvazAstreSu sa dravyaM = dravyanikSepaM manyate na ve 'ti vivAdo dRzyate / tatra samAdhau = samAdhAne = uttare iti yAvat prathamo vikalpo jJeyaH, sa dravyanikSepaM manyate' ityuttaraM jJeyam / kuta ityAha-- AgamoktatvahetunA = anuyogadvArasUtre tasya tatsahatvasya kathitatvAditi / tathAhi - ujjusuassa ego aNuvautto Agamato egaM davvAvassayaM, puhuttaM necchaitti (sU.15) / tatazca yata Agama eva 'RjusUtro dravyAvazyakamicchati' ityuktamatastasya dravya upacirata hovo jaNAve che, paNa bhrAnta hovo nahIM. vaLI e ja pramAjJAna e pratimAmAM sthApanendra tarIkenA vyavahArane mukhyarUpe paNa Therave ja che e spaSTa che. / 18 / Ama, badhA pUrvapuruSone dravyArthika tarIke nirvivAdapaNe mAnya evA naigamAdi traNa nayo vicAryu. have RjusUtranayane svayaM vicAratA granthakAra kahe che gAthArtha : RjusUtranaya aMge pUrvazAstromAM 'te dravyanikSepa mAne che ke nahIM ?' eno vivAda jovA maLe che. emAM samAdhi uttara tarIke AgamoktatvahetuthI prathamavikalpa jANavo. eTale ke e dravyanikSepa cherache che. 255 = zrIanuyogadvArasUtramAM RjusUtranaya dravyanikSepasaha che = dravyanikssepne svIdvAre che, khema adhuM che. te khA rIte- 'RsUtranaya kheDa anuyuktavaktAne AgamathI eka dravyAvazyakarUpe svIkAre che. paNa pRthaktva svIkArato nathI.'Ama jyAre AgamamAM ja 'RjusUtra dravyAvazyaka
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 nikSepaH saMmata iti mantavyameveti gAthAsaGkSepArthaH / vistarArthastvayaM - aMtra viSaye nayarahasyAdA evamarthakaM nirUpaNaM prApyate - dravyArthikasya catvAro bhedAH naigamaH saGgraho vyavahAraH RjusUtrazceti jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtayaH / RjusUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAttadA 'ujjusuassa ego... ' ityAdisUtraM virudhyeta / 'guNaparyAyavad dravyam' iti lakSaNaprApto vartamAnaparyAyAdhArAMzalakSaNo dravyAMzaH, pUrvAparapariNAmasAdhAraNordhvatAsAmAnyalakSaNo dravyAMzaH, sAdRzyAstitvarUpatiryaksAmAnyalakSaNo dravyAMzazcetyetebhyastribhyo dravyAMzebhyaH paryAyanayo naikamapi manyate / tatazca RjusUtrasya paryAyanayatve - 'nuyogadvArasUtragatametatsUtraM kathamupapAdanIyam ? ataH RjusUtro dravyanaya eva / sa ca kSaNikadravyavAdI sUkSmaRjusUtraH, tttdvrtmaanpryaayaapnndrvysvIkAre che' ema kahyuM che tyAre 'ene dravyanikSepa mAnya che' ema mAnavuM ja joIe. A gAthAno saMkSepArtha che. vistarArtha Avo jANavo. A aMge nayarahasya vagere granthamAM AvA bhAvanuM nirUpaNa jovA maLe che. -'dravyArthikanA cAra bheda che. naigama, saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra' A pramANe zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa vagere kahe che. RjusUtranaya jo dravyanikSepane na svIkAre to 'ujjusuassa ego...' vagere sUtrano virodha thaze. te A rIte - dravyanA traNa aMza che. (1) 'guNa-paryAyavALuM hoya te dravya' AvI vyAkhyA dvArA maLato vartamAna paryAyanA AdhArarUpa dravyAMza (2) piMDa-zivaka-sthAsAdi pUrvApara pariNAmomAM sAdhAraNa evuM UrdhvatAsAmAnyarUpa dravyAMza. ane (3) samAnaastitvarUpa tiryasAmAnyAtmaka dravyAMza. paryAyanaya to A traNemAMthI eka paNa dravyAMza mAnatA nathI. eTale RjusUtranaya jo paryAyanaya hoya to anuyogadvArasUtra granthanA A sUtranI saMgati zI rIte thAya ? mATe, RjusUtra e dravyanaya ja che.e jo kSaNikadravyane mAnanAra hoya to sUkSmaRjusUtra che ane te te vartamAna paryAyane pAmelA dravyane zrInikSepaviMzikA - 19
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtranayavicAraH 257 vAdI sthUlaRjusUtrazcetyevaM dvividhaH / 'RjusUtravarjAstraya eva dravyArthikabhedAH' iti tu tarkavAdinAM siddhasenAdInAM matam / dravyArthikamate sarve paryAyAH khalu kalpitAH / teSvanvayi ca sad dravyaM kuNDalAdiSu hemavat // paryAyArthamate dravyaM paryAyebhyo'sti no pRthak / yattairarthakriyA dRSTA nityaM kutropayujyate // iti dravyArtha-paryAyArthanayalakSaNAdatItAnAgataparyAyapratikSepI RjusUtraH zuddhamarthaparyAyaM manyamAnaH kathaM dravyArthikaH syAd ? ityeteSAmAzayaH / ayambhAvaH- svakAryasAdhakatvena svakIyasyaiva vastuna upagamAdasya matena svakIyamekameva vastu st| tadanyAni parakIyANi sarvANi vastUni yato'sya mtemAnanAra hoya to sthUlaRjusUtra che.. Ama e be prakAre che. zrIsiddhasenadivAkarasUri vagere tarkavAdI AcAryabhagavaMtono mata evo che ke RjusUtrasivAyanA naigamAdi traNa no ja dravyArthika che. te A rIte- vyArthika nayanA mate badhA paryAyo kAlpanika che. e badhAmAM, kuMDalAdimAM jema suvarNa anvaya pAme che. ema anvaya pAmatuM dravya e paramArtha sata che. paryAyArthika mate dravya paryAyo karatAM alaga nathI, kAraNa ke arthakiyA paryAyothI ja thAya che. nitya evuM dravya to kyAM upayogI che ? (eTale ke koInA pratye arthakiyAkArI nathI.) dravyArthika ane paryAyArthikanayanA AvA lakSaNo parathI jaNAya che ke atIta ane anAgata paryAyono niSedha karanAra RjusUtranaya zuddha arthaparyAyane ja mAne che, pachI e dravyArthika zI rIte saMbhave ? A AcAryono Avo abhiprAya che - svakIya vastu e ja kharekhara vastu che, kAraNa ke svakAryasAdhaka che. AvI mAnyatA hovAthI A nayamate eka svakIya vastu ja sat che. te sivAyanI parakIya sarvavastuo AnA mate asata ja hovAthI pRthakva asaMbhavita che. jyAre pRthakva = vastuomAM
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrInikSepaviMzikA-19 'santyevAtaH pRthaktvasyAsambhavAnnAsya tiryksaamaanylkssnndrvyaaNshaabhyupgmH| tathA svakAryasAdhakatvena vartamAnasyaiva vastuna upagamAdasya matena vartamAnameva vastu sat / tadbhinnAnyatItAnAgatAni sarvANi vastUni yato'sya mate'santyevAto naasyordhvtaasaamaanylkssnndrvyaaNshaabhyupgmH| ata eva nAsyA'sadghaTitabhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi / tathA ca bhUtasya bhAvino vA bhAvasya yatkAraNaM tad dravyam' iti vyAkhyAprAptasya dravyanikSepasyApyasya mate'sambhava eva / nanvevaM satyanuyogadvArasUtrasya virodha iti cet ? na, anupayogadravyAMzamAdAya tasyopapatteH sambhavAt / ayambhAvaH- 'anupayogo dravyaM' itivyAkhyAprApto yo dravyanikSepastamapekSya tatsaMmatatvaM neyam / nanvevamapi dravyanikSepAbhyupagame tasya dravyArthikatvApattiriti cet ? na, anekatva che ja nahIM, tyAre sAdRzyAtmaka tiryaksAmAnyarUpa dravyAMza paNa zI rIte saMbhave ? vaLI, svakIya paNa vartamAna vastu ja svakAryasAdhaka hovAthI AnA mate e ja paramArthasat che. e sivAyanI atItaanAgata to badhI vastuo AnA mate asat ja che. mATe UrdhvatAsAmAnyarUpa dravyAMza paNa zI rIte saMbhave ? ane bhUta-bhAvI paryAyo ja jyAre asat che tyAre enI kAraNatArUpa dravyAMza paNa zI rIte saMbhave ? eTale "bhUta ke bhAvInuM kAraNa hoya te dravya" AvI vyAkhyAnusAra dravyanikSepa paNa AnA mate saMbhavato nathI. zaMkA : Ama badhA dravyAMzono jo AnA mate asaMbhava che, to anuyogadvAranA sUtrano virodha thaze ja. samAdhAna : "anupayoga e dravya che AvI vyAkhyAthI maLatuM dravya saMbhavita hovAthI tamArI zaMkA barAbara nathI. arthAt "anupayogo dravya AvI vyAkhyAthI je dravyanikSepa maLe che enI apekSAe RjusUtrane dravyanikSepa mAnya che evuM jaNAvanAra uktasUtranI saMgati karavI. zaMkA : A rIte saMgati karavAmAM paNa e dravyArthika to banI ja
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAravirodhazamanaprakAraH 259 vartamAnopayogazUnyAvazyakaparyAye dravyapadopacArAt / vastutaH sa paryAya eva, tathApi yatastatropayogazUnyatvamato 'anupayogo dravyaM' iti lakSaNaM puraskRtya tatra dravyapadamupacaryata iti bhAvaH / na copacAramAtreNa drvyaarthivatvamApadyate | ayamatra nayarahasyAdigranthoktasya sAraH- zrIjinabhadragaNikSamAzramaNAdInAM mate RjusUtranayasya dravyArthikatayA dravyanikSepasaMmatau na ko'pi prshnH| zrI siddhasenadivAkarasUryAdInAM mate RjusUtranayasya paryAyArthikatayA vastuto dravyanikSepo'saMmata eva / anuyogadvArasUtraM tu vartamAnopayogazUnyAvazyakaparyAye dravyapadamupacarya samAdheyamiti / athAtra matparizIlanaM- 'dravyArthikanaya'itinAmagataM dravyapadaM guNaparyAyAdhAralakSaNe'rthe, yadvordhvatAsAmAnyalakSaNe'rthe, yadvA tiryksaamaanyjaze ne ? kAraNa ke dravyanikSepane svIkArI rahyo che. samAdhAnaH vartamAna je upayogazUnya AvazyakaparyAya, emAM dravya padano upacAra karavAmAM Avyo che. arthAt vastutaH to e paryAya ja che, chatAM emAM upayogazUnyatva hovAthI "anupayogo dravya nyAye dravya padano upacAra karAyo che. ane AvA upacAramAtrathI kAMI ene jonAra nayamAM dravyArthitva AvI jatuM nathI, mATe tamArI zaMkA barAbara nathI. narahasya vagere granthomAM A badhI je carcA che teno TUMkasAra Avo che ke - zrIjinabhadragIlamAzramaNa vagerenA mate RjusUtranaya dravyArthika hovAthI dravyanikSepa svIkAre emAM koI prazna ja nathI. zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerenA mate RjusUtranaya paryAyArthika hovAthI dravyanikSepane vastutaH svIkArato nathI. anuyogadvArasUtrane vartamAna upayogazUnya Avazyaka paryAyamAM dravyapadano upacAra karIne saMgata karavuM. A aMge mAruM parizIlana AvuM che- dravyArthikanaya' AvA zabdamAM rahela dravyazabda guNaparyAyanA AdhArabhUta padArthane jaNAvavA mATe, athavA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 zrInikSepaviMzikA-19 lakSaNe'rthe ityevaM triSvartheSu prayujyate / 'dravyanikSepa'itinAmagataM 'dravya'padaM bhUtabhAvibhAvakAraNalakSaNe'rthe yadvA'nupayogalakSaNe'rthe prayujyate / tatazca prAgupadarzitadizaite dve api dravyapade vibhinne eveti RjusUtranayo yadi dravyanikSepa svIkuryAd, naitAvataiva tasya paryAyArthikatvahAniH, dravyArthikatvApattirvA''pAdayituM zakyA / tatazca sammatitarkaprakaraNakArANAM zrImatAM siddhasenadivAkarasUripramukhAnAM mate RjusUtranayasya paryAyArthikatve'pi dravyanikSepasahatve na ko'pi doSaH, na vaa'nuyogdvaarsuutrvirodhH| anyathA = vartamAnaparyAye dravyapadamupacarya tatsUtropapAdane tu nyAyavizAradAnAmapyasvarasa ev| taduktaM tairnayarahasye- dravyanikSepaM necchatyayamiti vAdisiddhisenamatAnusAriNaH, tessaamuktsuutrvirodhH| na cokta UrdhvatAsAmAnya rUpa arthane jaNAvavA mATe, athavA tiryapha sAmAnyarUpa arthane jaNAvavA mATe vaparAya che. Ama e dravyapada traNa arthamAM Ave che. jyAre dravyanikSepa' evA zabdamAM rahela dravya' pada bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna bhAvanA kAraNarUpa arthane jaNAvavA mATe ke anupayogarUpa arthane jaNAvavA mATe vaparAya che. eTale, AgaLa jaNAvI gayo e mujaba A banne dravyapada judA ja che. tethI, RjusUtranaya jo dravyanikSepane svIkAre, to paNa eTalA mAtrathI kAMI e paryAyArthikarUpe maTI jato nathI ke dravyArthika banI jato nathI. tethI sammatitarkaprakaraNanA racayitA zrImad siddhasenadivAkarasUri mahArAja vagerenA mate RjusUtra paryAyArthika hovA chatAM e dravyanikSepane svIkAre emAM koI doSa nathI ane tethI anuyogadvAranA sUtrano virodha nathI. bAkI bIjI rIte = vartamAnaparyAyamAM dravyapadano upacAra karIne anuyogadvAranA sUtranI saMgati karavAmAM to nyAyavizArada zrImad yazovijayamahArAjanI paNa aruci che. teozrIe nayarahasyamAM kahyuM che ke- A = RjusUtranaya dravyanikSepa mAnato nathI evo vAdIgrIsiddhasenasUri mahArAjanA anuyAyIono mata che, teone uktasUtrano virodha thaze. "A matanA pariSkAra vakhate A virodhano
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtrasya paryAyArthikatve'pi dravyanikSepasaMmatau na doSaH evaitatparihAra etanmatapariSkAra iti vAcyaM, nAmAdivadanupacaritadravyanikSepadarzanaparatvAduktasUtrasya tadanupapatteriti / tatazcAnuyogadvArasyaivamprakArA dvividhA vyAkhyA jJeyA - vizeSAvazyakabhASyakArANAM bhagavatAM jinabhadragaNikSamAzramaNAnAM mate- upayogazUnya Avazyakasya vaktA jIva Agamato dravyAvazyakam / zrImatAM siddha-senadivAkarANAM mate AvazyakavakturjIvasyopayogazUnyAvasthAlakSaNaparyAya Agamato dravyAvazyakamiti / nanu yathA'nupayogadravyAMzamAdAya matadvaye'pi dravyanikSepaH saMmataH, tathA kAraNadravyAMzamAdAya sa saMmato naveti ? saMmata eveti me matiH parihAra (paryAyamAM dravyapadano upacAra karavA vagere rUpa) kahyo ja che ne' AvuM na kahevuM, kAraNa ke e sUtra nAmAdi nikSepanA anupacarita svIkAranI jema dravyanikSepanA paNa anupacarita svIkArane jaNAvavAnA tAtparyavALuM che. mATe upacAra dvArA enA svIkArarUpe saMgati karavI asaMgata che. eTale, RjusUtrane paryAyArthika mAnavAmAM uktasUtranI asaMgati mAnavI ne pachI ene dUra karavA vividha saMgatio zodhavI e barAbara nathI. paNa mULamAM e sUtranI meM jaNAvyA mujaba asaMgati che ja nahIM, kAraNa ke banne dravya zabdo alaga-alaga che. ane tethI anuyogadvArasUtranI vyAkhyA A pramANe be rIte jANavI. vizeSAvazyakabhASyakAra bhagavaMta zrI jinabhadragaNikSamAzramaNanA mate - Avazyakano upayogazUnyavaktAjIva e AgamathI dravyAvazyaka. zrImad siddhasenadivAkara sUri mahArAjanA mate - AvazyakanA vaktA jIvanI upayogazUnya avasthArUpa paryAya e AgamathI dravyAvazyaka. 261 zaMkA H jema anupayogadravyAMzanI apekSAe banne matamAM dravyanikSepa mAnya che ema kAraNadravyAMzanI apekSAe e mAnya che ke nahIM ? samAdhAna H e mAnya che ja ema mane lAge che, kAraNa ke
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInikSepaviMzikA - 19 vivakSitakSaNAvyavahitapUrvavartikSaNasyopAdAnakAraNatvasambhavAt / tatra yasya mate RjusUtrastaM kSaNaM dravyarUpaM gRhNIyAttasya mate RjusUtrasya dravyArthikatvaM, yasya ca mate taM paryAyarUpaM gRhNIyAt tasya mate tasya paryAyArthikatvam / na ca vartamAnakSaNagrAhiNaH RjusUtrasya mate'tItakSaNasya khapuSpavadasattvAtkAraNatvasya dravyanikSepatvasya cAsambhava iti vAcyaM, vartamAne tasyAsattve'pyavyavahitapUrvakSaNe tasya sattvAtkhapuSpatulyatvAbhAvAt / yadA ca sattvaM tadA kAraNatvasya dravyanikSepatvasya ca sambhave doSAbhAvAt / anyathA vyavahAranayamate'pi sAdhordravyadevatvAbhAvaprasaGgAt, devAvasthAyAM sAdhorabhAvAt / na ca vyavahAranaye devAvasthAyAM sAdhoH sAdhutvenaivAbhAvaH, na tu jIvatvenApi / RjusUtrama vivakSitakSaNane avyavahita evI pUrvavartI kSaNa upAdAnakAraNa banavI saMbhavita che. emAM jenA mate RjusUtra te kSaNane dravyarUpe jue che tenA mate RjusUtra dravyArthika che ne jenA mate tene paryAyarUpe jue che tenA mate e paryAyArthika che. 262 zaMkA : vartamAnakSaNagrAhI evA RjusUtranA mate atItakSaNa to khapuSpanI jema asat hovAthI emAM kAraNatA ke dravyanikSepatA paNa asaMbhavita che. samAdhAna : A vAta barAbara nathI, kAraNa ke vartamAnakSaNe te asat hovA chatAM avyavahitapUrvakSaNe to e sat hatI ja, ne tethI e khapuSpatulya nathI. jyAre e sat hoya tyAre emAM kAraNatva ne dravya nikSepatva hovAmAM koI doSa nathI. nahIMtara vyavahAranayamate paNa sAdhune dravyadeva nahIM mAnI zakAya, kAraNa ke devAvasthAmAM sAdhuno abhAva hoya che. zaMkA : vyavahAranaye devAvasthAmAM sAdhuno sAdhu tarIke ja abhAva hoya che, nahIM ke jIva tarIke paNa. paNa RjusUtramate evuM nathI. ene dravyArthika mAnanAranA mate paNa guNa-paryAyanA AdhArabhUta kSaNika dravya
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtrasya kAraNadravyAMzo'pi saMmataH tu na tathA tasya dravyArthikatvaM manyamAnAnAmapi mate guNa paryAyAdhArAMzadravyasyaiva kSaNikasya saMmatatvAt, UrdhvatAsAmAnyalakSaNadravyAMzasyAnabhyupagatatvAd vartamAnakSaNe'tItakSaNasya sarvathA'bhAvAditi vAcyaM. nAkAraNaM jAyate kiJciditi nyAyena nityaM sattvamasattvaM vA hetornyaanpekssnnaat| apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH / / iti pramANavArtikaparArthAnumAnaparicchedoktena nyAyena vA kAryasya vartamAnakSaNasya kenacitkAraNena bhavitavyameva / tatazcAnyApekSayA'vyavahitapUrvavartikSaNasya kAraNatvamucitamiti spaSTameva / nanu yatkAryakAle'pi vidyate tasyaivopAdAnatvamiti niyamaH, yathA ghaTakAle'pi vidyamAnasya mRdravyasyaivopAdAnatvam / pUrvakSaNastu nottarakSaNakAle kathaJcidapi vartate'taH kathaM tasyopAdAnatvasambhavaH ? iti cet ? tasya niyamasya pramANaprasiddhatayA ja svIkRta hovAthI UrdhvatAsAmAnyarUpa dravya to asvIkRta ja che. ne tethI enA mate vartamAnakSaNe atItakSaNano sarvathA abhAva che. 1 samAdhAna : 'vinA kAraNa kazuM utpanna thatuM nathI' e nyAye athavA 'anya hetunI jene apekSA na hoya e nitya sat hoya athavA nitya asat hoya. anyanI apekSA jene hoya e bhAvomAM ja kAdAcitkatva saMbhave che' pramANavArtikanA parArthaanumAnaparicchedamAM kahelA A nyAye vartamAnakSaNarUpa kAryanuM koIka kAraNa to hovuM ja joIe. e kAraNa tarIke anya koInI paNa apekSAe avyavahita-pUrvavartIkSaNane kAraNa mAnavI ucita che e vAta spaSTa ja che. mATe e kSaNamAM kAraNatva ne dravyanikSepatva nirbAdha che. 263 zaMkA : je kAryakALe paNa vidyamAna hoya e ja upAdAnakAraNa hoya Avo niyama che, jemake ghaTakALe paNa vidyamAna evuM mRdravya ja ghaTanuM upAdAnakAraNa che. RjusUtranayamAnya pUrvakSaNa to uttarakSaNakALe koIpaNa rIte vidyamAna hotI ja nathI. to e zI rIte upAdAnakAraNa banI zake ? samAdhAna : upAdAnakAraNa aMgeno A niyama pramANathI ja siddha
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 zrInikSepaviMzikA-19 nyvicaarnnaayaamnupyogitvaat| nanu kathaM tasya pramANenaiva prasiddhirna tu nayeneti cet ? ghaTasya ghaTatvenotpattima'drvyatvena cAvasthitirityasya pramANenaiva nishceytvaat| tanizcitAveva ca tasya niymsyoppdymaantvaat| nayastu yadi dravyArthikastadA mRdrvyatvenAvasthitimeva nizcinoti, yadi paryAyArthikastadA ghaTatvenotpattimeveti na tasya niyamasya nayaprasiddhiH zakyeti / RjusUtrastu kSaNikavAdyeveti kutastasya kAryakAraNakAlayoH kasyApyavasthAnaM nizceyamiti / tadevaM vartamAnakSaNe'sato'pi pUrvakSaNasya pUrvakSaNe sattvAt tadA vartamAnakSaNasyopAdAnakAraNatvamaviruddham / ata eva jainatarkabhASAyAM RjusUtraviSayaM sthApanAnikSepAsvIkAramataM nirAkurvadbhirmahopAdhyAyaH suvarNAdidravyasya kuMDalAdiparyAyarUpabhAvakAraNatvAbhyupagamaH kthitH| thaI zakato hovAthI nayavicAraNAmAM upayogI nathI. zaMkA : e pramANathI ja siddha thaI zake che, nayathI nahIM, evuM zA mATe ? samAdhAna : A mATe - "ghaDAnI ghaDArUpe ja utpatti hoya che, mRdravyarUpe to avasthiti ja hoya che' A vAta pramANathI ja nizcita thaI zake che ne e nizcita thAya to ja e niyama astitvamAM Ave che. naya to jo dravyArthika levAmAM Ave to mRddavyarUpe avasthitino ja nizcaya karAvaze, ne jo paryAyArthika levAmAM Ave to ghaDArUpe utpattino ja nizcaya karAvaze. eTale nathI e niyama siddha thaI zakato nathI. RjusUtranaya to kSaNikavAdI ja che. eTale enA dvArA kAryakALa ane kAraNakALa A bannemAM koInuM paNa avasthAna zI rIte jaNAya? eTale A niyama ahIM lAgu paDato na hovAthI vartamAnakSaNe asat evI paNa pUrvekSaNa, pUrvakSaNe sat hovAthI tyAre, vartamAnakSaNanuM upAdAna kAraNa hovAmAM koI vAMdho nathI. tethI ja jainatarkabhASAgranthamAM upAdhyAyajI mahArAje RjusUtranayanI vicAraNAmAM "e sthApanAnikSepa mAnato nathI
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ RjusUtraviSayo'nAdezaH ata eva ca RjusUtrAnnirgatasya sugatadarzanasyApi pUrvAparakSaNayorupAdAnopAdeyabhAvaH saMmata eva / tatazca kAraNarUpo dravyanikSepo'pi tasya saMmata iti sidhyatyeva / idaM matparizIlanamiti dhyeyam / RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tanna, RjusUtreNa dravyA- . bhyupagamasya sUtre'bhihitatvAt, sUtre yo niSedhaH sa pRthaktvAbhyupagamasyaiva, na tu dravyAbhyupagamasyeti / tathA cAyaM piNDAvasthAyAM suvarNAdidravyamanAkAraM bhaviSyatkuNDalAdiparyAyalakSaNabhAvahetutvena dravyanikSepatayA'bhyupagacchan kathaM viziSTendrAdyabhilApahetubhUtAM sAkArAmindrAdisthApanAM evI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe piMDAvasthAmAM kuMDalAdi AkAra vinAnA paNa suvarNAdidravyano kuMDalAdiparyAyarUpa bhAvanA kAraNa tarIke svIkAra kahyo ja che. vaLI, eTale ja RjusUtramAMthI nIkaLela bauddhadarzanane paNa pUrvAparakSaNano upAdAna-upAdeyabhAva mAnya ja che. ane tethI RjusUtranayane kAraNarUpa dravyanikSepa paNa mAnya che e siddha thAya che ja. A mArI vicAraNA che e jANavuM. keTalAka AcAryo ema kahe che ke RjusUtranaya nAma ane bhAva e be nikSepa ja mAne che. paNa e vAta barAbara nathI, kAraNa ke 'RjusUtra dravya nikSepa mAne che' e vAta to sUtramAM ja kahI che. sUtramAM je niSedha che te to pRthaktvanA svIkArano ja che, dravyanikSepanA svIkArano nahIM. eTale piMDa avasthAmAM kuMDalAdiAkAra vinAnA paNa suvarNAdidravyane e bhAvI kuMDalAdi-paryAyarUpa bhAvanuM kAraNa hovAthI dravyanikSeparUpe jo svIkAre che to indra vagere ullekhanA viziSTakAraNarUpa bananArI je sAkAra evI indrAdisthApanA, ene sthApanAnikSepa tarIke zA mATe na svIkAre ? je nirAkAravastune paNa, bhAvanA kAraNarUpe joIne nikSepa tarIke svIkAre che e sAkAra evA bhAvanA kAraNane nikSeparUpe cokkasa svIkAre ja ema artha jANavo. Azaya e che ke kAraNatA karatAM AkAra e vastunI prabaLa pichANa che. eTale kAraNabhUta suvarNapiMDane kuMDala tarIke 265
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 zrInikSepaviMzikA-19 sthApanAnikSepatvena necchet ? yo hyanAkAramapi vastu bhAvakAraNatayA nikSepatvenecchati sa sAkAraM bhAvakAraNaM vastu nikSepatayA sutraamicchedevetyrthH| kiJca indrAdyabhidhAnamAtrarUpaM nAmanikSepaM tadarthazUnyamindrAdizabdavAcyaM gopAladArakAdilakSaNaM vA nAmanikSepamicchan Rju-. sUtro bhAvakAraNatvAvizeSAt kuto dravya-sthApane necchet ? pratyuta sutarAM tadabhyupagamo nyAyyaH, indropAdAnakAraNarUpadravya-viziSTatadAkArarUpasthApanayorindraparyAyarUpe bhAve tAdAtmyasambandhenAvasthitatvAttatra vAcyavAcakabhAvasambandhena sambaddhasya nAmno'pekSayA snnihittrkaarvAviti | zabdanayAstu zuddhatvAdbhAvanikSepamevecchanti / taduktaM vizeSAvazyakabhASye- bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchanti savvaNikkheve jovuM ne bolavuM enA karatAM jemAM kuMDalano AkAra che evA citrakASThAdine kuMDala tarIke jovuM ne bolavuM saraLa che, e anubhavasiddha che. tethI suvarNapiMDane (dravya) kuMDala tarIke svIkAranAra RjusUtranaya kuMDalAkRtivALI sthApanAne (sthApanA) kuMDala tarIke svIkAre ja e nirvivAda che. vaLI, "Indra evA mAtra nAma (zabda) rUpa nAmendrane ke tadarthazUnya evA indrAdinAmanA gopALaputrarUpe nAgendrane svIkAranAra RjusUtra bhAvanA kAraNarUpe samAna evA dravya ane sthApanA nikSepane zA mATe na svIkAre ? Urdu ene svIkAre e ja yogya che. kAraNa ke indranA upAdAnakAraNarUpa dravya ane viziSTa evA indranA AkArarUpa sthApanA... A banne IndraparyAyarUpa bhAvanikSepamAM tAdAbhyasaMbaMdhathI joDAyelA che, jyAre indrazabda to temAM vAcya-vAcakabhAvasaMbaMdhathI ja joDAyelo che. eTale nAmanI apekSAe dravya ane sthApanA bhAvanA najIkanA kAraNabhUta hovAthI RjusUtra e bene zA mATe na svIkAre ? zabdanayo to zuddha hovAthI bhAvanikSepane ja svIkAre che. vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke - zabdanayo bhAvane ja Icche che, zeSa
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAdinayavicAraH 267 //ra847//tti | tataza saMsthAnAvivizeSA mAvaTa iva paramArthanuM, taditareSAM tu tattulyapariNatyabhAvena paTAdivadaghaTatvamevetyeteSAmAzayaH / nanu 'ayaM ghaTaH 'ayaM ghaTaH' ityanugatavyavahArAdyathA sarvatra ghaTe ghaTatvasiddhistathaiva nAmaghaTAdiSvapi sA syAdeva, 'ayaM ghaTaH' ityanugatavyavahArAditi cet ? na, pravRttyAdirUpavyavahArasyAsiddheH, zabdAbhilAparUpavyavahArasya ca viSayatathAtve'tantratvAt / ayambhAvaH- zabdAbhilAparUpavyavahAro yadi viSayaniyamyaH syAttadA 'yathA vyavahArastathA viSayeNa bhavitavyameveti vyAptiprApteH sambhavAt shbdaabhilaapruupnayo sarva nikSepAone Icche che. //ra847ll tethI vizeSa saMsthAnAdi yukta bhAvaghaTa e ja paramArthasat che. te sivAyanA to tene samAna pariNati na hovAthI paTa jema ghaTarUpa nathI ema ghaTarUpa nathI ja. zaMkA : jema badhA ja ghaDAomAM "A ghaDo' .. "A ghaDo' evo samAna vyavahAra hovAthI ghaTava siddha thAya che ema nAma ghaTa vageremAM paNa e vyavahAranA kAraNe e siddha thaze ja. samAdhAnaH samAna vyavahAra mAtra zabdano ja thAya che, nAmaghaTAdi aMge pravRttirUpa vyavahAra ekasamAna thato nathI. Azaya e che ke nAmaghaTa vagereno ghaTa tarIke ullekha thAya che, paNa jaLAharaNAdino arthI kAMI nAma ghaTa vagere aMge pravRtti karato nathI, e to mAtra bhAvaghaTaaMge ja kare che. tethI nAmadhaTAdi aMge pravRttirUpa vyavahAra samAna nathI. zaMkA : chatAM paNa zabdAbhilAparUpa vyavahAra bhAvaghaTanI jema nAmaghaTAdine paNa ghaTa tarIke sthApita karaze ja ne ! samAdhAna : nA, kAraNa ke viSaya (= abhidheya) tevA prakArano hovo ke na hovo emAM zabdavyavahAra niyAmaka nathI. Azaya e che ke zabdAbhilAparUpa vyavahAra jo viSayaniyamya hoya eTale ke viSaya jevo hoya ene anusarIne ja zabdavyavahAra thato hoya to "jevo vyavahAra hoya e pramANe viSaya hovo ja joIe evI vyApti maLI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zrInikSepaviMzikA-19 vyavahAro viSayatathAtve tantraM syAdapi, paraMtu vastutattvaM tu na tathA, tasya vyavahArasya vAcakatAsvabhAvaniyamyatvAt / ayamAzayaH- sarveSu zabdeSu sarveSAmarthAnAM vAcakatAsvabhAvo vartata eva / parantu zabdaprayogastu saGketAnusAryeva bhavati / ataH satyAmapi paTavAcakatAyAM na 'ghaTa'zabdo paTapratipAdanArthaM prayujyate, 'ghaTazabdaH paTavAcako bhavatu' ityAdisaGketavizeSasyAbhAvAt / ata eva vaktA zabdaprayogAvasare 'kaH zabdaH prayoktavyaH, kazca neti nirNayArthaM vAcyArthasya svarUpaM nApekSate, api tu saGketavizeSamevApekSate / yasya ca saGketavizeSasya pratisandhAna (smaraNamityarthaH) jAyate tamanusRtya sa zabdaM prayuGkte / tatazca zabdAbhilAparUpavyavahAraH saGketavizeSasya yatpratisandhAnaM tena niyantrito yaH zabdagato'rthamAtravAcakatAsvabhAvastenaiva niyamya iti nizcIyate / tatazca zabdAbhilAparUpavyavahAraH saGketavizeSapratisandhAna eva tantraM syAnna tu zake. ane to pachI viSaya tevA prakArano che ke nahIM eno nirNaya karavAmAM zabdavyavahAra niyAmaka banI zake. paraMtu vAstavikatA evI nathI. kAraNa ke zabda vyavahAra to vAcakatAsvabhAvaniyamya che. Azaya Avo jANavo - badhA zabdomAM badhA arthonI vAcakatAno svabhAva rahyo ja che. paNa zabdaprayoga to saMketane anusarIne ja thAya che. eTale, ghaTazabdamAM paTanI vAcakatA rahI hovA chatAM e, paTane jaNAvavA mATe vaparAto nathI. kAraNa ke "ghaTa zabda paTavAcaka ho' Avo vizeSa prakArano saMketa che nahIM. eTale ja vaktA zabda bolavAnA avasare kayo zabda bolavo ane kayo nahIM?" eno nirNaya karavA mATe vAcyarthanA svarUpane vicArato nathI. paNa saMketavizeSane ja vicAre che. je cokkasa saMketanuM smaraNa thAya tene anusarIne e zabda bole che. eTale zabdAbhilAparUpa vyavahAra amuka cokkasa saMketanuM je smaraNa tenAthI niyatriMta evo zabdamAM rahelo arthamAtrano je vAcakatAsvabhAva tenAthI ja niyamya che e nizcita thAya che. ane tethI zabdAbhilAparUpa vyavahAra jo bane to
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdavyavahAro viSayatathAtve na tantram 269 viSayatathAtve / tasmAdyathA zabdavyavahArastathA viSayeNa bhavitavyameveti niyamasyAbhAvAd nAmaghaTAdiSu ghaTavyavahAre'pi na ghaTatvasiddhiriti siddhm| nanu tarhi bhAvaghaTe'pi kathaM ghaTatvaM sidhyet ? ayambhAvaHghaTavyavahAre'vizeSe'pi tena bhAvaghaTa eva ghaTatvasiddhi paratretyatra kiM niyAmakamiti cet ? arthakriyaiveti gRhANa / ata eva bhAvaghaTa evAnupacaritaM ghaTapadArthatvaM, anyatra tUpacaritamiti gIyate vizeSa iti 21taveva vivAritA nikSepa navivAriteSa va tevu samAsagaanikssepniruupnnm / ato granthazodhanaprArthanAmantimaM maGgalaM ca kurvnnaahsaMketavizeSanA pratisaMdhAnano ja niyAmaka banI zake che. paNa viSayathAtvano (viSayanA tevA svarUpano) nahIM. mATe jevo zabdavyavahAra evo padArtha hoya ja evo niyama na hovAthI nAmaghaTAdi aMge ghaTa vyavahAra thato hovA chatAM ghaTatva siddha thatuM nathI. zaMkA : to pachI bhAvaghaTamAM paNa ghaTatvanI sAbitI zI ? Azaya e che ke ghaTa zabdano ullekha to badhA mATe samAna rIte thAya che. chatAM e vyavahArathI bhAvaghaTamAM ja ghaTatva siddha thAya ne nAmaghaTAdimAM nahIM.. AmAM niyAmaka koNa ? samAdhAna : emAM arthakriyA ja niyAmaka che ema jANa. jemAM jaLAharaNAdi arthakriyAkAritva hoya emAM ghaTatva siddha thAya, tadanyamAM nahIM. mATe ja "bhAvaghaTamAM ja anupacarita ghaTapadanI vAcyArthatA che, te sivAyanAmAM e upacarita che' evo bheda vidvAno kahe che. [1] Ama nayo dvArA nikSepAonI vicAraNA karI. e vicAraNAnI sAthe nikSepa aMgenuM nirUpaNa pUrNa thayuM. eTale have granthanuM saMzodhana karavAnI prArthanA ane aMtima maMgaLa karatAM granthakAra kahe che -
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 zrInikSepaviMzikA-20 sadbhirmayi kRpAvadbhirgrantho'yaM zodhyatAmiti / vatvA vande tridhA vIramabhayazekharaM mudA // 20 // 'mayikRpAvadbhiH sadbhirayaM granthaH zodhyatAmiti vatvA = prArthayitvA'bhayazekharaM vIraM tridhA mudA vande' ityanvayaH / tadarthaH sugamaH / 'abhayazekharaM' ityanena granthakRtA svanAmApi sUcitam / ko'yaM granthakRdabhayazekhara iti cet ? zRNu zrIvIra-sudharmamUlAyAM tapogaccha(tapAgaccha)paramparAyAM svagurudattasiddhAntamahodadhivizeSaNAH, smAritacaturthArakasaMyamAH, sthUlibhadrAyamANAH paJcama Arake suvizuddhabrahmacaryaguNe, prerakA mArgadarzakAH saMzodhakAzca mUlavRttyubhayasamavetabandhavidhAnAkhyasya karmaviSayakasyAkaragranthasya, svayaMbhUramaNAyamANAH zramaNapramukhacaturvidhasaGghaviSayakavAtsalyavArINAM, gAthArthaH mArA para kRpAvaMta evA sajjano = gItArtha mahAtmAo vaDe A granthanuM saMzodhana thAya evI prArthanA karIne abhayazekhara = bhayAtIta banelA jIvomAM zikhare rahelA zrIvIraprabhune tridhA = manavacana-kAyAthI AnaMdapUrvaka vaMdana karuM chuM. AmAM "abhayazekhara' evA vizeSaNa dvArA granthakAre potAnuM nAma paNa sUcavyuM che. prazna : A granthakAra abhayazekhara koNa che ? uttara : sAMbhaLo. caramazAsanapati zrIvIraparamAtmA ne teozrInA paTTadhara gaNadhara zrIsudharmAsvAmI che mULa puruSo jenA evI tapAgacchanI paraMparAmAM zrIvIraprabhunI 76 mI pATe zrI vijaya premasUrIzvarajI mahArAja sAheba thayA. teozrIne emanA guru zrIvijaya dAnasUrIzvarajI mahArAje siddhAntamahodadhi evA yathArtha birUdathI navAjelA hatA. cothA ArAnuM saMyama yAda Ave evA nirmaLa saMyamanA pAlaka teo hatA. pAMcamAM ArAnA viSama kALamAM paNa suvizuddhabrahmacarya guNamAM teo jANe ke zrIsthUlabhadra-svAmI jevA hatA. mULa-vRttiubhayarUpa baMdhavidhAna nAmanA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtimaM maGgalam ra72 nirmAtAraH sAmpratakAle sarvAdhikazramaNasamudAyasya, pRthivIyamAnAH parISahasahane'bhuvan bhagavanto vijayapremasUrIzvarAH / ___ aharmaNayastatpaTTAmbare'nanyAstatkRpApAtrAH, nidhayo vardhamAnatapa olikAnAM, vizAradA nyAyapramukhagrantheSu, smAritapUrvadharAH svajJAnavibhavena, mUrtasvarUpA iva 'samayaM goyama ! mA pamAyae' iti sUtrasya, vidhAtAro buddhipradhAnedAnIMtanayuvajanadharmazraddhA'caraNavardhikAyA abhinavaprayogarUpazibirasRSTeH, praviNAH paJcAcArapAlane, praNayitAro'ntaHkaraNasparzibodhapradAnAM ciMtanapracurANAM zatAdhikAnAmupadezagranthAnAM, vivaritAro lalitavistarApramukhamahArthagranthavivaraNAnAM paramatejaHprabhRtInAM, sarjakA vidvad-dharmakathika-tapasvi-nirmalasaMyamasaMyamivRndasya rejuH pUjyapAdA vijayabhuvanabhAnusUrIzvarAH / karmasaMbaMdhI Akara granthanA teo preraka hatA, mArgadarzaka hatA ane saMzodhaka hatA. zramaNapradhAna caturvidha saMgha pratye vAtsalyanA svayaMbhUramaNasamudra jevA hatA. vartamAnakALe sarvAdhika zramaNonA samudAyanA teo nirmAtA hatA. pariSahone sahana karavAmAM teo pRthvI jevA hatA. teonI pATarUpI AkAzamAM sUryazA pUjyapAda zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. thayA. teo svagurudeva zrI premasUrIzvarajI ma.sA. nA ananyakRpApAtra hatA. vardhamAnataponidhi hatA. nyAyavizArada hatA. teozrIno jJAnavaibhava pUrvadharamahAtmAonI yAda apAve evo hato. teo "he gautama ! eka samayano paNa pramAda na kara evA sUtranuM sAkSAt jIvaMta svarUpa jevA hatA. vartamAna kAlIna buddhipradhAna yuvAvargane dharmanI zraddhA ane AcaraNamAM AgaLa vadhAranAra dhArmika zibiranA abhinavaprayoganA teo sRSTA hatA. teozrI paMcAcArapraviNa hatA. aMtaHkaraNane sparze evA bodhaprada ciMtanapracura zatAdhika upadezagranthonA praNetA hatA. lalitavistarA vagere mahArtha granthonA parama teja vagere vivaraNa grantho teonI zrI jainazAsanane amUlya bheTa che. aneka vidvAna vyAkhyAtA
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 zrInikSepaviMzikA-20 agraNyastacchiSyeSu, spRhAlavo niHspRhabhAvasya, rasikA adhyAtmayogeSu, vizAradAH karma-chedasAhityeSu, vartamAnagacchAdhipatisiddhAntadivAkarAnupamapariNatidhArakazrImadvijayajayaghoSasUrIzvarasatIrthyA bandhavidhAnamahAgranthagathane, adhyApakA bandhavidhAnagranthamUlakRvRttikRnmunivRndasya, prodyaminazcaityaparipATISu, tapasvino vardhamAnatapaolikAyAH, prAptapaJcatvAH zRNvadavasthAyAM pAkSikasUtraM pAkSikapratikramaNe Asan zrImanto vijayadharmajitsUrIzvarAH / prathamaziSyA anujAzca teSAM paramasAdhakAH sarvamantraziromaNizrIsUrimantrasya, adhikapaJcakRtvaH prasthApakAH sUrimantrapaJcaprasthAnAnAM, paramabhaktA anantalabdhinidhAnazrIgautamasvAminA, prANapratiSThAcAryAH shitapasvI-nirmaLasaMyamadhArI saMyamI mahAtmAonA samudAyanA teo sarjaka hatA. teozrInA ziSya-praziSyAdimAM eka mahattvanA agraNI ziSya thayA vijaya dharmajitasUrIzvarajI mahArAja sAheba. teo nispRhatAnA paramaspRhALu, adhyAtmarasika, karyasAhitya ane chedasAhityamAM vizArada hatA. baMdhavidhAna mahAgranthanA sarjanamAM vartamAnagacchAdhipati siddhAntadivAkara, anupamapariNatinA dhAraka zrImadvijayajayaghoSasUrIzvarajI mahArAja sAhebanA teo ananya sAthIdAra hatA. baMdhavidhAna mahAgranthanA mULakArane tathA aneka vRttikAra mahAtmAone teoe adhyApana karAvIne granthasarjana mATe taiyAra karyA hatA. teo caityaparipATI karavAmAM atyaMta udyamI hatA. vardhamAnatapanI 89 oLInA tapasvI hatA. vi.saM. 2044 caitravada 14 nA dine paknIpratikramaNamAM pampIsUtranuM zravaNa karatAM karatAM atyaMta samAdhipUrvaka teono kALadharma thayo hato. teonA nAnAbhAI ane prathama ziSya thayA gurudeva zrI vijaya jayazekharasUrIzvarajI mahArAja sAheba. sarvamatra ziromaNizrI sUrimaMtranA teo parama sAdhaka hatA. sUrimaMtra paMcaprasthAnanI pAMcathI adhikavAra
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazatiH 273 rolIsthitazrIsImandharadhAmapramukhAnAM naikeSAM devavimAnatulyAnAM jinAlayAnA, prerakAH sAputArAsthitagajAbhiSekatIrthasya, vRttikArA bandhavidhAnamahAgranthAntargatamUlaprakRtirasabandhagranthasya, sthirIkartAra udAracaritatayA naikeSAM munInAM, prAptapaJcatvA gurugautamasvAmino pUjanAntaraM caturvidhasaGghopari vAsakSepaM kurvadavasthAyAM samajAyata guravo vijayajayazekharasUrIzvarAH / yaH ziSyaH prathama saMsArasanvajone proDravya teSA, kartA vopjnyvRttismetsptbhnggiiviNshikaagrnthsy tattvAvalokanasamIkSA-tattvanirNaya-navAGgIgurupUjanapraznottarAdigranthAnAM ca gUrjarabhASAnibaddhAnAM TippaNakartA zrIanuyogadvAragranthasya gUrjarabhASAnibaddhavivaraNakartA'dhyAtmamataparIkSAdigranthAnAM nyAyAcAryazrImadyazovijayopAdhyAyaracitAnAM, suukssmtapa-japa pUrvaka sAdhanA karI hatI. anaMtalablinidhAna zrI gautamasvAmInA teo paramabhakta hatA. kolhApura samIpa zirolI sthita zrI sImaMdharadhAmatIrthanI aitihAsika pratiSThAnA teozrI prANapratiSThAcArya hatA. sAputArA khAte gajAbhiSeka tIrthanA teo preraka hatA. baMdhavidhAna mahAgrantha aMtargata mULa prakRti rasasabaMdho granthanA teo vRttikAra hatA. aneka sAdhuone udAra caritanA kAraNe saMyamamAM sthira karanArA teo gurugautamasvAmInA vizeSa prakAranA pUjana pachI zrI caturvidhasaMghane vAsakSepa karatAM karatAM samAdhipUrvaka kALadharma pAmyA hatA. svapajJa vRttiyukta saptabhaMgI viMzikA granthano tathA gujarAtI bhASAmAM tattvAvalokanasamIkSA-tattvanirNaya-navAMgIgurupUjana azAstrIya che e aMgenA praznottara vagere granthono racayitA, zrIanuyogadvAra sUtravRtti para TIppaNa kartA- nyAyAcArya zrImadda yazovijayajI upAdhyAyaviracita adhyAtmamata parIkSA vagere granthono gujarAtI bhASAmAM vivaraNakAra ane sUkSmarahasyonA udghATanapUrvaka kammapayaDI mahAzAstra- zatakanAme pAMcamo
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrInikSepaviMzikA-20 rahasyodghATanapUrvaM padArthasaGgrAhakazca karmaprakRtimahAzAstrapaJcamakarmagranthAdInAM so'haM vijayo'bhayazekharasUriH kRtvA sAvadhAnamanusandhAna vividhagranthAnAM pUrvAcAryakRtAnAM racitavAn devagurukRpayA granthamamuM saMzodhitavAMzca pannyAsaajitazekharavijayagaNivarairmunizrIbhavyasundaravijayaizca, tathApi yadi ki-JcitskhalitaM syAdatra mithyA me duSkRtaM tasya / vi.saM.2062 jyeSThazuklA pratipadAtithau ravivAsare kolhApurAntargatabhaktipUjAnagare zrIAzApUraNapArzvanAthajinamandirasyAjanazalAkApratiSThAmahotsavasya svanizrAyAM sajAtasya caturthe dine grantho'yaM samAptimagAt / zubhaM bhUyAt zrIzramaNasaGghasya.. karmagrantha vagereno padArthasaMgrAhaka evo teono je prathama ziSya ane saMsArasaMbaMdhe bhatrIjo te huM vijayaabhayazekharasUri chuM. pUrvAcAryakRta vividha granthonuM atyaMta sAvadhAnIpUrvaka anusaMdhAna karIne devagurunI kRpAthI A granthanI meM racanA karI che ane paMnyAsazrI ajitazekharavijaya gaNivara tathA munirAjazrIbhavyasuMdaravijayajI pAse enuM saMzodhana karAvyuM che. chatAM paNa A granthamAM jo parama pavitra zrIjinAjJAthI viparIta kAMI paNa AvI gayuM hoya to enuM hArdika micchAmi dukkaDaM. vi.saM. 206ra jeTha suda ekama ravivAre kolhApura aMtargata bhaktipUjAnagaramAM zrI AzApUraNapArzvanAtha jinamaMdiranI aMjanazalAkA pratiSThAnA svanizrAmAM thayelA mahAmahotsavanA cothA divase A grantha samApti pAmyo che. zrI saMghanuM zubha thAo.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthanAma zrI anuyogadvArasUtram anuyogadvAravRttiH granthe uddhRtAnAM pAThAnAM granthasUciH pRSThAGkAH aSTakaprakaraNam AvazyakaniryuktiH AvazyakavRttiH upadezamAlAyAH zrIrAmavijayagaNikRtA vRttiH karmavipAkavRttiH gurutattvanizcayaH gurjarabhASAyAM 27 bhavastavanam gautamASTakam caityavaMdana bhASyam jIvavicAraprakaraNam jainatarkabhASA tattvArthabhASyaTIkA tattvArthabhASyam tattvArthavRttiH triSaSTizalAkApuruSacaritram dazavaikAlikaniryuktiH dravyaguNaparyAyano rAsa 15,27,69,100, 180, 134, 248, 255 10,23,30,50,67, 72,78, 89,105,134,152,232, 239,248 118, 119 42,92,154,206, 210, 211,217 31,38 121 56 131 91 75 93 184 6,29,33,52,63,72,124, 175,179,182 204 185, 203, 243 166,167,168, 173,216 92 88 94
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 zrInikSepaviMzikA granthanAma pRSThAGkAH dharmaratnaprakaraNam nayarahasyaprakaraNam nizIthacUrNiH piMDaniyuktiH pratimAzatakaH pratimAzatakavRttiH pramANavArtikam ladhIyastrayI vi.A.bhASyam. 59,174,179,207,213, 223,224,249,260 104,185 117 92,130 93,130 263 vi.A.bhA.droNAcAryakRtavRttiH vi.A.bhA.vRttiH sakalArhatstotram sammatitarkaprakaraNam siddhahemacandrAnuzAsanam sthAnAGgam 26,33,81,96,103,107, 113,123,129,145,168, 180,186,207,227,266 186 87,114,134,145 75,129 241 129 242
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.A.zrI abhayazekharasUri ma.sA.nuM saMpAdita anuvAdita likhita adhyayanopayogI sAhitya (1) adhyAtmamataparIkSA dharma parIkSA sAmAcArI prakaraNa, ArAdhaka virAdhaka caturbhagI. kUpadaSTAntavizadIkaraNa prakaraNa samyakatva SasthAnanI caupai (5) dvArkiMza dvAciMzika (bhAga-1) (6) karmaprakRti padArtho (bhAga-1) (7) karmaprakRti padArtho (bhAga-2) | (8) karmaprakRti padArtho (bhAga-3) - praznottarI (9) nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-1) (10) nyAya siddhAnta muktAvalI - (bhAga-2) (11) satpadAdi prarUpaNA (12) hAribhadrayoga bhAratI (13) yogaviMzikA (14) siddhinAM sopAna (15) tasvAvalokana samIkSA (16) tattva nirNaya (17) devadravyaH jinapUjA (18) navAMgI gupUjana (19) navAMgI gupUjana praznottarI (20) zrI yogatilakavijayajInI. tattvabhrAMtinuM nirAkaraNa (21) mu.zrI hitavardhanavijayajInA vicAraNIya kathano (22) zataka nAme pAMcamA karmagranthanA padArtho-TIppaNo (23) dazavidha samAcArI (bhAga-1) (24) dazavidha samAcArI (bhAga-2) (25) dazavidha samAcArI (bhAga-3) (26) tithiaMge satya ane samAdhAna (bhAga-1) (27) tithiaMge satya ane samAdhAna (bhAga-2) (28) dravya-guNa-paryAyano rAsa (bhAga-1) (29) saptabhaMgI viMzikA pU.A. zrI abhayazekharasUri ma.sA. likhita upadezAtmaka sAhitya (1) haMsA ! tuM jhIla maitrI sarovaramAM... (2) haiyuM mAruM nRtya kare (3) huM karuM huM karae ja ajJAnatA (4) kara paDikkamaNuM bhAvazuM (5) avikakhA aNAzaMde (6) huM chuM sevaka tAro re (7) hA ! pastAvo vipula jharaNuM.. (8) micchAmidukkaDama (9) TALiye doSa saMtApa re.... Only celibrary.one