Book Title: Alankar Raghavam Part 02
Author(s): Yajneshwar Dikshit, T V Sathynarayana
Publisher: Oriental Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023454/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam dvitIyo bhAgaH ALANKARARAGHAVAM of YAJNESVARA DIKSITA PART-II Critically Edited by Vidwan T. V. SATHYANARAYANA, M.A. hajJAnenasa colle VIVERSITY SORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE 1991 Price : Rs. 31-00 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES General Editor : Dr. K. RAJAGOPALACHAR, M.A., Ph.D.. Director, Oriental Research Institute, Mysore and Professor and Chairman, Department of P.G. Studies and Research in Sanskrit, Manasagangotri, Mysore No, Ib ALANKARA RAGHAVAM of YANESVARA DIKSITA PART - II Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES General Editor : Dr. K. RAJAGOPALACHAR, M.A., Ph.D. Director, Oriental Research Institute, Mysore and Professor and Chairman, Department of P.G. Studies and Research in Sanskrit, Manasagangotri, Mysore No. 177 ALANKARA RAGHAVAM of YAJNESVARA DIKSITA PART - II Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maisUruvizvavidyAnilayaH prAcyavidyAsaMzodhanAlayapranthamAlA pradhAnasampAdaka: DA. ke. rAjagopAlAcAryaH, em.e., pi.hec.Di. . prAcyavidyAsaMzodhanAlayanirdezakaH snAtakottarasaMskRtAdhyayanasaMzodhanavibhAgasya prAdhyApakaH mukhyazca, mAnasagotrI, maisUruvizvavidyAnilayaH saMkhyA- 177 yajJezvaradIkSitaviracitam alakA rarAghavam dvitIyo bhAgaH Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcyavidyAsaMzodhanAlayagranthamAlA-177 yajJezvaradIkSitaviracitam alaGkArarAghavam dvitIyo bhAgaH sampAdakaH 'pratimApaTuH' 'vedasUkavidyAsAgaraH' / Ti. vi. satyanArAyaNaH alaGkAra-vyAkaraNazAstravidvAn , saMskRtakovidaH, saMskRta eM.e. sahAyakasaMzodhaka:-I prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru NCE PRIVERSIT prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH maisUruvizvavidyAnilayaH, maisUra-570005 1991 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES No.-177 ALANKARA RAGHAVAM OF YAJNESVARA DIKSITA Part-II Editor : *Pratibhapatu' *Vedasuktavidyasagara' Vidwan T. V. SATHYANARAYANA, M.A.. Alaikara-Vyakaranasastra Vidwan, M.A. in Sanskrit,' Samskrita Kovida, Senior Research Assistant Oriental Research Institute, Mysore . ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE-570005 1991 . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FIRST EDITION--1991 Copy Right : Oriental Research Institute, Mysore " Copies-1000 Published by : Oriental Research Institute, University of Mysore, Mysore-570 005 Printed at : Chaaritra Printers 8th Cross, Ramanuja Road Mysore-570 004 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UNIVERSITY OF MYSORE ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE SERIES No.-177 ALANKARA RAGHAVAM OF YAJNESVARA DIKSITA Part-II Editor: 'Pratibhapatu' 'Vedasuktavidyasagara' Vidwan T. V. SATHYANARAYANA, M.A. Alankara-Vyakaranasastra Vidwan, M.A. in Sanskrit, Samskrita Kovida, Senior Research Assistant Oriental Research Institute, Mysore no ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE-570 005 1991 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ First Edition-1991 Copy Right : Oriental Research Institute, Mysore - Copies-1000 Published by : Oriental Research Institute, University of Mysore, Mysore-570 005 Printed at : Chaaritra Printers 8th Cross, Ramanuja Road Mysore-570 004 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD . * It gives me immense satisfacton in presenting before the yearning sahrdayas, one more publication entitled 'Alankara. Raghavam'. The present publication is the second part of the above said work. The first part which is still in the press would be published shortly. The work 'Alankara Raghayam' evokes much interest and curiosity. The first part deals with topiuslike Nayaladirmpanam, Kavyaprakaranam, covering different aspects of literary composition like the characteristics of heroes, prevalance of Rasa, Kavyaguna, Dosa etc., highlighting the trends of poetic thought. The learned editor has added his comments bringing together the opinions held by other Alankarikas of yore. Further he has tried to facilitate the readers separating the drama portion, attached to the first part by the author of the work Yajnesvara (Yajna Narayana) Diksita. The same, I am sure, would be published at the earliest. The second part which is published now, covers the aspect of figures of speech so rich and cultivated, presenting the author's view points on many aspects. As stated earlier above, the editor has facilitated easy approach to the topics bringing together the opinions of earlier poeticians. One relieving feature is that the author of the work has illustrated the alarkaras with the stanzas found in the first part of the work ment 'for narrating the achievement of the great epic-hero Rama, for which delineation, he has devoted the drama 'Adbuta Rama'. The way in which the play, has been written speaks of the author as * Sastrakavi: Sri T. V. Satyanarayana, M.A., Senior Research Assistant in the Oriental Research Institute is known for his tireless.enthu: siasm and diligence in the work of editing sanskrit texts. He is one of those scholars contributing to the fame and name of the Institute. The present work is an evidence to show his scholarship in Sastras like Alankara, Vyakarana and Vedanta. The way in which the work is prepared for publicatlon forms an Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi evidence to show the learned editor's knowledge in fundamentals of textual criticism and is suffigient, I think, to answer the allegations of some prejudiced minds about the quality of the publications made from the Oriental Research Institute, Mysore. Sri Satyanarayana deserves our 'congratulatory appreciation for all the efforts he has directed to collate manuscripts found in different libraries of the country. I am quite sure that this young scholar and other Rescarch Scholars as well of the Institute would keep up the tradition of adding their own contribution to the towering fame of the Institute through publications. Liivi _. The statement 'karismulabhAH loke vijJAtArastu durlabhAH' has found an exception in our beloved Vice Chancellor Dr. P. Selvie Das who has been a perennial source of inspiration for bringing out the best in the Scholars so as to promote the transmission of knowledge. The very encouragement given to us for organising Centenery Celebrations of Oriental Research Institute and the sufficient grants released this year for the publications of the Institute prove the point on hand. The University authorities like the Registrar; Prof. V. K. Nataraj, Deputy Registrar, Dr. Belliappa and Mr. G. E. Rugi, Finance Officr and other Offcials of the University, under the Stewardship of the ViceChanceller, have always evinced interest in the creative activities of the Institute. I have only profound thanks to them and to the members of the Syndicate and Finance Committee as well, for encouraging the activities of the Institute. Our sensitive readers do deserve our gratitude for it is their aggreable response which would enthuse us to go ahead with the activities of the Institute. Mr. Siddegowda, the acting Director University Printing Press and Sri Chandrashekar of Chaaritra Printers, are hearby thanked for having made the publication of the work possible, : ; K. RAJAGOPALACHAR 15- 6- 1991. DIRECTOR Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 1 prAkkathanam 2 upodghAtaH 3 granthabhAgasya viSayAnukramaNikA 4 granthabhAgaH 5 anubandhaH i) udAharaNapadyAnAmakArAdisUcI ii) pranthoddhRtAnAM lakSaNakArikANAm akarAdisUcI iii) saGketasUcI iv) pranthakAroktAlaGkArANAM lakSaNasaMgrahaH v) saMzodhanakAle avalokitAnAM pranthAnAM nAmAni vi) zuddhipatram vii) hastapratInAM samagraM vibaraNam Page i-xxiii xxiv-xxix 1-250 251-295 253-260 261-270 271 272-284 285-288 289-290 291-295 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH vistRte'smin alaGkArazAstre lakSaNagranthAH bahavo nibaddhAH paridRzyante / nATyazAstrapravartakAt bharatAtprAgeva asya zAstrasyodbhavaH driidRshyte| 'vedAdeva zAstramidaM samudbhUtamityatra pramANamasti / rAmAyaNa-mahAbhArata-purANAnantaraM kavi-kAvya-rasAdInAM lakSaNAni tatra tatra lakSaNakArairupanibaddhAni / bharatena nATyazAstre rasAdInAM varNanamapi kRtam / paraM zAstrIyasaraNyA rasa-guNAlaGkArAdInAM lakSaNAdIni tena naiva kRtAni / alaGkarAdInAM lakSaNAni nirdiSTatayA kathitavatsu lakSaNakAreSu bhAmaha eva AdyaH / tataH udbhaTarudraTavAmanAdayaH AlaGkArikAH svasvalakSaNagranthAn racayAmAsuH / alaGkArazAstrapravartakeSu madhye AnandavardhanAt prAk sthitAH lakSaNakArAH prAcInAlaGkArikAH, tata AgatAssarve navInAlaGkArikA iti prthitaaH| eteSu 'zabdArthayugalaM kAvyam ' iti keSAJcana matam / 'sahRdayaraJjakArthapratipAdakazabda eva kAvyam ' ityanyeSAM matam / asya kAvyazarIrasya kazcana AtmA bhavet tenaiva sahRdayamanoraJjanamiti vicArya alaGkAra-guNa-rIti-dhvani-vakroktyaucityarasAdIn kAvyAtmatvena AlaGkArikAH prtipaadyaamaasuH| tadanusArAdete lakSaNagranthAnapi 1 i) ' kaviM zazAsuH kavayo'dabdhA nidhArayanto duryAsvAyoH' / (RgvedaH-4ma-2sU-12mantraH) ii) kavimiva pracetasaM yaM devAso adha dvitA / ni maryeSvAdadhuH (RgvedaH-8ma.84sU-2mantraH) ' ' zabdArthoM sahitau kAvyam'- (bhAmahaH-kAvyAlaGkAraH 1-16) ' i) -- zarIraM tAvadiSTArthavyavacchinnApadAvalI'- -(daNDI-kAvyAdarzaH) ii) 'ramaNIyArthapratipAdakazabdaH kAvyam' (jagannAthaH-rasagaGgAdharaH 1A.) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ii racayAmAsuH / dhvanipratiSTha / pakA dAnandavardhanAdanantaramAgatAssarve AlaGkArikA: prAcInAlaGkArikANAmevAbhiprAyAn vimRzya vicAritavantaH / eteSu mammaTaH AdyaH / ayaJca prAcInanavInAlaGkArikANAM madhye samanvayakAraH ityeva prasiddhaH / vizvanAtha - vidyAnAtha - vidyAdhara - jaya deva - hemacandra - appayyadIkSitajagannAthaprabhRtayaH anye kecana prasiddhAH AlaGkakArikAH prAcInanavInaviSayAn sammelya nUtanasaraNyA granthAn grathitavantaH / AnandavardhanAnantaramAgatA ete kArika rUpeNa, vRttirUpeNa vyAkhyAnarUpeNa svatantra kRtiSu svAbhiprAyAn prakaTayAmAsuH / parameteSAM sarveSAM kRtiratnAni saMpUrNa yAvat na prakaTitAni vartate / aprakaTitAH bahavo granthAH adhunA'pi hastapratirUpeNa vartante ityayaM viSayaH nAzcarya janayati / etAdRzeSu ' alaGkArarAghavam apyekaH / asya saMzodhanakAryaM sampAdanakAryaM ca mama bhAgadheyAt mayA labdhamiti nitAntamAnandasAgare nimajjati me hRt / " granthakArasya paricayaH alaGkArarAghavasyAsya granthasya kartA yajJezvaradIkSitaH / svayameva granthakAraH svanAma granthamadhye nirdizati / zabdAlaGkAranirUpaNAnantaraM zabdAlaGkAraprakaraNasamAptivAkye - iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave zabdAlaGkAranirUpaNaM saMpUrNamiti kathitavAn / anenedaM nizcitaM yat kRterasyAH racayitA yajJezvaradIkSitaH pitA koNDubha upAdhyAyaH, tirumalayajvA'sya sodaraH, AndhrapradezasthaH carakUrinAmakaH grAmaH janmabhUmirasyeti' ca / 1 alaGkArarAghavaH -- by Cerukuri Yajnesvara Diksita, son of Kondubhatta and brother of Tirumala Yajvan, C. 1600 A.D. [New Catalogus Catalogorum Vol I.P. 296] ii] The Author is the son of Cerukuri Kondubhatta and nephew of the famous Lakshmidhara. as a commentator of his son's 'Citrabandha Ramayana composed in AD 1635. 6 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iii yajJanArAyaNa' iti nAmAntaramapyasyAsIt / SaDbhASAcandrikAkAraH " lakSmIdharaH asya yajJezvaradIkSitasya saMbandhI' / lakSmIdharo'yaM koNDu bhaTTasya 'ziSyo'pyAsIt / yajJezvaradIkSitasya putraH veGkaTezvaraH / sa ca mahAn kavirasIt / ' citrabandharAmAyaNam ' nAmakaH zabdAlaGkAH pradhAnaH kAvyagranthaH anena racita iti granthakAravacasaiva' jJAyate / He should have lived in 17th Century. [M. Krishnamachari Op. Cit, p. 640] [ Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts, Adayar Library voL-v Madras p 516-517] 1 'This Yajnesvara Diksita was otherwise known as Yajnanarayana also and under no. 3774 another work of this author has been already described. [A Descriptive Catalogue of the Sanskrit manuscripts, Tanjore voL - Ix, p. 3975-3978] SaDbhASAcandrikA-prAkRtavyAkaraNam - by Lakhmidhara - Burnell 43b. Oppert 3237-5689, 8308-11 3077 Rice 26 2 3 [Catalogus Catalogorum Part-1 p 679] i) alaGkArarAghavaH --alam. by Cerukuri Yajnesvara Dixita son of Cerukuri Kondubhatta and brother of Tirumala Yajvan. and a nephew of Lakshmidhara. [New Catalogus Catalogorum-University of Madras, VOL-I p, 402] ii) Yajnesvara was the son of Kondubhatta und nephew of Lakshmidhara of Cerukuri 'family. [HOCSL by M.K.] 4 lakSmIdharaH - son of Yajnesvarabhatta, pupil of Kondubhatta (Shadbhashachandrika) [Catalogus Catalogorum Part-I p. 538] 6 " i) 'sadbhAveGgitabandhubhUSacaturai:' iti cakrabandhodAharaNapadya evamuktam atra kavikAvyanAmanI nibaddhe / veGkaTezvaraH kaviH / bandharAmAyaNam / asmatputraveGkaTezvarakRta :citrabandharAmAyaNasthAH citrabandhAH ete ' iti / (p. 16) ii) citrabandharAmAyaNam -- Kavya by Venkatesha Kavi Burnell 158b Oppert-II. 1750, 3332 [Catalogus Catalogorum Part-1 p.187] iii) citrabandharAmAyaNa - Kavya in 6 sargas composed in 1635 A-D., by Venkatesha Kavi son of Yajnesvara Dixita and grandson of Cerukuri Kondubhatta, Burnell 158b. Oppert II, 1750 - - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iv yajJezvaro'yaM svaputrakRtasya citrabandharAmAyaNasya vyAkhyAmekAM' kRtavAnasti / eSo'pyaMzaH asyaiva vacanena vijJAyate / evameva antassAkSyaM bahissAkSya ca anusRtya aneke granthAH racitAH iti jJAyate / alaGkArazAstre 'alakArarAghavam' 'alaGkArasUryodayaH' 'alaGkAraratnAkaraH' 'kAvyaprakAzaTIkA' ceti itarAH kRtayaH etasya / anena 'sAhityaratnAkaraH" ityanyaH kazcana 3332. TD3772-73[New Catalogus Catalogorum VOL-VII p.40] 1 i) 'rAmaM devaM dyAmAyatam' iti kaGkagabandhodAharagapadye evamuktam - ' citrahArAdi bandhavizeSAH citrabandharAmAyaNe eva drssttvyaaH| eteSAmudvAraprakAra: asmatkRta citrabandharAmAyaNavyAkhyAyAM draSTavyaH' iti (p. 17) ... ii) He commented upon his son's Citrabandharamayana' [Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts VOL-IX P. Nos. 3975-3978 iii) As a commentator of his son's 'Citrabandharamayana' composed in A.D..1635. [Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts, Adyar Library, VOL-V. p.516-517] 2 i] He wrote - Alankiraraghava', 'Alankarasuryodaya' and a commentary on 'Kavyaprakasha' and lived about 1600 A.D. [History of classical sanskrit literature by M. Krishnama. chari, p. 801] ii) 'alaGkArasUryodaya'- by Cerukuri Yajnesvara Dixita son of Cerukuri Kondubhatta, N.C.C. VOL-I p. 299] iii) 'alaGkAraratnAkara'-alam by Yajnanarayana etc. N.C.C. VOL-I p. 296] vi) 'kAvyaprakAzaTIkA'-by Yajnesvarabhatta etc. [N.C.C. VOL-IV] (yajJezvaradIkSitasya-'yajJezvarabhaTTa'' ityaparaM nAma AsIdityanena pramANena jJAyate) 3 Krishnayajvan's Raghunathabhupaliyam' as a similar work illustrating the greatness of 'Raghunatha naik' who ruled at Tanjor at the end of the 17th century. There is Commentary by Sudhindra likewise are 'Sahityaratnakara'and 'Alankararatnakara' of Yajnanarayana. [History of classical Sanskrit Literature by M. Krishnamachari. p. 801] .... Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhityazAstragranthaH suracitaH ityapi jJAyate / ' zAstracUDAmaNiH ' iti tarkagranthaH, ' vivaNojjIvinI ' iti zAstracUDAmaNigranthasya vyAkhyAnAtmakaH granthazca etena kRtaH iti asya vacanenaiva parijJAyate / ' zAstracUDAmaNiH 'gaGgezopAdhyAyena viracitasya ' tattvacintAmaNi ' nAmaka granthasya khaNDanAtmakaH granthaH / taduktaM granthakAreNaiva alaGkArarAghave tatra tatra i) kAvyaprakaraNe amiSA lakSaNa kathana sandarbhe ' tasmAt prAthamikasya vyutpattyanurodhAt kAryAnvite svArtha abhigheti siddham / prapaJcastu amatkRte -- tattvacintAmaNikhaNDane ' zAstracUDAmaNau draSTavyaH iti / - ii) kAvyaprakaraNe lakSaNa lakSaNakathanasamaye zabdAt vyApAravizeSaM vinA saMbandho lakSaNetyapi paramArtha ityapi 'tattvacintAmaNikAraH' iti cenmaivam / mukhya tAtparyasyaiva vRttityopapattau zakterapyucchedApattiriti dUSaNavistaraH zAstracUDAmaNau draSTavyaH' iti / .... 1004 .... iii) maGgalAcaraNaM yuktamiti samarthanasamaye upodghAtaprakaraNe - ' prapaJcastvasmatkRtazAstracUDAmaNivivara NojjIvinyayoH draSTavyaH ' iti / iv) upodghAtaprakaraNe adhyayanavidhireva alaGkArazAstrakartavyatAbodhakaM mUlapramANamavagantavyamiti kathanasamaye - 'vivaraNojjIvinyAM tRtIyavarNake asmAbhiH bahuvidhA nirAkRtatvAt ' ityuktam / tatraiva purataH punaH - * vivaraNojjIvinyAM pratyapAdIti draSTavyam' ityuktam / ----- (v) arthAlaGkAraprakaraNe tadguNAlaGkAre citravarNaM na rUpAntaramiti kathanavelAyAmevamuktam -' vastutastu citraM na rUpAntaramiti vivaraNojjIvinyAmuktaM draSTavyam' iti / vi) arthAlaGkAraprakaraNe asaGgatyalaMkAre - ' tatrApi niHzastravatvarUpaphulaM kartRgatameveti na kriyAphalayoH minnadezatvamityasmattatva cintAmaNikhaNDane zAstracUDAmaNau pratipAditatvAt ' ityuktam / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evametaiH granthoktagranthakAravacanaireva tattvacintAmaNigranthasya khaNDanAtmakaH 'zAstracADAmaNiH' 'vivaraNojjIvinI 'ti taTTIkA ca yajJezvarakartRketi nizcitaM bhavati / _ 'adbhutarAmaH' iti nATakamapyekamanena sunibaddhamiti alaGkArarAghave uddhRtairvAkyairavagamyate / etannATakaM nATyaprakaraNasya udAharaNarUpaM nATakam / vidyAnAthena yathA pratAparudrIye nATakaprakaraNasya nATakamekam udAharaNatvena nirmitaM tathaiva anenA'pi kRtamiti jJAyate / asmin nATake rAma eva nAyakaH / sItaiva naayikaa| rAmasya parAkramAtizayaH samyak varNitaH atra / 'adbhutarAma' nATakasya kartA yajJezvaradIkSitaH ityatra granthapramANamevamastinATakaprastAvanAyAM sUtradhAraH evaM vadati - 5) vinirmitaM zrIcarakUrikoNDadhIvareNya yajJamauLinA, rasajJaramyarasapoSabhUSitaM prayujyatAmadbhutarAmanATakam / ' (saharSam ). asmadabhinayakauzalAnurUpameva nATakamabhyanujJAtaM sAmAjikaiH / yatra ca - zrIrAmabhaktibhAjA cetasi ramaNIyamakhilalokAnAm / atyadbhutaM caritraM vinibandhaM sAdhu rAmacandrasya || iti / ii) nATakasamAptau-' iti zrI carakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvara. dIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite'laGkArarAghave dazarUpakaprakaraNaM saMpUrNam' ityuktam / ataH ' adbhutarAmanATakakartA yajJezvaradIkSita' ityavagamyate / . 'alakArarAghavam' iti nAmakaraNaucityam granthasyAsya ' alaGkArarAdhavam ' iti nAma aGkitam / atrApi grantha. kAravacanameva pramANam / upodghAtaprakaraNasya Arambhe - . rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'laMkRtirAghave'smin / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii nayuktidaurbalyamudAhRtInAM na mAnyamityAdarayantu santaH / ityuktam / tathA zabdAlaGkAraprakaraNasya ante rAmAGkitaM jagati yaH zabdAlaMkArajAtamAdriyate / so'yaM vizrutazabdo bhavati diganteSu vizrutaH puruSaH // ityapyuktatvAt svapnakRtabhagavadrAmAjJAnusAreNaiva grantharatnamidam 'alaGkArarAghavam' iti viracitamiti jJAyate / ananyarAmabhaktoyaM granthe sarvatra svabhaktim udAharaNeSu samAptivAkyeSu ca pradarzayati / diGmAtramudA hiyate / -------- granthArambhe maGgalapadyeSu padyadvayaM yathA i) 'ArakSakaM bhaktajanAlayAnAm adhIzvaraJcAvanimaNDalAnAm / AradhyadevaM nikhilAsurANAM dhAnuSkamekaM hRdi dhArayAmaH // ' ii) ' sapaGkApi kavervANI harinAmAMkitA yadi / sAdaraM gRhyate sadbhiH zuktimuktAnvitA yathA // ' iti / arthAlaMkAraprakaraNasyAnte - (iii) ' arthAlaMkAramayaM prakaraNametajjagatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaMkAra bhAvamApnoti // (iv) vAkpUjayAlaMkRtirAghavAkhyayA madIyA duSkarayAnyapaNDitaiH / salakSmaNo'yaM parivAraveSTito prINAtu rAmaH saha sItayA sadA || ' Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii ityuktavAn / etena paramAtmani sItArAme acaJcalA bhaktirAsIdasyeti nizcita bhavati / etasmAdeva kAraNAdayaM sarvANyudAharaNAni rAmaparatvenaiva racayAmAsa / vRttyanuprAsasya udAharaNametat - 'virAjamAno'gramahAzarAsanaH parAyaNaM bhAti nirAgasAM nRNAm / surAhitavrAtaparAjaye rataH ___ sa rAghavo nAma purAtanaH pumAn || ' iti / parikarAlaMkArasyodAharaNaM yathA - 'samullasaccandanacarcanAMkitaH sapItavAsAH dhRtaramyabhUSaNaH / suvastubhoktA mRdutalpamAzritaH kathaM nu rAmo vipineSu tiSThati // ' iti / eSaH yajJanArAyaNaH rAmabhaktasya hanUmataH ananyabhakto'pyAsIt / ata eva asya granthasya ArambhikaM maGgaLapadyaM hanumatsambandhi eva vidyate / tadyathA - 'saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAnnavaM kizcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane plutiM kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH // ' iti / asya kAlaH * asau granthakRt svakIye granthe daNDI-rudraTa-vAmana-mammaTa-ruyyaka-rAjazekharavidyAnAtha-vidyAdharAdInAM nAmAnyulikhati / mammaTAdInAm alaGkAralakSaNAnya. nUdya vimRzya khaNDayati / tatra tatra rasArNavasudhAkarakArasya ziGgabhUpAlasya sAhityacintAmaNikArasya vIranArAyaNasya ca matAnyanUdya khaNDayati / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ix keSucidalaMkAreSu mammaTavidyAnAthAdInAM lakSaNAnyapi aGgIkaroti / pratAparudrIyaratnApaNavyAkhyAtuH kumArasvAminaH TIkAmapi vizeSataH anusarati / ata eva etebhyo'pyarvAcIno'yamiti pratibhAti / vIranArAyaNAnantaraM sthitAnAmAlaGkArikANAM nAmAni na sUcayatyayam / ataH bIranArAyaNAnantaramayaM bhavedityUhyate / vIranArAyaNena 'sAhityacintAmaNiH' nAmakaH granthaH racito'sti / so'pyaprakaTita evA'sti adhunA'pi / vIranArAyaNasya samayaH paJcamazatAbdyAH AdibhAgaH iti vidvadbhiH nizcitaH / asya yajJezvaradIkSitasya kAlaviSaye viduSAmabhiprAyo'pi prakaTitaH / tadanusArAt ayaM saptadazazatAbdyAH prArambhe' bhavedityUhyate / 1 Sahityacintamani' by Viranarayana. __ [Catalogus Catalogorum, Part-I p. 715] 2 'sAhityacUDAmaNi' (it is called as sAhityacintAmaNi in D.C. xxII. 8708 mys 304] is ascribed to Viranarayana who lived in the begining of the 15th century A.D. [History of Classical Sanskrit Literature by M. Krishnamachari, p. 800] Bi) alaGkArarAghava: -by Cerukuri Yajnesvara Dixita son of Cerukuri Kondubhatta and brother of Tirumala Yajvan and nephew of Lakshmidhara, C. 1600 AD [NCC VOL.1, p. 402] ii] Yajnesvara Dixita was the son of Kondubhatta and nephew of Lakhmidhara of Cerukuri family. He wrote Alankararaghava, Alannkarasuryodaya and a commentary on Kavyaprakasha and lived about 1600 AD. [History of Classical Sanskrit Literature by M. Krishnar.nrthari, p. 801] iii] 'The author is the son of Cerukuri Kondubhatta and a nephew of the famous Lakshmidhara. As a commentator of his son's 'Chitrabandha Ramayana' composed in A.D.1635. he should have lived in 17th century. [M. Krishnamachari Op. cit. p. 640] [Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts in the Adyar library, VOL-V p. 516-517[ iv) 'citrabandharAmAyaNa'- Kavya in 6 sargas composed in 1635 A.D. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * EnaARTIAH ala kArarAghavasya hastapratyupalabdhiviSaye - i) New Catalogus Catalogorum - Vol-I (Uni versity of Madras) ii) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manu scripts, Vol-VIII ,Oriental Research Insti. tute, Mysore. iii) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manu scripts, Vol-V, Adayar Library, Madras. iv) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manu scripts, Vol-IX,Saraswati Mahal Library, Tanjore. FT: THEUTTAMARATI New Catalogus Catalogorum, Vol-I 'JENOG STEITrAghavasya hastapratiprAptisUcanA'sti / . maisUrupAcyavidyAsaMzodhanAlayasya (Oriental Research Institute) vivaraNAtmakagranthasUcyAH aSTamasaMpuTe hastaprativiSayaH prakaTitaH / by Vekatesha Kavi son of Yajnesvara Dixita and grandson of Cerukuri Kondubhatta.. [New Catalogus Catalogorum, VOL-VII, p. 40] 1 799:'-by Cerukuri Yajnesvara Dixita son of Kondu batta and brother of Thirumala Yajvan, C. 1600 AD. Q.Rasarnava (wrongly Sabdarnava) Sudhakara and Sahityachintamani. Adayar-Burnell 54a [2Mss] M.T. 3927, 5491 Mysore. p. 296, Oppert 175 RVK 45, TD. 5132-5133. IN.C.C. VOL-I p. 296) 2 Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts, VOL-VIII, Oriental Research Institute, Mysore. p. 498-499 and oppendices p. 415) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadanusArAt atra vidyamAnA hastapratiH prAcInatamA, tALapatramayI, AndhralipisthA apUrNA ca / kevalazabdAlaMkArArthAlaMkArabhAgaH asti / zabdAlaMkAraprakaraNe kecana bhAgAH luptAH / anye kecana bhAgAH doSayutAzca vartante / AkSepAlaMkAraparyantameva granthasya samupalabdhiH / AkSepAlaMkAre'pi samagraH bhAgaH nAsti / atra pratau - 'khadakSajAnusthitavAmapAdaM pAdodarAkalpitavAmaSaTkam / apasmRterAhitapAdamale __ praNaumi devaM praNidhAnavantam // iti 'maGgaLapadyamasti / tataH arthAladvArA nirUpyante / nanu 'kAvyazobhAheturalaMkAra' ityalaMkArasAmAnyalakSaNamiti rudraTaH iti granthasya ArambhaH bhavati / vakSyamANayoH prAkaraNikayoH vizeSapratipattyartha niSedhAbhAsa AkSepa .... srvsvkaarH| .... mapi vizeSaM vaktuM vakSyamANasya yati prati .... iti apUrNabhAgaH ante dRzyate / madarAs aDayAr pustakabhANDAgAre sthitA ekA 'hastapratistu saMpUrNA kargajapatramayI granthalipisthA ca / upodghAtaprakaraNataH-guNaprakaraNaM yAvat , granthabhAgaH upalabhyate / paraM zabdAlaMkAraprakaraNe kecana bhAgAH luptAH doSaprastAzca vidyante / madhye arthAlaMkAraprakaraNaM nAsti / luptamiti pratibhAti / 1 maGgaLapadyamidaM granthakArasya khakIyaM padyaM n| anyatra stotre paridRzyate / lipikAreNa likhitamiti pratibhAti / Descriptive Catalogue of Sanskrit manuscripts' in the Adayar library, VOL-V, 1951. p. 516-517, MSS No. 1619. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xii granthArambhe -- .. . . .. - 'saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAna kizcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mAtANDagrasane plutiM kRtavato yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH / / iti maGgaLaM paridRzyate / tasmAnnirUpitA gunnaaH| iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena 'tirumalayajvapriyasodareNa paNDitasArvabhaumena viracite alaMkArarAghave guNaprakaraNaM saMpUrNam' iti granthaparisamAptiH / - tajAvUrusarasvatImahalpustakamANDAgAre dve hastapratI vartate / ekA 'hastapratiH devanAgarIlipyAtmikA kargajapatramayI saMpUrNA'sti / atrApi 'saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamaditi maGgaLapadya prArambhe dRzyate / upodghAta prakaraNataH guNaprakaraNaM yAvat samagraH granthabhAgaH upalabhyate / arthAlaGkArabhAgaH saMpUrNo'sti / zabdAlaMkArabhAge kecana bhAgAH doSapUrNAH vartante / atra arthAlaMkAraprakaraNena granthaparisamAptirbhavati / guNaprakaraNAdikaM madhye vartate / granthAntyaH evamasti- ' iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaMkArarAghave arthAlaMkAraprakaraNaM saMpUrNam / arthAlaMkAramayaM prakaraNametajjagatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaMkArabhAvamAmoti / / bAkpUjayAlakRtirAghavAkhyayA madIyayA dusskryaanypnndditaiH| salakSmaNo'yaM parivAraveSTitaH prINAtu rAmaH saha sItayA saha // iti / - 1 Descriptivc Catalogue-Tanjore, VoL-Ix, p. 3975 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii 1 tAvUrupustakabhANDAgArasya anyA hastapratiH / tALapatrAtmikA AndhralipimayI pUrNA ca vartate / granthArambhaH granthaparisamAptizca sarvo'pi devanAgarIhastaprativadevAsti / (etAsAM sarvAsAM hastapratInAM samagra vivaraNaM anubandhabhAge pradattamasti ) - asya granthasya sampAdanakramaH alaGkArarAghavasya hastapratisamupalabdhyanantaraM saMpAdanakAryamArabdhaM mayA / prathamataH maisUruprAcyavidyA saMzodhanAlayasya tALapatra svIkRtya yathAhastaprati pratikRtiM likhitavAnaham / arthAlaMkAraprakaraNaM tatra asamagramastIti dRSTvA manasi cintA samudbhUtA / tasminneva samaye Catalogus Catalogorum tathA New Catalogus Catalogorum iti granthadvayaM mayA'valokitam / tatra madarAsa aDayAra pustakabhANDAgAre tajAvUrusarasvatImahalpustakabhANDAgAre ca hastapratayaH samupalabhyante iti dRSTvA manasi harSa saJjAtaH / sadya eva madarAstAvUrupustakabhANDAgArayoH vivaraNa /tmakagranthasUcyau avalokya hastaprativiSayaM saMgrAhayAmAsa / tataH madarAsa aDayAra pustakabhANDAgArAt saMzodhanAlayadvArA mUlahastapratimevAnAyya pratikRtimakaravam / tataH taJjAvUrusarasvatIpustakabhANDAgArAt mUlahastaprateH racitAM pratikRtiM (Transcription copy) saMzodhanAlayadvArA AnAyayAmAsa / paraM sA pratikRtiH (No. B. 5330 DST 32 Total number of pages 863) lipivyAkaraNAdidoSayutA''sIt / punazca tasmAdeva pustakabhANDAgArAt dvayoH hastapratyoH maikrophilmapratI: (Microfilm copies) AnAyya saMpAdanakAryamArabdhavAn / madarA suhastapratau arthAlaGkAraprakaraNaM vinA samayaH bhAgaH AsIt / zabdAlaGkAraprakaraNe'pi kecana bhAgAH luptAH Asan / maisUru 1 Descriptive Catalogue, Tanjore-VOL-Ix, p. 3975 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xiy saMzodhanAlayasya hastapratau zabdAlaGkAraprakaraNam arthAlaGkAraprakaraNaM ca aastaam| taJjAvUruhastapratyoH granthaH samapratayA''sIt / etAsAM hastapratInAM sAhAyyAt asya saMpAdanakAryakaraNavelAyAM manasyekamAlocanaM samudbhUtam / atra alaGkAraprakaraNabhAgaH bahuvistRtatayA'sti / ataH bhAgamimameva pratyekaM kRtvA bhAgadvaye saMpAdanaM karaNIyamiti / tadA samAlocaneyaM kAryapathe samapitA / tadanurodhAt grantho'yaM prathamadvitIyabhAgayoH dvidhA vibhaktaH / prathamabhAge upodghAta-nAyaka-kAvya-dhvani-rasa-doSa-guNAdInAM vicArAH, dvitIyabhAge zabdAlakArANAmarthAlaMkArANAJca viSayAzca sNyojitaaH| granthakAraH granthamadhye anekeSAmAlaMkArikANAn nAmAnyuddhRtya teSAM lakSaNAdikamanuvadati / tatra bahUnAmAlaMkArikANAm aneke granthAH mudritAssanti / kecana granthAH amudritAH hastapratirUpeNa vidyante / saMpAdanasamaye saMzayagamanavelAyAM mudritaanthAnAM sAhAyyaM svIkRtya pAThAntarAdikamapi UrIkRtam / saMpAdanakArye upayuktAnAM hastapratInAM, mudritapustakAnAzca saGketaH mayaiva aGgIkRtaH / zabdAlaGkAraprakaraNe doSapUrNAH kecana bhAgAH yathAmati zodhitAH / kecana bhAgAH gatyantarAbhAvAt yathAprati pradattAH / granthe upari bhAge mUlaM pradattamasti / adhobhAge pAThAntarANi TippaNyAdIni ca pradattAni / madhye madhye svIyAM buddhimanusRtya TippaNIH mayaiva AracitAH / pAThAntarAdInAM TippaNyAdInAM sarveSAM saMkhyA kramazaH dattA'sti / tathA itareSAmAlaMkArikANAM (granthakAreNa anuddhRtAnAm) lakSaNAdIni ekatraiva labhyantAmiti samAlocya tAni yathAvakAzamadhobhAge pradattAni / ayaM cAparo vizeSaH / nATyaprakaraNe dazarUpakANAM nirUpaNAnantaraM udAharaNatvena 'adbhutarAmaH' iti nATakamekaM sodAhaNaM racitavAnasti granthakRdayam / tadapi nATakaM pratyekaM pustakameva bhavatu iti nizcitya nATyaprakaraNAt vibhaktaM kRtam / etadapi pratyekaM pustakarUpeNa AgamiSyati / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xv . saMpAdanakArye upayuktAnAM hastapratInAM, mudritapustakAnAM ca saGketavivaraNam - hastapratisaMketaH - hastapratinAma | prAptisthAnam / lipi: saMkhyA saGketaH prAcyavidyAsaMzoalaGkArarAghavam krama dhanAlayaH,maisA / AndhralipiH 2 jaNa aDayAr pustaka alaGkArarAghavam / bhANDAga.ram- | granthalipiH madarAs sarasvatImahalaalaGkArarAghavam pustakabhANDAgAram | AndhralipiH tajAvUru alaGkArarAghavam , | devanAgarIlipiH mudritapustakAnAM saGketaH kramasaMkhyA saGketaH - maisaru pustakanAma mudritasthAnam kAvyaprakAzaH (mammaTa:) | prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH saMketamadhumatITIkAyutaH / ekAvalI (vidyAdharaH) nirNayasAgaramudraNAlayaH 'taralA TIkAyutA bAmbe pratAparudrayazobhUSaNam / saMskRtaprAkRtasArisa (vidyAnAthaH) sarvakArIyamudraNAlayaH, ratnApaNavyAkhyAyutam bAmbe alaGkArasarvasvam nirNayasAgaramudraNAlayaH (ruyyakaH) bAmbe jayarathaTIkAyutam s` Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . xvi granthe viSayanirUpaNAkramaH sAmAnyataH alaMkArazAstrasya lakSaNagrantheSu sarvatra kAvyalakSaNaM, kAvyavibhAgaH nAyakabhedaH, tatsvarUpaM, nAyikAvibhAgaH, tatsahakAriNaH deza-bhASAbhUSaNAdayaH, abhidhAdivRttitrayam , dhvani-rasa-doSa-guNAlaMkArAdayaH, nATyAMzAH iti aneke viSayAH vicAryante / eSA prAcInasaraNiH navInasaraNizca / saiva srnnirnenaapynusRtaa| - alaGkArarAghavasya prathamabhAgaH saMpAdanakramAnurodhAt alaMkArarAghavasya prathamabhAge upodghAtaprakaraNataH, guNaprakaraNaparyantaM kAvya-tadvibhAga-nAyaka-abhidhA-lakSaNA-vyaJjanA-dhvani-rasa-doSapAka-guNAdayo viSayAH nirUpitAH / alaMkArabhAgaH dvitIyabhAge saMkalitaH / kAvyAdInAM sudIrgha nirUpaNamatra vistRtatayA nirUpitaM vidyate / alaGkArarAghavasya-dvitIyabhAgasya viSayAH nirUpaNAkramazca asmin dvitIyabhAge zabdAlaMkArAH arthAlaMkArAzca saMkalitAH / zabdAlaMkAraprakaraNe SaDalaMkArAH, arthAlaMkAraprakaraNe 78 alaMkArAzca saprabhedaM nirUpitAH / Adau alaMkArasAmAnyalakSaNaM, tataH zabdAlaMkArAn , arthAlaMkArAMzca niruupyti| ayaM ca yajJezvaradIkSitaH sAhityazAstra nizitamatirAsIt / paNDitasArvabhauma iti vikhyAtasya granthakartuH prAcAM navInAnAM cAlaMkArikANAM granthaparicayaH samyagAsIt / alaMkArasAmAnyalakSaNAdArabhya AgranthaparisamApteH mammaTa-alaMkArasarvasvakAraruyyaka-vidyAnAtha-vidyAdhara-sAhityacintAmaNikAravIranArAyaNAdInAmalaMkAralakSaNAni yathAvadanUdya tatra doSAnudbhAvya svatantratayA svakIyanirdaSTalakSaNAni kathayati / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii smaraNAlaMkAranirUpaNAjharIyam -' bhedAbhedapradhAnasAdharmyamUlatve tulye'pi smaraNAlaMkArasya svavAcakazabdena avAcyasAdharmyamUlatvAt ananvayopameyopa. meyopamApekSeyA jaghanyatvAt atra nirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / yadvA bhedA'bhedapradhAnAlaGkAraprastAve parizeSAt smaraNAlaMkAranirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / peTikAsaGgatistu spaSTaiva / nanu- yathAnubhavamarthasya dRSTeH tatsadRze smRtirityalaMkArasarvasvakAraH / 'smaraNa sadRzArthasya darzanAt sadRzasmRti 'riti saahitycintaamnnikaarH| 'sadRzaM sadRzAnubhavAdyatra smaryaMta tatsmaraNam ' iti vidyaadhrH| 'sadRzAnubhavAdanyasmRtiH smaraNamucyate' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra 'sadRzadarzanajanyasadRzavastvantarasmRtiH smaraNam' iti niSkRSTArthaH / tatra vaktavyam / sadRzadarzanajanyatAvacchedakaM kiJcidasti na vaa| nAntyaH / tadasatve tajjanyatAyA eva duhatvena itarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgAt / Aye tat kiM smRtitvaM vA / sadRzadarzanajanyasmRtitvaM vA / smRtivyatiriktasmRtitvaM vA / anyadvA / nAdyaH / tasya atiriktavRttitvena anavacchedakatvAt / na dvitIyaH / anyonyAzrayaprasaGgAt / na tRtIyaH / tAdRzasmRtitvasya sarvadarzanajanyatAgrahaM vinA durghahatvAt / uktadoSAnapAyAt / naantyH| anirvacanAt / tasmAt smaraNAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate --' yadvyatirekaprayojakavyatirekapratiyogisadRzadarzanaM tAhaksmaraNopanibandhaH smaraNAlaGkAraH' iti lakSaNaniSkarSaH / atra janyatvAgamatvAt na pUrvoktadoSaH / udAharaNam - ' tvAM mArgamANo vipineSu rAmo . vilokyate nUpuraratnamekam / sahAyazUnyetaranUpurasya saMsmRtya sIte samupaiti cintAm // ' iti / (pu.saM. 52-53) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii tarkazAstra vizeSaparizramaH asyAstIti kRterAlokanAdeva jJAyate / tenoktaM pariNAmAlaGkAralakSaNamidam -- . .. 'tarkitayadvyatirekasattAvinAbhUtasattAdhikaraNatarkitavyatirekapratiyogiprakRtakAryatve mati AropAntarAnukUlAropajijJAsAnutpAdakanirNItavizeSAMzatAdAtmyAvasthitaikAropaH pariNAmAlaMkAraH' iti / . (pu.saM. 64) vizeSAlaMkAralakSaNametat - __ 'AdhArarahitAdheyarUpatvAnnaikagocaraikarUpatvAdhikaraNatve satyazakyavastukaraNarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNaM vizeSAlaMkAralakSaNam ' iti / . . (pu.saM. 144) nidarzanAlaMkAralakSaNamidam - 'asambhavadvastusaMbandhanimittapratibimbakaraNarUpatvAdhikaraNatve sati saMbhavadvastunimittapratibimbakaraNarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizepyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaMkArI nidarzanAlaMkAraH' iti / (pu.saM. 175) atra sarvatra vinA tarkajJAnena kathamavagamyante lakSaNAnyetAni / - kavitAracanAyAM kuzAgradhIreSaH rasikazca / udAharaNapadyAni rasayutAni sahRdayaraJjakAni ca / sarvANyamUni muktakarUpeNa santi / evameva alaGkArasaGghaTanA'pi hRdayahAriNI vilasati / tadyathA - yamakodAhaNapadyamidam - 'sa upadezamajAtmajaputrayo ratibaleti baleti ca vidyayoH / zramavinAzikayoH kuzikAtmabhUH vihitavAn hitavAJchitadAyakaH || ' iti / (drutavilambitavRttam-pu.saM. 11) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA xix avayavAnAmavayavinazca rUpaNe samastavastuviSayakaM rUpakaM yathA - 'sAketapramadAgutpalakule sadyo vikAsonmukhe / hRSTeSvarthicakorakeSu janatAsindhau ca vRddhi gate / dehAlaMkRticAruhIrasuSamAjyotsnA samudbhAsayan ArUDhaH kanakAsanodayagiri zrIrAmacandro'jani // (zArdUlavikrIDitavRttam-pu.saM. 58) dravyAbhAvahetRtprekSA yathA - 'rAmakaNThamaNirAjitejasA nirmitena trnnistirodhinaa| bADhamadhumaNineva nirmame bhUtale kumudinImahotsavaH // ' (rathoddhatAvRttam-pu.saM. 100) sahitoktyudAharaNaM yathA -. 'rAmeNa dattAH rahasi khahArAH . videhajAyAH kucakumbhayugmam / vibhUSayanti sma tadanvitAsta bhakhaprabhAvidrumamAlikAmiH // . (upajAtivRttam-pu.saM. 111) zleSaNa anyathAyojanarUpavakroktyudAharaNam - 'dhatte mArutaputra ! vakSasi nije kiM vA sadA rAghavaH sIte ! kAzcanamAlikA, vanajuSA prAptA'munA sA kutH| yA kAcidvanamAlikA, na vipinazreNI tanau dhAryate mugdhA tvaM, tulasIdaLAvaLirasau, satyaM tulasyAM priyaH // (zArdUlavikrIDitavRttam-pu.saM. 121) AJjaneyasItayoH saMvAdo'tra nibaddhaH / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XX vyAkaraNazAstraparicayo'pyasya samIcInamAsIditi udAharaNAdibhiH vijJAyate / diGmAtramudAhiyate - ) zabdAlaMkArasaMsRSTayudAharaNe satisaptamIprayogaH apUrva kriyApadaprayogazca paridRzyate yathA - 'naTakule nikaTe naTanodyate / sakaTakaM ghaTayana mukuTaM sphuTam / adhita dAzarathirdharaNIdhuraM saphaNadaM dhaNadaMdhaNadundumi // ' (drutavilambitavRttam-pu.saM. 246) samIpe naTavarge nATyapravRtte sati, dundubhau phaNadaM dhaNadaM dhaNadam iti zabdAyamAne sati sakaTakaM mukuTaM dhRtvA rAmaH bhUbhAraM dhArayAmAsa ityarthaH / atra 'adhita' iti kriyApadam / dhRtavAnityarthaH / Du-dhAJ dhAraNapoSaNayoH iti dhAtoH luGlakAre prathamapuruSaikavacanAntaM rUpam / . . ii) taddhitaprayogasyodAharaNam - anuktadharmavAdiH karmakyacA luptA (upamA) yathA - 'madhyAhnArkamalaktakavalayAyati devadIpikAmabhitaH / zoNanadIyati rAghavamauLimaNidIptirabhitassaGkIrNA // ' (AryAvRttam-pu.saM. 37) / iii) taddhitagA pUrNA ArthI (upamA) yathA - 'mandesarAcchakuruvindadaLAvanaddhA rAmasya madhyakalitA nabamekhaleyam / AkAzataH pramRmarolbaNasAndhyarAga. diGamaNDalIvadabhibhAti vilokayadhvam // ' . (vasantatilakAvRttam-pu.saM. 35) , Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi tarkazAstrAnusArAt anumAnamekaM pramANam / tadapi alaGkArarUpeNa nirUpayituM, sahRdayaraJjakatvena ca varNayituM zakyate iti kRtvA eSo'pi anumAnAlaMkAraM bhaNitavAn / tasyodAharaNam -- ' yataH svacchAkAre pratiphalati maccittamukure raghUNAmuttaMsaH kaTituTalasatpItavasanaH / sphuratsphAro hArAdayugamaNIkuNDaladharaH tataH sItAvItaH sa vibhuratisAnnidhyamayate || ' iti / (zikhariNIvRttam - pR.saM. 221) evaM prakAreNA'yaM kRtikAraH bahuSu zAstreSu niSNAtaH AsIdityavagamyate / evamevA'sya zailI sulabhA madhurA gambhIrA ca vartate / granthastu gadyA - tmakaH / udAharaNAni svakIyAni rAmaparANi padyAni ca / pUrva prAcIna laMkArikANAM lakSaNakathanaM, tadvimarzanaM khaNDanaJca / ante svakIyalakSaNamaNDanaM, daLakRtyapradarzanam, udAharaNam ityevaM rItyA pranthanirUpaNakramo vartate / evamapUrvo'yaM navanavInaH ekaH alaMkArazAstramanthaH idaMprathamatayA saMskRtavAGmayaprapaJce prakAzitaH adhuneni mahAnAnando jAyate mama / kRtajJatAsamarpaNam asya granthasya saMzodhane sampAdane ca mahAn zramaH mayAnubhUtaH / paraM ' klezaH phalena hi punarnavatAM vidhatte' (kumArasambhave - 5 sargaH ) iti kavivANyanusArAt sa ca zramaH adhunA AnandarUpeNa pariNataH / etasya saMpAdanavelAyAM bahavaH vidvAMsaH bhUri sAhAyyaM kRtavantaH / tAn prati kRtajJatA samarpaNaM madIyaM kartavyam / asya prAcyavidyA saMzodhanAlayasya prAktananirdezakAH kIrtizeSAH vidvAMsaH DA0 ji. maruLasiddhayyamahodayAH alaGkArarAghavasya granthalipisthAM mUlahastapratimeva Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii madarAsaDayAr pustakabhANDAgArAt saMzodhanAlayaM pratyAnAyya mAM prati prAduH / tathA sampAdanAdikarmaNi upayuktasUcanAH datvA mahopakAramakurvan / taJjAvUrupustakabhANDAgArAt hastapratipratikRtiM (Transcription Copy) AnAyayituM tathA mUlahastapratyoH maikrophilmapratI ca AnayanArtham evaM sampAditakRti mudraNAlayapreSaNe ca saMzodhanAlayasya prAktananirdezakAH vidvAMsaH DA. hec. pi. malledevarumahAbhAgAH bhUri sAhAyyaM kRtavantaH / saMpAditamanthaM mudraNArtha mudraNAlayapreSaNaviSaye hastapratyAnayanAdiviSaye ca saMzodhanAlayasya upanirdezakAH 'paNDitaratnaM' 'vedAntabhUSaNam' iti birudabhAjaH vidvAMsaH zrImantaH Ar. ji. mALagimahodayAH mahAntamupakAraM cakuH / vizvavidyAnilayasya mudraNavibhAgasthAH vayasyAH sahRdayAH zrInarasiMhadesA yimahodayAH bahu sAhAyyaM dattavantaH / pAThapariSkaraNapAThasvIkaraNAdisaMpAdanakarmasu vayasyAH sahRdayA: vidvAMsaH prAcyasaMzodhanapaNDitaH ' iti birudabhAjaH kalAnipuNAH zrImantaH heca. zaGkaragaNapatiphATakamahodayAH tathA 'saMskRtabhASAvicakSaNa' iti birudabhAjaH mitravaryAH sahRdayAH vidvAMsaH zrImantaH hec. vi. nAgarAjarAvmahAbhAgAH mahatyA prItyA upayuktAssUcanA: datvA avismaraNIyaM sAhAyyaM prAdaduH / prAktanasaMzodhanapaNDitAH vidvAMsaH zrImantaH bi. vi. narasiMhAcArya - mahAzayAH granthalipiparicayaviSaye upakRtavantaH / asmadIyasya saMzodhanAlayasya idAnIntanA: nirdezakAH vidvAMsaH DA. ke. rAjagopAlAcArya mahAbhAgAH mudraNAya mudraNAlayaM prati granthapreSaNArthaM sampAdanAdikarmaNi ca mahopakAraM kRtavantaH / maisUruvizvavidyAnilayasya snAtakottarasaMskRtavibhAgasya prAktanamukhyAH, prAdhyApakAH vidvAMsaH zrImantaH es. rAmacandrarA mahAbhAgAH ekadA saMzodhanAlayaM pratyA. gacchan / tadA'hamasya granthasya sampAdanakarmaNi nirataH Asam / tadA te kutUhalena kRtimimAM samagratayA dRSTvA harSitAH abhavan / saMzodhanakArye upayuktAssUcanAzca prAyacchan / 6 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii saMzodhanAlayasyAsya sUkSmacitragrahaNavibhAgasya Microfilm section) citragrAhakAH zrImantaH si. es. zrInivAsanmahAzayAH tathA mitravaryAH es. subbarAvmahodayAzca hastapratInAM maikrophilmapratidarzanasamaye mahopakAra kRtavantaH / pustakamudraNaviSaye maisUrunagarasya cAritramudraNAlayasya svAminaH zrIcandrazekharamahAbhAgAH smaraNIyA eva / mahAntaM klezamanubhUya pustakamidaM mudritavantaH / eteSAM sarveSAM sAhAyyam upakAraM, vizvAsaM ca hRtpUrvakaM saMsmarAmi / etAn sarvAn prati kRtajJatApUrvakAn praNAmAn samarpayAmi / / evaM satyena sarvo'yaM viSayaH suvicAritaH / vizvAso vartate tasya vibudhairgRhyate mudA // iti / sajjanavidheyaH / ... 'pratibhApaTuH ' ' bedasUktavidyAsAgaraH' Ti. vi. satyanArAyaNaH alaGkAra-vyAkaraNazAstravidvAn , saMskRtakovidaH, .. saMskRta e.e. sahAyakasaMzodhakaH prAcyavidyAsaMzodhanAlayaH, maisUru Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puTasaMkhyA 1-5 alaGkArarAghavam (yajJezvaradIkSitaviracitam) dvitIyo bhAgaH granthabhAgasya viSayAnukramaNikA viSayAH 1. maGgaLAcaraNam 2. alakArasAmAnyalakSaNam 3 alaGkAravibhAgaH zabdAlaGkAraprakaraNam--5-20 4 cchekAnuprAsaH -udAharaNam 5 vRtsyanuprAsaH-udAharaNe 6 yamakam - udAharaNAni 7 citram - udAharaNAni 8 punaruktavadAbhAsaH-vibhAgaH - udAharaNe 9 lATAnuprAsaH - udAharaNam ___ arthAlaGkAraprakaraNam 21-249 10 alaGkArANAM parasparabhedavicAraH 11 upamAlaGkAraH 12 upamAlaGkAravibhAgaH 13 pUrNopamAyAH udAharaNAni 14 luptopamAyAH - udAharaNAni 15 sAdhAraNadharmanirdezaprakAraH - udAharaNAni 16 prakArAntareNa upamAvibhAgaH - udAharaNAni / 5-8 8-10 11-13 - 13-17 17-19 19-20 21-22 22-45 33 33-35 35-41 42-43 43-45 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXV 17 ananvayAlaGkAraH - udAharaNam 18 upameyopamAlaGkAraH - udAharaNam 19 smaraNAlaGkAraH - udAharaNam 20 rUpakAlaGkAraH 21 rUpakAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 22 pariNAmAlaGkAraH 23 pariNAmAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni .. 24 bhrAntimadalaMkAraH - udAharaNe 25 apahavAlaGkAraH 26 apahnavAlaGkAravibhAgaH - udAharaNe 27 sandehAlaGkAraH 28 sandehAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 29 ullekhAlaMkAraH - udAharaNAni 30 utprekSAlaMkAraH 31 utprekSAlaMkAravibhAgaH 32 utprekSAlaMkArodAharaNAni 33 atizayoktiH 34 atizayoktivibhAgaH - udAharaNAni 35 sahoktyalaMkAraH 36 sahoktyalaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 37 sahitoktyalaMkAraH - udAharaNam 38 vinoktyalaMkAraH - udAharaNe 39 samAsoktyalaMkAraH 40 samAsoktyalaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 41 vakroktyalaMkAraH 45-48 49-51 52-53 53-57 57-61 61-64 64-67 68-71 71-74 74-75 75-79 79-80 80-84 84-90 90-92 92-101 101-104 104-106 106-108 108-109 109-112 112-114 114-116 117-119 119-121 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi ( 42 vakroktivibhAgaH - udAharaNe 43 vyAjoktyalaMkAraH - udAharaNam 44 mIlanAlaMkAraH 45 mIlanAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe 46 sAmAnyAlaMkAraH - udAharaNam 47 tadguNAlaMkAraH - udAharaNam 48 atadguNAlakAraH - udAharaNam 49. vizeSoktyalaMkAraH - udAharaNam 50 paryAyoktAlaMkAraH - udAharaNam 51 svabhAvoktyalaMkAraH - udAharaNam 52 virodhAbhAsAlaMkAra: 53 virodhAbhAsavibhAgaH - udAharaNAni 54 vizeSAlaMkAraH 55 vizeSAlaMkArodAharaNAni 56 viSamAlaMkAraH 57 viSamAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 58 samAlaMkAraH - udAharaNam 59 adhikAlaMkAraH 60. adhikAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe 61 vibhAvanAlaMkAraH - udAharaNam 62 asaGgatyalaMkAraH - udAharaNe 63 anyonyAlaMkAraH - udAharaNam 64 vicitrAlaMkAraH - udAharaNam 65 pratIpAlaGkAraH 66 pratIpAlaGkAravibhAgaH - udAharaNe 121 122-124 124-126 126-127 127-129 130-132 132-133 133-135 135-136 137 138-140 140-142 142-144 144-145 145-147 147-148 148-149 150 150-151 151-154 154-158 158-160 160-162 162-163 163 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxvii 67 dIpakAlaMkAraH ... 68 dIpakAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 69 tulyayogitAlaMkAraH .70 tulyayogitAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe : 71 prativastUpamAlaMkAraH 72 prativastUpamAvibhAgaH - udAharaNe : 73 dRSTAntAlaGkAraH 74 dRSTAntAlaGkAravibhAgaH - udAharaNe . 75 nidarzanAlaGkAraH 76 nidarzanAlaGkAravibhAgaH - udAharaNAni : 77 vyatirekAlaGkAraH - udAharaNam . . . . 78 zleSAlaMkAraH 79 zleSAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe 80 parikarAlaGkAraH - udAharaNam -.". 81 parikarAMkurAlaGkAraH - udAharaNam : 82 savikalpakAlaMkAraH - udAharaNam .. 83 nirvikalpakAlaMkAraH - udAharaNam .. 84 dhArAvAhikAlaGkAraH - udAharaNam ..... 85 pratyabhijJAlaGkAraH - udAharaNam .86 pratyakSAlaGkAraH - udAharaNam : 87 AkSepAlaMkAraH 88 AkSepAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 89 aprastutaprazaMsAlaMkAraH 90 aprastutaprazaMsAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 91 vyAjastutyaraMkAraH 164-165 165-166 166 168 168 169-170 170-171 171-173 173 174 174-176 176-178 178-180 180-183. 183-184 184187 187-188 188-189 189-190 190 190-191 191-192 192-194 194-196 186-198 198-200 200-201 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii . 92 vyAjastutyalakAravibhAgaH - udAharaNe . 93 sUkSmAlaGkAraH - udAharaNam 94 udAttAlaGkAraH 95 udAttAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe 93 parivRttyalaMkAraH 97 parivRttyalaMkAravibhAgaH - udAharaNAni 98 paryAyAlaMkAraH 99 paryAyAlaMkAravibhAgaH - udAharaNe 100 bhAvikAlaMkAraH - udAharaNam 101 vyAghAtAlaMkAraH - udAharaNam 102 pratyanIkAlaGkAraH - udAharaNam 103 anumAnAlaMkAraH - udAharaNam 104 kAvyaliGgAlaGkAraH 105 kAvyaliGgAlaGkAravibhAgaH - udAharaNe 106 arthAntaranyAsAlaGkAraH 107 arthAntaranyAsAlaGkAravibhAgaH - udAharaNAni . 108 yathAsaMkhyAlaGkAraH - udAharaNam 109 arthApattyalaGkAraH - udAharaNam 110 parisaMkhyAlaGkAraH 111 parisaMkhyAlaMkAravibhAgaH - udAharaNAni / 112 niyamAlakAraH - udAharaNam 113 apUrvAlaGkAraH - udAharaNam 114 uttarAlaMkAraH 115 uttarAlaGkAravibhAgaH - udAharaNam 116 vikalpAlaGkAraH - udAharaNam 201-202 202-203 203-204 204-205 205-206 206-207 207-208 208-209 209-211 211-213 214-216 217-221 221-223 223 224-225 225-224 226-227 227-228 228-229 229-230 231 231 232 233 233-234 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxix 11,7 samuccayAlaGkAraH 118 samuccayAlaGkAravibhAgaH - udAharaNAni 119 dvitIyasamuccayA laGkAraH - udAharaNam 120 phalasamuccayAlaGkAraH - udAharaNam 121 samAdhyalaGkAraH - udAharaNam 122 kAraNamA lAlaGkAraH -udAharaNam 123 mAlAdIpakAlaGkAraH - udAharaNam udAharaNam 124 sArAlaGkAraH 125 ekAvalyalaGkAraH 126 ekAvalyalaMkAravibhAgaH udAharaNe 127 saMssRSTisaMkaranirUpaNam 128 saMsRSTyalaMkAravibhAgaH - udAharaNe 129 saMkarAlaGkAravibhAgaH - udAharaNAni . 234-235 235-236 236-238 238-239 239-240 240-241 241-242 1 242-243 243-244 244 245 245-246 247-249 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghavam dvitIyo bhAgaH ALANKARARAGHAVAM PART - II Page #49 -------------------------------------------------------------------------- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ !! shriiH|| alaGkAra rAghavam (yajJezvaradIkSitaviracitam) - // alaGkAraprakaraNam // khadAjAmusthitavAmapAdaM pAdodarAkalpitayogapaTakam / apasmRterahitapAdamale....... / - praNaumi devaM praNidhAnavantam // athAlaGkArA, nirUpyante / nanu-kAvyazomA heturalahAra' ityalagharasAmAnyalakSaNamiti rudraTaH / cinasyam / -guNAdiSvativyAH / 'teSAmapi kAvyazobhAhetutvAt / / paramaje kAyasvarUpasAlArapaTitatvA___ * mAlapadyamidaM dakSiNAmUrtisambandhi / yogamatiH dakSiNAmUrtiratra vivakSitaH / namaskArapUrvakaM maGgalaJca / padyamidaM kevalaM maisUruSAcyA vidyAsaMzodhanAlayahastapratI dRzyate / anyatra na | padyasyAsya prAk. granthArambhe cerukUri yajJezvaraviracitam - 'alaGkArarAdhavam ' ' asmaparamagurucaraNAravindAbhyAM namaH" iti atraiva pratI dRzyate / nAnyatra / idaM tu maGgalapadya granthakRtaH svakIya padyaM na / lipikAreNa likhitamiti pratibhAti / .... . hetutvamalaGkAraH- ma SAM . kAvyazomAhetussAt -- ma.A. (i) ' kAvyasvarUpasya ' ityArabhya 'uktAnyonyAzrayaskha' iti paryantaM -'ma' pratau itthamasti-'kAvyasvarUpasyApi kAvyavaTitatvena anyo. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makakArarAghave dalahArasvarUpasyApi kAvyaghaTitatvena anyonyAzrayApatti ko vArayet ! tena 'kAvyazomAtizayaheturalaGkAra' iti vAmanoktatvAnoktA'tivyAptirityapi nirastam / uktAnyonyAzrayasya duratvAt / kiJca atizayahetutAvacchedakaM kiJcidasti na vA ! Aye lAvavAdupajIvyatvAca tadeva lakSaNamastu / netaraH / avacchedakAbhAve tadeva duhamiti isarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgAt / etena 'kAvyavyavahAraprayojako alngkaarH'| 'upaskurvanti taM santaM yenAvAreNa prAtucit / hArAdivAladArAste'suprasopamAdayaH || ityAladvArikavRddhoditalakSaNAntarANyapi nirastAni bodhyAni / ajha. dvAreNa vAcyavAcakalakSaNAdvAreNetyarthaH / na ca alakAratvajAtireva alahArasAmAnyalakSaNamiti vAcyam / AtmAzrayaprasaGgAt / tasmAdalaGkAra'sAmAnyalakSaNaM durnirvacamiti ceducyate- "zayyAvyatirikasaMyuktazabdArtha. gatadharmavizeSo'labAraH" ityaladvArasAmAnyalakSaNam / atra saMyuktapadena guNa. vRttiriti pAkadoSAbhAvAdiSvativyAptinirastA / nanvanuprAsopamAdyalakArANAM nyAzrayApatti ko vArayet ! etena 'kAvyazobhAtizaye heturalaGkAraH ityapi nirastam / uktAnyonyAzrayasya iti / (ii) 'ta' pratI anyonyAzrayApattim ityArabhya 'nirastam' iti paryanto - bhAgaH tyataH / ' upakurvanti satataM ye'dvAreNa -ta, na .. . kAvyaprakAzaH-ullAsa-8, kA-2 . - 'sAmAnyavacanaM-ta .. dinocyate--ma .. ... . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkAraprakaraNam 3. viziSTazabdArtha rUpakAvyasya caM adravyarUpatvena 'saMyogAbhAvAdasaMbhavo lakSaNasyeti cet satyam / tadrUpeNa na saMyogasaMbhavaH / tathApi loke kAvyAlaGkArayossaMyogadarzanAt prakRte'pyalaGkAryAlaGkAratvAvacchedena saMyogassambhavatIti nA'sambhavaH / na caivaM zayyAyAmativyAptiH / tadvyatiriktapadena " tannivRtteH / tathA'pyatra lakSaNe zabdagatadharmo vA vivakSitaH / arthagatadharmo vA / samuccitobhayagato vA / tadanyataragato vA / nAdyaH / arthAlaGkAreSvavyApteH / na dvitIyaH / zabdAlaGkAreSvavyApteH / na tRtIyaH / asambhavApatteH / 'anuprAsopamAdirubhayadharmatvAsaMbhavAt / na caturthaH / anyatarazabdena zabdavivakSAyAm arthavivakSAyAm ubhayavivakSAyAM coktadoSAnativRtteH / ata eva na tadubhayavyatiriktavyatiriktatvamanyatarazabdArtha ityapi nirastam / vyati. riktavyatiriktazabde'pyukta vikalpata dUdUSaNaprasArAt / " tato lakSaNamidaM na saMbhavatIti ceducyate- + samucitobhayadharmatvameva lakSaNe vivakSitam na cA'saMbhavaH / 1 2 zabdAlaGkAraizzabdadvArA'rtho'laMkriyate / arthAlaGkArairapyarthadvArA zabdo'laMkriyate // saMyogAsambhavAdasambhavo na tadrUpeNa saMyogasaMbhavaM tadA loke alaMkAryAlaMkArayoH saMyoga darzanAt -- ma tadvRtteH -- A nanu tathA'pyatra ma, ta, na tato lakSaNametanna saMbhavatIti mana . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " ubhAbhyAmalaMkArAbhyAM kAvyamalekriyata ' iti 'vyavahArAt kAvyasya ca zabdArthobhayarUpatvAt / zabdArthAlaMkAravyapadezastu sAkSAtsambandhamAdAyeti ma ko'pi doSaH / yadvA ' alaMkAratvajAtireva alaMkArasAmAnyalakSaNam / na cAtmAzrayazekAvakAzaH / ' zabdasamavetavyAvRttazayyAtiriktayA vacchabdArthasaMyuktadharmAnuvRtto jAtivizeSo'laMkAratvamiti nirvacanAt / atra 'vRttitvAdijAtAvativyAptinirAsArthaM saMyuktasyuktam / na ca prathamapratIkenaiva tadvyAvRttiH / vRtisvAderapi yatkiJcicchada samavetavyAvRttatvAt / yAvadityanena anu prAsatvopamAtvAdivyAvRttissidhyati / ata eva guNasvakarmatvadravyasyAdau nAtivyAptiH / zabdArthasaMyuktAnanuvRttatvAt / prathamapratIkena sattAyAmativyAptinirAsaH / na ca alaMkAratvajAtau mAnAbhAvaH / sarvAlaMkAreSvanugatAlaMkAra buddhireva / asati bAdhake jAtikalpakatvAt loSTAdau dravyAnugatabuddhivat paNDitAnugata buddherapi jAtikalpakatvam upapadyate / nanvalaMkAratva 1 (i) tadyuko vyaJjakaH zabdaH yatso'rthAntarayuktathA / artho'pi vyaJjakastatra sahakAritayA mataH / (ii) zabdapramANavedyo'rthaH vyanaktyarthAntaraM yataH / arthasya vyaJjakatve tat zabdasya sahakAritA // restrad (kAvyaprakAzaH - 2 ullAsaH - 20 kA ) 2 ityetau zlokau draSTavyau / vRttitvarI titvAdi - ma, ta 8 na cAlaMkArasvajAtyalaMkAre sthitau mAnAbhAvaH - ta (kAvyaprakAzaH - 3 ullAsa 2 kA ) 4 6 * guNatvakarmatva' ititaH sarvAlaMkAreSu iti paryanto bhAgaH 'ma' pratau na dRzyate / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balakAraprakaraNam 'jAtyaMgIkAre, sati hetAvanyaguNasvIkArAbhAvarUpA'tadguNAlaMkAre ponaruktaya. doSAbhAvarUpapunaruktavadAbhAsAlaMkAre ca jAtiprasaGgaH / na ceSTApattiH / srvvaadibhiH| abhAve jAteranaMgIkRtatvAt iti cenmaivam / tayoruktarUpeNAbhAvarUpatve'pyalaMkAratvena bhAvarUpatvAt 'tayoralaMkAratva'jAtyaMgIkAre doSAbhAvAt / anyathA 'ghaTAbhAvAbhAvarUpatvena ghaTAdAvapi ghaTatvAdijAtina syAt / ghaTAdyAkAreNa bhAvarUpatvAt / tatra tadaMgIkAre tulyaM prakRte'pIti sntossttvymaayussmtaa| ata evAlaMkArikANAM sajAtIyavijAtIyasaMkaravyavahArA'nyathAnupapatterupamAtvAdijAtirapi siddhayatIti jJeyam / ... sa cA'laMkAro dvividhaH / zabdAlaMkAro'laMkArazceti / tatra zabdasaMyukto'laMkAraH zabdAlaMkAraH / arthasaMyuktAlaMkAro'rthalaMkAraH / zabdArthAlaMkArANAM parasparabhedastallakSaNabhedAdeva draSTavyaH / // atha vchekAnuprAsaH // tatra cchekAnuprAso nirUpyate / nanu-'so'nekavAraM sakRtpUrva' iti 'kAvyaprakAzakAraH / 'zabdasya paunaruktyaM vyaJjanasamudAyamAzritaM yatsyAt / sa cchekAnuprAsassaGkhyA niyame samullasatI'tyekAvaLIkAraH / . 'sakRtsArUpyamanyonyaM yadvarNasamudAyayoH' iti sAhityacintAmaNi. kAraH / 'jAtyalaMkAre-ta . 'paunaruktyadoSAbhAva' iti bhAgaH 'ta' pratau nAsti / 'tyoralaMkAratve jAtyaGgIkAre'pi-ta 'jAtyaMgIkAre'pi doSAbhAvAt-ta ' ghaTAbhAvarUpatvena-ta ... 'kAvyaprakAzikAkAraH -ma ..... . .. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... malabArarASake . 'anekasya 'vyaJjanasya ekavAra sAdRzyaM cchekAnuprAsaH' iti 'kAvyaprakAzakAralakSaNArthaH / tanna yuktam / 'kSemahare rAmakare vibhAti ' "zarassurArAtizarAruzIlaH' ityAdAvapi cchekAnuprAsaprasaMgAt / tatrApyuktalakSaNasatvAt / nanvatra avyavahitaM hi paunaruktyamiti 'vizeSitam / tathA coktasthale padAntaravyavadhAnAnoktadoSa iti cetahi- 'rAmo rAmotsavAkAro rAjA rAjati sajjana' ityAdAvapyasambhava'prasaMgaH / tatrApi svaravyavadhAnena avyavadhAnAbhAvAt / nanu tatrAnuSaMgikasvaro na vyavadhAyakaH / nahi 'svAga svavyavadhAyakamiti nyAyAditi ceducyate -ko'yamanuSaMgaH ! saMbandhamAtraM vA ! naiyatyena saMbandho vA ! avarjanIyatayA sannidhAnaM vA. nAdhaH / kSemakara ityAdAvapi 'rAmAdipadasyApi vyavadhAyakatvAbhAvaprasaMgAt / na dvitIyaH / padApekSayA niyamAMgIkAre padApekSayA niyamo'pi uktasthale rAmAdipadasyApi tulyatvAt / ata eva na tRtIyaH / padApekSayAvarjanIyasannidhAnAMgIkAre padApekSayoktasthale'pyavarjanIyatayA sannidhAnasya rAmAdipade'pyavizeSAttaddoSatAdavasthyAt / etena - . ... vyaJjakala-ta 'kAvyaprakAzikAkAralakSaNArtha:--ma 'zerazzarArAti-ma * viziSTaH-na. rAjeti sajana-ma ... 'paTTaNa ityAdau-ma,ta ' prasaGgAt-ma ''rAmAdipadasyApi' iti bhAgaH 'ta' prato nAsti / ' padApekSayA niyamasyoktasthale -ma,ta . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAkakAraprakaraNam " ityAdilakSaNAntarANyapi nirastAni bodhyAni / na ca tarhi - cchekaiH - vRddhaiH prayuktaH anuprAsazchekAnuprAsa' iti kakSANamastviti vAcyam / 'vRttyanuprAsAderapicchekaprayuktatvenvativyApritanadi / na ca cchekAnuprAsatvajAtireva tallakSaNamastviti vAcyam / tayatyanIkAravAdinaM pratyasambhavaprasaGgAt / tasmAt 'cchekAnuprAsalakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate 'dvyonyugmyo| vamAna 'svAkliSToccAraNaprayojakavarNavyatirikta 'varNAnantaritasaMkhyAniyamAvacchinnA vRttiH cchekAnuprAsa' iti lakSaNaniSkarSaH / atra saMkhyA niyamazabdena dvayorvyajanayubhyayoryayoH kayozvidanyonyaM sakRtsAdRzyaM vivakSitamiti na vRSyanuprAse'ttivyAptiH / tatra asakRtsAdRzyasaMbhavAt / nApi prAguktasthale atiprasaGgaH / tatra dvayorvyamjana yummamorAvRtteH svAkliSToccAraNaprayojakasvara vyatirikamAdivarNAntaritatvAt / yadvA 1 pratAparudrIye zabdAlaGkAraprakaraNe cchekAnuprAsalakSaNam 3. ' saMkhyAniya meM pUrva cchekAnuprAsaH ' ( alaGkArasarvasvam ) nanu tarhi mata, na - mavedavyavadhAnena dvayorvyaJjanayugmayoH / AvRttiryatra vibudhaiH cchekAnuprAsa 'iSyate || * cennama, ta cchekAnuprAsavacanaM durnirvacam - A svAzliSToccAraNa 6 7 8 ma - varNAnantare vA saMkhyA -na svAkliSToccAraNAtmakasvaravyatirikta --ma, ta - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvayorvyanjanayugyoH prAtisvikasvArthasvarupayuktavarNavyatiriktavarNAnantaritaM sakRtyaunaruktyaM cchekAnuprAsaH' iti na ko'pi doSaH / ..... udAharaNam --- ... bhUpAla pAlanadhurandhara rAmacandra candrAbhirAma magacidamUrtamUrne / svatIjyadaivatavataMsamahaM na loke lokeSvamISu paripUrNadayodayAkSam / / // atha pratyapuprAsaH // bhASa vRtyanuprAso nirUpyate - : 'nanvekasyAdhyasakRtparaH' ili kAvyaprakAzakAraH / ... 'ekasyAnyo vA asakRditi ' sAhityacintAmaNikAraH / 'saMkhyAniyamAbhAve bhavati punarvRtyanuprAsaH ityekAvaLIkAraH / 'ekadviprabhRtInAM vyanjanAnAM yadA bhavet / ... punaruktirasau nAma vRttyanuprAsa iSyate // ' ......... iti vidyAnAthaH / tatra sAdhalakSaNadvayaM na yuktam / 'viprabhRtInAM vyajanA. nAmAvRttilakSaNAnuprAsarUpavRtyanuprAse avyApteH / tRtIyalakSaNamapi na dvayoya'janayugmayoH prAtisvikasvarArthasmaraNopayuktavarNavyatiriktavarNA nantaritaM sakRtpaunaruktyaM cchekAnuprAsaH iti na doSaH -ma,na 'bhagavan zivamUrtimUte-ta 'yathA bhavet-ma,ta * dviprabhRtInA-ma .... Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandAlakAprakaraNam yuktam / 'yamake'tivyApteH / na ca bAkavRttyanuprAsayoH mameda iti vidyAdharaNoktamiti vAcyam / anuprAse varNa sAmyarUpe yamake svarAyana paMgAnamuSaMgAbhyAM bhedopapatteH / caturthalakSaNe'pi baktavyam / kim eka vyanjanapaunaruktyaM vRttyanuprAsaH, kiM vA dvayorvyanjanayoH / viprabhRtInAM thaa| samuccitAnAM vA / ekadviprabhRtyanyataravyaJjanapaunaruktyaM vA / nAdyaH / 'dvayAdi vyaJjanAvRttirUpavRttyanuprAse'vyApteH / na dvitIyaH / ekAdivyA janAvRttirUpe tasminnevA'vyAptaH / cchekAnuprAse'tivyAptezca / ata eva na tRtIyaH / na caturthaH / asambhavaprasaGgAt / saMbhaveM vA ekavyaMjanapaunaruktyarUpavRttyanuprAse avyApteH / na pnycmH| anyatarazabdena cakanyajanavivakSAyAmuktadoSA. napAyAt / sarvavivakSAmAM ca taddoSatAdavasthyam / ato na tAni vRttyanuprAsalakSaNAni yuktAni / nanu 'rasocitavarNaracanArUpavRtyupalakSitAnuprAso vRzyanuprAsaH ' iti lakSaNamastviti cet maivam / cchekAnuprAse'tivyApteH / tasyApi rasocitavarNaracanArUpavRtyupalakSitatvAt / nApi kRtyamupAsatva'jAtighaTitalakSaNamiti vAcyam / tajjAtyanaMgIkAravAdinaM pratyasaMbhavApatteH / tasmAdvRttyanuprAsalakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate / ' ekadvitrivyanjanA. vRttirUpatvAdhikaraNatve sati triprabhRtivyajanAvRttitvAnadhikaraNAsakRvyaJjanamAtravRttiva'tyanuprAsaH' iti lakSaNaniSkarSaH / atra triprabhRtiSyajanAvRtti. rUpavizeSyasatve'pi satyantavizeSaNAsatvAt viziSTAnadhikaraNatvagarmalakSaNAnu. AAS. yamake'tivyAptiH-ta ' yamake vA svarAvRttyanuSaGga-ta 'jyAdi-na 'naikaikavyaJjana-ta,na 'tivyAptiH-ta 'jAtistallakSaNamiti--ta Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatiH / ekadviyamjanAvRttirUpapattyanuprAsayoH 'tadAvRtirUpavizeSaNaH satve'pi 'vizeSyaskhAsatvAt tadA lakSaNAnugatiH / asakRdityanena cchekAnuH ase pativyAptinirAsaH / yojanAnistyinena yamake nAtivyAptiH / tatraM - udAharaNam - - virAjamAnoamahAzarAsanaH __ parAyaNa mAti nirAgaso nRNAm / 'surAhitaghAtaparAjaye rataH - sa rAghavo nAma 'purAtanaH pumAn // . - 'dvityakSarAdizabdacitrANi vRttyanuprAsa eva / yathA - mArAmaromarAjArArAmArAmoramAramaH / .... 'muramAro'rivairIti rAmo remire ruruH // 'prAsyoH na tathAvRtti-na ' tathAvRttirUpa-ta * vizeSyAsatvAt-ta,na .. 'maho zarAsana:-A 'sArAhita-A 'purAntakaH pumAn-A 'dvayakSaryAdizabdacitrANi-ta,na ' (i) muramArorivairIti raMrAmoremeriri ruruH-ta. (ii) muramAro'rivero'raM rAmorAmesirI ruruH na Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArarAno .. // atha yamakam // 'anAnuSaMgikasvarasahitavyaJjanApayimakam / tatra pAdAdiyamakaM yathA - ... sa upadezamajAtmajaputrayoH atiSaleti baleti ca 'vidyyo|| . zramavinAzikayoH kuzikAtmabhUH / vihitavAn hitavAzcitadAyakaH // 'anAnuSaGgita-ta,na .... ' (1) arthe satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH zrutiH / yamakaM pAdatadbhAgavRtti tadhAtyanekAtAm // .. (kAvyaprakAsaH-u9, kA-6) (ii) yamakaM paunaruktaye tu svaravyaJjanayugmayoH / - (pratAparudrIye zabdAlahAraprakaraNam) (iii) idameva kharasahitaM vyanjanasamudAyamAzritaM yamakam / prAyazo yamake citre rasapuTina dRzyate / duSkaratvAdasAdhutvamekamevAtra dUSaNam // ralayorDalayostadvallaLayobavayorapi / . ... namayonaNayodhAnte savisarmAvisargayoH // .. sacindukAvindukayoH sAdabhedena kalpanam // .. ...... .. (ekAbalI-saptama unmeSa:-1-7 zlokAH) (iv) svaravyajanasamudAyaponaruktyaM yamakam / (asahArasarvasvam ) * vIryayo:-ta 'drutavilambitavRttam-'dutavilambitamAha nabhI bharau' iti tallakSaNaM vRttarakhAkare / / ....... Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAlAraprakaraNam pAdAntyayamakam - bhujajRmbhitAsi capalaizcapalaiH kharadUSaNAdiradhikairadhikaH / 'raghumauLinAmimarimina rimiH / vikRtApsarassu suratA suratA // na cAtra 'padayorbhedAt paunaruktyAbhAvaH zakyaH / 'dhakArathakArayorapi ralaLa. lavajanamAdInAmiva abhedasya AlaGkArikasaMmatatvAt / tathA - 'rakSojayazrIkalanAbhirAmaH saprIti netrekssitnaamiraamH| nizvAsabhUtAkhila vedayAyI ....... tato vidhAtrA na sa vedayAyIM || raghumauLinA samamaribhinarimiH-ta,na ''pramitAkSarAvRttam ' 'pramitAkSarA sajasasairuditA' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / 'dhayorbhedAt-na ... . ... 'dakAradhakArayorapita "ita Arabhya punaruktavadAbhAsaparyantaM, mAtRkAyAmeva bahavo doSAH, luptabhAgAH, truTitAbhAgAzca vidyante / anyAsu mAtRkAsu ayaM bhAgaH . doSapUrNa eva / zodhanAIbhAgaH yathAmati zodhitaH / zodhayitumapya zakyo bhAgaH tathaiva yathAmAtRkaM likhitaH / 'netrAditanAmirAmaH-na ' vedayAyA-ta. 'nanu vedayAyI-ta,na upajAtivRttam / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAlaGkAraprakaraNam pAdayamakaM yathA rAme patatpuSpavRSTiH na vA mandAra' vAlinI / 'gau kiM yazastasya na vA mandAra' vAlinI // artha (a)yamakAdInyasmatputraveMkaTezvarakRta citrabandharAmAyaNe draSTavyAni / atha citram 1 padmagomUtrikAbandhAdyAkArahetutve lipyakSarANAM padmAdi 'citramiti gIyate / AdigrahaNAt muragacakabandhAdayo gRdhante / gaticitraM sarvatobhadrAdikamapi citrameva / tatra padmabandho yathA 3 * -- 6 6 rAmAptavyAkulavyApatitarathakulA vyAnanasthAyisArA ' rAsAyisthAnanavyA sadasi sahacarastomasatrANavIrA / pAlinI-na saJjakA kiM-ta pAlinI -na (i) taccitraM yatra varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutA / (kAvyaprakAzaH - 93 - 6 zlo) (ii) padmAdyAkArahetutve varNAnAM citramucyate / 1317 (pratAparudrI zabdAlaGkAraprakaraNam - 6 ilo) (iii) varNAnAmatha padmAdyAkRtihetutvamucyate citram (iv) barNAnAM khaDgAdhAkRtihetutve citram (alaGkAra sarvasvam ) 'kulApyAcanasthA pisArA-ta rAsAisthAna - A ( ekAvalI - sasamonmeSaH - 6 zlo) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balakArarASake rAvINavAsamastodita'maNiradhikakSAmasarvAGgadhArA . raadhaasrvaaNsmstaagtgjturgnyaakulvyaatmaaraa| - -dagdhalaGkAvarNanam murajacandho yathA ---- 'sahasAnalasAmagrI mahAsAvarasAmarA / rAmasAvarasAmarthyA rAmasAkalasAmarA // -tATakAvarNanam nAgabandho yathA - jayajaya vIramAyajayadAyarate zrita'zUrapAmare nayaparalokameya tava daivata zatrupatiH palAyate / jaladharanIlakAya paravIravizikSaka sAyakAzane bhayakapaNaikapAla mama rAma samagralaseratazzive" // 'maNiratharakSAma-ta ' rAdhAgasamakSAgatagaja-ta,na 'sagdharAvRttamidaM padyam / vRttaratnAkare tallakSaNaM yathA-'mranairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyam' iti 'saahsaanylsaamgriimhsaaprsaamraa| rAmarAsAravIsAmarthyAtAmasAnalasAmatA ||-t,n. 'pitamAya-ta,na. 'rayazrita-ta,na 'kUrapAmare-ma . . .. 'zatrusatiH-ta,na 'sAyakAnane-A .. " sarasIvRttam / tallakSaNaM chandombudhau (2-213) yathA-'najabhaja jAjarau yadi tadA gaditA sarasI kavIzvaraiH' iti / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ simyAprakaraNam 115 khaDgabandho yathA --..... . 'raamdhaamnaamvktrsomdhaamkomlaa| .. 'sasmitA vimISaNena vaayushnunnditaa| tArakeva bhUmimAgamAnitA vinirmalA ...... lAlasA manomavena 'satrapA kSamAsutA // ... gomUtrikAbandho yathA -- ... pampAklezaNAnIto bIsavIrau khraanussH| kampAloleSaNo jAto lakSyazakAparAdhika bhAndolikAvandho yathA- -- rAmamApa mudA sAkSAt rAjyalakSmIssadAnI / nItadAsanRpazreNiH prAptabhRtyopamAmarA / / cakravandho yathA - samAvezita kandhubhAcaturai mAhita zaraiH.. 'utkaGkavidhaprayogacaturairetairjagatkampanaiH / 'rAmadhAmasAmavarA-ta.... * svAmitA vivIpaNena iti sI jina iti 'na' pratI ca dRzyate pAThaH / . . - 'satra yA kSamAsutA-ta 'mahotsavavRttam ' tallakSaNaM yathA-chando'nuzAsane -' rAmjarI yadA / mahotsavo gatAgatam' iti . "bandhapoSacaturaiH-na zakaH-ta ' (i) rutkaH kabhRvidhaprageyaparitaH jIyakSatAkampanaiH / janyA ye amarAvatImAla cakratahANaM yathAmiH pade--ta Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janyAviddhamarAtimAnyatkata nikANaM yathAyiH pahe devAnAM sa sadominivasaravAsanA se dahe // atra kavikAvyanAmanI nigaDe pATezvarakAtiH / bandharAmAyaNam / asmatputraveGkaTezvarakRtacitrapAyAkhAH vicAko ete / : 'ardhabhramakabako yathA-- - vicacAra vizAlAkSI camarISa gdaakulaa| cApati vAmAmidazA samArAdhanA prvi| -sItAvarNanam sarvatobhadrakAlI kA 'na taapaapaahintaartaalltaartaa| hitAcAhacAhi pArAlalavAlatA / / -masenAvarNanam karaNabandho yathA .. . rAmaM devaM dhAmAyAtaM prAkArAmbodhArAtAram / geyI mahAsaMpApA banda ho ta bhivaadi| Gi) rukaH kadruvidhaprageyaMcalitaH yacchalekampanaiH / .. ___janyAviddhamarAtimAnya ca kRta kAmaM yathAviH pade . ' pAdAnI sa sadorumirmijazarairaiSvAsanaH zaM dade // - nirvANa-A . zArdUlavikrIDitavRttam / ''ardhabhramakabandho' ityArabhya 'kaGkaNabandho yathA' iti paryantam A pratau mAyaH nAsti / ti pratAvasti / pUrvoktAnusAreNa sAmAnyataH zabdAlakAraprakaraNabhAgaH sarvatra pratau doSaprastaH / gatyanta. rAbhAvAt tathaiva dattaH / . ... ntaataapaapaahilaamtaasmlltaastaa| ... . hitAhAbAvAhAtAhApAlavAlalabAlavAna Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " .. . . . .... TATE citrahArAdiSandhavizeSAH citrabandharAmAyaNe eva drssttvyaaH| eteSAmuddhAraprakAro asmatkRtacitravandharAmAyaNavyAkhyAnAM draSTavyaH / -... atra punarutavadAbhAso lipyate- : manu-punasakavadAmAsasya avadhArathAt tatprastAva eva nirUpaNamucita nAtra iti cet / atra keripariharanti / sAdhyasya paunAtyAzritattvAt zabdAlAraprastAve lakSaNamucitamiti / anye tvevaM pariharanti / tathApyarthapaunarutyasya pramAdasyaiva doSatvenAmidhAnAt tadviparyaya sAlahAratvapradarzanAya vyutkrameNAtra kathanamucitametasyati / tatra nAyaH parihAro yuktaH / AmAsatvasAmyAt virodhAlAraprastAve vA AkSepAlaMkAraprastAve vA tannirUpaNaM kiM na syAditi pratibandhA 'durvAratvAt / na dvitIyo'pi parihAro yuktaH / arthAlaMkAreSvasya nirUpaNenApyatra rUDhArthapaunaruktyam alaMkAra' iti jJAtuM zakyatvAt am nemau prihaarau| kintu zabdataH pratIyamAnasthaiva paunaruktyasyAbhAsatayA camatkArakAritvAt mala-sabdAlaMkAreSu nirupaNAmucitamiti / nanvevaM 'zabdato'pi viroSasa pratItasya abhAsatayA virodhAlaMkArasyApyatra yatrArthaH pramukhe kiJcit bhAsate punaruktavat / / punaruktavadAbhAso'laMkAraH sa satA mataH / / ' patrArthaH punaruktavadAmAsate anvayavelAmam anyathA mavati sa punarukta. badAbhAso'laMkAraH / arthAlaMkAratve'pyasya zabdasonAkyAzritatvAt zabdAlaMkAraprastAve lakSaNaM kRtam / (pratAparudrIye-punarutabadAbhAsAlaMkAralakSaNakayanasamaye) .. 'prastasyaiva-ta,na sthAnalaMkAratva-A 'duSpariharatvAt-ta,na zabdato virodhasya-tana. 'viroSAlaMkArasyAnyatra-ta: . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArarAvane nirUpaNaM kinna syAditi cenmaivam / zleSAdimUlatvenApi tatra virodhapratIteH niyamena zabdamUla tvAmAsAditi kRtaM vistareNa / yatrArthaH pramukha kizcidAsate punarutavat / 'punarubAbadAmAsolArasa saat manaH || . sadvividhA / nAmamataH AkhyAtagatavati / / tatrAyo yathA - rAvaNAdiripuprANavAtAzanabhujaGgamaH / bege ('suparNa)nApAriA~sate rAmasAyakaH / / 'mAvAditi-ta,na (i) punahakavadAmAsaH viminaakrmbdmaa| .... .. ekAryateva zabdasya tathA zabdArthayosvam // . bhinnarUpasArthakAnarthakazabdaniSTham ekArthatvena Amukhe bhAsana punarukta. badAmAsaH / (kAvyaprakAza:-navamolAsa:) . . Gi) AmukhAvamAsanaM punarutavadAmAsanam / bhAmukhagrahaNaM paryavasAne anyatvapratipayartham / lakSyanirdeze nApuMsakaH saMskAro laukikAlaMkAravaiSaNa kAvyAlaMkArANAm alaMkArapAratantryadhvananArthaH / arthapaunarutyAdeva arthAzritatvAt arthAlaMkArasvaM jJeyam / .. ...... - (mahArasarvasvam-zabdAlaMkAraprakaraNam) 'mUlapratI * suvarNanAgAriH' iti dRzyate / sa tu 'suparNanAgAriH' iti zoSitaH / vege suparNaH-garuDaH prasiddhaH / suparNazcAsau nAgArizca suparNanAgAriH iti karmadhArayaH / ... .. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmdAkAramakaraNam dvitIyo yathA - - mocanAya tava damaNAntakA 'kalpate vibhavati kSamAsute / ..... svIyavANavaDavAnalacchaTA.. pItavArSira'cirAdiheSyati // atra kalpatevibhavatItyAkhyAtayoH punarutavadAbhAsaH / . // atha lATAnuprAsaH // 'tAparyabhedayuktazabdArthapaunarutya lATAnuprAsaH / yathA - sItApatebhagavato vacanaM vacanaM dhanurdhanustasya / bANo vANo bhuvane caritaM caritaM yshoyshstsy| atra dvitIyavacanabANazabdAvamoSatvarUpadharmaparau / dvitIyacaritayazazabdAvapi puNyatvarUpadharmaparAviti tAtparyabhedaH // 6 // 'kalpate'pi bhavati kSamAsute-ma,na 'racitAmaheSyati-ta. - (i) zAbdastu lATAnuprAsaH bhede tAtparyamAvataH / . ....... (kAvyaprakAzaH-9 ullAsaH) (ii) zabdArthayoH paunarutyaM yatra tAtparyabhedadvat / sa kAvyatAparyavidA lATAnuprAsa iSyate / (pravAparudrIye-bandAbAhAmakaraNam) 'AryAvRttam Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'rAmAGkitaM jagati yaH . . shbdaalkaarjaatmaadriyte| so'yaM vizrutako bhavati diganta nimuvA hulA iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena - tirumalayajvapriyasodareNa viracite alahArarAghave zabdAlaMkAranirUpaNaM 'saMpUrNam / - ' padyamidama 'A' pratI arthAlaMkAraprakaraNArambhe dRzyate / tastu na samIcInamiti saMbhAvyAtra dattam / ''saMpUrNam' ityanantaraM 'zrIdakSiNAmUrticaraNAravindArpaNamastu' iti dhAkyam 'mA pratauM kevalaM dRzyate / 'kA' pratI bArambhe'pi svadakSajAnukhitavAmapAdaM pAdodarAkalpitayogaSaTkam / - apasmRtarAhitapAdama namAmi devaM praNidhAnavantam // ' iti mAlaparva dazyate / idamapi dakSiNAmUrtistutipara pathan / lipi. kAraH idamumayaM likhitavAn ityUpate / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arthAlaGkAraprakaraNam // 'alaGkAraiH samaM rAmacandrasya vapurujvalaiH / *arthAlaGkArasanAtaM nirUpayitumArame // arthAlakArANAM parasparabhedo'pi vakSyamANalakSaNabhedAdeva draSTavyaH / nanvaladvArasvarUpasiddhau teSAM bhedassiyet / saiva kutastatra pramANAmAvAditi ceducyate / 'kAvyatatvavedinAM 'hRdayAnubhava evAlahArasvarUpasiddhI pramANam / vipratipanna pratyanumAnamapi pramANam / 'vimato'ladAravyavahAroM vyavahiyamANajJAna pUrvakaH abAdhitAlabAravyavahAratvAt sammatavat' iti / na ca vipakSe bAghakAbhAvAt aprayojakoM hetuH / 'jayatAmiva dundumiH / ityAdyalabAraviziSTArthapratipAdaka vedavacasAmaprAmANyaprasaGgasyaivaM bAdhakatvAt / tasmAtpramANena svarUpasiddhau lakSaNenetarabhedasiddhissarvavAdisammatA / vizeSatoM 'bhedo'pi tattadalahAranirUpaNasamaye eva sphuTIbhaviSyati / tatra upamAropA RELAT-FAMILE: dhyavasAyIkAvarAdhamanyA5 garAdhyAyalA ivibAyabAkya yasaMsRSTisakarapeTikArUpeNa dvAdazapaiTikAmako''lakArasaGghAtaH / peTikAnoM 'asya zlokassa prAk 'mA' pratI 'zivAya namaH' iti vAkyaM dRzyate / prAyaH lipikAreNa likhitamiti prtibhaati| 'arthAlaMkArasaMbhUtam-ta,na "teSAM lakSaNena bhedaH-ta,na .. 'hRdayAnubhava vyapadezAdevAlaMkAra-ta,na / 'pUrvata: abAdhitA-ta * vedavacanAprAmaNya-A 'bhedastattadalaMkAra-A 'sAdhyanyAya-A 'arthAlaMkArasaMbhUtaH-sama ' Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 malakArarAparva parasparasa tiM tatra tatra vakSyAmaH | alaMkArANAmavAntarasatirapi tatta. dalaMkAranirUpaNasamaya eva vakSyate / alaMkArANAM mUlacintApyuttaratra prkttiibhvissyti| .... // atha upamAlahAraH // tatrApi sAdharmyasyAnekatamAlaMkAramUlabhUtatvAt sAdharmyapeTikAyAH prathamato nirUpaNam / tatrApyanekAlaMkAropajIvyasvAdAdAvupamA nirUpyate / su-na tAvat 'sAdharmyamupamAbheda' iti kAvyaprakAzakAroktamupamAlakSaNaM yuktam / upameyopamAyAmativyApteH / nanUpameyopamApyupamaiveti naatidhyaatiH| bhedena tatkathanaM 'tUpamAbhedAbhiprAyeNeti cet taInanvayo'pyupamAbheda evaM syAt / ekaparmipratiyogikopamA'nanvayaH' iti kalpayituM zakya. svAt / tathA sati tadvyavacchedAya lakSaNe medagrahaNamasataM syAt / kiJca bIjasAmyAdamedasAdhane tiprasaGgaH / nanvekadA sAdharmyamiti vizeSaNAntaropAdAvAnnopameyopamAyAmativyAptiriti cenmevam / tasya dUSayiSyamANatvAt / kie 'kumudamiva mukha' kAraNamiva kAryam ' ityAdikavisamayabahibhUtopa. mAyAmativyApti ko vArayet / nanu ' upamAnopameyayoreva sAdhamrya, na kAryakAraNAdikayoH' iti kAvyaprakAzakAreNaiva utkamiti cet na / kAryakAraNayorapyupamAnopamAnopameyatvAt / anyathA kArya kAraNopamami tyAdivyavahA. jIvyAdAdI'upamAvAntaramedAbhiprAyeNaiveti-- atiprasaGgaprasaGgaH-ta,na 'kAmukamiva mukha-ta 'kAryamityAdau-ta,na 'miti avahArA-ta.na. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAmAkaraNam 23 rAbhAvaprasaGgAt / nanu upamAlaMkArapratiyogidharmiNoreva 'upamAnopameyatvaM, na kAryakAraNayostaditi cet astu nAma tathA / tathApi lakSaNe sAdharmyazabdena upamAladvArapratiyogidharmigatasAdhamya vivakSitamityanyonyAzrayo syAtAm / upamAsiddhAvupamAsiddhirityAtmAzrayaH / upamAnopameyajJAne 'tatsAdharmyadvArA upamA jJAnamupamAjJAneca tatpratiyogidharmirUpopamAnopameyajJAnasiddhirityanyonyAzrayaH / * nanu kavisamayasiddhasAdhaya sAdharmyazabdena vivakSitamiti noktadoSa iti cet kimidaM kavisamayasiddhatvaM nAma : kavisamayaprasiddhatvaM thaa| tatkalpitavaM vA ? nAyaH / sarvajanaprasiddha kAryabANasAiye kavisamayaprasiddharapi satvAt / nanu kavisamayamAtrasiddhatvaM vivakSitamiti ceducyte| ''kavisamayamAtrasiddhatvaM nAma, kavItarAprasiddhalve sati kaviprasiddhatvam / tathAsatyasaMbhavo lakSaNasya syAt / upamAlaGkArasthalIyasAdharmyasyApi kavItaravyutpanna zrotRjanaprasiddhatvAt / / dvitIye'pi sarvakavikalpitatvaM vaa| katipayakavi. kaspitalaM vA / matra yaH kaviH tatkalpitatvaM vA / naayH| 'sarvakavikalpitatvasyA'sarvajJAdijJAtvAdasaMbhavaprasavAt / na dvitIyaH / kAryakAraNasAdharmyamyApi katipayakavikalpitatvena taddoSatAvasthyAt / kArya nidA - 'upamAnopameyatvamiti-ta,na ' tatsAdharmyadvArA upamA, upamAjJAna-ta 'dharmarUpo samAnopameyajJAna-ta,A ' iti ceducyate-ta,na ... 'sarvajagatprasiddhe-ta . 'kavisamayabhUtasiddhatvaM-na 'zrotrajanyaprasiddhatvAt-ta 'sarvakavikalpitatvasya asarvajJAvijJeyatvAt-ta,na naiSadhe-tRtIyasargaH Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mAddhiM guNAnacI ityAdI tasya zrIharSAdikanikalpitasthAt / na ca tenApyupamAsvena sAdharmya na kariktamiti vAcyam / upamAzvena kalpitasAdharmyasma sAdharmyazabdena vivazAyAmanyonyAzramApateH / ata eva na tRtIyo'pi / kAryakAraNasAdhasthApi yena kenApi kavinA karUpyamAnasvAt / kica rUpakamyatirekAladvArabora timbaasidurvaaraa| rUpake vastuto minayore bAdapratIteH / namu tarhi medAmedapradhAnaM sAdhamya sAdharmyazabdena vivakSitamiti nokadoSa iti cet, tarhi smaraNAlaMkAre'tivyAptiH / tatrApi bhedAbhedapradhAnasAdharmyasya satvAt / ato na kAvyaprakAzakAroktamupamAlakSaNaM yuktamiti saMkSepaH / yadapyalaGkArasarvasvakAralakSaNam 'upamAnopameyayoH sAdharmye bhedAbhedatulyatve upamA' iti / tadapi na yuktam / upamAnopameyazabdAbhyAM sAmyapratiyogidharmivivakSAyAM kArya. kAraNAdisAdhamrye'tivyAptiH / upamAlaGkArapratiyogi 'dhrmivivkssaayaamaatmaath'maapttirityaadiduussnnmuuhaam| yadapyekAvaLIkAralakSaNaM zramaH prathamam - 'maidA medaprAdhAnyatastAvadvilasati sati sAdhamrmye svAdupamAnopameyayorupamA' iti / taMtra vaktavyam / kimupamAnopameyayoriti dvitvaM vivakSitaM, kiM vA na vivakSitam ! Aye putrA dazarathasyAmI rAmacandrAdayo babhuH / manojJavarNamaMhitAH catvAro nigamA iva' ityAdyupamAnopameyopamAyA mavyApteH / nanu " 1 3 3 . * - vAbhedayogipratIteH -A 'nanu' iti padam -'A' pratau nAsti sAdhyapratiyogi A dharmavivakSAyAm - ta * yApaterityAdi - ta * ' mavyAptiH- ta Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tApamAnopamevatvAvacchedena dvitvamasyeveti cAhiM praagutaayonyaashryaaptiH| nanu- 'prahakavAdavivakSikameva dvisvamiti nahiM samAhAraprati vyaatiH| kinsa upavAyAdhuSamAnopameSakominalvema vAmeyolmAnAmA pateH / nanu zAbdaM "bhavAmedavijayane sarva sAstIti becArI kA mANopameyopakramotprekSAvAmatimmAsismAt / ma, tApavasAya evaM pUrva na sAdharmyamiti vAcyam / upamegrokamatvena tanmUlatvasyApi samavAt / na ca sAdharmyamAtre mUle vilasatIti vivastimiti sabhyam / asaMbhavaprasaGgAt / tatropamAnopamezyorapi. mUlasvena sAdharmamAtramUlavAsaMbhavAt / kizva pratIpAlabAre'tivyAsirA / mato nedamapyumamAkSaNaM yuktam / yattu sAhityacintAmaNikAroktamupamAlakSaNaM - .. upamAnopameyatvayogyayorarthayodayoH / .... .... hRdyaM sAdharmyasapametyucyate kAvyavedimiH // iti / .. tadapi ca yuktam / pratamsiAlaMkAre kavisamaya 'bahitIpayAmA makriyAsiH / na ca hRyapadena kaviyatvaM vivakSitamiti na kavisamavAdiyopamAyAmatiH vyAptiriti rituM zakyam / prAguktavikalpatatpazocavUSaNa prasAravidha rUpakasaMdehabhAntimadAdiSvativyApti bramaNA'pi durbArA / upamAnopameyayoH grahokatvavadeva vivakSitameka-A . 'nAsaMbhavApattiH-ta --- ---------- 'bhedAbhedanivandhanaM tatrAstIti-A. 'na cAtra-ta 'bahi topamayoH-na 'ativyApteH-ta,na 'prasaGgAt-ta,na 'bramaNo'pi-~aa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kAravace: upamAgarmatvena anyonyAzrayApattezva / kicAtra dvayoriti vyartham / vyAvartyA siddheH / tatsiddhau vA AyuSamAnopameyopamAyAmativyAptiH / nanUpamAnopameyoTyordvayorvivakSitatvAcodI iti cet tarhi bhinnavacanopamAdAvativyAptiH / na ca yogyapadena tadvyAvRtiriti vAcyaM / yogyatAvacchedakasya durmaNatvAt / tasmA duraciMgamatvAt / na ca kavisamayasiddhatvaM tadavacchedaka-: miti vAcyam / tasma prAgeva nirakhatvAt / ato nedamapyupamAlakSaNaM yuktam / yadapi vidyAnAmalakSaNam iti / tadapi na sAdhIyaH / ekadetyasya vyarthatvAt / nanUpameyopamAvyAvRttyartha ekadeti vizeSaNam / tatra tAvata' paryAyeNa sAmyapratipAdanAditi cet ucyate- 'candro rAma ivAbhAti candramA iva rAghavaH ' ityupameyopamAyAM kimubhayorapi varNyatvaM kimekaM vayam anyadaprakRtaM vA / nAdyaH / 'aprakRtapadAnyagrahaNenaiva taddvyAvRttisiddheH / na dvitIyaH / varNyasya aprakRtapratiyogi kasAdRzyamupameyopamAyAmapyekadeva pratipAdyate, na paryAyeNeti, tena tadvyAvRtteH / kiJca bhinnapadaM vyartha, prayojanAsatvAt / nanvananvayAlaGkAravyAvRtyartha bhinnapadam / tatra 'ekasyaivopamAnopameyatvAditi cet na / anya 1 vyAvaryAprasiddheH * itIti cet -- ta svatassiddhena minena saMmatena ca dharmataH / sAmyamanyena vasya vAcyaM cedakadopamA // 8 8 -A tatra paryAyeNa - tana T 4 (i) aprakRtaparasyApravarNyapadenaitadvyAvRttisiddheH - A (ii) AvRte prakRtapadAnyagUhanenaiva vyAvRttisiddheH - ta ekasyopamAnasyopameyatvAt na, va ' cet anya -bhA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 grahaNenaiva tatrAtivyAptinivRtteH / na cAnyapadamaprakRrtaparamiti vAcyam / vyarthavizeSaNa dillamA vivakSA' gocaratvasmAyuktatvAt / nanu 'rAmo rAma ivAmuSya kIrtiH kIrtirivAnamau ' ityananvayAlaGkAre. 'rAmasya svarUpeNa 'ana-' vayatve'pi upamAnatvenopameyatvena cApi doSasthamassyeveti cet hanta tarhi milagrahaNenApi na taddvyAvRttissiddhA / uktarUpeNa bhedasya sasyAt / nanu tarhi ziSTameva lakSaNamastviti cenna / anyagrahaNasyApi vyarthatvAt / kiM tadananvayA. laGkAravyAvRtyartham ? kiM vA ! raghupravIreNa kathaM vibhItinA 'sarvApi jAtiH kavinopamIyate' iti pratIpAlakA svyAvRttyartha vA / nAcaH svatassiddhena 'dharmataH sAmyamityanenaiva svatassiddhasya vastuno'nyatvapratIteH tasya vyarthatvAt sAdharmyasya bhedagarbhatvena ekasya svApekSayA dharmasAmyAbhAvAt / mata eva ananvayAlaGkAre dvitImasabrahmacArivyAvRttiH prayojanaM siddhyati / na dvitIyaH / varNyasya svatassiddhena sAmyamiti SaSThInirdezenaiva varNyasyetara pratiyogika sAdharmyapratIteritarasya varNyapratiyogika sAdharmyapratIteH pratIpAladvAre lakSaNAsteH / tatra varNya pratiyogikasAdharmyasyaiva vAcyatvAt na ca tAvadevAstu lakSaNamiti vAcyam / sammatenetyasyApi vyarthatvAt / ' nanvaja iva gambhIro'yaM 1 dvitvayorvivakSA -A 2 * gauravasyAyuktatvAt - ta 8 rAghavasya -A ' ' ananvayatve'pi ' ityArabhya lakSaNamastviti paryanto bhAgaH 'Ana' pratyoH nAsti 5 kAraprakaraNam 6 1 8 sapArijAteH kabinopamIyate--ta, na dharmasAmyam -a ekasyA svApekSayA A sAdharmyapratItiH -- ta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yogI bhayAnako 'ba' iti nyUnAdhikopamAnavyAvRtyartha laditi cenna / 'aja.. yoginorapi sarvasammatatvena tadamyAvRttaH / nanUpamAnatvena kavisammatatvaM tema vivakSitam / nyUnAdhikopamAnaM tu na savena kavisammata iti tena tasyApUpiriti cet, ukmAgarbhamuphmAnam ityAtmAzrayaprasAda / kiJca kAvyamiti padaM kimarthamiti pRcchAmaH / nanu rUpakasandehAntimadullekhA. pahananurupayogitAdIpakaprativastUpamAdRSTAntasahoktivyatirekanidarzanAnAM mamya. mAnaupamyAnAM vyAvRtyarva vAcyapadamiti cet tarhi 'pAduke rAmacandrasya tatpare devate haveti' anuktadhoSamAyAmanyAptiH / tatraiva padena 'sAmpamAtrasya vAcyatve'pi dharmasAmyasyAvAvyasvAt / anyathA dharmataH sAmyasyApi vAcyatve anuktadharmatvavyAghAtaprasanaH / nanu tarhi tatra sAdharmyapratItiH' kAmiti ceducyate / iva padena uthyamA sAmyaM prakArAntarAnupapatyA dharmanirUpita 'pratIyate iti na vAcyaM dharmataH sAmyam / na ca lakSaNe dharmopalakSita 'sAmyamapi vivakSitamiti vAcyam / samunna iva gaMmIro rAmacandro "vijRmmate' 'yogivaddhyAnaparo-A 'baka-tana 'aNDajayoginorapi-A 'cenna-ta,na ' ityAtmAzrayAdiprasaGgAt-ta,na 'sAmyamAtrasya vAkyavAcyatve'pi-ta,na 'pratIteH kathamiti-ta ' iti vAcyam --A ' sAmyaM vivakSitamiti-ta,na 1deg vijRmbhitaH-A Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pimAnakAraprakaraNam ityupamAyAma'vyAptiH / 'taka dharmaviziSTasAmyasyaivottatvAt / kisAna dharmata ityapi vyartham / nanu - . . . . satyAnusandhAnaparo nirastaparakSaNaH / munIzvara havAmAti rAmaH prAtarAtanaH // iti zleSavyAvRsyartha 'dharmata iti vizeSaNam / ma cAtropamA zakSA kAryo / rAmapakSe- satyavAkyaparaH, nirastaH "paradUSaNaH maiMna zarAsanaM prAptaH / munipakSapramAnusandhAnaparaH nirastaM pareSAM dUSaNe yena zararUpamAsanaM prAptaH iti vizepArthasAmyAbhAvAditi cenn| dharmaparaprakSepe'pi tadoSatAdavasthyAt / zleSe'pi zabdarUpadharmataH sAmpasadbhAvAt / nanvArtharUpadharmaparo dharmazabda 'iti cet'rAmo'yamakhilaivedaiH parabrahmeva rAjate' ityupmaayaamvyaapteH| tatra zabdamAtra. sAdharmyasyopAttasvAt / na ca tatrApi arthatvenaiva sAmyaM, zabdatvenaveti vAcyam / antaragatvena vedatvameva sAdhayAcityAt / vastutastvevaMviSalale 'zabdasAmyamapyupamaiveti' kAvyaprakAzakAravacanAt dharmagrahaNaM 'vyarthameva / kiJca kimidaM svatassiddhatvaM nAma, yenotprekSAvyAvRttiH sidhyet / khata uttama vA svataHprasiddhatvaM vaa| Aye khata iti ko'rthaH / pAlana iti vaa| vastuta iti vA / nAyaH / kArvamAtra kAraNasApekSatvena saMtaH 'utpatya. vyAptaH-ta 'tatra dharmaviSayasya sAmsasma-A 'dharma iti-ta,na paro dUSaNo-ta,na ' vizeSaNArtha-ta,na * cena-ta,na ''vyarthameva ' iti padaM 'na' pratau nAsti / 'utpatyanusandhAnAt-ta Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 . mamavAt / saMbhave cotprekSAyAmupamAnasvAmi saMbhavena tadavyAvRtteH / na dvitIyaH / utprekSAyAmupamAnasyotpanatvAttena tadavyAvRtteH / dvitIye svatazzabdasyAtmaparatve asambhavaH / 'rAmacandra ivAmAtI 'salAmAmupamAnasa kAntimatvAdinaiva prasiddhaH / tasya vastuta pratyarthaparatve sana sati sArtham / prasiddhapadenaivo. prekSAvyAvaH / tatrAprasiddhasyopamAnatvasaMbhavAt / nanu kavikalpanayA prasiddhirupekSAkhalIyopamAnasyAstIti unnivRtyartha svata iti vizeSaNamiti cet tarhi -'paramANurivAbhIkSNaM jAnakI madhyamA bamau' ityupamAyAmavyAptiH / dvayaNu samavAyikAraNAnAM paramANUnA loke vastuto'prasiddhaH paNDiteSvapi tAkimate eva prsiddhH| 'sarvamataprasiddhayabhAvAt sarvathA aprasiddhirutprekSAsthalIyopa'mAnasya saMbhavati / .... _ 'rAmo'vatINoM bhUloke pArijAta ivAbabhau' ityutprekSAyAM pArijAtasvarUpasa prasiddhatvAt / ataH khatasiddheneti artham / tatsArthakatve rA'saMbhUtopamAyAmanyAptiH / tatropamAnassAsvatasiddhatvAt / na ca saiva nAstIti rituM zakyam / . . .... 1. 'tamupAdravadudhamya dakSiNaM vA nizAcaraH / 'ekatAla ivotpAtapakmaprerito giriH|| .. 'tadavyAptaH-ta 'dvitIye'pi svataH-ta,na .... 'sarvamate prasiddhayabhAvAt-A 'mAnasyApi na saMbhavati-ta,na ' (i) rAmo'vati noM-na (ii) rAmo gatinoM-A 'tadupAdravat-A . . ' ekatAna iva-A Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlakAraprakaraNam . . rakSAkule samutpamo guNazAlI vimiissnnH| ...kArIpazikhinormadhye jAtaH paba ivAvamau // ityAderevAsaMbhUtopamAtvAt / na ceyamutpreveti vAcyam / tatropamAnavAviruddhadharmAdhikaraNatvena asaMbhAvanAmastatayA tadabheda'pratIterasatvAt / utpAtAnilaprerita tvaikatAlatvayoH kArIpAnalotpattipayatvayopa virudatvAt / kica utprekSApayavasAmyupamAyAmavyAptiH / . ..............:. tatropamAnasya utprekSAviparyavasAvitvena svatasibalAsiddhaH / saiba 'nAstIti vaktuM zakyam / 'puSpanti vAraNye samacandrapazoruvaH' iti upamAyAtAdRzatvAt / tasmAnnevamapi lavANaM kutamitiH upamA durnirvacamiti cedatrocyate-- 'bhedAbhedaprAdhAnyavilasitapAtApratiyogikazleSaskhalApratIyamAnacamatkArAparyavasApisAmyapratiyopikAlyonyAmAnAdhikaraNa doSatvA'navikaraNakAtirikAryagatasAmyam upameti pani / - atra prathamavizeSaNena kevalamamehapradhAna sAdharmamUlakasakalAladAra'vyAvRttiH / ata epotprekSAyAM nAtivyAptiH / na cotoparyavasAyyupa 'pratItirasatvAt-na * tvaikatAnatvayoH-A 'nAstIti zakyam - ta,na * 'medA'medaprAdhAnyavilasitaprakRtApratilakSaNaniSkarSaH iti 'ta' pratI dRzyate / tatra 'yogikazleSa' ityArabhya ' upameti" ityanto bhAgaH luptaH / *Nenaiva kevalam -ta * sAmarthyamUlaka.-na 'vyA: Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sapane mAyA' mavyAptiH / tasyAtumabhavAt / utprekSAvasthAyAM tu 'na lakSaNasaGgatiriti na kSeSaH / dvitIyavizeSaNena pratIpAddAra vyAvRttiH / ata eva prakRtAprakRta pratiyogikasAdharmyamUlakopamAyAM nAtivyAptiH / na ca tadavayavopamAyAmavyAptiH / tasyAnupamAtvAt / anyathopamAdvayenaivopapattau up| meyopamAyA eva dattajalAJjali tApateH / na caivaM tadekadezAntare'ti' vyAptiH / "prakRtApratiyogikatvena paryavasAyitvasya vivakSitatvAt / 'yaza iva suguNagrAmassuguNamAmo yaza ivAmuSyeti' prakRtamAtrapratiyogikopameyopamAyAM tvatimyAsizalkeva nAvatarati / tRtIyavizeSaNena zleyavyAvRttiH / na ca prakRtAprakRtaye'tivyAptiH zanIyA / tasyopamAtvena kAvyaprakAzakArAdimiraMgIkRtatvAt / caturthavizeSaNena kavisamayavahitopamAvyAvRttiH / paJcamavizeSaNena 1 nijavacanAdupamAdhyAvRttiH / ekA'tiriktArthagatatvena anugamAnna tricaturAyupamAnopamA kSatiH / anupamAgamatvena nAnyonyAzrayadoSaH / na ca sAmyamupameti nAzrayaH zayaH / upamAzabdasva camatkArAparyava. mativyAptiH tana mAsvAvasthAyAM ta 8 na lakSaNaM lagatIti na doSa: -- vyAvRceMH---ta 3 * 7 8 * - tasyAmupAtvAt uApatiHvava. tivyAptyApattiH - ta, na (i) prakRtopayogikatvena - ta (ii) prakRtA 'prakRtapratiyogikasvena - na upamAdyagarbhatvena nAnyonyAzrayadoSaH - tana Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 55 . upamAlAprakaraNam sAyisAmya eva rUDhatvena tayoraparyAvalvAt / na cAnuttopamAyAmavyAptiH / tatrApyuktalakSaNasatvAt / na cAsambhUtopamAyAmavyAdhiH / tatrApi tarkitasiddhikopamAnapratiyogika sAmyasyaitAdRzasya saMbhavAt / ata evotprakSAdibhyo . medo'pyupamAyAH siddha eveti sarva nirmalam / . sA copamA dvividhA pUrNa lapsA ceti / tatrAkAnI sAkalye pUrNA / upamAnAnyupamAnopameyasAdhAraNadharmasAdRzyapratipAdakayathevAdizabdAH / eteSAm ekasya dvayostrayANAM kA lope lusA / pUrNA dvividhA / "zrautyArthI ceti / sAkSAtsAdRzyavAcakayathetrAdiprayoge zrautI / dharmivyavadhAnena tatpratipAdakAnAM sazasahAzanIkAzAdizabdAnAM prayoge ArthI / ubhe api vAkyasamAsataddhitagatatvena trividhe| evaM pUrNopamA SaTprakArA / luptopamA ekonaviMzatibhedodAhariSyate / atra 'tena tulyaM kriyA cedvatiH' iti sadRzArthe vihita. varupAdAne ArthI- 'taba tasyeveti' sUtravihitavaterupAdAne shrautii| ata eva sAdRzyArthe vatiprayoge dharmopAvAmAt AmAlokaryAt anuktadharmA taddhitagA zrautI latA nAsti / mAnisako svArthe / atha udAharaNAni - . . . , . (i) vAkyagA pUrNA zrautI yathA - - pUrvAdrezikhare maharSimahite prodhana yathA bhAnumAn vyomno'gre 'janalocanAdarapade pUrNo yathA candramAH / 1 nAnuktadharmopamAyAmavyAptiH - ta,na ' sAmyasma tAdRzasma-ta 'zrautI ArthI ceti-ta,na * janomanAvarapade-ta. . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 2 8 7 'lokasyopari connate'dhikarucibrahmANDakhaNDo yathA 'rAmasvA khilanAyakasya zirasi vyAbhAti mauli stathA // 1 // (ii) 'samAsagA pUrNA zrautI yathA kaTItaTAlaMkRtapItavAsA- * stamAlanIlAkRtireSa rAmaH / bAlAtapApUritapUrvabhAgo balAkAdhveva vilokyate meM' // 2 // atra balAhakAdhvevetyatra ' ivena 'saha nityasamAsaH / (iii) tadvitagA pUrNA zrautI yathA uraH pradeze raghunAyakasya 'hAro'cchamuktAphalabandharamyaH / nimevazunyekSaNa 'vIkSaNe'yaM mahendravakSaHsthalavadvibhAti // 3 // (iv) vAkyagA pUrNA ArthI yathA "muktAmayI rAjati kaNThamAlA rUpeNa tulyA raghunandanasya / 4 lokasyAparicAntabhedakarucitaM pAdo'yaM 'ta' pratau prathamapAdaH / caturthapAdo'pi ayameva / sa tu punarukta iti jJAyate / zArdUlavikrIDitavRttam upajAtivRttam hAroccamuktA - ta upajAtivRttam 6 - 8 10 roGkArarAghave mAsikA samaM nitya - ta vIkSaNIya mahendra - ta muktAmayA rAjati ta - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlakAlakaraNam sabhaktilokArpitapAvajanya vilagnamallImukuLapaNALyA // 4 // (v) samAsagA pUrNA''rthI yathA - sevArthamAgatasurAsuspacasidai 'maannikymuktnvnpurmaajibno| bhAsA zaradvimalaviSNupadAnuSaktana / mArtANDamaNDalasamAnamalasyatAne // 5 // (vi) tadvitagA pUrNA ANI yathA - mandetarAcchakuruvinda daLAvanadA.. rAmasya madhyakalitA navamekhaleyam / AkAzataH prasUmarolSaNasAndhyarAga dimaNDalIvadAmiyAti vilokayadhvam // 6 // atra upamAnopameyasAdhAraNadharmasAdRzyapratipAdakAnA pUrNasvAtpUrNopamA / atha luptopamodAharaNAni - , (i) tatrAnuktadharmA vAkyagA zrautI luptA yathA - __ yathAprasUnAni suradrumasya - yathA ca ratnAni mahArNavasya / 'upajAtivRttam 'mANikyavandhanavanapuram - t,n| 'vasantatilakAvRttam 'daLopanaddhA - ta vasantatilakAvRttam / 'uktA vasantatilakA tamajAjagoM gaH' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yathA ca tejAti vivaraNa - tava rAmasa vibhUSaNAni // 1 // (ii) anuktadharmA samAsagA zrautI lapsA yathA - 'rAmakarNayuganityamaNDane inDale klitpusspraashyaa| lokayanti yugaLena netrayo canDamAnuzazimaNDale 'iva // 2 // (iii) anuktadharmA vAkyagA ArthI luptA yathA - . rAmasya tulyamaLinA mRgamadatilakaM mRgekSaNA niTile / zatrukSayena calatI - raghuvIrapimAvilokya 'modante // 3 // (iv) anuktadharmA samAsagA ArthI lusA yathA - kamacandanacarcAmajhe kutukena rAmacandrasya / 1 upendravajrAvRttam 'rAmakarNagamanityamaNDane -ta 'rathoddhatAvRttam * "anuktadharmA vAkyagA' ityataH 'modante' ityanto bhAgaH 'na' pratau naasti| _ 'bhAryAtam . . .." 'kuMkumacandanabahamale - ta Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlArayakaraNam 37 sandhyArAga'samAna paayti.....| .. 'milane pumA sunastIta // 4 // () anuktadharmA taddhitagA yArthI ukhA yathA -- rAmasya mudrikA , sphuradarakdikaNikakalyAm / sItA pavanajada pravIkSya : .. viyana sA vikAsa // 5 // (vi) anuktadharmevAdiH karmakyacA lusamA yathA - madhyAhnArkamalatakavalayA. pati devadIpikAmamitaH / zoNanadIyati rAdhamonimaNi dIsimitasaGkIrNA // 6 // (vii) anuktadharmedhadirAdhArakyAlA usA abha .. sarvakaSA projvalarAmabhadra abAbhirAmAdajadIsiH samAsAM-ta ' vadane punaH 'AryAvRttam 'vizazvAsa sA - ta,na AryAvRttam * (i) dIptirandhrasaGkIrNA-ta. ii) dIptiraprasAraNa 'AryAvRttam Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAsArapAkaranikSareSu : mahAmburAzIyati cApamAsu // 7 // (vii) anuktadharmevAdiH kartRNamula lutA yathA --- rAme hadisthe dhRtamauLihAra keyuurmukhyaamrnnprkaaye| bhaktasya lokasya vamanAcaM - nalyatsaI saMmRtapApajAlam // 8 // (ix) anuktadharmevAdiH karmaNamulA musA yathA - pAde maNiddhaM kaTakaM surAri. . 'tenonighAyaM nidadhAti rAmaH / 'piturvimAnApragatasya mUrva nyAnAniSAyaM nidadhAti mauLim // 9 // (x) anuktadharmevAdiH viSA latA yathA --- muktAhAravikIrNa pAkihimakarati maMjukoTIram / 1 upajAtivRttam ' tamilanAzaM - na 'samarapApajAlam - A 'indravajrAvRttam 'tejonilAyaM'jeturvimAnApra--- upajAtivRttam Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlaGkAraprakaraNam 'kaNThe ca hAranikarAstA rAnikaranti rAmacandrasya // -- . (xi) 'anuktadharmevAdiH kyacA luptA yathA - dUrvAGkurIyanti 'raghUdvahasya mauListhagArutmataratnabhAsaH / tatratyamuktAphalakAntayo'pi mallIsumIyanti vilokayadhvam / (xii) anuktadharmevAdiH kyaDA luptA yathA --- prasUnatalpe zayitasya zobhane navopadhAnairvividhairalaMkRte / amuSya hArastanupArzvalambito . raghuprabhornetramahotsavAya te // 12 // kAnti ca - ta . 'AryAvRttam ' anuktadharmIvAdikartRkyacA luptA-iti pratAparudrIye tasyodAharaNaM tatra jyotsnIyanti sudhIyanti candanIyanti sarvataH / pratAparudanRpateH zubhAH kIrtermahormayaH // atra kIrtInAM svarUpamupameyam iti / 'raghuttamasya - na indravajrAvRttam * anuktadharmevAdiH kartRkyA ' iti pratAparudrIye / tadudAharaNam - zeSAyate mahIM voDhuM kalpazAkhAyate'rthinAm / pratAparudradordaNDaH kAladaNDAyate dviSAm // iti / ' upendravajrAvRttam Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 (xiii) anuktopamAnA vAkyagA luptA yathA astu kirITaM bhuvane rAmakirITasya na sadRzaM kizcit / kutrApi 'na natimayate (xvi) anuktopamAnA samAsagA luptA yathA 1 (xv) anuktadharmopamAnA vAkyagA luptA yathA rAmasya vakSaHsthalazobhitena hAreNa tulyaM na vilokayAmaH / yaM prApya mene hanumAn kRtArthaH svargApavargApi nacacau // 15 // (xvi) anuktadharmopamAnA samAsagA luptA, yathA maktagRhadvAra mantareNedam // 13 // 8 zrIrAmacandrakarakaGkaNayugmatulyaM dorbhUSaNaM trijagati kvacidasti naiva / yaccintitaM pracapaletara' bhaktibhAjAM 'sUte tadanvayabhuva karakaGkaNAni // 14 // * AryAvRttam 2 * tArAtanUjAGgadanAmatulyaM na namayate ta bhaktibhAjA-ta mAnaM tadanvaya A * vasantatilakAvRttam na vidyate kvApi jagatsu kizcit / * - indravajrAvRttam malaGkArarAghave Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlaGkAraprakaraNam 'yadvegasaMprItaraghupravIra dattaM tadIyAGgadayugmamApaM // 16 // (xvii) anuktevAdiH samAsagA luptA yathA - 'pazyAJjanakSmAdhara sAnutulya muraHsthalaM 'zrIraghunandanasya / 'yatra prakIrNA navasAndramuktA hAramamA nijharalobhanIyAH // 17 // (xviii) anuktadharmevAdyupamAnA samAsamA luptA yathA - maNirarpito muditakumbhayoninA raghunandanena vidhRtto'rkadIdhitiH / dharaNena yasya hi samastapUruSe. niraNAyi kaustubhavibhUSaNo hariH // 18 // atra arkasya dIdhitiriva dIdhitiryasya saH arkadIdhitiriti dharmevAdhupAdAnaM luptam ityekonaviMzatiprakArA luptopamA // yadvegataHprIta-ta .. . upajAtivRttam .... ... ' vazyAJjana-A 'sAnuramyam-ta,na ' zrIraghukuJjarasma-ta,na 'atra prakIrNA-ta,na ' upajAtivRttam * majubhASiNIvRttam / 'sajasAjagau bhavati manjubhASiNI' iti talakSaNaM vRttrtnaakre| ...... Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghave , atra sAdhAraNadharmasya prakAradvayena nirdezaH, dharmasya sakRdupamAnopameyagatatvena nirdezaH, ubhayagatatvena pRthaG nirdezo 'veti / pRthaG nirdezo'pi vastuprativastubhAvena bimbapratibimbabhAveneti dvividhaH / ekasyaivArthasya zabdadvayenopAdAnaM vastuprativastubhAva: / dvayorarthayordvirupAdAnaM bimbapratibimbabhAvaH / (i) taMtra sAdhAraNadharmasya sakRnnirdezo yathA 42 nirdezaH | 1 3 (ii) vastuprativastubhAvena sakRnnidezo yathA - dhArite makarakarNabhUSaNe 'lokapAlana mahotsavaiSiNA / rAghaveNa nRpamauLinA dhRte 4 hemollasatpuSkaramAlikAGkaH siMhAsanastho 'ghRtahAra mauLiH / 'apakSmapAtairnayanairavekSya 5 atra kanakapuSkaramAlikAGkatvAdidharmANAmupamAnopameyagatatvena 6 5 gaje marutvAniva rAmacandraH // ceti -- ta 26 pRthanirdezo'pi ' ityataH ' sakRnnirdezo ' iti paryanto bhAgaH 'na' pratau nAsti / kuNDale iva kharAMzumAlinA' || mauLihAraH -- A : ApakSapAtairnayanaiH-- -A upajAtivRttam lokapAlanama haitravairiNA ta - sakR rathoddhatAvRttam Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upamAlachAraprakaraNam atra dhAritadhRtazabdAbhyAm ekArtha'pratipAdanAt vastuprativastubhAvaH / (ii) bimbapratibimbabhAvena 'nirdezo yathA - __. vidhRtaciraratnahAro rAmassAketapaTTaNe bhAti / / 'vipine yathA vasantaH sadyaH saMphullapuSpamAlAGkaH / / atra hArapuSpamAlikayoH sAdRzyena 'rAmavasantayoH sAdRzyamiti bimbapratibimbabhAvaH / - punarapi dvividhopamA-samastavastuviSayA-ekadezavartinI ceti / (i) tatra samastavastuviSayopamA yathA - dordaNDau viTapAvivopacayako muktA vibhUSojvalA: __samphullAH kalikA ivAGgakiraNA saMsargibhRGgA iva / bhaktabhyo nanu dharmakAmamukharAbhISTAni dattAnyaho divyAnIva phalAni kalpaviTapIvAbhAti 'sItApatiH // (ii) ekadezavartinI yathA - bAlAtapeneva sapItavAsasA samudyatA caNDaruceva mauLinA / . 'pratipAdakAt-ta 'sakRnnirdezo yathA-na 'vidhRtanirmalahAro rAmassAketapaTTaNe bhAti-ta,na 'pAti-mA 'vipine ca tathA vasantaH-ta 'rtnaavtNsmo:-aa| 'zArdUlavikrIDitavRttam / 'sUryAzvairmasajAstataH saguravaH zAla. vikrIDitam' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakArAve samunnato rAjati rAghavo'dhunA / zRGgadvayeneva bhujadvayena // atra rAmacandra udayAcala ivetyarthAtpratIteH ekadezavartitvamupamAyAH / eSA mAlArUpeNApi saMbhavati yathA - . zItalaruciriva raviriva .. mArutasakha iva paramiva brahma / ojAyamAnabhUSAbhUSita ____sarvAGgazomito rAmaH // yathA vA - zrImAn kAmAn sRjatu puruSa ziSTava zeSazaGkA- . zokIna ssukaviracitazlokavatsadguNo me / bhAgIrathyA nivaha iva zuciH prekSaNIyo 'mRgAkSyAH ...... .... .... surataroH maithilIkaNThahAraH // 1 upajAtivRttam / indravaMzAvaMzasthayormelanAt / ' 'rAmaH' iti padAnantaraM ............. zrIbAdarAyaNamuniH svayameva viSNupArthacchalAt tamadhikRtya kRtaprabandhe / tasyApi nityamahitaM zazibhUSaNaM tvAmeDayan .... ....' iti kazcana bhAgaH 'A' pratI madhye praviSTaH dRshyte| 'zreSThavadoSa-na - 'suraviracita-ta . ''ta,na' pratyoH 'mRgAkSyA vAtodRSTairiva surataroH' iti pAThaH dRzyate / 'A' pratau 'mRgAkSyAH pAlo dRSTeriva surataroH' iti pAThaH dRzyate / sarvo'pyayaM pAThaH azuddhaH iti kRtvA na dattaH / adhobhAge eva pradattaH / ... . . Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanandhayAlaGkAraprakaraNam 45 ___ atra ubhayatra ekamyopameyasyAnekopamAnopa'nibandhanAnmAlAtvam / sarvatra upamAyAH bhedAbhedasAdharmyamUlatvam / evaM bhedAntaramapi yathAsaMbhavamudAhAryam / // atha ananvayAlaGkAraH // __ 'sarvatra upamAyAM bhedA'bhedasAdharmyamUlatve tulye'pi dvitIyasabrahmacAri. nivRttiparyavasAyitvAdupamA'nantaramananvayanirUpaNaM, tadanantaraM tRtIyasabrahmacArinivRttiparyavasAnAdupameyopamAyAH nirUpaNamiti dvayossaGgatiH / yadvA ekavAkyAzritatvAdupamA'nantaramananvayaH / bAkyabhedAzritatvAttadanantaramupameyopameti saGgatiH / nanu na tAvat-- 'ekasyaivopamAnopameyatve ananvayaH' iti kAvyaprakAzakArAlajhArasarvasvakArasAhityacintAmaNikAravidyAnAthAnAM lakSaNaM yuktam / 'rAmazcandra ive'tyAdhupamAyA mativyAptaH / tatra upamAnopameyayo de'pi prameyatvAdyavabhedena ubhayorakyAt ekasyaiva upamAnopameyatvasaMbhavAt / nanu 'zAbdenaikatvena pratIyamAnassa upamAnopameyatve'nanvaya iti vivakSitatvAt noktadoSa iti cenna - 'indro mahendra iSa 'phaladAyI'tyupamAyA mativyApteH / tatra zabda. dvayenaikadevatApratIteH / na ca so'pyananvaya eveti zaGkayam / mImAMsAnyAyAnusandhAnena indramahendrayorbhedena upamAsiddhaH / nanu 'zAbdenaikatvena pramitasya nivandhanenAsAhityaM / sarvatra-A * ' sarvatra upamAyAm' iti padadvayaM- ta, 'A' pratyoH nAsti / 'mavyAptiH-ta,na 'zabdenaikatvena-ta,na " padadAyI-A . 'mavyAptiH-ta, ' zabdenaikatvena-ta,na Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tathAtve'nanvaya iti vivakSitamiti cet na / vakSyamANAsaMbhava doSa. prastatvAt / nanvatyantAbhAvapratiyogidharmavyatiriktadharmAvacchedena ekasyaivopamAnopameyatvamananvayatvamiti noktadoSaH / tatropamAnopameyayoH prameyatvenaikye'pi prAti svikAsAdhAraNadharmAvacchedena bhedasatvAditi cet na / kevalAnvayidharmavyatiriktadravyatvAdinApi tatrobhayorakya' saMbhavena taddoSatAdavasthyAt / nanu yaddharmAvacchedenopameyatvaM yasyopanibabhyate taddharmAvacchedena tasyopameyatvamananvaya iti lakSaNamiti cenmaivam / 'rAmo rAghava ive' tyAdyananvaye atryAptiH / tatra rAmatvAvacchedena upameyatvAt 'rAghavatvAvacchedena upamAnatvAt 'rAmatvaraghugotrApatyatvayorbhedAt / nanu tatra rAghavazabdenA'pi rAma evocyata iti cenna / raghugotrApatyatvaviziSTarAmasyaiva upasthitatvAt / nanu tatra rAmAMzo'pi pratIyata iti ananvaya eveti cettarhi 'rAmo viSNurivetyupamAyAmativyApteH / viSNuzabdena rAmasyApi pratIyamAnatvAt / kiJca atra evakAro'pi vyarthaH / nanu upameyopamAyAm ativyAptinirAsArthamevakAraH / tatra dvayoH paryAyeNopamAnopameyabhAvAGgIkArAditi cet na / ekasyaivopamAnopameyatvasya viruddhatvena asambhavAdasambhavadharmayogena itaravyAvRttivyavahArayora siddheH / na hi gandhavAnAkAza iti gandhavatva lakSaNenA sambhAvanAkAzasyetaravyAvRttivyavahArayossiddheH / na caikasya vyApyavyApakabhAvavadupamAnopameya 1 2 3 doSasatvAt ta saMbhavAt na 4 alaGkArarAghave - rAghavatvAvacchedena rAmasya upamAnatvAt - na rAmasya raghugotrApatyatvayoH ta 6 * rAmo viSNurivetyupamAyAmityArabhya parisaMkhyAyAM vastutvenaiva anekatra prAptasya ' ityanto bhAgaH 'ta' pratau upameyopamAlaGkAra prastAve pramAdavazAt AgataH dRzyate / " Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 ananvayAlaMkAraprakaraNam tvamapi saMbhavatIti vAcyam | dRSTAntasyApyasaMpratipatteH / na ca ziSTameva lakSaNamastviti vAcyam / upamAnopamAyAmativyAptiprasaGgAt / tatrApyeka. syopmaanopmeybhaavaaniikaaraat| nanu 'yugapadekasyopamAnopameyatve'nanvaya' iti vizeSaNAnnoktadoSa iti cet na / uktottarotvAt / 'nanvekasyopamAnopameya. bhAvasyopanibaddhasya anupapatyA dvitIyasabrahmacArinivRttiparyavasAnamananvaya' iti cet , tabapraznapUrvakaparisaMkhyAlaGkAre'ntarbhAvaprasaGgaH / 'ekasya tasyAnekatra prAptasya vastuna ekatraiva, niyamanaM parisaGkhyA' / prakRte'pyekasyAnekatra prAptasya sAdRzyarUpavastuna ekatra niyamanasaMbhavAt / nanu parisaMkhyAyAmekatra niyamena paryavasAnam / ___ ananvaye vitaranivRttAviti bheda iti cet maivam 'tAhaganyatyapohAya parisaMkhyA tu sA smRteti' kAvyaprakAzakAravacanAttasyA api itaranivRttI paryavasAnAt / anyathA lakSaNaparisaMkhyAsaMjJayoranAnuguNyApattiH / ata eve. 'tyazvAbhidhAnImAdhatta' ityAdinivRttiH pradhAnaH parisaMkhyAvidhiriti mImAMsakAH prAhuH / na ca parisaMkhyAlakakAre'nupapatterabhAvaH / 'sAketa eva nagarI rAma eva mahIpati 'riti / atrAnupapatterapi satvAt / ato nedaM lakSaNaM yuktam / etenopamAnAnantarasaMbandhAbhAvo'nanvaya ityapi nirastam / upameyo. pamAyAmativyApteH / na ca 'dvitIyopamAnasaMbandhAbhAvo'nanvaya' iti matam / anuktopmaanopmaayaamtivyaapteH| yadyapyekAvaLIkAralakSaNam - ' anugati. rUpamaGgAnAmekasminneva jAyate vaaky| yadyekasya tadAnImanvartho'nanvayaH kathita' iti / tatra vaktavyam / upamAnazabdenopamAnopameyopamAvAcakazabdasAdhAraNadharmAH kthynte| tathA sati kimupamAnopameyamAtramupamAjazabdenocyate / kiM vA parasparabhinnopamAnopameye / nAdhaH / 'rAmo rAma iva' ityAdAvapyaGgibhUtopamAprasaGgAt / na dvitIyaH / asaMbhavaprasaGgAt / ananvaye bhinnopamAnopameyayorabhAvAt / prAguktadUSaNamapyatrAnusandheyam / tasmAdananvayAladvAralakSaNaM durnicamiti cedatrocyate - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhalaGkArarAghave ''sAdRzyatvenAnekatra prAptasya sAdRzyasyaikatra niyamanena dvitIyasabrahmacArinivRttiparyavasAnam 'ananvayaH' iti lakSaNam / parisaMkhyAyAM vastutve. naivAnekatra prAptasya vastunaH ekatra niyamanAditaranivRttiparyavasAnamiti na tatrAntarbhAvApattidoSaH / yadvA ' yaddharmAvacchedena yasyopameyatvaM zabdena prathamataH patIyate taddharmAvacchedena tasya zabdena prathamataH prtiiymaantvmupmaantvmnnvytvmiti| 'rAmo rAghava ive'tyAdau nAvyAptiH / rAghavazabdenApi rUDhyA prathamato rAmatvAvacchedenaiva rAmasyopamAnatvapratIteH / na ca rAmo viSNurivetyatropamAyAmativyAptiH / tatra prathamato viSNuzabdena 'viSNutvAvacchedena viSNUpamAnatva pratItiriti na ko'pi doSaH / udAharaNam - .. santu nAma bhuvaneSu mauLayo 'bhuumipaalsurmuurdhdhaaritaaH| . rAmamauLisamamujvalojvalo rAmamauliriva jRmbhate'dhunA // . . 1 sadRzatvena-A . 'dvitIyasadRzavyavacchedaphalakavarNanaviSayIbhUtaM yadekopamAnopameyaka sAdRzyaM tadanvayaH' (rasagaGgAdharaH-2 Ananam) 'viSNutvAvacchedena-iti padaM 'ta-ma' pratyoH nAsti / 'pratIteriti-ta,na 'bhUmipAlanasumrdhadhAritAH-A. * rathoddhatAvRttam Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upameyopamAlaGkAraprakaraNam .. // atha upameyopamAlaGkAraH // nanu-'viparyAsa upamAnopameyayoH upameyopamA' iti kAvyaprakAzakAraH / 'dvayoH paryAyeNa tasmin upameyopamA' ityalArasarvakAraH / . 'upamAnopameyatvaM dvayoH paryAyato yadi / . - upameyopamA sA syAt dvividhaiSA prakIrtitA' || iti sAhityacintAmaNikAraH / 'paryAyeNa dvamaustasminnupameyopamA matA' iti vidyAnAthaH / 'yadyubhayoH paryAyAt syAdupamAnopameyatvam / sannihitavAkyamede satyupameyopamA dvividhA' || iti vidyAdharaH / etAni lakSaNANi na lakSaNajJAnAM 'mano hi raJjayanti / rAmazcandra ivetyAdhupamAyA mativyApteH / tatra rAmasya candrapratiyogikasAdRzyapratItI candrasyApi rAmapratiyogikasAdRzyapratIteH pUrvamupamAnopameyayoH satoH pazcAdupameyopamAnatvapratIteH / anyathA 'ayaM tatsama' ityukte 'so'pyetatsama' iti vyavahArAbhAvaprasaMgAt / nanu pUrvamupamAnopameyayoH pazcAdvAkyAntareNopameyopamAnabhAvopanibandhe upameyopameti lakSaNaM vivakSitamiti cetarhi 'rAmazcandra ivAbhAtI'tyupamAnantaramekasminneva kAvye zlokAntare 'candro rAma ivAbhAtI'tyupamAnivandhe styupmeyopmaaprsnggH| nanvekasminneva zloka iti vizeSyata iti cet tarhi gadyasaMbandhyupameyopamAyAmavyAptiprasaGgaH / tanu tarhi ekatra kAvye prabandhe vA tatheti vivakSitamiti cet tarhi prAguktadoSApattiranapAyaiva / 'adhunopameyopamAlaGkAraH-ta . mano rajayanti-na. 'mativyAptiH-ta 'tarhi tadevA'nyapravandheSu tatheti-ta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 madarasAyane nanu avyavahitavAkyAntareNa upameyopamAna bhAvanibandha iti vivakSitamiti cettarhi -- rAmacandra ivAbhAti lokAnandakarAkRtiH / / candro rAma ivAzeSakalAkalitavigrahaH // ityupameyopamA na syAt / 'tatra vyavadhAnasaMbhavAt / nanu svA'nanukUla. vAkyAntareNeti vivakSitam / pUrvoktasthale sAdhAraNadharmapratipAdakavAkyasya 'khAnukUlatvAt noktadoSa iti cecarhi - svazabdenopameyopamAyAH vivakSitavAdAtmAzrayaprasanaH / / kiJca sarvatra 'catvAro dAzarathayazcatvAra iva sAgarAH / catvArassAgarA bhAnti catvAra iva rAghavA.' ityatra avyAptiH / tatra dvayorupamAnopameyayoH upameyopamAnabhAvAsatvAt / nanUpamAnopameyatvAvacchinnayoH upameyopamAnabhAvanibandhe upameyopa. meti lakSaNaM vivakSitamiti cet maivaM upamAnopameyatvayoH vizeSaNatvavivakSA. yAmasaMbhavaprasaGgAt / tadviziSTAvasthAyAmeva upameyopamAnabhAvasya viruddhatvAt / upamAnopameyatvayorupalakSaNatvavivakSAyayAM 'rAmazcandra ive'tyupamAyAmativyAptiH / ''mAvanibandhaH ityArabhya 'vigrahaH' iti paryanto bhAgaH 'na' pratI .. ... .. tatra vyavadhAnasaMbhavAt-ityanantaraM tatra svAnanukUlavAkyAvyavahita. . vAkyAntareNeti vivakSitam ' iti 'ta' pratau vartate / svAnukUlatvAt'-ityArabhya naiyatyapadena tannivRtteH ityataH pUrva, madhye vidyamAno bhAgaH 'ta' pratau nAsti / tatsthale ananvayAladvArasya 'vetyupamAyAm avyAptiH / viSNuzabdena ityArabhya ' anyathA lakSaNAparisaMkhyAsaMzayosnAnuguNyA' ityanto bhAgaH dRzyate / sa tu prAmAdikaH / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upameyopamAlaGkAraprakaraNam atra upamAnopameyayorapi kadAcidupameyabhAvasaMbhavAt / nanu tathApi prAguktasthale dvayozcatuSkayoH paryAyeNa upamAnopameyatvam astyeveti cenna / 'rAmAdInAmevopameyatvapratIteH catuSkayostadapratIteH / tasmAdupameyopamAlakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate ' vyaktyanapekSanaiyatyena upamAnopameyatvaprakArakAnusandhAnaviSayayoH upamAnopameyatvopalakSitakoTyorvAkyAntareNa 'upameyopamA ' iti lakSaNaniSkarSaH / 1 atra vyavahitavAkyAntarasthaleM nAtivyAptiH / naiyatyapadena tannivRtteH / vyaktyapekSayA naiyatyaM tatrApyastIti tannivRtyartha vyaktayanapekSetyuktam / 2 zeSaM spaSTam / yadvA - ' tRtIyasabrahmacArinivRttiparyavasitAlaMkRtirupameyopamA' / udAharaNam 3 4 ------ " - kirITaratnAni yathA vibhAnti keyUraratnAnyakhilezvarasya / keyUraratnAni yathaiva tAni kirITaratnAni raghUttamasya // - 51 vaiparItyenopAdAnam raghUdrahasya- -A upajAtivRttam -X rAmAdInAmevopamAnopameyatvapratIteH na - tRtIyasadRzavyavacchedabuddhiphalaka varNanaviSayIbhUtaM parasparamupamAnopameyabhAvamApannayorarthayoH sAdRzyaM sundaram upameyopamA ' (rasagaGgAdharaH - 2 Ananam ) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakArarAghave atha smaraNAlaGkAraH bhedAbhedapradhAnasAdharmyamUlatve tulye'pi smaraNAlaGkArasya svavAcakazabdenAvAcyasAdharmyamUlatvAt ananvayopameyopamApekSayA jaghanyatvAt , atra nirUpaNamucitam -ityvaantrsnggtiH| yadvA bhedAbhedapradhAnAlaGkAraprastAve parizeSAt smaraNAlabAranirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / peTikAsaGgatistu spaSTaiva / nanu 'yathAnubhavam arthasya dRSTeH tatsadRze smRtiri 'ti kAvyaprakAzakAraH / 'sadRzAnubhavAt vastvantarasmRtiH smaraNa 'mityalaGkArasarvasvakAraH / 'smaraNa sadRzArthatya darzanA'tsadRzasmRtiriti' saahitycintaamnnikaarH| 'sadRzaM sadRzAnubhavAdyatra smaryeta tatsmaraNam' iti vidhAdharaH / 'sadRzAnubhavAdanya. smRtiH smaraNamucyate' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra sadRzadarzanajanyasadRzavastvantarasmRtiH smaraNamiti' niSkRSTArthaH / tatra vaktavyam / sadRza. darzanajanyatAvacchedakaM kiJcidasti na vA / nAntyaH / tadasatve tajjanyatAyA eva dumehatvena itarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgAt / AyeM tat kiM smRtitvaM bA / sadRzadarzanajanyasmRtitvaM vA / 'smRtivyatiriktasmRtitvaM vA / anyadvA / nAyaH / tasya atiriktavRttitvena anavacchedakatvAt / na dvitIyaH / anyonyAzrayaprasaGgAt / na tRtIyaH / tAdRzasmRtitvasya sadRzadarzanajanyatA. ahaM vinA durghahatvAt / uktadoSAnapAyAt / nAntyaH / anirvacanAt / tasmAt smaraNAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate-'yadvyatirekaprayojakavyatirekapratiyogisadRzadazanaM 'tAdRksmaraNopanibandhaH 'smaraNAlaGkAraH' 'sadRzaM smRtiriti-ta ' sadRzadarzanajanyasmRtivyatiriktasmRtitvaM vA-ta,na * tAdRzasmaraNopanibandhaH-ta,na * ' sAdRzyajJAnobuddhasaMskAraprayojyaM smaraNaM smaraNAlaGkAraH' / (rasagaGgAdharaH-dvitIyam Ananam ) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNAlaMkAraprakaraNam 53 iti lakSaNaniSkarSaH / atra janyatvAgatvAt na pUrvoktadoSaH / udAharaNam - tvAM mArgamANo vipineSu rAmo _ vilokyate nUpurarasnamekam / sahAyazUnyetaranUpurasya saMsmRtya sIte samupaiti cintAm // .. -x athAropapeTikA- (rUpakAlaGkAraH) upamApeTikAnantaraM sAdharmyamUlatvAt AropapeTiketi peTikayossaGgatiH / tatra abhedapradhAnarUpakAdyalaGkArANAM nirUpaNe kartavye, bahubhedavatvena abheda. pradhAnAlaGkAramUlatvena tathArUpa, rUpaka nirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu ' sUcIkaTAhanyAyena' pariNAmAdInAmeva prathamato nirUpaNaM kiMnnasyAditi cet-ucyate / yatra alpanirUpaNena adhikaprayojanasiddhiH kAlavilamba na sahate tatraiva sUcIkaTAhanyAyAvatAraH / prakRte tu na tatheti tannirUpaNameva yuktam / nanu-' tadpakamabhedo ya upamAnopameyayoriti' kaavyprkaashkaarH| 'abhedaprAdhAnye Arope AropaviSayAnapahave rUpakami'tyalakArasarvasvakAraH / 'tadpakamArope yatrApayate na tadviSaya' iti vidyAdharaH / tadrUpaka. mAropo yo viSayasyAnapahavaikyam' iti sAhityacintAmaNikAraH / AropaviSayasya syAdatirohitarUpiNaH / uparaJjakamAropyamANaM tadrUpakaM matam || iti vidyAnAthaH / tatra na tAvatkAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / yathAzrute'pahavAlaGkAre 'ati. 1 upajAtivRttam 3. nirUpaNamanurUpamityavAntarasaGgatiH-na 'ativyApti -na Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 roserad vyApteH / tatrApyupamAnopameyayora bhedapratipatteH / nanu ' AropaviSayAnapava' iti vizeSaNAt na tatrAtivyApti' riti cet na / sandehAlaGkAre 'ativyApteH / tatrApi viSayAnapave satyupamAnopameyayorabhedapratIteH / nanu ti 'asandigdhayorupamAnopameyayo 'rityapi vizeSaNAt noktadoSa iti cet tAha AntimadalaGkAre ativyAptiH / tatrApyuktalakSaNasatvAt / nanu viSayAti - rodhAna ityapi vizeSaNAt na tatrAtivyAptiriti cettarhi - rAmasya zaradArambhacandrikAdhavaLadyutim / 'Alokayanti dikAntAH kIrtyanazvarazATikAm || ityAdirUpake asambhavaprasaGgaH / tatra kIrtireva anazvarazATiketyanazvarazATikAtvAropeNa zuddhakIrtisvarUpasya tirodhAnAt / tasyAH zATikAtvarUpApannatvena pratIteH / na ca sarvathA viSayatirodhAne 'satIti vivakSita miti nAsambhava iti vAcyam / bhrAntimadalaGkAre'pi sAmAnyasyAMzasya pratIteH sarvathA viSayatirodhAnAbhAvAt tatrAtivyAptitAdavasthyAt / vizeSaNAntareNa tadvyavacchede'pi pariNAmAlaGkAre ativyApti' durvaaraa| nanvAropaviSayoparaJjakatve satIti vizeSaNAt na pariNAme ativyAptiH / tasya prakRtopayoge pariNAmAt iti ceducyate / avacchedakagrahaNaM vinA uparaJjakatvasya gRhItu 1 2 5 7 iti cenna ' sandehAlaGkAre ityArabhya ityapi vizeSaNAt na tatrAtivyAptiriti cettarhi, ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / ativyAptiH ta pratipatteH ta Alokayanti dikkAntyA kIrtyA nazvarazATikAm-ta satIti nAsambhava ta C 6 sAmAnyAMzasya -- ta durnivArA na - -- Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakArAkaraNam mazakyatvAt / tadvaktavyam / tat kiM pariNAmAdyalaMkAratvaM vA rUpakatvaM vA / nAdhaH / tasyAtiriktavRttitvenAnavacchedakatvAt / netaraH / AtmAzrayaprasahAt / tathA cetarabheda sAmane'jJAnAsiddhiprasaGgAt / nanu prakRtAnupayogitvena vizeSaNAnna pariNAmAlaMkAre ativyAptiriti cet na / prAmuktavizeSaNaviziSTa. bhedasyAropyaviSayoparajakatve prakRta eva upayuktatvena asambhavaprasamAt / nanu AropaviSayoparajakatvavyatiriktaprakRtakAryAnupayogitvaM vivakSitamiti noktadoSa iti cet na / avacchedakAnavagamena uparaJjakatvasya durmahatvAt tadviziSTalakSaNasyApi durghahatvena. uktadoSAnapAyAt / tataH kAvyaprakAzakAralakSaNaM na yuktam / etena alaGkArasarvasvakArAdilakSaNatrayamapi nirastam / vidyAnAtha. lakSaNe sndehaalkaare'tivyaaptiH| nanu tatrAtirohitarUpiNa- ityanena tavyavacchedaH siddhaH / tatra viSayasya sandihyamAnatayA atirodhAnAditi cet hanta, tahi mAstu zuddhasaMzayAlakAre ativyAptiH / tathApi - kimayaM nIlajImUtaH kiM vA tApiJcapAdapAH / / - jAne 'punaHprasanno me dRzyate raghunandanaH // . iti nizcayaparyavasAyisaMzayAlaMkAre' ativyAptiH duruddharA / tatrAropaviSayarAmAdeH atirodhAnAt / nanu tatrApyAropadazAyAM viSayatirodhAnamastyeveti noktadoSa iti cet na / asmAbhinizcayaparyavasAnadazAyA mativyAptyutthApanAtadaparihArAt / nanvAropadazAyAm atirohitarUpiNa iti lakSaNe vizeSita ' pariNAmAnyalaMkAratvaM vA-A,na 'sAdhane ajJAnAsiddhi-na ... 'nirastaM bodhyam / vidyAnAthalakSaNe--tana, 'puraH prasanno-ta ... *mativyAyudbhAvanAt-ta,na ... Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 balakArarAve miti na tadAnImapi tatrAtivyAptiriti cenna / sandehe sandidyamAnatayA viSayatirodhAnavadrUpake'pyAropAdhiSThAnatayA 'zuddhaviSayasvarUpasya anavabhAsena tirodhAnasambhavAt , asambhavaprasaGgAt / nanu rUpake zuddhaviSayApratItAvapi viSayapratIteH na tassa tigedhAnamiti cenna / tarhi sandehAlaMkAre viSayasya sandiyamAnatve'pi 'sa pratIyata eveti na tirodhAnam ityativyAptistadavasthA / vastutastu pariNAme na viSayasvarUpApahAraH / rUpake tu viSayasvarUpam apa. hRtameveti tirodhAnAdasaMbhavaH / taduktaM ratnApaNakAraiH-- 'evazca yatrAropya. sAdapyapratItimAtraparyavasAyitayA prakRtamapahRtasvarUpam aprakRtarUpApannaM bhavati tasmAt rUpakAt pariNAmasya vailakSaNyaM darzitaM bhavatIti / etena 'na rAmo'yaM, navAmbhodo, na sIteyaM taTillatA' ityapahave 'meghabu-yAminandanti rAmamAlokya cAtako ' iti bhrAntimadalaMkAre ca ativyAptiH dRDhanaraiveti bodhyam / tatra prAntyapahavAbhyAM tirodhAnAnIkAre prakRte'pyAropAdhi. SThAnatvena 'tirodhAna ityuktam / 'kiM taduparajakatvaM nAma, yena pariNAmA. lakAravyAvRttiH syAt / viSayavyanjakatvaM kaa| tatrAtizayaprakAzakatvaM vA, prakRtAnupayogitvaM vA / tatra 'rUpakatvakaraNaM vA / upalakSaNatayA vyAvartakalaM vaa| anyadvA / nAdyaH / 'vardhante haridantareSu jagadAnandA yazaH kandaLA' ityAdau kandaLAnAM yazovyanjakatvAbhAvena asambhavaprasaGgAt / na dvitIyaH / 'rAmamudrAmayIM rakSAM dadhAra hanumAn kapiH' iti pariNAmA 'siddhaviSayasvarUpasya-ta 'cettarhi sandehAlaGkAre'pi viSayasya-ta,na 'na pratIyata eveti-A 'tirodhAnasambhava ityuktam-ta,na " kiM vedamuparajakatvaM nAma-ta,na 'rUpatvakaraNaM vA-ta Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpakAlaGkAraprakaraNam lakAre ativyaaptiH| tatrAropyamANarakSAtvAdeH AropaviSayarAmamudrikAdeH azeSopadrava nivartakakSamatvarUpAtizayasya prakAzanAt / na tRtIyaH / ukto. taratvAt / na caturthaH / rUpavatvakaraNasya pariNAme'pi saMbhavAt / ata eva na paJcamaH / nApi SaSThaH / tasmAnirUpaNAt / tasmAt rUpakAlajhAralakSaNaM durnirvacamiti cet-anocyate / apahavAnavinAbhUtAniyatakoTyanavagAyabuddhipUrvakAropAnyonyA bhAvAdhikaraNaprakRtapradhAnakAnyopayogitvAtyantAbhAvAdhikaraNAropo rUpakam ' iti lakSaNaniSkarSaH / atra prathamavizeSaNena apahava. vyAvRttiH / aniyatetyAdidvitIyavizeSaNena sandehavyAvRttiH / abuddhipUrvakelyAditRtIyavizeSaNena AntimavyAvRttiH / prakRtetyAdicaturthavizeSaNena pariNAmavyAvRttiH / na ca utprekSAdAvativyAptizAvakAzaH / tasya anAroparUpatvAditi 'sarvatra sAdRzyamUlAladvArebhyo vilakSaNam / ___ tat sAvayavaniravayavaparamparitabhedAt trividham / sAvayavamapi samastavastuviSayam ekadezavivarti ceti dvividham / niravayaMvamapi kevalamAlArUpeNa dvividham / paramparitamapi dvividhaM zilaSTanibandhanam azliSTanibandhanaM ceti / tayorapi pratyekaM kevalamAlArUpeNa caturvidhatayA rUpakam aSTavidhAt nAtikAmati / 1 nivartanakSamatva - * bhAvAnadhikaraNa-ta '' upameyatAvacchedakapuraskAreNa upameye zabdAgnizcIyamAnamupamAna. tAdAtmyaM rUpakam / tadevopaskArakatvaviziSTamalaMkAraH' / .. (rasagAdharaH-dvitIyamAnanam) * 'sarvatra' iti padam 'A' pratau nAsti / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: ayodAharaNAni- . . (i) 'avayavAnAmavayavinamdha rUpaNe samastavastu viSayakaM rUpakaM yathA - . sAketapramadAgutpalakule sadyo vikAsonmukhe / 3haSTeSvarthicakorakeSu janatAsindhau ca vRddhi gate / kA dehAlakRticAruhIrasuSamAjyotlA samudbhAsayan ArUDhaH kanakAsanodayagiri zrIrAmacandro'jani // (ii) akyavarUpaNAt avayavino rUpaNAvagatau ekadezavartirUpakaM yathA kummasaMbhavamahArNavArpitaM. vinati tribhuvanottaraM maNim // prekSako raghuvare jano dvayo.. ranvevana guNa ityamanyata // ... atra agastyasyAvayavasya mahArNavarUpaNe tadarpitamaNeH kaustubhatvaM rUpyate / rAmasya ca viSNutvaM rUpyata ityekadezavartitvam / (iii) 'avayavanirUpaNamAtre kavirasambhavizrAntI niravayavam / ('avayavanirUpaNamAtre'pi tathaiva / kamma vamahANavA pa 1 'yatrAvayavAnAmavayavinazca sAmastyena nirUpaNaM nibadhyate tat samasta vastuviSayaM rUpakam ' (pratAparudrIyam) 'viSayarUpakam-na...... 'zArdUlavikrIDitavRttam .. ' ' yatrAvayavarUpaNAdayavino nirUpaNaM gamyate tadeka deshvivrtiruupkm'| (pratAparudrIyam) ranvayAnuguNa-ta ' yatrAvayavanirUpaNamAtre kavisaMrambhavizrAntiH tanniravayatra rUpakam / . .. avayavanirUpaNamAtre'pi tadeva (pratAparudrIyam-rUpakAlaMkAraprakaraNam) ' 'avayavani' iti bhAgaH yojitH| :: Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpakAlaGkAraprakaraNam tatra kevala niravayavam / yathA sAketa puryAmamale muhUrte siMhAsanArohiNi rAmabhadre / sabhAM tadA tattanuM bhUSaNeddhamANikyadIpALiralabhvakAra // atra rAmacandrabhUSaNa mANikyAnAM dIpatvaM rUpyate / mAlAniravayavaM yathA 1 rAmazravaH kuNDaladdIra rociH gaNDadvaye mandahasAdhikaNTham / hArastanau candana 'sAralepau padAbjayoH pAvanatIrthamAsIt // rUpakaheturUpakaM paramparitam / na cedaM samastavastuviSaye'ntarbhUtamiti vAcyam / asya rUpakadvayamAtravyavasthitatvAt / (iv) SThikevala paramparitaM yathA siMhAsanAgrasthitarAmabhadrakirITamANikyagatAta pazrIH / AmodayantI 'nikhilaM svacakraM saMlakSyate sarvadigantareSu // bhUSaNastha: mANikya-ta 59 8 " upajAtivRttam rAmAzrame kuNDala * sAralepaH iti mAtRkAyAmasti / stanAviti padasya vizeSaNAt ' sAralepau' iti zoSitaH / 6 * viphalaM svacakraM - -na * upajAtivRttam Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 malakArarAvaye atra rAmakirITamaNigaNaH prakAzalakSmyA AtapazrItvena rUpaNaM 'svacakrasya cakravAkatvena rUpaNaM prati hetuH / tacca zliSTazabdanibandhanaM kevalaparaMparitam / ekavArameva rUpaNAt / () zilaSTamAlAparamparitaM yathA - bhAti bhrAmyabahulatamasA bhedane brahmabuddhiH saMpazyadhvaM jhADiti kamalollAsane "saurakAntiH / AzApUrtAvanimiSataruprollasatpuSpamAlA vizvavyAptA raghupatiziroratnakoTIra kAntiH // atra rAmakirITakAnteH brahmavidyAtvAdirUpaNaM 'bahuLatamAMsyeva bahuLatamAMsi ityAdi'rUpaNe kAraNam / . (vi) azliSTakevalaparamparitaM yathA - rAmodayagirau ratnakirITaravimaNDalam / dRzyate bhAnujAlena prakAzitadigambaram || atra rAmasya udayAcalatvena rUpaNaM, kirITasya 'ravimaNDalatvena rUpaNaM prati kAraNam azliSTanibandhanam / (vii) azliSTamAlAparamparitaM yathA - udyadbhujAviTapakomalapallavAni hastapraphulladaravindamarandadhArAH / 1 'svacakrasya cakravAkatvena rUpaNam' iti bhAgaH 'A' pratau nAsti / 'sArakAntiH-A ' 'mandAkrAntAvRttam ' 'mandAkrantA jaladhiSaDagaiH mbhau natI tAdgurU cet ' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / * ' bahuLatamAMsyeva' iti tu 'na' prato nAsti / (i) nirUpaNe-ta (ii) rUpaNakAraNam-na 'ravimaNDalasvarUpaNaM-A . Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpakAlAraprakaraNam bhAntyaguLIsuramahIruhadivyavallyo / ___ raamprkossttyugkngknnrtnbhaasH|| atra rAmaratnakaraNabhAsAM pallavatvAdirUpaNaM prati bhujAdInAM viTapatvAdi. rUpaNaM kAraNam / (viii) azliSTamA lAparamparitaM vaidhamryeNApi saMbhavati / yathA - tamastarukuThArAgraM dIpanIhArabhAskaraH / rAmacandrakirITasya rAjate rucimaNDalam // evam aSTavidharUpakasya vAkyasamAsagatatvena SoDazabhedAssaMbhavanti / // atha pariNAmAlaGkAraH // prakRtAnupayogyAroparUparUpakanirUpakanirUpaNAnantaraM prakRtopayogyAropa. rUpapariNAmAlaMkAranirUpaNamucitamityavAntarasaMgatiH / nanu-' AropyamANasya prakRtopayogitve pariNAmalakakAraH' ityalabArasarvasvakAraH / 'taM pariNAma dvividhaM kthyntyaaropymaannruuptyaa| pariNamati yatra viSayaH prastutakAryopa. yogAye 'ti vidyaadhrH| 'viSayo viSayatvena yasminpariNamedyadi / prakRtArthopayogAya pariNAmassa ca dvidheti sAhityacintAmaNikAraH / 'AropyamANam AropyaviSayAtmatayA sthitam / prakRtasyopayogitve pariNAma udAhRta' iti vidyAnAthaH / pariNAme "viSayaviSayiNorubhayorapi svarUpAnapahArAt viSayasya viSayarUpeNAvasthAnaM kathitaM na viruddhamiti dhyeyam / tatra alakArasarvasvakAralakSaNaM na yujyate / samAsoktAvativyApteH / tatrApyAropyamANasya prakRtopa. yogitvAt / nanu vAcyatve sati AropyamANasya prakRtopayogitvaM vivakSitamiti noktadoSa iti cet tarhi - 'vasantatilakAvRttam / 'viSayaviSayiNorapi-A Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malaGkakArarAghave rAghavaM daNDakAraNye vAsavopalakomalam / / vilokva nanRturnIlameghabudhyA kalApinaH || iti prAntimadalaMkAre''tivyApteH / tatra 'vAcyasyApyAropyamANasya prakRta. nartanAdyupayogitvAt / nanu AropyamANasya viSayAtmatayAvasthitasya prakRtopayogitve pariNAma iti na praantimtytivyaaptiH| tatrAropyamANasya viSayAtmanA avasthAnAsambhavAt , viSayasya tatra 'pihitatvAt / ata eva sApahave'pyativyAptiriti cet na / tatrApi viSaya sAmAnyAMzatayA sthitasyai. vAropyamANasya prakRtopayogitvAt / 'nanu viSayavizeSAMzAtmatayA 'avasthitasyAropyamANasyeti lakSaNe vivakSitamiti cenna / seyaM vasantalakSmIH kiM kiM vA kAnanadevatA / iti sandiyAmAnA sA munInAM mudamAtanot || iti sandehAlaMkAre ativyAptiH / tatra sandigdhaviSayavizeSAMzAtmatayAva"sthitasya AropyamANasya prakRtopayogitvAt / nanu nirNItaviSayavizeSAMza'tayA avasthitasyeti vivakSitamiti cenna / - rAmaM suradrumaM kecit varNayantyapare smaram / anye mahendramapare pUrNendu kavipuGgavAH // 'ativyAptiH-ta,na 'avAcyasya-A. 'pihitatvAt apahave'pyativyAptiriti cenna-na 'sAmAnyAMzAtmatayA-ta,na / 'nAnAviSaya-na sthitasya-ta 'sthitasyaivAropyamANasya-na ''zatayA' ityarabhya 'prakRtopayogitvAt ' ityanto bhAgaH 'A'patau luptaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmAlamAraprakaraNam 63 isyullekhaalNkaare'tivyaapteH| tatra nirNItaviSayavizeSAMzatayA avasthitasyaiva prakRtopayogitvAt / nanu nirNItaviSayavizeSAMzAtmatayAvasthitana bAropyara mANasya etasyaiva prakRtopayogitvaM vivakSitamiti noktadoSaH / tatra aneka syAropyamANasya prakRtopayogitvAditi cenna / tathApyullekhAlaMkAre ativyAsaH - brahmaNApi 'durvAratvAt / na ca so'pi pariNAma eveti zamanIyam / . anekapariNAmairevopapattau ullekhAlaMkArasyaiva dattajalAJjalitApatteH / ato nAlaMkArasarpaskhakAramataM lakSaNaM yuktam / etena lakSaNAntarANyapyuktAni nirastAni bomAni / kiJca nanvatra kimidaM prakRtopayogitvaM; prakRtakAryahetutvaM vaa| AsepyamANasya viSayatAdurUpyapratItimAtrAparyavasAyitvaM vA / Aye anugatahetutAvacchedakaM vinA hetutvasyAgrahAt / tat vaktavyaM, tat kim AropatvaM vaa| pariNAmatvaM vA / anyadvA / nAyaH / tasyAtiriktavRttiH tvenAnavacchedakatvAt / na dvitIyaH / tAdRzAropatvasya pariNAmasthalIyAropajJAnaM vinA dubRhatvAt AtmAzrayaprasaGgAt / ata eva na tRtIyaH / na cturthH| tasyAnirvacanAt / nApi dvitIyaH / tAzaparyavasAyitvasya prakRtopayogitvaM vinA jJAtumazakyatvA duktadoSAnativRteH / ananugatAvacchedakakalpane - ....... mahonnataM vAnararAjyapIThaM / samAralakSostapanAtmajasya / / kA abhUdihAkhaNDalasUtivairin ., AlambadaNDastava cApadaNDa: // 'durniritvAt-ta,na 'vaktavyam ---A - 'uktadoSAnati vRttIna, 'upendravajrAvRttam Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 balakArarAyace ityAdI AlambanadaNDatvAdInyanantAnyavacchedakAni iti vaktavyam / teSAM ca grahItumazakyatvena ilarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgaH / tasmAt pariNAmAlaM. kAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate-'tarkitayadvyatirekasattAvinAbhUtasaccAdhikaraNatarkitavyatirekapratiyogiprakRtakAryatve sati AropAntarAnukUlAropajijJAsAnutpAdakanirNItavizeSAMzatAdAtmyAvasthitaikAropaH 'pariNAmAlaMkAra' iti lakSaNaniSkarSaH / : atra rUpakavyAvRtyartha satyantavizeSaNam / pariNAmasthale AropavyatirekaprakRtakAryavyatirekayoH aprasiddhatvAt asaMbhavavyAvRtyartha tarkitapadadvayam / ullekhavyAvRtyartha ekatyuktam / tadavayavAropavyAvRtyartham AropAntarAnukUlajijJAsAnutpAdaketi (vizeSaNa) spaSTam / sa ca pariNAmaH sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyAbhyAM dvividhaH / (i) tatra sAmAnAdhikaraNyena pariNAmo yathA - prAtassametya maghavAdisurA 'vahanti napraissvakIyamakuTairurumaGgaLAya / zrIrAmacandrapadahaMsakabhAsamAna gArutmatopalamayUkhamayAca 'vAH || ' viSayI yatra viSayAtmatayaiva prakRtopayogI na svAtantryeNa, sa prinnaamH| (rasagAdhara:-dvitIyamAnanam ) ''vizeSa' iti ta,na pratyoH pAThaH asti / sa tu 'vizeSaNam' iti godhitaH / dharanti-ta,na * vasantatilakAvRttam / 'uktA vasantatilakA tamajAjagI gaH' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmakAraprakaraNam vaiyadhikaraNyena pariNAmo yathA - sRjati raghuvareNye svIyazArIrabhUSA- .. .. vinihitamaNibhASA dIpamantApure sve| avasaduparatA bhUnandanI dIpazAntiH upagataratilajA so'pi jAtaH smitAsyaH // evaM pUrvAlahArikaparipATImanusRtya rUpakapariNAmau. nirUpitau / bamamatra idAnIM vicArayAmaH / rUpakapariNAmayoH 'kiM nivandhanaH / prakRta. kAryopayogAnupayogAbhyAM vA / .. prakRtopayogAnupayogavivakSayA vA / tApyapratItyapratItibhyAM vaa| viSayarUpavatva karaNatvAkaraNatvAbhyAM vaa| "viSayasvarUpApahArAnapahArAbhyAM vaa| pariNAmApariNAmAbhyAM vA / paribhASayA vA / anyato vA / nAdyaH / rUpakodAharaNeSvapi sarvatra prakRtopayogitvapratIteH tadapalApAnaucityAt / tathA hi - jyotsnAmasmacchuraNapavaLA vibhratI tArakAsthi.. nyanta navvasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvIpAdvIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimaLaM lAJchanasya cchalena // ' dIpazAnteH-A .: 'mAlinIvRttam / 'nanamayayayuteyaM mAlimA bhogilokaH' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / 'kiM nibandhaH-ta 'karaNAkaraNAbhyAM vA-na ' viSayasvarUpA' ityataH 'apariNAmAbhyAM vA' ityanto mAgaH ta,ma,A-pratiSu nAsti / mandAkrAntAvRttam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . makarasAdhane vidvanmAnasarAjahaMsa vairikamalAsakocadIptadhute . durgAmArgaNanIlalohita samitsvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSa vijayaprAgbhAvamIma prabho sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairizcamukai 'kriyaa|| hemAdreH kandarAyAM ratiramaNaraNATopavicchinnahAravyastaM muktAphalAnAM tamasi tata itastomamanveSayantyAH / kasyAzcitvaMstaruNyA nikaTagatinijaprANanAthopagItA kIrtijyotrA tvadIyA kSaNamakRta mudaM zrInRsiMha kSitIndra / / 'varSante haridantareSu jagadAnandA yazaskandaLAH' ityAdIni prAcA rUpakodAharaNAni / tatra sarvatra prakRtakAryopayogaH sambhavatyeva / rAvyA kApAlikatvarUpasyaiva dvIpAdvIpabhramaNopayuktatvAt / satyaprItividhAnadakSatva. vijayaprAgbhAvamImatvAdyAropasyApi sAmrAjyakaraNopayuktatvAt / kIrtI jyotsnA. rUpasyApi muktAphalAnveSaNatatparAyAH taruNyAH utkaNThopayuktatvAt / yazasi kandaLAdyAropasyApi vRdayupayuktatvAt / loke kandaLAnAmeva dvipatritatvAdiparamparayA dine dine'bhivRddherdarzanAt / 'na dvitIyaH / 'sarvajanInapratIti. mavalambya vivakSayA tayoH bhedaM parikalpya pariNAmAlakArakalpane dharmikalpanayA kalpanAgauravaprasaGgAt / na tRtIyaH / pariNAme'pi tAdrUpyapratIteH / tIrkhA bhUtezamaulisrajamamaradhunImAtmanAsau tRtIyaH tasmai saumitrImaitrimayamupakRtavAnAtaraM nAvikAya / 'zArdUlavikrIDitavRttam / 'sagdharAvRttam / ''na dvitIyaH' iti padadvayaM ta,A,ma pratiSu nAsti / 'vizvajanIna-na Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmAlakAraprakaraNam vyAmagrAhyastanImizzabarayuvatimiH kautukodazcadakSaM kRcchrAdanvIyamAnaH kSaNamacalamatho citrakTaM 'pratasthe / 'AlambadaNDastava cApadaNDaH' 'AjJAmayI srajamamandavilAsalakSmIH'. 'marakatamayA niHzreNisatkRpANalate'tyAdipariNAmodAharaNeSu, . saumitrimaitrIcApadaNDAdiviSayeSu AtarAlambadaNDAditAdrUpyasya pratIteH / na ca rUpake uparaJjakatvamAtram / pariNAme tu vastunaH tApyamiti vAcyam / vAstavatAdarUpyaM kutrApyasaMbhavAt / vAcanikatAdpya sya ubhayatra avizeSAt / na caturthaH / rUpake'pi svarUpApahArAbhAvAt / nanu taya viSayasvarUpAnapahAre sAmrAjyapratItiH na yujyate iti rUpakasya rUpakatvamapi na syAditi cenna / pariNAme'pi tulyatvAt / pUrvarUpAnapahAre pariNAmasya 'pariNAmadvayaprasaGgAt / ata eva 'AropaviSayasya syAdatirohitarUpiNa' iti vidyAnAthena rUpake viSayasvarUpasyAnapahAro'pi 'kIrtitaH / na SaSThaH / vAstavapariNAmasya ubhayatrApi asaMbhavAt / vAcanikapariNAmasya ubhayatrApi tulyatvAt / nApi saptamaH / prativAdinaM prati bhASAyAmanuktatvAt / tatve vA prativAdinA tadviparItaparibhASAyAH kalpayituM zakyatvAt / 'nApyaSTamaH / tasyAnirvacanAt / * tasmAdbhedapradhAnabhUtAlakArabIjabhUtarUpakAt pariNAmo midyata iti kRtaM vistareNa / 1 sragdharAvRttam / 'praznairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyam' * 'rUpake'pi ' ityArabhya 'rUpakatvamapi na syAditi cenna' ityanto bhAgaH kevalaM 'na'pratau vartate / anyatra sarvAsu pratiSu luptaH / * pariNAmavyabhicAraprasaGgAt- na da rzitaH-na ' 'nApyaSTamaH / tasyAnirvacanAt' ityayaM bhAgaH 'na' pratau luptaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhalakArarAghave // atha bhraantimdlngkaarH|| . AropapradhAnAlajhAraprastAve ekakartRkanirNayarUpAropapradhAnatvAt vidhimukhena pratIyamAnatvAJca prAntimanirUpaNamucitamiti avAntarasaGgatiH / nanu - 'bhrAntimAnanyasaMvit tattulyadarzane' iti kAvyaprakAzakAraH / . 'sAdRzyAvastvantarapratItiH bhrAntimAn' ityaladvArasarvasvakAraH / ' 'vastvantarapratItivilasati sAdRzyahetukA yatra / taM bhrAntimantametaM bruvate'laGkArapAradRzvAnaH // ' iti vidyAdharaH / 'sAmyAvastuni kasmiMzcidanyadhIAntimAn bhavediti' . sAhityacintAmaNikAraH / kavisammatasAdRzyAt viSaye pihitAtmani / AropyamANAnubhavo yatra sa bhrAntimAn mataH / / ' va iti vidyAnAthaH / - tatra na tAvatkAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / smaraNAlabAre'tivyApteH / tasyApi prAkaraNikatulyavastudarzane 'anyasaMvedanarUpatvAt / nanu 'tattAMzAsparzijJAnaM saMvedanazabdena vivakSitamiti noktadoSa iti cenna / tathApi pramuSitatattAkasmaraNAlaMkAre' tivyApteH / nanu tacAsparzAyogyajJAnaM tAdRzamrAntimAniti vivakSitamiti noktadoSa iti cet na / prAbhAkara pratyasambhavaprasaGgAt / tanmate 'dharmijJAne nirantarotpanne pramuSitatattAkasmaraNasyaiva * ativyAptiH- 'anyasaMpAdana-A 'tatrAMzAsparzijJAnaM-na 'tivyAptiH-A 'dharmijJAnanirantarotpanna pramuSitatattAkasmaraNasyaiva-na Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAnmidAlaGkAraprakaraNam 69 bhrAntipadavAcyatvena tattAMzasparzAyogyatvAderabhAvAt / nanu tarhi saMvedanazabdena anubhavarUpaM jJAnaM vivakSitamiti na smaraNAlabAre'tivyAptiriti cet . tAI sandehAlakAre'tivyAptiH / tasyApi 'tulyadarzane satyanyavastusandeharUpAnubhavarUpatvAt sandehasya dharmijJAnajanyatvAGgIkArAt / nanu tAdRzanirNayarUpAnubhava eva saMvedanazabdArtha iti cet tarhi itarabhedasAdhane prAmAkaraM prtynytraasiddhiprsnggH| tanmate 'bhrAnteranubhavarUpatvAnagIkArAt / "ayathArthajJAnasya vyava. hAro vA dharmijJAnanirantarotpannasmRtipramoSo vA, prAnti'riti taiH svIkArAt / ato na kAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / itaralakSaNeSvapi ' sAdRzyajanyavastvantarapratItiH bhrAntimAniti' niSkRSTArthaH / tathA sati idaM rajatamiti pratItAvativyAptiH / nanu tatra kavisammatasAdRzyajanyatvaM vivakSitamiti noktadoSa iti cenna / zuktirajatasAdRzyasya sarvasammatatvena kavinApi sammatatvAt taddoSatAdacasthyAt / na ca kavimAtra sammatatvaM vivakSitamiti vAcyam / 'dhArmikabhUte tasmin sarve nandanti rAmabhadraSiye 'tyatrAti vyAptiH / tatra rAmasAdRzyasya zuSkatArkikANAmapi sammatatvena 'kavimAtrasammatatvAbhAvAt / astu vA kizcit vyAvartakavizeSaNAdhyAhAraH / tathApi sAdRzyajanyatAvacchedakaM kizcidvaktavyam / 'tatkevalamrAntitvaM vA / prAnti madalakArasthalIyAntitvaM vaa| naadyH| tasyAtiriktavRttitvena anavaH 'tulyadarzanasatvavastusandeha-A " bhrAntirUpatvAnaGgIkArAt-A 'ayatArthajJAnavyavahAro vA dharmijJAnanirantarotpannasmRtipramoSo vA-na * sammateti vivakSitam-na .. .. .. 'tivyApteH---na. * tanmAtrasammatatvAbhAvAt-na . 'tat kiM bhrAntitvaM bA-na. vastvatiriktavRttitvena-A Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maladvArarAghave cchedakatvAt / netaraH / AtmAzrayaprasaGgAt / astu vA kizcidavaccheda. kam / tathApi tadeva 'lakSaNamastu / kimanena / lAghavAt / kiJca vidyAnAthalakSaNe 'viSaye pihitAtmani' ityatra viSayasya sarvathA vidhAnaM vivakSitaM kiM vizeSAMzasyaiva vA / nAdyaH / asaMbhavaprasaGgAt / netaraH / saMdehAlaGkAre'tivyApteH / tatra vizeSyAMzasya saMdihyamAnatayA pidhAnasabhAvAt / nanu viSaye vizeSyAMzasyAsphuraNameva pidhAnaM vivakSitamiti noktadoSa iti cenna / tathApi gurumatAnusAra prati tadabhedasAdhane tadanyatarAsiddhiprasaGgAt / tasmAt prAMtimadalakAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate- 'alAkAratve sati vyadhikaraNaprakArakavyabahArahetutAvacchedakAvacchinnAdhiSThAnasadRzavastvanta. ranizcayo 'bhrAMtimAn' iti lakSaNaniSkarSaH / atra nizcayapadena sandeha. vyAvRttiH / adhiSThAnasadRzavastvantaretyanena gADhamarmaprahArAdijanyabhrAntAvatiprasaGgavyAvRttiH / vyadhikaraNakaprakArakavyavahArahesvityanena smrnnaalngkaarvyaavRttiH| prathamavizeSaNena 'idaM rajatamityAdilaukikAntivyAvRttiH phalati / avacchedakAvacchinneti sampAtAyAtam / na ca anyatarAsiddhi. zahA / gurumate dharmijJAna nirantarotpannasmRti pramoSasyaiva tAdRzarUpanizcayarUpatvAt / 'tArkikAdimate'pi vyadhikaraNaprakArakajJAnasyaiva tAdRzanizcayarUpatvAt / . lakSaNamanena-A ''sadRze dharmiNi tAdAtmyena dharmAntaraprakArakaH anAhAyaH nizcayaH sAdRzyaprayojyaH camatkArI prakRte AntiH / sA ca pazupakSyAdigatA yasmin vAkyasandarbha anUdyate sa bhrAntimAn' (rasagAdharaH-2 Ananam) 'dharmajJAna-ta 'cirantanotpana-na . 'pramodasyaiva-A tArkikamate'pi-ta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtimadalakAraprakaraNam udAharaNam - . rAtrau. bAlakasaMhiteSu 'rucirAtalpeSu dRSTvA gRhe gADhAliGganakAminA raghuvareNAtIva dImAna maNIn / dIpabhrAntisamAkulA samudayallajA svavakSojayo. loddIpitavAyunA 'zamayituM cakre matiM maithilI // .yathA vA - ... pazcAddhAgaM samupagamitaH prANanAthena hAraH . . kizcinmAvaM vyavadhiradhikAliGgane nizcito'pi / bhUyo vakSasyativilasite "vimbito vAdhibuddhi kurvannityaM dizatu kuzalaM me mahInandanAyAH // ... // atha apahavAlazaraH / . .. nanu- 'prakRtaM yamiSidhya anyatsAdhyate sA tvAnutiH' iti kaavyprkaashkaarH| - - - 1 rucirAkalpeSu-ta,na .. * 'suratasukhaM strINAM pradoSe neSTamiti dhvnyte| 'zArdUlavikrIDitavRttam / * 'bimbito'ntardhibuddhim ' iti 'na' pratI pAThaH asti / sarvo'pi pAThaH doSapUrNaH, gatyantarAbhAvAt tathaiva dattaH / evameva padyamidaM doSaprastamiti pratibhAti / . 'apahavAlakArasya saGgatyavAntarasaMgatyAdibhAgaH sarvAsu pratiSu na dRzyate / prAyaH lupta iti UhayituM zakyate / / ... " Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . malakArarAdhaye 'viSayasyApahave'pahnatiriti alahArasarvasvakAraH / 'kalayati viSaye'pahavamAropyaM yatra bhAsate 'sutarAm / Ahurapahnutimeto bandhacchayA prayI cAsyAH // ' isyekaavliikaarH| 'yatrApahunutyaviSayaM viSayI pratipAdyate / apahnutirdvidhA mukhyAniSedhAcca chalAditi // ' iti / sAhityacintAmaNikAraH / - 'niSiddhya viSayaM sAmyAdanyArope aphnutiH|' iti vidyAnAthaH / tatra kAvyaprakAzakArasAhityacintAmaNikAralakSaNe tAvanna yukte / AropyApahanutAvavyApteH / nanvazabdArthaviSayiNaM prasAdhya, prakRtazabdArthaviSayaniSedho'pahnunirityatra tAtparyamiti cet tarhi apaDnutyArope'nyAptiH / nanu 'prakRtaM niSidhya prasAdhanamanyatprasAdhya prakRtaniSedho vA / ubhayoranyataro'pahava' iti vivakSitamiti cet ucyate / anyatAzabdenaikaikavivakSAyAM prAguktarItyA eksminnvyaaptiH| ubhayavivakSAyAm asaMbhavaH / nanu tadubhayavyatiriktavyatiriktatvamanyatarazabdArtha iti ceducyate / atrApi dvitIyavyatiriktazabdena ekaikavivakSAyAm ubhayavivakSAyAM vA prAguktadoSAnativRtteH / kiJca 'nAyaM vIraH pizAca' ityasAmyanibandhanApahave'pyativyAptiH / nanu sAmyAditi vizeSaNAnnoktadoSa iti cet prameyatvAdinA sAmyasya prAguktApahave'pi satvAt / nitarAm-A 'anyaprasAdhanam-va 'na ca sAmyAdvizeSaNAt-ca Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apahavAladAraprakaraNam nanu kavisaMmatasAmyAditi vivakSitamiti cet ucyate / kavisammatatvaM nAma kavisaMmativiSayatvam / tathA sati sarvakavisaMmativiSayatvaM vaa| yatra yaH kaviH tatsammativiSayatvaM vA vivakSitam / nAyaH / sarvakavisaMmativiSayatvasya 'sarvajJavijJAtasvAditarabhedasAdhane 'ajJAnAsiddhiprasaGgAt / tataH tattatkavisaMmati. viSayatAvacchedakasya anugatasyAbhAvAt anantAnAm avacchedakAnAM paricchettumazakyatvAt uktadoSAnativRtteH / tasmAdetalakSaNamayuktam / dvitIya.. tRtIyalakSaNayoH pratyeka mvyaaptiH| tathApyasAmyasthalIyApahave''vyAptiH / tatra sAmyAditi vizeSaNe prAguktadUSaNamapi dattapadaM syAt / vidyAnAtha lakSaNe sAmyajanyatAvacchedakaM kiJcidvaktavyam / tatkim AropatvaM vA, apaDavA. lakArasthalIyAropatvaM vA! anyadvA / naayH| tasyAtirikta. vRttitvena anavacchedakatvAt / na dvitIyaH / AtmAzrayaprasaGgAt / na tRtIyaH / tasmAnirvacanAt / tasmAdapahavAladvAralakSaNaM durnirvacamiti cedaprocyate - 'prakRtaM niSidhya tatsAdRzyAnyaprasAvanarUpatvAdhikaraNatve sati prakRtasadRzaM prasAdhya prakRtaniSedharUpatvAnadhikaraNatve satyetadvizeSaNavizeSyobhayAnadhikaraNatvamapahava tvam' iti lakSaNaniSkarSaH / tatra 'satyantaM 1 asarvajJAvijJAtatvAtna ''ajJAnAsiddhiprasaGgAt' iti padaM 'na' pratau luptam / 'manyApteH-ta 'ativyAptiH-ta '' upameyatAvacchedakaniSedhasAmAnAdhikaraNyena aaropymaannmussmaantaadaatmymphnutiH| (rasagAdharaH-2 Ananam) satyantavizeSaNaM vidhiniSedharUpatvAcadubhavaM vizieM, viziSTAnadhi. karaNatvaghaTitaM lakSaNam-A Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ majArAne vizeSaNam / vidhiniSedharUpatvAntaM vizeSyam / tadubhayaM viziSTam / viziSTA. nadhikaraNatvaghaTitaM lakSaNam / :: .. tatra apanutyArope vizeSaNasatve'pi vizeSyAsatvAnna lakSaNAvyAptiH / AropasyApahave tu vizeSyasatve'pi 'vizeSaNAsatvAnna lakSaNAvyAptiH drssttvyaa| ___ etadvizeSaNavizeSyobhayAnadhikaraNatvamityanena tadubhayAbhAvAdhikaraNavastumAtravyAvRttiH sidhyati / yadvA-viSayApahnavasahakRtasvasattAvinAbhUtasattAdhikaraNacamatkArakasadRzAropo aphvH'| atrApi prathamavizeSaNena' prspraavyaaptiH| dvitIyavizeSaNena na kavisamayabahirbhUtApahavAvyAptiH / chalAdizabdaprayogasthale mukhyaniSedhA'bhAve api ArthikaniSedhasya satvAnna tatrApi apahave'vyAptizatAvakAzaH / sa trividhaH / aphvpuurvkaarop;| AropapUrvakApahavaH / chalAdizabdena asatyatvapratipAdanaM ceti / tatra bhASadvayasya udAharaNam - . pUrNendumaNDalamidaM na raghUttamasya . zatrughnavAhuvikRtaM pavaLAtapatram / nemA nirantaratadantavilolamuktAH tArAstadantikasamullasitAssamantAt // 1 vizeSaNAsatvAllakSaNAvyAptiH-A ''na prspraavyaaptiH| dvitIyavizeSaNena na' iti bhAgaH 'A' pratI luptaH / 'basantatilakAMvRttam / 'uktA vasantatilakA tabhajAjagau gaH' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| ...... ... Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apahavAlaGkAraprakaraNam chalAdizabdena asatyatvapratipAdanaM yathA - pAdAravinde raghunAyakasya 'mANikyamudrAvalayacchalena / . vilagnamAste vijita ripUrNa .. sAkSAtpratApAruNabimbameva // // atha sandehAlaGkAraH // .. ... 'ekakartRkAroparUpAlakAranirUpaNe parizeSAt sandehAladvAranirUpaNa. mucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'sasandehastu bhedoktau tadanuktau ca saMzayaH' __iti kaavyprkaashkaarH| 'kisalayati kaviH pratibhASazataH prakRtArthamittikaM yatra / saMzayamaprakRte'rthe sandeho'yaM samAkhyAtaH ||' iti vidyAdharaH / 'sAmyAdaprastutArthasya yA 'dhIranavadhAraNA / prakRtArthAzrayA tajjaissandeho'yamitIpyate // ' iti saahitycintaamnnikaarH| 'mANikyarAjadvalayacchalena-ta,na * upajAtivRttam / * 'ekakartRkAropa' ityArabhya tadanuttau iti paryantobhAgaH 'ta' pratI na dRzyate / ...dhIH tadavadhAraNA-na. ... . Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ malakArarAva 'viSayo viSayI yatra sAdRzyAt kavisaMmatAt / sandehagocarau syAtA sandehAlaMkRtizca sA // ' iti vidyAnAthaH / tatra na tAvat kAvyaprakAzakAroktaM sandehAlakArasAmAnyalakSaNaM yuktam / bhedoktasandehasya abhedaanuktaasndehaalkaare'vyaaptiH| bhedAnuktAsandehasya bhedoktasandehAlahAre'vyApteH / na ca tadubhayasamuccaya eva sandehAlakArasAmAnyalakSaNamiti vAcyam / asambhavaprasaGgAt / nApi tdnytrssndehaalkaarH| anyatarazabdArthasya prAktananyAyena dUSaNIyatvAt / ato na kAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / yat alaGkArasarvasvakAralakSaNaM tadapi nopapannam / nizcayAntasaMzaye avyApteH / tatra nizcayadazAyAM viSayasya asandihyamAnatvAt / nanu viSayasya sandihyamAnatvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvaM vivakSitamiti cettarhi asmbhvprsaaH| prakRtArtha bhittIkRtya aprakRtArtha eva sandehopanibandhanAt / na ca prakRtasya bhittIbhUtasyApi saMzayagocaratvena saMdihyamAnatvaM syAditi vAcyam / 'tatra dhaya'zatvena tadaMze sandiyamAnatvAbhAvAt / sarvasyApi saMzayasya dhayaMze nizcayarUpatvAt / na ca bhittIbhUte prakRtArthe sAmAnyAMze nizcayavizeSAMze sandihyamAnatvameveti vAcyam / kavipratibhAkalpitasandehasya prakRtavizeSAMze vizeSa darzanasatvena tadabhAvAt / na cAprakRtArthasaMzayAparyava. sAnAt prakRtavizeSAMzasyApi sandihyamAnatvamanivAryamiti vAcyam / 'prakR. tArthabhittikAprakRtasaMzayasya prakRtArthetarasaMzayaprakAzanenaiva paryavasAnAt / prakRte sandehAnavakalpanAt / nanu sandehasya koTidvayAvalambatvena itarakoTiM vinA na paryavasAnam iti viSayasyApi sandidhamAnatvaM syAdeveti cet ucyate / 1 vyApteH-ta 'tasva-ta,ma. 'darzanapadatvena-ta 'prakRtArthamittikAprakRtasaMzayaprakRtArtheti saMzayaprakAzenaiva paryavasAnAt-ta Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandehAsakAraprakaraNam tathApyapakRtakozyantaraparyavasAnAdeva tadupapadyate / aprakRtakoTyantarAnupanibandhasthale tArkikAdimateSu utkaTakoTikasaMzayavadekakoTikasaMzayatvenApyupapatteH / anyathA viSayavizeSAMzasya sandehakalpanAyAm anubhavavirodhaM koM vArayet / ata eva vidyAdharasAhityacintAmaNikArAdimiraprakRtArtha eva mandeho lakSaNe darzitaH / tathA kavimirapi kApi prakRtaprAkRtakoTikasaMzayena upanibadhyate / "kiminduH kiM pacaM kisa mukurabimba kimu mukha kimabje kiM mInau kimu madanavANI kimu dRzau / ' ityAdAvapi kiMzabdasyAvyayatvena bhanekArthatvAt avadhAraNArthatayA nizcayaparyavasAyisaMzaya eveti bodhyam / na ca anAhitasaMzayAbhAve'pi prakRte 'vizeSyAMze AhitasaMzayo jAta eveti vAcyam / 'kimeSa candraH kima vA mahendraH kiM vA girIndraH kimu kinnarendraH / payodadhIndrassuguNaughasAndro vizaGkito'bhUditi rAmacandraH // ' ityAdau / mahendratvAdikam atra vartate naveti mahendratvAdivRttimatvAvRttimatva koTikasyaiva AhitasaMzayasya jAyamAnatvAt / na caivaM tasya koTidvayAnavalaMbitve sati saMzayapadAbhilakSyatvAbhAva iti vAcyam / uktottaratvAt | loke'pi sthANI puruSavalmIkAvetyaprakRtamAtrakoTikasaMzayasya dRSTatvAt / ato'lakArasarvasvakAralakSaNam asambhavIti siddham / etena vidyAnAthalakSaNamapi dUSitameveti bodhym| ' vizeSAMze-na ' upajAtivRttam / 'koTikasyaivApi saMzayasya-A.... ... Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 malaGkArarAghave viSayiNa eva sandehagocaratve viSayasya tadabhAvAt / anyathA anubhavavirodha ilyuktameva / yadapi sAhityacintAmaNikAralakSaNaM tadapi na yuktam / gurumatAnusAriNaM prati tadabhedasAdhane anyatarAsiddhiprasaGgAt / sarvadhIyathArthavAdinA 'tenAvadhAraNajJAnAGgIkArAn / kintu ekadharmikoTidvayasmaraNamaniyata. viruddhakoTidvayavyavahAro vA saMzaya iti 'tenAzIkarAt / ato anyatarAsiddhiH / yadapyekAvaLIkAralakSaNaM, tadapi yathAzrutaM na yuktaM / nizcayagarbhasande. hAlakora 'avyApteH / nanu prakRtArthamittikasaMzayagocaratvAtyantAbhAvAnadhi. karaNatvamaprakRtArthasya vivakSitamiti noktadoSaH / tatrApi nizcayavazAtaH pUrvam aprakRtArthe sandehasya dRSTatvAditi cet ucyate / 'ayaM mArtANDaH kiM sa khalu turagaissaptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAt mahiSavahano'sAviti ciraM samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAn pratibhaTAH // ' iti hi nizcayagarbhasandehodAharaNam / tatra kRzAnoH mArtANDatvaprakArakasandehagocaratvAtyantAbhAvAdhikaraNatvAnmArtANDAderapi kRzAnutvaprakArakasaMdeha. gocaratvAtyantAbhAvAdhikaraNatvasatvAnnizcayagarbha tatrAvyAptistadavasthaiva / ato nedamapi yathAzrutaM yuktamiti saMzayAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate / - 'prakRtasadRzAprakRtasyedantayAnirdiSTAprakRtArthamittikAMzIbhUtasandehagocaratvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvaM saMdehAlaGkAratva'miti lakSaNaniSkarSaH / - tenAnavadhAraNajJAnAnaGgIkArAt-na * ekadharmikAniyatakoTidvayasmaraNam-ta,na 'tenAGgIkriyate / ato-ta,na 'avyAptiH-A sAdRzyamUlA bhAsamAnavirodhakA samabalA nAnAkoTyavagAhinI dhI ramaNIyA sasandehAlaMkRtiH / (rasagaGgAdharaH-dvitIyamAnanam ) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 saMdehAsakAraprakaraNam atra nizcayagarmasaMzaye 'avyAptinivRtyartha atyantAbhAvAnadhikaraNetyuktam / 'rAmo mahendraH kimi 'tyAdirUpasaMzayAmAvAdasambhavanivRtyarthamidantayA nirdiSTetyuktam / asAmyanibandhanasaMzaye'tivyAptinivRtyartha prakRtasadRzetyuktam / 'anupadoktau 'avyAptinirAsArtham aMzIbhUtetyuktam / tathAhi - 'aprakRtArthamittitayA tadvivakSitAprakRtakoTikanizcayayamakavikalpitakoTikaH saMzayo vA / 'tAdRzasaMzayadhArAvanizcayagarbhasaMzayo nAma / anyathA nizcayagarmatvavirodhaprasaGgAt / tathA sati tatra aMzIbhUtamArtANDatvAdiprakArakasaMkhyagocaratvAtyantAbhAvAnadhikaraNatve sati anyasyAprakRtArthasyAMzIbhUtasaMzayagocaratvAtyantAbhAvAnadhikaraNa. tvAt yAvadvivakSitAprakRtAnAM nAnyAptidoSa iti sarva nirmalam / sa trivedhaH / zuddho nizcayagarbho nizcayAntazceti / ___sandehamAtraparyavasitazzuddho yathA - 'kiM maNDalaM pralayakAladivAkarasya / kiM kAlapAzavalayaM kimu mRtyuvaktram / AropitaM samarasImni raghupravIra dobhUSaNaM dhanuriti pravikalpyate "sma // nizcayagarbho yathA - AsthAnadIpAH kimime calanti vAtena te sevitumAgatAH kim / ativyAsinivRtyartha-na ' anupadoktau ititaH bhUtetyuktam iti paryantamAmaH 'ta' pratau nAsti / ' 'avyAptanirAsAya aMzIbhUtetyuktam-na 'atra vAkyaM doSagrastamasti / ko bhAvaH iti na jJAyate / hasta pratyanusArAdattam / vasantatilakAvRttam / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jyotirgaNAstena dine'pi' mAntI... . tyAlokitA raamkiriittmnnyH|| . nizcayAnto yathA - .. . -- AkAzagaGgAlaharI kimeSA - jyotsnAthavA zItaruceH prasannA / sandiya cetthaM niraNAyi rAma- kirITahIroSavimeti lokaiH / / .. // athollekhAlaGkAraH // ekakartRkAroparUpAlaGkAranirUpaNAnantaram anekakartRkAroparUpollekhAlahAranirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu-' ekasyApi nimittavazAdanekadhA grahaNamullekha' ityalAhArasarvasvakAraH / 'tattanimittabhedena yadeka. sminnanekadhA ullikhyate yathAnekaissa ullekha itiSyata' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'vacanimitta medAdekamanekairanekadhA yatra ullikhyate sa dhIrairullekhaH kathyate'nvartha' iti vidyAdharaH / . 'arthayogarucizleSaillekhanamanekadhA gRhItabhedAdekasya sa ullekhassatA mataH / ' .iti vidyAnAthaH / tatra na tAkdalakArasarvasvakAralakSaNaM yuktam / ..... . audAryavatsvamRtabhojanapAdapastvaM rUpAdhikeSu kRtavigrahapazcabANaH / . vibhAsti -ta,na .. 'indravajrAvRttam upajAtivRttam - Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsleAmakAraprakaraNam 81 - zauryAbhimAnapuruSeSvasurAriritthaM . . .. saMstaumi rAma raghuvaMzamaNe bhavantam // . . :: ityatrApyullekhAlaGkAraprasaGgAt / tatra ekasyaiva rAmasya vadAnyatvAdinimittavazAt anekadhAgrahaNasaMbhavAt / na ceSTApattiH / gRhItRbhedAbhAvAt / nanu tarhi sAhityacintAmaNikAsadimiH uktAnyevaM lakSaNAni / teSAM gRhItumeda. ghaTitatvAditi cet tanna yuktam / . vRSabha uti vAmadevo gaGgAlaharIti saagrssrvH| candra iti 'yAminItthaM rAmayazorAzimAzriyante // . . ityAdinAntimadalakAre 'ativyApteH / na cAtra ullekhAlakAra eveti vAcyam / anekadharmasaMbandhena anekadhollekhanAbhAvAt / tatra dhAvalyadharmasaMbandhena anekdhollekhnaat| nanu tarhi anekadharmasaMbandhanirUpaNanimittavazAditi lakSaNaM 'viziSyata iti cet naivam / gRhItRbhedAnibandhanayorviSayAtizaya. bhednibndhnyorulekhyorvyaaptiH| ....... gRhItabhedAbhAve'pi vissyaashrybhedtH| .. ekasya anekadhollekhamapyullekhaH pracakSate / / iti tallakSaNakathanAt / nanu gRhItRpadaM viSayabhedAderapyupalakSaNam iti cet tarhi viSayAzritabhedaghaTitamekaM lakSaNaM kiM vA lakSaNatrayam / nAdyaH asaMbhavaprasaGgAt / netaraH / parasparamavyApteH / kiJca vidyAnAthalakSaNe arthayogena 1 yAminIddha-A 'ativyAptiH-A . ' anekadharmarUpanimittavazAditi-na 'viziSTamiti-na ..... . ... 'citramImAMsAyAM dvitIyollekhaH / ..... *viSayAzrayamekaghaTitaM bhedaghaTitamekaM lakSaNam / . Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jtukaar'aamr' anekaSollekhanaM vivakSita rucyA vA zleSeNa vA samuccitairvA saMbhavadekatareNa vA / nAdyaH / rucizleSAbhyAmakanedhollekhane 'avyAptiH / na dvitIyaH / taditaradvayenAnekaSollekhanarUpollekhe avyApteH / ata eva na tRtIyaH / nApi cturthH| kevalArthayogAdinimittena anekadhollekhanarUpollekhe avyAH / na paJcamaH / prAguktarItyA ekatarazabdArthasyApi nirvaktu. mazakyatvAt / tasmAdullekhAlajhAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate'anekadharmasaMbandhAdviSayAzrayabhedatvaviziSTagRhItabhedatvAnadhikaraNabhedavyatiriktabhedAt ekasyAnekaghollekhanam ullekhAlaGkAraH' iti lakSaNaniSkarSaH / atra rUpakAdivyAvRttyartha bhedAdityuktam / tathApi kAlabhedAdinA rUpakAdAvapyekasyAnekadhollekhanasaMbhavAt taddoSatAdavasthyamiti tadvyAvRtyartha sAdhAraNabhedavyatiriktabhedAdiyuktam / tAvatyucyamAne nArthabhedAtiriktabhedazabdena 'viSayAzrayAdibhedatrayavivakSAyAmasaMbhavaH / ekaikavivakSAyoM pratyeka. mavyAptirityata uktaM viSayAzrayabhedatvaviziSTaMgRhItRbhedatvAnavikaraNeti / tathA sati gRhItRbhedasthale gRhItRbhedA'gRhItvabhedatve satyapi viSayAzrayabhedatvA. nadhikaraNatvAnadhikaraNatvAt tadubhayaviziSTagRhItRbhedatvAnadhikaraNatvaM saMbhavati / evam itarabhedasthale'pi "itarabhedayoH tattadbhedatve vidyamAne'pi 'itarabhedatvA. 'avyApteH-ta.na. .. ' ekasya vastuno nimittavazAd yadyane: grahItRbhiH anekaprakArakaM grahaNaM ....... - taduralekhaH / (rasagAdharaH-dvitIyamAnanam ) 'nArthabhedAnyatirikta-na ' viSayAdibhedakamasaMbhavaH-na "grahItRbhedasthale grahItRbhede gRhItvabhedatve-na 'tadubhayo:-na ' taditara-na Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekhAlakAraprakaraNam 83 karaNatvAt viziSTagRhItRbhedatvAnadhikaraNatvaM yuktamiti sarvatrA'nugamo'vagantavyaH / prAguktazrAntimadalakAre'tivyAptinirAsAya anekadharmasaMbandhAt ityuktam / anekadharmasaMbandhe ca 'rucyarthitvamittayaH yathAyogaM prayojakAH / athodAharaNam - 'arthitvarucimittiryathA - rAma ! tvayorasi dhRtaM munidattaratna cintAmaNIti kalayantyakhilArthivargAH / AryAstu kaustubha iti prathayanti tejo. dhAmeti 'khaNDitaparAH prasabhaM bhaNanti // Azrayabhedena ullekho yathA - dRSTAH surairdhanuSi yA: 'pavanAzanAryo rAmeSu vAritarayA divi toraNAni / paulastyamuktavizikhAvalayastadaGge saMvIkSitA vikasitotpalamAlikAstAH // viSayabhedenollekho yathA - - saudhasya bhUmiduhituH patitAdhadRSTiH kastUrikAviracitastilako lalATe / 1 rucyarthatvavyutpattyA-ta 'arthatvarucivyutpattimiryathA-ta ' paNDitavarA-ta,na 'vasantatilakAvRttam / " pizitAzanAryo-ta 'vasantatilakAvRttam / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArarASave .- rAmasya kaNThamabhito varaNaprasiddhA ..pAdadvaye ca yamunAjalapAdyamAsIt // // atha utprekssaalngkaarH|| athAdhyavasAyapeTikA / AropapeTikAnantaram abhedagarbhasvAt adhyavasAyapeTiketi peTikayossaGgatiH / 'atra bahubhedavatvAdAdAvutprekSAlaGkAraH / nanu 'saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yad 'iti kAvyaprakAzakAraH / 'prakRtaguNakriyAsaMbandhAna aprakRtatvena prakRtasya saMbhAvanamutprekSA' ityalaGkArasarvasvakAraH / ''aprakRtatvena syAdadhyavasAyo guNAbhisaMbandhAt / sAdhyA prakRtasya yadA kathitotprekSA tadA tajjaiH // ' . ityekAvaLIkAraH / 'prakRtasyAprakRtatvena adhyavasAyojyadharmasaMbandhAt / / utprekSA sApi bhavedbahudhA jaatyaadibheden.||' .. . . - iti sAhityacintAmaNikAraH / 'yatrAnyadharmasaMbandhAt anyatvenopakIrtitam / - prakRtaM hi bhavetprAjJAstAmutprekSA pracakSate // ' iti vidyAnAthaH / 1 vasantatilakAvRttam / 'tatra-na 'aprakRtatvena bhavedadhyavasAyo guNAdisaMbandhAt / sAdhyaH prakRtasya yathA kathitotprekSA tathA tajjJaiH ||'-aa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uprekSAlanakAraprakaraNam 85 tatra yattAvatkAvyaprakAzakAralakSaNaM tatra saMbhAvanAzabdena 'utprekSitaM vA vivakSitam , AhosvidabhimAnaH, kiM vA tarkaH, uta UhaH, abhyavasitatvaM vA ! abhinnatvena pratIyamAnatvaM vA / nAyaH / AtmAzrayaprasaGgAt / ata eva na dvitIyatRtIyacaturthAH / ' abhimAnAdInAmapyutprekSAparaparyAyatvAt / tadukta vidyAdhareNa - 'etadavalambana pravartamAnAyAH purasyAH saMbhAvanamamimAnastarkaUhAzceti paryAyA iti / ' nanvastu tarhi paJcamaH kalpaH / ne cAtmAzrayaH / utprekSAyAH adhyavasAyamUlatvena atadrUpatvAt iti cet na / atizayoktAvapya tivyAptiH / tatrApi prakRtasyAprakRtatvena adhyavasAyasaMmavAt / nanu- 'mAnazabdavAcyopamAnena prakRtasyAdhyavasAnaM vivakSitamiti noktAtivyAptiH / atizayoktau sAdRzyavAcakapadAbhAvena upamAnAnirdezAditi cen maivam / 'manye rAmo nirupamavapuH zomitaH kalpazAkhI'tyatra sAdRzyavAcakapadAbhAvena tatpratiyogyupamAnanirdezA'davyAptiprasaGgAt / nanu sAdRzyavAcakapadAbhAve'pi adhyavasAyaviSayyeva tatropamAnamiti nAvyAptiH / 'yathA rAmacandra' ityAdirUpake sAdRzyavAcakapadAbhAve'pi AropaviSayyeka upamAnamityaGgIkriyate / evameveti cet tarhi atizayoktAvapyadhyavasAyaviSayiNa eva upamAnatvAt tena prakRtasyApyadhyavasAnamastyeveti tatrAtivyAptiranapAyaiva / nanu tathApi na tatrAtivyAptiH / prakRtazabdasyopAttaprakRtaH paratvAditi atizayoktau ca viSayasyAnupAttatvAditi cet tatrApi viSayiNo ' utprekSitatvaM vA vivakSyate Ahosvit-ta,na 'ativyApteH-ta,na samazabda'dativyAptiprasaGgAt-ta " cenna tatrApi-ta,na Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhalakArarAghave 'viSayatvAdyAkAreNa prakRtatvena viSayyupAdAnasyaiva viSayopAdAnarUpatvAt ttvaasiddhH| nanu tathApi viSayiNaH pRthagupAttaM prakRte prakRtazabdena vivakSitamiti noktadoSa iti cet tarhi - 'limpatIva tamo'GgAnI'tyAdau utprekSA. yAm avyAptiprasaGgaH / tatra tamovyApanAdeH prakRtasya lepanAdirUpatayA saMbhAvyamAnasya anupAttatvAt / nanu-' tamogatatvena lepanakriyAkRtatva. mutprekSyate / vyApanAdigamyamAnaM nimittameva notprekSAviSaya ityalaGkArasarva svakAro manyate' iti ceducyate / tamovyApanamAtreNa lepanakartRtvamutprekSyate / avyApte tamasi tadanaucityAt / kintu vyApte eva tamasIti taktavyam / tatho sati 'prAptAprAptau iva ekena savizeSaNe hI 'ti nyAyena lAghavena ca vyApanAdikameva lepanAdirUpatayA utprekSyate / ata evoktaM kAvyaprakAzakAreNa 'vyApanAdilepanAdirUpatayA sNbhaavitmiti'| etena na viSayasya gamyamAnatve yuktam / tasya 'utprekSitAdhAravatvena. prastutasyAmidhAtumucitatvAditi alaGkArasarvasvakAravacanaM nirastam / uktanyAyalAghavaireva tasya gamyamAnatvaucityAt / nanu tarhi viSayAnimittam anya. danveSyaM syAditi cet 'maivaM vAdaH / nirantarasaMbandhasyaiva anyadharmatayA nimittatvAt / anyathA tavApi 'tamo'tiriktaM lepanasAdhanaM vastvantaramanveSyaM syAt / tsmaadnupaattvissypraaguktotprekssaayaamvyaaptisiddhaa| ata eva "amuSya samare pazya varSatIvAzugAn dhanuH / tUNIrayugaLaM 'vANaM varSatIvAdbhutaM svayam // 1 viSayakroDIkAreNa pravRttatveta viSayyupAdAnasyaiva viSayopAdAna rUpatvAt anupAtatvAsiddheH-ta ' pRthaganupAttaM-ta 'maivamamANiH-ta,na * tamo'tiriktaM hi na sAdhanaM-ta 'rAmasya samare--ta 'pANi sRjatIvAdbhutaM-ta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSAlaGkAraprakaraNam 87 ityAdau avyAptiH / tatra bANasandhAnAkSayabANasamRddhayoH arthAtpratIyamAnayo. reva bANavarSAdbhutasya dvirUpatayA adhyasAyamAnayoranuprAptatvAt / nAntyaH / ruupkaadaavtivyaapteH| nanvabhinnatvena saMbhAvanaM vivakSitamiti 'noktadoSa iti cet tarhi aatmaashryprsnggH| saMbhAvanasyaiva idanI cintyamAnatvAt tataH kAvyaprakAzakAralakSaNaM na yuktam / yadapyalakArasarvasvakAralakSaNaM tadapi na yuktam / 'prakRtaguNakriyAsaMbandhAt' iti vizeSaNasya vyarthatvAt / sArthakye vA guNasaMbandhaH, "kriyAsaMbandho vA, samuccitomayasaMbandho vA, tayoranyatarasaMbandho vA, saMbhavadekatarasaMbandho vA saMbhAbananimitta vivakSitam / na tAvadAdyadvitIyau tayoH ekaikasaMbandhanimittasaMbhAvanarUpotprekSayoH avyApteH / na tRtiiyH| asaMbhavaprasaGgAt / sambhave vA tayorekaikasaMbandhanimittasaMbhAvanarUpotprekSayA 'avyApteranativRtteH / na caturthapaJcamau / anyatarazabdArthassa prAguktarItyA nirvaktumazakyatvAt / prAguktanyAyena saMbhAvanamapi nirvaktumazakyameveti alakArasarvasvakAralakSaNaM na yuktam / yadyapyekAvaLIkAralakSaNaM tanna yuktam / atizayoktAvativyApteH / tatrApi prakRtasya aprakRtAtmanA adhyavasAyAt / nanu 'sAdhyapadena tavyAvRttiH siddhayati / tathAhiadhyavasAyo dvividhaH / siddhaH sAdhyazceti / tathA ca sati 'yatra guNAdi. saMbandhAt viSayiNo bhinnasyApi . viSayakoDIkAreNa pravRttatvAdabhinnatvena pratItiH tatrAdhyavasAyaH siddhaH / yathAtizayoktau / 'utprekSAyAM tu upAtta na rUpakAdAvativyAptiriti cettarhi-na *kriyAsaMbandho vA, tayoranyatarasaMbandho vA samuccitobhayasaMbandho vA saMbhavadekatarasaMbandho vA-A .......... / 'avyAptyanativRtteH-na 'sAdhyavadevatadvyAvRttiH-A ' 'utprekSAyAM tu'-ityArabhya 'pratItiH sAdhyA ' iti paryantaM, madhye 'A' pratau bhAgaH luptH| 'na' pratAvapi luptazca / ....... Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - malabArarAghave viSayAdviSayiNo bhinnatvena pratibhAnantaraM vyaJjanAvyApAreNAbhinnatvena pratItisAbhyAcataH sAdhyapadenAtizayoktivyAvRttiriti cet ucyate viSayiNo viSayakoDIkAreNa pravRtyA abhinnatvena pratItiH sAdhyA / utprekSAyAM tu ukta. vidhayA vyaJjanAvyApAreNetyubhayasAdhyavasAyasya sAdhyatvAvizeSAt 'avyAptiranapAyaiveti pUrvoktadUSaNaprasaGgAt ekAvalIkAralakSaNamapi na yuktam / yattu sAhityacintAmaNikAralakSaNaM, tatra yAvadanya dharmasaMbandho kA, yatkiJciddharmasaMbandho vA, adhyavasAyanimittam / na tAvadAdyaH / asaMbhavaprasaGgAt / prakRtasya upamAnagatasAdhAraNa saMbandhAsaMbhavaprasaGgAt / dvitIye guNa. kriyAsambandha eva adhyavasAyanimittamiti vaktavyam / tanna yuktam / prAgukta. dUSaNAnativRtteH / kiMca atizayoktAvativyApti ko vArayet / tatrApyanya. dharmasaMbandhaM vinA viSayasya viSayyadhyavasAyAsaMbhavAt / nanUtprekSAyAM prakRtasyAprakRtatvenAdhyavasAyaH / atizayoktau tu aprakRtasya prakRtatvena adhyavasAya iti nAtivyAptiriti cet ucyate-kimidaM vacanamAtreNa, kiM vA pratiphtyanusAreNocyate / nAdyaH / 'utprekSAyAM prakRtasyaivAprakRtatvena adhyavasAya eveti prativacanasyApi saMbhavAdasaMbhavaprasaGgAt / netaraH / pratIteravizeSAt / nanvatizayoktI aprakRtasyaivogattatvAn prakRtenAnupAtena adhyavasAyaH saMbhavatIti yuktiriti cet tarhi - 'rAmasya samare pazye 'tyAdyutprekSAyAm anyAptiprasaGgaH / tatra aprakRtasyaiva upAttatvAt prakRtasyAnarthakatvAt / 'tasmAdidamapi na yuktam / yattu vidyAnAthalakSaNaM, tatrApi kimidamupatarkitatvaM 'ativyAptiranapAyaiva-na * dharmasaMbandhena vA-na ' sambandhAsambhavenAsambhavaprasamAt....n 'utprekSAyAmaprakRtasyaiva prakRtatvenAdhyavasAya-ta " tasmAdidamami lakSaNa na yuktam-na: / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSAladvAraprakaraNam nAma / utprekSitatvaM vaa| saMbhAvitatvaM vaa| UhitasvaM vA! 'trkittvNpaa| adhyavasitatvaM vA / 'nAdyaH / AtmAzrayaprasaGgAt / ata eva na dvitIyatRtIyacaturthAH / teSAmutprekSAparaparyAyatvAt / antye tu atizayoktAvati. vyAptiH / tatra 'nirNItAdhyasAyayogAt / guNakriyArUpAnyadharmasambandhAt / 'adhyavasAyasyAvazyaMbhAvAt / kiJca yatkiJcidanyAtmatvenAdhyavasitatvaM vA / adhyavasAyaviSayaviSayIbhUtAnyatvena vA / naayH| ghaTapaTAdyAtmanA adhyava. sitatvAbhAvAt, asambhavaprasaGgAt / na dvitIyaH / ekasyAmutprekSAyAm utprekSAntara sthalIyAnyAtmanAdhyavasinasvAbhAvAt asambhavaprasaGgAt / nanu yatra yo'dhyavasAyaH tatra tadviSayIbhUtAnyatvena upatarkitatvamiti cet na / adhyavasAyaviSayatAvacchedakatvasyaiva paricchettumazakyatvena tadghaTitalakSaNasyApi durgraha. svAdajJAnAsiddhiprasaGgAt / tatsatve tat kiM nirUpaNIyam / na ca kavi. ploDhoktisiddhatvaM tadavacchedakamiti nirUpayituM zakyam / tasya kAryakAraNaviparyayarUpAtizayoktayAdau adhyavasAyAbhAvasthale'pi satvena atiriktavRttitvAt 1 tarkitatvaM vA' ityanantaram 'adhyavasitatvaM vA' iti 'ta,na' pratyoH vartate / 'A' pratau ' tarkitatvaM vA' ityasya prAgeva "adhyasitatvaM vA' iti dRzyate / uttarottaravAkyAnvayasArthakyadRSTayA 'tarkitatvaM vaa| ' adhyavasitatvaM vA' ityayameva kramaH samucitaH iti sa kramaH anusRtaH atra / 'na tAvadAdyaH-ta - (i) nirnimittasyAdhyavasAyayogAt-ta. (ii) nirnimittAdhyavasAyayogAt-na .. ' adhyavasAyAvazyamAvAtna 'sthalIyAnyAtmakAdhyavasitatvAbhAvAt-A Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 malakarAve 'anavacchedakatvAt / nApyutprekSAtizayoktisthalIyAdhyavasAyaviSayatvaM taditi 'zakyam / AtmAzrayaprasaGgAt / na ca tadatiriktaM kiJcidavacchedakam astIti idamapi lakSaNaM na yuktam / tasmAt utprekSAlakSaNaM durnirvacamiti cedadatrocyate - 'yatrAnupAtaM niyamAt prakRtaM na bhavatyaso utprekSAdhyavasAyassyAditi lakSaNanirNayaH / yatrAdhyavasAye prakRtasya pRthagupAdAnamanA vazyakam asAvadhyavasAyaH 'utprekSA // ' iti lakSaNaniSkarSaH / atra atizayoktivyAvRtyartha pRthagupAdAnamanAvazyakamityuktam / 'atra prakRtAnupAdAnasyAvazyakatvam / utprekSAmUlabhUtAdhyavasAye tu kvacidanupAdAne'pi na tadAvazyakam / sarvatra prAyeNa viSayopAdAnasya dRSTatvAt / upameyopamAkramotprekSAyAmapyutprekSAvasthAyAmeva talakSaNasaMbhavAt nAvyAptizAvakAzaH / .sA dvividhA / vAcyA gamyeti ca / sambhAvanApratipAdakAnAM, manye zake dhRvaM nUnamityAdInAM prayoge vAcyA, tadabhAve gmyaa| dvividhApi sA 'avacchedakatvAt-ta 'zakyam-ta 'na caidatiriktaM-ta,na ''tadbhinnatvena tadabhAvavatvena vA pramitasya padArthasya ramaNIyatavRtti tatsamAnAdhikaraNAnyatarataddharmasaMbandhanimitakaM tattvena tadvattvena vA saMbhAvanam utprekSA / (rasagaGgAdhara--2 Ananam) tatra-ta,na . ........ ..: Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 utprekSAlaMkAraprakaraNam jAtiguNakriyA dravyANAm adhyavasAyaviSayatve pratyekaM 'caturdhA / eteSAM bhAvAbhAdarUpatvena dvaividhye pratyekamaSTavidhatvam / tatrAdhyavasAyasya guNanimitatve kriyAnimittatve ca dvaividhye pratyekaM SoDaza prakArAH / nimittamapi vAcyotprekSAyAM vAcyaM gamyaM ceti dvividham / gamyotprekSAyAM nimitta vAcyameva / tatra saMbhAvanAvAcakazabdanimittayorubhayorapyaprayoge utprekSAyA niravalambatvaprasaGgAt / jAtiguNakriyAdravyANAM svarUpeNa heturUpeNa phalarUpeNa ca adhyavasAyaviSayatve bahu vedhotprekSA / vAcyotprekSAyAmapi svarUpotprekSA. yAmiva nimittasya upAdAnaanupadAnAbhyAM 'dvaividhyam / hetuphaloprekSayostu nimittasyopAdAnameveti na dvaividhyam / hetuphalotprekSayoH nimittabhUtayorubhayoH phalasAdhanabhUtayoH anupAdAne tayorutprekSayoH zobhAtizayAbhAvAt / tasmAt evaM vaacyotprekssaabhedgnnnaa| upAttaguNanimittajAtibhAvasvarUpotprekSA tAdRzajAtyabhAvasvarUpotprekSA, upAttakriyAnimittajAtibhAvasvarUpAtprekSA, tAdRzajAtyabhAva. svarUpotprekSA, anupAttanimittajAtibhAvasvarUpotprekSA, tAdRzajAtyabhAvasvarUpo. prekSA, upAttaguNanimittajAtibhAvahetUtprekSA, tAdRzajAtyabhAvahetUtprekSA, upAttakiyAnimittajAtibhAvahetUtprekSA, tAdRzajAtyabhAvahetUtprekSA, upAttaguNanimittajAtibhAvaphalotprekSA, tAdRzajAtyabhAvaphalotprekSA, upAttakriyAnimitta. jAtibhAvaphalotprekSA tAdRzajAtyabhAvaphalotprekSA evaM cturdshbhedaajaatyujaatprekssaa| anayaiva rItyA guNAdyutprekSAbhedA parigaNanIyAH / evam utprekSAyAH ssttpnycaashdbhedaaH| gamyotprekSAyAM tvaSTacatvAriMzabhedAH / gamyotprekSAyAM svarUpotprekSA ' dravyANAM caturNAmadhyavasAya-na 'caturvidhA-tana ' teSAM-na .. 'dvaividhye-A . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 malakArarAva yAmapi nimittasyopAdAnameva, nAnupAdAnamityuktatvAt / vAcyotprekSAyAM nimittasya gamyatve guNarUpatve kriyArUpatve ca zobhAtizayAbhAvAt eka eva bhedo varNitaH / guNakriyayorutprekSAviSayatvanimitve pUrvAlaGkArikairaGgIkRte / tatra yathAsaMbhavamudAharaNAni / 1) upAttaguNanimittajAtibhAvasvarUpotprekSA yathA candrAMzuzubhrA raghunAthamauLi-... 'hIraprabhA bhAntitarAM sudIrghAH / prasUnamAlA iva dIpyamAnA diganAnAM kabarIbhareSu // atra 'mAlAzabdo jAtivacana iti jAtibhAvasvarUpotprekSA / nanu prasUnamAlAyA dravyatvAt dravyabhAvasvarUpotprekSA 'kiM na syAt / ucyate / 'jAtivAcakaiH zabdaiH prathamaM jAtirevopasthApyate / na vyaktiH / tathA sati prathamaM pratIta. nAtesva. prakRte saMbhAvyamAnatvAt jAtyutprekSaiva / nanu 'prakRtahIrabhAH prasUnamAlAdravyarUpatayA saMbhAvyata eveti "dravyabhAvasvarUpotprekSA ityapi vaktuM zakyata eveti cetsatyam / tathApi jAtipuraskAreNaiva vyaktiH sambhAvyata iti prathamataH pratItajAteH mukhyatvAt pazcApratIta vyakteH jaghanyatvAt 'mukhya hAraprabhA-A,na 'upajAtivRttan / ... (i) kiMna syAditi cet jAtivAcakazabdaiH-ta (ii) kiM na syAditi ceducyate-na 'jAtivAcakazabdaiH-na " (i) prakRtahAramAH-ta (ii) prakRtahAraprabhA-na " dravyAbhAve svarUpotprekSA-A 'jAteH-A.... Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ susNkss 93 jaghanyayoH mukhyaM balIya' iti nyAyAt mukhyajAtisaMbhAvanAyA eka prathamato buddhiHsthatvAt jAtyutprekSaiva / yatra tu vyaktyabhedAdikaM 'jAtibAdhaka kiJcidavatarati, tatra jAtisaMbhAvanAyA asambhavAt 'tattadvyaktisvarUpasyaiva zabdataH pratIyamAnatvAt , 'dravyAdisvabhAvasvarUpotprekSeti sarvatra bhedo'va. gantavyaH / 2) upAttakriyAnimittajAtibhAvasvarUpotprekSA yathA - .. atyAdareNa vizataH zritamandirANA antarvibhUSaNamaNIkiraNAn vicitrAn / tadbhittiSu prasRmarAna raghunandanasya citrANi tatkSaNabhavAdbhutadAni manye / / atra citrazabdo jAtivAcakaH / atra citrANi manye ityutprekSAyAM rAmavibhUSaNamaNikiraNaprasaraNakriyArUpaM nimittam / . 3) anupAtanimitajAtibhAvasvarUpotprekSA yathA - prakoSTharAjanmaNikaGkaNAgra . naddhendranIlA raghunAyakasya / virejire cArakarAravinda "saMsparzamAnA iva cacarIkAH || 'jAtibAdhaH-A ... *(i) tadvyakti-A (i) tatra tavyakti-na 'dravyAdibhAva-ta,na " 'vasantatilakAvRttam / .. . 'jAtivacana:-ta,na ... " saMspandamAnA+A,na.... 'upijAtivRttam / / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 malakArarASave atra caJcarIkazabdo jAtivacana iti jAtyutprekSA / 4) anupAtsanimittajAtyabhAvasvarUpotprekSA yathA - AsthAnatamsazcalato raghUNA . nAthasya koTIrakbhiAvitAnaH / / nisarganIla nabhaso'ntarAlam apetamAlinyamivAtatAna' // atra apetamAlinyamiveti mAlinyajAtyabhAvotprekSA / 'na cAtra mAlinyaguNAbhAvasvarUpotprekSeti vAcyam / mAlinyazabdasya jAtivAcakatvAt / 5) jAtibhAvahetUtprekSA yathA - 'AgAhamAne mahaduttamAGga dvArANi rAme maNimauLikAntyA / nirAkRto 'dIpita eva sadyo nirAzritAnAM nilayAndhakAraH // 6) jAtyabhAvahetUtprekSA yathA - rAmasya sAphetasamA yiyAsoH lokAbhirAmasya vapuH pratIkAn / Azritya tenaiva babhUpire'lam abhUSaNatvAdiva bhUSaNAni // bhatra avibhUSaNatvAditi jAtyabhAvasya hetutvam / ' upajAtivRttam / nanu cAtra-na 'AgAhamAne namaduttamAjhaM dvArANi-ta,na 'dIpikaseva sadyo nijAzritAM nIlacayAndhakAraH-ta / upajAtivRttam / 'upajAtivRttam / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSAlaGkAraprakaraNa m 2 8 4 5 7) jAtiphalotprekSA yathAM tvaM karagrahaNagarvitAsi bho matsakhI bhavitumAgatA dhRvam / 'mudrike'pi bhavasItyudIryatAm AliliGga kucayormahIsutAm // bhatra sakhIbhavitumiveti jAteH phUlatvam / 8) jAtyabhAvaphalotprekSA yathA siMhAsanAsInaraghUttamAGgakirITamukhyAbharaNAni martyAH / amartyabhAvAya nimeSazUnyaiH 1 tvaM karagrahaNagarvitA vibhoH- -ta mudrikeva bhavasItyudIryatAm - A * - netrairapazyan dhRvamadhyayodhyAm // atra amartyabhAvAya dhruvaM martyabhAvAbhAvAyeti jAtyabhAvaH phalam / 9) kriyAbhAvasvarUpotprekSA yathA 'lIlAdarpaNasaMkrAntA bhUSaNAlaMkRtA tanuH / rAmasya jagatAM tasya vyAkarotIva vaibhavam // atra vyAkarotIveti kriyAsvarUpamutprekSyate / darpaNa saMkramaNasya rathoddhatAvRttam / upajAtivRttam / martyabhAvAditi martyajAtyabhAvaH A lIlAdarpaNasaMkrAntabhUSaNAlaMkRtA tanuH - A 95 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 makalakArarAghave vyAkaraNAtmakatvena saMbhavAt / na cAtra 'jAtyutprekSAzaDA kAryA / tiGanta. padasya jAtivAcakatvAprasiddhaH / kriyAvAcakatvenaiva prasiddhatvAt / 10) kriyA bhAvasvarUpotprekSA yathA - rAmasyAlevalakArAH saMkrAmanti tadantaram / anaGgIkRtavantIva svAnyabhUSA pravezanam || atra anaGgIkRtavantIveti kriyAyA abhAvaH / dhAtvarthasya kriyArUpatvena tadabhAvasya tadabhAvarUpatvAt / .......... / 11) kriyAhetUtprekSA thathA. rAmacandrakarapallavAGguliM / tvaM vinA'pi bhuduurmaagtaa| mudrike'hamiva naiva zobhase . ...viprayogaparivedanAdiva || atra viyogavedanAkriyAyA hetutvam / / 12) kriyAphalotprekSA yathA - siMhAsanArohiNi rAmacandre ) - basundharA zAsati rAjarAje / "tanmaulimANikyavibhA digantAn tamo vini:stumivopayAti // atra tamo vinirbhettumiveti bhedanakriyA phalam / 'jAtyutprekSA kAryA-ta 'prayojanam -A 'bhAntapadasya-A .. rathoddhatAvRttam / 'rathantaram-ta tanmUlamANikya-mA' upajAtivRttam / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uprekSAlajAraprakaraNam - 13) kriyAbhAvaphalotprekSA yathA - rAghavasya caraNAjamuttamaM sanmaNiH paramahaMsa'komalam / sevate sma janapAvanaM sadA - tasya nUnamapunarbhavAptaye // atra punarbhavAptikriyAyA abhAvaH phalam / .. 14) guNasvaropotprekSA yathA - rAghavasya sutarAmuraHsthale zobhate vimlhaarcndrikaa| , vRddhimetya muhurantarulvaNaM mUrtasatvamiva nirgata bahiH // atra satvaguNasvarUpamutprekSyate / na cAtra jAtisvarUpotprekSA zaGkanIyA / sattvaguNasyaikatvena jAterabhAvAt / 15) guNAbhAvasvarUpotprekSA yathA - 'mAmakastanasugandhicandanA. lepalagnalavasaurabhAzcitam / / - zAntaduHkhamiva rAmamudrike - tvatsvarUpamabhivIkSyate'dhunA // komala:-na * rathoddhatAvRttam / .. .. . ' rathoddhatAvRttam / 'rAnnarAviha rathoddhatA lagau ' iti talakSaNaM vRttaratnAkare / cUcukastanasugandhi-A rathoddhatAvRttam / .. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 maladvArarAghave atra zAntaduHkhamiveti gunnaabhaavsvruupotprekssaa| na cAtra jAtyabhAvasvarUpotprekSA zakanIyA / gurumate guNatvA'vAntarajAteranaGgIkArAt / 16) guNahetUtprekSA yathA-.. . sAkete nanu pUrvamakSa vihatau mudre tvamantaHpure 'nyastA nAma vinirjite raghupatau diSTayA mama preSitA / tena prANahitena mA dhanaruSe vA'dyApi no bhASase .... .... ...., .... // . atra ruSeveti guNasya hetutvam / 17) guNAbhAvahetUtprekSA yathA - bhUSitA rAghavAMguLyA 'vinA tamamahAdiva / na bhAsi mudrike bhUyaH 'kadA tvAM ghaTaye tayA || atra amahAdivetyutsAhAbhAvo hetuH / 18) guNaphalotprekSA yathA - sAphalyAyaiva januSo haMsako maNizobhitaH / rAmapAdAravindasya niSevApravaNo'bhavat || atra 'janmasAphalyaguNaH phalam - / nyastaM sAdhuni nirjite raghupatI-A 'mAtRkAyAmeva pAdo'yamazuddhaH paridRzyate / tadyathA 'nyA sA go na guNe yame ca bhavati jAtAnuvarNAvabhUH' iti / 'vinA rAmamahAdiva-A 'tadA tvAM-A 'janmasAphalyaM guNaH-A Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSAlaGkAraprakaraNam 19) guNAbhAvaphalotprekSA yathA - rAmapriye zrImati ratnamudre 'sApatnavidveSamivApanetum / sudUramAyAtavatIti sItA siSeca tAM netrapayobhiruSNaiH // atra vidveSamapanetumiveti guNAbhAvaH phalam / 20) dravyasvarUpotprekSA yathA - rAmabhUpendranIlAnAM tejassevArthamAgatam / harinAmisamudbhutamantarikSamivAvabhau // atra antarikSamiveti dravyasvarUpamutprekSyate / na cAtra jAtisvarUpotprekSA zaGkanIyA / antarikSasyaikatvena jAterabhAvAt / 21) dravyAbhAvasvarUpotprekSA yathA -- rAmAGgabhUSAvilasanmaNInAM srvkssennaanupmeydhaamnaa| tirohite candramarIcibimbe vyaloki mArtANDamivAntarikSam // atra mArtANDamiveti dravyAbhAvaH utprekSyate / na cAtra mArtANDatva. jAtyabhAvotprekSA shngkniiyaa| mArtANDasyaikatvena jAterabhAvAt / dvAdazabhedAGgIkArAt tajjAtizzakyazaGkA / viSNordazAvatAratvavadekasyaiva dvAdazarUpatvAGgIkArAt / anyathA viSNutvajAterapyaGgIkAraprasaGgAt / ' sApatnyavidvaSe-ta,na / ' upajAtivRttam / * upajAtivRttam / .... 0 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mahArarAghave 21) dravyahetUtprekSA yathA - maNImayAbhyAM raghunandanasya zravazcalAbhyAM navakuNDalAbhyAm / rarAja gaNDadvayamujvalAbhyAM ..maitrIgatAbhyAmiva puSpavadyAm // atra puSpaTyAmiveti dravyasya hetutvam / 23) dravyAbhAvahetUtprekSA yathA - rAmakaNThamaNirAjitejasA nirmitena trnnistirodhinaa| bADhamadhumaNineva nirmame . - bhUtale kumudinImahotsavaH // atra dyumaNerabhAvo hetuH / 14) dravyaphalotprekSA yathA - __rAmakoTIrakoTIndramaNimibahuLadyutiH / dvitIyagaganA eva diganteSu pravartitA // atra dvitIyagaganA eveti dravyaM phalam / 25) dravyAbhAvaphalotprekSA yathA - rAmadobhUSaNeSvAsavimuktA sAyakAvaliH / AsIdagaganA evaM prodgatA tRNitA''hitA / / 1 upendravajrAvRttam / ' rathoddhatAvRttam / ' atra vAkye doSo'stIti bhAsate / yathAmAtRkaM dattam / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utprekSAlAmAkaraNam 101 atra gaganarUpadravyAbhAvaH phalam / 26) upamopakramotprekSA yathA - rAmakoTIrahIrANAM prabhAssarvakaSAdayaH / / vipineSu prasUnanti nakSatranti nabho'ntare | atra upamAnatvena nibaddhAnAmapi prasUnAdInAM vipinAdikhAneSu sambhavaucityAt abhinnatvena pratIteH utprekSAyAm upamAyAH paryavasAnam / - - - // atha atizayoktiH // utprekSAnantaramadhyavasAyamUlatvena parizeSAt atizayoktinirUpaNamucita. mityavAntarasaGgatiH / nanu - 'nigIryAdhyavasAnaM tu prakRtasya pareNa yat prastutasya yadanyatvaM yadyarthoktau ca kalpanam / 'kAryakAraNayoryazca paurvAparyaviparyayaH / vijJeyA'tizayoktiH sA' .. -iti kAvyaprakAzakAraH 'adhyavasitaprAdhAnye tvatizayoktiH' ityalakArasarvasvakAraH / 'adhyavasitasiddhatvaM prakRtasyAnyatvakalpanaM yadvA / saMbandhAsaMbandhau tadvyatyAse bhavedatizayoktiH // '. iti vidyAdharaH / 1 ' kAryakAraNayoryat' ityataH 'upamAnasya nirdezo' ityanto bhAgaH 'na' pratau 'A' pratau ca luptaH / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 2 ' upamAnasya nirdezo nigIrNe prakRte dhiyA / prakRtasya yadanyatvaM yatprauDhoktyA ca kalpanam // kAryakAraNayoryazca vyutkramastulyakAlatA / yA syAdatizayoktissyAt proktaivaM pazcadhA budhaiH || ' alaGkArarAghave iti sAhityacintAmaNikAraH / 4 ''viSayasyAnupAdAnAdviSayyupanibadhyate / yatra sAtizayoktissyAt kaviprauDhauktisammatA || ' tatra na tAvat kAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / ekalakSaNatve asaMbhavApatteH / bhinnalakSaNAGgIkAre parasparamavyApteH / ato nedaM sAmAnyalakSaNaM yuktam / etena vidyAdharasAhityacintAmaNikAralakSaNe api niraste / uktavikalpataddUSaNasAmyAt / nanu teSAM vizeSalakSaNamevAbhipretam iti na sAmAnyalakSaNaM,yenoktadoSaH syAditi cenna / taiH pRthaksAmAnya lakSaNasyA kathitasvAt / tadanuktvA prathamata eva vizeSalakSaNakathane aprAptakAlatvaprasaGgAt / yadapyalaGkAra sarvasvakAralakSaNaM tadapi na yuktam / kAryakAraNaviparyayarUpAtizayoktAvavyApteH / tatra adhyavasAyasyaivAbhAvenAdhyavasitaprAdhAnyasya vaktumazakyatvAt / na ca na sAtizayoktireveti vAcyam / svayamanu gatalakSaNa 1 1 ' citramImAMsAyAmapi ayameva zlokaH atizayoktyalaGkAralakSaNatvena paThitaH --'sammatA' iti sthale 'jIvitA' iti paridRzyate / kAvyaprakA zikAkAralakSaNaM--ta, na 8 iti sAmAnyalakSaNamiti noktadoSaH syAditi cenna lakSaNasyAdhItatvAt - A iti vidyAnAthaH / -- ma Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 atizayoktyalaGkAraprakaraNam kathanasAmarthyena 'lakSyApalApe'tiprasaGgaH / yadyapi vidyAnAthalakSaNaM tadapi na sAdhIyaH / 'limpatIva tmo'nggaanii'tyutprekssaayaamtivyaapteH| tatra viSayAnupAdAnasya utprekSAsthale upapAditatvAt / kaviprauDhokti jIviteti tasya vyarthatvAt / nanvidaM rajatamityatra ativyAptinirAsAya taditi cet maivam atizayoktA. vapi viSayiNo viSayakroDIkAreNopAttatvAt viSayasyAnupAdAnam asiddham ityasambhavAt / 'audAryamanyadbhuvi zauryamanyat cAturyamanyAdhi dhairyamanyat / zrIrAmacandrakSitipAlamauLe .. tvAM naiva jAnAmi manuSyamAtram // ityAdau viSayiNo viSayakroDIkAreNaiva upAttatvAt / nanu viSayiNaH pArthakyena viSayasyAnupAdAnaM lakSaNe vivakSitamiti cet, astu nAma tathA / tathApi kAryakAraNaviparyayarUpAtizayoktI avyAptinaM kenApyuddhatuM zakyate / tasmAt atizayoktilakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate- 'bhede abhedaH, abhede bhedaH, saMbandhe asaMbandhaH, asaMbandhe saMbandhaH 'evaMvidhaikaikarUpatvAdhikaraNatve sati kAryakAraNaviparyayarUpatvAnadhikaraNameta dvizeSaNa 'lakSyApalApe'tiprasaGgAt yattu vidyAnAthalakSaNaM-ta ' atiprasaGgaprasaGgAt yattu vidyAnAthalakSaNaM-na . 'jIvitetyasya vyarthatvAca-ta,na . . 'prAdhAnyamanyat-A . * indravajrAvRttam / ' syAdindravajrA tatajAstato gau' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / 'lakSaNa--A ' evaMvidhaikarUpatvAdhikaraNatve--A 1 dvizeSaNametadvizeSaNavizeSya-na Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1104 alaGkArarAghave "vizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamatizayoktiH' iti lakSaNaniSkarSaH / atra satyantaM vizeSaNam / kAryakAraNobhayaviparyayarUpatvaM vizeSyam / ubhaya. viziSTaM tadanadhikaraNatvaM tredhA ghaTate / vizeSaNAbhAvAdvA / vizeSyAbhAvAdvA / tadubhayAbhAvAdveti / atra bhedA'bhedAtizayoktau vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAt lakSaNAnugatiH / kAryakAraNaviparyayarUpAtizayoktau vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAdanugatiH / tathA ca viparyayarUpatvAnadhikaraNamiti lakSaNe kathyamAne tAdRzaikaika rUpatvAdhikaraNatvakAryakAraNaviparyayarUpatvobhayA. bhAvAdhikaraNeSu taditarAlaGkArAdiprapaJce'tivyAptiH syAt / tadarthametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamityuktam / sA ca paJcavidhA / bhede abhedaH, abhede bhedaH, saMbandhe asaMbandhaH asaMbandhe saMbandhaH, kAryakAraNaviparyayazceti / 1) tatra bhede abhedarUpAtizayoktiryathA - . rAmamauLi savidhe na saMzayaH ... . pUrNazubhrakara eva jambhate / ... eSa kintu bharatAnujodhRtaM ___ hemadaNDamavalambya 'vartate // atra zvetacchatracandrayorbhede'pyabhedAdhyavasAyaH / 2) abhede bhedarUpAtizayoktiryathA - cakSuH zrotrAgocarAcintanIyaM __ zIlaM bhadre rAmamudre tvadIyam / vizeSyAbhAvAnadhikaraNatve-A ' 'atra' iti padam 'A' pratau nAsti / 'rUpatvAdhikaraNatvakAryakAraNatvakAryakAraNaviparyayarUpatva-A. 'savidheyasaMzayaH-ta rathoddhatAvRttam / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizayoktyalaGkAraprakaraNam rabhedAdhyAyaH / 6 pANisparzAnanda' munmucya bhartuH mArga mArga 'yeyamArAdgatAham // atra svatassiddhUkalpitazIlayorbhede'pyabhedAdhyavasAyaH / 3) saMbandhe asaMbandharUpAtizayoktiryathA alaukikasvaccaritAnubhAvo rAmasya ramye maNihemamudre / upasthitA yattava darzanena 4 matprANayAtrA vinivAritA'bhUt // atra mudrAnubhAvasya loka saMbandhe'pyasaMbandhaH uktaH / mudrikAnAyikayo * 4) asaMbandhe saMbandharUpAtizayoktiryathA hanUmatA sAkamatItasindhuH kayorabhedAdhyavasAyaH / kAntAya vijJApya madIyavArtAm munmuktabhartuH----A 7 (i) yena dUrAdgatAm - ta 8 svata siddhaka vikalpita-na tvaM mudrike vegavatI tadadya | upajAtivRttam / upajAtivRttam / 7 saMbandho'kti:-A ------ AyAhi bhUyassaha tena zIghram // atra mudrikAyAH vegagamanAsaMbandhe'pi 'saMbandhaH uktaH / mudrikA dUti - 105 (ii) yena dUrAgAtAyAm na tadasyA:- A Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 praamk 5) kAryakAraNayorviparyayarUpAtizayoktiH yathA -- atipremNA gatyA vasati vasatidvAranikaTaM bahirdeze rAme niyamayati ziSyAnanucarAn / na yAvatkoTIrasphuTamaNiruco yAnti nilaya svabhaktAnAM 'tApat vigaLaduru dAridyatimiram // atra 'rAmacandramaNikoTIrakAntipravezAt pUrvameva 'bhaktagRhAgatadAriya. vinAzarUpaM kArya nirdiSTam / // atha uktipeTikA // adhyavasAyapeTikAnantaraM tadantargatAtizayokteH upayuktipeTikAyA buddhisthatvAt tannirUpaNa mucitameveti peTikayossaGgatiH / / // atha sahotyalaGkAraH / / atizayoktyanantaraM taddhetukasahoktinirUpaNam ucitameveti avAntarasaGgatiH / nanu tatra -- 'sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam' . iti kAvyaprakAzakAraH / * upamAnopameyayorekasya prAdhAnyanirdeze aparasya sahArthasaMbandhe sahoktiH' ityalakArasarvasvakAraH / 1 tAvadvigatamuru-na 'zikhariNIvRttam / 'saiH rudaicchinnA yamanasabhalAgaH zikhariNI' iti tallakSaNaM vRttrnnaakre| 'rAcandrakoTIra-A 'bhaktagRhadAridrayatamonAzarUpa-A 'mucitamiti-ta,na Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahottayalakAraprakaraNam 107 'pradhAnyena nibaddhaM yadupamAnopameyayorekam / anyatsahArthasahitaM bhavati sahoktistadA khyAtA ||' ityekAvaLIkAraH / 'yatra pradhAnamekaM syAt upamAnopameyayoH / anyatsahArthe patitaM sA sahoktirudAhatA // ' . iti sAhityacintAmaNikAraH / 'sahArthenAnvayo yatra bhvedtishyoktitH|| kalpitaupamyaparyantA sA sahoktiritISyate // ' _ iti vidyAnAthaH / tatraikArthAbhidhAyakamapi sahArthabalAt ubhayArthasyApi gamakaM yatra sA sahoktiriti 'kAvyaprakAzakAralakSaNArthaH' / 'tanna yuktam / 'putreNa saha AgataH pitA' ityAdAvativyAptiprasaGgAt / tatra hyAgatatvaM pitari zAbdam / putragataM tu sahArthasAmarthyAt pratipAdyate / na ca sApi sahoktireveti vAcyam / vicchiterabhAvAt / ato nedaM lakSaNaM yuktam / taduttaralakSaNatraye'pi umamAnopameyabhAvo, vAstavo vA vivakSitaH / kAlpaniko vA / nAdyaH / asambhavaprasaMgAt / dvitIye tu 'anena sAkaM viharAmburAzeH' ityatrAtivyApteH / ataH tallakSaNatrayamapi na yuktam / yattu vidyAnAthalakSaNaM tadeva yuktamiti vayamutpazyAmaH / na ca tatra 'putreNa saha AgataH pitA', 'saha zAkhayA prastaraM prasarati', 'yastvayA dharmazcartavyaH', 'so'nayA 1 'tanna yuktam ' iti padadvayaM 'ta' pratau nAsti / * 'ataH lakSaNatrayamapi' ityataH " sahetyAdAvativyAptiH' ityanto bhAgaH 'A' pratau luptaH / na pratI ' tallakSaNatrayamapi' ityasya sthale 'tallakSaNatritayam' ityasti / putreNa sahitaH pitA' -tana Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 malaGkakArarAghave sahe 'tyaadaavtivyaaptiH'| kalpitaupamyaparyantetyanena tannivRtteH / nApi 'prAguktA'tivyAptiH / atizayoktita ityanena tavyAvRtteH / sA ca bhede'bhedarUpakAryakAraNapaurvAparyaviparyayarUpA'tizayoktimUlA / 1) tatra kAryakAraNapaurvAparyaviparyayarUpA'tizayoktimUlA. sahoktiryathA - .. AkRSTa zritajanabhAvanA vinodaiH zrIrAme gRhasavidhaM vigAhamAne / sampatyA saha suSamA tadaGgabhAjAM bhUSANAM tadapi vibhUSayAmbabhUva // atra zrIrAmabhUSaNakAntiprasaraNottarakAlabhAvinInAM sampadA samAnakAlIna. tvamuktamiti kAryakAraNapaurvAparyaviparyayaH / na cAtraupamyakalpanayA 'upamAnazakA kAryA / sahokteH purataH smRtatvAt , upamAyAH pazcAtpratItatvena jagha. nyatvAt ' mukhyajaghanyanyAyena' sahokterevA'GgIkAryatvAt / vidyAnAthastu - 'upamAyAH prAkAraNikA'prAkaraNikaviSayatvAt sahokto dvayorapi prakRtatvAt na tadAtmatA' ityAha / tanna yuktam / 'saumitrirAyodhanamAtanoti "yathaiva rAmo dhRttacApabANaH / iti kevalaprAkaraNikopamAyA api dRSTatvAt / 'prAgukte'tivyAptiH-A. vinode-A 'praharSiNIvRttam / 'nau jau gastridazayati praharSiNIyam' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| * upamAzaGkA-ta,na 'yadeSa rAmo-A 1 'kevala' iti padaM 'A' pratau nAsti / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahottatyalaMkAraprakaraNam 2) bhede abhedAtizayoktimUlApapAta rAmo dayitAkapola vinirmimANe mRganAbhikAma prakoSThasatkaGkaNanIlakAntiH // atra bhRGgapatananIlamaNikAntipatanayorabhedAdhyavasAyaH / yathA bhRGgALiH tathA nIlamaNikAntiH papAtetyaupamyakalpanamanusandheyam / 2) iyaM mAlArUpeNApyasti 'sahAlipaGktyA kabarIsumeSu 3 sahamarakatarAjatkuNDalAbhyAM kirITaM saha maNivalayAbhyAmaGgade sandadhAra / saha padakaTakAbhyAM ratnamudrAM sahodyanmaNisararazanAbhyAmaMguLIyAni rAmaH // // atha sahitottyalaGkakAraH // sahottyanantaraM tadapekSayA etadbhedAt tannirUpaNam ucitamityavAntarasaMgatiH / nanu sahoktisahitottyalaGkArayoH ko bheda iti cet sahatvasAhityayorbhedAt tayorbheda iti vadAmaH / nanu sahatve ekavacanaprayogaH, sAhitye ' samau LipaGktyA A 1 2 indravajrAvRttam | - paTakaTakAbhyAM -A + * mAlinIvRttam / ' nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH ' iti taralakSaNaM vRttaratnAkare | Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 malakArarAghave dvivacanabahuvacanaprayoga iti prayogabhedAdvA tayorbhedaH ? kiM vA vastusvarUpataH ! naadyH| 'sahagatAviti sahatve'pi dvivacanaprayogadarzanAt , 'sahito gata' iti sAhitye'pyekavacanaprayogadarzanAt / na dvitIyaH / 'sahayuktaH sahitaH ityekArthatayaiva pratIteriti ceducyate-ekavyApAradvArA yatra dvayoyugapadanvayaH tatra sAhityam / yatraikasyaikavyApAreNAnvaye sati pazcAt vyApArAntareNa anyasyAnvayaH tatra sahatvamityanvayabhedAt tayorbhedaH / nanu 'caitramaitrAvAgatau' iti sAhitye'pi vyApArabhedAt 'tathA'bhedo na yukta iti cet satyaM, tatra vyApArabhedaH / tathApi dvibahuvacanaprayogAt vyApAravyatiriktAnAM sambhUyaika. dvaartaadhiirnpnodyaa| na ca svarUpato bhinnAnAM vyApArANAM sambhUyaikadvAratA kathamiti vAcyam / dvibahuvacanAntazabdaprayogAt tathaiva vyutpatteH / vastutastu yaukonmukhatvapUrvakaM parasyonmukhatvaM tatra sAhityamiti 'vAstavo bhedo'pyasti / sahatvasAhityayoH yaduktaM ' sahagatAviti sahatve'pi dvivacanaM dRzyata' iti tanna | tatra sAhityameva, na sahatvam / sAhityasya dvibahuvacanonneyatvAt / ata eva -- sahito gata' ityatra sahatvameva na sAhityam / sahatvasya ekavacanonneyatvAt ityalaM tatrAntarasiddhaprakriyAprapaJcaprapaJcanena / tattasmAt siddhaM sahatvasAhityayorbhedAt sahoktisahita ktyalaGkArayorbheda iti / 'anena vastusaMbandho yatraikadvArato bhavet / sA sahoktissamAnAGgA sahitoktiritIryate // ' iti lakSaNam / 'yatra anekapadArthAnAmekadvArA anvaye atizayoktyA siddha upamAnopameyabhAvaH kalpyate tatra sahitoktiH / 'sahayukte sahitaH-A 'tadAbhedena yukta--A.. 'vAstavabhedo'pyasti-na Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahitottyalaGkAraprakaraNam udAharaNam - iti sAhityam / rAmeNa davAH rahasi svahArAH videhajASAH kucakumbhayugmam / vibhUSayanti sma tadAnvitAstanakhaprabhAvidruma mAlikAbhiH // 1 atra nakhAMzupravALa mAlikAsahitahArANAmekavyApAradvArA'nvayaH zAbda ata eva --- 111 'saha dihaNisAhiM dIharA sAsadaNDA / saha maNivalayehiM vAhadhArA galanti || upajAtivRttam / 2 saha diahaNisAhiM dIharA sAsadaNDA saha maNivalayehiM vAhadhArA galanti / tu suhaa ! vibhoe tIa uvviggirIe saha a tuNAdAe dubbalA jIvidAsA // [saha divasa nizAbhiH dIrghAH zvAsadaNDAH saha maNivalayaiH bASpadhArA galanti / tava subhaga ! viyoge tasyAH udrimAyAH saha ca tanulatayA durbalA jIvitAzA // ] atra zvAsadaNDAdigataM dIrghatvAdi zAbdam / divasanizA''digataM tu sahArthasAmarthyAt pratipadyate / (kAvyaprakAzaH 10 ullAsaH - sahottyalaGkAraH ) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 malaGkArarAghave ityAdikAvyaprakAzakArAdyudAharaNAni sahitoktereva zobhante na sahokteH / tadudAharaNaM tu sahatvasAhityA viveka nibandhanaM granthakArANAmiti draSTavyam / || atha vinoktyalaGkAraH // sahitoktyanantaraM prAguktAlaGkAradvayapratipakSabhUta vinoktinirUpaNamucita mityavAntarasaGgatiH / nanu - - vinA saMbandhi yatkiJcit yatrAnyasya parA bhavet / aramyatA ramyatA vA sA vinoktiranusmRtA || iti vidyAnAthaH / tatra vaktavyam / kiM ramyatAghaTitaM lakSaNam / kiM vA aramyatAghaTitam / samuccitobhayaghaTitaM vA / 'utAnyataraghaTitaM vA / saMbhavadekataraghaTitaM vA / nAdyadvitIyau / tayoH parasparamekaikaghaTitavinoktyoH avyApteH / na tRtIyaH / asaMbhavaprasaMgAt / ramyatAramyatayoH kApyekatrA paryavasAnAt / na caturthapaJcamau / anyatarekatarazabdArthAnirUpaNAt / ato nedaM lakSaNaM yuktam / yadapi sAhitya cintAmaNikAra lakSaNam yatra pradhAnamekaM syAt vinArthenAnyadanvitam / sA vinoktissamAkhyAtA sahoktiparipanthinI // anyat zobhana'mazobhanaJcetyarthaH / tadapi na yuktam / prAguktadUSaNA patteH / nanvatrAnyazabdena pUrvAvasthApekSayA vikRtatvaM kathyate / vikRtatvaJca ramyatvenApi saMbhavatIti nokta vikalpadUSaNApattiriti cerhi ' sthANuM vinA '' utAnyataraghaTitaM vA' iti bhAgaH 'A' pratau nAsti / 2 mazobhanaM vA syAdityarthaH na Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinotyalaGkAraprakaraNam gRdhrassamAgata' ityatra saMyuktAvasthAhAnena 'gRdhrapratItervikRtisambhavAt 'ativyAyApattiH / ata eva " ekena vinA kizcit yatrAnyat syAtsato'sato yadvA' iti vidhAgharalakSaNaM, "vinoktissA vinA'nyene'tyAdikAvyaprakAza kAralakSaNaM ca nirAkRtaM bodhyam / prAguktadUSaNAnativRtteH / tasmAt vinoktilakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 4 1 , 6 ramyatAvatve satyaramyatva' rahitaM ramyatvAramyatvobhayAbhAvAnadhikaraNam 'ekenApi vinA bhUtaM vastu yatropanibadhyate sA vinoktiH iti lakSaNa niSkarSa: / atra ramyatAvatvaM vizeSaNam / aramyatvaM vizeSyam / tadubhaya' vaiziSTyaM tadrAhityam / ramyatA paryavasAyivinoktAvaramyatvAbhAvAdyuktam / aramyatAparyavasAyitrinoktau tu ramyatvAbhAvAt ghaTate / sthANu vinA gRdhrassamAgata' ityAdavativyAptinirAsArtha, ramyatvAramyatvobhayAbhAvA. navikaraNapadam / sthANu vinA bhUtagRdhrAdeH ramyatvAramyatvAbhAvadvayAdhikaraNatvAt tena tadvyAvRttissidhyati / - 4 udAharaNam i) aramyatAparyaMvasAyi vinoktiryathA gRdhrapratItiH vikRtita, na * ativyAyApatteH na 2 3 vinoktiH sA vinA'nyena yatrAnyo'sannathetaraH rAmasyAgre prasannasya bhUSaNAlokanaM vinA / kiM phalaM saMbhavedatra janalocanasaMpadAm // sahitaM-ta " yena kenApi vinA --ta, na 6 PS13 6 9 (kAvyaprakAzaH - 10 ullAsaH) 'viziSTam --na Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 1 atra rAmAya agastyArpitamaNinA parimitaiH kiraNairvinA bhUtasyArkavimbasya tulyatvamuktamiti ramyatoktA / atra yadi zabdena 'uktAvasaMbhAvitArthakalpanArUpAtizayoktizaGkA na kAryA / vinoktereva purasphuritatvAt / 2 malaGkArarAghave atra rAmavibhUSaNa saMdarzanaM vinA janalocanAnAm aramyatvamuktam / ii) ramyatAparyavasAyivinokteryathA yamadizata kutukena kumbhajanmA nRpatilakAya maNi raghUttamAya / parimita kiraNairvinArkavimbA nirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / 3 4 2 diva vilasedyadi 'so'pi tena tulyaH // // atha samAsotyalaGkAraH // uktitve samAne'pi vakrAdyapekSayA bahunirUpaNIya bhedatvAt samAsokti - nanu no'pi -- A, ko'pi na chandaH mRgyam / uktAvanubhAvitArthakalpanA ta mityavAntara bhedasaGgati; A - 'paroktibhedakaiH zliSTaiH samAsoktiriti ' - kAvyaprakAzakAraH / 'vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatve samAsoktiH ' ityalaGkAra sarvasvakAraH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsoktyalaGkAraprakaraNam 115 'sAdhAraNadharmavazAdgamyenA'prastutena cArutvam / prastutamupaiti vAcyaM yasyAmepA samAsoktiH // ' . iti vidyAdharaH / / 'samaivizeSaNairyatra prakRtArthAbhidhAyimiH / vyaktiraprakRtArthasya sA samAsoktiriSyate ||" ... iti saahitycintaamnnikaarH| 'vizeSaNAnA taulyena yatra prastutavartinAm / aprastutasya gamyatve sA samAsoktiriSyate // ' : iti vidyAnAtha; / . .. tatra na tAvatkAvyaprakAzakAralakSaNaM yuktam / sAdhAraNavizeSaNaupambagarbhavizeSaNataulyA dprstutvyktiruupsmaasoktyorvyaapt| 'tayo; zliSTavizeSaNarUpatvAt / nanu tarhi aladhArasarvasvakArasAhityacintAmaNikAravidyAdherairuktAnyeva lakSaNAni santu / tatra uktadoSAbhAvAditi cenmaivam / rAmo rAjAdhirAjo'yaM kandamUlaphalAzanaH / jaTAkalApAkalito 'varakAntAramAvasat // - 'daprastutasya nirUpaNasamAsokteravyAptaH / tasyAH zliSTavizeSaNa- . rUpatvAt-A. ' tasyAH zliSTavizeSaNatvAt-A ' ' maivaM-rAmo' iti madhye 'samAsoktiH' iti padam 'A' pratI dRzyate / 'na' pratAvapyasti / * 'rAjAdhirAjA'yaM' iti mUlamAtRkAyAM sthitaH pAThaH 'rAjAdhi rAjo'yam' iti parivartitaH / purA kAntAramAvasat-na Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116. alaGkArarAghave ityupamAlakSaNa nibaddhasamAsoktAvavyAptiprasaGgAt / na ca vizeSaNaM padaM vyAvartakamAtraparamiti vAcyam / 'rajanyAM candraH prakAzata' ityatrAtivyAptiprasaGgAt / tena ' "divA sUryaH prakAzata' iti aprastute'tipratItaH / kiJca - gAnaM vitanvan muhuradhvadhUma prasaGgabhItyA svanivAsadezam / vihAya nirgatya bahiHpradezaM . prayAtyayaM vaidiksaarvbhaumH| ityAdAvapi samAsoktiprasaGgAt / tatra prastutavizeSaNataulye aprastutasyAzakyasya gamyatvAt / na ceSTApattiH / gamyakAprastutena prastutasya bAcyasya cArutvAbhAvAt / nanvastu tarhi vidyAnAthalakSaNamiti cenmaivam / dhvanAvatiprasaGgAt / nahi dhvanisamAsoktyorabhedaH saMbhavati / dhvanaH pradhAnatvAt samAsokteralakAratayA 'alAhAyazeSatvena prAdhAnyAbhAvAt / tasmAt samAsoktilakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'azliSTavizeSyatve satyavizeSaNataulyanivandhanAprastutavyaktarapradhAnatve sati prastutavizeSaNasAmyAt aprastutavyaktitvaM samA. soktiriti' lakSaNaniSkarSaH / atra yadvyatireke'pi bhittivyatirekaH, sadRzyavyaktiyaktizabdena vivakSiteti noktAtiprasaGgaH / vizeSaNapadaM vyAva1 nibandhanasamAsoktau-ta,na. vizeSaNapadaM-a,na... .. ''divA sUryaprakAzaH' iti--A 'prastute vizeSaNataulye-na .. ' gamyenAprastutena-ta,na * alakAryavizeSatvena-na Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 rtakaparamiti nopalakSaNanibandhanasamAsoktAvavyAptiH / tatra trividhaM vizeSaNam / zliSTaM sAdhAraNamaupamyagarbha ceti / samAsosathalaGkAraprakaraNam cakre 'vilAse mavahAravallIM // atra upakaNThaM nItetyAdivizeSaNasAmyena hArasya nAyikAtvapratItiH / svabharturiti vizeSaNamahimnA rAmasya nAyakatvapratItiH / i ) tatra liSTavizeSaNena yathA - nItopakaNThaM guNayogaramyA yutorurucyA taraLAmirAmA / svabhartu rAjapriyanandesya (ii) sAdhAraNena yathA dUtItvapratItiH / 1 2 kAntena preSitAM mudrA 'svIyacittopalAlinIm / prazAntazokasantASA vilokyA'jani maithilI // atra kAntena preSitAmityAdisAdhAraNavizeSaNasAmyena rAmamudrikAyAH (iii) aupamyagarbhavizeSaNena yathA - vilAsanniva hAravallI- - A upajAtivRttamidaM padyam | * ' svIyacittApalAlinIm ' iti mAtRkAyAmasti / sa tu pAThaH " svIya cittopalAlinIm ' iti parivartitaH / hAraprabhUnamAlADhyo kalpazAkhopazobhitaH / pANipallavasaMpano rAmabhadro virAjate || atraupamya garbhavizeSaNamahimnA rAmasya kalpavRkSatvapratItiH / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghave ' sa caturvidhaH / laukike vastuni lokavyavahArasamAropaH / zAstrIyavyavahArasamAropa iti dvividhaH / zAstrIyavastuni zAstrIyavyavahArasamAropaH, laukikavyavahArasamAropazceti dvividhaH / evaM caturvidhasya yathAkramamudA 118 haraNAni - i) na dInabhAvI dhRtamInarAjaH samanvito jIvanarekhayA'pi / sakaGkaNazrI raghunAthapANiH samudra ityeva janaibabhASe // atra laukike rAmapANirUpavastuni samudravyavahAraH / kalpito yathA ii) anantamekaM paramadvitIyaM bRhatsvarUpaM vacasAmavarNyam / rAmasya vakSaHsthalaratnamAsIt svayaMprakAzavyavahArapAtram // atra rAmavakSaHsthalamANikye vedAntazAstraprasiddhaparabrahmavyavahArasamAropaH 3 -- 1 atra samAsoktau sarvatra vyavahArasamAropa eva jIvitam / sa catuvidhaH traH / laukike vastuni laukikavyavahArasamAropaH, zAstrIyavastu - vyavahArasamAropazceti dvividhaH / tathA zAstrIyavastuni zAstrIyavyavahArasamAropaH, laukikavyavahArasamAropazceti / evaM caturvidhaH / (pratAparudrIye - samAsolakyakkAraprakaraNe) 3 * upendravajrAvRttam / upajAtivRttam / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsoktyAkAraprakaraNam 1119 iii) tathA - parasvarUpaM pratipAdayitrI ___sArAdbhutazleSavizeSahetuH / . vedAntavidyA raghunAyakasya ... vapuSyalaGkArakarI babhUva // atra vedAntavidyArUpazAstrIyavastuni alngkaarshaastriiyvyvhaarsmaaropH| iv) tathA - prakAzyamAnAvayavAprameya. padAmirAmA sphuTamAnarUpA / tiraskRtAnyA tvayi takavidhA 'bibhAti saktA raghunAtha ! 'satyam / atra tarkavidyArUpazAstrIye vastuni pativratAtvAropaH / - // atha vakroktiH // samAsoktyanantaraM zleSagarbhatvadharmAnupravezAt vakroktinirUpaNamucitamityavAntarasaMgatiH / nanu - 'anyathoktasya vAkyasya kAkuzleSAbhyAm ....... anyathAyojanaM cakroktiH' ityalakArasarvasvakAraH / 1 upajAtivRttam / sphuTamAnabhUmA-A 'vibhAti sakteti'-caturthapAdaH 'A' pratI luptaH / * upendravajrAvRttam / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 aGkakA rAghave ' vAkyaM yadanyenoktaM kenApyanyena yojyatetarathA | tatkAkuzleSAbhyAM yadi vakroktiranyathoktiryA vaktavyaMparihAraH' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'anyathoktasya vAkyasya kAkvA zleSeNa vA bhavet / anyathA yojanaM yatra sA vakroktirnirUpyata || iti vidyAnAthaH / kAkvA'nyathA 'atra sAhityacintAmaNikAralakSaNavyatiriktalakSaNeSu kAkvA yojanaM vA vakroktilakSaNamabhipretam / zleSeNAnyathAyojanaM vA / samuccitAbhyA manyathAyojanaM vA / tadubhayAnyatareNa vA / saMbhavadekatareNa vA / nAdyaH / zleSeNAnyathAyojanarUpavakroktAvavyApteH / na dvitIyaH / yojanarUpavakoktAvavyApteH / na tRtIyaH / asaMbhavaprasaGgAt / na caturtha - paJcamau / prAguktarItyA anyataraikazabdArthanirvacanAt / ato nemAni lakSaNAni yuktAni / yattu sAhityacintAmaNikAralakSaNaM tadapi na yuktam / ' nIlaM jalamantarnadyAH kacche mahiSazvaratI 'ti vAkyazravaNe sati nadyAH kacche mahiSazcaratItyanyathAyojanasyApi vakroktiprasaGgAt / nanu kAkvA zleSeNa vA anyathAyoMjanameva vakroktiriti vidyAdharasyApi vivakSitamiti cettarhi prAguktavikalpata dUdUSaNApattiH / tasmAt vakroktilakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate / anyathoktasya vAkyasya kAkvA'nyathAyojanarUpatvAdhikaraNatve sati zleSeNAnyathAyojanarUpatvAnadhikaraNaM samuccitaitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNayojanaM vakrokti' riti lakSaNaniSkarSa: / atra satyantaM vizeSaNam / zleSeNAnyathAyojanarUpatvaM vizeSyam / tadubhayavaiziSTyaM tadanadhikaraNatvam / kAkvA'nyathAyojanarUpavakroktau vizeSaNa 5 tatra--na Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakroktyalaMkAraprakaraNam 121 satve'pi vizeSyAbhAvAtsaMbhavati / zleSeNAnyathAyojanarUpavakroktau tu vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAt saMbhavati / prAgukta vimalaM jalamantanadyA; kacche mahiSazcarati' iti vAkyAnyathAyojane ativyAptinivRttyartha samuccitetyAdivizeSaNaM bodhyam / 1) tatra kAkvAnyathAyojanarUpavakroktiyathA - rAmAGguLIvilagne mudre no veda tanmano bhavati / mAM tArakenmahAtmA duHkhAbdhereSa tatvato vadatu || atra tanmano no veda / vedaiva bhvtii| eSa rAmo mAM tArayettArayet kim / tat tvaM bhavati / 'nanu vadasviti kAkudvayena pratipAdyate / ii) zleSaNa anyathAyojanarUpavakroktiryathA - 'dhatte mArutaputra ! vakSasi nije kiM vA sadA rAghavaH sIte! kAzcanamAlikAM, vanajuSA prAptA'munA sA kutaH / yA kAcidvanamAlikA, na vipinazreNI tanau dhAryate mugdhA tvaM, tulasIdaLAvaLirasau, satyaM tulasyAM priyaH // 1 nIlaM jalam-A 'AryAvRttam / ' 'nanu' iti padaM 'na' pratau nAsti / 'AJjaneyasItayoH saMvAdo'yam / sItA mArutiM pRcchati- mArutaputra ! rAmaH sadA svavakSasi kiM dhatte vA ! kimapi dhArayati veti / saH tAM prati vadati - 'sIte : kAzcana mAlikAM dhatte iti / sItA kAJcanamAlikAM suvarNamAlikAmiti saMbhAvya punaHpRcchati-amunA vanajuSA-anena vanavAsinA rAmeNa sA kAJcanamAliMkA-kutaH prAptA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 // atha vyAjoktyalaGkAraH // vakroktyanantaram uktAvanRjatvasAmyena vyAjoktinirUpaNamucitamiti avAntarasaGgatiH / nanu alaGkAra rAghave 9 'vyAjoktiH chadmanodbhinnavasturUpanigUhanam / iti kAvyaprakAzakAraH / 'udbhinnavastunigUhanaM vyAjokti 'rityalaGkAra sarvasvakAraH / ' yatrodbhinnaM kizcidvastu kutazcinnigUhate bhUyaH / vastvantara nikSepAdvyAjokti tAmuzantyetAm // ' , ityekAvaLIkAraH / ' sA vyAjoktiryadudbhinnavastunassthAnigUhanam ' iti sAhityacintAmaNikAraH / vyAjoktissA samudbhUtaM vastu yatra nigUhyate " " iti vidyAnAthaH / iti / saH punarvadati - yA kAciMdvanamAlikA - vanotpannapuSpamAliketi / vanamAlikA ityasya banAnAM mAlikA zreNiH - vanapaMktiriti matvA sA taM punaH pRcchati - vipinazreNI tanau na dhAryate iti / vanAli na ko'pi zarIre dhArayati khalviti / tadA hanumAn vadati / sIte ! tvaM mugdhA / vanamAlikA iti cet tulasIdaLAvaLirasau - tulasImAlikaiSA khalu iti / tadA sItA vadati satyam asau rAma: tulasyAM priyaH iti / tulasI kAcana paurANiyI strI, tasyAM priyaH iti / evaM 'kAJcanamAlikAM' 'vanamAlikA' ityetayoH padayoH kAJcana mAlikA kAJcanamAlikAm iti sabhaGgazleSeNa, vanamAlikA - vanAnAM mAlikA, vanotpannapuSpamAlikA ityabhaGgazleSeNa ca anyathAyojanAt zleSa - vakroktiH / zArdUlavikrIDitavRttam / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyAjoksyalakAraprakaraNam 123 / tatra dvitIyatRtIyacaturthapaJcamalakSaNAni tAvanna yuktAni / mIlanAlakAre ativyApteH / tasyApi vastvantareNa vastvantaranigRhanarUpatvAt / nanu vyAjoktilakSaNe vyAjena nigUhanaM vivakSitam / mIlane tu prabalavasvantare. Neti na tatrA'tivyAptiriti cenna / vyAja pratyapi vastvantara nidarzanasyaiva kAraNatvena vastvantararUpatvena vastvantareNaiva vyAjadvArA vyAjoktAvapi nigUhanasaMbhavAt taddoSatAdavasthyAt / vastutastu vyAjasyApi vastvantararUpatvena vastvantareNaiva tatrApi nigUhanamityati vyAptiranapAyaiva / nanu tathApi mIlane prabalavastunA 'nigUhana, vipakSe vyAjoktau tvaprabaleneti noktadoSa iti cenmaivam / vyAjarUpasyApi vastunaH prAbalyAbhAve vastvantara nimUhanA'saMbhavena tatra prAbalyAvazyaMbhAvAt / ata eva guNasAmyena vastvantarakatArUpasAmAnyAlakAre'tivyAptiH / vastvantarakatAyA nijasvarUpanigUhanamantareNa saMbhavAt / tatrApi vastvantareNa vastvantaranigUhanasaMbhavAt / ato nemAni lakSaNAni yuktAni / ata eva kAvyaprakAzakAralakSaNamapi nirastam / chadmano'pi vastvantararUpatve noktAtivyAptitAvasthyAt / tasmAt 'vyAjoktyalakAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'vyAjatvena vyAjenodbhutavastunigRhanaM vyAjoktiH' iti lkssnnnisskrssH| yatra prakAzaM vastu sAmyagarbhatvena nigUhanAnahatvAt vyAjatvAvacchedena kenacidvyAjena pracchAdyate sA vyAjoktiriti lakSaNArthaH / nivezasyaiva-ta,na ' vyAptirnirastaiva --A 'nigUhanaM vivakSita vyAjoktau -na nigUhanabhAvena-ta . 'vyAjoktilakSaNam-na Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ... malakArarAghave mIlanasAmAnyayona vyAjatvaM nigUhanAvacchedakam / kintu vastvantarameveti nAtivyAptizAvakAzaH / ..... udAharaNam 'pavanatanujadattA rAmamudrA mahInA nikaTagatanizATIvazcanAyAM paTiSThA / mama tanuzabhAvAdamuLebhraMzyatIyaM sphuTamiti nigadantI 'nadhati smAMzukAnte // - atra mameyaM mudrikA madIyatanukArthena aGguleH bhrazyatIti bhraMzana. vyAjena samISavartirAkSasIH prati rAmamudrikAnigUhanaM kRtamiti vyAjoktiH / -0 // atha mIlanAlaGkAraH // vyAjoktyanantaram uktisAmyAbhAve'pi nigRhana prAdhAnyena buddhiH. sthatvAt mIlananirUpaNam ucitamiti 'prAsaGgikyavAntarasaGgatiH / nanu - "samena lakSmaNA vastu vastunA yanigUyate / nijenAgantunA vA'pi tanmIlitamiti smRtam // ' "iti kAvyaprakAzakAraH / 'mAlinIvRttam / 'nanamayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / nahyati sma -Naha-bandhane iti dhAtuH / laT lakAraH / sma-yoge - 'laTa-sme' ityanena bhUtArthaprAptiH / nAti sa-babandha ityarthaH / 'prAdhAnye buddhiHsthatvAt-A 'prAsaGgikAvAntarasaGgatiH-ta - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mInAlaGkAraprakaraNam 125 .. 'vastunA vastvantaranigahanaM mIlitam' iti albaarsrvsvkaarH| 'Agantukena vA tulyalakSaNaM sahajena vA / tulyena vastunA vastu nigRhyate mIlitaM smRtam // ' / iti sAhityacintAmaNikAraH / 'svAbhAvikamAgantukamathavA vastvantaraM tirodhate / yasmin kizcana vastu jJeyaM tanmIlitam // ' iti vidyaadhrH| ' mIlanaM vastunA yatra vastvantaranigahanam' iti vidyAnAthaH / ... atra na tAvadalaGkArasarvasvakAravidyAnAthalakSaNe yuktaM / yathA zrute vyaajoktaavtivyaapteH| nanu prabalavastunA vastvantaranigUhanaM mIlitamiti vivakSitatvAnnoktadoSaH / tatra dhyAjenaiva nigahanAditi cehi tadguNAlakAre'. tivyaapteH| tatrApi 'prabalAnyaguNarUpavastunA svaguNarUpavastvantaranivahana. saMbhavAt / ato neme lakSaNe yukte| ziSTalakSaNatrayamapi vaktavyam / sahajenAgantukatirodhAnaM vA mIlitam , aMgantukena sahajatirodhAnaM vA, samuccitaM vA, anyataradvA / nAdyaH / Agantukena sahajatirodhAnarUpamIlite avyAptaH / na tRtIyaH / ubhAbhyAmubhayanirUpitatirodhAnasyaiva tatrAsaMbhavAt asaMbhavApatteH / saMbhave vA ekena tirodhAnarUpamIlite avyAptirvajralepatvAt / na caturthaH / anyatarazabdArthasya durnirvacanAt / tasmAt mIlanAlajhAralakSaNaM durnicamiti cet atrocyate - prAbalyaguNarUpavastvantaranigahanasaMbhavAt-A : ' avyAptiH -ta Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ... malakArarAve 'prabalavastutvAvacchedakAvacchinnavastunA vastvantaranigUhanaM mIlanamiti ' lakSaNaniSkarSaH / na ca vyAjoktAvativyAptiH / tatra 'vyAjatvasya nigahanatAvacchedakatvAt / nApi tadguNAlakAre ativyAptizatAvakAzaH / tatrotkRSTAnyaguNasyaiva tadaguNanivahanatAvacchedakatvena prabalavastutva'syAnavacchedakatvAt / tacca mIlanaM dvividham / sahajenAgantukatirodhAnam , Agantukena sahajatirodhAnaM ceti / tayoH krameNodAharaNe / / alaMkRteSvapyucitairudAsa .. kalpaiH pratIkeSu raghUtamasya / 'avekSamANaissahajaM janaudhai stasyAmirAmyaM paramanvamodi // 'tatra rAmacandrasya sahajAbhirAmyeNAgantukasya bhUSaNAbhikRtAbhirAmasya tirodhAnaM pratIyate / khAmAviko rAmazarIrabhAnA - vibhuussnnaanaambhiraambhaavH| tadaGgasaMbandhakRtAmirAmyaH bhUnA tirodhAnamatIva 'ninye / 'vyAjakatvasyaiva nigRhakatAvacchedakatvAt-ta,na * itaraguNanigRhakatAvacchedakatvena-ta. 'syAvacchedakatvAt- A. ..' apekSamANaissajalaM janaudhaiH-A 'upajAtivRttam / 'tatra iti padaM 'na' pratau nAsti / 'manye-A,ta ' upajAtivRttam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyAlaGkAraprakaraNam 127 atra bhUSaNAnAM sahajasaundaryamAgantukena rAmAjasaMparkalabdhasaundaryeNa tirodhAnam / // atha saamaanylngkaarH|| ... vastvantarakatArUpasAmAnyAlakAre'pi svarUpanigRhanasaMbhavAt tasyApyuktipeTikAyAM 'prAsaGgikI saGgatiH / mIlane tirodhAnasya sphuTatvAt , atra ca tirodhAnasya kalpyatvAt tadanantarametannirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'prastutasya yadanyena guNasAmyavivakSayA / aikAtmyaM badhyate yogAt tatsAmAnyamiti smRtam // ' iti kAvyaprakAzakAraH / 'prastutasya anyena guNasAmyAt aikAtmyaM sAmAnyam' ityaladvArasarvasvakAraH / 'sAdhAraNaguNayogAdyatra prakRtasya vastusaMvalitam / na vibhAvayituM zakyaM tatsAmAnya samAkhyAtam // ' ___ ityekAvaLIkAraH / 'sAmAnya guNasaMyogAdanyenaikAtmyakalpanam' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'sAmAnya guNasAmyena yatra vastvantarakatA' iti vidyAnAthaH / prasaGge saGgati-A 'aikAtmasamarthana sAmAnyam-A,ta .. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 .. malakArarAdhane _ naitAni 'sarvANi lakSaNAni saMbhavanti / vicArAsahatvAt / tathAhi kimatra guNasAmyena vastvantarekyaM vA / vAstavaM kiM vA / zAbdaM kA / nAdyaH / asaMbhavaprasaMgAt / netaraH / 'vijRmbhitA rAvaNavairikIrtimandAkinI sarvajagatsu zubhra'tyAdirUpake'ti vyApteH / tatra dhAvaLyaguNasAmyena aikyapratipAdanAt / nanu tatra sAdhamryeNaikyapratItiH na guNasAmyeneti cet satyam / tadapi guNasAmyanibandhanarUpakavizeSe prAguktAtivyAptiH duravasthaiva / nanu tatrApi guNasAmyatvena nA'bhedaH / kintu sAdharmyatvenaiveti cettarhi vastvanta. kAtmyApAdaka guNasAmye guNatvajAtyA sAmyaM vivakSitaM. kiM vA tadavAntarajAtyA, "rUpatvAdyavAntarajAtyA, rUpatvAdavAntaradharmeNa vaa.| nAdyaH / na dvitIyaH / na tRtIyaH / ___ guNatvatadavAntarajAtyanaGgIkAravAdinaM prAbhAkaraM prati itarabhedasAdhane'. nyatarAsiddhiprasaMgAt / antye'pi rUpatvAdidharmAvAntaradharmeNa yadguNasAmyaM tajanyavastvantaraikyaM sAmAnyamiti phalito'rthaH syAt / tathA ca tAdRgguNasAmyajanyatAvacchedakaM kiJcidasti na vA / nAntyaH / tadabhAve 'tajanyatvasyaiva paricchettumazakyatvena itarabhedasAdhane ajJAnA'siddhiprasaGgAt / Aye kiM taditi vAcyam / vastvantarekyatvaM vA / . * sarvANi' iti padaM 'A' pratau nAsti / ' vyAptyApatteH-ta,na ''dhAvalyaguNa' ityArabhya 'guNasAmye' ityanto bhAgaH 'na' pratau luptH| 'guNasAmyaguNajAtyA-A ' 'rUpatvAdyavAntarajAtyA' iti padaM 'na' pratau na vidyte| * sAmAnyamityArabhya ' vastvantarekyatvaM vA' iti paryantaM 'ta' pratau madhye bhAgaH luptaH / ' tajanyatvenaiva-A . Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAmbAlAraprakaraNam 129 'sAmAnyAlaGkAratvaM vaa| sAdharmyajanyaikyavyatiriktavastvantarakyatvaM vA / nAdyaH / tasya atiriktavRttitvena tadanavacchedakatvAt / na dvitIyaH / AtmAzraya. prasaMgAt / na tRtiiyH| sAdharmyajanyaikya vyatiriktatvasya durnirvacatvAt / janyatAyAH duradhigamatve tadghaTitalakSaNamapi duradhigamamiti sAmAnyAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate -- ___ 'rUpatvAdidharmAvAntaradharmeNa yadguNasAmyaM tadvyatirekaprayuktavyatirekapratiyogivastvantarekyakathanaM sAmAnyAlaGkAraH' iti lakSaNaniSkarSaH / pratiyogitAvacchedakaM tu, sAdharmyanibandhanavastvantarakyavyatiriktaM vastvantaratvam / na ca anyonyAzrayaH / tadA pratiyogitAvacchedakanirvacanAt guNasAmyajanyatAvacchedakanirvacanena anyonyAzrayadoSaH / tAdRzAvacchedakajJAnasya guNasAmyajanyatAjJAnAdhInatvAt / na ca prAguktarUpakavizeSa ativyAptiH / guNasAmyatvAvacchinnaguNasAmyavyatirekaprayukte'tivivakSitatvAt / rUpake sAdharmyatrAvacchintyatirekaprayuktavyatirekapratiyogivastvantasyasatvAt / tena na ko'pi doSaH / udAharaNam - bhUSendranIlaviSi rAmadeha. dyotena tAdAtmyamupAgatAyAm / munivrajo muktimapekSamANo .. ....... janiM tadIyAM sakalAmamaMsta // . atra rAmazarIraprakAze vidyotamAne bhUSaNendranIlatviSAM tadaikAtmyam / 1 'sAmAnyAlakAratvaM vA' iti padadvayaM 'na' pratau luptam / * vyatiriktatvasya' ityArabhya 'vastvantarekyakathanaM sAmAnyAlaGkAraH' ityanto bhAgaH 'na' prato luptaH / upajAtivRttam / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 malakArarAghave ||ath tdgunnaalngkaarH|| sAmAnyanirUpaNAnantaram itaraguNasannidhAnAtizayasAmyAt tannirUpaNam ucitamiti prasaktAnuprasaktireva saGgatiH / nanu . - -. yaprakAzakAraH 'khamutsRjya guNaM yogAt atyujvalaguNasya yat / vastu tadguNatAmeti bhaNyate sa tu tadguNaH // ' - iti kaavyprkaashkaarH| 'svaguNatyAgAt atyutkRSTaguNakhIkAraH tadguNaH' ityaladvArasarvasvakAraH / 'tadguNakhaguNatyAgAt anyotkRSTaguNagrahaH' __ iti sAhityacintAmaNikAraH / 'adhikaguNAGgIkaraNaM svaguNatyAgena tadguNaH kathitaH' iti vidyaadhr| 'tadguNaH svaguNatyAgAdanyotkRSTaguNAhatiH' iti vidyAnAthaH / tatra tAvat alaGkArasarvasvakArAdilakSaNacatuSTayaM na yujyate / anyoskRSTaguNayogenaiva svaguNatyAgAt svaguNatyAgasya anyotkRSTa' svIkArahetu. tvAbhAvAdasaMbhavaprasaGgAt / nanvastu tAI kAvyaprakAzakAralakSaNam / tatroktadoSAnavatArAt iti cet tadapi na yuktam / 'dharaNIsutAvadanagandhalolubho amarAstadIyadazanAntapANDarAH / svIkArahetutvAbhAvaprasaGgAt-ta Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadguNAlaMkAraprakaraNam ___131 ... vilulokire cikurapAza'cazcalAH 'punarAtmakAntimiLitA 'mahAdbhutam // ityatra avyAptiprasaGgAt / tatra anyotkRSTaguNasvIkarAnantasmapi svaguNasvIkArAt / tathA'trApi tadguNasvIkAre --- 'vakSaHsthalaM hArarucAvakIrNa . sitA'sitaM bhAti raghUttamasya ||' - ityatrApi tadguNAlaMkAraprasaGgaH / nanu citrarUpaM rUpAntaramiti vivakSitatvAt / tatrApi tadguNAlaMkAra eveti cecaivam / "citravarNa nAnArUpasamAhAra iti pakSe tadabhAvasyApi 'suvacanatvAt / vastutastu citra na rUpAntaramiti vivaraNojjIvinyAmuktaM draSTavyam / nanu tatra sarvathA svaguNatyAgAbhAvAt na tadguNApattiriti 'cetarhi 'prAgudAhRta sthale eveti sarvathA anyotkRSTaguNasvIkArAmAvAt tadguNAlaMkAro na sAt / ato nedamapi lakSaNaM yuktam / tasmAt tadguNAlaMkAralakSaNaM durnicamiti cedatrocyate -- 'caJcarIkA:-A 'pracarAtmukAnti-na ....... ... ' maJjubhASiNIvRttam / 'sajasAjagau bhavati majubhASiNI', iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / 'rUpAntaramiti pakSe tatrApi-ta,na 'citrarUpaM nAnArUpasamAhAraH - ta,na , "suvacatvAt - na 'cenna tarhi -na 'sthale'pi sarvakA - tana Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 malakakArarAghave 'anyotkRSTaguNAhRtisamayAvacchadena 'pUrvavadapratIyamAnasvaguNatve satyanyotkRSTaguNAhatiH tadguNAlaGkAraH' iti lakSaNaniSkarSaH / .. atra na pUrvoktAvyAptiH / avacchedAntena tannivRtteH / nApi prAguktAtivyAptiH / satyantena tannivRttaH / tatra svaguNasya pUrvavatpratIyamAnatvAt / ato na kiNcidnuppnnm| udAharaNam - samAvRtA rAmavibhUSaNasthA nAnAmaNInAM vividhairmyuukhaiH| nisarganIlAkRti ramrapaMktiH vicitravarNA'jani sadya 'eva || // atha atadguNAlaGkAraH // 'tadguNapratipakSataH atadguNanirUpaNamucitamiti pUrvavadasyApi prasaktAnuprasaktireva saGgatiH / nanu - ' tadrUpAnanuhArazcet asya tatsyAdatadguNaH' iti kAvyaprakAzakAraH / 'sati hetau tadguNAnuhAro'tadguNaH' ityalaMkArasarvasvakAraH / ' 'sati hetau tadrUpAnanuhAro'tadguNaH kathitaH' ityekAvaLIkAraH / 'pUrvavadanyapratIyamAnasvaguNatve-A 'ramamittiH-ta 'upajAtivRttam / 'tadguNapratipakSyatadguNamucitamiti - A Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ragNAlaMkAraprakaraNam ' kAraNe sati tadrUpAnanukAratvamatadguNaH iti sAhityacintAmaNikAraH / 'sati hetau atadrUpasvIkArasyAtadguNaH' iti vidyAnAthaH / tAnyetAni lakSaNAni na yuktAni / sati kAraNe tadrUpasvIkArarUpakAryAbhAvasya 'vizeSoktivizeSaprasaGgAt / tasyAH kAraNasAkalye satyapi kAryAnutpattirUpatvAditi cedatrocyate 1 B - 'sati hetAvanyaguNasvIkAratvAvacchinnAnyaguNasvIkArA'bhAvo'tadguNa: ' na cA'yaM vizeSoktivizeSaH / tasyAH sati kAraNasAkalye kAryatvAvacchinna kAryapratiyogikA bhAvarUpatvAt / udAharaNam 8 AlokayadhvaM dazakaNThavairi " bhujAGgadasyA maNayassamastAH / samujvalAnyonyaruciprasArAH // atha vizeSottyalaGkakAraH // kAraNe sati atadrUpasvIkArarUpAtadguNAnantaraM kAraNe satyapi kAryAnupapattirUpavizeSokteH buddhiH sthitvAt tannirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / uktitvAduktipeTikAyAM saGgatiH / 133 pracchannarUpAtizayA bhavanti // vizeSoktivizeSatvaprasaMgAt - na kAryArUpatvAt - A upajAtivRttam / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhalaMkArarAghave nanu -- ''vizeSoktirakhaNDeSu kAraNeSu phalAvacaH' iti kAvyaprakAzakAraH / 'kAraNasAmadhye kAryAnutpattirvizeSoktiH' ___ itylNkaarsrvsvkaarH| 'yadi kAraNa pAkalye kAryasiddhistadA vizeSoktiH' iti vidyAdharaH / 'kAryAbhAve vizeSoktiH kAraNeSvavasatvapi' . : iti sAhityacintAmaNikAraH / 'tatsAmagryAmanutpattirvizeSoktirnigadyate' iti vidyAnAthaH / naitAni lakSaNAni yathA zrutAni yujyante / satyAM sAmagryAM kArya. vilambAbhAvena kAraNapauSkalye kAryAnutpatyasambhavAt / kAryAnutpattau kAraNapauSkalyAsambhavAcca asambhavaprasaMgAt / nanu satyAM sAmagryAM vastutaH kAryA. nutpattirvizeSoktiH yenAsambhavi lakSaNaM syAt / kintu kamapi vizeSa prakAzayituM sati kAraNapauSkalye kAryAnutpatyupabandhanaM vizeSoktiriti cet sAmagrI. sadbhAve'pi yannotpadyate na tatkAryamiti kAryAnutpatyupanibandhanasyApyasaMbhAvitatvAt / tasmAdidaM vizeSoktilakSaNaM durnicamiti cedatrocyate - ...: 'yAdRzapadArthastAdRzapadArthotpattiH prasiddhA, tAdRzapadArthe satyeva tAdRzapadArthAnutpadatyupanivandhanena kasyApi vizeSasya prakAzanaM vizeSoktiriti lkssnnnisskrssH|' atra ' tantuSu satsu paTo notpadyate' ityAdivAkye vizeSoktiprasaMganivRtyartha kasyApi vizeSasya prakAzanamityuktam / ' 'vizeSoktirakhaNDeSu' ityArabhya 'nigadyata' iti vidyAnAthaH ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSotktyalaGkAraprakaraNam udAharaNam ' dhyAyan jano rAmacandraM divyAbharaNabhUSitam / saMsAre vartamAno'pi na kezarupalipyate // ' atra saMsArarUpa klezakAriNi vidyamAne'pi klezAnutpattirupa' nibaddhA / saGgatiH / 1 // atha paryAyoktam || svabhAvo'nyoktiprastAve 'parizeSAt paryAyoktanirUpaNamucitamityavAntara nanu ' paryAyoktaM vinA vAcyavAcakatvena yadvacaH ' 2 -- iti kAvyaprakAzakAraH / ' gamyasyApi bhaGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktam ' ityalaMkAra sarvasvakAraH / 'yatra vyAsato hetoH kAryAbhidhAnabhaGgImiH / syAdabhidhAnaM sudhiyaH paryAyoktaM vidustadidam | ' nibandhanA A vizeSAt - A 8 ! 'na' pratau bhaGgayantara iti' ityasti / 'bhaMgyantaraM yadi iti zodhitaH / iti vidyAdharaH / ' paryAyoktaM tu gamyasya vaco (bhaGgayantaraM yadi) / ' iti sAhityacintAmaNikAraH / ' kAraNaM gamyate yatra prastutAt kAryavarNanAt / prastutatvena saMbaddhaM tatparyAyoktamucyate // iti vidyAnAthaH / 13$ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 alaGkArarAghave tatra tAvat kAvyaprakAzakAralakSaNe vacaH zabdena pratipAdakavAkyaM vocyate, abhidhAnaM vA / nAdyaH / samAsoktAvativyAptiprasaGgAt / tatra avagamanavyApAreNa prastuta pratipAdakatvAt / na dvitIyaH / gamyasyAbhidhAnAsaMbhavena asambhavaprasaMgAt / nanu tathApi kAryAbhidhAnamyA gamyasyApyabhidhAnaM ghaTata eveti noktadoSa eveti ceducyate / kAryAbhidhAnabhaMgyA kAraNasyAva - gamanameva nAbhidhAnaM, na hi dhUmo'stItyabhidhAnaM vahnirabhidhAnaM sambhavatIti asambhava eva / etena alaMkAra sarvasvakAralakSaNamapi nirastaM bodhyam / yattu vidyAnAthalakSaNaM ' nA'sambhavaH gamyate ' ityanena tadvyAvRtteH / nApi samAsoktAvativyAptiH / prastutatvena sambandhamityanena tadvyAvRtteH / nApyaprastutaprazaMsA bhede'tivyAptiH / prastutAdityanena tadvyAvRtteH / tathApi prastutakAraNAvagamanasya dhvanirUpatvenAlaMkAratvAbhAvAditarabhedasaMbandhane 'asiddhiprasaMga: / na hyalaMkArasya dhvanirUpatvaM sambhavati / guNapradhAnabhAvavirodhAt / tasmAt paryAyokkAlaMkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - ' prastutakAryavarNanayA aprastutakAraNAvagamanamapradhAnAvasthApana sat paryAyoktamalaMkAraH / tasyApradhAnAvasthAyAM na dhvanirUpatvamiti na guNapradhAnabhAvavirodhaH / nApyuktAsiddhiH / udAharaNam - ---------- " rAmabhaktagRhe sUkSmagavAkSavivarAdhvamiH / viniryAnti sadA sAndradivyamANikyakAntayaH // atra prastuta kAryabhUtagavAkSebhyaH divyAbharaNamaNikAntiniSkramaNena prastutaprakaraNam / divyAbharaNAlaMkRtasya rAmacandrasya santatabhakta gRhasaMvAsaH pratIyate / -0 1 atiprasaMga : - A 3 nadAH sAndraM divya - A 1 bhAvAvirodhaH - A Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvosayalaMkAraprakaraNam / 137 || atha svabhAvoktiH // svabhAvAnyoktinirUpaNAnantaraM svabhAvoktinirUpaNamucitamityavAntarasaMgatiH / tatra - 'svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam' iti kAvyaprakAzakAraH / 'sUkSmavastusvabhAvayathAvadvarNanaM svabhAvoktiH' - ityalaMkArasarvasvakAraH / 'vastusvabhAva uccaiyaH syAtsUkSmo yathAvadetasya / yadvA varNanameSA kathitA kavimiH svbhaakoktiH|| iti vidyaadhrH| sUkSmavastusvarUpasya yadyazcAtsyena varNanam / 'sA svabhAvoktirudgItA bahudhA syAt kriyAdimi:' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'svabhAvoktirasau cAra yathAvadvastuvarNanam' iti vidyAnAthaH / atra kavidRSTAnyUnAnatiriktaparaM 'yathAvatpadaM sUkSmapadamapi kavimAtra. dRSTaparamiti draSTavyam / udAharaNam - 'ArUDhaH kanakAsanaM maNimayaM pItAmbarAlaMkRto . sandhiprAGgadahAra kuNDaladharaH zvetAtapatrAGkitaH / cazcacAmaravIjito'maravarairbramendramulyaivataH , sItAko hanumatpadApitako rAmro luloke manaiH // 'yathA tatpadaM -na 'maNDaladharaH - A 'zArdUlavikrIDitavRttam / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 peTikAyAM bubhutsitatvena nirUpaNamiti peTikayossaGgatiH / // atha virodhapeTikA | ukta peTikAnantaraM tadantargata vizeSottyAdeH virodhagarbhatvAt virodha 0 1 - // atha virodhAlaGkAraH // tatra prathamaM virodhAlaGkAraH / asya bahubhedavatvena tathA nirUpaNamucitamiti avAntarasaMgatiH / nanu alaGkArarAgha 'virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH ' iti kAvyaprakAzakAraH / ' viruddhAbhAsatvaM virodha ' ityalaGkAra sarvasvakAraH / 4 * sphurati virodhAbhAse bhavati virodhAbhidho dazadhAH 4 ' arthAnAmavirodhe'pi viruddhatvAvabhAsanam / yatrApi sa virodhasyAddazadhA yaH prakIrtitaH // ' " iti vidyAdharaH / iti sAhityacintAmaNikAraH / ' AbhAsatve virodhasya virodhAlaMkRtirmatA' iti vidyAnAthaH / naitAni lakSaNAni yujyante / ' dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIH tAH stuve vAmalocanAH // ' iti vyAghAtAlaGkAre 'tivyApteH / tatra hi dagdhatvatajjIvitattvayoH parasparavirodhaH pratIyate / na ca kartrantareNa anyathAkaraNaparyavasAnenAbhAsI bhavati / ativyAptiH - A Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAlaDkAraprakaraNam 139 . 'nanu tathApi jAtyAdeH jAtyAdinA sahaiva virodhAbhAso virodhalakSaNe vivakSita iti noktAtivyAptiH / tatra tathA niyamAbhAvAt iti ceducyate / vakSyamANaprakAreNa dazavirodhAbhAsamucyayo vA virodhaalkaarH| tadanyatara. virodhAbhAso vA / nAdyaH / asaMbhavaprasaMgAt / kutrApi dazavidhavirodhA. bhAse panibandhAsaMbhavAt / na dvitIyaH / anyatarazabdenaikaikavivakSAyAM taditara. rirodhAlabAre avyApteH / sarvavivakSAyAm uktadoSAnativRtteH / tasmAnnaivaM virodhalakSaNamiti cedatrocyate - 'jAtyAdeH jAtyAdimiH saha virodhAbhAsarUpatvAdhikaraNatve sati dravyasya dravyeNa saha virodhAbhAsarUpatvAmadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNavirodhAbhAso virodhAlaGkAraH' . iti lakSaNaniSkarSaH / atra vakSyamANadazavirodhAbhAseSu jAtyAdeH jAtyAdimiH saha virodhAbhAsaH 'ekA koTi / dravyasya dravyeNa saha virodhAbhAse satyantavizeSaNAbhAvAt lakSaNAnugatiH draSTavyA / jAtyAdeH jAtyAdimiH saha 'virodhA. bhAseSu vizeSaNasatve'pi dravyasya dravyeNa saha virodhAbhAsarUpatvavizeSyAbhAvAt ..' nanu tathApi ityArabhya 'guNasya guNena saha virodho yathA-iti paryanto bhAgaH 'A' pratau na dRzyate / 're'tivyAptiH-na . . 'ekakoTi:-A _ virodhAbhAseSu vizeSaNasatve'pi dravyasya dravyeNa saha virodhAbhAsa. rUpatvavizeSyAbhAvAt lakSaNAnugatiH' ityasmin bhAge 'A' prato virodhAbhAsarUpatvAdhikaraNatve sati dravyasya dravyeNa saha virodhA. bhAsarUpatvAnadhikaraNam' ityevaM rUpeNa paridRzyate / ...... Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 maladvArarAghave lkssnnaanugtiH| etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamityanena vyAghAtasthalIyavirodhAbhAse'tivyAptinirastA / tasya ubhayAbhAvAnadhikaraNatvAt / prakRte tvekaikAbhAsarUpatvasatvAnna vizeSaNavizeSyobhayAbhAvAbhAsarUpatvAnadhikaraNatvamiti nirmalam / sa ca dazavidhaH - jaate||tikriyaagunnaiH saha virodhe catvAro bhedAH / kriyAyAH kriyAguNadravyaiH saha virodhe trayo bhedAH / guNasya guNadravyAbhyAM saha virodhe dvau bhedau / dravyasya dravyeNa saha virodhe eko bheda iti / tatra jAteH jAtyA kriyayA ca virodho yathA - dazAnananAreganAmipaMko'. pyujjRmbhate te tilako llaatte| zravaHsphuratkuNDalayozca padma __ rAgo'pi bhAnupratipakSagAmI' || . . atra pUrvArddha jAtyorvirodhaH / mRganAbhipako'pi tilaka iti virodhAt / uttarArddha jAtikriyayoH virodhaH / padmarAgasya bhAnupratipakSagamana, virodhAt / atra zleSamUlo virodhaH / 1 pUrvArddha rAvaNazatroH te lalATe he rAma ! mRganAbhipaGkaH api tilaka: zreSThaH bhavatItyanena jAtyoH virodhaH pakasya zreSThAbhAvarUpatvAt / lalATe mRganAbhipakaH tilakaH bhavati lalATacihna bhavatItyanena virodha. parihAraH / uttarArddha prakAzamAnakarNakuNDalayoH padmarAgo'pi padmAnAM rAgaH anurAgaH api sUryapratipakSagAmI ityanena virodhaH / sUryAnu. gamanameva padmAnAM prasiddhatvAt / ataH padmarAgaH api karNakuNDalayoH padmarAgamaNirapi bhAnupratipakSagAmItyanena sUryAdapi atizayaprakAzakatvaM padmarAgamaNeH iti kathanAdavirodhaH / upajAtivRttam / / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ birodhAlaGkAraprakaraNam jAteH guNadravyAbhyAM virodho yathA 1 ratnAkaro'pi nirvela vibhavaH parijRmbhate / haMsako rAmacandrasya pAnako'pi prabhAkaraH // pAva ko'pi prabhAkara iti jAtidravyayoH virodhaH / kriyAyAH kriyayA saha virodho yathA ApAdayan digvalaye prakAza 8 atra ratnAkaro'pi nirvelavibhavaH iti jAtiguNayoH virodhaH / apAM prakAzamapyAtanotItyAbhAsatA virodhasya / - kirITarocirvibhavaH kharAreH / siMhAsanAgre vasataH samantAt 'apyapprakAzaM bhRzamAtanoti // atra prakAzApAdanakriyAyAH aprakAzakaraNakriyayA saha virodha: | kriyAyAH guNadravyAbhyAM saha virodho yathA jagaccakSuH pidhAyAspi 'sadAnandamayaM dRzAm / rAmakoTIradhAmedam anantamapi cAlam || * tatra cakSuH pidhAnakriyAyA hagAnandamayatvaguNena saha virodha: / tathA nantamapi caJcalamiti dravyasya cAJcalyakriyayA saha virodhaH / sAndrAnandamayaM na - 141 " apyaprakAzam - ityatra api aprakAzam iti, ekadhA vibhAgaH / tadA aprakAzamapyAtanoti ityanena virodhaH api + apUprakAza ityanyo vibhAgaH / apAM prakAzaM adhprakAzamiti samAsaH / tadA apprakAzamapi AtanotItyanena virodhaparihAraH / upajAtivRttam / 8 atra--na Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 guNasya guNena saha virodho yathA - virAjete mahAnIla' mANikyaparikIlitau / valayau rAmacandrasya sadoSAvapi nirmalau // * atra sadoSAvapi nirmalAviti guNayorvirodhaH / guNasya dravyeNa saha virodho yathA 'vakSaHsthale dazAsyAreH muktAhAralatojvalA / zaraccandrAMzuzubhrApi rAjate sarvamaGgaLA || atra zubhrApi sarvamaMgaLeti guNadravyayoH virodhaH / dravyasya dravyeNa saha virodho yathA - " ' rAmasya kuNDalAkAramakarau gaNDamaNDanau / zivAvapyanyutau nityaM rejAte zravaNAntayoH || 3 atra zivAvapyacyutAviti dravyayorvirodhaH / ayaM ca azlaSeNA'pi bhavati 4 - ---- // atha vizeSAlaGkAraH || virodhAlaGkAranirUpaNAnantaraM virodhagarbhAlaGkAranirUpaNaprastAvaH / 'tatra parApekSayA bhedatrayavatvena vizeSaviSayayornirUpaNe prApte tatrApi viSayaH 'rAmasya bhUSaNAnIha sarvAnandakarANyapi / 'maNImayAni kurvanti tamasA sarvathAbhayam // - alaGkakArarAghave 1 i) mANikya dhavaloditau - A ii) mANikyadaLakIlitau-na guNamayAni - A sarvadA bhayam ta tatretarApekSayAta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAladvAraprakaraNam 143 kAryamavekSya pravartate / kAryamapi AdhArasApekSamityAdhAramavekSya pravartamAnavizeSAlaGkAranirUpaNamucitamityavAntarasaMgatiH / vizeSAlaMkAro nirUpyate / nanu - 'vinA prasiddhamAdhAram Adheyasya vyavasthitiH / ekAtmA yugapavRttirekasyAnekagocarA ||' anyat prakurvataH kAryamazakyasyA'nyavastunaH / tathaivakaraNaM ceti vizeSavividhaH smRtaH // : iti kAvyaprakAzakAraH / 'anAdhAramAdheyamekamanekagocaram / azakyavastvantarakaraNaM vizeSaH // ' ....... ityalahArasarvasvakAraH / AdhAreNa vinASepamanekatraikamekapA / azakyAntarasya kRtiH sa vizeSastriyA mataH // iti sAhityacintAmaNikAraH / 'AdheyamanadhikaraNaM yugapadyayekamapyanekatra / yadasaMbhAvitavastvantarakaraNaM ca tridhA vizeSo'sAviti / / iti vidyAdharaH / 'AdhArarahitAdheyamekaM cAnekagocaram / azakyavastukaraNa vizeSAlaMkRtividhA || iti vidyAnAthaH / 'tatra sarvatra vaktavyam / kiM sAmAnya lakSaNam abhipreta, kiMvA vizeSalakSaNAni / Aye'pi miLitamekaM lakSaNaM kiM vA sAmAnya lakSaNatraya 'tatra sarvatra vAcyaM kiM-A . lakSaNamabhipretam-A . . . . . . . Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 alaGkArarAghane mamitam / nAdyaH / asambhavaprasaMgAt / na dvitIyaH / parasparAvyApteH / na triyAnyatara eva sAmAnyalakSaNamiti vAcyam / anyatarazabdArthAnirvacanAt / nApi dvitIyaH / sAmAnyalakSaNAntarAnirvacanAdaprAptakAlatvaprasaMgAt / tasmAnnaivaM vizeSAlaGkAralakSaNamiti cet atrocyate muktam / zakyavastukaraNarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNaM vizeSAlaMkAra lakSaNam' iti lakSaNaniSkarSa: / atra azakya karaNarUpavizeSAlaGkAre vizeSyasatve'pi satyanta vizeSaNAbhAvAlakSaNAnugatiH / 'AdhArarahitAdheyarUpatvAnnaika gocaraikarUpavizeSAlaMkArayoH 'vizeSaNasatve'pi taditararUpatvAbhAvAlakSaNAnugatiH sukarA / vizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamityanena itarAlaMkAravyAvRttiriti bodhyam / i ) tatrAdhAra rahitAdheya nirdezo yathA - 'madbhAgyataH pUrvamupekSitA tvaM kaThorayA kekayarAjaputryA / rAmAdguLI nityagrahApi mudre prAptA kathaM 'rAkSasarAjadhAnIm || ' atra rAmAMguLIrUpAdhAraM vinA'pi rAmamudrikAyAH laMkAyAmavasthAna 1 2 4 -- AdhArarahitAgheyarUpatvA' baikagocaraikarUpatvAdhikaraNatve satya 6 3 ' AdhArarahitAdheyAnnaikatana 5 - tasmAda vizeSA - A nnekarUpatvAnnaikagocaraika na - vizeSaNasatve'pi taditara' iti bhAgaH 'A' pratau luptaH / upajAtivRttam / prathamatRtIyacaturthapAdeSu indravajrAvRttalakSaNa, dvitIyapAde tu upendravajrAvRttalakSaNaM ubhayormelanAt upajAtivRttam / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSAlaGkAraprakaraNam 145 ii) ekasyAnekagocaratvaM yathA - 'bhakyA bhAvayitAro rAma pazyanti 'divyabhUSADhyam / pArthe purazca pazcAddhRdaye ca jale ca dikSu gagane ca // ' atra ekasyaiva rAmasya anekagocaratvamuktam / ii) azakyakaraNaM yathA - zrIrAmacandrasya zirakirITa mANikyaratnasya mayUkhajAlam / sImAdripAzcAtyatamassamUha bibheda saurAtapadurnivAram || atra rAmakirIramaNitejasazcakravALazailapAzcAtyatamomedanamazakyakaraNam / // atha viSamAlaGkAraH / / 'asya virodhamUlatvAt 'pettikaasnggtiH| bhedatrayavattvena parizeSAt vizeSAnantaryam ityvaantrsNgtiH| 'divyabhUSaNADhyAH-ta * zrIrAmacandrasya ziraHprakAzakirITamANikyamayUkhajAlam / sImAdripAzcAtyatamassamUhaM bibheda saurAtapadurnivAram ||-n upajAtivRttamidam / 'atra-na 'peTikayossaMgatiH-A .. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 malakArarAgha 'kvacidyadativaidhAt na zleSo ghaTanAmiyAt / .. kartuH kriyAphalAvAptiH naivAnarthazca yadbhavet || guNakriyAbhyAM kAryasya kAraNasya guNakriye / krameNa ca viruddha yatsa eSa viSamo mataH ||' .. iti kAvyaprakAzakAraH / 'yadvirUpaM kAryamutpadyamAnaM dRzyate tadekaM viSamam / tathA kazcidartha sAdhayitumudyatasya na kevalaM tasyArthasyApratilambho yAvadanarthaprAptirapIti tadvitIyaM viSamam / atyantAnanurUpasaGghaTanayovirUpayozca saGghaTanaM tat tRtIyaM 'viSamam / ' ityalakArasarvasvakAraH / 'viSamaM virUpaghaTanA visadRzakAryAdabhISTayojananam / ityekAvaLIkAraH / 'virUpakAryaniSpattighaTanA ca viruddhayoH / iSTAsiddhAvaniSTArthaprAptidha viSamaM tathA ||' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'viruddhakAryasyotpattiyaMtrAnarthasya vA bhavet / virUpaghaTanA cAsau viSamAlaMkRtirmatA // ' iti vidyAnAthaH / . tatra sarvatra vaktavyaM kimekaM lakSaNa, lakSaNatrayaM vA / nAdyaH / asaMbhava. prasaMgAt / netaraH / parasparamavyAptaH / nApi tRtIyAnyataratvaM lakSaNamiti vAcyam / anyatarazabdArthasya prAgukta nayena durnirvacatvAt / tasmAdviSamA. 1 ' virUpakAryAnarthayorutpattirvirUpasaGghaTanA ca viSamam' ityalakArasarvasve lakSaNam / 'nyAyena-ta,na / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSamAlaMkAraprakaraNam laGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - 'viruddhakAryotpattirUpatvAnarthotpattirUpatvAdhikaraNatve virUpaghaTanArUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNaM viSamAlaMkAra' iti lakSaNaniSkarSaH / atra virUpaghaTanA rUpaviSamAlaGkAre vizeSyasatve'pi satyantavizeSaNAsatvAllakSaNAnugatiH / viruddha kAryotpatyanarthotpattirUpayorviSamAlaMkArayoH vizeSagataH tadrUpatvasatve'pi vizeSyAbhAvAllakSaNAnugatiH / na cobhayAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAditarAlaMkAreSvativyAptiH / etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamityanena tadvyAvRttiriti nirmalam | -- nibadhyate / trividhaH / yatra 'kAraNAdviruddha kAryotpattiH tadekaM viSamam / svArasikakAryA nutpattau anarthotpattiH dvitIyaM viSamam / visadRzayorvastunoH saGghaTanaM tRtIyaM viSamam / i ) tatrAdyaM yathA suvarNasanmaNibandharamye tvaM rAmamudre'vasi mAM bhavatyAH / 147 zaratprasannendusitAmudItAM sati ' kAraNAtkAryotpattiH - A 2 gAyanti te yakSarA 'guNALim // atra maNimayasuvarNamudrikAyAH 'dhavalaguNAvaLIrUpa viruddha kAryotpatti * svAmISTa kAryotpattirdvitIyaM viSamam - A * upajAtivRttamidam / 46 dhavalaguNAvaLIrUpa' ityatra 'dhavala' iti zabdaH 'A' pratau nAsti / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 malachArarAghave ii) dvitIyaM yathA - paNa vitanvan bhavatI jigISayA parAjito devanalIlayA mayAM / vivarNavaktro'jani rAghavaH purA tadA gRhItA bhavasi sma mudrike' / atra vijigISA rAmasya jayAnutpatya parAjaya evopanibadhyate / ii) tRtIyaM yathA - pativratAyA mama rAmamudre rakSopahAraM vidhinArpitAyAH / prAptiH kimiSTA vada rAghavasya tvamiGgitajJAsi tadantikasthA // atra pativratAyA rakSopahAratvakathanAdvirUpayoH ghaTanam / // atha samAlaGkAraH // viSamavaidhaya'Na buddhiHsthatvAt 'samAlakAranirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'samaM yogyatayA yogo yadi saMbhAvitaH kvacid' iti kAvyaprakAzakAraH / vaMzasthavRttam / 'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti vRttaratnAkare tallakSaNam / 'upajAtivRttam / samAlaGkAranirUpaNamityasya prAsaGgikasaGgatiH-ta,na Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAlaGkAraprakaraNam 149 'tadviparyassamam' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'asya prathamabhidAyAH samamiti kavibhirviparyaye kathitam' iti vidyAdharaH / 'yogyayoryadi saMbandho yatra syAt tatsamam' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'sA samAlaMkRtiyoMgo vastunoranurUpayoH' iti vidyAnAthaH / naitAni lakSaNAni yuktAni / sahoktalakAre ativyApteH / tatra sahArthenAnvayasya anurUpasaMghaTanArUpatvAt / anyathA tasya kalpitaupamya paryantatvaM na syAt / tanu tatra sahArthenAnvitasyetarasya ca prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAmAnurUpyaM nAstIti cet, tarhi, tAdRzAnurUpyAbhAvaprasaGgAt / tasmAt samAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet ucyate - ''anatizayoktimUlatve satyanurUpaghaTanam, anaupamyaparyantatve satyanurUpaghaTanaM vA' samAlaMkAra iti lakSaNa. niSkarSaH / udAharaNam - 'zrIrAmamudre sahacAriNI mAM vicinvatI dUramupAgatAsi / 'tavaiva yogyA khalu mAnanIye matprANanAthAMgulivAsakeliH // atra janakAtmajArAmAMguLIyakayossarUpayoyegiH / 1 'anatizayoktimUlatve satyanurUpaghaTanam ' anaupamya iti bhAgaH * 'A' pratau lupt| tthaiv-aa| ' 'matprANanAthAya ca mAM nivedaya' iti 'A' pratau caturthapAdaH dRzyate / 'upajAtivRttamidaM padyam - anantarodIritalakSmabhAjI pAdau yadIyAvupajAtayastAH / itthaM kilAnyAsvapi mizritAsu smaranti jAtiSvidameva nAma / / iti vRttaratnAkare. upajAtivRttalakSaNam / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 malaGkakArarAve || atha adhikAlaGkAraH / / ___ asya virodhamUlatvena peTikAsaGgatiH / anurUpayogarUpasamAlaGkAra. nirUpaNAnantaram AzrayAzrayiNorAnurUpyAbhAvarUpasyAdhikAlaGkArasya buddhiH sthatvAt prasaGgAdavAntarasaGgatiH / nanu - 'mahatoH yanmahIyAMsAvAzritAzrayayoH kramAt / AzrayAzrayiNau syAtAM tanutve'pyadhikaM tu tat // iti kAvyaprakAzakAraH / 'adhikamidaM gaditaM tat yatrAnanurUpatA AzrayAyiNoH' iti bidyAdharaH / 'AdhArAdheyayorAnurUpyAbhAvo'dhiko mataH' iti vidyAnAthaH / 'sa ca AzrayaH mahattvAlpavAbhyAM dvividhaH / i) tatra prathamo yathA - 'yo mauLihArAGgadakuNDalAyai vibhUSito'sthAdadhiratnapITham / brahmANDabhANDAnyakhilAni tasmin rAme samAlokata saatvikossH| 1 'saca' ityetasmAt pUrvam iti vidyAnAthaH' ityanantara 'prakRtAdhikAlaMkArasya lakSaNakhaNDanamaNDanAdiviSayaH bhavediti pUrvottaragranthasaraNyanusArAt Ujhate / sa bhAgaH sarvAsu pratiSu luptaH iti pratibhAti / * upajAtivRttam / ' 'A' pratau ' samAlokitatAtvikaughaH' ityasti / ' sAsvikAnAm oghaH samUhaH sAtvikaughaH sajjanagaNaH ityarthaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadhikAlaGkAralakSaNam 151 atra 'brahmANDAnAM rAmAdheyatvena nirdezanAt AdhArasya rAmasya mahatvam / ii) dvitIyo yathA - brahmANDe'lamaparyApte rAma te mukuttprbhaa| trivikramapadAghAtarandhraNa bahirudyayau // atrAdhArasya brahmANDaskhAlpatvam / - // atha vibhaavnaalngkaarH| atha AzrayAzraviNovirodhamUlAdhikAlaMkAranirUpaNAnantaraM tadvizeSayoH kAryakAraNayoH virodhamUlAlaMkAraprastAvaH / tatrApi kAryopajIvyakAraNAbhAvanibandhanavirodhasya 'prabalatvAt tanmUlavibhAvanAlaMkAro'pi niruupyte| nanu - kriyAyA pratiSedhe'pi phalavyaktirvibhAvanA' iti kaavyprkaashkaarH| . 'kAraNA'bhAve'pi 'kAryasyotpattiH vibhAvanA' .. . ityalaMkArasarvasvakAraH / / 'asati prasiddhahetau kAryotpattirvibhAvanA' iti vidyAdharaH / / 'prasiddhakAraNAbhAve kAryotpattirvibhAvanA' iti sAhityacintAmaNikAraH / , 1 brahmANDAnAmAdheyatvena-A * AzrayiNovirodhAlaMkAranirUpaNAnantaraM-A... 'balatvAt-A 'kAryotpattiH - A - - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 1 iti vidyAnAthaH / tatra heturUpa kriyAyAH pratiSedhe'pi phalaprakAzanaM vibhAvaneti kAvyaprakAzakAralakSaNArthaH / tanna yuktam / * tamAMsyatrINi samudbhavantI 'tyatra 'avyApteH / tatra rAtrirUpakAlapratiSedhena kriyApratiSedhAbhAvAt / na ca kAlo'pi tapana parispandAtmaka eveti vAcyam / tadunnAyakadravyavizeSa eva kAla iti zAstrAntarasiddhatvAt / atastallakSaNaM na yuktam / ye punaralaMkArasarvasvakAravidyAnAthalakSaNe te'pi na yukte| kAraNena vinA kAryotpatterabhAvena asambhavaprasaGgAt / nanu prasiddhakAraNena vinA kAryotpattirvibhAvaneti ceducyate - kiM sarvaprasiddhakAraNena vineti vivakSitaM katipayaprasiddha kAraNeneti vivakSitaM vA ? nAdyaH / sarvaprasiddhakAraNasyaiva asambhavena asaMbhavaprasaGgAt / tatsambhave vA sarvaprasiddhakAraNasyA sarvajJAvijJAyatvena itarabhedasAdhane ajJAnAsiddhiprasaGgAt netaraH / ' tamAMsyarAtrINi samudbhavantItyAdAvapi zokabhItyAdirUpakAraNasyApi katipayaprasiddhatvena avyAptiprasaMgAt / nanvatra 'utpattizabdena kAryasya astitvameva vivakSyate, notpattiriti noktadoSaH ' ityekAvaLIkAraH iti cet ucyate, tathA'pi prasiddhetara kAraNasatyena kAryasya astitvaM vivakSaNIyam / anyathA virodhaprasaGgAt / tathA ca katipayaprasiddha kAraNatvenaiva 'vibhAvanAsthalakAryasyaiva satvAt asaMbhavaprasaGgaH / sarvaprasiddha vivakSAyAmapyasaMbhavaprasaGga iti prAguktameva / kiJca mukhakamalavikAso vidyate candrikAyAm' ityAdi vinoktAvativyAptiprasaGgaH / tatra ' prasiddhatvakArakatvena mukhakamalavikAsarUpa 1 6 2 8 ' kAraNena vinA kAryotpattissyAdvibhAvanA' 4 ativyApteH prasiddhatvetara kAraNatvena - A 1 A alaMkAra rAghave vibhAvanAsthalakAryasya satvAt - na prasiddhetarakArakatvena - na Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhAvanAlaMkAraprakaraNam 6 kAryasya satvAt / na ca tatrApi vibhAvaneti vAcyam / ramyatA paryavasAnena tasyA eva balavatvAt / kiJca tamAMsyarAtrINi samudbhavantI 'tyatra rAtri prati bhItizokAdinimittaM tamo na kAryamityasaMbhavazca / nanu tadapi tamastvAvacchedena rAtriM pratyapi kAryameveti cenna / `anugatatamastvasyAbhAvAt / nanu digvivekapratibandhakatvarUpa tamastvamanugatamastyeveti cetahiM gozabdavAcyatvAvacchedena bhUmerapi vAlAkyAvayava kAryatvApattiH / tasmAnnedaM lakSaNaM yuktam / etena lakSaNAntare api niraste bodhye / tasmAdvibhAvanAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate yaniSThakAraNatAnirUpita kAryatAzrayatvena yadbuddhiHsthaM tena vinA tasyAstitvamAtropanibaddho vibhAvanAlaMkAraH ' iti lakSaNa niSkarSaH / atra yadyapi 1 2 4 " 'tamasyarAtrINi samudbhavanti ' ''ayajJaH svarlokaH sukRtamatapaH klezasubhagam ' pratAparudreNa parAjitAnAM pratyarthinAM vindhyaguhAgatAnAm / tamAMsyarAtrINi samudbhavanti tejAMsi ghatreSvapi nodbhavanti // 153 atra tamaH prAdurbhAvasya prasiddhakAraNaM rAtriH / vinApi tasyotpattirnibaddhA / aprasiddha kAraNaM zokAdyastyeva / tathA ahassu kAraNeSu matsvapi tejaso anutpattiriti / niSpratApatvAdinimittamastyeva / (pratAparudrIye - arthAlaGkAraprakaraNe vibhAvAnAlaGkArodAharaNam ) nivandvo -na ayajJaH svarlokaH sukRtamatapaH kezasumagaM . sudhAsAro'namraH phalama kusumazrIsahacaram / azaurya sAmrAjyaM nidhirakhananAyAsasulabho nRsiMha kSoNIndro nayanapathamasmAkamagamat // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 alaMkAra rAdhaye ityAdau tamaHprabhRti vastuto rAjyAdikaM prati kAryam / tathApi rAjyAdigatakAraNatAnirUpita kAryatAzrayatvena buddhiHsthaM bhayatyeva / vizvajanIna buddherapanetumazakyatvAditi nAsambhavaH / mAtrapadena vinoktAvativyAptinirAsaH / tatra ramyatvAramyatvAnyataraparyavasAyyastitvasyaivopanibandhAditi na ko'pi doSaH / 1 udAharaNam 8 - vidyA makhAdirahita tridivAdayo'pi // atra ArjanAdikAraNaM vinA 'dhanAdimatvamupanibaddham / tatra rAmacandrakRpAdRSTirUpakAraNamastyeva / 4 rAmasya yassakaTakaM caraNAravindaM 'bhakto hRdi smarati tasya raghUttamasya / // atha asaGgatyalaGkAraH // asya virodhamUlatvena peTikAsaGgati: / 'kAlavirodhamUlavibhAvanAnantaraM deza mUlavirodhanibandhanA saGgatinirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - -- minnadezatayAtyantaM kAryakAraNabhUtayoH / yugapaddharmayoryatra, khyAtissA syAdasaGgatiH || siddhayantyanArjanadhanAnyupadezahIna. iti kAvyaprakAzakAraH / atra svarlokAdeH prasiddhayajJAdikAraNAbhAvo niratizaya sukhajanakatvenopanibaddhaH / (ekAvalyAM- vibhAvanAlaMkArodAharaNam unmeSaH - 8) mAtrapadenoktavinoktau - ta - 2 bhaktyA hRdi - na vasantatilakAvRttam / 'uktA vasantatilakA tabhajAjagau gaH' iti tallakSaNaM vRcaratnAkare | dhanAdInAmastitvamupanibaddham - na dezamUlavibhAvanAnantaraM - na Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhasaGgatyalaMkAraprakaraNam 155 'tayostu bhinnadezatve'saGgati rityalaMkArasarvasvakAraH / 'eSAsaGgatiruktA hetoH kAryasya bhinnadezatve' ityekAvaLIkAraH / 'kAryakAraNayorminadezatvaM syAdasaGgatiH' / iti sAhityacintAmaNikAraH / 'kAryakAraNayobhinadezatve satyasaGgatiH' iti vidyAnAthaH / tatra dvitIyatRtIyacaturthapaJcamalakSaNeSu kAraNAt kAryasya minnadezotpattisiGgatirvivakSitA, kiM vA minnadezasthitiH / nAdyaH / asambhavaprasaGgAt / na hi mahAnasavRttidhUmadhvajaH parvatanitambe dhmaM janayati / nanu zyenAdyamicArakarma kartRgataM sadarAtau vadharUpaM kArya janayatIti kAryakAraNayobhinnadezatvamapi dRSTacarameveti cet , maivam / tatrApi 'niHzastravatvarUpaphalaM kartRgata, meveti na kriyAphalayobhinnadezasvamityasmattatvacintAmaNikhaNDane zAstracUDA. maNau pratipAditatvAt / zyenAdyabhicArakarmajanyakRtyAderevArAtisaMbandhinaH phaladAtRsvamityanyairapyuktatvAt / pakSadvaye'pi kAryakAraNayossamAnadezatvameve. tyasambhavaH / na dvitIyaH / ..'vRddhaH paMktiratho rAjA sAketanagare sthitaH / 'yuvApi rAmo dharmAtmA daNDakAraNyamAvasat // ' : ityatrApi asaGgatyalaGkAraprasaGgAt / tatra kAryasya rAmasya kAraNadazarathApekSayA "bhinnadeze sthitatvAt / ata eva 'kAraNAt minnAzrayagatatvenopanivandhaH eva asaGgati 'rityekAvaLIkAravacanaM parAstam / uktodAharaNe'pi tatprasaGgAt / nanvastu tarhi kAvyaprakAzakAralakSaNam / tasyAyamarthaH - 'hetuphalabhUtayoH 1 zastravatvarUpaphalaM-A * bhinnadezasthitatvAt--ta,na Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 alaMkArarAghave kenApyatizayena nAnAdezatayA yugapadavabhAsanamasaGgati'riti / 'tatrAtizayena ityuktyA noktodAharaNe'tiprasaGgaH / nAnAdezatayetyanena kAryakAraNayo bhinnadezasthitiprakAzanaM vivakSitamiti nAsambhavo'pIti cet tadapi na yuktam / * 'pazyAmyayaskAntamaNezvalanaM calayatyayaH / svabhAvo'yam' ityatrApyasatyalaGkAraprasaGgAt / tatra ayaskAnta maNeH calanakAraNabhUtaM tatkAyasya atinikaTagatAyaH zalAkAcalanasya kenacidatizayena bhinnadezatayA prakAzanAt / na ceSTApattiH / tatra svabhAvoktareva jAgarUkatvAt / nanu tatrApi yAM dizaM pratyayaskAntamaNizvalatIti na tayobhinnadezatvamiti cettarhi, 'niryAte nagarAttUrNa kumbhakarNe mahAbale / kapayo vimukhAssarve nAnAdezAnpradudruvuH // ' ityatrApi asaGgatyalaGkakAraprasaGgaH / tatra kumbhakarNaniSkrAmaNakapipalAyanayobhinnadezatvaprakAzanAt / tasmAdasaMgatyalaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - 'kAryakAraNayoH kenApyatizayenAsaGgatatva prakArakaM yugapada bhinnadezasthatvaprakAzanamasaGgatiriti lkssnnnisskrssH| tatra asaGgatatvaprakArakamityanena na pUrvoktAtiprasaGgaH / tatra bhinnadezasthatvaprakAzanasya asaGgatatvaprakAratvAbhAvAt / 1 atrAtizayena-na ' ' bhinnadezasthitiprakAzanamityArabhya' ' atinikaTagatAyaH zalAkA' ityanto bhAgaH 'na' pratau luptH| ' maNau yaccalanakAraNabhUtaM-na 'prakAzakaraNaM yugapat - A Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMgatyalaMkAraprakaraNam 157 tasya udAharaNam - 'kirITamukhyAbharaNAni bibhrati tvayi prabho rAma sabhAtyalaMkRtA / sitAtapatre bhavadantikodyate trilokatApazzamameti 'tatkSaNe // ' atra rAmasya kirITAdibhUSaNadhAraNaM sabhAyAmalaMkRtatvam / rAmAntike dhavalAtapatrodyamanaM sakalalokAnAM tApazzAntiriti kAryakAraNayoH bhinnadezatvam / yathA vA -- 'karNayoH samaNimaNDalaprame dhArite makarakuNDaladvaye / caNDabhAnukulamaNDanena tadgaNDayorajani maNDanodayaH // vaMzasthavRttamidam / 'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti tallakSaNaM vRttrtnaakreN| 'etadanantaraM 'ta' pratau zleSAlaMkArasya udAharaNaM tataH parikarAlaMkAra. bhAgazca dRzyate / parikarAlaMkAreM'pi antye lakSaNaniSkarSaH, tataH 'samAsoktyAdAvavarNyamAnArthamAtropapatteH varaNaM tadIyagaNDayoralaMkaraNamiti kAryakAraNayoH bhinnadezatvam ' ityapi dRzyate / atra ayaM bhAgaH pUrvAparAsaMbaddhaH / lipikAradoSa iti pratibhAti / 'varaNaM' iti tu dhAraNam iti bhavet / tataH 'tadIya ityArabhya 'bhinnadezatvam' iti paryantabhAgaH asaMgatyudAharaNasya 'karNayossamaNi' iti padyasya vivaraNabhAgaH / parikarabhAgaH zleSAnantaraM bhavediti nizcitya saMzodhya, zleSAnantaraM pradattaH / zleSodAharaNabhAgo'pi tatsthale eva saMkalitaH / ayaM ca doSaH lipikAradoSo vA, prAmAdiko vA, yadvA bhavatu sa doSo'tra pariharaNIyaH iti saMbhAvya saMzodhya samyak saMkalitaH / rathoddhatAvRttam / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 alaMkArarAghave atra rAmakarNamaNimayamakarakuNDaladhAraNaM tadIyagaNDayoralaMkaraNamiti kAryakAraNayoH bhinnadezatvam / ___ || atha anyonyAlaGkAraH // kAryakAraNayoH bhinnadezatvanibandhanavirodhamUlA'saMgatyanantaraM dauvArikotpAdyotpAdakanibandhanavirodhasya jaghanyatvAt tanmUlA'nyonyAlaMkAranirUpaNa. mucitamityavAntarasaMgatiH / virodhamUlatvenAsya peTikAsaMgatiH / nanu 'parasparaM kriyAjanane'nyonyam' ityalaMkArasarvasvakAraH / 'tadanyonyaM mitho 'yatrotpAdyotpAdakatA bhavet ' iti vidyAnAthaH / tadubhayamapi na yuktam / 'zrIrAmacandrasya guNAnuguNyAt sarvAgamAstaM prati bhUSayanti / sarvAgamAntAnakhilAnubhAvya saurabhyanirbhAravahAguNAMstAn // ityAdI asambhavaprasaMgAt / tatra vedAntarAmaguNAnAm anyonyotpAdyotpAdakatvAbhAvAt / nanvastu tarhi ''kriyayA tu parasparaM vastunorjanane'nyonyam' iti kAvyaprakAzakAralakSaNam / tatra vastunoH parasparasAkSAjanakatvAbhAve'pi kriyAdvArA 'tathA janakatvasaMbhavAditi noktAsambhavaH iti cettarhi - .. ' 'yatrotpAdyotpAdakatA'-ityataH 'anyonyotpAdyotpAdakatvAbhAvAt' ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / / 'indravajrAvRttamidam 'syAdindravajrA tatajAstato gau' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| 'kriyAmAtraM parasparaM vastunoranyonyamiti - A tadA janakatvasaMbhavAt - A Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanyonyAlaGkAraprakaraNam 'upamAtRmiH pravimalAJjanAdinA raghunandanazzizurabhUdalaMkRtaH / raghunandano'pi nayanAbhinandano / vidadhe tadIyahRdaye muhurmudam // ityatrApyanyonyAlaGkAraprasaMgaH / nanu- 'ekakriyAmukhena parasparaM karaNasve sati anyonyAlaGkAra' iti kAvyaprakAzakAreNaivoktamiti cettarhi Azrayabhedena kriyAbhedA'vazyabhAvAt dvayorekakriyAMgIkArAnaucityAdasambhavaprasaMgaH / nAnveka jAtIyakriyAmukheneti vivakSitamiti cenna / kriyAtva. jAtyA 'sAjAtyasya upamAtRbhirityatrApi saMbhavena atiprasaMgApatteH / nanu-- 'kriyAtvAvAntarajAtyA sAjAtyaM vivakSitam' iti cetahi tAdRzajAtyanaMgIkAravAdinaM pratyasaMbhavApattiritarabhedasAdhane'siddhissyAt / ato nedamapi lakSaNaM yuktam / yattu sAhityacintAmaNikAralakSaNam 'anyonyamupakAro yatta. danyonyaM bhavedvidhe'ti, tadapi na yuktam / anyonyopakArasya prAguktabhinnakriyAsthale'pi 'satvenAtiprasaGgAt / ekkriyaajnyopkaarvivkssaayaamuktprkaarennaasmbhvstdvsthH| ekajAtIyakriyAjanyopakAravivakSAyAmuktadoSatAdavasthya durapanayam / tasmAdanyonyAlakAralakSaNaM durnirvacamiti cet , atrocyate - yena yadavacchedakAvacchinnakriyayA yo upakriyate tasya tadava cchedakAvacchinnakriyAyAH tenopakArajananamanyonyAlaGkAraH' iti lakSaNa. 1 ' majubhASiNIvRttam / 'sajasAjagau bhavati majubhASiNI ' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| .. " jAtikriyA - na ..... 3 sambhUtyasya - na * satvenAprasaMgaprasaMgAt - na ... ' evaM yadavacchedakA - A Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 malaMkArarAghave niSkarSaH / atra avacchedakopakAravizeSaNadvayena na pUrvoktadoSaprasaktiriti dhyeyam / udAharaNam -- 'rAma ratnamayadivyabhUSaNai bhUSito'si mukuTAGgadAdibhiH / sarvalokaramaNIyamUrtinA bhUSaNAni bhavatA vibhUSire' // atra rAmatadIyabhUSaNAnAm anyonyAlaMkAryAlaMkArakatvam / || atha vicitraalngkaarH|| / asyApi virodhamUlamvena peTikAyAM saMgatiH / virodhamUlAlaMkAreSu paarishessyaadsyaavaantrsNgtiH| nanu -- 'svaviparItaphalaniSpattaye prayatno vicitram' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'vicitraM tatprayatno yo viparIta phalAptaye' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'vicitraM svaviruddhasya phalAvAptyarthamudyamaH' . iti vidyAnAthaH / 1 rathoddhatAvRttam / 'rAnarAviha rathoddhatA lagau ' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / 'virodhamUlatvapeTikAyAM - na 'phalAya tu iti - A Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrAlaMkAraprakaraNam 8 tathA ca viparIta phalajanakatAvacchedakaM kiJcidasti vA na vA / nAntyaH / tadabhAve janakatvasyaiva 'durbrahatvena ajJAnAsiddhiprasaMgAt / nAdyaH / tasya durvatvAt / na ca prayatnatvApara ' paryAyamutsAhatvameva tajjanakatAva - cchedakamiti vAcyam / tasya viparItaphalajanakaprayatne asatvena atiriktavRttitayA tadanavacchedakatvAt / na ca tadatiriktamanugatamavacchedakaM kiJci - dasti / na cAnanugatAnyeva avacchedakAni bhavantIti zaMkyam / teSA - manantatvena durbrahatvAt uktadoSatAdavasthyAt / ato nedaM lakSaNatrayaM yuktam / etena granthAntaroktalakSaNAnyapi dUSitAni bodhyAni / tasmAt vicitrAlaMkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - '' tatra sarvatra svaviparIta phalajanakaH prayatno vicitram ' 8 iti lakSaNArthaH / 'svavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogi viparItaphalakaprayatno vici trAlaMkAra:' iti lakSaNaniSkarSaH / svavyatireka prayuktatvaM nAma - 'khavyatirekasattAdhIna sattAkatvaM pratiyogitAvacchedakaM pratikulaprayatnatvam ' iti na ko'pi doSaH / udAharaNam 2 4 'babandha bhavataH kaNThe pItaratnAkaro muniH / "maNirAjimatiprItyA rAmacandra vimuktaye || 1 atra svaviparIta - A durghatve - A paryAyotsAha tvameva A " tasyAviparIta phalajanakaprayatno'pi satvena atiriktavRttitayA - tana 6 - 161 3 * durnirvacatvAt - na -- * teSAmasatvena durgaitvAt - A 6 7 svasattAdhInasattAtvaM s 8 maNirAjamatiprItyA-ta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 alaGkArarAghave atra vimuktaye babandheti viparItaphalaprAptyarthaH prayatnaH / nanu 'viSamAlaMkArAdyabhede vicitramantarbhUtaM, kAraNAdviruddhakAryotpattirUpatvAditi cet ucyate / vicitre hi svaniSedho vaiparItyaM gamayati / viSame tu vyatyaya iti bhedaH iti pUrvAlaMkArikairuktamiti sarva nirmalam / // atha pratIpAlaMkAraH // asyApi virodhagandhasparzAt virodhapeTikAyAM saMgatiH / virodhasyAsphuTatvena antye niveza ityavAntarasaMgatiH / nanu - 'AkSepa upamAnasya pratIpamupameyatA / tasyaiva yadi vA kalpyA tiraskAra nibandhanA / ' ... iti kAvyaprakAzakAraH / 'upamAnasyAkSepaH syAdupameyatvakalpanaM yadvA / yatra pratIpametadvibudhairabhidhIyate dvividham // ' ___ iti vidyAdharaH / 'pratIpamupamAnasya niSedho vopameyatA' _ iti sAhityacintAmaNikAraH / 'AkSepa upamAnasya kaimarthakyena kathyate / yadvopameyabhAvassyAttatpratIpamudAhRtam ||' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra vaktavyaM, kim upamAnasyAkSepaH pratIpaM, tasyopameyatA vA ? tadubhayarUpatvaM vA ! nAdyaH / upamAnasyopameyatArUpe avyApteH / na dvitIyaH / __ 1 viSamAlaMkArAdyavacchede'pi-A ' nibandhanam -A... . .. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIpAlaMkAraprakaraNam 163 upamAnasyAkSeparUpapratIpe avyApteH / na tRtIyaH asambhavApatteH / na caturthaH / anyatarazabdArthasyAnirvacanAt / tasmAt pratIpAlaMkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate -- ' upameyasya kenacidatizayena upamAnaprAtikUlyAcaraNaM pratIpam' iti lakSaNa niSkarSaH / upamAnaprAtikUlyAcaraNaM dveSA / kaimarthakyena niSedhena vA, upameyatvakalpanayA vA iti / 1 i ) tatrAdyaM yathA rAmapANau dadAne'rthAn divyAbharaNabhUSite / kimartha spandate svarge viTapaH kalpazAkhinaH // 1 ii) dvitIyaM yathA - nibaddhadivyamANikyapALinA rAmamauLinA / tAratamya majA nAnaizcaNDadhAmopanIyate' || divyAlaMkArayute rAmakare abhilaSitArthAn dadAne sati kalpavRkSasya viTapaH zAkhA svarge kimarthaM spandate kampate / tadvyarthameva / atra rAmapANiH upameyam / kalpavRkSaviTapaH upamAnam / iSTArthapradhAnaM sAdhAraNadharmaH / upameyApekSayA upamAnasya kaimarthakyapratipAdanAt pratIpAlaMkAraH / 2 * nibaddha divya mANikya ketunA rAmamauLinA tAratamyamajAnadbhiH pAmarairjanaiH caNDadhAmA sUryaH upamIpate / upameyatayA kalpyate / vastutastu rAmamauLiH atizayena arthAt sUryAdapi adhikatayA rAjate ityarthaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 alaMkArarAghave || atha gamyaupamyapeTikA || pratIpAntavirodhapeTikAnantaraM 'gamyaupamyasya buddhiHsthatvAt 'prasaMga. peTikAyAssaMgatiH / tatrApi padArthagatAlaMkAradvayAnantaraM vAkyArthagatamalaMkAradvayanirUpaNaM yuktam / padArthagatayorapi madhye dIpakasya tulyayogitApekSayA bahubhedavatvAdAdau nirUpaNamucitamityamAntarasaGgatiH / || atha dipakam // 'miLitAnAM tu tatheSAM dIpakamityucyate poDhA 'etadalaMkRti. yugalam' iti vidyaadhrH| 'gamyamAne mithassAmye prastutAprastutAtmanAm / sakRddharmasya nirdezaH kArakasya kriyAsu vA // ' 'utkRSTadIpakaM tatsyAt Adau mdhye'nttstthaa| iti sAhityacintAmaNikAraH / / 'prastutAprastutAnAM tu sAmastye tulyadharmataH / aupamyaM gamyate yatra dIpakaM taM nigadyate ||' iti vidyAnAthaH / 1 aupanyagamyatvasya buddhiHsthatvAt - na 'prasaMga eveti peTikAyAssaMgatiH - ta,na asyAlaMkArasya saGgatyavAntarasaMgatyAdayo atra noktAH / prAyaH luptaH iti pratibhAti / kAvyaprakAzakAralakSaNamevamasti- sakRvRttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm / saiva kriyAsu bahvISu kArakasyeti dIpakam ' iti / . 'etadalaMkRtiyugalaM kathitaM tAvat padArthagatatvena / (ekAvalI-8unmeSaH / 'utsRSTadIpakaM - A . Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpakAlakAraprakaraNam 165 etAni lakSaNAni nigadavyAkhyAtAni / 'sAdhAraNadharmaH kiyAguNarUpaH / saH vAkyAdimadhyAntagatatvena trividha iti SaTprakAra dIpakamiti bodhyam / na cA'yamupamAlaMkAradhvanireveti vAcyam / 'vAcyAlaMkAramukhenaiva cArutvasaMbhave dhvanitvena vyapadezakalpanAnaucisyAt / / tatra AdidIpaka yathAi) 'bhAsate maNimimA nakSatraistArakApathaH / ___ vasantaH kusumaiH phullairmuktAhArai raghUttamaH // ' tatra yathA maNyAdimiH mervAdayaH tathA hora raghUttamaH ityaupamyaM gamyate / ii) madhyadIpakaM yathA - 'bhRGgeNa kalpavRkSo rAjati cihena pUrNazItAMzuH / .. kSIrAbdhirmadhuripuNA mRgamadatilakena rAmacandro'yam // - atra yathA gAdinA kalpavRkSAdiH, tathA--mRgamadatilakena rAmacandra ityaumamyaM gamyate / sAdhAraNadharmaH kriyAguNarUpaM kriyAvAkyamiti / saH AdimadhyAnta. gatatvena - A,na "vAkyAlaMkAra-A 'AryAvRttam / tallakSaNa vRttaratnAkare --: 'lakSmaitat saptagaNA gopetA bhavati neha viSame jaH / SaSTho'yaM na laghU vA prathame'rdhe niyatamAryAyAH // SaSThe dvitIyalAtparake nle mukhalAcca sa yatipadaniyamaH / carame'rSe paJcamake tasmAdiha bhavati SaSTho laH // iti / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 alaGkArarAghave iii) antyadIpakaM yathA -- surAcalo bhAskaracandramomyA ramApatizzasudarzanAbhyAm / raghUttamastanmaNikuNDalAmyA - virAjate megrmhiiprdeshe|| atra yathA meruH puSpavadbhayAM, hariH pAJcajanyasudarzanAbhyAM, tathA rAmaH maNikuNDalAbhyAm ityaupamyaM gamyate / evaM guNayoge'pyudAharaNIyam / // atha tulyayogitAlaGkAraH // asya gamyaupamyatvena peTikAyAssaMgatiH / "pUrvApekSayAlpabhedavatvena padArthagatatvena asya tadAnantaryamityavAntarasaMgatiH / nanu - 'niyatAnoM saddharmaH sA punaH tulyayogitA' iti kAvyaprakAzakAraH / 'aupamyagamyatAyAM prakRtAnAM tulyadharmasaMbandhe / aprakRtAnAmathavA caturvidhA tulyayogitA jJeyA || iti vidyaadhrH| - - - - 1 upendravajrAvRttam / 'upendravajrA jatajAstato gau' iti tallakSaNaM .. vRttaratnAkare / me'pramahIpradeze ityatra me mama, apramahIpradeze bhUlokasya zreSThaskhale ityarthaH - i) pUrvApekSayApi bhedavatvena asya tadAnantaryam -- A ii) pUrvApekSayA abhedavatvena -ta ' bhavati - A Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulyayogitAlaGkAraprakaraNam 167 'aupamyasya gamyatve padArthagatatvena prastutAnAmaprastutAnAM vA samAnadharmAbhisaMbandhe 'tulyayogitA' ityalaMkArasarvasvakAraH / 'prastutAnAM tathAnyeSAM yadyaupamyaM vivakSite / dharmasya yA sakRvRttiH sA bhavettulyayogitA // ' iti sAhicintAmaNikAraH / 'prastutAnAM tathAnyeSAM kelaM tulyadharmataH / aupamyaM gamyate yatra sA matA tulyayogitA || iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra vaktavyam / prakRtAnAM tulyadharmasaMbandhena aupamyagamyatvena tulyayogitA 'prakRtAnAM tathAtve vA / aprakRtAnA tathAtve vA / aprakRtAprakRtAnAM samuccitAnAM tathAtve vaa| 'tadanyataratathAtve vA / nAdyaH / kevalA'kRtatulyayogitAyAmavyApteH / na dvitIyaH / kevalaprakRtagarbhatulyayogitAyAmavyApteH / na tRtiiyH| prakRtAprakRtagarbha tulyayogitAlaGkArAsaMbhavena asaMbhavaprasaGgAt / ''tulyayogitA' ityanantaraM 'vidyAnAthaH ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / ' tadAnyeSAM-ta ''prakRtAnAM tathAtve vA' iti bhAgaH 'na' pratI luptaH / / * ' tadanyataratathAtve vA' ityArabhya 'na caturthaH' ityanto bhAgaH 'ta' pratau luptH| ''tulyayogitAyAM vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAt viziSTAbhAvA. bhAvena asambhavaprasaGgaH' - iti bhAgaH 'na' pratau - 'na tRtIyaH, prakRtAprakRtagarbhatulyayogitAsambhavena asaMbhavaprasaMgAt ' ityasmin bhAge dRzyate / ayamasaMbaddhaH prAmAdikazceti zodhitaH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 alaGkArarAghave na caturthaH / anyatarazabdArthasya prAguktanyAyena nirvaktumazakyatvAt / tasmAtulyayogitAlaMkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - 'kevalaprakRtAnAM tulyadharmasaMbandhena gamyamAnaupamyavatve sati kevalAprakRtAnAM tulyadharmasaMbandhena gamyamAnaupamyavatvaM yatra nAsti naitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnAdhArabhUtA' tulyayogitA' .. . iti lakSaNaniSkarSaH / atra kevalaprakRtagarbhatulyayogitAyAM satyantavizeSaNasatve'pi vishepyobhgbhaavaallkssnnaanugtiH| kevalAprakRtagarbhatulyayogitAyAM vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAdviziSTAbhAvAnugatyA lakSaNAnugamo draSTavyaH / nidarzanAdyalakArAntareSvativyAptinirAsArtham etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnAdhArabhUtetyuktam / tatra tadubhayAbhAvasatvAt tena tadvyAvRttiH / tatra kevalaprastutAnAM yathA 'kirITahArAGgadakaGkaNAni ratnAMguLIyAni ca rAghavasya / nRNAM surANAmanimeSadRSTeH prayAntyabhIkSNaM ramaNIyabhAvam // '. atra kirITAdInAM ratnAMguLIyAnAM ca prAkaraNikatvam / animeSadRSTeH ramaNIyabhAvaM prayAntItyanena samAnadharmaH / tatra samAnaupamyaM vaivakSikaM, na vAstavamiti dhyeyam / kevalAprAkaraNikAnAM yathA - 'grahanakSatramArtANDazItabhAnukazAnavaH / rAmabhUSaNamANikyadhAmnA sadyastirohitAH // ' atra grahanakSatrAdInAm aprAkaraNikatvam / rAmabhUSaNatejasA tiro. dhAnaM samAnadharmaH / 'bhUtaM-ta,na 'upajAtivRttamidam / 'atra gamyamAnaupamyaM vaivakSikaM na-na Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativastUpamAlaGkAraprakaraNam 169 // atha prativastUpamA / atha vAkyArthagatamalakAradvayaM nirUpyate / tatrApi vastuprativastu. bhAvasya prAthamikaikatvasaMkhyAghaTitatvena prAdhAnyAt tad prativastUpamAlaGkAraH prathamaM nirUpyata ityavAntarasaMgatiH / gamyamAnaupamyatvena peTikAyAssaMgatiH / nanu - 'prativastUpamA tu sA, sAmAnyasya dvirekasya yatra vAkyadvaye sthitiH' iti kAvyaprakAzakAraH / 'vAkyArthagatatvena sAmAnyasya vAkyadvaye pRthanirdeze pratiSastUpamA' ityalakArasarvasvakAraH / 'vAkyArthagatatvena syAtsAmAnya pRthagvinirdiSTam / yasyAM dvedhA tajjhaiH sA prativastUpamA samAnAtA / / / ityekAvaLIkAraH / 'yatraikameva sAmAnyaM pRthagvAkyadvaye kRtam / / prativastUpamA saiSA dvividhA pUrvavadbhavediti // ' sAhityacintAmaNikAraH / 'yatra sAmAnyanirdezaH pRthagvAkyadvaye yadi / gamyaupamyAzritA sA syAt prativastUpamA matA // tatra dvitIyatRtIya'caturthapaJcamalakSaNeSu yathAzrute dRSTAntAlakAre'tivyApteH / tatrApi vAkyadvaye sAmAnyanirdezAt / nanu 'tatra vAkyaikatvavat ekatvaM vivakSitamiti na tatrA'tivyAptiriti cettarhi - ... 1 'caturtha' iti zabdaH 'na' pratau madhye nAsti / - i) tatreti prazne kartRvat-ta.. ii) tatreti pakSe kartRvat-na : Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ityAdau 'ativyAptiprasaGgaH / tatra zaktirUpasAmAnyAzrayabhedena bhinnatvAt / nanu tathApi 'zaktidvAreNa tadaikyaM tatreti cetarhi sAmAnyadharmatvAdyAkAreNaikyasya dRSTAntAlaGkAre'pi sumampAdasvena "ativyAptiprasaMga: / ata eva netarANyapi lakSaNAni yuktAni / prAguktodAharaNAdAvavyAptireva / tasmAt prativastUpamAlakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - 'yatra 'vAkyagrahaNasamanantaramevaika' sAmAnyadharmatvaprakAra kasAmAnyadharmopasthiti viSayaikasAmAnyadharmasya vAkyadvaye nirdezaH sA prativastUpamA iti lakSaNa niSkarSaH / 'raghupravIra evaikaH kSamo rAkSasamardane / ' eka eva dinAdhIzaH zaktau dhvAntavimardane || 1 prativastUpamAyAM prAguktodAharaNAdau kSamazaktA dipadopasthApyazaktitvAdyAkAreNaika' sAmAnyadharmatvaprakArakasAmAnya dharmopasthitirjAyate / dRSTAntA laGkAre tu prameyatvasAmAnyadharmatvAdipadAnupasthApyatvAt paryAlocanayA vilambena tAdRzI pratItirjAyate iti na tatrAtivyAptiH / tasyAH 'sAdharmyeNa vaidharmyeNa ca dvaividhyam / 3 avyAptiprasaGgaH - na 26 zaktidvAreNa tadaikyaM ' iti bhAgaH 'na' pratau luptaH / atiprasaGgaH - A vAkyazravaNasamanantarameva ta, na mevaikasamAnyadharmopasthiti -- A 4 8 : alaGkArarAghave 6 ' sAmAnyadharmatvaprakAraka ' iti bhAgaH 'na' pratau luptaH / " sAdharmyavaidhamrmyAbhyAM dvaividhyam ta, na 7 " Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativastUpamAlaGkAraprakaraNam 171 i) tatra sAdharmyaNa prativastUpamA yathA - 'alaMkAroti koTIraM rAmacandrasya mastakam / pariSkAroti mArtANDabimbaM pUrvAdrizekharam // ' atra yathA mArtANDabimbamudayazikhara pariSkaroti tathA maNi koTIraM rAmasya ziraH alaGkArotItyaupamyaM gamyate / ii) vaidhapeNa sA yathA -- indranIladaLapaddhahaMsakA sAdhu raJjayati 'pAdapallavam / rAghavasya padalambinALinA yena bhAsayati phullapaGkajam // yathALimaNDalaM paGkajaM tathendranIlahaMsako rAmapAdaM raJjayatItyaupamyaM gamyate / iyaM tu mAlArUpeNApyudAhartavyA / || atha dRssttaantaalngkaarH|| asyApi gamyaupamyatvena peTikAyAssaGgatiH / vastuprativastubhAvena sAmAnyanirdezAnantaraM bimbapratibimbabhAvena tannirdezo yukta ityavAntarasaGgatiH / 1 pANipallavam - A* rathoddhatAvRttamidam / rAnarAviha rathoddhatA lagau ' iti vRttaratnAkare tallakSaNam / 'indranIladatyasya padyasya tRtIyacaturthapAdau 'ta' pratau, na pratau ca evamasti -- 'rAghavasva paTalaM vinAzinA kiM na bhAsayati phuralapaGkajam / ' iti / ayaM ca bhAgaH doSapUrNaH iti kRtvA saMzodhitaH / 'A' pratau tRtIyapAde 'rAghavasma pa....laM Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 alaGkArarAghave ' dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam' .. iti kAvyaprakAzakAraH / 'tasyApi NivapratibitayA nirdeze dRSTAnta' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'bimbapratibimbatvaM yadyupamAnopameyayoH bhavati / dharmasyApi tadAnIM dRSTAntaH kathyate dvividha' iti vidyAdharaH / ' dRSTAnto yatra bimbaprativimbatayA bhavet / nirdezo dhrmyutyorupmaanopmeyyoH||' . iti sAhityacintAmaNikAraH / 'yatra vAkyadvaye vimbapratibimbatayocyate / sAmAnyadharmo vAkyajJaiH sa dRSTAnto nigadyate // ' ... iti vidyAnAthaH / prathamalakSaNe eteSAM sAdhAraNa dharmAdInAmityarthaH / etAni lakSaNAni na yuktAni / prativastUpamAyAmativyApteH / tatrApyupameyopamAnagatatvAdinA 'sAmAnyabhedasaMbhave biMbapratibiMbabhAvasya kalpayituM zakyatvAt / nanu tatra svarUpeNa abhedasya pratIyamAnatvena vastuprativastubhAva eva, na biMbapratibimbabhAva iti cet, maivam / prameyatvAdisAdhAraNadharmatvAbhyAm abhedasya, . ....pa... neLinAm iti riktabhAgaH asamIcInabhAgazca dRzyate / sa tu zodhitaH / 1 na ca - A. 'dharmANAmityarthaH - A . 'sAmAnyadharmabhedasaMbhave - tana / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntAlakAraprakaraNam 173 dRSTAntasthalIyasAmAnyadharmasyApi kalpayituM zakyatvena vastuprativastubhAvApasyA asambhavaprasaGgAt / tasmAt dRSTAntAlajhAralakSaNaM durnirSacamiti cet / atrocyate -- - ''zabdazraSaNatadanantaram atyantAbhAvApratiyogidharmasAdhAraNadharmatvavyatirikta dharmasaMpandhatvena 'aminnatvenApratIyamAnasAmAnyadharmo yatra vAkyadvaye vimbapratibiMbabhAvena nibadhyate sa dRSTAntAlaMkAra' iti lakSaNaniSkarSaH / _ dRSTAntAlaMkAre sAmAnyadharmasya prameyatvAdinA abhede'pi prAtisvika. rUpeNa bhedApratIteH bimbapratibimbabhAva iti nAsaMbhavaH / yadvA vAkyagrahaNasamanantarameva 'zAbdadharmasaMbandhatvena abhinnatvenApratIyamAnasAmAnyadharmo yatra bimbapratibiMbabhAvena nibadhyate sa dRSTAntAlaMkAraH / ayamapi sAdharmyavaidhAbhyAM dvividhaH / _i) tatrA''dyo yathA'pazya padyamukulAni sarvataH saMpraphullayati bhAnumaNDalam / rAghavasya makuTaM januSmatA locanAni parimodayatyalam // atra yathA bhAnumaNDalaM padmAni vikAsayati tathA rAmakirITa jana. locanAni Anandayati ityaupamyaM gamyate / 1 zabdazravaNasamanantaram - ta,na 'dharmasaMbandhena - na ' bhinnatvenApratIyamAnAsAmAnyadharmo - na 'zabdAdharmasaMbandhAbhinnatvena - na rathoddhatAvRttam / 'rAmarAviha rathoddhatA lagau' iti vRttaratnAkare tallakSaNamuktam / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 alaGkArarAghave ii) dvitIyo yathA - __'pravartate jagadRSTiH rAmapItAMvarekSaNe / bAlAtapaM vinA loke cakravAkI na modate // - atra bAlAtapena yathA cakravAkI modate tathA rAmapItAMbarAvalokane janadRSTiH pravartate ityaupamyaM gamyate / // atha nidrshnaalngkaarH|| asyApi gamyamAnaupamyatvena peTikAyAssaGgatiH / anAkSiptapratibiMbakaraNamUladRSTAntAnantaram AkSiptapratibiMbakaraNamUlanidarzanAnirUpaNam ucitmityvaantrsnggtiH| nanu - * nidarzanA abhavanvastusaMbandhaH upamA parikalpitaH / khakhahetvanvayasyoktiH kriyayaiva ca sA parA // ' . iti kAvyaprakAzakAraH / 'saMbhavatA'saMbhavatA vA vastusaMbandhena gamyamAnaM pratibimbakaraNaM nidarzanA' . ityalaGkArasarvasvakAraH / 'pratibimbanasya karaNaM saMbhavatA yatra vastuyogena / gamyamAnamasaMbhavatA vA nidarzanA sA dvidhA'mimatA // ' iti vidyAdharaH / 'saMbhavato'saMbhavataH saMbandhAdyatra vastunorubhayoH / bimbaprativimbakRtirgamyatve vA nidarzanA proktaa||' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'asNbhvddhrmyogaadupmaanopmeyyoH| pratibimbakriyA gamyA yatra sA sthAnidarzanA / ' iti vidyaanaathH| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidarzanAlaGkAraprakaraNam 175 tatra vidyAnAthalakSaNe vaktavyam / kim upamAnopameyayorapyasaMbhava. ddharmayogo vivakSitaH / kiM vA ekatra saMbhavato'nyagatatvena asaMbhavatazca dharmasya yogo vivakSitaH / nAdyaH / ubhayorapyasaMbhavato dharmasya yogAsaMbhavAt asaMbhavApatteH / dvitIye'pyekatra zabdena kimupamAnaM vivakSita, kiM vopameyam / nAdyaH / upameyagatadharmAsaMbhavanibandhanapratibiMbakaraNamUlanidarzanAyAmavyApteH / netrH| upamAnagatadharmAsaMbhavanibandhanapratibiMbakaraNamUlanidarzanAlakAreM'vyApteH / ata eva ubhayatra saMbhavato dharmasya 'ubhayatrAsaMbhavo na vivakSitu zakyaH / virodhAdasaMbhavApatteH / ato nedaM lakSaNaM yuktam / evaM sAhityacintAmaNikArakAvaLIkAralakSaNe, te'pi na yukte / prathamalakSaNasya dvitIyanidarzanAyAm avyApteH / dvitIyalakSaNasya prathamanidarzanAyAm avyApteH / na ca ubhayo. ranyataranimittapratibiMbakaraNaM nidarzanetyanugama iti vAcyam / anyatarazabde. naikaikavivakSAyAmavyApteruktatvAt / ubhayavivakSAyAmasaMbhavaH / ato neme lakSaNe yukte / etena alaGkArasarvasvakAralakSaNamapi 'nirastam / / ___ kAvyaprakAzakAralakSaNe'pi prathamalakSaNasyottaranidarzanAyAmavyApteH / ataH tadapi na yuktam / tasmAnidarzanAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - / 'asaMbhavadvastusaMbandhanimittapratibimbakaraNarUpatvAdhikaraNatve sati saMbhavadvastunimittapratibimbakaraNarUpatvAnadhikaraNametadvize... SaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaMkAro nidrshnaalNkaarH|' atra saMbhavadvastupratibiMbakaraNarUpanidarzanAyAM vizeSyasatve'pi satyanta. 'ubhayatrAsaMbhavo'pi-ta,na 'nirastaM bovyam-ta,na . 'asaMbhadvastusaMbandha-ityArabhya 'viziSTAnadhikaraNatvagarbhalakSaNAnugatiH' ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 alaGkArarAghave vizeSaNAbhAvAt viziSTAnadhikaraNatvagarbhalakSaNAnugatiH / asaMbhavadvastusaMbandhanimittapratibiMbakaraNarUpanidarzanAyAM vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAllakSaNAnugatiH drssttvyaa| 'alaGkArAntare tannirAsArtham etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNetyuktam / tatra 'upamAnadharmasya upameyagatatvena nibaddhasya anvayAsaMbhavAt saMbandhArtha pratibiMbakaraNAkSepe ekA nidrshnaa| tadviparyaye dvitIyA "nidarzanA / i) prathamA yathAbAlarAghavagale maNImaye citrakAyanakharo'valambate sAndhyarAgagaganAzcalodayAt tArakAdhipakalAvijRmbhitam // atra tArakAdhipakalAvijRmbhitasya bAlarAmakaNThagatazArdUlanakhe asaMbhavAt jRmbhitamiva jRmbhitam avalambate iti pratibiMbakaraNAkSepaH / ii) upameyadharmasya upamAne'saMbhavAnidarzanA yathA - bAlasya rAmasya padAgralola hiirsphurnnuupurddmbrshriiH| 1 alahArAntare'tivyAptinirAsArtham - ta * 'upamAnadharmasya' 'ityArabhya' vyatirekAlaMkAre 'lakSaNoktadUSaNApattiH' ityanto bhAgaH 'A' pratau luptaH / ' ' yatropamAnadharmasyopameyagatatvena nibaddhasyAnvayAsaMbhavAt tatsaMbandhArtha biMbapratibiMbapharaNam AkSipyate saikA nidarzanA / tadviparyaye dvitIyA nidarzanA / (pratAparudrIye-nidarzanAlaMkAraH) ' rathoddhatAvRttam / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidarzanAlaGkAraprakaraNam 477 AlakSyate vAriruhAmipAti - haMsAvalImAvitakUjiteSu' || atra napuraDaMbarazriyaH 'haMsAvalIkUjane asambhavAt DambarazrIriti pratibimbanaM gamyate / ___iii) kvaciniSedhavazAdAkSiptayA prAptyA pratibimbakaraNAkSepo yathA rAmeNa gacchatAraNyamujite hAramaNDale / na vidyanne nabhodIsitArakAvalicArutA // aba na vidyate iti niSedhAt pUrva rAmadehadhAsmasamaye nabhodIptatAra. kAvalicAsteva' cAruteti pratibimbakaraNamAkSipyate / . kAvyaprakAzakAreNa - 'kriyayaiva svarUpasvakAraNayoH saMvandhAvagatirUpaM 'nidarzanAntaramuktam / tat saMbhavavastunimittapratikikaraNapanidarzanAyAmevAntarbhavatIti na vidhAntaram / yathA --. "uttamaM padamavApya nitAntaM zobhate prkRtishomnshiil| uttamAnamadhirA nikAmaM ___ rAjate raghupatemaNimauliH // 'indravajrAvRttam / 'haMsAvalIkUjiteSu saMbhavAt - na 'cAruteti pratibimbakaraNam - na . "svasvahasvanvayaskoktiH kriyayaiva ca sA'parA' kriyavasalarapasvakAraNayoH saMbandho yadavagamyate sA, aparA: ninaa|' (kAvyaprakAzaH --10-ullAsaH) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 alaGkArarAghave atra nitAntazobhanakriyayA zobhanasya uttamapadAvAptirUpasya kAraNasya ca saMbandhaH khyApyate / 'nAtrArthAntaranyAsaH zaGkayaH / atra pratibimbakaraNAbhAvAt pratibiMba karaNaM dRSTAntakaraNam / ata eva nidarzanApyanvarthaiveti draSTavyam / // atha vyatirekAlaGkAraH // asyApi gamyamAnaupamyatvena peTikAyAH saGgatiH / nidarzanApadasya medapradhAnArthasAdharmyamUlatvena tadAnantaryamasyetyavAntarasaGgatiH / tatra - 'bhedapradhAnasAdharmyamupamAnopameyayoH / AdhikyAlpatvakathanAd vyatirekaH sa ucyate || ' iti vidyAnAthaH / ' zabde vArthe tathAkSipte aupamye vastunobhayoH yadbhedakathanaM so'yaM vyatirekaH sa ucyate ' " iti sAhityacintAmaNikAraH / ' upamAnAdupameyaM yatrAdhikyasya gocarIbhavati / sati bhedaprAdhAnye vyatireko'yaM samAkhyAtaH // ' ityekAvalIkAraH / upamAnAdyadanyasya vyatirekaH sa eva saH ' iti kAvyaprakAzakAraH / * 1 A pratau ' nAtrArthAntarasya paH zakyaH' iti dRzyate / 'na' pratau nAtrArthAntaranyAsaH zaGkayaH' iti pAThaH dRzyate / 'na' pratisthapATha eva atra svIkRtaH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyatirekAlaGkAraprakaraNam 179 'bhedaprAdhAnye upamAnAdupameyasyAdhikye viparyaye vA vyatirekaH' ityaladhArasarvasvakAraH / tatra vidyAnAthAlaGkArasarvasvakAralakSaNe tAvanna yukte / ekatraivopamAnasya upameyApekSayA AdhikyAlpatvAbhyAM pratipAdanAsambhavAt asaMbhavApattaH / nanvAdhikyenAlpatvena nApratipAdanamiti cet tarhi AdhikyapratipAdanagarbhalakSaNasyAdhikyapratipAdanamUlavyatireke avyaaptiH| yattu kAvyaprakAzakArakA. valIkAralakSaNe te'pi nopapanne / . 'api manujamahAbhaya'pradoyo ___ kathamupamAnamupaiti so'rjunena / prabalatamasahasrasaMkhyAdoSNA dvidazabhujo yudhi kaikasItanUjA / ityupameyAlpatvapratipAdanamUlavyatireke avyApteH / AdhikyapadenArupa. tvasyApyupalakSaNe vidyAnAthalakSaNoktadUSaNApattiH / ato neme api lakSaNe yukte / tasmAtsAhityacintAmaNikAralakSaNaM yuktamiti vayamutpazyAmaH / prado'pi - A * puSpitAmAnAmavRttamidam / nagaNadvayaragaNAt paro yagaNazcet viSamADau, samAtrau ca nagaNajagaNadvayaragaNaguruzca cet tadA puSpitAmAnAmavRttaM syAt / uktaM ca tallakSaNaM vRttaratnAkare - 'ayuji na yugarephato yakAro yuji ca najo jaragAzca puSpitAmA // ' iti manujAnAM mahAbhayaprado'pi sahasrabAhunA kArtavIryArjunena saha viMzatibhujaH kaikasItanUjaH rAvaNaH upamAna sAmyaM kathamupaiti yuddhe ! arthAt naiva sAmyamupaitIti / atra upamAnarUpArjunApekSayA upameyabhUtarAvaNasya alpatvapratipAdanAt vyatirekaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 udAharaNam vyatirekaH / 1 2 - ' doSAnuSaGgakalito hRtapadmarAgaH saMpUrNacandrakiraNaprakaro babhUva / doSAnubandharahito dhRtapadmarAgaH prAyeNa 'hAranikaro 'raghunAyakasya // atra doSAnuSaGgarahitaH prAyeNa ghRtapadmarAga iti zleSasamutthApito arthasAdharmya mUlavyatirekAnantaryamasyetyavAntaraGgatiH / nanu alaGkArarAghave // atha zleSAlaGkAraH // asyApi gamyaupamyatvena peTikAyAssaGgatiH / zabdasAdharmyamUlatvena - hAramakaro - na asmin padye zleSamUlakatayA arthAnusandhAnam / doSAnuSaGgakalitaH - doSA - rAtriH, tatsaMbandhayutaH, pUrNacandra kiraNaprakaravat prakaraH ayaM rAmasya hAranikaraH - hArasamUhaH ata eva hRtapadmarAgaH apahRta padmakAMtiH babhUva | arthAt rAtrau candrikAvat jvAjvalyamAnaH rAmasya hArasamUha: paddhazobhAm apahRtavAn / arthAt atizayena rarAja ityarthaH / rAtrau candrikAyAM padmAnAM saGkocakatvaM kavisamaya ityapi prasiddham / tathA doSAnubandharahitaH yadA - atra doSaH guNavirodhI ityarthaH / tatsaMbandharahitaH hAranikaraH dhRtapadmarAgaH babhUva / arthAt padmarAgamaNibhiH saMkalita : hArasamUhaH utkRSTatayA rarAja iti / evameva doSAnubandharahitaH rAtrisaMbandharahitaH san ghRtapadmarAgaH svIkRtapadmaprItirapi babhUva ityapi jJeyam / prabhAte kamalavikasanena teSAM kAntiprasaratvAzca iti zleSadvArA hAranikareM AdhikyaM pratipAditam -- vasantatilakAvRttam / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ leSAlaGkAraprakaraNam 181 'vizeSyasyApi sAmye duyorvopAdAne zleSaH' ityalabArasarvasvakAraH / 'zleSasya vAkya ekasmin yatrAnekArthatA bhavet ' iti kAvyaprakAzakAraH / __ 'yatra vizeSaNavizeSyasAmyaM sa zleSa eSa tu dedhA' iti vidyAdharaH / 'yatra anekArthataikasmin vAkye sa zleSa iSyate' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'prakRtAprakRtobhayagatamuktaM cecchabdamAtrasAdharmyam / / zleSo'yaM zliSTatvaM sarvatrAdyadvaye nAntye // ' iti vidyAnAthaH / 'dvayoH prAkaraNikayorapAkaraNikayoH prAkaNikAprAkaraNikayorvA 'zliSTapadopanivandhe zleSaH' - ityalakArasarvasvakAraH / tatra alakArasarvasvakAravidyAnAthalakSaNayoH vaktavyam / kiM prakRtagataM zabdamAtrasAdhamyaM zleSaH ! kiM vA aprakRtagatam , Ahosvittadubhayagatam , uta prakRtAprakRtatadubhayAnyataragataM vA ! naaydvitiiytRtiiyaaH| teSAM lakSaNAnAM parasparamavyApteH / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAm / ato neme lakSaNe yukte / yattu kAvyaprakAzakArasAhityacintAmaNikAralakSaNe te api nopapanne / samAsoktitulyayogitayorati prasaGgAt / tayorapmekasmin ''zilaSTapadApanivandhe zleSaH iti padadvayaM 'ta,na' pratyonAsti / ''prasaGgAt ityArabhya na ca tAdRzasthale'pi' ityanto bhAgaH 'ta' pratI luptH| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 achaGkArarAghave vAkye 'anekArthatvasaMbhavAt / nanu kalpanAkRtazabdamAtrasAmyena anekArthatvaM zleSa iti vivakSitamiti nokta doSa iti cenmaivam / 'sakalakalaM purameta. jAtaM saMprati sudhAMzubimbamivetyAdau,zabdamAtrasAmyanibandhanopamAyAmativyApteH / na ca tAdRzasthale'pi zleSa eveti vAcyam / zabdamAtrasAsye'pi sayuktaiveti kAvyaprakAzakAravacanavirodhAt / nanu kAvyaprakAzakAravacanamanupapannam / kintu tatra zleSa eva kiM na syAditi cedatra upamA pradhAnatvena pratIyate / zleSastu vizeSaNagatatvena jaghanyatayA pratIyate / tathA ca mukhyajaghanyanyAyena upamaivAGgIkAryA, na zleSaH / yattu vidyAnAthalakSaNaM, tadapi na yuktam / zabdazaktimUladhvanAvati vyAptyApatteH / kiJca kimidaM vizeSaNavizeSyasAmyam ! vizeSyavizeSaNavAcakazabdaikyaM vA ! 'zliSTazabdatvaM vA ! na tAvadAdyaH / ' ajasramabalAnvitAH prabalanaikaruksaMkulAH ___ bhayaGkarazarAsanAH paramaviprayogaM gatAH / vicitravasanAH sadAgatibhujo zilAbhUbhujo vasanti bhavatohitA nRpamahAvanImaNDale || ityAdiprakRtazleSe avyAptiprasaGgAt / 'atra mitraparatve hitazabdaH, anyatra amitraparatve tvahitazabda ityekazabdatvAbhAvAt / dvitIya svAtmAzrayaH / 1 'anekArthatvasaMbhavAt / nanu kalpanAkRta' iti bhAgaH kevalaM - 'na' pratI vartate / anyatra na / 'mativyAptiprasaGgAt - na 'vyAptiprasaGgAt / kiJca - ta,na 'viziSTazabdatvaM vA - A 'pRthvIvRttamidam / 'jasau jasayalAvasugrahayatizca pRthvIguruH' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| 'tatra-na Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zleSAlaGkAraprakaraNam zleSAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate 'zliSTatvarUpa kevala zleSasyaiva idAnIM nirUpyamANatvAt / tasmAt 8 183 - ' prakRta mAtrasAdharmyagata' zabda mAtra sAdharmyarUpatvAdhikaraNatve sati aprakRtagatazabdamAtrasAdharmyarUpatvA'nadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNa zleSAlaMkAra' S iti lakSaNaniSkarSaH / tatra atra kevalAprakRtazleSaH, kevalaprakRtazleSa iti dvaividhyam / kevalA prakRta zleSe vizeSyasatve'pi satyantavizeSaNAsatvAt lakSaNAnugatiH / 'dvitIye tu vizeSaNasatve'pi vizeSyAsatvAllakSaNAnugatiH / alaGkArAntare ativyAptinivRtyartham etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNatvamityuktam / na ca dhvanyAdAvativyAptiH zakyazaGkA / tatra zabdamAtrasAdharmyAbhAvAt / zabdamAtrasAdharmya nAma sandhiyogI vinA ekazabdatvena pratIyamAnatvAt / ata eva bhavato'hitA ityAdI hitA aditA iti sandhivikalpanaM vinA ekazabdatvena pratItirastIti na ko'pi doSaH / yadvA arthAsAdharmyAniyatatve satyekasmin vAkye'nekArthavAcakatvaM zleSaH iti, na pUrvoktadoSalezaprasaGgaH / 6 ' zliSTarUpa zleSasyaiva tana 1 2 mAtragata - A zabdamAtrarUpatvA A 46 'dvitIye tu vizeSaNasatve ' - iti bhAga:- 'ta' pratau nAsti / 5 ita Arabhya 'parika kurAlaGkArabhAMge parikarabheda eva iti paryantaM 'A' pratau bhAgaH luptaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 'prakRtazleSodAharaNam - * " bhAsate rAghave muktAsaraHkoTI ramodayaH / samujvalaguNo bADhamupakaNThaM prakAzayan // ' atra varNanAviSayatayA mauktikadArakoTIra lakSyamudayayorubhayorapi prAkara. Nikatvam / koTIrapakSe AmuktaH AsaraH sthiraH ityarthaH / smAyAH udayaH / hArapakSe upakaNThaM kaNThasamIpe prakAzayannityarthaH / aprakRtazleSodAharaNam - 4 bhUSA muktAH kharArAtermahAvanavikAsibhiH / dhRtAmRtarasollAsaiH sumanonikaraiH samAH // ' atra devAnAM puSpANAM vA'prAkaraNikatvam / alaGkArarAghave 6 anantamaNivikhyAtaM sodayaM karajRmbhitam / kaMkaNaM rAmacandrasya bhAtuvimbamivAvabhau // ' ityAdau tu upamaiva na prakRtA'prakRtazleSa eva ityuktameva / 2 // atha parikarAlaGkAraH // asya vizeSaNavaicitryamUlasvena zleSAnantaraM buddhiHsthatvAt prasaGga evobhayatra saGgatiH / 1 'ta' pratau prakRtazleSodAharaNam ityanantaraM ' bhAsate rAghaveti ' kAvyaprakAzakAraH / vAlinaM jetumapIzaH ko'pi tadIyaM, kRzaM tIramamarute' anyakamapi jaghanyatrAhuH pratyanIkamiti vidyAdharaH ityasaMbaddho bhAgaH dRzyate / ileSodAharaNAni asaGgatyalaGkAramadhye kathitAni / etatsarva saMzodhya atra samIcIno bhAmaH saMkalitaH / rAjate rAghavena Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikarAlAstrakaraNa 185 nanuH - 'vizeSaNaH yatsAkUtaiH uktiH parikarastu sa' iti kAvyaprakAzakAraH / ' 'vizeSaNasAmiprAyatvaM parikaraH' ityakArasarvasvakAraH / 'vilasati vizeSaNAnA pratIyamAnArthagamatA yatra / sahRdayahRdayAhAdI parikaranAmA sa nirdiSTaH / / iti vidyaadhrH| 'vizeSaNAnAM sahakRtabhASA parikaraH sammata' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'yatrAbhiprAyagarbhA syAdvizeSaNaparaMparA / tatrAbhiprAyaviduSAmasau parikarI mataH // " ___iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra - __'samullasaccandanacarcanAGkitA ............. . sapItamAsA dhRtaramyabhUSaNaH / suvastubhoktA mRdutlpmaashritH| kathaM nu rAmo vipineSu tiSThati // iti sAbhiprAyopalakSaNaparikare avyAptiH prasajyate / vizeSaNopalakSaNayoH bhedena vizeSaNAnAM sAbhiprAyatvAbhAvAt , pratIyamAnArthagarvitatvAbhAvAcca / nanu vizeSaNapadaM vyAvartakamAtraparamiti noktAvyAptiriti cet tarhi zleSe'ti. sakRddhAva: -na vaMzavRttam / jitau tu vaMzasthamudIritaM jarau,' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkArarAghave vyAptiH : syAt / tatrApi vizeSaNAnAM prastutAprastutAvagamanAbhiprAyeNa prayuktatvAt / nanu azliSTavyAvartakAnAM sAmiprAyatve parikara iti saMmatamiti cenna / sAdhAraNavizeSaNaghaTitasamAsoktAvativyA tyApatteH / nanu azliSTavizeSaNAnAM na prakRtamAtrAbhiprAyatve parikara iti noktadoSa:, tatra vizeSaNAnAmaprakRtAbhiprAyatvAditi cet tarhi prakRtatulyayogitAyAmativyAptiH / 186 tatra prakRtamAtraupamyasya sAbhiprAyeNa vizeSaNAnAM prayogAt / nanvaupamyatvAbhAve satItyapi vizeSyata iti cettarhi aprakRtAbhiprAya vizeSaNaparikare avyAptiH syAt / nanu tarhi gayamANapratIyamAnArthAzliSTa vizeSaNAnAM sAbhiprAyatve parikara iti vivakSitamiti samAsoktatyAdAvativyAptiriti ceducyate / kimabhiprAyajJAnatAtparya garhyamANapratIyamAnArthatvaM kiM vA tadanantaram / nAdyaH / samAsoktAvapi tulyatvAt / abhiprAyajJAnAnantaraM parikare'pi pratIyamAnArthe garjhAnavatArAt / tasmAt parikarAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - ' varNyamAnArthamAtropapattiparyavasAyyabhiprAyasahitAzliSTavizeSaNavattvaM parikara ' samAsoktyAdAvavarNyamAnArtha mAtropapattiparyavasAyi vizeSAbhiprAya iti na iti lakSaNa niSkarSaH / tatrAtivyAptizaGkAvakAzaH | 2 nanu viziSTavyAvartakAnAM . -'ta 2 nanu viziSTavizeSaNAnAM - ta 8 'na' iti padaM nAsti l 4 ' 'mAtropapatteH' iti 'ta' pratau dRzyate / evameva 'sa' pratau mAtropapatteH ityanantaraM udAharaNAdikaM na dRzyate / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikarAlaGkAraprakaraNam 187 'udAharaNam - 'ratnAkarAdabhyuditairadoSaiH sthUlai prakAzamaNimiH kRtAnAm / vibhUSaNAnAM raghunAyakasya ko mUlyamudbhAvayituM 'samarthaH / / atra ratnAkarAdabhyuditairityAdivizeSaNAni sAmiprAyANi / pari. karodAharaNe vizeSaNabahutvaM na vivakSitam / pranthAntarANAM tathodAharaNaM cArutvAtizayArthamityavagantavyam / -0 // atha parikarAMkurAlaGkAraH // asya prasaktAnuprasaktI peTikAyAM saGgatiH / parikaravaiparItyenAsya pravRttirityavAntarasaGgatiH / tatra - 'tAdRk kimapi vizeSyaM sAbhiprAyatvamaznute yatra / sa parikarAMkuranAmAlaMkAraH kIrtitaH kavimiH // ' ityekAvaLIkAraH / 'ratnAkarAt' ityudAharaNam 'ta' pratau anumAnAlakArAnantaraM dRzyate / ayaM ca doSaH prAmAdikaH / tatrApi 'pratyanIkAnumAnAlakArayoH lakSaNAdikaM parikarAnantaraM dRzyate / vyAghAtAnantaramapi vartate / ayaM ca doSaH samIcInaH kRtaH / atra uttarottaraM ca samIcInabhAgaH saGkalitaH / / mUlyamudrAvayitu - ta * upajAtivRttamidaM padyam / * 'sAbhiprAye vizeSye tu bhavetparikarAMkuraH' (candrAlokaH) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -188 balakArarAghave nigadavyAkhyAtaM lakSaNam ' udAharaNam - 'praNamanti kirITAni devAnAM yakSarakSasAm / mauLireSa dhruvaM rAma tava mUrSavibhUSaNam / / " atra mauLiriti vizeSyaM sakalakirITazreSThatvAmiprAyam / kecitpari. karAMkuraM nAmAlakArAntaraM nAGgIkurvanti AlaGkArikAH / teSAmayaM bhAvaH 'upalakSaNasAmiprAyatvasya parikarabhedatvakt vizeSyasAmiprAyatvamapi parikarabheda eva / 'parikaralakSaNe vizeSaNavizeSyayorubhayorapyupalakSaNatvAt / anyathA upalakSaNasAmiprAyatvasyAsya alaMkArAntarAphteriti / || atha 'savikalpakAlaGkAraH // "asya vizeSaNavizeSyobhayamUlatvena pravRtteH parikarA''nantaryamityavAntarasaGgatiH / 'prasaktAnuprasaktireva peTikAsaGgatiH / 'vizeSaNAnAM vaiziSTayaM vizeSye bhAsate sakRt / yatreyaM dhIralaMkAraH savikalpaka iSyate // ' 1 upalakSaNasAbhiprAyatvamapi parikarabheda eva -ta 'parikaralakSaNe vizeSyapadasya upalakSaNavizeSyapadayorubhayorapyupalakSaNa tvAt - A,na 'alaMkArAntarApattiriti - thA * vikalpakAlaMkAraH - kA 'atra - A ''prasaktAnuprasaktireva peTikAsaGgatiH' ityetat vAkyam 'yA' pratI nAsti / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savikalpakAlaGkAraprakaraNam 189 / yatra vizeSaNavizeSyayoH parasparavaiziSTayaM yasyAM buddhau bhAsate sA buddhiH savikalpakAlaMkAraH / saMkRdityanena dhArAvAhikAlaMkArayAvRttiH / vaiziSTya. mityanena nirvikalpakAlaMkAravyAvRttiH / udAharaNam - 'rAmaH kSatriyaDimbhA kaNThe zArdalanakhavarAbharaNaH / cApI kauzikasekI nIlaH kasyeha no mano harati // ' atra nAmajAtivyakriyAguNavaiziSTayamuktamiti dhyeyam / nAtra khaavoktishaavkaashH| anyUnAnatiriktatvena svabhAvavarNanarUpatvAbhAvAt / || atha nirviklpkaalngkaarH|| asya pUrvavaiparItyena avAntarasaGgatiH / prasaktAnuprasaktireva peTikA. saGgatiH / 'svarUpamAtraM vaiziSTayaM vinA gRhNAti yA matiH / asau kavimirAkhyAto'laGkAro nirvikalpakaH // ' atra vaiziSTayamantareNa vizeSaNavizeSyasvarUpamAtrameva gRhyate asau nirviklpkaalNkaarH| udAharaNam -- 'niravayavaM nirdaSTaM nirniSpadaM ca nirguNajJAnam / Atmani rAmAnandaM pazyanti kamapi yogino kanyAH // ' ....... nira - AryAvRttamidam / 'nirdoSa - na 'AryAvRttam / , Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 alaGkArarAghave atra nirvikalpakarAmabrahmacaitanyamupanibaddham / nAtra svabhAvoktiH / prAguktayuktaH / nApi parikarAla hArazahAvakAzaH / sAmiprAyatvena vizeSaNAnAmaprayogAt / tena sarvAlaMkArojIrNo'yamalaMkAraH / // atha dhaaraavaahikaalngkaarH|| . asya amijJA pratyakSarUpatvena nirvikalpakAnantaryamityavAntarasaGgatiH / peTikasaGgatiH prAgvat / 'jJAta eva padArtha yA puna:punarudeti dhIH / 'AdarAdivazeneyaM dhArAvAhinyalaMkriyA / ' 'yatra AdarAdinimittavazAt adhigata evArthe dhArArUpeNa buddhiH pravahati, saH dhArAvAhikAlaMkAraH / 'udAharaNam -- ' makuTamidaM makuTamidaM makuTamidaM divyaratnasaGghaTitam / itthaM rAmakirITaM pazyanti nitAntamAdareNa janAH // ' .. // atha prtybhijnyaalngkaarH|| __ abhijJApratyakSarUpadhArAvAhikAlaMkArAnantaraM pratyabhijJAnirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / peTikAsaGgatiH prAgvat / pratyakSasvena - A ' AvRttyAdivazeneyaM - A yatra dhArAnimittavazAt - ta 'yathA udAharaNam - ta,na 'AryAvRttam / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAlaGkAraprakaraNam 194 'pUrvAnubhUtasaMskArasahitendriyajA matiH / ... sa pratyabhijJAlaGkAra iti buddhimatAM matam / / " yatra pUrvAnubhava'janyasmRtisahakRtendriyajanyA matirupanibadhyate sa pratyabhijJAlaMkAraH / nAyaM savikalpake'ntarbhavati / tasya tattAnavagAhitvAt / 'na nirvikalpake / tasyAvaiziSTayaviSayatvAt / nApi dhaaraavaahike| sakR. devAsya jAtatvAt / nApi bhrAntimati / pramArUpatvAt / nApi sandehe / koTidvayAnabagAhitvAn etasyeti sarvAlaMkArottIrNa evAyam alaMkAraH / udAharaNam -- __'vilokya sugrIvasamarpitAni / ' sItottarIyagrathitAni rAmaH / imAni tAnIti vibhUSaNAni ____ pratyabhyajAnAt pratipatramodaH // ' nAtra smaraNAlaMkArazaMkAvakAzaH / 'sAdRzyA'nibandhanasvAt idantAva. gAhitvAcca / . - || atha pratyakSAlaGkAraH // .. . . "pratyakSavizeSAlaMkAranirUpaNAnantaraM pratyakSasAmAnyarUpAlaMkArasya buddhiHsthatvAt 'prAsaGgikItyavAntarasaGgatiH / peTikAsatiH prAgvat / 'janyasaMskArasahakRta - n| 'nApi nikikalpake - ta,na 'upajAtivRttam / ' sAdRzyAdinibandhanatvAt - A . 'pratyakSavizeSarUpAlaMkAra - ta,na . .. " zrAsaGgItyavAntarasaMgatiH - na Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pratyakSAlaMkAraH / yathA 2 " yatrendriyANAM sarveSAM pravRttirupabadhyate / svasvagocara medena pratyakSAlaMkRtistvasau || " yatra bahUnAmindriyANAM svasvaviSayabhedena vyApAro nibadhyate saH 4 AbhASitAmayavacomukharaM dayArdradRSTyAniSiktavilasadvanamAlikAGke' nIlAtikomalava puSya' mRtAbhirAme 6 " atra bahirindriyANAM samanaskAnAm abhayavacaH zravaNadayArdradRSTisparzanavanamAlikA saugandhyanIlarUparAmanAma mAdhuryeSu vyApAro nibadhyate / 'zrIrAmayeva 'cilamanti 'mamendriyANi // ' AkSepAlaGkAraH gamyaupamyapeTikAnantaraM 'gamyatvasAmyAt gamyArthapeTikayossaGgatiH tatra prathamam AkSepAlaMkAraH / pratyakSAlaMkAranirUpaNAnantaraM AkSepajanyapratIteH jaghanyatvAt AkSepAlaMkAranirUpaNamucita miSyavAntarasaMgatiH / niSedhAbhAsena || atha gamyArthapeTikA | 4 roarriva vanamAlikAMze--ta, na mRtAbhinAmnni - -na " 8 zrIrAma eva - ta vilasanti - A 5 * vasantatilakAvRttamidam / gamyatvasAmyAt peTikAvatAraH iti peTikayoH saMgatiH - sana Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSepAlaGkAraprakaraNam 193 'vizeSyasya gamyatvAt gamyArthapeTikAyAmasya saGgatiH / nanu - 'niSedho vaktumiSTasya yo vizeSAmidhitsayA / vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepo dvidhA mataH // ' iti kAvyaprakAzakAraH / 'uktavakSyamANayoH prAkaraNikayoH vizeSapratItyartha niSedhAbhAsaH AkSepaH' iti alaGkArasarvasvakAraH / 'kamapi vizeSa vaktuM prakRtasyoktasya vakSyamANasya / ' yaH pratiSedhAbhAsaH kathitaH so'yaM dvidhAkSepaH // ' - iti vidyAdharaH / 'uktasya vakSyamANasya yo vizeSAmidhitsayA / niSedhAbhAsa AkSepaH sa dvidhA parikIrtitaH // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / "vizeSavodhAyoktasya vakSyamANasya vA bhavet / niSedhAbhAsakathanamAkSepaH sa udAhRtaH // ' iti vidyAnAthaH / / tatra sarvatra vaktavyam / kiM vizeSArthabodhArtham uktasya niSedhAbhAsakathanamAkSepaH ? kiM vA vakSyamANasya ? athavA samucitayoH ? uta tadubha 1 vizeSyagamyatvAt-ta,na * ita Arabhya arthAlaGkAraprakaraNaparisamAptirUpagranthasamAptiparyantaM vidyamAnaH bhAgaH 'A' pratau nAsti / sa ca luptaH / 'ma' pratau arthAlaGkArabhAga eva nAsti / 'ta' pratau ayaMsa rvo'pi bhAgaH dosspuurnnH| 'na' pratau samyak asti / sarvamapi yathAmati saMzodhya atra saGkalitaH / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 .... alaGkArarAghave yAnyatarasya / nAdyaH / vakSyamANaniSedhAbhAsakathanarUpAkSepe avyApteH / na dvitIyaH / uktaniSedhAbhAsakathanarUpAkSepe avyApteH / na tRtIyaH / asaMbhavaprasaGgAt / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt sarvatra aniSTavidhyAbhAsarUpAkSepe avyAptiH durnirvArA / tasmAt AkSepAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - * 'vizeSabodhAya niSedhAbhAsakathanarUpatve satyaniSTavidhyAmAsa. rUpatvarahitaitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaMkAraH AkSepaH' ityevaM sAmAnyalakSaNam / atra vizeSaNAbhAvAt aniSTavidhyAbhAsarUpAkSepe lkssnnaanugtiH| alaGkArAntare'tivyAptinirAsArtham etadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNatvamityuktam / sa dvividhaH / uktaniSedhAbhAso, vakSyamANaniSedhAbhAsazcati / uktaniSedho-vastuniSedhaH kathananiSedha iti dvividhaH / vakSyamANaniSedhastu kathananiSedha eva / so'pi dvividhaH / sAmAnyarUpeNa pratijJAya vizeSarUpeNa pratiSedhaH / aMzoktAvaMzAntarasya niSedha iti / ___i) tatra uktaviSaye vastuniSedho yathA -- ... 'astvasmadIyakuladaivatamatra sAkSi nAGgIkaromi jananIvacanoktamartham / rAma ! prabho ! vapuSi valkalamAvasAne tvayyadya mUrdhani jaTApaTalaM 'dadhAne / ' atra mAtRmukhoktamartha nAGgIkaromi iti bharatasya aGgIkaraNarUpoktavastuniSedho anupapadyamAnaH sakalalokasaMrakSaNArtha tvayA vapuSiM pItAmbaradhAraNaM zirasi ratnakirITadhAraNaM ca kartavyamiti vizeSamAkSipati / - 'vasantatilakAvRttam / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkSepAlaGkAraprakaraNam 195 ii) uktaviSaye kathananiSedho yathA - 'siMhAsanamadhiSThAya pAlayAnItyalaM giraa| . .. AbhUSe rAma ! pAdAbhyAM 'valamAne vane tvayi // ' atra pAlayAnIti, girA alamityuktiniSedhAbhAsAt sakalabhUSaNAlaMkRtena tvayA siMhAsane sthAtavyamiti niSedhaH pratIyate / iii) vakSyamANaviSaye sAmAnyapratijJayA vizeSaniSedho yathA - - 'vijJApayAmi te kizcit yadvA vijJApanairalam / rAma ! sAkaM tvayAraNye cariSyAmi jttaadhrH||' atra vijJApayAmIti sAmAnyapratijJayA vizeSaniSedhAbhAsAt avazyaM tvayA kirITinA siMhAsane sthAtavyamiti vizeSaH pratIyate / _vi) aMzoktAvaMzAntaraniSedho yathA - tvAM vipravAsya raghuvaMzavareNya mAtrA saMpAdita mukuTadhAraNa mAdarAnme / tAto'pi rAjatilaka ! tridivaM gato'bhU 'dazraddhayA kRtamitaH paramuktibhaGgayA // vala gatau iti dhaatuH| zAnajantamidaM rUpam / valamAne saJcaramANe satItyarthaH / ' 'ta' pratau 'raghuvaMzavareNa mAtra' iti azuddhapAThaH asti / sa tu zodhitaH / 'ta' pratau vidyamAnaH 'AdarAnmA' ityazuddhaH pAThaH 'AdarAnmeM' iti zodhitaH / 'dazruvyapAkRtamitaH-ta 'vasantatilakAvRttamidaM padyam / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 alaGkArarAghave atra kaikeyyA tu mama kirITadhAraNaM sampAditam / dazaratho'pi svarga gataH ityuktyA kRtam itaHparaM vacobhaGgayA ityaMzAntaraniSedhAt ('mahApakIrtikaraM kirITadhAraNaM mamAniSTatamam / ) tvayaiva rAjatilakena kirITadhAraNaM kartavyamiti vizeSaH pratIyate / ____v) aniSTavivyAbhAso'pi AkSepaH ityabhyupagamyate / yathA iSTaniSedhasyAnupapadyamAnatayA AbhAsatvaM tathA aniSTavidherapyAbhAsatvam / udAharaNam - 'tvaM kevalAthArjanadIkSitAyAH zrutvA vaco rAghava ! me jananyAH / vanAdvanAntaM yadi yAsi yAhi 'dhattAM kirITaM tava peTikaitra // atra bharatasya rAmavanayAnavidhiraniSTotpAda iva AbhAse paryavasyan vanaM prati na gantavyamiti 'niSedhamAkSipati / yadalpaM kirITadhAraNaM vanayAnaniSedhameva sUcayati / - 1 ' mahApakIrtikaram iti udAharaNaM mamAniSTatamam' iti asaMbandhabhAga: 'na' pratAvasti / sa tu 'mahApakIrtikaraM kirITadhAraNaM mamAniTatamam' iti zodhitaH, AvaraNe dattazca / 'ta' pratau tu 'mahApakIrtikaram' ityataH rAjatilakena iti paryantabhAgaH nAsti / 'ta' pratau 'yattAM kirITaM tava veti kaiva' iti azuddhapAThaH vartate / 'dhattAm' iti 'na' pratipAThaH samIcIna iti svIkRtaH / upajAtivRttamidaM padyam / 'tamAkSipati - na . ''ye'lpAH kirITadhAraNaM' iti 'ta' pratau vartate / sa tu azuddhaH / 'na' prato 'yadalpaM kirITavAraNAbhidhAnaM vanayAvaniSedhameva sUcayati' Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprastutaprazaMsAlaGkAraprakaraNam 19 // athAprastutaprazaMsA || asya gamyamAnaprastutatvAt gamyArthapeTikAyAM snggtiH| vyAjastutyapekSayA bahubhedavatvAt prathamastannirUpaNam ucitamityavAntarasaGgatiH / 'aprastutaprazaMsA yA sA saiva prastutAzrayA' iti kAvyaprakAzakAraH / 'sAmAnyavizeSatve sArUpye kAryakAraNatve ca / aprastutaprazaMsA nirdiSTA prastutasya gamyatve ||" iti vidyAdharaH / * aprastutaprazaMsA tvaprastutAtprastutasya dhIH / kAryakAraNabhAvAdyaiH yatra sAmyAt sapaJcadhA / ' iti sAhityacintAmaNikAraH / / 'aprastutasya kathanAt prastutaM yatra gamyate / aprastutaprazaMseyaM sArUpyAdiniyantritA // iti vidyAnAthaH / tatra vidyAdharAdiSu lakSaNeSu vaktavyam / sArUnyAdiniyantritatvaM kiM lakSaNAntarbhUta, kiM vAnantabhUtam / Aye sArUpyasAmAnyavizeSabhAvakAryakAraNabhAvAnAmekaikaniyantritatvaM, kiM vA samuccitaniyantritatvaM ? Ahosvit anyataraniyantritatvaM vA ? namayaH ekaikaniyantritatve tadanyataraniyantritAprastutaprazaMsAyAmavyApteH / na dvitIyaH / asaMbhavapraGgAt / na tRtIyaH / anyatarazabdArthAnirUpaNAt / nanvastu tarhi kAvyaprakAzakAralakSaNameva / tasyAyamarthaH / aprAkaraNikAbhidhAnena prAkaraNikasyAkSepaH aprastutaprazaMsetyanantarbhUtameva sArUpyAdi iti dRzyate / bhAgo'yaM doSapUrNaH iti pratibhAti / sarvAsu pratiSu evamevAsti / gatyantarAbhAvAt yathAprati pAThaH dattaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 alaMkArarAghave niyantritatvamiti cenmaivam / sAmAnyAtU vizeSapratipattirUpAprastutaprazaMsAyAmavyApteH / tatra sAmAnye prastute vizeSasyAntarbhUtatvena aprastutAbhidhAnenaiva prastutapratipattarabhAvAt / na hi nIlapItaghaTAdivyatirekeNa sAmAnyabhUto ghaTo'nyo'sti / 'nanvaprastutAntarbhAve prastutamapyaprastutameva syAt iti cettarhi prastutasvabhAvena aprastutAnAmapi prastutatvaM kiM na syAt ? nanvaprastutAnAM sAmAnyazabdopasthitAnAM bahutvAt prastutaikavyaktivizeSasyaivAprastutatvamiti cenna / yatkiJcitkArya siSAdhayiSu puruSamAlokya bhavadabhinnA vayaM kArya sAdhayAma iti bahUnAmapyekapuruSAbhedAbhimAnena kAryasAdhakatvadarzanAt aprastutabahUnAmapi prastutatvasaMbhavAt / nanu tathApi vastuto bahupuruSANAmekapuruSAbhedo nAstyeveti cettarhi vastutaH prastutasyAprastutatvaM nAstIti prAguktAvyAptiranapAyaiva / tamAdaprastutaprazaMsAlakSaNaM dunirvacamiti cedatrocyate - 'prastutatvAvacchedakadharmapratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNadharmA. vacchedakena pratIyamAnapadArthAt prastutapratipattiraprastutaprazaMsA' iti lakSaNaniSkarSaH / udAharaNe eva lakSaNArthaH sphuTIbhaviSyati / sArUpyeNa sAmAnyavizeSabhAvena kAryakAraNabhAvena vA'prastutapratipattiH paJcavidhA bhavati / na ca kAryAt kAraNapratItAvanumAnAlaGkArazaGkA kaaryaa| tatra pratyAyyapratyAyakayorubhayorapi prAkaraNikatvAt / nApyayaM dhvaniH / pratIyamAnatya vAcyasiddhayaGgatvAt / i) tatra sArUpyeNa aprastutaprazaMsA yathA - , manujAH svakarNavivaraiH ..... pAmaravistAni kiM nizamyante / 'nanvaprastutasyAntarbhAvAdeva prastutamapi - na * pAmaraviruddhAni --na Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprastutaprazAlaGkAraprakaraNam 199 zRNuta vikasvaravArija. sanidhikalahaMsasaGghavistAni' // atra kalahaMsasaGghavRttAntena nirarthakazabdazravaNaM vihAya bAlarAmabhadrasya pAdAravindamaNinUMpuradhvanireva zrotavya iti pratIyate / ii) sAmAnyAt vizeSapratipattirUpA'prastutaprazaMsA yathA - 'prAyeNa bhUmipAlAH premAtizayasya gocare svajane / "svAM preSayanti mudrAM prANaprAyeNa kAryasaMsiddhaye // ' atra sItayA sAmAnye'bhihite hanUmatA mAM prati mudrikA preSitA / nUnamayaM rAmasya prANakalpo dUtaH / mayi ca rAmasya premAtizayo'nuvartate / mAtprAptirUpakAryasiddhizca bhaviSyatIti vizeSaNa prastutaM prtiiyte| hanUmatvAdikaM prastutatvAvacchedako dharmaH / tadanyo dharmaH prANaprAyadUtatvAdikam / tadavacchedena pratIyamAnapadArthAt prANaprAyadUtAdeH prastutahanUmadAdipratipattiriti na lkssnnaavyaaptiH| iii) vizeSAt sAmanyapratipattirUpA yathA - 'audArya gAmbhIrya zaurya saundaryamapyakAtaryam / 'dhairyAmAtsaryakalA rAmaM zRNu sujana ! bhUSayanti sadA // ' atra audAryAdiguNavizeSAbhidhAnena vivakSitAnantakalyANaguNabhUSaNatvaM prastutaM rAme pratIyate / - AryAvRttamidaM padyam / * svAH preSayanti mudrAH prANaprAyeNa-ta 'AryAvRttam / / "dhairya sarvakalArAmam-ta 'AryAvRttam / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhalaGkArarAghave ___iv) kAryAt kAraNapratipattirUpA yathA - ___'khadyota eva khadyoto jAyate kimu tadgrahaH / - rAmabhadre samAyAte divyAbharaNabhUSite ||' 'atra kAryabhUtena bhAnoH khadyotabhAvena kAraNabhUto rAmasya AbharaNaprakAzAtizayaH prastutaH prtiiyte| . v) kAraNAt kAryapratipattirUpA yathA - ".... .... sAmprataM vismayaM kimu bhavAn prpdyte| divyabhUSaNavibhUSitAGgakaM rAmameva sutarAmupAsmahe // ' atra kutastavedRzI bhUSaNasampattiriti pRcchate sujanAya kAraNabhUtaM sadivyAbharaNarAmacandropAsanamabhihitam / // atha vyAjastutyalaMkAraH || asya gamyArthatvena peTikAyAM saGgatiH / 'pArizeSAdavAntarasaGgatiH / * vyAjastutiH mukhe nindA stutirvA rUDhiranyathA' iti kaavyprkaashkaarH| ''atra kAryabhUtena ' iti padadvayaM 'na' pratau nAsti / / 'asmin AryApadye Arambhe -- 'vIkSya naH sujanasaGgaM sAmprataM' iti 'ta' pratau dRzyate / 'na' pratau 'vIkSya naH sujana narendraM sAmpratam' iti vartate / sarvatra ayaM pAThaH doSapUrNaH, zodhayitumazakya iti adhobhAge dattaH / 'pArizeSItyavAntarasaGgatiH-na Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201: vyAjastutyalaMkAraprakaraNam ''stutirvA nindayA stutyA nindA vA yatra gamyate / vyAjastutiriyaM proktA yathArthA vyAjakalpanA // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'nindayA vAcyayA yatra stutirevAvagamyate / stutyA vA gamyate nindA vyAjastutirasau matA // ' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra vaktavyaM nindayA stutirvA vyAjastutiH, stutyA nindA vA, samuccitobhayaM vA, anyataradvA / nAdyaH / stutyA nindaaruupvyaajstutaavvyaaptiH| na dvitIyaH / nindayA stutirUpavyAjastutAvavyAptiH / na tRtIyaH / asambhavaprasaGgAt / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / nanu tarhi vyAjena stutiH vyAjastutiriti sAmAnyalakSaNamastUbhayAnugatam , ekatra nindAvyAjena stuteH, anyatra stutau tAtparyAbhAvAditi cettarhi pRthivI pRthivItivat paryAyatvApattiH / tasmAt vyAjastutyalaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'nindayA stutirUpatve sati stutyA nindArUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamalaMkAro vyAjastutiH' iti lakSaNaniSkarSaH / atra stutyA nindArUpavyAjastutau "vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAt lakSaNAnugatiH / nindayA stutirUpavyAjastutau vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAt lakSaNAnugatidraSTavyA / tatra nindAmukhana stutiH prathamA vyAjastutiH, stutimukhena nindA dvitIyA vyAjastutiH / 1 'stutirvA nindayA' ityanantaraM 'stutivA vyAjastuti 'riti paryantaM, madhye kazcana bhAgaH 'na' pratau luptaH / * vizeSyasatve satyantavizeSaNAbhAvAt- -na 'statiH ekA vyAjastutiH-na .. . Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 alaGkArarAve i) tatra prathamA yathA --- 'kIdRzyo rAmabhUSA yAH pratIkAstasya sarvataH / alaMkartumupAgatya jAtAstenaiva bhUSitAH // ' atra rAmasya naisargikAvayavarAmaNIyakena bhUSitAni bhUSaNAni vizvajananetraramaNIyAni jAtAnIti stutirgamyate / ii) dvitIyA yathA - 'bhavanti rAmasya vibhUSaNAni __saMprAptabhAgyAtizayAni yasmAt / tyaktAni tenAtra vivAsakAle sukhena peTyA vasatiM labhante' ||' atra stutyA vanavAsakAle rAmatyaktAni vibhUSaNAni na cArutAM bhajanta iti nindA pratIyate / 'kecittu nindayA stutiH vyAjastutyalaGkAraH, stutyA nindA vyAjanindAlaMkAraH' ityalaGkArabhedaM kalpayanti / tatrApyuktameva udAharaNadvayaM draSTavyam / / / atha sUkSmAlaGkAraH // atha nyAyapeTikAnAM nirUpaNe prApte tatrApi lokanyAyapeTikAyAH vizvajanInatvena balavatvAt saiva prathamamiti peTikayoH saGgatiH / tatrApi vyAjastutyanantaraM vidagdhajanamAtravijJeyatvasAmyAt sUkSmAlaGkAro nirUpyate / tatra - 'saMlakSitasUkSmArthaprakAzanaM sUkSmam' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'upajAtivRttamidaM padyam / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmAlaGkAraprakaraNam 203 'gaditamidaM saMlakSitasUkSmArthasya prakAzanaM sUkSmam / iti vidyAdharaH / 'iGgitAkAralakSye'rthe yatra dharmeNa kenacit / gUDhaM prakAzyate tena tatsUkSmamiti kathyate // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'asaMlakSitasUkSmArthaprakAzaH sUkSmaH ucyate' iti vidyAnAthaH / nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam - 'parimRdita'campakAliM dUtyA''nItA nijAntike dRSTvA / rAmaH kaGkaNamAdhAt ArAdanuvalitazAkhAgre // ' - atra mithilodyAnalatAviTape kakaNabandhavyApAreNa parimRditacampakadalamAlikayA sItAvirahaklezaM prakAzayantyA dUtyA rAmeNa sItApANibandhamahotsavaH prakAzitaH / saGketo'pi lokanyAya evetyaya lokanyAyamUla iti draSTavyam / || atha udAttAlaGkAraH / / asyApi lokanyAyamUlatvAt peTikAsaGgatiH / itarAlaGkArApekSayA samRddhavastuvarNanarUpe'smin alaGkAre sarvajanAnAM jijJAsodayAt tannirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'udAttaM vastunaH saMpat mahatAM copalakSaNam' . iti kAvyaprakAzakAraH / + campakAliM - campakapuSpANAm AliM samUham arthAt campakamAlAmiti / AryAvRttam / ............... Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 alaGkArarAghave 'samRddhimadvastuvarNanamudAttam' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'abhimatametadudAtta samRddhimadvastuvarNanaM yatra' - iti vidyAdharaH / 'tadudAttaM mahatvaM yat vibhUterAzrayasya ca' iti saahitycintaamnnikaarH| / 'tadudAttaM bhavedyatra samRddha vastu varNyate' iti vidyAnAthaH / tatra dvitIyatRtIyapaJcamalakSaNAni na yuktAni / mahApuruSacaritasyAGgatva rUpodAtte avyApteH / 'anye'pi vaktavyam / kimekaM lakSaNaM ? kiM vA lakSaNadvayam ? nAdyaH / asaMbhavaprasaGgAt / netaraH / prathamalakSaNasya mahatAm aMgatva rUpodAtte avyaapteH| dvitIye samRddhimadvastuvarNanarUpe tsminnvyaapteH| ata eva na sAhityacintAmaNikAralakSaNamapi yuktam / tasmAt udAttAlaGkakAralakSaNa durnirvacamiti cet atrocyate - 'samRddhimadvastuvarNanarUpatvAdhikaraNatve sati mahApuruSacaritasyAGgatvarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaMkAraH udaattaalNkaarH|' atra mahApuruSacaritarUpodAtte vizeSyasatve'pi vizeSaNAbhAvAllakSaNAnugatiH / samRddhimadvarNanavasturUpodAtte vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAllakSaNAnugatiH / .. tatra samRddhimadvastuvarNanarUpodAttasya udAharaNam - 'ye dhyAyanti raghUttamaM maNimayAlaMkArasaMzomitaM teSAM dhAgni dhanAdhinAthanidhayastiSThanti hitvAlakAm / / 'anye'pi' ityataH 'dvitIye' iti paryantaM sthitaH bhAgaH 'na' pratau luptaH / 'dvitIyalakSaNasya' ityevaM padaM 'na' pratau dRzyate ca / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAttAlaGkAraprakaraNam lakSmIH maGgalaraGgavalliracanAM sAkSAtkaroti svayam bAlAnAM niyatAkSarAbhyasanamAtantanyate bhAratI' // ii) dvitIyodAttodAharaNam - 'dakSiNalavaNasamudraM pazyata lokA raghUttamo yasmin / setumaghAtyayahetuM kAritavAn paMktikandharaM hantum " atra samudravarNane rAmacaritamaGgatvena varNitam / // atha parivRttiralaGkAraH // asyApi 'pUrvavat peTikAsaGgatiH / ziSTatarApekSaya | bahubhedavatvAt atra nirUpaNam ucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - parivRttirvinimayaH yo'rthAnAM syAt samAsagaiH " 1 iti kAvyaprakAzakAraH / ' samanyUnAdhikAnAM samAdhikanyUnairvinimayaH parivRttiH ityalaGkakAra sarvasvakAraH / " - zArdUlavikrIDitavRttamidaM padyam / 1 2 * dvitIyodAharaNam - ta 3 adhikanyUnasamAnAM nyUnAdhikatulyavastubhiryatra / vinimaya eSA kathitA parivRttiH kovidaikhividhaH // ' iti vidyAdharaH / 1 AryAvRttamidaM padyam / pUrvasatve'pi peTikAsaGgatiH 205 -ta 9 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 alaGkArarAghave 'samanyUnAdhikairathaiH kasyacidvastuno bhavet / / yathA vinimayaH so'yaM parivRttisvidhA matA ||' . / iti sAhityacintAmaNikAraH / 'samanyUnAdhikAnAM ca yadA vinimayo bhavet / sAkaM samAdhikanyUnaH parivRttirasau matA ||' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra taktavyam / samena samavinimayo vA parivRttiH / nyUnenAdhikavinimayo vA, adhikena nyUnavinimayo vaa| uktasarvavinimayAnAM samuccayo vaa| teSAmanyataro vA / naadydvitiiytRtiiyaaH| parasparAvyApteH / na caturthaH / asambhavAt / nApi paJcamaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / tasmAtparivRttyalakAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'yasya kasyacidvastuno yena kenApi vinimayaH parivRttiH' iti sAmAnyalakSaNam / yadvA - "samatvAdhikaraNatve sati nyUnatvAdhikatvAnadhikaraNasya samatve sati nyanatvAnadhikaraNena vastunA vinimayaH parivRttiH' .......iti lakSaNaniSkarSaH / atra samatvAdhikaraNatve sati nyUnatvAdhikatvAnadhikaraNasya samAdiSvekasya samatve sati nyUnatvAdhikatvAnadhikaraNena samAdiSvekena samena vinimayaH parivRttiriti phlito'rthH| samena samaparivRttiH, nyUnenAdhikaparivRttiH, adhikena nyUnaparivRttiriti trividheti yAvat / i) atra samena samaparivRttiryathA - 'kautukAviSTahRdayau maithilIraghunandanau / parivRtti vitanvAte mithaH svasvakirITayoH // ' Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivRttyalaGkAraprakaraNam 207 ii) nyUnenAdhikaparivRttiyathA - 'raghunAthAya devAya pradAya vanamAlikAm / bhakto janastato yAti tadIyaM hAramaNDalam // " iii) adhikena nyUnaparivRttiyathA - . 'rAmaH kadApi sItAyai kAmagoSThIkRtAdaraH // dattvA hAraM nijaM puSpamAlA pratyagrahIttataH // atra hArApekSayA puSpamAlikAyAM nyUnatvam / __ -0 || atha paryAyAlaGkAraH // asyApi 'pUrvavatpeTikAsaGgatiH / . ziSTetarApekSayA bhedAntaravatvAta avaantrsnggtiH| nanu - . eka krameNAnekasmin paryAyojjyastato'nyathA' - iti kAvyaprakAzakAraH / 'ekamanekasminnanekamekasmin krameNa paryAya . ityalaGkArasarvasvakAraH / 'ekasmin yadane kramAdanekatra vA bhavatyekam / tamalaMkAranirUpaNanipuNAH paryAyamabruvata // ' iti vidyAdharaH / 'eksyaanekvRttitvmneksyaikvRttitaa| yatra krameNa bhavati sa paryAya udAhRtaH // ' - iti sAhityacintAmaNikAraH / ' pUrvavatve'pi peTikAsaGgatiH - ta ' ekasminnAdhAre'nekamAdheyaM yat sa dvitIyaH paryAyaH - iti alaGkAra sarvasve paryAyasya dvitIyabhedo'pi pradarzitaH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 alaGkArarAghave 'krameNaikamanekasmin AdhAre vartate yadi / ekasminnathavAneka paryAyAlaMkRtividhA / ' iti vidyAnAthaH / ___ tatra sarvatra vaktavyam / kiM krameNa ekasya Adheyasya anekasminnAdhAre' vartanaM paryAyaH ? kiM ca ekasminnAdhAre anekasya vartanaM vA ? 'samuccitamubhayaM vA ? anyataradvA / nAdyadvitIyau / paraspamavyApteH / na tRtIyaH / asambhavAt / na caturthaH / anyatarazabdArthasya anirvacanAt / tasmAt paryAyAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - ekatvAdhikaraNatve satyanekatvAnadhikaraNAdheyakasya vartanaM paryAyaH' iti lakSaNaniSkarSaH / tatra anekAdheye vizeSyasatve'pi vizeSaNAsatvAt vishissttvytirekaanugtiH| ekAdheye vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAt tadanugatirdraSTavyA / sa dvividhaH / ekasyA''dheyasya anekasyA''dheyasya anekA''dhAre krameNa vartanamekaH paryAyaH / ekasminnAdhAre anekasya Adheyasya 'vartanaM dvitIya iti / unnAdhAre ca vartanaM - na * samuccitayorvA - ta ' 'ekatvAdhikaraNatve' ityArabhya lakSaNaniSkarSaH ityanto bhAgaH 'ta' pratau nAsti / sa tu luptaH / evameva 'tatra anekAdheye' ityArabhya tadanugatirdraSTavyA' ityantabhAgasthale evaM paridRzyate - 'ekAdheye vizeSaNasatve'pi vizeSyAbhAvAt tadanugatirdraSTavyA / evamanekAdhAre vizeSyasatve'pi vizeSaNAsatvAt viziSTavyatirekAnugatiH / ekAdhAre vizeSaNavizaSyobhayAbhAvAttadanugatiH draSTavyA' iti / 'darzanaM - ta Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyAlaGkAraprakaraNam 209 i) tatra prathamo yathA -- ikSvAkumUrdhni yadadarzi tataH kakutstha zIrSe tato'pi sagarakSitipottamAGge / pazcAdraghoH zirasi zIgraMthavA'jamUnoH - rAmasya mUrdhani kirITamidaM vibhAti // atra ekasya kirITasya krameNa anekatra vartanam / j) dvitIyo yathA - bhUSitaM raghunAthasya yadAsItpItavAsasA / kaTItaTaM tadAbhAti valkale sapariSkRtam || atra pItAmbaravalkalayoranekAdheyayoH ekAdhAre vartanam / // atha bhAvikAlaMkAraH // adbhutArthavarNanena parokSasyApi pratyakSAyamANatvasya loke siddhatvAllokanyAyapeTikAyAM snggtiH| pUrvam ekasyAdheyasya anekAdhAra'vartane'pyAzcaryasaMsparzAt tadanantaramadbhutArthakathanarUpabhAvikAlaGkAranirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / ' atra raghoranantaraM tatputrasya ajasya zirasi, tataH tatsutasya dazarathasya zirasi, tataH rAmazirasi kirITaM vibhAti iti kramaH vivakSitaH / kintvatra raghoranantaram ajasUnoH ityasti / madhye ajaH tyaktaH / athApi 'ajasUnoH' ityanenaiva ajaH, tatsutaH dazarathaH iti vibhAvanIyam / 'vasantatilakAvRttam / ''vartane'pyasyAzca' iti 'ta' pratau / etadanantaraM 'saMsparzAt' ityArabhya atItAnAgatayoH' ityanto bhAgaH 'ta' pratau luptazca / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 'pratyakSA iva yadbhavAH kriyante bhUtabhAvinaH ' " 6 bhUtasya bhAvino vA pratyakSAyamANatArthasya / vilasati sutara metannigadyate bhAvikaM kavibhiH || " iti kAvyaprakAzakAraH / atItAnAgatayoH pratyakSAyamANatvam' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'pratyakSAyamANatvamarthAnAM bhUtabhAvinAm / tadbhAvikamiti proktaM bhAvo'trAsti kaverapi || ' alaGkArarAghave ( iti vidyAdharaH / iti sAhityacintAmaNikAraH / " atItAnAgate yatra pratyakSe iva lakSite / atyadbhutArthakathanAdbhAvikaM tadudAhRtam // iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra svabhAvoktAvativyAptiH / tatrApyadbhutayathAvadvastuvarNanAt bhUtabhAvinorapi pratyakSAyamANatvasaMbhavAt / durnirvacamiti cedatrocyate tasmAdbhAvikAlaGkAralakSaNaM 6 ' adbhutArthakathanAdadbhutArthatvenApratyakSapadArthasya pratyakSAyamAtvaM bhAvikam' iti lakSaNaniSkarSaH / na ca svabhAvoktAvativyAptiH / 'svabhAvoktau svabhAvavarNanatvenaiva pratyakSAyamANatvAt adbhutArthatvena pratyakSAya - mANatvAbhAvAt / ata eva neyaM svabhAvoktiH / na ceyamutprekSA / atItA 1 na ceyaM svabhAvoktiH / tasyAM vastusvabhAvasya yathAvadvarNanayA pratyakSAya - mANatA / iha tvasyAdbhutatvena / nApi rasavadAdyalaGkAraH / tatra vibhAvAnubhAvAdyanusandhAnena rasAderbhAvyatvam / na tvatyadbhutatvena / na ceyamutprekSA / atItAnAgatayoH pratyakSatvenAdhyavasAyAbhAvAt / na cAyaM bhrAntimadalaGkAraH / bhAvanAyA abhrAntirUpatvAt / ataH sarvottIrNa evAyamalaGkAraH / (pratAparudraye - bhAvikAlaGkAraprakaraNe) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvikAlaMkAraprakaraNam 211 nAgatayoH pratyakSeNAdhyavasAyAbhAvAt / na cAyaM bhrAntimadalakAraH / bhAvanAyA atasmin tabuddhirUpatvAbhAvAt / ataH sarvAlaGkArottIrNo'yamalaGkAraH / udAharaNam - - - 'navaratnakhaNDakhacitaM hiraNmayaM raghuvIrapANitala bhUSaNaM dhanuH / kimu varNaye zaramukhe yathAhite [.... .... ] bindurabhavatpayonidhiH / / atra payonidhiH zrIrAmazaramukhe svalpajalabindurabhavadityadbhutavarNanayA tAdRzabhAvanAyAM prtykssvtprtiitiH| .. . // atha vyAghAtAlaGkAraH / / apratyakSasya bhUtArthAdeH pratyakSarUpAt yathApratItiviSayatvarUpabhAvikAnantaram ekenaivopAyenAnyathAkaraNarUpavyAghAtAlaGkArasya buddhiHsthatvAt prasaGgaH eva peTikAyAmavAntare ca saGgatiH / nanu - 'yadyathA sAdhitaM kenApyapareNa tadanyathA / tathaiva yadvidhIyeta sa vyAghAta iti smRtaH // iti kAvyaprakAzakAraH / 'atijagatIcchandasi majubhASiNIvRtte padyamidamasti 'sajasA jagau bhavati majubhASiNI' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / * 'ta' pratau 'vitalabhUSaNam' ityasti / tatra akSaramekamadhikamiti kRtvA 'vi' ityakSaraM tyaktam / ''ta' pratau 'tanuto bindurabhavat ' iti dRzyate / 'tanute'lpabinduH' iti kRte'pi tanute iti kriyApadasya vaiyarthya bhavati / ataH tatra riktasthAnaM dattam / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 alaGkArAraghave 'yathA sAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAtaH' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'kizcit kenApi yathAvihitaM tadvastu tattato'nyena / kriyate'nyathA tathaiva 'vyAghAto'yaM samAkhyAtaH / / ' .. iti vidyAdharaH / 'yenopAyena kenApi kRtaM tenaiva tatpunaH / anyathA kriyate'nyena sa vyAghAta iti smRtaH // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'yena yatsAdhitaM vastu tenaiva kriyte'nythaa| anyena tadalaGkAro vyAghAta iti kathyate // ' iti vidyAnAthaH / sarvAjyetAni yathAzrutAni na saMbhavanti / 'dRzA dagdhaM manasija jIvayanti dRzaiva yaaH| virUpAkSasya jayinIH tAsstuve vAmalocanAH / / ' ityAdAvavyApteH / virUpAkSadRzA dagdhasya manasijasya tayaiva dRzA anyena anyathAkaraNAsaMbhavAt / tasmAt vyAghAtAlaGkAralakSaNaM na yuktamiti cet atrocyate. 1 ayaM tu vyAghAtaH prathamabhedaH / dvitIyabhedaH evamasti - 'saukaryeNa nibaddhA kAryaviruddhA kriyA bhavedyatra / khyAto'bhimatavyAhatihetuLaghAtaM eSo'pi // ........ (ekAvalyAM-vyAghAtAlaGkAraH) * yathAzrutyA na saMbhavanti-na Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 ' yadavacchedadakAvacchinnena yenopAyena yadvastu yathaiva kriyate tadavacchadakAvacchinnena tenaivopAyena tadanyena kartrA tasyAnyathAkaraNaM vyAghAtaH / ' na ca uktasthale avyAptiH / dRksvarUpAvacchedakAvacchinnadRzaiva manasijasya anyathAkaraNAt / vyAghAtAlaGkAraprakaraNam 1 udAharaNam '' tanayena parityaktaM tanayenopalAlitam / raghurAjakirITaM tadvIkSyA lajjata ( kaikayI) | ? -0 'yenopAyena yadvastu yathaiva kriyate tadavacchedakAvacchinnena - iti bhAgaH 'ta' pratau luptaH / 2 # tanayena bharatena parityaktaM tanayena rAmeNa upalAlitaM vanavAsAnantaraM gauraveNa svIkRtaM tat raghurAjakirITaM dRSTvA kaikayI lajjitavatI iti bhAvaH / kaikayI putrArthaM rAjyaM yAcitavatI / tattu labdham / parantu bharatena nAGgIkRtam / ataH tena tatkirITaM parityaktamAsIt / vanAt pratyAgamanAnantaraM rAmeNa tat punaH svIkRtam / etaddRSTvA - mayA yatkRtaM tadanyathA'bhavat iti lajjitavatI kaikayI ' iti phalito'rthaH / ( 3 ''ta' pratau ' raikayA' ityazuddhaH pAThaH asti / 'na' pratau 'tenayA ' ityasti / so'pyazuddhaH / sa tu ' kaikayI' iti zodhitaH AvaraNe pradattazca / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 alaGkArarAghave // atha 'prtyniikaaaalngkaarH|| pratipakSe duHsandhe 'tadIyatiraskArasyAsya vyAghAtAnantaraM buddhiHsthatvamiti prAsaGgikItyavAntarasaGgatiH / lokanyAyamUlatvAt peTikAsaGgatiH / - nanu - 'pratipakSatiraskArAzaktau tadIyasya tiraskAraH pratyanIkam' ityalakArasarvasvakAraH / 'pratipakSamazaktena pratikatuM tirskriyaa| yA tadIyasya tatstutyai pratyanIkaM taducyate // ' .. iti kAvyaprakAzakAraH / 'balinaM jetumanIzaH ko'pi tadIyaM kRzaM tiraskurute / anya kamapi jaghanyo yatrAhuH pratyanIkamidam // ' iti vidyaadhrH| 'pratyanIkAlaGkAre kAvyaprakAzakAralakSaNataH Arabhya 'anumAnAlaGkAramAhatya tAvatparyantabhAgaH 'ta' pratau parikarAnantaraM dRzyate / vyAghAtAnantaramapi pratyanIkAlaGkAro dRzyate / evameva parikarAlaGkAraparikarAMkurAlaGkArayormadhye pratyanIkAnumAnAlaGkArau dRzyate / tathA pratyanIkAlaGkArasya Arambhe 'apratyakSasya bhUtArthAdeH pratyakSarUpAt yathApratItiviSayatvarUpavyAghAtAnantaraM pratipakSe duHsandhe tadIyatiraskArasya anyathAkaraNarUpatvAt vyAghAtAnantaraM tasya buddhiHsthatvamiti' asaMbaddhabhAgaH paridRzyate / sarvo'pyayaM doSaH prAmAdikaH iti saMbhAvya samIcInatayA saGkalitaH, saMzodhitazca / ' 'tadIyatiraskArasyAnyathAkaraNarUpatvAt vyAghAtAnantaramiti' _ 'na' prato vartate / tatra 'anyathAkaraNarUpatvAt ' iti bhAgaH parityaktaH / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyanIkAlaGkAraprakaraNam 215 'akSameNa vipakSasya pratikatu tiraskriyA / kriyate yAvadanyasya pratyanIkaM taducyate // ' iti saahitycintaamnnikaarH| . 'balinaH pratipakSasya pratIkAre suduSkare / yastadIyatiraskAraH pratyanIkaM taducyate // ' iti vidyAnAthaH / vidyAdharalakSaNavyatiriktalakSaNeSu 'tadIyAnyapratibalasya tiraskArAsaMbhavAt yathAzrute asaMbhavApattiH / nanu tArhe vidyAdharalakSaNAnusAreNa tadIyyadurbalatiraskAraH pratyanIkamiti sarvatra vivakSitamiti cenna / yAvadurbalatiraskArAsaMbhavAdasaMbhavApatteH / nanu durbalasyApi tadIyasya kasyApi tiraskAra eva pratyanIkam iti cettarhi - ___. 'kAkatIyapatizauryamahoSma nyakkRtatvamahimA vddvaagniH| tadbhIrimasanAmimajalaM pAdhate nidhimapA bahirantaH // ' ityatrAvyAptiH / tatra sannidheH tadIyatvAbhAvAt / nanu gAmbhIryAdinA dRzyarUpasaMbandhena asannidherapi tadIyatvam astyeveti cettarhi - 'unmUlayAmAsa tapaHkRte kRzAn nRpo ripuM jetumazaknuvan vanAt // ' ityAdAvapi prtyniikaalngkaarprsnggH| tatrApi prameyatvAdisAmAnyalakSaNapratyAsAyA kRzAdInAmapi ripusaMbandhatvasaMbhavAt / nanvalaukikapratyAsattivyatirikta pratyAsatyA tadIyatvaM vivakSitamiti cettarhi - ' tadIyassya prabalasya tiraskArAsaMbhavAt-ta,na . Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ('svaM jito manmatho ) rAjan tvAM vijetumazaknuvan / kiMkaraM kurute svasya rAjabandIduratyayA // ityAdAvavyAptiH / tatra rAjatvasAmAnyalakSaNapratyAsatyA tadIyatvAt / tasmAt pratyanIkAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atroccate - ' pratipakSaprAbalye yena kenApi saMbandhena tadIyasya tadIyatvabuddhayA tiraskAra: ' iti lakSaNaniSkarSa: / 'unmUlayAmAsetyAdau tadIyatvabuddhayA kRzonmUlanAbhAvAnAtivyAptiH / prAguktasthale nAvyAptirapIti || tatra tadIyatvabuddheH vivakSitatvAt / udAharaNam 2 - alaGkArarAghave "adadAda nilAtmajAya yo raghunAtha nijahAramujvalam / amunApi jito vijRmbhate harahAro'nilamadya bhakSayan // 1 ''ta' pratau ' tRjjeto manmathA rAjan' iti pAThaH dRzyate / sa tu ' tvaM jito manmatho rAjan ' iti zodhitaH / AvaraNe pradattazca / zrIrAmaH hanUmate svakIyaM hAraM dadau / tena hAreNa hanUmAn atizayena rarAja / hArakAntiH sarvotkRSTA AsIt / imAm kAntimasahamAna: zivakaNThahAraH sarpaH hanUmantaM prati pratIkAraM kartum asamarthassan tasya pitaramanilaM vAyuM bhakSayan ( sarpaH vAyubhakSakaH iti prasiddhaH) adhunApi vijRmbhate iti / atra hanUmantaM prati vA, hAraM prati vA pratIkArakaraNe asamarthaH sarpaH, tatpakSabhUtaM pitaraM vAyuM bhakSayatIti varNanAt pratyanIkAlaGkAraH / ardhasamachandasi ' AkhyAtakIna (mavRttam / tallakSaNaM vRttaratnAkare uktamasti / tadyathA Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnAlaGkAraprakaraNam tatra rAmadattena hanUmatkaNThahAreNa tiraskRtaH zivakaNThahAraH, tasya pratIkArakaraNe asamartho hanUmajjanakaM vAyu bhakSayatIti tdiiytirskaarH| // atha tarkanyAyapeTikA // lokanyAyapeTeikAnantaraM tarkanyAyAnAM sarvazAstropakArakatvAt tarkanyAyapeTiketi peTikayoH saGgatiH / || atha anumaanaalngkaarH|| tatrApi 'so'yaM paramo nyAyaH' iti tArkikAbhiyuktaprasiddheranumAnanirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'sAdhyasAdhananirdezo'numAnam' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'anumAnaM taduktaM yat sAdhyasAdhanayorvacaH'... iti kaavyprkaashkaarH| 'anumatamanumAnamidaM yatra staH sAdhyasAdhane kathite' ityekAvaLIkAraH / 'sAdhyasAdhananirdezo yo'numAnaM taducyata' / iti sAhityacintAmaNikAraH / 'sAdhyasAdhananirdezastvanumAnamudIryata' iti vidyAnAthaH / tAni lakSaNAni na yuktAni / / .. 'AkhyAtakI tau tagurU oje jatAvanoje jagurU- guruzcat / ... jatau jagau go viSame same cet tau jgau ga eSA viparItapUrvA // ' iti / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghave 'bhaktistvadIyA sujanena sAdhyA prasAdhanI muktipadasya rAma' ityAdAvativyApteH / nanu bhinnayoH sAdhyasAdhanayoH nirdezo 'numAnAlaGkAra iti ce 218 6 ' sAdhyA tvadarcA raghuvIra nRNAM 'kRpAdayaste sukhasAdhanAni ' ityAdAvativyAptiH / nanu ' yatsAdhyaM yatra nirdizyate tatra tatsAdhana nirdezo'numAnAlaGkAra' iti cettarhi - - 'anutpannaH 'pumAneSaH bhavati prasavAyudhaH / asau bhaveditarathA kathaMkAramatipriyaH // ' iti kaviprauDhikalpitAzrayAsiddhghalaMkAre'tivyAptiH / * hetorapakSavRttiyAM sAsiddhAlaMkRtirmatA ' ityasiddhAlaGkAralakSaNam / sa ca AzrayasvarUpavyAtyasiddhibhedena trividhaH / tathA ca tatra i vyAptiH 'siddhA / nanu ' siddhAzraye sAdhyasAdhananirdezo 'numAnam' iti cerhi - 1 ' budhAH kesariNaH zAvaM tvAM vadanti marutsuta / anyathA tvaM kathaMkAraM bhavet candranakhAyudhaH || iti vyApyatvAsiddhyalaGkAre'tivyAptiH / tatra candranakhAyudhatvahetoH ('zArdUlAcchabhallUkA dau) vyabhicAritvena kesarizAvatvasAdhyena saha vyApterabhAvAt / bhaktistadIyA - ta kRpAdRzaste - na '' siddhA' iti padaM 'ta' pratau nAsti / pumAneva - na 6 'ta' pratau ' zArdUlAchaphalAdau ' iti azuddhaH pAThaH vartate / 'na' pratau ' zArdUlAcchabhallUkAvyabhicAritvena' ityasti / ayaM pAThaH atra zodhitaH, AvaraNe saGkalitazca / 2 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnAlaGkAraprakaraNam 219 'sAdhanapadaM sAdhyavyAptiviziSTasAdhanaparamiti noktdossH|' ata eva - . 'rAmacandra ! vadanti tvAM sarvadvaitavivarjitam / anyathA ('madgirau bhAsi) sadvitIyaH kathaM vada // iti kaviprauDhikalpitaviruddhAlaGkAre'pi nAtivyAptiH / ... 'sAdhyAbhAvena tadvayAtA viruddhAlaMkRtirmatA' iti lakSaNAt / sadvitIyatvahetuH sarvadvaitatvarUpasAdhyAbhAvavyAptatvAditi cettarhi -.. 'raghUttama ! tvAmiha pUrNacandraM ...... vadanti yatpUrNakalo vibhAsi / . stuvantyacandraM kavayaH pare'pi .. yataH prakAzAtizayaH prabandhaH // ' iti / satpratipakSAlaGkAre kaviprauDhikalpite'vyAptiH / . 'pratipakSaH prajAgarti yatra tulyabalAnvitaH / asau satpratipakSAkhyo'laGkAraH kavisaMmataH // ', iti lakSaNAt / - na cAtra vyAjastutizaGkA / stutervAcyatvena gamyatyAbhAvAt / tatastatrAtivyAptiH siddhaa| nanvasatpratipakSatvenApi sAdhanaM vizeSyata iti cettarhi - ''ta' pratau 'mudrAbhAsi' ityasti / 'na' pratau 'mudrAbhAse' iti vartate / sa tu pAThaH 'madgirau bhAsi' iti zodhitaH AvaraNe dattazca / * upendravajrAvRttamidaM padyam / '' iti tallakSANAt - na Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ' api kAntAra saJcAre rAmo rAjA na saMzayaH / anyathaiSaH kathaMkAraM bhavetsiMhAsanasthitaH || ' iti kaviprauDhikalpite zleSapratibhotthApite bAdhAlaGkAre'tivyAptiH / 1 sAdhyAbhAvapramA yatra sA bAdhAlaMkRtirmatA' iti 'lakSaNAt / nanu tarhi "abAdhitatve'pi sAdhanaM viziSTam iti cetarhi parvato vhnimaanityaaditaarkik|bhimtpnycaavyvvaakye'tivyaaptiH / na ca tatrApyanumAnAlaGkAro'styeveti vAcyam / vicchitterabhAvAt / nanu - rUpaka zleSApahUnutyAdyanuprANitatvena sAdhananirdezo vizeSyata iti noktadoSa iti cetarhi tadanuprANita zuddhAnumAnAlaGkAre'vyAptiM ko vArayet ? zuddhamapyetat saMbhavatItyekAvaLIkAravacanAt / kiJca kiM karaNapramANatvAdimatAnusAreNa / nAntyaH / asaMbhavaprasaGgAt / sAdhyasAdhananirdezasya pramitirUpatvAt / nAnumAnaM jJAtasaMbandhasyaikadezasya darzanAt ekadezAntare asannikRSTe buddhiriti jaimininA buddhirevAnumAnamityuktatvAt / Adhe tavA siddhezca / tasmAdanumAnAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate 6 1 4 'sAdhyAnAbhAsasAdhana nirdeza sAdhyajJAnarUpAlaGkAro'numAnAlaGkAraH ' iti lakSaNaniSkarSaH / alaGkArarAghave anAbhAsapadena sarvAbhAsavyAvRttiH / alaGkArapadena prasiddhadhUmAnumAnavAkyavyAvRttiH tasyAlaMkArarUpatvAbhAvAt karaNapramANavAdimate sAdhyasAdhana"nirdezasAdhyajJAnAnumAnaM viziSTavaiziSTyA vagAhijJAnaM tatsAdhyajJa naM liGgaparAmarzarUpamiti na saMbhavaH / pramitipramANavAdimate'pi sAdhyasAdhananirdezena sAdhyajJAnaM vyApyatAvacchedakaprakArakapakSadharmatAjJAnAdirUpamiti nAsaMbhava iti draSTavyam / tallakSaNAt-na abAdhitatvenApi - na 2 nirdezena sAdhyajJAna-ta Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anumAnAlaGkAraprakaraNam ___221 udAharaNam - yataH svacchAkAre pratiphalati maJcittamukure raghUNAmuttaMsaH kaTitaTalasatpItavasanaH / 'sphuratsphAro hArAGgadayugamaNIkuNDalagharaH tataH sItAvItaH 'sa vibhuratisAnnidhyamayate // atra pratibimbAt bimbAnumAnam uktamiti mantavyam / rUpakAnuprANitazuddhAnumAnAlaGkArasya etadudAharaNam / zleSAdyanuprANitamaSyevamevodAharaNIyam / || atha kAvyaliGgAlaGkAraH // asya tarkanyAyamUlatvena peTikAsaGgatiH / anumAnAlaGkArAnantaram asyApi hetughaTitatvAnnirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'kAvyaliGgaM hetoH vAkyapadArthatA' ____ iti kAvyaprakAzakAraH / "hetovAkyapadArthatA kAvyaliGgam' ityalaGkArasarvasvakAraH / sphuratsphAraH-rAmaH, atra sphAraH AbharaNavizeSaH / sphuran sphAraH yasmin saH sphuratsphAraH / projvalAbharaNadhArItyarthaH / 2 'sItAnvItaH' iti sarvatra pratiSu pAThaH dRzyate / ayaM pAThaH azuddhaH / ataH 'sItAvItaH' iti zodhitaH / 'sItayA avItaH' yuktaH iti 'sItAvItaH' - sItAsahacaraH ityarthaH / sa vibhuH-rAmaH atisAnnidhyamayate-nikaTatamo bhavatItyarthaH / 'zikhariNIvRttam / 'rasai rudvaizchinnA yamanasabhalA gaH zikhariNI' iti talakSaNaM vRttaratnAkare / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 alaGkArarAghave 'vAkyAthoM yadi heturbhavati padArtho vizeSaNadvArA / dvividhaM kathayanti tadAlaGkAraM kAvyaliGgamiti / / ' iti vidyAdharaH / / 'tatkAvyaliGgaM hetutvaM yadvAkyArthapadArthayo' iti sAhityacintAmaNikAraH / ' hetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgamudAhRtam' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra vaktavyam / kiM hetoH padArthatvaM kAvyaliGgam ? kiMvA vAkyArthatvam ? samuciMtamubhayaM vA ? tayoranyataradvA ? nAdyaH / vAkyArthahetukakAvyaliGge avyApteH / na dvitIyaH / padArthahetukakAvyaliGge avyApteH / na tRtIyaH / asaMbhavAt / saMbhave vA 'pratyekahetuke tathaivAvyApti ko vArayet ? na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / kiMca anumaanaalngkaare'tivyaapteH| tatrApi sAdhanAparaparyAya hetoH padArthavAkyArtharUpatvAt / nanu jJApaketarahetoH padArthatvavAkyArthatvayoH kAvyaliGgamiti viziSTam iti cet tarhi arthaantrnyaase'tivyaaptiH| tatra jJApaketarasamarthakahetoH padArthavAkyArtharUpatvAt / nanu jJApakasamarthaketarahetoriti vivakSitamiti cettarhi - 'sampadyate pumAneSaH praaptshrey:prmprH| bhagavadraghuvaMzendrakRpAdRggocaratvataH // ' ityatrAtivyAptiH syAt / tatrApyuktalakSaNasatvAt / na ca tatra kAvyaliGgamiSTameveti vAcyam / . .. ' yadA punaH padArthahetutve tRtIyAntaM paJcamyantaM vA padamupAdIyate tadA hetutvamAtraM, nAlaGkAraH' iti vidyAdharavacanAt / / pratyekaheturiti-taM 'hetumAtraM-na Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvyaliGgAlaGkAraprakaraNam 223 tasmAt kAvyaliGgAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'jJApakasamarthaketarahetora'hetuvivakSitazabdArthatvagatatve kAvyaliGgam ' .. - iti lakSaNaniSkarSaH / 'na ca kAraNAt kAryasamarthanarUpArthAntaranyAse ativyAptissyAditi vaacym| tasyApi kAvyaliGgatveneSTatvAt / tacca zabdArthasya padArthavAkyArtharUpatvena dvaividhye saMbhavati / tatra hetovAkyArthatve yathA - 'ghaTayati zirasi kirITa vakSasi(hAraM tathA)Ggade bhujayoH / rAmo'khilAdhinAtho yotsyati pAtuM trilokamAsthAnIm // ' atra vAkyArthagatatvaM hetutvam / hetoH padArthagatatve yathA - * athavA zirassthela rAmacandrasya mauLinA / 'nItottarIyasaMmRSTasAndramandArareNunA / / atra rAmakirITollAse purandarAdisuramuktamandArakusumaparAganirAso hetuH / sa ca vizeSaNagatatvAt padArthagataH / ' hetuvibhaktyantazabdArtha - na . ' na ca kAraNAt kAvyasamarthanarUpAntarassyAditi - A 'mAtRkAyAM 'hAro'Ggade' iti pAThaH asti / sa tu doSapUrNaH iti kRtvA 'hAraM tathAGgade' iti zodhitaH / * AryAvRttamidam / 'vAkyArthagataM hetutvam - na ' padyamidamazuddha sarvAsu pratiSu dRzyate / gatyantarAbhAvAt tathaiva dattam / 'nItoparIyasaMmRddhasAndra - na Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ... alaGkArarAghave || atha arthAntaranyAsAlaGkAraH / / asyApi pUrvavat pettikaasnggtiH| samarthakahetoH kArakAdivatvApekSayAtijaghanyatvAt tatsApekSakakAvyaliGgasyAnte nirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'sAmAnyaM vA vizeSo vA tadanyena samarthyate / yatra so'rthAntaranyAsaH sAdhayeNetareNa vA / / ' iti kAvyaprakAzakAraH / 'sAmAnyavizeSabhAvakAryakAraNabhAvAbhyAM / nirdiSTaprakRtasamarthanamarthAntaranyAsaH // ' ____ ityalaGkArasarvasvakAraH / 'sAmAnyena vizeSaH sAmAnyaM vA yathA vizeSeNa / kathitaH samarthyate'rtho bhavati tadArthAntaranyAsaH // ' _ iti vidyaadhrH| 'sAmAnyasya vizeSeNa tenAnyasya samarthanam / yatra cArthAntaranyAsaH sAdhAttadviparyayaH // ' - iti sAhityacintAmaNikAraH / 'kAryakAraNasAmAnyavizeSANAM parasparaM samarthanam yatra so'rthAntaranyAsa udAhRtaH' iti vidyAdharaH / kAvyaprakAzakAralakSaNe itareNa vA baidharyeNa vetyarthaH / tatra sarvatra vaktavyam / kiM sAmAnyena vizeSaNasamarthanamarthAntaranyAsaH ? kiM vA vizeSeNa sAmAnyasamarthanaM vA ? AhosvidubhAbhyAmubhayasamarthanaM vA ? utAnyatareNAnyatarasamarthana vA ? nAdyaH / vizeSeNasAmAnyasamarthanarUpArthAntaranyAse avyApteH / na dvitIyaH / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpArthAntaranyAse'jyApteH / na tRtIyaH / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAntaranyAsAlaGkAraprakaraNam 225 asaMbhavaprasaGgAt / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / tasmAdarthAntaranyAsAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'sApekSasyArthasyArthAntareNa samarthanamarthAntaranyAsaH' ............ iti lakSaNaniSkarSaH / / sa ca kAryakAraNabhAvena sAmAnyavizeSabhAvena vA prakRtasamarthanetra dvaividhyaM prApnoti -. : . i) tatra sAmAnyena vizeSasamarthanaM yathA - 'tirodadhe sahasrAMzuH rAmamauLimaNitviSA' / 'anyattejastirodhAtuH khatejo'ntarddhimaznute // '. atra sAmAnyaM rAmamaNikirITakAntyA sUryatejastirodhAnarUpavizeSa samarthayatIti / ii) vizeSAt sAmAnyasamarthanaM yathA - 'sarvottaro bhavatyeva pAdasevI preshituH| rAmasya pAdakaTakaH suramauLi karotyadhaH // ' atra rAmapAdakaTakaM suramukuTAnAmupari vartate iti vizeSeNa sAmAnyasamarthanam / - iii) kAryAt kAraNasamarthanaM yathA - 'kaTakaM rAmapAdAne ghaTaya tvaM maNImayam / prakAzatetra nitarAM rAmapAdopasevakaH // ' atra phalabhUtena rAmapAdopasevinAM prakAzAtizayena rAvaNabhUtaM kaTakasya rAmapAdasevanaM samarthyate / 1 tviSaH - ta 'anyA tejAstirodhAtuH svatejo'tarvimaznute-ta . Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 alaGkArarAghave 'atha vAkyanyAyapeTikA // yathAsaMkhyAlaGkAraH // tarkanyAyapeTikAnantaraM mImAMsAprasiddhavAkyanyAyapeTikAnirUpaNamiti peTikayossaGgatiH / tatrApi 'sarvavAkyAnAM padArthoddezapradhAnatvAt padArthoddezagarbhayathAsaMkhyAlaGkAranirUpaNaM prthmmityvaantrsnggtiH| tatra - 'yathAsaMkhyaM krameNaiva kramikANAM samanvayaH' iti kAvyaprakAzakAraH / 'uddiSTAnAm arthAnAM krameNAnUddezaH yathAsaMkhyam' itylngkaarsrvsvkaarH| 'uddiSTAnAM padArthAnAM ythaakrmmnuuditaiH| samanvayo yathAsaMkhya zAndaM cArtha ca tadvidhA ||' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'uddiSTAnAM padArthAnAM pUrva pazcAdyathAkramam / anUddezo bhavedyatra tadyathAsaMkhyamiSyate ||' iti vidyAnAthaH / nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam - ''pItAmbaraM ratnakirITamaGgade __ harinmaNiM nirmalakuNDale ddhau| 1 'atha vAkyanyAyapeTikA'- iti bhAgaH 'ta' prato nAsti / ' sarvavAkyanyAyAnupradhAnoddezapradhAnatvAt-ta ' padyamidaM -- upajAtivRtte' vartate / prathamatRtIyacaturthapAdeSu 'tatajara' gaNaiH indravaMzAvRttaM lakSaNam / 'syAdindravaMzA tatajairasaMyutaiH' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / dvitIyapAde 'jatajaragaNaiH' vaMzasthavRttalakSaNam / 'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti tallakSaNaM vRttrtnaakre| anayoH mizraNAt idamupajAtivRttam / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthApattyalaGkAraprakaraNam 227 kaTyAssthale mUrdhani 'bAhayoyuge __vakSaHsthale zrotrayuge raghUttamaH // || atha arthApattyalaGkAraH // asyApi vAkyanyAyamUlatvAt peTikAsaGgatiH / "padArthoddezagarmayathAsaMkhyAnantaram arthApattigarbhatayA asyApyantaraGgatvAt tannirUpaNamucitam ityavAntarasaGgatiH / tatra - 'daNDApUpikayArthAntarApatanamApattiH' . ityalaGkArasarvasvakAraH / 'daNDApUpikayA yatsyAdevArthAntarApatanam / arthApattiriyaM sA kathitAlaGkArapAragairdvadhA / '' __ iti vidyAdharaH / 'yatra kaimutikanyAyAt syAdarthAntarakalpanam / iyamarthAntarApatterApattiriti smRtA // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'ekasya vastuno bhAvAdyatra vastvanyadApatet / kaimutyanyAyataH sA syAdarthApattiralaMkriyA / ' iti vidyAnAthaH / sarvANImAni lakSaNAni nigdvyaakhyaataani| 'bAhuparyAyaH 'bAhA' zabdaH AkArantastrIliGge vartate / tasya SaSThI dvivacane 'bAhayoH' iti rUpaM bhavati / 'padArthoddezagarbhayathAsaMkhyAnantaramasyArthaniSpattigarbhatayAsyApekSayAntaGgatvAt tannirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH-na ... Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 udAharaNam - 'ravistirodadhe ratnarAmakoTIratejasA / tatra pAvakazItAMzutArAdInAM tu kathA || ' - // atha parisaMkhyAlaMkAraH || asyApi pUrvavat peTikAsaGgatiH / arthAntarA patanagarbhArthApattinirUpaNAnantaram arthAntaravarjanapradhAnaparisaMkhyAyAH vRddhiH sthatvAt asyAH prAsaGgi kyavAntarasaGgatiH / nanu 6 kiJcitpRSTamapRSTaM vA kathitaM yatprakalpate / tAdRganyavyapohAya parisaMkhyA tu sA smRtA || " iti kAvyaprakAzakAraH / ' ekAsyAne prAptAvekatra niyamanaM parisaMkhyA ' alaGkAra ityalaGkArasarvasvakAraH / 8 ' ekasyAnekatra prAptAvekatra yo bhavenniyamaH / khyAtA sA parisaMkhyA saMkhyAvadbhizcaturbhedA || " iti vidyAdharaH / 'satyAM prAptAvanekasmin ekadezasya vastunaH / syAdekasmin niyamanaM parisaMkhyA caturvidhA || ' iti sAhityacintAmaNikAraH / ' ekasya vastunaH prAptAvanekatraikadA yadi / ekatra niyamaH sA hi parisaMkhyA nigadyate || ' tatra dvitIyAdilakSaNAni na yuktAni / iti vidyAnAthaH / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parisaMkhyAlaGkAraprakaraNam 229 'kiM Nu dhaNaM 1 kuLavijA ko lAho saMjaNeNa sahavAsam' iti prshnpuurvottraalngkaare'tivyaaptiH| tatra dhanatvAdeH vastuno'nekaprAptAvekatra kulavidyAdiniyamapratIteH / itaranivRttau rUDhAyAH parisaMkhyAyAH ekatra niyamanarUpatvAbhAvAt itarabhedasAdhane asiddhayApattezca / kAvyaprakAzakAralakSaNe vaktavyaM-tatra yatpRSThaM kathita anyavyapohAya kalpate 'sA parisaMkhyeti vA ? yadapRSTaM kathitam anyavyapohAya kalpate sA parisaMkhyeti vivakSitam ? ubhayaM vA ? tayoranyataradvA ? nAdyaH / dvitIyaparisaMkhyAyAmavyApteH / na dvitiiyH| prathamaparisaMkhyAyAmatryApteH / na tRtIyaH / asaMbhavApatteH / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirUpaNAt / tasmAt parisaMkhyAlaGkAralakSaNaM dunirvacamiti cet atrocyate - 'ekasya vastuno'nekatra prAptAvekatra niyamanena / anyanivRttitvena vivakSitAnyanivRttiH parisaMkhyA // ' iti lakSaNaniSkarSaH / na praznapUrvottarAlaGkAre'tivyAptiH / tatra itaranivRtteH pratIyamAnAyA api uttaratvena vivakSitatvAt / anyanivRttitvenAvivakSitatvAt / anyanivRttitvena vivakSitetyanena tadvyAvRtteH / nApi itarabhedasAdhane'siddhayApattiH / itaranivRttirUpatvasya satvAt / sA parisaMkhyA prathama dvividhA / prabhapUrvikA apraznapUrvikA ceti| dvividhApi sA zAbdavarjanIyyA ArthikavarjanIyyA ceti cAturviyaM prApnoti parisaMkhyA / / i) atra zAbdavarjanIyA praznapUrvikA parisaMkhyA yathA - . ko dhavalastrailokye rAghavahAro na pUrNacandrAMzuH / kiM pItaM rAmakaTItaTavasanaM naiva kAzcanaM 'vimalam || 'sA parisaMkhyeti vA vivakSitam ? yadapRSThaM kathitam anyavyapohAya kalpate sA parisaMkhyA iti vA - na 'AyovRttam / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 alaGkAra rAghave ii) ArthikavarjanIyyA praznapUrvikA yathA - . 'kiM locanaramaNIyaM maNimayaraghunAthamUrdhakoTIram / . kiM dhArya manasi satA rAmapadAmbhojamullasatkaTakam // ' atra pUrvatra na sUryamaNDalamityarthAt pratIyate / uttaratra na tu parayuvatirityarthAt pratIyate / iii) apraznapUrvikA zAbdavarjanIyyA yathA - 'kaTItaTe pItapaTo na valkalaM ' karAmbuje kaGkaNameva nAMkuzam / zirasyapi sphArakirITameva no ___ jaTAgaNo rAjati jAnakIpateH // ' iv) apraznapUrvikArthikavarjanIyA yathA - 'raghuvaMza eva vaMzo raghupatirevAtra rakhako rAjA / "anyamahAlaGkArAH .... .... .... .... || atra pUrvatra nAnyo rAjeti varjanIyamArthikam / uttaratra na laukikabhUSaNAnIti varjanIyamArthikam // - - 'AryAvRttamidaM padyam / 'vaMzasthavRttamidaM padyam / 'anyamahAlaGkArAH ityanantaraM ekatra pratau 'suguNAya nAgamAvedyAH' ityasti anyasyAM pratau 'suguNAya rAmavedyA' iti vartate / sarvo'pyayaM pAThaH doSapUrNaH iti upari na dattaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamAlaGkAraprakaraNam 231 || atha niymaalngkaarH|| asyApi pUrvavat peTikAsaGgatiH / asyApiniyama ghaTitatvena tadAnantaryamityavAntarasaGgatiH / 'ekatrAnekavastUnAM prAptAvekasya vastunaH / niyamo'laMkRtijJAnAM niyamAlaMkRtirmatA // ' 'nigadavyAkhyAtametallakSaNam / udAharaNam - 'prAradvAramadhyaM vasa nIla vAyuputrAvaraM dakSiNamaGgada tvam / vibhISaNAdyairahameva sAkSAt kimuttarairuttaramAvasAmi // ' -0 || atha apuurvaalngkaarH|| asyApi pUrvavat peTikAsaMGgatiH / parisaMkhyAniyamAlaGkAranirUpaNAnantaram asyApyutthitatvAttannirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / 'atyantAlakSitArthasya prAptiyatra nibadhyate / eSAlaGkArazAstrajJairapUrvAlaMkRtismRtA / ' nigadavyAkhyAtaM lakSaNam / udAharaNam - 'iha pazya rAma ! maNizRGgasaGgato nayanAminandanakaro hiraNmayaH / kvacidapya vizrutavilokito mRgaH samupaiti samprati vicitravikramaH // ' nigamavyAkhyAtam - na upajAtivRttamidaM padyam / ''majubhASiNIvRttamidaM padyam / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 alaGkArAraghave || atha uttraalngkaarH|| .asyApi puurvvtpettikaasnggtiH| praznaghATetatvena asyApi parisaMkhyAnantaryamityavAntarasaGgatiH / nanu - 'uttarazrutimAtrata: praznasyonnayanaM yatra kriyate tatra vA sati / asakRt yadasaMbhAvyam uttaraM syAttaduttaram ||' .. iti kAvyaprakAzakAraH / 'uttarAtpraznonayanamasakRdasaMbhAvyamuttaraM cottaram' .. ityalaGkArasarvasvakAraH / 'yatrottarAdupanyastA praznasyonnayanaM bhavet / uttaraM praznapUrva vApyasakRtsyAttaduttaram // ' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'uttarAt prazna unnayo yatra praznottare tathA / bahudhA ca nibadhyete taduttaramudIryate / / ' iti vidyAdharaH / tatra sarvatra vaktavyam / uttarAt praznonnayanaM vottarAlaGkAraH ? asakRtpraznottaranibandho vA ? ubhayaM vA ? anyataro vA ? nAdyaH / dvitIyottare avyApteH / na dvitIyaH / prathamottare avyApteH / na tRtIyaH / ubhayorekatropanibandhAsaMbhavAt asambhavaprasaGgAt / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / tasmAt uttarAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cet atrocyate - 'uttarAt praznonnayanarUpatve satyasakRt praznottaropanivandharUpatvAnadhikaraNameladvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaGkAraH' uttraalngkaarH| asakRtpraznottaropanibandhanarUpottarAlaGkAre vizeSyasatve'pi satyantavizeSaNAsattvAt viziSTAbhAvAnugatyA lakSaNAnugatiH / uttarAt praznonayanarUpottarAlaGkAre tu vizeSaNasatve'pi vizeSyAsattvAt viziSTAbhAvAnugatyA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAlaGkAraprakaraNam 233 lkssnnaanugtirdRssttvyaa| alaGkArAntare'tivyAptinirAsAyaitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNetyuktam / uttarAlakAradvaividhyaM spaSTameva / / i) tatra nibadhyamAnottarAt praznonayanaM yathA - 'siMhAsanamadhiSThAya rAmacandre kirITini / / pAlayatyakhilaM lokaM bharato mumude sakhe // ' atra kirITini rAme lokaM pAlayati bharato mumude ityuttareNa bharataH kathaM muditaH iti praznamunnIyate / ii) praznapratipAdanapUrvakamuttaraM yathA - 'kA vidyA sukavitvaM kiM vA vRttaM paraMparAgatam / ko devo raghunAtho kA vA bhUSA tadIyyakoTIram || __ // atha vikalpAlaGkAraH / / asyApi puurvvtpettikaasnggtiH| 'vAkyanyAyamUloktAlaGkArApekSayA vikalpAlaGkArasya jaghanyatvAt atra nirUpaNamucitamityavAntarasaGgatiH / tatra - 'tulyaSalavirodho vikalpaH' ityalaGkArasarvasvakAraH / 1 vAkyanyAya' ityataH 'jaghanyatvAt' ityantabhAge 'ta' pratau-vAkyanyAyamUloktAlaGkArApekSayA vikalpAlaGkArasyASTadoSaduSTatvazaGkAkalaGkitatvena jaghanyatvAt ' iti dRzyate / 'na' pratau tu - ' vAkyanyAyamUloktAlaMkArApekSayA itarAlaMkArapUrvadoSaduSTatvazaGkAkalaGkitattvena jaghanyatvAt' iti vartate / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 alaGkArarAghave 'tulyapramANavaiziSTayAt prAptAvekatra yaugapadyena / ubhayoH samAnabalayoH sphurati virodhe vikalpa ityuktaH / / ' iti vidyAdharaH / 'virodhe tulyabalayoH vikalpaH samudAhRtaH' iti sAhityacintAmaNikAraH / 'virodhe tulyavalayoH vikalpAlaMkRtirmatA' iti vidyAnAthaH / nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam - 'sadivyAbharaNo rAmaH saguNo vA mahAjanAH / rAmAnandamayaM brahma 'nirguNaM vA vicintyatAm // ' atra saguNarAmopAsananirguNarAmabrahmopAsane tulyabale pramANadvayena prApte tayoviruddhatvAt yogapadyAsambhavena vikalpaH / || atha samuccayAlaGkAraH // asyApi pUrvavat peTikAsaGgatiH / vikalpapratipakSatvena avAntarasaGgatiH / nanu - 'guNakriyAyogapadyaM samuccayaH' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'yadbhavati yogapadhaM guNakriyAyAM samuccayaH sa syAt' __ityekAvaLIkAraH / 'samuccayo yaugapadyAt nirdiSTAzcedguNAH kriyAH' iti saahitycintaamnnikaarH| 'nirguNaM vApi cintyatAm-na Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samuccayAlaGkAraprakaraNam 235 'guNakriyAyogapadyaM samuccaya udAhRtaH' iti vidyAnAthaH / tatra sarvatra vaktavyam / kiM guNayogapadyaM samuccayaH / kiM vA kriyAyogapadyam / Ahosvit guNakriyAyogapadyam / utAnyatarayogapadyam / naadydvitiiyau| kriyAyogapadyarUpaguNayogapadyarUpasamuccaye ca krameNAvyApteH / ata eva na tRtIyaH / na caturthaH / anyatarazabdArthAnirvacanAt / tasmAt samuccayAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate - 'jAtidravyAtiriktabhAvAnAM yogapadyena samuccayaH' . iti lakSaNaniSkarSaH / udAharaNAni - i) 'tatraikaviSayatve guNasamuccayo yathA - ... 'siMhAsanamupArUDhe rAmacandra kirITini / saGkalpotsAhasaMmohAH kRtArthA bharatAtmani / ' ii) tatra ekakriyAsamuccayoM yathA - rAme zizau raNitanUpurakiGkiNIka magre nije naTati kosalarAjaputrI / Alokate zirasi jighrati gaNDayugmaM .... .... nivezayate'pi cAGke / 1 tatraikaviSayatve guNasamuccayo yathA'- ityArabhya 'sadivyabhUSe' ityanto bhAgaH 'na' pratau luptaH / 'sarvAsu pratiSu 'cumbatyabhISaya nivezayate'pi cAke' iti caturthapAdo'yaM dRzyate / atra 'cumbatyabhISaya' ityasmin bhAge doSaH vartate / gatyantarAbhAvAt TippaNyAM pradarzitaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 iii) minaviSayatve guNasamuccayo yathA - bhadrAsanamupAruDhe rAmacandre khalaMkRte / prasannAssarito lokA muditA vimalA dizaH // iv) 'tatraiva kriyAsamuccayo yathA 4 sadivyabhUSe sitacAmarAGke siMhAsanAdhyAsini rAmabhadre / varSanti puSpANi surA, naTanti rambhAdayo, dundubhayo nadanti // v) guNakriyA sAmastyena yathA - 'pArzvodvIjitacAmare'tidhavalacchatra zriyAlaMkRte rAjabhUSaNabhUSite raghupatau siMhAsanAraM / hiNi / sAnandaM nibiDAnurAgamuditAzcaryazca saudhottamam Arohanti vilokayantyanimiSaM sAketavArAGganAH || -0 // atha dvitIya samuccayAlaGkAraH // asya saGgatidvayamatIva spaSTam / nanu , ' tatsiddhihetAvekasmin yatrAnyat 'tatkaraM bhavet alaGkArarAghave - iti kAvyaprakA zakAraH / 2 1 tatraiva - bhinnaviSayatve eva ityarthaH / * upajAtivRttam / 3 padyamidaM zArdUlavikrIDitavRttam / 'sUryAzcairmasajAstatassaguravaH zArdUla vikrIDitam' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / samuccayAlaGkArasyaiva 'tatkara' iti aparanAma / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samuccayAlaMkAraprakaraNam 237 'ekena kriyamANaM yatrAnyaH spardhayaiva tatkurute / so'pi samuccayabhedaH kathito'nyastatkaro dvaidham // iti vidyAdharaH / 'yatraikasmin nigadite sAdhake sAdhyasiddhaye / tadanyAnyapi kurvanti sa tatkara itISyate / / ' . iti sAhityacintAmaNikAraH / 'khale kapotanyAyena bahUnAM kAryasAdhane / kAraNAnAM samudyogaH sa dvitIyassamuccayaH // ' iti / dvitIyasamuccayaH tatkara iti paryAyaH / tatra prathamadvitIyayoH yathAzrute'rthe samAdhyalakAre ativyApteH / tatrApyekasmin kAryasAdhane kAraNAntarapravezAt / dvitIyacaturthalakSaNayostu 'khale kapotAH patitAH zAlibIjAnyabhakSayan' ityatrApi tatkarAlaGkArApattiH / na ca tatrApi tatkara eveti vAcyam / kapotAnAM prAtisvikazAlibIjabhakSaNabhedapravRttatvenaikakAryavyApArAbhAvAt / na ca zAlibIjabhakSaNatvAvacchedena tatraikakAryatvaM zakyam / 'vAlena kazcitprajaghAna kazcit __bhujela kazciccaraNena kazcit / dadAra kazcinnakharaizca daMzan dantaistathaivaM kapayo'pipIDan' | ityAdAvapi samuccayAlaGkAraprasaGgAt / tatrApi pIDatvAvacchinnapIDAyA 'upajAtivRttamidam / asmin padye caturthapAde ' apipIDan' ityetat kriyApadam / avagAhanArthakapIDadhAtoH luGi prathamapuruSabahuvacanAntaM rUpam / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 alaGkArarAghave ekatvAt / kiJca acetanakAraNasamuccaya vidyAnAthalakSaNasyA'vyAptiM ko vArayet : teSAM cetanadharmasamudyogAbhAvAt / tasmAt tatkarAlaGkAralakSaNaM durnirvacamiti cedatrocyate- ' khale kapotanyAyena pravRttAnAM kAraNAnAM svabhAvena ekasmin sati kArye vyApArastatkaraH iti lakSaNaniSkarSaH / " na samAdhyalaGkAre'tivyAptiH / tatra khale kapotanyAyena kAraNAnAmapravRtteH / na ca ' khale kapotAH patitA:' ityAdAvatiprasaGgaH / tatra svabhAvena kArya - syaikatvAbhAvAt / udAharaNam - ' zIlaM vidyA sakalaviSayA saccaritraM pavitraM vedAntoktassuguNanikaro'khaNDa kIrtipratApau / lakSmIH sAkSAt raghupatimalaMkurvate nirvikAmAH tenaivAlaGkaraNamayate bhUSaNAnAM prapaJcaH ' // ' atra zIlavidyAdInAM sarveSAM khale kapotanyAyena rAmAlaGkArasAdhakatvam / // atha phalasamuccayAlaGkAraH // asya peTikAsaGgatiH pUrvavat / asya kaviprauDhimAtrakalpitatvena uktasamuccayadvayApekSayA jaghanyatvAt tadAnantaryamityavAntarasaGgatiH / 1 101 6 yugapaddhetunaikena yatrAnekaphalodayaH / alaGkAro'yamAkhyAto budhaiH phalasamuccayaH || ' nigadavyAkhyAtaM lakSaNam / mandAkrAntAvRttam / 'mandAkrAntA jaladhiSaDagaimbha natau tAdgurU cet' iti tallakSaNaM vRttaratnAkare / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalasamuccayAlaGkAraprakaraNam 239 'muktA jaTAstvayi mahAmukuTaM dadhAne sAketahRdayotsavabhUmalAbhaH / mAturmamApi bhuvaneSvayazovinAzaH _ siddhayanti rAma ! bhuvi yogyanRpAlavatvam / / atra vanavAsaM vinA rAmasya mukuTadhAraNarUpakAraNena yugapadamekaphalasiddhiH / // atha smaadhylNkaarH|| pUrvavadasya peTikAsaGgatiH / asyApi kAryakAraNabhAvagarbhatvena tatkarA nntryjaatyvaantrsnggtiH| tatra - 'kAraNAntarayogAt kAryasya sukaratvaM samAdhiH' ityalaGkArasarvasvakAraH / 'samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH' . iti kAvyaprakAzakAraH / paTTAbhiSekavelAyAM rAme mukuTaM dadhAne sati taM prati kaikeyyAH uktiriyam - ayi rAma ! tvayi mahAmukuTaM dadhAne sati jaTAH - vanavAsAyAM baddhAH jaTAH muktAH / evameva jaTAH mukti prAptavatyaH / sAketajanahRdaye paTTAbhiSekotsavenAnena adhikAnandaH saJjAtaH / mAtuH mamApi loke sthitasya apayazasaH nAzaH idAnImabhUt / bhuvi yogyanRpAlavattvamapi sampannam iti / atra jaTAnAM muktireva phalam / sAketajanAnAmadhikAnandaprAptireva phalam / kaikeyyAH apayazovinAza eva phalam / bhuvaH yonyanRpAlalAbha eva phalamiti phalacatuSkaM samuccIyate'tra iti phalasamuccayAlaGkAraH / vasantatilakAvRttam / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ekasmin kAraNe kAryasAdhane'nyat parApatet kAkatAlIyaniyataH sa 'samAdhirudIyate || " 1 " 2 nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam ' khayamAhRtaizva kusumai raghUttame dayitAkacatra jamalaM cikIrSati / vanapAdapaH pavanaghAtapAtitaiH prasavairnavairmuhuralaMcakAra tam' | ' iti vidyAnAthaH / // atha zRGkhalAnyAyapeTikA // vAkyanyAyapeTikAnantaraM pariziSTazRGkhalA nyAyapeTikAnirUpaNamucitamiti peTikayossaGgatiH / || atha kAraNamAlAlaMkAraH // tatra kAraNamAlAlaGkAraH prathamaM nirUpyate / asya zRGkhalA nyAyamUlatvena peTikAsaGgatiH / samAdhyalaGkArapadasyApi kAraNagarbhatvAt tadAnantaryamityavAntara saGgatiH / tatra " pUrvasya pUrvasya uttarottara hetutve kAraNamAlA alaGkArarAghave " hetvantarasaMbandhAt sphUrjati kAryasya yatra saukaryam / sa samuccayasAdRzyAt samAdhinAmAtra nirdiSTaH // ityalaGkArasarvasvakAraH / (ekAvaLI - 8 unmeSaH - 59kA) majjubhASiNIvRttamidam / 'sajasAjagau bhavati maJjubhASiNIti ' tallakSaNaM vRttaratnAkare / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNamAlAlaGkAraprakaraNam 241 'yadyatpUrva tattadyathottaraM cet krameNa saMzrayati / hetutvaM bhavati tadA kAraNamAletyalaGkAraH // ' iti vidyaadhrH| 'pUrva pUrva prati yadA hetuH syAduttarottaram / tadA 'kAraNamAlAkhyamalaMkaraNamucyate // ' iti vidyAnAthaH / nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam - 'sukRtena matirmatitaH kavitA kavitAvibhavena kRtirvimalA / kRtito raghunAthatanUssadalaMkRtivarNana metadatIva phalam // ' // atha mAlAdIpakAlaMkAraH // asyApi puurvvtpettikaasnggtiH| pUrvapUrvasyottarottaraM prati hetutvarUpakAraNamAlAnantaraM pUrvapUrvasyottarotkarSAvahatvarUpamAlAdIpakasya buddhiHsthatvAt praasnggikyvaantrsnggtiH| tatra - 'pUrvapUrvasyottarottaraguNAvahatve mAlAdIpakam' . ityalaGkArasarvasvakAraH / 'yathottaraM cetpUrvasyArthasya hetutaa| tadA kAraNamAlA syAt / / (kAvyaprakAzaH-10 ullAsaH) ' 'metadedavaphalA' iti 'ta' pratau azuddhaH pAThaH dRzyate / 'na' pratAvapi azuddhapATha eva / 'metadatIvaphalam ' iti zodhitaH / ' toTakavRttam / 'iha toTakamambudhisaiH kathitam' iti tallakSaNaM vRttaralAkare / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhalaGkArarAghave 'yatrottarottaraguNAvahatvamullasati pUrvapUrvasya / tadidaM mAlAdIpakamityAmnAtaM vipazcidbhiH // ' ityekAvalIkAraH / ' yadA tu pUrvapUrvasya sambhaveduttarottaram / pratyutkarSAvahattvaM tanmAlA'dIpakamucyate // ' iti vidyAnAthaH / nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNam - 'ratnavibhAti mukuTaM mukuTena mUrdhA - mU| ca maithilasutAramaNassa rAmaH / rAmeNa sarvabhuvanaM bhuvanaizca kRsna brahmANDamANDamamunApi ca vizvamUrtiH // ' 1. // atha sArAlaMkAraH // / asya pUrvavatpeTikAsaGgatiH / asyApyutkarSagarbhatvena mAlAdIpakAnantaryamityavAntarasaGgatiH / ''uttarottaramutkarSassAraH' ityalakArasarvasvakAraH / ' 'mAlAdIpakamAdyaM cet yathottaraguNAvaham ' - [kAvyaprakAzaH-10 ullAsaH] * vasantatilakAvRttam / uttarottaramutkarSaNamudAraH' iti alaGkArasarvasvakAralakSaNam / pAThAntare ' ' uttarottaramutkarSassAraH' iti vartate / pAThAntara eva atra svIkRtaH / 'udAraH' ityapi asya nAmAntaramityavagamyate [alaGkArasarvasvampRSThasaM 142] / bAMbe nirNayasAgaramudraNAlayakAvyamAlAprakAzanam kAvyamAlA 35, 1893 isavI] Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArAlaGkAraprakaraNam 243 'vastuspRhaNIyatve vizrAnti cedyathottaraM tanute / sAro nAma tadAnIM kathito'laGkArajJaiH // ' ityekAvaLIkAraH / / 'uttarottaramutkarSaH sArAlaMkAra ucyate' iti vidyAnAthaH / . nigadavyAkhyAtAni lakSaNAni / udAharaNAni - 'jagatsu devatA bhAti devatAyAM ca rAghavaH / rAghave ratnamukuTaM mukuTe rucimaNDalam // ' atra uttarottaraM prakAzotkarSaH / -0 // atha ekAvalyalaGkAraH // asyApi pUrvavatpeTikAsaGgatiH / parizeSAt puurvaanntrymityvaantrsnggtiH| 'yathApUrva parasya vizeSaNatayA sthApanApohane ekAvalI' . ityalaGkArasarvasvakAraH / 'sthApyate'pohyate vA'pi yathApUrva paraM param / vizeSaNatayA yatra vastu saikAvalI dvidhA // ' iti kAvyaprakAzakAraH / 'paramparAkramAt pUrva pUrva prati vizeSaNam / sthApanApohanAbhyAM ca seyamekAvalI dvidhA ||' .. iti sAhityacintAmaNikAraH / 'yatrottarottareSAM syAt pUrva pUrva prati kramAt / vizeSaNatvakathanamasAvekAvalI matA // ' iti vidyAnAthaH / tatra AdyadvitIyatRtIyalakSaNAni na yuktAni / parasya parasya pUrva pUrva prati vizeSaNatayA sthApanamekAvalItyukte tAdRzApohanarUpaikAvalyAmavyApteH / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 alaGkArarAghave parasya parasya pUrva pUrva prati vizeSaNatayApohanamekAvalItyukte taadRshsthaapnruupaikaavlyaamvyaapteH| samuccitobhayavivakSAyAm asaMbhavApatteH / tadubhayAnyataravivakSA na yuktA / anyatarazabdArthasya durnirvacatvAt / tasmAnna tAni lakSaNAni yuktAni / kintu vidyAnAthalakSaNameva yuktamiti vayaM tu bhaNAmaH / sA dvividhA / sthApanarUpA amohanarUpA ceti / apohanaM niSedhaH / j) tatra sthApanodAharaNam - ''maNayo bhUSaNaiAnti bhUSaNAni kharadviSaH / aGgenA'GgaM nisargeNa nisargaH svayamajvalaH // ' ii) apohanodAharaNam - ''na tatkavitvaM bhuvi yena kAvya nirmIyate nojvalabandharamyam / kAvyaM na tadyatra raghUttamasya __ na vidyate bhUSaNavarNanaikyam ||' -0maNayaH bhUSaNairbhAnti / kharadviSaH-rAmasya bhUSaNAni aGgena bhAnti / aGgaM nisargeNa bhAti / nisargaH svayamujvalaH vartate ityevaM krameNa anvayaH kAryaH / ujvalamanohAriNaM padabandhaM vinA nirmita kAvyaM kavitvameva na / rAmabhUSaNavarNanaikyaM vinA vidyamAnaM kAvyaM kAvyameva na iti niSedharUpaikAvalI / atra ujvalahAripadabandhayutaM kAvyameva kavittvam / anyanna / rAmAlaGkAravarNanayutaM kAvyameva kAvyam anyanna iti bhAvyam / / ujApativRttam / ''ta' prato ' bhUSaNadarzanakam ' iti pAThaH vartate / kintvatra arthAnurodhAt 'bhUSaNavarNanaikyam' iti 'na' pratipAThaH svIkRtaH / .. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsRSTayalaGkAraprakaraNam 245 // atha saMsRSTisaGkarapeTikA // . asyAH peTikAyAH pariziSTatvAdante nivezaH / uktAnAmalaGkArANAM parasparasaMbandhena saMsRSTisaGkarAkhyAvalaGkAradhurandharau bhavataH / nanu uktAlaGkArANAM tattadalaGkAratvenaiva kAvyacArutvahetutvasiddheH saMsRSTisaMkararUpAlaGkArakalpanaM vyarthameva syAditi ceducyate / yathA laukikahArakeyUrAdInAmalaGkArANAM pRthageva cArutvahetUnAmapi parasparasaMbandhena cArutvAtizayahetutvaM tathaiva zabdArthAlakArANAmapi parasparasaMbandhena cArutvAtizayahetutvAt alaGkAradhurandharatvakalpanaM yuktameva / sa ca saMbandhaH saMyogasamavAyabhedAt dvividhaH / tatra tilataNDulanyAyena saMbandhe saMyogaH / kSIranIranyAyena saMbandhe samavAyaH / _i) tatra saMsRSTinirUpyate 'tilataNDulanyAyenAlaGkArANAM mithaH saMbandhe *saMsRSTiH / ' asau trividhA / zabdAlaGkArasaMsRSTiH arthAlaGkArasaMsRSTiH ubhayAlaGkArasaMsRSTizceti / * ' 'seSTA saMsRSTireteSAM bhedena yadiha sthitiH / eteSAM samanantaramevoktasvarUpANAM yathAsaMbhavam anyonyanirapekSatayA yadekatra zabdamAge eva, arthaviSaye eva ubhayatrApi vA avasthAnaM sA ekArthasamavAyasvabhAvA saMsRSTiH / ' [kAvyaprakAzaH-10 ullAsaH] . 'tilataNDulasaMzleSanyAyAdhatra parasparam / saMzliSyeyuralaGkArAH sA saMsRSTirnirUSyate // ' yatra tilataNDulanyAyena parasparasaMbaddhA rUpakAdayo bhavanti sA sNsRssttiH|' pratAparudrIye-alaGkAraprakaraNam ] ''eSAM tilataNDulavanmizratvenAbhyadhAyi saMsRSTiH / ' ___[ekAvalI-8 unmeSaH-76 kA] * 'eSAM tilataNDulanyAyena mizratvaM saMsRSTiH / ' [alaGkArasarvasvam ] Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 iii) arthAlaMkArasaMsRSTiryathA - - " ii) tatra zabdAlaMkArasaMsRSTiryathA naTakule nikaTe naTanodyate sakaTakaM ghaTayanmukuTaM sphuTam / adhita dAzarathirdharaNIdhuraM saphaNadaM dhaNadaMdhaNadundubhi || ' atra vRtyanuprAsayamakayoH saMsRSTiH / 1 2 atra tadguNArthAntaranyAsayoH saMsRSTiH / ubhayasaMsRSTayorapIdamevodAharaNam / vRttyanuprAsasya ca atra saMbhavAt / * alaGkArarAghave ' gacchati rAgamanuSyA nAsAmaNiradharabimbarAgeNa / 9 nivasati rAgiNi nikaTe prabhavati rAgI hi vItarAgo'pi // sakaTakaM yathA tathA samIpe naTavarge nATyapravRtte sati, dundubhau phaNadaM dhaNadaM, dhaNadaM iti zabdAyamAne sati, mukuTaM dhRtvA rAmaH bhUbhAraM dhArayAmAsa / arthAt rAjyaM svIkRtavAnityarthaH / atra 'adhita' iti kriyApadam / dhRtavAn ityarthaH / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH iti dhAtoH luG lakAre prathamapuruSaikavacanAntaM rUpam / drutavilaMbitavRttamidam / 'drutavilaMbitamAha nabhau bharAviti' vRttaratnAkare tallakSaNam / AryAvRttamidam / . Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGkarAlaMkAraprakaraNam 241 : i) atha saGkaro nirUpyate - 'kSIranIranyAyena alaMkArANAM mithassaMbandhe *saMkaraH' .. sa trividhaH / aGgAGgibhAvena, ekavAcakAnupravezena, sandehena ca / ii) atra aGgAGgibhAvena sajAtIyasaMkaro yathA - .. 'rAmeNa vakSasi dhRtA navamauktikADhyAH hArA vihAravasatau janalocanAnAm / prAyeNa zakramaNiSaTcaraNavibhAnti ..... . vAsantakAlakusumaprakarA ivAdya // ' * 1 'avizrAntijuSAm AtmanyaGgAGgitvaM tu saGkaraH ekasya ca grahe nyAyadoSAbhAvAdanizcayaH // sphuTamekatra viSaye zabdArthAlaMkRtidvayam / vyavasthita ca tenAsau trirUpaH parikIrtitaH // ' kAvyaprakAzaH-10 ullAsaH] / 'kSIranIranayAdyatra saMbandhaH syAt parasparam / alaMkRtInAmetAsAM saGkaraH sa udAhRtaH // ' [pratAparudrIye-alaGkAraprakaraNam ] kathitastu saGkaro'yaM trividho yaH kSIranIravadbhavati / ' (ekAvalI 8 unmeSaH-76 kA] 'kSIranIranyAyena tu saGkaraH- mizratva ityeva / anutkaTabhedatvamutkaTa bhedatvaM ca saGkaraH / tacca mizratvam aGgAGgibhAvena, saMzayena, eka vAcakAnupravezena ca tridhAbhavatsaGkaraM tribhedamutthApayati / [alaGkArasarvasvam] . 6 vasantatilakAvRttam / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 - bhalaGkArarAve ___ atra vAsantakAlakusumaprakarA ivetyupamayA zakramaNiSaTcaraNairityatra upamA sAdhyata ityaGgAGgibhAvaH / tathA ca SaTcaraNA iva zakramaNaya iti samAsaH / ii) aGgAGgibhAvena vijAtIyasaMkaro yathA - 'rAmarakSoyazazchAmRNAlacchedabhakSaNam / vidadhAno yazorAjahaMsastribhuvaneSTati // ' atra yazazchadmamRNAlacchedatvApahavena yazorAjahaMsa iti rUpakaM sAdhyate / iii) ekavAcakAnupravezena saMkaro yathA - 'mukuTamiva rAma mukuTaM bhavato hAro'pi devahAra iva / saMprati kuNDalayugalaM kuNDalayugalamiva maNDanaM 'tanute ||' atra lATAnuprAsAnanvayayorekavAcakAnupravezena saGkaraH / iv) sandehena saMkaro yathA - ' ihasu aNuAAbharaNAI tAvaadehamI jaanniirmnno| tArisakaIsarANaM kalayaMti muhesu vnnnnaakuaaN||' (chAyA-iha anurAgAbharaNAni tAvakadehe jAnakIramaNaH / tAdRzakapIzvarANAM racayanti mukheSu varNanAkutukam // atra suguNAbharaNAni ityatra rUpakopamayoH sandehena saGkaraH / suguNA evAbharaNAni, AbharaNAnIva suguNAH ityubhayathApi samAsasaMbhavAt / sAdhakabAdhakapramANAbhAve sandehasya nyAyaprAptatvAt / tayoH sadbhAve tu sandehanivRttireva / v) tatra bAdhakasatve sandehanivRttiH yathA - 'mAsaM tApaM kRthAcitre sevyatAM janasantatam / prabuddhasumanaH sevyo rAmakalpamahIruhaH / / ' AryAvRttam / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakarAlaGkAraprakaraNam 249 atra rAmakalpamahIruha iva rAma ityupamAyAH prabuddhasumanassevya iti bAdhakaM pramANam / "upamitaM vyAghrAdibhissAmAnyAprayoge' ityanuzAsanena sAmAnyAprayogasya upamAsamAsabodhakatvAt / tasmAdpakAlaGkAra eveti siddhm| _vi) sAdhakena saMzayanivRttiryathA -- 'digaGganAH pUrvanRpAlakItauM __ krameNa zATyAM zithilIbhavantyAm / AcchAdayantyadha yazodukUlaM AtmAnukUlaM tava rAmacandra' // ' atra yaza eva dukUlamiti rUpakAlaGkAre AcchAdayantIti sAdhakaM pramANam / tena yazodukUlayorabhedapratIteH / iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajvapriyasodareNa viracite alaGkArarAghave arthAlaGkAraprakaraNaM saMpUrNam / 'arthAlaGkAramayaM prakaraNametajjagatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaGkArabhAvamAmoti // ' 'vAkpUjayA'laMkRtirAghavAkhyayA madIyayA duSkarayA'nyapaNDitaiH / salakSmaNo'yaM parivAraveSTito prINAtu rAmaH saha sItayA sdaa||' alaGkArarAdhaH arthAlaGkAraprakaraNaM saMpUrNam ___ samAptazcA'yaM granthaH zubhamastu // zrIrAmacandrAya namaH // - DESEAR 'upajAtivRttamidam / 'AyovRttam / 'upajAtivRttam / / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH / APPENDIX Page #301 -------------------------------------------------------------------------- Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a ajasramabalAnvitAH atipremNA tyA atyAdareNa vizataH athavA zirassthena alaGkArarAghavasya -- dvitIyabhAgasya udAharaNaMpadyAnAmakArAdimUcI adadAdanilAtmajAya anantamaNivikhyAtaM anantamekaM param anutpannaH pumAneSaH api manujamahAbhayaprado amuSya samare pazya ayajJaH svarlokaH ayaM mArtANDaH kiM alaGkaroti koTIraM alaGkAramayaM prakaraNam alaMkRteSvapyucitaiH alaukikatvaccaritA astu kirITaM bhuvane astvasmadIyakula puTasaMkhyA 182 106 93 223 A AkAzagaGgAlaharI AkRSTe zritajanabhAvanA AgAhamAne mahaduttamAGga AjJAmayIM srajam ApAdayan digvalaye 216 184 AbhASitAbhayavaco 118 218 179 86 153 78 171 249 126 105 iha anurAgAbharaNAni 40 iha pazya rAma 164 ihasu aNuAA ArUDhaH kanakAsanaM AlambadaNDaH tava AlokayadhvaM dazakaNTha AsthA nadIpAH kimime AsthAnatassaJcalato i ikSvAkumUrdhni yat indranIladaLatraddha puTasaMkhyA 80 108 94 67 141 192 137 67 133 3909 79 94 209 171 248 231 248 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 alaGkArarAgha 230 202 51 kiM maNDalaM praLayakAla uttamaM padamavApya 177 kiM locanaramaNIyaM udyadbhujA viTapakomala, 60 kIdRzyo rAmabhUSAyAH unmUlayAmAsa tapaH kRte 215 kirITamukhyAbharaNAni upamAtRbhiH pravimalA ___159 kirITaratnAni yathA uraH pradeze kirITahArAGgada kuMkumacandanacarcAm kumbhasambhavamahArNava audArya gAmbhIrya 199. ko dhavalastrailokye audAryamanyadbhuvi 103 kautukAviSTahRdayau audAryavatsvamRta 94 168 26 80 - khadyota eva khadyoto 225 34 230 gacchati rAgamamuSyA 157 gAnaM vitanvan muhuH 215 grahanakSatramArtANDa 246 116 168 kaTakaM rAmapAdAne kaTItaTAlaMkRti kaTItaTo pItapaTo karNayoH samaNi kAkatIyapati kAntena preSitAM kA vidyA sukavitvaM kimayaM nIlajImUtaH kiminduH kiM paJa kimeSa candraH kimu kiM Nu dhaNaM kulavijjA 117 233 55 ghaTayati zirasi __77 77 229 cakSuHzrotrAgocarA 104 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH candrAMzuzubhrA candro rAma ivAbhAti 255 dazAnanAreH 140 26 digaGganAH pUrva 249 divyabhUSaNavibhU ... 200 dUrvAkurIyanti 39 141 dadRzA gdhaM manasija 138 & 212 243 dRSTvA suraiH dhanuSi 8 3 14 dordaNDau viTapAviva 39 doSAnuSaGgakalito jagaccakSuH pidhAya jagatsu devatA jaya jaya vIramAya jyotslIyanti tanayena parityakta tamastarukuThArAgraM tamAMsyarAtrINi tamupAdravadudyamya tArAtanUjAGgada tirodadhe sahasrAMzuH tIrkhA bhUtezamauli tvaM karagrahaNa tvaM kevalArthArjana tvaM jito manmatho tvAM mArgamANo tvAM vipravAsya 3 3 6.1.2 12 13 14 . . 213 dhatte mArutaputra 61 dharaNIsutAvadana 153 dhArite makarakarNa 30 dhyAyan jano 135 40 . . 225 . na . 66 naTakule nikaTe 246 95 na tatkavitvaM bhuvi 244 :- 196: na tApApAhinatA 16 216 na dInabhAvI dhRta 118 53 navaratnakhaNDakhacitaM 211 195 nibaddhadivyamANikya - 163 - niravayavaM nirdaSTa : 189 .. . niryAte nagarAttUrNa : ... 156 205 nItopakaNTha 117 ai-tt- kss ssh byaa ts tshoaaatstsh- da dakSiNalavaNa Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 alaGkArarAghave 25 64 199 161 71 43 218 151 pa . prAgdvAramadhyaM vasapaNaM vitanvan bhavatIM: 148 prAtassametya maghavAdi / pativratAyA mama / 148 prAyeNa bhUmipAlA papAta rAmo 109 paramANurivAbhIkSNa .. . 30 parasvarUpaM pratipAdayitrI ... 119 babandha bhavataH kaNThe parimRditacampakAliM 203 bAlarAghavagale pavanatanujadattAM 124 bAlasya rAmasya pazcAdbhAgaM samupagamitaH bAlAtapeneva pampAkUle kSaNAdbhIto budhAH kesariNaH pazya padyamukuLAni 173 brahmANDe'lamapayApte pazyAJjanakSmAdhara 41 pAdAravinde 75 ma pAde maNiddha kaTakaM 38. bhaktyA bhAvayitAro pArthodvIjitacAmare 236 bhaktistvadIyA pItAmbaraM ralakirITa 226 bhadrAsanamupArUDhe putrA dazarathasyAmI bhavanti rAmasya pUrNendumaNDalamidaM bhAti bhrAmyahahula pUrvArdezizakhare . 33. bhAsate maNimimaruH prakAzyamAnAvayavA bhAsate rAghave prakoSTharAjanmaNi bhujajRmbhitAsi praNamanti kirITAni 188 bhUpAlapAlana pratAparudreNa parA 153 bhUSA muktAH pravartate jagadRSTiH 174 bhUSitA rAghavAMgulyA prasUnatalpe zayitasya 39. bhUSitaM raghunAthasya 145 236 60 165 184 184 98 208 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH bhUSendranIlatviSi bhRGgeNa kalpavRkSo maNayo bhUSaNaiH maNirarpito mudita maNImayAbhyAM madbhAgyataH pUrvam madhyAhnArkam manujAH svakarNa manye rAmo ma mahonnataM vAnara mAmaka stanasugandhi mArAmaromarAjA mAsaM tApaM kRthAH mukuTamidaM mukuTamidaM mukuTamiva rAma muktA jaTAstvayi mukkAmI rAjata muktAhAravikIrNa mocanAya tava yataH svacchAkAre yathA prasUnAni ya 126 yamadizata kutukena 165 yaza iva suguNa ye dhyAyanti yo mauLihArAGgada 244 41 100 134 37 198 85 63 97 ratnAkarAdabhyuditaiH 10 ratnAkaro'pi nirvela 248 ratnairvibhAti mukuTaM 190 ravistirodadhe ratna 248 rAghavasya caraNAbjam 239 rAghavasya sutarAm 34 rAghavaM daNDakAraNye 38 rAtrau jAlakasaMhiteSu 19 rAmakaNThamaNirAji rAmakarNayuganitya ra rakSaH kule samutpanno rakSojayazrIkalanAbhi raghunAthAya devAya raghupravIra evaikaH raghuvaMza eva vaMzo raghUttama tvAmiha rAmakoTIkoTIndra 221 rAmakoTIrahIrANAM 35 rAmacandrakarapallavA 257 114 32 204 150 31 12 207 170 230 219 187 141 242 228 97 97 62 71 100 36 100 101 96 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 alaGkArarAghave 121 13 177 111 ___ 13 247 JS rAmacandra vadanti tvAM rAma tvayorasi dhRtaM rAmadobhUSaNeSvAsa rAmadhAmanAmavaktra rAmabhaktagRhe sUkSma rAmabhUSendranIlAnAM rAmapANau dadAne'rthAn rAmapriye zrImati rAmamApa mudA sAkSAt rAmamau Thisavidhe rAmarakSoyazaH rAmaratnamayadivya rAmazcandra ivAbhAti rAmazravaHkuNDalahIra rAmasya kuNDalAkAra rAmasya tulyamaLinA rAmasya bhUSaNAnIha rAmasya mudrikAM tAM rAmasya yassakaTakaM rAmasya vakSaHsthala rAmasya zaradArambha rAmasya sAketasabhAM rAmasyAgre prasannasya rAmasyAGgeSvalaGkArAH romAGkitaM jagati yaH 219 rAmAGgabhUSAvilasan 83 rAmAMguLIvilagne - 100 rAmAptavyAkula 15 rAmeNa gacchatAraNyam 136 rAmeNa dattAH rahasi 99 rAme patatpuSpavRSTiH 163 rAmeNa vakSasi dhRtA 99 rAme zizau raNita 15 rAme hRdisthe 104 rAmo'yamakhilaiH 248 rAmo'vatIrNo 160 rAmodayagirI 50 rAmo rAjAdhirAjo 59 rAmo rAma iva rAvaNAdiripuprANa rAmaM devaM dyAmAyAtaM 142 rAmaM suradrumaM rAmaH kadApi 154 .rAmaH kSatriyaDimbhaH 60 115 2. 12 rh 62 207 189 40 54 ... la 94 lIlAdarpaNasaMkrAntA 113 96 va 20 vakSaHsthale dazAsyAreH 142 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandha: vakSaHsthalaM hAra vAkpUjayAlaMkRti bAlena kazcit vicacAra vizAlAkSI vijJApayAmi te vidvanmAnasarAjahaMsa vidhRtaciraratna virAjamAno'gra vijete mahAnIla vilokya sugrIva vRddhaH paMktiratho vRSabha iti vAmadevo za zItalaruciriva zIlaM vidyA sakala zeSAyate mahIM zrImAn kAmAn zrIrAmacandrakara zrIrAmacandrasya guNA zrIrAmacandrasya ziraH zrIrAmamudre sa upadezam sa 131 satyAnusandhAna 249 sadbhAveGgita sa divyabhUSe 237 16 sadivyAbharaNo 195 santu nAma bhuvaneSu 66 sampadyate pumAneSaH 43 samAvRtA rAma 10 142 191 155 sahadiahaNisAhiM sahadivasanizAbhiH 81 44 5 238 39 44 samullasaccandana sarvaGkaSa projvala sarvottaro bhavatyeSa 145 149 sahamarakata rAjat sahasAnalasAmagrI sAketapuryAmamale sAketapramadA sAkete nanu pUrvam sAdhyA tvadarcA 40 sAphalyAyaiva 158 siMhAsanamadhiSThAya siMhAsanam siMhAsanamupA rUDhe siMhAsanAgrasthita siMhAsanArohiNi 11 siMhAsanAsIna 259 29 15 226 234 48 222 132 185 37 225 111 111 109 14 59 58 98 218 98 195 233 235 59 96 95 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghave 1& 20 240 19 svadakSajAnusthita 241 svayamAhRtaizca svabhAviko rAma 64 16. 260 sItApatebhagavato sukRtena matiH surAcalo bhAskara suvarNaje sanmaNi sRjati raghuvareNye seyaM vasantalakSmIH . sevArthamAgata saudhasya bhUmiduhituH saumitrirAyodhanam 126 ho hanUmatA sAkam hAraprasUnamAlADhyo hemAdreH kandarAyAM 108 hemollasatpuSkara m 4 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghavasya dvitIyabhAge granthakRtA kathitAnAM alaGkAralakSaNAnAM tathA granthe uddhRtAnAm anyAlaGkArikANAm alaGkAralakSaNAnAM kArikANAM ca akArAdisUcI 57 puTasaMkhyA puTasaMkhyA anyatprakurvataH kAryam kA.pra. 143 akSameNa vipakSasya sA.ci. 215 anyathoktasya vAkyasya a.sa. 119 atItAnAgatayoH a.sa. 2 10 anyathoktasya vAkyasya ya.dI. 120 atItAnAgate yatra vi.nA. 210 anyotkRSTaguNAhRti , 132 atyantAlakSitArthasya 231 apahnavAvinAbhUta adbhutArthakathanAt ya.dI. 210 aprakRtatvena bhavet vi.dha. 84 adhikaguNAGgIkaraNaM vi.dha. 130 aprakRtatvena syAt , 111 adhikanyUnasamAnAM , 205 aprastusya kathanAt vi.nA. 197 adhikamidaM gaditaM , 150 aprastutaprazaMsA tu sA.ci. 197 adhyavasitaprAdhAnye a.sa. 101 aprastutaprazaMsA yA kA.pra. 197 adhyavasitasiddhatvaM vi.dha. 101 abhimatametadudAttaM vi.dha. 204 anatizayoktimUlatve ya.dI 149 abhedaprAdhAnye Arope a.sa. 53 anAdhAramAdheyam a.sa. 143 arthayogarucizleSaiH vi.nA. 80 anAnuSaGgikasvara ya.di. 11 arthAnAmavirodhe'pi sA.ci. 138 anugatirUpamaGgAnAm vi.dha. 47 artha satyarthabhinnAnAM kA.pra. 11 anumatamanumAnam , 217 alaGkAratve sati ya.dI. 70 anumAnaM taduktaM yat kA.pra. 217 alaGkAraissamaM , 21 anena dharmasaMbandhAt ya.dI. 82 avizrAntijuSAm kA.pra. 247 anena vastusaMbandho , 110 azliSTavizeSyatve . ya.dI. 116 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 alaGkArarAghave asati prasiddhahetau vi.dha. 151 uktasya vakSyamANasya sA.ci. 193 asaMbhavaddharmayogAt vi.nA. 124 uttarazrutimAtrataH . kA.pra. 232 asaMbhavadvastu , 175 uttarazrutimAtrataH ya.di. 232 asaMlakSitasUkSmArtha , 203 uttarAt prazna unneyo vi.dha. 232 asya prathamabhidAyAH vi.dha. 149 uttarAtprabhonnayanaM ___a.sa. 232 uttarottaramutkarSaH , 242 A . uttarottamutkarSaH vi.nA. 243 AkSepa upamAnasya kA.pra. 162 udAttaM vastunaH kA.pra. 203 AkSepa upamAnasya vi.nA. 162 uddiSTAnAM padArthAnAM sA.ci. 226 Agantukena vA tulya sA.ci. 125 uddiSTAnAM padArthAnAM . vi.nA. 226 AdhArarahitAdheyam vi.nA 143 uddiSTAnAmarthAnAm a.sa. 226 AdhArarahitAdheyarUpatva ya.dI 144 udbhinnavastunigUhanaM , 122 AdhArAdheyayoH vi.nA. 150 upamAnasya nirdezo sA.ci. 102 AdhAreNa vinA sA.ci. 143 upamAnasyAkSepaH vi.dha. 162 AdheyamanadhikaraNam vi.dha. 143 upamAnAdupameyaM , 178 AbhAsatve virodhasya vi.nA. 138 upamAnAdyadanyasya AmukhAvabhAsanaM a.sa. 18 upamAnopameyatva AropaviSayasya vi.nA. 53 upamAnopameyatvaM , 49 AropyamANam , 61 upamAnopameyayoH a.sa. 106 AropyamANasya a.sa. 61 upamAnopameyayoH upameyatAvacchedaka ra.gaM 73 iGgitAkAralakSye sA.ci. 203 upameyatAvacchedaka , 57 upameyasya kenacit ya.dI. 163 u . upaskurvanti taM santaM kA.pra. 2 uktavakSyamANayoH a.sa. 193 kA.pra. 118 sA.ci. 25 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 263 ra.gaM. 82 etadavalambana vi.dha. 85 ekakriyAmukhena kA.pra 159 eSA'saGgatiruktA vi.dha. 155 ekatrAnekavastUnAM ya.dI: 231 eSAM tilataNDula . a.sa. 245 ekatvAdhikaraNatve , 208 epAM tilataNDulavat vi.dha. 245 ekadvitrivyaJjana ,,.9 ekadviprabhRtInAM vi.nA. 8 au ekamanekasmin a.sa. 207 aupamyagamyatAyAM vi.dha 166 ekasya vastunaH ya.dI. 229 aupamyasya gamyatve asa. 167 ekasya vastunaH ekasya vastunaH a.sa. 228 ekasya vastunaH vi.nA. 227 kathitastu saGkaro'yaM vi.dha, 247 ekasyAnekaprAptau a.sa. 228 kamapi vize vaktuM , 193 ekasyAnekaprAptI vi.dha. 228 kalayati viSaye , 72 ekasyAnyo vA sA.ci. 8 kavisammatasAdRzyAt vi.nA. 68 ekasyAnekavRttitvam , 207 kAraNasamagrye a.sa. 134 ekasyApi nimita a.sa. 80 kAraNAntarayogAt , 239 ekasyApyasakRt kA.pra. 8 kAraNAdbhinnAzraya vi.dha. 155 ekasminnAdhAre a.sa. 207 kAraNAbhAve'pi. a.sa. 151 ekasmin kAraNe vi.nA. 240 ___ kAraNena vinA vi.nA. 152 ekasmin yat vi.dha. 207 kAraNe sati tadrUpa sA.ci. 133 ekasyaivopamAna kA.pra. 45 kAraNaM gamyate yatra vi.nA. 133 ekasyopAmAnopameya ya.dI. 47 kAryakAraNayoH kenApi ya.dI. 156 ekena kriyamANaM. vi.dha. 237 kAryakAraNayobhinna sA.ci. 155 ekena vinA kiJcit vi.dha. 113 kAryakAraNayobhinna vi.nA. 155 eka krameNAnekasmin kA.pra. 207 kAryakAraNa sAmAnya ...., 224 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 264 alaGkArarAghave kAryAbhAve vizeSoktiH sA.ci 134 guNakriyAyogapadyaM a.sa. 234 kAvyaliGgaM hetoH kA.pra. 221 gRhItRbhedAbhAve ci.mI. 81 kAvyazobhAtizaya vA. 2 kAvyazobhAhetuH ru. kizcitkenApi vi.dha. 212 jAtyAdeH jAtyAdibhiH ya dI. 139 kiJcitpRSTamapRSTaM vA kA.pra. 228 jJAta eva padArthe , 190 kisalayati kaviH vi.dha. 75 jJApakasamarthaka kevalaprakRtAnAM yadI. 168 krameNaikamanekasmin vi.nA. 208 kvacidyadati kA.pra. 146 tacitraM yatra varNAnAM kA.pra. 13 kriyayA tu parasparaM " 158 tatkAvyaliGga sA.ci. 222 kriyAyAH pratiSedhe " 151 tattannimittabhedAt vi.dha. 80 kSIranIranayAt vi.nA. 247 tattannimittabhedena sA.ci. 80 kSIranIranyAyena ya.dI. 247 tatsAmagryAm vi.nA. 134 kSIranIranyAyena a.sa. 247 tatsiddhihetau kA.pra. 236 tadanyonyaM mithaH vi.nA. 158 kha tadudAttaM bhavedyatra vi.nA. 204 khale kapotanyAyena ya.dI. 237 tadudAttaM mahattvaM sA.ci. 204 tadguNassvaguNa " 130 tadguNassvaguNa vi.nA. 130 gaditamidaM saMlakSita vi.dha. 203 tadbhinnatvena tat ra.gaM 90 gamyamAne mithaH sA.ci. 164 tadviparyayassamam a.sa. 149 gamyasyApi bhayantareNa a.sa. 135 tadyukto vyaJjakaH kA.pra. 4 guNakriyAbhyAM kAryasya kA.pra. 146 tadrUpakamArope vi.dha. 53 guNakriyAyogapadyaM vi.nA. 235 tadrUpakamabhedaH kA pra. 53 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 265 tadrUpakamAropaH sA.ci. 53 tadrUpAnanuhAraH kA.pra. 132 nigIryAdhyavasAnaM tu kApra. 101 tayostu bhinnadezatve a.sa. 155 nidarzanA abhavanvastu kA.pra. 13 tarkitayadvyatireka ya.dI. 64 nindayA vAcyayA yatra vi.nA. 201 tasyApi bimbaprati a.sa. 172 nindayA stutirUpatve ya.dI. 201 tAtparyabhedayukta ya.dI. 19 niyatAnAM satkaddharmaH kA.pra. 166 tAdRk kimapi vi.dha. 187 niSidhya viSayaM sAmyAt vi.nA. 72 tilataNDulanyAyena ya.dI. 245 niSedho vaktumiSTasya kA.pra. 193 tilataNDulasaMzleSa vi.nA. 245 tulyapramANa vi.dha. 234 padmagomUtrikAbandhAdyA ya.dI. 13 tulyabalavirodhaH a.sa. 233 padmAdyAkArahetutve vi.nA. 13 tRtIyasadRzavyava raM.gaM. 51 parasparakramAt sA.ci. 243 tRtIyasabrahmacAriya.dI. 51 parasparaM kriyAjanane a.sa. 158 taM pariNAma dvividhaM vi.dha. 61 parivRttirvinimayaH kA.pra. 205 paroktibhedakaiH zliSTaiH kA.pra. 114 paryAyoktaM tu gamyasya sA.ci. 135 daNDApUpikayA vi.dha. 227 paryAyeNa dvayostasmin vi.nA. 49 daNDApUpikayA a.sa. 227 paryAyoktaM vinA vAcya kA.pra. 135 dRSTAntaHpunareteSAM kA.pra. 172 punaruktavadAbhAsaH dRSTAnto yatra bimba sA.ci. 172 pUrvapUrvasyottara a.sa. 241 dvayoH paryAyeNa tasmin a sa. 49 pUrvasya pUrvasya a.sa. 240 dvayoH prAkaraNikayoH , 181 pUrvAnubhUtasaMskAra ya.dI. 191 dvayorvyaJjanayugmayoH ya.dI. 7,8 pUrva pUrva prati yadA vi.nA. 241 dvitIyasadRzavyava ra.gaM 48 prakRtaguNakriyA a.sa. 84 prakRtamAtrasAdharmya ya.dI. 183 " 18 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prakRtasadRzA prakRtasya prakRtasyAprakRtatvena prakRtAprakRtobhaya prakRtaM nidhidhya tat prakRtaM yanniSidhya pratipakSatiraskAra pratipakSaH prajAgarti pratipakSaprAbalye pratipakSamazaktena pratibimbanasya karaNaM prativastUpamAtu sA pratIpamupamAnasya prabalavastutvAva pratyakSA iva yadbhAvAH pratyakSAyamANatvam prasiddhakAraNAbhAve prastutakArya varNanayA prastutatvAcchedaka prastutasyAnyena ya.dI. 78 sA. ci. 84 prastutA prastutAnAM tu prAdhAnyena nibaddhaM yat prAyazo yamake citra vi. nA. 181 ya. dI. 73 kA. pra. 71 a.sa. 214 ya. dI. 219 216 "" kA.pra. 214 vi. dha. 174 kA.pra. 169 sA. ci. 162 ya. dI. 126 kA. pra. 210 sA. ci. 210 sA. ci. 151 ya.dI. 135 "" 198 a.sa. 127 prastutasya yadanyena kA. pra. 127 prastutAnAM tathAyeSAM sA. ci. 167 prastutAnAM tathAnyeSAM vi. nA. 167 vi. nA. 164 vidha. 107 vi.dha. 11 balinaM jetumanIzaH balinaH pratipakSasya bimbapratibimbatvaM bha bhavedavyavadhAnena bhinnadezatayAtyantaM bhUtasya bhAvino vA bhedaprAdhAnasAdharmyam bhedaprAdhAnye upamAnAt bhedAbhedaprAdhAnyataH bhedAbhedaprAdhAnyavila bhede abhedaH abhede bhrAntimAnanyasaMvit ma mahatoH yanmahIyAM sauM mAlA dIpakamA dyaM miLitAnAM tu mIlanaM vastutA yatra alaGkArarAghave vi.dha. 214 vi.nA, 215 vi. dha. 172 vi. nA. 7 kA. pra. 124 fa.a. 210 vi.nA. 178 a. sa. 179 vi.dha. 24 ya. dI. 31 ya. dI. 103 kA. pra. 68 kA. pra. 150 kA.pra. 242 fa.. 164 vi. nA. 125 ya yatra kaimutikanyAyAt sA. ci. 227 yatra pradhAnamekaM syAt sA.ci. 112 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandha: yatra pradhAnamekaM syAt sA. ci. yatra vAkyagrahaNa yatra vAkyadvaye yatra vizeSaNavizeSya yatra vyaGgyasya sato yatra sAmAnyanirdezaH hathArthaH pramukhe yatrArthaH pramukhe ya. dI. 90 yatrAnupAttaM niyamAt yatrAnekapadArthAnAm ya. dI. 110 yatrAnekArthatA sA.ci. 181 yatrAnyadharmasaMbandhAt vi. nA. yatrApahnutyaviSayaM sA. ci. 84 72 yatrAbhiprAyagarbhA vi.nA. 185 fa.ai. 17 ya. dI. 18 yatrAvayavAnAm yatrAvayavinirUpaNa yatrAvayavarUpaNAt yatrendriyANAM yatraikameva sAmAnyaM yasminnigadite yatrottarAdupanyastA 107 yadI 170 172 yatrottarottara yatrottarottareSAM yatrodbhinnaM kiJcit yatropamAnadharmasya vi. nA. vi.dha. 181 vidha. 135 vi.nA. 169 vi.nA. 58 vi.nA. 58 vi. nA. 58 ya. dI. 192 sA.ci. 169 sA.ci. 237 232 "" vi. dha. 242 vi. nA. 243 yathAsaMkhyaM krameNa yadavacchedakAvacchinna yadA tu pUrvapUrvasya yadi kAraNasAkalye yadbhavati yaugapadyaM yadyatpUrva tattat yadyathA sAdhitaM yadhubhayoH paryAyAt yadUvyatirekaprayojaka yadvirUpaM kAryam yathApUrva parasya yathAnubhavanamarthasya yathA sAdhitasya yathottaraM cetpUrvasya yaniSThakAraNatA yamakaM paunaruktaye tu yasya kasyacit yAdRzapadArthaH yugapaddhetunai kena yena yatsAdhitaM vastu yenopAyena kenApi yogyayoryadi saMbandho vi. dha. 122 ra vi. nA. 176 ramyatAvantve sati 267 kA.pra. 226 ya.dI. 213 fa.at. 242 sA. ci. 134 vi. dha. 234 vi.dha. 241 kA.pra. 211 vi.dha. 49 ya.dI. 52 a.sa. 146 a.sa. 243 kA. pra. 52 a.sa. 212 kA. pra. 241 ya. di. 153 vi. nA. 11 ya. dI. 206 ya. dI. 134 ya.dI. 238 vi. nA. 212 sA. ci. 212 sA. ci. 149 ya. dI. 113 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 alaGkArarAghave ralayoDalayoH vi.dha. 11. virodhe tulyavalayoH vi.nA. 234 rUpatvAdidharma ya.dI. 129 virodhaH so'virodhe kA.pra. 138 virUpakAryaniSpatti sA.ci. 146 vilasati vizeSaNAnAM vi.dha. 185 varNAnAmatha padmAdi vi.dha. 13 vizeSaNasAbhiprAyatvaM a.sa. 185 varNAnAM khaDgAdyAkRti a.sa. 13 vizeSaNAnAM taulyena vi.nA. 115 varNyamAnArthamAtro ya.dI. 186 vizeSaNAnAM vaiziSTayaM ya.dI. 188 vastunA vastvantara a.sa. 125 vizaSaNAnAM sahakRta sA.ci. 185 vastuspRhaNIyatve vi.dha. 243 vizaSaNAnAM sAmyAt a.sa. 114 vastusvabhAva uccaiH , 137 vizaSaNaiH yat sAkUtaiH kA.pra. 185 vastvantarapratItiH .. 68 vizaSabodhAyoktasya vi.nA. 193 vAkyArthagatatvena a.sa. 169 vizeSabodhAya niSedha ya.dI. 194 vAkyArthagatatvena vi.dha. 169 vizeSoktirakhaNDeSu kA.pra. 184 vAkyArtho yadi hetuH . ,. 222 vizeSyasyApi sAmye a.sa. 181 vAkyaM yadanyena . sA.ci. 120 viSamaM virUpaghaTanA vi.dha. 146 vicitraM tatprayatlo yo sA.ci. 160 viSayasyAnupAdAnAt vi.nA. 102 vicitraM svaviruddhasya vi.nA. 160 viSayasyApahnave a.sA. 72 vinA prasiddhamAdhAram kA.pra. 143 viSayApahnavasaha ya.dI. 74 vinA saMbandhi yat vi.nA. 112 viSayI yatra viSayA ra.gaM. 64 vinoktissA vinA kA.pra. 113 viSayo viSayatvena sA.ci. 61 viparyAsa upamAna , 49 viSayo viSayI yatra vi nA. 76 viruddhakAryasya vi.nA. 146 vyaktyanapekSanaiyatyena ya.dI. 51 viruddhakAryotpatti ya.dI. 147 vyAjatvena vyAjena ya.dI. 123 viruddhAbhAsatvaM a.sa. 138 vyAjastutiH mukha nindA kA.pra. 200 virodhe tulyabalayoH sA.ci. 234 vyAjoktiH chadmanA kA.pra. 122 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 269 vyAjoktissA samudbhUtaM vi.nA. 122 sabindukAbindukayoH vi.nA. 11 samatvAdhikaraNatve ya.dI. 206 za samanyUnAdhikAnAM a.sa. 205 zabdapramANavedyaH kA.pra. 4 samanyUnAdhikAnAM vi.nA. 206 zabdazravaNatadanantaram ya.dI. 173 samanyUnAdhikairathaiH vi.nA. 206 zabdasAmyamapi kA.pra. 29 samAdhiH sukaraM kAryam kA.pra. 239 zabdasya paunaruktyaM vi.dha. 5 samuccayo yaugapadyAt sA.ci. 234 zabdArthayoH paunaruktyaM vi.nA. 19 samRddhimadvastuvarNanam a.sa. 204 zabdAlaGkAraiH zabda 3 samRddhimadvastuvarNanaM ya.dI. 204 zabde vAthai tathAkSipte sA.ci. 178 samena lakSmaNA vastu kA.pra. 124 zAbdastu lATAnuprAsaH (kA.pra. 19 samairvizeSaNairyatra sA.ci. 115 zleSasya vAkyamekasmin , 181 samaM yogyatayA yogo kA.pra. 148 sasandehastu bhedoktau - , 75 sahArthanAnvayo yatra vi.nA. 107 sakRtsArUpyamanyonyaM sa.ci. 5 sAdRzyajJAnobuddha ra.gaM. 52 sakRvRttistu dharmasya kA.pra. 164 sAdRzyatvenAnekatra ya.dI. 48 sati hetAvatadrUpa vi.nA. 133 sAdRzyamUlA bhAsa ra.gaM. 78 sati hetAvanyaguNa ya.dI. 133 sAdRzyAvastvantara a.sa. 68 sati hetau tadguNAnanu a.sa. 132 sAdharmyamupamAbhedaH kA.pra. 22 sati hetau tadguNAnanu vi.dha. 132 sAdhAraNadharmavazAt vi.dha. 115 satyAM prAptAvanekasmin sA.ci. 228 sAdhAraNaguNayogAt , 127 sadRzAnubhavAdanya vi.nA. 52 sAdhyasAdhananirdezaH a.sa. 217 sadRzAnubhavAdvastu a.sa. 52 sAdhyasAghananirdezaH sA.ci. 217 sadRze dharmiNi ra.ga. 70 sAdhyasAdhananirdezaH vi.nA. 217 sadRzaM sadRzAnubhavAt vi.dha. 52 sAdhyAnAbhAsasAdhana ya.dI. 220 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 alaGkArarAghave sAdhyAbhAvapramA yatra ya.dI. 220 saMbhAvanamathotprekSA kA.pra. 84 sAdhyAbhAvena tat , 219 saMlakSitasUkSmArtha a.sa. 202 sAbhiprAye vizeSye tu ca. 186 smaraNaM sahazArthasya sa.ci. 52 sAmAnyavizeSatve vi.dha. 197 svaguNatyAgAt a.sa. 130 sAmAnyasya vizeSeNa sA.ci. 224 svatassiddhana bhinnena vi.nA. 26 sAmAnyavizeSabhAvaH a.sa. 224 svabhAvoktirasau cAru vi.nA. 137 sAmAnyena vizeSaH vi.dha. 224 svabhAvoktistu DimbhAdeH kA.pra. 137 sAmAnyaM guNasAmyena vi.nA. 127 svamutsRjya guNaM yogAt , 130 sAmAnya guNasaMyogAt sA.ci. 127 svarUpamAtraM vaiziSTayaM ya.dI. 189 sAmAnyaM vA vizeSo vA kA.pra. 224 svaviparItaphala .. a.sa. 160 sAmyAdaprastutArthasya sA.ci. 75 svavyatirekaprayukta ya.dI. 161 sAmyAvastuni sA.ci. 68 svasvahetvanvayasya kA.pra. 177 sA vyAjoktiH yat sA.ci. 122 svAbhAvikamAgantukam vi.dha. 125 sA samAlaMkRtiH vi.nA. 149 stutirvA nindayA sa.ci. 201 sA sahoktiH sahA kA.pra. 106 sthApyate'pohyate kA.pra. 243 sA svabhAvoktiH sA.ci. 137 sphurati sadRzArthasya sa .ci. 52 sUkSmavastusvabhAva - a.sa. 137 seSTA saMsRSTireteSAM kA.pra. 245 ha . so'nekavAraM sakRt , he torapakSavRttiH ya.dI. 218 saukaryeNa nibaddhA vi.dha. 8 hetorvAkyapadArthatA . a.sa. 221 saMbhavatA'saMbhavatA a.sa. 174 hetorvAkyapadArthatve vi.nA. 222 saMbhavato'saMbhavataH sA.ci. 174 hetvantarasaMbandhAt vi.dha. 240 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa: 1) a.sa. 2) kA.pra. 4) ci.mI. 5) ya.dI. 6) ra.gaM. 7) ru. 8) vA 9) vi.dha. 10) vi.nA. 11) sA.ci. saMketasUcI vivaraNam alaGkArasarvasvam (syyakaH) kAvyaprakAzaH (mammaTaH) candrAlokaH (jayadevaH) citramImAMsA (appayyadIkSitaH) yajJezvagdIthitaH (am yajJezvaradIkSitaH (alaGkArarAghavam ) rasagaGgAdharaH (jagannAthaH) rudraTaH (kAvyAlaGkArasUtram) : vAmanaH (kAvyAlaGkArasUtravRttiH) vidyAdharaH (ekAvalI) vidyAnAthaH (pratAparudrIyam) sAhityacintAmaNiH (vIranArAyaNaH) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakRtA yajJezvaradIkSitena proktAnAmalaGkAralakSaNAnAM saMgrahaH -0alaGkArasAmAnyalakSaNam - 'zayyAvyatiriktasaMyuktazabdArthagatadharmavizeSo'laGkAraH' puTasaMkhyA 2 I zabdAlaGkAraprakaraNam 1) cchekAnuprAsAlaMkAralakSaNam - 'dvayorvyaJjanayugmayorAvaya'mAnasvAkliSToccAraNaprayojakavarNavyati riktavarNAnantaritasaMkhyAniyamAvacchinnA vRttiH cchekAnuprAsaH' 7 2) vRttyanuprAsAlaMkAralakSaNam - 'ekadvitrivyaJjanAvRttirUpatyAdhikaraNatve sati triprabhRti vyaJjanAvRttitvAnadhikaraNAsakRdvyaJjanamAtravRrttivRttyanuprAsaH' 3) yamakAlaMkAralakSaNam - ___ 'anAnuSaGgikasvarasahitavyaJjanAvRttiryamakam' 4) citrAlaMkAralakSaNam - 'padmagomUtrikAbandhAdyAkArahetutve lipyakSarANAM padmAdi citramiti gIyate' 5) punaruktavadAbhAsAlaMkAralakSaNam - _ 'yatrArthaH pramukha kiMcit bhAsate punaruktavat / punaruktavadAbhAso'laGkArassa satAM mataH // ' 6) lATAnuprAsAlaMkAralakSaNam - 'tAtparyabhedayuktazabdArthapaunaruktyaM lATAnuprAsaH Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 48 II arthAlaGkAraprakaraNam . j) upamAlaMkAralakSaNam - 'bhedAbhedaprAdhAnyavilasitaprakRtA'pratiyogikazleSasthalApratIyamAnacamatkArAparyavasAyisAmyapratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNa doSatvA'nadhikaraNaikAtiriktArthagatasAmyam upamA' 2) ananvayAlaMkAralakSaNam - 'sAdRzyatvenAnekatra prAptasya sAdRzyasyaikatra niyamanena dvitIya sabrahmacArinivRttiparyavasAnamananvayaH' 3) upameyopamAlaMkAralakSaNam - _i) 'vyaktyanapekSanaiyatyena upamAnopameyatvaprakArakAnusandhAnaviSayayoH upamAnopameyatvopalakSitakoTayorvAkyAntareNa vaiparItyenopAdAna. mupameyopamA' ii) ' tRtIyasabracArinivRttiparyavasitAlaMkRtirupameyopamA' 51 4) smaraNAlaMkAralakSaNam - - _ 'yadvyatirekaprayojakavyatirekapratiyogasadRzadarzanaM tAdRk smaraNopanibandhaH smaraNAlaMkAraH' 5) rUpakAlaMkAralakSaNam -. . .. apahnavAvinAbhUtAniyatakoTyanavagAhyabuddhipUrvakAropAnyo nyAbhAvAdhikaraNaprakRtapradhAnakAnyopayogitvAtyantAbhAvAdhi karaNAropo rUpakam' 6) pariNAmAlaMkAralakSaNam - ... ' tarkitayadvyatirekasattAvinAbhUtasattAdhikaraNatarkitavyatireka. pratiyogiprakRtakAryatve sati AropAntarAnukUlAropajijJAsA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 alaGkArarAghave 64 nutpAdakanirNItavizeSAMzatAdAtmyAvasthitaikAropaH pariNA mAlaMkAraH' 7) bhrAntimadalaMkAralakSaNam - 'alaMkAratve sati vyadhikaraNaprakArakavyavahArahetutAvacchedakA vacchinnAdhiSThAnasadRzavastvantaranizcayo bhrAntimAn' 8) apahnavAlaMkAralakSaNam - 1) 'prakRtaM niSidhya tatsAdRzyAnyaprasAdhanarUpatvAdhikaraNave sati prakRtasadRzaM prasAdhya prakRtaniSedharUpatvAnadhikaraNatve satyetadvizeSaNavizeSyobhayAnadhikaraNatvamapahnavatvam ' 73 ii) ' viSayApahnavasahakRtasvasattAvinAbhUtasattAdhikaraNacamatkAraka sadRzAropo apahnavaH' 9) sandehAlaMkAralakSaNam - 'prakRtasadRzAprakRtasyedantayAnirdiSTAprakRtArthamittikAMzIbhUta sandehagocaratvAtyantAbhAvAnadhikaraNatvaM sandehAlaGkAratvam' 78 10) ullekhAlaMkAralakSaNam - 'anekadharmasaMbandhAdviSayAzrayabhedatvaviziSTagRhItRbhedatvAnadhikaraNabhedavyatiriktabhedAt ekasyAnekadhollekhanam ullekhA laMkAraH' 11) utprekSAlaMkAralakSaNam - ' yatrAnupAttaM niyamAt prakRtaM na bhavatyasau utprekSAdhyavasAyassyAditi lakSaNanirNayaH / yatrAdhyavasAye prakRtasya pRthagupAdAnamanAvazyakamasAvadhyavasAyaH utprekSA' kSaNam 90 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH / 104 107 12) atizayoktyalaMkAralakSaNam - 'bhede abhedaH, abhede bhedaH, saMbandhe asaMbandhaH, asaMbandhe saMbandhaH evaMvidhaikaikarUpatvAdhikaraNatve sati kAryakAraNaviparyayarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhi. karaNamatizayoktiH' 13) sahoktyalaMkAralakSaNam - vidyAnAthalakSaNamevAGgIkRtam / tattu 'sahArthenAnvayo yatra bhavedatizayoktitaH / kalpitaupamyaparyantA sA sahoktiritISyate // ' 14) sahitoktyalaMkAralakSaNam - i) -- anena vastusaMbandho yatraikadvArato bhavet / sA sahoktisamAnAGgA sahitoktiritIryate // ii) ' yatra anekapadArthAnAmekadvArA anvaye atizayoktyA siddhe upamAnopameyabhAvaH kalpyate tatra sahitoktiH / 15) vinoktyalaMkAralakSaNam - 'ramyatAvattve satyaramyatvarahitaM ramyatvAramyatvobhayAbhAvAnadhikaraNam ekenApi vinA bhUtaM vastu yatropanibadhyate sA vinoktiH 16) samAsoktyalaMkAralakSaNam - 'azliSTavizeSyatve satyavizeSaNataulyanibandhanAprastutavyakterapradhAnatve sati prastutavizeSaNasAmyAt aprastutavyaktitvaM samAsoktiH 110 113 116 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 alaGkArarAghave 120 123 126 17) vakroktyalaMkAralakSaNam - 'anyathoktasya vAkyasya kAkvAnyathAyojanarUpatvAdhikaraNatve sati zleSeNAnyathAyojanarUpatvAnadhikaraNaM samuccikaidvizeSaNa vizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNayojanaM vakroktiH' 18) vyAjotyalaMkAralakSaNam - 'vyAjatvena vyAjenodbhUtavastunigUhanaM vyAjoktiH' 19) mIlanAlakAralakSaNam - 'prabalavastutvAvacchedakAvacchinnavastunA vastvantaranigUhanaM mIlanam' 20) sAmAnyAlaMkAralakSaNam - 'rUpatvAdidharmAvAntaradharmeNa yadguNasAmyaM tadvyatirekapratiyogivastvantarekyakathanaM sAmAnyAlaGkAraH' 129 21) tadguNAlaMkAralakSaNam - 'anyotkRSTaguNAtisamayAvacchedena pUrvavadapratIyamAnasvaguNatve satyanyotkRSTaguNAtiH tadguNAlaGkAraH' 22) atadguNAlaMkAralakSaNam - __'sati hetAvanyaguNasvIkAratvAvacchinnAnyaguNasvIkArAbhAvo atadguNaH' 133 23) vizeSoktyalaMkAralakSaNam - ' yAdRzapadArthastAdRzapadArthotpattiH prasiddhA, tAdRzapadArthesatyeva tAdRzapadArthAnutpatyupanibandhanena kasyApi vizeSasya prakAzanaM vizeSoktiH' 132 134 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 137 139 24) paryAyoktAlaMkAralakSaNam - 'prstutkaaryvrnnny| aprastutakAraNAvagamanamapradhAnAvasthApannaM sat paryAyoktamalaGkAraH' 25) svabhAvoktyalaMkAralakSaNam - vidyAnAthalakSaNamevAGgIkRtam / tattu lakSaNam - 'svabhAvoktirasau cAru yathAvadvastuvarNanam ' 26) virodhAlaMkAralakSaNam - 'jAtyAdeH jAtyAdibhiH saha virodhAbhAsarUpatvAdhikaraNatve sati dravyasya dravyeNa saha virodhAbhAsarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNavirodhAbhAso virodhAlaGkAraH' 27) vizeSAlaMkAralakSaNam - 'AdhArarahitAdheyarUpatvAnnaikagocaraikarUpatvAdhikaraNatve satyazakyavastukaraNarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvA nadhikaraNaM vizeSAlaGkAralakSaNam' 28) viSamAlaMkAralakSaNam - 'viruddhakAryotpattirUpatvAnotpattirUpatvAdhikaraNatve sati virUpaghaTanArUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhi karaNaM viSamAlaMkAraH' 29) samAlaMkAralakSaNam - 'anatizayoktimUlatve satyanurUpadhaTanam anaupamyaparyantatve satyanurUpaghaTanaM vA samAlaGkAraH' 30) adhikAlaMkAralakSaNam - . lakSaNabhAgaH luptaH iti pratibhAti / 144 147 149 150 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 (31) vibhAvanAlaMkAra lakSaNam ' yanniSThakAraNatAnirUpitakAryatAzrayatvena yadbuddhiHsthaM tena vinA tasyAstitvamAtropanibaddho vibhAvanAlaMkAraH 32 ) asaGgatyalaMkAralakSaNam - 33) anyonyAlaMkAra lakSaNam - ' kAryakAraNayoH kenApyatizayenAsaGgatatvaprakArakaM yugapadbhinna dezasthatvaprakAzanamasaGgatiH 34) vicitrAlaMkAralakSaNam , -------- " 35) pratIpAlaMkAralakSaNam - ' svavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogiviparItaphalakaprayatno vicitrAlaGkAraH ' yena yadavacchedakAvacchinnakriyayA yo upakriyate tasya tadavacchedakAvacchinnakriyAyAH tenopakArajananamanyonyAlaGkAraH ' 159 36) dIpakAlaMkAra lakSaNam - " 'upameyasya kenacidatizayena upamAnaprAtikUlyAcaraNaM pratIpam ' 'prastutAprastutAnAM tu sAmastye tulyadharmataH / aupamyaM gamyate yatra dIpakaM taM nigadyate // ' iti vidyAnAtha lakSaNamevorIkRtam / 37) tulyayogitAlaMkAralakSaNam - alaGkArarAghave ' kevalaprakRtAnAM tulyadharmasaMbandhena gamyamAnaupamyavatve sati kevalAprakRtAnAM tulyadharmasaMbandhena gamyamAnaupamyavattvaM yatra nAsti naitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnAdhArabhUtA tulyayogitA ' 153 156 161 163 164 168 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH 38) prativastUpamAlaMkAralakSaNam ' yatra vAkyagrahaNasamanantaramevaikasAmAnyadharmatvaprakArakasAmAnyadharmopasthitiviSayaikasAmAnyadharmasya vAkyadvaye nirdezaH sA , prativastUpamA 39) dRSTAntAlaMkAralakSaNam ' zabdazravaNatadanantaramatyantAbhAvApratiyogidharmasAdhAraNadharmatva vyatiriktadharmasaMbandhatvena abhinnatvenApratIyamAnasAmAnyadharmo yatra vAkyadvaye bimbapratibimbabhAvena nibadhyate sa dRSTAntAlaGkAraH 40 ) nidarzanAlaMkAralakSaNam " 6 'asaMbhavadvastusaMbandhanimittapratibimbakaraNarUpatvAdhikaraNatve sati saMbhavadvastunimittapratibimbakaraNarUpatvAnadhikaraNametadvize ------------ SaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaGkAro nidarzanAlaGkAraH ' (41) vyatirekAlaMkAra lakSaNam 42) zleSAlaMkAralakSaNam 6 zabde vArthe tathAkSipte aupamye vastunorubhayoH yadbhedakathanaM so'yaM vyatirekaH sa ucyate ' iti sAhityacintAmaNikAralakSaNanaGgIkRtam / - ' prakRtamAtrasAdharmyagatazabdamAtrasAdharmyarUpatvAdhikaraNatve sati aprakRtagatazabdamAtrasAdharmyarUpatvA'nadhikaraNametadvizeSaNavizepyobhayAbhAvAnadhikaraNaM zleSAlaGkAraH ' 43) parikarAlaMkAralakSaNam - " * varNyamAnArthamAtropapattiparyavasAyyabhiprAyasahitAzliSTavizeSaNa 4 vatvaM parikaraH 279 170 173 175 178 183 186 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 alaGkArarAghave 44) parikarAMkurAlaMkAralakSaNam - 'tAdRk kimapi vizeSyaM sAbhiprAyatvamaznute yatra / sa parikarAMkuranAmAlaGkAraH kIrtitaH kavibhiH // ' ityekAvaLIkAralakSaNamaGgIkRtam / 187 45) savikalpakAlaMkAralakSaNam - 'vizeSaNAnAM vaiziSTayaM vizaSye bhAsate sakRt / yatreyaM dhIralaGkAraH savikalpaka iSyate // ' 46) nirvikalpakAlaMkAralakSaNam - ' svarUpamAtraM vaiziSTayaM vinA gRhNAti yA matiH / asau kavibhirAkhyAto'laGkAro nirvikalpakaH // ' 47) dhArAvAhikAlaMkAralakSaNam - 'jJAta eva padArthe yA punaH punarudeti dhIH / . AdarAdivazeneyaM dhArAvAhinyalaMkriyA // ' 48) pratyabhijJAlaMkAralakSaNam - __ 'pUrvAnubhUtasaMskArasahitendriyajA matiH / sa pratyabhijJAlaGkAra iti buddhimatAM matam // ' 49) AkSepAlaMkAralakSaNam - 'vizeSabodhAya niSedhAbhAsakathanarUpatve satyaniSTavidhyAbhAsa. rUpatvarahitaitadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaGkAraH 194 50) aprastutaprazaMsAlaMkAralakSaNam - 'prastutatvAvacchedakadharmapratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNadharmAvacchedakena pratIyamAnapadArthAt prastutapratipattiraprastutaprazaMsA' 198 AkSepaH' Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 anubandhaH 51) vyAjastutyalaMkAralakSaNam - 'nindayA stutirUpatve sati stutyA nindArUpatvAnadhikaraNa metadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNamalaGkAro vyAjastutiH' 201 - 22) sUkSmAlaMkAralakSaNam - 'asaMlakSitasUkSmArthaprakAzaH sUkSmaH ucyate' ityAdividyA nAthAdilakSaNAnyeva aGgIkRtAni / 53) udAttAlaMkAralakSaNam - 'samRddhimadvastuvarNanarUpatvAdhikaraNatve sati mahApuruSacaritasyAGgatvarUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizeSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaGkAraH udAttAlaGkAraH' . 204 54) parivRttyalaMkAralakSaNam - ' yasya kasyacidvastuno yena kenApi vinimayaH parivRttiH' yadvA -'samatvAdhikaraNatve sati nyUnatvAdhikatvAnadhikaraNasya samatve sati nyUnatvAnadhikaraNatvena vastunA vinimayaH parivRttiH' 206 55) paryAyAlaMkAralakSaNam - 'ekatvAdhikaraNatve satyanekatvAnadhikaraNAdheyakasya vartanaM paryAyaH 56) bhAvikAlaMkAralakSaNam - 'adbhutArthakathanAdadbhutArthatvenApratyakSapadArthatya pratyakSAyamANatvaM bhAvikam' 210 57) vyAghAtAlaMkAralakSaNam - ' yadavacchedakAvacchinnena yenopAyena yadvastu yathaiva kriyate tadavacchedakAvacchinnena tenaivopAyena tadanyena kA tasyAnyathAkaraNaM vyAghAtaH 213 ___208 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 282 alaGkArarAghave 58) pratyanIkAlaMkAralakSaNam --- 'pratipakSaprAbalye yena kenApi saMbandhena tadIyasya tadIyatvabuddhyA tiraskAraH pratyanIkAlakAraH' 216 59) anumAnAlaMkAralakSaNam - 'sAdhyAnAbhAsasAdhananirdezasAdhyajJAnarUpAlaGkAro'numAnA laGkAraH 60) kAvyaliGgAlaGkAralakSaNam - 'jJApakasamarthaketarahetorahetuvivakSitazabdArthatvagatatve kAvyaliGgam ' 223 61) arthAntaranyAsAlaMkAralakSaNam - 'sApekSasyArthasyArthAntareNa samarthanamarthAntaranyAsaH' 62) yathAsaMkhyAlaGkAralakSaNam - 'uddiSTAnAM padarthAnAM pUrva pazcAdyathAkramam / anUddezo bhavedyatra tadyathAsaMkhyamiSyate // ' iti vidyAnAthAdilakSaNamevAGgIkRtam 226 63) arthApatyalaGkAralakSaNam - 'ekasya vastuno bhAvAdyatra vastvanyadApatet / kaimutyanyAyataH sA syAdarthApattiralaMkriyA // ' iti vidyaanaathaadilkssnnmevoriikRtm| 227 64) parisaMkhyAlaGkAralakSaNam - 'ekasya vastuno'nekatra prAptAvekatra niyamanena anyanivRttitvena vivakSitAnyanivRttiH parisaMkhyA' 229 225 anUhazA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandha: 65 ) niyamAlaGkAralakSaNam - ' ekatrAneka vastUnAM prAptAvekasya vastunaH / niyamo'laMkRtijJAnAM niyamAlaMkRtirmatA // " 66 ) apUrvAlaGkAralakSaNam -- atyantAlakSitArthasya prAptiryatra nibadhyate / eSAlaGkArazAstrajJairapUrvAlaMkRtissmRtA // 67) uttarAlaGkAralakSaNam - 'uttarAt praznonnayanarUpatve satyasakRt praznottaropanibandharUpatvAnadhikaraNametadvizeSaNavizaSyobhayAbhAvAnadhikaraNAlaGkAraH 68 ) vikalpAlaGkAralakSaNam 'virodhe tulyabalayoH vikalpAlaMkRtirmatA ' iti vidyAnAthAdilakSaNamurarIkRtam / 69) samuccayAlaGkAralakSaNam ' jAtidravyAtiriktabhAvAnAM yaugapadyena 71) phalasamuccayAlaMkAralakSaNam 70 ) dvitIyasamuccayAlaMkAralakSaNam (tatkarAlaGkAralakSaNam ) " ' khale kapotanyAyena pravRttAnAM kAraNAnAM svabhAvena ekasmin sati kArye vyApArastatkaraH " - ' yugapaddhetunaikena yatrAnekaphalodayaH / alaGkAro'yamAkhyAto budhaiH phalasamuccayaH // ' 72) samAdhyalaMkAralakSaNam - -- " ' ekasmin kAraNe kAryasAdhane'nyat parApatet / kAlAtalIyaniyataH sa samAdhirudIryate // ' " iti vidyAnAthAdilakSaNamevAGgIkRtam / 283 231 231 232 234 235 238 238 240 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhalaGkArarAghave 241 242 73) kAraNamAlAlaGkAralakSaNam - 'pUrva pUrva prati yadA hetuH syAduttarottaram / tadA kAraNamAlAkhyamalakaraNamucyate // ' 74) mAlAdIpakAlaMGkAralakSaNam - .' yadA tu pUrvapUrvasya saMbhaveduttarottaram / pratyutkarSAvahattvaM tanmAlAdIpakamucyate // ' iti vidyaanaathaadilkssnnmnggiikRtm| 75) sArAlaGkAralakSaNam - 'yatrocarottareSAM syAt pUrva pUrva prati kramAt / vizeSaNatvakathanamasAvekAvalI matA // ' - iti vidyAnAthalakSaNamaGgIkRtam / 77) saMsRSTayalaMkAralakSaNam - . 'tilataNDulanyAyenAlaGkArANAM mithaH saMbandhe saMsRSTiH' 78) saMkarAlaGkAralakSaNam - 'kSIranIranyAyena alaGkArANAM mithaH saMbandhe saMkaraH' 243 :45 247 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) 'alaMkAra sarvasvam ' - ( zrIrAjAnakaruyyakapraNItam ) * zrIjayarathapraNItayA TIkayA ca samalaMkRtam alaGkArarAghavasya dvitIyabhAgasya saMzodhanakAle saMzodhana sahAyArthamavalokitAH granthAH [ List of Reference Books] 3) 2) ' ekAvalI' - (zrIvidyAdharapraNItA) " pra. nirNayasAgaramudraNAlayaH, bAmbe ORI Book No. B 582 zrI mallinAthakRta 'taralA' saMskRtaTIkAyutA pra. nirNayasAgaramudraNAlayaH, bAmbe O. R. I. Book No. E2128 kAvyaprakAzaH - ( zrImammaTakRtaH ) -- zrImANikyacandrakRta 'saGketa' TIkayA, zrIravibhaTTAcAryakRta'madhumatITIkayA ca ' samalaMkRtaH pra. prAcyavidyA saMzodhanAlayaH, maisUru 9 O.R.I. Series No.: Part-1 120 Part-2 122 4 ) ' kAvyAdarzaH ' - (zrIdaNDIkRtaH) zrIjIvAnandakRtavyAkhyAyutaH, pra. kalkattA O.R.I. Book No. B 204 , 5) ' kAvyAlaMkAra sUtram ' -- (zrIrudraTakRtam ) zrInamisAdhukkRtaTIkayA yutam pra. nirNayasAgaramudraNAlayaH, bAmbe O.R.I., Book No. 276 6) ' kAvyAlaMkArasUtravRtti: ' -- (zrIvAmanakRtA) kAmadhenuvyAkhyAyutA, pra. kAzI (vArANasI) O.R.I., Book No. B2534 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 7 ) ' candrAlokaH ' - (zrIjayadevakRtaH ) zrInAgAbhaTTakRta 'rAkAgama' vyAkhyAyutaH, pra. kAzI O.R.I., Book No. B4834 8 ) ' citramImAMsA - ( zrIappayyadIkSitakRtA) zrIdharAnandaviracita 'sudhA' vyAkhyayA, zrIjagadIzamizrakRta 'hindI' vyAkhyayA ca yutA pra. caukhambA prakAzanam, vArANasI O.R.I., Book No. G 4498 8) dazarUpakam ' - (zrIdhanaJjayaviracitam) alaGkArarAghave dhanikakRta | valokAkhyayA vyAkhyayA bhAratIyanATyazAstragatadazarUpanirUpaNena ca sametam pra. nirNayasAgaramudraNAlayaH, bAmbe 10) ' dhvanyAlokaH ' - ( zrI AnandavardhanakRtaH ) zrIabhinavaguptakRta 'locana' vyAkhyAsahitaH pra, nirNayasAgaraMmudraNAlayaH, bAmbe O. R.I., Book No. B 279 4 11) pratAparudrayazobhUSaNam ' - ( zrIvidyAnAthakRtam ) zrImallinAthasutakumArasvAmiviracita 'ralApaNAkhya' TIkayA sametam with English notes of Kamalashankara Pranashankara Trivedi pra. bAMbe saMskRtaprAkRtasIrIs, sarvakArIyamudraNAlayaH, bAMbe O.R.I., Book No. B 2708 12 ) ' bhAvaprakAzanam ' - ( zrIzAradAtanayakRtam) pra. baroDA O.R.I., Book No. A 2020 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandha: 13 ) ' rasagaGgAdharaH ' - (paNDitarAjazrIjagannAthakRtaH ) 14 ) ' rasArNavasudhAkaraH ' - (zrIziGgabhUpAlakRtaH ) AcAryabadarInAthakRta ' candrikA' saMskRtaTIkayA AcAryamadanamohana jhA kRta hindITIkayA ca samalaMkRtaH (bhAga 1 - 3) pra. caukhambA prakAzanam, vArANasI 15) ' sAhityadarpaNam ' - (zrIvizvanAthakRtam ) 17) 6 saM. zrIgaNapatizAstrI, triveNDUm O. R.I., Book No. A 2064 16) Catalogus Catalogorum' Part I By Theodar Aufrecht zrIAcAryakRSNamohanazAstrIkRta 'lakSmI' saMskRtavyAkhyAyutam pra. caukhambA saMskRtasIrIs, vArANasI O.R.I., Book No. G 89 287 [An Alphabatical Register of Sanskrit works anb Authors] Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden - 1962 " 'New Catalogus Catalogorum Vol. I (University of Madras) [An Alphabatical Register of Sanskrit and Allied works and Authors [Revised Edition] University of Madras - 1969 Edited by : Dr. V. Raghavan, Professor and Head of the Department of Sanskrit, University of Madras, Madras 18) 'Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts' in the Adayar Library, Madras Vol. V- [1951] Kavya, Nataka and Alankara Gen. Editor : Dr. G. Srinivasa Murthy Director, Adyar Library Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 BREITETET 19) "Descriptive Catalogue of the Sanskrit Manuscripts O.R.I., Mysore Vol. VIII Gen, Editor : Dr. H. P. Malledevaru, Director, ORI Padya, Gadya, Katha, Campu, Nataka, Subhashita, Alankara, Bharatashastra, Chandasshastra Oriental Research Institute, Mysore-1982 20) Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts' in the Tanjore Maharaja Serfojis Saraswati Mahal Library, Tanjore_Vol. IX Kosha, Chandas and Alankara [1930] By P. P. S. Sastri, Prof. of Sanskrit, Presidency College, Madras. 21) History of Classical Sanskrit Literature' By M. Krishnamachariar, Member of the Royal Asiatic Society of London [of the Madras Judicial Service) Pub: Motilal Banarasi Dass, Delhi, Patna, Varanasi -1970 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham abhAsatayA sAdharmyamAne prameyatvAdyavabhedena dvamau stasmin vivakSAyayAM sadRzadazanaM . tAha apahnavAnavinA dvayoranyevana kavirasaMmbha saumitrImaitri taya zuddhipatram zuddham AbhAsatayA sAdharmyamAtre prameyatvAdyabhedena dvayostasmin vivakSAyAM sadRzadarzanaM tahiM apahnavAvinA dvayoranvayena kavisaMrambha saumitrimaitrI tasya avyApti bhedatvAdhikaraNatvAt nirNItAdhyavasAya adhyavasitatvaM svarUpotprekSA jAtyutprekSA nimittatve . digAnAnAM kastvaccarita sahoktisamA nRjutva puTasaMkhyA paMktisaMkhyA 17 14 257 45 12 49 7 . 50. 14 52. 19 54 4 57 . 5 58 1 // 58 14 66 19 67 9 79 21 83 1 avyApta bhedatvAkaraNatvAt nirNItAdhyasAya adhyasitatvaM svarUpAtprekSA jAtyujAtprekSA nimitve diganAnAM kasvaccarita sahoktissamA nRjatva 89 15 91 12 91 17 92 3 929 1055 110 18 122 2 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 alaGkArarAghave paurANiyI paurANika 122 20 nivahanatA nigUhanatA - 126 4 cchadena cchedena 132 1 tadguNAnuhAro tadguNAnanuhAro 132 15 kAryasiddhiH kAryAsiddhiH 134 kAryAnutpadatyupa kAryAnutpatyupa 134 dazadhAH dazadhA 138 bhAsamuccayo bhAsasamuccayo 139 3 rirodhAlaGkAre virodhAlaGkAre 139 7 rAmAdguLI rAmAMguLI 144 15 suvarNasanmaNi suvarNaje sanmaNi 147 15 tadviparyassamam tadviparyayassamam _149 1 sarUpayoyogiH sarUpayoryogaH 149 17 tamAMsyatrINi tamAMsyarAtrINi 1524 satyena satvena . 152 16 bhayatyeva bhavatyeva 154 2 nIyate mIyate - 163 12 jiMba biMba 272 3 vastunobhayoH vastunorubhayoH sAsye'pi sAmye'pi 1824 taktavyam vaktavyam 206 7 ekasyAdheyasya aneka- ekasyAdheyasyAsyA''dheyasya anekAdhAre nekAdhAre 208 13 pratyAsAyA prasyAsattyA 215 21 sAketahRdayotsava sAketalokahRdayotsava 239 2 . 178 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaGkArarAghavasya saMzodhanakAle saMzodhanArtha svIkRtAnAM hastapratInAM samagraM vivaraNam Particulars of various Manuscripts of Alankara Raghavam utilised for Editing work I Descriptive Catalogue of Sansktit Manuscripts in the Adayar Library Vol. V-- Kavya, Nataka' and Alankara [1951] Page : 516-517 No. 1619 XXXIX-I-14 Alankara Raghava of Yajnesvara Diksita ( alaGkArarAghavaH '- yajJezvara dIkSitakRtaH Modern paper Transcript pages 379, in good condition good medium. Grantha writing. lines 14 in a page. Bound in Buckram. complete. Another minor treatise on poetics in general Biginning 1 saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAnnavaM kiJcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane plutiM kRtavatto yasya pracaNDAtmanaH tejovaibhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH || rAmAjJayA svamanirUDhayA me vinirmite'laMkRtirAghave'smin / na yuktidaurbalyamudAhRtInAM na mAnyAmityAdarayantu santaH || Colophon : iti zrIcarakUrikoMNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvara dIkSitena tirumalayajvaprimasodareNa viracite alaGkArarAghave upodghAtaprakaraNaM saMpUrNam / atha sarvaprabandhapratiSThAjIvabhUtatayA nAyako nirUpyate / nanu nAyako guNavAn pumAniti zabdArNavasudhAkarakAraH / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 alaGkArarAghave 'adIno dhArmikaH zUraH kRtajJo rUpavAn budhaH / tejasvI dhairygaambhiirydkssdopaarysNshryH| prAjJazcApi mahAbhAgaH nAyakaH parikIrtitaH // ___ iti sAhityacintAmaNikAraH / Ends : nanu guNAnAmantaraGgadharmatvameva yuktam / na hi bahiraGgarasadharmatvam antaraGgabahiraGganyAyAditi cet zabdasyApi rasapradhAnatvena rasavatItyupayuktatayA zeSibhUte rasadharmatvameva yuktam / .... .... nyAyAt / tasya ca antaraGgabahiraGganyAyabAdhakatvAt / etena saGghaTanAdharmatvena ca guNAlaGkArANAM vyaktamityalakArasarvasvakAravacanaM nirastam / tasmA. nirUpitA guNAH / Colophon: iti zrIcarakUrikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena, tirumalayajvapriyasodareNa, paNDitasArvabhaumena viracite alaGkArarAghave guNaprakaraNa saMpUrNam / Many Manuscripts [Mss] of the work or known. The author is the son of Carakuri Kondubhatta and a nephew of the famous Lakshmidhara. As a commentator of his son's Chitrabhandaramayana', composed in A.D. 1635. he should have lived in 17th century. [M. Krishnamachary op. cit. p. 640] II Descriptive Catalogue of the Sanskrit Manuscripts in the Tanjore Maharaja Serfoji's, Saraswati Mahal Library, Tanjore. Vol. IX Kosa, Chandas and Alankara [1930] Page No. 3975-3978 [ORI No. XVII-170] 'alaGkArarAghavam' 1) 5132 : Alankara Raghavam Burnell's Catalogue No. 5330. page 54. left column. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH Biginning : End : Sheets-212 Substance-Paper. size 13 x 5 inches. Lines-11 to a page Script - Devanagari. No. of Granthas-6050. Author-Yejnesvaradikshita. Complete. saJjAtaM sphuTamaJjanApariNamadgarbhAntarAlAnavaM kizcidvastu vareNyamastu satataM vaH zreyase bhUyase / mArtANDagrasane matiM kRtavato yasya pracaNDAtmanastejovai bhavasambhavena bhuvane sarva vidhUtaM tamaH || svasthAnAnatilaGghanena vihitaM vyAlolambodaraM pUrNa puraM puradhvanikaravyApAralIlAdbhutam / dampatyoH karatAlakelimadhuraM hAsAspadaM pUrvayovaitaNDAnanatANDavaM vyatanutAM caNDAntarAyavyayam // gurupAdAmbujadvandvaM praNamya dRDhabhaktitaH / alaGkAraM kavIzAnAM kurve'laMkAra rAghavam // manovAJchitadAtAraM devatAcakravartinam / zrIrAmaM saparIvAramudAhartumiyaM kRtiH // rAmAjJayA svapranirUDhayA me vinirmite'laMkRtirAghave'smin / yuktidaurbalyamudAhRtIna na mAnyamityAdarayantu santaH // // sAdhakena saMzayanivRrttiyathA // digaGganAH pUrvanRpAlakIta .... krameNa zAyAM zithilIbhavantyAm / AcchAdayantyadya yazodukUlaH 293 mAtmAnukUlaM tava rAmacandra || Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 alaGkArarAghave atra yaza eva dukUlamiti rUpakAlaGkAre AcchAdayantIti sAdhakaM pramANam / tena yazodukUlayorapyabhedapratItaH // Colophon : iti zrIcarakorikoNDubhaTTopAdhyAyatanayayajJezvaradIkSitena tirumalayajva. priyasodareNa viracite alaGkArarAghave arthAlaGkAraprakaraNaM saMpUrNam / arthAlaMkAramayaM prakaraNametajagatsu yaH paThati / rAmaprasAdato'yaM bhuvanAlaMkArabhAvamAmoti || vAkpUjayAlaMkRtirAghavAkhyayA madIyayA duSkarayAnyapaNDitaH / salakSmaNo'yaM parivAraveSTitaH prINAtu rAmaH saha sItayA sadA // Subject : Alankara Raghava Remarks : The MS is in a fairly good condition. The author of this work is Carakuri Yajnesvara Diksita. His father was Kondabhastopadhyaya and he had an eleder brother by name Tirumalayajvan. This Yajnesvara Diksita was otherwise known as Yajnanarayana also and under No. 3774 another work of this author has been already described. He commented upon his son's Citrabandha Ramayana. This work does not seem to be available in print. 'alaMkArarAghavam' 2) 5133 ALANKARARAGHAVAM Burnell's Catalogue No. 10547. page 45. left column. Substance : Palm leaf Leaves-177. Lines-8 to a page. Script Tclugu. No. of. Granthas-6050. Author : Yejiesvara Dikshita. Complete Beginning, and, Colophon and Subject-Same as No. 5132 Remarks: The MS is in good condition. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubandhaH III Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts -Vol. VIII Padya, Gadya, Alankara etc. Oriental Research Institute, Mysore [1982 ] ' alaMkArarAghavam ' - zrIyajJezvaradIkSitakRtam 1. Sl. No. E. 28379 3. Title : ' Alankara Ragavam 4. Author : Yajnesvara Diksita 5. Commentary if any 1 6. Material : Palm leaf 8. 10. Lines : 7 Letters : 84 12. Extent of Mss.-Inc. end of Akshepalankara. 13. Condition of the Mss. : Old 14. Aditional particulars : _Nil Size : 38 x 3 cms. S1.No. 28397 Beginning End : 2. Mss. No, P. 736 .... 7. 9. 11. Colophon : - Nil - Script : Telugu Folios: 1-62 700 alaMkArarAghavam svadakSajAnusthitavAmApAdaM pAdodarAkalpitayogapaTTam / apasmRterA hitapAdamaGge praNaumi devaM praNidhAnavantam // athAlaMkArA nirUpyante / - AkSepa dvividho mata iti kAvyaprakAzakAraH / vakSyamANayoH prAkaraNikayoH vizeSapratipattyartha niSedhAbhAsa AkSepa ityalaMkAra sarvasvakAraH / mapi vizeSaM vaktuM vakSyamANasya yatra prati 295 .... [p. Nos. 498-499] Ms. No. p. 736 8000 (Page No. Appendices 415) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ORIENTAL RESEARCH INSTITUTE. UNIVERSITY OF MYSORE MYSORE-570 005 List of Publications-Available for Sale Series es No Title of Book Price Rs. P 6.25 6 71 Saraswativilasa, Vyavahara Kanda (Dharmasastra) 2 50 88 Prameyaratnalankara (Jaina) 2 75 92 Prakrtamanidipa Vol. I (Prakrtavyakarana) ... 94 Tattvamuktakalapa, Vol.III (with commentaries) (Visistadvaita) 6 75 95 Kriyasara, Vol. I (Virasaiva) 5 50 97 Tattvamuktakalapa, Vol. IV (Visistadvaita) 6 00 99 Kriyasara, Vol-II (Virasaiva) 100 Vol.-III , 101 Sevantikaparinaya (Nataka) 102 Valmikiramayana with kataka Commentary Vol.-I Balakanda ... 5 50 101 Apastamba Srauta Sutram. Vol. III .... 10 00 105 Visnusahasranamastotram wih Sankara Bhasyartha sangraha and Padyaprasunanjali, Vol. II 107 Valmiki Ramayana, Vol. II . (Ayodhya Kanda, Part-I) 5 00 . 108 Sivatattva Ratnakara, Vol. I (Visvakosa) 975 109 Siddhantha Siddanjana, Vol. I (Advaita) 11 00 110 Valmiki Ramayana, Vol. IV (Aranyakanda) 9 70 111 , Vol.-III (Ayodhyakanda, Part II) .... 11 112 Sivatattvaratnakara, Vol. II (Visvakosa) 113 Advayatarakopanisat 115 Mandalabrahmanopani sat and Yogataravali 116 Nyayamanjari with Tippani, Vol. I (Pracinanyaya) 117 Pancadasangayogaprakarana (Yoga) 118 Daksinamurti Stotram . .. 4 00 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 35 50 00 50 119 Valmiki Ramayana, Vol.-V (Kiskindha Kanda) 17 00 120 Kavyaprakasa with Sanketa & Madhumati, Vol.-I (Alankarasastra) ... 121 Kavikarnarasayana (Kavya) 20 75 122 Kavyaprakasha, Vol.-II (Alankarashastra). .... 12 00 123 Srikarabhasha, Vol.-I (Saktivisistadvaita) .... 124 Descriptive Catalogue (Veda) Vol.-1 125 Srikarabhashya, Vol.-II (Saktivisistadvaita) ... 126 Descriptive Catalogue Vol.-II (Vedanga) .. 127 -do- Vol.-III (Grhya Prayoga Nibhandha) 128 -do- Vol.-V (Vrata--Vrata Katha) 129 -do- Vol.-IVA (Santi Puja) 130 Hrdayamrta (Tantrashastra) 131 Sangita Raghava (Gitakavya) 132 Descriptive Catalogue, Vol. VI (Itihasa, Purana etc.) 133 Sivalinga Suryodaya (Nataka) 134 Sankhyadipika (Sankhya) 135 Descriptive Catalogue, Vol. VIII (Padya, Gadya etc) 136 Brahmasutravrtti (Advaita) 137 Anubhava Sutra (Virasaiva) 138 Vatulasuddhagama, Vol. II (Virasaivagama) 139 Nyayamanjari, Vol.-II (Pracinanyaya) 140 Descriptive Catalogue Vol. IX (Jyotisyam) 141 Bodhayana Grhya Sutram 143 Descriptive Catalogue, Vol.-IV (B) (Santi Puja Extracts) 144 -doVol. X (Vyakarana) .... 125 0 145 Madhaviyadhatuvrtti, Vol. I (Vyakarana) :46 Sivanamakalpalatalavala (Stotra) 13 00 148 Sivatattvaratnakara, Vol.-III (Visvakosa) 22 00 149 Brahmasutra Bhasyam, Vol. II (Dvaita) 30 00 150 Descriptive Catalogue, Vol.-VII A (Stotram) 151 Yogasataka (Vaidya) 152 Raghunathaviiaya (Padyakavya) ... 750 N .... 110 00 batea Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 153 Descriptive Catalogue, Vol.-XI (Advaita Anubhavadvaita) 154 Anubhasya with Commentary (Dvaita) 155 Vatulasuddhagama (Kannada) (Saivagama) 156 Tarkatandava, Vol.-I (Dvaita) 157 Trivenika (Alankarasastra) 158 Arthasastra 120 00 28 00 40 00 33 00 8 00 60 00 100 00 115 00 23 00 159 Descriptive Catalogue, Vol. XIII (Vaidya) 160 - do - Vol. XII (Saiva, Virasiva) 161 Apastambagrhyasutra 162 Descriptive Catalogue, Vol. VII B (Stotra) 163 -do- Vol. XV (Agama, Nigantu) 164 Lakshmiswayamvara Samavakara (Nataka) 165 Descriptive Catalogue, Vol. XIV (Dvaita, Jaina) 170 00 166 Ayurvedasutra 155 00 123 00 9 00 31 00 167 Viraraghavavyayoga (Nataka) 168 Viragamottaram (Virasaivagama) 169 Kaivalyasara (Virasaiva) 170 Vrttaratnavali (Chandassustra) 171 Sitakalyana Vithi (Nataka) 172 Bhedanirasah (Advaita) M1 Catalogue of Manuscripts (Veda) Vol. I M2 -do- (Dharmasastra) Vol. II M3 Catalogue of Printed Books in ORI Library Part I M4 Catalogue of Sanskrit Books, Part II M6 Catalogue of English Books in ORI Library. M8 Krishna Bhupaliyam (Telugu) M9 Savitriparinaya Campu M12 Descriptive Catalogue of Manuscripts, Vol. III (Advaita) M13 Sanskrit Learning through the ages 174 Rukmini Madhavanka (Nataka) .... .. 600 .... .... ... ... 0010 1000 **** ... **** ... .... **** .... ... ... .... ... ... ... ... 6 50 30 00 16 50 23 00 8 50 12 00 3 75 1 25 2 75 1 25 0 75 0 75 1 50 90 00 15 00 5 50 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- _