Book Title: Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 2
Author(s): Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009090/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-15 nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivaraviracitam aSTasahastrItAtparyavivaraNam sampAdaka tapAgacchAdhirAja pUjyapAdAcAryadeva zrImadvijayarAmacandrasUrivarANAM vineyaH munivairAgyarativijayaH pravacana prakAzana 488, ravivAra peTha pUnA-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayamahodayasUrigraMthamAlA-15 granthanAma kartA : aSTasahastrItAtparyavivaraNam : mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara : munizrI vairAgyarativijayajI sampAdaka prakAzaka : pravacana prakAzana-pUnA AvRtti : prathamA mUlya : ru. 200-00 : 12+443 : PRAVACHAN PRAKASHAN, 2004 (prAptisthAna) pUnA : pravacana prakAzana 488, ravivAra peTha, pUnA-411002 phona : 020-30922069, mo. 9890055310 ahamadAbAda sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda-380001 phona : 25356692 azokabhAI ghelAbhAI zAha 201, oesIsa, aMkura skUla sAme, pAlaDI, ahamadAbAda-380007 phona : 079-26633085, mo. 079-31007579 muMbaI hindI graMtha kAryAlaya hIrAbAga, sI. pI. TeMka, muMbaI-400004 phona : 23826739 Website - www.hindibooks.8m.com Email : manish.modi@bol.net.in akSarAMkana : virati grAphiksa, ahamadAbAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIyama nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajIgaNivara viracita aSTasahastrItAtyavivaraNam prakAzita karatAM ame atIva AnaMda anubhavIe chIe. A graMtha joke pUrva prakAzita hato tema chatAM paNa aneka vidvAno tenA viziSTa saMpAdananI apekSA rAkhatA hatA. gahana dArzanika viSaya hovAthI tenA vAMcanAra ja ochA hoya tyAM saMpAdana karavA koNa taiyAra thAya ? pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjya munipravara zrI vairAgyarativijayajI mahArAjasAheba-e lagabhaga ekAda hajAra jeTalA jaina-ajaina saMdarbhagraMthonuM avalokana avagAhana karIne A graMthanuM punaH saMpAdana karyuM che. saMpAdaka munipravarazrIe prastAvanAmAM graMthano vistRta paricaya Apyo che ane agiyAra pariziSTo dvArA saMpAdanane samRddha banAvyuM che. dArzanika graMthomAM ziramora gaNI zakAya tevA 'aThThamastrI tAtparyavivaraNam'nA prakAzanano lAbha, pUjyapAda tapAgacchAdhirAja AcAryadeva zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra, pUjyapAda suvizAlagacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijayamahodayasUrIzvarajI mahArAjAnI pATane zobhAvanArA, svAdhyAyapremI pUjayapAda AcAryadeva zrImad vijayajitamRgAMkasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna gacchAdhipati pUjayapAda AcAryadeveza zrImad vijayahemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI zrI tapagaccha amara zALA jaina saMghakhaMbhAta (gujarAta) zrI saMghe jJAnakhAtAnI upajamAMthI lIdho che. temanI zrutabhaktinI khUba anumodanA karIe chIe. jJAnadravyamAMthI mudrita A graMthano upayoga gRhastho yogya mUlya pradAna karIne ja kare tevI namra vinaMti karIe chIe. - pravacana prakAzana, pUnA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArdika anumodanA nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivara viracita ___ aSTasahastrItAtparyavivaraNam mahAgraMthanA prakAzanano saMpUrNa lAbha zrI jinazAsananA parama tejasvI adhinAyaka tapAgacchAdhirAja AcAryadeveza zrImad vijayarAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra samAdhisiMdhu samatAmUrti suvizAla pUjyapAda gacchAdhipati AcAryadeveza zrImad vijaya mahodayasUrIzvarajI mahArAjAnI pATane zobhAvatA suvizAla gacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayahamabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnI pAvana preraNAthI ( zrI tapagaccha amara zAkhA jaina saMgha-khaMbhAta (gujarAta) e prApta karyo che. temanI A suMdara zrutabhaktinI ame anumodanA karIe chIe XXXXXX ka pravacana prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaH pRSThAGka 418 ocococcc 423 423 424 425 432 dvitIyaH paricchedaH ekatvapRthakatvaikAnta parIkSA A. advaitavAdaH tannirAkaraNaM ca (kA. 24-27) a. advaitakriyAkArakAdibhedAsaGgatiH / 3vi. jAgratsvapnadazayoranupapattidarzanam vi. aparokSajJAnanirAkaraNam madhusUdanasarasvatImate dRSTisRSTivAdanirAkaraNam vyavahAravAdivedAntanirAkaraNam brahmAdvaitavAda: (pUrvapakSaH) brahmAdvaitavAdanirAkaraNam vi. abhedavAdaH (zrIharSotthApita: pUrvapakSaH) abhedavAdaH ( uttarapakSaH) pRthaktvai kAntanirAkaraNam (kA. 28-29) nyAyavaizeSikamatanirAkaraNam pRthaktvavAdaH niranvayakSaNikalakSaNapRthaktvapakSanirAkaraNam (kA. 29) bauddhAbhimatasantAnavAda: santAnavAdanirAkaraNam syAdvAdAbhimatasantAnalakSaNam pratyAsattivicAra: vijJAnAdvaitavAdavicAraNA sadantaratvavimarzaH a. sAmAnyasyAvAstavatve doSAntarapradarzanam 434 436 436 437 439 439 440 441 441 443 443 444 1. A0 = AptamImAMsA / 2. a0 = aSTasahasrI / 3. vi0 = aSTasahasrItAtparyavivaraNam / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 vi0 a0 A. A. A0 vi0 a0 vi0 A0 a0 A0 a. a. vi0 A. a0 k k k k a0 a0 A. a0 a0 a0 a0 a0 vi0 6 nirvikalpakhaNDanam zabdapramANasamarthanam vibhramaikAntavAdanirAkaraNam pRthaktvaikatvobhayaikAntamatanirAsaH (kA0 32 ) pRthaktvaikatvaviSayaNI saptabhaGgI (kA0 33) pRthaktvaikatvayoH saviSayatvapradarzanam (kA0 34 ) pRthaktvaikatvayorvivakSAjanyatvapratipAdanam bauddhamatanirAkaraNam pRthaktvaikatvayorvivakSAjanyaguNamukhyabhAvasthApanam vivakSAvivakSayoH sadviSayatvapratipAdanam (kA0 35) bauddhamatanirAkaraNam bhedAbhedayoH pramANaviSayatvavyavasthApanam (kA0 36 ) pramANalakSaNam bauddhAbhimatAvayavavAdanirAkaraNam gautamoktapratyakSalakSaNavimarza: nityAnityatvaikAntaparIkSA (kA0 37-40 ) tRtIyaH paricchedaH nityAnityaikAntaparIkSA AtmanaH pariNAmitvasAdhanam sAGkhyamatanirAkaraNam satkAryavAdanirAkaraNam nityatvaikAnte puNyapApAdyasambhavaH anityatvaikAntanirAkaraNam (kA0 41 ) asatkAryavAdanirAkaraNam zaktizaktimatorbhedAbhedaprasAdhanam kAraNasvabhAvabhedAt kAryanAnAtvavyavasthApanam sthitivirodhe bauddhapUrvapakSa: sthitisAdhane uttarapakSaH kuNDabadarayorAzrayAzrayibhAvavimarzaH saMvedanAdvaitanirAkaraNam a0 A. asatkAryavAdanirAkaraNam (kA0 42 ) 445 447 448 449 450 452 452 453 454 454 455 456 457 457 458 461 461 462 466 467 468 469 471 472 473 475 475 476 479 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 486 486 488 488 492 494 496 A. 0 0 0 0 A. anityatvaikAnte puNyapApAdyasambhavaH (kA. 43) A0 santAnavAdapratividhAnam (kA0 44) santAnalakSaNanirAkaraNam A. tattvAnyatvAbhyAM avAcyatvasAdhanam (kA. 45) A. tatpratividhAnam (kA0 46-47) A. saMvRtipratividhAnam (kA0 47-48) A. ubhayaikAntAvAcyatvaikAntapratividhAnam (kA. 50) A. anityatvaikAnte kRtanAzAkRtAbhyAgamadoSadarzanam (kA. 51-52) visadRzakAryArambhapratividhAnam (kA. 53) A. avAstavikaskandheSUtpAdAdyabhAvaprasAdhanam (kA0 54) A. ubhayaikAntAvAcyataikAntapratividhAnam (kA. 55) A. nityatvAdyanekAntavyavasthA (kA. 56) ekatvapratyabhijJAnasAdhanam pratyabhijJAnasyAkasmikatve vimarzaH pratyabhijJAnasya pRthakprAmANyasAdhanam pratyabhijJAviSaye sAGkhyamatakhaNDanam anityatvaikAnte pratyabhijJAsambhavaH nityatvaikAnte pratyabhijJAsambhavaH anekAntasAdhanam ekatvavyavahAravimarza: nAzotpAdasthitiSvanekAntasiddhiH (kA. 57-60) nyAyamatakhaNDanam saMyogAdijanyadravyotpattivimarzaH vi0 syAdvAdasiddhivAdaH (patram) 505 505 506 507 509 a0 509 511 511 512 515 515 519 A. caturthaH paricchedaH kAryakAraNAdibhedAbhedaikAntaparIkSA bhedaikAnte vaizeSikamatam (kA. 61) vaizeSikamatapratividhAnam (kA. 62) samavAyanirAkaraNam vizeSavAdaH avayavAvayavinodaikAntanirAsaH (kA. 63) a. 524 525 527 529 531 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. a0 vi0 A. vi0 A0 A. A0 a0 A0 a0 A. A0 vi0 A0 a0 vi0 yaugAbhimatasamavAyasAmAnyayornirAsaH (kA0 64-66 ) prAgabhAvAdInAM vicAraH samavAyanirAkaraNavaiziSTyasvIkAravAdaH paramAnyataikAntanirAsa: (kA0 67-68 ) aNUnAmavayavipradezatayAnyatvavAdaH kAryakAraNayoratyantAbhedavAdisAGkhyamatanirAsaH (kA0 69 ) ubhayaikAntAvAcyataikAntanirAsaH (kA0 70 ) dravyaparyAyayoH kathaJcidbhinnAbhinnatvasAdhanam (kA0 71-72 ) 8 dravyaparyAyaikAntabhedavAdiyogamatakhaNDanam syAdvAde vastulakSaNam paJcamaH paricchedaH apekSAnapekSatvaikAntavAdaparIkSA bauddhAbhimatApekSikaikAntanirAkaraNam (kA0 73 ) yaugAbhimatAnapekSikaikAntanirAkaraNam ubhayaikAntAvAcyataikAntanirAkaraNam (kA0 74 ) dharmadharmiNoH kathaJcidApekSikatvasAdhanam (kA0 75) mahattvaviSayakasApekSatvavimarzaH SaSThaH paricchedaH hetvAgamavAdaikAntaparIkSA bauddhAbhimatahetvaikAntavAdanirAkaraNam (kA0 76 ) vedAbhimatA''gamaikAntavAdanirAkaraNam pratyakSasya AgamopadezopajIvyatvavAdaH bauddhavaizeSikAsAdhitAgamapramANocchedanirAkaraNam a0 A. A. a. vi0 a0 a0 vi0 hetusiddhivimarza: ubhayaikAntAvAcyataikAntanirAkaraNam (kA0 77 ) yuktItarAnekAntopadarzanam (kA0 78 ) AptalakSaNam AptatvanizcayavimarzaH jaiminyAderAptatvaparIkSA vedAsyApauruSeyatvanirAkaraNam 532 535 538 539 544 546 547 548 549 551 555 557 558 559 560 562 564 564 565 567 567 567 567 568 571 573 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 578 582 saptamaH paricchedaH antaraGgabahiraGgArthitaikAntaparIkSA A0 antaraGgaikAntanirAkaraNam (kA0 79-80) a. vijJAnAdvaitanirAkaraNam vi. vijJaptivAdavimarzaH bahiraGgArthataikAntanirAkaraNam (kA. 81) vi. aSTavidhakhyAtivAdaH A. ubhayakAntAvAcyataikAntanirAkaraNam (kA. 82) A. bhAvaikAntavAdanirAkaraNam (kA. 83) mImAMsakAbhimatApratyakSajJAnasya nirAkaraNam vi. jJAtatAvimarzaH jIvamAzrityAntaraGgabahiraGgArthAnakAntasAdhanam (kA. 84-86) bhUtacaitanyavAdicArvAkamatanirAkaraNam bauddhamatanirAkaraNam mImAMsakamatanirAkaraNam A. bAhyArthasiddhiH (kA. 86-87) vijJAnAdvaitanirAkaraNam 586 587 588 593 593 595 598 599 601 602 603 604 aSTamaH paricchedaH daivapuruSaikAntaparIkSA A. daivaikAntapratividhAnam (kA0 88) A. pauruSaikAntapratividhAnam (kA. 89) A. ubhayaikAntAvAcyataikAnta pratividhAnam (kA. 90) A. daivapuruSakArayoH syAdvAdaH (kA. 91) vi. pAkSikadaivapuruSaikAntavimarzaH 611 612 613 613 613 A0 navamaH paricchedaH A. puNyapApaikAntaparIkSA (kA. 92-93) ubhayaikAntAvAcyataikAntapratividhAnam (kA. 94) vi. nyAyavedAntimatAbhimatAdRSTavimarza: A. puNyapApayoH syAdvAdaH (kA. 95) A. puNyApuNyayoH vizuddhisaGkalezajanyatvam (kA. 95) 617 619 619 619 619 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeong a. jeong vizuddhisaGkalezayoH lakSaNam vizuddhisaGkalezayoH bandhamAzritya nayavibhAga: zubhAzubhamizrabandhavimarzaH siddhayogasya bandhaviSaye bAhyaheturakiJcitkara iti digambaramatakhaNDanam wwww cing cing 624 624 wwwwwww 630 630 A0 dazamaH paricchedaH bandhamokSahetujJAnAjJAnaikAntaparIkSA A0 jJAnAjJAnaikAntavAdapratividhAnam (kA. 96) jJAnAbhAvarUpAjJAnasya bandhahetutvamiti matakhaNDanam sAGkhyAbhimatajJAnaikAntavAdanirAkaraNam mithyAjJAnasvarUpAjJAnasya bandhahetutvamiti matakhaNDanam bandhahetubhUtAjJAnAdivimarzaH naiyAyikamatakhaNDanam bauddhamatakhaNDanam bauddhAbhimatamokSatattvakhaNDanam bauddhAbhimatamokSatattvavimarzaH A. ubhayaikAntAvAcyataikAntapratividhAnam (kA. 97) mohasya bandhahetutvam (kA. 98) kevalinaH prakRtibandhasyAkiJcitkaratvakhyApanam kaSAyaviziSTAjJAnatvena bandhahetutAvimarzaH guNarUpakarmavAdinyAyamatanirAsaH Izvarasya bandhahetutvapratividhAnam (kA. 99) sRSTeranAditvavyavasthApanam IzvarakartRtvavAdaH zuddhyazuddhyoH mokSahetutvam (kA. 100) bhavyAbhavyatvayorlakSaNam pramANatattvanirUpaNam (kA. 101) pramANalakSaNam anekAnte virodhaparihAraH saugatAbhimatasmRtyaprAmANyavAdakhaNDanam pratyabhijJAyAH pRthakprAmANyaprasAdhanam tarkasya pRthakprAmANyaprasAdhanam ur Mm. 632 633 635 A. 648 648 A. 650 650 651 656 657 658 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. 660 660 664 A. 665 667 668 a. 680 682 685 686 688 688 kevalAdijJAnAnAM vizeSalakSaNam kevala jJAnadarzanopayogavAdaH pramANaphalanirUpaNam (kA. 102) bauddhAbhimatakaruNAkhyapramANaphalanirAkaraNam karaNakriyayoH syAdvAdaH syAdvAdavAkyanirUpaNam (kA. 103-105) bhatRharyAdyabhimatadazavidhavAkyalakSaNanirAkaraNam vAkyavAdaH syAdvAdAnusAreNa padazaktisaGgatipradarzanam nayanirUpaNam syAdvAdakevalajJAnayorbhedapradarzanam hetulakSaNanirupaNam (kA. 106) pramANanayadunayAnAm lakSaNAni vastulakSaNanirupaNam (kA. 107) nayAnAM sApekSanirapekSabhAvena mithyAsamyagrUpatvanirupaNam (kA. 108) sunayakunayalakSaNam anekAntasya vAkyaniyamyatvam (kA. 109) vastunaH vidhivAkyaikaniyamyapratividhAnam (kA. 110) vastunaH niSedhavAkyaikaniyamyatvapratividhAnam (kA. 111) anyApohavAdapratividhAnam (kA. 112) syAdvAdamAhAtmyasaMsthApanam (kA. 113) granthaphalaprakAzanam (kA. 114) upasaMhAraH granthasamAptimaGgalam pariziSTa AptamImAMsA mUlam AptamImAMsA kArikArtha-akArAdyanukramaH aSTasahasrIgatAnAmuddharaNAnAmakArAdikramaH aSTasahasrItAtparyavivaraNagatAnumuddharaNAnAmakArAdikramaH 689 jANama 689 A. 689 691 A. A. A. A. 691 692 WW.0 A. 695 696 1. 1-10 11-14 15-23 24-29 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 30-33 34-35 36-40 aSTasahasrItAtparyavivaraNagatagranthakRdAdinAmasUcI aSTasahasrItAtparyavivaraNagatagranthanAmasUcI aSTasahasrItAtparyavivaraNagatanyAyasUcI aSTasahasrItAtparyavivaraNagatavAdasUcI tulanAtmakaTIppaNI vivaraNasaMketa: aSTasahasrItAtparyavivaraNagatapAribhASikazabdasUcI 41 42-61 10. 62-69 70-161 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana prakAzana saMskRta sAhitya sUcI AcAryazrIvijayamahodayasUri-graMthamAlA graMtha sampAdaka syAdvAdamaJjarI munizrIprazamarativijayajI pAtaMjalayogasUtrANi munizrIvairAgyarativijayajI 3. kArikAvalI 4. nayAmRtam munizrIvairAgyarativijayajI SaDdarzanasamuccayaH-saTIkaH munizrIvairAgyarativijayajI 6. samarAdityasaMkSepaH munizrIprazamarativijayajI 7. kAvyAnuzAsanam-saTIkam surasuMdarIcariyaM 9. tripurAbhAratIstavaH munizrIvairAgyarativijayajI 10. SaDdarzanasamuccaya (anuvAda) munizrIvairAgyarativijayajI 11. yogadRSTisaMgraha munizrIprazamarativijayajI 12. yogazAstrabAlAvabodha munizrIprazamarativijayajI 13. zamAmRtam munizrIprazamarativijayajI 14. tarkasaMgrahaphakkikA munizrIvairAgyarativijayajI 15. aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAga 1-2 munizrIvairAgyarativijayajI 16. zrIkalpasUtram (prata) 17. AcAropadeza hindI-anuvAda 18. ratnAkarAvatArikA 19. sabhASyatattvArthAdhigamasUtram 20. SoDazAdhikAraprakaraNam saTIkam 21. SoDazAdhikAraprakaraNam mUlamAtram 22. naranArAyaNAnandamahAkAvyam 23. zrAvakadharmavidhiprakaraNam 24. zrIsmRtimaMdiraprazastikAvyam 25. zrIsmRtimaMdiraprazastikAvyam gujarAtI-anuvAda anya sAhitya munizrIvairAgyarativijayajI, munizrIprazamarativijayajI munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIprazamarativijayajI (aprApya ) munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIvairAgyarativijayajI (aprApya) munizrIprazamarativijayajI (aprApya) (aprApya) munizrIprazamarativijayajI munizrIprazamarativijayajI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana prakAzana AjJAdharmathI anubaddha ane zabdazrIthI samRddha sAhityanuM prakAzana karavAno mudrAlekha dharAvatAM pravacana prakAzanane samudAra sahayoga ApanAra pravacana stambha zrI hematalAla chaganalAla mahetA parivAra zrImatI prabhAbena naMdalAla zeTha muMbaI yuvA saMskAra grUpa nAgapura - zrI caMdulAla nemacaMda mahetA zrI choTAlAla devacaMda mahetA zrI khuzAlacaMda vanecaMda zAha zrI rasIkalAla vADIlAla zAha zrI kastUracaMda nAnacaMda zAha zrI maMchAlAla zAmajI jogANI zrI gulAbacaMda tArAcaMdajI kocara pravacana premI zrI sudhIrabhAI ke bhaNazAlI kalakattA zrI kumArapAla dinezakumAra samadaDiyA- maMcara zrI zAMtilAla gamanAjI zaMkA (maMcaravAlA) sAbaramatI, amadAvAda AraTeksa epalsa sAbaramatI, amadAvAda premacaMda ravacaMda zAha (kuNaghevAlA) amadAvAda chaganalAla tilokacaMda saMghavI - sAbaramatI, amadAvAda pravacana bhakta kalakattA kalakattA kalakattA kalakattA kalakattA - kalakattA kalakattA nAgapura nAgapura zrImatI samajubena maNIlAla dozI parivAra uMjhAnivAsI zrI naTavaralAla popaTalAla mahetA nAgapura - - zrI pravINacaMdra vAlacaMdajI zeTha (DIsAvAlA) - nAsika zrI caMdrazekhara nareMdrakumAra copaDA varorA zrI subhASakumAra vADIlAla zAha karADa zrI prakAza bAbulAla, devendra, parAga, pritama zAha maMcara zrImatI hasamukhabena jayaMtIlAla zAha (pRthvI) vApI zrI vinodabhAI maNilAla zAha amadAvAda - sva. raMbhAvena trikamalAla saMghavI, haste mahendrabhAI sANaMda pukharAja rAyacaMda parivAra sAbaramatI, amadAvAda zrI zephAlI mUrtipUjaka jaina saMghanA ArAdhako eka sadgRhastha, harajI ( rAjasthAna ) vorA nAgaradAsa kevaLadAsa rili. TrasTa - amadAvAda zrI lAMbaDiyA jaina saMgha zrI nathamalajI pratApacaMdajI ( beDAvAlA) sAbaramatI A dharmAnurAgI mahAnubhAvonI ame hArdika anumodanA karIo chIo. - amadAvAda Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // dvitIyaH paricchedaH // advaitaikAntapakSe'pi dRSTo bhedo viruddhayate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 24 // zrotavyASTasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaGkhyAnaiH / vijJAyate yayaiva svasamayaparasamayasadbhAvaH // (bhA0) sadAyekAnteSu doSodbhAvanamabhihitamAcAryaiH / kevalamadvaitaikAntAbhyupagamAnna tAvatAnekAntasiddhiriti cet, na pratyakSAdivirodhAt / na hi kasyacidabhyupagamamAtraM pramANasiddhaM kriyAkArakabhedaM pratiruNaddhi kSaNikAbhyupagamavat / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam SaTtarkAmbudhisamplavavyasanitAM vyAloDanaM dikpaTagranthAnAM sitavAsasAM ca samaye niHzaGkasaGkrIDanam / jAnantu prativAdinaH sahRdayAzcAnandinaH santvitaH, sambhAvyeti kRto vinodarasikairasmAbhireSaH zramaH // 2 // (zArdUla0) yattIrthe vimale kriyojjvalaguNaiH saMsevite sAdhubhiH, gaccha: svacchatarastapAhvaya iha prAptaH prasiddhi parAm / sAmAcAryapi cArutAmacakalattatraiva maitrIgRhaM, taM zrIvIrajinendramapratihatAnandAya vandAmahe // 1 // [zArdUla0] sannayotprekSayA'kamprasampradAyAzrayAnmama // vyAkhyAturjenatantrANAM vilaM haratu bhAratI // 2 // advaitaikAntanirAsapUrvakamekatvapRthaktvasaptabhaGgIsAdhanAyopakramate-advaitaikAnta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [advaitavAdI svasya pUrvapakSaM sthApayati] nanvidamayuktameva saMlakSyate 'advaitaM aukAtmyaM, dvAbhyAmitaM dvItaM, dvItameva dvaitaM, na dvaitamadvaitamiti vyAkhyAnAt, tasyaikAntastadevetyabhinivezaH / tasya pakSaH pratijJAbhyupagamamAtram / tasminnapi dRSTaH sAkSAtkRto'numitazca kArakANAM kAdInAM kriyAyAzca sthAnagamanAdirUpAyA niSparispandasvabhAvAyAH parispandarUpAyAzca bhedaH pratyakSeNAnumAnena ca viruddhyate, tadabhyupagamamAtrasya pratyakSAdipramANasiddhakriyAkArakabhedapratirodhitvAsambhavAt kSaNikatvAbhyupagamavaditi tAtparyavyAkhyAnam akalaGkadevAnAm / na hi kArakabhedaH pratyakSAdinAdvaite'pi viruddhyate, pAdapasyaikasya yugapatkrameNa vA karnAdyanekakArakAtmakatvapratIte: ? kriyAnAnAtvamapyekasya tathaiva na pratiSidhyate, dezAdyapekSayA gamanAgamanayoH sthAnazayanayorvA sakRdapi nizcayAt / tadvadekamapi parabrahma sakalakriyAkArakabhedAtmakatayA na virodhamadhyAste tathA pratibhAsavaicitrye'pyekatvAvyAghAtAccitrajJAnavadityaparaH / [jainAcAryA advaitapakSaM nirAkurvanti] so'pyevaM praSTavyaH-kriyAkArakabhedaprapaJcaH kimajanmA janmavAnvA ? na tAvadajanmA, kAdAcitkatvAt, yastvajanmA sa na kAdAcitko yathAtmA, kAdAcitkazcAyaM, tasmAnnAjanmeti bAdhakasadbhAvAt / janmavAMzcetkuto jAyate ? iti vaktavyam ? paramapuruSAdeveti cet, kathamadvaitasiddhiH ? kAraNakAryayodvaitaprasiddhaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pakSe'pItyAdinA / nanvidamityAdiH bhASyatAtparyArtho vRttikRtaiva prakAzyate, tena nanuH akSamArtho, na tu pUrvapakSArthaH, tadupamardAbhAvAditi mantavyam / idam =advaitekAntavAdyuktam, tasminnapi vyAkhyAtAdvaitasvIkAre'pi kriyAkArakabhedapratibhAso bAdhito bhaviSyatItyata AhatadabhyupagamamAtrasyeti advaitAbhyupagamamAtrAnna tadbAdho'nyacca bAdhakaM na pazyAma ityabAdhitakriyAkArakabhedapratibhAsAdadvaitapakSo mithyaiveti bhAvaH / pAramArthike'dvaite aupAdhika: kriyAkArakasambandhabhedo na virodhamAvahatItyAzaGkate-na hItyAdinA / aparo= advaitavAdI / paramArthato bhedAbhAve prapaJcabrahmaNoH kAryakAraNabhAvo durghaTa iti vaktumupakramate-so'pyevaM praSTavya ityAdinA / kathaJceti na ca kAryaM brahmaiva brahma ca kAryadazAyAM kAryamanyadA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 dvitIyo bhAgaH [ pari02-kA. 24] kriyAdikAryasya brahmaNo'nanyatvAdadvaitameveti cet, kathaM svasmAdeva tasya janma yujyate ? kathaM ca kAryAdabhinnasya brahmaNo'kAryatvam ? yato nityatvaM syAt / parasmAjjAyate iti ced, dvaitasiddhiH, puruSAtparasya kriyAkArakabhedahetorabhyupagamAt / parasyAnAdyavidyArUpatvAdakiJcidrUpasya dvitIyatvAyogAnna dvaitasiddhiriti cet, kathamakiJcidrUpasya kAraNatvam ? kAryasyApyakiJcidrUpatvAdadoSa iti cet, kimidAnIM kharaviSANAdazvaviSANasya janmAsti ? neti cet, kathamavidyAtmanaH kAraNAdavidyAtmakakAryasyotpattiH ? mAhendrAdiSu mAyAmayAdeva pAvakAdestathAvidhadhUmAdijanmadarzanAdadoSa iti cet, na tatrApi pAvakadhUmAdyoH sarvathA mAyAmayatvAsiddheH na hi tatpratibhAsayormAyArUpatvaM, svasaMvedanasiddhatvAt / nApi bahi: sadravyAdirUpayormAyAsvabhAvatvaM, vyabhicAritvAbhAvAt / tadvizeSAkArayormAyArUpatvamiti cet, na tadviviktavastuvyatirekeNa mAyAyAH sambhavAbhAvAt / tathA kriyAkArakabhedaprapaJcAcAraviviktaparabrahmavyatirekeNAvidyAyAH sambhavAbhAve kathaM vedAntavAdinAmavidyAtaH kAryasyAvidyAtmano janane svasmAdeva svasya janma na bhavet ? tacca pramANaviruddhaM na zakyaM vyavasthApayituM nairAtmyavat / [kriyAkArakAdibhedo na svato jAyate na parataH, kintu jAyata eveti manyamAne doSAn pradarzayantyAcAryAH / ] kriyAkArakabhedo'yam, (bhA0) na svato jAyate parato vA / api tu jAyate eveti - aSTasahasrItAtparyavivaraNam cAkAryamityevamabhede'pi suvarNatadvikAravat kAryakAraNabhAva iti zaGkanIyam, evaM sati bhedAbhedavAdaprasaGgAt, kAryadazAyAmapi tadabhinnatve kUTasthatvavyAghAtAcca / tarhi prapaJco'vidyAjanmAstitvatyAzakya niSedhati-parasmAdityAdinA / akiJcidrUpasyeti avidyAyA asatyAyA dvitIyAyAH kAraNabhUtAyA abhyupagame'pi sadadvaitAvyAkopAdityarthaH / mAhendrAdiSviti 'uDIzAdigranthaprasiddhendrajAlAdikarmasa. tadvizeSAkArayoriti ataddezasthayorapi taddezatvena pratIyamAnayorityarthaH / tadvivikteti anyadeze tatsattvAnna sarvathA mAyAmayatvamiti 1. uDDIzatantraM rAvaNezvarasaMvAdarupaH tantrazAstrIyagranthaH / tatra dazame paTale indrajAlAdikarmavarNanam / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 aSTasahastrItAtparyavivaraNam suSuptAyate, pratipattyupAyAbhAvAt / dRSTeSTavirodhaprasaGgAt / na hi kiJcitsvasmAt parasmAccAjAyamAnaM janmavadeva dRSTamiSTaM vA, yena tathA pratipattyupAyarahitaM bruvANaH suSuptamivAtmAnaM nAcaret / (bhA0 ) tasmAdyad dRSTaviruddhaM tanna samaJjasaM yathA nairAtmyam / viruddhayate ca tathaivAdvaitaM kriyAkArakabhedapratyakSAdibhiH / ekasminnapi kriyAkArakabhedapratyakSAdeH sambhavAt svapnasaMvedanavat kathamadvaitaM viruddhamiti cet, na svapnasaMvedanasyApyekatve tadvirodhasya tadavasthatvAt / tatrAnyadeva hi kriyAvizeSasaMvedanaM svavAsanotthamanyadeva ca kArakavizeSasaMvedanaM pratyakSamanumAnAdi vA na punarekameva, taddhetuvAsanAbhedAbhAvaprasaGgAt, jAgraddazAyAmiva svapnAdidazAyAmapi puMso'nekazaktyAtmakasya kriyAkArakavizeSapratibhAsavaicitryavyavasthiteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvaH / pratipattyupAyAbhAvAditi na cAkasmAdevotpatterayam adoSaH, tatpakSasya 'hetubhUtiniSedho na ityAdinA paJcabhirvikalpairudayanAdibhirduSitatvAt / na ca AnupAkhyAdutpattipakSo'dUSyaH, tAdRzAdevAvidyAvilAsAt prapaJcotpattyabhyupagamAditi vAcyam, avidyAtatkAryasyAnupAkhyatve tannivRtteranAtmasvarUpatvenAnirmokSApAtAt, atiriktAyAstasyAstatsambandhasya cAtmanyabhyupagame tu muktAvapi dvaitaprasaGgAditi na kiJcidetat / ekasminnapIti yathaikasmin svapnajJAne gajaturagAdInAmanekeSAM pratibhAsanaM tathA parabrahmaNyekasmin ghaTapaTAdibhedAnAM bhAnamadvaitapakSe'pyaviruddhamiti bhAvaH / ekatve = sarvathaikatve, tadvirodhasya = kriyAkAraka bhedapratyakSAdivirodhasya / anekazaktyAtmakasyeti anyathA jAgratsvapnavizeSasya svapnAvAntaravizeSasya cAnupapatteriti bhAvaH / na ca jAgratsvapnArambhakAjJAnavizeSAt svapnavizeSArambhakatadvizeSAcca tadupapattirmUlAjJAnaniSThazaktivizeSAdveti vAcyam, tasya karmatacchaktyatiriktatve mAnAbhAvAt, tatkAryakriyAkArakapratibhAsabhedAnAmantaHkaraNadharmANAmAtmani bhAnAbhyupagame'nyathAkhyAtyApatteH, AtmaniSThAnAmanirvacanIyAnAM teSAmabhyupagame'ntaHkaraNAtmAdhArabhedena satyetaravivekasya vinA zapathaM duSkaratvAt, 1. hetubhUtiniSedho na svAnupAkhyavidhirna ca / svabhAvavarNanA naivamavadherniyatvataH // ( nyAyakusumAJjali 15) / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari02-kA. 24] 421 [ekaniraMzAtmAdau kArakAdyAlambanaM yathA tathaiva ekasmin brahmaNi kArAkAdyAlambane bhavet ____ kA bAdhA ? iti prazne sati pratyuttaram / ] kasyacidekarUpasyAtmagaganAderapyanekAntavAdinAmanekakriyAkArakavizeSapratibhAsAlambanatvasiddhiviruddhametatpratyakSAdibhiradvaitam / na hi karoti kumbhaM kumbhakAro daNDAdinA, bhuGkte pANinaudanamityAdi pratyakSaM bhrAntaM yenAdvaitasya virodhakaM na syAt / sarvatra kriyAkArakAdirUpaM kathaJcidbhinnaM, bhinnapratibhAsitvAnyathAnupapatterityanumAnaM vA nAnAjIvA ityAdipravacanaM vA na vibhramAkrAntaM yenAdvaitaM na virundhyAt / syAdAkUtaM-'vivAdApannaM pratyakSAdi mithyaiva, bhedapratibhAsitvAt svapnapratyakSAdivat' iti tadasat, prakRtAnumAne pakSahetudRSTAntabhedapratibhAsasyAmithyAtve tenaiva hetorvyabhicArAt tanmithyAtve tasmAdanumAnAtsAdhyAprasiddhaH / parAbhyupagamAtpakSAdibhedapratibhAsasyAmithyAtve na doSa iti cet, na svaparAbhyupagamabhedapratibhAsena vyabhicArAt / tasyApi parAbhyupagamAntarAdamithyAtvAddoSAbhAve sa eva tadbhedapratibhAsena vyabhicAra iti na kvacidvyavatiSTheta / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vividhapratibhAsAditanniSThAnantadharmAdikalpanAyAM mahAgauraveNAtmaniSThAnAmeva ('teSAM pariNAmAnAM) kalpanaucityAt, Atmani kauTasthyasya brahmAdvaitasya ca vilUnazIrNatvAditi dig / atha ekasya niraMzasyAtmAkAzAderanekakArakAdyAlambanatvaM yathA tathA brahmaNo'pi bhaviSyatIti AzaGkAyAm Aha-kasyacidityAdi / tathA cAnekAntAvalambanaM vinAtmAkAzAderapyanekakArakAlambanatvamayuktamiti na tadRSTAntenAdvaitAvirodha iti siddham / kriyAkArakabhedapratibhAsasya mithyAtvAttena nAdvaitadhIvirodha ityAzakya nirAkaroti-syAdAkUtamityAdinA / parAbhyupagamAditi evaM hi tatra prAtibhAsikamamithyAtvaM siddhaM, sAdhyate ca pAramArthikaM mithyAtvamiti na vyabhicAra ityarthaH / sa eveti vizeSe'nugamAbhAvena sAmAnyata eva mithyAtvasya sAdhyatvAditi bhAvaH / na ca tattvajJAnanAzyatAvacchedako dharmaH paramArthato mithyAtvamadvaitasiddheH pUrvaM siddha iti tatsAdhyatvapratyAzApi dattapadeti smarttavyam / advaitadhIreva mahAvAkyajanitatvena nizcitaprAmANyatvAt kriyAkArakabhedapratibhAsavirodhinI, na tu sa 1. atra AvalikayAM likhitaH pATho bhraSTa iva pratibhAti / sa ca kalpayitvA pUritaH koSThake nyastaH - saM0 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kazcidAha 'brahmAdvaitasya saMvinmAtrasya svata:siddhasya kriyAkArakabhedapratyakSAdInAM bAdhakasya bhAvAtteSAM bhrAntatvam, tato na tadvirodhakatvam' iti tadapi na sAdhIyaH, tathA sati bAdhyabAdhakayorbhedAt dvaitasiddhiprasaGgAt / na ca paropagamamAtrAttayorbAdhyabAdhakabhAvaH, paramArthatastadabhAvApatteH pratibhAsamAtravatpratibhAsamAtravizeSasyApi satyatvasiddharanekAntavyavasthAnAt / tadekAntataH puruSAdvaitaM pratyakSAdiviruddhameva // 24 // tathAsminnadvaitaikAnte dUSaNAntaramupadarzayantaH prAhu: karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaM ca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA // 25 // laukikaM vaidikaM ca karmeti vA kuzalamakuzalaM ca karmAnuSThAnamiti vA puNyaM pApaM ca karmeti vA karmadvaitaM na syAt / tadabhAvAdihAmutra ca zreyaHpratyavAyalakSaNaM phaladvaitaM na syAt, kAraNAbhAve kAryasyAnutpatteH / tata evehalokaparalokalakSaNaM lokadvaitaM na syAt / karmAdidvaitasyAnAdyavidyopadarzitatvAdadoSa iti cet, na dharmAdharmadvaitasyAbhAve vidyAvidyAdvayasyAsambhavAd bandhamokSadvayavat / pUrvAvidyodayAdeva vidyAvidyAdvayaM bandhamokSadvayaM ca, paramArthatastadasambhavAt na bandho'sti na vai mokSa ityeSA paramArthatA iti pravacanAt [ ] pratibhAsamAtrasya parabrahmaNa eva - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tadvirodhI, sandigdhaprAmANyakatvena durbalatvAditi kasyacinmatamutthApayati-kazcidAhetyAdinA / tathApi bAdhyabAdhakabalAdeva dvaitasiddhiH syAditi samAdhatte-tadapi na sAdhIya ityAdinA etena AtmaviSayakAparokSabhramanivartakatvenAtmAdvaitAparokSajJAnameva balavata, tacca sakalabhedaprapaJcanAzakamiti tatsiddhau dvaitabAdha ityapi apAstam / AtmasAkSAtkAreNa dehAdAvAtmAbhedabhramanirAse tadbhedasyaiva paramArthataH siddheH / nirvikalpakasya bhramAvirodhitvena savikalpAtmasAkSAtkArAzrayaNe brahmaNo nirddharmakatvavyAghAtAcca / kiJca mahAvAkyajanyAparokSavRttiviSayataiva brahmaNo durghaTA nirddharmakatvahAneriti kathaM tadadvaitadhiyo balavattvam ? / etena mithyAjJAnavAsanAnAzakatvaM tattvajJAnasya vaijAtyenaiva, na tu tatra samAnaprakArakatvamapi tantramityuktAvapi na kSatiH iti dig // 24 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari02-kA. 25] 423 tAttvikatvAditi cet, na nairAtmyasyApi tAttvikatvApattestatkalpanAyA naiSphalyasyAvizeSAt / sarvo hi, (bhA0 ) pramANapratyanIkaM svamanISikAbhiradvaitamanyadvA kiJcitphalamuddizyAracayet, anyathA tatprati pravartanAyogAtprekSAvRtteH / tathAhipuNyapApasukhaduHkhehaparalokavidyetarabandhamokSavizeSarahitaM prekSApUrvakAribhiranAzrayaNIyam / yathA nairAtmyadarzanam / tathA ca prastutam / tasmAtprekSApUrvakAribhiranAzrayaNIyam iti na tajjijJAsApi zreyasI / aSTasahasrItAtparyavivaraNam nairAtmyasyApIti bauddhadRSTyA tatrApi svAgamajanyatattvajJAnaviSayatvAvizeSAt, naiSphalyAvizeSAditi vyavahArabAdhadUSaNasya bhUSaNatAyA ubhayamate'pi suvacatvAditi tAtparyam / yathA nairAtmyadarzanamiti na ca pramANagaveSaNayA pratibhAsasyAvazyopasthitatvAttadbhedasyopAdhibhirevopapattestasya prAgabhAvadhvaMsapratiyogitvakalpane gauravAnnityacidAtmasiddhireva nairAtmyasiddhimupahantuM pragalbhata iti madhusUdanasarasvatyuktamapi kSodakSamam, prAmANikasya pratibhAsasya dhvaMsaprAgabhAvApratiyogitvakalpanApekSayA tatpratiyogitAkalpana eva lAghavAt, ajJAtAsattvasvIkAre gRhAd bahirnirgatasya putrAdyabhAvazaGkayora:zirastADanAdiprasaGgasya ca nairAtmyavAde bauddhasyeva dRSTisRSTivAde vedAntino'pi vajralepatvAt / vastutaH svApnikadaNDaghaTAdikAryakAraNabhAvatulyatvAt yAgasvargAdikAryakAraNabhAvAnAM vaidikakarmamAtre'nAzvAsAdvedAntadharmazraddhAvatAM na kadApi svorastADanAdviratiH / atha idRg dUSaNAspadaM dRSTisRSTivAdaM tyaktvA vyavahAravAdaM svIkurvan vedAntI nirdoSo bhaviSyatIti cet, maivam, avyavahAriNastasya kenApi vyavahAripaGktAvapravezanAt / (zaGkA) bhATTastatra taM praveziSyatIti cet, na, karmavidhizeSatvAdvedAntAnAmaprAmANyaM vadatA tena tasya dUrata eva varjanAt / AzrayatAM vA bhATTamataM balAd vyavahAravAde vedAntI, tathApi svarganarakAdervyAvahArikapadArthasyAvidyAjanyasyopagame ekasyAvidyAnAze svarganarakAdhucchedAnnirduHkhasukhaM jagat syAt, tattadavidyAjanyatattatsvarganarakAdyabhyupagame cApekSikatvena tasya prAtibhAsikatvamAgataM, na vyAvahArikatvam / (zaGkA) mUlAjJAnajanyayAvatpadArthanAzaH sarvamuktAveva, tadvilAsajanyastvanyadApItyadoSa ityapi na kSodakSamam, evaM satyadhyAropabAdhakrameNa pratipuruSaM mokSopAyanAnAtvena pratipuruSaM jagatsRSTibhedApatterasamAdhAnAt, kathaM cAvasthitavyAvahArikapadArthAbhyupagame taM pAramArthikatvena pazyatAM yoginAM nAtyantabhrAntatvam ? / (zaGkA) yoginaH Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam [brahmAdvaitavAdI sarvacetanAcetanapadArthAn brahmaNo antaH praviSTameva manyate tasya pUrvapakSa: ] syAnmataM-'na brahmAdvaitaM pramANapratyanIkatvAt svamanISikAbhirAracitaM, tasyAnumAnAdAgamAdvA pramANAtprasiddheH / tathA hi-yatpratibhAsasamAnAdhikaraNaM tatpratibhAsAntaHpraviSTameva / yathA pratibhAsasvarUpam / pratibhAsasamAnAdhikaraNaM ca sarvam, iti hetoH parabrahmasiddhiH / na cAyamasiddhaH sukhaM pratibhAsate; rUpaM pratibhAsate iti sarvatra pratibhAsasamAnAdhikaraNatvasya pratIteranyathA sadbhAvAsiddheH / apratibhAsamAnasyApi sadbhAve sarvasya manorathasiddhiprasaGgAnna kiJcidasatsyAt / atha pratibhAsavyatiriktasya pratibhAsyasyArthasyAntarbahirvopacArAtpratibhAsasamAnAdhikaraNatvavyavasthiteH pratibhAsasvarUpamukhyatopapatterasiddho heturiti mataM tadapyasamyak, pratibhAsyapratibhAsayostadbhAvAnupapatteH / pratibhAsasya hetutvAtpratibhAsyo'rtha iti cet, na, pratibhAsamAtrasyAhetukatvAtkasyacittaddhetutvAyogAt / tadahetukatvam, akAdAcitkatvAt, anyathA kadAcittadabhAvaprasaGgAt / pratibhAsAlambanatvAtpratibhAsyo'rtho bhavatIti cet, kutastasya pratibhAsAlambanatvam ? pratibhAsyatvAditi cet, parasparAzrayaNam / pratibhAsAlambanatvayogyatvAditi cet, tarhi pratibhAsasvarUpameva pratibhAsyaM, tasyaiva pratibhAsAlambanatvopapatteH sarvatra pratibhAsasya svarUpAlambanatvAt / tathA ca kathaM viSayasyopacaritaM pratibhAsasamAnAdhikaraNatvaM yato'siddho tuH syAt ? / tata eva nAnaikAntiko viruddho vA pratibhAsAntarapraviSTasya kasyacidapi pratibhAsasamAnAdhikaraNatvAyogAddhetorvipakSavRttyabhAvAt / nAzrayAsiddhirapi hetoH zaGkanIyA, sarvasya dharmiNaH parabrahmaNa evAzrayatvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyavidyAzaktivizeSeNa tatra pratibhAsasattvameva janyata iti cet, na, kSaNikavAdivailakSaNye tatra tadetyasya vAcyatvAt, tathA'pyanyaM prati vyAvahArike ubhayapratibhAsaprasaGgAcca / tasmAdApekSikasattvaM bruvANo jJAnamAtramabhyupagamya bhedamAtramapachuvAno vedAntI mAdhyamikaM nAtizayIteti sunizcitA naH pratItiH // 25 // 'tadabhAvAnupapatteH pratibhAsasvarUpAbhAvAnupapatteH, tarhIti pratibhAsaviSayatAyA 1. tadbhAva....iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 424 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari02-kA. 26] 425 brahmeti brahmazabdena kRtsnaM vastvabhidhIyate / prakRtasyAtmakAtya'sya vai zabdaH smRtaye mataH // [ iti zrutivyAkhyAnAt / tato'navadyAddhetorbhavatyevAdvaitasiddhiH / tathopaniSadvacanAdapi sarvaM vai khalvidaM brahma ityAdizrutisadbhAvAt, tatastadbhrAntinirAkaraNAt iti // 25 // [itthamadvaitavAdibhiH svapakSaH samarthitaH AcAryA agretanakArikAbhistannirAkaraNaM kurvanti] tadetatpratividhitsavaH prAhu: hetoradvaitasiddhizced dvaitaM syAddhetusAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim ? // 26 // nanu ca pratibhAsasamAnAdhikaraNatvAddhetoH sarvasya pratibhAsAntaHpraviSTatvena puruSAdvaitasiddhAvapi na hetusAdhyayodvaitaM bhaviSyati, tAdAtmyopagamAt / na ca tAdAtmye sAdhyasAdhanayostadbhAvavirodhaH, sattvAnityatvayorapi tathAbhAvavirodhAnuSaGgAt / kalpanAbhedAdiha sAdhyasAdhanadharmabhede prakRtAnumAne'pi kathamavidyodayopakalpitahetusAdhyayostadbhAvavighAtaH ? sarvathA vizeSAbhAvAditi cet, na zabdAdau sattvAnityatvayorapi kathaJcittAdAtmyAt sarvathA tAdAtmyAsiddheH, tatsiddhau sAdhyasAdhanabhAvavirodhAt / na cAsiddhamudAharaNaM nAma, atiprasaGgAt / tato na hetoradvaitasiddhiH / [AgamAdadvaitasiddhirbhavediti manyamAne jainAcAryAH doSAnAropayanti / ] hetunA vinaivAgamamAtrAttatsiddhiriti cet, na advaitatadAgamayodvaitaprasaGgAt / yadi punarAgamo'pyadvayapuruSasvabhAva eva na tato vyatirikto yena dvaitamanuSajyate iti matam / UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayam / chandAMsi tasya parvANi yastaM vetti sa vedavit // [bhagavadgItA 15.1] aSTasahastrItAtparyavivaraNam abhedaniyatatvAditi bhAvaH / yadi punarAgamo'pIti mRnmayagajabhAne'pi mRdbhAnavat sarvatra brahmabhAnena tadviSayatvenaivAgamajJAnasyApi satyatvAditi bhAvaH / UrdhvamUlamiti UrdhvaM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti vacanAt, tadA brahmavattadAgamasyApyasiddhatvaM syAt, sarvathApyasiddhasvabhAvasya siddhatvavirodhAt siddhAsiddhayorbhedaprasakteH / tadevaM (bhA0 ) yadasiddhaM tanna hitepsubhirahitajihAsubhirvA pratipattavyam / yathA zUnyataikAntaH, tathA cAsiddhamadvaitamiti / atra nAsiddho hetuH / puruSAdvaitasyAnumAnAdAgamAdvA siddhatvAyogAt / pratibhAsasamAnAdhikaraNatvAnumAnAttatsiddhiriti cet, na, tasya viruddhatvAt, pratibhAsatadviSayAbhimatayoH kathaJcidbhede sati samAnAdhikaraNatvasya pratIteH sarvathA pratibhAsAntaHpraviSTatvAsAdhanAt svaviSayasya / na hi zukla: paTa ityAdAvapi sarvathA guNadravyayostAdAtmye sAmAnAdhikaraNyamasti / sarvathA bhedavat pratibhAsasvarUpaM pratibhAsate ityatrApi na pratibhAsatatsvarUpayorlakSyalakSaNabhUtayoH sarvathA tAdAtmyamasti, pratibhAsasya sAdhAraNAsAdhAraNadharmAdhikaraNasya svasvarUpAdasAdhAraNadharmAtkathaJcidbhedaprasiddharanyathA tatsAmAdhikaraNyAyogAt suvarNaM suvarNamiti yathA sahyavindhyavadvA / tadevaM yatpratibhAsasamAnAdhikaraNaM tat pratibhAsAtkathaJcidarthAntaraM yathA pratibhAsasvarUpaM, pratibhAsasamAnAdhikaraNaM ca sukhanIlAdi sarvamiti sAdhyaviparItasAdhanAddheto dvaitasiddhiH / [AmnAyavAkyaM dvaitameva sAdhayati nAdvaitam] sarvaM vai khalvidaM brahma ityAdyAmnAyAdapi dvaitasiddhireva syAt, sarvasya prasiddhasyAprasiddhena brahmatvena vidhAnAt, sarvathA prasiddhasya vidhAnAyogAdaprasiddhavat / kvacidAtmavyaktau prasiddhasyaikAtmyarUpasya brahmatvasya sarvAtmasvanAtmAbhimateSu ca vidhAnAdadvaitaprapaJcAropavyavacchede'pi tadAgamAd vyavacchedyavyavacchedakasadbhAvasiddheH kathamadvaitasiddhiH ? AmnAyasya parabrahmasvabhAvatve'pi na tatastadadvaitasiddhiH, svabhAvasvabhAvavatostAdAtmyaikAntAnupapatteH / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam / zuddhabuddhasvarUpAvasthA mUlaM yasya sa tathA tam / adho'vidyAjanyaprapaJcavilAsAvasthA zAkhA yasya sa tathA tam / asiddhatvaM syAditi viziSyAjJAnAdityarthaH, sAmAnyajJAnaM tu sandehAvirodhi, sarvaM jJAnaM zabdabrahmaviSayaM parabrahmaviSayaM veti sandehasyApyantataH sambhavAditi smarttavyam / svaviSayasya pratibhAsyasya / sarvathA bhedavat sarvathA bhedapakSa iva / kathaJcidbhedaprasiddheriti svarUpapadasya vizeSaparatvAditi bhAvaH / sAdhyasyaiva sAdhana Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari02-kA. 26] 427 [svasaMvedanapratyakSeNa brahmaNaH siddhirbhaviSyati tasya vicAraH / ] svasaMvedanameva puruSAdvaitasAdhanamiti cet, naitadapi sAraM, nigaditapakSadoSopanipAtAt / tathA hi (bhA0) tatsiddhiryadi sAdhanAtsAdhyasAdhanayostarhi dvaitaM syAt / anyathAdvaitasiddhivad dvaitasiddhiH kathaM na syAt ? svAbhilApamAtrAdarthasiddhau sarvaM sarvasya siddhayet / na hi svasaMvedanamapi sAdhanamAtmano'nyadeva sAdhanatvavirodhAt anumAnAgamavatsAdhyasyaiva sAdhanatvApatteH prakRtAnumAnAgamayoriva svasaMvedanapratyakSasyApi sAdhanasyAbhAvAt / svataH siddhaM brahmetyabhyupagame dvaitamapi svataH sakalasAdhanAbhAve'pi kiM na siddhayet ? tattvopaplavamAtraM vA ? nairAtmyaM vA ? svAbhilApamAtrAvizeSAt / sarvasya sarvamanorathasiddhirapi durnivArA syAt / etenaitadapi pratyAkhyAtaM yaduktaM bRhadAraNyakavArtike AtmApi sadidaM brahma mohAtpArokSyadUSitam / brahmApi sa tathaivAtmA sadvitIyatayekSyate // AtmA brahmeti pArokSyasadvitIyatvabAdhanAt / pumarthe nizcitaM zAstramiti siddhaM samIhitam // [bR0 A0 vA0 909-910] iti / mohasyAvidyArUpasyAkiJcidrUpatve pArokSyahetutvAghaTanAt sadvitIyatvadarzananibandhanatvAsambhavAt tasya vasturUpatve dvaitasiddhiprasaktestata eva pArokSyasadvitIyatvayorbAdhanAt, pumarthe nizcitaM zAstramityetasyApi dvaitasAdhanatvAt, zAstrapumarthayorbhedAbhAve sAdhyasAdhanabhAvAsambhavAt // 26 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvApatteH brahmAntarbhAvAt, sAdhanasya-pRthaksAdhanatvena vivakSitasyAbhAvAdityanvayaH / kiM na siddhayediti zruteradvaitaviSayiNyA iva dvaitaviSayiNyA api bahuza upalambhAdityarthaH / svasvAbhyupagamamAtreNa cAnyo'pyatiprasaGgo durnivAra ityAha-tattvopaplavamAnaM vetyAdinA / AtmApIti tadidaM brahmApi tattvena vastuto'parokSamapi mohAd=ajJAnAt, pArokSyadUSitaM 1. sadidaM iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 aSTasahastrItAtparyavivaraNam advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / / saJjinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kvacit // 27 // [advaitazabdo nasamAsayukto'taH svavirodhavAstavikaM dvaitamapekSata iti jainAcAryAH samarthayanti / ] ___kathaM punarhetunA vinA aheturivAdvaitaM dvaitAdvinA na siddhyatIti nizcitamiti ced, ucyate, (bhA0) advaitazabdaH svAbhidheyapratyanIkaparamArthApekSo naJyUrvAkhaNDapadatvAdahetvabhidhAnavadityanumAnAt / anekAntazabdena vyabhicAra iti cet, na tasyApi samyagekAntena vinAnupapadyamAnatvAt / evamamAyAdizabdenApi na vyabhicArastasya mAyAdinAvinAbhAvitvAt / tathA napUrvagrahaNAt kevalena zabdena vyabhicAro nirastaH, padAMzenAkhaNDagrahaNAt / akharaviSANAdizabdena ca na / tato (bhA0) nAtra kiJcidatiprasajyate, tAdRzo najo vastupratiSedhanibandhanatvAt / na hyakhaNDapadavizeSaNasya naJaH kvacidavastupratiSedhanibandhanatvamupalabdhaM, padAntaropahitapadavizeSaNasyaiva tathA pratIterakharaviSANamityAdivat / ata eva (bhA0) sarvatra pratiSedhyAdRte sacinaH pratiSedhAbhAvaH pratyetavyaH / na hi kharaviSANaM sajJi kiJcidasti, yena tasyApi sata eva kathaJcit pratiSedhaH prasajyate / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam doSaprayojyapArokSyAbhilApAkrAntam, IkSyata ityuttarakriyAnvayaH / tathaiva sa prasiddha AtmA brahmApi brahmAbhinno'pi, mohAd=ajJAnAt, sadvitIyatayA bhedAkrAntatayekSyate / AtmA brahmeti vedAntaphalIbhUtatattvajJAne sati brahmaNyadhyastayoH pArokSyasadvitIyatvayorbAdhane sati, zAstraM pumarthe nizcitaM nizcitapuruSArthaM jAtam, iti hetoH, ajJAnanivRttyaiva kaNThagatacAmIkaropalambhanyAyenoddezyasiddherityarthaH // 26 // svAbhidheyeti svArthapratiyogipramAdhInanirUpaNa ityarthaH / kevalena zabdena= ghaTAdinA, padAMzenetyAdi, akhaNDapadagrahaNAcca kharaviSANAdizabde nAgauranazva ityAdAvaganaza Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 dvitIyo bhAgaH [ pari 2-kA. 27] [puruSAdvaite vAstavena pratiSedhavyavahAro'sambhava evetyAdinA brahmavAdI svapUrvapakSaM vidhatte / ] nanu puruSAdvaite paramArthataH pratiSedhavyavahArAsambhavAt paropagatasya dvaitasya paraprasiddhanyAyAdevAnumAnAdirUpAdabhAvaH sAdhyate / na ca svaparavibhAgo'pi tAttvikastasyAvidyAvilAsAzrayatvAt, tato na kazciddoSa iti cet, na avidyAyA eva vyavasthApayitumazakteH / nanu ca na vastuvRttamapekSyAvidyA vyavasthApyate, tasyAmavastubhUtAyAM pramANavyApArAyogAt / parabrahmaNyavidyAvati avidyArahite ca vidyAyA virodhAdAnarthakyAcca nAvidyAsyetyapyavidyAyAmeva sthitvA prakalpanAt, brahmAdhArAyAstvavidyAyAH kathamapyayogAt / yatazcAnubhavAdavidyAsmIti brahmAnubhUtimattata eva pramANotthavijJAnabAdhitA sA tadabAdhane tasyA apyAtmatvaprasaGgAt / tathA brahmaNyavijJAte tadavidyAvyavasthAnupapatterbAdhAsadbhAvAt vijJAte'pi sutarAM tadabAdhanAdavyavasthAnam, abAdhitAyA buddhema'SAtvAyogAt / na cAvidyAvAnnaraH kathaJcidavidyAM nirUpayitumIzazcandradvayAdibhrAntimiva jAtitaimirikaH / taduktaM brahmAvidyAvadiSTaM cet, nanu doSo mahAnayam / niravadye ca vidyAyA AnarthakyaM prasajyate // TnAvidyAsyetyavidyAyAmeva sthitvA prakalpate / brahmAdhArA tvavidyeyaM na kathaJcana yujyate // [bRhadA0 saM0 vA0 175-176] - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAdipadAMze ca na vyabhicAraH, ekatra vizeSaNasyAnyatra ca vizeSyasyAbhAvAdityarthaH, parabrahmaNItyAdi avidyAvati vidyAbhAvenaiva vidyAyA virodhaH, tadrahite cAvidyAnivRttiprayojanAbhAve vidyAyA AnarthakyamityarthaH / asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate [ ] iti vacanAdityarthaH, 'brahmadvArAyAzceti brahmAzrayAyAzcetyarthaH, na hi svataH sphuradrUpaM brahmAvidyAyA Azrayo bhavitumarhati, dIpajyotiriva timirasyeti bhAvaH, astu tahi brahmaviSayA jIvAzrayA'vidyeti matam tatrAha- yatazceti yadaivAvidyA'stIti jIvabrahmAnubhUtimadbhavati tadaiva sA nazyati, pramANabAdhyasvarUpatvAttasyA ityaprAmANikaiveyam / avijJAta iti vizeSaNajJAnAbhAvAdityarthaH, tadabAdhanA=vidyAyA abAdhanAt, avyavasthAnaM avidyAyA ityarthaH / abAdhitAyA buddhevidyAyAH, mRSAtvAyogAdavidyAtvasya vaktumazakyatvAt / mAnAghAtAsahiSNutvaM pramANapravRttyasparzitvam / svAnubhavAzrayatvAditi ahaM mAM na 1. brahmAdhArAyA iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 aSTasahastrItAtparyavivaraNam yato'nubhavato'vidyA brahmAsmItyanubhUtimat / ato mAnotthavijJAnadhvastA sApyanyathAtmatA // brahmaNyavidite bAdhAnnAvidyetyupapadyate / nitarAM cApi vijJAte mRSA dhIrnAstyabAdhitA // avidyAvAnavidyAM tAM na nirUpayituM kSamaH / vastuvRttamato'pekSya nAvidyeti nirUpyate // vastuno'nyatra mAnAnAM vyApRtirna hi yujyate / avidyA ca na vastviSTaM mAnAghAtAsahiSNutaH // avidyAyA avidyAtve idameva ca lakSaNam / mAnAghAtAsahiSNutvamasAdhAraNamiSyate // [bRhadA0 vA0 177. 181] na caivamaprAmANikAyAmavidyAyAM kalpyamAnAyAM kazciddoSaH, tasyAH saMsAriNaH svAnubhavAzrayatvAd dvaitavAdina eva dRSTAdRSTArthaprapaJcasya pramANabAdhitasya kalpanAyAmanekavidhAyAM bahuvidhadoSAnuSaGgAt / tadapyuktaM tvatpakSe bahu kalpyaM syAt sarvaM mAnavirodhi ca / kalpyAvidyaiva matpakSe sA cAnubhavasaMzrayA // [bRhadA0 bA0 182] iti kazcit / [adhunA jainAcAryA brahmavAdipakSaM nirAkurvanti / ] so'pi na prekSAvAn, sarvapramANAtItasvabhAvAyAH svayamavidyAyAH svIkaraNAt / na hi prekSAvAn sakalapramANAtikrAntarUpAmavidyAM vidyAM vA svIkurute / na ca pramANAnAmavidyAviSayatvamayuktaM, vidyAvadavidyAyA api kathaJcidvastutvAt / tathA vidyAtvaprasaGga iti cet, na kiJcidaniSTam / __ yathA yatrAvisaMvAdastathA tatra pramANatA ityakalaGkadevairapyuktatvAt / bahi:prameyApekSayA tu kasyacitsaMvedanasyAvidyAtvaM bAdhakapramANAvaseyam / kathama %3 - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - jAnAmItyanubhavasyaivAnirvacanIyabhAvarUpAjJAnasAkSitvAditi bhAvaH / kathaJcidvastutvAditi paryudAsAzrayaNasyAnyathAnupapatteriti bhAvaH / tathA vastutve'vidyAyA yathA yatreti Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 2-kA. 27] 431 pramANaviSayaH ? tadbAdhakaM punararthAnyathAtvasAdhakameva pramANamanubhUyate iti vastu vRttamapekSyaivAvidyA nirUpaNIyA / na ca kathaJcidvidyAvato'pyAtmanaH pratipatturavidyAvattvaM viruddhayate, yato'yaM mahAn doSaH syAt / nApyavidyAzUnyatve kathaJcidvidyAnarthakyaM prasajyate, tatphalasya sakalavidyAlakSaNasya bhAvAt / na cAvidyAyAmeva sthitvAsyeyamavidyeti kalpyate, sarvasya vidyAvasthAyAmevAvidyetaravibhAganizcayAt svapnAdyavidyAdazAyAM tadabhAvAt / tatazcAtmadvAraivAvidyA yuktimatI / yasmAdanubhavAdavidyAvAnahamasmItyanubhavavAnAtmA tata eva kathaJcit pramANotthavijJAnAbAdhitA tadavidyApi saivetyAtmatAvirodhAbhAvAt / na cAtmani kathaJcidaviditepyavidyeti nopapadyate, bAdhAvirodhAt / kathaJcidvijJAte'pi vAvidyeti nitarAM ghaTate, viditAtmana eva tadbAdhakatvavinizciteH kathaJcid bAdhitAyA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam svasaMvedanApekSayA sarvatrAvidyAyAM vidyAtvamiSTamevetyarthaH / na ca kathaJciditi kAlabhedAdviSayabhedAccaikatrApyAtmani vidyAvattvenAvidyAvattvamaviruddhamiti bhAvaH / tatphalasya matijJAnazrutajJAnAdirUpapUrvavidyAphalasya, sakalavidyAlakSaNasya kevalajJAnasvarUpasya tanniSphalatvaM tviSTameva, tataH parasya jJAnarUpaphalasyAbhAvAt, tadAhuH-zrIsiddhasenadivAkarapAdAH doSapaktirmatijJAnAnna kiJcidapi kevalAt / tamaHpracayaniHzeSavizuddhiphalameva tat // [nizcaya dvAtriMzikA-14] zrIharibhadrasUrayastvasyApi paramamuktirUpaphalamadhikRtya parAparaphalatvaM svIcakruH / taduktaM SoDazakaprakaraNe etadyogaphalaM tatparAparaM dRzyate paramanena / tattatvaM yad dRSTavA nivarttate darzanAkAGkSA // 1 // [15.12] iti / kathaJcitpramANottheti jJAnena viSayasyAbAdhanAdityarthaH / saiva= kathaJcidvidyaiva, svasaMvedanAMze'bAdhAdityarthaH / kathaJcid=bahiHprameyApekSayA / kathaJcid bAdhitAyA iti bhAvaprameyApekSayA'bAdhitAyA api bahi:prameyApekSayA bAdhitAyA ityarthaH / ahaM mAM na jAnAmIti pratItizca vizeSajJAnAbhAvaviSayA, na bhAvarUpAjJAnaviSayA, anyathAhamajJaH kimapi na jAnAmIti pratItyA sarvaviSayajJAnAsiddhestannivRttaye sarvaviSayakaM tattvajJAnameSTavyam, tacca tavAniSTamiti viparItasiddhyApatteH, tasmAnnAjJAnanimittakaprapaJcapratipAdakamadvaitadarzanaM Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam buddhermRSAtvasiddheH / na ca kathaJcidavidyAvAneva narastAmavidyAM nirUpayitumakSamaH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam 432 prAmANikaM nAma / T // abhedavAdaH // syAdetad bhedakhaNDanAdevAbhedaparyavasAne'dvaitasiddhirbhaviSyati, tathA ca zrIharSaH ko'sau bhedo nAma ? yaddhIradvaitavirodhinyucyate, sa hi svarUpaM vA syAditaretarAbhAvo vA dharmAntaraM vA / nAdyo bhinne'bhinnabhramAnutpattiprasaGgAt, bhrAntyApi dharmisvarUpAvagAhanAt / na ca anArabdhAvayaviSu taruSvavayavivibhramavad upapattiH, tadudAharaNAnaGgIkArAt, atasmin sa evAyamiti pratyabhijJAbhAsArthasyaivAtra dRSTAntatveneSTatvAt, atrApi dharmAropopagame tAdAtmyAbhAvasya saMsargAbhAvapravezApatteH, svarUpabhedagrahe'bhedadharmasyApyazakyAropatvAcca / nApi dvitIyaH, pratItAvanyonyAzrayaprasaGgAt / (zaGkA) pratiyogirUpatvenApratItAvadhikaraNapratItiradhikaraNasvabhAvatvenAsmRtau pratiyogismRtizca tadgrahaNakAraNamato nAnyonyAzraya iti cet, na, vastuto'nyonyAbhAvasya kumbhapaTobhayapratiyogikAzrayakatvena paTe niSiddhayamAne kumbhasyApi niSedhApatteH / (zaGkA) pratyekapratiyogitAzrayatayorbhinnatvAdekasya pratiyogitAzrayatAnyataranirUpaNakAle'nyasya tadapekSAbhAvAnna doSa iti cet, na, anyonyAbhAvAdhikaraNapratiyogitayA pratIteranyonyAbhAvagrahAt pUrvamayogAdviziSTapratItau vizeSaNapratIterhetutvAt yasya kasyacit pratiyogitayA'dhikaraNatayA ca pratIterahetutvAt / yatra bhinne'bhedabhramastaddezAnyadeze bhramaviSayasya svAbhAvapratiyogitvena taddeze ca dharmiNaH sattvAdhAratayA pratItAvapyanyonyAbhAvapratItyanutpatteH / (zaGkA) pratiyogibuddhau smRtitvasya prayojakatve'pi yo'sau tatra nAsIt so'yamiti smaryamANAbhAvapratiyogitve'pi vastugatyA bhinnasyAbhinnatayA bhrameNollikhyamAnasyAnyonyAbhAvapratItyanudayAd doSAbhAvo'pi hetu:, sa bhramodAharaNe nAstIti cet, na, pUrvadRSTasmRtimatA tato vastugatyA'nyasyaivAnantaradRSTasya pUrvadRSTAdbhinnAbhinnatayA'nirUpitasyApi sambhavena tatretaretarAbhAvabuddhayApatteH / (zaGkA) budhyata eva tatra sa iti cet, na pazcAttatra saMzayasya darzanAt / (zaGkA) vizeSadhIrapi tatra heturiti cet, na, vizeSatvasyAnyonyAbhAvanirUpaNaM vinA durnirUpatvAt / etena vastugatyA pratiyoginaH svarUpeNa smRtirvastugatyA cAdhikaraNasya svarUpeNa pratItirheturityapi nirAkRtam, bhinnasyAbhinnatayA vRkSAdeH pratIyamAnasyAnyonyAbhAvavattayA grahaNaprasaGgAt / nApi tRtIyaH, abhAvasya nirddharmakatApakSe tasya vizvAbhinnatvaprasaktau vizvasyA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 dvitIyo bhAgaH [ pari02-kA0 27] sakalaprekSAvadvyavahAravilopAt / yadapi pramANAghAtasahiSNutvamasAdhAraNa - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvarUpatvena nirddharmakatayA'nyonyabhedavirahiNa aikarUpyApatteH / (zaGkA) abhAve dharmAbhAvAt svarUpameva bheda iti cet, na, tasya niSpratiyogikatvena bhedatvasya vaktumazakyatvAt, niSpratiyogikenApi tena sapratiyogikavyavahArajananAbhyupagame ca pratiyoginiyamAbhAvAt svasmAdapi bhedavyavahArotpattiprasaGgAt / kiJca, dharmAntaraM bheda iti bruvataH ko'bhisandhiH ?, kiM ghaTatvAdaya eva bhedaH, uta bhedo nAmAnya evaikaH kazciddharma: ? Aye ghaTatvAdInAM sapratiyogikatvaprasaGgaH, bhedasya sapratiyogikatvAt, na ca ghaTatvAdayastathA, paTAdyanapekSya teSAM pratIteH / (zaGkA) yadA paTAdyapekSayA pratIyante tadA bhedavyavahAraM kurvantIti cet, pratItau kasya paTAdyapekSeti vAcyaM, kiM ghaTatvAderuta taddharmasya kasyacit ? Adye paTAdyapekSAmantareNa kadApi ghaTatvapratItyanutpattiprasaGgo, na hi yadantareNa yadutpadyate tattatkAraNakaM nAma, vahnAvivAvAntarajAtibhedena kAraNabhedasya caritArthIkartumazakyatvAt, sAkSAtkAratvAdinA saha parAparabhAvAnupapatteH, jAtyoH parasparaM saGkaramicchatAmapi mate paJcamyA'vadhibhAvaH pratipAdyamAnaH kena samanviyAt ? na tAvad ghaTatvena, tasyAvadhighaTitatve tathaiva paTaM prtiityaaptteH| (zaGkA) taddharmeNeti cet, tadyayaM dvitIyo vikalpaH, tatra ca sa eva sApekSapratipattirbhedo na tu ghaTatvAdiH, ghaTatvAdezca sa bhedaH syAt taddharmaH syAt, ghaTAdestu bhedaparyanuyoge tadabhidhAnamasaGgatam / kathaM ca bhinnairanugatabhedavyavahAraH syAt ? tathA sati vA kiM na taireva sadAdivyavahAro'pi syAt / / ___nApi dvitIyo'nabhyupagamAt, saptapadArthyanantarbhAvaprasaGgAt / nanu ghaTatvAdaya eva bhedo ghaTatvAdijJAnAvizeSe'pi ca pratiyogijJAnasahakArivazAdvicitravyavahAropapattiriti cet, na, vyavahArasatyatvArthaM vAstavArthagatavizeSasyAvazyaM svIkartavyatve tatraiva paryanuyogAnuvRtteH, anantabhedaparamparAbhyupagame ca tatkramajJeyatAyAM pratItyaparyavasAnAt, tadyugapajjJeyatAyAmanantatvAt susadRzatayA kasyacidanyabhedasyAnyadIyatayA'pi grahasambhavAdinA sarvatra prAmANyAnAzvAsaprasaGgAt / kiJca ghaTatvAderbhedatve'vadhibhUtapaTatvAdisApekSapratipattikatAyAM ghaTatvavatpaTatvasyApi bhedarUpasya bhedAvadhipratipattisApekSatayA'vadhezca ghaTatvAdinA ghaTatvAdipratItyapekSAyAmanyonyAzrayaprasaGgaH / (zaGkA) bhedarUpatve ghaTatvAderavadhipratItyapekSA, na tu svarUpamAtrapratipattau, svarUpamAtreNa cAvadhitvaM tat kRta evamiti ceta, bhedarUpatA yadi tasya svAtmaiva, tadA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 aSTasahastrItAtparyavivaraNam lakSaNamavidyAyAstadapi pramANAsAmarthyAdeva nizcetavyama iti na pramANAtikrAntA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - svarUpamAtrapratipattau nAvadhyapekSeti zUnyaM vacanam / atha dharmAntaraM, tadA sa eva bhedo'stu, kRtaM tadvattayA ghaTatvAderbhedarUpateti prakriyAkalpanayA / (zaGkA) astu sa eva dharmAntaraM bheda iti cet, na, dUSitatvAt / atha astu svarUpAditrayaM bheda iti cet, na, tadvyavahArasyaikAkArasya nAnAnimittatve gotvAdyanugatAkArapratIterapi kathamekanimittasiddhau pramANatvaM ? vyabhicArAt, sAmAnyavizeSaireva parasAmAnyasya buddhivyavahAropapattau tatkalpanAnupapatteH / kiJca, bhede bhedAntaramasti na vA, Adye'navasthA, dvitIye tadabhAva eva syAt, taddharmiNyeva tatpravezAt / (zaGkA) bhedasvabhAvatvAt svAtmanyapi svayameva tadvyavahAramayaM karoti satteva sadvyavahAramiti cet, na, asya bhedasya svAtmapratiyogitvena svAzrayatvena cAGgIkAre svasmAdapi svasya bhedapratItivyavahArayoH prAmANyaprasaGgAt / (zaGkA) na vayaM svAtmA svAdhikaraNaM svAvadhirityabhyupagacchAmaH, kintu dharmAntare tatpratiyogike tadAdhArake vA svIkRtau yau buddhivyavahArAvRtpadyete tAvanavasthAbhayAddharmAntaramantareNaiva svabhAvAddhedaH karotIti brUma iti cet, tamunyatra yAdRzI pratItirddharmAntaraviSayA tAdRzyevAtra vinA dharmAntaramutpadyata iti bhrAntA syAt, yasya ca svabhAvasya vazenedRzI sA jAyate sa doSaH syAt, yathA satyarajate rajatatvapratItI rajatatvAdutpannA vinApi dharmAntaramanyatrotpadyata iti bhrAntA bhavati, yasya ca sAmarthyAttAdRzI jAyate sa doSa ityucyate / (zaGkA) tatra rajatatvaM nAsti atra dharmirUpo'pi bheda eva sannavalambanamiti cet, maivam, bhinnapratItiviziSTaviSayA bhedatadAzrayarUpobhayavastuviSayA'nyatra yAdRzI satyAGgIkRtA tato mAtrayA'pyanyUnArthAyA iha jAyamAnAyA yadi dvayaM viSayaM nAGgIkuruSe tadA gIrvANaguruNApi durnivAraM bhrAntatvam, athAGgIkuruSe, tadA'navasthAprasaGgaH / atha tadubhayavyatirekeNaivAtra sA satyA, anyatra tahi tato'nyAdRzaviSayA mithyA syAdityalaM pallavena / atrocyate zrIharSa harSastava khaNDane'smin bhedasya cedasya kaTurvipAkaH / atadbhidAnAM bhavitA vitAnairbrahmazrutau kiM na kRtAntakopaH // kiJcaitena bhedakhaNDanenAbhimatam, ? (1) kiM bhedajJAnameva nAsti, (2) sadapi vA nityam, (3) anityamapi vA nirhetukam, (4) sahetukamapi vA nirviSayam, (5) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 2-kA. 27] 435 kAcidavidyA nAma yadabhyupagame brahmAdvaitaM na viruddhayeta, dvaitapratiSedho vAdvaitAvinAbhAvI - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dhikArihArayAta, yazca dinti, saviSayamapi vA bAdhyamAnaviSayam / tatra prathamaH sarvato virodhAdanuttaraH, dvitIyaH suSuptyavasthAnurodhAdupekSaNIyaH, tRtIyo'pi virodhAdeva heyaH, caturthastu bhedollekhAdeva tyAjyaH paJcamapakSacintAyAM tu nirapekSasvarUpAditrayabAdhe'pi jAtyantarAtmakasya bhedasya kimetAbhirvyadhikaraNAnupapattibhirbAdhanIyam ? / hanta evaM dharmyabhinnadharmAntarameva bhedaH ityAgataM tathA cAnavastheti cet, tInavasthAbhiyA tadadhikapravAhastyajyatAm, tasya tu kutastyAgaH ? na hyanavasthA pratibhAsamAnamarthaM nivartayati, kintu pravAhaM parihArayati, gandhe gandhAntaravat / ye atyantAbhAvAtyantAbhAvaH pratiyogyeva tadatyantAbhAvastu prathamaH turIyazca dvitIya eveti nAnavasthA, bhedatadbhedAdistvadhika eva tatrAnavasthApramANasiddhatvAnna doSa iti vadanti, tanmate'pyAkAGkSAkramavazAt pratItiparyavasAnena na doSaH / svarUpabhedapakSe'pi bhinnatvena jJAnAbhAvAnnAbhedabhramAnupapattiH, tattatpratiyogikatvatattadadhikaraNakatvena bhedajJAne ca kSayopazamavizeSasyaiva hetutvAnnAtiprasaGgo'rthitvAdivizeSasyApi tadAdhAna evopakSayAt, tulyayogakSemaM caitattadvizeSaNaviziSTabhAvapratyakSeNApi, na hyupasthitAnAmeva vizeSaNAnAM bhAvabuddhau vaiziSTyagraha iti niyamaH, anupasthitAnAmapi paryAyANAM dravyagrahakAle grahasya tulyavittivedyatvanyAyasiddhatvAt, upasthitAnAmapyanapekSitAnAM viziSTabuddhAvanArohAcca / kiJca, bhede pratikSipte'bhedaH sutarAM pratikSiptaH syAt, bhedAbhAvarUpasyAbhedasya bhedanirUpaNaM vinA durnirUpatvAt, itthaM ca bhedenevAbhedenApi brahmaNo durjeyatvAttasyAnirvacanIyatvaM zUnyatvaM vA syAditi gataM vedAntinAM klIvA(bA)nAmadhiSThAnasattayA'pi / (zaGkA) pAryantikAbhedabhAne vikalpAbhAvAnnAnupapattiriti cet, pAryantikabhedabhAne'pi tata eva sA mA bhUt, vicArasAdhyanirvikalpakatvasyobhayatra sAmyAt / (zaGkA) abhedo na bhedAbhAvaH kintu tAdAtmyaM prameyamabhidheyamityAdyanurodhAditi cet, na, tadapi yadi dharmisvarUpaM tadA tvaduktarItyA'bhinne bhedabhramAnupapatteH, yadi cAtiriktama, tadA tatsambandhagaveSaNe'navasthAnAt / (zaGkA) astu tarhi bhedAbhedobhayazUnyaM brahmatattvamiti cet, na, tasya khapuSpaprAyatvAt, tadgrAhakatvenAbhimatasya jJAnasya suSuptajJAnatulyasyApramANatvAt (zaGkA) suSuptajJAnamapyutthAnAntarasatyavikalpadarzanena pramANamiti cet, tarhi svaviSayavikalpAjananAttato'pi tvadIyaM brahmajJAnaM hInataramastu, tadabhAve tasyAbhedaviSayatvaM bhedaviSayatvaM vetyatra saMzayAnivRtteH, vedAntavAsanAmAtreNa tatprAmANye piTakatrayAdivAsanayA kSaNikAdijJAnamapi pramANaM syAditi na kiJcidetat / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na bhavet / tadetena zabdAdvaitamapi nirastaM, vijJAnAdyadvaitavattasyApi nigaditadoSaviSayatvasiddheH prakriyAmAtrabhedAt, tadvyavasthAnupapatteH, svapakSetarasAdhakabAdhakapramANAbhAvAvizeSAt svataH siddhyayogAd gatyantarAbhAvAcca / ityalamatiprasaGginyA saGkathayA, sarvathaivAdvaitasya nirAkaraNAt // 27 // (bhA0 ) iSTamadvaitaikAntApavAraNaM, pRthaktvaikAntAGgIkaraNAditi mA'vadIdharat / yasmAt pRthaktvaikAntapakSe'pi pRthaktvAdapRthak tu tau / pRthaktve na pRthaktvaM syAdanekastho hyasau guNaH // 28 // pRthageva dravyAdipadArthAH pramANAdipadArthAzca, pRthakpratyayaviSayatvAt sahyavindhyavadityekAntaH pRthaktvaikAntaH, sajAtIyavijAtIyavyAvRttA niranvayavinazvarA bahirantazca paramANavaH ityabhinivezazca / [vaizeSikanaiyAyikAbhyAM svIkRtaM bhedapakSaM nirAkurvanti jainAcAryAH / ] tatra yeSAM pRthaktvaguNayogAt pRthak padArthA ityAgrahaste evaM tAvatpraSTavyAH / kiM pRthagbhUtapadArthebhyaH pRthaktvaM guNaH pRthagbhUto'pRthagbhUto vA ? na tAvaduttaraH pakSo guNaguNinorbhedopagamAt / nApi prathamaH (bhA0) pRthagbhUtapadArthebhyaH pRthaktvasya pRthagbhAve teSAmapRthaktva aSTasahasrItAtparyavivaraNam yatkhaNDanaM maNDanaheturasmanmate rate taddazanakSatAbham / vedAntavAde'tha ca zUnyavAde daMzaH zvadantasya viDambanaM tat // ratotsavaH syAtparasaGkathAnAM syAdvAdayUnaH kila valganena / yattA: sahante ratiyuddhametanna mallayuddhaM paratIthikAnAm // brahmAdvaitadUSaNaM zabdAdvaite'pyatidizati-tadetenetyAdi // 27 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 2 - kA0 28 ] prasaGgAt / pRthaktvasya tadguNatvAt pRthagiti pratyayasya tadAlambanatvAt na teSAmapRthaktvaprasaGga iti cet, na tasya kathaJcittAdAtmyApatteH pRthaktvaikAntavirodhAt / 437 (bhA0) tadguNaguNinoratAdAtmye ghaTapaTavad vyapadezo'pi mA bhUt, sambandhanibandhanAntarAbhAvAt / kathaJcittAdAtmyameva hi tayoH sambandhanibandhanaM, na tato'nyatsambhavati / samavAyavRttiH sambhavatIti cet, na samavAyasya kathaJcidaviSvagbhAvAdaparasya pratikSepAt / (bhA0 ) pRthaktvamanyadvA pRthagbhUtamanaMzamanekastheSu niSparyAyaM vartate iti duravagAham / na hyanekadezastheSu himavadvindhyAdiSu sakRdekaH paramANurvartate iti sambhavati / gaganAdyanaMzamapi vartate iti cet, na tasyAnantapradezAditayAnaMzatvAsiddheranAzrayatayA kvacid vRttyabhAvAcca / sattaikA yugapadanekatra vartate ityapyasiddhaM tadanantaparyAyatvasAdhanAt svaparyAyebhyo'tyantabhedAsiddhezca samavAyavRttyanupapatteH / dravyatvAdisAmAnyamapi naikamanaMzamanekasvavyaktivRtti sakRtprasiddhaM tasyApi svAzrayAtmakatayA kathaJcitsAMzatvAnekatvapratIteH / saMyogavibhAgaparatvAparatvAnyapi nAnekavRttIni yugapadupapadyante pratiyogyAdisaMyogAdipariNAmapratIteH sAdRzyopacArAdekatvavyavahArAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam T // pRthaktvavAdaH // pRthaktvamanyadveti anyad = guNAntaraM anekastheSu = anekadezastheSu nAnApadArtheSu / na ca pRthaktvaM rUpAdivat pratyAzrayaM bhinnameveSyata ityayamanabhyupagatopAlambhaH paraM prati granthakRta iti vAcyam / dvitvadvipRthaktvAdInAM pareNa vyAsajyavRttitvasyopagamAt, ekapRthaktvasya svAzraye dvipRthaktvAderanyatra caikapRthaktvasyArambhakatayobhayatrArambhakatvasvIkArAt / pratiyogyAdIti AdinAnuyogiparigrahaH / tathA ca ghaTapratiyogikatvapaTAnuyogikatvAbhyAM ghaTapaTasaMyogayorbhinnatvam, na tvekatvam, ghaTe payavyavadhAnAtmanaH paTe ghaTAvyavadhAnAtmanazca Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dvitvAdiranekadravyavRttiryugapadityapyaprAtItikaM, prativyakti sakalasaGkhyApariNAmasiddheH kvacidekatra tadasiddhau parApekSayApi tadvizeSapratItyayogAt kharaviSANavat / tato na pRthaktvamane katra yugapadvartate guNatvAdrUpAdivat / na saMyogAdibhirane kAntaH, teSAmapyanekadravyavRttInAM sakRdanaMzAnAmasiddheH / tadanena pRthaktvaikAntapakSe'pi pRthaktvavatoH pRthaktvAtpRthaktve tau tadvantAvapRthageva syAtAm / tathA ca na pRthaktvaM nAma guNaH syAt, ekatra tadvati tadanabhyupagamAt / anekastho hyasau guNa iti kArikAvyAkhyAnaM sthitapakSadUSaNaparaM prakAzitaM pratipattavyam // 28 // sAmprataM niranvayakSaNikalakSaNapRthaktvapakSe dUSaNamAvirbhAvayitumanasaH sUrayaH prAhuH - aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMyogasyaikatvAyogAdityuktaM bhavati / sAdRzyopacArAditi, tannibandhanIbhUtA vRttireva ca paryAptiH, anyathA pratyekAvRtteH samudAyavRttitvAyogAt, kathaM cAnyatarakarmajatvavadanyatarakarmAbhAvajatvamanyatarakarmaje ubhayakarmaje ca tadatatkarmajatvena bhedakam, anyathobhayakarmajanyatAvacchedikAyA iva trayakarmAdijanyatAvacchedikAyA api jAterabhyupagamaprasaGgAt, no cet, karmatrayasthale ubhayakarmasaMyogadvayApatteH, evamagre'pi nAnAsaMyogasvIkAre Adita eva kiM na tatsvIkAraH ? / yadi ca samavAyikAraNabhede'pi saMyogAdyaikyaM svIkriyeta, tadA ghaTAdau yAvadavayavarUpamapyekaM syAdekatvapratItyavizeSAt / (zaGkA) yAvadAzrayabuddhi sApekSatvAsApekSatvAbhyAM vizeSa iti cet, na, rUpAdipratIterapyAzraye paryAptatvAparyAptatvAvagAhane na dvividharUpatvAdityAdyadhikaM vAdamAlAyAM nirUpitamasmAbhiH / dvitvAdiriti ekatvadvayAdinaiva dvitvAdibuddhivyavahAropapatteriti bhAvaH, tathA ca na pRthaktvaM nAma guNaH syaaditi| nanu aSTApattiH, naiyAyikamUrdhAbhiSiktena ziromaNibhaTTAcAryeNa pRthaktvasyAnyonyAbhAvarUpasyaiva svIkArAt, tathA ca tadgranthaH- TpRthaktvamapi na guNAntaram, anyonyAbhAvAdeva tadvyavahAropapatteH / pRthaktvapratItistu na sAvadhitvAlambanA, mAnAbhAvAt, ghaTAtpaTa: pRthagitaro'nyo bhinno'rthAntaramityAdau tattacchabdavizeSyayoge paJcamyAnuzAsanikIti / anyArAd ityAdisUtre [ ] anyapadaM viziSya pRthagAdiparaM na tvanyonyAbhAvaviziSTabodhakapadasAmAnyaparam iti pRthaktvasyAnyonyAbhAvarUpatve'pi ghaTAtpaTa: pRthagityasyeva ghaTAnna paTa ityasya nApattirityetadartham iti cet, satyam, pRthaktvasyAnyonyAbhAvarUpatve'pyabhedasaMvalitatvena tadekAntAyoga ityatra granthakRtastAtparyAt / vastuto mUle vRkSaH kapisaMyogI na zAkhAyAmiti pratItyanurodhenAnyonyAbhAvAvyApyavRttitvavAdino dIdhitikRto mate zyAmAdrakto vidharmA na tu Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 dvitIyo bhAgaH [ pari02-kA. 29] santAnaH samudAyazca sAdharmyaM ca niraGkazaH / pretyabhAvazca tatsarvaM na syAdekatvanihnave // 29 // jIvAdidravyaikatvasya nihnave santAno na syAdbhinnasantAnAbhimatakSaNavat / yathaikaskandhAvayavAnAmekatvapariNAmApalApe samudAyo na syAnnAnAskandhAvayavavat tathA sadharmatvAbhimatAnAM sadRzapariNAmaikatvApahnave sAdharmyaM na syAdvisadRzArthavat / mRtvA punarbhavanaM pretyabhAvaH, so'pi na syAdubhayabhavAnubhAvyekAtmApAkaraNe nAnAtmavat / cazabdAddattagrahAdi sarvaM na syAttadvat / na ca tadabhAvaH zakyaH pratipAdayituM, sakalabAdhakazUnyatvena niraGkuzatvAt / [bauddhAbhimatasantAnamAnyatAyAH pUrvapakSa:] nanu cAparAmRSTabhedAH kAryakAraNakSaNA eva santAnaH / sa caikatvanihnave'pi ghaTate evetyapi ye samAcakSate teSAmapi, (bhA0) kAryakAraNayoH pRthaktvaikAnte kAryakAlamAtmAnamanayataH kAraNatvAsambhavAttadanutpatteH kutaH santatiH ? - aSTasahastrItAtparyavivaraNam pRthagiti pratItyanupapatteH pRthaktvaM nAnyonyAbhAvaH saGgacchate, kintu pravibhaktapradezatvam, itthameva tantubhyaH paTo na pRthagityasyopapatteH / na ca zyAmAdrakto vidharmA na tu pRthagityatra pRthakpadasya tattadvyaktitvAvacchinnabhedaparatvAd upapattiH sambhavati prakArAntare lakSaNAzrayaNasyAtijaghanyatvAt, zyAmAd ghaTAd rakte ghaTe na pRthaktvaM kintu paTAdityatra zyAmaghaTApravibhaktapaTapravibhaktapradezavRttyekavizeSyatAkabodhasyAsmaduktaprakAraM vinAnupapattezceti vicAraNIyaM sudhIbhiH // 28 // santAno na syAditi muktAsthAnIyAnAM kSaNAnAM mAlAsthAnIsyAnugamakasyAbhAvAdityarthaH / nAnAskandhAvayavavaditi, na ca dhAnyarAzivadupapattiH, buddhikRtAdekatvAdavayavabandhakRtasyaikatvasya vilakSaNatvAt / sAdharmyaM na syAditi, tathA ca samAnapariNAmaikatvamAdAya so'yaM zabda iti prayogo na syAdiSyate ca tadvyaktyaikyaM samAnapariNAmaikyaM cAdAya so'yamityeva prayogastavyaktyabhinno'yaM tajjAtIyo'yamiti vivaraNadvaividhye'pi prayogaikyAditi draSTavyam / sakaletyAdi tathA ca niraGkazatvaM bAdhArahitvaM vizeSaNaM yathAsthitaM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nanu kAryakAle sato'pi kAraNatve tatkAraNatvAnabhimatasya kAryakAlamAtmAnaM nayataH sarvasya tatkAraNatvaprasaGgaH / kAryAkAreNa prAgasataH savvyAdirUpeNa prAkkAryakAle ca satastatkAryasyotpattau kharAdimastake viSANAderutpattiH kinna syAt ? gavAdizirasIva tatrApi tasya viSANAdyAkAratayA prAgasattvasya savvyAdirUpatayA sattvasya cAvizeSAt / tadutpattikAraNasya dRSTasyAdRSTasya cAbhAvAt tatra na tasyotpattiriti vacane pareSAmapi prAgasattvaikAntAvizeSe'pi kAryasya pUrvaM sati kAraNe janma nAsatIti na kiJcidatiprasajyate, tadanvayavyatirekAnuvidhAnanibandhanatvAt tatkAraNatvasya / na ca niranvayakSaNikatve'pi kAryasya kAraNAnvayavyatirekAnavidhAnamasambhAvyaM svakAle sati kAraNe kAryasyotpatterasatyanutpatteH pratIyamAnatvAt svadezApekSAnvayavyatirekavat / taduktam anvayavyatirekAdyo yasya dRSTo'nuvartakaH / / svabhAvastasya taddheturato bhinnAnna sambhavaH // [ ] iti / tato'vyabhicAreNa kAryakAraNabhUtA evAparAmRSTabhedAH kSaNAH santAno yuktaH / iti kazcit / [adhunA bauddhAbhimatasantAnalakSaNaM jainAcAryA nirAkurvanti / so'pi na pratItyanusArI, tathA buddhetaracittAnAmapyekasantAnatvaprasaGgAt teSAmavyabhicAreNa kAryakAraNabhUtatvAvizeSAt / nirAsravacittotpAdAtpUrvaM buddhacittasyApi santAnAntaracittakAraNatvAbhAvAnna teSAmavyabhicArI kAryakAraNabhAva iti cet, na, yataH prabhRti teSAM kAryakAraNabhAvastatprabhRtitastasyAvyabhicArAdanyathA buddhacittasyAsarvajJatvaprasaGgAt / nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM, nAkAraNaM viSaya iti vacanAt [ ] / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - vipariNataM vA sarvatra yojanIyam, tena na tat sarvamityanena sarvatra tatparAmarzAnupapattiriti bodhyam / pUrvaM satIti avyavahitaprAkkAle sAmagrIsattvaM kAryotpattiprayojakaM na tu kAryasya prAksattvamasattvaM veti bhAvaH / svakAle iti svAvyavahitaprAkkAla ityarthaH, svadeze sati kAraNe yathA kAryamutpadyate tathA svakAle'pIti daizikakAlikavyAptigarbhamekaM kAraNatvamiti bhAvaH / tathA buddhetareti anugamakAbhAvena dezasyApi kSaNatvAdezikakAlikavyAptyorabhedaparyavasAnAdityarthaH / santAnAntaretyAdi santAnAntaracittakAraNe svAkAraNe santAne Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 dvitIyo bhAga: [ pari02-kA. 29] syAnmataM, yeSAmagrAhyagrAhakatve satyavyabhicArI kAryakAraNabhAvasteSAmekasantAnatvopagamAnna doSa iti cet, tadapyayuktaM, samanantarapratyayenApi saha buddhacittasyaikasantAnatApAyaprasakteH, tasya buddhacittenAgrAhyatve tasyAsarvaveditvApatteH / samanantarapratyayasya samanantaratvAdeva buddhacittena sahaikasantAnatvamiti cet, kutastasya samanantaratvam ? tasyAvyabhicArikAraNatvAditi cet, na sarvArthAnAM tatsamanantaratvaprasaGgAt / ekasantAnatve sati kAraNatvAditi cet, so'yamanyonyasaMzrayaH / siddhe samanantarapratyayatve tasyaikasantAnatvena kAraNatvasiddhistatsiddhau ca samanantarapratyayatvasiddhiriti / [bauddhasya jijJAsAyAM svAbhimatasantAnasya lakSaNaM bruvanti jainAcAryAH / ] syAdvAdinAM kastai~kaH santAnaH ? iti cet / (bhA0) pUrvAparakAlabhAvinorapi hetuphalavyapadezabhAjoratizayAtmanoranvayaH santAnaH / kvacitkSaNAntare nIlalohitAdinirbhAsacitraikasaMvedanavatkathaJcidekatvameva bhavitumarhati / / na ca sAdhyavikalaM citrajJAnamudAharaNaM tasyaikatvasiddheH / __ (bhA0) tadavayavapRthaktvakalpanAyAM citrani so mA bhUt pRthagvarNAntaraviSayAnekasantAnaikakSaNavat / tatra pratyAsattivizeSaH kathaJcidaikyAtko'paraH syAt ? [pratyAsattyaikatvakalpanA bhavati iti manyamAne pratyAsattevicAraH kriyate / ] dezapratyAsatteH zItAtapavAtAdibhirvyabhicArAt, kAlapratyAsatterekasamayavartibhirazeSArthairanekAntAt, bhAvapratyAsatterekArthodbhUtAnekapuruSajJAnairanaikAntikatvAd dravyapratyAsattireva parizeSAt sambhAvyate / sA caikadravyatAdAtmyalakSaNatvAtpratyAsattivizeSaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam buddhacittasyAsarvajJatvaprasaGgAdityarthaH / atizayAtmanoH= paryAyasvarUpayoH, anvayaH= dravyAtmanaikatvam, 'kathaJcidaikyameveti nIlAdyanekanirbhAsaparyAyajJAnAtmanA tatkAle tadAtma 1. kathaJcidaikyam iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti kathaJcidaikyamevaikatvavyavahAranibandhanaM citrajJAnasya, (bhA0 ) anyathA vedyavedakAkArayorapi pRthaktvaikAntaprasaGgAt / tayoH (bhA0 ) svabhAvabhede'pi sahopalambhaniyamAtkathaJcidabhedAbhyupagame kathamekasantAnasaMvidAM samanantaropalambhaniyamAtkathaJcidaikyaM na syAt / kAlasamanantaropalambhaniyamAdekasantAnatvameva syAddezasamanantaropalambhaniyamAt samudAyavat, na punarekadravyatvamiti cet, na, bhavatAM buddhatarasaMvidAmekasantAnatvApatteH, kAlasamanantaropalambhaniyamasya bhAvAt paJcAnAmapi ca skandhAnAmekaskandhatvaprasaGgAt, pradezasamanantaropalambhaniyamasya bhAvAt / pratyAsattyantarakalpanAyAM (bhA0 ) tatra yayA pratyAsattyA santAnaH samudAyazca, tayaiva kathaJcidaikyamastu / na hi tAdRzAM sAdharmyamanyadanyatrAtmasAkaryAt / yena kAlasamanantaropalambhaniyamabhAjAmekasantAnatvaM vyavatiSThate dezasamanantaropalambhaniyamabhRtAM caikaskandhAkhyaM samudAyatvaM yujyate, tAdRzaH sAdharmyasyaikatvanihnave'nupapatteH kathaJcidekatvazUnyArthasAdharmyasya santAnAntareSu nAnAsamudAyeSu ca darzanAt / etenaikasantAnatvAt pretyabhAvavyavahArakalpanamapAstaM kathaJcidekatvApahnave aSTasahastrItAtparyavivaraNam dravyapariNAmakRtamaikyamityarthaH / samanantaropalambhaniyamAd=anubhavasmaraNayorekaviSayasparzaniyamAt, 'kathaJcidaikyaM kathaM na syAditi viziSTaikyadvArakaM vizeSaNAnAmaikyaM syAdevetyarthaH, kAlasamanantaropalambhaniyamAt sAdRzyapratyAsannakSaNaviSayAnubhavaniyamAt, dezasamanantaropalambhaniyamAt= nairantaryapratyAsannasvalakSaNaviSayAnubhavaniyamAt, paJcAnAM vijJAnavedanAsaJjAsaMskArarUpalakSaNAnAm / tatreti pUrvottarajJAnakSaNeSvekadezavartiSu ca paramANuSvityarthaH / tAdRzAmekasantAnabhAjAM=jJAnakSaNAnAM paramANUnAM ca, tAdRza= ekasantAnatvanibandhanasya samudAyatvanibandhanasya ca // 29 // 1. kathaJcidaikyaM na syAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 dvitIyo bhAgaH [pari02-kA. 30] tadayogAt / kathamiha janmano janmAntareNaikatvaM, virodhAditi cet, na kathaJcidekatve virodhAbhAvAt / tathA pratibhAsAdekajJAnanirbhAsavizeSavat / tathA hi (bhA0) ekajJAnanirbhAsavizeSANAM mithaH svabhAvabhede'pi yathaikatvapariNAmaH svabhAvato'naGkuzastathA pretyabhAvAdiSu santAno'nvayaH paramArthaikatvamAtmasattvajIvAdivyapadezabhAjanaM svabhAvabhedAnAkramya svAmivadanyatra vartayati / na punaranyatra jIvAntare teSAmazakyavivecanatvAdvirodhavaiyadhikaraNyAdInAmekajJAnanirbhAsavizeSairapAkaraNAnniraGkuzatvasiddheH // 29 // pRthaktvaikAntapakSe dUSaNAntaramupadarzayantaH prAhu: sadAtmanA ca bhinnaM cejjJAnaM jJeyAd dvidhApyasat / jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm // 30 // sadAtmanA satsAmAnyAtmanA bhinnameva jJAnaM jJeyAditi ced, dvidhApyasadeva prAptaM jJAnasyAsattve jJeyasyAsattvaprasaGgAt, tato bahirantazca na kiJcitkathaJcidapi jJeyaM nAma tvadviSAM pratIyeta / [jJAnaM jJeyAt sadrUpeNApi bhinnamiti vijJAnadvaitavAdinA manyamAne vicAra: pravartate jainAcAryANAm / ] nanu sadvizeSAd bhede'pi jJAnasya jJeyAnnAsattvaprasaktiH / sadantaratvaM tu na syAt paTAntarAd bhede'pi paTasya paTAntaratvAbhAvavat / satsAmAnyaM punaH sarveSu sadvizeSeSvasattvavyAvRttimAtram / na ca tadAtmanA kasyacitkutazcid bhedo'bhedo vA vicAryate tasya vastuniSThatvAt sanmAtrasya cAvastutvAt / tadAtmanA vyAvRttasya jJAnasya jJeyAtparamArthasattvAvirodhAnna kazcidupAlambha iti cet, na satsAmAnyasyAbhAve - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sadantaratvaM tviti yadyapi ekapaTApekSayA'nyapaTe paTAntaratvavyavahAravad jJeyApekSayA jJAne sadantaratvavyavahAro'pi sambhavI tathApi pratiniyatapratiyogisadvAcakapadasamabhivyAhArAbhAvAdayaM niSedho draSTavyaH / prAguddiSTadharmaviziSTAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedasyAnvayitAvacchedakadharmasya cAntarapadArthatvAt / vAstavasatsAmAnyAtmaneti Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAMvRtatve vA sadvizeSANAmabhAvaprasaGgAt sAMvRtatvApattezca tadasattvavyAvRtterapi vastusvabhAvatvAdanyathA kharaviSANAdAvapi tadanuSaGgAt / tathA hi- jJAnajJeyayorasadvyAvRttirvAstavI sadvizeSatvAt / yasya tu na sA vAstavI sa na sadvizeSo yathA vandhyAsutaH / sadvizeSau ca jJAnajJeye iti kevalavyatirekI hetuH / tathA yatrAsadvyAvRttirvAstavI tatra satsAmAnyaM vastu, satsAmAnyarahiteSu vandhyAsutAdiSvasadvyAvRtteravAstavatvAt iti vAstavasatsAmAnyAtmanA jJAnasya jJeyAd bhede sadvizeSAtmanApi bhedaH syAt / tathA ca jJAnamasat prAptam / tadanicchatAM ( bhA0 ) viSayiNo viSayAtkathaJcitsvabhAvabhede'pi sadAdyAtmanA tAdAtmyaM bodhAkArasyeva viSayAkArAd, vizeSAbhAvAt / anyathA jJAnamavastveva khapuSpavat / tadabhAve bahirantarvA jJeyameva na syAt, tadapekSatvAt / tasya / tataH zreyAnayamupAlambhaH pRthaktvaikAntavAcAM tAthAgatAnAM vaizeSikavat // 30 // kiJca sAmAnyArthA giro'nyeSAM vizeSo nAbhilapyate / sAmAnyAbhAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // sAmAnyamevArtho'bhidheyo yAsAM tAH sAmAnyArthA giro yatastAbhirvizeSo nAbhilapyate ityanye, teSAM mRSaiva sakalAH svayaM satyatvenAbhimatA api giraH syuH, sAmAnyasya vAstavasyAbhAvAt / kutaH punaH sAmAnyasyaivAbhidheyatvam iti cet / aSTasahastrItAtparyavivaraNam satsAmAnyaniSThapratiyogitvAbhinnajJeyaniSThapratiyogitAke jJAnAdhikaraNake bhede'bhyupagamyamAna ityarthaH / parairapi hi pratiyogitAvacchedakAvacchinnasattvasyAbhAvavirodhitvAt sAmAnyarUpeNa vizeSAbhAvo na svIkriyate tathA'smAbhirapi sAmAnyAtmanA vizeSAbhAva iti mantavyam / tathA ceti yAvadvizeSabhedasya sAmAnyabhedaniyatatvAditi bhAvaH / tAdAtmyamityanantarameSTavyamiti zeSaH ||30|| sAmAnyasyAvAstavatve doSAntaraM samuccicISurAha - kiJcetyAdinA / ityanye iti anye = saugatAH / svayamiti anyagirAmasatyatve iSTApattivAraNAya abhidheyatvamityanantaraM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 dvitIyo bhAgaH [pari02-kA. 31] (bhA0) vizeSANAmazakyasamayatvAt / na hyanantA vizeSAH zakyAH saGketayituM tato nAbhidhIyeran / (bhA0) asaGketitAnabhidhAnAt / vizeSadarzanavattabuddhAvapratibhAsanAdarthasannidhAnAnapakSaNAcca / __na hi svalakSaNe darzane yathA saGketanirapekSo vizeSaH pratibhAsate tathA zabdabuddhAvapi, tasyAH svalakSaNasannidhAnAnapekSatvAt, tadapekSatve'tItAnutpannAdiSu zabdabuddherabhAvaprasaGgAt / _ [yadi zabdena vastu nocyeta tarhi zabdoccAraNaM vyarthameva / ] yadyevaM (bhA0 ) svalakSaNamanabhidheyaM sAmAnyamavastUcyate iti syAt / tataH kiM zabdoccAraNena saGketena vA ? gozabdo'pi gAM nAbhidhatte yathAzvazabdasya / tathA ca vastuno'nabhidhAne maunaM yatkiJcicidvA vacanamAcaret, vizeSAbhAvAt / athAsti vizeSaH kathaM svArthaM nAbhidadhIta ? / ___ maunAd yatkiJcinavacanAdvA yathArthAbhidhAnasya svAbhidhAnaM muktvA vizeSasyAsambhavAt / ( bhA0 ) na vai paramArthaMkatAnatvAdabhidhAnaniyamaH / paramArthaMkatAnatve zabdAnAmanibandhanA / na syAt pravRttirartheSu samayAntarabhediSu // [ ] iti vacanAt / (bhA0) kiM tUpAdAnavizeSAdityapi vArtam, avikalpe'pi tathaiva prasaGgAt / zakyaM hi vaktum 'avikalpakapratyakSasya na paramArthaMkatAnatvAnniyamo, aSTasahasrItAtparyavivaraNam kAraNAma - yuktisiddhamiti zeSo draSTavyaH / samayAntarabhedeSviti tattacchAstraprasiddheSu pradhAnezvarAdyartheSvapAramAthikeSvityarthaH / upAdAnavizeSA=vilakSaNavikalpAt / pratyAsanne'rtha iti Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam dvicandrAdidarzanAbhAvaprasaGgAt kintUpAdAnasya svavAsanAvizeSasya bhedAt' iti / (bhA0) tadevamanavadhAritAtmakaM vastu svalakSaNamApanapadyeta / vikalpenevAvikalpenApyavadhArayitumazakteH / nirvikalpakasyArthasannidhAnApekSatvAdvaizadyAcca paramArthaikatAnatvamiti cet, na tadaniyamAt / tathA hi[nirvikalpajJAnamarthasannidhAnamapekSata evAsya nirAkaraNam / ] 446 bhA0 ) nAvazyamindriyajJAnamarthasannidhAnamapekSate viplavAbhAvaprasaGgAt / nApi vizadAtmakameva, dUre'pi tathA pratibhAsaprasaGgAdyathA''rAt / na hi ArAdevArthe nirvikalpamindriyajJAnaM na punardUre iti zakyaM vaktum, indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAvizeSAt / dUrArthe'pIndriyajJAnaM vizadAtmakameva, tatrAvaizadyasyAzUtpannAnantaravikalpena sahaikatvAdhyAropAdeva pratIteriti cet, na AsannArthe'pi tadavaizadyapratItiprasaGgAt / na hi tatrAvikalpAnantaraM cirAdvikalpasyotpattiH, purovarttinyarthe'kSajJAnajavikalpavaizadyasya tallaghuvRttinibandhanatvAbhAvaprasaGgAt / vimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati / iti vacanavirodhAt [ ] / yadi punarAsannArthe nirvikalpakasya balIyastvAttadvaizadyenAnantaravikalpAvaizadyasyAbhibhavAdvaizadyapratibhAso na punardUre viparyayAditi mataM tadA purovartigodarzanavaizadyenAzvavikalpAvaizadyasyAbhibhUtiprasaGgAt tatra vaizadyapratItiH kinna syAt godarzanabhinnaviSayatvAdazvavikalpasya naivamiti cet, na, nIladarzanavikalpayorapi bhinnaviSayatvAttadvaizadyApratItiprasaGgAt / na hi tayorabhinnaviSayatvaM, svalakSaNasAmAnyayoratadviSayayorbhedAt / tatra dRzyavikalpayorekatvAdhyavasAyAnnIlavikalpe vaizadyapratibhAsa iti cet, na tata eva dUre'pi vaizadyapratibhAsaprasaGgAt / syAnmataM, pratyAsanne'rthe vikalpye dRzyasyAdhyAropAdvikalpavaizadyaM dUre tu dRzye vikalpya - syAdhyAropAddarzanAvaizadyaM pratIyate, kutazcidvibhramAt iti tadapyasAraM, candrArkAdAvatidUre aSTasahastrItAtparyavivaraNam darzanaviSayAdhyAropAdhiSThAnaviSayakatvaM vikalpasya vaizadyaM, vikalpaviSayAdhyAropAdhiSThAnaviSayakatvaM ca darzanasyAvaizadyamityarthaH / yadyapi atra darzanavikalpayorantarAdhyAropA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 2-kA. 31] 447 dRzye vikalpyAdhyAropAdavaizadyapratItiprasaGgAt, pratyAsannatare ca cakSuSaH karatalarekhAdau vikalpye dRzyAdhyAropAdvaizadyaprasaGgAt / yadi punaradRSTavizeSavazAd dRzyavikalpyayorekatvAdhyAropAvizeSe'pi kvacidvaizadyamavaizadyaM ca yathApratItyabhidhIyate tadA tata evendriyajatvAvizeSe'pi kvacidvizadapratibhAso'nyatrAnyatheti naikAntena darzanasya vizadAtmakatvamarthasannidhAnApekSatvaM vA yataH paramArthaMkatAnatvAnniyamaH syAt, na punaH zabdabuddhivadupAdAnaniyamAditi / [trirUpahetusUcakaM vacanaM satyaM nAnyaditi mAnyatAM nirAkurvanti jainAcAryAH / ] na zabdabuddheravastuviSayatve'pyupAdAnaniyamAdvizeSaH, parArthanumAnasya vaktrabhipretasamaye trirUpahetusUcitatvAdavisaMvAdAditaravacanAdvizeSa iti cet, na, tathApi (bhA0) kSaNabhaGgAdisAdhanavacanamanyadvA na kiJcit satyaM syAdvaktrabhipretamAtrasUcitvAt pradhAnezvarAdisAdhanavAkyavat / na hi vaktrabhipretamAtrasUcitvAvizeSe'pi kSaNabhaGgAdisAdhanaM pratipakSadUSaNaM vA satyaM na punaH pradhAnezvarAdisAdhanamiti zakyavyavasthaM, yatastadeva saMvAdi syAt, sarvathA vizeSAbhAvAt / / (bhA0) sadApratipAdanAdvA na kSaNabhaGgAdisAdhanavacanaM vipakSadUSaNavacanaM vA satyaM, prasiddhAlIkavacanavat / nanu ca vyAkhyAtAraH khalvevaM vivecayanti na vyavahAraH / te hi dRzyavikalpyAvAvekIkRtya yatheSTaM vyavaharanti / kSaNabhaGgAdisAdhanavacanamanyadvA satyaM, aSTasahastrItAtparyavivaraNam navakAzaH, auttarakAlikazcAropo dharmiNaM vinA dharmAnutpatterabhitticitrArpitaH, tathApi sannikarSaviprakarSakRto bhedAgraha eva vaizadyAvaizadyavyavahArahetuH svarUpato vaizadyaM tu svalakSaNaviSayatvenetyatra tAtparyam / yathApratItyabhidhIyata iti tathAvyavahArasya tathApratItisAdhyatvAdbhedAgrahasya ca viziSTajJAnamAtrocchedakatvena vyavahArAnaGgatvAditi bhAvaH / paramArthaMkatAnatvAdvastvekAvalambanatvAt / niyamaH syAd darzane'rthaprakAzakatvasyeti gamyam / upAdAnaniyamA=vAsanAvizeSavyApteH / bhASye prasiddhAlIkavacanavaditi nadItIre modakarAzayaH santIti vipratArakavacanavadityarthaH / nanu vaktrabhiprAyasUcakatvaM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na pradhAnezvarAdisAdhanavAkyam, paramArthatastu na kiJcidvacanamavitatham, ityabhyupagame'pi (bhA0) dRzyavikalpyArthAkArayoH kathaJcidapyatAdAtmye svalakSaNaM sarvathAnavadhAritalakSaNaM dAnAdicetodharmAdikSaNavat kathaM saMzItimativarteta ? nirvikalpakadarzanAttadavadhAraNAsambhavAt / (bhA0) vikalpAnAM cAvadhAsnuviSayatvAt / so'yamavikalpetararAzyorarthetaraviSayatvamanyadvA svAMzamAtrAvalambinA vikalpAntareNa pratyetIti suparibodhaprajJo devAnAMpriyaH / na hyavikalpetararAzyorarthAnarthaviSayatvaM vizadetarAtmatvaM vAnupaSNavetararUpatvaM vA yena vikalpAntareNa pratyeti / tadvastuviSayaM yuktaM, tasya vikalparAzAvanarthaviSaye'nupravezAt / (bhA0) svata eva vikalpasaMvidAM nirNaye svalakSaNaviSayo'pi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadavacchedakArthAnumApakatvaM, tathA caitAni padAni vaktRtAtparyaviSayasaMsargapramANapUrvakANi AkAGkSAdimatpadakadambakatvAd gAm abhyAja daNDenetyAdipadavadityanumAnavidhayA zabdaprAmANyaM tAthAgatAnAM na durvacaM kANAdatAthAgatayoH pratyakSAnumAnapramANadvayavAditvAt, evamapi vaktRtAtparyasambhAvanAmAtrahetutayA zabdaprAmANyapratikSepe dhUmAdapi vahnisambhAvanayaiva pravRttisambhavAdanumAnamAtrocchedena cArvAkamatapravezApatteriti cet, nAnanumitamasAkSAtkRtaM zrutamidaM mayA''ptamukhAditi pratItyA zAbdyAH pramAyA atiriktatve tatkaraNasyAnumAnAtiriktatvAt, vyutpattijJAnAdeH svAtantryeNa zAbdabodha eva hetutvAcca / vilakSaNAnumitAveva taddhetutvopagame ca vilakSaNamAnasa eva taddhetutvaM kiM na syAt ? yena zAbdatvaM mAnasatvavyApyaM na bhavet, vyAptyAdyapratisandhAne'pi vyutpannasya zabdazravaNena zAbdabodhAcca nAnumAnaM zabda iti dik / svAMzamAtrAvalambineti svamevAMzo bhAgastanmAtrAvalambinA=paramArthacintAyAM svarUpamAtragrAhiNetyarthaH / taduktaM nyAyavinizcayAlaGkAre svagrAaukasvabhAvo'yaM vikalpastanmate sthitaH / vyAhArAdeH kathaM tena bahirarthasya vIkSaNam // iti / [833] svata eveti svata eva svagrAhyArthasya vikalpajJAnena tattatprakArakatvena nirNaye Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 2-kA0 31] 449 vikalpa: syAt / paratazcedanavasthAnAdapratipattiH / ato'rthavikalpo'pi mA bhUdityandhakalpaM jagat syAt svayamanizcayAtmano vikalpAdarthanizcayAnupapatteH / (bhA0) na cAyaM parokSabuddhivAdamatizete / sarvathArthacintanocchedAvizeSAt / yathaiva hyapratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhyati tathA svayamanizcitAtmopalambhasyApi / (bhA0) svayamanirNItena nAmAtmanA buddhirarthaM vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvam / [vibhramaikAntavAdI kathayati yat jJAnaM svarUpaM pararUpaM vA kaJcidapyarthaM na nizcinotIti tasya vicAraH kriyate jainAcAryaiH / ] (bhA0) na vai svarUpaM pararUpaM vA buddhiradhyavasyati nirviSayatvAdbhrAnteH / svapnabuddhivaditi vibhramaikAntavAdivacanam / (bhA0 ) idamato bhrAntataraM, bahirantazca sadbhAvAsiddheH / svapnAdibhrAntajJAnaM hi bahirAsattvAdeva, na punaH svarUpAsattvAt, idaM tu vibhramaikAntasaMvedanaM bahirantarapyarthAsattvAditi kathaM na tadatizete ? na cAsya svarUpasattvaM, tadvyavasthAnasya vipakSavyavacchedena pratipattipathamupanetumazakteH / (bhA0) svaparasvabhAvapratipattizUnyena svaparapakSasAdhanadUSaNavyavasthA pratyetIti kimapi mahAdbhutam / saMvRtyA pratyetIti cAyuktaM, kathaJcidapi paramArthapratipattyabhAve saMvRtipratipattyayogAt paramArthaviparyayarUpatvAtsaMvRteH / anyathA paramArthasya saMvRtiriti - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bodhasvarUpasvalakSaNAMze'pi vikalpaH saprakArakaH syAt, na ca tripuTIpratyakSavAde iSTApattiH, bodhAMze nirvikalpakatve'pi svAtmobhayavyavahArajanakatvenaiva svAtmaviSayatvavyavasthAnAt, anyathA'nuvyavasAyAkAraparamparAbhAjanatvApatterityarthaH / vibhramaikAntavAdi Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nAmakaraNamAtramabAdhAkarameva pareSAmanuSajyeta / so'yaM saMvRtyA vibhramaikAntasAdhanamavibhramadUSaNaM ca pratyetIti paramArthato na pratyetIti upekSaNIyavacana eva / tamanye'dyApyanumanyante ityacintyamanalpatamatamonibandhanamazakyaparyantagamanamihAdbhutam // 31 // evaM tarhi mA bhUt pRthaktvaikAnto'dvaitaikAntavadazakyavyavasthApanatvAt / tadubhayaikAtmyaM tu zreya iti manyamAnaM vAdinaM sarvathA vAvAcyaM tattvamAtiSThamAnaM pratyAhu: virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 32 // (bhA0) astitvanAstitvaikatvAnekatvavat pRthaktvetaraparasparapratyanIkasvabhAvadvayasambhavo'pi mA bhUdvipratiSedhAt / na khalu sarvAtmanA viruddhadharmAdhyAso'sti tadanyonyavidhipratiSedhalakSaNatvAdvandhyAsutavat / yathaiva hi vandhyAyA vidhireva tatsutapratiSedhaH sa eva vA vandhyAyA vidhiriti vandhyAsutayoranyonyavidhipratiSedhalakSaNatvaM tathA pRthaktvasvabhAvavidhireva sarvathaikatvapratiSedhaH sa eva ca tadvidhiH iti kathamiva syAdvAdamanicchatAM viruddhadharmAdhyAsaH sambhavedyatastadubhayaikAtmyaM tattvamekAntavAdinaH svIkuryuH ? (bhA0) sarvathAnabhilApyatattvAdhigame'pi yadetadanabhilApyaM tattvamiti tavyAhanyate, pUrvavat / ityalaM prapaJcena // 32 // - aSTasahasrItAtparyavivaraNam vacanamiti vibhramaikAntavAdI mAdhyamiko, grAhyAMze grAhakAMze ca tasya vibhramavAditvAt, vedAntI vA, vidyAyA apyavidyAkAryatvena tena bhrAntatvopagamAditi draSTavyam // 31 // na khalviti sarvAtmanA viruddhayoraikAdhikaraNyaM nAstItyarthaH / tathA ca sarvathA pRthaktvaikatvayorna tat, kathaJcit pRthaktvaikatvayostvavirodhAttat sambhavatyeveti bhAvaH / vandhyAyA vidhireva tAdAtmyeneti dRzyam / tatsutapratiSedhaH janakatAsambandhena sutAbhAva Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 2 - kA0 33] tadevamekatvAdyekAntanirAkRtisAmarthyAttadanekAntatattvaprasiddhAvapi tatpratipattidADhrkSyArthamanyathAzaGkApAkaraNArthaM ca tatsaptabhaGgIM samAvirbhAvayitukAmAstanmUlabhaGgadvayAtmakatvaM jIvAdivastunaH prAhuH 451 anapekSe pRthaktvaikye hyavastu dvayahetutaH / tadevaikyaM pRthaktvaM ca svabhedaiH sAdhanaM yathA // 33 // spaSTa hi=yasmAdavastvevAnapekSe pRthaktvaikye aikyapRthaktvanirapekSatvahetudvayAt pratipAdite prAk, tasmAttadevaikyaM pRthaktvaM ca jIvAdivastu kathaJcidekatvapRthaktvapratyayahetudvayAdavasIyate / yathA sAdhanaM sattvAdi pakSadharmatvasapakSasattvavipakSAsattvalakSaNairbhedairviziSTamekaM prasiddhamubhayoH / tatrApyanvayavyatirekayoranapekSayoravasturUpatvAt sAdhanalakSaNatvAyogAt sApekSayoreva tallakSaNatvena vastusvabhAvatvasiddheH sAmyamudAharaNasya pratipattavyam / kiM punaranayA kArikayA karotyAcAryaH ? pUrveNaivAsyArthasya gatatvAditi cet, (bhA0) ekatvapRthaktve naikAntataH staH, pratyakSAdivirodhAditi gatArthasyApyanumAnaviSayatvapradarzanAtspaSTatvaprasiddheH, pramANasamplavavAdinAM gRhItagrahaNasyAdUSaNAt / tathA hi ( bhA0 ) pRthaktvaikatve tathAbhUte na stAm, ekatvapRthaktvarahita aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityarthaH / evamagre'pi ||32|| kathaJcidekatvetyAdi jIvAdivastu sApekSaM sadekaM bhavati kathaJcidekatvena pratIyamAnatvAt sattvAdisAdhanavat, tathA jIvAdivastu sApekSaM pRthag bhavati kathaJcit pRthaktvena pratIyamAnatvAt tadvadeveti hetudvayaM bodhyam / (zaM0) na ca dRSTAnte sAdhyavaikalyaM, (sa0) sattvAdihetau hetulakSaNaparyAptiprakArakabuddhiviSayatvarUpasyAbhedasyAnvayitvavyatirekitvApekSayA tadaviSayakabuddhiviSayatvAdirUpabhedasya ca sarvasampratipannatvAt / (zaM0) na cAyaM bhedo'kiJcitkaro, (sa0) vyAptilakSaNe IdRzasyaiva bhedasyAnyairapi pravezAt, anyathA'nirvAhAditi bodhyam / tadeva spaSTayati-yathA sAdhanamityAdinA / siddhAnyathAnupapattiriti tathA ca Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 aSTasahasrItAtparyavivaraNam tvAvyomakusumAdivat / tathA hi-sarvathA pRthaktvaM nAstyeva, ekatvanirapekSatvAd vyomakusumavat / sarvathaikatvaM nAsti pRthaktvanirapekSatvAttadvaditi / atra na hetudvayamasiddhaM tadekAntavAdinAM tathAbhyupagamAt / nApyanaikAntikaM viruddhaM vA, vipakSavRttyabhAvAt / [sApekSamevaikyaM pRthaktvaJca jIvAdivastunIti sAdhayanti jainAcAryAH / ] (bhA0) sApekSatve hi tadevaikyaM pRthaktvamityaviruddham / kathaJcijjIvAdivastu pratyakSAdibhirupalabhyate na punaH sarvatheti siddhAnyathAnupapattiH / (bhA0) sapakSavipakSayorbhAvAbhAvAbhyAM sAdhanavat / na hi sapakSe eva bhAvo vipakSe'bhAvanirapekSo vipakSe'bhAva eva vA sapakSe bhAvAnapekSaH sAdhanavastuno rUpaM pareSAM siddhaM yena sAdhyasAdhanavidhuramudAharaNaM syAt / (bhA0) svabhedairvA saMvedanavat / na hi hetumanicchataH saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitaM vA svIkurvato'pi citrasaMvedanaM nIlAdinirbhAsairadvayasaMvedanaM vA grAhyagrAhakAkAravivekasaMvidAkAraiH paramabrahma vA tejaHzabdajJAnajyotirAkArairvidyetarAkArairvA svabhedaiH parasparanirapekSairviziSTaM vastu siddhaM yenodAharaNamanavadyaM na syAt / (bhA0) svArambhakAvayavairvA ghaTAdivat aulUkyAnAm / sattvAdibhiH pradhAnavadvA kApilAnAm / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vastutvAnyathAnupapattyA kathaJcidekaM kathaJcit pRthak ca jIvAdivastu sAdhanIyaM, vipakSe bAdhakazca vyavahArabAdha eveti nAprayojakatvam / svabhedaiH sAdhanaM yatheti dRSTAntacatuSTayapratipAdanapare pratIke sAdhanapadaM hetusaMvedanaghaTAdyavayavipradhAnaparatayA bhedapadaM ca heturUpanIlAdyAkArasvArambhakAvayavasattvAdiparatayA vyAcikhyAsurAha bhASyakRt-sapakSavipakSayorityAdinA parasparanirapekSarUpaviziSTe na vastutvamiti vyatirekaM pradarzayitvA parasparasApekSarUpaviziSTa eva Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 dvitIyo bhAgaH [pari0 2-kA0 34] (bhA0) tAdRzaM hi sAdhanaM svArthakriyAyAH kSIrAdyAharaNAdikAyA mahadAdisRSTirUpAyA vA svaviSayajJAnajananalakSaNAyA vA siddhameva / (bhA0) tadantareNApi pAThAntaramidaM bahu sagRhItaM bhavati / kArikAyAM svabhedaiH sAdhanaM yathA ityatra sAdhanazabdena sAdhanasAmAnyasyAbhidhAnAt svabhedazabdena ca tatsAmAnyasya vacanAt / yathAyogaM vizeSavyAkhyAnAdiSTavizeSasiddherbahusaGgrahaH // 33 // nanu caikatvapratyayAtpRthaktvapratyayAcca kathamekatvaM pRthaktvaM ca jIvAdInAmupapannaM tasya nirviSayatvAdityArekAyAM tasya saviSayatvamAdarzayitumanasaH svAminaH prAhu: satsAmAnyAttu sarvaikyaM pRthagdravyAdibhedataH / bhedAbhedavivakSAyAmasAdhAraNahetuvat // 34 // tu (:) vizeSaNe / tena satsAmAnyaM vizeSaNamAzritya sarveSAM jIvAdInAmaikya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - tattvamityanvayaM pradarzayati-tAdRzaM hItyAdinA kSIrAdyAharaNAdikAyA ityuttarayorarthakriyApradarzanaM svaviSayajJAnetyAdyayoH hetunA svaviSayajJAnasyAnumitirUpasya saMvedanena cAnuvyavasAyasya jananAditi bodhyam / (zaGkA) svaprakAzatvAtsaMvedanasya na svaviSayajJAnajananalakSaNApyarthakriyeti cet, tarhi vyavahArajananalakSaNA sA''driyatAM, yathA kathaJcidarthakriyAkAritvasyaiva vastutvavyavasthApakatvAditi tattvam / bhASye tadantareNApIti tat=prasiddhasAdhanam, antareNa vinApi, idaM turIyapAdalakSaNaM pAThAntaram= ekapAThatve'pyAvRttyapekSayA nAnAprayogarUpaM bahUnAM saGgrahItaM bhAve ktapratyayAt saGgraho yatra tattathA, bahvarthasaGgrAhakaM bhavatItyarthaH / kArikAyAmiti avayavAvayavibhAvena vRttitve saptamI / uktameva vivRNoti vRttikRt-svabhedairityAdinA // 33 // satsAmAnyAttviti sarvasya vastunaH sattvenaikyaM dravyAdibhedena pArthakyaM yathA'sAdhAraNaH zRGgagrAhikayA'bhihitaH sattvAdirhetustaddhetutvenAbhedavivakSayaika: pakSadharmatvAdyapekSayA ca pRthagrUpa iti / tathA caikatvaM pRthaktvaM ca vaivakSikameva na tu kvacana Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 aSTasahastrItAtparyavivaraNam miti naikatvapratyayo nirviSayaH, tasya satsAmAnyaviSayatvAt / pRthak sarvaM jIvAdi dravyAdipadArthabhedamAzrityAnubhUyate / tato na pRthaktvapratyayo'pi niviSayaH, tasya dravyAdibhedaviSayatvAditi niveditaM boddhavyam / heturatra jJApakaH kArakazcocyate / sa cAsAdhAraNo yathAsvaM pravAdibhirvizeSeNeSTatvAt / sa ca yathA svabhedAnAM pakSadharmatvAdInAM svArambhakAvayavAdInAM vA vivakSAyAM pRthageva hetutvena ghaTAvayavyAditvena vA tadabhedavivakSAyAmeka eva tathA sarvaM vivAdAdhyasitamiti dRSTAntadArTAntikaghaTanAt / / [sampUrNapadArtheSu sadRzapariNAme satyapi kathamekatvam ?] (bhA0) kazcidAha-sarvArthAnAM samAnapariNAme'pi kathamaikyaM ? bhedAnAM svabhAvasAGkAnupapatteH / na hi bhAvAH paraspareNAtmAnaM mizrayanti, bhedapratItivirodhAt / teSAmatatkAryakAraNavyAvRttyA samAnavyavahArabhAktve'pi paramArthato'saGkIrNasvabhAvatvAt / taduktaM sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAdvyAvRttibhAginaH // tasmAdyato yathArthAnAM vyAvRttistannibandhanAH / jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam viziSyavizrAntaM dravyArthikanayenaikIkRtasyaiva paryAyArthikanayena pRthakkaraNAt, tena pRthakkRtasyaiva cAnyenaikIkaraNAt, sammatau dravyopayogasyApazcimavikalpanirvacanatvokteH, kAryakAraNabhAvapravAhapatitAnAM dravyaparyAyANAM tatra vizrAntyA sambhave'pi sAmAnyatastadavizrAmAt, nIlAdisvalakSaNajJAnasvalakSaNayorapi rUparasAdiparyAyaistattannirbhAsabhedaizca pRthaktvena sarvathaikatvAyogAt, tattadAtmani tattatparamANau ca dravyaikye'pi paryAyAvivakSAprayuktadravyavivakSAyA eva zaraNatvAt, dezapradezakalpanAvinirmuktavastugocaraivaMbhUtanayapravRtterapi nayAntarAvivakSAhetukatvAt, TdravyArthikaparyAyArthikobhayapravRtterapi sarvatra niyamasya bhajanAmAtreNa ca kvacana tadapavAdasya zAstrasiddhatvAt, sarveSAM nayAnAM svasvavacanIyasatyatve'pi ca paravicArapravRttau moghatvAdityAdirahasyaM sahRdayaiH svayaM bodhyam / jJApakaH sAdhyajJAnajanakajJAnaviSayaH, kArako= Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari0 2-kA0 34] 455 tato yo yena dharmeNa vizeSaH sampratIyate / na sa zakyastato'nyena, tena bhinnA vyavasthitiH // [ ] iti / [adhunA bauddhasya pakSaM nirAkurvanti jainAcAryAH] atrAbhidhIyate-jIvAdibhedAnAmaikyaM / (bhA0) yathaikabhedasya svabhAvavicchedAbhAvAt / na hi svabhAvavicchedAbhAvAdRte nIlasvalakSaNasya saMvedanasya vA kasyacidekasya svayamiSTasyApyekatvanibandhanaM kiJcidasti / nApi kathaJcidbhinnAnAmapi bhAvAnAM satsAmAnyasvabhAvena vicchedo'sti, tathA vicchedAbhAvasyAnubhavAt / (bhA0) anyathaikaM sadanyadasat syAt / tataH samaJjasaM sarvamekaM sadavizeSAditi / sadAtmanA sarvabhAvAnAM parasparamizraNe'pi sAGkaryAprasakteH citraikajJAnanIlAdini sAnAM saMvidAtmanaikatve'pi sAGkaryAprasaktivat / na hi teSAmanekatve citrajJAnasiddhiH sarvathaikatvavat / tata eva na kiJcidbhinnajJAnaM niraMzasaMvedanAdvaitopagamAditi cet, na, tatrApi vedyAkAravivekasaMvidAkArayoH parokSapratyakSayorekasaMvedanatve'pi sAGkaryAniSTeranyathA saMvidAkArasyApi parokSatvaprasaGgAt vedyAkAravivekavat / tasya vA pratyakSatvaM saMvidAkAravat syAt / na caivaM tadvipratipattivirodhAt samAropasyApi sarvathApyavizeSe kvacidevAsambhavAnnizcayavat / (bhA0) tasyaiva sato dravyAdibhedAt pRthaktvamudAharaNaM pUrvavat / tathA ca bahirantazca bhAvAnAM sadAtmanaikatvaM dravyAdyAtmanA pRthaktvaM ca svasvabhAvaH siddho, na punarasAdhAraNaM bhinnaM rUpam / tena ca svasvabhAvena vyavasthiteH svabhAvaparabhAvAbhyAM bhAvAH svabhAvenAnuvRttivyAvRttibhAgino, na punarekAntato vyAvRttibhAginaH / tasmAdyato yato'rthAnAM vyAvRttistannibandhanA bhedavizeSA eva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ananyathAsiddhaniyatapUrvavartI, jAtibhedA=atavyAvRttirUpAstucchAH, tadvizeSAvagAhinaH= stadvizeSAkArajJAnaviSayAH, yathAzrute'vagAhitvasya jJAnadharmasya jAtibhedavizeSaNatvAnupapatteriti draSTavyam / bhinnaM rUpaM=guNAntaraM padArthAntaraM vA / itarasyAvivakSAyAM guNabhAvAditi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 aSTasahastrItAtparyavivaraNam prakalpyante, na jAtivizeSAH pratItivirodhAt / yato yatastvanuvRttistatastato jAtayaH prakalpyante, tAsAmevAnuvRttipratyayaliGgatvAt / tato yo yena dharmeNa vizeSo'vizeSazca sampratIyate, na sa zakyastato'nyena / tena bhinnAbhinnA ca vyavasthitiH padArthAnAM, tathApratIterbAdhakAbhAvAt / tataH sthitametat, satsAmAnyavivakSAyAM sarveSAmaikyaM, dravyAdibhedavivakSAyAM pRthaktvameva, itarasyAvivakSAyAM guNabhAvAt // 34 // vivakSAvivakSayorasadviSayatvAnna tadvazAttattvavyavasthA yuktA iti manyamAnaM pratyAhuH sUrayaH vivakSA cAvivakSA ca vizeSye'nantadharmiNi / sato vizeSaNasyAtra nAsatastaistadarthibhiH // 35 // kriyate iti zeSaH / vizeSyo'rthastAvadanantadharmA prAguktaH / tatra kasyacidvizeSaNasyaikatvasya sata eva vivakSA pRthaktvasya ca sata eva vAvivakSA, na punarasataH kriyate taiH pratipattRbhirekatvapRthaktvAbhyAmarthibhiH, sarvathA tatra kasyacidarthitvAnathitvayorasambhavAt, tasya sakalArthakriyAzaktizUnyatvAt kharaviSANavat / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam guNabhAvaH tatprakArakabodhoddezena vacanApravRttAvapyabhedasaMsargapravezamaryAdayA bhAnaM, tatra mUlaM cAnantadharmAtmake vastunyeko'pi dharmastaditarasakaladharmAbhinnatvaviziSTasaMsargeNa bhAtIti vyutpattiH / nanu ekatvamabhedaH pRthaktvaM ca bhedaH sAdhanamekaM pakSadharmatvAdinA na bhidyate kintu bhinnaprakArakapratItiviSayo bhavatIti dRSTAntAvaSTambhena jIvAdivastunyekatvapRthaktvayoranyonyAnugamasAdhanaM yuktiriktamiti cet, na, dhUmo vahnau dhUmatvenaiko hetuH pakSadharmatvAdirUpaiH pRthagrUpaH, daNDo ghaTe daNDatvena heturdravyatvena na heturiti pratItyA hetAvekatvapRthaktvayorbhedAbhedayozcAnyonyAnugamasiddhAntadRSTAntena jIvAdivastuni tatsAdhanasya yuktipathAnativattitvAt / (zaGkA) na ca dravyatvena na heturityatra dravyatvAnavacchinnahetutAvAnarthaH, (samA0) mUle vRkSaH saMyogI na zAkhAyAmityatrApi zAkhAnavacchinnasaMyogavadviSayakatvApatteH, daNDo'daNDazca dravyatvena na heturityatrAgatezca / yuktisiddhe ca bhedasyAvyApyavRttitve kimekatrApekSayA bhedAbhedobhayAvagAhipratIteranyaviSayatvakadarthanena / na ca dravyatvAvacchinnatAdAtmyena hetumati dravyatvena hetubhedo'pyasambhavatIti zaGkanIyam, tAdAtmyena Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 2 - kA0 35 ] 457 [vivakSAyA viSayo'sadeveti manyamAne bauddhena jainAcAryAH samAdadhate / ] na hi kasyacidvivakSAviSayasya manorAjyAderasattve sarvasyAsattvaM yuktaM, kasyacit pratyakSaviSayasya kezoNDukAderasattve sarvasya pratyakSaviSayasyAsattvaprasaGgAt / pratyakSAbhAsaviSayasyAsattvaM na punaH satyapratyakSaviSayasyeti cet, tarhyasatyavivakSAviSayasyAsattvamastu, satyavivakSAviSayasya tu mA bhUt / na kAcidvivakSA satyA vikalparUpatvAnmanorAjyAdivikalpavaditi cet, na, asyAnumAnasya satyatve'nenaiva hetorvyabhicArAt tadasatyatve sAdhyAprasiddheH / yato'numAnavikalpAdarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate / tadviSayaH sanneveti cet, tarhi yato vivakSAvizeSAdarthaM vivakSitvA pravartamAno na visaMvAdyate tadviSayaH kathamasan bhavet ? / [avivakSAyA viSayo'sadeveti bauddhena manyamAne jainAcAryAH samAdadhate / ] avivakSAviSayo'sannevAnyathA tadanupapatteriti cet, na, sakalavAggocarAtItenArthasvalakSaNena vyabhicArAt / sarvasya vastuno vAcyatvAnnAvivakSAviSayatvamiti cet, na nAmnastadbhAgAnAM ca nAmAntarAbhAvAdanyathAnavasthAnuSaGgAt / teSAmavivakSAviSayatve'pi sattve kathamanyadapi vizeSaNamavivakSAviSayatve sadeva na siddhyet ? tadevaM, (bhA0) vidhipratiSedhadharmANAM satAmeva vivakSetarAbhyAM yogastadarthibhiH kriyate, anyathArthaniSpatterabhAvAt / na hyarthakriyArthinAmarthaniSpattimanapekSya vivakSetarAbhyAM yogaH sambhavati, yena tadabhAve'pi sa syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tattaddhetutattadbhedayostattaddhetutAvacchedakatadanavacchedakabhedena sattvasvIkArAt pratiyogyanavacchedakasyAbhAvAvacchedakatve'tiprasaGgastu kathaJcitpakSeNaiva pratItyabAdhayA pariharaNIya iti dig ||34|| vikalparUpatvAditi, na ca pakSAvRttitvenAsyAsiddhatvaM, vivakSAyA mohAbhivyaktacaitanyarUpatvenAsya pakSavRttitvAt, nAmno = ghaTAdinAmnaH, tadbhAgAnAM ca ghakAra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) upacAramAtraM tu syAt na cAgnirmANavaka ityupacArAt pAkAdAvupayujyate / nanu cAnyavyAvRttaya eva vivakSetarAbhyAM yujyante, na vastusvabhAvo, yatastayoH sadviSayatvamiti cet, na zabdebhyo vastuni pravRttivirodhAt / vyAvRttitadvatorekatvAdhyAropAttadvati pravRttiriti cet, na, adhyAropasya vikalpatvenArthAviSayatvAt svAviSayeNa vyAvRtterekatvAropaNAyogAt / sAmAnyenArtho'dhyAropavikalpaviSaya eveti cet, tadapi yadyanyavyAvRttirUpaM tadA vyAvRttyaiva vyAvRtterekatvAropAtkuto'rthe pravRttiH ? tAmicchatA (bhA0) tadekaikazaH parasparavyAvRttayo'pi pariNAmavizeSAH eSitavyAH // 35 // yo'pyAha-bheda eva paramArthasannarthAnAM nAbhedastasya saMvRtisattvAdanyathA virodhAditi / abheda eva tAttviko bhAvAnAM na bhedastasya kalpAnAropitatvAdanyathA virodhAnuSaGgAditi cAparaH / tau prati sUrayaH prAhuH pramANagocarau santau bhedAbhedau na saMvatI / tAvekatrAviruddhau te guNamukhyavivakSayA // 36 // abhedastAvatsanneva na punaH saMvRtiviSayaH pramANagocaratvAdbhedavat / bhedaH sanneva na punaH saMvRtiH pramANagocaratvAdabhedavat / bhedAbhedau santAveva, na punaH saMvRtI, pramANagocaratvAtsveSTatattvavadityapi pakSAntaramAkSiptaM lakSyate, tadubhayasaMvRtivAdino'pi sakaladharmavidhuratvamanumanyamAnasya bhAvAt / na cAtra sAdhya aSTasahasrItAtparyavivaraNam TakArAdyakSarANAm, upacAramAtraM tu syAditi mukhyArthabAdhatadyogarUDhiprayojanAnyatarasaMpattereva taddhetutvAditi bhAvaH / na cAgnirityAdi tataH satAmevArthAnAmarthivivakSetarAbhyAM yoga iti niyUMDham // 35 // kArikAyAM na saMvRtI iti, saMvRtipadasya saMvRtiviSaye lAkSaNikatvAnna sAMvRtAvityarthaH / aviruddhau ityataH pUrvaM vaktumiti zeSaH / ekatrAviruddhatayA vacana eva Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 2-kA0 36] 459 sAdhanadharmavikalamudAharaNaM, bhedAbhedatadubhayAnubhayaikAntAbhidhAyinAM tatprasiddhaH syAdvAdivat / tathaikatra vastuni bhedAbhedau paramArthasantau te bhagavato na viruddhau pramANagocaratvAtsveSTatattvavat iti sAmarthyAt parasparanirapekSau bhedAbhedau viruddhAveva pramANAgocaratvAdbhedaikAntAdivat iti kArikAyAmarthasaGgrahaH / [pramANasya kiM lakSaNamiti prazne satyAcAryAH kathayanti] kiM punaH pramANaM yadgocaratvamatra hetuH ? iti cet / (bhA0) pramANamavisaMvAdi jJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAd / ityagre vakSyati / adhigamo hi svArthAkAravyavasAyaH / svArthAkArau ca kathaJcidbhedAbhedau, tadanyatarApAye'rthakriyAnupapattestadekAnte sarvathA tadayogAt / (bhA0) tadevaM sati bhedamabhedaM vA nAnyonyarahitaM viSayIkaroti pramANam / na hi bahirantarvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA tathaivopalabhAmahe yathaikAntavAdibhirAmnAyate / ___ iti bhedaikAntAbhAve'bhedaikAntAsattve ca parasparanirapekSatadubhayaikAntApAkaraNe'nubhayaikAntApasAraNe ca sAdhye svabhAvAnupalabdhiH, svayamupalabdhiprAptasya tasyAnupalabhyamAnatvasiddheH / na ceyamasiddhA, ___ (bhA0) sUkSmasthUlAkArANAM sthUlasUkSmasvabhAvavyatirekeNa pratyakSAdAvapratibhAsanAt / na hi pratyakSe svalakSaNaM sUkSma paramANulakSaNaM pratibhAsate sthUlasya ghaTAdyAtmanaH pratibhAsanAt / [pratyakSajJAne paramANava eva pratibhAsante na punaH skandhA iti bauddhamAnyatAM nirAkurvantyAcAryAH] paramANuSvevAtyAsannAsaMsRSTeSu dRSTau pratibhAsamAneSu kutazcidvibhramanimittAdAtmani - aSTasahastrItAtparyavivaraNam guNamukhyavivakSAyA hetutvasambhavAdityarthaH / na ceyamasiddheti eteSu sAdhyeSu iyaM svabhAvAnupalabdhiH siddhA na / sUkSmetyAdibhASyam sUkSmasthUlAkArANAm avayavAvayavirUpANAM viSayANAM sthUlasUkSmasvabhAvavyatirekeNa=avayavyavayavasvabhAvAnuparAgeNa, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 aSTasahastrItAtparyavivaraNam paratra cAsantameva sthUlAkAramAdarzayantI saMvRtistAn saMvRNoti kezAdibhrAntivaditi cet, naivaM, bahirantazca pratyakSasyAbhrAntatvakalpanApoDhatvAbhAvaprasaGgAt, saMvyavahArataH paramArthato vA pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntamiti lakSaNasyAsambhavadoSAnuSaGgAt, paramANUnAM jAtucidadhyakSabuddhAvapratibhAsanAt / te ime paramANavaH pratyakSabuddhAvAtmAnaM ca na samarpayanti pratyakSatAM ca svIkartumicchantItyamUlyadAnakrayiNaH svAvayavabhinnaikAvayavivat / na hi so'pi sUkSmasvAvayavavyatirikto mahattvopetaH pratyakSe pratibhAsate kuNDAdivyatiriktadadhyAdivat / samavAyAttebhyo'nantaramiva pratibhAsate iti ceta. na. avayavipratyakSasya sarvatra bhrAntatvaprasaGgAta / tathA cAvyabhicAritvaM pratyakSalakSaNamasambhavi syAt / na caite'vayavA ayamavayavI samavAyazcAyamanayoriti trayAkAraM pratyakSamanubhUyate sakRdapi, yato'sAvapyamUlyadAnakrayI na syAt, pratyakSabuddhAvAtmAnarpaNena pratyakSatAsvIkaraNAvizeSAt / tata eva parasparabhinnAvayavAvayavinAmapi pratyakSe pratibhAsanAdamUlyadAnakrayiNAvuktau samavAyavat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam atyAsannAsaMsRSTeSviti ayogyaparamANubhyo yogyaparamANUtpattyupalakSaNametat, tena vAyvAderacAkSuSatvamapyupapAditaM bhavati, zaktivizeSeNaivANUnAM cAkSuSAdijananayogyatvAditi bodhyam / saMvRNotIti tathA ca ghaTAdAvekatvagrahaheturanekatvagrahapratibandhakazca doSa eva saMvRtiH, saMvaraNAccAnvarthatvaM saJjJAyA ityuktaM bhavati / kuNDAdivyatiriktadadhyAdivaditi yathA kaNDAdivyatiriktaM dadhi pratibhAsate tathA svAvayavavyatirikto'vayavI na pratibhAsata iti vyatirekadRSTAnto'yam / anarthAntaramiveti tantava eva paTa ityavayavabhinno'pyavayavI samavAyayogAttadabhinnatvena bhAsata ityarthaH / pratyakSalakSaNamiti indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam [nyA0 1.1.4] ityakSapAdasUtroktapratyakSalakSaNaghaTakamityarthaH / atra hIndriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyabhicAripratyakSamityetAvadeva lakSaNam, avyapadezyaM vyavasAyAtmakaM cetyetAvat nirvikalpakatvasavikalpakatvAbhyAM vibhAgaparamityAdi vyavasthitaM nyAyasiddhAntamAlAyAm / na caite iti samavAyApratyakSatvaM ca vaizeSikeNApi svIkriyate, tacca na sambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAt samavAyasaMyogAnyataratvagarne sambandhatvaM parityajya saMyogapratyakSatvasyaiva tatkAryatAvacchedakatvAditi viSayAsattvAdeva tadapratyakSatvaM sa svIkaraNIyaH, 'tatsambandhatatsambandhAdi 1. hastaprateH pratimudrite (xerox) Adarza eSA paGktiH patitA pratibhAti / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari02-kA0 36] 461 [paramANava eva sadrUpA na skandhA iti bauddhena kathitaM, jainAcAryAH samAdadhate] sarvaM vastu kSaNikaparamANurUpaM, sattvAt, nityasthUlarUpe kramAkramAbhyAmarthakriyAnupapattestadayogAdityanumAnena svalakSaNamadhyavasIyate iti cet, na, atra hetoviruddhatvAt, sattvasya kathaJcinnityAnityAtmakasUkSmasthUlAtmakatvena vyAptatvAt, sarvathA nityAyekAntarUpe kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAtsattvAnupapatteH samarthanAt / etena sthUlamevAvayavi dravyaM sUkSmAvayavarahitaM pratibhAsate iti vyudastaM tadanumAnasyApi viruddhatvAvizeSAt pratyakSabAdhitaviSayatvAcca hetoratItakAlatvAvyavasthiteH / ata eva nopamAnAdAvapi tatpratibhAsanamiti nAsiddhaM sUkSmAyekAntasya pratyakSabuddhAvapratibhAsanaM, yatastatpratiSedhe sAdhye svabhAvAnupalabdhirna siddhayet / tatpratiSedhe ca siddhaH sUkSmAyanekAntaH / [pradhAnagauNavyavasthA kathaM ghaTate ? iti prazne sati samAdadhate jainAcAryAH / ] (bhA0 ) tatra svabhAvAntarasya prAdhAnyavivakSAyAmAkArAntarasya guNabhAvaH syAt, ghaTo'yaM paramANavo rUpAdayo veti / ghaTArthino hi ghaTavivakSAyAM ghaTa: pradhAnaM paramANavo'numeyAH, pratyakSAzca rUpAdayo guNIbhUtAH, tadanathitvAdavivakSAprasiddhaH / tadarthinAM tu tadvivakSAyAM ta eva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - pratyakSaparamparAbhigrAhyabhiyA hyasya sugrAhyatvam, anyathA samavAyasya sattve tatpratyakSamiva tatsambandhatatsambandhaparamparA'pi pratyakSA syAt / pratyakSAdAviti= bhASyasthAdizabdagRhItAnumAnAdAvapi / sUkSmasthUlAkArAH sthUlasUkSmasvabhAvavyatirekeNa na pratibhAsanta iti samarthayitumanAH prAha-sarvaM vastvityAdinA / pratyakSabAdhiteti avayavasahitasyaivAvayavinaH pratyakSe bhAnAdityarthaH / guNIbhUtA iti yAvatsvapradezaguNaparyAyaviziSTatAdAtmyasaMsargeNaivedantAderghaTe bhAnAbhyupagamAdityarthaH / tadanarthitvAditi rUpAdyuddezyakajijJAsAbhAvAdityarthaH, tatsadbhAve tu jAyata evaite rUpAdayo ghaTa iti pratyakSamiti bhAvaH / yadyapi vivakSA zAbdabodha eva prayojikA, na pratyakSe, nApi jijJAsA, ghaTadidRkSayonmIlitanayanasya puraHsthitapaTapratyakSAnutpattiprasaGgAt, tathApi pradhAnaguNabhAvena tathAtathApratyakSe tattadathitvAdiniyantritakSayopazamasyAnvayavyatirekAbhyAM viziSya hetutvAnnAnupapattiriti sarvamanavadyam / ziSTaM sugamam // 36 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pradhAnaM na punarghaTo'vayavI, tadvivakSAyAH sambhavAbhAvAttadarthitvAnupapatteH / na ca tadubhayasattvAvizeSAdavizeSeNArthitvamanarthitvaM vA prasajyate, tasya tatsattAmAtrAnibandhanatvAt, mohavizeSodayahetukatvAt tadudayasyApi mithyAdarzanAdikAlAdinimittakatvAt / tadevaM syAdadvaitaM, syAt pRthaktvamiti mUlabhaGgadvayaM vidhipratiSedhakalpanayaikavastunyavirodhena praznavazAdupadarzitam / zeSabhaGgAnAM tu prakriyA yathoditanayavizeSavacanabhAk 'ekAnekavikalpAdAvuttaratrApi yojayet' ityAdyatidezakArikAnirdezasAmarthyAtprapaJcato nizcetavyA / advaitAdyAgrahogragrahagahanavipannigrahe'laGghyavIryAH syAtkArAmoghamantrapraNayanavidhayaH zuddhasaddhyAnadhIrAH / dhanyAnAmAdadhAnA dhRtimadhivasatAM maNDalaM jainamagrayaM vAcaH sAmantabhadryo vidadhatu vividhAM siddhimudbhutamudrAH // [sragdharA ] ityAptamImAMsAlaGkRtau dvitIyaH paricchedaH // aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityekatvapRthaktvacintananayau yau saptabhaGgyAvahau, tAvunmagnajalAnimagnajalayoH sAdRzyamanvicchataH / ullaGghya dvayamastamohaviSamamleccho likhitvAbhidhAM, syAdvAdarSabhakUTa eva hi nijAM syAccakravarttI budhaH // 1 // iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTAraka zrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDita zrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDita zrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe dvitIyaH paricchedaH // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtIyaH paricchedaH // nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakAbhAvaH kva pramANaM kva tatphalam // 37 // aSTazatI prathitArthA sASTasahastrI kRtApi sakSepAt / vilasadakalaGkadhiSaNaiH prapaJcanicitAvaboddhavyA // (bhA0) sadasadekatvapRthaktvaikAntapratiSedhAnantaraM nityatvaikAntapratikSepaH / prakramyate'neneti tAtparyam / tatra nityatvaikAntaH kUTasthatvAbhinivezaH / tasya pakSaH pratijJAnam / tasminnapi vividhA kriyA pariNAmaparispandalakSaNA nopapadyate / kAryotpatteH prAgeva tadutpattau vA prAgeva kArakAbhAvo nopapadyate iti kUTasthaH prAgeva kArakaH syAdAtmA bhogasya / atha prAgeva kArakAbhAvastadA vikriyApi nopapadyate iti zazvadakAraka: syAt tadavizeSAt / [sAGkhyA AtmAnamaka ramapariNAminaM manyante kintu jainAcAryairAtmA pariNAmIti sAdhyate / ] ___ so'stvakArako'vikriyazceti cet, kvaiva pramANaM pramitilakSaNaM ca tatphalamupapadyeta ? pramAturabhAve tadasambhavAt / na hyakArakaH pramAtA nAma, pramitikriyA aSTasahastrItAtparyavivaraNam ramAramaNazaGkaradruhiNacandrasUryAdayaH, prasAdamiva mUni yatkramarajaHkaNaM bibhrati / prasIdatu sa vo vibhurdharaNarAjapadmAvatIniSevitapadadvayaH prakaTapArzvapuNyAhvayaH // 1 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAdhanasya kArakavizeSasya svatantrasya pramAtRtopapatteH / sakalakAryotpattiparicchittikriyayoH sarvathApyasAdhanasya sattvAsambhavAdavastutvApatteH kathamAtmasiddhiH parasya syAt ? kharaviSANAdisiddhiprasaGgAt / [sAGkhya AtmanazcetanAkriyAM sAdhayituM pUrvapakSaM vidhatte ] nanu cAtmanazcetanaivArthakriyA, na punaH svavyatiriktakAryasyotpattirjJAptirvA, tasyAH pradhAnahetutvAt / na ca cetanA puMso'rthAntarameva, tasya tallakSaNatvAt caitanyaM puruSasya svarUpam [ ] iti vacanAt / na cAnityA cetanA, nityapuruSasvabhAvatvAt sAkSitvAdivattasyAH pradhAnasvabhAvatve puruSakalpanAvaiyarthyAt tada- nityatvaprasaGgAcca sukhAdivat / na ca nityAyAzcetanAyAH parasyArthakriyAtvaM viruddhayate dhAtvartharUpAyAH kriyAyAH pratighAtAbhAvAtsattAvat / tato'rthakriyAsvabhAvatvAdAtmano vastutvameva / na hyarthakriyAkAraNasyaiva vastutvamarthakriyAyAH svayamavastutvApattestatrArthakriyAntarAbhAvAdanyathAnavasthAprasaGgAt / svato'rthakriyAyA vastusvabhAvatve puruSasyApi svataH zazvadarthakriyAsvabhAvatvAnnityaM vastutvamastu, vikriyAvirahe'pi nityakArakatvasyApi ghaTanAd iti kazcit so'pi na parIkSAdakSadhiSaNaH, pramANavirodhAt, pratyakSato'numAnAdervA nityArthakriyAyAH kadAcidaparicchedAt / svasaMvedanameva nityacetanArthakriyAM paricchinattIti cet, na, tathA tadbuddhyAnadhyavasAyAt / na hi buddhyanadhyavasitAM cetanAM puruSazcetayate, buddhiparikalpanAvaiyarthyaprasaGgAt, sarvasya zabdAderviSayasya buddhyanadhyavasitasyaiva puMsA saMvedyatvasiddheH / syAnmataM-'na cetanA nAma viSayabhUtArthAntaraM puMso'sti yA buddhyAdhyavasIyate tasyAstatsvarUpatvAt svataH prakAzanAcca' iti tadapyayuktaM, tadarthakriyAtvAyogAt / na hyarthakriyAvataH svarUpameva sadAvasthAyyarthakriyA prasiddhAsti, tasyAH pUrvAkAraparityAgenottarAkAropAdAnena ca aSTasahastrItAtparyavivaraNam tRtIyaparicchede kiJcid vivicyate - sAkSitvAdivaditi pradhAnAt sakalakAryotpattAvAtmanastATasthyenA'vasthAnaM sAkSitvam, AdinA prakRtibhinnatvAdigrahaH / puruSakalpanAvaiyarthyAditi puruSo hi pradhAnakAryabuddhitattvaniSThacitpratibimbagrAhitayaiva kalpyata iti / 'buddhyAdhyavasitasyaiveti anyathA puruSe viSayoparAgaprasaGgena nirddharmakatva - 1. buddhyanadhyava..... iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 37] svasmin paratra vA pratIteH / [kUTasthanitye'rthakriyA sambhavati na vA tasya vicAraH / ] 465 so'yam ( bhA0 ) pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptilakSaNAmarthakriyAM kauTasthye'pi bruvANaH kathamanunmattaH ? sA hyarthakriyotpatirjJAptirvA / na ca zazvadavasthite sarvathAsau pratIyate, tatra (bhA0) kArakajJApakahetuvyApArAsambhavAt / na hi puruSasyArthasyotpattizcetanAkriyA yena kArakahetorupAdAnasya sahakAriNo vA vyApArastatra bhavet / tathopagame vA tasyAnityatvAnuSaGgAtkutaH kauTasthyasiddhiH ? cetanA puMso jJaptikriyetyapi na yuktaM yatastatra jJApakahetoH pramAtuH pramANasya ca vyApAraH syAt / syAnmataM- 'na puruSalakSaNasyArthasya kriyA cetanAkhyotpatirjJAptirvA, kiM tarhi ? svabhAva eva tasya sarvadA tatsvabhAvatvAt' iti tadapyasat, puMsaH pariNAmasiddhiprasaGgAt / [pariNAmasvabhAvayorbhedo'stIti sAGkhyena manyamAne AcAryAH samAdadhate / ] ( bhA0 ) pariNAmavivartadharmAvasthAvikArANAM svabhAvaparyAyatvAt / nanu ca 'sthitasya dharmiNaH pUrvAkAratirobhAvenottarAkArAvirbhAvaH pariNAmaH / sa kathaM svabhAvaparyAyaH ? sadAvasthitasya svarUpasya svabhAvatvAt / etena vivartavikArAvasthAnAM svabhAvaparyAyatvaM vyudastaM vivartAdInAM kAdAcitkatvAt / tata eva dharmavizeSasya na svabhAvaparyAyatvam / 'dharmasAmAnyasyApi sAdhAraNa aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAghAtApatteH, paramparAsambandhenopacArastu na tad vyAhanti, upalakSaNasyAvizeSakatvAditi bhAvaH / tasyA iti vastutvavyavahAre tAdRzyA evArthakriyAyA upayuktatvAditi bhAvaH / tarhi svabhAva eveti dhAtvartharUpakriyAzrayaNAditi bhAvaH / puMso'rthasya cetanAyAH svabhAvakriyAtvoktau svabhAvapadasya pariNAmaparyAyatvAtpariNAmAbhyupagamaprasaktirityAha-puMsa ityAdinA / svabhAvapadasya na pariNAmaparyAyatvamityAzayena sAGkhya AzaGkate-nanu Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvAdasattvameva, zazvadanapAyino'sAdhAraNasya svarUpasya svabhAvatvAt' iti kazcit so'pi na tattvavit, satatAvasthitasyaikAntataH kasyacitsvabhAvasyAsambhavAt / sa hi na tAvatsakalapramANenAparicchidyamAnaH pratiSThAmiyati, atiprasaGgAt / paricchidyamAnastu pUrvAparicchidyamAnarUpatAvyavacchedena pariNAmalakSaNAnusaraNAt kathaM na svabhAvaH pariNAma eva syAdyatastatparyAyo na syAt ? etena vivartAdInAM svabhAvaparyAyatvamuktaM, tadvatsvabhAvasyApi kathaJcitkAdAcitkatvasiddheH / dharmasAmAnyasya tu yathA sAdhAraNatvaM tathA svabhAvasAmAnyasyApi pariNAmAdisAmAnyavat / tataH pariNAmAdivizeSANAM svabhAvavizeSaparyAyatvaM pariNAmAdisAmAnyAnAM tu svabhAvasAmAnyaparyAyatA vyavatiSThate / 466 [utpAdavyayau evAvirbhAvatirobhAvanAmAnau staH / ] pUrvottarAkArayostirobhAvAvirbhAvau tu nAzotpAdAveva nAmAntareNoktau, sarvathA tadabhAve svabhAvasyAsambhavAt / (bhA0) tadetadvinAzotpattinivAraNamabuddhipUrvakaM pratyakSAdivirodhAt kSaNikaikAntavat / nedamasiddhaM sAdhanaM, puruSasyotpAdavyayadhrauvyAtmanaH svasaMvedanapratyakSAt smaraNAtpratyabhijJAnAdUhAdanumAnAcchutAcca pramANAt sunizcitAsambhavadbAdhakapramANAtpratipatteH, vinAzotpattirahitasya jAtucidapratIteH pratyakSAdivirodhasya nizcayAt / etena kSaNikaikAntanidarzanasya sAdhanavikalatA nirastA, sarvathA sthitirahitasya cetasaH pratyakSAdAvapratibhAsanAttadvirodhasya siddheH / sAdhyazUnyatA ca na sambhavati, sthitimAtrAbhinivezasyeva niranvayakSaNikAbhinivezasyApi mithyA aSTasahastrItAtparyavivaraNam cetyAdinA / asattvameva = asvabhAvaparyAyatvameva / uktasAGkhyAzayaM dUSayati jaina:so'pi na tattvavidityAdinA / pUrvAparicchidyamAnatArUpavyavacchedeneti na ca paricchidyamAnatvAparicchidyamAnatve na svabhAvaM bhettumalamiti zaGkanIyam, atadvyAvRtterapi svabhAvabhedanibandhanatvasya bahudhA vyavasthApitatvAt, anyathA'dhikRtacitsvabhAvasyApi svabhAvAntaravyAvRttirUpatvaprasaGgAditi draSTavyam / sarvathA tadabhAva iti trailakSaNyasyaiva svabhAvatvavyavasthiterityarthaH / etena = utpAdavyayadhrauvyAtmana eva svAtmanaH pratyakSAdi Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 38] buddhipUrvakatvAt / etenAvyaktaM nityamevetyapAstaM, vyaktasyApi nityatvAnuSaGgAt nityAdavyatiriktasyApyanityatve caitanyasyApyanityatvApatteH / sarvathA vyaktasyApi nityatve pramANakArakavyApAravirodhAttadaprameyamanarthakriyAkAri prasajyeta // 37 // pramANakArakairvyaktaM vyaktaM cedindriyArthavat / te ca nitye vikArya kiM sAdhoste zAsanAd bahiH // 38 // na hi pramANaM nityaM nAma, tatkRtAbhivyakteH pramitirUpAyA mahadahaGkArAdau vyaktAtmani nityatvaprasaGgAt / nApi kArakaM nityaM, tadvihitAbhivyakterutpattirUpAyA: sAtatyaprasakteH / tathA ca na vyaktaM pramANakArakairabhivyaktamindriyairarthavaditi zakyaM vaktuM, pUrvamanabhivyaktasya vyaJjakavyApArAdabhivyaktipratIteH / [pramANakArakANi nityAni santIti sAGkhyasya mAnyatAM nirAkurvanti AcAryAH / ] (bhA0) atha mataM-pramANakArakANi vyavasthitameva bhAvaM vyaJjayanti cakSurAdivat svArtham / tato na kiJcidvipratiSiddham / iti tadapyasamyak, sarvathA nityatvena bhAvasyAvyavasthitatvAt kathaJcidanityasyaiva pramANakArakavyApAraviSayatvavinizcayAt / cakSurAdayo hi svArtha rUpAdikamanabhivyaktasvabhAvaparihAreNAbhivyaktasvabhAvopapAdanena ca vyaJjayantaH svayamavyaJjakarUpatyAgena vyaJjakatvasvIkAraNena ca vyaJjakavyapadezabhAjo dRSTAH / na caivaM pramANaM kArakaM ca pariSTaM tayornityatvAbhyupagamAt / tatkRtasya ca aSTasahasrItAtparyavivaraNam pramANasiddhatvena / etena AtmatattvasyaikAntanityatAnirAkaraNena, vakSyamANakArikArthAnusAreNa ca / iSTApattyAzaGkAyAmAha-sarvathetyAdi // 37 // pramANetyAdikArikAyAM te ca nitye ityantena yadi vyaktam indriyairarthavat pramANakArakAbhyAM vyaktaM svIkriyate te ca pramANakArake nitye svIkriyate tItyadhyAhArAttarhi= tadA, te=tava, sAdhoH zAsanAd hiH=anyatra, vikArya kiM na kiJcit, pramANakArakakRtAbhivyakterapi sadAtanatvAdityakSarArthaH / atra pramANakArakarityapapAThaH bahuvacanA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) viSayavizeSavijJAnAdeH zAzvatatvAnna kiJcid vyaktyarthaM pazyAmaH, kathaJcidapUrvotpattau tadekAntavirodhAt / na hyanekAntavAdinastava sAdhoH zAsanAd bahirviSayavizeSavijJAnAbhilASapravRttyAderutpattiH kathaJcidapUrvA yujyate, yato'syAmabhyupagamyamAnAyAM nityatvaikAntavirodho na bhavet / (bhA0 ) tadabhAve vikAryAnupapatteH / na hi kathaJcidapUrvotpattyabhAve kiJcid vyaGgyaM kAryaM vA vikAryamupapadyate / (bhA0 ) na vai kiJcidviruddhaM kAryakAraNabhAvAbhyupagamAdityanAlocitasiddhAntaM, kAryasya sadasattvavikalpadvayAnatikramAt // 38 // tatra yadi satsarvathA kAryaM puMvannotpattumarhati / pariNAmapraklRptizca nityatvaikAntabAdhinI // 39 // (bhA0) na tAvatsataH kAryatvaM caitanyavat / na hi caitanyaM kAryaM, tatsvarUpasya puMso'pi kAryatvaprasaGgAt, yatastadvanmahadAdeH sata eva kAryatvaM siddhyet / (bhA0) nApyasataH, siddhAntavirodhAd gaganakusumAdivat / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam krAntasya te iti dvivacanAntatacchabdena parAmarzAyogAt, kintu pramANakArakavyaktamiti samastapATha eva yuktaH, vRttau bahuvacanAntapAThasya tAtparyavivaraNarUpatvenApyupapatteriti dhyeyam / bhagavataH sAdhutvenAbhidhAnaM tacchAsanabahiSThAnAmasAdhutvena tadutprekSAmAtrakalpitapravacane vicArasammardAsahiSNutvamabhivyanakti / na kiJcid vyaktyarthaM na kiJcidabhivyaktiprayojanam, tadekAntavirodhAt=nityatvaikAntavirodhAt // 38 // sUtre'vataraNikoktadvitIyavikalpottaranyUnatAM parijihIrSurAha bhASyakRt-nApyasata Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari0 3-kA. 40] 469 asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasya sambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // [sAGkhyakArikA-9] iti hi sAGkhyAnAM siddhAntaH / sa cAsataH kAryatve viruddhyate eva / tathA yatsarvathApyasat tannotpadyate / yathA gaganakusumam / sarvathApyasacca kArya kasyacid ityanumAnavirodhazca pratyeyaH / (bhA0) nAparamekAntaprakArAntaramasti / [sAGkhyaH pradhAnasya vivarta eva manyate tasya nirAkaraNam ] tata eva na kiJcitkAryaM, kevalaM vastuvivarta evetyekAnto'stIti cet, na tasyApyasambhavAt / (bhA0) vivartAdeH pUrvottarasvabhAvapradhvaMsotpattilakSaNatvAt / tathopagame pariNAmasiddheranekAntAzrayaNaprasaGgAt / (bhA0) tadetat trailokyaM vyakterapaiti nityatvapratiSedhAt, apetamapyasti vinAzapratiSedhAdityanekAntoktirandhasarpabilapravezanyAyamanusarati / svadarzanAnapekSaM yathopalambhamAzrayasvIkaraNAt / tadevaM nityatvaikAntavAdinAMpuNyapApakriyA na syAt pretyabhAvaH phalaM kutaH / bandhamokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH // 40 // puNyapApakriyA kAyavAGmanaHkarmalakSaNA zubhAzubhA / sA pradhAne tAvannAsti, sarvathA nityatvAtpuruSavat / tadabhAve puNyapApayoH kriyA utpattilakSaNA nAsti, kAraNAbhAve kAryAnudayAt / tataH pretyabhAvo janmAntaralakSaNastatphalaM ca sukhAdyanubhavalakSaNaM kutaH syAt ? tato bandhamokSau ca yathoktalakSaNau na stasteSAM yeSAM tvamanekAntavAdI nAyako nAsi iti tAtparyArthaH / tato nityatvaikAntadarzanaM, (bhA0 ) naitat prekSApUrvakAribhirAzrayaNIyaM, puNyapApapretyabhAvabandhamokSa - aSTasahasrItAtparyavivaraNam ityAdi / pariNAmasiddheriti tathA ca sUtre praktRptipadArthaH prasiddhirityarthaH // 39 / / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vikalparahitatvAnnairAtmyAdivat / na caitat kvacidekAnte sambhavati / kuzalAkuzalaM karmetyatra tadasambhavasya samarthitatvAt // 40 // satyametannityatvaikAnte dUSaNaM kSaNakSayaikAntasyaiva prAtItikatvAditi vadantaM vAdinaM pratyAhuH kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasambhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam ? // 41 // kSaNikaikAntapakSe cetasaH kAryArambho nAsti, pratyabhijJAnasmRtIcchAderabhAvAt santAnAntaracittavat / tadabhAvazca pratyabhijJAturekasyAnvitasyAbhAvAt / santAnaH kAryamArabhate ityapi mithyA, tasyAvastutvavirodhAt kAryArambhakasya vastutvAt / cittakSaNAnAM cAvastutApattirakAryArambhakatvAt / na ca tatkAryArambhakatvAbhAve phalaM puNyapApalakSaNaM sambhavati / tadabhAve na pretyabhAvo na bandho na ca mokSaH syAt / iti (bhA0) kSaNakSayaikAntadarzanamahitam, asambhavatpretyabhAvAditvAducchedaikAntavad dhrauvyaikAntAbhyupagamavadvA / / na hi sarvathocchedaikAnte zUnyatAlakSaNe nityatvaikAnte vA pretyabhAvAdiH sambhavati, yato'yaM dRSTAntaH sAdhanadharmavidhuraH syAt / nApi prekSAvatAM tadAzrayaNaM hitatvena mataM, yena sAdhyavikala: syAt / atha matametat, kSaNikatve'pi cittakSaNAnAM vAsanAvazAtpratyabhijJAnaM tadevedaM sukhasAdhanamiti smaraNapurassaramutpadyate / tato'bhilASAttatsAdhanAya pravRttiriti kAryArambhAtpuNyapApakriyAsiddheH pretyabhAvAdisambhavAdasambhavatpretyabhAvAditvAditi heturasiddho na sAdhyasAdhanAyAlamiti, tadasat, (bhA0) bhinnakAlakSaNAnAmasambhavadvAsanatvAdakAryakAraNavat / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasyAvastutvavirodhAditi santAnAtkAryArambhasvIkAre tasyAvastutvaM yatsaugataiH pratipAdyate tadvirudhyata ityarthaH / bhinnakAleti syAdvAdinAM tu kAraNakSaNasya dravyapratyAsattyA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 41] pUrvameva cittamuttarotpattau vAsanA tatkAraNatvAditi cet, na, niranvayakSaNikatve kAraNasyaivAsambhavAt / tathA hi [vinaSTaM kAraNaM kathaM kAryaM kuryAt yathA kAraNamiti nAma labheta / ] (bhA0) na vinaSTaM kAraNamasattvAcciratarAtItavat / samanantarAtItaM kAraNamiti cet, na, (bhA0) samanantaratve'pyabhAvAvizeSAt / na ca pUrvasyottaraM kArya, tadasatyeva hi bhAvAdvastvantaravadatikrAntatamavadvA yataH pUrvasya kAraNatvanirNayaH syAt / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAduttaraM tatkAryamiti cet, na tasyAsiddheH / (bhA0) na hi samarthe 'smin sati svayamanutpitsoH pazcAdbhavatastatkAryatvaM samanantaratvaM vA nityavat / tadbhAve svayamabhavatastadabhAve eva bhavatastadanvayavyatirekAnuvidhAnavirodhAt / kSaNikaikAnte (bhA0) kAraNAbhAvAvizeSe'pi kAryotpattisamayaniyamAvaklRptau kasyacitkauTasthye'pi tatkaraNasamarthasadbhAvAbhede'pi kAryajanmanaH kAlaniyamaH kinna syAt ? vizeSAbhAvAt / yathaiva hi svadezavatsvakAle sati kAraNe samarthe kArya jAyate, nAsatIti tadanvayavyatirekAnuvidhAyISyate tathA svakAle'nAdyanante sati samarthe nitye svasamaye kAryamupajAyamAnamanyadAnupajAyamAnaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyi kathaM nAnumanyate ? - aSTasahasrItAtparyavivaraNam kAryakAle'pi sattvAnna sarvathA bhinnakAlatvamiti nobhayorasya doSasya tulyayogakSematvam / na ca svAbhinnadravyasAmAnyAbhinnatvAdinA atiprasaGgaH, anantadharmAtmake vastuni dravyapratyAsatteviziSya bhede'nupapattyabhAvAt, yathA cAsmAbhirupAdeyotpattAvupAdAnasya svadhvaMsatvasambandhena niyAmakatvamuktaM tathAsamarthane na doSalezo'pi, svadhvaMsatvasyApi dravyapariNatiprayuktatvena dravyapratyAsattitAyA akSatatvAditi manyavyam / tadasatyeva hIti bhAvapradhAnanirdezAttadasattva eva hItyarthaH / svadezavat svakAla iti kAryAdhikaraNa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvadA samarthe nitye kAraNe sati svakAle eva kAryaM bhavatkathaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyIti cet, tahi kAraNakSaNAtpUrvaM pazcAccAnAdyanante tadabhAve vizeSazUnye'pi kvacideva tadabhAvasamaye bhavatkAryaM kathaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyi ? iti na kazcidvizeSaH / tadevamanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAvizeSe'pi kSaNikaikAnte eva kAryajanmeti vacanamabhinivezamAtranibandhanam / [kAraNasya niranvayavinAzAnantarameva yadi kAryaM bhavettarhi tatkAryaM nirhetukaM bhaviSyatIti jainAcAryAH kathayanti / ] (bhA0) tathA cAkasmikatvaM syAt / samarthaM kAraNamanapekSya svayamabhimatasamaye bhavataH kAryasya nirhetukatvaprasaktenityakAryavat / (bhA0) ubhayatrAvizeSeNa kathaJcidanupayoge'pi kvacidvyapadezakalpanAyAmanyatrApi kiM na bhavet ? kSaNikasya kAraNasya sarvathA kAryaM pratyupayogAbhAve'pi tasyedaM kAryamiti vyapadizyate, na punanityasya tAdRza iti na kiJcinnibandhanamanyatra mahAmohAt / nityasya pratikSaNamanekakAryakAritve kramazo'nekasvabhAvatvasiddheH kathamekatvaM syAditi cet, kSaNikasya kathamiti samaH paryanuyogaH / [kSaNike'nekasvabhAvo nAstyataH kathaM kSaNikanityayoH sAmyamityAzaGkAyAmAcAryAH samAdadhate] sa hi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dezAvacchinnakAryakAla ityarthaH / na kazcidvizeSa iti yadA kAraNaM tadavyavahitottarasamaye kAryotpattiriti vyAptau avyavahitatvapraveze bIjAbhAvAt, avyavahitatvasya dvitrAdikSaNasAdhAraNyena vinigamakAbhAvAccetyarthaH, vyavahitajanmani kAryatvabuddhyanudayAdavyavahitatvapraveze tu kAryAbhAvakAlotpattike'pi tadanudayAt kathaJcitkAryasahabhAvo'pi kAraNasya kAryotpattiniyAmaka AsthIyatAmiti bhAvaH / tAdRzo anupayuktasya, kSaNikasyeti vakSyamANarItyA kSaNikasyApyanekakAryakAritvAt, kathamekatvamiti paryanuyogaH sama ityarthaH, kSaNikasyetyatra pratikSaNamityAdi prAktanaM sarvaM yojanIyam / yattvatra svAbhAvakAle Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 41] 473 (bhA0) kSaNasthitireko'pi bhAvo'nekasvabhAvazcitrakAryatvAnnAnArthavat / na hi kAraNazaktibhedamantareNa kAryanAnAtvaM yuktaM rUpAdijJAnavat / yathaiva hi karkaTikAdau rUpAdijJAnAni rUpAdisvabhAvabhedanibandhanAni tathA kSaNasthiterekasmAdapi bhAvAt pradIpAdevartikAmukhadAhatailazoSAdivicitrakAryANi zaktibhedanimittakAni vyavatiSThante / / (bhA0 ) anyathA rUpAdernAnAtvaM na siddhayet, cakSurAdisAmagrIbhedAttajjJAnani sabhedo'vakalpyeta / karkaTikAdidravyaM tu rUpAdisvabhAvabhedarahitamekamanaMzamiti vadato'pi nivArayitumazakteH / cakSurAdibuddhau rUpAdivyatiriktasya dravyasyApratibhAsanAdrUpAdayo nAnaiveti cet, tarhi vartikAmukhadAhAdikAryAnumAnabuddhiSu vicitratacchaktivyatirekeNa pradIpakSaNasyaikasyApratibhAsanAnnAnAzaktaya eva kiM na syuH ? / [zaktimataH padArthAt zaktayo bhinnA abhinnA vA ? ityubhayatra doSAropaNe sati jainAcAryAH uttarayanti / ] nanu ca 'zaktizaktimatorarthAntarAnarthAntarabhAvapakSayoH zaktInAmaghaTanAnna tAH paramArthasatyaH sambhAvyante / tatastAsAmarthAntarabhAve vyapadezAnupapattiH sambandhAbhAvAt / tena tAsAmupakAryopakArakabhAvasambandhakalpanAyAM yadi zaktimatA zaktyantaraiH zaktaya upakriyante tadAnavasthA, aparAparArthAntarazaktiparikalpanAt / tasya zaktibhirupakAre'nekopakAryarUpatApattiH / tadupakAryarUpANAM tato bhede tasyAnupakArAttadvyapadezAnupapattistadavasthA / taistasyopakArakaraNe'navasthitireva parAparopakAryarUpaparikalpanAt / zaktimataH zaktInAmanarthAntarabhAve zaktimAneva, na zaktayo nAma anyatrAtavyAvRttibhyaH kalpitAbhyaH iti cet, na rUpAdInAmapi dravyAdarthAntarAnarthAntarabhAvavikalpayoraghaTanAt paramArthasattvAbhAvAnuSaGgAt prakRtadoSopanipAtAvizeSAt, pratyakSabuddhau pratibhAsamAnA rUpAdayaH paramArthasanto na punaranumAnabuddhau pratibhAsamAnAH zaktayaH iti vaktumazakteH kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdInAmaparamArtha - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryajananAvizeSAditi kasyaciddhatvabhidhAnaM tat sa hItyAdisamarthanagranthasandarbhaviruddham / nAnArthavat=sampratipannanAnAprayojanavat / atadvyAvRttibhyo =azaktivyAvRttibhyaH, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sattvaprasaGgAt / kSaNakSayAdInAM pratyakSe pratibhAtAnAmeva viparItAropavyavacchede'numAnavyApArAdadoSa iti cet, tarhi nAnAkAryajananazaktInAmapi pratyakSe'vabhAtAnAmeva samAropavyavacchede kAryAnumAnavyApArAtkazcidapi doSo mA bhUt / nAnAkAryadarzanAtajjananazaktirekA tAdRzyanumIyate, na punarnAnAzaktaya iti cet, tarhi nAnArUpAdijJAnani sabhedAttAdRzaikasvabhAvo dravyasya vyavasthApyeta, na punarnAnArUpAdaya iti samaH samAdhiH / pradIpakSaNasyaikasya vartikAmukhAdisahakArisAmagrIbhedAt taddAhAdivicitrakAryajananaM na punaH svabhAvabhedAditi cet, tarhi karkaTikAdidravye cakSurAdisahakArisAmagrIbhedAdUpAdijJAnani sabhedo na punA rUpAdyanekasvabhAvabhedAditi nizcIyate / (bhA0) yugapadekArthopanibaddhadRSTInAmapi bhavitavyameva pratibhAsabhedena, kAraNasAmagrIbhedAt / anyathA darzanabhedo'pi mA bhUt / na caivaM, (bhA0) pratyAsannetarayorvaizadyetaranirbhAsopalabdheH / seyamubhayataH pAzArajjuH saugatAnAM, rUpAdijJAnanirbhAsabhedAdrUpAdibhedaM vyavasthApayataH pradIpakSaNasyaikasya kAryavaicitryAt svabhAvabhedaprasaGgAt, tasyaikasvabhAvatvaM vyavasthApayato rUpAdinAnAtvAvyavasthApanAt / [kAraNasvabhAvabhedamantareNa kAryanAnAtvaM na sambhavatIti jainAcAryA sutarAM sAdhayanti / ] (bhA0) sakRt kAraNasvabhAvabhedamantareNa yadi kAryanAnAtvaM, kramazo - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kalpitAbhyo vAsanAvizeSotthavikalpajJAnaviSayIkRtAbhyaH / viparItAropavyavacchede = akSaNikatvabhrAntivyavacchede, samAropavyavacchede =nAnAkAryajanakazaktyabhAvabhramavyavacchede / nartakyAdikSaNe kAryabhede'pi kAraNabhedAbhAvamAzaGkyAha bhASyakRt yugapadityAdi tatra darzanabhedAbhAveSTApattAvanubhavabAdhamAha vRttikRt-na caivamityAdinA / kSaNike nAnAkAryajanakasvabhAvabhedAnabhyupagame tattvasAdhakamUlayuktibAdhaH syAdityAha bhASyakRtsakRdityAdinA / kSaNakSayavaditi dharmanirdezasya dharmiparatvAt kSaNakSayavati svalakSaNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 41] 475 'pi kasyacidapekSitasahakAriNaH kAryasantatiH kiM na syAt ? sahakAriNastaddhetusvabhAvamabhedayanto'pi kAryahetavaH syuH kSaNakSayavat / __yathaiva hi kSaNikasvalakSaNasya nAnAkAryANi yugapadupajanayataH sahakArikAraNAni na kaJcidatizayaM tato bhinnamabhinnaM vA samupajanayanti / kiM tahi ? kAryANyeva bhinnasvabhAvAni vidadhati / tathaiva nityasyApi (bhA0) na hi kAdAcitkAni tattatkartuM samarthAnIti sthiro'rthastatkaraNasvabhAvaM jahAti tadbuddhipUrvakatvAbhAvAt kSaNikasAmagrIsannipatitaikakAraNAntaravat / na hi kSaNikakSityudakAdisAmagryAmantyakSaNaprAptAyAmaGkarajananasamarthAyAM satyAM tatsannipatitaM bIjaM kAraNAntaramaGkarajananasvabhAvaM jahAti, tasya tadakAryatvaprasaGgAt / na hi hetavaH parasparamAvaliptAH kvacidekatra kArye yenaikasya tatra vyApAre'pare nivarteran / kSaNiko'rthaH svAntyakAraNasAmagrIsannipatitaH svakAryakArI tAdRzasvahetusvabhAvAdutpannatvAt, na punarnitya iti / (bhA0) kalpayitvApi svahetuprakRtiM bhAvAnAM svaprakRtiravazyamanveSyA, tatsvabhAvavazAt tatkAraNaprakRtivyavasthApanAt / tadayamakAraNo'pi svabhAvaniyato'rthaH syAt / [ekakSaNAnantaraM vastuno'sthAnameva kSaNikasya svabhAvo'sti ityAdinA bauddhaH svapakSaM puSNAti / ] nanu ca kSaNikasya kSaNAdUrdhvamasthAnaM svaprakRtivinazvaratvAdanviSyate / vinAzasvabhAvaniyatatvaM ca vinazvaratvaM, na punaH kAlAntarAvasthAyinaH kadAcinnAzitvamahetukatvAdvinAzasya / tathA hi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ivetyarthaH / tathA ca vyAcaSTe vRttikRt-yathaiva hItyAdi / kramikasahakAribhireva kAryasya kRtatvAt sthiramakiJcitkaramityAzaGkAyAmAha bhASyakRt-na hItyAdi / tabuddhipUrvakatvAbhAvAt anyataH kAryasambhave'haM na kuryAmiti sthirasambandhibuddhipUrvakatvAbhAvAt kAryasyetyarthaH, tathA ca sahakArivat sthirasya hetorniyatapUrvavarttitvAdeva kAraNatvamavarjanIyam tvadabhimatasAmagrIpraviSTahetvantaravadityarthaH / tadAha-kSaNiketi / na tatkAle Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) yadyadbhAvaM pratyanapekSaM tat tadbhAvaniyatam / yathAntyakAraNasAmagrI svakAryotpAdanaM pratyanapekSA tatsvabhAvaniyatA, vinAzaM pratyanapekSazca bhAvaH, iti svabhAvahetuH, na tAvadayamasiddhaH, kalazAdevinAzasya mudgarAdihetubhirvyatiriktasyAvyatiriktasya vA karaNAsambhavAt, taM prati tadanapekSatvasiddheH / ghaTAdervyatiriktasya vinAzasya kAraNe tadavasthatvaprasaGgAdvinaSTa iti pratyayo na syAt / vinAzasambandhAdvinaSTa iti pratyayotpattau vinAzatadvato: kazcitsambandho vaktavyaH / sa ca na tAvattAdAtmyalakSaNastayorbhedopagamAt / nApi tadutpattilakSaNo ghaTAdestadakAraNatvAt tasya mudgarAdinimittakatvavacanAt / tadubhayanimittatvAdadoSa ityapyasAraM, mudgarAdivadvinAzottarakAlamapi kumbhAderupalambhaprasaGgAt / kuTAdeH svavinAzaM pariNAmAntaraM lakSaNaM pratyupAdAnakAraNatvAnna tatkAle darzanamityapi na yuktaM, pariNAmAntarasyaiva hetvapekSatvasiddheH, vinAzasya tadvyatiriktahetvanapekSatvavyavasthiteH sugatamatasiddhiprasakteH / sugatamataM hi na sarvathA vinAzasya nirhetukatvam, kiM tarhi ? kAryajanakahetuvyatiriktahetvanapekSatvamiti vAdAvasAnaM syAt / vinAzatadvatovizeSaNavizeSyabhAvaH sambandha ityapi mithyAbhidhAnaM parasparamasambaddhayostadanupalabdheH / prAgabhAvatadvatovizeSaNavizeSyabhAvo'nenaiva nirastaH / kAryakAraNayorasyedaM kAryamiti vizeSaNavizeSyabhAvaH kathamityapi na codyaM, tatra tadvyavahArasya kAryakAraNabhAvanibandhanatvAt, tadvyatirekeNa bhinnayovizeSaNavizeSyabhAvAsambhavAt / tato'nantaraM vinAzaH kAraNaiH kriyate iti pakSAntaramapi na samyak, svakAraNAdutpannasya kuTAtmano vinAzasya kAraNAntarANAM vaiyarthyAt / anyathA parAparakAraNAnuparamaH syAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam darzanamiti upAdeyasyopAdAnanAzatvAnnAzasya ca darzanAyogyarUpatvAt 'naz adarzana' iti dhAtvanusArAdityarthaH / tadvyatirikteti tacchabdena pariNAmAntarasya kapAlAderhetuH samanantaro ghaTAdilakSaNo gRhyate, tato vyatirikto heturmudgarAdistadanapekSatvavyavasthiterityarthaH / sugatamate hi ghaTAde zakAle mudgarAdinA na kiJcijjanyate, tucchasya dhvaMsasya janayitumazakyatvAt, kapAlAdijanane ca tasyAvyApArAt, kevalaM mudgarAdisahakRtA samanantarasAmagrI sajAtIyakAryaM na janayatItyarthAt kapAlAderutpattiriti bhAvaH / sAdhayediti taccAniSTaM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 41] [jainAcAryA bauddhasya mantavyaM nirAkurvantaH sthitenihetukatvaM sAdhayanti] iti bhAvAnAM vinAzasvabhAvatvaM sAdhanaM sthiterapi nirnimittatvaM sAdhayet / tathA hi- yadyadbhAvaM pratyanapekSaM tattadbhAvaniyatam / (bhA0) yathA vinAzaM pratyanyAnapekSaM vinazvaram / tathaiva sthiti pratyanapekSaM sthAsnu vastu iti svabhAvahetuH / na cAyamasiddhaH, (bhA0) taddhetorakiJcitkaratvAt tadvyatiriktAvyatiriktAkaraNAt ityAdi sarvaM samAnam / na hi vastuno vyatiriktA sthitistaddhetunA kriyate tasyAsthAsnutvApatteH / sthitisambandhAttasya sthAsnuteti cet, na sthititadvatoH kAryakAraNabhAvAsambhavAt sahabhAvAttayoH, asahabhAve sthiteH pUrvaM tatkAraNasyAsthitiprasakteH, sthiterapi svakAraNAduttarakAlamanAzrayatvAnuSaGgAt / tayorAzrayAzrayibhAvaH sambandha iti cet, na arthAntarabhUtayoH kAryakAraNabhAvAbhAve tadabhAvAbhyupagamAt kuNDabadaravat / tadavyatiriktA sthitistaddhetunA vidhIyate ityayamapi pakSo na zreyAn, tadvaiyarthyAt, sthitisvabhAvasyApi sthitikaraNe tatkAraNAnAmanuparamaprasaGgAt, svayamasthitisvabhAvasya sthitikaraNAyogAdanutpattisvabhAvasyotpattikaraNAyogavat / tataH sthitisvabhAvaniyato'rthaH syAt sarvadA sthiterahetukatvAt / __ [vastuno sthityupAdAnavat tadante'pi sthitiH svIkartavyA / ] tadevam aSTasahastrItAtparyavivaraNam saugatasyeti taM pratyaniSTApAdanametajjainena kriyata iti bodhyam / kuNDabadaravaditi yadyapi kuNDabadarayorAzrayAzrayibhAve kAryakAraNabhAvasya niyAmakatvamaprAtItikamanabhyupagamadoSaduSTaM ca, tathApi svato'vayavAvayavibhAvena kAryakAraNatayA niSpannayoreva tayoryathAzrayAzrayibhAvastathAtra nAstItyayukto'yaM pakSa iti kecid vyAcakSate / vayaM tu jagadavagAhanAhetugaganadRSTAntena badarAdhAratAparyAye kuNDasya hetutvAt kAryakAraNabhAvAbhAve sthititadvatorAzrayAayibhAvAnupapattimupapAdayAmaH / badarapratiyogikasaMyogarUpabadarAdhAratAyAM kuNDasya tAdrUpyeNa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) Adau sthitidarzanAcchabdavidyutpradIpAderante'pi sthiteranumAnaM yuktam / anyathA'nte kSayadarzanAdAdau tatpratipattirasamaJjasaiva / tAdRzaH kAraNAdarzane'pi kathaJcidupAdAnAnumAnavat tatkAryasantAnasthitiradRSTApyanumIyeta / 478 zabdavidyudAdeH sAkSAdanupalabdhamupAdAnamanumIyate nirnibandhanotpAdaprasaGgabhayAnna punastaduttarakAryamavastutvAnuSaGgabhayAditi kimapi mahAmohavilasitam / zabdAderuttarakAryAkaraNe'pi yogijJAnasya karaNAnnAvastutvaprasaktiriti cet, na AsvAdyamAnarasasamAnakAlarUpopAdAnasya rUpAkaraNe'pi rasasahakAritvaprasaGgAt, tato rasAdrUpAnumAnAnupapatteraniSTaprasaGgAt / tathA dRSTatvAnnehAniSTaprasaGga iti cet, kiM punaH zabdAdeva zabdasyotpattirupalabdhA kadAcit ? zaGkhAdizabdasantatau madhyAvasthAyAM zabdAdeva zabdasyotpattirdRSTeti cet, kathamuttarazabdotpattiradRSTA ? tathaiva taddRSTeriti zabdAderyogijJAnakaraNavaduttarazabdAdikaraNamanumIyatAM, rUpopAdAnAdrUpotpattivat / (bhA0 ) tasmAt kathaJcana sthitimataH pratikSaNaM vivarto'pi nAnyathA gaganakusumavat / yadi punaH paramArthataH kAryakAraNabhAvasyAbhAvatadvirodhyavirodhakabhAvAdivat pratikSaNaM vivarto'pi neSyate saMvidadvaitAbhyupagamAditi matistadA aSTasahastrItAtparyavivaraNam hetutvamiti apare / tAdRzaH = Adau sthitimata: / 'anumIyata iti Adyazabdasya kAryatvena sopAdAnatvAdantyazabdasya kAraNatvena sopAdeyatvasyAnumAnAvizeSAditi bhAvaH / avastutvAnuSaGgabhayAditi zabdavidyudAderuttarakAryAnabhyupagame hi syAdeva kAryAvicchedarUpasattvAbhAvAdavastutvApatterbhayamiti bhAvanIyam / nanu vastutvamarthakriyAkAritvamAtraniyatamityantyazabdAderyogijJAnajanakatvenaiva tattvopapatternaikadravyakAryAvicchedasiddhirityAzaGkAyAm AhazabdAderityAdinA / tato rasAditi parasparopAdeyaparasparasahakAritvAdeva hi tadanumAnaM vyavasthitaM niyatopAdAnopAdeyabhAvavicchede tu vyabhicArazaGkayA tanna syAdityarthaH / kathaJcana sthitimata iti kathaJcanetyanenaikadravyatayaiva kAryAvicchedarUpasthityabhyanujJAnAdantyazabdAdyuttaraM na sadRzakAryAnupalambhAnupapattiH / saMvidadvaitAbhyupagamAditi madhyamakSaNasaMvinmAtrasvIkArAdanyakSaNAnAM tatkAlAjJAtAnAM tatkAlasattve mAnAbhAvAdityarthaH / prabhavAdeH = kAryArambhAdeH, 1. anumIyeta iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 41] (bhA0 ) prabhavAderayogAt kutaH pretyabhAvAdiH ? / [saMvedanAdvaitasya nirAkaraNam] syAdvAdibhirApAdyasya pretyabhAvapuNyapApakriyAbandhamokSatatphalAbhAvasya svayamevAbhyupagamAdatibhItapralApamAtrametadAlakSyate, saMvidadvaitasya sAdhanAsambhavAt, saMvinmAtrasya svakAryAkaraNe'narthakriyAkAriNo vastutvavirodhAnnityatvavat, tasya svakAryakaraNe kAryakAraNasvabhAvasiddheH / [saMvedanAdvaitaM bhedabhrAnti bAdhate na vA ? ubhayapakSe doSAnAhuH / ] saMvidadvaitena bhedabhrAntibAdhane bAdhyabAdhakabhAvaH, tadabAdhane tasyAvyavasthitaH, pratipakSavyavacchedAbhAvAt / [kAryakAraNayoH sarvathA bhede sati jainAcAryA doSAnavatArayanti / ] saMvRtimAtreNa (bhA0) satyapi hetuphalabhAve'kAraNakAryAntaravatsantatirna syAdatAdAtmyAvizeSAt / na hi kAryakAraNakSaNAnAmakAryakAraNakSaNebhyastAdAtmyAbhAvaikAnte kazcidvizeSo nairantaryAdiH sambhavati, tasya bhinnasantAnakAryakAraNakSaNeSvapi bhAvAt / (bhA0) tatsvabhAvavizeSAvaklRptau tAdAtmye ko'paritoSaH ? / kathaJcittAdAtmyasyaivaikasantAnakSaNAnAM svabhAvavizeSasya vyavasthitera vyabhicAriNaH kAryakAraNabhAvasya sugatetarakSaNeSu bhinnasantAneSvapi bhAvAt, bhedatAdAtmyayorhi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tat svabhAvavizeSAvaklRptAviti ekasantatipatitakAryakAraNakSaNeSu tadIyatvaniyAmakasvabhAvavizeSakalpana ityarthaH / kAryakAraNabhAvamAtrasyaikasantAnaniyAmakatve'tiprasaGgamupadarzayati-avyabhicAriNa ityanena / nanu ekasantAne'pi kSaNAnAM bhinnatvAt kathaM tAdAtmyamupapatsyata ityata Aha-bhedetyAdi bhedatAdAtmyayovirodhasyApi hi sarvathA'parihAryatvAt kathaJcitpakSe tu dravyaparyAyavidhayA parihAryatvAdeveti cUrNakasahitabhASyapratIkArthaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) virodhasya sarvathApyaparihAryatvAt / saMvidi vedyavedakAkArabhede'pi tAdAtmyopagamAdanyathaikajJAnatvavirodhAt saMvidAkAravedyAdyAkAravivekayoH pratyakSaparokSayorbhede'pi saMvidekatvAGgIkaraNAt, kathaJcittAdAtmyAbhAve santAnaniyamanibandhanasya svabhAvavizeSasyAnupalabdheH / ( bhA0 ) tatsantAnapekSayA pretyabhAvAdi mA masta, kSaNakSayaikAnte santAnasyaiva sAdhayituM duHzakyatvAt / ( bhA0 ) jJAnajJeyayoH pratikSaNaM vilakSaNatvAt / sa evAhaM tadevedamiti pratyabhijJAnAdanusmaraNAdabhilASAdezca santAnaniyamasiddhiriti cet, na tasyaivAsambhavAt / sarvathA vailakSaNye puMso'rthasya ca / (bhA0) na vai pratyabhijJAnAdiH puruSAntaravadarthAntaravacca / tataH karmaphalasambandho'pi nAnA santAnavadaniyamAnna yuktimavatarati / tadanAdivAsanAvazAttanniyama iti cet, na kathaJcidapyatAdAtmye kAryakAraNakSaNayostadaghaTanAttadvat / ( bhA0 ) tatsUktaM kSaNikapakSo buddhimadbhiranAdaraNIyaH sarvathArthakriyAvirodhAnnityatvaikAntavat / na cArthakriyA kAryakAraNarUpA satyeva kAraNe syAdasatyeva vA / ( bhA0 ) satyeva kAraNe yadi kAryaM, trailokyamekakSaNavartti syAt kAraNakSaNakAle eva sarvasyottarottarakSaNasantAnasya bhAvAt / I ( bhA0 ) tataH santAnAbhAvAtpakSAntarAsambhavAcca iti sthitameva aSTasahastrItAtparyavivaraNam uktaprakArameva samarthayati vRttikRt saMvidItyAdinA / tadanAdIti uttaracittotpattikAraNIbhUtaprAktanacittakSaNAkhyavAsanAvazAttasya pratyabhijJAnAderniyama ityarthaH / tadvat= nAnAsantAnavat pakSAntarAsambhavAcceti asati kAraNa iti pakSAntarasya cAsambhavAdityarthaH / tena na dvitIyottarAbhAvAnyUnatvaM, yadi punarasatyeva kAraNa ityAdinA vRttau tu Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari03-kA0 42] 481 sAdhanaM sarvathArthakriyAvirodhAditi, sAdhyaM ca kSaNikapakSo buddhimadbhiranAdaraNIya iti, pratyabhijJAdyabhAvAtpretyabhAvAdyasambhava iti ca, asminpakSe prayAsAbhAvAt / yadi punarasatyeva kAraNe kAryaM tadA kAraNakSaNAtpUrvaM pazcAccAnAdiranantazca kAlaH kAryasahitaH syAt kAraNAbhAvAvizeSAt / tadavizeSe'pi kAryasya svayaM niyatakAlatve nityasya sarvadA bhAvAvizeSe'pi tatsyAdityuktam // 41 // kiM ca kSaNikapakSe na tAvatsadeva kAryamutpadyate svamatavirodhAdutpattyanuparamaprasaGgAcca yadyasat sarvathA kAryaM tanmA jani khapuSpavat / mopAdAnaniyamo bhUnmAzvAsaH kAryajanmani // 42 // paryAyAkAreNeva dravyAkAreNApi sarvathA yadyasatkAryaM tadA tanmA janiSTa, khapuSpamiva / tathA hi-yat sarvathApyasat tanna jAyamAnaM dRSTaM, yathA khapuSpam / tathA ca parasya kAryam, iti vyApakaviruddhopalabdhiH / kAryatvaM hi kathaJcitsattvena vyAptam tadviruddhaM sarvathApyasattvam / pratItaM hi loke (bhA0) kathaJcitsataH kAryatvamupAdAnasyottarIbhavanAt / sadeva kathamasat syAdvirodhAditi na codyaM, (bhA0) asakRdapi viruddhadharmAdhyAsAnirAkRteH, citravedanavadityuktaprAyam / aSTasahasrItAtparyavivaraNam bhASyoktapakSAntarasyaiva sphuTIkArAnna paunaruktyam // 41 // 'upAdAnasyottarodbhavanAt mRtpiNDAderghaTAdikAryatvena pariNamanAdityarthaH / bhASye sakRdapIti apirevakArArthaH, sakRdeva viruddhadharmAdhyAsasyAnirAkaraNAt, tathA ca vAraMvAraM tannirAkaraNAdityarthaH / citravedanavaditi citravedane hyekatvAnekatvayovirodho vAraMvArameva 1. upAdAnasyottarIbhavanAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) tathA cAnvayavyatirekapratIterbhAvasvabhAvanibandhanAyAH kiM phalamapalApena ? tadanyataranirAkRtAvubhayanirAkRtirabhedAt / ___ kathamanvayavyatirekayorabheda iti cet, kAraNasya bhAve bhAvasyaiva tadabhAve'bhAvarUpatvAt / na hi kAraNasyAbhAve'bhAva eva bhAve bhAvo na pratIyate yatastadabhedo na syAt / kathaM bhAvasvabhAvanibandhanAnvayavyatirekapratItistasyA bhAvAbhAvasvabhAvanibandhanatvAdityapyanAzaGkanIyaM, svabhAvAntarasyaivAbhAvavyavahArArhatvAt / [vyatirekajJAnaM bhAvasvabhAvanimittakaM kathaM bhavet ? ] pAvakaviviktapradezavizeSasyaiva pAvakAbhAvasya dhUmarahitadezasya ca dhUmAbhAvasya pratItigocaratvAt, pAvakAbhAve dhUmAbhAvasya ca vyatirekalakSaNatvAt siddhaM vyatirekapratIterbhAvasvabhAvanibandhatvamanvayapratIteriva iti nirArekaM, nIrUpasyAbhAvasya pratikSepAt / [sarvathAsadeva kAryarUpeNa bhavatIti mAnyatAyAM kA hAniH ? tatspaSTayanti / ] na ca sarvathApyasata: kAryatve'nvayavyatirekapratIti: kAryakAraNabhAvavyavasthAhetuH kAraNAbhAve eva kAryasya bhAvAdbhAve cAbhAvAt iti niveditaprAyam / (bhA0) tannAsatkAryaM, sarvathApyanutpAdaprasaGgAt, khakusumavad / iti vyavatiSThate, kAryatvakathaJcitsattvayoreva vyApyavyApakabhAvasya prasiddhestathApratIteH / tata eva (bhA0) na tAdRkkAraNavat, sarvathA'bhUtatvAdvandhyAsutavat kathaJcidasthitAnutpannatvAditi yojyam / na hi sarvathApyasatkAryamabhUtaM na bhavati, yataH kathaJcidapyasthitamanutpannaM ca na syAt, kathaJcitsata eva sthitatvotpannatvaghaTanAdvinAzaghaTanavat sata utpAdavyayadhrauvyayuktatvalakSaNatvAt / na cotpAdAditrayarahitaM vastu samasti yataH kAraNa aSTasahasrItAtparyavivaraNam nirAkRtaH, saiva rItiH sattvAsattvayoH pratIyatAmityanenoktam, tata eva kAryatvakathaJcitsattvayorvyAptereva / bhASye na tAdRk=sarvathA'sat, kAraNavat=kAraNA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA. 42] vatsyAt niranvayavinAze tatkAraNasya tadbhAvAyogAt kAryasya tadbhAvAyogavat / [asatkArye yadi utpAdAditrayaM na ghaTate tahi satyapi prabhavalakSaNe utpAdAditrayaM kathaM siddhamiti prazne sati jainAcAryAH samAdadhate ] (bhA0) satyapi prabhavalakSaNe pUrvapUrvasyottarIbhavanaM mRtpiNDasthAsakozakuzUlAdiSu sakalalokasAkSikaM siddham / tanna, (bhA0) svamanISikAbhiH sadRzAparAparotpattivipralambhAnavadhAraNAvaktRptimAracayatAM mopAdAnaniyamo bhUt, kAraNAntaravat tadanvayAbhAvAvizeSAt , sarvathA vailakSaNyAt / na hi mRtpiNDasthAsAdInAM tantupaTAdInAM ca sarvathA vailakSaNyenAnvayAbhAvAvizeSe'pi mRtpiNDa evopAdAnaM sthAsasya, sthAsa eva kozasya, koza eva kazalasya, kazala eva ghaTasya, na panastantvAdayaH sthAsAdInAmiti niyamanibandhanaM kimapyasti, yataH pUrvapUrvasyottarIbhavanaM mRtpiNDasthAsAdiSu sakalalokasAkSikaM na bhavet / vailakSaNyAnavadhAraNaM nibandhanamiti cet, tadyadi sadRzAparAparotpattivipralambhAtpratipattRNAmiSyate tadA samasamayavatitilAdInAM santatyotpadyamAnAnAM vailakSaNyAnavadhAraNaM syAt / tatazca parasparabhinnasantatInAmapyupAdAnatvaM prasajyeta vizeSAbhAvAt / [bauddhamate ekasantAne kAryakAraNabhAvo yadi ghaTeta tahi bhinnasantAneSvapi bhaviSyati ubhayatrAnvayAbhAvasamAnatvAt / ] yathaiva hyekasantAnavartinaH sadRzasyAparAparasyotpattiH sAdRzyamabhAvAvyavadhAnaM ca bAhyaM, vipralambhastvanAdyabhedavAsanAhitamabhedajJAnamantaraGgaM vailakSaNyAnavadhAraNasya kAraNaM - aSTasahasrItAtparyavivaraNam pekssotpttikN| vailakSaNyAnavadhAraNaM nibandhanamiti mRtpiNDasthAsakozakuzUlAdiniyatopAdAnapravRttinibandhanaM nAnvayaH, kintu vailakSaNyasya bhedasyAnavadhAraNamiti saugatAzaGkA / tatrAha-iti cet tad yadItyAdi sadRzAparAparotpattivipralambhAt=sadRzAparAparotpattidoSasadhrIcInAnAdivAsanAprasUtAbhedajJAnAdityarthaH / upAdAnatvaM prasajyeteti kAryAgRhItabhedakSaNasyopAdAnatvAdityarthaH, abhAvAvyavadhAnaM ceti antarAvisadRzakSaNotpatti Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathA bhinnasantatInAmapi tilAdInAmiti na vizeSaH / nanu bhinnadezAnAM teSAM satyAmapi sAdRzyotpattau nAbhAvenAvyavadhAnamantarAle parasparamabhAvasya vyavadhAyakasya bhAvAditi na mantavyaM, mRtpiNDasthAsAdInAmekasantAnavartinAmapi bhinnadezatvasambhavAdabhAvavyavadhAnaprasaGgAt / na hi teSAM kAla eva bhidyate na punardezastasya nityatvaprasaGgAt / sarvasvalakSaNAnAM svarUpamAtradezatayA dezAbhAvAdadoSa iti cet, kathamevaM bhinnasantatitilAdInAM bhinnadezatA ? / svarUpalakSaNadezabhedAditi cenmRtpiNDAdInAmapi tata eva sAstu, na cAnyatrApItyavizeSa eva / sAdRzyavizeSAdvizeSa ityapi mithyA, sAdRzyasyApi paramArthataH kvacidabhAvAtsAmAnyavat / atatkAryakAraNavyAvRttyA kalpitasya tu sAdRzyasya ko vizeSa iti cintyam / vailakSaNyAnavadhAraNahetutvamiti cet, kRSNatilAdiSu bhinnasantAneSvapi samAnam / parasparAzrayatvAnuSaGgazcaivam / sati sAdRzyavizeSe mRtpiNDAdiSu vailakSaNyAnavadhAraNaM tasmin sati sAdRzyavizeSanizcayaH iti naikasyApi nirNayaH syAt / nanvanizcitAdeva sAdRzyavizeSAdabhedAdhyavasAyarUpaM vailakSaNyAnavadhAraNaM nizcIyate / tataH sAdRzyavizeSAnumAnAnnetaretarAzrayatvaM tayoriti cet, na evaM yamalakAdiSvapi tadanumAnaprasaGgAdanvayasyApi tadvatprasakteH / [niranvayakAraNamapi svakAryaM karoti na punaH bhinnakAryamiti mAnyatAyAM doSAnAhuH jainAH / ] nanu ca - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavadhAnAbhAvazcetyarthaH / api na vizeSa iti na vizeSa ityarthaH / antarAle sAdRzyapratiyoginAM madhye, abhAvasya daizikAbhAvasya, na punardeza iti tathA ca sthAsadeze mRtpiNDAbhAvasattvAdezikAbhAvena tatrApi vyavadhAnAdupAdAnatvaM na syAdityarthaH / atiriktadezena bhinnadezatvAbhAva upAdAnatAnimittamityAzaGkate-sarvasvalakSaNAnAmiti bhinnasantatikSaNeSvatiprasaGgAnna kiJcidetaditi samAdhatte-kathamevamityAdi / vizeSaH= kSaNAnAmupAdAnatA'nupAdAnatayorbhedaH, sati sAdRzyavizeSa iti nizcite sAdRzyavizeSa ityarthaH, anyathA vakSyamANAvizeSeNa paunaruktyaprasaGgAt, tadanumAnaprasaGgA=abhedAdhyavasAyenopAdAnopAdeyabhAvaniyAmakasAdRzyavizeSAnumAnaprasaGgAt, tadvat = samprati 1. iti na vizeSaH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 42] (bhA0) niranvayasyApi tAdRzo prakRtirAtmAnaM kAraNAntarebhyo yathA vizeSayatIti cet, na, atyantavizeSAnupalabdheH / tadavizeSAdarzane sarvathAndhyaM syAt, vizeSAvizeSayoradRSTau tadrahitavasturUpopalambhAbhAvAt / (bhA0) tasmAdiyamasya prakRtiryayA pUrvottarasvabhAvahAnopAdAnAdhikaraNasthiti pratikSaNaM bibharti yato'yamupAdAnaniyamaH siddhaH / pUrvottarasvabhAvahAnopAdAnamAtre tadasiddheH sthitimAtravat / (bhA0) athApi kathaJcidupAdAnaniyamaH kalpyeta, kAryajanmani kathamAzvAsaH ? / saMvRtimAtreNopakalpitAdupAdAnaniyamAtkAryotpattAvanAzvAsadarzanAt, svapnavat / (bhA0) tadatyantAsataH kAryasyotpattestantubhyaH paTAdireva na punaH kuTAdiriti nirhetuko niyamaH syAt / pUrvapUrvavizeSAduttarottaraniyamakalpanAyAmanupAdAne'pi syAt / ___ tanniyamakalpanA / tathAdarzanamaheturatraiva vicArAt / na hi yatraiva vivAdastadeva niyamaheturiti yuktaM vaktumavicArakatvaprasaGgAt / [tantusAmAnyamAtAnavitAnAdirUpeNa tantuvizeSazca paraspanirapekSau ubhau paTakAryaM kartuM na zaknutaH / ] yathAdarzanaM niyamakalpanAyAM hetAvapi (bhA0) kathaJcidAhitavizeSatantUnAM paTasvabhAvapratilambhopalambhAt - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - pannaikasantAnavat / yataH=uktahetostrailakSaNyAt, ayaM pratyakSasiddhaH / avicArakatvaprasaGgAditi yadeva pRSTaM tasyaivottaratvapradAnAdityarthaH / nanu tantubhyaH paTAdirivetyAdiniyamaH kuto dRzyata ? iti na pRSTaM, yena tatra tathA darzanasya hetutvoktAvavicArakatvam, kintu tanniyamahetaprazna eva saH, tatra cAnvayavyatirekazAlitvameva, taddhetarityuttaraM, tatsiddhizca tathA darzanAditi na praznottaravaiyadhikaraNyamityAzakya tadapi sAmAnyavizeSarUpatve tantvAderityUrdhvatAsAmAnyenAnvayAt nA'tyantAsattvaM kAryasyetyAgatamityAzayena Aha-yathA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 aSTasahastrItAtparyavivaraNama tadanyataravidhipratiSedhaniyamanimittAtyayAt pratIteralamapalApena / na hi tantutadvizeSayoranyatarasya vidhau niSedhe ca niyamanimittamasti / na hi tantava evAtAnAdivizeSanirapekSAH paTasvabhAvaM pratilabhamAnAH samupalabhyante, yena tantumAtrasyaiva vidhiniyamo vizeSapratiSedhaniyamo vA syAt nApi tantunirapekSo vizeSa eva paTasvabhAvaM svIkurvannupalabhyate yato vizeSavidhiniyamastantupratiSedhaniyamo vAvatiSTheta / na copalabdhyanupabdhI muktvAnyannimittaM tadvidhipratiSedhayoniyamo'sti yena tadatyaye'pi tadubhayapratIterapalApaH zobheta / nanu ca nAsti tantvAdyanvaya upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti svabhAvAnupalabdhistatpratiSedhaniyamanimittaM, vizeSamAtrasyaivopalabdhestadvidhiniyamahetutvAditi cet, na, tantvAdyanvayavattadvizeSasyApi nirapekSasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheravizeSAt pratiSedhaniyamaprasaGgAt / (bhA0) tasmAdupalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhirananvayasyaiva na punarubhayarUpasya / ityalaM prasaGgena / sarvathAnvayavizeSayoreva pratiSedhaniyamasya nimittAbhAvAt tadubhayarUpajAtyantarasyaiva vidhiniyamasya nimittasadbhAvAt tannimittasyArthakriyAkAritvasya sakalapramANopalambhasya ca prasiddhevirodhAdyasambhavAcca // 42 / / tadevaM kSaNikaikAntapakSe na hetuphalabhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / santAnAntaravannaikaH santAnastadvataH pRthak // 43 // kSaNikaikAntapakSe'pIti vivartate / tena pUrvottararakSaNAnAM na hetuphalabhAvo aSTasahastrItAtparyavivaraNam darzanamityAdinA zobhetetyantena, etena zakteniyAmakatvamapi vyAkhyAtaM, dravyArthatayA sattvasyaiva tadarthatvAt / vizeSaikAntavAdI sAmAnyAnupalabdhimAdAya zaGkate-nanu cetyAdinA / siddhAntavAdI vizeSAnupalabdhimAdAyottarayati netyAdi, hRde vahnirne tyatraiva tarkitapratiyogisattvaprasaJjitapratiyogikatvena yogyAnupalabdhyA nirapekSAnyatarAbhAvasiddharubhayaikarUpatAmupasaMharati-tasmAdityAdinA bhASyakRt, ananvayasyaiveti na vidyate'nvayaH sAmAnyasya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 43 ] vAsyavAsakabhAvakarmaphalasambandhaH pravRttyAdirvAsti, sarvathAnanvaye satyanyabhAvAt santAnAntaravat / teSAmekasantAnatvAtso'stIti cet, na, ekasantAnasya tadvata: pRthagasattvAt, santAnina evAparAmRSTabhedAH santAna iti svayamabhyupagamAt sarveSAM vailakSaNyAvizeSAt / santAnasaGkaraprasaGgazcAvizeSeNAparAmRSTabhedatvasya sambhavAt ete evAbhedaparAmarzaviSayA na punaranye iti vizeSanibandhanasyAbhAvAt / [svabhAvato pRthak-pRthak santatayaH karmatatphalAdisambandhe heturiti mAnyatAyAM jainAcAryAH saMbodhayanti / ] ( bhA0 ) vilakSaNAnAmatyantabhede'pi svabhAvataH kilAsaGkIrNAH santatayaH karmaphalasambandhAdinibandhanaM zazaviSANasyeva vartulatvamAracitaM kazcetanaH zraddadhIta ?, pratyakSeNApratIte'rthe svabhAvasyAzrayitumazakyatvAt / pratyakSeNa pratIte'rthe yadi paryanuyujyate / svabhAvairuttaraM vAcyaM dRSTe kAnupapannatA ? // [ 487 ] aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti svayamabhidhAnAt / na ca parasparaM vilakSaNAnAmeva kSaNAnAmatyantamanvayAsattve'pyantarbahirvA santatayo'saGkIrNA eva pratyakSataH pratItAH, tasyaikakSaNagocaratayA santAnAviSayatvAt / nApyanumAnataH, svabhAvasya kAryasya vA talliGgasya pratibaddhasyAnavadhAraNAt / pratyabhijJAnAdi tadanumAne liGgamiti cet, na tasya kvacidanvayAsiddhervyatirekAnizcayAcca / tata eva nAnyathAnupapattiH, pratyabhijJAnAdeH santAnAbhAve'sambhavaniyamanizcayAyogAt, tatraikadravyapratyAsattereva tataH prasiddheviruddhatvanirNayAt / tato na santAno'sti svabhAvata evAsaGkIrNAH santAnAntarairiti sUktam // 43 // syAnmatam vizeSeNa saha yatretyarthAnnirapekSAnyataraparigrahaH ||43|| karmaphalasambandhAdinibandhanamityanantaramiti vacanamiti zeSaH / AracitamitiuktamityarthaH / kaH zraddadhIteti ekadravyAtiriktAsu tAsu pramANAprasarAdityarthaH // 43 // syAnmatamiti azaGkAvacanaM, vakSyamANakArikApekSayA tatraiva tadabhivyaJjakasya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 aSTasahastrItAtparyavivaraNam anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtirna mRSA katham ? / mukhyArthaH saMvRtirna syAdvinA mukhyAnna saMvRtiH // 44 // (bhA0) santAnibhyo'nanyaH santAnaH, anyathAtmano nAmAntarakaraNAt / AtmA santAna iti, sukhAdipariNAmebhyo bhinnasya vastuno vyApakasyAtmatvAdarthabhedAbhAvAt / tathA nAmAntarakaraNe ca [santAno nityo'nityo veti vikalpyobhayapakSe dUSaNamavatArayanti / ] (bhA0) nityAnityavikalpAnupapateH nAnyaH santAno vAstavaH syAt / nityavikalpe tasya santAnivyApakatvAbhAvo'nekasvabhAvena tadvyApakatve tasya nityaikarUpatvavirodhAt / ekasvabhAvena tadvyApakatve santAninAmekarUpatvApatteH kutaH santAnaH ? anekavyApinaH kramazaH santAnatvAt / tadanitye vikalpe'pi na santAnaH, santAnivadbhedAdekapratyavamarzAviSayatvAt / [bhinneSvabhinna iti vyavahAraH saMvRtiH sa eva santAnaH iti kathane sati jainAcAryAstatsantAnalakSaNaM nirAkurvanti / ] (bhA0) api tu saMvRtyA'nyeSvananyavyavahArAt / ananya iti zabdavikalpalakSaNatvAd / (bhA0) ekatvamupacaritamiti / anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtiH saugatairabhidhIyate santAnaH / so'pi kathaM mRSA na syAt ? / astu vyalIko'yaM vyavahArastatheSTatvAditi cet, tarhi, (bhA0) vyalIkavyavahAre'pi vizeSAnupapatteH sambandhaniyamAbhAva - aSTasahasrItAtparyavivaraNam cecchabdasya zruteH, prastutakArikAyAM tu parAbhimatasantAnavacanamRSAtvasya mukhyasya dravyArthasya coddezyatvAdvipratipattidharmyabhidhAnena paramasyAH kArikAyA uttarakArikAyA sahaikavAkyatvAditi draSTavyam / so'pi kathaM mRSA na syAditi saMvRtizabdenaiva mRSAtvasya sphuTamabhidhAnAditi bhAvaH / vyavahAra:=santAnavyavahAraH, sambandhaniyamAbhAvaH= pUrvottarakSaNAnAM niyata Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 45 ] stadavasthaH / sakalasantAninAM sAGkaryasyAparihRtatvAt, upacaritenaikasantAnena keSAJcideva sveSTasantAninAM vyApterniyamayitumazakteH / yadi tu mukhyArtha eva santAnaH syAttadA na saMvRtiH / saMvRtireva santAnastathopacArAditi cet, na, tasya mukhyaprayojanatvavirodhAt / mukhyaprayojanazcAyaM, pratyabhijJAnAdermukhyasya kAryasya karaNAt / 489 ( bhA0 ) upacArastu narte mukhyAt yathAgnirmANavakaH iti skhalati tatrAnanyapratyayaH, parIkSAkSamatvAt / ata evAmukhyArthaH prastutAsAdhanam / na hyagnirmANavaka ityupacArAtpAkAdAvAdIyate / tathA santAno'pyupacaritaH santAniniyamaheturna syAd iti tadavasthaM santAnisAGkaryaM santAnasyaikasya santAnibhyo bhinnasyAbhinnasyobhayarUpasyAnubhayarUpasya cAsambhavAt // 44 // tata eva catuSkoTervikalpasya sarvAnteSUktyayogataH / tattvAnyatvamavAcyaM cettayoH santAnatadvatoH // 45 // yo yo dharmastatra tatra catuSkoTervikalpasya vacanAyogaH / yathA sattvaikatvAdidharmeSu / dharmazca santAnatadvatostattvamanyatvaM ca iti tatrAvAcyatvasiddhiH / [pratyekavastuni caturdhA vikalpo na zakyate iti bauddha: svapakSaM samarthayati] prasiddhaM hi ( bhA0) sattvaikatvAdiSu sarvadharmeSu sadasadubhayAdicatuSkoTerabhidhAtumazaktatvAt santAnatadvatorapi bhedAbhedobhayAnubhayacatuSkoTeranabhilApyatvam / sarvo hi vastudharmaH san vA syAdasan vA ubhayo vAnubhayo vA / ( bhA0) sattve tadutpattivirodhAdasattve punarucchedapakSopakSiptadoSAdubhaye aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryakAraNabhAvasambandhAbhAva:, skhalati hi = bAdhate hi tatra pUrvottarakSaNeSu, ananyapratyaya: = ekatvAvasAyaH // 44|| tata eva=uktAsambhavAdeva catuH koTerityAdikArikApyagrimakArikayA sambadhyate Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 aSTasahastrItAtparyavivaraNam cobhayadoSaprasaGgAdanubhayapakSe'pi vikalpAnupapatterityAdi yojyam / tathA hi-vastuno dharmasyAnanyatve vastumAtraprasakteranyatve vyapadezAsiddharasambandhAt, ubhaye cobhayapakSabhAvidoSo'nubhayapakSe nirupAkhyatvamiti // 45 / / tathAnabhidheyatvaM prasidhyat sarvatra santAnasantAninorapi tattvAnyatvAbhyAmavAcyatvaM prasAdhayati vizeSAbhAvAt // 45 // iti yeSAmAkUtaM tairapi avaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathyatAm / asarvAntamavastu syAdavizeSyavizeSaNam // 46 // [sarvathAvaktavyaM vastu avaktavyamitizabdenApi na vaktuM yujyate / ] (bhA0 ) na hi sarvathAnabhilApyatve'nabhilApyacatuSkoTerabhidheyatvaM yuktaM, kathaJcidabhilApyatvaprasaGgAt / ___ tato bhavadbhiravaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathanIyaH, iti na parapratyAyanaM nAma / (bhA0 ) api caivaM sati sarvavikalpAtItamavastveva syAdanyatra vAcoyukteH / jAtyantarameva hyanekAntAtmakaM sarvathaikAntavikalpAtItatvAt / sarvavikalpAtItamiti vAcoyuktAveva vastUktaM syAnnAnyathA, tasyAvizeSaNatvAt khapuSpavat / na hi sarvathApyasadanabhilApyamavastviti vA vizeSaNaM svIkurute yato vizeSyaM syAt / na aSTasahasrItAtparyavivaraNam sAkAGkSatvAt / sarvAnteSu sarvabhedeSu / tattvAnyatvamiti samAhArApekSayaikavacanaM tattvamanyatvaM cetyarthaH / tayo prakRtayoH // 45 // evamavAcyatvaM sarvathA santAnasantAninoH prasaktaM, tatkathaJcidbhAvena niyamayitumAhaavaktavyetyAdi / na kathyatAmiti kathyate cetkathaJcidavaktavyataiva paryavasannA, evam, asarvAntaM sarvabhedarahitam, avastveva syAt yato na kasyacidvizeSyaM na vA vizeSaNaM, vAco yuktAveva pratiyogivizeSaparatayA bhaGgyantarabhAji vacana eva / anabhilA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 47 ] cAvizeSyamavizeSaNaM ca kiJcidadhyakSasaMvidi pratibhAsate, svasaMvedanasyApi sattvavizeSaNaviziSTatayA vizeSyasyaivAvabhAsanAt / taduttaravikalpabuddhau svasya saMvedanamiti vizeSaNavizeSyabhAvo'vabhAsate, na tu svarUpe tasyeti cet, tarhi kimavizeSyavizeSaNaM saMvedanamiti svataH pratibhAsate ? tathopagame siddho vizeSaNavizeSyabhAvaH saMvidi, tatrAvizeSaNavizeSyatvasyaiva vizeSaNatvAt sarvathApyasato vizeSaNavizeSyatvasya pratiSedhAyogAt // 46 // tathA hi dravyAdyantarabhAvena niSedhaH saJjJinaH sataH / asadbhedo na bhAvastu sthAnaM vidhiniSedhayoH // 47 // [sadvastunyeva vidhiniSedhau ghaTete na punaH asadvastuni / ] ( bhA0 ) dravyakSetrakAlabhAvAntaraiH pratiSedhaH saJjJinaH sataH kriyate svadravyakSetrakAlabhAvairna 491 ( bhA0 ) punarasataH, tadvidhipratiSedhAviSayatvAt / dravyAdyantarabhAveneva svadravyAdibhAvenApyasattve kuto vidhirnAma ? / tadabhAve na pratiSedhastasya kathaJcidvidhipUrvakatvAt / tataH kathaJcidabhilApyasya sataH pratiSedhAdanabhilApyatvaM yuktam / kathaJcidvizeSaNavizeSyAtmanazca sato'vizeSyavizeSaNatvam / iti naikAntataH kiJcidanabhilApyamavizeSyavizeSaNaM vAbhyupajJAtavyam / [bauddhaiH svayameveti kathitaM yat "svalakSaNamanirdezyaM pratyakSakalpanArahitaM" tadapi ekAnte na sambhavati anekAntamate eva sambhavati / ] ( bhA0 ) na caitadviruddhaM svalakSaNamanirdezyamityAdivat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam pyamavastviti veti iterdvidhAnvayAdanabhilApyamityavastviti vA vizeSaNaM na svIkuruta ityarthaH / yato vizeSyaM syAditi evaM ca vizeSyasya vizeSaNasApekSatvAdvizeSaNAbhAvAdavizeSyaM vizeSyAbhAvAccAvizeSaNaM jAtamityarthaH / tAdRzi ca pratyakSavirodha ityAha-na cAvizeSyamityAdi // 46 // na caitadviruddhamiti etadabhilApyasyaivAnabhilApyatvaM vizeSaNavizeSyarUpasyaiva Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 aSTasahastrItAtparyavivaraNam svalakSaNaM hi svarUpeNAsAdhAraNenAnirdezyaM nAnirdezyamiti zabdena tathA nirdezyatvAdanyathA vacanavirodhAt / tathA pratyakSaM kalpanApoDhamapi svarUpeNa kalpanApoDhameva, na kalpanApoDhamiti kalpanApekSayA tasyAnyathA kalpanApoDhatvena kalpanAvirodhAt, sakalavikalpavAggocarAtItasya nirupAkhyatvaprasaGgAt / tadvatsyAdvAdinAM na kiJcidvipratiSiddham / (bhA0 ) abhAvo'nabhilApya ityapi bhAvAbhidhAnAdekAntavRttAvevadoSodbhAvAbhidhAnairapi kathaJcidabhAvAbhidhAnAt / yathaiva hyabhAva iti bhAvAntaramabhidhIyate'nabhilApya iti cAbhilApyAntaraM tathA bhAvo'bhilApya ityapi bhAvAntarAbhilApyAntarAbhAvaH kathyate, tathA pratIteH / abhAvazabdairbhAvazabdaizcAbhAvasya bhAvasya caikAntato'bhidhAne zAbdavyavahAravirodhAt, tasya pradhAnaguNabhAvena vidhiniSedhayorupalambhAt, tathaiva pravRttinivRttyoravisaMvAdasiddheranyathA visaMvAdAt / tataH sUktamidam asateMdo na bhAvastu sthAnaM vidhiniSedhayoH iti kathaJcitsadvizeSasyaiva padArthasya vidhiniSedhAdhikaraNatvasamarthanAt // 47 // tathA ca parAbhyupagatameva tattvaM sarvathAnabhilApyamAyAtamityabhidhIyate avastvanabhilApyaM syAtsarvAntaiH parivarjitam / vastvevAvastutAM yAti prakriyAyA viparyayAt // 48 // sakaladharmavidhuramarmisvabhAvaM tAvadavastveva sakalapramANAviSayatvAt / tadevAnabhilApyaM yuktaM, na punarvastu pramANapariniSThitam / tadapi sarvAntaiH parivarjitamavastu paraparikalpanAmAtrAdabhidhIyate na punaH pramANasAmarthyAt, kasyacidvastuna eva svadravyAdyapekSAlakSaNaprakriyAyA viparyAsAdavastutvavyavasthiteH, svarUpasiddhasya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam cAvizeSyavizeSaNatvam / nanu bhAvAbhAvobhayakarambitaikavastvabhyupagamAt kathaJcidanabhilApyatvAderapyubhayAzrayatvAdeko dvAvitivadabhAvo'nabhilApya ityAdi kathaM na vipratiSiddhamiti cet, ubhayatvAdeH paryAptyanavacchedakatvAt paryAptyanyasambandhasya vizeSaNasaMsargatvAdvetyAzayavAnAha bhASyakRt-abhAvo'nabhilApya ityAdinA / tadeva vivRNoti vRttikRt-yathaiva hyabhAva itItyAdinA / asadbheda iti asadantaram // 47 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 dvitIyo bhAga: [ pari03-kA0 48] ghaTasya ghaTAntararUpeNAghaTatvavat kasyacidvastuno vastvantararUpeNAvastutvapratIteH / nanu parasparaviruddhamidamabhihitaM vastutvetarayoranyonyaparihArasthitatvAditi ced (bhA0) bhAvavyatirekavAcibhirapi vAkyatAmApannairbhAvAbhidhAnAnnAtra kiJcidviruddham / na hyabrAhmaNamAnayetyAdizabdairvAkyatvamupagataiAhmaNAdipadArthAbhAvavAcibhistadanyakSatriyAdibhAvAbhidhAnamasiddhaM yenAvastvanabhilApyaM syAditi zabdena vAkyatAmupagatena vastuzUnyatvavAcinA vastvantarAbhidhAnaM viruddhyate / (bhA0 ) ataH sUktaM 'yadavastu tadanabhilApyaM yathA na kiJcit / yatpunarabhilApyaM tadvastveva yathA khapuSpAbhAvaH' iti / nAtra sAdhyavikalamudAharaNaM khe puSpAbhAvasya khasvarUpatvAt / supratItaM hi loke (bhA0 ) anyasya kaivalyamitarasya vaikalyaM, svabhAvaparabhAvAbhyAM bhAvAbhAvavyavasthiterbhAvasya / [ekatraiva vastuni bhAvAbhAvadharmoM vartete kintu kena prakAreNeyaM mAnyatA sRSTha ? tasya spaSTIkaraNaM kriyate / ] na hi vastunaH sarvathA bhAva eva, svarUpeNeva pararUpeNApi bhAvaprasaGgAt / nApyabhAva eva, pararUpeNeva svarUpeNApyabhAvaprasaGgAt / na ca svarUpeNa bhAva eva pararUpeNAbhAvaH, parAtmanA cAbhAva eva svAtmanA bhAva iti vaktuM yuktaM, tadapekSaNIyanimittabhedAt / svAtmAnaM hi nimittamapekSya bhAvapratyayamupajanayati sarvo'rthaH, parAtmAnaM tvapekSyAbhAvapratyayam iti ekatvadvitvAdisaGkhyAvadekatra vastuni bhAvAbhAvayorbhedo vyavatiSThate / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam avastutvapratIteriti tathA ca vaijJAnikasambandhenAvastutvavati tena sambandhena sarvathAnabhilApyatvAdyabhidhAnamaviruddhaM mithyArajatamarajatamitivaditi bhAvaH / bhAvAbhidhAnAditi zaktilakSaNAbhyAmubhayopapatterekapadazakyayoH parasparamanvayo vyutpattivizeSAditi navyamatAzrayaNAditi bhAvaH / tadvato bhinnaiveti tadvataH=ekatvasaGkhyAvataH, ekatvaviziSTAbhedasiddhau ca dvitve saGkhyAtvenaikatvAbhedaH siddha eveti bhAvaH // 48 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [ekatra vastuni ekatvadvitvAdisaGkhyA nirbAdhaM sambhavantIti spaSTayanti / ] na hyekatra dravye dravyAntaramapekSya dvitvAdisaGkhyA prakAzamAnA svAtmamAtrApekSaikatvasaGkhyAto'nanyA pratIyate / nApi sobhayI tadvato bhinnaiva, tasyAsaGkhyeyatvaprasaGgAt, saGkhyAsamavAyAdapi tathAtvAsiddheH, samavAyasya tadasambandhAt tasya svasamavAyisambandhakalpanAyAmapyanavasthAnuSaGgAt kathaJcittAdAtmyamantareNa samavAyAsambhavAcca / tadvanna bhAvAbhAvau vastuno'nyAveva, niHsvabhAvatvaprasakteH / atha sattvAsattvAbhyAmanyasyApi vastuno dravyatvAdisvabhAvasadbhAvAnna ni:svabhAvatvamiti mataM tadapyasAdhIyo, dravyatvAdra vyatvAbhyAmapi tasyAnyatvAt / tAbhyAmananyatve kathaJcidbhAvAbhAvAbhyAmapyananyatvasiddheH svabhAvaparabhAvAbhyAM vastuno bhAvAbhAvavyavasthitiH kiM na syAdyataH khe puSpAbhAvo'bhilApyo vastveva na bhavet ? iti niravadyamudAharaNam // 48 / / kiM ca kSaNikaikAntavAdinAm sarvAntAzcedavaktavyAsteSAM kiM vacanaM punaH ? / saMvRtizcenmRSaivaiSA paramArthaviparyayAt // 49 // pareSAM sarve dharmA yadyavaktavyA eva tadA teSAM kiM punarvacanaM dharmadezanArUpaM parArthAnumAnalakSaNaM sAdhanadUSaNavacanaM vA ? na kiJcit syAditi maunameva zaraNam / yadi punaH saMvRtirUpaM vacanamupagamyate tadApi mRSaiva saMvRtireSAbhyupagantavyA, paramArthaviparyayarUpatvAttasyAH iti tattvataH kiM vacanaM syAt ? (bhA0) punarapyavaktavyavAdinaM paryanuyujmahe, sarve dharmA yadi vAggocarAtItAH kathamime'bhilapyante ? iti svavacanavirodhAnuSaGgAt sarvadA maunavratiko'hamiti pratipAdayata iva parAn / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam sarvadA maunavratiko'hamitIti ityetatprakAraM, tena yAvajjIvamahaM maunI brahmacArI tu matpitA / mama mAtA ca vandhyA ca smarAbho'nupamo mahAn // 1 // [ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 dvitIyo bhAgaH [pari0 3-kA. 49] saMvRtyA cetsarve dharmA ityavaktavyA iti cAbhilapyante bhavadbhirna (bhA0) vikalpAnupapatteH / [saMvRtizabdasya ko'rthaH ?] saMvRtyeti hi svarUpeNa pararUpeNobhayarUpeNa vA tattvena mRSAtveneti vA vikalpeSu nopapadyate / tatra saMvRtyA vaktavyA iti (bhA0) svarUpeNa cetkathamanabhilApyAH ?, svarUpeNAbhilApyAnAmanabhilApyatvavirodhAt / (bhA0) pararUpeNa cetteSAM svarUpaM syAd, yenAbhilApyAH / (bhA0) kevalaM vAcaH skhalanaM gamyeta / gotraskhalanavat / svarUpeNeti vaktavye pararUpeNeti vacanAt, vizeSarUpavat sAmAnyarUpasyApi vaktavyatayAGgIkriyamANasya svarUpatvAt, tasyAsvarUpatve vizeSarUpasyApyasvarUpatvApatteH svayaM ni:svarUpatvaprasaGgAt / (bhA0) ubhayapakSe'pyubhayadoSAnuSaGgaH / tattvena cetkathamavaktavyAH ? / kevalaM vacaHskhalanaM gamyeta, tattvena vaktavyA iti vacane prastute saMvRtyA vaktavyA iti vacanapravRtteH / (bhA0) mRSAtvena cetkathamuktAH ?, sarvathA mRSoktAnAmanuktasamatvAt / ( bhA0 ) tadalamapratiSThitamithyAvikalpaudhaiH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti zlokaH smarttavyaH / parAniti parAn pratIti pratipAdayata iveti yojanA karttavyA / nanu svarUpaM vizeSarUpameva pararUpaM tu sAmAnyarUpaM tatazca sAmAnyarUpeNAbhilApyatve satyapi vizeSarUpeNAvaktavyatvasadbhAvAt kathaM vAcaH skhalanaM gamyatetyAzaGkAyAm Aha-vizeSarUpavaditi // 49 / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvathAnabhilApyAnAM sarvadharmANAmanabhilApyA iti vacanenApyabhilApyatvAsambhavAttathA parapratyAyanAyogAt // 49 // kiJcedaM tattvam azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAtkimabodhataH / AdyantoktidvayaM na syAt kiM vyAjenocyatAM sphuTam // 50 // 496 [tattvamavAcyaM katham ? ] ( bhA0 ) arthasyAnabhilApyatvamabhAvAdvakturazakteranavabodhAdvA ? prakArAntarAsambhavAt / nanu ca maunavratAtprayojanAbhAvAdbhayAllajjAdervA'nabhilApyatvasiddheH kathaM prakArAntarAsambhava iti cet, na maunavratAdInAmazakyatve'ntarbhAvAt teSAM karaNavyApArazaktinimittatvAcca / na caivamanavabodhastataH prakArAntaraM na syAt, tattvAvabodhe sati karaNavyApArAzaktAvapyantarjalpasambhavAt / tattvAvabodhAbhAve'pi ca karaNavyApArazaktisadbhAvAt / anavabodhAzakyatvayoriha ( bhA0 ) buddhikaraNapATavApekSatvAt prakArAntaratvameva / aSTasahastrItAtparyavivaraNam maunavratAdInAmazakyatve'ntarbhAvAditi vacanajanakakaraNavIryAviSayatvasyaivAzakyapadArthatvAt siddhairvaktumazakyatvasyetthamevopapatteriti bhAvaH / uktameva hetunA vizadIkaroti - teSAmiti / tathA vacane yathA tAtparyaM niyAmakamanugatatvAnna tu tadutthApakAni prakaraNAdInyananugatatvAt, tathA'vacane'zakyatvameva niyAmakamanugatatvAt na tu tadutthApakAni maunavratAdInyananugatatvAditi bhAvaH / na caivamiti evaM maunavratAdInAmazakyatve'ntarbhAve, antarjalpasambhavAditi bahiH spaSToccArAbhAve'pyantarvacanajanakakaraNavIryasattvAdanyathA'ntarjalpApratyakSApattermadhyamAvaikharyorbhedAnApattezceti bhAvaH / tattvAvabodhAbhAve'pi ceti tathA ca tadbhAvAbhAvayorbhAvAdanavabodhavyabhicAritvamazakyatvasyeti na tatrAnavabodho'ntarbhAvayituM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 50] (bhA0) na ca sarvatra tadabhAvo yuktaH / kasyacitkvacidavabodhasadbhAvAt sugatasya prajJApAramitatvAt kSamAmaitrIdhyAnadAnavIryazIlaprajJAkaruNopAyapramodalakSaNadazabalatvopagamAcca kasyacideva karaNApATavAt / tadanenAzakyatvAnavabodhavacanalakSaNasyAdyantoktidvayasyAsambhavo vyAkhyAtaH / sAmarthyAdarthasyAbhAvAdevAvAcyatvamiti kiM vyAjenAvaktavyaM tattvamiti vacanarUpeNa ? sphuTamabhidhIyatAM sarvathArthAbhAva iti, tathA vacane vaJcakatvAyogAdanyathAnAptatvaprasakteH / [tattvasyAbhAvatvAdavAcyatvaM tarhi zUnyavAda eva siddhyati / ] (bhA0) tato nairAtmyAnna vizeSyeta, madhyamapakSAvalambanAt / ko hyatra vizeSo'rthasyAbhAvAdavAcyatvaM nairAtmyamiti ca ? / (bhA0 ) azakyasamayatvAdanabhilApyamartharUpamiti cet, na kathaJcicchakyasaGketatvAd / dRzyavikalpasvabhAvatvAtparamArthasya pratibhAsabhede'pItyuktam / na hi dRzyasvabhAva eva paramArtho na punarvikalpyasvabhAvaH sAmAnyaM, vizeSavatsAmAnyasyApi vasturUpatvasAdhanAdanyathA pratItyabhAvAt, sAmAnyavizeSAtmano jAtyantarasya pratyakSAdau pratibhAsanAcca / na caivaM dRzyalakSaNeSu saGketakaraNAzaktAvapi vikalpye sAmAnye kvacidazakyasaGketatvaM yenAzakyasamatvAdanabhilApyamartharUpaM bhavet, kathaJcicchakyasaGketatvasiddheH / syAnmataM-'saGketitArthasya zabdaviSayasya vyavahArakAle'nanugamanAdviSayiNaH zabdasya na tadvAcakatvamanyathAtiprasaGgAt' iti, tadetad (bhA0) viSayiNobhinnakAlatvaM pratyakSe'pi samAnaM, - aSTasahastrItAtparyavivaraNam zakya ityarthaH / tadabhAvo=avabodhAbhAvaH / Adyantoktidvayasyeti kArikAkramApekSayA / ko 'hyarthavizeSa iti, aryata ityarthaH, iti vyutpattyA ko hi prakArabheda ityarthaH / avAcyatvaM nairAtmyamiti avAcyatvaM nairAtmyaM ceti pakSayorityarthaH / artharUpamiti tathA ca 1. ko patra vizeSaH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 aSTasahastrItAtparyavivaraNam zabdavikalpakAlavat pratyakSapratibhAsakAle'pi viSayasyAsambhavAt, sambhave vA kSaNikatvavirodhAdvaidyavedakayoH samAnasamayatvaprasaGgAcca / atha bhinnakAlatve'pi viSayAtpratyakSasya (bhA0) aviparItapratipattiH, anyatrApi sAstyeva / na hi zabdAdarthaM paricchedya pravartamAno viparItaM pratipadyate pratyakSAdiva pratipattA, yena darzane evAviparItapratipattirbhavati na punaH zAbde'pIti budhyAmahe / kvacidvikalpe viparItapratipattimupalabhya sarvatra viparItapratipattikalpanAyAM kvaciddarzane'pi viparItapratipattiM samIkSya sarvatra tatkalpanAstu, vizeSAbhAvAt / (bhA0) darzanavikalpayoH paramArthekatAnatvAbhAve na kiJcitsiddham / dRSTasyAnirNayAdadRSTakalpanAdadRSTanirNayasya pradhAnAdivikalpAvizeSAt kuto darzanasya kalpanApoDhasyApi paramArthaMkatAnatvam ? na hi dRSTe svalakSaNe nirNayaH sambhavati, tasya tadaviSayatvAt / adRSTe tu sAmAnyalakSaNe nirNayaH pravartamAno na pradhAnAdivikalpAdvizeSyate, iti sakalapramANAbhAvAtprameyAbhAvasiddheravaktavyataikAntavAdinAM nairAtmyamevAyAtaM, sarvathApyazakyasamayatvenApyazakyatvapakSasyAsambhavAdanavabodhapakSavadabhAvasyaiva nirvyAjatvasiddheH / tataH kSaNakSayaikAntapakSe kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgaH, sa copahAsAspadameva syAt // 50 // tathA hi hinastyanabhisandhAtR na hinastyabhisandhimat / badhyate tadvayApetaM cittaM baddhaM na mucyate // 51 // hiMsAbhisandhimaccittaM na hinastyeva prANinaM, tasya niranvayanAzAt santAnasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam / bhAvAbhAvaviSayatvAdvizeSa ityarthaH / samAnasamayatvaprasaGgAditi kSaNikatvavirodhe hetutvenAnveti, pratyakSakAlavRtteviSayasya taddhetutvarakSAyai prAkkAlavRttitvasyApyabhyupagame kSaNikatvavirodhasya spaSTatvAt / dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvasyaiva kSaNikalakSaNa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 52] 499 vAsanAyAzcAsambhavAt / anabhisandhimadevottaraM cittaM hinasti / tata eva hiMsAbhisandhihiMsAcittadvayAdapetaM cittaM badhyate / yacca baddhaM tanna mucyate, tato'nyasya mukteH / iti ko'nyaH prakAzayenniranvayAt tasyaivam ? (bhA0) santAnAderayogAditikartavyatAsu cikIrSovinAzAt karturacikIrghatvAt tadubhayavinirmuktasya bandhAttadavinirmuktezca yamanimAderavidheyatvaM, kurvato vA yatkiJcanakAritvaM pratyetavyam / na caivamanekAntavAdinaH, pratikSaNaM pariNAmAnyatve'pi jIvadravyasyAnvayAt cikIrporevetikartavyatAsu kartRtvAtkatureva ca karmabandhAd baddhasyaiva vinirmukteH sarvathA virodhAbhAvAt / kSaNikavAdinAmapi santAnasyaikatvAtpUrvapUrvavAsanopahitottarottaracittavizeSasyotpatteranupAlambha iti cet, na santAnasyAvAstavatvAdvAsyavAsakabhAvasyApyasambhavAdavyabhicArakAryakAraNAbhAvasyApi tanniyamahetutvAyogAt sugatetaracittasantAneSvapi bhAvAditi nirUpitatvAcca // 51 // kSaNikaikAntavAdinAm ahetukatvAnnAzasya hiMsAheturna hiMsakaH / cittasantatinAzazca mokSo nASTAGgahetukaH // 52 // sarvathApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvAditarasyA'vinigamyatvAt // 50 // niranvayAditi niranvayazabdo nirvaMzatvAdhyavasAyenAnvayAbhAvavAdinaM saugataM lakSayaMstasya nindyatAmabhivyanakti / itikartavyatAsukramaniyatAsu kriyAsu, acikIrSatvAditi na vidyate cikIrSA yasya kSaNasya tattvAdityarthaH tadubhayeti cikIrSAkartRkSaNavinirmuktasya tRtIyasya baddhatvAdityarthaH / tadavinirmukteH baddhakSaNasyA'mokSAt, abhidheyatvam abhidhAmAtreNAtmana AzvAsaH, kurvato vA yatkiJcanakAritvam abuddhipUrvakaprayAsamAtram, pUrvapUrvakSaNAnAmuttaratrAnanvayena kAryakAraNasAmAnAdhikaraNyAdyabhAvAdityarthaH // 51 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) ahetuM vinAzamabhyupagamya kasyacidyadi hiMsakatvaM brUyAt kathamaviklavaH ? tathA nirvANaM santAnAsamUlatalaprahANalakSaNaM samyaktvasaJjJAsaJjJivAkkAyakarmAntarvyAyAmAjIvasmRtisamAdhilakSaNASTAGgahetukaM 500 yadi brUyAttadApi kathaM svasthaH ? tayorahetukavinAzAbhyupagamahiMsakatvayoraSTAGgahetukatvanirvANavacanayoH ( bhA0 ) cAnyonyaM vipratiSedhAt / sugatasya sarvajJatvetaravat // 52 // virUpakAryArambhAya yadi hetusamAgamaH / AzrayibhyAmananyo'sAvavizeSAdayuktavat // 53 // visadRzarUpaM virUpaM kAryam / tadArambhAya hiMsAheturbandhakasya mokSahetozcASTAGgasya samyaktvAdeH samAgamo vyApAro yadi tAthAgatairiSyate tadAsau hetusamAgama evAzrayo, nAzotpAdayoH kAraNatvAt / sa cAzrayibhyAM kAryarUpAbhyAM nAzotpAdAbhyAmananya eva, na punarbhinnaH, tayoravizeSAdayuktavat / yathaiva hi ziMzapAtvavRkSatvayozcitrajJAnanIlAdinirbhAsayorvA tAdAtmyamApannayorayuktayoH kAraNasannipAto na bhinnaH sambhavatyekakAraNakalApAdevAtmalAbhAdanyathA tAdAtmyavirodhAt / tathaiva pUrvAkAravinAzottarAkArotpAdayorapi, nIrUpasya vinAzasyAniSTeruttarotpAdarUpatvAbhyupagamAt tayorbhinnakAraNatve tadvirodhAntatAntarapravezAnuSaGgAcca / so'yaM visadRzakAryotpAda aSTasahastrItAtparyavivaraNam samyaktvetyAdi (1) samyaktvaM = buddhadharmazraddhA, (2) saJjJA = stryAdyabhidhAnaM (3) saJjJI stryAdireva (4) vAkkAyavyApArastatkarma (5) antarvyAyAmo vAyunirodha: (6) ajIvo jIvAbhAvo nairAtmyamiti yAvat (7) smRtiH = piTakatrayArthAnucintanaM (8) dhyAnaM =samAdhiH etAnyaucityena pravRttinivRttidvArA'STau nivArNAGgAni saugatAnAm // 52 // hetusamAgamaH samAgato hetuH svetarasakalakAraNasaMbhRtamupAdAnakAraNamiti yAvat / AzrayibhyAM=upAdeyatvenAdheyAbhyAm, ananyaH prApnotIti zeSaH, ayuktavad= Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 53] hetuvyatiriktahetvabhAvAt pUrvAkAravinAzasyAhetukatvamupayannAzahetuvyatiriktahetvabhAvAduttarotpAdasyAhetukatvaM nAnumanyate iti kathamanAkulaH ? / [vinAzaH svabhAvataH eveti manyamAne jainAcAryA nAzotpAdau ekahetukau eva manyante / ] (bhA0) visabhAgasantAnotpAdanAya hetusannidhirna pradhvaMsAya, pUrvasya svarasato nivRtteriti cet, sa punaruttarotpAdaH svarasataH kinna syAt ? / taddhetorapyakiJcitkaratvasamarthanAd, (bhA0) vinAzahetuvat / svarasotpannamapi tadanantarabhAvitvAttena vyapadizyate iti ceditaratra samAnam / / kAryakSaNavatpUrvakSaNapradhvaMsasyApi hetvanantarabhAvitvAvizeSAttena vyapadezo'stu, na vA, kAryasyApItyavizeSaH / __ (bhA0) paramArthatastadahetukatve pratipattrabhiprAyAvizeSe'pi svataHprahANavAdI na zaknotyAtmAnaM nyAyamArgamanukArayituM, tathA vadatastasya nyAyAtikramAt / na ca niranvayavinAzavAdinaH sabhAgavisabhAgavivekaH zreyAn, (bhA0) sarvadA virUpakAryatvAt / kAraNasya kathaJcidanvayApAye sabhAgapratyayAyogAt / (bhA0) sabhAgavisabhAgAvaktRpti pratipattrabhiprAyavazAtsamanugacchan sahetukaM vinAzaM tataH kiM nAnujAnIyAt ? na ca samanantarakSaNayornAzotpAdau pRthagbhUtau mithaH svAzrayato vA yau samaM sahetuketarau stAM, pratipattyabhidhAnabhede'pi grAhyagrAhakAkAravat, svabhAvapratibandhAt / na hi tayomithaH kAryakAraNabhAvaH pratibandhaH, samasamayatvAt nAzotpAdau samaM yadvannAmonnAmau tulAntayoH iti vacanAt [ ] / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam apRthaksiddhayordvayoriva, tataH kiM nAnujAnIyAditi, tataH pratipatrabhiprAyavazAt, samanantarakSaNayoH=avyavahitapUrvottarakSaNayoH, pratipattyabhidhAnabhede'pIti ayamutpAdo'yaM ca Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nApi svAzrayeNa saha kAryakAraNabhAvaH, samanantarasvalakSaNakSaNAbhyAM nAzotpAdayorarthAntaratvaprasaGgAt / tayostaddharmatvAdvizeSaNavizeSyabhAvasambandha iti cet, na, vaizeSikamatasiddheH / kalpanAropitatvAttayorna tatsiddhiriti cet, tarhi pUrvakSaNavinAzo'nantarakSaNasvabhAvastadutpAdazceti siddhaH svabhAvapratibandhaH / na caivaM pratipattyabhidhAnabhedo viruddhyate saMvidi grAhyagrAhakAkArayorapi tadvirodhaprasaGgAt / tatastadvattayorabheda eva / (bhA0) saJjJAcchandamatismRtyAdivat satyapi bhede samakAlabhAvinaH kathaM sahakArI punaranyatarasyaiva heturaheturvA syAt, kAryarUpAderiva kAraNam / saJjJA hi pratyabhijJA, chanda icchA / tenAdizabdasyobhayatra sambandhAnnidarzanadvayaM vAdidvayApekSayocyate / saJjJAchandAdivanmatismRtyAdivacca kramabhAvino zotpAdayoH satyapi bhede samakAlabhAvinostayorghaTakapAlAzrayayoriva sahakArI mudgarAdiH kathaM kapAlotpAdasyaiva heturna punarghaTavinAzasya, tasyaiva vAsau heturna tu kapAlotpAdasya syAt ? kAryarUpAdistabakasyaikasAmagryadhInasya kAraNarUpAdistabakavat / yatazcaivaM, (bhA0 ) tasmAtkAryakAraNayorutpAdavinAzau na sahetukAhetuko sahabhAvAdrasAdivat / na hi kAraNarasAdikalApaH kAryasya rasasyaiva heturna punA rUpAderiti pratItirasti, yataH sAdhyazUnyo dRSTAntaH syAt / nApyasahabhAvo rasAdInAM, yena sAdhanavikalaH / puruSadhiSaNAbhyAmanekAnta iti cet, na saugatAnAM puruSAsiddheH / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - vinAza iti pratipattibhedaH, etadAkAra eva cAbhidhAnabhedaH, arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti vacanAditi smarttavyam / sa tyAdi bhASye vatirivArthaH, tenAyamarthaH saJjAchandAdyormatismRtyAdyoriva kramabhAvinorudAsInanAzotpAdayoH satyapi bhede prakRtayoH samakAlabhAvinorghaTakapAlanAzotpAdayoH rUparasAdivatkathaJcidabhedAtkathamupAdAnasahakArI mudgarAdiranyatarasya kapAlajAtasya heturevAnyatarasya ghaTanAzasyAhetureva ca syAt ? kAraNarUpAdistomAdhInakAryarUpAdistomavadekasAmagrayadhInatvAttayoH / na ca rUpAdau rUpAdereva hetutvaM rasAdestu sahabhAvino'pyanyathAsiddhatvAdevAhetutvaM tadvadatrApi kapAlotpAda eva mudgarAderhetutvaM na tu ghaTanAze'nyathAsiddhatvAdityapi vaktuM zakyam, rasAdau niyatopasthiti Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 53] 503 syAdvAdinAM tu tasyApi sahetukatvAt paryAyArthato dhiSaNAvat, dravyArthato'hetukatvAcca dhiSaNAyAH puruSavanna tAbhyAM hetorvyabhicAritA kAraNAnantaraM sahabhAvAt iti prakaraNasAmarthyAtsavizeSaNasya sahabhAvasya hetutvAdvA na vyabhicAra: syAt / na caivamasiddhaM sAdhanaM, mudgarAdivyApArAnantaraM kAryotpAdavat kAraNavinAzasyApi pratIteH, vinaSTo ghaTa utpannAni kapAlAnIti vyavahAradvayasadbhAvAt / tataH kAryotpAdavatkAraNavinAzaH sahetuka evAbhyupeyaH / nanu hetorna (bhA0) tasya kiJcidbhavati, na bhavatyeva kevalamiti cet tarhi kAraNAtkAryasya na kiJcidbhavati / (bhA0) bhavatyeva kevalamiti samAnaM, vinAzavadutpAdasyApi nirhetukatvApatteH / (bhA0 ) tasmAdayaM vinAzaheturbhAvamabhAvIkarotIti na punarakiJcitkaraH / kAryotpattiraheturvA yadyabhAvaM na bhAvIkuryAd bhAvaM karotIti kRtasya karaNAyogAdakiJcitkaraH syAt, sarvathA bhAvaM bhAvIkurvato vyApAravaiphalyAt / (bhA0) tadatatkaraNAdivikalpasaMhatirubhayatra sadRzI / [vinAzotpAdau ghaTAd bhinnau abhinnau veti vicAryate] yathaiva hi vinAzahetoH kuTasya tadabhinnavinAzakaraNe tatkaraNAdakiJcitkaratvaM, tadbhinnavinAzakaraNe ca tadupalambhaprasaktiH / tathotpAdaheto vAdabhinnotpAdakaraNe'pyakiJcitkaratA, sataH karaNAyogAt / sarvathApyasato bhAvAdabhinnasyotpAdasya karaNe'pi na kiJcit kRtaM syAt khapuSpasaurabhavat / sato'sato vArthAntarasya janmanaH karaNe tu na sadasadvA kRtaM syAt / etena prAgasato'narthAntarasyArthAntarasya cotpAdasya aSTasahasrItAtparyavivaraNam karUpAdinA'nyathAsiddhisambhave'pyatrAvinigamena tadasambhavAt / kAraNAnantaraM sahabhAvAditIti itiH prayogAkAropadarzanArthaH anena prayogeNetyarthaH / savizeSaNasya kAraNAnantaryavizeSaNaviziSTasya, hetutvAt =hetutvenopanyAsAt, kAryotpattiheturveti yathA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 aSTasahastrItAtparyavivaraNam hetunA karaNe tasyAkiJcitkaratvamupadarzitaM pratipattavyaM, prAgasato'nanyasya sattvAyogAt, tato'nyasya sata eva karaNe vaiphalyAt / tato yadi na vinAzArtho hetusamAgamastadotpAdArtho'pi mA bhUt, sarvathA vizeSAbhAvAt // 53 // kiJca kSaNikaikAntavAdinAM paramANavaH kSaNA utpadyante skandhasantatayo vA ? prathamapakSe sthApyasthApakavinAzyavinAzakabhAvavaddhetuphalabhAvavirodhAtkutaH sahetuko - tpattirahetukA vA ? sthitivinAzavat / dvitIyapakSe tu skandhasantatayazcaiva saMvRtitvAdasaMskRtAH / sthityutpattivyayAsteSAM na syuH kharaviSANavat // 54 // sAdhyAbhAvAsambhUSNutAvirahAddhetoranyathAnupapattiranizciteti na mantavyaM, sAdhyAbhAve tadabhAvaprasiddheH saugatasya / tathA hi [bauddhAbhimatapaJcaskandhAH avAstavikA eva / ] (bhA0) rUpavedanAvijJAnasaJjJAsaMskAraskandhasantatayo'saMskRtAH saMvRtitvAt, yatpunaH saMskRtaM tatparamArthasat, yathA svalakSaNaM, na tathA skandha santatayaH iti sAdhyavyAvRttau hetorvyAvRttinizcayAt / kharaviSANAdau sAMvRtatvasyAsaMskRtatvena vyAptasya pratipatteH siddhAnyathAnupapattiH / [avAstavikaskandheSu utpAdAditrayaM na ghaTate ] (bhA0) tataH sthityutpattivipattirahitAH pratipAdyante / tathA hi-skandhasantatayaH sthityutpattivipattirahitA evAsaMskRtatvAt kharaviSANavat / kSaNaM sthityutpattivipattisahitasya svalakSaNasya saMskRtatvopagamAdanyathAnupapattisiddhiH sAdhanasya pratyeyA / syAdvAdinAmapi aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryotpattiheturabhAvaM bhAvIkaroti na punarakiJcitkarastathA vinAzaheturbhAvamabhAvIkaroti na punarakiJcitkara ityarthaH / idaM tu dhyeyam bhedAbhedaniyatazcipratyayArthaH syAdvAda eva yujyate Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 55] 505 sthityutpattivipattimataH kathaJcit saMskRtatvasiddherna vyabhicAraH / sarvathA sthitimato'saMskRtasya ca kasyacidvastuno'nupapattezca niravadyo'yaM hetuH / (bhA0) tato visabhAgasantAnotpattaye vinAzaheturiti poplUyate / rUpAdiskandhasantaterutpattiniSedhAt tadvinAzasyApi kharaviSANavadasambhavAt / tathA hi-skandhasantatayo vinAzarahitAH sthityutpattirahitatvAt / yat punarvinAzasahitaM tanna sthityutpattirahitaM, yathA svalakSaNam / na tathA skandhasantatayaH / iti sthityutpattivyayA na syusteSAM skandhAnAM kharaviSANavat / tadabhAve virUpakAryArambhAya hetusamAgama iti kathaM na sutarAM plavate ? tato na kSaNikaikAntaH zreyAnnityaikAntavatsarvathA vicArAsahatvAt // 54 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 55 // (bhA0) nityatvetaraikAntadvayamapyayuktamaGgIkartuM, virodhAdyugapajjIvitamaraNavat / tAdAtmye hi nityatvAnityatvayonityatvameva syAdanityatvameva vA / tathA ca - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nAnyatheti // 53 // sthApyasthApaketyAdi yathA paramANUnAM sthApyasthApakabhAvAdivirudhyate tathA hetuphalabhAvo'pyananvayena kalpanAmAtre vizrAmAt, taccedaM pUrvakSaNaH sthApaka uttarakSaNaH sthApya uttarakSaNo vinAzaka: pUrvakSaNo vinAzya iti / asaMskRtA utpattirahitAH / rUpetyAdi rUparasagandhasparzaparamANavaH sajAtIyavyAvRttAH parasparAsambaddhA rUpaskandhAH, sukhaduHkhAdayo vedanAskandhAH, savikalpanirvikalpajJAnAdayo vijJAnaskandhAH, vRkSAdinAmAni sajJAskandhAH, jJAnapuNyapApavAsanAH saMskAraskandhAH / skandhasantataya ityAdi na cedamanumAna kArikA'sUcitatvenAdhikam, parArddhanAsya prasaGgAnumAnatayA vyaktamuktatvAdityavadheyam // 54|| virodhAnnobhayaikAtmyamityAdi prAguktadizA vyaktArtham // 55 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nobhayaikAtmyaM, vipratiSedhAt / (bhA0) nityatvAnityatvAbhyAmata evAnabhilApyamityayuktaM, tadekAnte'nabhilApyokteranupapatteH / sarvathAnabhilApyaM tattvamityabhilapata eva vacanavirodhAt sadA maunavratiko'hamityAdivat // 55 // tadevaM nityatvAdyekAntAnupapattau sAmarthyAttadanekAntasiddhipratipAdane'pi tattvopaplavavAdidurAzayavinAzanAya tatpratipattidADhAya ca syAdvAdivAdanyAyAnusaraNena nityatvAdyanekAntamupadarzayanti sUrayaH - nityaM tatpratyabhijJAnAnnAkasmAttadavicchidA / kSaNikaM kAlabhedAtte buddhyasaJcaradoSataH // 56 // te bhagavato'rhataH syAdvAdanyAyanAyakasya sarvaM jIvAditattvaM syAnnityameva pratyabhijJAyamAnatvAt / nAkasmAttatpratyabhijJAnaM tasyAvicchedenAnubhavAt / nirviSayaM hi pratyabhijJAnamakasmAditi prasiddham / yathA tAdRze tadevetaditi, tatraiva vA tAdRzamidamiti bhrAntaM pratyabhijJAnam / na caivaM jIvAditattve pratyabhijJAnaM, bAdhakabhAvAttadavicchedAt / pratyakSaM bAdhakamiti cet, na tasya vartamAnaparyAyAtmaka aSTasahastrItAtparyavivaraNam nityamityAdi te=tava mate, tajjIvAjIvAdyadhikRtaM vastu, nityaM syAnnityameva, kasmAt ? pratyabhijJAnAt tadevedamiti pratyabhijJAyamAnatvAt / na ca dhvaMsApratiyogitve sAdhye ghaTAdau vyabhicAro'kSaNikatve sAdhye coddezyAsiddhiriti vAcyam, tadetatkAlavRttidhvaMsApratiyogitvasya sAdhyatve doSAbhAvAt, syAnnityatvasya taddharmAvacchinnasyAtraiva paryavasAnAditi bodhyam / tat=pratyabhijJAnam, akasmAnniviSayaM na, kutaH ? tadavicchidA vicchedanaM vicchit, na vicchidavicchit tayA, abhedarUpAvicchedAnubhavAdityarthaH / viparyaye ityadhyAhAryam / viparyaye syAnnityatvA'bhAve, buddhyasaJcaradoSato anubhavapariNatasyAtmanaH smRtipariNAmarUpaikatvagamanAnApatteH, kSaNikasya kramikobhayapariNAmAnAdhAratvAditi bhAvaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA. 56] 507 vastuviSayatvAt, pUrvAparaparyAyavyApyekatvalakSaNe pratyabhijJAnaviSaye pravRttyabhAvAt / na ca svasyAviSaye kiJcid bAdhakaM sAdhakaM vA zrotrajJAnaviSaye cakSurjJAnavat / tata eva nAnumAnaM, tasyAnyApohamAtragocaratvAttatraiva sAdhakabAdhakatvopapatteH / pramANAntaraM tu nAnumAnAdapratyakSamiSyate kSaNikavAdibhiryatpratyabhijJAnasya bAdhakaM syAt iti satyapratyabhijJAnameva vitathapratyabhijJAnasya bAdhakam / [bauddha ekatvapratyabhijJAnaM na manyate kintu jainAcAryAH tat sAdhayanti / ] sAdRzyapratyabhijJAnaM samyagevAsya jIvAdAvekatvapratyabhijJAnasyAnAdyavidyodayApAditasya bhrAntasya bAdhakamiti cet, na asya bhrAntatvAsiddheH, sadRzAparAparotpattyanizcAt / nanu ca yatsattatsarvaM kSaNikamakSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAtsattvAnupapatterityanumAnAnniranvayavinAzitvasiddharjIvAdikSaNAnAmekatvAsambhavAt / sAdRzyapratyabhijJAnaviSayatvopapatte bhrantimeva tatraikatvapratyabhijJAnaM siddhamavisaMvAdAbhAvAditi cet, na, asyAnumAnasya viruddhatvAt / tathA hi yatsat tatsarvaM kathaJcinnityaM, sarvathA kSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAtsattvAnupapatteriti / atra na tAvaddhatoranaikAntikatvaM, sarvathA nityatve sattvasyAbhAvAt sarvathA kSaNikatvavat / tadabhAvazca kramAkramAnupapatteH / tadanupapattizca pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnAnvitarUpAbhAvAt sakRdanekazaktyAtmakatvAbhAvAcca / na hi aSTasahasrItAtparyavivaraNam evaM tattedantApariNatabuddhiviSayaikyAnupapatteviparyaye viSayato'pi buddhyasaJcaradoSApatti rvyAkhyeyA / tathA te tava mate, jIvAjIvAdivastu kathaJcit kSaNikaM pratyabhijJAyamAnatvAt, na ca pratyabhijJAnamAkasmikaM, tattedantApariNAmadvayoparAgeNAvicchedAnubhavAt, sarvathaikyasya viSayatve sa sa ityApatteH, sthUlakAlabhinnAbhedabhAne ca kSaNabhinnadharmAbhedabhAnasyApyarthataH siddhatvAt, bhinnakAlayordharmayorekatra dharmiNi tAdAtmyena bhAne tayomitho'pi svAvacchedakakAlAnyakAlavRttitvasambandhenAnvayAditi bhAvaH / na cAtrAprayojakatvaM, kathaJcitkSaNikatvAbhAve darzanasmaraNabuddhyoH pUrvottaraparyAyApravRttyA'saJcaraNadoSApatteH / kSaNikadharmAbhinnatvAcca dharmiNo'pi kSaNikatvaM kathaJcidaviruddhameva / vastutaH kSaNasambandhasya kSaNe vastuni ca lAghavAdekasyaiva kalpanAt siddhamanAyAsena sarvatra kSaNikatvamiti patrAvalambane pradarzayiSyAmaH / pramANAntaraM nAnumAnAdapratyakSamiSyate kSaNikavAdibhiriti anumAnabhinna Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kUTasthe'rthe pUrvottarasvabhAvatyAgopAdAne staH, kSaNike vAnvitaM rUpamasti, yataH kramaH kAlakRto dezakRto vA syAt / nApi yugapadanekasvabhAvatvaM, yato yaugapadyaM, kauTasthyavirodhAnniranvayakSaNikatvavyAghAtAcca / sahakArikramAkramApekSayA tatra kramayogapadyakalpanApi na sAdhIyasI svayaM tadapekSA, krametarasvabhAvatvAbhAve tadanupapatteH / tatkAryANAM tadapekSA, na punanityasya kSaNikasya vetyapi na zreyAn, teSAM tadakAryatvaprasaGgAt / tatsahitebhyaH sahakAribhyaH kAryANAmutpatteranyathAnutpattestatkAryatvanirNaya iti cet, tarhi yena svabhAvenaikena sahakAriNA sahabhAvastenaiva sarvasahakAriNA yadi tasya syAttadaikakAryakaraNe sarvakAryakaraNAtkramakAryAnupapattiH, sahakAryantarAbhAve'pi ca tatsahabhAvAtsakRdeva sakalakAryotpattiH prasajyeta / svabhAvAntaraiH saha kAryAntarasahabhAve tasya kramAkramavRttyanekasvabhAvatvasiddheH kuto nityamekasvabhAvaM kSaNikaM vA vastu kramayogapadyayorvyApakaM syAt ? kathaJcinnityasyaiva kramAkramAnekasvabhAvasya tadvyApakatvapratIteH / etena vipakSe hetorbAdhakasya vyApakAnupalambhasya vyatirekanizcayaH kathaJcinnitye pratyakSapravRtteH pradarzitaH pratyeyaH / tataH sattvaM kathaJcinnityameva sAdhayatIti viruddhatvAnna pratyabhijJAnaviSayasyaikatvasyApahArakaM, yena sAdRzyaviSayatvAttasya bAdhakaM siddhyad bhrAntatAM sAdhayet / [bauddhaH pratyabhijJAnaM pRthak pramANaM na manyate kintu jainAcAryAH tatsAdhayanti / ] nanu cedaM pratyabhijJAnaM naikaM pramANaM, tadityullekhasya pratyayasya smaraNatvAdidamityullekhasya ca pratyakSatvAt / na caitAbhyAM pratyayavizeSAbhyAmatItavartamAnavizeSamAtragocarAbhyAmanyat saMvedanamekatvaparAmarzi samanubhUyate, yatpratyabhijJAnaM nAma - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - pramANantvapratyakSaM kSaNikavAdibhirneSyate ityarthaH / yadyapi pramANAntaramityata eva prakRtabuddhiviSayatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasambandhena pramANapratiyogikabhedavatpramANamityuktArtho labhyata eva, na tadarthaM viziSya pratiyogitAvacchedakAvacchinnavAcakapadamapekSyate, nIlo ghaTo'sti na ghaTAntaramityAdau tathA darzanAt, tathApi anumAnAditi spaSTArthamiti mantavyam / nApi yugapadanekasvabhAvatvamiti nitye kSaNike ceti gamyam / yato yaugapadyamityanantaraM syAditi zeSaH / kauTasthyavirodhAditi, yadyapi kramabhAvipUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnaniyataH koTasthyavirodho na yugapadanekasvabhAvatve, tathApi yugapadekasyAneka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 56 ] 509 pramANaM syAnnityatvasya sAdhakam ataH svarUpAsiddho heturiti kazcit so'pi pratItyapalApI, pUrvottaravivartasmaraNadarzanAbhyAmupajanitasya tadekatvasaGkalanajJAnasya pratyabhijJAnatvena saMvedyamAnasya supratItatvAt / na hi smaraNameva pUrvottaravivartayorekatvaM saGkalayitumalam / nApi darzanameva / tadubhayasaMskArajanitaM vikalpajJAnaM tat saGkalayatIti cet, tadeva pratyabhijJAnaM siddham / na ca tadakasmAdeva bhavatIti nirviSayaM, buddhyasaJcaradoSAt / na hi pratyabhijJAnaviSayasyAvicchinnasya nityatvasyAbhAvo buddheH saJcaraNaM nAma, niranvayavinAzAd buddhyantarajananAnupapatteH, yadevAhamadrAkSaM tadeva spRzAmIti pUrvottarapariNAmayorekadravyAtmakatvena gamanAsambhavAt, tato'nyasya buddhisaJcaraNasyehAprastutatvAt / tathAvidhaikatvavAsanAvazAd buddhisaJcaraNaM na punaH kathaJcinnityatvAditi cet, na kathaJcinnityatvAbhAve saMvedanayorvAsyavAsakabhAvAyogAtkAryakAraNabhAvavirodhAt / tato buddhisaJcaraNAnyathAnupapatternAkasmikaM pratyabhijJAnaM vicchedAbhAvAcca / iti kathaJcinnityaM vastu prasAdhayati / tathA sarvaM jIvAdi vastu kathaJcid kSaNikaM, pratyabhijJAnAt / na caitat kSaNikatvamantareNa bhavatItyakasmAdupajAyate, tadviSayasya kathaJcitkSaNikasya vicchidabhAvAt / na ca tadavicchidasiddhA, kAlabhedAt, kAlabhedasya ca pUrvottaraparyAyapravRttihetorasiddhau buddhyasaJcaraNadoSAt / na ca tadidamiti smaraNadarzanabuddhyoH saJcaraNApAye pratyabhijJAnamudiyAt, tasya pUrvAparaparyAyabuddhisaJcaraNanibandhanatvAt / [ sAGkhyaH sarvathA nityapakSe eva pratyabhijJAnaM manyate kintu jainAcAryAH kathaJcitkSaNike manyate / ] nanu ca sarvaM nityaM sattvAt kSaNike svasadasatsamaye'rthakriyAnupapatteH sattvavirodhAd, ityanumAnAt kSaNikatvasya nirAkRterna pratyabhijJAnaM tatsAdhakaM, aSTasahastrItAtparyavivaraNam svabhAvavyApitvAvirodhavat krameNApi tasya tatprAptau kauTasthyaM virudhyata eveti draSTavyam / iyameva dig niranvayakSaNikatvavyAghAte'pi / tadubhayasaMskArajanitamiti na ca saMskArajanyatve pratyabhijJAnasya tatastattollekha eva syAnnedantollekha iti zaGkanIyam, ullekhavizeSe viSayatAvizeSasyaiva prayojakatvAd vahniparvatayoranuminomi nAnuminomItivaditi draSTavyam / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pradhAnalakSaNaviSayAvicchedasadbhAvAt kAlabhedAsiddherbuddhyasaJcaraNadoSAnavakAzAd buddherekatvagamanasya saJcaraNasya siddheriti cet, na, sarvathA kSaNikatvasyaiva bAdhanAta. kathaJcitkSaNikasya svasatsamaye svAsatsamaye cArthakriyopalabdheH / suvarNasya hi prativiziSTasya suvarNadravyatayA sata eva, kAryAkAratayA cAsata eva pUrvaparyAyAviziSTasyottarapariNAmavizeSAtmanotpadyamAnasya pratItiH parIkSaketarajanasAkSikA, svasatsamaye kAryakAraNaM savyagoviSANasyetaraviSANakaraNavannirasyamAnaM, svAsatsamaye ca mRtasya zikhinaH kekAyitakaraNavadapAkriyamANaM svayameva vyavasthApayati, iti kiM nazcintayA ? virodhAdidUSaNasyApi tayaivApasAritatvAt / so'yamAtmAdInAM svasatsamaye eva karmAdInAM ca svAsatsamaye eva jJAnasaMyogAdikAraNatvamanumanyamAnastathA sampratyayAdekasya svasadasatsamaye evaikakAryakaraNaM virodhAdibhirabhidravatIti kathaM sampratyayopAdhyAyaH ? samyakpratIyamAne'pi virodhamanurudhyamAnaH kva punaravirodhaM budhyeta ? dravyaparyAyayorabhedaikAntapratItiM svasamayAnurAgamAtreNAnanubhUyamAnAmapyaviruddhaviSayAM paribhASate iti kimanyatkAraNaM mahato'bhinivezAt ? tadevaM kathaJcit kSaNikatvasAdhane pratyabhijJAnaM nAnumAnaviruddham / nApi pratyakSaviruddhaM sarvasyedAnIntatayA pratyakSeNAnubhavAt, tena tasyAtItAnAgatatayAnubhavane'nAdyanantapariNAmAtmakasyAnubhavaprasaGgAdyogitvApatteH, sAmpratikatayAnubhavasyaiva kSaNikatvAnubhavarUpatvAt, kSaNamAtrasyaiva sAmpratikatvopapatteH, pUrvottarakSaNayoH sAmpratikatve'nAdyanantakSaNasantaterapi sAmpratikatvAnuSaGgAdatItAnAgatavyavahAravilopAt / na caivaM kSaNikaikAntasya pratyakSataH prasiddhaH kathaJcidakSaNikatvavirodhaH, paryAyAkAratayArthasyedAnIntanatayAnubhavavicchede'pi dravyatayA tadavicchedAt, tadvicchede dravyatvavirodhAt / zazvadavicchinnedAnIntanatvasya dravyatvAdanityatvaikAntasyAvyavasthitenityatvaikAntavat / (bhA0) tadekAntadvaye'pi parAmarzapratyayAnupapatteranekAntaH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kathaM sampratyayopAdhyAyaH kathaM vizvAsaguruH ? na kathaJcit, pratyekAvirodhavat samudAyAvirodhasyAnubhavasAkSitvAditi bhAvaH / idAnIntanatayeti, na ca kSaNasyAyogyatayA pratyakSe bhAnAyogaH, sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA (mImAMsAzlokavArtika-84) iti vacanAditi vAcyam, yogyopasarjanatayA'yogyasyApi vartamAnakSaNasya kSayopazamopanItasya pratyakSe bhAnAvirodhAt, saMsargatayA vA'stu tadbhAnAvirodha iti dig / yogitvApattiH tatpratyakSasya Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 dvitIyo bhAgaH [pari03-kA0 56] syAnnityameva sarvaM syAdanityameveti siddhaH / [sthityabhAve pratyabhijJAnaM na sambhavati / ] (bhA0) sthityabhAve hi pramAturanyena dRSTaM nAparaH pratyabhijJAtumarhati / pUrvottarapramAtRkSaNayoH kAryakAraNabhAvalakSaNe (bhA0) sambandhavizeSe'pi pitreva dRSTaM putro na pratyabhijJAtumarhati / tayorupAdAnopAdeyalakSaNaH (bhA0) sannapyatizayaH pRthaktvaM na nirAkaroti pRthaktve ca pUrvAparakSaNayoH pratyavamarzo na syAt / yadeva hi pRthaktvaM (bhA0) tadevAnyatrApi pratyavamarzAbhAvanibandhanaM, sarvatra tadavizeSAt / yadi punarekasantatipatiteSu pratyavamarzo na punarnAnAsantatipatiteSu pRthaktvAvizeSe'pi vAsanAvizeSasadbhAvAditi mataM tadA saivaikasantatiH kvacideva kutaH siddhA ? pratyabhijJAnAditi cet, tahi / (bhA0 ) ekasantatyA pratyabhijJAnaM pratyabhijJAnabalAccaikasantatiriti vyaktamitaretarAzrayaNametat / na ca pakSAntare samAnaM, sthiteranubhavanAt / na hyekadravyasiddheH pratyabhijJAnaM pratyabhijJAnAccaikadravyasiddhiH syAdvAdibhiriSyate, yena tatpakSe'pi parasparAzrayaNaM, bhedajJAnAd bhedasiddhivadabhedajJAnAt sthiteranubhavAbhyupagamAt / / (bhA0) tadvibhramakalpanAyAmutpAdavinAzayoranAzvAsaH, tathAnubhavanirNayAnupalabdheryathA svalakSaNaM parigIyate / so'yaM pratikSaNamutpAdavinAzau sarvathA sthitirahitau sakRdapyanizcinvanneva sthityanubhavanirNayaM vibhrAntaM kalpayatIti kathaM na nirAtmaka eva ? [nityaikAntapakSe'pi pratyabhijJAnaM na sambhavati] (bhA0 ) tatraitastyAt svabhAvAvinirbhAge'pi na saGkalanaM darzanakSaNAntaravat / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na hyekasmindarzanaviSaye kSaNe'vinirbhAge'pi pratyabhijJAnamastIti / (bhA0) satyamekAnte evAyaM doSaH, sarvathA nitye paurvAparyAyogAt pratyabhijJAnAsambhavAt / (bhA0 ) tataH kSaNikaM kAlabhedAt / na cAyamasiddhaH, (bhA0) darzanapratyabhijJAnasamayayorabhede tadubhayAbhAvaprasaGgAt / darzanasamayasyAbhede tannirNayAnupapatteH, pratyabhijJAnasamayasyAbhede pUrvAparaparyAyavyApyekadravyapratyavamarzAsambhavAt / tato darzanakAlo'vagrahehAvAyadhAraNAtmakanirNayaheturbhinna eva, pratyabhijJAnakAlazca punastadarzanasmaraNasaGkalanaheturiti pratipattavyam / (bhA0) kiJca pakSadvaye'pi jJAnAsaJcArAnuSaGgAdanekAntasiddhiH / na hi nityatvaikAntapakSavatkSaNikaikAntapakSe'pi jJAnasaJcAro'sti, tasyAnekAnte eva pratIteH / kevalam (bhA0) apoddhArakalpanayA kathaJcijjAtyantare'pi vastuni pratyabhijJAnAdinibandhane sthityAdayo vyavasthApyeran / sarvathA jAtyantare tadapoddhArakalpanAnupapatteH sthityAdisvabhAvabhedavyavasthAnAghaTanAt, sarvathA tadajAtyantaravat / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam yogipratyakSatvApattiH / tataH kSaNikaM kAlabhedAditi nAnAkSaNasambandhabhedAdityarthaH / apoddhArakalpanayeti apoddhArakalpanA tattannimittabhedavivecanaM, kathaJcijjAtyantare= sakhaNDadharmatAdAtmyasahiSNAvakhaNDapadArthe / sarvathA jAtyantare sarvathA nitye sarvathA'nitye ca parasparanirapekSe / azakyavivecanatvasyaikatvanibandhanatve'tiprasaGgamAzaGkate-na cetyAdinA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 3-kA. 56] 513 [ekasmin vastuni utpAdAditrayeNa svabhAvabhede satyapi nAnAtvavirodhAdidoSA na sambhavanti / ] (bhA0) na ca svabhAvabhedopalambhe'pi nAnAtvavirodhasaGkarAnavasthAnuSaGgazcetasi grAhyagrAhakAkAravat / na hyekasya vastunaH sakRdanekasvabhAvopalambhe nAnAtvaprasaGgaH, saMvidvedyavedakAkArANAM nAnAjJAnatvaprasaGgAt / teSAmazakyavivecanatvAdekajJAnatve sthitijanmavinAzAnAmapi kvacidekavastutvamastu, tadavizeSAt / kvacidekatra rUparasAdInAmapyazakyavivecanAnAmekavastutvApattirnAniSTakAriNI, teSAM nAnAvastutvAniSTeH / na cAtmAkAzAdInAM dezAbhede'pyazakyavivecanatvaM, teSAM paraikadravyatAdAtmyAbhAvAt / sattaikadravyatAdAtmye punarekavastutvamiSTameva syAdvAdinAm / ___ ekaM dravyamanantaparyAyam iti vacanAt [ ] / tato na vaiyadhikaraNyam / etenobhayadoSaprasaGgo'pAsto, vedyAdyAkArAtmabodhavadutpAdAdyAtmavastuno jAtyantaratvAt, acaurapAradArikavaccaurapAradArikAbhyAm / na caivaM virodhaprasaGgaH, tasyAnupalambhasAdhanAdekatraikadA zItoSNasparzavat, sthityAdiSu copalambhasadbhAvAdekavastunyekadAnupalambhAsiddheH saMvidi vedyAdyAkAravat / etena saMzayaprasaGgaH pratyuktaH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam - azakyavivecanatvaM tatrAsiddham, Azrayabhedena vivecanazakterityuttarayati-teSAmityAdinA tatraikadravyamityantena / sadAdyAtmanA''kAzAdInAM tAdAtmyAzrayaNe tu saGgrahanayArpaNayA dezAbhedenaikadravyatvamiSTamevetyAha-tAdAtmye punarityAdinA idaM tu dhyeyam, sattvAdinAtmAkAzAdInAmekatvaM yadyapi ekajAtIyatvavyavahAranibandhanaM, na tvekadravyatvavyavahAranibandhanaM, ghaTAdiparyAye mRdAdau sattvAdinaikadravyatvAniSTeH, tathApi sattvAdiparyAye dravyatvenaivordhvatAsAmAnyatvAtsadAtmanaikadravyatvaM sarvatrAviruddhaM, tathA vyavahArazca sattvAdiparyAptyAzrayatAvacchedakAvacchedenaiva, tena sarvamekaM dravyaM sadavizeSAditivat ghaTa eka dravyamityAdirna prayoga iti sUkSmamIkSitavyam / ubhayadoSaprasaGga ekatvAnekatvapakSayoH saugatAdvaitavAdyApAditadoSApattiH / acaureti caurAtpAradArikAcca yathA'caurApAradAriko jAtyantaraM, tathA kevalAdutpAdAdestrayAtmakaM vastu iti bhAvaH / anupalambha sAdhanatvAditi, ekagrahapratibandhakagrahaviSayatvasyaivAnyatra virodhapadArthatvokte riti bhAvaH / 1. sAdhanAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sthityAdhupalambhasya calanAbhAvAt / tata eva na saGkaraprasaGgaH, sthityAtmanyutpAdavinAzAnupalambhAdutpAdavinAzayozca sthityanupalabdheH / ekavastuni yugapatsthityAdhupalambhAtsaGkara iti cet, na parasparamasaGkarAdutpAdAdInAm / tadvati tu saGkaro vastulakSaNameva / etena vyatikaraprasaGgo vyudastaH, sthityAdInAM parasparagamanAbhAvAt saMvidi vedyAdyAkAravat / tata eva nAnavasthA, sthityAtmani janmavinAzAniSTerjanmAtmani sthitivinAzAnupagamAdvinAze sthitijanmAnavakAzAt pratyekaM teSAM trayAtmakatvAnupagamAt / na caivamekAntAbhyupagamAdanekAntAbhAvaH, samyagekAntasyAnekAntena virodhAbhAvAt, nayArpaNAdekAntasya pramANArpaNAdanekAntasyaivopadezAt tathaiva dRSTAbhyAmaviruddhasya tasya vyavasthiteH // 56 // ke na punarAtmanA'nutpAdavinAzAtmakatvAtsthitimAtraM ? ke na cAtmanA vinAzotpAdAveva ? kathaM ca tat trayAtmakameva vastu siddham ? iti bhagavatA paryanuyuktA ivAcAryAH prAhu: na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAtte sahaikatrodayAdi sat // 57 // pUrvottarapariNAmayoH sAdhAraNaH svabhAvaH sAmAnyAtmA dravyAtmA / tena sarvaM vastu notpadyate na vinazyati ca vyaktamanvayadarzanAt / gunapunarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti cet, na vyakta miti vizeSaNAt, pramANena bAdhyamAnasyaikatvAnvayasyAvyaktatvAt / na cAtrAnvayaH pramANaviruddhaH, satyapratyabhijJAnasiddhatvAt / tato'nvitAtmanA sthitireva / tathA vinazyatyutpadyate ca sarvaM vastu vizeSAnubhavAt / bhrAntavizeSadarzanena zukle zo pItAdyAkArajJAnalakSaNena vyabhicAra iti cet, na vyaktamiti vizeSaNasyAnuvRtteH / na hi bhrAntaM vizeSadarzanaM vyaktaM yena tadapi pUrvAkAravinAzAjahavRttottarAkArAvinAbhAvi syAt / na ca prakRte vizeSadarzanaM vyaktaM bAdhakAbhAvAt / nityaikAntagrAhi pramANaM bAdhakamiti cet, na tasya nirastatvAt / na caivaM bhinnapratyayaviSayatvAdutpAdavinAzamAtraM sthitimAtraM ca padArthAntaratayAvatiSThate, tasya vastvekadezatvAnnayapratyayaviSayatvAt, sthityAditrayasya samuditasya vastutvavyavasthiteH, tasya pramANapratyayagocaratvAt, sahaikatrodayAdi saditi Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 3-kA0 57] 515 pratipAdanAt, tathaiva utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti sUtrakAravacanAt tattvA0 5.30 ] / na cedaM yuktirahitaM, tathA yuktisadbhAvAt / [pratyekaM vastu calAcalasvarUpamityasya samarthanam / ] (bhA0) calAcalAtmakaM vastu kRtakAkRtakAtmakatvAditi / na cAtra heturasiddhaH, pUrvarUpatyAgAvinAbhAvipararUpotpAdasyApekSitaparavyApAratvena kRtakatvasiddhaH, sadA sthAsnusvabhAvasyAnapekSitaparavyApAratvenAkRtakatvanizcayAt / (bhA0) na hi cetanasyAnyasya vA sarvathotpattiH, sadAdisAmAnyasvabhAvena sata evAtizayAntaropalambhAd ghaTavat kathaJcidutpAdavigamAtmakatvAdityAdi yojyam / nApi vinAza eva, tata eva tadvat / na ca sthitireva, vizeSAkAreNotpAdavinAzavata eva sadAdisAmAnyena sthityupalambhAd dravyaghaTavat / iti hi pRthagupapattiryojyate / sadAdisAmAnyena satastantvAderghaTAkArAtizayAntaropalambhaprasaGga iti cet, na, svabhAvagrahaNAt / sadAdisAmAnyaM hi yatsvabhAvabhUtaM ghaTasyopAdAnadravyamasAdhAraNaM tadbhAvena pariNamadupalabhyate / tenaiva sato'tizayAntarAdhAnaM ghaTo yathA prativiziSTaghaTayogyamRdravyAdisvarUpeNa, na punaH sAdhAraNena tantvAdigatasAmAnyena, aSTasahastrItAtparyavivaraNam calanAbhAvAditi calitapratipattereva saMzayalakSaNatvAt, calitatvaM caikadharmikaviruddhanAnAkoTikajJAnatvamiti virodhAbhAve jJAne tadasiddheriti bhAvaH // 56 // bhASye calAcalAtmakamiti utpAdavyayAtmanA calAtmakaM dhrauvyAtmanA cA'calAtmakamityarthaH / ghaTayogyamRdravyAdisvarUpeNeti, tacca svarUpaM ghaTopAdAnakAraNatAvacchedako ghaTasAmagrInAzyatAvacchedakazca dharmavizeSaH tadubhayaikyakalpanAyAM lAghavAt, etena kapAlatvAdinA ghaTAdhupAdAnakAraNatvaM naiyAyikAdyabhimataM apAstam kapAlAdinAze ghaTAdisAmagryA ahetutvAt, ekasmAdeva mRtpiNDAccakrAdivyApAreNa ghaTotpattidarzanAt, saGghAtabhedAbhyAM ghaTAdeva ghaTAntarotpattezca, kapAlatvaghaTatvAdinA hetutve mAnAbhAvAcca / na punaH sAdhAraNeneti vyApyadharmAvacchinnena vyApakadharmAvacchinnasyAnyathAsiddhinirUpaNAdityarthaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nApi sAdhAraNAsAdhAraNena pArthivatvAdisAmAnyenAviziSTaghaTopAdAnamRdAdisAmAnyena vA prAksato'tizayAntaropalabdhiryena tantvAderapi ghaTapariNatiprasaGgaH / nApi ghaTavinAzottarakAlamapyasAdhAraNamRdAdisAmAnyasvabhAvena sattvAvizeSAd ghaTotpattiH prasajyate, tatprAgabhAvAtmakasya satastadbhAvenotpattidarzanAt, pazcAdabhAvAtmakasya sato'pi tadadarzanAt / na caivaM prAgasata evotpattiniyamAd ghaTasya kathaJcitprAgasattvamayuktaM, prAgabhAvasya bhAvasvabhAvasya pUrvaM vyavasthApanAt / tasyAbhAvasvabhAvatve savyetaragoviSANAdInAM sahotpattiniyamavatAmupAdAnasaGkaraprasaGgaH, prAgabhAvAvizeSAt / tato yathA svopAdAnAtsavyaviSANasyotpattistathA dakSiNaviSANopAdAnAdapi tatra tasyotpatteH prAgabhAvasiddheH, yatra yadA yasya prAgabhAvastatra tadA tasyotpattiriti niyamakalpanAyA api tatra bhAvAt / svopAdAnetaraniyamazca kutaH syAt ? prAgabhAvaniyamAditi cetsamAnasamayajanmanAM sa eva kutaH ? tadutpattiniyamAditi cet, so'pi kutaH ? svopAdAnaniyamAditi cet, svopAdAnetaraniyamaH kutaH syAt ? ityAdi punarAvartate iti cakrakam / savyaviSANasyotpattiriti pratyayavizeSAdutpattiniyamo'pi na zreyAn, kArakapakSasya vicArayitumArabdhatvAt / jJApakapakSe tu prAgabhAvaniyamo'pi tatpratyayavizeSAdeveti notpattyA prAgabhAvAvagatiH, prAgabhAvAdapyutpattiniyamanizcayaprasakteritaretarAzrayasya durnivAratvAt / tato notpatteH prAgabhAvaH kAryasyAbhAvAtmakastasya bhAvasvabhAvasyaivAbAdhitapratItiviSayatvAt / prAgabhAvAbhAvasya kAryotpAdarUpatvAt // 57 // tathA hi kAryotpAdaH kSayo hetorniyamAllakSaNAtpRthak / na tau jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // - aSTasahasrItAtparyavivaraNam prAgabhAvasiddhiriti' tattadvyaktyupAdAnarUpaprAgabhAvasiddhirityarthaH / tatra bhAvAditi kAryabhedaprayojakabhedapratiyogyupAdAnAtmakaprAgabhAvavizrAntatvAditi bhAvaH / pratiyogibhedenAbhAvabhede tvaGgIkriyamANe ekapratiyogikAbhAvacatuSTayasyaikyApatiH, tattatkAlasaMsargAvacchinnapratiyogitvAdinA'bhAvAbhyupagame tu tattadAdheyatvAdinA ghaTasattvAderapi bhedApattirityAdhuktaM kAryadravyamanAdi syAd ityAdikArikAvyAkhyAne prathamapariccheda eva // 57|| 1. siddheH iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 58] __upAdAnasya pUrvAkAreNa kSayaH kAryotpAda eva hetoniyamAt / yastu tato'nyastasya na hetorniyamo dRSTo yathAnupAdAnakSayasyAnupAdeyotpAdasya ca / niyamazca hetorupAdAnakSayasyopAdeyotpAdasya ca / tasmAdupAdAnakSaya evopAdeyotpAdaH / na tAvadatrAsiddho hetuH kAryakAraNajanmavinAzayorekahetukatvaniyamasya supratItatvAt, tayoranyatarasyaiva sahetukatvAhetukatvaniyamavacanasya nirastatvAt / [yaugo'pi utpAdavinAzau ekahetukau na manyate tasya nirAkaraNam] nanUpAdAnaghaTavinAzasya balavatpuruSapreritamudgarAdhabhighAtAdavayavakriyotpatteravayavavibhAgAtsaMyogavinAzAdeva pratIterupAdeyakapAlotpAdasya tu svArambhakAvayavakarmasaMyogavizeSAdereva sampratyayAt tayorekasmAddhe toniyamAsambhavAdasiddhameva sAdhanamiti cet, na asya vinAzotpAdakAraNaprakriyodghoSaNasyAprAtItikatvAd balavatpuruSapreritamudgarAdivyApArAdeva ghaTavinAzakapAlotpAdayoravalokanAt / tato ghaTAvayaveSu kapAleSu kriyaivotpadyate iti cet, saivaiko hetustayorastu / kriyAto'vayavavibhAgasyaivotpattiriti cet, sa evaikaM kAraNamanayorastu / vibhAgAttadavayavasaMyogavinAza eva dRzyate iti cet, sa eva tayorekaM nimittamastu / tadavayavasaMyogavinAzAdavayavino ghaTasya vinAza iti cet, sa eva kapAlAnAM tadavayavAnAM prAdurbhAvaH, iti kathaM naikahetuniyamaH siddhayet ? mahAskandhAvayavasaMyogavinAzAdapi laghuskandhotpattidarzanAt bhedasaGghAtebhya utpadyante iti vacanAt [tattvA0 5.26] / mithyaivedaM darzanaM sUtrakAravacanaM ca bAdhakasadbhAvAditi cet, kiM tadbAdhakam ? svaparimANAdaNuparimANakAraNArabdhAni kapAlAni kAryatvAtpaTavadityanumAnaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam yastu tato'nya iti yastu tata upAdAnakSayAdanyakSayastasya nopAdeyotpAdahetvanvayavyatirekaprayuktAnvayavyatirekapratiyogitvamityarthaH / bhedasaGghAtebhya iti atrAsmadIyAH zlokAH saMyogAcca vibhAgAcca dravyamutpadyate dvayAt / vaijAtyaM vApi vaiziSTyaM kArye tatra prakalpyate // 1 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bAdhakamiti cet, na etadudAharaNasya sAdhyavikalatvAt / tantavo hi kimapaTAkArapariNatAH paTasya samavAyinaH paTAkArapariNatA vA ? na tAvadAdyaH pakSaH paTAkArApariNateSu tantuSviha paTa iti pratyayAsambhavAt / dvitIyapakSe tu na paTaparimANAdaNuparimANAstantavaH paTasya kAraNaM, teSAM paTasamAnaparimANatayA pratIteH samuditAnAmevAtAnavitAnAkArANAM paTapariNAmAzrayatvAdanyathAtiprasaGgAt / na hi tathApariNataM tadbhavati tadbhAvaH pariNAmaH iti vacanAt [tattvA0 5.41] / na caivaM pariNAmapariNAminorabhedaH syAt, pratyayabhedAtkathaJcid bhedasiddheH parasyApi tadbhede vivAdAbhAvAta, tantadravyapaTaparyAyayoranvayavyatirekapratyayaviSayatvAcca / tantadravyaM hi prAcyApaTAkAraparityAgena tantutvAparityAgena cApUrvapaTAkAratayA pariNamadupalabhyate - aSTasahastrItAtparyavivaraNam aNuvyaNukasaMyogA aNukotpattimicchatAm / tadvibhAgAdaNUtpattau pradveSaH kiMnibandhanaH // 2 // keyUrakuNDalIbhAve tatra svarNavadiSyatAm / sAdhAraNamupAdAnaM kSmAdi kiM cintayA'tra naH // 3 // tAdAtmyaniyatAdhArAdheyabhAvanibandhanam / kAraNaM pratyupAdeyaM vibhinnaM pariNAmi vA // 4 // tAvat saGghAtabhedA vA hetustacchAli vastu vA / gacchatyavinigamyatvamapyatraitat sahAyatAm // 5 // jAtyantarAtmake vastunyevaM kiJcinna duSyati / kAryAkAryabhidAbhedavyavasAyavyavasthiteH // 6 // saMyogavadvibhAge'pi vaijAtyasya vyavasthitau / ekasya hetutA'nyasya neti mohavijRmbhitam // 7 // saMyoge samavAyazceddhetutAyA niyAmakaH / mRdravye savibhAge stAdaMzAMzo vA vibhajyatAm // 8 // svadhvaMsatvena yogenopAdAnaM heturastu vA / / tadrvyavyAptiratra syAnnabhovyAptivadArthikI // 9 // saMyogajanyatA janyadravye hi bhavatocyate / mayA tatra vijAtIya iti gauravabhI: kutaH ? // 10 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari03-kA0 58] paTAkArastu pUrvAkArAd vyatirikta iti siddhaM, sarvathA tyaktarUpasyApUrvarUpavartina evopAdAnatvAyogAdaparityaktAtmapUrvarUpavartivat tathApratItena'vyabhAvapratyAsattinibandhanatvAdupAdAnopAdeyabhAvasya / bhAvapratyAsattimAtrAttadbhAve samAnAkArANAmakhilArthAnAM tatprasaGgAt, kAlapratyAsattestadbhAve pUrvottarasamanantarakSaNavartinAmazeSArthAnAM tatprasakteH dezapratyAsattestadbhAve samAnadezAnAmazeSatastadbhAvApatteH saddavyatvAdisAdhAraNadravyapratyAsatterapi tadbhAvAniyamAt / asAdhAraNadravyapratyAsattiH pUrvAkArabhAvavizeSapratyAsattireva ca nibandhanamupAdAnatvasya svopAdeyaM pariNAmaM prati nizcIyate / taduktaM tyaktAtyaktAtmarUpaM yatpUrvApUrveNa vartate / kAlatraye'pi tadrvyamupAdAnamiti smRtam // [ yatsvarUpaM tyajatyeva yanna tyajati sarvathA / tannopAdAnamarthasya kSaNikaM zAzvataM yathA // [ ] iti / tato na tantuvizeSAkAraH paTasyopAdAnaM yenAlpaparimANAdeva kAraNAnmahAparimANasya paTasyotpatterudAharaNaM sAdhyazUnyaM na bhavet / hetuzcAnaikAntikaH, prazithilAvayavamahAparimANakArpAsapiNDAdalpaparimANanibiDAvayavakArpAsapiNDotpattidarzanAt / viruddhazcAyaM hetuH, pudgalAdidravyasya mahAparimANasya yathAsambhavaM sakSmarUpeNa sthalarUpeNa vA paryAyeNa vartamAnasya svakAryArambhakatvadarzanAta kAryatvasya mahAparimANakAraNArabdhatvena vyAptisiddheH svaparimANAdalpaparimANakAraNArabdhatvaviparItasAdhanAt / tato nedamanumAnaM bAdhakaM kapAlotpAdasya ghaTavinAzasya caikahetutvaniyamapratIterekasmAdeva mRdAdhupAdAnAttadbhAvasya siddherekasmAcca mudgarAdisahakArikalApAttatsampratyayAt, iti siddhyatyeva hetoniyamAtkAryotpAda eva pUrvAkAravinAzaH / [utpAdavinAzayoH sarvathA abhedo nAsti / ] na caivaM sarvathotpAdavinAzayorabheda eva, lakSaNAtpRthaktvasiddheH / tathA hi(bhA0) kAryakAraNayorutpAdavinAzau kathaJcidbhinnau bhinnalakSaNa - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - tathA'pratIteriti tyaktAtyaktAtmarUpatayA'pratIterityarthaH / asAdhAraNetyAdi AtA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sambandhitvAtsukhaduHkhavat / nAtrAsiddhaM sAdhanaM, kAryotpAdasya svarUpalAbhalakSaNatvAtkAraNavinAzasya ca svabhAvapracyutilakSaNatvAttayorbhinnalakSaNasambandhitvasiddheH / nApyanaikAntikaM viruddhaM vA, kvacidekadravye'pi pariNAmayoH kathaJcidbhedamantareNa bhinnalakSaNasambandhitvasyAsambhavAt / na ca tayorbheda eva, kathaJcidabhedagrAhakapramANasadbhAvAt / tathA hiutpAdavinAzau prakRtau ( bhA0 ) syAdabhinnau, tadabhedasthitajAtisaGkhyAdyAtmakatvAtpuruSavat / nAtrAsiddho hetu:, mRdAdidravyavyatirekeNa nAzotpAdayorabhAvAt / paryAyApekSayA nAzotpAdau bhinnalakSaNasambandhinau na tau, jAtyAdyavasthAnAt, saddravyapRthivItvAdijAtyAtmanaikatvasaGkhyAtmanA zaktivizeSAnvayAtmanA ca tadabhedAt tathaiva pratyabhijJAnAt, tadeva mRddravyamasAdhAraNaM ghaTAkAratayA naSTaM kapAlAkAratayotpannamiti pratIteH sakalabAdhakarahitatvAt, ya evAhaM sukhyAsaM sa eva ca duHkhI sampratItyekapuruSapratItivat / nanvevamutpAdavyayadhrauvyANAmabhedAt kathaM trayAtmakavastusiddhiH ? tatsiddhau vA kathaM tattAdAtmyam ? virodhAditi cet, na sarvathA tattAdAtmyAsiddheH kathaJcillakSaNabhedAt / tathA hi ( bhA0 ) utpAdavigamadhrauvyalakSaNaM syAdbhinnamaskhalannAnApratIteH rUpAdivat / sarvasya vastuno nityatvasiddherutpAdavinAzapratIteraskhalatvavizeSaNamasiddhamiti cet, na, kathaJcitkSaNikatvasAdhanAt / tata eva dhrauvyapratIteraskhalatvaM siddhaM, sarvathA kSaNikatvanirAkaraNAt / na cotpAdAdInAM kathaJcidbhinnalakSaNatvaM viruddhaM tadAtmano vastuno jAtyantaratvena kathaJcidbhinnalakSaNatvAdanyathA tadavastutvaprasaGgAt / utpAdAdayo hi parasparamanapekSAH khapuSpavanna santyeva / tathA hi ( bhA0 ) utpAdaH kevalo nAsti sthitivigamarahitatvAdviyatkusumavat / tathA sthitivinAzau pratipattavyau / aSTasahastrItAtparyavivaraNam navitAnarUpabhAvapratyAsattimattantudravyapratyAsattiH paTopAdAnatvanibandhanamityarthaH // 58 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 dvitIyo bhAgaH [pari0 3-kA. 59] sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpAdarahitatvAt tadvat / vinAzaH kevalo nAsti, sthityutpattirahitatvAt tadvadeva, iti yojanAt sAmarthyAdutpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi prakAzitaM bhavati, tadanyatamApAye sattvAnupapatteH / pratyekamutpAdAdInAM sattve trayAtmakatvaprasaGgAdanavasthetyapi dUrIkRtamanena, teSAM parasparamanapekSANAmekazaH sattvanirAkaraNAt // 58 // kiJca ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 59 // (bhA0) pratItibhedamitthaM samarthayate / sakalalaukikajanasyAcAryAH sa hi (bhA0) ghaTaM bhaGktvA maulinirvartane ghaTamaulisuvarNArthI tannAzotpAdasthitiSu viSAdaha|dAsInyasthitimayaM janaH pratipadyate iti / / aSTasahastrItAtparyavivaraNam // syAdvAdasiddhivAdaH // utpAdAdInAM trayANAmekarmiNyekakAlavRttitvaM vyavasthApayituM yuktimAha-ghaTamaulItyAdi payovrata ityAdikArikAdvayena, ekasyaikakAlInakAryatrayajanakatvAd vratatrayavyavasthApakatvAcca trayAtmakatvamityetadubhayasakSepArthaH / atrAsmAbhiH stambhatIrthanagare gopAlasarasvatyAdyekAntavAdipaNDitacakravAlaM pratyavalambitaM patraM, yathA aindrI zrIryatpadAmbhojasevAhevAkitAphalam / mahatAM mahanIyaM taM mahAvIramupAsmahe // iha hi bahavaH prANinaH sAhajikAbhisaMskArikAnekasaGkalpavikalpakallolAkulitacetasa utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sarvaM vastvanubhavanto'pi samyagdarzanajIvAtutathA vidhakSayopazamAbhAvAttathAtvena na pratipadyante, pratyuta parijJAtapravacanopaniSadastathAtvena pratipadyamAnAn prati pratyavatiSThante, tAn pratIdamAcakSmahe / sarvaM khalvAdIpamAvyomapadArthajAtaM na sarvathA'nityaM, nApi sarvathA nityaM, pradIpAderapi sarvathA'nityatve pudgalaparamANutvAdinA'pi dhvaMsaprasaGgAt / avayavAvayavibhAvasya samavAyAdisambandhanibandhanatve tatrApi sambandhAntarAnveSaNe'navasthAnAttAdAtmyenaiva tattvavyavasthitau paramANuparyantamapi kathaJcidavaya Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 aSTasahasrItAtparyavivaraNam ___ ghaTArthinaH zokasya ghaTanAzanibandhanatvAt, maulyarthinaH pramodasya maulyutpAdanimittatvAt, suvarNArthino mAdhyasthyasya suvarNasthitihetukatvAt, tadviSAdAdInAM (bhA0) nirhetukatve tadanupapatteH / pUrvatadvAsanAmAtranimittatve'pi tanniyamAsambhavAt / tadvAsanAyAH prabodhakapratyayaniyamAnniyatatvAdviSAdAdiniyama iti cet, tarhi nAzotpAdAnvayA eva vAsanAprabodhapratyayA iti pAramparyAtta eva zokAdihetavo bahiraGgAH / antaraGgAstu mohanIyaprakRtivizeSodayA iti teSAM vAsaneti nAmamAtraM bhidyeta, nArthaH, syAdvAdibhirbhAvamohavizeSANAM vAsanAsvabhAvatopagamAt / tataH siddhaM laukikAnAmutpAdAditrayAtmakaM vastu, tatpratIterbhedasiddheH // 59 // kiJca aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyabhedasiddheH, AkAzAderapi sarvathA nityatve saMyogAdisvabhAvaparityAgena 'vibhAgAdisvabhAvopAdAnAnupapatteH, pUrvarUpaparityAgasyaivAnityatvalakSaNatvAt / (zaGkA) saMyogavibhAgAdikramikanAnAkAryajananaikasvabhAvamevAkAzAdikamiti na svabhAvabheda iti cet, ayamevaikAnekasvabhAvasaMvalanavAdaH, anyathA yena svabhAvena saMyogajanakamAkAzaM tenaiva vibhAgajanakamityabhyupagame saMyogavibhAgayorekatvaprasaGgaH / kiM ca janakatvaM zaktireveti kAryabhedena tadbhedAvazyakatve svabhAvabhedo duSpariharaH, zaktizaktimatorapi tAdAtmyAtiriktasambandhAbhAvAt / tathA ca vastunaH kathaJcinnityAnityatvasiddhau yena rUpeNa nityatvaM tena rUpeNa dhrauvyaM, yena cAnityatvaM tenotpAdavyayAvityevaM trilakSaNaM jagaditi prAcInaH pariSkRtaH panthAH / vastutaH kSaNasambandhaH kSaNe tAdAtmyarUpaH kSaNaviziSTapadArthe ca paraivizeSaNatAvizeSarUpa: kalpanIya iti gauravaM, mayA ca sarvatra tAdAtmyarUpa eva kalpanIya iti lAghavAcchuddharjusUtranayAdezena sarvasya kSaNaparyAyAtmakatvasiddhiH, azuddharjusUtranayAdeze'pi pratItivyavahArAdyanurodhena viziSTAviziSTayorbhedadhrauvye kSaNaviziSTapadArtharUpaparyAyabhedastAvadAvazyakaH / na ca viziSTabhede'nantapadArthakalpanApatti gauravaM, parasyApi viziSTanirUpitAdhikaraNatAnantyakalpanena taulyAt / na ca dravyatvAdereva guNakarmAnyatvaviziSTasattAdhAratAtvakalpanAtparasya nAdhikakalpanamiti vAcyam, tathApi paTatvAbhAvaviziSTasattAdhAratAtvasya ghaTatvAdinAnAsvarUpatvakalpane gauravasya paTatvAbhAvasvarUpatvakalpane cAtiprasaGgasya duruddharatvAt / na ca 1. vibhAvAdi iti ha0 pra0 pAThaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 3 - kA0 60 ] payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavrato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam // 60 // 523 ( bhA0 ) lokottaradRSTAntenApi tatra pratItinAnAtvaM vinAzotpAdasthitisAdhanaM pratyAyayati, dadhipayo'gorasavratAnAM kSIradadhyubhayavarjanAt kSIrAtmanA nazyaddadhyAtmanotpadyamAnaM gorasasvabhAvena tiSThatIti / aSTasahastrItAtparyavivaraNam viziSTAviziSTabhede viziSTasattAnizcaye'pi sattAsaMzayaH syAditi vAcyam, tavApi viziSTAbhAvasyAtiriktatayA sattAnizcayatvasya viziSTasattAsaMzayavyAvRttatvAbhAvAt viziSTasattAnizcayatvena pRthakpratibandhakatvakalpanadhrauvye mayA'pi tathAtvasya vyAvarttakatayaiva vA pratibandhakatvasya vAcyatvAditi dig / T evaM zuddhaparyAyAtmanA pratikSaNamutpAdavyayau pratyabhijJAdyanurodhena ca dravyAtmanA dhrauvyaM dhruvamiti siddhyati sarvatra trailakSaNyam / etena yaducyate parairviziSTabhedAbhyupagame tattedantAviziSTayorapi bhede pratyabhijJAmAtrAprAmANye sthairyoccheda iti, tadapAstaM draSTavyam, pratyabhijJAyA bhedAbhedasaMsargakatvasya sthairyasya cotpAdavyayasaMvalitasyaiva prAmANikatvAt / etenaiva ca so'yaM devadatta iti vAkye tatkAlaviziSTaitatkAlaviziSTayorabhedasya virodhAdvizeSaNavizeSyabhAvAnupapatteH zuddhadevadattavyaktau lakSaNA svIkarttavyetyetaddRSTAntabalena tattvamasItyAdivAkye'pi parokSatvaviziSTacaitanyasya tatpadArthasya pratyakSatvaviziSTacaitanyarUpatvaM padArthena sahAbhedavirodhAdakhaNDabrahmaNi jahadajahallakSaNA svIkarttavyeti tattvaM padArthazodhanaM kurvadbhirvedAntibhiryaducyate, tadapAstaM draSTavyam, so'yaM devadatta iti vAkye lakSaNAbhyupagame bIjAbhAvAttattedantAviziSTayorbhedAbhedasya sArvajanInatvena virodhAbhAvAt, na hi pratyakSasiddhe'rthe virodho nAma, na cAparArthapratyakSAtmakaM vAkyaM na pratyakSAbham / na ca zuddhabrahmaNi zakyasambandharUpA bodhyasambandharUpA vA lakSaNA'pi saGgacchate, tAttvike'rthe'nirvacanIyasaMsargasya yuktyasahatvAt, mAyikasaMsargasyApi mAyikatvAt / (zaGkA) tatra yuktyasahatvaM bhUSaNaM na tu dUSaNamiti cet, tarhyadhiSThAnaparyantamapi mAyikatvameva yuktaM, mAyopamaM vai sakalaM jagat [ ] iti zrutyavalambanasya sattvAditi mAdhyamikamatameva svIkriyatAM, mucyatAM vedAntAzrayeNArddhajaratIyanyAya iti kimativistareNa / tattvamasItyAdivAkyArthastu kevalajJAnAdipariNativiziSTaparamAtmarUpatatpadArthena saha samyagdarzanAdipariNativiziSTAntarAtma' tvaM' padArthasya bhedAbhedatAtparyeNa samAdheyaH svasamayAvirodhibhiH samyagdRSTibhiriti kimaprakRtena / ' Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 aSTasahastrItAtparyavivaraNam paya eva mayAdya bhoktavyamiti vratamabhyupagacchato dadhyutpAde'pi payasaH sattve dadhivarjanAnupapatteH dadhyeva mayAdya bhoktavyamiti vrataM svIkurvataH payasyapi danaH sattve payovarjanAyogAt, agorasaM mayAdya bhoktavyamiti vratamaGgIkurvato'nusyUtapratyayaviSayagorase dadhipayasorabhAve tadubhayavarjanAghaTanAt, pratIyate ca tattavratasya tattadvarjanam / (bhA0) tatastattvaM trayAtmakam / [vastu trayAtmakameva punaH anantadharmAtmakaM kathaM siddhyet ?] na caivamanantAtmakatvaM vastuno viruddhyate, pratyekamutpAdAdInAmanantebhya utpadyamAnavinazyattiSThadbhyaH kAlatrayApekSebhyo'rthebhyo bhidyamAnAnAM vivakSitavastuni tattvato'nantabhedopapatteH, pararUpavyAvRttInAmapi vastusvabhAvatvasAdhanAt, tadavastusvabhAvatve sakalArthasAryaprasaGgAt / tathA tattvasya trayAtmakatvasAdhane'nantAtmakatvasAdhane ca nityAnityo bhayAtmakatvasAdhanamapi prakRtaM na viruddhayate, sthityAtmakatvavyavasthApanena kathaJcinnityatvasya vinAzotpAdAtmakatvapratiSThApanena cAnityatvasya sAdhanAt / tataH sUktaM-sarvaM vastu syAnnityameva, syAdanityameveti / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kiJca bhAvAbhAvayoH pratiyogyanuyogibhAvasya vizeSaNavizeSyabhAvasya ca svarUpasambandhatayaiva vizrAma iti sarvaM sarvAtmakaM jagat AsattipATavAbhyAsaprayojanAdinA ca pratiniyataparyAyagraha iti nAtiprasaGgaH / ata evaikajJatvasarvajJatvayornAntarIyakatvaM siddhAntasiddham, tathA cAnuvRttivyAvRttidvArA svaparaparyAyotpAdavyayAvacchinnaM dhrauvyaM sarvatrA'nAyAsasiddhamiti draSTavyam / na ca virodhaH, paryAyatvAvacchedenotpAdavyayayordravyatvAvacchedena dhrauvyasya cAvirodhAt, anyathA gotvAvacchedena gavyazvabhedasya brahmatvAvacchedena tadabhedasya cAvirodha aupaniSadAbhimato'pi kathaM syAd ? ityuparamyate / syAnnityamevetyAdi atra ca nityatvAnityatvAdivyavahAre AkAzaghaTAdau dravyArthatvaparyAyArthatvayostulyavadAkAzatvaghaTatvAdInAM ca syAtpadadyotanamaryAdayA pratisvaM grahAnnAtiprasaGgaH, nayavAkye'pi yaddharmaviziSTavizeSyavAcakapadasamabhivyAhAreNa nityatvAdiviziSTavAcakaM padaM prayujyate taddharmAvacchedena tatra nityatvAdibodhane eva tatsAkAGkSamityAkAzamanityaM ghaTo nitya ityAdernayavAkyasya na prayoga: vyApakasAmAnAdhiraNyarUpavyAptipakSe Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari0 3-kA0 60] 525 evaM syAdubhayameva, syAdavaktavyameva, syAnnityAvaktavyameva, syAdanityAvaktavyameva, syAdubhayAvaktavyamevetyapi yojanIyam / yathAyogametatsaptabhaGgIvyavasthApanaprakriyAmapi yojayennayapramANApekSayA sadAyekatvAdisaptabhaGgIprakriyAvat // 60 // nityAyekAntagartaprapatanavivazAnprANino'narthasArthAduddhartuM netumuccaiH padamamalamalaM maGgalAnAmaladvyam / syAdvAdanyAyavartI prathayadavitathArthaM vacaH svAmino'daH prekSAvattvAtpravRttaM jayatu vighaTitAzeSamithyApravAdam // 1 // [sragdharA] ityAptamImAMsAlaGkRtau tRtIyaH paricchedaH // 3 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam dhUmo vahnivyApyo na rAsabhastathetyAderitthameva nyAyAbhiyuktairUpapAditatvAditi zivam // 60 // jagajjaitraM patraM zucinayapavitraM kila mayA, yamAlambya nyastaM kumatazatamastaMgamayati / asau nityAnityAdyakhilagamabhaGgapraNayane, paTiSThaH syAdvAdo dizatu mudamujjAgaradhiyAm // 1 // pavitraM patraM me vizadazatapatraM zrutasurI karakrIDApAtraM pramadamatimAtraM janayatu / suvAllabhyAH sabhyA idamagurumAjJAsiSuritaH prakRSTaM kalpadrorapi phalamabhyaM kRtadhiyAm // 2 // kRtvA yatnamanekapaNDitavatImadhyAsya kAzImabhUdbhaTTAcAryapurandarebhya iha yastarkeSvadhItI bhRzam / tatsparddhA vitanoti ko'pi jaTilo yadyalpapAThasmayI, tatki kumbhakRtA bhaviSyati kaliH sArddhaM trilokIkRtaH // 3 // [zArdUla0] adhItAstarkAH zrInayavijayavijJAMhibhajanaprasAdAd ye teSAM pariNatiphalaM zAsanaruciH / ihAMzenApyuccairavagamaphalA yA sphurati me, tayA dhanyaM manye janurakhilamanyat kimadhikam // 4 // iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe tRtIyaH paricchedaH sampUrNaH // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturthaH paricchedaH // kAryakAraNanAnAtvaM guNaguNyanyatApi ca / sAmAnyatadvadanyatvaM caikAntena yadISyate // 61 // jIyAdaSTasahastrI devAgamasaGgatArthamakalaGkam / gamayantI sannayataH prasannagambhIrapadapadavI // 1 // kAryagrahaNAtkarmaNo'vayavino'nityasya guNasya pradhvaMsAbhAvasya ca grahaNaM, kAraNavacanAt samavAyinastadvataH pradhvaMsanimittasya ca / guNazabdAnnityaguNapratipattiH, guNivacanAttadAzrayasya / sAmAnyAbhidhAnAtparAparajAtipratyayaH / tadvadvacanAdarthapratyaya iti / kriyAtadvatoravayavAvayavinorguNaguNinovizeSatadvato: sAmAnyatadvatorabhAvatadvizeSyayozcAnyataiva, bhinnapratibhAsatvAt sahyavindhyavadityuktaM bhavati / na cAtrAsiddho hetu:, sAdhyadharmiNi bhinnapratibhAsatvasya sadbhAvanizcayAt / tata eva na sandigdhAsiddho'jJAtAsiddho vA / nApyanyatarAsiddho, vAdiprativAdinoravivAdAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadIyaM nAmApi smRtimupagataM vighnapaTalIM, mahAmantraprAyaM prazamayati doSAmiva raviH / mudo'saGkhyAH zaGkhazvaravibhurasau yacchatu parAH / jarAsandhakSiptAcyutabalajarAtaGkaharaNaH // 1 // [zikhariNIvRttam] caturthe kAryakAraNAdibhedAbhedasyAdvAdasAdhanArthamupakramaH kAryakAraNetyAdikArikayA / tadbhedaikAntAbhyupagamapradarzanaM tadUSaNamagrimakArikAyAm / guNazabdAnnityaguNapratipattiriti anityaguNasya kAryapadena pUrvameva grahaNAdatra guNapadasya vizeSaparatvAditi bhAvaH / arthapratyaya iti arthapadasya vaizeSikaparibhASayA dravyAditrayArthatvAttattrayapratItirityarthaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari04-kA. 61] 527 [kecittaTasthA jainAdayaH zaGkante vaizeSikAH svapakSaM poSayantaH samAdadhate / ] bhinnapuruSapratibhAsaviSayeNAbhinnenArthena vyabhicAra iti cet, naikapuruSApekSayA bhinnapratibhAsatvasya hetutvAt / tathApi krameNaikapratipattRbhinnapratibhAsaviSayeNaikena vastunAnekAnta iti cet, na, bhinnalakSaNatvasya bhinnapratibhAsatvasya hetutvAt / bhinnaM hi lakSaNaM kAryakAraNayorguNaguNinoH sAmAnyatadvatozca pratibhAsate / na caikasya vastuno bhinnalakSaNatvena pratibhAso'sti, yena vyabhicAraH / tata eva na viruddho hetuH sAkalyenaikadezena vA vipakSe vRttyabhAvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH, pakSasya pratyakSAgamabAdhAbhAvAt / kAryakAraNayorguNaguNinoH sAmAnyatadvatostAdAtmyamabhinnadezatvAt / yayoratAdAtmyaM na tayorabhinnadezatvam / yathA sahyavindhyayoH abhinnadezatvaM ca prakatayoH tasmAttAdAtmyama ityanamAnena pakSasya bAdheti ceta. na zAstrIyadezAbhedasyAsiddhatvAt, kAryasya svakAraNadezatvAt kAraNasyApi svAnyakAraNadezatvAt / etena guNaguNinoH sAmAnyatadvatozca dezabhedasya pratipAdanAt laukikadezAbhedasya tu vyomAtmAdibhirvyabhicArAdasyAnumAnasyAsamIcInatvAt prakRtapakSabAdhakatvAsambhavAt / kathaJcittAdAtmyasya pratyakSataH pratIteH sarvathA bhedapakSasya bAdheti cet, na, tadvirodhAt / tata eva bhedo mA bhUditi cet, na, bhedasya pUrvasiddhatvAt tAdAtmyasya pUrvasiddharasiddheH / siddhau vA kAryakAraNAdivirodhAt dharmadharmitvAdhikaraNAdheyatAdivirodhAt kriyAvyapadezAdibhedavirodhAcca tayorna tAdAtmyaM, bhedatAdAtmyayorvaiyadhikaraNyAcca parasparavirodhAcchItoSNasparzavat / tayoraikAdhikaraNye saGkavyatikarApattiH / tadanApattau pakSadvayoktadoSAnuSaGgaH / pratyekaM tadvirUpatvopagame vAnavasthAnAdapratipattirabhAvazca, iti vaizeSikasya aSTasahastrItAtparyavivaraNam krameNeti ekatraiva vastuni dezasannikarSaviprakarSAbhyAmekasyApi pratipattuH kAlabhedena bhinnapratibhAsasambhavAdityarthaH / bhinnalakSaNatvasyeti bhinnalakSaNatvaprayuktabhinnapratibhAsaviSayatvAdityarthaH / na ca bhinnalakSaNatvasyaiva gamakatve itarabhAgavaiyarthya, dhUmaprAgabhAvAdihetAviva yanniSThetyAdinyAyena tadvaiyarthyAbhAvAditi draSTavyam / pUrvasiddhatvAditi kAryakAraNAdibhedasya sarvaiH svIkRtatvena pUrvaprasiddhatvAdityarthaH / asiddheriti tatpratyakSasya vivAdApannatvena tAdAtmye sAdhye hetau sandigdhAsiddharityarthaH // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 aSTasahastrItAtparyavivaraNam __ (bhA0 ) avayavaguNasAmAnyatadvatAM vyatirekaikAntamAzaGkya pratividhatte / ekasyAnekavRttirna bhAgAbhAvAd bahUni vA / bhAgitvAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranArhate // 62 // kAryakAraNayorguNaguNinoH sAmAnyatadvatozcAnyatvamekAntena yadISyate tadaikasya kAryadravyAderanekasmin kAraNAdau vRttireSitavyA, tadaniSTau kAryakAraNabhAvAdivirodhAdakAryakAraNAdivat / tadvRttizcAbhyupagamyamAnA pratyAzrayamekadezena sarvAtmanA vA syAt ? ___ (bhA0) tatra ekamanekatra vartamAnaM pratyadhikaraNaM na tAvadekadezena, niSpradezatvAt / nApi sarvAtmanA, avayavyAdibahutvaprasaGgAt / yAvanto hyavayavAstAvanto'vayavinaH syustasya pratyekaM sarvAtmanA vRttatvAt / yAvantazca saMyogyAdayo guNinastAvantaH saMyogAdayo'nekasthA guNAH prasajyante / yAvantaH sAmAnyavanto'stAvanti sAmAnyAni bhaveyustata eva / (bhA0) athApi kathaJcitpradezavattvaM manyetAvayavyAdInAM, (bhA0) tatrApi vRttivikalpo'navasthA ca / tathAtrAvayavyAdi sarvaM (bhA0 ) tadekameva na syAditi / vRtterdoSo'nArhate mate durnivAraH / naikadezena vartate, nApi sarvAtmanA / kiM aSTasahastrItAtparyavivaraNam ekasyeti ekasya avayavyAdeH bhAgAbhAvAd=dezAbhAvAdanekatrAvayavAdau vRttirna bhavati / bhavati cettadA pratyekamanekAvayavAdiparyAptavRttitvAd bahunyavayavyAdIni syuH, dezato vRttizca tatra nAvayavyAdInAM, taddezAnabhyupagamAt, abhyupagame'navasthAdyApatteH / bhAgitvAt kathAJciddezitvAdvA'syAvayavyAdernaikatvaM syAdityayaM vRtterdoSo nArhate mate Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 4-kA0 62] 529 tarhi ? vartate eveti cAyuktaM, prakArAntarAbhAvAt / [vaizeSika: samavAyenAvayavinaM svAvayaveSu manyate tasya nirAkaraNam / ] nanu ca samavAya eva prakArAntaraM vartate, samavaitIti sampratyayAt, tadvyatirekeNa vRtyarthAsambhavAditi cet, na, tatraiva vivAdAt / etadeva hi vicAryate, kimekadezena samavaiti pratyAzrayaM sarvAtmanA vA'vayavAdiSvavayavyAdiH ? gatyantarAbhAvAditi / tatra ca nigadito doSaH / tadevaM kAryaguNasAmAnyAnAM svAzrayebhyo vivAdApannebhyo naikAntenAnyatvaM, tatra vRttyupalabdheH / yasya tu yato'nyatvaikAntastasya tatra na vRttyupalabdhiH / yathA himavati vindhyasya / vRttyupalabdhizcAvayavyAdeH svAzrayeSu / tasmAnnaikAntenAnyatvam ityanumAnena tannAnAtvapakSasya bAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTo bhinnapratibhAsatvAditi hetuH / nanvidamanumAnamasamyak, sthAlyAM dadhnAnai kAntikatvAt tato'nyasyApi dadhnastatra vRttyupalabdheH saMyogo hi vRttirarthAntarabhUtayoreva pratIyate nAnyatheti na mantavyaM, saMyoginoH saMyogapariNAmAtmanoH sarvathAnyatvAsiddheranyathA tadabhAvaprasaGgAt / tAbhyAM bhinnasya saMyogasyotpattau hi kathamekasyAnyatra saMyoga iti vyapadezo, yataH sa eva vRttiH syAt ? / tAbhyAM tasya jananAttathA vyapadeza iti cet, na, karmaNA kAlAdinA ca tajjananAttathA vyapadezaprasaGgAt / tayoH samavAyikAraNatvAttasya tathA vyapadeza iti cet, kutaH samavAyikAraNatvaM tayoreva na punaH karmAderiti niyamaH ? iha saMyoginoH saMyoga iti pratyayAttatra tasya samavAyasiddheriti cet, sa tahi samavAyaH padArthAntaraM aSTasahasrItAtparyavivaraNam bhavatIti kArikAsakSepArthaH / prakArAntarAbhAvAditi saMyogavRttau dezakAtyA'nyataraprakArasyaiva darzanAt prakAraddhayavizeSaniSedhe vRttisAmAnyaniSedhaparyavasAnAdityarthaH / prakArAntaramiti dezakAtya'vinirmuktaH sambandhaprakAra ityarthaH / etadeva hi vicAryata iti samavAyo'pi hi ghaTe ghaTatvasya kAtsyena tantaSa ca paTasya dezAdyavacchedenAbhAvAddezenAbhyupagamyata iti tatrApi prakAradvayAvakAzena vicArasya baddhAspadatvAditi bhAvaH / vastuta ekatra tantau na paTa: kintu yAvatsu iti pratIteH pratyekAvRtterityAdinyAyAcca prakAradvayaM samavAyavRttau prasiddhasthala evaupaDhaukata iti tadavirodho bhedAbhedAbhyupagamaM vinA durupapAda ityAyuktaM TvAdamAlAyAmasmAbhiH / sarvathA'nyatvAsiddheriti tatkAle tatpariNAmena Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kathamatraivehedamiti pratyayaM kuryAt na punaH karmAdiSu bhedAvizeSe'pIti na buddhyAmahe / taireva samavAyibhirvizeSaNavizeSyabhAvasiddheH samavAyasya tatraivehedamiti pratyayotpattirna tu karmAdiSu, tadasiddheriti cet, sa eva kutaH sarvatra na syAt ? tAgadRSTavizeSaniyamAditi cet, kiM vizeSaNavizeSyabhAvena samavAyena saMyogena vA ? tAdRgadRSTavizeSAdeva samavAyaviziSTAH samavAyina iti pratyasyehedamiti vijJAnasyAtredaM saMyuktamiti buddhezca jananaprasaGgAt / sarvasya vA pratyayavizeSasyAdRSTavizeSavazavartitvasiddheH kiM padArthabhedaprabhedaparikalpanayA ? iti vijJAnavAdapraveza: syAt, tasyaivAdRSTavizeSatvasiddheH, cetanA karmeti vijJAnavAdibhirapi pratipAdanAt / teSAM vAsanAvizeSa eva hyadRSTam, sa ca pUrvavijJAnavizeSaH iti na vijJAnamAtrAdadRSTamanyat syAt / nanu ca nAprabuddhA vAsanA pratyayavizeSaM prasUte sakRtsarvapratyayavizeSaprasaGgAt / prabuddhA tu tamupajanayantI prabodhahetUnapekSate / te ca bahirbhUtA evArthAH iti na vijJAnamAtraM tattvamanuSajyate iti cet, na vijJAnavizeSAdeva vAsanAprabodhasya siddheH tadabhAve bahirarthasya sattAmAtreNa tadahetatvAdanyathAtiprasaGgAta / na ca nIlAdivijJAnAdeva tadvAsanAprabodhastatprabodhAdeva nIlAdijJAnamiSyate, yataH parasparAzrayaH syAt, tadadhipatisamanantarAdivijJAnAnAmeva nIlAdijJAnajanakAnAM tadvAsanAprabodhakatvAt tadvAsanAnAmapi tatkAraNavijJAnebhyaH prabodhopagamAt ityanAdirayaM vAsanAsaritparipatitastatprabodhapratyayasArthastadvijJAnapravAhazca iti kiM bahirathaiH ? kalpayitvApyetAnvijJAnAni pratipattavyAni, tairvinA tadvyavahArAprasiddhaH satsu ca teSu bahirarthAbhAve'pi svapnAdiSu tadvyavahArapratIteralaM bAhyArthAbhinivezena / tato bahirarthaM vyavasthApayitumanasA nAdRSTamAtranimitto vizeSaNavizeSyatvapratyayo'numantavyaH, tasya dravyAdipratyayavad bahirarthavizeSaviSayatvasyAvazyamAzrayaNIyatvAt / tathA cAnavasthAnAt kutaH saMyogibhyAM saMyogo'rthAntarabhUtaH samavAyavRttyA tayoriti vyapadizyeta ? sa eva ca sthAlyAM dadhno vRttiriti na tenAnaikAntiko hetuH syAt / tata eva na viruddhaH, sarvathArthAntarabhUtasya kvacid vRttyupalabdherabhAvAt / tato niravadyamidamanumAnaM - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tadAtmakatvena virodhAdatiprasaGgasya ca kAlaghaTitasambandhena nirAsAdityarthaH / tathA cAnavasthAnAditi saMyogatatsambandhatatsambandhAdicintayA'niSTApatterityarthaH / kata iti Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 4-kA0 62] 531 bhedapakSasya bAdhakam iti tatra pravartamAno hetuH kAlAtyayApadiSTa eva, pratyakSaviruddhatvAcca pakSasyAvayavAvayavyAdInAM kathaJcittAdAtmyasyaiva sAkSAtkaraNAt / nanvevamapi vRtterdoSo yathopavarNitaH syAdvAdinAM prasajyate iti cet, (bhA0) nAyaM prasaGgo'nekAnte, kathaJcittAdAtmyAvedyavedakAkArajJAnavat / yathaiva hi jJAnasya vedyavedakAkArAbhyAM tAdAtmyamazakyavivecanatvAt kimekadezena sarvAtmanA veti vikalpayorna vijJAnasya sAvayavatvaM bahutvaM vA prasajyate'navasthA vA, tathAvayavyAderapyavayavAdibhyastAdAtmyamazakyavivecanatvAdeva naikadezena pratyekaM sarvAtmanA vA yatastAthAgataH sarvathA bhede ivAvayavAvayavyAdInAM kathaJcittAdAtmye'pi vRttiM dUSayet / [vaizeSiko'pi jainasya kathaJcittAdAtmye doSAropaNaM kartuM na zaknoti / ] etena vaizeSiko'pi na kathaJcittAdAtmye vRttivikalpAdidUSaNamApAdayitumIzaH, sAmAnyavizeSavattatra tadanavakAzAt / na hyaparasAmAnyaM vyAvRttibuddhihetutvAdvizeSAkhyAmapi labhamAnamapahnotuM zakyaM, tasya sAmAnyaikarUpatve'paravizeSAbhAvaprasaGgAt, tadaparavizeSarUpatve'parasAmAnyAbhAvApatteH, tadubhayarUpatve sAmAnyavizeSarUpayoH - aSTasahasrItAtparyavivaraNam nirantarobhayadravyanimittAdeva saMyogavyavahAropapatteranantaraparamparasaMyogabhedasya cAnyathAnupapatteriti bhAvaH / nanu vRttivikalpadoSaH syAdvAde'pi kiM na syAdityAzakya bhedAbhedazabalaikavastusvarUpatve dezakAtya'vRttivyavahArasya citrajJAnasAmAnyavizeSadRSTAntena yathAvivakSaM sammilitasyaivopapatterna tadoSAvakAza iti samAdhitsurAha-nanvevamapItyAdinA / // vishessvaadH|| tadubhayarUpatva iti na ca pAribhASikamubhayarUpatvamubhayapadArthatAdAtmyamApAdayitumanIzvaramiti zaGkanIyam, anuvRttivyAvRttibuddhihetutayA siddhasya padArthadvayasyA'rthatastAdAtmyApAdanAvirodhAt, antyavizeSasya tu vizeSo'pi na padArthAntaraM mAnAbhAvAdvinApi vyAvarttakadharmaM vizeSANAmiva nityAnAmapi dravyANAM svata eva vyAvRttatvAt, yogino vizeSamIkSante pratyakSata eveti cet, ta eva tarhi saMzayapathaM pRcchyantAM kimu te'tiriktaM vizeSamIkSante na vA ? iti' [ ] granthena padArthatattvaviveke ziromaNibhadrAcAryaireva nirAkaraNAt / atha samavAyitve sati samavAyiyavyakteryavyAvRttaM yannityaM tatparasparAsamaveta Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kathaJcittAdAtmyasyaivAbhyupagamanIyatvAt, tadekArthasamavAyasya kathaJcidekadravyatAdAtmyAdaparasyAsambhavAt, sAmAnyasyaivAnuvRttavyAvRttapratyayahetutvena sAmAnyavizeSobhayAkArasyeSTatvAcca / na tayorAkArayoranyatraikArthe samavAyaH parasparaM vA zakyo vaktuM, yatastadvadavayavAvayavyAdInAM kathaJcittAdAtmyaM vRttiH prakRtadUSaNopadrutA syAt / kiJcAvayavAdibhyo'vayavyAdInAmatyantabhede dezakAlAbhyAmapi bhedaH syAt // 61-62 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam samavetazUnyadharmasamavAyIti vyAptirAtmatvamAdAya ghaTapaTAdivyAvRttAtmAdAvavadhAritA / atra sattAdikamAdAya siddhasAdhanavAraNAya parasparAsamaveteti, ekatvAdikamAdAya tadvAraNAya samavetazUnyeti, prameyatvAdikamAdAya tadvAraNAya samavAyIti, abhAve vyabhicAravAraNAya hetau samavAyitve satIti, ghaTAdAvabhAvavyAvRttisattvenAbhAvasamavetatvAprasiddhyA tadabhAvAprasiddhApyatvAsiddhiH syAditi tadvAraNAya hetau samavAyitvaM yadvyakte vizeSaNam, anupAdeyameva vA tat, sAdhye parasparAsametatvaM parityajya tatsthAne svAsamavAyitatvetyasya vaktavyatvAt / sAdhye samavAyitvaM svAzrayasamavetatvAdiparaMparAsAdhAraNaM, nAtaH sajAtIyaghaTadvaye vyabhicAraH, vizeSamAdAya tatrApi sAdhyasattvAt samavAyitve satItyapahAya nityadravyatve satIti vA vaktavyaM, tathA ca tAdRzavyAptibalAt sajAtIyanityadravyayoH parasparAsamavetasamavetazUnyadharmasiddhAvarthAdatiriktavizeSasiddhiriti cet, na, aprayojakatvenaitavyAptyasiddheH, anyathA vizeSAnyatvamapi sAdhye nivezya padArthAntaramapi sAdhayato mukhamudraNasyAzakyatvApatteH / kathaM caivaM nityaguNavyaktInAM parasparavyAvRttatvaM ? tAsu vizeSAnabhyupagamAt, AzrayavizeSAttadvizeSAbhyupagame tu nityaguNAzrita eva vizeSapadArtho'stu AzritavizeSAccAzrayavizeSa, ityeva kiM na syAt ? svAzrayasamavetatvena vizeSasya vyAvarttakatve ca paramANvAdigatasattAsAmAnyasyApi sa svabhAvaM tyAjayet / api caivaM citrajJAnAdAvAMzikabhedanirvAhArthamekavyaktAvapi vizeSaH siddhyet, sa ca siddhyan vizeSapadoktAM paryAyamaryAdAM nAtikrAmatIti dravyaparyAyatayA svato'nuvRttivyAvRttisvabhAvaM vastvakAmenApi pratipattavyaM / nityadravyadRSTAntena sarvatra svatovyAvRttatvaM svIkurvan ziromaNiH punarekadRgeva, anyathA vizeSamiva sAmAnyamatiriktamapazyan svato'nuvRttatvamapi kathaM na svIkuryAd ? iti susvIkAritamAcAryeNa sAmAnyavizeSayoH kathaJcittAdAtmyamiti bhAvanIyam / bhedaH syAditi avayavyAdayo'vayavAdibhyo bhinnAH syurdezakAlAbhyAmatyantabhinnatvAt, ghaTapaTavadityatrApAdanaM bodhyam // 61-62 / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 dvitIyo bhAgaH [ pari. 4-kA0 63] dezakAlavizeSe'pi syAd vRttiryutasiddhavat / samAnadezatA na syAnmUrtakAraNakAryayoH // 63 // nanvAtmAkAzayoratyantabhede'pi dezakAlAbhyAM bhedAbhAvAnna tataH kAryakAraNAdInAM tadbhedaH siddhyati, yato yutasiddhavad vRttiH syAditi cet, na, tayorapi saddavyatvAdinA bhedAbhAvAdatyantabhedAsiddharabhinnadezakAlatvAvirodhAt / parasyApi sarvamUrtimadravyeSu yugapatsaMyogavRtterabhyupagamAt tayoratyantabhedAniSTerdezakAlAbhyAmabhedAvirodhe tathaivAvayavAvayavyAdestAbhyAmabhedo'stvaviruddhaH / sa ca kathaJcidabhedasAdhanaH syAt, na cAsAviSyate, apasiddhAntaprasaGgAt / (bhA0 ) tasmAdaGgAGgyAderatyantabhedAt taddezakAlavizeSeNApi vRttiH prasajyeta ghaTavRkSavat / varNAdibhiranaikAntikatvamityayuktaM, tadvyatirekaikAntAnabhyupagamAt / yathaiva hi varNarasagandhasparzAnAM svAzrayAdatyantabhedo neSTo dRSTo vA tathA parasparato'pIti / nApyetaiH pakSakadezAtmabhirvyabhicAro nAmAtiprasaGgAt / yadi punaH kAryakAraNAdInAM samAnadezakAlatvamurarIkriyate tathaiva siddhAntAvadhAraNAditi mataM tadApi (bhA0 ) avayavAvayavinoH samAnadeze vRttirna bhavet, mUrtimattvAtkharakarabhavat / mUrtayoH samAnadezatvavirodhAt / vAtAtapayoH samAnadezatvadarzanAdavirodha iti cet, na, tayoH svAvayavadezayoravayavinorabhyupagamAt / tantupaTayorapi svAvayavadezatvAtsamAnadezatvAbhAvo na doSa iti cet, na, paramANuvyaNukayobhinnadezatvA aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathaiva yugapatsaMyogavRttyAdinaiva, abhedasAdhano=abhedavyavahArasAdhanaH tathA uktavadabhyupagame / ekatvapariNAmanirutsukAnAmiti, yadyapi dravyata ekatvapariNAmanirutsukAnAmapyAnupUrvyanAnupUrvyavaktavyadravyANAmanantAnAmekAkAzapradezAvasthitiriSyate, tathApi ekapradezAvagADhAnAM tAvatAM teSAM kSetrakRtamekatvamAdAyoktAvirodho bhAvanIyaH / yuktaM caitat, ekapradezAvagADhAnAmeva kSetrato'nAnupUrvIdravyatvAt teSAM cAsaGkhyeyAnAmeva siddhAnta Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvAtsamAnadezatvamapi na bhavediti doSodbhAvanAt / vyaNukasya paramANudezatvAtparamANoranaMzasyApyAzrayAntarasthatvAttayorasamAnadezataiveti cet, na, tathA laukikadezApekSayA samAnadezatvopagamasya prasaGgAt / sa ca mUrtayorna bhavediti sUktameva dUSaNam / kathamevamanekAntavAdinAmekAkAzapradeze'saGkhyeyAdiparamANUnAmavasthAnaM na viruddhyate iti cet, tathAvagAhanavizeSAdekatvapariNAmAditi brUmahe / nokaM mUrtimadravyamekatra deze'vatiSThamAnaM viruddha nAma, atiprasaGgAt / saMyogamAtreNa tu sthitAnAmekatvapariNAmanirutsukAnAM naikAkAzapradeze'vasthAnamavagAhanavizeSAbhAvAdanekAkAzapradezavRttitvasiddheH iti syAdvAdinAM na kiJcidviruddham // 63 // syAnmatam AzrayAzrayibhAvAnna svAtantryaM samavAyinAm / ityayuktaH sa sambandho na yuktaH samavAyibhiH // 64 // samavAyena (bhA0) kAryakAraNAdInAM parasparaM pratibandhAt kutaH svAtantryaM yato dezakAlibhedena vRttiriti cet, sa tarhi samavAyiSu samavAyAntareNa vartate svato vA ? (bhA0) samavAyasya samavAyAntareNa vRttAvanavasthAprasaGgAt, svato vRttau dravyAdestathopapatteH / samavAyavaiyarthyAt kAryakAraNAdInAM kutaH pratibandhaH ? yadi punaranAzritatvAt pratibandhAntarAnapekSa iSyate tadApi (bhA0 ) asambaddhaH samavAyaH kathaM dravyAdibhiH saha varteta, yataH pRthaksiddhirna syAt ? tasmAdayuktaH sambandho na yuktaH samavAyibhiH / na hyapratibaddha eva - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - pratipAdanAt sarvapudgaladravyANAM cAnantatvAdityAlocanIyaM svasamayarahasyavidbhiH // 63 / / AzrayetyAdi uttarArddha itistathApItyarthe, tathA ca tathApi sa sambandhaH sama Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 dvitIyo bhAgaH [ pari0 4-kA0 65] samavAyibhiH samavAyaH sambandho yuktimAn, kAlAderapi sambandhatvaprasaGgAt / sambaddha eva hi svasambandhibhiH saMyogaH sambandho dRSTastasya taiH kathaJcittAdAtmyasambandhAt / samavAyo'pi vizeSaNavizeSyabhAvasambandhAtsamavAyibhiH sambaddha iti cet, na, tasyApi vizeSaNavizeSyabhAvAntareNa svasambandhibhiH sambandhe'navasthAprasaGgAt, anyathA sambandhatvavirodhAt / tasya sambandhibhiH kathaJcittAdAtmye kAryakAraNAdInAmapi tadevAstu / kiM samavAyena padArthAntarabhUtena sattAsAmAnyeneva kalpitena ? phalAbhAvAt prAgasataH sattAsamavAyAt kAryasyotpatteH saphalameva tatparikalpanamiti cet, nAnutpannasya sattAsamavAyAsambhavAt, utpannasyApi tadvaiyarthyAt, svarUpalAbhasyaiva svarUpasattAtmakatvAt, svarUpeNAsataH sattAsambandhe'tiprasaGgAt // 64 // yadi punarutpadyamAnameva kAryaM sattAsamavAyISyate, prAgasataH sattAsamavAya utpAda iti vacanAt [ ] kevalasya samavAyasya sattAsAmAnyavannityatvAdutpAda iti jJAnAbhidhAnAhetutvAditi mataM tadA sAmAnyaM samavAyazcApyekaikatra samAptitaH / antareNAzrayaM na syAnnAzotpAdiSu ko vidhiH // 65 // [yaugAbhimatasAmAnyasamavAyayonirAkaraNam] yeSAM paramArthataH sAmAnyasyAzritatvamupacArAtsamavAyasya samavAyiSu tatrAprati aSTasahastrItAtparyavivaraNam vAyAkhyaH samavAyibhirayukto'sambaddha iti na yukto=na ghaTamAnaka iti, samavAsyaivAbhAvAddUre samavAyinAM svAtantryapAratantryacarceti bhAvaH / evaM ca syAnmatamiti zaGkAyA anupamardAnnAsaMlagnakatvamiti draSTavyama / svarUpalAbhasyaiva svarUpasattAtmakatvAditi, tadidamAhaH-na hi dezakAlayoH sattvaM vihAyAnyata sattvama, abhAve'pi svakAladezakataM sattvamabhyupagamyata eva, idAnIM bhUtale ghaTAbhAvo'stIti pratIteH, abhAvavyAvRttasadvyavahArastu bhAvatvanibandhana eva iti, [ ] / atiprasaGgAditi paramparAsambandhena sAmAnyAdAvivAbhAve'pi sadvyavahAraprasaGgAdityarthaH / svarUpasattayaiva sadvyavahAropapattau cAlaM padArthAntaraparikalpanayeti rahasyam // 64 // yeSAmiti yeSAM vaizeSikANAM sAmAnyasya samavAyasambandhena sambaddhatvAt para Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 aSTasahastrItAtparyavivaraNam baddhatvAdasambaddhatvaM, tadupacAranimittaM tu samavAyiSu satsu tasyehedamiti pratyayakAritvamiti mataM, teSAM (bhA0) pratyekaM parisamApterAzrayAbhAve sAmAnyasamavAyorasambhavAdutpattivipattimatsu kathaM vRttiH ? / kvacidekatra nityAtmanyAzraye sarvAtmanA vRttaM sAmAnyaM samavAyazca tAvat / (bhA0) utpitsupradeze prAGnAsId, anAzritatvaprasaGgAt / (bhA0) nAnyato yAti, sarvAtmanA pUrvAdhArAparityAgAdanyathA tadabhAvaprasaGgAt, nApyekadezena, sAMzatvAbhAvAt / (bhA0) svayameva pazcAdbhavati, svapratyayakAritvAt / (bhA0) AzrayavinAze ca na nazyati, nityatvAt / (bhA0 ) pratyekaM parisamAptaM ca iti vyAhatametat / syAnmataM-'sattAsAmAnyaM tAvad dravyAdiSu pratyekaM parisamAptaM, satpratyayAvizeSAt / sarvatrAsti ca, satyapratyayAvicchedAt / samavAyo'pi sarvatra vidyate, samavAyinAM zazvadavicchedAnnityAnAM, janmavinAzavatAM tu keSAJcidutpitsudezeSUtpadyamAnAnAmeva sattAsamavAyitvasiddheH niSThAsambandhayorekakAlatvAt [ ] iti vacanAt / prakRtadUSaNAnavakAzaH, sattAsamavAyayoH prAgasattvAbhAvAt tatrAnyatazcAgamanasya sarvAtma - aSTasahastrItAtparyavivaraNam mArthato'nupacArAdanvitatvaM samavAyasya tu samavAyAntarAbhAvAdupacArAt, tathA ca samavAyiSu tathA sAmAnyavadapratibaddhatvAd asambaddhatvamiti yojanA / 'nAnvito yAtIti 1. nAnyato iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari0 4-kA0 65] 537 naikadezena vAnabhyupagamAt pazcAdbhavanAniSTeH zAzvatikatvAcca' iti tadetadapi vyAhatataraM, sarvagatasya sAmAnyasya samavAyasya caikasya svAzrayeSu pratyekaM parisamApterasambhavAt tabahutvApatterAzrayasvarUpavat / na ca sarvatrAvicchedAttadekatvaM, tadasiddheH prAgabhAvAdiSu sattAsamavAyAsambhavAdvicchedopalambhAt / [sAmAnyasamavAyacarcAprasaGge prAgabhAvAdInAM vicAraH / ] prAgabhAvAdInAM sarvadA bhAvavizeSaNatvAnna tatra tadviccheda iti cet, naivamabhAvasyApi sarvagatatvaikatvaprasaGgAt, sarvatrAsatpratyayAvizeSAdavicchedAvizeSAcca / yathaiva hi dravyAdiSu satpratyayo'viziSTastathA pararUpato'satpratyayazca / yathA cAbhAvasya zazvadbhAvaparatantratvaM tathA bhAvasyAbhAvaparatantratvamapi tadavicchedasAdhanaM, pararUpeNAsata eva bhAvasya pratIteranyathA sarvasAdhairyaprasaGgAdbhAvavizeSavyavasthitivirodhAt / nanvabhAvasyaikatve kAryasya janmani prAgabhAvAbhAve pradhvaMsetaretarAtyantAbhAvAnAmapyabhAvaprasaGgAdanantatvasarvAtmakatvAtyantAbhAvApattiH / pradhvaMsasya cAbhAve'nutpannasya kAryasya prAgabhAvasyApyabhAvAdanAditvaprasaGgaH prAk pazcAditaretarAtyanta vizeSaNAnupapattizca tadabhedAd iti kazcit, tasyApi kathaM sattvaikatve samavAyaikatve ca kasyacitsattAsamavAye sarvasya sa na bhavet ? tathA sati bhAvasyotpatteH prAgapi pradhvaMsasamaye'pyabhAvAntare'pi cAtyantasattvasiddhaH kutaH prAgabhAvAdibhedasya vyavasthA syAt ? pratyayavizeSAttadvyavasthAyAM sattAsamavAyasya bhedavyavasthAstu tata eva / na hi pradhvaMsAtprAkkAryasya sattAsamavAyaH prAgabhAvAt pazcAditarasmAditaratretyAdi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - anu pazcAt, itaH sakAzAnna yAtItyarthaH / bhAvavizeSaNatvAd= bhAvavinirmuktabuddhyaviSayatvAt, bhAvaparatantratvaM uktabhAvavizeSaNatvameva, evamagre'bhAvaparatantratvamapi vyAkhyeyam / sattaikatve'sattaikatvamapi syAdityuktaM tatrAsattaikatve bAdhakamAzaGkate-nanvabhAvasyaikatva ityAdinA / evaM vAdinaH sattaikatve'pi bAdhakaM tulyamityAha-tasyApItyAdinA, pratyayavizeSAt=prAG nAsIdityAdipratItibhedAt, tadvyavasthAyAM prAgabhAvAdibhedavyavasthAyAM, tata eva pratyayavizeSAdeva, na hItyAdinA prAgAsIt pazcAdbhaviSyatItyevaM kAlabhedAt, itarasmAd dezAditaratrAsti ityanena ca dezabhedAt pratItisAkSikaH sattAsamavAyabheda upadarzitaH / yadi ca tattatkAladezarUpavizeSaNabhede'pi sattAyA na bhedaH, tarhi tadvadevA'bhAvasyApi sa mA bhUt, viruddhadharmAdhyAsenAsattAbhede ca sattAbhedo'pi tadvadevA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyayavizeSo'siddhaH parIkSakANAM yata sattAsamavAyayoranekatvaM na syAt / yadi punaH prAkkAlAdivizeSaNAnyeva bhidyante samavAyinazca na punaH sattA samavAyazceti mataM tadA kathamabhAvo'pi bhidyeta ? tadvizeSaNAnAmeva bhedAt / viruddhadharmAdhyAsAttadbhede sattAsamavAyabhedo'pi tata eva / tato vizvarUpA sattAstu asattAvat / tathA samavAyo'pi / na caivamekatvavirodhaH sattAyAH sambhAvanIyo, vizeSato'nekatve'pi sAmAnyArpaNAdekatvAvirodhAt, sadvizeSeSveva satsAmAnyapratIterasadvizeSeSvasatsAmAnya pratItivat / samavAyavizeSeSu samavAyasAmAnyapratItizca na viruddhA, saMyogavizeSeSu tatsAmAnyapratItivad iti sarvaM sAmAnyavizeSAtmakaM siddham / na ca sAmAnyasya vizeSasya caikazaH sAmAnyavizeSAtmakatve'navasthAnamanyathA sarvaM sAmAnyavizeSAtmakamiti pratijJA hIyate, tayoranyonyAtmakatvasiddherdravyArthArpaNayA parasparato bhedAcca paryAyArthArpaNayA sApekSatvamAtrasya tayoriSTeH sAmAnyasya hi svavizeSAdapoddhRtasya vizeSAntarAtmakatve vizeSasya ca svasAmAnyAnnirdhAritasya sAmAnyAnantarAtmakatve'navasthA syAnnAnyathA / bhinnasya ca sAmAnyasya vizeSAdvizeSasya ca sAmAnyAditaranirapekSatve pratijJAhAniH prasajyate, na punaritarathA iti syAdvAdinAM sarvaM sustham vaizeSikANAM tu tadubhayaprakArAnabhyupagamAduktadoSAnuSaGga eva // 65 // teSAM hi 538 sarvathAnabhisambandhaH sAmAnyasamavAyayoH / tAbhyAmartho na sambaddhastAni trINi khapuSpavat // 66 // [sAmAnyasamavAyapadArthastrayo'pi na siddhyanti vaizeSikamate / ] samanuSajyante iti zeSaH tathA hi (bhA0) sAmAnyasamavAyayoH parasparataH sambandhAsambhavAt tAbhyA aSTasahastrItAtparyavivaraNam stviti siddhaM dvayostulyakakSatayA vizvarUpatvam / bhAvatvA'bhAvatvayorevaikyaM na tu bhAvabhAvayoriti tu mandaM, vizeSaNAMza iva vizeSyAMze'pyanugatapratItestaulyAdvizeSaNabhedena bhedasya cobhayatrAvizeSAt sAmAnyavizeSopayogAbhyAM vaizvarUpyasyaiva siddherityabhiprAyavAnAha-yadi punarityAdinA // 65 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 4 - kA0 66 ] martho'pi na sambaddhaH / kutastayoranabhisambandha iti cet, saMyogasya samavAyasya cAnabhyupagamAt, sAmAnyaM samavAyIti vizeSaNavizeSyabhAvasya cAsambhavAdanavasthAprasaGgAcca / tathaikArthasamavAyasya cAnavakAzAt samavAyasya kvacidasamavAyAt sambandhAntarAniSTeH sarvathAnabhisambandhastAvatsiddha eva / tata: parasparato'nabhisambandhAbhyAM sAmAnyasamavAyAbhyAmartho'pi dravyaguNakarmalakSaNo na sambaddhaH zakyate vaktuM yatastatra sattAsamavAyaH syAt / 539 ( bhA0 ) tatastrINyapi nAtmAnaM bibhRyuH kUrmaromAdivat / parasparamasambaddhAni hyarthasamavAyasAmAnyAni na santyeva / na cAsatAM kartRtvam / nApi kazcidAtmA sambhavati yasya karmatvam / na ca kartRkarmatvAbhAve tAnyAtmAnaM bibhRyuriti zakyaM vaktuM kartari liDo vidhAnAtkarmaNi vibhaktinirdezAcca / syAnmataM- 'parasparamasambaddhAnAmapi svarUpasattvaprasiddhernArthasamavAyasAmAnyAnAmasattvam / kUrmaromAdInAM svarUpasattvAbhAvAcca viSamo'yamupanyAsaH' iti tadayuktaM, dravyaguNakarmaNAM svarUpasattvopagame sattAsamavAyasya vaiyarthyAtsAmAnyAdivat, sAmAnyAdInAM vA sattAsambandhaprasaGgAd dravyAdivat, teSAM svarUpasattvAnupagame kUrmaromAdibhyo vizeSAbhAvAt sama evopanyAsa iti nirUpaNAt kathaM cArthAntarabhUtAyAM sattAyAM samavAyavatsarvathAnabhisambaddhAyAM dravyaguNakarmaNAM sattvaM na punaH kUrmaromAdInAm ? iti cintyam / kathaM ca sattAsAmAnyaM sarvathA samavAyAsambaddhaM dravyAdiSu samavAyi na punaH samavAyastatra samavAyI samavAyAntareNAsambaddha iti aSTasahastrItAtparyavivaraNam tataH parasparata ityAdi, yuktaM caitat, na hyasambaddhAbhyAM ghaTasaMyogAbhyAM kRtvA bhUtalaM ghaTasambaddhaM bhavati, paTasaMyogena ghaTavadbhUtalamityasyApyApatteH na ca sAmAnyanirUpitatvaM samavAyaikye kiJcidatiprasaGgavArakaM nAma, tannAnAtve svarUpataH sAmAnyanirUpitatvaM vyavahAre svIkriyatAM, kimantargaDunA samavAyena ? tatra sattAnirUpitatvasya khapuSpa ivAsambhavAditi / kathaM cetyAdi anabhisambaddhAyAmityanantaramaGgIkriyamANAyAmiti zeSaH / atra yat yatsambandhAbhAvavat tattena sambandhena tadabhAvavaditi vyApterarthasamavAyAbhAvavatyAH sattAyA arthe'bhAvAt kUrmaromatulyatvamarthAnAM parAbhimatAnAmiti bodhyam / uktayuktimevottejayati kathaM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 aSTasahasrItAtparyavivaraNam buddhyAmahe ? samavAyasambaddhatvAbhAvAvizeSAt, satApi hi samavAyena sAmAnyasyAsambaddhatvaM samavAyAntareNa punarasattA samavAyasyeti tatsadasattvAbhyAmasambaddhatvasya vizeSayitumazakteH / na ca kazcitsambandhaH svasambandhibhyAmasambaddha eva tau ghaTayitumalaM, saMyogasyApi svasaMyogibhyAmasambaddhasyaiva tayorghaTakatvaprasaGgAt / na caivamiSyate siddhAntavirodhAt / tato na kAryakAraNayorguNaguNinoH sAmAnyatadvatorvAnyataikAnte tadbhAvo yukto'kAryakAraNAdivat, samavAyAdarthAntarabhAvaniyamAcca / tadvatsamavAyo'pi na teSAM parasparaM ghaTanakArI sarvathAnabhisambaddhatvAt tAdRgarthAntaravat / tatazcAsan samavAyo'narthakriyAkAritvAt kUrmaromAdivat / sAmAnyaM cAsat tata eva tadvat / na hi tadarthairasambaddhaM svaviSayajJAnotpAdanalakSaNAmapyarthakriyAM kartuM prabhavati yato'siddho hetuH syAt / tathA na santi dravyAdIni sattAsamavAyarahitatvAttadvat / sAmAnyAdibhirvyabhicAra iti cet, na, teSAmapi paramArthataH sattvAnabhyupagamAt / na copacaritasadbhirvyabhicAracodanopapattimatI, paramArthasattvAbhAvasAdhanasyAtiprasaGgAd iti na kAryakAraNAdInAmanyataikAntaH zreyAn, pramANAbhAvAdananyataikAntavat // 66 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam ca sattAsAmAnyamityAdinA / tatazcAsatsamavAya' iti / // samavAyanirAkaraNavaiziSTyasvIkAravAdaH // nanu samavAyo yadi sattayA sarvathA'nabhisambaddhaH syAttadA'rthe sattAM na saGkaTayediti tarkaH, samavAyAsiddhAvAzrayAsiddhatvena prazithilamUlastatsiddhau ca kiM tena ? udite sUrye caurAdizApavattasya vyarthatvAt / kevalaM tataH samavAyasya svabhAvavizeSa kalpayet prAjJo yena sattAyAmasannapyasau tAmarthena saGghaTayedityayutasiddhAnAmiheti pratyayaheturanugataH samavAyo durapahnava iti ced, duranteyaM naiyAyikasamayavAsanAnubaddhA lAghavadhIrdevAnAMpriyasya, hantaivaM jalAdau vahyAdyabhAvapramAyAH sambandhaniyatatvAttatrApyanugataM vaiziSTyasambandhaM lAghavapriyaH kiM nAbhyupaiSi ? (zaGkA) svarUpasambandhenaiva tatpramopapatteratiriktavaiziSTye'pi vaiziSTyAntarasvIkAre'navasthApatteriti cet, samavAye'pIdRzI dIyatAM dRSTiH / (zaGkA) guNaguNyAdisvarUpadvaye sambandhatvamatiriktasamavAye veti vinigamakAbhAvAdapi samavAyasiddhiH, prakRte tu 1. asan iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 4 - kA0 67 ] 541 aparaH prAha-mA bhUtkAryakAraNAdInAmanyataikAntaH paramANUnAM tu nityatvAt sarvAsvavasthAsvanyatvAbhAvAdananyataikAnta iti taM prati sampratyabhidhIyate ananyataikAnte'NUnAM saGghAte'pi vibhAgavat / asaMhatatvaM syAd bhUtacatuSkaM bhrAntireva sA // 67 // [paramANavaH pararUpaM na pariNamante iti manyamAne doSAnAha / ] yathaiva hi vibhAge sati paramANavo'saMhatAtmAnastathA saGghAtakAle'pi syuH, sarvathAnyatvAbhAvAdanyatve teSAmanityatvaprasaGgAt / saGghAtakAle kAryasyotpattestadasamavAyikAraNasvasaMyogasvabhAvaM saMhatatvaM bhavatyeveti cet, na teSAmatizayAnutpattau saMyogasyaivAsambhavAt pRthivyAdibhUtacatuSkasyAvayavilakSaNasya bhrAntatvaprasaGgAt / karmaNo'tizayasya prasUteH saMyogaH paramANUnAmiti cet, na kathaJcidanyatvAbhAve tadayogAt / kSaNikatvAtparamANUnAmadoSa iti cet, tathApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam naivam, abhAvasyAnugatatvena svarUpasambaddhatvaucityAdityapi riktaM vacaH, jAtivyaktisthale jAterevAnugatatvena sambandhatvaucityAt samavAyocchedApatteH, asmaddddaSTyA sarvasyaiva kathaJcidanugatatvAcca / na ca samavAyena saMyogatvAdyavacchinne dravyatvAdinA hetutvAt samavAyasiddhiH, svarUpANAmAnantyena gauravAt, kAlikAdisvarUpeNa spandAderapi janyabhAvavattvAccetyapi vAcyam, tathApi kAlikavizeSaNatAdibhinnasya padArthamAtrAdhAratAniyAmakasya kasyacidvaiziSTyasya saMyogAdiniSThakAryatAvacchedakasambaddhatvenAvirodhAt / atha pratiyogitayA ghaTAdisamavetanAze kAlAvacchinnasvapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzasya hetutvAtsamavAyasiddhiH, jAtyAdau nAzApattivAraNAya kAlAvacchinneti, svapratiyogivRttitvena hetutve tu ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApattiH / na ca ghaTAdikAlInatadvRttikriyAsaMyogavibhAgadvitvAdinAze vyabhicArAt, ghaTAdinAzakSaNavRttitatsamavetanAze hetutvoktau kSaNAnAmAnantyena viziSya nAzyanAzaka bhAvavizrAntau gauravAt, kAlikena ghaTAdinAzavRttighaTAdivRttinAze tena ghaTAdinAzasya hetutvakalpanAt, pratikSaNaM tAdRzasya kasyacinnAzenA'nupapattyabhAvAnna samavAyasiddhiriti vAcyam, tathApi lAghavAtpratiyogitayA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) kAryakAraNAderabhedaikAnte dhAraNAkarSaNAdayaH paramANUnAM saGghAto'pi mA bhUvanvibhAgavat / 542 vibhaktebhyaH paramANubhyaH saMhataparamANUnAM vizeSasyotpatterdhAraNAkarSaNAdayaH saGgacchante evAdhomukhasodakakamaNDaluvadvaMzarajjvAdivacceti cet, sa tarhi teSAM ( bhA0 ) nAhito'pi vizeSo vibhAgakAntaM nirAkaroti, tannirAkaraNe paramANutvavirodhAdekatvapariNAmAtmakaskandhasyotpatteH / pravibhaktaparamANubhyaH saMhataparamANUnAmaviziSTatvalakSaNAnanyatvAsambhavAt saMhatAnAM dhAraNAkarSaNAdisAmarthyaM vizeSo na punaraparamANutvaM, yenAvizeSaH kAryakAraNaparamANUnAM na bhavediti cet, na, sarvathA tadavizeSe tatsAmarthyasyaivAyogAt pravibhaktaparamANUnAmapi tatprasaGgAt / pravibhaktatvAdeva na teSAM tatsAmarthyamiti cet, aSTasahastrItAtparyavivaraNam svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNatvo bhayasambandhena nAzavannAzatvAvacchinne svapratiyogisamavetatvena nAzatvAvacchinnasya hetutvena samavAyasiddherapratirodhAditi cet, na, paramANurUpazabdakarmavegadvittvAdinAzadhArAvAraNAya pratiyogino viziSya hetutvAd dhvaMse dhvaMsApattyabhAvAt kAlAvacchinnasvapratiyogisamavetatvamapahAya tatsthAne sanniSThasvapratiyogivRttitvasya svapratiyogivRttisattvasyaiva vA sambandhasyAbhiSeke lAghavAdanatiprasaGgAcca / etena AzrayanAzajanye nAze pratiyogino viziSyAhetutvAd dhvaMse tadApattirduvarityAdi apAstam / api ca rUpAbhAvAnyamahadvRtticAkSuSe cakSuH saMyuktamahadudbhUtarUpadvaiziSTyasya hetutvAdvaiziSTyasiddhirjAyamAnA samavAyamapAkurute / na ca evamapi mahattva - bhAvarUpAbhAvayozcAkSuSe kAryakAraNabhAvadvayAntarAvazyakatve rUpAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatAmahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe ca cakSuH saMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyo heturityeva kalpayituM yuktam, ata eva jAtisAdhAraNasamavAyasiddhiriti bhaTTAcAryoktamapi zraddheyaM dravyasamavetatruTicAkSuSe vyabhicAravAraNAya dravyAnyatvavizeSaNadAne rUpAbhAvamahattvAbhAvacAkSuSaniSThakAryatAvacchedakaparyAlocane ca gauravAt, vaiziSTyavAdino rUpAbhAvAnyamahadvRtticAkSuSatvaM mahattvAbhAvAnyarUpavadvRtticAkSuSatvaM vA kAryatAvacchedakamiti vinigamanAvirahasphUrtau tu tena vastuto rUpAbhAvAnyamahadvRttiniSThA yA viSayatA tayA cAkSuSatvameva kAryatAvacchedakaM vAcyam, api ca Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543 dvitIyo bhAgaH [pari0 4-kA0 67] ( bhA0 ) tata evAnyatrApi tanneSyate / kenacidapi vizeSAntareNa tadvibhaktatvAnirAkaraNAt / (bhA0) pRthivyAdibhUtacatuSTayasthitirevaM vibhramamAtraM prApnoti / sarvadA paramANutvAvizeSAt / (bhA0) iSTatvAdadoSa iti cet, na pratyakSAdivirodhAt / pratyakSaM hi bahirvarNasaMsthAnAdyAtmakaM sthavIyAMsamAkAramantazca harSAdyanekavivartAtmakamAtmAnaM sAkSAtkurvad bhrAntaM cetkimanyadabhrAntaM yatpratyakSalakSaNaM bibhRyAt ? pratyakSAbhAve ca kuto'numAnaM na viruddhyate ? na ca pratyakSAdivirodhe svasaMvedanamAtramapi siddhayet, sarvadA saMvitparamANumAtrasyAsaMvedanAt / na ca kAryasya bhrAntau paramANusiddhistattvataH syAdityucyate / aSTasahastrItAtparyavivaraNam - samavAyavAdinaH kAryakAraNabhAvatraye prathamadvitIyAbhyAmeva kAryatAvacchedake caramAbhAvatvApraveze dvitIye dravyabhedapraveze ca vaiziSTyavAdino nirvAhAnnAntyasya hetuteti lAghavaM / na ca evaM pArthivANughrANamAtrendriyasannikarSe pRthivItvAdi pratyakSApattiH, parasyApi tanmAtrasannikarSAjjalatvAbhAvAdipratyakSatApattestadvAraNAya rUpAbhAvapratyakSe cakSuHsaMyuktamahattvavadvizeSaNatA mahattvAbhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatA rUpamahattvavadvatte rUpAbhAvamahattvAbhAvabhinnasya cAbhAvasya cAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvizeSaNatA heturityabhAvapratyakSa eva pareNa kAryakAraNabhAvatrayaM vAcyam, bhAvapratyakSe cAnyat, tathA ca tRtIye kAryatAvacchedake'bhAvatvApravezAdbhAvapratyakSe'pi vaiziSTyavAdinastata eva nirvAhaH, evaM ca cakSuHsaMyuktasamavAyAderapyasvIkArAllAghavam / na ca pareNApi vyAsajyavRttidharmapratyakSAnurodhena tattadravyacAkSuSAdau cakSuHsaMyogAdihetutvenaiva tattavRttiguNakarmAbhAvAdipratyakSanirvAhe cakSuH saMyuktasamavAyAdipratyAsatterevAsvIkArAnnoktalAghavAvatAra iti vAcyam, yadavacchedena ghaTapaTayoH saMyogastadbhinnAvacchedena cakSuHsaMyogavazAttadubhayapratyakSe'pi tadubhayasaMyogApratyakSAttatpratyakSasya tadubhayaviSayakatvaniyamAbhAvAd vyAsajyavRttidharmapratyakSe pRthaksAmagryA AvazyakatvAduktahetutvena na nirvAha ityAdeH prathamapariccheda eva vivecitatvAt, yatra ca na vyAsajyavRttidharmapratyakSAnuruddhA hetutA tatra ghrANAdipratyAsattau lAghavAdvaiziSTyasiddharbrahmaNA'pi durvAratvAcca / na ca gandhagrAhakaM ghrANasaMyuktamahattvodbhUtagandhavadvaiziSTyaM gandhAbhAvagrAhakaM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryabhrAnteraNubhrAntiH kAryaliGgaM hi kAraNam / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaracca na // 68 // [kAryasya bhrAntau paramANurUpaM kAraNamapi bhrAntameva ] pratyakSataH paramANUnAM prasiddhernANubhrAntiriti cet, na, teSAmapratyakSatvAt / tathA hi ( bhA0 ) cakSurAdibuddhau sthUlaikAkAraH pratibhAsamAnaH paramANubhedaikAntavAdaM pratihanti tadviparItAnupalabdhirvA / tatraitatsyAd bhrAntaikatvAdipratipattiriti tanna, paramANUnAM cakSurAdibuddhau svabhAvamanarpayatAM kAryaliGgAbhAvAttatsvabhAvAbhyupagamAnupapatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tUdbhUtagandhAghaTitamiti na tayoraikyasambhava iti zaGkanIyam, anudbhUtagandhabhedasya gandhasAkSAtkArahetutayodbhUtagandhasya sannikarSAghaTakatvAditi pareSAmeva navyanayaprasAdamArohatAM vicAraniHzreNI / api ca jAtisAdhAraNasamavAyasiddhau jAterarthavattvApattiH, yatra yatsambandhavattvaM tatra tadvattvamiti niyamasya granthakRtaiva pUrvaM sUcitatvAt / (zaGkA) tatra tasya tadvRttittvAniyAmakatvAnneyamiti cet, tadapi kuta: ? (zaGkA) tathAviziSTabuddhayabhAvAditi ced, vyakta itaretarAzrayaH, tatra tadvRttitAniyAmakasambandhAbhAve tathAviziSTabuddhayabhAvastadabhAvAcca sa iti / tasmAd vyaktisvarUpasya jAtau vRttyaniyAmakatvamityasmanmatameva zreya iti / yadapi dravyajAtyanyacAkSuSe mahadudbhUtarUpavadbhinnasamavetatvena pratibandhakatvAt samavAyasiddhiriti kaizciducyate, tadapi tucchaM, dravyAnyasaccAkSuSatvAvacchinne mahadudbhUtarUpavadbhinnavRttitvena pratibandhakatvakalpanAyA evaucityAt, tadevaM lAghavAdekaH samavAyo yaiH sAdhyate teSAmito'pi lAghavAdvaiziSTyamekaM balAdApatediti nirvyUDham / yaH punarAha - netyAkArakAbhAvapratyakSApatterayogyAbhAvapratyakSApattyA ca pratiyogiviziSTatattadabhAvapratyakSe tattadabhAvavizeSaNatA heturato nAbhAvamAtrasya vaiziSTyasiddhiriti, so'pi na prekSApUrvakArI, bhAvAbhAvasAdhAraNyena lAghavAdekavaiziSTyasiddhau viziSyapratyAsattau tannivezasyAbAdhakatvAt, anyathA samavAyaikye'pyagateH, tasyApi vyApyavRttya - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 dvitIyo bhAgaH [ pari. 4-kA0 68] praviralabakulatilakAdInAM jAtucitpratyakSato'pratipattAvanekAkArapratibhAsasya ca bhrAntatve tatsvabhAvAbhyupagamAnupapattivat / kAryaliGgaM hi kAraNaM paramANurUpam / tatkathaM kAryasya bhrAntau bhrAntaM na bhavet ? paramANUnAM kAryasya cAnabhyupagame / (bhA0) tavayAbhAvAttavRttayo jAtiguNakriyAdayo na syuryomakusumasaurabhavat / taddhi guNajAtirUpAdisattAdisvabhAvamitaracca kriyAvizeSasamavAyAkhyaM paramANuvRtti vA syAt kAryadravyavRtti vA / na ca tadubhayAsambhave'bhyapagantuM yuktaM, gaganakusumasyAbhAve'pi tavRttisaurabhAbhyupagamaprasaGgAt / tatastadabhyupagacchatA aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyApyavRttyAdiguNapratyakSAnurodhena viziSyApi pratyAsattighaTakatvAt, pratiyogijJAnAdikAraNatayoktApattinirAsenAbhAvapratyakSe vizeSaNatAyAH sAmAnyataH pratyAsattitAyA eva yuktatvAcca / vastutaH sattApi sAmAnyata ekA vizeSaNabhedAcca bhinnetyuktaM, samavAyo'pi ca tvayA lAghavAdeko rUpinIrUpavyavasthAnurodhena ca galepAdikayA nAnA svIkAryaH, tadvat vaiziSTyamapyekAnekarUpatvena vaizvarUpyaM bibhrat kena pratyAkhyAtuM zakyam ? / tatazca ekaM svIkuru vaiziSTyaM, samavAyaM vimuJca vA / krIDAkAndukatAM neya iti naiyAyiko budhaiH // 1 // nAzasya prAgabhAvatvaM, prAgabhAvasya nAzatA / ghaTAdau tasya sambandhaM, vaiziSTyAkhyaM vinA katham ? // 2 // abhAvAbhAvarUpatvAt, sarvasya pratiyoginaH / tatsambandheSu vaiziSTyarUpatvaM cenna manyate // 3 // neti dhIstatra tanna syAnna hi sA kAlikAdinA / vaiziSTyatve tu teSviSTe saMsargAkAragauravam // 4 // dharmAtireke taddharmaH sparddhayaivAtiricyate / jAtyantarAtmake tattve kimasAdhyaM vivakSayA ? // 5 // viziSTa lakSaNA'nyeSAmaviziSTe ca kasyacit / jAtyantaraM tvakhaNDaM vA, khaNDazo vA pratIyatAm // 6 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAryadravyamabhrAntamabhyupagantavyam / tacca paramANUnAM paramANurUpatAparityAgenAvayavi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - itIha vaiziSTyamanekamekaM, samarthitaM nyAyavizAradena / svarUpavizrAntijuSA ca tena bhagnA pareSAM samavAyavRttiH // 7 // // 66 / / // aNUnAmavayavipradezatayAnyatvavAdaH // tacca paramANUnAmiti nanu kathametat, ArabdhakAryANAmapi paramANUnAmavayavisamavAyitve'pi tadrUpasvIkArasya paramANurUpatAparityAgasya cAyuktatvAditi cet, na, ArabdhakAryANAmaNUnAM skandhasthAnAmapi pradezatvasvIkAre paramANutvaparityAgasya kathaJcidavayavitvApattezcAvazyakatvAt, sarvathA'vayavAvayavibhede zatamASakArabdhe'vayavini mASakazatAd gurutvAdhikyAdavanativizeSaprasaGgAt / na ca gurutaradravyayoH samayoruttolane ekatra saMlagnatRNAdigurutvAdhikyAdavanativadupapattiH avayavinyatyantApakRSTagurutvasvIkArAditi vAcyam, evaM sati tattadavayavitvena tattadavayavagurutvAtyantApakRSTagurutvahetutvakalpane mahAgauravAt / (zaGkA) svAzrayasamavetatvasambandhenotkRSTagurutvasya samavAyenAtyantApakRSTagurutvahetutvasvIkAre cAtyantApakRSTagurutvavadaNvArabdhasthale vyabhicArAt (zaGkA) paramANAvatyantApakRSTagurutvaM pAkajamevApAkaje ca tatroktahetutvAnna doSa iti cet, na, atyantApakRSTagurutvavadaNvArabdhe'pi tato'tyantApakRSTagurutvasvIkAre'tyantatvAvivecanAt / (zaGkA) svajanyAvanativizeSotkRSTAvanativizeSaprayojakarUpAbhAva evAtyantatvaM tAdRzAtyantApakRSTagurutve ca gurutvamAtrasyaivoktasambandhena hetutvAnna doSa iti cet, na, tathApi paramANAvevotkRSTagurutvavizrAmApatteH / na ca tasyApi yuktatvaM, pASANArambhakaparamANvArabdhatadbhasmadravye pASANatulyagurutvaprasaGgAt, svairaM paribhramadbhistatparamANubhirjagadAkramaNaprasaGgAcca, tasmAdArabdhakAryairaNubhiH kathaJcidasadevAvayavitvavad gurutvaM svIkriyate tatasteSu nAnanyataikAnta iti yuktam / etena astu vA paramANAveva gurutvaM vyaNukAderadha:saMyogastu gurutvasApekSapAtajanyAvayavavegajavegAdhInakriyayA, pAtavyavahArastu vartisthadIpapAtavyavahAravad gauNaH, na caivaM mahAvayavipAte bahuvilamba prasaGaH, mitho viSTabdhAvayavAnAM viSTambhAdhInakriyAjanyavegenAntyAvayavini drutavegasambhavAt pAtavyavahAravatparamparayA sambandhavizeSeNa vA paramANugurutvameva vA patananiyAmakamiti apAstam, adha:saMyoge gurutvasya sAmAnAdhiraNyenaiva hetutvAt, paramANugatagurutvena paramparayA'vayaviniSThakAryotpattau tadgatarUpAdinApi cAkSuSAdikAryanirvAhe'vayavirUpAderapyucchedaprasaGgAt, sambandhavizeSasya ca pradezaskandha Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 dvitIyo bhAgaH [ pari. 4-kA0 68] rUpatopAdAne sati sambhAvyate nAnyathA / tanna teSAmananyataikAntaH, kAryotpattau kathaJcidanyatvopapatteH / tataH saugatavanna vaizeSikANAM svamatasiddhiH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvAkhyatAdAtmyAtiriktasya durvacatvAttatsvIkAre cANUnAM kathaJcidavayavirUpatApattAva(na)nyatvasyAnAyAsasiddhatvAt / yadapyucyate bhaTTAcAryairgurutve eva vA mAnAbhAvo, vAyutejasostiryagUrdhvagamanavat pAthaH pRthivyoradhogamanasyAsati pratibandhake 'dRSTavadAtmasaMyogAdinaivopapatteH, patanaprakarSastvavayavAdhikyAt, avayavini gurutvApakarSavAdinApi tathaiva vAcyatvAditi, tadapi cintyam, avayavAdhikyena patanaprakarSe mahAdhUmasyApi tatprasaGgAt, sparzavizeSavadavayavAdhikyasya tatprayojakatve ca sparzavizeSasyaiva tattvaucityAd, gurutvasya ca tadgatajAtivizeSasyaiva kalpayituM yuktatvAt, evaM hi patanahetutAvacchedakaM gurutvaM syAditi lAghavam, paramate tu gurutvatvamiti gauravamityasmadekaparizIlitaH panthAH / tadevaM gurutvAdimatkAryadravyabhedena kathaJcidanyatvamaNUnAM siddham / etena nityatvAt kAryadravyAnArambhakatvAccANUnAM nAnyatvaM laukikaviSayatayA dravyasAkSAtkAratvAvacchinne tryaNukatvAdighaTakasaMyogAnAM pizAcatvAdighaTakasaMyogabhinnAnAM vaijAtyena kAraNatvAnna kevalANudvyaNukapratyakSApattiH, tAdRzasaMyogaviziSTavRttitvAdikaM ca guNAdipratyakSe tantramiti kevalANuvyaNukAdiguNApratyakSatve'pi na tryaNukAdiguNApratyakSatvam / na ca evaM tantUnAmeva paTatve tantuSu paTa iti dhIna syAt, syAdvA tantuSu tanturityAdikamapIti vAcyam, phalabalena vilakSaNasaMyogavattvarUpatantutvAdereva vilakSaNasaMyogavattvarUpapaTatvAdiviziSTAdhAratAvacchedakatvasvIkArAt, paTa utpannaH paTo naSTa ityAdidhIstu vizeSaNotpAdanAzaviSayA, eka: paTa iti pratItizcaikaM vanamityAdivat samUhaikatvaviSayA, paTo mahAniti dhIrapyaNUnAM mahattvAsambhavAnmahAn dhAnyarAziritivat saMyogAvizeSarUpaM mahattvamavagAhata ityAdi navyanAstikamatam apAstam / vilakSaNasaMyogavattAvadaNutvasya paTatvarUpatve tAvattvApratyaye tadapratyayApatteH / na ca vilakSaNasaMyogatvAdikameva paTatvAdikaM, tantusaMyogAtpaTa utpanna ityAdivyavahArAyAthArthyAMpatteH, tantvAdyagrahe tatsaMyogAgrahe'pi paTatvAdipratItezca / kiJca vilakSaNasaMsthAnAvacchedena sannikarSAd yadravyagataghaTatvAdigrahastasyotpAdavinAzabhedAdipratyayAnupapattyA pRthagavayavisiddhistasya caikasyApyAvRtAnAvRtatvaraktAraktatvasakampaniSkampatvAdinA bhedAddezapradezarUpatAsiddhau kathaM nANUnAmavayavipradezatayA'nyatvaM? tena kathaJcinnityatvasyAvyAhateH, sarvathA nityatvasya ca kvApyanabhyupagamAt / kiJca vibhAgajAtotpattyA'pyaNUnAmanyatvaM sAdhanIyam, anyathA kapAlAdInAmapi taducchedApattyA satkAryavAdApatteriti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAGkhyAnAM ca kAryakAraNayoH ekatve'nyatarAbhAvaH zeSAbhAvo'vinAbhuvaH / dvitvasaGkhyAvirodhazca saMvRtizcenmRSaiva sA // 69 // [sAGkhyaH kAryakAraNayoH sarvathA tAdAtmyaM manyate tasya nirAkaraNam ] kAryasya hi mahadAdeH kAraNasya ca pradhAnasya parasparamekatvaM tAdAtmyam / tasminnabhyupagamyamAne'nyatarasyAbhAvaH syAt / tataH zeSAsyApyavinAbhuvo'bhAvaH / iti sarvAbhAvaH prasajyate / yadi punaH kAryasya kAraNe'nupravezAtpRthagabhAve'pi kAraNamekamAste eva nityatvAditi mataM tadA dvitvasaGkhyAvirodho'pi, sarvathaikatve tadasambhavAt kAryakAraNabhAvAdivat / saMvRtireva dvitvasaGkhyA tatreti cet, tarhi mRSaiva sA tadvadeva prasaktA / tathA ca kutaH pradhAnasyAdhigati: ? na tAvatpratyakSAt, tasya tadaviSayatvAt / nApyanumAnAt, abhrAntasya liGgasyAbhAvAt / na cAgamAt, zabdasyApi bhrAntatvopagamAt / na ca bhrAntAlliGgAderabhrAntasAdhyasiddhiratiprasaGgAt / evaM puruSacaitanyayoH ( bhA0 ) AzrayAzrayiNorekatve tadanyatarAbhAvaH / puruSe caitanyAnupraveze puruSamAtrasya tasya vA caitanyAnupraveze caitanyamAtrasya prasakteH siddhastAvattadanyatarasyAbhAvaH pareSAm / ( bhA0 ) tataH zeSAbhAvastatsvabhAvAvinAbhAvitvAd vandhyAsutarUpasaMsthAnavat / yathaiva hi vandhyAsutarUpasyAbhAve na tasya saMsthAnaM saMsthAnisvabhAvAaSTasahastrItAtparyavivaraNam dig // 68 // ekatva iti asyAM kArikAyAmavinAbhupadam avinAbhAvikAryakAraNadvaye'rthAntarasaGkramitavAcyaM, tacca SaSThyantamekatva ityanenAnveti tatazcAvinAbhAvikAryakAraNadvayasyaikatve'bhyupagamyamAne'nyatarAbhAvaH syAttasmizcApanne zeSasyAbhAva Apadyata ityarthaH, tena zeSasyApyavinAbhuvo'bhAva iti vyAkhyAsyamAnamArthena yogena, na tu sautreNa, abhAvA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 4 - kA0 70] vinAbhAvitvAt / tathA puruSasyAzrayasyAbhAve caitanyasyAzrayiNo'pyabhAvastadabhAve puruSasyApyabhAvaH, tatsvabhAvAvinAbhAvAt / ( bhA0 ) tathA sati dvitvasaGkhyApi na syAt / puruSacaitanyayorekatvamiti / (bhA0) saMvRtikalpanA zUnyatvaM nAtivartate, paramArthaviparyayAdvyalIkavacanArthavat / 549 paramArthataH saGkhyApAye saGkhyeyAvyavasthAnAt sakaladharmazUnyasya kasyacidvastuno'sambhavAt / tanna kAryakAraNAdInAmananyataikAntaH sambhavatyanyataikAnta vat // 69 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 70 // ( bhA0 ) avayavetarAdInAM vyatirekAvyatirekaikAntau na vai yaugapadyena sambhavinau virodhAt / tathAnabhilApyataikAnte svavacanavirodhastadabhilApyatvAt / anabhilApyataikAntasyApyanabhilApyatve kutaH parapratipAdanam ? tadvacanAccet, kathamanabhilApyataikAntaH ? paramArthato na kazcidvacanAtpratipAdyate iti cetsvayamavAcyatApratipattiH katham ? vastuni vAcyatAnupalabdhezcet, sA yadi dRzyAnupalabdhistadA siddhA kvacidvAcyatA / no cet, nAsti tadabhAvanizcayo'tiprasaGgAt / vikalpapratibhAsinyanyApohe pratipannAyA eva vAcyatAyAH svalakSaNe pratiSedhAdadoSa iti cet, na, vastuvAcyatAyAH pratiSedhAyogAt, tadanyApohamAtravAcyatAyA eva pratiSedhAt / na cAnyApohavAcyataiva vastuvAcyatA tatpratiSedhAvirodhAt / nirastaprAyazcAyamavAcyataikAnta ityalaM prasaGgena / ( bhA0 ) syAdvAdAbhyupagame tu na doSaH, kathaJcit tathAbhAvopalabdheH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam nvitasya zeSapadArthasyAvinAbhupadArthe'nvayAsambhavAditi bodhyam // 69 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvaM hi vastu vyaJjanaparyAyAtmakatayA vAcyamarthaparyAyAtmakatvenAvAcyamiti syAdvAdibhirvyavasthApyate, anyathA pramANAbhAvAt // 70 // tadevamavayavAvayavyAdInAmanyatvAdyekAntaM nirAkRtyAdhunA tadanekAntaM sAmarthyasiddhamapi durAzaGkApanodArthaM dRDhataraM nizcicISavaH sUrayaH prAhu: dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyatirekataH / pariNAmavizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH // 71 // sajJAsaGkhyAvizeSAcca svalakSaNavizeSataH / prayojanAdibhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // 72 // [dravyaparyAyayoH kathaJcit bhedAbhedau staH] guNisAmAnyopAdAnakAraNAnAM dravyazabdAd grahaNam / guNavyaktikAryadravyANAM paryAyazabdAt / tadeva dravyaparyAyAvekaM vastu, pratibhAsabhede'pyavyatiriktatvAt / (bhA0) yatpratibhAsabhede'pyavyatiriktaM tadekaM, yathA vedyavedakajJAnaM rUpAdidravyaM vA mecakajJAnaM vA / tathA ca dravyaparyAyau na vyatiricyate / ___ tasmAdekaM vastviti mantavyam / paryAyAdavAstavAd vyatiriktameva dravyaM vAstavamekeSAm / dravyAdavAstavAd vyatirikta eva paryAyo vAstavaH pareSAm / tato'siddho heturiti na mantavyaM, (bhA0) tadanyatarApAye'rthasyAnupapatteH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyaJjanaparyAyAtmakatayA vAcyamiti abhilApyaparyAyAtmanA vAcyamityarthaH / arthaparyAyAtmakatvenAvAcyamiti ghaTAderapi SaDguNahAnivRddhirUpAgurulaghuparyAyAtmanA'vAcyatvavyavasthitirityarthaH / evaM gaurgotvena gopadazakyo na pazutvenetyAdipratItyApi vAcyAvAcyatvAnekAnto bhAvanIyaH // 70 // kAryakAraNAdInAmananyataikAntadUSaNena tadanekAntasya prakrAntatvAt dravyaparyAyayostadupasaMhAre upakramopasaMhAravirodhaH syAdityAlocya vyAcaSTe-guNItyAdi / tato nAsiddho Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari0 4-kA. 71-72] 551 tathA hi na dravyaM kevalamarthakriyAnimittaM kramayogapadyavirodhAt kevalaparyAyavat / paryAyo vA na kevalo'rthakriyAhetustata eva kevaladravyavat / kramayogapadyavirodhastatrAsiddha iti cet, na dravyasya paryAyasya vA sarvathaikasvabhAvasya kramayogapadyAdarzanAt, anekaparyAyAtmana eva dravyasya tadupalambhAt / [yaugo dravyaparyAyayoH sarvathA bhedaM manyate kintu jainAcAryAH kathaJcit tayorabhedaM sAdhayanti ] vAstavatve'pi dravyaparyAyayoravyatireko'siddhaH, kuTAdidravyAdrUpAdiparyAyANAM jJAnapratibhAsabhedAd ghaTapaTAdivaditi cet, na, tasyaikatvAvirodhitvAt / (bhA0 ) upayogavizeSAdrUpAdijJAnanirbhAsabhedaH svaviSayaikatvaM na vai nirAkaroti, sAmagrIbhede yugapadekArthopanibaddhavizadetarajJAnavat / tato nAsiddho hetuH / nApi vizeSaNaviruddhaH, pratibhAsabhedasya vizeSaNasyAvyatiriktahetunA virodhAsiddheH / syAnmatam- 'avyatiriktamaikyamevocyate, tato'yaM sAdhyAviziSTo heturanityaH zabdo nirodhadharmakatvAditi yathA, tato na gamaka' iti tadasat, kathaJcidapyazakyavivecanatvasyAvyatiriktasya hetutvena prayogAt / vyatirecanaM vyatiriktaM vivecanamiti yAvat / na vidyate vyatiriktamanayorityavyatiriktau / tayorbhAvo'vyatiriktatvamazakyavivecanatvam, iti vyutpAdanAttayoraikyameva vastutvamiti sAdhyasyeSTatvAnna sAdhyameva heturyato na gamakaH syAt / na caitadasiddhamazakyavivecanatvaM, vivakSitadravyaparyAyANAM dravyAntaraM netumazakyatvasya supratItatvAdvedyavedakAkArajJAnavat tadAkArayorjJAnAntaraM netumazakyatvasyaiva tasyAbhimatatvAt / tayorayutasiddhatvAdevamiti cet, kimidamayutasiddhatvaM nAma ? na tAvaddezAbhedaH, pavanAtapayostatprasaGgAt / nApi kAlAbhedastata eva / svabhAvAbheda iti cet, na sarvathAsau yukto virodhAt / kathaJciccettadevAzakyavivecanatvam / sa evAviSvagbhAva: samavAya iti paramatasiddhiH, anyathA tasyAghaTanAt / pRthaganAzrayA zrayitvaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam heturiti, tataH=uktakAraNAt, dravyaparyAyayoraikye sAdhye pratibhAsabhede'pyavyatiriktatvAditi mUlokto hetu siddha ityarthaH / nityanirodhadharmakatvAditi' anityadharmatvAdityarthaH / 1. anityaH zabdo nirodhadharmakatvAt iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pRthagagatimattvaM cAyutasiddhatvamityapi nAzakyavivecanatvAdanyatpratibhAti / tato na sAdhyasAdhanazUnyamudAharaNamapi / rUpAdidravyaM vetyapyudAharaNamupapannaM, pratItisiddhatvAt, rUpAdidravyayoH samavAyasyAzakyavivecanatvasyaivAvyatiriktatvasya sAdhanasya sadbhAvAdaikyasya caikavastutvasya sAdhyasya nirNIteH / dharmigrAhakapramANena bAdhanAtkAlAtyayApadiSTo heturityapi na satyaM, tena dharmiNoH kathaJcidbhinnayoreva grahaNAt, sarvathA bhinnayordravyaparyAyatvAsambhavAta sahyavindhyavat / nanu dravyaparyAyayobhinnayoH kathamabhedo virodhAdiprasaGgAditi cet, na, tathopalambhAnmecakajJAnavat sAmAnyavizeSavadvA / na hi tatra virodhavaiyadhikaraNyasaMzayavyatikarasarAnavasthApratipattyabhAvAH prasajyante. teSAM tathA pratItyApasAritatvAt / na ca prakRtayostathA pratItirasatyA sarvadAnyathA pratItyabhAvAt / (bhA0) tadevaM sati virodhAdhupAlambhazcaturasradhiyAM mano manAgapi na prINayati varNAderapyabhAvaprasaGgAt / dravyamevaikaM, na varNAdayo, vicArAsahatvAdvarNAdyeva vAnekaM, na dravyaM nAma, tasya vicAryamANasya sarvathAnupapatteriti (bhA0) ekatvAnekatvaikAntau nAnyo'nyaM vijayete, dUSaNasamAdhAnayoH samAnatvAt, dvayorapi (bhA0 ) bhAvasvabhAvapratibandhAt / dravyaikatvasya bhAvasvabhAvasyaikAntikasya pratyakSAdivirodhAt varNAdiparyAyaikAntasvabhAvasya cAbAdhitapratyabhijJAnanirAkRtatvAt siddhaM dravyaparyAyayoH kathaJcidaikyam / [dravyaparyAyoH kathaJcit bhedo'pi vartate iti jainAcAryAH sAdhayanti / ] bhedaH kathaM siddhaH ? ityucyate / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam atrAha-sAdhyahetvoH zabdabheda eva na tvarthabhedastadvatprakRtAnumAne'pIti sAdhyAvizeSadoSaprasaGgo yukta ityarthaH / pratItisiddhatvAditi asyAvyatiriktatvasyetyanenAnvayaH / dharmigrAhakapramANeneti dharmiNohikapramANenetyarthaH / kathaJcidbhinnayoreveti abhedasaMvalita Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 dvitIyo bhAgaH [pari0 4-kA0 71-72] (bhA0) yatparasparaviviktasvabhAvapariNAmasaJjJAsaGkhyAprayojanAdikaM tadbhinnalakSaNaM, yathA rUpAdi, tathA ca dravyaparyAyau, tasmAdbhinnalakSaNAvityanumAnAt parasparaviviktasvabhAvapariNAmau hi dravyaparyAyau, dravyasyAnAdyanantaikasvabhAvavaizrasikapariNAmatvAt paryAyasya ca sAdhantAnekasvabhAvapariNAmatvAt / tato nAsiddhaH pariNAmavizeSAditi hetuH / etena zaktimacchaktibhAvaH siddhaH kathitaH / parasparaviviktasvabhAvasajJAsaGkhyAvizeSau ca dravyaparyAyau, dravye dravyamiti, paryAye paryAya ityanvarthasajJAyAH prasiddhaH, ekaM dravyamityekatvasaGkhyAyAH, paryAyA bahava iti bahutvasaGkhyAyAzcanupacaritAyAH prasAdhanAt / tataH saJjJAsaGkhyAvizeSAccetyapi nAsiddhaM sAdhanam / dravyasyaikatvAnvayajJAnAdikAryatvAt paryAyasyAnekatvavyAvRttipratyayAdikAryatvAnna tayoH parasparaviviktasvabhAvaprayojanatvamasiddham / dravyasya trikAlagocaratvAt paryAyasya vartamAnakAlatvAdbhinnakAlatvamapi na tayorasiddhaM bhinnapratibhAsavat / tataH prasiddhAddhetobhinnalakSaNatvaM tayoH siddhyatyeva. iti svalakSaNavizeSatastannAnAtvaM siddhama / svamasAdhAraNaM lakSaNaM svalakSaNam, tasya vizeSo lakSyAvinAbhAvitvaM, tata eva tasya lakSaNatvopapatteH / [vastuno lakSaNamasAdhAraNarUpamiti sAdhayanti jainAcAryAH / ] nanvasAdhAraNaM rUpaM vastuno lakSaNamityucyamAne sarvaM bhinnaM prameyatvAdityanupasaMhAryasyApi lakSaNatvaprasaGga iti cet, na karmatayA pramitijanakatvasya prameyatvasyAnupasaMhAryasyApi lakSaNatvAvirodhAt sattvavat / sadvastulakSaNam, utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat iti vacanAt [tattvA0 5-30] / nanu ca yanna sanna tadvastu, yathA zazaviSANamiti vipakSasyAsataH siddhernAnupasaMhAryaM sattvaM sapakSavipakSarahitasya pakSavyApino'nupasaMhAryatvAditi cet, tata eva prameyatvamapyanupasaMhAryaM mA bhUt, kharaviSANasyAsato bhinnatvAnAzrayasya karmatvena pramityajanakasyAprameyasya vipakSasya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhedavatorityarthaH / dravyasyaikatvAnvayetyAdi ekatvAnvayajJAnAdi kAryaM yasyeti bahuvrIyuttarastvapratyayo draSTavyaH evaM paryAyasyAnekatvetyAdAvapi / karmatayeti lakSyatAvacchedakasamaniyatadharmavacanatvasyaiva lakSaNatvAdasaGkIrNavyavahArasyaiva ca tatprayojanatvAditi Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvAt / sarvazabdena sato'satazca grahaNAnna tasya vipakSatvamiti cet, tarhi sadgrahaNena bhAvasya bhAvAntarasvabhAvaprAgabhAvAdezca svIkaraNAt kasyacit tadvipakSatvaM mA bhUt / parAbhyupagatasyAnutpAdavyayadhrauvyayuktasya vikalpabuddhipratibhAsino vipakSatve sadasadvargAbhAvasya parAbhyupagatasyApramANaviSayasya vipakSatvamastu sarvathA vizeSAbhAvAt iti nAnupasaMhAryasya sambhavo, yataH pakSavyApina evAsAdhAraNasya vastulakSaNatvaM na syAt, vidyamAnayoravidyamAnayorvA sapakSavipakSayorasataH pakSavyApino'sAdhAraNatvavacanAt / etena pakSAvyApakasyAsAdhAraNatvaM pratyuktaM, tasyAsAdhAraNaikadezatvAllakSaNatvAyogAdagneruSNatvavat / na hi tat sakalAgnivyaktiSvasti pradIpaprabhAdiSvanudbhUtoSNasparzeSvabhAvAt / na cAnudbhUtamapi lakSaNaM yuktamaprasiddhatvAt / yadi punaruSNasparzayogyatvaM pAvakasya lakSaNaM syAnna kazciddoSaH pakSavyApino'sAdhAraNatvasiddheH / etenAvidyamAne vipakSe'sato'sambhavatvasapakSasyAsAdhAraNatvamupadarzitaM pratyeyam / vidyamAne ca sapakSe'sato'sambhavadvipakSasya pakSavyApino'sAdhAraNasya lakSaNatvamaviruddhaM zabdasyAnityatve zrAvaNatvavat / na hi tad ghaTAdAvanitye sapakSe vidyamAne'pyasti / nApyasya vipakSo nityaikAntaH sambhavati, zabdatvasyApi sadRzapariNAmalakSaNasya kathaJcidanityatvAt, zabdAbhAvasya ca zabdAntarasvabhAvasyetaretarAbhAvapradhvaMsAbhAvarUpasyAnityatvAt pakSAdanyatvAnupapatteH / azabdAtmano'zrAvaNatvAt sAdhIya eva zrAvaNatvaM zabdasya lakSaNaM, zabdAtmakatvAbhAve'nupapadyamAnatvAd, ityanyathAnupapadyamAnarUpaM pakSavyApi lakSaNamanavadyatvAt / [dravyaparyAyayorlakSaNaM bhinnameveti spaSTayanti jainAcAryAH / ] tatra dravyasya lakSaNaM guNaparyayavattvaM, guNaparyayavad dravyam iti vacanAt [tattvA0 5.38] kramAkramabhAvivicitrapariNAmAbhAve dravyasya lakSayitumazakteH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvaH / etena = pakSavyApina evAsAdhAraNasya vastulakSaNatvapratipAdanena, tasya= pakSaikadezavarttino'sAdhAraNasya, upadarzitaM pratyeyamiti agnimAtrasyoSNasparzayogitvalakSaNa iti gamyam / zabdasyAnityatve zrAvaNatvavaditi atra hi zrAvaNatvaM lakSyatAvacchadekasamaniyatatvena lakSaNaM bhavadanugatAnatiprasaktavyavahAra ivAnityatvasAdhane'pi pratyalamiti tatra sapakSAvRttitvamabAdhakamiti bhAvaH / pakSavyApi lakSaNamiti Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 4-kA0 71-72] dravyasyApAye guNaparyayavattvasyAnupapatteH kAryadravye ghaTAdivizeSe guNavattvasya bhAvAnavapurANAdiparyAyayogitvasya ca bhAvAnnAvyAptirlakSaNasya, nApyativyAptiH, sparzAdivizeSeSu kramajanmasu paryAyeSu sparzAdisAmAnyeSu sahabhAviSu guNeSu cAbhAvAt / tathA paryAyasya tadbhAvo lakSaNaM, tadbhAvaH pariNAma iti vacanAt [tattvA0 5-41] / tena tena prativiziSTena rUpeNa bhavanaM hi pariNAmaH, sahakramabhAviSvazeSaparyAyeSu tasya bhAvAdavyAptyasambhavAt, tadabhAve ca dravye tadanupapatteH, iti pramANasiddhaM bhinnalakSaNatvaM dravyaparyAyayoH kathaJcinnAnAtvaM sAdhayati, rUpAdyudAharaNasyApi sAdhyasAdhanavaikalyAbhAvAt, kathaJcinnAnAtvena vyAptasya bhinnalakSaNatvasya parasparaviviktasvabhAvapariNAmAditvena sAdhanAta / rUpAdehi lakSaNaM rUpAdibaddhipratibhAsayogyatvaM bhinnaM prasiddhaM kathaJcittannAnAtvaM ceti niravadyamudAharaNam / nanu ca bhinnalakSaNatvaM syAnnAnAtvaM ca na syAdvirodhAbhAvAt / tataH sandigdhavipakSavyAvRttiko heturiti na zaGkanIyaM, (bhA0) viruddhadharmAdhyAsAskhalabuddhipratibhAsabhedAbhyAM ca vastusvabhAvabhedasiddheH / anyathA'nAnaikaM jagatsyAt, tadabhyupagame pakSAntarAsambhavAditi / vipakSe bAdhakapramANasadbhAvAnnizcitavyatirekitvAt sAdhanasya dravyaparyAyayoH sarvathaikatve viruddhadharmAdhyAsasyAskhalabuddhipratibhAsabhedasya cAyogAdbhinnalakSaNatvasyAnapapatteH, vyApakasya grAhakasya cAbhAve vyApyasya viSayasya cAvyavasthiteH / vyavasthitau vA bhinnalakSaNatvasya na kiJcidekaM jagati syAt / nApi nAnA, viruddhadharmAdhyAsAdyabhAve'pi nAnAtvasya siddhau tasya tatsAdhanatvAyogAt, na cAsAdhanA kasyacitsiddhiratiprasaGgAt / na ca nAnAtvaikatvAbhyupagame prakArAntaramasti, yato jagadanAnaikaM na syAt / na hi viruddhadharmAdhyAsetarAbhyAmanyannAnAtvaikatvasvarUpam / aSTasahastrItAtparyavivaraNam uktatattvametat, na ca vayuSNasparzI prameyAvityatra vahnilakSaNavAkyatvaprasaGgaH, tatra lakSye lakSyatAvacchedakasamaniyatatvasaMsargeNa taddharmabodhakavacanatvaM tatra tallakSaNavAkyatvamityuktau doSAbhAvAditi dig / bhASye anAnaikaM jagat syAditi nAnAtvarahitaM jagat syAdityarthaH / tadabhyupagame =nAnAtvAbhyupagame, pakSAntarAsambhavAd viruddhadharmAdhyAsA'skhalabuddhi Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam nApyaskhalabuddhipratibhAsabhedAbhedAbhyAmanyattatsAdhanaM, yatprakArAntaraM syAt / (bhA0) tataH kArikAdvayena sAmAnyavizeSAtmAnamarthaM saMhRtya tatrApekSAnapekSakAntapratikSepAyAha bhagavAn vAstavameva iti / syAnnAnAtvameva svalakSaNabhedAt / syAdekatvamevAzakyavivecanatvAt / syAdubhayameva kramArpitadvayAt / syAdavaktavyameva sahArpitadvayAdvaktumazakyatvAt / syAnnAnAtvAvaktavyameva viruddhadharmAdhyAsasahArpitadvayAt / syAdekatvAvaktavyameva, azakyavivecanasahArpitadvayAt / syAdubhayAvaktavyameva kramAkramArpitadvayAt / iti saptabhaGgIprakriyA dRSTeSTAviruddhAvaboddhavyA pUrvavat / kAryAderbheda eva sphuTamiha niyataH sarvathA kAraNAderityAyekAntavAdoddhatataramatayaH zAntatAmAzrayanti / prAyo yasyopadezAdavighaTitanayAnmAnamUlAdalajhyAt, svAmI jIyAt sa zazvatprathitatarayatIzo'kalaGkorukIrtiH // [sragdharA] ityAptamImAMsAlaGkRtau caturthaH paricchedaH // 4 // aSTasahasrItAtparyavivaraNam / pratibhAsabhedAtiriktaprakArAbhAvAdityarthaH / ziSTaM spaSTam // 71-72 / / kAryopAdAnayorvA nanu guNaguNinorvyaktijAtyorananyAnyatvaikAntAndhakArairjagadidamakhilaM nItamAndhyaM samantAt / vyaktasyAdvAdamArgAH pratihatakumatolUkanetrapracArAstatpradhvaMsAya sajjA bhuvanagurugiraH sUryabhAso jayanti // 1 // (sragdharA) iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // caturthaH paricchedaH sampUrNaH // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // paJcamaH paricchedaH // yadyApekSikasiddhiH syAnna dvayaM vyavatiSThate / anApekSikasiddhau ca na sAmAnyavizeSatA // 73 // sphuTamakalaGkapadaM yA prakaTayati paTiSThacetasAmasamam / darzitasamantabhadraM sASTasahastrI sadA jayatu // 1 // [ bauddha dharmadharmiNau apekSAkRtau eva manyate tasya pUrvapakSa: / ] ( bhA0 ) dharmadharmiNorApekSikI siddhiH, pratyakSabuddhau tadanavabhAsanAd dUrAdivat / na hi pratyakSabuddhau dharmo dharmI vA pratibhAsate, tatpRSThabhAvivikalpopakalpitatvAt, tasya svalakSaNasyaiva tatra pratibhAsanAt, zabdApekSayA sattvAde aSTasahastrItAtparyavivaraNam sahelaM khelantaM zizuSu bahuvelaM dhRtajayaspRhelaM vetAle tanuvijitatAle pradadatam / paviprAyAM muSTiM janitajanatuSTiM svahRdaye, mahAvIraM dhIraM guNagaNagabhIraM praNidadhe // ahIndraH pAtAle svaphaNatanusaGkocamakarod, yayurdiGnAgAste kvacana girayaH peturabhitaH / yadaMH saGghaTTAccalati surazaile paramilA, sthitA yanmAhAtmyAttamiha jinavIraM praNidadhe // [ zikhariNI] Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 aSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmatve'pi jJeyatvApekSAyAM dharmitvavyavaharaNAt, tadapekSayA jJeyatvasya dharmatve'pyabhidheyatvApekSAyAM dharmitvavyavahArAt, tadapekSayA cAbhidheyatvasya dharmatve prameyatvApekSAyAM dharmitvaprasiddhaH, iti na kvaciddharmo dharmI vA vyavatiSThate / tato na tAttviko'sau / na hi nIlasvalakSaNaM saMvitsvalakSaNaM vA pratyakSamavabhAsamAnaM kiJcidapekSyAnyathAbhAvamanubhavadupalabdham / kevalamapekSAbuddhau vizeSaNavizeSyatvaM sAmAnyavizeSatvaM guNaguNitvaM kriyAkriyAvattvaM kAryakAraNatvaM sAdhyasAdhanatvaM grAhyagrAhakatvaM vA prakalpyate dUretaratvAdivat / [jainAcAryAH bauddhasyApekSikaikAntaM nirAkurvanti / ] iti yadyApekSikasiddhiH syAttadA na dvayaM vyavatiSThate nIlasvalakSaNaM tatsaMvedanaM ceti, tayorapyApekSikatvAdvizeSaNavizeSyatvAdivat / tathA hi-yayoH sarvathA parasparApekSAkRtA siddhistayorna vyavasthA / yathA parasparAzrayayoH sariti plavamAnayoH / tathA ca nIlatadvedanayoH sarvathApekSAkRtA siddhiH, iti tadvayamapi na vyavatiSThate / na hi nIlaM nIlavedanAnapekSaM siddhayati, tasyAvedyatvaprasaGgAt saMvinniSThatvAcca vastuvyavasthAnasya / nApi nIlAnapekSaM nIlavedanaM, tasya tasmAdAtmalAbhopagamAdanyathA nirviSayatvApatteH, ityanyatarAbhAve zeSasyApyabhAvAd dvayasyAvyavasthAnaM syAt / etena nIlavAsanAto nIlavedanamityasminnapi darzane dvayAvyavasthitiruktA, (bhA0) tayoranyonyApekSaikAnte svabhAvataH pratiSThitasyaikatarasyApyabhAve'nyatarAbhAvAdubhayaM na prakalpyeta / nIlavedanAbhAve tadvAsanAvizeSasyAvyavasthiteranyathAtiprasakteH, tadvAsanAvizeSamantareNa nIlavedanasyAvyavasthiteranyathA ninimittatvApatteH / syAnmataM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam paJcame sApekSatvA'napekSatvasyAdvAdasiddhyarthamupakramaH / apekSAbuddhAviti vyAvartakavyAvartyatvAdyapekSAjanitavikalpabuddhAvityarthaH / yadyApekSikasiddhiH syAditi sarvatreti zeSaH / nIlasvalakSaNaM tatsaMvedanaM ceti tayorapi sarvakukSipraviSTatvAditi bhAvaH / tayorapyApekSikatvAditi ApekSikatvaprasaGgAdityarthaH / na hi nIlamityAdi, yadyapi evamekasyotpattAvanyasya ca jJaptAvapekSeti naikarUpeNApekSAviSayatvaM dvayoH, tathApi nizcayApekSayA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari05-kA0 73] 559 'nIlavedanasya svataH prakAzanAnnAyaM doSa iti tadasat, parasparApekSaikAntavirodhAt, daNDAdevizeSaNasya svabuddhau svataH siddheH sAmAnyAderapi svagrAhiNi jJAne'nyAnapekSasya pratibhAsanAdvizeSyavizeSaNAderapi tathA prasiddherdvayAbhAvAnavakAzAt / tata eva dUretarAdidRSTAnto'pi sAdhyasAdhanadharmavikalaH syAt / __(bhA0) dUrAsannabhAvayorapi svabhAvavivartavizeSAbhAve samAnadezAderapi prasaGgAt / na ca samAnadezakAlasvabhAvayoranyonyApekSayApi dUrAsannabhAvavyavahAraH, kharaviSANayoriva tatsvabhAvazUnyayostadayogAt / (bhA0) tadimau svabhAvataH stAmanyathetaretarAzrayadoSAnuSaGgAt / etena svAzrayazabdAdyapekSayA sattvAderdharmatvena svadharmApekSAyAM dharmitvaM nAvyavasthAkAritvenAyuktamiti prakAzitaM, tathAvidhasvabhAvavizeSAbhAve parApekSayApi dharmadharmibhAvAnupapatteH, anantatvAcca dharmANAM tadapekSiNAmapyaparyantatvAt, anyathAbhipretadharmadharmiNorapyavyavasthApatteH, iti nApekSakAntaH zreyAn / [yaugo dharmadharmiNau sarvathAnApekSikau eva manyate, kintu jainAcAryAH tasya nirAkaraNaM kurvanti / ] yo'pyAha-'dharmadharmiNoH sarvathA nApekSikI siddhiH, pratiniyatabuddhiviSayatvAnnIlAdisvarUpavat, sarvathAnApekSikatvAbhAve pratiniyatabuddhiviSayatvAnupapatteH khapuSpavat' iti / aSTasahasrItAtparyavivaraNam / tathAtvaM bhAvanIyaM, prasaGgasya vastusthityanapekSatvAt / parasparApekSaikAntavirodhAditi yadyapi etad dUSaNaM na saugataM prati saGgacchate, sarvatra tena parasparApekAntAnabhyupagamAt, saGkalanAtmakavikalpajJAna eva tena tatsvIkArAt, tathApi dharmadharmabhAvAdeH svarUpadvayAnatiriktatvAttadubhayagrAhidarzane'pi parasparApekSatvamApAdya taM pratyevedamiti bahavaH / savikalpagrAhyameva sarvamiti zabdanayavidaM pratIti tu sammatyanusAriNaH / bhASye tadimau iti imau= dUrAsannabhAvau / itaretarAzrayadoSAnuSaGgAditi dUrapratipattAvAsannasya pratipattistatpratipattau ca tasyetyevamityarthaH / utpattipakSe'pi dUrApekSabuddhyAsannatvasyAsannApekSAbuddhyA ca dUratvasyotpatteranyonyAzrayo bhAvanIyaH / anyathA sarveSAM dharmadharmiNAM svataH siddhyabhAve, apekSa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) tasyAnapekSApakSe'pi nAnvayavyatirekau syAtAM, bhedAbhedayoranyonyApekSAtmakatvAdvizeSetarabhAvasya / 560 anvayo hi sAmAnyaM, vyatireko vizeSaH / tau ca parasparApekSau vyavatiSThete / tayoranApekSikasiddhau ca na sAmAnyavizeSatA / pratiniyatabuddhiviSayayorapi pratiniyatapadArthatA syAnnIlapItavat / na hyabhedo bhedanirapekSaH pratiniyatAnvayabuddhiviSayo'sti, nApi bhedo jAtucidabhedanirapekSaH pratiniyatavyatirekabuddhiviSayaH sambhAvyate kvacidekavyakterapi prathamadarzanakAle tabuddhiviSayatvaprasaGgAt / tadanena pratiniyatabuddhiviSayatvasya hetorviruddhatvaM pratipAditaM tasya kathaJcidApekSikatvena vyAptatvAt pratyakSabuddhipratibhAsitvavat / tato naitAvekAntau ghaTete, vastuvyavasthAnAbhAvAnuSaGgAt // 73 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 74 // (bhA0) anantaraikAntayoryugapadvivakSA mA bhUdvipratiSedhAt sadasade kAntavat / syAdvAdAnAzrayaNAt (bhA0) tathAnabhidheyatvaikAnte'pIti kRtaM vistareNa / sadasattvAbhyAmanabhidheyatvaikAntavad iti // 74 // / kathaJcidApekSikatvetarAnekAntaM pratipakSapratikSepasAmarthyAtsiddhamapi durArekApA karaNArthamAcakSate aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAnto=dharmadharmyAdInAmapekSAbuddhigrAhyatvaikAntaH / tasya kathaJciditi dharmadharmitvAdinA pratiniyatabuddhiviSayatvasyApekSikatvena vyAptatvAdityarthaH / pratyakSabuddhipratibhAsitvavaditi pratyakSabuddhipratibhAtadUratvAsannatvavadityarthaH // 73 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 5 - kA0 75 ] dharmadharmyavinAbhAvaH siddhyatyanyo'nyavIkSayA / na svarUpaM svato hyetat kArakajJApakAGgavat // 75 // 561 [dharmadharmiNau kathaJcit svataH siddhau staH kathaJcidapekSAkRtau siddhau staH / ] dharmadharmiNoravinAbhAvo'nyonyApekSayaiva siddhyati, na tu svarUpaM tasya pUrvasiddhatvAt / svato hyetatsiddhaM sAmAnyavizeSavat / sAmAnyaM hi svataH siddhasvarUpaM bhedApekSAnvayapratyayAdavagamyate vizeSo'pi svataH siddhasvarUpaH sAmAnyApekSavyatirekapratyayAdavasIyate / bhA0 ) na kevalaM sAmAnyavizeSayoH svalakSaNamapekSitaparasparAvinAbhAvalakSaNaM svataH siddhalakSaNamapi tu dharmadharmiNorapi / guNaguNyAdirUpayoH / (bhA0 ) kartRkarmabodhyabodhakavat / [kArakAGgakartRkarmavat jJApakAGgabodhyabodhakavacca ] / na hi kartRsvarUpaM karmApekSaM karmasvarUpaM vA kartrapekSam, ubhayAsattvaprasaGgAt / nApi kartRtvavyavahAraH karmatvavyavahAro vA parasparAnapekSaH, kartRtvasya karmanizcayAvaseyatvAt, karmatvasyApi kartRpratipattisamadhigamyamAnatvAt / etena bodhyabodhakayoH prameyapramANayoH svarUpaM svataH siddhaM jJApyajJApakavyavahArastu parasparApekSAsiddha ityabhihitam / tadvatsakaladharmadharmibhUtAnAmarthAnAM (1) syAdApekSikI siddhi:, tathA vyavahArAt / (2) syAdanAaSTasahastrItAtparyavivaraNam dharmetyAdi dharmadharmiNorna vinA bhAvo yasyeti vyutpattyA'vinAbhAvo vyavahAraHanyonyavIkSayA=anyonyApekSayA, siddhyati na tu svarUpaM, hi = yataH, etat = svarUpaM, kArakajJApakAGgavat=kartRkarmabodhyabodhakavat svata eva siddhaM, tathA ca dharmadharmyAdeH svarUpato'napekSatvaM vyavahAratazca sApekSatvamityanaikAntaH eva vijayate iti kArikAsaGkSepArthaH / tadvat sakaletyAdi yadyapi kecidbhAvAH pratiniyatavyaJjakavyaGgyAH kecicca svataH siddhA ityevaM viSayavibhAgena sApekSAnapekSabhAvo'nyatra zarAvakarpUragandhanyAyena pUrvAcAryairvyavasthApitaH, tathApi sa prAtisvikarUpApekSayA, dharmadharmibhAvAdinA tu sarvatra tad Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 aSTasahasrItAtparyavivaraNam pekSikI, pUrvaprasiddhasvarUpatvAt / (3) syAdubhayI, kramArpitadvayAt / (4) syAdavaktavyA, sahArpitadvayAt / (5) syAdApekSikI cAvaktavyA ca, tathAnizcayena sahArpitadvayAt / (6) syAdanApekSikI cAvaktavyA ca, pUrvasiddhatvasahArpitadvayAt / (7) syAdubhayI cAvaktavyA ca, kramAkramArpitobhayAt / ' iti saptabhaGgIprakriyAM yojayennayavizeSavazAdaviruddhAM aSTasahasrItAtparyavivaraNam vyAptireva siddhyatItyetattAtparyam / atha vyavahArasya sApekSatve'rthasya kuta ApekSikatvamiti cet, vyavahriyamANasvarUpeNa tasyApi tadavirodhAt, ata eva abhAvo na sapratiyogikaH, kintu tadavyavahAra eveti mImAMsakamatamapAstam / abhAvavyavahAre pratiyogijJAnajanyatayevAbhAve pratiyogijJAnajanyajJAnaviSayatayA sapratiyogikatvasyAbAdhitatvAt / syAdanApekSikI pUrvaprasiddhasvarUpavaditi na ca pUrvaprasiddhasvarUpe'pi mahattvAdAvavadhijJAnasApekSasiddhikatvAd dRSTAntAnupapattiH, mahattvavyavahAra eva hi tathA na tu mahattvamiti vyavahArAnupravezena tasyApekSikatve'pi svarUpato'tathAtvena doSAbhAvAt / yattu mahattvaM na sApekSaM, kintu tadgatajAtivizeSa eva, tasya mahattvagatajAtisAmAnyagrAhakAtiriktApekSagrahaviSayatvena sApekSatvavyavasthiteH, ata evA'rddhAvRte'vayavini mahattvagrahe'pi tadgatahastavitastitvAdijAtyagraha AvaraNapratibandhAditi naiyAyikaikadezibhirucyate, tadasata, AvaraNasaMyogasya svAzrayasamavetasamavetatvasambandhena mahattvagatajAtivizeSagrahapratibandhakatve AvRtAnAvRtatulyavaMzadvayasannikarSasthale'nAvRtavaMze'pi mahattvavizeSAgrahaprasaGgAt, jAtivizeSaprakArakamahattvagrahe uktapratibandhakatve cAvaraNasthale mahattvanirvikalpakApatte1rvAratvAcceti vyavahArAnupravezenaiva mahattve AvaraNAbhAvasApekSatvasya yuktatvAdityadhikaM nayAmRtataraGgiNyAM nirUpitamasmAbhiriti tata evAdhigantavyam // 75 // ityapekSAnapekSAbhyAM bhaGgasaptakasaGgatiH / nirUpaNIyA sarvatra syAdvAdAmalabuddhibhiH // 1 // arthe naye pramANe ca tatprayukte balAbale / prayojanAnusAreNa bhAvanIye manISibhiH // 2 // 1. svarUpatvAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 5 - kA0 75 ] apekSaikAntAdiprabalagaralodrekadalinI, pravRddhAnekAntAmRtarasaniSekAnavaratam / pravRttA vAgeSA sakalavikalAdezavazataH, samantAdbhadraM vo dizatu munipasyAmalamateH // [zikhariNI] / ityAptamImAMsAlaGkRtau paJcamaH paricchedaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bAhye cAbhyantare hetau nizcayavyavahArayoH / pratyakSe ca parokSe ca vizeSo yatkRto'khilaH // 3 // apekSAdyekAntaprazamajasamatvAmRtarasollasaccetovRttiryadamalaguNaM pazyati yamI / tamIzaM syAdvAdapraNayanasamujjIvitajaga jjanaM vande mandetarabhavikasandehadalanam // 4 // [ zikhariNI] 563 iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDita zrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDita zrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe paJcamaH paricchedaH sampUrNaH // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // SaSThaH paricchedaH // siddhaM ceddhetutaH sarvaM na pratyakSAdito gatiH / siddhaM cedAgamAtsarvaM viruddhArthamatAnyapi // 76 // puSyadakalaGkavRttiM samantabhadrapraNItatattvArthAm / nirjitadurnayavAdAmaSTasahastrImavaiti saddRSTiH // iha hi sakalalaukikaparIkSakaiH ( bhA0 ) upeyatattvaM vyavasthApyopAyatattvaM vyavasthApyate / kRSyAdiSu pravartamAnAnAM vyavasthitazasyAdyupeyAnAmeva tadupAyavyavasthApanaprayatnopalambhAt, prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate iti prasiddheH, mokSArthinAM ca prekSAvatAM vyavasthitopeyamokSasvarUpANAmeva tadupAyavyavasthApanavyApAradarzanAt, avyavasthitamokSatattvAnAM tadupAyavyavasthApanaparAGmukhatvAccArvAkAdivat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam manthakSubdhArNavAmbhaH sajalajaladharottuGgagaGgApravAha dhvAnasparddhAvidhAyI prasaraNarasato vyApnuvan digvibhAgAn / bodhAya brAhmaNAnAmamRtamadharayan vIravaktrAdviniryannuccaiH niHkhedavedadhvanirupacinutAccharma tAtparyazuddhaH // 1 // vedAH khedAya te ye zatapathavihitaiH karmabhiH kAmanAdyairhisodbodhe pravRttAH zamadamarahitaiH saGgRhItAzca jAlmaiH / ye tUvRttyAdimAGgAnmunibhiruparatazrAddhapAThAya klRptAste mantrabrAhmaNAkhyAH prabhuguNaviSayAH sarva eva pramANam // [sragdharA] Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari06-kA. 76] 565 [kecit bauddhA hetunA eva sarvatattvasiddhi manyante, jainAcAryAH tadekAntaM nirAkurvanti / ] tatra hetuta eva sarvamupeyatattvaM siddhaM, na pratyakSAt, tasminsatyapi vipratipattisambhavAt / (bhA0) yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvApi na zraddadhe ityAderekAntasya bahulaM darzanAt / arthAnarthavivecanasyAnumAnAzrayatvAttadvipratipattestavyavasthApanAyAhetvAdivacanAt / __ (bhA0) pratyakSatadAbhAsayorapi vyavasthitiranumAnAt, anyathA saGkaravyatikaropapateH / ___ arthAnarthavivecanasya pratyakSAzrayatvAsambhavAt, iti kecitteSAM pratyakSAd gatiranamAnAdAdito'pi na syAta / na ca dharmiNaH sAdhanasyodAharaNasya ca pratyakSAdagatau kasyacidanumAnaM pravartate / anumAnAntatarAttadgatau tasyApi dhAdigatipUrvakatvAdanumAnAntaramapekSaNIyamityanavasthA syAt / tataH ( bhA0) kathaJcitsAkSAtkaraNamantareNa dhAdInAM (bhA0) na kvacidanumAnaM pravarteta, aSTasahastrItAtparyavivaraNam SaSThe hetvAgamaikAntanirAkaraNAya prakramaH / tatra hetuvAdaikAntasiddhaye keSAJcid yuktimupanyasyati iha hItyAdinA / tanmataM dUSayati-teSAmityAdinA / anumAnAdito'pi= anumAnaprAkkAle'pi, pratyakSAt pratyakSapramANAd, gatirjJAnaM, pakSAderna syAd iti yojanA / na ceti tathA ca prAmANyasaMzayamalArthasaMzayanirAkaraNarUpavivecane'namAnasyeva tanmalavyAptyAdiparicchede pratyakSasyApyupayogAd dvayostulyatvamityarthaH / prAmANyagrahe'pyanabhyastaviSaye'numAnasyevAbhyastaviSaye pratyakSasyaivopayogastatra svataHprAmANyagrahasyaivopapAditatvAt svata ityasya ca svenaivetyarthAt svAMze ca sarvatra jJAne pratyakSatveSTerityabhiprAyavAnAha bhASyakRtkathamityAdinA, kathaJcit sAkSAtkaraNamantareNa kathaM 'kvacidanumAnaM pravartate na 1. na kvacid ? iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) kiM punaH zAstropadezAt ? / iti pratyakSAdapi siddhirabhyastaviSaye'bhyupagantavyA, anyathA zabdaliGgAdipratipatterayogAt parArthAnumAnarUpANAmapi zAstropadezAnAmapravRtteH / [vedAntI AgamAdeva tattvasiddhi manyate, jainAcAryAH tadekAntaM nirAkurvanti / ] ye tvAhuH--'AgamAdeva sarvaM siddhaM, tamantareNa pratyakSe'pi mANikyAdau yathArthanirNayAnupapatteH, anumAnapratipanne'pi cikitsitAdAvAgamApekSaNAt, AgamabAdhitapakSasyAnumAnasyAgamakatvAcca, parabrahmaNaH zAstrAdeva siddhaH, pratyakSAnumAnayoravidyAvivartaviSayatvAdAgamaviSaye sanmAtrAtmani paramAtmanyeva pramANatvavyavaharaNAt abAdhitAzcaite zAstropadezAH sarvaM khalvidaM brahma [ ] ityAdayaH, pratyakSAnumAnayostadaviSayatvena tadbAdhakatvAyogAd' iti, teSAM viruddhArthamatAnyapi zAstropadezebhyaH siddhyantu, vizeSAbhAvAt / samyagupadeze'bhyastatvasiddhiriti cet, tarhi yuktirapi tattvasiddhinibandhanaM, tata eva teSAM samyaktvanirNayAt, aduSTakAraNajanyatvabAdhavarjitatvAbhyAM tadupagamAt / (bhA0) na caite yuktinirapekSAH, parasparaviruddhArthatattvasiddhiprasaGgAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam kathaJcit kvApItyarthaH / zAstropadezAtpravarttate iti puna: kiM vAcyam / anumAnasAmAnyApravRttau parArthAnumAnarUpavizeSapravRtterayogAdityarthaH / tadevAha vRttikRt-pratyakSAdapItyAdinA, AgamaikAntavAdiyuktimupanyasyati-ye tvAhurityAdinA / // pratyakSasyAgamopadezopajIvyatvavAdaH // tamantareNeti 'atra padmarAgatvamupadezasahakRtendriyavedyamiti naiyAyikasampradAyavidaH / navyAstu bhinnapramANayorekajJAnAjanakatvena na parasparasahakAritvamiti padmarAgatvapratyakSa rUpavizeSagrahaNameva hetuH, rUpAdivizeSavAn maNiH padmarAga ityupadezastu gosadRzo gavaya ityatidezavAkyavat padmarAgapadavAcyatvopamitAvupayujyata ityAhuH tadasat, rUpavizeSapadmarAgatvayorgrahasya tulyasAmagrIkatvAcchikSAtaH pUrvaM rUpavizeSAgrahe'pi padmarAgatvAgrahAt, svavizeSyasamavetatvasambandhena tasya padmarAgatvapratyakSahetutve sadRzapadmarAgadvayasthale tadavizeSyasannikarSeNApi padmarAgatvapratyakSApatteruktopadezasya tatrAnupayoge ca padmarAgatadanyasaMzayanivRttyarthaM tadAzrayaNasyopadezAtpadmarAgaM sAkSAtkaromi na tUpaminomItyauttarakAlikA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari06-kA. 76] 567 parabrahmaNa evApauruSeyAdAgamAtsiddhirna punaH karmakANDasyezvarAdipravAdasya ceti niyAmakAbhAvAt / kathaM ca zrautrapratyakSasyApramANatve vaidikazabdasya pratipattiryatastadarthanizcayaH syAt ? pramANatve kuto'numAnAbhAve saMvAdavisaMvAdAbhyAM pramANetarasAmAnyAdhigamo yataH kiJcideva zrautraM pratyakSaM pramANaM nAnyaditi vyavatiSTheta? tataH kutazcidAgamAttattvasiddhimanurudhyamAnena pratyakSAnumAnAbhyAmapi tattvasiddhiranumantavyA, anyathA tadasiddheH / [kecit vaizeSikAH saugatAzca pratyakSAnumAnAbhyAmeva tattvasiddhi manyante kintu jainAcAryAstadapi nirAkurvanti / ] pratyakSAnumAnAbhyAmeva tattvasiddhirnAgamAdityapare te'pi na satyavAdinaH, grahoparAgAdestatphalavizeSasya ca jyoti:zAstrAdeva siddheH / (bhA0 ) na ca pratyakSAnumAnAbhyAmantareNopadezaM jyotirjJAnAdipratipattiH / sarvavidaH pratyakSAdeva tatpratipattiranumAnavidAM punaranumAnAdapIti cet, na, sarvavidAmapi yogipratyakSAtpUrvamupadezAbhAve tadutpattyayogAdanumAnAbhAvavat / te hi zrutamayIM cintAmayIM ca bhAvanAM prakarSaparyantaM prApayanto'tIndriyapratyakSamAtmasAtkurvate, nAnyathA / tathAnumAnavidAmapi nAtyantaparokSeSvartheSu paropadezamantareNa sAdhyAvinAbhAvisAdhanadharmapratipattiH sambhavati, sarvajJatvaprasaGgAd, iti cintitamanyatra / tato naitAvapyekAntau yuktau // 6 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam nubhavAkArasyAnupapattezca, tasmAduktopadezasya rUpavizeSe padmarAgatvavyAptigrAhakatvena rUpavizeSagrahasya ca samAnavizeSyatvapratyAsatyA padmarAgatvaprakArakapratyakSe hetutvenopayogAdrUpavizeSavAn padmarAga ityasyaikopayogatve nizritApAyatvaM, bhinnopayogatve ca saGkalanajJAnAtmakatvaM, kararekhAvizeSavAn zatavarSajIvItyato'yaM zatavarSajIvIti jJAnasyetthamevopapatteriti paricitasyAdvAdaratnAkaropaniSado vayaM pazyAmaH / rUpavizeSarekhAvizeSAdigrahANAmananugatatvAtpadmarAgatvaprakArakapratyakSe svajanyamaNyuddezyakapadmarAgatvavidheyakagrahoddezyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkagrahaviSayatvasambandhenopadezatvenaiva hetutvaM yuktamityayamapi sAmpradAyikamataniSkarSastArkikacetasaH prItikara eveti dhyeyam / apare iti bauddhAdayaH, te'pi hetuvAdapraviSTA iva mantavyAH / pramANasyApi sataH Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 aSTasahastrItAtparyavivaraNam virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 77 // (bhA0) yuktItaraikAntadvayAbhyupagamo'pi mA bhUt, viruddhayorekatra sarvathAsambhavAt / syAdvAdanyAyavidviSAM kathaJcittadanabhyupagamAt / (bhA0) tadavAcyatve'pi pUrvavat svavacanavirodhaprasaGgaH // 77|| samprati yuktItarAnekAntamupadarzayanti vaktaryanApte yaddhetoH sAdhyaM taddhetusAdhitam / Apte vaktari tadvAkyAtsAdhyamAgamasAdhitam // 78 // [AptAnAptayorlakSaNam] kaH punarApto'nAptazca ? yasmin sati vAkyAtsAdhitaM sAdhyamarthatattvamAgamAt sAdhitaM syAddhetostu yatsAdhyaM taddhetusAdhitamiti vibhAgaH siddhyatIti cet, ucyate(bhA0) yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptastato'paro'nAptaH / aSTasahasrItAtparyavivaraNam pratyakSasya tairanumAnaikapramANatvAbhyupagamAt, yatraiva janayedityAdinyAyenAnumAnanizcita evArthe tatprAmANyavyavasthiteriti mantavyam // 76 / / vaktaryanApta iti vaktaryanApte=AptatvenAnizcite, sAdhyaM tadanAptatvagrahAbhAvakAlInatadvAkyajanyabodhaviSayaH, yaddheto:=prAmANyanizcayahetoH, siddhyatIti zeSaH, nivattaprAmANyasaMzayAdhInasaMzayakaM bhavatItyarthaH, taddhetasAdhitamacyate Apte=Aptatvena nizcite vaktari, tadvAkyAt=tadvAkyajanyajJAnaviSayaH, sAdhyamuddezyasiddhikamarthajAtaM, svata eva nivRttasaMzayatvAdAgamasAdhitamucyate, AptatvAnAptatvagrahazca rAgadveSamohAdirUpadoSAbhAva Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari06-kA0 77-78] 569 kaH punaravisaMvAdo yenAvisaMvAdaka: syAt ? / (bhA0 ) tattvapratipAdanamavisaMvAdaH, tadarthajJAnAt / tadarthajJAnaM punaH prasphuTavyavasAyarUpaM sAkSAdasAkSAdvAvasIyate, paramArthatastasya saMzayaviparyAsAnadhyavasAyavyavacchedaphalatvAt / tatrAvisaMvAdaka evApta ityavadhAryate / anAptastu kadAcidapi visaMvAdaka ucyate, yathArthajJAnAdiguNasya visaMvAdakatvAyogAt / (bhA0) tenAtIndriye jaiminiranyo vA zrutimAtrAvalambI naivAptastadarthAparijJAnAttathAgatavat / nAtra nidarzanaM sAdhanadharmavikalaM, tathAgatasya zrutyarthadharmAparijJAnAt buddhAderdharmAdyupadezo vyAmohAdeva kevalAt iti svayamabhidhAnAt / na cAsiddho heturjeminebrahmAdervA zrutyarthaparijJAnasya sarvathApyasambhavAt / taddhi pratyakSaM vA zrautaM vA syAt ? na tAvatpratyakSaM tasyAsarvajJatvAt zrutimAtrAvalambitatvAcca / ___ (bhA0) na hi tAdRzo'tIndriyArthajJAnamasti dossaavrnnkssyaatishyaabhaavaat| na hi pratiniyatadoSAvaraNakSayamAtre satyapi dharmAdharmAdisAkSAtkaraNaM yuktaM, tasya tatparikSayAtizayahetukatvena vyavasthApitatvAt / nApi zrautaM tadarthaparijJAnaM zrutyavisaMvAdAtpUrvamasiddheH / [mImAMsakaH zrutijJAnAt paramArthajJAnaM manyate kintu jainAcAryAH tannirAkurvanti / ] (bhA0) zruteH paramArthavittvaM tataH zruteravisaMvAdanamityanyonyasaMzritam / na hyaprasiddhasaMvAdAyAH zruteH paramArthaparijJAnaM jaiminyAdeH sambhavati, atiprasaGgAt / nApi paramArthavittvamantareNa tattvapratipAdanalakSaNamavisaMvAdanaM yato'nyonyAzrayaNaM na syAt / nanu na zruteravisaMvAdAtprAmANyam / kiM tarhi ? svata eva, tato na doSa iti cet, aSTasahastrItAtparyavivaraNam tatsadbhAvAbhyAmanyena vA suparIkSitena liGgeneti jJeyam / vastutaH sarvatra yathArthavaktRjAtIyatvamevAptatvagrAhakam, ata eva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) svataH zruterna vai prAmANyamacetanatvAd ghaTavat / sannikarSAdibhiranaikAntikatvamayuktaM tatprAmANyAnabhyapugamAt, mukhyarUpataH / (bhA0) athApi kathaJcit tatpramANatvaM syAdavisaMvAdakatvAt / sannikarSAderavisaMvAdakajJAnakAraNatvena tathopacArasiddhiriti manyemahi, tathApi (bhA0) zruterayuktameva, tadabhAvAt / tenopacAramAtramapi na syAt, tadarthabuddhiprAmANyAsiddheH / na hi zrutiravisaMvAdijJAnasya kAraNaM yenopacArataH pramANaM syAditi niveditaM prAg bhAvanAdizrutiviSayAvisaMvAdakatvanirAkRtiprastAve / (bhA0) AptavacanaM tu pramANavyapadezabhAk, tatkAraNakAryatvAt / pramANakAraNakaM hi tat, ( bhA0 ) tadatIndriyArthadarzanotpattestadarthajJAnotpAdanAcca / pramANakAryakam / (bhA0) naitat zruteH sambhavati, sarvathAptAnukteH piTakatrayavat / vaktRdoSAttAdRzo'prAmANyaM tadabhAvAcchruteH prAmANyamiti cet, kuto'yaM vibhAgaH siddhayet ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'kappAkappe pariNiTThiyasya ThANesu paMcasu Thiassa / saMjamatavagassa u avigappeNaM tahakkAro // tti [Ava0 ni0 gA0 688] niyuktigAthayA kalpyAkalpyapariniSThitatvAdigaNakadambakavadvaktRvacane'vikalpena tathAkAravidhAne taditaravacane vikalpaprAptAvapi saMvignapAkSikavacane ekAntata eva tathAkAra: prAmANyAbhyupagamarUpo vidheyaH, taditarayathoktaguNAbhAvavadvaktRvacane tu yathA hetuvAdaM bhajanayeti 1. chAyA - kalpAkalpye pariniSThitasya sthAneSu paJcasu sthitasya / saMyamatapaADhyasya avikalpena tathAkAraH // 1 / / iti / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 dvitIyo bhAgaH [pari06-kA0 77-78] [vedasyApauruSeyatvanirAkaraNam] piTakatrayAdeH pauruSeyatvasya svayaM saugatAdibhirabhyupagamAdvedavAdibhizca zruterapauruSeyatvopagamAditi cet, so'yam (bhA0) abhyupagamAnabhyupagamAbhyAM kvacitpauruSeyatvamanyadvA vyavasthApayatIti suvyavasthitaM tattvam / etena kartRsmaraNAbhAvAdayaH pratyuktAH / sa hi zrutau kartRsmaraNAdimattvadRSTakartRkasamAnatvAdyabhAvamabhyupagamamAtrAd vyavasthApayati tadbhAvaM cetaratrAnabhyupagamAt / na ca tathA tattvaM vyavatiSThate, (bhA0 ) vedetarayoravizeSAt / itaratra buddho vakteti cet, tatra kamalodbhavAdiriti kathaM na samAnam ? / yathaiva hi piTakatraye buddho vakteti saugatAH pratipAdyante tathA vede'pi te aSTakAn kANAdAH, paurANikAH kamalodbhavaM, jainAH kAlAsuraM vaktAramanumanyante / (bhA0) sudUramapi gattvA tadaGgIkaraNetaramAtre vyavatiSTheta zrutivAdI, pramANabalAttadavaktRkasya sAdhayitumazakteH / syAnmataM yadvedAdhyayanaM sarvaM tadadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM yathA // [ iti pramANAdvede vakturabhAvo, na punarabhyupagamamAtrAt iti tadayuktaM, piTakatrayAdAvapi tata eva vaktrabhAvaprasaGgAt / (bhA0) vedAdhyanavaditarasyApi sarvadAdhyayanapUrvAdhyayanatvapraklRptau na vaktraM vakrIbhavati / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavasthitavikalpo vyAkhyAtastAntrikaiH, abhyadhiSmahi caitatsaMvAdi sAmAcArIprakaraNe 'iyaraMmi vigappeNaM so ya vigappo vavaDhio eso / saMvigge gIyammi ya taheva aNNattha juttikhame // 1 // tti (sA. 32) 1. chAyA - itarasmin vikalpena sa ca vikalpo vyavasthita eSaH / saMvigne gItArthe ca tathaivAnyatra yuktikSame // 1 // iti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam yato vidyamAnavaktRke'pi bhAvAdadhyayanavAcyatvasyAnaikAntikatvaM na syAt / vedavizeSaNasyAdhyayanavAcyatvasyAnyatrAbhAvAnnAnaikAntikateti cet, tarhi piTakatrayAdivizeSaNasya vedAdAvasambhavAdavyabhicAritA kathaM na bhavet ? tathA ca vedavadavedasyApyapauruSeyatvaM prAmANyanibandhanaM yAjJikAnAM pravartakaM syAnna vA vede'pi, vizeSAbhAvAt / 572 [vede durbhaNatvAdi atizayo vartate ataH ubhayatra samAnatA nAstIti kathane AcAryAH uttarayanti ] durbhaNaduHzravaNAdInAmasmadAdyupalabhyAnAM ( bhA0 ) tadatizayAntarANAM ca zakyakriyatvAditaratrApi / parokSAyAH ( bhA0 ) mantrazakterapi darzanAt / na hyAtharvaNAnAmeva mantrANAM zaktirupalabhyate, na punaH saugatAdimantrANAmiti zakyaM vaktuM, pramANabAdhanAt / [mantrANAmutpattirjainendravacanAdeva na cAnyasmAt] vaidikA eva mantrAH paratropayuktAH zaktimanta ityapyayuktaM, prAvacanikA eva vede'pi prayuktA ityupapattestatra bhUyasAmupalambhAt samudrAdyAkareSu ratnavat / na hi kiyantyapi ratnAni rAjakulAdAvupalabhyamAnAni tatratyAnyeva, teSAM ratnAkarAdibhya evAnayanAt tadbhavatvasiddherbhUyasAM tatrotpattidarzanAt / tadvatpravacanaikadezavidyAnuvAdAdeva sakalamantrANAM samudbhUtivistIrNAt, na punarvedAttallavamAtrAditi yuktamutpazyAmaH / vedasyAnAditvAdapauruSeyatvAcca tanmatrANAmevAvisaMvAdakatvaM saMbhavatIti cAyuktaM, aSTasahastrItAtparyavivaraNam zakyakriyatvAditaratrApIti, piTakatraye'pi vaktuM zakyatvAdityarthaH / vidyAnuvAdAdeva vidyApravAdapUrvoddhRtazAstrAdeva / eteneti mImAMsakasya kArye'rtha eva codanAyAH prAmANyAdarthavAdarUpamantraikadeze'visaMvAdakatvAyogAdanaikAntikatvaM sphuTameveti bhAvaH / na punarapauruSeyasyeti apauruSeyasya punaH saMsAdhanAbhAvAdityanvayo vyutpattivizeSAt IdRzi sthale prakRtyarthAnvitanaJarthavibhaktyarthayoranvayasvIkArAt evamagre'pyupayujya yojyam / ata Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 6 - kA0 77-78 ] tadaprasiddheH / ( bhA0 ) siddhe'pi tadanAditve pauruSeyatvAbhAve vA kathamavisaMvAdakatvaM pratyetavyam ? mlecchavyavahArAdestAdRzo bahulamupalambhAt / 573 tena tasya vyabhicArAt / etena vedaikadezena svayamapramANatayopagatenAnAditvasyApauruSeyatvasya cAnaikAntikatvamuktam / kiJca ( bhA0 ) kAraNadoSanivRtteH kAryadoSAbhAvakalpanAyAM pauruSeyasyaiva vacanasya doSanivRttiH karturvItadoSasyApi sambhavAt / 'doSAvaraNayorhAniH ' (kA0 4) ityAdinA saMsAdhanAt, na punarapauruSeyasya / (bhA0) tadadhyetRvyAkhyAtRzrotRRNAM rAgAdimattvAt / vItarAgasya kasyacidanabhyupagamAt, sarvathApyapauruSeyasya tadupagamena virodhAt / ( bhA0 ) netarasya / kathaJcitpauruSeyasya tadavirodhAt / ( bhA0 ) iti niHzaGkaM nazcetaH, triviprakRSTasyApi nirNayopAyapratipAdanAditi / ( bhA0 ) vaktRguNApekSaM vacanasyAvisaMvAdakatvaM cakSurjJAnavat / visaMvAdasya ( bhA0) taddoSAnuvidhAnAt / yathaiva hi cakSurjJAnasya jJAtRguNaM samyagdarzanAdikamapekSyAvisaMvAdakatvaM, taddoSaM mithyAdarzanAdikamapekSya visaMvAdakatvaM copapadyate tathA vakturguNaM, yathArthajJAnAdidoSaM ca mithyAjJAnAdikamapekSya saMvAdakatvaM visaMvAdakatvaM ceti nizcitaM mahAzAstre / aSTasahastrItAtparyavivaraNam eva nyAyacaturthAdhyAye 'nAnupamRdya prAdurbhAvAt iti sUtre'nupamRdya prAdurbhAvAbhAvAdityarthaH, teSAM 1. abhAvAt bhAvotpattirnAnupamRdya prAdurbhAvAt (nyA0 4.1.14) vAcaspati TI: nAnupamRdya prAdurbhAvo yatastasmAdityarthaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) tato'nAptavacanAnnArthajJAnamandharUpadarzanavat / na hi jAtyandho rUpaM darzayitumIzaH parasmai / tathAnApto'pi nArthaM jJApayitumatiprasaGgAt / evamapauruSeyasya vacanasya pauruSeyasya ca guNavadvaktRkasya kAraNadoSAbhAvAnnirdoSatvaM samAnamatizayAsambhavAt / (bhA0) tatra yadeva yuktiyuktaM tadeva pratipattuM pratipAdayituM vA zakyaM / __ kathaJcitpauruSeyatvaM, na tu sarvathApauruSeyatvaM, tasya yuktiyuktatvAbhAvAt tadyuktInAM tadAbhAsatvasamarthanAt / tatrApauruSeyatve'pi vA vede yadeva yuktiyuktaM tadeva pratipattuM pratipAdayituM vA zakyaM vacanam / (bhA0) agnirhimasya bheSajaM, dvAdaza mAsAH saMvatsaraH (bhA0) ityAdivat nAgnihotrAdivAkyasAdhanaM, tasya yuktiyuktatvavirodhAt / (bhA0) siddhe punarAptavacanatve yathA hetuvAdastathA''jJAvAdo'pi pramANaM, tadAptavacanatvAvirodhAt / (bhA0) nanu cApauruSeyatvavadAptazAsanamapyazakyavyavasthaM / ___ tasyaiva jJAtumazakteH, sarAgasyApi vItarAgavacceSTopalambhAdayamApta iti pratipattyupAyAsattvAt tasya zAsanamiti vyavasthApayitumazakterityapare / (bhA0) uktamatra sarvathaikAntavAdAnAM syAdvAdapratihatatvAditi / yuktizAstrAvirodhivAktvAdvinirdoSo'yamiti zakyaM nirNetuM, doSavAnayamiti ca, - aSTasahasrItAtparyavivaraNam mohaH pApIyAnnAmUDhasyetarotpatteH [ ] iti sUtre ca teSAM rAgadveSamohAnAM rAgamohayoddheSamohayorvA madhye mohaH pApIyAn balavadveSaviSayo'mUDhasya rAgadveSAnutpatterityartho vyAkhyAta iti Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari06-kA0 77-78] 575 dRSTeSTavirodhavacanatvAt / tatrAnizcitavacanavizeSasya kasyacidvItarAgatvetarAbhyAM saMdehe'pi nizcitavacanavizeSasya zakyamAptatvaM vyavasthApayitum / (bhA0 ) tatrAptiH sAkSAtkaraNAdiguNaH / 'sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacitpratyakSA' [kA0 5] ityAdinA sAdhitaH / (bhA0) saMpradAyAvicchedo vA / sarvajJAdAgamastadarthAnuSThAnAt sarvajJa iti sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAtsiddhaH pravacanArthasya / (bhA0) anyathAndhaparamparayA pratipatteH / na hyandhenAkRSyamANo'ndhaH sveSTaM mArgamAskandati nAma / na caivaM sampradAyAvicchede parasparAzrayaNaM, kArakapakSe bIjAGkurAdivadanAditvAttasyAnavatArAt / jJApakapakSe'pi parasmAt svataH siddhAt, pUrvasya jJapternetaretarAzrayaNaM, prasiddhenAprasiddhasya sAdhanAt / tadevaM syAtsarvaM hetutaH siddha karaNAptavacanAnapekSaNAt / syAdAgamAtsiddhamakSaliGgAnapekSaNAt / syAdubhayataH siddhaM, kramArpitadvayAt / - aTa aSTasahastrItAtparyavivaraNam bodhyam / tasya yuktiyuktatvavirodhAditi 'na hiMsyAt sarvA bhUtAni' ityAdisAmAnyazrutyupabRMhakatarkavirodhAdityarthaH / syAt sarvaM hetutaH siddhamityAdi, nanu kathametat kAtsyena hetasiddhatvAdyabhidhAnaM ghaTate ? hetasiddhAgamasiddhAnAmarthAnAmavAntaravibhAgenaiva vyavasthitatvAta, tadAha sammatikAra: duviho dhammAvAo aheuvAo a heuvAo a / tattha u aheuvAo bhaviyAbhaviAdao bhAvA // [3.43 ] asyA arthaH-dharmANAmastitvAdInAmAsamantAdvAdastatpratipAdaka Agamo'hetuvAdo hetuvAdazceti dvidhA, tatra pramANAntarAnavagatArthapratipAdaka Agamo'hetuvAdaH, tadviparIto hetuvAdo / hetorhetuparicchinnasya vAdo hetuvAda iti vyutpatteH / tatra tvahetuvAdo bhavyAbhavyatvAdayo bhAvAH, viSayAdhyavasAnena viSayyabhidhAnametat bhavyAbhavyatvAdipratipAdaka Agama ityarthaH / na hyayaM bhavyo'bhavyo vetyatrAsmadAdInAM pramANaM pravarttate, na ca tadvibhAgapratipAdakaM vacanaM yathArtham arhadvacanatvAdityanumAnapravRttervyAghAtaH, vacanavibhAgAvacchedakatvena Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam 576 syAdavaktavyaM, sahArpitadvayAt / zeSabhaGgatrayaM ca pUrvavat / iti saptabhaGgIprakriyA yojanIyA / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tatpravRttAvapi svAtantryeNa tadapravRtteH tathA ca bhavyAbhavyatvAdayo'hetuvAdasiddhAH, anye ca hetuvAdasiddhA iti vyAptyA prakRtasaptabhaGgI na yukteti cet, maivaM, syAcchabdamaryAdayaiva sarvAnupapattinirAsAt, ahetuvAdasiddhasyApyarthasya tattaddhamiNi tatpratipAditaliGgena hetu - vAdatvavyavasthite:, taduktaM sammatAveva bhavio sammadaMsaNa - nANa- carittapaDivattisapunno / NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa // [3.44] prayogazcAyam-bhavyo'yaM samyagdarzanajJAnacAritrapratipattisampUrNatvAt sampratipannapuruSavaditi, kiM bahunA ? ahetuvAdasiddhe'pyarthe tato'nekAntAtmakatvasAdhikA nirAkAGkSatAtparyArthapratipattiparyantAzca yA upapattayastA hetuvAdasiddhatvamupapAdayanti zrutamAtreNa jJAtasyAjJAtaprAyatvAt, tAzcopapattayaH zrutopayogAnanyatvAnna zrutatvavyAhantrya ityAdyupapAditaM "jJAnabindau asmAbhiH / ata eva padArthapratipattyAgamAt nizcitamapyarthaM sisAdhayiSAdhInapakSatayA'numinvate'numAnarasikAH, mananasAdhyazraddhAvizeSasyetthamevopapatte:, ata eva niyamataH SaTkAyazraddhAne'pi jinavacanarucimattvAd dravyataH samyagdRSTitvaM, na tu bhAvato, bhAvasamyagdarzanasya sakalanayaviSayavivecanasAdhyatvAdekavidhadvividhAdiparyAyAparicchede tadanupapatteriti vadanti / tadAha sammatau mahAvAdI niyameNa saddahaMto chakkAe bhAvao Na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA / [3.27 ] asyA arthaH-niyamena SaDevetyavadhAraNena SaTkAyAn zraddadhadapi bhAvato na zraddhatte, prakRtadharmaghaTitasaptabhaGgaparyAptaprakAratAkabodhAdijanitasamUhAlambanarucereva prakRtadharmabhAvazraddhApadArthatvAt, tadAha-aparyAyeSu bhaGgAntarasaMvalanarahiteSu dharmeSu, apebhinnakramatvAt zraddhA'pyavibhaktA'sampUrNA bhavati, dravyazraddhAparyavasannA bhavatIti yAvat / ayamasmAkaM manISonmeSaH / anye tvevamuttarArddhaM vyAcakSate- handi yato'paryayeSvavivakSitaparyAyeSu pudgaleSvapi zraddhA'vibhaktA ekarUpA bhavatIti, tathA ca pUrvottarArddhAbhyAM jIvapudgalayoH sAmAnyata ekarUpatvopadarzanAttadubhayaghaTitanikAyaSaTkai kAntabAdhAttacchUddhAnasya dravyasamyaktvarUpatvameva jinavacanAbhinivezadazAyAM, svAbhinivezadazAyAM tu zuddhAtmasvarUpa - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 6 - kA0 77-78 ] naikAntAddhetuvAdaH prabhavati sakalaM sattvamunnetumeka stadvannAhetuvAdaH pravada( bhava ) ti vihitAzeSazaGkAkalApaH / ityAryAcAryavaryA vidadhati nipuNaM svAminastattvasiddhayai syAdvAdottu saudhe sthitimamaladhiyAM prasphuTopAyatattve // [sragdharA ] / ityAptamImAMsAlaGkRtau SaSThaH paricchedaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam bAdhanena tanmAtravizrAntAntaraGgaratnatrayabAdhanAnmithyAtvarUpatvameveti tadabhiprAyamapyaviruddhamevAkalayAmaH / tadevaM vistArAjJArucibhedena hetuvAdAhetuvAdayorvyApakatvaM vyavasthitam, AharaNataddezataddoSopanyAsAdihetuvistarastu matkRtopadezAmRtataraGgiNIto bodhyaH, yathA tadvyApakatve niHzaGkaM cetaH syAdityuparamyate / vyavahAratastu hetubahulatvAt prAyo dRSTivAdAkhya Agamo hetuvAda:, taditarazcAhetuvAda ucyate, tadapekSayA'yaM prajJApakavibhAgaH sammatisiddha: 577 jo vAyapakkhamma heuo Agame ya Agamio / so syAsamayapasavao siddhaMtavirAhago aNNo // 1 // tti [kA0 3.45] anyasya virAdhakatvaM ca pratipAdakavacasyanAsthAdidoSotpAdanAditi bodhyam // 78 // hetvAgamAnyatarapakSavipakSabhAvAd, yad grathyate nibiDamAzu kuyuktijAlam / tacchedanAya paTimAnamasau bibharti, syAdvAdapaddhatiranekasuyuktijAlam // [ vasaMtatilakA] iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTAraka zrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDita zrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDita zrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIke paNDita zrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // SaSThaH paricchedaH sampUrNaH // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // saptamaH paricchedaH // antaraGgArthataikAnte buddhivAkyaM mRSAkhilam / pramANAbhAsamevAtastat pramANAhate katham // 79 // nirdiSTo yaH zAstre hetvAgamanirNayaH prapaJcena / gamayatyaSTasahastrI sakSepAttamiha sAmarthyAt // 1 // [vijJAnAdvaitavAdI bauddhaH vijJAnamAtraM tattvaM manyate tasya nirAkaraNam / ] antaraGgasyaiva svasaMviditajJAnasyArthatA vastutA, na bahiraGgasya jaDasya pratibhAsAnahasyetyekAnto'ntaraGgArthataikAntaH / tasminnabhyupagamyamAne'khilaM buddhivAkyaM hetuvAdAhetuvAdanibandhanamupAyatattvaM mRSaiva syAt, yatazca mRSA syAdata eva pramANAbhAsameva, pramANasya satyatvena vyAptatvAt, mRSAtvena pramANAbhAsasya vyApteH / tacca pramANAbhAsaM pramANAhate kathaM sambhavet ? tadasambhave tadvyavahAramavAstavamevAyaM svapnavyavahAramiva saMvRtyApi kathaM pratipadyate ? / (bhA0 ) tajjanmakAryaprabhAvAdi vedyavedakalakSaNamanaikAntikamAdarzya saMvittireva khaNDazaH pratibhAsamAnA vyavahArAya kalpyate ityabhiniveze'pi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAraGgA raGgabhAjo hariSu kariyutA bhoginastArkSyamadhye nAkhurmArjAramugraM gaNayati na ca gaurvyAghrabAlaM karAlam / devA hevAkabhAjo'suratatimilane yatprabhAvAtsabhAyAM sa zrIpArzvaH prasanno bhavatu mayi kRpAkaumalaigvilAsaiH // (sragdharA) saptame'ntaraGgabahiraGgAthai kAntanirAsAya prakramaH / tajjanmeti tajjanmapakSe'rtho vedyaH, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 7 - kA0 79 ] pramANaM mRgyam / na hi pramANAbhAve tajjanmatAdrUpyatadadhyavasAyAn pratyekaM vedyavedakalakSaNaM cakSuSA samAnArthasamanantaravedanena zuktikAyAM rajatAdhyavasAyena ca vyabhicArayitumIzaH, saha vA samAnArthasamanantarajJAnena kamalAdyupahatacakSuSaH zukle zaGkhe pItAkArajJAnasamanantarajJAnena vA sautrAntikAnprati vyabhicAri pratidarzayet / kathaM vA kAryanimittakAraNatvaM tallakSaNaM yaugAnpratyanaikAntikaM vyavasthApayet ? kathaM ca kAryakAraNabhAvAkhyaM prabhavaM kAMzcana prati yogyatAM vA tallakSaNatayA vyabhicArayet ? kathaM ca saMvittireva khaNDazaH pratibhAsamAnA vedyavedakAdivyavahArAya prakalpate ityabhinivezaM vA vidadhIta ? yato na pramANaM mRgayate / kiJcAsya vijJAnavAdinaH saMvidAM 579 ( bhA0 ) kSaNikatvamananyavedyatvaM nAnAsantAnatvamiti svatastAvanna siddhyati, bhrAnteH, svapnavat / svasaMvedanAtsvataH siddhyatIti cet, na, kSaNikatvenAnanyavedyatvena nAnAsantAnatvena ca nityatvena sarvavedyatvenaikatveneva parabrahmaNaH svasaMvedanAbhAvAt / bhA0 ) tathAtmasaMvedane'pi vyavasAyavaikalye pramANAntarApekSayAnupalambhakalpatvAt / tasya pramANAntarAnapekSasyaiva vyavasAyAtmanaH saMvedanasyopalambhatvavyavasthiteH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam tajjanyaM tadgrAhakamarthajJAnaM vedakaM, tAdrUpyapakSe jJAnagato nIlAdyAkAro vedyaH, nIlAkAraM jJAnaM vedakaM, tadadhyavasAyapakSe dRzyavikalpaikIkaraNAdadhyavaseyaM vedyam, adhyavasAyo vedakaH / cakSuSetyAdinA tajjanmAderekaikasya kramazo vyabhicArasthAnatrayapradarzanam, pramANAbhAvAcca tadanIzatvApAdanaM kRtaM vijJAnavAdinaH, saha vetyanena ca samuditatrayasya vyabhicArapradarzanapUrvamuktahetoreva tadanIzatvaM bodhyate iti vivekaH / kAMzcana prati yogyatAmiti jainApekSayA / kSaNikatvenetyAdi svarUpamAtrasaMvedane svasaMvedanasAmarthye'pi kSaNikatvAdidharmaprakArakapratipattAvasAmarthyAdityarthaH / nanvakSaNikAdivyAvRttireva kSaNikatvAdikaM tacca dharmirUpaM svata eva bhotsyate bAdhakAbhAvAdityAzaGkAyAmAha-tathAtmasaMvedane'pItyAdinA / pramANAntarApekSayeti yatraiva janayedenAmityAdyukteriti bhAvaH / tasya = upajIvyasya, savikalpaka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyavasAyAbhAve tu buddhInAmabhyAsAdapi tathAnupalambhAt / (bhA0) na hi tathA buddhayaH saMvidrate? [vidante ] yathA vyAvarNyante / kSaNikatvAdyAtmanAnyathaiva tAsAM pratibhAsanAbhyAsasiddheH / (bhA0) nApi parataH kSaNikatvAdi siddhayati (bhA0) sambandhapratipatterayogAt / na hi satvAdeliGgasya kSaNikatvAdinA vyAptyA sambandhapratipattiH pratyakSato yujyate, tasya sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcca / nApyanumAnAdanavasthAnAditi prAgeva prarUpaNAt / (bhA0) svAMzamAtrAvalambinA mithyAvikalpena prakRtatattvavyavasthApane bahirartheSvaSyavirodhAt / kSaNikatvAdivyavasthApanamastu sautrAntikAdInAm, avizeSAt / tathAhi(bhA0) kathaJcidatra vedyalakSaNaM yadi vyavatiSTheta tadA (bhA0) tatprakRtaM / saMvidAM kSaNikatvAdisAdhanaM laiGgikajJAnena (bhA0) kRtaM syAnnAnyathA / na cAnuktadoSaM lakSaNamasti / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam jJAnarUpapramANAntarasya svato'vyavasAyasyApi darzanasyAbhyAsAdenizcAyakatA bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha-vyavasAyAbhAve tviti tathA ca savikalpakajJAnarUpAbhyAsasahakRtadarzanasya nizcAyakatvaM sahakRtetyAdervyarthatvAt, anyathA tAdRzAkAzAderapi tathAtvaprasaGgAditi bhAvaH / tarhi mAsidhat kSaNikatvAdisaMvidAM svataH, parata eva setsyatItyAzaGkAyAmAha-nApi parata ityAdi / bhASye svAMzeti svAMzo dRzyavikalpaikatvAbhiprAyeNa prAtItikasambandhena prakRtatattvaghaTaka: sAmAnyAkAraH, nAnyatheti dRSTAntAbhAvAditi bhAvaH / tatsambhava iti vedyasambhava Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 7-kA0 80] 581 vedyasya vijJAnavAdinA tajjanmAderanaikAntikatvadoSavacanAt / saMvitkSaNikatvAdAvanumAnavedanasya (bhA0) tatsambhave nAnyatra / bahirarthe (bhA0) tadasambhavo'bhidheyaH sarvathA vizeSAbhAvAt / ( bhA0) tatsvaparapakSayoH siddhayasiddhyarthaM kiJcitkathaJcitkutazcidavitathajJAnamAdaraNIyamanyathAzeSavibhramAsiddheH / nanu kiJcitsaMvidadvaitaM kathaJcitsaMvidAtmanA kutazcitsvataH satyapratibhAsanamAdriyata eva, svarUpasya svato gatiriti vacanAd iti cet, na, svarUpe'pi vedyavedakalakSaNAbhAve tadaghaTanAt puruSAdvaitavat / (bhA0) etena yad grAhyagrAhakAkAraM tatsarvaM vibhrAntaM, yathA svapnendrajAlAdijJAnaM tathA ca pratyakSAdikamiti prativihitaM veditavyaM / bhrAntatvaprakRtAnumAnajJAnayorlAhyagrAhakAkArayorabhrAntatve tAbhyAmeva hetoLabhicArAt, tadbhrAntatve tataH sarvasya bhrAntatvaprasiddhaH, sarvabhrAntau sAdhyasAdhanavijJapterasambhavAttadvyAptivijJaptivat, sambhave sarvavibhramAsiddheH // 79 // sAdhyasAdhanavijJapteryadi vijJaptimAtratA / na sAdhyaM na ca hetuzca pratijJAhetudoSataH // 80 // [yadi vijJAnamAtraM tattvaM bhavettahi sAdhyahetU ubhau na sambhavataH / ] pratijJAdoSastAvatsvavacanavirodhaH sAdhyasAdhanavijJAnasya vijJaptimAtramabhilapataH prasajyate / tathAhi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - ityarthaH / nAnyatreti sarva bhrAntaM grAhyagrAhakAkArakroDIkRtatvAdityasya saMvitkSaNikatvAnumAnenaivAnaikAntikatvAdityarthaH // 79 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyordvicandradarzanavadityatrArthasaMvidoH sahadarzanamupetyaikatvaikAntaM sAdhayan kathamavadheyAbhilApaH ? / svoktadharmarmibhedavacanasya hetudRSTAntabhedavacanasya cAdvaitavacanena virodhAt, saMvidadvaitavacanasya ca tadbhedavacanena vyAghAtAt, tadvacanajJAnayozca bhede tadekatvasAdhanAbhilApavirodhAt, tadabhilApe vA tadbhedavirodhAd iti svavacanayorvirodhAd bibhyat (bhA0) svAbhilApAbhAvaM vA svavAcA pradarzayankathaM svasthaH ? / sadA maunavratIko'hamityabhilApavat svavacanavirodhasyaiva svIkaraNAt / tathA vijJAnavAdino'prasiddhavizeSyatvamaprasiddhavizeSaNatvaM ca pratijJAdoSaH syAt, nIlataddhiyovizeSyayostadabhedasya ca vizeSaNasya svayamaniSTeH / parAbhyupagamena prasaGgasAdhanasyopanyAsAdadoSa iti cet, na, tasya parAsiddhestadabhyupagamAprasiddhezca prasaGgasAdhanAsambhavAt / sAdhanasAdhyadharmayorvyApyavyApakabhAvasiddhau hi satyAM parasya vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra pradarzyate tatprasaGgasAdhanam / na caitadvijJaptimAtravAdinaH sambhavati, virodhAt / nanu syAdvAdino'pi taddoSodbhAvanamayuktaM vijJaptimAtravAdinaM prati, tasya tadasiddheH, vijJaptimAtravyatirekeNa doSasyApyabhAvAd, guNavat / svAbhyupagamamAtrAdeva tatsambhavaH, parasya vijJaptimAtrasAdhanAtpUrvaM yathApratIti vastuno vyavasthAnAditi samAdhAne tata eva saugatasyApi tadeva samAdhAnamastu, vicArAtpUrvaM sarvasyAvicAritaramaNIyena rUpeNa yathApratIti sAdhyasAdhanavyavahArapravRtteranyathA vicArApravRtteH / siddhe tu vijJaptimAtre na kazcitsAdhyasAdhanavyavahAraM pratanoti saugato, nApi pareSAM taddoSodbhAvane'vakAzo'sti, iti kecit, te'pi na vicAracaturacetasaH, kiJcinnirNItamAzrityAnyatrAnirNItarUpe aSTasahastrItAtparyavivaraNam svAbhilApya bhAvaM svena jJAnenaivAbhilApyabhAvam, svavacanavirodhasyaiveti abhilApe'bhilApyatvasyAnabhilApe jJAne'bhilApAtmatvasya coktau virodhasya spaSTatvAdityarthaH / svayamaniSTeriti anyathA sAkAratvaprasaGgAdityarthaH / vicArAtpUrvamapIti na ca vijJaptivAdinastattvajJAnAtpUrvamavidyAvilAsajanitena vicArAntareNa sAdhyasAdhanabhAvavyavasthiterana 1. svAbhilApyAbhAvamiti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 7-kA0 80] 583 tadavinAbhAvini vicArasya pravRtteH, sarvavipratipattau tu kvacidvicAraNAnavataraNAd iti vicArAtpUrvamapi vicArAntareNa nirNIte eva sAdhyasAdhanavyavahArastadguNadoSasvabhAvazca nizcIyate / na caivamanavasthA, saMsArasyAnAditvAt kvacitkasyacitkadAcidAkAGkSAnivRttervicArAntarAnapekSaNAt / tato yuktameva syAdvAdinaH pratijJAdoSodbhAvanaM hetudoSodbhAvanaM ca / tathA hi- ayaM (bhA0 ) pRthaganupalambhAdbhedAbhAvamAtraM sAdhayet nIlataddhiyoH / (bhA0 ) taccAsiddhaM, sambandhAsiddherabhAvayoH kharazRGgavat / siddhe hi dhUmapAvakayoH kAryakAraNabhAve sambandhe kAraNAbhAvAtkAryasyAbhAvaH siddhyati / sati ca ziMzapAtvavRkSatvayoppyavyApakabhAve vyApakAbhAvAd vyApyAbhAvo, nAnyathA / na caivaM bhedapRthagupalambhayoH sambandhaH kvacitsiddho, virodhAdvijJaptimAtravAdino yataH pRthagulambhAbhAvo bhedAbhAvaM sAdhayet iti na nizcito hetuH / (bhA0) etenAsahAnupalambhAdabhedasAdhanaM pratyuktaM , bhAvAbhAvayoH sambandhAsiddheH, avizeSAt / ( bhA0 ) tAdAtmyatadutpattyorarthasvabhAvaniyamAt / aSTasahasrItAtparyavivaraNam vasthAyAzcAnAditvena nirAsAnnAnupapattiriti vAcyam, asatkhyAteranirvacanIyakhyAtezca nirAsenAvidyAjanitavicAreNa vyavahAravyavasthAyAH kartumazakyatvAt / na ca nAnAvidhavipratiSiddhavyavahArANAmanyataravidhiniSedhayoravidyA pragalbhate, na ca sarveSAmeva teSAM tattvadikpradarzakatvenAduSTatvam asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhata [vAkyapadIya 2.238] iti vacanAditi vAcyam, sarvapakSaparigrahApattyA tattvasaGkarApatteH, piTakatrayapradazitA eva vicArA aduSTA na vedAntAdipradarzitA ityatra ca na kiJcinmAnamastIti vicAritaM bahuzaH / etena= bhedAbhAvasiddhinirAkaraNena / abhedasAdhanaM vidhirUpAbhedasAdhanaM / saJcitAlambanA iti Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadanyavyAvRtterAsvabhAvatvAdekatvena bhAvasvabhAvena saha tadayogAt / (bhA0) siddhe'pi pratiSedhaikAnte vijJaptimAtraM na siddhayet, tadasAdhanAt / tatsiddho tadAzrayaM dUSaNamanuSajyeta grAhyagrAhakabhAvasiddhilakSaNaM tadvad bahirarthasiddhiprasaJjanaM cAvizeSAt / (bhA0) tadekopalambhaniyamo'pyasiddhaH, sAdhyasAdhanayoravizeSAt / sAdhyaM hi nIlataddhiyorekatvam / tadekopalambho'pi tadeva, jJAnasyaikasyopalambhAditi hetvarthavyAkhyAnAt, sahazabdasyaikaparyAyatvAt sahodaro bhrAtetyAdivat / (bhA0) tathaikajJAnagrAhyatvaM dravyaparyAyaparamANubhiranaikAntikam / dravyaparyAyau hi jainAnAmekamatijJAnagrAhyau, na ca sarvathaikatvaM pratipadyate / sautrAntikasya ca saJcitA rUpAdiparamANavazcakSurAdijJAnenaikena grAhyAH, saJcitA lambanAH paJca vijJAnakAyAH iti vacanAt [ ] / na caikyaM pratipadyante / tathA yogAcArasyApi sakalavijJAnaparamANavaH sagatajJAnenaikena grAhyAH, na caikatvabhAvaH iti tairanaikAntikaM sAdhanamanuSajyate / nIlataddhiyoraikyamananyavedyatvAt svasaMvedanavadityatrApi pareSAm (bhA0 ) ananyavedyatvamasiddhaM, nIlajJAnAdanyasya nIlasya vedyatvAt / etenaikalolIbhAvenopalambhaH sahopalambhazcitrajJAnAkAravadazakyavivecanatvaM sAdhanamasiddhamuktaM, nIlatadvedanayorazakyavivecanatvAsiddherantarbahirdezatayA vivekena pratIteH / yadi punarekadopalambhaH sahopalambha iti vyAkhyAyate tadA / (bhA0 ) ekakSaNavartisaMvittInAM sAkalyena sahopalambhaniyamAvyabhicArI hetuH / tAsAM aSTasahasrItAtparyavivaraNam saJcitamAlambanaM viSayo yeSAM te tathA paJcavijJAnakAyAH paJcendriyavijJAnaskandhAH / pareSAM= bAhyArthavAdinAm / nanu ekakSaNavatisaMvittInAmekadaivotpattAvapi kathameka Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 dvitIyo bhAgaH [ pari07-kA0 80] (bhA0) tathotpattereva saMvedanatvAt / saMviditAnAmevotpatteH dvicandradarzanavaditi (bhA0) dRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH, tathopalambhAbhedayorarthe pratiniyamAd bhrAntau tadasambhavAt, / sambhave tadbhrAntitvavirodhAt / (bhA0) nanu cAsahAnupalambhamAtrAdabhedamAtraM / sAdhanAtsAdhyarUpaM bhrAntAdapi sambhavati, abhAve'bhAvayoH sambhavAvirodhAt / tato na sAdhyasAdhanavikalo dRSTAnta iti na zakyapratiSThaM / (bhA0) kathaJcidarthasvabhAvAnavabodhaprasaGgAt sarvavijJAnasvalakSaNakSayaviviktasantativibhramasvabhAvAnumiteH sAkalyenaikatvaprasaGgAt / tadanyApohamAtrAddhetoranyApohamAtrasyaiva siddherarthasvabhAvAnavabodhAt / kiJca sakRdupalambhaniyame hetvarthe sati __(bhA0) ekArthasaGgatadRSTayaH paracittavido vA nAvazyaM tadbuddhi tadarthaM vA saMvidantIti hetorasiddhiH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam daivopalambha iti AzaGkAyAm Aha-tAsAmiti tAsAm=ekakSaNavRttisaMvittInAm, tathotpattereva sahotpattereva, saMvedanatvAt saMvedanasvarUpatvAt, tathA ca sahotpattiniyama eva svarUpataH sahopalambhaniyamo na ca tAsu svalakSaNaikatvamiti vyabhicAraH spaSTa ityarthaH / sambhava iti ekatvopalambhasya dvitvabhramapratibandhakatvAditi bhAvaH / arthasvabhAvAnavabodhAditi anyApohamAtraikatvasiddhAvapi saMvido'rthAkAratvAsiddhaH, tathA cArthasaMzayastato na nivartetetyAyAtamAndhyaM jagata iti bhAvaH / saMvRtyA'rthabodha: syAdityAzaGkyAhakiJcetyAdinA / ekArthasaGgatadRSTaya ityanenArthopalambhe tadviSayaparajJAnopalambhasya, paracittavido vA ityanena ca jJAnopalambhe'rthopalambhasya vyabhicArapradarzanAnniyamakhaNDanaM kRtaM, dRzyate hyayaM vyavahAra enamarthaM jAnAmi na tvetadviSayAM parabuddhi, rAjJazcittaM santuSTaM jAnAmi na tu tadviSayaM santoSakAraNamiti sUktametat / aprayojakatayA'pi tvadukto hetuH sAdhyAsAdhaka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 aSTasahastrItAtparyavivaraNam niyamasyAsiddheH / kiJca (bhA0) sahopalambhaniyamazca syAd bhedazca syAt kiM vipratiSidhyeta ? svahetupratiniyamasambhavAt, iti sandigdhavyatireko heturna vijJaptimAtratAM sAdhayet / (bhA0) tasmAdayaM vijJAnavAdI (bhA0) mithyAdRSTiH parapratyAyanAya zAstraM vidadhAnaH paramArthataH saMvidAno vA vacanaM tattvajJAnaM ca pratiruNaddhIti na kiJcidetat, asAdhanAGgavacanAdadoSodbhAvanAcca nigrahArhatvAt / na hyasya vacanaM kiJcitsAdhayati dUSayati vA, yatastadvacanaM sAdhanAGgaM doSodbhAvanaM vA syAt / nA'pi kiJcitsaMvedanamasya samyagasti, yena mithyAdRSTirna bhavet / saMvidadvaitamastIti cet, na tasya svataH parato vA brahmavadapratipatteryathAsaMvedanaM mithyAtvasiddheH / tadevaM nAntaraGgArthataikAnte buddhirvAkyaM vA samyagupAyatattvaM sambhavatIti sthitam // 80 // bahiraGgArthataikAnte pramANAbhAsanihnavAt / / sarveSAM kAryasiddhiH syAdviruddhArthAbhidhAyinAm // 81 // [bahiraGgArthataikAntamAnyatAyAM doSAnAhuH jainAcAryAH / ] (bhA0) yatkiJciccetastatsarvaM sAkSAtparamparayA vA bahirarthapratibaddham / yathAgnipratyakSataravedanam / svapnadarzanamapi cetaH, tathA viSayAkAranirbhAsAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam ityAha-kiJcetyAdinA / saMvidAno vA ityatra vayaHzaktizIla0 [siddhihema0 5.2.24] iti sUtravihitaH zAnapratyayo draSTavyaH, tena na sakarmakasya saMpUrvakaviddhAtorAtmanepadapratyayasyAnupapattidoSa udbhAvanIyaH // 80 // bahiraGgAthaikAntA iti yatra yo yathA pratIyate tatra sa tathA'styevetyekAntAbhyupagame, Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 7 - kA0 81 ] sAdhyadRSTAntau pUrvavad / vivAdApannaM vijJAnaM sAkSAtparamparayA vA bahirarthapratibaddhaM, viSayAkAranirbhAsAt / yathAgnipratyakSetaravedanam / tathA svapnadarzanamapi viSayAkAranirbhAsam / tattathA iti bahiraGgArthataikAntaH sarvavedanAnAM bahirviSayatvAbhinivezAt / 587 ( bhA0 ) atrApi lokasamayapratibaddhAnAM parasparaviruddhazabdabuddhInAM svArthasambandhaH paramArthataH prasajyeta / na caivaM, tRNAgre kariNAM zatamityAdivacanAnAM svapnAdibuddhInAM ca svArthe sambandhAbhAvAt tathA saMvAdAsiddheH / syAnmataM- 'dvividho'rtho, laukiko'laukikazca / yatra lokasya paritoSaH sa laukikaH satyatvAbhimatajJAnaviSayaH / yatra na lokasya paritoSaH zAstravidAM tu santoSaH so'laukiko'rthaH svapnAdibuddhiviSayaH, sarvathApya - vidyamAnasya pratibhAsavacanAsambhavAt kharaviSANAnutpannapradhvastaviSayazabdajJAnAnAmapi lokAgocarAlaukikArthaviSayatvAd' iti tadetadalaukikameva, jAgratpratyayA nirAlambanA eva pratyayatvAt svapnapratyayavaditi parArthAnumAnapratyayasyAsvArthapratibaddhatve tenaiva cetastvasya viSayAkAranirbhAsasya ca hetorvyabhicArAt svArthapratibaddhatve ca sarvavedanAnAM sAlambanatvavirodhAt / asyAlaukikArthAlambanatvAnna laukikArthAlambanatve sAdhye hetorvyabhicAro virodho veti cet, na, laukikAlaukikArthAlambanazUnyatvAnumAnena hetorvyabhicAravirodhayostadavasthatvAt / na caivaMvidhArthAnAM parasparaviruddhAnAM sakRtsambhava iti na bahiraGgArthataikAntaH zreyo'nantaraGgArthataikAntavat // 81 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam pramANAbhAsasya=tadabhAvavadvizeSyakatatprakArakajJAnasya nihnavAt sarveSAM viruddhArthavAdinAM prakRtIzvarAdyabhyupagantRRNAmupacaritavAdinAM svapnAdidraSTRNAM ca vAGmAtreNa kAryasiddhiH syAt tadvacanajJAnayorarthAvyabhicAritvAditi bhAvaH / syAnmatamityAdinA mImAMsakaH zaGkate / kharaviSANAnutpannetyAdi kharaviSANAdInAM dRzyAnAmasattve'pi vikalpAnAM satAM vikalpabuddhau mAnAdalaukikatvamiti bhAvaH / etanmataM dUSayati - tadetadalaukikamevetyAdinA / T // aSTavidhakhyAtivAdaH // na caivaMvidhArthAnAmiti alaukikalaukikArthAlambanazUnyatvasiddhAvubhayArthA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 aSTasahastrItAtparyavivaraNam virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 82 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam lambanatvaparyavasAnena virodhagrAsAnna kasyApi siddhirityarthaH / api caivaM zuktAvalaukikarajatapratibhAse rajatArthinAM pravRttirna syAt / na cAlaukike laukikatvajJAnena pravRttyupapattiH, tasyAnyathAkhyAtitvena ghaTTakuTIprabhAtApatteH / kiJcAlaukikasyApi rajatasyAsattve'satkhyAtyApattiH, sattve ca nedaM rajatamiti bAdhAnutpattiH, na cAlaukike laukikatvaniSedha eva bAdhArthaH, nedaM rajatamityAdau rajatalaukikatvasya niSedhapratiyogitvenAbhAnAt, sarvatra vidhau niSedhe ca rajatapadasya laukikarajataraparatve gauravAt / kiJca laukikarajatasya prasaktasyaiva pratiSedhAdviparItakhyAtyApattiriti na kiJcidetat / etena mImAMsakavRddhAbhimatA'laukikakhyAtiH khaNDitA evaM khyAtyantarakhaNDanamapi draSTavyam, bhrAntAvanyathAkhyAtipakSasyaiva vicArakSamatvAt / tatra prAbhAkarA vivekAkhyAtiM kalpayanti / tadAhuste idaM rajatamityAdiviparItapratyayotpattau na kimapi kAraNaM pazyAmaH, indriyasya zuktizakala eva sannikRSTatvena rajatajJAnAjanakatvAt na ca doSavazAdasannikRSTasyApIndriyasya rajatajJAnajanakatvaM yuktaM, duSTakAraNAt svakAryAnutpattAvapi viparItakAryAnutpatteH, na hi kamalabIjaM tailakaluSitamapi godhUmAGkarajananasamarthaM, tasmAdidaM rajatamiti grahaNasmaraNarUpaM bodhadvayaM satyameva, idamaMze indriyasannikarSasya grahaNakAraNasya rajatAMze ca sAdhAraNarUpadarzanobuddhasaMskArasya smaraNakAraNasya sattvAt / na ca tadaMzAnullekhAnnedaM smaraNamiti zaGkanIyaM, pramuSTatattAkAnAmapi bahUnAM padapadArthasmaraNAnAmupalambhAt, ata eva rajatasya nAtItatvAvabhAsaH / bAdhakapratyayazcedamanyad rajatamanyaditi vivekameva prakAzayati, na tu rajatajJAnasyAsatyatvaM, svapne cedaM rajatamityAdau smaraNatvAgraha eva vivekAgrahaH, na tvanubhavasmaraNayostattvAgrahaH, tadubhayAbhAvAt, sadRzadarzanaM vinApi tadA smRtiH kAraNAntarAt, Arope satItyAdinyAyAt / evaM candradvayavedane doSAd dvidhAkRtayA nayanavRttyA candraikatvAgraha eva, tiktA zarkaretyAdau ca pittadravyagatatiktagrahazarkarAgrahayorbhedAgrahAdvivekAkhyAtirvyAkhyeyA, sarvatra samyagagrahaNasyaiva tadarthatvAt, ye tu vivekAkhyAtidviSaH zuktau rajatapratItiM sthApayanti teSAM jJAnAntare'pi mithyAtvasambhAvanayA sarvatrAnAzvAsAt pravRttyAdivyavahArocchedaprasaGga iti / atra brUmaH- yattAvaduktam idaM rajatamiti viparItapratyayotpattau na kiJcitkAraNaM pazyAma iti, tatra na hyayaM sthANoraparAdho, yadenamandho na pazyati iti nyAyAvatAro, duSTendriyAdereva taddhetutvAt, svAkArasaMvaraNarajatarUpApattipariNAmavizeSavatyAH zuktereva cAlambanatvAt, na ca kAryasiddhau Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 7 - kA0 82] (bhA0) antarbahirjJeyaikAntayoH sahAbhyupagamo viruddhaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAraNAbhAvAzaGkA yuktimatI, tathA ca prAmANikA: kAryaM cedavagamyeta, kiM kAraNaparIkSayA / kAryaM cennAvagamyeta, kiM kAraNaparIkSayA // iti [ 589 ] yadapyuktaM duSTakAraNasya svakAryAnutpAdakatvaM na tu viparItakAryotpAdakatvamiti, tatrApi niyamaM na pazyAmo, davadahanadagghavetrabIjAt kadalIprakANDotpattidarzanAt / (zaGkA) davadahanasya vetrAGkurotpAdane doSatA kadalIprakANDe tvanuguNabhAva eveti cet, atrApi kAcakAmalAdeH satyajJAnotpAdane doSatA mithyAjJAnotpAdane tvanuguNabhAva eveti tulyam / yadapyuktaM idaM rajatamiti grahaNasmaraNarUpaM jJAnadvayaM na tvekaM viziSTajJAnamiti, tadapi tucchaM, rajatArthipravRttimAtre rajatatvaprakArakajJAnasyaiva samAnavizeSyatvapratyAsattyA saMvAdipravRttisthale hetutvakalpanAdvisaMvAdipravRttihetorapi mithyAjJAnasyaikasya siddheH, saMvAdipravRttau viziSTajJAnaM heturvisaMvAdipravRttau copasthiteSTabhedAgraha iti kalpane gauravAt / bhedAgraha ityatra ca bheda eva ko'bhipreta AyuSmataH ? kiM vastusvarUpamAtram, uta parasparAbhAvaH, Ahosvid vyAvarttakadharmayogaH, Adye grahaNasmaraNAbhyAM purovarttipUrvAnubhUtavastusvarUpagrAhibhyAM bhedo gRhIta evetyapravRttiprasaGgaH, dvitIyapakSastu prAbhAkarairabhAvAnabhyupagamAdeva nirastaH, tadabhyupagame'pi smRtarajatasya kathaM nAbhAvajJAnam ? / (zaGkA) doSavazAnniyatadezatayA'vagatasyAniyatadezatayA smaraNAnna taditi cet, AyAtA'nyathAkhyAtiH (zaGkA) dezavinirmuktatatsmaraNAnna taditi na tava mate pUrvAvagate rajate smRte kevalAdhikaraNopalabdhereva tadabhAvopalambhatvAt, doSasya zuktau rajatabhedagrahapratibandhakatvakalpane ca tattAdAtmyagrahahetutvakalpanameva jyAyaH / nApi tRtIya:, smaryamANe rajate rajatatvasya vyAvarttakadharmasya bhAnAd gRhyamANe'pyantata idaMtvasyaiva tAdRzasya bhAnAt / na ca rajatatvAtyantAbhAvarajatabhedagRhItavyAvarttakatAkatattaddharmagrahANAmanyataratvAvacchinnapratiyogitAko'khaNDAbhAvo rajatArthipravRttiheturityapi vaktuM zakyam, udAsInapravezApravezAbhyAM vinigamanAvirahAt, rajataM smarato rajatArthinaH pASANatvAnupalambhe pASANe'pi pravRttiprasaGgAcca / zuktiviSayakapravRttau zuktiviSayakajJAnatvenApi hetutvAcca, tatra samAnaprakArakatvanivezasyaivaucityAt, anyathA mahAgauravAt / kiJca, rajata eva nedaM rajatamiti grahe pravRttyApattiH, tatrAnyathAkhyAtibhiyA rajatabhedagrahasya pareNa vaktumazakyatvAt / na ca abhAvapratiyogitvenAnupasthitaM yadupasthitaM rajataM tadbhedAgrahasya pravarttakatvAdadoSa ityapi zakyaM vaktuM, ghaTabhinnaM rajataM nedamiti jJAnAdapi pravRttyApatteH tadvRttyabhAvapratiyogitvenAnupa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAdvAdanyAyavidviSAmeva / aSTasahasrItAtparyavivaraNam sthitatvaM cAnyathAkhyAtibhayAdrajate'pIti na kiJcidetat / kiJca, pravRttiricchAdvArA, sA na samAnaviSayajJAnasAdhyeti kathaM necchAvanmithyA ? / etena prakRtarajatajJAnaM smaraNam, anAkalitarajatasya pratipatturanutpadyamAnatvAdityAdyanumAnam apAstam, rajatagocareNa samIhitasAdhanatAnumAnena saMskAreNa rajatazabdollekhipratyakSeNa cAnaikAntikatvAt, prakRtarajatajJAnaM smaraNaM na bhavati vizadAvabhAsitvAt, yaditthaM taditthaM, yathA saMpratipannajJAnamiti pratyanumAnasadbhAvAcca / kiJca, bhavatApi saMvittiH svaprakAzA svIkriyata eva, tatreyaM rajatasaMvittistapasvinI kena svabhAvena prakAzatAmiti vicAraNIyaM, yadi smRtirUpeNetyucyate, hanta tarhi kaH pramoSazabdasyArthaH ? athAnubhavarUpeNa prathate, tarhi viparItakhyAtireveyaM, smRteranubhavatvena prathanAt, atha saMvinmAtratayaiva rajatasaMvittiH pratibhAti, tadapi na niravA, rajatamiti viSayollekhasyAnubhUyamAnatvAt, smaraNAnubhavalakSaNavizeSazUnyAyAzcAtra praghaTTake viSayasaMvitteranupapadyamAnatvAt / yadapyuktaM bAdhakapratyayazcedamanyadrajatamanyaditi vivekameva prakAzayatItyAdi, tadapi mithyA, bAdhakapratyayena prasaktarajatatvAbhAvasyaivAvagAhanAt, aprasaktAviviktatvapratiSedhena viviktatvAnavagAhanAt / yadapyuktaM svapne cedaM rajatamityAdau smaraNatvAgraha eva vivekAgraha ityAdi, tadapi tuccham, rajatAdisvapne smaraNatvenAgrahe rUpAntareNa grahe viparItakhyAtyApatteH, sarvAtmanA'grahaNasya ca grahaNaviruddhatvAt / yadapyuktamevaM candradvayavedane doSAd dvidhAkRtayA nayanavRttyA candrakatvAgraha eveti, tadapyavicAritaramaNIyaM, dvidhAkRtA hi timireNa nAyanI vRttiryadi nAma kumudabandhorekatvaM nAvabudhyate, mAvabUbudhat, viparItastu dvitvAnubhavaH kathamiti vicAryatAM, nayanasamAzritAdvitvAsaMsargAgraha eva candre dvitvagraha ityasyApi parokSasya tasyopasthityabhAvenaivAnAzrayaNIyatvAt / etena tiktA zarkaretyAdivyavahArasya pittadravyagatatiktatvazarkarAgrahabhedAgrahanibandhanatvamuktaM pratyuktam, agRhyamANatiktatvasyaiva pittasya zarIragatasya jvarotpAdakatvavadrasanagatasya viparItapratyayotpAdakatvAt sarvAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca / api cedaM rajatamiti yadi saMvedanadvayamabhyupagamyate, tadA tasya kiM yaugapadyena paryAyeNa vA prAdurbhAva: syAditi vaktavyam, Adye svakRtAntakopaH, dvitIye'pi kiM pratyakSAt pUrvamutottaraM rajatasmaraNaM bhavet / nAdyaH, idamiti pratyakSAtpUrvaM saMskAranubodhena rajatasmRtyanutpatteH, na dvitIyo, nimIlitanayanasyApi tatprasakteriti sakalalokasiddhaM sakRdeva rajatAtmanA purovatibhAnaM durapahnavamiti mantavyam / etena idaM rajatamiti pratyaye na rajatasattA''lambanam, abhrAntatvaprasakteH, nApi tadabhAvo, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 dvitIyo bhAgaH [ pari07-kA0 82] (bhA0 ) tadavAcyatAyAmuktivirodhaH pUrvavat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam rajatavidhiparasya pratyayasya tadabhAvAnAlambanatvAt, nApi zuktikhaNDam, atadAkAratvAt, nApi rajatAkAreNa zaktikhaNDama, anyasyAnyAkAreNa dargrahatvAdityakhyAtireveyamityakhyAtivAdo'pi keSAJcit nirastaH, evaM bhrAnternirAlambanatve bhrAntisuptAvasthayoravizeSaprasaGgAt, na hi bhrAntau pratibhAsamAnArthavyatirekeNa suptAvasthAto'nyo'sti vizeSaH / svAtiriktabAhyArthAnupapattau ca tadaMze'satkhyAtireva jJAnavAdyAzritA syAnnAkhyAtiriti yatkiJcidetat / bauddhAstu asatkhyAtimAcakSate, tathA hIdaM rajatamiti bhAsamAnaM vastu jJAnamartho vA bhavet / na tAvajjJAnam, ahaM rajatamityahaMkArasAmAnAdhikaraNyenApratibhAsanAt, nApyarthaH, tatsAdhyArthakriyAbhAvAt ityasadeva tattatra pratibhAtamiti / te'pi na sUkSmekSiNaH / tathAhiasatkhyAtiriti ko'rthaH ? kimekAntAsato'rthasya prathanam, uta dezAntare vidyamAnasya, dvitIyapakSe viparItakhyAtireveyaM, dezAntare vidyamAnasya zuktideze pratItisvIkArAt, AdyapakSe tvekAntAsato'rthasya prathane zazaviSANasyApi pratItiH syAt / etena rajataM sadeva tatsaMsargastvalIko bhrAntau saduparAgeNa bhAsata iti nyAyaTIkAkRnmatamapi apAstam, viSayatAyAH savRttitvavyApyatvAt, anyathA gavi zazazRGgIyatvaviziSTasambandhena zRGgabhAnApatteH, api cAsat sattvena pratibhAtIti viparItakhyAtimaryAdAyA nAtikramaH / yadapIdaM rajatamiti bhAsamAnaM vastu jJAnamartho vA bhavediti vikalpadvayamakAri, tatrAdyo'nabhyupagamAnnirasto, dvitIyastviSyata eva, arthavizeSanibandhanacaraNAbharaNAdyarthakriyAbhAve'pyarthasAmAnyanibandhanAbhilApapravRttyAdyarthakriyAyAstatrAvyAhatatvAt, bAdhakapratyayena ca mithyAjJAnasya mithyAtvamupadarzAte, na tu tadviSayasyArthatvaM bAdhyata iti nAsatkhyAtimanorathastAthAgatAnAM zreyAn / kecittu prasiddhArthakhyAtiM AhuH, viparyaye'pi pratItiprasiddhasyaivArthasya bhAnAt / na ca vicArAsahatvAttadviSayasyAvidyamAnatvaM, pratItereva vicAratvAt karasthasthUlamuktAphale'pi tayaiva vicaarshtvsiddheH| na cottarakAle pratibhAsAbhAvAd bhrAntiviSayasya asattvaM, tatsamayapratibhAsenApi toyabadabadAderiva sattvAvyAghAtAditi, te'pi na khyAtibhAjaH pramANa siddhi vinA'rthasya prasiddhatvAyogAt, anyathA bhrAntAbhrAntavyavasthAnupapatteH / yacca pratibhAsasamaye sattvAd bhrAntiviSayasya rajatasya prasiddhatvamucyate, tad yadyanyadezasthasya tasya doSamAhAtmyena zuktau bhAnAt, tadA prasiddhArthakhyAtirityanyathAkhyAternAmAntaramAyAtaM, yadi ca zuktidezasthasya, tadA tasya sthiratvAduttarakAle'pi bhAnApattiH, ajJAnajasya jJAnanAzyasya ca Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAdvAdAzrayaNe tu na kazciddoSa ityAhuH // 82 // - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tasya svIkAre matAntarapravezApattiriti yatkiJcidetat / pare tu zuktizakale yatkaladhautaM cakAsti tasya bAhyatayA pratibhAnaM nopapattimat, nedaM rajatamiti bAdhakena tadbAhyatAyA bAdhyamAnatvAt, tato jJAnAtmana evAyamAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAt bahiriva parisphuratIti AtmakhyAti: eveyamityAhuH, te'pi na prekSAvanto, nedaM rajatamiti bAdhakena tadbAhyatAyA abAdhanAt, haTTAdau bAhyasthasya tasya paraM zuktidezasthatAyA eva bAdhanAt / yadapi nyagAdi jJAnAtmana evAyamAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAd bahiriva parisphuratIti, tadapyasatyaM, vAsanAyA bahuzo nirastatvAt / kiJca jJAnAkArasyaiva rajatasya saMvedane'haM rajatamityantarmukhatayA pratItiH syAt, na tvidaM rajatamiti bahirmukhatayA, jJAnaniSTho'pi rajatAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAcchuktiniSThatayA bhAsata ityuktau cAnyathAkhyAtirevAGgIkRtA syAt / api ca svAkAraH eva rajatAdidghantibhirbahIrUpatayA prakAzyata ityatra na pramANamasti, anubhavasya kaladhautajJAnAkArAsAkSitvAt, bAdhakapratyayasyApi zuktau rajataniSedhakatvena rajate jJAnAkAratAyA avidhAyakatvAt / na ca rajate purovartizuktyAkAratvapratiSedhe'rthAd bodhAkAratvasiddhirityapi sAmprataM, zuktyAkAratvapratiSedhe'rthAddezAntarasattvasyaiva siddheH, dRSTAtikrameNAdRSTajJAnAkArakatvakalpane mAnAbhAvAt / yatprakAzate tadvijJaptimAtraM yathA sukhAdikamiti tu pratyuktaM vijJAnavAdanirAse bahuzaH / api caivamAntaraM kaladhautaM mayA bahIrUpatayA jJAtamiti pratyabhijJAnaM syAt, na tviyaM zuktI rajatatvena jJAteti, evamaprasaktakaladhautaniSedho'pi na syAt / yadi ca jJAnasya bAhyArthaviSayatvaM neSyate, tarhi yathA rajatAkArollekhena tatpravartate, tathA ki na nIlAdyAkArollekhena, niyAmakAbhAvAt, anAdivAsanAyA eva tanniyAmakatve dezAdiniyame hetu[gyaH / atha asyA idameva svarUpaM yadasadapi dezAdiniyamena jJAne pradarzayatItyabhidhIyate, tadayuktam, asatkhyAtiprasakteH, kathaM cAtmakhyAtivAdinazchedAdipratItiH syAt ? svarUpamAtrasaMvidastadasambhavAt, na hi vijJAnarUpasya sukhAdeH saMvittau tatpratItirdRSTeti bAhyArthasya prAmANikatve nAtmakhyAtiH khyAtimatI / gvedAntinastu zuktau rajataM na sat pratibhAsate, bhrAntyucchedApatteH, nApyasat, zazazRGgAdivat pratibhAsapravRttyoraviSayatvaprasaGgAt, nApyubhayarUpam, ubhayapakSanikSiptadoSAnuSaGgAdityanirvacanIyamevedaM, tasmAd bhrAntiH anirvacanIyakhyAti: evetyAhuH, tadapi tucchataraM, zuktau rajatabhrame zuktikhaNDasya viSayasya svarUpapararUpAbhyAM sadasadrUpasyA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593 dvitIyo bhAgaH [ pari. 7-kA0 83] bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanihnavaH / bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te // 83 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAhatatvAt / rajataprakAritAkatvasya ca tatra vizeSaNajJAnamAtraniyamyatvAt, astu vA tat tAdAtvikazuktipariNAmanimittameva, samUhAlambanavyAvRttasya tasyAnyathAnupapatteH, arthenaiva dhiyAM vizeSa iti nyAyAditi yauktikAH / zuktau vilakSaNarajatotpAdastu kAraNAbhAvAdevAyuktaH, na hi pariNAmikAraNAdisAmagrI vinA kAryotpAdo dRSTaH / atha zukterajJAnameva tatra pratIyamAnasya kaladhautasya kAraNamiti matiH, durmatireveyama, ajJAnasya kevalapariNAmikAraNatvAyogAt / ajJAnaM hi samyagjJAnasya prAgabhAvo, mithyAjJAnaM vA, dvayamapi kevalaM na pariNAmikAraNaM. dravyasyaiva tattatparyAyaparikaritasya pariNAmikAraNatvaprasiddhaH / (zaGkA) tAtmadravyameva samyagjJAnaprAgabhAvalakSaNaparyAyAviSTaM mithyAjJAnasvarUpaparyAyAkrAntaM vA zuktizakalakaladhautasya kAraNaM bhaviSyatItyapi nAzaGkanIyam, cetanasyAcetanaM prati jAtucidapi pariNAmikAraNatvAnupapatteH / syAdAkUtaM bhavato, nAjJAnaM samyagjJAnaprAgabhAvo, nApi mithyAjJAnaM, kintu tAbhyAmarthAntarameva mAyA'vidyAdizabdavAcyaM tadanirvacanIyarajataheturiti cet, na tAdRzAjJAne mAnAbhAvAt / na ca mUlAjJAnaM taddheturyuktaM, tasya vyavasthitajagadvaicitryahetutvena tvayopagamAt, kintu bhrAntivyavahAranirvAhAyAnantAni mUlAjJAnAni tvayA vAcyAnIti mahAgauravam / kiJca zuktyajJAnasya pASANAdAvapi sattvena dezaniyamAbhAvAnna rajatahetutvam, na ca idamaMzAvacchedena zuktyajJAnasyedamaMzAvacchedena rajatotpAdakatvAd adoSo, doSAbhAvakAle'pi tatastatprasaGgAt, doSasyApyapekSaNe cedamaMzAvacchedenAjJAnAntarasyodAsInasya ca hetutvaM durnivAramiti yatkiJcidetat / doSasahitaM zuktyajJAnaM rajataheturiti tvadvacanasya vahnisahitamAkAzaM dAhakamiti vacanatulyatvAt / yattu vizeSAdarzanasya pareSAM rajatabhramatvaM kAryatAvacchedakaM mama tu rajatatvamiti lAghavAdanirvacanIyarajatasiddhirityanantadevenoktaM, tadasat, tvayApi satyarajatavyAvRttaye vaijJAnikarajatatvasyaiva kAryatAvacchedakasya vAcyatvAt / api ca kimidamanirvacanItvaM, niruktiviraho vA niruktinimittaviraho vA / nAdyaH, idaM rajataM nedaM rajatamiti nirukteranubhUyamAnatvAt, nApi dvitIyo, yato niruktinimittaM viSayaH kiM bhAvarUpo nAstyabhAvarUpo vA, prathamakalpanAyAmasatkhyAtyabhyupagamaprasaGgaH, dvitIyakalpanAyAM tu satkhyAtireva / (zaGkA) ubhAvapi na sta iti cet, lokasiddhayorubhayoH pratiSedho vilakSaNayorvA, nAdyaH, ekatrobhayaviruddhavidheriva tatpratiSedhasyApyayogAt, viruddhayorekataravidhiniSedhayoranyataraniSedhavidhinAntarIyakatvAt, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) sarvasaMvitteH svasaMvedanasya kathaJcit pramANatvopapattestadapekSAyAM sarvaM pratyakSaM, na kazcitpramANAbhAsaH / saugatAnAmapyatrAvivAdAt, sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSaM iti vacanAt [ ] / tannirvikalpakamityayuktaM svArthavyavasAyatmatvamantareNa pratyakSatvAnupapatteH samarthanAt / (bhA0) tathAnabhyupagame'nyata eva buddheranumAnaM syAt / taccAyuktaM liGgAbhAvAt / (bhA0) tatrArthajJAnamaliGgaM, tadavizeSeNAsiddheH / [mImAMsakAbhimatApratyakSajJAnasya nirAkaraNam / ] svayaM pratyakSaM jJAnaM hyarthaparicchedAdanumIyate ityarthajJAnaM karmarUpamarthasya prAkaTyaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam dvitIyapakSe tu na kA'pi kSatiH, na hyalaukikaviSayasahasranivRttAvapi laukikaviSayanivRttistanniruktinivRttirvA sambhavatItyalaM prasaGgena // 81 / / yazovijayanAmetthaM, sAdhuAyavizAradaH / spaSTaM niSTaGkayAmAsa, khyAtISTa gariSThadhIH // 1 // anyathAkhyAtirakhyAtivivekAkhyAtireva ca / asatkhyAtiH prasiddhArthAkhyAtireva ca paJcamI // 2 // AtmakhyAtistathA SaSThI, khyAtiH saptamyalaukikI / aSTamyavAcyatAkhyAtirityaSTau nAmataH smRtAH // 3 // sAmrAjyAdanyathAkhyAteretAsvanyanirAsataH / bahiraGgArthataikAntaM, nirasyanti dhiyAM budhAH // 4 // sarvaM pratyakSamiti sarvaM pratyakSapramANamityarthaH, na ca evamanumititvAdinA pratyakSasya sAyaM, kvacitsaGkIrNajAterapyaduSTatvAbhyupagamAt, astu vA yadviSayatvAvacchedena jJAnAjanyatvaM tadviSayatvAvacchedenaupAdhikameva pratyakSatvam, anumityAdAvAtmAjJAnAt sukhAdityAdAva Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 7-kA0 83] 595 talliGgamiSyate sa hi bahirdezasambaddhaH pratyakSamanubhUyate, jJAte tvanumAnAdavagacchati buddhim iti vacanAt [ ] taccArthaprAkaTyamarthadharmo jJAnadharmo vA ? prathamapakSe'rthaparicchedakajJAnAdavizeSeNetarasyAsiddherna talliGgam / tadavizeSastu, tasyAsvasaMviditatvAdanumAnApekSatvaprasaGgAt / na hi jJAne paricchedake'pratyakSe tatkRto'rthaparicchedaH pratyakSaH syAt, santAnAntarajJAnakRtArthaparicchedavat / bahirarthasya pratyakSatvAttaddharmasya pratyakSatvamiti cet, na, arthasyApi svataH pratyakSatvAsiddheH / svajJAne pratibhAsamAnasya pratyakSatve santAnAntarajJAne'pi sAkSAt pratibhAsamAne pratyakSatvaprasaGgaH, tasyAnumeyatvAvizeSAt / bahirarthaprAkaTyasya pramAtuH svasaMviditatvAttalliGgameva jJAne prasiddhamiti ceta. kathamarthadharmaH svasaMvidito nAma ? arthavata / so'yaM jJAnamasvasaMviditaM prAkaTyamarthasvarUpaM svasaMviditamityAcakSANo viparItaprajJaH / paricchidyamAnatvasya jJAnajasyArthadharmasyArthajJAnasya kutastato vizeSo yena talliGgaM siddhayet ? puMsaH svasaMviditatvena tato (bhA0) vizeSe vA tadanyatareNArthaparisamApteH kiM dvitIyena ? / svasaMviditArthaparicchedAdeva svArthaparicchattisiddherapratyakSajJAnasyAkiJcitkaratvAt / puMso vA svasaMviditArthatvenArthaparicchedasiddheH kimanena ? tasya karaNatvAnnAkiJcitkaratvamAtmanaH kartRtvAdarthasya ca karmatvAtkaraNatvavirodhAt, karaNamantareNa kriyAyAH sambhavAbhAvAditi cet, tarhi puMsaH svasaMvittau kiM karaNam ? aSTasahastrItAtparyavivaraNam pyAtmAdau viSayatAdvayAbhyupagamAditi dig / jJAte tviti jJAte tu prAkaTye, anumAnAttalliGgakAd avagacchati=nizcinoti buddhimityarthaH / itarasya prAkaTyasya, anumAnApekSatvaprasaGgAditi, anumAnApekSatvamarthaprAkaTyasyArthaparicchedAvizeSe hetuH, tatra cAsvasaMvidititvamiti bodhyam / tasyAnumeyatvAvizeSAditi yathA santAnAntarajJAnapratibhAte'rthe jJAnAvacchedakatvenAnumeyatvaM tathA svajJAnapratibhAte'pItyavizeSo bhAvanIyaH / arthajJAnasyetyatra jJAnapade karaNavyutpattiH / tena na tasya prAkaTyavizeSaNatvAnupapattiH / kuta iti tataH parokSArthajJAnAt kuta:=prAkaTyasya vizeSo na kutazcidanumAnApekSatvataulyAdityarthaH / puMsa iti paMsa=AtmanaH, svasaMviditatvena arthAvacchinnaprAkaTyasya ca tatrAdhyastatayA tathAtvenetyarthaH / bhASye tadanyatareNa parokSajJAnasvasaMviditapuruSayormadhye parokSajJAnasvasaMviditArtha Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 aSTasahastrItAtparyavivaraNam svAtmaiveti cet, sa evArthaparicchittAvapi karaNamastu, kartRrananyasyApi kathaJcidavibhaktakartRkasya karaNasya siddhevibhaktakartRkavat / etenArthaparicchedasyArthadharmasya svasaMvittau svAtmanaH karaNatve karaNAntaramakiJcitkaramuktam / tataH puruSArthaparicchedayoranyatareNa svAtmanaiva karaNenArthaparisamApteH kiM dvitIyena karaNena parokSajJAnena ? (bhA0) yaccedamarthajJAnaM taccedarthasvalakSaNaM syAdvyabhicArAdahetuH / apratyakSe jJAne sAdhye tasyArthasvarUpasya tadabhAve'pi bhAvAdanyathArthAbhAvaprasaGgAt / na ca jJAnasyAbhAve'rthasyAbhAvaH / paricchadyamAnatvadharmeNa dharmiNo viziSTasyArthasyAbhAva eveti cet, na, tasya jJAnAsiddhau pratipattivirodhAt, vizeSaNApratItau tadviziSTatvasya kvacidapratIterasiddhatvena hetutvAyogasyAbhidhAnAt / etenArthamahaM jAnAmIti pratIterAtmano'rthajJAnaM svasaMviditamarthaprAkaTyaM jJAnadharmo'pratyakSAyAM liGgabuddhau liGgamityetadapAstaM, tasya buddherapratyakSatve tathApratIterayogAd ityaviziSTa eva jJAnAnapekSasvabhAvo'rthastaddhetuH syAt / sa ca vyabhicAryeva / (bhA0) etenendriyAdipratyakSaM pratyuktaM / tasyApyatIndriyatvenApratyakSajJAnAdavizeSeNAsiddheH / vizeSeNa vA tayoranyatareNa bhAvendriyAdinA svasaMviditenArthaparisamApteH kiM dvitIyenApratyakSajJAnena ? tasyaiva jJAnatvAt / vyabhicArI cendriyAdiheturjJAnAbhAve'pi bhAvAt kAraNasyendriyasya manaso - aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAkaTyayormadhye vA'nyatareNa, arthaparisamApteH=arthavyavahArasiddheH kiM dvitIyena parokSajJAnenetyarthaH / avibhaktakartRkasyeti upadheyaikye'pi kartRtvakaraNatvAdyupAdhibhedena vyavahArabhedasambhavAdityarthaH / vibhaktakartRkavaditi kriyAyAM hi sakaraNakatvaM tantraM, na tu kartRbhinnakaraNavattvaM tadabhinnakaraNavattvaM vetyatrApyAgrahaH zreyAniti bhAvaH / arthaparicchedasya=prAkaTyasya, tathApratIterayogAditi, 'idaM jJAnaM ghaTaviSayaM ghaTajJAtatAvattvAdityanumAnasya hetorajJAnAsiddhyA kartumazakyatvAdityarthaH / pakSAjJAnAdAzrayAsiddhirapyatra draSTavyA / etena ahaM ghaTajJAnavAn ghaTajJAtatAvattvAdityAtmapakSakamanumAnamapi apAstam, sAdhyAprasiddhezceti bodhyam / na ca jJAnajanyasya samavAyenArthaniSThasya jJAtatAkhyadharmasya sambandhavizeSeNAtmaniSThatvAttalliGgakamAtmapakSakamarthaparicchedavattvAnumAnamaduSTaM / na ca hetorajJAnAsiddhirapi / saMyuktasamavAyAdiyogyasannikarSeNa tatpratyakSAt / na ca tasyApyanumAnApekSatvena Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari07-kA0 83] 597 vAvazyaM kAryavattvAnupapatteH / / (bhA0) tataH pratyakSetarabuddhyavabhAsasya svasaMvedanAtpratyakSaviruddhaM / jJAnasyApratyakSatvamanumAnaviruddhaM ca / tathA hi (bhA0) sukhaduHkhAdibuddherapratyakSatve harSaviSAdAdayo'pi na syurAtmAntaravat / [anubhavamanusRtya jJAnaM pratyakSameva na ca parokSaM ] (bhA0) etena pratikSaNaM niraMzaM saMvedanaM pratyakSaM pratyuktaM, yathApratijJamanubhavAbhAvAt, yathAnubhavamanabhyupagamAt / sthirasyAtmanaH sukhaduHkhAdibuddhyAtmakasya pratyakSamanubhUyamAnasya harSaviSAdAderanubhavAt / bhrAnto'yamanubhava iti cet, na bAdhakAbhAvAt / (bhA0) sarvatra sarvadA bhrAnterapratyakSatvAvizeSAt / parokSajJAnavAdAnuSaGgaH saugatasya / (bhA0) kathaJcid bhrAntAvekAntahAneH syAdvAdAnupravezaH / na kevalaM nirvikalpake'rthadarzane parokSajJAnAdavizeSaH / kiM tarhi ? tadavyavasthAhetau ___ (bhA0) vikalpasvasaMvedane'pi, vikalpAnativRtteH / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam sAdhyAvizeSo, liGgajJAnatvenaivAnumitihetutvAt, tadjJAnajJAnatvenAtattvAdityapi vaktuM sAmpratam, sAdhyAprasiddhyoktottaratvAt, atItAnAgateSvartheSu jJAnena jJAtatAyA janayitumazakyatvAt, jJAnajanyajJAtatAyAM mAnAbhAvAcca, anyatheSTatAkRtatAderapIcchAkRtyAdijanyasya siddhyApatteriti dig / AtmAntaravaditi na ca svIyasukhaduHkhasAkSAtkAratve harSaviSAdAdihetutvAd adoSaH, aviditatatsAkSAtkArasya nirvikalpakatulyatvenAtathAtvAt, sukhaduHkhajJAnasaMvedanatvena hetutvaucityAt, sarvadA svapnAvasthAvajjAgraddazAyAmapi, AvaraNavigata 1. vigama iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvathA vikalpasya bhrAntatve bahiriva svarUpe'pi bhrAnterapratyakSatvAvizeSAd abhrAntaM pratyakSam iti vacanAt [ ] kathaJcid bhrAntatvenekAntasiddheranivAraNAt / (bhA0) tasmAtsvasaMvedanApekSayA na kiJcijjJAnaM sarvathA pramANam / bahirarthApekSayA tu pramANatadAbhAsavyavasthA, tatsaMvAdakavisaMvAdakatvAt kvacitsvarUpe kezamazakAdijJAnavat / nabhasi kezAdijJAnaM hi bahivisaMvAdakatvAtpramANAbhAsaM svarUpe saMvAdakatvAtpramANam / na caivaM virodhaH prasajyate, jIvasyaikasyAvaraNavigamavizeSAt satyetarAbhAsasaMvedanapariNAmasiddheH kAlikAdivigamavizeSAtkanakAdijAtyetarapariNAmavat // 83 // na ca jIvo nAstyeveti zakyaM vaktuM tadgrAhakapramANasya bhAvAt / tathA hi jIvazabdaH sabAhyArthaH sajJAtvAddhetuzabdavat / mAyAdibhrAntisaJjJAzca mAyAdyaiH svaiH pramoktivat // 84 // (bhA0) svarUpavyatiriktena zarIrendriyAdikalApena jIvazabdo'rthavAn / ato na kRtaH prakRtaH syAditi viklavollApamAnaM, lokarUDhaH samAzrayaNAt / kA punariyaM lokarUDhi: ? (bhA0) yatrAyaM vyavahAro jIvo gatastiSThatIti vA / na hi zarIre'yaM vyavahAro rUDhastasyAcetanatvAdbhogAdhiSThAnatvena rUDheH nApIndriyeSu, teSAmupabhogasAdhanatvena prasiddhaH / na zabdAdiviSaye, tasya bhogyatvena aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizeSAditi vigatamiti bhAve ktaH AvaraNavigamavizeSAdityarthaH / sarvatra jJAne svarUpe prAmANyamanAvRtameva bahirarthe tvaniyatastatkSayopazama iti svabhAvakalpanAnna virodha ityarthaH // 83 // tena zarIrendriyAdikalApena, kRtaH=utpAditaH, prakRto jIvazabdArthaH syAt / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 7-kA0 84] 599 vyavahArAt / kiM tarhi ? bhoktaryevAtmani jIva iti rUDhiH / zarIrAdikAryasya caitanyasya bhoktRtvamayuktaM bhogakriyAvat / [cArvAko zarIrameva bhoktAramAtmAnaM manyate, kintu jainAcAryAstasya nirAkaraNaM kurvanti / ] nanu sukhaduHkhAdyanubhavanaM bhogakriyA / sA hyatrAnvayini garbhAdimaraNaparyante caitanye sarvacetanAvizeSavyApini bhoktRtvaM, zarIrAdivilakSaNatvAttasyeti cet, tadevAtmadravyamastu, janmanaH pUrvaM maraNAdUrdhvamapi tasya sadbhAvopapatteranyathA pRthivyAdisamudayazarIrendriyaviSayebhyo vailakSaNyAsambhavAt / na tatkAryaM tato'tyantavilakSaNamasti, rUpAdisamanvayAt caitanyasyApi sattvAdisamanvayAnnAtyantavilakSaNatvamiti cet, na, tattvabhede'pi tasya bhAvAt / pRthivyAditattvabhedAnAmekavikAritvasamanvayAbhAvAdbheda eva, keSAJcit prAgabhAvAdibhedavaditi cet, kimidAnI caitanyabhUtayorekavikArisamanvayo'sti ? yena tattvAntaratvena bhedo na syAt / tasmAdekavikArisamanvayAsattvaM vailakSaNyam / tadeva ca tattvAntaratvamityanAdyanantatAM caitanyasya sAdhayati / tAdRzacaitanyaviziSTe kAye jIvavyavahArazcaitanyakAyayorabhedopacArAdeva / kSaNike cittasantAne jIvavyavahAra ityasAraM tasya nirAkRtatvAt / tataH kartRtvabhoktRtvalakSaNenopayogasvabhAvena jIvena jIvazabdaH sabAhyArtha iti sAdhyanirdeze siddhasAdhanAbhAvaH / [kazcid brUte 'saJjJAtvAt' hetuviruddhastasya samAdhAnaM kurvanti jainAcAryAH / ] ___ sajJAtvAditi hetuviruddhaH sabAhyArthatvaviruddhAbhipretamAtrasUcakatvena tasya vyAptatvAditi cet, na, sajhAyA vaktrabhiprAyamAtrasUcakatvasya pramANabAdhitatvAt / tathA hi (bhA0) nAtra sajJAbhipretamAtraM sUcayati, tato'rthakriyAyAM niyamAyogAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam janmana iti tathA cAnantabhAvavyApina ekabhavavyApitvaM na durvacamityarthaH / siddhasAdhanAbhAva iti upacaritacaitanyena zarIrAdineti zeSaH / sAdhyadoSaM nirAkRtya hetudoSamAzaGkatesaJjJAtvAditItyAdinA / pariharati-netyAdinA / abhipretamAtramiti pAramArthikasambandha Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadAbhAsavat / na ca tadayogaH saJjJAyAH. tayArthaM paricchidya pravartamAnasyArthakriyAniyamasya darzanAtkaraNapratipattivat / (bhA0) karaNapratipattInAM tadabhAve'nAdaraNIyatvAt / tataH saJjJAtvaM jIvazabdasya sabAhyArthatvaM sAdhayati hetuzabdavat / sarveNa hi hetuvAdinA hetuzabdaH sabAhyArtho'bhyupagamyate / (bhA0) sAdhanatadAbhAsayoranyathA vizeSAsambhavAt / vaktrabhiprAyamAtrasUcakatvAdabAhyArthatvAvizeSAt / tadvizeSamicchatA (bhA0 ) paramparayApi paramArthaMkatAnatvaM vAcaH pratipattavyam / kvacid vyabhicAradarzanAdAnAzvAse cakSurAdibuddherapi / kathamAzvAsaH ? / (bhA0) tadAbhAsopalabdheH / tatrApyanAzvAse (bhA0) kuto dhUmAderagnyAdipratipattiH ? kAryakAraNabhAvasya vyabhicAradarzanAt / na cedamasiddhaM, (bhA0) kASThAdijanmano'gneriva maNiprabhRterapi bhAvAt / suvivecitaM kAryaM kAraNaM na vyabhicaratIti / (bhA0) tadvizeSaparIkSAyAM suvivecitaH zabdo'rthaH na vyabhicaratIti prasiddheH / (bhA0) itaratrApi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam zUnyamabhipretamityarthaH, tadvattvAGgIkAre tvarthopasthitidvArA zabdapramAjanakatAyA eva nyAyyatvAvyAptismRtyAdivilambena tato'numitirUpasUcAyA ayogAditi bodhyam / tadAbhAsavat=marIcikAyAM jalasaJjJAvata, karaNapratipattivad indriyavyApAravat / yathA tato'rthaM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 7-kA0 84] 601 tadvizeSaparIkSAstu (bhA0) vizeSAbhAvAt / vaktuH (bhA0) abhisandhivaicitryAdabhidhAnavyabhicAropalambhe taditarAdhyakSAnumAnakAraNasAmagrIzaktivaicitryaM pazyatAM kathamAzvAsaH syAt ? tasmAdayamakSaliGgasaJjAdoSAvizeSe'pi kvacit - pratyakSe'numAne ca (bhA0) parituSyannanyatamapradveSeNezvarAyate, parIkSAklezalezAsahanAt / nanu cAbhAvopAdAnatvAttadanyatamAyAM saJjJAyAM pradveSeNa parIkSaka eva, na punarIzvarAyate, tasya parIkSAkSamatvAditi cet, na, tasyAH sarvathA bhAvopAdAnatvAbhAve'bhAvopAdAnatvAsiddheH / sarvatra (bhA0) bhAvopAdAnasambhave hi samAkhyAnAmitaropAdAnapraklRptiH / etenaitadapi pratyuktaM yaduktaM saugatena anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH / zabdArthastrividho dharmo bhAvAbhAvobhayAzritaH // [ ] iti, tattvato bhAvAzrayatvAbhAve vAsanodbhUtabhAvAzrayatvAnupapatteH sarvatrAnubhavapUrvakatvAdvAsanAyAH paramparayA vastupratibandhAt / pUrvapUrvavAsanAta evottarottaravAsanAyAH samudbhavAdanAditvAdavastvAzrayatvameveti cet, na, zabdavAsanAyA apyanAditve parArthAnumAnazabdavAsanAyAH sAdhanasvalakSaNadarzananimittakatvavirodhAt / trirUpahetuvacanasya paramparayA dhUmAdivadvastvAzrayatve hetuzabdavajjIvazabdasya bhAvA - aSTasahasrItAtparyavivaraNam paricchidya pravarttamAnAnAmarthakriyAniyamo dRzyate tathA saJjJAyA apIti tadvat saJjApramANamiti bhAvaH / bhASye taditareti abhidhAnakAraNasAmagrItaretyarthaH / sarvatheti zUnyopAdAnatvaikAntanirAkaraNAdityarthaH / saJjJAyA bhASAvargaNArUpaM yadbhAvalakSaNamupAdAnaM tadeva pararUpeNAbhAvarUpamityevamabhAvopAdAnatvaM tu nAsmatpakSakSatikaramityAha-sarvatretyAdi pariniSThita:=pratibimbitaH / bhAvAbhAvobhayAzrita iti ghaTAdisaJjJArthasya ghaTAdeH khara Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 aSTasahastrItAtparyavivaraNam zrayatvaM yuktam / (bhA0) bhAvazcAtra harSaviSAdAdyanekAkAravivartaH, pratyAtmavedanIyaH pratizarIraM bhedAtmako'pratyAkhyAnArhaH pratikSipantamAtmAnaM pratibodhayatIti kRtaM prayAsena / tadanena hetoH kAlAtyayApadiSTatvaM pratikSiptaM, pakSasya pratyakSAdibhirabAdhitatvAt / tatra niratizayasyAsvasaMviditasya sarvazarIreSvabhinnasyaikasya pratikSaNaM bhinnasya cAtmanaH pratibhAsAbhAvAttasya pratyAkhyAnArhatvasAdhanAnna tena jIvazabdaH sabAhyArthaH / [mAyAdibhrAntazabdaiH satyo'rtho na kathyate ataH jIvazabdo'pi bAhyArtho na bhavatIti bauddhenocyamAne jainAcAryAH samAdadhate / ] nanu ca mAyAdibhrAntisajJAbhirabAhyArthAbhiranaikAntikaM sajJAtvamiti cet, na tAsAmapi mAyAdyaiH svairathaiH sabAhyArthatvAt pramANavacanavat / (bhA0) na hi mAyAdisamAkhyAH svArtharahitA viziSTapratipattihetutvAt pramANasamAkhyAvat / bhrAntisamAkhyAnAmabAhyArthatve tato bhrAntipratipatterayogAt pramANatvapratipatti - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - viSANAdyabhAvavyAvRttyA bhAvarUpatvAdbhAvAntaravyAvRttyA cAbhAvarUpatvAdubhayavyAvRttyA cobhayarUpatvAditi bhAvaH / tadaneneti anena sajhAyA bhAvAzrayatvavyavasthApanena, nanu jIvazabdaH sabAhyArthaH saJjJAtvAdityatra zarIrendriyakalApAdyarthabAdhe'pi niratizayatvAdisvabhAvena sAGkhyAdikalpitena pratikSaNabhinnasvabhAvena ca saugataparikalpitenAtmanA caritArthatvAnna syAdvAdina iSTasiddhiH syAdityAzaGkAyAmAha-tatretyAdi nanu evamitarabAdhitamahimnA vyApakatAnavacchedakarUpeNa sAdhyAnumityabhyupagame parvato dravyavAn dhUmAdityato'pi vahnitvena valyanumitiH syAditi cet, neyaM bibhISikopayogaprAmANyavAdinAM naH, tathopayoge tathAnumiteriSTatvAt, ata eva pare'pi maGgalaM saphalaM ziSTAcAraviSayatvAdityAdermaGgalasya samAptiphalakatvAnumitimicchanti / iyAMstu vizeSo yatpareSAM tathAnumitAvitarabAdhAdeH parAmarzasahakAritvamasmAkaM tvantarvyAptigrAhakatarko pakSINatvamiti dig / viziSTapratipattihetutvAd=asAdhAraNadharmaprakArakadhIhetutvAt, bhrAntipratipatterayogAditi bhrAnte Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 7 - kA0 85 ] prasaGgAnna viziSTapratipattihetutvamasiddham / pramANazabdasya svArthavizeSarahitatve bhrAntipratipattyanuSaGgAcca na tadasiddhaM, yato nidarzanaM sAdhanadharmavikalaM syAt / etena kharaviSANAdizabdAnAmapi svArtharahitatvamapAstaM, viziSTapratipattihetutvAvizeSAdanyathA bhAvazabdatvaprasaGgAt / tato na tairapi vyabhicAraH / kiJca buddhizabdArthasaJjJAstAstisro buddhyAdivAcikAH / tulyA buddhyAdibodhAzca trayastatpratibimbakAH // 85 // 603 [mImAMsakaH 'saJjJAtvAt hetuM vyabhicarati, kintu jainAcAryA imaM hetuM nirdoSaM sAdhayanti / ] ye'pyAhuH arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmAnaH [ ] iti jIvArthasya jIva iti saJjJA, jIva iti zabdasya ca, jIva iti buddhezceti / tatrArthapadArthaka eva jIvazabdaH sabAhyArthaH siddho na buddhizabdapadArthakaH / tato'nena hetorvyabhicAraHsaJjJAtvasya sAmAnyena hetuvacanAt iti, te'pi na samyaguktayaH, sarvatra buddhizabdArthasaJjJAnAM tisRNAmapi svavyatiriktabuddhyAdipadArthavAcakatvAt / yasmAddhi zabdAduccAritAdavyabhicAreNa yatra bodhaH prajAyate sa eva tasyArthaH syAt, anyathA zabdavyavahAravilopAt / yathA ca jIvazabdArthapadArthakAjjIvo na hantavya ityatra jIvArthasya pratibimbako bodhaH prAdurbhavati tathA buddhipadArthakAjjIva iti buddhyata ityAderbuddhyarthasya pratibimbako, jIva ityAheti zabdapadArthakAcchabdasya pratibimbakaH syAt / tatastrayo'rthAstisRNAM saJjJAnAmavagamyante tatpratibimbakabodhAnAM trayANAmeva bhAvAt / tadanenAcAryo (bhA0 ) hetuvyabhicArazaGkA pratyastamayati / aSTasahastrItAtparyavivaraNam rasatkhyAtitvanirAsAdityarthaH / pramANatvapratipattiprasaGgAditi bhrAntyanyajJAnasya pramAtvaniyamAdityarthaH // 84 // kArikAyAM buddhyAdibodhA buddhyAderviSayasya saJjJAjanitA bodhA, tatpratibimbakAstrividhaviSayAkArAH // 85 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 aSTasahastrItAtparyavivaraNam buddhyAdisaJjJAnAM (bhA0) tisRNAmapi svavyatiriktavastusambandhadarzanAt tabuddhInAM ca tisRNAM (bhA0) tannirbhAsanAttadviSayatopapatteH / sAmAnyato jIvazabdasya dharmitvAt svavyatiriktArthasya ca sabAhyArthatvasya sAdhyatvAd vyabhicAraviSayasyAsattvAdavyabhicArI hetuH // 85 // nanu ca vijJAnavAdinaM prati sajJAtvAdityasiddho hetuH, saJjJAyA vijJAnavyatirekeNAsattvAt / dRSTAntazca sAdhanavikalo, hetuzabdasya tadAbhAsavedanAdanyasyAvidyamAnatvAt / saJjAbhAsajJAnasya hetutve zabdAbhAsasvapnajJAnena vyabhicArI hetuH, iti kazcit taM pratyabhidhIyate vaktRzrotRpramAtRNAM bodhavAkyapramAH pRthak / bhrAntAveva pramAbhrAntau bAhyArthI tAdRzetarau // 86 // [vijJAnAdvaitavAdasya nirAkaraNam / ] vakturabhidheyabodhAbhAve kuto vAkyaM pravarteta ? tasyAbhidheyabodhanibandhanatvAt / vAkyAbhAve ca zroturabhidheyajJAnAsambhavastasya tannimittakatvAt / pramAtuH pramityabhAve ca zabdArthayoH prameyayoravyavasthAnAdiSTatattvAnupapattervaktrAditrayasya bodhAditrayaM pRthagbhUtamupeyam / tathA sati na hetorasiddhatAdidoSo, dRSTAntasya vA sAdhyAdivaikalyaM prasajyate / syAnmatam (bhA0) bahirarthAbhAvAdvaktrAditrayaM na buddheH pRthagbhUtaM, vaktrAdyAbhAsAyA buddhereva vaktrAditvavyavahArAt, vAkyasyApi bodhavyatirekeNAsattvAt, pramAyA bodhAtmakatvAt / (bhA0) tato'siddhatAdidoSaH sAdhanasya / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tadA''bhAsavedanAditi tadAkArajJAnAdityarthaH / vakriti vaktari vAkyajanako yo Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 dvitIyo bhAgaH [ pari0 7-kA0 87] hetudRSTAntalakSaNasya (bhA0) iti tanna, rUpAdeAhakasya tadvyatiriktavijJAnasantAnakalApasya ca svAMzamAtrAvalambinaH pramANasya vibhramakalpanAyAM sAkalyenAsiddherantayAbhyupagamavirodhAt / na hi rUpAderabhidheyasya grAhakasya vaktuH zrotuzca vibhramakalpanAyAM vyatiriktavijJAnasantAnakalApaH svAMzamAtrAvalambI siddhayati parasparamasaJcArAta. yenAbhidhAnAbhidheyajJAnabheda: syAt / tasyApi vibhramakalpanAyAM na pramANasiddhirabhrAntasya jJAnasya pramANatvavyavasthiteH / pramANasyApi vibhramakalpanAyAM kathamanta yameva tattvamityabhyupagamo na viruddhyate ? pramANamantareNa tadabhyupagame sarvasya sveSTAbhyupagamaprasaGgAt / pramANabhrAntau bAhyArthayostAdRzAnyAdRzayoH prameyayoranta yayoriSTAniSTayovivecanasyApi bhrAntatvaprasaGgAt / ( bhA0 ) tau hi grAhakApekSayA bAhyArthau bhrAntAveva / grAhakapramANabhrAnteH / iti ( bhA0) kutastatra heyopAdeyavivekaH / syAdantarjeyaikAnte ? yatastadabhyupagamo na viruddho bhavet ? / yadi punaH pramANamabhrAntamiSyate tadA bAhyArtho'bhyupagantavyaH, tadabhAve pramANatadAbhAsavyavasthityayogAt // 86 // tathA hi buddhizabdapramANatvaM bAhyArthe sati nAsati / satyAnRtavyavasthaivaM yujyate'rthAptyanAptiSu // 87 // [vijJAnAdvaitavAdinaM prati bAhyapadArthasiddhiM kurvanti jainAcAryAH / ] buddheH svapratipattyarthatvAcchabdasya parapratipAdanArthatvAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - bodhaH zrotari ca vaktRvAkyapAThajanitaM yadvAkyaM pramAtari ca yA tadubhayapramA tAH pRthagiti Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) svaparapratipattyarthaM sAdhanaM buddhizabdAtmakaM svasaMvittyaiva parapratipAdanAyogAt, tasyAH parApratyakSatvAt / (bhA0 ) tasya ca sati bahirarthe pramANatvamarthaprAptitaH siddhayet, asati pramANAbhAsatvamarthAnAptitaH / iti satyAnRtavyavasthA buddhizabdayoyujyate, svaparapakSasAdhanadUSaNAtmanostathA pratIteH / (bhA0) tadevaM paramArthataH sambahirarthaH, sAdhanadUSaNaprayogAt, ityekalakSaNo hetuH pravartate / na cAtraikalakSaNamasiddhaM, satyeva bahirarthe paramArthato hetorupapattestathopapannatvasya pradhAnalakSaNasya sadbhAvAt / (bhA0 ) anyathA svapnetarAvizeSAtki kena sAdhitaM dUSitaM ca ? iti kutaH santAnAntaramanyadvA / svasantAnakSaNakSayavedyAdyAkArazUnyatvaM sAdhayet ? bahirarthasya vAstavasya grAhyalakSaNasyAbhAve hi sAdhanadUSaNaprayogasya hetoH sambhave svapnajAgradavasthAbhAvino tatprayogayovizeSAsiddhiH / tataH kiJcijjJaptimAtraM kena sahopalambhaniyamAdinAnumAnena svArthena sAdhitaM syAt ? parArthena vA vacanAtmanA paraM prati ? kiM vA svasaMvidadvaitaM svataH pratyakSata eva sAdhitaM syAta ? tatsAdhanasya svapnavanniviSayatvAt / kiM vA bahirarthajAtaM kena, jaDasya pratibhAsAyogAt ityAdinA svArthena parArthena vA dUSaNena dUSitaM syAt ? iti santAnAntaramapi na kenacitsAdhanena sAdhitaM - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vIpsAparatvAdavabhAsanta iti kriyAdhyAhArAcca pRthakpRthagavabhAsanta ityarthaH / pramAbhrAntau= tAsAM pramANAM jJAnAtiriktaviSayatvena bhrAntitve cAGgIkriyamANe, tAdRzetarau=tathyAtathyau, bAhyArthau bhrAntAveva syAtAm / tathA ca vyavahAramAtroccheda iti bhAvaH / asaJcArAd= avizeSeNa svarUpasaJcaraNAbhAvAt / / 86 / / parazabdakRtyamAha-svasaMvittyaiveti tasya ceti uktasvarUpasya sAdhanasya cetyarthaH / ekalakSaNaH= anyathAnupapattyekalakSaNaH, tena pareSTatrilakSaNapaJcalakSaNAdinirAsaH / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 7-kA0 87] 607 syAt / tadanabhyupagame na kenacidrUSaNena dUSitaM syAt, tathA svasantAnakSaNakSayAdikaM ca na kenacit sAdhitaM syAt / tadanabhyupagame'pi na kenacidUSitam iti na kvacid vyavatiSThate / (bhA0) taimirikadvayadvicandradarzanavad bhrAntaH sarvo vyavahAra ityatrApi tattvajJAnaM zaraNaM, tata eva sarvavibhramavyavasthiteH, iti vyAhatametat tattvajJAnAt sarvasya bhrAntatvasAdhanam, (bhA0) anyathA bahirarthavadabhisaMhitasyApi / sarvavibhramasya, (bhA0) nirAkaraNApatteH, bhrAntAdeva jJAnAt tasyApyasiddheH / (bhA0) tathA paramANvAdidUSaNe'pi pratipattavyaM / tattvajJAnaM zaraNamatattvajJAnAdabhisaMhitasyApi paramANvAdyasattvasya nirAkaraNApatteH / (bhA0 ) anyathA tatkRtamakRtaM syAditi sarvatra yojyaM / sarvasya sveSTasya svayamaniSTasya ca tattvajJAnAdeva sAdhanadUSaNopapatteH / etena sAdhanadUSaNaprayogAditi sAdhanamasiddhamitIcchan pratikSiptastadasiddhatvasya svayamiSTasya tatsiddhatvasya cAniSTasya sAdhanadUSaNaprayogAdeva vyavasthApanAdanyathA tadavyavasthiteyatkiJcanavAditvaprasaGgAt / / (bhA0) tadime vijJAnasantAnAH santi na santIti tattvApratipattedRSTApahnutiranibandhanaiva, dRzyenAtmanA kathaJcit skandhAkAreNa - - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAhatametaditi bAhyagrAhyAbhAvena bhrAntibhrAntijJasAGkaryApatteriti bhAvaH / adRzyA eva hIti Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) adRzyAnAmapi paramANUnAM bahirapi samavasthAne vipratiSedhAbhAvAdantarjJeyavat / 608 adRzyA eva hi jJAnaparamANavaH saMvinmAtrAdRzyAdavasthApyante nAnyatheti yuktamudAharaNaM bahiH paramANUnAM vyavasthApane / ( bhA0 ) tatra pUrvAdidigbhAgabhedena jaDarUpANAM (bhA0 ) SaDaMzAdikalpanayA vRttivikalpena vA parapakSopAlambhe svapakSAkSepAt, tasyopAlambhAbhAsatvasiddheH / samAnaM hi dUSaNaM bahiH paramANuSu saMvitparamANuSu ca / dezataH sambandhe SaDaMzatvaM digbhAgabhedAt, sarvAtmanA pracayasyaikaparamANumAtratvam / pracayasya paramANubhyo bhede pratyekaM parisamAptyaikadazena vA vRttau pracayabahutvaM sAMzatvApAdanamanavasthA ca / na ca paramANubhiH saMsRSTairvyavahitairvA pracayasyopakAre saMsargAsambhavo vyavadhAnena vyavadhIyamAnAbhyAM vyavadhAyakasya sajAtIyasya, vijAtIyasya vA vyavadhAne prakRtaparyanuyogo'navasthAprasaJjanaM ceti svapakSaghAtiH syAt sUkSmasthUlAtmani bahirjAtyantare tasyAnavakAzAcca harSaviSAdAdyanekAkArAtmavat / tatrApi virodho dUSaNamiti cet, sarvathA kathaJcidvA ? na tAvadAdyaH aSTasahastrItAtparyavivaraNam santAnAntaravarttino bhavAntaravarttinazcetyarthaH / pUrvAdIti pUrvAdidizAM bhinnabhinnAvacchedenaiva paramANau saMyogasambhavAdityarthaH / vRttivikalpena veti paramANau skandhaH kArtsnyena vartteta tadekadezena vA, Adye paramANumAtraH skandhaH syAt, antye ca paramANoH sAMzatvApattiriti sambandhavikalpenetyarthaH / tasyopAlambhA satvasiddheriti yatrobhayoH samo doSa ityAdyukte - riti bhAvaH / svapakSAkSepameva vivRNoti samAnaM hi dUSaNamityAdinA / saMsargAsambhava iti vRttivikalpagrAsAdityarthaH / prakRtaparyanuyoga iti kSaNabhaGguravyavadhIyamAnasambandhaH kathamiti praznastadavasthaH syAdityarthaH / anavasthAprasaJjanaM ceti vyavahitaparamANUnAmavasthAnAbhAvAdityarthaH / tasya-paroktopAlambhasya, tatrApi = antarbahirvA jAtyantare'pi / vedyavedakA - 1. upAlambhAbhAsattva iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari07-kA0 87] 609 pakSaH, sarvathA kvacidvirodhAsiddheH zItoSNasparzayorapi sattvAdyAtmanA'virodhAt, sveSTe'pi tattve (bhA0) kathaJcidvirodhaparihArasya punarAyAsatAmapyazakterna dvitIyaH pakSaH sambhavati / (bhA0) tatsAkSAtparaMparayA vA, vimatyadhikaraNabhAvApannaM jJAnaM, svarUpavyatiriktArthAlambanaM, grAhyagrAhakAkAratvAt santAnAntarasiddhivat / viplavajJAnagrAhyagrAhakAkAratvena vyabhicAra iti cet, na, santAnAntarasAdhanasyApi vyabhicAraprasaGgAt / (bhA0 ) na hi vyApAravyAhAranirbhAso'pi vipluto nAsti yenAvyabhicArI hetuH syAt / [jJAne grAhyagrAhakAkAratvaM vAsanAbhedAdeva, na tu bahirarthasadbhAvAdityukte AhurAcAryAH / ] (bhA0 ) tadanyatrApi vAsanAbhedo gamyeta, na santAnAntaram / yathaiva hi jAgradazAyAM bahirarthavAsanAyA dRDhatamatvAttadAkArasya jJAnasya satyatvAbhimAnaH, svapnAdidazAyAM tu tadvAsanAyA dRDhatvAbhAvAt tadvedanasyAsatyatvAbhimAno lokasya na paramArthato bahirarthaH siddhyatIti vAsanAbhedo'bhyupagamyate, tathAnupaplavadazAyAM santAnAntarajJAnasya vAsanAyA dRDhatamatvAtsatyatAbhimAno'nyatra tadadADhAdasatyatAvyavahAra iti vAsanAbhedo gamyatAM, na tu santAnAntaram / tadanabhyupagame svasantAnakSaNakSayAdisiddhiH kathamabhyupagamyate ? tataH sudUramapi gatvA kiJcidvedanaM sveSTatattvAvalambanameSitavyam / tadeva vedyavedakAkAraM bahirarthavedanasya svarUpavyatiriktAlambanatvaM sAdhayati / tato bahirarthasya siddheH siddhaM vaktrAditrayaM, tasya ca bodhAditrayam iti na jIvazabdasya sabAhyArthatvasAdhane saJjJAtvasya sAdhanasyAsiddhatAnaikAntikatA vA, dRSTAntasya vA sAdhanadharmAdivaidhurya, yato na jIvasiddhiH syAt / tatsiddhau ca tasyArthaM aSTasahasrItAtparyavivaraNam - kAramiti vedyavedakAkAravattvaM sAdhanamityarthaH / syAt sarvamabhrAntameva jJAnamityatra Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 aSTasahastrItAtparyavivaraNam paricchidya pravartamAnasya saMvAdavisaMvAdasiddhiH siddhayatyeva / syAt sarvamabhrAntameva jJAnaM bhAvaprameye saMvAdApekSaNAt / syAd bhrAntaM bahirarthe visaMvAdApekSaNAt / syAdubhayaM kramArpitatadvayAt / syAdavaktavyaM sahArpitatadvayAt / syAdubhayAvyaktavyameva kramAkramArpitatadvayAt / iti pUrvavat saptabhaGgIprakriyA yojayitavyA, tathaivAtidezasAmarthyAt tadvicArasya siddheH, pramANanayAdezAdapi pratipattavyA / jJAnaikAntAdipakSe gaganaphalamiva jJApakopAyattvaM, sambhAvyaM naiva mAnAt kathamapi nipuNaM bhAvayadbhirmahadbhiH / syAdvAde tatprasiddhaM vividhanayabalAttattvataH zuddhabuddhe rityAjJAtaM prapaJcAdvicaratu suciraM svAminaH sadvacaHsu // 1 // [sragdharA] / ityAptamImAMsAlaGkRtau saptamaH paricchedaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvapadamahimnA jJAnatvAvacchedenAbhrAntatvasAdhanAt na aMzataH siddhasAdhanAdidoSaH, dvitIyabhanne sarvapadAnupAdAnAt jJAnatvasAmAnAdhikaraNyena bhrAntatvasya vidheyatvAt na aMzato bAdhaH, prayojanaM tu prAbhAkaramatabhaGgaH / evamagretanA api bhaGgAH svaparasamayAvirodhena bhAvanIyAH // 87 // antarbahirviSayatAghaTitapramAtvabhrAntatvakoTikRtavipratipattibhedI / sa zreyasI praNayitAM prathayan munInAM, ratnatrayasya jayatAjjinavAkyarAziH // 1 // [vasaMtatilakA] iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // saptamaH paricchedaH // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aSTamaH paricchedaH // daivAdevArthasiddhizcedaivaM pauruSataH katham / daivatazcedanirmokSaH pauruSaM niSphalaM bhavet // 88 // jJApakamupAyatattvaM samantabhadrAkalaGkanirNItam / sakalaikAntAsambhavamaSTasahastrI nivedayati // 1 // kArakalakSaNamupAyatattvamidAnIM parIkSyate / taddhi kecidaivameva dRSTAdRSTakAryasya sAdhanamityAcakSate, pauruSamevetyapare, kiJcidaivAdeva kiJcitpauruSAdevetyanye, tadubhayasAdhanatvenAvaktavyameveti cetare / [bhAgyenaiva sarvANi kAryANi siddhyanti iti ekAntamAnyatAyAH parihAraH / ] tatra daivAdeva yadi sarvasyArthasya siddhirucyate tadA daivamapi kathaM puruSavyApArAt kuzalAkuzalasamAcaraNalakSaNAdupapadyeta ? pratijJAhAneH / daivAntarAdeva daivaM, na pauruSAdityabhyupagame'nirmokSo mokSAbhAvaH, pUrvapUrvadaivAduttarottaradaivapravRtteranuparamAt, tataH pauruSaM niSphalaM bhavet / pauruSAdaivasya parikSayAnmokSaprasiddherna tanniSphalamiti cet, saiva pratijJAhAniH / mokSakAraNapauruSasyApi daivakRtatvAt paraMparayA mokSasyApi daivakRtatvopapatterna pratijJAhAniriti cet, tarhi pauruSAdeva tAdRzaM daivamiti na daivaikAntaH / etena dharmAdevAbhyudayaniHzreyasasiddhirityekAnta: pratikSipto, mahezvarasisRkSAnarthakyaprasaGgAcca / kutastarhi samIhitArthasiddhirityucyate / ___ (bhA0) yogyatA karma pUrvaM vA daivamubhayamadRSTaM, pauruSaM punarihaceSTitaM dRSTam / tAbhyAmarthasiddhiH, tadanyatarApAye'ghaTanAt pauruSamAtre'rthAdarzanAd, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 daivamAtre vA samIhAnarthakyaprasaGgAt / svayamaprayatamAnasya sarvamiSTAniSTamadRSTamAtrAdeva, prayatamAnasya tu prayatnAkhyAt pauruSAd dRSTAditi vadannapi na prekSAvAn, kRSyAdiSu samaM prayatamAnAnAM kasyacidevArthaprAptyanarthoparamadarzanAdaparasyAnarthaprAptyarthoparamapratIteH, dharmAdharmayorapi tannimittatvasiddheH / svayamaprayatamAnAnAmarthaprAptyanarthoparamayoranarthaprAptyarthoparamayozca sadbhAve'pi prayatnAbhAve'nupabhogyatvaprasaGgAt pauruSasyApi tadanubhavakAraNatvanizcayAt sarvatra dRSTAdRSTayornimittatvasiddhistayoranyatarasyApyapAye tasyAnupapadyamAnatvAt, mokSasyApi paramapuNyAtizayacAritravizeSAtmakapauruSAbhyAmeva sambhavAt / tato na pAkSiko'pi daivaikAntaH zreyAn // 88 pauruSAdeva siddhizcet pauruSaM daivataH katham ? / pauruSAccedamoghaM syAt, sarvaprANiSu pauruSam // 89 // aSTasahastrItAtparyavivaraNam [puruSArthAdeva yadi kAryasiddhiH syAttarhi sa sarvaprANiSu vartate eva sarveSAM kAryasiddhiH kathaM na bhavati ?] pauruSAdevArthasya siddhiriti vadato'pi kathaM pauruSaM daivataH syAt ? pratijJAhAniprasaGgAt / ( bhA0 ) taddhi pauruSaM vinA daivasaMpadA na syAt / tAdRzI jAyate buddhirvyavasAyazca tAdRzaH / sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // [ iti prasiddheH tatsarvaM buddhivyavasAyAdikaM pauruSaM / ( bhA0 ) pauruSApAditamiti cet, tarhyamoghameva sarvaprANiSu pauruSaM bhavet / tathaiveti cet, (bhA0 ) tadvyabhicAradarzino na vai zraddadhIran / ] syAnmatametat--pauruSaM dvividhaM samyagjJAnapUrvakaM mithyAjJAnapUrvakaM ca / tatra mithyAjJAnapUrvakasya pauruSasya vyabhicAradarzane'pi samyagavabodhanibandhanasya na vyabhicAra:, tataH saphalameva pauruSamiti, tadasat dRSTakAraNasAmagrIsamyagava Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 613 dvitIyo bhAgaH [pari08-kA. 90-91] bodhanibandhanasyApi pauruSasya vyabhicAradarzanAt kasyacidupeyAprApteradRSTakAraNakalApasamyagavabodhasya tu sAkSAdasakalavidAmasambhavAt tannibandhanapauruSAbhAvAt / pramANAntarAttadavabodhasya sambhave'pi kimasAvadRzyaH kAraNakalApaH kAraNazaktivizeSaH, puNyapApavizeSo vA ? prathamapakSe tatsamyagavagamanimittakasyApi pauruSasya vyabhicAradarzanAnnAmoghatvasiddhiH / dvitIyapakSe tu daivasahAyAdeva pauruSAt phalasiddhiH, daivasadavagamanibandhanAdeva pauruSAdupeyaprAptivyavasthiteH / tadaparijJAnapUrvakAdapi kadAcitphalopalabdhezca na samyagavabodhanibandhanaH pauruSaikAntaH ityasau parityAjya eva daivaikAntavat // 89 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 10 // (bhA0) daivetarayoH sahaikAntAbhyupagame vyAghAtAdavAcyatAyAM ca svavacanavirodhAt syAdvAdanItiH zreyasI tadviSAM pramANaviruddhAbhidhAyitvAt // 90 / / kIdRzI syAdvAdanItiratretyAhu: abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt // 11 // - aSTasahastrItAtparyavivaraNam AruhyendraM rathaM drAg dhRtazaradhanuSA mAtalikhyAtatattadvIryotkarSeNa kaSTaM pratiharikaTake neminA nIyamAne / zraste'pi hastanyaste dhanuSi ghanajarAjarjare kRSNasainye, yadgAtrasnAtranIrAdajani zubhamasau pAtu zaGkezvaro mAm // 1 // [ sragdharA] aSTame 'daivapuruSakAraikAntanirAsaH / sa ca granthaH sugamaprAyaH, idaM tu cintyamabuddhipUrvApekSAyAmityAdivyavasthApane'pi pAkSikadaivapuruSakAraikAntaprasaGgAdanekAntavyAptibhaGgaH, buddhipUrvake kRSyAdau daivajanyatvasyAbuddhipUrvake vA'bhravikArAdau yatnajanyatvasya vyabhicArAt / (zaGkA) pUrvaM gauNapradhAnabhAvena sarvatrobhayajanyatvaM sAdhayitvA pazcAdayameka Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [bhAgyapuruSArthayoranekAntaM sAdhayanti jainAcAryAH / ] (bhA0 ) tato'tarkitopasthitamanukUlaM pratikUlaM vA daivakRtaM, buddhipUrvApekSApAyAt tatra puruSakArasyApradhAnatvAt daivasya prAdhAnyAt / (bhA0) tadviparItaM pauruSApAditaM, buddhipUrvavyapekSAnapAyAt, tatra daivasya guNabhAvAt pauruSasya pradhAnabhAvAt, na punaranyatarasyAbhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tarahetuprAdhAnyApekSayA pAkSiko vibhAga iti cet, tarhi syAt sarvaM daivakRtamityAdau sarvapadopAdAnAnupapattiH / (zaGkA) sAmAnyahetutvApekSayA te bhaGgA iti cet, tahi teSu buddhipUrvApekSAdihetvabhidhAnAnupapattiH, avyApakatvAt, sarvatra yathA kathaJcid daivapuruSakArobhayakatatvasya prAmANikatve ca ghaTe daNDacakrobhayajanyatvavadeka eva bhaGgaH syAt, yugapadubhayajanyatvAderekavAkyatayA vaktuM zakyatvAt, nyUnAdhikavyApAravattvasyApi sAdhAraNyenobhayatrAvizeSAt, viviktasya ca tasya pAkSikabhaGgasAkSitvAt / tasmAt puvvakayaM kammaM ciya, cittavivAgamiha bhannai divvaM / kAlAiehi tappAyaNaM tu taha purisagAru tti // iti [ zrIharibhadracAryoktarItyA kAlAdikRtakarmavipAkapariNAmarUpasya puruSakArasya tattvato daivavyApAratvasiddheApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhatvAnanyathAsiddhatvayorvyavahAranizcayAdhInatvAttadvivakSAkRtAH syAt sarvaM daivakRtamityAdayaH saptabhaGgA draSTavyAH / mokSe jJAnajanyatvakriyAjanyatvasaptabhaGgIkaraNe'syA evopAyatvAt / ata eva paramArthataH sarvatra niyatAniyate'pi vastunyAjIvikasamayaprasiddhaM niyatijanyatvamupamRdya puruSakArajanyatvaM bhagavadvaco'nusAribhirvyavasthApyate, matAntarahetornayasya nayAntareNa khaNDanasyApi zAstrArthatvAt, niyatAniyatasaptabhaGgIpravRttau tu niyatijanyatAgrAhako'pi naya AzrIyate eva, dAhako'pi vahniriva pAkAdAviti tatra tatra vyavasthitam / athavA daivazabdena kAlAdicatuSTayaM gRhyate, pauruSazabdena cAtmaprayatnaH, tatkRtatvaM ca tadavyavahitottarakSaNotpattikatvaM tacchabdArthazca 1. chAyA - pUrvakRtaM karma caiva citravipAkamiha bhaNyate daivam / kAlAdibhiH tatprAyaNaM tu tathA puruSakAra iti / / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari08-kA. 90-91] 615 (bhA0) apekSAkRtatvAttadvyavasthAyAH / tathApekSAnapAye parasparaM sahAyatvenaiva daivapauruSAbhyAmarthasiddhiH iti syAtsarvaM daivakRtamabuddhipUrvApekSAtaH / syAt pauruSakRtaM buddhipUrvApekSAtaH / syAdubhayakRtaM kramApitatadvayAt / syAdavaktavyaM sahArpitatadvayAt / syAdaivakRtAvaktavyamabuddhipUrvApekSayA sahArpitatadvayAt / syAtpauruSakRtAvaktavyaM buddhipUrvApekSayA sahArpitatadvayAt / syAttadubhayAvaktavyameva krametarArpitatadvayAt / iti saptabhaGgIprakriyA pUrvavat / daivaikAntAdipAMzuprasaranirasanodbhUtasAmarthyavRttiH, sanmArgavyApinIyaM pavanatatirivAjJAnakhedaM harantI / bandhaM pradhvaMsamaddhA sakalamapi balAdAnayantI nitAntaM, nItiH syAdvAdinIddhA dRgavagamabhRtAM nirvRtiM vaH pradeyAt // 1 // [sragdharA] / ityAptamImAMsAlaGkRtAvaSTamaH paricchedaH / aSTasahasrItAtparyavivaraNam sAmagrIpraviSTo vAcya iti, tattvAvinirgamAt syAdaivakRtaM sarvamityAdisaptabhaGgIpravRttiraviruddhA, IdRzavivakSAmahimnA syAddaNDajanyo ghaTa: syAccakrajanya ityAdi saptabhaGgIpravRtterapi sambhavAdekasvabhAvenobhayajanyatvavivakSAyAmavaktavyatvatadghaTitabhaGgAnAmapi sAvakAzatvAditi yuktamutpazyAmaH / yacca niyatidvAtriMzikAyAM jJAnamavyabhicAraM cejjinAnAM mA zramaM kRthAH / atha tatrApyanekAnto, jitA: smaH kinnu ko bhavAn // 1 // iti [zlo0 16] bhagavadjjJAnarUpaniyatyekAntadRDhIkaraNam, tadjjJAnajJeyapariNAmayoH samaniyamapratipAdake 'jaM jahA bhagavayA diLU, taM taM tahA vipariNamar3a iti pAramarSavAkye kAryakAraNabhAvagrAhakatvAdhyAropeNa nayavacane AhAryAropasyApi nimittatvAdityAdhupadezAmRtataraGgiNyAM prapaJcitamasmAbhiH // 91 // daivaM balIya iti kecana pauruSaM ca, kecid vadanti na tu tulyavadAdriyante / tatpakSapAtaviSamAcalapakSapAtavajrAbhighAtasamatAmiyameti yuktiH // 1 // [vasantatilakA] 1. yad yad yathA bhagavatA dRSTaM, tat tattathA vipariNamati / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahasrItAtparyavivaraNam iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // aSTamaH paricchedaH // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // navamaH paricchedaH // pApaM dhruvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanAkaSAyau ca badhyeyAtAM nimittataH // 92 // samyagavabodhapUrvaM pauruSamapasAritAkhilAnartham / daivopetamabhISTaM sarvaM saMpAdayatyAzu // 1 // [yadi ekAntena parasmin duHkhotpAdane pApaM sukhotpAdane puNyaM bhavettarhi ke ke doSA bhaviSyantIti darzayanti AcAryAH / ] dvividhaM hi daivaM puNyaM pApaM ca prANinAmiSTAniSTasAdhanamuktaM, sadvedyazubhA - yurnAmagotrANi puNyam, itarat pApam iti vacanAt [ tattvA0 8.25-26] tadAsravanimittavipratipattivipattyarthamidamuktam / tatra parasantAne duHkhahetuH puruSaH pApamAtmanyAsravayati sukhahetuH puNyamiti / ( bhA0 ) paratra sukhaduHkhotpAdanAt puNyapApabandhaikAnte kathamacetanAH kSIrAdayaH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam mattavyAlakarAlakAlaphaNirADutphAlasiMhArNavajvAlAjAlajaTAlapAvakaraNaprauDhavyathAbandhajAH / yAntyaSTApi bhiyaH kSayaM bhavabhRtAM yannAmamantrasmRte staM zrImatphalavaddhimaNDanamahaM dhyAyAmi pArzvaprabhum // 1 // [ zArdUla0 ] navame daivabhedapuNyapApAzravavicAraH / pApaM dhruvamiti, nimittata iti paragatasukhaduHkhanimittabhAvAdityarthaH // 92 // pare = svabhinnAtmani, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 aSTasahastrItAtparyavivaraNam kaNTakAdayo vA (bhA0) na badhyeran ?, parasmin sukhaduHkhayorutpAdanAt / cetanA eva bandhArhA iti cet, tarhi (bhA0) vItarAgAH kathaM na badhyeran ? (bhA0) tannimittatvAd bandhasya / teSAmabhisandherabhAvAnna bandha iti cet, tahi na paratra sukhaduHkhotpAdanaM puNyapApabandhaheturityekAntaH sambhavati // 92 / / puNyaM dhruvaM svato duHkhAtyApaM ca sukhato yadi / vItarAgo munirvidvAMstAbhyAM yujyAnnimittataH // 13 // [yadi ekAntena svasmin duHkhotpAdane puNyaM sukhotpAdane pApaM bhavettarhi ke ke doSAH santIti kathayanti AcAryAH / ] svasmin duHkhotpAdanAt puNyaM sukhotpAdanAt pApamiti yadISyate tadA vItarAgo vidvAMzca munistAbhyAM puNyapApAbhyAmAtmAnaM yujyAnnimittasadbhAvAt, vItarAgasya kAyaklezAdirUpaduHkhotpatteviduSastattvajJAnasantoSalakSaNasukhotpattestannimittatvAt / syAnmataM- 'svasmin duHkhasya sukhasya cotpattAvapi vItarAgasya tattvajJAnavatastadabhisandherabhAvAnna puNyapApAbhyAM yogastasya tadabhisandhinibandhanatvAt' iti tarhAnekAntasiddhirevAyAtA / aSTasahasrItAtparyavivaraNam - tadabhisandhinibandhanatvAditi vakSyamANAvizuddhisaGklezarUpapuNyapApAzayakAraNakatvAdityarthaH / tena tattvajJAnino jIvanmuktasya vihitaniSiddhAcaraNe'pi mithyAjJAnavAsanAbhAvAnnAdRSTamiti naiyAyikAdimataM apAstam rAgadveSAbhAvAdeva tasya bandhAsiddheH, anyathA tattvajJAnasyApi vihitatvena vinazyadavasthamithyAjJAnavAsanAsahakRtatajjanyazubhAdRSTasyAna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 9-kA. 94-95] 619 __ (bhA0) AtmasukhaduHkhAbhyAM pApetaraikAntakRtAnte punarakaSAyasyApi dhruvameva bandhaH syAt / tato na kazcinmoktumarhati, tadubhayAbhAvAsambhavAt / na hi puNyapApobhayabandhAbhAvAsambhave muktirnAma, saMsRterabhAvaprasaGgAt / tato naitAvekAntau sambhAvyete dRSTeSTaviruddhatvAt sadAyekAntavat // 93 / / virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyukti vAcyamiti yujyate // 14 // (bhA0) prastutaikAntadvayasiddhAnte vyAhateranabhidheyatAyAmanabhidheyAbhidhAnavirodhAt kathaJcideveti yuktam / na hi svasminnanyasminvA sukhAt duHkhAcca puNyameva pApameva vA tadubhayameva ceti vadatAmavyAhatiH sambhavati, nApi tathA'vAcyataikAnte'vAcyamityabhidhAnamaviruddhaM, yataH syAdvAdo na yuktaH syAt // 94 // kathaM syAdvAde puNyapApAsravaH syAdityAhuHvizuddhisaGklezAGgaM cet svaparasthaM sukhAsukham / puNyapApAstravo yukto na ced vyarthastavArhataH // 15 // [vizuddhisaGklezapariNAmau eva puNyapApabandhayorhetU bhavataH / ] (bhA0) AtmanaH parasya vA sukhaduHkhayorvizuddhisaGklezAGgayoreva puNyapApAsravahetutvaM, na cAnyathAtiprasaGgAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ntatvAdanirmokSApatteH, niSiddhAcaraNasya ca tasyAnucitapravRttijanakamohAbhAvenaiva dUrApAstatvAt / etena IzvarArpaNabuddhyA phalAnuddezena pratipadoktaphalatyAgena vividiSArthatayA vA kRtAtkarmaNo'dRSTAnutpattiriti vedAntimatamapi apAstam, IdRzabrahmahatyAderapi pApAnutpattyApatteH, zyenAdinA'tiprasaGgena vedoktatvasyApyavinigamyatvAditi dig // 93 / / vizuddhisaGklezAGgaM cediti atrAGgazabdArthaM tridhA vyAcaSTe-vizuddhikAraNa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizuddhikAraNasya vizuddhikAryasya vizuddhisvabhAvasya vA vizuddhyaGgasya saGklezakAraNasya saGklezakAryasya saGklezasvabhAvasya vA saGklezAGgasya ca, sukhasya duHkhasya vA tadubhayasya vA svaparobhayasthasya puNyAtravahetutvaM pApAsravahetutvaM ca yathAkramaM pratipattavyam / na cAnyathA, yathoditaprakAreNAtiprasaGgasyeSTaviparIte'pi puNyapApabandhaprasaGgasya durnivAratvAt / [vizuddhisaGklezayoH kiM lakSaNaM ? iti prazne spaSTIkurvanti jainAcAryAH / ] kaH punaH saGklezaH ? kA vA vizuddhiH iti cet ucyate (bhA0) ArtaraudradhyAnapariNAmaH saGklezasatadabhAvo vizuddhirAtmanaH svAtmanyavasthAnam / tatrArtadhyAnaM caturvidhaM, ArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / viparItaM manojJasya / vedanAyAzca / nidAnaM ca iti sUtracatuSTayena tathA pratipAdanAt [tattvA0 9.30-33] / raudradhyAnaM caturvidhaM, hiMsAdinimittabhedAt hiMsAnRtAsteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudram' ityatra sUtre prakAzanAt [tattvA0 9.35] / mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH [tattvA0 8.1] ta eva saGklezapariNAmA iti na viruddhayete - aSTasahasrItAtparyavivaraNam syetyAdinA vizuddhisvabhAvatvamakAraNAkAryatve sati tanniyatatvam, evaM saGklezasvabhAvatvamapi vyAkhyeyam / atra nizcayato vizuddhisaMklezayoreva puNyapApahetutvaM, vyavahAratastu tadutkarSakatvena taddvArA tadaGganAnAvidhabAhyahetUnAmiti nayavibhAgo draSTavyaH, tathA ca pAramarSam aNumitto vi Na kassai, baMdho paravatthupaccayA bhaNio / taha vi khalu jayaMti jaI, pariNAmavisohimicchaMtA // ityAdi / [oghaniyuktiH 857] nanu Agame mithyAdarzanAdInAM bandhahetutvamuktam, atra tu saGklezAGgasyeti kathaM na virodha iti cet, na, Agame upAdAnahetUnAmeva parisaGkhyAnAdatra ca teSAmanyeSAM ca saGklezAGgapadopAdAnenaiva saGgrahAdavirodhAdityAzayavAnAha-mithyAdarzanAviratItyAdi / 1. chAyA - aNumAtro'pi na kasyacid bandhaH paravastupratyayAd bhaNitaH / tathApi khalu yatante yatayaH, pariNAmavizodhimicchantaH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 9-kA0 95] 621 teSAmArtaraudradhyAnapariNAmakAraNatvena saGklezAGgatvavacanAt, tatkAryahiMsAdikriyAvat / kAyavAGmanaHkarma yogaH / sa AsravaH / zubhaH puNyasya azubhaH pApasya ityapi [tattvA0 6.1-3] na viruddhaM, kAyAdiyogasyApi tatkAraNakAryatvena saGklezatvavyavasthiteH / etena tadabhAve vizuddhiH samyagdarzanAdihetuH dharmyazukladhyAnasvabhAvA tatkAryavizuddhipariNAmAtmikA ca vyAkhyAtA, tasyAmevAtmanyavasthAnasambhavAt / tadevaM vivAdAdhyAsitAH kAyAdikriyAH svaparasukhaduHkhahetavaH saGklezakAraNakAryasvabhAvAH prANinAmazubhaphalapudgalasambandhahetavaH saGklezAGgatvAdviSabhakSaNAdikAyAdikriyAvat / tathA vivAdApannAH kAyAdikriyAH svaparasukhaduHkhahetavo vizuddhikAraNakriyAsvarUpAH prANinAM zubhaphalapudgalasambandhahetavo, vizuddhyaGgatvAt pathyAhArAdikAyAdikriyAvat / ye zubhAzubhaphalapudgalAste puNyaM pApaM ca karmAnekavidham / iti sakSepAtsakalazubhAzubhakarmAsravabandhakAraNaM sUcitaM bhavati, vistaratastasyAsravabandhAdhyAye sunirUpitatvAt / tataH syAt svaparasthaM sukhaduHkhaM puNyAsravahetuvizuddhyaGgatvAt / syAt pApAsravahetuH, saGklezAGgatvAt / syAdubhayaM, kramApitatadvayAt / syAdavaktavyaM, sahApitatadvayAt / syAt puNyaheturavaktavyaM ca, syAtpApaheturavaktavyaM ca, syAdubhayaM cAvaktavyaM ca, svahetuviSayAt / iti saptabhaGgIprakriyA pUrvavadyojanIyA // 95 / / aSTasahasrItAtparyavivaraNam kAyetyAdi / saGklezAGgavyAkhyAnasya yA dik saiva vizuddhyaGgavyAkhyAnasyetyatidizatietenetyAdi / evaM vyavasthite bAhyakriyANAM karmapudgalasambandhahetutvaM sAdhayitumanumAnaprayogamAha-tadevaM vivAdAdhyAsitA ityAdinA / syAdavaktavyaM sahArpitadvayAditi prazastAprazastabhedenAdhyavasAyasthAnAnAM dvividhAnAmeva vyavasthitatvAttattRtIyarAzyabhAvenaikadAvizuddhisaGklezAGgobhayarUpasya kasyApi vyApArasya vaktu mazakyatvAdityarthaH / yattu avidhinA dAnAdivyApArasya zubhAzubhayogatvamucyate, tad vyavahArata eva, na tu nizcayataH, tatrAvidhidAnapariNAmayoryadaMze utkaTatvaM tadaMzasyaiva phalavattvaM, nAnyasya, anyathA tato mizrakarmabandhaprasaGgAt, na ca mizraM karma kiJcidasti bandhataH, kevalaM saGkramata eva mizramohanIyamekamastItyAdyarthasya mahAbhASye vyavasthitatvAt / yadapi kuzalAkuzalaM karma tattvArthabhASye parigaNitaM tadapi na bandhataH, kintvanubandhata iti vistareNa vyavasthApitaM tarkabhASyAnusAriNyAM tattvArthaTIkAyAmasmAbhiriti tata eva tadavadhAryaM sudhIbhiH // 95 / / 1. tRtIyacaturthAdizlokAnAM TIkA nopalabhyate'dhunA / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na kiJcitpApAya prabhavati na vA puNyatataye, pravRddheddhAM zuddhi samadhivasato dhvaMsavidhurAm / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam na kiJcitpApAyetyAdi navamasamAptipadyaM vidyAnandasya / atredaM manAg mImAMsAmahe / (zaGkA) yadyevaM zuddhopayogabhUmikAmArUDhasya munezciccamatkAramAtravizrAntasatattvasya bAhyahetorakiJcitkaratvaM, tadA pratikramaNakriyA'pi taM vyabhicaret, (samA0) vyabhicaredeva / (zaGkA) pratikramaNapraticaraNAvijJAnadhAraNAbuddhIhAmativikalpASTakasya prAgdazAyAmamRtakumbhatvasyottaradazAyAM ca viSakumbhatvasya samayaprAbhRte'bhidhAnAditi cet, idameva tahi vicAraNIyaM prAgdazAyAmamatakambhatvaM kiM tasya (1) zabhopayogahetatvAdata (2) ArUDhapAtityaparihArArthatvAta kiM vA (3) svAtantryeNa nirjarArthatvAdatAho (4) svabhAvasamavasthAnAlambanatvAt athavA (5) vihitakriyopadezapraNetRsmaraNadvArAbhagavatsamApattihetutvAt kiM vA (6) svaguNasthAnocitatvAdathavA (7) nAnAkriyAsamUhAlambanasAmAyikapariNAmAntaHpAtitvAduta (8) yogasAdhanatvAdityaSTau vikalpA upatiSThante / nAdyaH pakSaH kSemaGkaraH, zubhopayogahetumuneH (turmu) prAkkriyAyA AzrayaNIyatve'nukampAdAnAderapi tathAtvApatteH / na dvitIyaH, prAgdazAyAmArurukSutayArUDhatvasyAprasaGgena tatpAtityaparihArArthatAyA durApAstatvAt / na tRtIyaH, svAtantryeNa nirjarArthatAyA uttaradazAyAmapyavyAhatatvena tadA viSakumbhatvavacanasyaiva viSakumbhatvApatteH / ata eva na caturthAdayaH, siddhayogasya yogasAdhanAnapekSaNAt, pUrvaM tu tadapekSAvazyakatvAt aSTamo'vaziSyate, so'pi yAnyeva sAdhanAnyAdau, gRhNIyAd yogasA(dha)kaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni vidurbudhAH // 1 // [ ] ityuktarItyA nirloThanIyaH / zamadamAdInAmiva pratikramaNAdikriyAyA uttaradazAyAM yogino lakSaNatvena viSakumbhatvAyogAt, pratyuta sthirAmRtakumbhatvasyaiva siddheH (zaGkA) na cAvyabhicArilakSaNatvAbhAvAnnaivaM (samA0) svakAle'vyabhicAritvAt, paryante tu zuddhadharmasaMnyAsotpattau kSAyopazamikAnAM zamadamAdInAmapi nAzopagamAt / ___ tasmAt pUrvottarabhUmikayorvacanAsaGgAnuSThAnatayaiva kriyAbhedo yathA'smatsAmpradAyikairlakSitastathA zreyAn, na tu paroktAmRtaviSakumbhadRSTAntena, uparAyAM dRSTau samAdhikAle ArUDhArohaNAbhAvanyAyena kriyAyA anupayogAbhidhAnaM tu zamAderivAbhinavagrahaNApekSayA, na tu viSakumbhatvadRSTyA, pratipannanirvAhasyAntato lokazikSArthaM paramayogino'pyabhidhAnAt, zubhopayogakAle'pi sAdhoH kriyAto dharmaprAptizca puSTizuddhimaccittAnvayena lakSaNIyA, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari09-kA. 94-95] 623 bhavet puNyAyaivAkhilamapi vizuddhayaGgamaparaM mataM pApAyaivetyuditamavatAdvo munipateH // 1 // [zikhariNI] / ityAptamImAMsAlaGkRtau navamaH paricchedaH / aSTasahasrItAtparyavivaraNam tasyaivobhayopayogasAdhAraNatvena dharmalakSaNatvAt, ubhayasaMvalane'pi zuddhyAdhikyena sAdhodharmAdhikAritvAvyAhateH, adhikAradvayaphaladvayakalpanAyAM gauravAccAritradharmapravRttAvazubhopayogarAhityasyaikAdhikArasyaiva kalpane lAghavAt, guptimata evAdhikAritve tu guptitvamekaM pravIcArApravIcArasAdhAraNamadhikAratAvacchedamekaM kalpanIyam / kiM bahunA ? dharmAthikriyAyAmanuSaGgataH puSTeH prAdhAnyatazca zuddherAptiriti na kAcana kSatiH / evaM ca sthirAdidRSTimatAM sUtroktA pratikramaNAdikriyA ratnazikSAniyojanadRSTivadbhinnabhinnaiva zuddhinibandhanaM, na tUttarottaraM tadvilopa eveti pratipattavyam / yathA ca 'yuktAhAravihArakriyA pravacanasArAdyuktakrameNa cAritropayoginI tathA yuktopakaraNadhAraNAdikriyApi kiM na syAt 'jaM pi vatthaM va pAyaM vA [dazavaikAlika 6-20] ityAdividhizatAnAM tatropalambhAt / bAhyapudgalapravRttermUrchAnimittatve AhArAdAvapyapravRttyApatteH, AhArAdikriyA dhyAnadIpe tailapracAratulyatvenAzrayaNItve yuktopakaraNadhAraNasyApi nirvAtadezasthApanatulyatvenAzrayaNIyatvAvizeSAt / nAgnyasya cAritrAsAdhAraNakAraNatvena mUlaguNatve vastrasya ca tatpratibandhakatve'bhyupagamyamAne na kiJcitpApAyetyAdisvapratijJAyA eva durutprekSitatvApatteH, tasmAt mUrchAcchannadhiyAM hanta, jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu, jagadevAparigrahaH // [jJAnasAra-parigrahASTaka-8] ityAdyasmaduktaM vimRzya dharmalakSaNaM ca puSTizuddhimaccittarUpamevAdRtya yathAsUtraM pravRttyaiva zuddhAdhyavasAyanirvAha: kArya ityasmAkaM hitopadezaH // 95 // vaktavyameva kila yattadazeSamuktametAvataiva yadi cetayate na ko'pi / vyAmohajAlamatidustarameva nUnaM, nizcetanasya vacasAmativistare'pi // 1 // (vasaMtatilakA) 1. jaM pi vatthaM va pAyaM vA kaMbalaM pAya puMchaNaM / taM pi saMjamarakkhaTThA dhAraMti pariharaMti ya / (chAyA -yadapi vastraM vA pAtraM vA kambalaM pAdaproJchanam / tadapi saMyamarakSArthaM dhArayanti pariharanti ca / ) 2. vidyAnandeH zloka: navamaparicchedaparyantasya / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam vizuddhisaMklezajapuNyapApe, pratikriyA yatra niyamyate no / jJAne'nyahetuzca nijaprasAdAdvinA jinAjJA mama sA pramANam // 2 // (upajAtiH) iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNa ziSyAgresarapaNDita zrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDita zrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // navamaH paricchedaH // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // dazamaH pariccheda // ajJAnAcced dhruvo bandho jJeyAnantyAnna kevalI / jJAnastokAdvimokSazcedajJAnAd bahuto'nyathA // 16 // zrImadakalaGkavivRtAM samantabhadroktimatra sakSepAt / paramAgamArthaviSayAmaSTasahastrI prakAzayati // [jJAnasyAbhAvarUpAdajJAnAd bandho jJAnAd mokSa iti pakSaM nirAkaroti jainAcAryaH / ] prasajyapratiSedhe jJAnasyAbhAvo'jJAnaM, paryudAse tato'nyanmithyAjJAnamajJAnam / tatra yadi jJAnAbhAvAd dhruvo'vazyambhAvI bandhaH syAttadA kevalI na kazcitsyAt / [sAGkhyasyaikAntapakSasya nirAkaraNam ] sakalaviparyayarahitaM tattvajJAnamasahAyaM kevalama, evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me, nAhamityaparizeSam / aviparyayAd vizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // 1 // [ ] iti vacanAt tadyogAtkevalItyucyate / sa kathaM na syAditi cet, tadutpatteH pUrvamazeSajJAnAbhAvAt, karaNajavijJAnasyAtIndriyArthAviSayatvAdanumAnasya cAtyantaM parokSArthagocaratvAdAgamasyApi sAmAnyato'vizeSArthaviSayatvAdayoginAmazeSavizeSaviSayajJAnavirodhAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam indraH sandehajAtaM dvijahRdayagataM bAlyakAle'pyapRcchaddhatvoccairAsane yaM zucinayavidhinA yazca taM drAgabhAGkSIt / aindraM yasmAcca jAtaM tadavayavapadainizcitaM zabdazAstraM, zabdabrahmaikasindhuH sa jayatu caramastIrthakRdvizvabandhuH // 1 // [sragdharA] Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 aSTasahastrItAtparyavivaraNam na cAkSaliGgazabdajJAnaparicchedya evArthastato'paro nAstIti zakyaM vaktuM, jJeyasyAnantyAt, prakRtivivartavizeSANAM puruSANAM cAnantatopagamAt / __ syAnmataM,-'prakRtipuruSavivekajJAnAdevAgamabalabhAvinaH stokAdapi tattvAbhyAsasvAtmabhAvAt kevalajJAnabhRdbhavet / sa eva ca tasya vimokSaH punaH saMsArAbhAvAdanAgatabandhanirodhAt' iti tadapyayuktaM, stokajJAnApekSayA bahorajJAnAd bandhasya prasaGgAdeSyadbandhanirodhAsambhavAd vimokSAnupapatteH / atha tattvajJAnena stokenApi bahorajJAnasya pratihatazaktikatvAnna tannibandhano bandhaH sambhavatIti mataM tadapyasat, pratijJAtavirodhAt / yat khalu pratijJAtamajJAnAd dhruvo bandha iti tadvirudhyate / athAkhilajJAnAbhAvAdajJAnAdavazyambhAvI bandho na jJAnastokamizraNAditi mataM tadapyasamyak, sarvadA bandhAbhAvaprasaGgAt sarvasya prANinaH kiJcijJAnasambhavAnmuktau bandhaprasaktezca, tatra sakalajJAnAbhAvasya bandhahetoH sambhavAt, asaMprajJAtayogAvasthAyAM ca tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam iti vacanAt [yo0 sU0 1-3] / svarUpaM ca puMsazcaitanyamAnaM sakalajJAnarahitam / iti mokSahetureva bandhahetuH syAt / yadi punastattvajJAnasya prAgabhAvAd bandho na pradhvaMsAbhAvAditi mataM tadA samAvirbhUtatattvajJAnasya kasyacit kutazcidviparyayajJAnAkAraNAdantaraGgAd bahiraGgAdvA viparyayajJAnotpattau tattvajJAnapradhvaMsAd bandhaH kathaM yujyeta ? syAnmataM,-'sakalatattvajJAnotpattau ni:zeSamithyAjJAnanivRtterasaMprajJAtayogotpattau tu tattvajJAnasyApi nAzAdazeSajJAnAbhAvakhyAdajJAnAnmokSa eva, tato'nyasmAt samyagjJAnaprAgabhAvapradhvaMsarUpAd bandha eveti tadapyasAdhIyaH, kevalyabhAvaprasaGgasyAbhidhAnAt / stokatattvajJAnApratibaddhAttathAvidhAdajJAnAd bandha ityapi viruddhaM, pravartakadharmahetoH stokatattvajJAnAtpratihatAzeSAjJAnazaktikAt puNyabandhAbhAvAnuSaGgAt / tato jJAnAbhAvalakSaNAdajJAnAnnAvazyambhAvI bandha iti pakSaH kSemaGkaraH stokatattvajJAnAnmokSa iti pakSavat / [mithyAjJAnalakSaNAdajJAnAd bandho bhavatIti pakSaM nirAkaroti jainAcAryaH / ] atha mithyAjJAnAlakSaNAdajJAnAd dhruvo bandhaH syAt - aSTasahastrItAtparyavivaraNam kriyAH priyA yatsmaraNena sarvAH, zAstrANi yatsAdhanatatparANi / cidAtmanA vyApakatAM zrito yo, dhyAyAmi siddhaM tamanAdizuddham // 2 // [upajAti] Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 - kA0 96 ] dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa / jJAnena cApavargo viparyayAdiSyate bandhaH // [ 627 ] iti vacanAt / viparyayo mithyAjJAnaM sahajamAhAryaM cAnekavidhamityabhimataM tadapyasatyaM, kevalyabhAvaprasakteH, samayAntarazravaNajanitAnekavidhAhAryaviparyayasya sAGkhyAgamabhAvanAbalodbhUtatattvajJAnAdvinAze'pi sahajasya viparyayasyAnivRtteH / kevalajJAnAt prAg bandhayasyAvazyaMbhAvAttannibandhanamithyAjJAnAntarodbhUteH kevalodbhUtivirodhAt / na cAgamabalAtsakalatattvajJAnAvirbhUtirupapadyate, jJeyasya vizeSato - 'nantatvAdAgamAviSayatvAdanumAnAdyaviSayatvavat, yataH kRtsnamithyAjJAnanivRtteH kevalAvirbhAvaH sambhAvyate / stokatattvajJAnAnmokSa ityapyanena nirAkRtaM, bahuto mithyAjJAnAd bandhasya prasakteH / stokatattvajJAnapratihatAd bahuto mithyAjJAnAnna bandha iti cet, kathamevaM mithyAjJAnAd dhruvo bandhaH syAt ? kathaM vA stokatattvajJAnAt pravartakadharmanibandhanAtpuNyabandha: ? iti dukhabodham / etenAntyamithyAjJAnAnna bandha ityetadapyapAstaM, pratijJAtavirodhAvizeSAt / rAgAdidoSasahitAnmithyAjJAnAd bandho nirdoSAnna bandha ityapi pratijJAtavirodhi kApilAnAM, vairAgyasahitAt tattvajJAnAnmokSavacanavat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam dazame kiJcid vyAkhyAyate - pratijJAtavirodhAvizeSAditi antyamithyAjJAnAnna bandha ityuktau mithyAjJAnamAtrAt bandha iti mUlapratijJAsaMnyAsAdevetyarthaH / vastuto'ntyavyatiriktaM mithyAjJAnaM bandhaheturantyatattvajJAnaM ca mokSaheturityayuktaM, tatra bandhamokSajanakatAvacchedakavyavasthitajAtyormAnAbhAvAt, mithyAjJAnavAsanAdvArAnutpattitaddhvaMsadvArotpattibhyAmupAntyAdivyAvRttatvatadanuvRttatvayorvinigamanAvirahAt, mithyAjJAnavAsanAyA eva bandhahetutvopagame ca matAntarapravezaprasaGgAt, tasyA api smRtyekanAzatvaucitye tattvajJAnAt pUrvaM mithyAsmRtikalpane smaraNasya smaraNajanakatvapakSe'pi tattvajJAnocchedAcca / kiJca AgamajanyatattvajJAnApekSayA'nAdivAsanAdoSajanyamithyAjJAnasya balavattvAt tatsattve kathaM tattvajJAnam ? / (zaGkA) doSajanyamithyAjJAnApekSayA doSAbhAvasahakRtAgamajanyatattvajJAnasyaiva balavattvamiti cet, tarhi samyagdarzanarUpatattvajJAnasya mithyAjJAnavirodhitvameva, bandhahetutvaM tu kaSAyodayasahakRtAjJAnamAtrasyaiveti samarthayiSyamANaM pravacanavacanameva vijayate / etena Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 aSTasahastrItAtparyavivaraNam [naiyAyikAstattvajJAnAnmokSaM manyante tannirAkaraNaM kurvanti jainAcAryAH / ] etenaitadapi pratyAkhyAtaM, yaduktaM-pareNa duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAnniHzreyasaH iti [nyA0 sU0 1.1.2] mithyAjJAnAdavazyaM doSodbhUtau doSAcca pravRttedharmAdharmasaJikAyAH prAdurbhAve, tato'pi janmanaH prasUtau, tato'pi duHkhasyaikaviMzatiprakArasya prasave, kevalinaH sAkSAdazeSatattvajJAnavato'sattvaprasaGgAt, asmadAdipratyakSAnumAnopamAnAgamaiH pramANaiH sakalatattvajJAnAsambhavAnniHzeSamithyAjJAnanivRttyayogAt sakalajJeyavizeSANAmAnantyAt / so'yaM pramANArtho'parisaGkhyeyaH pramANabhRdbhedasyAparisaGkhyeyatvAd iti [ ] svayamabhidhAnAt / na ca mithyAjJAnasya kAtsyenAnivRttau sakaladoSanivRttiH, tadanivRttau ca na pravRttinivRttiH / tadanapAye ca na janmano'pAyaH, tato nAzeSaduHkhApAyazca, iti gatA niHzreyasakathA / yadi punarAtmAdyapavargaparyantaprameyatattvajJAnAdaparaniHzreyasaprAptiriSyate na punaH pramANAdiSoDazapadArthavizeSatattvajJAnAd yena jJAnastokAdeva vimokSasiddheH kevalI na syAditi mataM tadA bahomithyAjJAnAd bandhaH kiM na bhavet ? tattvajJAnena tasya pratihatatvAditi cet, kathamevaM mithyAjJAnAd dhruvo bandhaH syAdityuktam ? doSasahitAnmithyAjJAnAd bandha iti cAnena nirAkRtaM, yogijJAnAt prAgdoSAnivRttestatkAraNamithyAjJAnasantataH aSTasahastrItAtparyavivaraNam AtmAnaM cedvijAnIyAdahamasmIti pUruSaH / kimicchan kasya kAmAya, zarIramanusajvaret // [bRhadA0 4.412] ityakhaNDAnandasvarUpAtmajJAnAdeva mokSaH, sArvayaM tu tatra nopayujyate, tasya tapojanyAtizayavizeSarUpasyAsArvatrikatvAdityAdinA vedAntibhiH samarthitaH stokajJAna pakSo'pi nirastaH, AtmAjJAnasyApi kevalasya bandhahetutve tattvajJAnotpattyanavakAzAt, doSApekSAyAM cAsmanmatapravezAt, nirvikalpakAtmajJAnasya mithyAjJAnavAsanAnAzakatve mAnAbhAvAcceti dig / mithyAjJAnAdavazyaM doSotpattAviti mithyAjJAnasya bandhahetutvAttasya ca doSahetutvAttatastadutpatteravarjanIyatvAditi bhAvaH / na ca doSasya bandhahetukatvamaprAmANikaM, same'pISTAniSTAdisannidhAne mohabandhopanatatadvipAkotkarSApakarSAbhyAM tadatkarSApakarSadarzanAttasya taddhetukatvasiddheriti dhyeyam / tadA bahoriti na ca tattvajJAnamithyAjJAnayoH 1. doSodbhUtau iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 96 ] sambhavAt / etena vaizeSikamatamapAstam icchAdveSAbhyAM bandha [ kevalyabhAvAvizeSAt / 629 ] iti [bauddho'vidyAtaH bandhaM vidyAtaH mokSaM manyate jainAcAryAH taM nirAkurvanti / ] avidyAtRSNAbhyAM bandho'vazyambhAvI duHkhe viparyAsamatistRSNA vA bandhakAraNam / janmino yasya te na sto na sa janmAdhigacchati // [pra0 va0 1.83] iti tAthAgatamatamapi na samyak, yogijJAnAbhAvaprasaGgAt / ayoginaH pratyakSAnumAnAbhyAmakhilatattvajJAnarUpAyA vidyAyA evAyogAt tadvizeSajJeyasyAnantyAt svayam anantA lokadhAtava iti vacanAt [ ] / na cAvidyAnucchede tRSNA nivartate yataH sugataH syAt / atha jJAnastokAdvimokSa iSyate, heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH sugata iti vacanAt / tarhi bahuto mithyAjJAnAd bandhaH siddhyatu, tannibandhanatRSNAyA api sambhavAt / kathamanyathA mithyAvabodhatRSNAbhyAmavazyambhAvI bandha iti pratijJA na viruddhyate ? [vRddhabauddhena mAnyaM mokSatattvamapi nirAkurvanti jainAcAryAH / ] etenaitadapi pratyAkhyAtaM yaduktaM vRddhabauddhaiH - 'avidyApratyayAH saMskArAH, aSTasahastrItAtparyavivaraNam stokatvaM bahutvaM vA'prayojakaM, kintu pramANAdInAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigama (nyA0 2.1.1) iti sUtrAttarkaparizuddhijanitapramANAdiSoDazapadArthasamUhAlambanajJAnavizeSa eva mokSahetuH, tadabhAve eva ca bandhaheturityasmAkamabhyupagama iti vAcyam / tasya zraddhAmAtrazaraNatvAt, sarvaiH svasvAbhyupagatapadArthatattvajJAnasyaiva mokSahetutvokteH / atha pramANAdipadArthaparizodhanamapyAtmasAkSAtkArAyaivopayujyate sa eva zravaNamanananididhyAsanajanito mokSaheturiSyate, AtmA vAre draSTavyaH zrotavya [ ] ityAdizrutAvArthakramasya balavattvAdAtmazravaNAdinA taddarzanaM bhAvayedityarthAdityAtmajJAnasyaiva mokSahetutvAd bahustokAdipakSAzrayaNamanatiprayojanamiti cet, na, AtmasAkSAtkArasyApi yAvat svetarabhinnatvaprakArakasyAzrayaNe sArvajJyapakSAnatikramAt, anyathA tattvajJAnajanakamananopayogitayA pramANAdipadArthaparizodhanAnApatteH, kiJca zarIrAdibhinnatvAMze laukikasya tasya kathamaparokSazarIrAdyabhedabhramanivarttakatvamiti sarvAMzaspaSTatArthaM sarvaviSayakatvameva yuktamiti dig / etainaitadapItyAdinA vRddhabauddhaprakriyApradarzanapUrvaM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 aSTasahastrItAtparyavivaraNam saMskArapratyayaM vijJAnaM, vijJAnapratyayaM nAmarUpaM, nAmarUpapratyayaM SaDAyatanaM, SaDAyatanapratyayaH sparzaH, sparzapratyayA vedanA, vedanApratyayA tRSNA, tRSNApratyayamupAdAnamupAdAnapratyayo bhavo, bhavapratyayA jAtirjAtipratyayaM jarAmaraNam' iti dvAdazAGgaM pratItyasamutpAdasya sambhavAt, kSaNikanirAtmakAzuciduHkheSu tadviparItajJAnalakSaNAvidyodaye kvacidapi jJeye tatpratyayasaMskArANAM puNyApuNyA''nejyaprakArANAM zubhAzubhAnubhayaviSayANAmavazyaMbhAvAt, tadbhAve ca vastuprativijJaptilakSaNavijJAnasya vikalpAtmanaH sambhavAt, tatsambhave ca vijJAnasamudbhUtarUpavedanAsaJjAsaMskArajJAnalakSaNanAmapRthivyAdibhUtacatuSTayAtmakarUpasamudAyalakSaNasya nAmarUpasya siddheH, tatsiddhau ca cakSurAdiSaDAyatanasyAtmakRtyakriyApravRttihetoH prasUteH, tatprasUtau ca taddhetUnAM SaNNAM sparzakAyAnAM rUpaM cakSuSA pazyAmItyAdiviSayendriyavijJAnasamUhalakSaNAnAM prAdurbhAvAt, tatprAdurbhAve sparzAnubhavalakSaNAyA vedanAyAH sadbhAvAt, tatsadbhAve ca viSayAdhyavasAnalakSaNatRSNAyAH samutpAdAt, tatsamutpAde tRSNAvaipulyalakSaNasyopAdAnasyodayAt, tadudaye ca punarbhavajanakakarmalakSaNabhavasya bhAvAt, tadbhAve cApUrvaskandhaprAdurbhAvalakSaNAyA jAterutpAdAt, tadutpattau ca skandhaparipAkapradhvaMsalakSaNajarAmaraNasadbhAvAt kevalinaH kasyacitsugatasyAsambhavaprasaGgAt anyathA pratijJAtavirodhAt / tataH sUktaM (bhA0) yadi bandho'yamajJAnAnnedAnI kazcinmucyate, sarvasyaiva kvacidajJAnopapatte yAnantyAditi / kevalinaH prAk sarvajJAsambhavAt / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam tanmatakhaNDanaM kRtaM, tattvajJAnAt pUrvamavidyAyA anAze tanmUlasaMskArAdyanuvRttau tattvajJAnotpattyayogena sugatasya kevalina evAsiddheH / yadi ca yathA kaNTaka eva kaNTakaM harati, pittAdidoSotpAdanenaiva cauSadhaM vAtAdidoSaM tathA zamadamAdyavidyAvilAsa eva saMsAramUlAvilAsamiti mataM, tadA kevalAdajJAnAd bandha iti svaprakriyAvyAghAta eva, kaSAyaikArthasamavetAjJAnasyaiva bandhahetutvaprasaktyA'smanmatasAmrAjyAt, apakRSTAjJAnasya tatvajJAnApratibandhakatvoktAvapyutkRSTAjJAnatvena tatpratibandhakatvavyavasthitAvutkarSasya kaSAyasAmAnAdhikaraNyAtiriktatve mAnAbhAvAt, anyavyAvRttyAdivizeSasya tatra tatra bahuzo nirloThitatvAditi Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 97-98 ] 631 ( bhA0 ) yadi punarjJAnanirhrAsAd brahmaprAptirajJAnAt sutarAM prasajyeta, duHkhanivRtteriva sukhaprAptiH / na hyalpaduHkhanivRtteH sukhaprAptau bahutaraduHkhanivRttau sutarAM sukhaprAptirasiddhA, yena jJAnahAneralpAyAH parabrahmaprAptau sakalAjJAnAttatprAptiH sutarAM na syAt / tato nAyamekAntaH zreyAnAbhAsate jJAnastokAnmokSa iti, ajJAnAd dhruvo bandha ityekAntavat // 96 // virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / avAcyataikAnte'pyuktirnAvAcyamiti yujyate // 97 // ( bhA0 ) na hi sarvAtmanaikasyaikadA jJAnastokAnmokSo bahutazcAjJAnAd bandha ityekAntayoravirodhaH syAdvAdanyAyavidviSAM siddhyati, yena tadubhayaikAtmyaM syAt / tato'vAcyataikAnte svavacanavirodhaH pUrvavat // 97 // kutastarhi puNyapApabandhaH prANinAM yenAbuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH syAt ? kuto vA mokSo muneryataH pauruSAdiSTasiddhirbuddhipUrvA syAt ? cArvAkamatameva vA bandhamokSAbhAva eva paralokAbhAvAditi na bhavet ? ityArekAM nirAcikIrSavaH prAhu: ajJAnAnmohino bandho na jJAnAd vItamohataH / jJAnastokAcca mokSaH syAdamohAnmohino'nyathA // 98 // (bhA0) mohanIyakarmaprakRtilakSaNAdajJAnAdyuktaH karmabandhaH / sthityanubhAgAkhyaH svaphaladAnasamarthaH, krodhAdikaSAyaikArthasamavAyino aSTasahastrItAtparyavivaraNam dig / jJAnanirhrAsAt=alpajJAnahAneH // 96 // mohanIyeti mohanIyakarmaprakRtiratra kaSAyAkhyA grAhyA, tallakSaNAttadviziSTAt, mithyA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 aSTasahastrItAtparyavivaraNam mithyAjJAnasya ca ajJAnasya ca mohanIyakarmaprakRtiM lakSayataH puMso bandhanibandhanatvopapatteH sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnyudgalAnAdatte sa bandha iti vacanAt [tattvA0 8.2] / (bhA0) tato'nyato'pi bandhAbhyupagame'tiprasaGgAt / kSINopazAntakaSAyasyApyajJAnAd bandhaprasakteH / [kevalino'pi prakRtipradezabandhau staH iti kathane sati kathayanti AcAryAH ___ yat tau bandhau saMsArakAraNe na staH akAryakAritvAt / ] prakRtipradezabandhastasyApyastIti cet, na, tasyAbhimatetaraphaladAnAsamarthatvAt sayogakevalinyapi sambhavAdavivAdApannatvAt / na cAtrAgamamAtraM, yukterapi sadbhAvAt / tathA hi-vivAdApannaH prANinAmiSTAniSTaphaladAnasamarthapudgalavizeSasambandhaH kaSAyaikArthasamavetAjJAnanibandhanastathAtvAtpathyetarAhArAdisambandhavat / nAtra pratijJArthaMkadezatvAdasiddho heturdharmiNAnekAntAta, tasya pratijJArthadharmidharmasamUhaikadezatve'pi prasiddhatvavacanAt, anityaH zabdaH zabdatvAdityatrApi hetorasiddhatvavirodhAt / na cAtra vizeSaM dharmiNaM kRtvA sAmAnyaM hetuM bruvataH kazciddoSaH, prayatnAnantarIyakaH zabdo vinazvaraH, prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavaditi yathA / nanu zabdasya dharmitve pakSAvyApako hetuH syAt, samudraghoSAdeH prayatnAnantarIyakatvAbhAvAt / tato'tra prayatnAnantarIyaka: zabdo viziSTo dharmIti cet, - aSTasahasrItAtparyavivaraNam - jJAnasyAjJAnasya' ceti prasajyaparyudAsAbhyAmajJAnapadasyobhayArthatvAditi bhAvaH / kSINopazAnteti na ca evaM kaSAyatvenaiva sAmAnyato bandhahetutA kiM kaSAyaviziSTAjJAnatvena gurutarakAryakAraNabhAvena ? iti vAcyam / anvayavyatirekagrahasyaiva tatra sAkSitvAt, tayozca pathyetarAhArAdisambandhadRSTAntena karmapudgalasambandhaM pratyajJAnatvenaiva prasiddhaH, tatrAtiprasaGgabhaGgArthaM punaH kaSAyaikasamavetatvavizeSaNanivezAt, paTAdau tantutvAdinA kAraNatve'pyanvayavyatirekAnuvidhAnasyaiva prayojakatvAt, anyathA zaktivizeSAbhAvavizeSAdereva hetutvaprasaGgAdvizeSaNavizeSyabhAvena vinigamanAvirahasyApyata eva nirAsAditi diga / na cAtreti pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddharuddezyatvAccAtra na dhvanirUpazabde siddhasAdhanam, 1. mithyAjJAnasya ca iti aSTasahasrIsammata pAThaH / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 97-98 ] 633 tarhi prANinAM pudgalavizeSasambandhasya dharmitve tathAtvasya ca hetutve dRSTAntAsiddhiprasakteH prakRtipradezabandhAbhyAmanaikAntikatvaprasaGgAcca vivAdApannatvavizeSaNamiSTAniSTaphaladAnasamarthatvavizeSaNaM ca yuktam / iSTAniSTaphaladAnasamarthapudgalavizeSasambandhatvasya hetoH kaSAyaikArthasamavetAjJAnanibandhanatvena vyAptasya pathyetarAhArAdiSu pudgalavizeSasambandhe suprasiddhatvAdudAharaNasya sAdhyasAdhanadharmavaikalyAbhAvAt, hetozcAnanvayatvAsambhavAt, vivAdApanno dhUmo'gnijanmA dhUmatvAnmahAnasadhUmavadityAdivat / [ naiyAyikaH karma Atmano guNaM manyate, kintu jainAcAryAH tanmAnyatAM nirAkRtya karma paudgalikaM sAdhayanti / ] na ceSTAniSTaphaladAnasamarthaH karmabandhaH pudgalavizeSasambandho na bhavati, pudgalasambandhena vipacyamAnatvAd vrIhyAdivat / jIvavipAkiSu karmasu tadabhAvAtpakSAvyApako heturiti cet, na teSAmapi sakarmajIvasambandhena vipacyamAnatvAt pudgalasambandhena vipacyamAnatvasya prasiddheH pudgala kSetrabhavavipAkikarmavat pakSavyApakatvasiddheH / pUrvAnubhUtaviSayasmaraNena sukhaduHkhadAyiSu karmasu tadabhAvAt pakSAvyApakatvamasya hetorityapyanena nirAkRtaM, paramparayA pudgalasambandhenaiva teSAM vipacyamAnatvAcca / na kiJcitkarma sAkSAtparamparayA vAtmanaH pudgalasambandhamantareNa vipacyamAnamasti yena paudgalikaM na syAt / tato na karmabandhasya pudgala - vizeSasambandhitvamasiddham / nApISTAniSTaphaladAnasamarthatvaM, dRSTakAraNavyabhicAre zubhetaraphalAnubhavanasya svasaMviditasyAdRSTahetutvasiddheH, rUpAdijJAnasya cakSurAdyadRzyahetuvat / nanvevamajJAnahetukatve bandhasya mithyAdarzanAdihetutvaM kathaM sUtrakAroditaM na viruddhyate iti cet, mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAnAM kaSAyaikArthasamavAyya aSTasahastrItAtparyavivaraNam asAdhAraNyaM tvanukUlatarkasAcivyAnna doSa iti bhAvaH / tarhIti tathA ca pakSatAvacchedakamAtrasyAhetutvAnna kA'pi doSAzaGketi bhAvaH / AzrayAsiddhimAzaGkya pariharati-na ceSTAniSTetyAdinA / uktahetau bhAgAsiddhimAzaGkya pariharati- jIvavipAkiSvityAdinA / evaM viziSTAjJAnaikahetukatve karmabandhasya vyavasthiteH sUtravirodhamAzaGkya pariharatinanvevamityAdinA / saGgrahAt saGkSepata iti mithyAdarzanAdInAM karmabandhavizeSahetutve'pi Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam jJAnAvinAbhAvinAmeveSTAniSTaphaladAnasamarthakarmabandhahetutvasamarthanAt mithyAdarzanAdInAmapi saGgrahAt saGkSepata iti budhyAmahe / tato mohina evAjJAnAdviziSTaH karmabandho na vItamohAditi sUktam / 634 (bhA0) tathaiva buddherapakarSAnmohanIyaparikSayalakSaNAnmokSyati viparya viparyAsAdityadhigantavyam / prakRSTazrutajJAnAdeH kSAyopazamikAt kevalApekSayA stokAdapi chadmasthavItarAgacaramakSaNabhAvinaH sAkSAdArhantyalakSaNamokSasya siddheH / tadviparItAttu mohavataH stokajJAnAt sUkSmasamparAyAntAnAM mithyAdRSTyAdInAM karmasambandha eva iti cintitamanyatra // 98 // nanvastu mohaprakRtibhiH kAmAdidoSAtmikAbhiH sahacaritAdajJAnAt puNyapApakarmaNoH zubhAzubhaphalAnubhavananimittayoH prANinAM bandhaH / sa tu kAmAdiprabhavo mahezvaranimitta evetyAzaGkAmapAkartumidamAhuH kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH / tacca karma svahetubhyo jIvAste zuddhayazuddhitaH // 99 // kAmAdiprabhava (bhA0) bhAvasaMsAro'yaM naikasvabhAvezvarakRtastatkAryasukhaduHkhAdivaicitryAt / yasya yasya kAryavaicitryaM tattannaikasvabhAvakAraNakRtaM yathAnekazAlyaGkurAdivicitrakAryaM zAlibIjAdikaM, sukha:dukhAdikAryavaicitryaM ca saMsArasya tasmAnnAyamekaaSTasahastrItAtparyavivaraNam karmabandhasAmAnye dvAdazaguNasthAnasambhavyajJAnasyaiva hetutvakalpanAttatraiva tadantarbhAvAdityarthaH / vItamohAt=moharahitAt / bhASye buddherapakarSAt = apakRSTabodhAt, mohanIyaparikSayalakSaNAt=kaSAyamohodayAbhAvaviziSTAt mokSaH = kaivalyAtmA jIvanmokSaH, viparyaye= mohakSayAbhAve buddherapakarSe, viparyayAd bandhasambhavAdityarthaH / tathA ca mohakSayaviziSTajJAnatvena kaivalyahetutaivetyarthaH // 98 // yasya yasyeti yasya yasya kAraNasya yad yatkAryavaicitryaM tasya tasya tattannaika Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA. 99] 635 svabhAvezvarakRtaH / na tAvadayaM heturanizcitavyatirekatvAdagamakaH, sAdhyAbhAve'nupapannatvagrAhakapramANasadbhAvAt / __(bhA0) na hi kAraNasyaikarUpatve kAryanAnAtvaM yuktaM, zAlibIjAGkuravat / prasiddhastAvadekasvarUpAcchAlibIjAdanekAGkarakAryAyogaH, sa eva dRSTAntaH syAt / tataH sAdhvidaM vipakSe bAdhakaM pramANamekasvabhAvakAraNakRtatvapratiSedhasya sAdhyasyAbhAve niyamenaikasvabhAvakAraNakRtatve'nekakAryatvasya sAdhanasya vyAvRttinizcayajananAt, vicitrakAryaM ca syAdekasvarUpakAraNakRtaM ca syAditi sambhAvanAzaGkAvyavacchedAt / kAlAdinA vyabhicArI heturiti cet, na, tasyaikasvabhAvatvaikAntAsiddheH / (bhA0) apariNAminaH sarvathArthakriyAsambhavAt tallakSaNatvAdvastunaH sadbhAvameva tAvanna sambhAvayAmaH / sattvasyArthakriyayA vyAptirasiddheti na mantavyaM, tadrahitasya khapuSpAderasattvanizcayAt / nanvasato'pyasaditipratyayalakSaNArthakriyAkAritvAnna tayA sattvasya vyAptiriti na zaGkitavyaM, vyApakasya tadatanniSThatayA vyApyAbhAve'pi bhAvAvirodhAt tadvyApterakhaNDanAt / kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvyAptirasiddheti cet, na, prakArAntareNArthakriyAyAH sambhavAbhAvAt / ekasyaikAmevArthakriyAM sampAdayato na kramo nApi yaugapadyaM, tasyAnekakAryaviSayatvAditi cet, na, tAdRzasya vastuno'sambhavAt / sarvasya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam svabhAvakAraNakRtamiti yojanIyam / zAlibIjAGkaravaditi zAlibIjAdekarUpAcchAlyaGkarasyaivotpattirna tvanyasyeti darzanAditi bhAvaH / tato'sAdhvidaM vipakSe bAdhakaM pramANamiti, vyAvRttinizcayajananAdityagretanamatra sambandhyate, tatra ca paJcamI lyablope vyAvRttinizcayajananamabhipretya yadidaM vipakSe bAdhakaM pramANamuktaM tadasAdhviti yogaH, zaGkAvyavacchedAdityatra cA'kAraprazleSaH kAryaH / kAlAdinA ityanantaraM ca cakAro'dhyAhAryaH, sadbhAvamevetyataH pUrvamekAntanityasya kSaNikasya veti zeSaH / vyApakasya arthakriyA 1. tataH sAdhu iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 aSTasahastrItAtparyavivaraNam bAhyAmarthakriyAM kurvato'ntaraGgasvajJAnalakSaNArthakriyAkAraNasyAvazyaMbhAvitvAdanyathA yogino'sarvajJatvaprasaGgAt padArthasyAnekakSaNasthAyinaH krameNAkrameNa vAnekakAryakAritvasiddherekakSaNasthAyino'nabhyupagamAt tathA pratItyabhAvAcca / kramayogapadyayoH pariNAmitvena vyAptirasiddheti cet, na, apariNAminaH kSaNikasyeva nityasyApi kramayogapadyavirodhAt / tataH kasyacitpariNAmitvAbhAve kramayogapadyAbhAvAdarthakriyApAyAt sattvAnupapattervastutvasambhAvanAbhAva eveti nizcitam / [IzvarasRSTikartutvaM nirAkRtya jainAcAryAH sRSTeranAditvaM sAdhayanti naiyAyikaM prati / ] (bhA0) tatra kAladezAvasthAsvabhAvabhinnAnAM tanukaraNabhuvanAdInAM kilAyaM karteti mahaccitraM, prakRtapramANabAdhanAt / (bhA0) etenezvarecchA pratyuktA / tasyA api nityaikasvabhAvAyAH kAryavaicitryAnupapattervastutvasambhAvanAnupapattezcAvizeSAt / (bhA0 ) na caitenAsyAH sambandhastatkRtopakArAnapekSaNAt / na hi nityAdekasvabhAvAdIzvarAt kazcidupakAra: sisRkSAyAstathAvidhAyAH sambhavatyanarthAntarabhUto, nityatvavirodhAt / nApyarthAntarabhUtaH, sambandhAsambhavAdanupakArAt, upakArAntare'navasthAprasaGgAt / (bhA0) tato vyapadezo'pi mA bhUt / Izvarasya sisRkSeti / tatra samavAyAttathA vyapadeza iti cet, na - aSTasahasrItAtparyavivaraNam lakSaNasya, tadaniSTatayA vyApyatvAbhimatavastutvAvyApyatayA / T // IzvarakartRtvavAdaH // etena=ekasvabhAvezvarakhaNDanena, abhisandheriti abhisandhirIzvare sisRkSAsambandhaH, 1. tadatanniSThatayA iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 10-kA. 99] 637 sarvathaikasvabhAvasya samavAyitvanimittakAraNatvAdinAnAsvabhAvavirodhAt mahezvarasya / (bhA0 ) abhisandheranityatve'pi samAnaprasaGgaH / padArthAntarabhUtasyAbhisandhestena sambandhAbhAvasya tatkRtopakArAnapekSasya vyapadezAsambhavasya cAvizeSAt, sakalakAryANAmutpattivinAzayoH sthitau ca mahezvarAbhisandherekatve, (bhA0) sakRdutpattyAdiprasaGgAdvicitratvAnupapatteriti / tadanekatve'pyakramatve'syaiva doSasyopanipAtAt, kramavattve keSAJcitkAryANAM sakRdutpattyAdidarzanavirodhAt kathamanityo'bhisandhirIzasya syAt ? sannapyasau yadIzvarasisRkSAnapekSajanmA tadA tanvAdayo'pi tathA bhaveyuriti na kAryatvAdihetavaH prayojakAH syuH / sisRkSAntarApekSajanmA cedanavasthA / buddhipUrvakatvAdicchAyA na doSa iti cet, sA tarhi buddhirIzvarasya yadi nityaikasvabhAvA tadA kathamanekasisRkSAjananahetuH kramato yujyate yugapadvA ? pUrvapUrvasisRkSAvazAduttarottarasisRkSotpattinityaikasvabhAvabodhasyApi mahezvarasya na viruddhA tatsamAnasamayAnekatanvAdikAryotpattizca, pUrvasisRkSAta uttarasisRkSAyAstatsamAnakAlatanvAdikAryANAM ca bhAvAdanAditvAt kAryakAraNapravAhasyeti cet, na, ekasvabhAvasyezvarabodhasyaikasya pUrvapUrvasisRkSApekSAvirodhAt, tadapekSAyAM svabhAvabhedAdanityatApatteH / atha sisRkSAtanvAdikAryotpattau nezvarabodhaH sisRkSAntaramapekSate, tatkAryANAmeva tadapekSatvAditi mataM tadapyasat, nityezvarabodhasya tadanimittatvaprasaGgAt / tadabhAve'bhAvAttasya tannimittatve sakalAtmanA tannimittatA syAd, vyatirekAbhAvAvizeSAt / athAsarvagatasyezvarabodhasya nityatvAtkAlavyatirekAbhAve'pi na dezavyatirekAsiddhiH, sakalAtmanAM tu nityasarvagatatvAtkAladezavyatirekAsiddhiriti mataM tarhi dikkAlAkAzAnAM tata eva sarvotpattimannimittakAraNatA mA bhUt / etenaivezvarasya tannimittakAraNatvaM pratikSiptaM, nityezvarabodhasyApi tannimittatve sakRt sarvatrotpitsukAryANAmutpattirna syAt, tasya sarvatrAbhAvAt zarIrapradezavartino'pi - aSTasahasrItAtparyavivaraNam etena karmavaicitryAdeva kAmAdiprabhavavaicitryasamarthanena / bhASye tasyApi=buddhimataH Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sarvatra bahinimittakAraNatve dezavyatirekasyApyabhAvAt kathamanvayamAtreNa tatkAraNatvaM yuktam ? nityezvarajJAnasya sarvagatatve'pyayameva doSaH / tasyAnityAsarvagatatvAt kAladezavyatirekasiddhestanvAdau nimittakAraNatvasiddhiriti cet, na, Izvarasya kadAcitkvacid bodhavaidhurye sakalaveditvavirodhAt / yadi punaraparAparasarvArthajJAnasyAvicchedAt sadAzeSaveditvamaviruddhaM tadA kuto vyatirekastasya siddhayet ? kathaM cAnityasya bodhasyezvarabodhAntarAnapekSasyotpattirna punaH sisRkSAtanvAdikAryANAmiti vizeSahetovinA pratipadyemahi ? tasya bodhAntarApekSAyAmanavasthAnaM tadavastham / syAnmataM,-'pUrvapUrvabodhasisRkSAvazAduttarottarabodhasisRkSAtanvAdikAryANAmutpatteranAditvAtkAryakAraNabhAvasya bIjAGkarAdivadayamadoSa' iti naitatsAramIzvarakalpanAnarthakyaprasaGgAt / tadbhAve bhAvAd bodhAdikAryANAM tatkAraNatvasiddhernAnarthakyamiti cet, na, vyatirekAsiddheH, anvayamAtreNa kAraNatve tadakAraNatvAbhimatAnAmapi tatprasaGgAt / na caikasvabhAvAd bodhAtkAmAdikAryavaicitryaM kramato'pi yujyate mahezvarasisRkSAbhyAmiti, kimanayA cintayA ? / (bhA0) tayorekasvabhAvatve'pi karmavaicitryAtkAmAdiprabhavavaicitryamiti cet, yuktametat kintu nezvarecchAbhyAM kiJcit, tAvatArthaparisamApteH / sati karmavaicitrye kAmAdiprabhavavaicitryasya bhAvAdasatyabhAvAt kAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH [kA0 99] ityasyaiva darzanasya pramANasiddhatvAt, anizcitAnvayavyatirekayorIzvarecchayoH kAraNatvaparikalpanAyAmatiprasaGgAt / (bhA0 ) etena viramyapravRttisannivezavizeSAdibhyaH pRthivyAderbuddhimatkAraNapUrvakatvasAdhanenezvaraprApaNaM pratyuktaM, dharmAdharmAbhyAmevAtmanaH zarIrendriyabuddhIcchAdikAryajananasya siddheH, buddhimatkAraNapUrvakatvamantareNApi viramyapravRttisannivezavizeSakAryatvAcetanopAdAnatvArthakriyAkAritvAdInAM sAdhanAnAmupapattestataH pRthivyAderbuddhimatkAraNapUrvakatvAsiddheH / [IzvareNa saha sRSTeranvayavyatireko staH iti naiyAyikenocyamAne jainAcAryA nirAkurvanti / ] nanu (bhA0 ) prAkkAyakaraNotpatterAtmano dharmAdharmayozca svayamacetanatvAdvicitropabhogayogyatanukaraNAdisampAdanakauzalAsambhavAt tannimitta Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 99 ] mAtmAntaraM, mRtpiNDakulAlavaditi cet, na / evamapi prakRtasAdhanavyatirekAnizcayAt / tathA hi-tanukaraNabhuvanAdikaM vivAdApannaM buddhimatkAraNapUrvakaM, viramyapravRtteH sannivezaviziSTatvAdacetanopAdAnatvAdarthakriyAkAritvAtkAryatvAdvA ghaTavaditi sAdhanamucyate, tasyAtmAntaramIzvarAkhyaM buddhimatkAraNamantareNAcetanasyAtmano'nIzasya dharmAdharmayozcAcetanayorvicitropabhoga 639 yogyatanukaraNabhuvanAdinirmApaNakauzalAsambhavAttannimittakAraNAtmAntaraM buddhimatkAraNameSitavyamityanena vyatirekaH samarthyate / kulAlamantareNa mRtpiNDadaNDAdeH svayamacetanasya ghaTAdiniSpAdanakauzalAsambhavavaditi vaidharmyadRSTAntapradarzanam / satyeva kulAle mRtpiNDAderghaTAdisaMpAdanasAmarthyadarzanAditi cAnvayasamarthanamabhidhIyate / na caitadabhidhAtuM zakyamanyathAnupapatterabhAvAt / buddhimatA kAraNena vinA viramyapravRttyAderasambhavAdanyathAnupapattirasttyeveti cet, na, ( bhA0 ) tasyApi vitanukaraNasya tatkRterasambhavAt, kAlAdivat / ( bhA0 ) tAdRzo'pi nimittabhAve karmaNAmacetanatve'pi tannimittatvamapratiSiddhaM, sarvathA dRSTAntavyatikramAt / yathaiva hi kulAlAdiH satanukaraNaH kumbhAdeH prayojako dRSTAntastanukaraNabhuvanAdInAmazarIrendriyezvaraprayojakatvakalpanayA vyatikramyate, tathA karmaNAmacetanAnAmapi tannimittatvakalpanayA buddhimAnapi dRSTAnto vyatikramyatAM, vizeSAbhAvAt / syAnmataM--'sazarIrasyApi buddhIcchAprayatnavata eva kulAlAdeH kArakaprayoktRtvaM dRSTaM, kuTAdikAryaM kartumabuddhyamAnasya tadadarzanAd, tadbuddhimato'pIcchApAye tadanupalabdhestadicchAvato'pi prayatnAbhAve tadanupalambhAt tadvadvitanukaraNasyApi aSTasahastrItAtparyavivaraNam kAraNasyApi, vitanukaraNasya = tanukaraNarahitasya, tatkRteH = karaNabhuvanAdikRteH / kAlAdivaditi TIkAkRtokto dRSTAntastAdRzo'pItyagretanabhASyaphakkikayA'nveti / tadvadvinukaraNasyApIti prayogazcAtra kAryaM sakartRkaM kAryatvAt ghaTavadityAkAra eva, pakSatAvacchedakaM ca prAgabhAvapratiyogitvaM, na tu kRtisAdhyatvAdikamiti na siddhasAdhanaM, pakSatAvacchedakA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 aSTasahastrItAtparyavivaraNam buddhimataH sraSTumicchataH prayatnavataH zazvadIzvarasya samastakArakaprayoktRtvopapatterna dRSTAntavyatikramaH, sazarIratvetarayoH kArakaprayukti pratyaGgatvAt / na hi sarvathA dRSTAntadArSTAntikayoH sAmyamasti tadvizeSavirodhAd' iti tadayuktaM vitanukaraNasya buddhIcchAprayatnAnupapattermuktAtmavat, zarIrAd bahiH saMsAryAtmavat, kAlAdivadveti / zarIrendriyAdyutpatteH pUrvamAtmanA vyabhicAra iti cet, na tasyApi buddhIcchAprayatnarahitatvopagamAdanyathA svamatavirodhAt / pareSAM tu tasya sazarIrasyaiva buddhyAdimattvAbhyupagamAnna tenAnekAntaH / nanu cezvarasya dharmitve tadapratipattAvAzrayAsiddho heturiti cet, na, prasaGgasAdhane'vazyamAzrayasyAnanveSaNIyatvAt tatpratipattisadbhAvAcca / nanu yataH pramANAdIzvarasyAsmadvilakSaNasya dharmiNaH pratipattistenaiva heturbAdhyate iti cet, na, AtmAntarasya sAmAnyenezvarAbhidhAnasya dharmitvAt sakalakArakaprayoktRtvena buddhyAdimattvena ca tasya vivAdApannatvAt / [yogaH IzvarasyAzarIratvamanAdinidhanaM sAdhayitumicchati kintu jainAcAryA nirAkurvanti / ] atha 'tanvAdikArakANi vivAdApannAni cetanAdhiSThitAni, viramyapravRttyAdibhyo vAsyAdivadityanumAnAt samastakArakaprayoktRtvaM buddhyAdisampannatvaM cezvarasya sAdhyate tato'zarIrendriyatvam, anAdyanantatanvAdikAryasantAnanimittakAraNasyAnAdyanantatvasiddheranAdyanantasya zarIratvavirodhAt / azarIratvamapi tasyAnAdyanantamastu buddhIcchAprayatnavat' iti mataM tadayuktaM, pramANabAdhanAt / tathA hi, nezvare'zarIraaSTasahastrItAtparyavivaraNam vacchedena sAdhyasiddheruddezyatvAcca na ghaTAdirUpakAryasya sakartRkatvasiddhyA'zato'pi tat / na ca atra zarIrajanyatvamupAdhiraGkarAdau sAdhyavyApakatvasandehe'pi sandigdhopAdhitvasya durvAratvena tadAhitavyabhicArasaMzayasattvenAnumAnAnavatArAllAghavAd vyabhicArajJAnatvenaiva virodhitvAt pakSatatsamayorapi vyabhicArasaMzayasya tathAtvAditi vAcyam, prakRte kAryatvAvacchinnaM prati kartRtvena kAraNatvanizcayAllAghavatarkAvatAre vyabhicArasaMzayasyAvirodhitvAt, anukUlatarkAnavatAra eva vyabhicArasaMzayAdhAyakasya sandigdhopAdherdoSatvAdityAhuH / vitanukaraNasyeti IzvaraH buddhIcchAprayatnavAnna bhavati, vitanukaraNatvAnmuktAtmavaditi prayogaH / pareSAM tu=jainAnAM tu, tasya zarIrendriyAdyutpattiprAkkAlavartina AtmanaH sazarIrasyaiveti atra taijasakArmaNAbhyAmiti zeSaH / tatpratipattisadbhAvAcceti tathA ca vikalpasiddhadharmyupagamAnnAzrayAsiddhiriti bhAvaH / nezvara iti yadyapi azarIratvaM zarIraparigrahAtyantAbhAvo Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 641 dvitIyo bhAgaH [pari0 10-kA. 99] tvamanAdyanantamazarIratvAt, paraprasiddhyA kAyakaraNotpatteH pUrvamasmadAdyazarIratvavat / nezvarabuddhyAdayo nityA buddhyAditvAdasmadAdibuddhyAdivaditi / etenAgamAt apANipAda ityAderIzvarasyAzarIratvasAdhanaM pratyAkhyAtaM, tasya yuktibAdhitatvAt / tataH eva sazarIro mahezvaro'stviti cet, na, taccharIrasyApi buddhimatkAraNApUrvakatve tenaiva kAryatvAdihetUnAM vyabhicArAt / tasya buddhimatkAraNapUrvakatve vAparAparazarIrakalpanAyAmanavasthAprasaGgAt pUrvapUrvasvazarIreNottarottarasvazarIrotpattau bhavasya nimittakAraNatve sarvasaMsAriNAM tathA prasiddherIzvarakalpanAvaiyarthyAt, svopabhogyabhavanAdyutpattAvapi teSAmeva nimittakAraNatvopapatteH, iti na kAryatvAcetanopAdAnatvasannivezaviziSTatvahetavo gamakAH syuH / aSTasahastrItAtparyavivaraNam 'nAdyanantatvena vyApta iti hetoviruddhatvaM, tathApi AtmaniSThasya zarIraparigrahAbhAvasya dhvaMsaparyavasitasya grahAnna doSa iti bodhyam / eteneti Izvare'zarIratvasya kAdAcitkatvAnumAnapradarzanenetyarthaH / kathaM vA'pANipAdatvapratipAdaka evAgamaH pradezAntare Izvarasya vedAdipraNinISayA brahmAdizarIraparigrahaM pratipAdayan svAGgaireva na virundhyAt ? (zaGkA) / bhUtAvezanyAyena tasya brahmAdizarIraparigrahopapattiriti ced, dUrAd bhrAnto'si, bhUtAvezasyApi svIyavaikriyazarIreNAtmAntarazarIre bhUtapravezarUpasya tadadRSTahetukatvAt, anyathAtmavibhutvapakSe sarvatra sarvAvezApatteH, tasmAdadRSTahetukayorAvezaparigrahayormadhye naikatarasyApIzvare sambhava iti suSThuktaM zrIhemasUribhiH dharmAdharmI vinA nAGgaM, vinAGgena mukhaM kutaH / mukhAdvinA na vaktRtvaM, tacchAstAra: pare katham ? // ityAdi, [vItarAgastotra 7.1] atha Aveze Avizato'dRSTaM na hetuH kiM tvAvezAdhikaraNasya tatastadgatayoreva sukhaduHkhayorutpAdanAt tadvat parAdRSTenezvarasya brahmAdizarIragrahopapattiriti cet, na, Aveze Avizato'pyadRSTasya tadgatabandhodayanirjarAdinirvAhakasya hetutvenobhayAdRSTajanyatvavyavasthiteH, anyathA muktasyApi kvacidAvezApatteH, kiJca Avizata IzvarasyAvezAdhikaraNabrahmAdyAtmabhinnatve brahmaviSNazivaikyapratipAdakazrativirodho'pi / na ca zabAvezavada brahmAdizarIre vedAdihetAvIzvarAvezopapattiH, tacchabde taccharIrasyeva tadadRSTasyApi hetutvAt, dRSTamaryAdAtikrame ca vinaiva zarIrAvezaM vedAdhuccAreNa vyavahAraM nirvAhayediti na kiJcidetat / sarvAvezavAsanAM Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) sthitvApravartanArthakriyAdi cetanAdhiSThAnAditi niyame punarIzvarAderapi mA bhUt / 642 anyathezvaradikkAlAkAzAzcetanAdhiSThitAH syuH sarvakAryeSu kramajanmasu sthitvA - pravartanAdarthakriyAkAritvAdvAsyAdivaditi nyAyAt / tathA cezvaro'pIzvarAntareNAdhiSThita ityanavasthA syAt, anyathA syAttenaivAsya hetorvyabhicAraH / [bhavatAM Izvaro buddhimAn punaH nindyasRSTiM kathaM sRjati ? iti jainAcAryA doSAnAropayanti / ] (bhA0 ) nAyaM prasaGgo, buddhimattvAditi cet, ta eva tarhi prahINatanukaraNAdayaH prANino mA bhUvan / yathaiva hi buddhimAnIzvaro nAdhiSThAtrantaraM cetanamapekSate tathA prahINAn kubjAdizarIrakaraNAdInapi mA sma karot sAtizayaM tadvidaH prahINasvakAryAkaraNadarzanAt / prahINatanukaraNAdayaH prANinAM ( bhA0 ) karmaNo vaicitryAditi cet, tarhi karmaNAmapi (bhA0) teSAmIzvarajJAnanimittatve samAnaprasaGgaH / tAnyapi prahINatanukaraNAdikAraNAni mA bhUvanniti / (bhA0) tadanimittatve tanukaraNAderapi tannimittattvaM mA bhUdvizeSA bhAvAt / evaM ( bhA0 ) cArthakriyAderapi tAbhyAmaikAntikatvaM / karmaNaH sthANozcArthakriyAkAritvasthitvApravartanayozcetanAdhiSThAnAbhAve'pi bhAvAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam cAnupadameva nirAkariSyAmaH / IzvarAderapi mA bhUdityatra sthitvApravarttanAdIti yogaH / anyatheti na ca svavRttijJAnavizeSyatvaM svajanyavyApArabhAgitvaM vA cetanAdhiSThitamIzvarAdAvapya Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 10-kA. 99] 643 (bhA0) tataH karmabandhavizeSavazAccitrAH kAmAdayastataH karmavaicitryam iti sthitam / (bhA0 ) na hi bhAvasvabhAvopAlambhaH karaNIyo'nyatrApi tathaiva (bhA0) tatprasaGgAnivRtteH / yathaiva hi kathamacetanaH karmabandhaH kAmAdivaicitryaM kuryAt kAmAdirvA cetanasvabhAvaH kathamacetanaM karmavaicitryamiti tatsvabhAvasyopAlambhaH pravartyate tathA kathamacetanamunmattakAdibhojanamunmAdAdivaicitryaM vidadhIta prANinAmunmAdAdirvA cetanaH kathamacetanaM mRdAdirUpavaicitryamityapi tatsvarUpopAlambhaH kimiti prasajyamAno nivartyate ? tathA dRSTatvAditi cet, tata eva prakRtasvabhAvopAlambho'pi nivartyatAM, tathAnumitatvAt / na caivamIzvarasyApyanumitatvAdupAlambhaprasaGganivRttiH syAditi zaGkanIyaM, tadanumAnasyAnekadoSaduSTatvAt / tathA hi-tanukaraNabhuvanAdeH kAryatvAdisAdhanaM kimekabuddhimatkAraNatvaM sAdhayedanekabuddhimatkAraNatvaM vA ? prathamapakSe prAsAdAdinAnekasUtradhArayajamAnAdihetunA tadanaikAntikam / dvitIyapakSe siddhasAdhanaM, nAnAprANinimittatvAttadupabhogyatanvAdInAM, teSAM tadadRSTakRtatvAt / etena buddhimatkAraNasAmAnyasAdhane siddhasAdhanamuktaM, tadabhimatavizeSasyAdhikaraNasiddhAntanyAyenApya - aSTasahasrItAtparyavivaraNam viruddhamitISTApattiratreti zaGkanIyam / kartRsAkSivyavasthayA jJAnamAtreNAdhiSThitatvAsiddharAdyasya vyApAre'pi vyApArAntarApekSAyAmanavasthApattezca dvitIyasya nirAsAditi bhAvaH / unmattakAdiyo janaM dhattUracUrNAdiprayogaH, mRdAdistU pavaicitryaM suvarNAbhiprAyeNa vicitrAM mRdAdipracayaracanAmityarthaH / teSAM tadadRSTakRtatvAditi tathA ca tanukaraNabhuvanAdikaM sakartRkaM, buddhimatkartRkaM vetyAdAvadRSTadvArA'smadAdinA siddhasAdhanamarthAntaraM veti bhAvaH / tadabhimateti 1. bhojanam iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. rUpa iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 aSTasahastrItAtparyavivaraNam siddheH / sAmAnyavizeSasya sAdhyatvAdadoSa iti cet, na, dRSTAdRSTavizeSAzrayasAmAnyavikalpadvayAnativRtteH, dRSTavizeSAzrayasya sAmAnyasya sAdhyatve sveSTavighAtAt, adRSTavizeSAzrayasya sAmAnyasya sAdhyatve sAdhyazUnyatvaprasaGgAnnidarzanasya / dRSTetaravizeSAzrayasAmAnyasAdhane'pi svAbhimatavizeSasiddhiH kutaH syAt ? adhikaraNasiddhAntanyAyAditi cet, ko'yamadhikaraNasiddhAnto nAma ? yatsiddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH / tato dRSTAdRSTavizeSAzrayasAmAnyamAtrasya buddhimannimittasya jagatsu prasiddhau prakaraNAjjagannirmANasamarthaH samastakArakANAM prayoktA sarvavidaluptazaktivibhurazarIratvAdivizeSAzraya eva siddhyatIti cet, syAdevaM, yadi sakalajagannirmANasamarthenaikena samastakArakANAM prayoktRtvasarvajJatvAdivizeSopetenAvinAbhAvi dRSTetaravizeSAdhikaraNabuddhimatkAraNasAmAnyaM kutazcit siddhayeta / na ca siddhayati, anekabuddhimatkAraNenaiva svopabhogyatanvAdinimittakAraNavizeSeNa tasya vyAptatvasiddheH samarthanAt / tathA sarvajJavItarAgakartRkatve sAdhye ghaTAdinAnaikAntikaM sAdhanaM, sAdhyavikalaM ca nidarzanam / sarAgAsarvajJakartRkatve sAdhye'pasiddhAntaH / sarvathA kAryatvaM ca sAdhanaM tanvAdAvasiddhaM, tasya kathaJcitkAraNatvAt / kathaJcitkAryatvaM tu viruddhaM, sarvathA buddhimannimittatvAtsAdhyAdviparItasya kathaJcid buddhimannimittatvasya sAdhanAt / tathA pakSo'pyanumAnabAdhitaH syAt, 'akRtrimaM jagat, dRSTakartRkavilakSaNatvAt khAdivat' ityanumAnasya tadbAdhakasyAnyatra samarthitatvAt / iti sUktaM nezvarakRtaH saMsAra iti / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam ekakartRsiddhau tadgatasArvajJyAdisiddherevAdhikaraNasiddhAntAdhInatvAbhyupagamAdityarthaH / sveSTavighAtAditi katipayakArakaprayoktRtvAsarvaveditvapratihatazaktikatvAvibhutvazarIratvAdisiddhiprasaGgAdityarthaH / na ca siddhyatIti lAghavAvatAre'pi vyApakatAnavacchedakarUpeNAnumiteranabhyupagamAdityarthaH / iti sUktaM nezvarakRtaH saMsAra iti evaM ca tanvAdikAryasya kartRjanyatve sAdhye jJAnAdereva janakatvena karturajanakatvAd bAdha iti pratyakSajanyatvamicchAjanyatvaM kRtijanyatvaM ca pRthak pRthak sAdhyata iti tadAzrayatayezvarasiddhAvadoSaH, nikhilopAdAnagocarapratyakSAzrayasyAnyasyAsambhavAt, na hi vyaNukAdyupAdAnagocarapratyakSamasmadAdeH sambhavatIti dakSaMmanyoktamapi akiJcitkaraM draSTavyam, tattatpuruSIyaghaTAdyarthipravRtti pratyeva tattatpuruSIyaghaTAdimattvaprakArakopAdAnapratyakSatvena hetutvAtkAryatvAvacchinne pratyakSatvena hetutve Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 99 ] nanu yadi karmabandhAnurUpataH saMsAraH syAnna aSTasahastrItAtparyavivaraNam 645 mAnAbhAvAt, cikIrSAyA api pravRttAveva hetutvenecchAtvena kRterapi vilakSaNakRtitvena ghaTAdAveva hetutvena kRtitvenApi kAryatvAvacchinnaM pratyahetutvAt / na ca pravRttAviva ghaTAdAvapi pratyakSecchayoranvayavyatirekAbhyAM hetutve siddhe tatkAryatAvacchedakaM lAghavAt kAryatvameva kalpyate, ghaTatvapaTatvAdInAmAnantyAt zarIralAghavamapekSya saGgrAhakatvalAghavasya balavattvAt, kRterapi yadvizeSayoriti nyAyena sAmAnyato hetutvasiddhiriti vAcyam evaM sati zarIratvena ceSTAtvena ca hetutvAnnityazarIraceSTayorapi siddhayApatteH / na ca paramANava eva prayatnavadIzvarAtmasaMyogajanyaceSTAvanta Izvarasya nityAni zarIrANi, TIkAprathama zlokavyAkhyAne udayanAcAryaistathA svIkRtatvAt / ceSTAyA nityatve tu mAnAbhAvo'nityaceSTAyA api sargA sambhavAt, IzvaraprayatnAdhInaceSTAvatAM sarveSAmeva vezvarazarIratvam, ata eva sarvAvezaparA sarvAbhedazrutiriti vAcyam, paramANUnAM nityezvarazarIratve tadgatakriyAyA api nityAyAzceSTAyAH kalpanApatteH, sarvAveze ca sarvatra kriyAmAtrasya ceSTAtvaparyavasAne vilakSaNaceSTAtvajAtyucchedApatteH, sarvazarIrAvacchinnavilakSaNamana:saMyogajanakaprayatnavadAtmasaMyogarUpasarvAvezasvIkAre ca pratyAtmaniyatamanobhinnamanaH pravezanena sarveSAmunmAdajanakatAyA IzvarasyApatteH, anyathAvezapadArthAghaTanAt, upamAmAtrasya sarvAtmasAdhAraNatvAt sarvAtmaguNasAdhAraNakAraNatvena punarAvezakAraNatvaM nezvarasya yuktimat kAlAdivaditi dig / kiJca guNasya sAzrayatvavyAptau mAnAbhAvAdupAdAnapratyakSasya nirAzrayasyaiva siddhau vedAntimatasAmrAjye kathaM naiyAyikAbhimatezvarasiddhiH ? kiJcopAdAnapratyakSaM laukikameva janakamiti kathaM tAdRzapratyakSAzrayatayezvaraH siddhayet ? sannikarSadoSavizeSAdiniyamyalaukikaviSayatAyAstajjJAne'bhAvAt / yadi ca praNidhAnAdyarthaM manovahanADyAdau pravRttisvIkArAdanumityAdisAdhAraNaM yaddharmAvacchinne yadarthipravRttistaddharmAvacchinne tatprakArakajJAnaM heturiti mataM, tadezvare jJAnamAtrasiddhAvapi kathaM pratyakSasiddhiH ? pratyakSatvameva cendriyajanyatAvacchedakaM lAghavAnna tu janyapratyakSatvaM gauravAditi kA pratyAzA nityapratyakSAzrayasyezvarasya ? / yattu dIdhitikRtoktaM ghaTatvAdyavacchinne kRtitvena hetutve'pi khaNDaghaTAdyutpattikAle kulAlAdikRterasattvAdIzvarakRtisiddhiriti, tadasat, ghaTatvAdyavacchinne vijAtIyakRtitvenaiva hetutvAt kRtitvena vyApakadharmeNAnyathAsiddheratattvAt / kecittu kulAlAdikRteH svaprayojyavijAtIyasaMyogasambandhena khaNDaghaTotpattikAle'pi sattvAt nezvarakRtisiddhiH / na ca vaizeSikanaye zyAmaghaTAdinAzottaraM raktaghaTAdyutpattikAle Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) tarhi keSAJcinmuktiritareSAM saMsArazca, karmabandhanimittAvizeSAditi cet, na teSAM zuddhyazuddhitaH pratimuktItarasambhavAdAtmanAm / aSTasahastrItAtparyavivaraNam prAktanaparamANudvayasaMyogadvyaNukAde zAnnaivaM sambhavatIti vAcyam, pUrvasaMyogAdidhvaMsapUrvavyaNukAdidhvaMsAnAmuttarasaMyogavyaNukAdAvantataH kAlopAdhitayA'pi janakatvAttatkAle'pi kulAlAdikRteH svaprayojyavijAtIyasaMyogena sattvAt, anyathA ghaTatvAdyavacchinne daNDAdihetutAyA api bhaGgApatteH / na ca daNDAdeH svaprayojyavijAtIyasaMyogena hetutve'pi kRterlAghavAdvizeSyatayaiva tattvamucitaM, na ca kulAlakRtistadA ta(?)astIti vAcyam, vijAtIyasaMyogatvenApi sambandhatve gauravAbhAvAt, nizcitAvyabhicArakatvAcca svaprayojyatvasya tu sambaddhasambandhatvAdityAdi / yattu bhaTTAcAryairuktaM tattatkAryANAM dezakAlAdiniyama IzvarecchAta eveti tatsiddhiH, vadanti hi pAmarA apIzvarecchaiva niyAmiketi, tadapi hRdayadarIdRDharUDhagUDhazraddhAlutollAsamAtraM, pAmarasaMvAdasya niyatiniyAmakatve'pi bhUmnA darzanAt, sA ca tattvAntaraM vA kevalajJAnaM vetyanyadetat, tathAbhavitavyataiva sarvatra niyAmiketi tu prAmANika: pravAdaH, tasyAH sakalakAraNAkSepakatvena sarvasaMvAdAt / yadapi teSAM padyaM samAlocya kSudreSvapi bhavananAthasya bhuvane, niyogAdbhUtAnAM mitasamitidezasthitilayam / aye ! keyaM bhrAntiH satatamapi mImAMsanajuSAM, vyavasthAtaH kArye jagati jagadIzAparicayaH // 1 // iti [ ] tadupari madIyAni padyAni anitye nitye vA niyatiniyamAdvastuni janivyavasthAM dharmANAM sthitimapi samAlocya vizadAm / aye ! keyaM bhrAntiH satatamapi tarkavyasaninAM, vRthA yad vyApAro jagati jagadIzasya gaditaH // 1 // pravAheNAnAdiH sa ca parivizuddho'pi gadito, malAtyantAbhAvAnnanu bhavati zuddhirgaganavat / tamekaM manyantAM sadRzagatibhedAgrahavazAnirAzAnAM sarvaM saphalamaphalaM kugrahajuSAm // 2 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 99 ] na hi jIvAH zazvadazuddhita eva vyavasthitAH syAdvAdinAM yAjJikAnAmiva, kAmAdisvabhAvatvanirAkaraNAt, tatsvabhAvatve kadAcidaudAsInyopalambhavirodhAt / nApi zuddhita evAvasthitAH kApilAnAmiva, prakRtisaMsarge'pi tatra kAmAdyupalambhavirodhAt, prakRtAveva kAmAdyupalambhe puruSakalpanAvaiyarthyAt, tadupabhogasyApi tatraiva sambhavAt / na hyanyaH kAmayate'nyaH kAmamanubhavatIti vaktuM yuktam / nApi sarve sambhavadvizuddhaya eva jIvAH pramANataH pratyetuM zakyAH, saMsArizUnyatvaprasaGgAt / kiM tarhi ? zuddhayazuddhibhyAM vyavatiSThante, jIvAste zuddhayazuddhitaH iti vacanAt [kA0 99] / tataH zuddhibhAjAmAtmanAM pratimuktirazuddhibhAjAM saMsAraH / keSAJcit pratimuktiH svakAlalabdhau syAditi pratipattavyam // 99 // ke punaH zuddhayazuddhI jIvAnAmityAhu: aSTasahastrItAtparyavivaraNam yadevaitadrUpaM prathamamatha sAlambanapade, tadeva dhyAnasthaM ghaTayati nirAlambanasukham / ramAgaurIgaGgAvalayazarakuntA'sikalitaM, kathaM lIlArUpaM sphuTayatu nirAkArapadavIm // 3 // atarkyA lIlaizItyapi kapikulAdhItacapalasvabhAvodbhrAntatvaM vidadhati parIkSAM hi sudhiyaH / na yaddhyAnasyAGgaM tadiha bhagavadrUpamapi kiM, jagallIlAheturbahuvidhamadRSTaM vijayate // 4 // tato yo yogAGgairbahubhiriha gAGgairiva jalaivizuddhaiH zuddhAtmA'labhata virajA: siddhapadavIm / niSevyo dhyeyo'sau nirupadhivizuddhirbhagavato, hyupAsyatve tantraM na tu vimatakartrekavibhutA // 5 // [zikhariNI] 647 kAmAdIti jIvatvAvacchedenAyaM niSedhaH tena nAMzato bAdhaH, sambhavadvizuddhayo = vizuddhiprAgabhAvavantaH, saMsArizUnyatvaprasaGgAditi prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamAdityarthaH // 99 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 aSTasahastrItAtparyavivaraNam zuddhyazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivat / sAdhanAdI tayorvyaktI svabhAvo'tarkagocaraH // 100 // [bhavyatvAbhavyatvayorlakSaNam] zuddhistAvajjIvAnAM bhavyatvaM keSAJcitsamyagdarzanAdiyogAnnizcIyate / azuddhirabhavyatvaM tadvaiparItyAt sarvadA pravartanAdavagamyate chadmasthaiH, pratyakSatazcAtIndriyArthadarzibhiH / iti (bhA0) bhavyetarasvabhAvau zuddhyazuddhI jIvAnAM / (bhA0) teSAM sAmarthyAsAmarthya zaktyazaktI iti yAvat / te (bhA0) mASAdipAkyAparazaktivat sambhAvyete sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAt / tatra zuddhervyaktiH sAdistadabhivyaJjakasamyagdarzanAdInAM sAditvAt / etenAnAdiH sadAzivasya zuddhiriti pratyuktaM pramANAbhAvAd dRSTAtikramAdiSTavirodhAcca / azuddhaH punarabhavyatvalakSaNAyA vyaktiranAdistadabhivyaJjakamithyAdarzanAdisantaterAditvAt / paryAyApekSayApi zakteranAditvamiti cet, na, dravyApekSayaivAnAditvasiddheH / iti (bhA0) zakteH prAdurbhAvApekSayA sAditvam / tataH zaktirvyaktizca syAtsAdiH, syAdanAdirityanekAntasiddhiH / yadi vA jIvAnAm / (bhA0 ) abhisandhinAnAtvaM zuddhyazuddhI / svanimittavazAt samyagdarzanAdipariNAmAtmako'bhisandhiH zuddhiH, mithyA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tayorvyaktI iti, guNanimittasAhajikakSayopazamAdhInakAryaprAdurbhAvaparyAyAvityarthaH / nanu nikSeparUpamupeyopAyatattvagrAhakamupAyAntaramastIti pramANanayairevetyavadhAraNaM kuta ityA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 100] 649 darzanAdipariNAmAtmako'zuddhirdoSAvaraNahAnItaralakSaNatvAtteSAM zuddhyazuddhi (bhA0) zaktyoriti bhedamAcAryaH prAha, tato'nyatrApi / bhavyAbhavyAbhyAM bhavyeSveva / / (bhA0) sAdyanAdI prakRtazaktyorvyaktI / samyagdarzanAdyutpatteH pUrvamazuddhyabhivyakte mithyAdarzanAdisantatirUpAyAH kathaJcidanAditvAt, samyagdarzanAdyutpattirUpAyAH punaH zaktyabhivyakteH sAditvAt / [svabhAvo'tarkagocaraH iti tasya samarthanaM kurvanti AcAryAH / ] (bhA0) kutaH zaktipratiniyama iti cet, tathAsvabhAvAditi brUmaH / (bhA0) na hi bhAvasvabhAvAH paryanuyoktavyAH, teSAmatarkagocaratvAt / nanu pratyakSeNa pratIte'rthasvabhAvairuttaraM vAcyaM sati paryanuyoge, na punarapratyakSe, atiprasaGgAditi cet, na, anumAnAdibhirapi pratIte vastuni bhAvasvabhAvairuttarasyAvirodhAt pratyakSavadanumAnAderapi pramANatvanizcayAt / tataH paramAgamAtsiddhaprAmANyAt prakRtajIvasvabhAvAH pratItimanusaranto na tarkagocarA yataH paryanuyujyante, tarka gocarANAmapyAgamagocaratvena paryanuyogaprasaGgAt tadvatpratyakSaviSayANAmapi, iti na pratyakSAgamayoH svAtantryamupapadyeta tarkavat / tadanupapattau ca nAnumAnasyodayaH syAt, dharmipratyakSAdeH pratijJAyamAnAgamArthasya ca pramANAntarApekSatvAdityanavasthAnAt / tataH sUktaM-karmabandhAnurUpatve'pi kAmAdiprabhavasya bhAvasaMsArasya dravyAdisaMsArahetoH pratimuktItarasiddhirjIvAnAM zuddhayazuddhivaicitryAditi // 10 // nanu cope yatattvasya sarvajJatvAderupAyatattvasya jJApakakArakavikalpasya hetuvAdadaivAdeH pramANanayaireva kAtsnryaikadezato'dhigamaH kartavyo nAnyathA tadadhi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - zaGkAyAmAha-anyatheti anyaprakAreNa yAni tadadhigamopAyAntarANi nikSepanirdezasvAmitvAdIni teSAmatraiva pramANanayayorevAntarbhAvAdabhimatAnabhimatopAdAnatyAgaphalopadezarUpatvena Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 aSTasahastrItAtparyavivaraNam gamopAyAntarANAmatraivAntarbhAvAt, pramANanayairadhigama iti vacanAt [tattvA0 1.6] / tatra pramANameva tAvadvaktavyaM, tatsvarUpAdivipratipattisadbhAvAt tannirAkaraNamantareNa tadadhyavasAyAnupapatteH, iti bhagavatA pRSTA ivAcAryAH prAhu: tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // 101 // [tattvajJAnaM pramANamiti pramANalakSaNasya nirdoSatvamasti / ] pramANalakSaNasaGkhyAviSayavipratipattiranena vyavacchidyate / tattvajJAnaM pramANam iti vacanAdajJAnasya nirAkAradarzanasya sannikarSAdezcApramANatvamuktaM, tasya svArthAkArapramitiM prati sAdhakatamatvAnupapatteH, jJAnasyaiva svArthAkAravyavasAyAtmanastatra sAdhakatamatvAt / na hi svArthAkAravyavasAyazUnyaM nivizeSavastumAtragrahaNaM darzanamindriyAdisannikarSamAtraM zrotrAdivRttimAtraM vA yathoktaparicchittiM prati sAdhakatamaM, tadbhAvAbhAvayostasyAstadvattApAyAt / yadbhAve hi pramiterbhAvavattA yadabhAve cAbhAvavattA tattatra sAdhakatamaM yuktaM, bhAvAbhAvayoIyostadvattA sAdhakatamatvam iti vacanAt [ ] / na caitaddarzanAdiSu sambhavati, tadbhAve'pi svArthapramiteH kvacidabhAvAt, saMzayAderanyathAnupapadyamAnatvAt, tadabhAve'pi ca vizeSaNajJAnAdvizeSyapramiteH sadbhAvopagamAt / nanu jJAnasyApyevaM sAdhakatamatvaM mA bhUt saMzayAdijJAne satyapi yathArthapramiterabhAvAt tadabhAve'pi ca bhAvAditi cet, na, tattvagrahaNAt / tattvajJAnaM pramANamiti hi nigadyamAne mithyAjJAnaM saMzayAdi matyAdyAbhAsaM vyavacchidyate / tato'sya sAdhakatamatvaM yathoktamupapadyate eva / nanvevamapi tattvajJAnAntarasya prameyasya pramAtuzcAtmanaH svArthapramitiM prati sAdhakatamatvAt pramANatvaM kuto na bhavediti cet, na, tasya karmatvena kartRtvena ca sAdhakatamatvAsiddhestatsiddhau karaNatvaprasaGgAt / karaNasya tattvajJAnAtmanaH pramANatve ko virodhaH ? tadevaM sakalapramANavyaktivyApi sAkalyenApramANavyaktibhyo vyAvRttaM pratItisiddhaM tattvajJAnaM pramANalakSaNaM, tasya - aSTasahastrItAtparyavivaraNam teSAM tadrUpatvAditi bhAvaH // 100 // tasya tattvajJAnAntarasyAtmanazca, tadevamityAdi sakaletyAdivizeSaNatrayeNa krameNA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 101] 651 sunizcitAsambhavabAdhakatvAt, sambhavabAdhakasya, saMzayitAsambhavabAdhakasya, kadAcitkvacitkasyacinnizcitAsambhavabAdhakasya ca pramANatvAyogAt, pravRttisAmarthyasyArthavatkriyAprApteraduSTakAraNajanyatvasya lokasaMmatatvasya ca pramANalakSaNasya tattvArthazlokavAtike prapaJcato'pAstatvAt / [yadi tattvajJAnaM sarvathA pramANaM bhavettarhi anekAnte virodho bhaviSyatIti kathane sati jainAcAryAH samAdadhate / ] nanu ca tattvajJAnasya sarvathA pramANatvasiddheranekAntavirodha iti na mantavyaM, (bhA0 ) buddheranekAntAt, yenAkAreNa tattvaparicchedastadapekSayA prAmANyamiti nirUpaNAt / (bhA0) tena pratyakSatadAbhAsayorapi prAyazaH saGkIrNaprAmANyetarasthitirunnetavyA, prasiddhAnupahatendriyadRSTerapi candrArkAdiSu dezapratyAsattyAdyabhUtAkArAvabhAsanAt, tathopahatAkSAderapi saGkhyAdivisaMvAde'pi candrAdisvabhAvatattvopalambhAt / kathamevaM kvacitpramANavyapadeza eva kvacidapramANavyapadeza eveti niyatA lokavyavasthitiriti ? ucyate / (bhA0 ) tatprakarSApekSayA vyavapadezavyavasthA gandhadravyAdivat / yathA ca pratyakSasya saMvAdaprakarSAtpramANavyapadezavyavasthA pratyakSAbhAsasya ca visaMvAdaprakarSAdapramANatvavyapadezavyavasthitiH gandhAdiguNaprakarSAtkastUrikAdergandhadravyAdivyapadezavyavasthA tadvyavahAribhirabhidhIyate / aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAptyativyAptyasambhavadoSaparihAraH / bhASye buddheranekAntAditi buddheH prAmANyaM pratyanekAntAdityarthaH / tadeva spaSTayati-yenAkAreNeti / prasiddhetyAdi tathA ca pramANe'pi kvacid bhUtabhAsamAnaparyAyAvacchedenApramAjanakatvarUpAprAmANyasyApramANe'pIdantAdyavacchedena dhArAvAhiphalamapekSya prAmANyasyobhayatra ca svasaMvedanAMze samuccaye aMzAvalambitvAMze ca Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0 ) tathAnumAnAderapi kathaJcinmithyApratibhAse'pi tattvapratipattyaiva prAmANyamanyathA 652 cAprAmANyamityanekAntasiddhiH / ( bhA0 ) ekAntakalpanAyAM tu nAntarbahistattvasaMvedanaM vyavatiSTheta tathAgatamate / (bhA0) svayamadvayAderdvayAdipratibhAsanAdrUpAdisvalakSaNAnAM ca tathaivAdarzanAdyathA vyAvarNyante / svasaMvedanasya saMvinmAtre pramANatve'pi tadadvayakSaNikaparamANurUpe viparyayapratibhAsAdapramANatvakalpanAyAM kathamekAntahAnirna syAt yatpramANaM tat pramANameveti ? rUpAdidarzanasya ca rUpAdimAtre pramANatve'pi sthUlasthirasAdhAraNAkArapratibhAsasya bhrAntatvAdapramANatAyAM kathamekAntasiddhiH ? tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNa [pra. vA. 3.44] iti (bhA0 ) tadavizeSopalambhAbhyupagame'pi / bhrAnternizcIyate neti sAdhanaM saMpravartate [pra. vA. 3.44] iti vacanAt tadvyavasAyavaikalyaM siddhameva / ( bhA0 ) tatra ca tadvyavasAyavaikalye vA dAnahiMsAdicitte / aSTasahastrItAtparyavivaraNam pramAtvApramAtvobhayasAmrAjyAdanekAntavyavasthA sughaTeti siddham / kathaJcinmithyApratibhAse'pIti vAsanAvizeSAdvahnimattvAdisaMsargAMze mithyApratipattAvapi, saMvAdotkarSAttatra prAmANyavyavasthitiranyathA netyarthaH / laukikavyavahAramapekSya cedamucyate lokottarantu prAmANyamanekAntavAsanopanItAnantadharmAtmakavastvagAhitvena saMzayAdAvapi samyagdRSTeriti "mahAbhASyaprasiddhaM vivecitamadhyAtmasArAdAvasmAbhiH / dRSTa evAkhilo guNa iti arthAnAM niraMzatvasiddherityarthaH / siddhameveti pratyakSasya nirvikalpakatvAdityarthaH / tatra ca rUpAdi Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 10-kA0 101] 653 (bhA0) kvaciddharmAdharmasaMvedanavat parokSatvopapatteH tattrirUpaliGgabalabhAvinAmapi (bhA0) vikalpAnAmatattvaviSayatvAt kutastattvapratipattiH ? / maNipradIpaprabhayormaNibuddhayAbhidhAvataH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // [pra. vA. 2.57] yathA tathA'yathArthatve'pyanumAnAvabhAsayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam // iti [pra. vA. 2.58] (bhA0) maNipradIpaprabhAdRSTAnto'pi svapakSaghAtI, maNipradIpaprabhAdarzanasyApi saMvAdakatvena prAmANyaprAptyA pramANAntarbhAvavighaTanAt / kathaM pramANe evetyavadhAraNaM ghaTate ? / (bhA0) na hi tatpratyakSaM svaviSaye visaMvAdanAt zuktikAdarzanavadrajatabhrAntau / tatrApratipannavyabhicArasya yadeva mayA dRSTaM tadeva mayA prAptamityekatvAdhyavasAyAdvisaMvAdanAbhAvAnmaNiprabhAyAM maNidarzanasya pratyakSatve timirAzubhramaNinauyAnasaMkSobhAdyAhitavibhramasyApi dhAvaddavAditarudarzanasya pratyakSatvaprasaGgAdabhrAntamiti vizeSaNamadhyakSasya na syAt / dhAvatAM darzanAdavasthitAnAmagAnAM prAptevisaMvAdAt bhrAntatvasiddhestasyApratyakSatve kuJcikAvivare maNiprabhAyAM maNerdarzanAdapavarakAbhyantare'pariprApteH kathamiva tasyAbhrAntatA yujyeta ? iti na pratyakSaM tatsyAt / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam darzane ca, parokSatvopapatteriti vikalpaliGgAnumeyatvAdityarthaH / atattvaviSayatvAt= tucchasAmAnyagocaratvAt, maNipradIpaprabhayoriti maNiprabhAyAM pradIpaprabhAyAM cetyarthaH / maNiprabhAdarzanasya prAmANyaprAptAvapi pratyakSe'numAne cAntarbhAvasambhavAnna pramANadvayavibhAgavyAghAto bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha bhASye-na hi tatpratyakSamityAdi / svaviSaya iti dIpaprabhAMza ityarthaH / yadaMze saMvAdastadaMze prAmANyamabAdhamiti matvA''ha vRttikRt-tatretyAdi / yatprakAreNa visaMvAdastatprakAreNa bhramatve tvabhyupagamyamAne prakRte'pi tattulyamityAhadhAvatAmityAdi / kuJcikAvivare dvArapravezavivare, mAbhUnmaNiprabhAyAM maNijJAnaM pratyakSam, Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam ( bhA0 ) nApi laiGgikaM liGgaliGgisambandhApratipatteranyathA dRSTAntetarayorekatvAt kiM kena kRtaM syAt ? tadetena pratipannavyabhicArasya / 654 ya itthaM pratibhAsaH syAt sa na saMsthAnavarjitaH / evamanyatra dRSTatvAdanumAnaM tathA sati // iti [ ] prajJAkaramatamapyapAstaM, svayamasiddhena dRSTAntena sAdhyasiddherakaraNAt / kadAcitsaMvAdAt pratyakSatvenaiva maNiprabhAyAM maNidarzanasya dRSTAntatvamayuktaM / ( bhA0 ) kAdAcitkArthaprApterArekAderapi sambhavAt, pratyakSatvaprasakteH / sarvadA saMvAdAttasya pratyakSatvamudAharaNatvaM cetyapyasAraM, tadasiddheH / ( bhA0 ) na hi mithyAjJAnasya saMvAdanaikAntaH sambhavati, virodhAt / nanvanumAnasya saMbhavatyevAvastuviSayatvena mithyAjJAnasyApi sarvadA saMvAdanaM liGgajJAnavat pAramparyeNa vastuni pratibandhAt / taduktaM aSTasahastrItAtparyavivaraNam AnumAnikaM tadbhaviSyatItyAzaGkAyAmAha - nApi laiGgikamityAdi / kiM kena kRtaM syAditi na kenacit kiJcidityarthaH / pratipannavyabhicArasyeti maNyutpattipradeza ityarthaH / ya itthamiti atra prayogazcAyaM - mamAyaM pratibhAso maNisaMsthAnavAn evaMpratibhAsatvAt saMpratipannapratibhAsavaditi / svayamasiddheneti anyatrApi maNiprabhApratibhAse maNisaMsthAnaviSayatvasyAsiddheH parvato vahnirityasyeva maNiprabhAyAmayaM maNirityasya laiGgikajJAnasyApi bhramarUpatAyAH sarvasiddhatvAcca / etena kuJcikApavaparakasAdhAraNasthUladezapakSakamaNyanumAnam apAstam, abhedAnumitereva vicAryatvAt / pratyakSatvaprasakteH pratyakSapramANatvaprasakteH / sambhavatyevetyatra saMvAdanaikAnta iti yogaH / anantara liGgajJAnavat dhUmadarzanAnantaradhUmajJAnavat, pAramparyeNeti agnisvalakSaNAddhUmasvalakSaNaM tato dhUmanirvikalpaM tato dhUmavikalpa utpadyata ityevamutpattipAramparyaM bodhyam / arthaprApakatvaM ca liGgajJAnasya 1. saMvAdanaM iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 101] liGgaliGgidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAttadAbhAsaM zUnyayorapyavaJcanam // [ta zlo. vA. 1.11.13] iti kazcit so'pyanAlocitAbhidhAyI, sarvadA saMvAdinaH pratyakSavanmithyAjJAnatvavirodhAt / 655 ( bhA0) tathA na laiGgikaM sarvathaivAvisaMvAdakatvAt / na hi tadAlambanaM bhrAntaM prApye'pi vastuni bhrAntatvaprasaGgAt / prApye tasyAvisaMvAdakatve svAlambane'pyavisaMvAdakatvam, iti kathaM na sarvathaivAvisaMvAdakatvamanumAnasya ? sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayatvaprasiddheH pratyakSavat, anyathA pramANatvAyogAt / ( bhA0 ) tasmAt sUktaM tattvajJAnameva pramANaM kAraNasAmagrIbhedAt pratibhAsabhede'pIti / na hyanumAnasya vastuviSayatvAdvizadapratibhAsanamApAdayituM zakyaM, vidUrasthapAdapAdidarzanenAvizadapratibhAsena vyabhicArAt / pRthagjanapratyakSasyApi yogipratyakSavadasambhavAt sakalasamAropatvaprasaGgAt svalakSaNaviSayatvAvizeSAt / tadavizeSe'pi yogItarapratyakSayoH kAraNasAmagrIvizeSAdvizeSaparikalpanAyAM tata eva pratyakSAnumAnayorapi pratibhAsavizeSo'stu sarvathA bAdhakAbhAvAt / ( bhA0 ) pramANameva vA tattvajJAnaM nAmetyavadhAraNamanumantavyaM, phalajJAnasyApi svAvyavahitaphalApekSayAM pramANatvopayogAt / aSTasahastrItAtparyavivaraNam svaviSayaprAptidvArA tatpratibaddhasAdhyaprAptiparamparayeti bodhyam / tadAbhAsa zUnyayorapi= avastusAmAnyagocarayorapi, tathA = mithyA, yAvadaprAptaM tAvadvidheyamityanUdya vidheyabhAve kAmacAramabhipretyAha bhASyakRt pramANameva vetyAdi / phalajJAnasyApi = phalIbhUtajJAnasyApi pramANatvopagamAditi dhArAvAhikaprAmANyavyavasthiterityarthaH / anirNItanirNayA 1. tadAbhAsaM iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. pramANatvopayogAd iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) tataH svalakSaNadarzanAnantarabhAvinastattvavyavasAyasya pramANatvopapatteH pratyakSamanumAnamiti pramANa evetyAdyavadhAraNaM pratyAcaSTe saugatAnAM, tasya pratyakSAnumAnAbhyAM pramANAntaratvAt / na hIndriyavyavasAyo'pramANamavisaMvAdakatvAt / (bhA0) anadhigatArthAdhigamAbhAvAttadapramANatve laiGgikasyApi mA bhUt pramANatvaM, (bhA0) vizeSAbhAvAt / anadhigatatvasvalakSaNAdhyavasAyAdanumiteratizayakalpanAyAM prakRtasyApi na vai pramANatvaM pratiSedhyamanirNItanirNayAtmakatvAt kSaNabhaGgAnumAnavat / / kSaNikatvAnumAnasya hyanizcitAdhyavasAya evAnadhigatasvalakSaNAdhyavasAya: / sa ca dhvanidarzanAnantarabhAvino vyavasAyasyAstIti yuktaM pramANatvam / (bhA0) dhvanerakhaNDazaH zravaNAdadhigamo'pi prAthamakalpikastattvanirNItireva, tadvazAt tattvavyavasthAnAnniItereva mukhyapramANatvopapatteH / (bhA0) tadatyaye dRSTerapi visaMvAdakatvena prAmANyAnupapatteradarzanAnatizAyanAttadarzanAbhAve'pi tattvanizcaye tadanyasamAropavyavacchedalakSaNe pramANalakSaNAGgIkaraNAt / [saugataH smRti pramANaM na manyate kintu jainAcAryAH tasyAH pramANatvaM sAdhayanti / ] nanu nizcitArthamAtrasmRterapyevaM pramANatvApatteratiprasaGga iti cet, na, pramitivizeSAbhAvetarapakSAnatikramAt / prathamapakSe (bhA0) kvacitkutazciddhUmaketulaiGgikavannirNItArthamAtrasmRteradhi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - tmakatvAt nirvikalpakAnizcitanIlAdinizcayAtmakatvAt, adhigamo'pi nirvikalpakAnantarasamudbhUto vyavasAyo'pi, prAthamikakalpiko =mukhyavRttyA pramANabhUtaH, dhUmaketu 1. prAthamika iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 kA 0 101] gatArthAdhigamAt prAmANyaM mA bhUt, pramitivizeSAbhavat / dvitIyapakSe punariSTaM prAmANyamanusmRteH, pramitivizeSasadbhAvAt / ( bhA0 ) prakRtanirNayasya prAmANye hi na kiJcidatiprasajyate / dRSTasyApyanizcitasya nizcayAt, pratyakSato nizcite dhUmaketau jvAlAdivizeSAddhUmaketulaiGgikasmRtau tu vizeSaparicchitterabhAvAdaprAmANyanidarzanAt / paricchittivizeSasadbhAve'pi sAkalyena smRteraprAmANyakalpanAyAmanumAnotthAnAyogaH, sambandhasmRterapramANatvAt, tasyA api laiGgikatvena prAmANye parAparasambandhasmRtInAmanumAnatvakalpanAdanavasthAnAt sambandhasmRtimantareNAnumAnAnudayAt / sudUramapi gatvA sambandhasmRterananumAnatve pramANatve ca siddhaM smRterUpayogavizeSAt pramANatvamavisaMvAdAdanumAnavat / tacca yathA pratyakSamanumAnamiti pramANe evetyavadhAraNaM pratyAcaSTe, tathA trINyeva pramANAni catvAryeva paJcaiva SaDevetyavadhAraNamapi, smRterAgamopamAnArthApattyabhAveSvanantarbhAvAt, tadanantarbhAve'numAnAntarbhAvavadanavasthAnAnuSaGgAdAgamAdyudayavirodhAt, zabdAdismRtimantareNa tadanupapatteH / yadi punarAgamAdyutthApakasAmagrItvAcchabdAdismRterAgamAdipramANatvamapyurarIkriyate tadA zabdAdipratyakSasyApi tatsAmagrItvAdAgamAditvaprasaGgaH / tathA ca smRtivanna pratyakSaM pramANAntaraM syAt / pramANAntaratve vA smRterapi pramANAntaratvaM, darzanAnantarAdhyavasAyavat / (bhA0 ) anirNIte'pi kathaJcidatizAyanAdanumAnavat / [pratyabhijJAnamapi pRthak pramANameva iti jainAcAryAH sAdhayanti ] evaM ( bhA0 ) pratyabhijJAnaM pramANaM, vyavasAyAtizayopapatteH / pratyakSAdivat / 657 aSTasahastrItAtparyavivaraNam laiGgikavaditi pratyakSanizcite'gnau tadanumitivadityarthaH / jvAlAdivizeSAditi jvAlAdivizeSasya dhUmaketusambandhitvena grahAdekasambandhijJAne'parasambandhismaraNasyautsargikatvAditi bhAvaH / smRterupayogavizeSAt pramANamiti sambandhasmaraNAdervyAptipratyabhijJAnAdiphalopa1. pramANatvamiti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) tatsAmarthyAdhInatvAtpramANatvasthite: avisaMvAdasyApi svArthavyavasAyAtmakatvAt / (bhA0) anyathA hi visaMvAdaH syAtsaMzayAdivat / na cedaM pratyabhijJAnamavyavasAyAtmakaM, tadvadevedaM tatsadRzamevedamityekatvasAdRzyaviSayasya dvividhapratyabhijJAnasyAbAdhitasyArekAdivyavacchedenAvagamAt, bAdhyamAnasyApramANatvopapattestadAbhAsatvAt / na ca sarvaM pratyabhijJAnaM bAdhyamAnameva, pratyakSasya tadviSaye pravRttyasambhavAdabAdhakatvAdanumAnasyApi tadviSayaviparItasarvathAkSaNikavisadRzavastuvyavasthApakasya nirastatvAttadbAdhakatvAyogAt / tataH pratyabhijJAnaM tattvajJAnatvAtpramANaM pratyakSavat / [tarkajJAnamapi pRthakpramANameveti sAdhayanti jainAcAryAH] evaM (bhA0) liGgaliGgisambandhajJAnaM pramANamanizcitanizcayAdanumAnavad / sattvakSaNikatvayodhUMmatatkAraNayorvA sAkalyena vyAptipratipattau na pratyakSamutsahate, sannihitArthAkArAnukAritvAt / indriyajamAnasasvasaMvedanapratyakSasya yogipratyakSasya / (bhA0) aparIkSAkSamatvAcca / nAnumAnamanavasthAnuSaGgAt / sudUramapi gatvA tadubhayavyatiriktaM vyavasthAnimittamabhyupagantavyam / tadasmAkamUhAkhyaM pramANamavisaMvAdakatvAt samAropavyavacchedakatvAdanumAnavat / na coha: sambandhajJAnajanmA, yato'navasthAnaM syAdaparAparohAnusaraNAt, tasya pratyakSAnupalambhajanmatvAt pratyakSavat, svayogyatayaiva svaviSaye pravRtte / sambandhajJAnamapramANameva, pratyakSAnupalambhapRSTabhAvivikalpatvAd gRhItagrahaNAt, aSTasahastrItAtparyavivaraNam yoge prAmANyamityarthaH / phalIbhUtasmRterapi yAthArthyaM tu viSayAbAdhAdeva durnivAraM, tasyAH pramAtvasyAnubhavapramAtvapAratantrye'pi vyAptijJAnapramAtvaparatantrAnumitipramAtvavadavirodhAt, tadvadeva yAcitakamaNDananyAyenAyathArthatvAvyavasthiterityAdikamupapAditamanyatra / tasyeti Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA0 101] 659 sambandhapratipattau pratyakSAnupalambhayoreva bhUyaH pravartamAnayoH pramANatvAdityeke, te'pyasamIkSitavAcaH, kathaJcidapUrvArthaviSayatvAdUhAkhyavikalpasya pramANatvopapatteH pratyakSAnupalambhayoH sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcca vyAptau pravRttyasambhavAt / yadi punarapramANameva vyAptijJAnaM sambandhaM vA vyavasthApayettadA pratyakSamanumAnaM cApramANameva svaviSayaM vyavasthApayet kiM tatpramANatvasAdhanAyAsena ? liGgaliGgisambandhapratipattirarthApatterityanye / teSAmapi sambandhajJAnapUrvakatve'rthApatterApattyantarAnusaraNAdanavasthA / tadapUrvakatve svayamanizcitAnanyathAbhavanasyArthApattyudayatvaprasaGgaH, parasparAzrayaNaM ca, satyanumAnajJAne tadanyathAnupapattyA sambandhajJAnaM. sati ca sambandhajJAne'numAnajJAnamiti naikasyApyudayaH syAt / na cAnyatsambandhArthApattyutthApakamastyanumAnajJAnAd yena parasparAzrayaNaM na syAt / etenopamAnAdeH sambandhapratipattiH pratyuktA / tasmAd (bhA0) upamAnAdikaM pramANAntaramicchatAM tattvanirNayapratyavamarzapratibandhAdhigamapramANatvapratiSedhaH prAyazo vakturjaDimAnamAviSkaroti / iti pratyakSaM parokSamityetad dvitayaM pramANam abhyupagantavyam / (bhA0 ) arthApattyAderanumAnavyatireke'pi, parokSe'ntarbhAvAt / taduktaM pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhAzritamaviplavam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saGgrahaH // [ ] aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasya sarvopasaMhAreNa vyAptijJAnAdirUpohasya, pratyakSAnupalambhajanyatvAd vizeSAnvayavyatirekagrahasAmAnyavyabhicAranirNayajanyatvAt, avicArakatvAcceti uhopayoge tu lAghavAdivicArasyApi pravezAnna doSa iti bhAvaH / anumAnavyatireke 'pIti, apirasvarasadyotakaH, tena tattvato'rthApattyAderanumAnAdAvevAntarbhAva ityuktaM bhavati / vidheti 1. janmatvAditi aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam tataH sUktamidamavadhAraNaM pramANameva tattvajJAnamiti, pratyakSaparokSatattvajJAnavyaktInAM sAkalyena pramANatvopapatteH / 660 [jJAnAnAM vizeSalakSaNaM viSayaM ca spaSTayantyAcAryAH ] ( bhA0 ) tatra sakalajJAnAvaraNaparikSayavijRmbhitaM kevalajJAnaM yugapatsarvArthaviSayam / karaNakramavyavadhAnAtivartitvAt yugapatsarvabhAsanam / tattvajJAnatvAtpramANam / ( bhA0 ) tathoktaM, 'sarvadravyaparyAyeSu kevalasya' iti sUtrakAraiH [tattvA0 1.29] kevalajJAnadarzanayoH kramavRttittvAt cakSurAdijJAnadarzanavadyugapatsarvabhAsanamayuktamiti cet, na tayoryaugapadyAt, tadAvaraNakSayasya yugapadbhAvAt, mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam iti [10.1] atra prathamaM mohakSayastato jJAnAvaraNAditrayakSayaH sakRditi vyAkhyAnAt / ( bhA0) tajjJAnadarzanayoH kramavRttau hi sarvajJatvaM kAdAcitkaM syAd / darzanakAle jJAnAbhAvAttatkAle ca darzanAbhAvAt / satataM ca bhagavataH kevalinaH sarvajJatvaM sarvadarzitvaM ca sAdyaparyavasite kevalajJAnadarzane iti vacanAt [ ] / aSTasahastrItAtparyavivaraNam indriyanoindriyasvasaMvedanabhedAt / zritamaviplavamiti abhrAntatvaM zritamityarthaH / // kevalajJAnadarzanopayogadvayavAdaH // satataM ceti, atra vadanti zrIjinabhadragaNikSamA zramaNAnuyAyinaH kramikajJAnadarzanopayogadvayAbhyupagame'pi kevalinaH sarvajJatvasarvadarzitvayoH sAtatyasya sAdyaparyavasitatvasya ca labdhyapekSayA na virodho, matijJAnazrutajJAnayorapi SaTSaSTisAgaropamasthitikatvasyetthamevopapAdanAt, upayogasthiterutkarSato'pyantarmuhUrttaparimANatvAdeva sAmagrIdvayasamAje'pyekadA kevalajJAnadarzanadvayAnutpAde matizrutayoreva dRSTAntatvAt, saha dvau na sta upayoga ityA - vacanAdeva ca kevalajJAnopayogakAle kevaladarzanopayogAt, tasya chadmasthopayogaviSayatvena saGkocakaraNe bIjAbhAvAt, svabhAvahetorubhayatrAvizeSAdAdau kevalajJAnopayogotpAde ca sarvA labdhayaH sAkAropayogopayuktasyaiva bhavanti iti [ ] vacanasyaiva vinigamakatvAt, tadanantaraM kevaladarzanopayogotpAdasya cArthasiddhatvAt, tadanantaraM kramikopayogadvayadhArAyAzca svarasata eva - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari010-kA. 101] 661 (bhA0) kutastatsiddhiriti cennirloThitametat sarvajJasiddhiprastAve, na punarihocyate / kevalajJAnadarzanayoryugapadbhAvaH kutaH siddha iti cet (bhA0) sAmAnyavizeSaviSayayorvigatAvaraNayorayugapatpratibhAsAyogAt pratibandhakAntarAbhAvAt / sAmAnyapratibhAso hi darzanaM vizeSapratibhAso jJAnam / tatpratibandhakaM jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM ca yadudayAdasmadAdeH kevalajJAnadarzanAnAvirbhAvaH / tayozca yugapadAtmavizuddhiprakarSavizeSAt parikSayasiddheH kathamivAyugapatpratibhAsanaM sAmAnyavizeSayoH syAt ? prakSINAzeSamohAntarAyasya pratibandhAntaraM ca kathamiva sambhAvyeta, yena yugapattadvitayaM na syAt ? astu nAma kevalaM tattvajJAnaM yugapatsarvabhAsanaM, matizrutAvadhimanaHparyayajJAnaM tu kathamityucyate / (bhA0) zeSaM sarvaM kramavRtti, prakArAntarAsambhavAt / tena kramabhAvi ca yanmatyAditattvajJAnaM tadapi pramANamiti vyAkhyAtaM bhavati, - aSTasahasrItAtparyavivaraNam pravRtteH, kSaNadvayotpannajJAnadarzanopayogAnuvRttyabhyupagamasya ca virodhenaiva nirastatvAt, utpattau virodho na tu sthitAvityasya ca vaktumazakyatvAt / vastutaH kevaladarzane kevalajJAnopayogasahakRtadarzanAvaraNakSayasya kevalajJAne ca kevalajJAnAnyopayogasahakRtakevalajJAnAvaraNakSayasya hetutvAnnAze ca RrjusUtranayAvalambanena pratiyogina eva tathAtvAt kevalinaH kSaNikopayogadvayadhArAyAM na kApyanupapattiH / vyavahAranayAvalambanena nAzahetvanabhyupagame'pi kramikAdyopayogadvayamuktahetusamAjAddurnivArameva, anyathA samUhAlambanaikopayogApatteriti bhAvanIyam, sphuTaM ca sUtre tatra tatra kevalinaH siddhasya caikadaikataropayoga eva pratipAdita iti kiM viparItayuktibhiriti ? / atra ca kevalino yugapadupayogadvayamiti zrIsiddhasenAcAryANAM mataM, krameNeti pUjyazrIjinabhadragaNikSamAzramaNAnAM? vRttivizeSAt kevalajJAna eva darzanatvaM paribhASyate, na tu matijJAnAdiyadarzanopayogo'pi jJAnAt pRthakkazcit sambhavati kevalinaH / taduktaM cakSurvadviSayAkhyAtiravadhijJAnakevale / zeSavRttivizeSAttu, te mate jJAnadarzane // 1 // iti, [dvAtriMzikA 10-30] Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 aSTasahastrItAtparyavivaraNam matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnaM / tatpramANe iti sUtrakAravacanAt [tattvA0 1.910] / nanu ca matyAdijJAnacatuSTayamapi yugapadiSyate, tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH iti sUtrasadbhAvAditi [tattvA0 1.30] na zaGkanIyaM, matyAdijJAnAnAmanupayuktAnAmeva yaugapadyavacanAt saha dvau na staH upayogau ityArSavacanAt [ ] / chadmasthajJAnadarzanopayogApekSayA tadvacanamiti cet, naivaM vizeSAnabhidhAnAt / sAmAnyacodanAzca vizeSeSvavatiSThante iti nyAyAt tadvizeSagatiriti cet, na, anyathApi vizeSagatisambhavAt, tannaiveti, pramANAbhAvAt / 'kvacidAtmani matyAdijJAnAni sopayogAni yugapatsambhavanti sakRtsannihitasvaviSayatvAt dIrghazaSkulIbhakSaNAdau cakSurAdijJAnapaJcakavadityanumAnAdiSTavizeSagatirastu / na cedamudAharaNaM sAdhyavikalaM cakSurAdijJAnAnAM kramavRttau parasparavyavadhAnAdvicchedopalakSaNaprasaGgAt, prasiddhakramabhAvirUpAdijJAnavaditi' na mantavyaM / (bhA0) cakSurAdijJAnapaJcakasyA'pi parasparavyavadhAne'pi vicchedAnupalakSaNaM, kSaNakSayavat tAthAgatasya syAt / teSAM (bhA0) yaugapadye hi santAnabhedAt parasparaparAmarzAbhAvaH santAnAntaravat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasmAt kevalajJAnasya eva ekopayogaH kevalina iti niSkRSTaM siddhasenAcAryANAmeva mataM, mallavAdiprabhutInAM vA, etacca trayamapi RjusUtra-vyavahAra-saGgrahanayabhedAdavirodhena vyavasthApitamasmAbhirjJAnabindaura mahatA prabandheneti vyutpattyarthinA'trArthe sa eva grantho'nusandheyaH / ye tu bAlizA nayabhedena pravRtte'pyAcAryamatabhede zaGkAvyAkulitacetasaH zAsanameva nindanti, te'bhavyA dUrabhavyA vA, acAritriNa eva cAritrapratipattizcAritriNa eva vetyAdinayabhedenApyevaM jAtazAsanasaMzayasannipAtasya bhagavadbhiSagvareNApyapratIkAryatvApatteriti dig / tadvizeSagatiH= upayogapadasya chadmasthajJAnadarzanopayogaparatA, anyathA'pi chadmasthopayogamAtraviSayatvenApi, kvacidityAdirna mantavyamityantaM pUrvapakSagranthaH / cakSurAdItyAdi bhASyamuttaragranthaH / santAnabhedAdrUpajJAnasya jJAnasantAnAdibhedAt, parasparaparAmarzAbhAvaH, ya evAhamadrAkSaM sa eva spRzAmItyAdipratyabhijJAbhAvaH, syAditi zeSaH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari010-kA. 101] 663 ____ yaugapadye'pi santAnabhedAbhAve'kSamano'dhyakSayorapi yaugapadyamastu vizeSAbhAvAt / (bhA0) mAnasapratyakSe'pi cakSurAdijJAnAnantarapratyayodbhavena kazcidvizeSaH kramavRttau / cakSurAdijJAnavad / ( bhA0) vyavadhAnapratibhAsavikalpapratipatterasambhavAt / na ca cakSurAdijJAnapaJcakAtsahabhAvinaH kramabhuvAM tadanantarajanmanAM mAnasapratyakSANAM vyavadhAnena pratibhAsabhedapratipattirasti / teSAM laghuvRtteH kramabhAvitve'pi na vyavadhAnena pratibhAsavikalpAnAM pratipattiriti cet, tata evaM cakSurAdijJAnAnAmapi vicchedopalakSaNaM mA bhUt, kramabhAve'pi vizeSAbhAvAt / (bhA0) yaugapadye hi sparzAdipratyavamarzavirodhaH puruSAntaravat / jainAnAmapi kramabhAvazcakSurAdivedanAnAmupapanna eva / tadvanmatyAdijJAnAnAmapi sopayogAnAM kramabhAvo nirupayogAnAM tu yaugapadyamaviruddhaM / (bhA0) viSayasyAnekAntAtmakatvAt / tataH sopayogaM (bhA0) matijJAnAdi kramabhAvi (bhA0) syAdvAdanayalakSitaM pratipattavyaM / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam akSamano'dhyakSayoH= cakSurAdijJAnamAnasajJAnayoH, viSayasya=grAhyasya / anekAntAtmakatvAditi kramayugapadbhAveneti zeSaH / syAdvAdanayalakSitaM pratipattavyamiti tathA ca saMskRtapadamupalakSitaparamityarthaH / tayoH=nayasyAdvAdayoH / vastutaH saMskRtapadamAhitAtizayArthameva / tathA ca pratiniyataikAryAvadhAraNAtmakaM yanmatijJAnAdi tannayasaMskRtaM, yaccAnantadharmAtmakatvena viSayaparicchedi tatsyAdvAdasaMskRtaM, AdyaM laukikaM pramANaM, paramalaukikaM, nayasyAdvAdArthapratisandhAnajanitasaMskAropanayAdeva tayoviSayatAvizeSarUpAti Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 aSTasahastrItAtparyavivaraNam tasya nayopalakSitatvAt / (bhA0 ) kevalajJAnavat syAdvAdopalakSitatvAcca / kuta etaditi ced vikalasakalaviSayatvAt tayoH / tattvajJAnaM vA syAdvAdanayasaMskRtaM pratipattavyaM kramAkramabhAvitve katham ? tattvajJAnaM syAdakrama, sakalaviSayatvAt / syAt kramabhAvi, vikalaviSayatvAt / syAdubhayaM, tadubhayaviSayatvAt / syAdavaktavyaM, yugapadvaktumazakteH ityAdi, saptabhaGgyAH pramANanayavazAdupapatteH / athavA pratiparyAyaM syAdvAdanayasaMskRtaM pratipattavyaM, syAtpramANaM svArthapramiti prati sAdhakatamatvAt, syAdapramANaM pramANAntareNa prameyatvAt svato vA / athavA syAtsat, svarUpAdicatuSTayAt, syAdasat pararUpAdicatuSTayAt ityAdi yojanIyam // 101 // atha pramANaphalavipratipattinivRttyarthamAhuH-- upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH / pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare // 102 // kArikApAThApekSayA yugapatsarvabhAsanaM kevalamAdyaM, tasya vyavahitaM phalamupekSA / kutaH ? iti ced ucyate / (bhA0) siddhaprayojanatvAtkevalinAM sarvatropekSA / heyasya saMsAratatkAraNasya hAnAdupAdeyasya mokSatatkAraNasyopAttatvAt siddhaprayojanatvaM nAsiddhaM bhagavatAm / aSTasahastrItAtparyavivaraNam zayAdhAnopapatteriti yuktamAbhAti / tattvajJAnaM veti tathA ca dharmitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenAtra kramAkramaviSayasyAdvAdanayapravRttiryuktaiveti bhAvaH / syAdakramamiti kevalajJAnApekSayA, syAt kramabhAvIti matyAdijJAnApekSayA // 101 / / sarvatropekSA svaviSayamAtre jihAsopAditsArahitaH siddhayogaparimANa iti yAvat / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 - kA0 102] [bauddho bhagavati karuNAbuddhi manyate kintu jainAcAryAH karuNAyA mohasya paryAyaM kathayitvA niSedhayanti tathA kevalini upekSAphalaM kathamiti spaSTayanti ] 665 nanu ( bhA0 ) karuNAvataH paraduHkhajihAsoH kathamupekSA ? tadabhAve kathaM cAptiH ? iti cet, na, teSAM mohavizeSAtmikAyAH karuNAyAH sambhavAbhAvAt / (bhA0) svaduHkhanivartanavadakaruNayApi vRtteranyaduHkhanirAcikIrSAyAm / nanvasmadAdivad (bhA0 ) dayAlorevAtmaduHkhanivartanaM yuktam / tathA hi-yo yaH svAtmani duHkhaM nivartayati sa sa svAtmani karuNAvAn, yathAsmadAdiH / tathA ca yogI svAtmani saMsAraduHkhaM nivartayatIti yuktiH / na cAtra heturviruddho'naikAntiko vA, vipakSe sarvathApyabhAvAt bAdhakapramANasAmarthyAt, svasAdhyAvinAbhAvasiddheH / tathA hi-yaH svAtmanyakaruNAvAnna sa svaduHkhaM nivartayati, yathA dveSAderviSabhakSaka iti sAdhyavyAvRttau sAdhanavyAvRttinizcayAt / bhayalobhAdinAtmaduHkhanivartakairvyabhicArI heturiti cet, na teSAmapi karuNotpatteH / na hyAtmanyakaruNAvataH parato bhayaM lobho mAno vA sambhavati, tasyAtmakaruNAprayuktatvAt / bhayAdihetukA vA kasyacidAtmani karuNotpadyate / sotpannA satI svaduHkhaM nivartayati iti paraMparayA karuNAvAnevAtmaduHkhamanazanAdinimittaM nivartayati iti sAkSAtkaruNayAtmaduHkhanivartane pravartate tato na vyabhicAraH / etenAdRSTavizeSavazAdAtmani duHkhanivartanaparairvyabhicAracodanA nirastA, tataH karuNotpattereva tannivartanAt / tannAkaruNasyAtmaduHkhanivartanaM dRSTam / ( bhA0 ) ato'yamasamAdhiriti cet, na, svabhAvato svaparaduHkhanivartananibandhanatvopapatteH pradIpavat / aSTasahastrItAtparyavivaraNam mohavizeSAtmikAyA iti, mohAsukhasaMvegAnyahitayutatvena caturvidhAyA api karuNAyA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) na vai pradIpaH kRpAlutayAtmAnaM paraM vA tamaso duHkhahetoH (bhA0) nivartayatIti / kiM tarhi ? tathAsvabhAvAt / (bhA0) kalpayitvApi kRpAlutAM tatkaraNasvabhAvasAmarthya mRgyam / evaM hi paramparAparizramaM pariharet / tato niHzeSAntarAyakSayAdabhayadAnaM svarUpamevAtmanaH prakSINAvaraNasya paramA dayA / saiva ca mohAbhAvAdrAgadveSayorapraNidhAnAdupekSA / tIrthakaratvanAmodayAttu hitopadezapravartanAt paraduHkhanirAkaraNasiddhiH iti na buddhavatkaruNayAsya pravRttibhagavato, yenopekSA kevalasya phalaM na syAt / [ajJAnanivRttirjJAnasya phalamiti spaSTayanti jainAcAryAH / ] avyavahitaM tu phalamAdyasyAjJAnanivRttireva, svaviSaye matyAdivat / tathA hi ( bhA0 ) matyAdeH sAkSAt phalaM svArthavyAmohavicchedastadabhAve darzanasyApi sannikarSAvizeSAt kSaNapariNAmopalambhavadavisaMvAdakatvAsambhavAt / tadanena pramANAdbhinnameva phalamiti vyudastam / tathA (bhA0) paramparayA hAnopAdAnasaMvittiH / - aSTasahasrItAtparyavivaraNam mohavilAsarUpatvAnniSpannayogasya ca maitryAdivarjitasadbodhamAtracittazruteriti bhAvaH / saiva ceti upekSA vA paramA dayA vA'bhayadAnaM vA siddhayogo vetyanarthAntaraM, tatparipAkazcAzailezyantyakSaNaM kevalajJAnAdityupekSAyAstatphalatvaM, vyavahitatvaM ca tasyAH zailezyantyakSaNe paripAkAditi bodhyam / avyavahitaM tviti jJAnAjJAnAdhvaMsayoH sahabhAve'pyabhede hetuphalabhAvaH pradIpaprakAzayoriveti draSTavyam / bhinnaphalApekSayA tu na kiJcidapi kevalAdityena niSphalatvamevocyate, pramA'yogavyavacchedAbhiprAyeNa ca pareSAmIzvarajJAna iva na pramANalakSaNAyoga iti yuktaM pazyAmaH / matyAdebhinnAbhinnaM phalamupadarzayitumAha bhASyakRtmatyAderityAdinA / paramparayA hAnopAdAnasaMvittiriti vyavadhAnena jihAsAjanikopAdi Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 102] phalamupekSA vA matyAdeH / etenAbhinnameva pramANAtphalamiti nirastam / [karaNakriyayoH kathaJcit ekatvaM kathaJcit nAnAtvaM ceti jainAcAryAH spaSTayanti / ] (bhA0 ) tathA hi karaNasya kriyAyAzca kathaJcidekatvaM pradIpatamovigamavat, nAnAtvaM ca parazvAdivat / nanu ca 'yathA devadattaH kASThaM parazunA chinattIti karaNasya kriyAyAzca nAnAtvaM siddhaM, chideH kASThasthatvAtparazordevadattasthatvAt, tathA pradIpastamo nAzayatyuddyotenetyatrApi karaNasyodyotasya kriyAyAzca tamovinAzAtmikAyA nAnAtvameva pratIyate / tadvatkaraNasya pramANasya kriyAyAzca phalajJAnarUpAyA nAnAtvenaiva bhavitavyaM, tadanAnAtve dRSTAntAbhAvAt' iti kecit te'pi na pratItyanusAriNaH pradIpaH svAtmanAtmAnaM prakAzayatIti pratIteH, pradIpAtmanaH karturananyasya kathaJcitkaraNasya, prakAzanakriyAyAzca pradIpAtmikAyAH kathaJcidabhedasiddheH / tadvatpramANaphalayoH kathaJcidavyavahitatvasiddhirudAharaNasadbhAvAt / sarvathA tAdAtmye tu pramANaphalayona vyavasthA, tadbhAvavirodhAt / na hi sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalamiti sarvathA tAdAtmye siddhyati / darzanasyAsArUpyavyAvRttiH sArUpyamanadhigativyAvRttiradhigatiriti vyAvRttibhedAdekasyApi pramANaphalavyavastheti cet, na, svabhAvabhedamantareNAnyavyAvRttibhedAnupapatteH / (bhA0) tasmAd grAhyasaMvidAkArayoH pramANaphalavyavasthAyAmapi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam - tsAjanikA vA buddhirmatyAdeH phalamityarthaH / taddvArA ca heyopA(deya)hAnopAdAnAtmikA viratirapi phalaM saGgacchate / taduvAca vAcakacakravartI jJAnasya phalaM viratiriti [ ] uktadvAradvAribhAvaM savaNe nANe ya vinnANe [ ] ityAdi pAramarSasaGgrahagAthayA'nvagacchAmaH / ata evopekSAmapi bahiSpravRttinivRttiviSayAntarasaJcArazUnyanibhRtajJAnarUpAM matyAdiphalatve nopekSA vetyanena samuccinoti sma vRttikAraH / viSayapratibhAsAtmapariNAmavattattvasaMvedanAnAM yathottarazuddhatvAttRtIyasya ca viratikroDIkRtvAt smRtyajanakajJAnarUpopekSAyAstu na kathamapi matyAdipramANaphalatvam, avagrahAdidhAraNAparyantatvAnmatyupayogasyeti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / abheda eva pramANaphalabhAva iti bauddhaikAntaM nirasyati-sarvathA tAdAtmye tviti / na hIti, asya darzanasya, sArUpyaM =svalakSaNaviSayatvena sAdRzyaM, pramANaM =prAmANyabhAgaH, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyAmohavicchedAbhAve (bhA0) visaMvAdAnirAkaraNe tadajJasyeva viSayadRSTiH pramANatvaM na pratipattumarhati / tAvataiva pramANatve kSaNikatvAdyanumAnamadhigatArthAdhigamalakSaNatvAnna vai pramANam / iti nirUpitaprAyam // 102 // nanu ca syAdvAdanayasaMskRtaM tattvajJAnamityuktaM tadvat phalamapIti sa eva tAvat syAcchabdo'bhidhIyatAmityAhuH vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSaNam / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // 103 // [ aparaiH kalpitaM dazadhA vAkyasya lakSaNaM nirAkRtya nirdoSavAkyalakSaNaM bruvanti jainAcAryAH / ] kiM punarvAkyaM nAmetyucyatAM tatra vipratipatteH / taduktam AkhyAtazabdaH saGghAto, jAtiH saGghAtavartinI / eko'navayavaH zabdaH kramo buddhyanusaMhRtI // padamAdyaM padaM cAntyaM padaM sApekSamityapi / vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyavedinAm // iti [ vAkyapadIya ] atrocyate (bhA0) padAnAM parasparApekSANAM nirapekSaH samudAyo vAkyaM / aSTasahastrItAtparyavivaraNam adhigatiH phalaM phalabhAga iti yojanA, pramANaphalavyavasthAyAmapIti grAhyasaMvidAkArayoH pramANaphalavyavasthA pUrvaM na hi sArUpyamityAdinA nirAkRtaiva, idAnIM tAmaGgIkRtyApi dUSaNAntaraM samuccIyata ityapiH sUcayati / tadajJasyeva = nIlAdyaviSayajJAnasyeva, viSayadRSTiH = viSayaghaTitaprAmANyadarzI laukikaparIkSakaH // 102 // // vAkyavAdaH // padAnAmiti, atra nirapekSa iti vizeSaNaM caitra: sthAlyAM pacatItyAdau karmAdi Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 10-kA. 103] 669 aSTasahastrItAtparyavivaraNam padanyUne'tivyAptivAraNAya, evaM sati sphaTikAkRtinirmalaH prakAmamityAdAvAkRtyAdipade nAdhike'pyativyAptivAraNArthaM vizeSaNAntaradAnadhrauvye tattadoSAbhAvakUTaviziSTapadasamudAyatvaM vAkyalakSaNaM syAttaccAnanugamadoSAdaniSTam / yadi ca nyUnAdhikAdAvavasthitavAkyArthabodha: prAthamakalpiko nirAbAdha eva, nyUnatvAdidoSasphUrtizcauttarakAlikI vaktRvaiguNyamevAvedayati, rasabhaGga vA janayatIti vibhAvya( te) tadAkAGkSAyogyatA''sattimatAM padAnAM samUho vAkyamityetAvadeva lakSaNaM samyagiti nyAyavidaH / atha kA nAmAkAGkSA ? na tAvadavinAbhAvaH, ghaTamAnayetyAdAvabhAvAt, ghaTaH karmatvamityAdAvapi vyaktyostatsattvAcca / nApi samabhivyAhRtapadasmAritapadArthajijJAsA, ghaTamityukte Anaya naya veti jijJAsodayAt ghaTaH karmatvamityAdau tadabhAvAditi vAcyam, ajijJAsorapyanvayabodhAt, jijJAsAyAH svarUpasatyA eva hetutvAdAkAGkSAbhramAcchAbdabodhAnupapattezca, ucyate, abhidhAnAparyavasAnamAkAGkSA, abhidhAnaM padaM tasyAparyavasAna manvayAnanubhAvakatvaM, tathA ca yasya padasya samabhivyAhRtayatpadavyatirekaprayuktaM yAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tAdRzAnvayAnanubhave samabhivyAhRtatatpadasya tena tAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tayorAkAGkSati phalitam / asti ca dvitIyAdipadasya ghaTAdiviziSTakarmatvAdyanvayAnanubhAvakatvaM ghaTAdipadavyatirekaprayuktaM, na tu karmatvAdipadasya, ghaTAdipadasattve'pi svata eva tasyAnanubhAvakatvAditi ghaTamityAdAvAkAGkSA, na tu ghaTaH karmatvamityAdau / yadi ca maunizloke padAbhAvAnnedaM yuktamiti vibhAvyate, tadA yAdRzapadajJAnasya yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaprayuktaM yAdRzAnvayAnanubhAvakatvamityAdi vAcyam, iyamAkAGkSA ghaTamityAdAvubhayapadajJAnaniSThA, lAkSaNikasyAnanubhAvakatve gaGgAyAmityAdau (lAkSaNikasyAnanubhAvakatve ?) tvekapadajJAnaniSThaiva, vakSyamANaprayuktatvasya lAkSaNike'pi sambhave tUbhayatra tathaiva / tatprayuktatvaM ca yadyapi na tajjanyatvam, asambhavAt, nApi tadvyApakatvaM, padajJAnaniSThAnanubhAvakatvasya padAntarasamabhivyAhArajJAnAbhAvAvyApakatvAt, nApi tadvyApyatvaM, yogyatAjJAnAdyabhAvena tAdRzAnvayAnupadhAyake ghaTamityAdivAkye vyabhicArAt, tathApi yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAtiriktayAdRzAnvayabodhakasakalasahakArisamavahitayAdRzapadajJAnaniSThayAdRzAnvayAnubhavAnupadhAyakatvaM yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvavyApyaM tAdRzapadasya tAdRzapadasamabhivyAhAraviziSTaM tAdRzapadajJAnasya tAdRzAnvayAnubhavAbhAvavaiziSTyamAkAGkSA / bhavati ca tAdRzasahakArisamavahitakarmatvopasthApakavibhaktijJAnaniSThaM karmatvoddezyakaghaTAnvaya Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam bodhAbhAvavaiziSTyaM ghaTopasthApakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvavyApyaM na ta karmatvopasthApaka nAmapadajJAnaniSThaM satyapi ghaTopasthApakapadasamabhivyAhArajJAne tAdRzasakalasahakArisamavahite ghaTa: karmatvamityAdivAkyagate karmatvapade tAdRzAnvayabodhAbhAvavaiziSTyasattvena vyabhicArAta / na ca karmatvopasthApakavibhaktijJAnaniSThatAdRzabodhAbhAvavaiziSTyamapi na tadabhAvavyApyaM, satyapi yogyatAdijJAne ghaTamityAdito'pi viparItavyutpannIyabodhAbhAvAditi vAcyam / vyAkaraNasaMskRtapuruSIyatvena niruktAnvayabodhavizeSaNAt, viparItavyutpannasya tu niruktAkAGkSAbhramAdeva zAbdabodhaH / ata eva niruktavyApyatvarUpaprayuktatvaghaTitAkAGkSAyA jJAnameva kAraNam, itthaM ca sadvyutpannasya ghaTamityAdita eva, viparItavyutpannasya tu ghaTaH karmatvamityAdita eva bodhaH / yattu yatpadaM yatpadena saha yAdRzAnvayAnubhavajanakaM tatpadasya tatpadasamabhivyAhAra AkAGkSA, tajjJAnaM kAraNaM, prakRtAnvayabodhasamAnAkArasvajanyAnvayabodhaviraharUpA tu sA svarUpasatI kAraNaM, sadvyutpannIyazAbdabodhe ghaTAdinAmabodhe ghaTAdinAmapadasamabhivyAhRtavibhaktijJAnaM, viparItavyutpannIyabodhe ca tatsamabhivyAhRtakarmatvAdipadajJAnaM kAraNamiti nAtiprasaGga iti maJjarIkArAdimataM, tanna, dvayorapi dvividhjnyaanaacchaabdbodhaaptteH| atha vyutpattirapi tattajjJAnasahakAriNI, tathA ca tattadAnupUrvIjJAnaM tattadAnupUrvIjJAne vyAkaraNasaMskRtapuruSIyazAbdabodhajanakatvajJAnaM ca tattadAnupUrvIjJAnajanyazAbdabodhaheturiti phalitamiti cet, na, niruktaprayuktatvaghaTitAkAGkSAjJAnatvena kAraNatve lAghavAt, ananyathAsiddhatvAdighaTitajanakatvajJAnatvasya gurutvAt, kAraNAbhAvaprayuktaH kAryAbhAva iti dhIsAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH prayuktatvamiti mate sutarAM lAghavam / atra 'gha'tvAdyavacchinnaprakAratAnirUpita'Ta'tvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitA''m'tvAdyavacchinnaprakAratAkajJAnatvena ghaTamityAdyAnupUrvIjJAnasya ghaTAdipadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakamamAdipadamitijJAnasahitasya tAdRzAnupUrvIjJAnaviziSTaghaTAdividheyakakarmatvAdibodhe hetutvaM, lakSaNe ca yAdRzeti ghaviziSTa'Ta' tvAdyavacchinnaparaM / sAmAnyato vRttyA ghaTopasthApakanAmapadasamabhivyAhRtakarmatvopasthApakavibhaktijJAnaM tAdRzAnanubhAvakatvajJAnasahitaM tatheti tu na yuktaM, vRttyA ghaTopasthApakatvasyAvyAvartakatvAt, tattatkAle tattatpuruSasyetyuktau ca tattadvyaktitve paryavasAnAditi mantavyam / atha ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau rAjJa ityasya puruSAnvayAnanubhAvakatvaM puruSapadasamabhivyAhAre'pyastIti rAjJa ityAdivAkye'pi puruSA Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA. 103] 671 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nvayAnubhAvakatvaM na syAditi cet, na, atra pUrvottarabhAvarUpasamabhivyAhArasattve'pyekavAkyatAbhiprAyaviSayatvarUpasamabhivyAhArAbhAvAt savibhaktikapadayostAtparyasyApi tasyaiva vA samabhivyAhAratvAdrAjapadaniSThAkAGkSAyAH sasambandhikaputrAdipadena saha jhaTiti tena tAtparyagrahasamavahitatvamutthitatvaM viparyayAttaditarapadenotthApyatvamiti vizeSaH / nanu rAjJa ityasya tAtparyabhrameNa puruSeNAnvayabodhe putreNa tAtparyagrahe'pi tenAnvayabodho na syAditi cet, na, tAdRzAnvayAnanubhAvakatvasya sattvAdrAjJaH putra iti bodhe jananIye tAdRzabodhAbhAvasyaiva tattvAt / na ca evaM putreNAnvayabodhe puruSeNApyAkAGkSA syAt, tAtparyasyAkAGkSAghaTakatve tasyAbhAvAt, tadaghaTakatve iSTatvAt, tAtparyajJAnAbhAvAcca na tathAbodha iti / na ca evaM tAtparyeNa gatArthatvaM, ghaTaH karmatvamityAdau tadgrahe'pi zAbdabodhAbhAvAt, rAjapadamaparapadArthAnvitarAjapratItiparamityarthatAtparyagrahasattve'pyekavAkyatAbhiprAyaviSayatvajJAnAnusaraNamAvazyakaM, rAjapadaM puruSapadena putrapadena vA sahAnvayabodhakamiti saMzaye zAbdabodhAbhAvAta, tathA ca yatpadopasthiterekavAkyatAbhiprAyayatpadopasthitivyatirekeNa yAdRzAnvayAnanbhAvakatvamityAdi vAcyam / itthaM ca saindhavamAnayetyAdAvekavAkyatAbhiprAyajJAne'pi saindhavapadamitarapadArthAnvitalavaNaparaM tathAvidhAzvaparaM veti saMzaye zAbdabodhAnudayAdarthatAtparyanizcayo'pi kAraNam, ekavAkyatAbhiprAyasyAkAGkSAghaTakatvamayameti putro rAjJa ityAdau tAdRzAbhiprAyazAliputrAdipadenaiva sAkAGkSatvavyavahArAyeti mizrAdyanusArI panthAH / atrAnvayAnanubhAvakatvaM tAtparyaviSayatAvacchedakAvacchinnAnvayAnubhavAbhAvamAzritya, tenAnvayabodhadvayaM jAyatAmityAdIcchAyAmanvayabodhadvayAdikamapi yujyate, ata eva ca ghaTamAnayetyAdAvavAntaravAkyArthabodhottaraM mahAvAkyArthabodho nAnupapannaH, tatpadArthoddezyakatatpadArthavidheyakabodhe tatpadayorAkAGkSAdijJAnaM hetuH, mahAvAkyArthabodhe ca nAvAntaravAkyArthAMze uddezyavidheyabhAvaH / itthaM ca ghaTaviziSTakarmatvAdividheyakAnayanAdibodhe ghaTamityAdipadAnAmAnayanAdipadenaivAkAGkSAjJAnasya hetutve tu nAtrAnupapattilezo'pi, tAdRzabodhAnupadhAyakatvarUpAkAGkSAsattvAt / na ca arthatAtparyasyApyAkAGkSAghaTakatve tAtparyajJAnasya pRthaksahakAritvavaiphalyam, etadvAkyAd bodhadvayaM jAyatAmityAditAtparyasAdhAraNena viSayAvizeSitarUpeNeha tAtparyanivezAt viSayavizeSitarUpeNa tu tajjJAnahetutAyA AvazyakatvAt / na ca evametadvAkyAd bodhasahasraM jAyatAmitIcchayA bodhasahasrApattiH, AdyavAkyArthabodhAd dvitIyavad dvitIyAdestRtIyAdibodhasyApi sambhavAditi vAcyam, etA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam dRzecchAyA anivezyatvAt, saindhavapadaM lavaNaM bodhayitvA'zvaM bodhayatviti tAtparyajJAnajanyAzvabodhe tadvAkyajanyalavaNabodhasya hetutvAt kramanirvAhaH / AkAGkSAyA aMzatrayameka vAkyatAbhiprAyaH, samabhivyAhAro'nanubhAvakatvaM ca tatrAdyayorjJAnaM heturantyasya tu pratibandha - kAbhAvatayA svarUpasata upayogaH, atra zAbdadvayaM jAyatAmitIcchottejikA, tattadAnupUrvIjJAne sadasadvyutpannapuruSIyazAbdabodhAjanakatvajJAnasya pratibandhakatvAnna sadvyutpannaviparItavyutpannayorghaTaH karmatvaM ghaTamityAbhyAmanvayabodhaH, itthaM ca prayuktatvAdibodhavidhurANAmapi na zAbdabodhavaidhuryamiti tu navyAH / rAjapadaM putrapadArthAnvitarAjabodhaM janayatvityAkArakArthatAtparyagrahahetutvenAnatiprasaGge'laM padatAtparyagrahahetutveneti tu cintyam / na ca evaM vizeSaNAntaraviziSTavizeSyeNa punaranvayabodhasambhavAtprAthamika bodhasyaiva dvitIyabodhajanakatvenAvRttidoSasyApyabhAvAt samAptapunarAttadoSocchedApattiH, tatrAnapekSitavizeSaNena zAbdabodhasambhave'pi tacchAbdabodhena rasodbodhavilambasyaiva doSaprayojakatAyA alaGkArazAstre vyavasthitatvAt / nAmavibhaktidhAtvAkhyAtakriyAkArakapadAnAM parasparaM vinA parasparAnanubhAvakatvAtteSAM mithaH sAkAGkSatvaM ghaTo nIla ityAdau tu vizeSaNavibhaktirabhedArthikA, nAmArthaprakArakAnvayabodhamAtraM prati vizeSyatayA pratyayajanyopasthiterhetutvAt / yadvA vahninA siJcati ghaTaH pacatItyAderapi sekakaraNatvakRtyoH kAlikasambandhena vahnighaTaniSThatvAt yogyatvApattivAraNAya tattannAmatattaddhAtusamabhivyAhRtatattadvibhaktestattatsambandhena tattannAmArthatattadvibhaktyarthaprakArakabodhahetutvasyAnanugatasya vAcyatvAt ghaTo nIla ityAdAvabhedenAnvayabodho nAnupapannaH / (zaGkA) kathamatra kasyacidabhedasambandhena kasyacidabhedaprakAreNa bodha ? iti cet, AdyaH sadvyutpannasya antyastvanyasyeti nizcIyate, vizeSaNavibhakterabhedArthakatvakalpane gauravAditi / mImAMsakAstu ghaTo nIla ityAdau nIlaM ghaTamAnayetyAdau ca nIlo'sti ghaTo'sti nIlamAnaya ghaTamAnayetyanvayabodho, na tu nAmArthAnAM kArakANAM ca parasparamanvayaH, vizeSaNAnvitavibhaktyarthAnayanAnubhavAditi na viziSTavaiziSTyenAnvayaH / na ca evaM nIlatvena ghaTatvena ca ghaTayorapi bodhaH syAditi vAcyam, vyaktivacanAnAM sannihitavizeSaparatvaniyamena nIlatvena ghaTatvena caikasyaiva bodhAt, 'aruNayaikahAyanyA piGgAkSyA gavA somaM krINAtI'tyAdAvaruNayA krINAti ekahAyanyA krINAtItyAdibodhe'pi yathAruNyena guNena krayAsAdhanena 1. tulanA - jaiminIyanyAyamAlAvistara a- 3, pAda 1, sU0 12. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAga: [ pari0 10 - kA0 103 ] aSTasahastrItAtparyavivaraNam 673 prAptakrayasAdhanatAkagorUpadravyaparicchedakatayaiva krayasAdhanatvaM pratIyata ityAhuH, tadasat, viziSTavaiziSTyabodhAnvayasyaivAtra yuktatvAt, anyathA vAkyabhedApatteH, nIlaghaTamAnayati na veti saMzayApatteH, nIlaM ghaTaM nAnayatItyabhAvavizeSabodhAnyathAnupapattezca / yattu AkAGkSAyAH saMzaye zAbdabodhAnudayAttannizcayatvena hetutvaM vAcyam, tathA ca lAghavAdanAkAGkSatvajJAnameva prtibndhkmstu| na ca jJAnatvena pratibandhakatve'prAmANyanizcayA'nAskanditatvapraveze gauravaM, tavApyAkAGkSAnizcayavizeSaNAbhAvapratiyogyaprAmANyajJAne tadaprAmANyanizcayAnAskanditatvapraveze gauravAt / anAkAGkSatvajJAnavatyapi ghaTAdyavacchedena samavAyena tadabhAvasattvAdavacchedakatAsambandhena pratibandhakatvasya ca bhUtAvezasthale ekazarIrAvacchedenAtmadvaye jJAnasvIkArAdasambhavAt, ekAvacchedenaikAtmavRttitvapratyAsattyuktau gauravaM tvAkAGkSAnizcayahetutve'pi tulyam, anyathA kAyavyUhAdisthale'sambhavAditi, tadasat, nirAkAGkSatvatadvyApyAdimattAgrahapratibandhakatvakalpane gauravAt / yadapi sAkAGkSapadajJAnajanyapadArthopasthitireva tattvena hetu:, na tvAkAGkSAjJAnaM tattvena, ghaTamityAdyAnupUrvIjJAnasya kumbhamityAdyAnupUrvIjJAnasya ghaTaH karmatvamityAdijJAnajanyopasthitisahakAreNa bodhakatvavAraNAyoktarUpeNa hetutvasyAvazyakatvAditi, tadapi na, ghaTamityAdyAnupUrvIjJAnasya svaghaTakAdezAdismAritAnyatarapadajJAnajanyaghaTakarmatvAdyupasthitisambandhena ghaTIyaM karmatvamityAdizAbdabodhahetutvenoktadoSAbhAvAt / ghaTamityAdivAkyajanyAvAntaravAkyArthabodhAdirUpapadArthopasthitikAle'mAdipade, ghaTAdipadottaratvasandehe zAbdabodhAnutpAdAt sAkSAdapyAnupUrvIjJAnaM heturityapare / "kA nAma yogyatA ? na tAvat sajAtIye'nvayadarzanaM, yathAkathaJcit sAjAtyasyA'vyAvarttakatvAt, padArthatAvacchedakena tasyAyaM payaH pibatItyAdAvasambhavAt, vAkyArthasyApUrvatvAcca, nApi samabhivyAhRtapadArthasaMsargavyApyadharmavattvaM, vAkyArthasyAnumeyatApatteH, nApi bAdhakapramAvirahaH, svaparasAdhAraNabAdhakapramAvirahasya durjJeyatvAt, svarUpasato'sya hetutve'yogye yogyatAbhramAcchAbdabhramAnupapatteH / svIyabAdhakapramAvirahasya hetutve tvayogyatAbhramadazAyAM zAbdabodhApatteH / na ca tadA viziSTajJAnasAmAnyahetorbAdhabuddhyabhAvasya virahAnna tadApattiH, tarhi taddhetutvenaiva nirvAhe yogyatAdhIhetutve mAnAbhAvAt / (zaGkA) astvevaM laukikasannikarSAjanyadoSavizeSAjanyatajjJAnamAtre tadabhAvanizcayasya pratibandhakatvAcchAbdapratibandhakatvasyApi tata eva siddheH, yogyatAjJAnavilambAcca zAbdabodhavilambasyAsiddhatvena navyamatasAmrAjyAditi cet, na, laukikasannikarSadoSavizeSAderuttejakatvapakSe bAdhabuddhaya Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam bhAvasya pratyakSatvAdereva kAryatAvacchedakatvAcchAbdatvAvacchinne yogyatAdhIhetutvaucityenoktamatAsAmrAjyAt / (zaGkA) na ca tatpakSe'pyastu zuddhabAdhabuddhyabhAvasya parokSatvAvacchinnahetutvaM, parokSatvasya pratyakSAnyajJAnarUpatve vizeSyavizeSaNabhAvabhedena gauravAt / na ca jAtirUpaM tat, icchAghaTitasmRtyAdisAmagrIpratibadhyatAvacchadekatAghaTakajAtyA sakarAt, sambandhagauraveNa svAzrayAnyatvasambandhena smRtitvasyAtattvAt / kiJca mukhaM na candra ityayogyatAnizcaye'pyAhAryayogyatAjJAnena zAbdabodhAttadeva zAbdadhIhetuH / na ca evaM vahninA siJcatItyAdAvapi tathApattiH, AhAryayogyatAjJAne iSTatvAt, tadasattve zAbdabodhAbhAvena taddhetutvakalpanAt / ata eva gAlipradAnAdito'pi zAbdabodhasambhavaH / na ca evaM lokikAnyabAdhadhIsattve'pi laukikayogyatAjJAnAt zAbdApattiH, iSTatvAt, virodhinizcayasyaiva cAhAryatvaprayojakatvena tacchAbdasyAhAryatvAnApatteH, bAdhabuddhau bhramatvajJAnAGgIkArAdvA / kiJca yatra sthalavizeSe bAdhadhIkAle yogyatAjJAnaM tatra tasya hetutvadhrauvye vizeSyatAvacchedakatayA tatpuruSIyazAbdatvAvacchinne tayA tatpuruSIyayogyatAjJAnatvena hetutvasiddhiH, yatra cAlaukikayogyatAdhIkAle laukikabAdhadhIstatra tasyAH pratibandhakatvasvIkArAnna doSaH / kiJca sthUlajalaparasya payasA siJcatItyAderayogyatvAya vizeSyatayA yogyatAjJAnahetutvasiddhiH, bAdhabuddhyabhAvasya dharmitAvacchedakAntarbhAvenaiva navyanaye hetutvAdityanyatra vistaraH / (zaGkA) tasmAcchAbdajJAnaheturyogyatA nirvaktavyeti cet, atrocyate, ekapadArthe'parapadArthasaMsargavattvaM tena saMsargeNAparapadArthavatvaM vA yogyatA / na ca vAkyArthasyApUrvatvAttad durjeyatA, pratyakSAdinA saMzayasAdhAraNatajjJAnahetutvasvIkAreNAdoSAt, gandhaprAgabhAvakAlAvacchinno ghaTo gandhavAnityAdau tadgandhaprAgabhAvakAlAdyavacchinnagandhasamavAyasya tadghaTe'bhAvAdayogyatvaM / na ca evamekavidhyarthayoH kRtISTasAdhanatvayoH parasparamanvayo na syAduktayogyatAvirahAditi vAcyam, ekapadArtha ityAderekavRttiviSaye'paravRttiviSayasaMsargavattvamityarthAta, evamevakArAdisthale'pi vicAraNIyam / AsattiravyavadhAnenAnvayapratiyogyupasthitiH, ekapadArthopasthityavyavadhAnenAparapadArthopasthitiriti yAvat, avyavadhAnaM vyavadhAnAbhAvaH, tena yugapannAnApadArthopasthitAvapi na kSatiH / taccArthasiddhaM tattatpadArthazAbdabuddhau tattatpadArthopasthiterhetutayA vinA'vyavahitopasthiti zAbdabodhAsambhavAt, (zaGkA) asyAH svarUpasatyA eva hetutvAdAsatti Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 10-kA0 103] 675 aSTasahastrItAtparyavivaraNam nizcayahetutvaM kuta iti cet, na kutazcit, vRttyA padajanyapadArthopasthiteH svarUpasatyA eva hetutvAt / na ca anupadoktAnupUrvIjJAnasya niruktopasthitisambandhena hetutvAtkimanayeti vAcyam, vyAptijJAnadaNDAdeH svajanyaparAmarzacakrabhramyAdisambandhena hetutve'pi parAmarzacakra bhramyAdihetutvavadAsatterapi tattvAt, vyApArasya vyApAriNA'nyathAsiddhyabhAvAt, Asattinizcayahetutvoktistu prAcAM mateneti navyAH / 'mizrAstu nanu ekapadArthopasthityavyavadhAnaviziSTAparapadArthopasthiti sattiH, giri(ktamagnimAn devadattenetyAtrAgnimatpadArthopasthitau satyAM tadavyavahitottarakSaNe tasyAM giryupasthityavyavadhAnabhramasvIkAre bhramasyaiva niruktAvyavadhAnaviziSTopasthitirUpAsattitayA tabhramahetutve siddhAntabhaGgaprasaGgAt / nApyupasthApakapadAvyavahitapadopasthitiH sA, vyavahite pade'parapadAvyavahitottaratvabhramasyaivAsattitayA taddoSatAdavasthyAt / na ca upasthApakapadAvyavadhAnaM sA, itthaM ca vyavahitoktapade'vyavahitatvabhramasambhavAnnAnupapattiriti vAcyam, maunizlokAdau padAbhAvenAsattyabhAvApatteH, ata evoccAraNAvyavadhAnaM seti parAstaM / na ca upasthApakasya padasya tadarthasya vA'vyavahitopasthityanukUlavyApAraH sA, sa ca kvacidavyavahitoccAraNaM kvacillipyAdikaM ca, itthaM ca vyavahitoccaritAdAvapyavyavahitoccaritatvAdibhramaH sambhavatIti vAcyam, tarhi yojanAdinApi zlokAdAvanvayabodhAbhAvApatteH / vaktrA vyavahitoccaritamiti vizeSadarzane'vyavahitoccaritamiti bhramAsambhavAt, ekapadArthopasthityavyavadhAnenAparapadArthopasthityanukUlavyApArasyeti vAcyatayaikapadArthayoH parasparamananvayApattezceti cet, satyam, ekatvAparatvayorna padavizeSaNatvaM, kintvarthavizeSaNatvamevetyanupadoktadoSAbhAvAt / vastuta ekapadArthatvamekavRttiviSayatvam, aparapadArthatvamaparavRttiviSayatvaM, tena ghaTabhedo na ghaTa ityAdau padArthAbhede'pi na kSatiH / meyAbhidheyAdibodhakatadAdipadArthayorekavRttiviSayatve tvekAparavRttiviSayatAvacchedakAvacchinnatvamekAparapadArthatvaM vAcyam / vyahitoccarite ca padatAtparyameva tathAvyApAraH, tadeva yojanayA jJApyate, zukAdivAkye tu zikSayitureva tathAvyApAraH, Izvarasyaiva vaa| na ca yatra tAtparyaM vyavadhAnenoccAraNamavyavadhAnena tatra kA gatiriti vAcyam / tatroccArasya sato'pyakiJcitkaratvAt, anvayabodhAnukUlopasthitevivakSitatvAt, svavirodhivyavadhAnAbhiprAyApUrvakoccAraNAvyavadhAnaprayojyopasthitereva zAbdabodhopadhAyakatvasvIkArAt, tathA ca vyavadhAnAbhiprAyApUrvakAvyavahitopasthityanukUlavyApAra 1. mizrAstu ityasya ityAhurityanenAnvayaH patra 676-paM. 3 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 aSTasahastrItAtparyavivaraNam aSTasahastrItAtparyavivaraNam Asattiriti phalitaM / vastuta etatpadAnantaraM tatpadaM pratisandadhAtviti tAtparyamevAsattiH, idaM zukasyApi sambhavi, IzvarIyaM vA tat sulabhaM / na caivamAsattibhramasthalAsambhavo, vaktrantarbhAvena tatsambhavAdityAhuH, taccintyama, ekavAkyatAyA arthatAtparyasya nizcaye yathoktAsattinizcayaM vinA zAbdabodhavilambAbhAvAt, na caikavAkyataivAnenopAlakSi, sambhUyoccAraNasya cintAmaNau pRthagupanyAsAt, tasmAd vyavadhAnena vRttyA padajanyapadArthopasthitirAsattiriti prAguktameva yuktam / tadevaM parasparApekSANAmityasyAkAGkSAdimatAmityarthAt AkAGkSAdimatAM padAnAM samUho vAkyamiti nyAyanaye sthitaM, nirapekSapadaM tvanatiprayojanaM, yadi ca tasya saprayojanatve nirbandhaH, tadA prakRtavAkyasya lakSyasya vAkyAntaraikavAkyasya mahAvAkyAvyAvarttanena prakRtAnvaye prakRtavAkyasya mahAvAkyasthapadAntaranirapekSatvAt / idaM tu dhyeyam-sAkAGkSatvamanAkAGkSatvaM ca syAdvAdenaiva vyavasthApanIyam / tatpadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvatvarUpAkAGkSApakSe vyAkaraNasaMskRtapuruSIyatvena niruktAnvayabodhavizeSaNe samabhivyAhArarUpAkAGkSApakSe ca tattadAnupUrvIjJAne vyAkaraNasaMskRtapuruSIyazAbdabodhajanakatvajJAnahetutvoktyA ghaTa: karmatvamityAdeH savyutpanna prati sAkAGkSatvavAraNe'pi devadattaH pacatItyato naiyAyikasya nAmArthavizeSyaka eva bodhaH, zAbdikasya tu dhAtvarthavizeSyaka iti tattadanvayabodhe tadvAkyasyAnyataraM prati nirAkAGkSatvAvAraNAt / na ca tattannayavyutpannIyatadvAkyajatAdRzabodhe tAdRzavyutpatterhetutvAt nayAkAGkSakAntAvirodhaH, vyabhicAreNa bhinnabhinnavyutpatterevAsiddheH tattadvyutpattivaiziSTyasya viparItavyutpannIyabodhasAdhAraNyenAtiprasaJjakatvAdubhayavyutpannayorubhayoruktavAkyAnniyamata ubhayabodhApattezca / na ca ekanayAbhimatavyutpattau taditaranayAbhimatazAbdabodhajanakatvAbhAvajJAnasya pratibandhakatvAd adoSaH, ubhayavyutpattisamAje parasparapratibandhena kasyApi bodhasyAnApatteH / kathaM caivaM naiyAyikaH ziSyeSu vyAkaraNavyutpattimAdadhAno devadattaH pacati ekadevadattAbhinnAzrayapAkAnukUlA bhAvaneti vivRNuyAt ? (zaGkA) AhAryAkAGkSAjJAnena tathA buddhvA paraM tathA bodhayituM nAnaucitIti ceta, satyama, AhAryatvasyApi parasparamavinigamena tathA tathA sAkAGkSanirAkAGkSatvAvyavasthiteH / etena ekanayayuktyA'paranayAprAmANyagraho'pi vyAkhyAtaH anenaivAbhiprAyeNa gaNiyayavayaNijjasaccA ityAdinA sammatau (1.28) nayavAkyAnAM kAtsyena sAkAGkSatvAnAkAGkSatvabhajanA samathitA / evaM yogyatvamayogyatvamAsannatvamanAsannatvaM ca Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA. 103] 677 aSTasahastrItAtparyavivaraNam - dezakAlAdibhedena tAtparyAdibhedena ca bhajanIyaM / vastutaH samabhivyAhArarUpAkAGkSA vAkyazaktyavacchedakatayaivopayujyate na pRthak, ghatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA'mtvAvacchinnavizeSyatAkaghaTavidheyakakarmatvavizeSyakazAbdabodhajanakatvaprakAratAkajJAnatvAdinA tAdRzazAbdabodhahetutvAkalpanAdAdyavRddhavyavahAreNa vAkya eva zaktisiddharanantaramAvApodvApakrameNa padazaktigrahasya ca tatraivopakArAcchaktezca janakatAvizeSarUpatvAdvizeSapadenaiva zaktilakSaNAbhedAnucchedAt, anyathezvarecchArUpazaktivAde'pyagateH, kevalapadasyAnanubhAvakatApakSa eva hi padamabhyadhikAbhAvAt smArakAnna viziSyate [ ] ityuktaM yujyata ityuktaM prAk / na ca evaM dravyanikSepaprayuktaghaTapadaghaTitavAkyAdbhAvanikSepaviSayazAbdabodhApattiH, svaprayoja(ka)nikSepaprayuktavAkyazaktigrahadvAraiva padazaktigrahasya hetutvAd, dvAradvAribhAvena cAnyathAsiddharayogAt, padArthopasthitidvArA padajJAnahetutve tu tad [dvArA] vAraNAya zAbdasAmagrayAH kvacitpadArthasmRtighaTitAyAH kvacicca zAbdatadupasthitighaTitAyAH smRtipratibandhakatvakalpane mahAgauravam, ekavAkyatAbhiprAyazcArthatAtparyavidhayaivopayujyata ityananubhAvakatvAMzo'vaziSyate, tatra ca svarUpasati pratibandhake pareSAM zAbdabodhadvayecchAdivadasmAkaM vAkyArthabodhecchAderuttejakatvaM, vAkyArthabodhAdayazcAbhiprAyikapadasaMvalane zrutarUpAstadasaMvalane matirUpA vA, prathamAdibodhadvArA dvitIyAdibodhe zrutahetutvAcca zrutAbhyantarIbhUtatvaM kramanirvAhazceti, prANino na hantavyA ityAde'rAjJAprAmANyAt pramAdamUlaM prANihananamanarthasAdhanam iti tAtparyArthaparyantaH sampUrNo bodha ityupadezapadAdyanusArI panthAH / kvacicca prAthamikAdvAkyArthaviSayazrutajJAnottaraM saMzayaM vinaiva mahAvAkyArthajAnupapattijJAnarUpacintAjJAnAdaidaMparyaviSayaM bhAvanAjJAnaM jAyata iti trividhameva zAbdaM jJAnamiSyate, sAmAnAdhikaraNyenAvacchedakAvacchedena ca zAbdadvayecchAyAM dvividhamapi tad yujyate, arthAvacchinnapadajJAnottaraM tAtparyagarbhAkAGkSAjJAnAd vyutpattivizeSAdvA paTiSThakSayopazamavata: prAgeva tAtparyArthajJAnaM sambhavatItyekavidhameva taditi tu navyAH / mukhaM candra ityAdirUpakasthale AhAryayogyatAjJAnasya hetutvAnurodhena zAbdamAtre yogyatAjJAnahetutvamapi na yuktimat, bAdhajJAne sati tAdRzasthale AhAryazAbdasyaiva svIkArAt, iSTavyaGgyapratItisAdhanatvajJAnena mukhe candrAbhedazAbda eva tatrecchodayaucityAt, ata evAhAryAropo rUpakamiti prAcAmuktiH tAdRzabhASAyAzca dravyato'satyatve'pi bhAvataH satyatvAt, upamApadasyAlaGkArAntaropalakSakatvAdupamAsatyAyAM parigaNanaM / na ca evaM mRSAntarasyApi kvacidbhAvataH satyatvAd dravyabhAvabhASAyAM satyAbhedatvaprasaktiriti vAcyam / kvAcitkatvasArvatrika Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (1) na punarAkhyAtazabdaH, tasya padAntarasApekSasyApi kvacinnirapekSatvAbhAve vAkyatvavirodhAt, prakRtArthAparisamApteH nirAkAGkSasya tu vAkyalakSaNayogAdupapannaM vAkyatvam / (2) saGghAto vAkyamityatrApi parasparApekSANAM padAnAmanapekSANAM vA ? prathamapakSe nirAkAGkSatve'smatpakSasiddhiH, sAkAGkSatve vAkyatvavirodhaH / dvitIyavikalpe'tiprasaGgaH / (3) jAtiH saGghAtavartinI vAkyamityapyanena vicAritaM nirAkAGkSaparasparApekSapadasaGghAtavartinyAH sadRzapariNAmalakSaNAyA jAtervAkyatvaghaTanAdanyathA tadvirodhAt / ___ (4) eko'navayavaH zabdo vAkyamityapyayuktaM tasyApramANakatvAt, zrotrabuddhau tadapratibhAsanAt tatpratibaddhaliGgAbhAvAt / arthapratipattiliGgamiti cet, na, anyathApi tadbhAvAt, vAkyasphoTasya kriyAsphoTavat tattvArthAlaGkAre nirastatvAt / (5) kramo vAkyamityapi na vicArakSama, varNamAtrakramasya vAkyatvaprasaGgAt / padarUpatAmApannAnAM varNavizeSANAM kramo vAkyamiti cet, sa yadi - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tvAbhyAmeva vizeSAt, bhAvavizeSajanyajanakatAnavacchedakatayA jAtibhedasvIkArAcca, kvacicca zazazRGga nAstItyAdau vAkyazaktyA zazIyatvena zRGgAbhAvazAbdabodhe padArthayoH saMsargAbhAvanizcayo'guNa eva, anyathA viziSTaniSedhapratItAvaMzato bhramatvApatteH / gAlipradAnAdito'pi zAbdabodhazceta, AhArya eva, no ceda, duSTavaktrabhiprAyasUcakatvenaiva tasya krodhajanakatvam / satyAditvaM vAcAM janapadasatyAdyanyataratvenaiva, dravyabhAvabhASAtvaM ca tAsAM caturvidhadravyapariNatimAzritya, zrutabhAvabhASAtvaM ca tisRNAM phalIbhUtazrutopayogApekSayA mizropayogAbhAvena tRtIyasyA atrAnadhikArAt, cAritrabhAvabhASAtvaM ca prathamAntimayoreva yatyAcAravihitatvena cAritrotkarSakatvAdityAdivistaro bhASArahasye iti kRtaM prasaGgena / prakRtaM prastuma:-na punarAkhyAtazabda ityAdi, zeSapakSanirAkaraNaM prAyaH sugamam / kriyAsphoTavaditi pUrvAparIbhUtAvayavAsvAzritakramAsu kriyAsvekaH kriyAsphoTo yathA nAsti Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 679 dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 103] parasparApekSANAM nirakAGkSastadA samudAya eva, kramabhuvAM kAlapratyAsattereva samudAyatvAt sahabhuvAmeva dezapratyAsatteH samudAyatvavyavasthiteH / atha sAkAGkSastadA na vAkyamardhavAkyavat parasparanirapekSANAM tu kramasya vAkyatve'tiprasaGga eva / (6) buddhirvAkyamityatrApi bhAvavAkyaM dravyavAkyaM vA ? prathamakalpanAyAmiSTameva / dvitIyakalpanAyAM pratItivirodhaH / (7) anusaMhRtirvAkyamityapi nAniSTaM, bhAvavAkyasya yathoktapadAnusaMhRtirUpasya cetasi parisphurato'bhISTatvAt / (8-9-10) AdyaM padamantyaM vAnyadvA padAntarApekSaM vAkyamityapi nAkalaGkoktavAkyAdbhidyate, tathA parasparApekSapadasamudAyasya nirAkAGkSasya vAkyatvasiddheH, tadabhAve padasiddherapyabhAvaprasaGgAt / nanu yadi nirAkAGkSaH parasparApekSapadasamudAyo vAkyaM (bhA0) na tarhi tadAnImidaM bhavati, yathA yatsattatsarvaM pariNAmi, yathA ghaTaH, san ca zabda iti sAdhanavAkyaM / (bhA0 ) tasmAtpariNAmItyAkAGkSaNAt / sAkAGkSasya vAkyatvAniSTiriti na zaGkanIyaM, kasyacitpratipattustadanAkAGkSatvopapatteH / nirAkAGkSatvaM hi nAma (bhA0) pratipatturdharmo'yaM vAkyeSvadhyAropyate, na punaH zabdasya dharmastasyAcetanatvAt / (bhA0) sa cet pratipattA tAvatArthaM pratyeti, kimiti zeSamAkAGkSati ? / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam tathA kramavatpadasamudAye vAkyasphoTo'pi, ekatvapratIterdravyapratyAsattyaivopapatteriti / yathoktapadAnusaMhatirUpasyeti parasparApekSanirapekSapadAnusmaraNarUpasyetyarthaH / buddhirmAnasyutprekSAnusaMhatiH smaraNamityanayoH pakSayorbhedaH / tAvatA= udAharaNopanayamAtreNa, arthaM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 aSTasahastrItAtparyavivaraNam pakSadharmopasaMhAraparyantasAdhanavAkyAdarthapratipattAvapi nigamanavacanApekSAyAM nigamanAntapaJcAvayavavAkyAdapyarthapratipattau sAdhanAvayavAntaravacanApekSAprasaGgAt iti na kvacinnirAkAGkSatvasiddhiH / tathA ca vAkyAbhAvAnna vAkyArthapratipattiH kasyacitsyAt / tato yasya pratipatturyAvatsu parasparApekSapadeSu samuditeSu nirAkAGkSatvaM tAvatsu vAkyatvasiddhiriti sarvaM sustham / __ (bhA0) prakaraNAdinA vAkyakalpanenApyarthapratipattau na vA prAthamakalpivAkyalakSaNaparihAraH / prakaraNAdigamyapadAntarasApekSazrUyamANapadasamudAyasya nirAkAGkSasya (bhA0) satyabhAmAdipadavad vAkyatvasiddheH / tadevaM lakSaNeSu vAkyeSu syAditi zabdo'nekAntadyotI pratipattavyo, na punarvidhivicArapraznAdidyotI, tathAvivAkSApAyAt / kaH punaranekAnta iti ced, ime brUmahe / (bhA0) sadasannityAnityAdisarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH / sa ca dRSTeSTAviruddha ityuktaM prAk / tatra aSTasahastrItAtparyavivaraNam pratyeti=prakRtasAdhyaM nizcinoti / kimitIti zeSaM nigamanaM, kimityAkAGkSati sAdhanamAtreNArthasiddhau tatreSTasAdhanatAjJAnAbhAvenAkAGkSAbhAvAt yasya ca phalIbhUtazAbdabodhecchayA nigamanazabda evAkAGkSA tasya tacchabdAdhyAhAreNaiva zAbdabodha iti bhAvaH / satyabhAmAdipadavaditi yathA bhAmApadena satyabhAmApadaM smaryate tathA prakaraNAdinA padAntaramiti tatsApekSazrUyamANapadasamudAyasya na nirAkAGkSatvavyAghAta iti bhAvaH / yatra ca prakaraNAdinA'khila eva vAkyArtho jJAyate ceSTAdinA vA, tatra tAdRzavAkyakalpanayaiva zAbdavyavahAraH saGgatimaGgati, ata eva na ceSTAdeH pramANAntaratvam, avazyakalpyazabdamukhanirIkSakatvAditi dig / ityuktaH1 prAgiti tvanmatAmRtabAhyAnAm ityAdikArikAvyAkhyAnAvasare na hi kiJcidrapAntaravikalamityAdinA / tatra kvacitprayujyamAna ityAdi kvacicca jIvAdipadasamIpe 1. uktaM iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari. 10-kA0 103] 681 (bhA0) kvacitprayujyamAnaH syAcchabdastadvizeSaNatayA prakRtArthatattvamavayavena sUcayati, prAyazo nipAtAnAM tatsvabhAvatvAdevakArAdivat / dyotakAzca bhavanti nipAtA iti vacanAt [ ] syAcchabdasyAnekAntadyotakatve'pi na kazciddoSa, 'sAmAnyopakrame vizeSAbhidhAnamiti nyAyA - aSTasahastrItAtparyavivaraNam prayujyamAnaH syAcchabdastadvizeSaNatayA jIvAdipadasamabhivyAhRtatayA, prakRtArthatattvaM= sarvathaikAntapratipakSajIvAdipadArtham, avayavena jIvAdipadadvAreNa, sUcayati lakSayati, tathA ca jIvAdisAmAnyavizeSazaktasya jIvAdipadasya nityAnityAdyanekAntAtmakajIvAdivizeSe lakSaNA tAtparyagrAhakatvameva syAcchabdasya dyotakatvamiti bhAvaH / evakArAdivaditi zaGkhaH pANDura evetyAdau pANDurAdipadasya pANDurAdyanyatvavyavacchinne lAkSaNikatAyA evakArasya ca tatra tAtparyagrAhakatAyAH sampradAyasiddhatvAditi bhAvaH / na kazciddoSa iti sambhUyoccAreNa syAtpadajIvAdipadAbhyAM militvA'nekAntAtmakajIvAditattvabodhanopapatteriti bhAvaH / tathA ca gamyaM prati vizeSaNamityasya samudAyazaktijanyabodhe jIvAdipadasya tulyakakSatayA sahakArItyarthaH / vizeSaNamityanantaraM ca vAkAro'dhyAhRtya yojanIyaH, tena pakSadvayAbhivyaktirbhavati / yadvA'nekAntadyotItyasyAnekAntaM padasAmAnyazaktiviSayaM dyotayatyanubhAvayatItyeko'rthaH / sa cApareSAM ghaTAdipadasya sAmAnyavyutpattyanurodhena kAryatvAnvitaghaTAdau zaktigrahe'pi tataH kAryatvAnvitaghaTAdyanubhave kAryatAvAcakapadasamabhivyAhArApekSA, AnubhAvikAyAH zaktestadapekSatvAt, smArikA ca jAtAviti tadabhAve ghaTatvAdimAtrasmaraNameveti kubjazaktivAdaH / tathA'smAkaM nityAnityAdyanekAntakoDIkaraNaM vinA vyavahAramAtrasyAyogAcchabdatvAvacchedena nityAnityAdyanekAntAtmaka eva zaktigrahAdAdyavyutpattyanurodhena jIvAdipadasyApi nityAnityAdyanekAntAtmakajIvAdyartha eva zaktirgRhyata ityAnubhAvikA zaktiH, tathA'nubhavajanane'nekAntavAcakapadamapekSate smArikA tu neti kevalajIvAdipadAjjIvAdyarthopasthitimAtram, anekAntAtmakajIvAdyarthAnubhavastu syAtpadasaMyogAdityetatpakSapariSkAraH / na caivaM mImAMsakamatAnupravezaH, sarvanayAtmake bhagavatpravacane kvacinmImAMsakamatopagrahasyApyaduSTatvAt, siddhArthaprAmANyasvIkAreNaiva [syAcchabdo liGAdyarthavyatiriktArthapratipAdakajIvAdipadasamabhivyAhRtasyAtpadama]nekAntaM dyotayati / aupasandAnikyA zaktyA bodhayati yaH sa tatheti dvitIyo'rthaH, tathA ca syAcchabdottarajI[vAdipada 1. ita: ha. pratau pAThaH truTito vartate / pUrvasaMpAdakena pUritaH sa atra koSThake nyastaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 aSTasahastrItAtparyavivaraNam jjIvAdipadopAdAnasyApyavirodhAt syAcchabdamAtrayogAdanekAntasAmAnyapratipattereva sambhavAt / sUcakatvapakSe tu gamyamartharUpaM prati vizeSaNaM syAcchabdastasya vizeSakatvAt / (bhA0 ) na hi kevalajJAnavadakhilamakramamavagAhate kiJcidvAkyaM, yena tadabhidheyavizeSarUpasUcaka: syAditi na prayujyate / (bhA0 ) vAcaH kramavRttitvAt tadbuddherapi tathAbhAvAt / tatastava bhagavataH kevalinAmapi syAnnipAto'bhimata evArthayogitvAdanyathAnekAntArthapratipatterayogAt // 103 // nanu na kathaJcidityAdizabdAdapi bhavatyevAnekAntArthapratipattiH ? satyaM bhavati, tasya syAdvacanaparyAyatvAt / tathA hi syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSakaH // 104 // kimo vRttaH kiMvRttaH / sa cAsau cidvidhizceti / (bhA0) kathaJcidityAdiH kiMvRttacidvidhiH syAdvAdaparyAyaH / so'yamanekAntamabhipretya saptabhaGganayApekSaH svabhAvaparabhAvAbhyAM sadasadAdivyavasthA pratipAdayati / ke punaH saptabhaGgAH ke vA nayAH ? / aSTasahasrItAtparyavivaraNam pratipAdyA] nekAntAtmakajIvAdyarthe viziSya zaktisvIkArAdaupasandAnikI zaktirevAtra dyotanamiti bhAvaH / ubhayatrApi gamyaM prati vizeSaNamityasya padAntarabodhyabodhane sahakArItyarthaH / tadAha-sUcakatvapakSe'pIti, apirvAcakatvapakSaM samuccinoti / tadbuddherapi tathAbhAvAditi tena tadAdivat syAcchabdasya svAtantryeNa buddhiviSayatAvacchedakAvacchinne'pi zaktiH, tadbodhakatAyA vaicitryAditi syAdastItyAdAvastitvAdyavacchedakasvadravyakSetrakAlabhAvAdInAmapi tato nAsAGkaryeNAnupasthitiriti dhyeyam / dharmivAcakapadasamabhivyAhRtaM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA. 104] 683 (bhA0) saptabhaGgI proktA pUrvameva / __ [dravyArthikaparyAyAthikanayayoH bhedaprabhedAn varNayantyAcAryA:] (bhA0) dravyArthikaparyAyArthikapravibhAgavazAnnaigamAdayaH zabdArthanayA bahuvikalpA mUlanayadvayazuddhayazuddhibhyAM / zAstrAntare proktA iti sambandhaH / dravyArthikapravibhAgAddhi naigamasaGgrahavyavahArAH paryAyArthikapravibhAgAdRjusUtrAdayaH / tatra RjusUtraparyantAzcatvAro'rthanayAH, teSAmarthapradhAnatvAt / zeSAstrayaH zabdanayAH zabdapradhAnatvAt / tatra mUlanayasya dravyAthikasya zuddhyA saGgrahaH, sakalopAdhirahitatvena zuddhasya sanmAtrasya viSayIkaraNAt samyagekatvena sarvasya saGgrahaNAt / tasyaivAzuddhyA vyavahAraH, saGgrahagRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakatvavyavaharaNAt, dravyatvAdivizeSaNatayA svato'zuddhasya svIkaraNAt, yatsattad dravyaM guNo vetyAdivat / evaM naigamo'pyazuddhyA pravartate, sopAdhivastuviSayatvAt / sa hi tredhA pravartate, dravyayoH paryAyayordravyaparyAyayorvA guNapradhAnabhAvena vivakSAyAM naigamatvAt, naikaM gamo naigama iti nirvacanAt / tatra dravyanaigamo dvedhA-zuddhadravyanaigamo'zuddhadravyanaigamazceti / paryAyanaigamastredhA-arthaparyAyayorvyaJjanaparyAyayorarthavyaJjanaparyAyayozca naigama iti / artha - aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAtpadamanekAntAtmakatvadyotakaM dharmavAcakapadasamabhivyAhRtaM tu tattatsvadravyakSetrakAlAdyavacchedasphorakaM sakalAdezamahimnA tu prakRtadharme svetarAnantadharmAbhinnatvasya prakAratayA prakRtadharmasya svasvetarAnantadharmAtmakatvasambandhena dharmiNyanvayAbhyupagamAdvA na kAcidanupapattiriti zraddheyaM svasamayavyutpattizAlibhiH // 103 / / arthapradhAnatvAt zabdataddharmabhedenArthabhedAsvIkartRtvAt, zabdapradhAnatvAt zabdataddharmabhedenArthabhedasvIkartRtvAt, evaM naigamo'pyazuddhyA pravarttata iti azuddhiratra bhedaparatA, dravyAthike'bhedabhedayoreva zuddhayazuddhipadArthatvAditi yathAsthAnaM bhAvanIyam / dravyayorityAdi abhilApazcAtrAtmA pudgalI, manuSyaparyAyo devaparyAyottaraH, dravyamanantaparyAyavadityAdiH / zuddhadravyanaigamo yathA''kAzadravyaM dharmadravyasaMyuktamiti / azuddhadravyanaigamo yathA ghaTadravyaM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 aSTasahastrItAtparyavivaraNam paryAyanaigamastredhA jJAnArthaparyAyayorjeyArthaparyAyayorjJAnajJeyArthaparyAyayozceti / vyaJjanaparyAyanaigamaH SoDhA--zabdavyaJjanaparyAyayoH samabhirUDhavyaJjanaparyAyayorevaMbhUtavyaJjanaparyAyayoH zabdasamabhirUDhavyaJjanaparyAyayoH zabdaivaMbhUtavyaJjanaparyAyayoH samabhirUdvaivaMbhUtavyaJjanaparyAyayozceti / arthavyaJjanaparyAyanaigamastredhA RjusUtrazabdayoH, RjusUtrasamabhirUDhayoH RjusUtraivaMbhUtayozceti / dravyaparyAyanaigamo'STadhA-zuddhadravyarjusUtrayoH zuddhadravyazabdayoH zuddhadravyasamabhirUDhayoH zuddhadravyaivaMbhUtayozca, evamazuddhadravyarjusUtrayorazuddhadravyazabdayorazuddhadravyasamabhirUDhayorazuddhadravyaivaMbhUtayozceti lokasamayAvirodhenodAhAryam / tathA paryAyArthikasya mUlanayasyAzuddhyA tAvadRjusUtraH, tasya kAlakArakaliGgabhedenApyabhedAt / zuddhyA zabdastasya kAlAdibhedena bhedAt / zuddhitarayA samabhirUDhastasya paryAyabhedenApi bhedAt / zuddhitamayaivaMbhUtastasya kriyAbhedenApi bhedAt, iti mUlanayadvayazuddhyazuddhibhyAM bahuvikalpA nayA nayacakrataH pratipattavyAH pUrvapUrvA mahAviSayA uttarottarA alpaviSayAH zabdavikalpapariNAmAzca / tadevaM vyAkhyAtaH aSTasahastrItAtparyavivaraNam paTadravyasaMyuktamiti / arthaparyAyayo gamastrividho yathA matijJAnaM zrutajJAnasahacaritamiti 'jJAnarUpArthaparyAyayoH, mativiSayaparyAyaH zrutaviSayaparyAyasadRza iti jJeyArthaparyAyo-, grAhakAkAro grAhyAkArAnugata iti jJAnajJeyaparyAyayoH, / vyaJjanaparyAyayoH SoDhA naigamo yathA(1) taTa iti zabdavAcyastaTItizabdavAcyasadRza iti zabdavyaJjanaparyAyayoH (2) ghaTazabdavAcyaH paryAya: kumbhazabdavAcyasadRza iti, samabhirUDhavyaJjanaparyAyayoH (3) rAjapadavyutpattinimittakriyA suppadavyutpattinimittakriyAsadRzIti evambhUtavyaJjanaparyAyayoH (4) bhinnaliGgataTAdizabdavAcyaparyAyo bhinnazabdavAcyasadRza iti zabdasamabhirUDhavyaJjanaparyAyayoH (5) saMbhinnakriyA zabdavAcyasadRza iti zabdai [ 'vaMbhUtavyaJjanaparyAyayoH] (6) saMbhinnavartamAnakriyA zabdavAcyasadRza iti samabhirUDhaivaMbhUtavyaJjanaparyAyayoH 1. jJAnArtha iti aSTasahasrIsammataH pAThaH / 2. ito'gretanaM vivaraNaM truTitaM lakSyate'taH asaMpUrNo'yaM granthaH / hastaprateH antime pRSThe kenacit navamaparicchedAntyabhAgavartipadyadvayam (tadapyapUrNam) likhitaM dRzyate / tacca na upAdhyAyapravareNAlekhi iti / atra ca pUrvasaMpAdakena mudritaH pUritazca pATha yathAdRSTastathA nyastaH / / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari 10-kA0 105] 685 saptabhaGganayApekSaH syAdvAdo heyAdeyavizeSakaH prasiddhastamantareNa heyasyopAdeyasya ca vizeSeNa vyavasthAnupapatteH / sarvatattvaprakAzakazca kevalajJAnavat / etadeva darzayati syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca hyavastvanyatamaM bhavet // 105 // [syAdvAdakevalajJAnayoH kimantaramiti spaSTayanti jainAcAryAH / ] sAkSAdasAkSAt pratibhAsijJAnAbhyAmanyasyApratIteravastutvaprasiddhaH ityarthaH / (bhA0) syAdvAdakevalajJAne iti nirdezAt tayorabhyarhitatvAniyama darzayati, parasparahetukatvAt / na caivamanyonyAzrayaH, pUrvasarvajJadyotitAdAgamAduttarasarvajJasya kevalotpatteH tato'pyuttarakAlamAgamadyotanAt sarvajJAgamasantAnasyAnAditvAt / kevalajJAnasya (bhA0 ) abhyarhitatve vA pUrvanipAte vyabhicAraM sUcayati, ziSyopAdhyAyAdivat / tato'navadyo nirdezaH syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane iti / (bhA0) kathaM punaH syAdvAdvaH sarvatattvaprakAzanaH ? yAvatA matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu iti [tattvA0 1.26] zrutasyAsarvaparyAyaviSayatvavyavasthAnamiSyate, taccaivaM viruddhyate, iti sUtravirodhaM manyate tadayuktaM, paryAyApekSayA tadanabhidhAnAt / evaM hi bhagavatAmabhiprAyo'tra / (bhA0) jIvAdayaH sapta padArthAstattvaM / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam iti vacanAt [tattvA0 1.4] / - aSTasahastrItAtparyavivaraNam vyutpattinimittakriyA vartamAnakriyAsadRza iti / evaM RjusUtrazabdayoH RjusUtrasamabhirUDhayoH Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) tatpratipAdanAvizeSAt / syAdvAdakevalajJAnayoH sarvatattvaprakAzanatvam iti na virodhaH / yathaiva hyAgamaH parasmai jIvAditattvamazeSa pratipAdayati tathA kevalyapIti na vizeSaH / sAkSAdasAkSAcca tattvaparicchittinibandhanatvAt tadbhedasya / (bhA0) tadAha bhedaH sAkSAdasAkSAcceti / sAkSAtkRtereva sarvadravyaparyAyAn paricchinatti nAnyata iti yAvat / na hi vacanAttAnprakAzayati, samutpannakevalo'pi bhagavAn, teSAM vacanAgocaratvAt / tadevaM syAdvAdanayasaMskRtaM tattvajJAnaM pramANanayasaMskRtamiti vyAkhyAne, syAdvAdaH pramANaM saptabhaGgIvacanavidhi:gamAdayo bahuvikalpA nayA iti saGkhapata: pratipAditaM, vistarato'nyatra tatprarUpaNAt // 105 / / sampratyahetuvAdAgamaH syAdvAdo hetuvAdo nayastAbhyAM saMskRtamalaGkRtaM tattvajJAnaM pramANaM yuktizAstraviruddhaM sunizcitAsambhavadbAdhakamiti vyAkhyAnAntaramabhiprAyavanto bhagavanto hi hetulakSaNameva prakAzayanti, syAdvAdasya prakAzitatvAt / sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaJjako nayaH // 106 // [nayasya lakSaNaM kRtvA sa heturiti samarthayanti / ] nIyate sAdhyate gamyArtho'neneti nayo hetuH sa ca hetuH sadharmaNaiva dRSTAntadharmiNA sAdharmyAtsAdhyasya sAdhyadharmAdhikaraNasya dharmiNaH paramAgamapravibhaktasyArthavizeSasya zakyasyAbhipretasyAprasiddhasya vivAdagocaratvena vyaJjako, na punarvipakSeNa sAdharmyAt, tena vaidhAdevAvirodhena hetoH sAdhyaprakAzanatvopapatteH / atra - aSTasahastrItAtparyavivaraNam RjusUtraivaMbhUtayoriti trividho'pyarthavyaJjanaparyAyanaigamaH, aSTadhA ca dravyaparyAyanaigamaH ityAdi svadhiyA vibhAvyodAhAryam] // 104|| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 106] 687 (bhA0) sapakSeNaiva sAdhyasya sAdhAdityanena hetosTelakSaNyamavirodhAdityanyathAnupapattiM ca darzayatA, kevalasya trilakSaNasyAsAdhanatvamuktaM, tatputratvAdivat / ekalakSaNasya tu gamakatvaM, nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate iti bahulamanyathAnupapattereva samAzrayaNAt / nanvatra saGkSapAt tathAbhidhAne'pi trailakSaNyaM zakyamapudarzayituM paJcAvayavavat / satyametat, kevalaM (bhA0) yatrArthakriyA na sambhavati tanna vastutattvaM, yathA vinAzaikAntaH / tathA ca nityatve'pi kramayogapadyAbhyAmarthakriyA na sambhavati, nAparaM prakArAntaramiti, trilakSaNayoge'pi pradhAnamekalakSaNaM, tatraiva sAdhanasAmarthyapariniSThiteH / tadeva ca pratibandhaH pUrvavadvItasaMyogyAdisakalahetupratiSThApakam / na punastAdAtmyatadutpattI pratibandhaH saMyogAdivat, tadabhAve'pi hetoH sAdhyAbhAvAsambhavaniyamanirNayalakSaNasya bhAve gamakatvasiddheH, zItAcale vidyutpAtaH, kedAre kalakalAyitatvAdityAdivat, satyapi ca tadutpattyAdipratibandhe'nyathAnupapannatvAbhAve gamakatvAsambhavAt, sa zyAmastatputratvAditaratatputravadityAdivat, astyatra dhUmo'gnemahAnasavadityAdivacca / sakalavipakSavyAvRttinizcayAbhAvAdasyAgamakatve'nyathAnupapannatvanizcayAbhAvAdevAgamakatvamuktaM syAd iti tasyaiva lakSaNatvamastu, sakalasamyagghetubhedeSu kAryasvabhAvAnupalambheSviva pUrvavat-zeSavat-sAmAnyatodRSTeSu vItAvItadubhayeSu saMyogitasamavAyaikArthasamavAyivirodhiSu bhUtAdiSu pravatamAnasya pakSavyApinaH sarvasmAcca vipakSAdasiddhAdihetvAbhAsaprapaJcAd vyAvartamAnasyAnyathAnupapannatvasya hetulakSaNatvopapatteH tathAvidhasyApi tadalakSaNatve hi na kiJcitkasyacillakSaNaM syAditi lakSyalakSaNabhAva evocchidyeta / sati cAnyathAnupapannatve pratipAdyAzayavazAt prayogaparipATI paJcAvayavAdirapi na nivAryate iti tattvArthAlaGkAre vidyAnandamahodaye ca prapaJcataH prarUpitam / [pramANanayadurnayAnAM lakSaNaM kurvanti jainAcAryAH / ] (bhA0) tataH syAdvAdetyAdinAnumitamanekAntAtmakamarthatattvamAdarzayatitadeva hi syAdvAdapravibhakto'rthaH, prAdhAnyAt, sarvAGgavyApitvAt / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 aSTasahastrItAtparyavivaraNam (bhA0) tasya vizeSo nityatvAdiH pRthak pRthak / tasya pratipAdako nayaH / iti nayasAmAnyalakSaNamapyanena darzitamiti vyAkhyAyate / (bhA0) tathA coktam, arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM, tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI durnayastannirAkRtiH // [ (bhA0) iti tadanekAntapratipattiH pramANamekadharmapratipattirnayastatpratyanIkapratikSepo durnayaH, kevalavipakSavirodhadarzanena svapakSAbhinivezAt / kiM punarvastu syAdityAhu: nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / avibhrADbhAvasambandho dravyamekamanekadhA // 107 // [vastuno lakSaNaM kimiti prazne AcAryAH uttarayanti / ] (bhA0) uktalakSaNo dravyaparyAyasthAnaH saGgrahAdirnayaH tacchAkhAprazAkhAtmopanayaH / tadekAntAnAM vipakSopekSAlakSaNAnAM trikAlaviSayANAM samitirdravyaM / vastu guNaparyayavad dravyam iti vacanAt [ tattvA0 5.38] / ka: punasteSAM samuccayo nAmeti cet, kathaJcidavibhrADbhAvasambandha ityAcakSate, tato'nyasya samuccayasya saMyogAderasambhavAt dravyaparyAyavizeSANAm / na caivamekameva dravyaM nayopanayaikAntaparyAyANAM tattAdAtmyAdityArekitavyaM, tatasteSAM kathaJcidbhedAdanekatvam iti vacanAt [ ] / tInekamevAstu tAdAtmyavirodhAdanekasthasyetyapi na zaGkitavyaM, kathaJcittAdAtmyasyAzakyavivecanatvalakSaNasyAvirodhAttathApratIteH / kevalaM (bhA0) tatasteSAmapoddhArAd guNaguNyAdivat tadanekadhA / tataH sUktaM-trikAlavartinayopanayaviSayaparyAyavizeSasamUho dravya Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 689 dvitIyo bhAgaH [pari0 10-kA. 108-109] mekAnekAtmakaM jAtyantaraM vastuiti / atra parArekAmupadarzya pariharantaH sUrayaH prAhu: mithyAsamUho mithyA cet, na mithyaikAntatAsti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 108 // [sunayakunayayorlakSaNam] (bhA0) sunayadurnayayoryathAsmAbhirlakSaNaM vyAkhyAtaM tathA na codyaM na parihAraH / nirapekSANAmeva nayAnAM mithyAtvAt tadviSayasamUhasya mithyAtvopagamAt, sApekSANAM tu sunayatvAttadviSayANAmarthakriyAkAritvAt, tatsamUhasya vastutvopapatteH / (bhA0 ) tathA hi-nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH / sApekSatvamupekSA, anyathA pramANanayA'vizeSaprasaGgAt, dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAta pramANanayadarnayAnAM prakArAntarAsambhavAcca. pramANAttadatatsvabhAvapratipatternayAttatpratipattedurnayAdanyanirAkRtezca, iti vizvopasaMhRtiH / vyatiriktapratipattiprakArANAmasambhavAt // 108 / / nanvevamanekAntAtmArthaH kathaM vAkyena niyamyate yataH pratiniyate viSaye pravRttirlokasya syAdityArekAyAmidamabhidadhate niyamyate'rtho vAkyena vidhinA vAraNena vA / tathAnyathA ca so'vazyamavizeSyatvamanyathA // 109 // [anekAntAtmako'rthaH vidhinA vAkyena pratiSedhavAkyena vA nizcIyate anyathA na / ] (bhA0 ) yatsattatsarvamanekAntAtmakamarthakriyAkAritvAt svaviSayAkArasaMvittivat / yadvivAdAdhyAsitaM vastu tatsarvaM dharmi pratyeyam, aprasiddha sAdhyam iti vacanAt [ ] tasyAnekAntAtmakatvena vivAdAdhyAsitatvAt sAdhyatvopapatteH / arthakriyAkAritvAditi heturasiddhatvAdidoSAnAzrayatvAt pradhAnaikalakSaNayogAcca / svaviSayAkArasaMvittivadityudAharaNaM, tathA vAdiprativAdisiddhatvAt / saugatasya Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrItAtparyavivaraNam citrAkAraikasaMvedanopagamAt, yaugAnAmIzvarajJAnasya svArthasaMvedino mecakajJAnatvopagamAt, kApilAnAmapi svarUpabuddhyadhyavasatitArthasaMvedinaH svasaMvedanasyeSTeH, zrotriyANAmapi phalajJAnasya svasaMvedino'rthaparicchittirUpasya prasiddheH, cArvAkasyApi pratyakSasya vedanasya svArthaparicchedino'bhyupagamanIyatvAt samyagidaM sAdhanavAkyam / tathA 690 ( bhA0 ) na kiJcidekAntaM vastutattvaM sarvathA tadarthakriyAsambhavAd gaganakusumAdivad iti / atrApi vivAdApannaM vastutattvaM dharmi parAdhyAropitaikAntatvena pratiSedhyaM, kvacit sata ivAropitasyApi pratiSedhyatvasiddheranyathA kasyacitparamatapratiSedhAyogAt, sata eva saJjJinaH pratiSedho nAsataH ityasyApyavirodhAt samyagekAnte prasiddhasya rUpasya sApekSasya nirapekSatvenAropitasya kvacitpratiSedhAt, sarvathA tadarthakriyAbhAvAt iti heturvyApakAnupalabdhirUpatvAt gaganakusumAdivadityudAharaNaM sAdhyasAdhanAvaikalyAd gaganakusumAderatyantAbhAvasya parairekAntavasturUpatvasarvathArthakriyAkAritvayoraniSTeH itIdamapi zreyaH sAdhanavAkyam / vizeSeNa punaH ( bhA0) nAsti sadekAntaH, sarvavyApAravirodhaprasaGgAdasadekAntavat / etena vizeSato'nekAntAtmakaH pariNAmyAtmArthakriyAkAritvAt pradhAnavadityAdyupadarzitam / ( bhA0 ) iti vidhinA pratiSedhena vA vastutattvaM niyam / tathAnyathA ca tasyAvazyaMbhAvasamarthanAt / ( bhA0 ) anyathA tadviziSTamarthatattvaM vizeSyameva na syAdvidheH pratiSedharahitasya pratiSedhasya ca vidhirahitasya vizeSaNatvanirAkaraNAt tadubhayarahitasya ca vizeSyatvavirodhAt khapuSpavat / (bhA0 ) ityanena vidhipratiSedhayorguNapradhAnabhAvena sadasadAdivAkyeSu vRttiriti lakSayati / tato na teSAM paunaruktyaM, yena saptabhaGgIvidhiranavadyo na syAt // 109 // vidhinaiva vastutattvaM vAkyaM niyamayati sarvathetyekAnte dUSaNamupadarzayanti - Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [ pari0 10-kA0 110-111] 691 tadatadvastuvAgeSA tadevetyanuzAsatI / na satyA syAnmRSAvAkyaiH kathaM tattvArthadezanA // 110 // [vAkyaM vidhimukhenaiva vastutattvaM vaktuM na zaknoti / ] (bhA0 ) pratyakSAdipramANaviSayabhUtaM viruddhadharmAdhyAsalakSaNamaviruddhaM vastu samAyAtaM, svazirastADaM pUtkurvato'pi tadatadrUpatayaiva pratIteH / taduktaM viruddhamapi saMsiddhaM tadatadrUpavedanam / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam ? // 1 // [ ] iti / tacca (bhA0) tadevetyekAntena pratipAdayantI mithyaiva bhAratI / vidhyekAnte pratiSedhaikAntAbhAvasyeSTasyAnabhidhAnAt, tadabhidhAne vA vidhyekAntapratipAdanavirodhAt / na ca mRSAvAkyaistattvArthadezanA yuktimatI / iti (bhA0) kathamanayArthadezanam, ityekAnte vAkyArthAnupapattirAlakSyate / pratiSedhamukhenaivArthaM vAkyaM niyamayatItyekAnto'pi na zreyAniti pratipAdayanti vAkyasvabhAvo'nyavAgarthapratiSedhaniraGkazaH / Aha ca svArthasAmAnyaM tAdRg vAcyaM khapuSpavat // 111 // [vAkyaM pratiSedhamukhenaiva vastutattvaM vaktuM na zaknoti / ] (bhA0) vAcaH svabhAvo'yaM yena svArthasAmAnyaM pratipAdayantI tadaparaM nirAkaroti / na punastadapratipAdayantI, svArthasAmAnyapratipAdanatadanyanirAkaraNayoH (bhA0) anyatarApAye'nuktAnatizAyanAt / idantayA nedantayA vA na pratIyate tadarthaH kUrmaromAdivat / na khalu sAmAnyaM vizeSaparihAreNa vizeSo vA sAmAnyaparihAreNa Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 aSTasahastrItAtparyavivaraNam __ (bhA0) kvacidupalabhAmahe / anupalabhamAnAzca kathaM svaM paraM vA tathAbhinivezena vipralabhAmahe / / vidhyekAntavadanyApohaikAntasya prAgeva vyAsena nirastatvAt // 111 // bhUyo'pyanyApohavAdinamAzaGkya nirAkurvatesAmAnyavAg vizeSe cet, na zabdArtho mRSA hi sA / abhipretavizeSApteH syAtkAraH satyalAJchanaH // 112 // [syAtkAra eva satyalAJchanaH siddhyati / ] (bhA0) astIti satsAmAnyavAn / (bhA0 ) kevalamabhAvavicchedAd vizeSam ( bhA0) apohamAheti cet, kaH punarapohaH ? kimanyavyAvRttiruta tathA vikalpa: ? (bhA0) parato vyAvRttirabhAvo / anyApoha iSyate iti cet (bhA0) kathamevaM satyabhAvaM pratipAdayati ? bhAvaM na pratipAdayatItyanuktasamaM na syAt / tadvikalpo anyApoho'stu (bhA0) mithyAbhinivezAditi cet, na caitattasya pratipAdakaM mithyAvikalpahetutvAdvayalIkavacanavat / tato nAnyApoha: zabdArthaH siddhyati, yena tatra pravartamAnAstItyAdisAmAnyavAg mRSaiva na syAt / tataH syAtkAraH satyalAJchano mantavyaH svAbhipretArthavizaSaprAptaH / savo hi pravartamAnaH kutazcidvacanAt kvacitsvarUpAdinA santamabhi Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo bhAgaH [pari. 10-kA0 113] 693 pretamarthaM prApnoti, na pararUpAdinAnabhipretaM, pravRttivaiyarthyAt, svarUpeNeva pararUpeNApi sattve sarvasyAbhipretatvaprasaGgAt, parAtmaneva svAtmanApyasattve sarvasyAbhipretatvAbhAvAt svayamabhipretasyApyanabhipretatvaprasaktezca // 112 // (bhA0 ) tataH syAdvAda eva satyalAJchano na vAdAntaramityatizAyayati bhagavAn samantabhadrasvAmIvidheyamIpsitArthAkaM pratiSedhyAvirodhi yat / tathaivAdeyaheyatvamiti syAdvAdasaMsthitiH // 113 // [syAdvAdasya samyak vyavasthAM spaSTayanti jainAcAryAH / ] ( bhA0) astItyAdi vidheyamabhipretya vidhAnAt / sarvatraitAvanmAtralakSaNatvAt vidheyatvasya / na hi parivRDhabhayAderanabhipretasyApi vidhAne vidheyatvaM yuktaM, vItarAgasyApi tatkRtabandhaprasaGgAjjanApavAdAnuSaGgAcca / nApyabhipretasyApyavidhAne'vidheyatvaM, tadyogyatAmAtrasiddharanyathA vidhAnAnarthakyAt / tata evAbhiprAyazUnyAnAM kiJcidapyakurvatAM na kiJcidvidheyaM nApi heyamabhipretyahAnAbhAvAdupekSAmAtrasiddheH / tadviparItAnAM tu kiJcidvidheyaM, tacca (bhA0) nAstitvAdibhiraviruddhaM, pratiSedhyairIpsitArthAGgatvAt, tasya tadvirodhe svayamIpsitArthahetutvAsambhavAt / (bhA0) vidhipratiSedhayoranyonyAvinAbhAvalakSaNatvAt svArthajJAnavat / na hi svArthajJAnayoranyonyAvinAbhAvo'siddhaH, svajJAnamantareNArthajJAnAnupapatteH kuTavat svajJAne evArthajJAnaghaTanAt sarvajJajJAnavat / na hIzvarasyApi svajJAnAbhAvaH, sarvajJatvavirodhAt svasaMviditajJAnAbhyupagamasyAvazyaMbhAvAt / nApi viSayAkArajJAnamantareNa svajJAnaM, svAkArasyArthasya paricchedyatvavirodhAt svajJAnAbhAvaprasaGgAt / tadanavadyamudAharaNaM prakRtaM sAdhayati / yathaiva ca vidheyaM pratiSedhyAvirodhi siddhamIpsitArthAGgaM tathaivAdeyaheyatvaM vastuno, nAnyathA vidheyaikAnte kasyaciddheyatvavirodhAt pratiSedhyaikAnte kasyacidAdeyatvavirodhAt / na hi sarvathA vidheyameva sarvathA pratiSedhyaM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 aSTasahastrItAtparyavivaraNam syAdvAdino'bhipretaM, yenobhayAtmakatve evAdeyaheyatvaM na syAt, kathaJcidvidhipratiSedhayostAdAtmyopagamAt / (bhA0) tadvidheyapratiSedhyAtmavizeSAt syAdvAdaH prakriyate saptabhaGgIsamAzrayAt / yathaiva hi vidheyo'stitvAdivizeSaH, svAtmanA vidheyo na pratiSedhyAtmaneti syAdvidheyaH siddhaH / pratiSedhyAtmavizeSazca vidheyAtmanA pratiSedhyo na pratiSedhyAtmanA iti syAtpratiSedhya syAdapratiSedhyo'nyathA vyAghAtAt / tathaiva jIvAdyarthaH syAdvidheyaH syAtpratiSedhyaH iti saptabhaGgIsamAzrayAt syAdvAdasya prakriyamANasya samyak sthitiH, sarvatra yuktizAstrAvirodhAt, bhAvaikAntAdiSveva tadvirodhasamarthanAt / tato bhagavannanavadyamadhyavasitamasmAbhiH, sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstravirodhivAktvAditi // 113 // tadevaM prArabdhanirvahaNamAtmanastatphalaM ca sUrayaH prakAzayanti itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye // 114 // [jainAcAryAH asya granthasya phalaM prakAzayanti / ] (bhA0) iti devAgamAkhye (bhA0) svoktaparicchede / zAstre (svenoktAH paricchedA daza yasmiMstat svoktaparicchedamiti grAhyaM, tatra) (bhA0) vihiteyamAptamImAMsA sarvajJavizeSaparIkSA / hitamicchatAM (bhA0) niHzreyasakAminAM / mukhyato niHzreyasasyaiva hitatvAt tatkAraNatvena ratnatrayasya ca hitatvaghaTanAt, tadicchatAmeva na punastadanicchatAM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 695 dvitIyo bhAgaH [ pari. 10-kA. 114] (bhA0) abhavyAnAM tadanupayogAt / tattvetaraparIkSAM prati bhavyAnAmeva niyatAdhikRtiH / tathA mokSakAraNAnuSThAnAt mokSaprAptyupapatteH / samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye yuktAtmamImAMsA bhagavatAmAcAryANAM parahitasampAdanapravaNahRdayatvAt, darzanavizuddhipravacanavAtsalyamArgaprabhAvanAparatvAcca / tataH paramArhantyalakSmIparisamApteH svArthasampattisiddhiH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH iti [tattvA0 1.1 ] samyagupadezaH, tadanyatamApAye mokSasyAnupapatteH samarthanAt / 'jJAnena cApavargaH' ityAdimithyopadezastasya dRSTeSTaviruddhatvasAdhanAt / tayorarthavizeSaH satyetaraviSayabhedaH samyagdarzanAdimithyAdarzanAdiprayojanabhedo vA tadbhAvanAvizeSo vA mokSabandhaprasiddhibhedo vA / tasya pratipattirupAdeyatvena heyatvena ca zraddhAnamadhyavasAyaH samAcaraNaM cocyate / tasmai samyamithyopadezArthavizeSapratipattaye / zAstrArambhe'bhiSTatasyAptasya mokSamArgapraNetRtayA karmabhUbhRdbhettRtayA vizvatattvAnAM jJAtRtayA ca bhagavadahatsarvajJasyaivAnyayogavyavacchedena savyavasthApanaparA parIkSeyaM vihitA, iti svAbhipretArthanivedanamAcAryANAmAcAryairvicArya pratipattavyam // 114 / / atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgalavacanamanumanyante jayati jagati klezAvezaprapaJcahimAMzumAn, vihataviSamaikAntadhvAntapramANanayAMzumAn / yatipatirajo yasyAdhRSyAnmatAmbunidherlavAn, svamatamatayastI* nAnA pare samupAsate // 1 // [hariNI] zrImadakalaGkadevAH punaridaM vadanti-(svabhASyaparisamAptimaGgalam) zrIvardhamAnamakalaGkamanindyavandyapAdAravindayugalaM praNipatya mUrnA / bhavyaikalokanayanaM paripAlayantaM, syAdvAdavartma pariNaumi samantabhadram // 1 // iti [vasantatilakA] parAparagurupravAhaguNagaNasaMstavasya maGgalasya prasiddharvayaM tu svabhaktivazAdevaM nivedayAmaH yenAzeSakunItivRttisaritaH prekSAvatAM zoSitA, yadvAco'pyakalaGkanItirucirAstattvArthasArthadyutaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 aSTasahastrItAtparyavivaraNam sa zrIsvAmisamantabhadrayatibhRd bhUyAdvibhurbhAnumAn, vidyAnandaghanaprado'naghadhiyAM syAdvAdamArgAgraNIH // 1 // [zArdUlavikrIDitam / ] zrImadakalaGkazazadharakulavidyAnandasambhavA bhUyAt / gurumImAMsAlaGkRtiraSTasahastrI satAmRddhyai // 2 // vIrasenAkhyamokSage cAruguNAnarghyaratnasindhugirisatatam / sAratarAtmadhyAnage mAramadAmbhodapavanagirigahvarAyi tu // 3 // kaSTasahastrI siddhA sASTasahastrIyamatra me puSyAt / zazvadabhISTasahastrI kumArasenoktivardhamAnArthA (nardhA) // / ityAptamImAMsAlaGkRtau dazamaH paricchedaH / // iti zrImadakalaGkadevapraNIta-bhASyopabRMhitA zrIvidyAnandasUrisanhabdheyamaSTasahastrIvRttiH // aSTasahastrItAtparyavivaraNam iti zrImadakabbarasuratrANapradattajagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrIhIravijayasUrIzvaraziSya mukhyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyAvataMsapaNDitazrIlAbhavijayagaNi ziSyAgresarapaNDitazrIjitavijayagaNisatIrthyAlaGkAra paNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNisahodareNa mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'STasahastrItAtparyavivaraNe // dazamaH paricchedaH //