Book Title: Anuttar Yogi Tirthankar Mahavir Part 01
Author(s): Virendrakumar Jain
Publisher: Veer Nirvan Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003845/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogIH 1 tIrthaMkara mahAvIra vIrendrakumAra jaina an Educationa international For Personal and private Use Only www.aline library.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma, kRSNa, buddha, krIsta Adi sabhI pramukha jyotirgharoM para, saMsAra meM sarvatra hI, Adhunika sRjana aura kalA kI sabhI vidhAoM meM paryApta kAma huA hai| prakaTa hai ki atimAnavoM kI isa zreNI meM kevala tIrthaMkara mahAvIra hI aise haiM, jina para Aja taka koI mahattvapUrNa sRjanAtmaka kRti prastuta na ho skii| prastuta upanyAsa isa dizA meM sArI duniyA meM isa prakAra kA sarvaprathama zuddha sRjanAtmaka prayAsa hai| yahA~ pahalI bAra bhagavAna ko, paccIsa sadI vyApI sAmpradAyika jar3a kArAgAra se mukta karake unake nisarga vizva-pulpa rUsa meM prakaTa kiyA gayA hai| upalabdha srotoM meM mahAvIra-jIvana ke jo yatkicit upAdAna milate haiM, unake AdhAra para racanA karanA, eka ati duHsAdhya karma thaa| pracalita itihAsa meM bhI mahAvIra kA vyaktitva aneka bhrAnta aura paraspara virodhI dhAraNAoM se DhaMkA huA hai| aise meM kalpaka manISA ke apratima dhanI, prasiddha kavi-kathAkAra aura maulika cintaka zrI vIrendrakumAra jaina ne, apane pAradarzI vijana-vAtAyana para sIdhasIdhe mahAvIra kA antaHsAkSAtkAra karake, unheM racane kA eka sAhasika prayoga kiyA hai| ___ hajAroM varSoM ke bhAratIya purANa-itihAsa, dharma, saMskRti, darzana, adhyAtma kA atalagAmI manthana karake, lekhaka ne yahA~ ThIka itihAsa ke paTa para mahAvIra ko jIvanta aura jvalanta kiyA hai| mAnava ko atimAnava ke rUpa meM, aura atimAnava ko mAnava ke rUpa meM ekabAragI hI racanA, kisI bhI racanAkAra ke lie eka duHsAdhya kasauTI hai| vIrendra isa kasauTI para kitane khare utare haiM, isakA nirNaya to prabuddha pAThaka aura samaya svayam hI kara skegaa| pahalI bAra yahAM zizu, bAlaka, kizora, yuvA, tapasvI, tIrthakara aura bhagavAna mahAvIra, nitAnta manuSya ke rUpa meM sAMgopAMga avatIrNa hue haiN| DhAI hajAra varSa bAda phira Apa yahA~, mahAvIra ko ThIka abhI aura Aja ke bhAratavarSa kI dharatI para calate hue dekheMge / aitihAsika aura parAaitihAsika mahAvIra kA eka adbhuta samarasa sAmaMjasya isa upanyAsa meM sahaja hI siddha ho sakA hai| dikkAla-vijetA yogIzvara mahAvIra yahA~ pahalI bAra kavi ke vijana dvArA, itihAsavidhAtA ke rUpa meM pratyakSa aura mUrtimAna hue haiN| isa kRti ke mahAvIra kI vANI meM hamAre yuga kI tamAma vaiyaktika, sArvajanika, bhautika-Atmika, sAmAjika, Arthika, rAjanItika samasyAe~ anAyAsa pratidhvanita huI haiM, aura unakA maulika samAdhAna bhI prastuta huA hai| vIrendra ke mahAvIra ekabAragI hI prAsaMgika aura prajJA-puruSa haiM, zAzvata aura samakAlIna haiN| * 'ananta asIma avakAza aura kAla ke bodha ko yahA~ sRjana dvArA aindrika anubhUti kA viSaya banAyA gayA hai| aindrika aura atIndrika anubhUtisaMvedana kA aisA saMyojana vizva-sAhitya meM virala hI milatA hai| sRjana dvArA AdhyAtmika cetanA ko manovijJAna pradAna karane kI dizA meM yaha apane DhaMga kA eka nirAlA prayoga hai| vIrendra bAlapana se hI apane Antarika antarikSa aura FzeSa AkharI phlaipa para Jain Educationa International Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI: tIrthaMkara mahAvIra vIrendrakumAra jaina namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kRpA kareM. jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. zrI vIra nirvANa graMtha-prakAzana-samiti, indaura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI bAbUlAla pATodI, zrI vIra nirvANa graMtha prakAzana samiti, 48, sItalAmAtA bAz2Ara, indaura - 2, madhyapradeza Serving Jinshasan 016899 gyanmandir@kobatirth.org AvaraNa- citra : jIvanta svAmI : vaizAlI ke rAjaputra varddhamAna mahAvIra : akoTA meM prApta kAMsya mUrti : bar3audA myUz2iyama ke saujanya se : phoTo (c) DA. umAkAnta zAha, DAirekTara orieNTala risarca insTITyUTa, bar3audA / vIrendrakumAra jaina * anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra upanyAsa vIrendrakumAra jaina * prakAzaka : zrI vI. ni. graM. pra. samiti, 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura-2 * prathama AvRtti 1100 vIra nirvANa saMvat 2500 IsvI san : 1974 * dvitIya AvRtti 1100 vIra nirvANa saMvat 2503 IsvI san 1977 * tRtIya AvRtti 1100 vIra nirvANa saMvat 2505 IsvI san 1979 * mUlya: tIsa rupaye Jain Educationa International sarvAdhikAra surakSita All rights reserved mudraka naI duniyA presa, indaura - 2 For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM cA~danapura meM jIvanta virAjamAna trailokyezvara zrI mahAvIra prabhu ke caraNoM meM : vizvadharma ke adhunAtana maMtra-draSTA pUjya munIzvara zrI vidyAnanda svAmI ke sArasvata kara-kamaloM meM merI divaMgatA vA kastUrI-vA kI puNya-smRti meM, jisane mujhe isa yogya banAyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa vaizAlI kA vidrohI rAjaputra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama maiM kauna hU~ . 2 31 42 0 63 yajJa-puruSa kA avarohaNa pratIkSA karo, priyakAriNI granthibheda kI rAta maryAdA tor3a bahatA mahAsAgara o merI deha ke sArAMza trailokyezvara kA avataraNa bAla bhAgavata ke lIlA-khela hama rAjAoM ke rAjA haiM anahonA beTA janmajAta jJAnezvara prakRti aura puruSa kasamasAte brahmANDa sundariyoM ke svapna-deza meM pippalI kAnana ke mele meM prathama loka-yAtrA yugAvatAra kA siMhAvalokana pramada-kakSa kI zivAnI aditi, tumhArI kokha se merA Aditya janme jaba pukArogI, AU~gA kaivalya-sUrya ko pUrvAbhA AgAmI manvantara kI talavAra parA-aitihAsika itihAsa-vidhAtA 100 106 15 139 152 185 213 227 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUraja ko goda nahIM liyA jA sakatA vaizAlI ke saMthAgAra meM jIvana - ratha kI valgA paritrAtA kA pANigrahaNa prati-saMsAra kA udghAtI prati-sUrya viplava - catra. kA dhurandhara pUrNa samvAditA kI khoja meM maiM siddhAlaya se phira lauTuMgA mahAbhiniSkramaNa prasthAnikA samApana O Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 240 250 271 280 288 299 308 315 337 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kauna hU~ maiM kauna hU~ ? dekha rahA hU~, ki pichale kSaNa jo maiM thA, vaha isa kSaNa nahIM huuN| kucha hai jo bIta gayA hai, kucha hai jo nayA A gayA hai / phira mere maiM hone kA kyA artha raha jAtA hai ? eka aura antima, aisA maiM koI hU~ ? bhItara se uttara AyA : are, yaha jo pUcha rahA hai ki 'maiM kauna hU~'-yaha kauna hai ? * * * yaha jo dekha rahA hai ki "pichale kSaNa jo thA, isa kSaNa nahIM hU~ : kucha bIta gayA hai, kucha nayA A gayA haiyaha kauna hai ? aura avikalpa isakA eka hI to uttara bhItara se A rahA hai : 'nizcaya, vaha to maiM hI hU~ : dhruva maiN'| dekha rahA hU~ ki maiM acyuta svarga kA indra hU~ / gaNanA aura varNanA se pare hai merA vaibhava, merA bhoga / merA aihika sukha / itanA hI kahanA kAphI hogA ki sRSTi kI citi -zakti, mere citta kI hara icchA-taraMga para utara kara merA mana cAhA rUpa, rasa, gandha, varNa, sparza bana jAtI hai / . . yaha acyuta svarga hai : yahA~ aindrika sukha samAdhi kI tallInatA taka pahuMce hue haiM / tarala ratnoM kI isa aiMdrajAlika mAyApurI meM kAla-bodha sambhava nahIM : dina-rAta kA bheda anubhava meM nahIM AtA / Ayu ke bItate varSoM kA patA hI nahIM calatA / ratnoM kI nAnAraMgI prabhA-taraMgoM meM eka antahIna svapna cala rahA hai / . . * * para Aja ekAeka yaha kyA ghaTita huA hai ki, sapane kI yaha dhArA kahIM se sahasA TUTI hai, bhaMga huI hai / aura kAla kI gati ko maiM apanI suSumnA nAr3I meM, utsarpita aura avasarpita hote dekha rahA huuN| * indranIla maNi ke isa prAkRtika sarovara kI suramya sIr3hiyoM para akelA baiThA huuN| lagatA hai jaise kisI sandhyA ke taTa para, nitAnta ekAkI upasthita huuN| padArya meM, apane meM, kSaNa-kSaNa kucha bItane aura utpanna hone ke krama ko maiM hAtha meM rakkhe ratna kI taraha sApha dekha rahA huuN| dravya apane maulika rUpa meM nagna hokara, mAnoM mere sAmane pravAhita hai / ThIka vaise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI, jaise isa sarovara ke nIlamI jaloM kI ye malamalAtI lhreN| * * *ina pAniyoM kI sugandhAvila zaiyA meM aneka bAra apanI indrANiyoM aura vallabhAoM ke sAtha krIr3Amagna hokara bhI, isa pravAha ko aisA pratyakSa kabhI nahIM dekhA, nahIM jAnA, jaisA ki Aja dekha-jAna rahA huuN| . .. 'mere vakSa para jhUlatI yaha sahajAta mAlA! upapAda zaiyA para muhUrta mAtra meM, aMgar3AI bhara kara jAga uThane kI taraha jaba merA yaha divya zarIra AvirbhUta huA thA, taba yaha mAlA, mere sAtha hI janmI thii| jisa dravya se merI deha banI hai, usIse nirmita hai yaha mAlA / para sAre svargoM ke vividha kalpavRkSoM ke tamAma phUloM se jaise yaha guMthI hai : aura hara kSaNa eka nayI sugandha isameM se taraMgita hotI hai| . . mAlA to apanI jagaha vaisI hI navIna, bhAsvara, tAjA hai : sugandha kA pravAha bhI vaisA hI hai|' kintu isa kAla-saMdhyA ke taTa para se dekha rahA hU~, ki yaha merI vahI sahajAtA mAlA nahIM hai / jAne kauna eka alakSya paMkhurI chinna ho gaI hai : jAne kahIM kucha TUTa gayA hai : vighaTita ho gayA hai| ___.. aura abhI isI kSaNa, yaha mAlA mere vakSa para hai, phira bhI dUra una caityavRkSoM kI hariyAlI markata AbhA meM dUra-dUra, dUra-dUra, calI jA rahI hai / aura mujhe laga rahA hai, maiM isa indranIlamaNi kI laharIlI sIr3hI para hU~, phira bhI jAne kahA~kahAM calA gayA hai| jAne kitane ApoM meM baMTa gayA hU~, bikhara gayA hai| eka aura akhaNDa koI maiM hU~, bezaka, jo dekha rahA hai : para jAne kitane 'maiM' ke kakSa eka para eka khula rahe haiM, caitya-vRkSoM kI una nAnA raMgI ralima ujiyAloM meM / AMgana ke pAra antahIna prAMgaNoM kI paramparA : asaMkhyAta samudroM se AveSTita, jAne kitane lokoM meM, pRthviyoM meM, svargoM ke paTaloM meM, narakoM kI atala pRdhviyoM ke andhakAroM meM' - 'maiM' - 'maiM maiM . 'jAne kitane maiM / anaginatI janmAntaroM ke citrapaTa khula rahe haiM / spandita, ucchvasita, jIvita, saMvedita, bolate citra / kitanA dabAva hai, tanAva hai, mana para, isa dhAtu-asthi, rakta-mAMsa-majjAhIna, komala tana para mere / bhava-bhavAntaroM meM bhoge sukha-duHkhoM kA ekAgra samvedana merI kuNDalinI meM ajasra dhArA se pravAhita hai / ___kAla-bodha ? bAIsa sAgara bIta gaye haiM isI acyuta svarga meM / gaNanA se pare, palyoM se pare, hajAroM yA karor3oM varSa : kyA antara par3atA hai| vizeSa kara isa sandhyA ke taTa para, Ayu ke darzana-bindu para, jahA~ mAno asaMkhya janmoM aura dezakAloM ko eka sAtha apane AsapAsa cakrAyita anubhava kara rahA huuN| jI rahA huuN| kor3A-kor3I sAgaroM ke pAra, gaNanAtIta kAla meM calA gayA hU~-apane se pAra... aura dekha rahA hUM apane ko jAne kahA~-kahA~ / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM, sItA nadI ke uttarI kinAre para, puSkalAvatI deza / vahA~ madhu nAmA koI vana / * * bhIloM kA rAjA pururavA, apanI kAlI nAmA ardA ginI ke sAtha tamasAcchanna araNya meM mRgayA khelatA huaa| .. dUra kahIM camakatI AMkheM dekha bhIla ne tIra tAnA : kandhe para jhUmakara kAlI cIkha uThI : 'Aha* * utAra do tIra' : 'vaha mRga nahIM hai|' 'kauna hai ?' 'ye vana-devatA haiM, puru ! anartha ho jAtA! unheM mArakara hama kahAM jiyeMge?' pururavA mAnoM zarIra thA : kAlI thI usakA prANa : usakI AtmA / vaha spandita ho utthii| acUka aura nigUDha thA yaha saMvedana / bhIla-yugala usa muddara netrAmA se khiMcatA calA gayA / abodha, nagna bAlaka-se sAmane A rahe the yogIrAT sAgarasena / kAlI unake caraNoM meM loTa kara bilakha par3I : bhIla stambhita, abhibhUta dekhatA raha gayA, yogI kI vItarAga mudrA / vaha pASANa ho rahA : usake bhItara se nikala kara koI, dUra vanAntara meM ojhala hote yogI kA anusaraNa kara gyaa| .. dekha rahA hU~ : vaha bhI to maiM hI thA' * 'pururavA : aura kAlI kahA~ calI gaI ? anubhava kara rahA hU~ isa kSaNa : baha mArdavI koI anya thI hI nhiiN| merI hI apanI maulika mRdutA thI vaha / prakaTa hokara mujhe apanI pahacAna karAne AI thii| apane ko pahalI bAra jAnA, apanI AtmA ko : aura vaha mere hArda meM antarlIna ho gayI / maiM apane prati pahalI bAra jAgA thA usa din| .. * * * phira saudharma svarga meM janma lekara, vahA~ kI pagandhA mRdutAoM meM jAne kitane palyoM taka sukha bhogakara, so gayA eka dina pururavA / 'eka aura maiM ! - tIrthaMkara RSabhadeva kI rAjanagarI ayodhyA / vahA~ ke sarvatobhadra prAsAda meM, unake jyeSTha putra bharata cakravartI kA kiraNa-sA kAntimAna putra marIci / rAjayogIzvara bharata bhoga-samAdhi meM lIna the| aura komala kizora marIci mahAzramaNa RSabhezvara kA anugAmI ho gyaa| sukumAra vaya meM hI, digambara AraNyaka / avadhUta vRSabhanAtha kI mRtyuMjayI taposAdhanA use sahya na ho sakI / kASAya aura tridaNDa dhAraNa kara, svacchanda vicaratA rahA marIci / para bhagavAna ke prabhAmaNDala ke parisara meM hii| apanI durbalatA aura apanI sImA jAnakara AtmaniSTha, mauna, prakaTa meM yoga-bhraSTa, para antara meM nirantara yogI, marIci samarpita thA, apanI Atma-prabhA ko / kintu anyoM kI dRSTi meM pathabhraSTa, kumArgagAmI, mithyAdRSTi / sAMkhya tatva ke upadeSTA kapila kA guru / 'dUsare kI Atma-sthiti ke nirNAyaka hama kauna hote haiM ? hama jo svayaM ajJAnI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dekha rahA hU~, tIrthakara vRSabhanAtha kA ananta Aloka-vaibhava se jagamagAtA samavazaraNa ! gandhakuTI ke zIrSa para kamalAsana para adhara meM AsIna prabhu ke caraNoM meM namrIbhUta bharatezvara ne jijJAsA kI : 'bhagavan, ApakI abhitAbha jyoti se lokAloka prakAzita haiM ! kyA phira bhI kabhI pRthvI para aisA yugandhara jJAna-sUrya udaya hogA? kyA aisA koI bhavya isa samaya loka meM upasthita hai ?' 'devAnupriya bharata, tumhArA putra marIci, yahAM upasthita hai ! aba se sattAIsaveM bhava meM vaha bharata kSetra meM tIrthaMkara ke rUpa meM avatarita hogaa| avasarpiNI kAla meM hamArI kaivalya-paramparA kA antima jyotirdhara / jisakA jJAnasUrya andhakAra kI AgAmI * aneka zatAbdiyoM ko pracchanna rUpa se prakAzita aura jIvanta banAye rkhegaa| use pahacAno bharata ! yogI veza se nahIM, vibhA se pahacAnA jAtA hai ! '.. aura suno bharata, lambI anubhava-yAtrA ke cakra-pathoM ko pAra karatI huI, hara AtmA eka kuMvArA jaMgala cIra kara, apane vikAsa kA patha prazasta karatI hai| mukti kA mArga koI rAja-patha nahIM : vaha saba kA apanA-apanA hotA hai / marIci ko abhI kaI aMdhiyAre bhavAraNya pAra karane haiM. * * / ' 'marIci kI agalI bhavayAtrA sunanA cAhatA hU~, bhagavan !' . . aura tIrthaMkara kI divya-dhvani meM taba vaha cakrAvartana ghoSita huaa| bharata putra kA yogaizvarya sunakara prasanna hue| phira marIcikumAra ke samIpa jAkara namita hue : 'dhanya ho marIci ! kalikAla ke bhAvI tIrthaMkara ko praNAma karatA hU~ / suno devAnupriya, bhagavAna kI divyadhvani meM ghoSita huA hai : AgAmI bhavoM meM marIci pahale tripRSTha nAmA prathama vAsudeva hogA, phira priyamitra nAmA dUsarA cakravartI, phira avasarpiNI kAla kA antima tIrthaMkara ! * * 'so kalikAla ke bhAvI tIrthakara kI vandanA karane AyA hU~ ! . . . ' tana se kumAra, mana se bAlaka, aMtaraMga se yogI marIci, sunakara AlhAdita aura gavita ho utthaa| . . pitAmaha Adya tIrthakara, pitA Adi cakravartI, aura maiM prathama vAsudeva, dvitIya cakravartI aura phira antima tIrthakara ! aise mahApratApI sUryavaMza kA vaMzadhara maiM svayam, kevala Aja kA durbala marIci nahIM, yaha saba hU~, eka sAtha : isa eka deha ke raktakozoM meM, maiM eka bAragI hI kaI zalAkA-puruSa huuN|' . . . prANa-zakti pramatta aura adamya ho uThI / apane bhaviSya meM Azvasta marIci ne, apane ko kAla ke uddAma pravAha meM pheMka diyaa| para bhItara koI thA, jo apane meM acala thA, aura kevala apane ko dekha rahA thA / bharata-kSetra ke cUr3AMta para khar3e digambara AkAza-puruSa ko / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'antima kSaNa taka jAgatika aizvarya meM cidavilAsa karate hue rAjarSi bharatezvara, antarmaharta mAtra meM, binA tapaHkleza ke hI kevalI ho gaye : arihaMta / jIvanmukta / kintu marIci kA yAtrA-patha bahuta kuTila thaa| bhItara nirantara paramahaMsa raha kara, use svargoM, narakoM, pAzava tiryaMcoM taka ke bhItara se AtmAnubhava kI yAtrA karanI thii| nArakI aura pazu kI yAtanA aura andhatA taka se vaha gujraa| kyoMki use pAzava-zakti pradhAna kalikAla kA tIrthakara honA thaa| pazupatinAva hokara, mAnavatva ko pazutva se ubAra kara, devatva taka pahuMcAnI thaa| * * * usa pAra azokavana ke krIDA-parvata para, use sahasroM devAMganAoM ke bIca nagna vicarate dekha rahA huuN| : kaisA nijatva anubhava kara rahA huuN| mere apanatva kI prtimaa| phira bhI kitanI alabhya hai mujhe ! cAhU~ to agale hI kSaNa vahA~ ho sakatA hU~, apanI indrANiyoM kI biic| vahI maiM ! * * 'para azakya, bIca meM deza aura kAla ke dulaMdhya samudra par3e hue haiN| kyoMki abhI isa kSaNa meM marIci bhI hU~, kevala acyuta svarga kA indra hI nhiiN| ... phira brahma svarga, IzAna svarga, saudharma svarga ke makaranda-sarovaroM meM snAnakeliyAM : tandrAlasa kalpa-latAoM kI chAvoM meM Atma-vismata aindrika sukhoM kI mUrchA / phira jAne kaba koI gaharA AghAta : jAgRti : svayaMbodha : mAhendra svarga se cyuta hokara, pRthvI para jagat-prasiddha bhAradvAja : tridaNDa se suzobhita tejomAna brahmarSi / kintu apUrNa jJAna ke abhimAna se phira bhaTakana / ' : ekendriya sthAvara se sa nikAya ke jIva-jantuoM kI asaMkhyAta yoniyoM taka meM bhramaNa / . . . ___.. dekha rahA hU~, jAna rahA hU~ yaha saba : nAnAvidha sukha-dukhoM kI antahIna saMvedana-paramparA / - mUrchA aura jAgRti kI isa zRMkhalA kI kar3iyoM ko jor3a nahIM pAtA huuN| maMDalAkAra cakrAyita cala-citroM kI isa jIvana-lIlA kA eka hI nAyaka, nAnA deza-kAla, nAnA rUpa, bhAva, veza meN| prANa kA eka nirbandha pravAha ! - - 'magadha deza kI rAjagRhI nagarI ke rAjA vizvabhUti kA putra vizvanaMdI pitA acAnaka pravrajyA le niSkramaNa kara gye| bhAvika, bholA, saundaryAnurAgI yuvarAja vizvanandI, rAjya kI ora se udAsIna ! * * * apane svapna ko puSpakaraMDaka udyAna meM raca kara, usI meM apanI yuvarAniyoM ke sAtha krIr3AlIna rhtaa| cAcA vizAkhabhUti rAjyAsIna the : unake mUrkha putra vizAkhanandI ko vizvanandI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke suramya udyAna se behada IyA huii| pitA ne lADile beTe kI icchA pUrI karane kA Sar3ayaMtra rcaa| kumAra vizvanandI ko kisI yuddha para bheja diyaa| yuddha jItakara loTe vizva ne pAyA ki vizAkha usake udyAna kA svAmI ho gayA hai| eka tIvra AghAta se usakA udyAna-svapna chinna ho gayA / nahIM - 'nahIM hai usake svapna kA udyAna yahA~ bAhara kahIM ! vaha udyAna, jisakI prabhutA akhaNDa raha sake / ... virakta hokara vaha vana-gamana kara myaa| apane Antara udyAna kI khoja meM, vaha bhUkhapyAsa, tana, mana, vasana kI sudha bhUla digambara vicarane lgaa| ati kRSakAya vaha tApasa eka bAra mathurA ke rAjamArga para eka gAya kI lapeTa meM Akara gira gyaa| . . saMyogavazAt isa samaya mathurA meM AyA, pramatta durAcArI vizAkhanandI, eka vezyA kI chata se yaha dRzya dekha aTTahAsa kara uThA : 'vAhare tapasvI, vAha terA Atmabala, eka becArI gAya kI Takkara se dhUlisAta ho gayA !' tapasvI kI saMcita yogAgni bhabhaka uThI / mana hI mana usane saMkalpa kiyA : 'acchA, kisI dina merA tapobala, tere isa durdAnta abhimAna ko cUra-cUra kara degA / chinna-bhinna kara pheMka degA tujhe, dhUlabharI havAoM para !' 'amogha hotA hai yogI kA saMkalpa / vaha brahmANDa para likha jAtA hai| janma aura mRtyu ke kaI aMdheroM-ujAloM ko pAra karate isa saMkalpI kI ugra kaSAya ne, use loka kI zIla-maryAdA tor3akara janma diyaa| * potanapura ke durdaNDa pratApI rAjA prajApati ne apanI hI putrI mRgAvatI para Asakta hokara use paTTa-mahiSI banA liyA / usakI viSama kokha se vizvanandI tripRSTha nAmA prathama vAsudeva hokara jnmaa| tamAlapatra-sA zyAma varNa, pITha para tIna asthi-bandha dhAraNa kiye, vaha apane bAhubala se trikhaNDa pRthvI kA adhIzvara ardha-cakrI huaa| samudra-paryanta pRthvI para usakA nisargajAta cakra zAsana karatA thaa| vijayAdha kI dakSiNa zreNI ke vidyAdhara rAjA jvalanajaTi kI devAMmanA-sI rUpasI kanyA svayaMprabhA, svayamvaritA hokara usakI rAjezvarI huI / .. apane karmoM ke aneka duScakroM ko pAra karatA, vizAkhanandI vijayA kI uttara zreNI meM vidyAdhararAja azvagrIva hokara janmA / svayamprabhA para vaha ciradina se Asakta thaa| kintu tripRSTha vAsudeva ne use jIta liyA hai : sunakara, prativAsudeva azvagrIva krodha se vanhimAna ho utthaa| caturaMga sainya lekara A~dhI kI taraha, vaha rathAvarta parvata pAra kara, magadha para car3ha aayaa| trikhaNDa pRthvI meM durjeya tripRSTha kumAra, akelA, kevala apanA cakra lekara sanmukha A ddttaa| azvagrIva ke sainya usa mUrtimAna prabhaMjana ko dekha staMbhita ho rahe / lalakAra kara tripRSTha ne azva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grIva ko dvaMhayuddha ke lie AvAhana diyA / nizcala khar3e rahakara kahA : 'AkramaNa karo mujha para, azvagrIva !' : niHzastra bhujA uThAkara usane cunautI dI / azvagrIva ne hu~kAra kara cakra calAyA, cakra tripRSTha kI pradakSiNA dekara usakI bhujA para A baitthaa| khela-khela meM, tripRSTha ne use havA meM uchAla diyA : cakra sannAtA huA azvagrIva kI gardana ke pAra ho gayA / tripRSTha pUrva vaira ke pratizodha se tuSTa hokara, garvapUrvaka aTTahAsa kara uThA : "mAtra mere cakra ne tujhe dhUlisAt kara diyA, terA ciradina kA uddhata abhimAna miTTI meM mila gayA !' vairI kA abhimAna cUra-cUra ho gayA para vijetA kA abhimAna harasaMbhava niyati ko cunautI dene lgaa| tIna khaNDa pRthvI kama par3a gayI : triloka aura trikAla ko apanI caraNa-dhUli banAne ko vaha pramatta ho uThA / prANa kA yaha uddaNDa Avega, sArI saMyama- maryAdAe~ tor3akara, pRthvI ke hara padArtha ko apanI viSayAgni meM Ahuta karatA calA gayA / loka aura kAla ke choroM para pachAr3eM khAkara bhI use caina na milaa| hara lakSya se TakarAkara vaha guNAnuguNita hotA gayA / jaba kahIM bhI use jI cAhA pratirodha na milA, to apane carama vega se unmatta hokara, vaha loka ke atalAnta meM, sAtavIM pRthvI para A par3A / mahAtamaH prabhA pRthvI : sAtava naraka / I ghanodadhi- vAtavalaya para Azrita isa pRthvI para, ghanaghora pralaya - DamarU sA ghoSa karatA huA aparampAra tamizrA kA samandara taTahIna antarikSa meM ghaharAtA rahatA hai / isakI hara andha lahara meM koTi-koTi naraka haiN| hara naraka meM lAvA kI ubalatI nadiyoM para, asidhAra patroM vAle vRkSoM kI bezumAra zreNiyAM haiN| isa nIrandhra andhakAra rAjya kI bhI apanI eka prabhA hai| kRSNa prabhA / kyA tamasa kI yaha pragAr3hatA, carama saMtrAsa kI yaha ghuTana, apanI hI anirvAratA ke pravega se, apane paTaloM ko na bheda jAyegI ? andhatA aisI ki, use prabhA hone ke sivAya cArA nahIM hai / vAsudeva kI prANorjA isa mahAtamas - rAjya ko bhede binA kaise caina le sakatI hai ? pApa isase Age nahIM jA sakatA to vaha apanI parAkASThA para prabhA hokara rahegA / yAtanA isase Age nahIM jA sakatI to apane parAnta para vaha yati hokara rahegI / aura trAsa antataH titirSA ke sivA aura kyA ho sakatA hai ? aura titirSA turIyA ke nIlAnta ko bhedegI hI / sAtaveM naraka jo AyA hai, vaha eka dina UrdhvAnta meM siddhArUr3ha hogA hI / 06 - pApa kA samarthana nahIM hai yaha : mAtra usakI prarUpaNA hai / usakA bodha Aja jitanA spaSTa aura avikalpa pahale kabhI nahIM huA / vaitaraNI kI timira Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kRSNa-prabhA garbhA agni-zaiyA para, taiMtIsa sAgara paryanta ( karor3oM varSaM) chaTapaTAte tripRSTha vAsudeva ke nAr3I kendra meM se bola rahA hU~ / vahI hokara bhI, anya hU~-abhI aura yahA~ meM: isI se bodha saMbhava ho sakA hai| duHkha kI yaha samagra anubhUti, kahane meM nahIM AtI / kahate-kahate, eka vicitra makti kA-sA anubhava karAtI hai / " * pApa ke isa cUr3Anta para, jAne kisa ajJAta dUrI meM, yaha kaisI AbhA-sI chiTaka jAtI hai ! / mahAtama : prabhA, antima pRthvI / isase nIce avarohaNa sambhava nahIM / ArohaNa anirvAra ArohaNa 'Upara' : Upara Upara aura Upara, patana nahIM, utthAna / patana kI sImA hai, para utthAna to ananta meM hI hotA hai / vahI merA svabhAva hai : patana nahIM, yaha naraka nahIM - duHkha nahIM / duHkha kI avadhi hai / para yathArtha sukha niravadhi hai / triloka aura trikAla ke rAjarAjezvara ke padasparza se yaha atala kA naraka - rAjya asparzita kaise raha sakatA thA / isameM DUbakara hI ise tairane kA parama taraNopAya zAyada jagata ko sikhAyA hai, jagadIzvaroM ne / * * * vAsudeva kRSNa ke raktadAna se kabhI isa mahAtamas meM nIlI prabhA jhalamalA uThI hogI ! * jAne kaba isa tamasa meM se sahasA eka khir3akI khulI / jambUdvIpa, bharata kSetra / gaMgA taTa ke samIpavartI kAntAra meM siMhagiri parvata / usakA samrATa kesarI siMha maiM / merI dahAr3a se diganta kA~pate haiM ' / narakoM kI zuddha tAtvika hiMsA se merI DAr3heM abhI bhI casaka rahI haiN| bar3I bhora eka kRSNasAra mRga ko paMje se vidAra kara kalevA kara rahA huuN| merI DAr3hoM se jharate nirdoSa rakta meM kaisI mRdu aura madhura gaMdha hai| maiM sihara kara usa mRta mRga kI jar3IbhUta A~khoM ko dekhatA raha gayA / bhayabhIta, nirIha, avaza, samarpita / kAtara hokara, maiMne dizAoM meM tAkA / pAsa hI ke usa kUTa para AkAza meM se do nagna, ujjvala kumAra utara Aye / prabodhana kA hAtha uThAkara bole : 'vanarAja, apane Azrita jIvoM kA bhakSaNa tumhAre yogya nahIM / rakSaka hokara bhakSaka ho gaye ? apane ko pahacAno / satya hai isa kSaNa kA tumhArA yaha anukampana ! 'jAga rahe ho, hama tumheM tumhArI mahimA kA smaraNa karAne Aye haiM / hajAroM vAra aise kitane hI prANoM kI bebasI ko bhojana banAyA tumane ? kyA tRpta ho sake ? aura yadi tumheM hI yaha mRga, yaha vRkSa, yaha parvata kabhI isI taraha apanA bhojana banAye to ?' mere talAtala kAMpa uThe, jAga uThe / 'maiMne dekhA apane hI bhItara, maiM svayaM apane ko khA rahA hU~ : apanI bAr3hoM se apanA hI hRdaya vidAra rahA huuN| yaha bedanA antima thI ' / apane ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIMdhatI, apane hI meM se niSkrAnta hone ko chaTapaTA rahI thii| * kUTa para se ve yugala muni kumAra phira bola uThe : 'vanarAja, triloka ke bhAvI samrATa ho tuma / jAno, aura dekho| sakala carAcara, tumhAre unmukta, akAraNa prema kI pratIkSA meM hai / - tIrthaMkara varddhamAna' * * !' * * * maiM citra-likhita sA raha gyaa| sArA kAntAra mere bhItara saMcarita ho gyaa| zAMta aura nispanda, saba ko samAthe-sA vicaratA huuN| isa vanabhUmi meM aisA kabhI nahIM huA pahale / ' : 'mRga aura zazaka merI chAtI meM sukha kI nIMda sote haiM / paMkhI merI ayAla meM nIr3a banAkara rahate haiM / mayUra mere mAthe para kalagI banakara nAcatA hai| cirakAla kI bhUkha zAnta ho gaI hai / * * ina saba ko dekhatA hU~, kaNa-kaNa merI A~khoM meM khulatA calA jAtA hai / kaisI vicitra saMtRpti hai yaha * * ! bina khAye hI sArA vana merA AhAra banA huA hai / ___.. dekha rahA hU~, aba Age kI gela ujiyAlI hai / sugandhita bhI / vasanta ke maMjarI chAye patha para jaise yAtrA ho rahI hai / * puSkalAvatI deza, puNDarIkiNI nagarI / rAjA sumitra aura rAnI manoramA kA putra maiM, priyamitra / ApoApa hI janme mere koSAgAra meM caudaha ratna, sArI saMbhava Rddhi-siddhi, sukha-suSamA ke srota / sasAgarA pRthvI ke SaTkhaNDa mere caraNoM para namita haiM : chiyAnave haz2Ara rAniyoM kA ramaNa maiM-ekameva, akelA puruSa : priyamitra cakravartI / khaNDa-prapAtA guphA ke vajra kapATa kholakara, merA parAkrama-ratna usakA bhedana karatA calA jA rahA hai / usa pAra akhaNDa-prapAtA guhA ke dvAra para, gaMgA ke samujjvala taTa deza meM siddhiyA~, aura nidhiyA~ merI pratIkSA meM khar3I thiiN|.caudh mahA ratnoM kA svAmI, nava nidhiyoM kA Izvara maiM / priyamitra cakravartI ! tana-mana kI hara kAmanA pUrita / itanI ki eka jar3atva se ghira gyaa| eka uparAmatA / ekarasa, dhRSTa bhoga / koI nAvinya nahIM, gati nahIM, vikAsa nahIM, prakAza nhiiN| maNidIpoM kI ThaharI huI prabhA / eka duharAva ke atirikta aura kucha nahIM / / / __* tabhI sambuddha arhat kSemaMkara ke samavazaraNa meM sunA : 'tatva kaTastha nahIM, pariNAmI hai| use yathArtha jAnanA, nita-navIna meM jInA hai / nita naye phalodyAnoM meM rasapAna / purAnA, jar3a vaha hai jo paryAya se cipaTA hai| puruSa aura paryAya donoM pratikSaNa na ye haiN| unheM jAno, aura sadA yauvana, sadA vasanta bhogo, jiyo !' ___.. eka nayI A~kha khula gaI / mahala se niSkrAnta hokara, mandaracArI ho gayA / havAoM meM mahakate malayavana : usa gandha meM sUkSma aura sthUla kI anubhUti samarasa yii| binA kisI bandhana ke sabhI kucha to bhoga rahA thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zarIra bahuta kama ho gyaa| IhA aura kaSAya mujhe kasa nahIM pAte the| .. to merI vaha deha visarjita hokara, sahasrAra svarga ke aparUpa kamanIya deva ke rUpa meM janmI / * "divyAMga kalpa-vRkSoM tale AloTate, hara icchA sahaja tRpta hotI / isa snigdhatA meM eka vicitra mRtyu-sI anubhava hotI / sahasroM kalpoM kI Ayu asahya lgii| * * * uttIrNa thA bhItara / niyata muhUrta meM janmAntara se guz2arA / jambUdvIpa kI jambU-zyAma kasalI dharatI ne phira khiiNcaa| chatrA nagarI kA naMdana rAjA, maiM / rAjazvarya sahaja hI bhogate banatA hai| bhogU, aisI koI saMvAsanA mana meM nahIM hai| apanA yA birAnA, jaisA kucha lagatA nhiiN| jo hai ThIka hai, apanI jagaha para hai| maiM apanI jagaha para huuN| apane Apa se hI tuSTa huuN| kaNa-kaNa apanA hI lagatA hai| sakala carAcara ko sahaja dekhatA hU~, jAnatA hU~, yathArtha svarUpa meM pahacAnatA huuN| saba kA avabodhana avyAbAdha hai, zuddha hai / jaise apane aura sarva ke vizuddha darzana meM jInA cala rahA hai / nirAvega, sarala, Rjugati se bahatI koI nadI huuN| kahA~ jAnA hai, kyA karanA hai, isakI koI satarkatA nahIM, saMkalpa bhI nahIM / so vikalpa bhI nhiiN| nadI jo taTavartI kaNa-kaNa kI vallabhA hai, mAM hai| sarvodaya aura sarvakalyANa ke atirikta aura koI kAmya aba zeSa nhiiN|. ___* eka dina vana-vihAra meM dekhA, prakRti ke kendra meM eka prakRta puruSa nizcala khar3A hai| jAtarUpa nagna / usa puruSa ke AbhAvalaya meM sArI prakRti anAvarita hotIsI laga rahI hai / kaNa-kaNa pAradarzI ho uThA hai| * * rahasya khulate hI cale jA rahe haiN| jAnane aura dekhane kA anta nhiiN| * *usa puruSa ko dekhakara mere zarIra ke vastrAbharaNa yoM utara gaye, ApoApa, jaise RtukAla pAkara sarpa kI kaMcukI anajAne hI utara gaI hai / * *aura maiM bhItara kI rAha ananta meM atiyAtrita ho claa| * *usa bhItarI yAtrA meM kahIM eka padma kA draha aayaa| 'uSA kA sarovara thA vaha jaise / anurAga ke isa sUkSma gulAbI jala meM apane ko DUbatA, tairatA paayaa| aura jAne kaba Atma-vismRta ho gayA / . . * * * dekha rahA hU~ : eka sunIla jalakAnta sphaTika kakSa meM, eka apUrva surabhita zaiyA meM se aMgar3AI bhara kara jAga uThA huuN| vicitra hai nIlAbha nIhAra kA yaha mahIna kakSa, jo cAroM ora se banda hai / uThate hI saMcetanA-sI huI, yaha svarga kA upapAda kakSa hai| isakI mahAgha zaiyA meM se maiM deva ke rUpa meM janmA huuN| * * 'acyuta svarga kA indra-maiM-acyutendra / aura mere gale meM ThIka mere zarIrA ke hI dravya aura varNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI eka divya sundara mAlA jhUla rahI hai| sahajAta maalaa| usakI sugandha, mAno apanI hI antartama sugandha hai| * * * lagA, yahI merA prANa hai| ___.eka gahana gagana-ghoSa ke sAtha kakSa meM eka dvAra khulA, jo pahale kabhI nahIM khulA thA / rUpa-lAvaNya kI taraMgoM-se hajAroM deva-devAMganAoM ne 'jaya nanda, jaya nanda !' pukArate hue Akara mujhe ghera liyaa| * phira mujhe le jAkara, acyutA nAma kI indra-sabhA meM, pItAbha ratna ke eka garur3AkAra siMhAsana para merA abhiSeka kiyA gyaa| - taba se Aja bAIsa sAgara bIta gaye haiM, isa acyuta svarga ke aizvayaM meM vilAsa karate hue| avakAza, vistAra, kAla yahA~ mAno gaNanA se pare svAyatta ho gaye haiN| asaMkhya yojanoM meM phailA hai merA yaha puSpottara vimAna / hajAroM devadevAMganAe~ pratipala merI sevA meM upasthita haiN| nIlarAga, padmarAga, pItarAma ratnoM ke akRtrima drahoM meM, ve jIvanta ratna hI vicitra surabhita jala bana gaye haiN| unameM apanI mahiSiyoM aura vallabhAoM ke sAtha nitya snAna-keli / ye itanI sArI priyAe~, jo merI IhA se hI utpanna kAma-kanyAe~ haiN| lakSAvadhi varSoM se inake bhItara ramaNa kiyA hai, para ye sadA ku~vArI haiN| avikSata hai inakA rUpa, lAvaNya, saundarya / mAno kSaya hI nahIM hotA, cukatA hI nahIM / padArtha aura usakA bhoga yahAM sUkSmatama ho gayA hai / bhautika pudgala dravya kA isase sUkSma rUpa saMbhava nahIM / dhAtu-mukta hai merA yaha divya zarIra / isameM rakta, mAMsa, majjA, asthi, snAyujAla, kucha bhI nahIM hai / vizuddha, tarala, sunamya pudgala dravya se yaha nirmita hai| kaisA avyAbAdha loca hai, lacIlApana hai, merI isa tanvaMgI kAyA meN| svAdhIna vikriyA zakti se yaha saMpanna hai| isa eka zarIra ko anaginata banA sakatA hU~ / mUla zarIra yahIM rahatA hai : aura jaba cAhU~, manacAhA icchA-zarIra dhAraNa kara cAhe jahA~ jA sakatA hU~, cAhe jo ho sakatA hU~ / yahA~ rahate hue bhI, svayambhu-ramaNa samudra ke taTavartI lavaMgalatA-vana meM, apanI IhA mAtra se apanI manacAhI mahiSI aura vallabhA ke sAtha krIr3A-keli kara sakatA huuN| kabhI mAnuSottara parvata ke zikhara para, kabhI himavAna ke nirjhara-taToM para, tabhI vijayArdha kI ratna-guphAoM meM, kabhI tIrthaMkara ke samavazaraNa meM, kabhI narakoM kI yAtanAkrAnta pRthviyoM meN| itanI zakti hai mujhameM ki jambUdvIpa ko, apanI hatheliyoM meM manacAhA ulaTapalaTa sakatA hU~ : vahA~ ke jIva mAtra kA poSaNa yA vinAza kara sakatA huuN| - zvAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka kI bAdhA yahA~ ati alpa ho gaI hai| bAIsa pakSa meM eka bAra zvAsa letA huuN| tana bhI zukla hai, mana bhI zukla hai / kSudhA kI vyAdhi nAmamAtra raha gaI hai / bAIsa hajAra varSa meM eka bAra, icchA hote hI, mana meM amRta jharane lagatA hai / sahaja tRpta ho jAtA huuN| jAne kitanI mahiSiyoM haiM merI / una sudUra taTa-vediyoM ke hema prAsAdoM meM ve svacchanda Amoda-pramoda karatI haiN| unake prAsAdoM se bhI U~ce haiM, merI vallabhAoM ke prAsAda-zikhara / eka anokhA vidagdha sukha hai, svAda hai unake anurAga aura saundarya kA : jo mahiSiyoM se Age kA hai| eka svacchanda Atma-samvedana / aura phira durdAma vilAsinI kitanI hI gaNikAe~, apsarAe~ / eka vilakSaNa unmAdaka Ananda hai, unakI rati meN| ye saba mere sahaja adhIna haiM / inake pAsa mujhe jAnA nahIM hotA / citta meM kAma kI taraMga uThate hI, inameM se kisI ke bhI sAtha, Atma-ramaNa kA-sA sukha pA letA huuN| eka svAdhIna rabhasa, sparza kA taraMgima sukha / kisI saghana dravya-saMsarga ke binA hI, vizuddha aura sUkSmatama, yaha parasa-sukha hai / eka tAtvika sparza / AtmA kA bhAva, darzana aura jJAna itanA ujjvala aura zuddha hai ki, antara meM Urdhva taraMga uThate hI, jyotirmaya arhat aura jJAnAkAra siddha ke darzana ho jAte haiM / . . . deha, prANa, mana, indriyoM kA sUkSmatama anubandha hai merA yaha divya astitva / indriyAM mAtra vizuddha paMca tanmAtrAe~ haiM / prakRta aura tAtvika hai merI rUpa, rasa, gaMdha, varNa, dhvani kI cetanA / inakI anubhUtiyA~ merI antazcetanA kI dhArA meM kahIM bAdhaka nhiiN| nirbAdha sukha kI isa nimagnatA meM bAIsa sAgara jAne kaba bIta gaye, patA hI na calA / kAla aura avakAza bhI jaise isa sukhalInatA meM antarmukha hokara * * 'jAne kyoM, kaise sukha-bhoga kI yaha samAdhi, Aja ekAeka bhaMga ho gaI hai ! nimagnatA TUTI hai : unmagna ho uThA huuN| eka unmanI cetanA ke taTa para A baiThA hU~ / bhogya se udbhinna hokara, bhoktA bhoga kI isa parAkASThA ko, usake sImAntoM para vilaya pAte dekha rahA hai| merI yaha sahajAta mAlA, anAyAsa Ahata aura kampita ho uThI hai| mAno kucha vyatIta ho gayA hai, atIta ho gayA hai / svapna kI ratnataraMgima mAyApurI lupta hotI-sI laga rahI hai / . . . mRdulatA, saurabha, saMgIta kA yaha snigdha pravAha, ekAeka kisI adRzya caTTAna se TakarA kara cUra-cUra ho gayA hai / vinAza ke taTa para A khar3A huA hU~, mRtyu kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhedya andhakAra guhA sAmane khula rahI hai| dekha rahA hU~, sahasroM deva-devAMganA paMktibaddha cAroM ora ghira Aye haiM / eka nAnAraMgI ratna-stUpa kI taraha yahAM kA samasta vaibhava sAmane A khar3A huA hai / vaha kAtara hai, prArthI hai, virahAkula hai / * * * ye mahiSiyA~, vallabhAe~, apsariyAM / ekAgra saba mujhe dekha rahI haiM / nIlotpalA, hemAMginI, hiraNyAnI * * udAsa kyoM hotI ho! apanI ora dekho / jo yahAM hai, vahI vahA~ hai / bhoga kI viyoga-rAtri bIta cukI / sImA viraha kI hotI hai : milana kI nahIM ! - - - sAkSAtkAra huA hai ki, mRtyu abhI vijita nahIM huI hai / bhoga kI isa sulabha, snigdha, samvAdI dhArA ke bhItara bhI vaha antara-vyApta hai / mRtyu kI isa cunautI ke sammukha jarA bhI mana udvigna nahIM hai / acaMcala citta se ise dekha rahA huuN| isakI sImA ko jAnatA huuN| maiM isameM se guz2arU~, yA yaha mujhameM se guz2are, koI antara nahIM pdd'egaa| koI udAsI nahIM, viSAda nahIM / bhaya nahIM, viraha-vedanA bhI nahIM / basa uccATita hU~, ucchinna hU~, gamanodyata huuN| apAra aizvaryoM se bharA yaha svarga mujhameM antardhAna ho rahA hai| maiM hU~, hara bhASA se pare, ekameva maiM huuN| maiM sadA raha~gA / yaha nizcita hai| para kevala hone ke atirikta, kyA merI aura koI sArthakatA nahIM hai ? kapUra kI taraha bemAlUma ur3a rahI isa kAyA ke cahu~ ora yaha kaisI virAT mahimA kI jyoti sphurita ho rahI hai / - ekAeka prakANDa tar3it-ghoSa se jaise solahoM svarga tharrA uThe / samasta aizvaryoM kI dIpti ghAyala ho utthii| kSat-vikSat / - svarga ke piNDoM meM yaha martya rakta kI dhArA kaisI ? Azcarya / kahIM parama satya kI maryAdA bhaMga huI hai| . . mere garur3Asana meM bijaliyA~ tar3atar3A rahI haiM / sarvanAza kA yaha kaisA hillolana hai : mere cAroM ora / agocara meM kahIM dUrAtidUra asaMkhya cItkAreM suna rahA huuN| mRtya svIkArya hai, para yaha krandana asahya hai| hajAroM varSa bAda, merA prANa eka gahana mAnavIya anukampA se Arta ho uThA hai / ' - 'pururavA bhIla kA Adima prANa * * * / ___antarikSa ke antarAla meM lapalapAtI eka uddAma agni kI jvAlAe~ / samaveta maMtroccAroM ke sAtha usameM Ahuta hote azva, vRSabha, gau, manuSya * * / sakala carAcara ke bhayabhIta, trasta prANoM kI brahmANDavyApI cItkAreM / jo mujhe pukAra rahI haiM, kevala mujhe / maiM kauna hU~ ? * * * maiM kauna hU~ ? ___ maiM hI apanI agni hU~. - 'maiM hI apanI Ahuti / maiM A rahA huuN...| maiM A rahA hU~- - maiM A rahA huuN| . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJa-puruSa kA avarohaNa maiM kahA~ calI gayI thI? brAhma muhUrta meM uTha kara isa zilAtala para A baiThI thii| tabhI se jAne kahA~ kho gayI thii| aura aba pUrva meM dvAbhA phUTa rahI hai| aisA laga rahA hai, isa eka prahara meM janmAntara kI eka dIrgha rAtri meM bhaTaka kara lauTI huuN| naye sire se apane isa piNDa aura pariveza ko pahacAna rahI huuN| / 'hA~, maiM hI to hU~, jAlandhara gotrIyA devAnandA brAhmaNI / aura mere pati haiM, koDAla gotrIya brAhmaNa RSabhadatta / * * yaha vasatikA hai, brAhmaNa-kuNDapura / loka meM yaha brahmapurI ke nAma se hI adhika vikhyAta hai| mere pati RSabha isake svAmI haiN| aura maiM hU~ isakI svaaminii| .. 'sAmane dUra para baha rahI hai hiraNyavatI ndii| usa pAra dUra taka phailA hai bahusAla caitya kA vizAla udyAna / usake pUrvI chora para hai, kSatriya kuNDapura / usake bhavana-zikharoM kI patAkAe~ Aja kisakA AvAhana kara rahI haiM ? yaha videhoM kI vaizAlI hai| videzI yAtrI danta-kathAoM kI taraha, deza-dezAntaroM meM isake vaibhava kA gAna karate haiN| yahA~ videharAja janaka ne deha meM raha kara hI, rAja bhogoM ko bhogate hue, dehAtIta ke mukta aizvarya ko pRthvI para prakaTa kiyA thaa| yahAM yAjJavalkya ne veda-puruSa ko sAkSAt kiyA thaa| isa hiraNyavatI ke jala sItA, maitreyI aura gArgI ke snAna-jala se prabhAvila haiN| yAjJavalkya aura maitreyI : uSA aura pUSan kA divya yugala ! savitA aura gAyatrI ne yahA~ madhucchandA kI nayI svaramAlA racI hai| * 'hAM, yaha licchaviyoM kI vaizAlI hai| pUrvIya AryAvarta ke isa janapada meM, brAhmaNatva naye sire se paribhASita huA hai / jo brahma ko jAne, vahI brAhmaNa / 'IzAvAsyamidaM sarvam': sarva ke bhItara vahI eka parabrahma Iza vyApta hai| isI se yahA~ ahiMsA kA mahAmaMtra uccarita huA : 'mA hiMsyAH ' / isa pUrvAMcala meM veda-puruSa kI nUtana paramparA prakAzamAna huI hai / vizvAmitra, devApi, janamejaya, azvapati kaikeya, pravahaNa jaibali, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bajAta-zatru kAzeya, janaka videha aura mahAzramaNa pAzvanAtha ke rUpa meM yahA~ prajApati ne nayA avatAra liyA hai| inakI UrjasvalA mantra-vANI meM brAhmaNa-saMskRti yahA~ zramaNa-saMskRti meM utkrAnta huI hai| sat, Rt aura tapas ne yahA~ apane marma ko prakAzita kiyA hai| sakala gharAcara ke kaNa-kaNa meM jo parabrahma vyApta hai, vahI sat hai| sarva ke pati AptabhAva, aNu-aNa meM apane ko dekhanA, vahI Rt hai| yahI parama niyama hai| usake anusAra sarvatra apramata bhAva se vicaranA, sattA mAtra ke prati ahiMsaka mAcaraNa : AtmanaH pratikUlAnI pareSAM na samAcaret' : yahI tapas hai| * * 'spaSTa pratIti ho rahI hai, loka aura paraloka ke daihika sukha-bhogoM kI prApti ke lie yajJa nahIM hai / vaha jar3atva hai / nirantara zrama ke tapas dvArA, deha ko zrAnta kara, paramatama meM vizrAnta ho jAnA hai| vahI ekamAtra avinAzI sukha hai| zrama ke saMgharSa se hI soma prakaTa hokara, prANa ko amRta se AplAvita kara dete haiN| * isI se kahatI hU~, AtmAhuti kA yajJa karo : uso se avinazvara zrI aura savitA prApta hote haiN| 'nAnA zrAntasya shriirsti| pApo nRSadvaro janaH / indra iccarataH sakhA / caraiveti caraiveti !' "nirantara calate raho, calate raho : jo calatA rahatA hai, usake pApa kSINa hokara jhara jAte haiM, use zrI prApta hotI hai, aura sarva aizvaryoM ke pracetas adhiSThAtA indra se mitratA prApta hotI hai| 'sUryasya pazya zremANaM, yo na tandrayate caran' : are sUrya kI zrama-lakSmI ko dekho, tandrAhIna bhAva se vaha nirantara calatA rahatA hai| isa taraha aihika aura pAralaukika sukhoM kI lipsA se jar3IbhUta ho gaye brAhmaNatva ko, isa pUrvAMcala meM, zrama ke tapas dvArA, nirantara gati-pragati kA nayA udbodhana prApta huA hai| devAdhideva agni ne sAkSAt avatarita hokara, yahA~ mitrAvaruNa kA bhAva prakaTa kiyA hai, aura yAvat prANi-mAtra ko abhaya kA AzvAsana diyA hai| mahAzramaNa pArzva ne kahA thA : 'mitI me samva bhUteSu' : 'maiM sarva bhUtoM kA mitra hU~! . . .' ___ para kala saMdhyA meM mAmA bhavadatta kuru-pAMcAla se lauTe haiN| unase jo vRtta sunA hai, usase sArI rAta so nahIM sakI huuN| kuru-pAMcAla meM sarvamedha yajJa cala rahA. hai / ekabAragI. hI sau-sau azvoM, gauoM, vRSabhoM, bher3a-bakariyoM kI Ahuti dI jAtI hai aura phira eka bAragI hI kaI sarvAMga sundara mAnavoM ko homA jAtA hai / cItkArate pazuoM aura mAnavoM ke Akrandana se antarikSa vidIrNa ho rahe haiM, bhUgarbha kA~pa rahe haiN| jisa kSaNa se sunA hai, mere garbha meM bijaliyAM kasamasA rahI haiN| zarIra meM rahanA kaThina ho gayA hai| hajAroM prANiyoM kI ve 'trAhimAm' pukAreM, mere bhItara nAr3iyA~ bana kara vyApa gayo haiN| unase bhinna apane prANoM ko surakSita rakhane kI koI jagaha, avakAza meM nahIM pA rahI huuN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 hamAre jina Arya pUrvajoM ne RkoM kA gAna kiyA thA, ve maMtradraSTA the| uzanas the, kavi the| antasa kI samagra saMvedanA se unhoMne sattA kA bhAvabodha pAyA thaa| prakRti kI nAnA rUpAtmaka lIlA meM, unhoMne usI eka divya hiraNyagarbha puruSa kA darzana kiyA thaa| isI se kaNa-kaNa, tRNa-tRNa ke spandana aura kampana ke sAtha ve eka-prANa hue the| sarva ke bhItara ve pratipala jiye the| phalataH 'rUpaM rUpaM pratirUpo babhUva' aura 'ekam vA idaM, vibabhUva sarvam' kA maMtroccAra unhoMne kiyA thaa| indra the isa sRSTi ke prajJAtA, pracetas; aura agni the isake kendrIya cidpuruss| asattA kI andhakAra rAtri meM se prakaTa hokara ajJAna ke dasyu aura pazu, raha-raha kara sUryasavitur kI sRSTi ko AkrAnta karate rahate the| isa kAraNa, usa ekameva meM zRMkhalita sRSTi kA sukhada saMvAda bhaMga ho jAtA thaa| taba RtambharA prajJA se Alokita Rgveda ke RSi, apanI antastha cidagni ko prajjvalita kara, pracetA indra kA AvAhana karate hue, sarvamedha yajJa kiyA karate the| 'medha' kA artha hai 'saMgamana'ekatrita krnaa| tamas-putra dasyuoM dvArA chinna-bhinna sRSTi ko punaH ekatrita karane ko hI ina yajJoM kA Ayojana hotA thaa| unameM ve apane hI bhItara ghusa baiThe ajJAna ke pazuoM kI Ahuti dete the| pAMca yajJIya pazuoM ke rUpa meM asaMkhya pazusRSTi kA grahaNa hotA thaa| puruSa, azva, gau, avi aura aja ke ina pA~ca pazu-rUpoM meM samasta pazutva kA sArAMza samAyA thaa| Adi AryoM ke sarvamedha meM ina pAMca prANiyoM kI nahIM, inake pA~ca tamasAkAra AkrAmaka paza-tatvoM kI Ahuti dI jAtI thii| uttara Arya apanI aindrika vAsanAoM ke vazIbhUta hokara, ina pazujayI yajJoM ke bahAne pazu-bali car3hA kara, svayam hI pazutva ke grAsa hote cale gye| lekina yathArtha meM parA-pUrvakAla meM, sarva ko ekatra karane ke lie hI, sarvamedha yajJa meM, sarva pazutva kA Ahuti dI jAtI thii| * * 'para, hAya re hAya, aryamana aura prajApati ke Rk-dharma kI yaha kaisA anarthaka glAni huI hai| RkoM kA apalApa huA hai| vRtra kA tiAmarAndha sainya phira loka para chA gayA hai| kyA prajJAtA indra parAjita ho gaye haiM ? sapta-sindhu kA mAtRgarbhA ghATiyA~ aura A~cala prANi-zizuoM ke vadha aura dahana se Akranda kara rahe haiN| parAvAk ko vAkmAna karane vAlI sarasvatI ke payodhara pAnI apane hI bAlakoM ke rakta se paMkila ho gaye haiM ! ___ . . 'o mA~ aditi, tuma kahA~ ho! tumhAre devAMzI putroM para phira diti ke asurAMzI putroM ne adhikAra kara liyA hai| maiM brAhmaNI hU~ : tumhAre brahmateja kI beTI huuN| nArI hokara, dharitrI aura janetrI hU~, so apanI hI saMtAnoM kA yaha nirantara vadha mujhe asahya ho gayA hai| mere garbha meM jaise brahmANDa chaTapaTA rahA hai| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- dekha rahI hU~, hiraNyavatI ke jaloM meM uSA Aja nahAne ko nahIM utarI hai| eka kAlI badalI se kiMcit jhAMka kara, vaha lauTI calI jA rahI hai| divo duhitA ne Aja nahIM chor3I haiM apanI nayI kiraNoM kI gaue~, isa taTAJcala meN| vaha apane mAge-Age apanI dhenuoM ke yUtha ko lauTA liye jA rahI hai / hiraNyA ke kachAra meM Aja svarNa zasya luptaprAya haiN| usake ujjvala jaloM meM kAle rakta kI lahareM uphana rahI haiN| * * *Aha, digantoM meM gAyatrI nahIM gUMja rhii| vahA~ prANiyoM kI cItkAreM haiM; caTakhatI asthiyoM aura car3acar3AtI carabI se vAyumaNDala udvigna aura malina ho gayA hai| loka-vyApI mAMsa-gandha se prANa ghuTa rahe haiM : zavoM se paTa gayI hai dhrnnii| sarasvatI tIra ke tapovanoM meM kadalI-patroM kI pAvana pattaloM para paviva madhuparka nahIM, caTacaTAtI carabI, asthiyoM aura nasoM ke stUpa saje haiN| kalmaSa se avaruddha isa jar3atva meM maMtra-vANiyoM kA dama ghuTa rahA hai| Rgveda kI RtambharA dhArA bhaMga ho gayI hai| * * kitanA samaya bIta gayA, sAmane kI yajJazAlA avasanna par3I hai| AlepanahIna vedI sUnI par3I hai| havana-kuNDa andhe kue~-sA muMhabAye khar3A hai / ghRta-kumbha meM rUkSa andhakAra ne Azraya pA liyA hai| araNi dhUla se AcchAdita hai / havya-caSaka mlAna aura udAsa par3e haiN| pyAse droNa soma-sudhA ko tarasa rahe haiM / camu kaTe hue hAthapairoM kI taraha chitare par3e haiN| chinna-mastaka dhar3a kI taraha vikalAMga yajJa-devatA kI chAyA sArI yajJazAlA meM ma~DalA rahI hai| isa samUcI brahmapurI meM tonoM yajJasaMdhyAe~, mantroccArahIna sUnI hI bIta jAtI haiN| * brAhmaNatva klAnta aura nisteja ho gayA hai| are, yajJa kyA hamAre kiye ho sakatA hai ? yajJa-puruSa svayam hI mAno rUTha kara kahIM cale gaye haiM ! * * dekha rahI hU~, ve hiraNyA-taTa ke usa saptaparNa-vana meM, pITha phere dUra-dUra cale jA rahe haiN| kyA upAya hai unheM manAne kA ? hamAre hRdayoM meM ve svayam hI jaba taka jAgRta na hoM, unheM kauna lauTAkara lA sakatA hai ? ___.. 'lo, Arya RSabhadatta nadI-snAna karake lauTa rahe haiN| kabhI isa pItAmbara meM, ye snAna kara lauTate hue, pUSan kI taraha pratApI aura kAntimAna lagate the| Aja mAno inake pairoM meM gati hI nahIM hai| 'devi, dekha rahA hU~, gayI sArI rAta tuma jAgatI rahI ho| aura brAhma muhUrta se hI isa zilAtala para mUrtivat baiThI ho| yaha kaisA viSAda chA gayA hai tuma para?' 'bhUdeva svayam hI kahA~ prasanna haiM ? ardhAGga kA ardhAGginI se kyA chupA hai ?' 'tumhAre rahasya ko kaba thAha sakA hU~, nandA? * * *dinoM ho gaye, bAta taka nahIM hotii| isa gaMbhIra mauna kA kAraNa jAna sakatA hU~ ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 'Ape meM nahIM hU~, to kAraNa kyA batAU~, AyaM !' 'mahInoM ho gaye, havana-kuNDa meM agni nahIM prakaTAye tumane? so sArI brahmapurI niragni, niSprANa ho par3I hai| agnideva mAno sadA ko so gaye haiM !' ___'sonA agni kA svabhAva nahIM, Arya RSabha ! agni to sadA-jAgRta devat haiN| anya devatA uSA meM hI jAgate haiN| para agni to jar3atva kI ghanaghora andhakAra rAtri meM bhI jAgRta hI rahate haiN| ve nitya caitanya cidpuruSa haiN| nikhila carAcara ke bhItara ve niSkampa dRSTi rUpa se sadA jAgRta haiN| ve so jAyeMge, usa dina to sRSTi kA hI lopa ho jaayegaa|' ___ 'tumhAre bhAvAzaya ko samajha rahA hU~, jaalndhrii| para dravya-yajJa ke sahAre hI to bhAva-yajJa cala sakatA hai| dravya-padArtha meM una vaizvAnara ko prakaTa karo, to bahuta dinoM ke avasanna antarAgni ApoApa hI caitanya ho utthege| . .' 'homa-kuNDoM meM unheM prakaTa karate, aura havyoM kI AhutiyAM dete, hamArI pIr3hiyoM gujara gyiiN| unake dvArA aba hama prajApati, aryamana aura aMgirasa Adi pitR-janoM ko prasanna nahIM kara paate| yajJoM dvArA aba hama brAhmaNa kevala apanI aihika lipsAoM ko tRpta karate haiN|' _ 'saca kaha rahI ho, AyeM ! aMgirA ke smaraNa mAtra se hI romAMcita ho uThA huuN| unhoMne hI sabase pahale agni kA udghATana kiyA thaa| unhoMne hI sabase pahale prakAza ke darzana kiye| yajJa ke Adi purodhA ve hI the| ..' 'suneM bhUdeva! una aMgirA dvArA prakAzita, sarvapAvanakArI agni ko hamane apanI aindrika lAlasAoM se apAvana kara diyA hai| ve Adi agni vaizvAnara haiN| brahmANDa ke kaNa-kaNa ke ve jIvana haiN| unhIM se saba kucha cinmaya hai| ve samyaka darzana haiM, samyak jJAna haiM, ve hI hamAre bhItara samyak cAritrya prakaTa karate haiN| 'agnimAle purohitm'| vahIM havana-kuNDa meM satya kI jvAlA ke rUpa meM prakaTa hote haiN| vahI apanI Ahuti haiN| vahI apane purohita haiN| apane bhItara kI caitanya agni meM, apane aham aura tajjanya vAsanAoM kI Ahuti denA, yahI saccA yajJa hai| uttara AryoM ne viSaya-pramatta hokara, yajJa ke usa svarUpa ko bhulA diyA hai| Aja ve kevala laukika aura svargika sukhoM kI prApti ke lie yajJa karate haiN| isI se yajJezvara rUTha gaye haiN| kevala bAhya homAgni prakaTa kara, unakA darzana aura pUjana sambhava nhiiN| kAmArta aura svArthAndha yajJoM se unheM prasanna nahIM kiyA jA sktaa| ve sarva carAcara ke kalyANa ke lie hamArI AtmAhuti cAhate haiM. . !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 'to devA, bahuta dinoM se sUnI par3I yajJazAlA meM, apane hAthoM unheM prakaTAo / tumhAre hAthoM ve satya rUpa meM prakaTa hoNge|' 'nahIM, aba ve bahiryajJa se prIta nahIM hoNge| antayaMja meM hI ve prakaTa ho skeNge| gayI rAta maiMne dekhA : ve mere antara meM zata-zata jihvAoM se vihnamAna haiN| mere roma-roma meM Aja aMgirA aMgAroM se dhadhaka rahe haiN| bhUdeva, jAkara kaha do apanI isa brahmapurI ke samasta brAhmaNoM se, ki aMgirA tumhAre sarvasva kI Ahuti mAMga rahe haiN| tumhArI lipsAoM aura vAsanAoM kA bhakSaNa karane ke lie ve sahasra jihva hokara lapalamA rahe haiN| * 'apanI brAhmaNI ko pahacAna sako to pahacAno, brahmadeva ! . . .' 'dekha rahA hU~, tuma sAkSAt gAyatrI ho, jAlandharI! aMgirasoM, atriyoM aura bhArgavoM kI devAMzinI beTI ho| tumhIM yajJa kI agni bana kara prakaTa hoo! apane hutAzana ke zveta azvoM para ArUr3ha hokara, antarikSa meM dhAvamAna hoo| dyAvA kI uSA, pRthivi para utarane ke lie tumhAre ratha kI pratIkSA meM hai| hamArI yajJazAlA kA droNa-kalaza, usakI soma-surA kA pyAsA hai| usa soma kA amRta siMcita kara mRtaprAya brAhmaNatva meM navajIvana kA saMcAra karo, devA' :!' _ 'brahmadeva kI abhIpsA pUrI ho! taba aMtima rUpa se jAna lo, havana-kuNDoM kI sthUla agniyoM se aba parama agni jAgRta nahIM hoNge| aba hameM zramaNa-caryA aMgIkAra karanI hogii| apramatta bhAva se dina-rAta tapas ke zrama dvArA, saMgharSa dvArA, antazcaitanya ke vaizvAnara ko prakaTa karanA hogaa| nirantara zrama kI Ahuti se unheM tRpta karanA hogaa| jaba ve ApyAyita hoMge, taba ApoApa hI unameM se navajIvana kI uSA prakaTa hogii| usake vakSoja kumbha se soma kI amRta-surA pravAhita hogii| . .' 'madhucchandA kA koI nayA chanda suna rahA hU~, devA!'' 'ThIka suna rahe haiM, Arya Rssbh| tapa ke pracaNDa gharSaNa aura AtApa se hI somasurA prakaTa hotI hai| tapas hI amRta kA srota hai| Atma-saMyama se kaNa-kaNa ko abhaya karanA hogaa| bhagavatI ahiMsA hI sarva ko navajIvana dene vAlI uSA hai| svayam nirApada jiyo, sarva ko nirApada jIne do| svayam aghAtya bano, sarva ko aghAtya rahane do| svayam mRtyu ko jIto, sarva ko mRtyu se amRta meM le clo| pahale Atma-medha yajJa karanA hogA, taba sarvamedha usameM se svayam hI pratiphalita hogaa| ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'lekina hamAre RSi pUrvajoM ne jo mantra-darzana kiyA thA, vaha to . 'hamAre RSi pUrvajoM ne satyataH isI sat kA mantra-darzana kiyA thaa| kaNakaNa meM svataH vyApta abAdha Ananda kA bodha unhoMne pAyA thaa| apanI viSayavAsanAoM se hamane bhUmA ke usa Ananda ko alpa aura martya kara diyaa| hamane zrauta yajJoM ke svArthI, karmakANDI zAstra raca kara, paramAgni ko apanI hI IhAtRpti kA sAdhana banA liyaa| hamane veda-puruSa kA ghAta kiyA hai| Aja brAhmaNatva vedacyuta ho gayA hai| veda vedAbhAsa hokara raha gayA hai| divo duhitA gAyatrI ke stanoM se bharga kA dUdha nahIM, AmiSa rakta kI dhArA baha rahI hai| merA roma-roma ghAyala hai Aja / - 'merI vedanA ko samajho, koDAla-putra !' 'samajha rahA hU~, bhaargvii| lekina zrIta yajJoM kI jo paramparA calI AyI hai, vaha kyA veda-vihita nahIM ?' 'suneM Arya, veda ke RSi mUlataH kavi the| unhoMne sRSTi meM vyApta ananta saundarya aura Ananda kA bhAva-bodha pAyA thaa| aindrika-mAnasika cetanA ke stara para, ve yajJoM dvArA usI ko abhivyakta dene lge| para vaha Ananda jaba aindrika sImA meM avaruddha hokara, mAMsa-mATI ke martya andhakAra meM lupta hone lagA, taba zramaNoM ne prakaTa hokara, use mAMsa kI kArA se mukta kiyA, aura phira se bhUmA ke cidAkAza meM vistIrNa kara diyaa| . . . ' 'to isa prmpr| ke Adi puruSa kauna the ?' 'bhagavAna Rssbhdev| hamAre kAla meM janaka videha, yAjJavalkya aura mahAzramaNa pArzva meM vahIM veda-bhagavAna navIna rUpa meM upaniSat hue haiN| brAhmaNa kevala bhoktA hokara nahIM, zramaNa hokara hI brAhmaNatva ko caritArtha kara skegaa| sammedazikhara ke cur3Anta para, jAtarUpa digambara pArzva meM, mahAtapas ke bhItara se parama agni prakaTa hue the| unake jAjvalyamAna aMga-aMga se ahiMsA aura abhaya kA amRta soma pravAhita huA hai| una mRtyuMjaya ko aba bhI hamane nahIM pahacAnA! hamArA durbhAgya / ' ___ 'lekina devA, kuru-pAMcAla ke brAhmaNa kahate haiM ki yaha brAhmaNoM ke viruddha kSatriyoM kA SaDayantra hai| unakA kahanA hai ki hama pUrvAMcala ke brAhmaNa, pApitya zramaNoM ke anuyAyI hokara veda-vidrohI ho uThe haiM, ki hama veda kI mithyA vyAkhyAe~ kara rahe haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yaha svArthiyoM kA jJAnAbhAsa hai, RSabha / brAhmaNa aura zramaNa meM koI maulika bheda nhiiN| eka hI parama caitanya kI ye do paraspara pUraka dhArAeM haiM, jo AdikAla se calI AyI haiN| kalaha-priya ajJAnI aura svArthI hI bheda kI dRSTi utpanna karate haiN| brAhmaNa draSTA hai, zramaNa sraSTA hai| brAhmaNa brahma kA darzana karatA hai, zramaNa usakA AcaraNa karatA hai| darzana aura AcaraNa ke bIca kI khAI jaba bahuta baDI ho jAtI hai, tabhI hamAre bhItara ke cidpuruSa mahAzramaNa ke rUpa meM prakaTa hote haiN| 'samajha rahA hU~, devii| isa zRMkhalA ko kucha aura spaSTa kro|' 'jaba vizva-puruSa prajApati ke paramAnanda ko brAhmaNa ajJAnavaza mAtra aihika aindrika mAna kara, usa AnandAbhAsa kI tRpti meM hI pramatta ho gaye, taba vAtarazanA RSabhadeva ne prakaTa hokara zramaNacaryA dvArA, svAdhIna caitanya ke atIndriya Ananda kA mArga prakAzita kiyaa| bAra-bAra jaba brahmAnanda kA mArga bhraSTa huA, taba yathAsamaya ajita, ghora AMgirasa ariSTanemi, yAjJavalkya aura pArzva ke rUpa meM parabrahma ne prakaTa hokara tapaHzrama dvArA cidagni ko punaH prajjvalita kiyaa| Ananda ke udgAtA svayam vaidika RSiyoM ne hI kyA ina ahaMtoM kA jayagAna nahIM kiyA hai? - . .' 'aura Aja ke ina kSatriya rAjaSiyoM ke viSaya meM kyA kahanA cAhatI ho, devA ? kahIM yaha kSatriyoM kA brAhmaNa-droha to nahIM ?' ___'yaha droha nahIM, Arya RSabha / mithyAvAda kA prativAda kara, phira se maulika aura nita-navya samvAda ko prasthApita karane kI prakriyA hai| Aja jaba phira se Atma-dharma kA viccheda huA hai, to aMgirA aura atriyoM kA prakhara brahmateja, kSAtrateja bana kara patha-bhraSTa brAhmaNatva ke viruddha uThA hai| parama zAnta prajApati, tapa aura jJAna kI vahnimAna talavAra lekara, himAdri ke zikhara para viSNu ke rUpa meM prakaTa hue haiN| ajJAnAndhakAra kA dhvaMsa karane ke lie unake digambara roma-roma meM agni rudra bana kara phukAra rahe haiN| vilupta veda aura bhraSTa brAhmaNatva kA paritrANa karane ke lie hI, svayam Ananda-svarUpa prajApati ne kSAtrateja dhAraNa kiyA hai| eka hI veda-puruSa kI do bhujAe~ haiM brAhmaNa aura shrmnn| unameM bheda kaisA?' "phira bhI suna to rahI ho nandA, kuru-pAMcAla meM akuNTha bhAva se hiMsaka sarvamedha yajJa ho rahe haiM ! kahA~ haiM janamejaya, devApi, janaka videha, yAjJavalkya ? kahAM haiM mahAzramaNa pAvaM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yahI to sArI rAta apane se pUchatI rahI hU~ ! merA aNu-aNu isI prazna se utpIr3ita hai| 'o veda-puruSa, prakaTa hokara bhI phira tuma lupta ho gaye? * .. nikhila carAcara kA prANa hatyAroM ke chana yajJa meM Ahuti ho rahA hai ! . . 'mA hiMsyAH ' kaha kara tuma phira kahA~ cale gaye . . ?' . _ 'zAnta hoo devAMzinI, RSabha tumhAre sAtha hai| jo cAhogI vahI hogaa| * * *pAkazAlA meM calo / dopahara Tala rahI hai| * * bhojana nahIM dogI Aja?' _ 'bhojana ? * * 'kuru pAMcAla meM sahasroM prANiyoM kI nirantara Ahati ho rahI hai| - kaise bhojana kareM hama? una prANoM ko abhaya de sakU, yahI to ekamAtra bhojana Aja tumheM de sakatI hU~, Arya / :: 'jIvana bhara isa tana kI bhUkha ko anna kA bhojana diyaa| kyA vaha tRpta ho sakI ? * * * lagatA hai Aja merI bhUkha meM svayam bhArgava prakaTa hue haiN| ve bhojana se zAnta nahIM hoNge| isa tana ke piNDa kI Ahuti pAkara hI ve saMtuSTa hoNge| Aja hameM svayam hI, apanA bhojana bana jAnA hogA, RSabha ! apane hI se Apako tuSTa karanA hogaa| yahI tapas hai, yahI yajJa hai| isI se soma prakaTa hoNge| kuru-pAMcAla meM ahorAtra jala rahI hiMsA kI jvAlA ko isI soma se zAnta karanA hogaa|' 'tathAstu devi ! * * to phira kyA hogI Aja kI dinacaryA ?' 'dekha sako to dekho, devatA, nadI-taTa ke gocara meM kuNDapura kI sahasroM gAe~ unmana bhaTaka rahI haiN| Aja ve cArA nahIM cara rahIM, kevala udAsa vicara rahI haiN| loka meM vizva-prANa kI sAmAgrika hatyA ho rahI hai| usakI samavedanA se ye tiryaca paza taka ghAyala ho gaye haiN| pazutva taka bhojana se vimukha ho gayA hai| * * ho sake to jAkara, Aja sArA dina unhIM ke prANoM meM apane prANa kI dharA ko ekAkAra karo / aura kyA kahU~ ?' * 'cale gaye RSabha ? jAo, apane nAma ke anurUpa hI Rka aura dharma kA AcaraNa kro| hataprANa gaue~ vRSabha kI khoja meM haiN| saMjIvanI uSA pITha phera kara calI gyii| * 'parama satya ke svAmI sUrya bhI Aja unhIM kI jAmunI kaMcukI meM chupa gaye haiN| raha-raha kara bAdala chA jAte haiM, unakI koroM para se savitA kI surNima AbhA kiMcita jhA~ka kara phira stimita ho jAtI hai| nadI ke ina bahate jaloM meM, vanaspatiyoM meM, havA aura bAdaloM meM, jIvana-mAtra meM unhIM kI USmA antanihita hai| - apane pUrNa aura pracaNDa pratApa se prakaTa hoo, savitA! he bharga, gAyatrI Aja mAtra mantroccAra hokara tuSTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 hai / nahIM / merI deha kA roma-roma Aja 'om bhUrbhuvaH svaH tatsaviturvareNyA' ho uThA 'he mahAtapas, darzana do : isa madhyAhna meM apane samasta teja se mere aNuaNu ko pratapta aura vallimAna kara do| * maiM kRtArtha huI : merI prArthanA pratiphalita huI / saba dinoM se asAdhAraNa hai Aja tumhArA uttApa / 'mujhe daho, mujhe daho / mujhe gaho : mujhe gaho bAhara se ruddha ho rahe haiM, mere tana, mana, indriyoM ke dvAra / maiM raha gayI hU~, mAtra havanakuNDa / ceto ceto paramAgni, bhasma kara do mere mAMsa- piNDa ko prasravita hoo mere bhItara akhila ke saMjIvana soma bana kara ! maiM muMdI jA rahI hU~, maiM nirastitva ho rahI hU~ ! 'pracodayAt' savitA dina bhara samarasa teja se jAjvalyamAna rahe / sA~jha hotehote ghanaghora bAdala ghira Aye haiM / unake garjana se vana-bhUmiyoM meM romaharSaNa ho rahA hai / dhenuoM ko lekara RSabha lauTa Aye haiM / Akara dekhA, devAnandA usI zilAtala para mudrita nayana, Urdhvamukha, jAnU sikor3a baiThI hai| usake oThoM para asphuTa-sI muskAna khilI haiN| RSabha kI upasthiti kA bodha pAkara, devI ne sahasA A~kheM kholIM / ' 'sAre dina pracaNDa sUrya ke teja meM AtApanA jhelI hai tumane, devA / tape hue suvarNa-sI tumhArI yaha mukhazrI apUrva hai, devI! cala kara aba vizrAma kro|' 'Ao devatA, tuma A gaye ? aba parjanya hokara prakaTa hue haiM savitA / inakI zItala ArdrA ke sivAya aura kahA~ vizrAma hai ? ' 'devA, parjanyoM kI isa jAmunI chAyA meM tumhArA mukha kaise anUThe mAdaMva se bhara AyA hai / 'itanI komala to tumheM kabhI nahIM dekhA ! jaise puMDarIkinI khila Ane ko Atura hai !' 'jo hai, use dekho Arya !' hai' / 'ina mandra gabhIra garajate parjanyoM tale, isa tar3akatI vidyut se, mere prANa bhayAkula ' aura tumhAre isa saundarya kA pAra nahIM ! Aja jitanA akelA to maiM kabhI nahIM huA / bhItara calo devA ! ' 'nahIM ! 'Aja akele hI rahanA hai, tumheM, mujhe / yahI zuddha svabhAva hai / carama viraha ke taTa para hI, parama milana hogA, Rssbh| isa viraha ko saho, isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAgni meM tpo| vizva-prANa meM hI aba milana saMbhava hai, tuma aura maiM ke khaNDita prANa meM nhiiN| - - 'jAo devatA, apane hI bhItara lauTa jaao| * * vahIM maiM miluuNgii|' parjanyoM kI ghanaghora AkrAnti ke sAtha, rAta gaharAtI calI gyii| andhakAra kA rAjya apanI parAkASThA para pahuMca rahA hai| saba kucha acihna, asUjha, abhedya ho gayA hai| kyA andhakAra apanI hI nidAruNa AkulatA se chaTapaTAtA huA, apane hI bhItara phUTa par3egA? tamasa ke sAre koSAvaraNa bhidate jA rahe haiN| phUTa kara, isake sImAnta para kyA hogA? - mA~ aditi, kahA~ ho tuma? asahya hai yaha andhakAra kI kaaraa| vivaza, asahAya, vizIrNa ho rahI haiM mere tana, mana, prANa kI parte, isa tamasa kI gaharAiyoM meN| merI viraha-vedanA kA anta nahIM hai| nikhila prANa kI dhArA se bichur3I jA rahI haiN| * * dUriyoM meM dekha rahI hU~--hajAroM pazuoM aura mAnavoM kI karuNa-kAtara, mUka AkrandabharI A~kheM, sau-sau sarvabhakSiNI jvAlAoM ko vivaza tAka rahI haiN| * * ve mere sAre zizu, mujhase kisane chIna liye haiM ? Arta nayanoM se ve digantoM meM mujhe hI to Toha rahe haiN| unake avaruddha rudana se merI kokha phaTI jA rahI hai| merI naseM chinna-bhinna ho rahI haiN| . . 'mere nAr3I kendra meM phuTo mAM, uTho mA~ aditi / tumhAre jAye ko dhAre binA merI deha kI dharitrI aba astitva meM nahIM raha skegii| asti ke isa chora para, merI vedanA aura bhaya kA anta nhiiN| isake Age nAsti kA andhakAra hai 'asattA kI bIhar3a athAha khAiyA~ haiN| . . __.. 'mere bhItara prakaTo mA~, mujhe thAmo maaN| maiM girI' - 'maiM girI' maiM girI jA rahI huuN| ye kaisI mUrchA ke durdAma hilore haiN| * * 'maiM gayI - 'maiM DUbI * * "maiM DUbI * * 'maiM nahIM raha gayI * - phira yaha kauna hai jo dekha rahA hai, anubhava kara rahA hai, ki andhakAra kA sImAnta TUTane jA rahA hai| * * lo, yaha TUTA, yaha visphoTita ho gyaa| mere mUlAdhAra meM se merI kokha Upara uThI A rahI hai / azeSa Upara uThatI hI calI A rahI hai| dekha rahI hU~, eka zuddha raktAbha kokanada, dhvAntoM ke vAtavalayoM ko cIra kara, UvoM meM uttarottara Upara-Upara aura Upara uThatA jA rahA hai| mere nAr3I-maNDala ko tor3akara udbhinna hai merA yaha astitva / merI sattA, mAtra kokha bana kara digantoM taka vyApa gayI hai| * * *o tU, tujhe dhAraNa karU~, yA phira vidIrNa hokara, zUnya meM vilIna ho jAU~ ! * * * Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 25 * * dekha rahI hU~, Unti meM se yaha kauna suvarNa-puruSa siMha para ArohaNa karatA calA A rahA hai| eka amitAbha tAruNya, jo merI abhIpsA kI anI para AkAra le rahA hai| 'lo, yaha merI udbhinna kokha ke jAjvalya kamala meM utarA calA A rahA hai|' - 'Aha, asahya hai isakA teja, isakA pratApa, isakA ajara yauvana aura sauMdarya / o ananta, kaise samA sakUgI tumheM apane meM * * *! phor3a do mere isa mAMsala garbha kI marma-graMthi ko! mujhe vistIrNa karo manacAhI, aura samA jAo mere bhItara / - 'merI vedanA aura vyAkulatA kA anta nhiiN| __. . 'utara Aye tuma! * * * maiM phaila calI apane se pre| o vizuddha, nagna vaizvAnara, tuma jo mere agAdhoM ko bhedate cale A rahe ho tuma kauna ho? * . . aura devAnandA zAnta, nistaraMga, niHstabdha, nispanda, eka athAha samAdhisukha meM jAne kaba taka nimajjita ho rhii| . . ekAeka vaha pracetas huii| * * * samAdhIta huI maiM, kRtakAma huI maiM, paripUrita huI maiN| yajJa-puruSa, paritrAtA, tuma A gaye . . ! parama samAdhAna kI mudrA meM, pUrNa jAgRta, udgrIva hokara devAnandA ne cahu~ ora nihArA * * dikhAyI par3A : vaha siMha para ArUr3ha suvarNa-puruSa, hiraNyavatI ko pAra kara, kSitija ko cIratA huA, kSatriya-kuNDapura kI ora dhAvamAna hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIkSA karo, priyakAriNI Aja savere jAgI, to dekhA ki phUloM ke samudra meM se uThI huuN| aMga-aMga phUloM se ladI DAlI ho gayA hai / roma-roma meM se raha-rahakara naye phUla phUTa rahe haiM / parimala se bhInI havA meM, jAne kaisI pIlimA chA gaI hai / sArA dina eka vicitra DUbana kI tandrA meM bItA hai| ___ aba sA~jha hote-hote, jAne kaba isa sAta-khaNDe mahala kI uttuMga chata para calI AI haiN| cAroM ora dekha rahI haiM, to pAtI haiM ki dizAoM kI nIlimA jaise cinmaya ho uThI hai| tamAma dUriyoM ke pAra, vahAM antima pAniyoM ke kinAre haiN| eka lahara vahA~ se AtI hai, to yaha sArI sRSTi usake bahAva meM tarala ho jAtI hai| saba-kucha ke bhItara kI dravyatA apane Ara-pAra pravAhita-sI lagatI hai| aura apane pUre astitva ko, apane samUce AsapAsa ko, eka naye hI saMdarbha meM par3ha rahI hU~ / apane ko eka nayI rozanI meM pahacAna rahI huuN| maiM trizalA, vizvavikhyAta vaizAlI ke gaNAdhipati mahArAja ceTaka kI saba se bar3I beTI huuN| vAziSTha kSatriyoM kA yaha kula, ikSvAkuoM kI gauravazAlI paramparA hai| abhI kala hI kI to bAta hai ki hamAre pUrvaja janaka ne videha hokara, sadeha jagata ke tamAma aizvaryoM ko yahAM acUka bhogA thaa| usase aisI mahimA prakaTa huI thI ki AryAvarta ke isa pradeza kA nAma hI videha ho gyaa| jAnakI sItA vaidehI kahalAI : aura merI zirAoM meM gUMja uThA hai : 'tU bhI to vaidehI hai, trizalA !' cAhane ko aura kyA raha jAtA hai| ___ aura byAha kara maiM jJAtR-vaMzIya mahArAja siddhArtha kI mahArAnI bana kara, kSatriya kuNDapura ke isa rAjamahala meM AI huuN| isa samUce kollAga saMniveza kI adhIzvarI huuN| apane svAyatta rAjya ke sImAntoM ko dekha rahI huuN| pUrva meM vaha araNyoM kA pradeza hai / sunatI hU~, usake kaI vanakhaNDa abhedya haiM / vahA~ Aja taka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 manuSya kA pada-saMcAra nahIM huA / pazcima meM kosala, kuzinArA aura pAvA ke prabala malloM ke rAjya haiM / dakSiNa meM haharAtI vizAla-vakSA gaMgA, jaise isa kSaNa mere A~cala meM uphana AI hai| pazcima meM himAlaya kI talahaTI ke ve uttuMga devadAru vana jaise merI bA~heM bana kara phaile haiN| licchaviyoM kI isI vaizAlI meM, gaNataMtra rAjya kI nIveM par3I haiM / yahAM ke saMsAra prasiddha saMthAgAra meM, hara nAgarika apane adhikAroM kA svAyatta nirNAyaka hai| abhI aura yahA~, manuSya kI prAsaMgika svataMtratA yahIM samIcIna rUpa se paribhASita huI hai / videhoM kI vaizAlI meM parama mukti kA hI nahIM, prAsaMgika svAtaMtrya kA sUrya bhI apanI paripUrNa prabhA se jagamagAyA hai| isa hada taka ki hara licchavi, apane ko rAjA kahatA hai / hara manuSya yahAM apanA rAjA hai / __ vaizAlI ke mahaloM meM ho ki kuNDapura ke isa 'nandyAvarta prAsAda' meM ho, saMsAra kA koI sukha mujhe anajAnA nahIM rahA / kisI bhI cIz2a kI to kamI nahIM rhii| kevala eka hI kamI Aja hRdaya ko sAla rahI hai : ki koI kaSTa, koI kamI to hotI, ki jisake jharokhe se saMsAra kI sImA kA bodha ho sktaa| duHkha ke binA, yaha sukha citra-likhita-sA lagatA hai / itanA sapATa ki isameM koI gaharAI, U~cAI, catarmukhatA, vividhatA hAtha hI nahIM aatii| isa AyAmahIna sukha meM aba mana ramatA nhiiN| Aja laga rahA hai, jaise isase nikalakara kahIM cale jAnA hai / kahA~, mo nahIM maaluum| aisA bhI kyA puNya ki apane jIvanakAla meM, pIhara aura sasurAla meM kahIM bhI mRtyu nahIM dekhI / zurU se hI bahuta svataMtra svabhAva kI huuN| aura phira svAtaMtrya sUrya ke apratima deza vaizAlI kI beTI aura baha haiN| isI kAraNa, apane svabhAva ke anurUpa hI, lar3akapana meM jaba cAhU~ kahIM bhI vicarane kI chuTTI mujhe rahI hai / mahala ke ratna-dIpoM kI jar3a rozanI se bhAga kara, kaI bAra apane rAjya ke nagara-grAmoM aura vana-kAntAroM meM bhaTakI huuN| vaizAlI kI rAjabAlA ne ratha kI maryAdA tor3akara, dhUla-kaMkar3a, kA~ToM, caTTAnoM kA anubhava bhI kiyA hai / isa janapada meM anna-vastra, AvAsa kA abhAva bezaka nahIM hai / para dhano aura nirdhana ke antara ko apanI A~khoM dekhA hai / kSaya, roga, bar3hApe aura mRtyu ke dRzya dekhe haiN| dUrI meM ojhala hotI zava-yAtrA aura dhAr3a mAra kara rote viyogiyoM kA zoka-saMtApa dekhakara, merI taheM kaoNpI haiN| yAda A rahA hai, eka bAra arthI para leTe, sundara mRta yuvA ke cehare ko dekha, ghara lauTane se mana ne inkAra kara diyA thA / aisA lagA thA, jaise ratha para car3hakara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala nahIM lauTI thI, arthI para car3hakara usa yuvA ko jIvana meM lauTA lAne kI jida lekara smazAna ke pAra kahIM bhaTaka gayI thii| para kyA lauTAkara lA sakI ? * * . apanI phUloM chAyI ratna-zaiyA para kitanI akelI, viyoginI pAyA thA apane ko| kyA isa kSaNa taka kA koI bhI sukha, mere viyoga ke usa kSata ko bhara sakA hai ? . . . bhavana-dvAra meM bhIMgI zephAlI-sI, usa tanvaMgI lar3akI kA sohAga-sindUra, aura bhAlatilaka aMtima rUpa se puMchate dekhA thA : usake dhUla-cATate kaMkaNa aura sUnI kalAiyAM dekhI thiiN| usase apane ko alaga nahIM rakha sakI thii| isI se to merI cetanA, rAjaratha ko Thela kara, smazAnoM ke pAra bhaTakane calI gaI thii| * lauTakara, apanI bichur3I kAyA ko, kyA ratna-zaiyA meM jIvita pA sakI thI : Aja apane phUloM chAye aMga-aMga meM usa mRtyu ko guMthA dekha rahI huuN| usa viyoginI bAlA kA, vaha A~sU dhulA AkaMdita ceharA, isa kSaNa merI A~khoM kI putaliyA~ bana gayA hai / ___lo, pazcimI kSitija para gahare-gahare bAdala ghira Aye haiM / ASAr3ha ke bAdala / yAda AyA, Aja ASAr3ha kI zuklA chaTha hai / candramA uttarASAr3ha nakSatra meM Aye haiM / sudUra dyutipalAza-caitya ke upavana para, kacanAra ke phUloM-se halake jAmunI bAdala ghane ho rahe haiN| eka gulAbI-sI bijalI unameM raha-rahakara kauMdha uThatI hai / . . sallakIvana kI gandha liye halakI-sI phuhAra barasane lagI hai / aura dekhatedekhate pArAntara meM himAlaya kI himAvRtta coTiyA~ pighala calI haiN| kSitija meM bhare vRkSoM kI hariyAlI zreNiyA~ baha nikalI haiM / grISma meM dahakate kezariyA palAza, aura kRSNacUr3A ke kuMkumI phUlavana bAdaloM meM ghula rahe haiN| __* * aucaka hI yaha kyA dekha rahI hU~ ki phuhAroM kI bemAlUma-sI nIhAra meM, jAne kitane raMgoM kI ratna-rAziyA~ jagamagA uThI haiM / aura agale hI kSaNa dhArAsAra tarala ratnoM kI varSA hone lagI hai / himAlaya kI cUr3Ae~ hIraka tuhina hokara barasa rahI haiN| dUra-dUra kI vanAliyA~, markata kI dhArAe~ ho gaI haiN| dyutipalAza upavana ke padma-sarovara, padmarAga maNiyA~ banakara cAroM ora chA gaye haiN| dizAoM kI cinmaya nIlimA, nIlama kI dravita zilAoM sI umar3a kara nandyAvarta mahala kI isa chata para Akara jar3a gayI hai| * * drava jaladhArAoM meM jAne kitane raMgoM ke ratnoM kI AbhAe~, eka-dUsare meM milajula kara, eka virAT indradhanuSa kI taraha samUce lokAkAza meM chA gayI haiN| aura jaise eka tairate zRMga para akelI khar3I hU~ maiM, trishlaa| aura ratnoM kA yaha AplAvana mere paira pakhAra rahA hai / . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja lagabhaga chaha mahIne ho gaye haiN| cAhe jaba isI taraha ratnoM kI varSA hone lagatI hai / tarala jaladhAroM meM barasa kara, ye raMgIna drava, pRthvI chUte hI kaI-kaI pahaluoM vAlI jaga-magAtI zilAe~, ratna-khaNDa, bhAsvara kaNikAe~, camakIlI dhUla ho jAte haiM / sunatI hU~, sAre janapada meM logoM ne itane rana baTora liye haiM, ki unake gharoM meM inheM rakhane kI aba jagaha nahIM raha gaI hai| nAgarika aba inakI paravAha taka nahIM karate, aura jAne kaba ye phira mATI ho jAte haiN| vaizAlI kI hara kanyA, ina dinoM ratna ke darpaNa meM hI apanA zRMgAra-prasAdhana karatI hai| aura hamAre isa naMdyAvarta mahala meM to hara kSaNa eka camatkAra ho gayA hai| mahInoM kI isa ratna-varSA se, mahala kA eka-eka kakSa dina-rAta tarala-ratnAbhA meM tairatA rahatA hai| aura jAne kitanI vicitra sugandhe, sparza aura dhvaniyA~, ina dravya-taraMgoM meM mahasUsa hotI rahatI haiN| * * dIvAroM para ApoApa hI ratnima raMgoM ke divya citra aMkita ho gaye haiN| ina citroM kI AkRtiyA~ aura bhAva itane sUkSma, jaTila aura bahuAyAmI haiM, ki kucha bhI samajha meM nahIM AtA, basa eka ghanIbhUta, avirala saundaryAnubhUti hotI rahatI hai| Aye dina rAja sabhA meM dvIpAntaroM aura dezAntaroM ke vaNika, manihAra aura mallAha mahArAja ko akAraNa hI ajUbA vastue~ bheMTa kara jAte haiN| jinakA mUlya A~kanA mAnavIya buddhi se pare ho gayA hai| abhI usa dina pUrva ke agamya araNya kI eka bhIlanI AI thii| vaha eka vicitra ratna-karaNDaka de gayI : kahatI thI, ise kholeM nahIM, basa kakSa ke kone meM rakkhe raheM, isameM base haiM naagendr| hara icchA ke uttara meM sAmane eka maNi terA dete haiN| isI sAmane ke kakSa meM vaha karaNDaka rakhA hai : isa krIDA-kautUhala se khelate aba mana meM koI icchA hI nahIM bcii| nAgendra jAne kyA socate hoMge ? aise hI jAne kitanI dharatI meM gar3I nidhiyA~, vaibhava-vilAsa kI sAmagriyoM se bharI apArthiva maMjUSAe~, agamya samudroM ke mallAhoM dvArA lAye gaye apUrva vizAla muktAoM kI jhAriyA~ aura caSaka / vicitra raMgIna dhAtuoM ke bhANDa, prakRta prabhAsvara zilAoM ke bhadrAsana, siMhAsana, paryaMka aura paalkiyaaN| hamAre vana-upavana aura isa rAjodyAna ke keli-sarovaroM meM kamaloM kI pA~khuriyA~, sugandha aura parAga taka jaise ratnima rasAyanoM kI ho uThI hai| sArI pRthvI aura svarga kA aizvarya isa mahala meM ekatrita ho gayA hai| itanA ki vastu aura usake sukha kI yaha saMkulatA aba asahya ho gaI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 30 'koI ina AzcayaM ghaTanAoM kA kAraNa nahIM bUjha pAtA hai / kaI jJAnIvijJAnI prayatna karake thaka gye| eka zramaNa Aja savere hI dhutipalAza - caitya meM Aye the / mere jijJAsA karane para bole : 'mahArAnI, isa rahasya ko kholanA ucita nahIM / dravyoM ke ananta guNa aura paryAya haiM / kucha bhI saMbhava hai| asaMbhava kucha nahIM / jJAnI ke lie kucha bhI camatkAra nahIM / saba hastAmalakavat hai / ajJAnI ke lie, saca hI yaha rahasya hai, camatkAra hai, jAdU hai / ' aura anta meM merI ora dRSTi sthira kara bole the / 'pratIkSA karo, priyakAriNI trizalA kucha apUrva hone vAlA hai !' 'bhagavan, jijJAsA tRpta kreN| kyA hogA vaha apUrva ?" 'kathana meM A jAye to apUrva kaisA ! ghaTita hone para jAnogI hI / pratIkSA karo, priyakAriNI ! ' maiM pUchatI raha gaI / yonI cupacApa cala diye / I Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthibheda kI rAta 'pratIkSA karo, priyakAriNI' : ye zabda usI kSaNa se mere ArapAra gUMja rahe haiN| merA astitva svayam hI jaise bola uThA hai| yAda A rahA hai, jisa dina se hoza meM AyI, apane ko nirantara jAne kisa ajJAta kI pratIkSA karate pAyA hai| yahI mere prANa kA ekameva samvedana aura Ananda rahA hai| isI pukAra se vivaza hokara to jAne kahA~-kahA~ bhaTakI hU~ / jAne kyA-kyA khojatI phirI huuN| * * *aura isI khoja kI rAha meM ekAeka pAyA, ki saba mujhe priyakAriNI kahane lage haiM / rAjaputrI kI taraha, durlabha maiM kabhI nahIM raha sakI / samagra janagaNa kI beTI hokara hI mAno janmI thii| isI se bacapana se hI, vaizAlI ke janagaNa ke bIca abAdha vicarane lagI thii| dhanI-nirdhana sabhI ke ghara-A~gana samAna rUpa se merI duranta bAla-lIlA ke prAMgaNa ho rahe / rAjamahala se lagA kara, vana ke pahAr3a, per3a paMchI, nadI, ghAsa-pAta, phUla-pattI, kITa-pataMga sabhI ke prati mere jI meM eka-sA pyAra umar3atA rahatA thA / kaI bAra himAlaya kI nIrava coTI se DAka sunAyI par3I hai : 'priyakAriNI !' aura yahA~ sasurAla meM Akara pAyA, koI mujhe trizalA kaha kara nahIM pukAratA / sabhI ke oThoM se eka hI nAma nikalatA hai : 'priyakAriNI !' aisA kyA hai mujhameM ki akAraNa hI saba kI yoM priya hokara raha gayI huuN| ,, * * * ratnoM kI varSA aba virala ho gayI hai / bahuta mahIna, kaI halake halake raMgoM kI nIhAra dUrAntoM taka vyApta hai / aura maiM ina nAnAraMgI AbhAoM ke prAntaro meM akelI vicara rahI huuN| nirI nagna aura antahIna pratIkSA! * * "maiM nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAeka pazcima meM eka pracaNDa visphoTa ke sAtha bijalI kar3akI / vidyuta kI eka sIlI zakAlA mere merudaNDa meM laharA gyii| mandra gabhIra ghana-garjana meM ghiratI calI jA rahI haiM / yaha kyA dekha rahI huuN| bahusAla-vana ke zikharoM ke pAra, hiraNyavatI kI laharoM para suvarNa kI raja barasa rahI hai| dekhate-dekhate vaha apasArita ho clii| aura hiraNya ke eka vizAla prabhAmaNDala meM AkRta ho gaI / eka dUsarA hI sUrya ho jaise, jo asta honA nahIM jAnatA / sAndhya nadI kI zAmta laharoM para gatimAna vaha prabhAmaNDala, merI aura calA A rahA hai / ___.. kaba A~kheM mica gayIM, nahIM mAlUma / kaba isa gagana-aTArI ke zayanakakSa meM Akara leTa gaI, so bhI nahIM mAlUma / kuMda, kacanAra, belA aura pArijAta ke vipula phUloM aura mAlAoM se AvRtta isa padmarAga maNi ke gulAbI paryaMka para akelI leTI hU~ / gavAkSa kI jAlI meM, pAnI bharI eka garbhita badalI ke bhItara, antima kiraNa nAga-campA ke eka phUla-sI ThaharI hai / * dekhate-dekhate vaha bhI jhara gaI / vahA~ jAmalI a~dherA ubhara rahA hai / ___ isa vizAla kakSa kA ratna-paricchada kitanA komala aura tarala ho AyA hai| bahuraMgI maNiyoM kI mInAkArI aura citrasArI se khacita chata aura dIvAreM kitanI ujjIvita ho mujhe tAka rahI haiM / unameM jar3e vizAla hIraka darpaNoM meM yaha eka hI kakSa sahasroM kakSoM meM khulatA jA rahA hai / donoM ora antahIna paryakoM para, ananta trizalAe~ leTI haiN| maiM kauna hU~ inameM, pahacAnanA kaThina ho gayA hai / haMsagarbha zilA meM se tarAzA huA vaha siMhAsana, lohitAkSa maNi ke ve bhadrAsana, mANika aura pannoM kI naukiyA~, una para pukharAja aura jyotirasa kI jhAriyA~, vaiDUrya ke caSakoM meM priyaMzu aura sahakAra phUloM kI sajjA : ina saba meM jaise kaI-kaI A~kheM khula kara merI ora ekaTaka dekha rahI haiM / usa kone meM par3A hai, kuNDIkRta nAga-sA vaha rahasyamaya karaNDaka, jo vaha bhIlanI lAyI thii| mere na cAhate bhI, taraha-taraha kI icchA-maNiyA~ usameM se taira AtI haiN| aura phira viphala hokara syamantaka ratna kI isa laharAvila pharza meM lIna ho jAtI haiN| __Upara vahA~ pArasya deza kI pArasamaNi meM se tarAzI huI gandhakuTI meM arhat kI jalakAnta pratimA Asana se utthAna karatI dIkha rahI hai| usakI pAda-karNikA meM avasthita niSkampa dIpazikhA, anAyAsa saMcArita hai| eka lau, donoM ora ke darpaNoM meM hajAroM paMktiyoM meM maMDalAkAra mere cahu~ ora ghUmatI-sI jaise merI AratI utAra rahI hai| kAlAguru aura dazAMga dhUpa kI pavitra suvAsa meM koI nirAkAratA, kahIM AkAra dhAraNa kara rahI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alakSendrA ke phUlaloM kI maMjUSAe~, ApoApa khula kara sAmane prastuta haiN| kalazAkAra zIziyoM meM bhare drava svayameva hI havA meM taraMgita haiN| dvAra-kakSa meM par3A hai vaha prakApar3a billaurI bhAMDa / usameM sAta samudroM ke jala, alaga-alaga sAta tahoM meM jhalaka rahe haiN| unakI alaga-alaga raMga-prabhAe~ sApha dIkha rahI haiN| dIvAla meM TaMgI sphaTika maMjUSA meM nIlanadI kI jaladhArA svAbhAvika-sI pravAhita hai| pAyatAne kone meM niravalamba khar3I-sI vINA mAno Aja apane Apa hI, aneka rAga-rAginiyoM meM baja rahI hai / usa saMgIta kI gaharI aura U~cI mUrchAoM ke sAtha, merI zaiyA meM ye kaise Aroha aura avaroha spandita haiN| jaise hiNDolate pAniyoM ke gaharAvoM meM leTI huuN| kucha bhI sthira nahIM raha gayA hai / eka nirantara UmilatA ke loka meM jAne kahAM uttIrNa ho gaI huuN| sirahAne kI haMsatUlI avakAza meM yaha kaisI bArIka citrakArI-sI kara rahI hai| vastumAtra usakA raMga-caSaka bana gaI haiN| 'alakSya zUnya meM se rekhAyeM ubhara rahI haiM / vartula banate-banate, caukora ho jAte haiM, caukora SaTkoNa ho jAte haiN| SaTkoNa sahastra koNa ho jAte haiM / eka vRhadAkAra hIre ke sahasra pahaluoM meM dvAra ke pAra dvAra, vAtAyana para vAtAyana, AMgana ke pAra AMgana khulate hI jA rahe haiM aura phira eka antahIna sphaTika kA dAlAna : hajAroM khamboM kI saraNiyA~ / chora para eka athAha jalimAH nIlimA kA zUnya / vINA kI rAginI ke chora para khulatAsA / merI pratIkSA kA sImAnta ! * * . kauna Ane vAlA hai ? * * kauna * * kauna * * kauna ? Ao na. 'Ao ! cirakAla se tumhArI rAha bana kara bichI huuN| - 'aNu-aNu meM tumhArI nIrava padacApa sunI hai / tumhAre Ane aura na Ane kA anta nahIM / mere hI bhItara kI zuddha UrmilatA ke sivA aura kyA ho tuma? Aja use nagna, apane bhItara ubharatI dekha rahI huuN| o zuddha pariNamana, AkAra dhAraNa karo merI bAhoM meM * * *Ao. . . Ao tuma ! 'priyakAriNI * * !' dUra ke pAniyoM para se AtI AvAz2a sunakara maiM jAgI / sAmane ke indranIla payaMka kI kacanAra zaiyA meM mahArAja adha leTe haiM / yaha sambodhana Aja kitanA gaharA aura ekAntika hai| 'svAmI' ! A gaye !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 'kevala dekha rahA thA tumheM / 'jAne kaba se !' 'aura pukArA, itanI dera bAda ?' 'nahIM to ! maiMne to nahIM pukArA !' 'maiMne jo vaha acUka saMbodhana sunA hai abhI, aura maiM jaga par3I !' 'trizA, basa dekha rahA hU~ tumheM antahIna / kevala A~kheM raha gayA hU~ / ekAgra A~kheM / vahI pukAra uThI hoM, to bAta dUsarI hai|' 'nAtha * * !' 'Aja pahalI bAra vaizAlI kI vaidehI ko dekhA !' 'nahIM, isa zUnya meM mujhe yoM akelI na chor3o / yaha videhatA asahya ho gayI hai / mujhe deha ke taTa para khiiNco|' : 'svAmI !' 'deha meM hI to dekhA hai Aja vaidehI kA saundarya ! tumhAre sarvAMga rUpa meM dekhI hai, vaha campaka aabhaa| itanI sparzita merI deha se sahaja, ki pukAranA, chUnA, kucha bhI Avazyaka na rahA / ' 'deva, lagatA hai, Aja pahalI bAra Aye ho mere pAsa ! isase pahale jo tuma Aye, nahIM jAnatI kauna the ?' 'maiM siddhArtha nahIM thA ?' 'nAma-rUpa se mujhe mata parakho / tuma, jo kevala tuma ho, Aja hI to Aye 'matalaba ?' . . . 'deza kAla ke jAne kitane asaMkhya kuMcita yAtrA-pathoM meM tumheM pukAratI bhaTaka rahI thI, jAne kaiba se| usa bhaTakana meM Aja tumane pahalI bAra pukArA, aura maiM lauTa AI / nirI vAyavI ho gaI huuN| mujhe deha-taTa meM khIMca lo samUcI !' mahArAja apane tana-mana ke samUce Alor3ana ko A~khoM meM ekAgra kara, trizalA kI A~khoM kI usa agAdha DUbana meM jaise taira gye| 'svAmI, pA gayI tumhArI tairatI bAhuoM ke kinAre / ' "priyakAriNI, kaisI suhAnI rAta hai yaha ! bAhara ASAr3ha kI pahalI badalI barasa rahI hai| saba kucha ekAkAra ho gayA hai| jala : 'jala' * *aura kevala jl| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aura priyatama, havA meM yaha kaise ajJAta phUloM kI vicitra gaMdha mahaka rahI hai / jalaphUloM kI gandha, bAdala - phUloM kI parimala ! ye pArthiva phUla nahIM / jAne kisa zuddha pAnI ke loka se A rahI hai yaha gandha ! ' 35 'lAvaNya kA vaha aMtima samudra, yahIM to leTA hai, isa sAmane kI zaiyA meM ! apane bahuta kI jalajUhI ko pahacAno, priyakAriNI / ' 'oha N N Msacamuca ! tumhArI A~khoM se hI to apane ko dekha sakatI hU~, mere vallabha ! Aja sabere hI, jaise phUloM ke samudra meM se uThI thI / kaisA vicitra anubhava thA / merI hara anubhUti meM khela rahe ho tuma / kevala tumhIM ! ' 'kAzyapa siddhArtha huA tumheM pAkara, trizA ! ' 'lekina mere prabhu, bAhutaTa ke ye phUla jhara rahe haiM, eka-eka kara / eka dina ye saba jhara jAyeMge | taba ?' 'tumhArI bAhue~ sadA vasanta haiM, rAnI ! ve nita-nUtana puSpita hotI calI / ' 'para, maiMne dekhA hai, ina phUloM kI nasoM meM vyApta mRtyu ko ! kisI bhrama meM nahIM hU~ / kabhI nahIM thI / ' 'kyA kaha rahI ho, trizA ? ' vaizAlI ke A~gana meM, maiMne eka zephAlI ko aMtima rUpa se jharate dekhA thA / usa bAlA kI vaha niSprabha mukhazrI bhUlatI nahIM hai| pahalI rAta hI, tumheM vaha kahAnI kahI thI, aura taba maiM bahuta anamanI ho gaI thI / aura tuma mujhe kisI bhI taraha manA nahIM sake the| hamArI sohAgarAta achUtI hI bIta gaI thI !' 'jAyeMgI rAjA sunakara sahama uThe / unake bhItara a~dhiyAre atala khula par3e / bhayArta, ve 'cupa ho rahe / eka gabhIra sannATe meM, tamasa kA ekAkI dvIpa taira rahA thA / Jain Educationa International 'nahIM, maiM aba 'priyakAriNI !' 'pahalI hI rAta, tumhArI apriya ho rahI / priyakAriNI kaisI maiM ? 'vaha sarva kI priyakAriNI kA viSAda thA / aura bhI adhika priya lagI thIM tuma apanI usa carama viraha vedanA meM / 'aura aba Aja to, barasoM kI Ahuti bAda, tumhArI ani soma banakara jhara rahI hai tumhAre sarvAMga meM / soma to sudhA hai, rAnI / sudhA-sarovara ke taTa para kalpa-latAe~ bana chAyI haiM, Aja tumhArI bAhue~ / ina phUloM meM mRtyu kaisI?' For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'uttara nahIM milA, devatA, bhASA meM samajhA nahIM skuuNgii|' 'to merA sparza tuma taka nahIM pahu~ca sakA, prANa !' aura mahArAja aMjuli-se namrIbhUta ho rAnI ko nihArate raha gye| somasudhA se chalakatI gaharI A~khoM se trizalA, mahArAja kI una A~khoM meM bebasa Dhalaka pdd'ii| '' - 'a~dherI jo ho gaI hU~, zUnya / tumhArA doSa nahIM, apane isa vicitra mana se hAra gaI huuN|' 'vahA~ merA praveza nahIM ?' "kyoM kAtara ho gaye ! mere aNu-aNu meM tumhArA praveza nirbAdha hai / para merI cetanA kI yaha graMthi, kisI taraha khula nahIM pA rahI / aura tumheM apane bhItara lekara bhI, bAra-bAra maiM tumase bichur3I hI raha gaI huuN|' 'to suno, usa graMthi ko bhede binA mujhe bhI caina nhiiN| . . .' 'to aura Age Ao, merI vedanA ke jvAlAdeza ko pAra karate cale jAo! ... vizvAsa rakkho, tumheM jalane nahIM dNgii|. . .' 'tuma mujhe khIMcatI calI jAnA : tumhArI kalAI kI tanimA, tumhArI muTThI kA mArdava mujhe avyAbAdha kara degaa| taba tumhArA pUrNakAma puruSa, tuma jahA~ taka cAhogI, calA AyegA tumhAre bhItara / ' 'usa athAha andhakAra kA anta nahIM, devatA ! mere chora para pahu~ca kara, mRtyu kI khaMdaka meM kUda jAnA hogaa|' . 'kUda jAU~gA, kyoMki tumheM pAkara pratIti ho gaI hai, ki mRtyu hI jIvana kA anta nahIM hai / usa andhakAra meM bhI tumhI ho, mRtyu meM bhI tumhI ho, aura para pAra ke taTa para bhI tumhIM khar3I ho, eka naye sUryodaya meM / ' 'Aha, apUrva hai Aja kI yaha rAta / graMthibheda kI rAta ! mere cira dina ke mudrita kamalakoza meM, Aja tumane yaha kaisI sirahana jagA dI hai| pAMkhurI-pAMkhurI meM eka lohita jvAlA khela gayI hai / ' phUTa Ane ko vyAkula ho uThA hai kamala / para usake hArda kI graMthi * * * mere puruSa ke teja kA antima AghAta cAhatI hai / apUrva hai yaha rAta, mere sUrya, jisameM tuma ugA cAhate ho !' . lo, tumhArI a~dhiyArI khaMdaka ke taTa para prastuta huuN| apanI A~khoM se eka bAra kaha do : aura isa mRtyu meM kUda paDUMgA ! . . . ' ___to kada par3o, Atman ! maiM hI vaha khandaka huuN| o digambara puruSa mujhe bhedo, mujhe pAra karo aura jAno ki maiM kauna hU~. . . ? isa pAra milana saMbhava nahIM !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA tor3a bahatA mahAsAgara . . khaMdaka kI guphA apane hI ko pAra kara maI / isa taTa para aMdherA bhI nahIM hai, ujAlA bhI nahIM hai| kevala apanI hI AbhA hai| apane sivAya yahA~ aura koI nahIM / apanI hI prabhA ke vistAra meM akelI leTI huuN| yaha kaisI sabharatA hai| * * ! bhItara ke jAne kisa udgama se yaha umar3I calI A rahI hai / kevala sparzabodha zeSa raha gayA hai| apanI hI chuvana se Apa mila huuN| sArI indriyA~ isa UmilatA meM tirolIna ho gayI haiN| samUce avakAza meM yaha kaisA avyAbAdha mArdava vyApa gayA hai| jAne kaisI eka sunamyatA kA loca aMga-aMga meM bhara AyA hai / svayam hI apane se cUMbita : svayam hI apane se AliMgita huuN| bhItara se umar3a kara, jAne kaisA yaha aba mujhe AplAvita kiye de rahA hai / deha kI ghanatA aura avayavoM ke AkAra isameM raharahakara sirA jAte haiM, aura phira ubhara Ate haiN| kisI vizuddha ekameva dravya ke. atirikta aura kucha nhiiN| nirI nagna sattA raha gaI hU~ : apane hI bahAvoM aura lacAvoM meM, manacAhe AkAra dhAraNa karatI huii| ___ yaha kaisI surabhita-sI gahana taMdrA Avarita kiye le rahI hai / apane ko, apane hI se ojhala hote dekha rahI huuN| namyatA, mArdava, sugandha, saMgIta ke ekAkAra samudra meM DUbI jA rahI huuN| . * * yaha kyA dekha rahI hU~ ? * * 'merI donoM jur3I jaMghAoM ke gaharAva meM eka kadalIvana kasamasA rahA hai / kadalI-stambhoM kI kaI-kaI saraNiyA~ mere donoM uruoM meM se uga AI haiM-jAne kitanI jA~ghe : lambe-lambe pairoM kI eka paramparA , unakI uMgaliyoM meM phUTatI hajAroM u~galiyA~ / unameM yaha kaisI jvArilatA hai ! isameM se koI ghanatva AkAra dhAraNa kiyA cAhatA hai| sArA urudeza pighala kara naye sire se eka piNDa meM ghanIbhUta ho rahA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 'yaha kyA dekha rahI hU~, kisI acInhI guphA meM se, Upara ko uThI A rahI eka zuNDa : usameM se zAkhAyita ho uThI haiM sAta sUDeM / phira eka ruNDamuNDa vizAla pshu-kaayaa| * * *oha, apanI ciMghAr3a se digantoM ko hilAtA indra kA airAvata hAthI : mere jaghanadeza para khar3A hai : apanI kaI-kaI sUMDoM se AkAza ko chAtA huaa| * * *dekhate-dekhate vaha havA meM tairate bAdaloM meM chitarA gyaa| * eka bAdala ujalatA-sA Upara Ane lagA hai / candramA kI eka dravita-sI zilA / usameM taraMgAyita hotI-sI eka pracaNDa AkRti / * "are yaha to vRSabha hai, bar3A sArA sapheda baila / isake caur3e kandhoM meM jaise nagAr3e baja rahe haiN| aura pUre AsamAna ko yaha nIlI ghAsa kI taraha cara rahA hai / - isakI kUbar3a meM se khula par3I hai eka bhayAvanI guphA / usake caTTAnI garbha meM ghumar3a rahA hai, pracchanna maMdra garjana / sahasA guphA-dvAra meM phaTa par3I eka dahAr3a : eka virAT zveta siMha lAla dhAriyoM vAlA : usakI vipula sonahalI ayAla meM sUraja antarita hai| lo, vaha parvata se parvata taka chalAMgeM bharatA huA, kSitija ke maNDala ko phAMda gayA / . . __usake brahmAMDIya padAghAta se aura aMtima dahAr3a se merI trivali kI rekhAe~ sA~kaloM-sI TUTa pdd'ii| merI nAbhi meM se prasphuTita ho uThA eka digantavyApI lAla kamala : kamala para kamala, usa para phira kamala * * kamaloM kI AkAzagAmI gandhakuTI : zIrSa para AsIna hai yaha kauna divyAMgI sundarI / / lakSmI ! aura usa para donoM ora se zuNDoM dvArA kalaza DhAlate do gajarAja * * * / are vaha to aura koI nahIM hai, merI hI zrI-zobhA vahAM AkAra le uThI hai| * * *aura apanI bharI-bharI bAhue~ uThA kara, maiM svayam hI to apanA abhiSeka kara rahI huuN|kevl maiM / 'zeSa raha gayA abhiSeka-jala kA dUra jAtA zAMta prvaah| usa para aMtarikSa meM se jhUla AyIM haiM, do maMdAra phUloM kI maalaaeN| gAtI huI mAlAe~ : 'bahuta dUra jAtI huI - bahuta pAsa AtI huI / unameM se cU par3A eka phUla / . ___.. aura yaha kyA : vaha phUla mere kuntaloM ke ghane nIle pArAvAra meM uga AyA hai, eka bar3A sArA vipulAkAra candramA hokara / pUrNa candramaNDala, tArAoM se ghirA huaa| are yaha to merA hI ceharA hai / aisA ki use pyAra karane ko jI cAhatA hai / para apane hI cehare ko koI kaise cume * * ? maiMne apane se hI lajA kara, muMha apanI chAtI meM chupA liyA / * * nahIM, yaha merI chAtI kA komala gaharAva mahIM : yaha udayAcala kA uttuMga, kaThora ubhAra hai / aura usa para udIyamAna hai, eka prakANDa pratApI sUrya / / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 'usake asahya uttApa se vyAkula hokara maiMne apanI donoM hatheliyoM se apane vakSa maNDala ko kasa kara AcchAdita kara liyaa| to kyA dekhatI hU~ ki ve mere uroja nahIM, do suvarNa ke kuMbha adhara meM uttolita haiM, lAla kamaloM se Dha~ke hue| 'lo, donoM kumbha saMyukta ho gaye / usa saMyuti meM se khula par3A eka nIlamI sarovara / usameM krIr3A karatI taira rahI haiM, do machaliyA~ / nahIM, ye to merI hI lambI-lambI kAna-cUmatI A~kheM haiM / 'sajala ho AyIM merI A~kheM, apane hI saundarya ke isa sAkSAtkAra se / dekhate-dekhate, merA ceharA praphulla tairate kamaloM kI kesara se pIlA eka sarovara ho gayA / dravita sone ke jala se vaha chalaka rahA hai / " 'lo, ve pAnI phailate hI jA rahe haiM, nigAhoM ke pAra / aura dekha rahI hU~, eka taraMgoM se hillolita, vikSubdha mahAsAgara / '' aura dekhate-dekhate yaha samudra, apane taTa kI maryAdA tor3akara baha nikalA hai / anartha ! samudra ne prakRti ke niyama ko bhaMga kara diyA / eka pralaya kI bahiyA se ghira gaI hU~ / ' * DUbane hI ko thI, ki mere lilAra kA tilaka meru parvata banakara unnIta ho uThA / usake zikhara para AsIna hai eka akhaNDa hIre kA siMhAsana : vaha jAne kisakI pratIkSA meM hai / usake pAdatala meM phailI haz2AroM sRSTiyA~ pratIkSAmAna haiM / 'are yaha to siMhAsana nahIM, ratnoM kI reliMgoM, vAtAyanoM, jAliyoM vAlA koI svargika vimAna hai, antarikSa meM tairatA huA / ' aura bhItara vaha kauna leTI hai, prasUti kI zaiyA para / 'usa Asanna prasavinI mA~ ke uru pradeza ko bheda kara uTha AyA kisI nAgendra kA bhavana | pRthvI- garbha ke anAdi nAgendra, apane phaNAmaMDala se samUce loka ko chA kara svargoM ke vaibhava ko lalakAra rahe haiN| dharatI ne dyAvA ko hataprabha kara diyA hai / 'nAgendra kA vaha unnIta phaNAmaMDala, dekhate-dekhate ratnoM kI eka stUpAkAra DherI ho gayA / usakI cUr3A siddhazilA ko cUma rahI hai : usake pAdamUla meM narakoM kI sAta pRthviyA~ Ananda se romAMcita haiM / * aura jAne kaba, vaha ratnoM kA stUpa vigalita hokara, dikkAla vyApI jvAlAoM se jAjvalyamAna ho utthaa| dekha rahI hU~, eka koNAkAra virAT agnizikhA / bhUgarbha ke havana kuNDa meM se uThakara, vyoma meM lapalapAtI huI eka nirdhUma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jvAlA | oha, aMgirA ! 'ye durdAnta agni, antarikSa ke paTaloM ko bhedate hue, kaNa-kaNa ko prajvalita kiye de rahe haiM / are sAkSAt vaizvAnara vizva puruSa / merI hI uru-guhA meM se uThakara ye dhadhaka rahe haiN| maiM kAMpa-kA~pa AI : ye sI Ahuti cAhate haiM ? merI deha ke asthibaMdha, snAyubaMdha TUTa rahe haiM / 'hA~, mujhe hI Ahuti ho jAnA hai / zAntam zAntam devatA / lo, maiM aaii|' ' aura vipala mAtra meM pAyA ki, vaha virAT vahnimaMDala mere hI bhItara antaradhAna ho gayA / ' yaha kaisI gahana zAMti anubhava kara rahI hU~ / sArI deha, jaise kapUra kA sarovara ho gaI hai / aura mere usa antara - gavhara meM se uTha AyA eka vizAla dhabala baila / mere vakSa-taTa para vaha khar3A hai / aura usakI TA~goM ke bIca loka-lokAntara jhAMka rahe haiN| kitanA prItikara aura sukhada hai, isakA sparza / * aura merI pulakita romAliyoM meM saMcarita hotA huA, vaha pIta-dhavala vRSabha mere mukha meM praveza kara gayA / yaha kauna A rahA hai, merI chAtI meM lAta mAratA huA ? usa apUrva sukhada padAghAta se maiM jAga utthii| saceta hokara pAyA ki apane kakSa meM hI hU~ / samAdhIta leTI hU~ / eka bhArahIna phUla kI taraha / vizrabdha ho gayA hai / prasanna jijJAsA ke sAtha soca rahI hU~ huuN| sapanoM ke jAne kisa zvetAbha deza meM yAtrita thii| eka hI svapna kakSa meM, jAne kitane sapanoM kI eka citramAlA khulatI calI gaI / * aura merI samUcI cetanA anokhe ullAsa se unmeSita hai / apanI zaiyA meM bahuta zAMta bhItara-bAhara saba kucha kahA~-kahA~ ghUma AyI isa sukha ko apane hI meM samAkara na rakha skii| uTha kara 'unake' pAyatAne jA baiThI / 'unakI' pagataliyoM para mAthA DAlakara, saMkucita-sI leTa gyii| mana hI mana pukArA: 'devatA, itane priya to tuma pahale kabhI nahIM lge| maiM kRtakAma ho gaI / Jain Educationa International 'o' 'priyakAriNI !' uThakara ve mere Dhalake kezoM ko cupacApa sahalAte rahe / 'uTho ' 'kyA bAta hai, videhA ?' 'uThakara, unakI goda meM simaTa gaI apanI svapna yAtrA kI kathA unheM sunAtI calI gaI / ' aura phira bhare-bhare gale se, For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kyoM cupa ho gaye ? kaho na, kyA rahasya hai, sapanoM kI isa mAyA bharI alaukika yAtrA kA?' phira bhI ve muskurAte hue, cupacApa bar3I dera taka ekaTaka merA mukha dekhate raha gye| maiM lAja se DhalakI palakeM mAtra ho rhii| phira dhIre se merI bA~hoM ko sahalAte hue ve bole : 'Atman, Aja kI rAta, hama do nahIM rahe / saMyuti kA yaha sukha akathya hai| * * 'tumhArI kokha dhanya ho gii| kevala eka deza aura kAla kA nahIM, triloka aura trikAla kA cakravartI tumhAre garbha meM AyA hai|' 'nAtha, samajha nahIM pA rahI, kucha bhii|' 'vahI hai parvata se parvata taka chalAMga bharatA siMha ! vahI hai maryAdA tor3akara bahatA mhaasaagr| vahI hai sumeru zRMga para pratIkSamAna hIraka siMhAsana kA, AgAmI adhiishvr| vahI hai nidhUma vanhimAna agni-puruSa! loka ke samasta duHkhoM kA dhvaMsaka : dharmacakrezvara ! . . ." 'mere devatA. . .' . 'tIrthaMkara kI bhAvI janetA ko, siddhArtha praNAma karatA hai|' apane padanakha para jhuka Aye unake bhAla ko, maiMne bAhoM meM thAma, apanI bharabhara AyI chAtI se saTA liyaa| * dUriyoM meM ye kaisI jayakAreM sunAyI par3a rahI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o merI deha ke sArAMza AkAza kI bahatI nIlimA meM se, jaise kisI zilpI ne tarAza diyA ho, aisA pAradarzI lagatA hai yaha kakSa / aura mAno laharoM se nirmita zaiyA para leTI hU~ / dUriyoM meM AtI huI kaI vicitra vAdyoM kI samanvita surAvaliyA~ | zaMkhadhvaniyA~ aura zahanAiyA~ / pAnIlI gaharAiyoM meM, zaMkha meM garajatA eka pUrA samudra / gaharAtI huI eka maMda gabhIra saMgIta kI rAginI / sAre vAtAvaraNa meM vyApa rahI, nRtya kI tAlabaddha jhaMkAreM | vanarAjiyoM ke pallava - paricchada meM yaha kauna sArA dina layakArI aura citrasArI karatA rahatA hai / usa rAta svapna dekhakara jAgI taba se mAno sapanoM ke deza meM hI jInA cala rahA hai| mere AsapAsa kesariyA kauzeya pahane, jAne kitanI sArI bAlAe~ sadA ghirI rahatI haiM / eka hI rUpa ke sA~ce meM DhalI haiM, ye saba sundariyA~ / inake zarIroM meM se vicitra phUloM kI-sI mahaka AtI hai / mA~ Ajakala vaizAlI se AyI huI haiM / ina lar3akiyoM ke bAre meM unase jijJAsA kI thI / mere vismaya kA samAdhAna karate hue ve bolIM : 'yedigantoM se AyI huI chappana dikkumAriyA~ haiM, lAlI ! devaloka ne inheM terI sevA meM niyukta kiyA hai / ' 'devalokoM kI bAta kahAniyoM meM z2arUra sunI hai / para dharatI para, aura vaha bhI merI sevA meM deviyA~ A gayI haiM ! vicitra lagatA hai na / aura to kahIM aisA dekhA-sunA nahIM, mA~ ! ' 'dekha lAlI, hamane dekhA-sunA hI kitanA hai / jitanA dekha pAte haiM, kyA vahI saba kucha hai ? zramaNa prItikara ne eka bAra batAyA thA : jAne kitane hI haiM, loka-lokAntara haiM / jAne kitane hI vaibhava, vibhUtiyA~, sauMndarya aura Azcarya loka meM jahA~-tahA~ vidyamAna haiN| hamArA jJAna sImita hai / indriyoM se jitanA hama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 dekha-jAna, suna pAte haiM, usase pare bhI bahuta kucha hai| svargoM ke akatha sukha haiM, vaibhava haiM : narakoM kI akatha yAtanAe~ haiM / saMyogavaza sAmane Ane para hI hama unheM anubhava karate haiN| nahIM to pAra nahIM hai padArtha kaa|' 'hamArA jJAna to, mAnA, sImita hai, maaN| para koI aisA jJAnI hai bhI kahIM, jo hara samaya saba kucha jAnatA hai, dekhatA hai ?' 'vahI to tere garbha meM AyA hai, laalii| pUrNajJAnI, kevljnyaanii| isI se to, hamAre jJAna se pare, ananta jJAna-kSetroM kI vastue~ yahA~ prakaTa huI haiN| . . ' yoM hI pUcha liyA thA mA~ se| para eka acala pratIti mana meM sadA banI rahatI hai| bhItara jAne kitane rahasyoM kI maMjUSAe~ khulatI rahatI haiN| saba-kucha svIkArate hI banatA hai| ye dikkumAriyA~ nAnA prakAra kI ajUbA vastue~ lAyIM haiM mere lie| eka lar3akI ne mujhe markatamaNi kI kaMghI dI hai| usase bAla sa~vAratI hU~, to kezoM meM ApoApa hI, vicitra vanaspatiyoM kI gandha basa jAtI hai| eka kanyA ne koI aisI pAradarzI zilA dI hai, jisameM eka jhIla sadA laharAtI rahatI hai| kisI ne bar3I sArI sIpa ke karaNDaka meM eka aisA muktAphala diyA hai, jisameM pUrNa candrodaya ke tale Alor3ita jIvanta samudra kI anubhUti hotI hai| mere hAthoM meM inhoMne aise valaya pahanA diye haiM, aura pairoM meM aise napura, ki aucaka hI cAhe jaba inameM se saMgIta aura nRtya kI sUkSma dhvaniyA~ sunAI par3ane lagatI haiN| - dina, saptAha, mAsa bemAlUma se bItate jA rahe haiN| mujhe to mAno kucha karanA hI nahIM pdd'taa| karane kI icchA bhI nahIM hotii| jo Avazyaka hai, vaha apane Apa hotA rahatA hai| saundarya kI taraMgoM-sI ye lar3akiyA~, sadA merI nAnA sevAyeM karatI dikhAyI par3atI haiN| vipula vyaMjanoM se bhare svarNa thAla sAmane dhara detI haiN| ekAdha khIra kA cammaca, kisI phala kI eka phA~ka, ekAdha drAkSa / basa, tRpta ho jAtI haiN| tAmbUla liye sAmane khar3I lar3akI, DAla kI noka para baiThe totesI lagatI hai| pAna ke svAda meM vana-sarasI para chAyI latAoM kI zItalatA anubhUta hotI hai| ye saba milakara snAna, ubaTana, prasAdhana karatI haiN| taba jaise kisI gaMdha-sarovara meM suSupta ho jAtI huuN| keza-vinyAsa karatI huI, jAne kitanI paheliyA~ pUcha, ye merA manovinoda karatI haiN| ina paheliyoM meM kaI praznoM ke uttara apane Apa mere mana meM sphurita ho jAte haiN| jaise jJAna kI rAziyA~ khula rahI hoN| ye kahAniyA~ sunAtI haiM, to kitane hI janmAntaroM ke samvedanoM meM eka sAtha jItI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calI jAtI huuN| inake samaveta saMgIta-nRtyoM meM, kitanI hI rAginiyoM, layoM, tAloM ke mUrta svarUpa A~khoM ke sAmane citrita ho jAte haiN| aisA lagatA hai jaise sRSTi ke kendra meM, kisI vizAla azvattha kI chAyA meM leTI huuN| eka zveta tandrilatA meM bahI jA rahI huuN| aura AsapAsa kitane hI dezakAla, vINA kI saMgIta surAvaliyoM meM Arohita-avarohita hote rahate haiM / ___ . . kabhI-kabhI ekAeka, sAmane ke dIvAla-darpaNa meM apane pratibimba para nigAha calI jAtI hai / lagatA hai, merA ceharA nahIM hai, hiraNyavatI ke sudUra diganta para phUTatI uSA kI svArNAbhA hai| abhI-abhI sUrya kI raktima kora jhA~kane ko hai| mere hRdaya meM jaise vaha kahIM kasaka rahI hai / kaisI vidagdha madhura kasaka hai| sArA zarIra aisA lagatA hai, jaise pIle makaranda ke sarovara meM nahA kara, nirvasana uThI huuN| pratyeka avayava meM eka dvAbhA-sI chiTakI hai| bhojana, vasana, sugandha, zRMgAra, kisI bhI bhoga kI koI IhA mana meM nahIM jaagtii| koI cAva nahIM, cunAva nhiiN| eka sahaja tRpti bhItara se hI umar3atI rahatI hai| * * vAtAyana para kabhI-kabhI jA baiThatI huuN| dUriyoM meM phaile bhU, dhu, jala, vanaspati ke prAntara aise lagate haiM, jaise sarvatra merA hI A~cala phailA ho| pAMcoM meru jaise mere urojoM meM Abaddha haiN| aura unake bIca ke gaharAva meM, sArI nadiyA~ eka sAtha samudra meM mila rahI haiN| merI jaMghAoM kI ghATiyoM meM, vizAla pazu-sRSTiyAM samAyIM haiN| uru-guhA meM raha-raha kara koI kesarI garaja uThatA hai| kucha bhI apanA yA parAyA nahIM lgtaa| sabhI kucha apanA hai : sabhI kucha parAyA hai| koI mamatAmAyA alaga se nahIM : kaNa-kaNa ke sAtha, ghara para huuN| phira bhI ekadama akelI, alaga, kisI ajJAta taTa para nizcala khar3I huuN| aura kevala dekha rahI hU~ / * * para kala AdhI rAta se acAnaka yaha kaisI utkaTa saMbAsanA, mere prAtra meM sulaga uThI hai| yaha kopala masRNa sukha-zaiyA, yaha paricaryA, yaha divya aizvarya, ye ratnoM kI dIvAreM, ye mahaloM ke parakoTa mujhe kArAgAra-se laga rahe haiN| mere rakta kI bUMda-bUMda meM yaha kaisA durdarSa Alor3ana hai, uttolana hai| aMga-aMga meM yaha kaisI kasamasAhaTa hai| aisI uddAma hai yaha utkaMThA, ki merI nasa-nasa isake asahya ukhelana se kAMpa rahI hai| kaI mahInoM se sArI icchAe~ so gayI haiN| para mere aMtima prANa kI yaha mahAvAsanA, hara zArIrika, aindrika icchA se pare kI hai| eka durdAnta abhIpsA, jisameM sArI icchAeM ekIbhUta aura samAhita haiN| ekameva, ekAtra, anirvAra mahA icchaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___.. aisI eka nirbandha saMvAsanA, jo ki zuddha kriyA hai| bhAva, vicAra, vikalpa se pare, basa jo mAtra honA hai| soca nahIM, anubhava nahIM, mAtra jise pUrI honA caahiye| abhI, yahA~, isI kssnn| isakI kalpanA mere mAnuSika mana meM saMbhava nhiiN| mujhase pare kI yaha koI durdAnta mahAzakti hai, svAyatta icchA hai, svayambhu kriyA hai| UrjA ke isa mahApravAha meM, maiM koI nahIM, merA nirNaya koI artha nahIM rkhtaa| * * 'nahIM, aba aura ruka nahIM sktii| jAnA hogA, tatkAla, isI kSaNa / kahA~ * * * ? nahIM maaluum| ____dikkumAriyo, saba calI jAo yahA~ se| maiM tumhAre digantoM kI maryAdA meM nahIM hU~, aura aba * * !' 'jo AjJA mahAdevI! kucha aura Adeza?' 'zrI, hrI, dhRti, kIrti, lakSmI, buddhi, vibhUti, tuma saba jaao| mere pAsa rahe akelI vaha tanvaMgI kanyA klIM. . . !" nimiSa mAtra meM saba kumAriyA~ vahA~ se calI giiN| 'klIMkArI kAmarUpiNya * * *! devI, Ao mere pAsa !' 'bolo, mA~...' 'vana-vihAra ko calo mere sAtha / tumheM mere ratha kA sArathya karanA hogA !' 'aura kauna calegA? saMrakSaka azvArohI ?' 'koI nahIM : kevala maiM aura tuma !' 'mahArAja kI anumati ?' 'sArI AjJAoM se Upara hai yaha AjJA, anirvAra !' 'mA~' . .!' 'klIMkArI, antaHpura ke uttarI gupta dvAra para ratha prastuta hai|' 'kahA~ se kaise, kaise ?' 'maiM dekha rahI huuN| vaha vahA~ hai ! clo|' maiM nahIM, koI tIsarI hI kriyA-zakti mujhameM se bola rahI hai| kakSa se dvAra taka adITha, nirbAdha maiM calI aayii| merA 'ambara-tilaka' nAmA ratha vahA~ pratIkSA meM thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 avilamba maiM ratha para jA baitthii| aura klInA ne valgA ko eka jhaTakA diyA, aura ratha havA para ArohaNa karane lgaa| eka ajasra vega meM, jAne kaba kaise, jAne kitane hI vana-upavana, nadiyA~, araNya, parvata pAra hote cale gye| cirakAla se agamya kahA jAtA, rudrAkSa-kAMtAra bhI hama pAra kara gye| uttuMga, durddharSa himavAna kI upatyakA meM jAkara, ratha ApoApa hI stambhita ho gyaa| 'klIMkArI, yahIM raho tuma, * * * maiM abhI AtI hU~. . . !' 'mA~' . 'akelI?' 'nahIM, maiM akelI nahIM huuN|' jAne kitanI durgama bIhar3a pahAr3iyoM, caTTAnoM, jhAr3a-jhaMkhAr3oM ko maiM pAra karatI hI calI gii| trizalA nahIM : sUryavaMza kI AdyA kSatrANI / suuryaa| - - eka pracaNDa prapAta ke brahmAMDIya ghoSa se AkRSTa, eka mahAguphA ke himAvRta dvAra para maiMne apane ko khar3A paayaa| aphATa dhavalimA ke bIca jhA~kate usa mahAndhakAra kI nIlimA meM, kaisA dunivAra sammohana hai| maiM aba khar3I nahIM raha sakatI / eka udgrIva vizAla himAnI caTTAna para jAkara maiM leTa gayI / jAne kaba merI A~kheM mica giiN| dekhA, apane usa svarUpa ko| nirAvaraNa prakRta maiM, usa himAnI ke bhItara se hI ubhara AyI-sI vahA~ pralambAyamAna huuN| unmukta phailI haiM, nirgantha, merI bAhue~, merI jNghaaeN| mAnava ke pada-saMcAra se pare hai yaha prdesh| mere Upara chAyA hai, niHsIma ujjvala nagna aakaash| ____eka nigUDha marma-pIr3A se udbhinna hote jA rahe haiM mere vkssoj| Upara aura Upara...aura uupr| sahasA hI eka ciMghAr3a se antarikSa tharrA utthe| merI AnandavedanA apAra ho rahI hai| * pala mAtra meM hI cetanA DUba gii| kisI antartama bodha ke stara para maiMne dekhA : eka pracaNDa suvarNa siMha mere aMga-aMga ko sahalAtA huA, avaza samarpita hokara, mere eka uroja ko pIne lgaa| isa daMza kI kaThoratA, krUratA, sAre mArdavoM se adhika madhura hai, AlhAdaka hai| usakI Adima hiMsratA, mere niHzeSa utsargita uroja meM cuka gaI hai| * * maiM jaise dUdha kA samudra bana kara umar3a pdd'ii| aura usa AplAvana meM UbhacUbha hote mere dUsare stana ko pI rahA hai, eka candramA-sA ujalA vRssbh| * * *aura una donoM ko DhA~patI merI vAhaoM ke valaya meM jAne kitanI gAroM aura hariNoM kI Tukura-Takura nihAratI aaNkheN| aura una A~khoM meM, jAne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anajAne rAzi-rAzi jIva-jantuoM kI sRSTi, abhaya, abAdha, Anandita, mere aMga-aMga meM latAoM-sI lipaTa gii| * * mAno akhila carAcara mere bhItara surakSita, aghAtya ho gayA hai : aura usake bhItara maiM jaise amartya ho gaI huuN| apanI zirAoM meM saMcarita hote amRta ke srotoM ko maiMne dekhaa| maiM unameM ghulatI hI calI gii| aura phira nahIM raha gaI. / / lauTakara AI to itanI duranta aura caMcala ho gaI thI, ki klInA ko goda meM bhara jAne kitane cumbanoM se use DhA~ka diyaa| jur3avA~-sI saTa kara hama donoM hI, sArathI ke Asana para baiTha giiN| aura cAra hAthoM meM saMcarita cAra valgAoM se ratha hA~katI huI, hama sAyAnha meM dvAra para A lgiiN| ___ na jAte, na lauTate, kisI ne hameM dekhaa| isa nirbAdhatA ke sAmrAjya kI adhIzvarI pA rahI hU~ apane ko| para samajha se pare lagatA hai, isakA rhsy| ise thAhane ko jI nahIM caahtaa| kevala isameM kho jAnA cAhatI huuN| rAta ke pahara, mujha para se pAnI kI partoM-se sarakate jA rahe haiN| nIMda hirana ho gaI hai| jI kI isa umar3ana aura becainI meM akelI ho jAnA cAhatI huuN| uSIra ke vijana jhalatI kumAriyoM se kaha diyA hai, jAkara vizrAma kreN| komala se komalatara upadhAnoM ko chAtI se saTA kara leTatI huuN| para saba vyartha / kisI bAharI sAdhana kI snigdhatA aura mRdutA meM jI kI isa kalaka ko sahArA nhiiN| maMdAra ke gajare, aneka bArIka phUloM ke AbharaNa, phena sA halakA aMzuka, saba pharza para pheMka diye / zaiyA ke gaharAva meM gur3I-mur3I hotI calI jA rahI huuN| zarIra ke koza bhI jaise eka-eka kara utarate jA rahe haiN| ___.. 'o mere zarIra ke zarIra, merI deha ke sArAMza, tumheM dekhanA cAhatI hU~ ! mere antima aura carama zarIra ke bhItara jAne kahA~ chupe ho tuma, o atithi, o ajnyaat| o mere antima paricaya * *! cira paricita, phira bhI aparicita / merI mamatA kI mUrata / - - __apane Dhera-Dhera AlulAyita kuntaloM ke zItala, sugandhita andhakAra meM samUcI simaTa gii| valayita graMthIbhUta aMgoM ke bhItara, merA kezAvila mukha, chAtI meM visarjita ho gyaa| bhItara se bhItara ke bhItara meM saMkrAnta hotI calI gii| ekaeka kara jAne kitanI paMkhuriyA~ khulatI giiN| isa amUla padma ke draha meM dekha rahI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hU~ : eka pAradarzI rozanI kI jhillima jAlI kA hRdayAkAra karaNDaka taira rahA hai / nirmala aspRSTa / rakta- mA~sa ke bhItara hokara bhI, usase uttIrNa, usakA - sAra tatva / aura usa jAlI ke bhItara yaha kauna spandita hai ? eka ArapAra jhilamilAtI, banda sIpa meM kampita motI / aura motI ke bhItara samudra / eka unmukta jyoti puja / mAnavIya avayavoM kA eka sampuTita saundarya - mukula / Ao na merI bA~hoM meM, merI goda meM, mere oMTha janama-janama se tumheM cUmane ko tarasa rahe haiN| 48 'cUmane ko mere oMTha umaga Aye / saceta hokara anubhava kiyA, eka cumbana havA meM taira rahA hai / 'mere oMTha usake AsapAsa maMDarA rahe haiM / para vaha pakar3AI se bAhara hai / merA roma-roma jAne kaisI UrmilatA se, nirAmiSa pezalatA se sparzita hai, bicumbita' hai / mere eka mAtra apane ..! 1 * aura jAne kaba, Jain Educationa International maiM gAr3hI nIMda meM DUba gaI / For Personal and Private Use Only 0 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vailokyezvara kA avataraNa * * itanA tanmaya aura maharA dhyAna to Aja taka mujhe nahIM huA / deha, prANa, mana, iMdriyAM sahasA hI ekatrita ho gaye haiM / citta hI ekAgra hokara citi ho gayA hai / antarmukha hote hI, dekha rahA hU~ ki banda AMkheM kahIM aura hI khula kara apalaka dekhatI raha gaI haiN| * * kSaNa bhara pahale taka meM pApitya zramaNa kezIkumAra thA / aba khulI A~khoM, abhI-abhI dekhA hai, zramaNa kezI mujhameM se nikala kara, pITha phere cale jA rahe haiN| dekhate-dekhate ve kahIM vanAnta meM ojhala ho gye| aura aba anubhava kara rahA hU~ ki maiM koI nahIM : basa kevala eka nAma-rUpa se pare zuddha maiM huuN| mAno kevala dRSTi haiM, anubhUti huuN| maiM bhI hU~ : vaha bhI huuN| darzaka bhI maiM hI hU~ : dRzya bhI meM ____ banda A~kheM bhItara khulate hI dekha rahA hUM, sabhI kucha badala gayA hai / eka virATa nIravatA sarvatra vyApa gayI hai, aura use suna rahA huuN| dizAe~ itanI svaccha to pahale kabhI nahIM huii| jaise darpaNoM ke vizva meM saMkrAnta ho gayA huuN| tamAma carAcara isa darpaNa-golaka meM apane ko nihAra rahA hai / vAtAvaraNa meM nirmalatA mAno eka ujalI nadI-sI pravAhita hai| hole-haule bahatI havA meM eka adbhuta layAtmakatA kI anubhUti ho rahI hai / saMgIta kA dhrupada raha-raha kara kaI citroM meM ubhara rahA hai| rAgoM aura raMgoM meM navanUtana aura vicitra sugaMdhe vASpita ho rahI haiN| .. 'bhAra kI anubhUti hI gAyaba ho gaI hai / kisI mahApravAha meM, eka phUla kI taraha halakA hokara, anAyAsa taira rahA huuN| bhItara kI gopanatA meM kahIM sukha kA eka anAhata sotA-sA umar3a rahA hai| aura vaha cAroM ora ke carAcara meM vyApta ho gayA hai| pahAr3a, per3a, paMchI, nadI, maidAna, tRNa aura kaNa-kaNa meM sukha chalaka uThA hai / akAraNa sukha / lagatA hai jaise narakoM kI yAtanAe~ isa kSaNa thama gaI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasrAvadhi varSoM se nAnA saMtrAsa bhogate nArakI jIva, apanI cira purAcIna yAtanAzaiyA se uTha kara prasanna muskarA uThe haiN| jIva mAtra kI vaha sukhAnubhUti apane snAyuoM meM pravAhita-sI anubhUta ho rahI hai / jaise samUce deza - kAla meM duHkha isa kSaNa avasAna pA gayA hai| prANi mAtra abhI aura yahA~ meM ekAgra bhAva se nirbAdha sukha bhoga rahe haiM / kAsanI raMga kI eka vicitra sugandhAnubhUti ke sAtha, jaise dinamAna hI badala gayA hai| chahoM Rtue~ eka sAtha ghaTita ho gaI haiN| unake sammilana se eka vilakSaNa sAtavIM Rtu saba tarapha khila uThI hai / AsapAsa kI isa digantavyApI vanabhUmi meM per3a-paudhe eka bAragI hI saba RtuoM ke phUloM aura phaloM se lada kara jhuka Aye haiM / prakRti rasa- saMbhAra se vinata navavadhu -sI jAnU sikor3a kara lajjAnata baiThI hai / aise sohAga se dIpita to use pahale kabhI nahIM dekhA / kisa priyatama kI agavAnI meM usakI rUpazrI aisI khila uThI hai ? are yaha kyA ? merI A~khoM se AMsU jhara rahe haiM ! maiM to kaThora vItarAgI, zramaNa saMnyAsI hU~ | zramaNa to sAre rasa rAga se pare hotA hai / vItarAgI kI A~khoM meM A~sU kaise ? nahIM, koI vyathA yA viSAda nahIM hai mujhameM / eka Ananda kA samudra bhItara se umar3A calA A rahA hai : aura dizAoM ke ArapAra baha rahA hai| aise Ananda kI anubhUti to pahale kabhI nahIM huI / akAraNa aura anAvila hai yaha Ananda / usa milana kA sukha, jisake lie saMsArI jIvana meM sadA tarasatA rahA, para pA nahIM sakA / kaba sA~jha ho gaI, patA hI na claa| aura aba to rAta bhI bIta calI hai, aisA laga rahA hai / jaise kisI antahIna rAta ke savere meM ekAeka jAga uThA hU~ / brAhma muhUrta meM asaMkhya zaMkha-dhvaniyoM se AkAza kA gumbada guMjAyamAna ho uThA hai / Amra-maMjariyoM kI bhInI-bhInI gandha meM koyala kuhuka kara kaha rahI hai : yaha uttarA phAlgunI nakSatra hai : caitra zuklA trayodazI kI pIlI mahIna cA~danI meM dUrAgata maMjIroM kI jhaMkAra sunAyI par3a rahI hai / vaizAlI ke prAntaroM meM sau-sau zahanAiyoM kI rAginiyA~ antahIna ho uThI haiN| ghaMTA ghar3iyAla aura mRdaMgoM ke ghoSa gaharAte jA rahe haiM / 'ekAeka kSitija para kI araNyAnI eka vizAla dvAra kI taraha khula par3I / eka jhaTake ke sAtha jaise merA Asana utthAna ho gayA / dhyAnastha padmAsana meM hI Upara se Upara uThA jA rahA hU~ / mere vaza kA kucha bhI nahIM hai / merA kartRtva zeSa nahIM raha gayA hai / kevala dekha aura anubhava kara sakatA hU~ / 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- antarikSa meM kahIM ekAeka merA Asana sthira ho gyaa| sIr3hiyoM kI taraha kaI bhAsvara raMgoM ke citrapaTa-se merI A~khoM ke sAmane khulane lage / solahoM svoM ke apAra aizvaryazAlI vistAra mere sAmane phaile haiN| jJAnavRddha zramaNoM ke mukha se lokAntaroM aura devalokoM ke varNana sune the| mAna bhara liyA thA, para vizvAsa nahIM jamatA thaa| A~khoM ke dekhane se Age bhI kucha hai : usa para mana meM vikalpa kama nahIM thaa| para Aja to khulI A~khoM pratyakSa jAne kitane divya lokoM ke vaibhava dekha rahA huuN| A~khoM meM tairatA eka nIla bindu acAnaka visphoTita huaa| aura usakI prakAza-taraMgoM meM se ekAeka saudharma svarga sAMgopAMga sAkAra ho utthaa| ratnoM se jagamagAte vizAla sabhAgAra ke zIrSa para saudharma indra kA siMhAsana kampAyamAna ho rahA hai / pracaNDa pratApI zakrendra kA mukuTa jhuka gayA hai / aura usI ke sAtha dekha rahA hU~, paMktibaddha rUpa se, solahoM svargoM ke tamAma indroM aura devoM ke mukuTa namrIbhUta ho gaye haiM / cauMka kara pukArA saudharmendra ne : 'zacI, martya pRthvI ne isa kSaNa, amaroM ke svarga ko lalakArA hai| merA garva khaMDita ho gayA : merA pratApa bhUluNThita ho gyaa| * kisane kahA - 'o svargoM, tuma amara nahIM ho| amaratva ne mayoM kI pRthvI para janma liyA hai. . !' zacI kA~pate siMhAsana para Dolate indra ke caraNoM ko pakar3a kara baiTha gii| 'svAmI, tumhAre dolAyamAna siMhAsana se merA garbha jAne kaise Ananda se romAMcita ho rahA hai / svargoM kI isa parAjaya meM adbhuta sukha anubhava ho rahA hai|' 'zacI - 'suno suno : binA bajAye hI sAre svargoM kI duMdubhiyAM ghoSAyamAna ho rahI haiM / sAre divya vAdya aura zaMkha, eka svara meM samvAdI hokara ApoApa baja rahe haiM. - Ananda * * Ananda...'. _ 'kisa bAta kA Ananda, prabhu ?' 'bharata kSetra ke AryakhaNDa kI vaizAlI nagarI meM, trailokyezvara tIrthaMkara kA janma huA hai| sarva carAcara ke jJAtA, paritrAtA aura priyatama ne pRthvI para avatAra liyA hai| tInoM loka aura tInoM kAla martya mATI meM mUrtimAna hue haiM. * * !' 'nAtha, mere A~cala meM kSIra-samudra umar3a rahA hai* * / ' 'samasta svargoM ke sArabhUta aizvarya aura saundarya se zrRMgAra karo, zacI. . . ! hama pRthvI para tIrthaMkara prabhu kA janmotsava manAne jA rahe haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 indra uThakara sIdhe apane prAMgaNa ke mAnastambha ke nikaTa gyaa| zIrSa para caturmukha arhat pratimA se prabhAsvara, uttuMga maNijaTita mAnastambha ke eka toraNa meM TaeNgA, vizAla ratna karaNDaka usane utArA / anAdi-nidhana hai yaha karaNDaka / aura ananta kAla se isameM bAla-tIrthaMkara ke avinazvara vastrAbhUSaNa saMjokara rakkhe hue haiN| usa karaNDaka ko donoM bhujAoM meM sameTa kara saudharmendra dhavala parvatakUTa ke samAna apane airAvata hAthI para iMdrANI sahita savAra ho gyaa| ___.. eka nimiSa ko merA palaka TimakAra-sA huaa| aura agale hI kSaNa dekha rahA hU~ : antarikSa meM antahIna nIlama kI sIr3hiyAM sI khulatI jA rahI haiN| aura una para se utara kara solahoM svarga apane samasta vaibhava ke sAtha pRthvI kI ora dhAvamAna hai| sahasroM deva-devAMganAoM aura apsarAoM kI ardha-maMDalAkAra paMktiyAM, divya vAdyoM ke tumula ghoSa aura jayakAroM ke bIca, nRtya karatI huI AkAza ke paTaloM meM ArapAra chA gaI haiN| jaise virATa nIlimA ke paTa para ananta-raMgI ratna-prabhAoM kA koI jIvanta citra kisI adRzya tUlikA se ubharatA calA A rahA hai| sArA lokAkAza deva-duMdubhiyoM ke pracaNDa ghoSa se tharrA rahA hai| * * *isI bIca jAne kaba maiM phira dharAtala para lauTa AyA huuN| brahmANDa meM kampana kI lahareM daur3a rahI haiM / pRthvI apane parvatIya stanoM ko dolAyita karatI huI, Upara se utaratI deva-sRSTi kA svAgata kara rahI hai| kSatriya-kuNDapura ke 'nandyAvarta prAsAda' kI chateM aura gumbada, kalpavRkSoM ke barasate phUloM se chA gaye haiN| usake kaMgUroM, vAyAtanoM, aura reliMgoM para apsarAoM kI pA~teM nRtya kara rahI haiN| usake gopura aura toraNa gandharvo ke samaveta saMgItavAdyoM se guMjita haiN| hajAroM deva-devAMganAe~ kezariyA AbhA bikherate hue rAjaprAMgaNa meM avirAma jayakAra kara rahe haiM / mahAdevI trizalA ke vAtAyana tale airAvata hAthI ne zuNDa uThA kara kilakArI karate hue praNAma kiyaa| indrANI ne vAtAyana dvAra se mahArAnI ke kakSa meM praveza kiyaa| zacI ne leTI huI mAnavI mA~ ke vakSa-pArzva meM tIrthaMkara-zizu ko dekhA : hillolita samudra kI phenacUr3A para jhalamalAtA muktAphala / sAre kakSa meM jaise jyoti ke bhaMvara par3a rahe haiM / pArthiva mA~ ke isa vatsala saundarya ko dekhakara devezvarI ke mana svargoM ke sAre aizvarya aura sukhabhoga phIke par3a gaye / zacI kA aMga-aMga kisI apUrva sparza kI pulakoM se tarala ho aayaa| usane halake se eka mahIna motiyoM kA vijana jhalakara mAM ko avasvApinI nidrA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 meM sulA diyaa| phira eka mAyAmaya zizu cupacApa unake uroja taTa para liTA diyA / aura zizu bhagavAna ko usane apanI hIraka-kaMkaNoM se jhalamalAtI bA~hoM meM uThA liyA / usakI divya deha ke sUkSmatama komalatama paramANu, isa sparza ke mArdava meM pighala gaye / zakrendra kI parimala bharI sugola bAhuoM kA rabhasa-sukha, isa sparza kI vipulatA aura zucitA meM parAjita ho gayA / zizuM prabhu ko godI meM bhara indrANI calI, to lagA ki usa choTe-se jyotirmaya piNDa ko apane meM samAne ko usakI godI gaharAtI calI jA rahI hai / - 1 indra ne natamAtha hokara, 'jaya trailokyezvara uccarita karate hue, zizu ko apanI bA~hoM meM jhelaa| usakI do A~khoM meM prabhu kA saundarya samA na sakA / aMga-aMga meM sahasroM cakSu kholakara zakrendra bAlaka bhagavAna kI rUpAbhA ko nihAratA raha gayA / 'ThIka apanI khulI A~khoM ke sAmane yaha sArA dRzya dekha rahA hU~ / indriyA~ apane se uttIrNa hokara isa divya lIlA ke avabodhana se sArthaka ho gaI haiM / 'dekha rahA hU~, apanI vizAla deva sRSTi ke sAtha saudharmendra, tIrthaMkara zizu ko airAvata hAthI para, apanI keyUra - dIpita bAhoM meM uThAye, sumeru parvata para le jA rahA hai / aizAna indra prabhu para zveta chatra tAne hai| sanatkumAra aura mAhendra kSIrasAgara kI laharoM jaise ca~vara una para Dhola rahe haiN| svargoM kI bahuraMgiNI senAoM aura divya vAdyoM kI rAginiyoM se AkAzamArga vihvala ho uThA hai / pRthvI ke chora, aura svargoM kI taTavedI ke ThIka bIcoMbIca avasthita hai sumeru parvata / isakI U~cAI aura vistAra kA mApa nahIM / yaha sRSTi kA anAdikAlIna parvata hai / ananta kAloM meM kitane hI udayoM aura pralayoM kA yaha avicala sAkSI rahA hai / isake kUToM para zobhita zAzvata upavanoM aura sarovaroM meM nitya deva-devAMganA krIr3A karane ko Ate rahate haiM / kramazaH yaha zobhAyAtrA jyotiSa paTala kA ullaMghana kara Upara jAne lagI / tArAkhacita AkAza kI ratnima vanAniyoM ko ve pAra kara rahe haiN| sumeru parvata kI upatyakA meM pahu~ca kara pahale julUsa bhadrazAla mahAvana kI saghana pannima chAyAoM meM se gujraa| phira usakI mekhalA meM sthita nandanavana kI ghanI surabhita mandArabIthiyoM ko pAra kiyaa| usake uparAnta saumanasa mahAvanI ke citrA - beliyoM se chAye kAma sarovaroM ko pAra kara yAtrA ne pANDuka vana meM praveza kiyA / aura vahA~ se svargataTa-cumbI pANDuka - zilA para ArohaNa kiyA / ananta kAloM meM isa 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prakRta sphaTika zilA kI AbhA amanda rahI hai| nirantara devoM ke pUjAbhiSeka se yaha pavitra aura sugandhita rahatI hai / isa ardha candrAkAra zilA para svayam kAla mAno mahAnIla siMhAsana bana kara avasthita hai / saudharmendra ne bar3I hI mRdutA aura sAvadhAnI se zizu prabhu ko usa para virAjamAna kiyaa| AsapAsa kA tamAma antarikSa sahasroM deva-devAMganAoM, aura nartita apsarAoM se vyApta ho gayA hai / ' lokAntika kSIrasamudra se devagaNa eka haz2Ara ATha kalaza bhara lAye haiM / saudharmendra ne prathama vizAla ratnAbha svarNa kalaza uThA kara bAla tIrthaMkara ke mastaka para abhiSeka kI jaladhArA barasAyI / kisalaya se bhI komala nanhe se prabhu : aura eka haz2Ara ATha kalazoM se unakA abhiSeka ! indra zaMkA aura bhaya se kA~pa - kA~pa AyA usake hAtha kA abhiSeka karatA kalaza tharatharAne lagA / jaladhArA bhaMga hone lagI / : zizu tIrthaMkara indra kI zaMkA kA bodha kara muskarA diye / apane bAyeM paira ke aMgUThe se unhoMne sahaja lIlA bhAva se sumeru parvata ko kiMcit dabA diyA / sumeru ke zikhara jhuka gaye / sArA parvata kampAyamAna hokara samudra kI taraha hillolita hone lagA / kAlodadhi samudra, taTa kI maryAdA tor3akara uchalane lagA / mahAkAlezvara ne apanI zakti kA paricaya diyA / niHzaMka hokara, parama ullAsa se jaya - dhvaniyA~ karate hue saikar3oM devoM, indroM aura mAhendroM ne anavarata jaladhArAoM se bhagavAna kA abhiSeka kiyaa| usa abhiSeka jala se pravAhita kaI nadiyoM ne svarga ke paTaloM ko pRthvI kI A~cala kora se bA~dha diyA / ati mRdu surabhita aMzukoM se zizu bhagavAna kA aMga luMchana karake indra ne anAdi ratna-karaNDakoM meM surakSita vastrAbhUSaNoM se unheM alaMkRta kara diyA / 'lauTa kara indrANI ne vizva jananI trizalA ko bhagavAna ke snAna-gandhodaka kI halakI-sI bauchAra dvArA avasvApinI nidrA se jagA diyA / prabhu ko mAM kI meM thamA diyA / phira jagadIzvara ko goda meM liye baiThI jagadambA ke caraNoM meM, svargoM kI adhIzvarI nichAvara ho gaI / 'dekha rahA hU~ : usI kSaNa devoM, indroM tathA apane parijanoM aura pArSadoM ke sAtha mahArAja siddhArtha, prasUti kakSa ke dvAra para upasthita hue / harSa - gadgad kaNTha se rAjA bole : 'amara aura martya sAkSI haiM, isa bAlaka ke garbhAvataraNa ke sAtha hI, hamArI vaizAlI kA vaibhava, dina dUnA aura rAta caugunA varddhamAna hotA gayA hai| rAjamahala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 aura samasta prajA zrI-sampadA se DhaMka gaye haiN| isI se hama ghoSita karate haiM ki yaha bAlaka varddhamAna ke nAma se pukArA jaaye|' * * 'bAla bhAgavat varddhamAna kI, samasta lokAkAza meM vyApatI jaya-jayakAroM ke sAtha merI gahana dhyAna-samAdhi unmagna ho gii| kAla kI dhArA se bAhara kI, kisI mahA svapnabhUmi se sahasA isa sthUla aindrika zarIra meM lauTa AyA hai| para laga rahA hai, isa jAgati se vaha svapna adhika satya thA / antarjJAna meM, apAra sRSTiyA~ ekabAragI hI jhalakatI rahatI haiN| Aja pratIti huI ki hamArA aindrika jJAna kitanA sImita hai| bhItara ke ananta aizvaryalokoM se usakA kiMcit bhI paricaya nahIM / cinmaya bhUmA se, mRNmaya bhUmi meM lauTa AyA huuN| * * *para isI mRNyamayI vaizAlI ke eka rAjamahala meM antara-sAmrAjya kA cakravartI prabhu, rakta-mAMsa kI deha meM janmA hai / aura apane bhItara dekhA vaha svapna isI pRthvI para pratyakSa sAkAra huA hai| inhIM khulI A~khoM se usakA saundarya, pratApa aura parAkrama dekhA hai / laga rahA hai, manuSya kI mahAvAsanA aura carama abhIpsA kA uttara mAnavI nArI ke garbha se sadeha avatarita huA hai| usa paripUrti ko antartama meM anubhava kara rahA hai / para use kyA saMjJA dUM, nahIM jaantaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla bhAgavata ke lIlA-khela nandyAvarta prAsAda ke cauthe khaNDa meM, eka vizeSa prakAra ke naye aliMda kA nirmANa karAyA gayA hai / yaha aSTa-pahala dAlAna AThoM dizAoM meM khulA hai / sphaTikazilA ke zIzoM se jar3e, vizada kiMvAr3oM se yaha nirmita hai| cAhe jaba ye kiMvAr3a pUre khola diye jAte haiN| havA, AkAza aura prakAza isa alinda meM ArapAra bahate haiN| isakI chata aura pharza bhI kisI bahuta halake nIla ratna kI TAiloM se banAI ___isa dAlAna ke bIcoMbIca garur3a ke AkAravAlA, eka pukharAja kA pAlanA jhUla rahA hai / kharagoza ke ati komala romoM tathA pakSiyoM ke masaNa paroM ke bichone para bAlaka leTA hai| itanA caMcala aura uddAma hai usake aMgoM kA saMcAlana, ki pAlanA binA jhulAye hI jhUlatA rahatA hai / sudakSa vAstukAra ne alinda aura pAlane ke dharAtala ko isa taraha samAyojita kiyA hai ki dUra para bahatI hiraNyavatI nadI ke pravAha ko mAno yaha pAlanA taTadeza ho gayA hai / pAlane kA sirAhanA, udayAcala ke zikhara ke sAtha mAno samatala hai| astAcala jaise usake pAyatAne leTA hai| sUrya aura candramA bAlaka ke mastaka para bhAmaNDala kI taraha udaya hote haiM, aura usake pAyatAne ke taTa meM hI mAno asta hote haiM / vAstukalA kA eka anupama nidarzana hai yaha alinda / Arambha meM mahArAnI-mA~ ke zayana-kakSa meM pAlanA bAMdhA gayA thaa| para bAlaka kSaNa bhara bhI pAlane meM Thahara nahIM pAtA thaa| mA~ aura dhAya-mAtAoM kI sArI sAvadhAnI aura jatana ke bAvajUda, jAne kaba zizu, eka durdAma lahara kI taraha uchalakara pharza para A giratA thaa| aura gira kara rone ke bajAya, eka caur3I muskAna ke sAtha kilakArI kara uThatA thaa| mA~ cintAkula huI : kaise bacce ko pAlane meM mAlA jAye / pAlane para baMdhe sone-cAMdI ke sAre jhunajhune, jhUmareM aura mahIna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaMTiyoM ke rava bAlaka ko bahalAne meM saphala na ho sake / tabhI eka rAta mAM ko sapane meM yaha alinda sAMgopAMga dikhAI par3A thA / eka atithi zilpI eka dina ekAeka rAjadvAra para prakaTa huA / ThIka mA~ ke usa svapna ke anurUpa hI, isa alinda kA nirmANa usane kara diyaa| dIvAreM TUTa gaI : khulI dizAoM ke bIca pAlanA mUlane lagA / bAlaka-devatA ne prasanna bhAva se pAlane meM leTe rahanA svIkAra liyA .. hiraNyavatI kI lahareM sArA dina jaise bAlaka para apanI nIlI chAyA DAlatI huI bahatI rahatI haiN| dUragAmI vanoM ke marmara-saMgIta kI laya aura tAla para bacce ke aMga thirakate rahate haiN| usakI nIlAbha kAlI A~khoM meM samudra kI agAdha gaharAI hai : para sAtha hI ve tarala sphaTika jala kI taraha pAdarI bhI haiN| tamAma prakRti apanI sUkSmatama jIva-sRSTi ke sAtha mAno una A~khoM meM sadA jhalakatI rahatI hai| AkAza jaise una A~khoM kI koreM bana gayA hai : aura samudra una putaliyoM kI gati meM bichalatA rahatA hai| cAhe jaba bAlaka kI A~kheM apalaka aura sthira ho jAtI haiM : putaliyAM ekAgra aura nishcl| zizu ke aMga eka vicitra dhyAnamudrA meM samatala aura avasthita ho rahate haiN| bar3I dera taka yaha lIlA calatI hai| mA~ cintA se udvigna ho jAtI hai / sArA antaHpura bAlaka ko caMcala karane kI ceSTA meM hAra jAtA hai| eka se eka anokhe rAgoM meM loriyA~ gAI jAtI haiN| bar3e-bar3e saMgItajJa apanI tamAma vidyAoM kA jora lagA kara, vAdana-gAyana karate haiN| divya zaMkha aura ghaMTA-ghar3iyAla bajAye jAte haiN| para bAlaka Tasa se masa nahIM hotaa| phira apanI hI svataMtra mauja se jAne kaba vaha itane uddAma vega aura cAMcalya se hAtha-paira uchAlatA hai ki pAlane meM mAno svayambhu-ramaNa samudra khelane A gayA ho| prAyaH zizu hAtha ke aMgUThe kA dhAvana karate haiM / para isa chaune ko itanA sulabha dhAvana pasanda nhiiN| pUre dAyeM paira ko apane Upara pratyaMcA kI taraha tAna kara, vaha mastI se paira kA aMgUThA cUsatA rahatA hai| mAM ke stana dudha kI umar3ana se asahya ho uThate haiM : para kaI bAra zizu unheM dhAne se mukara jAtA hai| mA~ apanI vaha pIr3A kise batAye / usakI A~khoM se avirala A~sU bahane lagate haiN| aura kabhI yaha hotA hai ki ekAeka mA~-mA~ kI avirAma Tera lagA detA hai| mAM pucakAra-cumbana se use zAnta karane kI aneka ceSTAyeM karatI haiN| tabhI vaha naTakhaTa, duranta chaunA apanI nanhIM u~galiyoM se svayaM hI mA~ kA A~cala khasakA kara, kaMcukibanda tor3a detA hai, aura avikala oThoM se aisA kasakara dhAvana karatA hai, ki mA~ ko lagatA hai, jaise usakI samUcI deha dUdha banakara umar3a rahI hai| .jhara-jhara A~kheM jharane lagatI haiM, aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 mahArAnI mA~ kI palakeM mu~datI calI jAtI haiN| jAne kaisI Ananda-vedanA kI samAdhi mAno mUrcchita ho rahatI haiN| zizu varddhamAna ke alaukika saundarya aura anokhI krIr3AoM kI vArtA havAoM meM gUMjane lgiiN| vaizAlI aura usake par3osI janapadoM taka hI vaha nahIM rukI, sAre AryAvarta meM nava vasanta ke malayAnila kI taraha vyApa gaI / loka meM vAtsalya kI aisI lahara phailI, ki kevala vaizAlI ke hI nahIM, bharata kSetra ke dUra-dezAntaroM aura dvIpoM taka ke AbAla-vRddha vanitA varSA kI nadiyoM kI taraha nandyAvarta - prAsAda ke dvAroM para umar3ane lage / rAjamahala kI AbhijAtya maryAdA ApoApa TUTa gaI / bAlaka ko dularAne aura jhUlanA jhulAne ke lie sAre dina nara-nAriyoM aura bAlakoM kI eka dhArA-sI bahatI rahatI / eka aura bhI adbhuta ghaTanA ghttii| jo bhI mAnava-jana usa alinda ke vAtAvaraNa meM Ate the, unheM vahA~ gahare sukhada spandanoM kI anubhUti hotI / cAroM ora se Urmila hote eka atyanta mRdu jvAra meM, unake tana-mana stabdha aura zAnta ho jAte / unheM eka ajIba nirvikAratA aura nirvicAratA kA anubhava hotA / hRdaya caMdana-sA zItala ho jAtA / snAyuoM meM aise sukhada sparza kA saMcAra hotA, ki sarva ke prati eka nirlakSya prema se ve Akula-vyAkula ho uThate / yaha anubhUti dhIre-dhIre kucha isa taraha loka meM vyApa calI, ki vanya pazu-paMkhI taka eka anirvAra AkarSaNa se khice, nirbAdha zizu ke pAlane taka pahu~ca jAte / koI varjana saMbhava nahIM raha gayA thA : ve vibhora apanI jIbhoM aura A~khoM ke rooM se bAlaka kA rabhasa karane laga jAte / Asanna prasavA mA~e~ isa sukha-saMcAra se aisI besudha ho jAtIM, ki binA prasavazUla ke hI acAnaka ve arbhaka kA prajanana kara detIM / dUra-dUrAnta dezoM ke kavi aura yAtrI durgama pavaMta aura samudra lAMghakara isa vicitra bAlaka ko dekhane Ate / usake pAlane ke pAsa baiTha kara, usake vivaraNa likhate kAvya racate, tatkAla navasaMgIta raca kara gAna karate / rAta ke pichale paharoM meM jAne kauna Akara, bAlaka ke sirAhAne koI maNikaraNDaka dhara jAtA hai / usameM phena se halake aMzuka aura AbharaNa hote haiM / divya svAda vAle madhuparka aura sugaMdhita aMgarAga hote haiM / kahA jAtA hai, bAlaka ke lie ye bhoga sAmagriyA~ nAnA devalokoM se AtI rahatI haiN| isa zizu ko to sAre mausama eka-se haiM / vasana dhAraNa karate hI utAra pheMkatA hai / muktA-mAlAoM aura pahoMciyoM se thor3I dera harSa kI kilakAriyoM ke sAtha khelatA hai| phira cAhe jaba unheM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIlA mAtra meM tor3a kara pharza para bikharA detA hai| AgaMtuka lokajana palanA jhulAtejhulAte una bikharI muktA-maNiyoM ko baTora lete haiN| A~khoM aura aMgoM se chuvA kara, durlabha prasAda kI taraha unheM apane pAsa saheja lete haiN| nAkucha samaya meM hI zizu ne pAlanA asvIkAra diyaa| ghuTanoM ke bala calA na calA ki, sahasA hI vaha pairoM calatA dikhAI pdd'aa| totalI bolI meM yA to avirAma kalarava karatA hai : yA phira ekadama hI mauna ho jAtA hai| usakI tutalAhaTa meM bhI laya hotI hai aura mukha-mudrA meM sacoTa abhivyakti hotI hai| lagatA hai use koI abUjha gaharI bAta kahanI hai| usakI madhura kAkalI meM sahasA hI kavijanoM ko kisI vAGgamaya kA-sA bodha hotaa| unake hRdayoM meM nitanayI kavitAe~ sphurita hotiiN| - - 'aba vaha calane lagA hai, to vizAla mahala ke kisa khaNDa yA kakSa meM hogA, kahanA kaThina hai| pIche daur3atI dAsiyoM kI rakhavAlI use rucikara nhiiN| 5 ucakA kara, unheM aisI varjanA kA iMgita karatA hai ki becArI dUra khar3I tAkatI raha jAtI haiN| aura Apa dekhate-dekhate jAne kahA~ campata ho jAte haiN| dina meM cAhe jaba bAlaka kho jAtA hai| usakI khoja-talAza meM sArA parikara hila uThatA hai| hara bAra vaha naye hI sthAna meM jA baiThatA hai / aise-aise kone usane khoja liye haiM, jahAM koI jhAMkatA taka nhiiN| eka bAra sAtaveM khaMDa ke eka U~ce gumbada para car3ha baiThA thaa| vahAM se use utArane meM pratihAriyoM kI pagataliyA~ pasIja gaIM thiiN| eka dina Apa pAMcaveM khaNDa ke eka reliMga para azvArohaNa karate dikhAyI par3e the| dekhakara mA~ aura dAsiyAM bhaya se cIkha uThI thiiN| bAlaka ke hara avayava meM adbhuta golAI aura suDolatA hai / usake aMgoM meM snigdha komala AbhA ke bhaMvara par3ate rahate haiN| hara kisI kA mana use godI meM bhara kara dulArane ko macalatA rahatA hai / sundarI paricArikAoM meM kumAra ko goda khilAne kI hor3a macI rahatI hai| para use pakar3a pAnA AsAna nhiiN| kintu kisI paricArikA kI goda usane svIkAra lI, to usakI zAmata A jAtI hai| usakI sundara phUloM gaMthI veNI ko capala hAtha ke eka hI jhaTake se khIMca kara khola detA hai| usake tana-badana ke sAre vasanoM ko aise khIMcatA aura khasoTatA hai, ki lajjA aura vAtsalya se vibhora ho use apane ko samhAlanA kaThina ho jAtA hai| cAhe jaba daur3a kara kisI bhI paricArikA kI coMTI khIMca, use apanA ghor3A banA savArI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane lagatA hai| to kabhI bahuta pyAra se usake kezapAza ko apane gale meM lapeTa kara, use cumbanoM se DhAMka detA hai| kabhI usake mana meM A jAye, to mA~ ko AjJA detA hai ki cupacApa bhadrAsana para baiTha jAo: hilo-Dulo nhiiN| ekadama cupa mUrata ho jaao| phira kakSa meM se Apa kaI zRMgAra-maMjUSAe~ uThA laayeNge| bar3e kauzala se mAM kA zRMgAra-prasAdhana kreNge| phira cuna-cuna kara aneka alaMkAroM se unake hara aMga-pratyaMga ko sajA deNge| taba bar3I kalAtmaka uMgaliyoM se mAM kA keza-vinyAsa kara, nita-naye DhaMga se jUr3A baaNdhege| svayaM hI apane mana cAhe navIna vastra unheM dhAraNa kraayeNge| bIcabIca meM mAM aura paricArikAe~ ha~sI nahIM roka pAtI haiM, to tarjanI dikhA kara sabako dhamakAyeMge : 'cupa * * 'cupa * * 'capa !' aura phira anaginatI pradakSiNA mA~ ke ore-dore dete hue, manacAhe gIta gaayeNge| aura saba dAsiyoM se apane sadya racita gItoM kI kar3iyA~ duhrvaayeNge| aura acAnaka jAne kaba mA~ para TUTa par3eMge, aura usake eka-eka aMga ko aise lAr3a se sahalAyeMge, dularAyeMge, cUmeMge ki sArI paricArikAe~ ha~sa-haMsa kara duharI ho jaayeNgii| phira bahuta sayAne bana mA~ kI goda meM rAjA bana kara baiTha jaayeNge| taba dhIre se unakI cibuka uThA kara kaheMge : 'hamane tumako ittA pyAra kiyA : hameM pyAra nahIM karogI?' mA~ taba apanI rukI huI umar3ana se unmukta hokara isa dulAre ko chAtI meM bAMdha lene ko bAheM uThAyeMgI : to pAyeMgI ki nimiSa mAtra meM lAlajI jAne kaba chaTaka kara, sArI sevikAoM ke kaMdhoM para chalAMgeM bharate dUra jA khar3e hue haiM, aura tAlI bajA-bajA kara apanI vijaya ghoSita kara rahe haiM ki varddhamAna sabako pakar3atA hai, bA~dhatA hai, para svayam pakar3AI meM nahIM aataa| kumAra varddhamAna ko khela ke sAthiyoM kI khoja nhiiN| akele apane sAtha khelane meM use bahuta maz2A AtA hai| apane lie kaI svAyatta kheloM ke AviSkAra vaha hara dina karatA rahatA hai| usakA eka sabase pyArA khela yaha bhI hai ki mahArAnI ke hIraka-darpaNa jaTita kakSa meM calA jAtA hai| Upara-nIce, aura cAroM dIvAroM ke darpaNoM meM use ananta varddhamAna dikhAyI par3ate haiN| una sabako eka sAtha pakar3ane ko vaha kakSa meM cAroM ora betahAzA daur3a lagAtA hai| apane sahasroM pratibimboM ko alaga-alaga kaI nAma dekara pukAratA hai| dIvAra meM jhalakate kisI eka pratibimba ko jI bhara AliMgana karatA hai, cUmatA hai, pyAra karatA hai, usase taraha-taraha kI pAteM karatA hai| kabhI use cir3hAtA hai, usa para gussA bhI karatA hai, use capateM bhI lagAtA hai| antataH zrAnta hokara, bIca meM suvarNa sA~kaloM para Dolate iMgalATa para jA leTatA hai| chata meM jhalakate vardamAna ko lakSya kara apanI eka lambI sAhasa-yAtrA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kahAnI sunAtA hai| upasaMhAra meM kahatA hai : 'are dekho rAjA, vahIM Thahare rahanA, hama sapheda ghor3e para car3ha kara, rAta-dina tumhArI ora A rahe haiM. * "eka dina tumase mileMge . phira . .'aura jAne kaba bAlaka gaharI nIMda meM so jAtA hai| kSatriya-kuNDapura ke aneka bAlaka-bAlikAoM ke jhuNDa kumAra ke sAtha khelane ko Ane lage haiN| kumAra ne tamAma parikara ko AjJA de dI hai, ki sabako hamAre pAsa Ane do| rAjamahala ke sAre kakSa, nagara ke bAlakoM ke lie nirbAdha khula gaye haiN| para kakSoM aura dAlAnoM meM khelanA kumAra ko pasanda nhiiN| vaha to paura aura prAMgaNoM meM savere se hI A dhamakatA hai| sabako pukAratA hai : 'Ao, are saba Ao, maiM A gayA, maiM A gayA !' bAta kI bAta meM saikar3oM bAlaka-bAlikAoM ke jhuNDa daur3e cale Ate haiN| kumAra udyAna ke kisI marmarI siMhAsana para baiTha jAtA hai| phira apane iMgita se hara dina koI nayA aura maulika khela racAtA hai| kheloM ko duharAnA use pasanda nahIM : kucha bhI duharAnA usakA svabhAva nhiiN| apane se lagA kara, apane bhoga-upabhoMga, lIlA-khela sabako vaha hara dina naye rUpa meM pAnA cAhatA hai| racanA cAhatA hai| . kabhI kahegA : 'Ao, saba Ao, dekho maiM bIca meM khar3A huuN| dekho maiMne hAya pasAra diye haiN| lar3akiyo, merI pasarI bAMhoM ko apane mAthoM para thaamo| .. acchA, aba lar3ako, tuma merI bAMhoM para paMkti bAMdha kara khar3e ho jaao| * * 'acchA, eka-eka lar3akI mere kandhe para car3ha jAo / ho, aba eka lar3akA ina do lar3akiyoM ke mAthoM para leTa jaao| bahuta acchA - 'merA siMhAsana bicha gayA - 'aba maiM usa para baiThane ko AtA huuN|' . . aura phira Apa uchala kara aisI ur3I lagAyeMge Upara ko, ki sAre lar3ake-lar3akiyAM paTakhanI khA kara lur3hakate diikheNge| aura Apa havA meM chalA~geM bharate najara aayeNge| hara bAlaka-bAlikA use jhelane ko hAtha psaareNge| tabhI acAnaka kisI bar3e-bar3e bAloM vAlI lar3akI ke donoM kaMdhoM para paira DAle, Apa siMhAsana para baiThe najara aayeNge|' : 'to kabhI qatAra-darakatAra, lar3ake-lar3akiyoM ko UparA-UparI cunakara satakhaNDA mahala banA deNge| aura unake agala-bagala ke dvAroM meM cakkara lagAte hue, sabase Upara baiThI bAlikA ke sara para jA baittheNge| itanA halakA-phulakA hai yaha balazAlI rAjaputra, ki isakA bhAra kisI ko pIr3aka lagatA hI nhiiN| mAno ise apane Upara dhAraNa kara ve saba apane ko havA meM tairatA-sA anubhava karate haiN| ___ eka dina rAjakumAra apase rAjodyAna ke sabase U~ce per3a kI phunagI para jA baitthe| phUloM aura pattoM ke bIca se sara uThAye, usa vanaspati-jagata ko apanI nanhIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanhIM u~galiyoM se rabhasa-dulAra karane lge| lar3ake-lar3akiyA~ hAra bAMdha kara, vartulAkAra cAroM ora ghUmara dete hue, gAte jA rahe the, kumAra kA banAyA koI gIta / __ tabhI Upara antarikSa meM, saMjaya aura vijaya nAma ke do cAraNa RddhidhArI digambara muni, anuloma gati se tairate vihAra kara rahe the| unake mana meM 'sat' ko lekara zaMkA utpanna ho gaI thiiN| so astitva asahya lagane lagA thaa| jaba 'sat' kucha hai hI nahIM, to hama kaise astitva meM raheM? vaizAlI ke AkAza meM tiryaka gati se uDDIyamAna una muni kumAroM kI dRSTi ekAeka, vizAla vRkSa kI phuganI para baiThe, rAjaputra varddhamAna para pdd'ii| unheM eka adamya AkarSaNa anubhava huaa| ve kumAra kI ora barabasa khiMce cale Aye / pallavoM aura phUloM se lipaTe usa bhavya kumAra kA divya premala svarUpa dekhakara, aucaka hI muniyoM ke hRdaya kI zaMkA-graMthi khula gaI / ubuddha hokara ve pukAra uThe : 'sat kA sAkSAt rUpa dekha liyA hamane / kitanI sundara, rasAla, saMjIvana hai sattA / satsa t sat ! jIvana jIvana jIvana ! ciraMjIvo he parama sat, he sanmati, he bAla bhAgavata, hama niHzaMka hue, sat svarUpa hue, hamAre praNAma svIkAro!' munikumAroM ko kevala varddhamAna ne dekhA / para unakI antarikSa-vANI. nIce ke bAlakoM ne bhI sunii| ve pukAra-pukAra kara gAne lage "jaya sanmati he, jaya jaya jy|' aura yaha gIta nandyAvarta-prAsAda, aura kuNDapura meM anuguMjita hotA huA, digantoM ke polAnoM meM gUMjatA hI calA gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama rAjAoM ke rAjA haiM bAlaka tIna varSa kA hai ki teraha varSa kA, nirNaya karanA kaThina hai / mA~ aura pitA se to vaha tutalAtA hI hai : para purajana kahate haiM, ki ekadama ThIka janapadI bhASA bolatA hai : paMDita kahate haiM ki zuddha saMskRta bolatA hai| parijana saba sunakara acaraja se Thage-se raha jAte haiN| ___ idhara eka nayA upadrava khar3A kara diyA usane / rAja-prAMgaNa kI sImA lA~gha kara nagara meM bhI pherI de AtA hai| rAha calate logoM se batiyAtA hai| pyAra se koI pakar3ane daur3e to havA kI taraha hAtha se nikala jAtA hai| pUjA-pAThI brAhmaNoM kI zAmata A gaI : jAkara kahatA hai : 'o bhUdeva, pATha baMda : hamArI bAta suno! pUjA banda : hameM pUjo! yajJa banda : hamArA yajJa karo !' becArA brAhmaNa ApA kho detA hai / 'agnimIle purohitaM' kahate-kahate barabasa hI 'namaH zrI varddhamAnAya !' bolane laga jAtA hai| kaba kahAM dikhAI par3a jAyegA kumAra, kahanA kaThina hai / nagara meM eka pravAda phailA hai : aura khabara rAjamahala meM bhI pahuMca gaI hai| eka savere kisI nagarajana ne dekhA : hiraNyavatI ke taTa para eka muktakezI brAhmaNI, bachar3e ke lie rambhAtI gAya-sI daur3I phira rahI thii| isa ora se daur3atA AyA kumAra varddhamAna / bhAna bhUlI brAhmaNI ne use chAtI meM bhara liyaa| usake stanoM se gaMgA umar3a par3I : himAlaya-sA ujalA kumAra dhAtA hI calA gyaa| brAhmaNI itanI vikala aura Atma-vibhora ho gaI, ki use hoza hI nhiiN| * eka aMtima AghAta-sA pAkara vaha hoza meM aaii| dekhA ki lar3akA daur3atA huA kachAra ke pAra dUra nikala gayA hai| A~cala se A~kheM poMchatI, vaha staMbhita dekhatI raha gii| use nahIM samajha AyA ki kahA~ * jAye . ! ___ isake bAda to aisI aura bhI kaI khabareM milI haiN| nagara-vadhuoM ke pAnI khIMcate hAthoM kI kaMkaNa-dhvani meM sahasA zizu kA paijana chamaka uThatA hai| hAthoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI rassiyAM chUTakara rahaTa para se utara jAtI haiN| bhara kara Upara AtI gAgareM, Duba-Duba kara bAvalI kI gaharAI meM DUba jAtI haiN| itanI sArI panihArineM, aura vartula meM ghirA nanhA raajaa| uphanate A~caloM, cUmate oThoM meM hor3a maca jAtI hai| kisa chAtI meM kho gayA kumAra, patA nahIM cltaa| kintu saba kRtArtha bharI gAgaroMsI chalakatI, chamakatI, mATI kI gAgareM kue~ meM DubA kara, ghara lauTa par3atI haiN| sAsa, nanaMda aura patiyoM ko uttara nahIM de pAtI haiM / koharAma maca jAtA hai| bAlikA ho ki yuvatI ho, ku~vArI ho ki byAhI ho, praur3hA ho ki vRddhA ho, kisI bhI jAti yA varNa kI ho, nagara ke rAha-caurAhe para ho, yA vanAMgana kI DagariyA meM ho, gadabadA, gorA, DAla-pake Ama-sA kezariyA-gulAbI bAlaka hara kisI kI rAha roka kara khar3A ho jAtA hai : bekhaTaka A~cala khIMca kara kahatA hai : 'o ammA, dUdha pilAo' * / tumhArA dUdha bahuta mIThA hai|' kuMvArI kizoriyoM ke hI nahIM, bAlikAoM ke A~cala bhI, usake nirdoSa mAdhava oThoM ko dekha akulA uThate haiN| kisI bhI vaya kI strI ho, deza-kAla, loka-lAja kI maryAdA bhUla, nirI mA~ ho rahatI hai / vaizAlI ke caurAhe, eka apUrva dRzya se dhanya ho uThate haiN| ____ aura abhI usa dina rAja-gvAle ne gauzAlA meM jAkara acAnaka pAyA : kumAra varddhamAna, nandI gAya ke cAroM stana apanI muTThI meM eka sAtha pakar3a kara pI rahe haiN| ___ sunakara rAjakuloM kI maryAdAoM meM palI trizalA kI bhauheM U~cI ho gaI / roSa se DapaTa kara bolI : 'ye kaise Udhama macAye haiM tene ? khabaradAra Aja ke bAda, mahala se nIce utarA hai to| maiM kyA mara gaI hU~ ? hara kisI kA dUdha pItA phiratA hai ! gAya ke thana bhI pIne lagA hai / tere upadravoM kI hada ho gaI hai| rAha calatI striyA~ ? kauna haiM ve terI * * * ?' 'ammAeM haiM, mAM * * *itanI sArI abhmAe~ / saba merI ammAe~ !' 'are to maiM kyA kama par3a gaI tere lie ?' 'tuma to ho hI mA~, para mujhe saba ammAe~ cAhiye / ' 'tU merA beTA hai, aura kisI kA nahIM . / ' 'tumhArA bhI hU~, para kevala tumhArA nahIM, mAM / lagatA hai saba ammAoM kA beTA huuN|' 'ammA terI eka hai, samajhA ! maiM * * *! saba ammAoM kI bAta phira kabhI na khnaa| ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 vizvaMbharA, kSaNa bhara ko sAdhAraNa nArI ke ekAnta vAtsalya-adhikAra se IrSyAlu ho uThI / bolI bharAye gale se : 'merA A~cala to aba tujhe dekhA nahIM suhAtA ! dUkha jAtI hai merI chAtI ! merA hAtha jhaTaka kara kA !' kI sundara bar3I-bar3I A~khoM meM AMsU dekha kara kumAra gaMbhIra ho bhara AyA / cupacApa pAsa Akara apanI nanhIM-nanhIM kalI u~galiyoM se mA~ ke AMsU poMcha, use khUba cUma-cUma liyA / aura phira mA~ kA manacAhA, usakI chAtI meM Dhalaka gayA / tarasatI raha jAtI hU~ dUbabhAga jAtA hai| duSTa kahIM phira tRpta prasanna hokara mahArAnI beTe ko taraha-taraha se lAr3a-pyAra, ramasa - dulAra karatI rahIM / ekAeka mA~ kA hAtha pakar3a kumAra zarArata se bhauMheM nacA kara bolA : 'basa ittIsI bAta meM tuma rUTha gaI, ammA? ho pAgala hai merI ammA pAgala hai !' A~suoM meM ghulatI ha~sI se betahAzA ha~sa kara bolIM rAnI-mAM : 'bola, aba nahIM jAyegA na kahIM, mujhe chor3a kara ?' 'samajhatI hU~, lAlU, saba samajhatI hU~ tere khela ! nahIM, yahIM rahanA / ' 'kabhI nahIM mAM, dekha lenA / tuma kitanI acchI ho, mA~ / para pAgala ho, kucha nahIM samajhatIM..! 'ho' mahArAnI saca hI mana hI mana apane ajJAna para lajA giiN| jAnakara bhI anajAna ho gaIM / bolIM : Jain Educationa International 'merI ammA 'para, aba tU kahIM jAnA 'bApU ke pAsa bhI nahIM ? unheM praNAma karane bhI nahIM ?' 'so to jAyegA hI / lekina ' ... 'acchA-acchA / bahuta acchA / hama saba samajha gaye tumhAre mana kI bAta / kisI ko batAyeMge nahIM / cupacApa yahIM raheMge / ' 'cakora, cugalakhora kahIM kA ''''' isa nire sarala, para bayAha beTe ko chalachalAtI AMkhoM se gavaM bharI-sI tAkata raha gaI mA~ / For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khilaunoM kA kakSa deza-dezAntaroM ke ajUbA aura citra-vicitra khilaunoM se bharA hai| cIna deza ke raMgabiraMge, bolate-se guDDA-guDDI haiN| bArIka maNiyoM gaMthI piTAriyoM meM taraha-taraha ke ratna ke caupar3a-pAse haiM / hAthI dAMta ke mahala haiM / candana aura campaka-kASTha ke ratha haiN| vizAla krIr3A-dAlAna ke sire para maMDalAkAra lokoM, dvIpa-samudroM, pA~ca meruoM, svarga-paTaloM kI racanAyeM haiN| unameM yathA sthAna kRtrima jaMgaloM chAye parvata haiM, sunahalI machaliyoM se bhare pAnI ke sarovara haiM, nadiyA~ haiN| unameM nanhIM nauMkAyeM haiM, jinameM DAMDa calAte hue kumAra naukAvihAra kara sakatA hai| kRtrima vanAniyoM meM, savAra hote hI apane Apa calane vAle hAthI haiM, hirana haiN| savArI karane ko ghor3e haiM, aura siMha bhii| aisI candrazilAe~ haiM, jinameM ApoApa pAnI bhara kara, sarasI bana jAtI hai : usameM kamala khilate haiM / / / kumAra kA mana khelate-khelate , kSaNa bhara meM hI ucaTa jAtA hai| bAhara jAnA to vajita hai, so bAhara kI lambI gelarI meM jA khar3A hotA hai| TakaTakI lagAye mana hI mana hiraNyavatI meM tairatA hai, naukA vihAra karatA hai / apane ko sudUra himavAna ke barphAnI parvata-zRMgoM para car3hatA huA dekhatA hai| eka dina aise hI kalpa-vihAra meM himAdri ke eka cUr3A-vAtAyana para jA baiThA thaa| tabhI mA~ ne Akara acAnaka pIche se usakI A~kheM bhIMca liiN| kumAra uSNa vatsala hathelI kA sparza pAkara mahala kI paridhi meM lauTa AyA : _ 'are chor3a do mA~, kaisI ho tuma bhii| hamArA khela bigAr3a diyaa| basa, tumheM to pyAra aura mahala kI lagI rahatI hai|' 'khelane meM terA mana hI kahA~ lagatA hai, lAlU, itane bahumUlya khilaunoM se bharA krIr3A-kakSa chor3a kara, cAhe jaba yahAM A khar3A hotA hai| kyA dekhatA rahatA hai sArA dina yahA~ ?' 'khelatA rahatA hU~ mA~ ! dekhate-dekhate saba khela ho jAtA hai|' 'khilaune to saba andara muMha tAka rahe haiM / yahA~ kAhe se khelatA hai re?' 'kamare ke AnamAna ke khilaunoM meM merA mana nahIM lagatA, mAM / dekho na yahA~ to saccIle pahAr3a haiM, nadiyAM haiM, bar3e-bar3e kamaloM bhare tAlAba haiN| ve pahAr3a kI coTiyA~ mujhe bulAtI haiM, mujhase bAteM karatI haiN| kahatI haiM-mere pAsa A, tujhe apanI guphAoM meM bahuta-se gupta khajAne dikhAU~gA / apane jharanoM meM nahalAU~gA... acchA mAM, vahA~ eka sonahalA ATha pairoMvAlA vyAghra bhI rahatA hai| * 'kahatA hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mujha para savArI kara / * *aura vahA~ kaI rupahale hirana mere mitra ho gaye haiM / bahuta acche lagate haiM * * * mujhe apanI pITha para biThA, khUba saira karAte haiM . . / aura vahA~ beloM chAye gharauMdoM meM komala-komala qharagoza rahate haiM / vaha saba bichaunA bana kara mujhe sulAte haiN| itanA pyAra karate haiM, ki maiM bhI unake sAtha kharagoza ho jAtA huuN|' sunate-sunate mA~ ko lokAntara-sA anubhava huaa| kitanI hI Adima smRtiyoM meM vaha kho gii| jijJAsA se bhara kara bolI : _ 'acchA mAna, aura kyA-kyA haiM tere khela' . . ?' 'aura taraha-taraha ke per3a haiM vahA~ / bhedabharI vaniyAM haiN| jinakI kahAnI tuma sunAtI ho| unameM sunahale-rupahale sA~pa haiN| bahuta pyAre sA~pa * 'mere hAtha-pairoM meM lipaTa jAte haiM aura sara para chatra tAna dete haiN| bApU kA ratnoM kA chatra phIkA lagatA hai, usake saamne|' 'aura kyA-kyA haiM tere khilaune ? kauna haiM tere khela ke sAthI ?' 'yahAM ke sakhA-sahelI to tumane saba chur3A diye, maaN| aura ye khilaune tumhAre saba choTe lagate haiM, jhUThe khilaune ! hama to saccIle khilaunoM se khelate haiN| sUraja se kabhI geMda khelate haiM, kabhI use laTU banAkara ghumAte haiM, kabhI use cakarI banAkara phirAte haiM / aura kabhI mana meM AtA hai, to use vimAna banAkara AsamAna kI saira karate haiN| * * 'jAne kitane lokoM aura dezoM meM vaha hameM le jAtA hai| tumane sune bhI nahIM hoMge, aise-aise deza vaha hameM dikhAtA haiH becArA sUraja, acchA lar3akA hai / khilaunA bhI bana jAtA hai, sAthI khilAr3I bhI, aura hamArI savArI bhii| 'aura cA~da ?' 'are mA~, cA~da ke to kyA kahane haiM ? vaha to zItala hIroM ke pAnI bharA tAlAba hai / rAta ko tuma so jAtI ho na, taba hama usa tAlAba kI laharoM para apanA bistara lagAte haiM / aura cA~da khuda bhI Akara, hamAre sAtha baiTha kara bAteM karatA hai / aura hamArI to saba lar3akiyA~ tumane chuTA diiN| to kyA huA, hajAroM tArA-lar3akiyA~ Akara hameM ghera letI haiN| hamAre sAtha A~kha-micaunI khelatI haiM, ghUmara nAcatI haiM, hameM raMga-biraMge kaMDIla detI haiM, phAnasa detI haiN| aura saba milakara kahatI haiM-aba hama para leTa jAo, so jAo, ArAma karo, rAjakumAra !' mahArAnI-mA~, isa kSaNa na rAnI raha gaIM haiM, na mahala meM haiN| na nAne kahAM, kahIM aura haiN| aise jagata meM, jo kahane meM nahIM aataa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'acchA lAlU, hameM bhI apane khela kI sahelI banA lo na, hameM bhI apane kheloM ke A~ganoM meM le calo !' 'are vAha, tumane bhI khUba kahI, mA~ ! lo abhI clo| Ao - 'mere bahuta pAsa A jAo - 'Ao na mA~ !' mA~ ne beTe ke vizAla mastaka ko chAtI se cAMpa liyaa| aura lagA ki, sArA loka unake vakSataTa meM chaune-sA dubaka gayA hai / . . mAM ne maryAdA kI lakIra khIMca dI hai, to lar3akA kaI dinoM se antaHpura kI sImA ke bAhara nahIM gayA / yA to usakI bAtoM se, mahala se lagAkara nagara taka meM kolAhala maca gayA thaa| yA aba ekadama hI cupa ho gayA hai| bulAne para bhI kisI ke pAsa nahIM jaataa| dAsiyAM dUra se hI balAyeM letI rahatI haiM / use paravAha nhiiN| mA~ bhI pAsa Ane kI himmata nahIM karatI haiN| kabhI kIr3A-kakSa meM khilaunoM ko dekhatA cupacApa DolatA hai| kabhI alinda ke Dolara para akelA jhUlatA rahatA hai / kabhI gelarI meM, aura kabhI isa yA usa vAtAyana para khar3A, dUriyoM meM nigAheM khoye rahatA hai| mAM kA mana cintita, kAtara ho AyA / burA kiyA maiMne ise bA~dha kara / 'kyoM re lAlU, maiMne tujhe kaida kara diyA na ?' 'nahIM to / hama to, jahA~ mana Aye vahA~ jAte haiN| hamako kauna kaida kara sakatA hai ?' "kitane dinoM se yahIM to banda hai tU !' 'are vAha mAM, tuma to kucha bhI nahIM jaantiiN| hama to saba jagaha haiM, bhaI, yahAM bhI haiM, aura kahIM bhI haiM / ' . .' 'jhUThA kahIM kA, mujhe banAne bhI lagA hai re ?' 'saccI bhaiyA, hAto phirate hI rahate haiN| dekho na ammA, vaha pahAr3a kI coTI hai na, vaha hamArI sahelI ho gaI hai| galabAMhIM DAla kara hameM apane pAra, jAne kahA~-kahA~ ghumAtI hai / kitte deza, kitteM loka dikhAtI hai| tumhArI kahAniyoM meM bhI vaise deza nahIM haiM, mA~ !' 'bahuta akelA par3a gayA hai na / akele-akele tujhe acchA nahIM lagatA na, biTTa ! saba saMgI tere maiMne chuTA diye|' 'are nahIM mAM, tuma to apane hI mana se cAhe jo soca letI ho| hama ko akele rahanA acchA lagatA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jhUThA kahIM kA, chupAtA hai|' 'saca mA~, acchA lagatA hai / dekho vaha himavAna kA kUTa kitanA akelA hai| aura rAta ko nadI bhI to akelI bahatI hai| . 'are vaha dekho mA~, usa TahanI para akelI baiThI cir3iyA kittA bArIka gAtI hai / usakA gAnA maiM samajhane lagA huuN|' 'nahIM, tujhe aba akelA nahIM rakkhUgI kala se !' 'akelA maiM kahA~ hU~ mA~ ! * * 'maiM to apane sAtha huuN| apana to apana ke hI dosta ho gaye haiN| aura dekho na, yaha havA hara samaya mere sAtha hai, mujhe dularAtI rahatI hai / aura ittA bar3A AsamAna, sadA mujhe ghere rahatA hai| chor3a kara jAtA hI nahIM kabhI / aura cA~da-sUraja, tArA-lar3akiyA~ * * / aura lar3ake-lar3akiyA~ to chor3akara bhI cale jAte haiN| para ye to sadA ke sAthI haiM / itte sAre khela ke sakhAsahelI / aba tumhIM batAo, maiM akelA kahA~ hU~ ?' 'acchA lAlU, sAre dina kyA socatA rahatA hai ? bolatA hI nahIM kisI se !' 'hama to kucha bhI nahIM socte| saba dekhate rahate haiN| ittI sArI cIjeM haiM dekhane ko| aura jAnane ko bhI kittA sArA hai unameM / cIz2a ke bhItara cIz2a hai| piTArI ke bhItara piTArI hai| dekhane aura jAnane meM kittA maz2A AtA hai ! phira socanA kyA ? * * 'tuma bhI dekho to patA cale, mA~ ? phira soca meM kabhI nahIM par3ogI / samajhI ki nahIM - - !' mAM ko lagA, unakI buddhi se pare hai ye bettaa| ise pahacAnanA kaThina ho jAtA hai| ise apanA kahane kA sAhasa nahIM hotaa| para Aja unase rahA na gayA, lagA jaise kokha kA jAyA hAtha se nikalA jA rahA hai, parAyA huA jA rahA hai| ekadama mohAkula hokara unhoMne use bA~hoM meM bhara godI meM baiThA liyaa| phira usake mAthe para cibuka TikA, apanI uMgalI se usakI cibuka ucakA, usakI bar3I-bar3I A~khoM meM A~kheM u~Dela bharrAye kaNTha se pUchA : 'tU merA beTA hai na, mAnU ?' 'are vAha mA~, yaha bhI kyA pUchane kI bAta hai ! vaha to hU~ hii|' 'aura tere bApU kA beTA hai na ?' 'hAM, tuma kaho to unakA bhI huuN|' 'tU kevala merA beTA hai na, merA rAjA beTA !' lar3akA z2ora se ha~sa pdd'aa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 'kaha to diyA ki haiM / bAra-bAra kyA kahanA ! 'sirafa merA lallU, aura kisI kA nahIM !' 'hA~-hA~ tumhArA bhI..! 'bhI nahIM : 'merA hI . 'bola na !' 'hI nahIM mA~, bhii|' 'isakA to koI artha nahIM huA !' 'artha kyoM nikAlatI ho mAM, jo hai so to hai / ' 'matalaba ?' 'matalaba. tumhAre bhI haiM hama, saba ke bhI haiM / ' 'to phira hama tumheM nahIM rkkheNge|' 'bhaI dekho, saccI batA deN|' 'batA na * * ! chakAtA kyoM hai mujhe ?'. 'hama to kisI ke beTe nahIM - 'apane hI beTe haiN|' 'merA aura bApU kA bhI nhiiN|' 'acchA tuma bhI hamArI beTI ho, bApU bhI hamAre beTe haiM, aura saba apane-apane beTe haiN| tuma apanI beTI ho, tAta apane beTe haiM / hama apane beTe haiM / hama tuma donoM ke beTe haiN| hama saba ke beTe haiN| ho gayA na ThIka / aura kyA cAhiye !' mAM kucha na samajha kara bhI jaise eka gahare bodha meM DUba gii| unake mana meM prazna rahA hI nahIM / basa A~sU jhara rahe haiM avirala, A~khoM se| aura beTe ko samUcA AMcala meM sameTa stabdha ho gayI haiM / aura chAtI meM vaha beTA acala hai : jo cAheM ve use mAna leM. jo cAheM usake sAtha kareM, vaha samarpita hai| sA~jha belA meM mahArAnI-mA~ kumAra ko lekara udyAna-vihAra ko nikalI haiM / dAsiyoM, paricArikAoM se ghirI haiN| bIca meM harI dUba kA eka bar3A-sArA golAkAra maNDala hai| usake kendra meM akRtrima-sA lagatA eka marmara kA krIr3Aparvata hai : usameM jagaha-jagaha se phavvAre chUTa rahe haiN| kumAra cupacApa per3a-paudhoM, phUloM kI zobhA nihAratA apane meM tanmaya, chiTakAsA cala rahA hai| usakI dekhane, bhogane kI apanI dRSTi hai| hara vRkSa, gulma, latA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 pattI, phUla ko samUcA dekhatA hai / phira usake raMga, AkRti, kinAroM ko dekhatA hai / phira eka-eka pattI, phUla, pA~khurI, unakI bArIka nasoM ke taMtujAla, aura unameM bahate hariyAle rasa- rudhira, sabake sAtha vaha tanmaya hotA calA jAtA hai| havA hilate, marmate DAla-pattoM ke iMgitoM ko bUjhatA hai / DolatI latAoM ke AvAhana se vibhora ho jAtA hai / sarasiyoM kI UrmiyA~ usake aMgoM meM kampa jagAtI haiM / unameM chAye kamaloM kI marama kesara aura parAga-raja usake tana-mana ko jAne kaise sparzabodha se besudha kara detI hai / mahArAnI apane parikara ke sAtha vicaratI huIM, harI dUba ke usa vistRta maMDala meM vihAra karane lgiiN| grISma kI sandhyA meM naMge pairoM usa para cala kara, bhIMgI dUba kA zItala sukha ve pAnA cAhatI thIM / kumAra maMDala ke bAhara khar3A una sabako tAkatA raha gyaa| mA~ ke bahuta pukArane para bhI durvAgana meM usane paira nahIM bddh'aayaa| mA~ se rahA na gyaa| Apa hI daur3I AIM aura beTe ko apane se saTA kara bolIM : 1 'yahA~ kyoM khar3A raha gayA, beTA / cala na bhItara, dekha to dUba kaisI zItala aura zAdvala hai, komala hai| aura dekha to ve marmara ke phavvAre / ' lar3akA cupa rahA / bolA nhiiN| mA~ ne usake gAla, cibuka, bAla sahalAkara nihorA kiyA : 'are cupa kyoM hai ? calana, dekhana, saba kitanA sundara hai ! 'are beTe ke gAla gIle kyoM haiM ? A~sU 'are tujhe yaha kyA ho gayA re lAlU ?' 'tuma saba isa nanhIM komala dUba ko gUMdhatI huI calatI ho na, to hamako bahuta duHkha lagatA hai / lagatA hai, hamAre Upara hI tuma saba cala rahI ho| hamArI sArI pITha chila gaI hA~ *!' pITha sahalAte hue vahAM dekhA to jagaha- jagaha kaI pairoM ke nizAna par3a gaye haiM, aura lagA jaise abhI-abhI rakta chalaka AyegA / mA~ ekadama nIrava, stabdha, Asa ho giiN| vismaya se pare, ve basa dravita hotI calI gaIM eka sAtha vibudha, aura sambudha ho rahIM / eka pratIti hai, jo apane se bhI kahI nahIM jAtI / 'bar3e sAre beTe ko godI meM uThA kara krIr3A-sarovara kI ora nikala AI / bolI : 'cala lAlU, hama saba snAna - keli kareM sarovara meM terI pITha chila gaI hai na zItala ho jAyegI ! ' 'nahIM nahIM nahIM maaN| tuma to kucha bhI nahIM smjhtiiN| dekho na, sA~jha kI havA meM sarovara kI lahareM kaise Ananda meM lIna haiN| kaisI zAnta bahatI huIM, jala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 kA nIrava gIta gA rahI haiN| hama keli kareMge, to hamAre thaper3oM se unheM coTa lage. na / unakA Ananda bhaMga ho jAyegA / to unheM ronA A jAyegA / taba hamArA to sArA tana chila jaayegaa| aisI bAtoM se hamako dukha hotA hai, mA~ tuma to kucha samajhatI bhI nahIM / ' mahArAnI cupa ho gaIM / vitarka nahIM AyA mana meM / haiM: khula par3I haiN| unakI tvacA behada saMvedita ho gaI hai| cAroM ora ke vatsala sparzo se bhara uThA hai| are, ve to kevala kaNa-kaNa kI mA~ haiM / basa, kevala mA~ / zizira ke savere, paricArikAoM ne kumAra ko nahalA kara, sugandhita padmamakaranda se aMgarAga lepita kara diyaa| kezoM ko bemAlUma phulaila - sugandhoM se saMvAra kara, cUr3A meM muktAbaMdha se hIraka-candra, baMkima-sA aTakA diyA / kalAiyoM meM afrat hoMciyA~, bhujAoM para patale-patale marakata ke bhuja-bandha / kamara para nanhI - nanhI bajatI ghaMTikAoM kI laTakana vAlI karadhaunI / TakhanoM para sone ke ghUMghuravAle pAyala / taba mulAyama romoM kA aMgA pahanA na pahanA ki utAra kara pheMka diyA / ekAeka jaise jAga uThI royA royAM, jAne kaise varddhamAna kI mA~ nahIM / 'nahIM, hamako zIta acchA lagatA hai / kucha nahIM pahaneMge / ' 'are kumAra, aba to bar3e sAre dikhate ho| acche bacce naMge nahIM rahate / dekho na, kitanA tIkhA zIta hai / aMga tharatharA rahe haiM / ' I 'dekho na, zIta hamArA mIta hai / hamAre aMga to nahIM thrthraate| hama acche bacce thor3e hI haiM / hama to qharAba bacce haiN| mA~ kahatI haiM, lAlU bar3A naTakhaTa hai / 'naTakhaTa bacce naMge hI Dolate haiM / tuma saba itanA bhI nahIM samajhatIM' *?' qhabara suna kara mahArAnI aaiiN| 'are lAlU, aisI khoTI haTha ThIka nahIM / dekha beTA, zIta laga jAyegA / ' 'zIta to laga cukA mA~ / andara A gayA hai + mujhe bahuta acchA laga rahA hai / ' 'terI to saba bAteM ulaTI haiM / saba kAma ulaTe karatA hai|' Jain Educationa International 'maiM to janama kA hI ulaTA hU~, mA~, sIdhA kaba calA ! aura dekha lenA, Age bhI ulaTA hI calUMgA / sArI duniyA se ThIka ulaTA calanA hamako acchA lagatA hai / kyA kareM!' aura dAsiyA~ hAra kara idhara-udhara vyasta huIM, ki itane meM kumAra grAyaba / For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 prabhAtakAlIna rAja-sabhA meM mahArAja siddhArtha apane ratnoM se jAjvalyamAna bhavya suvarNa siMhAsana para gauravapUrvaka AsIna haiN| maMgalAcaraNa ke uparAnta bandIjana mahArAja kA yazogAna kara rahe haiN| ekAeka dikhAI par3A, nagna bAla-kesarI sA kumAra, kezariyA AbhA bikheratA, jhAMjhara jhanakAtA calA A rahA hai| saba acaMbhita aura AnaMdita the, bAlaka-rAjA ko pahalI bAra yoM rAja-sabhA meM Ate dekha kr| kumAra sIdhe rAja siMhAsana ke pAsa pahu~ca, eka paira usakI sIr3hI para rakha bolA : 'aya mahArAja, hama rAjA haiM, tuma nhiiN| acchA tuma bhI rAjA, hama bhI raajaa| para hama tumhAre bhI rAjA haiM, hama sabake rAjA haiN| siMhAsana para hama baittheNge| mahArAja, khar3e ho jAiye na, siMhAsana hameM diijiye| hama cakravartI rAjA haiM, hamako patA cala gayA hai. . !' ___ mahArAja Ananda-vibhora ho, azru-gadgad se uTha khar3e hue / beTe ko bahuta pyAra se bAMhoM meM bhara mAna-saMbhramapUrvaka siMhAsana para AsIna kara diyaa| svayam pAsa hI namrIbhUta AjJAvAhakase khar3e raha gye| * ThIka samrAToM kI garimA ko parAjita karane vAlI, kisI apUrva gauravabhaMgI se, nirvasana bAla prabhu ne siMhAsana ko apanI mahimA se mAnoM kSaNa bhara parAbhUta kara diyaa| siMhAsana ne mAna bhaMga kA jaise AghAta anubhava kiyaa| 'aya bandIjano, hamArA yazogAna kro| hama rAjAoMke rAjA haiM. * * !' ___antaHpura ke jharokhe para se mahArAnI trizalA apane parikara sahita yaha dRzya dekha kara staMbhita aura Atma-vibhora thiiN| unakI A~suoM meM DUbatI A~khoM meM jaise jhalakA : kumAra mAno antarikSa meM siMhamudrA se AsIna hai : aura siMhAsana usake caraNoM meM samarpita hai| bandiyoM ke mukha se koI abhUtapUrva stutiyA~ uccarita hone lgiiN| nartakiyoM kI hAramAlA, samaveta saMgIta kI laharoM para Alor3ita hone lgii| mahArAja aura sabhAsada svayam, mAtra dRzya hokara raha gye| aura usa sabakA ekameva draSTA kaba vahA~ se campata ho gayA, patA hI na claa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anahonA beTA mahArAnI trizalA apane kakSa meM, eka pUrNakAra zIze ke sAmane khar3I, phUloM se apane kezoM kA siMgAra kara rahI haiN| tabhI kisI ne sahasA TokA : 'are mAM, tuma yaha kyA kara rahI ho?' 'dekha na, jUr3e meM phUla TA~ka rahI huuN| sundara lagate haiM na?' 'nahIM mAM, bilkula nhiiN| phUla to DAla para hI sundara lagate haiM , jUr3e para nhiiN|' 'kyoM, beTA?' 'hara cIz2a apanI jagaha para sundara lagatI hai, maaN| vahAM se use haTA do to, phira .. 'to phira kyA ?' _ . 'vaha mara jAtI hai| tumhAre jUr3e meM mare hue phUla lage haiN| inakI muskAna tumane chIna lI, maaN| ye Dhera-Dhera phala jo tumhArI zaiyA meM, stavakoM meM tor3a kara sajA diye gaye haiM na, ve saba mujhe mare hue lagate haiN|' ___'itane sundara laga rahe haiM, itanI sugandha bharI hai kamare meN| phira phUla mare hue kaise?' 'patA nahIM, mujhe kyoM lagatA hai aisaa| ye phUla khuza nahIM lagate, nArAja ho gaye haiM, maaN| ye DAla para hI prasanna the|' 'tU to kahatA hai, mara gaye haiN|' 'hA~, inameM kucha mara gayA hai mA~, jo mujhe dikhatA hai| hA~-hAM, yAda aayaa| usa dina udyAna-krIr3A meM, mAlina vanamAlA ko eka campaka phUla tor3ate hue maiMne dekhA thaa| are mA~, dekho na, taba aisI sisakArI phUTI thI DAla para ! nanhA phUla ro diyA thA, aura usakI DAlI bhii| - hamako bahuta duHkha huA thA usase / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 'terI to sabhI bAteM anahonI haiM, mAna ! tU to calatA bhI aise hai ki kahIM dharatI ko dukha na ho jaaye| lakar3I, patthara, dhAtU jaisI jar3a cIz2oM ko bhI aise chUtA hai, jaise ve jIvita hoM / tU to khaMbhe se bhI gAla saTA kara use pyAra karatA hai / tere khela samajha meM nahIM Ate / ' 'kyA kareM mA~, hamako saba kucha jIvita lagatA hai / saba ora prANa hI prANa lagatA hai / hamAre prANa ko aisA hI lagatA hai| hama kyA kareM !' 'cetana meM to ThIka hai, para tU to jar3a padArthoM ko bhI aise chUtA hai, jaise sahalA rahA ho / ' 'are mA~, cetana kahA~ hai, aura kahA~ nahIM hai, vaha kauna btaaye| hama ko to saba jIvita lagatA hai / saba sundara / 'dekho tumane phUloM ko tur3avAkara, saba asundara kara diyaa| mara gaye becAre / ' 'to hama siMgAra kAhe se kareM, lAlU ?' 'o to kyA phUloM ke prANa logI, usake lie ? tuma apanA siMgAra apane se karo / phUla apane se kreN| tuma unakI sundaratA dekho, ve tumhArI dekheM / tumako phUla kI sundaratA se matalaba thor3e hai, tumheM to apanI sundaratA kI par3I hai| sabako apanI-apanI par3I hai| mare phUla se siMgAra karake, tuma mujhe sundara nahIM lagatIM, mA~ ! 'acchA bAbA, cupa kara / terI bAteM sArI duniyA se nirAlI haiN| tere kahane se saba caleM, to duniyA aura kI aura ho jAye / ' 'so to hogI hI / tumhArI yaha duniyA, hameM acchI nahIM lgtii| saba ekadUsare ko mAra kara jIte haiM yahA~ / ' 'to phira tU kyA karegA ?' 'hama tumhArI isa duniyA ko ulaTa deMge / apane mana kI banA leMge 'banA liye ! tumane kahA, aura ho liyA !' 'are hA~ ho liyA, mA~, tumako hama karake batAyeMge / ' mahArAnI siMgAra karanA bhUla gayIM / anamanaska ho, kamare meM saje sAre phUloM ko DUbI-DUbI A~khoM se dekhane lagIM / 'varddhamAna bAlaka vahA~ se jA cukA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aba to tujhe sAre rAjaprAMgaNa meM ghUmane kI chuTTI mila gaI, maan| abhI kahA~ se A rahA hai?' 'suno mA~, tuma kahatI ho na, bAgha bana kA rAjA hotA hai ?' 'so to hai hI !' 'tumhArA prANI-udyAna dekhA aaj|' 'kitane taraha-taraha ke, deza-deza ke prANI haiN| acchA lagA na tujhe ?' 'acchA nahIM lagA, mA~ / bana ke rAjA bAgha ko tumane piMjar3e meM DAla diyA hai vaha to parvata kI coTiyoM para chalAMgeM bharatA hai : vahIM vaha acchA lagatA hai|' 'acchA, aura kyA dekhA, mAnU ?' 'aura bholI A~khoM vAle hirana, kAle bhaMvara kRSNasAra, nIla gAyeM, ca~varI gAyeM, ve nanhe-nanhe kharagoza, sabako tumane kaida kara diyA, maaN| * * 'unase unake khule jaMgala chIna liye tumane / . . ___ 'dekho na, ve bar3e sAre paMkhoM vAle mora : ve nIlI, harI, pIlI, lAla cidd'iyaaeN| ve deza-deza ke paMchI ! unake totu mane paMkha kATa liye, mA~ ! ve AsamAnoM meM jAne kahA~-kahA~ ur3ate the| jAne kitane jaMgala, DAla, jharane ghUmate the| kahIM dAnA, kahIM pAnI, kahIM phala / / - yahA~ becAre saba tumhAre pAlatU ho gye| unakA AsamAna tumane chur3A diyaa| _ 'aura ve raMga-biraMgI sunahalI-rupahalI, bhAta-bhA~ta kI machaliyA~ / AsamAnoM taka bahatI nadiyoM, samudroM meM ve khula kara tairatI thiiN| aba becArI tumhAre banAvaTI sarovaroM meM manamAre paMkha mAratI rahatI haiN| hama ko lagA mA~, hama bhI yahA~ kaidI haiM / hamArA jI nahIM lagatA mA~, tumhAre isa mahala meN| yahA~ saba kaidI haiM, hama bhI, tuma bhI, bApU bhI, per3a-paudhe bhI, pazu-paMkhI bhii| bahuta bar3A hai tumhArA kaidakhAnA !' - terI bAteM samajhanA, mere basa kA nahIM, mAna! tU hara cIz2a ko, ulaTA aura sabase alaga dekhatA hai| are prANI-udyAna meM saba prANiyoM ko unake svabhAva ke anusAra hI to rakkhA hai / paMkhiyoM ke liye pUrA eka vana hI to banA diyA hai, jaMgala se adhika rasIle phala-phUloM se bhraa| machaliyoM ko marmara aura sphaTika ke sarovaroM meM tairane ko milatA hai| nadiyoM meM unheM magara-maccha nigala jAte, yahA~ ve surakSita haiN| mRgoM ko ramya krIr3A-parvata diye haiM hmne| aura siMha kA piMjar3A kahA~ hai ? usakI guphA meM sonA putA hai| aura use hamAre rakhavAle pakavAna, meve aura phala khilAte haiN| nahIM to jIvoM ko khAtA phiratA thA vaha / chiH chiH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 'to mA~, tumhAre aura bApU ke bharose jIte haiM ve ? yahI na ? bAgha kI ve sunaharI dhAriyA~ kisane banAI, mA~ ? hiranoM kI sundara A~kheM aura caMvarI gAya ke caMvara kisane banAye ? khule jaMgaloM, havAoM, bahatI nadiyoM, caTTAnoM, per3oM meM se ve saba bane haiN| jisane unheM banAyA hai, vahI unakA rakhavAlA hai, mA~ / ' 'acchA to kisane banAyA hai, unako ?' 'patA nahIM, hamane unheM nahIM banAyA / saba apane Apa bane haiM, saba apane-apane rakhavAle haiM / tuma kauna hote ho unheM gherane vAle, bA~dhane vAle, pAlane vAle ?' 'dekha beTA, tU rAjaputra hai / kala rAjA banegA / rAjA to dharatI kA mAlika, aura sabakA pAlanahAra hotA hI hai| tere pitA pRthvInAtha haiM, beTA! aura tU bhI vahI hogA kala ko !' 'hama to apane hI rAjA haiM, mA~, aura kisI ke nhiiN| hamArA rAjA bhI aura koI nahIM / saba apane-apane rAjA haiM / saba apane-apane rakSaka haiN| are mA~, eka cIMTI bhI tuma banA nahIM sakate, eka aMkura taka ugA nahIM skte| tuma unake rAjA kaise ? aura tuma unake prANa bacAoge ? unheM pAloge ? tumhAre rAjA se kaha do, ve mere rAjA nahIM / hama to apane hI samrATa haiM / hamako aisA hI lagatA hai, mA~, hama kyA kreN| tumhArA mahala bahuta choTA hai mA~, yahA~ hamArA jI nahIM lagatA / ' eka gaharI cuppI chAyI huI hai| mahArAnI trizalA parAhata, niruttara, sunatI huI, basa isa beTe kA muMha joha rahI haiM, jise apanA kahane meM kaThinAI hone lagI hai / aura acAnaka 'acchA mA~, phira mileMge' kaha kara varddhamAna jAne kaba jA cukA thA / 'mahArAja aura mahArAnI ko ekAeka qhabara milI ki prANI-udyAna ujAr3a par3A hai| sAre pazu-prANI apanI vanya- mAtRbhUmi ko lauTa cuke haiM / rakhavAle, paharedAra, saba gAyaba haiM / jA~ca-par3atAla huii| para kauna uttara de ? pazu-paMkhI hI nahIM, rAjAzrita rakSapAla bhI apanI roTI kI cintA chor3a, bhAga khar3e hue haiN| kahIM to milegI hI / mahArAja siddhArtha ne praznAyita A~khoM se mahArAnI trizalA kI ora dekhA / mahArAnI uttara meM A~kheM DhalakA kara cupa ho rahIM / bUjha kara bhI bAta pahalI hI banI rhii| mA~ ne socA varddhamAna aba bar3A ho calA hai / use mahala kI paridhi meM bA~dha kara rakhanA ucita nahIM / Aja to itanI-sI bAta hai, kala jAne kyA-kyA upadrava hone laga jAyeM / * aura varddhamAna ko jahA~ cAhe jAne kI chuTTI mila gaI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zarada Rtu kI suhAvanI dupaharI meM, gA~va-nagara ke lar3akoM kA dala bA~dhakara, kumAra jaMgala meM khelane ko nikala par3A hai| eka vizAla, purAtana vaTa-vRkSa para, DAlaDAla, pAta-pAta kUda-phA~da kara pakar3A-pATI' kA khela cala rahA hai| ki itane meM acAnaka eka lar3akA cillAyA : 'hAya, sA~pa . . "sA~pa . . 'sAMpa . . . ' ___ pala mAtra meM kolAhala khAmoza ho gyaa| apanI-apanI DAla se cipaTe raha gaye sAre ldd'ke| sabane dekhA : eka bhayaMkara bhujaMgama, vaTa-vRkSa ke mUla meM sAr3he tIna A~Te mAra kara, saikar3oM phana uThAye phuphakAra rahA hai| pahale to lar3akoM kI DiggiyA~ ba~dha gii| patoM-se kAMpate-tharatharAte, saba apanI-apanI DAloM se aura bhI kasa kara cipaTa rhe| phira eka-eka kara ve bhaya ke mAre, jhAr3a se kUda-kUda kara bhAga khar3e hue| vardhamAna ko mAno kucha lagA hI nhiiN| bhaya to aura lar3akoM ke sAtha bhAga gyaa| kumAra to Ananda meM maMgana ho gyaa| jaise use koI manacAhI cIja mila gaI hai| use sadA kucha asAdhAraNa dekhane, jAnane kI cAha lagI rahatI hai| kaisA sundara aura bhavya hai yaha sarparAja! isake gahare hare, panne jaise snigdha, camakate zarIra meM jaise sArA araNya citrita ho gayA hai| isakI sarasarAhaTa meM nadI kI lahareM haiN| bar3e itamInAna se, TA~ga para TA~ga DAle, kumAra vRkSa kI madhya DAla para, apanI donoM guMthI hatheliyoM meM mukha TikA kara, sarparAja ke saundarya ke sAtha tanmaya ho rahA hai| eka phana meM sau phana, sau phana meM sahasra phana / kumAra kA mana isase khelane ko caMcala ho aayaa| pukArA usane : - 'o nAgarAja, tumhAre phana mujhe bahuta bhA gaye haiN| mujhe baiThAo na una pr| tumheM kaSTa hone nahIM duuNgaa|' aura phaNidhara, bezumAra maNiyoM se jagamagAte sahasroM phanoM ko tAna kara, mastI se Dolane lgaa| kumAra sahaja lIlA bhAva se, sIdhA apanI DAla se kUda kara bhujaMga ke phaNoM para yoM A khar3A huA, jaise mAM kI goda meM A baiThA ho| kumAra to apane jAne phUla se bhI komala aura halake hokara Tapake the usa pr| para sarparAja ko aisA lagA ki jaise sumeru parvata ke bhAra tale unake phaNa kucale jA rahe haiN| kintu sarpa ko yaha pIr3ana bhI bahuta priya aura madhura lgaa| itanA ki usane apane ko samUcA kucala jAne diyaa| .. * * *aura acAnaka dUra para khar3e, bhaya se kilakArI karate lar3akoM ne dekhA : vahAM to sarpa thA hI nhiiN| eka ati sundara deva, kumAra ko godI meM liye baiThA thaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'thor3I hI dera meM kumAra ha~satA huA, unmukta, masta khar3A dikhAI pdd'aa| deva ne usake caraNoM meM vinata ho vandana kiyaa| phira sara uThA kara bolA : 'merA devatva hArA : he mAnava-putra tuma jIta gye| maiM saMgama deva, apane devatva kA abhimAna lekara, tumhArI parIkSA karane AyA thaa| he mAnavendra, he amarendra, maiM dhanya ho gyaa| maiMne pahacAnA, tuma kauna ho| tuma vIroM ke vIra, mahAvIra ho nAtha ! jaya mahAvIra : 'jaya mahAvIra * * 'jaya mahAvIra !' kaNa-kaNa, tRNa-tRNa, parvatoM, samudroM, havAoM, antarikSoM meM yaha nAma Alekhita ho gyaa| dUra para sAkSI khar3e varddhamAna ke sakhAoM meM hokara yaha saMvAda, yaha nAma, vaizAlI ko pAra kara, samasta AryAvarta meM vyApa gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmajAta jJAnezvara bar3I bhora mAM sAmAyika-dhyAna meM baiThI thIM ki acAnaka jAne kahA~ se Akara godI meM dhapa se Tapaka par3e laaljii| 'are mA~, A~kheM mIMca kara kyA khoja rahI ho, bhagavAna ?' 'hA~' - 'cupa kara abhI / ' 'are suno to, kala maiMne tumhAre bhagavAna ko dekhA !' 'kahA~ dekhA re ?' 'jaMgala meM, saMgama deva kI goda meM / pahale ve sA~pa hokara aaye| maiM sAMpa para kUda par3A, to sA~pa deva ho gyaa| bolA-saMgama deva huuN| maiMne use chakAyA, to usane majhe godI le liyaa| vaha jora se pukArane lagA : jaya mahAvIra' ' 'jaya bhagavAna * 'jaya mahAvIra 'jaya bhagavAna !' 'bhagavAna dIkhe phira ?' 'hAM-hA~ mAM : usane samajhA usane mujhe godI bhara liyA hai| maiM to chaTaka kara bhAga khar3A huA thaa| 'dUra se dekha rahA thA...' 'kyA dekha rahA thA ?' 'are usakI godI meM bhagavAna baiThe the !' 'kaise the ve?' 'ekadama gola / para bar3e sundara / AlathI-pAlathI mArakara A~kheM mIMce baiThe the / hilane kA nAma nahIM !' mA~ kI samajha-buddhi guma ho gii| Atmavibhora ho, godI bhare lAla ko Upara se Taka-Taka nihAratI rhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'acchA mAM, bhagavAna kA nAma kyA mahAvIra hai ? deva pukAra rahA thA : jaya mahAvIra * * 'jaya mahAvIra' / vaha to pAgala hI ho gayA thaa| maiM to ghara bhAga aayaa|' 'aura kyA-kyA dekhA jaMgala meM, lAlU !' / 'bahuta-bahuta ciijeN| kyA-kyA batAyeM / nadI pAra ke sallakI vana meM gaye the| vahAM bar3A sArA hAthI dekhA, pUrA phaadd'| lar3ake-lar3akI Darakara bhaage| maiMne kahA, Daro nahIM : isako dekho| Dara ke mAre adhamuMdI A~khoM se, saba cupacApa merI uMgalI ke izAroM para use dekhane lge| maiM eka-eka se pUchane lagA : batAo yaha kyA hai ? ___'eka lar3akA usake bhArI-bharakama cAra pairoM ko hI tAka rahA thaa| bolAyaha to khambhoM vAlA dAlAna hai| 'usa lar3akI ilA ko usake bar3e-bar3e hilate kAna bahuta bhA gye| bolI-are yaha to merI mA~ ke dhAna phaTakArane ke sUpa haiN| 'kapila kI A~kheM usake bar3e sAre peTa para hI aTakI thiiN| bolA-are yaha to pahAr3a hai| 'eka lar3akI ko usakI sUMDa bahuta pyArI lgii| bolI-yaha to kele kA per3a hai| ___'rAjana usake ujale sapheda dA~toM meM lubhA gyaa| bolA-nadI pAra jAne kA pula hai| 'eka lar3akA usakI muMhaphAr3a ko dekhakara bhayabhIta ho bolA-are yaha to bhayaMkara guphA hai ! _ 'sumIlA usake mAthe ke kumbhoM ko dekhakara bolI-yaha to merI ammA kI chAtI hai| 'mujhe bahuta z2ora se haMsI A gayI, maaN| Dara ke mAre saba AdhI A~kheM mIMcakara hI to bola rahe the| jise jo yAda rahA, jise jo dIkhA, usa caupAye kA, vahI bolA / ' 'phira tU kyA bolA re?' 'maiM to DarA nahIM na / so khulI A~khoM pUrA prANI dekha rahA thaa| maiMne kahA : are andho, A~kheM khola kara pUrA dekho-yaha to hAthI hai, hAthI : samajhe kucha ?' 'acchA maiM kahU~ ki vaha bAgha thA, to tU kyA kahegA?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cAra paira bApa ke bhI hote haiM, vaisI hI pUcha bhii| vaisA hI mAthA bhii| cAho to utanA dekhakara bAgha bhI kaha lo| maiM kahUMgA hAthI bhii| aura kucha bhI / magara pUrA dekho mAM, to jo hai vaha kahane meM nahIM AtA, hai na ?' lar3akA kahIM se kahIM A pahuMcA hai| isakI paraspara virodhI lagatI bAtoM se kSaNa bhara mahArAnI cakarA jAtI haiN| phira samajha-buddhi se pare sambodha pA cupa ho jAtI haiM / unake Azcarya kA pAra nhiiN| vana-krIr3A meM nAgarAja ke phana para, kumAra ke kUda par3ane kI ghaTanA AsapAsa ke sAre aMcala meM phaila gaI hai / mahArAja aura mahArAnI isa bhayAvaha vArtA se caukanne ho uThe haiM / mahArAnI ko raha-raha kara garbhAdhAna kI rAta vAle apane solaha sapanoM kA dhyAna ho AtA hai| unake avacetana meM, garbhAvasthA meM vaha himavAna kI caTTAna para pAyA vicitra sAkSAtkAra bhI cupacApa jhalakatA rahatA hai| vaha dohada unakA eka aisA gopana anubhava hai, jise ve apane atirikta aura kisI ko Aja taka batAne kA sAhasa na kara sakI thiiN| usake smaraNa mAtra se, Aja bhI unake romoM meM eka vicitra Ananda-mUrchA ke hilore daur3ane lagate haiN| mahArAja ko lagatA hai, ki sapanoM ke phala ve nahIM, koI aura hI unake bhItara se bolA thaa| bAlaka ke anokhe karataba dekhakara, usakI pratidhvaniyAM raha-rahakara unakI antazcetanA meM maMDarAtI rahatI haiN| mAtA-pitA milakara kabhI parAmarza karate haiM; to unake bola khula nahIM paate| eka rahasya hai, jise mana hI mana guna kara ve cupa ho rahate haiN| vicitra hai isa beTe kA caritra / yaha to nirA samudra hai : sataha para tUphAnI, taha meM athAha aura gaMbhIra / para lar3ake ke upadravoM se ve AzaMkita aura AtaMkita haiM / patA nahIM kaba kyA aghaTa ghaTa jAye / lar3ake ko yoM mukta rakhanA ThIka nahIM / bole mahArAja : 'devI, aba to kumAra bar3A ho gyaa| gurukula meM vidyAbhyAsa ke lie bheja do|vhaaN ke anuzAsana meM isakA citta aura caryA kendrita ho jaayegii| manamAnI ' nahIM kara pAyegA / aura samaya rahate vidyAdhyayana bhI to honA cAhiye / kSatriya kA putra hai, zastra aura zAstra donoM meM ise pAraMgata honA caahiye|' / 'so to samajha rahI hU~, svAmI / para usakA apanA hI aisA anuzAsana hai, ki usa para zAsana kauna kara sakegA? dekhate nahIM ho, zAsaka hokara hI to janmA hai ApakA bettaa| usa dina Apako, usake eka iMgita para svayam siMhAsana chor3a, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use baiThA denA par3A thaa| usa dina kI usakI bhaMgimA, bhUlatI nahIM hai / para yaha sA~pa kI ghaTanA parezAnI meM DAla dene vAlI hai ! * * .' 'vahI to kaha rahA huuN| vidyAdhyayana meM lagegA, to samajha A jAyegI ise / ' 'merI to buddhi kAma nahIM kara rahI / hara bAta meM to jJAna bolatA hai / aisA ki bar3e-bar3e paMDita cakarA jaayeN| kaI zramaNa bhagavantoM ke upadeza sune haiM, bAlapana se| para yaha to kucha aura hI bolatA hai : itanA nayA aura acUka ki niruttara kara detA hai / ise bhalA kauna guru par3hAyegA ? * . .' _ 'so to dekha rahA hU~, trishlaa| para kucha to karanA hI hogaa| gurukula meM rahegA, to vahA~ kI caryA se samhala jaayegaa| ba~dhA rahegA kucha dina, to upadrava to nahIM kregaa|' ____ aura zubha-muhUrta meM eka dina prAtaHkAla , rAjasI vaibhava-samAroha ke sAtha kumAra ko pAlakI meM baiThA kara, vidyAraMbha ke lie gurukula le jAyA gyaa| kulapati ne bar3e samArambha aura sAja-sajjA ke bIca, eka vizAla kuTIra-zAlA meM navasnAtaka rAjaputra kA svAgata kiyaa| eka caMdana kI caukI para vipulAkAra zAstra kA ba~dhanA khola kara, sanmukha nava-ziSya ko eka pATe para AsIna kiyaa| mantroccAra ke sAtha kumAra ko tilaka-zrIphala arpita kara, vidyAraMbha kA sUtrapAta kiyA : 'bolo yuvarAja, * OM namo bhagavate zrI arihantAya / ' bolA kumAra : 'OM namo bhagavate zrI mahAvIrAya !' 'arihaMtAya bolo, beTe / yaha bhagavAna kA nAma hai / ' 'jo bhagavAna nahIM dekhe, unakA nAma kaise bolUM ? unako namana kaise karU~ ? saMgama deva ne jo bhagavAna dikhAye haiM na, unhIM kA nAma bola rahA hU~, unhIM ko namana kara rahA hU~...!' ha~siyoM ke pha~vAroM meM kulapati, sArA chAtra-maNDala aura rAjaparikara baha gyaa| thor3I dera meM cuppI vyApa gii| use tor3a kara, upAdhyAya zAstra meM se par3hakara zloka uccarita karane lge| phira eka-eka pada bolakara, kumAra se use duharAne kA anurodha karane lge| _ 'are mahArAja, zAstra meM likhe zloka kyA bolnaa| ve to purAne ho gye| jJAna purAnA nahIM hotA / maiM to jo sAmane AtA hai, use dekhatA hU~, aura vahI bolatA huuN| aura nita nayA zloka bolatA hU~ ! . . .' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 * aura kumAra AsapAsa cAroM ora dekhatA huA, manamAne zloka bolane lagA / unakI bhASA, unake bhAva, sabhI apUrva aura anokhe haiM / na unameM vyAkaraNa hai, na koza-bhASA hai, na koI pUrva-nirdhArita chanda hai / lekina buddhi para z2ora lAye binA hI, sIdhe samajha meM utarate cale jAte haiN| kulapati upAdhyAya, sArA gurukula, sara naeNvAye cupa ho rahe / kiMkarttavya vimUr3ha / kumAra kI gurukula yAtrA, usI sAyAnha meM phira lauTatI dikhAI par3I / gurukula to sambhava na ho sakA / kumAra candramA kI kalAoM-sA dina-dina bar3hatA jA rahA hai| baccoM kI-sI bolI bolatA hai : para bAteM bar3I-bar3I karatA hai| sIkhane-par3hane se matalaba nahIM lekina bahuta dUra kI kor3iyA~ lAtA hai / nita naye bhAva, bhASA, vicAra, ApoApa usameM se phUTate A rahe haiM / jaise caTTAnoM meM se akasmAt jharane, yA per3oM meM naye-naye aMkura phUTate haiM / vaya ATha kI hai ki aThAraha kI, kyA antara par3atA hai / bolI meM nirA bAlaka hai, para bartana meM guru-gaMbhIra, vAcA meM vAcaspati ! | yaha saba to ThIka hai : para yaha mahAnada taTa kI maryAdA nahIM svIkAratA / aise kaise cala sakatA hai| kahA nahIM jA sakatA, kaba pralaya A jAye / koI. upAya karanA hogA ki lar3ake kA citta kendrita ho / vaha sAre samaya kisI pravRtti meM lagA rahe / mAtA-pitA ne socA, lar3akA antarmukha svabhAva kA hai, aura isakI vRtti zAnAtmaka hai| ise jJAna, kalA, sarasvatI ke ArAdhana meM pravRtta kara diyA jAye / so nandyAvarta prAsAda ke samUce saptama khaNDa meM usake lie eka vRhad sarasvatIbhavana kI racanA kara dI gaI hai| madhyavartI kakSa meM vAGgamaya bhavana racA gayA hai / vahA~ vibhinna prakAra aura raMgoM ke sugaMdhita kASThoM kI nakkAzIdAra cauMkiyA~ jahA~-tahA~ phailI haiM / una para raMga-biraMge rezama aura jarItAroM se bane AveSTanoM meM baMdhe zAstra saje haiM / dharma, . adhyAtma, darzana se lagAkara, nAnA laukika-alaukika vidyAoM tathA vijJAnoM ke sulabha tathA durlabha graMtha vahA~ saMgrahIta haiM / kucha caukiyoM para haiM, kucha dIvAroM ke meharAbadAra AlayoM meM saje haiM / bAhara kI khulI chata meM vaidhazAlA bhI raca dI gaI hai| ki vahIM, graha-nakSatroM kI gati - vidhiyoM se kAla ko nApA jA sake, gaNita meM bAMdhA jA ske| bar3IbaDI billorI raja-ghar3iyoM meM anavarata raja giratI rahatI hai| chata ke eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora ke alinda meM, vAstu aura mUrti-zilpa ke nAnA upakaraNa, aujAra aura sAmagriyA~ prastuta haiM / to dUsare eka alinda meM citrazAlA hai| vahA~ deza-deza kI raMgabiraMgI miTTiyoM, rajoM, vanaspatiyoM, pASANa-cUrNo, vAluoM se nirmita raMgoM ke bar3e-bar3e stavaka aura tUliyA~ haiN| AdhAroM para jahA~-tahA~ vizAla phalaka phaile haiN| to kahIM nadiyoM ke pravAhoM aura khadAnoM se prApta citra-vicitra zilAe~ par3I haiN| kakSa meM aura bAhara kI dIvAroM para aneka vikhyAta citrakAroM ne bhitticitra AMke haiN| prakRta-sI lagatI vividharaMgI pASANoM kI mUrtiyA~ haiM / ___ vAGgamaya-kakSa meM zIrSastha vyAsapITha kI agala-bagala, caukiyoM para kaTechaMTe bhUrja-patroM aura tAr3a-patroM kI thappiyA~ lagI haiN| lekhana-caukI para vividha raMgI syAhiyoM ke masipAtra haiM, jo prakRta citramaya pattharoM , ratnoM aura zaMkhasIpiyoM se bane haiN| vAGgamaya-kakSa se lage eka upakakSa meM maMgItazAlA hai| usake vIcoMbIca masRNa gaddiyoM aura upadhAnoM se maMDita eka maMDalAkAra dovAna hai| dIvAroM meM khacita AlayoM, aura pharza para khar3e AdhAroM para, durlabha aura mahAmUlya aneka prakAra ke vAdya-yaMtra sajjita haiN| vyAsapITha ke eka ora aisI vRhadAkAra hAthIdAMta kI maNi-jaTita vINA hai, jisake do tamboM meM jambUdvIpa aura puSkaravara dvIpa kI racanA bArIka ratna-kaNiyoM me citrita hai| usake dUsarI ora nAgamaNiyoM se nirmita aisI mahAvINA eka nirantara ghUmate AdhAra para avalambita hai, jisake donoM tUmboM meM sUrya aura candramA citrita haiM, jinake maNDaloM ke cAroM ora damadama karate tArAmaNDala aMkita haiN| sAmane rakkhA hai eka prakANDa candana kA mRdaMga, jo samUce brahmANDa kA-sA AbhAsa detA hai| vAGgamaya-bhavana se lage aura bhI kaI choTe-bar3e upakakSa haiN| kisI meM auSadhizAlA hai, kisI meM rAsAyanika pryog-shaalaa| inameM kahIM divya-vanauSadhiyA~ vetasakaraNDakoM meM sajI haiN| jAne kitane dUra dezAntaroM, samudra garbho se prApta vanaspatiyA~ aura khanija yahA~ bar3e-bar3e zIzoM aura dhAtu tathA kAMca ke pAtroM meM vyavasthita haiN| arddhapAradarzI zilAoM aura billaurI kumbhoM meM lavaNodadhi aura svayaMbhuramaNa samudroM tathA kaI mahAnadoM ke jala saMcita haiN| isa prakAra hara upalabdha vidyA aura vijJAna ke sAdhana aura zAstra vibhinna upakakSoM meM sulabha kara diye gaye haiN| ... lakSya yaha hai ki jJAna-jIvI varddhamAna kA mana, jAne kaba kisa vidyA meM rama jAye aura vaha tanmaya ho jAye, ekAgra ho jAye / vaha apane Apa meM maryAdita ho ske| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 dina, saptAha, mahIne, varSa, bAhara vaidhazAlA kI prakANDa billaurI ghar3I meM raja banakara avirAma jhara rahe haiN| dhUpa ghar3I meM cA~da-sUraja kI kitanI parikramAe~ ho gaIM, ginatI nahIM hai / divasa, mAsa, Rtu, saMvatsara A~kane kI kumAra ko phursata nahIM / vaha apane meM ghUma rahA hai : ve apane meM ghUma rahe haiM / mA~ aura pitA ne isI se saMtoSa kara liyA hai, sarasvatI-bhavana meM hI ramA rahatA hai| pUchatAcha se use nahIM / mA~ isa bAta ko antima rUpa se samajha gaIM haiM bhI isakI pratIti karA dI hai / ki muddateM ho gaI, varddhamAna thAhA jA sake, yaha saMbhava aura unhoMne mahArAja ko kumAra kahIM jAtA-AtA nahIM / kisI se milatA-julatA nahIM / bolI usakI virala hI sunAI par3atI hai| prakaTa hai ki mahala kI maryAdA usane svIkAra lI hai / para jaba yahI anizcita hai ki vaha kahA~ sthita hai, to usakI maryAdA kA nirNaya kauna kare ? havA apane hI chanda meM ba~dhI bahatI hai| nadI apane taTa Apa hI racatI calatI hai / kumAra mahala meM rahate haiM yA aura kahIM, yaha paribhASita nahIM ho sakatA / maryAdA aura amaryAdA, niyama aura aniyama se pare, unakI jo sthiti yA gati-vidhi hai, usakI khoja-qhabara unheM khuda hI nahIM hai / ve kaba kisa kakSa yA alinda meM rahate haiM, patA nahIM calatA / sArA dina kyA karate rahate haiM, yaha bhI TohA nahIM jA sakatA / ThIka samaya para bhRtya yA paricArikAe~ AtI haiN| bhavana kI hara vastu ko jhA~r3a-poMcha kara AIne kI taraha svaccha kara jAtI haiN| zayana, snAna, vasana-dhAraNa, bhojana kI vyavasthA niyata sevikAoM dvArA samaya para kara dI jAtI hai| kabhI-kabhI dAsiyA~ * dekhakara acaMbhita raha jAtI haiN| rAta bichAye gaye zayana ke cAdare meM eka bhI zala nahIM par3A hai / vipula vyaMjanoM vAlA bhojana kA thAla achUtA hI raha gayA hai / upabhoga aura upayoga kI hara vastu muMha tAkatI abhukta par3I hai| jJAna aura vidyA ke ye vividha aura pracura upakaraNa to pahale dina se Aja taka ku~vAre hI raha gaye lagate haiM / sivA isake ki hara dina dAsiyAM unheM, jhAr3a-poMcha yA mA~ kara yathAsthAna camacamAte rakhatI haiM / kumAra varddhamAna isa sArI racanA meM sahaja vicarate haiM / jaise jaMgala ke per3oM meM havA, pahAr3oM ko tarAzakara bahatI nadI / saMgIta zAlA meM Dolate hue, akAraNa hI kautUhalavaza kabhI vINA kA koI tAra Tanna se cher3a dete haiM / goyA ki guz2aratI havA hI jhaMkRta ho gayA ho, u~galI se nahIM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 zAstroM kI kisI caukI yA Alaya ke sAmane cupa khar3e, unheM tAkate raha jAte haiM / zAstra akulA uThate haiM apane AveSTanoM meM, ki kumAra unheM mukta kareM, unake rezamIna baMdhanoM aura jIrNa hote hue patroM se / likhe akSaroM kI usa qaida meM ve ghuTa gaye haiN| ve khule aMtarikSa meM mukta aura rauzana huA cAhate haiM / mana meM A jAye kabhI to mayUrapaMkha kI qalama uThA kara masipAtra meM Dubo, lekhana- caukI para rakkhe, kisI bhUrja-patra para uTapaTAMga kucha citara dete haiN| citrazAlA ke alinda meM, rAha calate, kisI phalaka para tUlI se eka AghAta kara dete haiM, phira usameM jo bhI a~ka jAye / kucha zilA - khaNDoM yA dhAtu-khaNDoM ko yUMhI ekadUsare se jor3a-jAr3a kara rakha dete haiM: phira jo AkAra avakAza meM ubhara Aye / soca kara, yA lauTakara dekhate nahIM / isa sArI racanA ko, ina upakaraNoM ko, basa ve kevala dekhate haiM / mahala ke bhItara ko, apane bhItara-bAhara ko, AsapAsa phailI par3I tamAma prakRti ko, jagata ko, ve jaise nizcala bhAva se dekhate rahate haiM / isa dekhane meM hI mAno unakA sArA kucha karanA, jInA, bhoganA ApoApa hotA rahatA hai / unakA mana kahA~ lagA huA hai, yaha kauna batA sakatA hai / zAyada antima rUpa se vahIM laga gayA hai, jahA~ lagane ko vaha bhaTakatA rahatA hai / mA~ sevikAoM se unakI dinacaryA kA patA karatI rahatI hai / para koI krama yA anumAna usakA nahIM mila sakA hai| kabhI-kabhI kumAra eka sarvathA rikta sphaTika kakSa meM ghaMToM banda ho rahate haiM / taba patA lagane para, mA~ khaNDa ke sAre kakSoM meM pherI lagA AtI haiM / saba kucha itanA avikSata, aspRSTa, ku~vArA dekhakara ve cintA meM par3a jAtI haiN| kisI bhI to vastu para, isa khaNDa ke vAsI kI koI chApa, koI kriyA aMkita nahIM / hara cIz2a svayaM Apa hai : svataMtra hai / vaha kisI svAmI se adhikRta nahIM, bhukta nahIM, mudrAMkita nahIM / mA~ kA mana cintA meM par3a jAtA hai| Akhira yaha cuppI beTA kyA karatA hai sArA dina, kahA~ jItA hai, kahA~ lagA hai isakA mana ? aise kaba taka calegA ? kauna jAne ? eka dina rahA na gayA, to mA~ himmata kara calI AIM kumAra ke khaNDa meM / ve cupacApa alinda ke uttarI reliMga para khar3e, dUriyoM meM nihAra rahe the / kitane dinoM bAda Aja halake se unake kaMdhe para hAtha rakha diyA, pIche se : 'o mA~, Ao ! ' 'kyA dekha rahA hai, mAna ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha khAsa nahIM! basa yoM hii|' 'hara koI kucha dekhatA to hai hI !' 'Avazyaka nahIM, mA~ !' 'kucha likhAI-par3hAI cala rahI hai ?' 'bahuta kucha / kucha bhI nahIM !' 'ye to koI bAta na huii|' 'bAta to huI * * *isakA artha cAhe na laga sake !' 'artha binA bAta kaisI ?' . 'hara cIz2a kA artha lagAne calo, to anartha hI ho sakatA hai, mAM !' 'jaise ?' 'yahI, ki par3ha rahA hU~, to basa par3ha rahA hU~ !' 'kyA par3ha rahA hai ?' 'jo sAmane A jAye ! kevala zAstra hI kyoM ? tumhArA ceharA kyoM nahIM, jo isa kSaNa sAmane hai ?' 'par3hanA to zAstra kA hI hotA hai| kyoMki usameM jJAna hai !' 'jJAna to mA~, apane meM hai, zAstra meM kahA~ ! acchA ye batAo ki manuSya ne zAstra likhA hai, ki zAstra ne manuSya likhA hai|' mahArAnI jAnatI thIM, ki niruttara hone hI AyI haiN| so ho rahI haiM ! phira bhI pUcha-tAcha kara, jI halakA karanA cAhatI haiN| 'acchA mAna, par3hAI to samajha gaI terI / para likhAI ? kucha likhatA bhI hai ?' 'are, kitanA sArA likhatA hU~ !' 'kahA~ likhatA hai ? sAre patra kore par3e haiM / dAvAteM, qalameM, syAhiyAM becArI muMha tAka rahI haiM terA !' 'are to kyA patroM para hI likhA jAtA hai ?' 'to kAhe para likhatA hai ?' 'are dekho na mA~, cAroM ora jo yaha AkAza phailA par3A hai| itanI bar3I pATI hai, aura sadA sAmane rahatI hai| patre aura kalama uThAne kA kaSTa kyoM karUM?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'isa para kyA likhatA hai, lAla ?' . 'vRkSa likhatA hU~, pahAr3a likhatA hU~, nadI likhatA hU~, tAre likhatA hU~ !' 'to akSara nahIM likhatA ?' 'per3a jaisA akSara aura kauna hogaa| eka DAla meM, kitanI DAleM : DAla-DAla meM kitanI pttii| akSara ke bhItara akSara / tumhArI varNamAlA ke akSara bhI koI akSara haiM : ekadama sapATa !' 'matalaba?' 'are aise bhI akSara kyA likhanA, ki eka bAra meM eka hI bAta likhI jAye, aura vaha bhI adhUrI / adhUrA likhanA, adhUrA par3hanA / taba anartha hI to hogA, mA~ ! vaha ajJAna hI degA, jJAna usase kahA~ milegA?' 'suna, rahI hU~ lAlU, para samajha nahIM pA rhii|' 'samajhanA jarUrI nahIM, maaN| basa bodha ho, ekAgra, vahI samAdhAna hai| vahI sukha hai ! aura sukha na mile, to jJAna kisa liye ?' 'tAre, nadI, pahAr3a, per3a kyA likhanA hai ! ve to haiM hI!' 'likhatA kyA hU~, par3hatA hU~ inheM / par3hanA-likhanA saba eka hI bAta hai|' 'tAroM meM kyA par3hatA hai . . ? pahAr3a meM aura nadI meM kyA par3hatA hai ?' 've pratikSaNa miTa rahe haiM, phira naye hokara uTha rahe haiM, phira bhI dekho na, AdikAla se vahI haiN| maiM bhI hara kSaNa miTa rahA hU~, phira nayA ho kara uTha rahA hU~, phira bhI kucha hU~, jo sadA thA, sadA hU~, sadA rahU~gA !' / 'to isameM par3hanA-likhanA kyA huA ?' 'par3hanA-likhanA, citra A~kanA, mati zilpana karanA, saMgIta-vAdana karanA, saba isalie hai, mA~, ki hama isa bodha meM nirantara raheM ki hama zAzvata haiM, aura nitanavIna ho rahe haiM / saba kucha jo dRzya hai, jJeya hai, bhogya hai, vaha nita-navIna ho rahA hai| isI nitya-nUtanatA kA anubhava to jIvana hai| aura vahI jIne, bhogane, hone kI eka mAtra sArthakatA hai, Ananda hai / vahI parama paritRpti hai|' __mA~ kucha samajhIM yA na samajhIM hoM, para unheM lagA ki unake bhItara jaise kahIM, koI ajJAta, acInhA sukha kA srota khula par3A hai| cupacApa, Tagara-Tagara, ve beTe kA AlulAyita-kuMtala mukhar3A nihAratI rhiiN| bina chue hI, apanI umagatI chAtI kI kora se, vaha mAthA dularA diyaa| aura lauTa kara calIM, to unheM lagA ki unakI cAla jaise badala gaI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRti aura puruSa ratna dIpoM aura sugandhita itra-pradIpoM kI rozanI vAle isa nandyAvarta prAsAda meM samaya bhI jaise macchita aura kaidI hai| yahA~ kI masRNa mayara-pA~khI zaiyAoM meM vaha alasAyA aura tandrAlIna rahatA hai / vAtAyanoM se bhItara Ate-Ate AkAza ThiThaka jAtA hai, havAe~ praveza karate-karate madira-maMthara ho jAtI haiM / jAnatA hU~, mA~ kI aura pitA kI satata yahI cintA hai, ki maiM isa mahala meM rahate hue bhI, kahIM aura hU~, yahA~ nahIM hu~ / merI anubhati aura hI taraha kI hai / yahA~ bhI hU~ / vahA~ bhI hU~ / sarvatra apane hone kA-sA ahasAsa hotA hai / isI se gurujanoM ne jaba bhI niSedha kiyA ki bAhara na jAU~, isa khaNDa yA usa kakSa meM hI rahU~, to bhItara se hI koI Apatti nahIM utthii| mana hI mana thor3I ha~sI z2arUra A gaI, kautuka bhI suujhaa| ___ mA~, pitA aura sabhI parijanoM kI yahI cintA hai, ki maiM kaise jItA hU~, kyA karatA hU~, kaise mere jIvana ke ye barasa bIta rahe haiM / bAhara aba jAne lagA hU~, para aba taka unake iMgita para ina mahaloM kI ratna-citrita dIvAroM ke bIca hI vicaratA thA : yA chatoM aura vAtAyanoM para se AkAza-vihAra karatA thaa| parijanoM meM bahuta milane-julane kI pravRtti bhI merI nahIM rahI : na utsavoM, bhojoM, vivAhoM, jalsoM meM maiM kabhI dikhAI par3atA huuN| to phira kyA karatA hU~ : kaise jIvana-yApana karatA hU~ ? mA~ ke cehare para sadA yahI prazna likhA dekhA hai| * pUchate jaise ve sakucA jAtI haiM : hastakSepa mere rAjya meM karate unheM bahuta jhijhaka hotI hai| una prazna bharI A~khoM meM pyAra ke umar3ate samadra maiMne stambhita dekhe haiM / merI ora se to kahIM koI pratirodha nahIM hai| vaha merA svabhAva nahIM / bhItarabAhara ekadama hI aniruddha pAtA hU~ apane ko| unakI ora se Ane vAlI varjanAoM yA pratirodhoM se bhI kabhI TakarA nahIM pAtA / saharSa sabhI bAtoM ko bhItara samAvezita pAtA hU~, aura Anandita rahatA huuN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... sacamuca hI kucha nahIM karatA huuN| para akriya aura jar3a to apane ko kabhI kSaNa bhara bhI nahIM pAyA / bhItara nirantara eka kriyA cala rahI hai : eka ajasra pariNamana / guphA ke gahana meM phUTatI kisI nirjharI-sA koI sukha antastala ke gopana meM umar3atA rahatA hai| pratikSaNa apane AsapAsa kI hara vastu aura ghaTanA ko dekhatA rahatA hU~, jAnatA rahatA huuN| koI Agraha nahIM hai kucha karane kA, kahIM jAne kA, koI cIz2a pAne kA ! udAsIna ? * * nahIM maiM raMca bhI udAsIna nahIM haiN| Ananda ke sivAya aura kucha merI cetanA meM saMbhava nhiiN| icchA nahIM hai, utsukatA nahIM hai, vyAkulatA nahIM hai / phira bhI dekhatA hU~, isa mahala kA aura pRthvI kA cunindA vaibhava mere sanmakha A prastuta hotA hai, ki use bhogaM / usase bhAgatA nahIM, use bhogatA hI huuN| alaga se bhogane kA saMkalpa yA kaSTa bhI nahIM karanA par3atA / bhItara ke eka avirala sva-bhAva bodha meM, vaha apane ananta pariNamana-rahasya kholatA hai : usase rasAlatA aura bhoga kI jo AtmIya anubhati hotI hai, vaha kaise batAU~! ___ maiM to vipala mAtra bhI rikta yA niSkriya nahIM haiN| phira bhI sacamuca hI kucha karatA nahIM hU~ / basa hotA rahatA hU~, aura apane ko aura sarva ko hote hue dekhatA rahatA hU~ / cupa raho, khar3e raho, aura jo-jo hotA hai use dekhate rho| isase bar3A kAma aura kyA ho sakatA hai ! dekha rahA hU~, barasoM para barasa bItate cale jA rahe haiM / vastue~ aura vyakti bhI bItate aura rItate dikhAI par3e haiM / para koI viSAda yA avasAda mana meM nahIM aataa| koI viraha yA viyoga kA darda nahIM TIsatA / kyoMki kevala bItatA hI nahIM, nayA AtA bhI to rahatA hai| kevala rItatA hI nahIM, bharatA bhI to rahatA hai| aura ina donoM se pare kucha aisA bhI hai, jo kabhI bItatA hI nahIM / jo samarasa bhAva se sadA sulabha hai, jisake sAtha sadA saMyoga aura milana meM haiM / isa bItate ke Alama meM bhI, eka adbhuta anabItepana kA ahasAsa sadA hotA rahatA hai| isa vyatItamAna ke mAyAloka meM, avyatIta-bhAva se vicaratA rahatA huuN| - parivartana se pare bhI jaise, maiM vastuoM aura vyaktiyoM ke sAtha, ghara para huuN| kyoMki parivartana hI nahIM, pariNamana dekhatA huuN| parivartana dukhada ho sakatA hai, pariNamana sukhada hI ho sakatA hai| kyoMki usameM khAlI hone, bharane aura phira bhI vahI rahane kI sthiti eka sAtha anubhava hotI hai / jahA~ nitya nUtana pariNAma hai, vahA~ sadA kucha navIna ho rahA hai : nitya yauvana aura vasantotsava hai / vahA~ akriyatA aura sakriyatA saMyukta hai / kucha bhI nahIM karatA hU~ sacamuca, para, kyA hai jo nahIM kara rahA hU~ ? kAza, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAM, pitA aura sAre parijanoM ko yaha samajhA sakatA, magara samajhA kara bhI kyA hogaa| yaha eka aisA anubhava hai, jo kathana meM preSita nahIM ho paataa| pichale vasanta, bar3I bhora kI cA~danI meM koyala kI DAka munAI par3I thii| koyala to vasanta meM cAhe jaba kUkatI hI rahatI hai / lekina usa brAhma muhUrta kI cA~danI meM jo daradIlI DAka sunAI par3I thI, vaha bhItara jaise antahIna hotI calI gaI thii| havA meM Amra-maeNjariyoM kI aisI gaharI mahaka thI, jaisI pahale kabhI anubhava nahIM huI thI / sugandha zarIra dhAraNa kara vAtAvaraNa meM eka ajIba sparzAkulatA agA rahI thii| dUra-dUra taka bhI cA~da to kahIM dikhAI nahIM par3a rahA thA, para cA~danI dizAntoM taka bA~heM pasAre jaise adhika-adhika nirvasana hotI jA rahI thii| koyala kI DAka meM dUriyA~ pukAra rahI thiiN| dUrI AkarSaNa hai / vaha Avazyaka hai| vaha AmantraNa hai| viraha kI vyAkulatA hai usameM, ki milana ho / dUrI hai ki dRSTi hai, AkarSaNa hai, parirambhaNa hai, sRSTi hai / dUrI meM vastue~ yathAsthAna, apane Ayatana meM rahatI haiN| apanI jagaha para / dUrI ke pariprekSya meM hI vastuoM kA sahI ceharA pahacAnA jAtA hai / jahA~ ve haiM, vahIM ve svataMtra haiM / vahIM ve sundara haiM / dUrI meM hI vastu ke asIma aura ananta kA darzana sambhava hai| _____ koyala kI usa DAka meM, unhIM agamya dUriyoM kA AmantraNa thA / sahasA hI lagA ki koI niyata muhurta sAmane hai / ' - 'kisa ajJAta meM antarita hai, isa cA~danI kA candramA ! o koyala, tuma kahA~ se pukAra rahI ho? * ekAeka maiM zaiyA tyAga kara uTha baitthaa| nIce utara kara, mahala ke bAda mahala, dvAra ke bAda dvAra pAra karatA, rathAgAra meM A pahu~cA / apane sArathi gArur3a ko jagA kara kahA : 'gArur3a, jAnA hogA, ratha prastuta kro|' * * valgA hAtha meM lete hI gArur3a ne pUchA : 'kisa dizA meM caleMge kumAra ?' 'pazcima dizA meM !' kAphI dUra nikalane para, eka caurAhe para pahu~ca kara, sArathi ne phira pUchA : 'svAmI, kAzI, kosala, kauzAmbI, kisa ora calUM ? ' mere muMha se nikalA : 'kisI bhI ora, jidhara ratha le jAye / ' sArathi ne phira anurodha kiyA : 'valgA to mere hAtha meM hai, aura ghor3e mere adhIna !! 'nahIM gArur3a, valgA Aja tumhAre hAtha nahIM, aura ghor3e tumhAre adhIna nhiiN| jAne do ratha ko, apanI svAdhIna dizA meM !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gArur3a kevala valgA khIMcatA rahA aura kaI yojana pAra karane para use ekAeka lagA ki usakA cira paricita pradeza jAne kahA~ pIche chUTa gayA hai| 'deva, dizA kho gaI hai, kSetra paricita nahIM rahA !' gArur3a kI kaThinAI maiM samajha gyaa| isake Age usake sArathya kI gati nahIM thii| maiMne kahA : 'gArur3a, tuma kisI panthI-ratha se lauTa jAo / merA gantavya mujhe bhI nahIM mAlUma, para vaha abhI bahuta dUra hai . . / valgA mujhe thamA do, ratha mujhe yathAsthAna pahuMcA degA?' 'deva' . .!' 'tumhArA asamaMjasa samajha rahA hU~, sArathi ! mahAdevI pUche, to kaha denA, vanavihAra ko nikalA hU~ / sAnanda zIghra lauTa aauuNgaa|' pahale to gArur3a bahuta parezAna huaa| para prazna uThAnA use auddhatya lgaa| ekAeka merI ora dekha vaha Azvasta huaa| ratha se utara mere paira chUkara vaha cupacApa eka ora khar3A ho gayA / ISat muskarA kara eka bAra maiMne usakI ora dekhA, aura agale hI kSaNa maiMne sArathi ke Asana para car3ha, valgA khIMca lI / pala mAtra meM ratha havA se bAteM karane lgaa| ___ saca hI, gantavya mujhe nahIM mAlUma thaa| phira bhI antara meM pratIti thI, ki ThIka kisI nizcita lakSya para jA rahA huuN| donoM azvoM ko unakI apanI svataMtra gati para chor3a diyaa| valgA apanI jagaha para khiMca rahI thii| use khIMcate apane hAthoM ko, apane se alaga, svayam saMcAlita dekha rahA thaa| maiM apane meM susthira thA, phira bhI dhAbamAna / ratha apane cakra, kalaza, patAkAoM ke sAtha, apane hI Apa meM vAhita thaa| dUriyoM meM kaI grAma, nagara, pura, pradezoM ke zveta bhavana, aTAriyA~, gumbada, udyAna, sarovara, vApiyA~ : eka eka kara cala-citroM kI mAlA se gujarate cale jA rahe the| ratha unake taToM aura prAntaroM ko chUtA, vanya-mArgoM para nizcita bhAva se ArUr3ha pUrvAhna belA meM eka nadI ke taTa para Akara ratha rukaa| kinAre para baMdhI bar3I sArI nAva ke kevaTa ne batAyA : yaha rohiNI nadI hai / apanI bA~yI bhujA para baMdhA keyUra maiMne kevaTa kI siyAha bhujA para bA~dha diyaa| vaha sajala nayana, mUka, mujhe nihAratA raha gayA / mAno ki maiM isa loka kA nahIM, kisI adRzya meM se A khar3A huA huuN| 'calo kevaTa, usa pAra!' ghor3oM sahita ratha ko apanI vizAla nAva meM car3hA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara, kevaTa ne hameM pAra utAra diyaa| merI praznAyita AMkhoM ke uttara meM bolA : 'yaha malloM kA pAvA pradeza hai, prabhu !' ArUr3ha hote hI maiMne ratha ko pazcima kI ora gatimAna paayaa| kucha yojana yAtrA karane para, eka aura nadI sammukha aaii| ratha rukA nhiiN| - 'acirAvatI kI laharoM para chalAMgeM bharate azva, havA meM uttolita se laga rahe the / bhUmi, jala, havA, AkAza kI sandhiyoM para isa vikriyA ko hote dekhA / jAna par3A, Age koI sthala hai, jisameM adamya aura anirvAra AkarSaNa hai| ratha kI gati bahuta kSipra, tiryak, phira bhI UrdhvagAmI-sI laga rahI thii| * * * gahana zAlavana ke bhItara praveza karate hue lagA ki, yAtrA apane hI bhItara kI ora ho rahI hai| usameM atikramaNa, aura pratikramaNa kI anubhUti eka sAtha huii| ____do jur3avA~ zAloM ke samIpa pahu~ca kara, ratha staMbhita ho gayA : dUra zilAtala para baiThI eka akelI bAlikA zAla-puSpoM kI mAlA gaMtha rahI thiiN| merI jijJAsA ko bhA~pa kara vaha bolI / 'yaha kuzinArA hai, mahArAja, malloM kA kuzinArA / ' 'aura tuma !' 'maiM ina zAloM kI hU~, ye mere * * * / maiM zAlinI / ' 'yaha mAlA kisake lie gUMtha rahI ho ?' 'yahA~ mere devatA Ane vAle haiM ?' . 'kauna devatA ?' 'nAma nahIM mAlUma ! anAma - 'mahAnAma. . . ' 'kaba AyeMge ?' 'tuma kyA vahI nahIM ho ? tuma bhI to vahI ho !' 'tumane to kahA Ane vAle haiM ?' 'A gaye, tuma ! * * * Age phira Aoge, eka bAra aura / eka aura hI rUpa meM / taba merI goda meM so jAoge tuma / isI zilAtala para / ' 'Aja nahIM ?' 'nahIM, Aja merI jayamAlA dhAraNa kro| * * *Age jo devatA AyegA vaha merI goda meM antardhAna ho jAyegA . / ' 'aura maiM ?' 'tuma use pAra kara Age jA cuke hoge !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'aura tuma * * * ?' 'maiM sadA tumhAre lauTane kI pratIkSA meM rhuuNgii|' * * *aura bAlA ne ucaka kara mAlA mere gale meM DAla dI / maiM natazira ho rahA : cupa / sara uThA kara dekhA : vaha kanyA dUra vanAntara meM aujhala hotI diikhii| zilA para avaziSTa phUloM ko maiMne sparza kiyaa| ve phUla bandhu the : USmAvila the| unakI sugandha meM eka gahana zUnya ubhara rahA thA / usameM yAtrA karate lagA ki vaha patha saMgI thA : maiM usameM se pAra hokara, Upara kI ora, eka sUryacUr3A para ArohaNa kara gyaa| * * maiMne pAyA ki apane ratha para, vidyut-vega se uDDIyamAna huuN| aparAnha kI komala par3atI dhUpa-chA~va meM, mere ratha ke azva sau-sau yojanoM ko chalAMgoM meM pAra karate jA rahe the / gati ke usa pravega meM, rAha ke bhUprAntaroM, vanAMganoM, vikaTa kAntAroM, durgama vIhar3oM ko jaise cakravAta meM ghUmate dekha rahA thA, aura apane ajJAta lakSya kI aura palAyamAna thaa| saMdhyA jhuka AI / eka arddhamaMDalAkAra, AkAzavedhI parvatamAlA ke do ka~gUroM ke bIca sUrya kA bimba eka gulma kI sUkSma DAloM ke antarAla meM DUba rahA thaa| aura usake upatyakA prAntara kI eka caTTAna para ratha sahasA staMbhita ho gyaa| cAroM ora bIhar3a aura ghanaghora kAntAra thaa| manuSya kI pagacApa use anajAnI thii| aphATa sannATA thA / aisA ki, usa stabdhatA ke bhItara eka anahada nAda sApha sunAI par3a rahA thA / aura vaha usa nIrava araNya meM virAT deha dhAraNa kara mujhe cahu~ ora se Avarita kiye le rahA thaa| - aisI USmA kA anubhava to pahale kabhI nahIM kiyA yA / jAne kaise gabhIra vakSojoM ke gavhara meM maiMne apane ko DUbA paayaa| usameM vanaspatiyoM kI kaccI, pAnIlI, divya sugandha ke bhItara maiM AtmalIna ho rahA / eka nIlI mRdutA kI AbhA ke agAdha sparzabodha meM maiM vizrabdha ho gyaa| * * * yaha kisa sunIlA kA parirambhaNa hai ? * * *ekAeka sunAI par3A : 'devArya, tuma yahA~ kaise ?' maiMne A~kheM uThAkara dekhA / pradoSa belA kI ghiratI dvAbhA meM, sAmane ke parvata kI caTTAna meM se kaTa kara AyI-sI eka bhIla-kanyA khar3I thii| sAkSAt sunagnA mhaakaalii| 'kyA cAhatI ho, kAlI ?' 'isa antima vindhyAraNya meM, Aja taka koI manuSya nahIM AyA / A sake aisA vIrya manuSya meM nahIM / tuma manuSya hokara bhI AyeM ho, to vindhyavAsinI tumhArA abhinandana karatI hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tuma kauna ho, mAM ?' 'tuma jo kaha rahe ho , vahI / ' 'mAM * * * ssss / ' 'hAM * * * sss / ' 'AjJA do|' 'Aye ho, to tumhAre vIrya ko jAnanA cAhatI huuN| maiM tuma para prIta huii|' 'jAno - 'jo cAho merA jaano| cAhatA hU~, koI mujhe pUrA jAne, tAki apane ko pUrA jAna sakaM / vahI darpaNa ho kyA tuma ?' 'dekho apane ko, aura jAno ki maiM kauna huuN|' 'hA~, Aja kI rAta apane ko dekhanA cAhatA hU~ !' 'tathAstu ! jaya ho tumhArI ! jaba pukAroge, aauuNgii|' kaha kara vaha vicitra bhIla kanyA dekhate-dekhate araNya ke nIrandhra pradeza meM jAne kahAM vilIna ho gii| pArthivatA meM lauTakara maiMne pAyA, mere ratha ke donoM azva ratha sahita mere donoM kandhoM para apanA-apanA mukha DhA~pe hue the| hAla hI meM carI huI vanaspatiyoM kI divya gandha unake zvAsoM meM baha rahI thii| aura ve mere kandhoM meM dubaka kara zaraNAgata the| aura mere rakSaka bhii| una prANiyoM kI vaha mamatA kitanI akAraNa, aura niSkAma thii| maiMne una donoM ke maMha kandhoM se haTA kara apanI chAtI meM bhara liye / unhoMne gaharI Azvasti kA niHzvAsa chodd'aa| maiMne bahuta pyAra se unake mAthe, ayAla aura DIla ko sahalAyA, thpthpaayaa| ve hinahinA kara mujhase jo kahanA cAha rahe the, usakA bodha pA gyaa| maiMne unheM ratha se khola kara, eka jharane taTa kI hariyAlI meM chor3a diyA, ki jI bhara careM aura jalapAna kreN| 'mere bhItara to aisI tRpti umar3a rahI thI, ki bhUkha aparicita-sI lgii| pUrva kI zikhara-mAlA para pItAbha candramA udaya ho Aye the| jhInI aMzukI cA~danI meM AvRtta hokara araNyAniyA~ svapna ke vicitra bhavanoM-sI laga rahI thiiN| jhillI kI jhaMkAra meM vaha sArI nirjanatA ujjIvita ho uThI thii| eka udgrIva caTTAna para, dAyeM hAtha kA sirahAnA kara maiM leTa gayA / zarIra para bahumUlya aura sukhada vasana hote hue bhI lagA, ki ve sAre AveSTana haTa gaye haiM, simaTa gaye haiM / vivastra ho gayA hai, aura mere aMga-aMga. merI deha kA pratyeka paramANa, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa caTTAna kI kaThora nagnatA se guMtha gayA hai| deha-sparza kA isase bar3A sukha aura kyA ho sakatA hai / nirAvaraNa puruSa, nagna prakRti kI goda meM utsaMgita thaa| aura kAnoM meM anugaMjita thA sandhyA belA kA vaha saMvAda : 'mA~' - sss !''hA~' - sss !' aura maiM so gayA, aisI eka avasvApinI nidrA meM, jisakA sukha 'nandyAvarta' kI masRNa sukha-sejoM meM kabhI anubhava nahIM kiyA thaa| yaha eka aisI nidrA kI anubhUti thI, jo antataH apane meM pUrNa jAgRti aura saMcetanA-sI laga rahI thii| maiM apane ahaM ko vismRta kara, mAtra, 'vaha' ho gayA thA : jaise eka prazAnta, asIma jhIla apanI laharoM kI UrmilatA ko dekha rahI thii| aise hI rAta ke jAne kitane pahara bIta gaye, patA hI na claa| sahasA hI eka dahAr3a ke vajra-ninAda se, parvata kI guphAoM aura zikharoM ke marmAntara tharrA utthe| maiM cauMka kara uTha baitthaa| aMdhiyArI phaTa rahI thI : aura usameM ujiyAlI kA mukha jhA~kane lagA thaa| havA meM kastUrI-sI mahaka rahI thii| parvata-sAMkaloM ke gaharAvoM meM jharanoM ke gabhIra ghoSa gUMja rahe the| ___ maiM apane bAvajUda parvata-DhAloM kI ora khiMcatA calA gayA, daur3atA calA gyaa| aura lagA ki merI chalAMgoM meM zRMga lipaTate jA rahe haiM / kucha saraNiyoM kA ArohaNa kara, Upara AyA, aura lauTa kara dekhA to pUrvAcala para USA phUTa rahI thii| hiraNyagarbhA uussaa| * * 'ki phira eka rudraMkarI ciMghAr3a se bhUgarbha tharrAne lge| maiM eka zikhara kI caTTAna para sannaddha aura Urdhva bAhu khar3A raha gyaa| ki Upara kI zreNi-guphA meM se eka pralambAkAra siMha aucaka hI jhapaTa pdd'aa| ThIka mere sammukha hokara vaha kAlI dhAriyoM vAlA kezariyA aSTApada lapalapAtI jivhA ke sAtha prANahArI garjana karane lgaa| usakI A~khoM meM jvAlAe~ jhagara-jhagara kara rahI thiiN| usakI ayAla meM maNiyA~ jhalamalA rahI thiiN| usakI dahAr3a meM lalakAra thI, cunautI thI, mana ke beTe ko| manuSya mAtra ko| usake sAmrAjya kI abAdha bIhar3atA aura rahasyamayatA ko bheda kara, jo puruSa Aja yahA~ calA AyA hai, usase mahAkAlavana kA cakravartI yaha aSTApada bahuta kupita ho gayA hai| ____ maiM avicala, unnIta, Urdhva-bAhu vaisA hI khar3A rhaa| para maiM khulA thA, maiM samarpita thaa| maiM usakI vikarAla DAr3hoM para car3ha kara bahuta pyAra se khelanA cAhatA thaa| usake usa durddharSa krodha para saca hI mere hRdaya meM dulAra umar3a rahA thaa| merI deha usake daMzoM ke cumbanoM ke liye jaise utkaMTita ho rahI thii| vaha Aye mere bhItara, maiM pratyAkramaNa nahIM kruuNgaa| pratikramaNa kruuNgaa| apratiruddha apane meM khulatA calA jaauuNgaa| merA rakta usake oThoM para hokara bhegaa| maiMne kahA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 'mahArAja, mahAvIra prastuta hai !" eka halakI gurrAhaTa ke sAtha usane gardana DulA kara, apanI svIkRti prakaTa kii| maiMne Age bar3ha kara apanA dAyA~ hAtha usakI lapalapAtI jivhA para DhAla diyA | vaha cihuka kara use cATane dularAne lgaa| maiMne usake mastaka para hAtha rakkhA, aura usakI A~khoM kI jvAlAoM meM gahare jhA~kA / agniyoM ke bhItara agniyA~ - apAra agniyoM kA vana / ki sahasA hI vaha mere caraNoM meM loTa gayA, aura merI pagataliyoM ke kinAroM ko cUmane - sahalAne lagA maiMne jhuka kara usake mAthe ko cUmanA cAhA / ki jAne kaba usane apane donoM paMjoM meM mujhe dabA kara bahuta Upara, Upara uThA diyA / aura phira havA meM uchAla kara apanI pITha kara jhela liyA / ' usa kAle-sindUrI aSTApada kI pralamba parvatAkAra dehayaSTi para maiMne apane hi ArohaNa karate dekhA / vindhyA kI zrRMgamAlA para chalA~ga bharate usa aSTApada para maiM savAra thA : ArUr3ha thA / cAroM ora aphATa, virAT prakRti-sRSTi phailI par3I thI / mere paravartI pUrvAcala para sUrya apane raktAbha mabhAmaMDala ke sAtha udbhAsita the / ve mere mastaka para mAno kirITa se utarate cale A rahe the / phira vyAghrarAja pahAr3a ke DhAloM aura kaI adRzya, agama guphAoM aura araNyoM meM se mujhe gujArate hue nIce utAra lAye / sAmane jahA~, usa TIlenumA caTTAna para maiM soyA thA, vahIM kala saMdhyAvAlI vaha durdamya bhIla kanyA khar3I thii| savere kI mudula dhUpa meM usake aMgoM kI kRSNa bahiratA, bahuta nIlAbha, tAjA nIla kamaloM-sI laga rahI thI / 'tumhAre vIrya ko maiMne jAnA, devArya / asahya hai tumhArA teja ! 1 'tumane mujhe jIta liyA, jAna liyA, dekha liyA / mere roma-roma meM tuma ramaNa kara gaye / ." ' aura tumhAre rUpa kI ArasI meM, maiMne apane saundarya aura pratApa kI niHsImatA " ko pahalI bAra samagra dekhA, bAle ! eka chalAMga meM mujha sahita aSTApada mere pahu~ca gayA, jahA~ vaha kRSNA khar3I thii| maiMne khar3I usa bAlA ke vipula aura mukta cikura sahalAte hue kahA : rAtri - zayana vAlI usa zilA para usakI pITha se utara kara, sammukha jAla ko apane donoM hAthoM se Jain Educationa International 'kAlI, samajha gayA / hara basanta kI maMjariyoM se mahakatI bhora meM, ite kI DAka meM, tumhIM cira kAla se pukAra rahI ho / prANa pAgala ho kara jaba For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka ghara se nikala na par3eM, mohoSma zaiyA ke sukha se niSkrAnta na ho jAyeM, taba taka tuma se milana saMbhava nhiiN|' usa sunagnA ne apane sahasroM moharAtriyoM-se ghanIbhUta keza mere caraNoM para DhAla diye| - 'mere paira A~suoM aura cumbanoM se gIle ho gye| maiM sahasA hI eka dUsare cetanA-stara para saMkrAnta ho gyaa| maiMne jhuka kara, usake mAthe ko uThA kara, use baiThA diyaa| aura usake aMka meM sara dhara kara usake vakSoja-taToM ko apanI A~khoM kI roA~lI se sahalAtA rhaa| 'mA~ * * *sss!' 'hA~ * * *sss!' ' sArI vanabhUmi paMchiyoM ke kUjana meM jayagAna kara rahI thii| phUloM kI a~juliyoM meM parimala chalaka rahe the| havA meM adRzyamAna vINAe~ baja rahI thiiN| ratha para car3ha kara, jaba maiM phira pUrvAMcala kI ora lauTa rahA thA, taba eka vicitra naI anubhUti satata ho rahI thii| * * kyA maiM vahI hU~, jo kala brAhma muhUrta kI dvAbhA meM ghara se nikala par3A thA, alakSya yAtrA ke patha para? nahIM, vahI nahIM hU~, uttIrNa eka aura * * eka aura huuN| phira bhI vahI haiM, jo kala ke apane ko, aura Aja ke isa uttIrNa ko, eka sAtha dekha rahA hai| aba lauTakara kahA~ jAnA hai, patA nahIM / apanI pRthvI, apanA AkAza kevala maiM hU~, maiM hI apanI dizA, apanA sauramaNDala huuN| phira lauTane ko kyA raha gayA hai ! .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasamasAte brahmANDa usa dina sArA vindhyAraNya hI jaise mere bhItara calA aayaa| kabhI-kabhI kAlI kA sarvAMga rUpa apane hI aAMga meM AvirmAna dekha letA huuN| to kabhI vahI raha jAtI hai, maiM nahIM raha jaataa| para use jo dekhatA hai, vaha kauna hai ? * * * apane hI marma kI kastUrI kA vaha mUrta-svarUpa, eka nirAkula prIti se prANa ko vizrabdha kara detA hai| * bhItara hI baiThI, isa priyA ko kahIM khojanA nahIM hai / aura vaha durdAnta aSTApada ? kAlI kI godI kI abhedya andhakAra guhA meM hI to rahatA hai vaha / . . . ' aba taka nArI prazna-cinha sI sAmane AtI thii| ToMka detI thI / aba vaha bhItara se hI umar3ane lagatI hai : apane hI mUlAdhAra meM se utsita UrjA kA srota / apanI hI AdyA zakti : apanI hI anAhata rktdhaaraa| merI ye bA~heM hI cAhe jaba acAnaka, usakI mRNAla bAhue~ ho uThatI haiM / inhIM kI sammohinI kohanI para mAthA DhAla kara, antarmilana ke vilakSaNa sukha meM samAdhistha ho rahatA haiN| liMga bhI bhItara hI hai : yoni bhI bhItara hI hai| bAhara viraha kA anta nhiiN| bhItara nitya milana kA vasantotsava cala rahA hai| - phira bhI apane mahala ke uttarI koNa-vAtAyana para jaba khar3A hotA hai, to pAtA hU~, ki himavAna kI himAnI coTiyA~ pukAra rahI haiM / ujjvala kaumArya kA vaha AvAhana, aba vyAkula nahIM karatA, para sRSTi kA eka adamya unmeSa prANa meM jagAtA hai| bhItara hI to saba kucha nahIM : bAhara bhI to hai hii| Atma hai ki Atma-vistAra anivArya hai| vahI sRSTi hai : apane meM na samAte ananta zAna, darzana, sukha, vIrya kI anirvAra abhivyakti hai vh| apane hI Atma-rAjya kA vistAra / apane hI ko apane se alaga kara, raca kara, mUrta karake usameM ramaNa karane kA Ananda / vahI jIvana hai| mukti kahIM kisI nirdhArita siddhAlaya ke kapAToM meM banda nhiiN| nirbAdha, nirbandhana , nirAkula jIvana hI mukti hai| taba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 puruSa svayam hI lokAkAra, sarvAkAra, tadAkAra ho uThatA hai / vaha advaita mahAsattA rUpa ho uThatA hai| sarva meM, kevala eka niSkala AtmAnubhUti zeSa raha jAtI hai| - - yAtrA para aba cAhe jaba nikala par3atA huuN| svayam hI apanA ratha hA~katA huuN| sArathI kA prazna bIca meM bAdhA lagatA hai / himavAna kI himAniyoM kA AvAhana dinoM-dina anivArya hotA jA rahA thaa| so nikala par3A, eka din| . svaccha, nIlA AkAza z2arA jhuka kara ratha para caMdove-sA chA gayA thaa| dUriyoM aura vistAroM meM, tana aura mana phailate jA rahe the| tarAI ke pradeza meM havA pAnIlI ho calI thii| usameM vanaspatiyoM aura tAz2A dhAnyoM kI bhInI-bhInI gandha ghula rahI thii| para caitra ke savere kI halakI muhAnI dhUpa meM, uSIradhvaja parvata para se himAniyA~ pighala kara mahIna dhArAoM meM tarAI kI ora haule-haule bahI A rahI thiiN| uSIra kI zItala gaharI sugandha se vAtAvaraNa meM jAne kaisI anajAna smRtiyA~-sI ubhara rahI thiiN| dUra-dUra taka zAli aura tandula dhAnyoM ke kheta havA meM lahalahA rahe the| sahasrAvadhi varSoM kI purAtana imaliyoM aura AmoM ke jhurmuToM se guz2aratA ratha, rohiNI aura rAptI nadiyoM kI doAba bhUmi meM praviSTa huaa| udhara pare ko haTakara gabhIra zAloM kA vana thaa| usake uttara-pUrva meM zAkyoM kI kapilavastu kI bhavana-aTAeM, gumbada, patAkAe~ jhA~ka rahI thiiN| kapilavastu, maharSi kapila kI bhUmi : mere puruSa ne prakRti ko apanI jaMghAoM meM saMsarita anubhava kiyaa| puSpita zAlavana ke gaharAvoM aura vIthiyoM kA AmantraNa ratha ko udhara hI khIMca le gyaa| lumbinI-vana ke zAkhAntarAloM meM AkAza apanI U~cAI kA garva bhUla, jaise vasundharA kI bA~hoM meM samarpita-sA ho gayA hai / ratha se utara kara, usa nirjanatA meM khelatI dhUpa-chA~va ke zAkhA-citroM meM jAne kauna sI alakSya lipiyA~ par3hatA lumbini-kAnana meM bahuta dera vicaratA rhaa| sahasA hI eka zAkhA ne jhuka kara mAno mujhe praNAma kiyA, aura bA~ha se lipaTasI gii| yaha kauna janmAntaroM kI bAndhavI hai ? mana ekadama hI nirvikalpa aura nIrava ho gyaa| tRNa-tRNa, kaNa-kaNa kI sajIvatA cAroM ora se mere samasta ko chuhalAne lgii| ___ lauTa kara ratha para car3ha Age bar3hA / zAloM kA AvaraNa bheda kara anomA nadI kA vizAla vakSasthala sAmane ughara aayaa| sAta RSabha vistAra ke isa pATa para jaise calane kA AmaMtraNa bar3e-bar3e akSaroM meM likhA thaa| dUra-dUra jAtI laharoM ke kuMcanoM meM koI kAlI kuTila alakAvaliyA~ bahI jA rahI thiiN| una para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nichAvara hote-se, kisI rAjasiMhAsana, kirITa-kuNDala, svarNatAra vasanoM ke bikharate tAnoM-bAnoM kA AbhAsa ! * * * kapila kI bhUmi para puruSa kI jayalekhA! ___ ratha vahIM khola diyaa| ghor3oM ko ikSu ke khetoM ke pAsa madhura hariyAlI meM carane ko chor3a diyaa| anomA ne apanI aNimA aura garimA kA rahasya kholaa| mere paira jAne kaise lacIle gaharAvoM aura ubharAvoM para calate cale gye| * chAyA kI taraha koI pIche sAtha cala rahA thaa| uSIradhvaja ke DhAloM para car3hate hue, bhoja aura devadAru. kI kAnana-vIthiyoM meM raMga-biraMge phUloM ke antaHpura khulate jA rahe the / sugandha yahA~ pezala-sI hokara, tana-mana ko apanI zItala USmA meM, eka vicitra Apta bhAva se sahalAtI rahatI hai| . . . phira hima caTTAnoM kI khar3I car3hAiyoM para calanA saMbhava na rhaa| zikhara adRzya ho gye| kahIM-kahIM caTTAnoM ke nukIle ubharAvoM ko donoM hAthoM se pakar3a kara, eka abhedya himAvRta kAThinya se maiM lipaTatA calA gyaa| anAyAsa utsaMgita aura uttolita hotA calA gyaa| virATa, durjeya himAnI kA vaha eka durnivAra aura duHsaha AliMgana thaa| samUcA himavAna mAno ApAda-mastaka merI bhujAoM meM simaTatA calA A rahA thaa| zarIra para vastra kA eka lattA bhI zeSa nahIM raha gayA thaa| zIta : 'zIta . 'aparampAra zIta : ArapAra shiit| maiMne dekhA apane bhItara : himavAna svayam apanI koTyAvadhi varSoM kI jamI himAnI kI goda meM dhaMsa kara, use bhedatA calA jA rahA thaa| mAno apane hI zata-koTi AvaraNoM ko cIra kara, apane parAtpara, nagnAtinagna svarUpa ko upalabdha kiyA cAhatA thA / prakRti aura puruSa yahA~ dvaMdvAtIta rUpa se AzleSita the| kaba puruSa prakRti ho gayA, kaba prakRti puruSa ho rahI : nahIM mAlUma * * nahIM mAlUma' - 'nahIM mAlUma / __.. 'hiraNyacUla zikhara para khar3e hokara maiMne pAyA ki mere pAdatala kI eka mahAndhakAra guphA,. merI kaTi se lipaTa kara, merI jaMghAoM ke bIca ArapAra khula uThI thii| usakI Adi purAtana tamisrA mukta kuntaloM-sI bikhara kara merI pagataliyoM se rabhasa kara rahI thii| AkAza mere bAhumUloM meM zaraNa khojatA-sA mere caur3e kandhoM para uttarIya bana kara jhUla jAnA cAha rahA thaa| pazcimI samudra ke dUrAtidUra kSitija kI ghanazyAma rekhA para astaMgata sUrya mAnoM merI pratIkSA meM ThiThakA thaa| ki usakI kora para paira dhara kara maiM pRthvI ke aMka meM lauTa aauuN|. . . ' lauTa kara jaba AyA, to rAta gaharAne lagI thii| mere khaNDa ke vAtAyana para mAM niSkampa lau-sI TakaTakI lagAye baiThI thIM / kakSa meM jaba maiMne praveza kiyA, ve sAmane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 A stambhita-sI khar3I, sara se paira taka mujhe tAkatI rahIM / kucha pUchane kI himmata ve na kara skiiN| unakI A~khoM meM nadiyA~ thamIM thIM / majharAta ke ekAkI dIye-sA eka A~sU ratnadIpoM kI saumya jyoti meM camaka uThA / mere lalATa para jhUlatI avahelita alakoM kI eka guMjalkita nAgina ko halke se sahalA kara, ve cupacApa, dhIredhIre vahA~ se calI giiN| unake kaMkaNoM kI mahIna mamatAlI raNakAra, mere ArapAra gU~jatI calI gaI / 'dizAe~ cAroM ora jayamAlA lie khar3I haiN| bhItara apane dhruva para sthira hU~ para bAhara kahIM ThaharAva saMbhava nahIM rahA hai / jAnA hai 'jAnA hai' jAnA hai / kahA~ jAnA hai, ThIka nahIM mAlUme / nirantara yAtrA meM hI jIvana ko sArthaka aura paribhASita hote dekha rahA hU~ / mere paira siMhAsana aura mahala meM Tike rahane ko nahIM bane : ve nirantara aura avirAma calane ko janme haiM | kinAre se calatA hU~, aura dRzya jagata kI tamAma vastuoM ke bhItara se yAtrA hotI rahatI hai / cAroM ora se digvadhuoM ke ghUMghaToM kI pukAra suna kara Atura caMcala ho uThatA hU~ / 1 usa dina pUrva dizA meM sUryodaya hote dekhA, to vipulAcala kA smaraNa ho AyA / vaibhAra parvata ke ubhAroM para apane paira paDate-se dIkhe / ' 'apane 'mitrAvaruNa' ratha para ArohaNa karate hue, bhinasAre kI cA~danI vaizAlI ke dakSiNI sImAnta ko pAra kara, magadha ke deva- ramya caityoM aura vana-kAnanoM se guz2arane lagA / atyanta samvAdI. layavaddha jaisI lagatI saghana vana zreNiyoM ke bIca se gaye rAjamArga para bar3I masRNa aura Rjugati se ratha phisalatA jA rahA thA / gati ke vega, aura azvoM kI TApoM se pare, kisI anAhata pravAha meM phUla kI baraha bahane kA ahasAsa ho rahA thA / 'gRdhrakUTa parvata kI coTI para pahu~ca kara dekhA, sAmane vipulAcala ke ekAkI zRMga para sUryodaya ho rahA hai / kisake siMhAsana kA bhAmaNDala hai yaha ? - * vaibhAra kI zikharAvaliyA~ donoM ora se Akara digaMganAoM-sI, usake pAdaprAnta meM natamAtha ho gaI haiM / AryAvarta kI sasAgarA pRthvI apanA vakSa vistRta kara prastuta hai, ki usa siMhAsana kA AgAmI adhIzvara usa para paga dhAraNa kare / mere paira kisa mahAcakramaNa kI siMha- dhIra gati se calAyamAna ho uThe haiM ! 1 sahasra sahasra muNDoM ke bIca ullaMbamAna apane ko calate dekha rahA hU~ / isa gRdhrakUTa kI kisI talagAmI guphA meM se vINA vAdana kI jhaMkAra suna rahA hU~ / sunatA hU~ isa parvata meM gandharvoM ke AvAsa haiM / vINA kI ina surAvaliyoM meM apanA svAgata gAna sunAI par3a rahA hai |haaN gandharva, tumhArI vINA sunane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 AyA huuN| apane saptaka sAdho, apanI khUTiyA~ kaso, apane tAroM para uttAna hoo: maiM tumhArI vINA ko eka dina brahmANDoM ke zIrSa para bjaauuNgaa| dUra para rAjagRhI ke suvarNa-ratnima zikhara camaka rahe haiM / isake ArAmoM aura upavanoM meM, sunatA hU~, deva ramaNa karane ko utarate haiN| isake phalodyAnoM meM rasa-bhAranamra phaloM kI DAliyAM dharatI ko cUmatI rahatI haiN| isake nIlamI sarovaroM meM sphiTaka jaise jala bichalate rahate haiM : unake taToM para krIr3A karate haMsamithuna bhI nirvikAra bhAva se svaira-vihAra karate haiM / sumAgadhI ke taTavartI isa magadha deza ko, vedoM ne bhI gAyA hai| yahI vedoM kA RSi-caraNa-cArita kITaka janapada hai / pAMca zailoM se ghirI yaha rAjagRhI, pAMcAlI kI taraha apanI dasa bhujAeM pasAre jana-jana ko paritRpta karane ko Akula hai / vaihAra, varAha, vRSabha, RSabhagiri aura caitya jaise pAMca prazasta parvata apane saghana vanoM kI patrima AbhA se ise Avarita kiye haiM / ina parvatoM ke lodhra-vanoM kI mANikya chAvoM meM praNayIjana pariveza bhUla kara, rAta-dina krIr3A-keli meM lIna rahate haiN| yahIM gautama RSi ne uzInara rAjA kI zUdrA kanyA ke bhItara kAkSivAna Adi putroM ko janma diyaa| gautama ke vaMzadhara hone se ve kSatriya kahalAye aura mAgadhavaMzI nAma se vikhyAta hue / yahA~ prema ke rAjya meM kulAbhimAna kI maryAdAe~ TUTI, kSAtratva brahmateja se dIpta huA, zUdrA trAtA kSatriyoM aura paritrAtA brahmarSiyoM kI janetA bnii| aMga, baMga, kAzI aura kaliMga ke rAjAoM ne gautama RSi ke Azrama meM raha kara apane tIroM aura talavAroM ko jJAna-jyoti kI sAna para cddh'aayaa| ___ isI girivraja kI pArvatya kandarAoM meM arbuda aura zakravApI nAmA sarparAja rahate haiM, jo zatruoM kA amogha rUpa se damana karate haiN| ye ariMdama sarpadevatA, yahAM arihantoM ke mastaka para chatra bana kara chAye rahate haiN| yahIM svastika aura maNinAga nAmaka nAgoM kA nivAsa hai| vRthvI ke AdimakAla se ve apanI maNiprabhA se isa mAgadhI bhUmi ko nitya-yauvanA sundarI banAye hue haiN| . atyanta prAcIna kAla meM rAjarSi vasu ne sumAgadhI ke taTa para isa nagarI ko basAyA thaa| taba vasumatI ke nAma se hI yaha loka meM vikhyAta thii| isI vasumatI ke parAga bhIne zAlmalI vanoM meM kSAtrajAta RSi vizvAmitra aura koSika, AraNyaka taposAdhanA meM lIna vicarate rahe haiM / maNimAna nAmA vAsukI nAga kI maNikUpa baoNbI se isake vana-kAnana rAtoM meM bhI zalamalAte rahate haiN| dvApara meM vasuvaMza ke rAjA vRhadratha ne yahAM rAjya kiyaa| vRSabhagiri parvata para eka bAra vihAra karate hue, vRhadratha ko eka vizAla kAya geMDe se mallayuddha karanA par3A thaa| geMDe ne Akhira pachAr3a khA kara, apane peTa aura pITha se pratApI vRhadvaya ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 lie do nagAr3e banavA die the / AkramaNoM ke samaya unake pratAr3ana ghoSa se yojanoM kI dUrI para A rahe AkrAmaka zatru bhayabhIta hokara bhAga nikalate the / isI vRhadratha ke nAma se 'bArhadratha' vaMza kI sthApanA huI / isI bRhadratha ke pracaNDa pratApI putra jarAsaMdha ne mathurA taka ke tamAma bhAratIya janapadoM para Adhipatya sthApita kara, magadha meM sabase pahale karAT sAmrAjya kI nIMva DAlI / mathurAdhIza kaMsa isakA jAmAtA thA, aura cedirAja zizupAla isakA senApati / jarAsaMdha jaba sAmrAjyalipsA se pramatta ho uThA, aura AryAvarta kI anAcArI rAjasattAe~ usase bala pAkara nagna vilAsa aura nRzaMsa atyAcAroM para tula gaIM, to siMhAsana-bhaMjaka vAsudeva kRSNa ne jarAsaMdha ko mAra kara pUrva se pazcima taka kI bhAratIya prajA ko AtaMka - mukta kara diyA / abhI sau varSa pUrva phira yahA~ rAjA zizunAga ne apane parAkrama se zaizunAga vaMza kI nIMva ddaalii| usI kI pA~cavIM pIr3hI meM Aja mahArAja bibisAra zreNika ne, kosala, kAzI, kauzAmbI aura avantI taka apanI dhAka jamAkara naye sAmrAjya ke nirmANa kA sUtrapAta kiyA hai / udAttamanA biMbisAra ke isa magadha meM brAhmaNa aura zramaNa samAna rUpa se samAdrata haiM / brAhmaNa usakI chatra-chAyA meM nirbAdha zrota yajJa karate haiM : aura svataMtra cetA, durddharSaM tapasvI zramaNoM kI dharmadezanA zreNika bar3e Adara bhAva se sunatA hai / vipulAcala kI chA~va meM vartamAna ke aneka zAstA mukta bhAva se pravacana karate vicara rahe haiM / isa bhUmi para aneka sAmrAjya uThe, aneka samrAToM ne apane durdaNDa vIryaM - teja se pRthvI ke garbha hilAye / siMhAsana bAra-bAra uTha kara miTTI meM mila gaye, RSiyoM ne apanI tapasyAoM, aura jJAna satroM se isakI girimAlAoM ko guMjAyamAna kiyA / para kyA bAta hai ki dharma kA avicala siMhAsana isa pRthvI para nahIM bicha sakA / sRSTi utthAna-patana ke cakrAvartanoM se ubara nahIM pA rahI | kahA~ hai aharta, jo aham ke ina dhRSTa duzcakroM ko apanI teja-zalAkA se bheda kara, soham ke zAzvata dharma kA sumeru pRthvI para sthApita karegA ? 'vipulAcala para pracaNDa se pracaNDatara pratApa ke sAtha sUrya udyotamAna ho rahe haiM / unake zIrSa para, eka mahAzaMkha kA anahadanAda suna rahA huuN| eka apUrva krAnti aura atikrAnti kA zaMkha nAda, ki sRSTi kA pratyeka aNu-paramANu apanA rahasya kholane ko akulA uThA hai / kahA~ chupA hai trikAlAbAdhita jJAna kA vaha sarvajJa - sUrya ? 'mere vakSa meM jaise ananta koTi brahmANDa navajanma lene ko kasamasA rahe haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sundariyoM ke svapna-deza meM isa bIca, mere kakSa kI chata para, eka AdhI rAta, acAnaka kisI cakra kI ghargharAhaTa sunAI pdd'ii| maiM to sd| jAgatA hI rahatA hU~ : nidrA kI suSumnA goda meM hI, yaha jAgRti eka sAtha zayana, vicaraNa, darzana kA sukha detI rahatI hai| chata meM Akara dekhA, to koI vidyAdhara apane yAna ke sAtha prastuta thaa| Agantuka z2arA bhI aparicita nahIM lgaa| usakI A~khoM meM svAgata thA, aura jaise ajJAtoM kA AmaMtraNa thaa| maiM yAna para ArUr3ha ho gyaa| * * usakI ur3Ana kI cakrAkAra gati meM, apane hI bhItara ke asaMkhya Atma-pradezoM meM yAtrA hotI-sI anubhava huii| . . phUTatI dvAbhA meM hamane pAyA, ki hama kailAsa kI sarvocca cUr3A para khar3e haiN| hamAre paira himAniyoM meM zilpita se raha gaye haiN| sudUra pUrva meM, uSA kI gulAbI prabhA mAno kisI padmakoza kI sahasroM paMkhuriyoM-sI khula rahI hai| usake Aloka meM sahasA hI dikhAyI par3A, sAmane kI cUr3Anta hima-zilA para eka vizAla caraNa-yugala utkIrNa hai| * 'mAno ki abhI-abhI koI puruSa yahA~ apanI pAdukAe~ pIche chor3a jAne kahA~ antardhAna ho gayA hai / isa eka pala meM se hajAroM varSa palaka mArate guz2ara gaye haiN| aura unake ArapAra kAlAtIta rUpa se yahA~ khar3e usa Aditya-puruSa ke caraNa-cihna, isa hima-zRMga para nisarga rUpa se sadA ko zilpita ho gaye haiN| phUTate divAloka meM inakI hIraka prabhA se, jaise lokAloka bhAsvara ho uThe haiM / nimiSa mAtra meM hI pahacAna gayA, yaha hai bhagavAna RSabhadeva kI crnn-paadukaa| yahIM para to ve mahAzramaNa mRtyuMjayI mahAtapasa meM lIna hokara mAtarizvana ho gaye the| pUrvAcala para udbhAsita hotI uSA ne, apane vakSa ke gulAbI kalaza ISat jhukA kara prathama prajApati-puruSa ke una kAla ke bhAla para aMkita caraNoM kA abhiSeka kara diyaa| pAdukA ke pAda-prAnta meM baiThA eka ujjvala vRSabha usa abhiSeka kI akSata jaladhArA ko anavarata pItA calA jA rahA hai| * * *AdinAtha RSabhezvara ke zrIcaraNoM meM lalATa DhAla kara, usa hiraNya muharta meM ananta lokoM aura kAloM kA jo vaibhava ekAgra dekhA, use zabdoM kI sImA meM kaise smett| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 'kaI dina aura rAta vidyAdhararAja vAsukI ke sAtha una himAniyoM meM vicarate kaise bIta gaye, patA hI na claa| anAdikAla kI mudrita hima-kandarAoM ke vajra-kapAToM para apane vIrya ko jUjhate, TakarAte, parIkSita hote dekhA / kitanI mekhalAe~ chinna huIM, kitane paTala biddha hue, kitanI gaharAiyoM meM maiM saMsarita huA ! anirvaca hai usa yAtrA kI marma - kathA / lauTa kara eka sandhyA meM, jaba nandyAvarta - prAsAda ke apane AvAsa - khaNDa meM praveza kiyA, to pahacAnanA kaThina ho gayA ki kyA yahI merA nivAsa bhavana hai ? vaizAlI ke videhoM kA tamAma paramparAgata vaibhava aura aizvarya mAno vahA~ eka sAtha ekatrita thA / chatoM meM laTakI vRhadAkAra nIlama aura pannoM kI jhUmaroM meM, phulailoM ke pradIpa ujala rahe the / padmarAga zilAoM kI pharza para, pArasya deza ke galIcoM meM, ramya vanoM meM sarpoM se khelatI sundariyA~ citrita thIM / ratna- mInA- khacita dIvAroM meM, aneka raMgI maNicUrNoM ke raMgoM se, kelivilAsa kI adbhut citramAlAe~ aMkita thIM / jagaha-jagaha baiThI jAne kitanI hI anindya sundarI bAlAe~, sugandhita dhUpoM aura madirAoM se keza-prasAdhana kara rahI thiiN| kahIM antarita kakSoM ke bhItara se vicitra taMtuvAdyoM kI mahIna jhaMkRtiyoM meM manthara saMgIta kI mUrchAe~ baha rahI thiiN| aura una para nupUroM kI mRdutama ghuMghura dhvaniyoM meM nartita caraNoM kI komalatA nita naye AkAroM meM ubhara rahI thI / 'mere Agamana kA AbhAsa pAte hI, apane-apane sthAnoM para ve sArI sundariyA~ praNipAta meM nivedita ho giiN| phira saMgIta aura nRtyoM meM utsava aura svAgata kI suramAlAe~ uThane lgiiN| maiM sIdhe, pratihArI dvArA saMketita apane nija kakSa meM calA gayA / 1 apanI vizeSa pratihArI se maiMne isa jAduI parivartana ke viSaya meM jijJAsA kI / usane batAyA ki merI anupasthiti meM mahArAnI trizalA devI, rAta aura dina cAroM dizAoM meM apane prabhaMjana - vegI rathoM para yAtrAe~ karatI rahI haiM / kuNDapura kA sArA gRha-maMtrAlaya isa naye AvAsa bhavana kI sAja-sajjA ke lie kaI deza - dezAntaroM kI taheM chAnatA phirA hai / avantI kI paNya-vIthiyoM se kraya kI huI, aneka sudUra dezoM kI durlabha vastu-nidhiyA~ aura sAmAna asabAba nitya, gaMgA-yamunA kI rAha kauzAmbI, zrAvastI aura caMpA ke ghATa bandaroM para utarate rahe haiM : aura vahA~ se gAr3iyA~ ladalada kara kuNDapura AtI rahI haiN| pazcimI samudra ke paTTanoM para se bAbula, asIriyA aura misra kI nIla nadI ke durmUlya upahAra vizAla karaNDakoM aura vRhadAkAra maMjuoM meM bhara kara Ate the / gAMdhAra kI rAha, sindhu sauvIra ke paTTana se, sudUra pazcimI dezoM ke aMzuka, makhamala, itra- phulaila, sugaMdhita dravya, aura acintya ratna - zilAe~ lAI gaI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 haiN| sUkSma nakkAzI tathA suvarNa-mInA ke kAma aura citrasArI karane ko pArasya aura yavana deza ke kaI kalA-zilpI Aye-gaye haiN| vijayArddha kI vidyAdhara nagariyoM aura prabhAsa tathA puSkaravara-dvIpa se camatkArika vibhUtiyA~ aura vastu-saMpAdAe~ baTorI gaI haiN| jAnI huI pRthvI ke sImAntaka paTTanoM se, durgama samudroM aura dvIpAntaroM ke divya Rddhi-siddhidAyaka akRtrima ratna-darpaNa, caSaka aura jhAriyA~ AI haiN| rAta aura dina avizrAntaM zilpana aura kAru-kArya maNDana dvArA, mahala ke isa pUre khaNDa ko, jaise IzAna svarga kI pratisparddhA meM racA gayA hai| hara haphte rAjamAtA, kabhI magadha, kabhI kAzI-kosala, kabhI zrAvastI, kabhI kauzAmbI, kabhI aMga-baMga aura kaliMga to kabhI avantI taka kI yAtrA svayaM apane parikara ke sAtha karatI rahI haiN| aura aisI hara yAtrA meM, navanUtana zobhA se sajjita rathoM meM car3ha kara, svarNadvIpa se pArasya taka kI, aura AryAvarta ke tamAma mahAjanapadoM aura rAjanagaroM kI cunindA sundarI bAlAeM unake sAtha, nandyAvarta ke mahaloM meM AI haiN| * * sunA aura suna kara maiM muskurA aayaa| mA~ kI dUradarzI cintA kA rahasya pA gyaa| merI ina nirantara kI yAtrAoM aura paryaTanoM se ve caukI haiM, AtaMkita huI haiN| usa rAta himavAna se lauTane para, unakA jo cintAkula aura pratIkSApAgala rUpa dekhA thA, usase mere hRdaya meM eka lakIra-sI khiMca gaI thii| usa rAta jahA~ bhItara asIma ke A~gana se lauTakara mahala kI prAcIroM meM bandI ho rahane kA avasAda mujhe asahya lagatA rahA, vahIM mA~ kI vaha mUka cintAmUrti aura unakI muMdI A~khoM se TapakA, unake antastala kA vaha A~sU merI tahoM ko jhakajhoratA rahA thaa| * * *Aja rAta phira maiM apane nija-kakSa se bAhara nahIM nikalA / - - para anAma pakSiyoM ke paroM kI masRNa sukha-zayA meM, virAma na mila skaa| merI jaMghAoM meM kaThora himAniyoM kI AliMgana-pIr3A kasakatI rhii| aura mahAkAla-puruSa kA eka caraNa-yugala, barAbara hI mere hRdaya ke dvAra khaTakhaTA rahA thaa| dekha rahA hU~, isa eka hI jIvana meM, acintya bhoga-aizvarya ke eka naye hI vizva meM, dUsarA janma lenA par3a gayA hai| aba bar3I bhora pahalI vihaMginI kA gAna mujhe nahIM jgaataa| mandra-madhura tantu-vAdyoM para bAlA-kaNThoM kI prabhAtiyA~ hI mujhe jagAtI haiN| apane hI Apa uThane ko svataMtratA saMbhava nahIM rahI hai| uThanA cAhU~, usase pahale hI jAne kitanI apsariyoM kI hatheliyA~ aura bA~heM cAroM ora phailI dIkhatI haiN| upadhAnoM kI jagaha bAhuoM ke mRNAla-vRnta lacakate dikhAI par3ate haiN| mAthe ke nIce Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 kaba koI jaghana puNDarIka-sA saraka AyA hai, patA hI nahIM calatA hai| pITha tale udbhinnAyamAna kamala - koraka mujhe uThAte se lagate haiN| kandhoM para aura mukha ke AsapAsa, kuntala - pAzoM ke sugandhita jAmunI bAdala ghire hote haiM / uThatA nahIM hU~, mAno uThAyA jAtA huuN| aura pagataliyA~, pharza para nahIM, kaI bichI hatheliyoM ke padmakozoM para hI utara pAtI haiN| , 'snAnAgAra taka kA ekAnta nasIba nahIM rahA / AsapAsa kaMkaNa-raNita kaI hAtha sugandha-jaloM ke kalaza liye prastuta hote haiN| eka ke bAda eka jAne kitane sugandha-cUrNoM aura upaTanoM kA lepana aura prakSAlana sahanA hotA hai| aura phira eka nahIM, jAne kitane karataloM ke mardana, dabAva aura sukha-sparza pIr3ana mere aMga-aMga ko AkrAnta kara lete haiM / avantI kanyA mAdinI ne mere keza prakSAlana kA ekAnta adhikAra prApta kara liyA hai / chajje para ISat baMkima grIvA ke sAtha jhukI kapotI kI taraha, usakA nIlakAnti mukha mere kandhe para jhukA hotA hai : kabhI usakI cibuka raha-raha kara mere kapola para Tika jAtI hai / mere kezoM ke guMjalkoM ko vaha apanI tanvI kalAiyoM para lapeTa kara mujhe aura sabako dikhAtI huI capala hAsya ke sAtha kahatI hai : : 'bar3e pratApI haiM hamAre varddhamAna kumAra ! dekho na, mAthe ke kuntaloM meM sa~paliyoM ko pAle hue haiM / hAya, kyA karU~, ye kAlI kuTila nAginiyA~, merI bAhuoM ko ha~se le rahI haiM / aura bahuta hI dardIlI TIsa se karAhatI huI, vaha merA kezarAga karake merI alakoM ko, kaTi - mekhalA kI sUkSma ghaMTiyoM ke mohaka tAla para saMvAratI hai| aura phira jAne kitanI phulaila - maMjUSAoM kI zIziyoM se aneka avijAnita dezoM ke phUloM kI sugandhe, haule-haule kaI aMguli sparzo ke sAtha merI romAliyoM meM siMcita kI jAtI haiM 1 usake bAda indradhanuSI nIhArikAoM jaise kaI halake phenila aMzukoM ke uttarIya aura kauzeya mere cAroM ora hor3a macAne lagate haiM / antarvAsaka pItAmbara kA mAna to maiM rakha letA hU~, para puSkaravara - dvIpa ke muktAhAra aura uttarAsaMga mere vakSa aura kandhoM ko nahIM jIta pAte haiM / 'mere kezoM ke kuTila nAga uchala kara maNi-bandhoM ko dUra pheMka dete haiN| hara bAra kinhIM nAjuka u~galiyoM se bA~dhe jAne para, phira-phira tra afr-muktA kI lar3iyA~ uchala kara lauTa par3atI haiM, to unheM jhelane ko kaI-kaI pIle kamaloM-sI aMjuliyA~ eka sAtha macala par3atI haiM / vipula aura vividha vyaMjanoM se saje bhojana ke suvarNa thAla, aura mere udara kI jaTharAgni ke bIca bhI kaI jatana karatI mamatAlI bA~hoM, kohaniyoM, aura kauliyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 uThAye a~guliyoM ke dulAra ghire rahate haiM / khIra kA cammaca, mohana bhoga kA eka kauliyA, athavA Ama kI eka phA~ka bhI, rakta-spandanoM aura vakSAMcaloM kI Dha~kI miThAsa lekara hI, merI jIbha aura kaNTha taka pahu~ca pAte haiM / itanI mamatA, jatana, pyAra-dulAra, jahA~ ho, vahA~ bhojana svAbhAvika hI anAvazyaka ho jAtA hai / isI prakAra rAta zayana taka, ina urvaziyoM kA yaha utpalavana, jAne kitane hI sammohana ke kozAvaraNa mere tana-mana ke aNu-aNu para bunatA calA jAtA hai / vibhinna dezoM se AI huI ye sundarI kanyAe~ apanI-apanI lAkSaNika vizeSatAe~ bhI rakhatI haiM / aura hara eka apanA koI alaga DhaMga kA upahAra bhI mere lie sa~joye rahatI haiN| masalana kauzAmbI kI do rAjabAlAe~, apane sAtha vatsarAja udayana kI loka-vikhyAta kuMjara - vimohinI vINA, tathA mahArAnI vAsavadattA kI ghoSA vINA kI nAgadanta se nirmita anukRtiyA~ sAtha lAI haiM / savere aura rAta kI saMgIta-sabhA meM ye krama-krama se inakA vAdana karatI huI, vindhyAraNya ke hasti-vanoM kA dRzya sAkAra kara detI haiN| inakI isa vidyA ne sacamuca hI mujhe mugdha kiyA hai / madanezvarI kA udayana-vINA vAdana mere mana ke mAtaMga ko vazIbhUta kara sakA yA nahIM, so to vahI jAne, kintu irAvatI ke ghoSA - vAdana para, maiMne sindhu kI unmatta laharoM ko staMbhita hote dekhA hai / hamArI vaizAlI se bhI kucha rAjakuloM kI lar3akiyA~ AI haiN| unhoMne vizAlA kI nagara-vadhu AmrapAlI se navanUtana jUr3e aura veNiyA~ bA~dhane kI kalA sIkhI hai / dina meM jAne kitanI bAra ve nira-nirAle keza vinyAsoM meM sajI dikhAI par3atI haiM / calo, isa bahAne devI AmrapAlI kI nartana kuzala u~galiyoM kA keza - kauzala to dekhaa| hara cIz2a kA hara bAra nayA rUpa, mujhe to priya hI lagatA hai / hara naye pala aisA lagatA hai ki pichalI lar3akI nahIM rahI, nayI A gayI hai / isase vigata paryAya kA moha bhaMga hotA hai, aura cira nUtana meM mukti kI anubhUti hotI hai / / sudUra dakSiNAvarta ke aruNAcalam se AyI hai vainateyI / cuppI lar3akI hai| lAja kA loca usameM dekhate hI banatA hai dUra dvArapakSa meM AdhI ojhala -sI khar3I raha kara, apalaka nayana dekhatI rahatI hai| kaI bAra lagA hai, usakI citavana meM raktavedha karane kI sAmarthya hai / anaMga devatA taba cora kI taraha, bhItara ghusa kara AkramaNa nahIM karate: apane sacce rUpa meM nagna aura mUrta sAmane A jAte haiM / unakA AkramaNa anAyAsa samarpaNa ho uThatA hai / yaha vicitra kanyA, jAne kahA~ se koI aisA ratna-darpaNa pA gayI hai, jisameM dekho to vastrAbhUSaNoM se pare apanA nirAvaraNa svarUpa sAmane A jAtA hai / 'mujhe darpaNa thamA kara, pairoM ke pAsa baiThI, namita nayana, kAlIna kuredatI rahatI hai / ekadama nispRha / phira bhI jAne kyA pA jAtI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 hai mujhase ! * eka dina maiMne kautUhala vaza, darpaNa ko ulaTa kara usakA pRSTha dekhaa| usa para niSedha - vAkya aMkita thA : 'yaha pakSa na kholo|' so kholanA anivArya ho gayA / DhakanA haTAte hI, sAmane pAyA apanA asthi-paMjara, sanmukha pratyakSa pravAhita rakta vAhiniyA~ aura spandita bahattara hajAra nAr3iyA~ aura dhar3akatA hRdaya / eka mUlagAmI dhakke ke sAtha, jaise maiM cauMkA aura jAgA, aura muMha se cIsasI nikalI - 'uph' / jAnU para cibuka TikAye baiThI vainateyI ghabar3A kara uTha khar3I huI : 'prabhu, yaha Apane kyA kiyA ? darpaNa kA niSiddha pakSa khola liyA darpaNa kI vidyA lupta ho gaI ! hAya, bhagavAna ! ' maiM pahale to nizcala usakI parezAnI para mugdha hotA rhaa| phira ISat muskurA kara bolA. : 'tumhAre darpaNa kI vidyA lupta nahIM huI : aura bhI uddIpta ho gaI hai| dekho niSiddha pakSa meM apanA ceharA !' ? lar3akI ne darpaNa mere hAtha se lekara usameM apanA ceharA dekhA, aura dekhakara aisI Atmavibhora ho gaI, mAno apane hI Apa para mugdha ho gaI ho / 'kyA dekhA vainA, batAo to !' 'prabhu, asthiyoM aura nasoM ke jaMgala ke pAra, eka aura vainateyI dekhii| aisI nitya sundarI, ki aba taka to aisA rUpa apanA kabhI nahIM dekhA thA / indrajAla '!' kyoMki vaha dekhane kI zakti tumameM taba bhaya kA bhaMjana huA, to haDDiyoM 'indrajAla nahIM vainA, satya dekhA tumne| hai / aura darpaNa ke niSedha ko maiMne tor3A hai| kA jaMgala pAra ho gayA ! ' lar3akI mere pairoM para Dhulaka pdd'ii| usake palaka-pakSmoM kA gIlApana kaisA adbhuta muktidAyaka lagA / Jain Educationa International kisI-kisI rAta chata para navanirmita krIr3A-sarovara meM snAna - keli kA Ayojana kiyA jAtA hai / sarovara ke tala kI zilAoM aura dIvAroM meM hI nisarga rozanI -sI hai / aura Upara se candramA usameM khilakhilAte rahate haiM / nIla nadI ke deza se Aye phulaila pAnI meM chor3a diye jAte haiM / kuMjara - vimohinI aura ghoSA vINA kI mahIna rAginiyA~, havA meM spandana ke naye hI pradeza kholatI rahatI haiM / 1 For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 * cAroM ora se pAnI uchAlatI bAlAoM ke vartula, kendrIya puruSa para jaise eka sAtha AkramaNa karate haiN| para puruSa jAne kaba ekAeka gAyaba ho jAtA hai| lar3akiyA~ DubakI lagA kara usa puruSa kI khoja meM paraspara TakarAtI aura hor3eM macAtI haiN| * * sugAndhAvila pAnI meM eka aisA dravita mArdava tairatA hai, ki hara kanyA apane hI bhItara ramaNalIna ho rahatI hai| haraeka ko lagatA hai, ki kendrIya puruSa usakI bA~hoM meM A gayA hai| jAne kaba taka ve isI Atma-tanmaya bhAva se, apane hI sAtha kelimagna rahatI haiN| * 'bahuta rAta gaye, vINA-vAdana viramate hI ve Ape meM lauTatI haiM, to pAtI haiM ki kumAra varddhamAna kA dizAoM ke choroM taka bhI kahIM patA nahIM hai| sAre kakSoM meM ghUma-ghUma kara ve unheM khojatI phiratI haiN| phira hAra kara unake zayana-kakSa meM jhA~katI haiN| kunda phUloM se AcchAdita vizAla zaiyA, anasoyI aura achUtI hai| pAyatAne vainateyI eka dIpAdhAra se saTI gardana jhukAye cupacApa par3I hai| isa kakSa ke sAmane kI dIvAra meM eka aura bhI antarkakSa kA nIlamI dvAra khulA hai| usake caukhaTa meM bhItara kA antarita saumya Aloka jhA~ka rahA hai| usakI deharI pAra kara, usameM johane kA sAhasa ve bAlAe~ nahIM kara paatiiN| bhItara kahIM alakSya meM akhaNDa jala rahI dhUpa-zalAkA kI candana-kapUrI gandha-lahariyoM ko lar3akiyAM apanI aMjuliyoM meM lekara mAthe para car3hA letI haiN| phira bhUmi para A~cala pasAra kara, antarkakSa kI deharI para chiTakI nistabdha nIla-prabhA ko praNipAta karatI haiN| aura eka-eka kara cupacApa apane-apane kakSoM meM sone calI jAtI haiN| mA~, pitA aura sabhI parijanoM dvArA yojita isa durabhisaMdhi ko acchI taraha samajha rahA huuN| unake mana, mujhe bA~dhanA aba Avazyaka ho gayA hai| merI nirbandha yAtrAoM ko lekara, taraha-taraha kI dantakathAe~-sI nandyAvarta meM cala par3I haiN| itanA hI nahIM, kuNDapura se lagA kara AsapAsa ke sannivezoM meM gujarate hue sAre AryAvarta meM unhoMne vicitra sAhasa-vRttAntoM kA rUpa le liyA hai| ____ mAtA-pitA aura rAjakula kI cintA svAbhAvika hai| jyotiSiyoM ne jisake janma para ghoSita kiyA thA, ki vaha AryAvarta kA ekarAT cakravartI hogA, usameM rAjA ke beTe kA to koI lakSaNa dIkhatA nhiiN| yA to AvArA bhaTakatA hai, yA apane meM khoyA rahatA hai| * * bIca meM vyavasthA kI gaI thI, ki mujhe zastra-vidyA sikhAI jAye / bhAratoM kI prAcInatama aura gopanatama zastrAstra-vidyAoM ke niSNAta eka guru dakSiNezvara, dakSiNa deza se Aye the| unakA mUla kirAta rUpa hI mujhe itanA bhA gayA thA ki, maiM unase dakSiNa vijayA ke araNyoM tathA gopana aura vajita pradezoM kA patA pAne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 meM hI unheM vyasta rakhatA thA / para unake nirdeza para jaba bhI kabhI maiM dhanuSa para tIra car3hAtA, to usakA mukha apanI ora kara detA thaa| gurudeva bhaya se tharrA uThate / daur3a kara mujha taka AyeM, ki tIra chUTa kara sannA jAtA thA / mujhe ArapAra bIMdhatA tIra jAne kahA~ calA gayA, patA hI nahIM calatA thaa| eka dina gurudeva bole : . 'kumAra, kyA indrajAla jAnate ho?' 'nahIM mahArAja, tIra khAne kA abhyAsa kara rahA huuN|' 'to tIra kahAM calA jAtA hai ?' 'vaha to Apa apanI vidyA se jaaneN...|' 'apanI zastra-vidyA meM aisA to koI, rahasya maiMne nahIM par3hA-ganA ! zabdavedha, dizAvedha, gaganavedha-saba jAnatA huuN| para yaha vedha na par3hA na sunA, yuvarAja!' 'to suneM mahArAja, yaha Atmavedha dhanurvidyA hai| merI digvijaya kI yAtrA kA mArga bhItara se gayA hai| vahA~ zatruoM kI asaMkhya vAhiniyA~ ghusI baiThI haiN| maiM unhIM ke saMhAra kI Toha meM lagA rahatA hU~!' . . guru dakSiNezvara ne mahArAja ke nikaTa apanI vivazatA prakaTa kI aura vipula dakSiNA pA kara dakSiNAvarta lauTa gye| zAstra-vidyA se zastra-vidyA taka, kucha bhI mujha para kAragara nahIM huA, to cira aparAjeya madana-devatA kA AvAhana-anuSThAna kiyA gyaa| ki rAjamahala meM Tika sakU, Thahara sakU, ruka sakU, ba~dha sakU, aura rAjalakSmI kA ho skuuN| para kyA karU~, vicitra svabhAva lekara janmA huuN| ina bandhanoM aura prAcIroM se bhI khelatA rahatA huuN| to ye mujhe bA~dha nahIM pAte / dUra dezoM aura mahAjAnapadoM kI zreSTha sundariyA~ AIM haiM : varddhamAna ke liye unhoMne apUrva madanotsava kA Ayojana kiyA hai| pratikSaNa madanotsava cala rahA hai, mere khaNDa ke kakSa-kakSa meN| para koI avarodha yA niSedha mana meM uThatA hI nhiiN| kisI kuNThA kI kasaka bhI nahIM, virodha kA vaiSamya bhI nhiiN| videhoM ke isa vaibhava kA, nandyAvarta kA, madana-devatA kA aura ina sArI bAlAoM kA kRtajJa hI huuN| ki mujhe sukhI aura mahimAzAlI banAne kI ceSTA meM ye sadA nirata haiN| isa aizvarya kI eka-eka vastu kA, ina sundariyoM ke pratyeka aMga-pratyaMga, ekaeka hAva-bhAva, bhaMgimA, citavana, zRMgAra, lIlA-kaTAkSa, saba kA akuNTha bhAva se Ananda-upabhoga karatA huuN| kyoMki inheM sAmane pAkara, mana meM koI bhaya nahIM, bAdhA nahIM, AzaMkA nhiiN| milana sahaja hai, so viraha kA prazna hI nahIM uThatA / nirantara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana, bhItara ke eka aise milana-sukha meM rammANa hai, ki bAhara kI ramapI yA priyA ko lekara koI vyAkulatA yA anAzvasti uThatI hI nhiiN| hara cIz2a, hara vyakti, hara kaTAkSa, hara aMgar3AI, apane sthAna para hai, maiM apanI jagaha para haiN| ina sabakI apanI-apanI eka nita-nUtana bhAva-bhaMgimA hara samaya prakaTa hotI rahatI hai : usake darzana se maiM sahaja Anandita rahatA huuN| hara vastu kI anukSaNa badalatI bhAvalIlA ko, maiM apanI Antarika bhAvalIlA ke sAtha, ekatAnatA se jAnatA, jItA, bhogatA hUM, to mere Ananda kA anta nahIM hotaa| bhoganA nahIM par3atA, sahaja hI saba kucha bhItara bhukta hotA rahatA hai| to maiM anAyAsa yukta aura mukta hotA rahatA huuN| hara vastu kA yaha bhAva hI usakA svarUpa hai| pariNamana hI usakI eka mAtra sthiti hai, paribhASA hai| aura pariNamana hI to ramaNa hai| ___so pitA aura mA~ kA vizeSa rUpa se kRtajJa hU~, ki unhoMne mujhe kAma, sammohana, aizvarya, vilAsa ke bIca bhI mukti ke carama-parama anubhava kA avasara diyaa| aura ye sArI bAlAe~ kitanI acchI haiM, kitanI hRdayavatI, prItinI, AratI aura aMjuliyoM kI taraha smrpnnvtii| pUjA-arcA, dhUpa-dIpa, yajJa-hutAzana aura AhutiyoM kI taraha pAbana haiM ye| isa madana-yajJa meM se jisa cidagni kA sparza-sukha pAyA hai, vaha anirvaca hai| yahA~ kI hara kumArI ne eka jvAlA kI taraha merA AliMgana kiyA hai, aura maiM usameM se adhika-adhika ujalatA gayA huuN| ___ meM aura adhika svayaM hA hU~, ve aura adhika apane saundarya meM prabhAsvara huI hai| jIvana aura kise kahate haiM ? bhoga kI aura kyA sArthakatA? mukti kI aura kyA paribhASA ?... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pippalI-kAnana ke mele meM kaI dinoM se pippalI-kAnana ke mele meM jAne kI taiyAriyAM rAjadvAra para cala rahI thiiN| prAya: bar3I bhora hI anna-dhAnya, sAmAna-asabAba aura Dere-tambuoM kI bailagAr3iyA~ ladatI rahatI thiiN| kUca kI hA~ke sunAI par3atI thiiN| vajjiyoM kI kuladevI ambA kA koI mandira pippalI-kAnana ke sImAnta para hai| usI ke vArSika pUjA-parva ke upalakSya meM zaradotsava ke rUpa meM yaha melA lagatA thA / zarada pUrNimA se kArtikI pUrNimA tk| __ eka dina sahasA hI mahAdevI kA Adeza milA ki unake sAtha mujhe bhI pippalI-kAnana ke mele meM jAnA hai| acchA hI lagA / yAtrA kA avasara bhI milegA, aura dinoM bAda mAM ke sAhacarya kA sukha bhI pA skuuNgaa| kitanI acchI haiM ve, kabhI koI varjanA yA roka-ToMka nahIM krtiiN| basa cupacApa dUra se hI mere aneka jatana karatI rahatI haiN| ve mujhe kitanA samajhatI haiM ! acambhA hotA hai / usa dina bhora ke dhuMdhalake meM hI, toraNa-dvAra para kaI ratha prastuta hue / mahAdevI ne saMketa kiyA ki maiM unhIM ke ratha meM, unake sAtha yAtrA kruuNgaa| merA rapa lekara gArUr3a sAtha-sAtha pIche aayegaa| mere prAsAda-khaNDa kA navAgata kumArIvana bhI calane ko prastuta thaa| una sabakI nigAheM ekAgra merI ora lagIM thiiN| antaHpura vAsiniyoM ke aura bhI kaI ratha, prabhAtiyoM aura maMgala-gItoM se guMjita the| zahanAiyoM, zaMkha-dhvaniyoM, duMdubhiyoM aura ghaMTanAdoM ke sAtha rathamAlAe~ nagarapaura se prasthAna kara gii| - mArga meM cAroM ora zarada Rtu kI prasanna aura sunIlA prakRti muskurA rahI thii| dhAnya ke dUra taka phaile khetoM kI hariyAlI, havA meM haule-haule jhIma rahI thii| kunda aura pArijAta phUloM kI bhInI-bhInI saurabha zAradIya prabhAta kI navIna zItalatA meM ghula rahI thii| gaNDakI taTa ke kAsa-vanoM meM eka pavitra zvetimA, ujjvala kaumArya kI AbhA se dIpita thii| gaNDakI ke jaloM meM pracaNDa vega ke sAtha hI , eka komala lacAva aura uddAma ubhAroM kI taraMga-lIlA cala rahI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 aneka grAmya aura nAgarika vAtrioM ke tumula kolAhala aura harSa-dhvaniyoM ke bIca sahasroM loka-janoM kA pravAha mele kI ora bar3ha rahA thaa| pada-yAtrA karate nara-nAriyoM kI nAnAraMgI nUtana veza-bhUSA, unakI bailagAr3iyoM kI ghaMTikAdhvaniyA~, rathoM aura ikkoM ke citra-vicitra caMdovoM aura pardo kA raMga-vaicitrya, vividha pratIkoM se aMkita kezariyA, lAla, zveta patAkAe~, gItagAna aura lokavAdyoM kI samaveta-dhvaniyA~ : loka-cetanA ke Ananda aura saundarya kA yaha mUrta svarUpa pahalI bAra dekhaa| aba taka prakRti ke virAToM aura anantoM meM yAtrA kI hai / durgama U~cAiyoM para sammohita kI taraha ArohaNa kiyA hai| gaharAiyoM ke atanoM taka pahu~cane kI saMvAsanA se udvelita huA huuN| samagra aura nikhila meM ekatAna hokara vicaraNa kiyA hai| bastiyoM ke kinAroM se hI, unakI saghanatA aura vividhatA kA sparza pAkara praphullita hotA rahA huuN| dUrAgata dIyoM se Alokita lokAlayoM kI gharelU USmA kaI bAra mere prANa ke taToM ko vyAkula kara gaI hai| para janagaNa ke sAmudAyika pravAha ko Aja pahalI bAra sAkSAt kiyaa| unakI saMyukta prANadhArA ke Anandotsava se pahalI bAra merA hRdaya romAMcita huaa| pulakAvaliyAM sajala ho aaii| lagA ki janagaNa kI bhI apanI eka saMyukta AtmA hai| loka ke sAmUhika caitanya kA bhI apanA eka devatA hai| anavarata jana-pravAha ke una samaveta vAjiMtroM, gIta-gAnoM, hulu-dhvaniyoM ke nirantara saMghAta 'se, merA hRdaya umar3a aayaa| A~khoM se eka vicitra Ananda kA azrupAta hone lgaa| * *isa kSaNa ina saba ke samanvita pravAha meM hokara bhI, kyoM apane ko inase bichur3A , ekAkI anubhava kara rahA hU~ ? Aja taka taTa para rahane ke avicala sAkSI-bhAva meM apanI uttuMga advitIyatA kA ahasAsa hotA rahA hai| para Aja merI cetanA kI kailAsa-cUr3A, gala kara loka-jIvana kI isa mahAdhArA ke sAtha tanmaya hone ko vyAkula ho uThI hai / jAne kitanI dUra taka mA~ aura maiM apane meM lIna dvIpoM-se hI yAtrA karate rahe / ekAeka mA~ ke iMgita para sArathi ne ratha ko yAtrA-bhIr3a se nikAla kara, sonAlI nadI ke ekAntavartI taTa-mArga para le liyaa| sahasA hI ve bolI : 'kaisA laga rahA hai, varddhamAna ?' 'bahuta acchA / aisA to pahale kabhI lagA nahIM / ekAeka jaise saba kA ho gayA huuN|' 'sunatI hU~ mahAvijanoM aura durgamoM meM terI yAtrAe~ cala rahI haiN| mana meM AyA ki eka bAra tujhe lokAlaya bhI dikhAU~ / prajApati hokara janmA hai, to apanI prajAoM se yoM dUra kaba taka rahegA?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 'dUra yA pAsa kA bheda mana meM kahIM nahIM hai, mA~ ! saba se alaga, virahita koI ekAkI zUnya hU~, aisA to kabhI nahIM lgaa| para hA~, taTa para yA U~cAI para khar3e raha kara , sarva ke sAtha adhikatama tadAkAra ho sakA hU~, aisA z2arUra lagA hai| avikala ko ekabAragI hI AliMgana karane kI vikalatA prANa meM sadA rahI / svayam ko jAna sakU~, to sarva ko sahaja hI jAna lUMgA, apane meM pAlU~gA, aisI. pratIti jarUra rhii|' 'pUchatI hU~ mAna, ina yAtrAoM meM tujhe kisa bAta kI khoja rahI hai ?' 'kahA na mA~, svayam kii| apane kisI eka aura avikala svarUpa ko pAne kI, tAki nikhila ko eka bAragI ho jAna sakU~, AliMgana kara sakU~ 'svayam to tU hai hii| use kyA bAhara kahIM khojanA hogA?' 'jitanA svayam hU~, vaha pUrA nahIM lagatA, mA~ ! deza aura kAla meM vaha ba~TA huA hai, bikharA huA hai, khaNDita hai| koI eka akhaNDa, ekameva, nitya maiM, jo svAyatta ho, svAdhIna ho, svayam-paryApta ho, use pAye binA mana ko virAma nhiiN|' ___to use to bhItara hI khojanA hogA ki nahIM ? kyA vaha bAhara kI yAtrAoM meM milegA?' ___ 'bhItara aura bAhara kA alagAva jaba taka banA hai, taba taka vikalatA banI hI rhegii| aisA lagatA hai ki yaha bhItara-bAhara, indriyoM aura mana ke sImita darzanajJAna ke kAraNa hai / sarva kA darzana jaba taka pratyakSa, sIdhA, svAnubhUta nahIM ho jAtA, taba taka bAhya vastu-jagata mana-prANa ko caMcala rakkhegA hii| virahAnubhUti banI hI rahegI / taba taka moha aura usase utpanna rAga-dveSa, AkarSaNa-vikarSaNa banA rahegA / aura isa taraha Atma vikala banA rahegA, vaha akhaNDa aura avikala anubhUta nahIM ho sktaa| aura khaNDita, pIr3ita, vikala Atma bAharI vastuoM kA bhI samyak darzana aura jJAna nahIM pA sktaa| vastu ke sAtha vyakti-Atma ke sacce sambandha kA nirNaya nahIM ho sktaa| yahI vikalatA mujhe bAhara phaile akhila aura ananta meM yAtrA karane ko becaina kara detI hai ?' ___to apanI ina yAtrAoM meM usa akhila ananta ko jAna sake mAna ? pA sake use ?' 'kyA pA sakA, ThIka nahIM jaantaa| para sarva ke sAre AyAmoM meM bAra-bAra gayA haiM, to AtmavistAra kI anubhUti avazya huI hai| lagA hai ki indriya , prANa, mana kI sImita khir3akiyA~ TUTI haiM, bhItara virATa kA vAtAyana khulatA jA rahA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 mere puruSa ne adyAvadhi prakRti ko apane AliMgana meM samarpita pAyA hai| isa taraha moha-mAyA ke pAza TUTe haiM, aura mukta svAdhIna Atma kI anubhUti hone lagI hai| apane svayam ke samIpatara AyA hU~, aura sarva sulabha lagane lagA hai| viraha kA viSAda TUTA hai, aura sarvatra saba ke sAtha milana kI rAha nirbAdha huI hai|' __ 'tuma sarvajayI aura sarvasva hue beTA, to trizalA kI kokha kRtArtha huii| saba ko pAyA tumane, to unake prati apane ko doge nahIM ? jagata tumhAre AtmadAna kI pratIkSA meM hai|' ___ 'pUrNa svayama ho la~, to samarpaNa Apa hI mujha meM se bhegaa| Aja bhI jo cAhe, jaise cAhe mujhe le, apane meM banda to kahIM se bhI nahIM huuN|' ___pichalI caitra zuklA terasa ko tuma sattAIsa barasa ke ho gaye, beTA ! AryAvarta kI jAne kauna kumArI, tumhArI rAha meM A~kheM bichAye baiThI hai| kyA una AMkhoM kA mAna nahIM rakkhoge ?' 'ho sake to sabhI kI A~khoM meM basanA cAhatA hU~ mAM, aura sArI AMkhoM ko apanI A~khoM meM basA lenA cAhatA huuN|' 'to vivAha karo varddhan, kisI eka kA varaNa karo, aura saba ke prajApati, zaraNAgata-vatsala pitA hokara rho| yahI bhAvI rAjA ke yogya bAta hai|' "vivAha karake kisI vizeSa kA vahana karU~, to lagatA hai, ki sarvavAha honA saMbhava na hogaa| aura apane rAjya kI sImA aba mujhe nahIM dIkha rahI hai / mujhe to triloka aura trikAla ke prANi mAtra apanI prajA lagate haiM, to maiM kyA karUM! bhUgola aura itihAsa kA rAjya merA abhISTa nhiiN| vaha mujhe rAsa nahIM AyegA, mujhe kama par3egA, maaN|' trizalA ke garbha meM jaise eka aura acInhI prasava-vedanA sI hone lgii| aura isa jAye kI iyattA ko pahacAnanA aura bhI duSkara aura asahya lgaa| kSaNaka cupa raha kara, mahAdevI vinatI-sI kara uThI : 'tumheM samajhane kI koziza meM raMca bhI kamI nahIM rakkhI hai| jo buddhi meM nahIM AtA, use merI kokha samajhA detI hai| phira bhI jAne kyoM, jI cAhatA hai ki. . .' rAjamAtA kA svara DUba calA / maiMne dekhA, mAM dUra sonAlI pAra ke bhomanagara kI bhavana-aTAoM meM A~kheM gar3Aye haiN| unakI ve unmIlita barauniyA~ bhIMga-sI AI haiN| 'kyA jI cAhatA hai, mA~ ! jagata kA mAna hone se pahale, tumhArA mAna honA cAhatA huuN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 'vaha bhAgya mujhe apanA nahIM dIkhatA * * !' mAM kI marma-vyathA ko samajha rahA thaa| ___'bolo, kyA cAhatI ho, mAM ? tumhArI hara cAha pUrI kruuNgaa|' tere AvAsa-khaNDa meM AryAvarta kI zreSTha sundariyAM, terI eka nigAha ko tarasa gii| kyA unameM se eka bhI tere caraNoM taka pahu~cane ke yogya na ho sakI ?' mujhameM eka ajIba mukti kI hilora-sI aaii| maiM lIlA-caMcala ho utthaa| 'are basa, itanI-sI bAta mAM ? ve sabhI to merI baroniyoM meM jhUle DAla kara jhUla rahI haiN| maiMne to kisI ko rokA nahIM / aura caraNoM taka hI kyA, ve to merI cUr3A para adhikAra jamAye baiThI haiN| avantI kI mAdinI mere kuntaloM ke saMpaliyoM se manamAnA khelatI hai| apanI to eka sA~sa bhI vahA~ mukta nhiiN| roma-roma apanA nirbAdha chor3a diyA maiMne, ki ve bAlAe~ usameM jI cAhA kheleN| jI cAhI krIr3A kreN| aura kyA karU~, tumhI batAo?' 'apanAva kI bhI eka dRSTi hotI hai ki nahIM! kisI ko bhI cuna nahIM sake tuma, koI tumhArI apanI hone lAyaka na lagI ?" - 'are mAM, so to sabhI mujhe nitAnta apanI lgiiN| parAyI to eka bhI nahIM lgii| aba tumhIM soco, eka ko apanA kara, auroM ko parAyI mA. to unheM kaisA lagegA? unakA jI dukhegA ki nahIM ?' ___'vaha to saMsAra kI hotI rIta hai, lAlU ! apanA-parAyA to rahatA hI yA hai| jisakA jahA~ RNAnubandha hogA, vahIM to vaha jaayegii|' 'saMsAra kI rIta se to mahAvIra kabhI cala nahIM pAyA mAM / aura merI rIta meM apane-parAye kA bheda mere hAtha na AyA to kyA karUM ? aura sAre RNAnubandhoM ko tor3a kara, maiM unheM dhanAnubandha karane AyA huuN| tAki viraha-milana kA pIr3aka duzcakra TUTe / jo ki saMsAra hai|' 've saba nirAza lauTeMgI, to kyA unheM pIr3A nahIM hogI? isa mohabhaMga se unakI vyathA bar3hegI hI , aura RNAnubandha kA anta nahIM , vRddhi hI hogii|' ___'ve nirAza kyoM hoM, aura lauTeM bhI kyoM, mA~ ? maiMne to unheM asvIkArA nahIM, ki ve virahita hokara jAyeM / ' 'to kyA saba ko svIkAra liyA hai, lAlU ?' mA~ ke mukha para barabasa muskAna phUTa aayii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. - 'ho mAM, cunAva maiMne nahIM kiyA hai, to saba sahaja svIkRta haiM hI, apane Apa meM, mere nikaTa / ' ___ 'yaha to saca hI, mere cakravartI beTe ke lAyaqa bAta huI ! tU kahe to saba rAjakuloM meM khabara karavA dUM ki unakI kanyAe~ varddhamAna kI varitA huiiN| aura vivAha kA zubha muhUrta dikhA luuN|' 'merA cakravartitva rAjyoM, siMhAsanoM, zarIroM ke varaNa se siddha nahIM hogA, maaN| vaha ina saba ko apane meM sameTa kara, inakI sImAoM kA atikramaNa kregaa| taba jo sAmrAjya mere bhItara se prakaTa hogA, usameM ye saba svataMtra hoNge| aura maiM inake Atma-svAstaMtrya kA AInA bnuuNgaa| mujhameM zAzvata pratibimbita, ye sadA ko, trikAla aura triloka meM mere ho rheNge| isase kama koI cakravartitva merA nahIM, mAM / ' samajha rahI huuN| para merI buddhi meM samA nahIM pAtIM, terI ye bar3I bAteM, lAlU / pUchatI hU~ , aise ye kanyAeM kaba taka kuMvArI raheMgI ?' 'merI hone AyIM haiM, mAM, to sadA kuvArI raheMgI hii| akSata kumArikA hI mahAvIra kI vadhU ho sakatI hai| cAheM to ye mere sAtha AyeM, yA apanI mana cAhI rAha jaayeN| itanA jAnatA hU~ ki mere pAsa se ye viyoginI nahIM, yoginI hokara hI lautteNgii| jahA~ bhI jAyeMgI, apane antara-puruSa kI akhaNDa sohAgineM hokara rheNgii|' . mA~ kI A~khoM meM chalachalA Aye AMsU vyathA ke the ki garva aura Ananda ke, so to ve hI jaaneN| pippalI-kAnana kA melA-nagara A lagA thaa| mAM sArathi ko Avazyaka nideza dene meM vyasta ho gii| pippalI-kAnanake vizAla vana-pradeza meM, kaI yojanoM ke vistAra meM yaha melA lagA hai| AryAvarta ke vibhinna pradezoM aura kaI dUra dezAntaroM tathA dvIpoM taka kI nAnA-vidha durlabha vastu-sampadA lekara, cAroM ora se kaI vyApArI sArtha yahA~ Aye haiN| bIca meM svastika ke AkAra meM, aura cAroM ora maNDalAkAra, aneka paNyavIthiyAM racI gaI haiN| suvarNakArI, mInAkArI, ratna aura AbhUSaNa, bahumUlya aMzuka aura svarNa khacita vastra, vividha dhAtuoM ke bhANDa aura sajjA-upakaraNa, mahArgha vanauSadhiyA~, gilpa, citra, kASTha aura candana, hastidanta, nAgadanta tathA marmara pASANoM ke sajjA-sAdhana, prasAdhana-sAmagrI aura itra-phulaila Adi bezumAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 cIjoM kI alaga-alaga paNya-vIthiyA~ aura bAz2Ara lage haiN| paNya-racanA ke bAhara eka ora sArthavAha zreSThiyoM ke raMga-biraMge Dere-tambuoM vAle zivira lage haiM / dUsarI ora avantI se lagAkara magadha taka aneka rAjakuloM ke vizada-vistRta, aura bhavya sajjA, toraNa, patAkAoM se zobhita alaga-alaga zivira Ayojita haiM / bIcoMbIca eka AlIzAna meharAbI dvAroM aura citrita khambhoM se zreNibaddha vizAla sabhA-bhavana banA hai, jahA~ sabere se rAta taka aneka goSThiyA~, manoraMjana, saMgIta-nRtya aura nATya ke kAryakrama calate rahate haiM / prAyaH isa mele meM rAjagharAnoM ke antaHpura, yuvA rAjaputra aura rAjakanyAe~ bhI ekatrita hote haiM / eka prakAra se yaha yuvAjanoM kA zaradotsavI melA hotA hai / rUpa, lAvaNya, saundarya, sugandha, vividha-vicitra veza-sajjA, keza-sajjA, ratna-alaMkAroM kI jagamagAhaTa se sAre vAtAvaraNa meM eka asahya saMkulatA aura cakAcauMdha hai| rUpa ke isa ratna-hATaka meM saundarya aura lAvaNya kI pratispardhA hai, TakarAhaTa hai| mekhalAoM, nUpuroM, maMjIroM, ghaMTikAoM aura saMgIta-vAdyoM tathA nRtya -tAloM meM koI sura-samvAda nahIM, prANa kA eka tumula arAjaka kolAhala hai| mAna-abhimAna, ahaMkAra-mamakAra,. rAgaheSa, kAmanA-vAsanA kI eka ugra aura raktAkta spardhA hai| rasotsava to yaha mujhe raMca bhI nahIM lagA, marIcikAoM kA eka bhrAmaka indrajAla cAroM ora phailA hai, jo citta ko rasalIna nahIM, udvigna aura azAnta karatA hai| licchaviyoM kA rAja-zivira kisI bhI taraha mujhe rAsa na AyA / so mAM kI vizeSa anujJA lekara, maiMne apanA tambU, eka sImAvartI AmrakAnana meM lagavA liyA hai| vahIM bagala meM merI rathazAlA bana gaI hai| sAtha meM rakkhA hai kevala sArathI gArur3a ko aura do-eka paricArakoM ko / eka sA~jha mujhe khojatI merI sArI bAlA-sahacariyoM ne mere tambU meM mujhe A gheraa| bolIM ki-'hamArA citacora hamase baca nikale, aisI kaccI hama nahIM !' merI cuppI muskAna se ve saba stabdha ho rhiiN| taba. maiMne unheM samajhAyA ki melA dekhane AyA hU~, so ghirAva acchA nhiiN| mujhe akelA rahane deM, svacchanda vicara kara jI bhara kara khulI AMkhoM melA dekhane deN| unake sAtha to sadA hU~, aura rhuuNgaa| mukta bhAva se melA dekhane kI anamati maiMne unase caahii| zabda nahIM, kevala merI bAMkhoM ke anurodha se ve mAna giiN| maiM unakA bahuta kRtajJa huaa| ve samAdhAna pAkara calI giiN| jaise ki maiM unameM se haraeka ke sAtha gayA hU~, alg-alg| sAthI-sakhA kI cAha mujhe kabhI nahIM rhii| phira mele meM AyA hU~, to prajAoM ke isa milanotsava ko dekhanA cAhatA huuN| saMpUrNa dekhanA, akele raha kara hI saMbhava hai / bahutoM kA sAtha hone para, jaise ba~Ta jAtA hU~ / akelA rahU~ to saba ke sAtha sahaja jur3Ava ho jAtA hai / do-tIna dina, jaba jI cAhA, apane mana kI mauja se, mele ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kinAre se, aura usakI vibhinna paNya-vIthiyoM meM ghUma kara bhI dekhA hai / vastusAmagrI yahA~ rAziyoM meM cahu~ ora phailI hai / aura strI-puruSoM kA nAnAraMgI pravAha, unameM ulajhA, khoyA, bhaTakA, cauMdhiyAyA-sA pherI de rahA hai / jo qharIda pAne meM asamartha haiM, unakI A~khoM kI kAtara pyAsa dekhI hai / jo mu~ha mA~ge dAmoM para kraya kara ke vastuoM kA upabhoga kara rahe haiM, unake ceharoM para bhI tRpti nahIM dIkhI / vahA~ thakAna hai, ArttatA hai, avasAda hai / vastuoM kA anta nahIM, aura bhoktAoM kI tRSNA kA bhI pAra nahIM / bahumUlya maNi- mANikyoM, sugandhoM, madirAoM, mahaddhaka paridhAnoM meM DUba kara bhI, unake ceharoM para atRpti hai, Ananda kI utphullatA nahIM / lagatA hai, jaise pA kara bhI, bhoga kara bhI, vastuoM, se ye bichur3e hI raha gaye haiM / paraspara mila kara bhI, Amoda-pramodoM meM tallIna ho kara bhI, ye kitane akele haiM ? pyAse haiM / vastu ke mAlika hokara bhI, ye usase virahita haiN| mele meM Akara bhI milana se vaMcita haiM / * mujhe lagatA rahA ki vastueM jahA~ haiM, vahA~ raha kara, mAno saba kI saba merI haiM / uThA kara lene aura adhikAra karane kI z2arUrata hI nahIM mahesUsa hotI / aura ghUmatA hU~ to vividha raMgI ina hajAroM nara-nAriyoM meM, apane ko vyApta anubhava karatA hU~ / akelA hokara bhI, alaga to kahIM se nahIM raha gayA hU~ / saba ko ekatra dekha kara, eka vicitra bharA-bharApana anubhava hotA hai / vaizAlI se mere kaI mAmA loga Aye haiM / eka tIsare pahara siMhabhadra aura akampana mAmA mujhase milane mere Dere para Aye / mujhe dekhate hI lipaTa kara mile / bhara-bhara aaye| Ardra A~khoM se kucha dera cupa raha kara, mujhe dekhate hI raha gaye / maiM nizcala hI raha sakA / unake vAtsalya ko samajha rahA thaa| ve sambhramita se the, ki maiM unakA raktAMza, itanA dUra aura anapahacAnA sA kyoM laga rahA huuN| ajanavI / ulahanA dene lage ki itanA durlabha kyoM hU~, ki bAra-bAra bulAne para bhI kabhI nahIM gayA vaishaalii| kucha yojanoM kA antara bhI lA~ghane meM na AyA, na mere na unake / maiM cupacApa muskurAtA rahA / phira kahA, ki ThIka muhUrta Ane para hI to milana hotA hai / 'vaizAlI ke vaibhava, pratApa, zaurya aura gaNataMtra kI gaurava-gAthA ve sunAte rhe| maiM rucipUrvaka sunatA rhaa| nahIM thaa| pUrI vizva-vArtA ke saMdarbha the una bAtoM meN| ko sunaa| sAre AryAvarta ko sunA / AgrahapUrvaka ve mujhe utsava - zAlA meM le gaye / Amoda-vihAra kA samaya thA sA~jha juhI ke phUloM-sI khila AyI thI / antarita prakoSThoM meM se, saMgIta kI bahuta komala rAginiyAM baha rahI thiiN| nRtyoM kI mahIna jhaMkAreM havA meM kasaka Jain Educationa International kautuka - kautUhala bhI kama apane samakAlIna vizva For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 jagA rahI thiiN| kaI dezoM ke mile-jule phulaloM kI sugandhoM meM vicitra pAniyoM kA samvedana thA, anajAna phUla-ghATiyoM kI yAdeM jAga rahI thiiN| mAlatI aura bandhaka ke puSpa-hAroM kI bahAra thii| ratnima jhUmaroM ke saumya Aloka meM, alaga-alaga yUthoM meM baiThe abhijAta yuvakoM kI pAna-goSThiyA~ jama rahI thiiN| unameM sabhI pramukha janapadoM ke kaI rAjaputra the, kulaputra the, sAmanta aura zreSThiputra the| unakI mahaddhika veza-bhUSAoM kA vaicitrya dekhane lAyaqa thA / saba kI apanI vishesstaa| , magadha, kauzAmbI aura avantI ke yuvakoM kA zRMgAra alaga hI dIkhatA thaa| unake kirITa-kuNDala-keyUroM kI maNi-prabhA kI apanI eka chaTA thii| mInAkArI kI jhAriyoM se billaurI caSakoM meM sugaMdhita madirAe~ Dhala rahI thiiN| aura unakI AMkhoM ke khumAra, aura oThoM para tAmbUla ke racAva meM, eka ajIba mAdaka surAvaTa thI / mAmA logoM ne anekoM se merA paricaya kraayaa| mere sAde kezariyA uttarIya aura nirbandhana kuntaloM ko ve herate raha jaate| unake praznoM ke uttara meM, maiM mauna muskurA kara raha jaataa| unake vANI-vilAsa aura catura saMlApoM ko maiM A~khoM se sarAhatA, yA kaha detA : 'bahuta acchA !' unake abhijAta vAtAvaraNa meM, maiM kahIM aTa nahIM pA rahA thaa| ve phira apane sakhAmoM meM vyasta ho jAte : maiM avyasta bhAva se unake saMlApoM kA rasa letA rhtaa| jAna par3atA hai, mAmA loga vAruNI-premI nahIM haiN| unakI AMkheM svaccha sarasiyoMsI nirmala haiN| aura saMyama kI eka sahaja sImA-rekhA se ve maMDita haiN| ceTakarAja ke putroM meM pApitya zramaNoM aura zrAvakoM kI maryAdA jhalakatI thii| - vaizAlI ke licchavi-putroM ke samudAya meM merA vizeSa svAgata huaa| ve alaga hI dIkhate the| unake sAtha kucha zAkya-putra bhI jame hue the| maktA lar3iyoM ke sAtha mAlatImAlAoM se baMdhe unake kezapAza meM virala nIlama yA hIre camaka rahe the| unakI A~khoM meM bhI sAndhya-surA ke lAla kumuda khile hue the| sabane mujhe bahuta pyAra se apanAyA, gale lagAyA, nihorA kiyA ki aise khoyA na rahU~, vaizAlI AU~, vizAlA kA loka-vizruta rAjakumAra haiM to usa alakA-nagarI ke rathoM, vAtAyanoM aura raMgazAlAoM meM vihAra kruuN| vahAM ke saMthAgAra meM merI AvAz2a guuNje| vaizAlI kI vizva-vikhyAta vilAsa-sandhyAeM dekhU, jahA~ nitya utsava cala rahA hai| * * *aura yaha kyA ki madirA ke caSaka ko bhI praNAma karake sAmane rakha liyA hai maiMne, aura usameM apanA pratibimba dekha kara hI mugdha huuN| eka ne galabAMhIM DAla kara kahA : 'piyo varddhamAna, phira jAne kaba miloge?' maiMne ISat muskarAkara kahA: "piye hae hai|' 'are kaba, kahA~ ? to kucha aura sahI ! hamArA sAtha bhI to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 denA hogA / ' maiMne kahA: 'bandhu, jAne kaba se piye hue hU~, patA nahIM / jAna par3atA hai pI kara hI janmA / aura tuma sabakI A~khoM kA nazA banA huA huuN| to sAtha hI to hU~, aura nirantara pI rahA hU~ / ' saba khilakhilA par3e, khUba ThahAkA mAra kara / eka zAkya - putra bolA : 'kumAra varddhamAna nire brAhmaNa lagate haiM, kSatriyoM ke bIca / koI mahAbrAhmaNa !' brAhmaNoM ke prati prabala tiraskAra aura vyaMgya se bharA, zAkyoM kA pracaNDa vaMzAbhimAna bola rahA thaa| maiMne kahA : 'tathAstu / ApakA abhinaMdana mujhe zirodhArya hai / janaka videha ke vaMzaja ko Apane pahacAnA, AbhArI hU~ / brahmapuruSa kI bAhuoM meM kSatriya apanI jagaha para hai| satya samaya para prakaTa hogA / ' zAkya kA abhimAna vidIrNa ho gayA / bolA : 'zIrSa para baiThA hai kSatriya ! brAhmaNa usake pairoM meM yAcaka hai / ve hamAre dAsI putra hokara raha gaye / licchavi ho kara, unheM sira para car3hAoge, varddhamAna ? dharma ke ThekedAra, ina dharma ke hatyAroM ko ? ' 'brAhmaNa yA kSatriya, mere mana kulajAta nahIM, karmajAta haiM, cetanAjAta haiM, zAkya ! aura eka hI vyaktitva meM ye donoM samanvita ho jAyeM, to acambhA kyA ? maiM inameM se koI nahIM, yA phira donoM hU~ / ' 'sAdhu, sAdhu, varddhamAna !' mAmAoM ke sAtha kucha licchavi-putroM ne eka svara meM abhyarthanA kii| zAkyaM niruttara ho gayA, para usakI bhauhoM kA mAna z2arA bhI nahIM galA / -- 'abhijAta ho, Arya varddhamAna / licchaviyoM ke kula sUrya ho| hameM tuma para garva hai / ' : eka licchavi gadgad kaNTha se bola uThA / 'abhijAta vaha, jisameM AtmA kA aizvarya prakaTa ho / licchavi, kula se nahIM, antara ke vaibhava se abhijAta ho, yahI merA abhISTa hai / ' siMhabhadra mAmA ne umar3a kara cupacApa mujhe apane se saTA liyA / * zAkya - putra uThakara anyatra jAte dikhAI par3e / licchavi kucha dera to tatva carcA meM bilasate rhe| phira saundarya-vArtA cala par3I / saundarya ke lie unakI khoja aura lagana jagat- vikhyAta hai / aura jAne kaba vaizAlI kI nagara-vadhU AmrapAlI meM ve DUbane-utarAne lge| usake ekaeka aMga-pratyaMga, deha-sauSThava, aMga-bhaMgimA, bhAva-bhaMgimA, usake zrRMgAra aura vilakSaNa keza-kalApoM kI ve bArIka citrakArI-sI karane lage / eka ne mujhe lakSya kara kahA 'Arya varddhamAna, eka bAra AmrapAlI ko dekhane ke lie hI vaizAlI Ao / hamArI vaizAlI kI saundarya - lakSmI hai, ambA ! vaha AryAvarta ke ramaNIkula kI dIpazikhA hai / tumheM pA kara, dhanya ho uThegI pAlI ! puruSottama ko pahacAnane kI dRSTi usake pAsa hai !' 'Apa ambA se kaheM, ki mahAvIra varddhamAna unheM praNAma karatA hai / ve kabhI yAda kareMgI to AU~gA / ve vaizAlI kA kaumArya haiM, mere mana / licchaviyoM kI vilAsitA, vizAlA kI saundarya-lakSmI ko kalaMkita nahIM kara sktii| ve hamAre Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 gaNa-taMtra kI gaNikA nahIM, gaNamAtA haiN| licchaviyoM kI saundarya-pipAsA ko zAnta karane ke lie mA~ ne apane vakSa ko havana-kuNDa banA diyA hai| apane kula-vadhutva aura mAtRtva kI bali car3hAkara, vaizAlI kI janapada-kalyANI ne apane A~cala meM hama sabako zaraNa dI hai|' 'yahI to hamAre gaNa-taMtra kA gaurava hai, Arya varddhamAna / hamAre janapada kI sarvazreSTha sundarI, kisI ke vyaktigata svAmitva kI vastu nahIM ho sktii| usa para hama sabakA samAna adhikAra hai| hamane saptabhUmika prAsAda meM AmrapAlI ko, vaizAlI ke hRdaya-siMhAsana kI mahArAnI banA kara baiThA diyA hai|' _'. * *isalie ki jisake pAsa sahasra suvarNa mudrA ho, vahI usakA kraya kara le! aura use anacAhe bhI bika jAnA pdd'e| kyoMki vaha gaNataMtra kI sampatti hai| kSamA karanA devAnupriya, hamane ambA ko hRdaya-siMhAsana para nahIM baiThAyA, hamane mA~ ko koThe para baiThAyA hai| yaha hamAre gaNataMtra kA gaurava nahIM, lajjA hai| aura saundarya-pUjA meM svAmitva kA prazna kahA~ se A gayA? usakI rUpazrI para adhikAra karane ke lie, hamAre bIca prANoM kI bAz2iyA~ laga gii| khunI pratispardhAe~ jaagiiN| dvaMdva-yuddha lar3e gye| hamArI nirbandha vAsanA kI Aga meM vaizAlI ke bhasma ho jAne taka kI ghar3I A phuNcii| kyA yahI hamArI saundarya-pUjA hai ? * * "hamArI rUpatRSNA jaba kisI bhI taraha kAbU meM na A sakI, to ambA ne apane hRdaya ko masosa kara, A~khoM meM A~sU bhara kara, vaizAlI ke gaNa-devatA ko satyAnAza kI jvAlAoM se bacAne ke lie, apanI AtmAhuti de dii| isameM gaurava hamArA nahIM, usakA hai jisane hamAre pazu ko jhelA, sahA aura dulArA hai| mA~ kI jAti sadA se yahI karatI AyI hai| * * 'hama sabakI hone ke lie ambA, eka dina Amravana meM AkAza se Tapaka par3I thii| amAtR-pitRjAta, kula, gotra, nAma se pare, basa nirI ambA!' 'to jagadambA ke darzana karane hI sahI, eka bAra vaizAlI Ao, kAzyapa !' 'mA~ balAyeMgI to jarUra aauuNgaa| varnA jahA~ bhI haiM, vahIM se unakI karuNamukhazrI ko pratyakSa dekha rahA huuN| maiM unase z2arA bhI dUra nahIM huuN| A~khoM se nahIM, antara se hI unakA darzana kiyA jA sakatA hai| * * 'licchavi-kumAroM se eka hI anurodha hai Aja merA, tumhAre kAma kI taraMga itanI, itanI uddAma ho, ki pUrNakAma hokara hI caina paaye| AmrapAlI taba tuma meM se hareka kI bahuta apanI hogii| vaizAlI kA sArA suvarNa-ratna taba usakI caraNa-dhUli hokara rhegaa| aura usakI A~khoM kI mamatA tuma sabakI rAha meM bichI hogii| * * para jAnatA hU~, yaha nahIM hogaa| - ho sakA to kisI dina itanA samartha hokara vaizAlI AUMgA, ki tuma merI bAta TAla na sako!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 sAra licchavi yuvA, sara jhukAye cupa ho rahe / madirA kI zAriyAM ora caSaka muMha tAka rahe the unakA / maiM sahasA hI uTha khar3A huaa| sabakA abhivAdana kara vidA ho liyaa| choTe akampana mAmA gale meM hAtha DAla kara bole : 'varddhamAna, kauzAmbI kI kumArikAeM Aja nRtya kareMgI ? raMgazAlA meM nahIM caloge ?' maiMne ha~sa kara kahA : 'aba to apane hI antaHpura kI bAlA ke pAsa lauTanA cAhatA hU~, mAmA / phira kisI dina AUMgA !" mAmA khilakhilAkara merI jAtI pITha hairate raha gaye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama loka- yAtrA priyakAriNI trizalA devI sabakI manabhAvanI haiN| sAre bharata khaNDa ke zIrSastha rAja- antaHpuroM meM unakI buAe~, bahaneM aura bhatIjiyA~ baiThI haiN| sabakI saba isa mele meM AyI haiM / aura ve unase itanI ghirI haiM ki maiM svataMtra chUTa gayA hU~ / para unake Adeza tale merI sAla - sa~bhAla, jatana - upacAra meM koI kamI nahIM A pAyI hai / kamI merI hI ora se hai, ki Dere meM merI sevA ke ve sAre snehAyojana mu~ha tAkate khar3e raha jAte haiM / unheM jhelane ko vahA~ koI nahIM hotA / mahArgha zaiyA kI himojjvala cA~danI achUtI hI raha jAtI hai| ina devopama bhogoM kA bhoktA aisA abhAgA hai, ki unheM bhogane ko vaha kabhI upasthita hI nahIM rahatA / jAne kahA~ bhAgA phiratA hai / isa mele meM Akara loka-jIvana kI yaha gaMgA-jamunI dhArA jaba se dekhI hai, merI cetanA kendra meM bandI nahIM raha pAyI hai / vartula hai, vistAra hai, tabhI to kendra kI sArthakatA hai / vizva-tatva kI jijJAsA hI aba taka mana meM sarvopari rahI hai / para vizva ke vistAra aura vaividhya se kaTa kara kyA tatva apane Apa meM hI kUTastha raha sakatA hai ? nahIM, vaha vastu svarUpa nahIM / vaha satya nahIM / sattA pariNAmI hai, nirantara usameM pariNAma utpanna ho rahe haiM / vaha dhruva aura pravAhI eka sAtha hai / pariNamana, pariNamana, pariNamana * yahI kyA merA aura sarva kA svabhAva nahIM ? pariNamana hai ki loka kA vistAra saMbhava hai, jIvana kI lIlA saMbhava hai / jIvana jIvana jIvana * ananta jIvana, avinAzI jIvana : aura usakA jJAtA, draSTA, sraSTA, bhoktA maiM : ananta avinAzI puruSa, jIvanezvara, jinezvara ! pippalI - kAnana ke mele meM samagra lokAtmA kA darzana huaa| loka se milana huA / digantoM taka phailI janagaNa kI jIvana dhArAe~ mujhe betahAzA khIMcane lagIM / manuSya : mAnava kI anAdikAlIna paramparA / usake saMgharSoM aura vijayoM kI antahIna gAthA / manuSya se bar3hakara kucha nahIM / mRtyu kI majhadhArA meM jo jIvana kA mahotsava racatA hai / kAla ke karAla pAzoM meM, jo mukti kA khela khelatA hai / svarga aura taiMtIsa koTi devatA jisake lahuluhAna, sarvajayI caraNoM para jhukate haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 manuSya kI pukAra ne eka apUrva saMvedana se mujhe USmAvila kara diyA / apane garma rakta kI dhArA ko, pRthvI ke ArapAra bahate dekhanA cAhatA hU~ / usameM khula kara avagAhanA aura tairanA cAhatA hU~ / * aura maiM loka-yAtrA para nikala pdd'aa| AsapAsa ke grAmoM aura sannivezoM to ratha para hI calA jAtA thA / para siim| aura yojanA se calanA merA svabhAva nahIM / eka mahAyojanA mere bhItara se ApoApa prakAzita ho rahI hai; aura mere pagataloM meM cakravartI kA catracihna hai yA nahIM, so to naimittika jAneM, para caMkramaNa karate hI mere caraNa mAtRgarbha se bAhara Aye haiM / yaha maiM jAnatA hU~ / so ratha kI kyA bisAta | merA saindhavI azva 'pavamAna' hI ina dinoM merA ekamAtra saMgI ho gayA hai| usakI chalA~goM aura TApoM para hI, jaise merI yAtrA ke bhUgola apane Apa khulate cale jA rahe haiM / sudUra uttara ke isa chora se, dakSiNa meM suvarNa rekhA nadI ko pAra kara, siMhabhUmi taka yAtrA huI hai / pUrva meM campA ke mahAraNya ko pAra kara, vikrama* zilA ke aMcaloM meM hokara, mahAnandA ke taToM meM vicarA hU~ / pazcima meM kesaputta, kapAsiya-vana hote hue karmanAzA kI pracaNDa laharoM para ghor3A pheMkA hai| nagaroM se vizeSa AkRSTa na ho sakA / grAmoM ke prAMgaNa hI mujhe adhika khIMcate haiN| vahA~ nirAvaraNa nagna bhUmi hai / mA~ ke A~cala haiN| dUdha aura dhAnyoM se uphanAte hue| vahA~ mATI bhIMjakara garbhavatI hotI hai / usameM aMkura phUTate haiM / jIvana ke sote larajate haiM / sRSTi kI utpatti ke ve utsa haiN| utpAdana kI vaha yajJabhUmi hai / kRSakoM ke A~ganoM meM atithi huA hU~ / apanI bhUmi ke ve svAmI haiM, para upaja ke nhiiN| kyoMki vANijya kI caturAI se ve bhijJa nahIM / unake zreNika-jeTTha unakI upaja ko ekatrita kara, vaNikoM ke sArthavAhoM ko becate haiM / badale meM jo bhI kArSApaNa mila jAyeM, unhIM se anya jIvana -sAdhana pA lete haiN| thor3A pAkara hI saMtuSTa ho jAte haiM | abhAva nahIM, para svabhAva se hI dIna ho gaye haiM ve / kyoMki ve zramika haiM, bhoktA nahIM / bhoktA haiM, campA, rAjagRhI aura vaizAlI ke ve zreSThi, jo unakI dhAnya- bAliyoM meM se suvarNa mudrAe~ nikAla kara, apane tahakhAnoM aura bhavanoM meM suvarNa-ratnoM ke koSa jamA karate haiM / bhoktA haiM ve rAjA, bhUdeva aura gaNa-rAjA jo bhUmi ke zreSTha phaloM se apane vaibhava-vilAsa kI madirAe~ khIMcate haiN| kRSaka-grAma meM eka kRSaka ke A~gana meM atithi huA thA / mahadhika vasana- alaMkAra dhAraNa nahIM karatA huuN| unhIM kI taraha kASTha-pAdukAe~ pahanatA hU~ / para merA svarUpa dhokhA de jAtA hai / so kRSaka parivAra dekhakara hI, sambhramita cakita ho rhaa| apane sAmane unakA yoM choTe par3a jAnA mujhe rucA nahIM / navala dhAnya kI-sI komala, lAla moTI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 or3anI or3he eka kumArikA ne mujhe dUdha aura bhAta kA bhojana kadalI-patra para prosaa| maiMne kahA : 'bhante kumArI, tumhArA gandhazAli madhuparka hai| tumhArA dUdha amRta hai|' kRSaka-bAlA lajjA se mUka, namrIbhUta ho rhii| kRSaka AkiMcanya se kAtara ho aayaa| 'hama bhante kaise, mahAbhAga ! hama laghujanoM ko lajjita na kareM, bhante / Apa Arya haiM, prabhu, kSatriya haiM / hama bhUmihAra anArya haiM / hama prajA haiM, Apa prajApati !' _ 'pati yahA~ koI kisI kA nahIM, bhante kRSaka / hama saba apane-apane pati haiN| aura prajApati hama nahIM, tuma ho / kyoMki tumhAre zrama ke vIrya se dharitrI garbha dhAraNa karatI hai / tumase utpanna dhAnya se prajAeM janma letI haiM, jItI haiN| Arya aura kSatriya vaMza se nahIM, karma se hote haiM, bhante kRSaka ! jo arjana kare, vahI Arya / jo prajAoM ko jIvana de, vahI kSatriya / tumhIM sacce Arya ho, kSatriya ho, prajApati ho, bhante kRSaka / ' ''ye tandula Apake yogya nahIM, deva !' 'ye gandhazAli haiM, bhante kRSaka / kumuda-zAli haiN|' 'yaha to Apake prema kI sugaMdha hai, Arya / gaMdhazAli hamAre pAsa kauna rahane degA / kumuda-zAli hamArA khAdya nhiiN| vaha to vaizAlakoM aura mAgadhoM kA AhAra hai / ' 'tuma ugAte ho, khAte ve haiM ? tuma nahIM ?' 'vaha mahaddhikoM ke hI yogya hai, deva / hama unheM khilA kara tapta hote haiN|' maiM stabdha aura ubuddha ho rhaa| para kahIM mere gahare meM eka aisA AghAta bhI huA, jo mere hara raktANu ko vedha gyaa| . . . 'kAzI aura kauzala ke tantu-vAya-grAmoM meM gayA huuN| ina vastra-zilpiyoM kI kuTIra-udyoga zAlAe~ dekhI haiN| inakI u~galiyoM aura nakhoM meM vizvakarmA baiThe haiM / aMzukoM meM hI ye apane hRdaya kI samasta komalatA buna dete haiN| inakI bunI mulAyama aura mahIna malamaleM cA~danI ko mAta karatI haiN| para ye moTe-jhoTe jIrNa vastra pahane rAta-dina athaka parizrama karake apane hI bhItara se UrNanAbha kI taraha vasanoM ke jAla bunate cale jAte haiN| inake dvArA nirmita svarNakhacita kauzeyoM se kauzAmbI, avantI aura vaizAlI ke rAjapuruSa, zrepThi, sAmanta aura sundariyoM kI vilAsa-saMdhyAeM jagamagAtI haiN| inakI malamaleM pArasya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke udyAnoM, ethensa ke mahaloM aura nIla nadI ke taTa-kuMjoM meM viharate praNayIjanoM kA sammohana - jAla bunatI haiM / eka tantuvAya ko lakSya kara maiMne kahA : 130 'devatA, moTA-jhoTA pahana kara, kisake lie aisA dAruNa zrama karate ho ?" 'devatA kahakara hameM lajjita na kareM, bevArya ! hamIM devatA hoMge, to hama kise devatA kaha kara dhanya hoMge ? ' 'tuma bhI devatA hI ho, bhante, so cAhe to mujhe bhI kaha lo / paraspara devobhava ! hama paraspara eka-dUsare ke deva hI haiM, zilpI / maiM to kevala vizvadraSTA ho kara raha gayA, tuma to vizvakarmA ho / apanI u~galiyoM para brahmANDoM ke jAla bunate ho / ' sAre tantuvAya cakita - mRgdha, prANipAta meM jhuka gaye / unakA bola na phUTa bAyA / unhoMne eka mahArgha svarNatAra kauzeya mujhe bheMTa kiyaa| maiMne vaha khola kara, unhIM saba para DAlate hue kahA : 'mahAvIra varddhamAna vasana se Uba gayA / vaizAlI ke rAjakumAra ko isa krIta mAtA se virati ho gaI hai, zilpiyo ! jisa dina inakA bunakara unheM dhAraNa karegA, usI dina ye merA sammAna ho sakeMge / ' vaizAlIpati ! jaya ho, jama ho, dhanya mAga ! hamAre janma kRtArtha 'devArya ho gaye / ' maiM eka muskAna se una saba kA abhiSeka karatA huA apanI rAha para Age bar3ha gayA / dUra se hI dahalA dene vAle ghanoM kI AvAjeM sunakara maiM eka kAlI dhuMAlI lagatI bastI kI ora bar3ha gayA / yaha kammAroM kA grAma thA / ye loha aura phaulAda ke zilpI the / inakI vizAla karmazAlA ko dekhakara maiM stambhita raha gyaa| Aga kI khadAnoM jaisI vRhadAkAra bhaTTiyoM meM, kaI lapalapAtI jIbhoMsI jvAlAe~, homAgniyoM ko cunautI detI-sI uTha rahI thIM / kaccI loha caTTAnoM ko inameM galA-galA kara, zilAoM ke bar3e-bar3e kuNDoM meM DhAlA jA rahA thA / parvatoM ke vajra ko apane zrama kI A~ca se tapA kara, ye kammAra unheM apanI bhImAkAra nihAiyoM para, bar3e-bar3e ghanoM se pITakara piNDoM aura pataroM meM manacAhA gar3ha rahe the / inakI raktAruNa A~kheM jaise cinagAriyoM se hI banI thIM, aura inakI sveda se nahAyI paTThedAra bhujAoM meM jaise parvatoM ne AtmArpaNa kara, kAThinya aura lacAva kA eka adbhuta sammilita svarUpa upasthita kiyA thA / phAvar3e -kudAlI, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 tAne, tIra-kamAna, talavAra-bhAle, aura ballamoM se lagAkara, mahala - bhavanoM kI chatoM meM lagane vAle bIma, durgoM ke kapAToM kI dhuriyA~ aura unake kIloM tathA hAthiyoM ko bA~dhane vAlI sA~kaloM taka kA nirmANa ye karate haiM / inhIM ke dvArA nirmita zastrAstroM tathA durgoM ke durbhedya kapAToM ke bala para samrAToM ke sAmrAjya khar3e haiM, aura dhanakuberoM ke tahakhAne surakSita haiM / inhIM kI DhAlI sA~kaloM meM baMdha kara abandhya hastI cakrezvaroM ke gauravazAlI vAhana banate haiM / para nagaroM se dUra ina bastiyoM ke dhue~ se kalauMche gharoM ko, aneka dhAtu drAvaka rasAyanoM kI durgandhita nAliyoM ko bhI sahanA hotA hai / para vajra ke ye zilpI zUdra kahe jAte haiM / bhadra AryoM ke mahAlayoM aura durgoM ko dekhane taka kA inheM avakAza nahIM / phaTe-TUTe vastroM aura laMgoTiyoM para bhI inake kAle patharIle zarIra mAno ahasAna karate haiM / 'baddhika bar3haiyoM ke grAmoM kA AkarSaNa bhI kama nhiiN| hiMsra prANiyoM se bhare durgama araNyoM ko bheda kara, ye akATya per3oM ke ghar3a kATa lAte haiM / unameM se inake banAye cakroM para, bailagAr3iyoM se lagA kara samrAToM ke ratha taka pRthvI kI parakammA karate haiM / inake dvArA / nirmita zahatIroM, dvAroM, khir3akiyoM aura reliMgoM se bane gharoM aura prAsAdoM meM manuSya prazraya aura surakSA kA USma sukha anubhava karate haiM / candana, zIzama aura mahogAnI kASThoM meM ye apanI kalpanA, kArIgarI aura paccIkArI se saundarya suramya harmya khola dete haiN| para inake gar3he rathoM para car3ha vizvajaya karane vAloM, tathA inakI nirmita nAvoM para car3hakara dezAntaroM kI dhana-sampadA baTorane vAle sArthavAhoM kI samAja vyavasthA meM, ye zUdra haiM, samAja ke padatala meM haiM / 'rAja- nagaroM aura grAmoM se hI saTI huI aisI kaI vIthiyA~ hotI haiM, jinameM lalita zilpiyoM ke AvAsa haiM / inameM citrakAra haiM, mUrtikAra haiM, svarNakAra haiM, ratna - mInAkAra haiM, hastidantakAra haiM / inake dvArA racita citrapaToM se rAjakanyAe~, rAjaputra, zreSThi-kanyAe~, dUra se anadekhe hI paraspara eka-dUsare ke sammohana - pAza meM ba~dha jAte haiM / inakI saundarya-dRSTi itanI pAradarzI hai, ki kisI antaHpurikA mukha-maNDala ko eka jhalaka meM dekhakara hI, apane citrapaTa meM ye usake asUryapazya aMgoM ke gopana cihna taka aMkita kara dete haiM / inake raMgoM meM mAnava mana ke AkAza-vihArI svapna Dhalate haiM / inake dvArA aMkita bhitti citroM se mahAlayoM meM, apUrva bhAva aura kalpanA ke saundaryaloka khulate haiM / inake dvArA zilpita mUrtiyoM meM, pASANa kA kAThinya, sundariyoM ke oSTha-kamala, uroja maMDala aura uruoM kA mArdava banakara, manuSya kI mArdava-cetanA ko lokottara banA detA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ina svarNakAroM aura rala-zilpiyoM ke dvArA tarAzita, AkRta, racita, khacita AmaraNoM, ma kuTa-kuNDaloM, maNi-darpaNoM, ratnahAroM aura kakSa-vAtAyanoM meM manuSya kI saundarya-cetanA divya aura alaukika ke rAjya meM atikrAnta ho jAtI hai / ina hastidantakAroM dvArA nirmita vINAe~ durmatta mAtaMgoM, vyAghroM aura durjeya sundariyoM ke manoM ko vazIbhUta kara letI haiN| samrAToM, zreSThiyoM, zrImantoM aura abhijAtoM ke aizvarya-svapnoM ko ye rUpAyita karate haiN| unakI kalpanA meM bhI na A sake, aise saundarya ke aba taka acintya, abhAvita pradezoM ke dvAra apanI lalita kalAoM meM ye apanI apUrva kalpanA-zakti se mukta kara dete haiN| ye raktamAMsa aura durgandhita hAr3a-cAma, zleSma-mala se bhare martya nara-nArI ke tana-mana aura cetana ko agamya vaibhava-vilAsa kI amarAvatI meM amaratA kA sparza-bodha karA dete haiN| divya rUpAntaroM ke ye svapna-sraSTA kalAkAra sevaka-vargI haiM, sampannoM, samarthoM, rAjezvaroM aura rAjezvariyoM ke paura-dvAra para apane astitva-sAdhana ke yAcakaH haiN| sAdhAraNa prANika vRttiyoM aura manovAsanA se manuSya ko mahAbhAva ke rasarAjya taka uThA dene kI pratibhA-zakti ke dhanI ye kalAkAra apane annadAtAoM kI nigAha meM nire kArIgara haiM; ratna-nidhiyoM ke svAmI abhijAta varga ke ye kRpApAtra haiM, rAjyAzrayI haiN| * * 'maiMne gAyakoM, vAdakoM, nartakoM kI vasatikAeM bhI dekhI haiN| manuSya ke bhAvarAjya meM ye saundarya, rati, kAma, prIti, prakRti, Rtubodha, vAtAvaraNa, aindrika saMvedana aura anubhUtiyoM kI sUkSmatama lIlA-taraMga uTAte haiM / apanI nAda-siddhi se Rtu-cakra taka badala dete haiM / apane rAgoM se triloka ko sammohita kara lete haiN| apanI mAMtrika svara-siddhi se eka hI kSaNa meM bhoga aura yoga kI saMyukta sukhAnubhUti karA dete haiM / dUriyoM meM rahakara bhI asUryapazyA antaHpurikAoM ke tana-manoM ko apanI sArasvata mohinI se vikala kara dete haiN| rAjabAlAoM ke aMgali-poroM meM, apane eka taMtu-dabAva se saMvedana aura saundarya kI naI rakta lahara daur3A dete haiM, nayA romAMcana siharA dete haiN| mAnavIya saMvedana ke ye tAMtrika, siMhAsanoM aura bhadrAsanoM ke pAdaprAntoM meM kIrti, guNa-grAhakatA aura suvarNa-mudrAoM kI sA~kaleM tor3a dene ke saMgharSa meM hI dama tor3a dete haiN| * * *maiM suvarNa bhUmi aura campA ke vistRta nadI-taToM meM base mallAhoM aura dhIvaroM ke grAmoM meM bhI ghuumaa| ye sudUra yavana dezoM, pUrvIya mahAdezoM, nIla aura pArasya ke paNyoM se, AryAvarta ke mahArAjyoM meM, apanI nAdoM aura potoM para lAdakara mahAmUlya vastu-sampadAoM, aura sukha-sAmagriyoM kA AyAta-niryAta karate haiM / inake jala-vijayI abhiyAnoM para hI vizva ke vANijya aura rAjyatva ke uttaMga prAsAda khar3e haiN| inhIM kI badaulata sulemAna kI suvarNa-khadAnoM ke suvarNa se magadha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 aura avantI kI paTTa - mahiSiyoM kI karadhoniyAM gar3hI jAtI haiM / durdAnta magaramatsyoM ko vidIrNa kara unake hRdayoM meM gopita amUlya muktAphala aura maNiyA~ nikAla kara, ye unheM pRthvInAthoM ko arpaNa karake hI saMtuSTa ho lete haiM / badale meM kucha suvarNa mudrAe~ kama nahIM lagatI inheM / athAha samudroM aura nadI-taloM meM gote lagA kara, muktAphaloM se bharI sIpiyA~ nikAla lAte haiM / inake bhuja - daNDoM ke paTThoM para hI bhRgukaccha, mAhiSmatI, avantI aura campA ke vANijyavAhI nadI ghATa aura samudrapattana garva se iThalA rahe haiM / 'ye dhIvara, ye mallAha samAja ke pAdavargIya zUdra | antyaja haiM / paurava kula kI AdyA mAtA kevala svarga kI apsarA uvaMzI hI nahIM thI / AryoM kI sarasvatI aura saMskRti ke udgama- puruSa bhagavAna kRSNa dvaipAyana vyAsa kI jananI dhIvarakanyA matsyagandhA ke garbha se hI mahAbhAratoM kI vaMzavelI punarujjIvita aura pallavita huI thI / mahAbhArata kI usI AdyA janetA ke vaMzaja haiM ye dhIvara, ye mallAha / rakta-zuddhi ke abhimAnI Arya apanI usa mA~ ko bhUla kara usake rakta-bIja ko padadalita karane meM kiMcita bhI lajjita nahIM haiN| AryoM kI samAjavyavasthA meM ye Aja bhI antyaja hI bane hue haiM / 'lokAlaya se bahuta dUra, maiM carmakAroM ke grAmoM meM bhI gayA / mRta aura * AkheTita vanya pazuoM aura jalacaroM kI lAzoM ko lAkara, nirveda bhAva se unake durgandhita asthi-mAMsa aura aMtar3iyoM ko nikAla kara, ye taraha-taraha ke carmoM ko zodhate aura kamAte haiN| unase DhAleM, car3aseM, mazakeM tathA nakkAr3oM, ToloM, mRdaMgoM ke pRSTha aura aneka prakAra ke thaile, Arya RSiyoM ke lie vyAghracarma aura mRgacarma ke Asana prastuta karate haiM / mRdu lomaza zazakoM aura mRgoM kI tvacA ke sundara upAnaha banAte haiM / svarNatAroM, mahArgha makhamaloM aura UnoM meM svarNatAroM aura rezama se bUTekArI karake rAjasI upAnaha prastuta karate haiM / inake banAye upAnahoM se, yavanoM aura pArasyoM taka ke udyAnoM aura mahaloM kI marmara sIr3hiyoM para utarate, rAja - kanyAoM aura rAniyoM ke gaura-gulAbI caraNa-tala abhinava zobhA se dIpita hote haiM / aise ki mAno bhArata kA hasta zilpa samudroM kI laharoM para mInAkArI kara rahA ho / para aisI zobhA ke zilpI ye carmakAra, apanI mAtRbhUmi meM mahita cANDAla kahe jAte haiM / ina mahAghaM upAnahoM ke nirmAtAoM ko, unake samAjavidhAtAoM ne upAnaha dhAraNa karane ke adhikAra taka se vaMcita rakkhA hai / naMge paira calanA hI unake isa kAru-zilpa kA vaMzAnugata puraskAra hai / aura maiMne nagara-prAmoM se aura bhI pare haTa kara una AkheTakoM, bUcar3oM ke purave bhI dekhe, jo apane jihvA-lolupa brAhmaNa, kSatriya, vaizya mahAjanoM kI svAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 lipsA ko tuSTa karane ke lie ghane jaMgaloM meM prANoM kI bAjI lagA kara prANiyoM kA AkheTa karate haiN| inake divya yajJoM ke lie pazu juTAte haiN| inake lie navanUtana mA~sa kI thAlI saMjote haiN| ye cANDAloM meM bhI nimnatara koTi ke cANDAla kahe jAte haiN| savarNI Arya inakA muMha taka dekhane se paraheja karate haiN| * * maiMne eka nadI-taTa para unakI eka ujar3atI bastI ko dekhA / dIna-daridra cANDAla rAjyAdhikArI ke cAbukoM kI mAra tale, daur3a-dhUpa kara, apane nAkucha sAmAna uThA-uThA kara apanI bailagAr3iyoM meM lAda rahe the| pUchane para patA calA ki eka cANDAla ne apanA dAtUna nadI meM pheMka diyA thA, vaha nadI kI dhArA meM Age kahIM snAna karate eka brAhmaNa kI zikhA meM ulajha gayA / so sArA brAhmaNatva kupita hokara isa cANDAla bastI ko bhasma karane para tula gyaa| rAjyAdhikAriyoM ne kisI taraha, bhUdevoM ko zAnta kara, rAtoMrAta ina kasAiyoM ko nadI se bahuta dUra, araNya meM sthAnAntara karane ko vivaza kiyaa| * * kyA inhIM caNDa-karmiyoM, kammakaroM, zramikoM, kRSakoM, zilpiyoM kI haDDiyoM para AryAvarta kI loka-vizruta sabhyatA-saMskRti, dharma, jJAna aura vaibhava kA yaha svargacar3a prAsAda nahIM khar3A huA hai ? apane zilpa-vijJAnoM ke devatA RbhuoM, vizvakarmAoM aura azvinikumAroM kI ye Arya kyA mAtra havAI pUjA hI karate haiM ? una devatAoM ke uttarAdhikAriyoM ko ye dharmAndha aura svArthAndha Arya apanI caraNa-dhUli banA kara rakhate haiN| inakA maha nahIM dekhate, inakI chAyA se bacate haiN| unake jAnapadoM aura pauradvAroM meM inakA praveza niSiddha hai| bhadra AryoM ke gurukuloM aura zAlAoM meM, takSazilA, aura vArANasI ke vizva-vidyAlayoM meM zikSA pAne kA adhikAra inheM nhiiN| pIr3hI-dara-pIr3hI inakI santAnoM ko azikSita aura ajJAnI rakha kara, Atma-dainya, dAridrya aura AtmahInatA kA bhAva inakI majjAoM me baddhamUla kara diyA gayA hai| kArSApaNa, damma aura vastra-dhAnya kA abhAva inheM nhiiN| para inheM AtmabhAva aura mAnuSika gaurava se sadA ke lie vaMcita kara diyA gayA hai| pUre AryAvarta meM kevala dasa pratizata loga abhijAta, kulIna Arya haiM, zeSa ammI pratizata prajA grAmya hai, zramika hai, sevaka hai, dAsa hai, padadalita aura tyakta hai / jahA~ koTi-koTi prajAoM kI samUcI jAtiyA~ aura pIr3hiyA~, zatAbdiyoM se abhijAta vargIya bhadroM dvaar| zoSita, nirdalita aura por3ita haiM, vahA~ ke dharma, tapa, jJAna aura darzana ko jIvita kaise mAnUM ? kyA yaha dharma, jJAna aura adhyAtma, zoSaka aura avakAzajIvI AryoM kA nipaTa bauddhika vilAsa hI nahIM hai ? dharma aura jIvana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ekatA nahIM hai| samatva aura samyaktva bhItara hai, to bAhara ke jIvana aura samAja meM vaha prakaTa kyoM nahIM hotA ? vaha dharma mataka ke kriyAkANDa ke samAna hai, jo jIvana meM prakAzita nahIM, mAnava-sambandhoM meM vyApta nahIM hotaa| 'jIvo jIvasya jIvanaM' kI jaMgalI cetanA se ne mahAjana aura RSi-vaMza kyA tanika bhI Upara uTha sake haiM ? kyA paza-jagata aura barbaroM kI balAtkArI zaktimattA hI, Aja bhI unakI dhArmika aura sAmAjika vyavasthA ke mUla meM akSuNNa rUpa se jIvita nahIM hai ! : sahasrAbdiyoM ke daurAna jAne kitane hI mana aura kUlakara Aye / karmabhUmi ke AdibrahmA tIrthaMkara RSabhadeva ne bhogayuga kI mohAndha timira-rAtri ko samApta kara karma, zilpa, tapa aura jJAna kI puruSArthI saMskRti kA zalAkAnyAsa kiyA / unake padAnusaraNa meM yuga-yugAntaroM meM kitane hI tIrthaMkaroM aura zalAkA-puruSoM ne, abhI kala ke mahAzramaNa pArzvanAtha taka, satya, ahiMsA, acaurya, aparigraha ke cAturyAma dharma para, bArambAra mAnava-kuloM ko pratiSThita karane kA mahAprayatna kiyaa| para dekha rahA hU~, kutte kI duma vahIM kI vahIM para hai / bArambAra jJAna jaba nirA buddhi-mAnasika vilAsa banA aura vaha balavAnoM ke pramatta zoSaNa kA hathiyAra banA, to lokazIrSa para mahAsUryoM kI taraha udaya hokara, kaI mahAzramaNoM ne zrama aura AtmatyAga dvArA, jJAna ko pratipala jIvanAcaraNa meM utArane kA mahAprayAsa kiyaa| kaivalya, mokSa, dharma aura tIrthaMkaroM kI jayajayakAroM se AkAza thrraaye| para loka-jIvana kI dhArA meM zramaNoM kI AcAra saMhitAeM bhI, nipaTa rUr3hi-pAlana hokara raha gyiiN| ___ mahAzramaNa pArzva ko hue abhI kula DhAI sau varSa bIte / kahAM gayA unakA dharma-cakra pravartana / kevala kucha caityoM meM, arihantoM kI ratna-pratimAoM meM jar3IbhUta hokara raha gayA ! bezaka vaizAlI ke cUr3AmaNi lokataMtra meM unake zramaNa-dharma kI jaya-patAkAeM Aja bhI ur3a rahI haiM / avantI, kauzAmbI, kAzI-kozala, campA aura bhagadha ke janapadoM meM abhI bhI unake arhat-mArga ko aneka svacchanda rUpa dekara, kitane hI svanAma-dhanya tIrthak vicara rahe haiN| aneka yoddhA, sAmanta, rAjakula aura zreSThikula unake jina-zAsana ke anuyAyI haiN| para unake batAye aNuvratoM aura mahAvratoM ke thothe AcAra-pAlana ke sivAya, kyA unake ujjvala Atmadharma kA Aja ke jIvana se koI saMbaMdha zeSa raha gayA hai ? yadi vaha zramaNa-dharma unake ma ni-saMghoM aura zrAvakoM meM jIvita hotA, to kyA vartamAna AryAvarta ke pAMca-pAMva mahArAjyoM meM jinendra-kanyAoM ke mahArAniyAM hote, yahA~ kI samAja-vyavarathA aisI balAtkArI raha sakatI thI ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA dharma kevala nijI thora vaiyaktika vastu hai ? kyA vaha nire vaiyaktika yojamArga kA sAdhaka hai ? kyA pariveza aura samAja-samudAya se usakA koI saMbaMdha nahIM ? satya, ahiMsA, acaurya aura aparigraha kA AdhAra-dharma kyA mUlataH hI vizva-sApekSa aura samAja-sApekSa nahIM hai? kyA parivezagata carAcara sRSTi aura janasamudAya ke sAtha kA vyakti kA saMbaMdha-vyavahAra hI, ukta dharmAcaraNoM kI kasoTI nahIM hai ? kyA Atma-zuddhi, AtmajJAna aura mokSa nirI vyakti meM banda vastue~ haiM ? aisA hotA to sarva lokAbhyudaya ke lie kyoM bAra-bAra tIrthakara janma lete ? . . 'nahIM, Atmadharma ko maiM loka-dharma se yoM vicchinna karake nahIM dekha sktaa| vaha samyakadarzana nahIM, svArthI mithyAdarzana hai| vyakti meM arhat tatva prakAzita hogA, to samAja meM usakI vAtsalya-bhAvI puNya-prabhA saMcarita hogI hii| mumakSa kA mokSamArga, nikhila carAcara ke maMgala-kalyANa ke bhItara se hI gayA hai / vaiyaktika mukti saMbhava hai, to loka-mukti bhI anivAryataH saMbhava hai / jAne kyoM merA jI nahIM mAnatA, ki saMsAra ko kutte kI duma mAna kara, apane mukti-mArna para akelA palAyana kara jaauuN| samatra loka-jIvana aura nikhila carAcara ko nimrantha, mukta, samvAdI, sundara dekhane kI eka anirvAra Atma-vedanA aura abhIpsA mere bhItara dina-rAta jala rahI hai| maiM nahIM mAnatA ki jo aba taka na ho sakA, vaha Age bhI na ho sakegA / maiM anAdi-anantakAlIna jinezvaroM aura kaivalya-puruSoM kA vaMzadhara huuN| jina to AtmajayI aura sarvajayI hote haiN| ve ananta jJAna, darzana, vIrya aura sukha ke avyAvAdha svAmI hote haiN| aisA kyA hai, jo unake dvArA sAdhya aura upalabhya na ho ? jinezvara aisI parAjaya kaise svIkAre ? arhat kevalI jinoM ne sadbhata padArtha ko sImita, kUTastha nahIM dekhA, nahIM jaanaa| apanI kaivalya jyoti meM unhoMne sattA ko, padArtha ko, ananta guNa-paryAya bAlA sAkSAt kiyA hai| yadi padArtha ananta guNa-paryAya saMbhAvI hai, to vizva tatva ananta saMbhAvI hai hii| taba, jo aba taka na huA, vaha Age bhI na hogA, yaha kathana mujhe jina-zAsana ke viruddha lagatA hai| sattA parama svataMtra hai| dravya parama svataMtra hai / so merI AtmA bhI parama svataMtra hai / taba merA AtmajJAna kisI paramparAgata zAstra yA zAstra-kathana ke prati pratibaddha nahIM ho sktaa| maiM apanI sarvathA mukta antarvedanA, jijJAsA, mumukSA aura abhIpsA kI jvAlA ke bhItara se gajara kara hI, apane Atma-svarUpa kA svataMtra sAkSAtkAra kruuNgaa| aura usI ke prakAza meM vizva-tatva ko jAna kara, nikhila vizva ke sAtha eka aTUTa samvAditA kA saMbaMdha sthApita kruuNgaa| usake binA satya, ahiMsA, acaurya, aparigraha kI koI sArthakatA mujhe nahIM diivtii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 apane Atmika muktimArga meM maiM loka se palAyana nahIM kruuNgaa| Atma-mukti mora loka-mukti ke bIca mere dharma-zAsana meM avinAbhAvI saMbaMdha rhegaa| isake lie bhAvazyaka huA to maiM aisI nidAruNa aura durdAnta tapazcaryA karU~gA, jaisI isase pUrva zAyada kisI puruSa-puMgava ne na kI hogii| kyoMki merA mokSakAma, loka ke ekaeka jIvANu aura paramANu ke pariNamana ke sAtha jur3A huA hai| maiM aisI AtmAhUtinI tapasyA karU~gA, ki nikhila carAcara mahAsattA ke sAtha tadAkAra aura ekAkAra ho rhuuNgaa| taba jo jJAna-jyoti mere bhItara se prakaTa hogI, vaha kevala AtmaprakAzinI nahIM, sarvaprakAzinI hogI : vaha kevala Atma-samvAdinI, sarvasamvAdinI hogii| yadi sata nirantara pariNamanazIla hai, to pragati aura vikAsa hai hii| ananta pragati aura vikAsa sAdhya hai hI, apane meM bhI, aura sarva meM bhii| vartamAna samAjavyavasthA dravya ke isa svabhAvagata pragatizIla pariNamana para AdhArita nhiiN| pApa aura puNya kI andha bhAgyavAdI vyAkhyA sthiti-poSaka brAhmaNoM kI dena hai| mAtmA yadi karma bA~dhane ko svataMtra hai, to karma kI nirjarA karane ko aura bhI adhika svataMtra hai| ___ maiM apanI parAtpara kaivalya-jyoti se jJAna, darzana, sarjana, sattA aura jIvana kA eka nayA dhruva sthApita kruuNgaa| mere bAda phira-phira yaha jyoti antarAloM meM lupta-gupta ho sakatI hai / para uttarottara Urdhva se Urdhvatara jJAna-caitanya kI kriyAzakti ko prakAzita karane vAle jJAna-yogIzvara aura karma-yogIzvara jagata meM prakaTa hote jAyeMge / sattA aMtima nahIM, jJAna aMtima nahIM, to maiM bhI aMtima arhat nahIM / arhat kabhI aMtima nahIM ho sakate / ___.. isa loka-yAtrA aura Atma-maMthana meM jAne kaba pUrA eka mahInA bIta gayA, patA hI na calA / kArtika pUrNimA kI pUrNa candrodayI sandhyA meM jaba lauTa kara AyA to merA azva anAyAsa hI mujhe ikSvAkuoM kI kuladevI ambA ke maMdira kI ora le gayA / jayakAroM se vyAkula jana-gaNa kI bhIr3a meM praveza kara, maiMne bhavagatI kA zata-zata dIpa-zikhAoM se Alokita parama kAruNika, ati lalita mukhamaNDala dekhaa| * * mujhe to ve apane se bAhara koI mithyA-pUjita devatA nahIM lagIM / merA samasta caitanya eka abhinna AtmabhAva se unakI ora umar3a pdd'aa| ve parama lalitezvarI mA~, aura koI nahIM, merI hI Atma-zakti kA eka tribhavana-mohana rUpavigraha haiN| merI bhavagatI AtmA hI una paramA sundarI mA~ ke rUpa meM vahA~ birAja. mAna diikhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 * - sahasA hI mere bhItara eka agamya rahasya kA avaguNTana-sA uTha gyaa| jvalanta anubhUti huI ki merI AtmA kA lokAtmA ke sAtha, eka nigar3ha sakriya yoga-milana ghaTita huA hai| * * 'bAhara nikala kara dekhA, mA~ ke prAMgaNa meM janagaNa ke sahasroM nara-nAriyoM kA samudAya kaI vizAla vartuloM meM, maNDalAkAra nRtyagAna kara rahA hai / jagaddhAtrI kI pUjA kA yaha pavitra nRtyotsavaH thaa| digantoM taka vyApta pUrNa candramaMDala kI cA~danI meM, natyagAna lIna loka-sundariyoM ke isa Anandotsava ko dekhA, to AryAvarta ke abhijAta rAjavaMziyoM kA vaha usa rAta dekhA zaradotsava mujhe kitanA DUMchA aura niSprANa lgaa| __ agale dina kuNDapura loTate hue jAna-bUjha kara maiM ne mAM ke ratha meM hI yAtrA karane kA nizcaya kara liyA thaa| pUchatAcha unhoMne vizepa koI nahIM kii| itanA hI anunaya bhare kaNTa se bolI : 'mAna, dUra-dUra se sAre hI parijana-AtmIya Aye the / terI sArI hI mausiyA~ aura bahaneM AI thoN| saba tujhase milane ko yoM utkaMThita thIM, ki mAno deva-darzana ko AI hoM tere Dere para / kintu tujhe vahA~ kabhI upasthita na pAkara saba bahuta khinna aura hatAza lauTa giiN| - jo tujhe acchA lage, vahI kara / maiM to kucha kahU~gI nahIM / ' mA~ ke svara meM karuNA-kAtara vivazatA thii| - 'maiM mauna, nizcala, Atma-bhAvita ho unake samagra mArdava ko AtmasAda karatA rahA / hama paraspara pratibimbita-se, nirvAka hI yojanoM meM yAtrA karate cale gye| sA~jha DhalatI velA meM, gaMDakI taTa ke eka ekAnta Amravana kI pIThikA meM, pUre AmrakAnana ko Ayatta karatA huA, pratipadA kA vizAla suvarNAbha candra-maNDala udaya ho rahA thaa| pUre vana ko valayita karatA aisA virAT candrodaya isase pUrva maiMne kabhI nahIM dekhA thA / usake usa pIta-komala AbhA-valaya meM maiMne apane ko mAM ke sAtha yugalita paayaa| 'ekAeka mA~ ne mere kandhe para hAtha rakha diyaa| unake kaMkaNa meM nArI. mA~ kI aMtima mamatA raNakAra utthii| . . aura phira do A~khoM kI gaharI kajjala koreM, isa pIlI cA~danI ke Aloka meM, AratI-sI ujala utthiiN| ___ * * 'merA mAthA mAM ke vakSa para nivedita ho gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugAvatAra kA siMhAvalokana Aja kI suvarNa uSA meM acAnaka apanA koI lokottara rUpa sAmane khar3A dekhaa|' : 'jaise himavAna kI kisI antarita cur3A se utara kara, gaMgA kI UrjasvalA laharoM para cala rahA huuN| aura jAne kaba sahasA hI apane ko vipulAcala ke sUryamaNDalita zikhara para khar3e paayaa| kamara para donoM hAtha dhare, lokAkAra daNDAyamAna hU~ : aura merI A~khoM ke sAmane AryAvarta kI samudra-kuntalA pRthvI, nirAvaraNa kumArikA-sI nivedita hai| sahasrAbdiyoM ke ArapAra mana-putroM ke nakha-kSatoM se vidIrNa usakA vakSasthala, eka mAnacitra kI taraha mere samakSa khula rahA hai| pauruSa, sajana aura jJAna kI asaMkhya zalAkAoM ne yugAntaroM meM, usa para manamAne nakze banAye / Aja phira eka nakzA sAmane haiN| para usake nIce, usakA satItva, mujhe Aja bhI ajita, aura anakSata dIkha rahA hai / ki cAhU~ to maiM isa AdyA prakRti kA aba taka anAvarita koI nayA hI AMcala khskaauuN| isake bhItara apane parama kAma kI zalAkA se apanI pUrNakAmyA ko racaM, AkRta kruuN| - - yAda A rahA hai, gaNanAtIta kAla meM, manuSya ke kisI Adi prAta meM AdibrahmA RSabhadeva ne, nire kAmanAjIvI, maraNa-dharmA mAnava-yugaloM ko, bhoga-yuga kI andha kArA se mukta kara ke, AtmajJAnI aura Atma-sraSTA pauruSa kI dIkSA pradAna kI thii| prakRti ke mohapAza se svayam mukta hokara, usake vijetA puruSa kA mokSa-mArga unhoMne prazasta kiyA thaa| indriyajaya aura manojaya karake, prakRti kA pUrNakAma bhoktA hone kI atikAma kalA unhoMne manuSya ko sikhAI thI / dharma, karma, kAma aura mokSa ko unhoMne samvAdI kiyA thA / kAlacakra ke aneka viplavoM aura manvantaroM meM unakA vaha karmayogI vidhAna, bArabAra pralaya kI laharoM meM lIna ho kara bhI, nava-nUtana svarUpoM meM phira-phira prakaTa hotA rahA / hara bAra koI naye tIrthakara Aye aura kAma aura kAmAtIta mukti ke samanvaya-svara sAdhe / utpAda aura vyaya, utthAna aura patana ke isa anivArya dravya-pariNamana meM, dhruva sattA kA sUrya bAra-bAra ojhala hokara bhI, phira-phira manuSya ke Urba cetanA-zIrSa para udaya hotA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rahA / jJAna aura bhAva kI aneka rUpiNI vANI Alokita puruSa ne bArambAra uccarita kI / aba se DhAI hajAra varSa pUrva isI AryAvarta ke vistatA taTa para Rgveda ke kaviRSiyoM ne prakRti aura padArtha ke ananta - virATa svarUpa kA sAkSAtkAra kiyA / Ananda ke mahAbhAva meM tanmaya hokara unhoMne, eka bAragI hI rUpI aura rUpAtIta saundarya kI saMyukti kA gAna apanI RcAoM meM kiyA / prakRti aura sRSTi kI samasta kAmanAkula lIlA meM unhoMne apane sAmagAnoM dvArA, mahAbhAva kA amRta sicita kiyA / para mana aura indriyoM ke alindoM meM utara kara vaha dhArA akhaNDa na raha sakI / kSudra kAmanA se khaMDita hokara, vaha martya mATI kA viSaya bana gaI / taba kRSNa yajurveda ke maMtra uccarita hue / 'agnimIle purohitaM' ke gAyaka, svayam agni na raha sake, mAtra usake viSaya lolupa yAjaka ho rahe / Ananda ke AtmahotA yajJa, amRta sravA nahIM rahe / unameM se adhama indriya- lipsA aura daihika babhukSA kA pazu huMkArane lagA | mAnava ke bhItara kA lolupa pazu hI sarvopari ho uThA : yajJoM ke pazupatinAtha prajApati, svayam pazubhakSI hote dikhAI par3e / sarasvatI ke aMcala meM mA~ kA dUdha, apanI hI santatiyoM ke AtmabhakSI rudhira se Akranda kara uThA / yajJapuruSa lupta ho gaye / agnihotra bhraSTa ho gaye / parabrahma ke mahAbhAva gAyaka, Rgveda ke RSi-putra, brahmahaMtA hokara sarvabhakSI aura sarvazoSaka bhoga kI saMskRti kA jayagAna karane lage / para bhItara kA svabhAva se hI UrdhvacetA puruSa antima rUpa se so kaise mara sakatA thA / vaha phira jAgA : vaha phira Atma-bhAvita huA / aura gaMgA-yamunA ke markata-pracchAya naimiSAraNya meM Arya RSi phira se Atma-sAkSAtkAra kI gahana samAdhiyoM meM jyotirmAna hue / parAtpara parabrahma kI draSTA parAvidyA kA phira se AviSkAra huA / upaniSat ke Atma-jJAnI antardraSTAoM ne, yajJa ko pAzava lipsA se mukta kara, AtmakAma kI siddhi kA pratIka banAyA / para durdAnta pazu sahaja hI damita na ho sakA / kSudhA aura kAma kI karAla DAr3hoM meM phira bhI, hiMsA kI tAMDavI jihvA lapalapAtI rahI / devAhuti, vizvAmitra, yAjJavalkya ke jJAna-sUrya ko barAbara hI pAzava yajJoM kA kAladhUmra pracchanna karatA rahA / taba zatasahasra jihvAoM meM lapalapAtI yajJa kI usa sarvagrAsI jvAlA ke zikhara para utare mahAzramaNa pArzvanAtha / kamaTha kI ahaMgrasta tapAgni ke kASTha meM se jIvita nAga-yugala prakaTa karake unhoMne samasta jambUdvIpa ko apane kaivalya-sUrya se bhAsvara kara diyA / satya, ahiMsA, acaurya aura aparigraha kA prakRta caturyAma dharma unhoMne udghATita kiyA / tamAma sRSTi ke jar3a-jaMgama prANiyoM ne tIrthaMkara ke sarva-vallabha zrIcaraNoM meM abhaya zaraNa prApta kI / upaniSat ke RSiyoM ne apane Atma - sAkSita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmajJAna ko unameM mUrtimAna dekhA / kyoMki mahAzramaNa pArzva ne samyak darzana aura samyaka jJAna ko pratipala ke jIvanAcaraNa meM jIvanta kiyA thaa| so brahmarSiyoM ne unhIM ke svara meM svara milA kara 'mA hiMsyA :' kA mantroccAra kiyaa| 'AtmanaH pratikUlAni paraSAMna samAcaret' kA maMtra-darzana prajA ko dekara, unhoMne prANi mAtra ke lie mukti kA mArga prazasta kiyaa| __para DhAIsau varSa bIte na bIte ki tIrthakara pArzva kI vaha kaivalya-prabhA phira antardhAna ho gaI / Aja phira manuja para danuz2a kI vijaya-bherI baja rahI hai| pazcimAMcala ke Arya brAhmaNa phira uddaNDa ho uThe haiN| pArzva kI kaivalya-jyoti ke astaprAya Aloka kI zeSa prabhA kevala isa vipulAcala ke zikharoM para staMbhita hokara raha gaI hai| aura lokAMcala meM unakA cAturyAma dharma-mArga kucha rAjakuloM aura zreSThi zrAvakoM kA mRta aura pAlatU zrAvakAcAra hokara raha gayA hai| usameM prANi mAtra ke prati AtmabhAva kA jIvanta saMvedana saMcarita nhiiN| unake caityoM kI ratna-pratimAoM meM tIrthakara unake vaibhava ke bandI ho kara, mAtra unakI jar3a caitya-pUjA ke upakaraNa ho gaye haiN| ahiMsA aura aparigraha ke tathAkathita dharma-pAlaka magadha, avantI aura campA ke dhanakubera zreSThiyoM ke tahakhAnoM meM loka kA tamAma suvarNa-ratna saMgrahIta hai / koTikoTi zramika prajA ina rAjapuruSoM aura zreSThiyoM dvArA apahRta loka-saMpadA kI krIta dAsa hokara, majabUrI kA jIvana bitA rahI hai / yaha pArzva kA dharma-sAmrAjya nahIM, kulIna brAhmaNa-kSatriya aura vaNikoM kA kAma-sAmrAjya Aja ke samasta AryAvarta meM vyApta hai| . . 'eka vicitra kautuhala se dekha rahA hU~, ki mere hI mAtRkula kA rakta, isa kAma-sAmrAjya ke siMhAsanoM para AsIna hai| merI hI mausiyA~, bhArata ke tamAma mahArAjyoM ke antaHpuroM meM mahArAniyA~ banI baiThI haiM / vizva-vizruti vaizAlI gaNataMtra ke gaNapati mere mAtAmaha ceTakarAja kI pA~ca putriyA~, loka-lakSmI ke pAvana siMhAsana ko adhikRta kiye haiM / Acar3a AryAvarta meM apanA ekachatra sAmrAjya sthApita karane ke mahatvakAMkSI mahArAja zreNika bimbisAra ke hRdaya-kamala para baiThI haiM, merI parama rUpasI mausI celanA / avantinAtha kA vadha karake, unake siMhAsana ko hathiyA lene vAle, ujyanIpati caNDapradyota kI paTTamahiSI banI haiM, merI mausI zivAdevI / samakAlIna vizva kI apratima vilAsa-nagarI kauzAmbI ke adhIzvara mahArAja zatAnIka ke aMka meM AsIna haiM, merI mausI mRgAvatI / unhIM kI kokha se janmA, praNaya aura parAkrama ke sahasra-rajanI-caritroM kA nAyaka, vatsarAja udayana merA mauserA bhAI hai| bhArata ke pazcimI toraNa para, sindhu sauvIra ke mahArAja udAyana ke vAma kakSa meM suzobhita haiM, merI mausI prabhAvatI / bhArata ke pUrvIya samudra-toraNa campA meM, aMgarAja dadhivAhana kI mahArAnI hokara, virAjita haiM mausI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pdmaavtii| dazArNa deza ke adhipati rAjA dazaratha kI prANezvarI haiM, merI mausI suprbhaa| ___ : 'maiM nahIM jAnatA ki isameM gaNatantrAdhipati ceTakarAja kI koI yojanAbaddha rAjanIti hai, yA yaha mAtra saMyoga hai / acaraja nahIM, ki isa taraha vaizAlI gaNataMtra kI svAtaMtryAbhimAninI beTiyoM ko apanI aMkazAyinI banA kara, ye rAjezvara apane vijaya-garva ko tuSTa karanA cAhate haiM / asaliyata jo bhI ho, kintu yaha eka prakaTa tathya hai ki vaizAlikAeM, ina rAjakuloM ke bhAvI siMhAsanadharoM kI mAtAe~ banI baiThI haiN| yaha ghaTanA itanI ujAgara hai ki ise mAtra saMyoga kaha kara nahIM TAlA jA sakatA / sattA-surakSA kI rAjanIti hI mujhe to isameM jAne-anajAne sakriya dIkhatI hai| * * bar3A rocaka hai rAjacakra kA yaha citrapaTa / merI AMkhoM ke sAmane caturaMga zataraMja kI eka acchI khAsI vAjI jamI huI hai| hAra-jIta, surakSA aura adhikAra kI yaha cakrAkAra krIr3A sacamuca dekhane lAyaka hai| zizunAgavaMzI mahArAja bimbisAra, mAgadha bRhadratha aura jarAsaMdha ke bAda, AryAvarta meM ekarAT sAmrAjya kI sthApanA karane kA sapanA dekha rahe haiN| unakI mahatvAkAMkSA kA anta nahIM / yoddhA hone ke sAtha hI, ve premI bhI haiN| durdAnta pauruSa kI pratimA hote hue bhI, antaHkaraNa se ve bahuta komala aura straNa haiN| bhAvanA, saMvedanA, saundarya-pUjA, svapnazIlatA, vilAsitA aura vIratA kA unameM eka anokhA saMgama hai| darpa aura samarpa kI aisI yuti muzkila hai| eka mRgI kI AMkha kA bholA saundarya dekha kara ve pasIja sakate haiM : para agale hI kSaNa usakA AkheTa bhI kara sakate haiM / mugdha hokara jise ve apanA kaNThahAra banA leM, use agale hI kSaNa zUlI para bhI car3hA sakate haiN| zreNika ke pitA magadhezvara upazreNika ne uttara yauvana meM isa zarta para eka bhIlakanyA ko byAhA thA ki usI kA putra rAjagaddI kA adhikArI hogaa| sau avamAnita hokara zreNika, nirvAsana meM nikala par3e / dakSiNAvarta meM bhaTakate hue unhoMne apanI puNyaprabhA se rAjapurohita saumazarmA kI sundarI kanyA nandazrI kA hRdaya jIta kara use byAha liyaa| usI kI kokha se janmA hai abhaya rAjakumAra, jo Aja bimbisAra kA nijI maMtrI hai aura magadha sAmrAjya kA gopana maMtrIzvara hai / vaizAlI ke kisI citrakAra dvArA aMkita celanA ke citrapaTa ko dekhakara, magadhezvara kI rAteM becaina ho utthiiN| taba kUTa-kauzala meM dakSa abhaya rAjakumAra gupta rAhoM se celanA taka jA pahu~ce / zreNika kA citra ceTaka-nandinI ko dikhAkara use mohAviSTa kara diyA aura usakA haraNa kara lAye / celanA ko paTTa mahiSI banA kara bimbisAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 ne eka sAtha, licchavi kula kA mAnabhaMjana aura sammAna kiyA / mahArAnI-mausI belanA ke pada-nakha para vaizAlI aura magadha kI sandhi ThaharI huI hai / para magadhezvara meM saundarya - lipsA aura sAmrAjya - lipsA kI jo barAbarI kI Takkara hai, usase merI bholI mausI anabhijJa haiM / sAmane phaile nakze kI taraha jo yaha ghaTanA cakra dekha rahA hU~, yaha merI kisI tIsarI hI A~kha kA khela hai / bacapana se hI pAyA hai ki jaba bhI deza-kAla meM kucha jAnane kI jijJAsA bahuta tIvra huI, to maiM avadhi bA~dha kara sahaja hI usakA jJAna kara letA hU~ / Aja vaha avadhi- jJAna kA arntacakSu apalaka khulA raha gayA hai, aura maiM sahasrAbdiyoM se isa kSaNa taka ke deza, kAla, ghaTanA aura vyaktiyoM ke antastaloM jhA~ka rahA hU~ / aura usase spaSTa dekha rahA hU~, ki magadharAja zreNika kA rakta eka bAra mAsamudra AryAvarta para apanI sAmrAjya-patAkA phaharAyegA / para Aja kA lipsAgrasta aura mohagrasta yaha rAjA, kahIM bhItara mRdu, akapaTa, udAra aura kSamAzIla hai / isake mArdava aura Arjava se maiM AkRSTa hU~ / apanI moha-rAtri ke chora para, use AtmabAta karatA dekha rahA hU~ / 'lekina mRtyu meM bhI pratikramaNazIla rahegI usakI cetanA / 'mAgadha, varddhamAna ko tumhArI z2arUrata hai / 'dekha rahA hU~, malloM kI kuzInArA ke usa pAra kAzI aura kosala kA mahArAjya / takSazilA kA snAtaka prasenajita kozala ke siMhAsana para baiThA hai / usakI rAjadhAnI zrAvastI meM sAre jambUdvIpa ke rAja-pathoM, nadI-pathoM aura samudrapathoM ko jor3ane vAlA, dhArA - saMgama hai / isI se bharatakhaNDa aura usase pare ke samudramArgoM se jur3e jJAta-ajJAta aneka dezoM aura dvIpoM ke sArtha zrAvastI ke paNyoM meM utarate haiN| isa taraha vartamAna ke tamAma gamya vizva kI vastu-saMpadA se zrAvastI ke paNya, zreSThi- mahala aura rAjamahala bhare par3e haiM / isI ke rAjya meM rahatA hai vaha mahAgRhapati zreSTha anAtha - piNDaka, jo apanI suvarNarAzi se kaI rAjyoM ko qharIda sakatA hai / aise vipula vaibhava saMpanna rAjya kA svAmI yaha prasenajita, nikammA, kAmuka aura kApuruSa hai / para phira bhI vartamAna ke tIrthaka aura zramaNa use puNya - puruSa kahate haiM / malla-gaNa ke asAdhAraNa yoddhA yuvA bandhu malla ke bala aura zastra - kauzala kA malloM ne ucita sammAna na kiyA, to vaha svayam hI apane gaNa rAjya se nirvAsita ho gayA / yaha bandhu malla takSazilA meM prasenajita kA mitra aura sahapAThI thA / svadeza-tyAga ke bAda jaba vaha idhara-udhara bhaTaka rahA thA, tabhI prasenajita ne use sammAnapUrvaka apane rAjya meM AmaMtrita kiyaa| phira prasenajita ke anurodha para usane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 kosala kA senApatitva svIkAra liyA / usI pracaNDa yoddhA bandhu malla ke bala para yaha kAmAndha aura akarmaNya prasenajita bhI samrATatva kA sapanA dekha rahA hai / zrAvastI kI eka mAlAkAra - kanyA mallikA prasenajita kA mana hara kara, kosala kI paTTa - mahiSI banI baiThI hai / para zUdra kula kI yaha sevaka - vargIya kanyA uccAtmA hai / kAma ke isa keli-sarovara meM bhI vaha pavitra kamalA-sI alipta virAjita hai / manuSya ke bAhya AcaraNa se hI pUre manuSya kA nirNaya saMbhava nahIM / vicitra virodhI vRttiyoM kA samuccaya hotA hai manuSya / pApa ke paMka meM bhI jAgRta ujjvala AtmA kI cintAmaNiyA~ kahA~-kahA~ lipaTI par3I haiM, so kitane loga dekha pAte haiM / samyak cAritrya Atmika vastu hai, vaha bAhyAcAra se bAdhita nahIM / samyak cAritryaM Atma zuddhi kA pariNAma hI ho sakatA hai| bAharI pravRttiyoM meM na jhalakane para bhI vaha ThIka samaya Ane para AtmA ko antarmuhUrta mAtra meM mukti kA anubhava karA detA hai / yaha mAlAkAra - kanyA mallikA aisI hI hai / bhavyAtmA hai yaha / kosalapati prasenajita bhI apane Adhipatya ke zAkya gaNataMtra kI beTI byAha kara, apane rAjyAbhimAna ko tuSTa kiyA cAhate the / mAtahata zAkya mane to nahIM kara sake, para unhoMne caturAI brtii| unhoMne mahAnAma zAkya kI dAsI - putrI vArSabha-kSatriyA prasenajita ko byAha dI / zAkya putrI meM unhoMne bar3e gaurava ke sAtha, rAjaputra viDabha ko utpanna kiyA / viDDabha eka bAra mehamAna hokara, apanI nanihAla kapilavastu gyaa| zAkyoM ne Upara se bhAnaje kA sammAna kiyA, para usake jAte hI, dAsI putrIya bhAgineya ke sparza se apavitra ho gaye apane saMthAgAra ko dhulavAyA / viDUDabha kA eka aMgarakSaka apanA barachA saMthAgAra meM bhUla AyA thA / vaha lene ko vaha vahA~ gayA, to pAyA ki kucha dAsiyA~ viDDabha ko gAliyA~ detI huI saMthAgAra ko dho rahIM thIM / viDUDabha para rahasya khula gayA ki vaha zAkyoM kI dAsI putrI kA beTA hai| dotaraphA apamAna kI Aga meM jalate hue eka ora to vaha apane kAma-lipsu janaka kA prANadrohI ho uThA, to dUsarI ora usane kapilavastuko niHzAkya karane kI satyAnAzI pratijJA kI hai / apane oja se dAsiyoM kI phasala ugA kara, ye gaNataMtrI aura rAjA samAna rUpa se unheM apane ahaMkAroM aura sattAmada kA pA~sA banAye hue haiN| ye apanI mA~oM aura priyAoM ko goTeM banA kara, apanI rAjanIti kI zataraMjeM khela rahe haiM / 'bhuvanamohana vatsarAja udayana para anurakta thI, gAndhArarAja- nandinI kaliMgasenA / para rUpa- jvAlA ke lAcAra patiMge prasenajita ko yaha asahya ho gayA / usa gAndhArI ke lAvaNya se hindUkuza ke aMdhiyAre darre aura pazcimI samudra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 kI uttAla taraMgeM jhalamalA rahI thiiN| jambUdvIpa ke kendrIya rAjanagara zrAvastI ke adhipati kI hara icchA pUrI hokara hI rahatI hai / apanI vizva vyApArI kendrIya zakti aura apane saMbaMdhoM ke rAjanItika AtaMkoM ke bala para, usane gAndhArarAja ko vivaza kara diyA / aura gAndhAra kI svAtaMtrya bali ke rUpa meM kaliMgasenA svayamvaritA hokara unheM samarpita ho gayI / gAndhArI kA udAtta premI ajeya bAhubali udayana, priyA ke iMgita para cupa raha gayA / kaliMga ne apane paitrika gaNataMtra kI balivedI para apane hRdaya ko car3hA diyA apanI AtmA udayana ko sauMpa kara gAMdhAra kI usa parama rUpasI rAjabAlA ne apanI deha ko prasenajita kI caraNadAsI banA diyA hai ke lie mere mana meM apAra karuNA hai / bahuta karuNa hogA isa andhakAra - rAtri kA anta ! aura gAndhArI ke samakakSa hI mujhe yAda A rahI haiM devI AmrapAlI / apane-apane gaNataMtroM kI rakSAvedI para utsargita do bali- kanyAe~ / / / isa mohAndha nRpati mujhe bahuta priya lagatA hai, mausI mRgAvatI kA bhuvanamohana putra udayana / avantInAtha candrapradyota ke pracaNDa pratApa kI cunautI para vaha ujjanayI para 1 mAna hone ko vivaza huaa| apanI kuMjara - vimohinI vidyA aura amogha kAmacitavana ke bala para vaha avanti kI urvazI rAjakanyA vAsavadattA kA haraNa kara lAyA / aura use kauzAmbI kI siMhAsanezvarI banA diyA / vAsavadatta / kI rUpazrI kA guNagAna antarikSoM ke gandharva taka karate haiM / aura udayana kI saMgItamUrchAoM para kinnariyA~ maNDalAtI rahatI haiM / apanI kuMjara - vimohinI vINA ke vAdana se vaha durdAnta hastivanoM ko kIlita kara detA hai / sunatA hU~, gandharvarAja citraratha svayam usakA vINA vAdana sunane Ate haiM, nistabdha rAtri ke madhya praharoM meM / aura vAsavadattA kI ghoSA - vINA ke sAtha jaba udayana apanI kuMjaravimohinI vINA kI yugalabandI karatA hai, to sRSTi kA kaNa-kaNa eka mahAmilana ke Ananda meM samAdhistha ho jAtA hai / saundarya, kalA, vidyA, svapna, jJAna aura bhAvanA kA aisA samanvaya-puruSa samakAlIna vizva meM zAyada dUsarA nahIM hai / kalAkAra hai udayana / vaha kavitA aura svapna ko jItA hai / isI se usake praNaya aura vilAsa meM bhI cidvilAsa kI tanmaya gaharAI aura AbhA hai / bhoga meM AcUr3a DUbA hokara bhI, vaha sahaja hI eka rasayogI hai, bhAvayogI hai, saundarya-yogI hai / jAnatA hU~, udayana, tuma Aoge eka dina mere pAsa ! tumhArI avikalpa tanmayatA ne tumheM bhoga meM hI yoga kA anubhava karA diyA hai / parApUrva ke rAjayogIzvara bharata kA smaraNa ho AyA hai / tumhArI svapna nagarI kauzAmbI meM AU~gA eka dina / tumhAre vilAsa kakSa kI zilpita zAla-bhaMjikAe~ usa kSaNa calAyamAna ho uTheMgI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 aura mausI padmAvatI, suno, bhale hI pUrvIya samudra kI lahareM Aja tumhAre kamala-rAtula caraNoM meM aThakheliyAM kara rahI hoN| para aMgarAja dadhivAhana kI campA ke sindhu-toraNa para eka sAtha samasta AryAvarta ke rAjamaNDala kI gRddhadRSTi lagI huI hai / sunatA hU~, tumhArI beTI aura merI bahana zIlacaMdanA kapUravartikA kI taraha ujjvala, sugaMdhita aura pavitra hai| para magadha kI naMgI talavAra usake kuMvAre sImanta para tula rahI hai / kAza, campA ke atula dhanazAlI nigaMThopAsaka zrAvaka zreSThi, sAre saMsAra ke ratna-suvarNa se apane koSAgAra na bharate, to campA meM arihantoM kA jina-zAsana cirakAla jIvanta raha sakatA! unhoMne dharma kI cira pravAhI dhArA ko Thosa svArtha-zilAoM se pATa kara, sArI pRthvI para apanI sArthavAhayAtrA kA sudRr3ha pula cuna diyA hai / mausI prabhAvatI ke rAjanagara vItibhaya ke pattanaghATa para solomana kI khadAnoM kA suvarNa utaratA hai| aura mAhiSmatI aura ujjayanI ke nadI-mArgoM se, vaha kauzAmbI ke yamunA taTa ko dhanya karatA huA, campA kI sadAnIrA ke pAniyoM para jhalamalAtA hA zrAvastI, kAzI-kauzala, vaizAlI tathA malloM aura zAkyoM ke sAre gaNataMtrI gRhapatiyoM aura rAja-puruSoM kI dhuriyoM ko hilAtA rahatA hai| aura dekha rahA hU~, ki antataH magadha ke pracaNDa pratApI rAjadaNDa ke nIce vaha samarpita ho jAtA hai| rAjagRhI ke ratna-seTThiyoM ke koSAgAra meM saMcita hokara, vaha samasta AryAvarta ke rAja-mukuTa, aura mahArAniyoM kI kaTi-mekhalAeM gar3hatA hai| ina mahArAjyoM ke sara para svataMtra havA kI taraha baha rahe nau gaNa-taMtroM ko dekha rahA huuN| zAkya, bhagga, buliya, kAlAma, koliya, malla, maurya, videha aura licchaviyoM ko garva hai ki ve kisI ekarAT rAjA ke dAsa nhiiN| ki unakA hara nAgarika unake rAjataMtra ke cAlaka saMthAgAra, meM apane chanda (matadAna) dvArA, zAsana ke hara mAmale aura nirNaya meM apanA dakhala rakhatA hai| koI sarvasattAdhIza rAjA nahIM, kintu ve svayaM apane bhAgya ke nirNAyaka haiN| ye gaNataMtra sAdhAraNata: apanI sarvasAmAnya hita rakSA se prerita ho kara hI ekatA ke sUtra meM ba~dhe hue haiN| rAjezvaroM ko unakI sAtvika svataMtratA asahya hai : usase inheM IrSyA hai| vaizAlI ke gaNezvara kI pA~ca beTiyoM kA pANigrahaNa karake mAno ina nRpatiyoM ne apanI usa IrSyA kI jalana ko kisI qadara miTAyA hai, aura apane narapatitva ko tRpta kiyA hai| * . para dekhatA hU~, ina gaNataMtroM meM bhI pArasparika vigraha dabe-chupe calate hI rahate haiN| eka choTe-se kheta yA bhU-khaNDa ko lekara bhI inake bIca cAhe jaba talavAreM tana jAtI haiN| mAnuSika rAga-dveSa jaba taka haiM, taba taka svataMtratA kA kyA artha raha jAtA hai ? vyaSTi apane bhItara jaba taka apanI kaSAyoM kI dAsa hai, taba taka samaSTi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 kI saccI svataMtratA kaise prakaTa ho sakatI hai ? apane bhujabala aura zastrabala se par3osI ko sadA AtaMkita rakha kara jo svataMtratA banI hai, vaha kaba taka TikI raha sakatI hai| kuzInArA aura pAvA ke malla bhI apane hI meM vibhAjita haiM / lokamAtA acirAvatI nadI kA A~cala, sadA hI apanI saMtAnoM kI paraspara vigrahI kRpANoM se kA~patA rahatA hai / baMdhula malla jaisA acirA kA ajeya vikrAnta beTA svayam malloM kI IrSyA kA grAsa banA, aura Akhira apane hI svajanoM kI asahya avahelanA se Ahata hokara svecchAcArI kosalendra kA senApati ho gyaa| bezaka isa zarta para ki malla-gaNataMtra ke viruddha usakI talavAra nahIM utthegii| isameM bandhula kA gaurava avazya hai| para malla apane hI kulAvataMsa ke pratApa se IrSyA-dviSTa ho gaye, yaha eka kurUpa aura kaThora satya hai / licchaviyoM ke gaNataMtra kI gaurava-gAthA to samudroM ko pAra kara sudUra pArasya, misra, mahAcIna aura yavana dezoM taka ke AkAzoM meM gUMja rahI hai| vaizAlI ke saMthAgAra meM upasthita hone ke lie jAne kitane hI dUra-dezAntaroM ke yAtriyoM ne durgama parvata aura dustara samudra lA~ghe haiN| usake caurAhoM aura antarAyaNoM meM, pRthvI kI jAne kitanI hI jAtiyoM ke kandhe TakarAte haiN| usake paNyoM meM vizva kI durlabhatama vastu-saMpadA bikane ko AtI hai| saMsAra ke cunindA paMDito aura jJAna-dhurandharoM kA saMgama usakI jJAna-goSThiyoM meM hotA hai| usake upavanoM aura caityoM meM vibhinna dharmoM aura matasampradAyoM ke upadeSTA tIrthaka mukta bhAva se vicarate haiN| ve nirvirodha apane-apane matoM kA pravacana karate haiN| tIrthaMkara pArzvanAtha kI jinezvarI paramparA kA sUrya licchaviyoM kI vaizAlI meM hI Aja sarvAdhika udyotamAna hai| usake saMthAgAra ke zikhara para Adi tIrthaMkara vRSabha deva ke vizva-dharma kI, RSabha ke cihna se aMkita kezariyA dhvajA, bar3e gaurava se phaharA rahI hai| usakI chAyA meM saMthAgAra ke bhItara usake gaNanAyaka ke siMhAsana kI pIThikA meM sAre hI pravartamAna dharmoM ke cihna samanvita bhAva se aMkita haiM / durddharSa tapasvI, indriyajetA zramaNoM ke vihAra aura pravacana se vaizAlI ke vana-kAnana sadA hI prakAzita aura AplAvita hote rahate haiN| anekAnta aura ahiMsA kI kalyANI dharmavANI Aja bhI vahA~, dUra-dUra ke mAnava-kuloM ko AkRSTa karatI hai| adhikAMza licchavi kSatriya nitya ke AhAra-vihAra meM bhI zrAvaka dharma ko Acarita karate haiN| unakI mahArAnI-beTiyoM ne bhArata ke pAMca mahArAjyoM meM arihantoM ke jinadharma kI pratiSThA aura prasthApanA bhI kI hai| ___para aisA lagatA hai ki yahA~ bhI dharma mAtra jIvana kA eka vibhAga hokara raha gayA hai| bhavana ke kaI kakSoM meM, eka vaha bhI hai| phira cAhe use zikhara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kakSa kaha lo / zrAvaka ke nitya ke Avazyaka SaTkarmoM se Age vaha dharma jAtA nahIM dIkha rahA / apane hI dharma ko vizvadharma ke Asana para sthApita kara, anya dharmiyoM ko mAno ve apanA Azrita mAnate haiN| unheM Agraha hai ki unhIM kA dharma zreSTha hai, anya saba pAkhaNDa aura mithyAtva hai| anekAnta kI jayakAroM kA anta nhiiN| para bhItara ekAnta kA haTha pala rahA hai / Agraha jahA~ hai, vahA~ parigraha hai hii| parigraha jahA~ hai, vahA~ vigraha hai hI / dharma meM ho, ki zAsana meM ho, ki sampadA meM ho, mujhe vigraha se Upara nahIM dIkha rahI hai vaizAlI / parama parameSThin arihanta, suvarNa, ratna, pASANa kI pratimA meM sadA ko nizcala pratiSThita ho gaye dIkha rahe haiM / ve mujhe loka-jIvana meM pravAhita nahIM dIkha rahe / anekAnta, ahiMsA, aparigraha kevala pravacana taka sImita hai| jIvana meM ina svayambha satya-dharmoM kA prakAza mujhe kahIM nahIM dIkha rahA hai / jahA~ ucca kuloM kA vaMzAbhimAna hai, jahA~ aSTakulaka hI sarvopari garimA se maMDita haiM, jahA~ U~ca-nIca, dhanI-nirdhana, kulIna-antyaja ke bheda aura antara-vigraha dabe-chupe maujUda haiM, jahA~ dharatI mAtA kI apAra saMpadA kucha rAjanyoM aura kuberoM ke koSAgAroM meM ekatrita aura saMcita hai, vahA~ anekAnta, ahiMsA aura aparigraha kA, sivAya mRta zabdoM ke aura kyA mUlya raha jAtA hai ! dharma meM ho, ki zAsana meM ho, ki dhana meM ho, jaba taka sabase Upara ho rahane kI vAsanA hamameM banI hai, taba taka kisI bhI svataMtratA kA kyA artha raha jAtA hai| jinendra ne vastu mAtra kI svataMtratA kA udghoSa kiyA hai / usI parama satya ke AdhAra para loka meM saccI svataMtratA sthApita ho sakatI hai| jo vastu mUlataH apanI svayam kI hai, vaha jIvana meM sarva kA svataMtra upabhogya hI ho sakatI hai| usa para vaiyaktika adhikAra kI mohara lagAnA hI to parigraha hai| aura parigraha sAre pApoM kA mUla mahApApa hai| parigraha kA aisA durmatta rUpa jaba taka loka meM ujAgara hai, taba taka anekAnta aura ahiMsA kI nirI tatva-carcA se kyA lAbha hai| __. . 'isa saMdarbha meM vaizAlI kI jagata-vikhyAta maMgala-puSkariNI kA khyAla A rahA hai / yaha sarvatra danta-kathA kI vastu banI huI hai / vajjisaMgha ke aSTa-kulInoM ko isa para bar3A garva hai / matsya deza ke marmara pASANoM se bane isake ghATa aura sopAna svarga ke kalpa-sarovara kI yAda dilAte haiN| isake jala itane pAradarzI haiM, ki tala meM par3I vastu bhI Upara se sApha dIkha jAtI hai| saMpUrNa puSkariNI eka sudIrgha prAcIra se pariveSTita hai| isakI sataha pahale tA~be kI eka vizAla-camacamAtI jAlI se AcchAdita hai| aura usake Upara phaulAda kI zalAkA-jAlI kA prakANDa Dhakkana lagA haA hai| tAki usameM koI pakSI taka caMcu na mAra sake / usake bhItarI jaloM ko bar3e hI jatana se itana' nirmala aura nirbAdha rakkhA jAtA hai ki koI jalacara jIva bhI usameM janma le hI nahIM sakatA / aura isa mahArgha, durlabha jalarAzi kI rakSA ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 lie puSkariNI ke dvAra para aharniza saMgIna paharA lagA rahatA hai| isake jala se kevala rAjatilakotsava ke samaya kularAjA kA abhiSeka ho sakatA hai| kula-putroM ke atirikta jana-sAmAnya to zAyada isakI jhalaka bhI nahIM dekha sakate / pravAhI jala-tatva kA aisA bandI svarUpa loka meM zAyada hI anyatra kahIM ho| yaha jitanA hI durlabha huA, isakA AkarSaNa loka meM utanA hI durdAnta ho utthaa| . . kosalendra ke durvAra parAkrAnta senApati bandhula malla kI patnI mallikA asidhArA-sI tejasvinI aura sundara hai / garbhavatI hone para use dohada par3A ki vaha licchaviyoM kI maMgala-puSkariNI meM snAna kare / bandhula ke lie jagata meM kucha bhI alabhya nahIM ho sakatA / akATya ko kATane kI dhAra usakI talavAra meM hai / apanI prANavallabhA ko vakSArUr3ha kara ghor3A daur3AtA huA bandhula eka bar3I bhora maMgala-puSkariNI para A pahuMcA / praharI to usakI laharAtI talavAra kA teja dekhakara hI bhAga khar3e hue| priyA ko lekara vaha bhItara gayA / apane vajrabhedI khaGga ke eka hI jhaTake se usane puSkariNI kI donoM jAliyA~ kATa diiN| mallikA usake bhItara utara kara jI bhara nhaayii| aura palaka mArate meM apanI rAnI kA dohada pUrA kara, bandhula malla havAoM para azvArohaNa kara gyaa| vIrabhogyA vasundharA ke isa khataranAqa beTe ko maiM pyAra karatA hU~ / vIra prasavinI mallikA ke isa jokhima bhare dohada-snAna kA maiM abhinandana karatA huuN|... * * *patA calate hI, licchavi zUramA pIchA karate hue, bandhula para TUTa pdd'e| bAta kI bAta meM bhayaMkara raktapAta ho gyaa| para bandhala apanI talavAra ke kucha hI bAroM se, saikar3oM naramaNDa havA meM uchAla kara, bijalI kI kauMdha kI taraha licchaviyoM ke hAtha se sApha nikala gyaa| - jala-tatva ko jo isa taraha apanI sattA ke phaulAdoM meM bA~dhegA, use kATane bAlA dUsarA phaulAda kahIM paidA hogA hii| ye gaNataMtra apane Apa meM kitane svataMtra haiM, inameM janagaNa kitanA svataMtra hai, inake pArasparika saMbaMdhoM meM svataMtratA kI kitanI pratiSThA hai, usakA paricaya to isa ghaTanA se spaSTa mila hI jAtA hai / jala aura jalacara kI bhI dayA pAlane vAle, aura pAnI ko bhI chAna kara pIne vAle nigraMthI zrAvako ke yahA~ svataMtra jala-dravya ko aise kaThora kArAgAra meM bandI dekha kara mere Azcarya kI sImA nahIM hai| aura vaha kulInoM kI mahaddhikatA kA dAsa hokara raha sakatA hai ? aura usakI abhijAtya-rakSA ke liye, garbhavatI mA~ para licchavi talavAra uTha sakatI hai, aura saikar3oM nirdoSa sainikoM kI bali car3hAyI jA sakatI hai ? kyA pArzva ke anugAmI zramaNa bhagavantoM kA samarthana aura AzIrvAda, licchaviyoM ke isa kutsita kulAbhimAna ko cupacApa prApta hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 gaNataMtrI zAkyoM kA kulAbhimAna aura bhI bhayaMkara hai| kAmalolupa prasenajita ko kUTapUrvaka dAsI-putrI byAha denA to maiM samajha sakatA huuN| para vAsabha-khattiyA ke nirdoSa putra aura apanI dAsI-putrI se janme apane hI raktAMza bhAgineya kA aisA apamAna ki usake pAda-sparza se unakA saMthAgAra apAvana ho gayA ? aura usake jAne para use dhulavAyA gayA ! kyA yahI hai zAkyoM kI gaNatAMtrikatA, jisa para unheM bhayaMkara abhimAna hai ? eka nirdoSa mAnavI ko pahale to mahAnAma zAkya ne apanI pAzava lipsA kI tRpti kA sAdhana bnaayaa| aura phira usase janmI eka aura nirdoSa kumArikA ko unhoMne apane durmatta raktAbhimAna aura ahaMkAra kI rakSA tathA rAjanItika Sar3ayaMtra kA hathiyAra banAyA / kyA yahI hai ina gaNataMtroM meM janagaNa kI svataMtratA, unake adhikAroM kI rakSA ? kyA yahI hai gaNa kI eka beTI kA sammAna ! sivAya zAsana-vidhAna ke kucha satahI svarUpoM ke, ina gaNataMtroM, aura ekAdhikArI rAjataMtroM ke bIca koI maulika bheda maiM nahIM cInha pA rahA huuN| ___- 'sattA aura saMpadA ke ina bhavya durgoM kI nIMva ekAeka mere sAmane khulane lgii| - jaise koI ghar3I kiyA huA, lambA-caur3A citrapaTa khula rahA ho / thala, jala, nadI aura samudra-pathoM kA eka jaTila-kuMcita jAla jaise kisI adRzya machiyAre ne AkAza aura pRthvI ke bIca phailA diyaa| . . anAthapiNDaka sudatta aura mRgAra jaise AryAvarta ke dhana-kuberoM ke sau-sau sArtha, cAroM dizAoM meM jAte-Ate dekha rahA huuN| - ye kevala jambUdvIpa meM hI nahIM, tAmralipti ke mArga se baMga deza kI khAr3I, aura bhRgukaccha tathA zUraka se araba-sAgara ko pAra kara, sudUra dvIpoM aura dezAntaroM meM jAkara saMpadA kA vistAra kara rahe haiN| zrAvastI se pratiSThAna taka kA mArga mAhiSmatI, ujjayinI, gonarda, vidizA aura kauzAmbI hokara jAtA hai| zrAvastI se rAjagRha kA mArga himavAna kI tarAI meM hokara gayA hai / isa mArga meM setavya, kapilavastu, kuzInArA, pAvA, hastIgrAma, bhaNDagrAma, vaizAlI, pATalIputra aura nAlanda par3ate haiM / pUrva se pazcima kA mArga prAyaH nadI-yAtrAoM se taya hotA hai| gaMgA meM sahajAtI aura yamunA meM kauzAmbI taka bar3Ibar3I nAveM aura jalapota cala rahe haiM / sArthavAha videha ho kara gAndhAra taka, aura magadha hokara sauvIra taka, bharukaccha se brahmadeza taka, aura dakSiNa hokara bAbula taka, tathA campA se mahAcIna taka jAte haiM / marusthaloM meM loga rAta ko calate haiM aura patha-prardazaka nakSatroM ke sahAre mArga nirNaya karate haiM / suvarNa bhUmi se lekara yavadIpa taka, tathA dakSiNa meM tAmrapavIM taka sArthoM ke AvAgamana kA tAMtA lagA huA hai| . . avantInAtha caNDapradyota kI ujjayinI samasta jambUdvIpa kA eka kendrIya vyApArika rAjanagara hai| pazcimI samudra ke pattanoM se jo vyApAra uttarAvarta meM hotA hai, vaha saba ujjayinI ke rAste hI hotA hai / pazcimI samudra ke pattanoM se avantI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 ke sArthavAhoM ke jahAz2a lAla sAgara aura nIla nadI ko pAra karate hue bhUmadhya sAgara taka pahuMca jAte haiN| pUrvIya aura pazcimI golArddha kI akalpya aura rahasya bharI khanija, bhUmija aura jalaja sampattiyoM kA AdAna-pradAna isI mahA jalapatha se hotA hai / sindhu sauvIra aura bharukaccha ke samudra toraNoM para pArasya, misra, bAbula aura sudUra etheMsa naka kI prajAoM aura padArtha-sampattiyoM kA saMgama hotA hai / gAndhAra meM pUrva aura pazcima kI raktadhArAeM aura saMskRtiyA~ AliMgita hotI haiM / avantI ke paNyoM aura catuSpathoM se guz2ara kara, AdAna-pradAna kI yaha dhArA vyApArika sArthavAhoM ke jariye kauzAmbI se gaMgA-yamanA ko pAra karatI haI, campA ke nadI ghAToM se TakarAtI hai| campA se pUrvIya samudra ko pAra kara, suvarNa dvIpoM aura mahAcIna taka vyApArI zreSThiyoM kA yaha mahAsAmrAjya phailA huA hai| manaSya ke Antara sAmrAjya ko vistArita karane vAlI vidyAe~, kalAeM, saMskRtiyoM aura dharma ina sArthavAhoM ke hAthoM meM khelate haiM ! . . . .. ina vyAvasAyika mahApathoM aura una para calane vAle sArthoM para hI, AryAvarta ke ina tamAma mahArAjyoM aura gaNarAjyoM kI caturaMga-caupar3a bichI huI hai| kAminI aura kAMcana ke kuTila tAne-bAnoM se yaha caupar3a nitanaI bunI aura udher3I jA rahI hai / merI pA~ca rAjezvarI mausiyA~ isa caupar3a ke kendra meM baiThI huI haiM / Aja veda-vedAMga, dharma, yajJa, agnihotra, brahmajJAna, tIrthaMkara, sAre bAhubala, vikrama, pratApa, prema-praNaya, kanAe~, vidyAe~ isa kAminI-kAMcana kI mahA-caturaMga-caupar3a ke muhare bane hue haiN| ___ . . aura jaise mere sAmane khar3I eka cunautI, bhUmadhya sAgara kI taraMga-cUr3A para se lalakAra rahI hai| ki jambUdvIpa kI isa caupar3a para mujhe bhI apanI koI maulika cAla calanI hai| - 'calUMgA, nizcaya calUMgA eka apUrva cAla / lekina ' . 'lekina ' . * * * usase pahale kyA isa bAjI ko ulaTa denA hogA. . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramada-kakSa kI zivAnI AbhArI hU~ pramada-kakSa kI una pramadAoM kA / unakI keli-taraMga ne jAne kaba mujhe Upara uchAla kara, naMdyAvarta ke isa navam khaNDa para lA baiThAyA hai / vahA~ ve saba itanI pAsa thIM, aura ghirI thIM, ki unheM sampUrNa dekhanA aura jAnanA sambhava nahIM ho rahA thA / isa UMcAI aura dUrI para se pAtA hU~ ki ve apanI jagaha para haiM, phira bhI samIpatama calI AI haiN| vahA~ unameM se hara eka kI iyattA aura asmitA hot jAnane kI bhI suvidhA nahIM thI / yahA~ unameM se pratyeka ke vilakSaNa saundarya kA samagra darzana sambhava hai / maiM bhI vahA~ unake hAtha khaNDa-khaNDa hI to AtA thaa| kisI ke hAtha kezoM ke sA~pa hI raha gaye the, to usakI mRdula bAhu ko Dasa lete the / koI merI AMkhoM kI kAjala - rAta meM hI kho rahatI thii| koI mere kandhe para jhUla kara hI ApA gaMvA baiThatI thI / koI kevala vakSa meM bilasa rahI, to koI kakSa meM bichur3a rahI / 'yahA~ dekhatA hU~ ki maiM akhaNDa bhoktA huuN| aura unameM se hareka pUrI sulabha hai / aura ve saba mila kara, samagra merI ho rahI haiM / jAnanA aura dekhanA yahA~ avikala hai / so vikalatA kI TIsa nahIM hai / darzana aura jJAna yahA~ samyak aura samUcA hai / so bhoga bhI samyak aura samIcIna hai| yahI to samyak caryA hai| yAnI samyak cAritrya / aura jaba ye tInoM ekAgra aura saMyukta hue, to sArI sundariyoM ke sAtha yoga aura milana nitya aura akhaNDa ho gayA / yahA~ niSedha kI bAdhA nahIM, sabhI kucha Apo Apa vaidha ho gayA hai| zreya aura preya kA virodha samApta ho gayA hai| rakta-mAMsa kI bAdhA se pare, yaha saundarya aura prIti kA pUrNa AliMgana hai / ' navam khaNDa kA merA yaha kakSa aSTadala kamala ke AkAra kA hai / isake vAtAyana dasoM dizAoM para khulate haiM / himavAna kI adRzya coTiyoM kI sunIla himAnI AbhA, isakI dIvAroM aura dvAroM para khelatI rahatI hai / aura dUravartI puSpita bahuzAla vana kI sugandha sadA isa kakSa meM chAyI rahatI hai / jisa lokAlaya kI parikramA kara AyA hU~, usakI USmA aura usake sukha-dukhoM kI yahA~ satata saha anubhUti hotI rahatI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 Aja savere IzAna ke koNa-vAtAyana para khar3A, kisI alakSya meM ArUDha thA ki acAnaka kamare meM sugandhoM kA jvAra-sA A gyaa| kaI nUpuroM ke raNana se merA dhyAna-bhaMga huA / dekhA, pramada-kakSa kI sArI bAlAe~ dala bA~dha kara AyI haiN| hAtha jor3a saba kA svAgata kiyA, to ve sakucA AI / phira paMktibaddha praNipAta kara, arddha vartula meM hAra bA~dha kara, sphaTika ke pharza para hI baiTha gaIM / mujhe unhoMne apane sAtha nIce na baiThane diyaa| to apane marmara talpa para AsIna ho liyaa| 'tuma saba AI, kRtajJa huaa|' capala mAdinI bolI saba kI ora se : 'Apako to aba hamArI yAda hI nahIM aatii| darzana durlabha ho gaye 'are yAda kI guMjAiza kahA~ hai, mAdinI, jabaki sadA saba mere sAtha rahatI ho|' 'ApakI lIlA aparampAra hai, deva / hama ajJAninI, usakA pAra kaise pAyeM ?' 'apAra ko pA gaI ho, tabhI to aise bola rahI ho / majhe to vaha apAra tumhArI or3hanI kI gA~Tha ba~dhA dIkha rahA hai / . ' mere kuMtaloM ke sa~paliye, jAna par3atA hai, aba tumhArI bAhu ko vedha kara, vakSa para Alor3ita haiM / kyA kamI raha gaI !' saba maMjIroM-sI khila-khilA AI / taba kauzAmbI kI bAlA anomA bolI : "kitane dina ho gaye, pramada-kakSa ke kamala-pA~var3e hara sA~jha achute hI kumhalA jAte haiM / ghoSA vINA jAne kaba se sUnI aura nispaMda nIrava par3I hai| lagatA hai, devatA rUTha gaye !' ___'aisA yadi tumheM lagatA hai, to sacamuca maiM aparAdhI huuN| aura tuma sabake yogya nahIM huuN|' 'hAya hAya, aisA na boleM prabhu, hameM yoM jhaTaka kara dUra na kreN|' 'matalaba, dUra par3a gayA hU~ tuma se / kama par3a gayA hU~ tumhAre lie / tabhI to tuma kAtara ho / ' 'nahIM-nahIM, raMca bhI kama nahIM ho hamAre lie| bahuta pAsa ho, aura pUre hamAre ho / phira bhI A~kheM hI to ThaharI / darzana kI pyAsa inakA svabhAva hai n|' 'hA~-hA~, vaha maiM samajha sakatA huuN| para jisa rUpa ko dekha lene para A~khoM kI pyAsa banI hI raha jAye, to mAnanA hogA, ki vaha rUpa kamatara hai|' 'itanI kasauTI na kareM, prabhu, hama ajJAniyoM kI / aura koI rUpa dekhane kI icchA to aba rahI nhiiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 'aura kozA, tumhArI ghoSA vINA to aba hamAre bhItara nirantara bajatI rahatI hai| kitanI acchI ho tuma, samUcI bhItara A baiThI ho, aura apanI vINA meM majhe samUcA bajAtI rahatI ho / adbhuta hai, vatsa deza kI kanyA kA saMgIta kozala !' vaizAlI kI vandanA sabakI ora se bolI : 'mahAdevI kA Adeza milA hai / hama saba apane ghara lauTa rahI haiM / vidA deM, varddhamAna kumAra, to hama saba , - - 'jaayeN|' lar3akI kA galA bhara AyA thaa| 'vidA to varddhamAna kisI ko detA nhiiN| kyoMki vichoha usake vaza kA nhiiN| yaha usakA svabhAva nahIM !' ___ 'Apa kahAM cAhate haiM, ki hama saba yahA~ raheM ! isI se to jAne kI bAta uThI 'maiMne kaba kahA, ki tuma jaao| apanI bAta mahAdevI jAneM / cAho to sadA mere sAtha raha sakatI ho / usameM yahA~ rahane yA aura kahIM rahane se kyA antara par3atA hai ?' 'Apa apane pAsa rakkheM, to aura kahIM kyoM jAyeM hama ?' 'mere sAtha kumAriyA~ hI raha sakatI haiN| vivAha kI sImA mujhe sahya nahIM / kyoMki usameM Akhira kahIM viyoga hai hii| aura viyoga merA svabhAva nhiiN| soca lo tuma saba !' ___ sabakI saba A~kheM jhukA ye, cupa ho rhiiN| kamare meM eka gaharA sannATA vyApa gyaa| taba magadha kI suvarNA bolI : 'Apa hameM rokanA nahIM cAhate na ?' 'rokane vAlA maiM kauna hotA hai ? rahogI to apane se, jAogI to apane se / kauna kisI ko yahAM bAMdha kara rakha sakatA hai, suvarNA !' 'aura koI baMdhanA hI cAhe to?' 'moha kI yaha madhura bhrAMti saca hI bahuta mAdaka hai / magara, kAza, maiM tumheM, tuma saba ko bAMdha kara rakha sakatA, svayam baMdha kara raha sakatA !' 'Apa cAheM, to kyoM nahIM, deva !' 'jo svabhAva nahIM, satya nahIM, vaha kaise cAhU~ ? moha meM par3a kara, tumhArA vichoha bhogU, yaha merA preya nhiiN|' 'to hama saba jAyeM, mahArAja ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jAnA-AnA, kahA~ hai, suvarNA ? apane hI meM to yaha saba ghaTita hotA hai| apane meM pUrI raho, aura mujhe pUrA apanA lo| to phira jAne-Ane kA jhamelA hI khatma ho jAye !' 'kaba lauTA lAoge hameM phira, apane pAsa ?' bolI gAMdhArI priyAMbA / hAya, nArI kI baMdhane kI kAtara cAha kA anta nahIM ! 'nadI ho| samudra meM se hI eka dina uThakara, bAdala banI thI, svecchA kI taraMga meM / ghUma-phira kara, phira eka dina samudra meM hI lottogii| phira cintA kisa bAta kI, kalyANI !' * * * saba ke ceharoM para maiMne samAdhAna kI pUrNa Azvasti dekhii| samavedanA kI bahuta mahIna pAnI lI parta meM, ve unmukha, UrmilA yoginI hI lagIM, viyoginI to jarA bhI nahIM lagIM / saba ko sajala nayana eka sAtha praNipAta meM vinata dekha kara, anubhava kiyA, ye saba merI hI to haiM, azeSa merI / aura maiM samUcA inakA / cupacApa jAtI una sabake caraNoM ke maMjIroM meM kaisI madhura AgamanI baja rahI hai ! nadiyA~ samudra meM milane ko daur3I A rahI haiN| sahasA hI dekhA, vainateyI kakSa meM calI A rahI hai| sarpa-kaMcuka-sA mahIna nIlA uttarAsaMga dhAraNa kiye hai / cehare ko ghera kara, donoM kandhoM para Dhalake usake ghane ghugharAle kuntala usakA bhAmaNDala bana gaye haiN| ujjvala lilI phUloM kI zobhA usake mukha-maNDala para vyApta hai / nispanda, lambI, tanvaMgI, saMcAriNI dIpazikhA-sI vaha calI A rahI hai| 'o, vainateyI, tuma kahA~ raha gaI thIM ?' 'bAhara chata meM thii|' 'saba se alaga ?' 'rAja-kanyAoM ke bIca, merA kyA kAma ?' 'to tuma * * ?' 'dAsI hU~, deva / dAsI-putrI bhI !' 'adhika varaNIyA ho mere nikaTa / varddhamAna tumhArA abhiSeka karatA hai 'saMkara hu~, prabhu ! isa yogya kahA~ ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 'saMkara kanyA ho ? bahuta acchA / taba to zaMkarI ho, vainA / zAnti aura sandhI ho tuma, mAnava-kula kI !' 'yaha to Arya-putra kA anugRha hai !' 'varddhamAna kulajAta Arya nahIM, AtmajAta Arya hai / vaha tumhAre vizeSa paricaya kA prArthI hai|' vainateyI, jur3e jAnu-yugala mor3e, pharza para ISat jhukI kamalinI-sI baiThI hai / paricaya kI pRcchA para vaha mauna rahI aura namrIbhUta ho kara, apane meM simaTI jA rahI hai| 'mukta hoo, klyaannii| aura graMthiyA~ tor3a kara, apanA hRdaya kholo| tumhArA paricaya pAkara dhanya honA cAhatA huuN|' ___'merI mA~ eka sundara yavana kumArI thii| para vaha dAsI thii| eka bhAratIya vyApArI sArtha ke sAtha etheMsa se dakSiNApatha ke eka pattana para AI thii| * pAMcAla ke brAhmaNa zreSTha cakrapANi kAtyAyana dakSiNa ke aruNAcalam meM gArur3I sAdhanA kara rahe the, kAma aura mokSa kI prApti ke lie| mA~ ko sAmane pA kara unheM lagA, ki unakI adhiSThAtrI A gaI !' 'kyA nAma thA tumhArI mAM kA, vainA ?' 'ifIjIniyA !' 'jIniyA se janmI tuma, navamAnava kI janetrI ! phira * * * ?' 'mAM etheMsa ko kabhI bhI bhUla na skiiN| para brAhmaNa pati meM unheM sUrya devatA apolo kA darzana hotA thaa| pati kI sAdhanA-saMginI ho kara rahIM ve / para adhika jIvita na raha skiiN| maiM sAta varSa kI thI. * taba ve hameM chor3a kara calI gaIM...' ___ vainA kA kaNThAvarodha ho gyaa| usakI A~khoM meM eka nadI DabaDabA AI / kSaNaka cupa raha kara phira maiMne kahA : 'merI ora dekho, vainA, maiM hU~ na ! jI kholo !' 'mA~ venisa kI taraha sundara thIM. * * / jhalaka bhara yAda hai unakI / ' 'mo to yaha sanmukha ceharA sAkSI hai ! phira vainA ?' 'sAdhaka pitA samudra kI taraha gambhIra the| vADava agni kI taraha, apanI vedanA ko taha meM sameTe rahe / nizcala sAdhanA karate rahe / maiM unakI sevA meM nirata rhtii|' - 'cakrapANi ko siddhi milI ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 'mA~ ko pA kara unheM kAmadeva siddha hue| mA~ kA vichoha hone para, unakI viraha vedanA meM prajJA jAgI, aura unheM garur3a darzana huA / mokSa ke lie, unhoMne pRthvItyAga na svIkArA / aTala rahe saMkalpa para, ki pRthA hI ko pUrNakAma honA pdd'egaa| taba una para zakti-saMyukta ziva prasanna hue / zivAnI ne unheM goda meM dhAraNa kiyaa| * * *aura yaha kalpa-darpaNa unheM pradAna kiyA, jo mere pAsa hai . . . / ' 'aura tumheM ?' 'pitRdeva ne mujhe mantra-darzana kraayaa| nAsamajha thii| usI abodhatA meM mere kumArI-hRdaya meM apanI vidyA-siddhi ko pratiSThita kara diyA / ' 'tumane kAma, garur3a aura ziva kA darzana pAyA ?' 'mere roma-roma meM ve ekatra saMcArita hue|' 'dhanya ho vainA ! saMkarI hI zaMkarI ho sakatI hai / phira ?' 'pitRdeva ne kahA thA, kaumArya ke bhItara hI yaha parama vidyA akSuNNa raha skegii| vainateyI nAma dekara unhoMne mujhe prajJA ke mAdhyama se eka sAtha kAma aura parAkAma ziva kA darzana karAyA thaa|' 'loka meM ananyA ho tuma, kalyANI / phira ?' 'eka dina acAnaka, pitA ne sAvadhAna kiyA, ki unakA zarIrAnta nikaTa hai| mujhe saMkaToM meM akele jUjhanA hogA / para vidyA sadA kavaca ho rhegii| prANa-paNa se usakI rakSA karanA / taba eka dina paritrAtA AyeMge !' vanA kI A~kheM kRtajJatA ke bhAra se jhuka gaIM / usakA bola ruMdha gyaa| 'tathAstu vainA * * * ! phira ?' 'anAthinI kanyA ko saMkara jAna kara, brAhmaNoM ne use avamAnita kiyA, usa para atyAcAra hue| * yajJa kI bali vedI se vaha bhAga chuuttii| * *AzrayadAtA zreSThI kI manokAmanA ko usane ThukarA diyaa| taba ujjayinI ke paNya meM dAsIvyApArI ke hAtha vaha bikI / ujjayinI kI mahArAnI zivA devI, ApakI mausI, eka dina rathArUr3ha hokara rAjamArga se jA rahIM thiiN| unakI nigAha usa para par3a gii| - 'kRtajJa hU~ unakI, unhoMne tatkAla mujhe kraya kara liyaa| unakI sevA meM, mAM ke A~cala-sA Azraya milA / ' 'zivA mausI kA AbhArI hU~, vainA ! phira ?' 'aba to samakSa hU~ hii| priyakAriNI mA~ ne mujhe dekhA / paricaya pA kara ve anukampA se bhara utthiiN| mahArAnI zivA devI se anurodha kara yahA~ livA lAIM !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 'kisa lie vainateyI ?' 'kyoM pUchate ho ? 'varddhamAna kA hAla to tuma dekha hI rahI ho ?' 'so to dekha rahI hU~, deva / ' 'kyA cAhatI ho, usase ? ' kSaNaika cupa ho rahI vaha / apane bhItara DUba kara, jaise niHzeSa ho gaI ! 'bolo, kyA cAhatI ho mujha se, zubhe ?" '!' 'kucha nahIM' 'to anacAhe hI, tumhArI hara cAha pUrI hogI ! ' 've saba to giiN| mujhe bhI jAnA hogA ?' 'vainateyI kyoM jAyegI ? vaha zAzvatI kumArI hai !' 'mere paritrAtA A gaye ? ' 'so to tuma jAno ! 'kaise svAmI ke yogya ho sakatI hU~ ? kyA Adeza he vainA ke lie ?" 'apanI hara icchA kI svAminI hokara, naMdyAvarta meM raho !' 'svAmI' *!' 'aura suno vainA, eka rahasya jAna lo / kAma, garur3a, ziva saba tumhArI antarvAsinI AtmA hI haiM / bhinna-bhinna anya koI nahIM / tuma svayam tadrUpa ho / isI bhAva meM nirantara raho / ' 1 'dAsI ko apanI sevA meM niyukta karo, devatA ! ' 'dAsI ? chI: phira bhUla kara yaha zabda kabhI bhI mu~ha para na lAnA / svAminI hokara raho apanI, so merI bhI / ' 'maiM dAsI putrI hU~ na nAtha, aura ujjayinI ke dAsI- paNya se krItA maiM zivAdevI kI dAsI / ise kyA kahoge ? isakA koI nivAraNa ?' 'nivAraNa ? yahI ki varddhamAna ne tumheM svAminI svIkArA / vaha pRthvI para se mAnava ke mUlagata dAsatva kA uccheda karane AyA hai| tAki manuja hI kyoM, kaNakaNa svAdhIna ho / aNu-aNu apanA svAmI ho kara rahe / ' 'AjJA do, maiM kahA~ rahU~ ? kaise tumhArA priya karU~ ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'pramada - kakSa 159 meM hI rahogI tuma ! 'usa apAra vaibhava ke bIca, akelI ? ' 'sAmrAjJI akelI hI rahatI hai !' 'aura vahA~ dUra raha kara, svAmI kI kyA sevA hogI mujha se ?' 'kucha na karo / basa raho apane meM, nitya sundarI, aura apane saundarya ko adhikAghika pahacAno | isase bar3ha kara merI koI sevA nhiiN| isase adhika kucha karaNIya nahIM ! ' ' darzana dete rahoge na ? aura anujJA ho to, darzana karane A jAyA karU~ ! 'anAvazyaka hai vaha, vainA, tumhAre lie / vaha dUrI rakkhogI, to vyAkulatA banI rahegI / A~khoM se dekhane kI pyAsa, dUrI nahIM to kyA hai ?" 'nAtha *!' 'sadA pAsa raho, apane, so mere bhI / taba, anacAhe bhI, cAhe jaba, mujhe sammukha pAogI / ' 'kRtArtha huI, deva !' 'aura suno, tumhAre darpaNa meM, aba zatasahasra vidyAe~ prakaTa hoMgI / nirbhaya aura avikalpa usameM nihAranA / bhItara kI saba graMthiyA~ khulatI calI jAyeMgI / maiM tumheM Ara-pAra pratyakSa dekha rahA hU~, isa kSaNa I !' 'kaisI hU~, 'nAtha ?' 'mujha se kyoM pUchatI ho ? apane darpaNa se pUcho ! 'ApyAyita huI, bhagavan ! ' kumArI kI ve donoM nIlotpalA A~kheM sajala ho, pUrI mujha para khula AyIM / samudra-saMtaraNa kA AvAhana thA unmeN| phira apane jAnu-grathita Asana se hI jhuka kara usane donoM hAtha pasAra kara, mere caraNoM para DhAla diye / aura cupacApa uTha kara, dhIre-dhIre calI gaI / vainateyI, tumhAre rahasya kA pAra nahIM / '' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only O Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aditi, tumhArI kokha se merA Aditya janme sunatA hU~, ki mere zaizava kA pAlanA, jaba naMdyAvarta-mahala meM jhUlA, tabhI usakA rAjadvAra, mujha taka Ane ko, hara kisI ke lie khula gayA thaa| koI aisI alakSya preraNA kAma kara rahI thI, ki mere parijanoM se yahI karate bnaa| aura phira apanI bAlya-krIr3AoM meM svayam maiMne hI, mahala kI maryAdA anAyAsa khatma kara dI thii| kuNDapura meM, brAhmaNa se lekara zUdra taka kI goda meM, maiM acAnaka baiThA dIkha sakatA thaa| kizorAvasthA ko pAra karate-karate, maiMne apane ko adhika-adhika antarmukha aura svapnila hote paayaa| bharasaka akele rahanA hI merA svabhAva ho claa| bhItara se AtI thIM vicitra pukAreM : aura unake Avega meM hotI thIM niruddezya bhaTakaneM aura yAtrAe~ / ghara meM rahU~ yA bAhara, akelA aura svayam ko bhI durlabha ho calA thaa| sunatA thA, mujhe lekara, cAroM ora dUra dezAntaroM taka aneka kahAniyA~ cala par3I haiN| ___ idhara.loka-bhramaNa kA prasaMga aayaa| to prakaTa meM Akara, maiMne sarvatra aura bhI prazna aura utsukatA jagAI hai| bijalI ke vega se aura kauMdha kI taraha, janagaNa meM se gujarA huuN| saba kI A~khoM kA tArA aura pyArA ho gayA huuN| sunatA hU~, loga mujhe bahuta cAhate haiM, aura bulAte haiN| to jAU~gA hI saba ke pAsa, ThIka samaya Ane para / - 'aura vaha samaya aba dUra nahIM diikhtaa| idhara bAhara jo yaha merA phailanA huA, to kaI dUra-pAsa ke yuvAgaNa mere pAsa Ane-jAne lage haiN| kSatriya kulaputra mujha se khinna hue haiM, kyoMki unheM apane mana kA AbhijAtya mujha meM nahIM milaa| unheM lagatA hai, maiM unameM se eka nahIM huuN| rAjaputra ho kara bhI, rAjaveza, vaibhava aura kula-maryAdA ke prati lAparvAha huuN| gaNataMtroM ke ye kSatriya kumAra majha meM apanA netA khoja rahe haiN| para mukuTa, mahimA, surA, sundarI, zastra, rAjagaurava se rahita mujhe dekha kara ve nirAza haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 alabattaH kucha brAhmaNa putra yA phira zUdra anArya aura saMkara yuvA mujha se adhika AkRSTa haiM / zrotriyoM ko maiM prasanna na kara sakA, kyoMki unake yAjJika vidhividhAnoM aura karmakANDoM ko mujha se samarthana na mila skaa| balki unhoMne merI bhRkuTiyA~ tanI aura viplavI dekhiiN| to sahame aura mujhe qhataranAqa mAnane lage haiM / 1 lekina brahma-vidyopAsaka, kaI brAhmaNa-putra mujha se prasanna aura AkRSTa haiN| kyoMki ve satata khojI aura pragatizIla haiM / ve mere pAsa khiMca kara Ate haiM / kyoMki brAhmaNa aura kSatriya kI sImAe~ mujha meM TUTI haiM aura donoM mujha meM mila kara, koI tIsarA AyAma mujha meM khulA hai, jisakI unheM khoja hai / antyaja aura saMkara bhI isI se mere premI haiM; kyoMki unake cira tiraskRta astitva ko maiMne pUrNa svIkRti dI hai, aura kSatriya- zreSTha ikSvAku licchavi kula kA eka rAjaputra unheM mitra aura sakhA kI taraha samakakSa sulabha hai / vaizya jaina zreSThI mujha se nArAja haiM, kyoMki mere kulajAta jainatva se AkRSTa - hokara hI veM mere pAsa Aye the, para jainatva kA koI pakSapAta unheM mujha se na mila skaa| unakI atula sampatti, vaibhava, unake amUlya ratnAbharaNa mujhe kiMcit bhI prabhAvita na kara sake, yaha unheM vicitra lagA | unake caityoM ke akUta ratna-nirmita jinabimboM ke darzana karane taka kI utsukatA maiMne nahIM dikhAyI / ve acambhita aura kSubdha haiM yaha dekha kara / unheM mere prema meM dilacaspI nahIM; merA jainatva aura rAjatva hI unakA preya hai / vaha baMdhA - ba~dhAyA unheM mujha meM na milaa| so sarvAzvika nirAza mujha se vahI hue haiM / eka brAhmaNa yuvaka somezvara, mujha se vizeSa saMlagna ho gayA hai / dUra se vaha mujhe koI palAtaka, ratnadIpoM meM khoyA, svapnila rAjaputra hI adhika samajhatA thA / kyoMki merI vicitra yAtrAoM, aura nitAnta ekAkI jIvana kI ajIba kahAniyA~ usane suna rakkhI thiiN| para idhara mere loka bhramaNa meM, maryAdA bhaMjana kI jo jo bhaMgimA usane sunI, to vaha merI tarafa betahAzA khicA / bahuta saMkoca aura pUrvAgraha lekara pahalI bAra AyA thA, Darate-Darate / magara pAsa Akara, thor3I dera meM hI usakI graMthiyA~ yoM gala gaIM ki, kahe binA na raha sakA ki varddhamAna, mujhe eka tumhArI hI to talAza thI / maiM usake mugdha aura vibhora bhAva ko dekhatA raha gayA / eka hI to aisA puruSa aura mitra pahalI bAra mere sAmane AyA hai / somezvara pitRpakSa meM yAjJavalkI zAkhA kA brAhmaNa hai / para mA~ usakI kSatrANI thI / pitA rohitAzva Antara agnihotra ke sAdhaka, durdAnta brahmacArI the / Urdhvaretas teja se jAjvalyamAna / yAjJavalkya se bhI Age jAkara, naciketas ke ArAdhaka / para bar3hatI huI kSatriya prabhutA ko dekha kara aura kSatriyoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane kulajAta vizvAmitra, jaivali aura pratardana jaise kSatriya rAjarSiyoM ke abhimAna se pramatta aura brAhmaNoM ke prati unakI bar3hatI huI tiraskAra bhAvanA ko dekha kara, rohitAzva kA brahmateja kSubdha ho utthaa| so jAna-bUjha kara unhoMne eka unca rAjakulIna, kSatriya kanyA ko mohita kiyA aura byAhA, aura mAno kSAtratva ko isa taraha caraNAnata kara, usameM apane tejas ko siiNcaa| somezvara usI vidrohI brahmateja kI santAna hai / pitA kuTIravAsI, vanavAsI, Atma-tApasa the| AkAzavRtti para gujArA thaa| pitA kI antarmukhatA bar3hatI hI gaI / unase pAyA ekAnta AtmajJAna somezvara ko tRpta na kara skaa| vaha yAjJavalkya kI taraha, bhItara-bAhara ke samanvaya dvArA divya jIvana upalabdha karanA cAhatA thaa| vaha brahmAnanda ko hI jIvanAnaMda banAnA cAhatA thA / - so apane jIvana ko usane apane hAtha meM liyA; tIvra jJAnapipAsA se becaina ho kisI taraha takSazilA jA pahuMcA / vizvavidyAlaya ke niyamAnusAra, yaha nirdhana antevAsI, 'dhammantavAsika' ho kara rahA / yAnI dina bhara guru-sevA karake zulka cukAtA thA, aura rAta ko guru-caraNoM meM vidyopArjana aura nidrAjayI ghanaghora adhyayana / zAstra, zilpa, zastra taka kI sArI vidyAoM para usane prabhutA pAyI hai| veda-vedAMga, usakI sA~soM meM sahaja ucchvasita haiM / isa ujjvala gaura, bhavya kAya, brahma-kSatriya yuvA meM eka nirAle hI teja, zAMti aura prajJA kA samanvaya hai| usakI bar3I-bar3I pAnIlI AMkhoM meM, eka raktAbha qhamArI hai| jaise soma-surA pI kara hI vaha janmA hai| Urdhvaretas kA yaha binduputra, loka aura lokottara kA sandhi-puruSa lagatA hai| usake unnata lalATa para, cintana kI tIna samAntara rekhAe~, teja kI zalAkAoM-sI par3I haiN| jaise tripuNDra tilaka se aMkita bhAla lekara hI vaha janmA hai| * * * idhara bahuta dinoM se somezvara AyA nahIM thA / aura maiM balki pratIkSA meM thA usakI, jo mere svabhAva meM virala hI hai| Aja AyA to atirikta AlhAda thA usake cehare pr| A~khoM kI soma-surA adhika gaharAyI huI thii| aura eka unmukta vistAra kI bhaMgimA thI, usake laharAte kezoM meN| bolA ki idhara bahuta bhItara DUbA-utarAyA hai, apane aura sRSTi ke rahasya ko thAhane kI udagratA se vyAkula ho kr| aura eka kavitA isa AplAvana aura maMthana meM se usane likhI hai, koI taTa pAne kI vikalatA meM se| somezvara svabhAva se hI kavi hai, aura usakA pUrA vyaktitva kavitA ke lAlitya aura tejasva se dIpta hai / usakI deharekhA meM bhAva aura saundarya kI eka anokhI taralatA aura pravAhitA hai| maiMne usase kavitA sunAne kA anurodha kiyaa| vaha to chalAchala bharA baiThA thA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 so baha aayaa| eka ajasra svara-dhArA meM Urdhva, atala, ananta ke AyAma eka bAragI hI kazamakaza karate hue sAmane Ane lge| usane par3hA : 'dekha rahA hU~, parApUrva kAla meM kamI eka jalAplAvana : - sRSTi usameM ho gayI visarjana : kho gayA thA kAla kA mAna, hone kA bhAna / * * patA nahIM, kauna bacA, kisane kyA racA / sunatA hU~ kucha nAma : atrI, aMgirasa, vaziSTha, vizvAmitra, pracetas, bhAradvAja : Apa hI apane ko karake sambodhana, ina Adi RSiyoM ne kiyA Rgveda kA RcAgAna : upAsya aura upAsaka ke bheda se atIta yaha thA svacetas, sva-saMvedita kaviyoM kA AtmagAna / sammukha pA kara virAT ananta prakRti ko ye hue mugdha, smayamAna / praznAyita hokara pukAra uThe ye : kahA~ se yaha saba A rahA hai, kahA~ ko jA rahA hai, kaba se hai yaha aura kaise huA yaha saba ? ye saba kavi the, uzanas the, sahaja hI mAvita the, tarkAtIta apane ko pahacAnane kI pIr3A se ye the AtmAkula / * * 'praznoM kA prazna eka gUMjA ina RSiyoM ke mAnasa-maNDala meM : kahA~ se huA hai yaha nikhila AvirmAna ? prazna udgIta huA : uttara meM RcAe~ udgIta huI : kavitA avatIrNa huii| jalAplAvana se pUrva koI jAtIya smRti inakI thI nahIM : so ina jala-putroM ne uttara meM gAyA : Adi meM jala hai, kevala jala * jalajalAnta : * dekha rahA hU~, jAne kisa ajJAta andhakAra ke virAT gumbada meM se sahasA hI Adi jalasrota kA utsaraNa : eka vistAra jalajalAyamAna ! * * yaha jala kahA~ se AyA ? uttara meM aghamarSaNa ko huA kAla-mAna : kAla-tatva, samvatsara, Rtucakra meM se jala huA hai AvirmAna / . . 'bole prajApati parameSThin : kAla nahIM, Adi meM kAma thA-vaizvika kAma / bole hiraNya-garbhaH nahIM, Adi meM thA hiraNya-garbha, apanA hI bIja Apa : bole nArAyaNa : sRSTi-pUrva sUrya the, unameM se jala Aye, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jala meM se phira sUrya Aye : vahI haiM Adi aura anantara / brahmanaspati bole : jala Aye zUnya meM se, kucha nahIM meM se / bole anila : Adi meM vAyu the, vAyu se jala janme : __yoM huA kAla-bhAna, tatva-mAna / . . kintu kauna kisameM se ? : prazna kA anta nahIM * * * ! * * 'prazna aura mUrta huA : kisa vRkSa-vana meM se yaha saba AkRta huA ? dRSyamAna parivartamAna jagata meM, pratIyamAna bhUyamAna sRSTi meM kauna zakti hai kAraNabhUta, kauna vaha pracetas hai ? aghamarSaNa aura parameSThin ne kahA : tapas meM se sarjana hai : jala svataH unmeSita hue to tapas janme : unameM se garmita kAla : vahI rohita sUrya ho prakaTa-Adi daivat sahasrAkSa kAla-deva, Rtu-cakrI, sapta-kiraNa-valgA, saptAzva-ratha-ArohI : kAla hI Adi brahma, unameM saba astimAna gatimAna pragatimAna / * * 'prazna aura Age gayA : kAla bhI kahA~ se AyA ? __Adi meM kucha thA yA thA hI nahIM ? sat meM se sat AyA, ki asat meM se sat AyA ? * : bole parameSThin : sat bhI nahIM, asat bhI nahIM : kevala jala, anAdi jala, ananta jala : Adi tatva asti bhI nahIM, nAsti bhI nahIM : vaha kevala gahana gabhIra jala : Apa apane se zvasit svadhA saMcAlita , Apa apanA udgama : usameM se kAla, sUrya, Rtue~, parivartana, AkAra, vizva svataH pravartamAna : padArtha se bhinna, usakA kartA cAlaka koI nahIM : apanI hI gati meM se Apa vaha AvirmAna, bhUyamAna, pravartamAna / manuja, draSTA, sUrya, manas se bhI pUrva, Apa hI jalobhUdta vizva-tatva apanA hI pravartaka hai / * * 'taba Aye brahmanaspati, bole : anasti meM se asti huI : zUnya meM se sRSTi huI : asat meM se sat huA : asat hI anAdi ananta aditi, janetA sRSTi kI : vaizvika kAma dakSA meM se janmI aditi : aditi meM se phira janmI dakSA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 para yaha aditi pRthvI ke pAra, AkAza-baddha, dizA-baddha : kSitija ke antahIna vistAra meM se uttAnapAda dvArA janmI hai aditi : ananta hokara bhI vaha hai sAnta, sAnta ho kara bhI vaha hai ananta / - * para kyA anubhavya se pare aura kucha nahIM ? * * * anubhava manas meM hai : manas hI prajApati, vidhAtA bhagavAna : manas meM se hI saba kucha aavirmaan| * * 'phira lauTe dIrghatamasa, bole : nahIM jAnatA apanA satya : maiM hU~ bandhana-grasta, bhaTaka rahA apane hI manasa ke a~dheroM meM : kadAcit vaha Adi tatva hai koI ajanmA, ekameva, akhaNDa, rahasila, svadhA, svanirbhara, amara ___ jo sadA rahegA agamya ajJeya rahasya hI : usI eka agama, ajJeya, anirvaca ko kaI sadvipra bahudhA kahate haiM : mUla meM vaha hai amatyaM, tUla meM vahI hai matyaM : matyaM-amatyaM donoM hI haiM sahayoni, sahajAta : mUla meM vahI hai akriya, prakaTa meM vahI hai sakriya : eka vizva-vRkSa para do paMchI : eka phala khAtA hai, dUsarA nahIM khAtA, kevala karatA hai cintana cupacApa : zAyada vahI to hU~ maiM Apa . . . * * 'hiraNyagarma hue bhAvAkula : apane se pare vaha kauna, jise jAnakara jAnUM maiM apane ko ? merA AdhAra kauna ? merA sRjanahAra kauna ? prajApati se pare kauna ? : 'kasmai devAya haviSyA vidhem ?' : * * 'jala se USmA, USmA se agni, agni se sUrya, sUrya se agniH dakSA se aditi, aditi se dakSA, aditi se Aditya-- suvarNa-bIja, agnigarbha, hiraNyagarbha, suparNa-bIja ! * * 'kintu isase bhI pare kauna tupa ? * * 'kasmai devAya ? - 'hAya re citta ko nahIM caina, nahIM samAdhAna !* * * * * taba Aye vizvakarmA : unakI dRSTi zilpa-cetas thI : pUchA unhoMne : kisa vRkSa-vana meM se yaha vizva huA hai zilpita, AkRta, mUrtimAna ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 bole ki mUla srota Izvara hai, vahI hai prathama aura antima ; vahI hai Adi sattA, vahI hai asti: vahI Adi vRkSa-vana : yaha sArA vizva usakA pallavana : vahI eka -eva, vahI aja, vahI zakti-manas, vahI sarjaka, visarjaka sarvocca sattA, vahI saMjJaka, sUcaka, vyAkhyAtA, parivarttA : usakA yaha nAnA rUpAtmaka sRjana hI usakA AvaraNa mAyA kA Ala-jAla hRdaya ke gahna meM lIna hokara, sarva meM karo ekAtma bodha karo usa paramatama ekatva kA sAkSAtkAra prazna nahIM ho sakA samApta / aura Age bar3hA maiM kauna ? 'vaha kauna ? mAnA yaha vizvatatva hai jJeya, para isakA jJAtA-yaha maiM kauna ? : isake aura mere bIca yaha kaisI ananta viraha - rAtri kA prasAra ? ajJAta, ajJeya, anAdi, ananta kaha kara, hAya, nahIM re mere prANoM ke prANa kI vedanA se nistAra ! 'yajJa kI vedI para yUpa se baMdhA maiM zunaHzepa, hAya, maiM ARRnda kara pukAra rahA : 'are kauna hai devoM meM aisA sAmarthyavAna, jo usa gocara anubhavya, phira bhI ananta aditi mAM kI goda meM lauTA de mujhe, jisase maiM janmA hU~ : jo merA udgama bhI, vistAra bhI ; jo merA ananta bhI, sAnta bhI : o mA~ aditi, tumheM kahA~ khojUM maiM ? 'naciketas, amara hue tuma brahma-parinirvANa meM ? patA nahIM, mRtyu se pAra kisane dekhA hai tumhArA amara - loka ? yAjJavalkya ko gArgI nahIM, maitreyI abhISTa hai / para kyA ve usa para ruka sake ? 'maitreyI tuma kahA~ calI gayIM? merI ekameva mitrA ! kahA~ ho tuma, o aditi, Atma-rUpA, ananta-rUpA ? 'tuma nahIM, to maiM nahIM ! tumheM dekhe binA jAne binA, apane ko jAnanA sambhava nahIM, aura apane ko na pahacAnUM, to jInA sambhava nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kauna jiye ? kyA jiye ? kahAM jiye . . . hAya, kaise jiyA jAye ?' kavitA samApta karate-karate, maiMne dekhA, somezvara kA sArA ceharA, jaise pAradarza agni ho gayA thaa| usa agni meM, lekina, bahuta gahare kahIM, eka nIlI, zItala, umila nadI thii| kSaNa bhara hama paraspara eka-dUsare ko Ara-pAra dekhane ko utkaMThita, cupa ho rahe / somezvara, Upara se nIce taka kavi ho / maiMne uzanas ko dekhA : maiMne udgItha ko sAkSAt kiyA / adhamarSaNa se naciketas taka, jJAna kI eka akhaNDa dhArA ko pravAhita dekhaa| praznoM aura uttaroM kI eka antahIna trNg-maalaa| sRSTi kI AdikAlIna mahAvedanA meM se prasUta veda aura upaniSad ke sUrya-puruSoM ko dekhA / aura tuma bhI unameM se eka ho, mitra / tumhArI vedanA ko samajha rahA huuN| . . .' 'kyA upAya hai varddhamAna, jo hU~, vahI to racA hai / maiM nahIM ruka sakA, mahAn yAjJavalkya aura naciketas para bhii| lekina Age, patA nahIM. * * ?' 'hA~, hA~, ThIka hai / kyoM ruko kahIM bhI, jaba taka samAdhAna apanA atyanta nijI na pA jaao| vyakti ke hone kA yahI to prayojana hai| so anuttara jJAna ke jijJAsu kA prazna atyanta nijI hogA hii| nijatA bahuta mahattvapUrNa hai| isI se to kavi ho tuma / ' 'caina nahIM hai, mAna ! prazna itanA tIkhA ho uThA hai, ki apanI iyattA hAya se nikalI jA rahI hai| ekAeka deha gAyaba hotI-sI lagatI hai| aura bhayabhIta ho jAtA huuN|' 'samajha rahA hU~, soma ! mRtyu kI anabhUti / yAnI phira garbha meM lauTane kI kaamnaa| * * acchA yaha batAo, apanI mA~ kI tumheM yAda hai ?' 'mAM ko maiMne nahIM dekhA / eka vicitra svapna jaisI smRti hai : eka saundarya kI nIlA AbhA-sI kahIM dekhI hai| tnvNgii| aura hamAre kuTIra ke sAmane se bahatI suparNA nadI ke pravAha para kahIM, eka zveta vasanA tApasI ko dUra-dUra jAte dekha rahA huuN| * * vaha ojhala ho gayI : maiM taTa para akelA chUTa gayA huuN| * * * pitA itane antarmukha the, ki unase merA bAlaka koI uttara kabhI na pA sakA / maiM do barasa kA thA, muzkila se * * / ' 'samajha rahA hU~ soma, kahA~ hai tumhArI graMthi ! prajApati parameSThin kI Adi mAtA aditi ko tumane ThIka pakar3A hai| vaha ananta thI, sarva kA utsa thii| lekina pRthvI pAra ke AkAza aura antarikSa ke kSitija se parisImita thI, RSi ke lie| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dyAvA aura pRthvI kI milana-rekhA thI vaha : devoM kI Adi janetrI / sundara hai, sukhada hai| para pUchatA hU~, usase bhI pare jAne meM bhaya kyoM hai ? eka aura aditi eka aura / taba eka anuttarA aditi / jahA~ phira tuma svayam hI ho, apane lie paryApta / dvitIya koI anAvazyaka / ' 'lekina maiM kavi hU~, mAna ? sRSTi se virAma yA palAyana merA abhISTa nahIM / loka se pare aura alaga, koI lokottara Atma mujhe niHsAra dIkhatA hai / kalpanA mAtra / ' 'ThIka kahate ho / aisA kucha lokottara hai bhI nhiiN| kyoMki jo sat hai, asti hai, vaha lokAkAza se pare kahIM nahIM / aura Atma yadi sat hai, to vaha lokAtIta kaise ho sakatA hai ? para apane Apa meM vaha nigraMtha aura ananta ho sakatA hai / eka zuddha aura svataMtra dravya ho sakatA hai| eka sarva se anirbhara, svAdhIna kriyA / hI to aditi hai / ' 'para tuma pUcha rahe the, mAna, aura bhI pare jAne meM bhaya kyoM hai ? bhaya yoM hai, ki avabodhana se pare, koI ananta zUnya - kucha nahIM : vaha to asahya hai / maiM ananta zUnya nahIM, ananta jIvana cAhatA hU~ / samajha rahe ho na merI vedanA ?' 'khUba samajha rahA hU~, soma ! para zuddha Atma tatva, koI apadArtha zUnya nahIM / eka nitAnta dravya, padArtha, saMvedya sattA hai vaha / vaha ekadama grAhya, bhogya, svAdya hai / ekadama tumhArI apanI, tumhAre hAtha kI vastu ! gAr3hatama AliMgana meM Abaddha priyA se bhI adhika satya, avicchedya, aviyukta, ekadama tumhArI, kevala tumhArI / ananta jIvana cAhate ho na, to usake nitya bhoktA, jJAtA, draSTA hone ko svayam ananta honA cAhoge ki nahIM ?' 'sAnta se pare, aditi se pare kA koI ananta nahIM ! ' 'tumhArI AtmA hI vaha aditi hai, soma ! sAnta aura ananta donoM hai vaha, tumhArI cAha ke anusAra / kAma tumhArA ekAgra aura AtmakAma ho, to mA~, priyA, jisa rUpa meM cAho, aditi tumheM sulabha hai / kabhI vahI tumheM apane ananta garbha se janma dekara sAnta meM lAtI hai / kabhI vahI sAnta priyA kA AliMgana bana, tumheM phira apane ananta garbha meM mukta kara detI hai / ananta aura sAnta eka hI dravya vastu ke do bhAva haiM, do pariNamana haiM / aise ananta bhAva eka sAtha sambhava haiM, AtmA meM aura vastu meM / vaha sAnta bhI hai, ananta bhI hai / vaha anekAnta hai, soma ! aneka-rUpA hai : aneka-bhAvinI hai / so vaha anantinI hai / aura jo ananta saMbhava hai, ha sAnta bhI hone se kaise inkAra kara sakatI hai| eka khAsa pariprekSya meM, vaha tadrUpa hameM sulabha hotI hai / aisI sulabhatA jahA~ hai, vahA~ bhaya kaisA, viraha kaisA ? " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ubuddha huA, mahAvIra ! tuma ajIba ho / itane khule aura mukta ho, ki kahIM koI zabda yA bhAva kA gherA tuma para nhiiN| jaba jo jI cAhatA hai merA, vahI tuma ho jAte ho mere lie| mere hara prazna ke manacAhe uttara tuma, advitIya / tumhArI bAtoM se, bar3I surakSA aura USmA mahasUsa ho rahI hai|' to merA honA kRtArtha, soma ! lekina mA~ ko jo tumane nahIM dekhA, nahIM pAyA, vaha bahuta mahattvapUrNa hai| sahAyaka hai| tUlagata usa viyoga meM se, mUlagata yoga sambhava hai| yaha virahAnubhUti, hara kisI choTe chora para tumheM aTakane nahIM degii| mananta ho kara hI caina pAoge / ' 'kyA socate ho varddhamAna, yAjJavalkya samAdhistha hue, sampUrNa hue ?' 'nizcaya / yogIzvara the yAjJavalkya ! adhamarSaNa se AruNI uddAlaka taka sAre RSi, manISI the, cintaka the, draSTA the| yAjJavalkya sAkSAtkArI yogI the / isI se ne kisI ekAnta para nahIM aTake / ve anekAnta-puruSa haiN| veda aura upaniSad ke sAre hI RSiyoM kA cintan, unake darzana meM samanvita huaa| saba ko yathA sthAna, sApekSa bhAva se unhoMne sviikaaraa|' 'yoga se tumhArA matalaba . . . ?' 'vikalpAtmaka, kramika cintana nahIM / Atma-dhyAna meM ekAgra, avikalpa vastusAkSAtkAra / sakala carAcara vastu-jagata ko unhoMne apane Atma-jJAna ke prakAza meM, pratyakSa pariNamanazIla dekhA / vastu ke ananta svarUpa ke sAtha, ve deza-kAla ke bheda se pare tadrUpa ho gaye / dekhanA, socanA samApta ho gyaa| jo hai, vaha pratipala anubhavya, bhogya, saMvedya ho gyaa|' 'unhoMne eka nahIM, do striyoM ke sAtha vivAha kiyA, yogI ho kara ! strI kI unheM apekSA thI, nahIM ?' ___ 'thI aura nahIM bhI / unakI patniyAM unake yoga meM sAdhaka hI huI, bAdhaka nhiiN| alpajJA kAtyAyanI unakI bhAryA ho rahI : unakI deha kA bhAra usane vahana kiyaa| vijJA maitreyI unakI jAyA ho rahI, unakI prajJA usameM prakaTa huii| zilpita aura sAkAra huI / jo pUrNa yogI hai, vaha vidhi-niSedha se bAdhita nahIM / apanI Antarika AvazyakatAnusAra vaha jo cAhe le, jo cAhe na le / vaha svAdhIna hotA hai, apane kAma meM bhI, kAmanA meM bhI / kyoMki vaha apanA svAmI hotA hai|' 'to kyA yAjJavalkya janmanA yogI the ?' 'nizcaya ! nahIM to aise pUrNatva kI siddhi eka janma meM sambhava na hotI / aura jisane jar3a guru-paramparA tor3a kara, sIdhe sUrya se zukla yajurveda vidyA prApta kI, vaha to janmajAta yogI thA hii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'to phira unake jIvana meM, bAhara se ina striyoM kI anivAryatA samajha na skaa|' 'antataH bAhara-bhItara jaisA kucha hai hI nahIM / sattA ke bhItara jo svataHsphUrta pariNamana hai, usI kA rUpAtmaka pariNAma jIvana hai / bhItara ke upAdAna se hI ye striyAM unake jIvana meM AyIM thiiN|' 'upAdAna kise kahate ho ?' 'bhItara kI svatantra citi-zakti / bhItara kI ananta-sambhAvI Atmazakti / svayaMprajJa, svayaM-pracetas sattA / vahI antataH nirNAyaka hai|' 'yaha to kucha IzvarI-zakti jaisA huA ?' 'zabda para maiM nahIM attktaa| bhAvika jise Izvara kahane ko vivaza hai, tAtvika usI ko zuddha parama sattA kahatA hai|' 'to tuma Izvara-kartta tva para pahu~ce ?' 'hA~, aura nahIM bhI ! kahIM koI, hama se alaga, vastu se alaga, kartA Izvara hai, aisA nahIM / vastu mAtra ke bhItara jo usakI jJAtA, draSTA, svayaM-saMcAlikA, svadhA, svayambhu prajJA hai, vahI IzvarI zakti hai / sattA, upAdAna, pariNamana, kI jo zuddha kriyA, vahI IzvarI zakti / bhakta ke bhAva meM vahI bhagavad-tatva hai, jJAnI ke jJAna meM vahI zuddha sat-tatva hai / ' to kahanA cAhate ho , ki yAjJavalkya ke jIvana meM ye striyA~ unakI kAmanA se na AIM, unakI antaHsattA yA upAdAna ke nirNaya se AI ?' ___ 'nizcaya / bhItara kA jo Atma hai na, vahI apane rUpAtmaka pariNamana meM AtmakAma hotA hai / kAmanA unameM huI nArI kI, to isa pariNamana ke bhItara se hii| vaha nirI lipsA nahIM, abhIpsA thI, uccatara meM saMkrAnta hone kii|' 'to ina striyoM ko pAnA, unakI Atma-paripUrti meM anivArya thA ?' 'ho sakatA hai| unakA jIvana isakA pramANa hai| bhAryA kAtyAyanI aura jAyA maitreyI vidhAyaka zaktiyoM ke rUpa meM dIkhatI haiM / ye saMsthApaka yAnI vAdI zaktiyA~ haiM / gArgI prativAdI zakti thii| usake prativAda se ve aura bhI prabuddha aura caitanya he| taba vAdI aura prativAdI zaktiyoM ke saMghAta se, saMvAda siddha huA unake jIvana meM / ve samarasa aura pragata hue|' 'pragata se matalaba ?' 'pUrNatva kI dizA meM Age bar3he !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nArI kA tyAga karake, yA use le kara ke !' 'atikrAnta karake, jisameM tyAga aura grahaNa kA bheda nhiiN| taba jo bAhara hai, usakI sthiti bAhara anivArya nahIM rahatI, bhItara syagata, Atmagata ho jAtI hai|' 'saMnyAsa ke samaya ve maitreyI ko tyAga to gaye hii|' 'tyAga nahIM gaye, AtmasAt kara gye| bAharI sambandha anivArya na rahA / ahaMkAma, AtmakAma ho gayA, AptakAma ho gyaa|' 'samajhA nhiiN|' 'yAjJavalkya ne usa kSaNa jo Atma-nirUpaNa maitreyI ke samakSa kiyA, usase vaha spaSTa hai / prAthamika avasthA meM , jIvana meM saundarya, prema, dAmpatya, ghara, santAna, svajana-bAMdhava, devI-devatA, samAja, rASTra, paropakAra, vizva-sevA Adi meM jo hamArA anurAga hai, vaha apane Atma ko lekara hai, una vastuoM yA vyaktiyoM ko lekara nhiiN| unameM hama apane hI ko prema karate haiN| uttarottara anubhava se isa ahaMkAma kA mithyAtva sAkSAt hone lagatA hai| pratyaya hotA hai, ki prema antataH Atmagata hai, paragata nhiiN| hama sabameM apane hI ko prema karate haiM, unako nahIM / kramazaH niSkAnta hokara, yahI ahaMkAma, zuddha AtmakAma ho jAtA hai / yaha aham hI soham ho jAtA hai| ahaMkAra sarvAkAra ho jAtA hai / mamatA, samatA ho jAtI hai / svArtha hI parAkoTi para pahu~ca kara paramArtha ho jAtA hai / taba bAhara ke sarva meM Asakti nahIM, svArtha nahIM, paramArtha bhAva ho jAtA hai| ___yAjJavalkya kI yaha vizeSatA rahI, soma, ki unhoMne AtmA ke vikAsa-krama meM, jIvana kI hara cIja ko, sambandha ko vidhAyaka svIkRti dI hai / yathAsthAna svIkArA hai| vikAsa meM Apo Apa hI, Aja kA ahaMkAma prema, yathAkrama zuddha AtmakAma ho rhegaa| unhoMne ahaMgata AtmakAma aura sarvagata AtmakAma meM, prakAra-bheda nahIM dekhA, kevala guNa-bheda dekhA hai / virodha yA visaMgati nahIM dekhI : sAmaMjasya, saMgati, samvAda dekhA hai / tyAga aura grahaNa, bhoga aura yoga kA unake yahA~ sahaja samanvaya huA hai| unakI upalabdhi sarva-samAvezI, avirodhI aura vidhAyaka hai / isI se maiM unako pUrNayogI mAnatA hU~ / loka aura lokottara, dharma aura karma, sva aura para ke, samyak svarUpa aura sambandha kA unhoMne sAkSAtkAra kara liyA thaa| isI se ve yogIzvara the| parApUrvakAla meM rAjarSi bharata aise hI eka pUrNa yogIzvara ho gye| unakI yaugika sthiti, svayam bhagavAna RSabhadeva se uccatara kakSA kI thii| svayam tIrthaMkara pitA RSabha ne bharata kI isa mahimA ko svIkArA thaa|' ___'samAdhIta huA, varddhamAna ! lekina yaha jo 'neti-neti' yAjJavalkya ne kahA, to isameM nakAra nahIM hai kyA?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 'nakAra nahIM, yaha pUrNa svIkAra kA anaikAntika rAstA hai, sImA meM se bhUmA meM jAne kI eka sahaja kuMjI hai yaha / pUrNa akhaNDa taka pahu~cane ke lie, yaha khaNDa apUrNa se niSkramaNa kA dyotaka hai / yahI nahIM, yahI nahIM, aura bhI hai ! itanA hI nahIM, itanA hI nahIM, aura bhI hai ! iti yahA~ nahIM, iti yahA~ nahIM, aura bhI hai ! anta yahIM nahIM, anta yahIM nahIM, aura bhI hai ! yAnI idam se tadam taka, sAnta se ananta taka, kramazaH samvAdI rUpa se, sahaja pahu~cane kI kuMjI hai-yaha yAjJavalkya kA neti neti / ' 'tuma kitanA sApha aura Ara-pAra dekhate ho, kAzyapa ! adbhut / acchA, yaha jo tuma satA kahate ho na, vaha bahuta dhuMdhalI lagatI hai| paribhASA usakI sambhava hai kyA ?' . 'antima sattA, sat, aparibhASeya hai, anirvaca hai / vaha anekAnta hai, ananta hai| ananta aura anekAnta kathya nahIM / kathana mAtra sApekSa hI ho sakatA hai|' 'tumane kahA ki Izvara kartRtva hai bhI, nahIM bhI / kyA koI ekamevA'dvitIyaM, sarvavyApta, advaita parabrahma, kartA Izvara tumheM dIkhatA hai kahIM?' .. 'maiMne kahA na, bhAvika usa paramArthika sattA ko bhagavAna kahatA hai, tAtvika usI ko kevala parama tatva, parama sttaa| yaha kevala dRSTi-bheda hai / sat anekAnta hai, to usake jJAtA-draSTAoM kI dRSTi meM bheda ho hI sakatA hai| AtmA, paramAtmA, vizvAtmA, vizva, vastu, meM jo abheda hai dekhate haiM, vaha mahAsattA kI apekSA / jo bheda dekhate haiM, vaha avAntara sattA kI apekSA / bheda-abheda, dvaita-advaita ye saba bauddhika jJAna se upajI saMjJAe~ haiM / parama tatva buddhigamya nahIM, bodha-gamya hai, kaivalya gamya hai / bheda-vijJAna bauddhika aparA vidyA hai / abhedajJAna AnubhUtika parA vidyA hai| vaha pAramArthika sattA, bheda-abheda, dvaita-advaita, bhAva-vibhAva, nitya-anitya ke sAre bhedajJAna se pare hai| . . ... 'isakA kAraNa yaha hai, soma, ki zuddha sattA atyanta sunamya, pravAhI, ananta pariNAmI hai| jo jisa rUpa meM use pAnA cAhatA hai, usI rUpa meM use vaha upalabdha ho jAtI hai| kyoMki vaha anekAnta aura ananta hai| jisane use Izvara rUpa meM pAne kI abhIpsA kI, use usI rUpa meM usane pUrNa sAkSAtkAra kraayaa| jisane usakA zuddha Atma-sAkSAtkAra yA tatva-sAkSAtkAra pAnA cAhA, usako usI rUpa meM vaha upalabdha huii| aba jo akatha aura ananta hai, usa meM asambhava kyA hai, aura usako lekara dRSTi vizeSa kA koI bhI mata yA sampradAya banegA, to vaha mithyAdRSTi hI ho sakatA hai| virodhI Agraha mAtra mithyAtva hai| saba ke prati svIkArAtmaka samarpaNa, samanvaya hI ekamAtra sambuddha samyagdarzana kahA jA sakatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 hai / sattA ke pariNamana aneka bhAvoM meM haiM / so hareka ko vaha sva-bhAvAnusAra bhAsatI hai / usako lekara jo jhagar3e meM par3e haiM, ve ekAntI aura ajJAnI haiM / ' 'lekina varddhamAna, dekha to rahe ho, vaidika agnihotriyoM kI bhI kaI zAkhAe~ haiM / upaniSad ke brahmajJAnI RSiyoM ke bhI kaI sampradAya haiM, zAkhAe~ haiM / aura tuma logoM kA kula pArzvanuyAyI hai| unakA siddhAnta alaga hai / ve apane ko jaina zrAvaka kahate haiM / unake muni, RSi nahIM, zramaNa kahalAte haiM / saba meM vivAda haiM, vigraha haiN| tuma bhI to jaina hI ho na, varddhamAna ?' 'nahIM, maiM jaina nahIM, somezvara / jina honA cAhatA hU~, to jaina ho kara kaise raha sakatA hU~ ? apane ko jaina kahU~gA to sampradAyI, vivAdI ho jAU~gA / ekAntavAdI ho jAU~gA / aura jo ekAntavAdI hai, vaha samyak dRSTi kaise ho sakatA hai / vaha to mithyAdRSTi hI ho sakatA hai / maiM anekAntI hU~, so jaina nahIM ho sakatA, kisI paramparA yA sampradAya kA anuyAyI nahIM ho sakatA / mAtra AtmadarzI, AtmAnuyAyI, svayam Apa ho sakatA huuN| jo jina hai, vahI brahma hai / RSi prAyaH sat aura Rt kA kevala jJAtA draSTA hotA hai : zramaNa meM vahI zuddha darzana-jJAna tapas - yukta hokara AcAra banatA hai / rAjarSi jaivali, rAjarSi ajAtazatru, rAjarSi pratardana meM, brAhmaNa uttarottara zramaNa bhI hotA gayA / yAjJavalkya meM inakA udAtta sarvatomukhI samanvaya prakaTa huA / naciketas meM vaha aura bhI utkrAnta huA / mahAzramaNa pArzvanAtha meM sat, Rt aura tapas kI yaha saMyuti apane cUr3Anta utkarSa para pahu~cI / 'phira tumheM apane ko unakA anuyAyI kahane meM saMkoca kyoM ?' 'mere mana hara anugamana, eka hada ke bAda mithyA darzana ho hI jAtA hai / anuyAyI ekAntavAdI hue binA raha nahIM sakatA / zuddha satyArthI, anuyAyI aura sthiti- poSaka ho nahIM sakatA / satya aura mukti ke mArga kI koI pakkI sar3aka nahIM bana sakatI / hara parama satya ke khojI ko, apane svabhAva aura svadharma ke anusAra, eka ku~vArA jaMgala cIra kara apanI mukti kA mArga svayam pA lenA hotA hai / pArzvanAtha para maiM samApta kaise ho sakatA hU~ ! merI khoja unase Age bhI to sakatI hai| sattA yadi ananta hai, to jIvana meM, vyakti meM, usakI sambhAvanA bhI to ananta hai / so maiM jaina nahIM soma, nirantara varddhamAna mahAvIra hU~ / svayam Apa hU~ / ' 'sAdhu, sAdhu, mitra ! tuma to sacamuca apane nAma ke anurUpa hI nirantara varddhamAna ho / to tuma mAnate ho, ki vikAsa pragati jaisA kucha hai ?' 'sattA ananta hai, aura nirantara pariNAmI hai, to vikAsa pragati hai hI / para vaha sIdhI rekhA meM nahIM, cakrAvartI hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 'to tuma Adi vaidika RSiyoM se lagAkara, ina vartamAna ke saMjaya velaTThiputra Adi tathAkathita tIrthaMkoM taka koI vikAsa kI eka aTUTa dhArA dekhate ho ?' 'nizcaya hI / veda hI kyoM, jAne kisa anAdikAla se jJAna kI eka avicchina dhArA calI A rahI hai / aura yugayugAntara meM, deza - kAlAnurUpa vizva aura mAnava kati nUtana racanAe~ huI haiM / aura jaise isa jJeya vizva aura isake jJAna kI eka suzRMkhalita dhArA hai, vaise hI isake vibhinna yugIna parama jJAniyoM kI bhI eka aTUTa dhArA hai| jyotirdharoM kI eka jur3I huI jAjvalyamAna paramparA hai / vAda, prativAda aura phira samvAda ke anaikAntika cakrAvartana meM hokara, vikAsa - pragati kI yaha paramparA ananta meM gatimAna hai| jota se jota jalatI jA rahI hai, somezvara ! 'to tuma nahIM mAnate ki vaidika aura jaina, brAhmaNa aura zramaNa kI dhArAe~ sarvathA alaga, viziSTa aura samAnAntara haiM ? ' 'bheda mAtra antara yA avAntara dhArAeM haiM / mahAdhArA kevala eka hai / jaisa mahAsattA kevala eka hai / usI ke anaikAntika rUpa haiM, ye vibhinna mata, sampradAya, dharma, darzana / aura kauna dhArA pahale se hai yA pIche se AI, yaha bhI eka maNDala AgA-pIchA dekhane jaisA hI bhrAmaka hai / jJAtA, , jJeya aura jJAna kA eka antahIna cakrAkAra pariNamana hai, jo ananta AyAmI hai / usameM pUrvApara, Age-pIche aura Upara-nIce A~kanA bhI eka apUrNa darzana kA ajJAna hI kahA jA sakatA hai / ' 'tuma to aise samIcIna aura samagra bola rahe ho, kAzyapa, ki anapUche bhI aneka prazna usameM uttarita ho jAte haiM / Rgveda ke Adi draSTA aghamarSaNa se Aja taka ke svatantra vicArakoM ke bIca kA tAratamya, mere hita, kholane kA kaSTa karoge, bhAI ! ' 'tumhArI kavitA meM usakI bhAvAtmaka sAmAsikatA hai to / vahI abhISTa hai, aura paryApta bhI / ' 'lekina yaha jo cakrAvartI vikAsa kI bAta kahI na tumane / usa zrRMkhalA kI kar3iyA~ yadi spaSTa karo to / ' 'dekho soma, Adi aura anta, na buddhi se banatA hai, na bodha meM vaha grAhya hai / anAdi aura ananta svIkArane meM hI samAdhAna hai / Rgveda ke RSiyoM kI ThIka pichalI jAtIya smRti jalAplAvana kI hai / so apanI pratyabhijJA meM ve lauTakara, Adi meM jala hI dekha pAte haiM / Rgveda kAla kI cetanA sAmudAyika hai, aura bahirmukha bhI, so usakI vANI bhI vaiyaktika nahIM, sAmUhika hai / aghamarSaNa, prajApati parameSThin, brahmanaspati, hiraNyagarbha, vizvakarmA - ye vyakti nahIM, pratIka puruSa haiM / kaI ajJAta nAma RSiyoM ne milakara udgItha race, aura ina pratIka puruSoM ke muMha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 meM rakha diye| unameM apane nAma kA mamatva nahIM, kevala samaveta gAna kA ullAsa thaa| ye Adi mantra-draSTA kavi the| ananta virAT prakRti ke vividha saundaryo se bhAvita ho kara inhoMne apane udgIthoM meM eka samagrAtmaka bodha vyakta kiyaa| yaha prANa-puruSa kA udgAyana hai| kramazaH inameM prANa se manas kI ora vikAsa dIkhatA hai| 'aghamarSaNa ko Arambha meM, kevala eka ajJAta ghaTATopa tamasa meM se, jala kA AvirbhAva hotA dIkhA / jala ke vividha vastu-rUpoM meM prAkaTya kA kAraNa khojate, ve kAla-bodha taka pahu~ce : samvatsara, Rtu, mAsa / vaividhya aura parivartana ke kAraNa kI khoja meM, ve tapas para pahu~ce / yoM jala meM se agni, aura agni meM se sUrya taka aaye| samvatsara para pahuMce to unheM lagA ki usI se yathAkrama-sUrya, candramA, dyAvA, pRthvI, AkAza, prakAza AvirbhUta hue / dina-rAta hue / usa kAla puruSa meM se hI jIvana aura mRtyu bhI Aye / isa taraha kAla taka pahu~ca, unake hAtha Rt bhI lagA / arthAt unheM vizva-prakriyA meM koI nizcit adhiniyama aura krama bhI kAma karate diikhaa| 'prajApati parameSThin kI jijJAsA ne Age bar3ha kara prazna uThAyA ki-sata, sat meM se AyA hai ki asat meM se? sattA ke pUrva zAyada kucha na rahA ho, zUnya hI rahA ho| ve cakkara khAkara yahA~ Aye ki Adi meM na sat thA, na asat, na asti, na nAsti / * * basa, jAne kahA~ se 'gahanam gaMbhIram' jala umar3atA dIkhatA hai| hai na yaha RSi nirA kavi, soma ? kevala eka pratyakSa bodha se bhaavit| isa jala meM hI svataH sphUrta kAma utpanna huA / isa akAraNa Adima IhA meM se hI unake hAtha manas aayaa| aura isa manas meM se unheM Adya caitanya jhA~katA dIkhA / so Adi kAraNa meM isa prakAra caitanya kI parikalpanA vikasatI dIkhatI hai| ___'brahmanaspati ne isa Adi IhA yA kAma ko ananta dekhA, so usake kavi ne use aditi kahA : AdyA mA~ / dekha rahe ho na, bhaTakate puruSa ne kisI alakSya mA~ meM zaraNa khojI / yahIM kahIM, nirI prakRta IhA yA kAma, prema kI udAtta bhAva-cetanA meM vikasita hotA dIkhatA hai| * * phira aditi meM se dakSA janmI : dakSA meM se aditi janmI : dekhA na, udgama aura vikAsa sapATa rekhA meM hAtha nahIM Ate : cakrAkAra pariNamana meM paribhASita hote haiM / brahmanaspati ne aditi yAnI ananta ko pRthvI se pAra ke AkAza meM avazya dekhA : magara dizA, kSitija aura kAla meM baddha dekhaa| pratyakSa aindrika anubhava se pare isa AdyA anantinI ko unhoMne amara, avinAzI khaa| amaratva kI pyAsa jaagii| aura use vizvAdhAra mAna kara, jIvana gantavya meM bhI unheM amRta dIkhA / .. 'Age dIrghatamasa antataH kisI ekameva, akhaNDa, sampUrNa, svAdhArita, svanirbhara tatva taka pahu~ce / jo akSayya zakti kA srota hai, ananta, amara, avinAzI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tamAma vastue~ isI ekameva meM se niSpanna, parasparApekSI, svadhA, sva-saMcAlita haiN| apane meM svadhA aura svayambha ho kara bhI, ve usa parama eka meM se hI udbhUta haiM / dekha rahe ho na, abheda mahAsattA aura bhedAtmaka avAntara sattA taka ye pahuMca gye| yAnI anekAnta inake cintana meM spaSTa jhalakatA hai / brahmanaspati ne spaSTa kahA : 'ekam sada viprA bahudhA vdnti'| phira 'amaryo ma]na sahayoniH' kaha kara inhoMne sattA kI dravyArthika anazvaratA aura paryAyika nazvaratA ko bhI ThIka pakar3a liyaa| Age bar3hane para hiraNyagarbha bhagavattA se bhAvita dIkhate haiN| kisa parAtpara, paramatama ko pUjeM ? 'kasmai devAya haviSyA vidhem ?' prajApati kI bhautika devamUrti kAphI nahIM diikhii| usase pare , parAbhautika paramAtmA kI ora khoja bar3ha rahI hai| lekina vizvakarmA phira cakra meM lauTa kara, mUrta jagata ke udgama meM, mUrta AdhAra khojate haiN| kisa vRkSa-vana meM se vizva AkRta huA ? aura phira nIce ko apane meM sameTa kara Upara kI ora lauTa kara, sarvavyApI, sarvazaktimAna, sarvajJa, ekameva Izvara para pahuMcate haiM / vaha adRzya hai, indriyAtIta hai / bIca kA jagata, unhIM se utpanna jagata, unake hamAre bIca mAyA kA AvaraNa hai / jagadIzvara jagata-svarUpa bhI hai, usase atIta bhii| dekhA na, sattA anaikAntika hI hAtha AI yahA~ bhI / dvaita bhI, advaita bhii| nitya bhI, anitya bhI / mUla dravya meM amartya bhI, paryAya meM martya bhii| 'somezvara, isI bindu para mAnava kA darzana-jJAna antarmukha ho gayA : parAbhItika adhyAtma kA sUtrapAta huaa| yaha vaidika yuga kA antima caraNa hai| isake ThIka bAda eka saMkrAntikAla AtA hai| brAhmaNoM kI varNa-vyavasthA bhaMga ho gaI / vividha kuloM meM rakta-mizraNa huaa| eka pracaNDa prativAdI zakti yahA~ sakriya dIkhatI hai| jisa meM se mahAkrAnti hotI hai / eka ora raktazuddhi, varNazuddhi ke AgrahI brAhmaNa pratigAmI ho kara, sattA aura lAlasA se pramatta hue| purohitoM ne vedoM para brAhmaNa raca kara apane svArthoM ke poSaka karmakANDI yajJoM ke vidhAna kiye / yaha brAhmaNatva ke patana aura arAjakatA kA yuga hai| isake saMgharSaNa meM se jJAna kI pragatizIla vidrohI prativAdI zaktiyA~ udaya meM AyIM / prabuddha RSiyoM ne rakta-zuddhI kI mithyA maryAdAe~ jhaMjhor3a kara tor3a dIM / cANDAla, zUdra aura dAsI striyoM meM bhI unhoMne santAne utpanna kii| ye saMkara santAneM maulika jJAna ke dhurandhara sUryoM kI taraha udaya huIM / Atma-jJAna kI ekAgra jijJAsA ke phalasvarUpa, manuSya kA vikAsa, sAmudAyika se vaiyaktika cetanA-stara para saMkrAnta huaa| isa vedottara AdhyAtmika cetanA kA Adi puraskartA huA mahIdAsa aitareya / brAhmaNa RSi kI savarNI se itara, yAnI 'itarA' zUdra patnI kI kokha se janmA yaha putra, savarNI patniyoM se janme zuddha brAhmaNa-putroM ke samakSa, pitA dvArA upekSita, apamAnita huaa| isI ghAyala AtmAbhimAna ke z2akhma meM se AgAmI upaniSad yuga ke aparAjeya Aditya kI taraha udaya huA mahIdAsa aitareya / maiM kauna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 hU~ : vaha kauna hai ?' kA sarvopari AdhyAtmika prazna isI ne utthaayaa| brahmajJAna kA Adi janaka yahI zUdra-kanyA itarA kA putra mahIdAsa aitareya thA / isake anusaraNa meM satyakAma jAbAli Ate dikhAyI par3ate haiM / unakI mA~ jAbAlA ko nahIM patA thA ki kisa RSi ne usake garbha meM satyakAma ko janma diyaa| pahalI bAra eka Arya-putra, mA~ ke nAma-gotra se prasiddha haa| ajJAta-pitajAta, isa jAraja manu-putra ne upaniSad-yuga meM vikAsa kA eka aura sazakta caraNa bhraa| . . 'aura somezvara, isI sandhi-muharta meM sattA-pramatta, vAsanA-pramatta, lAlasAlampaTa bhraSTa brAhmaNatva se Takkara le kara, AryoM kI pracaNDa navonmeSI prajJAdhArA ko uttarottara Age le jAne ko, yoddhA kSatriya rAjA aura rAjaputra, eka hAtha meM zastra aura dUsare meM zAstra lekara, Adhunika bhAratIya punarutthAna kA netRtva karane lge| inhoMne apane bAhubala ko Atma-bala meM pariNata kara diyaa| apanI lohe kI talavAra ko apane tapa:teja meM galA kara, usameM se inhoMne jJAnateja kI nayI aura amogha talavAra ddhaalii| suna rahe ho, somezvara, prakArAntara se tuma inhIM brahmatejasvI kSatriyoM ke vaMzadhara ho / . . 'isa dhArA meM pAMcAla ke adhIzvara rAjarSi pravahaNa jaivali ne sarvaprathama, nire draSTA brAhmaNoM ke tatvajJAna ko, AcAra aura puruSArtha kI kasauTI para utaaraa| paMcAgni-siddhAnta raca kara, inhoMne zramaNa-pArzva ke AgAmI caturyAma sa~vara kI nIMva DAlI, aura parApUrva ke tIrthaMkara RSabhadeva ke mahAvratI dharma kA anajAne hI punarUtthAna kiyaa| dekha rahe ho na, sattA kI cakrAvartI vikAsa-dhArA / - 'Age phira brAhmaNa RSi gAAyana ne isI jamIna para, kaTTarapaMthI vaidika brAhmaNoM ke karmakANDoM aura kAmalipsu yajJoM kA virodha kiyaa| kahA ki lakSya, bhedAbheda se pare nirupAdhika zuddha brahma kA sAkSAtkAra karanA hai / inhoMne saupAdhika aura nirupAdhika, do brahma-svarUpoM kA nirUpaNa kara, bhautika aura Atmika, jagata aura jagadIzvara meM samvAda sthApita kiyaa| . . 'isake anantara Aye eka aura kSatriya yoddhA, kAzIrAja divodAsa ke putra rAjarSi pratardana / unhoMne bhI aihika aura pAralaukika kAmanA prerita bAhya yajJoM kA pracaNDa virodha kara, Antarika agnihotra kA tapazcaryA-mArga prazasta kiyaa| ve bole ki : uttarottara apanI hI daihika, aiMdrika, prANika, mAnasika sattAoM kI, apanI Antarika jJAnAgni meM Ahuti de kara, hameM parAtpara brahma taka pahu~canA hogaa| use mAtra jJAna taka sImita na rakha kara, jIvana meM aura AcAra meM avatarita karanA hogA / . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 'isake anantara uddAlaka AruNI aura unake putra zvetaketu ina tapaHpUta rAjarSiyoM se, jIvanta brahma-vidyA prApta kara mahAna zrutarSi hue / chAndogya upaniSad meM unhoMne eka akhaNDa pravAhI sattA ke siddhAnta kI pratiSThA kI / nAnA padArthoM kI svatantra guNAtmaka sattA hote hue bhI, isa virAT vizva-tatva meM ve samaSTi rUpa se akhaNDa pravAhita haiM / dekha rahe ho, somezvara, anekAnta dRSTi phira prakAzita huI / mahAsattA, vizva pravAha meM abheda, akhaNDa pravahamAna hai para avAntara rUpa se hara padArtha kI apanI guNAtmaka asmitA bhI hai hii| yAnI dvaita bhI, advaita bhI / dekha rahe ho na, anaikAntika cakrAvartI vikAsa krama / punarAvartana, pratyAvartana, aura taba utkrAnta parAvartana / .. 'phira pAMcAla ke brAhmaNa-putra bAlAki ko, videha ke rAjavaMzI rAjarSi ajAtazatru ne, sattA ke bhautika, daihika, prANika, aidrika, mAnasika, sAre cetanA staroM ko atikrAnta kara apanI bahattara hajAra nAr3iyoM ke bhItara paryavasAna pA kara, antataH suSumnA kI rAha sahasrAra meM parabrahma ke sAtha tadAkAritA upalabdha karane kI eka vaijJAnika, kriyAyogI vidyA pradAna kI / yahA~ se yoga kA sUtrapAta huA / yoga dvArA hI brahma ko jIvana- mukti aura parA mukti meM upalabdha karane kI vidyA ko siddha honA thA / 'yogIzvara yAjJavalkya meM Akara vaha pUrNayoga siddha huA / apane mAmAguru se prApta, rUr3hi aura jar3a karmakANDa pradhAna kRSNa yajurveda-vidyA kA tyAga kara, durddharSa tapasyA dvArA isa mahAbrAhmaNa ne sIdhe sUrya se zukla yajurveda - vidyA prApta kI / phira kaise usake dvArA isa mahAyogI ne parAtpara kaivalya - vidyA aura bodhimUlaka brahmayoga ko apane jIvana meM upalabdha kiyA, caritArtha kiyA : kaise usake sarvAMgINa, sarvatomukhI yoga meM parApUrva se tatkAla taka kI sArI mAnavIya jJAna kI upalabdhiyA~ samanvita aura samvAdI huIM, vaha maiM tumheM batA hI cukA hU~ / 'inhIM kI paramparA meM mAMDUkya aura pippalAda bhI siddha yogI hue / unhoMne brahmalAbha ke sakriya yoga kI gopana kuMjiyA~ mAMDUkya aura kaThopaniSad meM pradAna kIM / 'kAzI ke rAjaputra tIrthaMkara pArzvanAtha ke rUpa meM, phira isI paramparA meM eka aura mahAsUrya rAjarSi uThA / usane digambara avadhUta ho kara, sammeda zikhara parvata ke cUr3Anta para, ghanaghora kAyotsarga kI taposAdhanA kI / phalataH triloka aura trikAlavartI nikhila padArtha-jagata ke eka-eka aNu-paramANu kA anuttara sAkSAtkAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karAne vAlI kevalajJAna -vidyA unhoMne upalabdha kI / pArzva ke Age abhI jJAna nahIM jA sakA hai, somezvara ! 179 'isa bIca phira eka viccheda aura sUryAsta kA antarAla dekha rahA hU~, somezvara ! kSatriya aura brAhmaNa donoM hI brahma-vidyA kI usa tejomAna paramparA se vicyuta dIkha rahe haiM / brAhmaNa patana kI parAkASThA para pahu~ca kara, hiMsaka pazumedha yajJoM dvArA, kApuruSa aura hatateja siMhAsanadharoM ko aihika dhana sattA aura pAralaukikasvarga prApti kA AzvAsana dene ke lie, ghanaghora karmakANDoM meM DUba gaye haiM / brAhmaNa aura kSatriya paraspara eka-dUsare ke sthiti - poSaka hokara adhikAdhika patana mahAgarta meM girate jA rahe haiN| isa bIca vaizyoM ne apane durddharSa vANijya ke puruSArtha se, astitva ke AdhArabhUta suvarNa-sampadA ke kSetra para pUrNa varcasva jamA kara, ina brAhmaNoM aura kSatriyoM ko apane hAthoM kA khilaunA banA liyA hai| Aja AryAvarta bhAgya, zuddha suvarNa-jIvI vaNikoM ke hAthoM meM khela rahA hai, somezvara / 'hiraNmayeNa pAtreNa satyasyApi hitaMmukhaM' : 'are satya kA mukha bhI suvarNa ke pAtra meM Dha~ka gayA hai !' brahmateja aura kSAtrateja eka bAragI hI bujha gayA hai| .... jJAnAvasAna kI isa rAtri meM saMjaya velaTThiputra Adi tIrthak tapazcaryApUrvaka, phira se AryAvarta ke usa astaMgata jJAna-sUrya kI khoja meM bhaTaka rahe haiM / ye sa haiM, jijJAsu haiM, mumukSu haiM, prakhara aura parAkramI haiM / dIrgha tapasyA ke pathacArI haiM / para bauddhika cetanA se Age inakI gati nahIM / parabrAhmI sattA ke upari-mAnasika Urdhva cetanA-staroM kI vidyA inheM sulabha nahIM / so ye buddhi ke kutarkI astra liye, baMjara dharatI meM, kujJAna kI khetI kara rahe haiN| bar3A hI pIr3aka aura karuNa hai yaha dRzya, somezvara ! AryAvarta kI isa avasAna-sandhyA ke taTa para, merA mana - bahuta udAsa hai para udagra bhI kama nahIM "' 'varddhamAna, isa sandhyA meM kyA kisI naI svarNa uSA kI AzA tuma nahIM dekha pA rahe ?' maiM sahasA hI stabdha, avAk, antarlIna ho rahA / aura phira jaise kisI parAvAk tRtIya puruSa ko apane meM se bolate sunA : 'somezvara, nUtana yuga kA yajJapuruSa avatIrNa ho cukA hai / usameM saMyukta rUpa se brahmateja aura kSAtrateja, AryAvarta kI dharatI para mUrtimAna vicaraNa karegA / usa kaivalya sUrya kI pratIkSA karo, somezvara ! ' 'varddhamAn N N Mn n n N N Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180. vaha stabdha, mugdha, eka apUrva tejodbhAsita dRSTi se mujhe eka Taka dekha rahA thA / maiM prIti aura pratIti kI usa jvalanta vedhaka dRSTi ko jaise saha na pAyA / maiMne kahA : 'somezvara, kala phira A sakoge, eka bAra ' *?' 'tuma jo cAhoge, vaha hogA hI, mAna ! nirNaya tumhArA hai, merA nahIM / ' aura cupacApa hamane samAnAntara calate hue chata pAra kii| maiM kaba somezva se bidA ho loTa AyA, patA hI na cala sakA / agale dina savere : I ' A gaye, somezvara ? kala tuma vyathita, phira bhI uddIpta Aye the / kavitA meM apanI vyathA ko bahA lAye the na / ' para zAyada tumheM mukta na kara sakA, vyathita hI lauTA diyaa| isI se '' 'vyathita nahIM, samAdhIta lauTA maiM, varddhamAna ! ' 'hA~, vistAra meM gaye hama, itihAsa meM phaile hama / vyaSTi aura samaSTi ke prabala saMghAta se guz2are hama / to usameM vyaSTi kI vyathA kA kSaNika unmocana to hotA hI hai / para kendra meM jo kasaka hai na, vaha aura bhI tIvra nahIM huI kyA ? - kala rAta sonA viraha meM huA, ki milana meM ?' la 'varddhamAna, merI tahoM ke pAra cale A rahe ho tuma ! 'maiM lajjita hU~ / ' 'lajjita kyoM hoo, soma ? svabhAgavagata aura satya hai tumhArI vyathA / vaha garbhavatI aura cinmatI hai / samaSTi meM khokara mukti sambhava nahIM / kendra vyaSTi meM hai / jahA~ se vizva aura itihAsa pravAhita hai / vyaSTi ke kendrastha aura Atmastha hue binA, samaSTi, vizva aura itihAsa ke sAtha usakA pUrNa tAdAtmya sambhava nahIM / ' 'kasaka yadi aba bhI banI hai, mAna, to kyA usI ke lie nahIM hai ? ' 'so to hai / para kasaka meM kahIM aditi kA viraha hai, usakI yAda dilA rahA 1. 'varddhamAna' ! kholo mujhe manacAhA / bolo, kyA kahanA cAhate ho ?" 'yaha batAo, soma, lar3akiyoM se milate ho ki nahIM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 soma kiMcit lajA AyA / cehare para usake raktAbhA jhalaka uThI / vaha cupa rahA, maiM use dekhatA rahA / vaha bolA, kucha ru~dhA-sA : 'lar3akiyoM kI kyA kamI hai, varddhamAna ! saba jagaha ve haiM, aura sAmane AtI hI haiM '' 'dekhatA hU~, unase baca rahe ho / kisI qhAsa lar3akI kI khoja meM ho kyA ? ' 'mAna !' 'matalaba, kisI aditi kI khoja meM ? ' 'khoja kara kyA hogA, kahIM hogI to AyegI hI . 'vaha to jaba AnI hogI, taba A jAyegI / taba taka yoM vimukha aura baca kara caloge, to ulajhana bar3hegI aura aditi usameM lupta ho rahegI / dvAra banda karake baiThe dIkhate ho !' tuma to 'brahmacarya ke atirikta, mujhe milana kahIM dIkhatA nahIM, varddhamAna / ' 'lekina tumhArI kavitA meM jo aditi kI pukAra hai, use kyA kahoge ? strI se tumhArA sarokAra mUlagAmI hai| taba bhI tuma samajhate ho ki strI se mu~ha phera kara hI brahma meM caryA saMbhava hai ? strI meM brahma na dekha sako, to usase nistAra kahA~ ?' 'brahma to sarvatra hai, mAna / para usameM caryA to bhItara antarmukha raha kara hI sambhava hai na / bahirmukha hokara to vAsanA tRSNA kA anta nahIM dIkhatA mujhe / aura usameM prApti kahA~ *?' 'antarmukha hokara, koI vimukha kaise raha sakatA hai ? jo unmukha nahIM, vaha antarmukha nahIM, adhomukha lagatA hai mujhe / zuturamurga kI taraha / strI ko sanmukha loge, to vaha anAyAsa bhItara samA jAyegI, aura rikta bhara kara mukta kara degI / jIvana kI abhivyakti meM 'vaha eka' hI to do, aura phira bahu huA hai| rikta aura viraha bhItara diyA gayA hai, ki jIvana usa vyathA meM se rasa khIMcakara varddhamAna ho / viraha jahA~ tIvratama hai, vahIM pUrNatama milana sambhava hai / nArI ko sAmane pAkara, zAyada tuma bhUla jAte ho ki 'vaha eka' hI to do huA hai: nara aura nArI / taba inameM se kevala eka yAnI arddhAMga para hI nigAha rakha kara, usakI jo uttarAMzinI bAhara calI AyI hai jIvana kI lIlA ke lie, use anya yA para samajha kara usase vimukha hooge, to akhaNDa aura pUrNa kaise ho sakoge ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 . sanmakha hokara hI to vaha sampUrti sambhava hai| brahmacarya aura kise kahate haiM ? tuma brahma ho, to nArI usakI caryA hai, kaheM ki brahma kI caryA usI meM ho kara sambhava hai| vaha tumhAre brahmacarya kI bhUmi aura kasauTI eka sAtha hai| jaba taka nArI tumhArI dRSTi meM anya hai, dvitIya puruSa hai, taba taka brahmacarya nahIM. abrahmacarya hI banA rahatA hai| isI se kahatA hU~, jaba taka usase bacoge, vaha bAdhA hI banI rhegii| taba ekameva brahma meM caryA aura milana kaise sambhava hogA ?' 'bacatA hU~, aisA to nahIM lgtaa| jaba taka nArI bAhara hai, vaha para aura itara hI nahIM hai kyA ? aura bhItara kyA use bAhara kI rAha liyA jA sakegA? aisA ho, to phira abrahma bhoga kise kaheMge ?' 'suno soma, usa ananya eka para nigAha rahe, to bAhara kI nArI meM anya aura para dekhane kI bhrAnti hI paidA na ho| vaha bhrAnti banI huI hai, ki brahmacarya bhaMga huA hai| use a-para aura uttarAMzinI dekho, ardhAMginI dekho, to liMgabheda TUTegA aura milana anAyAsa hotA rhegaa| sanmakha hokara hI to vaha milana aura sampUrti sambhava hai / vimukha rahakara, viraha aura antahIna vAsanA ke sivAya aura kyA pAoge?' '. . mA~ kA vaha anadekhA ceharA mujhe bhItara khIMcatA hai, mAna ! bAhara kA hara strI-mukha usa viraha ko ubhAra detA hai| * *aura maiM bhItara ke atala meM jaise mA~ ko TohatA calA jAtA huuN| . . ' ___ 'bAhara ke hara strI-mukha se zaMkita aura bhayabhIta ho kara hI na ?-ki nahIM, . . . yaha anya hai. ananya merI nhiiN| * * ThIka kahatA hU~ na ?' ___varddhamAna, a-ThIka to tuma kabhI bhI kahate hI nhiiN| merI gopana se gopana pIr3A meM, jaise sahabhAgI ho tuma / * * *Azcarya !' ___'suno soma, eka lar3akI se miloge? yahIM hai vaha, abhI AtI hI hogii| . . lo, vaha calI to A rahI hai. . . !' gulAbI uSA ke raMga kA uttarAsaMga dhAraNa kiye, nIlI lahara-sI sahaja vainateyI calI A rahI hai| 'Ao kalyANI, pratyAzita thIM tuma / ThIka ma hurta-kSaNa meM aaii| * * inase milo, ye mere mitra somezvara yAjJavalkI / AcUr3a kavi haiN| so to tuma dekha hI rahI ho, yaha bhAva-mUrti / brAhmaNa-ojaska aura kSatriya-rajaska haiM ye, kaho ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 brahma-kSatriya / lekina saMkara tuma donoM hI nahIM, maiM bhI hU~ ! * * "hA~, to ye takSazilA se sArI veda-vedAMga vidyAoM meM pAraMgata hokara Aye haiN| para bar3I bAta yaha ki mahAbhAva-rAjya ke svara-vihArI kavi haiM somezvara !' ____somezvara sahaja lajjAnata A~khoM se, sasmita vaineteyI ko dekhate rahe / para Adata ke anusAra Aja A~kheM nIcI na kara sake / 'aura ye vainateyI cakrapANi haiM, somezvara / yUnAnI mA~ kI yaha jAyA, bhArata ke brahmateja kI beTI hai| pUrva aura pazcima kI sunIlA sandhi hai vainateyI ! * * 'tumhArI aditi isake pAsa hai| vaha anantinI isameM sAnta huI hai| jo apAra AkAzoM ke bhI pAra hai na, vaha isameM rUpa dhara kara A gayI hai, kavi ke lie, nandyAvarta meM * * *! 'aura vainA, ye tumhAre kavi haiN| tuma svayam kavitA ho, diti aura aditi eka sAtha ho / ye tumhAre usa saMyukta antaHsaundarya ke gAyaka, kavi haiM !' 'Arya-zreSTha somezvara se mila kara maiM ApyAyita huii| ahobhAgya merA !' aura vainA ne hAtha jor3a, natamAtha ho kara praNAma kiyA somezvara ko| 'tumheM pramada-kakSa meM bahuta akelApana lagatA hai na, vainA ? mere kavi-mitra ne kRpA kI mujha para / A gaye tumhArA sAtha dene|' 'nahIM, aba mujhe akelApana nahIM lagatA, prabhu !' / 'para somezvara ko lagatA hai / aura tumheM aba nahIM lagatA, to vaha vidyA mere isa mitra ko bhI sikhA denA ! * * . 'aura somezvara, jaba cAho niHsaMkoca pramada-kakSa meM vainA ke pAsa A jAyA kro| anya bhAva kI zaMkA na rahe / ananya aura Azvasta bhAva se aao| vainA acUka hai|' kSaNa bhara eka gahana zAnti vyApa rhii| . . 'acchA to, nA, livA le jAo somezvara ko. aura dikhAo inheM apane aneka aizvarya-kakSa / maiM aba AjJA lUMgA tuma logoM se|' kaha kara maiM uTha khar3A huaa| somezvara kaThinAI aura asamaMjasa meM thaa| bahuta bhara AyA-sA dIkhA kavi / mujhe chor3a kara jAne meM use Aja mAno kapTa ho rahA thaa| maiMne kahA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 soma, phira jaldI hI Aoge / jaba cAho, A jaanaa| samajhe . . ! udhara dekho vAtAyana meM / himavAna kA koI zikhara jaise nIlimA meM ubhara rahA hai . . / ' somezvara kiMcit khoyA-sA vAtAyana kI ora bar3ha gyaa| vainA ne jhuka kara, A~khoM se mere caraNa-taTa ko tarala kara diyaa| pada-nakha ko usake mRdu oMTha chuhalA gaye / 'devatA, ananya raho mere / ' 'maiM to hU~ hI, vaha / nizcinta raho, aura mere kavi-mitra ko mujha se anya na mamajho / jaanogii|' 'somezvara, vainateyI tumhArI pratIkSA meM hai / ' momezvara cauMkA aura vainA ke sAtha ho liyaa| maiMne unheM mAtha, samakakSa jAte dekhaa| mana hI mana kahA maiMne : 'aditi, tumhArI kokha se merA Aditya janme * * * !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba pukArogI, AUMgA jaba se nandyAvarta mahala ke isa navama khaNDa meM A basA hU~, mA~ ke darzana nahIM hue / zAyada ve mujha se nArAz2a hoN| unakA cAhA maiM na kara skaa| merA durbhAgya / AryAvarta ke rAjakuloM kI cunindA sundariyA~ ve mere lie lAyIM, para maiM unameM se eka ko bhI na cuna skaa| isa yA usa bAlA ko cuneM, to zeSa kI avajJA hotI hii| yaha mere vaza kA nahIM thA : kyoMki maiM una saba ko niHzeSa hI le sakatA thaa| aura kaI dina sAtha raha kara, vaha sukha unhoMne mujhe diyA hii| maiM saMpUrita huaa| una saba kA kitanA kRtajJa hU~ ! viziSTa kA cunAva jo maiM na kara pAyA, yaha merI hI maryAdA rahI : yA kaha lIje a-maryAdA / unameM to koI kamI thI nhiiN| kamI merI hI rahI ki maiM vivAha ke yogya apane ko siddha na kara skaa| vivAha se pare ve mujhe pA sakIM yA nahIM, to ve jAneM / maiM, bezaka , una saba ko itanA samagra pA gayA, ki vivAha ke dvArA usa sampUrNa prApti ko khaMDita karane ko jI na cAhA / * *aura jaba ve gayIM, to nirAza yA niSphala to raMca bhI nahIM diikhiiN| lagA thA, jaise bharIpUrI jA rahI haiN| aura mere mana meM bhI kahIM aisA bodha kiMcit bhI nahIM hai, ki ve lauTa kara calI gayI haiN| para patA calA hai, ki ina dinoM vainateyI kI sAla-sambhAla meM mAM svayam hI lagI rahatI haiN| mujha para se haTa kara, unakA sArA lAr3a-dulAra usa saMkara dAsI-putrI para kendrita ho gayA hai; kyoMki vaha zAzvata kaumArya-vratI bAlA mere prati samarpita hai| jAna par3atA hai, jo maiM unheM na de pAyA, use vainA se ve pA gayI haiN| isase bahuta rAhata mahasUsa hotI hai| * * Aja savere sahasA hI mA~ dvAra meM khar3I dikhAyI pdd'iiN| unakA yaha atithi rUpa apUrva sundara aura priyaMkara lgaa| maiM dekhatA hI raha gayA / aisA bhUlA usa rUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 meM, ki alaga se vinaya karane taka kA bhAna rahA / ekAgra unheM nihAra rahA thA, ki sunAyI par3A : 'sunatA hai mAna, vaizAlI se candanA AyI hai / terI choTI mausI candana / ' 'bahuta acchA * * !' 'tujhase milanA cAhatI hai|' 'kauna mA~ * * ?' 'kahA na, candanA * * !' 'ye kauna haiM, mA~ ? . . .' 'kahA na terI candana mausI ! kitanI hI bAra to tujhe usake viSaya meM batAyA hai|' 'acchA-acchA - hA~ hA~ hA~ ! to ye kahA~ se AyIM haiM ?' 'tU to kabhI koI bAta pUrI sunatA nahIM / kahA na, vaizAlI se AyI hai|' 'bahuta acchA . . . !' 'hara bAta kA eka hI uttara hai tere pAsa-bahuta acchA !' 'so to saba acchA hai hI, mA~ ! hai ki nahIM ? asala meM Aja tuma kitanI acchI laga rahI ho, yahI dekha rahA thA ! . . .' kSaNa bhara eka sabhara mauna hamArI paraspara avalokatI AMkhoM ke bIca chAyA rahA / usameM se ubaratI-sI ve bolI : 'to livA lAUM candanA ko, yahA~ tere pAsa ?' 'a' - 'hA~, ve AyeM / anumati se kyoM, adhikAra se AyeM / mujhe parAyA samajhatI haiM ?-dUra mAnatI haiM kyA?' 'para tU kisakA apanA hai, aura kisase dUra nahIM hai, yaha to Aja taka koI jAna nahIM pAyA !' 'bahuta acchA ! * * "tumhAre sivAya yaha kauna jAna sakatA hai, ammA ? * * hA~, to AjJA do mA~ !' 'to livA lAU~ candanA ko ?' 'are tuma kyoM kaSTa karogI mA~ / basa, vahI A jAe~ !' aura mA~ eka nigAha , mujhe tAka kara calI gyiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 - hA~, mA~ se sunatA rahA hU~, sabase choTI candana mausI haiM, vaizAlI meM / ki svabhAva meM ve ThIka merI sagI bahana haiN| na kisI ne khAsa mela-jola, na bola-cAla / basa, apane meM akelI, aura bepatA rahatI haiN| aura yaha bhI ki mujhe bahuta yAda karatI haiM / nahIM to kisI ko yAda karanA unakI Adata meM nahIM / ahobhAgya merA ! * . acAnaka hI kyA dekhatA hU~ ki himavAna kI koI agocara cUr3A, jaise nandyAvarta kI chata para, nirjharI-sI calI A rahI hai| nIlI-ujalI-sI eka ikaharI lar3akI / halake padmarAga aMzuka ke kauzeya meM, vaidika RSi kI uSA ko jaise yahA~ mahamA prakaTa dekhA / ekatrita ghanA keza-pAza, jarA baMkima grIvA ke eka ora se pUrA vakSadeza ko atikrAnta karatA, caraNa cUmane ko Akula hai / * - pUrA AsapAsa mAno badalI-badalI nigAhoM se dekha uThA / . . 'Ao candana mausI, varddhamAna praNAma karatA hai| 'are varddhana, kitanA bar3A ho gayA re ! pahalI bAra tujhe dekha rahI huuN|' 'aura maiM bhI to tumheM pahalI bAra dekha rahA hU~, mausI !' _ 'so to hai hI / tujhe to hamArI par3I nahIM / vaizAlI jaise tIna loka se pAra ho kahIM * * !' 'tuma vahA~ rahatI ho, to hai hI * * !' 'merI bAta chor3a, para apanoM meM, parivAroM meM kabhI kahIM dIkhA hai tU ? kitanA tarasate haiM saba tujhe dekhane ko / magadha, ujjayinI, kauzAMbI, campA, sauvIra meM jAne kitane utsava-vivAha prasaMga Aye hoMge / paira tere darzana durlabha / apanoM se, AtmIyoM me tujhe tanika bhI mamatA nahIM kyA ?' hA~-hA~, hai kyoM nahIM / saba ora svajana, parivAra hI to haiM, mausI / aura utsava bhI, dekho na, sadA cAroM ora hai / aba alaga-alaga kahA~-kahA~ jAU~. . . ! 'aura sunatA hU~ mausI, tuma bhI to khAsa kahIM jAtI-AtI nhiiN| AropI meM akelA nahIM hU~. . . !' * dekha na, maiM AyI hU~ ki nahIM !' 'so to dekha rahA hU~ / mere pAsa AyI ho na, merA ahobhAgya ! lekina aura bhI saba jagaha jAtI ho kyA ?' 'vaizAlI meM hI A jAtI haiM merI sArI dIdiyA~ / choTI hU~ na, sabakI lAr3alI, mo merA mAna rakha letI haiM. * * !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 'to ThIka hai, merA mAna tumane rakha liyA / kisI kA lAr3ilA to maiM bhI ho hI sakatA hU~ ! ' 'pAgala kahIM kA bar3I hI hU~ tujhse| hai ki nahIM ?' ! umra meM tujhase choTI hU~ to kyA huA ? mausI hU~ terI, 'bar3I to tuma AdikAla se ho merI / yaha chatra-chAyA sadA banAye rakhanA mujha para, to kisI dina isa duniyA ke lAyaqa ho jAU~gA ! ' eka Taka mujhe dekhatI, ve mamatAyita ho AyIM / 'sunatI hU~, jaMgaloM - pahAr3oM kI khAka chAnatA phiratA hai / para na apane se koI sarokAra, na apanoM se / kisI se koI mamatA - mAyA nahIM rahI kyA ?' 1 'dekho na mausI, sabase mamatA ho gaI hai, to kyA karU~ / alaga se phira kisI se mamatA yA sarokAra rakhane ko avakAza kahA~ raha gayA !' ! 'so to patA hai mujhe, tU kisI kA nhiiN| apanI janetA mA~ kA hI nahIM rahA jIjI kI A~kheM bhara-bhara AtI haiM ." 'to prakaTa hai ki unakA bhI hU~ hii| para unhIM kA nahIM hU~, sabakA hU~, to yaha to svabhAva hai meraa| isameM merA kyA vaza hai, mausI ! ' 'mAna ! ' Age candanA se bolA na gyaa| DabaDabAyI A~khoM se mujhe yoM dekhatI raha gayIM, jaise maiM agamya hU~ / para unakI ve A~kheM bhI kahA~ gamya thIM ! 'tujhe apane se hI sarokAra nahIM rahA, taba auroM kI kyA bAta !' 'tuma ho na ! phira mujhe apanI kyA cintA ?' 'merI aura kisI kI bhI cintA kA, tere mana kyA mUlya hai, mAna ?' 'mUlya yaha kyA kama hai, ki tuma ho mere lie ! ' 'so to dekha rahI huuN| 'jaise' *?' Jain Educationa International yaha hAla jo tumane banA rakkhA hai apanA ! 'isa kakSa meM koI zaiyA to dIkhatI nahIM / patA nahIM kahA~ sote ho ? sote bhI ho ki nahIM ?" 'zaiyA to, mausI, jahA~ sonA cAhatA hU~, ho jAtI hai / koI eka khAsa zaiyA ho , to sonA bhI parAdhIna ho jaae| sonA to mukti ke lie hotA hai na ! parAdhIna zaiyA merI kaise ho sakatI hai ?' For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *?? 'pUchatI hU~, kahA~ sotA hai' 'dekha to rahI ho, yaha marmara kA ujjvala siMhAsana, jisa para baiThA hU~ / mahAvIra kA sonA apane siMhAsana para hI ho sakatA hai ! to kyA tuma khuza nahIM ho isase ?' 'na gaddA, na upadhAna ! isa sItalapATI 'isa ThaNDe zilA - talpa para ? para ? ThIka hai na ?' 189 'gadde para soU~, to apane hI mArdava mI mujhe bahuta ThaNDI lagatI hai, mausI ! kAphI hai / 'svAdhIna !' se vaMcita ho jAU~' / gadde kI naramI aura apanI hI naramI aura garamI mere lie 'ThIka hai, taba upadhAna kA to prazna hI kahA~ uThatA hai ? ' 'rUI, rezama aura paroM ke upadhAna mujhe sahArA nahIM de pAte, mosI / priyA kI goda ho, yA phira usakI bAhue~ ! * jar3a upadhAna para kyA sara DhAlanA ! ' candanA ko barabasa hI haMsI A gayI / kucha Azvasta hotI-sI ve bolIM : 'to kyA vaha priyA rAta ko AsamAna se utara AtI hai ? ' Jain Educationa International 'yaha merI bAhu dekho, mausI ! kisa kAminI kI bA~ha isase adhika komala aura kamanIya hogI ? apanI priyA ko apanI isa bA~ha se alaga to maiM kabhI rakhatA nahIM / jaba cAhU~, vaha mere sone ko goda, yA bA~ha DhAla detI hai / mujha se anya koI bhI priyA, pahale apane mana kI hogI, phira merI / usakA mana na ho, to apanA mana mAranA par3e / usake bharose rahU~, to ThIka se sonA yA caina nasIba hI na ho *!' sAmane sphaTika ke bhadrAsana para baiThI candanA ke cehare para eka gaharI jala-bharI badalI-sI chA gayI / mere sAmane dekhanA use dUbhara ho gayA / usakI jhukI A~khoM ne sahasA hI taira kara apanI padminI bAhuoM ko eka nigAha dekhA / apane hI jAnuoM meM simaTI goda ko nihArA / 'to phira merI kyA z2arUrata tujhe ?' usa AvAz2a meM jala - kampana-sA thA / vahA~ mudrita, mukulita usa kamalinI kA samagra bodha pAyA maiMne / 'oha candana, 'tuma kitanI sundara ho ! 'mujhe patA na thA !' candanA kI palakeM muMda gayIM / eka athAha zUnya hamAre bIca vyApa gayA / jAnU para DhalakI hathelI para a~gUThe aura madhyamA u~galI ke paura jur3a kara eka For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 aMjulI kI mudrA-sI vahA~ bana AyI / - phira kucha Ape meM A kara vaha bolI : ___'mAna, tU byAha kyoM nahIM karatA? aba to bar3A ho gayA hai tuu| jIjI kA mana kitanA kAtara hai, terI isa haTha se. ! . . . 'o' - 'byAha ? hA~-hA~-hA~ / lekina suno mausI, tuma itanI sundara ho, phira maiM byAha kaise karU~ ? * . . antarnigUr3ha lAja kA eka abhra, candanA kI baroniyoM meM khela gayA / aura cehare para eka mahIna raktAbhA / samhala kara bolI : 'mere saundarya kA tere vivAha se kyA sambandha, mAna ?' 'tumhArA hI nahIM, mausI, aisA saundarya jagat meM kahIM bhI ho, to vivAha mere lie anAvazyaka hai !' .. 'matalaba* * * ?' 'vivAha, taba, merI antas-tRpti ko bhaMga karatA hai|' candanA ke marma meM utara kara lupta aura gupta ho rahI yaha baat| DubakI khA kara Upara AtI-sI ve bolI : 'mAna, maiM to hU~ hI, kahA~ jAne vAlI hU~. . . !' 'taba maiM kahIM aura kyoM baMdhU ? tuma ho hI mere lie, yaha kyA kama hai ? * . . ' 'pAgala kahIM kA ! bahU to cAhiye na / ' 'nahIM, vallabhA cAhiye mujhe|' 'samajhI nahIM . . . ?' 'jo Atmavat labh ho, vahI vallabhA / ' 'so to baha hogI hii|' 'nahIM, vallabhA aura bAta hai, vaidehI !' 'to use kahIM aura khojegA kyA ?' 'khojane nahIM jAnA par3A / * "mujhe patA thA, vahI AyegI eka dina mere dvAra pr|' 'kaba AyegI?' 'A gayI * * !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kaba, kahA~ * * * ?' 'abhI, yahA~ ! ' eka Taka praNata bhAva se maiM candanA ko dekhatA raha gayA / cahu~ ora se lajjAveSTita, vaha apane meM tanmaya, mukulita, mauna ho rahI / mauna tor3A puruSa ne : 'acchA mausI, tuma vivAha kaba karogI ? ' 'pahale terA, phira merA / maiM choTI hU~ ki nahIM tujhase ?' 'eka sAtha hI ho jAe, to kyA harz2a hai ? ' 'matalaba ?' 'yahI ki tuma karo byAha, to maiM abhI taiyAra huuN| !' cupa raha kara candanA, namita locana, caTTI u~galI cabAtI rahI : phira sahasA hI bar3I-bar3I ujjvala A~kheM ucakA kara bolI : 'aura mAnalo, maiM byAha karU~ hI nahIM ? 'to mausI, jAna lo, ki maiM bhI nahIM karUMgA / ' 'ye to koI bAta na huI ! ' 'basa, yahI to eka mAtra bAta hai, candana ! 'acchA, vacana detI hU~, maiM vivAha karU~gI / tU bhI vacana de / ' 'varddhamAna bhaviSya meM nahIM jiitaa| vaha sadA vartamAna meM jItA hai| isI kSaNa vaha prastuta hai / vaha kahatA nahIM, basa karatA hai / ' 'varddhamAna !' 'candana !' eka abhaMga virAT mauna kakSa meM jAne kaba taka vyApta rahA / kAla vahA~ anupasthita thA / candanA uTha kara khar3I ho gyii| phira mere sanmukha nizcala avaloka raha gayI / ' aura agale hI kSaNa, chU liye / 191 'kaba miloge phira ?' usane mAthe para A~cala or3ha, jhuka kara mahAvIra ke caraNa Jain Educationa International 'jaba caahogii| 'jaba tuma pukArogI, AU~gA / ' aura mAthe para or3he palle kI donoM koroM ko, cimaTI se cibuka para kasatIsI candanA dhIra gati se calatI huI, kakSa kI sImA se niSkrAnta ho gaI / For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya-sUrya kI pUrvAbhA mujhe yAda nahIM AtA, ki pitA ke aura mere bIca kabhI samvAda rahA ho| bacapana meM unakI bA~hoM aura godI meM khelate aura dulAra pAte apane ko dekhA hai| lar3akapana meM bepatA rahane lagA thaa| phira bhI kabhI-kabhI merI Toha meM ve Ate the| bahuta Udhama kiye maiNne| rAjopavana kA prANi-udyAna hI pUrA ujAr3a diyaa| para mujhe sAmane pA kara, nArAz2a na ho ske| mere gAloM aura mAthe para hAtha phera kara itanA hI kahA : 'beTA, yaha kyA kiyA tumane ?' uttara meM kevala maiM nIrava unheM dekhatA rhaa| ve mAno samajha gaye, aura cupa ho rahe : mAno ki merA utpAta unheM svIkAra hai : g2alata maiM jaise kucha kara hI nahIM sktaa| aba yuvA ho kara, jo svacchanda aura qhataranAqa bhramaNa para nikala par3atA rahA hU~, usakI kahAniyA~ to sAre jambUdvIpa aura yavana samudroM taka phailI haiN| mA~ se unheM suna kara ve stambhita hue haiM, para roka-Toka unake vaza kI bAta na ho skii| mere garbhAdhAna kI rAta, mA~ ko jo solaha sapane Aye the, unakA marma unhIM ke mukha se to savere khulA thaa| una sapanoM kI rAha jisa beTe ko Ate dekhA thA, usa para prazna uThAne kA sAhasa hI unheM kabhI nahIM huaa| isa bIca kula kI, rAjya kI, paramparAgat dharma aura samAja kI aneka maryAdAe~ mujha se TUTI haiM, ve suna kara parezAna bhI hue haiM; para cupa raha gye| mA~ se kevala itanA hI kahA : 'dekhatI raho, kyA hotA hai| isa beTe ko kyA kevala garbhaja mAna kara, ise apane A~cala ke dUdha se kAtara kara sakatI ho? asambhava trizalA !' mA~ se hI apane prati, pitA ke isa rukha ko jAnatA-sunatA rahA huuN| unhIM ke mAdhyama aura parAmarza se, ve mujhe putra rUpa meM sulabha aura sthApita dekhane ke prAsaMgika prayatna karate rahe haiN| sammukha ve kabhI na Aye : mAno unheM sAhasa hI na huaa| itanI mamatA hai unakI mujha para, ki dvitIya puruSa ke rUpa meM ve mujhe mAno dekha hI nahIM paate| jo, jaisA hU~, jo bhI karatA hU~, use apanI hI abhivyakti samajha, apane meM bane rahate haiN| sunatA hU~, rAjya meM bhI bahuta ruci nahIM unkii| karttavya aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 paramparA kA nirvAha bhara hotA hai / bhagavAna pArzvanAtha ke nirgrathopAsaka zrAvaka haiN| ve / sAmAyika aura dharmacaryA meM hI adhikatara lavalIna rahate haiM / barasoM bAda Aja savere acAnaka hI navama khaNDa meM A pahu~ce / paira chUne ko jhukA hI thA, ki svayam uThA kara mujhe mere marmara ke siMhAsana para baiThA diyA / tatkAla prayojana kI bAta kahI : 'beTA, tuma nahIM gaye vaizAlI, to tumhAre mAtAmaha, vaizAlI ke gaNAdhipati ceTakarAja svayaM hI tuma se milane Aye haiM / kaba milanA cAhoge ?' 'ahobhAgya mere ! 'yahA~ AyeM hama ki maMtraNA kakSa meM Aoge ?' 'Aja tIsare pahara tAta ?' 'mahArAja ceTaka ke yogya to vahIM hogA / yahA~ kahA~ ? aura milane bhI mujhe hI AnA cAhiye na !' ." 'sAdhu putra ! sukha-sAdhana, sAja-sajjA / eka nigAha kSaNa bhara kakSa meM cahu~ ora dekhA / vaibhava, se zUnya isa kakSa ko dekha unakI A~kheM jaise gumasuma ho rahIM calatI bera, mere kandhe para hAtha rakha, gaharI dRSTi se merI A~khoM meM | 'to prastuta hU~ hI, tAta ! ' kucha pUchA nahIM / dekha, bole : 'beTA, * aura kSaNa mAtra hameM tumhArI z2arUrata hai ! meM hI ve acala paga lauTa gaye / Jain Educationa International 'idhara barAbara hI vaizAlI se ratha aura savAra mujhe bulAne ko daur3e haiM / samajha rahA hU~, kucha anivArya mujhe vahA~ bulA rahA hai / para kahIM bhI jAnA-AnA, bAharI prasaMga yA pukAra se, maiM vahIM kara paataa| vaha merA svabhAva nahIM / akAraNa, acAnaka aura atithi bhAva se hI kahIM jA pAtA huuN| yahA~ se cAra yojana para jo vaizAlI hai, vahA~ aba taka na jA sakA to isI vajaha se, ki bhItara se koI nirdeza nahIM milA / Akhira mAtAmaha ko svayam AnA par3A, merI Toha meN| to merI yaha kRtakRtyatA, zAyada kucha artha rakhatI hai / mA~ se aneka bAra mAtAmaha ke viSaya meM sunA hai / ucca guNasthAna ke jinadharmI aura sudRr3ha vrataniSTha zrAvaka haiM / unhIM kI dharmazraddhA ke prabhAva se, vaizAlI meM jinezvaroM kA dharma-zAsana Aja siMhAsanAsIna hai / vaizAlI ke saMthAgAra ke gumbada para phaharAtA vRSabha-dhvaja, Aja ke tamAma vizva kI rAjya-patAkAoM meM ziromaNi mAnA jAtA hai / aura AryAvarta ke sAre hI zIrSastha rAja-kuloM meM merI mausiyoM kI kokha dvArA jina-dharma saMcarita huA hai / apane una dharmAtmA mAtAmaha ke Aja darzana kara sakUMgA : merA saubhAgya / For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 'mahArdha kastUrI se suvAsita maMtraNA - gRha kA aizvarya sambhramita kara dene vAlA hai| khir3akiyoM para bhI ratna - kaNiyoM se guMthe bhArI parde par3e haiN| unakI motiyoM kI jhAlaroM aura panne ke hariyAle ratnadIpoM kI vibhA se kakSa meM gaharI zItalatA vyApta hai / praveza karate hI eka snigdha prazAMti se mana vizrabdha ho jAtA hai / yahA~ pahalI hI bAra AyA hU~ / isase pahale bulAne para bhI, AnA na ho sakA thA / videzI kI taraha cupacApa Akara eka ora khar3A hI huA hU~, ki sahasA antarkakSa kA pardA haTA kara ceTakarAja Aye, aura unake pIche mahArAja siddhArtha / paira chUne ko bar3hA hI thA ki vaizAlIpati ne mujhe bhujAoM meM bhara gAr3ha AliMgana meM bA~dha liyA / unakI mu~dI A~khoM se umar3ate snehAzruoM se mere gAla gIle ho gaye / merA rakta usa vAtsalya kI umar3ana se kSaNa-bhara ko hI sahI, achUtA na raha sakA / yaha kyA dekha rahA hU~, ki mAtAmaha ne mujhe apanI bA~hoM se mukta karate hue, sIdhe zIrSa para biche rAjasihAsana para sthApita kara diyaa| jAna hI na pAyA ki kahA~ biThAyA jA rahA hU~ : so saMkoca ko avasara hI na milaa| baiTha jAne para dekhA, ki donoM rAjapuruSa agala-bagala lage bhadrAsanoM para baiTha gaye haiN| apanI isa sthiti ko dekha kara, kevala stabdha ho rahA / vikalpa na kara sakA / apane ko vahA~ baiThe, basa dekhA / aura sthiti ko samajhanA cAhA / 'zaizava ke bAda Aja hI tumheM dekhanA nasIba ho sakA, beTA / tumheM kisI bhI taraha vaizAlI meM nahIM pAyA jA sakA / na rahA gayA, so svayaM hI calA AyA, tumheM dekhane 'mere saubhAgya kI sImA nahIM, tAta / gaNanAtha ke isa anugRha ke prati natamAtha hU~ / ' 'aba tuma vayaska aura yogya hue, bettaa| tumhAre vikrama aura pratApa kI gAthAe~, sasAgarA pRthvI para gUMja rahI haiN| apane aise vaMzAvataMs ko dekhane ko becaina ho uThA / ' 'mujha ekalacArI ko kauna jAnatA hai, mahArAja / jaise loka se bAhara kahIM. khar3A hU~ / ' 'isI se to apUrva aura alaga dIkhe, so pahacAna liye gaye / pippalI- kAnana ke mele se lauTa kara, licchavi-kumAra tumhArA guNagAna karate thakate nahIM / aura sunA, videha, magadha, kauzala, kAzI, aMga-baMga taka ke sAre sannivezoM kI prajAoM ke bIca tuma prakAza kI taraha ghUma gye| taba se vaizAlI ke rAjakumAra ko dekhane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 ke lie aura use apane bIca pAne ke lie sAre AryAvarta ke janagaNa tarasa rahe haiN| gaNatantra ke yogya beTe kI isase bar3I pahacAna aura kyA ho sakatI hai ? ' 'loka ne mujhe apanAyA / merA honA kRtArtha huA / ' 'aba samaya A gayA hai, ki janagaNa ke chatradhArI bano tuma / vaizAlI kI maMgalapuSkariNI tumhAre rAjyAbhiSeka kI pratIkSA meM hai / ' .' vahI maMgala- puSkariNI, tAta, jahA~ mukta jala tatva bandI hai ? aura rAjya yadi merA koI ho, to use maiM vaizAlI taka sImita nahIM dekha pAtA / lagatA hai ki, merA rAjya asIma kA hI ho sakatA hai| aura aisA rAjA yadi maiM hU~, to maMgala-puSNakariNI kA qaidI jala nahIM, AkAza se barasatI huI mukta vRSTidhArAe~ hI merA rAjyAbhiSeka kara sakatI haiM / ' 'sAdhu-sAdhu varddhamAna ! sacamuca, hama tumhAre usI sAmrAjya kA sapanA dekha rahe haiN| maMgala-puSkariNI tumhAre caraNoM kA prakSAlana kara, abhayadAna pAnA `cAhatI hai| use apane muktidAtA kI pratIkSA hai / ' 'jala-tatva apane svabhAva se hI svataMtra hai; mere caraNa-prakSAlana para usakA svAtaMtrya nirbhara nahIM / use maiM sara para hI dhAraNa kara sakatA huuN| kyA tAle aura pahare meM rakha kara, Apa socate haiM, Apa usakI rakSA kara sakate haiM ? ' 'puSkariNI hamAre pUrvajoM ke aMga-sparza se pAvana hai / usameM rAjyAbhiSeka prApta kara, hamAre vaMzadhara apanI deha meM, apanI paramparA kI raktadhArA ko aTUTa anubhava karate haiN| usakI rakSA ." 'usakI rakSA, Apake aura mere vaza kI nahIM, tAta ! apanI rakSA karane meM vaha Apa samartha hai / usakI pavitratA, Apake aura mere pUrvajoM ke aMga- sparza aura rAjyAbhiSeka kI kAyala nhiiN| jala apane nija rUpa meM hI pavitra hai / Apake parakoToM, faulAdoM, paharoM aura tAloM ko tor3a kara baMdhula malla apanI priyA mallikA ko usameM nahalA gyaa| kyA Apa kA tamAma intaz2Ama bhI usakI rakSA kara sakA ?' . gaNAdhipati kA ceharA tamatamA AyA / 'vaha balAtkArI thA / '' 'hamane use balAtkArI hone ko vivaza kiyA, mahArAja / kyoMki usase pahale hama jala-tatva ke balAtkArI the / asatya aura hiMsA ke isa duvRtta meM, kise aparAdhI kaheM aura kise nahIM ? mujhe to aisA lagA ki bandhula kI vajrabhedI talavAra aura Jain Educationa International 'atyAcArI ! isI se to For Personal and Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 mallikA ke dohada - snAna se, maMgala- puSkariNI ke cira bandI jala mukta aura pavitra ho gye|' karAja kI bhRkuTiyA~ Ter3hI ho gaIM / pitA sahama Aye / 'varddhamAna, tuma eka atyAcArI ko samarthana de rahe ho ! hatyAre aura DAkU kA pakSa le rahe ho ! hamAre zatru ko tumane apane sara para car3hA liyA / ' 'atyAcArI, hatyArA, DAkU zAyada hamane hI use banAyA / svatantra jala - tatva para apanA ekAdhikAra sthApita karake, use durlabha banA kara / aura aisI pramatta huI hamArI yaha adhikAra - vAsanA ki usakI rakSA ke nAma para, garbhavatI mallikA para bhI, licchaviyoM kI talavAreM tanane se bAz2a na AyIM / kulagarva kI tuSTi ke lie saikar3oM mAnavoM kA khUna baha gayA / kauna nirNaya kare ki corI, hatyA, balAtkAra, zatrutva kA bIja kahA~ thA ? aura maiM to apanA zatru apane se bAhara dekha hI nahIM pAtA rAjan ! ' 'varddhamAna, tuma kauna ho ? tumheM pahacAna nahIM pA rahA maiM ? tumheM samajhanA merI buddhi ke vaza kA nahIM ! 'buddhi kaba kucha samajha pAtI hai, bApU / khaNDa kA kevala khaNDa jJAna hI vaha becArI kara sakatI hai / akhaNDa satya kA grahaNa hRdaya se hI sambhava hai / Apake beTe kA nivedana vahIM se A rahA hai / ' 'AyuSmAn, sAre daivajJa kahate haiM ki varddhamAnakumAra ke pagatala cakra-cihna se aMkita haiM / ve janmajAta cakravartI haiN| samudra - paryanta pRthvI para hogA unakA sAmrAjya / ' 'SaT khaNDa pRthvI jIta kara, vRSabhagiri parvata kI vikramazilA para apanA hastAkSara karanevAlA cakravartI ? jo vahA~ jA kara dekhatA hai ki aise asaMkhya cakravartI pahale ho cuke haiM, aura zilA para nAma likhane kI jagaha nahIM hai ? taba apane se pichale kA nAma miTA kara, vaha apanI hAra ke hastAkSara kara detA hai : aura parAjita hokara lauTa AtA hai| hAra ke hastAkSara karane vAlA aisA cakravartI maiM nahIM, tAta ! vaha to maiM pahale kabhI ho cukA / use maiM pIche chor3a AyA / ' 'to kyA ye daivajJa jhUTha kahate haiM ? kyA tuma janmajAta cakravartI nahIM ? ' 'nizcaya hI aisA sanAma cakravartI maiM nahIM ho sakatA, jisake nAma ko Akhira miTa jAnA par3e / maiM anAma cakravartI hI ho sakatA hU~, jisakI asmitA ko koI miTA nahIM sakatA / ' 'maiM samajhA nahIM, beTA ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 'rUpa aura nAmadhArI cakravartitva, ahaMkAra kA hotA hai / ahaM mithyA hai, aura usakA miTa jAnA anivArya hai / agara maiM ho sakatA hUM, to soham kA cakravartI, jo nAma-rUpa se pare, sva-nirbhara Atma-svAmI hotA hai / jisakI sattA SaTakhaNDa pRthvI kI vijaya se sImita nahIM aura vikrama-zilA kI kAyala nahIM / usa nAmAtIta kI sattA, svAyatta hotI hai / usakA koI pratispardhI sambhava nahIM / so use koI harA aura miTA nahIM sktaa| aisA koI ajAtazatru cakravartitva ho, to vaha merA ho sakatA hai|' 'to phira sasAgarA pRthvI anAtha aura trANahIna hI rahegI ? usa para zAsana kauna kare ? usakA paricAlana aura paritrANa kauna kare ?' 'usakA saccA paricAlaka, zAsaka aura trAtA vahI ho sakatA hai, jo pahale apanA pUrNa svAmI ho / jo pahale apanA svatantra paricAlaka aura paritrAtA ho !' 'vaha kauna varddhamAna ?' ... 'vaha jisakA cakravartitva pRthvI aura samudra kI sImAoM se bAdhita nahIM / jo deza aura kAla ke sImAntoM ko atikrAnta kare / deza aura kAla, mAtra jisake cakra ke Are hokara raha jAyeM / ' 'aura usakA sAmrAjya * * * ?' 'usakA sAmrAjya kaNa-kaNa, kSaNa-kSaNa aura jana-jana ke hRdaya para hotA hai| trikAlavartI jar3a aura cetana, hara padArtha ke svabhAva ko vaha pUrA jAnatA hai, aura samajhatA hai| isI se vaha triloka ke sakala carAcara kA pUrNa premI hotA hai| so unakA akhaNDa jetA, trAtA aura zAstA hotA hai| jo sarva kA jJAtA ho, jisakI AtmA sarva kI vedanA se saMvedita ho, vahI sarva kA svajana aura premI, sarvajayI aura sarva kA zAstA hokara raha sakatA hai|' to vartamAna loka aura kAla meM, tumhAre cakravartitva kA svarUpa kyA ho sakatA hai ?' 'saccA cakravartI vaha, jo ahaM aura rAga-dveSa ke anAdikAlIna duzcakra kA bhedana kare, use ulaTa de| jo vaira-vidveSa ke isa durvRtta se bAhara khar3A ho sake, vahI isako tor3a sakatA hai, isakA bhedana kara sakatA hai| jo pahala kara sake, upodghAta kara sake, nayI zurUAta kara sake, jo sRSTi ke isa Adi-purAtana duzcakra ko cUra-cUra karake, vastu aura vyakti mAtra ko apanA svabhAvagata svarAjya pradAna kara sake; jo svArtha aura aham para AdhArita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jhUThe rAjyA, vANijyoM, vyavasthAoM aura pratiSThAoM ke takhte ulaTa kara, kaNakaNa aura jana-jana ke svAdhIna AtmarAjya kI sthApanA kara ske| jo jar3IbhUta, sar3I-galI vartamAna vizva-vyavasthA meM AmUla-cUla atikrAnti karake, vastu aura vyakti ke svatantra satya ke AdhAra para, koI sarvodayI, samavAdI aura samvAdI rAja aura samAja raca sake, aisA hI cakravartI varddhamAna mahAvIra ho sakatA hai, mahArAja ! aura kisI rUr3ha, parAmparAgata, aitihAsika cakravartitva kI AzA Apa usase na kareM, deva! kareMge to Apa ko nirAza honA pdd'egaa|' __'itihAsa se bAhara kA yaha cakravartitva to merI samajha meM nahIM AtA, beTA ! itihAsa aura loka se pare aura bAhara kauna ho sakatA hai ?' 'bhante mAtAmaha, z2arA itihAsa para dRSTipAta kareM aap| usameM AdikAla se Aja taka, rAga-dveSa, ahaMkAra-mamakAra, jaya-parAjaya, mAna aura mAnabhaMga ke duzcakroM kA anta nahIM / unake calate kyA loka meM kabhI koI sthAyI sukha-zAMti kA rAjya sthApita ho sakA? yaha cakra vikAsamAna, pragatizIla aura abhyudayakArI nahIM / yaha cira pratikriyAzIla aura pratigAmI hai| jar3a rAga-dveSa janita pratikriyAoM kI isa andhI zRMkhalA kA nAma hI itihAsa hai| eka aisA andhA cakra, jo apane meM hI ghUmatA hai, apane ko hI doharAtA hai, jo Age nahIM jAtA / loka aura itihAsa se pare jA kara, usase Upara uTha kara yA usake kendra meM khar3A ho kara, jo isa pratikriyA kI dhArA kA apane Atmabala se prativAda kare, ise pratiroda dekara tor3a de; jo itihAsa kI isa jar3a rUr3ha aura andha gatimattA ko chinna-bhinna kara de; vahIM itihAsa ko badala sakatA hai, vahI loka ke hRdaya meM eka AmUla-cUla atikrAnti upasthita kara sakatA hai| jo dezakAla kA atikramaNa kara, apane parAaitihAsika Atma-svarUpa meM Atmastha hokara, itihAsa ke isa duzcakrI aura pratigAmI pravAha ko ulaTa sakatA hai; ise samvAdI, samavAdI aura pragativAdI banA sakatA hai : aisA hI lokottara parAaitihAsika puruSa saccA itihAsa-vidhAtA hotA hai| jar3IbhUta itihAsa aura loka meM jo AmUla mAMgalika krAnti lAnA cAhatA hai, use loka aura itihAsa se Upara aura alaga ho hI jAnA par3atA hai|' _ 'to abhI hAla, yahA~, jo loka kI prAsaMgika samasyAe~ haiM, ulajhaneM haiM, saMgharSa haiM, unase tumhArA koI sarokAra nahIM, AyuSyamAna ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 'bezaka hai, gaNanAtha / lekina maulika aura asalI sarokAra hai, mAtra satahI aura sAMghAtika nhiiN| prAsaMgika samasyAoM kA saccA aura antima samAdhAna, prajJAna ke kendra meM khar3e hokara hI pAyA jA sakatA hai| jo vyakti aura vastu, Atma aura vizva ke sacce svarUpa ko na jAne, unake bIca ke maulika aura samvAdI sambandha kA jise jJAna na ho, vaha prAsaMgika samasyA ko sulajhAtA nahIM, ulaTe adhika ulajhAtA hai| jo prAsaMgika samasyA ko samakSa pA kara, svayam hI usake prati rAga-dveSI pratikriyA se grasta ho jAye, kaSAya se azAnta aura Atmachinna ho jAye, vaha svayam hI samasyA ke usa duzcaka kA zikAra ho jAtA hai| aura duzcakra ke andhar3a meM jo baha jAye, vaha use ulaTa kaise sakatA hai ? isI se kahanA cAhatA hU~, ki jo loka kI prAsAMgika samasyA kA samAdhAna pAne kI saccI vedanA se tapta hai, loka kA aisA premI, pahale prasaMga se anAsakta ho kara, Atmastha ho letA hai| loka kA aura apanA samyak darzana aura samyak jJAna prApta karatA hai| aura taba usake moha-mukta caitanya ke kendra se jo kriyA AyegI, vaha pratikriyA nahIM hogI, zuddha aura pragatizIla prakriyA hogI / aisI hI prajJAnAtmaka prakriyA, prAsaMgika samasyA kA saccA, antima aura vidhAyaka samAdhAna prastuta kara sakatI hai| isI se ho sake to, maiM parAaitihAsika Atma-svarUpa meM samAdhistha hokara, itihAsa aura prAsaMgakitA ko apUrva, maulika aura navIna paricAlanA denA cAhatA huuN| isake lie mujhe pahale pahala karanI hogI, mahArAja / pahale svayam apane ko sulajhA lenA hogA, badala denA hogaa| jo svayam hI ulajhA hai, pratikriyA ke duzcakra meM grasta aura kaSAyAndha hai, jo svayam hI apane ko sulajhA aura badala nahIM sakA hai, vaha itihAsa aura loka ko kaise badala sakegA ? * . . ___'suneM bApU, aise tamAma satahI badalAvoM kI bAta jo karate haiM, ve dambhI, pAkhaNDI aura palAtaka hote haiN| ve bhItara kahIM ahaMkAra, svArtha aura pratikriyA ke nAsUra se asvastha aura pIr3ita haiN| jo prasaMga aura itihAsa se grasta nahIM, saMnyasta aura anAsakta hote haiM, vahI prasaMga ke sacce paritrAtA, aura itihAsa ke maulika vidhAtA hote haiM . . / ' ___ 'to Aja jo hamAre sAmane prAsaMgika saMgharSa hai, usase nistAra pAne kA tuma kyA upAya sujhAte ho, AyuSyamAn ?' 'kauna saMgharSa, tAta ? spaSTa kareM Apa, to maiM apanA namra mantavya vyakta kruuN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'barddhamAn', tuma to jAnate ho, hamArA vaizAlI gaNatantra, Aja saMsAra kA sarvazreSTha saMgharAjya hai| vaha prajAtantra hai| usake aMtargata hamArA pratyeka prajAjana pUrNa svatantra hai| zAsana meM vaha sAjhIdAra hai| apanI chanda-zalAkA dvArA apanA mata vyakta kara ke vaha zAsakIya nirNaya meM bhAga lene kA adhikArI hai| hamArA yaha svAtaMtrya aura samRddhi magadharAja biMbisAra ko asahya ho uThI hai| hamAre samAna hI anya gaNasattAka rAjyoM ko har3apa kara re bhAryAvarta ke dUsare rAjatAMtrika rAjyoM ke sAtha mila kara, samasta bharatakhaNDa para apanA ekarAT sAmrAjya sthApita kiyA cAhate haiN| isa SaDyantra ke calate hamArA yaha svatantra gaNarAjya nirantara magadha kI sAmrAjya-lolupa talavAra ke AtaMka tale jI rahA hai|' 'vartamAna AryAvarta kA mAnacitra merI A~khoM ke sAmane spaSTa hai, mhaaraaj| usake rAjakIya, Arthika, sAmAjika vigrahoM aura saMgharSoM ko apanI hathelI ke rekhAjAla kI taraha sApha dekha aura samajha-bUjha rahA huuN| pUchatA hU~, tAta. kyA vaizAlI vizuddha gaNarAjya hai ? kyA Upara se nIce taka ke pratyeka varga kA prajAjana, usake zAsana-tantra meM sahabhAgI hai ?' _ 'yaha to jagata-vikhyAta bAta hai, AyuSyamAn / ' ___ 'jahA~ taka mujhe patA hai, mahArAja, yaha gaNarAjya nahIM, kula-rAjya hai| vajjiyoM ke vaMzAnugata aSTa rAjakulaka hI vaizAlI para rAjya karate haiN| ina aSTakuloM ke sAta-hajAra sAta-sau sAta sadasya hI Apake santhAgAra kI zAsakapariSad ke sadasya ho sakate haiN| rAjatantra to antata: inhIM aSTakulakoM ke hAtha meM hai| kyA koI kRSaka, kammakAra, lohAra, bar3haI, julAhA bhI ApakI isa pariSad kA sadasya ho sakatA hai ?' 'vaizAlI kA hara janagaNa apanA rAjA hai, vaha apane ko rAjA kahatA hai, barddhamAna ! aSTakulaka zAsaka-pariSad gaNatantra ke sAre hI vargoM kA pratinidhitva karatI hai|' 'paramparAgata kulatantra zaktimAna hai, aura usakA rAjyataMtra nItimAna hai. nizcaya / usane mAMgalika zAsana-kauzala dvArA prajA kA hRdaya jIta liyA hai| aura hara janagaNa ko pUrNa svAtaMtrya kA bodha hotA hai, nizcaya ! so unhoMne aSTakulaka ko sahaja hI apanA pratinidhi svIkAra liyA hai, para merI bAta kA uttara Apane nahIM diyA / kyA ApakI 'praveNI-pustaka' (kAnUna-grantha) ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 anasAra vaizAlI kA hara koI kRSaka, kammakara, vaNika yA brAhmaNa taka hamArI zAsaka-pariSad kA sadasya ho sakatA hai ?' mahArAja ceTaka kucha cakarAye-se dIkhe / phira bole : 'hamArI prajA ko hamAre gaNatantra kI zAsaka-pariSad meM pUrNa vizvAsa hai| to unakA pratinidhitva aura sadasyatA, usameM samAhita hai|' 'Apa bAta ko phira TAla gaye, mahArAja / maiM bhI eka licchavi rAjakula kA putra huuN| aura ApakI ora se maiM hI bAta ko spaSTa kara duuN| vastusthiti yaha hai ki mUlataH yaha gaNatantra nahIM, gaNarAjataMtra hai| yAnI prajAoM kA nahIM, gaNarAjAoM kA tantra hai| aSTakulIna rAjavaMziyoM kA / ina rAjavaMziyoM ke paramparAgata AbhijAtya, bAhubala, zastrabala aura apekSAkRta nItimAna zAsana-kauzala ke prabhAva se prajA itanI dabI huI aura abhibhUta hai, ki vaha inaH kula-putroM ko sahaja hI apanA pratinidhi svIkAre hue hai|' 'to yaha kyA hamAre gaNataMtra kahalAne ko kAphI nahIM ?' _ 'hai bhI, nahIM bhI, pitRdeva ! paramparAgata balavAnoM ke rAjya ko svIkArane ke sivAya, nirbala prajAoM ke lie aura kyA cArA hai| janmajAta hI zAsita aura damita rahane kA unameM saMskAra par3a gayA hai| kulIja rAjavaMziyoM ne unheM manavA diyA hai, ki ve unake pratinidhi zAsaka haiM / eka hada taka ve pratinidhi aura uttaradAyI haiM bhI, aura vaha zubha hai| para usameM unakA sthApitasvArtha bhI to hai, ki prajAoM ko saMtuSTa rakha kara, ve isa ratnagarbhA vasundharA ke zreSTha kA nirbAdha bhoga kara skeN| vajjI, zAkya, malla, kurU, kAmboja, sAre hI gaNataMtroM kI mUlagata sthiti yahI hai| mUlataH to ve gaNataMtra nahIM, gaNarAjataMtra hI haiN|' ___ 'to tumhAre vicAra se, pRthvI para gaNataMtra jaisI koI cIz2a astitva meM nahIM ?' 'abhI taka to nahIM hai, mahArAja ! para vaha honI cAhiye / use honA par3egA, vikAsa meM anivAryataH Age jA kara / usameM sadiyA~ laga sakatI haiN| ApakA yaha veTA vizva ke usI bhAvI gaNatantra kA svapnadRSTA hai-usakA eka vinamra dUta, yadi Apa use pahacAna skeN|' ___ 'tuma para hameM garva hai, AyuSyamAn / tumhArI janmajAta mahimA se hama avagata haiN| para gaNatantra aura rAjyataMtra meM tuma koI bheda nahIM dekhate, Azcarya.! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tumane hamAre gaNataMtroM ko mAtra gaNarAjataMtra kaha kara, tuccha kara diyA / kyA ina sAmrAjya- lolupa rAjAoM aura hama gaNapatiyoM meM tuma koI antara nahIM dekhate ?' , 'eka hada taka nizcaya hI dekhatA hU~ / para mUlataH aura antataH koI bheda dekha nahIM pAtA / maiM spaSTa karU~, bAta ko / Adima mAnava - kuloM yA kabIloM ne jaba pahale pahala, pArasparika astitva kI surakSA se prerita ho kara, sabhyatA ke vikAsa meM anivArya hone para, samAja ko samucita vyavasthA dene ke lie rAjya yA zAsana-taMtra racA, to jo adhika balavAna aura buddhimAna the, jo zIrSa para the, unhoMne apanA zAsana taMtra saMgaThita kara, vyavasthApaka rAjya-taMtra kA AviSkAra kiyA / para mUla meM una kabIloM meM vyaktiyoM ke bhujabala kI Takkara aura pratispardhA to thI hI / so ina kabIloM yA kuloM ke balavAna adhipatiyoM ke zakti-saMtulana ke AdhAra para hI ye kulataMtra sthApita hue / Aja ke hamAre gaNataMtra una kulataMtroM kA hI adhika sabhya, susthApita aura vikasita rUpa hai / para inake mUla meM nirNAyaka tatva bala hai, janagaNa kA hRdaya yA unakA sarvodayI kalyANa aura pratinidhitva nahIM / ' 'kyA tuma hamAre gaNataMtra meM janagaNa kA sarvodayI kalyANa aura pratinidhitva nahIM dekhate ?' 'sarva kA samAna abhyudaya to mujhe kahIM dikhAI na par3A / pichale dinoM Asa-pAsa ke rAjyoM aura gaNarAjyoM ke kaI sannivezoM aura grAmoM meM ghUma gayA thaa| maiMne dekhA ki cAroM ora vargabheda kA khAsA jAla bichA hai / dhanI aura nirdhana ke bIca kI khAiyA~ bahuta caur3I aura a~dherI haiN| kRSaka, julAhe, bar3haI, luhAra, sthApatyakAra, mUrtikAra, zilpI, carmakAra, dhIvara, rAta-dina avirAma kaThora parizrama karate haiM / unhIM ke zrama kI nIMva para, vaizAlI, rAjagRhI, campA, zrAvastI, kauzAmbI ke ye gagana cumbI prAsAda bhavana khar3e haiM / u khUna-pasInoM kI upaja se hI, ina mahaloM ke vaibhava - aizvarya aura bhoga-vilAsa phala-phUla rahe haiM / unhIM ke dvArA nirmita cakroM aura faulAdoM para ina solaha mahAjanapadoM ke durbhedya durga khar3e haiM, unake zastrAgAra sarvasaMhAraka zastroM se camacamA rahe haiM / samasta jambUdvIpa aura usase pAra ke dvIpa - dezAntaroM taka AvAgamana kara rahe mahAzreSThiyoM ke sAtha unhIM kI asthiyoM se Dhale cakroM, kIloM, nAvoM aura jahAjoM para gatimAna haiM / vaizAlI, campA, zrAvastI aura rAjagRhI ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAdhAriyoM aura dhanakuberoM ke kozAgAra, inhIM zramikoM ke rakta-sveda se vAhita suvarNa-ratnoM se uphanA rahe haiN| . para maiMne dekhA, mahArAja, ye kammakara dInahIna aura daridra haiN| anna-vastra aura sAdhAraNa jIvana-sAdhana kA unheM, bezaka, abhAva nahIM / para mahAnagaroM ke nAgarikoM ko utkRSTa anna-vastra, AvAsa, vAhana, bhoga-vilAsa pradAna karane vAle ye zramika, nimnatama koTi ke jIvana-sAdhanoM para nirvAha karate haiN| hama mahAjana kahe jAne vAle prabhuvarga ke logoM ne inheM zUdra, hInajAtIya aura hIna-zippaNi jaisI saMjJAe~ pradAna kara rakkhI haiN| hama sattA ke Asana para haiM, so sattAbala se unake zrama ke upArjana para apanA ekAdhikAra sthApita kara, usa sampatti kA svAmitva hama bhogate haiN| aura sampatti ke sacce utpAdaka ye zramika, hamAre mAtahata raha kara zoSita vipannoM kA jIvana bitAte haiN| apane svAmitva se hamane unheM padadalita kara rakkhA hai / hama vaMza-paramparA se rAjya-sukha bhogate cale jAte haiM, aura unheM hamane vaMza-paramparAgata rUpa se zramika aura zoSita jIvana bitAne ko vivaza kara chor3A hai| hama abhijAta kulInoM kI kaI pIr3hiyoM ne ina kammakaroM kI hara pIr3hI ke rakta meM AtmahInatA ke bhAva ko saMskArita aura paramparita kiyA hai| mAnava-putroM kI kaI-kaI pIr3hiyoM meM hIna bhAva ko eka saMkrAmaka roga kI taraha pravAhita karane se bar3A pApa aura kyA ho sakatA hai, mahArAja ? unake raktakozoM, mAMsa, majjA, asthiyoM taka meM hamane hInatva kI khetI kI hai| * kyA isI ko hama sarvodayI, sarva-kalyANakArI gaNarAjya kahate haiM ? rAjataMtroM meM ho ki gaNataMtroM meM ho, dhanI aura nidhana, zramika aura svAmI tathA zoSaka aura zoSita ke bIca kI yaha khAI, maiMne sarvatra samAna rUpa se phailI dekhI hai| samajha nahIM sakA ki pRthvI para kahA~ hai gaNarAjya, sarvodayI kalyANarAjya, jisakI bAta Apa kara rahe haiM ?' 'AyuSyamAn, apanA utkarSa karane ko hamAre gaNataMtra meM to sarvajana svataMtra haiN| yaha to vyakti ke apane svataMtra saMkalpa aura puruSArtha para hai ki apane ko nIce se uThA kara Upara le jaaye|' _ 'yaha svataMtratA mAtra hastidaMtI hai, mahArAja ! hAthI ke ye dikhAU dA~ta haiM, khAne ke dA~ta dUsare hI haiN| ve usake jabar3e meM chupe haiM : ve bar3e karAla aura sarvabhakSI haiN| Apako 'praveNI-pustaka' ke niyama-vidhAna aura zAsana vidhAna meM, bAhara se hara prajAjana ko matadAna kA adhikAra bhale hI ho, para adhiniyama aura zAsana-vidhAna ke nirmANa aura usake svAyatta parivartana kA adhikAra to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / aSTakulakoM taka hI sImita aura surakSita hai| koI bhI dIna-dalita cAha kara, pIr3hI-dara-pIr3hI dalita-zoSita rahanA nahIM cAha sakatA, use so bhramoM aura bhulAvoM meM DAla kara vaha rakkhA jAtA hai| isa vidhAna ke antargata use Upara uThane kA koI avasara nahIM / zUdroM aura cANDAloM kI santAnoM ko AryAvarta ke gurukuloM meM zikSA pAne kA adhikAra nhiiN| unheM padatrANa taka dhAraNa karane kA adhikAra nhiiN| spaSTa hai ki dIna-durbala-dalita ko suvyavasthita rUpa se vaha rakkhA jAtA hai, tAki ucca kulIna abhijAta varga, pRthvI kI zreSTha nidhiyoM kA adhikatama saMcaya aura nidhi bhoga anta taka karate cale jaayeN|' . 'jagata aura jIvana kI vastu-sthiti aura manuSyoM ke bhAgya badalanA to kisI zAsana-taMtra ke hAtha nahIM, bettaa| mUlataH aura antataH to manuSya apane hI kiye aura bA~dhe karmoM kA pariNAma hai, AyuSyamAn / svataMtra-parataMtra, U~canIca, dhanI-nirdhana, manuSya apane hI upArjita karmoM ke phala-svarUpa hotA hai| yaha zreNibheda to prANiyoM aura mAnavoM meM AdikAla se calA AyA hai, aura sadA rhegaa| hamAre sarvajJa tIrthaMkaroM aura zramaNa bhagavantoM ne bhI kyA manuSya kI sthiti kA nirNayaka karma ko hI nahIM mAnA hai ? . . .' 'AdikAla se jo calA AyA hai, vahI anaMtakAla taka calegA, yaha satya nahIM, baapuu| dravya kA pariNamana kisI cakra meM sImita nahIM / dravya meM ananta guNa aura ananta paryAya sambhava haiN| so usakI sambhAvanAe~ bhI ananta haiN| jo ananta hai, vaha anivAryataH vikAsa-pragatizIla hogA hii| so anaMta rUr3ha, cakrabaddha , aura antima kaise ho sakatA hai ? taba isa loka, padArtha aura manuSya kA svarUpa bhI rUr3hi aura paramparA se baddha aura antima kaise ho sakatA hai ? jo manuSya kA bhAgyacakra Aja hai, sadA vahI rahegA , aisA mAna lene para vastu kA svarUpagata anaMtatva samApta ho jAtA hai| so yaha mAna lenA ki jo AdikAla se calA AyA hai, vahI anantakAla meM calatA rahegA, yaha sarvajJoM dvArA kathita vastu-svarUpa kA virodhI hai| sthApita-svArthI varga, sarvajJoM ke kathana kI svArthamUlaka vyAkhyA kara, usakI Ar3a meM sadA hI aisA pramAdI pravacana karate Aye haiN|' 'taba to mAnanA hogA, ki karma yA bhAgya jaisI koI cIz2a hai hI nahIM : manuSya apanI svAdhIna icchA-zakti se apanA manacAhA bhAgya banA sakatA hai / usakA jIvana kisI pUrvAjita karmabandha ke AdhIna nahIM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Apa to jina-sarvajJoM ke upAsakoM meM zreSTa zrAvaka-ziromaNi aura jJAnI hai, mahArAja ! sarvajJoM dvArA upadiSTa karma ke svarUpa se to Apa bhalI-bhAMti paricita hI hoMge / karma eka vibhAvAtmaka aura nakArAtmaka vastu hai / vaha svabhAvAtmaka aura vidhAyaka vastu nhiiN| vaha abhISTa nahIM, aniSTa vastu hai / so karma kA vidhAna zirIdhArya karane yogya nahIM, vaha tor3a dene yogya hai / yahA~ taka ki sarvajJa bhagavantoM ne antataH karma ko ari yAnI zatru taka kahA hai / balki mUlataH vahI kahA hai, aura jo karma-bandhana kA aMtima rUpa se nAza kare, vahI hamArA sarvopari iSTadeva arihaMta kahA jAtA hai / 'Namo arihantANaM' : yahI jinezvaroM dvArA diye gaye anAdi-siddha maMtra kA prathama pada hai / usa karmAri ko hama apane AdikAla se anantakAla taka kA carama bhAgya vidhAtA kaise mAna sakate haiM ? yaha to zatru ko hI iSTadeva ke Asana para baiThA kara use pUjanA huaa| taba to hamAre paramArAdhya arihaMta nahIM, ari honA cAhiyeye krmaari| aura yadi karma hI manuSya ke bhAgya kA antima nirNAyaka ho, to phira usake puruSArtha kA kyA mUlya raha jAtA hai ? isa taraha manuSya kI sattA kevala andhakarma aura bhAgya kI cirantana dAsa ho jAtI hai / para jinezvaroM kA dharma aisA nahIM kahatA / vaha carama-parama puruSArtha kA dharma hai| sarvajJa prabhuoM ne kevala mokSa ko hI nahIM, dharma, artha aura kAma taka ko puruSArSa kahA hai / yAnI manuSya apanI svAyatta jJAna-cetanA se dharma kI kAlAnurUpa nUtana vyAkhyA kara sakatA hai, vaha artha aura kAma ko apane viveka aura vijJAna ke puruSArtha se, apane abhISTa rUpa meM svAdhIna bhogane kI sAmarthya rakhatA hai| vaha apanI Atma-zakti ke svatantra saMkalpa se, apane lie aura sarva ke lie, sarvajana hitAya, sarvajana sukhAya mAMgalika aura samatva-dharmI vizva-racanA kara sakatA hai|' 'to phira varddhamAna, AdikAla se aneka sarvajJa tIrthaMkaroM ke hote bhI vibhinna mAnavoM ke bhAgya .viSama aura visamvAdI kyoM rahe? jagata sadA hI viSama rahA / kevala vyakti hI apane carama jJAnAtmaka utthAna se, apane karmapArTI kA antima rUpa se nAza kara ke, apanA vaiyaktika mokSa siddha kara sake haiN| para koI tIrthakara bhI samudAya ke bhAgya ko na badala sakA, sarva kA samAna abhyudaya na kara sakA / kyA ve tIrthaMkara galata the, sImita the, asamartha the ?' __ 'tIrthaMkara ke garbha meM Ane ke kSaNa se lagA kara, mokSa lAbha ke kSaNa taka, jo Azcaryajanaka paMca-kalyANaka ke atizaya hote haiM, kyA unakI ora ApakA dhyAna na gayA tAta? ina kalyANakoM ke bhItara antarnihita rUpa se sakriya, For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 samasta vizva ke sAmudAyika kalyANa aura utkarSa kI zaktiyoM kA bharapUra paricaya hameM milatA hai| ve zaktiyA~ to amogha hotI haiM, aura pUrNa vega se pravAhita hotI haiN| tatkAlIna loka meM ve camatkArika mAMgalika krAMti bhI ghaTita karatI haiN| para prANiyoM meM zreSTha aura sarvAdhika sajJAna hama manuSya apane kaSAyoM aura svArthoM se itane andhe hote haiM, ki una zaktiyoM ke prabhAva ko pUrNa rUpa se grahaNa kara, unake AdhAra para vizva kA sarvakalyANakArI mAMgalika rUpAntara karane kA puruSArtha hama jAna-bUjhakara nahIM krte| sarvajJa tIrthaMkara ke upadeza meM to vaiyaktika aura sArvajanika abhyudaya aura mukti kA vidhAna saMyukta rUpa se samAhita hotA hai| vaha vANI to anekAntinI, aura ananta sambhAvI hotI hai| hamAre dvArA usakA grahaNa hI sImita, ekAntika aura svArthika hotA hai| so hama usa vANI kI pramAdI aura svArtha-sImita vyAkhyA karake loka ko bhrama meM DAle rakhate haiN| varnA mUla meM to tIrthaMkara ke avataraNa aura usakI divya dhvani meM, vyaSTi aura samaSTi ke laukika aura lokottara sarvAbhyudaya aura mukti kA amogha maMtra samAyA rahatA hai| - kyA karma-bhUmi ke Adya tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke jIvana-kAla meM loka kA sarvAMgINa aura sArvajanika abhyutthAna nahIM huA thA ? taba mAnanA hogA ki vaha sarvakAla sambhava hai| hama svArthI zrotAoM ne aura sImita jJAnI zratakevaliyoM ne tIrthaMkara kI kaivalya-vANI kI sImita aura manamAnI vyAkhyAe~ kI haiN| isI se sArvajanIna loka ke, sarvAbhyudayI kalyANa ko dhArA bhaMga huI hai| kala ke vigata tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha taka kI kaivalya-vANI meM vahI sarvAbhyudayI kalyANa kA maMtra maiM Aja bhI spaSTa suna rahA huuN| usameM kevala vaiyaktika karmanAza hI nahIM, kintu samaSTigata aniSTa karmanAza aura sarva ke acUka puNyodaya aura pUrNa utkarSa kA ina rahasya samAyA hai| maiM use pratyakSa anubhUta kara rahA huuN| bhItara sAkSAt kara rahA huuN| aba taka jo na ho sakA, AgAmI tIrthakara usa sambhAvanA kA rahasya jagata para kholane ko A rahA hai|' 'varddhamAna, to kyA yaha tIrthaMkara apUrva hogA? aba taka ke tIrthaMkara apUrNa jJAnI the?' 'hara tIrthaMkara pUrNajJAnI, kintu abhivyakti meM pichale se phira bhI apUrva, adhika pragatimAna huA hai| vaisA na ho, to sattA kI anantatA kA kyA artha raha jAtA hai ? AgAmI tIrthaMkara bhI apUrva pragati kA sandezavAhaka hogA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 vyaSTi aura samaSTi donoM hI kI mukti kA apUrva racanAtmaka vidhAtA hogaa| usakI pratIkSA kareM, vaizAlInAtha !' 'isame bar3A Ananda kA samvAda kyA ho sakatA hai, ki koI aise tIrthakara Ane vAle haiM, jinakA upadeza kevala vyakti ke lokottara mokSa kA hI mArgadarzaka na hogA, balki jo loka kI sAmudAyika mukti aura usakI sarvamaMgalakArI, samvAdI aura samavAdI mukti kA bhI vidhAyaka hogA / lekina taba to prANiyoM ke vaiyaktika karmabaMdha, pApa-puNya kA koI artha nahIM raha jaayegaa| Akhira to vyakti, vastu aura anya vyaktiyoM ke prati, apanI AtmapariNAmagata pratikriyA se hI karmabandhana karate haiN| U~ca-nIca, kurUpa-surUpa, dhanI-nirdhana, sukhI-dukhI manuSya apane gotrakarma, nAmakarma, antarAya karma, vedanIya karma Adi karmoM ke phala-svarUpa hI to hotA hai ?' __'tAta, hama samajheM, ki Akhira karma-baMdha hai kyA vastu ? nitya ke jIvanavyavahAra meM prANi, anya prANiyoM aura padArthoM ke prati jo zubha-azubha, rAgadveSamUlaka bhAva karatA hai, usIse to vaha pApa yA puNya karma bA~dhatA hai| yAnI zubhAzubha bhAva, pratikriyA aura karma karane ko vyakti svataMtra hai| yaha usakI Atma-sattA ke adhIna hai, ki vaha anya ke prati kyA bhAva rakkhe, kaise barate / jar3a karma-paramANuoM kI kyA tAqata, ki manuSya ke na cAhate usakI caitanya AtmA ko bA~dha leN| yAnI prathamataH jar3a karma-paramANu, caitanya Atmazakti ke adhIna haiN| AtmA apane svAdhIna saMkalpa se karma karane, yA karmabaMdhana ko svIkArane yA nakArane ko svataMtra hai| taba pahale aviveka yA ajJAna se koI karmarAzi vyakti bA~dha cukA ho, to isa jIvana meM apane sadjJAna aura sad saMkalpa se vaha use tor3a yA badala na sake, to AtmA kI svataMtratA yA mukti kA kyA artha raha jAtA hai ? Apa to jAnate haiM, ye vartamAna varNa, jAti, gotra, U~ca-nIca kI vyavasthAe~ kucha balavAnoM dvArA nirbaloM para Aropita balAtkAra haiN| jinezvaroM ne ina bhedoM ko mUlagata yA janmajAta nahIM sviikaaraa| vyakti apane svataMtra bhAva, puruSArtha, AcAra aura vyavahAra se inheM badala dene ko svAdhIna hai| varNa-vyavasthA, aura varga-vyavasthA vyakti kI tAtkAlika yogyatA aura ruci ke anusAra niyojita eka karma-vibhAjana mAtra hai| vyakti apane svataMtra saMkalpa se apanI Atmika unnati karake, ina bAharI bhedoM aura vibhAjanoM kI sImA tor3a kara, ucca kakSA meM pahu~ca sakatA hai| phira, pUrvopArjita jar3a karma ko hI prastuta jIvana-vyavasthA aura samAja-vyavasthA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 kA antima aura anivArya vidhAtA mAnakara, use sara para dhAraNa kiye phiranA, kyA jinezvaroM ke svataMtra puruSArthI dharma, aura AtmA kI mUlagata svataMtratA kI avahelanA nahIM hai ? mAno ki caitanya AtmA karma kI nirNAyaka nahIM, jar3a karma caitanya AtmA ke nirNAyaka haiN| yaha jineMdra ke svataMtra Atmadharma kA droha aura apalApa hai| jinendra kI anekAntinI aura anekArthI vANI ke manamAne tArkika artha aura vyAkhyAeM karake, jar3adharmI sthApita svArthiyoM ne apane svArthoM kI puSTi-tuSTi ke lie, jinavANI kI Ar3a meM, jar3a karma ko caitanya AtmA ke siMhAsana para vidhAtA banA kara baiThA diyA hai| varnA to, svataMtra Atmazakti meM nizcaya hI yaha sAmarthya hai, ki vaha apane svataMtra puruSArtha se kevala pAramArthika mukti hI nahIM prApta kara sakatI, balki isa prApaMcika vizva meM ucca AtmalakSyI mukti kI vyavasthA ko, apane uccatara vikAsa kI AvazyakatAnusAra svataMtra rUpa se raca sakatI hai . . .!' 'taba to vyaktiyoM ke vyaktigata pApodaya, puNyodaya kI vyavasthA nirarthaka siddha ho jAtI hai|' 'nizcaya ! yaha saba sthApita svArthI balavAnoM kI, nirbaloM ko sadA nirbala aura apane dAsa banAye rakhane kI jar3a kAmika vyavasthA hai| svataMtra aura satata parimaNanazIla Atma-tatva meM antima rUpa se pApa yA puNya jaisA kucha nahIM hai| kAmanA se prerita ho kara hI to vyakti tadanusAra karma bA~dhatA hai| zubha kAmanA se vyakti puNya bA~dhatA hai, azubha kAmanA se pApa / puNya karma ke phala-svarUpa vyakti vipula sAMsArika vibhUti pA kara pramatta hotA aura phira ananta pApa bAMdhatA hai| taba pApodaya aura puNyodaya meM kyA antara raha jAtA hai ? puNyavAna kahe jAne vAloM ko, maiMne pApI kahe jAne vAloM se adhika pApAtmA, svArthI aura zoSaka hI dekhA hai| aura jo loga pApodaya se loka meM nirdhanatA, zoSaNa, nAnA yAtanA jhelane vAle kahe jAte haiM, unheM maiMne hRdaya se prAyaH adhika nirmala, sajjana, paradukha-kAtara dekhA hai| taba to tathAkathita puNyavAna se, tathAkathita pApI honA hI mere mana, adhika abhISTa aura uccatara Atma-sthiti hai| svArtha-lakSyI, sakAma karma se hI manuSya jar3a karmapAza meM ba~dhatA hai| usameM puNya aura pApa kA yaha sthUla bheda, daraasala vyakti kI asalI Atmasthiti kA nirNAyaka nahIM ho sktaa| puNyavAna kahe jAte rAjAoM aura zrImantoM ke pApAcAroM, balAtkAroM, zoSaNoM, duSkarmoM, svArthoM kA anta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 nahIM / unheM puNyavAna kahane se bar3A vyaMga aura mithyAtva aura kyA ho sakatA hai ? aura pApI kahI jAne vAlI vezyA ko maiMne tathAkathita satI se kahIM adhika ujjvala caritra pAyA hai| pApa ke phalabhogI kahe jAte daridra aura dukhI ko, maiMne atyanta udAtta, pavitra, aura zuddha AtmA bhI pAyA hai| ye sAre bheda bahuta uthale, aTakalapaMcU, AnumAnika aura svArthI dharma-vyAkhyAtAoM kI dena haiM ?' 'varddhamAna, taba to loka ke jo zalAkA-puruSa, tIrthakara, cakravartI ananta vaibhava ke bhoktA aura svAmI hokara janma lete haiM, ve puNyAtmA nahIM, pApAtmA hI kahe jA sakate haiM? 'mahArAja, Apa kyA yaha nahIM jAnate, ki tIrthaMkara ne loka kI sampatti ke vyaktigata saMcaya aura svAmitva ko parigraha kA mahApApa jAnA, isI se ve rAjya aura sampadA ko Thokara mAra kara, akiMcana ho gye| jo tIrthakara cakravartI hokara janme, unhoMne bhI apanI cakravartI sampadA ko pApa aura bandha kA mUla jAna kara, kAkabITa kI taraha tyAga diyA / kyA jinezvaroM ne sAre pApoM kA mUlabhUta mahApApa parigraha ko hI nahIM batAyA hai ? tathAkathita puNyodaya aura pApodaya, antataH donoM hI, vaiyaktika AtmA aura loka kI jIvana-vyavasthA ke ghAtaka haiN| ve vyakti aura vizva kI kalyANI vyavasthA ke bhaMgakartA, apahartA aura samAna rUpa se laukika aura lokottara muktimArga ke avarodhaka haiN| loka kI viSama vyavasthA ko jo jIvoM ke puNya-pApa para AdhArita batAyA jAtA hai, yaha samyak darzana nahIM hai, mhaaraaj| isa visamvAdI, asamavAdI vyavasthA kA AdhAra, koI pAramArthika tatva nahIM, svArthika ajJAna aura balAtkAra hai|' ___to phira loka-jIvana kI kalyANI krAnti ke sandarbha meM, tuma karma-bandhana ko kaise vyAkhyAyita karate ho, beTA ?' - 'karmodaya kevala vaiyaktika hI nahIM, sAmudAyika bhI hotA hai, bApU / eka hI nAva meM baiThe sau vyakti eka sAtha DUba jAte haiN| eka kAla yA deza vizeSa meM, lAkhoM prANI eka bAragI hI durbhikSa, mahAmArI, pralayaMkara bAr3hoM ke grAsa ho jAte haiM : yA karor3oM prajA eka sAtha utkarSa aura sarvAMgINa sukha kI sImA - chU letI hai| * karma-bandhana andha, ajJAna-janya vastu hai, gaNanAtha / karma hamArA vidhAtA nahIM, hama karma ke vidhAtA haiN| karma svIkArane, pAlane, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mAthe car3hAne kI vastu nahIM / vaha tor3ane ke lie hai, badalane ke lie hai, apane vikAsa kI AvazyakatAnusAra DhAlane aura rUpAntarita karane kI vastu hai / vargabheda, UMca-nIca, dhanI - nirdhana yadi vyaktiyoM aura samUhoM ke aniSTa karmodaya se bhI ho, to jo loka kA samyagdRSTi zalAkA-puruSa yA tIrthaMkara hai, jo sarva kA puMjIbhUta abhyudaya hotA hai, vaha apanI vItarAga, niSkAma Atma-zakti ke svataMtra aura zubha saMkalpa se, loka ke puMjIbhUta sAmUhika aniSTa karmodaya kA vinAza kara sakatA hai / vaha apane sarva vallabha prema se sarva ke bhItara zubha aura zuddha Atma-pariNAma saMcArita kara sakatA hai / prema meM eka parama mAMgalika saMkrAmaka zakti hai / sarvavallabha premI, apane sarvacarAcara vyApI prema se, samasta loka ke prANi mAtra ke hRdaya meM hI nahIM, balki kArmika pudgala - paramANuoM taka meM, eka sarvakalyANakArI krAMti, atikrAnti yA rUpAntara upasthita kara sakatA hai| kyA Apa nahIM jAnate, ki tIrthaMkara ke samavazaraNa meM, unakI zuddha AtmaprabhA ke prabhAva se prANi mAtra ke vaira zAnta ho jAte haiM ? isa mahAzakti ko yadi hama pUrNa rUpa se AtmasAt kareM, to kyA yaha sambhava nahIM, ki loka ke prANi mAtra ke bIca zAzvata, nirvirodha prema kA sAmrAjya sthApita ho jAye ? 'ho sakA to, maiM apane prema ko aisA ananta aura virAT banAU~gA ki apane deza-kAla kI samasta vizva-sattA ko eka abhISTa aura sarvAbhyudayI zaktiyoM ke saMghAta se AplAvita aura rUpAntarita kara dUMgA / ananta jJAna, darzana, sukha aura vIrya jaise ananta guNa aura sambhAvanAe~ haiM hamArI AtmA meM / vaha caitanya AtmA, jar3a karma se ananta gunA adhika balavAna hai / usake svataMtra saMkalpa aura niSkAma icchA-zakti ke lie kucha bhI asambhava nahIM / usake akarttA kartRtva aura sambhAvanA kA pAra nahIM / ' 'aisA kucha ho jAye, to jAdU ho jAye, varddhamAna ! koI apUrva camatkAra ghaTa jAye / hamArA kulAvataMsa aisI koI atikrAnti kare, to use dekhane ko maiM jInA cAhU~gA, beTA 'jAdU nahIM ho jAyegA, mahArAja, na koI indrajAlika camatkAra hogA / AgAmI tIrthaMkara pragati aura vikAsa kI utkrAntA zaktiyoM ke koI apUrva maMtra - bIja mAnava caitanya meM boyegA / usake jIvana kAla meM bhI usakA eka viplavI saMghAta to prakaTa hogA hI / para vikAsa - pragati kI dhArA to antahIna hai, kyoMki jIvana-jagata hI antahIna hai / so AgAmI tIrthaMkara ke dharma - zAsana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 kI Ane vAlI kaI zatAbdiyoM meM, viziSTa zalAkA-puruSoM aura yogIzvaroM ke bhItara ve utkrAnti bIja saMsarita hoMge, phUTeMge , aMkurita hoNge| vyaSTigata aura samaSTigata rUpAntaroM kI apUrva zaktiyA~ una bIjoM meM se visphoTita hoMgI, - paramparita hoNgii|' 'taba to pUrvagAmI tIrthaMkaroM kI kaivalya vANI mithyA ho jAyegI ?' _ 'jinezvaroM kA kevalajJAna to ananta hotA hai, tAta, so unakI upadezadhArA bhI anantinI hotI hai| vaha sAdhAraNa sImita zAbdika vANI nahIM hotii| zabda to eka bAra meM eka deza, eka kAla hI kaha sakatA hai| tIrthaMkara to eka bAragI hI, anekAnta, ananta vastu-dharma kahate haiM : eka bAragI hI ananta deza-kAlavartI satya kahate haiN| so unakI divya dhvani zabdAtIta anahada nAda hotI hai| unake gaNadhara usakA asaMkhyAtavA~ bhAga hI grahaNa kara pAte haiN| usakA bhI asaMkhyAtavAM aMza hI ve kaha pAte haiM / usakA bhI asaMkhyAtavA~ bhAga zrutakevalI kaha pAte haiN| usakA bhI asaMkhyAtavA~ bhAga zAstroM ke palle par3atA hai| isIse zAstroM taka pahu~cate-pahu~cate vaha kaivalyavaMtI jinavANI sImita, dUSita, vikRta ho jAtI hai| usameM sImA yA doSa jineMdra kA nahIM / unhoMne ', to sadA pUrNa, ananta satya ko sAkSAt kiyA aura kahA hai| sImA yA doSa anugAmI anuzAstAoM aura zrutakevaliyoM meM hotA hai| hama anuyAyiyoM meM hotA hai| so vaha sarvajJa-vANI kAladoSa ke dUSaNa se baca nahIM paatii| tatkAlIna deza-kAla aura janagata sImAoM aura svArthoM se dUSita hokara, vaha sarvajJa prabhuoM kI ArSavANI anarthaka ho jAtI hai, aura usake prazrayadAtA zrAvakasamudAyoM tathA vargoM ke svArtha kI poSaka aura samarthaka taka ho jAtI hai| daraasala vaha sarvajJa-vANI raha hI nahIM jAtI hai, ajJoM kI svArtha-vANI ho jAtI hai|' 'taba to, varddhamAna, hamAre Aja ke pAzrvAnugAmI zramaNa-bhagavaMta jisa jinadarzana aura siddhAMta kA pravacana vartamAna meM kara rahe haiM, vaha mithyA, dUSita, sImita hai, aura use unake prazrayadAtA zrAvaka-samarthoM kA svArtha-poSaka hI kahA jA sakatA hai ?' 'aisA ho bhI sakatA hai, nahIM bhI / para Apa jaise vijJa, dharmAtmA zrAvaka karma, puNya-pApa, dharma kI jo vyAkhyAe~ kara rahe haiM, yadi vahI una zramaNa-bhagavaMtoM kI vyAkhyAe~ haiM, to kSamA kareM mahArAja, maiM use bhagavAna pArzvanAtha kI anaikAntinI jinavANI mAnane ko taiyAra nahIM / aura yaha bhI Apa jAna leM ki sarvajJa bhagavAna, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 darzana aura siddhAMta nahIM kahate / ve to eka bAragI hI, anantadharmI vastu satya kA anekArthI aura pravAhI kathana karate hai : anirvaca ko ve apane anahadanAda se vAkmAna karate haiM / vaha eka ba~dhA - ba~dhAyA, sunirdiSTa, pakkA siddhAnta ho hI nahIM sakatA / darzana aura siddhAnta to bahuta pIche Ane vAle zrutajJAnI AcArya sunizcita bauddhika paribhASAoM meM racate haiM / bhASA sImA ke kAraNa una meM ekAntavAda kA doSa A jAtA hai / darzana aura siddhAnta bana kara satya ekAntavAdI ho hI jAtA hai / anekAntika vastu satya kA tAdraSTa aura yathArtha pravaktA vaha raha nahIM sakatA / ' 'taba to mAnanA hogA ki sarvajJa kA vacana bhI Tala sakatA hai, mithyA ho sakatA hai ? ' 'sarvajJa ekavacanI vANI nahIM bolate, tAta, vaha vAkmAna hokara bhI, anekArthinI, aneka bhAvinI vANI hotI hai / vaha Tala aura aTala, dhAraNAgata satya aura mithyA bhASA se pare, eka ananta jJAna - jyoti kI dhArA hotI hai / vaha bauddhika artha, vyAkhyA, vivecana se pare, mAtra bhAva- gamya hotI hai / usake zravaNa mAtra se cetanA meM atikrAnti ghaTita ho jAtI hai / ' 'to aisI vANI kA marma Aja kauna udghATita kare, usakA bodha kauna karAye ?" 'usakA jo samagra bodha mere bhItara, nirantara udbhAsita hai, use kiMcit zabdoM taka lAne kA prayAsa maiMne abhI kiyA hai, bhante mAtAmaha ! jinezvara bhagavantoM kI kRpA se, apane antazcaitanya kI gaharAI meM, usa kaivalya jyoti kI pUrvAbhA ko maiM phUTatA dekha rahA hU~ / ' 'varddhamAna, kyA hamAre kAla kA vaha tIrthaMkara janma le cukA ?' .... ! 'nizcaya, mahArAja 'kahA~, kisa puNya bhUmi meM kaba ? ' 'vaha anyatra aura AgAmI aba nahIM, rAjan / pratyakSa ko pramANa kyA 'beTA ?' 'to aba AjJA deM, tAta ! 'lekina hamArI prastuta samasyAoM meM, hameM tumhArA parAmarza cAhiye. AyuSmAn / Aja bAta tAtvika ho gaI; prAsaMgika ke lie tumhArA nirdeza aura sahayoga pAnA cAhU~gA / ' Jain Educationa International 'kala isI samaya, yahIM upasthita rahU~gA, bhante mAtAmaha !' maiMne donoM pitRjanoM ke caraNa-sparza kara bidA lii| aura mujhe lagA, ki donoM rAjapuruSa saMbhramita-se khar3e, merI jAtI huI pITha ko tAkate raha gaye haiN| 00 ?' For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAmI manvantara kI talavAra maiM to kucha socatA nahIM / zUnya hI rahatA hU~ / svayam aura sahaja rahatA hU~ / koI dastaka detA hai, to bhItara ke zUnya meM se uttara AtA hai / aisA lagatA hai ki mahAsattA ke sAtha ekatAna aura samvAda meM hI jI pAtA hU~ / isI se apane pariveza meM aura loka meM jo visaMgati aura visamvAda hai, vaha mujhe spaSTa dikhAI par3atA hai| usase mujhe surabhaMga kI pIr3A hotI hai / taba merI svAnubhUti hI, sarva ke sAtha eka maulika sahAnubhUti kA rUpa le letI hai / satya, nyAya, prema, ahiMsA, aparigraha, isI svAnubhUti kI jAyA sahAnubhUti kI svAbhAvika santAneM haiM / zabda aura siddhAnta maiM kyA jAnUM / bhItara kA sat jIvana meM baha kara jaba tat banatA hai, aura phira Atmavat anubhava hokara mere AcAra meM utaratA hai, vahI mere lie jIvana hai| patA nahIM vaizAlIpati ko mujha se samAdhAna milA yA nhiiN| para mere zUnya para unhoMne apane prema kA AghAta kiyA hai| aba usameM se jo bhI AyA, aura Aye, vaha unakA, sarva kaa| usa taraha maiM vaizAlI ke aura loka ke kucha kAma A sakUM, to merA honA sArthaka ho jAye / * Aja java maMtraNA - gRha meM pitRjanoM ke samIpa upasthita huA, to ve parezAna aura visthApita se dIkhe / unake bhItara aba taka bane AdhAra, kala kI bAta se jaise dhvasta ho gaye the, aura ve kinArA pAne ko kahIM adhara aura majhadhAra meM chaTapaTA rahe the / 'AyuSyamAn, vaizAlI kA astitva khatare meM hai / usakA trANa aba kevala tumhAre hAtha hai / ' 'vaizAlI' se adhika zrImAna aura zaktimAna dUsarA rASTra to maiM Aja pRthvI para nahIM jAnatA, mahArAja | usakI prAsAda-mAlAoM ke zikharoM para digaMganAe~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 zayana karane AtI haiN| usakI maMdira cUr3AoM ke cintAmaNi- dIpoM se Asamudra pRthvI Alokita hai / usake rAjanyoM aura dhanakuberoM ke koSAgAroM meM vasundharA ke sArabhUta suvarNa-ratnoM kI rAziyA~ loTa rahI haiN| usake caitya -kAnanoM meM nirantara zramaNoM kI dharmavANI pravAhita hai / usake loka- hRdaya para anuttara sundarI AmrapAlI zAsana karatI hai / mahAnAyaka siMhabhadra aura AcArya mahAlI jaise mahAdhanurdharoM ke digantavedhI tIra usake saMrakSaka haiM / vaha saMsAra meM, sarvataMtra svataMtra gaNataMtra ke rUpa meM sarvopari vikhyAta hai / aura usake saMthAgAra meM rAja - siMhAsana nahIM, trailokyezvara jinendra bhagavAna kA sarvajayI siMhAsana bichA hai / samakAlIna vizva kI cUr3AmaNi nagarI hai vaizAlI, mahArAja / usakA astitva khatare meM hai, bAta samajha meM nahIM AtI, bhante mAtAmaha ! aura mujha jaisA anajAna akiMcana usakA trANa kareM ? vicitra lagatA hai, rAjan ! ' 'varddhamAna, vaizAlI kI yaha apratima samRddhi aura usakI svataMtra sattA hI to Aja sAre AryAvarta ke rAjulloM kI A~khoM meM khaTaka rahI hai / magadha samrATa biMbisAra zreNika tAmralipti se pArzava deza taka eka mahAsAmrAjya sthApita karane kA sapanA dekha rahe haiM / cirakAla kI ajeya vaizAlI hI unakI rAha kA sabase bar3A ror3A hai / vaizAlI jaya ho jAye, to phira AryAvarta ke anya sAre rAjataMtra aura gaNataMtra use apanI muTThI meM dIkhate haiM / ' ' para ajeya zaktizAlI vaizAlI ko bhaya kisalie ? ' 'sadA AtaMka aura yuddha kI lalakAroM tale jInA bhayAnaka aura khataranAka hI kahA jA sakatA hai, beTA ? bher3iye kA bharosA kyA ? kaba kahA~ se TUTa par3e ! 'samrATa bimbisAra to Apake jAmAtA haiM, bhante tAta ! aura merI vizvamohinI mausI calanA, sunatA hU~, unake hRdaya - rAjya para ekataMtra zAsana karatI haiN| Apako apanI aisI samartha beTI kA bhI koI sahArA nahIM ? aura phira AryAvarta ke kauna se rAjezvara Apake jAmAtA nahIM ? avantIpati caNDa pradyota kauzAmbInAtha mRgAMka, pazcima samudrAdhipati udAyana, pUrva sAgarezvara aMgarAja dadhivAhana, dazArNapati dazaratha, AryAvarta ke ye sAre hI ziromaNi mahArAjA Apake jAmAtA haiM / ye saba merI sundarI mausiyoM kI goda ke chaune bane hue haiM / aura magadha kA durdaNDa pratApI rAjakumAra ajAtazatru aura bhavanamohana vatsarAja udayana Apake bhAMje haiN| ApakI beTiyoM ne ina rAjakuloM kI pIr3hiyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 meM apanA rakta DhAla diyA hai| jAna par3atA hai, vaizAlI ko vizva-sattA banAne ke lie Apane jambUdvIpa ke choroM taka apanI nAkebandI kara lI hai| phira vaizAlI kI surakSA meM kyA kamI raha gaI ?' mere pUjya mAtAmaha kA Asana DolatA dikhAI par3A / unakI buniyAdeM tharatharA rahI thiiN| sakapakAye-se bole : 'merI ye becArI beTiyA~ ? Akhira to abalAe~ haiM ?' 'kozakAroM ne nArI ko abalA jAne kyA soca kara kahA / para purANa aura itihAsa meM ina balAoM kA pratApa kyA Apane nahIM dekhA ? inake eka kaTAkSa kI mohinI para kyA Apane sAmrAjyoM ko bhasmIbhUta hote nahIM dekhA, puruSottamoM ko hAra jAte nahIM dekhA? hama puruSoM ne apane durdamya bala se ina mahAbalAoM kI mRdutA ko daboca kara, inheM abalA banAye rakhane kA mahApApa kiyA hai| inakI nisargadatta mAtR-mamatA, aura priyA-sulabha samarpaNazIlatA kA hamane zoSaNa kiyA hai| varnA merI mausI mahArAniyA~, apane prema kI sattA se pRthvI kA bhAgya badala sakatI thiiN|' ___'jo vastu-sthiti hai, vaha to tuma dekha hI rahe ho, beTA / bimbisAra se bhI adhika hamArA bhAgineya ajAtazatru, vaizAlI para apane dA~ta gar3Aye hai|' 'dekha rahA hU~ tAta, hamArA hI rakta hamAre viruddha uThA hai| yaha kAmasAmrAjya hai, mahArAja, isameM koI kisI kA sagA nahIM / kAminI aura kAMcana kI ThaNDI zilAoM se cune ina durgoM kI buniyAdeM, tRSNA kI bAlU para par3I huI haiM, gaNanAtha / tRSNA ke isa mahA bhayAvaha jaMgala meM kauna surakSita hai ? yahA~ kauna kisI ko pahacAnatA hai ? jahA~ hama apane hI ko nahIM pahacAnate, apane hI zatru bane hue haiM, vahA~ dUsare ke sAtha maitrI aura prema kA kyA AdhAra ho sakatA hai ? hama saba yahA~ eka-dUsare ko ajanabI aura parAye haiN| apanApA aura sambandha mAtra yahA~ svArtha kA hai| Apa jaise jJAnI bhI ahaM-svArthoM ke isa duzcatra kI kar3I bana gaye? mRgamarIcikAoM meM kalyANa-rAjya khoja rahe haiM ?' 'sArA jagata Aja vaizAlI ko kalyANa-rAjya kahatA hai| vaha kyA jhUTha hai, AyuSyamAn ?' 'saccA kalyANa-rAjya to prema kA sarvarAjya hotA hai / vaha kisI bhI bAharI rAja-sattA se AtaMkita aura bhayabhIta kaise ho sakatA hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 'jo ho rahA hai, so to tuma dekha hI rahe ho, beTA ! ' 'jo maiM dekha rahA hU~, vaha kucha aura hI hai, rAjan ! aura Apake dhyAna se zAyada vaha bAhara nahIM ! gaMgA aura zoNa ke saMgama para magadha aura vaizAlI kA sImAMtaka pradeza hai / usa pradeza kI nadI ghATI meM jo suvarNa kI khAna hai, una para ina donoM hI rASTroM kA samAna adhikAra hai| gaMgA - zoNa saMgama ke pattana ghATa para jaba bhI usa suvarNa se lade jahAja Ate haiM, to AdhI rAta hI vaizAlI ke mahAdhanurdhara mahAlI apanA sainya lekara vahA~ pahu~ca jAte haiM / - aura apanI bANAvalI ke bala para sAjhe kA vaha sArA suvarNa va akele hI baTora lA kara vaizAlI ko dhanya kara dete haiM / aura savere jaba ajAtazatru apanA sainya le kara, apane bhAga kA suvarNa lene AtA hai, to khAlI jahAjoM para talavAra TakarA kara vaha lauTa jAtA hai| magadha kI talavAra yadi aba hamAre khUna kI pyAsI ho uThI hai, to kisakA doSa hai, mahArAja ? ' 'saMdhirAjya kA suvarNa sadA bAhubala aura zastrabala se hI baTorA jAtA rahA / usakA antima nirNaya kaba kahA~ ho sakA ? ajAtazatru samartha ho, to apane bAhubala se uThA le jAye vaha suvarNa ! hameM koI Apatti nahIM ! ' 'to bAhubala aura zastrabala kI isa Takkara para AdhArita rAjya to sadA AtaMka - chAyA meM hI jiyegA, rAjan ! yaha to eka svataH siddha bAta hai / bhautika samRddhi hI jisa rAjya kA sarvopari lakSya ho rahe, usakA astitva sadA bhaya meM hI raha sakatA hai / Aja vajjiyoM se adhika sampattizAlI vizva meM koI nahIM / videzI yAtrI vaizAlI ke aizvarya ko dekhakara stambhita raha jAte haiM / pArzava kA zAsAnuzAsa, mahAcIna, aura yavana etheMsa taka kI sattAe~ vaizAlI ke kAminI-kAMcana para gRddha-dRSTi lagAye haiM / to bhArata ke ina becAre rAjulloM kI kyA bisAta ? apane isa suvarNa sAmrAjya ke vizva vyApI vistAra ke lie, hamane aneka alicchavi zreSThiyoM aura sArthavAhoM ko bhI vaizAlI meM basA liyA hai / atala sAgaroM aura pRthviyoM kI alabhya ratna-sampadA unake tahakhAnoM meM bandI haiM / tAmralipti ke bhUgarbha se kSIra- sphaTika aura mahAnIla jaise divya rAsAyanika ratna nikalate haiM / becArI vahA~ kI prajA unheM apane lie rakha pAne meM asamartha hai| apane lakSa-koTi hiraNyoM kI kraya - sAmarthya se vaizAlI ke zreSTi unheM kharIda lAte haiM / aura nizcaya hI ve saMthAgAra ke siMhAsana para virAjamAna jineMdra deva ke chatra meM nahIM car3hate / adhikatama hiraNyoM kI spardhA para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 - car3ha kara ve mahArAniyoM aura vAravanitAoM ke rUpa-rAjya kI mohinI ko bhayaMkara se bhayaMkaratara banAte haiM / ... ___para varddhamAna, unnata prajAe~ sadA hI bhautika samRddhi ke zikharoM para pahu~cI haiN| tuma hamAre isa rASTrIya utkarSa ko aniSTa mAnate ho ? vaha to hamAre samasta janagaNa ke utkRSTa aihika kalyANa kA sAdhana hai| janagaNa ke isa utkarSa ko . .' 'isameM janagaNa kA koI utkarSa nahIM, mahArAja ! bezaka gaNarAjAoM ke utkarSa kI koI sImA nahIM ! hamAre isa nandyAvarta prAsAda kA yaha svargika vaibhava, isa maMtraNA-gRha kI ye sugaMdhita ratna-yavanikAe~ isakA pramANa haiM, pitRdeva !' . suna kara pitA aura mAtAmaha ko jaise taheM kA~pa uThI hoM / ve kuMcita bhauMhoM se apane isa bAgI beTe ko sandeha kI dRSTi se dekha utt| ____ 'para isa rASTrIya utkarSa kA lAbha antataH to sAre janagaNa ko pahu~catA hI hai|' 'hA~, makkhana-malAI zAsaka aura zreSThi baTora lete haiM, phira bacA huA niHsatva dUdha to bezaka gaNa ke hara jana taka pahu~catA hI hai| hama samarthoM ke bhogoM kI khurcana-khArcana aura jUTana bhI itanI to hotI hI hai, ki use pAkara bhI prajAe~ apane dhanya bhAgya mAnatI haiM / ' - 'maiMne dekhA hai, mahArAja, ye janagaNa mahAn haiN| jo pAte haiM, usI se santuSTa haiN| nirlobha, nirAsakta, nigraMtha haiN| kula rAjAoM aura zreSThi zrAvakoM se, ina zramikoM kI AtmAe~ uccatara haiN| unakA cAritrya, abhijAta vargoM se zreSThatara aura utkRSTatara hai| zramaNoM ke dharma ko, saca pUcho to, maiMne inhIM akiMcanoM meM jIvita dekhA, vaizAlI ke mahAlayoM meM nhiiN|' 'hamAre gaNa meM koI abhAvagrasta nahIM, varddhamAna ! pracura mAtrA meM annavastra, jIvana-sAdhana sabako sulabha haiN|' 'abhAva nizcaya hI nahIM hai| para dainya hai, dAridraya hai, g2arIbI hai| dhanI aura nirdhana ke bIca kI khAI bahuta bar3I hai| kucha loga loka ke sAre dhana kA apaharaNa karake bar3e aura dhanI bane haiN| phalataH zeSa jana choTe aura dIna hue haiN| unheM nirdhana aura dInahIna rakhane meM hI dana dhaniyoM aura rAjAoM kA ahaMkAra tuSTa hotA hai| jaisA ki kala bhI maiMne kahA thA, mAnavoM aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prANiyoM ke bIca, mAnavoM dvArA niyojita yaha vaiSamya, mahAn pApa hai, adharma hai, bhante taat| yaha karma-vihita nahIM, mAnava-nirmita anyAya hai, sAmAjika anyaay| nisarga vastu-svabhAva meM, mahAsattA ke mUla rAjya meM, vaiSamya kahIM nahIM, visamvAda kahIM nhiiN| jinendroM dvArA kathita vastu-satya ko vyabhicarita kara, jo yaha viSama rAja aura samAja-vyavasthA banI hai, vaha adharmya hai, rAjan / yaha eka sArvajanika asatya, hiMsA aura anyAya kA adharma-rAjya hai, pApa-rAjya hai, kAma-rAjya hai| isake mUla meM hI vinAza hai, khatarA hai, saMkaTa hai| jo rAjya asatya para TikA hai, use sadA bhaya meM jInA hI hogaa|' _ 'bhaya aura AtaMka to ISyAlaoM aura hamArI unnati ke dveSiyoM ne utpanna kiyA hai, kumAra !' 'usa bhaya kA bIja pahale Apa meM hai, mujha meM hai ; jo corI kI sampadA ko apane tahakhAnoM meM rakkhegA, vaha sadA bhayabhIta to rahegA hI ! kyoMki taba bAhara ke samAna svabhAvI anya mAnava usa sampadA se IrSyA aura dveSa kareMge hI / maiMne kahA thA na, tAta, ahaM-svArtha, rAga-dveSa ke isa pratikriyA-janita duzcakra kA anta nhiiN| zAsaka-taMtra, senA, kAnUna, rAja-nyAyAlaya, zastrAgAra, tAloM, parakoToM, durgoM, sA~kaloM aura argalAoM se rakSita rAjya sadA AtaMkoM aura yuddhoM ke bhaya meM hI jiyeMge / kyoMki vaha rAjya-sampadA corI kI hai ; vaha daivI sampadA nahIM, AsurI sampadA hai| jisa rAjya meM karor3oM ko dInahIna rakha kara, kucha loga apAra aizvarya meM bilasate haiM, vaha vastu-dharma kA vidveSI pApa-rAjya hai, pitRdeva / curAI huI atirikta sampadA hai vaha, anadhikAra bhoga hai vaha; isI se to usake bhoktA, sadA bhayabhIta rahate haiM; sainya, koTavAlI, qAnUna aura durgoM se ve apanI isa pApa-sampadA ko surakSita rakhanA cAhate haiN| para vaha kaba taka ? yadi Apa sadA balAtkAra ke bala jInA aura bhoganA cAhate haiM, to dUsarA savA-balAtkArI hokara ApakI sampadA aura rAjya ko chIna letA hai, usameM anyAya kahA~ hai ? bala ke jaMgala rAjya meM bala hI satya hai, nyAya hai, nirNAyaka hai| usameM phira magadha aura vaizAlI meM kahA~ antara karU~, samajha nahIM pAtA hU~, mahArAja ?' 'jaba cAroM ora balAtkAra kA jaMgala phailA hai, to AtmarakSA ke lie, kyA zAsana-taMtra anivArya nahIM? durga, parakoTa, sainya, zastrAgAra, kAnUna, nyAyAlaya, caukI-paharA Akhira to AtmarakSA ke lie haiM, prajA kI rakSA ke lie Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 haiN| koI bhI zAsana-taMtra lAkhoM-karor3oM prajAjana kI surakSA ke lie hI to niyojita hotA hai| use bhI tuma nyAyasaMgata nahIM mAnate ?' 'mujhe to nahIM dIkhatA, bhante rAjana, ki zAsana, sainya, zastra, durga aura qAnUna prajA ke lie haiN| unake tala ko TaTola dekhiye, to sApha dIkhegA ki ye sAre rAjyataMtra, aura inake aMgabhUta surakSA-sAdhana, phira cAhe ve rAjataMtra hoM yA gaNataMtra ke hoM, prajA kI rakSA ke nAma para, ve prathamataH aura antata : zAsaka aura zrImaMta vargoM kI sattA aura sampadA kI surakSA para niyojita rahe haiM / tIrthaMkara RSabhadeva, raghu, bharata, aura rAma Adi ke rAjya isake apavAda hI kahe jA sakate haiN| kyoMki ye zalAkA puruSa mUlataH apanI cetanA meM hI aparigrahI aura sarvasva-tyAgI the| bAqI to sAre rAjatvoM kA itihAsa mujhe to zAsaka aura dhanika vargoM ke sthApita-svArthoM kI surakSA kA itihAsa hI dIkhatA hai|' ___ 'isake mAne to yaha hue ki rAjya meM tumhArA vizvAsa nhiiN| para yaha to tuma bhI mAnate ho, ki yaha jagata balavAnoM kI ApAdhApI kA jaMgala hai| rAjya hI na rahe to isa arAjakatA kI parAkASThA ho jaayegii| manuSya-manuSya ko phAr3a khaayegaa|' 'yaha saca hai, bhante tAta, ki manuSya, manuSya ko phAr3a na khAye, isI sthiti se ubarane ke lie rAjya astitva meM AyA / para yaha rAjya-saMsthA bhI kyA usa arAjakatA se manuSya kA trANa kara sakI ? paraspara phAr3a khAne kI jaMgala-nIti vyaktiyoM ke stara se uTha kara, sAmUhika stara para avazya A gayI hai / isa barbaratA ne adhika sUkSma hokara, sabhyatA ke kapar3e pahana liye haiM / sabhyatA ke daurAna pArasparika mAraphAr3a aura zoSaNa ne adhika saMgaThita rUpa dhAraNa kiyA hai| usane pahale se adhika ghAtaka aura viSaile zastroM kA AviSkAra kiyA hai| pahale eka-dUsare ko mAratA thA, eka-dUsare se bhaya khAtA thA / aba to lakSa-lakSa mAnava-samUha, nA kucha samaya meM lakSa-koTi prajAoM kA saMhAra kara detA hai / rAjya-saMsthA dvArA arAjakatA kicit bhI miTI nahIM, mahArAja, vaha adhika sUkSma, bhayaMkara aura satyAnAzI ho uThI hai / yuddha aura Ayudha, kalA aura vijJAna bane haiM : ve naitikatA, rAjanIti, kUTanIti ke nAma para kapaTa-kauzala bana kara, dharma aura prajA-pAlana kI Ar3a meM, bhayaMkaratama sarvasaMhAra kI ora pragati kara rahe haiN|' _ 'to tuma, vatsa, rAjya aura zAsana ke mUloccheda meM vizvAsa karate ho ? rAjya meM tumhArI koI niSTA nahIM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 'ahaM - svArthI ke duzcakroM para AdhArita rAjya zAsana kA nizcaya hI mUloccheda kara denA hogA, gaNanAtha ! rAjya vaha, jo mUlagata arAjakatA kA uccheda karake, sarvasamvAdI maulika rAjakatA sthApita kare / dharmarAjya kI sthApanA dvArA hI vaha sambhava hai / dharma-rAjya vaha, jo vyakti aura vastu ke mUlagata dharma ke AdhAra para sthApita ho / 'vastu-svabhAvo dhammo vastu kA svabhAva hI dharma hai / mahAsattA ke usa mUlagata dharma- rAjya meM vastu aura vyakti donoM hI pUrNa rUpa se svataMtra haiM / unakA apanA-apanA svataMtra pariNamana hai / usa svabhAva - rAjya meM, eka-dUsare para adhikAra sthApana ko koI sthAna nahIM / svAbhAvika AtmadAna ke AdhAra para hI usameM pArasparika AdAna-pradAna sambhava hai / zuddha sattA ke usa maulika vizva meM, satya, ahiMsA, acaurya aura aparigraha svAbhAvika rUpa se hI pratiSThita haiM / vastu-dharma ke aura svadharma ke AtmAnuzAsana meM hama jiyeM, to pArasparika vyavahAra meM uparokta AcAra svayam hI pratiphalita hogA / Atma-rakSA kA mUla maMtra hai- 'AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret' / 'parasparopagraho jIvAnAm - - apane zuddha rUpa meM, usI vastu-dharmI vyavasthA meM sambhava hai / abhI jo vyavasthA hai, vaha to 'parasparopagraha svArthAnAm' kI nIti para AdhArita hai / varddhamAna, mAnavoM meM baddhamUla isa svArtha- rAjya kA mUloccheda karake, mUla sattA meM birAjamAna 'parasparopagraho jIvAnAm' kA pAramArthika dharma- rAjya prasthApita karane AyA hai / ' 'sAdhu-sAdhu, beTA ! hamArA kula tumheM pAkara dhanya huA / ikSvAku dharmarAjezvaroM ke tuma sacce tejadhara aura vaMzadhara ho / para beTA, AtmA aura vastu ke isa pAramArthika nizcaya dharma kI sthApanA taka, hameM vyavahAra dharma kI kramika zreNiyoM se guz2ara kara hI to pahu~canA hogA ? isI lie na hamAre zramaNa bhagavaMtoM ne nizcayasamyaktva aura vyavahAra - samyaktva meM bheda karake uttarottara Atma - vikAsa kA eka kramika zreNigata rAjamArga sthApita kiyA hai / ' 'nizcaya aura vyavahAra samyaktva ke isa bheda ke pIche, eka viveka avazya thA, bApU | para nitya ke jagata aura jIvana kA itihAsa-vyApI anubhava yaha batA rahA hai ki yaha bheda, vastu - satya aura AcAra ke bIca sadA eka abhedya dIvAra hI siddha huA hai / isa bheda kI dIvAra kI oTa suvidhA, samajhaute aura pracchanna svArthoM ke pAkhaNDa hI panape haiM / aura dharma kI Ar3a meM pAkhaMDoM kI yaha paramparA sudRr3hatara hotI calI gaI hai / zrImantoM aura zAsakoM ke hAthoM meM yaha kahA jAtA vyavahAra samyaktva zoSaNa aura svArtha-poSaNa kA amogha hathiyAra vana kara raha gayA hai / isI se kahanA cAhatA hU~, bhante, ki nizcaya aura vyavahAra kA yaha bheda - vijJAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 eka viphala prayoga siddha huA haiM / bheda kI isa pAkhaNDI dIvAra kA pardAphAza karake, maiM ise sadA ke lie dhvasta kara denA cAhatA huuN| - vastu-satya do nahIM, mahArAja, eka hI hai| dharma do nahIM, pitRdeva, eka hI hai| samyaktva do nahIM, eka hI hai / samyaktva ekameva hai, bhante, ekamevAdvitIyam hai / ' ___ para hamAre zramaNa bhagavaMta to Aja bhI isa dvividha dharma-mArga kA upadeza kara rahe haiM, beTA / kyA tuma use mithyA kahoge ?' 'zramaNa bhagavaMta kyA kahate haiM, mujhe nahIM mAlUma / para mujhe sammeda-zikhara ke cUr3Anta se bhagavAna pArzvanAtha kI dharmavANI spaSTa sunAI par3a rahI hai / yA to samyak-darzana hai, yA phira mithyA-darzana / bIca meM koI vyavahAra-samyakdarzana jaisI cIz2a Thahara nahIM paatii| use ThaharAyA gayA, to vaha pApa aura pAkhaNDa kI janetrI siddha huI / asatya, hiMsA, corI, parigraha aura vyabhicAra usakI oTa dharma kI sundara vezabhUSA meM saja kara prakaTa hue| loka meM yaha mithyAtva siddha ho cukA hai / isa bheda ke calate, dharma eka nirjIva aura dikhAvaTI zrAvakAcAra ho kara raha gayA hai| mAtra eka rUDhI-nirvAha / apane bAda ke dUsare manuSya yA jIva ke sAtha hamArA koI samvedanAtmaka, jIvaMta sarokAra nhiiN| kahA~ hai hamAre bhItara, mAnava mAtra aura prANi mAtra ke prati koI jvalanta sahAnubhUti, anukampA, maitrI, karuNA? kahA~ hai hamAre bhItara sarva ke prati koI sakriya Atmopama bhAva / hama zrAvakAcAra ke nAma para kevala sUkSma ekendriya sthAvara jIvoM kI thothI dayA pAlate haiM / hama pAnI ko chAna kara pIte haiM; macchara taka ko nahIM mArate / sUkSma nigodiyA jIvoM taka kI rakSA ke rUDhI-pracalita jatana karate haiM / para rAjya aura sampatti ke upArjana aura saMgraha ke lie anargala bhAva se, lakSa-lakSa mAnavoM kA zoSaNa karane cale jAte haiN| Atma-rakSA ke vyavahAra dharma ke nAma para hama sahasroM mAnavoM ko talavAra ke ghATa utAra sakate haiM / para kyA usase saccI Atma-rakSA sambhava hotI hai ?' 'para varddhamAna, isa taraha to jagata meM astitva dhAraNa asambhava ho jaayegaa| mahAvratI muni ke lie to yaha ekAnta nizcaya aura sarvatyAga kA mArga upayukta hai / para aNuvratI zrAvakoM aura gRhasthoM ke lie to arihantoM ne, AtmarakSA ke hetu zastra uThAne ko dharma hI kahA hai na / tIrthaMkaroM aura cakravatiyoM taka ne AtmarakSArtha aura loka-rakSArtha, atyAcAriyoM ke viruddha zastra utthaayaa| kyA rAjayogIzvara bharata aura karmayogIzvara vAsudeva kRSNa ne apane cakra se balAtkAriyoM aura atyAcAriyoM kA saMhAra nahIM kiyA ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 _ 'sune bhante tAta, himA kA sambandha zastra-prahAra yA zastra-tyAga se nahIM / talavAra calAne na calAne, kATane na kATane jaisI sthUla kriyAoM meM himA-ahiMsA mamAhita nahIM, sImita nahIM / hiMsA yA ahimA kA sambandha vizuddha AtmapariNAma se hai, manuSya ke antartama bhAva se hai| dravya-hiMsA to usakI eka phalasvarUpa kriyA mAtra hai / dravyataH to kauna kisako kATatA hai, kauna mAratA hai, aura kauna maratA hai ? kriyA meM to kevala padgala deha, pudgala deha ko kATatA hai : talavAra, talavAra ko kATatI hai : phaulAda, phaulAda ko kATatA hai| AtmA to amara hai, aura padArtha avinAzI hai| phira maranA, mAranA, kaTanA, kATanA eka aupacArika mAyA mAtra hai / hiMsA aura ahiMsA kA sambandha bAhya kriyA yA padArtha se nahIM, Atma-pariNAma se hai, Atma-bhAva ke kaSayana se hai / niSkAma aura niSkaSAya jo zuddha sarva kalyANa ke bhAva se talavAra uThAtA hai, vaha nizcaya hI hiMsaka nahIM hotaa| bharata cakravartI kI talavAra aura kRSNa kA sudarzana cakra, nizcaya hI ahiMsaka the| kyoMki unake pIche na to unake svapariNAma kA ghAta thA, aura na para ke ghAta kA kaSAya thA / aisA saMhAra mAraka nahIM, tAraka hI ho sakatA hai| vAsudeva kRSNa ne jise mArA, vaha tara gyaa| yogIzvara bharata ne jise mArA, vaha pApa se ubara gyaa| isa vizva ke sakala aizvaryoM ko bhoga kara bhI, ve abhoktA aura abhukta hI rhe| unake bhItara vizuddha samyagdarzana hI, zuddha samyakacAritrya bana kara prakaTa huA thaa| samyak-cAritrya bAhara se dhAraNa karane aura pAlane kI cIz2a nahIM, vaha mAtra AtmA kI samyakdarzana prakRti kA zuddha, svAbhAvika, ucita pariNAma hotA hai / taba spaSTa hai ki nizcaya samyak-darzana se hI, loka-vyavahAra kA zuddha kalyANa-mArga prakaTa hotA hai| nizcaya hai mAtra zuddha samyakdarzana aura usake anusAra jo zuddha AcAra hai, vahIM zuddha vyavahAra-cAritrya hai / dRSTi samyaktva kI zuddhi para, zuddha Atma-svabhAva para rahanI caahiye| taba vyavahAra apane Apa hI zuddha hotA hai / bIca kI aura hara koI yojanA anivAryataH mithyAtva hokara rhegii|' 'aura jaba taka hamAre bIca nArAyaNa kRSNa yA bharatezvara na hoM, taba taka kyA hameM Atma-rakSA ke lie talavAra uThAne kA adhikAra nahIM ?' ___ 'yaha avizvAsa kyoM, mahArAja, ki Aja bhI hama meM se koI zuddha samyagdarzana ke sAtha talavAra nahIM uThA sktaa| niSkAma aura niSkaSAya ho kara talavAra uThAne kA saMkalpa hama meM kyoM nahIM uThatA? isa kAyaratA meM hI yaha jhalakatA hai, ki apanI Atma-rakSA kI zuddhatA meM hameM sandeha hai / hameM apanI niHsvArthatA, niSkAmatA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 niSkaSAyatA meM sandeha hai ! hamArI isa Atma-rakSA kI bhAvanA meM sattA aura sampatti ke adhikAra aura parigraha kA cora chupA baiThA hai|' - 'varddhamAna, tuma hamAre lie bahuta kaThina kasauTI prastuta kara rahe ho| hameM hamArI sAmarthya se pare kasa rahe ho / ' 'nizcaya hI kagA, bApU ! kyoMki Apa mere svajana haiM, Apa mere rakta haiN| kyoMki hama licchavi RSabha aura bharatezvara jaise niSkAma karma-yogiyoM ke vaMzadhara haiM / merA dAvA Apa para na ho, to kisa para ho ? vaizAlI meM mere mata tIrthaMkara kA dharma-siMhAsana bichA hai| maiM use mahAna dekhanA cAhatA huuN| mujhe yaha asahya hai ki vaizAlI svArtha, suvidhA aura samajhaute kI rAjanIti kA khilaunA bane / ki vaizAlI loka ke AdikAlIna mithyAtva kI zRMkhalA kI kar3I bane / maiM yaha dekhanA cAhU~gA, ki vaizAlI' asatya aura hiMsA ke usa Adima duzcakra kA bhedana kare / vaha pahala kre| vaizAlI yadi yaha nahIM karatI, to usakA vinAza anivArya hai|' 'varddhamAna, tuma apane hI prati bahuta kaThora ho rahe ho !' . 'varddhamAna saba se pahale, apane hI bhItara chupe baiThe zatru kA saMhAra karatA hai, rAjan ! yahI usake hone kA prayojana hai| varddhamAna Atma-arihantA arihantoM kI ajeya paramparA kA sUtradhAra hai, bhante tAta !' to phira tumhIM vaha niSkAma aura niSkaSAya talavAra, arihantoM kI zAsanabhUmi vaizAlI kI rakSA ke lie uThAo, varddhamAna ! . . . ' 'vaha talavAra uThAne kI apanI yogyatA aura sAmarthya meM mujhe raMca bhI sandeha nahIM hai, mahArAja / anivArya huA to uThAU~gA talavAra, Apa nizcinta rheN| para apanI niyati ko maiM jAnatA huuN| merA cakravartitva dharma-sAmrAjya kA hogA, karma-sAmrAjya kA nhiiN| mahAsattA ne mujhe usI Asana para niyojita kiyA hai| isI se ina sAre anAcAroM ke sammukha maiM cupa hU~, aura loka kI vedanA ke viSa ko cupacApa apane ekAnta meM pI rahA hU~ aura pacA rahA huuN| kyA Apa socate haiM, mahArAja, loka meM dharma ke nAma para cala rahe ina dAnavIya sarvamedhayajJoM se maiM anabhijJa aura asparzita hU~ ? asaMkhya nirdoSa prANiyoM kI cItkAreM aura krandana merI AtmA meM anahada nAda bana kara nirantara gUMja rahe haiM, deva ! merI vaha niyati hotI, bApU, to aba taka loka merI niSkAma talavAra ke teja se jAjvalyamAna ho cukA hotA / lekina * * * / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 'lekina kyA, beTA ?' . . . 'phaulAda kI talavAra se Age, eka aura talavAra hai AtmA kI / jo eka hI avibhAjya muhUrta meM, vinAza aura nirmANa eka sAtha karatI hai| aba taka vaha kevala Atma-trANa meM niyojita rhii| ho sake to maiM use AgAmI yugoM meM lokatrANa meM niyojita dekhanA cAhatA huuN| usa talavAra ke avataraNa taka, mere lie folAda kI talavAra ko sthagita rahanA hogaa| ho sake to mahAvIra AgAmI manvantaroM meM svayam amodha Atma-zakti kI vaha talavAra hokara prakaTa honA cAhatA hai|' 'lekina taba taka loka-vyavahAra kaise cale ? Aja, abhI kyA ho ?' ___ 'isI se to kahatA hU~, bhante tAta, mujhe Aja niSkAma yogIzvara kRSNa kI z2arUrata hai / mujhe usa karma-cakravartI kI z2arUrata hai, jo janmajAta cakravartI thaa| usake koSAgAra meM, trikhaNDa pRthvI kA vijetA cakra, svayambha rUpa se janmA thaa| lekina usane trikhaNDa pRthvI jIta kara bhI, siMhAsana bhoganA svIkAra na kiyaa| apane kAla ke anAcArI sAmrAjya-lolupoM aura siMhAsanadharoM ke siMhAsana usane apanI ThokaroM se cUra-cUra kara diye| siMhAsana-bhaMjaka ho kara AyA thA vAsudeva kRssnn| so svayam apane hI siMhAsana kA usane saba se pahale bhaMjana kiyaa| aura taba usakI kalyANI Thokara itanI tejomAna ho uThI, ki loka ke sAre atyAcArI siMhAsana aura vyakti usake darzana aura chuvana mAtra se bhasma ho gaye / satya, nyAya, ahiMsA, prema aura aparigraha kA mUrtimAna karma-vigraha thA kRSNa / bhagavatI mahAsattA ne usake bhItara karma-cakravartI, loka-trAtA zakti ke rUpa meM avatAra liyA thA / talavAra kI dhAra kI taraha kharatara thI usakI satya-niSThA, nyAyaniSThA aura vItarAgatA / aisI vItarAgatA aura samatA kA vaha svAmI thA, ki loka ke kalyANa ke lie usane sva-vaMza nAza kA qhatarA taka uThA liyA / apanI lIlA se usane chappana karor3a yAdavoM kI deva-nagarI dvArikA meM Aga lagA dii| aura svayaM isa kAmarAjya se nirvAsita ho gayA, tAki vaha isake duzcakra ko tor3a sake / aMtima sAMsa taka isa duzcakra ke bhedana, aura dharmarAjya ke pravartana kA mahAbhAva aura mahAprayatna usakI AtmA meM calatA rhaa| usane isa kAmarAjya ke mahala meM nahIM, jaMgala ke ekAnta meM ojhala , manuSya kI A~kha se ojhala, mara jAnA pasanda kiyaa| hiMsAmatta loka ke pAradhI kA tIra apanI pagatalI kI jIvanamaNi meM biMdhavA kara usane Atmotsarga kara diyA, AtmAhuti de dii| usa tIra ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 phala meM puMjIbhUta, pramatta loka kI hiMsA kA viSa vaha cATa gyaa| apane hI bhAI ke vipathagAmI rakta se usane apanI hatyA karavAlI / suna rahe haiM, mahArAja, satyaMdhara kRSNa ne, loka ke paritrANa ke lie, apane vaMza taka kA mUloccheda kara diyA! * mujhe isa kSaNa usa kRSNa kI z2arUrata hai / . .' merI A~khoM meM, lapalapAtI jvAlA kI talavAra dekha kara, donoM rAjapuruSa sahama utthe| mAtAmaha moha-kAtara ho kara krandana-sA kara uThe : 'licchavi kula aura vaizAlI ke vinAza ke lie ?' _ 'licchavi kula aura vaizAlI ke cUr3Anta utkarSa ke lie ! * * *aura usake lie sva-vaMzanAza anivArya ho, to vaha taka maiM cAha sakatA huuN| tAki jJAtuputra varddhamAna mahAvIra kA vaMza loka-paritrAtA tIrthaMkara ke teja-gaurava se maMDita ho / vaizAlI meM trailokyezvara jinendra bhagavAna kA samavazaraNa racA jAye / vaizAlI loka meM tIrthaMkara kA dharmacakra aura mAna-stambha ho kara rahe !' 'sAdhu-sAdhu, hamAre rakta ke lADile, tuma dhanya ho / tuma to vajravRSabha-nArAcasaMhanana ke dhArI sune jAte ho, bettaa| aghAtya hai tumhArI deha / abhedya haiM tumhArI vaja kI hddddiyaaN| kisI martya kI talavAra tumhArA ghAta nahIM kara sakatI / kyA tumhArI A~khoM tale, magadha kA sAmrAjya-lolupa bher3iyA, tumhArI deva-nagarI vaizAlI ko nigala jAyegA. . . ? tumhAre dharmacakra pravartana meM kyA vilamba hai, varddhamAna ? vaizAlI tIrthaMkara ke samavazaraNa kI pratIkSA meM hai| . .' 'tIrthaMkara kA kaivalya-siMhAsana aba magadha ke vipulAcala para bichegA, mAtAmaha / mAgadha biMbisAra ko Apa Aja loka ke zatrutva kA pratIka mAnate haiM na / usa zatru ko jaya karane ke lie usI ke rAjya meM dharma-cakrezvara kA dharma-cakra sarva-prathama pRthvI para utregaa| mAgadha prema kA pyAsA hai, mahArAja, vaha saundarya kA premI hai| usakI prema kI Aga use caina nahIM lene de rahI / kyoMki vaha anantakAmI hai, aura usake ananta-kAma ko jagata meM tRpti nahIM mila rhii| usakI sAmrAjya-lipsA meM usI niSphala prema kI jvAlA kA pratyAghAtI rUpa prakaTa huA hai| usake svapna ko mahAvIra siddha kregaa| magadha ke vipulAcala para hI dharma-sAmrAjya-nAyaka kA siMhAsana bichegaa| mAgadha usakA zaraNAgata AjJAvAhaka ho jAyegA, rAjan / aura Apa kyA cAhate haiM ? maiM chadma gaNataMtra nahIM, ekarAT dharma-sAmrAjya jambUdvIpa para sthApita dekhanA cAhatA huuN| vaizAlI aura mujha se kyA cAhatI hai, AjJA kareM, pitRdeva' * * !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 . 'yahI ki, vaizAlI ke saMthAgAra meM Ao, aura usake janagaNa ko apanA yaha maMgala-saMdeza sunAo, AyuSyamAn / ' 'ThIka muhUrta ke AvAhana para, mA~ vaizAlI ke caraNoM meM aauuNgaa| bhagavatI AmrapAlI kI saundarya-prabhA se pAvana vaizAlI ko eka bAra dekhanA cAhatA huuN|' mAtAmaha Azcarya-stabdha se mere antima vAkya meM kho gaye / aisI pratyAzA unheM mujha se nahIM thii| - eka gaNikA, aura bhagavatI ? 'maiM dhanya huA tumheM pAkara, bettaa| vaizAlI tumhAre darzana ko tarasa rahI hai| vacana do, zIghra Aoge !' . 'varddhamAna eka hI bAra bolatA hai, tAta / vahI antima hotA hai / ApUti vacana / ThIka muhUrta meM, vaizAlI mujhe apane caraNoM meM paayegii| ' donoM pitRdevoM ke caraNoM ko chU pAU~, usase pUrva hI maiM cAra bA~hoM meM Abaddha thaa| chUTanA kaThina thaa| * para eka jhaTake meM mukta hokara, maiM tIra kI taraha rAjasabhA-bhavana pAra kara gayA / . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parA-aitihAsika itihAsa-vidhAtA * * vaha cItkAra mere atala meM bhida gaI hai / aisA lagA thA, ki tamAma carAcara usake AghAta se bahare ho gaye haiN| uttarottara vaha adhika tIkhI aura lomaharSI hotI calI gaI / eka antahIna ArtanAda thA vaha / usa kSaNa spaSTa bodha huA, ki samasta AryAvarta kI AtmA Akranda kara uThI hai| merA sArathI jaba yaha nayA kAmbojI azva le kara AyA thA, to maiMne turanta ise svIkAra liyA thaa| yaha azva mAno mere pAsa bhejA huA AyA thaa| koI bhI cIz2a cunane yA lene kI spRhA mujha meM kabhI nahIM rahI hai / para yaha nayA ghor3A mujha se asvIkArate na banA / aura usa dina, mAno usa azva ne hI pukArA thA, ki maiM usa para savAra hokara nikala pdd'| yoM bhI jaba nikalatA haiM, aise hI acAnaka koI akAraNa gatimatA mujhe AkrAnta kara letI hai| aura maiM alakSya dizA meM cala par3atA huuN| __ so usa dina bhI isa naye kAmbojI azva ne jaba hinahinA kara apane phar3aphar3Ate paTThoM para mujhe dhAraNa kiyA, to merI jA~ce eka prabala ArohaNa ke vega se chaTapaTA uThI thiiN| * tIra kI taraha vaha dhAvamAna thaa| kitanI rAheM, dizAe~ usane badalIM, una para merA lakSya nahIM thaa| mAno eka nirdhArita dizA meM vaha mujhe ur3Aye le jA rahA thA / kitane rAta-dina yA ghaTikAe~ bItIM, yaha kAlabodha taka merI cetanA meM nahIM thaa| kosala ko pAra kara, ahichatra ke sImAnta para pahu~cA ki haThAt eka cItkAra ghiratI sA~jha ke dhuMdhalake ko vidIrNa karatI huI jaise kSitija ke maNDala ko bedhane lgii| kaNa-kaNa trAhimAm pukAra utthaa| vajravRSabha-nArAca-saMhanana ke dhArI mere zarIra kI aghAtya haDDiyoM ke bandha bhI usase tar3atar3A uThe / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 aura merA ghor3A ThIka usa cItkAra kI dizA meM eka vajra - bANa kI taraha mujhe liye jA rahA thA / ekAeka vaha thamA, ki vaha cItkAra khAmoza ho gaI / kucha hI dUra para eka gA~va ke A~gana meM bhArI bhIr3a ke bIca mazAleM uThI huI thIM / utara kara medanI ko cIratA huA jaba ghaTanA sthala para pahu~cA, to dekhA ki dInamalina veza meM eka adher3a manuSya behoza dharatI para par3A hai| kucha loga usakI nAr3iyA~ aura hRdaya gati TaTola rahe haiM / aura mAnuSa-mAMsa ke jalane kI eka tIvra cirAyaMdha gandha vAtAvaraNa meM ghuTana paidA kara rahI hai / 'pRcchA karane para patA calA ki eka zrotriya brAhmaNa devatA nadI taTa para veda-maMtroM kA uccAra karate hue sandhyA - vandana kara rahe the / jarA dUra para jA rahA yaha cANDAla mantra-dhvani suna kara ThiThaka gyaa| ThiTaka kara sunatA rahA / brAhmaNadevatA use dekha kara krodha se tilamilA uThe / isa pAmara cANDAla kI yaha himAqata, ki veda-maMtra sunane ko khar3A raha gayA ? gAyatrI ke savitA ko apAvana kara diyA isane apanI zudra kAyA meM unheM grahaNa karake / 1 bhU-devatA mukke aura lAteM mArate-mArate usa cANDAla ko gA~va meM ghasITa lAye / vipala mAtra meM sAre zrotriya purohita ekatra ho gaye / hAya hAya, antya ne bharga devatA ko apane karNa- randhra meM grahaNa kara liyA / ghora pApa kiyA hai isane ! pahale to saba ne tar3Atar3a lAta ghUse mAra kara use adhamarA kara diyA / jitanI hI usane adhika kSamA mA~gI, ghUsoM kI bauchAra prabalatara hotI gaI / taba isa pApa ke nivAraNa ke lie yAjakoM ne, 'zatapatha brAhmaNa' ke vidhAna ke anusAra sIsA pighalA kara, vaha khaulatA drava dhAtu usake donoM kAnoM meM bhara diyA, tAki bhaviSya meM koI anya zUdra aura cANDAla, veda-maMtra sunane kA duHsAhasa na kare / ' jisa samaya maiM pahu~cA, asaha yaMtraNA se cIkhatA-cillAtA vaha manuja-putra aceta ho cukA thA, aura use dekhane aura chUne ke pApa se ubarane ko usake daNDadAtA zrotriya, gaMgA snAna ko palAyana kara cuke the / vedanA se vikala hone ke bajAya, yaha dRzya dekhakara, maiM stabdha aura vizrabdha ho rahA / vaha ubalatA huA sIsA jaise merI nAr3iyoM aura hRdaya kI dhamaniyoM meM bahatA calA AyA / maiMne apanI jagaha para hI acala khar3e raha kara, aceta par3e usa manuSya ke jar3a aura pIr3aka dhAtu se avaruddha kAnoM meM, nIrava ucchavAsa se maMtroccAra kiyA : 'OM Namo arihaMtANaM! OM Namo arihaMtANaM ! OM Namo arihaMtANaM ! '... aura vipala mAtra meM hI, jaise sIsA phira gala-gala kara usake kAnoM se bAhara Ane lagA | vedanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 . mukta ho kara vaha cANDAla ekAeka sacetana hotA AyA / sugabugAtA-sA cAroM ora dekhane lgaa| usake oThoM se asphuTa maMtroccAra ho rahA thA : 'OM Namo arihaMtANaM!' aura usakI trAsa se mukta, azru-kAtara lAla A~kheM kisI ko khoja rahI thiiN| . . . ___ mujha ajanavI kI ora kaI nigAheM lagI thIM : pRcchA kI phusaphusAhaTa cAroM ora thii| bhUdevoM ke AkheTita usa manuja kI azru-sajala dRSTi merI A~khoM se milI, ki antara-muhataM mAtra meM, maiM vahA~ se mAno antardhAna ho gyaa| 'ghor3e para chalA~ga bharate hue mana hI mana phUTA : manuSya ko manuSya dvArA dharma ke nAma para yoM nirdalita hone aura apanI mauta marane ko chor3a kara, kyA, maiM apanI vaiyaktika mukti ke mArga para nirbAdha ArUr3ha ho sakU~gA?. . . 'nahIM, yaha mere vaza kA nahIM hai| koTi-koTi siddhoM aura yogiyoM ne parApUrvakAla meM, saba kI ora se pITha phera kara, bhale hI apanI mukti upalabdha kara lI ho, mahAvIra se yaha nahIM ho skegaa| . . ___. dekhatA hU~, pathabhraSTa brAhmaNatva ne Arya RSiyoM aura jyotirdharoM ke sarvaparitrAtA dharma ko rasAtala meM pahuMcA diyA hai| bhagavAna RSabhadeva ne varNAzrama- dharma kI sthApanA vyaktiyoM ke svabhAva ke AdhAra para kI thii| yAnI mUlataH vaha vastu-dharma para AdhArita thI / jisameM svabhAva se kSAtrateja ho, vaha prajA kA saMrakSaNa aura zAsana kre| jo dharatI se jur3A ho, use jote aura usase upajAye, vaha kRSi-karma karake prajA kA pAlana-poSaNa kre| jo svabhAva se samarpita aura AjJAkArI ho, vaha prajA kA sevaka ho kara rhe| isa prakAra karmayuga ke Adya . tIrthaMkara ne vRttiyoM ke anusAra vyaktiyoM ko viziSTa karmoM para niyojita kiyA thaa| yaha niyojana antima aura prati-bandhaka nahIM thaa| yadi vikAsa ke sAtha vyakti kI vRttiyoM meM parivartana ho, to vaha tadanusAra apanA karma badalakara, anya varNa meM utkrAnta ho jAye / kSatriya, vaizya aura zUdra kA vibhAjana unhoMne isa taraha svAbhAvika vRtti aura pravRtti para AdhArita kiyA thaa| aura svabhAvagata vikAsa kI rAha sabako unnata aura utkrAnta hone kI chUTa unhoMne dI thii| * * * unake putra rAjarSi bharata cakravartI, janmajAta yogI aura jJAnI the| unhoMne eka dina dekhA ki eka vyakti unake pAsa Ane ko, rAha meM ugI dUba ko bacA kara, calane meM tallIna hai| rAjarSi sarvAtmabhAva se bhAvita ho utthe| unheM pratIti huI ki yaha vyakti pratipala 'sarvaM khalvidaM brahmam' ke bhAva meM jItA hai| svabhAva se hI isakI caryA brahma meM hai : yaha nikhila carAcara bhUtoM meM brahma dekhatA hai| aura nanhIM dUva kA bhI jI nahIM dukhAnA caahtaa| taba bharatezvara ne kahA : zUdra, vaizya, kSatriya se bhI Upara yaha brAhmaNa hai| * * *aura isa prakAra sarvakAla brahma meM hI caryA karane vAle paripUrNa samvedanazIla brahmajJAniyoM kI eka zreNi unhoMne sthApita kii| vahI loka meM brAhmaNa khlaaye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 * * * mUkSmatama jIvoM ke sAtha bhI nirantara Atmopama bhAva se jIne ke vratI vahI brAhmaNa, Aja itane ajJAnI aura pramAdI ho gaye haiM, ki unake adhaHpatana se vastu-dharma para AdhArita AryAvarta kI samAja-vyavasthA eka sarvanAzI arAjakatA ke khatare meM par3a gayI hai| apane ko mardhA para baiThe pAkara brAhmaNa ahaMkAra se pramatta ho utthe| jo janmajAta brahmacArI hone ko niyojita the, ve atyAcArI ho utthe| apanI hInatama vRttiyoM ke toSaNa-poSaNa ke lie, unhoMne apane jJAnagarva aura padastha se drapta hokara, svArthoM ke poSaka manamAne mithyA zAstra rce| apanI jJAnavattA ke bala para unhoMne kSatriya, vaizya, zUdroM ko aneka loka-paraloka ke bhaya dikhAkara AtaMkita kiyaa| kSatriyoM aura vaizyoM ke rAjya aura upArjana se ve lubdha hue, choTe par3a gye| unameM saMcaya aura adhikAra kI tRSNA jaagii| unhoMne ADaMbarI karma-kAMDoM kA vidhAna kiyA aura dAna-dakSiNA ke nAma para loka kI samasta sampadA apane lie baTorane lge| una zIrSasthoM ke adha: patana ne vipathagAmI Adarza prastuta kiyaa| unake anukaraNa meM kSatriya, vaizya, zUdra bhI dharma-cyuta ho gye| lakSya meM dharma na rahA, lobha pratiSThita ho gyaa| taba kucha kSatriya jAge : isa anAcAra ke mUla ko unhoMne ciinhaa| unhoMne apanI kSAtra talavAra ko brahmajJAna kI sAna para car3hA kara, lokatrAtA kSAtra-dharma kI eka nayI utkrAnti upasthita kii| yogIzvara kRSNa, tIrthaMkara ariSTanemi, rAjarSi vizvAmitra, gautama, pravahaNa jaivalI, pratardana, videha janaka, bhagavAna pArzvanAtha Adi, brahmateja aura kSAtrateja se saMyukta isa nUtana dharma kI paramparA meM AdityoM kI taraha prakAzamAna hue| adha:patita brAhmaNatva para, paritrAtA kSatriyoM kA yaha brahmateja vijayI huaa| AtmAhuti ke yajJa meM, ina rAjarSiyoM ne apanI talavAroM ko galA kara, sarva carAcara ke saMrakSaka eka nUtana vizvadharma kI pratiSThA kii| yaha kSatriya-prabhutA bhI parAkASThA para pahu~ca kara, usake vaMzadharoM ke hAthoM phira svArtha kA hathiyAra banI aura adha:patita huii| mere kAla kA yaha AryAvarta kSAtrateja ke usI adhaHpatana kI parAkASThA para hai| aba dekha rahA hU~, vaNik prabhutA kA udaya huA hai| pUrvIya samudra se pazcimI samudra ke choroM taka kI Asamudra pRthvI para ina vaNikoM ke sArthavAha apanI vijaya-vaijayantI bar3e garva se phaharA rahe haiN| brahmateja aura kSAtrateja donoM hI Aja hataprabha ho kara, ina vaNikoM kI apAra sampatti ke hAthoM bike hue haiN| isa kSaNa itihAsa ke vidhAtA aura nirNAyaka brAhmaNa aura kSatriya nahIM, vaNika zreSThI haiN| * * * isa vyavasAya-pradhAna vyavasthA meM, rAjarSiyoM dvArA parAsta brAhmaNa ne apane ko punarasthApita karane ke lie dharma ko eka vANijya kA svarUpa pradAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 kiyA hai| hatavIrya aura vilAsI ho gaye kSatriyoM ko rAjasUya yajJa dvArA sAmrAjyasthApanA kA lobha dikhA kara, ye brAhmaNa unakI nirbala AtmAoM ke sAtha khela rahe haiM, unheM paraloka ke bhayoM se AtaMkita kiye haiN| pazcimAMcala ke brAhmaNoM ne pUrvAMcala taka phaila kara, avantI se magadha taka ke rAjulloM ko dhArmika vANijya ke bala apane aMgUThe tale le liyA hai| isa samaya ye sAre rAjanya yA to vezyA ke vazIbhUta haiM, yA vaizya ke; aura kAminI-kAMcana ke ina kiloM para apanI prabhutA kAyama rakhane ke lie, ve yajJa-vyavasAyI brAhmaNoM kI yajJopavItoM para TaeNge hue haiN| kAzI, kosala, magadha aura vaizAlI taka meM ye chadma-yAjJika brAhmaNa phira tejI ke sAtha utkarSa kara rahe haiM / magadhezvara ne rAjagRhI ke sImAntoM para aise kaI brAhmaNa AcAryoM ko pratiSThita kara diyA hai, jo unakI kAma aura sAmrAjyalipsA kI tRpti ke lie apanI prayogazAlA meM satyAnAzI rasAyanoM aura viSaile zastroM kA nirmANa kara rahe haiM, aura pratipakSI rAjAoM ko moha-mUchita kara mAra DAlane ke liye viSa-kanyAe~ taiyAra kara rahe haiN| kosalendra prasenajita to mAnoM ina brAhmaNoM ke anAcArI hiMsaka yajJoM ke bala para hI sArI pRthvI para rAjya karanA cAhatA hai : sAre jagata ke suvarNa aura kAminI ko bhoganA cAhatA hai| ujjayanI aura kauzAmbI ne bhI ina yAjJikoM ko apane kavaca banA kara pAla rakkhA hai| sAre hI rAjataMtroM aura gaNataMtroM meM, adha:patita kSatriyoM kI kAyara aura lobha-kAtara AtmAoM meM ye brAhmaNa gahare paiThe gaye haiN| para kapilavastu aura vaizAlI meM inheM prazraya nahIM mila sakA hai / zAkya aura licchavi apane svAdhIna kSAtrateja aura jJAnateja para Aja bhI aTala haiN| vaizAlI ke gaNarAjya meM brAhmaNa ko nirbAdha praveza hai : para usakI prabhutA kA sikkA vahA~ nahIM jama pA rhaa| isI se magadha ke maMtrIzvara brAhmaNa-zreSTha varSakAra kI A~kha kI kirakirI bana gayI hai vaishaalii| ___ magadha kA yaha mahAmAtya varSakAra, zreNika biMbisAra kI sAmrAjya-lipsA kI oTa, phira se samasta AryAvarta meM brAhmaNa-sAmrAjya sthApita karane kA sapanA dekha rahA hai| isa sarvasva-tyAgI brAhmaNa kA tapa-teja aura kUTa-kauzala dekhane lAyaqa hai| sAre rAjulloM aura gaNanAyakoM ko goTa banA kara vaha brAhmaNa-sAmrAjyasthApanA kI zataraMja khela rahA hai| apanI kuTila cAloM se vaha, ina sAre raktasambandhoM meM ba~dhe rAjanyoM ke bIca zIta yuddha, chupe vigraha aura zakti-saMtulana banAye rakhatA hai| usane beTe ko bApa ke viruddha uThAyA hai| usane hara rAjA ke apane hI rakta ko apane viruddha bAg2I aura saMdigdha banA chor3A hai| magadha ke rAjaputra ajAtazatru kI talavAra, sadA apane bApa zreNika ke sara para jhUla rahI hai| kosalezvara apanI dAsI-rAnI mallikA ke putra rAjakumAra viDuDhabha kI prANaghAtI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dhamakiyoM tale sAketa meM nirvIrya vilAsa kI rAteM guz2Ara rahA hai| hara rAjA aura rAnI kI AliMgana meM baddha chAtiyoM ke bIca pyAra nahIM, zuddha vAsanA taka nahIM, suvarNa hai, sAmrAjya hai, balAtkAra hai| zrAvastI ke anAtha piNDaka aura mRgAra jaise zreSThiyoM kI suvarNa - rAzi samAna rUpa se brahmateja aura kSAtrateja ko kharIda kara apane tahakhAnoM meM rakkhe hue hai / ye zreSTI, svatantra Atmadharma ke pravaktA aura mukti-mArga ke sAdhaka zramaNoM aura parivrAjakoM ko ArAma, caitya aura maTha dAna meM de kara, unake parama kRpApAtra bane hue haiM / rAjulle apanI rAjya aura sampadA - lipsA kI tRpti ke lie vyavasAyI brAhmaNa yAjanikoM se virAT kharcIle yajJa karavAte haiM / aura dakSiNA meM brAhmaNoM ko bezumAra suvarNa raupya, sundarI dAsiyA~, anna-vastra aura godhana dAna karate haiM / usI ke bala para brAhmaNa pramatta ho uThe haiN| AryAvarta ke sabhI pradhAna rAjanagaroM meM cala rahe dAsI- paNya inhIM vaNika brAhmaNoM kI kRpA se phalaphUla rahe haiM / kula milA kara, Aja prabhutA vANijya kI hai, aura vaNika ke sAtha usameM sAjhIdArI karane ko brAhmaNa, kSatriya, zramaNa aura santa taka eka gahare SaDyaMtra ke duzcakra meM pha~se hue haiM / zUdra, cANDAla aura dAsa varga, ina kahalAte ucca varNoM kI vANijya-saMdhi ke phaulAdI paMje tale kucale jA kara amAnuSika zoSaNa, AghAta aura apamAna ke naraka meM jI rahe haiM / dUba kI bhI dayA se eka dina jo Adi brAhmaNa dravita ho uThA thA, usake vaMzaja ko maiMne kala zAma, mokSa ke adhikArI svatantra manuja ke kAnoM meM ubalatA sIsA DhAlate dekhA, kyoMki vaha kulajAta cANDAla thA, kintu usameM aucaka hI brahma-pipAsA jAga uThI thI, aura usane vareNya savitA ke maMtra - zravaNa kA aparAdha kiyA thA / 'nahIM, isa kAma - sAmrAjya meM aba merA ThaharanA nahIM ho sakegA / para apanI mukti ke lie isase bhAgUMgA nahIM, ise badala kara hI caina lU~gA / isase parAjaya aura palAyana mahAvIra ko svIkAra nahIM / maiM apane jJAna, tapa aura teja kI agni se isa vAsanA - rAjya ke anAdikAlIna bIjoM aura mUloM taka ko jalAkara bhasma kara dU~gA / una bIjoM aura mUloM ke agamya andhakAroM meM utarane ke lie, zAyada mujhe dIrgha aura durdAnta tapazcaryA karanI pdd'e| apanI ina vajra kahI jAtI haDDiyoM taka ko galA denA par3e / 'nahIM, nahIM Thahara sakUMgA aba aura isa 'nandyAvarta' meM: isakI diganta - vAhinI ratnima chatoM aura vAtAyanoM para / jina dizAoM para ye dekhate haiM, unheM maiM apane isa tana para hI dhAraNa kara lU~gA / jAne-anajAne yaha mahala bhI to usI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 kAma-sAmrAjya kI eka kar3I banA huA hai| mere garbhAvataraNa ke samaya jo AkAza se ratnoM kI rAziyA~ barasI thIM, ve kevala sampannoM, kulInoM, rAjanyoM, zreSThiyoM ke lie nahIM thiiN| vaizAlI ke jana-jana ke ghara una ratnoM se bhara gaye the| para ve dIna jana una ratnoM kA mUlya kyA jaaneN| ve kammakara aura zUdra, jinheM zikSA pAne aura upAnaha pahanane taka kA adhikAra nahIM ! brAhmaNa, vaNika aura kSatriyoM ne apane vANijya-kauzala se una tamAma vipanna janoM ke saMcita ratnoM ko kaur3iyoM ke mola qharIda kara apane bhaNDAra bhara liye| aura paramparAgata dIna-daridra, phira kevala anna-vastra jIvI, dalita apamAnita jIvana bitAne ko chUTa gye| AkAza se sarva ke lie barase ve divya ratna vizvaMbharA mahAsattA kA apanI tamAma santAnoM ko diyA gayA varadAna thaa| isa kAmanA-rAjya ke vANijya taMtra ne usa daivI sampadA taka se dInoM ko vaMcita kara, use apanI AsurI sampadA ke kozAgAra meM bandI banA liyaa| jIvanta prANadAyI sampadA ko, inhoMne jar3a, mRta lobha ke zikaMjoM meM kasa liyaa| kevala manuja kI hI nahIM, kaNa-kaNa kI, svayam vastudharma kI hatyArI hai yaha vnnik-vyvsthaa| isane tatva ko apane lobha ke kArAgAra meM kaida kiyA hai| nahIM. "nahIM. 'aba eka kSaNa bhI isa vezyA-rAjya aura vaizya-rAjya meM merA ThaharanA sambhava nhiiN| isase mujhe niSkrAnta ho jAnA pdd'egaa| muhUrta kSaNa A pahuMcA hai| mujhe isa aizvarya-maNDita rAjamahala se nikala kara cale jAnA hogaa| * * tAki kaNa-kaNa ke hRdaya meM vicruuN| tAki pApa, tRSNA aura anAcAroM kI tahoM meM utruuN| unheM apanI viplavI ThokaroM se cUracUra kara duuN| aura yoM unakI satahoM para cala rahe ulaMga durAcAroM ke takhtoM, bAjiyoM aura siMhAsanoM ko ulaTa duu| isa kAma-sAmrAjya ko, prema-sAmrAjya meM pariNata kara dene ke lie, mujhe tatkAla isase nirvAsita ho jAnA pdd'egaa| itihAsa ko apanI manacAhI gati meM mor3a dene ke lie mujhe usakI paridhi ke bAhara khar3e ho jAnA hogaa| isa cakrAvartana ko andha punarAvartana se mukta kara, pragatimAna kara dene ko, mujhe isake kendra para adhikAra karanA hogaa| * 'suno mA~ vaizAlI, patana, pApa, pIr3ana aura pArasparika zoSaNa ke garta meM par3e Aja ke vizva meM, tumhIM manuSya kI eka mAtra AzA ho| kyoMki tumhAre saMthAgAra meM rAjyAsana nahIM, jinezvara kA devAsana bichA hai| para tuma bhI jAneanajAne isa kAma-sAmrAjya kI zRMkhalA kI kar3I hone se baca nahIM sakI ho| so mA~ kI mukti ke lie, mujhe usakI mohAviSTa goda ko chor3a jAnA hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 usake bandhanoM ko tor3ane ke lie, pahale mujhe svayaMm nirbandhana ho jAnA pdd'egaa| isa mahala kI AkAza-cumbI aTTAlikA se merI agalI chalAMga, aba AkAza-vedhI parvata-kUTa para hI ho sakatI hai| mA~ vasundharA kI usa vakSoja-cUr3A para nagna leTa kara, maiM usake hRdaya taka pahu~canA cAhatA huuN| tAki isa bAra jo dUdha usakI chAtI se umar3e, vaha usakI hara santAna ko samAna rUpa se sulabha ho ske| tAki usakI chAtI mahiSAsuroM ke balAtkAra se mukta ho kara, sahI arthoM meM jagadambA kI chAtI ho ske| . . 'apUrva hai madhya-rAtri kA yaha muhUrta-kSaNa / nirNAyaka hai yaha ghdd'ii| kaI rAtoM se sonA nahIM ho sakA hai| isa mahala meM aba vaha sambhava bhI nhiiN| . . . caMkramaNa, caMkramaNa, caMkramaNa / merI pagataliyoM meM caMkramaNa ke cakra cala rahe haiN| * * * 'maiM A sakatI hU~ ? - 'mA~, isa samaya, tuma yahA~ ?' 'hA~, isase pahale tuma merI pahoMca se pare the. . . ?' 'arthAt . . . ?' 'abera rAta gaye, acAnaka hI celanA rAjagRha se aaii| turanta tumase milanA cAhatI thii| anivArya / * * * para yahA~ AkAra jo dekhA * * * / ulTe paireM, lauTa gii| celanA ko kyA uttara detii| kahalA diyA, bAhara se tuma lauTe nahIM abhii| * * *para jo dekha gaI thI, usake bAda rahA na gayA / so Aye binA raha na sakI / ' isase pUrva mA~ itanI ajanavI aura dUra to kabhI nahIM lagI thiiN| unakA sArA ceharA dabI rulAI se damaka rahA thaa| 'vaha tumhArA adhikAra hai, maaN| usameM saMkoca kaisA?' 'jo rUpa tumhArA dekhA / usake bAda bhI ?' 'hA~-hA~ mA~, nizcaya / kyA nagna hI nahIM janmA thA tumhArI kokha se ? bIca meM AvaraNa aaye| para aba phira antima rUpa se tumhArI goda meM nagna ho so jAnA cAhatA huuN| tumhIM saMkoca karogI, ammA, to phira mujhe kauna sahegA . . ?' 'kyA nahIM sahA aba taka, mAna ! cUMTa pItI gaI aura cupa rhii| para Aja mere dhIraja kA bA~dha TUTa gyaa| * * aba kahe binA caina nahIM hai. . . / ' ____ to kaho na, jI khola kara kho| tuma cupa rahatI ho, to mujhe bhI usase pIr3A hotI hai| bolo, jI kholo| tumheM sunanA cAhatA huuN| sambhava ho to isa zarIra se Age, tumhAre bhItara AnA cAhatA hU~ / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 _ 'to suno beTA, tumheM kisI se pramatA nahIM, mujha se bhI nhiiN| yaha to dIye jaisI sApha bAta hai| para anna-vastra taka se tumheM zatrutA ho gaI ? tumhArI isa devopama kAyA ne tumhArA kyA bigAr3A hai, jo isa para bhI tuma atyAcAra kara rahe ho| apane hI tana-mana tumhAre mana bairI ho gaye, phira merI kyA bisAta ! . . . ' 'lagatA hai, tumhe bhrAMti ho rahI hai, mA~ / ' 'bhrAMti ? apanI ina A~khoM ghar3I bhara pahale jo dekha gaI hU~ ! zItakAla kI yaha himAnI rAta / tIra-sI ThaNDI ye hvaaeN|' * *aura isa khulI chata meM tuma . . nirvasana ? kSaNa bhara pahacAna na sakI ki tuma ho yA koI marmarI pASANa-mUrti * * * ?' __ 'o' / "samajhA ! kaba kyA hotA hai mere sAtha, mujhe patA nahIM rahatA, ammA! yaha saba mere lie nayA nahIM hai| zAyada tumane pahalI bAra dekhaa| isI se * * * / ' ___ 'to' - to ise kyA samajhU ?' 'tuma loga jise kAyotsarga kahate ho na, maiM use kAyasiddhi kahatA hU~, kAya-jaya * * !' 'kAyotsarga meM becArA kapar3A kahA~ Ar3e AtA hai| maniyoM kI bAta alaga hai| tumhArA to abhI kumArakAla bhI nahIM biitaa| abhI rAjya aura gArhasthya ke kartavya tumhAre sAmane haiN| aura tuma ho ki * * * / ' 'tuma kapar3e kI kahatI ho, mujhe kAyA taka kA dhyAna nahIM rahatA, mA~ / kyA karU~ ! aura merA kaumArya kAlagata nahIM, ammaa| vaha mere mana zAzvata hai| so usake bItane kI to bAta hI nahIM uThatI mere lie| aura rAjya aura gArhasthya, jo loka meM rasAtala ko calA gayA hai, ho sake to usako samatala para lAnA cAhatA huuN| usameM alaga se muni ho kara nikala jAne se kAma kaise calegA? merA mArga muni se Age kA hai| muni to kor3A-kor3I ho gaye, aura ve loka se pITha phera mokSa cale gye| lekina maiM loka kI avajJA kara, apanI mukti kI khoja meM kho rahU~, yaha mere vaza kA nhiiN| vaha merA abhISTa nhiiN|' ___ 'abhISTa terA jo bhI ho| vaha maiM kabhI samajha na sakI, samajha bhI na skuugii| mA~ hU~ terI * *aura maiM kyA jAnaM ? anna-vastra taka se tajhe baira ho gayA ? bhojana ke thAla hara dina achUte lauTa Ate haiN| do dina meM eka bAra kabhI ekAdha kaTorI khAlI lauTatI hai| aise meM hama kaise khAyeM-piyeM, jiyeM . . ? socA hai kabhI?' 'kSatrANI hokara itanI adhIra ho gaI tuma, ammA ? beTA yuddha kI rAha para nikala par3A hai, to use bala dogI ki nahIM ? yoddhA kI mA~ abalA aura kAyara ho jAye, to kaise cale ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 'yuddha ? kaisA yuddha hai yaha ?' 'jAnatI to ho, vaizAlI saMkaTa meM hai| ceTakarAja yahI to kahane Aye the, ki mahAdhanurdhara mahAlI aura siMha mAmA kI ajeya dhanurvidyA kAphI nahIM hogii| mujhe lagatA hai ki saMkaTa gaharA aura vizva-vyApI hai| vaizAlI ke rAjakumAra varddhamAna se unheM digvijayI cakravartI kI AzA hai| unheM trAtA cAhiye / bolo, kyA inakAra karatA unheM ?' ___ 'vaizAlI' ko tuma ajeya rakkho, yaha mujha se adhika kauna cAha sakatA hai| aura merI chAtI garva se phUla uThI yaha suna kara, ki tuma usake lie sannaddha ho| para yoddhA anna-vastra tyAga kara yuddha kI rAha para nikala par3A hai ! samajha na sakI, yaha kaisA yuddha hai?' _ 'aisA yuddha, mA~, jo itihAsa meM pahale kabhI na lar3A gyaa| aisI lar3AI, jo satahoM para nahIM, tahoM taka meM mujhe lar3anI hogii| sirpha bAhara nahIM, bhItara kI qhandakoM meM, atalAntoM meN| bhalA batAo, una khandakoM meM anna-vastra, mA~ kI sneha-ciMtA aura mamatA kahA~ milegii| so use jItanA hogA ki nahIM?' 'khandakeM ? * * * ye kauna sI khandakeM haiM, mAna?' 'hA~, cAroM ora khandakeM haiM, mA~ / rASTra aura rASTra, jAti aura jAti, deza aura deza ke bIca khandaka hai| manuSya aura manuSya ke bIca qhandaka hai| mA~ aura beTe ke bIca khandaka hai| priyatamA aura priyatama ke gAr3hatama AliMgana ke bhItara taka khandaka hai| kaNa-kaNa ke bIca khandaka hai| jIva-jIva, prANi-prANi, prANaprANa, hRdaya-hRdaya, mana-mana, AtmA-AtmA ke bIca khandaka hai, mA~ / svayam apanI hI eka sA~sa aura dUsarI sA~sa ke bIca khandaka hai| apane hI tana, prANa, mana, AtmA ke bIca alaMghya a~dhiyAre pAtAla par3e haiN| apanI hI sA~seM Apasa meM lar3a rahI haiN| apanA mUla zatru apane hI bhItara chupA baiThA hai| merA yuddha usI ke viruddha hai, maaN| magadha ko jItane ke liye, pahale use jItanA hogaa| apane ko jItanA hogA / vaha jaya ho jAye, to magadha aura jambUdvIpa kyA haiM, kaNa-kaNa aura kSaNa-kSaNa para apratihata aura ajeya sattA sthApita ho jaaye| * * usI aniruddha yuddha kI rAha para cala par3A hU~, mA~, AzIrvAda nahIM dogI?' ___'vaha kyA alaga se denA hogA? merA A~cala, merA astitva, merI hara sA~sa aura kyA hai ? para yaha to lokottara mukti kA mArga huA, bettaa| rAjya aura prajA ke laukika trANa se isakA kyA sarokAra? jo isa rAha gaye, unake lie magadha kyA aura vaizAlI kyA, donoM hI nagaNya aura tyAjya ho rhe| dekha rahI hU~ lokottara aura laukika ko Apasa meM ulajhA rahe ho|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 'ulajhA nahIM rahA, mA~, cirakAla se itihAsa-purANa meM calI A rahI ulajhana ko sadA ke lie sulajhA rahA hU~ / laukika aura lokottara mukti ko maiM alaga karake nahIM dekha pA rhaa| inheM Aja taka alaga karake dekhA gayA, isI se ulajhana, dvaMdva, antara-vigraha, samasyAoM kA anta nahIM / maulika mahAsattA meM laukika aura lokottara kA bheda nahIM / loka se pare sattA kahIM hai hI nahIM : mokSa aura siddhAlaya taka loka se pare nahIM / lokottara aura lokotIrNa hone kA artha hai, eka bAragI hI svayam samasta loka ho jAnA : lokAkAra ho jAnA / jo AtmajayI hogA, vaha anAyAsa hI lokajamI hogA hI / isa maulika aura avinAbhAvI satya kI pratIti mujhe spaSTa ho gaI hai| isI se maiM apanI aura loka kI mukti ko alaga karake nahIM dekha sakatA / maiM apanI Atmika mukti ko samagra vizva kI laukika mukti taka meM pratiphalita aura ghaTita dekhanA cAhatA huuN| maiM siddhAlaya ke ananta jJAna, darzana, sukha aura vIrya ko lokAlaya meM prakAzita dekhanA cAhatA hU~ / ' 'asambhava beTA, Aja taka to koI tIrthaMkara, arihaMta, yA siddha yaha nahIM kara sakA ! unase bhI bar3A hone kA dAvA karatA hai kyA tU ? ' 'dAvA maiM nahIM krtaa| jo merA abhIpsita hai, use maiM kevala karatA hU~, mA~ / jIvana ke pratikSaNa meM, abhI aura yahA~ use jItA huuN| bar3A aura choTA maiM kisI se nahIM / kevala svayam huuN| aura apUrva to maiM yA koI bhI ho hI sakatA hai / sattA ananta guNa- paryAyAtmaka hai / yaha usake svabhAva meM hI nahIM, ki jo aba taka na ho sakA, vaha Age bhI na ho sakegA / aura Aja jo guNa- paryAya sattA kI prakaTa ho rahI haiM, ve pahale bhI ho cukI haiM, aura mAtra doharAva haiM, isakA kisI ke pAsa kyA pramANa hai ? aura sattA ko jaba jinezvaroM ne ananta pariNamanazIla kahA hai, to usameM punarAvartana dekhanA, kyA mithyA - darzana aura ajJAna hI nahIM hai ? ' 'para aba taka ke arihantoM ne phira aisA kyoM na kahA ?' 'arihantoM ne jo jAnA aura kahA, kyA vaha zabdoM meM simaTa sakatA thA ? unhoMne ananta jAnA, aura vaha ananta kathana meM kaise a~Ta sakatA thA / isI se to use mAtra bodhagamya, anubhavagamya, anirvaca kahA gyaa| isI se to tIrthaMkara kI divya-dhvani sadA zabdAtIta hI rhii| zabdoM meM ba~dha kara zrutajJAniyoM aura AcAryo taka Ate-Ate to vaha mAtra parimita siddhAnta ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 kara raha gii| siddhAnta anekAnta raha nahIM paataa| siddhAnta jinhoMne banAye haiM, unhoMne prakRta anekAnta sattA ke ananta ko sAnta aura samApta kara diyA hai| siddhAnta mAtra mithyAdarzana hai, vaha samyakadarzana nahIM / kevalajJAna kA siddhAnta nahIM bana sktaa| triloka aura trikAlavartI padArtha kA jJAna ananta aura akathya hai, so vaha siddhAnta se atIta hai| isI se jo aba taka na huA, vaha Age bhI na ho sakegA, yaha kathana sattA kI maulika anubhUti ke viruddha par3atA hai|' 'tumhArI bAtoM se bhItara ke AdhAra TUTa rahe haiM, nIveM hila rahI haiM, mAna ! sattA meM ThaharanA kaThina ho jAtA hai|' 'mAnasika dhAraNA aura paramparAgata jJAna se bane AdhAra aura nIveM TUTa jAnA hI iSTa hai, maaN| Aja nahIM to kala, svAnubhava kI pratyakSa coMTa unheM tor3egI hI / aura sattA svataMtra hai| kevala usI meM to ThaharanA sambhava hai| hU~, ho, aura hai meM to sandeha sambhava hI nahIM / kyoMki vaha svAnubhUta aura svayam-siddha hai| mAtra ina tInoM ke bIca ke sahI sambandha ko pratyakSa dekhanA, jAnanA aura usameM jInA hai / vahI samyakadarzana-jJAna-cAritra haiN| isa maiM, tuma, vaha ke bIca ke samyak sambandha, saha-jIvana aura sahaastitva ko svarUpa meM jaisA sAkSAt kara rahA hU~, vahI to maiM kaha rahA huuN| aura kevalI ke kevalajJAna se yaha merA sAkSAtkAra yA anubhava taratama nahIM hai, yaha dUsarA koI kaise kaha sakatA hai ? sattA atarksa aura anirvaca hai| aura cUMki vaha ananta hai, isI se vibhinna pragatimAna AtmAe~ use apUrva rUpa se dekha, jAna aura jI bhI to sakatI haiN|' _ 'becArI vaizAlI aura magadha jAne kahA~ chUTa gaye! * * kyA isa tatvajJAna se hI vaizAlI kA trANa karegA? magadha aura jambUdvIpa meM cakravartitva kyA isase hogA? kaisI anahonI bAteM kara rahe ho, beTA! dharma aura karma apanIapanI jagaha para haiN| hA~, dharma-pUrvaka karma karo, yaha samajha sakatI huuN|' ___ 'pUrvaka nahIM mAM, dharma ko hI karma meM pratiphalita honA hogaa| dharma aura karma ke alagAva se hI to sRSTi kA sArA itihAsa pratikriyAoM kA duzcakra ho kara raha gayA hai| vastu-dharma ko hI karma meM pariNata ho jAnA pdd'egaa| sat ko hI tat ho jAnA hogaa| usake binA nistAra nahIM / samasyA kA koI samAdhAna nahIM / tatva ke sAtha astitva ko samvAdI banAye binA, vaizAlI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 aura magadha ke bIca kA vigraha miTa nahIM sktaa| isameM jo pahala karegA, sAmrAjya usI kA hogaa| usameM hAra-jIta se pare vaizAlI aura magadha, hara rAjya, deza, jAti, vyakti, kaNa-kaNa apanI sattA meM svataMtra raha kara eka-dUsare ke sahayogI hoMge, sahadharmI aura sahakarmI hoMge / isase ullI tarapha kA koI mArga merA nahIM / merA yuddha antima aura sImAntaka hai, mAM / prANi-prANi, jIva-jIva, vastu-vastu, aNu-aNu ke bIca par3I ajJAna aura andhakAra kI abhedya khAiyoM ko bhede aura pATe binA, mujhe caina nahIM, virAma nahIM / merI digvijaya usake binA akhaNDa aura sampUrNa nahIM ho sakatI / kevala isI rAha magadhajaya sambhava hai| kevala isI rAha vaizAlI kA trANa sambhava hai| kevala isI rAha pratyeka jana, jAti, rASTra, vyakti kA svAtaMtrya aura gaNataMtra sambhava hai / aura sAre svAtaMtrya aura gaNataMtra marIcikA aura indrajAla haiM, jinheM sthApita svArthI sattA-sampadA-svAmiyoM ne, prajA ko bhulAve meM rakha kara ekachatra prabhutA bhogane ko raca rakkhe haiN| * * * mahAvIra itihAsa ke isa cirakAlIna pAkhaNDa aura dvaita kA antima rUpa se pardA fAza karane AyA hai| Adarza aura vAstava, nizcaya aura vyavahAra ke svArtha-poSita chadma bheda vijJAna kI oTa hI itihAsa ke sAre yuddha, vigraha aura vyaktigata kalaha parvariza pAte rahe haiN| maiM vigraha ke isa mUla ko hI sadA ke lie uccATita kara dene AyA hU~, mA~ ! tuma dekhatI jAo, kyA hotA hai. . .' ___.. celanA bahuta baicena AI hai, bettaa| aba to use samajhA kara sulA diyA hai| kaba mila sakegA usase tU ?' 'tuma jaba, jahA~ kaho, mA~ !' 'mere khaNDa meM, sabere . .?' 'upasthita pAogI mujhe, ThIka samaya para, ammA !' * * *aura mAM Azvasta pagoM se jAtI diikhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUraja ko goda nahIM liyA jA sakatA barasoM bAda mA~ ke isa zayana kakSa meM AyA huuN| merI cetanA smRtiyoM se anukUlita nahIM, sahaja hI vikUlita hai| eka nadI Adi se aMta taka jo eka akhaMDa dhArA hai / kUla - kinAre usameM jhA~ka kara pIche chUTa jAte haiM / so hara bAra, hara kahIM AnA mere lie nayA hI hotA hai / mere garbhakAla meM barase divya ratnoM se maMDita hai yaha sArA kakSa / zayAe~, Asana, dIpAdhAra, dIvAreM, pharza, chateM, jhUmareM, saba unhIM AkAzI ratnoM se nirmita aura jar3e hue haiM / inameM se bahatI tarala AbhA meM jAne kitanI samaveta anAdi sugaMdheM taraMgita haiN| sauMdarya aura aizvarya kA yaha loka, pArthiva se kucha adhika lagatA hai / eka aisI anyatratA hai yahA~, jo cetanA ko bAMdhatI nahIM, adhikAdhika kholatI hai / isameM parigraha nahIM, aparigraha kA bodha hai / mAno jo nArI yahA~ rahatI hai, vaha yahA~ avaruddha nahIM, udbuddha hai| mA~, tumheM jAnatA phira bhI pUrI kahA~ pahacAnatA huuN| maiM abhI yahA~ AyA hU~, khar3A hU~, pratIkSA meM hU~ / nirA atithi / ajanabI / * sugaMdha ekAeka mahIna jhaMkAra hotI pratIta huI / sAmane kI dIvAra kI maNimAyA jaise eka parde kI taraha simaTa gayI / kamala - kesara-sI pItAbha eka pUrNakAya strI jhalamalAtI jota kI taraha sAmane AtI dikhAI par3I / aura usake pIche A rahI haiM, mahArAnI trizalA devI / 1 merI mA~ / 'kAzyapa varddhamAna, magadha kI mahArAnI kA abhivAdana karatA hai ' ' ' ! ' aisA kucha dekhA sAmane, ki A~kheM vahA~ se haTA kara, caraNa chUne kA upacAra bIca meM na A sakA / to 'bar3A AyA mahArAnIvAlA ! mausI ko nahIM pahacAnatA kyA re ? phira kahU~ ki vaizAlI ke mahArAja kumAra jayavaMta hoM ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only .... Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 ' 'vaizAlI kA eka janagaNa hU~ maiM, samrAjJI ! magadhezvarI se isI nAte milane AyA hU~, merA yaha gaurava akSuNNa rahe, prArthI hU~ * * * !' celanA kA hAtha jaise vAsukI nAga ke phaNA-maMDala para par3a gayA ho| ve / cauNkiiN| mujhe vismita-sI tAkatI raha gayIM : aura phira vaha sArA ceharA prArthanAkAtara ho aayaa| _ 'magadha kI mahArAnI kA mukuTa, vaizAlI ke isa janagaNa ke caraNoM meM bhikSArthI hai ! . * saMtuSTa hae tuma, mAna? hamAre rakta se tuma itane belAga? kaise kahU~ * * * 'beTA' ? merA apanatva mujhase chInate tuma mile / merI jIbha kI noka para Aye 'beTA' zabda ko tumane apanI u~galI se jaise ha~sa kara dabA diyaa| . . ThIka hai !' ___hama mInA-khacita, masRNa rezama ke gaddoM vAle sukhapAloM para vyavasthita ho cuke haiN| ApAda-mastaka akalpya ratnAbharaNoM aura jAmunI kauzeya meM sajjita, magadha kI paTTa-mahiSI ko maiMne Upara se nIce taka samagra sAkSAt kiyaa| kapizA ke lAla aMgUroM kI raktima vAruNI ke caSaka meM, jaise eka nirmala hIrA taira rahA ho| abhijAta sauMdarya kI yaha parAkASThA hai| bharA-bharA kezarasA pIlA gAta, sA~ce Dhale avayavoM kI tarAza aura sudhrtaa| koI apratima suMdara zilpAkRti jaise ekAeka sajIva ho uThane kA AbhAsa de rahI ho / rabhasa-rasa se bharI isa gabhIra kAdaMbinI ko mAno bijalI kI jhAlaroM ne bAMdha rakkhA hai| yaha kevala samrAjJI nahIM, kevala vilAsinI nahIM, kevala aMkazAyinI nahIM / abhraMkaza hai yaha naarii| kIcar3a meM se hI phUTa kara, use kRtArtha kiyA hai isa kamala ne| * * * mausI stabdha aura udAsa baiThI raha gayIM haiN| mA~ ruAMsI aura saba kucha jhelatI-sI cupa haiN| eka gaharI cuppI ke taTa para hama tInoM upasthita haiN| 'mausI, nArAja ho gayIM ? pahalI bAra beTe se milI ho, balAyeM bhI nahIM logI ? * . .' ___ donoM hI bahaneM ekadama mukta ho, umaga aayiiN| bhara Ate-se gale se mausI bolI : 'mAna, aura kisalie AyI hU~ ? sunA thA, sUraja ho| bar3I sAdha thI isa sUraja beTe ko goda lene kii| * * lekina sAmane pA kara dekhA, ki sUraja ko goda nahIM liyA jA sakatA / chuTapana kI yAda hai tujhe, mAna, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaba tU eka bAra jaMgaloM se khela kara lauTA thA ? tere bithure bAloM meM ghAsa, phUla, patte ulajhe the, aura maiMne tujhe uThA kara samUcA chAtI meM bhara liyA thA / aura Aja 'Aja bhI vahI hU~, mausI / yahI na, ki bar3A sArA ho gayA hU~ / aura tuma saMkoca meM par3a gayIM ! 'apanI bA~hoM ko kucha phailA letIM, to kyA unase bAhara raha pAtA maiM ?' 'vaha tumane saMbhava hI nahIM rakkhA / tuma to magadha kI samrAjJI se milane Aye / mA~ ke A~cala ko cunautI dete Aye / aura tumhArI bhRkuTiyoM ke bIca, eka cakra dekhA maiMne / tumane mujhe rahane hI nahIM diyA, beTA / kisI se koI lagAva nahIM rahA tumheM ? kyA hamAre koI nahIM ho tuma ? 1 'maiM kisakA nahIM hU~, ki tumhArA na ho sakA ? phira kyoM tuma mujhe apanA nahIM pAyIM ? aura magadha kI mahArAnI to isa lie kahanA par3A, ki isa samaya mausI se adhika merA sarokAra unase hai / ' maiM vaizAlI kA eka rajakaNa ho kara AyA, ki samrAjJI apane samrATa ko qhabara kara deM ki kyA dekha AyIM haiM, kisase mila AyIM haiM. ! * 'qhabara to unheM kyA, havAoM kauna ho ! isI se himmata karake dhArA se tumhIM hameM ubAra sakate ho| aura samudroM taka ko ho gayI hai ki tuma yaha kahane AyI hU~, ki sarvanAza kI isa aura kahIM, koI trANa nahIM dIkhatA / ' 'magadhezvara kI kuzala pUchatA hU~, aura unakI maMgala kAmanA karatA hU~ samrATa vaizAlI cAhate haiM, to kaha do ki milegI unheM / para unakI rAha nahIM, merI rAha / mahAmAtya varSakAra kI kuTila cAla se nahIM, merI sIdhI aura sarala cAla se / sAfa batAo, ve kyA cAhate haiM ?' 'mujhe to yahI lagatA hai, mAna, ki ve svayaM nahIM jAnate ki ve kyA cAhate haiM ? kuTila aura koI ho cAhe magadha meM, ve nahIM haiM / itanA jAnatI hU~, ki apane rAja karane ko unheM magadha choTA lagatA hai / sAgara-paryaMta pRthvI se kama koI sAmrAjya unheM tRpta nahIM kara sakatA / sAmrAjya kI lau-lagana meM hI ve dina-rAta jIte haiM ! ' 'sAmrAjya se adhika suMdarI kI lo- lagana meM jIte haiM zreNikarAja ! acchI bAta hai yaha / ' para vaha svapna - suMdarI nahIM mila pAtI, to usakI chaTapaTAhaTa meM, sAmrAjya ke va. lpita vistAroM meM apanI bhujAe~ pachAr3a rahA hai yoddhA / nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 mausI, SaTkhaMDa pRthvI kA cakravartitva bhI unheM tRpta na kara sakegA, yaha tuma mujhase jAna lo !' mahiSiyoM kI AbhijAtya maryAdA jaise AghAta pA kara cauMkI / 'unakA sAmrAjya - svapna vaizAlI para aTakA hai, varddhamAna / socate haiM ki vaizAlI jaya ho, to sAre jaMbUdvIpa para unakI ekarAT sattA ho jAye / ' 'unakI A~kheM vaizAlI se adhika AmrapAlI para lagI haiM, mausI ! kAza, tuma jAna sakatI ki magadhezvara kI sAmrAjya - abhIpsuka talavAra, devI AmrapAlI ke rAtula caraNoM meM samarpita hai| samrAjJI kI A~kheM nIcI ho gayIM / kSaNa bhara cupa raha kara bolIM : 'so to tuma jAno, mAna ! ... zAyada unheM tuma mujhase adhika jAnate ho / para itanA maiM avazya jAnatI hU~ ki ekadama hI bAlaka hai unakI AtmA / lekina unake darpa aura pratApa ko sammukha pA kara hAra jAtI hU~ / ' 'hAratI tuma nahIM, hArate haiM zreNikarAja, mausI ! celanA ko pA kara bhI ve vaizAlI ko nahIM pA sake ! kAza, ve merI mausI ko pahacAna sakate / ' 'mujhe kama nahIM mAnate ve vrddhmaan| cAroM ora ke kUTa cakroM aura yuddhaprapaMcoM se udvigna ho kara, acAnaka AdhI rAta Ate haiM / merI goda meM sira DAla kara, gaharI usA~seM bharate rahate haiM / kucha pUchane ko jI nahIM karatA / itane hAre dIkhate haiM, ki karuNA se kAtara ho jAtI hU~ / kevala yahI cAhatI hU~, ki merI chuvana se unheM samAdhAna mile| ve zAMti pAyeM, aura so jAyeM ! ' 'zAMti pAte haiM ve tumhAre pAsa ?' 'basa utanI hI dera / phira vahI ucATa / aura phira kaI dina darzana durlabha | maMtraNA - gRha meM, yA phira apane ekAkI zayana kakSa meM / yA phira kaI dina gAyaba / kAza, unakI marma-vyathA ko jAna sakatI / ' 'brAhmaNI- putra abhaya rAjakumAra ke pAsa hai, samrATa ke hRdaya kI kuMjI / mahArAnI naMdazrI kA yaha beTA, apane samrATa - pitA kA pitA aura sakhA eka sAtha hai| vahI eka dina bApa kI cAha pUrI karane ko, vaizAlI kI rUpazikhA celanA kA haraNa kara gayA thaa| kyA tuma socatI ho ki abhaya se unakI koI gatividhi chupI raha sakatI hai ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 'so to mujhe patA nahIM / para abhaya cupa rahatA hai| bar3A zAlIna aura gaMbhIra lar3akA hai| apanI mA~ se adhika mujhe pyAra karatA hai| AtA hai, to bar3I dera cupacApa mere pAsa baiThA rahatA hai| binA bole hI merI sevA karatA rahatA hai| yA phira kabhI mauja Ane para, apanI nita nayI karatUtoM kI sAhasavArtAe~ sunA kara mujhe khUba ha~sAtA hai / merI cuppI aura udAsI usase sahana nahIM hotI / para samrATa kI bAta Ane para qhAmoza ho jAtA hai, yA phira TAlamaTola karatA hai / ' 'catura-cUr3AmaNi hai abhaya rAjakumAra / kUTa catrI varSakAra taka kI coMTI usake hAtha meM hai / vahI to hai magadharAja kA asalI maMtrIzvara ! vaizAlI kI janapada - kalyANI AmrapAlI kI spardhA meM magadhezvara ke sauMdarya - svapna ko siddha karane ke lie, abhaya hI parama rUpasI sAlavatI ko khoja lAyA thA / aura use rAjagRhI kI janapada - kalyANI ke gavAkSa meM AsIna kara diyA / AmrapAlI ko sahasra suvarNa se pAyA jA sakatA hai, to sAlavatI kA darzana mAtra do sahasra suvarNa se ho sakatA hai' 'para sAlavatI ke hote bhI samrATa ko rAjagRhI aMdherI hI lagatI rhii| gaMgA aura zoNa ke kachAroM meM AdhI rAtoM isa vijetA kA daur3atA ghor3A kyA khojatA hai ? vaizAlI ke sImAMta yA AmrapAlI kA ku~vArA sImaMta ? . * 'varddhamAna, cupa nahIM karoge ' !' 'maiM unakI niMdA - AlocanA nahIM kara rahA, mausii| maiM unakA abhinaMdana kara rahA huuN| maiM kevala vastu-sthiti ko tumhAre sAmane par3ha rahA hU~ / biMbisAra zreNika ne dUra se hI mere marma ko chU liyA hai / maiM usake khoye-bhUle bAlaka hRdaya ko tuma taka caukasa pahu~cA denA cAhatA hU~ / samajha rahI ho, mausI ? varddhamAna ko priya hai, zreNika biMbisAra / ' 1 'samajha rahI hU~, beTA / tumhArI mujhe isa ghar3I bahuta z2arUrata hai| mujhe hI nahIM, magadha, vaizAlI aura samasta AryAvarta ko / ' 'to jo maiM kahU~, vaha karogI mausI ? samrATa se kahalA do, ki : 'Apako merI z2arUrata nahIM hai, to magadha-vaizAlI ke sImAvartI gaMgA taTa ke mahala meM kucha dina ekAMta vAsa karane jA rahI hU~ / merA sainya - parikara mere sAtha rahegA / jaba cAheM, vahA~ ApakA svAgata hai - phira dekho, kyA hotA hai !' ,, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kyA kaha rahe ho, varddhamAna ! ve suna kara pAgala ho jaayeNge| eka dina bhI ve merA dUra jAnA saha nahIM sakate, cAhe phira mahInoM mere pAsa na aayeN| aura magadha-vaizAlI ke sImAMta-mahala meM ? anartha ho jAye . . !' 'kitane samaya se tuma unheM nahIM milIM, mausI ?' 'pUrA caumAsA bIta gyaa| bAdala-bijalI kI tUphAnI rAtoM meM citita ho uThI hU~ bAra-bAra, ki kahA~ hoMge? para abhaya taka ko patA nahIM hai ki kahA~ haiM ve ?' 'abhaya kI A~kha se zreNika kI bacata kahIM nahIM hai, rAjezvarI ! sAlavatI ke nIlakAMti-prasAda meM tuma jA sakatI ho, mausI?' 'kisalie * * * ?' celanA kI bhauheM kuMcita ho gyiiN| 'apane samrATa kA patA pA lene ko* * * !' 'mujha para dayA karo, varddhamAna * * * !' 'sAlavatI kA ajJAta-pitRjAta putra jIvaka kaumAra bhRtya, abhaya kI taraha hI tumhArA beTA hai ! abhaya ne ghUre para se uThA kara apane mahala meM use paalaa| takSazilA meM rakha kara use aneka zilpa-vijJAnoM meM dakSa bnaayaa| Aja vaha bhAratIya Ayurveda kA dhanavaMtarI hai| ujjayinI-pati caMDapradyota aura kosalendra prasenajita kA vaha nijI aura gopana cikitsaka hai| magadha se vItibhaya aura gAMdhAra taka, vaha kevala ina rAjezvaroM ke dhAtuoM kA hI kartA-dharatA nahIM, inake kUTa-catroM kI nAr3iyA~ bhI jIvaka bhiSaga kI u~galI ke izAroM para cala rahI haiN| magadhezvara kA yaha sUryAMzI putra vartamAna bhArata kA sabase bar3A rAsAyanika hai. . . !' _ 'varddhamAna, tuma kyA kahanA cAhate ho . . ?' mausI kA svara ruA~sA ho aayaa| 'yahI kahanA cAhatA hU~, mausI, ki sAlavatI ke mahala meM jA kara eka bAra patA kara Ao, ki kyA tumhAre svAmI ko vahA~ caina par3A? aura unase kaho, ki jahA~ cAheM vahA~ ve nizcita vicareM / cAheM to tumheM bhI sAtha le jaayeN| pRthvI kI tamAma janapada-kalyANiyoM aura apanI mana-mohiniyoM ke samakSa ve tumheM khar3I dekheM / * * *unase kaho, mausI, ki calo mere sAtha vaizAlI, devI AmrapAlI ke pAsa tumheM pahu~cA aauuN| aura kaho ki vaizAlI kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 vizAlA ke dhAnI sauMdhe A~cala meM eka bAra Tuka nizcita ho kara so jaayeN| vaizAlI taba unakI hogI / sAmrAjya taba apanI fika khuda hI kara legaa| * * para unheM taba lagegA ki vAri-vasanA kumArI pRthvI, jayamAlA banakara unake gale meM jhUla gayI hai !' 'mAna, unakI maryAdA tor3ane ko kahate ho mujhase ?' _ 'unakI maryAdA tuma ho, mausii| unakA yaha graMthibheda tumhAre sivA aura kauna kara sakatA hai?' 'graMthi kI bAta tumane bhalI kahI, mAna / graMthiyoM kA yaha jAla to unake AsapAsa aisA chorahIna phailA hai, ki socatI hU~, to vikSipta ho jAtI huuN| ve cAroM ora se isameM jakar3e hue haiN| mahAmAtya varSakAra hai unake sAmrAjya svapna kA vAhaka / usI ke banAye nakzoM para rAta-dina inakI u~galI ghUmatI rahatI hai| caMpA ko ghere baiThA hai, inakA senApati caMDabhadrika / vaha magadha ke sainya bala para, inakI A~khoM meM dhUla jhoMka kara, caMpA kA siMhAsana hathiyA lene ke Sar3ayaMtra raca rahA hai / aura apanI hI kokha kA jAyA ajAtazatru, mere saubhAgya taka kA zatru ho uThA hai| ye use A~khoM se dularAte haiM, para inako vaha phUTI A~khoM nahIM dekhanA cAhatA / bApa aura beTe ke bIca samrATatva kI Takkara hai| apanA hI ghara phUTA huA hai| magadha meM Aja kauna zatru hai aura kauna mitra, pahacAnanA kaThina ho gayA hai| * 'bahuta bAteM haiM, varddhana, merA dImAga kAma nahIM krtaa| * bahuta vyAkula ho kara tere pAsa calI AyI hUM ! ... aisI aisI bAteM haiM ki kahate nahIM banatIM . . . ' . 'jaba mere pAsa AyI ho, to sAfa-sAfa kaho, mausI, saba sunanA cAhatA huuN|' - 'jAnatA to hai, caMpA ke rAja-mahAlaya meM baiThI haiM, merI jIjI padmAvatI, terI bar3I mausI / unakI beTI caMdrabhadrA zIla-caMdanA, AryAvarta ke pUrvIya samudra-toraNaM ko sauMdarya-lakSmI hai| aisI suMdara hai terI yaha bahana aura merI bhAgineyA, ki caMdana nadI kI lahareM usameM sAkAra huIM haiM / samrATa kahate haiM kizIla-caMdanA kA hI dUsarA nAma caMpA hai| -caMpA meM bichegA bhAvI sAmrAjyalakSmI kA siMhAsana ! aura taba vaizAlI unakI talavAra ke koza meM hogI * * !' 'mujhe saba patA hai, mausI ! tumhAre samrATa ke mana ko maiM hathelI para rakkhe A~vale kI taraha par3hatA rahatA huuN| acchA, aura bhI saba sAfa-sAfa kaho, mausii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 'to suna varddhana, ajAtazatru aura varSakAra caMpA ke nigaMThopAsaka zrAvakazreSThiyoM ke mahAlayoM meM ghusa kara, caMpA ke vinAza kA SaDyaMtra raca rahe haiN| aura caMpA ke ye zreSThI, jina-zAsana ke anuyAyI, hamAre sahadharmI ho kara bhI doharI bAjI khela rahe haiN| eka ora zrAvaka-zreSTha mahArAja dadhivAhana ke prati inakI rAjabhakti kA aMta nahIM; dUsarI ora apanI amita suvarNa-rAzi se ye ajAtazatru ko vazIbhUta kara, sAmrAjya kA saudA apane hita meM karanA cAhate haiN| vartamAna rAjA aura bhAvI rAjA, donoM ko apanI maTThI meM rakhakara, apane nyasta svArtha kI khAtira, jinezvaroM kI AdikAlIna zAsana-bhUmi caMpA ko kisI bhI jinadrohI ke hAtha beca dene taka me inheM koI hicaka nhiiN| * * lagatA hai, jaise vyApArI ke AtmA jaisI koI cIz2a hotI hI nahIM * * !' ___so to nahIM hotI, mausI ! phira ? * * *aura bhI kucha kahanA hai ?' ____ 'zIla-caMdanA bahuta saMvedanazIla aura gaharI lar3akI hai, maan| AIt-dharma kI yaha glAni use asahya hai| caMpA hotI huI AyI hU~, aura apanI AMkhoM saba dekha AyI huuN| zIla ke A~sU sahe nahIM jaate| caMpA ke dhvaMsa ke sapane use rAta-dina satA rahe haiN| aura usake kaumArya para sAmrAjI talavAroM kI jhana-jhanAhaTa maMDarA rahI hai| kahA na, mAna, apanA hI ghara phUTa gayA hai ! bola, kahA~ jAU~, kyA karU~ ? kyA aise meM bhI tU cupa hI rahegA? sabakI A~kheM, kevala tujha para lagI hai, varddhamAna !' 'suno mausI, koI ThIka-ThIka nahIM jAnatA ki vaha kyA cAhatA hai| lipsA suvarNa kI hai, rAjya kI hai, rUpa kI hai yA apane hI rakta kI ? kisI ko nahIM mAlUma / hara koI apane hI viruddha uThA hai| apanA hI zatru ho uThA hai| yaha jar3a kI bAta hai, mausii| kAza, tumheM samajhA sakatA ! kAza, hama pahale apane hI ko pyAra kara sakate, apane hI mitra aura samrATa ho sakate ! * * ho sake to magadhezvara ko, maiM isa satyAnAza ke duzcakra se nikAlanA cAhatA hU~ / mujhe biMbisAra kI z2arUrata hai ! . . . 'tU milegA unase ?' 'nahIM, ThIka samaya para vahI AyeMge !' 'para Aga to lagI huI hai ! * * 'abhI aura yahA~ bacane kA koI upAya nahIM ?' "hai| para yuddha anivArya hai| vaizAlI kA gaNa-putra varddhamAna isa yuddha kA paricAlana kregaa| vaha isakA svayaM-niyukta senApati hogaa| rAjya aura sainya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ke bala nahIM, zastra-astra ke bala nahIM, apane hI bAhu aura Atma ke bala para vaha ldd'egaa| vaha eka sAtha hara morce aura hara pakSa para lar3egA / vaha vaizAlI kI ora se magadha ke viruddha ldd'egaa| vaha magadha kI ora se vaizAlI ke viruddha ldd'egaa| hara pakSa usakA hogA : koI pakSa usakA nahIM hogaa| dharma kA dhruva hI usakA ekamAtra rAjyAsana aura morcA hogaa| * * merA sImAMta mere bhItara hai, aura vahA~ merA yuddha AraMbha ho cukA hai| isa yuddha meM puruSa hI nahIM, striyA~ bhI ldd'eNgii| celanA aba aura magadha ke aMtaHpura kI baMdinI ho kara nahIM raha skegii| * *zIla-caMdanA se kaha denA, mahAvIra usake sAtha hai| vaha nirbhaya ho jAye ! * . . ' 'aura magadhezvara ke lie tumhArA kyA saMdeza hai, mAna?' 'unake sAmrAjya-svapna ko maiM pUrA kruuNgaa| unakI hara cAha ko maiM pUrA karU~gA / unase adhika maiM jAnatA hU~, ve kyA cAhate haiM / ' 'aura merI vaizAlI kA tumheM koI darda nahIM ?' 'vaizAlI ajeya hai| vaha kucha yojanoM aura mahAlayoM meM basA mAtra eka mahAnagara nhiiN| isa suvarNa-ratnoM ke prAsAdoM vAlI vaizAlI kA dhvaMsa koI kara bhI sakatA hai| para isa vaizAlI ke bhItara eka aura vaizAlI hai| vaha avinAzI aura anatikramya hai| vaha prANi mAtra ke svAtaMtrya kI yajJa-vedI hai| magadhezvara se kaha denA, ki usakA agnihotrI varddhamAna mahAvIra hai| magadha kI to bAta dUra, koI bar3I se bar3I devI, dAnavI yA mAnavI sattA bhI usakA vinAza nahIM kara sktii| ikSavAkuoM kA sUrya kabhI asta nahIM ho sakatA ! . . .' . 'mere rAjA beTe, mere varddhamAna, zata-sahasra saMvatsara jiyo ! tuma kitane acche ho / 'kitane bar3e ho tuma ! rAjagRhI Ao varddhana, tumheM pA kara magadha kI havAoM kA rukha badala jaayegaa| * ve tumheM pA kara kitane prasanna hoMge, tumheM kalpanA nhiiN| suno, maiM jAnatI hU~, ve mana hI mana tumheM bahuta pyAra karate haiN| . .' 'mujhe patA hai, mausii| AsamAna kI taraha nirlepa hai zreNika kI AtmA / yaha mere aura tumhAre sivAya aura koI nahIM jaantaa| saba mujha para chor3a do, aura tuma nizcita hokara jaao| vaibhAra parvata kI kUTa-zilAe~ merI pagataliyoM meM kasaka rahI haiN| rAjagRhI ke caitya-kAnanoM meM eka dina acAnaka tuma mujhe vicaratA pAogI / magadhezvara se kaha denA ki apanI senAoM ke bala para ve vaizAlI ko trikAla bhI nahIM jIta sakeMge / cAheM to varddhamAna ke bala para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 ve vaizAlI to kyA, samasta jaMbUdvIpa para apanA cakravartitva sthApita kara sakate haiM / anyathA jo bhI bAjI kheleMge, vaha hAra kI hogI / usa taraha, sAmrAjya pAne ke bajAya, apane hI ko ga~vA baiTheMge / sAvadhAna *!' 'calanA kI bhuvana mohinI bhujAoM kA bharA-bharA AliMgana, mere cAroM ora umar3a kara bhI, mujhe sameTa na pAyA / maiM mausI aura mA~ ke caraNa-sparza ko eka sAtha jhukA / donoM bahaneM ekabAragI hI mujha para chA kara vatsala AlhAda se phUTa par3IM / 'ekaTaka nihAratI celanA kI usa sthira sajala dRSTi meM, apanI hI cetanA kA eka projjavala vistAra dekhA maiMne / 'mere sAtha calogI, mausI ?" 'kahA~' * ?' 'jahA~ maiM le jAU~ ! 'taba na AnA kyA mere vaza kA hogA ?' 'to tumheM livA le jAne ko, eka dina rAjagRhI AU~gA !' mausI ko apanI bhAvAkulatA aura bA~hoM para saMyama karanA par3a rahA thA / maiM donoM hAtha jor3a, muskarAtA huA anAyAsa kakSa se bAhara ho gayA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only CO Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI ke saMthAgAra meM mahArAja siddhArtha apane nija kakSa meM, ekAeka mujhe sAmane khar3A pAkara bhauMcakke raha gaye | bacapana ke bAda pahalI bAra yahA~ hU~, aura isa vaibhava ke kakSa meM, jaise ekadama hI videzI kI taraha khoyA khar3A hU~ / Azcarya se rAjA nistabdha haiM, aura mAno mujhe naye sire se pahacAnanA cAha rahe haiM / 'bApU, kala vaizAlI jAnA hogA / Adeza pA gayA hU~ !' 'yaha to camatkAra huA beTA ! Aja bar3I bhora hI vaizAlI se azvArohI tumhAre lie nimaMtraNa lekara AyA hai / maiM svayam tumhAre pAsa Ane hI ko thA, ki tuma khuda bhI A kara mujha se vahI kaha rahe ho / Azcarya 'muhUrta isI ko to kahate haiM, mahArAja ! ' 'ceTakarAja ne likhA hai, beTA, ki campA ko bhItara-bAhara cAroM ora se mAgadhoM ne ghera liyA hai / pUrvIya samudra - pattana para se suvarNa-dvIpoM ko jAne vAle jahAz2oM ko mAgadha apane potoM meM khAlI kara, sArI sampadA magadha pahu~cA dete haiM / campA kA vANijya samApta ho gayA / ' 'to campA kI mukti kA mArga AsAna ho gayA, bApU !' 'varddhamAna, yaha kyA kaha rahe ho tuma ?' 'yahI ki campA apane zatru ko aba ThIka-ThIka pahacAna sakegI / ' 'zatru ko pahacAnanA to aba asambhava ho gayA hai, campA meM / jana-jana ke ghara-ghara meM zatru mitra bana kara ghuse baiTha haiM / aisA lagatA hai ki campA ke jana hI deza-drohI ho uThe haiM / ' 'deza-drohI nahIM, rAja-drohI kahiye, bApU / aura jana ke lie vaha honA to svAbhAvika thA / para mAtRbhUmi kA droha kabhI jana nahIM karate tAta, vaha to mahAjana aura rAjana hI karate haiN| kyoMki unake mana sampadA aura sattA se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 adhika mUlyavAna aura pavitra kucha nhiiN| mA~ aura vallabhA kA satItva bhI unake lie gauNa ho sakatA hai| phira becArI mAtRbhUmi kI kyA kImata ! vaha unake mana jar3a dharatI se adhika mAne nahIM rakhatI, jise apanI talavAra aura suvarNa se ve kharIda aura beca sakate haiM / tAki ratna-garbhA vasundharA ko ve mana cAhA saMta leN|' . 'beTA, maiM to tumheM nipaTa saumya jAnatA thaa| kalpanA na thI ki itane ugra bhI tuma ho sakate ho / kabhI tumhArI AvAz2a taka isa rAjamahala meM nahIM sunAI pdd'ii| aura aba dekhatA hU~ ki jvAlAmukhI bola rahA hai . ' !' 'maiM nahIM bApU, mahAzakti bola rahI hai, aura maiM bhI use suna rahA huuN| usakA sAkSAtkAra karake maiM svayam stambhita huuN|' 'iSTa hI hai beTA, isa samaya vaizAlI ko tumhArI Aga kI z2arUrata hai| rUpa usakA jo bhI ho| mahAdhanurdhara mahAlI dhanurveda ke eka vikaTa prayoga meM, acAnaka A~kheM kho baiThe haiN| to mAno sArI vaizAlI andhI ho gii| hamAre durbhAgya kI parAkASThA ho gii| tumhAre mAmA mahAnAyaka siMhabhadra taka isa durghaTanA se ekadama hatAhata ho gaye haiN| kahate haiM, merI dakSiNa bhujA TUTa gaI, merA dhanuSa bhUluNThita hai|' ___ 'magara sunatA hU~, tAta, siMha mAmA takSazilA ke AcArya bahulAzva kI vIrAMganA beTI ko byAha lAye haiN| kahate haiM, sau tane dhanuSoM kI tAqata, akelI rohiNI mAmI kI bA~yIM bhujA meM hai| AryAvarta ke paMktibaddha dhanurdhara eka ora hoM aura gAndhArI rohiNI eka ora ho, to bhArI par3atI hai| sunatA hU~ sAkSAt raNacaNDI haiM merI rohiNI mAmI / siMha mAmA aisI bAyIM bhujA ke rahate bhI, itane nirAza kaise ho gaye * * * ?' kucha bhI ho beTA, Akhira to strI hai| komala kAntA hI ThaharI na / ' 'para yaha kAntA jaba kAlI ho uThatI hai, to karAlI kAlI ho jAtI hai, tAta! gAndhAra kI usa. mahAkAlI ko eka bAra dekhanA cAhatA huuN|' _ 'usI ne to tujhe bulAyA hai beTA, turanta / ceTakarAja ke sandeza ke sAtha anurodha-patra to rohiNI kA hI hai| vaha avilamba tujha se milanA cAhatI hai|' 'ahobhAgya, pitRdeva ! to kala sabere bar3I bhora hama prasthAna kara jaayeNge|' 'sAdhu beTA, sAdhu * * *!' aura maiM calane ko udyata huA ki mahArAja sahasA bole : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 'Aye ho mere pAsa, to eka bAta tumase tumhAre mana kI thAha na pA sakI / phira bhI tumhArA antaraMga jAnane kI icchA hotI hai / ' pUchanI hai / tumhArI mAM taka eka bAra ho sake to rUbarU 'isase adhika sukha merA kyA ho sakatA hai, ki Apa merA mana jAneM, mujhe jaaneN| Apa niHsaMkoca pUcheM, maiM prastuta hU~ / ' 'kaliMgarAja jitazatru kI beTI yazodA, kAlodadhi samudra ke muktA - phala-sI mohaka sunI jAtI hai| kahate haiM, usakI kAnti kSaNa-kSaNa navya-nUtana hotI hai / mana hI mana vaha tumhArA varaNa kara baiThI hai / kahatI hai, kevala tumhArI niyoginI hai vaha tuma ho ekamAtra usake niyogI puruSa | jambUdvIpa ke aneka rAjaputra usake pANi-padma ke prArthI haiM / para usane sAre mA~ge lauTA diye haiM / tumhArI bATa johatI baiThI hai| kaliMgarAja sandezoM para sandeza bheja rahe haiM / kyA kahate ho tuma ?' 'niyoginI merI kauna nahIM hai, tAta ! loka kI sArI hI kumAriyA~ mujhe to apanI niyoginI lagatI haiM / taba cunAva kA to prazna hI nahIM utthtaa| nava svIkRta haiM mujhe, to kaliMgarAja - nandinI kyoM asvIkRta hoMgI ?' 'sava niyoginI haiM, taba to sambandha kA sUtra hI hAtha nahIM AtA / ' 'sambandha kA eka mAtra yahI sUtra mujhe svIkArya hai, bApU / yahI eka samyak aura saccA sambandha ho sakatA hai / aura sAre sUtra kama par3ate haiM, kyoMki ve kSaNika aura parivartanazIla haiM / nitya aura satya sambandha ke atirikta aura koI sambandha merA to ho nahIM sakatA / ' 'samajhA nahIM maiM ? ' 'niyoginiyA~ to kaI janmoM kI jAne kahA~-kahA~ hoMgI merI / jAne kaba kauna kahA~ mila jAye, kyA usakA dAvA jhUTha mAnU~gA ? svIkArate hI to banegA / vivAha aura antaHpura kI sImA meM ve saba kaise simaTeM ? ' 'to kyA vivAha nahIM karoge ?' 'karanA maiMne kucha bhI apane hAtha nahIM rakkhA, bApU / jo hai, jo hogA vaha saba merA hI to hai / taba alaga se apanAne kI chUTa kahA~ raha jAtI hai / jo sammukha Aye, usa saba kA svAgata hI to kara sakatA hU~ / ' 'prakaTa hai ki vivAha tuma nahIM svIkArate, aura niyoginI tumhAre mana nagaNya hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 ' nagaNya varddhamAna ke lie kucha bhI nahIM / sabhI usake mana vareNya haiM / antara kevala itanA hai ki niyoginI nahIM, mujhe yoganI cAhiye / niyoga mAtra naimittika aura nAzavAna hai / kevala yoga hI svAyatta aura avinAzI hai / mere sambadhoM kA AdhAra hai nitya yoga, kSaNika bhoga nahIM / vivAha, niyoga aura bhoga meM, viyoga anivArya hai / kyoMki vaha saba khela moha kA hai, mUrcchA kA hai, mohinI karma kA hai / so mujhe niyoginI nahIM, viyoginI nahIM, yoginI cAhiye / ' 'to vaha bhI to kahIM hogI hI, aura kabhI AyegI hI ! Akhira kaba ? ' 'vaha kahIM aura kabhI se pare, sadA abhI aura yahA~ hai, deva! nahIM to i yoginI kaisI ? deza aura kAla sApekSa jo hai, vaha yoga kaise ho sakatA hai, usameM to biyoga aura mRtyu baddhamUla hai / ' 'abhI aura yahA~ hai vaha yoginI tumhArI ? matalaba * ? ' 'matalaba ki vaha to bhItara ke antaHpura meM sadA prastuta baiThI hai / bhItara gaye ki usake AliMga kI bA~heM phailI haiM, hameM sameTane ko aisA ramaNa jo viramaNa jAnatA hI nahIM !' 'samajha rahA hU~, AyuSyamAn ! samajha yahA~ samApta dIkhatI hai| jo samajha se pare hai, use samajhane kI koziza hI g2alata hai| kAza, maiM sambuddha ho sakatA / ' 'vaha haiM Apa, vaha anyatra aura agale kSaNa meM kahIM nahIM hai| Apa jo apane ko nahIM mAnate, vahI to ekamAtra haiM Apa '' pitA parAjita se adhika prasanna dIkhe : apane bAvajUda, apane Apa hue lage / 'to kala prabhAta belA meM, Apa mujhe siMha- toraNa para prastuta pAyeMge / ' mahArAja uTha kara mujhe dvAra taka pahu~cAne ko bar3he, taba taka maiM jA cukA thA / uttara-pUrva ke koNa - vAtAyana para, nIhAra meM nahA kara uThatI-sI USA phUTa rahI hai / maiM taiyAra ho kara kakSa meM Tahala rahA huuN| sahasA hI siMhapaura para maMgala kA zaMkhanAda aura ghaNTA rava sunAI pdd'aa| phira duMdubhiyoM kA ghoSa aura aneka prakAra kI turahiyoM kA samaveta svara uThane lagA / reliMga para se jhA~kA, rAjadvAra se lagA kara jahA~ taka mArga dIkhA, nAnA raMgI phUloM aura pallavoM ke vitAna se chAI vIpI, kadalI-stambhoM ke bane dvAroM meM se hokara dUra taka calI gaI hai| dekhA ki ThIka sAmane kI USA ke raMga kA hI uttarAsaMga aura antaravAsaka dhAraNa kiye hU~ / anAyAsa hI to aisA huA hai| tabhI chata meM dikhAI par3A, apUrva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 mahArdha zRMgAra kiye mahArAnI trizalA devI-sI calI A rahI haiN| unake donoM hAthoM meM uThe suvarNa thAla meM, mere janma-kalyANaka ke samaya saudharma indra dvArA lAye divya ratnoM ke kirITa-kuNDala, keyUra, maNibandha, kaNTahAra aura vastrAbhUSaNa jagamagA rahe haiN| unake agala-bagala do suvezinI sundara pratihAriyA~, vividha maMgalasAmagriyoM ke thAla, maNi-kumbha aura eka ratnajaTita kozavAlI talavAra lie calI A rahI haiN| mA~ kI caraNa-raja lalATa para car3hA kara, maiMne kahA : 'kyA koI bheMTa lekara jAnA hogA vaizAlI, mA~ ? vahA~ koI rAjA aura rAja-darabAra bhI hai kyA ?' 'vaha mujhe nahIM ptaa| merA rAjA to mere sAmane khar3A hai| vaha to rAjaveza dhAraNa karegA hii| ___'sunatA hU~, vaizAlI meM to jana-jana rAjA aura rAjaputra hai| phira maiM koI vizeSa rAjA banUM, yaha tuma cAhogI?' 'merA beTA vaizAlI kA hI nahIM, tInoM lokoM kA rAjA hai / rAjarAjezvara hai ! . . .' kahate-kahate mA~ kA galA bhara aayaa| unhoMne caukiyoM para thAla rakhavA kara, sevikAoM ko jAne kA saMketa de diyaa| * - vikalpa asambhava pratIta huaa| Aja kI yaha mA~, kevala merI nahIM, bhuvanezvarI jagadambA lgiiN| * *aura rAjyAbhiSeka tathA zRMgAra maiMne apanA nahIM, trailokyezvara kA hote dekhaa| usameM bAdhaka honA, kyA ahaMkAra hI na hotA? maiM kauna hotA hU~, ki vaha svIkArUM, yA asvIkArU~ ! sAkSI aura samarpita ho kara vaha natazira maiMne jhelaa| zrIphala ke sAtha ikSvAkuoM kI paramparAgata mahAmUlya talavAra mahArAnI-mA~ ke hAthoM meM uTha kara, samakSa prastuta huI / maiMne sAdara use donoM hAthoM meM grahaNa kiyA aura apane marmarI siMhAsana para use liTA diyaa| . 'vahA~ nahIM, kaTi para ise dhAraNa karegA merA kesarI kumAra !' 'nahIM mA~, yaha talavAra merI zaiyA hI ho sakatI hai, merA hathiyAra nhiiN| tumhArI DhAlI ye do bhujAe~ kyA kama hathiyAra haiM mere lie ! talavAra para maiM so hI sakatA hU~, usakA bhAra maiM nahIM Dho sktaa|' 'kSatriya kA veTA ho kara, khaDga dhAraNa se inakAra karegA, mAna ? aba taka terI hara haTha maiMne mAnI, Aja tujhe merI haTha rakhanI hogI !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 'tumhArI hara haTha maiM pUrI karU~gA mA~ / apanI dI deha kA manacAhA zRMgAra to kara hI liyA tumane / para merA kSAtratva talavAra kI sImA nahIM svIkAratA / vaha usake Age kA hai, zastrAtIta hai / vahI le kara vaizAlI jA rahA huuN| kyA tuma cAhogI ki merA prayojana hI parAjita ho jAye ? mA~ niHzabda isa putra ko pahacAnatI -sI dekha rhiiN| unakI bar3I-bar3I Ayatta AMkhoM para AratiyA~-sI ujala utthiiN| jhuka kara maiMne tilaka dhAraNa kiyA / mA~ ne mujha para akSata phUla vAre / A~cala phailA kara ovArane ke lie / mANika kI pAyaloM se maNDita mA~ ke caraNa-yugala meM maiMne mAthA DhAla diyA / uThA to unakI bA~hoM meM thA, aura sara merA unakI grIvA aura kandhe para / * siMhapaura para anavarata zahanAiyA~, nakkAr3e, ghaNTA aura zaMkha baja rahe haiN| mA~ kI agavAnI meM, rAja-parivAra kI kezariyA -vezita ramaNiyA~ maMgalaprasthAna ke romAMcaka gIta gA rahI haiM / sahasA hI jAmunI kauzeya meM Avarita USAsI vainateyI sAmane AyI / usakI A~khoM ke nIra kitane dUragAmI lage ! unameM TraoNya kI karuNa-mukhI helena gaMgA snAna karane AyI hai usakA tilaka, zrIphala, puSpahAra jhelate eka apUrva romAMca-sA anubhava huA / hI gaura bA~hoM para uchalatI phUla-mAlAoM aura puSpa varSA aura mujhe Dhaka diyaa| / phira to jAne kitanI ne mahArAja siddhArtha ko tumula jayakAroM ke bIca, maiM Age khar3e apane tribhuvana - tilaka' ratha para ArUr3ha huaa| aura usake pIche khar3e 'sUrya dhvaja' ratha para mahArAja-pitA ArUr3ha hue / ' puSpa - pallava vitAnoM meM DUbatI gAna-lahariyoM ko pIche chor3ate hue hamAre ratha vaizAlI ke rAjamArga para dhAvamAna the / 'bahuzAla caitya- kAnana ko pAra kara, hama dakSiNa kuNDa - grAma se gujare / vahA~ ke svAgata samAroha meM sahasA hI eka pANDura tApasI brAhmaNI ne Age Akara jaba mujhe puSpa hAra pahanAyA, to eka vicitra pulaka-kampa kA anubhava huA / usake muktakezAvila A~cala kI gandha jAne kaisI paricita -sI lagI / bhItara ke kAna meM jaise kisI ne kahA : 'mahAbrAhmaNa, tuma A gaye ! ' 'jJAtRyoM ke samUce kollAga sanniveza meM utsavI prajA kI umar3atI bhIr3a aura darzAnAkula A~khoM meM apanA apanatva hAratA-sA anubhava huaa| phira bAgamatI nadI ke taTAnta se guz2arate hue hama ThIka vaizAlI ke rAjamArga para the / zAradIya phUloM se ladI, yaka-sA tarumAlAoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 meM se gujarate hue dekhA : AIne-sI svaccha sar3aka para donoM ora kI vanarAji mAno panne kI zilAoM se tarAza dI gaI hai| donoM ora ke upAntoM meM jhA~ka rahIM thIM ThoraThora kamaloM bharI vana-sarasiyA~ / kAsa phaloM ke taToM vAlI vijanavatI ndiyaaN| haMsoM, cakravAkoM, hariNoM ke yugl-vihaar| eka adbhuta nirmalatA, layAtmakatA aura pUrNatva kA bodha huaa| vaizAlikoM kI saundarya-cetanA para mugdha hue binA na raha. skaa| alaukika lagA yaha pradeza : koI svarga-paTala hI pRthvI para anAyAsa jaise utara AyA hai| ___eka z2arA U~ce bhUbhAga ke zIrSa para jaba hamAre ratha Aye, to apratyAzita hI dUra para deva-nagarI vaizAlI garvonnata khar3I dikhAI pdd'ii| antara-madhyabhAga meM sAta haz2Ara suvarNa kalazoM vAle uttuMga prAsAda AkAzataTI ko cUma rahe haiN| usake bAda z2arA nIcAI meM caudaha hajAra raupya kalazoM vAle saudha jagamagA rahe haiN| aura tIsare maNDala meM unase kiMcit nIce ikkIsa hajAra tAmra kalazoM vAle zveta bhavana bAdaloM para sopAna raca rahe haiN| nArada kI ujalI komala dhUpa meM bhavya dhavala nagara-parakoTa, ka~gUre, siMhadvAra, vAtAyana, aura sArI bhavana-mAlAoM ko atikrAnta karate jinamandiroM ke ratna-jaTita zikharoM para kezariyA-zveta dhvajAe~ uDDIyamAna haiN| isa maNDalAkAra nagara kI manojJa divya racanA meM eka brahmANDIya samagratA kI anubhUti ho rahI hai| * * parApUrvakAla kA smaraNa ho aayaa| sahasroM varSa pUrva trikAla sUryodayI ikSvAku vaMza ke rAjA tRNabindu ne, apsarA alambuSA ke garbha meM rAjA vizAla ko utpanna kiyA thaa| usI apsarAjAta rAjaputra vizAla kI lokottara kalpanA meM se usakI yaha rAjanagarI vizAlA AvirbhUta huI thii| / pRthvI para urvazI kI rUpajyoti kA eka avaziSTa Tukar3A hai yaha vaishaalii| usake kezapAza se akasmAt cU par3A eka suvarNa kamala / vizvAmitra ke sAtha janakapurI jAte hue bhagavAna rAmacandra, videhoM kI isa vaibhava-nagarI ko dekha kara mugdha ho gaye the| sUryavaMza ke isa aizvarya vistAra ko unhoMne gauravabharI A~khoM se nihArA thaa| aura maiM isa vizAlA kA beTA ho kara bhI, pahalI bAra isake dvAra para ThIka atithi kI taraha AyA huuN| ___ . . 'ekAeka pAyA ki hama ratnoM, maNi-jAloM aura phUla-jAliyoM ke vitAnoM se gujara rahe haiN| agala-bagala kI puSpita vRkSa-vIthiyoM ko hI priyaMgu-latAoM se gUMtha kara toraNoM kI eka antahIna saraNi calI gaI hai| jAne kitane hI raMgoM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 phUloM kI gandha aura parAga se osa-bhInI havA garbhila aura USma ho gaI hai / aura AsapAsa ke grAma janoM, kammakaroM kA bhArI melA cAroM ora macA hai| raMga-biraMgI sajjAoM meM yuvA-yuvatiyoM ke yUtha rAha meM dhamakate - gamakate, nAnA vAditroM ke sAtha gAna-nRtya karate dikhAI pdd'e| aura sahasroM kaNThoM se jAne kitanI jayakAreM gUMja rahI haiM / "hamAre ratha vizAlA ke vizAla nagara - toraNa para A pahu~ce / suvarNa kI nakkAzI vAle isa tuMga marmara toraNa ke zIrSa para zikhara- maMDita devAlaya meM arihaMta kI caturmukhI bhavya pratimA virAjamAna hai / agala-bagala ke paccIkArI vAle prakANDa vAtAyanoM meM nakkAr3e aura jaya bheriyA~ baja rahI haiM / unake reliMgoM para se paMktibaddha bAlAoM kI campaka - gaura bA~heM phUloM kI rAziyA~ barasA rahI haiM / are zilpa se maMDita toraNa ke dvAra pakSoM ke vizAla AlayoM meM akhaNDa jota mahAdIpa jala rahe haiM / suvarNa khacita hAthI dA~ta se mar3he nagara kapAToM kI paccIkArI indra kI IzAnapurI ke praveza dvAra kA smaraNa karAtI hai / siMhapaura ke donoM ora suvarNajhUloM se alaMkRta dhavala hastiyoM kI paMktiyA~ zuNDa uThA kara praNAma kara rahI haiN| vizAlA ke purAcIna ikSvAku zaMkhoM kI dhvaniyA~ digantoM ko hilA rahI haiM / eka parama lAvaNyavatI kezaravarNI kumArikA ne dvAra ke bIca khar3e ho kara sahasradIpa AratI utaarii| mahAnAyaka siMhabhadra bhavya licchavi rAjaveza meM aneka kula - putroM ke sAtha hamAre svAgata ko sAmane prastuta haiM / unake abhivAdana ke sAtha hI sahasroM kaNThoM kA eka mahArava gUMja uThA : jJAtRputra varddhamAna kumAra jayavanta hoM licchavikula- sUrya varddhamAna mahAvIra jayavanta hoM kuNDapurAdhIzvara mahArAja siddhArtha jayavanta hoM' vaizAlI gaNataMtra amara ho : vajjiyoM kA guNasaMgha jayavanta ho dvAra meM praveza karate hI lakSa lakSa kaNThoM se anavarata jayadhvani hone lagI 'ikSvAku - nandana mahAvIra jayavanta ho ! - vaizAlI kA gaNa - kesarI mahAvIra jayavanta ho !' rAja mArga se lagA kara, parakoToM ke ka~gUre, aura donoM ora ke bhavya bhavanoM ke cabUtare, alinda, vAtAyana, gavAkSa, chata, chajje, pArAvAra naranAriyoM kI raMgachaTA se citrita se laga rahe haiM / phUla, gulAla, abIra, maNi-cUrNoM kI cahu~ ora se vRSTi ho rahI hai / Age-Age vipula vaibhava ke indrajAla sI zobhA yAtrA aneka vAdiyoM, patAkAoM, ratha-zreNiyoM, susajjita azvoM, hAthiyoM ke sAtha cala rahI hai / mahArdha veza-bhUSA se zobhita kulAMganAe~ aura bAlAe~ vAtAyanoM para se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 maNimANikya aura phUloM kI hAra-mAlAe~ nichAvara kara rahI haiN| ratha ke azvoM, kalazoM aura khamboM para phUloM ke Dhera laga gaye haiM / anavarata jayakAroM se Alor3ita isa jana-pravAha ko maiMne zobhA ke eka pArAvAra kI taraha umar3ate dekhA / aura sahasA anubhava kiyA, ki vaha mahAsamudra mere bhItara mUrtimAna ho kara, ekAkI usa vizAla jana-pravAha kI taraMgoM para cala rahA hai| aura agale hI pala, parvatoM se Daga bharate usa virAT puruSa ko apane meM se niSkrAnta ho kara maiMne calate hue dekhA / vaizAlI kI isa lakSa-koTi prajA kI bAhuoM ko maiMne apanI bhujAoM meM AtmasAta aura aura uddaNDAyamAna anubhava kiyA / 1 'bhavanoM, dvAroM, zikharoM, gavAkSoM, vipula vaibhavoM, sajjAoM, sahasroM mAnavamukhoM ko maiMne eka pUMjIbhUta prabhA ke rUpa meM dekhA / ekAgra aura samagra ho gayA vaha saundarya-darzana | maiMne mA~ vaizAlI kA bhavyojjvala kirITa - maMDita mukha-maNDala A~khoM Age jAjvalyamAna dekhA / mA~ ke sImanta para eka amara sindUrI jvAlA jala rahI hai / merA mAthA barabasa hI jhuka gyaa| eka vizada catuSpatha se guz2arate hue ekAeka sArathI ne kahA : 'bhante kumAra, yaha hai devI AmrapAlI kA saptabhUmika prAsAda ! ' hAthiyoM para khar3e apane bhavya toraNa para ArUr3ha saptabhUmika prAsAda kI ratnacchA ko eka jhalaka dekhA / ki haThAt eka bar3A sArA padma - guccha Akara mere pairoM para par3A / usake bIcoM-bIca stambhita zveta jvAlA-sA eka hIrA jhagara-jhagara jhalamalA rahA thA / kamala-guccha ko uThA kara sanmukha kiyA to pAyA ki usa sUryAbha hIre ke darpaNa meM merA samasta eka bAragI hI pratibimbita ho uThA hai / aura eka padanakha merI chAtI meM gar3a kara gaharA utaratA hI calA gyaa| eka asahya z2akhma merI vajravRSabha sandhiyoM meM kasaka utthaa| eka vahnimAna tIra-sA prazna sAmane khar3A uttara mA~ga rahA hai| 'hA~, vahI uttara dene to AyA hU~, mA~ ! ' nagara ke kendrIya cauka meM hamAre ratha A lage / asaMkhya laharoM meM umar3ate mAnava - mahAsAgara kI jaya-ninAdoM para tairate apane ratha ko ekAkI samakSa dekhA / * * * lakSa lakSa A~khoM ke pyAra ke kendra bane eka sUrya- puruSa ko ratha meM AsIna dekhA / svayam DUba gayA una lAkhoM AMkhoM meM, aura unake lakSya ko dekha stabdha raha gyaa| maiM nahIM rahA, vahI raha gayA / ' aura sAmane dikhAI par3A vaizAlI kA vizva-vikhyAta saMthAgAra, jisakI kIrtipatAkA sasAgarA pRthvI para phaharA rahI hai / manuSya aura vastu mAtra kI janma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 jAta svataMtratA kA yaha mAnastambha hai| cira pragatimAna mAnava ke svAtaMtrya-saMgharSa kI yaha eka mAtra paritrAtA AzA hai| ___ zata-sahasra janagaNa kI bhujAoM ke cakra para vAhita, tribhuvana-tilaka ratha' ThIka saMthAgAra ke vistIrNa marmara-sopAna ke sammukha A khar3A huaa| sabhAgAra ke antarAla aura alindoM se avirAma jaya-dhvaniyA~ gaMjane lgiiN| aneka mukuTabaddha kula-rAjanyoM kA netRtva karatI, sabase Upara ke sopAna para dhanuSa kI pratyaMcA-sI durdamya aura uttAna eka komala gaurAMganA khar3I hai| vaha apane donoM hAthoM meM maMgalAcAra kA ratna thAla uThAye hai| usakI A~khoM ke pradIpta nIlamoM meM pazcimI mamudra bandI hai| usake suDola aMgAgoM meM kApizeya aMgUroM kI latAe~ jhUma rahI haiN| * * *nimiSa mAtra meM hI maiMne gAndhAra-bAlA rohiNI ko pahacAna liyaa| svAgata meM phailI usakI iSat muskAna ko zirodhArya kara, maiM eka hI chalA~ga meM ratha se utara kara saMthAgAra ke sopAna car3ha gyaa| mere saMketa para mere sArathI gArur3a ne bhI merA anusaraNa kiyaa| gAndhArI mAmI ne akSata-phUla barasA kara mujhe bdhaayaa| unake mukha se sahaja hI phUTA : _ 'ikSvAkuoM ke sUrya-putra ko gAndhArI rohiNI praNAma karatI hai| vizAlA dhanya huI, apane A~cala kI chA~va meM apane bhuvana-mohana putra ko pA kara !' 'vizAlA kA gaNaputra gAndhAra gaNa-naMdinI rohiNI se milane AyA hai| AryAvarta ke pazcimI samudra-toraNa kI svAtaMtrya-lakSmI ko praNAma karatA huuN|' kaha kara jyoM hI maiM mAmI ke caraNa-sparza ko jhukA, ki unakI, dhanuSAkAra bA~hoM ke kaNThahAra tale, merA lalATa unake vakSadeza para utsagita ho rhaa| 'mAmI * * * !' 'mere mahAvIra * * * !' suvarNa kI eka prazasta caukI para sAmane hI phUla-pallavoM se AcchAdita mATI kA eka sucitrita kumbha rakkhA hai| use donoM hAthoM meM uThA kara rohiNI ne usa para DhaMke zrIphala ko atithi ke caraNoM meM arpita karate hue kahA : 'vaizAlI kI maMgala-puSkariNI kA rAjyAbhiSeka svIkAro, devaputra varddhamAna '. * kyA maMgala-puSkariNI ke cirakAla ke bandI jala mere hAthoM makti cAhate haiM, mAmI?' kahate hue maiMne rohiNI ke hAthoM thamA kalaza, barabasa hI apane hAthoM meM le liyaa| eka hAtha kI aMjuli meM usakA jala le kara maiM mur3A, aura use pIche umar3a Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 rahe jana-pArAvAra para uchAla diyaa| phira pAsa hI anugata khar3e apane sArathI gArur3a ke mastaka para eka jalAMjuli DhAla dI, aura eka aura jalAMjuli bhara kara usake paga pakhAra diye| gAMdhArI AlhAda se stabdha dekhatI raha gaI / svAgatArthI gaNarAjanyoM kI bhukuTiyA~ tana aaiiN| aura pIche sahasra gune ullAsa kI garjanA lakSa-lakSa gaNa-kaNThoM se bArambAra gUMja utthii| 'licchaviyoM kA gaNa-samrATa anantoM meM jayavanta ho !' maiMne kalaza rohiNI ke hAtho meM thamAte hue kahA : 'indraprastha ke rAjasUya yajJa meM vAsudeva kRSNa ne dvAra para, Agata atithiyoM kA pAda-prakSAlana kiyA thaa| Aja vaizAlI meM merA bhI rAjasUya yajJa sampanna huA, mAmI ! * * "Aja maMmala-puSkariNI ke cira bandI jala apane janagaNa kA abhiSeka kara ke mukta hue| cAho to, mAmI, isa mukta jala-tatva se apane dohitra kA abhiSeka karo !' mAmI ne kaI-kaI a~juliyA~ bhara ve sugandha-jala merI Acar3a deha para brsaaye| bhAla para tilaka kara ke, usa para hIraka-akSata lgaaye| sara jhukA kara maiMne unakI jayamAlA dhAraNa kii| phira Age-Age calatI huI ve mujhe sabhAgAra meM le cliiN| nau sau-ninyAnave kula-rAjanyoM, sAmantoM, zreSThiyoM, nAgarikoM se sabhAgAra khacAkhaca bharA hai| matsya deza ke nIla-zveta marmara pASANoM se nirmita, bezumAra svarNa-khacita stambhikAoM se maMDita, isa bhavya bhavana kA zilpa-vaibhava vismayakArI hai| isakI dIvAroM para cahu~ ora Arya zalAkA-puruSoM aura tIrthaMkaroM kI jIvana-lIlAe~ citrita haiN| mere praveza karate hI samasta pariSad meM eka mugdha aura alaukika niHzabdatA vyApa gii| sabhAgAra ke zIrSa para, eka vizAla marmara vedI ke madhya sphaTika kI bhavya gandhakuTI AsIna hai| usake savopari devAlaya meM, mANikya ke vizada kamalAsana para bhagavAna vRSabhadeva kA eka bhavya manojJa bimba virAjamAna hai| vedI para car3hate hI maiMne usake pAda-prAnta meM sASTAMga praNipAta kiyaa| usake eka ora ke svarNima bhadrAsana para gaNapati ceTakarAja AsIna hue| * *aura maiMne pAyA ki, maiM sahasA hI gandhakuTI ke antima sopAna para eka jAnU mor3a, dUsarA jAnU khar3A kara, zArdUla mudrA meM baiTha gayA huuN| aura apane lie biche suvarNa-siMhAsana kI pIThikA para maiMne apanI eka bA~ha pasAra dI hai| pariSad meM pratyAzA aura vibhoratA kA eka akhaNDa mauna vyApa gayA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 'aucaka hI kAsya-ghaMTa para rajata-daNDa kA gambhIra AghAta huaa| sannIpAta bherI tIna bAra baja kara cupa ho gii| pariSada kA upodghAta karate hue ceTakarAja ne khar3e hokara kahA : ____ 'bhantegaNa suneN| divya hai Aja kA yaha maMgala-muhUrta / licchavi kula ke devAMzI Aryaputra varddhamAna Aja hamAre bIca upasthita haiN| samakAlIna vizva ke AkAza unakI kIti se gaMjAyamAna haiN| sUrya sammukha hai| vaha svayaM hI apanA paricaya hai| Apa saba kI cAha para ve yahA~ Aye haiN| ApakI ora se unase nivedana hai ki ve apanI vANI se vaizAlI ko kRtArtha kreN|' khar3e hokara maiMne apane ko yoM sambodhana karate sunA : 'bhantegaNa suneN| Apake sammukha hU~, mA~ vaizAlI ke caraNoM meM prastuta huuN| to apane hone ko dhanya mAnatA huuN| eka anugraha kA prArthI huuN| bhantegaNa, eka bAra mere nivedana ko pUrA suneN| phira koI prazna uThe, to uttara mujha se AyegA hii| 'yahA~ Ane vAlA maiM kauna hotA huuN| lagatA hai ki bulAyA gayA hU~, lAyA gayA huuN| bhejA huA AyA hU~ / Ayojana usI mahAsattA kA hai| maiM yahA~ isa kSaNa usI ke dvArA niyukta huuN| vahI bolegI, maiM nahIM / vaizAlI ke toraNa meM praveza karate hI pAyA hai, ki apane ko rakha nahIM sakA huuN| kevala apane ko hote hue dekha rahA huuN| ''sunA ki vaizAlI saMkaTa meM hai, aura AvAhana hai ki usake trANa kI talavAra aura DhAla ban / so talavAra aura DhAla tyAga AyA : svayam vaha bana kara isa kasauTI para apane ko parakhane AyA hU~ / kRtajJa hU~ Apa saba kA ki apane ko pahacAnane kA yaha avasara Apane mujhe diyA hai| 'bhantegaNa, suneM / yadi vaizAlI AkrAnta hai to maiM use bacAne nahIM AyA, AkramaNa tale use bichA dene AyA huuN| maiM yuddha ko pratiyuddha se parAjita karane nahIM aayaa| maiM yuddha ko sthagita karane nahIM AyA, use antima rUpa se lar3a kara samApta kara dene AyA huuN| maiM saMdhiyoM para ThaharI bhayabhIta zAMti ko kAyama rakhane nahIM AyA, use sadA ke liye bhaMga kara dene AyA huuN| ___...kyoM hai eka AkrAnta aura dUsarA AkrAmaka ? kyoMki koI adhikAra kiye hai, to koI adhikAra kiyA cAhatA hai| kyoMki kucha merA hai, kucha terA hai| aura merA-terA java taka hai, yuddha rahegA hI / maiM aura merA hai, ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 tU aura terA khar3A hotA hai| mo maiM aura merA kA bhAva hI, sArI upAdhi kA mUla hai| vaha svabhAva nahIM, vibhAva hai, so vaha satya nahIM, mithyA hai / vaha ajJAna hai, asatya hai / vaha kucha vaha hai, jo daraasala hai hI nahIM / mAtra pramAdajanya bhrAnti hai, jo mUrchA se utpanna hotI hai / vaha svabhAva se gira kara abhAva meM jInA hai / jo merA aura vastu kA svabhAva nahIM, vaha usameM rahanA hai / vahI asalI pApa hai / isI mUrcchA ko prajJoM ne parigraha kahA hai / aura parigraha ko hI unhoMne sabase bar3A pApa kahA hai / parigraha yAnI apane ko aura vastu ko cAroM ora se ghera lenA, qaida kara denA / vastu ko qaida kara, use lekara vyaktiyoM aura rASTroM taka ke bIca jo lar3AI hai, vaha qaidiyoM ke bIca hai| yaha kArA TUTa jAye, to sArA aura saba svataMtra ho jAye / aura yuddha sadA ko samApta ho jAye / 'maiM vastu aura vyakti se lagA kara, vyavasthA aura rASTroM taka kI usa kArA ko tor3ane AyA hU~ / maiMne abhI saMthAgAra ke dvAra para maMgala-puSkariNI kA tAlA tor3a diyA aura usake mukta jala se jana-jana kA abhiSeka kara diyA / to varddhamAna bhI vizeSa nahIM rahA, vaha azeSa, niHzeSa ho gyaa| aba mukta varddhamAna, mukta vaizAlikoM se bola rahA hai / 4. " Apa kahate haiM, vaizAlI para saMkaTa hai, AkramaNa hai / para abhI jo janagaNa kA ullAsa maiMne dekhA hai, usameM saMkaTa mujhe kahIM nahIM dIkhA / AkrAMti nahIM dIkhI : dIkhI to atikrAnti dIkhI : Ananda dIkhA / bhItara jo abhAva kI khandaka saba meM hai, use atikrAnta kara saba ko Anandita hote dekhA / yAnI mujhe sAmane pAyA, to saba vibhAva ke andhakAra ko lA~gha kara svabhAva meM A gye| to bhItara jo a~dherA hai, bhaya hai, vaha mithyA hai, mUrcchAjanya hai, kSaNika hai / satya aura saMcetana jo hai, vaha to vaha vaizAlI hai, jo maiMne abhI dekhI / 'maiMne jo abhI dekhA, vaha vaizAlI kA aizvarya hai, abhizApa nahIM / abhizApa jo hama dekha rahe haiM, vaha hamArA mAtra ajJAna hai| varnA to aizvarya yahA~ ananta aura avyAbAdha hai / aizvarya IzvarIya hai, vaha puruSIya hai hI nahIM / maiMne yahA~ jana aura dhana kA vaha mukta aizvarya dekhA / kArA hamAre mana meM, hamAre ajJAna meM hai, jise apane Upara aura vastu para lAda kara hamane apane bIca AkrAnta aura AkrAmaka kA dvaMdva utpanna kara liyA hai / maiM aura merA, tU aura terA kA yaha parigraha jaba taka rahegA, taba taka vigraha rahegA hI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 yuddha anivArya hogA hI / maiM aura merA miTa jAye to muhurta mAtra meM sArA saMkaTa samApta ho jaaye| '. * vahI to karane ko maiM AyA hU~ : isI se niHzastra aura niSkavaca AyA hU~ / zuddha, svabhAvika, svatantra, svayam AyA huuN| apane Upara Aye hara koza aura kArA ko tor3a kara AyA hUM, tAki vaizAlI kArAgAra na raha jAye, vaha sarva kA apanA svatantra AtmAgAra ho jAye / ____ 'Apa kaheMge vaizAlI to svatantra hai hI, kyoMki vaha gaNatantra hai| usameM koI rAjA nahIM, yahA~ kA jana-jana rAjA hai| hara vyakti yahA~ svatantra hai, aura apane bhAgya kA svayam nirNAyaka hai| para yaha bhrAMti hai, yaha AtmavaMcanA hai| yahA~ kA hara vyakti svataMtra aura AtmanirNaya kA adhikArI mujhe nahIM diikhaa| aisA hotA to AryAvarta kI tejazikhA, devI AmrapAlI ko gaNikA ke gavAkSa para baiThane ko vivaza na honA pdd'taa| hamane unake Atma-nirNaya ke adhikAra kA apaharaNa karake, unheM apane kAma kA kaidI banAyA hai| ApakI 'praveNI pustaka' cAhe kitanI hI prAcIna kyoM na ho : usameM nirdhArita sAre kAnUna vAsanA ko apane haqa meM vyavasthA dene ke lie race gaye haiN| bAharI vyavasthA mAtra, kAma aura parigraha kA saraMjAma aura intaz2Ama hai| paramparA kevala ekameva satya kI hI akSuNNa aura zirodhArya ho sakatI hai| anya saba paramparAe~ paryAya kI haiM, aura dravya, kSetra, kAla bhAva ke nita-nUtana pariNamana ke anusAra unheM palaTa jAnA hotA hai| isI se kahatA hU~, 'praveNI pustaka' ke qAnUna, nUtana vizva-pariNamana ke sAtha apane Apa hI TUTa gaye / khatma ho gaye / unheM pAle rakha kara, hama parataMtra hI kahe jA sakate haiM, svatantra nahIM / 'usa kAnUna ke kArAgAra ko sara car3hA kara, hamane devI AmrapAlI aura apane gaNataMtra kA satkAra nahIM kiyA, una para balAtkAra kiyA hai| sarvamundarI aura sarvapriyA haiM ve, to adhikAra aura kraya-vikraya kI vastu ve kaise ho sakatI haiN| nizcaya hI tribhuvana-mohinI haiM ambapAlI / para tribhuvana-mohinI ve gaNikA hone ke lie nahIM, samasta mAnava-kula kI mA~-vallabhA hone ke lie haiN| tAki manuSya kI janmAntara-vyApinI saundarya-vAsanA ko ve apanI mAta-mamatA se dularA kara, use apanI hI svAdhIna Atma-lakSmI ke saundarya kA darzana karA skeN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 'ajJAta kulazIla haiM ambapAlI, to isalie nahIM ki tathAkathita abhijAta kulIna logoM kI bhoga-sampatti hokara raheM / bhagavatI mA~ ajJAta kulazIla hI hotI haiN| tAki ve kulazIla kI kSudra maryAdA se atIta hoN|.mohaavisstt mAnavarakta se pare ve kulAtIta hoM, akulA hoM, anAkulA hoN| jagadambA mAnavanirmita sArI chadma nIti-maryAdA ko tor3a kara hI mAnava deha meM prakaTa hotI haiN| tAki dravya ke svatantra pariNamana kA ve pratinidhitva kara skeN| ve avaidha janmA bhI haiM, to isa lie ki vaidhatA ke chadma zIla meM chupe kulazIla ke vidhi-vihita vyabhicAra kA ve pardAphAza kara sakeM / sarva ko nagna aura nisarga kara dene ke lie hI, ve mahAkAlI sadA nagna vicaratI haiN| aura mithyAoM ke sarvasaMhAra ke lie ve siMhavAhinI ho kara prakaTa hotI haiN| 'bhantegaNa, kAna khola kara suneM / pippalI-kAnana meM virAjamAna ikSavAkuoM kI kuladevI ambA hI AmrapAlI ke rUpa meM avatIrNa huI haiN| Amra-zAkhA se aucaka hI ambA bana kara cU par3I ve AkAza-putrI haiN| usa AkAzinI mA~ ke unmukta A~cala para hiraNyoM kI hor3e lagA kara, hamane mAtRghAta aura AtmaghAta kA akSamya aparAdha kiyA hai| sarva kI mA~ hai ambA, isI se to vaizAlI ko Apasa meM kaTa-marane se bacAne ke lie, aura vaizAlakoM ke pazu ko pAzava-pAza se mukta karane lie, usane apane astitva taka kI bali car3hA dI hai| . . 'jIrNa-jarjara jagata ke punarutthAna ke vidhAtA bana kara jo Aye, ve sadA pAlatU vaidhatA kI purAtana maryAdAoM ko tor3ate hue hI janmeM haiN| unake avataraNa ke sAtha hI, mithyA ho gaI maryAdAe~ TUTI haiM, aura nayI maryAdAe~ svataH sthApita huI haiN| parApUrva kAla meM matsya-gandhA ke avaidha garbha se janme the bhagavAna veda vyAsa / kulAbhimAna ko tor3akara akulajAta brahma-puruSa kA teja pRthvI para prakaTa karane ko ve Aye the / zAntanu ke kAma-pramatta kSAtratva kA tejovadha karake, isI mahAbrAhmaNa ne apane ajitavIrya kI yajJAhuti dekara, vikRta ho gaye kSAtratva ko zuddha karane ke lie, apane liMgAtIta brahmacarya kI bali car3hAnA bhI svIkAra kiyA thaa| para bhAratoM ne usa brahmateja ko bhI vyartha karake hI caina liyaa| . . .isa taraha, itihAsa ke ArapAra, cAroM ora svabhAva kI glAni dekha rahA huuN| svabhAvagata sohaMkAra vaibhAvika ahaMkAra ho gayA hai| usa vikRti meM se lobha kA asura janmA hai| maiM aura merA, tU aura terA kI arAjakatA usase Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 nipajI hai| brAhmaNa, kSatriya, vaizya apanA svabhAvagata karma tyAga kara, patha-bhraSTa hue haiN| usakA pariNAma hai ApAdhApI kA yaha antahIna duzcakra / vastu apane Apa meM zuddha aura svAbhAvika hai, para apane ahaM, lobha aura adhikAra-vAsanA se hamane use bhI vikRta aura arAjaka banAyA hai| so samvAda aura mitratA kA sthAna visamvAda aura zatrutA ne le liyA hai| hamAre apane hI ahaM ke sivAya, bAhara hamArA koI zatru nahIM hai| patha-bhraSTa brAhmaNatva ko sattAsIna aura balavAna kSatriya ne dhara dabocA hai| pAtA kSAtratva, balAtkArI apahartA ho gayA hai| kulAbhimAna se pramatta hokara kSatriya brAhmaNatva ko pairoM se rauMda rahA hai| hama mAno apanI hI bhujAoM se apane mastaka kA bhaMjana kara rahe haiM / zIrSa para sadA vahI hogA, jo brahma ko jAne / jo svabhAva se hI brAhmaNa ho, aura svadharma meM hI caryA kre| brAhmaNatva kA yaha bhaMjana mujhe asahya hai| brahmayogI kA Asana uccheda karake loka meM dharmarAjya kA saMtulana kAyama nahIM raha sktaa| maiM padadalita brAhmaNatva ko phira se loka kI mUrdhA para sthApita karUMgA / mujhe usa mahAbrAhmaNa kI pratIkSA hai, jo brahmajJAnI ke usa Asana para AsIna ho sake / dharmarAjya yogI hI sthApita kara sakatA hai, bhogI nahIM / vaha, jisakA bhoga bhI yoga ho jAye, aura yoga bhI bhoga ho jaaye| vaizAlI kI yaha bhUmi aise hI eka rAjayogIzvara kI lIlA-bhUmi rahI hai| janaka videha ke vaMzadhara hone ke kAraNa hI hama videha kahalAte haiM, aura hamArI yaha bhUmi taka videha deza kahI jAtI hai| eka bAta maiM kahe detA huuN| rAjasattA ke siMhAsana para eka dina yogI ko AnA hogaa| yogI ko rAjA honA pdd'egaa| usake binA pRthvI para dharmarAjya kI sthApanA trikAla sambhava nahIM / . . 'zAsana kI mrdhA para jaba taka yogI na ho, taba taka tumhAre ye sAre rAjya, vANijya, vyavasthA, pratiSThAna gairakAnUnI haiM, avaidha haiM / vaidha aura qAnUnI kevala vahI vyavasthA ho sakatI hai, jo sattA ke svabhAva para AdhArita ho / vartamAna ke sAre hI rAjya aura vANijya vastu-svabhAva ke vyabhicAra kI upaja haiN| isI se ye saba gairakAnUnI haiM / tumhArI yaha 'praveNI-pustaka', tumhAre ye sAre kAnUna, nyAyAlaya, sainya, koTTapAlikA, nagarapAlikA, sikkA, zAMti, sandhi-vigraha, saba avaidha aura gairakAnUnI haiN| kyoMki ye svadharma para nahIM, pArasparika svArthoM ko pratispardhAoM aura samajhautoM para AdhArita haiN| ye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI rAjya- sImAe~, saMdhiyA~, saMrakSaNa, svataMtratAe~ avaidha aura g2aira qAnUnI haiN| kyoMki ye asatya, adharma, hiMsA aura hor3oM para TikI haiM / 266 'balazAlI sthApita svArtha ne hI sikke kA AviSkAra kiyA hai / adharma kA sudRr3ha durga hai yaha sikkA / sikkA hai ki saMcaya, svArtha- poSaNa, zoSaNa, aura svAmitva kI suvidhA sambhava aura nirbAdha ho gaI hai| svabhAvagata, samvAdI, sukhI aura zAntipUrNa jIvana-jagata ke abhyudaya ke lie yaha anivArya hai ki sikkA aura usa para Tike rAjya aura vANijya samApta ho jaayeN| sikke ne jIvita manuSya aura manuSya ke bIca ke, jIvita vastu aura manuSya ke bIca ke, sambandhoM ko jar3IbhUta kara diyA hai| sikke ne sattA kA svatva chIna liyA hai, satva chIna liyA hai| jaba taka sikkA hai, vyakti aura vastu kI mUlagata svataMtratA kA dharmarAjya sthApita nahIM ho sakatA / sikke ne manuSya aura jagata kI sArI sundaratAoM aura bhAvanAoM ko vyavasAya banA diyA hai| sikke para fe vANijya ne AtmA kI satI sundarI ko vezyA banA kara chor3a diyA hai / ' 'yaha sikke kA hI pratApa hai ki vaizAlI meM bhagavatI amrapAlI ko gaNikA ke koThe para baiThA diyA gayA hai| use prApta karane kA mUlya hiraNya hai, pyAra nahIM, AtmAhuti nahIM / hamane mA~ ko yajJa kI vedI para se utAra kara, bhogadAsI banA diyA hai / bhantegaNa, sAvadhAna, AmrapAlI vaizAlI ke bhAgya kI nirNAyaka hai| jaba taka vaha mA~ hamArI vAsanA kI jaMjIroM meM ba~dhI hai, vaizAlI kA vinAza anivArya hai / kevala bhagavatI AmrapAlI meM yaha sAmarthya hai ki vaha vaizAlI ko satyAnAza kI lapaToM se bacA sakatI hai / maiM yahA~ kevala mA~ ke usa dharma - zAsana kA sandeza sunAne ko upasthita huA hU~ / 'kAminI aura kAMcana jaba taka bhoga kI bhUmi se uTha kara yoga kI bhUmi para uttIrNa nahIM ho jAte, taba taka AkrAmaka zreNika, ajAtazatru aura pArzava ke zAsAnuzAsoM kI paramparA kA anta nahIM ho sakatA / jaba taka sarvasvahArI zreSThi haiM, aura unake vANijya kA saMvAhaka sikkA hai, taba taka zreNivigraha aura AkramaNakArI zreNika surasA kI coTI hote hI cale jAyeMge / .... isI se maiM svArtha-vyasta rAjya, vANijya, sikkA aura usake vyavasthApaka tamAma qAnUnoM ko tor3ane AyA huuN| maiM isa jhUThe qAnUna para AdhArita sArI sarahadoM aura maryAdAoM kA bhaMjana karane AyA hU~ / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 'vaizAlI ke zatru magadha aura bimbisAra nahIM, mahAmAtya varSakAra nahIM, vaizAlakoM kA ahaMkAra-mamakAra hai / hama dharma se vicyuta ho gaye haiM, isI se hamAre cAroM ora zatru haiM / ikSavAku licchaviyoM kI yaha maryAdA loka-vikhyAta hai ki ve kASTha ke upadhAna para sara rakha kara sote haiM / unake sirahAne talavAra hai, aura ve sadA jAgRta haiN| Aja kASTha ke upadhAna kI to bAta dUra, phUloM ke takiyoM para aura sundarI kI bAhu para bhI licchavi ko caina nhiiN| usakI vAsanA, lipsA aura Arati kA anta nahIM / sA~jha hote na hote, vaizAlI gaNa kA samasta tAruNya madirA kI mUrchA meM DUbA, AmrapAlI ke saptabhUmi prAsAda ke AMgane meM, usake eka kaTAkSa kA bhikhArI hotA hai| kyA yahI hai vaizAlI kA svAtaMtrya-gaurava ? kyA isI kApuruSatA kI rakSA ke lie Apa cAhate haiM, ki varddhamAna talavAra uThAye, vaha ApakI DhAla bane ? 'ApakI isa jhUThI AtmarakSA ke lie nahIM, para ApakI AtmA kI rakSA ke lie, bezaka maiM svayaM talavAra aura DhAla bnuuNgaa| faulAda kI talavAra nahIM, caitanya kA kharadhAra khaDga le kara maiM svayaM apane aura vaizAlI ke viruddha uluuNgaa| apane Upara aura vaizAlI para bijaliyA~ bana kara ttuuttuNgaa| maiM biMbisAra zreNika ko Age rakha kara, vaizAlI kA prAcIna aura jIrNa parakoTa toddgaa| maiM sare rAha use le jAkara devI AmrapAlI kI goda meM DAla dUMgA, ki ve usakI janma-janmoM kI pyAsI AtmA ko zaraNa deN| damita vAsanA ke janmAntara vyApI nAgapAzoM se use mukta kreN| mAgadha ajAtazatru ke sainya-bala aura varSakAra ke kauTilya ko jItane ke lie, mujhe zastra aura sainya kI z2arUrata nhiiN| ye sAre vipathagAmI aura zatru, pyAra ke pyAse haiN| aura akiMcana varddhamAna ke pAsa yadi koI sattA hai, to kevala pyAra kii| usake pyAra meM parAjaya aura jaya ve eka sAtha paayeNge| aura phira bhI yadi ve AkrAmaka aura ghAtaka raha jAyeMge, to kevala apane : taba AtmaghAta ke sivAya aura koI vikalpa unake liye nahIM raha jaayegaa| . . 'maiM vaizAlI ko usa anivArya satyAnAza aura AtmaghAta se bacAnA cAhatA huuN| kyoMki maiM use sarvakAlIna mAnava-AtmA, aura sattA mAtra kI svataMtratA kA pratIka mAnatA huuN| maiM use pRthvI para jinezvaroM ke sarvazaraNadAyI dharma-sAmrAjya kA siMhAsana mAnatA huuN| ___... to bhaMtegaNa suneM, usake lie anivArya hai ki vaizAlI ke parakoTa niHsainya ho jAyeM, vaizAlI ke zUramA niHzastra ho jaayeN| vaizAlI ke dhanakuberoM ke kozAgAroM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 paNyoM, antarAyaNoM aura siMha-toraNoM ke sAre kapATa aura tAle sadA ko TUTa jaayeN| mAM ke satItva ko jhUThI surakSA kI jaMjIroM se mukta kara diyA jaaye| usake A~cala ke dhana-dhAnya, suvarNa-ratna, tamAma jIvana sAdhana, parigraha, adhikAra aura kAnUna ke zikaMjoM se mukta ho kara, usake ddha kI taraha mukta umar3a kara, jana-jana ko sulabha ho jaayeN| durgoM, kapAToM, talavAroM, tAloM, jaMjIroM, sainyoM aura kAnUnoM se hama cira bandinI sattA-mA~ ko sadA ke lie mukta kara deN| phira Apa dekheMge ki vaizAlI ko jIta sake aura use pada-dalita kara sake, aisI tAqata pRthvI para paidA nahIM huI hai| 'vaizAlI ke tamAma hamalAvaroM ke viruddha merI yahI ekamAtra yuddha-yojanA hai| Apako yadi yaha svIkArya ho, to isakA senApatitva jJAtRputra varddhamAna mahAvIra ko saharSa zirodhArya hogaa| . . 'Apa sabane abhaMga zAMti meM mujhe sunA, maiM kRtajJa hU~ aapkaa| ApakA koI prati-prazna ho, to samAdhAna ko maiM prastuta huuN| . .' * * *aura cupa hote hI, apArthiva nistabdhatA meM maiMne apane ko eka jAjvalyamAna zalAkA kI taraha nizcala khar3e dekhaa| .. mahAnAyaka siMhabhadra ne gaNa-pramukha kI ora se dhoSaNA kI : 'bhantegaNa suneM, Apake gaNaputra varddhamAna ne apanI yuddha-yojanA Apake samakSa prastuta kI hai| use svIkArane yA nakArane ko Apa svataMtra haiN| chanda-zalAkA meM varddhamAna kA vizvAsa nhiiN| ve kisI bhI svatantra AvAz2a kA svAgata kreNge|' sAta hajAra sAta sau sitahattara gaNa-zrotA kucha itane niHzabda dIkhe, ki prazna unake bhItara jaise khoyA, khAmoza aura parAjita diikhaa| taba haThAt jaise sabakI ulajhana ko vyakta karatI eka bulanda AvAz2a dUra zrotA-maNDala meM se sunAI par3I : 'AyuSyamAna varddhamAna, suneN| Apa hameM vaha karane ko kahate haiM, jo itihAsa meM kabhI huA nahIM, hogA nhiiN| na bhUto na bhaviSyati / ' 'bezaka, vahI karane ko kahatA hU~, saumy| maiM itihAsa ko doharAne nahIM AyA, usake cirakAlIna AtmaghAtI duzcakra ko tor3a kara, use manuSya aura vastu mAtra ke hita meM ulaTa dene AyA huuN|' 'asambhava ko sambhava banAne kI yaha Teka jokhima bharI hai, Arya varddhamAna ! jo Aja taka na huA, vaha kabhI ho nahIM sktaa| usakA prayoga vaizAlI para karanA, apane hI hAthoM apane ghara meM Aga lagA denA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___269 _ 'yaha sattA kA svabhAva nahIM ki jo aba taka na huA, vaha Age bhI na hogaa| aisA mAnanA sattA ke sattatva aura anantatva se inakAra karanA hai / sattA ke satya ko yahA~ sthApita karane ke lie, yaha jokhima uThA lenI hogii| apane hI ghara meM Aga lagA kara, usa Aga ke sAtha antima rUpa se jUjha lenA cAhatA huuN| usameM apane aura vaizAlI ke Atmateja ko parakhanA cAhatA huuN| khare hama utareMge, to itihAsa meM apUrva aura apratima vijaya kA varaNa kreNge| usa A~ca meM tape binA, vaizAlI ajeya nahIM ho sakatI / usa agni snAna se amara ho kara na nikala sakeM, to apanA aura vaizAlI kA bhasma ho jAnA hI zreyaskara mAnatA huuN| nitya ke AtmaghAta ke bajAya, eka bAra satya ke hutAzana kI Ahuti ho jAnA hI mujhe apane aura vaizAlI ke lie adhika yogya lagatA haiN|' * * *aura sahasA hI jvAlAmukhI ke visphoTa-sI eka AvAz2a uThI : 'bhantegaNa sAvadhAna, gaNanAtha suneM, maiM jAtaputra varddhamAna ko vaizAlI ke lie qhataranAqa mAnatA hU~ ! ve yadi vaizAlI meM raheMge, to vaizAlI kA sarvanAza nizcita bhantegaNa suneM, varddhamAna kI AtmA vaizAlI kI sImAoM se kabhI kI niSkrAnta ho cukii| Apa nizcinta raheM, aba dera nahIM, ki usakA zarIra bhI vaizAlI ke sImAntoM se sadA ko abhiniSkramaNa kara jaayegaa| para sAvadhAna bhantegaNa, eka bAta kahe jAtA hU~, ki vaizAlI se nirvAsita ho kara, usakA yaha gaNaputra aura rAjaputra usake lie aura bhI adhika khataranAka ho sakatA hai| * * para Apa cAheM bhI, to aba use apanI sImAoM meM bA~dha kara nahIM rakha skte| jAneM, ki isa kSaNa ke bAda varddhamAna kisI kA nahIM, apanA taka nahIM ! vaha apane hI se niSkrAnta hai / '.. 'aura bhantegaNa sUneM, jAne se pahale maiM vaizAlI kI rAja-lakSmI ko trailokyezvara jinendra ke caraNoM meM arpita kiye jA rahA hai| una parama sattAdhIza ke hAthoM meM vaizAlI kA bhAgya sauMpe jA rahA haiN| unakI icchA hogI to eka dina vaizAlI kA yaha gaNaputra aise dharma-sAmrAjya kI nIMva DAlegA, jo Aja taka itihAsa meM na bhUto na bhaviSyati rahA hai| mA~ vaizAlI anantoM meM jayavanta ho !' aura mere anusaraNa meM sahasroM kaNThoM se gUMjA : ___'mA~ vaizAlI anantoM meM jayavanta ho, licchavi-kulasUrya mahAvIra anantoM meM jayavanta hoM __.. aura maiMne pIche lauTa kara bhagavAna vRSabhanAtha ke caraNoM meM sASTAMga praNipAta kiyaa| apane mukuTa, kuNDala, keyUra, ratnahAra utAra kara, trailokyezvara prabhu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ke caraNoM meM arpita kara diye| aura cahu~ ora ghUma kara janagaNa ko hAtha jor3a, sara navA~ kara bArambAra praNAma kiyaa| * *aura tatkAla rohiNI mAmI ke kandhe para hAtha rakha kara, maiM saMthAgAra ke aneka saraNibaddha stambhoM aura dvAroM ko pAra karatA calA gyaa| . . * * *saMthAgAra se bAhara A kara usake sarvopari sopAna para khar3e hokara jo janagaNa kA prema-pArAvAra umar3atA dekhA, jo jayakAroM kA hillolana sunA, usameM DUba jAne ke sivAya aura kucha zakya hI nahIM thaa| - hamArA ratha kaba aura kaise usa mahApravAha meM tairatA huA, mahAnAyaka siMhabhadra ke mahAlaya para pahu~ca sakA, so patA hI na cala skaa| 00 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-ratha kI valgA * * gaI rAta sonA nahIM ho sakA hai| aisA jAgA hU~, ki sonA isa jIvana meM aba zAyada hI sambhava ho| ___pariSad se lauTa kara kala pUrvAhna meM rohiNI mAmI ne sUcanA dI thI ki mahArAja siddhArtha ceTakarAja ke mahAlaya meM Thahare haiN| siMha mAmA bhI sIdhe udhara hI cale gaye the aura aba taka nahIM lauTe haiN| patA calA hai ki gaNa-zAsana-samiti kI baiThakeM kala sArA dina aura abera rAta taka calatI rahI haiN| vaizAlI meM bhUkampa AyA hai, aura saMthAgAra kI buniyAdeM Dola rahI haiN| __ pariSad ke uparAnta zabda mujha meM zeSa nahIM rahA thaa| mAmI ne mujhe samajhA aura ve cupacApa mujhe nihAratI merI paricaryA karatI rhiiN| pUrvAhna bhojana para vividha vyaMjanoM kA jo vizAla thAla sAmane AyA, use dekha kara hI eka anokhI tRpti kA anubhava huaa| kapizA ke kucha drAkSa aura eka kaTorI kSIrAna kA prAzana kara maiMne hAtha khIMca liyaa| mAmI acaraja aura anurodha se kAtara ho aaiiN| unake tAmragaura cehare para eka jalimA-sI chA gii| para merI sasmita A~khoM ko dekha, unakA bola na khula paayaa| kaNThAvaruddha aura praznAyita ve mujhe mUrtivat tAkatI raha giiN| * * vizrAma ke samaya ve mere zayanAgAra meM pIche-pIche calI aaiiN| mere zaiyA meM leTane para, samIpa hI baiTha giiN| merI A~kheM sahaja hI muMda giiN| pratyaMcA ke kaSAghAta se sukaThina ho AI eka komala hathelI mere lalATa para kSaNaka TikI rahI, aura jAne kaba merI tahoM meM lIna ho gyii| jaise bAhara koI hathelI aba zeSa nahIM rahI thii| aba savere taiyAra ho kara bAhara AyA hU~ to tana phUla-sA halakA hai, aura mana zarada ke isa nirabhra AkAza kI taraha hI nirmala hai| sArA antara-bAhya mAno eka gahana nIlimA meM taira rahA hai| ___ rohiNI mAmI muskurAte mukula-sI AIM, aura mujhe apane kakSa meM livA le gaIM : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 'mAna, bahuta kucha sunA thA tumhAre viSaya meN| para jo dekhA, to merI sArI kalpanAe~ choTI par3a giiN| lagA ki tumhIM ko to jAne kaba se khoja rahI thii| .. merI sArI dhanurvidyA ko tumane vyartha kara diyaa| * jI cAhatA hai, tuma se hAratI hI calI jAU~ !' ___'to antima jIta tumhArI rahI, maamii| antima hAra kA sukha nahIM dogI mujhe? * . .' mAmI kI A~kheM jhuka giiN| ve cupacApa mere bahuta pAsa A kara baiTha gaIM, aura mere bAloM ke challoM ko ugaliyoM se dularAtI rhiiN| aura adhika bola unheM nahIM bhAyA / sahasA hI mAmA siMhabhadra aaye| maiMne uTha kara vinaya kiyA; ve mujhe bhujAoM meM bhara merI pITha sahalAte rhe| phira baiThate hue bole : 'AyuSyamAn, tumane samasta jambU dvIpa ko jvAlAmukhI para khar3A kara diyA hai|' 'jvAlAmukhI para to hama saba baiThe hI haiM, mAmA ! maiMne kevala use nagna kara diyA hai| tAki hameM apanI asalI sthiti kA bhAna ho jaaye|' 'varddhan, gaNa-rAjanyoM kI bhRkuTiyA~ tana gaI haiM, ve Ape meM nahIM haiN| para vaizAlI kA janagaNa to pAgala hokara jaise vijayonmAda meM jhUma rahA hai| yuddha aura saMkaTa kA mAno use bhAna hI nahIM raha gayA hai|' 'to vaizAlI meM merA janma lenA sArthaka huaa| yadi bhItara kA bairI bisara jAye, to bAhara to hara kadama para jIta jayamAlA liye khar3I hai| prasanna hU~ ki mere kalyANa-rAjya kI nIMva loka-hRdaya meM par3a gii|' 'lekina AyuSyamAn . . .' 'lekina kA to anta nahIM, mahAnAyaka ! vaha suna kara kyA kruuNgaa| vikalpa nahIM, vismaraNa caahiye| bhItara kA svadharma sIdhA karma ho kara sAmane aaye| dharma aura karma ke bIca vikalpa kI khandakeM to anAdikAla se par3I haiM, aura unameM itihAsa ulajhatA calA gayA hai| zuddha aura nirvikalpa cetanA, jo sahaja hI kriyA hotI calI jAye, basa kevala vaha caahiye| 'para tumhAre isa nigUr3ha adhyAtma ko kitane loga samajheMge, varddhamAn ?' 'vaizAlI ke sAre janagaNa ne bina samajhe hI to bUjha lI merI baat| tumhIM ne to abhI sAkSI dI hai, mAmA / vikalpa unake mana meM hai, jo zAsana kI mUrdhA para haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 kyoMki unheM apane ahaM se chuTTI nahIM hai / aura maiM koI nigUr3ha adhyAtma nahIM bolatA, nirA hRdaya bolatA hU~, zuddha jIvana bolatA huuN| pyAra ko paribhASAe~ dekara hama use jaTila aura kuMThita karate haiM / adhyAtma ke pravacana kara hama AtmA ko usake bahane pyAra se vaMcita kara dete haiM / ' 'tuma kucha dina yahA~ raho varddhan, hameM tumhArI z2arUrata hai / ' 'vaha z2arUrata, mAmA, mere dUra cale jAne se hI acUka pUrI hogI / yahA~ rahU~gA to tumhAre nau sau ninyAnave gaNa - rAjA sadA mere aura janagaNa ke bIca dIvAra bana kara khar3e raheMge / ' to visphoTa hogA, mAna, aura yuddha Tala nahIM sakegA / ' 'visphoTa anivArya hai, mAmA, tAki nayA vidhAna nirvikalpa A sake / aura kahA na maiMne, ki maiM yuddha ko TAlane nahIM AyA, use anta taka lar3a kara samApta kara dene AyA hU~ !' ... 'to gaMgA-zoNa ke sImAnta ko samhAla kara, hameM nizcinta karo, AyupyamAn ! ' 'merA sImAnta mere bhItara hai, mahAsenApati / tumhAre sainya zivira merA morcA nahIM ho skte| aura maiM bacAva kI lar3AI nahIM lar3atA / maiM AkrAmaka kA intaz2Ara nahIM kruuNgaa| maiM svayaM sIdhe magadhezvara biMbisAra para AkramaNa kara dUMgA / kahU~gA ki samrAT, hamAre bIca senAe~ nahIM ho sktiiN| zUramA sIdhe lar3a kara, svayaM hI nipaTArA kara leM / zastra taka kyoM ho hamAre bIca meM, kevala lalATa kA sUrya lar3e / aura jAnatA hU~, mAgadha merI cunautI ko mukara nahIM sakegA / ' ullAsa meM jhUma kara bIca hI meM bola par3IM rohiNI mAmI . 'mere dohitralAla, tumhAre usa sUraja-yuddha kI sAkSI honA cAhatI hai, tumhArI rohiNI mAmI / kyA use sAtha le cala sakoge ? ' 'apane dhanuSa-bANa le kara calogI, mAmI ? ' 'vaha to tumane chIna liye, devatA / kevala A~cala hI to aba bacA hai mere pAsa / mere isa antima astra se mujhe vaMcita na karanA aura ho sake to mujhe sAtha rakhanA ! 'AryAvarta kI raNacaNDI rohiNI kA ThIka samaya para AvAhana karU~gA ! ' ki tabhI ceTakarAja kA sandezA lekara eka cara AyA / sAndhya-bhojana para unake mahAlaya meM AmaMtrita hU~ / svajana - parivAra mujha se milane ko utsuka haiM / maiMne anucara se pUchA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 'devI candanabAlA kyA yahIM para haiM ?' 've kaba kahA~ hotI haiM, prabhu, kauna jaane| vaha rAjamAtA aura mahArAja taka ko patA nahIM rahatA / ' 'acchA bhante pratihArI, ThIka samaya para pahu~cU~gA / mahArAja se kaha denA / ' praNAma nivedana karake pratihArI calA gayA / bhauMcakkI-sI dekhatI rohiNI bolI : " 1 bhante pratihArI ! 'tumhAre lie to, lagatA hai, sabhI bhante ho gaye haiM, varddhamAn !' 'abhante kahIM koI dIkhatA hI nahIM, kyA karU~ !' 'dAsa-dAsI to gAndhAra meM, hamane bhI manuSya kI santAnoM ko nahIM rahane diyA hai| para jana-jana aura kaNa-kaNa meM tumhArA deva basA hai, yaha nayA dekhA aura sIkhA, AyuSyamAn ! ' 'paraspara eka-dUsare ko hama deva ho jAyeM, to soco mAmI, sArI samasyAoM kA samAdhAna Apo-Apa ho jAye ' *!' 'tumheM pA kara maiM ApyAyita huI, devAMzI varddhamAn ! ' 'aura sahasA hI maiM uTha khar3A huA / siMha mAmA bole : 'vaizAlI' ke rAjamArgoM para nikala sakoge, AyuSyamAn ? darzanAkula janagaNa ke ullAsa kA jvAra upadrava taka khar3A kara sakatA hai / ' 'mukuTa-kuMDala to maiM samarpita kara AyA, mAmA / bithure bAloM, aura ur3ate uttarIya se svayaM apanA ratha hA~kate, mujha akiMcana ko vaibhava-nagarI vaizAlI meM kauna pahacAnegA ? aura phira pravAhoM para chalA~ga mAra kara, g2Ayaba ho jAnA mujhe AtA hai, mAmA ! ' ' kakSa - deharI para khar3I rohiNI dekhatI raha gaI / chUTe hue tIra ko pakar3a kara nahIM lauTAyA jA sakatA, yaha vIrAMganA rohiNI se adhika kauna jAna sakatA hai / pArzava ke zUramAoM ko apane tIroM para taulane vAlI yaha lar3akI bhItara itanI tarala bhI ho sakatI hai, kalpanA meM nahIM A sakatA thA / * ratnagarbhA vasundharA kA hara sambhava vaibhava ceTakarAja ke mahAlaya meM dekhA / para usa saba ke bIca AkAza kI taraha sahaja vyApta, phira bhI nirlipta usa rAjapuruSa ko dekha merI A~kheM zraddhA se bhInI ho AIM / mAtAmahI subhadrA unakI yathArtha arddhAMginI dIkhIM / mujhe sAmane pA kara godI meM bharane taka ko ve lalaka AIM : "jugajuga jiyo mere lAla, cirakAla yaha dharatI tumhArA yazogAna kare !" kahatI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 kahatI ve ro aaiiN| unakI goda meM kSaNaka raktamoha kI agAdhatA kA tIvra anubhava paayaa| * * * phira dhana, dattabhadra, upendra, sudatta, sukuMbhoja, akaMpana, supataMga, prabhaMjana aura prabhAsa mAmAoM ne mujhe gherakara jAne kitanA prazna-kautUhala kiyaa| pakar3a kara baiTha gaye mujhe, ki nahIM, aba kahIM nahIM jAne deMge mujhe| pyAra kI bAdAma-giriyA~ le kara, moha ke chilake utAra pheMkane kI kalA avagata ho gaI hai, isI se rama kara bhI cAhe jaba virama jAnA mere lie sahaja ho gayA hai| eka zUnya hai bhItara, jisa meM sabako avakAza hai, to svajanoM ko bhI hai hii| so nirbAdha ina saba meM khelA, aura nikalatA calA gyaa| pitA eka aisI Ananda-vedanA meM khoye aura stabdha the, ki basa merA mu~ha johate rahe : bole kucha nhiiN| ceTakarAja ne itanA hI kahA : 'tumane to hama saba ko nirvastra aura niHzastra kara diyA hai, bettaa| prazna niHzeSa ho gayA hai : hama niruttara haiN| para tuma to kSitija se bola rahe ho; AkAza ho ki dharatI ho, samajha meM nahIM aataa| hamArI buniyAdeM cUra-cUra ho gaI haiN| aura tuma ho ki kahIM se pakar3AI meM nahIM aate| janagaNa to vastu-sthiti bhUla kara tumhArI mohinI se pAgala ho gayA hai| para dAyitva jinake kandhoM para hai, ve tumhAre dhruva se TakarA kara bedharatI ho gaye haiN| kyA karanA hogA, samajha meM nahIM aataa| merI to buddhi guma ho gaI hai|' __'karanA kucha nahIM hogA, tAta, aba Apako sirfa dekhate rahanA hai| taba jo karane ko hai, vaha mujha se ApoApa hogA hii| cIz2oM ko apane para hI chor3a dIjiye, aura unheM hone diijiye| kyA Apa sabake kiye aba taka kucha huA hai, ApakA manacAhA ? * * "phira cintA kisa bAta kI? mujha para Apako zraddhA ho, to dekhate rahiye yaha khel| maiM to buniyAdoM meM khelatA hU~, maidAnoM meM nhiiN| jIrNa buniyAdeM yadi TUTa gaI haiM, to jAniye ki merA pahalA morcA saphala huA; Age ke khela meM maiM na bhI dIkhaM , to nayI buniyAdeM par3ate aura bhavana uThate to Apa dekha hI leNge| aura kSitija yadi hU~ ApakI nigAha meM, to ojhala nahIM ho sktaa| kabhI usa para sUryodaya ho hI sakatA hai| itanA hI jAneM, ki kSitija ko pakar3a aura bA~dha kara nahIM rakkhA jA sktaa| kyoMki vaha ananta hai| . .' ___* * *calate hue bApU ne batAyA ki yahA~ kucha pariSadoM ke lie ve ThahareMge, maiM cAhU~ to jA sakatA huuN| phira A kara mAtAmahI ke caraNa chue aura bidA cAhI : ki Aja hI rAta ke zeSa prahara meM prasthAna kara jaauuNgaa| unake A~sU avirAma baha rahe the, aura ve mujha meM virAma khojatI-sI bolI : ___... kitanA samajhAyA, para caMdana nahIM rukI, beTA! jAne kahA~ calI giiN| kala se rUThI baiThI hai, bolI ki : 'nahIM, mujhe kisI se nahIM milanA hai !' saMthAgAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 se lauTa kara bharI AI thI, merI goda meM phUTa pdd'ii| bolI-'apanA rAja rakkho tuma saba, varddhamAna to calA hI jaayegaa| tumhArI rAha kA phandA kaTa gayA, aba khuziyA~ manAo tuma sb| * * *aura tumhAre isa rAja meM taba mere lie bhI Thaura nahIM ! . . 'ThIka hai, apanI rAha maiM bhI calI hI jAU~gI ! . . .' -maiMne bahuta samajhAyA use, tujha se mila kara bAta kare, aura samAdhAna paaye| OM hU~-eka nahIM mAnI usane / . . 'nahIM, mujhe nahIM milanA hai kisI se| varddhamAna ko merI nahIM par3I, to mujhe bhI usakI par3I nahIM hai / ' tU AyA, to mahala-udyAna sAre meM khoja AI, jAne kahA~ kho gaI hai candana.!' .. 'use na cher3o nAnI-mA~ / vaha ThIka apanI jagaha para caukasa hai / aura mujha se nArAz2a hone kA haqa usakA pUrA hai| usase adhika zAyada kisI kA nahIM ! . . mere mAthe ko nAnI-mA~ ne chAtI se cA~pa-cA~pa liyA : aura mere bAloM ko eka gaharI usA~sa ke sAtha ve saMghatI calI giiN| vahA~ se mukti AsAna na thii|.. para maiM agale hI kSaNa vaizAlI kI sImAntaka rAhoM para apanA ratha pheMka rahA thaa| sA~jha belA meM jaba devI rohiNI ke AvAsa-bhavana pahu~cA, to sArA mahAlaya Upara se nIce taka sahasroM dIpoM se jagamagA rahA thA, aura paura ke sAmane ke mArga para vaizAlakoM kA utsava-utsAha bekAbU thaa| maiMne capacApa ratha pIche udyAna kI rAha bhItara le liyaa| zayanAgAra meM rohiNI mAmI merI pratIkSA meM thiiN| ___ 'mAna, devI AmrapAlI kA nijI anucara maNibhadra, bAhara tumhArI pratIkSA meM hai|' 'svAgata hai unakA, mAmI!' thor3I hI dera meM eka vizAla kAya vAtsalya-mUrti vRddha puruSa ne A kara bhUmisAt daNDavat kiyA aura kahA : / 'devI kA eka nijI patra le kara sevA meM prastuta hU~, svAmin !' 'devI AmrapAlI prasanna hoN| maiM devI kA kyA priya kara sakatA hU~, bhante / ' 'dhanya bhAga prabhu, Apake darzana pA sakA!' kaha kara eka choTI-sI ratna-jaTita maMjUSA usane mere hAtha meM thamA dii| use kholate hI jAne kaisI para pAra kI-sI divya gandha kakSa meM vyApa gyii| paTTa khola kara par3hA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 '.. 'tumheM eka bAra nayana bhara dekhane kI sAdha, cira dina se mana meM sa~joye thii| pArthiva meM aura kucha dekhane kI cAha aba nahIM raha gaI hai| jaba sunA ki tuma vaizAlI ke saMthAgAra meM A rahe ho, to aba taka jo tumheM jAnA aura mAnA thA, vaha eka bijalI ne jaise kauMdha kara bhaMsa diyaa| abhimAna ho AyA, nahIM - 'nahIM AU~gI tumhAre sAmane / merI kyA hastI ! tuma vaizAlI ke devAMzI rAjaputra : aura maiM tumhAre gaNa kI eka tuccha gaNikA! aura koI mujhe kucha samajhe, tumhAre sAmane halakI nahIM paDUMgI, aura apanI gahita kAyA ko sAmane rakha kara, tumheM apamAnita hote nahIM dekha skeNgii| ___ . . kintu jAne kyA bhItara dhakkA de rahA thaa| maiM avaza ho gaI, taiyAra taka ho gaI : dvAra para ratha prastuta karane kA Adeza bhI de diyaa| AIne ke sAmane ho kara eka bAra apane ko dekhaa| cUra-cUra ho gii| apane rUpa kI bijalI meM jalakara, lajjA aura anutApa se bhasma kI DherI ho rahI / asahya lagA, apanA yaha trilokamohana saundarya / nahIM, nIlAma para car3he hue lAvaNya se devatA kI pUjA nahIM ho sktii| jAU~gI saMthAgAra meM, to tumhAre gaNaputra mere rUpa kI dhUla udd'aayeNge| tUphAna ke bavaMDara uttheNge| vaizAlI kA sUraja usase DhaMka jaayegaa| nahIM, yaha nahIM hone dUMgI; vaizAlI kI beTI hU~, aura cAhU~gI ki usake sUraja kA AvaraNa na banU / usako prabhA ko apane rUpa kI raja se malina na hone duuN| vaizAlI kA janagaNa khulI A~khoM apane ise sUryaputra kA darzana kre| 'mo apanI isa nirmAlya mATI ko apane hI meM sameTa kara, zaiyA meM auMdhI par3a rhii| .. saMthAgAra se lauTa kara merI abhinna sahacarI vAsavI ne vaha saba batAyA, jo vahA~ usane dekhA aura sunA thaa| * * * maiMne use jAne ko kaha diyA, aura merI chAtI meM janmAntaroM ke dabe rudana aura vichoha ghumar3ane lge| * *isa abhAgI chAtI ko aba kisakI pratIkSA hai, jo phaTa na gaI / . . . ___ 'tumane vaizAlI aura AmrapAlI ko eka kara diyaa| tumane eka gaNikA ko gaNadevI ke Asana para baiThA diyaa| anartha kiyA tumane, varddhamAna ! mujha abhAginI ko mazAla kI taraha apane donoM hAthoM meM uThAkara tumane sAre jambUdvIpa meM Aga lagA dii| bher3iyoM ke bIca tumane mujhe siMha para AsIna kara diyaa| isa sAre jaMgala kA pazutva aba balavA kara utthegaa| yoM hI maiM kama hatyArI nahIM thii| aba tuma cAhate ho, ki maiM rakta kI nadiyoM para calU ? kaisA qhataranAka khela tuma khela gaye, mahAvIra ! tumane mujhe mauta ke bIca arakSita khar3I kara diyA hai| . . . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 * * *aura aba tuma kahate ho ki tuma vaizAlI meM nahIM rahoge; to bolo, mujhe aba yahA~ kisake bharose chor3e jA rahe ho! nahIM : nahIM cAhiye mujhe tumhAre ye pUjA ke phUla ! pyAra nahIM kara sakate majhe, to kisa adhikAra se mujhe yoM mAra kara, apanI rAha akele cale jAnA cAhate ho? * * * merA kahIM koI nahIM . . . AkAza kI jAyI maiM cira anAthinI, kisI taraha apane rUpa kI mAyA meM apane ko bhulAye thii| tumane usa mAyA ke pAza ko bhI chinna karake, nirI nagna mujhe apane Amane-sAmane kara diyA hai| * * * maiM to akelI hI thI janama kI : tumane mujhe antima rUpa se akelI kara diyA ! merA maranA aura jInA donoM hI tumane mere hAtha nahIM rakkhA / kauna ho tuma mere, o balAtkArI, jo merI sattA ke yoM barabasa hI svAmI ho baiThe ho ? . AdhAra nahIM de sakate, to antima rUpa se nirAdhAra kyoM kara diyA isa duHkhinI ko| aura aba kahate ho, chor3a kara cale jAoge, isa vaizAlI ko, jise tuma AmrapAlI kahate ho| itane nirmama tuma ho sakate ho yaha to kabhI nahIM socA thaa| '. . 'jAnatI hU~, mere dvAra para tuma kabhI nahIM aaoge| tumhAre caraNoM kI dhUla bana kara isa rUpa ko sArthaka kara sakaM, aisI spardhA eka gaNikA kaise kara sakatI hai ! hAya, maraNa ke isa mahAzUnya meM kise pukArU~? kahA~ hai merA paritrAtA? dizAe~ niruttara haiM . . . ! tumako dekha rahI hU~, kevala pITha phera kara jAte hue| . bologe nahIM ? * . . ambA jo kisI kI nahIM apane mUlAdhAra meM ghumar3a Aye pralaya ko, apane aMgUThe tale qalama se dAba kara maiMne likhA : ' / ' ' 'kisI kI tumheM isalie nahIM hone diyA gayA, kyoMki tumheM saba kI honA thaa| kApiNoM aura suvarNoM kI krIta dAsI nahIM, sarva kI Atma-vallabhA mA~ ! .. * "nahIM, tuma kabhI kahIM akelI nahIM ho, ambaa| * * *akelI aba taka yAda thIM bhI, to Aja nizcaya hI vaha nahIM ho tuma ! * * * maiM kahIM jAU~, kahIM rahU~, hara vizA AmrapAlI ho rhegii| vahA~ mere svAgata meM khar3I nahIM milogI kyA tuma ? - '.. paritrAtA tumhArA aharniza tumhAre sAtha khar3A hai| vaha anyatra kahIM nahIM hai| mahAvIra yadi koI anya aura anyatra hai, to vaha bhI nhiiN| usa apara aura ekameva apane ko pahacAno! .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 'eka dina AU~gA tumhAre pAsa / apane meM nitAnta apanI ho kara rahanA / vahI mahAvIra hai ! 'patrottara kI ratna- maMjUSA donoM hAthoM meM jhela kara, maNibhadra ne bAra-bAra use sara-A~khoM se lagAyA / usakI A~kheM chalachalA rahI haiM / bhUmiSTha praNipAta kara, binA mujhe pITha diye, pIche paga calatA huA, vaha dvAra pAra kara ojhala ho gayA / ananya varddhamAna' rAta ke tIsare pahara bhavana ke siMhapaura para ratha lagA / mahAnAyaka siMhabhadra gaMgA-zoNa ke skandhAvAra para gaye hue haiM / mAmI akelI mujhe pahu~cAne dvAra para AyIM / pArzavoM ko bArambAra akele hAthoM pachAr3ane vAlI, hindUkuza ke darre kI vaha siMhanI, aise ro par3egI, aisA to kabhI socA nahIM thA / apanI bAhuoM kI pratyaMcAoM meM mujhe bA~dha kara, merI chAtI para vaha phUTa pdd'ii| 'mujhe samUcI niHzastra aura sarvahArA kara diyA tumane, lAlA ! kyA yoM pITha phera jAne ke lie?' 'bhUla gaIM vAdA, gAndhArI ? mere sUraja-yuddha kI ekamAtra sAkSI hone vAlI ho ki nahIM tuma ? siMhanI mA~ yadi dUdha nahIM pilAyegI, to kisa bala para ekAkI yaha vizva yuddha laDUMgA, mAmI ! ' unhoMne mere sAre cehare ko apanI chAtI meM pragAr3hatA se samA liyA / chUTa kara maiMne unakI caraNa-dhUli mAthe para car3hA lI / Jain Educationa International * brAhma muhUrta meM jaba uttara - kuNDapura ke mArga para apane ratha kI rAsa ko kama-kama kara khIMca rahA thA, to lagA ki mere pIche jAne kauna eka niHsIma A~cala valgA bana kara mere jIvana - ratha kA sArathya kara rahA hai / For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paritrAtA kA pAriNagrahaNa ___ mujhe to kahIM koI duHkha nahIM, kaSTa nhiiN| koI abhAva, koI Arati maiM nahIM jaantaa| bAhara rAjamahala kA vipula vaibhava hai, bhoga-sAmagrI hai, bhItara sahaja bhukti kI tRpti sadA anubhava karatA rahatA huuN| jagata ke sAre sambhava sukha-bhoga, sammukha samarpita khar3e merA mu~ha tAkate rahate haiN| para bhItara koI abhAva anubhava nahIM hotA, to kyA karU~ ! kyoM bhogaM, kyA bhogeM, kauna bhoge? lagatA hai, mere hI bhItara se ye bhoga, nAnA rUpa dhAraNa kara bAhara pravAhita hote rahate haiN| bhoktA bhI maiM hI, bhAgya bhI maiM hii| phira bhogane aura na bhogane kA prazna hI kahA~ uThatA hai ! * * * phira bhI Aja tIna dina ho gaye, jAne kaisI yaha eka vedanA mere tana ke aNu-aNa meM vyApatI calI jA rahI hai| havA aura pAnI kI poM se bhI mahIna jAne kitane sUkSma phala nirantara mere prANoM ko bIMdhate cale jA rahe haiN| merI apAtya aura abhedya asthiyoM meM yaha kaisA ubalatA lAvA aura lohA-mA bhidatA calA A rahA hai| tIna rAta, tIna dina ho gaye, ThaharAva zakya nahIM rhaa| leTanA, baiThanA to dUra, khar3e taka nahIM rahA jaataa| uddhAMta aura vecaina isa mahala ke sAre khaNDoM meM cakkara kATa rahA huuN| cala rahA hU~, cala rahA hU~, avirAma cala rahA huuN| calate hI cale jAnA hai| cale jAnA hai, jAne kahA~ cale jAnA hai| kahA~ jAnA hogA, patA nahIM / para AkAza aura dharatI ke bIca aba koI mukAma sambhava nahIM hai| Aja madhya rAtri ke isa stabdha andhakAra meM yaha kauna cIkha uThA hai ! mArA rAjamahala Dola uThA hai : dharatI aura AkAza vidIrNa ho gaye haiM . . / ____ 'prabhu, kAmbojI aNva priyaMkara rAjadvAra para A khar3A huA hai| vaha svAmI ko pukAra rahA hai !' 'gArur3a, kyA cAhatA hai vaha ?' 'tIna dina-rAta ho gaye, vaha chaTapaTAtA huA ghur3asAla meM pherI detA rahA hai| usakI tilamilAhaTa aura hinahinAhaTa sahI nahIM jaatii| jAna par3atA hai rAta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 dina kandana kara rahA hai / brAhma muhUrta acAnaka merI palakoM para bUMdeM -sI TapakIM / har3abar3A kara jAgA, to dekhA ApakA lAr3ilA priyaMkara mere cehare para gardana jhukAye * saMketa pAkara maiM samajha cupacApa khar3A hai / usakI A~khoM se A~sU Tapaka rahe haiM / gyaa| maiMne use taiyAra kara diyaa| vaha rAjadvAra para svAmI kI pratIkSA meM A khar3A huA hai|' 'ThIka hai : mujhe nahIM, priyaMkara ko ThIka patA hai, mujhe kahA~ jAnA hai / aura jAne kaba zeSa rAtri ke jAmalI a~dhere meM pAyA ki priyaMkara kA ArohI, eka asUjha tamasAraNya ko bijalI ke tIra kI taraha bhedatA calA jA rahA hai| avirAma aura avizrAnta daur3ate ghor3e kI gati ke sivAya aura kucha bhI mere lie dRzya nahIM raha gayA hai| deza aura kAla se pare, eka duranta gatimattA ke bhItara apane ko eka vAtyAcakra kI taraha jaise brahmANDa kI parikramA karate dekhA / - bar3hate hue aparAhna kI manda par3atI dhUpa meM bhUgola kA bhAna huaa| dekhA ki magadha kI bhUmi para dhAvamAna hU~ / udaMDapura guz2arA, nAlaka grAma se sare bAz2Ara daur3atA ghor3A nikala gayA / bahucaitraka ke sImA- pradeza meM pahu~cate sA~jha nama AI / * astaMgata sUrya kI kiraNoM meM bahuta dUra rAjagRhI ke paMca zailoM ke pavitrakUTa sahasA hI jaise rakta se abhiSikta dikhAI par3e / aura kyA dekhatA hU~ ki gRddhakUTa kI upatyakA meM lapalapAtI agnijihvAoM-sI kaI jvAlAe~ bhar3aka-bhar3aka kara AkAza cUma rahI haiM / zata-zata kaNThoM ko havana-maMtra dhvaniyoM ke avirAma ghoSa, pracaNDa se pracaNDatara hote jA rahe haiM / ghRta, puroDAza, madirA aura nAnA havya dhUpoM tathA sAmagriyoM kI gandha se vAtAvaraNa vyAkula hai / rakta-mAMsa, tvacA, caviyoM, aMtar3iyoM, haDDiyoM ke jalane kI tIvra zvAsa- rodhaka durgandhi se AkAza, havA, jala, vanaspati, dharatI ke prANa ghuTa rahe haiM / paMcatatva jaise pIr3ita ho kara svayaM hI apanI hatyA kara dene ko vivaza ho gaye haiM ! aura bahacaitraka ke prAMgaNa meM A kara acAnaka hI ghor3A patthara kI taraha stambhita, acala khar3A rahA gyaa| sAmane dikhAI par3A : gRddhakUTa aura vipulAcala ke DhAloM para jaise jvAlAe~ phailatI calI jA rahI haiM / ve sadA ke suramya parvata nahIM raha gaye haiM: sArI pRthvI unameM simaTa kara mAno durdAnta jvAlAmukhI ho uThI hai / aura usameM se zata- sahasra thalacara, jalacara, nabhacara prANiyoM kA eka antahIna aura samaveta ArtanAda uTha rahA hai / antarikSa ke sAre paTaloM ko bheda kara, jaise loka kI trama - nAr3I santrAsa se phaTI jA rahI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 * * eka hillola-sA uThA bhItara : ki eka chalA~ga meM usa durdAma jvAlAmukhI meM kUda pdduuN| valgA kI taraha apanI muTTiyoM meM una agni-zikhAoM ko pakar3a kara, usa pralaya ko bA~dha lUM aura usa para savAra ho jaauuN| apanI nagna chAtI meM use zoSa kara, zAnta kara duuN| * * * maiMne ghor3e ko er3a dI : vaha Tasa se masa na huaa| maiM unmatta ho kara use er3a para er3a detA calA gyaa| para ghor3A nahIM, caTTAna hai, aTala aura anamya / * * * maiMne usa para se kUda kara, indra ke vajra kI taraha usa satyAnAza para TUTa par3anA cAhA / - 'para nahIM : usa caTTAna meM maiM abhinna bhAva se prastarIbhUta hU~, jar3IbhUta huuN| * * *ghor3e ke usa staMbhita prANa se alaga, merA koI prANa astitva meM nahIM raha gyaa| yaha sthiti merI samajha se pare hai, kevala usake nistabdha bodha meM hI maiM raha sakatA huuN| * * *aura apane bhItara sunAI par3A : "nahIM, abhI samaya nahIM AyA hai !" mAtra eka niSkampa darzana kI mudrA meM maiM dekhatA hI raha gayA : pradoSa belA ke dhirate dhuMdhalake meM, kSINatara hotI agni-zikhAoM meM, ekIbhUta Arta krandana kA chora DUbatA sunAI par3a rahA hai| * * *aura rAzikRta prANI merI zirAoM meM sarasarAte cale A rahe haiN| .. lauTa kara jaba nandyAvarta pahu~cA taba rAta kA antima prahara Dhala rahA thaa| mere kakSa ke dvAra para, eka pratihArI merI pratIkSA meM akhaNDa rAta jAgatI khar3I thI : . - 'deva, eka patra Apake lie usa caukI para rakkhA hai| kala sA~jha kI dvAbhA velA meM kaliMga kA eka azvArohI vaha le kara AyA thaa| kaliMga-rAjanandinI yazodA kA vaha anucara atithizAlA meM pratIkSamAna hai|' ___ muktAphaloM kI eka banda sIpInumA maMjUSA caukI para par3I thii| khola kara par3hA: '. . 'darzana kI pratyAzI huuN| dyuti-palAza caitya-kAnana meM kala sA~jha pratIkSA kruuNgii| -yazodA' hU~ . . ! avikalpa usI ke nIce A~ka diyA maiMne "tathAstu !" aura muktAphalamaMjUSA pratihArI ko lauTA dii| khilI sandhyA ke campaI Aloka meM sArA upavana bahuta mRdu ho AyA hai| bandhaka phUloM kI mahAvara se racI bhUmi para par3atI, apanI pagacApoM ko lAlita hotI anubhava kara rahA huuN| zephAlI aura mAlatI kI bhInI mahaka meM yaha kaisI eka chuvana aura pulaka taira rahI hai ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 saghana zveta phUloM se chA ye saptacchada-vana ke taladeza meM dikhAI par3A : eka tane ke sahAre, Upara jhuka AI eka DAla ko bhaMgima bA~ha se thAme, koI pratIkSA vahAM A~khoM ke kuvalaya bichAye hai| kAlodadhi samudra ke aMgUrI motiyoM kI AbhA usa pralamba deha-yaSTi meM lacIlI ho AI hai| mujhe sAmane pA kara, sahasA hI jAnuoM para Dhalaka kara, usane apanI donoM bAhue~ mere caraNa-taToM meM pasAra kara mAthA dharatI para DhAla diyaa| jaise vaha sArA saptacchada vana avaza dharatI para lur3haka aayaa| * * to usa para baiTha jAne ko mAno mujhe vivaza ho jAnA pdd'aa| vaha uTha kara bhI jhukI hI raha gii| A~kheM ve DhalakI hI raha gaIM : 'munatI hU~, mujhe chor3a kara cale jA rahe ho !' 'saba se jur3ane jA rahA hU~, to tumheM kyoM chor3a jAU~gA?' 'saba se jur3ane ko AkAza bhale hI ho aao| mere pairoM tale kI dharatI to china hI jaayegii| asIma AkAza tale mujha nA-kucha kI kyA hastI ; mujhe kauna yAda rakkhegA?' 'nA-kucha ho jAo, yaza, to sArA AkAza tumhArA hogA!' 'AkAza ko bA~dha sakaM, itanI bar3I bA~heM mere pAsa kahA~ ? usa sUnepana meM hAtha-paira mAratI, usakA bagUlA bhale hI ho rhuuN|' _ 'jise bA~dhanA cAhatI ho, use kyA itanA asamartha mAnatI ho, ki tumhArI bA~hoM ko vaha asIma na kara sake ?' 'chor3o vaha / nahIM cAhiye mujhe tumhArA AkAza ! maiM dharatI kI hU~, aura vaha tuma mujha se chIna lo, yaha nahIM hone duuNgii|' ___'dharatI kI nahIM, svayam dharatI ho tuma, devI / tuma ho ki AkAza kI sattA sambhava hai| tuma ho ki AkAza dekhA jA sakatA hai, pAyA aura gahA jA sakatA hai| cAho to vaha tumhArI a~gulI meM ba~dha Ane taka ko vivaza ho sakatA hai !' ___ 'tumhArI yaha kavitA aura tatvajJAna mere vaza kA nahIM / merI u~galiyAM antarikSa kI nahIM banI : ve Thosa rakta-mAMsa kI haiN| aura unheM Thosa rakta-mAMsa kI pakar3a cAhiye !' ___ 'svayam kavitA ho, kalyANI ! lekina kavitA, basa hotI hai, vaha apane ko samajhatI nahIM, pahacAnatI nhiiN| para maiM usa kavitA kI khoja meM hU~, jo apanA bodha Apa hI pAye : apane saundarya meM Apa hI ramaNa kre| use apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhAvaka para nirbhara na karanA par3e / yazodA ko maiM aisI hI kavitA dekha rahA huuN| aura taba vaha nizcaya hI merI kavitA hai !' vaha jhuka kara jaise apane hI vakSa meM lIna hotI-sI diikhii| usa cuppI kI sarasI meM maiM nimajjita-sA ho rahA / '- - 'tumhArI janama-janama kI dAsI huuN| tumhAre sivAya triloka aura trikAla meM merA pANigrahaNa koI aura nahIM kara sakatA ! 'pANigrahaNa karane ke lie hI to merA janma haA hai, yshodaa| saba kA hAtha pakar3ane AyA hai, to kyA tumhArA nahIM pakaDUMgA / ' 'vaha maba maiM nahIM smjhtii| pahale merA pANigrahaNa karo, phira jahA~ cAho jAo. cAhe jisakA hAtha pakar3o, mujhe Apatti nahIM / ' - 'tumhArI hatheliyoM ke ye kamala mere haiM, tumhAre ye caraNa-yugala cira janma se isa dAsI ke haiN| apanI khoI nidhi ko pahacAna liyA hai aura pA gaI hU~, to use mujha se chInane vAle tuma kauna hote ho !' ___varddhamAna dAsiyoM ko nApasanda karatA hai| use dAsI nahIM, svAminI caahiye| aura svAminI ko apane svAmI para itanA avizvAsa kaise ho sakatA hai, ki use usa para alaga se adhikAra kA dAvA karanA par3e !' 'svAmI' * tuma A gaye ? * * * mere svAmI ! . . 'kaho, mujhe chor3a kara nahIM jAoge !' 'svAminI pahale apanI ho raho, to mvAmI to tumheM tumhArA apanI vAhoM meM anAyAsa Abaddha milegaa| aisA antima aura acUka, ki jisake chor3a kara jAne kA aMdezA hotA hI nahIM / isa bAhara khar3e svAmI varddhamAna kA bharosA karogI, to saMkaTa meM par3a sakatI ho / isakA kyA bharosA, yaha kaba chor3a jAye . . . !' 'saca hI sunA hai - bahuta niSThura ho tuma !' ___ 'sandeha hai tumheM apane saMyogI para, to jAno ki vaha to tumhArA saMyogI hai hI nhiiN| tumheM sandeha hai ki vaha antima rUpa se tumhArA nahIM hai, isI me to bhaya banA hai tumheM ki vaha chor3a kara jA sakatA hai / aise kSaNika aura sandigdha prItama ko mAyA meM kyoM par3I ho ?' 'tumhArI kasauTiyoM para mujhe nahIM utaranA / - 'nirdaya kahIM ke . . . 'merI dayA para jInA cAhatI ho? to suno, jo dayanIya aura parAdhIna hai, * * vaha mahAvIra kI priyA nahIM ho sakatI ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 nAtha . . .!' ve bar3e-bar3e palaka-pakSma uTha kara sAmane dekha uTe, aura unase A~sU gAloM para haraka aaye| 'apanA nAtha yadi sacamca pAtI ho mujhe, to nA,gA hI tumheM / merI nathar3I pahanane ko, apanI nAka tumheM mujha se nathavAnI hogI ki nahIM * * * ?' ___ 'nAtho mujhe, mere nAtha, aura pahanAo apanI nathar3I / tumhAre sivAya mujhe mohAga aura kauna de sakatA hai ?' ____ 'taba nAka hI nahIM, apanI sArI indriyA~ mujhe sauMpa denI hoNgii| jo nAka ko nAthegA, vaha tumhArI hara sA~sa ko naathegaa| tumhArI prANa-graMthi kA antima rUpa se bhedana kregaa| taba koI bhI tumhArI indriya, mukta aura svacchanda nahIM raha sktii|' 'sarvasva le lo, aura sadA-sadA ko mere svAmI ho jAo 'to aba vahI kara sakogI, jo maiM khuuNgaa| tumhArA kahanA aura karanA sadA ko samApta ho gyaa|' 'maiM hI samApta ho gaI ina caraNoM meM, to kahanA aura karanA merA aba kahA~ bacA?' ____ to tuma Aja se merI sahadharmacAriNI huI / so svadharmacAriNI huii| to apane svadharma meM raho, aura mujhe apane svadharma kI rAha para jAne do / tumhArA svAmI, tumase anumati cAhatA hai|' 'advaita kA vacana de kara, phira dvaita kI bhASA bola rahe ho ?' "sthiti meM advaita, sattA meM advaita, svabhAva meM advaita , kintu gati meM, pragati meM, pariNamana meM, jIvana kI lIlA meM, dvaita anivArya hai, yshodaa| ekAnta advaita, ekAnta dvaita, donoM hI mithyA haiN| eka bAragI hI advaita bhI, dvaita bhI, yahI sattA kA svabhAva hai / yahI jIvana hai, yahI jagata hai, yahI mukti hai|' 'Adeza do, yaza prastuta hai !' _ 'triloka aura trikAla kI sArI AtmAe~ mujhe pukAra rahI haiN| ve mere sAtha ekAtmatA pAne ko vikala haiN| ve cirakAla kI anAthinI haiM, aura mujha meM apanA nAtha khoja rahI haiN| to bolo, unheM kaise mukara sakatA hU~ ?' 'para prathama aura antima rUpa se sampUrNa mere nAtha rahoge tuma !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 'yahI cAhatI ho na ? to anivArya hai ki pahale svayaMnAtha banaM, tAki sarvanAtha ho sakeM / usake binA tumhArA sampUrNa nAtha nahIM ho sktaa| vaha svabhAva nhiiN|' 'merI ora dekho . . ! bolo, kyA cAhate ho ?' 'dekha rahA hU~, tumhArI ye A~sUbharI A~kheM ! prANi-mAtra kI pIr3A, karuNA, viraha-vedanA inameM jhalaka rahI hai| tumhAre ina sundara bhole mRga-nayanoM meM, hatyAroM kI svArthI bali-vediyoM para home jAne ko khar3e, koTi-koTi kAtara krandana karate, nirdoSa mRga-zAvaka mujhe trANa ke lie pukAra rahe haiN| tumhArI ina kajarArI A~khoM kI abheda moharAtri meM bhaTakatI jAne kitanI hI AtmAe~, mukti ke lie chaTapaTA rahI haiN| dekha rahA hU~ tumhArI citavana ko antahIna dUriyoM meM : vahA~ ananta viraha kI rAtriyA~ Arta vilApa kara rahIM haiN| * * kyA nahIM cAhogI, ki tumhArI bhInI palakoM ke ina karuNa-vihvala kUloM kI sImAe~ tor3a jAU~ ? inakI viraha-rAtriyoM ko bhedatA huA, triloka aura trikAla ke ananta carAcara jIvana kA saMgI aura saMtrAtA ho jaauuN| sarva kA ramaNa ho kara, sarva kI cira atRpta ramaNa-lAlasA ko, carama-parama tRpti pradAna kara skuu| merI avikala ramaNI ho kara rahanA cAhatI ho, to mujhe sakala kA ramaNa hone de kara hI, apane zAzvata ramaNa ke rUpa meM upalabdha kara skogii| * * volo, kyA kahatI ho?' 'mere parama ramaNA, jaise cAho apanI ramaNo meM, avAdha ramaNa karo . . !' ____ aura vaha yazodA sahasA hI eka mukta, atikrAnta citavana se merI khulI chAtI kI ora dekha uThI : 'uph. - yaha kyA ? mere prabhu, rakta . . . ! tumhArI chAtI se yaha kaisA rakta uphana rahA hai . . . ?' aura vaha A~kheM mUMda kara, mUcchita-sI ho, mere vakSa para lur3haka Ane ko huii| maiMne usakI donoM mukumAra bhujAoM ko apane donoM hAthoM se pakar3a, use apanI jagaha para hI thAma diyaa| ___'merI chAtI ke isa rakta se A~kheM maMdogI? palAyana karogI? nahIM, isakI ora se mUcchita nahIM haA jA sakatA, yaza / ise khalI A~khoM dekhanA hogA, sahanA hogA, isakA sAmanA karanA hogaa| hatyAroM kI yajJa-vediyoM para, Ahuti banane ko khar3e karor3oM mUka pazuoM aura mAnavoM kA yaha nirdoSa rakta hai| ise saho, ise apane A~cala meM jhelo| yaha tumhAre sarvamAtRka vakSa meM zaraNa khoja rahA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 vaha apanA A~cala khasakA kara, use poMchane ko udyata ho aaii| 'nahIM, ise poMcho nahIM, ise dabAo nhiiN| ise apanI bahattara haz2Ara nAr3iyoM meM AtmasAta kro| ise apane A~cala ke dUdha meM abhaya aura mukta kro| isase apane aNu-aNu ko AplAvita kara, jIvana mAtra ko aghAtya aura avadhya kara denA hogA!' * * *aura sahasA hI pAyA ki usakA mAthA merI chAtI se uphanate usa rakta para Dhalaka AyA hai| 'lo, tumhArI mA~ga bhara gaI, yazodA ! tumhArI lilAra para saubhAgya kA tilaka ujala aayaa| merI sImantinI, apane sImanta ke kUla meM cirakAla kI isa anAtha raktadhArA ko sanAtha karogI tuma !' 'mere bhagavAna, janma-janmAntaroM kI tumhArI niyoginI dAsI, kRtakRtya ho gaI !' 'niyoginI hokara to sadA viyoginI hI rahI tum| Aja tuma yoginI huii| dAsI miTa kara sadA ko svAminI ho gaI, apanI, merI, aura sabakI !' ___DAla para pUre paka Aye Ama-sI, vaha rasa-sambhAra se ApUrNa ho kara, mahAvIra ke caraNoM meM Dhalaka pdd'ii| eka abheda nIravatA meM, jAne kitanI dera hama nirvApita ho rahe / * * *sahasA hI maiMne apane pairoM ko A~suoM ke eka agAdha, asIma samudra para calate dekhaa| 'phira kaba darzana doge, devatA?' 'kaliga ke samudra-toraNa para, ThIka muhUrta meM, eka dina tumhArA pANigrahaNa karane aauuNgaa| bahate pAniyoM kI vedI para, tumhArA varaNa karegA mahAvIra * * * !' 'kaliMga kI rAjabAlA una samudroM para A~kheM bichAye rhegii|' * * priyaMkara ke uDDIyamAna azvArohI kA anusaraNa karatI do Ayatta A~kheM, pAnI ho kara tatvalIna ho rhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati-saMsAra kA udghAtI prati-sUrya 'ro rahI ho, vainA ? .. taba to merA jAnA aura bhI z2arUrI hai / prakaTa hai ki aba bhI merI viyoginI hI ho, yoginI nahIM ho skii| abhI taka sulabha hU~ na tumheM, isIse sva-labha na ho skaa| usake lie Avazyaka hai ki sulabha na rahU~, balki bAhara abha taka ho jAU~ / ' 1 'jAnatI hU~, jAoge hii| maiM rokane vAlI hotI kauna hU~? merA to kahIM koI thA hI nahIM / tuma ne kahA ki nahIM, tuma ho, aura maiM akelI nahIM hU~ |kyoN mujhe isa mAyA meM DAlA ? tumhArA doSa nahIM, bhUla mujhI se huI / tumheM pA kara apanI akiMcanatA ko bhUla baiThI | maiM cira anAthinI, phira vahI ho gaI / merA bhAgya ! tuma Thahare samrATa ! mujha duHkhinI kA tuma para kyA dAvA ho sakatA hai ! ' 'merA kahIM koI hai, yA koI nahIM hai: ye donoM hI bhAva mAyA haiM, vainA, mithyA haiN| Aja yadi merA kahIM koI hai, to kala use kahIM koI nahIM honA hI hai / koI eka jaba taka apanA rahegA, aura anya saba parAye raheMge, to eka dina yaha apanA bhI parAyA ho kara hI rhegaa| kyoMki vaha koI eka becArA, jo svayaM pUrA apanA nahIM, to tumhArA kaba taka banA rhegaa| svayaM apanI aura Apa ho jAo, to kisI eka kI apekSA na rahegI, saba apane ho jaayeNge| kisI eka kI paryAya vizeSa to vinAzIka hai, usase viyoga anivArya hai / aTUTa saMyoga kevala paryAyI ke sAtha sambhava hai : jo avinAzI hai, avikala ekameva hai / paryAya vizeSa ke sAtha vaha sambhava nahIM / moha kI isa marIcikA meM kaba taka calA jA sakegA ! usakA anta yadi sAmane A gayA hai, to khuza honA cAhiye ki nahIM ?" 'marIcikA yadi TUTI hai, to isa besahAragI meM, tuma jo ekameva ho, vaha bhI A~kha se ojhala ho jAo, to khar3I kaise rahU~gI maiM ?' 'maiM jaba nahIM thA, taba kisake sahAre khar3I thI ? pala-pala saMkaTa, atyAcAra, arakSA, mauta ke bIca jo acala paga akelI cala rahI thI, vaha kauna thI ? - use tuma bhUla gaIM ?" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 'isI AzA meM to cala rahI thI, ki kabhI kahIM tuma miloge| tuma mila gaye : tumane mujhe tAra kara taTa para khIMca liyA / tumheM dekhate hI pahacAna gaI ki tumhIM antima ho, mere svarUpa kI sAkSAt mUrti ho / taba tumhIM kaho, kyA vahI akelI, becArI, pIr3itA banI rahatI ?" 'antima hU~, aura tumhAre sva-rUpa kI mUrti hU~, to kyA itanA sImita aura alpa hU~, ki tumhArI A~kha para hI samApta hU~ ? A~kha se ojhala ho kara jo kho jAye, sandigdha, anizcita, viyukta ho jAye, kyA usI ko tuma antima, ekameva aura sva-rUpI kahatI ho ? tumane mere sva kA nahIM, para kA varaNa kiyA / tuma mere yogI se nahIM, viyogI se cipaTI rahIM / isI se mere A~kha se ojhala hone kI bAta Ate hI, viyoginI ho uThI ho, aura ro rahI ho ! ...) kSaNa bhara eka qhAmozI vyApa rhii| phira pUrI A~kheM merI ora ucakA kara vaha bolI : 'saca, kitane acche ho tuma ! kitane apane / bolate ho, ki AvaraNa uThate cale jAte haiM / A~khoM se Age kA tumhArA svarUpa, sacamuca dekha rahI hU~ sAmane / nAtha, tumhIM merI A~kheM bana jAo na ! tumhIM merA darzana, sparzana, jJAna ho jAo / merI hara indriya tumhIM bana jAo / to indriyoM kI yaha sImA aura bAdhA hI samApta ho jAye / banoge na ' bana gayA vainA, isI se to ekAeka aisI khila AyI ho| vaha eka kSaNa pahale kI vainA aba kahA~ rahI / jisa svarUpa kI jhalaka abhI pAI hai, basa usI meM tanmaya raho, phira antima aura ananta tumhArA hU~, cAhe jahA~ rahU~ / rahU~ yA na rahU~ kI bhASA se pare, vahI ekameva maiM hU~, tuma ho, nitya, avinAzI, saMyukta !' 'jisa muhUrta meM tumane apanAyA thA, usI kSaNa jAna gayI thI ki kalpa- darpaNa sArthaka ho gayA, samApta ho gyaa| kAma, garur3a, ziva taba taka bhinna-bhinna avasthAe~ aura dhArAe~ bana kara mujha meM saMcarita the / kabhI yaha hotI thI, kabhI vaha hotI thI / nirantara saMkramaNa meM cala rahI thI / saMkrAMtikAla thA vaha merA / tumane usa dina kahA thA: 'vainA, ye tInoM kevala AtmA haiM : AtmA ke atirikta kahIM kucha nahIM / ' vahA~ taka pahu~cane ko saMkramaNa kI eka pUrI avadhi pAra karanA thI / lagatA hai, vaha Aja pAra ho gaI, maiM atikrAnta ho gaI- tumhAre bhItara apane antaratama meM / jahA~ kevala tuma ho mere, maiM hU~ tumhArI, aura koI nahIM ! devatA, aparampAra ho tuma !' aura mere eka paga ko donoM hatheliyoM meM kamalAyita kara, mere padanakha para usane mAthA DhAla diyA / aura use cUma liyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 'to tuma svayaM huI, aura merI saMginI huii| kyoMki tuma asaMginI ho gaI ! 'maiM ApyAyita huA / ' 'acchA, hameM ye batAo, kaba, kahA~ jAoge ?' 'abhI aura yahA~, jahA~ tuma ho, maiM hU~ sadA / kekla mere jAne para hI aba bhI tumhArI nigAha lagI hai ! yaha jo AyA hU~, abhI tumhAre pAsa saMyukta, use nahIM dekhogI ?' 'dekha rahI hU~ vahI to dekha rahI hU~ / lekina pyAra karane ke lie, durlabha rahoge, tabhI to sampUrNa sva-labha ho skoge| maiM mokSa meM nahIM, jIvana kI dvaitinI lIlA meM hI tumheM, advaita bhAva se apane saMga pAnA cAhatI huuN| kyA yaha sambhava nahIM ?" 'tathAstu! anekAnta meM kucha bhI asambhava nahIM / ' aura vainateyI kI A~suoM se umar3atI A~khoM meM maiMne apane ko tairate dekhA : jala-krIr3A karate dekhA / 'lo, ye kavi somezvara cale A rahe haiM ! 'are somezvara, kahA~ rahe itane dina ? yAda kara rahA thA tumheM, ki lo, A hI gaye tuma ! 'tuma jaba taka yAda na karo varddhamAna, taba taka tumhAre pAsa kauna A sakatA hai ! dina-dina durlabha jo hote jA rahe ho / ' 'to ThIka ho rahA hU~ / yaha jo sulabhatA hai na, yaha mujhe sacce milana meM bAdhaka dIkhatI hai / yaha hameM paraspara ko purAtana aura vyatIta hI milA pAtI hai, nUtana aura cirantan nahIM milAtI / sulabha nahIM, sva-labha hama ho jAyeM paraspara, to milana meM hamezA eka taruNAI aura tAz2agI rahe / ' 'tuma jaise rakkhoge, vaise hI to hameM rahanA hai / tuma jo mujhe cAho, vahI honA cAhatA hU~ / so cupa aura dUra rahatA hU~ / ' 'isI se to mere bahuta pAsa ho / parisara meM nahIM, abhyantara meM ho| aura sunAo, kyA qhabara hai ? sunA, idhara kaI dina yAtrA para rahe ?' 'tuma kahIM Tikane jo nahIM de rahe / dhakke dete rahate ho, to yAtrA anivArya ho gii| pahale dakSiNAvarta ke chora taka gyaa| phira pazcimI samudra ke dvIpoM aura pArzava taka bhI pahu~ca gyaa| taba uttara-pazcima ke rAjyoM aura gaNataMtroM meM ho liyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 gAndhAra meM AcArya bahulAzva ke darzana kiye| phira sindhu sauvIra se bhRgukaccha ho kara, ujjayinI, kauzAmbI, zrAvastI, campA, magadha hotA huA, vaizAlI pahuMcA thaa| kala hI to lauTA hai|' 'taba to bahuta khabareM lAye hoge| koI qhAsa qhabara hai, somezvara ?' ..'bar3e khilAr3I ho, varddhamAna ! qhabaroM kA dariyA qhada bahA kara, kaise beqhabara aura bhole bane baiThe ho! bharata kSetra se le kara, haimavat, videha, hairaNDavat, airAvata taka, jambUdvIpa kI Asamudra dharatI meM bhUcAla uThAyA hai tumne| lavaNodadhi ke pAnI ubala rahe haiM, aura jambUdvIpa ke kendrastha jambUvakSa kI jar3eM hila rahI haiN|' 'are kavitA hI karate cale jAoge, soma, ki kucha kahoge bhI !' 'saMthAgAra meM usa dina tuma bole, to AryAvarta ke solahoM mahArAjya baukhalA uThe haiN| vaizAlI kI gaNa-pariSada vibhAjita ho gaI hai| vahA~ antara-vigraha prabalatara ho rahA hai| tumhAre svapakSiyoM aura vipakSiyoM meM barAbarI kI Takkara hai| vaizAlI gRha-yuddha ke qhatare meM hai|' 'to merI vaizAlI-yAtrA sArthaka ho gii| sacAI yaha hai, mitra, ki hama sabhI to apane bhItara vibhAjita haiN| aura vaha vibhAjana khula kara sAmane A jAnA jarUrI thaa| sRSTi ke kaNa-kaNa, jana-jana se lagA kara, jAtiyoM aura rASTroM taka meM sarvatra eka antavigraha sadA cala rahA hai| vaha phaTa par3A hai, to bar3A kAma ho gyaa| lagatA hai visphoTa buniyAda meM huA hai, to sampUrNa saMyukti ho kara rhegii| aura batAo, avantI aura magadha kyA kahate haiM ?' ___ 'eka ajIba tamAzA huA hai| sAre rAje-mahArAjoM para yaha AtaMka chA gayA hai, ki gaNataMtroM kA yaha beTA, hamAre sAre rAjyoM meM balavA karavA kara, tamAma AryAvarta meM vaizAlI kA gaNataMtrI saMgharAjya sthApita karane kA Sar3ayaMtra raca rahA hai| udhara gaNataMtroM ke diloM meM yaha dahazata paidA ho gaI hai ki varddhamAna sAmrAjyavAdI hai, aura vaha bimbisAra ko apanA hathiyAra banA kara, akhaNDa bharatakSetra meM apanA ekarATa sAmrAjya sthApita karanA cAhatA hai ! . . .' mujhe z2oroM kI ha~sI A gii| bola par3A maiM : 'bahuta acchA, bahuta acchA ! bar3A manoraMjaka hai yaha udanta soma, sacamuca / ye bar3e-bar3e zastra-sajjita chatradhArI, inake atula zastrAstroM se laisa lakSa-lakSa sainya, inake phaulAdI durga, aura maiM akelA nihatthA, nAdAna lar3akA! aura ye saba mujha se bhayabhIta haiM, AtaMkita haiM ? sacamuca adbhuta hai mahAsattA kA yaha khela !' 'tumhArI mahAsattA ko zAyada, pahalI bAra itihAsa meM aisA khilAr3I milA hai ! cAroM ora yaha svayam-siddha dekha AyA hU~ ki ina tamAma zastra-svAmiyoM, inake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 apAra zastroM aura sainyoM se tuma nihatthe AdamI adhika qhataranAka ho ! kyoMki zastra bala se cira damita aura AtaMkita pRthvI aura prajAe~, eka nihatthe puruSa - puMgava ko, tamAma zastradhAriyoM ke viruddha apane pakSa meM uThate dekha kara, tumhAre pIche khar3I ho gaI haiN| tamAma duniyA kI sAmUhika zastra - zakti ko, akelA cunautI dene vAlA vyakti, Aja taka to purANa- itihAsa meM sunA nahIM gayA / ' 'acchA huA somezvara, tumane samaya para sAvadhAna kara diyA mujhe ! isa maulika aura saMyukta zastra - sattA kA sAmanA karane ke lie mujhe bhI to koI maulika aura amogha astra bala khoja nikAlanA hogA / socatA hU~ merI niSkavaca aura nagna kAyA, usake muqAbale kama nahIM par3egI / aura sunAo, caNDapradyota, udayana, prasenajita, zreNikarAja kyA kahate haiM ? ' 'caNDapradyota to sadA kA uddaNDa hai hI / samaya se pUrva hI vaha kSiprA ke pAnI para apanA DaNDA bajA rahA hai / kahatA hai - 'licchaviyoM kI vaizAlI meM kuladrohI janmA haiN| dUdha ke dA~ta haiM abhI, aura dahAr3a rahA hai siMha bana kara / marane ko macala par3A hai nAdAna lar3akA ! para tumhArA bhAI vaha vatsarAja udayana bar3A rocaka aura vicitra yuvaka hai / jaba se usane yaha udanta sunA hai, vaha apanI mAtaMga-vimohinI Pater bajAne meM aura bhI gaharAI se tallIna ho gayA hai, aura sundariyoM ke svapnaloka meM pUrA kho gayA hai / kahatA hai- 'ThIka kahatA hai varddhamAna- kitanA hI lohA bajAo, lohe para TikA kSaNabhaMgura hiMsaka sAmrAjya eka dina TUTegA hI / satya aura nitya hai kevala saMgIta aura saundarya kA sAmrAjya / mere lie vahI kAphI hai / ' vicitra hai na yaha udayana, varddhamAna !' 'jAnatA hU~, soma, udayana vilakSaNa hai / usakI vINA ke saptaka para mere svara bajeMge / yaha Aja kA udvilAsI udayana, kala kA cidvilAsI hai| mujha adhika yaha koI nahIM jAnatA / aura zrAvastI kyA kahatI hai ? 'prasenajita to, jAnate ho AyuSyamAna, kApuruSa hai| purohitoM, vaidyoM aura niyoM ke bharose jItA hai| jaba se tumhArA sandeza usane sunA hai, cATu aura peTU brAhmaNoM ke bahakAve meM A kara rAjasUya yajJa kI taiyArI kara rahA hai, tAki seMtameMta meM sArI pRthvI para usakA sAmrAjya sthApita ho jAye / surA aura sundarI meM rAta dina DUbA hai, aura vaizAlI ke sAre zatruoM ko zrAvastI meM skandhAvAra racane ke lie nimaMtraNa de rahA hai / aMgarAja dadhivAhana bhayabhIta haiM ki tuma campA ke tahakhAnoM liye ko atula suvarNarAzi rAstoM para lA kara daridroM ko luTA denA cAhate ho / magara unakI beTI zIlacandanA aisI bhAvika bhakta hai tumhArI ki, ro-ro kara vaha sadA tumheM hI pukAratI rahatI hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 'candrabhadrA zIlacandana, tumheM ThIka mahAvIra kI bahana kI taraha talavAroM kI chAyA meM calanA hogaa| taiyAra rho| maiM tumhAre sAtha hU~ / ' 'aura magadhezvara to, varddhamAna, jaba se yaha udanta sunA hai, tumhAre guNa gAte nahIM aghAte / kahate haiM- 'adha:patita kSatriyoM ke bIca yaha eka hI to narazArdUla janmA hai| sAre hI daivajJa eka sire se bhaviSyavANI kara rahe haiM ki vaha janmajAta cakravartI haiN| gaNataMtrI ho kara vaha nahIM raha sakatA, vaha bhAratoM kA rAjarAjezvara ho kara rahegA / merI prema aura saundarya- pUjA kA bharma kevala vahI to samajhatA hai / varddhamAna mujhe sAtha le kara tamAma jambUdvIpa meM ekarAT sAmrAjya sthApita karanA cAhatA hai / ' * so mitra, jisa magadha samrATa kI AkrAmakatA se vaizAlI AtaMkita hai, use to cuTakI bajA kara hI tumane cA~pa liyaa| udhara kuTila varSakAra bhI harSa se gadgad ho uThA hai| yaha eka jagata- vikhyAta tathya hai ki vajjisaMgha kI ekatA aTUTa hai aura jaba taka licchaviyoM meM yaha ekA hai, vaizAlI ajeya hai / tumhAre bhASaNa se vajjiyoM meM antavigraha jAga uThA hai, aura varSakAra aba vaizAlI ko cuTakI bajAte meM jIta lene kI soca rahA hai| usane caugune vega se AkramaNa kI taiyArI zurU kara dI hai / AryAvarta ke sAre dabe hue antarvigrahoM kI Aga ko tumane khule caurAhoM para prAjjavalyamAna kara diyA hai| aba taka maMtra - darzana kI bAta kevala sunatA rahA hU~, tumane apane zabda kI zakti use siddha kara diyA / tumheM pahacAnanA kaThina hotA jA rahA hai, AyuSyamAn ! * asambhava ho tuma isI se anantasambhava ho !' se 'asambhava kI sImA rekhA, asambhava puruSa hI tor3a sakatA hai ! vyakti meM yadi sattA sAkSAt pratibhAsita aura paribhASita huI hai, to jAno somezvara, maiM aura tuma se pare koI tIsarI tAqata isa samaya kAma kara rahI hai / aura tuma mujhe usake devadUta laga rahe ho / kavi hokara, avyaktoM, asambhava sambhAvanAoM, pArAntaroM aura bhaviSyoM ke draSTA ho tuma aura kaho, pazcimI sImAntoM aura usake ! bAra ke dezoM kI bhI kucha qhabara hai ? ' ! 'vahIM taka kI kyA pUchate ho bharata kSetra se manuSya dvArA agamya videha kSetroM taka kA udanta suno mujhase / kahate haiM ki, videha kSetroM ke nitya vidyamAna tIrthaMkaroM kI divya dhvaniyA~ prakhara aura prabhaMjana kI taraha vegIlI ho uThI haiM / unameM sunAI par3A hai ki : 'are bhavyo, apUrva aura apratima hai bharata kSetra kA yaha kumAra tIrthaMkara mahAvIra ! ananta kaivalya jyoti ke naye paTala yaha khaTa-khaTA rahA hai | AdikAla se cale A rahe jIvana, jagata aura samAja kA DhA~cA isane tor3a diyA hai / sahasrAbdoM ke ghise-piTe vastuoM aura vyavasthAoM ke jar3IbhUta DhA~coM ko usane apanI eka hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 lalakAra meM DhahA diyA hai| vizva kI tamAma talavAreM na kara sakIM, vaha usane apanI eka hI lalakAra meM kara diyA hai| usane jJAtA aura jJeya meM antarnihita eka nayI hI kriyA-zakti kA srota khola diyA hai| zuddha aura pUrNa jJAna ko, zuddha aura pUrNa kriyA meM pariNata kara, vaha dharma aura karma kI, loka aura lokottara kI eka apUrva saMyuti pRthvI para siddha karane AyA hai / ' 'aba tumhIM kaho varddhamAn, yahA~ ke pUrva-pazcima kI kyA sunAU~ ? phira bhI suna lo, pazcimI gaNataMtra tumhAre bhItara vizva kA prathama gaNa - samrATa dekha rahe haiM / gAndhAra meM to prajAoM ne tumheM sara para uThA liyA hai| parazupurI kA zAsAnuzAsa tumhArI maitrI ko utsuka ho uThA hai : kyoMki vaha socane lagA hai ki AryAvarta aba tumhArI muTThI meM hai; aura aisI saMyukta zakti kI maMtrI ke binA vaha apanA astitva sambhava nahIM dekhatA / AryAvarta meM tumhArA svAgata sabase adhika brahma-kSatriyoM aura saMkaroM ne kiyA hai / zudra, kammakara aura cANDAla apanA pIr3hiyoM-purAtana bhaya aura dainya tyAga kara, rAtadina tumhArI jayakAroM se AkAza guMjita kara rahe haiN| aisA lagatA hai, ki jAnI huI sasAgarA pRthvI ke diganta tumhAre isa zaMkhanAda se hila uThe haiN| anubhava kara rahA hU~, ki tamAma sRSTi meM viplava kI eka hilora daur3I hai, aura kulAcala dolAyamAna hue haiM ! 'aura kucha kahIM huA ho yA nahIM soma, para tumhArI kavitA meM z2arUra eka atikrAnti huI hai / aura tumhAre jaise pAradarzI kavi kI kavitA asatya nahIM ho sktii| usameM yadi yaha saba ghaTita huA hai, to kala pRthvI para vaha nizcaya rUpAyamAna hogA / maiM tumhArA kRtajJa hU~ / 'lekina varddhamAna, yaha kyA suna rahA hU~ ki tuma jA rahe ho ? Aqhira kyoM aura kahA~ ?' 'tumhIM to kaha rahe ho kavi, ki cAroM ora se mere liye pukAra A rahI hai / pukAra yadi maiMne saba meM paidA kI hai, to uttara denA hogA ki nahIM ? taba isa mahala kI cahAra dIvArI meM banda kaise raha sakatA huuN| merI AvAz2a se tumhAre bhItara aisA virAT svapna jAgA hai, to use siddha karanA hogA ki nahIM ? kaNa-kaNa yadi mere zabda se jvAlAgiri ho uThA hai, to kyA usakI lapaToM se baca kara, yahA~ baiThA raha sakatA hU~ ? 'to loka ke bIca Ao, loka kA tyAga karake, use pITha de kara, araNyoM ke ara meM nirvAsita ho kara, vaha kaise sambhava hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 'vartamAna saMsAra ko yadi maiMne tor3A hai, to eka nayA aura maulika pratisaMsAra mujhe racanA hogaa| vartamAna ke hrAsonmukha kAma-sAmrAjya ko yadi maiMne chinnabhinna kiyA hai, to maulika sattA ke svarUpa para AdhArita eka abhISTa aura Uryonmukha prati-sAmrAjya mujhe apane bhItara se avatIrNa karanA hogaa|' . 'to kyA usake lie apane hI kiye isa satyAnAza se palAyana karake apane ekAnta meM kho rahoge?' ___'palAyana nahIM, yaha punarutthAna kI dizA meM mahAprasthAna kA prathama caraNa hai| loka meM jo bhI AmUla atikrAnti karane Aye, unheM eka bAra to loka se niSkrAnta ho hI jAnA par3A hai| jo vartamAna deza-kAla ko AmUla-cUla ulaTakara badala dene Aye, unheM sadA eka bAra to loka se bAhara khar3e ho hI jAnA par3A ! - - - ___'socatA hU~, itihAsa ke vipathagAmI daura ko jo ulaTa dene AyA hai, use itihAsa ke caurAhe para khula kara khelanA hogaa| dhArA ko jo mor3a dene AyA hai, use usake sammukha khar3e hokara, apanI khulI chAtI para use pratirodha denA hogaa| . . ___'aisA yuddha sataha ke maidAnoM aura caurAhoM para nahIM lar3A jAtA, somezvara ! UparI kar3iyoM kI jor3a-tor3a se, maulika ekatA para AdhArita racanA sambhava nhiiN| usase kevala UparI sadAcAroM ke pAkhaMDa panapate haiN| suvidhA, sudhAra aura samajhautoM kI svArthI rAjanIti kA janma hotA hai| vaha sthiti ko sulajhAne ke bajAya, aura adhika ulajhAtI hai| usameM maulika dharma-sattA kA sthAna mAnavoM kI kRtrima aura svArthI karma-sattA le letI hai| vartamAna kA viparyaya usI kA to pratiphala hai| . . 'suno soma, dhArA yadi vikRta ho gaI hai, to mAnanA hogA ki apane prakRta utsa se vaha ucchinna ho gaI hai| use maiMne tor3A hai, to isI lie ki usake atala utsa meM utara jAU~, aura usake prakRta pravAha ko loka meM anirvAra pravAhita kara dUM / ' 'tumhArI bAta ko pUrI taraha samajha nahIM rahA, varddhamAna, kucha aura spaSTa kro|' 'jagata ko jIte binA, usameM jI cAhA rUpAntara nahIM lAyA jA sktaa| aura jagata ko jItane ke lie usakI jar3a meM jAnA hogaa| vRkSa ke phUla, phala, zAkhA jaba vipanna aura vikRta ho jAte haiM, to mAlI una para sIdhe auSadhi prayoga nahIM karatA, vaha vRkSa kI jar3a kA upacAra aura saMzodhana karatA hai / mUla ko svastha kiye binA cUla ke DAla, phUla, phala svastha aura sampanna nahIM ho skte|' 'to mUla kA upacAra tuma kaise karanA cAhate ho ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 'usake lie pahale apane hI mUla meM jAnA hogaa| apanI hI Atma-zuddhi aura saMzodhana karanA hogaa| apane mUla meM Atmastha honA, nisargataH samagra mahAsattA ke mUla se jur3a jAnA hai, usameM svarUpastha aura tadAkAra honA hai| taba apane hI vaiyaktika jIvana aura sattA meM ApoApa eka AmUla atikrAnti aura rUpAntara ghaTita hotA hai| phalataH vyakti nirI vyaSTi na raha kara, samaSTi kA kendrIya sumerapuruSa ho jAtA hai| apane Apa meM susamvAdI aura saMyukta ho jAne para, samagra vizvasattA meM vaha svabhAvataH saMyukti aura susaMvAditA kI eka paramANavika vidyutzakti kA saMcAra kara detA hai| isI se sarva kA rUpAntara karane ke lie, pahale apanA sampUrNa rUpAntara kara lenA anivArya hogaa| saba ko jo sahI rUpa meM badalane calA hai, use pahale svayam sahI artha meM badala jAnA hogaa|' to usake lie to aura bhI Avazyaka hogA, ki loka ke bIco-bIca khar3e raha kara, apane Atma-rUpAntara kI prakriyA sampanna kro| tabhI to usakA prabhAva sarvatra par3a skegaa| .. 'maiMne kahA na somezvara, yaha kAma sataha para raha kara nahIM, taha meM kho kara hI sambhava hai| kendrastha hone ke lie, bAhara kI sArI jar3IbhUta ho gaI paridhiyoM ko tor3a kara, unase niSkrAnta ho jAnA pdd'egaa| yahA~ taka ki bhItara-bAhara zUnya ho jAnA hogaa| kyoMki zUnya meM hI kendra kA avasthAna hai : aura vahIM se ApAtika navya-nUtana sRSTi sambhava hai|' __ to usake lie kyA gRha-tyAga anivArya hai ? yahA~ raha kara bhI to aba taka tuma apanI ekAntika antaryAtrA kA jIvana bitAte rahe ho|' 'isa bahAra dIvArI meM raha kara aba Age kI yAtrA sambhava nahIM, somezvara / vikAsa ke isa mor3a para pahu~ca kara, maiMne svayam hI to isa cahAra dIvArI ko tor3a diyA hai| jahA~ khar3A hU~ usI dharatI ko to maiMne dhvasta kara diyA hai| bAhara ke sAre AdhAra maiMne chinna-bhinna kara diye ; aba yahA~ TikAva sambhava nahIM; apane aura sRSTi ke bhItara cale jAne ke sivAya aura koI vikalpa aba nahIM bcaa|' 'vartamAna vyavasthA kA bhaMjana tumane kiyA hai, varddhamAna, to usake sUtradhAra ho kara tumheM, abhI aura yahA~ use nayI avasthA aura vyavasthA pradAna karanI hogI ki nahIM?' 'jisa vyavasthA kA maiM AmUla ucchedana cAhatA hU~, usakA aMga ho kara maiM kaise raha sakatA hU~ ! yaha sArI vyavasthA svArthiyoM kI suvidhA aura unake samajhautoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 para TikI huI hai| isakA aMga ho kara rahU~gA, to isake sthApita svArthoM, suvidhAoM aura samajhautoM ko jAne-anajAne aMgIkAra karanA anivArya ho rhegaa| yahA~ kA kucha bhI satya, nyAyocita aura samavAdI nhiiN| isa vyavasthA se prApta jIvanasAdhanoM kA upayoga jaba taka karatA hU~, inakA RNI aura adhIna jaba taka hU~, taba taka cora ho kara hI raha sakatA huuN| corI aura sInAjorI eka sAtha kaise cala sakatI hai ! vaizAlI aura nandyAvarta kI buniyAda meM maiMne usa dina suraMga lagA dI, somezvara, to isa sArI vyavasthA kI dharatI meM suraMga laga gii| ghaTasphoTa kI pratIkSA kro| sIdhe bhUmi ke garbha meM pahu~ca kara mujhe usake vikRta Dimba kA visphoTa karanA hogA : tabhI satya aura sundara kA garbhAdhAna sambhava hogA : tabhI bhUmA kA sarvAbhyudayI sAmrAjya bhUmi para pratiphalita ho skegaa|' 'nivatti meM jAkara, pravatti kaise sambhava hai, mAna?' - 'pUrNa nivRtti aura pUrNa pravRtti donoM eka hI bAta hai| pravRtti meM nivRtti aura nivRtti meM pravRtti, yahI paripUrNa jIvana kA mahAmaMtra hai| jo bhItara se nitAnta nivRtta hai, vahI bAhara kI ananta pravRtti kI paripUrNa aura samIcIna saMcAlanA kara sakatA hai| kyoMki usake bhItara mahAzakti ke saMtulana kA kA~TA satata prakriyAzIla rahatA hai / . .' ___ 'naciketas aura pArzva nivRtti kI rAha cala kara brahma-parinirvANa pA gaye; para unake usa brahmalAbha se jagata ko kyA prApta huA, AyuSyamAna ?' __ 'hara tIrthaMkara, yogIzvara yA yuga-vidhAtA mahApuruSa, eka vizeSa dravya, kSetra, kAla, bhAva kI tatkAlIna mA~ga pUrI karatA hai| naciketas aura pArzva ke jagata meM, manuSya kI pukAra vaiyaktika mukti kI khoja se Age na jA sakI thii| use prApta kara unhoMne, apane pIche kaivalya-jyoti ke caraNa-cihnoM se aMkita eka prazasta Alokapatha chor3A hai| para Aja ke yugandhara ke sAmane samaSTi kI ihalaukika mAMgalika mukti kI cunautI uTha khar3I huI hai / maiM yahA~ isI lie hU~ ki vaiyaktika mukti ke kaivalya-sUrya ko kevala nirvANa ke taTa meM vilIna ho jAne ko na chor3a dUM; use bhU aura chu ke kSitija meM utAra kara, loka aura kAla ke udayAcala para eka apUrva sarvarUpAntarakArI kriyA-zakti ke rUpa meM udyotamAna kruuN| maiM nirvANa ko pAdukA kI taraha dhAraNa kara, siddha parameSThI ko loka ke samvAdI punarAvataraNa ke lie, lokAlaya kI rAhoM aura caurAhoM para lauTA lAnA cAhatA huuN| * * naciketas aura pAzrvanAtha se pUrva, RSabhadeva, rAjarSi bharata, janaka videha aura yAjJavalkya, nivRtti aura pravRtti ke samanvaya kI patha-rekhA hamAre bIca chor3a gaye haiN| vartamAna kA AgAmI tIrthaMkara usI patha-rekhA ko Age le jAne vAlA purodhA aura apUrva pratisUrya hogaa| . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 'varddhamAn, tumhArI pahacAna phira hAtha se nikala gyii| tuma A~kha se ojhala hue jA rahe ho! * * .' kahate-kahate somezvara mere eka hAtha kI udbodhinI mudrA ko, apane donoM hAthoM meM pakar3a kara, bhItara hI bhItara phUTa pdd'aa| usakI muMdI A~khoM kI barauniyA~ bhInI ho aaiiN| ___ aura vainateyI kI A~sU-dhulI pAradarza A~kheM pUrI khula kara, usa agamya dUrI meM merA anusaraNa kara rahI thIM, jahA~ vartamAna ke kSitija kA taTAnta tor3a kara, maiM Age bar3hA jA rahA thaa| ___.. vainA, apane kavi ko tumhAre hAtha sauMpe jA rahA huuN| use aisA na lage ki vaha akelA pIche chUTa gayA hai| donoM saMyukta aura yugalita caloge, to usakI kavitA bhavyatara aura divyatara hotI huI, mahAvIra meM sAkAra hotI calI jaayegii| vahI to tuma hogI vainateyI. . . !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viplava-cakra kA dhurandhara .. - eka varSa ho gayA, varSIdAna cala rahA hai| hamAre sAre khajAne khAlI ho gaye, aura kyA cAhate ho, beTA?' 'khAlI ho kara khatma ho gaye? kyA bharate nahIM jA rahe, tAta ?' 'bezaka, khAlI hokara phira bharate hI jA rahe haiN| varddhamAna kA yaha prasAda to usake janma ke dina se hI dekha rahA hU~, kuNDapura meM !' 'khAlI kaha kara hI Apa cupa ho gaye na, bApU ? bharane kI bAta to Apane mere pUchane para khii| isI se pUchanA par3A?' ___hamAre qhajAne to khAlI ho hI gaye, bettaa| aba jo hai, vaha to varddhamAna kA prasAda hai| camatkAra ke samakSa to cupa aura cakita hI rahA jA sakatA hai na, use apanA kaise kahU~ ?' 'to suneM bApU, yaha prasAda hara ghara aura hara AtmA taka pahu~cA denA cAhatA huuN| tAki jana-jana ke bhItara-bAhara ke khajAne akhUTa ho jaayeN| yaha camatkAra nahIM bApU, cinmaya kA sAkSAtkAra hai| vastu sAmane A rahI hai, to kyA Apa usase A~kheM phereMge? pratyakSa kA bhI pramANa cAheMge Apa?' 'tuma janme usI dina se hamArA to kucha rahA nahIM, lAlU / yaha sArA vaibhava tumhArA hai| isake svAmI tuma ho, hama nhiiN| jo cAho isakA kara sakate ho !' 'bahuta kucha raha gayA hai, mahArAja! aura usakA svAmI maiM nhiiN| mere svAmitva meM merA kucha raha nahIM sktaa| nandyAvarta aura vaizAlI para abhI bhI Apake saMgIna pahare haiN| svAmitva merA hotA to aba taka _ 'bolo, kyA cAhate ho, AyuSyamAn !' 'merA vaza cale, to maiM nandyAvarta aura vaizAlI ko bhI dAna kara denA cAhatA hU~.. isa varSIdAna kA samApana kevala yahI ho sakatA hai !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 priyakAriNI trizalA ke zayana-kakSa kI ratna-vibhA meM haz2AroM A~kheM khula kara, stabdha tAkatI raha giiN| 'kise dAna kara kara denA cAhate ho?' 'loka ko ! jo samasta loka kA hai, vaha usI ke pAsa lauTa jaaye| loka svayam loka kA hai, vastu svayam vastu kI hai| yahA~ kucha bhI kisI kA nhiiN| merA bhI nahIM, ApakA bhI nahIM, anya kisI kA nhiiN| saba apanA-apanA hai|' 'vaizAlI ko to tumane satyAnAza ke kagAra para khar3A kara hI diyA hai| vaha aba sirpha tumhAre AqhirI dhakke ke intaz2Ara meM hai| taba becArA nandyAvarta kahA~ rahegA?' _____ mahArAnI-mA~ sAmane ke ratnAsana para zilIbhUta, apalaka mujhe samacA pI jAnA cAhatI thIM, ki cupa ho jaauuN| 'yadi yaha pratIti Apa saba pA gaye haiM, to zubha samAcAra hai, bApU ! aura vaha antima dhakkA dene ke lie, mujhe nandyAvarta aura vaizAlI chor3a jAnA hogA !' ___tAro yA maaro| isa samaya sattA kevala tumhArI hai| hama koI nahIM rhe| jo cAho kara sakate ho|' 'sattA maiM kisI kI nahIM sviikaartaa| apanI bhI auroM para nhiiN| vaha kaNa-kaNa aura jana-jana kI apanI svataMtra hai| vaizAlI aba taka kevala nAma kA gaNatantra hai| daraasala to vaha kulataMtra hai| aSTa-kulakoM kA rAjataMtra hai| maiM use eka vizuddha aura pUrNa gaNataMtra ke rUpa meM dekhanA cAhatA huuN| usa dina saMthAgAra meM eka janagaNa ne sIdhI aura sAfa mA~ga kI thI, ki varddhamAna vaizAlI ke lie khataranAqa hai, aura use vaizAlI meM nahIM rahane diyA jA sktaa| usakI mA~ga pUrI karake, maiM vaizAlI meM zuddha gaNatantra kA zilAropaNa kara jAnA cAhatA hU~ !' ___ 'para tumane uttara meM yaha bhI to cunautI dI thI ki vaizAlI ke bAhara khar3A ho kara, varddhamAna usake lie aura bhI khataranAka ho sakatA hai ?' ___'bezaka ho sakatA hai, tAki vizva kI tamAma zakti-lolapa rAjasattAoM ke lie vaizAlI ke dvAra niHzastra aura mukta ho jaayeN| tAki vartamAna kI sArI puMjIbhUta zastra-sattA eka sAtha usa para AkramaNa karane Aye, aura mA~ vaizAlI kI goda meM Akara vaha anAyAsa niHzastra aura zaraNAgata ho jAye * * * !' 'kahane meM yaha bahuta sundara lagatA hai, beTA, para karanA kA kyA itanA AsAna ho sakatA hai?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 'bApU, dekhate to haiM, ki varddhamAna ne bacapana se jo cAhA, cupacApa karatA hI rahA hai, kahA to usane kabhI nhiiN| Apa sabane kahA ki bolo, to maiM pahalI bAra bolA bhI vaha, jo maiM kiyA cAhatA hU~, aura jo anivArya hai !' 'cakravartitva ke cihna lalATa aura pagataliyoM para lekara janme ho, beTA, to apane svapna kA vaha cakravatitva, loka ke bIca khar3e ho kara, loka meM sthApita kro| nirjana kAntAroM meM nirvAsita ho kara vaha kaise sambhava hogA?' 'merA cakravartitva Apake mAnacitroM ke loka taka sImita nahIM raha sakatA, mahArAja ! cakravartI maiM loka-lokAntara, diga-digantara, kAla-kAlAntara kA hI ho sakatA huuN| aura dikkAla kA cakravartI digambara hI ho sakatA hai| aura vaha maiM ho jAnA cAhatA huuN|' 'mAna * * * !' eka cihuka ke sAtha, donoM hAthoM se muMha DhA~pa kara mA~ pIThikA para Dhulaka rahIM / unakI chAtI meM dabatI sisakiyoM ko maiM suna skaa| '. - 'isa corI ke rAjya kA eka lattA bhI jaba taka mere tana para hai, acaurya kA sAmrAjya sthApita nahIM ho sktaa| yaha mahala, yaha vaizAlI, ye sAre rAjya, vartamAna kA yaha sArA loka, corI ke prapaMca para hI TikA huA hai| coroM kI sATha-gA~Tha se pratiphalita hai yaha sArA aishvry| mere tana para yaha corI kA mAhArgha uttarIya par3A huA hai| cora nirAvaraNa satya kA sAmanA kaise kara sakatA hai ! nagna hokara hI, nagna satya ke Amane-sAmane khar3A huA jA sakatA hai|' 'tumhAre akele ke nagna ho jAne se kyA hogA, beTA ?' 'ArapAra nagna jaba khar3A ho jAU~gA loka meM, to usa darpaNa ke sAmane sabake chala-chadma aura ajJAna ke kapar3e ApoApa utara jAyeMge, tAta ! usake bAda jo kapar3e baca raheMge, ve corI ke nahIM, asalI aura apane hoNge| ve mAno AvazyakatAnusAra apane hI bhItara se buna kara, Upara A rheNge| jaise parAga para paMkhur3iyA~ : bAdAma kI girI para usakA rakSaka chilakA * * / ' 'yaha to bhAva kI bAta huI, to nizcaya hI bhAva kI zuddhatA aisI rahe / sthUla padArtha kA rAjya aura vyApAra to adhikAra aura AdAna-pradAna para hI sadA se calatA AyA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 'sadA se jo calatA AyA hai, vahI satya aura iSTa ho, to jagata meM itane duHkha kI sRSTi kisa lie? bhAva hI vastu kA asalI svabhAva hai| aura vastu ke svabhAva ko hama jAneM, usameM jiyeM, to phira jagata meM vibhAva aura abhAva kA trAsa ho hI kyoM? vastu kA svabhAva-rAjya svataMtra AtmadAna se calatA hai, adhikAra aura saude ke AdAna-pradAna se nhiiN| vastu ke mUla satya aura usake vyavahAra ko eka ho jAnA hogaa| tabhI loka meM jIvoM ke nirvaira prema kA ahiMsaka aura satya rAjya sthApita ho sakatA hai|' ___'zramaNa bhagavantoM ne nizcaya aura vyavahAra kA bheda to kiyA hI hai|' 'vaha zrutajJAniyoM dvArA upadiSTa sahUliyata aura suvidhA kA mithyA-dRSTi vidhAna hai| . . . yaha jo vyavahAra samyak-darzana kahA jAtA hai na, yaha satya ko sAmane aura sIdhe lekara jIne se jo bhayabhIta haiM, unakA palAyanavAdI vidhAna hai| vyavahAra samyak-darzana, apane bhItara chupe moha kI garmI se satya ko sahalAkara sulAye rakhane kA eka chadma vyApAra hai| * * vaha pAkhaMDa kA eka sundara aura kAragara hathiyAra hai !' 'zramaNa bhagavantoM ne to vyavahAra ko nizcaya kI sIr3hI kahA hai, varddhamAna !' 'satya sIr3hiyA~ car3ha kara prakaTa nahIM hotA, baapuu| vaha to antarmuhurta mAtra meM hone vAlA sAkSAtkAra hai / vaha eka Akasmika aura akhaNDa visphoTa hai| ye sIr3hiyA~, suvidhAjIvI svArthiyoM kA, apane asatya aura anAcAra ko dharma kI Ar3a meM chapA kara anargala calAne kA SaDyaMtrI AviSkAra hai| tathAkathita vyavahAra-samyakdarzana kI pakkI sar3aka se cala kara, pravAhI satya taka kaise pahu~cA jA sakatA hai ?' 'varddhamAna, kyA tuma nahIM mAnate ki manuSya ko yahA~ jo kucha prApta hai, yaha jo sukhI-dukhI, dhanI-nirdhana, U~ca-nIca ke bheda dikhAI par3ate haiM, ye saba mAnavoM ke pUrvopArjita puNya-pApa ke phala haiM ? arihaMto ne isa karma-vidhAna ko hI loka kI paricAlanA kA parama niyama kahA hai|' 'arihaMtoM ne, jo hotA hai, jo yathArtha hai, kevala usakA kathana kiyA hai| maiM kaI bAra kaha cukA, karma-bandha eka nakArAtmaka zakti hai, vaha vidhAyaka vidhAna nhiiN| vaha kevala tathya kI arAjakatA hai, satya kI vyavasthA nhiiN| satya kI vyavasthA, samavAdI aura samvAdI hI ho sakatI hai| tathya ke vaiSamya ko apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 Atma-saMkalpa se chinna-bhinna karake, hameM satya kI samatA-mUlaka vyavasthA sthApita karanI hai| jinezvaroM ne karma ko kATane ko kahA hai, pUjane ko nhiiN| puNya aura pApa donoM hI mUlataH kaSAya haiN| ve donoM hI bandhaka haiM, muktidAyaka nhiiN| nakArAtmaka karmAzrava se yadi loka meM vaiSamya, varga aura bheda kI sRSTi huI hai, to vaha dharmya kaha kara pAthe car3hAne yogya nahIM, miTAne yogya hai| puNyodaya yadi kisI ke huA hai, to vaha akele bhogane ke lie nahIM, sabameM bA~Ta dene ke lie hai| usa taraha puNya bandhaka kaSAya na raha kara, muktidAyaka svabhAva ho jAtA hai| jo yahA~ puNya ko apanA nyAyocita upArjana samajha kara, use apane Theke kI vastu banAte haiM, aura use gauravapUrvaka akele bhoga kara, apane ahaM aura svArtha ko poSate haiM, ve apane aura anyoM ke lie, pApa kA nayA aura cakravRddhi naraka hI racate haiM / yahA~ adhikAMza meM puNya ko maiMne pApa meM pratiphalita hote hI dekhA hai| tathAkathita puNyavAnoM ko loka ke sabase bar3e pApI' hote dekhA hai| puNya Aqhira to kaSAya kI hI santAna hai, use pAlA aura pUjA kaise jA sakatA hai, use to saMhArA hI jA sakatA hai / vyavahArasamyakadarzana kA mukhauTA pahana kara, puNya yahA~ zoSaNa kA eka amogha, sundara aura vaidha hathiyAra banA hai| vaha pUjA-pratiSThA ke siMhAsana para baiTha gayA hai| * * *sadiyoM se dharma kI Ar3a meM cala rahe puNya ke isa SaDyaMtra kA maiM bhaMDAphor3a kara denA cAhatA hU~ / puNya ke isa hiraNmaya ghaTa kA visphoTa karake maiM usameM chupe kaSAya ke hiraNyakazyapu kA sadA ke lie vadha kara denA cAhatA huuN| tAki satya prakaTa ho, aura loka meM sarva kA samatva-mUlaka abhyudaya ho|' 'yaha to kucha apUrva suna rahA hU~, AyuSyamAn / ' 'satya sadA apUrva hI hotA hai, bApU / sattA anaikAntika aura ananta hai; so vaha apane hara naye prakaTIkaraNa meM apUrva hI ho sakatI hai| aba taka kA hara tIrthaMkara, pichale se apUrva huA, to agalA bhI apUrva hogA hii|' 'arihantoM kA to yahI darzana sunatA AyA hU~, AyuSyamAn, ki tatvataH yahA~ koI vyakti anya vyakti kA, koI padArtha anya padArtha kA upakAraka nahIM ho sktaa| ananta vastu aura ananta vyakti haiM yahA~, aura sabakA apanA svatantra pariNamana hai| saba apane svabhAva meM rammANa aura kriyamANa haiM, para meM koI kriyA yA paropakAra tatvataH hI sambhava nhiiN| sva-para ke bheda-vijJAna ko kyA tuma mithyA mAnate ho? jise jinezvaroM ne trikAla asambhava kahA, use sambhava kahanA aura banAne kI bAta karanA, kyA mithyA-darzana hI nahIM hogA?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 'trikAla - jJAnI tIrthaMkara, 'trikAla asambhava' jaisI pakkI aura antima bhASA bola hI kaise sakatA hai ? ananta jJAnI kabhI antima zabda nahIM kahatA / sattA jaba svabhAva se hI anaikAntika aura ananta hai, to usake viSaya meM antima zabda kaise kahA jA sakatA hai / kathana mAtra sApekSa hI ho sakatA hai, nirapekSa aura antima hokara to vaha satyAbhAsa ho hI jAtA hai / mahAsattA advaita hai, avAntara sattA dvaita hai | advaita aura dvaita donoM apanI jagaha satya haiM / unakI pArasparika lIlA kA rahasya itanA gahana, abhedya aura akathya hai, ki kathana dvArA usakA antima nirNaya mAtra mithyA darzana hI ho sakatA hai / ' 'taba to tIrthakaroM kA sArA bhASAbaddha tatvajJAna tumhAre lekhe mithyAdarzana hai ?' 'koI bhI doTUka bhASA meM baddha tatvajJAna, eka hada ke bAda mithyA darzana ho hI jAtA hai / arihantoM ne saptabhaMgI naya se hI padArtha ke kathana ko satya - vihita mAnA hai / aura antataH unhoMne sAtaveM bhaMga meM padArtha ko anirvaca kaha hI diyA / yAnI ke tatva anantataH kathanAtIta hai / vastu antataH vacanAtIta hai / use kathana se pare har anubhava kiyA jA sakatA hai, jiyA jA sakatA hai / maiM satya ko kevala jInA cAhatA hU~ / usakI anaikAntika aura bahuAyAmI prabhA ko apane vyaktitva aura AcaraNa meM prakAzita kiyA cAhatA hU~ / taba usakA jo yathArtha svarUpa hai, vaha Apo-Apa prakaTa ho hI jAyegA / maiM kathana dvArA usake nirNaya ke jhamele meM kyoM paDUM ! kathana ko lekara jo cale, ve saba vAdI hue aura saba vAdiyoM meM prativAdiyoM kI eka pUrI zrRMkhalA khar3I kara dI / usase samyak - darzana nahIM, mithyA- darzana hI pratiphalita huA / usase kalyANa nahIM, akalyANa kA hI visphoTa huA / dharma aura satya ke nAma para, usase adharmya aura asatya bhedoM aura sampradAyoM kI sRSTi huI / tIrthaMkara vAdI nahIM, sRSTi aura mukti ke mauna samvAdI aura sraSTA hote haiN| isI se unakI vANI nirakSarI aura anAhata divya dhvani hotI hai; vaha zAbdika vidhAna aura upadeza nahIM hotA / ve kucha kahate nahIM, karate nahIM, apanI kaivalya-jyoti ke visphoTa se, sRSTi meM kaivala pratiphalita hote cale jAte haiM / ve mUrtimAna satya aura kalyANa hote haiM / unakI kaivalya- krAnti eka anahadanAda dvArA, sRSTi meM cupacApa vyApatI aura vyakta hotI calI jAtI hai / ' 'adbhuta aura apUrva pratItikAraka hai, tumhArI vANI, beTA / prakaTa meM vaha arhatoM ke paramparAgata dharma-darzana kI virodhinI laga sakatI hai / para yathArtha meM vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 usakI virodhinI nahIM, samvAdinI aura samAvezinI hai / jo zAstra aura vAGgamaya sUtrabaddha hokara jar3a ho gayA hai, use tuma apane udbodhana se mukta aura jIvanta kiye de rahe ho / bolate ho to jaise ApoApa parade uThate cale jAte haiM, aura pravAhI sattA bhItarI cetanA meM bahatI calI AtI hai, uttarottara apane ananta rUpa meM prakAzita hotI calI jAtI hai|' __* * 'aura maiMne dekhA ki mAM nizcala, stambhita, mugdha, ekaTaka mujhe nihAra rahI haiM / aura unake azru-dhauta mukhamaNDala para eka apUrva saundarya aura zAnti kI AbhA jhalamalA uThI hai| ___'eka bAta pUrvI beTA, tuma jo nayI vyavasthA sthApita karanA cAhate ho, use kauna lAye, kauna usakA vidhAna kare? tuma to AraNyaka ho kara, apanI AtmA ke ekAnta meM nirvAsita ho jAnA cAhate ho|' ___'merI vyavasthA dharma kI hai, vaha vastu-dharma para AdhArita hai| vastu-dharma to apanI jagaha nitya vidyamAna hai| to loka meM usakI vyavasthA ko bAhara se sthApita nahIM kiyA jA sktaa| yaha jo jJAtA-draSTA manuSya hai na, vaha apane Atmadharma ko jAne, usameM sthita ho, AsapAsa ke vyaktiyoM aura vastuoM ke sAtha svAbhAvika aura satya sambandha meM jiye, to vaha vyavasthA ApoApa mAnava-ikAI meM se prakaTa hokara, sarvatra prasArita hotI calI jaayegii| bAhara ke kRtrima zAsanavidhAna, niyama-kAnUna, senA aura koTTapAlikA ke bala para jo bhI vyavasthAe~ racI jAtI haiM, unameM vyaktiyoM ke nyasta svArtha aura kaSAya anajAne hI baddhamUla hote haiM, so vaisI vyavasthAe~ apane Apa meM vikRti aura vibhAva ke bIja chupAye rahatI haiN| phalataH kAlAntara meM ve vikRta aura adharmI hokara naSTa ho jAtI haiN| prazna yaha saMgata hai ki kauna vaha maulika dharma kI vyavasthA lAye? * * vahI jo svayam dharma-svarUpa ho jAye, jo dharma kA srota ho jaaye| taba vaisI vyavasthA, vaise eka vyakti kI cetanA meM se nadI kI taraha pravAhita ho kara, samasta lokajIvana meM vyApa jAtI hai| usameM bhida kara, siMca kara, usake svAbhAvika dharma ko loka ke karma, sambandha aura vyApAroM meM praphullita kara detI hai|' ___ to kahanA cAhate ho ki, tuma apanI ekAnta AraNyaka sAdhanoM meM lIna ho rahoge, aura yahA~ dharma apane Apa phalIbhUta ho jAyegA?' 'ekAnta zabda se kisI bhrAnti meM na par3eM, bApU / ekAnta meM jAnA cAhatA hU~, apane anaikAntika svarUpa meM sthita hokara, usase prakAzita ho uThane ke lie| ekAkI ho rahanA cAhatA hU~, ekameva ho jAne ke lie, tAki svataH sarvameva ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaauuN| * * 'phira, tIrthaMkara kI sAdhanA kevala apanI nijI, Atmika mukti para to samApta nahIM hotI, vaha sarva kI mukti kA mArga bana kara loka meM prakAzita hotI haiN| hara tIrthaMkara sadA eka bAra to apanI Atma-prApti ke lie avazya, araNya kI tapobhUmi meM nirvAsita ho gayA, para siddhi pAne para usakI sarva-vyApti ke lie loka meM lauTa aayaa| loka meM usakA samavazaraNa racA gayA, jahAM sarva ko samatva, samAdhAna aura zaraNa prApta huii| aura parama vItarAgI hote hue bhI, aMtima sA~sa taka usake zrImukha se sakala carAcara kA sampUrNa kalyANa karane vAlI divyadhvani pravAhita hotI rhii| isI ko maiM jJAnAlokita vyaSTi meM se, samaSTi meM dharma ke pravAhana, prasAra aura prasthApanA kI maulika prakriyA mAnatA hU~ !' 'to tuma apane vaiyaktika nirvANa meM kho nahIM jAoge, sarva ke paritrANa ke lie lauTa kara loka meM Aoge. . . .?' ___vaha niyati aura asmitA to maiM lekara janmA hU~, tAta! maiM kauna hotA hU~, jo apane nirNaya se, usase baca skuuN| mahAsattA ne merI Antarika saMracanA meM hI, isa anivArya sambhAvanA ko niyojita kara diyA hai| mere vyaktitva ko pahale svayam sAdhanA kI tapAgni se, sampUrNa zuddha aura sarva kA ArapAra darpaNa ho jAnA pdd'egaa| sattA aura anaikAntikatA, mere vyaktitva meM jAjvalyamAna aura mUrtimAna hogii| jaba maiM bhItara-bAhara sampUrNa nirAvaraNa ho jAU~gA, to satya svayameva hI yahA~ anAvaraNa ho utthegaa| taba ApoApa hI, nita-navya satya kA sUrya loka meM saMcaraNa karane lgegaa| bhagavAna mAnava hokara pRthvI para caleMge : mAnava bhagavAna hokara antarikSoM meM vihAra kregaa| bhagavattA mAnavatA kA varaNa karegI, aura mAnavatA bhagavattA ko yahAM sAkAra karake use dhanya aura kRtArtha kregii| . . . taba kaNa-kaNa meM eka aisI krAnti aura atikrAnti cupacApa prajjvalita ho uThegI, jo samakAlIna saMsAra meM, eka tatkAlIna abhISTa parivartana ghaTita karegI; para samasta vizva meM svAbhAvika vastu-dharma ke vyaktikaraNa, aura nikhila ke AmUla rUpAntara ko ghaTita hone meM, sahasrAbdiyA~ laga sakatI haiN| Ane vAle yugoM meM jo bhI krAntikArI yogI, tIrthaMkara, avatAra AyeMge, ve prakaTa meM adhUre aura paraspara-pUraka ke bajAya bhale hI virodhI dIkheM, para mUlataH aura vastutaH ve isI ekameva vaizvika atikrAnti aura rUpAntara ke saMvAhaka aura sahayogI hoNge| eka hI mahAvikriyA kI ve vividhamukhI prakriyAeM hoNgii| * * "eka hI zrRMkhalA kI kar3iyA~ * * !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 'sAdhu-sAdhu beTA, bahuta maulika aura nayI bAta kahI tumane / paramparAgata zramaNoM aura zAstroM se to aisA samUla samAdhAna nahIM miltaa| koI arhat aura pragata zAstA hI aisI bAta kaha sakatA hai|' 'chor3iye usa ahaMt zAstA ko apane rAste pr| maiM to kevala ApakA, vaizAlI kA, aura ikSvAkuoM kA eka yogya beTA bhara honA cAhatA huuN| bolo bApU, apane bacce se aura kyA cAhate ho . . ?' * * 'suna kara ekAeka mAM khila kara tarala ho aaii| bolI : 'baccA inhIM kA nahIM, merA bhI to hai| aura maiM cAhatI hU~ ki vaha aba cala kara hamAre sAtha bhojana kre| bahuta abera ho gaI, lAlU ! merA payas terI pratIkSA meM hai|' ___ 'bhojana to, mA~, tumhAre AzIrvAda se, mere bhItara sadA hotA hI rahatA hai| tumhAre payodhara se eka bAra piyA payas kyA cuka sakatA hai ? vaha to mere aNuaNu ko nirantara AplAvita kiye hai| Aja aura koI nayA payas pilAogI kyA? to prastuta hai, tumhArA beTA!' suna kara mA~ kA sArA ceharA tarala aura kAtara ho aayaa| * * barasoM bAda Aja dopahara mA~ aura pitA ke sAtha bhojana kiyaa| bahuta maulika aura zAzvata lagA Aja ke isa prasAda kA svAda / mA~ ke Ananda kA pAra nahIM hai| udAsa to ve kiMcit bhI nahIM lgiiN| balki Aja jaisA ulphullita unheM zAyada hI pahale kabhI dekhA ho|... 10 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa sambAditA kI khoja meM mA~ aura pitA mujhe samajha rahe haiN| yaha kama bAta nhiiN| bAta karatA hU~, to unakI cetanA meM eka gaharA samAdhAna vyApa jAtA hai| para unake mana-prANa moha se kAtara aura vihvala hai| Asanna vichoha kI kalpanA se ve bhItara hI bhItara tharrA uThe haiN| ve acchI taraha jAna gaye haiM, ki aba maiM yahA~ ruka nahIM sktaa| kisI bhI kSaNa jA sakatA huuN| unakI A~khoM meM eka hI citra bhaTake de rahA hai / * * eka dina acAnaka aisA hogA ki maiM nandyAvarta kI sIr3hiyA~ utara jaauuNgaa| sadA ke lie isa rAjadvAra ko pAra kara jaauuNgaa| phira kabhI isa jIvana meM lauTa kara, isa mahala meM nahIM aauuNgaa| * * sUnA ho jAyegA sadA ko yaha merA kakSa ! merI anupasthiti kA sUnApana, isa mahala ke eka-eka khaNDa, udyAna, jhAr3a-gA~cha, sarovara, pattI-pattI, kaNa-kaNa meM vyApa jaayegaa| apane pIche ke isa vichoha ke kSata aura udAsI kA khyAla mujhe bhI kabhI-kabhI AtA hai| para merI avichohI, akhaNDa cetanA meM vaha Thahara nahIM pAtA : dhArA meM baha kara jAne kahA~ kho jAtA hai| lekina parijanoM kI viraha-vyathA ko pUrI tIvratA se anubhava karatA hU~, aura unake sAtha tadrUpa ho kara, kabhI-kabhI hila uThatA huuN| apanI to koI vyathA mujhe nahIM vyApatI, para svajanoM kI vyathA se baca nahIM pAtA huuN| * * tisa para samAcAra AyA hai ki vaizAlI meM gRha-yuddha phUTa par3ane kI sambhAvanA hai| devI AmrapAlI ne apane sapta-bhUmika prAsAda ke dvAra banda kara liye haiN| sArI nagarI avasanna, udvelita aura saMkaTApanna hai| mujha se gaNa-pariSad ko koI AzA nahIM : kyoMki merA mArga apanAne kA sAhasa unameM nhiiN| phira, pArSadoM meM bhI paraspara tIna matabheda kI khAI khula par3I hai| eka ora mere abhiniSkrimaNa ke sadame se mA~ aura pitA kA~pe hue haiN| dUsarI ora unake astitva ke AdhAroM para hI satyAnAza kA kAla bhairava ma~DarA rahA hai| ghara ke beTe ne hI ghara ko tor3a-phor3a diyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bora aba vaha unheM chor3akara calA bhI jAnA cAhatA hai| vicitra hai unakI sthiti / isa anahone beTe para garva kareM, yA usake sAmane khar3e ho bukkA phAr3a kara royeM, aura usase apane luTate astitva ke trANa kI bhIkha mA~geM : kyA kareM ve? unake asamaMjasa kA anta nhiiN| para mere mana meM to koI asamaMjasa nhiiN| * * kyoMki maiM koI nahIM, merA koI vidhAna nhiiN| antima vidhAna mahAsattA kA hai, jisane mahAvIra ko isa rUpa meM yahA~ ghaTita kiyA hai| jAne vAlA maiM kauna hotA hU~? maiM nirA vyakti nahIM : usa parama satya se cAlita eka nirbandha zakti mAtra huuN| paricAlanA usI kI hai, merI nhiiN| .. . Aja aparAhna acAnaka mAM aura pitA mere kakSa meM aaye| vinayAcAra ke bAda hama yathAsthAna baitthe| zabda bahuta dera taka sambhava na ho skaa| tanAva ke trikoNa meM, eka visphoTaka sannATA ghuTatA rhaa| 'varddhamAna, pralaya kI isa ghar3I meM tumhIM pahala kro| jAo vaizAlI aura esake siMhatoraNa meM khar3e ho kara, apane satya ke bama-gole kA visphoTa kara do| isa ghuTana meM aba eka pala bhI hama jI nahIM skte| jAne se pahale tumhIM apane jagAye jvAlAgiri kA do TUka phaisalA kara jaao| yA to hameM mAra jAo, yA tAra naao| hameM phAMsI ke phaMde meM dama ghoMTate chor3a kara, tuma jA nahIM skte|' ___ 'zAnta hoM tAta, jAnA-AnA to deza-kAla kI eka mAyA mAtra hai| maiM to sadA sabake sAtha hU~, to Apake sAtha bhI hU~ hii| spaSTa kaheM, kyA cAhate haiM Apa mujha se ?' 'vaizAlI ke siMhapaura para khar3e ho kara ghoSaNA kara do, ki tuma vaizAlI ke rAjaputra varddhamAna, vaizAlI ko loka ke prati dAna karate ho| tumhArI cAha pUrI ho| phira usakA phala bhogane ko hama yahA~ haiM hii| taba tuma nidvaMdva jA sakate ho !' vRddha pitA kI ghumar3atI AvAz2a meM gaharA roSa thA, abhiyoga thA, aura ArtanAda thaa| sahasA maiM kucha bola na sakA : eka Taka samyak daSTi se maiM unheM ArapAra dekhatA raha gyaa| 'bApU, merA jo bhI karttavya hogA, vaha mujha se pUrA hogA hii| Apa nizcinta rheN| vaizAlI mujha se bAhara kahIM nhiiN| vaha mujha meM, aura maiM usameM ota-prota haiN| usakA vinAza yA utthAna, donoM merI sA~soM para hogaa| mujha se bAhara koI vaizAlI hai, to use dAna karane kA dambha kaise kara sakatA hU~ ! hara vastu apanA dAna svayam hI kara sakatI hai, dUsare kA usa para vaisA koI adhikAra nhiiN| usa dina saMthAgAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. ke dvAra para maiMne maMgala-puSkariNI ke jala ko mukta karake jo janagaNa kA abhiSeka kara diyA, aura phira usake maMca se jo maiM bolA, usake bAda maiMne dekhA ki vaizAlI ne svayam hI apanA AtmadAna jagata ke prati kara diyaa| aba jo vahAM ho rahA hai, vaha usa dAna kI loka-vyApti kI eka anivArya prakriyA hai| isa AtmadAna meM se vaizAlI kA aura ApakA kalyANa hI pratiphalita hogA, isameM mujhe raMca bhI sandeha nahIM hai| isa prakriyA ko Apa kevala dhairyapUrvaka dekheM : aura vizvAsa rakkheM ki isa viplava-cakra kI valgA varddhamAna ke hAtha meM hai| vaha yahAM rahe, yA vijana kAntAra meM rahe, isa cakra kI dhurI para vaha baiThA hai, yaha AsthA apane mana meM aTUTa rkkheN| kyA Apako apane beTe kI sacAI para vizvAsa nahIM* * * ?' 'avizvAsa tuma para karUM beTA, to apanI AtmA ko hI kho bailuuNgaa| jaba tuma bolate ho, to AzvAsana kI samAdhi-sI anubhava hotI hai| para tumhArI cetanA ke zikhara para, sadA tumhAre sAtha khar3e raha sakane kI sAmarthya to hamArI nhiiN| sunUM, kyA hai hamAre paritrANa kA vaha upAya, jo tumhAre mana meM cala rahA hai|' 'paritrANa kevala merA yA ApakA nahIM, sarva kA eka sAtha hI ho sakatA hai| usakI mArga-rekhA isa sAmane ke sUrya kI taraha mere hRdaya meM spaSTa hai| mujhe apanA hI niHzeSa AtmadAna kara denA hogaa| apanA sampUrNa Atmotsarga karegA varddhamAna ! isake lie use kAyotsarga meM cale jAnA hogaa| dekha to rahe haiM Apa, loka meM cAroM ora anargala icchA-vAsanAoM ke havana-kuNDa dhadhaka rahe haiN| svArthI savarNI brAhmaNakSatriya-vaizya eka juTa hokara, apanI lAlasAoM aura svArthoM kI pUrti ke lie, lAkhoM pazuoM aura nirbala mAnavoM kI, apane pAkhaMDI yajJa-kuNDoM meM AhutiyAM de rahe haiN| phira bhI dekhatA hU~, unakI icchAoM kA anta nhiiN| unakI vAsanAe~ tRpta nahIM ho pA rhiiN| unakI niHzeSa vAsanAoM kI carama tRpti ke lie, varddhamAna svayam sarvakAmapUrana yajJa kregaa| vaha svayam hI hogA usakA eka mAtra agnihotrii| usakA svayam kA jIvana banegA usakA havana-kuNDa, aura svayam varddhamAna usakA hotA ho kara, usameM apanI niHzeSa AtmAhuti degaa| ina lAkhoM nirbala, nirdoSa prANiyoM aura ajJAnI mAnavoM kA hatyAkAMDa aura zoSaNa jaba taka loka meM calegA, taba taka kisI kA bhI trANa sambhava nhiiN| apanI AtmAhuti dvArA, maiM anAdikAla se santapta, paraspara eka-dUsare kI hatyA meM rata jIva mAtra ko udbuddha karU~gA ! usI parama yajJa kA yAjJika banA kara mahAsattA ne mujhe yahA~ bhejA hai| aura yaha merI apanI niHzeSa AtmAhuti cAhatA hai| aisI ki tapAgni meM tapa-tapa kara, gala-gala kara, bhasmasAta ho kara, isa sRSTi ke kaNa-kaNa ke sAtha AtmasAt ho jaauuN| kevala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 maiM raha jAUM yA vaha raha jAye / aisI advaita prIti kA prakAza jaba taka noka meM pravAhita na ho, merA, ApakA, vaizAlI kA yA jagata kA, kisI kA bhI trANa sambhava nahIM, bApU / jaba taka eka bhI jIva loka meM santapta hai, taba taka yahA~ kI asaMkhya jIvarAzi, usake saMtApa aura saMtrAsa se achUtI nahIM raha sktii| ho sake to pArasparika saMtApa, saMtrAsa, hatyA aura zoSaNa kI isa duSTa zRMkhalA ko, maiM sadA ke lie tor3a dene AyA hU~ / hiMsA ke isa Adima dAnava ko sadA ke lie samApta karake hI, varddhamAna caina le sakegA / jaba taka mAra kI isa zRMkhalA se maiM svayaM mukta na ho jAU~, taba taka isakA mAranahAra, aura jagata kA tAranahAra arihaMta maiM nahIM ho sktaa| vaha ho jAne para, maiM mokSa lAbha karake bhI usa mokSa se nIce utara aauuNgaa| jIvana ke bIcoMbIca jIvanmukta raha kara ananta kAla meM asatya, ajJAna aura hiMsA ke isa asura ke viruddha lar3atA calA jAU~gA / itihAsa meM sahasrAbdiyoM ke ArapAra yaha mahAna anuSThAna calatA rhegaa| mahAvIra aura ahiMsA yahA~ paryAyavAcI ho kara, loka-hRdaya meM saMkramaNa kreNge| hiMsA yadi satya nahIM, svabhAva nahIM jIva kA aura padArtha kA, to koI kAraNa nahIM, ki samagra sRSTi meM ahiMsA kI pUrNa samvAdI kalyANI jIvana-racanA sambhava na ho| jo sRSTi aura padArtha kA maulika satya hai, svabhAva hai, vaha usakI bAhya racanA meM bhI sampUrNa prakaTa ho hI sakatA hai| isI anivArya sambhAvanA aura AzA kA dUsarA nAma mahAvIra hai| . .' pitA ne jaise mere bhItara sattA kA eka aura apUrva AyAma khulate dekhaa| vismita aura praznAyita ve mujhe tAkate rhe| ____ 'aba taka ke tIrthaMkaroM ne jo nahIM kahA, jo karane meM ve asaphala rahe, vaha tuma karane ko kahate ho, beTA? taba to ve sAre pUrvagAmI tIrthaMkara mithyA ho jAyeMge?' ___ 'aba taka ke tIrthaMkaroM ne apane ananta kaivalya meM se jo ananta dekhA, kahA, use sAnta zrutajJAnI pUrA grahaNa hI nahIM kara sakate the| taba ve use kaha kaise sakate the| arihantoM ne to azeSa dekhA jAnA thA, jo kathanAtIta thaa| vaha kevala jJeya thA, bodhya thA, kathya nhiiN| unase mujha taka, jJAna kI eka anAhata dhArA calI A rahI hai| usameM jo mere bhItara pravAhita aura prakaTa ho rahA hai, vahI to maiM kaha rahA huuN| isa akhaNDa pravAha meM, maiM unhIM kA eka agalA prakaTIkaraNa huuN| ve the ki maiM hU~, unase abhinna, unhIM kA eka aura vistaraNa / maiM unhIM kI eka pratipatti hU~, phalazruti hU~, pratiphalanA huuN| ... . . . 'aura vigata tIrthakaroM ne jo ahiMsA kI vANI uccarita kI, usakA pratiphalana prakaTa ke loka meM cAhe Aja luptaprAya dIkhe, para tatvataH vaha tANI vyartha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 aura viphala nahIM huI haiN| vaha vikAsa ke bIja bana kara vizva cetanA meM antarvyApta gaI hai / usI kA eka utkarSa mahAvIra haiN| unakI vANI yahA~ siddha aura kRtArtha huI hai, ki mahAvIra kA avataraNa sambhava ho sakA hai / " 'taba yaha jo 'jIvo jIvasya jIvanaM' hI prakRti kA niyama - vidhAna sunatA hU~, yaha kyA hai ?" 'jhUTha hai yaha, sarAsara galata hai yaha vidhAna / zUnyAMza para hiMsA nahIM, ahiMsA hI hai / vaha hai ki sRSTi sambhava ho sakI hai, jArI raha sakI hai| sRSTi kA zreSTha phala manuSya pahale hiMsaka aura zoSaka huA, to usI ke anusaraNa meM prakRti ke bhItara kI aura pazu-jagata meM, sabala prANi nirbaloM ke hiMsaka aura zoSaka apane Apa hote cale gaye / yaha jo siMha, hariNa aura kharagoza jaise nirdoSa prANiyoM ke AhAra para jItA hai, usakA dAyitva prathamataH Adima manuSya para hai ! ' 'jarA spaSTa karo, AyuSyamAn ! ' " kahanA cAhatA hU~, ki yaha 'jIvo jIvasya jIvanaM' kA vidhAna, ajJAnI, svArthI, indriya- lolupa mAnavoM kA apanI svArthatuSTi ke pakSa meM kiyA gayA eka jhUThA Atma-samarthana hai / apanI hathelI kI rekhAoM kI taraha maiM yaha spaSTa dekha rahA hU~ ki prakRti ke tiryaMca pazu-rAjya meM jo eka jIva dUsare ke bhakSaNa para hI jItA dikhAI detA hai, isa zoSaka paramparA kA sUtrapAta bhI prathamataH manuSya ne hI kiyA hai / manuSya it yaha jo mana aura buddhi milI hai na, usakA durupayoga karake usane apane jIvanadhAraNa ke lie anya jIvoM ko apanA bhakSya aura sAdhana banAne ko, eka tarka-saMgata vidhAna kA hI AviSkAra kara diyaa| pahale manuSya apane se nirbala manuSyoM aura pazuoM kA bhakSaNa-zoSaNa karane lagA, to nimna jIva-jagata bhI usakA anusaraNa anAyAsa karane laga gayA / hiMsA kA jo duzcakra manuSya ne cAlita kiyA, vahI sArI prakRti ke sUkSmatama jIvoM taka anivAryataH vyApta ho gayA / sIdhI-sI to bAta hai, eka sarvopari balavAna apane se nirbala kA bhakSaNa kara jiyegA, to vaha nirbala apanI bArI se apane se nirbala kA bhakSaNa Apa hI karane laga jAyegA / ' 'to tuma kahanA cAhate ho ki prakRti meM mUlata: hiMsA kahIM hai hI nahIM ? ' 'nizcaya hI nahIM hai, tAta / kahA na, zUnyAMza para hiMsA nahIM, ahiMsA hai, nahIM to sRSTi sambhava aura saMkramita na hotii| sattA apane svabhAva meM hI dhArmika hai, sarva kI dhAraka aura nirvAhaka hai / jIvoM ke pArasparika upagraha aura prema-milana para hI jIvana TikA huA hai : pArasparika vigraha aura bhakSaNa para nahIM / sattA ke mUla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI ahiMsA hai| vaha astitva kI zarta hai| astitva kA vinAza kadApi kAla sambhava nhiiN| to vikAsa ke daurAna loka ke sampUrNa abhyudaya ke lie, sampUrNa bhahiMsA kA udaya avazyaMbhAvI hai| vizuddha sattA, svabhAva se hI ahiMsaka hai, isI se to jaba arihanta svayam sattA-svarUpa ho jAte haiM, to ve mUrtimAna ahiMsA bana kara loka meM vicarate haiN| taba samasta jar3a-jaMgama prANI unake bhItara abhaya aura zaraNa pAte haiN| siMha aura gAya unake caraNoM meM eka sAtha pAnI pIte haiN| unake sAmIpya meM siMha-zAvaka gAya kA thana pIne lagatA hai : aura govatsa ko siMhanI apane stana ghavAne lagatI hai| svayam-siddha hai ki prakRti meM, svabhAva meM, hiMsA kA koI tAtvika, vidhAyaka astitva nhiiN| hiMsA aura astitva paraspara virodhI tatva haiN| jIva ke majJAna se jaba usakI pariNati vibhAvAtmaka aura vikRta hotI hai, to usI ke phalasvarUpa prakRti meM vikRti kA AvirbhAva hotA hai / vikRti sattA meM, svabhAva meM, asti meM, AtmA meM kahIM hai hI nahIM : vaha hamAre Atma-svarUpa se skhalana kI niSpatti hai : vaha hamArI svAbhAvika sthiti nahIM, vaibhAvika pariNati hai ! . . . ___ 'saca pUchiye, bApU, to sattA meM mUlagata rUpa se hI, samvAditA, samatva, prema, kalyANa, saMtulana virAjamAna haiN| apane svarUpa ko vismRta kara, jaba hama icchAvAsanAkula hote haiM, to apane vikRta AcaraNoM se hama sRSTi ke, sattA ke isa maulika santulana ko bhaMga karate haiN| jinezvaroM ne loka meM aise kSetroM kA astitva batAyA hai, jahA~ sarvadA jIva mAtra eka samvAditA meM jIte haiN| Apane to zAstroM meM par3hA hI hogA ki isI jambUdvIpa meM jo videha-kSetra hai, vaha hamAre isa bharata-kSetra se AtmavikAsa ke uccatara dharAtala para pratiSThita hai| kahate haiM ki vahA~ Iti-bhIti nahIM, jIvoM meM pArasparika zoSaNa-bhakSaNa nahIM, svarASTra-pararASTra ke bheda aura vigraha nahIM, dubhikSa aura mahAmArI nhiiN| vahA~ tIrthaMkara, arihanta aura zalAkA-puruSa zAzvata vidyamAna haiN| taba svayam-siddha hai, ki sattA meM pUrNa saMvAditA kI yaha sambhAvanA mUlataH antarnihita hai| kahIM vaha vyakta ho gaI hai, kahIM vaha avyakta raha gaI hai| yadi videha kSetra meM yaha sambhava ho sakA hai, to anyatra bhI vaha sambhava ho hI sakatA hai| arthAt pUrNa ahiMsaka, pUrNa samvAdI jIvana-jagata, apane svabhAva meM hI eka anivArya sambhAvanA hai| vikAsa ke usa caramotkarSa para pahu~cane meM zAyada haz2AroM-lAkhoM varSa laga jAyeM, para vaha isa dharatI para siddha ho kara rahegA, isameM mujhe raMca bhI sandeha nhiiN| sAmane ke isa sUrya ko kyA pramANita karanA hogA? mAnava-ikAI apanI cetanA ko isa kSaNa svabhAva meM Atmastha kare, apane ko rUpAntarita kare, aura vikAsa kA yaha samvAdI cakra isI kSaNa calAyamAna ho kara, vikRti ke krama ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulaTa kara, prakRti ko usakI maulika samvAditA meM sthApita karatA calA jA mevA / tIrthaMkara kA dharmacakra pravartana aura kise kahate haiM, tAta ?' 314 ..... 'to mahAvIra ke dharma cakra pravartana kI hama pratIkSA meM haiM / ekamAtra AzA hai / to aba calUMgA / tatkAla vaizAlI jA rahA hU~ / AzA kA sandeza pariSad taka pahu~cAU~gA / ' Jain Educationa International maiM dvAra taka unheM pahu~cAne gayA / kitane subodha, bhole, nirIha, nizchala haiM mere bApU ! dhIra nizcala paga loTate apane una pitA kI pITha dekha, eka ajIba Azvasti anubhava huI / " vahI hamArI tumhArA maha For Personal and Private Use Only 00 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM siddhAlaya se phira lauTUMgA * * *aura taba lauTakara dekhA ki sphaTika ke bhadrAsana para mAM A~kheM mUMde adhaleTI-sI haiN| 'mA~, uTho na, aise kyoM leTa gaIM ? kyoM udAsa ho gaIM ?' uTha kara kucha baiThatI-sI mA~ kI A~khoM kI koroM para pAnI kI lakIreM ujala aaii| visphArita nayana ve mujhe dekhatI raha giiN| 'mA~, bolo| * * *bologI nahIM mujha se !' 'bolane ko aba bacA hI kyA hai ? * . .' "phira bhI, jI meM jo ho, mujha se kaho . . !' '. ' 'tuma nahIM jA sakate, mAna, tuma kahIM nahIM jA skte| merI A~kha se tuma ojhala ho jAo, yaha hone nahIM duuNgii|' 'to mata hone do| para pUchatA hU~, tuma mere lie aura maiM tumhAre lie, kyA A~kha para hI samApta haiM ? A~khoM se pare, jo hama eka-dUsare ko sadA sulabha haiM, vaha nahIM dekhogI?' _ 'tumhArA yaha jJAna sunate-sunate maiM thaka gaI, laaluu| mujhe nahIM cAhiye tumhArA jJAna : mujhe merA mAna caahiye| aura use tuma mujha se chIna lo, yaha nahIM hone duuNgii| nahIM, tuma nahIM jA sakate . - tuma mujhe chor3a kara kahIM nahIM jA sakate / ..' mA~ kA svara ruA~sA ho aayaa| 'soco to mA~, kahA~ jA sakatA hU~ maiM ? isI loka meM to hama-tuma haiM, sadA the, sadA raheMge sAtha / loka se pare to siddhAtmA bhI nahIM jA skte| aura yaha loka to tumhAre aura mere jJAna meM akhaNDa samAyA hai / khaNDa ko hI dekhogI, akhaNDa ko nahIM dekhogI, mAM?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 'maiM tumhAre isa khaNDa aura akhaNDa kI bakavAsa se taMga A gii| khaNDa aura bhakhaNDa, loka-lokAntara mA~ ke lie kevala tuma ho / tuma, jise maiMne apane piNDa meM dhAraNa kara, piNDa diyA, ki tuma sAmane khar3e ho aura yaha saba jJAna baghAra rahe ho|' _ 'para isa piNDa meM hI brahmANDa hai, bAhara to kahIM nhiiN| taba jAnA-AnA to eka prayojanakRta upacAra mAtra hai| Aqhira, jAkara bhI kahA~ jaauuNgaa| jA rahA hU~, to isI lie na, ki jAne-Ane kI upAdhi hI sadA ko miTa jaaye| tumhArA aura merA milana aTTa ho jaaye| viyoga sadA ko samApta ho jAye, aura yoga meM hama sadA ko AvAgamana se pare saMyukta ho jaayeN|' ___ 'yaha saba merI samajha ke bAhara hai| jo honA ho, karanA ho, yahA~ karo, merI gA~khoM tle| * * * dekhU, kaise jAte ho! maiM dvAra roka kara khar3I ho jAU~gI, isa kakSa kaa| kyA mujhe dhakela kara jAoge? tumheM ruka jAnA par3egA; merI chAtI ko sAmane leTI dekhoge, to use rauMda jAo, yaha tumhArI himmata nahIM hogii|' 'jaba taka, mA~, hama isa khaNDa aura dvaita meM haiM, taba taka rukanA aura rokanA kyA hamAre-tumhAre basa kA hai| mAna lo ki isI kSaNa merA yA tumhArA dehapAta ho jAye, to kyA hama eka-dUsare ko roka kara, bA~dha kara rakha sakeMge? kyA nahIM cAhogI ki kAla aura karma-cakra kI isa adhInatA se mukta ho kara, rokane-rukane kI lAcArI se pare, maiM sadA tumheM sulabha ho rahU~ ? * . . 'mA~ ke hRdaya kI vivazatA ko mA~ ho kara hI samajhA jA sakatA hai, mAna / cAhe tuma arihanta ho jAo, sarvajJa ho jAo, mA~ ke prANa kI isa vikalatA ko tuma kabhI nahIM smjhoge| kisa puruSa ne kabhI nArI kI isa antima vivazatA ko samajhA hai ? hamAre garbha se piNDa dhAraNa kara, tuma puruSa sadA hI hamAre garbha ko dhokhA de gaye, ThukarA gye| tumhArI isa svArthI mukti ko mA~ kA pravaMcita hRdaya na kabhI samajhA hai, na samajhanA caahegaa|' 'mukti apanI hI nahIM, sabhI kI to cAhatA hU~, maaN| merI hI nahIM, saba kI mAM ho tuma, sarva carAcara kI maaN| yadi una saba ke kaSTa kI pukAra se pIr3ita ho kara, una sabake trANa ke lie jAnA anivArya ho gayA hai, to kyA merI jagadambA mA~ use nahIM samajhegI ? * . . ' ___'mAna, samajha merI samApta ho gii| tujha se Age aba vaha nahIM jA pA rahI, to maiM kyA karU~ ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saba ko chor3o, para kyA mere hI hRdaya kI vyathA aura vivazatA ko anadekhA karogI? rAta-dina jo vedanA mere pora-pora ko jalA kara bhasma kiye de rahI hai, use tumhIM na samajhogI, to aura kauna samajhegA ?' ___ 'tujhe bhI vedanA ho sakatI hai, yaha to maiM kabhI kalpanA bhI na kara skii| phira apane mana kI bAta to tU mujha se kabhI kahatA nhiiN| bola beTA, mana khola kara kaha, saba sunuuNgii|' ...... eka AdhI rAta acAnaka eka cIkha sunAI par3I thii| mAno bhUgarbha se AI ho| mAno tumhAre hI garbha se AI ho| aura taba muMha-a~dhiyAre hI merA ghor3A mujhe yahA~ se nikAla le gayA thA vahA~, jahA~ se vaha cIqha AI thii| apane ghor3e para se hI maiMne yajJa-vedI para yUpa se ba~dhA eka ghor3A dekhA : eka vRSabha dekhaa| unakI mUka bhayAta A~khoM se A~sU baha rahe the / aura ve tharatharAte hue sAmane dhadhakate havana-kuNDa kI sarvabhakSI lapaToM ko tAka rahe the| * * *jinameM unheM abhIabhI jhoMka diyA jaayegaa| * * *aura maiMne asaMkhya pazuoM tathA mAnavoM kI bhayAkula, avaza, A~sUbharI A~khoM ko apanI ora nihArate dekhaa| * 'merI asthiyA~ tar3aka utthiiN| isa eka zarIra kI sImA asahya ho gii| ve sAre zarIra, ve sAre prANa maiM ho gyaa| aura taba jo puMjIbhUta saMtrAsa maiMne anubhava kiyA, usakI kalpanA kara sakatI ho, mA~ ?' 'terI janetA hU~, to tere sAtha hI vaha saba anubhava karanA cAhatI huuN|' '. . 'ThaharAva to bacapana se hI maiM kahIM anubhava na kara skaa| jI meM eka ucATa lekara hI merA janma huA hai| aisI ucchinnatA, ki aparicchinna hue binA pala bhI caina nhiiN| * * *para usa dina una prANiyoM kI A~khoM ke ve sajala kinAre, mujhe loka ke antima samudroM ke pAra khIMca le gye| * * *taba se isa zarIra meM, isa mahala meM, tumhAre loka meM ThaharanA azakya ho gayA hai| apanI ye sA~seM taka apanI nahIM laga rahI haiM ! jaise apane se hI vichur3a gayA huuN| yaha asIma avakAza aura kAla mujhe avalamba nahIM de pA rhaa| antarikSa svayam jaise chinna-bhinna hokara mujha meM zaraNa khoja rahA hai| soco mA~, kaisA lagatA hogA mujhe * * !' ___ 'socanA kyA hai, vaha to sAmane dekha rahI haiM. * * !' 'ye dUriyA~, diganta, kSitija, ye sAre vistAra mujhe barabasa khIMce le rahe haiM / khar3A nahIM rahA jaataa| yA to inheM apanI bA~hoM meM sameTa lUM, yA inameM simaTa jaauuN| * bAlapana se hI ina dUriyoM ko dekhakara merA jI bahuta udAsa ho jAtA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA / dekhA hai, kaI sA~jhoM meM himavAna kI agocara cUr3Ae~ merI A~khoM meM jhalakI haiM, aura mere prANa Akranda kara uThe haiM / pAra-pArAntaroM kI vihvala pukAra sunAI par3I hai| jaise saba kucha ko jAne binA, saba kucha meM pahu~ce binA, maiM raha nahIM sakatA, jI nahIM sakatA / hara dUrI ke chora para, mAno merA koI hai / 'diganta ke vAtAyana para vaha kauna priyA, jAne kaba se merI pratIkSA meM hai / eka ajJAta aura abUjha virahavedanA merI AtmA meM sadA TIsatI rahI hai / 318 'terI bhaTakaneM aura ucATa kyA mujha se chipe haiM ! basa, cupa raha kara saba sahatI rhii| pUchane AI tere jI kI vyathA, para tU yA to cupa rahA, yA TAla gayA / isI se to kaI bAra cAhA, lAlU, ki apane mana kI sundarI tU cuna le, vivAha kara le, to terA yaha bhaTakAva samApta ho jAye .!' ... / "jAnatA hU~, merI vyathA tumheM sarvathA anajAnI nahIM thI / mujhe biramAne aura bahalAne ke kama jatana tumane nahIM kiye| sAre AryAvarta kI sarva sundarI bAlAoM ko tuma isa mahala meM le AIM, ki maiM kisI ko apanA lUM, cuna lUM / para apane svabhAva kI vivazatA kA kyA karU~, mA~ kisI eka yA kaI sundariyoM ko apanA kara bhI merA jI virama nahIM pA rahA thaa| * taba vivAha kI maryAdA meM apane ko kaise bA~dhatA / bAra-bAra yahI lagA hai ki triloka aura trikAla kI tamAma sundariyoM ko ekAgra aura samagra pAye binA mujhe caina nahIM A sakatA / asIma aura ananta ke usa AliMgana - kAma ne, kinhIM do bA~hoM meM mujhe ba~dhane na diyA / lagatA hai, jAne kitanI priyAe~, kahA~-kahA~, kitane janmAntaroM meM mujha se bichur3I raha gaI haiM / jAne kina aparikramAyita sAgaroM ke kaTi-bandhoM meM ve merA AvAhana kara rahI haiM ! jAne kitane ajJAta dvIpoM aura dezoM meM, jAne kitane dIpAlokita kakSoM meM merI milana- zaiyA bichI hai / saundarya aura pyAra kI aisI antahIna pipAsA aura pukAra, prANa meM lekara, tumhIM batAo mA~, maiM kaise kisI eka bA~ha, vakSa, kakSa yA zaiyA meM bandI ho sakatA thaa| jo bhI priyA, prIti yA saundarya sAmane AyA, use apanAyA, samA liyA apane meM : para usakI sImA meM samA kara, maiM aTaka na sakA / use apane meM sameTa kara, maiM sadA usase, apane se taka atikrAnta hotA calA gayA / yaha mere svabhAva kI vivazatA rahI mA~, maiM kara hI kyA sakatA thA ! ' 'kucha aisA hI to mana bAlApana meM terI mA~ kA bhI thA, mAna / aise hI saMvedanoM se merI kizora cetanA sadA kAMdatI rahatI thI / isI se to terI isa vedanA ko apane mana ke mana meM anajAne hI anubhava karatI rahI huuN| terI yaha kasaka jaise mere garbha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 * dekha / TIsatI rahI hai / merI chAtI meM umar3ate dUdha ne use bUjhA aura cInhA hai rahI hU~, mere hI kumArI hRdaya kI vaha pukAra, tujha meM virATa aura anivArya ho uThI hai| maiM to nArI hokara janmI thI so merI kAyA pRthvI se parimita thI / tAki pRthvI ko apane meM dhAraNa kara sakUM / loka kI anAtha Arati ko apane rakta meM AtmasAt kara skuuN| tumheM apanI deha meM, apane garbha meM dhAraNa kara janma de sakUM / para tujhameM to AkAza ko yahA~ avatIrNa honA thA to use jhelane ko svayam samUcI pRthvI ho kara apane meM samAhita rahane ko maiM vivaza thI / vivAha kI ora se merA jI unman thA, para samarpita ho rahI usake prati, tAki mere bhItara terA dyu, bhU kI mATI meM sarvAMga sAkAra ho sake ! 'tuma Aja kaha rahI ho, mA~, para tumhAre bhItara baiThI usa kumArI kI jhalaka mujhe bAra-bAra milI hai / tumhAre citta kI vaha vyAkulatA hI to mere bhItara mahAvAsanA bana kara saMkrAMta huI / suno mA~, tumhAre hI prANa kI usa pukAra kA uttara to maiM khojane jA rahA huuN| taba kyA raMca bhI tuma mujha se kahIM chUTa yA TUTa sakogI ? 'merI isa khoja kI mahAyAtrA meM tuma mujhe yoM dekho, jaise apane hI ko dUradUrAntoM meM jAte dekha rahI ho / ' 'apane kiye mujha kucha na hogA, mAna / ekadama hI AtmahArA aura zUnya ho gaI hU~ / tumhIM merI A~kheM bana kara mujhe yahA~ khar3I, aura tumhAre bhItara jAtI dekho / 'darpaNa meM nahIM, tumhArI A~khoM meM hI maiMne apanA ceharA dekhA hai, aura apanI iyattA ko pahacAnA hai, mA~ ! tuma mujhe apanI A~khoM kA tArA kahatI ho, to kyA tumhArI putaliyA meM kevala maiM hI nahIM hU~ ' moha kI tamisrA ko bhI tuma kaisI gaharI mamatA se vedhate ho, beTA ! mAno apane agAdha pyAra se, moha ko kATane ke bajAya, use hI mukti meM phalita karate cale jAte ho / * phira bhI jAne kyoM eka a~dherA hamAre bIca ghira-ghira AtA hai, maiM tujhase bichur3a jAtI hU~ / 'akelI par3a jAtI hU~ !' 'yaha vaha antima aura gahiratama aMdherA hai, jisameM se saverA phUTane vAlA hai, mA~ / tumhArI udAsa A~khoM ke taToM meM usa USA ke lAla Dore jhA~ka rahe haiM / kitanA sundara aura bhavya hai tumhArI A~khoM kA yaha viSAda ! sAre vizva kI apAra karuNA isameM jaise ghaTA bana kara chAyI hai / ' aura taba yahA~ ThaharanA eka pala ko bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 duHsaha ho jAtA hai| apanI mA~ kI manovyathA ke isa dustara samudra ko mujhe taira jAnA hogaa| . .' ___ kSaNa bhara cupa raha kara maiMne mA~ kI A~khoM ke usa akula viSAda-sAgara meM apane ko ekAkI yAtrA karate dekhA / eka gahana dhundha meM maiM khotA hI calA gyaa| aura usake bhItara se ho jaise Akranda-sA kara uThA : '. . 'mA~, suno, dekho, sAre loka ko apane bhItara sAkAra hote dekha rahA huuN| kaTi para donoM hAtha dhara, loka-puruSa ko paira phailAye khar3e dekha rahA huuN| asaMkhyAta dvIpa-samadroM se yaha AkIrNa aura valayita hai| svayam hI vaha apane ko jAnane ko vikala, betAba, avirAma apane hI aneka peTAloM, aura pradezoM meM yAtrA kara rahA hai| maiM ho kara bhI vaha koI aura hai, mujha se uttIrNa : vaha calA jA rahA hai, jaise cA~da aura sUraja ke Daga bharatA huaa| aura isa gaharAtI dhundha meM maiM nitAnta akelA, avaruddha aura staMbhita khar3A raha gayA huuN| mere paira jaise kisI bAdalI caTTAna meM kIlita ho gaye haiN| * * *aura sAmane prastuta haiM jvAlA kI do paadukaaeN| unameM cunautI hai ki unheM pahanaM, aura bar3ha jaauuN| para mere aura unake bIca, mere pairoM kI ghera kara, kAla kA bhujaMgama bezumAra kuNDala mAre par3A hai| maiM kevala khar3A raha sakatA hU~ aura sAmane khulate dRzyoM ko dekhane ko vivaza huuN| gati ke lie Akula mere pairoM kI kasamasAhaTa asahya hai| * * * mere pagoM kI yaha ajagarI sA~kala tor3o, maaN| mujha se khar3A nahIM rahA jA rahA . . .' 'mAna tujhe ekAeka yaha kyA ho gayA ? . . 'AviSTa kI taraha tU yaha saba kyA bola rahA hai ! mujhe Dara laga rahA hai . . . ' 'Daro mA~, pUrI Dara jaao| isa bhaya se bhAgo nahIM, isakA sAmanA kro| yaha bhaya hI to mRtyu hai : isakI AkrAnti ko samUcI saha logI, to mRtyu kI khandaka pAra ho jaayegii| * * *ho sake to dekho, maiM mRtyu kI karAla DADhoM meM hU~, aura use bheda jAne ko vivaza huuN| atalAntoM taka calI gaI suraMgeM aura sIr3hiyA~ khulate dekha rahA huuN| * * *aura AkhirI paTala hai yaha loka kaa| * * *lo, yaha AqhirI sIr3hI bhI TUTa gyii| aura usake tala meM khula par3I hai, sAta rAjuoM meM vistRta eka dhundha bharI jgtii| ghar3e meM bhare ghI kI taraha asaMkhyAt jIvarAzi yahA~ apane hI meM Alor3ita ho rahI hai| yaha nigodiyA jIvoM kA loka hai| kevala ekendriya, sparza kA eka niHsIma piNDa mAtra hai yh| ye jIva mere apane eka zvAsa meM aThAraha bAra janma-maraNa kara rahe haiN| aura maiM inakI eka abUjha vedanA mAtra raha gayA huuN| A~khoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 se adRzya hone para bhI, ye jIva apane sparza kI chaTapaTAhaTa se mere tana ke aNu-aNu meM bhide jA rahe haiM : ye yahA~ se nikala kara, mujha meM zaraNa pAnA cAhate haiN| para inake aura mere bIca jAne kaise avarodha kI TakarAhaTa hai| eka andhakAra kI zilA par3I - 'dekhate-dekhate, mA~, jIva ke sparza kI vaha USmA vidIrNa ho gaI hai| * * *usa lokAkAra puruSa ke cahu~ ora ananta zUnya kA vistAra phailA hai| usameM koI astitva nahIM : nipaTa nagna nAstitva kA antahIna prasAra hai| isa zUnya meM khoyA jA rahA huuN| nAsti huA jA rahA huuN| apanI iyattA, apanA svabhAva hAtha se nikalA jA rahA hai| maiM nahIM raha gayA hU~ : kevala aparibhASeya zUnya kA svataH stambhita samudra raha gayA hai| isa apadArthatA meM bodha samApta ho gayA hai| merI isa vedanA ko samajha sakogI, mA~ ? . . . eka virAT khAlIpana meM nirastitva ho jAne kI yaha pIr3A kahane meM nahIM aatii| - "hU~ ki nahIM hU~: kauna batAye mujhe - 'mA~-mA~-mA~. . . ! '.. 'lau, ekAeka kisI aspRzya taTa se TakarA gayA huuN| : - lauTane kI anubhUti ho rahI hai| asti kA yaha pahalA kinArA hai| * * * yaha tanu vAtavalaya kA pradeza hai| aneka paraspara mizrita raMgoM kA yaha eka vAyavIya prastAra hai| yaha apane hI andara samAtA huA, jahA~ uttIrNa huA hai : vahA~ dekha rahA hU~ ghana-vAtavalaya : muMgiyA raMga kA eka dustAra valayana / * * *aura apane hI meM lur3hakatA yaha kahIM jA giratA hai, aura chapAke ke sAtha khula par3A hai ghanodadhi-vAtavalaya : eka pItAbha tamisrA kA sAmrAjya / aisA lagatA hai, ghanaghora zIta ke pradeza se kisI USmA kA prAntara sahasA hI chU gayA huuN| ina tInoM vAtavalayoM ko eka citra kI taraha spaSTa sAmane dekha rahA hU~; ye saba daNDAkAra lambe haiM, ghanIbhUta haiM, cahu~ ora sthita, caMcalAkRti, paraspara saMkrAnta, ye AmUla-cUla loka ko AveSTita kiye hue haiN| . . . ' 'merA kautUhala bar3ha rahA hai, para tU hAtha se nikalA jA rahA hai, lAlU / dekha, Upara khar3I maiM tujhe khIMca rahI huuN| mere pAsa AjA n...|' 'tuma ThIka khar3I ho mA~, aura tumhAre khiMcAva se maiM ba~dhA huuN| * * mere paira jaise asti kI acala caTTAna se ba~dhe haiN| tuma nizcinta rho| maiM yAtrita hokara bhI yAtrita nahIM, sthita hU~ : para dRzya ke isa anAvaraNa se nistAra nahIM / . . . are kahA~ gayA vaha ghanodadhi vAtavalaya ! eka mahAtamisrA se maiM samUcA AvRta ho gayA huuN| * * *o, yaha mahAtamaHprabhA nAmA sAtaveM naraka kI pRthvI hai| yahA~ yAtanA anubhUti ko atikrAnta kara gaI hai| eka piNDIkRta andhakAra-rAzi : anubhUti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 se pare hokara yahA~ jIva kI mUrchA kA utpIr3ana aura ghuTana parAkASThA para hai|. . . aura eka para eka, UparA-UparI chaha aura pRthviyoM ke paTala apane Apa meM ulaTa-pulaTa rahe haiN| tamaHprabhA, dhUmra-prabhA, paMka-prabhA, bAlukA-prabhA,zarkarA-prabhA, rtnprbhaa| * * 'pUre sAta narakoM ko eka sAtha dekha rahA huuN| unakA bhinnAtmaka bodha nahIM pA saka rahA huuN| gaDDa-maDDa hotI huI, vikarAla jantuoM, pazuoM, nArakiyoM, mAnavoM, devoM kI eka Alor3ita rAzi : eka virAT nasainI para AvAgamana karatI huI, paraspara TakarAtI, dhakke khAtI, eka-dUsare ko zUnya meM pheMkatI, uchAlatI, eka pUrI saMsati / vizuddha yAtanA ke ye cirantana a~dhiyAre loka, apane-apane chora para vividha varNI prabhAoM se jaise AveSTita haiM / andhakAra, dhUla, dhuMA, paMka, bAlU, kIle bhI antataH jaise kisI prabhA kI goda meM hai| * * mahAtamas apane Apa meM anta nahIM : isakI parAkASThA para prakAza hI khar3A hai| apAra pIr3aka ho kara bhI, pApa kI koI sattA nhiiN| vaha nirI eka vibhAvAtmaka mAyA hai| * * para apanI hI Atmacyuti se racita ina narakoM ko spaSTa dekha rahA huuN| andhatA aura ghaTATopa aMdhiyAroM ke ina prasAroM meM yAtanAoM ke vividha aura asaMkhyAt bila haiM, vivara haiM, vApiyA~ haiN| aura ve saba apanI gaharAiyoM meM guNAnuguNita hote cale gaye haiN| jIva ke Abaddha karmoM ke ananta zAkhAjAla : aiMThana kI bezumAra graMthIbhUta srp-raashiyaaN| Atma-pIr3ana aura para-pIr3ana kA antima, tAtvika, nagna saMgharSa / eka akalpanIya tumula ghmaasaan| * * 'jIva kA kapaTa khuda hI, kIle bana kara, apane AvaraNoM aura graMthiyoM ko cheda rahA hai| mAna apanI hI zUlI bana apanI sImAoM ko bheda rahA hai| krodha apanA hI kuThAra bana apanI AtmanAzI pramattatA ke parde phAr3a rahA hai / adhogAmI kAma apane hI sparza-gharSaNa ke AghAtoM se lahuluhAna, atRpta, parAjita, Upara kI ora pheMka diyA gayA hai| bhayAvaha agni-kuNDoM sI sahasroM yoniyoM meM liMgAkAra ho kara bhidatA, andhA, saMtrasta, pachAr3e khAtA, mUcchita ho kara bhI, kAmAtmA nIce nahIM Upara kI ora uchAla diyA gayA hai| bar3A se bar3A pApa bhI jIvAtmA ko eka hada ke Age, nIce nahIM girA sktaa| kyoMki antataH AtmA kA svabhAva patana nahIM, utthAna hai| adhogamana nahIM, Urdhvagamana hai| . .' 'mAna, isa bhayAvaha mRtyu ke bIca bhI, tU kaisI udbodhaka, carama AzA kI vANI bola rahA hai| .. 'lekina mAM, laga rahA hai, jAne kitane janmoM meM, kitanI bAra ina narakoM meM maiM bhaTakA huuN| bahuta paricita aura bhoge hue yathArtha sI laga rahI haiM, yahA~ kI tamAma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtanAe~ / 'dekha rahA hU~ mA~, eka nArakI jIva, dUsare nArakI jIva ke lie ubalatI kar3hAI bana gayA hai / janmAntaroM meM aneka bAra bhogI priyA ke aMga-pratyaMga, sahasroM zUloM ke AliMgana - kaSAghAtoM se jIva kI moha-mUrcchA ko bheda rahe haiN| apanI hImoM kA kaSAya- kliSTa rakta yahA~ kI vaitaraNI ke rUpa meM baha AyA hai / usa para jhuka Aye haiM, semara vRkSoM ke abhedya tamasA vana / unake patte aura DAleM bhAloM aura asidhAroM se vedhaka haiM / isa vaitaraNI meM eka-dUsare para lur3hakate, khadabadAte, sIjhate jIva Upara chAye asi - phaloM se nirantara chidate - bhidate apane Apa hI apane kapaTakaSAyoM ke AkheTa ho rahe haiM / mA~, nahIM nahIM nahIM Thahara sakatA aba maiM tumhAre A~cala kI sukhada chA~va meM * isa mahala ke aizvarya -kakSoM meM / anAdiananta kAla meM, ajJAnavaza jo ye asaMkhyAta jIva aise dAruNa, duHsaha kaSToM meM DUbe haiM, inakI mUrchAndha AtmAoM meM se mujhe yAtrA karanI hogI : unake sAtha tadrUpa ho kara, una saba kI samIkRta yAtanA ko eka bAragI hI, apane bhItara bhoganA aura samvedita karanA hogA 1 / ' 'yaha kaisA vicitra anubhava hai, mAna ! * maiM apane pagataloM meM hI terI yaha sArI nigodiyA jIva - rAzi isa kSaNa jo rahI hU~ ! 'mere jaghanoM, jAnuoM, jaMghAoM meM ye sAre naraka ke paTala apane tamAma vivaroM ke sAtha sulaga uThe haiN| apanI mA~ kI goda meM leTa jAo beTA, aura sAre narakoM ko eka sAtha bhogo, para mere aMgoM se jur3e raho, phira jo cAho karo / ' 323 ...... 'dekha rahA hU~ mA~, nasainI kI saba se UparI sIr3hI para A pahu~cA hU~ / yahA~ pRthvI vizIrNa ho gaI hai / adhara antarikSa meM eka gahare hare panne kI caTTAna para paira dhare khar3A huuN| aura Upara AkAza meM bhavana - vAsI aura vyaMtara devoM ke vipula sukhabhogoM se bhare aneka raMgI prabhAoM vAle vimAna taira rahe haiN| para bar3e abhAge haiM ye deva; bhaTakI huI hai inakI cetanA / aparUpa sundarI devAMganAoM aura sukha - zaiyAoM ko chor3a, ye jAne kina a~dheroM meM apanI hI kaSAyoM kI preta chAyAoM se saMgharSa kara rahe haiM / paMkila qhandakoM, nirjana vIrAnoM, khaNDaharoM, sUnakAroM meM ye Atma-pIr3ita abUjha TakkareM khAte, kisa sukha ko khoja rahe haiM ? kAza, maiM inheM Ape meM lA sakatA : inheM inakI devAMganAoM kI milana- zaiyAoM meM lauTA sktaa| lauTanA hogA inheM, apane vaibhava meM : usake binA mujhe caina nahIM / nahIM maiM nahIM Thahara sakatA isa uttuMga mahala ke vAtAyanoM para ! 'nahIM ".. 'dekho mA~, kUda par3A hU~ apane isa navam khaNDa ke uttarI vAtAyana se / . aura A par3A hU~ jAne khaaN| para yahA~ maiM ThIka tumhArI trivelI para leTA hU~ / mere Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 sirahAne hai tumhArA nAbhi-kamala / usameM ugA hai eka virAT jambU-vRkSa / jisake zAkhA-jAla aura pallava-vitAnoM tale sArI martya-pRthvI Azraya khoja rahI hai / yaha madhya loka hai : martya-mAnavoM kI lIlA-bhUmi / tiryaMca pazu prANiyoM, vanaspatiyoM, jAne kitane parvata-sAgaroM, nadiyoM, araNyAniyoM se aakiirnn| loka-madhya meM yaha jambUdvIpa hai : isake ThIka kendra ke jambU-kSetra meM tumhAre nAbhija isa jambU-vRkSa ke zikhara para baiThA maiM, ananta dUriyoM kA siMhAvalokana kara rahA huuN| asaMkhyAta dvIpasamudroM se AveSTita yaha jambUdvIpa adbhuta hai| yaha lavaNa-samudra se sparzita hai / vajramayI taTa-vedikA se ghirA hai| isake kendra meM mahAmeru khar3A hai| eka lAkha yojana hai isakA vistAra / .. . .. aura dekha rahA hU~, isa vistAra meM, vicitra raMgI vibhAoM se bhAsvara chaha kulAcala parvata / prakRti ke sAre parivartanoM aura pralayoM meM ye aTala rahe haiM / himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rUkmI aura zikharI : ina chaha kulAcaloM ke svarNAbha zRMgoM para Daga bharatA cAroM aura nihAra rahA huuN| ina anAdikAlIna parvatoM ne tamAma jambU-dvIpa ko sAta kSetroM meM vibhAjita kara diyA hai : bharata, haimavat, hari, videha, ramyak, hairaNyavat aura airaavt| uttarAnta meM airAvata kI antima kezarI dhvajA ur3ate dekha rahA huuN| dakSiNAnta meM bharata kSetra kI vaha nIlI patAkA phaharA rahI hai|...bhrt kSetra ke ThIka madhya bhAga meM vijayAdha parvata pUrva se pazcima samudra taka phailA hai| donoM mahA-samudra jaise usake phaile hAthoM kI a~juliyoM meM uchala rahe haiN| isa vijayAdha ke rUpAbha prasAroM meM vidyAdharoM kI hAjAroM suramya ratna-dIpita nagariyA~ phailI par3I haiN| isake siddhAyatana, dakSiNArdhaka, khaNDa-prapAta, pUrNabhadra, vijayArdha-kumAra, maNibhadra, tamisra-guhaka, uttarArdha, vaizravaNa-- ina nau kUToM ko apanI pagataliyoM meM kasakate anubhava kara rahA huuN| "siddhAyatana kUTa para pUrva dizA meM siddhakUTa nAmaka eka ujjvala jina mandira camaka rahA hai| antarikSa meM tairate eka vizAla hIre kI taraha dyutimAna yaha mandira avinAzI hai| kSaNabhaMgura pudgala ke paramANuoM taka ne yahA~ zAzvatI meM puMjIbhUta ho kara, padArtha kI antima anazvaratA kA paricaya mUrtimAna kiyA hai| eka adbhuta AzvAsana anubhava kara rahA hU~, mA~ ! . . . '. 'to sAkSI pA gaI hU~, mAna, ki sacamuca hI merI trivalI kA yaha trikoNa, yaha merA nAbhi-kamala avinAzI hai| aura merA draSTA beTA sadA isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para leTA, ananta navya-nUtana sRSTiyA~ racatA rahegA, aura unake sAtha khelatA rahegA / ... 325 'saca hI vicitra hai yaha anubhUti / dekha rahA hU~ mA~, sArI cIz2oM kA eka jJAna - zarIra bhI hai| usake bhItara vinAzI aura avinAzI kA bheda samApta ho jAtA hai / vahA~ mAno sArI sRSTi apanI tamAma sambhAvanAoM ke sAtha zAzvata virAjamAna hai / laga rahA hai, jaise kabhI koI, kucha kho jAne vAlA nahIM hai| sabhI kucha vahA~ surakSita, suprApta hai / "are yaha kyA dekha rahA hU~, ina chaha mahAkulAcaloM ke bIca khula par3e haiM kaI vizAla sarovara / padma, mahApadma, tegiccha, kesarI, mahApuNDarIka, puNDarIka : hara sarovara meM se uttIrNa hotA, eka navInatara pUrNatara sarovara / unakI jala-prabhAoM ke raMga aura sugaMdhoM kI saMjJAyita nahIM kiyA jA sktaa| eka nirnAma saundarya-bodha aura Ananda ke sivAya aura kucha zakya nahIM isa antarjagata meM / pravAhoM aura taraMgoM ko kisa nAma aura mUrti para aTakAyA jA sakatA hai ! adbhuta haiM padArtha ke ye antarkakSa / paramANu ke bhItara pUre brahmANDa kI lIlA cala rahI hai / aura lo dekho, ina sarovaroM se kitanI sArI mahAnadiyA~ nikala par3I haiN| gaMgA, sindhu, rohitAsyA, haritakAntA, nArI, narakAntA, suvarNakUlA, rUpyakUlA, raktA, raktodA / aura isa padma sarovara kA ora-chora nahIM / eka vizAla chatra kI taraha, pUre yojana kA eka kamala isa para utphulla hai / aura usakI kaNikA ke maMDala meM saurabha aura makaranda ke jAne kitane pradeza haiM, mahala haiM, jinameM zrI, hrI, kIrti, buddhi, lakSmI deviyA~ nivAsa karatI haiM / aura isa sarovara ke citra-vicitra maNiyoM se dedIpyamAna toraNa vAle vajra-mukha se gaMgA phUTa par3I hai| hima- parvata ke dakSiNa taTa para jivhikA nAmA yaha koI praNAlI hai, jo gomukhI aura vRSabhAkAra dikhAI par3a rahI hai / isa praNAlI meM gaMgA gozrRMga kA AkAra dhAraNa karatI huI, zrI devI ke bhavana ke Age girI hai / aura ina sArI nadiyoM ke samudra-praveza- toraNoM meM dikkumAriyoM ke AvAsa dikhAI par3a rahe haiN| digantoM kI agamya saundarya - vibhA, inameM dehavatI ho kara, spRzya aura grAhya ho gaI hai / kaisA anirvaca mArdava aura AzvAsana hai, inake sparza meM... !' .... aura terA sparza isa kSaNa kitanA pragAr3ha ho gayA hai, mAnU / kaisI pratIti hai, ki mere isa sparza meM se chUTa kara tU kabhI kahIM, jA nahIM sakatA / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 'lekina mAM, isa sItA nadI ko to dekho / nIla-parvata para bahatI yaha phenilA, ekAeka adRzya hotI-sI, videha kSetra kA bhedana kara gaI hai| meruparvata kI IzAna dizA meM isI sItA nadI ke pUrva taTa para nIla kulAcala ke samIpa vaha jambU-sthala hai, jisake kendrIya jambU-vRkSa kI chA~va meM isa samaya leTA hU~, tumhAre nAbhi-kamala ke sirahAne / yojanoM meM phaile haiM isa jambU-vRkSa ke mUla, tane, zAkhAe~ / nIlamaNi-prabha hai isakA mahAskandha : isakI hIraka zAkhAoM aura panne ke pattoM meM yaha kaisA anokhA lacAva hai| aura isakI DAloM meM lUmate jambU phaloM ke jUmakhe tumhAre vakSa para jhuka Aye haiM, mA~, aura inakA jAmunI-gulAbI rasa, kaise rabhasa-AsvAda se mujhe visudha kiye de rahA hai / . . . aura dekho, vaha meru-parvata kI narRtya dizA meM hai zAlmalI-sthala : usake zAlmalI vRkSa kI dakSiNa zAkhA para avinAzI jina-mandiroM kI eka pUrI zreNI bhAsvara hai| * dekha rahA hU~, nIla-parvata ke DhAloM meM nIlavAna, uttara-kuru, candra, airAvaNa, mAlyavAna nAmA mahAhRda / unake ratnoM se citra-vicitra taTa / unake kamaloM para bane nAgakumAra devoM ke phenojjvala bhavana / * * * aura kAMcana-kUTa nAmA usa girimAlA para, adhara meM AsIna ve jina-pratimAe~ / unakI vaiDUrya vibhA meM jhalakate prakRti ke navya-nUtana pariNamana / * meru-parvata ke pazcimottara meM gandhamAdana mahAparvata para, bhogaMkarA, bhoga-mAlinI, vatsamilA, acalAvatI deviyoM ko nIlamI ghAsoM meM krIr3A karate dekha rahA huuN| * * nIlAcala ko pAra kara gandha-mAdinI, phena-mAlinI, Urmi-mAlinI nadiyoM ke pravAhoM para paga-dhAraNa .. karate, ekAeka dikhAI par3a gaI haiM videha kSetra kI ve avinAzI nagariyA~ / graha-nakSatroM kI nAnA raMgI jyotiyoM se dIpta haiM unake bhavana, kakSa, antarAyaNa / vahA~ nitya udyotamAna kaivalya-sUrya tIrthaMkaroM ke samavazaraNoM meM merI asmitA vilupta prAya hai| * 'ina videha kSetroM meM arhattA aura bhagavattA hI, bhogya padArtha banakara, jaise pala-pala manuSyoM kI sArI bhogAkAMkSAoM ko vipala mAtra meM tRpta kara detI haiN| bhUmA yahA~ bhUmi meM phaladrUpa ho uThI hai| kaivalya-sukha yahA~ bhojana ke svAda taka meM utara AyA hai ! . . . ' ___ 'ruko mAna, yahIM ruka jAo / mere pAsa Ao, mere pAsa Ao, tumhArI indriyoM aura deha meM jharate isa atIndriya sukha meM mujhe DUba jAne do * * * !' - 'lekina mAM, avasthAna abhI sambhava nahIM ho rahA / prasthAna aura abhiyAna kI bijaliyA~ mere pairoM meM khela rahI haiN| jambUdvIpa kI antima taTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 bedI meM khar3A dekha rahA hU~, lavaNodadhi ke niHsIma jala-prasAra / usase pare dhAtakI-khaNDa dvIpa, phira kAlodadhi samudra kI chorAnta ratna - velAe~, phira puSkarArdha aura puSkaravara dvIpoM kI jagatiyA~ / AkAza hI jisameM AkRta ho uThA hai, vaha mAnuSottara parvata, jisake Age manuSyoM kI gati nahIM / phira vaha pRthvI kA antima aura antahIna svayambhuramaNa samudra, usake prakANDa magaramacchoM ke peTAloM meM vicitra ratna- taraMgita jyotiyoM ke mhl| yaha hai madhya loka kA chora, matyoM kI usa pRthvI kA antima kinArA, jahA~ martya mAnava- puruSottama jarAmRtyu, hrAsa - vinAza ke sAtha nirantara jUjhate hue amaratva - siddhi ke nita-navya sopAna anAvaraNa kara rahe haiN| svargoM aura bhoga-bhUmiyoM ke akalpanIya bhautika sukha, mRtyuMjayI saMgharSa kI isa zAzvata sAdhanA - bhUmi para nichAvara hote haiM / amara lokoM kA devatva jahA~ mAnavatva kA varaNa karane ko tarasatA hai / manuSya kI bhaMgura deha meM utara kara Izvaratva jahA~ apane parama puruSatva ko kasauTI para car3hAtA hai''| are mA~, aprameya vistAroM meM phaile ye asaMkhyAta dvIpa - samudra, kulAcala, sumeru-zikhara, svayambhu - ramaNa samudra ke ve antima jala- vAtAyana, mere aNu-aNu ko khIMca rahe haiM / udvelita kiye de rahe haiN| tumhI kaho mA~, * kaise rukUM, isa bindubhara nandyAvarta ke khaNDoM, kakSoM, varaNDoM, vAtAyanoM meM- jo merI A~khoM para parde DAle rahate haiM / kaise .. 'are mAna, yahIM baiThA sAre lokAntaroM meM to bhramaNa kara rahA hai tU phira kahIM jAne kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? ' aba to sadeha sarvatra 'bhramaNa se jI nahIM bharatA, vaha bhaTakana hai, mA~ / ina meM ramaNa karane ko mere prANa pala-pala vyAkula haiN| sumeru parvata ke aneka parivezagata vanoM, araNyoM, taTAntoM, kaTibandhoM meM deva-devAMganAoM ko krIr3A karate dekha rahA hU~ / pRthivI ke isa upAnta se Age devoM kI sadeha gati nahIM / ... aura lo, solahoM svargoM ke paTala khulate jA rahe haiM / kalpavRkSoM kI sarvakAmapUrana Aloka - chAyA meM sAre manokAmya phaloM kA upabhoga karate devadevAMganA, indra-indrANiyA~ / pratyeka agale svarga meM vipulatara, Urdhvatara hote unake ratnAvila vimAnoM, sarovaroM, krIr3A-parvatoM, udyAnoM ke akalpya sukhavaibhava / kSaNa-kSaNa abhinava saundarya aura bhoga kI laharoM ke isa caMcala loka Jain Educationa International ApA kho jAtA hai / bhoga kI pragAr3hatara hotI mahAvAsanA meM yahA~ saba kucha avamUcchita, luptaprAya, tandrAlInatA meM indra-dhanuSI lIlA kI taraha cala rahA For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 * * divyAMga jAti ke kalpa-vRkSoM ke jyotirmaya vana sarvatra dikhAI par3ate haiM / jinake tale kAmanA karate hI, manacAhe divya bhojana, divya vasana tathA anya sArI hI divya bhoga-sAmagriyA~ ina devoM ko prApta ho jAtI haiN| chahoM RtuoM ke vAtAvaraNa, prabhAva, phala-phUla yahA~ ke AkAza-vAtAsa aura kAnana-udyAnoM meM sadA suprApta haiN| rakta-mAMsa, asthi-majjA se rahita ina deva-devAMganAoM ke zarIra vizuddha pudgala dravya kI taraha pravAhI haiM / nitAnta lacIle aura manobhAvI haiN| inake divya deha-bandha meM tana-mana mAno ekAkAra ho gaye haiN| inake zarIroM ke bIca varNa, rasa, gandha aura sparza bhI bAdhaka nahIM, pArasparika saMyoga meM sAdhaka hote haiN| manacAhI vikriyA karane meM ye sakSama hote haiN| eka zarIra meM se ThIka usI ke anurUpa sahasroM choTe-bar3e manacAhe zarIra ye banA lene meM samartha haiN| divya kakSa kI upapAda zaiyA meM svayaMbhu prakriyA se sahasA hI ye aMgar3AI bhara kara uTha Ate haiM : aura isa prakAra apane pUrNakAya rUpa meM hI ye janma lete haiN| taba kisI bhI deva kI ekAnta kAmyA devAMganA, anyatra janma lekara, tatkAla usake sammukha A khar3I hotI hai| janma se dehapAta taka inake zarIra akSaya saundarya-yauvana se maMDita rahate haiN| . .' ___ 'are merA mAna bhI to aisA hI hai, vaha kisa deva yA indra se kama hai . . . ?' '.. * sAgaroM paryanta aise vipula vaibhava-bhoga meM jIkara bhI, ye deva becAre atRpta hI raha jAte haiN| aura kAla ke bhItara bud-bud kI taraha vilIna ho jAte haiM / aisI atRpti aura mRtyu se mujhe sImita karogI mA~ ? kSaya aura vinAza kI isa paramparA meM jur3e rahane ko aba maiM taiyAra nahIM / . . kAma ko parA-koTi para bhoga kara bhI, kyA ye pUrNakAma ho sake haiM ? kAma jitane rUpoM meM tRpti cAha sakatA hai, ve sAre AyAma inheM sulabha haiN| eka pramukha devAMganA yA indrANI, phira kaI-kaI deviyA~, inakI bhoga-zaiyA meM bilasatI rahatI haiN| ina devAMganAoM ke prAsAdoM se bhI U~ce inakI vallabhAoM ke bhavana hote haiM, jo inakI vidagdha bhAva-cetanA ko eka vilakSaNa tRpti detI haiN| aura phira hotI haiM sahasroM gaNikAe~, jo ina devoM ke uddAmatama deha-kAma aura manokAma ko nirbandha, ucchakhala Alor3anoM aura vilAsoM se tRpta karatI haiN| * * ina deva-nikAyoM meM, ucca se uccatara svargoM ke deva-devAMganAoM kA kAma-sukha aura aindrika sukha sUkSmatara aura gahiratara hotA calA jAtA hai| apane maithuna ko ye pravIcAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 kahate haiN| isa pravIcAra ke sUkSmatara aura niviDatara hote staroM ko dekha kara stabdha huuN| kAma svayam hI apanI saghanatA meM tIvratara hotA huA, Urdhvatara anubhUtiyoM meM rUpAntarita hotA calA jAtA hai| saudharma aura IzAna svarga ke deva-deviyA~ mAnavoM kI taraha hI sthUla kAya-maithuna se tRpti pAte haiN| usase Upara ke sAnatkumAra aura mAhendra svarga ke deva, devAMganAoM ke sparza mAtra se parama prIti ko prApta hote haiN| usase Upara brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha svargoM ke deva apanI deviyoM ke zRMgAra, AkRti, aMga-bhaMga aura bhAva-bhaMgimA, vilAsa-cAturI, manojJa veSa tathA mohaka rUpa ke dekhane mAtra se AlhAda-magna ho jAte haiN| * *aura yaha kyA dekha rahA hU~, sAmane zaiyA meM leTA vaha deva naipathya meM kahIM dUra apanI priyA kI nUpura-jhaMkAra suna kara hI gahana ramaNa-sukha kI mUrchA meM lIna ho gayA hai / -- hA~, yaha zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra svarga ke devoM kA kIr3A-loka hai| yahA~ ke deva, devAMganA ke saMgIta, komala hAsya, lalita kathA aura bhUSaNoM ke mRdu rava ko suna kara hI eka adbhuta vidagdha surati-samAdhi meM lIna ho jAte haiN| isase bhI Upara jA kara Anata, prANata, AraNa aura acyuta kalpa ke deva apanI aMganA kA mana meM saMkalpa karane mAtra se, usake sAtha saMyukti kA sukha pA jAte haiN| priyA ke smaraNa mAtra se, yahA~ smara-devatA AtmalInatA kI koTi kA maithuna-sukha pA jAte haiN| rati kA sukha yahA~ samAdhi ke ananta sukha-rAjya kA sparza karatA hai| isase Upara ke anuttara svargo, sarvArtha-siddhiyoM aura nava-veyakoM meM bahirmukha kAma kI vedanA hI tirohita ho jAtI hai| pratikAra kI AvazyakatA se pare unakA pravIcAra yahA~ antarmukha aura svAyatta ho jAtA hai| unakI sAhajika Atmasthiti meM, surati-sukha svayameva hI unake bhItara nirantara pravAhita rahatA hai| .. kAmika cetanA kI ina sArI sthitiyoM aura bhUmikAoM meM isa kSaNa, saMyukta rUpa se apane ko rammANa anubhava kara rahA hU~, mA~ / para inake bhI sAre prastaroM meM saMsarita hotA huA, maiM inake antima chora para A khar3A huA huuN| .. aura sAmane dekha rahA hU~-mRtyu kI atalAnta abhedya, a~dhiyArI khandaka / yaha jaba taka hai, paramatama kAma-sukha kA anta bhI viyoga aura viccheda meM honA hI hai| carama tamasa ke isa rAjya ko bhede binA, merI cetanA ko virAma nahIM, mA. . .!' ___ 'ruko, ruko mAna, tuma isa samaya bar3e durdAnta aura bhayaMkara dikhAI par3a rahe ho| hara pArthiva AdhAra se ucchinna, isa khandaka meM kUda par3ane ko udyata laga rahe ho| : 'mAna, isa kinAre ko sahanA, dekhanA, merI sAmarthya se bAhara hai| . . lauTa Ao beTA * * *lauTa Ao* * * | tumhArI mA~ kI chAtI TUTI jA rahI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 * * 'hAya, merI bA~heM choTI par3a gaIM ! - - 'merI haDDI-haDDI tar3aka rahI hai, aura maiM cUra-cUra huI jA rahI huuN| tumheM pakar3a pAne meM asamartha ! . . 'bhItara-bAhara kI dRSTi mAtra isa bhaya aura asahyatA meM muMda gaI hai| * * * kahA~ hai mAna tU, mere lAlU . . . ! hAya, tUne yaha kaisA vajrAghAta de kara khola dI merI aaNkheN| * * yaha kyA dekha rahI hU~. . eka hI chalAMga meM pAra gayA tU yaha khandaka / * * *aura usa pAra eka nIlI rozanI ke taTa para akelA khar3A hai tU / hamAre bIca aparimeya alaMghya phailI hai yaha khaaii| mAna, isase bar3A viyoga tU majhe kyA de sakatA thaa| pUtra ho kara aisA hatyArA, nirdaya ho gayA tU ? jIte jI, khulI A~khoM, calatI sA~soM ke bIcata mujhe mauta ke isa a~dhiyAre nirjana taTa para akelI chor3a gayA. . . ? hAya, aba kahA~ jAU~. . kyA karU~ - 'mAna' : 'mAna' - 'mAna : * * kahA~ adRzya ho gayA tU?' 'are Upara, idhara, merI ora dekho mA~, yahA~ khar3A to hU~ maiN| dekho na, sarvArthasiddhi ke indraka-vimAna kA dhvajA-daNDa nIce raha gyaa| usase bhI bAraha yojana Upara A kara, dekho, yaha ISat-prArabhAra nAma kI AThavIM pRthvI hai| narakoM kI sAta pRthviyoM se Upara, sarvArtha siddhi taka ke sAre loka pRthvI tattva se utsedhita hokara antarikSoM meM hI upa-pRthviyoM para avasthita haiN| para tIna loka ke mastaka para, yaha jo siddhAlaya hai, yaha phira vizuddha pRthvI se AliMgita hai| mUlagata Thosa pArthivatA hI yahA~ parama divyatA meM pariNata ho gaI hai| makta siddhAtmA yahA~ pRthvI ke sAtha antima aura abheda rUpa se saMyukta ho gaye haiN| donoM hI pUrNa svarUpastha hone se, mahAsattA yahA~ bheda-vijJAna se pare nijAnanda meM lIna ho gaI hai| loka-zIrSa para ArUr3ha yaha prAgbhAra pRthvI hI mokSadhAma hai, nirvANa-bhUmi hai| isake madhya meM uttAna zveta chatra ke samAna, arddhacandrAkAra siddhazilA vidyamAna hai| yaha uttarottara Upara kI ora apasArita hotI huI triloka ke cUr3Anta meM aMgula ke asaMkhyAtaveM aMza parimANa meM tanu, sUkSmatama ho gaI hai / apane chora para yaha tIsare tanu-vAtavalaya ko bheda gaI hai| usa vAtavalaya kI saghanatAoM meM nirbandha avagAhanA karate hue ananta koTi siddhAtmA nitya zuddha, buddha, Atma-svarUpa meM lIna, apane hI bhItara ke anantoM meM nirbAdha pariNamana zIla haiM / ananta darzana, ananta jJAna, ananta vIrya, ananta sukha Adi anantAnanta guNa aura zaktiyA~ unameM svataHsphUrta bhAva se nirantara sakriya haiN| isI ko sarvakAla ke draSTA, jJAnI aura zAstA mukti, mokSa, nirvANa Adi saMjJAoM se abhihita karate Aye haiN| * * ina muktAtmAoM ke sukha kI kalpanA kara sakatI ho, mA~ ?' . . . 'dekha lAla, tU mere kitanA pAsa A gayA phir| maiM to kevala terA yaha khalaunA mukhar3A dekha rahI huuN| isa sukha se bar3A to koI sukha mA~ ke lie nhiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tere cehare meM vaha sArA sukha samAyA hai| phira kisI kalpanA kI marIcikA meM kyoM paDUM !' ___ 'yaha kalpanA kI marIcikA nahIM, maaN| mere bhItara isa kSaNa jo pratIyamAna hai, vahI kaha rahA huuN| tuma mujhe cakravartI dekhanA cAhatI ho na? para usake Age bhI sukha ke kaI sopAna haiN| cakravartI ke sukha se bhoga-bhUmija manuSya kA sukha ananta gunA hai| usase ananta gunA sukhI dharaNendra hai| usase ananta gune sukha kA bhogI devendra hai| usase ananta gune sukha meM ahamIndra vilAsa karatA hai| vigata, Agata, anAgata kI ina sArI sattAoM ke sukha ko ekatra kiyA jAye, to usase bhI ananta gunA sukha mokSa meM AsIna siddhAtmA eka kSaNa meM bhogate haiN| satyataH yaha guNAnuguNana bhI usa sukha kA sahI AyAma prakaTa nahIM krtaa| kyoMki ahamIndroM taka ke sAre sukha parAzrita haiM, indriyajanya haiM, so AkulatAmaya haiN| para siddhAtmA kA sukha, svAyatta, Atmottha, nirAkula, AtmanyevAtmAnAtuSTaH haiN| isI se vaha vacana aura gaNanA se atIta mAtra anubhavya hai| . .' 'aise sukha ko tU merI goda meM leTA anubhava kara rahA hai, phira kahA~ jAne kI par3I hai tujhe ?' 'nahIM mA~, yaha usa sukha kI anubhUti nahIM, usameM sthiti nahIM, yaha mAtra usakI pratIti hai| cAho to ise samyak-darzana kaha lo| isa darzana ko samyak-jJAna bananA hogaa| aura usa samyaka-jJAna ko cAritra bana jAnA hogaa| yAnI isa sukha meM hI taba nirantara ramaNa aura vicaraNa hogaa| 'koI anta bhI hai tere ina ulajhAvoM kA! sabhI zramaNoM aura zAstroM se yahI gAthA sunate maiM thaka gaI haiN| koI usa mokSa meM jA kara Aja taka lauTA to nhiiN| kauna sAkSI de ki aisA koI sukha kahIM hai ?' ___ ho sake to vaha sAkSI, maiM sadeha yahA~ upasthita karanA cAhatA huuN|. . . jAne kyoM, mujhe aisA laga rahA hai, mA~, ki yaha nirvANa bhI antima upalabdhi nhiiN| merI yAtrA yahIM samApta nahIM diikhtii| * * *isa nirvANa se bhI Age kI eka sthiti merI abhIpsA meM jhalaka rahI hai| bheda-vijJAna se pare eka advaita mahAsattA meM sthiti : jisameM saMsAra aura nirvANa ekAkAra haiN| ve paraspara eka-dUsare meM antara-saMkrAMta haiN| - are mA~, dekho na, maiM nirvANa ko anirvANa jagata meM paga-dhAraNa karate dekha rahA huuN| maiM apane bhItara sadeha siddhAtmA ko loka meM zAzvata saMcaraNa karate dekha rahA hU~ ! ..." Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 'kitanI dera ho gaI tujhe, bolate-bolate / cupa ho jA lAlU - mere lAla..!' * * *aura sahasA hI apane bAloM aura gAloM para mA~ kA hAtha phiratA anubhava kiyaa| A~kheM khula giiN| * * yaha kyA dekha rahA huuN| mA~ kI goda meM utsaMgita huuN| barasoM se aisA nahIM huA thaa| usa mohoSmA ko saha na pAyA, aura uThane ko huA ki mA~ ne donoM bA~hoM se mujhe samacA Avarita kara liyaa| * * lagA, jaise eka tIkhA prazna mA~ ne bina vole hI, merI nasa-nasa meM jhanajhanA diyA * *! ___.. - 'saca hI to hai tumhArA anurodha mA~, ananta kevala siddhAtmA hI nahIM, yaha sArA loka, isake sAre baddhAtmA jIva bhI ananta haiN| sattA mAtra apane dravyatva meM ananta aura avinAzI hai| tInoM lokoM kA DhA~cA, usake kaI paTaloM meM sthita parvata, nadiyA~, samadra, kaI bhavana-mandira jaise pudgala-samaccaya taka zAzvata anAdinidhana haiN| taba siddhAtmA kI anantatA, aura avinAzIkatA kI kyA vizeSatA? vaha ananta jaba taka apanI sArI ananta guNavattAoM ke sAtha, sAnta meM vyakta na ho, abhI aura yahA~ jIvana kI lIlA meM saMkrAnta na ho, usakI kyA sArthakatA? apAra saMtrAsa, yAtanA, mRtyu jhelate asaMkhya saMsArI jIvoM se muMha mor3a kara, jo apane hI nirvANa-sukha meM banda ho gayA hai, usa siddhatva ko lekara maiM kyA karU~gA! ho sake to usa parAtpara siddhatva ko, loka kI racanA meM siddha aura saMcarita dekhanA cAhatA ___: 'merI bAta to tU mAnane se rhaa| jaba se maiM yahI to kaha rahI hU~. . / para tU sune taba na / cira dina kA haThIlA jo hai / para AyA na vahIM, jo maiM kaha rahI thii| dekha maiM hU~ na, mujha meM lA apanI mukti / isa kakSa meM, isa mahala meM, mA~ kI goda meM leTe-leTe sabhI kucha to dekha liyA tene * * * ! phira aba kahA~ jAnA hai re?' '. . 'nahIM mA~, mokSa se bhI Age kI siddhi jise lAnA hai, vaha yahA~ kaise ruka sakatA hai| triloka aura trikAla ke samasta jIvoM kI sRSTi meM, unake jIvana meM, mukti ke zAzvata saMvAdI sukha ko jo saMcarita dekhanA cAhatA hai, use una tamAma asaMkhyAta jIvoM kI cetanA meM utara kara, unake sAtha tadrUpa tadAkAra honA hogaa| usake liye use virAT prakRti ke asIma jIva-rAjya meM vicaraNa karanA hogaa| aura jIvoM ke aura apane bIca jo anantakAla ke karmAvaraNa aura manograMthiyA~ par3I haiM, unheM bheda kara, pratyeka jIvANu ke sAtha AtmasAt ho jAnA pdd'egaa| mA~ kI mohoSma goda, aura naMdyAvarta kI sukha-zaiyA meM vaha sambhava nhiiN| prakRti meM vyApta yuga-yugoM ke hiMsA-pratihiMsA aura karmoM ke duzcakroM ke prati Atmotsarga kara denA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 hogaa| unake prati apane ko khola kara, unake sAre kaSAghAtoM ko jhelate hue, apane caitanya kI avyAbAdha avagAhanA meM unheM visarjita kara denA hogaa| apanI deha ke reze-reze ko yogAgni meM tapA kara, galA kara, apane vizuddha dravya meM saMsthita hone para hI nikhila ke sAtha aisI ekAkAritA sambhava hai| . . 'abhI-abhI antahIna narakAgniyoM meM jalate jIvoM kI yAtanAe~ AMkhoM Age dekhI haiN| ananta nigodiyA jIva-rAziyoM ko vedanA taka se Atma-vismRta, apane hI meM khadabadAte, baicenI ke sAtha eka sA~sa meM aThAraha bAra janamate-marate anubhava kiyA hai| ve sAre jIva merI AtmA meM trANa ke lie cItkAra kara rahe haiM, Akranda kara rahe haiM * * / mA~, merI pIr3A ko samajhane ko koziza kro| . .' 'kaho beTA, suna rahI huuN| .. 'jAne kitane janmAntaroM meM, jAne kitanI yoniyoM meM, kitane hI jIvoM se maiMne zatrutva bA~dhA hogaa| ve sAre jIva apane baira kA badalA mujha se lene ko, kaSAyapramatta hokara nimnAtinimna yoniyoM meM mohAMdha bhaTaka rahe haiN| jahA~-jahA~ bhI hoMge ve, apane kAyotsarga ke bala unheM apane pAsa khiiNcuuNgaa| unake prati AtmArpaNa karake, apanI nagna kAyA ke aNu-aNu meM unake pratizodhI baira ke sAre prahAra mauna bhAva se shuuNgaa| * * 'sahatA hI calA jAUMgA, tAki ve apanI samasta kaSAya ko mujha para utAra kara, usase mukta aura nirvaira ho jaayeN| pahale apanI hI AtmA meM, apane hI nijI vairiyoM se, pUrNa maitrI aura samvAditA sthApita na kara lUM , taba taka nikhila carAcara meM maitrI aura samvAda kA sukha-sAmrAjya kaise sthApita kiyA jA sakatA ... . kAyotsarga to bhItarI bAta hai na, mAnU ? isa bAhara kI chata meM jAne kaba se terA kAyotsarga cala to rahA hai| terI dhyAna-sAdhanA meM Apa hI eka dina, sAre jIva khiMce cale aayeNge| hai ki nahIM?' .. - 'nahIM' - 'nahIM mA~, asambhava ! mujhe svayaM jIvoM ke pAsa jAnA hogaa| apane aham kI sArI graMthiyA~ bheda kara, unheM sulabha ho jAnA hogaa| chor3o lokAloka kI jIva-rAziyoM ko : ThIka isa mahala se bAhara nikalate hI, jo mAnavoM kI bastiyA~ haiM, unhIM ke sAtha maiM abhI koI samatva aura sambAda nahIM sAdha paayaa| piplI-kAnana kI yAtrA ke samaya, tumhAre isa AryAvarta kI kaI grAma-bastiyoM meM bhaTakA thaa| kRSakoM, kammakaroM, cAMDAloM, aMtyajoM kI jo jIvana-sthiti dekha AyA thA, usake bAda tumhAre isa sukha-vaibhava se bhare rAjamahala meM lauTane kA mana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 na huaa| vaha saba asahya lagA : akSamya aparAdha pratIta huaa| ina mahaloM aura rAjyoM ke aizvaryoM kI nIvoM meM jo pratipala apane jIvanoM kI AhutiyA~ de rahe haiM, unakI vipannatA, dInatA aura AtmahInatA ko dekha, mujhe spaSTa pratIti huI, ki loka meM kucha samartha loga, apane bAhubala aura uttarAdhikAra ke z2ora para, nirantara eka sArvabhaumika hatyA aura hiMsA kI sRSTi kara rahe haiN| karma-vipAka se yadi yaha vaiSamya hai, to usa g2alata karma-zRMkhalA ko ulaTanA bhI jAgRta aura caitanya manuSya kA dAyitva hai| koI bhI AtmavAna aura jAgRta vyakti, hoza-havAsa rahate eka hatyArI aura zoSaka jagata-vyavasthA meM sahabhAgI ho kara, karor3oM mAnavoM kI sAmudAyika hiMsA ke isa vyApAra ko kaise calane de sakatA hai ? * . . 'kyA karU~ mA~, bahuta vivaza ho gayA hU~ maiM, yahA~ se cale jAne ko| dhanI-nirdhana, sukhI-dukhI, zoSaka-zoSita, pIr3aka-pIr3ita ke ye bheda, ye darAreM mujha se sahI nahIM jaatiiN| merI nasoM meM rakta nahIM, jaise bicchu baha rahe haiN| mere tana kA aNu-aNu unake nirantara daMzanoM se utpIr3ita hai| lagatA hai mA~, hajAroM-lAkhoM loga, jaba taka pIr3hI-darapIr3hI behAla, nirdhana, majabUra haiM, lAcArI aura AtmahInatA meM jI rahe haiM, taba taka isa aizvarya se macalate mahala meM maiM kaise rahU~ ? tumhArA yaha sArA vaibhava mujhe kATatA hai, yaha mujhe corI kA lagatA hai| yaha sArvabhaumika hatyA kI khetI kA pratiphala lagatA hai| tuma nArAz2a na honA mA~ * * * ! kyA karU~, jaba yaha saba maiM pratyakSa dekha rahA huuN| yaha saba sahate hue jInA aba mere vaza kA nahIM * *!' ___ 'mAna, terI ina anahonI haThoM kA anta nhiiN| jo Aja taka koI na kara sakA sRSTi ke itihAsa meM, vaha tU karegA? asambhava ko kauna sambhava kara sakA hai?' 'asambhava aura mahAvIra sAtha nahIM cala sakate, mA~ ! manuSya ke koSa meM se asambhava zabda ko maiM sadA ke lie nikAla pheMkanA cAhatA huuN| sattA yadi anantasambhAvI hai, to asambhava yahA~ kucha bhI nhiiN| vaha kevala ajJAniyoM aura arddhajJAniyoM kI, apanI sImA se niSpanna eka mithyA dhAraNA mAtra hai| asambhavoM kI lakIreM khIMcane vAle tumhAre paramparAgata zAstra aura zramaNa sthApita svArthoM ke sthiti-popaka haiN| yaha asambhava zabda unhIM kA AviSkAra hai| - 'arhatoM kI kaivalyavANI ko kauna lipibaddha kara sakA hai| arhat ke mukha se asambhava zabda uccarita nahIM ho sktaa| arhat aura asambhava, ye donoM virodhI saMjJAe~ haiN| sarvasambhava, sarvaja, tIrthaMkara, asambhava kI maryAdA para kaise aTaka sakatA hai ? * .. ... - ekAeka maiM uTha baiThA, aura dekhA, mA~ prastarIbhUta-sI, pahacAna-bhUlI, bhaTakI A~khoM se mujhe dekha rahI haiN| bahuta sUnA lagA unakA A~cala, aura ve nipaTa luTI-sI bahuta anAtha ho AI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 '. . maiM bahata pIche chUTa gaI, mAna ! mAM se tU bahuta Age jA cukaa| * * 'jAne kaba kA? phira bhI kyoM raha-raha kara bharama meM par3a jAtI huuN| jisakA bachar3A sadA ke lie kho gayA hai, usa gAya-sI rambhAtI, bilakhatI maiM bAvalI bekAra vIrAnoM meM daur3I phira rahI hU~. . .!' mAM apane A~sU na roka skiiN| unheM poMchane kA adhikAra maiM kho cukA hU~, jAne kaba kaa| moharAtri ko pucakAra kara aba aura sulAye rakhanA mere vaza kA nhiiN| * * * '. : 'jAo, jahA~ tumhArA jI cAhe jAo, mAna! tumheM roka kara rakhane vAlI maiM kauna hotI huuN| sAre AsamAna ko apane A~cala kI kora meM gAMTha de kara bAMdha lene kI bhrAMti meM par3I hU~ maiN| * * * aisI mUr3ha strI, tumhArI mA~ kaise ho sakatI 'tana kI mAM to ho hI, aba mere mana, cetanA, AtmA kI mA~ bhI bana jAo na / tumhArI hI goda meM dvijanma pAnA cAhatA hU~, mA~, satya kA jyotirmaya janma * *!' 'to usake lie mujhe tyAga kara mauta kI aMdherI khandakoM meM kUdoge tuma ? merI mati-buddhi se bAhara hai yaha sb|' / ____ 'vaha a~dherI khandaka bhI to tumhAre hI garbha meM hai, maaN| phira lauTa kara usI meM kUdUMgA, aura usakI mohAndha kArA ko sacetana, sajJAna tor3a kara, akhaNDa, ananta gunA adhika, samUcA tumhArA ho kara, tumhArI goda ke siMhAsana para prakaTa ho ulUMgA.. !' mAM ne zabda na sune : kevala bhAvita ho AIM; bodha se ujala AyA unakA mukh| aura akhaNDa mA~ ko maiMne jaise sAkSAt kiyaa| 'AvAgamana se pare kI, apanI aura merI sthiti ko merI A~khoM meM bUjho, mA~ ! taba pAogI ki jAnA-AnA, yaha nirI zabda-mAyA hai / taba merI jAtI huI bichohI pITha nahIM dekhogI, merA sanmukha AtA mukha hI dekhogii| kAza sattA kA vaha AyAma tumheM pratyakSa dikhA sakatA! lekina zabda ke rAjya kI sImA A gaI * * / aba bolanA niHsAra lagatA hai| dekha sako to dekho, maiM tumhAre sAmane hU~ samUcA . . sdaa|' '.. 'tU to kahatA hai, mokSa meM kho nahIM jaayegaa| lauTa kara AyegA mere paas| kyA lAyegA mere lie? ..." Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . hathelI para rakkhA huA eka aisA sahasra-pahalU hIrA, jisameM triloka aura trikAla ke tamAma pariNamana jhalaka rahe hoMge ! taba duHkha, mRtyu, vinAza, zoka, viyoga ke andhakAroM se Acchanna loka mere hRtkamala meM sahaja anubhUta aura Azvasta hogA / use prApta karane ko, usameM vyApane ko, caurAsI lAkha yoniyoM meM mujhe phira bhaTakanA nahIM hogaa| bhramaNa to ananta bAra kiyA ina sArI andha yoniyoM meM / para kyA phira bhI unheM jAna sakA, apane ko jAna sakA, isa loka ko jAna sakA ?bAharI bhramaNa dvArA nahIM, bhItarI Atma-ramaNa dvArA hI ise sampUrNa jAnA aura. svAyatta kiyA jA sakatA hai / tabhI isameM nirbAdha ramaNa kara, isake aNu-aNu meM AtmajJAna kA cakravartitva sthApita kiyA jA sakatA hai / 'aura vaha cintAmaNi hIrA le kara, triloka aura trikAla kA cakravartI, vizvaMbharA mA~ kI goda meM nahIM lauTegA, to kahA~ jAyegA ? vahIM bichegA usake cakravartitva kA siMhAsana !' kI mu~dI A~khoM se Ananda ke ajasra A~sU baha rahe haiM / aura maiM unake antarcakSu bana kara unake isa anahone beTe ko nirnimeSa nihAra rahA hU~ / vAtAvaraNa samAdhi ke ajJAta phUloM kI saurabha se AplAvita hai / 336 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhiniSkramaNa [mArgazIrSa kRSNA navamI ] hemantI sandhyA ke isa koharila taTa meM vicitra phUla ubhara rahe haiN| eka apArthiva saurabha cetanA meM vyApa gaI hai : para isase adhika suparicita sugandha kA anubhava to pahale kabhI huA nhiiN| * * ve sAre nAnA raMgI phUla jAne kaba visarjita ho kara, eka jAmunI sarovara kI laharoM meM pariNata ho gye| * *aura sahasA hI yaha kyA dekha rahA hU~ ki vaha sarovara phaila kara 'aruNa samudra' meM vyApa gayA hai| aura usameM se golAkAra samudra-rAzi kI taraha pragAr3ha andhakAra kA eka virAT tamaHskandha uThatA huA sAre loka para chA gayA hai| apane pAdamUla meM asaMkhyAt yojanoM meM vistRta yaha tamorAzi, kramazaH saMkhyAt yojanoM meM apasArita hotI huI brahmayugala ke ariSTa-indraka vimAna ke tala meM avasthita ho gaI hai| usakI agaNita andhakAra-paeNktiyAM Upara kI ora uTha kara ariSTa vimAna meM cAroM ora phaila gaI haiN| phira ve cAroM dizAoM meM vibhAjita ho kara, martyaloka ke anta taka vyApa gaI haiN| una andhakAra paMktiyoM ke antarAloM meM dekha rahA hU~-agnyAbha, sUryAbha, candrAbha, satyAbha, kSemaMkara Adi brahma-svarga ke devoM ke tairate hue jAne kitane dyutimAna vimaan| .. ___... aura usa sAgarAkAra gola tamaHskandha ke cUr3Anta para laukAntika devoM ke kitane hI paMkti-baddha ratnaprabha vAtAyana ubhara Aye haiN| devoM ke bIca devarSi kahe jAte haiM ye deva / svargoM ke sAre bhogoM se ghire raha kara bhI ye svabhAva se sahaja hI vItarAga aura yogI haiN| viSaya aura viSayI ke bheda se pare inakI cetanA eka niviSaya sukha se sadA mila rahatI hai| indra-indrANiyA~ taka inakI pUjA karate haiN| una cUr3Antika vAtAyanoM para unheM krIr3A bhAva se lUmate dekha rahA huuN| - sahasA hI vahA~ se kaI maNiprabha vimAna ur3a kara nandyAvarta kI ora Ate dIkhe / * * Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 * * 'mere sAmane paMkti-baddha A kara khar3e ho gaye haiM, ye divya rUpadhArI kumaaryogii| sArasvata, Aditya, brahni, aruNa, gartodaya, tuSita, avyAbAdha, ariSTha Adi jAne kitane hI nAma, kuharila havA meM gUMja kara, kahIM jyotirmaya akSaroM meM bhAsvara ho utthe| * * *Dhera sAre kalpa-vRkSoM ke phUla unhoMne mere caraNoM meM bikhera diye| eka atyanta sukhada mArdavI tandrA meM merI cetanA DUbane-utarAne lgii| kaI dhanuSAkAra sundara oThoM kI paMktiyoM se uccarita hotA sunAI par3A : 'bujjhaha . . bajjhaha! mA mujjhaha * * *mA mujjhaha ! * * .' : 'jAgo : 'jAgo! murchA meM na raho - 'mUrchA meM na raho!' kSaNaka ke antarAla se phira sunAI par3A : uTThAhi... udyAhi * * !' : 'uTho* * * uTho!' phira gabhIra cuppI ke uparAnta eka lambAyamAna dhvani antahIna ho gayI : 'paTTAhi paTTAhi !' : 'prasthAna karo.. prasthAna karo!' ____ aura usa dhvani ke chora para merI bAhya cetanA sarvathA vilupta ho gii| . . -- .. : . 'apUrva hai Aja ke dhyAna kI gaharAI aura usakA vistAra / aba taka ke dhyAna kI carama tallInatA meM, eka rezamIna antarikSa ke dUrAtidUra virAT prasAra meM koI ekameva nIla nakSatra tairatA dikhAI par3atA thaa| * * *isa kSaNa vaha vRhattara hotA huA eka aNDAkAra nIla jyoti-puMja meM prabhAsvara ho utthaa| aura agale hI kSaNa, kisI nIlamI mahala ke taTAnta para khar3I eka nIlezvarI sundarI, bA~heM pasAra kara AvAhana-mudrA meM vizAlatara hotI dikhAyI pdd'ii| usakI deha ke pratyeka avayava meM sahasroM A~kheM khulI haiM : aura una A~khoM meM sArI indriyoM ke dvAra ekAgra, ekAkAra hote jA rahe haiN| * * *dekhate-dekhate maiM eka sunIla samudra ke prazAnta prasAra meM visarjita ho gyaa| .. [mArgazIrSa kRSNa dazamI] * * brAhma muhUrta kI nirmala vAyu-taraMgoM meM anubhava huA : sAre svargoM ke paTala aura indroM ke Asana kampAyamAna ho rahe haiN| anaginatI kalpa-vimAnoM ke vaibhava aura aizvarya umar3a kara nandyAvarta-prAsAda kI ora pravAhita haiN| * * 'uSaHkAla ke motiyA Aloka meM jaba A~kheM khulIM, to pAyA ki apanI zaiyA meM nahIM huuN| padmarAga-zilA kI eka caukI para padmAsana meM AsIna huuN| sahasroM indra apanI indrANiyoM aura deva-devAMganAoM ke parikara ke sAtha, kSIra-samudra ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 jala se bhare suvarNa-kumbhoM se merA abhiSeka kara rahe haiN| . . 'zacI jAne kitanI hI kamanIya bAMhoM se merA aMga-luMchan kara rahI hai| kalpa-latAoM ke puSpa-parAga se mere sAre zarIra meM aMgarAga-prasAdhana kiyA gayA hai| phira eka akhaMDa ujjvala jyotirmaya uttarIya merI deha para dhAraNa karAyA gyaa| usake uparAnta anAdinidhana citra-vicitra ratnoM ke kirITa, kuNDala, keyUra aura samudra-taraMgima muktAphaloM kI mAlAoM se ApAda-mastaka merA zRMgAra kiyA gayA hai| ___ * * "sArA AkAza eka prakANDa mRdaMga kI taraha antahIna nAda se zabdAyamAna hai| svargoM se nandyAvarta ke prAMgaNa taka kA samasta antarikSa deva-devAMganAoM, apsarAoM, yakSoM, gandharvo ke utarate yUthoM se chA gayA hai| jaise eka niHsIma citrapaTI divya raMga-prabhAoM se jhalamalA uThI hai / taraha-taraha ke deva-vAdyoM, saMgItoM, nRtyoM kI jhaMkAroM se digantoM ke taTa romAMcita aura dravita ho uThe haiN| * * dekha rahA hU~, rAjadvAra para tumula vAdya-saMgItoM ke bIca eka bhavya pAlakI utara AyI hai| yaha 'candraprabhA' nAmA pAlakI, mAno karor3oM candramAoM ke skandha meM se tarAzI gayI hai| isakI zItala-tarala AbhA se sAre lokAkAza ke hRdaya meM eka gaharI kapUrI zItalatA aura zAnti vyApa gaI hai| __ . . 'zakendra aura zacI mujhe bar3e sambhrama ke sAtha hAtha pakar3a kara usa pAlakI kI ora le gye| zacI ne avalamba ke lie apanI aparUpa kamanIya komala bAhu pasAra dii| use pakar3a kara maiM pAlakI meM yoM ArUDha ho gayA, jaise apane carama vilAsakakSa ke zayana para ArohaNa kiyA ho| bhAsita huA ki kAla-cakra meM vijayA nAmaka muhurta-kSaNa prakaTa huA hai| mere pada-nakha para uttarA aura phAlgunI nakSatroM kI saMyuti huI hai| pAlakI meM mere pItAbha garur3a-ratna ke siMhAsana kA Aloka udIyamAna sUrya ke golaka kI taraha bhAsvara ho uThA hai| pUrvAbhimukha AsIna maiMne dekhA, ki ThIka sAmane pUrva dizA meM eka puruSAkAra chAyA dUra taka phailatI calI gayI hai| zivikA meM dIkhA : merI dAyIM ora eka kula-mahattarikA vRddhA haMsojjvala vastra liye baiThI hai| merI dAyIM ora dhAya-mAtA vipula sAmagriyoM kA suvarNa thAla liye baiThI hai| pIche eka paramA sundarI yuvatI solahoM zRMgAra kiye mujha para suvarNadaNDa kA hIraka-zveta chatra chAye hue hai| IzAna koNa meM khar3I eka puNDarIka-sI ISat namitA bAlA maNimaya vijana DulA rahI hai| pAdaprAnta meM kaI vAra-vanitAeM nRtya-bhaMgoM meM nivedita hotI huI, kaI-kaI graMthiyoM-sI eka sAtha khula rahI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 unake AlulAyita kezoM kA mohAndhakAra mere caraNa-taToM meM Akara vilIna ho jAtA hai| - agala-bagala khar3e parijana-parivAra ke sAre cehare, kisI ekameva AtmIya cehare kI cirantan pariciti meM ekAkAra-se diikhe| pAsa jhuka Aye mA~ aura pitA ke yugalita mukhar3oM para, A~sU-jharatI muMdI A~kheM mere sammukha citrita-sI raha gyiiN| . . .'mAM, bApU, viyoga kI rAta bIta gyii| * * 'mere parama pariNaya kI isa maMgalabelA meM AzIrvAda do, ki apanI ananyA vadhu kA varaNa kara jaldI hI tumhAre pAsa lauTa AU~. . !' ____ 'o rI pAgala vainA, bahA do apane saba A~sU / itane ki merI mukta jalakrIr3A ke zAzvata sarovara ho jaayeN| :: 'are somezvara, sakhA kA sAtha nahIM doge, kiyoM vyAkula ho rahe ho? kyA tuma nahIM cAhate ki tumhArI kavitA ko lokAloka meM sAkAra karU~ ? ThIka muhUrta meM A pahu~coge mere pAsa, aura donoM mila kara mahAvIra kI kaivalya-prabhA se kaNa-kaNa ko bhAvita aura sundara kara doge * *!' sahasra-sahasra prajAjanoM kI rAzikRta medanI cAroM ora ghirI hai| sAre cehare AMsuoM se uphana rahe haiN| dabI sisakiyoM se subakate jAne kitane nara-nArI vakSa mere nizcala aMgAMgoM meM Alor3ita ho rahe haiN| :: 'ekAeka dikhAyI par3A : ceTakarAja, subhadrA nAnI, sAre mAmA loga, rohiNI mAmI tathA vaizAlI ke aneka licchavi kula-rAjanya AsapAsa ghira Aye haiN| * * 'are nAnI mA~, viyoga ke a~dhere meM pIche chUTogI? vidA ke isa kSaNa meM aTUTa saMyoga kI godI meM mujhe nahIM logI? . . . aura mere ceTaka-bApU, kyA vaizAlI ke hI gaNanAtha ho kara rahoge, samasta loka ke bApU nahIM banoge? aura phira jA kara bhI, tuma se dUra maiM kahA~ jA sakatA hU~? * * aura AryAvarta kI siMhanI rohiNI mAmI, tuma to mere sUraja-yuddha kI saMginI ho, yoM kAtara ho kara mujhe akelA chor3a jAogI? * * 'o merI prajAo, maiM yadi jIvana kA nayA rakta bana kara tumhArI zirAoM meM vyApa jAnA cAhatA hU~, tumhArI sA~soM meM basa jAnA cAhatA hU~, to kyA yoM subaka kara merI rAha rokoge ? mujhe nirbAdha apane bhItara na Ane doge ? * * * candan, tuma yahA~ na dikhAyI par3I na ! ThIka hI to hai| tumhAre pAsa Ane ko hI to yaha mahAprasthAna kara rahA huuN| . . tumheM sAmane pAte hI jAna lUMgA, ki jahA~ pahu~canA thA, vahA~ pahu~ca gayA hU~ ! . . . licchavi kulaputro, nizcinta ho jaao| merI Atmajaya aura vaizAlI kI vijaya ko bhinna na jaano| triloka kA vaibhava jo yahA~ samarpita hai isa ghar3I, use kyA anadekhA karoge? * . .' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 mAnavoM aura devoM kI antahIna jayakAroM ke bIca, AkAza meM toraNAkAra ur3ate sahasroM deva-devAMganA phUloM kI rAziyAM barasAte dikhAyI pdd'e| ___ jaba tumula jaya-ninAda ke sAtha, parijanoM aura prajAjanoM ke kandhoM para pAlakI uThI, to loka ke sAre paTala romAMcana se kampAyamAna hote anubhava hue| kucha hI dUra jAne para zata-zata indroM aura mAhendroM ne cAroM ora se A kara pAlakI apane kandhoM para le lii| kuNDapura ke rAjamArga meM anavarata barasate phUloM ke bIca se, dRSTi ke pAra hotI vizAla zobhA yAtrA cala rahI hai| antarikSa ke adhara meM zata-sahasra apsarAe~ nRtya kara rahI haiN| unake nartita aMgAMgoM meM se svargoM ke kitane hI krIr3Akula udyAna aura keli-taraMgita sarovara AvirmAna aura layamAna hote dIkha rahe haiN| bezumAra phUla-pallavoM, bandanavAroM, ratna-toraNoM meM se yAtrA guz2ara rahI hai| dUriyoM meM dekha rahA hU~ : alaMkRta hAthiyoM kI kaI-kaI saraNiyA~ cala rahI haiN| heSArava karate zveta azvoM ke yUtha gatimAna haiN| vaiDUrya-zilA kA eka vizAla siMhAsana, maNi-kuTTima pAdukAoM se dIpta, kahIM U~cAI para Alokita hai| use ghere anaginata ratha apane ratna-zikharoM se AkAza ko citrita karate cala rahe haiN| devoM, vidyAdharoM, rAjAoM kI caturaMga senAoM kA ora chora nahIM / ThIka pAlakI para, uDDIyamAna mudrAoM meM jhuka-jhUma kara nRtya karatI apsarAoM ne cAroM ora rUpalAvaNya kA eka vitAna-sA chA diyA hai| * * *aura mere bhItara gUMja rahA hai : 'neti-neti * * 'neti-neti ! : yaha bhI nahIM * * * yaha bhI nahIM ! : yahA~ anta nahIM * * 'yahA~ anta nahIM * * * !' aura isa sAre pArthiva aura divya aizvarya ke lokAnta-vyApI paricchada se niSkrAnta ho, apane ko eka agAdha zAnti ke surabhita samudra para calate hue dekha rahA huuN| pUre kollAga sanniveza ko pAra kara, dhIra gati se calatI huI yaha zobhA yAtrA jaba 'jJAtR-khaNDa udyAna' meM pahu~cI, usa samaya hemanta ke namate aparAhna kI komala dhUpa, vana-zikharoM para se sarakatI dikhAyI pdd'ii| zivikA jahA~ utArI gaI, vahIM sAmane saghana harita markata-chAyA se Alokita eka vizAla azoka vRkSa praNata mudrA meM svAgata karatA dikhAyI pdd'aa| usake taladeza meM sthita eka U~cI vipulAkAra sUryakAnta zilA para indrANiyoM ne caMdana, kezara, kuMkuma aura maNi-cUrNoM se svastika aura AlpanAe~ rciiN| . . . * * haThAt sahasroM deva-kiMkaroM ke hAthoM meM thame daNDoM kI tAr3anA se indroM ke karor3oM dundubhi bAje AkAza-vyApI ho kara pracaNDa ghoSa karane lge| nAnA samaveta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 vAdyoM meM karuNa-komala rAginiyA~ pravAhita hone lgiiN| * * *aura pAyA ki pRthvI aura svargoM ke tamAma samudroM aura sarovaroM kI saMyukta jaladhArAe~ mahAvIra kA abhiSeka kara rahI haiN| pAda-prAnta meM vividha maMgala-dravyoM kI sampadAe~ bhIMga rahI haiN| dhUpadAnoM se uThatI sugandhita dhUmra-lahariyAM eka adbhuta pAvanatA se vAtAvaraNa ko vyApta kara rahI haiN| indroM ke ur3ate hue caMvara dhavala haMsa-paMktiyoM kI taraha divya vINAoM kI surAvaliyoM meM bahane lge| citrA-beliyoM se barasate raMgAraMga phUla havA meM citrasAriyAM karate tiromAna hone lge| devAMganAoM kI aMjalIkRta lAvaNya-prabhAe~ kapUra-sI ur3atI dikhAyI pdd'iiN| .. * * 'mere bhItara ke agAdha meM se carama ullAsa kA eka romAMcana uTha kara mere aMgAMgoM ko vigalita kara claa| * mujha para barasatI, prakRta abhiSeka kI jaladhArAe~ sahasA hI eka sunIla nIhAra kA bitAna bana kara mere cAroM ora chA gyiiN| eka nistabdha nIlimA kI AbhA ke bIca maiMne apane ko ekAkI paayaa| . . sahasA hI merI deha para se utara kara, kirITa-kuMDala, keyUra, muktAhAra aura sAre vastrAbhUSaNa jharatI pattiyoM kI taraha jhar3a-jhar3a kara mahAvIra ke pAda-prAnta meM A gire ! * * 'usa sUryakAnta zilA ke Asana para, maiMne kisI vayAtIta nagna zizu ko, eka nirdoSa nirvikAra pAradarza prabhA ke rUpa meM avasthita dekhaa| haThAt stabdhatA kI vaha nIla nIhArikA vilIyamAna ho gyii| * * asaMkhya kaNThoM kI triloka-vyApI jayakAre gUMja utthiiN| chor3e hue sarpa-kaMcuka jaise niSprabha vastrAlaMkAroM ko kula-mahattarikA ne apane haMsa-dhavala vasana meM sameTa liyaa| * * * maiMne dekhA ki merI kuMcita kamanIya alakAvaliyA~ nAginiyoM-sI uchala kara, mere sAre mastaka ko ghera kara laharA uThI haiN| aura cAroM ora ghirI divya aura pArthiva kAminiyoM ke hRdaya mohinI se vyAkula ho uThe haiN| ' . . ___. mahAvIra kiMcit muskurA aaye| * * *aura agale hI kSaNa apane donoM hAthoM kI paMca-muSThikAoM se eka hI jhaTake meM una mohAndhakAra-bhare kezoM kA loca kara, unhoMne unheM havA meM uchAla diyaa| sahasroM sundariyoM ke aMcaloM, mRNAla bA~hoM aura indroM ke ratna-karaNDakoM ne unheM jhelaa| * * dUra kahIM kSIra-samudra kI laharoM meM ve kezAvaliyA~ taraMgita dikhAyI pddii| . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .343 zakrendra kA gambhIra svara sunAI par3A : 'he trailokyezvara, he nikhila ke ekameva AtmIya, avasarpiNIkAla ke purodhA tIrthaMkara, zabda meM sAmarthya nahIM ki tumhArI mahimA kA gAna kara skeN| sRSTi kA kaNa-kaNa dAruNa duHkha ke duzcakra meM pisa rahA hai| saMsAra kI pIr3AoM kA anta nhiiN| pArasparika rAga-dveSa, vairamAtsarya ke vazIbhUta ho ajJAnI jIva eka-dUsare kA ghAta, pIr3ana, zoSaNa kara rahe haiM / janma, jarA, maraNa, roga, zoka, viyoga se asaMkhya AtmAe~ santapta haiN| abUjha kaSAyoM ke nirantara kaSayana se hamArI cetanAe~ sadA Arata, Ahata aura ghAyala rahatI haiM / hamArI AtmA ke abhinna, ekameva vallabha prabhu, cira kAla se santrasta isa loka kA trANa kro| ise apane caraNoM meM abhaya-zaraNa de kara, mukti aura jIvana kA koI apUrva mArga prazasta karo' . . !' * . 'apane oThoM para sahasA hI eka prasanna smita ko kamala kI taraha khila Ate dekhaa| * * *apane bhItara ke athAha nIrava meM dhvanita sunAyI par3A : 0 isa kSaNa se maiM na rahU~ : kevala satya zeSa rahe : mere tana, mana, vacana meM ArapAra vahI prakAzita ho utthe| kevala vahI mujha meM jale, bole, cale / 0 isa kSaNa se triloka aura trikAla ke carAcara bhUta mAtra mere tana, mana, vacana se aghAtya ho jaayeN| aNu-aNu ke bIca maiM 'Atmavat sarvabhUteSu' bhAva se vicarU~ : unake sAtha tadAkAra ho kara rhuuN| 0 isa kSaNa se padArtha mAtra merI dRSTi meM svayam apane ApakA ho kara rhe| apanI IhA-tRpti kI cAha ke vazIbhUta ho kara usa para maiM balAtkAra na kruuN| mATI, jala, tRNa taka ko maiM unakI anumati se hI grahaNa kruuN| ve jaba merA varaNa kareM, to maiM unakA saMvaraNa ho rhuuN| 0 isa kSaNa se mere lie, pala-pala pIr3ita 'maiM' aura 'merA' samApta ho gyaa| sarva ko unake svadharma meM nirbAdha aura svAdhikRta rahane duuN| na maiM una para adhikAra karU~, na ve mujha para adhikAra kreN| na maiM unheM parigrahIta karU~, na ve mujhe parigrahIta kreN| tana, mana, vacana se kSaNa-kSaNa saMcetana, apramatta raha kara, vastu aura vyakti mAtra ke sAtha parigraha kA nahIM, parasparopagraha kA hI AcaraNa mujha se ho| 0 isa kSaNa se merA ramaNa kevala apane meM ho, AtmA meM ho, anya aura anyatra meM nhiiN| sva-ramaNa hokara hI sarvaramaNa ho rhuuN| Atma hI liMga, Atma hI yoni, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 Ama hI kAma Atma hI kAmya, Atma hI merA ekamAtra vilAsa, saMbhoga, maithuna aura milana ho kara rahe / * aura samaya ke avibhAjya muhUrta meM merI AtmA eka apUrva, ananubhUta jJAnAloka se udbhAsita ho uThI / * manuSya loka meM vidyamAna tamAma paryApta aura vyakta mana vAle saMjJI paMcendriya prANiyoM ke manogata bhAva merI antazcetanA meM pratyakSa ho uThe ! 'kyA isI ko mana:paryaya jJAna kahate haiM ? ' aura mere sasmita oThoM se prasphuTita huA : 'tathAstu zakendra ! - mittI me savva bhUdesu : vairaM majjhaNaM keNaviH sarvabhUta mere mitra haiM : kisI se bhI mujhe vaira nahIM / aNu-aNu kI AtmA meM avagAhana karegA mahAvIra '!' aura maiMne usa sUryakAnta zilAsana para dekhA : UvoM meM unnIta teja kI eka nagna talavAra kI taraha daNDAyamAna vaha puruSa, nizcala kAryotsarga meM nistabdha, nispanda ho gayA hai / ' sUrya kI antima kiraNa usake mastaka ke AbhA- valaya meM A kara DUba gaI / sAyAhna kI ghiratI chAyAoM meM dUra-dUra jAtA jana-rava, Asanna rAtri ke ghanAndhakAra meM kho gayA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only oo Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa nivedana hai ki isa pariziSTa' ke antargata jo- 'prasthAnikA' prastuta hai, use pAThaka mitra pustaka samApta kara lene ke uparAnta hI pddh'eN| kRti aura pAThaka ke bIca vaha na Aye, yaha vAMchanIya hai| isa prasthAnikA' meM una sAre prasthAna-binduoM aura mahoM ko spaSTa kara diyA gayA hai, jinheM lekara prAnti ho sakatI hai, prazna aura vivAda uTha sakate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthAnikA IsA pUrva kI chaThavIM sadI meM mahAvIra kA udaya eka prativAdI vizva-zakti ke rUpa meM huA / jo jIvana-darzana usa jamAne meM vAda ( thIsisa ) ke rUpa meM upalabdha thA, vaha vikRta aura mRta ho cukA thaa| pragatimAna jIvana ko usase sahI dizA nahIM mila rahI thii| pRthvI para sarvatra hI eka gatyavarodha aura arAjakatA vyApta thii| taba usa chinna-bhinna vAda ke viruddha eka pracaNDa prativAda (eNTIthIsisa) ke rUpa meM mahAvIra Ate dikhAyI par3ate haiN| usa samaya ke visaMvAdI ho gaye jagata kA prativAda karake, unhoMne usase eka nayA saMvAda (siMthesisa) pradAna kiyaa| veda ke RSiyoM ne vizva kA eka sAmagrika bhAvabodha pAyA thaa| unakA vizva-darzana eka mahAn kavitA ke rUpa meM hamAre sAmane AtA hai| para usa kavitA meM bhI ve vizva ke svayam-prakAza kendra savitA taka to pahu~ca hI gaye the| gAyatrI meM unakA vahI sAkSAtkAra vyakta huA hai; kintu yaha darzana kevala bhAvAtmaka thA, prajJAtmaka nhiiN| isI kAraNa isakI pariNati bhAvAtireka meM huii| deha, prANa, mana, indriyoM ke stara para utara kara yaha bhAvAtireka svayambha savitA ke tejaskendra se vicyutta aura viyukta ho gyaa| abhivyakti apane mUla srota Atmazakti se bichur3a gii| bhAvAvega meM sArA jora abhivyakti para hI A gyaa| vRkSa kA mUla hAtha se nikala gayA, kevala tUla para hI nigAha aTaka gii| jar3a se kaTa kara jhAr3a ke kalevara meM hariyAlI kaba taka raha sakatI thI ? so vaha mujhAne lagA, usakA hrAsa hone lgaa| yahIM veda vedAbhAsa ho gyaa| savitA ke udgIthoM kA gAyaka brAhmaNa patha-cyuta aura veda-bhraSTa ho gayA / phalataH karma-kANDI brAhmaNa-graMthoM kI racanA huii| taba upaniSadoM ke RSi prativAdI zakti ke rUpa meM udaya hue| kSatriya rAjarSiyoM ne prakaTa hokara apane vijetA jJAna teja aura tapas dvArA savitA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA nUtana sAkSAtkAra kiyA / vedoM ko mahAbhAva vANI ke kendra meM unhoMne prajJAna kA svayam-prakAza sUrya ugaayaa| lekina upaniSad kI brahmavidyA bhI daSTAmAva se Age na jA skii| kAlAntara meM vaha jJAna bhI vikRta hokara svecchAcAriyoM ke hAthoM niSkriyatA, palAyana aura svArtha kA aujAra banA / avasara pAkara dabe hue karma-kANDI brAhANatva ne phira sira uThAyA / brahmAvidyA para phira chadma veda-vidyA hAdI ho gyii| upaniSad ke brahmajJAniyoM se lagA kara zramaNa pAvaM taka, bhAva, darzana, jJAna ko tapas dvArA jIvana ke AcAravyavahAra meM utArane kI jo eka mahAna prakriyA ghaTita huI thI, vaha kuNThita ho gaI / taba mahAvIra kA udaya eka anirvAra viplavI zakti ke rUpa meM huA / dIrgha aura dAruNa tapasyA dvArA unhoMne darzana aura jJAna ko jIvana ke pratipala ke AcaraNa kI eka zuddha kriyA ke rUpa meM pariNata kara dikhAyA / isI se darzana ke itihAsakAroM ne unheM kriyAvAdI kahA hai; kyoMki unhoMne vastu aura vyaktimAtra ke svataMtra pariNamana kA mantra-darzana jagata ko pradAna kiyA thA / - 'manuSya svayam hI apane bhAgya kA vidhAtA hai| karma karane na karane, usake baMdhana meM baMdhane na baMdhane ko vaha svataMtra hai| vaha svayaM hI apane Atma kA kartA aura vidhAtA hai| vaha svayam hI apane sukha-duHkha, harSa-viSAda, jIvana-mRtyu kA nirNAyaka aura svAmI hai| . . . ____ isase prakaTa hai ki Aja kA manuSya jisa Atma-svAtaMtrya ko khoja rahA hai, usakI prasthApanA upaniSad yuga ke RSi, zramaNa pAva aura mahAzramaNa mahAvIra kara cuke the / isa taraha mUlataH Adhunika yuga-cetanA kA sUtrapAta IsApUrva ko chaThavIM sadI meM hI ho cukA thaa| vicAra aura AcAra kI ekatA hI isa cetanA kA mUlAdhAra thaa| mahAvIra ke ThIka anusaraNa meM hI buddha aaye| unake vyaktitva meM meM mahAvIra kA hI eka prastAra (projekzana) dekha pAtA huuN| ve donoM usa yuga ko eka hI kriyA-zakti ke do paraspara pUraka aura anivArya AyAma the| mahAvIra ko parAtpara parabrAhmI sattA ke pUrNa sAkSAtkAra ke binA caina na par3A / buddha jagata ke tAtkAlika duHkha se itane vigalita hue, ki duHkha ke mUla kI khoja taka jA kara, svayam duHkha-mukta hokara, sarva ke duHkha-mocana ke lie saMsAra ke samakSa eka mahAkAruNika paritrAtA ke rUpa meM avatarita ho gye| Atma-tatva aura vizva-tatva, tathA unake bIca ke maulika sambandha ke sAkSAtkAra taka jAnA unheM anivArya na lgaa| pUrNa Atma-darzana nahIM, Atma-vilopana hI unake nirvANa kA lakSya ho gyaa| so 'avyAkRta' aura 'pratItya samutpAda' kA kathana karake unhoMne vizva-prapaMca se utpanna hone vAle sAre praznoM aura samasyAoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko gauNa kara diyaa| magara mahAvIra tatva taka pahu~ce binA na raha sake / so ve tatva ke svabhAva ko hI astitva meM utAra lAne ko becaina hue / tAki jIvana kI samasyAoM kA jo samAdhAna isa taraha Aye, vaha kevala tAtkAlika nipaTa bAhyAcAra kA qAyala na ho; vaha svayaMbhU satya kA sArvabhaumika aura sArvakAlika prakAza ho / vaha kevala mAvika aura kAruNika na ho : vaha tAtvika, svAbhAvika baura svAyatta bhI ho / svayam tatva hI bhAva bana kara jIvana ke AcAra meM utare / unakA prAptavya carama-parama sattA-svarUpa thA, isI kAraNa unhoMne itihAsa meM apratima, aisI dIrgha aura durdAnta tapasyA kI / vastu mAtra aura prANi mAtra ke sAtha ve svagata aura tadgata ho gaye / sarvajJa arhat mahAvIra meM svayam vizvatatva mUrtimAna hokara isa pRthvI para calA / IsApUrva kI chaThavIM sadI meM, samUcA jagata antima satya ko jAna lene kI isa becanI se udvigna dikhAI par3atA hai / sAre lokAkAza meM eka mahAna atikrAnti kI lahareM hilore letI dIkhatI haiM / usa kAla ke sabhI draSTA aura jJAnI vicAra ko AcAra banA dene ke lie, dharma ko karma meM aura tatva ko astitva meM pariNata kara dene ko jUjhate dikhAI par3ate haiM / isI me sakriya jJAna (DAyanAmika naoNleja) ke ghurandhara vyaktitva, usa kAla ke bhUmaNDala ke hara deza meM paidA hue| mahAcIna meM lAotsa, menziyasa aura kaeNnphyUsiyasa, yUnAna meM hirAkliTasa aura pAyathAgorasa, philistIna meM yemiyAha aura ijhekiela tathA pArasya deza meM jastra, aura bhArata meM mahAvIra aura buddha eka sAtha, Atma-dharma ko sIdhe AcAra meM utArane kI mahAkiyAtmika maMtravANI uccarita kara rahe the / vastutaH vaha eka sArvabhaumika kriyAvAdI atikrAnti kA yuga thA / mahAvIra kI paccIsavIM nirvANa-zatI kI gUMja jaba cAroM ora ke vAtAvaraNa meM sunAI par3I, to anAyAsa mere mana meM yaha bhAva udaya huA, ki kyoM na bhagavAna ke vyaktitva aura kRtitva para koI sRjanAtmaka kAma kiyA jAe / rAma, kRSNa, buddha, krIsta kevala sampradAyoM taka sImita nahIM raha sake haiN| itihAsa aura sAhitya donoM hI meM una para paryApta anveSaNAtmaka aura sRjanAtmaka kArya huA hai / unakI tulanA meM mahAvIra itihAsa ke pRSThoM meM bahuta ghuMghale par3a gaye dikhAI par3ate haiM / sAmpradAyikatA ke ghere se pare, vizva- puruSa mahAvIra z2indA 'imeja' na itihAsa meM sulabha hai, aura na jagata ke darzana aura sAhitya kI koI sahI aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kSetroM meN| mere jI meM eka durddharSa saMkalpa jAgA ki, jo mahAvIra mUrtimAna vizva-tattva hokara itihAsa meM cale, kAla ke vipathagAmI cakra-nemi ko ukhAr3a kara jinhoMne use apane cidAkAza meM gAr3a diyA, aura sampUrNa sRSTi ko hiMsA ke duzcakra se mukta kara jo use apanI jAjvalya cetanA se samyak dizA meM mor3a gaye, unheM apane sRjana dvArA maiM sAmpradAyikatA ke murdA kArAgAra se mukta kruuNgaa| eka anirvAra pukAra ne mujhe becaina kara diyA ki jisa parama puruSa ne, prANi-mAtra ko apanI niyati kA svayama-prakAza vidhAtA aura nirmAtA banAne ke lie jar3atva ke agamya andhakAroM meM utara jAnA kubUla kiyA, aura mahAkAla ke garbha meM kho jAne taka kA khatarA uThA liyA, usa triloka aura trikAla ke zAzvata cakrezvara ko samaya ke malaboM meM se khoda nikAla kara, jIvana kI mahAdhArA meM use yathAsthAna pratiSThita karanA hogaa| vizvezvara mahAvIra ke sacce aura cira jIvanta vyaktitva ko sRjana dvArA anAvRta karake, Aja ke svAtaMtrya-kAmI jagat ke sAmane, unakI eka sahI asmitA aura pahacAna prakaTa karanI hogii| ___isI pukAra ke pratyuttara ke rUpa meM yaha upanyAsa prastuta huA hai / eka vizuddha kRtikAra kI becaina aura beroka UrjA meM se hI mahAvIra kI yaha 'sambhavAmi yugeyuge' vyaktimattA avatIrNa huI hai| jainAgamoM meM aura itihAsa meM mahAvIra ke vyaktitva kI eka bahuta dhuMdhalI rUpa-rekhA (kaMTUra) hI hAtha AtI hai| itihAsa meM mahAvIra ko lekara Aja bhI jitanI bhrAntiyA~ maujUda haiM , utanI zAyada hI usa koTi ke kisI mahApuruSa ke bAre meM ho| digambara jaina sampradAya ke graMthoM meM to mahAvIra-jIvana ke upAdAna lagabhaga nahIMvat hI milate haiN| tatkAlIna itihAsa kI pRSTha-bhUmi aura zvetAmbara AgamoM meM upalabdha mahAvIra-jIvana kI paurANika gAthA hI ekamAtra ve srota haiM, jinase maiM apane sRjana ke lie, kisI qadara mUrta AdhAra prApta kara sakA huuN| zeSa meM to yahA~ prastuta mahAvIra antataH eka kalAkAra ke antaHsAkSAtkAra (viz2ana) meM se hI pratiphalita aura prakAzita hue haiN| isa kitAba ko likhane ke daurAna bAra-bAra maiMne jaise khulI A~khoM dekhA hai, mAno sAkSAt himavAna AryAvarta kI dharatI para cala rahA hai / aura usake hara caraNa-pAta ke sAtha sRSTi ke kaNa-kaNa meM eka maulika atikrAnti ghaTita ho rahI hai| jainoM ke jar3IbhUta sAmpradAyika DhA~ce meM Dhale, aura mandira-mUrtiyoM meM bandI mahAvIra ye nahIM haiN| aura na mahaz2a itihAsa kI tathyoM aura tArIkhoM se nirmita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 khir3akoM para dikhAI par3ane vAle mIniyecara mahAvIra ye haiM / ye to ve mahAvIra haiM, jo merI sRjanAtmaka UrjA ke unmeSa meM, merI rakta dhamaniyoM meM ApoApa, uttarottara khulate aura ujalate cale gaye haiN| mAno ki maiM kevala qalama calAtA raha gayA hU~, aura bhagavAna svayam hI merI qalama kI noka se kAgaz2a para utarate cale Aye haiM / aneka bAra AdhI rAtoM meM mahAkAla ke virAT zUnya meM eka ka tAkatA raha gayA hU~, aura merI dRSTi ke phalaka para ve prabhu antarikSa meM se jvalanta utkIrNa hote cale Aye haiN| apanI isa sRjanAnubhUti ko isase adhika, zabdoM meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA / nirantara yaha pratIti dRr3hatara huI hai, ki svayam zrI bhagavAna ke anugraha binA koI mAnuSa kavi yA racanAkAra unakI yathArthaM jIvanalIlA kA gAna nahIM kara sakatA; kyoMki aMzata: aura eka khAsa artha meM una prabhu ke jIvana meM sahabhAgI hue binA, unake samagra ke sAtha ekatAna hue binA, apanI raktavAhiniyoM meM pala-pala usa paramAgni ko dhAraNa kiye binA, kalA meM unako jIvanta mUrti nahIM ubhArI jA sakatI / isI se kahanA cAhatA hU~ ki yaha kRti merA kartRtva nahIM, mere mAdhyama se svayam una bhagavAna kA hI svaicchika prakaTIkaraNa hai / isameM jahA~ bhI sImAe~, truTiyA~ yA kamiyA~ haiM, ve mere mAdhyama kI alpatA kA pariNAma hI kahI jA sakatI haiN| varnA to mahAvIra apane ko merI antardRSTi ke samakSa ArapAra aura azeSa kholate cale gaye haiM / itane bhAvoM, maMgimAoM, rUpoM aura AyAmoM ke sAtha ve musalasala mere bhItara anAvRta (anafolDa) hote cale gaye, ki una ananta puruSa ke vaibhava aura vibhA ko sameTanA, mere sAnta astitva ke lie eka bhArI kasoTI siddha huA hai / sAmpradAyika jaina apane zAstroM kI sImita bhASA meM varNita, kisI jaina mahAvIra ko merI isa kRti meM khojeMge, to zAyada unheM nirAza honA par3egA / yahA~ to vizuddha vizva- puruSa mahAvIra Alekhita hue haiM, jo kevala jainoM ke nahIM, saba ke the, haiM / jo apane yuga ke yugaMdhara, yugaMkara aura tIrthaMkara the / usa yuga kI pIr3A aura prajJA jinameM saMyukta rUpa se vyakta huI thii| apane kAla ke eka tIkhe prazna aura cunautI ke uttara meM jo mahAkAla - puruSa hamAre bIca mAnuSa tana ghara kara Aye the, ve Adarza kI nirI jar3IbhUta pUjA-mUrti nahIM the / mAnavIya rakta-mAMsa kI samasta USmA ke sAtha ve hamAre bIca, nitAnta hamAre AtmIya hokara vicare the / unake vyaktitva meM mAnuSa aura atimAnuSa tatva kA adbhuta samAyojana aura saMyojana huA thA / aisA na hotA to ve hamAre itane priya aura pUjya kaise ho sakate the ! jainAgamoM meM mahAvIra kI mAnuSa mUrti sulabha nahIM hai| eka Adarza aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atimAnava pUjA-mUrti hI hAtha AtI hai| vaha Aja ke manuSya ko, Aja ke isa bhISaNa jIvana-saMgrAma ke bIca eka abhISTa tRpti aura samAdhAna kaise de sakatI hai ? una bhagavAna kA parama anugraha huA, ki unhoMne mere kavi ke hAthoM eka jIvanta manuSya ke rUpa meM, abhI aura yahA~ ke isa loka meM prakaTa hokara calanA svIkAra kiyA hai| merI isa kRti meM, unakI mAnavatA hI jIvana kI nagna asighArA para calatI huI, anAyAsa atimAnavatA meM uttIrNa hotI calI gaI hai| koI bhI sarjaka kalAkAra sampradAya-baddha to ho hI kaise sakatA hai / isI se mere mahAvIra jaina-ajaina, digambara-zvetAmbara, brAhmaNa-zramaNa ke sAre bhedoM se pare, vizuddha vizvAtmA mahAvIra haiN| isa sRjana meM brAhmaNa vAGgamaya, jana vAGamaya yA itihAsa kA upayoga ne kevala sAdhana-srotoM ke rUpa meM kiyA hai| unameM se kisI kA bhI saTIka pratinidhitva karane kA dAvA merA nahIM hai| mere mahAvIra sambhavataH ve yathArtha mahAvIra haiM, jaise ve yahA~ janme, jiye, cale aura rhe| ve mere mana atyanta nija-svarUpa, nijI mahAvIra haiN| digambara aura zvetAmbara Agama tathA itihAsa meM upalabdha tathyoM kA cunAva maiMne nitAnta apanI sRjanAtmaka AvazyakatA ke anusAra kiyA hai| kisI prakAra kA sAmpradAyika pUrvagraha mere yahA~ leza mAtra bhI sambhava nahIM thaa| mere kalAkAra kI satyAnveSI dRSTi, mahAbhAva cetanA, aura saundarya-bodha meM jo tathya anAyAsa AtmasAt ho gaye, unhIM kA upayoga maiMne kiyA hai| isa sandarbha meM udAharaNa ke sAtha kucha spaSTIkaraNa jarUrI haiN| masalana zvetAmbara AgamoM meM kathita bhagavAna ke brAhmaNI ke garbha se kSatrANI ke garbha meM sthAnAntara kA maiMne mAtra pratIkAtmaka upayoga kiyA hai| yAnI veda-cyuta aura yajJa-bhraSTa brAhmaNatva kI mahAvedanA isa brAhmaNI ke bhItara hI utkaTatama ho sakI, aura usIke uttara meM mAno yajJa-puruSa mahAvIra ke brahmateja ne pahale usake hRdaya-garbha meM praveza kara use samAdhIta kiyA / aura agale hI kSaNa vaha svarNa-siMhArohI yajJapuruSa use kSatriya-kuNDapura kI ora ghAvamAna dikhAyI pdd'aa| isa prakAra brAhma teja aura kSAtra teja ke saMyukta avatAra mahAvIra ne eka bAragI hI brAhmaNI aura kSatrANI donoM mA~oM ke garbha ko kRtArtha kiyaa| isI prakAra zvetAmbaroM kI mAnyatA hai ki mahAvIra ne vivAha kiyA thA, digambaroM ke anusAra ve kumAra-tIrthaMkara hI rahe / vivAha ko unhoMne aMgIkAra na kiyaa| maiMne eka upayukta prasaMga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasthita kara, mahAvIra aura yazodA kA parama milana to Ayojita kiyA, para kisI sAMsArika prANika vivAha meM unako bAMdhakara, unake usa ananta milana ko sImita karanA mere kavi-kalAkAra ko na bhAyA / deha ke taTa para Atmika bhAva se bharapUra mila kara bhI, sAMsArika stara para ve eka-dUsare se bidA le gye| taba AtmA ke stara para eka antahIna romAMsa meM unakA milana ananta ho gayA / jarA, mRtyu, roga, zoka, viyoga ko daihika-mAnasika upAdhiyoM aura vyAdhiyoM se pare, bhUmA ke bhItara unakA eka zAzvata milana ghaTita huaa| yaha adhika kalAtmaka, sundara, ziva, aura mahAvIra ke vyaktitva ke upayukta lagatA hai| unake pariveza kI aneka striyoM ke sAtha unake samparka aura milana ko maiMne romAnI bhUmA ke isI bahuAyAmI loka meM ghaTita kiyA hai| unake aise sAre sambandhoM aura vyavahAroM meM maiMne parama vItarAga aura pUrNa anurAga kI saMyukta (inTIgrala) bhUmikA upasthita kI hai / ThIka vahI, jo kisI sarva-vallabha puruSottama yA tIrthakara meM sahaja sambhava hotI hai / ve kisI rUr3ha yA bhIru naitikatA se cAlita nahIM hote, vizuddha aura DAyanAmika (pravAhI) AtmAloka se ujjvala hotA hai unakA samUcA cAritrya / vaha eka avikalpa (inTIgreTeDa) samyak cAritrya hotA hai| ___jaina granthoM meM upalabdha mahAvIra kI jIvanI meM satI candanA kA prasaMga hI sabase adhika hRdaya-sparzI hai| kRSNa, buddha aura krIsta ke jIvana-caritoM meM aise mArmika prasaMga bahutAyata se milate haiM / isakA kAraNa mujhe yahI lagatA hai ki mahAvIra kA jIvana aura pravacana, bauddhAgamoM ke bhI bahuta bAda meM hI lipibaddha ho skaa| taba taka unako anuzAstA paramparA ke zramaNoM ne unake vAstavika jIvana-tathyoM ko bahuta hada taka banI-banAI, kaThora (rijiDa) AcAra-saMhitAoM tathA siddhAntoM se DhAMka diyA thaa| isIse buddha kI taraha mahAvIra kA koI mahAbhAva vyaktitva hamAre sAmane nahIM aataa| mujhe bAra-bAra pratIti huI hai, ki svayam una bhagavAna kI acUka kRpA ke phala-svarUpa hI, mere kavi kI kalama se unakA vaha vilupta mahAbhAva svarUpa isa kRti meM kisI kadara mUrta aura sAkAra ho sakA hai / jo bhagavAna samasta carAcara jagat ke ekameva AtmIya hokara rahe, unakA vyaktitva aisA mAvahIna, rasahIna aura rUkSa ho hI kaise sakatA hai, jaisAki vaha jainAgamoM meM upalabdha hotA hai / ve mere mana kevala jar3IbhUta siddhAntoM aura AcAra-saMhitAoM se gar3he hue mahAvIra nahIM haiM, jIvanta, jvalanta aura pravAhI mahAvIra nahIM, jo ki unhIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dvArA nirUpita anusAra / . dravya ke 10 Jain Educationa International nirantara pariNamanazIla svarUpa ke satI candanA kA kathA-prasaMga zvetAmbara aura digambara granthoM meM vibhinna rUpa se varNita hai / zvetAmbaroM ne candanA ko aMgarAja dadhivAhana kI putrI aura campA kI rAjakumArI zIla candanA batAyA hai / isa rUpa meM vaha mahAvIra kI bar3I mausI padmAvatI kI beTI ke rUpa meM sAmane AtI hai / digambaroM ne candanA ko vaizAlI ke gaNanAtha mahArAja ceTaka kI sabase choTI putrI aura mahAvIra kI lagabhaga samavayaskA choTI mausI kahA hai / candanA kA yaha dUsarA rUpa aura usakI samUcI digambara kathA, mere kathAkAra ko apane prayojana ke lie adhika upayukta aura kalAtmaka lagI / samagra kathA - prabandha jisa taraha merI kalpanA meM udbhAvita ( kansIva) huA hai, usameM hamajolI mausI candanA hI adhika saMgata pratIta hotI hai| campA kI rAjakumArI zIla candanA ko maiMne eka atirikta pAtra ke rUpa meM aMgIkAra kara liyA hai, aura use eka viziSTa pratIkAtmakatA pradAna kara dI hai| prasaMgataH yahA~ yaha spaSTa kara dU~. ki isa pUre upanyAsa meM pAtroM kI vaya-nirNaya ke jhamele meM maiM qataI nahIM par3A hU~ / eka kAla-khaNDa vizeSa meM kaI pAtra ghaTita haiN| unake bIca ke sambandha aura kathA - sandarbha hI adhika mahattvapUrNa haiN| eka suracita kathA-zrRMkhalA meM yathAsthAna ve A gaye haiN| unakI umroM ko lekara mere pAThaka yA samIkSaka vivAda meM na par3eM / kyoMki usa hada taka kI tathyAtmakatA ko maiMne mUlataH hI asvIkAra kara diyA hai| mere kavi ke antaH sAkSAtkAra (vijana) meM, candanA bhagavAna ke sAtha bhagavatI ke rUpa meM khar3I dikhAyI par3atI hai / saccidAnanda prabhu kI antaHstha AhlAdinI zakti, unakI abhinnAtma dharma - sahacAriNI, puruSottama kI AtmasahacarI, unhIM kI kriyAzIla cidzakti kA eka sAkAra vigraha / unakI parabrAhmI AtmA ke saundarya aura aizvarya kI eka sAMgopAMga abhivyakti / unake antaHstha mahAbhAva aura mahAkAruNika prema kI, sarvacarAcara ko sulabha eka mAtR-mUrti / jagadIzvara ke sAtha khar3I triloka aura trikAla kI jagadIzvarI mA~ : chattIsa hajAra AryikA saMgha kI adhiSThAtrI mahAsatI candanabAlA / nArItva kA vaha sArAMzika parama saundarya aura premamaya svarUpa, jo sahasrAbdiyoM ke ArapAra, mAnava - itihAsa kI kaI pIr3hiyoM ko eka jagaddhAtrI dUdha kI dhArA kI taraha AplAvita karatA calA jAtA hai / isa prakAra merI candanA ke For Personal and Private Use Only . Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 rUpa meM, sRSTi-prakRti meM jo nArI kA viziSTa 'phaMkzana' (pravRtti) hai, use bhAgavadIya yojanA meM svIkRti, samarthana aura tAtvika mUlya prApta hotA hai| yahA~ parama puruSa ne prakRti meM apane Atma-vaibhava ko abhivyakti dekara, use bhI parama sArthakatA aura kRtArthatA pradAna kI hai| isa caritra ke aMkana meM aura nArI ke sAtha mahAvIra ke anya sambandha-sandarbho meM, merA kalAkAra jainoM kI kaTTara saiddhAntika mAnyatAoM tathA AcAra-zAstrIya sImA-maryAdAoM se bAdhita nahIM ho sakA hai| ananta puruSa mahAvIra ko siddhAntoM kI jakar3a meM kaise bA~dhA aura upalabdha kiyA jA sakatA hai| unheM hama nirantara pravAhI apane Atma-svarUpa ke anurUpa hI apane lie upalabdha kara sakate haiM, aura raca sakate haiN| 'jAkI rahI bhAvanA jaisI, prabhu mUrata dekhI tina taisI' aura 'ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham' ke anusAra hI bhagavAna ko hama apane abhinna AtmIya rUpa meM prApta kara sakate haiM / kaI aura bhI satyAtmaka aura tathyAtmaka vibhAvanAe~ (kaoNnsepTs) zvetAmbara aura digambara srotoM se samAna rUpa se, apanI kalAtmaka AvazyakatA aura bhagavAna ke samagra vyaktitva kI apanI sRjanAtmaka avatAraNA ke anurUpa, maiMne svatantra bhAva se canI haiN| koI sAmpradAyika pUrvagraha to kisI kalAkAra ke sAtha saMgata hI nahIM ho sakatA, kevala eka vidhAyaka, sarjanAtmaka preraNA hI aise cunAvoM kI nirNAyaka ho sakatI hai| masalana mahAvIra ke bar3e bhAI nandivarddhana kA pAtra mujhe anivArya nahIM lagA, so use maiMne grahaNa nahIM kiyA hai| yazodharA ke sAtha unakA sAMsArika vivAha mujhe anukUla nahIM par3A, so mahAvIra kI putrI priyadarzanA aura jAmAta jAmAli ko usa sandarbha meM grahaNa nahIM kiyA hai| tIrthakara kAla meM ina pAtroM kA prAkaTya kisI anya rUpa meM grAhya ho sakatA hai| kevala do sarvathA kalpita pAtra maiMne race haiM, jinakA ullekha yahAM nahIM kruuNgaa| kyoMki unakA yahA~ anAvaraNa, racanA meM unake vAstavikatA-bodha ko hasva kara sakatA hai, aura pAThaka kI rasadhArA ko AghAta pahuMcA sakatA hai| koI bhI racanAkAra Akhira apanI kalpanA-zakti se hI kinhIM paurANika yA aitihAsika mahApuruSa kI sAMgopAMga racanA kara sakatA hai| cAhe vAlmIki yA tulasI kI rAmAyaNa ho, cAhe veda vyAsa kA mahAbhArata, cAhe kAlidAsa kA zAkuntala, aura cAhe jaina mahAkaviyoM aura AcAryoM dvArA racita tIthaMkaroM ke jIvana-vRtta hoM, unameM Alekhita samI pramukha yA sahayogI pAtra unakI sRja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nAtmaka pAradRSTi aura kalpanA kI hI upaja hote haiM / aura inhIM mahAkaviyoM ke sArasvata prasAda ke hama RNI haiM, ki Aja bhI hamAre mAvaloka aura kalpa- loka meM rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra yA krIsta jIvita raha sake haiM / isI sarjaka kalpa- zakti ne apanI kAlajayI pratibhA ke bala, unheM zatAbdiyoM ke ArapAra manuSyoM kI hajAroM pIr3hiyoM ke rakta meM saMkrAnta kiyA hai, aura isa kSaNa taka hamAre raktANuoM meM unheM amara aura jIvita rakkhA hai / vaidika RSi kI yaha ukti ki kavi 'kavirmanISI paribhU svayambhU' hotA hai, eka maulika satya kI abhivyakti hai aura sarvathA sArthaka hai / atyAdhufre manovijJAna aura phiz2iksa (bhautikI) taka se isa bAta ko samarthana prApta huA hai ki kalpanA - zakti mahaz2a koI havAI ur3Ana yA jalpanA mAtra nahIM hai / atyAdhunika parA-manovijJAna aura AdhyAtmika manovijJAna ke Adi janaka kArla gusteva yuMga ne gahare anveSaNa ke sAtha yaha prasthApita kiyA hai ki satyataH aura vastutaH kisI pAradraSTA kalAkAra kI sazakta aura tIvra kalpanA zakti ho, mAnavIya jJAna kI ekameva sulabha aisI kSamatA ( pha ekalTI) hai, jo bahuta hada taka atIndriya prajJA ke nikaTatama pahu~ca sakatI hai| vaha mAnoM Atmika sarvajJatA kA hI eka aindrika-mAnasika paryAya hai| racanAkAra kI jJAnAtmaka cetanA apanI sRjanAtmaka UrjA ke carama unmeSa ke kSaNoM meM eka aisI parAkASThA ko sparza karatI hai, jahA~ usake kalpa- vAtAyana para dezakAla ke tamAma vyavadhAnoM ko bhedakara, hajAroM varSa pUrva ke vyakti, vastu aura ghaTanA krama taka apane yathArtha rUpa meM sAkSAt ho sakate haiM / taba koI Azcarya nahIM ki RSabhadeva, bharata, kRSNa, buddha, mahAvIra, zakuntalA, sAvitrI - satyavAn yA homara kI helena, unake racayitA mahAkaviyoM dvArA tAdRSTa apane sArabhUta rUpa meM hameM jyoM ke tyoM upalabdha ho sake haiM / kaI adhunAtana bhautikI - zAstriyoM (phijisisTa ), vaijJAnika upanyAsakAroM aura vijJAna- dArzanikoM ne vartamAna meM yaha prasthApanA kI hai ki vyaktiyoM, vastuoM aura ghaTanAoM ke sthUla bhautika paryAyoM kA kAlAntara meM vighaTana ho jAne para bhI, unake sUkSma paryAya ananta lokAkAza meM akSuNNa rahate haiN| bahuta sambhava hai, kabhI AgAmI yuga ke vaijJAnika TelIviz2ana aura reDiyo kI taraha hI aise yaMtroM kA AviSkAra kara deM, jinake mAdhyama se hama sudUra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 atIta meM hue veda-upaniSad ke mantroccAra, yA anya jyotigharoM kI upadezavANiyoM ko tAdRSTa suna sakeM, aura unake sarvAMga vyaktitvoM aura unakI jIvana-lIlAoM ko pratyakSa apanI AMkhoM se dekha skeN| jaba sthUla-darzI bhautika vijJAna bhI aisI kAlabhedI upalabdhi karane kI bAta soca sakatA hai, to manuSya ko sUkSma-darzI mAnasika aura Atmika jJAna-zakti to nizcaya hI usase Age jA kara, deza-kAla ke ArapAra vyApta sUkSma sattAoM kA aura bhI adhika jvalanta aura sArAMzika sAkSAtkAra kara hI sakatI hai| kalpanA zakti bhI manuSya kI eka aisI hI mAnasika-bhAvika atidUragAmI, UrdhvagAmI aura antargAmI kSamatA hai, jo Atyantika sRjanonmeSa aura tIvra saMvedanA ke kSaNa meM, apanI lakSyabhUta kisI bhI sattA yA atIta vyaktimattA kI eka khAsa 'vaiva-leMgtha' (kampana-paTala) ko sparza kara, usameM akSuNNa vidyamAna usa sattA kI sUkSma paramANavika paryAya ko pakar3a sakatI hai, usakA sacoTa Akalana aura aMkana kara sakatI hai| upaniSadoM meM aura usase prasUta vedAnta meM, isa sArI bAhya sRSTi ko manomaya kahA gayA hai| yAnI ki isakA astitva kevala hamAre mana se udbhuta kalpanA-taraMgoM meM hai| antataH apane Apa meM isakA koI Thosa astitva hai ho nhiiN| yaha saba-kucha mahaz2a hamArI kalpa-zakti kA khela hai| isase yaha niSkarSa hAtha AtA hai ki manastatva meM saba-kucha satata vidyamAna hai| mUta, vartamAna, bhaviSya kI kisI bhI sattA ko lakSya kara, yadi eka sateja saMkalpa zakti se hama use khIMceM, to vaha sattA yathAvat hamArI mAnasika cetanA meM mUrtimAna ho sakatI hai| vedAnta ke pratinidhi aura prAmANika grantha 'yoga vAsiSTa' meM eka daSTAnta-kathA AtI hai, jisameM yaha dikhAyA gayA hai ki eka vyakti ko eka kuTIra meM banda kara diyA jAtA hai, aura kucha hI ghaNToM meM vaha vigata hajAroM varSoM ke apane kaI janmAntaroM ko tAdaSTa apanI sampUrNa anubhUti-cetanA ke sAtha jI letA hai| jaina purANa AtmAoM ke jAti-smaraNa, yAnI unake kaI-kaI pUrva janmoM kI smRtiyoM kI kathAoM se bhare par3e haiN| koI sacoTa prasaMga Ane para eka AtmA vizeSa, apane eka yA aneka pUrva janmoM ke jIvana ko apane manoloka meM sAkSAt karake, unakI samasta ghaTanAoM aura anubhUtiyoM ko jI letI haiN| ina saba cIjoM se yaha pramANita hotA hai ki hamArI mAnasika cetanA aura antazcetanA meM triloka aura trikAla kI sArI jIvana-lIlAe~ sUkSma rUpa meM samAhita aura akSuNNa rahatI haiM aura kisI prAsaMgika tIvra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghAta ke phala-svarUpa ve jyoM kI tyoM hamAre antaHkaraNa meM pratyakSa sajIva ho uThatI haiN| isa taraha prAcIna paramparAgata aura Adhunika manovijJAna, donoM hI se hama isa sambhAvanA para pahuMcate haiM, ki sahasrAbdiyoM pUrva ke vyaktiyoM aura ghaTanAoM ko, unake caritroM ko hama apanI tIvra saMvedanAtmaka kalpanA-zakti se unake yathArtha svarUpa meM Akalita kara sakate haiN| vartamAna meM mahAvIra kI smRti se sArA lokAkAza vyApta hai| kyoMki lAkhoM loga ekAgra bhAva se unake jIvana aura pravacana ko yAda kara rahe haiM / phira yaha bhI hai ki mahAvIra aba kevala apanI bhautika-mAnasika sattA se sImita nahIM; usase pare unakA vyaktitva nitya-satya Atmika sattA meM akSuNNa ho gayA hai| unakI siddhAtmA meM triloka aura trikAla nirantara hastAmalakavat jhalaka rahe haiN| unakA jJAnazarIra samasta brahmANDoM meM vyApta hai| isa prakAra ve hamArI saMkalpa-zakti aura vaizvika cetanA ko, cahu~ ora se aura bhI adhika sulabha ho gaye haiN| isa vastu-sthiti ko samakSa rakha kara sahaja hI yaha mAnya ho sakatA hai, ki mahAvIra kI sattA se otaprota Aja ke lokAkAza ke bIca jaba Aja mere kavi-kalAkAra ne apanI samagra ekAgra cetanA se unheM smaraNa kiyA hai, aura lagAtAra do varSa ke kSaNa-kSaNa meM unhIM ke dhyAna aura saMkalpa meM vaha jiyA hai, to koI Azcarya nahIM ki merI sRjana-cetanA meM unakA vaha yathArtha jIvana aura antaraMga sAMgopAMga mUrta ho sakA ho, jo Aja se DhAI hajAra varSa pUrva unhoMne jiyA thaa| aura koI ajaba nahIM ki jo do yA adhika kalpita pAtra maiMne race haiM, ve mahaz2a khyAlI fitUra nahIM, balki vAstavikatA meM ve taba astitva meM rahe hoM, aura maiM apanI ekAgra sRjanAtmaka kalpanA-zakti ke bala unheM pakar3ane meM samartha ho sakA huuN| taba zraddhA kI bhASA meM yaha bhI kaha sakatA hU~, ki aba janma-maraNa ke cakra se atikrAnta, mokSa yA zAzvatI (iTaniTI) meM sampUrNa nitya vidyamAna bhagavAna mahAvIra ne svayam saMbhavataH apane kavi para aisI kRpA kI ho, ki hamArI pRthvI para jiyA gayA unakA samagra tIrthaMkara-jIvana, usake zabdoM meM sAkAra ho utthe| merI atyanta nijI AtmAnubhUti ne bArambAra mujhe yaha pratyaya karAyA hai ki maiMne mahaja apanI Atma-paraka (sabjekTiva) sanaka se hI apane prastuta mahAvIra ko nahIM racA hai, balki svayam tadgata (oNbjekTiva) mahAvIra mere sRjanonmeSita citta-tantra ke mAdhyama se apanI svecchA se hI mere zabdoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 meM jyoM ke tyoM vyakta ho uThe haiN| yaha pratIti mere bhItara itanI prabala, atarkya aura anirvAra hai, ki isake virodha meM Ane vAle kisI bhI bauddhika tarka ke samakSa maiM mahaz2a stabdha mauna ho rahatA hU~ / usakA kiMcit bhI pratikAra mujhe tuccha aura anAvazyaka lagatA hai / aura to aura prAmANika aura ArSa mAne jAne vAle paramparAgata zAstroM kI sImita bauddhika prasthApanAe~ bhI yadi isake virodha meM sAmane AyeM, to maiM unase bAdhita aura vicalita nahIM ho sktaa| kyoMki sRjanAtmaka cetanA sadA sarvatomukhI, saMyukta ( iMTIgrala ) aura sAmagrika hotI hai / vaha sAre ekAnta bauddhika vidhAnoM se kahIM bahuta adhika pUrNatA ke sAtha, kisI bhI sattA kA sampUrNa Akalana karane meM samartha hotI hai / saca to yaha hai ki anekAnta-mUrti, sAkSAt sattA-svarUpa mahAvIra ko kisI racanA-dharmI kavi-kalAkAra kI anaikAntika sRjana-cetanA hI sarvAMga Akalita aura citrita karane meM samartha ho sakatI hai / . hamAre deza kA bauddhika aura sAhityika varga behada sImita, saMkIrNamanA aura pichar3A huA hai / hamAre Aja ke tathAkathita AdhunikatAvAdI sUfayAnI (saoNphisTikeTeDa) sAhitya - samIkSakoM, aura ekAnta sthUla vastuvAda se pUrvagrahIta pAThakoM ke choTe najariye meM merI uparokta bAteM hAsyAspada bhI ho sakatI haiM / lekina jisa pazcima se yaha bhautika vastuvAda udhAra lekara hama apanI AdhunikatAvAdI dUkAnadArI calA rahe haiM, usa pazcima ke bhautika vaijJAnika, manovaijJAnika, dArzanika aura sAhityakAra, usa mahaja indriya-gocaraM bhautika vastuvAda ko jAne kaba se pIche chor3a cuke haiM / ve prati dina vastu aura cetanA ke navInatara kSitijoM kA anAvaraNa kara rahe haiM / unake yahA~ mahaja indriya-mana sImita vastuvAdI avabodhana ( parsepzana ) aura darzana aba unnIsavIM sadI kI cIja ho cukI hai| saca hI yaha eka utkaTa vyaMgya aura dayanIya viDambanA hai ki bhArata meM apane ko apa-TU-DeTa samajhane kI bhrAMti meM jI rahe lekhaka aura vicAraka, bIte kala ke pazcimI najariyoM ko dA~toM se pakar3a kara hI, joroMzoroM se apanI AdhunikatA kI numAyaza karane meM Aja bhI dina-rAta mazagUla hai isI silasile meM eka aura bhI mudde ko spaSTa kara denA prAsaMgika hogAjisakA prayoga isa upanyAsa meM huA hai, aura jo tathAkathita AdhunikatAvAdI kI nigAha meM Apattijanaka aura vivAdAspada ho sakatA hai| ArSa jaina granthoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 meM tIrthaMkara ke garbhAdhAna, janma, abhiniSkramaNa, kaivalya-prApti tathA nirvANa ke prasaMgoM ko paMca kalyANaka kahA gayA hai| ina avasaroM para vibhinna svargoM ke indra-indrANI, deva-devAGganA, yakSa-gandharva, apsarAe~ Adi aghi daivika sattAe~ tIrthaMkara ke kalyANaka utsava kA samAroha karane ko pRthvI para Ate haiN| maiMne apanI kathA meM dhyAna-vijana ke mAdhyama se uparokta deva-lokoM ke gharatI para utarane ko svIkAra kiyA hai| takanIkI yuktiyoM dvArA pArthiva prasaMga meM unake divya vaibhava ke avataraNa ko jyoM kA tyoM citrita kiyA hai| isa prayoga ke pIche do hetu mere mana meM rahe haiN| pahalA yaha ki ukta divya pariveza se maMDita jo tIrthaMkara kI 'imeja' sadiyoM se hamAre lokamAnasa meM baddhamUla hai, use vicchinna karanA mujhe ucita nahIM lagA / vaha kucha vaisA hI lagatA hai, jaise kisI paripUrNa kalA-kRti ko usake phalaka, kampojIzana (saMracanA), pariveza, vAtAvaraNa se haTA kara, usakI saMgati, simphanI aura saMyukti ( yUniTI) ko bhaMga kara diyA gayA ho| sadiyoM se jo tIrthaMkara svarUpa loka ke avacetana aura aticetana meM saMskArita hai, use khaDita karake yadi hama usakA koI sudhAravAdI citra ubhAreMge, to loka-mana ke prati usakI acUka apIla sambhava na ho skegii| isI kAraNa jahA~ eka ora maiMne bAhya mahAvIra kI paramparAgata (TreDIzanala ) 'imeja' ko yathA-sthAna akSuNNa rakkhA hai, vahA~ dUsarI ora unakI jJAnAtmaka cetanA, bhAva- cetanA aura sAre vartanavyabahAra ko rUr3ha dArzanika aura cAritrika mAnyatAoM se mukta karake, eka sahaja pravAhI, svayam - prakAza, gati - pragatimAna (DAyanAmika ) TU-DeTa mahAvIra ko prastuta kiyA hai / manovaijJAnika dRSTi se loka -hRdaya meM 'DAyanAmika' mahAvIra ko pratiSThita karane ke lie yahI samAyojana mujhe sabase kAragara pratIta huA / isa kitAba ko likhane ke daurAna aksara mujhe kaI sAhityika mitroM tathA isa deza ke mUrdhanya purAtAtvika aura zodha-paMDitoM taka ne bAra-bAra sAvadhAna kiyA, ki mujhe apane upanyAsa meM zAstroM meM varNita alaukika tatvoM, camatkArika atizaya-prasaMgoM ( supacara - necarala phinaoNmanA ) Adi ko chA~Ta denA caahiye| nahIM to Aja ke jana-mana ko merA mahAvIra apIla na kara skegaa| ina ghImAnoM aura vidvAnoM ke aise sujhAvoM para aksara mujhe bahuta ha~sI AI hai| Aja ke jana-mana kA unakA jJAna kitanA kitAbI, aqhabArI aura uthalA hai. yaha spaSTa huA hai| kisI bhI kRtitva ko grahaNa karane vAlA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 asalI jana-mana vaha satahI dImAga nahIM hai jo aneka UparI-bAharI prabhAvoM, praznoM aura sandehoM ke bIca jhole khAtA rahatA hai| vaha to vaha antarmana yA sAmagrika avacetanA (kaeNlekTiva ankaoNnzasa) hai, jo AdikAla se Aja taka ke itihAsa-vyApI jJAna, saMskRti aura vizvAsoM kI akhaMDa antardhArA se nirmita hai| usa taka jo kRtitva pahuMca sake, use anAyAsa apIla kara sake, use udabuddha aura pragatimAna kara sake, usake gatyavarodha ko tor3a kara, usake bahAva ko nayI bhUmi aura nayI dizA de sake, vahI mere mana saccA sRjanAtmaka kRtitva kahA jA sakatA hai| jo bhI kucha indriya-gocara na ho, jo sthUla AMkha se na dikhAI par3e, usa sabako nakArane aura usameM avizvAsa karane vAle ekAnta buddhivAda aura vijJAna kA yuga to jagata ke apa-TU-DeTa jJAna-vijJAna ke kSetroM meM kabhI kA samApta ho cukaa| aba to vijJAna kI duniyA meM antarikSa yuga Avirbhata ho cukA hai; manovijJAna parA-mAnasika, atIndriya agocara ke sImAntoM para manuSya kI kisI sambhAvita AdhyAtmika cetanA kA anveSaNa kara rahA hai; aura darzana ke kSetra meM 'phinaoNmenAlaoNjI' sAre dAyaroM ko tor3akara hara dRzya-adRzya yA kalpanIya sambhAvanA taka ko apane jJAna aura khoja kA viSaya banA rahI hai| asIma avakAza meM hamArI A~kha se pare, jAne kitanI duniyAe~ phailI par3I haiN| hamArI pRthvI to Aja ke jyotarvaijJAnikoM kI nigAha meM, una jJAtaajJAta paralokoM aura jyotirmaya vizvoM ke Age bahuta choTI par3a gaI hai| taba mahAvIra yA buddha jaise lokottara vyaktitvoM ke sAnnidhya meM devalokoM ke utarane kI bAta para cauMkanA yA muMha bidakAnA, Aja ke sandarbha meM bahuta ajJAnapUrNa, avaijJAnika aura hAsyAspada lagatA hai| maiM apane ina AuTa-moDeDa sAhityika mitroM aura bhAratIya vidyA ke buddhivAdI zodha-vidvAnoM ko spaSTa jatAnA cAhatA hU~ ki unakA yaha sudhAravAdI aura chadma-AdhunikatAvAdI najariyA asaliyata meM aba rUr3hIvAdI hokara, bahuta purAnA par3a cukA hai| avatAroM, tIrthaMkaroM yA yogiyoM ke sandarbha meM jo adhidaivika ghaTanAoM ke ghaTita hone, yA divya sattAoM ke AvirbhAva ke vivaraNa milate haiM, unakI bauddhika-tArkika yA sudhAravAdI vyAkhyAe~, Aja ke pragata jJAna-vijJAna ke yuga meM bahuta kRtrima, bacakAnI aura nAdAnIbharI lagatI haiN| tIrthakara mahAvIra ke AdhyAtmika aura bhAgavadIya padastha (sTeTasa) ko jo bhavya-divya vibhAvanA (kaoNnsepTa) paramparAoM aura zAstroM se hameM upalabdha For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai, usake yatheSTa kalAtmaka aura saundaryAtmaka sarjana ke lie, triloka aura trikAla ke adhIzvara kahe jAte tIrthaMkara ke usa parama mahimA-maMDita svarUpa kI sacoTa kalAtmaka apIla utpanna karane ke lie, unake vyaktitva ke alaukika aizvaryazAlI pariveza ko svIkAranA mujhe anivArya pratIta huaa| use kATa-chA~Ta dene para to unakI vaha trailokyezvara vAlI imeja hI khatma ho jAtI hai. jisake caraNoM meM loka-lokAntaroM ke sAre vaibhava samarpita ho jAte haiN| devalokoM ke akalpanIya sukha-bhoga aura aizvarya bhI, martyaloka ke usa matyuMjayI atimAnava ke qadamoM meM par3akara, apanI tucchatA aura niHsAratA prakaTa karate haiN| ___ haqIqata cAhe jo bhI ho, lekina AdikAla se Aja taka ke sAre kaviyoM, kalAkAroM aura zilpiyoM ne pratIkoM ke rUpa meM hI sahI, atimAnavoM ke sarjana meM, unake paripArva ke rUpa meM, unake alaukika parisara kA saundaryAtmaka upayoga to kiyA hI hai| paM. javAharalAla ne vahata sahI kahA thA ki mithakoM aura purAkathAoM ko hameM vAstavavAdI naz2ara se nahIM par3hanA cAhiye, unheM rUpakoM ke rUpa meM par3hakara unake gahare mAvAzaya meM utarane kI koziza karanI cAhiye / bauddha AgamoM meM IsApUrva chaThavIM sadI ke bhArata kA eka sAMgopAMga vastuniSTha bhaugolika aura aitihAsika svarUpa upalabdha hotA hai| isI kAraNa usa kAla ke bhArata kA aitihAsika svarUpa ubhArane ke lie, bhAratIya aura pazcimI samI itihAsavidoM aura zogha-vidvAnoM ne bauddha AgamoM ko hI mukhya srota ke rUpa meM apanAyA hai / isa mAne meM jaina AgamoM ke saMdarbha gauNa srota ke rUpa meM hI grahaNa kiye gaye haiN| jainAgamoM meM citrita mahAvIra aitihAsika se adhika paurANika hI haiN| so unake AdhAra para mahAvIra kI koI aitihAsika vyaktimattA racanA sahaja sAdhya nahIM laga rahA thaa| lekhana ke AraMbha meM merI kucha dhuMdhalI-sI parikalpanA aisI hI thI ki mujhe eka tIrthaMkara ko manovaijJAnika tarIke se eka virAT AdhyAtmika aura loka-paritrAtA vyaktitva pradAna karanA hai| usake lie eka vAstavika pRSTa-bhUmi racane ke upakrama meM jaba maiM bauddhAgamoM meM utarA aura rAisa DeviDa Adi usa yuga ke prAmANika itihAsakAroM ko maiMne TaTolA, to vaizAlI ke vidrohI rAjaputra varddhamAna mahAvIra kA eka sAMgopAMga mUrta svarUpa merI A~khoM Age ubharatA calA aayaa| usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla ke dhArmika, dArzanika, rAjanItika, Arthika, sAmAjika pariprekSya meM, apane samasta pariveza ke prati sakriya aura uttaradAyI eka jindA mahAvIra apanI A~khoM Age mujhe calate dikhAyI pdd'e| isa taraha anAyAsa hI apane yuga ke itihAsa-vidhAtA ke rUpa meM mahAvIra mujhe sulabha ho gye| apane kAla ke dharma, darzana, rAja, samAja aura artha-kSetroM ko ve sampUrNa saMcetanA se AtmasAt karate haiN| eka marate hue jagata aura yuga kI pIr3A, karAha aura saMgharSa ko ve apane sIne meM dhar3akatA anubhava karate haiN| * * 'sahasA hI maiM pratibuddha huA ki jo navIna yuga-tIrtha kA pravartaka tIrthaMkara hai, jo apane samama kA sUrya hai, vaha apane AsapAsa ke loka kI vikRtiyoM aura vedanAoM se besarokAra kaise raha sakatA hai ! apane samaya aura vizva ko sampUrNa mAnavIya samvedanA ke sAtha ve apane bhItara jIte aura bhogate haiN| . . aura taba anAyAsa hI ve loka-paritrAtA aura itihAsa-vidhAtA kI taraha bolate aura vartana karate dikhAyI par3ate haiN| apane yuga kI cItkAra aura pukAra kA mUrtimAna uttara bana kara ve AryAvarta kI Asetu-himAcala dharatI para vihAra karate dikhAyI par3ate haiN| para unakI cetanA aura unakA vyaktitva itihAsa para samApta nahIM, deza-kAla para khatma nhiiN| ve eka janmajAta yogI haiN| deza-kAlabhedI yaugika cetanA lekara hI ve janme haiN| loka ke lie unakI saMvedanA aura sahAnubhUti mahaja mAnasika aura prAsaMgika nahIM, vaha prajJAnAtmaka aura AdhyAtmika hai| prAsaMgika samasyAoM kA samAdhAna bhI ve vastuoM ke mUla meM jA kara, apane prajJAna ke kendra meM khojate haiN| apane yuga kI dhArmika, mAnasika, dArzanika, artha-rAja-samAjanaitika vastu-sthiti kA ve eka maulika vizleSaNa karate haiM, jo ki samasyA ko anAyAsa hI AdhyAtmika, sArvabhaumika aura sArvakAlika stara para saMkrAnta kara detA hai| * * *aura acAnaka hI maiM dekhatA hU~, ki mere mahAvIra kI vANI meM, hamAre Aja ke jagata kI tamAma samasyAe~ jyoM kI tyoM pratibimbita ho uThatI haiN| spaSTa laga uThatA hai ki ThIka isa pala ke hamAre bhArata aura vizva ko lakSya karake bola rahe haiM bhagavAna mhaaviir| aura jisa atikrAnti kI bAta ve karate haiM, ThIka vahI hamAre vartamAna yuga kI tamAma duzcakra-grasta samasyAoM ko sulajhAne kA ekamAtra kAragara upAya pratIta hotA hai| lekina isa atikrAnti kI mUlagAmI rozanI ko pAne ke lie aura use apane yuga ke jagata meM ghaTita karane ke lie mere mahAvIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa ke bAhara khar3e ho jAte haiN| maujUdA anAcArI vyavasthA ke duzcakra ko tor3a kara, use eka abhISTa samvAdI dizA meM mor3a dene ke lie unheM yaha anivArya lagatA hai, ki ve isa vyavasthA se nirvAsita ho kara hI isakI nAzagrasta jar3oM meM visphoTa kI suraMgeM lagA sakate haiN| isa prakAra anAyAsa kucha aisA ghaTita huA hai ki mere mahAvIra eka vAragI hI saMyukta rUpa se aitihAsika aura parA-aitihAsika (meTA-hisTorika) vyaktitva ke rUpa meM sAmane Ate haiN| Arambha meM aisI koI spaSTa parikalpanA mere sAmane nahIM thii| likhane ke daurAna hI mujhe spaSTa pratIti hotI gaI, ki mahAvIra ko racane vAlA maiM koI nahIM hotaa| mujhe mAtra mAdhyama banA kara, svayam una bhagavAna ne hI apane ko isa kRti meM naye sire se udghATita, anAvarita aura punasRjita kiyA hai| Aja kI isa dizAhArA, AtmahArA mAnavatA ko dezakAlAnurUpa nUtana udbodhana dene ke lie, hamAre yuga ke una tIrthaMkara prabhu ne merI qalama se utara kara hamArI isa martya dharatI para phira se calanA svIkAra kiyA hai| yaha unakI kRpA aura marjI hai : merI kyA sAmarthya ki maiM unheM apane manacAhe sAMcoM meM DhAla skuuN| mahAvIra-jIvana ke jo yatkicit upAdAna itihAsa aura AgamoM meM meM upalabdha hote haiM, unake AdhAra para koI ghaTanA-pradhAna suzrRMkhalita mahAvIra kathA racanA sambhava nahIM hai| mahAvIra kisI kathA-nAyaka se adhika eka yugavidhAtA aura yugAntara-darzI vyaktitva ke rUpa hI hamAre sAmane Ate haiN| isI se yaha upanyAsa eka vyaktitva aura vicAra-pradhAna mahAgAthA (epika) ke rUpa meM hI ghaTita ho sakA hai| bIca meM hamAre yahA~ vicAra-kavitA kI bAta uThI thii| mujhe lagatA hai ki usake pIche hamAre yuga kA koI anirvAra taqAz2A kAma kara rahA thaa| Aja manuSya-jAti itihAsa ke antima sImAntoM para, apane astitva ke lie maraNAntakaH yuddha lar3a rahI hai| We are on the frontiers : and we seek a final answer, Here and Now, hama phraMTiyarsa para jUjha rahe haiM, aura hameM do TUka aura AkhirI javAba cAhiye / koI aisA maulika samAdhAna, jo hamAre ukhar3e hue astitva ko eka nayA aura AdhArabhUta Ayatana (sansTreTama) de sake / hama morcoM para haiM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 aura eka hada ke Age mahaja kalAtmaka ghumAva - phirAvoM, racanA-kauzaloM aura zilpa-prayogoM meM ulajhane ke lie hamAre pAsa dhairya aura vakta nahIM hai / hameM talAza hai eka aise kendrIya vyaktitva kI, eka aise zalAkA-puruSa kI, jo itihAsa kI vikRta buniyAdoM aura ghamAsAna caurAhoM para, sIdhA eka ati tA mahAzakti kA visphoTa kara de / jo apane vyaktitva kI zalAkA para apane kAla ko mApa de, aura nirvikalpa vicAra kI aisI jalatI zalAkheM sIdhe-sIdhe hamAre sAmane pheMke ki jo eka bAragI hI tamAma jar3a-z2arjara DhA~coM ko bhasmasAt kara deM, aura svastha astitva kI eka acUka nayI buniyAda DAleM aise mauqe para sapATa bayAnI kI nahIM jAtI, vaha ApoApa anivArya hotI hai / eka viplavI vicAradhArA kA sIdhA visphoTa isa ghar3I TAlA nahIM jA sakatA / balki vahI kAragara ho sakatA hai / 'hamArI sattA isa kSaNa adhara meM tharatharA rahI hai, aura hama apane hI bhItara kI kisI parAtpara mahAzakti se javAba talaba kara rahe haiM / hamAre vaza kA kucha bhI nahIM raha gayA hai / mAnavIya buddhi aura katRtva ke tamAma auz2Ara aura hathiyAra nAkAma ho cuke haiN| taba hameM apane hI bhItara ke kisI aisI uttIrNa atimAnava kI talAza hai, jo hama sabakI puMjIbhUta zakti aura parama jJAna kA vigraha ho, aura jo hamAre mAmalAta meM barabasa hastakSepa karake, unheM kisI buniyAdI rozanI meM sulajhA de, aura hamArI jindagI aura itihAsa ko eka nayA mor3a de de / aise hI kisI beroka taqAz2e ne mere bhItara bhI kAma kiyA hai, aura usI kA pratiphalana hai yaha racanA / anuttara - yogI mahAvIra, merI usI becaina pukAra ke uttara meM eka bahuAyAmI mahAsattA ke rUpa meM vyaktitvamAna hue haiN| hamAre maujUdA jIvana-jagata aura cetanA ke hara AyAma para tIkhe prazna jala rahe haiM, aura unhIM kA amogha uttara dete-se ve sAmane Aye haiM / isIse isa kRti ko maiM eka vyaktitva - pradhAna vicAra - upanyAsa kahane kI himAkata bhI kara sakatA hU~ / isa mukAma para zilpa kA prazna uTha sakatA hai / koI bhI samartha aura ' maulika racanAkAra, kAvya- zAstra par3ha kara mahAkAvya nahIM raca sakatA / vaha to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 apane bhItara ke anivArya taqAz2oM se betAba ho kara hI racanA karatA hai / usake bhItara se jaba eka pUrA yuga aura jagata bolane aura bAhara Ane ko chaTapaTA rahA ho, to yaha usake vaza kA nahIM hotA, ki apanI racanA ke svarUpa aura zilpa kA vidhAtA vaha svayam raha sake / khAsa kara mahAvIra jaisI vizvasattA jaba kisI racanAkAra ke hAthoM rUpa lenA cAhe, to usa racanA ke rUpa-taMtra kA sTIyariMga vhIla ( cAlaka- cakra ) bhI vaha apane hAtha meM hI le letI hai / racanAkAra kI haisiyata mahaz2a cakra kI raha jAtI hai, jo mahAvIra ke hAthoM meM ghUma rahA hai / isIse kahanA cAhU~gA ki yaha kRti yadi korI kathA se adhika eka vyaktitva-pradhAna vaicArika mahAgAthA banI hai, to usake vidhAyaka aura nirNAyaka mahAvIra hI rahe haiM, maiM nahIM / vaise bhI maiM yaha mAnatA hU~ ki hara saccA aura maulika kRtikAra apanI vidhA svayam hI nirmANa karatA hai / pahale hI se maujUda nirdhArita vidhAoM kI paridhi meM ba~dhanA vaha kubula nahIM kara sktaa| Aja to sarjanA aura kalA ke kSetroM meM aisA apUrva navonmeSa prakaTa huA hai, ki hara kalAkAra aura sarjaka, apanI hara agalI racanA meM, apanI bhItarI sRjanAtmaka AvazyakatA ke anurUpa, nayI vidhA prastuta karatA dIkha rahAM hai / kAvya, mahAkAvya, kahAnI, upanyAsa, nATaka ke tamAma purAne DhA~ce dhar3alle se TUTa rahe haiM / racanAkAra apanI hara navIna kRti meM koI nayA hI svacchanda prayoga karate naz2ara Ate haiN| eka upanyAsa ThIka upanyAsa hone ke lie Aja kinhIM pUrva nirNIta hadoM aura pAbandiyoM kA qAyala nahIM / bhItara kA kathya aura samvedana, apanI nisargadhArA meM bahatA huA, apane zilpana ke DhA~ce apane hI andara se pheMkatA calA jAtA hai / Aja racanA-dharmitA z2arA bhI kRtrima prayAsa - sAdhya nahIM raha gaI hai / vaha bahuta sahaja, mukta aura nisarga ho gaI hai / pahAr3a, jharane, samandara, jvAlAmukhI, AtmA aura itihAsa sIdhe-sIdhe apanI tamAma tAkata aura asmitA ke sAtha racanA meM mudrita aura zilpita hote cale jAte haiM / zurU meM mahAvIra para mahAkAvya likhane kA irAdA thA, aura AbhArI hU~ munIzvara vidyAnanda svAmI kA, ki upanyAsa likhA gyaa| mahAkAvya upanyAsa hone ko majabUra huA, to upanyAsa mahAkAvya hue binA na raha sakA / eka nayA hI AyAma paidA ho gyaa| mahAvIra jaise ananta puruSa ko mahAkAvya meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 hI sameTA jA sakatA hai| parAkoTi kI kalpa-cetanA ke binA unakA sajIva kalpana aura bimbAyana sambhava nahIM / kavi kI parAtpara-gAminI kalpaka ur3Ana, aura atalagAmI dha~sAna ke binA, mahAvIra ke ananta-AyAmI aura athAha vyaktitva ko nahIM thAhA jA sakatA, nahIM sirajA jA sakatA / bezaka mujhe yaha suvidhA rahI, ki maiM mUlataH eka kavi huuN| merI saMvedanA aura kalpanA svabhAva se hI pArAntara- baMdhI hai / vastuoM, vyaktiyoM, ghaTanAoM, saundaryo aura samvedanoM ke choroM taka gaye binA mujhe caina nahIM par3atA / apanI isa svabhAvagata tIvratA, vedhakatA aura vidagdhatA ( poiganeMsI) ke calate, mahAvIra kI racanA meM mujhe kAphI suvidhA huI hai / kaTe-chaMTe tarka-saMgata gadya meM eka visphoTaka aura deza - kAlottIrNa sattA - puruSa ko kaise sahejA jA sakatA hai| bhI Aja kathA aura kavitA ke bIca kI maryAdA - rekhA bahuta bemAlUma ho gaI hai| sRjana kI sArI hI vidhAe~ eka-dUsare meM antara-saMkrAnta hotI dIkhatI haiN| Adhunika upanyAsa ke Adi janaka henarI prUsta ne hI, kathA ko sant hone se nahIM bacAyA yA / vaha mAnava AtmA ke aise antartama kakSoM ke dvAra khaTakhaTA rahA thA, jahA~ kAvya kI sUkSmatA ke binA praveza pAnA sambhava nahIM thaa| isI se vaha kavitA kI tamAma sUkSmatA, gItivattA (lirisijma), avagAhanazIlatA ( probiMga), pravAhitA aura lacIlApana eka bAragI hI apane upanyAsa 'di svAnsa ve' A thaa| mere prastuta upanyAsa meM kAvya aura kathA kI yaha antara-saMkrAMti sahaja hI ghaTita huI hai / viSaya kI asAdhAraNatA ke anurUpa apanA eka vilakSaNa zilpa-vidhAna, merI racanAprakriyA meM ApoApa hI prasphuTita hotA calA gayA hai / isI prakriyA ke daurAna eka aura bhI Az2AdI maiMne lI hai, yA kahU~ ki binA kisI apane faisale ke vaha mujha se lete hI banI hai| yAnI cAhe jaba hara koI pAtra svayam, Atma-kathAtmaka andAz2a meM apanI kathA kahane lagatA hai / prathama khaNDa ke kucha gine-cune adhyAyoM meM hI kathAkAra kahAnI kahatA naz2ara AtA hai| varnA to lagabhaga sabhI adhyAyoM meM, mahAvIra sahita sAre pAtra apanI kathA svayam hI kahate sunAyI par3ate haiM / dvitIya khaNDa to samUcA mahAvIra ke Atma-kathana ke rUpa meM hI prastuta huA hai| tRtIya khaNDa kA rUpa prathama khaNDa kI taraha hI milA-julA hai / kucha aisA lagatA hai, mAnoM ki eka Atmika vivazatA se utsphUrta hokara pAtra apanI cetanA ko parta-dara-parta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kholate cale jAte haiN| magara avacetanA-pravAha kI vizRMkhala abhivyakti yahA~ nahIM hai, balki aticetanA-pravAha kA eka antarvedhI anveSaNa aura Urjasvala nivedana hI isameM adhika sakriya dIkhatA hai| mere upanyAsa ke mahAvIra avatAra jaisa laga sakate haiN| jana loga avanAravAda kA saiddhAntika DhaMga se virodha karate haiN| para mere mahAvIra to sAre baMdhe-ba~dhAye DhAMcoM aura siddhAntoM ko tor3ate hue sAmane Ate haiN| ve to parama anekAntika aura nirantara pragatimAna sattA-puruSa haiN| anekAnta mUlataH bhAvAtmaka vastu hai, tArkika nhiiN| vaha eka bAragI hI nAnA bhAvinI nisarga vastu-matA kA dyotaka hai| isI se kahanA cAhatA hU~ ki anekAntika sattA ke mUrtimAna vigraha mahAvIra ko kinhIM aikAntika gaNita-phaoNrmaloM, paribhASAoM aura siddhAntoM ke vAgjAla meM nahIM bA~dhA jA sktaa| yuga kI mahAvedanA aura carama pukAra ke uttara meM hI tIrthaMkara pRthvI para avatarita ho kara, samakAlIna jagata ko uma yAtanA ke nAgacur3a se mukta karate haiM, jana-jana aura kaNa-kaNa ko unakI svAdhIna mukti kA mArga dikhAte haiM, aura eka naye bhAMgalika yuga-tIrtha kA pravartana karate haiN| pralaya aura udaya kI zakti eka mAtha unake bhItara se visphoTita hotI hai| ajJAnAndhakAra kA vinAza aura jJAna kA prakAza unake hara vacana aura vartana se eka sAtha hotA calA jAtA hai| unake isa puMjIbhUta (kaoNnsaseMTreTeDa), kendrIya, yugaMdhara aura yugaMkara svarUpa ko avatAra ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai| kama se kama bhAvAtmaka rUpa se to aimA sahaja hI kahate banatA hai| aura siddhAnta kI bhApA to mere mana kaTTara ekAntavAda kI bhASA hai, aura prakaTa hai ki mere mahAvIra usa kaThaghare ko tor3ane Aye the| so kisI kaThaghare kI bhASA meM mahAvIra ko kaise paribhApita kiyA jA sakatA hai ? bhaugolika aura aitihAsika nAmoM ke cunAva meM maiMne svatantratA baratI hai| usameM prathamata: merI dRSTi saundaryAtmaka aura kalAtmaka rahI hai| kalpa-citra, dhvani aura bhAvAzaya, sabhI dRSTiyoM se jo nAma adhika sArthaka lage, unheM maiMne apanA liyA hai| purAtAtvika aura zodha- kartA kI tathya-nirNaya kI dRSTi mere racanAkAra ko svIkArya na ho skii| eka khAsa prasaMga meM kisa nadI, parvata, vana, nagara, pura-pattana kA nAma adhika sArthaka dhvani-citra aura kalpa-citra utpanna karatA hai, usI ko maiMne cuna kara niyojita kara diyA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kathA ko eka bahuta garbhavAna aura tAqatavara 'saspeMsa' dene ke lie maiMne kSatriya-kuNDapura ko vaizAlI ke eka upanagara ke rUpa meM, eka khAsa sandarbha meM, usase alaga bhI rakkhA hai| vaizAlI aura kuNDapura ke bIca kA phAsalA kitane bhIla yA yojana kA hai, isa tathya meM mujhe dilacaspI nhiiN| nAkucha mIloM kA jo bhI fAsalA hai, use maiMne ubhArA hai| mahAvIra zaizava ke bAda aTThAIsa barasa kI umra taka vaizAlI nahIM jaate| himavAna aura vindhyAcala ga~ dha Aye, kitane hI janapadoM meM ghUmate-phire, magara bAra-bAra bulAye jAne para bhI vaizAlI nahIM gye| lagabhaga apane gRha-tyAga kI pUrva-sandhyA meM hI ve pahalI bAra, eka niyati-puruSa ko taraha vaizAlI jAte haiN| aura vahA~ ke santhAgAra meM usa satya-zakti kA visphoTa karate haiM, jise lekara ve janme the, aura jo yahA~ unakI ekamAtra 'DesTinI' (niyati) thii| taba kuNDapura aura vaizAlI ke bIca kA uparokta fAmalA kitanA mahatvapUrNa aura sArthaka siddha hotA hai ! kSatriya-kuNDapura ke pAsa gaNDakI nadI bahatI hai| kucha vidvAna isI ko hiraNyavatI bhI kahate haiN| binA kisI tathya-nirNaya kI jhaMjhaTa meM par3e maiMne 'hiraNyavatI' ko apanA liyA hai| kyoMki isako dhvani bhI sundara hai, aura hiraNyamaya puruSa mahAvIra kI papTami meM vaha eka atyanta sArthaka prayoga siddha hotI hai| baMgAlo ke pramukha rAjavaMza videha-vaMza bhI kahe gaye haiN| AgamoM meM svayam mahAvIra ko videha-pUtra aura unakI mA~ trizalA ko videhadatA bhI kahA gayA hai| janaka videha kA videha-vaMza mamApta hokara licchaviyoM meM nirmAjjata ho gayA lagatA hai| vaizAlI aura usakA samasta rAjya-parisara videha-deza bhI kahalAtA hai| isIse mahAvIra ko maiMne AdhyAtmika aura kula-paramparA, dono hI arthoM meM janaka videha kA vaMzaja bhI kahA hai| jAhira hai ki isa taraha tathyAtmaka saMgati bhI mahaja hI baiTha jAtI hai aura janaka tathA yAjJavalkya ke sAtha jor3a kara mahAvIra ko bhArata ke jJAnAtmaka aura sAMskRtika itihAsa aura paramparA meM kar3Ibaddha rUpa se ghaTita karanA mahaja sambhava ho jAtA hai, jo ki isa racanA meM merA anivArya abhISTa thaa| videhoM kI vaMzAlI kahakara, janaka kI janakapurI ko bhI maiMne moTe taura para bRhattara vaizAlI kSetra meM hI sahaja samAvezita kara liyA hai| isI se hiraNyavatI ke jala ko sItA, maitrayo, gArgI ke snAna se pAvana kahanA saMgata ho sakA hai, aura usase mahAvIra kI bhaugolika pRSTha-bhUmi meM eka adbhuta mahimA aura pavitratA kI sRSTi sambhava ho sakI hai| aise hI aura bhI bhaugolika aura aitihAsika nAmoM meM maiMne sambandha-sUtra jahA~-tahA~ jor3e hoNge| tathya-nirNAyaka zodha-paMDita mujha se apane vivAdagrasta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nirNayoM para calane kI pratyAzA na kreN| moTe taura para bhaugolika sthitiyoM aura nAmoM kA mAnacitra ke anurUpa sahaja nirvAha kiyA gayA hai| para cunAva kA sandarbha-sUtra maiMne apanA svataMtra rakkhA hai| usameM sauMdarya, bhAva aura kalAtmakatA hI nirNAyaka hai| maiM use kisI bhI kalAkAra kA eka sva-sattAka 'jyUrisDikzana' (adhikAra-kSetra) mAnatA hU~, jo tathya-paMDitoM kI madAkhalata se pare hai| __vyaktiyoM, unake nAmoM, aura unake bIca ke sambandhoM ke Akalana meM bhI maiMne svataMtratA bartI hai| upalabdha sambandha-sambhAvanAoM meM jo sambandha merI kathA ko adhika sateja aura puSTa kare, usI ko maiMne mAnyatA dI hai| digambarazvetAmbara mAnyatAoM ke bheda ko gauNa kara, maiMne una donoM hI srotoM se apane anukUla cunAva kara liye haiN| __ zvetAmbara AgamoM meM hI mahAvIra kI jIvanI ke upAdAna milate haiN| sabhI adhikArI itihAsakAroM ne unheM prAmANika srota ke rUpa meM svIkArA hai| AgamoM kI bhASA, kathana aura kathA-zailI, pravacana aura vArtAlApa ko zailI, sambodhanAtmaka zabdAvalI Adi bauddhAgamoM se bahuta milatI-julatI hai| pramukhataH bauddhAgamoM meM hI mahAvIrakAlIna bhArata kA jIvanta pratibimba milatA hai| vahI samakAlIna sabhyatA-saMskRti ke sahI Aine haiN| zvetAmbara AgamoM meM bhI aMzataH yaha vizeSatA maujUda hai| sAmpradAyika pUrvagrahavaza ina AgamoM ko na svIkAra kara, digambaroM ne mahAvIra kI jIvanI ko hI gaeNvA diyA hai| mahAvIra ke jIvana-caritra se bhI unheM apanA matAgraha adhika mUlyavAna pratIta huaa| anAgraha, aparigraha aura moha-mukti kA pravacana to hama sA~sa-sA~sa meM karate haiN| para dharma taka meM apane moha, Agraha aura parigraha ko ThoMka baiThAne meM hamane koI kasara nahIM rakkhI hai| mahAvIra se adhika hameM ye priya haiM, aura jI-jAna se hama unase cipaTe hue haiN| zvetAmbara AgamoM kA digambaroM dvArA asvIkAra, mahAvIra ke jina-zAsana kI eka mahAmUlya dastAvez2a aura virAsata ko nakAra dene kA sAMskRtika aparAdha hI kahA jA sakatA hai| dUsarI ora zvetAmbara sampradAya, itihAsa meM mahAvIra kA digambaratva siddha hone para bhI, aura AgamoM meM mahAvIra kA acelaka nagna honA spaSTa ullikhita hone para bhI, zvetAmbaratva ke pUrvagraha se grasta hokara mahAvIra ke citroM meM use jhAr3a kI DAla, chAyA, kohare, andhar3a kI dhUla, agni-jvAlA aura sA~poM se DhA~kane kI hAsyApada ceSTA karatA hai| paMtha-mUr3hatAvaza yaha satya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pardA DAlane kI nAdAnI hai, jisa para siddhAtmA mahAvIra ko bhI ha~sI A jAtI hogii| eka ora hama anekAnta, ahiMsA aura aparigraha ke nAroM se dharatI-AsamAna tharrA rahe haiM, aura dUsarI ora hama itane kaTTara ekAntavAdI, hiMsaka, dveSI aura parigraha-mUrchita haiM ki anya dharmiyoM kI to bAta dUra, svayam mahAvIra kI santAnoM ne hI apane sampradAya-kalaha kI vedI para, ThIka tIrthaMkara-mUrtiyoM ke samakSa, paraspara bhAI-bhAI ko qatla taka kiyA hai ! tIrthoM para apane kAnUnI kabje jamAne ko hama cAra-cAra dazakoM se adAlatoM meM lar3a rahe haiM, aura lAkhoM rupayoM kI AtizabAjI kara rahe haiN| apane girate hue aura lAcArI meM jIte hue sahadharmI bandhuoM ko uThAne aura jindA rakhane ko hamAre zrImanta apanA dAyitva aura kartavya nahIM mAnate, para tIrthoM kI sampatti para tAlebandI karane kI tIvra kaSAya ke vazIbhUta ho, ve apane dhana ko pAnI kI taraha anargala bahA sakate haiN| jo mahAvIra sAre bandhana kATa kara, sAre vAda-sampradAya ke ghere tor3akara, itihAsa meM nagna aura nigraMtha khar3A hai, use apanI sAmpradAyika graMthiyoM meM jakar3a kara, manamAnA kATa-chA~Ta kara vikRta kara dene meM hamane koI kasara nahIM uThA rakkhI hai| bhagavAna ke isa vizva-vyApI mahAnirvANotsava kI maMgala-belA meM bhI yadi hama uparokta sthala kaSAya aura moTe pUrva-grahoM se mukta ho, Atmika ekatA ke sUtra meM na ba~dha sake, to itihAsa meM yaha nirvANotsava hamAre gaurava kA nahIM, lajjA aura kalaMka kA adhyAya hogaa| ____ jahA~ taka merI apanI bAta hai, sampradAya to dUra, maiM to tathAkathita jainatva ke dAyare se bhI bahuta pahale niSkrAnta ho cukaa| kRSNa, mahAvIra aura krIsta ko eka hI mahAsattA ke vibhinna-mukhIna prakaTIkaraNa (menIfesTezana) mAnane vAlA maiM, eka svataMtra satya-saMdhAnI kavi huuN| taba sAmpradAyikatA to mujhe chU bhI kaise sakatI hai| isI se mahAvIra kA Atmaja kavi vIrendra, unake anuyAyiyoM kI isa kaTTara dharmAndhatA, aura apane svArtha-sAdhana ke lie mahAvIra kI hatyA taka kara dene kI unako tatparatA dekha kara, khUna ke A~sU ro AyA hai| mere dharma-rakta kI virAdarI, kyA mere isa hRdaya-rakta ko dekhakara pighala sakegI? pahale hI mahAvIra ko apanI ghora sAmpradAyikatA ke kArAgAra meM paccIsa sadiyoM taka kaida rakha kara, unheM itihAsa ke paTa para se miTA dene kA mahAaparAdha hama barAbara karate cale A rahe haiN| aura Aja bhI, bhAratIya rASTra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 aura bhU-maNDala-vyApI nirvANa-mahotsava kA virodha karake, mahAvIra ko apane Theke kI sampatti ghoSita karane kA eka mahAna paDyaMtra bhI kahIM cala rahA hai| yaha vizva-puruSa mahAvIra ko vizva-paTa para se mUMsa dene kI AkhirI barbaratA kA dyotaka hai| hama jainoM kA gata kaI sadiyoM kA itihAsa mahAvIra-pUjA kA nahIM, mahAvIra-droha kA itihAsa hai| ajaba vyaMgya hai, ki mahAvIra ke nAma kA nakkAr3A pITa kara hama isa vakta sArI duniyA ko jagAne meM lage haiM, magara hama khuda hI soye hue haiM, badahavAsa aura gAfila haiN| aisI Atma-hatyArI dhArmika birAdarI duniyA meM virala hI koI hogii| sattA jaisI sAmane AtI hai, vaha sthiti aura gati kI saMyuti hotI hai| isI se jaina draSTAoM ne use ThIka isI rUpa meM paribhASita kiyA hai| mahAvIra sattA ke usa tAtvika svarUpa ke carama mAnavIya prakaTIkaraNa the| unake sthiti pakSa kA gAna to jina-zAsana meM sadiyoM se hotA calA AyA hai| para unake gati-pragatizIla pakSa kA koI jIvanta mAnavIya svarUpa, maujudA srotoM se hameM upalabdha nahIM hotaa| jo apane kAla kA sUrya, aura apane yuga-tIrtha kA pravartaka tIrthaMkara thA, kyA vaha apane samaya kI vividha-AyAmI jIvana-vyavasthA se besarokAra raha sakatA thA? usa z2amAne ke sattAdhAriyoM, dharma-patiyoM aura vaNika-zreSThiyoM ke bhraSTAcAroM aura anAcAroM ko kyA vaha anadekhA kara sakatA thA? yaha vastutaH hI saMbhava nahIM hai, aura na unake tIrthakaratva ke sAtha saMgata ho sakatA hai| anugAmI AcArya paramparAoM ne cAhe mahAvIra ke isa 'rola' kI avagaNanA kI ho, para vAstava meM unake vizva-paritrAtA svarUpa kA yaha jIvanonmukha AyAma bhI anivAryataH prakaTa huA hI hogaa| maiMne apanI isa kRti meM bhagavAna ke usa karmayogI dharma-dhurandhara vyaktitva ko jIvanta karane kA prayAsa kiyA hai| para unakI samagra jIvana-dRSTi aura vizva-dRSTi ko maiMne sattA ke uparokta tAtvika svarUpa para hI AdhArita kiyA hai| 'utpAdavyaya-dhrauvyayuktaM satvam' : sattA eka bAragI hI utpAda, vyaya aura dhruva kI saMyuti hai| AdhArabhUta sattA (phaMDAmeMTala riyAliTI) kI yaha jinezvaroM dvArA upadiSTa paribhASA saMsAra ke darzanoM meM apratima hai| isI ko vastu yA vyakti kA svabhAva bhI kahA gayA hai| isI mattA-svarUpa yA vastu-svabhAva para maiMne mahAvIra ke samUce vyaktitva, kRtitva, jIvana aura pravacana ko AdhArita kiyA hai| ___ jainoM kA anekAnta-darzana bhI, sattA ke uparokta ananta-AyAmI (ananta guNa-paryAya) svarUpa ko sahI rUpa meM pakar3ane kI eka kuMjI hai| samyak darzana, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 samyak jJAna, samyak cAritrya, yAnI samyak dekhanA, samyak jAnanA, samyak jInA, ukta sattA-svarUpa meM tadgata rUpa se jIvana-dhAraNa aura mokSa-prApti kA ekamAtra upAya hai| karma-siddhAnta, ahiMsA-aparigraha Adi bhI sthitigati-saMyukta sattA ke usI prakRta svarUpa kI hI anivArya upaja haiN| kamobeza sabhI bhAratIya dharma-darzanoM ne apane-apane tarIke se karma-siddhAnta kA pravacana kiyA hai| vaha mUlataH manuSya ke svAyatta puruSArtha kA udyotaka hai| para itihAsa ke cakrAvartanoM meM, prabhu-vargIya zoSaka zaktiyoM ne hI usakI bhAgyavAdI vyAkhyAe~ kI aura karavAI haiN| dharmoM aura dharmAcAryoM taka ko unhoMne apanI madAndha bhautika prabhutA kA khilaunA banAkara rakkhA hai| usI daurAna karma-siddhAnta ko sthApita-svArthI vargoM ke hita meM vyAkhyAyita kiyA aura karavAyA gayA hai| karmavAda, bhAgyavAda, puNya-pApavAda kI Ar3a meM zoSaka zaktiyoM ne bhArata ke itihAsa meM jina amAnuSika atyAcAroM kI sRSTi kI, vaha to isa kSaNa taka bhI spaSTa prakaTa hI hai| vaha silasilA bhArata meM Aja ke dharma aura adhyAtmaguruoM ko chatra-chAyA meM bhI, jyoM kA tyoM aTUTa cala aura pala rahA hai| vartamAna bhArata ke sAre hI zIrSastha aura adhyAtma-zakti-sampanna zrIguru-darabAra mI kAle-bAjAriyoM kI sampadA ke bala para hI phala-phUla rahe haiN| bhAratIya jana-jIvana ke nikRSTa hatyAroM ko bhI ina zrIguruoM ke caraNa-kamaloM meM bezarta zaraNa aura abhayadAna prApta hotA hai| . ina zrIguru darabAroM meM maiMne dekhA hai, dIna-dalita, pIr3ita jana-sAdhAraNa duHkha se labarez2a, AMsU TapakAte hue, darzanArthiyoM ke kyU meM apanI bArI Ane para jaba zrIguru ke samakSa Ate haiM, to zrIguru unakI ora dekhate taka nhiiN| ve apanI vyathA-kathA kahate hI raha jAte haiM, aura zrIguru ke char3IdAra unheM vahA~ se khIMca-Dhakela kara apanI rAha bheja dete haiN| jabaki dUsarI ora kAle bAjAroM se karor3apati bane mahAjana aura rizvatakhora rAjyAdhikArI zrIguru ke cunindA bhaktoM ke rUpa meM unakI dAyIM ora khar3e rahane ke viziSTa haqadAra hote haiN| yahI loga AzramoM ke zreSTha sAdhanoM ke upabhoktA hote haiM, aura ha~sate-balakhAte jazna manAte dikhAyI par3ate haiN| koI bhI tIrthakaratva, yogItva yA santatva yadi Aja ke bhISaNa vaiSamya ke yuga meM karma-siddhAnta aura prArabdhavAda kI Ar3a meM, dInahIna, zoSaNagrasta jana-sAdhAraNa ke sukha-dukha, saMgharSa aura samasyAoM se basarokAra rahe, to maiM use gambhIra zaMkA kI dRSTi se dekhatA huuN| maiM use sthApita-svArthI, zoSaka aura atyAcArI zaktiyoM kA samarthaka aura pakSaghara mAnane ko lAcAra hotA huuN| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere yuga-yuga sambhava nita-navya mahAvIra ne karma-siddhAnta kI isa sthApitasvArthI aura zoSaNa-samarthaka vyAkhyA kA sIdhA-sIdhA bhaNDAphor3a kiyA hai| jinezvaroM dvArA AdikAla se upadiSTa sattA-svarUpa ke AdhAra para hI una svayam sattAdhIzvara bhagavAna ne karma-siddhAnta ko usake prakRta svarUpa meM khola kara sAmane rakkhA hai| vyakti-svAtaMtrya, samAjavAda, vikAsavAda-pragativAda Adi hamAre maujUdA yuga kI sarvopari pukAreM haiN| unake pIche nizcaya hI mahAsatya kA koI anirvAra takAjA kAma kara rahA hai| zAzvata sattA-puruSa mahAvIra ke saMyukta sthiti-gatimAna vyaktitva se yadi ina pukAroM kA yugAnurUpa uttara na Aye, to jinezvaroM dvArA pravacita sattA-svarUpa hI galata aura vyartha siddha ho jAtA hai| ____ jaisA ki Arambha meM hI kaha cukA hU~, mahAvIra apane samakAlIna itihAsa meM eka prativAdI vizva-zakti ke rUpa meM prakaTa hue the| maulika sattA ke santulana-maMga se, tatkAlIna vizva-vyavasthA meM jo bhISaNa vikRti utpanna huI thI, usake viruddha ve viplava aura vidroha ke jvAlAmukhI ke rUpa meM uThe the| isa atikrAnti aura prativAda kA srota satahI itihAsa kI kriyA-pratikriyAjanita duSTa zRMkhalA meM nahIM thaa| vaha sattA aura AtmA ke mUla svarUpa meM thaa| isa pracaNDa kriyAvAdI kA karmayoga, vizuddha Atma-svabhAva meM se visphoTita huA thaa| vaizAlI kA vaha vidrohI rAjaputra apane yuga kI mUrdhA para jJAna aura atikrAnti ke anirvAra sUrya ke rUpa meM udbhAsita dikhAyI par3atA hai| ____ isI kAraNa vartamAna yuga kI tamAma maulika pukAroM aura samasyAoM kA maulika uttara aura samAdhAna mere mahAvIra kI vANI meM sahaja pratidhvanita sunAI par3atA hai| mahAvIra ke dharma-zAsana meM vyaktigata sampatti ke saMcaya aura zoSaka samAja-vyavasthA ke lie koI sthAna nhiiN| jinezvaroM dvArA upadiSTa vastu-svarUpa, anekAnta, ahiMsA aura aparigraha se adhika sazakta samarthana aura acUka AdhAra, Aja kI samAjavAdI pukAra ko zAyada hI kahIM anyatra mila ske| para yaha saca hai ki Aja kA jaina samAja mahAvIra ke usa dharmazAsana kA pratinidhi nahIM, pratirodhI hI kahA jA sakatA hai| mahAvIra kA vyaktitva isameM pratibimbita nahIM; mahAvIra se isakA koI lenA-denA nhiiN| eka aura bhI ahama mudde kA spaSTIkaraNa Avazyaka hai| jyAdAtara itihAsakAroM ne mahAvIra ko brAhmaNa-dharma aura veda kA virodhI batAyA hai| yaha eka aisA bhayaMkara 'blaMDara' hai, jisakA sakhta pratyAkhyAna honA caahiye| mahAvIra ne kahIM bhI vaidika-upaniSadika vAGamaya, aura vizuddha brAhmaNa-dharma kA virodha nahIM kiyA hai| unhoMne veda-bhraSTa pathacyuta brAhmaNoM dvArA kI gaI veda aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJa kI asatya, svArthI aura vikRta vyAkhyAoM kA nizcaya hI bhaMjana kiyA thaa| saca to yaha hai ki bhagavAna brahmajJAnI vrAhmaNa ko hI samAja kI mUrdhA para pratiSThita kiyA cAhate the| yaha niyama hai ki sarvajJa kevalI ho jAne para, tatkAla hI tIrthaMkara kI loka-kalyANakArI dharma-dezanA acUka AraMbha ho jAtI hai| para kaivalya-mUrya mahAvIra kI divyadhvani taba taka aTakI rahI, jaba taka usa kAla kA brAhmaNa-zreSTha indrabhUti gautama, eka upayukta aura niyata paTTagaNadhara ke rUpa meM unake samakSa Akara upasthita na ho gyaa| AgamoM meM isake pracura pramANa milate haiM ki apane gyAraha pramukha brAhmaNa gaNadharoM dvArA brAhmaNa zruti-kathanoM para hI sandeha prakaTa kiye jAne para, bArambAra bhagavAna ne una brAhmaNa paMDitoM kI samajha ko hI dUSita aura galata batAyA, tathA svayam upaniSad-sUtroM ko uddhRta kara, unakI satyatA kA yathAsthAna samarthana karate cale gye| bhagavAna ne hara canda yaha spaSTa kiyA hai ki brAhmaNa zrutiyA~ apane prakRta kathanoM meM, sApekSa dRSTi se ekadama sahI haiM, para saMzAyAtmA aura svArthamUr3ha brAhmaNoM ne svayam hI apane adhUre jJAna se unakI galata vyAkhyAe~ karake, veda, yajJa aura ArSa brAhmaNa dharma ko adha:patita kiyA hai| mahAvIra ke prathama gyAraha gaNadharoM kA brAhmaNa honA, aura jina-zAsana ke sabhI pramukha AcAryoM kA brAhmaNa honA isa bAta ko pramANita karatA hai ki brahma ko jIvana meM Acarita karane vAle sacce brAhmaNa kA jinezvaroM kI dharma-paramparA meM sadA hI sarvocca sthAna rahA hai, aura Age bhI rhegaa| mere mahAvIra paramparAgata zramaNoM aura zAstroM kI zabda-baddha sImita vANI nahIM bolte| jo svayam paryAyI yAnI zuddha dravya-svarUpa (kanTeMTa) ho cukA hai, vaha kisI bhASA paryAya (phaoNrma) kI ka da svIkAra karake maulika aura nita-navya satya kA pravacana kaise kara sakatA hai| mahAvIra to janma se hI mati-zruti-avadhijJAna ke dhAraka the / ve janmajAta yogI the / ve sarvataMtra-svataMtra cidpurUSa the| unakA hara vacana aura vyavahAra cira svataMtra citi-zakti meM se sphUrta cidvANI, cikriyA aura civilAsa hI ho sakatA thaa| isI se mere mahAvIra ke kathanoM aura kriyAoM meM, unake rUr3hIvAdI aura parAmparAgrasta parijanoM ko sthApita dharma-maryAdAoM ke bhaMga, virodha aura vilopana taka kI bhrAMti ho sakatI hai| ve prazna uThA sakate haiM ki kyoM mere mahAvIra ke vicAra aura vyavahAra pUrvagAmI tIrthaMkaroM kI zAstrabaddha caryAoM se visaMgata aura atirikta lagate haiM ? para sattA to apane nija svarUpa meM hI nita-nUtana hotI hai, kisI bhI bhASA aura vyavahAra kI paraMparAgata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 paryAya (phaoNrma) se vaha pratibaddha kaise ho sakatI hai / taba spaSTa hai ki usa sattA ke murtimAna avatAra mahAvIra ke uccAra, vyavahAra aura taura-tarIke mahaja paramparA ke anugAmI nahIM ho sakate / paramparA ekamAtra maulika satya kI hI aTUTa aura zirodhArya ho sakatI hai : usa satya ke vyaMjaka rUpa-AkAroM kI paramparA to apanA kAma samApta karake kAlAntara meM, svayam hI jarjara-jIrNa hokara sUkhe patte kI taraha jhar3a jAtI hai / aura yadi vaha sar3a-gala kara bhI mohagrasta mAnava cetanA se cipaTI raha jAye, to navayuga vidhAtA tIrthaMkara aura zalAkA-puruSa apane maulika satya-teja ke prahAra se use dhvasta kara dete haiN| mahAsattA ke isI zAzvata niyama-vidhAna ke anusAra tIrthaMkara mahAvIra ne, purAtana paryAyoM ke sAre jar3IbhUta DhA~coM aura paramparAoM ko bar3I nirmamatA se nestanAbUda kara diyA thaa| ve eka svayambhU-paribhU parama sattAdhIzvara the, aura unake svAbhAvika aura svataHsphUrta pratyeka vicaraNa, AcaraNa aura pravacana se, hrAsa-grasta yuga-svarUpoM kA dhvaMsa hotA calA gayA thA, aura navIna yuga-tIrtha kA pravartana hotA calA gayA thaa| eka bAragI hI pralaya aura udaya kI dhurA para baiThA vaha satyandhara, apane tRtIya netra se jar3a-purAtana ko z2amIMdoz2a karatA huA, nUtana racanA ke sUrya musalasala bahAtA calA gayA thaa| isIse nivedana hai ki paramparA se upalabdha jaina zAstroM aura siddhAntoM kI zAbdika kasauTI para yadi koI dharmAcArya yA paMDita mahAnubhAva mere mahAvIra ko kasane aura parakhane kI koziza kareMge to unheM nirAza honA pdd'egaa| isI prakAra koI itihAsavid IsA-pUrva chaThavIM sadI ke saTIka aitihAsika DhAMce meM mere mahAvIra ko phiTa karake jAMcanA cAheMge, to unake palle bhI nirAzA hI par3a sakatI hai| jo mahAvIra parA-aitihAsika bhI the, ve apane yuga meM ghaTita hokara bhI, usakI tathyAtmaka paridhi meM sImita nahIM pAye jA skte| ve Aja ke racanAkAra ke vijana-vAtAyana para ThIka Aja ke bhI laga sakate haiN| koI bhI maulika pratibhA kA sRjaka kalAkAra, apane bhItara maulika sattA kA yatkicit prakAza lekara hI janma letA hai| vaha yogiyoM aura tIrthaMkaroM kA hI eka sArasvata sUrya-putra hotA hai| isIse vaha zAstra aura itihAsa par3hakara racanA nahIM karatA, vaha svayam nUtana zAstra aura itihAsa kA udghAtI hotA hai| 00 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApana agama aura athAha kI isa khataranAqa khoja-yAtrA meM mahAzakti ne mujhe AtmataH akelA hI rakkhA hai| mahAvIra taka pahu~cane ke lie, eka hada ke bAda sarvathA akele ho hI jAnA par3atA hai| jaba taka do haiM, usa ekamevAsdvitIyam kI jhalaka kaise pAyI jA sakatI hai| * * phira bhI vastutaH delA hai, ki isa bIca mere hRdaya meM gurujanoM kA kRpA-vasanta nirantara chAyA rahA hai, aura mere kaI priyajanoM kA sneha-sambala mujhe yathAsthAna cAroM ora se thAme rahA hai| una sabako yahA~ smaraNa kiye binA samApana sambhava nhiiN| gaNezapurI ke nityAnanda-tIrtha meM zrIguru ekAeka bola uThe : 'likho . . . likho * * likho . . .' / zolApura kI bAla-tapasvinI sumati dIdI (padmazrI paM0 sumatibAI zahA) ne zrIbhagavAna ke AvAhana kA maMgala-svastika mere hRdaya para aMkita kiyA / paoNNDIcerI ke samudra-taTa se zrI mA~ kA suvarNa-nIla AzIrvAda prApta huaa| aura zrI mahAvIrajI meM vizva-dharma ke adhunAtana maMtra-draSTA zrIguru vidyAnanda kA avikalpa Adeza sunAI par3A : 'vizva-puruSa mahAvIra para upanyAsa likha kara, unake isa vizva-vyApI nirvANotsava kI maMgala-belA meM apanI kalama ko kRtArtha kro|' mahAkAvya likhane ke mere anurodha para ve bole : 'upanyAsa ke rUpa meM hI apanA mahAkAvya likho| yahI yuga kI pukAra hai / upanyAsa ke mAdhyama se hI tumhArI zrImahAvIra-kathA Aja ke jana-jana ke hRdaya taka pahu~ca skegii| aura vaha use honA hai, yaha maiM spaSTa dekha rahA huuN| mere sAre vikalpa zrIguru-Adeza ke sammukha samApta ho gye| aura yaha upanyAsa prastuta hai / zrImahAvIrajI ke prAMgaNa meM hI isa kRti kA bIjAropaNa huA thaa| yaha ghaTanA eka gambhIra Azaya rakhatI hai| cA~danapura ke una trailokyezvara prabhu kI parama icchA hI, munizrI ke mukha se mukharita huI. thii| una bhagavAna kA vaha nirNaya aTala thaa| aura isa racanA ke zabda-zabda ke sAtha mujhe yaha avikalpa pratIti hotI rahI hai, ki cA~danapurAdhIzvara zrI mahAvIra hI mere kavi kI kalama se svayam apane carita kA gAna aura punarAkhyAna kara rahe haiM / yaha kRti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 unhIM kA ucchavAsa hai, unhIM kA cidvilAsa hai, merA vAgvilAsa nahIM / hA~, isakI truTiyA~ aura sImAe~ jo bhI hoM, ve mere pAtra kI nyUnatA kA hI pariNAma kahI jA sakatI haiN| . mere sArasvata dvijanma kI mAtRbhUmi indaura kI 'zrI vIra-nirvANa-granthaprakAzana-samiti' ke maMtrI zrI bAbUbhAI pATodI ThIka nirNaya-muhUrta meM, zrImahAvIrajI meM A upasthita hue| munizrI ne unheM hI isa akSara-yajJa kA Rtvika niyukta kiyaa| unake mAdhyama se indaura ne aura 'samiti' ne kavi kA aura racanA kA bhAra uThA liyaa| usa prathama kSaNa se hI bAbUbhAI ke muMha se yaha abhIpsA satata vyakta hotI rahI; 'vIren bhAI, tumhArI isa kRti ko vizvavyApI honA hai|' aura apane isa saMkalpa ko siddha karane ke daurAna, isake lekhana aura prakAzata ke isa kSaNa taka bAbUbhAI kA jo garvIlA lAr3apyAra aura vAtsalya mujha para barasatA rahA, use zabdoM meM nahIM sahejA jA sktaa| para unakI abhIpsA ko maiM sampanna kara sakA yA nahIM, isakA nirNaya to samaya hI kregaa| 'zrI vIra-nirvANa-graMtha-prakAzana-samiti' ke kartA-dharatA haiM zrI mAnakamAI paaNddyaa| zrIbhagavAna ke adRzya devadUta kI taraha, isa racanA-kAla meM apane athAha mauna pyAra se ve mujhe ghere rahe haiN| vijJApana-prakAzana aura yazaHkAma se alipta isa sAdhumanA vyakti ke mArdava, Arjava aura niSkAma sevA-bhAva ke Age sadA merA mAthA zraddhA aura kRtajJatA se jhuka gayA hai| mAnavatva meM devatva kI chAyA yahAM maiMne dekhI, aura acUka dekhI / 'tIrthakara' ke sampAdaka DaoN. nemIcanda jaina hamAre yuga kI vedanA ke eka anokhe cintaka, aura na tana vizva-sandhAna ke taponiSTha sAdhaka haiM / merI isa racanA ke daurAna, Adi se anta taka, jaise ve merI hRdaya-dhar3akana bana kara mere sAtha rahe haiN| isa avadhi ke mere saMgharSoM, pIr3AoM aura thakAnoM meM, ve mujhe akampa bA~ha se thAme aura sAdhe rahe haiN| patra-vyavahAra ke mAdhyama se, isa upanyAsa kI samUcI racanA-prakriyA ke ve ekameva sAkSI aura goptA ho kara rhe| Aja ke yuga meM aisA antarsakhA kahA~ sulabha hotA hai| unake aura mere anuja mAI premacanda jaina bhI mAnakamAI kI taraha hI, isa kAla meM apanI divya AtmIyatA kI goda meM cupacApa merI avizrAnta sRjanarata kAyA aura cetanA ko sahalAte rahe, aura use apane pyAra kA amRta pilAte rhe| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 fat ke ahiMsaka kAnti-patha ke ekaniSTha anucArI aura sAdhaka isa Ajanma brahmacArI yuvA ke bhItara bAra-bAra mujhe eka chupe mahApuruSa kA darzana huA hai / isa pustaka ke antara - bAhya kalevara ko sa~vArane kA sArA bhAra mAnakabhAI ke sAtha ve bhI cupacApa apane Upara uThAye hue haiM / samasta madhya pradeza ke zraddheya loka-pitA aura vAtsalya kI calatI-phiratI mUrata zrI mizrIlAla bhaiyA, saujanyamUrti paM. nAthUlAla zAstrI, aura dharmAnurAgI dAnezvara bAbU rAjakumArasiMha kAsalIvAla Adi 'zrI vIra - nirvANa-graMthaprakAzana samiti' ke AdhAra stambha una sabhI agraja dharma-bandhuoM kA atizaya kRtajJa hU~, jinake udAtta sAhasika samarthana aura dAkSiNya ke bala para hI, aisI duHsAhasika racanA maiM kara sakA hU~ / merI sarasvatI ke ananya premI, aura merI saMkaTa-ghar3iyoM ke niSkAraNa sahAs, sva. mahAkavi dinakara ko isa kSaNa maiM kaise bhUla sakatA huuN| apanI jIvana-sandhyA meM dillI vizvavidyAlaya meM bolate hue eka bAra unhoMne kahA thA : 'vIrendrakumAra jaina kI kavitA meM isa deza kI miTTI kI sugandha sAkAra huI hai| kitanI sAdha thI mana meM ki dinakara bhAI kaba merI isa racanA ko pddh'eN| para Aja ve bhavya Arya-puruSa, pArthiva deha meM hamAre bIca nahIM haiM / unake caraNa chU kara, unake vatsala hAthoM meM yaha kRti sauMpane kA saubhAgya merA nahIM rahA / * dinakara bhAI, tuma to itane z2indA the, ho, ki mara sakate hI nahIM / jahA~ bhI isa samaya tuma ho, bhagavAna merI isa racanA ko tumhAre hAtha meM phuNcaayeN| mujhe AzIrvAda doge na, ki merI AjIvana tapasyA kA yaha phala kRtakAma ho sake / isa bIca pUjya jainendrajI ke AzIrvAda kI chatra-chAyA meM mujhe aTUTa bala prApta hotA rahA / sadA kI taraha isa bAra bhI ve merI hara samasyA ke sahaja samAdhAna hokara rhe| rAjasthAna vizva vidyAlaya ke eka staMbha aura antarrASTrIya khyAti ke rAjanIti-zAstrI DaoN. zAntiprasAda varmA mere Adi afar guru aura ananya snehI agraja rahe haiN| isa racanA kAla meM zAnti bhAI sAhaba ke patra satata mere bhItara kI usa adRSTa mahAnatA ko ubhArate rahe, jisakI pratyabhijJA ho, kisI lekhaka se usakA zreSTha sRjana karavA sakatI hai| Aja se 30-40 varSa pUrva eka dina unhoMne hI mere bhItara anAyAsa usa antara- Atmika mahimA kA bIja aMkurita kara diyA thA / aura deza-kAla kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamAma dUriyoM ke bAvajUda, Aja taka usake satata vikAsa ke preraNA-srota hokara ve rhe| aise AtmIya sambandha jagata meM kitane durlabha hote haiM ! soca kara merA hRdaya sukha se vibhora ho jAtA hai| ____ merA ekamAtra sahodarAdhika Atma-tyAgI bhAI zrIkumAra 'muktidUta' se lagAkara isa kRti taka, merI racanA-prakriyA kA prathama sAkSI aura aTUTa sambala rahA hai| sau. anilA rAnI kI akSuNNa zIla-tapasyA ne hI, mRtyu-mukha se ekAdhika bAra mujhe khIMcakara, yaha likha sakane ko mujhe jIvita rakkhA hai| merI kuzala kathA-zilpI beTI jyotsnA milana merI isa kathA ke racAva ko apanA sampUrNa samarthana detI rahI / abhinna rameza (ramezacandra zAha) kI nirmama samIkSA-dRSTi bhI isake kaI aMzoM ko suna kara mugdha aura stabdha huI hai| isa racanA ke duHsAdhya 'eDaveMcara' aura khar3I car3hAiyoM ke bIca, mere Atmaja jyotIndra jaina aura pavanakumAra jaina kI taTastha kalA-dRSTi se jo parAmarza aura protsAhana mujhe milatA rahA, usase racanA ke sadhAva meM aura apane patha para aDiga rahane meM mujhe behada madada milI hai| bambaI ke apane nitya ke sAthI-saMgiyoM meM, mere abhinna bhAI jitendra paTanI, Atmavat bhAI zrIhari, harimohana zarmA aura sampata ThAkura yaha kahate nahIM aghAye ki yaha racanA apane samaya kA atikramaNa kara jIvita rahegI / sAghumanA jIvana-tapasvI aura svataMtra ciMtaka mere pyAre bhAI jamanAlAla jaina tathA mahAvIra kI phakIrI le kara, sAre deza ko pada-yAtrA kara rahe tejasvI citaka bhAI bhAnIrAma varmA 'agnimukha' kA udbodhata, merI isa racanA ko ad muta zakti detA rahA hai| mere niSkAma AtmArthI snehI zrI ramaNIka bhAI javerI ne mere mahAvIra ke bhArata meM punarpagadhAraNa ke isa muhUrta meM una tribhuvana-samrATa prabhu ko rAjatilaka lagAyA hai| merA saubhAgya ki mahAvIra ke prema kI eka sajIva mUrata unake bhItara mujhe sulabha huI hai| isa deza ke jina hajAroM pAThakoM aura mugdha bhAvakoM ne samaya-samaya para prakAzita isa upanyAsa ke aMzoM ko jo pyAra aura apanatva diyA hai, vaha mere yahA~ jIvana-dhAraNa kI ekamAtra kRtArthatA hai / unake mantavyoM kI mujhe sadA pratIkSA rhegii|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra jaMgala ko jina TAipisTa mitroM ne rAta-dina avizrAnta zabdoM ke isa zrama karake sundara presa kaoNpI meM pariNata kara diyA, usakA mUlya zabdoM aura rupayoM se nahIM cukAyA jA sakatA / naI duniyA presa, indaura, ke vyavasthApaka aura sAre hI zramika bandhuoM ne isa graMtha ke mudraNa ko savizeSa sneha aura lagana se saMjoyA hai| unakA hRdaya se AbhArI hU~ / "" merI choTI bahana mayUrI isa racanA ke pIche eka akampa dIpa - zikhA kI taraha khar3I hai| mA~ jAne kitane rUpoM meM, jAne kaba acAnaka hamAre pAsa A kara khar3I ho jAtI hai, so kauna batA sakatA hai / 'bhagavatI candanabAlA ke prabhAmaNDala kI eka kiraNa merI dvAra-deharI para aucaka hI A khar3I huI hai / use praNAma karatA hU~ / phira antima rUpa se nivedana hai, ki isa kRti meM svayam zrIbhagavAna ne hI apanI jIvana lIlA kA yugAnurUpa gAna kiyA haiM / Apa hI ve yahA~ apanapau prakaTa hue haiN| isa para maiM apane kartRtva kI muhara kaise lagA sakatA hU~ / hamAre yuga ke prati unake isa parama anugRhI dAna ko, unhIM ke zrIcaraNoM meM samarpita karatA hU~ / ananta caturdazI 30 sitambara, 1974 37 : Jain Educationa International govinda nivAsa, sarojinI roDa ; vile pArale (pazcima) ; bambaI -56 cIrakumAra For Personal and Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3888883333333333333330 3098SA 208 vIrendrakumAra jaina antazcetanA ke becaina anveSI rahe haiM / yaha racanA unakI jIvanavyApI yAtanA aura tapo-sAdhanA tathA usase ajita sahaja yogAnubhUti kA eka jvalanta pratiphala hai| vIrendra ke lie yoga-adhyAtma mahaz2a khyAlI ayyAzI nahIM rahA, balki pratipala kI anivArya pukAra, vedanA aura anubhUti rahA, jisake bala para ve jIvita raha sake aura racanA-karma kara ske| Adi se anta taka yaha racanA Apako eka atyAdhunika prayoga kA ahasAsa kraayegii| yaha prayoga svataHkathya ke unmeSa aura sRjana kI UrjA meM se anAyAsa Avirbhuta hai| prayoga ke lie prayoga karane, aura zilpa tathA rUpAvaraNa (phaoNrma) ko satarkatApUrvaka gar3hane kA koI bauddhika prayAsa yahAM nahIM hai| yaha eka maulika prAtima visphoTa meM se Avini navyatA-bodha kA nava-nUtana zilpana hai| Atmika UrjA kA pala-pala kA nita-navya pariNamana hI yahA~ rUpazilpana ke vilakSaNa vaicitrya kI sRSTi karatA hai| isa upanyAsa meM ekabAragI hI bhAvaka-pAThaka, mahAkAvya meM upanyAsa aura upanyAsa meM mahAkAvya kA rasAsvAdana kreNge| ____ThIka isa kSaNa hamArA deza aura jagata jisa gatyavarodha aura mahAmRtyu se gujara rahe haiM, usake bIca purogamana aura navajIvana kA apUrva nUtana dvAra kholate dikhAyI par3ate haiM ye mahAvIra / zAsana, sikke aura sampatti-saMcaya kI anivArya mauta neSita karake, yahA~ mahAvIra ne manuSya aura manuSya tathA puNya aura vastu ke bIca ke navIna mAMgalika sambandha kI udghoSaNA aura prasthApanA kI hai| isa taraha isa kRti meM ve prabhu hamAre yuga ke eka acUka yugAntara-dRSTA aura itihAsa-vidhAtA ke rUpa se AvirmAna hue haiN| www.jainelio D.org Jain Educationa International Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI: tIrthaMkara mahAvIra cAra khaNDoM meM 1500 pRSTha-vyApI mahAkAvyAtmaka upanyAsa prathama khaNDa: vaizAlI kA vidrohI rAjaputra : kumAra kAla dvitIya khaNDa : asidhArA-patha kA yAtrI : sAdhanA-tapasyA kAla tRtIya khaNDa : tIrthaMkara kA dharma cakra-pravartana : tIrthaMkara kAla caturtha khaNDa : anantapuruSa kI jaya-yAtrA (zIghra prakAzya) mUlya : pratyeka khaNDa kA mUlya ru. 30) cAroM khaNDoM kA agrima mUlya ru. 100) va DAka kharca pRthaka / prakAzaka: zrI vIra nirvANa grantha prakAzana-samiti 48, sItalAmAtA bAjAra, indaura-2 (ma. pra.) Jain Educationa intematonal For Personal and Private Use Only www.alnellorary.org,